ehlisunnnetde - MD İZ BIRAKANLAR

ABDULHAMİD HAN

ABDÜLHAMİD HAN Osmanlı padişahlarının 34'üncüsü olan Sultan II. Abdülhamid Han aklı, zekası ve ilmi fevkalade üstün olan bir zattı. Batılıların ve iç düşmanların asırlar boyunca devleti yok etmek için hazırladığı yıkıcı, sinsi planlarını sezip, önlerine aşılmaz bir set olarak dikildi. Hazırlayanları ve maşa olarak kullandıkları yerli işbirlikçilerini, sahte kahramanları işbaşından uzaklaştırdı. İşte bu büyük zatın 10 şubat, 96. yıldönümü idi. Yıldönümü vesilesi ile Yıldız Üniversitesi ve İstanbul Medeniyet Üniversitesi işbirliği ile iki açık oturumdan oluşan etkinlik düzenlendi. İlk panel Abdülhamid'in sağlık politikasıyla ilgiliydi. Oturum başkanlığını yaptığım bu panelde konuşmacılar özet olarak şunları anlattılar: Prof. Dr. Hüsrev Hatemi; Abdülhamid'in çok iyi niyetli, sağlam karakterli ve vefalı bir insan olduğunu söyledi. Kendisinden çok devleti düşünürdü. 33 sene zalimlik yapmadan devleti ustalıkla idare etmişti. Ona atılan iftiralardan biri de pinti olduğuna dairdi. Bu çok çirkin bir suçlama olduğunu ifade etti. Aristokrat havada, halktan uzak yaşamamıştı. Atatürk'ün Abdülhamid'i küçümseyici veya kötüleyici bir sözünün olmadığını da ekledi. Prof. Dr. Nil Sarı ise Abdülhamid'in sağlık alanındaki eserlerinden söz etti ve bazılarının fotoğraflarını gösterdi. Abdülhamid 90 adet gureba hastanesi, 19 adet belediye hastanesi, 89 adet askeri hastane ayrıca eğitim hastaneleri, kadın hastaneleri, akıl hastaneleri açmıştı. Bu hastaneler ülkemizden Lübnan'a, Yemen'den İsrail'e, Makedonya'dan Suriye'ye, Yunanistan'dan Libya'ya, Suudi Arabistan'dan Irak'a pek çok yerleşim bölgesine yayılmıştı. Ayrıca eczaneler, hapishane, sağlık merkezleri, fakirler, acizler ve hacılar için misafirhane de pek çoktur. Müthiş bir sağlık hizmetidir bu. Maalesef tahttan düştükten sonra bu eserlerin isimleri değiştirilmiş, bazıları yıkılmış ve bir kısmı da başka alanlarda kullanılmaya başlanmıştır. Kısacası bu büyük insan unutturulmak istenmiştir. Kasımpaşa, Haydarpaşa, Gülhane ve Mektebi Tıbbiye-i Şahane adlı eğitim ve üniversite hastanelerini açan da Abdülhamid olmuştur. Doç. Dr. Adem Ölmez ise Abdülhamid Han'ın özellikle eğitim, sağlık, ulaşım ve asayişe önem verdiğini anlattı. Zamanında yeni bulunan aşıları ülkeye getirmiş, aşı ve kuduz hastalığı üzerine merkezler kurmuş, Bimarhaneleri yani akıl hastanelerini ıslah etmiştir. Akıl hastalarına zincir kullanımını yasaklayarak bugün bile saldırgan hastalarda kullanılan gömleği yerine koymuştur. Dr. Şerif Esendemir konuşmasına Necip Fazıl'ın, "Abdülhamid'i anlamak her şeyi anlamak olacaktır." sözleriyle başladı. Abdülhamid'in tren yolları, bakteriyolojihane, cami ve mektepler yaptırdığını, çağına uygun yaşlılık politikası izlediğini, habitat yani biyosferi merkezi alan ekolojik politikaya önem verdiğini anlattı. Bunları dinlerken aklıma hep başbakanımız Recep Tayyip Erdoğan çağrışım yaptı. O da ülkeye duble yollar, hızlı trenler, Marmaray, üçüncü boğaz köprüsü, çok sayıda havaalanı gibi sayılamayacak eserler hediye etti. Sağlık alanında yeni hastaneleri hizmete açtı. Sağlık hizmetlerini halka yaydı. Eğitim alanını pek çok üniversite, sayısız derslik ve binlerce yeni öğretmenle destekledi güçlendirdi. Kısacası Abdülhamid'in çağdaş bir takipçisiyle karşı karşıyayız. Abdülhamid Han'ı nasıl ki bir takım vicdansız, merhametsiz ve acımasız kişiler, iç ve dış düşmanların oyununa gelerek, maşası olarak bir saray darbesi ile düşürdülerse aynı komplo şu an başbakanımıza karşı düzenlenmektedirler. Bu ülkeye hizmet etmek bazılarının gözüne batmakta ve ellerinden geleni yapmaktadırlar. Rabbim Başbakanımızı korusunu2026

ehlisunnnetde

ĠSLAMĠ DAVADA GÖK KUBBEDE HOġ BĠR SEDA VE ĠZ BIRAKANLAR 1 EBUBEKĠR TANRIKULU 2 Allahım! Bu Kitabı okuyanın, okutanın veya okunmasına sebeb olanların, Ġmanını Sen koru. Bizi nurlu yolundan ayırma. Bizi affına ve rızana erdir. Bütün hayırlı iĢlerimizde bizi baĢarıya ulaĢtır. ġüphesiz herĢeyi hakkıyla bilen, hidayete erdiren, herĢeye gücü yeten Sensin. Allahım! Bizi, Habibin Hz.Muhammed Mustafa(s.a.v)Efendimizin ve onun ashabının, sıddık veli kullarının yolundan ayırma. Kendi dostluğuna seçtiğin kullarınla iki cihanda beraber eyle. Âmin. Yazar: Ebubekir TANRIKULU Tashih: EBTNUR-Y.ERDOĞAN Kapak: Yılmaz ERDOĞAN Baskı Yeri: ANKARA-2020 3 ĠÇĠNDEKĠLER ÖNSÖZ............................................................................................... 5 Hz.HATİCE(R.Anha) ............................................................................ 7 HZ.EBUBEKİR SIDDIK(R.A)................................................................. 25 HZ. ÖMER EL-FARUK (R.A.)............................................................... 48 HZ. OSMAN ZİNNUREYN (RA)......................................................... 110 Hz.ALİ (r.a)..................................................................................... 145 YASİR b. Âmir, SÜMEYYE binti Huyyat ............................................ 183 HZ.BİLÂL-i HABEŞÎ(R.A)................................................................... 199 HZ.FÂTIMA-TÜZ ZEHRÂ(R.ANHA) ................................................... 221 HZ.AİŞE(R.ANHA) ........................................................................... 253 Hz.HAMZA (R.A)............................................................................. 295 HZ.HASAN (R.A) ............................................................................. 316 HZ.HÜSEYİN (R.A.).......................................................................... 328 HZ.HALİD BİN VELİD(R.A) ............................................................... 345 HASAN-İ BASRİ (r.a) ....................................................................... 377 ÖMER BİN ABDULAZİZ(R.A)............................................................ 399 TÂRIK BİN ZİYÂD(R.Aleyh) .............................................................. 440 İMAM-I AZAM EBU HANİFE(R.A) .................................................... 449 İMAM-I BUHÂRÎ(R.A) ..................................................................... 516 HARUN ER REŞİD............................................................................ 553 İMAM-I ŞAFİ(R.A)........................................................................... 578 İMAM-I MALİK(R.A)........................................................................ 598 4 İMAM-I AHMED BİN HANBEL(R.A).................................................. 617 ABDÜLKERİM SATUK BUĞRA HAN (R.ALEYH).................................. 632 AHMED YESEVİ (k.s) ....................................................................... 650 SULTAN ALPARSLAN(R.Aleyh) ........................................................ 674 MELİKŞAH (R.Aleyh)....................................................................... 699 NİZAMÜLMÜLK (R.Aleyh)............................................................... 709 İMAM-I GAZZALİ (r.a)..................................................................... 724 HACE MUHAMMED BAHAUDDİNİ ŞAHI NAKŞİBENDÎ (k.s)............... 799 5 ÖNSÖZ EuzübillahimineĢĢeytanirraciym Bismillahirrahmanirrahiym Ġlahi ente maksudi ve rıdake ve likaike matlubi. Elhamdulillahi Rabbil alemiyn vessalatü vesselamu ala rasulina Muhammedin ve ala alihi vesahbihi ecmaiyn. Allah‟a hamd, Rasulü Hz. Muhammed Mustafa(s.a.v.) ve ona uyanlara salât ve selam olsun. Allah‟u Zülcelalin mahlûkat içerisinde yarattığı en Ģerefli varlık insanoğludur. Ġnsanında en Ģereflisi Müslüman olanıdır. Rabbimize sonsuz hamdu sena olsun ki, bizleri Ġslam‟la Ģereflendirdi, ahir zaman nebisi Hatemül enbiya Hz.Muhammed Mustafa(s.a.v)ya ümmet kıldı, Ģerefli bir milletin evladı olarak Müslüman bir anadan babadan Müslüman bir vatanda vücuda getirdi. Rabbimize nekadar hamdetsek azdır. Bundan mahrum olarakda dünyaya gelebilir, Ġslamı Hak ve hakikatı bulmamız zor olabilir, belki ebediyyen karanlıklarda kalanlardan olabilirdik. Rabbimize sonsuz hamdüsenalar olsun ki Mümin ve Müslümanız. Allah‟u Zülcelalin ilk insan Hz. Âdem (a.s.)‟dan son peygamber Hz. Muhammed Mustafa‟ya (s.a.v.) kadar gelip geçen bütün peygamberler insanları tevhid dini Ġslama çağırmıĢlar, insanın dünyada ve ahirette mutlu olmasını istemiĢler, ilahi ahlak esaslarını öğretip örnekolmuĢlardır.Peygamber varisi olan, âlimler, veliler, mürĢidikâmillerde aynı görevi yapmıĢlar kıyamete kadarda insanları Hak‟ka davete devam edeceklerdir. Dünya kurulduğundan bu yana iki davete sahne olmuĢtur. Biri Hakkın daveti diğeri ise Batılın daveti. Hakkın daveti ilk insan ilk peygamber Hz.Adem(a.s)ile baĢlamıĢ son peygamber Hatemül Enbiya Hz.Muhammed Mustafa(s.a.v)ile tamamlanmıĢtır. Allah‟u Zülcelalin insanlığın kurtuluĢu, mutluluğu, dünyevi, uhrevi saadeti için gönderdiği din ise Ġslam‟dır. Bugünde yarında insanlığın kurtuluĢu Ġslam‟dadır. Her devirde Ġslam‟a inanan yaĢayanlar olduğu gibi, inanmayan kabul etmeyen karĢı çıkanlarda olmuĢtur. Ġnananlar Peygamberlerin safında yerini almıĢ, inkâr edenlerde Nefis ve ġeytanın safında yerlerini almıĢlardır. Allah‟u Zülcelâl‟in bütün mahlûkata, ins ve cinne gönderdiği, Hz.Muhammed Mustafa(s.a.v)le tamamladığı ve 6 razı olduğunu bildirdiği, ondan baĢka bir din, baĢka bir kitap, baĢka bir peygamber göndermeyeceğini haber verdiği Son Din Ġslam, son Kitap Kur‟an‟son elçi Hz.Muhammed Mustafa‟dır. Bu Ģerefli dine iman eden bu uğurda malıyla canıyla mücadele eden gökteki yıldızlar gibi ıĢık saçıp örnek olan, Rabbimizin ve Elçisinin methine layık olan nice Mümin ve Müslüman bahtiyarlar vardır. Rabbim cümlesine rahmetiyle muamele eyleyip Cennet-i A‟la‟daki derecelerini yüce, bizleride Ģefaatlerine mazhar kılıp, cennette komĢu eylesin. Bu yüce dine hizmet eden, Ģu gök kubbede hoĢ bir seda bırakan, gönüllerde taht kurmuĢ, Allah‟u Zülcelalin sevdiği ve sevdirdiği, güzel insanlardan, iz bırakan, güzel örnek olanlardan bahsedeceğim. Dinimiz bize bu yolu göstermiĢ ve sorumluluklarımızı bildirmiĢtir. Bu mutluluğa eriĢebilmemiz, görevlerimizi yerine getirmeye bağlıdır. Müslüman‟a düĢen, dini ve milli görevlerini doğru olarak öğrenmek ve bunları Allah‟ın rızasına uygun bir biçimde yapmaya çalıĢmaktır. Hiç Ģüphe yokki bu Ģerefli ümmet içinde, yağmurun toprağa düĢmesi ile ölü toprağın nebat fıĢkırtması gibi, Hakk‟ın izni ile ölmüĢ kalpleri diriltenlerde mevcuttur. Peygamber Efendimiz(s.a.v)den sonra vahiy kesilmiĢ, ilham kapısı ise açık kalmıĢtır. Ġslam dini kıyamete kadar bakidir. Ġnsanlığın kurtuluĢu da buna bağlıdır. Ehl-i Sünnet vel Cemaat yolunda olan gerçek, adil idareci ve yöneticileri, mezhep, meĢrep, tasavvuf ehlini, sevmek onların nasihatlerine kulakvermek, onların yolunda bulunmak, insana hem dünya, hemde ahiret saadetini kazandıracaktır. Bugün buna her zamankinden daha fazla ihtiyacımız vardır. Hak‟la Batılın, Ġnsanla ġeytanın, Karanlıkla Aydınlığın, iyi ile kötünün bu mücadelesinde safımızı yerimizi bilmemiz Ģarttır. Ġlme irfana, ahlak ve adalete, ehliyet ve liyakate büyük önem vermek lazımdır. Ġnsanlığın özelliklede Müslümanların dünyevi ve Uhrevi kurtuluĢu, Allah‟a ve Resulü Hz.Muhammed Mustafa(s.a.v)ya, Kur‟an ve Sünnete bağlı Ģuurlu yaĢamaya bağlıdır. Rabbim cümlemizi itikadı, ameli düzgün kullarından eylesin. Kendine kul, Habibine Ģuurlu ümmet, Ecdadına layık Ģuurlu evlad eylesin. Bizleride Ģu gök kubbede hoĢ bir seda bırakanlardan eylesin. Âmin. Hizmet bizden muaffakiyyet âlemlerin Rabbi olan Allah‟u AzimüĢĢandandır. Ebubekir Tanrıkulu Diyanet ĠĢleri BaĢkanlığı Emekli Uzmanı 7 Hz.HATĠCE(R.Anha) (D.M.556-Mekke. V.M.19 Nisan 620.Mekke) Müminlerin annesi, CennetleMüjdelenen, ilk iman eden Müslüman kadın. Hz. Hatice(r.anha), Peygamber Efendimiz(s.a.v)‟e ilk inanan ve ona ilk zevce olma Ģerefine eren bahtiyar annelerimizden... Kibar, nâzik, afif ve edeb timsali bir hanımefendi... Mü'minlerin annesi. Allah‟u Zülcelâl‟in selam gönderdiği ve cennetle müjdelenen ilk hanım, Müslüman hanımların en faziletlisi, Peygamber Efendimiz(s.a.v)‟in ifadesi ile “Ġnsanlığın Hanımefendisi”.Asr-ı saadet hanımlarından; Ġlklerin ilki olan; Ġlk mü‟min; Ġlk cemaat olup, namaz kılan; Ġlk Müslüman kadın; Kalbi Efendimiz ‟in (s.a.v) aĢkı ile dolu olan; Mü‟minlerin annesi; Tesellici; Tahir, Kübra; Hem seven hem de sevilen; Allah‟u Zülcelâl‟in ve Efendimiz „in övgüsüne nail olacak derecede faziletli ve Ģerefli olan hayâ iffet timsali bir sahabi. Resûlullah (s.a.v)Efendimiz‟in Peygamberliğine ilk destek veren Ģerefli bir eĢ. Efendisinin en sıkıntılı anında, sözleriyle onu teselli eden, sevgisiyle, saygısıyla büyüklüğünü gösteren, bakıĢlarıyla, hizmetiyle gönlünü ferahlatan neĢe dolu bir arkadaĢ… Kendisinden sonra gelecek Ġslâm hanımefendilerine, hayatı anlama, kavrama ve yaĢama konularında olduğu kadar, Ġslâm davasına sahip çıkma hususunda da Efendimize gösterdiği refikalığı ile eĢsiz bir örnek. 8 Büyük Ġslâm kadını, mu‟minlerin anası, Allah Resul‟ünün değerli zevcesi Hz. Hatice (r.anha) hicretten 68 yıl önce, 556 miladî yılında Mekke'de asil bir âilede dünyaya geldi. Babası Huveylid, KureyĢ‟in büyüklerinden ve servet sahibi birisiydi. Annesi Fâtıma ise Mekke'nin tanınmıĢ ve iffetli kadınlarındandı. Cahiliyet zamanında yaĢamalarına rağmen böyle değerli âilede yetiĢen Hz. Hatice(r.anha), öylesine Ģeref, haysiyet, iffet ve temizlik dolu bir hayat yaĢıyordu ki toplum içerisinde "Tâhira" (temiz) diye meĢhur olmuĢtu. Künyesi, Ümmü‟l-Kasım Hatice bint Huveylid b. Esed b. Abdilüzza b. Kusay el-KureyĢi Ģeklindedir. Hz. Hatice, Mekke‟de yaĢayan köklü ailelerine mensup olan Huveylid b. Esed ile Fatma binti Zaide‟nin sekiz çocuğundan birisidir. Soyu hem baba hem de anne tarafından Peygamber Efendimiz (s.a.v)in soyuyla birleĢir.Babasının soyu beĢinci nesilde Allah Resûlü (s.a.v) ile dedeleri Kusayy b. Kilab‟da, annesinin soyu ise Allah Resûlü (s.a.v) ile dedeleri Lüey b. Galib‟de birleĢiyordu. Yani Hz. Hatice(r.anha) annemiz hem anne hem de baba tarafından Peygamber Efendimiz(s.a.v)‟le akrabadır. Babası KureyĢ‟in zenginlerinden, insanların akıl danıĢtığı, ahlaklı ve Ģerefli bir sefirdi. Mekke‟de doğup büyüyen annemiz, otuz yaĢına kadar babasının terbiyesinde ve korumasında yetiĢti.Çok zeki, akıllı ve güzel bir çocuk olan Hz. Hatice(r.anha)‟nin yetiĢmesinde emeği geçenlerden birisi Peygamber Efendimiz(s.a.v)‟in halası, annemizin yengesi Hz. Safiye(r.anha)dir. Ahlaki yönden çöküntü içerisinde olan o toplumda Hz. Hatice(r.anha)‟nin tertemiz kalmasında emeği olan bir diğer isim de amcasının oğlu Varaka b. Nevfel‟dir. Varaka b. Nevfel putlara tapmayan, hakikati arayan bir Mekkeli‟dir. KureyĢliler, Hz. Hatice‟yi çok sevip saydıkları için ona Seyyidet-ü Nisau KureyĢ (KureyĢli Kadınların Hanımefendisi) dediler. Hatta iffet ve nezahetinden dolayı O‟na Tahire (Tertemiz) Hanım lakabını uygun gördüler. Peygamber Efendimizin (s.a.v) deyimiyle: “Hatice gibisi var mıydı? Onun gönlünde kimsede olmayan bir özellik vardı. O, insanın gönlündeki hüznü bir vakum gibi çeker alırdı.”Evet, Hz. Hatice(r.anha), muhteĢem olgunluğu, sağlam kiĢiliği, iradesi, bilgisi ve zekâsıyla rol model alınacak bir Ģahsiyet. ġefkat ve sevgiyle bürünmüĢ gönlünü, Peygamber Efendimize (s.a.v) açıyor 9 ve ömrünü O‟na adıyor. O‟nun (s.a.v)övgüsüne mazhar oluyor: “Allah‟a yemin ederim ki, bana Hatice‟den daha hayırlı bir hanım verilmemiĢtir. Ġnsanlar beni inkâr ettiği zaman o bana iman etti. Ġnsanlar beni yalanladığı zaman o beni tasdik etti. Ġnsanlar beni mahrum ettiği zaman o bana malıyla sahip çıktı. Allah beni ondan, diğer hanımlara nasip olmayan çocuklarla rızıklandırdı.” ĠFFET ABĠDESĠ Hz. Hatice(r.anha), Ġslamiyet‟ten sonra “ Hatice‟tül Kübra” olarak anılmaya baĢlandı. Kendisini Câhiliyye döneminde bile muhafaza etmiĢ, asil ve faziletli bir hanımefendiydi. Peygamber Efendimiz (s.a.v) ile evlendikten sonra tüm servetini Ġslam‟ın yayılması için feda ederek, mütevazı bir hayatı tercih etmiĢtir. YirmibeĢ yıllık hayat arkadaĢına karĢı, saliha hanımların en güzide örneği oldu. Erkek ve hanımlardan en önce iman eden odur. O'nun iman etmesiyle bütün kavmi iman etti. Ölünceye kadar Resulullah'ın (s.a.v) yanından ve yardımından geri kalmadı. O, Ġslâm'dan önce “Tâhire” lakabıyla anılırdı. Ġffet timsali bir hayatı vardı. Babası KureyĢ eĢrafından büyük bir tüccardı. Ficar savaĢlarından önce öldü. Cahiliye döneminde iki evlilik yaptı. Ġkinci kocasının ölümünden sonra gelen evlilik tekliflerini kabul etmedi. Talepleri geri çevirdi. Gönlü yüce ahlâk sahibi birini arıyordu. Güvenli bulduğu kimselerle ortaklaĢa ticaret yapmaktaydı. Büyük kervanlara sahipti. Bu evliliklerinden ikisi erkek biri kız olmak üzere üç çocuğu olmuĢ, dul bir hanımefendi idi. Tanıdıklarının tavsiyesi üzerine çevresinde üstün ahlâk sahibi ve güvenilir bir genç olarak bilinen Hz.Muhammed Mustafa (s.a.v.) ile anlaĢma yaptı. Kölesi Meysere‟yi de hizmetine vererek ġam seferine gönderdi. Ġlâhî plan Hz. Hatice(r.anha)‟yi ulvî bir hizmete ve makama hazırlıyordu. Bu hizmeti güzel bir Ģekilde yapabilmek için hazır ve donanımlı olması gerekiyordu. Bir taraftan yaĢadıkları Hz. Hatice(r.anha)‟yi piĢirip olgunlaĢtırıyor diğer taraftan ticarette ilerliyordu. Geriye iki Ģey kalıyordu: Birincisi; manevi alt yapının oluĢması, ikincisi; yolarının Allah Resûlü ile kesiĢmesi. Ġbn-i Ġshak‟ın bildirdiğine göre, Hz. Hatice(r.anha) bir bayram günü Kâbe‟yi tavaf ettikten sonra uzun bir dua ederek oradan ayrılır. Kâbe‟nin bir baĢka tarafında kutlama yapan kadınların yanına gider ve 10 o sırada Yahudi bir âlim yüksek sesle, “Ey KureyĢli kadınlar, Ģüphesiz ki bu topraklardan bir peygamber çıkacak. Kimin eline onunla evlenme fırsatı çıkarsa kaçırmasın.” dedi. Yahudi‟nin bu uyarısını Hz. Hatice(r.anha)‟den baĢkası dikkate almadı. Bu olaydan sonra sık sık rüya görmeye baĢladı. Rüyalarını Varaka b. Nevfel‟e anlatıyordu. Hz. Hatice(r.anha) yine bir gün rüyasında; “Gökten inen bir güneĢin Mekke‟nin semalarını kapladığını, oradan kayarak evinin üzerinde durduğunu ve bakanların gözlerini kör edecek kadar parlak olan bu ıĢığın evini, daha sonra bütün âlemi aydınlattığını” gördü. Bu rüyasını Varaka b. Nevfel‟e anlattı. Varaka b. Nevfel gülümsedi ve sevinçle, “Müjdeler olsun ey amcakızı! ġüphesiz ki bu rüya Allah‟ın (cc) sana olan büyük lütfunun bir iĢaretidir. Çok geçmeden Allah (cc) senin evine bir nur ihsan edecektir. Eğer bu rüya doğru çıkarsa nübüvvet nuru mutlaka evinin içini aydınlatacaktır. Son Peygamberin nurunun feyzinden muhakkak faydalanacaksın.” dedi. Varaka b. Nevfel konuĢurken Hz. Hatice(r.anha) onu dikkatle dinledi ve bayram günü Yahudi âlimin söylediği sözleri hatırladı. Bu iki söz birbirini ne kadar da tamamlıyordu. Büyük bir sevinç ve merak içerisinde düĢüncelere daldı. Yahudi ve Hristiyanlığı çok iyi bilen Varaka b. Nevfel gelmesi beklenen Peygamber ile ilgili tüm bildiklerini Hz. Hatice(r.anha)‟ye anlattı. Artık evleneceği Peygamberin kim olduğunu, O‟nu nasıl bulacağını, nasıl evleneceğini merak ediyordu. Bütün bu olaylardan sonra Hz. Hatice(r.anha), Varaka b. Nevfel‟in anlattığı vasıflara uygun bir insan arıyordu. O zamanda bu vasıfları taĢıyan kiĢiler çok az idi. Peygamber Efendimiz(s.a.v)‟in olabileceğini düĢünüyordu ve O‟nu daha yakından izlemeye baĢladı. Ticaretle uğraĢması Efendimizle tanıĢmasına vesile olacaktır. PEYGAMBERĠMĠZDEKĠ OLAĞANÜSTÜ HALLER Hz. Hatice(r.anha) ġam‟a göndereceği kervanının baĢına güvenilir, ticaretten anlayan birisini arıyordu. Arama uzun sürmedi, KureyĢliler‟in el-Emin diye çağırdığı, son derece ahlaklı, akıllı, ticareti bilen Efendimiz(s.a.v)‟i buldu. Efendimiz(s.a.v), dört deve karĢılığı Hz. Hatice(r.anha) ile anlaĢtı. Kölesi Meysere‟yi Efendimiz(s.a.v)‟in emrine verdi. Meysere‟ye; “Sakın O‟na muhalefet etme, emirlerine karĢı gelme.” diye sıkı sıkı tembih etti. Ona Efendimiz ile ilgili her Ģeyi gözlemlemesini ve gelince kendisine anlatması talimatını verdi ve 11 kervan ġam‟a doğru yola çıktı. Meysere yolculuk sırasında olağanüstü olaylara Ģahit oldu. Bu olaylardan en önemlisi kervan ġam‟ın bir kasabası olan Busra‟ya gelince uygun bir yerde konakladılar. Efendimiz bir ağacın yanına giderek gölgesine oturdu. Onların bulunduğu yerin karĢısındaki Kiliseden kervanı izleyen rahip Nastura Efendimiz‟i görünce büyük bir heyecan yaĢadı. Rahip hemen kervanın yanına gelerek Meysere‟ye, “ġu ağacın altında gölgelenen kimdir?” diye sordu. Meysere “KureyĢ halkından biri.” dedi. Rahip Nastura, “ġimdiye kadar Peygamberlerden baĢkası bu ağacın altında gölgelenmemiĢtir.” dedi. Rahip Nastura gölgelenen kiĢinin Peygamber olup olmadığından emin olmak için Meysere‟ye, “O‟nun gözünde hafif kızarıklık var mıdır?” Meysere, “Evet hiç kaybolmayan kızarıklık vardır.” dedi. Kızarıklık olduğunu öğrenince büyük bir iç çekti ve büyük bir hasretle inledi “O son Peygamber‟dir.” dedi. Meysere hayrete kapılmıĢtı. Kervan dönüĢünde de Meysere‟yi ĢaĢırtan mucizevî olaylar devam etti. Kervan kavurucu çöl sıcağında ilerlerken Efendimiz(s.a.v)‟i sürekli olarak bir bulutun izlediğini fark etti. O gidince giden, O durunca duran bir bulut. Gördüklerinden sonra Meysere Efendimiz(s.a.v)‟e olan hayranlığı artıyordu. O‟na karĢı büyük bir muhabbet beslemeye baĢladı. Artık yolculuk sona ermiĢti. Hz. Hatice (r.anha)Mekke‟ye giriĢ yolunu gören evin üst katında hanımlarla oturuyordu, tam öğle vaktiydi. Gelen kervanı izleyen Hz. Hatice(r.anha), Peygamberimiz(s.a.v)‟i ve onu takip eden bulutu gördü ve hayretler içerisinde yanındaki hanımlara da gösterdi. EVLĠLĠK TEKLĠFĠ HZ. HATĠCE‟DEN GELDĠ. Allah Resulü (s.a.v) Hz. Hatice(r.anha)‟nin yanına gelerek yaptığı alıĢveriĢ hakkında bilgi verdi. Çok kârlı bir alıĢveriĢ olduğunu anlayan Hz. Hatice(r.anha) memnun oldu. Daha sonra Meysere baĢlarından geçenleri büyük bir heyecanla anlatır. Hz. Hatice(r.anha)‟nin kalbi huzurla dolar. Artık emindir, aradığı son Peygamber Abdullah‟ın oğlu Hz. Muhammed‟dir. O gün Mekke'nin en zengin, en ileri gelen Ģahsiyetlerinin (Ebu Süfyan, Ebu Cehil, Akabe b. Ebi Muayt gibi) evlenme tekliflerini reddetmiĢ ve gözü sürekli fazilet, insanlık, dürüstlük, sadâkat vb. sıfatlara süslenmiĢ birisini aramıĢ ve Allah Resulü'nü tanıyıncaya kadar baĢka birisiyle evlenmeye gönlü rıza göstermemiĢti. Fakat Resulü Ekrem‟le tanıĢtıktan sonra, Hazret'in 12 fakirlik ve öksüzlüğüne bakmamıĢ, bizzat kendisi evlilik teklifinde bulunmuĢtu. Hz. Hatice(r.anha), kız kardeĢi Hale binti Huveylid‟e Efendimiz(s.a.v)‟le evlenmek istediğini söyledi. Daha sonra arkadaĢı Nüfeyse binti Müneyye‟ye anlattı. Onlardan aracı olmalarını istedi. Nüfeyse hanım Efendimiz(s.a.v)‟le konuĢtu ve O‟na Hz. Hatice(r.anha)‟nin kendisiyle evlenmek istediğini söyledi. Bu arada Hz. Hatice(r.anha)‟nin kız kardeĢi de Efendimiz(s.a.v)‟in arkadaĢı Ammar b.Yasir(r.a)‟le konuĢtu. O da, sevgili amcaları Hz.Hamza(r.a) ve Ebû Tâlib‟e durumu arzetti. Onlarla istiĢare etti. Sonunda evliliğe karar verdi. Hz. Hatice‟nin (r.anha) evinde Ebû Tâlib ve Varaka bin Nevfel‟in karĢılıklı hitabelerinden sonra yirmi diĢi deve mihirle nikâhları kıyıldı. Hz.Hatice(r.anha) annemiz kırk yaĢında, sevgili Peygamberimiz de yirmi beĢ yaĢlarındaydı. Hz. Hatice(r.anha)‟nin bir baĢka özelliği ise o değerli insanın nedenli akıllı, basiret ve dirayet sahibi oluĢudur. Öyle ki babasını cahiliyet zamanında meydana gelen "Ficar" harbinde kaybetmesinin ardından, babasından kalan serveti büyük bir dirayet ve basiretle ticarete atmıĢ ve gün geçtikce servetini artırmıĢ ve Mekke'nin en önde gelen zenginleri arasına girmiĢti. Tarih Hz. Hatice(r.anha)‟nin serveti hakkında Ģöyle diyor: "Onun sadece ticaret yaptığı mallarını 80 bin deve taĢıyordu. Dört yüz hizmetçi onun ticaret ve sair iĢlerini yürütmekle görevliydi." Bu servete sahip olan Hz. Hatice(r.anha) fakirlere, düĢkünlere yardım etmeği de ihmal etmemiĢ ve bu âdetini Resulullah(s.a.v)‟la evlendikten sonra da devam ettirmiĢti." Evet, küçük bir malını kaybetmekle dünyaları yıkılan veya baĢkalarına en ufak bir Ģey verirken canları çıkan, çoğu insanların tam aksine Hz. Hatice(r.anha) bütün servetini Hz.Muhammed Mustafa(s.a.v) nın ayağına dökmüĢ ve onun yüce hedefi için sadece kendi servetini değil, canını dahi adamıĢtı ve o yüce hedef uğruna bütün çilelere severek katlanmıĢtı. Hz. Hatice(r.anha)‟nin bir baĢka özelliği, Allah Resulü(s.a.v)‟nün mübarek neslinin ondan devam etmesidir. Zira Hz. Mâriye(r.anha) hariç (ki onun oğlu Ġbrâhim küçük yaĢta vefat etmiĢtir) diğer hanımlarının hiçbirisinin çocuğu olmamıĢtır. Hz. Hatice (r.anha) bütün servetini “Muhammedü‟l-Emin”e bıraktı. Ticarete devam edildi. Bol kazanç elde edildi. YaĢça büyük 13 olmasına rağmen o, bir hanımefendi olarak efendisine son derece hürmetkâr davrandı. Çok nâzik hareket etti. Son peygambere hanım olma Ģerefini en büyük nimet bildi. Bunun için maddi ve manevi hiçbir fedakârlıktan çekinmedi. Hizmetiyle aile yuvasını cennetten bir köĢe haline getirdi. Misafirperverdi. Cömertti. ġefkat ve merhametliydi. Yetimlere, kimsesizlere sığınakdı. Güleryüzlüydü. Firaset sahibi idi. Efendisinin gözünden, sözünden ve hareketlerinden maksadını anlardı. Hz. Hatice(r.anha)‟nin sadakati, Cenab-ı Hakk‟ın lütfuna da mazhar oldu. Cebrail (a.s) vasıtasıyla Cennetle müjdelendi. Hz. Hatice(r.anha), sadece o zamana değil, ahir zamana da ıĢık tutuyor. Hayatıyla, davranıĢlarıyla, ailedeki konumuyla genç hanımlara örnek oluyor. Ġmanda, sabırda, iffette, güzel ahlâkta sergilemiĢ olduğu sağlam duruĢunu, bugün anlamak ve yaĢamak kolay değil. Ancak o yolda olmaya dahi ihtiyacımız var. Manevi olarak hasta asrımızı, O‟nun davranıĢlarını yaĢatmakla iyileĢtirebiliriz. Belki bu sayede Peygamber Efendimizin (s.a.v) tek dostu olan Hz. Hatice(r.anha) Validemize, saygı ve hürmeti göstermiĢ olur ve böylece Efendimizin(s.a.v) sevgisine mazhar olabiliriz. ZEYD‟ĠN ÂZAD EDĠLMESĠ Bir sefer dönüĢü yeğeni Hâkim Ġbni Hizam henüz küçük bir çocuk olan Zeyd Ġbni Hârise‟yi köle olarak satın alıp Mekke‟ye getirdi. Hizmet etmesi için halası Hz.Hatice(r.anha) annemize verdi. Ġki Cihan GüneĢi Efendimiz, çocuğu görünce hanımına: “Eğer bu köle benim olsaydı,muhakkak onu hürriyetine kavuĢtururdum.” buyurdu. Hz.Hatice (r.anha.) annemiz bu söz üzerine Zeyd‟i efendisine hediye etti. Efendimiz(s.a.v) de bu yavrucağızı azâd edip hürriyetine kavuĢturdu. Aile yuvaları iĢte böyle firaset sahibi, anlayıĢlı, itaatkâr hanımefendilerle Cennetten bir köĢe haline gelir. Efendisinin bir dediğini ikiletmeyen, onun sevdiğini kendisinin sevgisi bilen, onun arzularının yerine gelmesini, onun mutluluğunu öncelikle hedefleyen hanımefendilerle... Hz. Hatîce(r.anha)‟nin Fedakârlığı Çok fedâkar ve alçak gönüllü olan Hz. Hatice(r.anha) Validemiz, varlıklı bir hanım olmasına karĢın evinin iĢini kendisi görür, hizmetçi kullanmazdı. Özellikle de eĢinin ve çocuklarının ihtiyaçlarını kendisi karĢılardı. ġüphesiz isteseydi çok sayıda 14 hizmetçisi olurdu. Fakat o sadeliği tercih etmiĢ ve kibirden uzak bir hayat sürmüĢtü. Hz. Hatice(r.anha)‟nin bu fedakârlığı yalnızca eĢi ve çocuklarıyla sınırlı değildi. Rasûlullah(s.a.v)'ın aile efradına ve çevresine de ilgi ve alâka gösteriyordu. Peygamberimizin sütannesi Hz. Halime(r.anha)'yi düğünlerine davet ettiklerinde, Hz. Hatice(r.anha), Hz. Halime(r.anha)'yi el üstünde tutmuĢ, ziyadesiyle alâka göstermiĢti. Hz. Hatice(r.anha) kayınvalidesi konumunda bulunan Hz. Halime(r.anha)'ye çok sayıda diĢi deve hediye etmiĢti. Hepsi bu kadar mı? Tabiî ki hayır! Kıtlık zamanında Halime (r.anhâ) sütoğlu Rasûlullah'a gelip sıkıntı çektiğini belirtince Hz. Hatice(r.anha) Validemiz hemen kırk koyun ve bir binek devesi hediye ederek Hz. Halime(r.anha)'yi bu sıkıntılı durumdan kurtarmıĢtı. PEYGAMBERĠMĠZĠN HZ.HATĠCE(R.ANHA)‟DEN DÜNYAYA GELEN ÇOCUKLARI Hz. Hatice (r.anha.) annemizin bu evlilikten iki erkek, dört kız çocuğu oldu. Ġlk çocuğu Kasım‟dı. Efendimiz onunla künyelendi. Ebe‟l-Kasım dendi. Ġki yaĢına kadar yaĢadı. Kızları ise, Zeynep, Rukıyye, Ümmü Gülsüm ve Fâtıma idi. Son çocukları Abdullah‟dı. Nübüvvetten sonra doğdu. Çok kısa ömürlü oldu. Daha henüz sütten kesilmeden öldü. Kasım ve Abdullah isimli iki oğlunun lakapları Tahir ve Tayyib idi. Ġkisi de Ġslam devrinde dünyaya gelmiĢlerdi. Kızların hepsi de Ġslamiyet‟ten önce doğmuĢlardır. Efendimiz (s.a.v) ile Hz. Hatice‟nin (r.anha) aile hayatları, çok mutlu ve huzurlu bir Ģekilde geçmiĢtir. Her zaman birbirlerine karĢı anlayıĢlı olmuĢ, desteklerini hiçbir zaman esirgememiĢlerdir. O zamanki ve günümüze kadar gelen tüm insanlara örnek bir aile olmuĢlardır. Ahlâk, karakter ve hayata bakıĢları değerlendirildiğinde bu iki insandan birbirine daha münasip baĢka bir çift gösterilemez. ĠliĢkilerinde asla bencilliğe yer yoktu, birbirlerini kendi nefislerine tercih etmiĢlerdi. ĠĢte böyle olduğu için ortaya mükemmel bir evlilik çıkmıĢ ve tüm insanlığa örnek olmuĢtur. Ġlk çocukları Kâsım ile ilgili ibret alınacak bir hâdise Ģu Ģekilde cereyan etmiĢtir… Hüseyin b. Ali b. Ebî Tâlib (r.anh) anlatıyor: “Rasûlullah‟ın (s.a.v) oğlu Kâsım vefat edince Hz. Hatice (r.anhâ): “Ey Allah‟ın Rasûlü! Kâsım‟ın sütü taştı. Keşke Allah süt çağını tamamlayacak 15 kadar onun ömrünü uzatsaydı.” dedi. Aleyhissalatu vesselam, bunun üzerine: “O süt devresini cennette tamamlayacak!” buyurdular. Hz. Hatice(r.anha): “Ey Allah‟ın Rasûlü! Şayet bunu bilseydim, onun acısına sabretmem kolaylaşırdı.” dedi. Aleyhissalatu vesselam: “Dilersen Allah‟a dua edeyim de sana onun sesini işittireyim.” dedi. Ancak Hz. Hatice(r.anha): “Hayır, ey Allah‟ın Rasûlü! Ben Allah ve Rasûlü‟nü tasdik ediyorum.” dedi.” Acaba böyle bir teklife biz muhatap olsaydık ne cevap verirdik? Evet, Hz. Hatice(r.anha) Validemiz her zamanki gibi asil ve olgun bir duruĢ sergilemiĢtir... HĠRA MAĞARASI VE TEFEKKÜR Peygamberlik gelmeden önce Hz. Muhammed(s.a.v) Efendimiz‟in Ģehirden uzakta, yalnızlık ona sevdirilmiĢ, 40 yaĢında, özellikle Ramazan ayında yaklaĢık bir ay müddetle Mekke‟den çıkar, Hira Mağarası‟na giderdi. Orada ibadet ederdi. Tefekküre dalar, Kâbe‟yi seyrederdi. Bu gidiĢ-geliĢler esnasında yoldaki ağaçlar kendine selâm verir, Bir takım ıĢıklar görmeğe sesler duymağa baĢlar, Bunların cinlerle ve kâhinlerle ilgili olduğunu zannederek korkardı. Zaman zaman bu hallerini hayat arkadaĢı ve sırdaĢı muhtereme hanımına anlatır ondan teselli beklerdi. Hira‟da tefekkür yoluyla ibadet ettiği günlerde Hz. Hatice(r.anha)validemiz onunla hep meĢgul olmuĢ, eve dönmesi geciktiği zaman hizmetkârları vasıtasıyla ona ulaĢmıĢtır. Bir gün annemize Ģöyle açıldı: “Ey Hatice! Ben ıĢıklar görüyor, sesler iĢitiyorum. Ben bir kâhin olmaktan korkuyorum. Allah'a yemin ederim ki Ģu putlardan ve kâhinlikten nefret ettiğim kadar, hiçbir Ģeyden nefret etmem.” CEBRAĠL ALEYHĠSSELAM ĠLE KARġILAġMA Hz. Hatice (r.anha) annemiz, efendisindeki cevheri önceden keĢfetmiĢti. Onun son peygamber olarak vazifelendirileceği günleri beklemekteydi.Hizmetini ve hürmetini ona lâyık bir hanımefendi olarak yapmaktaydı.610 miladî yılının Ramazan ayı Hz. Muhammed(s.a.v), Hira mağarasında bulunduğu sırada daha önce hiç karĢılaĢmadığı Cebrail(a.s) ona peygamber olduğunu tebliğ ettiği ve vücudunu üç defa kucaklayıp kuvvetlice sıktıktan sonra Alak sûresinin ilk beĢ âyetini öğrettiği zaman büyük bir heyecana kapıldı ve korkudan yüreği titreyerek evine döndü. 16 HZ. HATĠCE‟NĠN DĠKKATĠNĠ ÇEKEN NUR VE KOKU Fahr-i Kâinat Efendimiz büyük bir heyecan içerisinde, yüreği titreyerek evine döndü. Annemiz, Efendimiz‟i büyük bir sevinçle karĢıladı. Gözünü mübarek yüzünden ayıramadı. ġimdiye kadar görmediği bir nur vardı yüzünde. Etrafa güzel kokular yayılıyordu. Tatlı bir Ģekilde alnından öptü ve:“Anam-babam sana feda olsun. Yüzünde Ģimdiye kadar görmediğim bir nur görüyorum. ġimdiye kadar hissetmediğim bir koku alıyorum" dedi. Efendimiz heyecanlıydı. Ancak Beni örtünüz, beni örtünüz!..” diyebildi. “SEN HAKSIZLIĞA UĞRAYANLARA YARDIM EDENSĠN" Hazret-i Hatice annemiz hemen üzerini örttü. Sardı sarmaladı ve yatırdı. Bir müddet dinlendikten sonra kendine gelen Efendimiz kalktı ve baĢından geçenleri en yakın sırdaĢı, teselli kaynağı, biricik hayat arkadaĢı ailesine anlattı ve: “Bana neler oluyor Hatice? Doğrusu korkuyorum.” dedi. Hakkı, hakikatı tam kavramıĢ olan annemiz bir peygamber hanımı olarak Efendimiz‟deki korku ve endiĢeyi Ģu sözleriyle gidermeye çalıĢtı:“Öyle deme! Yemin ederim ki Allah hiçbir zaman seni utandırıp üzmez. Çünkü sen akrabanı gözetir, doğru konuĢur, iĢini görmekten âciz kimselerin elinden tutarsın. Yoksulları kayırırsın. Misafirleri ağırlarsın. Haksızlığa uğrayan kimselere yardım edersin" dedi. BaĢına gelenleri anlattıktan sonra, “Bana neler oluyor, Hatice?” diyerek kendinden korktuğunu söyledi. Bunun üzerine Hz. Hatice(r.anha) Resûlullah(s.a.v)‟ın korku ve endiĢelerini gideren Ģu sözleri söyledi: “Öyle deme! Yemin ederim ki Allah hiçbir zaman seni utandırıp üzmez. Çünkü sen akrabanı gözetirsin, doğru konuĢursun, iĢini görmekten âciz kimselerin elinden tutarsın, yoksulları kayırırsın, misafirleri ağırlarsın, haksızlığa uğrayan kimselere yardım edersin”(Buhârî, “Bedʾü‟l-vaḥy”, 3, “Tefsîr”, 96/1, “Taʿbîr”, 1; Müslim, “Îmân”, 252). VARAKA BĠN NEVFEL‟ĠN TAVSĠYESĠ Hz. Hatice(r.anha) daha sonra Hz. Peygamber(s.a.v)‟i alıp amcasının oğlu Varaka b. Nevfel‟e götürdü. Sonra birlikte Varaka bin Nevfel‟e gittiler. Durumu ona anlattılar. Ġbrânîce bilen, bu sebeple 17 Tevrat ve Ġncil‟i okuyan, daha önceleri Hıristiyanlığı kabul etmiĢ olan bu âlim, Resûl-i Ekrem‟i dinledikten sonra ona görünen meleğin bütün peygamberlere vahiy getiren melek olduğunu, korkulacak bir Ģey olmadığını, Sen bu ümmetin Peygamberisin. Ah, ne olurdu kavmin seni yurdundan çıkaracakları zaman ben sağ ve genç olsaydım.” dedi. (Buhârî, “Bedʾü‟l-vaḥy”, 3) Efendimiz:“Onlar beni çıkaracaklar mı?” dedi. Varaka da:“Evet çıkaracaklar” dedi ve Ģunları ilâve etti: “Yeni bir din tebliğ eden kimse yoktur ki, düĢmanlık ve iĢkence görmesin. Eğer ben senin dâvet günlerine yetiĢecek olursam sana yardım ederim” diye de destek verdi. Hz. Hatice(r.anha) annemiz, Efendimiz‟i hep düĢünceli görmekteydi. Büyük bir görev yüklenmiĢti. Ġçinde bulunduğu cemiyette bu vazifeyi yerine getirmek kolay değildi. Bütün dünya karĢısında yer alıyordu. Efendimiz bu büyük derdini annemize: “Bana kim inanır ya Hatice!” diye seslendirdi. Hz. Hatice(r.anha)validemiz de Resûl-i Ekrem(s.a.v)‟e, “Senin Allah‟ın resulü olduğuna Ģehâdet ederim” diyerek Müslümanlığı kabul etti. Hz. Hatice(r.anha), yeryüzünde sadece üç Müslümanın bulunduğu Ġslâmiyet‟in ilk günlerinde Resûlullah(s.a.v) ve Hz. Ali(r.a) ile beraber bazan Kâbe civarında, bazan evinde ibadet etti. (Müsned, I, 209-210) ĠSLAM‟IN ĠLK MÜ‟MĠNĠ Soyu sopu, zenginliği, güzelliği ve olgunluğu ile Ģeref timsali annemiz büyüklüğüne büyüklük katan, firasetli davranıĢıyla Ģeref ve izzetini artıran Ģu sözleriyle Efendimize destek verdi: “Sana kim inanmaz ki? Önce ben inandım.” deyip kelime-i Ģehadet getirdi. Ġslâm‟ın ilk mü'mini oldu. Allah Resûlü‟nün ilk destekçisi oldu. Ona sevgisini, sadâkatini, itaatini ve refikalığını gösterdi. Dünya durdukça bu yüce davranıĢıyla anılmasını sağladı. MÜSLÜMANLARIN ĠLK KILDIĞI NAMAZ Sevgili Peygamberimiz „in ilk eĢi Hz. Hatice(r.anha), Ġslam'dan önce Cahiliye'nin kirine bulaĢmamıĢ, tertemiz bir hayat yaĢamıĢtı. Bu nedenle Mekkeliler onu Tâhire olarak anıyorlardı. Resûl-i Ekrem'in en büyük hanımı olması sebebiyle daha sonraki dönemlerden itibaren "Kübrâ" sıfatıyla anıldı.Hz. Hatice, ilklerin ilkiydi. Ġk eĢ, ilk göz ağrısı ve ilk mümin. Sevgili Peygamberimiz, Cebrail'den namaz kılmayı 18 öğrenir öğrenmez ilk olarak ona koĢtu. Namazı ilk ona öğretti. Ġlk kez ona imam oldu ve cemaatle ilk namazı onunla kıldı. Sevgili hanımının iman etmesi üzerine Efendimiz(s.a.v) büyük bir moral buldu. Hemen ona abdest almayı öğretti. Sonra Cebrâil'den (a.s.) gördüğü Ģekliyle birlikte gizli gizli namaz kılmaya baĢladılar. Bir müddet sonra çocuk yaĢta Ali (k.v.) onları ibadet ederken gördü. Ne yaptıklarını sordu. Efendimiz(s.a.v)‟in açıklamaları üzerine o da Müslüman oldu. Yeryüzünde üçüncü Müslüman olma Ģerefine erdi. Hz. Hatice(r.anha)‟nin sadakatı, Cenab-ı Hakk‟ın lütfune mazhar oldu. Bir gün Cebrail (a.s) Peygamber Efendimize(s.a.v)gelerek Ģöyle söyledi; "Hatice‟ye Allah‟ın selamlarını söyle ve Onu Cennette inciden yapılmıĢ bir saray ile müjdele"dedi. Resul-i Ekrem, "Ya Hatice, bu Cebrail‟dir, sana Allah‟tan selam getirdi" deyince, Hz. Hatice, Allah‟ın selamınıbüyük bir memnuniyetle kabul etti ve Cebrâil‟e de iade-i selamda bulundu. Bu hadise Hz. Hatice(r.anha)‟nin Allah katındaki değerinin çok güzel bir göstergesi olduğu gibi, daha hayatta iken Cennetle müjdelenmiĢ oldu. Ahlak ve Adetleri Evlatlarına karĢı çok Ģefkatli idi. Ev iĢlerini de hakkiyle bilen bir hatundu. Peygamberimize (s.a.v) karĢı büyük hürmeti ve sevgisi vardı. Hem peygamberliğinden önce hem sonrasında, Resulullah (s.a.v) ne buyurursa itiraz etmeden kabul eylerlerdi. Faziletleri ve Menkıbeleri Hz.Ebu Hureyre (r.a) rivayet eder, Allah Resulu buyurdu: “Dört hatunun faziletleri bütün dünya hatunlarının faziletlerinden üstündür. Meryem Binti Ġmran, Firavun'un karısı Müzahim kızı Asiye, Hatice binti Huveylid ve Fatma binti Muhammed." Peygamber (s.a.v) bir baĢka beyanında da Ģöyle buyurmuĢtur: Âlemlerin hanımlarının hanımefendileri dört kiĢidir; Huveyled kızı Hatice, Muhammed kızı Fatıma, Müzahim kızı Asiye ve Ġmran kızı Meryem.” (ġerh-i Nehcül Belaga ibn-i Ebi‟l-Hadid, 10/266). Bir ara Hz.Hatice (r.anha)validemiz Resulullah (s.a.v)'ı aramak için dıĢarıya çıkmıĢtı. O sıra bütün Araplar Zatı Saadetlerine düĢman idiler. Cebrail (a.s), kendine bir adam kıyafetinde görünür. "Acaba bu adam düĢman mıdır, değil midir" diye Peygamberimizi (s.a.v) ona sormaktan çekinir. Eve döndüğünde, Resulullah (s.a.v) dönmüĢtür, olayı anlatır. Zatı Saaadetleri buyururlar:"Senin gördüğün ve beni 19 sormak istediğin o zatın kim olduğunu biliyor musun? O Cebrail Aleyhisselam idi. Bana dönüp onun selamını sana bildirmemi söyledi ki, cennette senin için incilerden yapılmıĢ bir bina hazırlanmıĢtır. Tabii orada böyle üzüntülü, sıkıntılı ve zahmetli külfetli Ģeyler bulunmayacaktır." Bir ara Cebrail (a.s) Peygamberimiz (s.a.v)'in huzuruna gelip: “Hak Teâla Hatice‟ye selam eder. Sen bunu Hatice'ye ulaĢtırasın." Resulullah ulaĢtırır. Hz.Hatice:"İnnallahe hüve's-selam. Hak Teâla selamın ta kendisidir. Cebrail‟e de Selam olsun. Sana da Selam olsun Ya Resulallah."Bu vaka Hz.Hatice (r.anha)'nin dini ferasetine delalet eder. Burada cevabında "Ve Aleyhisselam" (O'na da selam olsun dememiştir.) Sahabiler ilk baĢta namazda teĢehhüd okudukları zaman "EtTahiyyatü Lillah" demezler ve "es-selamü Al'llah" derlerdi. Peygamber Efendimiz (s.a.v) böyle söylenmesini men ettiler ve buyurdular ki; "Allah Teâla‟nın esasen "Selam" ismidir. Bunun yerine "Ettahiyyatü lillah" deyiniz"Bir ara Resul-i Ekrem (s.a.v) hasta olan kızı Hz.Fatıma (r.a)'ı ziyaret eder. Buyurur: Kızım nasılsın?" Hz. Fatıma(r.anha) arz eder: İyi değilim, hastayım, işin fena tarafı şu ki, evde yiyecek hiçbir şey de yok. Peygamberimiz(s.a.v) buyurur: Kızım sen istemez misin ki, dünyanın bütün kadınlarının hanımı olasın? Hz. Fatıma arz eder: Babacığım, Meryem bint-i İmran ne idi? Peygamberimiz buyurur: O kendi devrinin kadınlarının hanımı idi, sen de kendi devrinin kadınlarının hanımısın. Hatice de son devrin kadınlarının en iyisi ve hanımıydı. HZ. HATĠCE(R.ANHA)‟NĠN VEFATI Adeta bir kadının zor günlerde eĢinin yanında nasıl durması gerektiğini gelecek zamanların hafızasına kazıyordu. Efendimizin güzel ahlâkını fark edip onu nasıl aĢkla sevdiyse, vefatına kadar aynı Ģekilde üzerine titredi. Ġlk Müslümanlar boykota maruz kaldıklarında, iĢte o Hatice boykot vadisinin kanatsız meleği oluverdi. Varını yoğunu eski ve yamalı elbiseler içinde boykota maruz kalmıĢ müminlere harcıyordu. Hatta Hz. Fatıma'ya hazırladığı çeyizi bile, bu açlık günlerinde müminlere bağıĢladı. Boykotun son günlerinde açlıktan benzi sararmıĢ ve yamalarla kendisini ancak örten bir elbiseyle efendimizin huzuruna çıktığında efendimiz gözyaĢlarını tutamamıĢtı. 20 Üç yıl süren ambargo sona erdiğinde Hz. Hatice'nin takati kesilmiĢ, hastalanarak yatağa düĢmüĢtü. Bir zamanların göz kamaĢtıran servetinin sahibi Hz.Hatice(r.anha) artık tüm mal varlığını cömertçe tüketmiĢ canından baĢka verecek bir Ģeyi de kalmamıĢtı. Sıkıntılara, ezâ ve cefâlara fedakârâne bir Ģekilde sabretti. Tahammül gösterdi. Nihayet her fâni gibi onun da ömrü doldu. Dünyada ektiklerini biçmeye, ebedî ve sıkıntısız bir hayata, Cennete vasıl oldu. Nübuvvetin sekizinci senesi, hicretten üç sen önce, Ramazan ayının baĢında 10 Ramazan‟da (19 Nisan 620) vefat etti. Aynı sene Efendimiz amcası Ebû Tâlib‟i de kaybetti. O seneye üzüntü, keder yılı manâsına “Senetü‟l-Hüzn” dendi. Hz. Hatice(r.anha) hastalığı Ģiddetlenince Allah Resulü (s.a.v)‟e dönerek;Ya Resulallah beni dinlemeni ve vasiyetimi yerine getirmeni istiyorum.Birincisi; önce sana hakkıyla hizmet edemedim,beni affetmeni istiyorum yâ Resulallah.!dedi.Allah Resulü (s.a.v);“Hayır,asla senden hiçbir kusur görmedim,sen yapman gerekenin en iyisini yaptın,hiç kimse yorulmamıĢtır senin yorulduğun kadar,sen ki bütün malını Allah‟ın yolunda sarfettin.” dedi. Hz.Hatice Peygamber Efendimiz (s.a.v)‟e, Fatıma (r.a)‟yı iĢaret ederek, ikincisi sana diyeceğim Ģey Ģudur ki; “Sana o‟nu vasiyet ediyorum benden sonra garip ve yetim kalacaktır. Hiçbir KureyĢli kadın ona eziyet etmesin, onun yüzünü kimse incitmesin, yüzüne kimse bağırmasın, kötü bir Ģey söylemesin.” dedi. Üçüncüsü, ben kabirden korkuyorum, sana vahiy indiğinde giydiğin abayı, onunla beni kabre koymanı istiyorum. Bunun üzerine Allah Resulü (s.a.v) de abasını Hz. Hatice‟ye getirir ve bundan epey sevinç duyuyordu. Hz. Hatice validemiz vefat edince Allah Resulü (s.a.v),bizzat onun cenazesinde bulunuyor, yıkanma ve hazırlanmasında kendisi eĢlik ediyordu. Kefenleneceği sırada, Cebrail (a.s) aniden iniyor; Ya Resulallah, Allah‟ın sana selamı var, sana en güzel ikram ve dileklerde bulunuyor.Ve sana diyor ki; Ya Muhammed! Hatice‟nin kefeni bizdendir, çünkü o bütün malını bizim yolumuzda harcamıĢtır. Böylece Cebrail (a.s) bir kefenle gelerek, dedi ki; Ya Resulallah, iĢte Hatice‟nin kefeni, bu kefen Allah Teâla‟nın cennetten kendisine hediye ettiği kefendir. Böylece Hz.Hatice, önce Allah Resul‟ünün abası sarılıyor, sonra Cebrail‟in getirdiği kefene sarılıyordu. Böylece Hz.Hatice iki kefenle kefenlenmiĢ oluyordu. Biri Allah 21 Teâla‟nın gönderdiği kefen, diğeri de Allah Resulü (s.a.v)‟in verdiği kefen. 64 sene 6 ay yaĢamıĢ olan Hatîce Validemiz, ölüm döĢeğindeyken Rasûlullah ve üç kızı, Zeyneb, Ümmü Külsüm ve Fâtımâ yatağının etrafında oturmuĢlar bu mübarek hanımefendiye son kez bakıyorlardı. Efendimiz (s.a.v) ise, ölüm ona biraz daha kolay olsun diye; Allah‟ın Cennet‟te onun için hazırladığı nimetleri sayıyordu.Validemizin ise ağzından Ģu sözler dökülmüĢtür: “Allah‟ım, sayamayacağım kadar övgüye layıksın! Allah‟ım, senin huzurunda sana varmayı hoĢnutsuzlukla karĢılamam. Ancak ben, bana vereceğin nimetlere layık olabilmek için daha fazla fedakârlıkta bulunmayı istiyorum.” Peygamberimiz Hatice annemizi vefat ettikten sonra da asla unutmadı. Hz. Muhammed (sav) yirmi beĢ yıl süren mutlu bir evlilikleri süresince, Araplarda çok evlilik birgelenek olmasına ve eĢi Peygamber Efendimizden on beĢ yaĢ büyük olmasına rağmen baĢkasıyla evlenmedi. Ebu Talib‟in vefatından üç gün sonra Hz. Hatice(r.anha)‟nin de vefat etmesi Peygamber Efendimizi(s.a.v) çok etkiledi Bir taraftan azılı müĢriklere karĢı kendisini daima koruyan amcasını, diğer taraftan yirmi beĢ yıllık sadık hayat arkadaĢını ve destekçisini kaybetmiĢti. Hz. Hatice (r.anha.) annemiz miladî 620 tarihinde Rabbimizin müjdelediği Cennetteki sarayına uçtu. Bedeni Mekke Ģehrinde kaldı. Hacun kabristanındaki kabrine onu efendimiz elleriyle yerleĢtirdi. O tarihte farz olmadığı için cenâze namazı kılınmadı. Efendimiz(s.a.v):“Allah‟a yemin ederim ki bana Hatîce‟den daha hayırlı bir hanım verilmemiĢtir. Ġnsanlar beni inkâr ettiği zaman o bana iman etti. Ġnsanlar beni yalanladığı zaman o beni tasdik etti. Ġnsanlar beni mahrum ettiği zaman o bana malıyla sahip çıktı. Allah beni ondan, diğer hanımlara nasip olmayan çocuklarla rızıklandırdı.” ( Taberânî, el-Mu‟cemu‟l-Kebir, XXIII, 13.) Hz. Hatice(r.anha)‟nin ölümünden etkilenen Peygamber Efendimiz (s.a.v), buna mukabil büyük bir vefa gösterir. Ömrü boyunca mübarek eĢini hiç unutmaz. Hatıralarına değer verir. Kanûnî Sultan Süleyman tarafından Hz. Hatice‟nin kabri üzerinde yaptırılan türbe, Mekke‟nin Suud yönetimine geçmesi 22 üzerine diğer türbelerle birlikte 1926 yılında yıktırılmıĢtır (DĠA, VII, 388). PEYGAMBERĠMĠZ EġĠ HATĠCE‟YĠ (R.ANHA) HĠÇBĠR ZAMAN UNUTMADI Resûl-i Ekrem(s.a.v), Hz. Hatice‟nin vefatından sonra çeĢitli hanımlarla evlendiği halde onu hiçbir zaman unutmamıĢ, eĢinin fedakârlığını ve dostluğunu her fırsatta anmıĢ, evde koyun kesildiği zaman Hatice‟nin eski dostlarına ondan birer parça göndermeyi ihmal etmemiĢtir. Bir defasında Hatice‟nin kız kardeĢi Hâle‟nin içeri girmek üzere izin istediğini duyan Hz. Peygamber, onun sesini ve izin isteme tarzını Hatice‟nin sesine ve tavrına benzeterek heyecanlanmıĢ ve, “Allahım, bu Huveylid kızı Hâle‟dir!” demiĢti. Hz. AiĢe(r.anha) annemiz kendi ifadesiyle ölüp gitmiĢ bir kadını kıskanmıĢtı. "Allah sana ondan hayırlısını verdi!" demekten alıkoyamamıĢtı kendini. Sevgili Efendimiz buğulu gözlerle validemize Ģefkatle bakarak Ģu sözleri söyledi: “Ey AiĢe! Herkes beni inkâr ettiğinde Hatice bana inandı! Çevremdekiler "Yalan söylüyorsun!" dediklerinde o "Doğru söylüyorsun! Asla çekinme!" dedi. Ġnsanlar maddi varlıklarını köĢe bucak saklarken o servetini önüme döktü. Dünyada bir baĢıma kaldığım günlerde "Üzülme zamanla zorlukların yerini kolaylıklar alacak" dedi. Ben Hatice'yi güzelliğinden dolayı değil bunun için unutmuyorum!" Efendimiz kendisine Hatice'sini hatırlatan her Ģeyi aziz tuttu. Onu seveni sever, dost olana dost olurdu. Aralarındaki sevgi o kadar büyüktü ki, eĢi öldükten sonra dahi onun uzak akrabalarına bile hürmet ve ikram etti. ÂiĢe (r.anha) dedi ki: “Kendi kendime: Bundan sonra hislerimi artık içimde tutacağım ve artık Hatîce‟yi çirkin bir sözle anmayacağım.” Hz. AiĢe(r.anha) validemiz, Efendimiz(s.a.v)‟den özür dilercesine: “Ya Resûlallah! Allah‟a yemin olsun ki, bundan sonra Hatice‟nin hatıralarını sizden dinlemek istiyorum.” dedi. Yine Hz. AiĢe(r.anha)validemizin bildirdiğine göre, Hz. Hatice(r.anha)‟yi yad edip onun için dua etmesi Peygamber Efendimize büyük haz verirdi. Peygamber Efendimiz(s.a.v) ömrü boyunca mübarek eĢini hiç unutmadı. Hatıralarına değer verdi. Bedir SavaĢı sırasında kızları 23 Zeynep‟in eĢi Ebü‟l-As Müslümanların eline esir düĢtü. Zeyneb, kocasını esaretten kurtarmak maksadıyla, evlendiği zaman annesi Hz. Hatice(r.anha)validemiz tarafından kendisine hediye edilen gerdanlığı gönderdi. EĢinin hediyesi olan gerdanlığı gördüğünde çok duygulanan Peygamber Efendimiz(s.a.v), gerdanlığı Zeyneb‟e geri göndermelerini rica etti. Hz. Hatice(r.anha)validemizin hayatı, Allah‟ın rızası, ailenin huzuru, dünya ve ahiret saadetinin kazanılması hususunda Müslüman aileler için çok önemli bir örnek teĢkil eder. Onun hayat tarzı ve fedakârlığı anısının ölümsüzleĢmesini netice verdi. Çünkü Hz. Hatice (r.anha) Müslümanlar arasında çok sevildi. Arap olan veya olmayan birçok Müslüman aile kız çocuklarına onun adını vererek sevgilerini gösterdiler. Bir gün Hz. AiĢe (r.a) validemiz evinde, ihtiyar bir kadın Resulullah'ı (s.a.v) ziyarete geldi. Efendimiz ona fazlasıyla ikramda bulundu. Abasını sırtından çıkardı, yere serdi ve üzerine oturttu. Kadın gittikten sonra Hz. AiĢe (r.a) sordu :Ya Resulullah!... (s.a.v) Kimdi bu ihtiyar kadın?.. Resulullah (s.a.v) cevap verdi: Hatice‟nin ziyaretçisi ve dostlarından idi. (Tirmizi) ALLAH‟IN SELAM GÖNDERDĠĞĠ KADIN Ayrıca onun bu ümmetin kadınlarının en hayırlısı olduğunu belirtmiĢtir. Nitekim bir defasında Cebrâil Resûlullah‟a gelerek Hatice‟ye hem Cenâb-ı Hakk‟ın hem de kendisinin selâmını söylemesini ve ona içinde hiçbir gürültünün, çalıĢıp yorulmanın bulunmadığı oyulmuĢ inciden yapılma bir köĢkün verileceğini müjdelemesini bildirmiĢtir. (Buhârî, “ʿUmre”, 11, “Enbiyâʾ”, 45, “Menâḳıbü‟l-enṣâr”, 20, “Nikâḥ”, 108, “Edeb”, 23, “Tevḥîd”, 32; Müslim, “Feżâʾilü‟ṣ-ṣaḥâbe”, 69, 71-78). Tüm zamanların kadınlarına örnek olmaya devameden Hz.Hatice(r.anha)validemiz için Efendimiz(s.a.v): Bir gün eliyle göğü ve yeri iĢaret ederek;"Göklerin en hayırlı kadını Ġmran'ın kızı Meryem, yeryüzünün en hayırlı kadını ise Hüveylid'in kızı Hatice'dir" (Buhari, "Menakibu'l Ensâr", 20; Müslim, "Fezâilü's-Sahâbe" 69) buyurdu ve gayet veciz bir ifadeyle onun tartıĢılmaz üstünlüğünü dillendirdi. Ona ve kendisine benzeyenlere selam olsun. 24 Hz. Fâtıma ile ilgili ise hem hüzünlü hem de bizlere acı acı tebessüm ettirecek bir hâdise gerçekleĢir: Bir gün Fâtıma, babasına “Yâ Rasûlallah, Cebrail‟e sorup annemin durumunu öğrenmeden içim rahat etmeyecek.” demiĢti. Bunun üzerine Hz. Peygamber bunu Cebrail‟e sordu o da Hatîce‟nin Cennet‟te Meryem ve Sâre arasında olduğunu söyledi.Evet, Peygamberimiz (asm) Hz. Hatice (r.anha) haytta iken O'nun üstüne baĢka bir hanım almamıĢtı. Efendimiz(s.a.v)Mekke'nin fethi için yola çıktığında;Onbin kiĢilik Ġslam ordusu Mekke'ye yaklaĢırken Efendimiz sevgili eĢinin Hacun'daki kabrine uğradı. Tüm insanlığa vefa dersi verir gibiydi. Mezarın baĢında durdu. Ellerini açtı ve zihninde eski günlerin hatıralarını canlandırırken kim bilir ne dualar etti? "Selam olsun sana, ey mü‟minlerin anası. Selam olsun sana, ey Resullerin efendisinin zevcesi. Selam olsun sana, ey dünya kadınlarının efendisi olan Fâtımet-üz Zehrâ‟nın anası. Selam olsun sana, ey ilk iman eden kadın. Selam olsun sana, ey malını, servetini Seyyid-ül Enbiyâ'nın yardımında sarfeden, ona elinden gelen hiçbir yardımı esirgemeyen ve düĢmanlar karĢısında onu müdâfaa eden. Ey Cebrâil‟in kendisine selam verdiği ve yüce Allah‟tan kendisine selam getirdiği kimse. Ne mutlu sana Allah‟ın verdiği fazl-u ihsandan dolayı. Allah'ın selamı, rahmet ve bereketi senin üzerine olsun." Rabbim Ģefaatine mazhar olanlardan, onun güzel ahlakını örnek alanlardan eylesin. Âmin. Kaynaklar:1 1) Kadın Sahabiler, Mevlana Niyaz, Tercüme: Prof Ali Genceli, Toker Yayınları. 2) ġamil Ġslam Ansiklopedisi. 3) Ġslam Tarihi - Mekke Devri, M.Asım Köksal. 4) Sahih-i Buhari. 5) Sîre, 1/202; Tabakât, 1/133; 8/16 / Kâinat' ın Efendisi (ASM), Salih Suruç 6) Ġbni Hanbel, Müsned, VI, 118. 7)NurdanDamla,AĢka AdanmıĢ Bir Ömür Hz Hatice,2016, Ġst.,s.7.

Taberânî, el-Mu‟cemu‟l-Kebir, XXIII, 13. Hz.Hatice (r.anha)validemizin Osmanlı Devleti zamanında Kanuni Sultan Süleymanın yaptırdığı Cennetül Muaalladaki Kabri. 25 HZ.EBUBEKĠR SIDDIK(R.A) (D.M.571 – V.M.634) Ġlk iman eden erkeklerdenMüslüman,Cennetle Müjdelenen, Bütün servetini Ġslam‟a adayan, Efendimizin(s.a.v)Kayınpederi Sıddıkiyyet tacının sahibi, Efendimizin(s.a.v) ilk Halifesi. Ashâb-ı kirâm içinde de Allah Rasûlü(s.a.v)‟nün kalbî rikkatleri, ince duyuĢları ve hassâsiyetleri ile yoğrularak Ģahsiyet kazananların baĢında Hulefâ-i RâĢidîn, yâni dört büyük halîfe gelir. Çünkü onlar, Allah ve Rasûlü‟ne çok müstesnâ bir aĢk ve gönül bağı ile bağlanmıĢlar ve damlanın deryadaki hâli gibi Hz.Muhammed Mustafa (s.a.v)‟in yüce ahlâk ve hâliyle hâllenmiĢlerdir. Böylece onların gönül âlemleri, Allah Rasûlü‟ne olan muhabbetle ilâhî aĢkın tecellîgâhı, mârifetullâh hazînesinin de muhteĢem bir sarayı hâline gelmiĢtir. Yine onların sözleri ve ibret dolu hâlleri, birer hikmet ve sırlar manzûmesi olmuĢ ve bütün ümmete en güzel öğüt ve örnek vasfına bürünmüĢtür. 26 Peygamber Efendimiz (s.a.v)Hulefâ-i RâĢidîn devrini terviç sadedinde:“(Benden sonra) nübüvvet hilâfeti otuz senedir…”buyurmuĢtur. (Ebû Dâvûd, Sünnet, 8; Ahmed, V, 50, 220, 221). Böylece, kendisinden sonra idârî yapıdaki iĢleyiĢin zaman zaman müsbet bir Ģekilde yürütüleceğini, zaman zaman da zaafa uğrayacağını beyan etmiĢtir. Bu safhanın ilk demleri, asr-ı saâdetteki huzur ve âhengin devam ettiği demlerdir ki, bunun en büyük âmili Ebû Bekir(r.a)‟ın basîret ve liyâkatidir. Ġnsanlık tarihinde, fazilet, adâlet, diğergâmlık ve yüce ahlâk bakımından en müstesnâ devir, hiç Ģüphesiz ki asr-ı saâdettir. Çünkü o mübârek devir, bütün âlemlerin yaratılıĢ sebebi olan Hz.Muhammed Mustafâ(s.a.v)‟in yaĢadığı bir devirdir. O devir, O‟nun feyz ve rûhâniyetiyle ĢekillenmiĢ bir devirdir. O devir, derin bir tefekkür iklîminde ve müĢâhede makamında Allah ve Rasûlü‟nü yakînen tanıma devridir. ĠĢte o mübârek devrin toplumu, en koyu câhiliye karanlığından, en zirve fazîletler medeniyetine yükselerek, mârifetullâh, yâni Rabbi kalben tanıma ufkuna ulaĢmıĢtır. Bu toplumun fertleri de, «sahâbe-i kiram» yani «Hz.Peygamber(s.a.v)‟e her hususta candan bağlı ve sâdık, çok kıymetli, mübârek dostlar» diye adlandırılmıĢtır. Dolayısıyla; Allah Rasûlü(s.a.v)‟in sözlerini, amellerini ve hâllerini en güzel Ģekilde idrâk eden ve O‟ndan bizlere nûrânî izler intikâl ettiren yegâne nesil, ashâb-ı kirâmdır. Ġlk halîfe seçilen Hz. Ebû Bekir(r.a), devr-i saâdette yüksek sadâkat, teslîmiyet, aĢk ve muhabbetiyle Allah Rasûlü(s.a.v)‟nde fânî olmuĢtu. O‟nunla kalbî râbıtayı en üst seviyede yaĢamıĢtı. O‟nunla âdeta aynîleĢmiĢti. Nitekim -aleyhissalâtü vesselâm- Efendimiz:“Kalbimde ne varsa Ebû Bekir(r.a)‟e ilkâ ettim.” BuyurmuĢtur.( Aclûnî, KeĢfü‟l-Hafâ, c. 2, s. 419.) 571 yılında Mekke'de doğan Hz. Ebû Bekir Es-Sıddık(r.a) Ġslamı ilk kabul eden, güzel hasletlerle tanınmıĢ ve iffetiyle Ģöhret bulmuĢ Resulullahın (s.a.v) hicret arkadaĢı, kayınpederi, cennetle müjdelenen aĢere-i mübeĢĢereden, hülafai raĢidinin ilki, hayatı 27 boyunca her Ģeyini Allah‟ ve Resulüne adamıĢ, ilk halifesi, müĢriklerin Resulullahı yok etmek için her yola baĢvurduğunda, mirac mucizesiyle alay ettiklerinde, bunu Resulullah (s.a.v) söylüyorsa doğrudur diyerek Sıddıkiyyet tacını giyen, Câmiu'l Kur'an, esSıddîk, el-Atik lakaplarıyla bilinen, Efendimiz (s.a.v) in orduya yardım ediniz dediğinde bütün servetini Resulullahın önüne yığan, Allah Resulünün (s.a.v): ”Çoluk çocuğuna ne bıraktın? ” dediğinde de; ”Allah‟ı ve Resulünü bıraktım.” Diyen mübarek insan. ġüpheli olan Ģeylerden sakınmada gösterdiği titizlik, helal ve harama dikkat etmesi, cömertliği takvada, zenginliği tam inançda, Ģerefi, alçak gönüllülükte bulduğunu söyleyen sadık dost Câmiu'l Kur'an, es-Sıddîk, el-Atik lakaplarıyla bilinen büyük sahabi. Vaktı Seherde Teheccüd Kılanların Babası" olarakta bilinir. Asıl adı Abdülkâbe olup, Ġslâm‟dan sonra Rasûlullah (s.a.v)'in ona Abdullah adını vermiĢtir.. Azaptan azad edilmiĢ mânâsına "atik"; dürüst, sadık, emin ve iffetli olduğundan dolayı da "sıddık" lâkabıyla anılmıĢtır. "Deve yavrusunun babası" manasına gelen Ebû Bekir adıyla meĢhur olmuĢtur.Teymoğulları kabilesinden olan Ebû Bekir'in nesebi Mürre ibn-i Kâ'b'da Rasûlullah (s.a.v) 'la birleĢir.Anasının adı Ümmü'l-Hayr Selma, babasının ki Ebû Kuhafe Osman‟dır. Künye ve Lakabları: Teymoğulları kabilesinden olan Ebû Bekir'in nesebi Mürre b. Kâ'b'da Rasûlullah'la birleĢir. Anasının adı Ümmü'l-Hayr Selma, babasının ki Ebû Kuhafe Osman'dır. Künyesi Abdullah b. Osman b. Amir b. Amir... B. Murra... Et-Teymî'dir. Bedir savaĢına kadar müĢrik kalan oğlu Abdurrahman dıĢında bütün ailesi müslüman olmuĢtur. Babası Ebû Kuhafe, Ebû Bekir'in halifeliğini ve ölümünü görmüĢtür. Hz. Ebû Bekir'in Rasûlullah (s.a.v)'den bir veya üç yaĢ küçük olduğu zikredilmiĢtir. Ġslâm'dan önce de saygın, dürüst, kiĢilikli, putlara tapmayan ve evinde put bulundurmayan "hanif" bir tacir olan Ebû Bekir, ölümüne kadar Hz. Peygamber'den hiç ayrılmamıĢtır. Bütün servetini, kazancını Ġslâm için harcamıĢ, kendisi sade bir Ģekilde yaĢamıĢtır. 28 Hz. Ebû Bekir, Fil yılından iki sene birkaç ay sonra 571'de Mekke'de dünyaya gelmiĢ, güzel hasletlerle tanınmıĢ ve iffetiyle Ģöhret bulmuĢtur. Ġçki içmek câhiliye döneminde çok yaygın bir âdet olduğu halde o hiç içmemiĢtir. O dönemde Mekke'nin ileri gelenlerinden olup Arapların nesep ve ahbâr ilimlerinde meĢhur olmuĢtur. KumaĢ ve elbise ticaretiyle meĢgul olurdu; sermayesi kırk bin dirhemdi ki, bunun büyük bir kısmını Ġslâm için harcamıĢtır. Rasûlullah'a iman eden Ebû Bekir (r.a.) Ġslâm dâvetçiliğine baĢlamıĢ, Osman b. Affân, Zübeyr b. Avvâm, Abdurrahman b. Avf, Sa'd b. Ebî Vakkas ve Talha b. Ubeydullah gibi Ġslâm'ın yücelmesinde büyük emekleri olan ilk müslümanların birçoğu Ġslâm'ı onun dâvetiyle kabul etmiĢlerdir. Hz. Ebû Bekir hayatı boyunca Rasûlullah'ın yanından ayrılmamıĢ, çocukluğundan itibaren aralarında büyük bir dostluk kurulmuĢtur. Rasûlullah birçok hususlarda onun görüĢünü tercih ederdi. Umûmî ve husûsî olan önemli iĢlerde ashâbıyla müĢavere eden Peygamber (s.a.v) bazı hususlarda özellikle Ebû Bekir'e danıĢırdı.(Ġbn Haldun, Mukaddime, 206). Araplar ona "Peygamber'in veziri" derlerdi. Teymoğulları kabilesi Mekke'de önemli bir yere sahipti. Ticaretle uğraĢıyorlar, toplumsal temasları ve geniĢ kültürlülükleri ile tanınıyorlardı. Hz. Ebû Bekir(r.a)'in babası Mekke eĢrafındandı. Hz. Ebû Bekir(r.a), câhiliye döneminde de güzel ahlâkı ile tanınan, sevilen bir kiĢi idi. Mekke'de "eĢnak" diye bilinen kan diyeti ve kefalet ödenmesi iĢlerinin yürütülmesiyle görevliydi. Hz. Ebu Bekir (r.a)‟in lakabları çoktur. Ancak bunların en meĢhur iki tanesi “Sıddık” ve “Atik”tir. ġimdi bunların anlamları üzerinde kısaca duralım. Sıddık: Ona bu lakabı Peygamber (s.a.v) Efendimiz koymuĢtur. Bunun iki sebebi olduğu söylenebilir. Birincisi; Peygamber Efendimiz (s.a.v)‟in miraç mucizesini müĢriklerin yalanmasına mukabil, onun Allah Resulüne (s.a.v)‟e karĢı duyduğu güven ve itminandan dolayı “bunu Muhammed söylüyorsa doğrudur“sözünü söylemesi üzerine bu lakab ona verilmiĢtir. Ġkinci olarak; Hz. Ebu Bekir (r.a) hayatı boyunca Peygamber Efendimiz (s.a.v)‟in nübüvvet davasında sürekli arkasında durup onu 29 tasdik etmesi, onu yalnız bırakmaması bu lakabın ona verilmesinde büyük rol oynamıĢtır. Buna iĢaret olarak Ģu rivayet kayda değerdir. Hz. Ali (r.a) yemin ederek; “sıdkı getirene ve onu tasdik edenlere gelince, iĢte onlar takvaya erenlerin ta kendileridir.” (Zümer suresi, 33) ayet-i kerimesinin Hz. Ebu Bekir (r.a) hakkında nazil olduğunu söylemiĢtir. Nebiler Serveri “Kimi Ġslam‟a çağırdımsa onda bir duraklama, bir tereddüt olmuĢtu, ama Ebu Bekir‟i Ġslam‟a davet ettiğimde, ne durakladı ne de tereddüt etti.” buyurur.(El-Bidaye, 3:30, Sire 1:265) Atik: ÇeĢitli manaları vardır. Bunlardan birincisi; azad edilmiĢ manasına gelir. Peygamber Efendimiz (s.a.v)‟in “Kim cehennemden azad edilmiĢ birine bakmak isterse Ebu Bekir‟e baksın” hadisinden iĢaretle bu lakabın verilmesi en kuvvetli ihtimaldir.Atik‟in ihtiva ettiği diğer manalar ise Ģunlardır: yüzü güzel, cömertlikte öncülük… Hz. Ebu Bekir(r.a)‟in diğer lakapları Ģunlardır: Çok Ģefkatli ve merhametli olmasından dolayı “Evvah”, Kur‟an-ı Kerim‟i ilk toplayan kiĢi olması sebebiyle “Camiul Kur‟an”, malını Allah yolunda infak edip eski elbise giymesinden dolayı “Zül hilal” Peygamber Efendimiz (s.a.v)den sonra halifelik makamına geçtiği için “ Halifetül Resulullah” . O dönemde Mekke'nin ileri gelenlerinden olup Arapların nesep ve ahbâr ilimlerinde meĢhur olmuĢtur. KumaĢ ve elbise ticaretiyle meĢgul olurdu; sermayesi kırk bin dirhemdi ki, bunun büyük bir kısmını Ġslâm için harcamıĢtır. Ebû Bekir (r.a.) vasıtasıyla; Osman ibn-i Affân, Zübeyr ibn-i Avvâm, Abdurrahman ibn-i Avf, Sa'd ibn-i Ebî Vakkas ve Talha ibn-i Ubeydullah(r.anhüm) gibi Ġslâm‟ın yücelmesinde büyük emekleri olan ilk müslümanların birçoğu Ġslâmla ĢereflenmiĢlerdir. Efendimiz (s.a.v) birçok hususlarda onun görüĢünü tercih ederdi. Umûmî ve husûsî olan önemli iĢlerde ashâbıyla müĢavere eden Peygamber (s.a.v) bazı hususlarda özellikle Ebû Bekir(r.a)'e danıĢırdı. Araplar ona "Peygamber'in veziri" derlerdi. (Ibn Haldun, Mukaddime, 206). ġemaili: 30 Uzuna yakın orta boylu, beyaz tenli, kıvırcık saçlı, zayıf bedenli, seyrek sakallı, çukur gözlü, çıkık alınlı idi. Bazı Özellikleri: * Karakteri; yumuĢak huyluluk, çok düĢünüp az konuĢması, ve tevazuyla belirgindi. * Cahiliye döneminde diyet ve borç iĢlerinde hakem olurdu. * Yine o dönemde de putlardan yüz çevirmiĢ bir hanifti. * Müslüman olmadan önce de bir damla içki içmemiĢtir. * Araplar arasında neseb ilmini ve Arap tarihini en iyi bilenlerdendi. * Kendi kavmi içinde rüya tabirini en iyi bilenlerdendi. * Peygamber efendimiz (s.a.v)‟in vereceği kararlarda ilk istiĢareye baĢvurduğu kiĢilerdendi. * Hafızası çok kuvvetliydi. * Çok iyi bir hatipti. * KumaĢ ticaretiyle uğraĢırdı. Halifeliği döneminde bile bu mesleğini bırakmamıĢtı. * Peygamberlikten önce de Efendimiz‟e (s.a.v) çok yakındı. Bu konuda Ümmü Seleme validemiz Ģunu der:‟Sanki ikiz kardeĢtiler‟ * Peygamber efendimiz (s.a.v) bir Ģeye üzülse, Hz. Ebubekir‟i görse hemen üzüntüsü geçerdi. * Arap kabileleri tarihine vukufu son derece mükemmeldi. Hatta Suyuti‟ye göre bu konuda onunla karĢılaĢtırılacak kimse yoktur. ĠSLÂM'I BENĠMSEMESĠ Hz. Ebû Bekir (r.a), Hira dağından dönen Hz. Muhammed Mustafa (s.a.v) ile karsılaĢtığında, Rasûlullah (s.a.v) ona, "Allah‟ın elçisi" olduğunu söyleyip "Yaratan Rabbi'nin adıyla oku" (elAlâkSuresi,1) diye baĢlayan âyetleri bildirdiği zaman hemen ona: "Allah‟ın birliğine ve senin O'nun rasûlü olduğuna iman ettim" demiĢtir. Hz.Hatice(r.anha)'den sonra Rasûlullah (s.a.v)'a ilk iman eden odur. Hz. Peygamber (s.a.v) Ġslâm‟ı tebliğinin ilk zamanlarında kiminle konuĢtuysa en azından bir tereddüt görmüĢ, ancak Ebû Bekir (r.a) Ģeksiz ve tereddütsüz bir Ģekilde kabul etmiĢtir. Hatta Peygamber 31 (s.a.v) Efendimiz, "Bütün insanların imanı bir kefeye, Ebû Bekir'in ki bir kefeye konsa, onun imanı ağır basardı " diye lâtif bir benzetme de yapmıĢtır. Hz.Ebû Bekir (r.a) Mekke döneminde güçlü kabilelere mensup kiĢileri Ġslâm‟a kazandırmaya çalıĢmıĢ, öte yandan müĢriklerin iĢkencelerine maruz kalan güçsüzleri, köleleri korumuĢ; servetini eziyet edilen köleleri satın alıp azad etmekte kullanmıĢtır. Bilâl, Habbab, Lübeyne, Ebû Fukayhe, Amir, Zinnire, Nahdiye, Ümmü Ubeys (r.anhüm)bunlardandır. Mescid-i Haram‟da Peygemberimiz (s.a.v) ve diğer müslümanlarla birlikteydi. Orada bulunan müĢriklere Allah‟a ve Resulüne inanıp bağlanmalarının gereğini anlatıyordu, müĢrikler ona ve diğer müslümanlara saldırdılar ortalığı alt üst ettiler Hz Ebu Bekir (r.a)‟i kanlar içinde bırakıp tanınmayacak hale gelene kadar dövdüler ta ki Teyme oğulları gelip Onu yarı ölü vaziyetinde evine götürene dek. AkĢama doğru ancak kendine gelen Hz Ebu Bekir (r.a) “Hz Muhammed (s.a.v) nasıl ?” Diye sormuĢ ve illa görmek istemiĢtir. Hava kararıp ortalık tenhalaĢınca Ümmül Cemil ve Annesine dayanarak Resulallah (s.a.v)‟ı görmeye gitmiĢtir. Burada Allah‟ın Resulü (s.a.v)‟nü görünce kendisine sarılmıĢ, öpmüĢtür, orada bulunan müslümanları da kucaklayan Hz.Ebu Bekir (r.a), burada annesinin müslüman olması için Allah Resulü (s.a.v)‟nden dua etmesini istemiĢ, annesi de orada müslüman olmuĢtur. Hz.Ebû Bekir (r.a), iman ettikten sonra Ġslâm‟ı tebliğe gizli gizli devam ediyordu. Annesi, karısı Ümmü Ruman ve kızı Esma da iman etmiĢ, fakat oğulları Abdullah, Abdurrahman ve babası Ebû Kuhafe henüz iman etmemiĢlerdi. Onlarda daha sonra islamla Ģerefleniyorlardı. MüĢriklerin eziyetleri çoğalıp müslümanlara yapılan baskılar arttıktan sonra Hz.Peygamber (s.a.v), Hz.Ebû Bekir (r.a)'e de HabeĢistan‟a göç etmesini söylemiĢ ve Ebû Bekir (r.a) yola çıkmıĢ; ancak Berkü'l-Gimâd'da Mekke'nin ileri gelen kabilelerinden Ġbn-i Dugunne ile karĢılaĢtığında Ibn Dugunne onu himayesine aldığını ve 32 Mekke'ye dönmesi gerektiğini belirterek, ikisi birlikte Mekke'ye dönmüĢlerdir. Ancak Ģartlı olarak Ebû Bekir (r.a)'i himayesine alan Ġbn Dugunne, Ona açıktan açığa ibadet etmesi ve inancını yaymaya devam etmesi sebebiyle Ģartları yerine getirmediğini iddia ederek, ibadetini gizli yapmasını söylediğinde Ebû Bekir (r.a), onun himayesine ihtiyacı olmadığını, zaten kendisine söz de vermediğini ifade etmiĢti: "Senin himayeni sana iâde ediyorum. Bana Allah‟ın himayesi yeter." Böylece on üç yıl Mekke'de Rasûlullah (s.a.v) 'ın yanında kalan Hz.Ebû Bekir (r.a), Hz. AiĢe (r.anha)' nin rivâyetine göre, Rasûlullah (s.a.v) hicret emrini alıp Hz.Ebû Bekir (r.a)' e gelerek ona beraberce hicret edeceklerini söyleyince Hz.Ebû Bekir Sıddık (r.a) sevinçten ağlamaya baĢlamıĢtı (Ġbn Hisâm, es-Sire, II, 485). Hz. Peygamber (s.a.v)'in bir gecede Mekke'den Kudüs'e oradan Sidretü'l Münteha'ya gittiği isrâ ve Mirâc hâdisesini duyan müĢrikler bunu Hz. Ebû Bekir (r.a)'e yetiĢtirdikleri zaman; "O dediyse doğrudur." demiĢtir. Bu sözünden sonra Ebu Bekir'e; ihlâslı, asla yalan söylemeyen, özü doğru, itikadında şüphe olmayan anlamında, "Sıddîk" lâkabı verildi. Kur'an tâbiriyle, "O, ne iyi arkadaştı " (Nisâ Suresi,69) Hz Ebu Bekir (r.a) Kur‟an-ı Kerim okurken ağlardı. (bizlerde ağlayamıyorsak ağlayamadığımıza ağlamalıyız). Hicrette Peygamberimiz (s.a.v)‟e arkadaĢlık edeceğini duyduğundada sevincinden ağlamıĢtır. Peygamber (s.a.v) insanların iyi huyları üç yüz altmıĢ tanedir, hepsi Hz.Ebu Bekir (r.a)‟da vardır buyurmuĢtur. ĠĢte o "Sıddîk" ile o "Emîn", o iki arkadaĢ beraberce Sevr dağındaki mağaraya hareket ederek hicret etmiĢlerdir. HĠCRETĠ Sevr mağarasına ilk giren Hz.Ebû Bekir, (r.a.) mağarada keĢif yaptıktan sonra Hz. Muhammed Mustafa (s.a.v) içeri girmiĢtir. Ebû Bekir (r.a)'in kızı Esma yolda yemeleri için azıklarını hazırlamıĢtı. Onlar Mekke'den ayrılınca müĢrikler her tarafa adamlarını yollayarak aramaya baĢladılar. KureyĢ kabilesinin müĢrikleri Ebû Cehil baĢkanlığında Esma'nın evini aradılar, hakaret edip dayak attılar. 33 Hz.Ebû Bekir (r.a.) hicret yolculuğuna çıkarken yanına bütün parasını almıĢtı. Buna rağmen kızı Esma onun nerede olduğunu, nereye gittiğini kâfirlere söylememiĢtir. Ġz süren Mekkeli müĢrikler Sevr mağarasına kadar gelmiĢler, Rasûlullah (s.a.v) bu sırada Kur'ân'da anlatıldığı biçimde Ģöyle diyordu: "Üzülme, Allah bizimledir"(Tevbe Suresi,40). Nitekim Allah ona güven vermiĢ, göremedikleri askerleriyle onu desteklemiĢtir; Allah güçlüdür, hâkimdir. Kâfirler tüm aramalara rağmen onları bulamadılar. Ebû Bekir (r.a) mağarada kaldıkları günü Ģöyle anlatır: "Rasûlullah (s.a.v) ile beraber bir mağarada bulundum. Bir ara baĢımı kaldırıp baktım. O anda KureyĢ casuslarının ayaklarını gördüm. Bunun üzerine, 'Ya Rasûlullah, bunlardan birkaçı gözünü aĢağı eğse de baksa muhakkak bizi görür' dedim. O, 'Sus ya Ebû Bekir. Ġki yoldaĢ ki, Allah onların üçüncüsü ola, endiĢe edilir mi?' buyurdu. Mağarada üç gün kalan Rasûlullah (s.a.v) ile Hz. Ebû Bekir (r.a) nihayet Medine'ye vardılar. Medine'de Hz.Ebû Bekir (r.a) humma hastalığına tutuldu. Hastalık ilerleyip yatağa düĢtüğünde Rasûlullah (s.a.v), “Allah‟ım Mekke'yi bize sevgili kıldığın gibi Medine'yi de bize sevgili kil, hummayı bizden uzaklaĢtır” diye dua ettiği zaman Hz. Ebû Bekir (r.a) ve hasta olan diğer sahabeler iyileĢtiler. Bu aradâ Hz.ÂiĢe (r.anha) ile Resulullah (s.a.v) 'in düğünleri yapıldı. Mescidi Nebî inĢâ edildi. Masrafların bir kısmını Hz.Ebû Bekir (r.a) karĢıladı. Medine'de kardeĢlik tesis edildiğinde Hz.Ebû Bekir (r.a)'in kardeĢliği Harise ibn-i Zeyd (r.a) oldu. Hz. Ebû Bekir (r.a) Kuba mescidi ve Medine'de Mescidi Nebî'nin inĢasına katıldı. Rasûlullah (s.a.v) Ġslâm‟ı yaymak ve düĢmanlar hakkında bilgi toplamak için seriyye denilen keĢif kollarını Medine dıĢına gönderiyor, bunlara bazen Hz.Ebû Bekir (r.a) de katılıyordu. Rasûlullah (s.a.v) ile birlikte bizzat çarpıĢtığı savaĢlarda (Bedir‟de, Uhud'da, Hendek'te) Ebû Bekir (r.a) de yer aldı. O, Müreysi, Kurayza, Hayber, Mekke, Huneyn, Taif gazvelerinde de bulundu. 34 Rasûlullah (s.a.v)'ın bizzat idare ettiği harplere gazve denir. Hz.Ebû Bekir (r.a), bu sözü geçen büyük savaĢlardan baĢka, otuzdan fazla gazveye katılmıĢtır. Bedir'de, oğlu Abdurrahman müĢrikler safında yer aldığında Hz.Ebû Bekir (r.a) oğluyla çarpıĢmıĢtır. Sadece o değil, Bedir'de birçok sahâbî, oğlu, kardeĢi, babası, dayısı ile çarpıĢmıĢtı. Bedir savaĢı, müslümanların Ġslâm‟ı herĢeyden üstün tuttuklarını, Allah için en yakınları olan müĢrikleri kan bağı veya kabile taassubu içinde kalmadan, baĢka insanlardan ayırdetmeden öldürdüklerini göstermektedir. Rasûlullah (s.a.v)'ın bir amcası Hamza (r.a), Ġslâm ordusu safındayken öteki amcası Abbas, düĢman safındaydı. Yeğeni Ubeyde (r.a) kendi yanındayken, öteki yeğenleri Ebû Süfyan ve Nevfel müĢriklerle beraberdi. Hattâ kızı Zeyneb(r.anha)‟in eĢi Ebû'l-As da Rasûlullah (s.a.v)'a karĢı müĢriklerle birlikte savaĢıyordu. Hicretin 9. yılında Medine'de büyük bir kıtlık oldu. Bu arada Bizans imparatoru, ġam‟da Hicaz bölgesini istilâ etmek üzere büyük bir ordu hazırladı. Rasûlullah (s.a.v), bu orduya karĢı Ġslâm ordusunu hazırlarken, kıtlık sebebiyle zorluklarla karĢılaĢtı. Hz.Ebû Bekir (r.a) malının hepsini bu ordunun hazırlanmasında kullandı. HĠLÂFETĠ Hicrî 11.ci yılda hastalanan Peygamber(s.a.v) Efendimiz,12 Rebiyülevvel Pazartesi günü (8 Haziran 632) vefât etti. Onun vefâtını duyan müslümanlar büyük bir üzüntüye kapıldılar ve ilk anda ne yapmaları gerektiğine karar veremediler. Ama o da bir ölümlüydü. Hz. Ömer (r.a), onun Hz. Musa (a.s) gibi Rabbi ile buluĢmaya gittiğini, O'nun için "öldü" diyen olursa ellerini keseceğini söylüyordu. Ebû Bekir (r.a), Rasûlullah (s.a.v)'ın iyi olduğu bir sırada ondan izin alarak kızının yanına gitmiĢti. Vefât haberini duyar duymaz hemen geldi, Rasûlullah (s.a.v)'ı alnından öptü ve "Babam ve anam sana fedâ olsun ya Rasûlullah. Ölümünde de yaĢamındaki kadar güzelsin. Senin ölümünle peygamberlik son bulmuĢtur. Ģânın ve Ģerefin o kadar büyük ki, üzerinde ağlamaktan münezzehsin. Yâ Muhammed, Rabbinin katında bizi unutma; hatırında olalım ..." dedi. 35 Sonra dıĢarı çıkıp Hz.Ömer (r.a)'i susturdu ve;"Ey insanlar, Allah birdir, O'ndan baĢka ilâh yoktur, Muhammed O'nun kulu ve elçisidir. Allah apaçık hakikattir. Muhammed'e kulluk eden varsa, bilsin ki o ölmüĢtür. Allah'a kulluk edenlere gelince, Ģüphesiz Allah diri, bâkî ve ebedîdir. Size Allah‟ın Ģu buyruğunu hatırlatırım: "Muhammed sadece bir elçidir. Ondan önce de peygamberler gelip geçmiĢtir. Simdi o ölür veya öldürülürse siz ökçelerinizin üzerinde geriye mi döneceksiniz? Kim ökçesi üzerinde geriye dönerse Allah'a hiçbir ziyan veremez. Allah Ģükredenleri mükâfatlandıracaktır" (Âl-i imrân Suresi,144). Allah‟ın kitabı ve Rasûlullah'ın sünnetine sarılan doğruyu bulur, o ikisinin arasını ayıran sapıtır. ġeytan, peygamberimizin ölümü ile sizi aldatmasın, dininizden saptırmasın. ġeytanın size ulaĢmasına fırsat vermeyiniz" (Ġbn Hisâm, es-Sire, IV, 335; Taberî, Târih, III, 197,198). Hz. Ebû Bekir (r.a) bu konuĢmasıyla orada bulunanları teskin ettikten sonra Rasûlullah (s.a.v)'ın teçhiziyle uğraĢırken, Ensâr, Benû Sâide sakifesinde toplanarak Hazrec'in reisi olan Sa'd b Uhâde'yi Rasûlullah (s.a.v)'tan sonra halife tayini için bir araya gelmiĢlerdir. Hz.Ebû Bekir, Hz. Ömer, Hz.Ebû Ubeyde (r.anhüm) ve Muhacirlerden bir grup hemen Benû Saîde'ye gittiler. Orada Ensâr ile konuĢulduktan ve hilâfet hakkında çeĢitli müzakereler yapıldıktan sonra Hz. Ebû Bekir(r.a), Hz.Ömer ile Hz.Ebû Ubeyde (r.anhüm)'nin ortasında durdu ve her ikisinin ellerinden tutarak ikisinden birine bey'at edilmesini istedi. O, kendisini halife olarak öne sürmedi. Hz. Ebû Bekir (r.a)'in konuĢmasından sonra Hz.Ömer (r.a) atılarak hemen Hz.Ebû Bekir (r.a)'e bey'at etti ve,"Ey Ebû Bekir, müslümanlara sen Rasûlullah'ın emriyle namaz kıldırdın. Sen onun halifesisin ve biz sana bey'at ediyoruz. Rasûlullah'a hepimizden daha sevgili olan sana bey'at ediyoruz" dedi. Hz. Ömer (r.a)'in bu âni davranıĢı ile orada bulunanların hepsi Hz.Ebû Bekir (r.a)'e bey'at ettiler. Bu özel bey'attan sonra ertesi gün Mescid-i Nebî'de Hz. Ebû Bekir (r.a) bütün halka hutbe okudu ve resmen ona bey'at edildi. 36 Rasûlullah (s.a.v)'ın defni salı günü gerçekleĢirken, onun nereye defnedileceği hakkında da bir ihtilâf meydana geldiğinde Hz. Ebû Bekir (r.a) yine firasetini ortaya koydu ve "Her peygamber öldüğü yere defnedilir" hadisini ashaba hatırlatarak bu ihtilâfı giderdi. Rasûlullah (s.a.v)‟ın cenaze namazı imamsız olarak gruplar halinde kılındı. Bütün bunlar olurken, Hz.Ali (r.a)'nin Hz. Fatima (r.anha)'nın evinde HaĢimoğulları ve yandaĢları ile toplandığı ve bey'ata ilk zamanlar katılmadığı nakledilir. Hz.Ali (r.a) rivâyetlere göre, el-Bey'atü'l-Kübrâ'ya bey'at edildiği haberini alır almaz, elbisesini yarım yamalak giydiği halde evden fırlamıĢ ve gidip Hz.Ebû Bekir (r.a)'e bey'at etmiĢtir. (Taberî, Târih, III, 207). Hz.Ebû Bekir (r.a)'in halifeliğine karĢı kimseden bir çıkıĢ olmamıĢtır. Zaten tabii, fıtrî, akli ve maslahata uygun olan da onun halifeliğidir. Hz.Peygamber (s.a.v) Efendimiz vefat etmeden önce yazılı bir ahitname bırakmamıĢ, ancak Hz. Ebû Bekir (r.a) in faziletine dair Mescid'de konuĢmuĢ, hasta yatağındayken onu ısrarla çağırtmıĢ ve yerine imam tâyin etmiĢtir. Hz. Ebû Bekir (r.a) "Rasûlullah (s.a.v)‟ ın Halifesi" seçildikten sonra Mescid'de yaptığı konuĢmada, "Sizin en hayırlınız değilim, ama baĢınıza geçtim; görevimi hakkiyle yaparsam bana yardım ediniz, yanılırsam doğru yolu gösteriniz; ben Allah ve Rasûlü'ne itaat ettiğim müddetçe siz de bana itaat ediniz, ben isyan edersem itaatiniz gerekmez..." demiĢtir (Ġbn Hisâm, es-Sire, IV, 340-341; Taberî, Târih, III, 203). MÜRTEDLERLE MÜCADELE, IRAK VE SURĠYE FÜTÜHATI Hz.Ebû Bekir (r.a) halife olduktan, Arabistan‟da Mekke ve Medine dıĢındaki bölgelerde görülen dinden dönme hareketlerine, yalancı peygamberlere, "namaz kılarız, ama zekât vermeyiz" diyenlere karĢı savaĢ açtı. Esvedu'l-Ansi, Müseylemetü'l-Kezzâb, Secah, Tuleyha gibi yalancı peygamberlerle yapılan savaĢlarla bu zararlı unsurlar yok edilmiĢ, isyan bastırılmıĢ, zekât yeniden toplanmaya ve Beytü'l-Mal'e konulup dağıtılmaya baĢlanmıĢtır. 37 Rasûlullah (s.a.v)‟ın hazırladığı, ancak vefâtı sebebiyle bekleyen Üsâme ordusunu Ürdün'e yollayan Hz.Ebû Bekir (r.a), Bahreyn, Umman, Yemen, Mühre isyanlarını bastırmıĢtır. Ġçte isyancılarla mücâdele edilirken, dıĢta da iki büyük imparatorluğun, Ġran ve Bizans‟ın ordularıyla karĢılaĢılmıĢtır. Hîre, Ecnâdin ve Enbâr, savaĢlarla Ġslâm diyarına katılmıĢ, Irak fethedilmiĢ, Suriye'nin de önemli kentleri ele geçirilmiĢtir. Yermek savaĢı devam ederken Hz. Ebû Bekir (r.a) vefât etmiĢtir. Onun ordusuna verdiği öğütlerde Ģu ibareler vardır: "Kadın, çocuk ve yaĢlılara dokunmayın, yemiĢ veren ağaçları kesmeyin, ma'mur bir yeri tahrip etmeyin, haddi aĢmayın, korkmayın." Gerçekten Ġslâm ordusu fethettiği yerlerde kimseye zulmetmemiĢ, adaletiyle düĢmanların takdirini kazanmıĢ, müslüman olmayıp da cizye vererek Ġslâm‟ın himayesine giren milletler huzur ve emniyet içinde yaĢamıĢlardır. Günümüze kadar inanç ve kimliklerini muhafaza etmiĢlerdir. KĠġĠLĠĞĠ VE YÖNETĠMĠ Tâcir olarak geniĢ bir kültüre sahip olan Hz.Ebû Bekir (r.a), dürüstlüğü ve takvâsı ile ashâb içinde ilk sırada yer alır. Karakteri; yumuĢak huyluluk, çok düĢünüp çok az konuĢmak, tevâzu ile belirgindi. Hz.ÂiĢe (r.anha)'nin rivâyetine göre, "gözü yaĢlı, gönlü hüzünlü, sesi zayıf" biri idi. Câhiliye döneminde müĢrikler ona güvenir, diyet ve borç-alacak iĢlerinde onu hakem tanırlardı. Rasûlullah (s.a.v)‟ın en sadık dostu olan Ebû Bekir'in Mirâc olayında sergilediği sonsuz bağlılık örneği ona "es-Sıddik" lâkabını kazandırmıĢtır. O bu olayda "O ne söylüyorsa doğrudur" demiĢtir. Cömertlikte ondan üstünü de yoktur. Bütün malını mülkünü Ġslâm için harcamıĢ, vefât ederken vasiyetinde, halifeliği müddetince aldığı maaĢların, topraklarının satılarak iâde edilmesini istemiĢ ve geride bir deve, bir köleden baĢka birĢey bırakmamıĢtır. Dört eĢinden altı çocuğu olan Ebû Bekir, kızı Hz.ÂiĢe (r.anha)'yi Rasûlullah (s.a.v) ile hicretten sonra evlendirmiĢtir (Tabakat-i Ibn Sa'd, VI, 130 vd.; Ibnu'l-Esir, II, 115 vd). Hicret sırasında mağarada iken ayağını bir yılan soktuğunda ve ayağı acıdığında o sırada dizine yatıp uyumuĢ olan Hz. Muhammed Mustafa (s.a.v)'ı uyandırmamak için sesini çıkarmaması, ağlarken 38 Peygamber (s.a.v) uyanıp ne olduğunu sorduğunda,"Anam-babam sana fedâ olsun ya Rasûlullah" demesi olayı Hz.Ebû Bekir (r.a)'in Rasûlullah (s.a.v)'a olan bağlılığının örneklerinden sadece biridir. Hz.Ebû Bekir (r.a)'in beyaz yüzlü, zayıf, doğan burunlu, sakallarını kına ve çivit otuyla boyayan sakin bir adam olduğu rivâyet edilir .(Ġbnü'l Esir, el-Kâmil fi't-Târih, II, 419-420). Rasûlullah (s.a.v)‟dan sonra bu ümmetin en hayırlısı Hz.Ebû Bekir (r.a)'dir. O, Hz.Peygamber (s.a.v) 'in veziri, fetvâlarda en yakını idi. Rasûlullah (s.a.v)'ın, "insanlardan dost edinseydim, Ebû Bekir (r.a)'i edinirdim" Nitekim Efendimiz (s.a.v) Hz. Ebu Bekir (r.a)‟e olan sevgisini Ģöyle ifade eder: “Benim tek dostum, halilim Allah‟tır. Allah‟u Teala Ġbrahim‟i (a.s) dost edindiği gibi beni de dost edinmiĢtir. Eğer ben ümmetimden birini dost edinecek olsaydım o Ebu Bekir olurdu. Fakat o benim din kardeĢim ve arkadaĢımdır.”(Buhâri, Salât, 80: Müslim, Mesâcid, 38: Ibn Mâce, Mukaddime, II) ve "Herkeste iyiliklerimin karĢılığı vardır, Ebû Bekir hariç" demesi ve son hutbesinde,"Allah, kullarından birini dünya ile kendi katında olan Ģeyleri tercih hususunda serbest bıraktı; kul, Allah katında olanı tercih etti'' diye Ebû Bekir (r.a)'i övmesi ve mescide açılan tüm kapıları kapattırıp yalnız Hz. Ebû Bekir (r.a)'in kapısını açık bırakması ona verdiği değeri göstermektedir. Kaynaklarda onun, "Ben ancak Rasûlullah'a tâbiyim, birtakım esaslar koyucu değilim" diye kararlarında çok titiz davrandığı zikredilir (Taberî, IV, 1845; Ġbn Sa'd, III, 183). Bir meseleyi hallederken önce Kur'ân'a bakar, bulamazsa Sünnette araĢtırır, orda da bulamazsa ashâbla istiĢâre eder ve ictihad ederdi. Ganimetin bölüĢümü meselesinde Muhâcir-Ensâr eĢitliği'nin ihtilâfa yol açmasında Hz.Ömer (r.a)'in Muhâcirlere daha çok pay verilmesini savunmasına rağmen ganimeti eĢit olarak bölüĢtürmüĢtür. O sebeple hilâfetinde huzursuzluk çıkmadı. Müslümanlar henüz otuz sekiz kiĢiyken Mekke'de Mescid-i Haram'da Ġslâm‟ı tebliğ eden ve müĢriklerce dövülen Hz.Ebû Bekir (r.a)'e hilâfetinde "Halifet-u Rasûlullah" denilmiĢ, sonraki halifelere ise "Emîrü'l-Mü'minîn" denilmiĢtir. Mâlî iĢlerini Hz.Ebû Ubeyde (r.a), kadılık ve kazâ iĢlerini Hz.Ömer (r.a), kâtipliğini Hz.Zeyd ibn-i 39 Sâbit ve Hz.Ali (r.anhüm), baĢkumandanlığını Hz.Üsâme ve Hz.Halid ibn-i Velid (r.anhüm)yapmıĢtır. Medine Dârü'l-Ġslâm'ın baĢkenti olmuĢ, Mekke, Taif, San‟sa, Hadramevt, Havlan, Zebid, Rima, Cened, Necran, Cures, Bahreyn vilâyetlere ayrılmıĢtır. Yönetimi merkezî olup, ganimetlerin beĢte biri Beytü'l-Mal'de toplanmıĢtır. Hakkındaki ayetler: Kuran-ı Kerim‟de birçok sahabeye iĢaret edildiği gibi, Hz. Ebubekir(r.a)‟e de iĢaret eden ayetler vardır. Bunlar içerisinde en meĢhuru Tevbe suresinin 40. Ayetinde geçen “iki kiĢiden ikincisi” ifadesidir. Hakkındaki hadisler: * “Ġnsanlardan dost tutmuĢ olsaydım, muhakkak ki Ebu Bekir‟i dost tutardım.” (Tirmizi 14; Ġbn-i Mace, Mukaddime 11; Müsned 1, 377, 389,395) * “Peygamberler müstesna insanların en faziletlisi Ebu Bekir‟dir.” (Feyzü‟l Kadir 1/90) * Amr bin As (r.a) diyor ki: “Hz.Peygamber (s.a.v) beni Zat-ı Selasil gazasına giden orduya memur etmiĢti. Geldiğimiz zaman Resul-i Ekrem (s.a.v)‟i gördüm, ona „en çok sevdiğin kimdir?‟ dedim. Resulullah (s.a.v), AiĢe (r.anha), dedi. Erkeklerden en çok sevdiğin kimdir diye sordum. Resul-i Ekrem (s.a.v), AiĢe (r.anha)‟nin babası dedi. Sonra kimdir, dedim. Ömer (r.a) dedi.sonra baĢkalarını saydı.”(Buhari, 4. cilt, s. 192, Ġstanbul matbaası) * “Dünyada hiçbir kimsenin malı benim için Ebu Bekir(r.a)‟in malı kadar yararlı olmamıĢtır.” (Buhari, Menakib-i Ebi Bekir) * “Herkeste iyiliklerimin karĢılığı vardır, Ebû Bekir hariç.” (Müslim Fezailü‟s Sahabe; 2, Tirmizi: Menakıb: 15) * Enes bin Malik(r.a) rivayet ediyor: „Resulullah (s.a.v) Hira Dağı üzerindeydi.bir ara dağ Ģiddetle sarsıldı. Peygamber efendimiz (s.a.v) „Sakin ol! Senin üzerinde bir peygamber, bir sıddık ve bir de Ģehit vardır.‟ buyurdu. O sırada dağda, Peygamber efendimiz (s.a.v), Ebu Bekir(r.a), Ömer(r.a), Osman(r.a) bulunuyordu.” (Buhari, Fedailü‟lAshab,101; Tirmizi Menakıb, 27) Hz.Ebû Bekir (r.a), Mukillîn denilen çok az hadis rivâyet eden ashâbdan sayılır. O, yanılıp da yanlıĢ bir Ģey söylerim korkusuyla 40 yalnızca 142 hadis rivâyet etmiĢ veya ondan bize bu kadar hadis rivâyeti nakledilmiĢtir. Hutbe ve öğütlerinden bazıları Ģöyledir: "Rasûlullah vahiy ile korunuyordu. Benim ise beni yalnız bırakmayan bir Ģeytanım vardır... Hayır, iĢlerinde acele edin, çünkü arkanızdan acele gelen eceliniz var... Allah için söylenmeyen bir sözde hayır yoktur... Herhangi bir yericinin yermesinden korktuğu için hakkı söylemekten çekinen kimsede hayır yoktur... Amelin sırrı sabırdır... Hiç kimseye imandan sonra sağlıktan daha üstün bir nimet verilmemiĢtir... Hesaba çekilmeden kendinizi hesaba çekiniz (Ayr. bk. Ebû Nuaym, Hilye, l ) (•ġamil Ġslâm Ansiklopedisi Cilt 2 sf 151 ) Bir gün içerisinde oruç tutup, cenaze uğurlayıp, fakir doyurup, hasta ziyaret ettiğinde, Allah Resulü (s.a.v) “Bunlar bir kimsede toplandımı o muhakkak cennete girmiĢtir.”Buyurdular. Bedir harbinde oğlu Abdurrahman‟la çarpıĢmak isteyince Allah Resulü (s.a.v) “Sen benim iĢiten kulağım, gören gözümsün” diyerek çarpıĢmalarına musaade etmemiĢtir. Peygamberimiz (s.a.v)‟in ebediyete göçeceğini ilk fark eden, herkesten önce sezen ve gözyaĢı döken Sıddık-ı Ekber‟dir. Kırk bin dirheminin on binini gece, on binini gündüz, on binini gizli, on binini aĢıkare tasadduk etmiĢ. Allah‟ın “Mallarını gece ve gündüz ve aĢikâre sarfedenler iĢte onlar Rab‟lerinin yanında ecirleri sırf kendilerinindir ve onlara korku yoktur ve mahzun değildir onlar” buyurduğu Ayet-i Kerime‟nin müjdesine mazhar olmuĢtur. Hz. Ali (r.a)‟de bu ayet indikten sonra sahip olduğu dört dirhemin birini gece, birini gündüz, birini gizli, birini aleni tasadduk etmiĢ, niçin böyle yaptığını soranlara “Ayet-i Kerime‟nin müjdesine bende mazhar olmak istedim” diye cevap vermiĢtir. Birgün Selman-ı Farisiye (r.a):”Ya Selman, Allah‟ın emirlerini tut. Ġleride büyük fetihler olacak, senin payına ne düĢecek bilemem, ama yiyip içecek ve sırtına giyecekten fazla olmasın.”diye nasihat ettiği gibi, Abdurahman b.Avf (r.a) a da:”Gelecekte dünyanın geniĢleyeceğini, bolluğa kavuĢacağını görüyorum. Bolluk zamanında ipek perdeler, atlas yastıklar kullananlar çıkacak. Sizden birinizin 41 boynunun vurulması, dünyaya dalmasından daha iyidir.”diye öğüt verirdi. Duasında da;”Allahım kıyamet gününde benim cesedimi o kadar büyüt ki, cehennemi ben doldurayım, oraya baĢka kulların düĢmesin.”der gözyaĢı dökerdi. Hz. Ebu Bekir (r.a), iki yıl, üç ay ve bir kaç gün halifelik yapmıĢ ve islamı sonsuz düzlüğe çıkarma baĢarısını göstermiĢtir. Ayrıca, Kur‟ân âyetlerinin toplanmasını sağlamıĢtır. Hz. Muhammed (s.a.v) zamanında peyderpey inen vahiy, kâtiplerce ceylan derilerine, beyaz taĢlara, enli hurma dallarına yazıldığı gibi, ashâbın çoğu da Kur‟ân hâfızı idi. Hz.Ebû Bekir (r.a), Zeyd ibn-i Sâbit (r.a)‟in baĢkanlığında bir heyet teĢkil ederek, herkesin elindeki âyetleri getirmesini emretti. Böylece bütün âyetler toplandı ve “Mushaf” meydana getirildi. Bu Mushaf Ebû Bekir (r.a)‟den Hz.Ömer (r.a)‟e, ondan da kızı Hz.Hafsa (r.anha)‟ya geçti ve Hz. Osman (r.a) zamanında çoğaltılarak Dârü‟l-Ġslam‟ın bütün vilâyetlerine dağıtıldı. Yine; Ġki yıllık halifelik döneminde iki büyük zafer kazanmıĢ Ġran ve Filistin O‟nun zamanında feth olunmuĢtur. VEFÂTI Hilâfeti iki sene üç ay gibi çok kısa bir müddet sürmesine rağmen Hz. Ebû Bekir (r.a) zamanında Ġslâm devleti büyük bir geliĢme göstermiĢtir. Hz. Ebû Bekir (r.a) Hicrî 13. yılda Cemâziyelâhir ayının baĢında hicretten sonra Medine'de yakalandığı hastalığının ortaya çıkması üzerine yatağa düĢünce yerine Hz.Ömer (r.a)'in namaz kıldırmasını istedi. Ashâbla istiĢâre ederek Hz. Ömer (r.a)'i halifeliğe uygun gördüğünü söyledi. Hz.Ömer (r.a)'in, çok celalli, sert oluĢu gibi bazı itirazlara cevap verdi ve hilâfet ahitnamesini Hz.Osman (r.a)'a yazdırdı. Yediği bir zehirli yemeğin tesirinden 63 yaĢında 23 ağustos 634 yılında Medine‟de ahiret âlemine göç etmiĢtir. Vasiyeti gereği Mubarek naaĢı Allah Resulü (s.a.v)‟in irtihalinde kullanılan sedye üzerine konulup, cenaze namazını Hz Ömer (r.a) kıldırmıĢtır. Kâinatın Efendisi Hz Muhammed ( s.a.v )‟in göğüsleri hizasına defnedilmiĢtir. Böylece bu iki büyük insanın, iki büyük dostun, kabirlerinde de birliktelikleri devam etti. 42 Kabre oğlu Abdurrahman (r.a),Hz. Ömer (r.a),Hz.Osman (r.a) ve Hz.Talha (r.a) indirmiĢtir. Allah Rahmet etsin bizleri ġefaatine mazhar etsin amin..Peygamber Efendimiz(s.a.v) hicret esnasında Sevr mağarasında ona hafi (sessiz)zikri telkin etmiĢtir. Tarikatların hafi zikri esas alanları, silsileleri Hz.Ebubekir (r.a) kanalıyla Resulullaha (s.a.v) ulaĢır.Kızı Hz AiĢe (r.anha)‟nin ifadesi “Vefat ettiğinde tek kuruĢ bırakmamıĢtır.” Hz.Muhammed Mustafa(s.a.v) ümmetinin cennete ilk girenlerindendir. Hakkında Söylenenler * Hz. Ebu Bekir(r.a)„in vefat haberini duyar duymaz hıçkırıklara boğulan Hz. Ali(r.a), koĢarak evine kadar gelir ve edepten iki büklüm Ģunları söylemeye baĢlar:”Allah sana merhamet etsin ya Ebu Bekir! Sen InsanlarınĠslam yönüyle en önde olanı, iman yönüyle en mükemmeli, Allah tan en çok korkanı, yük itibariyle de en ağırının altına gireniydin. Resulullah (s.a.v)‟ın izinde yürüme konusunda senden daha hassas, arkadaĢları konusunda da senden daha duyarlı kimse olamaz.”(Heysemi, Mecmau‟z-Zevaid, 9/48) * Ġbn-i Abbas (r.a), onun için Ģöyle der: “Allah, Ebu Bekir‟e rahmet etsin. Vallahi o Kur‟an okur, taraf tutmaz, gayr-i meşru yola sapmaz, şeriatın hoş karşılamadıklarından men Eder, dinini bilir, Allah‟tan korkar, gecelerini namazla gündüzlerini oruçla geçirirdi. Dünyaya bel bağlamazdı. Halk arasında adaletle hükmetmeye önem gösterirdi. Marufu buyurur iyiliğe koşardı. Her haline şükür Eder, Sabah akşam iyilik, ihtiyat, az ile yetinmekte arkadaşlarından üstündü. Onu ayıplayana, onda eksiklik görene de Allah kıyamet gününe Kadar lanetçileri musallat kılsın.‟ * Abdullah Ġbni Ömer (r.a) Ģöyle der: “KureyĢ‟ten 3 KiĢi, insanlar içinde en güzel yüzlü, en iyi ahlaklı ve en iyi hayalıdır. Seninle konuĢtuklarında yalan söylemezler, sen onlarla konuĢtuklarında seni yalanmazlardı. Bu üç kiĢiEbu Bekir, Osman ve Ebu Ubeyde‟dir.” (El-Hilyetü‟l-Evliya, 1,56; El-Ġsabe,2, 253) 43 * Hz. Ömer (r.a) diyor ki: “O halifeliği döneminde insanları İslam prensiplerine o derece alıştırmıştır ki, ben yönetimi ele aldığım zaman hiçbir güçlükle karşılaşmadım.” (Kenz‟ul Ummal 3, 300) * Yine Hz. Ömer (r.a) bir yerde Ģöyle der: “Ebu Bekir‟in bir gecelik veya bir saatlik ameline karĢılık bütün ömrüm boyunca yaptığım ibadetime değiĢirim.” (Efendimizle hicreti ve mağarada geçirdikleri geceyi kastetmiĢtir.) * Hz.AiĢe (r.anha) validemiz babası hakkında Ģöyle der: “Resulullah (s.a.v) vefat ettiğinde, babamın karĢılaĢtığı zorluklar, sağlam dağlara yüklenseydi onları paramparça ederdi. Allah‟a yemin ederim ki, babam insanların ihtilafa düĢtükleri her konuyu Ġslam‟daki değer ve ilgisine göre en süratli bir biçimde çözdü.” * Yine Hz.AiĢe (r.anha) validemiz babası hakkında Ģu enfes tabiri kullanır: “Babam gözü yaĢlı, gönlü hüzünlü, sesi zayıf biri idi.” * Hz. Ebubekir (r.a) hakkında müstakil bir eser keleme alanSeyyid Süleyman Nedvi diyor ki; “Hiçbir Ġslam reisi Hz. Ebubekir (r.a)‟in reisliği sırasında kazandığı baĢarılara denk iĢler baĢaramamıĢtır.” (Hz. Ebubekir-s: 169) Hikmetli Sözlerinden Seçmeler * HayıriĢlerinde acele edin, çünkü arkanızdan acele gelen eceliniz var. * Amelin sırrı sabırdır. * Hiç kimseye imandan sonra sağlıktan daha üstün bir nimet verilmemiĢtir. *Kim Allah‟ın rızası kazanmak uğruna nefsini azarlarsa Allah o kimseyi kendi azarlamasından emin kılar. *Sana yol göstermek isteyenden durumunugizleme, aksi takdirde kendini aldatırsın
*Akrabalar arasında düĢmanlık ormandaki ateĢ gibidir. *Veciz konuĢmanın sırrı boĢ konuĢmayı terk etmektedir. *Dünya müminin pazarıdır. Gece ile gündüz sermayesi, güzelameller ticaret malları, cennet kazançları, cehennem ise zararlarıdır. * Sırrın senin kanındır, onu akıtma. 44 *Allah‟ın varlığını idrak etmekten aciz olduğunu anlamak O‟nu hakiki idraktir. *Umutlarınız yok olup kötü amellerinizle baĢ baĢa kalmadan önce ömrünüzü düzeltin. *Bir toplum Allah yolunda cihadı bırakırsa, Allah o toplumu alçaltır. *Sabırda bela sabırsızlıkta yarar yoktur. *Ölüm, ahiret belalarının hepsinden kolay, dünya belalarının hepsinden zordur. *Bilir misiniz cezası en çabuk gelen günah hangisidir?;azgınlık, ana baba ve akrabalarla iliĢkisini kesmektir. * Allah‟a en itaatkar insan günahına en çok düĢman olandır. * Her Ģeyde tehdit savurma, aksi takdirde heybetin gönüllerde silinir. *Ne söylediğini ve nerede söylediğini iyi düĢünün. * Allâh ile mahlûkâtından hiçbiri arasında bir neseb bağı yoktur. Allâh‟a yakınlık, ancak O‟na itaat ve emirlerine tâbî olmakla mümkündür.” *Allah, kulunun amelsiz sözünden râzı olmaz.”“Çok söz, kiĢiyi unutkan yapar.” Ne Söylediğini, Ne zaman Söylediğini ve Kime Söylediğini iyi DüĢün “Hakk‟ı tanıyan âriflerin kölesi ol!” “Sana yol göstermek isteyenden hâlini gizleme! Aksi takdirde kendini aldatırsın.” “Kendini ıslah et ki insanlar da sana karĢı iyi davransınlar.” “Dört kimse Allâh‟ın sâlih kullarındandır: 1. Tevbe eden kiĢiyi gördüğü zaman sevinen. 2. Günahkârların affı için Rabbine yalvaran. 3. Din kardeĢine gıyâbında duâ eden. 4. Kendinden muhtaç kiĢiye yardım ve hizmette bulunan.” “Benim nezdimde sizin en kuvvetliniz, hakkını alıncaya kadar, zayıf olan kimsedir. En zayıfınız da ondan baĢkasının hakkı alınıncaya kadar, güçlü kimsedir.” 45 “Îman sadece câmilerde, mal cimrilerde, silah korkaklarda, yetki zayıflarda olursa iĢler bozulur.” “Akıllı kimse takvâ sahibi olan, akılsız da zâlim olandır.” “Allah‟u Teâlâ Kur‟ân-ı Kerîm‟de vereceğini va‟dettiği mükâfâtı azap ile birlikte zikretti ki bu vesîleyle kul ibâdete rağbet etsin ve azaptan korksun.” “Bir hayrı kaçırırsan onu yakalamaya çalıĢ, elde edince de onu geçmeye bak, daha güzelini yapmaya gayret et!” “Ġnsanlara iyilik etmek, kiĢiyi âfetlerden ve belâlardan muhafaza eder.” “ġöhretten kaç ki Ģeref seni takip etsin. Ölüme karĢı hazırlıklı ol ki sana hayat verilsin.” “Hiçbir belâ yoktur ki ondan daha kötüsü olmasın.” “Sabırda zarar, hüzün ve telaĢta fayda yoktur.” “Sabır îmânın yarısı, yakîn ise tamamıdır.” “Allah‟tan âfiyet isteyiniz. Hiç kimseye yakînden (kat‟î bir îmandan) sonra âfiyetten daha fazîletli bir Ģey verilmemiĢtir.” “Bana göre âfiyette olup Ģükretmem, imtihan edilip sabretmemden daha makbûldür.” “Dünya mü‟minlerin pazarı; gece ile gündüz sermâyeleri; güzel ameller ticaret malları; cennet kazançları; cehennem de zararlarıdır.” “Hz. Peygamber(s.a.v)‟e salevât getirmek günahları, suyun ateĢi söndürmesinden daha çabuk yok eder. Ona (muhabbet ve ihlâsla) selâm göndermek pek çok köle âzâd etmekten daha fazîletlidir. Rasûlullah Sallâllâhu aleyhi ve sellem‟i sevmek ise riyâzet ve mücâhededen, Allah yolunda kılıç sallamaktan daha üstündür.” (Bağdadî, Târihu Bağdâd, VII, 161) “Allah dostları (mizaçlarına göre) üç sınıftırlar. Her üç sınıf, üçer alâmetle bilinir: Birinci sınıf (Hak dostları), havf (korku) hâlinde olanlardır. Bunlar; 1. Dâimâ mütevâzıdırlar. 2. Hayır-hasenâtları ne kadar çok olsa da onu az görürler. 46 3. En küçük hatâlarını bile büyük görürler. (Zîrâ kime karĢı günah iĢlediklerinin farkındadırlar.) Ġkinci sınıf (Hak dostları), recâ (ümit) sahibi kimselerdir. Bunlar da; 1. Her hâl ve hareketlerinde insanlara fazîlet ve güzellikler sergileyerek örnek olurlar. 2. Mallarını Hak yolunda sarf ederek insanların en cömertlerinden olurlar. 3. Allâh‟ın kullarına karĢı dâimâ hüsn-i zan içindedirler. Üçüncü sınıf (Hak dostları) ise, aĢk ve muhabbet vecdiyle Rabbine ibâdet eden (ârifler)dir. Bunlar da; 1. Sevdikleri Ģeyleri (Allâh için) infak ederler. 2. Her hâl ve hareketlerinde Allah rızâsını hedeflerler, bu yüzden câhillerin kınamalarına aldırmaz, onların kaba davranıĢlarından rahatsız olmazlar. 3. Nefislerine ağır gelen Ģeyleri nefislerinin muhâlefetine rağmen îfâya çalıĢırlar; bütün hâl ve hareketlerinde Allâh‟ın emir ve nehiylerine itaat ederler.” (Ġbn-i Haceri‟l-Askalânî, Münebbihât, s. 94-95) ĠĢte Hz.Ebû Bekir(r.a), bu üç sınıf Hak dostlarının bütün hâl ve sıfatlarını kendisinde cem etmiĢ mübârek bir Ġslâm Ģahsiyetiydi. Rabbimiz, O‟nun bu hikmetli öğütlerinden lâyıkıyla istifâde etmeyi ve güzel hâllerinden feyz almayı cümlemize nasîb eylesin. Bizleri, onun dostluk halkasına dâhil olanlardan kılsın! Zîrâ dostluğun kaynağına Allah ve Rasûlü‟nde eriĢen Hulefâ-i RâĢidîn, Ashâb-ı Kirâm, Hak dostları ve onlara güzelce tâbî olanlar, Rabbimizin lutfuyla ebedî saâdet kervanının bahtiyar yolcularıdır. Sözlerimize, Ebû Bekir (r.a)ın Ģu samîmî niyazlarına gönülden âmin diyerek son verelim: “Allâh‟ım! Ömrümün en hayırlı devresi sonu, amellerimin en hayırlı kısmı neticeleri, günlerimin en hayırlısı da Sana kavuĢtuğum gün olsun.” “Allâh‟ım! Bana hayırdan lutfettiğin en son Ģey, rızâ-yı Ģerîfin ve Naîm Cennetleri‟ndeki yüksek dereceler olsun!”Âmîn!.. 47 Hutbe ve öğütlerinden bazıları Ģöyledir:"Rasûlullah vahy ile korunuyordu. Benim ise beni yalnız bırakmayan bir şeytanım vardır... Hayır, işlerinde acele edin, çünkü arkanızdan acele gelen eceliniz var... Allah için söylenmeyen bir sözde hayır yoktur... Herhangi bir yericinin yermesinden korktuğu için hakkı söylemekten çekinen kimsede hayır yoktur... Amelin sırrı sabırdır... Hiç kimseye imandan sonra sağlıktan daha üstün bir nimet verilmemiştir... Hesaba çekilmeden kendinizi hesaba çekiniz.(Süyûtî, Târîhu‟l-Hulefâ, s. 103)Hz. Ebu Bekir, Seyyid Süleyman Nedvi, TimaĢ Yayınları-Ġst-2004.Hz. Ebu Bekir, Bekir Burak, Rehber Yayınları-Ġst-2005.Hz. Ebu Bekir, Mahmut Sami Ramazanoğlu, Erkam Yayınları-Ġst.Muhtasar Hayatü‟s Sahabe, M. Yusuf Kandehlevi, Ravza Yayınları-Ġst-2000.Fezail-i A‟mâl, M. Zekeriyya Kandehlevi, Gülistan NeĢriyatĠst.Kur‟an-ı Kerim‟de Sahabe, Dr. Ergün Çapan, IĢık Yayınları-Ġzmir2002.Cennetle Müjdelenen On Sahabe, Ahmed Kurucan & Zühdü Mercan, Feza Gazetecilik A.ġ.-Ġst-2001.Alevilik Nedir?, Mehmed Kırkıncı, EKEV Yayınları-Ġst1987.Sahabeler Ansiklopedisi, Heyet-Nesil Yayınları-Ġst.Dört Halife‟den Vecizeler Sözlüğü- Mehmet Yılmaz-ġule Yayınları- Ġst-2003 ) 48 HZ. ÖMER EL-FARUK (R.A.) (D.M.581-V.M.644) Erkeklerden 40.Müslüman, Cennetle Müjdelenen 2.kiĢi, Adaletiyle destanlaĢan Ġslam‟ın 2.ci Halifesi, Efendimizin(s.a.v)Kayınpederi Farukiyyet tacının sahibi. Ömer bin Hattab(r.a), (581 yılında Mekke‟de Beni Adi kabilesinde doğdu,644 yılında Medinede Mihrabda Ģehid edildi. Babası Hattab bin Hufeyl, annesi Fatıma bin HaĢam Beni Mahzum kabilesindendi. KÜNYESĠ, Ebû Hafs Ömer b. el-Hattâb b. Nüfeyl b. Abdiluzzâ el-KureĢî el-Adevî. Fil Vak„ası‟ndan on üç yıl kadar sonra, 49 diğer bir rivayete göre ise Büyük (Dördüncü) Ficâr savaĢından dört yıl kadar önce Mekke‟de doğdu (Halîfe b. Hayyât, I, 151). Baba tarafından soyu Câhiliye döneminde KureyĢ kabilesinin sefâret iĢlerine bakan Adî b. Kâ„b kabilesine ulaĢır ve Kâ„b b. Lüey‟de Peygamber(s.a.v)Efendimizin‟in nesebiyle birleĢir Ailesi orta sınıfa mensuptu. Babası tüccardı ve kabilesinde zekâsıyla meĢhurdu, çok tanrıcıydı (putperest idi). Ġslam Devleti'nin Hz.Ebu Bekir(r.a)'den sonrakidevlet baĢkanı, halife(634-644). Hulefa-i RaĢidin ikincisidir. Dünyada iken Cenab-ı Hak tarafından Resulüne Cennetle müjdelediği ikinci kiĢi Cesareti ve adaleti ile tanınmıĢ, Allah Rasûlü(s.a.v)‟in nurlu izinden giden, O‟nun yolunu sadâkatle devâm ettiren, hâl ve davranıĢlarıyla âbideleĢen örnek bir Ġslâm Ģahsiyetidir. Mescid-in Nebide Resulullah (s.a.v)Efendimizin hücresinde Hz.Ebubekir Sıddık(r.a)yanına defnedildi. Hz.Ömer(r.a) küçük yaĢta okuma yazma öğrendi. Ġslam öncesi dönemde okuryazarlık nadiren vardı. Arap edebiyatı ve Ģiirle ilgilendi. ġiire meraklı olduğu, güzel konuĢtuğu, okuma yazma bildiği, ensâb bilgisini öğrendiği, ticaret yaptığı, bu maksatla Suriye, Irak ve Mısır‟a gittiği, KureyĢ kabilesi adına elçilik görevinde bulunduğu rivayet edilir. Hz.Ömer(r.a)ergenlik döneminde ata binme, dövüĢsporları ve güreĢ öğrendi. Uzun boyu ve fiziksel üstünlüğü ile iyi bir güreĢçiydi. Bileğini büken, sırtını yere getiren yoktu.( Taberi, Tarih er Rusul veʾl Muluk veʾl Hulafa) Hz.Ömer(r.a) çocukluğundan itibaren deve çobanlığı yapmaya baĢladı. Hz.Ömer(r.a): "Babam çok acımasızdı. Develeri güderken dinlenmek için iĢi bıraktığımda beni döverdi." der.(Ömer El Faruk, Muhammed Hüseyin Haykal bölüm no:1 sayfa no:40-41) KureyĢ‟in bazı ileri gelenleri gibi putperestliğe bağlı kalarak önceleri Hz. Peygamber(s.a.v)‟e ve Ġslâmiyet‟e karĢı düĢmanlık gösteren, bilhassa kabilesinden müslüman olanlara iĢkence yapan Hz.Ömer(r.a) bi„setin 6. yılında (616) müslüman oldu.Ġslama giren 40.cı Müslüman. (Ġbn Sa„d, III, 269). Hz.Ömer(r.a), îmân ile Ģereflenmezden evvel, merhamet mahrumu, hak ve hukuk tanımaz câhiliye insanlarının tipik bir misâliydi. Îmanla Ģereflendiğinde ise, ince, diğergâm, hikmet ehli, 50 adâlet âbidesi bir insan hâline geldi. Ġslâm‟dan evvelki sert ve haĢin mizaçlı Ömer eriyip gitti; onun yerine gözü yaĢlı, gönlü Ģefkat ve merhamet dolu, karıncayı dahi incitmekten sakınan, dâimâ ümmetin saâdetini düĢünen, yüksek mes‟ûliyet Ģuuruna sahip bir “Hz Ömer(r.a) geldi.” (Müslim, Ġmâret, 11.) Onun müslüman oluĢuna dair kaynaklarda iki rivayet bulunmaktadır. Hemen hemen bütün kaynaklarda yer alan meĢhur rivayete göre Hz.Hamza(r.a)‟nın Ġslâm‟ı kabulünden sonra Hz.Ömer(r.a) Hz. Peygamber(s.a.v)‟i öldürmek üzere yola çıkmıĢ, yolda karĢılaĢtığı Nuaym b. Abdullah(r.a)‟tan kız kardeĢi Fâtıma(r.anha) ile kocası Saîd b. Zeyd(r.a)‟in müslüman olduğunu öğrenince onların evine gitmiĢtir. Onları Tâhâ sûresini okurken bulmuĢ, okuduklarını kendisine vermelerini istemiĢ, ancak bu isteği reddedilince kız kardeĢini ve eniĢtesini dövmüĢ, kardeĢi kendilerine Kur‟an öğreten ve Ömer‟den saklanan Hz.Habbâb b. Eret(r.a)‟i de çağırarak müslüman olduklarını Hz.Ömer(r.a)‟in yüzüne karĢı söylemiĢtir. Bunun üzerine yumuĢayan Hz.Ömer(r.a) müslüman olmaya karar vermiĢ, Hz.Habbâb(r.a)‟dan Resûlullah(s.a.v)‟ın Erkam b. Ebü‟l-Erkam(r.a)‟ın evinde olduğunu öğrenip oraya gitmiĢ ve kendisine biat ederek müslüman olmuĢtur. (Ġbn Ġshak, s. 160-163; Ġbn HiĢâm, I, 343-346; Ġbn Sa„d, III, 267-269). Diğer rivayete göre bir gece Ģarap içmek için içki arkadaĢlarını aramıĢ, kimseyi bulamayınca, Kâbe‟ye gitmiĢ. Orada Kâbe‟yi önüne alanResulullah(s.a.v)‟in Beytülmakdis‟e doğru namaz kıldığını görünce Kâbe‟nin örtüsü altına saklanarak ona yaklaĢmıĢ, Resûl-i Ekrem(s.a.v)‟in okuduğu, KureyĢliler‟in Kur‟an için söyledikleri, “ġairlerin, kâhinlerin veya Muhammed‟in uydurmasıdır” Ģeklindeki sözlere cevaplar veren Hâkka sûresinin 41-46. âyetlerini duyunca müslüman olmaya karar vererek Hz. Peygamber(s.ça.v)‟i takip etmiĢ, Hz. Peygamber(s.a.v)‟in, evine girmeden önce onu farkedip “Ne var yâ Ömer?” diye sorması üzerine, “Allah‟a, resulüne ve onun Allah katından getirdiği Ģeylere iman etmeye geldim” deyince Resûlullah(s.a.v), “Ey Ömer! Allah sana hidayet nasip etti” diyerek göğsünü sıvazlamıĢ ve imanda sebat etmesi için ona dua etmiĢtir. (Müsned, I, 17; Ġbn HiĢâm, I, 346-348). Bu rivayetlerden ikincisi tercihe değer görülmektedir. Hz. Ömer(r.a)‟in müslüman oluĢunun Resûl-i Ekrem(s.a.v)‟in, “Yâ rabbi! 51 Ġslâmiyet‟i Ömer b. Hattâb veya Amr b. HiĢâm (Ebû Cehil) ile teyit et” duasının bir tezahürü olduğu belirtilmektedir. (Müsned, I, 456; Ġbn HiĢâm, I, 345; Ġbn Sa‟d, III, 269). Hz. Ömer(r.a) müslüman olduğu gece Ebû Cehil‟in evine giderek Ġslâm‟ı kabul ettiğini bildirdi; ayrıca ertesi gün Cemîl b. Ma„mer el-Cumahî‟ye müslüman olduğunu bütün KureyĢliler‟e ilân ettirdi. Onun Ġslâmiyet‟e girmesinden sonra müslümanlar ilk defa Kâbe‟de toplu olarak namaz kıldılar (Buhârî, “Feżâilü aśĥâbi‟n-nebî”, 3, 6; “Menâķıbü‟l-enśâr”, 35; Ġbn HiĢâm, I, 342, 345, 348-350; Ġbn Sa„d, III, 269-270). Abdullah Ġbn Mesud(r.a)un Ömer‟in Müslüman oluĢu bir fetihti sözü bunu açıkça ortaya koymaktadır. Taberînin Ġbn Abbas(r.a)tan tahric ettiği bir hadise göre, Müslümanlığını ilk ilân eden kimse Hz.Ömer(r.a) olmuĢtur. Hz. Ömer(r.a)‟in müslüman olmasından Medine‟ye hicretine kadar geçen altı yıllık süre hakkında kaynaklarda bilgi bulunmamaktadır. Müslümanlar Medine‟ye hicret etmeye baĢlayınca Hz.Ömer(r.a) de yanında ağabeyi Hz.Zeyd(r.a), karısı ve oğlu Abdullah(r.a) baĢta olmak üzere akraba ve arkadaĢlarından oluĢan yirmi kiĢilik bir kafileyle Mekke‟den ayrılıp Kubâ‟ya gitti ve Rifâa b. Abdülmünzir‟in evine misafir oldu. Resûlullah(s.a.v) bir evde toplanan ensarın erkeklerinden biat alırken kadınların baĢka bir evde toplanmasını ve onlardan kendisi adına Hz. Ömer(r.a)‟in biat almasını emretti. (Ġbn Sa„d, VIII, 7). Resûl-i Ekrem (s.a.v), Hz.Ömer (r.a)‟i Mekke‟de Hz.Ebû Bekir(r.a)‟le, Medine‟de Hicretten sonra Ashâb-ı kiram arasında yapılan kardeĢlikte Benî Sâlim kabilesinden Ġtbân b. Mâlik (r.a) ile (bazı rivayetlerde Uveym b. Sâide, Muâz b. Afrâ veya Evs b. Havlî (r.anhüm)) kardeĢ ilân etti. Hz. Peygamber(s.a.v)‟in Medine‟ye gitmesinden sonra diğer birçok muhacir gibi Kubâ‟da oturmaya devam eden Hz.Ömer (r.a), gün aĢırı Medine‟ye giderek Resûlullah(s.a.v) ile görüĢür, gitmediği günlerde Ġtbân(r.a) gider ve akĢamları yeni nâzil olan âyetlerle Hz. Peygamber (s.a.v)‟den öğrendiklerini birbirlerine anlatırlardı.Abdullah bin Zeyd bin Sa‟lebe (r.a) ve Hz. Ömer (r.a) rüyada ezan okunmasını görüp Peygamberimize (s.a.v) söylediler. Resûlullah (s.a.v) bunu beğenip namaz vakitlerinde okunmasını emir buyurdu.(Buhârî, “Ġlim”, 27; Ġbn HiĢâm, I, 474-477, 505). ġEMAĠLĠ VE AHLAKI: 52 Hz. Ömer (r.a)‟in Ģemaili hakkında kısaca Ģunlar söylenebilir: Uzun boylu, iri cüsseli, sert mizaçlı, beyaz tenli, alnı geniĢ, bıyıkları uzun, saçları dökük ve gözlerinde bir nevi kırmızılık vardı. Ahlakından da Ģöyle bahsedecek olursak; cesur ve yiğit, akıllı ve tedbirli, kanaatkar ve sabırlı, ibadet ehli ve zahid kısaca külli kemalat sahibiydi. Sözünü dinletir, din iĢlerinin yerine getirilmesinde insanların tenkidinden çekinmez, hak uğrunda hiçbir hatır gözetmez ve çevresindekilere sürekli iyilikte bulunurdu. Bütün yaĢantısında Kitap ve Sünnet‟in hükümlerini gözetmiĢtir. Bu yüzden onun hakkında “ El vakkafü indel hak (Hak mevzu bahis olunca hemen durup ona uyan)” denirdi. En mühim vasfı diye nitelendirebileceğimiz özelliği ise bütün iĢlerinde adaleti gözetmesiydi. Hatta O, tarihte adaletle ikiz olarak anılan bir insan olmuĢtur. O, Peygamberi kendisine tam bir rehber ve önder olarak kabul etmiĢ, yaĢadığı hayatı bütünüyle O‟na benzetmiĢ; O‟nun hayat tarzıyla bezenmiĢ eĢsiz bir insandı. Roma‟nın, Bizans‟ın kapıları ona ardına kadar açılıp, ülkeler ve hükümdarlar kendisine bende olmayı kabul ederken dahi, onun hayat düzeninde zerre kadar değiĢiklik olmamıĢtı *Câhiliyede izzetli, onurlu Ömer, Ġslâmiyet'te de, vakârlı, ciddiyetli, gönül sahibi, azametli ve aziz Ömer... Birinde, oldukça sert, oldukça haĢin ve istediğini yaptırtan; öbüründe tevâzu kanatlan yerlere kadar ve insanların ayağının altında; fakat kâfirlere, fâcirlere karĢı azîm, cesim bir Ömer!.. Câhiliye devrinde ma'den olarak nasılsa Ġslâmiyet‟te de öyle. Hz. Ömer(r.a) bütün savaĢlarda bulundu. Bedir ve Uhud savaĢında devamlı Resûlullahın (s.a.v) yanında bulundu. Bedir savaĢına KureyĢ‟in bütün kabileleri iĢtirâk ettiği halde, Benî Adîy kabilesi Hz.Ömer (r.a)‟in korkusundan savaĢa iĢtirâk etmemiĢtir. Bu savaĢa Hz.Ömer(r.a)‟in kabilesinden sadece 12 kiĢi iĢtirâk etmiĢtir. Hz. Ömer(r.a) bu savaĢta KureyĢ‟in kumandanlarından olan dayısı Âs bin HâĢim‟i kendi eliyle öldürmüĢtür. Uhud savaĢında ise Resûlullah(s.a.v)‟ın yanından bir an dahi ayrılmamıĢtır. Uhud‟da müslümanları arkadan çevirmek isteyen müĢrikleri geri püskürtmüĢ idi. Hendek savaĢında 53 hendeğin önemli bir yerini emrindeki askerlerle tutmuĢ, hücum eden düĢmana mâni olmuĢtur. Hayberin fethinden sonra askerler arasında taksim edilen araziden kendine düĢen kısmı vakfetti. Bu ilk vakıflardan biri oldu. Katıldığı seriyyeler dıĢında Resûl-i Ekrem(s.a.v)‟in yanından hiç ayrılmayan Hz.Ömer(r.a) kumandanlığını Resûlullah(s.a.v)‟ın yaptığı bütün savaĢlarda, Hudeybiye AntlaĢması, Umretü‟l-kazâ ile Vedâ haccında bulundu. Mekke‟nin fethinde de bulundu. Mekke‟nin fethinden sonra yapılan Huneyn savaĢına katıldı. Tebük seferinde bütün malının yarısını orduya verdi. Hendek SavaĢ‟ından sonra Peygamberimiz (s.a.v) Hz. Ömer(r.a)‟in kızı Hz.Hafsa(r.anha)validemizle evlendi. Böylece Resûlullah(s.a.v)‟ın akrabası olmakla Ģereflendi. Veda Haccında da bulunan Hz.Ömer(r.a), Resûlullahın (s.a.v) vefâtından sonra Hz. Ebû Bekir(r.a)‟e devamlı yardımcı oldu. Hz. Ebû Bekir(r.a)‟in halife seçilmesinde ilk bîat eden Hz. Ömer(r.a)‟dir. Bundan sonra da her iĢinde halifeye yardım edip, vefâtına kadar O‟nun hizmetinde bulundu. Üsâme ordusunun Suriye‟ye gönderilmesinde, irtidat (dinden dönme) olaylarının önlenmesinde büyük hizmetler yaptı. Hz.Ebû Bekir(r.a) devrinin Beyt-ül-mal emîni, yani mâliye vekîli Hz.Ömer(r.a) idi. Hudeybiye AntlaĢması‟nda yer alan, Resûl-i Ekrem(s.a.v)‟in ve müslümanların o yıl umre yapamayacakları, müslüman olup Hz. Peygamber(s.a.v)‟e sığınanların KureyĢliler‟e iade edileceği gibi Ģartları içine sindiremedi. Bu antlaĢmanın Feth sûresinde “feth-i mübîn” olarak nitelendirilmesini de anlamakta güçlük çekti ve Medine‟ye dönme kararını bir türlü kabul edemedi. Kendisini Hz. Ebû Bekir(r.a)ikna etti; daha sonra antlaĢmanın sonuçlarını görünce bu tavrından dolayı piĢmanlık duydu. Resûlullah(s.a.v), Hayber‟in fethinden sonra 7. yılın ġâban ayında (Aralık 628) Hevâzinliler‟e karĢı gönderdiği otuz kiĢilik müfrezenin baĢına Hz. Ömer(r.a)‟i kumandan tayin etti (Ġbn Sa„d, II, 117; bk. Türebe Seriyesi) Mekke‟nin fethinde Ġslâm ordusu henüz Ģehre girmeden Hz. Peygamber(s.a.v)‟in çadırına gelen KureyĢ reisi Ebû Süfyân‟ın putları övdüğünü duyunca karĢı çıktı ve onun müslüman olmasında rol 54 oynadı. Fetihten sonra erkeklerden biat alan Resûl-i Ekrem(s.a.v) kendisi adına KureyĢli kadınlardan biat almasını ona emretti. Ayrıca Kâbe‟deki resimleri imha vazifesini de yerine getirdi.(630) yılında Tebük Gazvesi öncesinde ordunun teçhizi için malının yarısını bağıĢladı. (Ġbn Sa„d, II, 142). Hz. Peygamber(s.a.v) rahatsızlığı sırasında oluĢturduğu orduya Üsâme b. Zeyd(r.a)‟i kumandan tayin etti ve Hz.Ömer(r.a)‟i onun emrinde görevlendirdi. 11. yılın Safer ayının son haftasında (Mayıs 632) namaza çıkamayacak kadar rahatsızlığı artınca namazı Hz. Ebû Bekir(r.a)‟in kıldırmasını emretti. Bir rivayete göre Hz. ÂiĢe(r.anha)annemiz, babasının zayıf sesli ve çok hassas olup Kur‟an okurken ağladığını söyleyerek namazı Hz. Ömer(r.a)‟in kıldırmasını istemiĢ, hatta bunu Hz.Ömer(r.a)‟e söylemiĢ, o da namaz kıldırmaya baĢlamıĢ, ancak Resûl-i Ekrem(s.a.v) buna engel olmuĢtur (Ġbn HiĢâm, II, 652; Ġbn Sa„d, II, 217-226; III, 178-180). Hz. Peygamber(s.a.v), hastalığının Ģiddetlendiği bir sırada kâğıt ve kalem getirilip söyleyeceklerinin kaydedilmesini istemiĢti. Hz. Ömer(r.a)‟in de aralarında bulunduğu bazı sahâbîler buna gerek olmadığını, Resûlullah(s.a.v)‟ın rahatsızlığının Ģiddetlenmesi yüzünden böyle bir talepte bulunduğunu, Allah‟ın kitabı ve Hz. Peygamber(s.a.v)‟in sünnetinin yeterli olduğunu söylemiĢ, bazıları ise aksi kanaat belirtmiĢ, bunun üzerine Resûl-i Ekrem(s.a.v), yanında tartıĢmamalarını söyleyerek kendisini yalnız bırakmalarını bildirmiĢtir. Tarihe “Vasiyetnâme” veya “Kırtâs Vak„ası” diye geçen bu olay (Tecrid Tercemesi, I, 108-111; XI, 412-417) bilhassa ġiîler tarafından Hz. Ömer(r.a) aleyhine kullanılmıĢtır. (Fığlalı, s. 18-22). Resûl-i Ekrem (s.a.v)‟in vefatı sahâbîler arasında büyük bir üzüntü ve ĢaĢkınlık meydana getirmiĢ, Hz. Ömer(r.a) Mescid-i Nebevî‟de, “Resûlullah(s.a.v) ölmemiĢtir! Allah onu muhakkak ki tekrar gönderecek ve böyle söyleyen kimselerin ellerini ve ayaklarını kestirecektir!” sözleriyle duygularını ifade etmiĢ, onu ve diğer sahâbîleri Hz. Ebû Bekir(r.a) ikna etmiĢtir (Buhârî, “Feżâilü aśĥâbi‟nnebî”, 5; Ġbn HiĢâm, II, 655-656; Ġbn Sa„d, II, 266-272; Tecrid Tercemesi, XI, 26- 28). Hz. Peygamber(s.a.v)‟in vefatı üzerine ensarın Sakīfetü Benî Sâide‟de toplanarak halife seçimi konusunu görüĢtüğünü öğrenen Hz.Ömer(r.a) yanına Hz.Ebû Bekir(r.a) ile Ebû Ubeyde b. Cerrâh(r.a)‟ı 55 da alıp oraya gitti. Hz. Ebû Bekir(r.a) onlara Hz.Ömer(r.a)‟i veya Ebû Ubeyde(r.a)‟yi halife seçmelerini teklif etti. Ancak Hz.Ömer(r.a) ve Hz.Ebû Ubeyde(r.a), o varken bu görevi üstlenemeyeceklerini belirterek Hz.Ebû Bekir(r.a)‟e biat ettiler. Hz. Ömer(r.a) ertesi gün Mescid-i Nebevî‟de bir konuĢma yaparak müslümanlardan Kur‟ân-ı Kerîm‟e sarılmalarını ve Hz.Ebû Bekir(r.a)‟e biat etmelerini istedi (Ġbn HiĢâm, II, 660). Hz. Ebû Bekir(r.a)‟in hilâfeti döneminde Hz.Ömer(r.a) ona müĢavirlik ve kadılık yaptı. Halife olunca Üsâme b. Zeyd(r.a) kumandasındaki orduya hareket emri veren Hz.Ebû Bekir(r.a), Hz.Ömer(r.a)‟in Medine‟de kalmasını istedi ve bunun için Üsâme(r.a)‟den izin aldı (Ġbn Sa„d, II, 190). Peygamberlik iddiasında bulunanlarla savaĢma konusunda bir ihtilâf olmamasına rağmen zekât vermek istemeyen kabileler hakkında ashap arasında farklı görüĢler ortaya çıktı. “Lâ ilâhe illallah” diyenlerle savaĢmanın doğru olup olmayacağı hususunda Hz. Ömer(r.a)‟in baĢlattığı tartıĢma Hz. Ebû Bekir(r.a)‟in namaz kılmayı kabul edip zekât vermek istemeyenlerle savaĢmanın Ģart olduğu konusunda farklı düĢünenleri ikna etmesiyle son buldu. Hz.Ömer(r.a) Medine‟ye saldırmak isteyen âsilerin dağıtılmasını sağlayanlar arasında yer aldı. Peygamberlik iddia eden Tuleyha b. Huveylid üzerine bizzat yürümeye hazırlanan halifeyi Hz.Ali(r.a) ile birlikte bu kararından vazgeçirdi ve ordunun baĢına Hâlid b. Velîd(r.a)‟in getirilmesini sağladı. Ticaret yapmayı sürdürmek isteyen Hz. Ebû Bekir(r.a)‟e müdahale edip beytülmâle bakan Ebû Ubeyde(r.a)‟den ona maaĢ bağlattı. (Ġbn Sa„d, III, 184-185; Abdülhay elKettânî, I, 134, 425) Hz.Ebû Bekir(r.a)‟in müellefe-i kulûbdan iki kiĢiye tahsisat ayırmasına karĢı çıkarak artık onlara ihtiyaç kalmadığını söyledi. Müseylimetülkezzâb ile yapılan Akrabâ savaĢında (H.11-M. 632) hâfız sahâbîlerden bir kısmının Ģehid düĢmesi üzerine Kur‟an‟ın toplanması konusunu Hz. Ebû Bekir(r.a)‟e açtı. Resûl-i Ekrem(s.a.v)‟in yapmadığı bir iĢi yapma hususunda tereddüt gösteren halifeyi ikna edip vahiy kâtiplerinin yazdığı dağınık haldeki âyet ve sûrelerin Zeyd b. Sâbit(r.a) baĢkanlığında bir heyet tarafından bir araya getirilmesini sağladı. (Buhârî, Feżâilü‟l-Ķurân,3) Hz. Ebû Bekir(r.a) Medine‟den ayrıldığında veya hastalığında kendisine vekâlet etti (Ġbn Sa‟d, III, 186; Halîfe b. Hayyât, I, 102) 56 H. 11-M.633 yılı hac mevsiminde emîr-i hac olarak görevlendirildi. (Ġbn Sa„d, III, 177). Hz. Ebû Bekir(r.a) namaza çıkamayacak derecede hastalanınca imamlık görevini Hz.Ömer(r.a)‟e bıraktı ve onu yerine halef tayin etmek üzere Abdurrahman b. Avf, Saîd b. Zeyd, Osman b. Affân, Üseyd b. Hudayr(r.anhüm) gibi sahâbîlerle istiĢareye baĢladı. Bunlardan bazıları Hz. Ömer(r.a)‟in sert mizacını ileri sürerek çekincelerini dile getirdiler. Halife görüĢmelerini tamamladıktan sonra Hz. Osman(r.a)‟ı çağırarak bu hususta bir ahidnâme yazdırıp mühürledi; yanına Hz.Ömer(r.a) ile Hz.Osman(r.a)‟ı alıp Mescid-i Nebevî‟ye gitti ve halka Ģöyle dedi: “Sizin için halife seçtiğim kiĢiye razı olur musunuz? Bir yakınımı tayin etmedim. Allah‟a andolsun ki bütün gücümle düĢünüp taĢındım ve Ömer b. Hattâb‟ı uygun buldum; onu dinleyin ve ona uyun” orada bulunanların hepsi olumlu cevap verdi. Hz. Ebû Bekir(r.a)‟in vefat ettiği gün (22 Cemâziyelâhir H.13 / M.23 Ağustos 634) Hz. Ömer(r.a) Mescid-i Nebevî‟de biat aldı. Ġlk iĢ olarak, kaybettikleri bölgeleri geri almak için harekete geçen Sâsânîler‟e karĢı halkı Irak cephesindeki mücahidlere yardıma çağırdı ve Ebû Ubeyd es-Sekafî(r.a)‟yi 1000 kiĢilik bir birliğin baĢında Irak‟a gönderdi. Ebû Ubeyd(r.a)‟in Köprü SavaĢı‟nda Ģehid olması üzerine Sa„d b. Ebû Vakkās(r.a)‟ı kumandan tayin etti. Kādisiye SavaĢı‟nı kazanan Sa„d(r.a)(H.15-M. 636) Sâsânî ordusunu takip ederek Medâin‟i ele geçirdi (Safer 16 / Mart 637). Sâsânî kuvvetleri Celûlâ SavaĢı‟nda da yenilgiye uğratıldı (H.16-M. 637). Fetihlerin bu aĢamasında Hz. Ömer(r.a), Sa„d b. Ebû Vakkās(r.a)‟a Hîre yakınlarında Kûfe‟yi, Utbe b. Gazvân(r.a)‟a da Basra‟yı ordugâh Ģehir olarak kurmalarını emretti. Utbe b. Gazvân(r.a), Ġran‟ın Ahvaz bölgesini fethetti (H.17-M.638); ancak bölge bir yıl sonra tekrar Sâsânî ordusunun eline geçti. Nu„mân b. Mukarrin(r.a)‟e yardım için gelen ordu çetin bir mücadeleden sonra Tüster‟i fethetti (H.20-M.641). Celûlâ ve Hulvân‟ın ardından Sûs, Hûzistan ve Musul‟u ele geçiren müslümanlar Nihâvend zaferiyle Irak‟ın fethini tamamladı (H.21- M.642). Hz. Ömer(r.a), Bizans Ġmparatorluğu‟na karĢı Suriye cephesindeki savaĢlara da ara verilmeden devam edilmesini emretti. Hz. Ebû Bekir(r.a) döneminde kazanılan Ecnâdeyn zaferinden (13/634) sonra Hz. Ömer devrinde yapılan Fihl SavaĢı‟nda 57 müslümanlar Bizans kuvvetlerine büyük zayiat verdirdiler (28 Zilkade 13 / 23 Ocak 635). Mercüssuffer‟de yenilip DımaĢk‟a sığınan Bizans askerlerini takip ederek Ģehri kuĢatıp fethettiler (Receb 14 / Eylül 635). Aynı yıl Mercürrûm SavaĢı‟nı da kazandılar. Bu sırada Ba„lebek, Humus ve Hama Ģehirleri de ele geçirildi. Müslümanların bu baĢarıları üzerine Bizans Ġmparatoru Herakleios hıristiyan Araplar‟ın ve Ermeniler‟in katıldığı büyük bir ordu hazırladı. Ancak Bizans ordusu Yermük Muharebesi‟nde ağır bir yenilgiye uğradı (12 Receb 15 / 20 Ağustos 636) ve bölgedeki bütün Ģehirler müslümanların eline geçti. H.16 –M.637) yılında ġeyzer, Kınnesrîn, Halep, ardından Antakya, Urfa, Rakka ve Nusaybin kısa aralıklarla müslümanlara teslim oldu. Öte yandan Filistin‟in fethine devam edildi ve Kudüs kuĢatıldı. Patrik Sophronios Ģehrin anahtarlarını o sırada inceleme ve görüĢmelerde bulunmak için Suriye‟ye gelen ve Câbiye‟de bulunan Hz. Ömer(r.a)‟e teslim etmek istediğini belirtti. Halife bizzat Kudüs‟e giderek halka eman verip kendileriyle bir antlaĢma yaptı (17/638). Daha sonra Filistin‟in sahil Ģehirleri baĢta olmak üzere diğer yerleĢim yerleri fethedildi. Hz. Ömer(r.a) sahillere yakınlığı dolayısıyla tehlike oluĢturan Kıbrıs‟ın fethine deniz seferinin zorluğunu düĢünerek izin vermedi. Ancak Suriye ve Filistin‟de mağlûp olan bir kısım Bizanslı kumandan ve askerlerin Mısır‟a kaçtığını ve Mısır‟ın fethinin gerekli olduğunu söyleyen Amr b. Âs(r.a)‟ın görüĢünü benimseyerek Mısır‟ın fethini emretti. Mısır‟ın fethi üç yılda tamamlandı (H.19-21-M.640- 642). Bu arada Hz. Ömer(r.a) diğer deniz seferlerine ve bunun için bir donanma kurulmasına müsaade etmedi. Onun bu kararında gemilerin batmasıyla sonuçlanan iki teĢebbüsün etkisi bulunmaktadır .(Ġbn Sa‟d,.,III, 284-285; Belâzürî, Fütûĥ, s. 181, 476,Abdülhay el-Kettânî, I, 547-549). Sonuçta Ġslâm orduları onun zamanında Sâsânî Ġmparatorluğu‟na tâbi Irak, Ġran ve Azerbaycan ile Bizans Ġmparatorluğu‟na tâbi Suriye, el-Cezîre, Filistin ve Mısır‟ı Ġslâm ülkesine kattılar. GerçekleĢtirilen fetihler sonucu ele geçirilen ganimetlerde büyük bir artıĢ oldu. Hz. Ömer(r.a), müslümanlarla gayri müslimlere ait yeni ortaya çıkan çeĢitli problemleri ve ihtiyaçları görerek bunların halledilmesi yolunda düzenlemelere teĢebbüs etti. Bu düzenlemelere, kazanılan ganimetlerle Ġslâm‟ın eline geçen bu çok büyük coğrafyada yaĢayan baĢka dinden insanlar ve onların sahip oldukları toprakları ele alarak baĢladı. Ganimet ve toprak meseleleri 58 yanında müslümanların Suriye‟de yerleĢimi hususunu görüĢmek üzere Safer H.16 –M.Mart 637) tarihinde bazı sahâbîlerle birlikte Câbiye Ģehrine gitti. Suriye‟deki bütün valilerin katıldığı toplantıda gelirlerin taksiminde göz önünde bulundurulacak esasları ortaya koydu ve müslümanların gayri müslimlerle münasebetlerinde dikkat edecekleri hususlara iĢaret etti. Bu sırada Kudüs‟ü teslim alan Hz. Ömer(r.a) bütün kumandan-valilerle istiĢarelerde bulundu. Bizans‟tan gelecek saldırıların önlenmesi için Câbiye‟deki ordugâhın dağıtılarak iki ayrı cephede savunma hatlarının kurulmasını kararlaĢtırdı ve mevcut Ģehirlere yerleĢilmesini istedi. H.17 –M.638) veya H.18 –M.639) yılında Amvâs‟ta çıkan veba salgını buradan Suriye‟nin çeĢitli yerlerine yayıldı. Bu salgında baĢta Ebû Ubeyde b. Cerrâh(r.a) olmak üzere birçok sahâbî ile 25.000‟e yakın kiĢi öldü. H.20 –M.641 yılında Hayber ve çevresindeki yahudileri Arap yarımadası dıĢına çıkaran Hz. Ömer(r.a) (Ġbn Sa‟d, II, 114; Belâzürî, Fütûĥ, s. 25, 28) daha sonra Hayber‟e giderek bu bölgedeki toprakların durumunu inceledi. BarıĢ veya savaĢ yoluyla alınmalarına ve Hz. Peygamber(s.a.v)‟in yaptığı taksimata göre bu toprakların sahiplerine verilmesini istedi. Topraklardan beytülmâl hissesi olarak Resûl-i Ekrem(s.a.v)‟in hanımlarına düĢen paylar hususunda kendilerini serbest bıraktı; bir kısmı toprağı, bir kısmı gelirini almaya karar verdi. Fedek toprakları yarısı Hz. Peygamber(s.a.v)‟e ait olmak üzere barıĢ yoluyla ele geçirilmiĢti. Hz. Ömer(r.a) bu toprakların fiyatını tesbit ettirdi. Yarısının karĢılığını Fedekliler‟e ödedikten sonra onları da diğerleriyle birlikte Suriye tarafına sürdü. Aynı tarihte Necranlı hıristiyanları da Kûfe taraflarındaki Necrâniye‟ye gönderdi. Mallarını satın alarak mağdur olmalarını önledi. Ayrıca gittikleri yerde kendilerine geniĢ topraklar verilmesini, bu topraklardan bir süre vergi alınmamasını, daha sonra Hz. Peygamber(s.a.v) ile yaptıkları anlaĢmaya uygun biçimde cizye vermeye devam edilmesini valilerinden istedi. Hz. Ömer(r.a)‟in ġahsiyeti Hz. Ömer(r.a)‟in, Ģahsi hayatı oldukça sadeydi. Hz. Ömer(r.a) Bizans ve Ġrana karĢı büyük ordular sevk eden ve onları tarihlerinde pek nadir tattıkları sürekli yenilgilerle periĢan eden güçlü ve muktedir bir devletin baĢkanıdır. Ama o buna 59 rağmen yamalı elbiseler, eskimiĢ sarık ve yırtık ayakkabılarla hayatını sürdüren bir kiĢidir. O, bazen dul bir kadına su taĢırken görülür, bazen de günün yorgunluğunu hafifletmek için mescidin çıplak zemini üzerinde uyuduğuna Ģahit olunurdu. Medine‟den Mekke‟ye çok sayıda yolculuk yapmıĢ olduğu halde hiç bir zaman yanına çadır almamıĢ ve yolda, bir çarĢafı dalların üzerine gererek basit bir Ģekilde dinlenmeyi tercih etmiĢtir. Hz.Ömer(r.a) geçimini ticaretle temin ederdi. Bunun yanında Peygamberin (s.a.v) Medine‟de ona bazı tarlalar verdiği de bilinmektedir. Hayberin fethini müteakip burada ele geçirilen araziler, savaĢa katılanlar arasında taksim edilmiĢti. Ancak, Hz.Ömer(r.a) kendi payına düĢen araziyi vakfetmiĢ ve bir vakıf Ģartnamesi de düzenlemiĢti Bu arazi satılamaz, hibe edilemez ve miras yolu ile sahip olunamaz geliri fakirlere, akrabaya, kölelere Allah(Azze ve Celle) yolunda, yolcu ve misafirlere harcanacaktır. Vakfı yöneten kiĢinin ölçülü olarak yemesinde ve yedirmesinde bir sakınca yoktur. Ġslam‟da ilk vakıf olayı budur. Halife olduktan sonra, devlet iĢleriyle uğraĢmasından dolayı kendi iaĢesinin temini için Ashaba müracaat etmiĢ Hazreti Alinin teklifine uyularak ona ve ailesine normal ölçülerde devlet malından geçim imkanı sağlanmıĢtı. Hicri15 yılında Müslümanlara maaĢ bağlandığı zaman, ona da ileri gelen Ashaba verilen miktarda, beĢ bin dirhem maaĢ tayin edilmiĢti. Ancak onun günlük gideri çok mütevazı meblağdı. Hz.Ömer(r.a), yemek olarak genellikle Ģunları yerdi Ekmek buğdaydan olduğu zaman kepekli, bazen et, süt, sebze ve sirke. Hz. Ömer(r.a)‟in halifelik dönemi birçok yeniliğe sahne oldu. Onun zamanında ülke, yönetim birimlerine ayrıldı. Valiler ve Halifeye bağlı olarak kadılar atandı. Ġlk kez adalet iĢlerinde kadıların görevlendirilmesiyle, yönetim ve adalet iĢleri birbirinden ayrıldı. Hicri takvimin uygulamaya konulması, devletin önemli sorunlarının görüĢüldüğü bir meclisin ve devlet hazinesinin oluĢturulması yine bu yıllarda gerçekleĢti. 60 Hz.Ömer(r.a) çok âdil, âbid, çok merhametli, aĢağı gönüllü olup, fakirlerle yaĢar idi. Diğer bir hizmeti de müslümanların artmasıyla küçük gelmeye baĢlayan Mescid-i Harâm‟ı ve Mescid-i Nebevî‟yi geniĢletip tamir ettirmesidir. Mescid-i Haram etrâfına da duvar çektirdi. Hz. Eslemî(r.a), Beyt-ül-mala bakmağa memur etmiĢti. Eslemîden, Hz.Ömer(r.a) Beyt-ül-maldan birĢeyler alıyor mu? Diye sordular. Ġhtiyacı olduğu zaman borç alır, eline geçince öder, dedi. Hz.Ömer(r.a), kuru arpa ekmeği yer, kalın kumaĢlardan elbise giyerdi. Zamanında çok fetihler oldu. O‟nun zamanında sekizbin câmide Cum‟a namazı kılınıyordu. Her nereye asker gönderse, zafer bulup, sağ sâlim olarak ganîmetle dönerdi. Ordusunun mağlup olduğu görülmemiĢtir. Çünkü çok hazırlıklı, tedbirli ve adâletli hareket ederdi. Bu Ģanı, Ģöhreti O‟nun yemesini içmesini değiĢtirmedi. Mübârek, kalbine kibir gelmedi, büyüklenmedi. Sonu üzüntü, piĢmanlık olan iĢ yapmadı. Kudüs‟e giderken deveye kölesi ile nöbetleĢe biniyordu. ġehre girerken deveye binme sırası kölesine geldiği için devenin önünde yürüyordu. Kuvveti, adâleti, askerleri üç kıtayı titreten Ġslâm halifesini görmeye gelenleri hayrette bırakmıĢtı. Kudüse geldiğinde orada bir hutbe okudu ve buyurdu ki: “Hamd ve sena Allah‟u Teâlâ‟ya mahsûstur. O her Ģeye kadirdir, dilediğini yapar. Allahü teâlâ, bizi Ġslâm dîni ile Ģerefli kıldı. Muhammed aleyhisselâm ile doğru yolu gösterdi. Bizden dalâleti, sapıklığı kaldırdı. Buğz ve adavetten, ayrılık ve tefrikadan uzaklaĢtırdı. Ey müslümanlar, bu büyük ni‟mete hamd ediniz. Zira böyle yapmamız, ni‟metin artmasına sebep olur. Allahü teâlâ, Kur‟ân-ı kerîmde buyuruyor ki: “Ni‟metlerimin kıymetini bilir, emrettiğim gibi kullanırsanız, onları arttırırım. Kıymetini bilmez, bunları beğenmezseniz, elinizden alır, Ģiddetli azâb ederim” Yine buyuruyor ki: “Allah‟ın hidâyet ettiği kimse, o, doğru yol üzeredir. ġaĢırttığı kimse için de, asla doğru yolu gösterici bir yardımcı bulamazsın” (Kehf 17). Sîzlere 61 kendisinden baĢka her Ģey fâni olan, kendisi Bâki olan, Allahü teâlâdan korkmanızı tavsiye ederim. O‟na itaat eden evliyâsından olur. O‟na isyan edenin ahireti yok olur. Ey insanlar mallarınızın zekâtını veriniz, böylece kalblerinizi ve nefislerinizi temizlersiniz. Allah‟tan baĢka hiç bir mahlûktan karĢılık ve teĢekkür beklemeyiniz. Öğütlerimi iyi anlayınız. Akıllı olan dinini muhafaza eder. Sa‟îd olan baĢkasının nasîhat ve öğüdünü kabûl eder. Ġslâmiyete, Resûlullah‟ın sünnetine yapıĢınız. Kur‟ân-ı kerîm‟in emirlerine uyunuz. Zira O‟nda dertlere deva ve sevâb vardır.” Hz.Ömer(r.a) öyle adâletli idi ki, kendi oğlu günah iĢleyince, Allah‟u Teâlânın emri kadar had vurulmasını emretti. Ölünceye kadar bütün Ġslâm âleminin Resûlullah‟ın (s.a.v) zamanındaki gibi huzûr, safa ve rahatlık içinde yaĢamasını temin etti. VEFATI: Birgün Kab el Ahbar geldi ve Hz. Ömer(r.a)‟e;” Ey müminlerin emiri Günlerini say, üç gün sonra bir kölenin elinden ecel Ģerbeti içeceksin dedi. Hz.Ömer(r.a):” Nereden biliyorsun? Deyince.“Tevrat‟ta yazıyor “diye cevap verdi. Hz. Ömer(r.a), H.23 –M.644) yılı haccını eda edip Medine‟ye döndüğü günlerde, Mugīre b. ġu„be‟nin Basra valisi iken edindiği kölesi Ebû Lü‟lüe Fîrûz en-Nihâvendî efendisinin kendisinden fazla ücret aldığını söyleyerek bunun azaltılmasını istedi. Halife onun demircilik, marangozluk ve nakkaĢlık yaptığını öğrenince Mugīre‟nin kendisinden aldığı ücretin fazla olmadığını bildirdi. Bunun üzerine Ebû Lü‟lüe ertesi gün sabah namazında hançerle Hz. Ömer(r.a)‟i yaraladı ve müslümanların elinden kurtulamayacağını anlayınca kendini öldürdü. Hz. Ömer(r.a), yaralı olduğu hâlde eve gelerek, oğlu Abdullah(r.a)‟a katili aramasını söyledi. Sonra bir tabip çağrıldı. Fakat bunun bir faydası olmadı Sabah Namazını Hz. Abdurrahman b. Avf (r.a.) kıldırdı. Namazı müteakip bütün cemaat Hz. Ömer (r.a.)‟in evine dolmuĢtu, Hz. Ömer(r.a) uzanmıĢ upuzun yatıyordu. Herkes baĢucundaydı ve hıçkırıklar boğazlarda düğümlenip kalmıĢtı. Doktorun "Ya Ömer (r.a)! Vasiyetini yap" dediğini duyunca bir anda içeride bir feryad u figan 62 koptu. Herkes ağlıyordu. Hz. Ömer (r.a), "Ağlamayın! Ağlayacak olan yanımdan çıksın. Siz Allah Resulü‟nün, „Ehlinin ağlamasıyla ölü eziyet çeker‟ dediğini duymadınız mı" diyerek onların ağlamasına mani olmaya çalıĢtı. Hz. Ömer(r.a), Ġbn Abbas(r.a)‟a "Bakın bakalım beni vuran kimdir" diye sordu. Gelen habere göre onu Muğire b. ġu‟be‟nin kölesi Firuz hançerlemiĢti. Hz. Ömer(r.a) bunu öğrenince "Allah‟a hamd olsun ki beni bir Müslüman eliyle öldürtmedi" dedi. Bir ara daldı. BaĢucunda duran oğlu Abdullah(r.a), gözlerini babasından bir an ayırmıyordu. Hz.Ömer(r.a)‟de bir düĢünce hem de yüreğini dağlayan bir düĢünce vardı. Ve gözlerini açarak ümitsiz bir ifadeyle: "Oğlum! Git, AiĢe‟ye benden selam söyle. Fakat sakın, Emiru‟lmü‟minin‟in selamı var, deme. Zira Ģu anda ben mü‟minlerin emiri değilim. Ona, "Ömer senden, acaba iki arkadaĢıyla beraber yatmasına müsaade eder misin" diye izin istiyor de.” Ġbn Ömer (r.a) babasının emrini yerine getirmiĢ ve Hz. AiĢe(r.anha)validemizin evine gelmiĢti. Onu bir köĢede oturmuĢ ağlıyor buldu. Resûl-i Ekrem (s.a.v)‟in hücresine onun ayağının dibine defnedilmek için izin istedi. Babasının arzusunu söyleyince Hz. AiĢe(r.anha) validemiz, "Vallahi orayı ben kendim için düĢünmüĢtüm. Fakat bugün Ömer‟i nefsime tercih ederim" dedi. Ġbn Ömer (r.a.) bu müjdeli haberle dönüp babasını müjdeleyince Hz. Ömer(r.a) birden rahatlayıverdi. Ve dudaklarından Ģu cümle döküldü: "Vallahi iĢte benim derdim buydu." Çok kereler gözünü açamayacak kadar halsizleĢiyordu. BaĢındakiler ne yemek ne de su teklifiyle onu uyandıramıyorlardı. Fakat içlerinden birisi "Ömer namaz vakti geçiyor" dediği an Hz. Ömer(r.a) birden ayağa fırlıyor "Namaz! Namazsız adamın Ġslam‟dan nasibi yoktur" diyor ve namazını eda edip tekrar uzanıyordu. ĠĢte Hz. Ömer(r.a)‟in namaza olan iĢtiyakı bu ölçüdeydi. Namaz dendiğinde akan sular duruyor ve bütün acılarına rağmen namazını ihmal etmiyordu. Halife ölüm döĢeğinde iken kendisine yerine birini bırakması teklif edilince aĢere-i mübeĢĢereden altı kiĢilik Ģûranın toplanarak üç gün içerisinde aralarından birini halife seçmelerini istedi; oğlu Abdullah(r.a)‟ı da halife seçilmemek Ģartıyla bu heyete dahil etti. Namazı kıldırmak üzere Suheyb b. Sinân(r.a)‟ı, Ģûra üyelerini toplamak üzere Mikdâd b. Esved(r.a)‟i, seçim 63 gerçekleĢinceye kadar heyetin rahatsız edilmemesini sağlamakla da Ebû Talha el-Ensârî(r.a)‟yi görevlendirdi. Hz. Ömer(r.a) üç gün sonra vefat etti (26 Zilhicce 23 / 3 Kasım 644 ÇarĢamba günü).Hz. Ömer(r.a)‟de Ģehid edildiğinde, Resûlullah(s.a.v) ve Hz. Ebu Bekir(r.a) gibi atmıĢ üç yaĢında idi. Cenaze namazını Suheyb b. Sinân(r.a) kıldırdı. (Ġbn Sa‟d, III, 367) Her haliyle dost ve düĢmanın hayran kaldığı adâleti dillere destan olan Hz.Ömer(r.a)‟in vefâtı Ashâb-ı kiramı ve diğer müslümanları son derece üzdü, mahzûn etti. Hz.Ömer(r.a) Ģehîd olunca Abdullah Ġbni Ömer(r.a), Sahâbe-i kirama dedi ki: (ilmin onda dokuzu, Ömer (r.a) ile beraber öldü). Bazılarının bu sözü anlamayarak durakladıklarını görünce (ilimden maksadım Allah‟u Teâlâyı bilmektir. Diğer bilgiler değildir.) dedi. Peygamberlerden sonra insanların en üstünü Hz.Ebû Bekir(r.a)‟dir. Ondan sonra Hz.Ömer(r.a)‟dir. Hadîs-i Ģerîfte buyuruldu ki: “Cebrâil (aleyhisselâm) bana gelip dedi ki: “Ömer(r.a)‟in ölümü üzerine bütün Ġslâm âlemi ağlayacaktır.” Hz.Ömer(r.a) çeĢitli Hadîs-i Ģeriflerle meth edildi. “Ben Peygamberlerin sonuncusuyum. Benden sonra Peygamber gelmeyecektir. Eğer benden sonra peygamber gelseydi, Ömer elbette peygamber olurdu.” Hadîs-i Ģerîfi yüksekliğini anlatmaya yetiĢir. Fazîletini, üstünlüğünü ve kıymetini bildirmek için hakkında din âlimleri ve müslüman olmayan kimseler tarafından ciltlerle kitap yazıldı. Hz.Ömer(r.a)‟i metheden hadîs-i Ģerîflerin çoğunu Hz.Ali(r.a) bildirmiĢtir. O‟nu metheden hadîs-i Ģerîflerden bir kısmı Ģunlardır: Hz.Ömer(r.a), Umre için Resûlullahtan(s.a.v) izin isteyince Resûlullah(s.a.v): “Yâ ahi! (Ey kardeĢim) duânda bizi de unutma!” buyurdu. Hz.Ömer(r.a) îmân ettiği gün, Cebrâil aleyhisselâm geldi ve “Melekler birbirlerine Ömer‟in Müslüman olduğunu müjdelediler” dedi. “Ömer Cennet ehlinin ıĢığı ve Ġslâm‟ın nûrudur.” 64 “Allah‟u Teâlâ, hakkı Ömer‟in diline ve kalbine yerleĢtirmiĢtir.” “ġeytan, Ömer Ġbni Hattab‟ı gördüğü zaman, heybetinden yüzüstü yere düĢer.” “ġu dört kiĢiyi ancak münâfık olan kimse sevmez: Ebû Bekir, Ömer, Osman, Ali.” Hz.Ömer(r.a) bütün ilimlerde Ashâb-ı kirâm‟ın ileri gelenlerinden idi. Tefsîr ilminde çok yüksek idi. Kur‟ân-ı kerîmin tefsîrini bizzat Resûlullah(s.a.v)‟tan dinlemiĢ ve öğrenmiĢtir. Peygamber(s.a.v) Efendimizin devrinde de kadılık yapardı. Ashâb-ı kirâm‟ın müĢkillerini hallederdi. Kur‟ân-ı kerîm‟in birçok âyeti, O‟nun ictihâdına uygun olarak nâzil olmuĢtur. Hz. Ömer(r.a) fıkıh ilmine çok büyük hizmet etmiĢtir. Fıkıh usûlünün birçok kaidelerini tesbit etmiĢ, Resûlullah(s.a.v)‟ın sünnetlerini itina ile tesbite çalıĢmıĢ, kendisinden rivâyet edilen fetvâların adedi, binlere ulaĢmıĢtır. Bu fetvâların 1000 kadarı fıkhın mühim meselelerinin temelini teĢkil etmiĢtir. Hz.Ebû Bekir(r.a) zamanında açıklanmamıĢ meselelerin hepsini bir icmâya bağlamıĢtır. Bunlarda hiçbir Ģüphe bırakmadı. Hz.Ömer(r.a)‟in bildirmediği meselelerde, o günden bu güne kadar söz birliği olmadı. Hz.Ömer(r.a)‟in icmâ husûsundaki bu gayreti, kıyâmete kadar gelecek Ġslâm âlimlerini güç durumdan kurtarmıĢtır. Dört hak mezhebin hiç ihtilaf etmedikleri fıkıh ilmine dair bilgiler, Hz. Ömer(r.a) zamanında icma edilen meselelerdir. Hz.Ömer(r.a), Peygamber(s.a.v) Efendimizin hadîs-i Ģerîflerine en iyi vâkıf olanlardan idi. Hadîs-i Ģerîf rivâyetinde çok titiz davranırdı. Resûlullah(s.a.v)‟a isnadı kuvvetli bir delîl ile sabit olmayan hadîs-i Ģerîf ile amel etmezdi. Bu sebeple Hz.Mu‟âviye(r.a) buyurdu ki: “Ömer bin Hattab‟ın bildirdiği hadîslere iyi sarılınız. Çünkü O, Resûlullah‟ın söylemediği Ģeylerin hadîs diye nakledilmemesi için insanları korkutmuĢtur.” 65 Hz. Ömer(r.a) kaynaklarda uzun boylu, gür sesli ve heybetli bir kiĢi olarak tasvir edilir. Birçok kadınla evlenen Hz. Ömer(r.a) ilk evliliğini Zeyneb bint Maz„ûn el-Cumahiyye ile yaptı. Abdullah(r.a)ve Hafsa(r.anha) bu evlilikten doğan çocuklarıdır. Câhiliye döneminde evlendiği Müleyke bint Amr ve Kureybe bint Ebû Ümeyye‟yi Ġslâmiyet‟i kabul etmedikleri için müĢrik kadınlarla evlenmeyi yasaklayan âyet (el-Mümtehine Suresi,10) doğrultusunda boĢadı. BaĢka evlilikler de yapan Hz. Ömer(r.a) son evliliğini H.17 –M.638) yılında Hz. Ali(r.a) ve Hz.Fâtıma(r.anha)‟nın kızları Ümmü Külsûm(r.anha) ile yaptı. Hz. Ömer(r.a)‟in bu evliliğiyle Resûl-i Ekrem(s.a.v)‟le akrabalık kurma amacı taĢıdığı bilinmektedir. AĢere-i mübeĢĢereden olan Hz. Ömer(r.a) aynı zamanda vahiy kâtiplerinden ve Resûlullah(s.a.v)‟ın en yakın sahâbîlerdendir. Kızı Hafsa(r.anha) ile Hz. Peygamber(s.a.v)‟in evlenmesi (H.3-M. 625) onların bu dostluğunu daha da pekiĢtirmiĢti. Resûl-i Ekrem(s.a.v) kendisiyle birçok konuda istiĢare ederdi. Onun bazı görüĢlerinin nâzil olan âyetlerle teyit edildiği görülmektedir. “Muvâfakāt-ı Ömer” denilen bu âyetler arasında Ģarabın kesin biçimde haram kılınması (el-Bakara Suresi,219), Hz. Peygamber(s.a.v)‟in evine gelen kimselerle hanımlarının perde arkasından konuĢmasının daha uygun olacağı (el-Ahzâb Suresi,53), Kâbe‟deki Makām-ı Ġbrâhim‟in namazgâh ittihaz edilmesi (el-Bakara Suresi,125) ve münafıkların reisi Abdullah b. Übey b. Selûl‟ün cenaze namazının kılınmaması gerektiği (et-Tevbe Suresi,84) gibi hususlar örnek olarak zikredilebilir (Muvâfakāt-ı Ömer için bk. Tecrid Tercemesi, II, 346-353; XI, 46-50; Ġmâdî, s. 19 vd.). Hz. Ebû Bekir(r.a) ile birlikte “Ģeyhayn” diye anılmıĢ ve bazı fakih sahâbîler onların ittifak ettikleri hususları diğer sahâbîlerin görüĢlerine tercih etmiĢtir. Hz. Ebû Bekir(r.a) Medine‟de kazâ iĢlerinin baĢına onu getirmiĢti. Resûl-i Ekrem(s.a.v) onun hakkında, “Allah, gerçeği Ömer‟in lisanı ve kalbi üzere yarattı” (Tirmizî, “Menâķıb”, 18) “Allah‟ın emirleri konusunda ümmetimin en kuvvetlisi Ömer‟dir”; “Muhakkak ki Ģeytan senden korkar, yâ Ömer!” demiĢ, “Ey Allahım! Ömer‟in kalbinden haset ve hastalıkları çıkar ve onu imana tebdil et” Ģeklinde dua etmiĢtir.(Müsned, IV, 336; Müslim, “Îmân”, 69) 66 Hz. Ömer(r.a), “Sana vâiz olarak ölüm yeter ey Ömer!” ifadesini mührüne kazıtmıĢ, kendisini malıyla ve canıyla Hz. Peygamber(s.a.v)‟in yoluna adamıĢtır. Hz. Ömer(r.a)‟in en meĢhur lakabı “Fârûk”tur. “Hak ile bâtılı birbirinden ayıran” anlamındaki bu lakabı kendisine Hz. Peygamber(s.a.v)‟in, müslümanların veya Ehl-i kitabın vermiĢ olduğuna dair rivayetler bulunmaktadır. (Ġbn Sa„d, III, 270-271; Abdüsselâm b. Muhsin Âl-i Îsâ, I, 78-80; ayrıca bk. FÂRÛK) Ġslâm tarihinde “emîrü‟l-mü‟minîn” tabiri ilk defa Hz. Ömer(r.a) için kullanılmıĢtır. Sünnî ulemâsı, onun Hz. Ebû Bekir(r.a)‟den sonra müslümanların en faziletlisi ve hilâfet makamına en uygun sahâbî olduğunda ittifak etmiĢtir. ġiî ulemâsı ise Hz. Ali(r.a)‟nin hilâfetiyle ilgili ilâhî emir bulunduğunu, Hz. Ömer(r.a)‟in Ebû Bekir(r.a) ve Ebû Ubeyde(r.a) ile birlikte bu emre muhalefet ettiğini ve Resûlullah(s.a.v)‟ın cenazesi henüz ortada iken hilâfeti Hz. Ali(r.a)‟den gasbettiğini ileri sürmüĢ, Hz. Ebû Bekir(r.a)‟in Ömer(r.a)‟i halife tayin etmesini de eleĢtirmiĢtirKüfür ve hakarete varan tutum ve davranıĢlarda bulunmuĢlardır. Sünnî kaynaklarında Hz. Ebû Bekir(r.a)‟in yaptığı istiĢarelerden sonra Hz.Ömer(r.a)‟i yerine bırakmayı kararlaĢtırdığı, Hz. Ömer(r.a)‟in baĢarılı yönetiminin bu tayinin ne kadar isabetli olduğunu gösterdiği belirtilir. Hz. Ali(r.a), Hz.Ebû Bekir(r.a)‟in Hz.Ömer(r.a)‟i halife olarak bırakmasına karĢı çıkmamıĢ, ona ilk gün biat edenler arasında yer almıĢ, onu desteklemiĢ ve onun yardımcısı olmuĢtur. Hz. Ömer(r.a) de, “Ali(r.a) olmasaydı Ömer(r.a) helâk olurdu” diyerek bir gerçeği ifade etmiĢtir. Hz. Ömer(r.a) sert mizaçlıydı. Onun bu özelliğini Resûl-i Ekrem(s.a.v), “Ümmetimin içinde ümmetime en merhametli Hz.Ebû Bekir(r.a), Allah‟ın emri konusunda en Ģiddetlisi Hz.Ömer(r.a)‟dir” sözüyle dile getirmiĢtir. (Abdülhay el-Kettânî, II, 295) Hz. Ömer(r.a) kadınlara karĢı da çok sertti. Ancak rabbinden korkması ve âhirette yaptıklarından hesap vereceğine dair olan kesin inancı Ģahsî özellikleri arasında mesuliyet duygusunu ön plana çıkarmıĢ, mesuliyet duygusu onu sert ve haĢin davranıĢlardan uzak tutmuĢtur. Ayrıca Hz. Ebû Bekir(r.a) döneminde Medine‟deki kazâ iĢlerinin baĢında bulunarak tecrübe kazanmıĢ, adalet sahasında gerçekleĢtirdiği icraatıyla insanlık tarihine geçmiĢtir. 67 Onun hakkında Hz. ÂiĢe(r.anha)‟nin, “Hz.Ömer(r.a) anılınca adalet anılmıĢ olur, adalet anılınca Allah(c.c) anılmıĢ olur, Allah(c.c) anılınca da rahmet iner” dediği nakledilir. Halifeliği süresince beytülmâlden ihtiyacı dıĢında hiçbir Ģey almamaya dikkat etmiĢ, sıradan bir KureyĢli gibi yaĢamıĢ ve Hz. Ali(r.a)‟nin bu konudaki tavsiyelerine uymuĢtur. (Ebû Yûsuf, I, 125-126). Kaynaklarda zâhidâne bir hayat sürdüğü uzun uzun anlatılmaktadır. Hz. Ömer(r.a) kul hakkına riayet hususunda çok hassas davranmıĢtır. Onun bu hassasiyeti kendisinden sonra iĢ baĢına gelecek halifeye zimmîlerin hukukuna riayet edilmesi ve onlara verilen taahhütlere uyulmasına dair vasiyetinde görülür. SavaĢlarda müslümanların zarara uğramaması için gerekli tedbirleri alır, valilere de bu doğrultuda emirler verirdi. Onun savaĢları Medine‟den takip ettiği ve geliĢmelere odaklanmıĢ olduğu görülmektedir. Medine‟de hutbe okurken Ġran cephesinde savaĢmakta olan kumandanı Sâriye(r.a)‟ye, “Ey Sâriye! Dağa çekil, dağa!” diye hitap ettiği ve kumandanının bunu duyarak emri yerine getirip ordusunu kurtardığı rivayet edilir. (Taberî, I, 2700-2703) Resûlullah(s.a.v) onun hakkında: “Sizden önceki toplumlarda Allah‟ın kalplerine ilham verdiği kimseler vardı. Eğer benim ümmetimde de böyle kimseler varsa -ki Ģüphesiz vardır- muhakkak Ömer de onlardandır” demiĢtir. (Buhârî, “Feżâilü aśĥâbi‟n-nebî”, 6). Hz. Ömer(r.a) toplumu ilgilendiren bir konu ortaya çıkınca halkı Mescid-i Nebevî‟ye çağırır, iki rek„at namaz kılındıktan sonra minbere çıkıp konuyu halka açardı. (Taberî, I, 2574). Halkın soru sormasına ve haklarını aramasına imkân tanır, kendisinin eleĢtirilmesini isterdi. Emir bi‟l-ma„rûf nehiy ani‟l-münker esasına bağlı kalarak halifelik vazifesini yerine getirmekte çok büyük hassasiyet gösteren Hz. Ömer(r.a) bütün emir ve yasakları önce kendi Ģahsında uygular, halka verdiği emirleri aile mensuplarına da söyleyerek bunlara riayet edilmesini isterdi. Hz. Ömer(r.a) namaz kıldırmak, hutbe okumak, fey ve zekâtları toplamak, mâbedlerin yapımı ve bakımıyla meĢgul olmak, ramazan ayının baĢını ve sonunu ilân etmek, hac farîzasının yerine getirilmesi için tedbir almak ve haccın idaresini üstlenmek gibi görevleri de yerine getirirdi. Abdurrahman b. Avf(r.a)‟ı emîr-i hac tayin ettiği hilâfetinin ilk yılı hariç hac farîzasını bizzat kendisi idare etmiĢ, son haccında Resûl-i 68 Ekrem(s.a.v)‟in hanımlarını da beraberinde götürmüĢ, halifeliği döneminde ayrıca üç defa umre yapmıĢtır. (Ġbn Sa„d, III, 177, 279, 283-284) Hz. Ömer(r.a), divan defterlerini yanına alarak Medine çevresindeki insanların atıyyelerini evlerine gidip bizzat kendisi dağıtırdı. Gündüzleri çarĢı pazarda, geceleri de Medine sokaklarında dolaĢıp asayiĢi kontrol eder, ihtiyaç sahiplerini gördüğünde kendisi beytülmâlden yiyecek taĢırdı. Her cumartesi günü Medine‟nin dıĢında Âliye yöresine gider, güç yetiremeyecekleri iĢlerde çalıĢtırılan kölelerin yükünün hafifletilmesini sağlardı. Aynı Ģekilde hayvanlara fazla yük yükletilmesine müdahale ederdi. (Abdülhay el-Kettânî, I, 428-429) Valilerine yazdığı mektup ve emirnâmelerden birer nüshanın saklanmasını istediğinden Dîvânü‟l-inĢâ‟nın kurucusu kabul edilmiĢtir. H.18 –M.639 yılındaki kıtlıkta ihtiyaç sahipleri Zeyd b. Sâbit(r.a) tarafından belirlenmiĢ ve beytülmâlde bulunan bütün hububat ve yiyecekler kendilerine dağıtılmıĢtır. Kendisi de her gün yirmi deve kestirerek ihtiyaç sahiplerine dağıtmıĢ, kıtlık yılında ihtiyaç dolayısıyla hırsızlık yapmak zorunda kalanlara ceza uygulamamıĢtır. Züheyr, Nâbiga ve Abde gibi tanınmıĢ Ģairlerin Ģiirlerini gençliğinden beri dikkatle dinlediği rivayet edilen Hz. Ömer(r.a)‟in bunları okuduğu, birçoğunu ezberlediği, halifeliği döneminde kabilelere ait divanların derlenmesini istediği bilinmektedir. Onun bu Ģiirlerden bestelenmiĢ Ģarkıları dinlemeyi sevdiği ve,“ġarkı yolcunun azığı cümlesindendir” dediği nakledilmektedir. (Abdülhay el-Kettânî, II, 202, 204). Babasından ensâb bilgisini öğrenen Hz. Ömer(r.a) güzel yazı yazar ve güzel konuĢurdu. Onun Hz. Ebû Bekir(r.a) ile birlikte KureyĢ‟in en fasih konuĢanları arasında yer aldığı, Kur‟an‟ın kıraat ve imlâsına itina gösterilmesini, Arap dilinin iyi öğrenilmesini ve doğru konuĢulmasını istediği kaydedilmektedir. Kur‟ân-ı Kerîm‟in mushaf haline getirilmesi hususunda Hz. Ebû Bekir(r.a)‟i ikna eden Hz. Ömer(r.a), bütün Ġslâm beldelerinde valilere cami ve mekteplerde eğitim ve öğretime Kur‟an‟la baĢlanmasını emretmiĢ, bu maksatla çeĢitli vilâyetlere Medine‟den bazı sahâbîleri göndermiĢ, onlara maaĢ bağlamıĢtır. Kur‟an‟ın inanç esaslarına ait âyetlerinin doğru anlaĢılması için çaba göstermiĢ, müteĢâbih âyetlerle ilgilenenleri bundan menetmiĢ, kazâ ve kader konusundaki yanlıĢ yorumları engellemiĢtir. Ġbrâhim b. Hasan, 69 Hz. Ömer‟in Kur‟ân-ı Kerîm‟in anlaĢılması hususundaki görüĢlerini Taberî, Ġbn Kesîr ve Süyûtî‟nin tefsirlerinde yer alan rivayetlerden hareketle bir araya getirerek et-Tefsîrü‟l-mesûr adıyla yayımlamıĢtır.(Kahire 1983). Hz. Ömer(r.a) hadislerin rivayetine çok dikkat eder, Resûl-i Ekrem(s.a.v)‟den bizzat duymadığı bir hadisi rivayet eden sahâbîlerden bunu Resûlullah(s.a.v)‟ın söylediğine dair Ģahit getirmelerini isterdi. Bununla birlikte onun Sa„d b. Ebû Vakkās(r.a) gibi seçkin sahâbîlerden doğrudan hadis aldığı da bilinmektedir. Hadisleri de bir araya getirmeyi düĢünen Hz. Ömer(r.a)‟in konu etrafında çok düĢündüğü ve sahâbîlerle istiĢare ettikten sonra, “Size bir sünen kitabı yazmaktan bahsetmiĢtim. Fakat sonradan düĢündüm ki sizden önce Ehl-i kitap Allah‟ın kitabından baĢka kitaplar yazmıĢ ve o kitaplar üzerine düĢerek Allah‟ın kitabını terketmiĢlerdi. Yemin ederim ki Allah‟ın kitabını hiçbir Ģeyle gölgelemem” diyerek bundan vazgeçtiği rivayet edilir. Diğer taraftan onun Irak yöresinde görevlendirdiği Karaza b. Kâ„b‟a, gittiği yerde az hadis rivayet etmesini ve insanları Kur‟an okumaktan alıkoymamasını söylediği ve çok hadis rivayet eden birkaç sahâbînin Medine dıĢına çıkmasını yasakladığı kaydedilir. (Ġbn Sa‟d, III, 287) Bu rivayetlerin mürsel olduğunu tesbit eden Muhammed Mustafa el-A„zamî, Kur‟an nüshalarının henüz çoğaltılmadığı dönemde Hz. Ömer(r.a)‟in hadislerin yazılmasına öncelik tanımıĢ olacağına inanmanın mümkün görünmediğini söyler. (Ġlk Devir Hadis Edebiyatı, s. 55-57; Hz. Ömer‟in hadis ve sünnet anlayıĢı için ayrıca bk. Erul, s. 126-130, 385-416; Ali Çelik, sy. 2 [1995], s. 253-275) Hz. Ömer(r.a)‟in, ictihadlarının haber-i vâhide muhalif olduğunu gördüğünde bundan vazgeçip Resûlullah(s.a.v)‟ın görüĢünü yansıtan haber-i vâhidi benimsediği bilinmektedir. Ayrıca bazı kimselerin rivayette gevĢeklik göstermesi yüzünden yanlıĢ anlaması muhtemel kiĢilerden hadis alınmasına karĢı çıkmıĢtır. Kütüb-i Sitte‟de rivayet ettiği 539 hadis bulunmaktadır; bunların çoğu fıkha dairdir. Buhârî ve Müslim‟in eserlerinde toplam seksen bir rivayeti yer alır. Buhârî ve Müslim bunların yirmi altısında ittifak etmiĢ, Buhârî otuz dört, Müslim yirmi bir hadisi ayrıca eserine almıĢtır. Diğer hadis kitaplarında da rivayetlerine yer verilmiĢtir. Bazı muhaddisler Hz. Ömer(r.a)‟in rivayet ettiği hadisleri bazı müsnedlerde 70 toplamıĢlardır: Ġbn ġeybe, Müsnedü emîri‟l-müminîn Ömer b. elHattab (nĢr. Kemâl Yûsuf el-Hût, Beyrut 1405/1985); Ġbn Cerîr et-Taberî, Tehźîbü‟l-âŝâr ve tafśîlü‟ŝ-ŝâbit an-Resûlillâhi mine‟l-aħbâr (Müsnedü Ömer b. el-Hattab, nĢr. Mahmud Muhammed ġâkir, Kahire, ts.); Ebû Bekir Ahmed b. Selmân b. Hasan en-Neccâd el-Bağdâdî, Müsnedü Ömer b. el-Hattab (nĢr. Mahfûzurrahman Zeynullah, Medine 1415/1995); Ebü‟l-Fidâ Ġbn Kesîr, Müsnedü‟l-Fârûķ emîri‟l-müminîn Ebî Ĥafś Ömer b. elHattab ve aķvâlühû alâ ebvâbi‟l-ilm.(nĢr. Abdülmu„tî Emîn Kal„acî, Mansûre 1412/ 1992). Hz. Ömer(r.a) fetihleri yönetip yönlendirmesi, ortaya çıkan problemlerin çözümü, esirler ve gayri müslimler hakkındaki kararları, yeni Ģehirlerin kurulması ve fâtih askerlerin Ġslâm‟a açılmıĢ çok geniĢ coğrafyaya yerleĢtirilmesi, Ġslâmiyet‟in tebliğ ve öğretilmesi gibi birçok konuda ilk uygulamaları (evâil) gerçekleĢtirmiĢtir. Hz. Ali(r.a)‟nin teklifi üzerine H.16 yılı Rebîülevvelinde (Nisan 637) hicrî takvimin kullanılmaya baĢlanması kararlaĢtırılmıĢ ve muharrem ayı hicrî takvimin ilk ayı olarak kabul edilmiĢtir. Onun devlet idaresindeki dirayetini gösteren bu uygulamalara kaynaklarda geniĢ yer verilmiĢ ve bunlar bazı teliflere konu olmuĢtur (meselâ bk. Gālib b. Abdülkâfî el-KureĢî, Evveliyyâtü‟l-Fârûķi‟s-siyâsiyye; Evveliyyâtü‟l-Fârûķ fi‟l-idâre ve‟lķażâ). Beytülmâl gelirlerinden olan zekâtı Tevbe sûresinin 60., humusu da Enfâl sûresinin 41. âyetine göre müslümanlara dağıtmıĢ, Ġslâm devleti hâkimiyetine giren gayri müslimlerin barıĢ zamanında verdikleri, fey ismi altında toplanan vergiler (cizye, haraç ve öĢür) sayesinde artan beytülmâl gelirlerini müslümanlara dağıtmak üzere bir düzenlemeye gitmeyi kararlaĢtırmıĢtır. Fey gelirlerinden cizyenin alınmasını emreden âyette (et-Tevbe Suresi,29) bu verginin sarf yeri belirtilmemiĢtir. Hz. Ömer(r.a), hilâfetinin ilk yıllarında Resûl-i Ekrem(s.a.v)‟in ve Hz. Ebû Bekir(r.a)‟in yaptığı gibi cizyeyi Medine‟deki müslümanlara dağıtmıĢtır. (Ebû Yûsuf, I, 307-310; Ebû Ubeyd Kāsım b. Sellâm, s. 353-355) Haraç ve ticaret malları vergilerini ise kendisi koymuĢ, ganimet topraklarının dağıtılmamasına ve bu topraklardan alınan haraç vergisinin vakıf olarak kalmasına karar verirken bunlardan elde edilecek fey gelirlerinin HaĢr sûresinin 7-10. âyetleri 71 gereği bütün müslümanlara dağıtılması için H.15 –M.636) veya H.20 – M.641) yılında divan teĢkilâtını kurmuĢtur. Medine‟den baĢlanarak Kûfe, Basra, Suriye ve Mısır‟da yaĢayan bütün müslümanlar, Araplar‟ın nesebini çok iyi bilen üç kiĢilik bir heyet tarafından Hz. Peygamber(s.a.v)‟in mensup olduğu KureyĢ kabilesinin Benî HâĢim kolundan hareketle divan defterlerine kaydedilmiĢ, beytülmâl gelirlerinin ve sarf yerlerinin bir düzene bağlanması sağlanmıĢtır. Hz. Ömer, feyden hisse alacak Medine halkını divan defterlerine kaydettirirken bunlara Arap asıllı olmayan bir kısım mevâlîyi de dahil etmiĢtir. Divan defterlerine köleler hariç Ģahıs isimleriyle birlikte yılda bir defa verilecek atıyye (atâ) miktarları ile köleler dahil herkese ayda bir verilmesi kararlaĢtırılan iki cerîb (burada hacim ölçüsü 132 litre) erzak kaydedilmiĢtir. Yıllık atıyye miktarları tesbit edilirken Ġslâm‟a giriĢ önceliği, Ġslâmiyet‟e yapılan hizmetler ve Resûl-i Ekrem(s.a.v)‟e yakınlık göz önüne alınmıĢtır. Müslümanlarla bütünleĢmeyen ve cihada katılmayanlara fey ve ganimetten pay verilmemiĢtir. Hz. Ömer(r.a) fey gelirlerini müslümanlara vermek için kurduğu divan teĢkilâtını Medine‟de bizzat kendisi yönetmiĢ, taĢrada ise dağıtım iĢi valiler veya onların görevlendirdiği âmiller tarafından yapılmıĢtır. Halife, savaĢarak ele geçirilen yerlerde yaĢayan halkın da barıĢ yoluyla ele geçirilenler gibi zimmî statüsüne dahil edilmesine, kendi dinlerinde kalmak istedikleri takdirde cizye ödemelerine, ayrıca ziraata elveriĢli topraklarının ödeyecekleri haraç vergisi karĢılığında kendilerine bırakılmasına karar vermiĢtir. HaĢr sûresinin 6-10. âyetlerine dayanarak, ganimet statüsüne göre (el-EnfâlSuresi,41) gaziler arasında dağıtılan veya Medine‟ye gönderilen beĢte bir nisbetindeki beytülmâl hissesi esirleri de serbest bırakmıĢ ve toprakları eski sahiplerine iade etmiĢtir. BaĢta insan unsuru olmak üzere ganimet ve toprak meselelerini içine alan bu çok yönlü konuda Suriye Valisi Ebû Ubeyde b. Cerrâh (r.a)‟a gönderdiği tâlimatın son kısmında, bu arazilerin sahipleriyle birlikte müslümanlara paylaĢtırılması halinde geriden gelecek müslümanların ve zimmîlerin konuĢacak bir insan bulamayacaklarını, emeklerinin ürünü kazançlarından faydalanamayacaklarını, arazileriyle birlikte taksim edilen insanların müslümanlar sağ kaldığı sürece sömürüleceklerini, sonraki nesillerin de onların çocuklarını sömürmeye ve köle olarak kullanmaya devam 72 edeceklerini, böylece bu insanların Ġslâm dini hüküm sürdükçe müslümanların kölesi kalacağını söyleyip buna asla razı olmadığını ifade etmiĢtir. (Ebû Yûsuf, I, 208-213, 265-267; II, 197-203; Fayda, Hz. Ömer Zamanında Gayr-ı Müslimler, s. 15-46). Fetihle ele geçirilen toprakları eski sahiplerine bırakan Hz. Ömer(r.a) bu topraklarda tarıma devam edilmesini, arazilerin ekilip verimli hale getirilmesini, üç yıl üst üste ekilmeyen toprakların geri alınmasını istemiĢ, ziraatın geliĢmesi için tedbirler almıĢ, ölü toprağı ekip ihya eden kimsenin bu toprağa sahip olacağını belirtmiĢtir. H.9 M.630 yılında nâzil olan cizye âyeti (et-Tevbe Suresi,29) bu çok geniĢ coğrafyada yaĢayan yahudi,hıristiyan ve Mecûsî gibi gayri müslim halka uygulanmaya baĢlanmıĢ, ödedikleri vergi karĢılığında kendilerine Allah ve Resulünün zimmeti (himayesi) verilmiĢ; çocuklardan, kadınlardan, fakirlerden, mâbed gelirleriyle geçinen din adamlarından ve sonradan müslüman olanlardan bu vergi alınmamıĢtır. Bu verginin gereğinin yerine getirilememesi söz konusu olduğunda iade edilmesi cihetine de gidilmiĢtir. Nitekim Suriye Valisi Ebû Ubeyde b. Cerrâh(r.a), cizye aldığı Humus halkını Bizans‟a karĢı koruyamayacağını anlayıp Ģehri terketmek zorunda kalınca onlardan topladığı vergiyi geri vermiĢtir. Aynı uygulamanın Suriye‟nin diğer Ģehirlerinde de yapıldığı bilinmektedir. Humus halkı, müslümanların bu güzel davranıĢını gördükten sonra müslümanların lehine casusluk yapmıĢ ve topladıkları Bizans ordusuyla ilgili bilgileri kendilerine vermiĢtir. (Ebû Yûsuf, II, 191-197) Hz. Ömer(r.a), cizye için belirlenmiĢ sabit bir miktar söz konusu olmadığından meselâ Sevâd bölgesinde üç ayrı seviyede (12, 24 ve 48 dirhem), Suriye ve Mısır‟da önceleri 2 dinar, sonraları 4 dinar (40 dirheme eĢit) para ile bir miktar yiyeceği kiĢi baĢı yıllık vergi miktarı olarak kararlaĢtırmıĢtır. Hz. Peygamber(s.a.v) ve Hz.Ebû Bekir(r.a) dönemlerinde olduğu gibi bazı yerlerde müĢterek cizye diye isimlendirilen toptan yıllık vergi alındığı da olmuĢtur. Cizye ödemek istemediklerini söyleyen hıristiyan Benî Tağlib kabilesinden bu vergi yerine iki kat zekât vermeleri istenmiĢtir. Cizye miktarlarının belirlenmesinde her bölgede tedavülde olan para birimi esas kabul edilmiĢ, zaman zaman nakdî vergi yanında aynî vergiler de alınmıĢtır. (Ebû Yûsuf, II, 134) 73 Hz. Ömer(r.a), Suriye‟ye seyahati esnasında cizye ödeyebilmek için dilenen yaĢlı bir yahudiyi cizyeden muaf tutmuĢ, “Sadakalar ancak fakirler ve miskinler içindir…” (et-Tevbe Suresi,60)âyetindeki “miskinler”in Ehl-i kitap‟tan olan fakirler olduğuna hükmederek beytülmâldeki zekât gelirlerinden kendisine pay verilmesini emretmiĢtir. Câbiye‟ye giderken gördüğü cüzzamlı hıristiyanlara da zekât verilmesini istemiĢtir. (Ebû Yûsuf II, 120-122; Hz. Ömer devri cizye vergisi için bk. Fayda, Hz. Ömer Zamanında Gayr-ı Müslimler, s. 123-201) Hz. Ömer(r.a), fethedilen toprakları haraç vergisi karĢılığında ziraatı iyi bilen eski sahiplerine bırakmıĢtır. Ekilebilir arazilerin alanına ve yetiĢen ürünün cinsine göre ister ekilsin ister ekilmesin yılda bir defa alınan bu vergi (harâc-ı vazîfe) ilk defa Sevâd (Irak), Suriye ve Mısır topraklarında uygulanmıĢtır. Bu uygulamayla hem tecrübesiz kimselerin mülkiyeti altında ortaya çıkabilecek verim düĢüĢü engellenmiĢ, hem toplanan haraç vergisi müslümanlara diğer fey gelirleriyle birlikte dağıtılmak suretiyle âdil bir gelir dağılımı sağlanmıĢtır. Bazı eski kaynaklarda savaĢla ele geçirilen topraklardan alınan bu vergiye “task” adı verildiği görülmektedir. (Ebû Ubeyd Kāsım b. Sellâm, s. 81; Belâzürî, Fütûĥ, s. 329). Ziraata elveriĢli olmayan topraklardan ve mesken alanlarından haraç alınmamıĢtır. Halife, haraç miktarlarının ve hangi topraklardan vergi alınacağının tesbitinden önce Sevâd arazilerinin tahriri, ölçülmesi ve vergi miktarlarının belirlenmesi için Osman b. Huneyf ile Huzeyfe b. Yemân(r.a)‟ı görevlendirmiĢtir. Ekime elveriĢli olmayan yerlerin hesaba katılmadığı tahrir iĢlemleri sonucunda Sevâd‟ın 36.000.000 cerîb (bir cerîb 1366 m²‟dir) olduğu belirlenmiĢtir. Sâsânî vergi sistemi hakkında bilgi toplayan Hz. Ömer(r.a) haraca esas birim alan ölçüsü olarak Irak ve Suriye‟de cerîbi kullanmıĢ, Mısır‟da feddânı esas almıĢ, vergi miktarlarının belirlenmesinde toprakların verimliliği, sulanabilirliği, tüketim merkezlerine ve pazarlara olan yakınlığı, ürünün cinsi gibi unsurları göz önüne alarak farklı miktarlarda vergi alınmasına karar vermiĢtir. Önce buğday, arpa ve hurma, Vali Mugīre b. ġu„be‟nin buğday ve arpadan daha kıymetli ürünlerin bulunduğunu bildirmesi üzerine üzüm, zeytin, mercimek, susam, pamuk, yonca ve Ģeker kamıĢı yetiĢtirilen topraklara haraç koymuĢtur. (Belâzürî, Fütûĥ, s. 331). Mısır‟da da ekime elveriĢli alanlarla bunların verimlilik derecelerinin tesbit 74 edildiği belirtilmektedir. (Ġbn Abdülhakem, s. 152-153). Ġmam Ebû Yûsuf(r.a)Hazretleri, Hz. Ömer(r.a)‟in vefatından bir yıl önce Sevâd‟dan toplam 100 milyon dirhem haraç vergisi alındığını zikreder. (Kitâbü‟l-Ħarâc, I, 206). Vergileri tesbit eden Osman b. Huneyf ile Huzeyfe b. Yemân(r.a)‟a araziyi iĢleyenlere güçlerinin üstünde vergi yüklememelerini tembih eden Hz. Ömer (r.a) bu vergileri toplamak üzere Kûfeliler, Basralılar ve Suriyeliler‟den en güvendikleri birer kiĢi göndermelerini istemiĢ, ayrıca her yıl bu bölgelerden Medine‟ye çağırdığı onar kiĢiye toplanan vergilerin haksız yere alınmadığına Ģahitlik etmelerini istemiĢtir. (.Kitâbü‟l-Ħarâc, I, 278-282, 337-338, 567-568; II, 43-44, 45; Fayda, Hz. Ömer Zamanında Gayr-ı Müslimler, s. 51-121). Hz. Ömer(r.a), fetihlerden sonraki bazı geliĢmeler üzerine zimmîlerden ve Ġslâm toprakları dıĢında yaĢayanlardan (harbîler) ticaret malları vergisi (öĢür) alınmasını kararlaĢtırmıĢtır. Basra Valisi Ebû Mûsâ el-EĢ„arî‟ye yazdığı mektupta harbîlerin tüccarlarından onların müslümanlardan aldıkları onda bir nisbetinde vergi almasını, aynı vergiyi yirmide bir nisbetinde zimmîlerden, kırkta bir nisbetinde müslümanlardan almasını emretmiĢ, müslümanlardan tahsil edilen öĢrün zekât gelirlerine, harbî ve zimmîlerden alınan öĢrün ise fey gelirlerine dahil edilmesini istemiĢtir (Ebû Yûsuf, II, 171-176; Ebû Ubeyd Kāsım b. Sellâm, s. 712-713; ayrıca bk. Fayda, Hz. Ömer Zamanında Gayr-ı Müslimler, s. 203-219). Medine‟de merkezî bir idare kuran Hz. Ömer(r.a), sınırları çok geniĢ bir coğrafyaya yayılan devleti “emîrü‟l-ceyĢ” (emîrü‟l-cünd) adı verilen kumandan-valiler veya “emîr” (âmil) denilen valiler eliyle yönetmiĢtir. Valiler, savaĢları sevk ve idare etmeleri yanında gayri müslimlerle ilgili yukarıda anlatılan düzenlemeleri uygulamaya koymuĢlar, müslüman askerlerini Ġslâm‟a açılan bu yeni merkezlere yerleĢtirmiĢler, böylece onların buralardaki gayri müslimlerle birlikte yaĢamasını ve bu yerlerin ĠslâmlaĢma‟sını sağlamıĢlardır. Hz. Ömer(r.a) ele geçirilen yerleĢim merkezlerinde öncelikle cami yaptırılmasını emretmiĢ, bunun yanında bazan, fethedilen Ģehirlerdeki eski mâbedler tamamen veya kısmen camiye çevrilmiĢtir. Nitekim DımaĢk Ģehrinin ortasında bulunan Yuhannâ Kilisesi‟nin yarısı hıristiyanlara bırakılmıĢ, yarısı camiye dönüĢtürülmüĢtür. Kudüs‟te olduğu gibi barıĢ yoluyla ele geçirilen yerlerde ise eski mâbedlere dokunulmamıĢtır. Mescid-i Aksâ‟nın yeri tesbit edilmiĢ ve 75 buraya büyük bir cami yaptırılmıĢtır. Genellikle camilerin yanına emîr evi ve çarĢı inĢa edilmiĢtir. Bu Ģehirlere Arabistan‟ın çeĢitli yerlerinden gelerek fütuhata katılmıĢ olan askerler yerleĢtirilmiĢ, daha sonra aileleri getirilip mahalleler kurulmuĢ, bu mahallelerde mescidler açılmıĢ, böylece iki ayrı Ģehir profili ortaya çıkmıĢtır. Kudüs, DımaĢk, Antakya, Medâin ve Ġskenderiye gibi gayri müslimlerin de yaĢadığı Ģehirler dinlere göre mahallelere bölünürken Basra, Kûfe ve Fustat gibi yeni kurulan Ģehirlerde Arap yarımadasından fütuhat için gelen müslüman Araplar kabilelerine göre yerleĢtirilmiĢtir. Hz. Ömer(r.a) görev yerlerine gitmeden önce valilerin bütün servetlerini kaydettirir, servetlerinde aĢırı miktarda artıĢ olanların durumlarını araĢtırır, gerekirse servetlerinin bir kısmına el koyardı. Valilerinin ve diğer görevlilerinin teftiĢine çok önem veren Hz. Ömer(r.a), hakkında Ģikâyet bulunanlar için soruĢturma açmıĢ, bu iĢ için genellikle ensardan Muhammed b. Mesleme(r.a)‟yi görevlendirmiĢtir. Her yıl hac mevsiminde valileri Medine‟ye çağırır, halktan bazı kimseleri de yanlarında getirmelerini ister, onlardan vilâyetlerinin durumuna, halkın Ģikâyetine, fiyatlara, zayıf ve güçsüzlerin valilerin yanına girip giremediklerine, valilerin hastaları ziyaret edip etmediğine dair sorular sorardı. Ayrıca teftiĢ maksadıyla tanınmayan kimseleri gizlice vilâyetlere gönderirdi. SavaĢta nasıl davranılacağıyla ilgili prensipler ortaya koyan Hz. Ömer(r.a) savaĢtan önce karĢı tarafla temasa geçilmesini, onlara elçilik heyeti gönderilmesini, bu heyetin onları Ġslâm‟a davet etmesini, kabul etmedikleri takdirde cizye ödemelerinin teklif edilmesini, bunu da kabul etmezlerse savaĢılacağının kendilerine bildirilmesini istemiĢ, insanlık dıĢı tecavüzlerde bulunulmamasını, tenkil yapılmamasını, kadın ve çocukların öldürülmemesini tembih etmiĢtir. (Ebû Yûsuf, II, 441-443). Orduların durumunu yakından takip edebilmek ve merkezle taĢra arasındaki irtibatı sağlayabilmek için haberleĢmeye büyük önem vermiĢ, bu maksatla yollara menziller yaptırmıĢ, valilerinden devamlı raporlar istemiĢtir.Hicaz, Yemen, Bahreyn, EcnâdüĢĢâm (Suriye garnizonları), Kûfe, Basra (Irak) ve Fars ile Mısır Hz. Ömer(r.a) zamanındaki büyük vilâyetlerdi. Bunlara bağlı birçok Ģehir veya bölgenin merkezlerin valilerine bağlı yahut bizzat halife tarafından tayin edilen kumandan-valileri veya âmilleri bulunuyordu. Halife 76 ordunun asker, levâzım ve hayvan ihtiyacını kendisi Medine‟de karĢılıyordu. Bu dönemde askerlerin adları divan defterlerine yazılmak suretiyle âdeta zorunlu askerlik ve düzenli orduların kurulmasına adım atılmıĢ, ziraata elveriĢli toprakların sulanması için bent-kanal sistemleri kurulmuĢ, su ihtiyacının karĢılanması için yerleĢim merkezlerine kanallar açılmıĢtır. Hz. Ömer(r.a) devletin baĢĢehri Medine‟ye vali tayin etmemiĢ, idaresini bizzat kendisi üstlenmiĢtir. Devlet idaresinde âdil olunması (el-Mâide Suresi,8), iĢlerin ehline havale edilmesi (enNisâ Suresi,58) gibi Kur‟an esaslarına ve bilhassa istiĢareye (Âl-i Ġmrân Suresi, 159; eĢ-ġûrâ Suresi,38) büyük önem vermiĢtir. Adalet iĢlerine önceleri valiler bakarken Hz. Ömer(r.a) Kûfe, Basra, DımaĢk, Filistin, Humus, Ürdün, Mısır ve Bahreyn‟e kendisine bağlı kadılar tayin etmiĢtir. Ebû Mûsâ el-EĢ„arî(r.a)‟ye gönderdiği, Ġslâm hukuk tarihinde önemli bir yeri olan mektubunda kadı‟nın tarafsızlığı, tarafların delil getirme yükümlülüğü, anlaĢıp barıĢma ve kadı‟nın hatalı kararından dönmesi gibi yargılama usulünün temel meselelerine temas ederken Kitap ve Sünnet‟te bulunmayan hususlarda kıyas yapılması, aksi sabit oluncaya kadar bütün müslümanların dürüst birer Ģahit olarak kabul edilmesi, tarafsızlığa, doğru ve kanunî delillere önem verilmesi, keyfî delillerin reddedilmesi, delilin bulunmadığı durumlarda yemine baĢvurulması gibi esaslara yer vermiĢtir. Kaynaklarda onun benzer esasları ihtiva eden baĢka mektupları da yer almaktadır. Ġslâm tarihinde ilk hapishane Hz. Ömer(r.a) zamanında kurulmuĢ ve bunun ardından cezalarda bazı değiĢikliklere gidilmiĢtir.Kara yoluyla Medine‟ye erzak sevki zor olduğu için Mısır Valisi Amr b. Âs(r.a), Hz. Ömer(r.a)‟den izin alarak Nil nehri kenarındaki Babilon Ģehriyle Kızıldeniz sahilindeki Külzûm (SüveyĢ) Limanı‟nı birbirine bağlayan, firavunlar döneminde yaptırılmıĢ ve zamanla kapanmıĢ olan kanalı açtırmıĢ, “Halîcü emîri‟l-mü‟minîn” adını verdiği su vasıtasıyla Kızıldeniz üzerinden Medine‟ye erzak gönderilmesini ve Mısır, Haremeyn ile Yemen ve Hindistan arasında deniz ticareti yapılmasını sağlamıĢtır. Kızıldeniz‟i Akdeniz‟e bağlamak üzere bir kanal açılabileceğini halifeye bildiren Amr(r.a), hacca gelenlerin gemilerini Rumlar‟ın yağmalayacağı endiĢesini ifade eden Hz. Ömer(r.a)‟den izin 77 alamadığı için bu tasavvurundan vazgeçmiĢtir. (Abdülhay el-Kettânî, II, 118-120) Hz. Ömer(r.a), Medine nüfusunun giderek artması üzerine Mescid-i Nebevî‟yi geniĢletmiĢ (H.17-M.638), Hz. Peygamber(s.a.v)‟in hücre-i saâdetleriyle mescidin arasına duvar yaptırmıĢ, kuzey duvarını biraz geriye çektirmiĢ ve ön duvar mevcut sütunların aralığı kadar ileri alınarak yanlara üçer, batı tarafından ön duvara dik ikiĢer sütun ilâve ettirmiĢtir. Çevre duvarını ve tavanı yükseltip kapı sayısını altıya çıkartmıĢ, zemini Akīk vadisinden getirilen küçük çakıl taĢlarıyla kaplatmıĢtır.H.14 –M.635) yılında Mescid-i Nebevî‟de ilk defa cemaatle teravih namazı kılınmasını emretmiĢ, kadın ve erkeklere iki ayrı imam tayin etmiĢtir. Mescid-i Harâm‟ı da çevredeki bazı evleri istimlâk ederek geniĢletmiĢ, etrafını göğüs hizasında bir duvarla çevirtmiĢ ve meĢalelerle aydınlatmıĢ, bazı rivayetlere göre sel sularının Kâbe‟nin duvarına kadar sürüklediği Makām-ı Ġbrâhim‟i eski yerine koydurmuĢtur. Diğer bazı rivayetlerde, aslında Kâbe‟ye bitiĢik olan bu makamın etrafında namaz kılanların tavafı engellediğini görerek yerini değiĢtirdiği kaydedilmektedir. Seli önlemek için iki bent yaptırmıĢ, Harem bölgesinin sınırlarını taĢ direkler (ensâb) koydurarak yeniden belirlemiĢtir. H.17 –M.638 yılındaki umresi esnasında Mekke-Medine arasındaki su kaynaklarında misafirhane yapmak, yeni kuyular açmak ve mevcutları temizlemek isteyen kabilelere hac ve umre yolcularının öncelikle faydalanmaları Ģartıyla izin vermiĢ, ġam-Hicaz arasında da benzer tedbirleri almıĢtır. Medine‟de bir misafirhane yaptırmıĢ, Kûfe-Hîre arasındaki bir konağın misafirhane olarak kullanılmasını istemiĢtir. (Ġbn Sa„d, III, 220, 306; Abdülhay el-Kettânî, II, 25, 31). Medine‟de çocukların eğitimi için görevliler tayin eden Hz. Ömer(r.a) çocuklara Kur‟ân-ı Kerîm, okuma yazma ve Arap dili kaidelerinin yanında ensâb bilgisi, Ģiir, darbımesel, yüzme, binicilik ve atıcılığın öğretilmesini istemiĢ, bu konuda valilere emirler göndermiĢtir. Kur‟ân-ı Kerîm öğrenen çocuklara beytülmâlden maaĢ bağlamıĢtır. Bu öğretim faaliyetlerinden hür veya köle bütün çocuklar faydalanıyordu. Bu dönemde hemen her yerdeki fetihleri kitleler halinde Ġslâm‟a gönüllü katılmalar takip etmiĢ, hiç kimse Ġslâmiyet‟i kabule zorlanmamıĢtır. Hz. Ömer(r.a) gayri müslimlerle yapılan antlaĢmalara 78 gerekli hassasiyetin gösterilmesini sağlamıĢ, din farkı gözetmeksizin insanlara iyi davranılmasına dikkat edilmesini istemiĢtir. Bundan son derecede memnun olan Suriye bölgesindeki gayri müslim Cürcüme (Cerâcime), Sâmirîler, Dülûk ve Ra„bân kabileleri casuslar vasıtasıyla Bizans‟ın durumunu öğrenip müslümanlara haber vermiĢ, buna karĢılık kendilerinden cizye alınmamıĢtır. Öte yandan bu zümrelerin kadın ve çocuklarının her türlü tehlikeye karĢı korunması, öldürülmemeleri, sürülmemeleri ve esir edilmemeleri devlet tarafından garanti altına alınmıĢ, devlet aynı garantiyi onların malları için de vermiĢtir. Gayri müslimlere tam bir inanç hürriyeti sağlanmıĢ, âteĢkedeleri, kilise ve havraları korunmuĢtur. Hz. Ömer(r.a)‟in Kudüs‟ün fethi esnasında kilisede namaz kılmaması yanında bu din anlayıĢının bir baĢka delili Mısır fethine Ģahit olan Nikou Piskoposu Jean‟ın ifadelerinde görülür. Jean, Amr b. Âs(r.a)‟ın kiliselerden bir Ģey almadığını, onları yağma etmediğini, emlâkine el koymadığını ve müslümanların hıristiyanların iĢlerine karıĢmadığını açıkça dile getirmiĢtir. Diğer taraftan Hz. Ömer(r.a) gayri müslimlerin uyacakları bazı esasları da belirlemiĢtir. (Ebû Yûsuf, II, 125-128, 202-203). Ġmam Ebû Yûsuf‟un eserinde Hz. Ömer(r.a)‟in gayri müslimlerin bellerine zünnar takmaları, baĢlarına çizgili kalensüve giymeleri gibi kıyafetle ilgili bazı hususları da emrettiği, maksadının müslümanlarla zimmîlerin ayırt edilmesi olduğu Ģeklindeki bilgiler yer almaktadır (Ebû Yûsuf, II, 124-128, 132-134). Ancak gayri müslimlerle yapılan antlaĢma metinlerinde görülmeyen bu Ģartların Hz. Ömer(r.a)‟e nisbeti tartıĢmalı bir konudur (Fayda, Hz. Ömer Zamanında Gayr-ı Müslimler, s. 192-195). Gayri müslimlerin devlet hizmetinde çalıĢıp çalıĢamayacakları hususunda da antlaĢmalarda bir hüküm bulunmamaktadır. Ancak onun zamanında ve daha sonraki dönemlerde zimmîlerin devlet hizmetinde çalıĢtıkları bilinmektedir. Kur‟ân-ı Kerîm‟de müslüman erkeklerin zimmî kadınlarla evlenmelerine izin verilmesine karĢılık (el-Mâide Suresi,5) Hz. Ömer(r.a), Medâin Valisi Huzeyfe b. Yemân(r.a)‟dan yahudi asıllı karısını boĢamasını istemiĢ, o da halifeye bir mektup yazarak Ehl-i kitap kadınlarla evlenmenin hükmünü sormuĢtur. Hz. Ömer(r.a) cevabî mektubunda bu evliliğin helâl olduğunu, ancak ecnebi kadınların tatlı dilleriyle müslüman 79 hanımlara üstün geleceklerine dair endiĢesini bildirmiĢtir. Bunun üzerine Huzeyfe‟nin hanımını boĢadığı kaydedilir. (Taberî, I, 2374-2375) Hz. Ömer(r.a) bu uygulamasıyla fetihlerden sonra yaygınlaĢan bu çeĢit evliliklerin önüne geçmek istemiĢ olmalıdır. Bu sebeple onun bu kararının zimmîlere cephe almak Ģeklinde değil geçici bir tedbir olarak anlaĢılması gerekir. (Muhammed Biltâcî, s. 301-306) Hz. Ömer(r.a), Hz. Ebû Bekir(r.a) ile birlikte Resûl-i Ekrem(s.a.v)‟in en yakın iki dostu ve yardımcısından biri olması yanında onun fıkhî konulardaki söz ve davranıĢlarını dikkatle izleyip hükümlerin maksat ve hikmetlerini öğrenme fırsatını elde etmesi sebebiyle fıkıh tarihinde önemli bir yere sahiptir. ġûra meclislerinde ileri sürdüğü isabetli görüĢleriyle dikkatleri üzerinde toplamıĢ ve Hz. Peygamber(s.a.v)‟in iltifatlarına mazhar olmuĢtur. (Buhârî, “Feżâilü‟l-aśĥâb”, 6; Müslim, “Feżâilü‟s-śaĥâbe”, 14-25; Tirmizî, “Menâķıb”, 18). Yirmiye yakın meselede (Koçak, Hz. Ömer ve Fıkhı, s. 27-35) vahyin onun görüĢlerine uygun biçimde geldiğini belirtmek üzere kullanılan “muvâfakātü Ömer” tabiri teĢrîin ruhunu kavrama hususundaki özelliğini vurgulama amacı taĢır. Fıkhın geliĢme çağı olan sahâbe devrinde en çok fetva vermekle meĢhur yedi sahâbînin baĢında bulunduğu, Hz. Ebû Bekir(r.a)‟in hilâfet makamına gelince yargı iĢlerini yürütmekle onu görevlendirdiği dikkate alındığında Hz. Ömer(r.a)‟in fıkıh tarihindeki yeri daha iyi anlaĢılır. Hz. Ömer(r.a) hüküm verirken önce Kur‟an‟a, ardından sünnete, sonra da re‟ye baĢvurmuĢtur. Haber-i vâhid Ģeklinde rivayet edilmiĢ olsa da sünnete aykırı olduğunu sonradan öğrendiği konularda kendi görüĢünü terkederek sünnetle amel etmiĢtir. Hadisin sağlamlığının tesbitine özel itina göstermiĢ, bunu temin için değiĢik tedbirlere baĢvurmuĢtur. Bu bağlamda bazan râviden, rivayet ettiği hadisi Hz. Peygamber(s.a.v)‟den duyduğuna dair Ģahit getirmesini istemiĢ (meselâ bk. el-Muvatta, “Ġstiźân”, 1), daha güçlü bulduğu bir delile aykırı gördüğü, bu yüzden sıhhatine güvenmediği hadisleri kabul etmemiĢtir.(meselâ bk. Müslim, “Talâķ”, 46) 80 Kur‟an ve Sünnet‟te hükmü bulunmayan meseleleri re‟ye baĢvurararak hükme bağlayan Hz. Ömer(r.a), Ebû Mûsâ elEĢ„arî(r.a)‟ye ve Kādî ġüreyh‟e gönderdiği mektuplarda onları da re‟y ile ictihada teĢvik etmiĢtir. O devirde re‟y, “Kitap ve Sünnet‟te hükmü açıklanmayan meselelerin naslardan çıkarılan prensipler ıĢığında çözüme kavuĢturulması” anlamında kullanılıyordu. Re‟ye verdiği önem sebebiyle Hz. Ömer(r.a)‟in “ehl-i re‟y” adıyla bilinen fıkıh ekolünün oluĢmasında çok etkili olduğu kabul edilir. Irak‟ta ortaya çıkan bu ekole Hz. Ömer(r.a)‟in etkisi onun en yakın müĢavirlerinden Hz. Ali(r.a) ve Abdullah b. Mes„ûd(r.a) vasıtasıyla olmuĢtur. Onun, hükmünü Kur‟an ve Sünnet‟te bulamadığı meselelerde Hz. Ebû Bekir(r.a)‟in görüĢünü araĢtırdığı, bununla birlikte her zaman onunla aynı görüĢü paylaĢmadığı bilinmektedir. Nitekim Hz. Ebû Bekir(r.a), kendisinden sonra hilâfet makamına gelecek Ģahsı veliaht tayin etmek suretiyle belirlemeyi uygun gördüğü halde Hz. Ömer(r.a) hilâfet iĢini Ģûra meclisine havale etmiĢtir. Re‟y ile ulaĢtığı ictihadlarından gerektiğinde dönmekten çekinmeyen Hz. Ömer(r.a) bu hususu Ebû Mûsâ el-EĢ„arî(r.a)‟ye gönderdiği mektupta Ģu sözlerle teyit etmiĢtir: “Bugün verdiğin, daha sonra tekrar düĢünüp yanlıĢ olduğunu anladığın bir hüküm seni hakka dönmekten alıkoymasın.” (Dârekutnî, IV, 206). Hz. Ömer(r.a) de Hz.Ebû Bekir(r.a) gibi ictihadlarını çok defa Ģûra usulüyle yapmıĢtır. Onun baĢta Hz. Ali(r.a) olmak üzere, Hz.Osman(r.a), Abdurrahman b. Avf(r.a), Muâz b. Cebel(r.a), Übey b. Kâ„b(r.a) ve Zeyd b. Sâbit(r.a) gibi sahâbenin ileri gelenlerinden oluĢan bir istiĢare meclisi bulunmaktaydı. (Ġbn Sa„d, II, 350). ġûra ictihadı yoluyla ortaya çıkan ihtilâfsız hükümler bütün müslümanların uyduğu hükümler olarak kabul görmüĢtür. Hz. Ömer(r.a)‟in ulaĢtığı birçok hükümde kıyas metodunu kullandığı görüldüğünden bazı âlimler onu genellikle Hanefîler‟e 81 nisbet edilen kıyasa dayalı fıkıh ekolünün esas kurucusu kabul etmiĢtir. Genel olarak faydanın elde edilmesi ve zararın giderilmesini ifade eden maslahatla “kötülüğe götüren vasıtaların yasaklanması” anlamındaki sedd-i zerâi„ Hz. Ömer(r.a)‟in ictihadlarında dikkat ettiği önemli prensiplerdendir. Onun müellefe-i kulûbun zekât hissesiyle ilgili tutumu, fethedilen toprakları fethe katılanlar arasında bölüĢtürmeyip haraç mukabili eski sahiplerine bırakması, bir kıtlık yılında açlık sebebiyle hırsızlık yapanlara ceza uygulamaması, Ehl-i kitap kadınlarla evlenmeyi tasvip etmemesi gibi ictihad ve uygulamaları öteden beri değiĢik yorum ve açıklamalara konu olmuĢtur. Günümüzde “zamanın değiĢmesiyle hükümlerin değiĢeceği” prensibi çerçevesinde yapılan tartıĢmalarda, değiĢimin sınırlarını sübûtu ve delâleti kati olan nasların getirdiği hükümleri kapsayacak derecede geniĢleten ve bu hükümlerin dönemin toplumsal Ģartlarına bağlı olarak geldiği, bu Ģartlar ve ortamın değiĢmesiyle hükümlerin de değiĢeceği görüĢünü savunanlar Hz. Ömer(r.a)‟in yoruma müsait görünen bu ictihad ve uygulamalarına atıfta bulunurlar. Çoğunluğa göre ise konu derinlemesine incelendiğinde Hz. Ömer(r.a)‟in bu uygulamalarının baĢka naslara dayandığı veya hükmün uygulanması için var olması gereken illet ve Ģartların bulunmayıĢına bağlı olduğu ya da maslahat ve sedd-i zerâi„ prensipleri çerçevesinde devlet baĢkanına tanınan yetki kullanımından ibaret olduğu görülmektedir. Hz. Ömer(r.a)‟in bu ictihad ve uygulamalarının diğer sahâbîlerin bilgisi ve onayı dahilinde olması, fethedilen toprakların statüsü meselesinde olduğu gibi bazı konularda sahâbenin icmâının meydana gelmesi de onun naslarla çizilen çerçevenin dıĢına çıkmadığını göstermektedir. Fıkıh tarihinde ehl-i re‟y yanında ehl-i hadîs adı verilen ekolün de sahâbe nesli müctehidlerinin baĢında Hz. Ömer(r.a) bulunduğu için onun hem kendi döneminde hem de sonraki 82 dönemlerde yaĢayan farklı ekollere mensup müctehidler üzerindeki tesirleri derin olmuĢtur. Bazı fakih sahâbîler, Hz. Ebû Bekir(r.a) ile Hz.Ömer(r.a)‟in ittifak ettiği görüĢleri diğer sahâbîlerin görüĢlerine tercih etmiĢtir. Fıkıh usulünde de Hz. Ebû Bekir(r.a) ve Hz.Ömer(r.a)‟in görüĢlerinin hüccet olup olmadığı üzerinde durulmuĢ ve farklı görüĢler ortaya konmuĢtur. (Ebû Yûsuf, Kitâbü‟l-Ħarâc (nĢr. Muhibbüddin el-Hatîb), Bulak 1302 → Kahire 1396, s. 25, 26-29, 45; ġâfiî, er-Risâle (nĢr. Ahmed M. ġâkir), Kahire 1359/1940, s. 422-427, 435; Abdürrezzâk es-San„ânî, el-Muśannef (nĢr. Habîbürrahman elA„zamî), Beyrut 1390-92/1970-72, VI, 68-69; IX, 385, 397-398; X, 61, 325, 381; XI, 257-258; Ebû Ubeyd Kāsım b. Sellâm, Kitâbü‟l-Emvâl (nĢr. M. Halîl Herrâs), Kahire 1395/1975, s. 74-75, 78-79; Ġbn Sa„d, eŧ-Ŧabaķāt, Beyrut, ts. (Dâru Sâdır), II, 350; III, 218, 283, 287, 296; IV, 21-22; VI, 7; Belâzürî, Fütûĥ (Rıdvân), s. 267-268, 276; Vekî„, Aħbârü‟l-ķuđât (nĢr. Abdülazîz el-Merâgī), Kahire 1947, II, 180; Taberî, Târîħ, Beyrut, ts. (Dârü‟l-kalem), II, 252; IV, 188, 222; V, 22; Cessâs, Aĥkâmü‟lĶurǿân (M. Sâdık Kamhâvî), Kahire, ts) BAZI ÖZELLĠKLERĠ: *Nesep ilmini çok iyi bilirdi. Bu ilmi babasından öğrenmiĢti. Arap soylarını çok iyi bilirdi. * Ġyi bir sporcu, atlet ve güreĢçiydi. * Binicilikteki yeteneği tartıĢılmazdır. Cahız, onun bir sıçrayıĢta atına atlayarak, ustalıkla eğere yerleĢtiğini ve adeta ata yapıĢıkmıĢ gibi göründüğünü kaydeder. * Cahiliyye döneminde okuma yazmayı bilen az kimselerden biri idi. * En büyük özelliklerinden biri; kararlarındaki isabetliliğiydi. Bu konuda Hz. Ali (r.a) efendimiz Ģöyle buyururlar: “Biz Ömer (r.a)‟in dilinden ne çıktıysa sonradan onun hakikat olduğunu gördük.” * Cahiliyye döneminde Mekke eĢrafı arasında yer almakta olup, Mekke Ģehir devletinin sifare (elçilik) görevi onun elindeydi. Bir savaĢ çıkması durumunda karĢı tarafa elçi olarak Hz.Ömer (r.a) gönderilir ve dönüsünde onun verdiği bilgi ve görüĢlere göre hareket edilirdi. Ayrıca kabileler arasında çıkan anlaĢmazlıkların çözümünde etkin rol alır ve verdiği kararlar bağlayıcılık vasfı taĢırdı. *Çok müthiĢ bir hatipti. Hitabeti gibi kalemi de çok kuvvetliydi. Bunu yazdığı emirnamelerindeki üsluptan anlıyoruz. Sesi gür ve etkileyici idi. Abdullah Ġbn-i Abbas (r.a) onun konuĢmalarını 83 hiç kaçırmazdı. Hele hele Suriye gezisinde çeĢitli dinden ve ırktan insanlara yaptığı ve Suriye baĢpiskoposunun da dinleyiciler arasında bulunduğu bir hitabesi çok meĢhurdur. Bu konuĢma nın bazı bölümleri uzun yıllar halk ve fakihler tarafından anlatılmıĢ, bu konuĢmadan bir çok fıkhi esas çıkarılmıĢ, edebiyatçılar bu güzel sözlerin sanatsal kıymetini açıklamıĢ, ahlak alimleri ile mutasavvıflar bu konuĢmada kendilerini ilgilendirecek yönler bulmuĢlardı. * Kur‟an da onun rey‟ine uygun düĢen on Kadar ayet vardır. Bu sayı Ġbn-i Hacer‟e göre 15, Ġmam Suyuti‟ye göre 21dir. Bunlara “Muvafakat-ı Ömer” denilir. * Hz. Ömer (r.a) halifeliği zamanında bizzat fetihlere iĢtirak etmemiĢti, fakat bunun yanında savaĢları asıl yöneten kendisiydi. Bu konu üzerinde ġibli Numani Ģu izahta bulunmuĢtur: “Ġslam ordusunun fetih yerine hareketinden itibaren takip edilecek yollar ve kat edecek aĢamaların hepsi Hz. Ömer (r.a) tarafından gösterilirdi. Hz. Ömer (r.a) askerin ne Ģekilde hareket edeceğine dair ayrıntılı açıklamayı yazılı olarak komutana verir ve savaĢ alanına gelindiği zaman oranın bir topoğrafyasını gösteren bir harita ister ona göre askerlerin mevzilerini belirlerdi.” * Hz. Ömer (r.a) hakkında en güzel ve mufassal eser olan “El Faruk”‟un müellifi muhterem üstaz Mevlana ġibli, Hz. Ömer (r.a)‟in fıkıh yönünde öne geçilemez bir Ģahsiyet olduğunu belirtir ve Ģu ifadeleri kullanır: “Hz. Ömer (r.a) o Kadar çok fıkhı meseleyi açıklığa kavuĢturmuĢtur ki, bunlardan mükemmel bir eser meydana getirilebilir. Bu fıkhi meselelerin baĢlıca ayırıcı özelliği, akla tamamen uygun olmasıdır. Bu da Hz. Ömer (r.a)‟in esrar-ı din ilminde bir uzman ve bir rehber olduğunu gösterir.” Nizamiye medreselerinin en büyük hocası allame Ebu Ġshak ġirazi diyor ki: “Sözü uzatmaktan korkmasam, Hz. Ömer (r.a)‟in her faziletli kiĢiyi hayran bırakacak fıkhını anlatırdım” ġu kadarını da buna ekleyebiliriz Ġmam-ı Azam‟ın mezhebi iki sahabenin fetvalarına dayanır: 1- Hz. Ömer 2- Abdullah Bin Mesud. * Muhaddislerin çoğu Resul-i Ekrem‟in (s.a.v.) ashabından özellikle 6 kiĢinin fıkıh ilminin esaslarını oluĢturdukları konusunda aynı görüĢtedirler. Bunlar baĢta Hz. Ömer (r.a) olmakla birlikte Hz. Ali (r.a), Abdullah bin Mesud (r.a), Übeyy bin Ka‟b (r.a), Zeyd bin Sabit (r.a) ve Ebu Musa El-EĢ‟ari (r.a)dir. 84 * Hz. Ömer (r.a), güzel bir Ģiir duyunca onu ezberleyinceye kadar tekrar ederdi. “Bir mecliste Ġbn Ebi Salt‟tan bin beyit okuyabilirim” derdi.Arap Ģairlerin Ģiirlerin ekseriyeti hafızasında idi. Allame Ġbn-i RaĢik el Kirvani; “Hz. Ömer (r.a), zamanında, Ģiirin en mükemmel ve en hünerli tenkitçisiydi” der. Cahız da; “Hz. Ömer (r.a) devrinin Ģiirine en fazla aĢina olan kimse idi” der. Üç Ģairi çok beğenirdi; “Ġmr-ül Kays, Züheyr ve Nabiğa” Bunlar içinde de en çok Züheyr‟i beğenir ve ona “Ģairler Ģairi” derdi. Neden en çok onu beğendiğini soran Ġbn-i Abbas (r.a)‟a; “Züheyr bayağı sözler kullanmaz, muğlak söz söylemez, bilmediğini anlatmaya kalkmaz, övdüğü zaman hakiki sıfatlarla över” demiĢti. Ġmr-ül Kays‟ı da Ģairlerin üstadı kabul eder ve “Ġmr-ül Kays Ģairler için Ģiir kaynağını açmıĢ, kör manalara göz vermiĢtir” demiĢtir. Az da olsa Hz. Ömer (r.a) de Ģiir yazmıĢtır. *Dinin mübah kıldıkları konusunda çok müsamahalı idi. Bir defasında Hz Ömer(r.a) arkadaĢları ile hacca giderken o sıralar tatlı bir genç olan Abdullah bin Zübeyr(r.a) arkadaĢlarına latifeler yapıyor, yolda Ģarkılar söyleniliyordu. Hz.Ömer (r.a) hiç müdahale etmedi. Yalnız, Sabah namazı girince arkadaĢlarına; “Namaz vakti girdi, Allah‟ınızı düĢününüz” demiĢti. Bir yolcunun Ģarkı söylediğini görünce men etmek istediler. Hz. Ömer (r.a) ise: “ġarkı yolcunun azığıdır” buyurdu. *Halifeliği zamanında bile dünya hayatı onu yamalı elbise giymekten alıkoyamadı. *Ġran‟ın fethi, Hz. Ömer (r.a) zamanında olmuĢtur. Ġran Müslümanlara çok pahalıya mal olmuĢtu. Hz. Ömer (r.a.) “keĢke bizimle Fars (Ġran) arasında ateĢten bir dağ bulunsaydı da hiç birimiz ötekine taarruz etmeseydi” derdi. *Hz. Ömer (r.a) hilafet müddeti on sene, altı ay dört gündür. Hicretin 43. Senesinde 63 yaĢında vefat etmiĢtir *Hz. Ömer (r.a)‟in değer ölçüleri: Adamın biri, Hz. Ömer (r.a.)‟ın huzurunda birini methedince, Hz. Ömer (r.a.) sormuĢ: - “Bu adamla bir muameleniz oldu mu?”- “Hayır demiĢ.” - “Beraber yolculuk ettiniz mi?”- “Hayır demiĢ.” - “O halde siz hiç bilmediğiniz bir Ģeyden bahsediyorsunuz.” demiĢtir. 85 *Hz. Ömer (r.a) 8 erkek 4 kız çocuk babasıdır. Oğullarından Abdullah (r.a) hadis ilmi, fıkıh bilgisi ve sünnete ittibası ile çok meĢhurdur. Diğer oğlu Asım (r.a) da ilim, fazilet, zühd ve takvası ile tanınmıĢtır. Kızlarından Hz. Hafsa (r.anha) ile Resulün (s.a.v) zevcesi ve bizlerin de annesi olmakla Ģerefyap ve serfirazdır. * En çok tekrar ettiği dualarından birisi: “Allahım! Bütün amellerimi salih ve sırf senin rızan için hâlis kıl. Senin rızan dışında hiçbir şey koyma” * Peygamberliğin 6. Senesinde 27 yaĢında Müslüman oldu. Genelde 40. Müslüman olarak bilinir. Doğrusu 40. Erkek Müslüman‟dır. Ondan evvel 39 erkek, 23 hanım Müslüman olmuĢtu. “Fırat‟ın kenarında bir kuzu zâyî olsa, bu sebeple Allâh‟ın beni hesaba çekmesinden korkarım.” diyerek kendisini sürekli bir nefis muhâsebesine tâbî tuttu. Geceleri sırtında erzak çuvalı ile, mahalleleri dolaĢıp zayıfların, muhtaçların yanıbaĢında bulunmaya; yetimlerin, öksüzlerin ve kimsesizlerin kimsesi olmaya baĢladı. Kırık gönülleri tesellî etmeden, gözyaĢlarını silmeden, onlara tebessüm ettirmeden gönlü huzur bulmaz oldu. Öyle bir emânet ve mes‟ûliyet Ģuuruna erdi ki, halîfeliği müddetince ümmetin iĢleri için gecesini gündüzüne kattı. Buna rağmen, hizmetini aslâ yeterli görmedi. Allâh Rasûlü‟nü örnek aldığı için, zirve seviyedeki adâlet, dirâyet ve liyâkatine rağmen, vazîfesinin ağırlığı altında ezilen gönlünü hiçbir zaman teskin edemedi. YAPTIĞI YENĠLĠKLER: * Nüfus sayımı * Hapishanelerin kurulması * Memleketleri gezip teftiĢ ederek halkın durumunu araĢtırması * Ġstihbarat biriminin kurulması * Anneleri tarafından himaye edilen çocukların himaye edilmesi * Kimsesiz Yahudi ve Hıristiyanlara maaĢ bağlanması * Mekteplerin kurulması * Öğretmenlere maaĢ bağlanması * Sabah ezanına “Es-salatü hayrun min-en-nevm” yani, namaz uykudan hayırlıdır, cümlesini eklemek * Teravih namazının cemaatle kılınması 86 * Vakıf sisteminin kurulması * Camilerde vaazın baĢlatılması * Beytül Mal te‟sisi. * Kadılar tayini, Mahkemeler te‟sisi * Gönüllülere maaĢ tahsisi *Araziyi ölçtürmek. Zühd ve Ġstiğnâ Hz. Ömer(r.a) Peygamber(s.a.v) Efendimiz‟in mübârek vücûdunda, yattığı hasırın izlerini görmüĢ ve içli içli gözyaĢları dökmüĢtü. Fahr-i Kâinât Efendimiz(s.a.v) ona niçin ağladığını sorunca da: “–Yâ Rasûlallah! Kisrâ ile Kayser‟in ne Ģekilde yaĢadığı mâlûm! Hâlbuki sen, Allâh‟ın Rasûlü‟sün!” karĢılığını vermiĢti. Efendimiz (s.a.v)da: “–Dünyanın onların, âhiretin de bizim olmasını arzu etmez misin, yâ Ömer?” buyurmuĢtu. (Müslim, Talâk, 31) HAKKINDAKĠ HADĠSLER: *Resûlullah(s.a.v) onun hakkında: “Sizden önceki toplumlarda Allah‟ın kalplerine ilham verdiği kimseler vardı. Eğer benim ümmetimde de böyle kimseler varsa -ki Ģüphesiz vardırmuhakkak Ömer de onlardandır” demiĢtir. (Buhârî, “Feżâilü aśĥâbi‟nnebî”, 6). *“Allah‟ın emirleri konusunda ümmetimin en kuvvetlisi Ömer‟dir”; “Muhakkak ki Ģeytan senden korkar, yâ Ömer!” demiĢ, “Ey Allahım! Ömer‟in kalbinden haset ve hastalıkları çıkar ve onu imana tebdil et” Ģeklinde dua etmiĢtir.(Müsned, IV, 336; Müslim, “Îmân”, 69) * “Allah, hakkı Ömer‟in diline ve kalbine koydu.”(Ebu DavudHaraç: 18) *“Eğer benden sonra peygamber gelecek olsaydı, bu Ömer olurdu.”(Tirmizi- Menakıb-18) *“Ömer‟i Ģeytan ne zaman görecek olursa O‟nun heybetinden hemen yere düĢer.”(MiĢkat-ül Mesabih) 87 *“Ümmetler içinde ilhama mazhar olarak konuĢan kiĢiler vardır. Eğer Benim ümmetimde bu konuda birisi varsa, o da Ömer bin Hattab‟tır.”(Tirmizi) *“GüneĢ Ömer‟den daha hayırlı bir kimse üzerine doğup batmadı.”(Tirmizi) *”Ömer sağ kaldıkça içinizde fitneler zuhur etmez.”(BuhariMüslim) *“Benden sonra Ģu iki kiĢiye iktida edin: Ebu Bekir ve Ömer. "(Tirmizi) * Abdullah bin Ömer(r.a)‟in rivayet ettiği bir hadis-i Ģerifte Peygamber Efendimiz (s.a.v.) buyurdular ki: “Rüyamda bir bardak süt ile geldiler. Ġçtim. O kadar kandım ki, tokluk alameti olarak tırnaklarımda göründü. Kalanını da Ömer‟e verdim.” Sahabe efendilerimizin bu rüyanın tabirinin nasıl olacağını Peygamber Efendimiz (s.a.v.)‟e sorduklarında “bu ilimdir” buyurdu.(TirmiziMiĢkat) * Ebu Said el Hudri(r.a) rivayet ediyor: “Ben rüyamda insanların gömlek giyinmiş oldukları halde bana arz edildiklerini gördüm.Kiminin gömleği göğsüne kadar, kiminin ki de ondan aşağı idi. Ömer de getirildi. Onun gömleği o kadar uzundu ki yerde sürüyerek yürüyordu.” Sahabe-i Kiram: “Ya Resulullah! O rüyayı nasıl tabir ettiniz diye sorunca buyurdu ki; “Din ile tabir ettim.”(Tirmizi- MiĢkat) HAKKINDA SÖYLENENLER: *“Yeryüzünde benim için Ömer‟den daha sevimli kimse yoktur.”(Hz. Ebubekir (r.a)) * “Bir yerde huzur ve sükun varsa, bu Ömer‟in varlığının alameti idi.”( Hz. Ali(r.a)) * Salihler zikredildiğinde, Ömer akla gelmeli.” (Hz. Ali(r.a)) *Hz. Ömer (r.a) Ģehid edildiğinde Hz. Ali (r.a) onun mübarek kefenini açıp yüzüne bakarak Ģöyle demiĢti. “Ey Ebu Hafs! Allah‟ın rahmeti senin üzerine olsun. Resulullah‟tan sonra, senden baĢka, amel defteriyle Allah‟ın huzuruna çıkmak istediğim hiçbir kimse yoktur.” * Hz. Ali (r.a), Hz. Ömer (r.a)‟in ölümüne ağladığı bir anda “niçin ağlıyorsun” diye soranlara Ģu cevabı vermiĢti: “Ömer‟in ölümüne ağlıyorum. Ömer‟in ölümü Ġslam için öyle bir gediktir ki, kıyamete kadar doldurulamaz.” 88 * “Ömer'in Müslüman oluĢu bir fetihtir. Hicreti bir zaferidir. Halifeliği de bu ümmete bir rahmettir." (Abdullah bin Mesud(r.a)) * Ömer Müslüman olduğundan beri hep izzetli olmuĢuzdur.” (Abdullah bin Mesud(r.a)) * Muhakkak ki Ömer Ġslam‟ın korunaklı bir kalesi idi. Ġnsanlar o kaleden içeri giriyorlar ve çıkamıyorlardı. Fakat Ömer vefat edince o kale dağıldı.” (Abdullah bin Mesud(r.a)) * Hz. Ömer(r.a)‟in idare ve siyasetteki ilmi mizanın bir gözüne ve yeryüzündeki diğer alimlerin bu husustaki ilmi de diğer kefeye konsaydı, Hz. Ömer(r.a)‟in ilmi ağır gelirdi. Ömer öldüğünde idare ve siyaset ilminin onda dokuzu onun ile kabre gitti.(Abdullah bin Mesud(r.a)) *ġüphesiz Ömer hepinizden daha çok Allah‟ı tanıyan, hepinizden daha çok Allah‟ın kitabını okuyan ve hepimizden daha çok Allah‟ın dinini bilen bir kimseydi.” (Abdullah bin Mesud(r.a)) *Abdullah bin Mesud (r.a) Hz.Ömer (r.a)‟in vefatına üzüldüğü ve ağladığı kadar hiçbir Ģeye üzülüp ağlamamıĢtı, hatta “Vallahi Ömer‟in bir köpeği sevdiğini bilseydim ben de onun severdim. Dikenli ağaçların bile onun ölümüne üzüldüğünü hissediyorum" demiĢti. *Ömer bir meselede “benim fikrim Ģu merkezdedir” dedi mi, mesele mutlaka onun gösterdiği gibi vaki olurdu.” (Ġbn-i Abbas(r.a)) * Ġslam, Ömer zamanında “gelen” kiĢiye benzerdi. Yakınlığı artardı. O‟ndan sonra Ġslam “giden” kimseye benzerdi. Uzaklığı artardı.” (Huzeyfetü‟l Yemani(r.a)) * Sanki bütün insanların bilgisi Ömer‟in kafasında saklıydı” (Huzeyfetü‟l Yemani(r.a)) *“Biz takva ve riyazeti öğrenmek için Hz. Ömer‟e eĢlik ederdik.”(Mesur bin Mahseme(r.a)) * “Vasıfları ve özellikleri bütün memurları üzerinde öyle bir etki bırakmıĢtır ki, hepsi de ona benzemiĢlerdir.” (Mesudi (Tarihçi) * “Hz. Faruk-u Azam‟ın dimağı, bir çok kapısı olan bir eve benzetilebilir. Mesela kapının birinde, cihanı fetheden orduları ve kahramanlarıyla Büyük Ġskender; diğerinde, meĢhur adaletiyle ve halkını koruması ile bilinen NuĢirevan (Hz.Ömer (r.a)‟i NuĢireven ile kıyaslamanın kesinlikle doğru olmadığını unutmamalıyız);diğer kapıda ilim ve irfanıyla, fazilet ve takvasıyla Ebu Hanife ve Ġmam Malik 89 bulunur. Diğer kapıda, Seyyid Abdülkadir Geylani ve Hace Alaaddin gibi mürĢitler vardır. BeĢinci kapıda Ġbn Ömer ve Ebu Hureyre gibi hadisçiler vardır. Sonuncu kapıda Mevlana Celaleddin Rumi ve ġeyh Feridüddin Attar gibi düĢünürler ile karĢılaĢırsınız. Halk bu evin etrafını sarmıĢtır. Herkes istediğini sorup, kendini tatmin eden cevabı alarak memnun ve mesut dönmektedir.” (ġah Veliyullah Dehlevi) * Hz. Ömer (r.a) hutbelerinde hadislerin konusunu söyler ve onlardan kuvvet alırdı. Bunu bilmeyenler, Hz. Ebubekir (r.a)‟in altı, Hz. Ömer (r.a)‟in yetmiĢ hadis rivayet etmesine ĢaĢırıp kalırlar. Halbuki gerçekte, hadis ilmini kuvvetlendiren kiĢi Hz. Ömer (r.a)‟dir.” (ġah Veliyullah Dehlevi) *Hz. Ömer (r.a) sahabelere danıĢır, meseleyi halledinceye kadar onlarla münazara ederdi. Bundan dolayıdır ki, onun bir çok fetvasına ve hükmüne dünyanın doğusunda ve batısında uyulur.” (ġah Veliyullah Dehlevi) * Hz. Ebu Bekir (r.a)‟in kısa halifeliği dönemi, Arap kabileleri içinde huzur ve güveni sağlama yolunda geçtiğinden, eline yeni bir Ġslam devletini düzenleme fırsatı geçmedi. Fakat gerçekten çok muhteĢem bir insan olan Hz. Ömer(r.a), halifelik yularını ele alınca, bitmez tükenmez bir gayretle, ele geçirilmiĢ ülkelerde halk huzur içinde yaĢasın, her tarafta refah ve güven hakim olsun diye çalıĢtı. Bu, Ġslam devletinin ta baĢtan beri sahip olageldiği çok önemli bir özelliktir.” “Hz. Ömer(r.a)‟in halifeliği çok büyük bir öneme sahipti. Ġslam ona çok büyük güç ve kuvvet bahĢetmiĢti. Hz. Ömer(r.a) ahlak açısından kendine has bir yaĢayıĢ tarzının, kendine özgü bir davranıĢ biçiminin insanı idi. Karakterinde olgunluk, huyunda yumuĢaklık vardı. Hak ve hukuk konularında kesin, katı ve prensip sahibiydi. YaĢayıĢında olgunlukta ve kesin davranıĢ ölçüleri içinde benzersizdi.” “ Hz. Ömer(r.a)‟in ölümü, çok büyük bir kayıp, Ġslam için ise çok büyük facia idi.” *Sir William Muir Ģöyle yazıyor: "Ġslam devletinde, Allah‟ın elçisi Hz. Muhammed (s.a.v.)‟den sonra Ömer(r.a) en büyük bir insandı. Azmi ve zekası sayesinde O, bu 10 sene içerisinde, Suriye‟yi, 90 Mısır‟ı ve Ġran‟ı Ġslam gücünün karĢısında baĢ eğdirmiĢ, o günden bugüne bu ülkeleri Ġslam‟a bağlamıĢtır. Bununla birlikte O, büyük bir devletin çok büyük bir hakimi idi. Hiçbir zaman meselenin özüne ulaĢmakta, hikmetle kuvvetle her meselede adaletle karar vermekte hata yapmadı. Kendisine Ģatafatlı ünvanlar verilmesine, büyük isimlerle çağırılmasına hiçbir zaman razı olmadı. Halkın dilinde sürekli kullanılan sade bir dille kendisine seslenilirdi “Arapların BaĢkanı” denilirdi. Uzak diyarlardan ona heyetler gelirdi de: “Halife nerededir?” diye araĢtırırlar, mescidin köĢelerinde oturan insanlardan:” Müminlerin Emiri mescidde midir?” diye sorarlardı. Halbuki O, onların karĢısında Sade elbise içerisinde oturmuĢ olarak bulunuyordu.” * Hz. Ömer (r.a) halife olduğunda geniĢliği bugünkü Türkiye'nin altı-yedi katı bir ülkeyi idare ediyordu. Buna rağmen O da, Ġslâm'a girdikten sonra baĢlattığı hayat ritmini asla değiĢtirmemiĢti; ve halife olduğunda Medine'nin en fakiri olduğu gibi, vefat ederken de yine en fakiriydi. Üzerindeki elbisede -rivayete nazaran- otuzdan fazla yama vardı. O'nu arayanlar ekseriyetle "Baki-i Garkat"ta baĢını bir mezar taĢına yaslamıĢ, öyle düĢünüyor bulurlardı. Krallara taç giydiren ve kralları tacından eden koca halifenin hiç değiĢmeyen hayat tarzı iĢte buydu!.. Ve bu O'nun aynı zamanda en tesirli tarafıydı. Buna, hâl dilinin gücü ve tesiri de diyebiliriz. *Hz. Ebu Bekr (r.a) bizim anlayıĢımıza göre hem Ģehiddir, hem de sıddîktır; fakat Ģehidlik bakımından üstünlük Hz. Ömer (r.a)‟e, sıddîkiyet bakımından büyüklük ise Hz. Ebu Bekr(r.a)‟e aittir. Aynı Ģekilde Hz. Ömer (r.a) de hem sıddîktir hem de Ģehiddir. Ancak sıddîkiyeti Hz. Ebu Bekr (r.a)‟den geri, Ģehidliği ise ileridir. Mutlak fazilete gelince onu yukarıda da söyledik: Hz. Ebu Bekr(r.a) mutlak fazîlette, Nebilerden sonra zirve insandır. *”Hz. Ömer (r.a)‟in öz torununu sokakta görüp tanımadığını, kendi torununu tanıyamayacak kadar bütün ümmetin dert ve ızdıraplarıyla dolu olduğunu okuyup öğrenince hayran kalmıĢtım ona.” *O ki, “Benden sonra peygamber gelseydi, Ömer olurdu” sözüyle serfirazdır. O ki, Allah Resûlü‟nün massettiği ledünnî ilmi ikinci derecede masseden insandır. O ki, ümmetin önünde bir kâmet-i bâlâdır. Bununla beraber O, mücadele ve mücahede dolu 91 hayatını bir taç halinde baĢına korken, Ģehadeti de sorguç olarak bu taca yerleĢtirme arzusundadır * “Hz. Ömer(r.a), daha geniĢ bir zamanda gerçekleĢtirdiği açılımlar ve bu açılımlara rağmen kendisini sıfırlamaktaki baĢarısı, vefatı anında “dünyaya girdiğim gibi çıkarsam kendimi mutlu sayacağım” cümlesiyle dile getirdiği duygulardaki derin mana, hakperestliği ve Allah‟ın inayetinden baĢka dayanak tanımayıĢıyla bende derin bir hayranlık hissi uyarıyor *Hz. Ömer (ra) kâinatı çok iyi anlamıĢtı. Devlet nasıl idare edilir, onu gayet iyi biliyordu. Bir asker, bir mücahit, aynı zamanda bir sofi, bir âbid ve bir zâhiddi. Dünyayı çok iyi anlamıĢ, eĢyanın tabiatına vâkıf ve onunla dengeli bir münasebeti vardı. Varlıkla içlidıĢlı; ihtiyacı kadar yiyor, içiyor; dinlenip istirahat ediyor; evlenip yuva kuruyor ama; kat‟iyen cismanî hayatı birinci iĢ ve gâye haline getirmiyordu. Mahmud Akkad, Abkariyat adlı eserinde diyor ki, “Hz. Ömer (r.a) döneminde Kufe gibi, Basra gibi Ģehirler kuruluyor. Seyyidina Hz. Ömer (r.a) diyor ki, “caddeleri 40 zira geniĢliğinde yapın.” Bu çok önemli bir Ģeydir. Yolculuğun o caddelerde gezme, deve ile, bağıĢlayın, küçük at arabaları ile olduğu bir dönemde 20 metre geniĢliğindeki yollar bugün çok önemlidir yani, Ģimdi bizim bu otobanlar gibidir. Kaynak vererek söylüyor orda. Bana çok enteresan gelmiĢti. 1520 sene evvel o meseleye bakınca çok enteresan gelmiĢtir. Bir ufuk meselesi. Bugünden ta yarınları öbür günleri görebilme meselesi” *Hz.Ömer (r.a) söz bilen bir insandır. Peygamberce söz söylemesini bilenlerdendi. Azmi peygamberane olduğu gibi, muhakemesi peygamberane olduğu gibi beyanı da peygamberanedir. O hutbe irad edeceği zaman -çok bildiğiniz Ģeylerdir-sahabenin allameleri bile onun hutbelerini dinlemek için Mekke'den Medine'ye, Medine'den Mekke'ye göç Eder, onun hutbesine ulaĢmaya çalıĢırlardı. *Ben Hz. Ömer (r.a)‟i sevdiğimi zannediyorum. Mesela bir gece rüyamda görmüĢüm. Bana cennet gibi gelmiĢti. Hz. Ömer(r.a)‟den Hikmetli Sözler: *ĠstiĢare etmeden uygulamaya konulan iĢler baĢarısızlığa mahkûmdur. *KıĢ mevsimi abidlerin ganimetidir. 92 *Hesaba çekilmeden evvel kendinizi hesaba çekiniz.(Bu söz hadis diye bilinirse de, gerçekte Hz. Ömer(r.a)‟in sözüdür.) *Bugünün iĢini yarına geciktirmeyiniz. ĠĢ bir vakit geri kalırsa hiçbir vakit ilerlemez. *Ġnsanların en akıllısı, insanların hareketini takdir edendir. *Soru soran adamın sorusundan onun akıl seviyesini anlarım. *Günah iĢlemekten vazgeçmek tövbeyle uğraĢmaktan daha kolaydır. *Adalet mülkün temelidir. *Kimin gülmesi çok olursa heybeti azalır. *Sadık dostlar edin ve sayılarını çoğalt. Çünkü onlar iyi günde süs, kötü günde destek olurlar. *Çocuklarınıza okuma yazmayı, yüzücülüğü, atıcılığı, biniciliği öğretiniz. *Allah yolunda Cihad, düĢmanla savaĢmakla birlikte, haram olan Ģeylerden de sakınmaktır. *Cihad amelin zirvesidir. *Allah bizi bu dinle aziz kıldı. Ondan baĢkası ile Ģereflenmek istediğiniz takdirde o sizi alçaltır. *En cömert insan, muhtaçken dahi verebilendir. *En iyi miras edeptir. *Zikrin en üstünü Allah‟ı anmanın yasak olduğu zaman ve yerde onu anmaktır. *En sevdiğim insan bana ayıp ve kusurlarımı söyleyendir. *Takva gözünün bebeği, gönlünün cilası olsun. *Zaferin akvası (en kuvvetlisi) takvadır. *KiĢinin erdemini dini, aslını aklı, insanlığını huyu belirler. *ĠĢsizliğin kötü sonuçlarından sakınınız. KuĢkusuz o, sarhoĢluktan daha zararlı olan kötülükleri kendisinde barındırır. *Ġman sözle değil,igereğine uymakla olur. *ÇalıĢma zahmetse, boĢ durma mahvolmadır. *Sabah uykusundan sakınınız. Çünkü o ağız kokusu ve nefes darlığı yapar. *Mümin amellerinde kusur ederse, girdiği günahın affı için bir dertle imtihan edilir. 93 *Namazı zayi eden bir adamı görürseniz, ona, Allah haklarından baĢka Ģeyleri daha çok zayi eden bir kiĢi gözüyle bakınız. *Sevmen aĢırı sevmemen yıpratıcı olmasın. *Mezardaki babasının ruhunu Ģad etmek isteyen, onun geride bıraktığı arkadaĢları ile iliĢkiyi kesmesin.” *Astına iyi muamele eden üstünden iyi muamele görür. *Nice bakıĢ vardır ki Ģehvet üretir; Ģehvetin çoğu ise geride sürekli kalan bir üzüntü bırakır. * "Fırat kıyısında bir deve helak olsa, Allah bunu Ömer'den sorar diye korkarım" * Hz. Ömer(r.a) bir gün sabah namazının sünnetini kıldı ve Ģöyle buyurdu: “Bu iki rekat en büyük nimetlerden daha değerlidir.” * “Günah iĢlemekten vazgeçmek, tevbe ile uğraĢmaktan daha kolaydır.” * “En çok sevdiğim kimse,bana ayıp ve kusurlarımı haber verendir.”(Süyûtî, Târîhu‟l-Hulefâ, s. 130) * “Çok konuĢan, çok yanılır. Çok yanılanın, hayâ duygusu azalır. Hayâ duygusu azalanın, günah ve harama düĢme endiĢesiyle Ģüphelilerden sakınma titizliği kaybolur. ġüphelilerden sakınma titizliği kaybolanın, kalbi ölür.” * “Gaybı bilme iddiâsı gibi olmasaydı, beĢ kimsenin cennet ehli olduklarına Ģâhitlik ederdim: 1) Çok çocuk sahibi (olup Ģükür ve sabır hâlinde) olan fakir. 2) Kocası kendisinden râzı olan (sâliha) kadın. 3) Mehr-i müsemmâsını (yâni nikâh esnâsında iki tarafın da rızâsıyla tâyin edilen mehrini) kocasına tasadduk eden kadın. 4) Baba ve anası kendisinden râzı olan kiĢi. 5) Günahından (nefret ederek samîmiyetle) tevbe eden kimse…” * “Bütün dostları gezdim, gördüm; dili muhafaza etmekten daha iyi dost göremedim. Bütün elbiseleri gördüm; iffet ve sakınmaktan daha iyi elbise görmedim. Bütün malları gördüm; kanaatten daha iyi mal görmedim. Bütün iyilikleri gördüm; nasihatten daha iyisini görmedim. Bütün yemekleri görüp tattım; sabırdan lezzetlisini görmedim.” * “Ġnsanlarla güzel dostluk kurmak, aklın yarısıdır. Yerinde sual sormak, ilmin yarısı; iyi tedbir almak da yaĢamanın yarısıdır.” 94 * “Âhiret yanında dünya nedir ki! Ancak tavĢanın bir defa sıçraması misâli bir Ģeydir.” (Ġbn-i Ebî ġeybe, Musannef, VIII, 152) * “Fazla lâkırdıyı terk eden kimseye hikmet bahĢedilir. Fazla (tecessüsle) bakmayı terk edenin kalbine tevâzû bahĢedilir. Fazla yemeyi terk edene ibâdet lezzeti bahĢedilir. Fazla gülmeyi terk edene heybet bahĢedilir. Mizahı terk edene izzet bahĢedilir. Dünya sevgisini terk edene, âhiret muhabbeti bahĢedilir. BaĢkasının ayıbı ile meĢgul olmayı terk edene, nefsinin ayıplarını ıslah etme hâli bahĢedilir. (Müteâl, yâni idrak ötesi olan) Allâh‟ın keyfiyetinde araĢtırma ve tecessüsü terk edene, nifaktan kurtuluĢ bahĢedilir.” *“On Ģey, on Ģeysiz düzelmez: Akıl, iffetsiz; fazîlet, ilimsiz; kurtuluĢ, korkusuz; sultan, adâletsiz; asâlet ve Ģeref, edepsiz; ferah, emniyetsiz; zenginlik, sehâvetsiz; fakirlik, kanaatsiz; yücelik, tevâzûsuz; cihâd, tevfiksiz iyileĢip düzelmez.” * “Merhamet etmeyene merhamet olunmaz, kusurları bağıĢlamayan bağıĢlanmaz, affetmeyen kiĢi affolunmaz, günahlardan korunmaya çalıĢmayan kimse de korunup takvâya erdirilmez.” (Buhârî, el-Edebü‟l-Müfred, s. 415, no: 371) * “Duâ, semâ ile arz arasında durur. Rasûlullâh(s.a.v)‟a salevât getirilmedikçe, Allâh‟a yükselmez.” (Tirmizî, Vitr, 21) * “Bizim çarĢımızda dîni(n ticâret kâidelerini) bilen kimseler satıcılık yapsın.” (Tirmizî, Vitr, 21/487) * “Yüze karĢı övmek, boğazlamak gibidir.” (Ġbn-i Kuteybe, elMesâil, s. 145) Hz. Ömer(r.a), vâlilerine Ģöyle yazmıĢtır: “Benim katımda en mühim iĢiniz namazdır. Kim onu koruyup vakitlerine dikkat ederse, dînini korumuĢ olur; kim de onu yerine getirmeyip yitirirse, dînini de kısa zamanda yitirir.” (Muvatta‟, Vukûtu‟sSalât, 6) Kadı ġurayh, Hz.Ömer(r.a)‟e mektup yazarak nasıl hükmedeceğini sordu. Hz.Ömer(r.a) cevâben Ģöyle yazdı: “Allâh‟ın kitabında olanlarla hükmet. Eğer onda bulamazsan Allah Rasûlü‟nün sünnetiyle hükmet. Allâh‟ın kitabı ve Rasûlü‟nün sünnetinde de bulamazsan sâlihlerin verdiği hükümlerle hüküm ver. Sâlihlerin verdiği hükümler arasında da yoksa istersen devam et hükmünü ver, istersen geri dur. Geri durup hüküm vermemenin senin için daha hayırlı olduğu kanaatindeyim. Ve‟sselâm.”(Nesâî, Kudât, 11/3) 95 “Zenginlik de fakirlik de aynı Ģekilde birer binektir. Hangisine bineceğime aldırmıyorum.” “En akıllı kimse, insanların hareketlerini en iyi takdîr edendir.” “Bir kimsenin sorduğu sorudan onun akıl seviyesini anlarım.” “Bugünün iĢini yarına bırakma!” “ĠĢ bir kere geri kalırsa artık hiçbir zaman ilerleyemez.” “ġerri bilmeyen, onun tuzağına düĢer.” “Dünyaya az meylet ki hür yaĢayasın. (Nefsin esâretine düĢmeyesin.)” “Ġnandığınız gibi yaĢamıyorsanız, yaĢadığınız gibi inanmaya baĢlarsınız.” “Ġnsanları düzeltebilmeniz için önce kendinizi ıslah etmeniz gerekir.” “Ġnsanların en câhili (ve ahmağı), kendi âhiretini baĢkasının dünyası için satandır.” “Bir iyiliğin Ģerefi, geciktirilmeden hemen yapılmasındadır.” “Kötü bir iĢin en gizli Ģâhidi vicdânımızdır.” [Nitekim Efendimiz -aleyhissalâtü vesselâm-, iyiliğin ne olduğunu sormaya gelen birine; “Kalbine danıĢ! Ġyilik, kalbinin müsterih olduğu ve yapılmasını tasdik ettiği Ģeydir. Günah ise içini tırmalayan ve baĢkaları sana «Yap!» diye fetvâlar verse bile, içinde Ģüphe ve tereddüt uyandıran Ģeydir.” buyurmuĢtur. (Ġbn-i Hanbel, IV, 227-228)] “Sırrını gizleyen, kendine hâkim olur.” “ġiddet göstermeksizin kuvvetli, zayıflık belirtmeksizin yumuĢak ol.” ĠĢte böyle yüce bir kalbî kıvâma ve takvâ hayâtına sâhip olan Hz. Ömer (r.a) dâimâ: “Ey Allâh‟ım! Beni ansızın yakalamandan, gaflet içerisinde bırakmandan ve gâfillerden kılmandan Sana sığınıyorum.” diye duâ ederdi. AkĢamları da, elindeki kamçısıyla ayaklarına vurur ve; “Bugün ne yaptın ey Ömer?” diye kendisini hesâba çekerdi. Bu nefs muhâsebesini her akĢam kendine vird edinmiĢti. ġüphesiz ki bütün bu hassâsiyetler, ondan bize yâdigâr kalan en güzel irĢad numûneleridir. Bizler de o mübârek sahâbînin bu güzel hâllerini ve hatıralarını gönlümüze nakĢetmeli ve sık sık; “Bugün Allâh için ne yaptım?” diyerek kendimizi vicdan muhâsebesine çekmeliyiz. Maddî ve mânevî vazîfelerimizde gaflet, ihmâl, atâlet ve 96 tembellik göstermekten titizlikle sakınmalıyız. Rabbimizin huzûrunda hesaba çekilmeden evvel kendimizle hesaplaĢmalıyız. Rabbimiz âhiretteki hesâbımızı kolay getirsin. Îman ve güzel ahlâk iklîminde amel-i sâlihlerle dolu bir dünya hayatı yaĢayıp ebedî hayâtın saâdetiyle gönüllerimizi mes‟ûd eylesin. Hz. Ömer(r.a)‟ın “Fâruk” sıfatından gönüllerimize bir nasip ihsân eylesin!Âmîn! Kur‟ân ile YücelmiĢ Bir Ömür Hz.Ömer(r.a)‟ın Kur‟ân-ı Kerîm‟e ittibâ hassâsiyeti de çok derindi. Nitekim onun Ġslâm ile Ģereflenmesine, kız kardeĢi Fâtıma‟nın evinde dinlediği Kur‟ân-ı Kerîm vesîle olmuĢtu. Hz.Ömer(r.a), Kur‟ân-ı Kerîm‟in muhtevâsına nüfûz edebilmek ve muktezâsınca yaĢamak için çok gayret gösterirdi. Bu hâl kendisine sonsuz bir haz ve lezzet verirdi. Rivâyete göre Bakara Sûresi‟ni on iki senede bizzat yaĢayarak ikmâl etmiĢ ve bitirince de Ģükür niyetiyle bir deve kurban etmiĢti. (Kurtubî, el-Câmî, I, 40) Velhâsıl Hz.Ömer(r.a), Kur‟ân ve Sünnet‟e bağlılıktaki sarsılmaz sebâtı, Allah yolunda ihlâs ve gayretteki örnek tavrı, hikmetler ve ibretlerle dolu hayatı ile, müstesnâ bir irĢad ve irfan menbaıdır. Nitekim Hz.Ömer(r.a) vefât ettiğinde Abdullah bin Mes‟ûd(r.a) büyük bir teessür içinde; “Ġlmin onda dokuzu gitti.” demiĢtir. Bunu duyan sahâbîler kendisine; “Daha içimizde âlimler var!” dediklerinde de cevâben; “Ben mârifet ilminden bahsediyorum.” demiĢtir. ĠĢte o mârifet menbaından lâyıkıyla istifâdenin lüzûmu sadedinde Hz.ÂiĢe(r.anha) vâlidemiz de Ģöyle buyurmuĢtur:“Meclislerinizi Rasûlullah(s.a.v)‟e salevât getirmek ve Ömer bin Hattâb(r.a)‟dan bahsetmekle süsleyiniz.” (Ġbnü‟l-Cevzî, Menâkıb, s. 276) Allah Rasûlü‟ne Muhabbeti Birgün Efendimiz (s.a.v), umre için kendisinden izin isteyen Hz. Ömer(r.a)‟e muhabbetle: “Bizi de duânda unutma kardeĢim!” buyurmuĢtu. Bu iltifat karĢısında son derece duygulanan Hz.Ömer(r.a):“O kadar sevindim ki 97 sanki dünyâlar benim oldu.” demiĢti. Zîrâ Allâh‟ın Rasûlü‟nden gelen küçük bir iltifat, dünyalara bedeldi. Hz.Ömer(r.a)‟in Peygamber muhabbetini sergileyen Ģu misal de câlib-i dikkattir: Peygamber Efendimiz(s.a.v)‟i çok seven, Firâs adlı bir sahâbî vardı. Efendimiz‟e olan muhabbetinden dolayı teberrüken O‟nun bir eĢyâsına sahip olmak istiyordu. Birgün Efendimiz‟in, önündeki bir tabaktan yemek yediğini gördü ve tabağın kendisine hediye edilmesini istedi. Kimsenin isteğini geri çevirmeyen Allah Rasûlü(s.a.v) de tabağı ona hediye etti. Hz.Ömer(r.a) zaman zaman Firâs‟ın evine gider:“–Hele şu mübârek tabağı bir getir.” derdi. Allah Rasûlü(s.a.v)‟nün mübârek ellerinin değdiği bu tabağı zemzemle doldurup kana kana içer; artan suları yüzüne gözüne serperdi. (Ġbn-i Hacer, el-Ġsâbe, III, 202) Halîfe Hz.Ömer(r.a), bâzen borçlanıyor, sıkıntı içinde hayâtını idâme ettiriyordu. Hazîneden ancak kifâyet miktarı bir tahsisat almayı kabul etmiĢti ve bununla da zor geçiniyordu. Onun bu mütevâzı hâli sebebiyle, kendisini tanımayan kimseler, onun, müslümanların halîfesi olduğunun farkına varamazlardı. Ashâbın ileri gelenleri, halîfenin bu hâline dayanamadılar. MaaĢını artırmak istediler. Fakat bunu kendisine söylemekten çekindikleri için, Peygamber Efendimiz(s.a.v)‟in zevcesi ve aynı zamanda Hz.Ömer(r.a)‟in kızı olan Hafsa(r.anha) vâlidemize baĢvurdular. Babasına bu teklifi arz etmesini istediler. Hz.Hafsa(r.anha), ashâbın bu teklifini babasına açtı. Peygamber Efendimiz(s.a.v)‟in gün boyu açlıktan kıvranıp karnını doyuracak bir tek hurma bile bulamadığı günlerine Ģâhid olmuĢ bulunan Hz. Ömer(r.a) kızı Hafsa(r.anha)‟ya:“–Kızım! Rasûlullâh‟ın yeme-içme ve giyimde hâli nasıldı?” diye sordu. “Kifâyet miktarı (ancak yetecek derecede) idi.” cevâbını alınca da sözlerine Ģöyle devâm etti: “Ġki dost (Hazret-i Peygamber‟le Ebû Bekir) ve ben, aynı yolda giden üç yolcuya benzeriz. Birincimiz (Hazret-i Peygamber) makâmına vardı. Diğeri (Ebû Bekir) aynı yoldan giderek birinciye kavuĢtu. Üçüncü olarak ben de arkadaĢlarıma ulaĢmak isterim. Eğer fazla yükle gidersem, onlara yetiĢemem! Yoksa sen, bu yolun üçüncüsü olmamı istemez misin?” dedi. 98 Ömer(r.a)‟ın tek gâyesi, Allâh‟ın rızâsı idi. Bu hedefe öyle büyük bir azimle yönelmiĢti ki, ona ulaĢma yolundaki bütün iptilâ ve musîbetler nazarında bir hiç hâline gelmiĢti. Bu uğurda her türlü çile ve ıztırabı büyük bir sabır, rızâ ve teslîmiyetle karĢılıyordu. Allah Rasûlü birçok defa kendisini cennetle müjdelemesine rağmen, bütün hayatını sıkı bir riyâzat hâlinde yaĢıyordu. Uğradığı suikast sebebiyle ağır yaralandığında kendisine: “Yerinize birini tâyin etseniz!” denilmiĢti. O ise, hak ve adâlette kılı kırk yaran titizliğine rağmen Ģöyle cevap verdi: “Sizin mes‟ûliyetinizi sağken üstlendiğim gibi (o mes‟ûliyeti) vefat ettikten sonra da mı taĢıyayım? Ben yaptığım halîfelikten bir mükâfat beklemiyorum. Bu vazîfedeki sevaplarımla vebâlimin birbirini dengelemesini ne kadar isterim! Ne lehime ne de aleyhime! Yeter ki (ilâhî mahkemede) muâheze edilmeyeyim!” Yerine, oğlu Abdullâh‟ı bırakması teklif edildiğinde de:“–Bir evden bir kurban yeter!” buyurdu. ĠĢte o mübârek sahâbî, ümmetin mes‟ûliyetini yüklendiği, dertleriyle dertlendiği için, kendi dertlerini unutmuĢtu. Onun en mühim tasası, insanların huzur ve selâmetiydi. Bu yolda yegâne örneği de, Efendimiz(s.a.v) idi. O‟nun Allah yolunda katlandığı çile ve ıztırapları hiçbir zaman unutmuyor, tıpkı karda yürüyen bir insanın izini takip edercesine, Efendimiz‟in mübârek izinde mesâfe alıyordu. Küçük Bir çocuktan Büyük Bir Ders Adaletiyle meĢhur Hz. Ömer (r.a.), ezanın okunmasıyla birlikte camiye yönelmiĢti. Arkasından gelen küçük bir çocuk, Hz. Ömer‟i (r.a.) geçip hızlı adımlarla ilerledi. Hz. Ömer (r.a.), çocuktaki bu telaĢın neden kaynaklandığını merak etti. Ġçinden “Acaba bir derdi, bir sıkıntısı mı var?” diye geçirdi. Hemen yetiĢip “Yavrum, hayırdır, telaĢlı tekalĢlı nereyegidiyorsun?” diye sordu. Hz. Ömer‟i (r.a.) tanımayan çocuk:”Camiye gidiyorum amca!” Hz. Ömer (r.a.) ĢaĢırmıĢtı. Zira çocuk, çok küçüktü. Hz. Ömer (r.a.), hayretini gizlemeyerek çocuğa Ģöyle dedi: Yavrum, sen daha küçüksün! Namazsana farz değil, bu kadar telaĢa gerek yok ki! Çocuk, Hz. Ömer‟in (r.a.) bu sözüne katılmadığını belirten bir tavırla cevap verdi:– Amca, amca! Bu iĢin büyüğü küçüğü olmaz! Mahallemizde daha dün bir çocuk öldü. Üstelik o, benden de küçüktü. Ölüm denen gerçeğin büyük küçük ayırdığı yok! O yüzden her yaĢta 99 buna hazır olmak gerek. Hem bu yaĢta namaza alıĢmazsam büyüyünce zor gelebilir! Ölüm, büyük küçük ayırmaz. Her iĢimizi sanki hemen ölecekmiĢiz gibi itinayla yapmalıyız Ahde Vefa Hz. Ömer(r.a) arkadaĢlarıyla sohbetederken, huzura üç genç girerler. Derler ki: Ey halife, bu aramızdaki arkadaĢ bizim babamızı öldürdü. Ne gerekiyorsa lütfen yerine getirin. Bu söz üzerine Hz.Ömer(r.a) suçlanan gence dönerek: Söyledikleri doğru mu diye sorar. Suçlanan genç der ki: Evet doğru. Bu söz üzerine Hz Ömer(r.a) anlat bakalım nasıl oldu diye sorar: Bunun üzerine genç anlatmaya baĢlar:- Ben bulunduğum kasabada hali vakti yerinde olan bir insanım, ailemle beraber gezmeye çıktık, kader bizi arkadaĢların bulunduğu yere getirdi. Affedersiniz hayvanlarımın arasında bir güzel atım var ki gören bir defa daha bakıyor. Hayvana ne yaptıysam bu arkadaĢların bahçesinden meyve koparmasına engel olamadım; arkadaĢların babası içerden hıĢımla çıktı atıma bir taĢ attı, atım oracıkta öldü. Nefsime bu durum ağır geldi, bende bir taĢ attım, babası öldü. Kaçmak istedim fakat arkadaĢlar beni yakaladı, durum bundan ibaret. Bu söz üzerine Hz Ömer(r.a): Söyleyecek bir Ģey yok, bu suçun cezası idam. Madem suçunu da kabul ettin, dedi. Bu sözden sonra delikanlı söz alarak: Efendim bir özrüm var, diyerek konuĢmaya baĢladı. “ Ben memleketinde zengin bir insanım, babam rahmetli olmadan bana epey bir altın bıraktı. Gelirken kardeĢim küçük olduğu için saklamak zorunda kaldım. ġimdi siz bu cezayı infaz ederseniz yetimin hakkını zayi ettiğiniz için Allah indinde sorumlu olursunuz. Bana üç gün izin verirseniz ben emaneti kardeĢime teslim eder gelirim. Bu üç gün için de yerime birini bulurum, der.” Hz. Ömer(r.a) dayanamaz der ki: Bu topluluğa yabancı birisin, senin yerine kim kalır ki?!Sözün burasında genç adam ortama bir göz atar, der ki: Bu zat benim yerime kalır.O zat Hz. Peygamber Efendimizin(s.a.v) en iyi arkadaĢlarından, Amr Ġbni As(r.a)‟dan baĢkası değildir. 100 Hz.Ömer(r.a) Amr(r.a)‟a dönerek: Ey Amr, delikanlıyı duydun, der. O yüce sahabi: Evet, ben kefilim” der ve genç adam serbest bırakılır. Üçüncü günün sonunda vakit dolmak üzere ama gençten bir haber yoktur. Medine‟nin ileri gelenleri Hz. Ömer(r.a)‟e çıkarak gencin gelmeyeceği, dolayısıyla Amr Ġbni As(r.a)‟a verilecek idam yerine maktulün diyetini vermeyi teklif ederler. Fakat gençler razı olmaz ve babamızın kanı yerde kalsın istemiyoruz derler. Hz. Ömer(r.a) kendinden beklenen cevabı verir der ki: Bu kefil babam olsa fark etmez, cezayı infaz ederim. Amr Ġbni As(r.a) ise tam bir teslimiyet içerisinde der ki: Biz de sözümün arkasındayız. Bu arada kalabalıkta bir dalgalanma olur ve insanların arasından genç görünür. Hz.Ömer(r.a) gence dönerek der ki: Evladım gelmeme gibi önemli bir nedenin vardı neden geldin? Genç vakurla baĢını kaldırır ve (günümüz insanı için pek de önemli olmayan): AHDE VEFASIZLIK ETTĠ, demeyesiniz diye geldim der. Hz.Ömer(r.a) baĢını bu defa çevirir ve Amr Ġbni As(r.a)‟a der ki: Ey Amr, sen bu delikanlıyı tanımıyorsun nasıl oldu onun yerine kefil oldun. Amr Ġbni As(r.a), vakurla kanımızı donduracak bir cevap verir: Bu kadar insanin içerisinden beni seçti. ĠNSANLIK ÖLDÜ, dedirtmemek için kabul ettim, der. Sıra gençlere gelir, derler ki: Biz bu davadan vazgeçiyoruz. Bu sözün üzerine Hz Ömer(r.a): -Ne oldu, biraz evvel babamızın kanı yerde kalmasın diyordunuz, ne oldu da vazgeçiyorsunuz?,der. Gençlerin cevabı da dehĢetlidir: MERHAMETLĠ ĠNSAN KALMADI, demeyesiniz diye. KERAMETLERĠ: * Hz.Ömer (r.a), halifeliği zamanında Bizans Ġmparatoruna elçi gönderip dîne davet etti. Bizans elçisi Medinei münevvere‟ye geldi Hz.Ömer(r.a) ihtiyâr bir kadının duvarını yaptırıyordu. Elçinin geldiğini haber verdiler. Buraya gelsin buyurdu. Efendim, ellerinizi yıkayıp bir yere otursanız nasıl 101 olur? Dediler. Kabûl buyurmadı. Elçiyi çağırdılar. Arap padiĢahı bu mudur? Böyle olduğunu bilsem gelmezdim ve Bizans Ġmparatoru da beni göndermezdi, dedi. Hz.Ömer(r.a) çamurlu mübârek iki parmağı ile iĢâret ederek, eğer göndermeseydi, onun iki gözünü çıkarırdım buyurdu. Hz.Ömer(r.a), parmağı ile iĢâret edince, iki çamurlu parmak gelip, Bizans Ġmparatorunun gözlerini kör eyledi. Parmakların çamuru gözlerinin üzerinde kaldı, silmek mümkün olmadı. Bir zaman sonra elçi dönünce Ġmparatorun gözlerinin kör olduğunu gördü. Sebebini araĢtırdı. Hz.Ömer(r.a) ile geçen hadîseyi de anlatınca hepsi hayret ettiler. * Ġran‟a gönderdiği orduya kumandan tayin ettiği Hz.Sariye (r.a) ordusu ile mağlup olmak üzere idi. Bu sırada Hz.Ömer(r.a) Medine‟de Cuma hutbesi okuyordu. Hutbe arasında “Dağa yaslan yâ Sâriye, dağa yaslan yâ Sâriye” diye bağırdı. Sâriye iĢitip ordusunu dağa çekti. Arkasını dağa verip bir cepheden düĢman ile karĢılaĢmak sûretiyle zafere ulaĢtı. Hz.Ömer(r.a)‟in bu hadîseyi görmesi ve sesini duyurması onun kerâmetlerinden biridir. * Hz.Ömer zamanında bir ticâret kervanı gelip Medine‟nin yakınında konaklamıĢtı. Çok yorgun oldukları için hepsi derin bir uykuya dalmıĢtı. Hz.Ömer(r.a) bu kervandan haberdar olup, Ashâb-ı kiramdan Abdurrahmân bin Avf‟ı (r.a) da yanına alıp, sabaha kadar kervanın etrâfında dolaĢarak onlara herhangi bir zarar gelmemesi için bekledi. Kervanda bulunanlar ancak sabaha karĢı bundan haberdar oldular. Kendilerini bekleyen bu kiĢinin kim olduğunu merak ettiler. Sabaha karĢı uzaklaĢıp gittiklerini görünce içlerinden biri takibe baĢladı. Hz.Ömer(r.a)‟in mescide girip namaz kıldırmasından sonra merakla bu zat kimdir diye soran kimse, onun Müslümanların halifesi olduğunu öğrenip kervanda bulunanlara giderek hâdiseyi anlattı. Kervandakiler onun Müslüman olmayanlara yardımı böyle olursa, kimbilir Müslümanlara Ģefkati ve yardımı ne kadar çoktur. O‟nun dîni gerçekten hak dindir, dediler. Daha sonra da Hz.Ömer(r.a)‟in huzûruna gidip hepsi Müslüman oldular. 102 * Hz.Ömer (r.a)‟in ordusunun Ġran‟ı fethettiği gece Hz.Osman (r.a) huzûruna girip selâm vermiĢti. Hz.Ömer(r.a) acele mektûb yazıyordu. Mektûbu yazıp bitirince yanmakta olan lambayı söndürüp, baĢka bir lamba yaktı. Hz.Osman(r.a)‟ın selâmına cevap verip konuĢmaya baĢladıktan sonra, Hz.Osman(r.a) lâmbayı söndürüp, baĢka bir lâmba yakmasının sebebini sorunca, söndürdüğüm lamba Beytül-malındır. Bana âit değildir. Onu Müslümanların iĢini görmek için yakmıĢtım, onların iĢini görmek için yazdığım mektûb bitti. ġimdi seninle Ģahsî iĢim için konuĢuyoruz, bunun için de kendime âit olan lambayı yaktım buyurdu. * Hz.Ömer (r.a), bir kaç bin askeri harbe göndermiĢti. Harbe gidenlerin evlerine adam gönderip, hallerini sorması ve geceleri kendisinin Ģehri gezmesi âdeti idi. Bir gece Ģehri dolaĢıyordu. Bir evin önünden geçerken, ağlayan bir kadın sesi duydu. Kulak verdi. Halife kocamı harbe gönderdi. Biz burada aç-susuz kaldık. Yarın çocukları götürüp halifenin kapısına bırakacağım, diyordu. Hz.Ömer(r.a) dayanamadı. Gidip bir miktar yağ ve bir çuval unu sırtına alıp, kadının evine getirdi. AteĢ yakıp yemek piĢirdi. Çocukları kaldırıp yedirdi. Sonra kadından özür diledi. ġimdiye kadar sizin halinizi bilmiyordum. Ġhtiyâcınız olursa, hemen bize bildirin diyerek ayrıldı. Kadın, Hz.Ömer(r.a)‟in akıllara hayret veren tevâzu ve adâleti karĢısında mahcup olup, hayır duâlar etti. * Hz.Ömer (r.a) Irak‟a Ġslâm ordusunu gönderip, kısa zamanda Allah‟u Teâlâ‟nın yardımıyla zafer kazandılar. Kiliseleri câmi, puthâneleri mescid yaptılar. Sağ sâlim ve ganîmetlerle döndüler. Hz.Ömer(r.a)‟in huzûruna vardıklarında halife Ġslâm ordusuna hiç bakmadı. Ne yaptınız? Diye sual bile sormadı. Halifenin bu muâmelesi Ashâb-ı kirâm‟a çok ağır geldi. Hz.Ömer(r.a)‟in oğlu Abdullah(r.a)‟ı mescidde görüp halifenin onlara karĢı alâkasızlığından Ģikâyet ettiler. Hz.Abdullah(r.a): “Babamın huzûruna bu elbiselerinizle mi çıktınız?” dedi. 103 Meğer Ġslâm ordusu, Ġran‟ın süslü elbiselerinden giymiĢlerdi. Ashâb-ı kiram, Hz.Abdullah(r.a)‟ın iĢâretiyle gidip elbiselerini değiĢtirdiler. Böylece Hz.Ömer(r.a)‟in huzûruna vardılar. Bu sefer Hz.Ömer(r.a) bunları iyi karĢılayıp her birinin ayrı ayrı hâlini, hatırını sordu. Ashâb-ı güzinden birisi cesâret edip, kalktı: “Yâ Emîrel-mü‟minîn ilk görüĢmemizde bize hiç iltifât etmediniz. Ġkinci görüĢmemizde çok iyi karĢıladınız. Bunun sebebi nedir?” diye sordu. Hz.Ömer(r.a): “Sizi, elbiselerinizi değiĢtirmiĢ görünce kendi kendime: “Ashâb-ı güzîn benim hayâtımda elbiselerini değiĢtirdiler. Birkaç gün sonra Allah korusun kalplerini değiĢtirirler. Dünyâyı sevmeleri artar. Yarın kıyâmet gününde Resûlullah‟a (s.a.v) kavuĢunca, Yâ Ömer! Senin halifeliğin zamanında benim Ashâbım elbiselerini değiĢtirdiler sonra kalbleri değiĢti. Niçin manî olmadın? Diye hitâb eder, azarlar diye korktum.” Onun için Ġran‟ın süslü elbiselerini giydiğiniz zaman her biriniz gözüme bir belâ dikeni gibi göründünüz. Fakat elhamdülillah elbiselerinizi değiĢtirince, endiĢe ettiğim tehlike ortadan kalktı. Size iyi muâmelede bulundum.” buyurdular. * Hz.Ömer (r.a) zamanında ġam Ģehri civarında bir kal‟a muhasara edildi. Öğleye kadar kal‟a feth edilmedi. Hz.Ömer(r.a), gadaba geldi. Ġslâm askerini huzûruna çağırdı. “Kal‟a henüz feth edilemedi. Kâfirler, Ġslâm askeri karĢısında bu kadar dayanamazdı. Aramızda birisi bir hatâ yapmıĢ olmasın” buyurdu. Ġslâm askeri hayret edip, tevbe ve istiğfar etmeğe baĢladılar. O sırada bir kiĢi ağlayarak Hz.Ömer(r.a)‟in huzûruna geldi “Yâ Emîrel-mü‟minîn! Bu gece teheccüde kalktığım zaman karanlık olduğu için misvakımı arayıp bulamadım. Misvaksiz namaz kıldım. Sizin aradığınız hata benim bu hatâmdır,” dedi. Hz.Ömer(r.a): “Tevbe ve istiğfar etmeğe devam et,” buyurdu. Bir saat sonra kal‟a fetholundu. * Hz.Ömer (r.a) halifelik müddetince kendinden evvel hiç kimsenin yapamadığını ve sonra da kimsenin yapamayacağı Ģekilde adâlet üzere hareket etmiĢtir. Zamanında kurt koyuna 104 zarar vermeğe cesâret edemezdi. Hz.Ömer(r.a)‟in Ģehîd olduğu gün, bir çoban koyunların yanında dururken bir kurt koyuna saldırdı. Çoban: “(Hemen feryâd ederek) Vah Hz.Ömer,” (dedi ve ağladı.) “Ġnnâ lillah ve innâ...” âyet-i kerîmesini okudu. Çobanlar ona: “Hz.Ömer(r.a)‟in irtihâl ettiğini (vefâtını) nereden bildin?” diye sordular. Çoban: “Hz.Ömer(r.a)‟in zamanında kurt koyuna değil saldırmak, bakmağa bile cesâret edemezdi. ġimdi kurdun koyuna saldırdığını gördüm. Hz.Ömer(r.a)”in Ģehîd olduğunu anladım,” dedi. * Hz.Ömer (r.a) öğle sıcağında soyunup, zekât olarak Beyt-ül-mala alınan develeri bağlardı. “Yâ Emîre‟l-mü‟minîn! Niçin siz zahmet çekiyorsunuz! Birine emir buyurun bağlasın,” dediler. Hz.Ömer(r.a): “Bunlar, fakîrlerin hakkıdır. Hak teâlâ beni bunlara bakmağa memur etti. ĠĢlerini de kendim görmem iyi olur. Âhirette bunlar benden sorulacaktır,” buyurdu. * Bir genç, BeĢ vakit namazı Hz.Ömer (r.a) ile kılardı. Hz.Ömer(r.a) her selâm veriĢinde, genci arkasında görürdü. Hz.Ömer(r.a) de bu genci sevmiĢti. Bir güzel kadın bu gence âĢık olup, her zaman haber göndererek evine çağırtır, fakat genç râzı olmaz, yanına gitmezdi. Bu kadın, uzun müddet gencin arkasına düĢtüğü halde, kendisini gence sevdiremedi. Kadın, bir kocakarıya baĢvurdu. Kocakarı: “Seni bu gece o gençle bir araya getirirsem, bana ne ikramda bulunursun?” dedi. Kadın: “Bu iĢi yaparsan, sana çok Ģeyler vereceğim,” dedi. Kocakarı evinde otururken; genç yatsı namazını kılmıĢ, evine dönüyordu. Yol üzerinde bulunan kocakarının evinin önünden geçerken, kocakarı: “Bana yardım edene, Hak teâlâ da yardım etsin,” diye feryâd etti. Genç bu feryadı duyunca, kocakarıdan feryadının sebebini sordu. Kocakarı: “Bir koyun kaçırdım, tutamıyorum, bana yardım et,” dedi. Genç bu söze inanıp evden içeri girdi. Gence aĢık olan kadın, kapıyı kilitleyip gencin ayaklarına sarılarak yalvarmağa baĢladı: “Ne zamandan beri senin derdinle yanıyorum, bana hiç vefa etmiyorsun. Sana ancak bu hileyi yaparak kavuĢtum,” diyerek genci kuvvetle tuttu. Genç, yine 105 kadına iltifât etmedi, yüzüne bakmadı. Kadın genci çok övdüğü hâlde, genç yine kadının yüzüne bakmıyordu. Kadın “Yâ bana yaklaĢ arzumu yerine getir veya feryâd eder bütün mahalle halkını buraya toplarım, rüsvây olursun,” dedi. Genç: Âhirette rüsvây olacağıma burada olurum, dedi. Genci hiçbir yolla aldatamıyan kadın, feryâd etmeğe baĢladı. Bütün mahalle halkı evin etrâfına toplandılar. Kadın: “Bu gece kapımı kilitleyip yatarken, bu adam gelip bana tecavüz etmek istedi. Onun için sizi çağırdım,” dedi.Mahalle halkı içeri girip, genci dövdü, hattâ baĢını birkaç yerden yarıp, ellerini, bağlayarak, Hz.Ömer(r.a)‟in huzûruna getirdiler. Hz.Ömer(r.a), sabah namazını kıldıktan sonra, o genci görememiĢti. Acaba hasta mı oldu, yoksa baĢka bir Ģey mi oldu diye düĢünürken bir takım insanların arasında genci gördü. Kadın da oraya gelmiĢ, feryadı ayyuka çıkıyordu. Genç, Hz.Ömer(r.a)‟in heybetinden çok korkardı. Hz.Ömer(r.a) gadaba gelince vücudundaki kıllar dikilirdi. Fakat bu gadabı din için, Ġslâm gayreti içindi. Dünyâ iĢlerinde gadaplanmaz, mübârek kalbini dünyâya bağlamazdı. Varlık onun yanında yoklukla bir, hattâ yokluk daha kıymetli idi. Hz.Ömer(r.a) genci o halde görünce: “Yâ Rabbi! Bu gence hüsn-i zannım vardır. Resûlünün(s.a.v) hürmeti için beni bu zannımdan döndürme!” diye duâda bulundu. (Sonra genci yanına çağırdı) “Senin hakkında iyi düĢünürüm. Bu çirkin iĢi senin yapacağını zannetmiyordum. Korkma, yakın gel, Hak teâlâ doğru kullarının yardımcısıdır,” buyurdu. Genç: “Bu kadın bana bir kaç yıldır âĢık olmuĢtu. Çok kere haber gönderdiği halde râzı olmamıĢtım. Sonunda bir kocakarı hilesiyle beni evine çağırdı. Ondan sonraki hadîseleri de birer birer anlattı. Hz.Ömer(r.a): “O kocakarıyı görünce tanır mısın?” buyurdu. Genç: “Evet tanırım,” dedi. ġehirdeki bütün kocakarıların dıĢarı çıkmaları emir edildi. Hepsi bir yerde 106 gizlenen gencin önünden geçtiler. Genç, hile yapan kocakarıyı tanıdı. Kocakarıyı Hz.Ömer(r.a)‟in huzûruna götürdüler. Hz.Ömer(r.a)‟in heybetine dayanamayıp, para için bu iĢi, yaptığını ikrâr etti. Kocakarı söyleyince, âĢık olan kadın ne yaptıklarını anlattı. Hz.Ömer(r.a) (Kalkıp, gencin ellerini çözüp, mendili ile baĢının kanını silip bağladı.) Allah‟u Teâlâ‟ya hamd olsun ki, Resûl-i Ekrem(s.a.v)‟in “Ümmetimden, kardeĢim Yûsuf aleyhisselâmın kendini Zeliha‟dan sakladığı gibi, yabancı kadınlardan muhafaza eden sıddîklar çıkacaktır” hadîs-i Ģerîfi bizim zamanımızda bu gence nasîb oldu.” buyurdu. Gencin sırtını okĢayarak hayır duâ etti. * Hz.Ömer(r.a) halife iken bir bayram gelmiĢti. Herkes çocuklarına yeni elbiseler alıyordu. Hz.Ömer(r.a)‟in oğlunun elbisesi eski idi. Bayram günü çocuklar, eski elbiseli olan halifenin çocuklarıyla alay etmeğe baĢladılar. Hz.Ömer(r.a)‟in oğlu, ağlayarak babasının yanına geldi. Hz.Ömer(r.a), oğluna Ģefkat edip acıyarak, Beyt-ül-mâlın emînini çağırdı. Oğlunun ağlama sebebini anlattıktan sonra, gelecek ayın maaĢından bir miktar vermesini istedi. Beyt-ül-mâl emîni: “Yâ Emîr-elmü‟minîn, yaĢayacağınızı muhakkak biliyor musunuz ki, hak etmediğiniz paradan istiyorsunuz?” dedi. Hz.Ömer(r.a) “Allah‟u Teâlâ‟dan baĢka kimse bilemez,” buyurdu. “O zaman Yâ Halife! YaĢayacağınızı bilmedikten sonra, ne almanız size yakıĢır, ne de bizim vermemiz makûl olur,” dedi. Hz.Ömer(r.a), söylediğine piĢman olup, Beyt-ül-mâl emîninin sözünü beğendi, hayır duâ buyurdu. Allah‟u Teâlâ çocuğunun kalbine bir yolla teselli verip, her biri safâyı kalb ile gittiler. * Bir gece Hz.Ömer (r.a) Medine-i Münevvere‟de geziyordu. Bir kadın: (Kızına evi içinde) “süte biraz su kat,” diyordu. Kız: “Emîr-ül-mü‟minîn süte su katmayınız buyurmamıĢ mıydı?” dedi. Kadın: “Emîr burada yok,” dedi. Kız: “Hz.Ömer(r.a) burada yok ise, Rabbi bizi görür,” dedi. 107 Hz.Ömer(r.a) (O evi iĢâret etti.) Evine gelip oğluna, senin için bir kız buldum, onu sana alayım, buyurdu. (Ertesi günü kadının evine gitti.) Kızını oğluma ver, buyurdu. Kadın: “Bunu kalbimden dahi geçirmeğe cesâretim yoktu,” dedi. Hz.Ömer(r.a) “Kızının bir sözü çok hoĢuma gitti. Onun için geldim,” buyurdu. O kızı oğlu Âsım(r.a)‟a aldı. Âsım(r.a)‟ın kızından Abdülazîz oldu. Abdülazîz‟in oğlu Ömer bin Abdülazîz halife oldu. Onun zamanında da kurd kuzu ile gezerdi. Buyurdu ki: “Sâdık arkadaĢlar bulun ve onların arasında yaĢayın. Dürüst ve samimi arkadaĢlar, darlıkta yardımcı, geniĢlikte süs ve zinetdirler. Dostunun sana düĢen iĢini güzel bir Ģekilde gör ki, lüzumunda, sana daha güzeli ile karĢılıkta bulunsun. DüĢmanlarından uzaklaĢ, her dosta bel bağlama, ancak emîn olanları seç. Emîn olanlar, Allahü teâlâdan korkanlardır. * Kötü insanlarla düĢüp kalkma, onlardan kötülük öğrenirsin. Onlara sırrını verme ifĢa ederler, iĢlerini Allah‟dan korkanlara danıĢ ve onlarla istiĢâre et.” * “Allah‟a itaat eden büyük zatların sözlerine dikkat edin. Çünkü onlara Allah tarafından gerçekler tecelli eder ve onu konuĢurlar.” * “Ġyilik kolay bir Ģeydir. Güler yüz ve yumuĢak söz bunu temin eder.” “ġiddet göstermeksizin kuvvetli, zayıflık göstermeksizin yumuĢak ol.” * “Çok gülenin heybeti azalır. ġaka yapan eğlenceye alınır. Bir Ģeyi çok yapan onunla tanınır. Çok konuĢan çok yanılır, hataya düĢer. Böyle kimsenin hayası azalır. Hayası azalan Ģüpheli Ģeylerden az kaçınır. ġüpheli Ģeylerden az kaçınanın kalbi ölür.” * “Hakkımda hangisinin daha hayırlı olduğunu bilemediğim için darlık (fakîrlik) ve bolluk (zenginlik) günlerimin hiçbirine aldırıĢ etmedim.” * Hz.Ömer (r.a) bir defasında ġam‟a gitmiĢti. Orada giydiği eski elbiselerden dolayı söz edildiğini duyunca “Biz 108 Ġslâmiyet ile izzet bulduk, izzeti, Ģerefi baĢka yerde aramayız.” buyurdu. “Amellerin efdali farzları yapıp haramlardan kaçınmak ve Allah katında sâdık niyyetdir.” “Hesaba çekilmeden önce kendinizi hesaba çekin. Amelleriniz tartılmadan önce tartınız.” Yolu bir mezbeleden geçse, orada durur ve: “ĠĢte hırsla sarıldığımız dünyâ” derdi. “Âhiret iĢlerinde zarar etmektense, dünyâya âit iĢlerde zarar ediniz. Böylesi sizin için daha hayırlıdır.” Dul kadınlara, yetimlere sırtında un taĢırdı. Bu halini gören biri: Bırakın biz taĢıyalım deyince, Hazret-i Ömer “Ya kıyâmet günü günahımı kim taĢır” buyurdu. “Alay, Ģaka ve mizah etmekten kaçınınız. Zira insanın Ģerefini kırar, vakarını azaltır.” “Ahmakla arkadaĢlık etmekten kaçın. Çünkü ekseriya, sana iyilik yapayım derken zararı dokunur.” “Tevbe edenlerle oturun, onların kalbleri yumuĢak olur.” “Tevazunun baĢı, bir müslüman ile yolda karĢılaĢırsan ilk önce selâmı senin vermen, bir mecliste en geride oturmaya râzı olman ve Ģöhretten uzak durmandır.” “Yemekten sonra misvak kullanmak iki hizmetçi kullanmaktan iyidir.” “Mescidler yeryüzünde Allahü teâlâ‟nın evleridir. Mescidde namaz kılanlar Allahü teâlâ‟nın misâfirleridir. Ev sahibine, ancak misâfirlere hizmet düĢer.” “Ramazan ayı çok hayırlı ve mübârek bir aydır. Gündüz tutulan oruca, gece kılınan namaza bu ayda verilen sadakaya, Allahü teâlâ kat kat sevâb verir.” “Ġnsanların en cahili, ahiretini baĢkasının dünyâsı için satandır.” “Allahü teâlâ baĢkasına acımayana acımaz, affetmeyeni affetmez, özür kabûl etmeyenin özrünü kabûl etmez.” 109 “Tevbe‟den maksad günahı bilip yapmamaktır. Amel-i sâlihte bulunmaktan maksad, kendini beğenmemektir. ġükürden maksad, aczini itiraf edip kulluğu bilmektir.” “Ġnsanın elbisesini temiz kullanması Ģerefi icabıdır.” “Dinini bilmeyen tüccâr pazarımızda satıĢ yapmasın.” “Mescidde oturan kimse, Allahü teâlâ‟nın huzûrunda bulunuyor demektir.” “Helâlin onda dokuzunu harama düĢmek korkusu ile terk ederdik.” “Bana ayıplarımı, kusurlarımı söyleyen kimse Allahü teâlânın merhametine kavuĢsun.” “Ġstiğfar her derde devadır.” “Tevbe edip de tevbesi kabûl olunanlarla beraber bulunun.. Zira onlarla beraber bulunmak kalbi daha fazla yumuĢatır.” “Allahım, bana senin yolunda Ģehîd olmayı nasîb et. Peygamberinin Ģehrinde ölmeyi kısmet et.”(Tefsîr-i Taberî, cild-10, sh. 160.Tefsîr-i Kurtûbî cild-8, sh. 170.Târîh-ul-hulefâ sh. 101.Savaik-ül-muhrika sh. 89.Tabakât-ı Ġbn-i Sa‟d cild-3, sh. 266.El-Ġsâbe cild-2, sh. 518.El-Ġstiâb cild-2, sh. 58.Üsûd-ul-gâbe cild-4, sh. 58.Ġzâlet-ül-hafâ cild-1, sh. 579.Müsned-i Ahmed bin Hanbel cild-1, sh. 2.Tabakât-ül-huffâz sh. 3.Hulâsat-ü tehzîb-il kemâl sh. 239.Tabakât-ı ġirâzî sh. 38.El-Ġber cild-1, sh. 27.En-Nücûm-üz-zâhire cild-1, sh. 78.Târîh-ul-Ümem-i ve‟l-mülûk cild-3, sh. 192.Ġbn-i HiĢâm cild-1, sh. 364.El-Kâmil fi‟t-târih cild-2, sh. 208, 139.Kitab-ul-harâc sh. 73.Kitâb-ul-emvâl sh. 77.Ġbn-i Âbidîn cild-3, sh. 354, cild-2, sh. 49) 110 HZ. OSMAN ZĠNNUREYN (RA) (D.M.580 – V.M.17 Haziran656) Ġlk Müslüman Erkeklerden, Cennetle Müjdelenen 3.kiĢi, Hayâ timsali, Ġslam‟ın 3.ci Halifesi, Efendimizin(s.a.v)Damadı Zinnureyn tacının sahibi. Peygamberimiz(s.a.v)in üçüncü halifesi, hayâ ve edep timsali, hayatta iken dünyada cennetle müjdelenen üçüncü, bahtiyar kiĢilerden biri. Hz. Osman (r.a), meĢhur Fil Vak'ası'ndan 6 sene sonra; yani hicretten 47 yıl önce dünyaya gelmiĢlerdir. Babası; Affan b. Ebi'l-As b. Umeyye b. Abdi ġems b. Abdi Menaf ' el-KureĢî 111 el-Emevî dır Annesi; Erva binti Küreyz b. Rebia b. Habib b. Abdi ġems'tir. Nesebi; Ümeyyeoğulları ailesine mensup olan Hz. Osman (r.a)'ın nesebi beĢinci ceddi olan Abdi Menaf'ta Rasûlullah (s.a.v) ile birleĢmektedir.BeĢinci validesi (ninesi) Beyda-i Ümmü'l Hakim, Efendimiz (s.a.v)'in halasıydı. Künyesi, "Ebû Abdullah'tır. Ona, "Ebû Amr" ve "Ebû Leyla" da denilirdi. Cahiliye dönemindeki "Ebû Amr" olan künyesi, Müslüman olduktan sonra Efendimiz (s.a.v)'in kızı Rukiyye'den Abdullah isminde bir oğlu olunca 'Ebû Abdullah' diye değiĢtirilmiĢtir. Hz. Osman (r.a)'ın lakabı, Peygamber Efendimiz Hz. Muhammed (s.a.v)'in iki kızı ile evlendiğinden dolayı iki nur sahibi mânâsına gelen "Zinnureyn"dir. Dört Büyük Halife'den üçüncüsü ,cennetle müjdelelen on sahabeden biridir. 644 yılından 656'daki Ģehid edilmesine kadar, 12 yıl boyunca, halifelik yapmıĢtır; Dört Büyük Halife'den en uzun süre halifelik yapan odur. ( Salih SURUÇ, Kainatın Efendisi Peygamberimizin Hayatı, Nesil Yayınları, 370. Baskı, s.421,.Ġbnul-Hacer el-Askalânî, el-Ġsabe fi Temyîzi's-Sahabe, Bağdat t.y., II, 462; Ġbnül Esîr, Üsdül-Ğâbe, III, 584-585; Celaleddin Suyûtî, Târihul-Hulefâ, Beyrut 1986, 165). Müslüman Olmadan Önceki YaĢamı] Hz.Osman (r.a) Ta‟if‟Te doğdu, sıcak yaz aylarında Mekkeli zenginler havası daha serin olan Taif‟e giderdi. Hz.Osman(r.a)‟ın aileside tahminen bu sıcak yaz aylarında Taif‟e gelmiĢti. Hz.Osman(r.a)Efendimiz(s.a.v)‟den 9 yıl sonra doğmuĢtur. KureyĢ‟in zengin Ümeyyeoğulları ailesindendi. Osman‟ın babası Affan genç yaĢta ticaret seferinde öldü. Osman babasından kalan mirasla aynı iĢi yapmaya devam etti ve KureyĢ‟in en zenginlerinden biri oldu. Müslüman OluĢu ve Halife Olmadan Önceki YaĢamı Hz. Osman(r.a) yaradılıĢtan halim selim, iyi ahlaklı ve dürüst bir Ģahsiyetti. Ġslam‟ı kabul ediĢiyle birlikte tüm zenginliğini hayır iĢlerine harcadı. Suriye‟den bir ticaret seferinden dönüyordu. Efendimiz(s.a.v)ona Ġslam‟ı ve amacını açıkladıktan sonra arkadaĢı Ebu Bekir(r.a)ın vasıtasıyla Müslüman oldu. Peygamberimiz (s.a.v), Hz. Osman(r.a)‟a:“Allah‟ın ihsanı olan cennete rağbet et. Ben sana ve bütün insanlara hidayet 112 rehberi olarak gönderildim. Allah‟tan baĢka hiçbir ilah yoktur.” dedi. Kur‟ân-ı Kerim okudu. Hz. Osman(r.a) Ġlahî kelamın cazibesine kapıldı. Hemen Kelime-i ġehadet getirerek Müslüman oldu. Hz. Osman, daha sonraları bu hissiyatını Ģöyle dile getirir: “Resûlullah(s.a.v)‟ın lisanından duyduğum o ilk sözler, o kadar saf ve sade, o kadar tesirli idi ki, âdeta Kelime-i ġehadet ihtiyarsız olarak dudaklarımdan dökülüverdi.” Hz. Osman(r.a), Ġslam‟la Ģereflendiği sırada 34 yaĢında idi. Genç, nüfuzlu bir tüccardı. Hâli vakti yerinde bir kimseydi. Müslüman olduğunu öğrenen amcası Hakem bin Ebi‟l-As öfkesinden çıldıracak gibi olmuĢtu. Osman‟ı bir direğe bağladı ve:“Bu dini terk etmedikçe sana hiç yiyecek vermeyeceğim!” dedi. Fakat ölüm pahasına da olsa, onun dininden dönmeyeceğini anlayan diğer akrabası araya girerek serbest bıraktırdılar.( Tabakât, 3: 55; Ġnsânü‟l-Uyûn, 1: 446; Ġstiâb, 4: 221) Hz.Osman(r.a)‟ın Müslüman oluĢu ailesi Ümeyyeoğulları tarafından olumsuz bir Ģekilde karĢılandı. Hz.Osman(r.a)‟ın bu kararını teyzesi Ümmü Gülsüm ve üvey kız kardeĢi destekledi. Hz.Osman(r.a); Ali bin Ebu Talib(r.a), Zeyd bin Harise(r.a) ve Ebu Bekir(r.a)‟den sonra Müslüman olan dördüncü erkekti. Hz.Osman(r.a) daha sonra Resulullah(s.a.v)ın kızı Rukiyye(r.anha) ile evlendi. HabeĢistan‟a Hicret Ġslamiyet gelmeden önce Ebû Leheb‟in oğlu Utbe, Peygamberimiz(s.a.v)in kızı Rukiyye ile evliydi. Utbe, Efendimiz(s.a.v)in yeni bir dini tebliğ ettiğini öğrenince gelip Peygamber Efendimize (s.a.v.) hitaben:“Senin kızını da, tebliğ ettiğin dini de istemiyorum!” demiĢ ve Hz. Rukiyye(r.anha)‟yi boĢamıĢtı. Bunun üzerine Hz.Osman(r.a), Rukiyye(r.anha)‟ye talip olmuĢ ve onunla evlenmiĢti. MüĢriklerin zulmünden dolayı 615 yılında HabeĢistan‟a hicret eden 15 kiĢilik kafile arasında Hz. Osman(r.a) ve Rukiyye(r.anha) de bulunuyordu. Resûlullah (s.a.v.), Hz. Osman(r.a)‟ın herkesten önce yola çıktığını duyunca Ģöyle 113 buyurdu:“Onların dostu ve hâkimi Allah‟tır. Osman, Lût‟tan (a.s.) sonra ailesiyle birlikte ilk hicret eden kimsedir.”( Tabakât, 3: 55; Ġnsânü‟l-Uyûn, 1: 446; Ġstiâb, 4: 221) Hz.Osman(r.a) ticari zekâsı ve çalıĢkanlığını HabeĢistan‟da da devam ettirdi. Ġki yıl sonra KureyĢ'in Ġslam'ı kabul ettiği haberleri HabeĢistan'daki Müslümanlar arasında yayıldı, bunun üzerine Hz.Osman(r.a) ve Hz.Rukiyye(r.anha) Mekke'ye geri döndü. Fakat Mekke‟ye geldiklerinde haberin asılsız olduğu ortaya çıktı, bazı Müslümanlar HabeĢistan‟a geri dönerken Hz.Osman(r.a) kalma kararı verdi ve tüm iĢlerini geride bırakarak ticari faaliyetlerine sıfırdan baĢladı. Medine‟ye Hicret 622 yılında eĢi Rukiyye(r.anha) ile birlikte Medine‟ye göç etti. Medine‟ye ulaĢıldıktan sonra muhacirler ensarın (Medineliler) evlerine konuk oldular. Hz.Osman(r.a)‟da Neccaroğulları kabilesinden Ebu Talha bin Sabit(r.a)‟in yanında kaldı. Kısa süre sonra kendi evini aldı. Hz.Osman(r.a), Medine‟de kaldığı süre boyunca Ensar‟dan ekonomik yardım almadı tüm malını Mekke‟den getirdi. Medine halkı çiftçilik yapıyordu ticari faaliyetler fazla değildi. Tüccarlık daha çok Yahudilerin elindeydi. Osman bu durumu avantaja çevirdi ve Medine‟de Müslümanların yararlanabileceği ticaret ağı kurdu ekonomik olarak Müslümanların refahını arttırdı. Hz. Osman(r.a)‟ın en bariz vasfı, edep ve hayâsı idi. Hz. ÂiĢe(r.anha)validemizin rivayetine göre, bir gün Resûlullah(s.a.v), üzerine bir örtü çekmiĢ olduğu hâlde istirahat ediyordu. O sırada Hz. Ebû Bekir(r.a) kapıya geldi, içeri girmek için izin istedi. Resûlullah(s.a.v) tavrında bir değiĢiklik yapmadan içeri girmesine izin verdi. Sonra soracağını sorup gitti. Daha sonra Hz. Ömer(r.a) geldi, ona da aynı Ģekilde hâlini değiĢtirmeden izin verdi. Ondan sonra Hz. Osman(r.a), huzura girmek için izin istedi. Bu defa Resûlullah(s.a.v) hemen doğruldu, toparlandı, kendine çeki düzen verdi, güzel koku süründü. 114 Bunun üzerine Hz. ÂiĢe(r.anha):“Ey Allah‟ın Resûl‟ü!” dedi, “Babam Hz.Ebû Bekir(r.a) ve Hz.Ömer(r.a) için toparlanmadığınız hâlde, neden Hz.Osman(r.a) gelince hâlinizi değiĢtirdiniz?” Allah Resûlü(s.a.v) Ģöyle cevap verdi:“Çünkü Osman çok hayâlı birisidir. Kendisinden meleklerin bile hayâ ettiği bir kimseden ben hayâ etmeyeyim mi?!”( Müslim, Fezâilü‟s-Sahâbe: 26-27.) Medine‟deki Hayatı 624 yılında Medine‟den dönen KureyĢkervanlarına bazı Müslümanlar saldırdı ve zapt etti. Hz.Osman(r.a)‟ın eĢi Rukiyye(r.anha) sıtma ve çiçek hastalığından dolayı yatmaktaydı ve Hz.Osman(r.a) onun yanında kalarak Bedir SavaĢı‟na katılmadı. Bedir SavaĢı baĢladığı sıralarda Rukiyye(r.anha) vefat etti ve Cennet‟ül Baki‟ye defnedildi. Bedir‟den dönen Efendimiz(s.a.v)kızının cenazesine yetiĢemediği için üzüldü. Hz.Osman(r.a), bütün arzusuna rağmen Bedir SavaĢı‟na katılamamıĢtı. Zira hanımı Hz. Rukiyye(r.anha) ağır hasta idi. Peygamber Efendimiz(s.a.v) mazeretini kabul ettiği hâlde, o, kalbinde Bedir‟e iĢtirak edememenin üzüntüsünü hissediyordu. Hz.Rukiyye(r.anha) yakalandığı hastalıktan kurtulamadı, vefat etti. Bedir‟de Müslümanların zaferi Hz.Osman(r.a)‟ın bu derin üzüntüsünü sevince çevirdi. Resûlullah (s.a.v), Bedir‟den döndükten sonra Hz.Osman(r.a)‟a bir müjde daha verdi:“Sen Bedir‟e katılmadığın hâlde bir Ģehit ecri aldın.” Uhud SavaĢı‟ndan sonra Peygamberimiz(s.a.v), diğer kızı Ümmü Gülsüm(r.anha)‟ü de Hz. Osman(r.a)‟a nikâhladı. Bundan sonra Hz. Osman(r.a) “iki nur sahibi” manasında “Zinnûreyn” lakabıyla anıldı. Ümmü Gülsüm(r.anha)‟ün vefatından sonra da Peygamberimiz(s.a.v), “Eğer 40 tane kızım olsaydı, onları birer birer Osman(r.a)‟la evlendirirdim!” buyurarak, hayâ timsali olan damadını teselli etti.(Üsdü‟l-Gàbe, 3: 378.) Hendek SavaĢında Medine‟yi korumakla görevleydi muharebe sonrası YahudiKaynukaoğulları ile çıkan sorunu Hz.Osman(r.a) tüm 115 köleleri satın alarak çözdü ve hepsini azad etti. Bunun üzerine birçoğu Ġslam‟ı kabul etti. Hicret‟in 4. yılında yapılan Zâtürrikâ Gazvesi‟nde Peygamberimiz(s.a.v), kendisini Medine‟de vekil olarak bırakmıĢtı. Bundan sonra yapılan bütün gazalara katılan Hz. Osman(r.a), Hudeybiye Sulhü sırasında da Resûl-i Ekrem(s.a.v) Efendimiz tarafından KureyĢ‟e elçi olarak gönderilmiĢti. Hz. Osman(r.a), Mekke‟ye gidip, geliĢ maksatlarının sadece umre haccı yapmak olduğunu anlattıysa da, müĢrikler direnmeye devam ediyor, Ģöyle diyorlardı:“Git, seni gönderene söyle. O hiçbir zaman Mekke‟ye girip Kâbe‟yi tavaf edemeyecek! Ama sen Kâbe‟yi tavaf etmek istersen, edebilirsin.” Hz. Osman(r.a) ise onlara Ģöyle cevap vermiĢti:“Ben Resûlullah(s.a.v) olmaksızın Kâbe‟yi tavaf etmem!” KureyĢliler, Hz. Osman(r.a)‟ın bu sözünden çok rahatsız oldular ve bir müddet kendisini göz hapsinde tuttular. MüĢriklerin sözleri boĢa çıkacak ve Resûlullah(s.a.v) çok kısa bir zaman sonra gelerek Kâbe‟yi tavaf edecekti. Hz. Osman(r.a)‟ın göz hapsinde tutuluĢu, Müslümanlara “Ģehit edildiği” Ģeklinde ulaĢtı. Bunun üzerine galeyana gelen Müslümanlar savaĢtan baĢka çare görmüyorlardı. Heyecan son safhasındaydı. Ġlahî vahiy “Resûlullah(s.a.v)‟a biat yapılması” Ģeklinde tecelli etti. Bütün Müslümanlar, Resûlullah(s.a.v)‟a itaat edeceklerine, Allah ve Resûlü yolunda canlarını feda edinceye kadar savaĢacaklarına söz verdiler. Resûlullah(s.a.v) bir eliyle kendisi için, diğer eliyle de Hz. Osman(r.a) için biat alıyordu. Bu biat, Ġslam tarihine “Rıdvan Biatı” olarak geçti. MüĢrikler bunu haber alınca endiĢeye kapıldılar ve Hz. Osman(r.a)‟ı serbest bıraktılar. Bir müddet sonra Hz. Osman(r.a)‟ın çıkıp gelmesi Müslümanları çok sevindirdi. Kendisine, “Her hâlde Kâbeyi tavaf etmiĢsindir” dediler. Hz. Osman(r.a)‟ın cevabı ise Ģu idi:“Allah‟a yemin ederim ki, Mekke‟de bir yıl kalsaydım ve Resûlullah(s.a.v) da Hudeybiye‟de bulunsaydı, o Kâbe‟yi tavaf etmedikçe, ben yine tek baĢıma tavaf etmezdim.”( Sîre, 3: 330; Zâdü‟lMead, 3: 290-291.) Hz. Osman(r.a) daha sonra yapılan Hayber Gazası‟na, Mekke‟nin Fethi‟ne ve Hevazin Harbi‟ne iĢtirak etti. Huneyn 116 Gazası‟nda, etten bir kale gibi Resûlullah‟ı koruyan ve müdafaa edenler arasında Hz. Osman da (r.a.) vardı. Hz. Osman(r.a), Tebük Gazvesi‟nde 1000 dinar para, 50 at ve 100 adet deve yardımında bulundu. Peygamberimiz(s.a.v) onun bu cömertliği karĢısında:“Bundan sonra yapacağı hataların hiçbirisi Osman(r.a)‟a zarar vermez.” buyurarak onu müjdeledi.(Tirmizî, Menâkıb: 19; Hayâtü‟s-Sahâbe, 2: 97.) Hz. Osman(r.a), zenginliğin Ģükrünü eda etmek için muhtaçlara bol bol ikramda bulunur, fakat kendisi gayet mütevazi yaĢardı. Medine‟de kıtlık olduğu bir sırada Hz. Osman(r.a), ġam‟dan 100 deve yükü buğday getirtmiĢti. Sahabe-i Kirâm, satın almak için yanına koĢtular. Ancak o:“Sizden daha iyi alıcım var. Sizden daha fazla kâr veren var.” dedi. Sahabiler bunu Hz. Ebû Bekir(r.a)‟e bildirip üzüldüklerini ifade ettiler. Hz. Ebû Bekir(r.a), Hz. Osman(r.a)‟ı herkesten iyi tanıdığı için onlara Ģöyle dedi:“O, Resûlullah(s.a.v)‟ın damadı olmakla Ģeref kazanmıĢtır. Cennette de onun arkadaĢıdır. Siz onun sözünü yanlıĢ anlamıĢsınızdır. Buyurun, beraber gidelim ve durumu kendisinden öğrenelim.” Hz. Osman(r.a)‟ın yanına vardıklarında Hz.EbûBekir(r.a):“Ey Osman(r.a), sahabiler sözlerine üzülmüĢler. Ne dersin? Meselenin aslı nedir?” Hz. Osman(r.a) Ģöyle cevap verdi:“Ey Resûlullah‟ın halifesi! Onlardan daha iyi alıcı olan biri, 1‟e 700 veriyor. Biz de buğdayı 1‟e 700 verene sattık.” Hz. Osman(r.a) bu sözleriyle, kervandaki malını Allah yolunda sadaka olarak verdiğini ifade ediyordu.Nitekim az sonra 100 deve yükü buğdayı Medine‟de bulunan fakir sahabilere karĢılıksız olarak dağıtıverdi. Hz. Ebû Bekir(r.a) buna çok sevindi ve Hz. Osman(r.a)‟ı alnından öptü. Hz. Osman(r.a), bir defasında Resûlullah(s.a.v)‟ın evinde yiyecek kalmadığını haber almıĢtı. Derhâl semiz bir koyun, bir miktar un ve yağ alarak Hz. ÂiĢe(r.anha)‟nin kaldığı eve götürdü ve Ģöyle dedi:“Ey müminlerin annesi! Resûlullah(s.a.v)‟ın bunu diğer hanımları arasında paylaĢtıracağını sanıyorum. Asla yapmasın. Çünkü ben onlara da bunların aynısını göndereceğim.” 117 Peygamberimiz (s.a.v)eve gelip durumu öğrenince:“Yâ Rabbi! Osman‟ın geçmiĢ, gelecek, açık ve gizli bütün günahlarını bağıĢla!” diye dua etti. Hz. Ali(r.a), Hz. Fatıma(r.anha)‟yla evleneceği zaman, düğün masrafı yapmak için zırhını satılığa çıkartmıĢtı. Pazarda Hz. Osman(r.a)‟la karĢılaĢtı. Hemen müjdeyi verdi. Sonra da mehir parası için zırhını satmak istediğini söyledi. Hz.Osman (r.a.) 480 dirheme zırhı satın aldı, parasını ödedi. Sonra Hz. Ali(r.a)‟ye döndü ve Ģöyle dedi:“Yâ Ali, Allah yolunda hizmet etmen için bu zırhı sana düğün hediyesi olarak veriyorum. Bu zırh ancak senin gibi bir Ġslam kahramanına layıktır.” Hz. Osman(r.a)‟ın en büyük hususiyetlerinden birisi de cömertliğiydi. Hz. Osman(r.a), servetini Allah yolunda harcamaktan çekinmezdi. Bir defasında Müslümanlar içecek su bulmakta sıkıntı çekiyorlardı. Rûme Kuyusu‟nun suyundan baĢka tatlı su bulamıyorlardı. Bu kuyu ise bir Yahudi‟ye aitti. Suyu Müslümanlara çok pahalıya satıyordu. Bu durum Peygamberimizi (s.a.v) çok üzüyordu. Sahabilerle beraber olduğu bir sırada:“Rûme Kuyusu‟nu kim satın alırsa, cennette de onun benzer bir kuyusu olacaktır.” buyurdu. Hz. Osman(r.a) da oradaydı. Hemen harekete geçti. Yahudi‟yi buldu. Kuyuyu satın almak istediğini söyledi. Yahudi kuyunun tamamını satmaya yanaĢmadı. Çok yüksek bir fiyata yarısını sattı. Hz. Osman(r.a) sevinçle Peygamberimizin(s.a.v) huzuruna çıktı. Kuyunun yarısını satın aldığını ve Müslümanlara vakfettiğini söyledi. Resûlullah (s.a.v):“Osman(r.a)‟ın hayrı ne güzel hayırdır!” buyurarak onu taltif etti. Hz.Osman(r.a) bilahare kuyunun diğer yarısını da satın alarak tasadduk etti.(Tirmizî, Menâkıb: 19.) Hz.Osman (r.a), Efendimiz (s.a.v)in Veda Haccı sırasında onun yanında yer almıĢtır. Resulullah(s.a.v)in vefatından sonra halife seçilen Hz.Ebu Bekir(r.a)'e bey'at etmiĢtir. Ridde SavaĢları sırasında Hz.Ebu Bekir(r.a)'in danıĢmanı olarak Medine'de kalmıĢtır. Daha sonra Hz.Ebu Bekir(r.a)'in Hz.Ömer(r.a)'i bir sonraki halife olarak tayin eden belgesini kaleme alan da Hz.Osman(r.a)'dır. Hz. Ebû Bekir‟in, halifeliği sırasında istiĢare ettiği ve görüĢüne baĢvurduğu sahabilerin baĢında Hz. Osman(r.a) gelirdi. Hz.Ebû Bekir(r.a) ölüm döĢeğinde iken, kendisinden sonra halife olacak zatın vasıflarını Hz. 118 Osman(r.a)‟a anlatıyordu. Hz.Osman(r.a) da bunları kaydediyordu. Hz. Ebû Bekir(r.a), tarif ettiği zatın ismini anmadan bayılmıĢtı. Hz.Osman(r.a) “vefat ettiği” zannıyla Hz.Ömer(r.a)‟in ismini yazdı. Biraz sonra Hz.Ebû Bekir(r.a) ayıldı, kimi yazdığını sordu. Hz. Osman(r.a), “Ruhunu teslim ettiğini sanmıĢtım. Tefrika çıkmasından korktuğum için Ömer bin Hattab‟ı yazdım, ey müminlerin emîri!” dedi. Hz. Ebû Bekir(r.a), onun bu hassasiyetine çok sevindi ve memnuniyetini Ģöyle dile getirdi:“Ġslam‟a ve Müslümanlara yaptığın bu iyiliğinden dolayı Allah seni hayırla mükâfatlandırsın! ġayet kendini de yazmıĢ olsaydın, yine isabetli hareket etmiĢ olurdun.”( Hayâtü‟s-Sahâbe, 2: 14.) Hz.Ömer(r.a)'in hilafeti sırasında Hz.Ömer(r.a)'e danıĢmanlık yapmıĢ ve Medine'de kalmıĢtır. ( Sarıçam, Ġbrahim. Emevi-HaĢimi ĠliĢkileri, Ankara, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1997) Hz.Osman(r.a),Hz.Ömer(r.a) devrinde de bütün gücüyle ona destek olmuĢ ve önemli hizmetlerin tedvirinde görev almıĢtı. Vefatını müteakip Hz. Ömer(r.a)‟in tayin ettiği Ģûra meclisi, Hz. Osman(r.a)‟ı halife seçti. ġûra Ģu zatlardan meydana geliyordu: Abdurrahman bin Avf(r.a), Sa‟d bin Ebî Vakkas(r.a), Talha(r.a), Zübeyr(r.a), Osman(r.a) ve Ali (r.a.)…Hz. Ömer(r.a)‟in oğlu Abdullah(r.a) da bu heyette bulunuyordu. Hz. Ömer(r.a), vefatını müteakip bu Ģûranın, içlerinden birisini üç gün içinde halife seçmesini vasiyet etmiĢti. Hz. Ömer(r.a)‟in teçhiz ve tekfininden sonra, heyet durumu iki gün boyunca müzakere ettiği hâlde bir türlü karara varamadı. Üçüncü gün Abdurrahman bin Avf(r.a), altı adaydan üçünün adaylıktan çekilmesini, geri kalan üçü üzerinde tercih yapılmasını teklif etti. Bunun üzerine Hz. Zübeyr(r.a) Hz. Ali(r.a)‟yi, Hz. Sa‟d(r.a) da Abdurrahman bin Avf(r.a)‟ı, Hz. Talha(r.a) ise Hz. Osman(r.a)‟ı aday gösterdi. Abdurrahman bin Avf (r.a.) adaylıktan feragat ettiğini açıkladı. Bunun üzerine seçim Hz. Osman(r.a) ile Hz. Ali(r.a) arasında kaldı. Daha sonra Hz. Abdurrahman(r.a) her ikisiyle görüĢmeler yaptı. Bu arada, sokaktaki adama, evdeki kadına ve mektepteki çocuğa varıncaya kadar herkesin görüĢünü aldı Çoğunluk Hz. Osman(r.a)‟ı tercih ediyordu. 119 Hz. Abdurrahman(r.a) daha sonra halkı mescide davet etti. Halifeliğe Hz. Osman(r.a)‟ı münasip gördüğünü açıkladı ve ona biat etti. Hz. Abdurrahman(r.a)‟dan sonra Hz. Osman(r.a)‟a biat eden ikinci Ģahıs Hz. Ali(r.a) oldu. Bunları diğer Müslümanlar takip etti. Hepsi de biat ettiler. Hz. Osman(r.a) böylece 644 tarihinde halife seçildi.( Asr-ı Saadet, 1: 293-294) ġEMAĠLĠ VE AHLAKI: Hz. Osman (r.a), geniĢ omuzlu, yakıĢıklı, zarif endamlı, ince derili, esmer tenli, gür saçlıydı. Heybetli bir sakalı vardı. Bazen sakalını kınalardı. Hz.Hasan (r.a), onun saçlarının çok uzun olduğunu ve dirseklerini örttüğünü söyler. Yüzünde hafif çiçek hastalığı izleri vardı. Ġri kemikli, orta boyluydu. Hz. Osman(r.a), âlim, faziletli, abid, salih, kerim, halim ve selim, pek nâzik, son derece haya sahibi, cömert ve KureyĢ indinde gayet sevilen bir Ģahıs idi. Allah'a hakkıyla itaatkârdır. Halifeliği Hz.Ömer(r.a) kendisinden sonra aralarından bir sonraki halifenin seçileceği bir Ģura kurulmasını talep etmiĢtir. Hz.Ömer(r.a)'den sonra kimin halife olacağı tartıĢmaları sırasında arabulucu Abdurrahman bin Avf(r.a)'ın, baĢkalarının görüĢlerini de alarak kendisini seçmesiyle halife olmuĢ, kendisiyle birlikte halifeliğe düĢünülen Hz.Ali(r.a) de kendisine bey'at etmiĢtir. ( Salih SURUÇ, Kâinatın Efendisi Peygamberimizin Hayatı, Nesil Yayınları, 370. Baskı, s.421, Ġstanbul ISBN: 978-975-269-894-9) Ġlk altı yıl[ Hz.Osman(r.a)‟ın halife seçilmesine Hz.Muâviye(r.a)‟nin babası Ebu Süfyan(r.a), çok sevinmiĢti. HaĢimoğulları ilk iki halifeye sürdürdükleri yumuĢak tutumu halifeliğinin ilk 6 yılında Hz.Osman(r.a)‟a karĢı da gösterdiler. Bu dönemde yapılan fetih hareketlerine katıldılar. Hz. Osman(r.a)‟ın hilafetinin ilk altı yılı fetihlerle geçti. Bu zaman içinde Afrika‟nın mühim bir kısmı fethedildi. Ġspanya‟ya ilk Müslüman akınları baĢlatıldı. Kıbrıs fethedildi. Ayrıca Hz. Ömer(r.a)‟in vefatını fırsat bilerek isyan eden Ermenistan ahalisi itaat altına alındı, Taberistan fethedildi. Bu yılın en mühim bir hadisesi, Ġslam donanmasıyla Bizans 120 donanmasının Akdeniz‟de karĢı karĢıya gelmesi ve Ġslam donanmasının 500 parçalık Bizans donanmasını bozguna uğratmasıdır. Bu zafer, Müslümanlara Akdeniz‟de rahat manevra yapma imkânını kazandırdı. Müslümanlar, Malta ve Girit adalarına çıktılar. Bu arada bir grup Müslüman, Anadolu sahillerine çıkarken, diğer bir grup da Ġstanbul surlarına dayandı. Peygamber Efendimizin(s.a.v) müjdesine layık olabilmek için gayret göstermiĢlerdi. Yine bu zaman zarfında idarede eyalet sistemi kökleĢtirildi. Ġslam ülkesi mülki ve idari olmak üzere iki sisteme ayrıldı. Hz. Osman(r.a)‟ın gerçekleĢtirdiği büyük ve tarihî hizmetlerinden birisi ve en mühimi, Ģüphesiz “Kur‟ân-ı Kerim nüshalarının çoğaltılması” iĢidir. O sıralar Ermenistan ve Azerbaycan fethine katılmıĢ olan sahabiler arasında Kur‟ân-ı Kerim‟i okuma hususunda bazı farklı görüĢler ortaya çıkmıĢtı. Çünkü Irak ordusunda bulunanlar Ġbni Mes‟ud(r.a)‟dan, ġam ordusunda bulunanlar da Ubey bin Kâb(r.a)‟dan Kur‟ân okumayı öğrenmiĢlerdi. Aradaki küçük farklılıklar sebebiyle Huzeyfetü‟lYemanî(r.a), Hz. Osman(r.a)‟a gelmiĢ:“Bu ümmet, Yahudi ve Hıristiyanlar gibi ihtilafa düĢmeden önce onların imdadına yetiĢ!” demiĢti. Bu müracaat üzerine Hz. Osman(r.a), hemen bir istiĢare meclisi topladı. Bu heyet, yardımcılarıyla birlikte 12 kiĢiden müteĢekkildi. Ġleri gelenleri Zeyd bin Sâbit(r.a), Abdullah bin Zübeyr(r.a), Sâid bin Âs(r.a) ve Abdurrahman bin Hâris (r.a.) idi. Heyet, Hz. Ömer(r.a)‟in evinde ve Hz. Hafsa(r.anha)‟nın himayesinde olan Kur‟ân nüshasını, Hz. Ebû Bekir(r.a) zamanında toplatılan nüsha esas alınarak beĢ (veya yedi) nüsha olarak çoğalttı. Çoğaltılan bu nüshalar Kûfe, Basra, ġam, Mekke, Yemen ve Bahreyn‟e gönderildi. Bir nüsha da Medine‟de bırakıldı. Bu nüshaya “imam” adı verildi. Hz.Ebubekir(r.a) zamanında oluĢturulan Kur‟anmushafının çoğaltılması ve bu nüsha 121 dıĢındaki diğer nüshaların imha edilmesi konusunda Hz.Ali(r.a), Hz.Osman(r.a)‟ı destekledi. Halife olduğu dönemde Ġslam devletinin sınırları geniĢlemiĢ ve ilk Ġslam donanması kurulmuĢ, birçok ekonomikreform gerçekleĢtirilmiĢtir. Ayrıca ilk Ġslamî paralar da onun zamanında basılmıĢtır; bunlar üzerine Bismillah lâfzı basılmıĢ Ġrandirhemleri idi. Ġlk Ġslam devleti dirhemi daha sonraları Emevîler döneminde basılmıĢtır. Ayrıca Kâbe ve Mescid-i Nebevi de onun zamanında geniĢletilmiĢtir. Hz.Osman bin Affan(r.a)'ın halifeliğinin ilk altı yılında Ġran'ın fethi tamamlandı, Trablusgarp ve Tunus feth edildi. Kafkaslar'a giren Ġslam orduları Hazarlara yenilerek Kafkasların güneyine çekilmiĢtir. ġam'da ilk kez donanma kurulmuĢ, Kıbrıs bu donanmanın seferleri sonucunda vergiye bağlanmıĢ, Rodos fethedilmiĢtir. Ayrıca Hz.Osman(r.a) döneminde yapılan en büyük hizmetlerden biri Hz.Ebubekir(r.a) döneminde toplanarak kitap haline getirilen Kur'anmus'haflarının çoğaltılarak önemli merkezlere gönderilmesidir. Ġkinci Altı Yıl Hz. Osman(r.a)‟ın halifeliğinin son dönemi fitne ve karıĢıklıklarla geçmiĢtir. Hz. Osman (r.a.) ve daha sonra Hz. Ali (r.a.) devrinde meydana gelen üzücü fitne ve fesat hadiselerinin sebep ve amilleri olarak Ġslam tarihçileri ittifakla aĢağıdaki hususları zikrederler: 1- Ġki Cihan Serveri Resûlullah(s.a.v)‟a yetiĢme bahtiyarlığına eriĢerek ondan feyiz ve nur alan bahtiyar Sahabe neslinin mühim bir kısmının vefat etmiĢ olması, geride kalanların da yaĢlanarak kendi köĢelerine çekilmek durumunda kalması. Bu itibarla idareye tam layık kimseler bulunamıyor, mevcutların ihmalleri ve dirayetsizlikleri de zamanla karıĢıklıklara sebebiyet verebiliyordu. ġüphesiz ki, Sahabe-i Kirâm‟dan feyiz alan Tâbiîn nesli de insanlık tarihinin mümtaz nesillerinden birisiydi. Ancak onların, adalet, dirayet ve hakkaniyette sahabiler kadar hassas olduklarını söylemek mümkün değildi. 2- Cahiliyet devrinde en önemli gurur ve iftihar sebebi olarak kabul edilen kavim ve kabile duyguları, Ġslam‟ın ilk devirlerinde kutsi emirlere sadakatle uyulmasından dolayı yerini ulvi seciye ve duygulara terk etmiĢti. Ancak Peygamberimizin(s.a.v) vefatından sonra kazanılmıĢ olan fetih ve zaferlerde KureyĢ kabilesi gençlerinin mühim 122 payeler edinmiĢ olması, onların kabile gururlarını bir derece uyandırmıĢtı. KureyĢ kabilesine mensubiyet bir imtiyaz ve üstünlük vesilesi sayılmaya ve Müslümanlar arasında rahatsızlık meydana getirmeye baĢlamıĢtı. 3- Fetihlerle Ġslam Devleti‟nin hudutları bir taraftan Kuzey Afrika‟da Mer‟akeĢ‟e, diğer taraftan Asya ortalarına Kabil‟e kadar dayanmıĢtı. Bu durum, aynı zamanda muhtelif din, dil, ırk ve kabilelere mensup milletlerin ya Müslüman olması veya Müslümanların hâkimiyeti altına girmesi demekti. Bu milletlerden bazılarının, bilhassa Ġranlıların milli gururları fazlaca incinmiĢ olduğundan, merkezî Ġslam otoritesine karĢı yavaĢ yavaĢ bir baĢkaldırma ve muhalefet hareketi baĢ göstermiĢti. 4- Hz. Osman‟ın (r.a.) yaradılıĢtan yumuĢak huylu, halim selim oluĢu, insanları cezalandırmaktan ziyade affı tercih etmesi, bazılarının bunu istismar etmesini netice vermiĢ ve bu da suiistimallere ve idarenin zaafa uğramasına sebebiyet vermiĢti. Zaafa uğrayan bir idarede ise, maksatlı kimseler fitne ve fesat hareketlerine rahatlıkla devam edebilmiĢlerdir. 5- Hz. Osman (r.a.), Müslüman olmadan önce de gayet zengin, iyiliksever ve cömertti. Akrabasına düĢkündü; onlara daima iyilik yapar, korur gözetirdi. Müslüman olduktan sonra ise bu duyguları ve iyilikseverliği daha da inkiĢaf etmiĢ ve akrabasını çokça gözetir olmuĢtu. Onun kendi malından ve kesesinden yaptığı yardımlar hazineden imiĢ gibi gösterilerek aleyhinde propagandalar yapılmıĢ ve bu Ģekilde fitne ve fesat körüklenmiĢtir. 6- Hz. Ebû Bekir(ra) ve Hz.Ömer (r.a.) zamanlarında idareciler gayet dirayetli ve otoriter, zemin ise fitne ve fesat hareketlerinden uzaktı. Hz. Osman (r.a.) ise Ģartların hassasiyeti dolayısıyla kimseye itimat edemez olmuĢ ve mühim idareciliklere, her zaman iyilikleriyle kendisine bağlamıĢ olduğu akrabasını getirmeyi tercih etmiĢti. O böyle hareket etmekle otoriteyi sağlamaya çalıĢıyordu. ġüphesiz ki bu idareciler de gayet liyakatli ve dürüst kimselerdi. Ancak bu durum, muhalifler tarafından, “akrabanın kayırılması” ve “mühim idareciliklere akrabanın getirilmesi” Ģeklinde propaganda edilmiĢtir. 7- Fetihlerle birlikte Arap toplumu değiĢik milletlerle münasebetler içine girmiĢ, bu Ģekilde kurulan evliliklerle ya yeni Müslüman veya henüz Hıristiyan ve Yahudi ailelerinden meydana 123 gelen çocuklar ahlakta ve dinde zayıf yetiĢmiĢtir.. Bu da fitne ve fesat için müsait bir zemin teĢkil etmiĢtir. Bütün bu sebeplere, Yahudi asıllı Abdullah ibni Sebe‟nin de gayretleri eklenince, önü alınamaz bir fitne ateĢi ortaya çıkmıĢtı. Halife adına,Hz.AiĢe(r.anha)adına,Hz.Ali(r.a)adına insanları tahrik eden sahte imzalı mektuplar ortalığı iyice karıĢtırdı.Hz.Osman(r.a),Hz.Ali(r.a),Hz.AiĢe(r.anha) böyle mektup yazmadıkları ortaya çıkmasına rağmen fitne ateĢi Medineye sıçradı Mısır‟dan,Kufe,Basra‟dan gelen Medineden isyancılara katılanlarla,Nihayet Hicret‟in 35.M. 656 yılında, Hz. Osman(r.a)‟ın hilafetinin de 12. yılında Hz. Osman(r.a)‟ın evini muhasara altına aldılar. BaĢta Hz. Ali(r.a) olmak üzere ileri gelen sahabiler muhasarayı kaldırmak için gayret gösterdiyse de, buna bir türlü muvaffak olamadılar. Kader hükmünü yerine getirecekti. Bozguncular bu edep ve hayâ abidesi, masum ve mazlum halifeyi Ģehit etmeye kararlıydılar. Mervan'ın Mektubu Hz.Osman(r.a), isyancılara arabulucu olarak Hz.Ali(r.a)‟yi gönderdi. Durumun düzeltileceğini ve fesadın ortadan kaldırılacağına dair Hz.Ali(r.a) onlara halife adına söz vermiĢ ve isyancılar Mısır‟a gitmek üzere yola çıkmıĢlardı, fakat yolda rastladıkları bir adamın üzerinde bir mektup çıktı. Bu mektupta, Mısır‟dan Medine‟ye gelen isyancıların öldürülmesi isteniyordu. Bunun üzerine isyancılar Medine'ye geri dönerek mektubu ve içeriğini Hz.Ali(r.a)‟ye anlattılar. Hz.Ali(r.a), Hz.Osman(r.a)‟a bu mektuptan bahsetti. Hz.Osman(r.a) böyle bir mektuptan haberi olmadığını söyledi. Sonuçta bu mektubu, Hz.Osman(r.a)'ın kuzeni ve damadı Mervan‟ın yazdığı ortaya çıktı. Bunun üzerine Hz.Ali(r.a), arabuluculuğa devam etmek istemediğini söyleyerek evine çekildi. Bu sırada isyancılar Hz.Osman(r.a)'ın evinin yakınlarına kadar gelerek Hz.Osman(r.a)'dan ya halifelikten ayrılmasını ya da kendilerine komplo hazırlayan Mervan‟ın kendilerine teslim edilmesini istediler. Halifenin her iki teklifi de kabul etmemesi üzerine evini kuĢattılar. Hz.Osman(r.a)'ın ġehid edilmesi. Fitne ağları örülmüĢ, tahrikler yatıĢtırılamayacak noktaya varmıĢ, Hz. Ali (r.a.), iki oğlunu, Hasan(r.a) ve Hüseyin(r.a)‟i halifeye nöbetçi bırakmıĢtı. Abdullah bin Ömer(r.a) ve bazı sahabiler de aynı Ģekilde halifeyi bekliyorlardı. Bu arada bozgunculara karĢı koyacak 124 kuvvet vardı. Abdullah bin Zübeyr(r.a), Zeyd bin Sâbit(r.a), Ebû Hüreyre (r.a.) ve diğer sahabiler, Allah‟ın dinine yardım etmeye hazır olduklarını, halife izin verirse bozguncularla savaĢmak istediklerini söylediler. Fakat Hz. Osman(r.a), Müslüman kanı akmasını asla istemiyordu. Bu istekleri hep geri çeviriyordu:“Ben hiçbir zaman „Müslüman kanı döken bir halife‟ olarak anılmak istemem. Tek bir kiĢinin kanının dökülmesinden bile Allah‟a sığınırım! Ben savaĢsam onlara galip geleceğimi gayet iyi biliyorum. Fakat ben onları da, onları aleyhimde kıĢkırtanları da Allah‟a havale ediyorum…”(Tirmizî, Menâkıb: 19; Müslim, Fezâilü‟s-Sahâbe: 28.) Hz. Osman (R.a) evinin balkonuna çıkıp etrafını çeviren adamlara Ģöye seslendi: "Ey insanlar, oturunuz!" Bunun üzerine hepsi yerlere ve merdivenlere oturmuĢlar, o da Ģöyle konuĢmuĢtu:"Ey Medine halkı! Size "Allah'a ısmarladık" derim ve benden sonra hilafeti en layık olana ihsan etmesini Allah'tan dilerim. Ey Medineliler! Siz Hz. Ömer (R.a.) Ģehit edildiği anda Allah'a dua edip de sizin için bir halife seçmesini ve sizi hayr üzere birleĢtirmesini istememiĢ miydiniz? Siz hak bilir ve haktan yana kimseler iken Allahû Teâla'nın bu dualarınıza icabet etmeyeceğine mi inanıyorsunuz? Yoksa siz anık Allah dinine ehemmiyet vermiyor ve henüz bu dinin sahipleri tefrikaya düĢmemiĢken kimin yönettiğine aldırıĢ etmiyor mu diyorsunuz? Veya müslümanlara danıĢarak halifelerini seçmelerini pek hayırlı mı görmüyorsunuz? Allah‟û Teâla bu ümmet ona isyan ettiği zaman da yine bir araya gelip baĢlarına geçirecek kimseyi seçmek konusunda istiĢare etmeleri için onları vekil tayin etmiĢtir. Yoksa Cenab-ı Allah benim sonumun nasıl olacağını bilmediğini mi zannediyorsunuz? Allah sizin hayrınızı versin. Sizler benim hayırlı bir geçmiĢimin olduğunu bilmiyor musunuz? Bu geçmiĢi Allah bana lütfetmiĢtir. Benden sonra gelen herkesin bu konudaki üstünlüğünü kabul etmesi gerekir. YavaĢ olunuz, sakın benî öldürmeye kalkıĢmayınız“Beni niçin öldürmek istiyorsunuz?! Hâlbuki ben, Resûlullah(s.a.v)‟ın Ģöyle buyurduğunu iĢitmiĢtim: bir müslümanın kanı ancak üç Ģeyden dolayı akıtılır: Evli olan zinâkâr, imandan sonra küfre dönen mürted veya haksız yere adam öldüren kimsenin kanı helaldir. Allah‟a yemin ederim ki, ben ne Cahiliye döneminde, ne de Müslüman olduktan sonra zina etmedim. Hiç kimseyi öldürmedim. 125 Müslüman olduktan sonra da bu dinden asla ayrılmadım. O hâlde beni neye dayanarak öldürmek istiyorsunuz?!” Siz beni öldürecek olursanız kendi baĢlarınız üzerine kılıçları koydunuz demektir ve ayrıca bu fitne ve ihtilaf ebediyyen aranızdan kaldırılmayacak bir fitne olarak kalacaktır." ( Asr-ı Saadet, 1: 293-294) Ġsyancılar, Hz. Osman (r.a.)'ı dinlediler ama nasihatlarım kabul etmediler. Hz. Osman (r.a.)'ı muhasara altına almayı geniĢlettiler. Öyle ki, Hz. Osman (r.a.)'ı susuz bıraktılar. Hz. Osman (r.a.) gizlice Hz. Ali (r.a), Talha (r.a) ve Hz. Zübeyr (r.a) 'a ve Peygamber(s.a.v) efendimizin hanımlarına haber göndererek Ģöyle demiĢti: "Bu adamlar bize su verilmesini bile engellediler. Eğer imkânınız varsa biraz su gönderin." Bu davete icabet edenlerin ilki Hz. Ali (r.a) olmuĢ ve sabahın erken saatinde çıkıp gelerek evi saranlara Ģöyle seslenmiĢti: "Ey insanlar! Sizin bu yaptıklarınız ne mü'minlerin iĢine, ne de kâfirlerin yaptıklarına benziyor. Siz bu insandan suyu ve yiyeceği kesmeyiniz. Rumlar ve Ġranlılar bile esir edildikleri anda asla yemek ve içmekten alıkonmazlar." Ġsyancılar da Hz. Ali (r.a)'ya Ģöyle dediler: "Hayır, vallahi bir göze deva olacak en ufak bir Ģey dahi vermeyiz." Hz. Ali (r.a.) o anda büyük bir öfkeye kapılmıĢ ve baĢındaki sarığı bütün gücüyle yere çalarak oturup kalmıĢtı. (El- Kâmil Fi't Tarih Tercümesi/Ġbnü'l Esir, C:3, Slı:178-180, Ġst/1991.) Hz. Osman (r.a.) muhasara altında iken müslümanlara kimin namaz kıldırması da gündeme gelmiĢtir. Müslümanların meĢru halifesi var, ama kendilerine namaz kıldırma imkânına sahip, değildir. Bu durumda ne yapılacak? Rivayet edildiğine göre; Hz. Osman (r.a.)'ın mescidden ve namazdan alıkonduğu gün mescidin müezzini olan Sa'd el- Karaz(r.a), Hz. Ali (r.a.)'a gelerek : "Bugün müslümanlara kim namaz kıldıracak?" diye sormuĢ, Hz. Ali (r.a.) ona cevap olarak : "Halid b. Zeyd(r.a)‟i çağır, namazı o kıldırsın" deyince o da Halid b. Zeyd(r.a)'i çağırmıĢ ve namazı o kıldırmıĢtı. Ebû Eyyûb el- Ensarî'nin adının Halid b. Zeyd(r.a) olduğu ilk defa o gün duyulmuĢtu. Halid b. Zeyd(r.a) günlerce müslümanlara namazlarını kıldırmıĢtı. BaĢka bir rivayette ise, Hz. Ali (r.a.), Sehl b. Huneyf(r.a)'e namazları kıldırmasını emretmiĢ ve Zilhicce ayının birinci gününden bayrama kadar ki günlerde namazları Sehl kıldırmıĢ, bayram namazını da Hz. 126 Ali (r.a.) kıldırmıĢtı. Daha sonra Hz. Osman (r.a.) Ģehid edildiği güne kadar namazları Hz. Ali (r.a.) kıldırmıĢtı. Edep, hayâ ve fazilet timsali, Ġslam‟ın üçüncü halifesi, Ģehadetinden bir gün önce rüyasında, Peygamber Efendimizle (s.a.v) birlikte Hz. Ebû Bekir (r.a) ve Hz. Ömer (r.a)‟i gördü. Peygamberimiz (s.a.v) kendisine hitaben:“Biz oruçluyuz, seni de iftara bekliyoruz.” buyurmuĢtu. Hz. Osman(r.a) uyandıktan sonra o gece hemen oruca niyet etti. Sevinçliydi. Çünkü artık Allah ve Resûl‟üne kavuĢma günü gelmiĢti. O gün cuma idi. Kur‟ân okumaya baĢladı. Nitekim isyancılar saldırıya geçip Hz. Osman'ın evini ok yağmuruna tuttular. Atılan oklardan Hz. Ali(r.a)'nin oğlu Hasan(r.a) Efendimizde, Hz. Talha(r.a)'nın oğlu Muhammet(r.a) yaralandı. Ġsyancılar, ok atarak bir sonuç alamayacaklarını anlayınca, kapıdan girerek halifeyi öldüremediler; ancak komĢu evlerin damlarından atlayarak evin duvarını delerek içeri girdiler. Oruçlu olan Hz. Osman(r.a), Kur'an okuyordu. Muhammet bin Ebubekir, Hz. Osman(r.a)'ın sakalından tutarak: "Şimdi seni elimden hiç kimse alamaz!.." diye bağırdı. Hz. Osman(r.a), Muhammet bin Ebubekir'in yüzüne bakarak yavaĢ bir sesle: "Baban bu halini görse, ne kadar utanır, ne kadar üzülürdü..."deyince, Hz. Ebubekir(r.a)‟in oğlu utancından kaçtı. Hz. Osman(r.a)‟ı öldürmeyip yanından çıktığını gören isyancılardan Kuteyre, Sevdan b. Hımran ve el-Gâfikî . Ondansonra Ruman b. Verdan içeri girdi, elinde bulunan bir demirle Hz. Osman(r.a)‟a bir darbe indiren el-Gâfikî ayağıyla da Kur‟an-ı Kerim‟i tekmeledi. Diğer üç suikastçıdan biri kılıcını Hz. Osman(r.a)'a salladı. EĢinin yanında bulunan Naile Hatun(r.anha), kollarını siper etmek isteyince parmakları doğrandı. Bu sefer öbür iki suikastçı Halife'ye saldırdı. Böylece Sevdan Hz. Osman‟ı öldürdü. BaĢka bir rivayette Hz.Osman(r.a)‟ı Kinane b. BiĢr et-Tüceybî‟in öldürdüğü rivayet edilir." Hz. Osman(r.a) kanlar içinde yere serildi. Hz. Osman(r.a)'ın kanı, okumakta olduğu Kur'an'ın üzerine sıçradı. Hz.Osman(r.a)‟ı Ģehid ettiler. Böylece, Peygamber(s.a.v) Efendimizin istikbale ait bir mucizesi daha gerçekleĢmiĢ oluyordu. Çünkü onun “haksız yere Ģehit edileceği”ni haber vermiĢti.( Karaköse, Hasan. Ortaçağ Tarihi ve Uygarlığı, Ankara, Nobel Yayın Dağım, 2002) 127 Hz. Ali (ra) hilafete gelince, ilk iĢ olarak katilleri bulmak istedi. Hz. Osman (r.a) katledilirken yanında hanımı Naile bulunuyordu. Bu yüzden önce Naile Hz. Ali (r.a) tarafından sorguya çekildi. O cevabında öldürmek için odaya girenlerin üç kiĢi olduğunu söyledi. Bunlardan biri de Muhammed b. Ebubekir‟di. Bunun üzerine Hz. Ali(r.a) Muhammed b. Ebubekir'i hesaba cekti ve sorguladı. O öldürmek üzere Hz. Osman (r.a) yanına girdiğini inkâr etmedi. Fakat Hz. Osman (r.a)'ın kendisine babasını anmasından dolayı utandığını, onu öldürmekten vazgeçtiğini ve dıĢarı çıktığını söyledi. Ona diğer iki kiĢinin kimler olduğu sorulunca onları tanımadığını söylemiĢti. Böylece Hz. Osman (r.a)'ın katillerinin kim olduğu asla anlaĢılamadı ve suç her hangi bir kimsenin üzerinde ispat edilemediği için katiller de cezalandırılamadı. (Ömer Rıza Doğrul, Sadr-ı Ġslam, Ġstanbul, 1928, VIII, 45). Netice itibariyle diyebiliriz ki, 12 senelik hilafeti süresince Hz. Osman, kendisine karĢı isyan edilmesine ve öldürülmesine sebeb olacak herhangibir önemli harekette bulunmamıĢtır. Nitekim o, kendisine yöneltilen suçlamalara teker tekercevap vermiĢ; bazı hareketinden dolayıla istigfar etmiĢtir. O, hilmi, saf tabiatı, merhametliliği, yumuĢak idarecıliğinin yanısıra, bedevi arapların aĢırılıkIarının ve Ġbn Sebe gibi bazı tahrikçilerin Hz.Osman(r.a)'ın öldürülmesiyle birlikte, Ġslam tarihinde ardı arkası gelmeyen pek çok olayların, karıĢıklıkların, çatıĢmaların, savaĢların ve fırkaların, bölünmelerin baĢlangıcı olmuĢtur. (Taberi, l, 3031-3058; Ġbn Sa'd, Tahakat, IIIj6S vd.; el.Belazuri,Ensiih, V /73 vd.; Ġbn Kesir, age., s. 180-198; Zehebi, ġemsuddin Muhammed h.Ahmed Hz.Osman (747/1346), "Tarihu'I.Ġslam , Kahire, 1367-1368, 11/135.) Ġsyancılar iki gün Medine‟ye egemen oldular. Korkudan kimse sokağa çıkamıyordu. Hz. Osman (r.a.)'ın cenazesi üç gün yerde kalmıĢ, sonra Hâkim b. Hizam el- KureĢî ile Cübeyr b. Mut'im, Hz. Ali (r.a.)'a giderek defnedilmesine izin vermesi için onunla görüĢmüĢ, defni için izin almıĢlardı. Hz.Osman(r.a)‟ın cenazesi, Medinelilerden ancak 20 kiĢinin katılımıyla kılınmıĢ Bugünkü Cennetül Baki‟ye defnedilmiĢtir. Hz. Osman (r.a.)'ın cenazesinin defnedileceğini iĢiten isyancılar, gelenleri taĢlamak için yolda oturmuĢlardı. Bunun için cenazesine katılım çok az olmuĢtu. Hz. Osman (r.a.)'ın cenaze 128 namazını bir rivayete göre Cenazesini Zübeyr bin Avvam(r.a) kıldırdı,Cübeyr b. Mut(r.a)'im, baĢka bir rivayete göre Hâkim b. Hizam(r.a)veya Mervan kıldırmıĢtı. Hz. Osman (r.a.)'ın tabutunu taĢlamak isteyenlere Hz. Ali (r.a.) engel olmuĢtu. Daha sonra Hz. Osman (r.a.)'ın cenazesi Medine dıĢında "HıĢ Kevkeb" denilen bir duvarın arkasına defnedilmiĢtir. Hz. Muaviye b. Ebi Sufyan (r.a.) hâkimiyeti eline geçirdikten sonra bu duvarın yıkılmasını ve Hz, Osman (r.a.)'ın kabrinin "el-Bakî mezarlığının içine alınıp diğer müslümanların da cenazelerini Hz. Osman (r.a.)'ın mezarının etrafına gömmelerini emretmiĢti. Böylelikle onun mezarı da müslümanların mezarları içine alınmıĢ oldu. (El- Kâmil Fi't Tarih Tercümesi/Ġbnü'l Esir, C:3, Sh:l 87-188, Ġst/1991.) Hz. Osman(r.a)‟ın Kur‟an-ı Kerim üzerine sıçrayan kanı hiç bir zaman kurumadı. Müslümanlar arasındaki savaĢın baĢlangıcı olan Hz. Osman(r.a)‟ın Ģehid ediliĢi, yüzyıllarca, sanki bu kanın kurumasını önlemek istercesine, mezhep kavgalarıyla Müslümanlar birbirlerinin kanını akıtıp durdular. Hz.Ali(r.a)'nin Halife OluĢu Hz.Osman(r.a)‟ın Ģehid edilmesinden 5 gün sonra Hz.Ali(r.a), halife seçildi ve Medine halkı ona mescitte biat etti. Hz.Talha(r.a) ve Hz.Zübeyr(r.a)'in de biat etmesi halk tarafından çok iyi karĢılandı. Çünkü Hz.Talha(r.a) ve Hz.Zübeyr(r.a), Hz.Ali(r.a)‟nin haricinde halifeliğin en güçlü adaylarındandı. Diğer Ģehirlerden temsilciler de Medine‟ye gelerek biatlarını yaptılar ve böylece Müslümanların çoğu Hz.Ali(r.a)‟nin halifeliğini kabul etmiĢ oldu.( Karaköse, Hasan. Ortaçağ Tarihi ve Uygarlığı, Ankara, Nobel Yayın Dağım, 2002) Halife Hz.Osman(r.a)‟ın Ģehit edilmesi ve yerine Hz.Ali(r.a)‟nin halife seçilmesi ile birlikte Emevî-HâĢimî mücadelesi yeniden baĢladı. ġamValisi Hz.Muâviye(r.a), öldürülen akrabası Halife Hz.Osman(r.a)'ın kanını Hz.Ali(r.a)'den talep ederek onun öldürülmesinden Hz.Ali(r.a)‟yi sorumlu tuttu ve bu durum daha sonra Ġslam TarihindeĠlk fitne dönemi adı verilen süreçte, Hz.Ali(r.a)'nin muhalifleriyle yapacak olacağı Cemel ve Sıffin SavaĢı'nın bir sebebi durumuna geçti.. ( Sarıçam, Ġbrahim. Emevi-HaĢimi ĠliĢkileri, Ankara, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1997) Hz. Peygamber (s.a.v)Efendimiz: 129 "Kim benim ashabımdan birine söverse, Allah'ın laneti onun üzerine olsun” diye ciddî bir tehdidde bulunmuĢtur. (Heysemî, Mecmau'z-zevâid, X, 21)

Bu rivayet "Rahmet Peygamberi"nin konuya ne kadar önem verdiğini ve sahabeden olduğu sabit ve meĢhur olan herhangi bir sahabeye ileri-geri söz etmenin ve sövmenin kiĢiyi, Allah'ın rahmetinden uzaklaĢtıracak, lanete uğratacak vahim bir hata ve ağır bir suç (haram) olduğunu açıkça ortaya koymuĢ olmaktadır. Nitekim Ġslâm âlimleri, sahabeden herhangi birine sövmenin fâsıklık ve büyük günahlardan olduğu, onlara sövmeyi helal sayarak sövmenin ise, küfür sayıldığı konusunda görüĢ birliği içindedirler! ġunu bilelim ki; bütün asırlarda ve mekânlarda sahabe düĢmanlığı, küfür ve nifakı beraberinde getirir. Rasûlüllah (s.a.v)'den sonraki dönemde sahabeler arasında görülen ihtilafların ve bazı acı olayların ictihad kökenli olduğu, isabet edenin iki, hata edenin ise bir sevap aldığı düĢünülüp hepsi hakkında hüsn-i zanda bulunmak, hem ferdin hem de ümmetin iyiliğine/maslahatına daha uygun bir tavırdır. Söz konusu olaylar dolayısıyla sahabelere hakarete varan sözler söylemek ve sövmek/küfretmek gibi hatalara asla düĢülmemelidir. Sahabeyi tekfir eden, bize Kur'ân-ı Kerim'i tevâtüren nakleden bir nesli mahkûm etmiĢ olmaktadır. Âlimlere ve fakihlere sebepsiz yere sövmenin dinden çıkaracağına dair çeĢitli fetvalar verilmiĢ ise de, kendileri ayet ve hadislerle övülen sahabelere sövenin bile kâfir değil sapık ve bid'atçı sayıldığı düĢünülürse bu kimselerin fısklarıyla baĢbaĢa bırakılması daha uygun olur. (Aliyyü'l-Kâri, a.g.e., 156-159; elFetâva'l-Hindiyye, II, 270 vd.; el-Heytemi, a.g.e., I, 31; Ġbn Âbidin, Reddu'lMuhtar, III, 293, Mecmuatü'r-Resâil, I, 360) Hanefilerin çoğunluğu bir kimsenin sahabeye sövmeyi, onlarla alay etmeyi, onları küçümsemeyi helâl görüp bu fiilleri iĢleyecek olursa kâfir, helâl görmeden iĢleyecek olursa fâsık olacağını, söylemiĢtir. Ancak bazı Hanefi fakihleri, aynı sözler Hz. Ebû Bekir(r.a) ve Hz.Ömer(r.a) için söylenirse, söyleyenin dinden çıkacağını söylemiĢlerdir. Hanefılerden bir grup âlim ise, sahabe büyüklerine sövenin siyaseten öldürülmesini caiz görür. Ġmam Mâlik, Hz. Peygamber(s.a.v)'e sövenin öldürülmesi, ashaba sövenin ise te'dib amacıyla cezalandırılması gerektiği kanaatindedir. Ahmed b. Hanbel'e 130 göre ise, sahabeden birine söven kimse Ģiddetli bir Ģekilde dövülür.( Aliyyu'l-Kâri, a.g.e., II, 410-411; Ġbn Abidin, Reddu'l-Muhtar, III, 293, Mecmuatü'r-Resâil, I, 359; Ġbn Teymîyye, es-Sarimu'l-Meslul, s.561) Sahabelerin hayırlılığı hadis-i Ģerifte "Sizden herhangi biriniz Uhud dağı kadar altını sadaka olarak verse onların bir ölçeklik hatta yarım ölçeklik sadakasına ulaĢamaz" diye bir de örnek verilerek vurgulanmıĢtır. Bir baĢka rivayette Hz. Peygamber(s.a.v) yemin ederek "Sizden biri Uhud dağı kadar altın infak etse bile, onların bir müdd/Ölçek veya yarım müdd/ölçek sadakasının sevabına yetiĢemez(Buhârî, Fedâilü ashâbi'n-Nebî 5; Müslim, Fedâilü's-sahâbe 221,222; Ebu Davud, Sünnet 10; Tirmizî, Menâkıb 58; Ġbn Mâce, Mukaddime II, Ahmed b. Hanbel, Müsned, 111,11.)buyurmaktadır. Daha baĢka bir rivayette de kendisine yöneltilen "Biz mi yoksa bizden sonrakiler mi daha hayırlıdır?" sorusuna cevaben Hz. Peygamber(s.a.v); "Onlardan biri Uhud dağı kadar altın sadaka verse, onların/sahâbelerin bir ölçeklik hatta yarım ölçeklik sadakasının sevabına ulaĢamaz” diye durumu açıklamıĢtır. (Ahmed b. Hanbel, Müsned, VI, 6.) Her iĢin ve amelin kıymetli, çok kıymetli ve en kıymetli olduğu zamanlar vardır. Yine küçük bir iyliğin çok büyük kabul edildiği, büyük bir iyliğin sıradan sayılabildiği durum ve zamanlar olabilir. Bu, o dönemin Ģartlarına bağlı olduğu kadar, o iĢi ya da ameli/iyiliği yapanın durumuyla da yakından ilgilidir. Sahabeler, özellikle de ilk müslüman olan sahabeler (es-sâbikün el-evvelûn) gerek kiĢisel durumları gerekse içinde bulundukları dönemin Ģartları bakımından fevkalâde nâzik ve anlamlı bir konumdaydılar. Bu sebeple onların Allah yolunda verdikleri bir ya da yarım ölçeklik bir sadakanın değeri, daha sonraki geliĢmiĢ ve yerleĢmiĢ Ģartlardakilerin verecekleri Uhud dağı büyüklüğündeki sadakalardan çok daha kıymetli idi. ĠĢte böylesine nâzik ve zor durum, sahabelerin öteki müslümanlardan farklı ve üstün olmalarında ağırlıklı bir ortam olarak dikkat çekmektedir. Onlar da bu durumu, gerçekten gıbta edilecek biçimde özverili ve samimî davranıĢlarla değerlendirmiĢlerdir. Aslında Hz. Peygamber'in "sizden biriniz.." sözlerinin ilk muhatabları da hiç kuĢkusuz sahabelerdir. Böyle olunca hadîs-i Ģerifteki "bir veya yarım ölçeklik sadakalarının sevabına ulaĢılamayan sahabeler", daha özel mânada ve daha dar çerçevedeki sahabeler olduğu anlaĢılmaktadır. Ya da "sizden 131 biriniz.." ifadesinden maksat, ikinci rivayette açıkça görüldüğü gibi "onlardan biri" yani sahabelerden sonraki (sahabe olmayan) Müslümanlardır. (Müsned/Ahmed b. Hanbel, VI, 6) Sahabelerin konumuna ulaĢılamayacağı, mânevi değil, maddî bir örnek (sadaka) üzerinden anlatılmıĢ olması da dikkat çekmektedir. Belki bu açıdan, geliĢmiĢ imkânlara sahip olan sonraki müslümanların, en azından görüntüde, yani miktar olarak sahabelere ulaĢabilecekleri hatta onları geçebilecekleri akla gelebilir. Ama önemli olanın görüntü değil, sonuç/sevap yönü olduğu, bu noktalardan sahabelere ulaĢılamayacağı, Uhud dağı örneği verilmek suretiyle kesin bir Ģekilde gösterilmiĢ olmaktadır. Bu da Allah onlardan razı olsun ashâb-ı kirâm'ın diğer müslüman nesillerden asıl farkını oluĢturmaktadır. O halde "ulaĢılamayan üzüme koruk demek" kıskançlığı, aceleciliği ve çaresizliği içinde, Ġslâm nesillerinin ilki ve Ġslâm tarihinin ilk inĢacıları, Ġslam inkılabını gerçekleĢtiren ilk inkılapçılar hakkında, ağzını tutmak, onlar aleyhinde ileri-geri söz söylememek, hele hele kasdî bir Ģekilde onları kötülemeye kalkıĢmamak, sonraki müslüman nesillerin olgunluk derecelerinin, ümmet ve din bilinçlerinin ve Peygamber saygılarının önemli bir göstergesi durumundadır..Peygamber (s.a.v) 'in ashabına saygı, Peygamber (s.a.v) 'e saygıdır. Peygamber (s.a.v) 'e saygı de, Allahû Teâla'ya saygıdır. Örnek ve önderimiz Rasûlüllah (s.a.v)'dir. Her müslüman için Rasûlüllah (s.a.v)'in tavsiyelerine gücü ölçüsünde uymak nasıl temel bir görev ise, koyduğu yasaklara mutlak anlamda tâbi olmak da aynı Ģekilde vazgeçilmez bir vazifedir. Sahâbe'ye sövmek, sahabeyi kötülemek, kesin olarak Rasûlüllah (s.a.v) tarafından yasaklanmıĢtır. Dolayısyla Hz. Osman (r.a.)'i eleĢtirenler, onu köteleyenler, Rasûlüllah (s.a.v)'in yasağını delen aklıllı geçinen delilerdir. BAZI ÖZELLĠKLERĠ: * Hz. Osman (r.a) AĢere-i MübeĢĢere'dendir. Yani sağlığında cennetle müjdelenmiĢtir. * Hz Osman (r.a) Rukkaya (r. anha)'nın vefatından sonra Nebiyy-i Ekrem (s.a.v) Ümmü Gülsüm(r.anha) ile izdivâc etti. Ümmü Gülsüm (r.anha)'nın vefatından sonra Peygamberimiz (s.a.v) "Ağlama Osman, Allah'a yemin ederim ki, yüz kızım olsa bunların biri öldükçe diğerini tek biri kalmayıncaya kadaar sana verirdim" demiĢtir. 132 * Resûlullah Efendimize(s.a.v) ahlâkta en çok benzeyen O'dur. * 34 yaĢına kadar cahiliyenin çirkinlikleri kendisinde görülmemiĢ, içki kullanmamıĢ, iffet ve namusu ile tanınmıĢtı. * Ticarî muameleleri çok dürüst olduğu için, halk arasında bu yönüyle meĢhur olmuĢtur. * Ġlk müslüman olan 5 veya 7 kiĢi arasındadır. * Müslümanlığı kabul ettiği zaman amcası Hakem b. As'ın iĢkencesine maruz kalmıĢ. Bir direğe bağlanmıĢ, aç susuz bırakılmıĢ. Buna rağmen sebat göstermiĢ "Allah'a kasem olsun. Bu dinden ayrılmayacak ve babalarımın dinine dönmeyeceğim." demiĢtir. Yılmaması üzerine amcası serbest bırakmıĢtır. * Allah'a hicret eden ilk muhacir övgüsüne kavuĢmuĢtur. O hicretiyle maddi olan herĢeyi terkedip, evinin düzenini rahatını bozup sadece Allah için, Ġslâm için bu büyük fedakarlığı yapmıĢtı. * Lut (a.s)'dan sonra ehliyle hicret eden ilk zâttır. Bu ümmet iĢinde ailesi ile ilk hicret eden Hz. Osman (r.a)'dır. * NecâĢî'yi selamlarken oranın adetine göre eğilmesi gerekirken eğilmemiĢ. "Ben Allah'dan baĢkasına baĢımı eğmem" diye cevap vermiĢti. * Muâhat (kardeĢleĢtirme) hadisesinde Hassan b. Sabit'in kardeĢi Evs b. Sabit ile kardeĢ ilan edilmiĢtir. * Medine'ye hicretinden sonra Rûme Kuyusunu satın alıp, müslümanların istifadesine sunması "sebil" anlayıĢı ve uygulamasının öncüsü olmuĢtur. * Hz. Osman (r.a) Peygamberimizin (s.a.v) vahiy kâtiplerindendi. Kendisi çok muktedir bir hattat, çok kuvvetli bir hatip idi. * Hasan-ı Basrî'den rivayet edildiğine göre kapalı kapılar ardında bile elbiselerini çıkartmaktan çekincek kadar haya sahibi idi. * Bir rekkate Kur'ân-ı Kerim'i hatmettiği veya gecenin hepsini Kur'ân okuyarak ihya ettiği ifade edilir. * Kölesinin dahi hakkını ihmal etmez, "...kulağını çekmiĢtim, sıkı çek yavrum..." diyecek kadar sosyal adaletin temsilcisidir. * Hz. Rukayye (r.anha)'nın hastalığı üzerine Rasûl-i Ekrem(s.a.v)'in emir ve müsadeleriyle Bedir Gazâsına iĢtirak edememiĢti. Bununla beraber Allah Rasûlu (s.a.v) kendisine "Sen 133 kalbinin temizliği, hissiyatının necâbeti dolayısıyle gazâya iĢtirâk ecrini de kazanacaksın" demiĢti. * Rasûl-i Ekrem(s.a.v), H.4 yılında Zatürrika' gazasına çıktığı zaman Hz. Osman'ı (r.a) Medine'de kaim-i makam olarak bırakmıĢtır. Bunu takip eden tüm gazalara iĢtirak etmiĢtir. * Hudeybiye Muselahası esnâsında ehl-i Ġslam tarafından KureyĢ'e sefir gönderilmiĢtir. KureyĢ, kendisinden önce gönderilen elçiyi öldürmeğe teĢebbüs etmiĢ, sonrasında da elli adam göndererek ashabın huzurunu kaçırmıĢtı. Can güvenliği olmayan bugörevi yerine getirmek üzere yola çıktı. Mekke de öfkeli kalabağın, geçmiĢine saygısı sebebiyle öldürmeyip tek baĢına tavaf edebileceğini söylemesine rağmen "Resûlullah(s.a.v) tavaf etmedikçe ben de etmem" sözüyle karĢılık verdi. Sonra hapsedildi. ġehit edildiği Ģâyi' olunca maĢhur Bey'atü'r-Rıdvan beyati alınmıĢtı. Hz. Resûlullah (s.a.v) "Allahım bu benim elim, bu da Osman'ın eli. Benimle biat ediyor" diyerek Hz. Osman(r.a)'ın yerine biat etmiĢtir. * Tebük Gazâsında Ġslam Ordusu'nun (ki 30.000 kadardı) üçte birini yalnız baĢına techîz ederek silahlandırmıĢtı. Bundan baĢka, Rasûl-i Ekrem (s.a.v) 1000 deve satın alabilmek için 1000 dinar vermiĢti. * Hz. Ebûbekir(r.a) devrinde kıtlık yaĢandığı sırada 1500 dirhemden daha fazla fiyat biçilen gıdayı sadece Allah rızası için infak etmiĢtir. * Hz. Osman (r.a), hayatının hiçbir döneminde halife olmayı düĢünmemiĢtir. Hz. Ebû Bekir(r.a)'in son anlarında, halifenin kendinden sonra yerine bırakacağı adayı tesbit eden belgeyi kaleme alan Hz. Osman(r.a), isme sıra geldiği an, Hz. Ebû Bekir(r.a)'in bayılması karĢısında belki bir daha ayılamaz da bir fitne ve kargaĢaya sebebiyet verir endiĢesi ile kendiliğinden Hz. Ömer(r.a)'i oraya yazmıĢtır. Hz. Ebûbekir(r.a) ayılınca onaylamıĢtır. Bu olay bile Hz. Osman(r.a)'ın hilafet makamına karĢı bakıĢ açısını göstermeye yeter. * Vergilerini ödemeyenlere asker sevkine karar vermiĢtir. * Hilafete seçilmesi Hz. Ömer(r.a)'in kurduğu Ģuranın baĢkanı Abdurrahman b. Avf (r.a) kamuyoyu yoklaması sonuçlarına göredir. ĠstiĢare, komutan, genç, yaĢlı, kadın, erkek, mukîm, seyyah, bedevi... herkesinin fikri sorulmuĢtur. Halkın çoğunluğunun isteği ve Hz. 134 Osman'ın (r.a) Ģartları tereddütsüz kabulü ile bu göreve gelmiĢtir. Kendisine ilk biat eden Hz. Ali'(r.a)dir. * Hilafet maaĢı olarak bir tek kuruĢ dahi almadı. * Yakın akrabası ve kavmine ihsanı bol idi. Bu ihsanı yaparken beytü'l-mâldan hiçbir Ģey vermeyip, kendi öz servetinden yapıyordu. * Açları doyurmayı, susuzları suya kandırmayı, (Kur'an Okuma), çıplakları giydirmeyi ver geceleri uzun uzun namaz kılmayı çok severdi. * Halka en kıymetli yemekleri yedirir, kendisi evinde sirke ve zeytinyağı ile iktifa ederdi. Kendisi son derece sade yaĢar, dört beĢ dirhemlik elbise giyer. Elbisesini yastık yapmıĢ, çakılların üzerinde uyuduğu ve yıllar önce dostunun sırtındaki hasır izlerine benzer izler üzerinde görülürdü. * Kapalı bir yerde tek baĢınayken dahi haya sahibiydi. Allah Resûlu'nun ifadeleri içinde melekler dahi kendisinden haya ederdi. * Çok utangaç ve sakin yapılı olmasına, öne çıkmaktan ve tanınmaktan hoĢlanmamasına rağmen isyancılar üzerine gidilmesinde, fetihlerde ve deniz sallallahu aleyhi ve sellemaĢları konusunda kararlı ve ilerlemiĢ yaĢına rağmen gençlerden daha gençti. * Kabir ziyaretlerinde sakalı ıslanıncaya Kadar ağlardı. *Hz.Osman'ı (r.a) akrabalarına idarecilik vermesiyle suçlamıĢlardır.Fakat Peygamber (s.a.v) Hz. Osman (r.a)'ın sülalesi olan Emevilere idarecilik veriyordu. Ondan sonra gelenler de buna devam ettiler. KureyĢ kabileleri arasında Emeviler kadarPeygamber (s.a.v) tarafından idarecilikler verilmiĢ baĢka bir kabile görmüyoruz. Zira bunlar hem sayıca çoklardı, hem de Ģerefli insanlardı. Bu durum, Hz. Osman (r.a)'ın o zaman Ģartlarını nazara alarak yaptığı idari bir içtihaddır. Halife ve emirin, idarecileri seçerken dikkate aldığı bazı hususlar vardır ki, herkesi bu konuda ikna etme ve her zaman takva yönünü tercih etmeye gücü yetmez. Mevzu bahis edilen diğer konularda bunun gibidir. Ġslam Tarihine dair ulemanın kabulune mazhar olmuĢ eserler bunları güzelce açıklamıĢtır. * Halife olduğu dönemde ashab-ı kiram'ın bir kısmının savaĢlarda Ģehit olduğu, bir kısmını tebliğ için uzak diyarlara gittiği ve kaderin sevkiyle sahabe döneminin sonuna doğru gelindiği bir dönemdir. Yahudi dönmesi Ġbni Sebe ve taifesinin ve fethedilen 135 bölgelerdeki hainlerin komploları ile fitne fesad ortamının ortaya çıkmasına rağmen sahih Ġslam itikadı baĢta Hz. Osman (r.a) ve Hz. Ali (r.a) olmak üzere sahabe-i kiramın (radıyallâhü anhum) cehd ve gayretiyle Allah'ın lütfuyla günümüze kadar gelmiĢtir. * Hilafetten vazgeçmesi için kendisine baskı yapıldığı zaman kötü bir çığır açmamak için Efendimizin (s.a.v) tavsiyesini de gözeterek ("Osman, Allah sana bir gün bir gömlek giydirir de münafıklar da onu senin üzerinden almaya kalkıĢırlarsa, hiçbir zalim için onu çıkarma") bunu Kabul etmemiĢti. * Resûlullah (s.a.v) Hz. Osman (r.a)'ı üzerine gelecek belâlar ve düçâr olacağı felâketler üzerine cennet ile tebĢir eylemiĢtir. Uhud dağındayken de Ģehit olacağını müjdelemiĢtir. * ġehit düĢmeden önce "Onlar öyle kimselerdir ki halk kendilerine: "DüĢmanlarınız olan insanlar size karĢı ordu hazırladılar, aman onlardan kendinizi koruyun." dediklerinde, bu tehdit onların imanlarını artırmıĢ ve "Hasbunallah ve ni'me'l-vekil" "Allah bize yeter. O ne güzel vekildir!" demiĢlerdir." (Al-i Ġmrân-173) ayetini okuyordu. * Bir gece Hz. Osman (r.a), rüyasında Rasûl-i Ekrem'i (s.a.v) ve Hz. Ebûbekir (r.a) ile Hz.Ömer(r.a)'i görmüĢ, Rasûl-i Ekrem (s.a.v) ona: "Hep oruçluyuz, iftara seni bekliyoruz." demiĢti. Bu rüyadan sonra Hz. Osman (r.a) uyanmıĢ, son deminin yaklaĢtığını anlamıĢtı. Ertesi günü Cuma idi. Oruca niyet etti. Bütün gününü ibadet ve Kur'an-ı Kerim tilavetiyle geçirdi. Bu gün için ikindi ile akĢam arasında Hz. Osman (r.a) Ģehit edilmiĢtir. YAPTIĞI YENĠLĠKLER: * Hz. Osman'ın (r.a) gerçekleĢtirdiği büyük ve tarihi hizmetlerden birisi ve en mühimi Ģüphesiz Kur'an-ı Kerim nüshalarının çoğaltılması iĢidir. * Ġslâm askerinin 10 dirhem olan maaĢını 200 dirheme çıkarttı. * Ramazan gecelerinde her müslümana verilen birer dirhemi artırdı. Ayrıca Mescid-i Nebi'de ibadet edenler, i'tikâf'ta bulunanlar, Allah yolunda yolculuk yapalar ve miskinler için de hiç yerden kalkmayan sofra kurdurdu. * Cuma günleri okunan ezandan önce bir ezan daha okunmasını ictihad etti. 136 * Hz. Peygamber'(s.a.v) zamanında ve ilk iki halife zamaninda sadece buna değil, diğer bütün vergilere zekat deniyordu. Zekatla, diğer zekatları birbirinden ayırdı. Müslümanlar bizim bugün anladığımız zekatı bizzat kendileri, fakirlere vermeleri kararını aldı. Bunda sınırların geniĢlemesi de etkiliydi. * Mescid-i Nebevî'yi geniĢletti. * Hz. Ebûbekir (r.a) minberde Resûlullah'tan (sallallahu aleyhi ve sellem) bir basamak aĢağıda, Hz. Ömer de (radıyallâhü anh) Hz. Ebûbekir (r.a)'den bir basamak aĢağıda dururdu. Hz. Osman (r.a) bu kaideyi bir zaman sonra kuyu kazıp içinde hutbe okumak icab edecek diyerek devam ettirmeyip, Resûlullah'ın (s.a.v) durduğu basamakta durmuĢtur. * Ġslam donanmasının ilk seferine izin vermesi. Ġslam donanmasının 500'ü aĢkın gemiye sahip Bizans donanmasını mağlup etmesi. * Eyalet sistemi kökleĢtirildi. * Ġslam ülkesi mülkî ve idari olmak üzere iki sisteme ayrıldı. HAKKINDA AYETLER * "Mallarını Allah yolunda infak edenlerin hali, yedi baĢak bitiren ve her baĢakta yüz dane bulunan bir tohum gibidir. Allah, kime dilerse ona kat kat verir. Allah, (rahmet ve lütfuyla her varlığı) kucaklayan, (merhametiyle kullarına) geniĢlik gösterendir; (kullarının halini) hakkıyla bilendir. Mallarını Allah yolunda infak edip de, infaklarının ardından herhangi bir baĢa kakmada ve gönül incitici bir harekette bulunmayanlar yok mu: Onların, Rabbleri katında mükâfatları vardır. Onlar için (özellikle Âhiret'te) herhangi bir korku söz konusu olmayacak ve onlar asla üzülmeyceklerdir de." (Bakara,261- 262) Bu ayetin Abdurrahman b. Avf(r.a) ve Hz Osman (r.a) hakkında inmiĢtir. Ve tabii onları izleyenler de bu kapsamdadırlar. * "Allah'ın mescitlerini ancak Allah'a ve Âhiret Günü'ne hakkıyla iman etmiĢ bulunan, namazı bütün Ģartlarına riayet ederek, vaktinde ve aksatmadan kılan, zekâtı tastamam veren ve Allah'tan baĢka kimseden çekinmeyen (mü'min)ler gerçek manâda mamur kılarlar. Onlardır ki, artık hidayette sabit hale geldikleri ve muratlarına kavuĢacakları ümidini taĢıyabilirler."(Tevbe,18) Mescid-i Nebevi'nin Efendimiz (s.a.v) zamanında geniĢletilmesi iĢini Hz. Osman(r.a)'ın üzerine almasından sonra nazil olan ayettir. 137 * "Buna karĢılık, haklarında tarafımızdan va'din güzeli (Cennet, Cemâlullah ve Allah'ın rızası) takdir edilmiĢ olanlara gelince, onlar Cehennem'den uzak tutulacaklardır. Öyle ki, onun hıĢırtısını bile duymazlar; (Cennet'te) canlarının çektiği nimetler içinde sonsuzca yaĢayıp gidecekelrdir onlar. O en büyük dehĢet (olan Sûr'a ikinci üfleyiĢ) bile onları tasalandırmaz. Kendilerini melekler karĢılar ve "ĠĢte, size va'dedilen gün bugündür!" müjdesini verirler." (Enbiya, 101-103) Hz. Ali (r.a) bu ayeti kerimeyi okuduktan sonar "Ben onlardanım, Ebû Bekir, Ömer, Osman, Talha, Zübeyr, Said, Abdurrahman da onlardandır.(radiyallahu anhüma)" buyurdu. * Abdullah b. Ömer (r.a)'in Ģöyle dediği rivayet edilir: "Böyle biri, gece saatlerinde Allah karĢısında boyun büküp ibadete duran, secde edip kıyamda kalan, Âhiret'ten endiĢe eden ve Rabbisinin rahmetini uman (mü'min) insan gibi midir? De ki: "Hiç bilenlerle bilmeyenler bir olur mu?" Ne var ki, (böylesi hakikatler üzerinde) ancak geröek idrak sahipleri düĢünür ve onlardan ders çıkarır."(Zümer,9) ĠĢte bu ayette bahsedilen, Osman b. Affan(r.a)'dır." HAKKINDAKĠ HADĠSLER: Hz. Osman(r.a), Resûlullah(s.a.v)‟tan 146 hadis rivayet etmiĢtir. Bunlardan Ahmed bin Hanbel‟in “Müsned”inde yer alanlarından bazıları Ģunlardır: “Kabir, ahiret yurtlarının ilkidir. Bir kimse eğer orada kurtuluĢa ererse ondan sonrası daha kolaylaĢır. Eğer orada kurtuluĢa eremezse, ondan sonrası daha da zorlaĢır.” “Bir Müslüman, yolculuk veya baĢka bir maksatla evden çıkar ve „Allah‟a iman ettim. Allah‟a dayandım. Allah‟a tevekkül ettim. Allah‟ın güç ve kuvveti dıĢında hiçbir güç ve kudret yoktur.‟ diye dua ederse, evden bu Ģekilde ayrılıĢı iyiliklere kavuĢmasına vesile olduğu gibi, kötülüklerden de uzaklaĢmasına sebep olur.” “Lâilâhe illallah gerçeğini bilerek ve ona inanarak ölen kimse cennete gider.” “Yatsı ile sabah namazını cemaatle kılan kimse, bütün geceyi ibadetle geçirmiĢ olur.” “Kim güzel bir Ģekilde abdest alır, mescide girer ve namazını kılarsa, diğer namaz vaktine kadar arada geçen günahlarını Allah affeder.”( Müsned, 1: 57-75.) 138 * Ebû Mûse‟l-EĢ‟arî (r.a) anlatıyor: Resûlullah (s.a.v) ile birlikte bir eve gelmiĢtik. Bana:“Kapıda dur ve kimseyi izinsiz içeri alma!” buyurdu. Biraz sonra Hz.Ebû Bekir(r.a) çıkageldi.“Ey Allah‟ın Resûl‟ü!” dedim, “Gelen, Hz.Ebû Bekir(r.a)‟dir.” Buyurdu ki:“Ġçeri al ve kendisini cennetle müjdele.” Sonra Hz.Ömer(r.a) geldi. Ona da aynı Ģeyi söylememi emretti. Daha sonra Hz.Osman(r.a) geldi. Onun için Ģöyle buyurdu:“Ġçeri al ve onu da baĢına gelecek belalardan dolayı cennetle müjdele!” buyurdu. Böylece, Hz. Osman(r.a)‟ın hem cennetle müjdelenenlerden, hem de ilerde baĢına pek çok musibet gelecek birisi olduğunu ifade etmiĢ oldu.( Tirmizî, Menâkıb: 19.) Saîd Ġbnu Zeyd (r.a) anlatıyor: "Resûlullah (s.a.v)'ın Ģöyle söylediğini iĢittim: "Ebû Bekr cennetliktir, Ömer cennetliktir, Osman cennetliktir, Ali cennetliktir, Talhâ cennetliktir, Zübeyr cennetliktir, Sa'd Ġbnu Mâlik cennetliktir, Abdurrahman Ġbnu Avf cennetliktir, Ebû Ubeyde Ġbnu'l-Cerrâh cennetliktir."(Râvi der ki: Zeyd) onuncu da sükut etti. Dinleyenler: "Onuncu kim?" diye sordular. (Bu taleb üzerine): "Saîd Ġbnu Zeyd!" dedi." [Ebû Dâvud, Sünnet 9, (4648, 4649 * " Cennette her peygamberin bir dostu vardır. Benim de dostum Osman'dır." * Hz. Enes (r.a) anlatıyor: "Resûlullah (s.a.v) buyurdular ki: "Ümmetimin (in ferdleri arasında) ümmetime karşı en çok merhametli olan kimse Ebû Bekr'dir. Onlar içinde Allah'ın emri hususunda en çok titiz olanı Ömer'dir. Haya cihetiyle en şiddetli olanı Osman'dır. (Davalarda) en isabetli hüküm vereni Ali'dir. Helal ve haramı en iyi bileni Muâz İbnu Cebel'dir. Ferâizi en iyi bilen Zeyd İbnu Sâbit'tir. Kur'ân okumasını en iyi bileni Übey İbnu Ka'b'dır. Her ümmetin bir emîni vardır. Bu ümmetin emîni Ebû Ubeyde İbnu'l-Cerrâh'dır. Ebû Zerr'den daha doğru sözlü olan birini ne gök gölgeledi, ne de yer taşıdı. O, verâda Hz. İsa aleyhisselâm gibiydi." 139 Hz. Ömer (r.a) (hased etmişçesine): "Yani biz bu hasletin onda olduğunu kabul edecek miyiz?" dedi. Resûlullah (s.a.v):"Evet. Bu hasletleri onda var bilin!" buyurdular." (Tirmizî, Menakıb, 3793, 3794). * Hz. Cabir (r.a) anlatıyor: "Resûlullah (s.a.v) buyurdular ki:"Geceleyin (rüyamda) bana sâlih bir adam gönderildi. Sanki Ebû Bekr, Rasûlullah'a yamanmıĢ gibiydi, Ömer de Ebû Bekr'e yamanmıĢ gibiydi. Osman da Ömer'e yamanmıĢ gibiydi." Câbir der ki: "Resûlullah (s.a.v)'ın yanından kalktığımız zaman dedik ki: "(Rüyanın yorumu Ģöyle olmalıdır): "Oradaki salih kimse Rasûlullah'tır. Onların birbirlerine yamanmaları, Allah'ın, peygamberleriyle gönderdiği iĢin (dinin) sorumluları olmalarıdır." (Ebû Dâvud, Sünnet 9, 4636). * Hz. AiĢe (r.anha) anlatıyor: "Hz.Ebû Bekr (r.a), Rasûlullah (s.a.v)'ın yanına girmek üzere izin istedi. Bu sırada Aleyhissalâtu vesselâm yatağı üzerinde yatmakta idi. Üzerinde benim bürgüm vardı. Rasûlullah halini bozmadan izin verdi. (KonuĢtular), meselelerini hallettiler. Hz. Ebû Bekr (r.a) gitti. Bir müddet sonra Hz. Ömer(r.a) girmek için izin istedi. Rasûlullah (s.a.v) aynı halini hiç değiĢtirmeden ona da izin verdi. Ömer'in ihtiyacını da gördü. Sonra da gitti.Bir müddet sonra Osman (r.a) izin istedi. Bu sefer (s.a.v) yatağında doğrulup oturdu. Üstünü baĢını düzeltti. Bana da: "Elbiseni üzerine topla!" emretti. Ve ona da girmesi için izin verdi. Onun da ihtiyacını gördü. Osman (r.a) da gitti.O gidince ben dayanamayıp: "Ey Allah'ın Resûlü! Ebû Bekir ve Ömer gelince istifini bozmadığın halde Osman gelince kendine çekidüzen verdin. Sebebi nedir?" diye sordum. Dedi ki: "Osman (r.a) çok utangaç birisidir. Ben istifimi hiç bozmadan eski halimde iken içeri aldığım takdirde arzusunu açmadan gideceğinden korktum. "Bir rivayette: "Kendisinden meleklerin haya duydukları bir kimseden ben haya duymayayım mı?" demiĢtir. (Müslim, Fezailu's-Sahâbe 36, 4201). * Abdurrahman Ġbnu Semüre (r.a) anlatıyor: "Hz. Osman (r.a) Rasûlullah (s.a.v)'a ceyĢü'l-Usre'yi (Tebük'e gidecek orduya) techiz ettiği sırada bin dinar getirdi ve Rasûlullah'ın kucağına döktü. Aleyhissalâtu vesselâm, parayı kucağında (eliyle karıĢtırıp) altüst etti ve Ģöyle dedi:"Bugünden sonra Osman'a, (her ne) yapsa zarar 140 vermeyecektir!" Ve bu sözü iki sefer tekrar etti." [Tirmizî, Menâkıb, (3702).] * Abdurrahman Ġbnu Habbab (r.a) anlatıyor: "Rasûlullah (s.a.v) ceyĢü'l-Usre'yi techiz ederken Ģahid oldum.Osman Ġbnu Affân (r.a) kalktı ve: "Ey Allah'ın Rasûlü! dedi, yüz deve çuluyla, semeriyle Allah rızası için (bağıĢ olarak) bendendir!" Rasûlullah (s.a.v) ordu için bağıĢ, yapmaya tekrar teĢvikte bulundu. Osman yine kalkıp: "Ey Allah'ın Resûlü! Çuluyla, semeriyle ikiyüz deve Allah rızası için bendendir!" dedi. Sonra Rasûlullah (s.a.v) ordu için bağıĢta bulunmaya yine teĢvikte bulundu. Osman tekrar kalktı ve: "Ey Allah'ın Resûlü! Dedi. Benden üçyüz deve çuluyla, semeriyle Allah rızası için bağıĢımdır!" Abdurrahman (r.a) der ki: "Rasûlullah (s.a.v)'ı minberden inerken gördüm, hem iniyor, hem de: "Bu hayırdan sonra, Osman'ın yapacağı (kötü amel) aleyhine olmaz!" diyordu." (Tirmizî, Menâkıb, 3701). * "Kızım, Abdullah'ın babasına iyi davran. Çünkü ashabımdan ahlakı bana en çok benzeyen O'dur." (El Heysemi, Mecmau'z-Zevâhid) *Hz. Enes(r.a) rivâyet ediyor: "Rasûlullah (s.a.v), Hz. Ebûbekir, Hz. Ömer, Hz. Osman ile Uhud Dağına çıktılar. Uhud Dağı sallandı. Bunun üzerine Rasûlullah (s.a.v) Ģöyle buyurdu: "Ey Uhud, yerinde dur. Zira senin üzerinde bir peygamber, bir sıddîk ve iki Ģehit bulunuyor. [Buharî, Ebû Dâvud, Tirmizi, Nesâî] Hz. Osman(r.a), Peygamberimizden (s.a.v.) 146 hadîs-i Ģerîf rivâyet etmiĢtir. Rivâyet ettiği hadîs-i Ģerîflerden bazıları Ģunlardır: “Kıyâmet günü üç sınıf insan şefaat eder: Bunlar, peygamberler, âlimler ve şehîdlerdir.” “En hayırlınız Kur‟ân-ı kerîmi öğrenen ve öğretendir.” “Bir kul her gün sabah ve akşam şu duayı üç defa okursa, o kimse zararlardan korunur. (Bismillâhillezî la yedurru maasmihi şey‟ün fil ardı ve lâ fissemai ve hüvessemiulalîm).” “Yatsı namazını (cemaatla) kılan, gece yarısına kadar ibadet etmiĢ, sabah namazını cemaat ile kılan ise gecenin tamamım ibadet ile geçirmiĢ sayılır. “O halde evladınıza ikram edin. Çünkü anne ve babanızın sizde hakkı olduğu gibi, evladınızın da sizin üzerinizde hakkı vardır.” 141 “Adem oğlunun ancak üç Ģeyde hakkı vardır: Belini doğrultacak kadar yemekte, avret yerini örtecek kadar elbisede ve kendini saklayacak evde, fazlasının ise hesabı vardır.” Buyurdu ki: “Dünya için üzülmek kalbe zulmet, âhıret için üzülmek ise kalbe nurdur.” “Arifin alâmetlerindendir. Kalbi havf ve recâ, dili hamd ve sena, gözü yaĢlı ve hayâlı, isteği günahları ve dünyâyı terk ve rıza üzerine olmaktır. Ġnsanların en iyisi Rabbine kavuĢmadan önce, Rabbini kendinden râzı eden, içine girmeden önce kendi kabrini en güzel yapandır.” “Ezan okunurken sükût edip dinleyene iki, yalnız sükût edene ise bir ecir vardır. Buna karĢılık duyduğu halde konuĢana iki, uzakta olduğu için duymayıp konuĢana da bir günah vardır.” “Ġnsanların en iyisi, dünyâ onu terk etmeden, dünyâyı terk edendir. Rabbine kavuĢmadan önce, Rabbini kendinden râzı edendir.” “Ġbadetin tadını dört Ģeyde buldum: Allahın farz kıldıklarını yapmada, yasaklarından sakınmada, Allahdan sevâb bekleyerek emr-i ma‟rûf yapmada ve Allahın gadabından kaçınarak nehy-i münker etmede.” “Dört Ģey vardır ki, dıĢı fazilet, içi farzdır: Sâlihlerle düĢüp kalkmak fazilet, onlara uymak farz; Kur‟ân okumak fazilet, onunla amel farz; kabir ziyâreti fazilet, kabir için hazırlanmak farz, hasta ziyâreti fazilet, vasıyyetini almak farzdır.” “Ölümü bilip gülene, dünyânın fani olduğunu bilip ona rağbet edene, iĢlerin takdirle olduğunu bilip, istediği olmayınca üzülene, hesaba inanıp mal toplayana, Cehenneme inanıp günah iĢleyene, Allah‟u Teâlâya inanıp dünyâ ile rahatlayana, Ģeytanı düĢman bilip, ona itaat edene çok ĢaĢarım! Eğer gönüller manevî pisliklerden temiz olsaydı, Kur‟ân‟ın zevkine doyulmazdı.” “BeĢ vakit namazı vaktinde devam üzere kılana dokuz Ģey ikram edilir. Allah onu sever, bedeni sağlam olur, melekler onu korur, evine bereket iner, yüzünde salihler siması olur, Allah‟u Teâlâ kalbini yumuĢatır, sıratı parlak ĢimĢek gibi geçer, Allah‟u Teâlâ “Onlar için korku ve üzüntü yoktur” zümresine onu ilhak eyler, Allah‟u Teâlâ onu Cehennemden korur.” On şey çok zayi olmuştur Sual sorulmayan âlim, amel edilmeyen ilim, kabul edilmeyen doğru görüş, kullanılmayan silâh, içinde namaz kılınmayan mescid, okunmayan mushaf, infâk edilmeyen 142 mal, binilmeyen vasıta, dünyâyı isteyenin içindeki zühd ilmi, içinde âhiret yolculuğu için azık edinilmeyen uzun ömür.” HAKKINDA SÖYLENENLER: * O, Resûlullah (s.a.v)'ın Me'vâ Cennetinde refîkidir. Resûl-i Ekrem'in damadı olma Ģerefini kazanmıĢtır. (Hz. Ebûbekir (r.a) * "Osman hakkında iyilikten baĢka suretle bahsetmeyiniz."(Hz. Ali (r.a) * "Osman öyle yüksek bir zâttır ki, semâda bile Zinnûreyn diye anılır." (Hz. Ali (r.a) * “Osman en çok sıla-ı rahimde bulunanımızdır." (Hz. Ali (r.a) * "ġüphesiz o akrabalarını gözetenleri ve Rab'den en çok korkanları iken onu öldürdüler!" (Hz. AiĢe (r.anha) * “Hz. Osman (r.a)'ın durumunun sorulması üzerine-Vallahi Cennete girecek. Hem de sâlih kullar için ayrılacak Zülfâ'ya –Ģehit edenlerin durumunun sorulması üzerine- Vallahi onlar da Cehenneme girecekler" (Hz. Ali (r.a) * "Hz. Osman (r.a)'ın Ģehit edilmesi sebebiyle Uhud Dağı yıkılsa yeridir." (Hz. Said b. Zeyd (r.a) * “(Hz. Osman (r.a)'a biat edildiği zaman) En hayırlımıza biat ettik" (Hz. Abdullah ibni Mesud(r.a) * "Osman (r.a)'ın öldürülmesiyle öyle bir fitne kapısı açıldı ki Kıyamete kadar kapanmaz." (Hz. Abdullah b. Selam (r.a) * "Vallahi o, akrabayı ençok gözeten ve Allah'tan en çok korkan kimseydi. Hz. Resûlullahın kendisinden hoĢnut olarak vefât ettiği altı kiĢiden ve cennetle müjdelenen on kiĢiden biriydi.."(Hz. ÂiĢe (r.anha) * Senin kocan –Ümmü Gülsüm (r.anha)'e- ceddin Ġbrahim'e ve baban Muhammed'e (s.a.v) herkesten ziyade benzer bulunmaktadır. (Hz. ÂiĢe (r.anha) * Abdurrahman bin Hâtıb (r.a)) babasının "Sözü Osman'dan daha tam ve güzel olan hiç kimse görmedim. Ne var ki o, konuĢmaktan hoĢlanmıyordu." dediğini söyler. * "Osman ümmeti hidâyet ve doğruluğa sevketmek için, Kur'ân'ın bir lehçe ile okunmasını temin etti, diğer altı lehçeyi terk etti". (Ġbni Cerir) * "Hem, nakl-i sahih-i kat'î ile, ferman etmiĢ: "Osman Mushaf okurken Ģehid edilecek."(el-Hâkim, el-Müstedrek, 3:103.) 143 "Muhakkak ki Cenab-ı Hak Osman'a halife gömleğini giydirecektir; fakat onlar bu gömleği çıkartmak isteyecekler." (elHâkim, el-Müstedrek, 3:100. ) SÖZLERĠNDEN: * Siz geçici bir hayat evinde bulunuyor ve ömrünüzün geri kalan kısmını bekliyorsunuz. ġu halde ölüm gelmemiĢken yapabileceğiniz iĢlerin en faydalısını yapmaya acele ediniz. Bir bakarsınız ki, beklenmedik bir saatte ölüm sizi yakalar. Unutmayınız ki, bu dünya bir yalan ve aldatma temeli üzerine kurulmuĢtur. * Sakın dünya hayatı sizi aldatmasın. O aldatıcı Ģeytan da Allah'In azabını unutturup, sadece affına güvendirerek sizi isytana sürüklemesin. Sizden önce geçen kimselerin halinden ibret alın. Sonra çalıĢın ve gaflete düĢmeyin. Çünkü siz gaflete düĢseniz bile, sizin iĢlerinizin tespitinde gaflete düĢülmez. * Dünyayı ekip biçenler, süslü evler ve yüksek saraylar yapanlar, uzun uzun zevk ve safa sürenler nerede? Dünya onları fırlatıp atmadı mı? * Cenab-ı Hak dünyaya ne kadar önem vermiĢse, siz de o kadar önem veriniz. Âhiret için çalıĢınız. * Unutmayın ki, dünya hayatı süslü ve çekici bir hayattır. Birçok kimseler onun ağına düĢmüĢlerdir. Sakın ona bel bağlamayın. Çünkü dünya güvenilecek bir yer değildir. Biliniz ki, dünya kendisine sırt çevirenler dıĢında kimseye rahat ve huzur vermez. * Cennetle cehennem arasında, hangisine girmekle emrolunacağımı bilmeksizin bulunacak olsam, hangisine gideceğimi öğrenmeden evvel bir kül yığını olmayı tercih ederim. * Allah'a yemin olsun ki, ne cahiliye devrinde ve ne de müslüman olduktan sonra hiç zina etmedim. Müslüman olduktan sonra sadece edep ve hayâm arttı. * Vallahi, eğer aranızdan bir köle dahi beni hakka iletecek olsa onun dediğini yerine getiririm. Ben Allah'a giden yolun dıĢında hiçbir yol olmadığını beyan ederim. * Hikmetten anlayana manâlı bir söz kâfidir. Manen sağır olanlar zaten hakkı duyamaz. * Biliniz ki, Allah kiminle beraberse o hiçbir Ģeyden korkmaz, Allah kime gazap etmiĢse onun affını isteyeceği kimse yoktur. 144 * Küçük çocukları kazanca zorlamayın. Eğer onları kazanca zorlarsanız hırsızlık yaparlar. Elinde bir sanatı olmayan câriyeleri de kazanca zorlamayın. Eğer onları kazanca zorlarsanız zina yaparak istediğiniz parayı getirmeye mecbur olurlar. Namus ve Ģerefinizi koruyunuz ki, Allah da sizin namus ve Ģerefinizi korusun! Yiyeceklerinizin helâl ve temiz olmasına dikkat edin! * Bu ümmetin belâlısı, bu nimetin nankörü, ayıplayan ve yerendir. Size sevdiğinizi gösterirler, sevmediğinizi sizden saklarlar. Lehinizde konuĢurlar, siz içinizi dökersiniz; (daha sonra) fitne çıkaracak durumda olanların peĢine düĢerler. * Dinin sınırlarını korumanız, sözlerinizde durmanız, bulduğunuza razı olmanız, yoğa sabretmeniz gerekir. * Ecel gelip çatmadan yapabileceğiniz iyiliği hemen yapınız. * Askerler taĢlanmaz (küçük düĢürülmez). * Siz Ġslam'ın temelisiniz; bozulursanız bütün insanlar bozulur, düzelirseniz bütün insanlar düzelir. * Siz konuĢkan baĢkandan daha çok, çalıĢkan baĢkana muhtaçsınız. * DanıĢınız ve doğru görüĢe ulaĢmak için çalıĢınız. * Güzel edep ve Ģüpheden sakınma iki iyi huydur, bunların üçüncüsü yoktur. * En iyi insan, Allah'ın kitabına sığınan ve sarılandır. * Görevden alınan memurun verdiği hediye, görevde iken verdiği hediye gibidir. * Allahtan baĢka gidilecek yer (gerçek bir sığınak) yoktur. * Ya sabreder veya piĢman olursun! * Zorbalar da dahil, her canlı çocuğunu sever. * Fâni olana bâki olanı tercih ediniz. * ġayet Allah'ın Kitabı'nda, ayaklarımı zincirlemek için bir delil bulabiliyorsanız, durmayın hemen zincirleyin. * Boynum vurulsa dahi, Peygamber(s.a.v) memleketini hiçbir Ģeye tercih etmem. * Ben kendimi feda ederek mü'minleri koruyacağım.(5 RâĢid Halife, Halid Muhammed Halid, Beka Yayınları, Ġstanbul-2006.Allah Kelâmı Kur'ân-ı Kerim ve Açıklamalı Meali, Ali Ünal, Define Yayınları, Ġstanbul2007.Alevilik Nedir?, Mehmet Kırkıncı, E.K.E.V. Yayınları, Erzurum-2000 (1987).Altın KuĢak (Hulefâi- RâĢidîn), Ahmet Kurucan, Ġzmir-1997.Ashâb-ı Kiram 145 Hakkında Müslümanların Nezih Ġtikatları, Ömer Nasuhi Bilmen, Hisar Yayınevi.Asr-ı Saâdet, Ahmet Nedvi, Sahip Ensari, Seyyid Süleyman Nedvi, ġamil Yayınevi, c.1, Ġstanbul-1985.Dört Halife Devri, Ġsmail Mutlu, Yeni Asya Gazetesi NeĢriyatı, Ġstanbul-1993.Dört Halifeden Vecizeler Sözlüğü, Mehmet Yılmaz, ġule Yayınları, Ġstanbul-2005.el-Ġsabe, Ġbnu Hacer el-Askalânî, Ter: Seyfullah ErdoğmuĢ, Sağlam Yayınevi, Ġstanbul-2008.Hadis Ansiklopedisi-Kütüb-i Sitte, Ġbrahim Canan, Akçağ Yayınevi, c.12.Hz. Osman Zinnûreyn radıyallâhü anhRamazanoğlu Mahmud Sami -Erkam Yayınları- Ġst-1985iĠslâmî Tebliğin Örnek Halifeler Dönemi, Ġhsan Süreyya Sırma, Beyan Yayınları, Ġstanbul-2006.Muhtasar Hayatü's-Sahabe, ġeyh Muhammed Yusuf Kandehlevi, Ravza Yayınları, Ġstanbul2000.Sahabeden Günümüze Allah Dostları, ġule Yayınları, c.1, Ġst-1996.Sahabîler Ansiklopedisi, Yeni Asya Yayınları, c.1, Ġstanbul-1993.Tarihte Metod Ve Tarihi Tetkikler IĢığında Sahabe Dönemi, Muhammed Salih Ekinci, ) Hz.ALĠ (r.a) (D. M.600.- V.M.661 H.40) 146 Ġlk iman eden erkek çocuk Müslüman, Cennetle Müjdelenen 4.cü kiĢi, Efendimizin(s.a.v)Damadı, torunlarının babası Velayet tacının sahibi, Efendimizin(s.a.v) 4.cü Halifesi, Ġnsanlık tarihinde Kâbe-i Muazzamanın içinde doğan tek kiĢi. Hz. Ali (r.a), hicretten 20 yıl önce dünyaya gelmiĢtir.Babası, Allah Rasûlü (s.a.v)'nün amcası Ebû Talib‟dir. Ebû Talib‟in diğer adı Abdi Menaf idi.Annesi, Fatıma binti Esed'dir. Nesebi, KureyĢ kabilesinin HaĢimî koluna mensuptur. Peygamber Efendimiz‟in (s.a.v) amcazâdesidir.damadı, dördüncü halife. dedesi Abdulmuttalib'tir. Hz. Ali(r.a)'nin, Hz. Fâtıma(r.anha)'dan Hasan, Hüseyin, Muhsin adlı oğulları ve Zeynep, Ümmü Gülsüm adlı kızları oldu. Künye ve Lakabları Künyesi " Ebû‟l-Hasan, Ebul Hüseyin"dir.Bir künyesi de Peygamberimizin (s.a.v) iltifat buyurarak söylediği "Ebu Türab"dır. Allah Rasûlü‟nün (s.a.v) söylediği bir lâkap olması sebebiyle Hz. Ali (r.a), böyle anılmayı çok severdi. Hiç puta tapmadan müslüman olduğu için "Kerremallahü Vechehu", kahramanlığı ve çok cesur olmasından dolayı "Kerrar", "Esedallahül Galib" lakabları verilmiĢtir. Ayrıca takdiri ilâhiyeye gösterdiği tam rızadan dolayı da kendisine "Mürteza" denilmiĢtir. Türkler arasında Hz. Ali Haydar-ı Kerrar, Damâd-ı Nebi, ġah-ı Merdan, Allah'ın Arslanı gibi lâkaplarla da anılır. ġEMAĠLĠ VE AHLAKI: Hz. Ali (r.a) ortaya yakın kısa boylu, buğday renkli, kalın pazulu, kuvvetli, iri siyah gözlü ve son derece yakıĢıklı biriydi. Hafif dolgun, saçları dökük, göğsü enli ve kıllı idi. Sakalı gür ve geniĢti, sakalını bir defa kınalamıĢ da sonra terk etmiĢ gibi sarıya yakındı. Sürekli gülümseyen bir siması vardı. Ġlim ve irfânı kahramanlık ve celâdeti, teslimiyet ve kararlarındaki isabeti ile bilinirdi. En bâriz vasıflarından biri de ihlâsıydı. Her iĢinde Allah rızâsını esas maksat yapmıĢtı. Bir iĢe nefsinin karıĢtığı hissi kendisinde uyanırsa hemen ondan yüz çevirirdi. Kâbe‟yi muazzamanın içinde dünyaya gelen, Resulullah (s.a.v) ın terbiyesiyle büyüyen, çocuk yaĢta iman eden ilk Müslüman, hiç puta 147 tapmamıĢ, Efendimiz (s.a.v) in kızı Hz.Fatma (r.a) nın eĢi, Hz.Hasan ve Hz.Hüseyin (r.anhüma) nın babaları, ilmin kapısı, vahiy kâtibi, bileği bükülmeyen Allah‟ın aslanı, velayet menbaı, Resulullah (s.a.v) ın savaĢlarında en önde savaĢan yiğit. Fitne döneminde harici Abdurahman ibn Mülcem‟in Ģehit ettiği cennetle müjdelenen dördüncü kiĢi. Ashab-ı kiramın büyüklerinden. Peygamberimiz (s.a.v) Efendimiz‟in damadı ve dördüncü halifesidir. Peygamber Efendimizin (s.a.v) ashabı içinde ince manalara, latif iĢaretlere, tevhid, marifet ve iman konusunda veciz ibarelere sahipti. Nitekim kendisine:”Rabbini nasıl tanıdın? Diye soranlara Ģu karĢılığı veriyordu.”Onun kendisini tanıttığı Ģekilde, O hiçbir zaman sûrete benzemez, duygularla idrak olunamaz, insanlarla mukayese edilemez. Uzakta olana yakın, yakında olana uzaktır. HerĢeyin üstündedir. Ancak bu, O‟nun altında bir Ģey vardır anlamına gelmez. O her Ģeyin altındadır. Ancak bu da, O‟nun üzerinde bir Ģey olduğu anlamına gelmez. O her Ģeyin önündedir ama O‟nun önünde bir Ģey vardır demek değildir. O,eĢyaya dâhildir, fakat herhangi bir Ģey gibi bir Ģeyin içinde onunla birlikte değil. Ben kendisi gibi hiçbir varlık bulunmayan Allah‟ı tesbih ederim.” Hz.Ali (r.a) kendisine imanı soran birisine de:”Ġman; sabır, yakîn, adl ve cihad temellerine dayanır.”diye cevap vermiĢ ve arkasından sabrı on makam üzere, yakîn, adl ve cihadı da onar makam üzere anlatmıĢtır.”(El Luma sh.180) Hz. Ali‟nin ilkleri sadece bununla sınırlı değil, dahası var, Ģöyle ki; Hicret izni çıkmasıyla Darünnedva da Peygamberimizin öldürülmesi kararı alınmıĢtı. Bunun üzerine Resulü ZiĢan Efendimiz; „Ya Ali! Benim yerime yatağımda yat, daha sonra da Medine‟ye gelirsin‟ dediğinde emrin gereğini yapan ilk can yürektir. Öyle ki korkusuzca gül kokulu yatağında mıĢıl mıĢıl uyuyacak kadar metanet sergileyebilmiĢtir. Hatta ardından yalın ayak uzun bir yürüyüĢten sonra ayakları ĢiĢmiĢ halde Resulü Ekrem'le göz göze geliyor ve onun acılarını dindirecek mübarek tükürüğünü ayağına sürdüğünde yorgunluğunu üzerinde atmanın mutluluğunu yaĢayacaktır bir anda. 148 Hz. Ali‟nin ilk oğlu ve ikinci oğlu olduğunda her ikisine de Harb ismi vermiĢ, fakat Allah Resulünün müdahalesiyle birine Hasan (güzel), diğerine de Hüseyin (küçük güzel) ismi koyulmuĢtur. Hatta Habib-i Kibriya Efendimiz isim koymakla kalmayıp Fatıma ve torunlarını abasının altına alıp; „Onlar benim ehli beytimdir‟ diye taltif etmiĢ bile. Böylece onlar bundan böyle cennet gençlerinin Efendisi olarak bilinecektir. ĠĢte bu ilan aynı zamanda nur neslinin kıyamete kadar torunları vasıtasıyla devam edeceğinin bir iĢaretidir. Hz. Ali(r.a), Bedir savaĢından sonra Hz. Peygamber(s.a.v)'in kızı Hz. Fâtıma(r.anha) ile evlendi. Nikâhını Hz. Peygamber(s.a.v) kıydı. O zamana kadar Resulullah(s.a.v)'la oturan Hz. Ali(r.a) nikâhtan sonra ayrı bir eve taĢındı. Hz. Ali(r.a)'nin, Hz. Fâtıma(r.anha)'dan üç oğlu, iki kızı dünyaya geldi. Hicret'in üçüncü yılında Uhud savaĢında, müslüman okçuların hatası yüzünden müĢrikler müslümanların üzerine saldırmıĢlar ve Hz. Peygamber(s.a.v) de yaralanarak bir hendeğe düĢmüĢ ve düĢman onun öldüğünü yaymıĢtı. Hâlbuki o sırada döğüĢe döğüĢe gerileyen Hz. Ali(r.a), Hz. Peygamber(s.a.v)'in içine düĢtüğü hendeğe ulaĢarak, onu korumaya almıĢtı. Ġki tarafın da kazanamadığı bu savaĢta Hz. Ali(r.a) birçok yerinden yaralanarak gazi oldu.Uhud savaĢından sonra Hz. Ali(r.a) "Benu Nadr" Yahudilerinin hainlikleri üzerine bu kabile ile yapılan savaĢı bizzat idare etti. Bütün çarpıĢmalarda Hz. Ali(r.a) kahramanca döğüĢmüĢ ve müĢriklerin en meĢhur savaĢçılarını öldürmüĢtür. Ġlginçtir Hz. Ali(r.a) ve Fatıma(r.anha) annemiz ehlibeyt neslinin iki gülfidanı olmalarına rağmen ömür boyu mütevazı bir Ģekilde aynı baĢ yastıkta fakru zaruret içerisinde ocaklarını tüttürmüĢlerdir. Üstelik kendileri aç kalma pahasına da olsa kapıyı çalan her fakiri eli boĢ göndermeyip, elde avuçta ne varsa hepsini verip onları sevindirmiĢler de. Derken günlerinin çoğunu kıt kanaat 149 içerisinde Allah'a Ģükrederek geçirip, böylece fakirlerin gözlerine yansıyan o sevinç ıĢıltısı açlıklarını unutturmaya yetiyordu. Hz. Ali(r.a) küçük yaĢından beri Resulullah(s.a.v)'ın yanında büyüdü. On yaĢında Ġslâm'ı kabul ettiği bilinmektedir. Hz. Hatice(r.anha)'den sonra müslümanlığı ilk kabul eden odur. Hz. Peygamber(s.a.v) ile Hz. Hatice(r.anha)'yi bir gün ibadet ederken gören Hz. Ali(r.a)'ye Peygamberimiz(s.a.v) Ģirkin kötülüğünü, tevhidin manasını anlattığında Hz. Ali hemen müslüman olmuĢtu. Mekke döneminde her zaman Resulullah(s.a.v)'ın yanındaydı. Kâbe'deki putları kırmasını Ģöyle anlatır: "Bir gün Resul-u Ekrem ile Kâbe'ye gittik. Resul-u Ekrem omuzuma çıkmak istedi. Kalkmak istediğim zaman kalkamıyacağımı anladı, omuzumdan indi, beni omuzuna çıkardı ve ayağa kalktı. Kendimi istesem ufukları tutacak sanıyordum. Kâbe'nin üzerinde bir put vardı, onu sağdan soldan ittim. Put düĢtü, parça parça oldu. Resulullah'ın omuzlarından indim. Ġkimiz geri döndük."(Ahmed b. Hanbel, Müsned, I, 384). Resul-u Ekrem(s.a.v), en yakın akrabasını uyarmak ve hakkı tebliğ etmek hususunda Allah'u Teâlâ'dan emir alınca onları Safa tepesinde toplayıp ilâhî emirleri tebliğ edince, KureyĢ müĢrikleri onunla alay etmiĢti. Ġkinci toplantıyı yapmasını Hz. Ali (r.a.)'ye bıraktı, Ali de bir ziyafet hazırlayarak HaĢimoğullarını davet etti. Resulullah(s.a.v) yemekten sonra: "Ey Abdülmuttaliboğulları, ben özellikle size ve bütün insanlara gönderilmiĢ bulunuyorum. Ġçinizden hanginiz benim kardeĢim ve dostum olarak bana bey'at edecek" dedi. Yalnız Ali (r.a.) kalktı ve orada Resulullah'a onun istediği sözlerle bey'at etti. Bunun üzerine Resul-u Ekrem, "KardeĢimsin ve vezirimsin " diyerek Hz. Ali(r.a)'yi taltif etti. Hz. Peygamber(s.a.v) hicret etmeden önce elinde bulunan emanetleri, sahiplerine verilmek üzere Ali(r.a)'ye bıraktı ve o gece Hz. Ali(r.a), Resulullah(s.a.v)'ın yatağında yatarak müĢrikleri ĢaĢırttı. Böylece Hz. Ali(r.a), Hz. Peygamber(s.a.v)'i öldürmeye gelen müĢrikleri oyalayarak onun yerine hayatını 150 tehlikeye atmıĢ, bu suretle Peygamber'e hicreti sırasında zaman kazandırmıĢtır. Hz. Ali(r.a), Peygamberimiz(s.a.v)'in kendisine bıraktığı emanetleri sahiplerine verdikten sonra Medine'ye hicret etti. Medine'de de Hz. Peygamber(s.a.v)'in devamlı yanında bulundu, bütün cihat harekâtlarına katıldı, Uhud'da gâzî oldu. Bedir'de sancaktardı. Aynı zamanda keĢif kolunun baĢındaydı; hakim noktaları tesbit ederek Hz. Peygamber(s.a.v)'e bildirdi. Bu mevkiler iĢgal edilerek, Bedir'de önemli bir savaĢ harekâtını baĢarıya ulaĢtırdı. Bedir gazasının baĢlamasından önce, KureyĢliler'le teke tek dövüĢen üç kiĢiden biriydi. Bu döğüĢte, hasmı Velid b. Muğire'yi kılıcı ile öldürdüğü gibi, Hz. Ebû Ubeyde zor durumdayken yardımına koĢtu ve onun hasmını da öldürdü. Kendisine "Allah'ın Arslanı" lâkabı ve Bedir ganimetlerinden bir kılıç, bir kalkan ve bir de deve verildi.(Hayatus-Sahabe,M.Yusuf Kandehlevi) Hz.Ali (k.v) Peygamber (s.a.v) in vahiy kâtiplerindendi. Peygamber (s.a.v.) in mektublarını yazardı. Hudeybiye anlaĢmasını da o yazmıĢtı. Resulullah (s.a.v.) Ashab-ı Kiram (r.anhum) arasında iki defa kardeĢlık akd edilmesini buyurdukları halde, hiç birinde Hz.Ali(r.a.) ile bir baĢkası arasında akd buyurmayınca, Hz. Ali (r.a.) nin;-“Beni unuttunuz mu?” sualına Peygamberimiz (s.a.v);-“Sen, dünyada ve ahirette benim kardeĢimsin.” Buyurdu. Tasavvufi makamlardan bahseden ilk kiĢi Hz.Ali (r.a) dır.”Ġnsanların ayıp ve kusurlarından nasıl kurtulabileceğini”soran birisine de:”Aklını baĢkan,sakınmayı vezir, nasihatı dizgin, sabrı kumandan, takvayı azık ,Allah korkusunu yoldaĢ,ölümü ve belayı hatırlamayı arkadaĢ” edinenlerin günah ve kusurlardan kurtulabileceğini söyler. Hz.Ali (r.a), Hz.Ömer (r.a) e:”Dostumuz Allah Resulüne kavuĢmak dilersen yamalı gömlek giy, nalinini onar, emelini küçült, karnıını doyurmadan ye!”diye nasihat etmiĢti. 151 Hz.Al i(r.a) namaz vakti geldiğinde tirtir titrer, yüzünün rengi değiĢirdi.”Ne oluyor sana ya emirel müminin” denildiğinde:”Allah‟ın göklere, yere ve dağlara arzedip kabul etmedikleri ve insanın kabullendiği emanetin ifası vakti geldi. Korkum bu emaneti gereği gibi yerine getirememektir. Derdi. Bir savaĢta ayağına ok saplanmıĢ, doktorlar onu ameliyat etmek isteyince, namaza durmuĢ, hiç gık bile demeden, ameliyat edilerek ok ayağından çıkarılmĢtı. Hz. Osman(r.a)'ın Ģehâdetinden sonra Ġslâm'ın ileri gelen Ģahsiyetleri ona bey'at ettiler. Ancak onun bu dönemi Allah'ın bir takdiri olarak son derece karıĢık bir dönem oldu. Hilâfete geçtiğinde hâlledilmesi gereken birçok problemle karĢı karĢıya kaldı. Bu karıĢıklıklar Cemel ve Sıffin gibi iç çatıĢmaları doğurdu. Ġslâm devleti bünyesindeki bu ihtilâfları giderme konusunda büyük fedakârlık ve gayretler gösterdi. Nihayet, Kûfe'de 40/661 yılında bir Hârici olan Abdurrahman b. Mülcem tarafından sabah namazına giderken yaralandı. Bu yaranın etkisiyle Ģehid oldu. Hz.Ali (r.a) Ģehit edildiği zaman oğlu Hz.Hasan (r.a) minbere çıkarak Ģunları söyler:”Emirel-müminin aramızda katlolundu. Dünyaya aid geriye sadece bir hizmetçi, satın almak için ayırdığı dörtyüz dirhem bıraktı.” Diyerek onun dünyaya aid hiçbir mal bırakmadığını ümmete ilan etmiĢti.(El Lüma sh.182) Hz.Ali (r.a) diyor ki:”Hayır dört Ģeyde toplanmıĢtır. 1-Susmak,2-KonuĢmak,3-Bakmak,4-Hareket. Allah‟ın adı geçmeyen bir konuĢma boĢtur. Tefekkürü olmayan bir susma unutkanlık ve dalgınlıktır. Ġbretle olmayan bakıĢ, gaflet. Allah‟a kulluk için olmayan hareket kayıptır. Allah‟u Zülcelâl; konuĢması zikir, susması fikir, nazarı ibret, hareketi ibadet olan kimseye rahmet etsin. Ġnsanlar böylelerinin elinden ve dilinden selamettedir.” Ebu Nasr Serac (r.a),Dört büyük halifenin tasavvufi hayat içindeki yerlerini söylerken;Dünyayı bütünüyle terk ederek elinde avucunda bulunan her Ģeyi Allah yolunda infak ile fakr-ı tamı 152 seçenlerin imamı Hz.Ebubekir (r.a) dır.Dünyanın yarısından geçip,yarısını aile efradı ve akrabalarının hukukunu yerine getirmek için ayıranların önderi Hz.Ömer (r.a) dir. Dünyalık malı Allah için biriktiren veya Allah için biriktirmekten sarf-ı nazar eden,biriktirdiğini Allah için infak edip dağıtanların rehberi Hz.Osman (r.a) dır.Gönlünde bir dünya meyli duymayan,istemediği halde dünya kendisine doğru geldiğinde reddederek ondan kaçanların serveri Hz.Ali (r.a) dır.(El Lumash.182) Allah Resulü ve hülafa-i râĢidinin hayatında zühd, takva, sabır, tevekkül, cömertlik, feragat Ģeklinde yaĢandığını gördüğümüz ruhani ve manevi hayatın diğer sahabilerce de benimsendiğini ve en güzel bir Ģekilde yaĢandığını da görürüz. Hz Ali (k.v) Resûl-i Ekrem‟in (s.a.v) sevgili arkadaĢı ve Zülfikâr kılıcının sahibidir. Kevser Ģerbetinin dağıtıcısıdır. ġehidlerin önde geleni ve Ashabın cevheridir. Hz. Fatıma (R.Anha) annemizin eĢidir. Hz.Ali (r.a) Doğum anı: Fatime binti Esed (R.Anha), öksüz kalan Hz.Muhammed (s.a.v) Efendimizi Ģefkat ve muhabbetle bağrına basmıĢ, bir gece rüyasında evinin nur ile dolduğunu Kabe etrafındaki dağların Kabe'ye secde edercesine eğilir gibi olduğunu görmüĢ ve bir aslanın doğduğunu müĢahade etmiĢti. Nebiler Nebisi (s.a.v) Fatime‟ye: “Ey anne! Yüzünde bir değiĢme görüyorum, halin nasıldır?”, diye sordu. O da: “Oğlum biraz rahatsızım. Zira hamileyim.”, diye yanıt verdi. Bu sefer Resül Efendimiz (s.a.v): “Anne; doğacak çocuk erkek olursa bana bağıĢlarmısın?”, diye sorunca Fatime: “Vallahi bu doğacak çocuğu sana nezreyledim”, buyurdu. Âlemlerin Efendisi doğacak çocuğun salimen doğması için Cenab-ı Hakk‟a dua etti. Nihayet 9 ay tamam olunca Fatime binti Esed Kâbeyi tavaf ederken sancısı tuttu. Beytullah'ın içinde Hz.Ali (r.a) yi dünyaya getirdi. (hicretten 23 yıl önce miladi 21 Mart 598). 153 Ġmam-ı Ali (k.v) Hazretleri‟nin alnının nuru ayan oldu. Resulullah (s.a.v) annesine: “Adını ne koymak istersiniz?” diye sorunca, herkes fikrini beyan eyledi. Nebiler Nebisi Efendimiz (s.a.v) Ģöyle buyurdu: “Benim niyetim bu çocuğun adını Ali koymaktır. Zira Allah-ü Teâlâ Hazretleri de buna Ali dedi.” Bunun üzerine O‟na Ali ismini koydular. Resulullah (s.a.v) Hz.Ali (r.a) yi yıkadı. Sağını yıkarken soluna, solunu yıkarken sağına dönderdi. Nebiler nebisinin gözleri yaĢardı. Fatime binti Esed (r.anha) sordu: “Oğlum niye ağlıyorsun? ”Resulullah (s.a.v): “Muhterem anneciğim! Bu çocuğu doğduğu gün ben gaslediyorum (yıkıyorum), o da beni ömrümün nihayetinde gasledecek (yıkayacak). Bu gözümün önüne geldi.” dedi. Hz.Ali (r.a) günden güne gürbüzleĢip büyüdü. BeĢ yaĢından itibaren nebiler nebisi ile yaĢamıĢ Onun talim ve terbiyesinde yetiĢmiĢ, O yüce irfan hazinesinin feyzinden kana kana içmiĢtir. Çocuklar arasında ilk defa Hz.Muhammed (s.a.v) in Peygamberliğini tasdik edip Müslüman olmuĢ. Güzel ahlâkın canlı timsali idi. "Allah'ın Arslanı" diye tanınmıĢtı. ġecaati, metaneti, cesareti eĢsizdi. Hiçbir vakit haddi aĢmazdı. Hayatının sonuna kadar Resulullah (s.a.v)ın yanından ayrılmamıĢ, daima meclislerinde bulunmuĢ, onu can kulağı ile dinlemiĢtir. Nebiyyi ZiĢan‟ın (s.a.v) yüksek nazarına, muhabbetine mazhar olduğundan dolayı kendisinde harikulade meziyetler tecelli edip durmuĢ, Resul-i Ekrem‟in (s.a.v) ilmen ve ahlaken varisi olmuĢtur. Peygamber (s.a.v) Efendimiz: Ali benden, ben de Ali'denim.” buyurmuĢtur. Cenab-ı Hak hilafeti Hz.Ali (r.a) ile tamamlamıĢtır. Bütün Sahabenin bahadırı ve âlimi Hz.Ali (r.a) olduğuna ulema ittifak etmiĢlerdir. Hz.Ali (r.a) ye ve ona benzeyenlere indiği rivayet edilen Ayet-i Kerimelerinde Cenab-ı Hak Ģöyle buyurmaktadır: “Mallarını gece ve gündüz, gizli ve aĢikâr hayra harcayan kimseler var ya, iĢte onların Rableri katında ecirleri (mükâfatları) vardır. Onlara hiçbir korku yoktur ve onlar mahzun da olmayacaklardır. ĠĢle bu sevabtır ki, Allah‟a (c.c) iman edip salih ameller iĢleyen kullarını (onunla) müjdeliyor.( Bu ayetin sebeb-i nuzulu Hz Ali (r.a) „nin dört dirhemi 154 varmıĢ. Birini gece, birini gündüz, birini gizli, birini de aĢikâre verdiğinden dolayı bu ayet-i kerime gönderilmiĢtir.)(Bakara Suresi,274) Hz.Ali (k.v) Hazretleri‟nin Tarikatı Telkin Alması Resulullah (s.a.v) Efendimize Cebrail (a.s) gelerek üç kere Kelime-i Tevhidi (LAĠLAHEĠLLALLAH) telkin buyurdu. Hz. Peygamber‟den tariklerin en efdalini ve en kolayını en önce temenni eden Hz.Ali (r.a) olmuĢtur. Ġmam-ı Ali (r.a) ye Cebrail (a.s)'ın telkin eylediği Ģekilde Peygamber (s.a.v) Efendimiz, aĢikâre (cehri) Kelime-i Tevhidi (LAĠLAHEĠLLALLAH) telkin etti. Sonra Sahabe-i Kiram, (r.a) Efendilerimizin yanına gelip hepsine aynı veçhile Kelime-i Tevhidi telkin etliler. Hz.Ali (r.a),Nebiler Nebisi‟ne (s.a.v): “Ya Resûlallah! Beni Allah'a (c.c) ve yolların en yakınına ve en kolayına ve Allah „u Zülcelalin yanında en efdali olanına delalet et.” dedi. Resûl-i ekrem Efendimiz de (s.a.v):“Benim ve benden önceki Peygamberlerin söylediklerimizin efdali "Lailaheillallah"dır. Ya Ali yanıma otur, dizini dizime getir. İki gözünü kapat ve benden üç kere dinle ve sonra sen üç kere söyle, ben dinleyeyim.” buyurdu. Sonra Peygamberimiz (s.a.v) gözlerini kapatıp yüksek sesle üç kere "Lailaheillallah" dedi. İmam-ı Ali (k.v) Hazretleri dinledi. Sonra Hz.Ali (k.v) O‟nun gibi söyledi. Resûlüllah Efendimiz (s.a.v) dinledi. İşte zikir telkininde İmam-ı Ali (k.v) Hazretleri‟ne aşikâre, (Kadiri Saliklerinin silsilesinin birinci İmamına) zikri telkin etti.(Buhari, Müslim) Görüldüğü gibi bizzatii Efendimiz (s.a.v) Ġmam-ı Ali (k.v) Hazretleri‟ne bu Ģekilde zikir telkin etmiĢtir. Yine Hz.Ali (r.a), Resulullah‟a (s.a.v) sordu: “Ya Resülüllah! Allah „u Zülcelale yolların hangisi en yakındır ve kullara en kolay ve Cenab-ı Hakk‟ın yanında en efdali hangisidir?” Resulullah (s.a.v) Efendimiz cevaben buyurdu: “Ya Ali! Halvetlerde yani tenhalıklarda Allah-ü Teâlâ Hazretleri‟nin zikrine devam etmeyi sana tavsiye ederim.”(Kitabul Kalaidül Cevahir Fi Menakibi ġeyhi Abdulkadir sh.17) ĠĢte telkin hakkında varid olan hadisi serif ve rivayetler mezkûr Ģekilde cereyan etmiĢ olmakla beraber Emirülmü'min Ġmam-ı Ali (k.v) Hazretleri zikir ve tarikat kapılarını açmıĢ bulunuyor. 155 Peygamber(s.a.v) Efendimizin Hz.Ali (k.v) Hazretleri‟ne Vasiyyeti “Ey Allah „ın arslanı olan Ali! ġecaat ve kuvvetine sığınma, seni yoldan ĢaĢırtmayacak bir aklı kâmilin eteğine sarıl. Onun gölgesi altında yürümekle Peygamberlere varis ol, kıyamete kadar o aklı kâmilin evsafını sana söylesem bitmez. Çünkü onun vasfı, namütenahi olan Allah'ın (c.c) vasfı demektir. Ey Ali! Aklı Kâmilin gösterdiği yoldan sakın dıĢarı çıkma. Çünkü onun yolu Allah‟u Zülcelale vuslat yoludur. Her kim ki, aklı kâmilin gösterdiği yoldan sapar, kendince yaptığı taata itimat gösterirse, Allah‟u Zülcelalin kahr ve gazabına kendini teslim etmiĢ olur. Ey Ali! Sen kendine, kendi ilmine, kendi büyüklüğüne güvenmeyip, koca Ulül-Azim Musa‟nın (a.s), Hızır‟a (a.s) tabi olduğu gibi, Akl-ı Kâmile himmet ve itaatla ondan istifadeye çalıĢ. Ey Ali! Zatını zatı hakda, sıfatını sıfatı hakda, efalini efali hakda fani kılmak üzere aklı kâmile sarıl. Ona mubayaa eden kimse, Allah „u Zülcelale biyat etmiĢ olur.(Tasavvufi AhlakM.Z. Kotku c.2 sh.299-300) PeygamberEfendimiz (s.a.v) bir hadisi Ģeriflerinde Ģöyle buyurur:“Ben ilmin Ģehriyim, Ali kapısı ve kapıcısıdır.”(Taberani, El Mucmeul Kebir Ġbn Abbas‟(r.a)KeĢfül Hafa Sh.1203) Tasavvufun yayılma suretine ve on iki tarikatın açılma sebebine gelince: Sufiyye Efendilerimiz (Allah (c.c) Hazretleri sırlarını takdis etsin) beyan ve izah etmek üzere buyuruyorlar ki, Resulullah (s.a.v) Efendimiz talim ve telkin hususunda Cenab-Hakk‟a vaki olan arzı niyazı üzerine emri Sübhani Ģöyle varid oldu: “Habib-i ZiĢanın cariyarından her birinin tecelli ve istidatlarına (mizaçları yaratılıĢ kabiliyetleri) göre talim ve telkini zikrediniz ki feyziyab olalar” ve hakikatte cariyarın her birine baĢka bir surette telkin buyurularak ikmali seyri Sülük eylemiĢlerdir. Diğer sahabe-i Kiram (Allah onlardan razı olsun) aynı veçhile tekmili süluk edip Kemal bulmuĢlardır. On iki Ġmam‟a gelince, bunlardan dördü Hz.Ebubekir Sıddık (r.a) ın yolundan ve sekizi de Ġmam-ı Hüseyin (r.a) ġehidi Kerbela‟nın, tarikatinden Seyri Sülük görmüĢlerse de her birisi tecelliyatı Sübhaniyyeye mazhar olup saliklerine ol veçhile talim ve telkin buyurduklarından on iki tarik zuhura gelmiĢtir. Binaenaleyh 156 bunlardan baĢka olanlar bunlardan ayrılıp bunların kolları, Ģubeleri meydana gelmiĢtir. Fakat ta Hz. Pir Gavsul Azam Abdulkadir Geylani (k.s) Efendimiz‟e gelinceye kadar ekser tarikler on iki Ġmam‟ın tariklerinden ziyade Nebiler Nebisi‟nin (s.a.v) tarikleriyle Seyrü Sülük edegelmiĢlerdir. Resulullah (s.a.v) mümine hatunların Ģefaatçisi cennet gençlerinin efendilerinin nur annesi Fatımatüzzehra (r.anha) Hazretleri‟ni Hz.Ali (r.a) Hazretleri‟ne nikahladığı zaman Fatımatüzzehra (r.anha) Hazretleri babası nebiler nebisine buyurdu ki: “Beni hiçbir nesnesi olmayan fakir bir kimseye nikahladın.” Resulullah (s.a.v)buyuruyorlar ki: “Ya Fatıma! Sen erine razı olmazmısın? ġunu iyi bil ki, Allah-ü Tebareke ve Teâlâ Hazretleri yer ehlinden ancak iki kimseyi ihtiyar etti. Birisi senin babandır, birisi de senin erindir.” Zira Hz.Ali (k.v) silsilenin Nebiler Nebisi‟nden (s.a..v) sonra Birinci Ġmamı ve velisidir. Fil hakika Ġmam-ı Ali (k.v) Hazretleri‟nin faziletleri hakkında birçok hadis vardır. Ġlmin kapısı ve kapıcısı çeĢitli gazvelere katıldı ve nice zaferler elde etti. Resulullah (s.a.v)ın irtihaline kadar hiç yanından ayrılmadı. Medine'de müslümanların durumu düzeldikten sonra, Hz. Ali(r.a) de bir hizmetçi almaya karar verip, Resulullah(s.a.v)'a gitti. Resulullah(s.a.v) kızıyla damadının arasına girerek: "Ben size hizmetçiden daha hayırlısını haber vereyim. Yatarken otuzüç kere Allahü ekber, otuzüç kere Elhamdülillah, otuzüç kere de Subhanallah deyin" buyurdu. Yine bir gün yiyecek çok az yemekleri olan Hz. Ali(r.a) ile ailesi sofraya oturdukları sırada kapılarına bir dilenci geldi, onlar da yemeği dilenciye verdiler. Ertesi gün gelen bir yetime, üçüncü gün gelen bir esire yemeklerini verdiler. Bu olay üç gün sürdükten sonra Ģu ayet-i kerime indi: "ġüphesiz en iyiler mizacı kâfur olan bir tastan içerler. Allah'ın kullarının taĢıra taĢıra içeceği bir kaynak. Adağı yerine getirirler ve Ģerri yaygın olan bir günden korkarlar. Ġçleri çektiği hâlde yiyeceği, miskine, yetime ve esire yedirirler. 'Biz sizi ancak Allah'ın rızası için doyuruyoruz, sizden bir karĢılık ve 157 teĢekkür beklemiyoruz. Doğrusu biz oldukça asık suratlı zorlu bir günden dolayı Rabbımızdan korkuyoruz' derler. Allah da bu günün Ģerrinden onları korur. Onlara parlaklık ve sevinç verir." (Ġnsan Suresi,11) Hz. Ali(r.a)nin "Zülfikâr" adı verilen meĢhur bir kılıcı vardı. Kılıcın ağzı iki çatallı idi ve Hz. Ali(r.a)'ye Resulullah tarafından hediye edilmiĢti. Hz. Ali(r.a)'nin cömertliği, insanîliği, Resulullah(s.a.v)'a olan yakınlığıyla edindiği büyük manevî miras onu yüzyıllardır halk inançlarında destani bir kiĢiliğe büründürmüĢtür. Bir gün onun dört dirhemi vardı. Birini açıktan, birini gizliden birini gündüz, birini de gece infak etti ve hakkında Ģu ayet-i kerime indi: "Mallarını gece ve gündüz, gizli ve açık olarak infak edenler. Onlar için Rabbleri katında karĢılıkları vardır ve üzülecek de değillerdir." (elBakara Suresi,274). Hudeybiye barıĢında sulh Ģartlarının yazılmasında o memur edildi. Hz. Ali(r.a), sulhnameyi yazmaya Ģöyle baĢladı: "Bismillâhirrahmânirrahîm. Muhammed Resulullah...." Ancak müĢrikler bu ifadeye itiraz ettiler. Hz. Peygamber(s.a.v), "Resulullah" yerine "Muhammed b. Abdullah" yazmasını Hz. Ali(r.a)'ye söylemiĢ fakat Hz. Ali "Resulullah" ifadesinin yazımında ısrar etmiĢtir. Hz. Ali(r.a) Mekke'nin fethi sırasında yine sancaktardı. "Keda" mevkiinden Mekke'ye girdi. Mekke kan dökülmeden fethedildi. Hz. Peygamber(s.a.v) ile birlikte Kâbe'deki bütün putları kırdılar. Mekke‟nin fethinden sonra Resulu Ekrem(s.a.v), Hâlid b. Velid(r.a)'i Benu Huzeyme kabilesine gönderdi. Bu kabile ya cehaleti, ya da bedevî olmalarından, "müslüman olduk" anlamındaki "eslemna" kelimesi yerine "sabbena" dediği için Hâlid b. Velid(r.a) hiddetlendi ve onlarla harp etti. Hz. Peygamber(s.a.v) olayı duyunca çok üzüldü. Hz. Ali(r.a)'yi bu hatayı telâfi ile görevlendirdi. Hz. Ali(r.a) Benu Huzeyme'ye giderek öldürülenlerin diyetini ödeyip mağdur olanların zararlarını telâfi etmiĢti. 158 Huneyn gazasında müslümanlar bir ara bozulup dağıldılar. Sayıları binleri bulduğu halde içlerinden ancak birkaç kiĢi sabredip dayanabildi. Hz. Ali(r.a) bu savaĢta yalnız sabırla tahammül etmekle kalmayarak gösterdiği yiğitlik ve kumandanlıkla Ġslâm ordusunun kendi safında toparlanmasını sağladı. Resulu Ekrem(s.a.v) hicretin 9. yılında Tebük seferine çıkarken Hz. Ali(r.a)'yi ehl-i beytin muhafazası için Medine'de bıraktı, ancak bu sefere katılamadığı için müteessir oldu. Bunun üzerine Resulullah(s.a.v): "Musa'ya göre Harun ne ise, sen bana karĢı o olmak istemez misin?" dedi. Ali(r.a), bu iltifattan çok memnun oldu. Tevbe suresinin ayetleri nazil olunca, Resulullah(s.a.v) Hz. Ali(r.a)'yi Mekke'ye gönderdi. Bu suretle hiçbir müĢrikin artık Kâbe-i ġerîfi bundan sonra haccedemeyeceğini bildirdi. Yemen bölgesinin Ġslâm'a girmesi zordu. Görev yine Ali b. Ebi Talib'e verildi. Hz. Ali(r.a) "Bu çok güç bir iĢ" dedi. Resulullah(s.a.v) da :"Ya Rabb, Ali'nin dili tercümanı, kalbi hidayet nurunun memba olsun" diye dua edince, Ali(r.a), siyah bir bayrak alarak Yemen'e gitti, kısa süren irĢadları sayesinde Yemen'in bütün Hemedan kabilesi müslüman oldu. Devlet yönetici ve memurlarının nasıl davranmaları gerektiği konusunda Ģu yönetmeliği hazırlamıĢtı: Halka karĢı daima içinizde sevgi ve nezaket besleyin. Onlara bir canavar gibi davranmayın ve onları azarlamayın. Müslüman olsun olmasın herkese aynı davranın. Müslümanlar kardeĢleriniz, müslüman olmayanlar ise sizin gibi bir insandır. Affetmekten utanmayın. Cezalandırmada acele etmeyin. Emriniz altında bulunanların hataları karĢısında hemen öfkelenip kendinizi kaybetmeyin. Taraf tutmayın, bazı insanları kayırmayın. Bu tür davranıĢlar sizi zulme ve despotluğa çeker. 159 Memurlarınızı seçerken zalim yöneticilere hizmet etmemiĢ ve devletin suçlarından ve zulümlerinden sorumlu olmamıĢ bulunmalarına dikkat edin. Doğru, dürüst ve nazik kiĢileri seçin ve çıkar ummadan ve korkmadan acı gerçekleri söyleyebilenleri tercih edin. Atamalarda araĢtırma yapmayı ihmal etmeyin. Haksız kazanç ve ahlâksızlıklara düĢmemeleri için memurlarınıza yeterince maaĢ ödeyin. Memurlarınızın hareketlerini kontrol edin ve bunun için güvendiğiniz samimi kiĢileri kullanın. Mektuplar ve müracaatlara bizzat kendiniz cevap verin. Halkın güvenini kazanın ve onların iyiliğini istediğinize kendilerini inandırın. Hiç bir zaman vaadinizden ve sözünüzden dönmeyin. Esnaf ve tüccara dikkat edin; onlara gereken önemi gösterin, fakat ihtikâr, karaborsa ve mal yığmalarına izin vermeyin. El iĢlerine yardım edin; çünkü bu yoksulluğu azaltır, hayat standardını artırır. Tarımla uğraĢanlar devletin servet kaynağıdır ve bir servet gibi korunmalıdır. Kutsal görevinizin yoksul, sakat ve yetimlere bakmak olduğunu hiç aklınızdan çıkarmayın. Memurlarınız onları incitmesin, onlara kötü davranmasın. Onlara yardım edin, koruyun ve yardımınıza ihtiyaç duydukları her zaman huzurunuza çıkmalarına engel olmayın. Kan dökmekten kaçının, Ġslâm'ın hükümlerine göre öldürülmesi gerekmeyen kimseleri öldürmeyin. Hz. Ali bütün bu emirleri kendi nefsinde eksiksiz uygulayan bir halifeydi. BeĢ yıllık halifeliği çok önemli olaylarla, savaĢ ve sıkıntılarla geçmiĢti. Fitnelere karĢı sonuna kadar doğru yoldan sabırla mücadele etmek istedi sonunda Ģehid oldu. Hz. Ali Ġslâm'ın bütün güzelliklerine vakıftı. Çünkü o, Resulullah'ın daima yanında bulunmuĢtu. Vahiy kâtibiydi, hâfız, müfessir ve muhaddisti. Hz. Peygamber'den beĢ yüzden fazla hadis rivayet etti. 160 Ahkâmın nazariyatından çok amelî keyfiyetine bakardı: "Halka anladıkları hadisleri söyleyiniz. Allah ile Peygamber'in tekzip edilmesini ister misiniz?" demiĢtir. (Buhârî, Ġlim.Hayatus-Sahabe,M.Yusuf Kandehlevi) BAZI ÖZELLĠKLERĠ: * Efendimizin (s.a.v) hane-i saadetinde yetiĢmiĢtir. Efendimiz‟in (s.a.v) himayesine girdiği tarihi nübüvetten 4-5 sene önce olduğunu tarihçiler rivayet ederler. Bu sıralarda yaĢı 5‟tir. * Hz. Ali (r.a) çocuk yaĢta, hiç puta tapmadan ve Ģirke girmeden Müslüman olduğu için kendisine “Kerremallahu vecheh” denilmektedir. * Hz. Hatice (r.anha) annemizden sonra bazı rivayetlerde Hz. Ebûbekir (r.a) den sonra- ilk müslüman olan kiĢidir. * Allah Rasûlü (s.a.v) ve Hz. Hatice (r.anha)‟den sonra, Ġslam‟da ilk namaz kılan kiĢi Hz. Ali (r.a)‟dir. * KureyĢ‟in Resulullah (s.a.v) ın mubârek vücûdunu ortadan kaldırmayı plânladığı hicret gecesinde yatağına yatmakta tereddüt göstermemiĢ ve kendisine verilen emanetleri büyük bir titizlikle korumuĢ ve sahiplerine teslim etmiĢti. * Rasûl-i Ekrem (s.a.v) Medine‟de ensar ile muhacirler arasında kardeĢlik tesis ettiğinde Hz. Ali(r.a)‟yi kendine kardeĢ etmiĢti. * Kur‟ân ilmine en çok vakıf olan zattı. Hangi âyetin nerede, hangi hâdise üzerine, kimin için indiğini çok iyi bilirdi. * Resûlullah‟ın (s.a.v) kendisini Medine‟de yerine vekil bıraktığı Tebük savaĢı haricinde müĢriklerle yapılan tüm savaĢlara katılmıĢtır. * Mekke‟nin fethinden sonra Kabe‟nin putlardan temizlenmesi iĢinde yüksek bir yerdeki putu devirmek için Rasûl-i Ekrem(s.a.v) Hz. Ali‟nin (r.a) omuzuna basmıĢ, Hz. Ali (r.a) Rasûl-i Ekrem‟i (s.a.v) taĢıyamadığından Rasûl-i Ekrem (s.a.v) onu kaldırmıĢ, o da putu yıkmıĢtı. * ġiddetli açlıktan karnına taĢ bağladığı günler olurdu. Halbuki o günlerde verdiği sadaka kırkbin dinardı. O kadar cömertti. 161 * Efendimize (s.a.v) en çok benzeyen ciğerparesi Hz. Fatıma (r.anha) ile evlendirilmiĢtir. * Vahyi ilâhî kâtipleri arasında bulunuyordu. Rasûl-i Ekrem‟in (s.a.v) bir çok mektupları Hz. Ali (r.a) tarafından yazılmıĢtı. * Uhud savaĢında Rasûlullah‟ı (s.a.v) göremeyince onun kaçmayacağını biliyor, Ģehitler arasında da olmadığını görüyordu, Allah‟ın onu çekip aldığını düĢünmüĢ ve öyleyse öldürünceye kadar savaĢmaktan hayırlı bir Ģey yok diyerek hücuma kalkmıĢ o sırada düĢman arasında Efendimiz‟i (s.a.v) görmüĢtü. * Bedir‟de, Uhud‟da, Hendek‟te ve bilhassa Hayber‟de Cenâbı Peygamber‟in eli kolu olmuĢ, en büyük hizmeti îfa etmiĢtir. * Peygamber Efendimizi (s.a.v) yıkayıp kefenlemek O‟na nasip olmuĢtu. * Hz. Ali (r.a) Hz. Fatıma (r.anha) hayatta iken ikinci bir kadınla evlilik yapmamıĢtır. Onun diğer evlilikleri Hz. Fatıma (r.anha)'nın vefatından sonradır. * Hz. Ali (r.a) son derece kuvvetli bir hatipti. Her nutku belagat Ģaheseridir. * Halife olduğu dönemde Kûfe‟deki baĢkanlık sarayında konaklamayı reddetmiĢ, dünyaya meyletmemiĢtir. Hz. Ali (r.a) günde iki defa halka yemek yedirdiği halde kendisi Hz. Osman(r.a)‟ın Ģehadeti ve evinin talan edilmesinden sonra; yalnız helâlliği tam tasdikli Ģeyleri yedi. Medine‟den kendisine gelen yiyecekten baĢka bir Ģey yemiyordu. Kendi gıdasına baĢka gıda karıĢmasın diye torbanın ağzını mühürlerdi. ġüpheli Ģeylere karĢı çok dikkatliydi. *Sarf ve nahiv ilminin esasları, Hz. Ali (r.a) tarafından vaz‟olunmuĢtur. * Namazda o kadar huĢu içinde olur Rabbe yönelirdi ki, bacağına saplanan bir okun çıkarılma iĢlemi sırasındaki bayıltıcı ilaç verilesi teklifine karĢı namaza durayımda öyle çıkarın demiĢ ve çıkarılma iĢlemi sırasında hiçbir Ģey hissetmemiĢtir. Hz.Ali (r.a) nin ġehadeti (Hicretin 40. yılında 20 Ramazan Miladi:24 Ocak 661) 162 Hz.Ali (r.a)yi Ģehit eden Ġbn-i Mülcem hediye yolu ile Hz.Ali (r.a)ye kılıcı sundu, Hz.Ali (r.a) kabul etmedi. Ġbni Mülcem: “Niye kabul etmedin?” diye sorduğunda Hz.Ali (r.a): “Ey Ġbn-i Mülcem! Senden bu kılıcı almak nasıl mümkün olur ki? Senin muradın bu kılıçla hâsıl olacak ve beni bu kılıçla öldüreceksin.” diye yanıt verdiğinde Ġbn-i Mülcem: “HaĢaki size karĢı nasıl yaparım?” deyip titremeye baĢladı. “Ey Emirel müminin! Elimi kessinler ki benden sana, zarar gelmesin”. Hz.Ali (r.a) cevap verdi: “Suç iĢlemeden evvel kısas yapılmaz.” Nihayet Kuttame‟nin büyük vaadlerine kapılan Ġbn-i Mülcem, “Bu galiba bir kader iĢidir” Hz.Ali (r.a) Hazretleri‟ni öldürmeyi kabul edip fırsat kollamaya baĢlar. Ġmam-ı Ali (k.v) Hazretleri namaz kılarken kendinden geçiyor, onun için Ġbn-i Mülcem namazda iken fırsat kolluyordu. Nihayet Hz. Ali (r.a) mescide geldi ve namazla meĢgul oldu. Ġbn-i Mülcem fırsat bulup birinci secdeden baĢ kaldırmadan mübarek baĢına zehirli kılıcıyla vurdu. Hz. Ali (r.a) bu darbeyi alınca “Kâbe‟nin sahibi hakkı için gamdan kurtuldum” dedi. Bahtsız Ġbn-i Mülcem firar etti. Nihayet yakaladılar. Hz.Ali (r.a)ona: “Sebep ne idi, evlatlarımı yetim bırakıp keder eriĢtirdin?” diye sordu. Ġbn-i Mülcem: “Ya Emir! Allah'ın takdir ettiği Ģey olur.” dedi. Hz.Ali (r.a): “Bu adamı hapsedin. Ben hayatta bulundukça eziyet etmeyin. Eğer kurtulursam mesele yok. ġayet kurtulamazsam o bana bir defa vurdu, sizde ona bir defa vurun ve ey ciğer köĢelerim beni doğuya çevirin” dedi. “Ey sadık güneĢ! ġimdiye kadar üstüme doğmadın ve beni gafil bulmadın, her zaman seni ben karĢıladım” dedi. Vasiyetini yazıp Ümmü Gülsüm‟e (r.anhaya): “Kızım kapıyı kapat!” dedi. Ümnıü Gülsüm odanın kapısını kapadı. Kerimesi Ümmü Gülsüm (R.Anha) perde arkasından ağlamaya baĢladı. Ġmam-ı Ali (k.v) Hazretleri: “Kızım sükût et eğer benim gördüklerimi görecek olsan ağlamazsın” dedi. “Ya Emirel Mü'minin ne görüyorsun?” diye sordum. Buyurdu ki: “ĠĢte bunlar melekler ile nebiler cemaati. ĠĢte bu da Muhammed (s.a.v) Efendimiz. Ya Ali müjde sana, teveccüh etmekle bulunduğun hal, Ģu içinde bulunduğun halden daha hayırlıdır diye buyuruyor. 163 Hz.Hasan (r.a) ve Hz.Hüseyin (r.a) dıĢarıda ağlıyorlardı. Bu sırada odadan (Lailaheillallah) sözünü duydular. Odaya girince gördüler ki, babaları beka âlemine gitmiĢ. Vasiyetinde “Beni tabuta koyup garibeyn diye anılan yere götürün. Orada zümrüt renkli taĢ vardır benim gömüleceğim yer bu taĢın altıdır” dedi ve oraya defnettiler. Küfe‟de Ģehit edildiği caminin yanında namazı kılınarak defnedilmiĢtir. Allah‟ u Zülcelâl bizleri O‟nun yolundan ayırmasın ve bizleri O‟nun sevgisiyle gönlümüzü Ģerefyap kılsın. (ÂMĠN) Hz. Ali(r.a) Aldığı kılıç yarasının etkisiyle, üç gün sonra, H. 40 yılın ramazan ayının 17. (M. 23 Ocak 661) cuma günü vefat etti. Hz. Hasan(r.a) ve Hz. Hüseyin(r.a), cesedini yıkadılar, üç parça kefen ile kefenlediler. Cenaze namazını, Hz. Hasan(r.a) dokuz tekbir (Ġbnü‟l-Esir‟e göre, yedi tekbir) ile kıldırdı ve Küfe‟de sultan sarayı ile mescid arasında defnettiler ve mezarının yerini belirsiz ettiler. Ertesi günü Hz. Hasan(r.a) emretti, Abdurrahman b. Mülcem‟i öldürdüler. Müslümanlar cesedini alarak hasırlara sarıp ateĢe verdiler.”(Tarih-i Taberi, c.3, sa.214-217 Ġbnü‟l-Esir ,El-Kamil, c.3, sa.397-402 .Tariahi Bağdat,1/135.Tarihi DımeĢk,42/536- 565.Belazuri,Ensab,2/257.) Hz.Ali (r.a)nin Menkıbeleri Bir gün Resûlüllah (s.a.v) Efendimiz onları abası ile örttü, sonra Ģöyle buyurdu: “Yarabbi! Bunlar benim Âlim ve Ehli Beytimdir. Bunlara bereket ihsan eyle, bunları benim örttüğüm gibi sen kendilerini rahmetinle mağfiretinle setreyle. Hakikat ben bunları çok seviyorum, sende sev, sevenleri de sev, sevmeyenleri de sevme.” buyurdu. Resûlüllah (s.a.v) Efendimiz‟in siyah aba ile örttükleri Ģunlardır: Hz. Ali (r.a), Hz. Fatımatüzzehra (r.anha), oğulları Hz. Hasan (r.a), Hz. Hüseyin (r.a). (Ġbn Sa‟d, VI, 360, 362.) Hz.Ali (r.a) Sıffin harbine giderken yolda susayan askeri için su bulamayınca birçoklarının kaldıramadığı bir taĢı tek baĢına kaldırdı, altında leziz bir su çıktı, içtiler. O taĢı yine yerine koydu. Bu hadisenin geçtiği yerde kilise vardı. Rahip hadiseyi oradan gördü. Hz.Ali (r.a)nin yanına geldi: “Sen Peygamber misin?” diye sordu. “Hayır, ben son Peygamber Muhammed bin Abdullah'ın (s.a.v) halifesiyim.” buyurdu. Rahip: “Elini ver ki, müslüman olayım.” dedi. Hz.Ali (r.a) 164 elini uzattı. Rahip Kelime-i ġehadet getirerek müslüman oldu. Hz.Ali (r.a) rahibe: “Sen bu yaĢa kadar kendi dinini yaĢamıĢsın ne sebeple bizim dinimize girdin?" diye sordu. Rahib: “Ey Emirül-mü'minin! Biz kitaplarımızdan okuduk. Bu taĢı Peygamber veya (peygamber varisi) kaldırabilir. Senin bu taĢı kaldırdığını görünce arzuma kavuĢtum. Yıllarca beklediğim Ģeyi buldum.” dedi. Hz.Ali (r.a) bu sözü iĢitince ağladı. Gözlerinin yaĢından sakalı ıslandı. Sonra: “Allah-ü Teâlâ (c.c) ya hamd olsun ki, beni unutulmuĢlardan değil, kitabında zikredilenlerden eyledi.”Dedi. Cenab-ı Hak Ġmam-ı Ali (k.v) Hazretleri için güneĢi iki kere batarken geri çevirmiĢtir. Birisi Resûlüllah'ın (s.a.v) Efendimiz‟in zamanında,. Resulullah (s.a.v)in evinde Hz.Ali (r.a) olduğu halde, Cebrail (a.s) vahy getirdi. Resûl-i Ekrem (s.a.v) vahyin ağırlığından mübarek baĢını Hz.Ali (r.a)‟nin dizine koydu. GüneĢ batıncaya kadar kaldıramadı ve namazını oturduğu yerde ima ile kıldı. Resûl-i Ekrem‟i (s.a.v) rahatsız etmemek için yerinden kalkmadı. Peygamber Efendimiz (s.a.v) vahyin ağırlığından kurtulunca: “Ya Ali! Ġkindi namazını kıldın mı?” diye sordular. Hz.Ali (r.a): “Ġma ile kıldım.” dedi. Habibullah güneĢe geriye dönerek dağın üzerinde durması için emir verdiler. GüneĢ geriye dönerek dağın üzerinde durdu. Hz.Ali (r.a) namazını kıldı, güneĢ tekrar yerine gitti.(Kadı Iyaz‟ın nakline göre et-Tahavî reddu Ģems hadisini MuĢkilu‟l-Hadis‟in de nakletmiĢtir. Ġbn Hacer, et-Tahâvî‟nin, el-Hakim‟in, et-Taberânî (360/971) el-Kebîr‟inde, el-Beyhakî Delail‟inde Esma binti Umeys‟ten rivayet ettikleri) Ġkincisi Resülüllah (s.a.v) Efendimizden sonra Hz.Ali (r.a) Babile giderken Fırat nehrinden geçmek icabetti. Ġkindi vakti idi. Beraberindekilerin bir kısmı ile kendileri ikindi namazını kıldılar. Bir kısmı da hayvanlarını sudan geçirmeye uğraĢtı, güneĢ battı. Bunlar ikindi namazını kılamadılar. Hz.Ali (r.a) de dua buyurdu. Cenab-ı Hak (c.c) güneĢi geriye getirdi. Namazını kılmayanlar selam verinceye kadar güneĢ kaldı. Sonra korkunç bir ses çıkararak battı. Kâbe-i Muazzama, Mekke fethinde putlardan temizleniyordu. Peygamberi (s.a.v) Efendimiz: “Ya Ali! Üzerime çık.” Hz.Ali (r.a): “Ya Resûlüllah! Sizin omuzunuza nasıl çıkayım? Siz benim omuzuma çıkın.” dedi. Nebiler Nebisi (s.a.v): “Ya Ali sen buna 165 dayanamazsın. Çık omuzuma.” buyurunca Hz.Ali (r.a) Âlemlerin fahri ebedisinin sırtına çıkıyor. Putların bulunduğu noktaya çıkıyor. O demde Hz. Ali (r.a) öyle bir yere çıkmıĢtır ki, bütün ufukları kucaklayabileceğini sanıyor ve her nereye baksa on sekiz bin âlemin efendisini görüyor, meleklerin seslerini zikir ve tespihlerini duyuyor ve kalan putları oradan temizleyerek Nebiler Nebisi‟nin (s.a.v) sırtından iniyor. Resulullah (s.a.v) hasta yatıyorlar. Hz.Ali (r.a) ziyarete geliyorlar. Resul‟ü Ekrem Efendimiz‟e (s.a.v): “Ya Resûlüllah! Rüyamda gördüm, giymiĢ olduğum zırhı üzerimden çıkardılar.” buyuruyor. Peygamber (s.a.v) Efendimiz de: “Ya Ali, o zırh bendim, bütün hilekârlıktan o (zırh) seni korurdu. Vakit ki, ben gideyim ve sen yalnız baĢına belalara uğrarsın. Ey Ali! Sakın gönül darlığı çekip sızlanmayasın ve sabırdan baĢka bir yola girmeyesin.” buyurdu. Bu esnada Fatımatüzzehra r.anha) validemiz de ağlamaya baĢladı. “Ya Resûlüllah! Rüyamda elimde bir mushaf yaprağı tutuyordum. Ansızın elimden kayboldu.” Peygamber (s.a.v) buyurdu ki: “Ey Fatıma (r.anha)! O yaprak bendim. Gözünün önünden kaybolsam gerektir.” dedi. O esnada Hz.Hasan (r.a) ve Hz.Hüseyin (r.a) Efendilerimiz de oradalardı. “Ey büyük dedemiz! Rüyamızda havada giden bir tahtırevanın altında baĢı açık yürüdüğümüzü gördük.”Resulullah (s.a.v) buyurdu ki: “Ey ciğer köĢelerim! O taht benim naĢımdır ki, siz saçlarınızı açıp onun altında yürüyeceksiniz.” Bu esnada Ehlibeyt (r.a) ve Sahabe (r.a) gözyaĢlarına hakim olamadılar.. Bir gün Peygamber (s.a.v) Efendimiz Ġmam-ı Aliyyel Mürteza‟nın (k.v) pak alnını öpmüĢtü. Abdulmuttalib oğlu Hz. Abbas (r.a) sordu: “Ya Resûlüllah! Bu adamı seviyormusun?” Peygamber (s.a.v): “Ey Abbas!” dedi. “Bu Ģahıs benim mahbubumdur. Bunun sevgisinden gaflete düĢmek benim için mümkün değildir. Devamında da buyurur ki: “Her kim beni severse Ali'yi (r.a) de sever ve her kim Ali'yi (r.a) sevmezse beni de sevmez.(Ġbn. Asakir Tarihi DımeĢk, c.2 sh.93) Bir gün Hz. Ali (r.a) Hazretleri‟ne biri geldi. “Bana bilinmeyen Ģeyleri öğret, bellet.” dedi. Buna cevap olarak Hz. Ali (r.a) 166 de sordu: “Ġlmin baĢını ne yaptın?” Adam sordu: “Ġlmin baĢı nedir?”Hz.Ali (r.a) sordu: “Rabbini bildin mi?” Bu soruya adam: “Evet.” dedi. Hz. Ali (r.a) Hazretleri tekrar sordu: “Bu babda ne gibi iĢler yaptın?” Buna karĢılık adam: “Allah (c.c)ın dilediğini.” dedi. Bundan sonra Hz. Ali (r.a) Ģöyle dedi: “Kalk git artık, bu halini kuvvetlendir. Sonra bana gel o zaman sana bilinmeyen Ģeyleri belletirim.” dedi. Hz.Ali (r.a) irfan sahibi için Ģöyle buyurdu: “Ġrfan sahibi bu dünyadan göçünce onu kıyamet günü ne Sıddıklar ne de ġehidler görebilir. Cennet sahibi cennette bulamaz.” Bunun üzerine orda bulunanlar: “O halde nerede bulunur?” diye sordular. Hz. Ali (r.a) de Ģu ayeti kerimeyi okudu: “Rıza gösterilen bir yerde... Kudretine nihayet olmayan bir Melik'in (her Ģeye hâkim bulunan Allah‟u Teâlâ'nın) huzurunda... (Kamer Suresi,55) Ģöyle devam etti: “Onlar mezardan kalkınca Cebrail‟i (a.s), Mikail‟i (a.s), cenneti, sevabı, eĢlerini ve yavrularını sormazlar. ġöyle derler; „Nerede sevdiğim? Hani iyiliğimi kendisi ile bulduğum zat?‟ derler. Hz.Ali (k.v) Hazretleri namaz kıldığı zaman baygınlık hali sorulunca Ģöyle anlatırdı: “Yerin ve göğün kabul etmediği emaneti yerine getirmek kolay değildir. Nitekim bu hususta buyurulmuĢtur: “Eğer biz bu Kur'an'ı dağın üzerine indirseydik, muhakkak o dağı Allah korkusundan baĢ eğmiĢ parçalanmıĢ görürdün.”(HaĢr Suresi,21) Hz.Ali (r.a) Efendimiz hayatının sonuna kadar Nebiler Nebisi‟nin (s.a.v) Ģeriatından hiç ayrılmamıĢtır. Hulafai RaĢidinin dördüncüsüdür. Kerametler sarayının eĢĢiz sultanı Ġmam-ı Ali (k.v) Hazretleri elinde avucunda ne varsa son meteliğine kadar harcardı. Nur asrında bir gündü. Ġmam-ı Ali (k.v) Hz.leri bütün kadınların efendisi, derinlik ve incelik misali Fatımatüzzehra'ya (r.anha): “Ya Fatıma!” dedi. “Evimizde yiyecek bir Ģey var mı?” Fatıma (r.anha) annemiz: “Hayır Ya Ali!” buyurdu. Allah „u Zülcelâl eğer onlar isteseydi, uhud dağını altın yaratıp emirlerine sunardı ama onlar Ģu üç günlük dünyada midelerine taĢ 167 sarıp günlerce yiyecek birĢeyler bulamadıkları halde sonsuzluk âleminin saadeti için Ģu dünya cilvelerine aldanmaınıĢlardır. Bir gün Ashab-ı Kiram, Resûlüllah (s.a.v) Efendimiz‟den Hz.Ali (k.v) Hazretleri‟ni çok sevmelerinin sebebini sordular. Peygamber (s.a.v) Efendimiz: “Varın, Ali'yi (r.a) çağırın.” buyurdular. Ashabı kiramdan birisi, Hz.Ali (r.a)yi çağırmaya gitti. Habibi Ekrem (s.a.v) Ġmam-ı Ali (k.v) Hazretleri gelince: “Ya Ali (k.v) ! Sen birine iyilik etsen o sana kötülük yapsa sen ne yaparsın?” buyurdular. Hz.Ali (r.a)de: “Ġyilik yaparım, Ya Resulallah.” dedi. Resulü Ekrem (s.a.v) aynı soruyu yedi kere sordu. Hz.Ali (r.a) her seferinde yine: “Ġyilik yaparım, ya Resulallah dedi ve ilave ederek: “O kimse bana hep kötülükte bulunsa, ben hep yine ona iyilik yaparım.” dedi. Bunun üzerine Ashabı Kiram: “Ya Resûlüllah! Ali‟yi çok sevmenizin sebebini anladık. Bu sevgiye lâyık olduğunu gördük.”dediler.(Ramuzul Hadis, sh.593,6194) Hz.Ali (r.a) Hazretleri Hicrette Mekke-i Mükerremede Nebiler Nebisi (s.a.v) Efendimiz‟in yatağında canı pahasına yatmıĢ, bilahare Medine'ye ayakları ĢiĢmiĢ parçalanmıĢ olarak vasıl olmuĢtur. Resulullah (s.a.v) meĢakkate katlanmıĢ olan narin, nazik ayaklarını okĢamıĢ, kendisine afiyeti için dua buyurmuĢtu. Hatta Ġmam-ı Ali (k.v) Hazretleri‟nin bu fedakârlığı üzerine Ģu ayeti kerime nazil olmuĢtur: “Ġnsanlardan öyleleri vardır ki, Allah'ın (c.c) rızası için nefsini feda eder.”(Bakara Suresi,204) Resulullah (s.a.v) O‟nun için buyurdu ki: “Ya Ali! Seni ancak mü'min olan sever, sana ancak münafık olan buğz eder.”(Süneni Nesei c.8 sh.17.A.b.Hanbel Müsned c.1 sh.95) Hz.Ali (k.v) Hazretleri‟nin Hikmetli Sözleri Hz.Ali (k.v) derki: “KiĢi dili altında saklıdır. KonuĢturunuz, kıymetinden neler kaybettiğini anlarsınız. Dünya bir cifedir, leĢtir. Ondan birĢey isteyen köpeklerle dolaĢmaya dayanıklı olmalı. Allah-ü Teâlâ (c.c) ya yemin ederim ki, beni yalnız mümin sever ve bana yalnız münafık buğz eder. Ġnsanın yaĢlanıp ölmesi, küçükken ölüp hesapsız cennete girmesinden daha hayırlıdır.” “Tembellik insanı vaktinden evvel yıpratır.” 168 “Allah-ü Teâlâ'yı (c.c) insanların en çok bileni Kelime-i Tevhide ve onun Ģanına en fazla tazim eden ve hürmet gösterenlerdir. “Kul ümidini yalnız Rabbine bağlamalı ve yalnız günahları kendini korkutmalıdır. Ġnsanlar arasında, Allah‟u Zülcelali en iyi bilen, onu çok sevendir. Tam tazim edendir.” „‟Sizin için korktuğum Ģeylerin en baĢında, nefsinin hevasına uymak ve uzun emelli olmak gelir. Birincisi Hak yoldan alıkoyar, ikincisi ise Ahireti unutturur. Takva hataya devamı bırakmak, aldanmamaktır, ilimsiz yapılan ibadette, anlayıĢ vermeyen ilimde, tefekküre götürmeyen Kur'an-ı kerim okumakta hayır yoktur.” “Bana bir harf öğretenin kırk yıl kölesi olurum. Kendinize Allah (c.c) yolunda kardeĢler edininiz. Çünkü onlar dünya için de, ahiret için de lâzımdır.” “Bir kul, Allah (c.c) ın yolunda yeni bir kardeĢ edindimi, Cenab-ı Hak‟da cennette onun için bir derece ihdas eder. Ahir zamanda bir mümin halk arasında adını unutturmadıkça rahat edemeyecektir.” “Sizin hayırlınız günahına gerçekten çok tevbe edenlerdir. Her fenalıktan uzak kalmanın yolu, dili tutmaktır.” “Hayra niyet edince acele et ki, nefsin seni yenip te caydırmasın. Dünya hayatı kimseye baki değildir. ġiddeti de nimeti de geçicidir.” “Ġki Ģey aklı ve tedbiri bozar. Biri acele etmek, biri de olmayacak Ģeyi istemek. Akıl gibi mal, iyi huy gibi dost, edeb gibi miras, ilim gibi Ģeref olmaz. DanıĢmadan (ĠstiĢare etmeden) doğruya ulaĢılamaz.” “Öksüzü ağlatmak zulümdür. “Allah (c.c)‟ın zikredildiği yere, Kur‟an okunulduğu zaman, ilâhi tecelli iner. Ama bu tecelli görünmez. O, görünmekten yana münezzehtir. Tek olan Allah (c.c) a yöneliniz. O'nun zikriyle olunuz. Ġnsanlara inen bela ve hidayet için mutlaka Allah (c.c) ın kitabında bir iĢaret vardır. Bunu anlamak için daima Kur'an okuyunuz ve Allah‟u Zülcelali çok zikrediniz. Allah (c.c)ı anmak (zikretmek) ruhun gıdasıdır. O'nu övmek ruhun içkisidir. O'ndan utanmak, ruhun 169 örtüsüdür. Tad arayanlar O'nun zikrinden daha tatlı bir şey bulamazlar. ġunu iyi bil ki, sevgiliyi anmak, (zikretmek) baĢkalarını unutmak sayılır. Bir kimsenin iĢi Allah'ın (c.c) zikri olunca baĢkalarını unutur. Allah‟u Zülcelalin hikmetli iĢlerini düĢünerek hoĢ olmaya bakar. Allah (c.c) ın cemal sıfatının güzelliği önünde varlığı söner ve O'nun iyilik denizinde yok olur. "Ġnsanın yaĢlanıp Rabbini bildikten sonra ölmesi, küçükken ölüp hesapsız Cennet'e girmesinden daha hayırlıdır. " "Cahil, bilmediğini sormaktan utanmasın. Âlim, içinden çıkamayacağı bir meselede en iyisini Allah'u Teâlâ bilir' demekten sakınmasın." "Amellerin en zoru üçtür. Bunlar; nefsin hakkını verebilmek, her halde Allah'u Teâlâ'yı hatırlayabilmek, kardeĢine bol bol ikramda bulunabilmektir. " "Takva, hataya devamı bırakmak; aldanmamaktır. " "Kalpler, kaplara benzer. Hayırlı olanı, hayırla dolu olanıdır.""Bana bir harf öğretenin kölesi olurum. " Hz. Ali bu ümmetin en ileri gelenlerinden biri olarak Ġslâm'ın bize kadar gelmesinde büyük rolü olan sahabelerdendir. Hz.Ali (r.a) Hakkında Bazı Hadis-i ġerifler Peygamber (s.a.v) Efendimiz Hz.Ali (r.a) Hazretleri‟ne buyururlar ki: “Ey Ali! Ben Peygamberliğimle sana meydan okuyorum. Çünkü benden sonra Peygamberlik yoktur. Sen de Ġnsanlara karĢı yedi Ģeyle meydan okursun. Kimse sana söyleyecek bir söz bulamaz. Sen onların hepsinden evvel iman ettin. Allah‟'ın (c.c) ahdini en güzel yerine getiren sensin. Allah (c.c) ın emrini en güzel ayakta tutan içlerinde yine sensin. Ġçlerinde eĢitlik kaidelerine en güzel uyan yine sensin. Halka karĢı en adil olan da sensin. Hüküm verme kabiliyetine hepsinden fazla sen sahipsin. Allah (c.c) Hazretleri‟nin katında sen en büyük meziyetlere sahipsin.”(Faslul Hitab) “Ali'yi (r.a) sevmek, günahları ateĢin odunu yiyip erittiği gibi yer bitirir.”(Ramuzul Hadis No:3406) 170 “Ġçinizde en hayırlısı Ali (r.a), gençleriniz arasında en hayırlıları Hasan (r.a) ile Hüseyin (r.a), kadınlarınızın da en hayırlısı Fatıma‟dır. (r.anha).”(Ramuzul Hadis No:3520) “Ey Ali! Ben senin hakkında Allah'tan (c.c) beĢ Ģey diledim. Dördünü verdi birini vermedi. Ümmetimin (benden sonra) senin emrin altında birleĢmelerini diledim, vermedi. Senin hakkında verdikleri: Yer yarıklığında (insanlar dirileceği zaman) ilk dirilecek olan ben ve sen olacağız. Elinde Liva'ül-hamd bulunmuĢ bir halde evvelkileri ve sonrakileri geçip, önümde yürüyeceksin. Benden sonra mü'minlerin velisi sen olacaksın. Rabbim senin hakkında bunu bana ihsan etti.”(Ramuzul Hadis No:3666) “Ya Ali! Allah'ın (c.c) sayesinde, bir kimseyi hidayet etmesi, senin için güneĢin üstüne her doğup battığı Ģeyden daha hayırlıdır.”(Buhari cihad,143)(Ramuzul Hadis No:4274) “Ey Ali! Musa'ya (a.s) göre Harun (a.s) ne ise sende bana göre O'sun. Buna razı değil misin? Ne var ki, benden sonra Peygamber gelmeyecektir.”(Ramuzul Hadis No:6197) “Ey Ali! Ġstihare eden eli boĢ dönmez. ĠstiĢare eden de piĢman olmaz. Ey Ali! Gecenin sonuna dikkat et. (onu ihya et.) Çünkü yeryüzü gündüzden çok gece durulur. Ey Ali! Allah'ın (c.c) ismi ile sabah erken kalk. Çünkü ümmetimin erken kalkmasında (bereketler) ihsan eder.”(Ramuzul Hadis No:6198) “Allah'ım! O‟na yardım et, O‟nun sebebiyle de yardım et. O‟nu esirge ve O‟nun sebebiyle de esirge. O‟na yardım et, O‟nun sebebiyle (halka) yardım et. O‟nu seveni sev, O‟na düĢman olana düĢman ol Allah'ım .”(Ramusul Hadis No:2183) “Ya Ali! Seni seven beni sevmiĢtir, senden nefret eden benden nefret etmiĢtir.(Ramusul Hadis No:4844) “Ben kimin efendisi isem, Ali (r.a) de onların efendisidir.”(Taberani, Cabir b, Abdillah(r.a)den) “Ben ilmin Ģehriyim Ali de (r.a) kapısıdır, ilmi isteyen kapısına müracaat etsin.”(Tirmizi, KeĢfül Hafa,1203) “Ben hikmet hanesiyim, Ali (r.a) anahtarıdır. Ali (r.a) hepinizin âlimidir, efdâlidir. En doğru hükmedeniniz Ali'dir.”(Buhari, Müslim, EbiDavut, Tirmizi) 171 Hz. Ali(r.a)'nin peygamberimizden rivayet ettiği bazı hadis-i Ģerifler: "Günah iĢleyen biri piĢman olur, abdest alır namaz kılar ve günahı için istiğfar ederse Allah'u Tealâ Nisâ suresinde 'Biri günah iĢler veya kendine zulmeder sonra piĢman olup Allah'u Teâlâ'ya istiğfar ederse Allah'u Teâlâ'yı çok merhametli ve af ve mağfiret edici bulur' buyurmaktadır." "Üzerinde farz namaz borcu olan kimse, kazasını kılmadan nafile kılarsa boĢ yere zahmet çekmiĢ olur. Bu kimse, kazasını ödemedikçe Allah'u Teâlâ onun nafile namazlarını kabul etmez. " "Malınızın zekâtını veriniz. Biliniz ki, zekâtını vermeyenlerin bunu vazife kabul etmeyenlerin namazı, orucu, haccı ve cihadı ve imanı yoktur. "Peygamberimiz (s.a.v) Hz. Ali(r.a)'ye buyurdu: " Ya Ali, altıyüzbin koyun mu istersin, yahut altıyüzbin altın mı veya altıyüzbin nasihat mı istersin ? " Hz. Ali(r.a) dedi: "Altıyüzbin nasihat isterim." Peygamberimiz(s.a.v) buyurdu:"ġu altı nasihate uyarsan altıyüzbin nasihata uymuĢ olursun: “Herkes nafilelerle meĢgul olurken sen farzları ifa et. Yani farzlardaki rükünleri, vacipleri sünnetleri, müstehapları ifa et. Herkes dünya ile meĢgul olurken sen Allah'u Teâlâ'yı hatırla. Ġslâm'a uygun yaĢa; Ġslâm'a uygun kazan; Ġslâm'a uygun harca. Herkes birbirinin ayıbını araĢtırırken sen kendi ayıplarını ara. Kendi ayıplarınla meĢgul ol. Herkes dünyayı imar ederken sen dinini imar et, zinetlendir. Herkes halka yaklaĢmak için vasıta ararken, halkın rızasını gözetirken sen Hakk'ın rızasını gözet; hakka yaklaĢtırıcı sebep ve vasıtaları ara. Herkes çok amel iĢlerken sen amelinin çok olmasına değil, ihlaslı olmasına dikkat et. “ YAPTIĞI YENĠLĠKLER: * Kûfe hilafet merkezi oldu. 172 * Devlet hazinesinden bağıĢ ve maaĢ ödemelerinde Hz. Ebûbekir (r.a) döneminde uygulanan sistemi –eĢit ödeme- geri getirdi. HAKKINDA AYETLER * “Mallarını Allah yolunda gece ve gündüz, gizli ve açık infak edenler var ya, onların Rabbileri katında mükâfatları vardır; onlar için (özellikle Âhiret‟te) herhangi bir korku söz konusu olmayacak ve onlar üzülmeyecektir de.” (Bakara Suresi,274) Hz. Ali (r.a) dört dirhem gümüĢünü tasadduk etmesi üzerine tebcil edildiği rivayet edilir. * “Sizin iĢlerinizi kendisine havale edeceğiniz hakikî dostunuz ve koruyucunuz ancak (ve öncelikle) Allah‟tır. (sonra) iman etmiĢ olup, Allah‟a tam boyun eğmiĢlik içinde namazlarını bütün Ģartlarına riayet ederek vaktinde ve aksatmadan kılan ve zekâtlarını her dönem hakkıyla verenlerdir.” (Maide Suresi,55) Mescidde namaz kılarken yüzüğünü bir dilenci için çıkarıp bırakması üzerine nazil olduğu bildirimiĢtir. * “Buna karĢılık, haklarında tarafımızdan va‟din güzeli (Cennet, Cemâlullah ve Allah‟ın rızası) takdir edilmiĢ olanlara gelince, onlar Cehennem‟den uzak tutulacaklardır. Öyle ki, onun hıĢırtısını bile duymazlar; (Cennet‟te) canlarının çektiği nimetler içinde sonsuzca yaĢayıp gidecekelrdir onlar. O en büyük dehĢet (olan Sûr‟a ikinci üfleyiĢ) bile onları tasalandırmaz. Kendilerini melekler karĢılar ve “ĠĢte, size va‟dedilen gün bugündür!” müjdesini verirler.” (Enbiya Suresi, 101-103) Hz. Ali (r.a) bu ayeti kerimeyi okuduktan sonar “Ben onlardanım, Ebû Bekir, Ömer, Osman, Talha, Zübeyr, Said, Abdurrahman da onlardandır.” buyurdu. * “(DıĢarı çıkmanızı gerektiren mecbur bir sebep olmadıkça) evlerinizde vakarla oturun (ve mecburî bir ihtiyaç için dıĢarı çıkmanız gerektiğinde de) Ġslâm öncesi Cahiliye döneminde olduğu gibi, süslerinizi ve cazibenizi dıĢarı vurarak çıkmayın. Namazınızı bütü Ģartlarına riayet ederek, aksatmadan vaktinde kılın, zekâtınızı tam verin; (bütün emir ve yasaklarında) Allah‟a ve Rasûlü‟ne itaat edin. Ey (Peygamberliğin en büyük temsilcisi) Peygamberin Ģerefli hane halkı, (ey Ehl-i Beyt)! Allah, sizden her türlü kiri giderip, sizi tertemiz 173 yapmak diliyor.” (Ahzab Suresi,33) Ehl-i Beyt Âli, Fâtıma, Hasan ve Hüseyin‟dir (radıyallâhü anhum). * ”Kendileri ihtiyaç duydukları ve yemek istedikleri halde yiyeceklerini yoksula, yetime ve esire verirler. “Biz size bu yemeği sadece Allah rızası için veriyoruz; yoksa sizden bir karĢılık istediğimiz yok, hatta teĢekkür bile beklemiyoruz. Muhakkak ki biz, oldukça çetin ve yüzleri rekten renge sokacak bir günde Rabbimizin cezalandırmasından korkmaktayız.” (Ġnsan Suresi,8-10) Hz. Hasan(r.a) ve Hz. Hüseyin(r.a) hastalığı üzerine iyileĢirlerse üç gün oruç tutmayı adak etmiĢlerdi. Ġftar vakti birinci gün yetim, sonraki günlerde ise fakir ve esirin gelmesi üzerine yiyeceklerini onlara vermiĢler ve kendileri üç gün aç kalmıĢlardı. Bu karakterleri ile yukarıdaki ayetin kapsamına en evvel giren kiĢiler arasında olmuĢlardı. Efendimiz(s.a.v) onlara bu ayeti bildirdiğinde çok sevinmiĢler ve üzerlerindeki açlık ve bitkinlik hali son bulmuĢtu. HAKKINDAKĠ HADĠSLER: *Saîd Ġbnu Zeyd (r.a) anlatıyor: "Resûlullah (s.a.v)'ın Ģöyle söylediğini iĢittim: "Ebû Bekr cennetliktir, Ömer cennetliktir, Osman cennetliktir, Ali cennetliktir, Talhâ cennetliktir, Zübeyr cennetliktir, Sa'd Ġbnu Mâlik cennetliktir, Abdurrahman Ġbnu Avf cennetliktir, Ebû Ubeyde Ġbnu'l-Cerrâh cennetliktir."(Râvi der ki: Zeyd) onuncu da sükut etti. Dinleyenler: "Onuncu kim?" diye sordular. (Bu taleb üzerine): "Saîd Ġbnu Zeyd!" dedi."(Ebû Dâvud, Sünnet 9, 4648, 4649) * Hz. Enes (r.a) anlatıyor: "Resûlullah (s.a.v) buyurdular ki: "Ümmetimin(in ferdleri arasında) ümmetime karĢı en çok merhametli olan kimse Ebû Bekr'dir. Onlar içinde Allah'ın emri hususunda en çok titiz olanı Ömer'dir. Haya cihetiyle en Ģiddetli olanı Osman'dır. (Davalarda) en isabetli hüküm vereni Ali'dir. Helal ve haramı en iyi bileni Muâz Ġbnu Cebel'dir. Ferâizi en iyi bilen Zeyd Ġbnu Sâbit'tir. Kur'ân okumasını en iyi bileni Übey Ġbnu Ka'b'dır. Her ümmetin bir emîni vardır. Bu ümmetin emîni Ebû Ubeyde Ġbnu'l-Cerrâh'dır. Ebû Zerr'den daha doğru sözlü olan birini ne gök gölgeledi, ne de yer taĢıdı. O, verâda Hz. Ġsa aleyhisselâm gibiydi." (Tirmizî, Menakıb ,3793, 3794). 174 * Hz. Enes Ġbnu Malik (r.a) anlatıyor: "Rasûlullah (s.a.v) pazartesi günü gönderildi. Hz. Ali (r.a) da salı günü namaz kıldı." (Tirmizî, Menâkıb, 3730). * Ġbnu Ömer (r.a) anlatıyor: "Rasûlullah (s.a.v) Ashabının arasını kardeĢlemiĢti. Hz. Ali (r.a) yanına geldi ve: "Ashabınızın arasını birbirleriyle kardeĢlediniz, ama beni kimseyle kardeĢlemediniz!" dedi. Bunun üzerine (aleyhissalâtu vesselâm): "Sen dünyada da ahirette de benim kardeĢimsin!" buyudular." (Tirmizî, Menâkıb, 3722). * Zeyd Ġbnu Erkam (r.a) anlatıyor: "Rasûlullah (s.a.v) Ģöyle buyurdular: "Ben kimin dostu (mevlası) isem, Ali de onun dostudur." (Tirmizî, Menâkıb, 3714). *Sa'd Ġbnu Ebi Vakkas (r.a) anlatıyor: "Rasûlullah (s.a.v) Tebük seferine çıkınca Hz. Ali(r.a)'yi geride (Medine'de) bırakmıĢtı."Ey Allah'ın Rasûlü, siz beni çocukların ve kadınların arasında mı bırakıyorsunuz?" dedi (kalmak istemedi). Bunun üzerine (aleyhissalâtu vesselâm): "Sen, Hz. Harun(a.s)'un, Hz. Musa(a.s) yanında aldığı yeri, benim yanımda almaktan razı değil misin? ġu farkla ki, benden sonra peygamber yok!" buyurdular." (Buhârî, Megâzî 78, Fezailu'l-Ashâb 9; Müslim, Fezailu'l-Ashab, 31, 2404); Tirmizî, Menâkıb, 3731). * Müslim ve Tirmizî'nin bir rivayetinde Ģöyle gelmiĢtir: "Rasûlullah (s.a.v) Hayber günü buyurdular ki: "Yarın sancağı öyle bir kimseye vereceğim ki, O, Allah'ı ve Resûlünü sever, Allah ve Resûlü de onu sever." Ravi devamla der ki: "Bu söz üzerine (beni mi seçer ümidiyle, (aleyhissalâtu vesselâm)'a görünmek için) boyunlarını uzattılar. Ama o: "Bana Ali (r.a)'ı çağırın!" buyurdular. Hz.Ali(r.a) getirildi ama gözlerinden rahatsız idi. Hemen gözlerine tükürdü ve sancağı ona verdi. Allah‟u Teala Hazretleri onun eliyle fethi müyesser kıldı." Ravi devamla der ki: ġu ayet indiği zaman "Gelin, oğullarımızı ve oğullarınızı çağıralım..." (Al-i Ġmran Suresi, 61) Rasûlullah (s.a.v) hemen Ali'yi, Fatıma'yı, Hasan ve Hüseyin'i (radıyallahu anhüm ecmâin) çağırdı ve: "Allahım, bunlar benim ailemdir" buyurdu." (Müslim, Fezailu'l-Ashab 32,2404); Tirmizî, Menakıb, 3726). 175 * Zirr Ġbnu HubeyĢ (r.a) anlatıyor: "Hz. Ali (r.a)'ın Ģöyle söylediğini iĢitim. "Daneyi açan, canlıları yaratan Zât-ı Zülcelal'e yeminle söylüyorum: Ümmî peygamberim (aleyhissalâtu vesselâm), bana Ģu hususu garantiledi: "Beni mü'min olan sevecek, münafık olan da bana buğzedecektir." (Müslim, Ġman 131, Tirmizî, Menâkıb, 3737; Nesâî, Ġman 20, 8, 117). * Hz. Cabir (r.a) anlatıyor: "Rasûlullah (s.a.v) Taif günü Hz. Ali (r.a)'ı çağırdı ve onunla hususi konuĢma yaptı. (Bu görüĢme o kadar uzadı ki) halkın: "Rasûlullah (s.a.v) amcasının oğluyla görüĢmesini uzattı" dedi. (Rasûlullah bunu iĢitince): "Onunla hususi görüĢmeyi ben (kendi arzumla) yapmadım. Allah (ın arzusu ve emri ile Rasûlü) yaptı" açıklamasında bulundu." (Tirmizî, Menâkıb, 3728). * Hz. Enes (r.a) anlatıyor: "Resûlullah (s.a.v) Berâe (Tevbe) sûresini, (Arafat'ta hacılara tebliğ edilmek üzere) Hz. Ebû Bekir (r.a)'ı göndermiĢti. Sonra onu çağırarak: "Bunun, ehlimden olmayan bir kimse ile tebliğ edilmesi muvafık değil!" buyurdu. Hz. Ali (r.a)'ı çağırarak sûreyi, (Arafat'ta okuması için) ona verdi." (Tirmizî, Tefsir, Tevbe, 3089). HAKKINDA SÖYLENENLER: * “Aramızda bir olay çıktığında, en isabetli hükmü veren Ali idi.” (Hz. Ömer (r.a) * “Ali olmasaydı Ömer helak olurdu.” (Hz. Ömer (r.a) * Allah‟a yemin ederim ki, o hidâyet sancağı idi. Takva denizi, akıl küpü, zerâfet âbidesiydi. Gecenin karanlığında Ģeref aydınlığıydı. En yüce hedefe çağırır, en eski Ģeyleri bildirir, tevil yapabilir, öğüt verirdi. Ġslâm‟ın insanlara hidayeti gösteren emirlerine bağlıydı. Zulmü ve eziyeti terk etmiĢti. ġüpheli yollardan ayrılırdı. Ġman ve takva sahiplerinin en hayırlısıydı. Peygamberimiz‟in gömlek ve cübbesini giyenlerin en efendisiydi. Hac, sa‟y yapanın en üstünüydü. Âdalet ve eĢitliği temin hususnda titizdi. Peygamberler ve Hz. Muhammed hariç dünyanın en büyük hatibiydi. Herhangi bir müslüman ona eĢit olabilir mi? Kadınların en hayırlısının kocasıydı. Ġki Peygamber torununun babasıydı. Gözlerim onun gibisini görmedi. Kıyâmete kadar da görmeyecek. Allah‟ın ve kullarının lâneti kıyamete kadar ona lanet edene olsun. (Hz. Abdullah b. Abbas (r.a) 176 * “Güvenilen bir kiĢi bize Ali‟den fetva naklederse o fetvayı bırakıp baĢkasını aramazdık.” (Hz. Abdullah b. Abbas(r.a) * “Kur‟ân yedi harf üzere indirilmiĢtir. Bu harflerden her birinin zâhir ve bâtını vardır. Ali, hem zâhir hem de bâtın ilmine sahipti." (Hz.Abdullah bin Mesud(r.a) * “Ali b. Ebî Talib‟in olmadığı bir cemiyet içinde olmaktan Allah Teala‟ya sığınırım.” (Hz. Ömer(r.a) * “Dün aranızdan öyle bir adam ayrıldı ki, ilimde evvelkiler onu geçemedi, sonrakiler de ona ulaĢamayacaklardır. Hz. Peygamber (sallallahu aleyhi ve sellem) onu muharebeye gönderip eline sancak verdiğinde, Allah ona fethi nasip edinceye kadar gözünü kırpmadan çarpıĢırdı. Cebrâil sağında Mikâil ise solunda bulunurdu. Geride satın almayı düĢündüğü hizmetçi için ayırdığı yediyüz dirhemden baĢka ne sarı bir altın ne de beyaz bir gümüĢ bırakmıĢtır.” (Hz. Hüseyin (r.a) * “Hayatım üzerine yemin ederim ki, ben, iman ve hicrette, Rasûlullah‟a yakınlıkta ve müĢriklere düĢmanlıkta Ali‟nin seviyesine çıkamam.” Hz.Abdullah b. Ömer (r.a) * “Dünyanın en zahid, ona karĢı en gönülsüz insanı, Ebû Tâlib oğlu Ali‟dir.” Ömer b. Abdulaziz * “Allah, Ali‟ye rahmet etsin. O, bu ümmetin velîsiydi.” (Hz.Hasan Basrî (r.a) SÖZLERĠNDEN: * Takvaya dikkat edin ve onu amellerinizin Allah katında makbul olmasına vesile yapın. Takvâ ile yapılan ibadet hiçbir zaman az sayılmaz. Makbul amel hiç az olur mu? * Kadere râzı olmayan îmanın tadını alamaz. KiĢi Allah‟ın takdir ettiği Ģeye râzı olsa da, olmasa da mutlaka o baĢına gelecektir. Fakat kaderine râzı olan sevap kazanır, râzı olmayan ise günahkâr olur. * Sakın biçarelerin baĢına, kendilerini yutmayı bekleyen bir cani kesilme. Çünkü bunlar iki sınıftır: Ya dinde kardeĢin, ya yaratılıĢta bir benzerin. * ġayet elindeki kudret sana bir büyüklük duygusu veriyorsa, derhal melekûtun azametine bak ve senin kendi kendine güç yetiremediğin Ģeylerde, Allah‟ın sana karĢı Kâdir olduğunu düĢün. ĠĢte 177 bu düĢünce, senin o yükseklerde uçan nazarını indirir, Ģiddetini giderir; seni bırakıp giden aklını baĢına getirir. * Allah‟a ve insanlara karĢı âdaletten ayrılma. Böyle yapmazsan zulmetmiĢ, olursun. Kullara zulmetmenin dâvâcısı Allah‟tır. Birinin hasmı Allah oldu mu, o kimsenin tutunabileceği bütün hüccetler batıldır. Dünyada zulüm kadar Allah‟ın lütfunu değiĢtirip kahrını çabuklaĢtıracak bir Ģey yoktur. Allah zülum altında inleyenlerin iniltisini iĢitir ve zâlimleri de görür. * Ġnsanlar hakkında bütün kin düğümlerini çöz. Seni intikama doğru sürükleyecek iplerin hepsini kes. * ġunu bunu çekiĢtiren gammazların sözüne çarçabuk inanma. Çünkü gammaz, ne kadar saf görünürse görünsün, yine dessastır. Ne cimriyi, ne korkağı, ne de sana ihtirası hoĢ gösterecek hırslı kimseleri meclisine sokma. * MüĢâvirlerin içinde en ziyade beğeneceğin, sana acı hakikatleri herkesten çok söyleyen olsun. Sâdık ve Allah‟tan korkan adamları kendine sırdaĢ edin. Seni alkıĢlamalarına, yapmadığın Ģeyleri sana isnad ederek keyfini getirmelerine müsaade etme. Çünkü alkıĢın çoğu insanı gurura yaklaĢtırır. *Sakın, adamın iyisi ile kötüsü, yanında bir olmasın. Zira, bu çeĢit bir eĢitlik iyileri iyilikten soğutur, kötülerinde fenalığa meylini artırır. * Senden önce halkın arasında iyilikleriyle tanınanı seç. * Her günün iĢini o gün gör. Çünkü diğer günlerin kendine mahsus iĢi vardır. * Her türlü çareden mahrum fukara ve felâketzedeler, kötürümler hakkında Allah‟tan kork, hem çok kork. Bunlar arasında halini söyleyen de olur, söyleyemeyen de. Hepsinin hakkını gözetmek senin vazifendir. * (Yöneticilere) Etrafındakilere, yakınlarına, akrabalarına katiyyen toprak verme. Bunlardan hiçbiri senden cesaret alıp etrafındakileri sıkıntıya sokacak Ģekilde mal biriktirmeye tamah etmesinler. Bunun kârı senin olmadığı gibi, ârı hem dünyada hem ahirette senindir. 178 * Minnet etmek iyiliği bitirir; mübalâğa hakikati söndürür; sözünden dönmek ise Yaratıcının da, halkın da nefretini celbeder. * Sakın bir iĢe vaktinden önce atılma. Vakti gelince de tembellik etme. Açıklığa kavuĢmamıĢ iĢlerde inat etme. Açıklığa kavuĢtuğu zaman da gevĢeme. Her iĢi yerli yerince yap. * Hiddetine, gazabına, eline , diline hakim ol.Bunların hepsinin kötülüğünden masun kalabilmek için Ģiddetini geciktir ki, öfken geçsin de iradene sahip olasın. * Az konuĢ ki, selâmette olasın. Susmak Cennete girmek için bir vesîledir. Sırrını söyleme dostuna, dostun dostu vardır, o da söyler dostuna. * Cenneti arzulayan kimse, dünyada nefsin arzu ettiği Ģeylerde uzak dursun. * Yeryüzünde Allah‟ın kullarının haklarını yerine getirmek hususunda Allah‟tan korkunuz. Her Ģeyinizden hatta hayvanlara karĢı muamelenizden dahi sorulacaksınız. * Ġnsanların hukukuna riayet ediniz. Özellikle ölümü çok hatırlayınız. Ġnsanlar sizin önünüzde, arkanızda sizi tehdit eden bir kıyâmet vakti vardır. * En büyük zenginlik akıldır. En büyük fakirlik ahmaklıktır. * Bilgisizliğin en büyüğü kendini beğenmektir. Üstünlüğün en büyüğü de güzel ahlaktır. * Sana ahmaklarla arkadaĢlık yapmamanı tavsiye ederim. Çünkü ahmak biri yardım edeyim derken seni zarara sokar. Yalancılarla da arkadaĢlık etme. Çünkü böylesi uzağı yakın, yakını uzak gösterir. Cimrilere de yaklaĢma. Çünkü cimri biri ihtiyacın olan Ģeyi en çok muhtaç bulunduğun bir sırada senden esirger. Kötü kimselerle de arkadaĢlık etmemeni tavsiye ederim. Çünkü kötü adam seni ucuza satar. * Size müttaki olmanızı öğütlüyorum. Dünyaya tutkun olmayın! Kaybettiğiniz Ģey için üzülüp ağlamayın! Doğru söyleyin. Allah‟ın kitabına uygun amel edin. Zalime düĢman, mazluma dost olun. Allah‟ın koyduğu Ģerî hükümleri uygularken, onun bunun kınamasından korkmayın. 179 * ĠĢlerin en zoru üçtür: BaĢkalarının sende olan hakkını lâyıkıyla vermen, Allah (c.c)‟ı her hal ve durumda zikredip anman ve malda, kardeĢinle aranda eĢit muamele yapman. * Daha büyümeden, çocukken ölüp cennete girmek ve Rabbimi orada tanımak beni sevindirmez. * KiĢinin bekçisi eceldir. * Hayır, senin mal ve çocuğunun çok olmasında değildir. Hayır, ilminin çoğalmasında ve tevâzunun artmasındadır. * Benden Ģu beĢ Ģeyi iyice belleyiniz. ġayet bunları elde etmek için deveye binip yola çıksaydınız, bunları elde etmeden bineğinizi iyice yorardınız: Kul Rabbinden baĢka hiçkimseden birĢey ummamalı ve ancak günahından korkmalı. Cahil, bilmediği hususları sormaktan utanmamalı, âlim de, kendisine bilmediği bir Ģey sorulduğunda; “Allah en iyisini bilir” demekten çekinmemelidir. Sabrı olmayanın imanı da yoktur. * Korktuğum Ģeylerin en korkutucusu, hevâ ve hevese uymak ve hiç ölmeyecekmiĢ gibi bitmek tükenmez arzular beslemektir. *Bugün iĢ günüdür, hesap yoktur; yarın ise hesap günüdür, iĢ yoktur. * Ġnsanların hâlet-i ruhiyesini bilen, fakat baĢkaları tarafından tanınmayan, Allah‟ın da kendisini rızasıyla andığı, alçak sesli her kula müjdeler olsun. Onlar hidayet fenerleridir, insanlar onların aydınlattığı yolda yürürler. Allah (c.c) onların üzerine çökebilecek her fitne ve karanlığı giderir ve onlara rahmet eder. Onlar öne atılan, sır ifĢa eden, baĢkalarına eziyette bulunan ve gösteriĢ yapan kimseler değillerdir. * Gerçek fakih, Allah‟ın rahmetinden ümit kestirmeyen ve halkı, O‟nun azabından emin kılmayan Allah‟a isyan edebilecek konularda insanlara ruhsat vermeyen ve Kur‟ânı‟ı bırakıp baĢka bir Ģeyden medet ummayan kiĢidir. * Ġlimsiz ibadette, anlamaksızın çalıĢılan ilimde ve düĢünülmeksizin yapılan okumada hiç bir hayır ve bereket yoktur. *Ġlmin pınarları, gecenin ıĢıkları olunuz ve elbisenin eskisini, kalbin yenisini taĢıyınız. ĠĢte böyle olursanız gökte bilinir, yeryüzünde anılırsınız. 180 * Ey insanlar! Eğer sizler, anasını yitiren düve‟nin inlemesiyle inleseydiniz, güvercinler gibi dua etseydiniz, ruhbanın yalvarıp feryat etmesi gibi feryat etseydiniz, sonra da Allah (c.c) katındaki derecenizi yükseltmek, meleklerin yazdığı günahların bağıĢlanmasını temin etmek ve O‟na yakınlık sağlamak için mal ve evlattan vazgeçseydiniz, bu yaptıklarınız, Allah (c.c)‟ın size bahĢedeceğini umduğum sevap ve düçar olmanızdan korktuğum elim azap karĢısında az kalırdı. Allah (c.c)‟a yeminler olsun ki, O‟ndan korkarak ve O‟na yönelerek gözleriniz önünüze aksa, sonra size dünyada uzun bir hayat bahĢedilse, güç ve kuvvetinizden birĢey kalmamıĢ olsa bile O, Ġslam‟daki hidayetinizi daim kılmak suretiyle size güç ve kuvvet verir. Siz amellerinizle cennete hak kazanamazsınız. Fakat O‟nun rahmetiyle muamele göreceksiniz. O‟nun cennetine, adaletine sarılıp orta yolu tutanlar girer. Allah (c.c) bizi ve sizi, çok çok tevbe eden abid kullarından etsin. * Allah‟a yemin ederim ki, ben Muhammed‟in (s.a.v) ashabını gördüm. Bugün onlara benzeyen bir tek kiĢi dahi göremiyorum... Sabah olunca Allah‟a secde ederek, O‟nun kitabını okuyarak geçirdikleri gecenin izleri onların gözlerinde kendilerini belli ederdi... Allah‟ı anıp O‟nu zikrettikleri zaman rüzgârlı günde ağacın sallanması gibi bir sağa bir sola eğilirlerdi... GözyaĢları gözlerinden sicim gibi boĢalır, elbiseleri ıslanırdı...” * Ġlim öğreniniz, onunla tanınırsınız... Öğrendiğiniz ilim gereğince amel ediniz, onun uzmanı olursunuz... * Takva; hataya devamı bırakmak ve amellere güvenip aldanmamaktır. * (Allahım!) Bana Ģeref olarak Rabbim olman yeter. Kulun olmam, övünmeme kâfi gelir... Zatına severek sahip çıkıyorum. Sen de sevdiğin Ģeyde bana baĢarı ihsan eyle... * Cehennem ateĢinden korkan kimse, günahlardan uzak durur... Cenneti isteyen kimse, Allah‟a kulluğa koĢar. * Dünya bir cifedir. Ondan birĢey isteyen, köpeklerle dalaĢmaya dayanıklı olmalı. 181 * Dünyaya karĢı gönülsüz ve isteksiz davranan kimseye, onun musibet ve felâketleri hafif olur. * Dünya kendisinde doğru olanlar için doğruluk yurdu; kendisini anlayanlar için kurtuluĢ yurdu ve azıklanmak isteyenler için de azık ve zenginlik yurdudur. Allah‟ın vahyinin indiği yerdir... Allah‟ın peygamberlerinin mescidir... Allah‟ın evliyasının da ticarethanesidir... Bu ticarethanede rahmeti kâr edip,cenneti kazandılar...” * Üç Ģey tevazuun esasını teĢkil eder. KarĢılaĢtığında önce selam vermek, büyük meclislerde baĢ köĢeye geçmemek, riya ve gösteriĢten hoĢlanmamak. * Allah‟a yemin ederim ki, bir müslümanın ihtiyacını gidermek, benim için yeryüzü dolusu altın ve gümüĢe sahip olmaktan daha sevindiricidir. * Alimin ölümüyle kıyamete kadar kapanmayacak bir boĢluk olur. Ġlim öğrenen talebe öldüğü zaman gökteki yetmiĢbin melek onun cenazesinde hazır bulunur. * Hayâllere yaslanmaktan sakın. Çünkü onlar ahmakların malzemesidir. * Allah, fakirlerin rızkını zenginlerin mallarında yapmıĢtır. * Ġnsan, baba ve atalarından daha çok, kendi devir ve dönemlerine benzer. * Ġnsanın gizleyip de, dilinin altında iĢareti görülmeyen, yüzünün mimiklerinden anlaĢılmayan hiçbir Ģeyi yoktur. * Kanaat eden insan hürdür. * Allah‟ın yarattıklarını görüp de, Allah hakkıda Ģüpheye düĢene ĢaĢarım! * Akıllı düĢman, cahil dosttan daha iyidir. * BağıĢlama, soyluluğun göstergesidir. * Belâgatın övgüye layık olanı, konuĢma gerekmediğinde susmadır. * En güzel giysi, takva giysisidir. * Her gecenin sonu gündüzdür. 182 * Sadece kitap biriktirmen değil; onların içeriğini de öğrenmen gerekir. * Âlim yeryüzünde Allah‟ın kandilidir. Allah bir kimseye iyilik dilerse, onu âlimden yararlandırır. * Çocuklarınızı, sizin zamanınıza göre değil, onların yaĢayacakları zamana göre yetiĢtiriniz. * En büyük belâ, umutsuzluğa düĢmektir. * Dil yarası, mızrak yarasından daha acıdır. * Dünya, geçit yeridir, durak yeri değil! * Her vaktin kendine özgü bir iĢi vardır *Allah için ziyaret ediniz, Allah için arkadaĢlık ediniz, Allah için veriniz, Allah için engel olunuz. * DüĢkünleri ziyaret etme, tevazudan kaynaklanır. * Seni seven seni (kötülükten) meneder. * Ġnsanların en acizi dua edemeyendir. * Ġnsanların en üstünü ve Allah‟ı en iyi bileni “Lailahe illallah” diyenlere en çok saygı ve sevgi gösterendir. (5 RâĢid Halife, Halid Muhammed Halid, Beka Yayınları, Ġstanbul-2006.Allah Kelâmı Kur‟ân-ı Kerim ve Açıklamalı Meali, Ali Ünal, Define Yayınları, Ġstanbul2007.Alevilik Nedir?, Mehmet Kırkıncı, E.K.E.V. Yayınları, Erzurum-2000 (1987).Altın KuĢak (Hulefâi- RâĢidîn), Ahmet Kurucan, Ġzmir-1997.Asr-ı Saâdet, Ahmet Nedvi, Sahip Ensari, Seyyid Süleyman Nedvi, ġamil Yayınevi, c.1, Ġstanbul1985.Dört Halife Devri, Ġsmail Mutlu, Yeni Asya Gazetesi NeĢriyatı, Ġstanbul1993.Dört Halifeden Vecizeler Sözlüğü, Mehmet Yılmaz, ġule Yayınları, Ġstanbul2005.el-Ġsabe, Ġbnu Hacer el-Askalânî, Sağlam Yayınevi, Ġstanbul-2008.Hadis Ansiklopedisi-Kütüb-i Sitte, Ġbrahim Canan, Akçağ Yayınevi, c.12.Hulefa-i RaĢidin, Mahmut ġakir, Kahraman Yayınları, Ġstanbul-1994.Hz. Ali‟yyül-Murtezâ radıyallâhü anh- Ramazanoğlu Mahmud Sami -Erkam Yayınları- Ġst-1985.Ġslâmî Tebliğin Örnek Halifeler Dönemi, Ġhsan Süreyya Sırma, Beyan Yayınları, Ġstanbul2006.Muhtasar Hayatü‟s-Sahabe, ġeyh Muhammed Yusuf Kandehlevi, Ravza Yayınları, Ġstanbul-2000.Sahabeden Günümüze Allah Dostları, ġule Yayınları, c.1, Ġst-1996.Sahabîler Ansiklopedisi, Yeni Asya Yayınları, c.1, Ġstanbul-1993.Sahabe Dünyası, Ġbrahim Canan, Nesil Yayınları, Ġstanbul-2006.Tabakatü‟l-Kübrâ, Ġmamı ġârânî, Bedir Yayınevi, Ġstanbul-2005.Tarihte Metod Ve Tarihi Tetkikler IĢığında Sahabe Dönemi, Muhammed Salih Ekinci, Yasin Yayınevi) 183 YASĠR b. Âmir, SÜMEYYE binti Huyyat, Oğlu Abdullah ve ilk Ģehid çocuğu. Ammar(r.anhüma) ĠSLAMIN ĠLK ġEHĠTLERĠ(V.M. 615) MÜSLÜMAN AĠLE Ġslâm‟ın ilk çilekeĢ ailesi... Allah ve Resûlü yolunda can veren ilk Ģehitler. Selâm olsun o Ģanlı Ģehitlere... Ġslam tarihinin ilk kadın Ģehidi Sümeyye(r.anha)validemizin künyesinin, kaynaklarda “Ümmü Ammar Sümeyye bint Hubbât” Ģeklinde geçtiği görülür. Babasının adının Habât, Habat, Hayyât olduğunu söyleyenler de vardır. Sümeyye, asıl adı Amr b. HiĢâm el-Mugire olup önceleri Ebu‟l Hakem künyesiyle anılırken daha sonraları Müslümanlar tarafından Ebu Cehil diye adlandırılan Ġslam düĢmanının amcası Ebu Huzeyfe b. Mugire‟nin kölesiydi. Bazı müellifler, ondan önce Ġranlı bir yöneticinin ve daha öncesinde de Yemen meliklerinden Ebu Cebr‟in kölesi olduğunu söylemektedirler. Sümeyye, Mekke‟de kendisi gibi ilk Müslümanlardan biri olan Yâsir b. Âmir ile evlendi.Ondan Ammâr, Abdullah ve Hureys adında üç oğlu olmuĢtur. Hureys cahiliye devrinde öldürülmüĢtür.Ammârb. Yâsir(r.a) en büyük oğludur.Aynı zamanda Peygamber(s.a.v)Efendimizin hanımlarından Ümmü Seleme(r.anha)validemizin sütkardeĢidir. Aslen Yemenli Ans kabilesinin Yâm koluna mensup olan Yâsir, rivayetlere göre kaybolan kardeĢini aramak amacıyla Mekke‟ye 184 gelmiĢ, bu Ģehre yerleĢebilmek için bir kiĢinin himayesini alması gerekmiĢti. O da bu durum üzerine Benî Mahzum kabilesinden Ebu Huzeyfe‟nin himayesine girmiĢti. Sümeyye, bu adamın cariyesiydi. Ebu Huzeyfe, bir süre sonra cariyesi Sümeyye‟yi, himayesi altına giren Yâsir ile evlendirmiĢti. Çünkü böyle evlilikler, kölelerin efendilerine olan bağlılığını artıran bir sebep görülmekte, hizmetlerinin devamının garantisi sayılmaktaydı. Böyle bir ortamda bir araya gelen Sümeyye ve Yâsir‟in tek tesellisi, birbirlerine verdikleri destek ve temiz sevgiydi. Bütün gün süren hizmetlerinin yorgunluğunu Ebu Huzeyfe‟nin evinin bitiĢiğindeki küçücük bir odada atıyorlardı. Ġlk Müslümanlardan olan ve Ġslam tarihinin önemli simalarından biri olarak karĢımıza çıkan Ammar, iĢte bu evlilik sonucu dünyaya gelmiĢti. Atılganlığı ve zekâsıyla dikkat çeken Ammar, bu ortamda büyüdü, gençlik çağına geldi. O artık her Ģeyi daha iyi gözlemliyor, daha derinlikli bir bakıĢla kavrıyordu. Anne ve babasının yaĢadığı sıkıntıları görüyor, ikinci sınıf insan olma burukluğunun toplumsal yaĢayıĢa nasıl sindiğini, yerleĢtiğini her geçen gün daha yakından idrak edebiliyordu. Böylece, yaĢadığı ortamı, sosyal kuralları sorguluyor; adaletsizlik ve aĢağılanmaya isyan ediyordu. Fıtratının sesine daima kulak veren, arayıĢ ve sorgulamadan asla vazgeçmeyen Ammar, “çöle inen nur”u fark etmekte hiç gecikmedi. Hz. Muhammed(s.a.v)‟i dinleyip ona indirilen vahiyden etkilendi ve kısa bir süre içinde Müslüman oldu. Ammar‟ın kulağına ve kalbine eriĢenler, aslında hep aradığı, beklediği, özlediği müjdeleri fısıldıyordu. Son Elçi‟nin yanında yer aldı ve ona destek oldu. Bu arada kendi ailesine yöneldi ve anne babasına Ġslam‟ı anlattı. Onları güzel bir dille ve büyük bir heyecanla bu yeni dine davet etti. Oğulları Ammâr Bin Yasir‟in (r.a.) davetiyle Müslüman olmuĢ, iman kervanına diğer oğulları Abdullah (r.a.) da katılmıĢtı. Ġslâm‟in ilk günlerinde bu bahtiyar âilenin fertleri birlikte birer iman fedâisi oldular. Yâsir ile Sümeyye, konumları gereği önce temkinli davrandılar; oğullarının ve kendilerinin baĢına kötü Ģeyler gelebileceği endiĢesini dile getirdiler. Oğullarına dikkatli olmasını tavsiye ettiler. Ammar, ulaĢtığı aydınlığı büyük bir sabır, titizlik ve istekle ailesine de aktarmaktan hiç vazgeçmedi ve fazla bir zaman geçmeden bunda 185 baĢarılı da oldu. Dinin açıkça ilan edilmesi ve yakınlardan baĢlanarak tebliğ ve davetin görünürlük kazanmasıyla onlar da Müslüman olduklarını beyan ettiler. Bazı kaynaklarda; Yâsir, Sümeyye ve Ammar‟ın ilk yedi Müslüman arasında yer aldıkları belirtilmektedir. Bu ilk Müslümanlar arasında Hz. Ebû Bekir, Bilal-i HabeĢî, Habbâb b. Eret, Suheyb b. Sinan, Ammar ve annesi Sümeyye(r.anhüma)‟nin isimleri geçmektedir. Hz. Muhammed (s.a.v) ile Hz. Ebu Bekir dıĢındakiler kendilerini koruyacak kimseleri bulunmayan kiĢilerdi. Çoğu köle idi. Yâsir ailesi de sonuçta Mekke‟de sıradan bir göçmen, bir sığıntı, bir köle parçası, bir “baldırı çıplak” muamelesi görmekteydi. Vahyin ilk tanıklarından ve Resulullah‟ın ilk arkadaĢlarından olan bu insanlar; okunan ayetlerle içlerini ve evlerini geniĢletiyorlardı. ġahsiyetleri bir inkılâba uğruyor, baĢları dik ve onurlu insanlar olarak hayata katılıyorlardı. Allah‟ın elçisi, onlarla birlikte yiyip içiyor, onlara adil ve yumuĢak bir Ģekilde muamelede bulunuyor, onların görüĢlerini alıyor; Mekke egemenlerinin küfredip horladığı bu mustazafların büyük bir sevgi ve Ģefkatle sırtlarını sıvazlıyordu. Ebu Huzeyfe‟nin kabilesi Mahzumoğulları; Yâsir, Sümeyye ve Ammar‟ın Ġslâmiyet‟i kabul ettiklerini; atalarının dinini bıraktıklarını çok geçmeden öğrendi. Bunun üzerine sorguya çekildiler. ebû Huzeyfe öncelikle Yâsir ailesini korkutma cihetine giderek onların atalarının dinine dönmelerini istedi. Fakat bu teklifi red ettiler. Onlar da imanlarını gizlemediler ve Müslüman olduklarını açıkça söylediler. Kabile mensupları, onları Hz. Peygamber(s.a.v)‟i yalanlamaya ve Ġslâm‟ı inkâr etmeye davet ettiler, fakat Yasir(r.a)ve Hz. Sümeyye(r.anha) direndi. Yâsir ailesi, zaman zaman putperest Mekke toplumunun durumunu kendi aralarında konuĢurlardı. Birgün Yâsir Sümeyye‟ye “Kureyş ahalisinden birtakım kimseler bana neden kendi putlarına tapmadığımı soruyorlar. Kendi elleriyle yaparak fayda ve zarar sağlayamayacak olan şeylere tapmalarına hayret ediyorum. Üstelik kimi zaman bu putları helva ve hurmadan yapıyorlar, acıktıklarında ise taptıkları bu putları yiyerek karınlarını doyuruyorlar”. Subhanallâh! Allâh subhânehu ve teâlânın eĢrefi mahlûkat kılarak kendilerine akıl nimeti verdiği bu kimselerin durumları 186 gerçekten de ĢaĢkınlık vericidir. GeçmiĢte olduğu gibi günümüzde de aynı sapkınlıklar devam etmektedir. DeğiĢen sadece putların ismi ya da Ģeklidir. Sonuç itibariyle yapılan fiil aynıdır. Canlı ya da cansız putlardan yardım isteniyor, onlara dua ediliyor, fayda ya da zarar vermeleri bekleniyor. Heyhat! Yalnızca Allah‟u Teâlâ‟ya ait bu sıfatların bir baĢkasında da bulunduğuna inanmak kiĢiyi Ģirk ehli kılar. Bu hal üzere ölen kimselerin akıbeti ise -neûzubillâh- sonsuz bir cehennem hayatından baĢkası değildir. Yâsir ailesi, bu Ģirke bulaĢmıĢ toplumun arasında yaĢamalarına rağmen hiçbir zaman putlara tapmayan ve toplum tarafından sevilen kimselerdi. Rasûlullâh (s.a.v)i risâletinden önce de tanıyorlar, zulme karĢı durmak adına kurulan Hılfu‟ Fudûl adlı toplulukta bulunduğunu ve zulme karĢı mücadele ettiğini biliyorlardı. Allâh azze ve celle Rasûlullâh (s.a.v)risâlet görevini verdikten sonra, Yâsir ailesi oğulları Ammâr‟ın kendilerine aktardıkları bilgiler sonucunda Müslüman oldular. YASĠR AĠLESĠNE YAPILAN ĠġKENCE Ġslâm'ın ilk günleri zorlu günlerdi. Ġlk Müslümanlar da zor zamanı yaĢayan insanlardı. Zira müĢrikler Ġslâm'a girenleri tehdit eder, himâyesiz kimseleri de iĢkence altında inletirlerdi. Yasir ailesi bu iniltileri bu acıları gönüllerine gömen ve müĢriklerin en ağır iĢkencelerine karĢı kahramanca direnen yiğitlerdir. Kalbi kararmıĢ, gözü dönmüĢ, zâlimler Yasir ailesine akla-hayale gelmeyecek cehennemî iĢkenceler yaptılar Bir gün Ebu Huzeyfe, Sümeyye‟yi yeğeni Ebu Cehil‟e verdi ve böylece Sümeyye, Ġslam düĢmanı Ebu Cehil‟in kölesi oldu. Yâsir ve Ammar da Ebu Cehil‟in sülalesinin emri altında bulunduğundan sürekli hakarete uğruyor, aĢağılanıyor ve türlü eziyetlere maruz kalıyorlardı. Hz. Sümeyye(r.anha) ve ailesini önce karanlık, rutubetli bir mahzene kapattılar. Zincirle bağlayıp, aç ve susuz bıraktılar. Bu iĢkenceler onların Ġslâm‟a bağlılıklarını eksiltmiyor, aksine imanlarını kuvvetlendiriyordu. Tek dayanakları, her Ģeyi bilen ve hesabı çok çetin olan Yüce Allah‟tı. Hz. Sümeyye(r.anha), bir taraftan da kocasını ve oğlunu teselli ediyordu. Ne hapsetmenin ne de aç ve susuz bırakmanın onları yıldırmadığını gören müĢrikler, ne yapabilecekleri konusunda toplanıp 187 müzakereler yaptılar. Aralarından birisi, onları herkesin gözü önünde çölde direklere bağlayıp, kavurucu güneĢin altında aç ve susuz bırakmayı teklif etti. Böyle de yaptılar. ĠĢkence bununla da kalmıyordu. Öldüresiye dövüyorlardı. Kırbaçlar durmadan inip kalkıyor, her darbe vücutlarını kan içinde bırakıyordu. Hz. Sümeyye(r.anha) ve ailesi bu iĢkencelere maruz kalırken, bazı insanlar seyredip eğlenmek için akın akın geliyordu. Ġman abidesi Hz. Sümeyye(r.anha)‟nin baĢı önüne düĢmüĢtü. Hepsinin vücudunda derin yaralar vardı. Sıcağın altında kan ve ter birbirine karıĢıyordu. MüĢrikler iĢkenceye zaman zaman ara veriyorlar, onların kendilerine gelmelerini bekliyorlardı. Sadece daha uzun süre iĢkence yapabilmek, daha çok eğlenebilmek için. GüneĢin en kızgın saatlerinde üçünü birden çölün kavurucu kumlarına gömdüler. Üzerlerine, derileri kavlatan kor parçası kayaları koydular. Fakat kalplerinden imanlarını alamadılar. Eziyet ve iĢkencenin dozajı, Ģiddeti her geçen artıyordu. Bir gün Mekke‟deki Ebtah bölgesinde kızgın güneĢin altında iĢkence gördükleri sırada Resulullah onların yanına geldi. Gözü yaĢlı, kalbi mahzundu. Üzgündü, çünkü onların hepsini korumaya, himaye etmeye gücü yetmiyordu. Onları hak ve hakikat üzere sabit kılması ve bu musibeti kaldırması için Allah‟a dua ediyordu. Onlara doğru ilerledi. Sümeyye, Yâsir ve Ammar(r.anhüma); Abdullah oğlu Muhammed(s.a.v)‟i görünce sanki bütün acılarını unutuverdiler. Yakıcı güneĢ altında aç ve susuz bırakılan, hakarete uğrayan, sürekli kırbaçlanan onlar değildi sanki. Birkaç arkadaĢıyla birlikte sürekli koĢuĢturan, ne yapabileceklerini düĢünen, gücü yettiğince müdahale etmeye çalıĢan, dua edip hüzünlenen Resulullah(s.a.v) bir gün onlara Ģöyle seslendi: “Sabredin ey Yâsir ailesi, size müjdeler olsun! Sizin mükâfatınız cennettir.” sözleriyle onlara moral veriyor, teselli ediyordu. (Ġbn HiĢâm, Sire, I,342; Hâkim, Müstedrek, III,432.) Bu nasıl bir Ġman gücüydü ki, onları Rablerine öylesine bağlamıĢtı ki, hiçbir iĢkence iftira, hakaret zulüm, Yasir ailesini „Ehad Ehad` Allah birdir ondan baĢka ilah yoktur Muhammed Onun Resulüdür demekten alıkoyamıyordu. Allah Resûlü, Yâsir ailesinin yanına vardığında yüreği yandı, gözyaĢlarını tutamadı. Yâsir, Ya Resûlallah, bu eziyetler daha ne kadar sürecek, diye sorduğunda Efendimiz(s.a.v) onları sabretmeye, 188 direnmeye çağırdı. Allah‟ım, sen Yâsir ailesini bağıĢla!” diyerek dualar ediyordu. (Ġbn Sa‟d, Tabakat, III,249.) Bu imtihan dünyasında, iman ve Ġslam‟ın mücadelesinin kolay olmadığını bildiren Rabbimiz, bu mücadelede sabredenleri Allah için gayret edenleri müjdelemiĢ Kur‟an‟ında: "Yoksa Allah içinizden cihat edenleri belli etmeden, sabredenleri ortaya çıkarmadan cennete gireceğinizi mi sandınız?" (Al-i Ġmran Suresi, 142) "Ġnsanlar, imtihandan geçirilmeden sadece iman ettik demeleriyle bırakılacaklarını mı sandılar?" (Ankebût Suresi, 2)buyurmuĢtur. ĠSLAMIN ĠLK ġEHĠD KADINI SÜMEYYE(r.anha) Efendimiz(s.a.v)onları ve günümüzde halen zulüm altında inim inim inleyen Müslümanlara ümitsiz olmayın, sabredin, direnin diye müjdeler veriyordu. YaĢlı ve nadide bedeniyle her türlü iĢkenceye sabreden annemiz, Ebu Cehil „in namusuna yönelik iftiralarına da „ Ehad Ehad` diyerek karĢı koyuyordu. Ebû Cehil kininden, kibirinden gözü dönmüĢ vahĢîler gibi Hz.Sümeyye (r.anhâ)‟ya doğru yöneldi ve öfke ile: “Sen güzelliğine âĢık olduğun için Muhammed‟e iman ettin.” diye hakaret etti. Sümeyye anamız da o sefih kiĢiye ağır lâflar söyleyerek karĢılık verdi. Bunu gören Ümmetin Firavunu Ebû Cehil kudurmuĢ bir köpek gibi saldırmıĢ, iĢkencenin dozunu artırıyordu. Sümeyye`nin sonsuz tevekkülünden bir nebze taviz vermeye niyeti yoktu. Yaptığı hiçbir Ģeyden vazgeçmeyen utanmaz Ebu Cehil son bir kez daha Sümeyye`nin yanına gelip, Onu putlara taparsa, acıklı bir ölümden kendisini kurtaracağını söyledi. Ama muradına eremedi, Sümeyye son bir kez „Ehad Ehad` Allah bir, Allah bir, diye nida etti, sesi adeta yeri ve göğü imanla inletti. Ebu Cehil kendini artık kaybetmiĢti, mızrağı Sümeyye`nin göğsüne sapladı. Ve Ġslam`ın ilk Ģehidi cennetle muĢtulanan Mümine Hanım Rabbine kavuĢmuĢtu. Bir evlat için en ağır Ģeylerden biri olsa gerek biricik annesini ve babasını canından can olan ailesini gözleri önünde iĢkencelerle kaybetmiĢti. Bu bir kayıp değildi asla olamazdı. Ne mutlu Yasir ailesine! Ne mutlu onların yolunu sürdürenlere, taviz vermeyenlere! Selam olsun bu yolda canını malını ortaya koyan Mümin ve Müminelere… 189 ĠSLAM‟IN ĠLK ERKEK ġEHĠDĠ YASĠR(r.a) Allah Resulü‟nün Ģefkat dolu sözleri, emsalsiz müjdeleri Yâsir ailesinin gücüne güç kattı. Onlar Ebû Cehil ve diğerlerinin karĢısında yalçın dağlar gibi durdular. Fakat bitip tükenmek bilmeyen iĢkenceler, dayanılmaz baskılar yaĢlı Yâsir‟in vücudunu periĢan etmiĢti. KardeĢini bulmak için geldiği Mekke‟de Rabbini bulmuĢ, Allah Resûlü‟nün dostluk ve sevgisine mazhar olmuĢtu. Zulme boyun eğmeyen yüce sahabi Allah yolunda, “Rabbim Allah‟tır!” diyerek Ģehit oldu. Ebu Cehil ve adamları her bir azasını ayrı ayrı develere bağlatarak, dininden dönmesini, Muhammedî ve Allah‟ı inkâr etmesini, tekrar putlarına iman etmesini istiyor ve zorluyorlardı asla dinimden dönmem diyor, Lailahe illallah Muhammedün Resulullah diyordu. Vücudu param parça oluyor, Ģehadet Ģerbetini içiyor, Ruhu Cenneti alaya uçuyordu. Dünya durdukça müminler onu rahmetle anacak, kâfir Ebu Cehili de lanetle anacaktır. (Ġbn Esir, el-Kâmil fi‟t-Tarih, I,588; Halebi, Ġnsanu‟l-Uyun, I,483.) Zulüm ve isyanda Nemrutlarla yarıĢan KureyĢ liderleri Yâsir‟in Ģehadetinden kısa bir süre sonra oğlu Abdullah‟ı da bir okla Ģehit ettiler. (Belâzurî, Ensâbu‟l-EĢrâf, I,160.) Yâsir ailesi Hz. Peygamber‟e inanan ilk Müslümanlardandır. Hz. Peygamber onlara “Âlü Yâsir” diye hitap etmiĢtir. Ne yüce iman! Ne sabır! Ne tahammül! Ve ne güzel son! Zâlimin karĢısında susmamak ne Ģecaat! Hakkı savunmak ve her yerde haykırmak ne kahramanlık! Ġman ne büyük güç! Ġmansız yürek hakîkaten sînede yük! Allahım bizleri de birer iman fedâisi eyle! Üç günlük dünyaya aldananlardan eyleme! Dâimâ hakkı tutup kaldırabilmeyi nasîb eyle! Ġmanla yaĢayıp imanla Sana kavuĢanlardan eyle! Âmin. Nesebi Yâsir bin Âmir radıyallâhu anh arab asıllıdır. Kendilerine Arab-ı Âribe ismi verilmektedir. Kabilesinin yerleĢim yeri Yemen olup, Kahtanîler olarak isimlendirilirler. Bazı tarih araĢtırıcıları, Ammar bin Yasir(r.a)'in anne ve babası. Hz. Sümeyye ve Hz. Yasir'in Türk olduğunu söylerler.Türk olmayan ve ilmî otoritesi Ġslâm ve Batı dünyası tarafından saygı ile kabul edilen Prof. Dr. Muhammed Hamidullah'tır. Hamidullah'ın tarihi kaynaklardan çıkarttığına göre Taif'te, el Haris bin Kalede isimli 190 tedavide usta çok ünlü bir doktor vardır. Ġran bölgesinden valiler bile tedavi için ona gelmektedirler. O yıllarda da Ġran bölgesi Türklerin yoğun olarak yaĢadığı bir bölgedir ve Hz. Sümeyye validemiz Übülle Valisi'nin yanındadır ve adı Pamuk‟tur. Gün olur Übülle valisi Taif'teki meĢhur doktora tedavi olur, memnun kalır ve Pamuk'u Haris bin Kalede'ye cariye olarak hediye eder. Taif'e gelen Pamuk'un ismi Sümeyye olur. Hz. Sümeyye'nin Türk olduğuna dair bilgileri Prof. Dr. Zeki Velidi Togan, Prof. Dr. Abdülkadir Karahan ve Prof. Dr. Zekeriya Kitapçı da naklederler. Ailecek kocası Yâsir ve oğlu ile beraber müĢriklerin iĢkenceleri altında inlemelerine rağmen, imanlarından taviz vermeyen bir iman eri... Allah ve Rasûlü yolunda Ģerefle ölmeyi göze almıĢ yiğitler... Ebû Cehil‟in amcası Ebû Huzeyfe, Yâsir‟in Ģehâdetinden sonra bütün hıncını Sümeyye ve oğlu Ammar‟dan almak istedi. Ammar'ın BaĢına Gelenler Uğradığı iĢkenceler Mekke‟de Müslümanların çoğalmasından rahatsız olan küfrün önderleri, Ġslâm dinîni kabul eden kimselere farklı Ģekillerde baskı uyguluyorlardı. Güçlü olan Müslümanlara karĢı sözle tehditte bulunuyorlar, zayıf olanları ise bedeni iĢkencelerle dinlerinden döndürmek için uğraĢıyorlardı. O zayıf, güçsüz sahâbîlerden biriside Ammâr bin Yâsir radıyallâhu anh‟dır. Kimi zaman anne ve babasına yapılan iĢkenceler sebebiyle manen, çoğu zaman da bedenine yapılan eziyetler sonucu maddi iĢkencelere tâbi tutuluyordu. Ammâr (r.a)a sıcağın en kızgın olduğu öğlen vakitlerinde beni Mahzum tarafından iĢkence edilirdi. Mekke kayalığı olan Ramda‟da çeĢitli iĢkenceler yapılır, sıcaktan kendinden geçerdi. Öyle ki ne söylediğini bile anlayamazdı. Sıcak kumun ve uğradığı iĢkencelerin etkisiyle vücudunda oluĢan yanık ve ĢiĢliklerin izleri geçmemiĢtir. Sonraları bu izleri gören Müslümanlara baĢından geçenleri tek tek anlatmıĢtır. Yine baĢka bir zaman sırtı ateĢle dağlamıĢ olan sahâbîyi gören Rasûlullâh (s.a.v)onun baĢından geçen bu üzücü hadiseyi öğrenmiĢtir. Sonra da onun gözyaĢlarını silmiĢ ve teselli etmiĢtir. Ammâr (r.a)bir baĢka zaman uğradığı iĢkenceler sonucunda çok güçsüz düĢtü ve dayanacak takâti kalmadı. MüĢrikler ondan Muhammed aleyhisselama kötü söz söylemesini, sahte ilâhlarını da yüceltmesini taleb ettiler. Dayanacak gücü kalmayan sahâbî onların bu isteğini yerine getirdi ve ellerinden kurtuldu. Fakat yaptığı Ģeyden 191 oldukça rahatsız olmuĢtu ve ağlayarak Rasûlullâh‟ın (s.a.v)yanına gitti. BaĢından geçen olayları anlattı. Beni kuyuya sallayıp, kızgın kumlara yatırdılar. Lat ve Uzza hakkında övücü, senin hakkında ise kötü sözler söylememi, aksi takdirde beni öldüreceklerini söylediler. Bende durumun ciddiyetinden istediklerini yaptım. Lat ve Uzza‟nın dini Muhammed‟in sallallâhu aleyhi ve sellem dininden daha hayırlıdır dedim. Bir yandan anlatıyor, diğer yandan bardaktan boĢalırcasına ağlıyordu. "Azabın her türlüsünü tattık, yâ Resûlallah." diyerek hâlini arz ediyordu. Resûl-i Ekrem, yine sabır tavsiye ediyor ve Ģöyle duâ ediyordu: “Allah‟ım, Ammar ailesinden hiçbir kimseye Cehennem azabını tattırma." Hz. Ammar'a revâ görülen iĢkence çeĢitlerinden biri de ateĢle dağlanması idi. Yine bir gün böyle bir iĢkence altında kıvranırken Peygamber Efendimiz rasgeldi. Mübârek elleriyle Ammar'ın baĢını sığayarak ateĢe,"Ey ateĢ, Ġbrahim'e (a.s.) serin ve selâmet olduğun gibi, Ammar'a da öyle ol!.."Diye duâ etti. Sonra da Ammar'a Ģu haberi verdi: “Ey Ammâr! Sen (bu iĢkencelerle) ölmeyecek, uzun bir müddet yaĢayacaksın. Senin ölümün azgın bir topluluğun eliyle olacaktır." Gerçekten de Cenâb-ı Hak, Hz. Ammar'a uzun ömürler ihsan ederek, Sevgili Habibinin haberini doğrulamıĢtır. Hz. Ammar daha sonra Sıffin Harbinde katledildi. Hz. Ali, onu Muâviye'nin taraftarlarının bâği (azgın) olduklarına hüccet gösterdi. Fakat, Muâviye te'vil etti. Amr bin Âs dedi: "Bâği yalnız onun katilleridir; umumumuz değiliz." (Ġbni Sa'd, Tabakât: 3/248.) Yine birgün, Ammar, uğradığı iĢkenceden dolayı ağlıyordu. Bu hâliyle onu gören Ģefkat timsali Peygamber Efendimiz(s.a.v), mübarek elleriyle gözyaĢlarını sildi. Sonra da,"Seni kâfirler tuttu da suya mı bastı? Onlar, seni bir daha tutar da sana Ģöyle Ģöyle derler ve iĢkencelerine devam ederlerse, sen de onlara istediklerini söyle ve kurtul."dedi. Bu, hayatını zalim müĢriklerin elinden kurtarmak için Ammar'a bir müsâade idi! Bu müsâadenin veriliĢinden bir müddet sonra, Ammar yine müĢrikler tarafından yakalandı ve iĢkenceden iĢkenceye uğratıldı. ĠĢkence edilirken de kendisine Ģu teklif yapılıyordu:"Muhammed'e küfretmedikçe, Lât ve Uzzâ'ya 192 tapmanın da onun dininden hayırlı olduğunu söylemedikçe sana iĢkence etmekten asla vazgeçmeyeceğiz!" Zavallı Ammar'ın dilinden, çaresiz olarak müĢriklerin söyledikleri döküldü. Muradlarına eren gaddarlar Ammar'ı serbest bıraktılar. ĠĢkence ve azab yükü altında ezilmekten kurtulan Ammar doğruca Resûl-i Ekremin huzuruna vardı. Efendimiz, kendisine, “Kurtulduğun yüzünden belli." deyince, cevabı Ģu oldu:"Hayır, vallahi kurtulmadım!" Peygamber Efendimiz(s.a.v),"Niçin?" diye sorunca da Ammar,"Ben, senden vazgeçirildim. Lât ve Uzzâ'nın da senin dininden hayırlı olduğunu bana söylettirdiler." karĢılığını verdi. Ammar üzgündü, Ammar ĢaĢkındı. Dünya, baĢına yıkılacakmıĢ gibi heyecan ve korku içinde Resûl-i Kibriyanın(s.a.v) huzurunda dikilmiĢ duruyordu. MüĢriklerin iĢkence ve eziyetlerinden kurtulmuĢtu, ama Ģimdi baĢka bir tehlike ile karĢı karĢıya gelmiĢti! Efendimiz ona: "Bu sözleri söylerken kalbini nasıl buldun?" diye sordu. O da: "Kalbimde Allah'a imanda en ufak bir değiĢiklik olmadı." dedi. Bu cevap üzerine Efendimiz (s.a.v): "Ammar'ı baĢından ayağına kadar iman kapladı. Ġman kemiklerine iĢledi." buyurdu. Bunun üzerine Resûl-i Ekrem Efendimiz(s.a.v):"Sana vebâl yok, ey Ammar! Eğer, onlar seni yine yakalar, bunu sana tekrarlatmak isterlerse, sen de söylediklerini tekrarlayıp kurtul." (Ġbni Sa'd, Tabakât: 3/249.) GözyaĢlarını mübarek elleriyle sildi. Kalpte iman yerleĢtikten sonra diliyle zarûrete binaen söylemenin imana zararı olmadığını hatta yine iĢkenceye uğrarsa aynı sözleri söyleyebileceğini ona Ģu âyet-i kerime ile müjde verdi. Meâlen: "Kalbi imanla dolu olduğu halde inkâra zorlanan müstesna, inandıktan sonra Allah'ı inkâr edip gönlünü kâfirliğe açanlara Allah'ın gazabı vardır. Büyük azâb da onlar içindir." (Nahl suresi, 106) ġu hâlde kalbi îmân ile karar bulmuĢ bir mü'mine burada bir ruhsat tanınmaktadır: DüĢman tarafından canı veya herhangi bir azası yok edilme tehlikesiyle karĢı karĢıya olduğu zaman, yalnız diliyle küfür kelimesini söylemesi câizdir. Ancak bunun, kalbin îmân ile mutmain olması Ģartıyla bir ruhsat olduğu hatırdan çıkarılmamalıdır. Bunun yanında, hakkı söylemek ve dinin izzetini korumak için Ģehid 193 olmayı göze alıp, küfür kelimesinin lisanla dahi olsa, söylenmemesi azimettir. Bu hususta ruhsat ile değil de azimet ile amel etmek ise, daha faziletli bir hareket sayılmıĢtır.(Hazin, Tefsir, 3/136; M. Hamdi Yazır, Hak Dini Kur'ân Dili, IV/3132.) O, ilk önce HabeĢistan'a daha sonra Medine'ye hicret etti. Resûli Ekrem (s.a.v) Efendimiz onu Huzeyfe Bin Yeman (r.a) ile kardeĢ ilan etti. Mescid-i Nebevi'nin inĢâsında büyük gayretler gösterdi. ĠkiĢer ikiĢer kerpiç taĢıdı. Efendimiz onu yüzü gözü toz içerisinde görünce: "Vah Ammar!.. Vah Ammar! Seni âsî bir topluluk öldürecek, sen onları cennete, onlar ise seni cehenneme davet edecekler." buyurdu. Ammar (r.a) Bedir'den itibaren bütün gazvelerde bulundu. Peygamberimizin vefatından sonra diğer halifelere yardımcı oldu. Büyük kahramanlıklar gösterdi. Yemame savaĢında kulağı kopmuĢ sallanırken o yiğitçe savaĢmaya devam etti. Dağılmak üzere olan orduyu: "Ey Müslümanlar! Cennetten mi kaçıyorsunuz? Ben Ammar Bin Yasir'im. Bu tarafa gelin." diye haykırarak toparladı. Hz. Ömer (r.a) zamanında Kûfe'ye vali olarak gönderildi. Hz. Ali (r.a) devrinde Cemel ve Sıffın'de 97 yaĢlarında çarpıĢırken Ģehit düĢtü. .( V.M.657-H.37).Hz. Ali (r.a.)'ın kıldırdığı cenaze namazından sonra oraya defnedildi. Ġlk Ģehit çocuğu, uzun boylu, kara yağız, ela gözlü ve geniĢ omuzluydu. Son derece sâde ve nezih yaĢadı. Hiçbir namazını kazaya bırakmadı. Peygamberimizden 62 hadis-i Ģerif rivayet etmiĢtir.Buhari'de geçen bir rivayeti Ģöyledir: "Üç Ģeyi nefsinde toplayan kimse imanın tamamını elde etmiĢ olur. 1- Kendi aleyhine de olsa insafı elden bırakmamak, 2- Herkese selâm vermek. 3-Fakir iken bile sadaka vermek." Rasûlullah sallallahu aleyhi ve sellem Efendimizin; "Cennet üç kiĢiye müĢtaktır. Ali, Ammar ve Selman." iltifatına mazhar cennetlik bir insan! Cenab-ı Hak Ammar Ġbni Yâsir (r.a)'ın azim ve sebatını bizlere de lutfedip Ģefaatine nail eylesin. Âmin. Kendisinden nakledilen güzel sözlerden birkaç tanesi Ģöyledir:“Salih dost güzel kokuya benzer, onda ancak güzel koku bulursun, onun kokusu sana ulaĢır. Kötü dost ise körük gibidir. Onun ateĢini yakmazsan Ģerri sana isabet etmez. Kokusu da iğrenç 194 kokar.”“Öğüt olarak ölüm yeter, zenginlik olarak yakîn yeter, meĢguliyet olarak ise ibâdet yeter.” Ammar bin Yasir(r.a)ın Nesebi: Babası gibi arab asıllı olan Ammâr(r.a), Ans kabîlesinin Yâm kolundandır. Ans kabilesine mensubiyetinden dolayı el-Ansi diye de anılan sahâbînin künyesi Ebûl-Yakzân‟dır. Hangi tarihte doğduğu ise kesin olarak bilinmemektedir. Vefat yılından yola çıkılarak yapılan hesablamalar neticesinde, yaklaĢık olarak miladi 563-567 yıllarında dünyaya gelmiĢtir. Ammâr (r.a)Müslüman olmadan evvel de putlara tapmayan sayılı kimselerdendi. Bir gün Rasûlullâh (s.a.v)in Kâbe‟de Kur‟an tilavetini iĢitti. Ammâr (r.a)Kur‟an‟dan daha fazla dinlemek ve peygamber Efendimizle(s.a.v)ile tanıĢmak için karar aldı. Müslümanların Erkâm bin ebil Erkâm‟ın evinde gizlice toplandıklarından da haberdar idi. Kendisi de gizlice bu meclise katılmak ve Müslüman olmak istiyordu. Bu kararını uygulamak için birgün Erkâm bin ebil Erkâm‟ın evine gitmek için yola koyuldu. Fakat evin önünde bir arkadaĢı da bekliyordu. Bu kimse Süheyb‟ti.Ona burada ne iĢin var? Diye sordu. Aynı soru Süheyb tarafından kendisine yöneltilince durumu ona acıkça anlattı. “Ben buraya Muhammed‟in sözlerini dinleyip onun dinine girmek, Müslüman olmak için geldim.” Süheyb‟te aynı Ģey için geldiğini söyleyince birlikte eve girdiler. Rasûlullâh(s.a.v)‟i dinledikten sonra Müslüman oldular. Ammâr bin Yâsir (r.a)‟ın Çocukları, Torunları ve KardeĢleri: Ammâr bin Yâsir (r.a)ın iki oğlu ve bir kızı vardır. Oğullarının isimleri Sa‟d ve Muhammed, kızının adı da Ümmü‟l-Hakem‟dir. Sa‟d‟dan olan torunun ismi Abdullâh‟tır. Abdullâh‟ında Mihsan ve Nâc adında iki çocuğu olmuĢtur. Oğlu Muhammed‟den olma torunu ise neseb âlimi olan ebû Ubeyde‟dir. KardeĢleri ise Hureys ve Abdullâh‟tır. Abdullâh, anne ve babası ile birlikte ilk iman edenler arasındadır. Ayrıca yine anne ve babası ile birlikte iĢkence edilirken Ģehit edilmiĢtir. Allâh kendisinden razı olsun. HabeĢistan Hicreti: Mekke‟de Müslümanlara karĢı uygulanan iĢkenceler artınca Allah Rasûlü (s.a.v)ashâbının HabeĢistan‟a hicret etmelerini istedi. Oranın hükümdarının zalim olmadığını bildiğinden dolayı bu kararı 195 almıĢtı. Kaynaklarda geçtiği üzere Ammâr(r.a)‟ta hicret edenler arasındaydı. Fakat Rasûlullâh(s.a.v)‟den ayrı kalmak yerine sıkıntı ve eziyetlere sabrederek O‟nunla beraber olmayı tercih etmiĢ ve Mekke‟ye geri dönmüĢtür. Medine Hicreti: Hicret emrine ilk tâbi olan sahabîler arasında Ammâr(r.a)‟ta bulunmaktadır. Buhâri rahimehullâh Berâ bin Azib‟ten radıyallâhu anh Ģöyle nakleder: “Bize ilk olarak hicret edip gelen Mus‟ab bin Umeyr ile Ġbni Ümmi Mektûm olmuĢtur. Sonra Ammâr ve Bilâl geldiler.” Allah Rasûlü (s.a.v)Ensâr ve Muhâcirleri birbirlerine muâhât yani manevî kardeĢ yapmıĢtır. Ammâr (r.a)Medîne‟de Huzeyfe bin elYemân (r.a)ile kardeĢ kılınmıĢtır. Ġlk ĠnĢâ Edilen Kûba Mescidi: Müslümanlar Medine‟ye hicret ettikten sonra, namazlarını kendilerine ait arazi ve bahçelerde eda ediyorlardı. Bir mescid inĢâ edilmeliydi. Çünkü mescidin birçok fonksiyonu bulunmaktadır. Her ne kadar günümüzde camiler, mescidler genellikle namaz kılmak için kullanılsa da, bunun dıĢında düğün yapmak, istiĢare etmek, ilim tahsili ve birçok meĢru iĢ için kullanılabilir. Ammâr (r.a)Rasûlullâh(s.a.v)‟e öğleyin sıcaktan korunacağı, hem namaz kılıp hemde istirahat edebileceğimiz bir mescid binâ edelim fikrini arz etmiĢtir. Bu fikri onaylayan Rasûlullâh (s.a.v)mescidin yapılması için emir vermiĢtir. Tüm Müslümanlar canla baĢla çalıĢmıĢlar ve kısa zamanda takvâ üzere kurulan ilk mescidi inĢâ etmiĢlerdir. Allâh azze ve celle hepsinden râzı olsun. Mescidi Nebevî: Efendimiz(s.a.v) Kubâ‟dan sonra Medîne de bir mescid yapımı baĢlattı. Mescidin inĢâsı sırasında Medîne‟de ebû Eyyûb elEnsarî(r.a)‟nin evinde kalmıĢtır. Ammâr (r.a)bu mescid yapımında da tüm gücüyle çalıĢmıĢtır. Herkes bir taĢ taĢırken o iki taĢ taĢıyor, bir yandan da Ģu sözleri söylüyordu. “Biz müslümanlar mescidler inĢâ ederiz!” Bu manzara karĢısında Allâh Rasûlü(s.a.v), ensar ve muhacir için Allâh‟u Teâlâ‟dan bağıĢlanma diliyordu. Ġbn Sa‟d ve ibn HiĢam‟ın naklettiği baĢka bir rivayette ise Ammâr(r.a)‟ın arkadaĢlarından fazla kerpiç taĢıdığını, bu durumu da Ģöyle açıkladığını naklederler. Birisini kendim için, diğerini de Rasûlullah (s.a.v)için taĢıyorum der. Peygamber 196 Efendimiz(s.a.v)kendisine „arkadaĢların gibi bir tane taĢısan olmaz mı?‟ demiĢtir. O ise, daha çok taĢıyarak fazla ecir murad ettiğini söylemiĢtir. Bu konuĢma sonrasında Allâh‟ın Nebîsi(s.a.v): “Ey Sümeyye‟nin oğlu. Herkesin bir ecri, senin ise iki ecrin vardır” buyurmuĢtur. Vâlilik Dönemi: Ammâr (r.a)Hz.Ömer (r.a)döneminde Kûfe‟ye vâli olarak seçilmiĢtir. Ayrıca namazlarda imâm olarak ta yine Ammâr (r.a)‟ı seçmiĢtir. Kûfe halkının Ģikâyetlerinin artması sonucu Ammâr (r.a)getirildiği bu görevden daha sonra azledilmiĢtir. MüfettiĢ Ammâr(r.a): Hz.Osman(r.a)‟ın hilâfeti döneminde, diğer Ģehirlerdeki vâlilerinin denetlenmesi için güvenilir ve ehil kimseler seçilerek görevlendirilmiĢtir. Bu kimseler arasında Ammâr (r.a)Mısır‟a teftiĢ ve araĢtırma görevi için seçilmiĢtir. Bu teftiĢ harekâtından sonra münafıkların çıkardığı fitne ve karıĢıklar sonucunda birçok üzücü hâdise yaĢanmıĢtır. Hakkında Nâzil Olan Âyetler: Müfessirler esbâb-ı nüzûlden yola çıkarak bazı ayetlerin Ammâr (r.a)hakkında indiğini söylemiĢlerdir. Bu ayeti kerimeler; Nahl Sûresi 106, En‟âm Sûresi 52 ve 122 ve Âl-i Ġmrân Sûresinin 69. âyeti kerîmesidir. Rivâyet Ettiği Hadis Sayısı: Ammâr(r.a)‟ın Buhâri, Müslim ve diğer hadîs kitaplarında yaklaĢık olarak 62 adet rivâyet ettiği hadîs bulunmaktadır. Hakkında Rivâyet Olunan Bazı Hadîsler: “Hz.Ali(r.a)‟tan rivayet olunduğuna göre, Ammâr (r.a)Rasûlullâh‟ın (s.a.v)yanına girmek için izin istedi. Peygamber de ona müsade edin girsin! Buyurdular. Ammâr girince de Tayyib (temiz) ve mutayyeb (temizlenmiĢ) Ammâra merhaba! Diyerek selâmladılar.” (Tirmizî, Ahmed b. Hanbel …) Tirmizî‟nin Enes b. Mâlik‟ (r.a)‟tan rivâyet ettğine göre Rasûlullâh (s.a.v)Ģöyle buyurmuĢtur: “Cennet, üç kiĢiye özlem duyar. Ali, Ammâr ve Selmân.” Katıldığı SavaĢlar: Ammâr (r.a)rivayetlere göre Rasûlullâh(s.a.v)‟in katıldığı tüm gazvelerde bulunmuĢtur. 197 1- Bedir Gazvesi‟nde Ammâr(r.a): Müslümanların küffara karĢı ilk savaĢı olan ve zaferle sonuçlanan Bedir‟de hem habercilik yapmıĢ, hem de birçok müĢriği kendi elleriyle öldürmüĢtür. Bu savaĢta küfrün önderleri olan Ebu Cehil, Ümeyye bin Halef ve diğerleri öldürülmüĢtür. 2- Uhud ve Hendek Gazvesi‟nde Ammâr(r.a): Uhud‟da bulunmuĢ ve Ġslam ordusuna faydalı olmuĢtur. Yine Hendek‟te canla baĢla mücadele eden sahâbîler arasında da kendisine rastlamaktayız. Rabbim onlar gibi bizleride dinîne hizmetkâr eylesin. Allâhumme âmin. Ammâr (r.a)bunlardan baĢka Tebük‟te Rasûlullâh(s.a.v)‟e yapılacak suikasti öğrenerek O‟nun sırdaĢı olmuĢ, Zatu‟r Rika‟da Rasûlullâh(s.a.v)‟i korumak için nöbet tutmuĢ, Ali (r.a)ile Zu‟l UĢeyre gazvesine katılmıĢ, Rıdvan beyatı ve Mekke‟nin fethinde de bulunmuĢtur. Cemel ve Sıffın savaĢlarına da katılan sahâbî Sıffın‟da Ģehit düĢmüĢtür. Ammâr (r.a)Rasûlullâh(s.a.v)‟in vefatından sonra da Hulefâi RaĢidin‟le birlikte birçok fetih hareketinde yer almıĢtır. Allâh‟u teâlâ kendisinden râzı olsun. Vefâtı: Ammâr (r.a)Sıffın savaĢında milâdi 657 yılında Ģehit edilmiĢtir. Bir rivâyete göre onu öldürenler ibn Havva Esaksaki ve Ebu elAdiye‟dir. Cemel ve Sıffın savaĢları Müslümanlar arasında yaĢanmıĢ üzücü olaylardandır. Günümüzde Ġslâm düĢmanları bu olayları gündeme getirmekte, yaĢanan olayları çarpıtarak insanların sahabeye karĢı bakıĢ açılarını bozmaktadırlar. Ehli Sünnet‟in inanç esaslarından bir tanesi de sahabeyi hayırla yâd etmek, onların birer insan olmaları hasebiyle düĢtükleri hatalardan ibret almak, bu hataları sebebiyle onlara en küçük bir tan etmemek, onlara duâ etmek ve hesâblarını Allâh‟u teâlâ‟ya havale etmektir. Hz.Ömer(r.a)‟dan rivâyete göre, Rasûlullâh (s.a.v)Ģöyle buyurdu: “Ashâbıma dil uzatanları gördüğünüz vakit, Allâh‟ın laneti üzerinize olsun deyiniz.”(Tirmizî) “Allâh, Ashâbıma sövene lânet etsin” (Ebû Dâvud) “ArkadaĢlarıma sövmeyin! Muhammedi‟in canını elinde bulunduran Allâh‟a yemin olsun ki, siz Uhud dağı kadar altın infak etseniz onların yaptığına, hatta yarısına bile ulaĢamazsınız!” (Ebû Dâvud) 198 Ġslâm tarihinde evinin bir bölümünü mescid olarak ayıran ilk Ģahıs odur. Buhârî onun Ģu sözünü Ṣaḥîḥ‟ine almıĢtır: “Üç Ģeyi her kim bir araya getirebilirse imanın tamamını elde etmiĢ olur: Kendi aleyhine de olsa insafı elden bırakmamak, herkese selâm vermek, fakir iken bile sadaka vermek” (“Îmân”, 20). Ammâr b. Yâsir‟e ait olduğu söylenen bir kılıç, Topkapı Sarayı Müzesi‟nin Mukaddes Emanetler bölümünde (Envanter, nr. 21/149) muhafaza edilmektedir. BĠBLĠYOGRAFYA Müsned, I, 404; Ġbn Sa„d, eṭ-Ṭabaḳāt, VIII, 264-265; Ġbn Ebû ġeybe, el-Muṣannef (nĢr. Saîd el-Lahhâm), Beyrut 1414/1994, VIII, 42; Taberânî, el-Muʿcemü‟l-kebîr (nĢr. Hamdî Abdülmecîd es-Selefî), Beyrut, ts. (Dâru ihyâi‟t-türâsi‟l-Arabî), XVIII, 40; Hâkim, el-Müstedrek, III, 388; Süheylî, er-Ravżü‟l-ünüf, IV, 264; Ġbnü‟l-Esîr, Üsdü‟l-ġābe (Bennâ), VII, 152-153; Ġbn Hacer, el-Ġṣâbe, IV, 334-335; Ahmed Halîl Cum„a, Nisâʾ min ʿaṣri‟nnübüvve, Beyrut 1412/1992, II, 135-141.Ġzzet Derveze, Kur‟an‟a Göre Hz. Muhammed‟in Hayatı, YöneliĢ Yayınları, Ġstanbul, 1995. Muhammed Ġbn Ġshak, Siyer, Akabe Yayınları, Ġstanbul, 1991. Muharrem Ergül, Ammar Bin Yâsir, Beyan Yayınları, Ġstanbul, 1998.Mehmed Sofuoğlu, Sahih-i Buhari ve Tercümesi, Ötüken Yayınları, Ġstanbul, 1989. Ġhsan Süreyya Sırma, Ġslamî Tebliğin Mekke Dönemi ve ĠĢkence, Beyan Yayınları, Ġstanbul, 1990.Mahmut Çınar, Ammar Bin Yâsir, Denge Yayınları, Ġstanbul, 1998. Muhammed Ebu Zehra, Son Peygamber Hz. Muhammed, Kitabevi Yayınları, Ġstanbul, 1997..Hazin, Tefsir, 3/136; M. Hamdi Yazır,HakDiniKur'ânDili,IV/3132 199 HZ.BĠLÂL-i HABEġÎ(R.A) (D.M.581.V.H. 20.M.641) Efendimiz(s.a.v)in Ġlk Müezzini, Kâbe-i Muazzama da ilk Ezan-ı Muhammediyi okuyan, ilk iman edenlerden 7.ci kiĢi, Hz. Ebubekir(r.a)ın kölelikten kurtardığı Cennetle müjdelenen kiĢi. Peygamber(s.a.v)Efendimizin ilk müezzini, Ashâb-ı kiramın meĢhûrlarından ve ilk Müslüman olanlardandır. Ġsmi, Bilâl bin Rebah HabeĢî, künyesi Ebû Abdullah‟tır. HabeĢistanlı bir aileye mensûb olup, babasının ismi Rebah, annesinin ismi Hamâme‟dir. Mekke-i Mükerreme‟de Beni Cumha kabilesine intisap etmiĢlerdir. Bilâl-i HabeĢî Hicretten kırk yıl kadar önce (m. 581) senesinde Mekke-i Mükerreme‟de doğdu. H.20 -M. 641‟de ġam‟da vefât etti. Kabri ġam‟da, Babüssagîr‟dedir. Kaynaklarda hanımı ve çocukları hakkında bilgi bulunmamakta, sadece Hâlid adlı bir erkek ve Gufre (Gufeyre) adlı bir kız kardeĢi olduğu zikredilmektedir. Nesebi: EbuAbdillâh (Ebû Abdilkerîm veya Ebû Amr) Bilâl b. Rebâh. Babası Rebâh ve Müslüman olduğu için çeĢitli iĢkencelere mâruz kalan annesi Hamâme de köle idi. Annesine nisbetle Ġbn 200 Hamâme diye de anılan Bilâl Ġslâmiyet'i Hz. Ebû Bekir vasıtasıyla kabul etti. ĠSLAMA GĠRĠġĠ Uzun boylu, simsiyah tenli, zayıf bedenli, gövdesi öne eğik, çok gür saçlı idi. Ömrünün sonlarına doğru saçlarının çoğu beyazlamıĢtı. Peygamber (s.a.v.)‟ın halkı Ġslamiyet‟e gizlice davete baĢladığı ilk zamanlarda Müslüman oldu. Müslümanlığa çok bağlı, temiz kalpli bir zat idi. Müslüman olduğunu ilk açıklayan yedi Müslümandan birisiydi. O zamanlar, her yerde olduğu gibi, Arabistan'da da korkunç bir cahiliyet vardı. Ġçki, kumar, zina, hırsızlık, zayıfları ezme, zulüm ve ahlâksızlık namına ne varsa hepsi yapılıyordu. Güçlü kimseler, zayıf kimseleri köle olarak kullanıyorlardı. ĠĢte bu kölelerden biri de, Bilâl-i HabeĢî(r.a) idi. Fakat bunun diğerlerinden farklı bir hâli vardı. Son derece mert ve dürüst idi. Bunun için Ümeyye, bunu kervanının baĢına koyar, mallarını bunun vâsıtasıyla uzak yerlere gönderirdi. Bilâl-i HabeĢî(r.a) hazretlerinin diğer bir özelliği de, sesinin çok güzel olmasıydı. Bunun için düğün ve Ģenliklerde aranan bir kimseydi. Ticaret için uzun yol giden kervan yorgunluktan yürüyemez hâle gelince, bunun na'meleri ile canlanır, develer bile bunun güzel sesini iĢitince, coĢup çatlarcasına yol alırlardı. Onun bu özelliklerini bilen sâhibi Ümeyye, ona diğer kölelerden ayrı muamele yapardı. Sanki köle değil hür bir insan gibi yaĢardı.( Ġbn Sa‟d, Tabakat, c. 3, s. 232.) Bilâl-i HabeĢî(r.a) yine bir gün, bir kervanla ġam'a gitmiĢti. Bu kervanda, Hz. Ebû Bekir(r.a)de vardı. Ġkisi arasındaki dostluk bu yolculukta meydana gelmiĢti. Bu sırada Mekkelilerin tek gelir kaynağı ticaretti. Ġslâm güneĢinin doğmasına ve âlemi aydınlatmasına çok az bir zaman varken, iĢte bu yolculuk yapılmıĢtı. Hz. Ebû Bekir(r.a) bu yolculukta gördüğü bir rü'yâ sebebiyle sefer dönüĢü iman nuru ile ĢereflenmiĢti. 201 Bir gece yarısı Bilâl-i HabeĢî(r.a)hazretlerinin kapısı çalındı. Uyandığında, kapıdan fısıldayan bir ses duydu: Bilâl! Bilâl!" Gecenin bu saatinde bu ses nedir" diye düĢünürken, aynı ses tekrar etti: Bilal! Bilâl! Karanlıkta korkuyla sesin geldiği tarafa yöneldi. Sesin geldiği tarafa yaklaĢıp sordu: Sen kimsin? Ben Ebu Bekir. Gecenin bu saatinde ne istiyorsun? Söyleyeceklerini sabah söyleyemez miydin? Acelen nedir? Sabahı beklemeden, sâhibin duymadan söylemem lâzımdı, onun için geldim. Beni meraklandırdın! Söyleyeceğini hemen söyle! Ya Bilâl! Bu ümmetin peygamberi geldi. Kimdir? Ebü'l-Kâsım. Peki, peygamber olduğunu nasıl anladın? Bunun üzerine Hz. Ebû Bekir(r.a)Ģöyle cevap verdi: ġam yolculuğunda gördüğüm rüyayı anlattıktan sonra kendisine, "Yâ Ebe'l Kâsım, sen Allah‟ın Resûlü olduğunu söylüyor, imana davet ediyormuĢsun, öyle mi?" diye sordum. O da, (Evet yâ Ebâ Bekir! Rabbim insanlara müjdeleyici ve korkutucu olarak, Hz.Ġbrahim(a.s)‟i gönderdiği gibi beni de bütün insanlara peygamber olarak gönderdi) dedi. Ben de, "Sen bugüne kadar yalan söylemedin. Ġnanıyorum ki sen Allah‟ın Resulüsün" deyip huzurunda Müslüman oldum. Senin de Müslüman olmanı, ebedî saadete kavuĢmanı istiyorum. Hz. Ebû Bekir(r.a)'in bu cevabı üzerine, onu yakinen tanıyan, samimiyetinden hiç Ģüphesi olmayan Bilâl-i HabeĢî(r.a) hazretleri, Kelime-i Ģehadeti getirip Müslüman oldu. Bilal-i HabeĢî(r.a), Müslüman olduktan sonra hayatında bambaĢka bir safha baĢladı. Artık o, Hak ile bâtıl arasında vukû bulmak üzere olan çetin bir mücadelenin azimli bir kahramanı, yalnız bir mücahidi olmuĢtu. BĠLAL-Ġ HABEġĠ'NĠN ĠġKENCEYE UĞRAMASI OHiç kimseden korkmadan, çevrem yok, beni kim müdafaa eder, kim bana arka çıkar demeden Ġslâm'a girdiğini açıktan ilan etti. Onun Müslüman olduğunu duyan Ümeyye ibni Halef büyük bir dehĢete kapıldı. Ne yapacağını ĢaĢırdı. Kendisine danıĢmadan o nasıl yeni dine girebilirdi? Kendi kendine nasıl Ġslâm'ın açıktan ilan edebilirdi. Bir türlü hazmedemedi. Kalbi kaskatı kesilmiĢ vahĢet ve 202 zulmet içerisinde olan insan imanın tadını nereden bilecekti? Yapacağı tek bir Ģey vardı. O da zulüm ve iĢkence... Ümeyye, Bilal-i HabeĢi (r.a.)'ı yeni dininden döndürmek için var gücüyle en ağır iĢkenceleri yapmaya baĢladı. Yoruluncaya kadar dövdü. Çölün o kızgın kumlarında öğle sıcağında yatırıp sürüdü. Göğsüne büyük kaya parçaları koyarak o kızgın kumda saatlerce yatırdı. Putlarının adını söyletebilmek için neler yaptıysa fayda vermedi. O gözleri yıldız gibi parlayan HabeĢli köle Ģimdi karĢısında imanda azmin ve iradenin mücessem heykeli olarak devamlı Allah, Allah diyordu. Onlar lat ve Uzza dedi. Bilal "Ehad (Bir).. Ehad (Bir).. "dedi. (Ġbn HiĢam, Sîre, c. 1, s. 340; Ġbn Sa‟d, Tabakat, c. 3, s. 232.) Onlar ısrar etti. Bilal onlarla alay edercesine; "Benim dilim onu söyleyemiyor." dedi. Zulümleri ve iĢkenceleri arttıkça arttı. Gece gündüz devamlı vahĢiliklerini Bilal üzerinde sergilediler. Bilal'in boynuna ip takip çocukların eline verdiler. Onu sokaklarda dolaĢtırdılar. Amma ne çare? Ne mümkün zulüm ile bîdat ile gönülden imanı çıkartmak... O hep "Ehad... Ehad..." diyordu. Bilal'in parolası, marĢı olmuĢtu bu kelimeler... Ümeyye ve avanesi çaresiz kaldılar. Ne yapacaklarını bilemediler? Bilali dininden döndüremediler. Ne iman!.. Ne kuvvet!.. Ne cesaret!.. Ne sebat!.. Ne kahramanlık bu!.Bilal'e yapılan iĢkencelere iki Cihan GüneĢi Efendimiz(s.a.v) pek üzülüyordu. Bir gün Hz. Ebû Bekir (r.a.)'e Bilal'in durumunu sordu ve ona yapılanlara çok üzüldüğünü söyledi. ĠĢkence altında kıvranan Bilâl (r.a.)'a rastgelen Varaka b. Nevfel,"Vallahi ey Bilâl, Allah birdir, Allah birdir. " der, sonra da müĢriklere dönerek: "Siz onu bu yüzden öldürürseniz, biz onu, kendimize örnek alırız." Derdi.(Ġbnü'l-Esir, el-Kâmil Fi't-Târih, II, 66). Bilâl'in efendileri olan Mekkeli müĢrikler onu, çoluk çocuğun oyuncağı yapmıĢlardı, ona iĢkence edenlerden biri de Ebu Cehil'di. Ama Bilâl'e yapılan iĢkenceler sırasında gösterdiği sabır ve tahammül hepsini ĢaĢkına çevirirdi. Nasıl oluyor da bu derece ağır iĢkencelere katlanabiliyordu. Ümeyye b. Halef'in Bilâl'e yaptığı iĢkencelere çok üzülen Hz. Ebû Bekir (r.a.) ona bu iĢkenceden vazgeçmesini söylemiĢ o da; 203 "Onun ahlâkını bozan sensin, onu bizden uzaklaĢtıran senden baĢkası değildir" demiĢti. Bunun üzerine Ebû Bekir es-Sıddîk (r.a.) ona Ģu cevabı vermiĢti: "Benim yanımda senin Ģu kölenden daha güçlü ve kuvvetlisi var. Hem de senin dinindendir. Ġstersen onu al ve bunu bana ver." Ümeyye bu teklifi kabul edip öteki köleyi aldı ve Hz. Bilâl'i Hz. Ebû Bekir'e verdi. BaĢka bir rivayette Hz. Ebu Bekir'in onu yedi ukiyeye satın alıp azat ettiği kaydedilir. (Ġbn Sa'd, Tabakat, III, 232) Allah‟u Teâlâ'nın hakkında ayet indirerek Ģerefini tebcîl ettiği o büyük insan, Peygamberin can dostu, yar-ı garı (mağarada arkadaĢı) Hz Ebû Bekir (r.a.) derhal Fahri Kâinat (s.a.v)'ın yanından kalktı ve Bilal'e iĢkence yapılan yere gitti. Ona yapılan zulmü görünce dayanamadı. Bütün servetini vermek pahasına da olsa. Bilal kardeĢini bu iĢkenceden kurtarmalıydı. MüĢriklere dedi ki: Bilâl'e böyle yapmakla elinize ne geçer? "Değerinden fazlasını al onu serbest bırak... Bunu bana satınız! MüĢrikler cevap verdiler: Dünya dolusu altın versen satmayız. Fakat senin kölen Âmir ile değiĢiriz. Bilal için size verdim. Hz. Ebû Bekir(r.a)'in kölesi Âmir, onun ticaret iĢlerini yapardı. Çok para kazanırdı. Yanında Ģahsî malından baĢka, on bin altını vardı. Ebû Bekir-i Sıddîk(r.a)'ın önemli bir yardımcısı olup, her iĢini yürütürdü. Fakat kâfir idi. Ġman etmiyordu. Bunun üzerine Hz. Ebû Bekir (r.a)buyurdu ki: Âmir'i bütün malı ve paraları ile, Bilâl için size verdim. Umeyye parayı duyunca rahatladı. Teklifi hemen kabul etti. Ümeyye bin Halef ve diğer müĢrikler çok sevinip, "Ebû Bekir'i aldattık" dediler. Al götür dedi. Ebû Bekir (r.a.) Bilal-i HabeĢî (r.a.)'ın koltuğuna girerek kaldırdı. Ağır ağır yürümeye baĢlayınca Ümeyye "Eğer onu sadece bir tek okiyyeye (12 dirhem) satın almaya razı olsaydın yine de sana satardım. Diye laf attı. Hz Ebû Bekir (r. a.) da 'Vallahi' Sen onu, yüz okiyye karşılığında satmaya razı olsaydın, o parayı yine de öderdim... ' dedi.Hz. Ebû Bekir(r.a), hemen Bilâl-i HabeĢî'nin üzerine koydukları ağır taĢları üzerinden alıp, ayağa kaldırdı. Ağır iĢkenceler sebebiyle çok halsizleĢmiĢti. Elinden tutup doğruca sevgili Peygamberimizin (s.a.v)huzuruna getirerek dedi ki: Yâ Resûlallah! Bilâl'i bugün Allah rızâsı için âzâd ettim. Resûlullah efendimiz çok sevindi. Ebû Bekir-i Sıddîk'a çok duâ buyurdu.( Ġbn 204 HiĢam, Sîre, c. 1, s. 340; Ġbn Sa‟d, Tabakat, c. 3. s. 238; Halebî, Ġnsanü‟lUyûn, c. 1, s. 299.) Hürriyetine kavuĢan Bilâl-i HabeĢî hazretleri, derhal Allah‟u Teâlâ‟nın Resûlünün hizmetine koĢtu. Ne sevgi dolu, coĢkulu bir kardeĢlik!.. Ne cömertlik!.. Ne insan kadri bilirlik!.. Ne büyüklük!.. Ümeyye bu cevap karĢısında sanki dilsiz kaldı... Kininden kibrinden çatladı... Gururuna yediremedi. Bir köleye bu kadar hürmet etmek ne demekti anlayamadı!.. Ġslâm kardeĢliği hep böyle miydi?.. Ne güzeldi bu kardeĢlik Allah'ım bizim insanımıza da böylesi bir kardeĢlik nasib et! Hz. Ömer(r.a) Ģöyle der: “Efendimiz Ebu Bekir, yine efendimiz Bilâl'i azad etti. "(Ġbnü'l-Esîr, Üsdü'l- Gabe, I, 209). Bu kardeĢlik, bu hizmet, bu cömertlik, karĢılıksız kalır mıydı hiç? O sırada Cebrail aleyhisselam geldi. "Velleyli" süresinın 17 ve 18 ayetlerini getirdi. Allah Teâlâ "Temizlenmek üzere malını hayra veren iyiler ondan (ateĢten) uzak tutulur." mealindeki ayetleriyle onu müjdeledi. Hz. Bilâl(r.a)‟i, Ümeyye b. Halef gibi azılı bir müĢriğin elinden kurtarıp hürriyetine kavuĢturan Hz. Ebû Bekir(r.a), bir müddet sonra onun gibi köle olan annesi Hamâme‟yi de satın alıp azat etti.( Ġbn HiĢam, Sîre, c. 1, s. 340; Ġbn Sa‟d, Tabakat, c. 3. s. 238; Halebî, Ġnsanü‟l-Uyûn, c. 1, s. 299) Vefâtlarına kadar da, hizmetlerinden ayrılmadı. Ġzin verildiği halde, HabeĢistan'a gitmedi. Ancak sevgili Peygamberimizle birlikte, Medine'ye hicret (göç) ettiler. (Buhârî, "Feżâʾilü aṣḥâbi'n-nebî", 23). Bir defasında Efendimiz(s.a.v)ona, "Bu gece cennette, önümde senin pabuçlarının tıkırtısını duydum" diyerek kendisinin cennetlik olduğunu müjdelemiĢ ve hangi ameli sebebiyle bu dereceyi elde etmiĢ olabileceğini sormuĢtu. O da her abdest aldıktan sonra "Allah Teâlâ'nın nasip ettiği kadar" nafile namaz kılma âdetinden söz etmiĢti (Buhârî, "Teheccüd", 17; Müslim, "Feżâʾilü'ṣ-ṣaḥâbe", 108). Bilal-i HabeĢî (r.a.) artık hürdü. Ġstediği gibi hareket edebilirdi. O hayatı boyunca Resûlullah(s.a.v) Efendimizden ayrılmadı. Abdest suyunu taĢıdı. Sevgili Peygamberimizin Ģahsî ihtiyaçlarını karĢıladı. Evine lazım olan Ģeyleri dıĢarıdan alıp getirdi. SavaĢlarda geceleri 205 koruma görevlisi oldu. Gündüzleri de gölgelenmesini sağladı. Hazarda seferde müezzinliğini yaptı. Evliliği Mekke„deyken Yemenli bir ailenin kızına talip olduğu ve onların da Resulullah(s.a.v)„a danıĢmaları sonucu, kızlarını Bilal(r.a)„e verdiği gelen bir rivayettir. Ġkinci evliliğiyle ilgili rivayet ise ġam„da Ebu„d Derda(r.a)„nın akrabalarından bir hanımla yaptığı evliliktir. "Azadlı bir kölenin Arab"ın eĢrafından bir kadınla evlenmesi, kadın tarafının da bu evliliği gönül rızasıyla kabul etmesi, Ġslam„ın gönüllerdeki soya dayalı Ģeref anlayıĢın yerine takvaya dayalı Ģeref anlayıĢını yerleĢtirdiğinin en bariz numunesi olmuĢtur." Bilal-i HabeĢi kardeĢi için talip olduğu kızın ailesine de kendi eski durumuna atıfta bulunmuĢ ve Ģöyle demiĢti: "Ben Bilal„ım, bu da kardeĢim. Biz HabeĢliyiz. Biz yanlıĢ bir yolda idik, Allah bize doğru yolu nasip etti. Köle idik, Allah bizi azad etti. Eğer kızınızı bize verirseniz, Allah„a hamd ederiz. Vermezseniz Allah büyüktür.”Kız tarafının cevabı açıktır: "Senin kardeĢi olduğun bir kiĢiye elbette kızımızı veririz." HĠCRETĠ Allah‟u Teâla‟nın dini için en çok iĢkençe çekenlerdendir. Hatta denir ki, iĢkenceye tabi tutlanlar arasında sadece Bilal-i HabeĢi müĢriklerin istedikleri Ģeyleri söylemedi. O, siyahi bir köle değil, ashabın ileri gelenlerinden ve Ġslam devletinin yönetiminde söz sahibi olan müminlerden biriydi. Hz. Bilal-i HabeĢi‟ye kızgın çöller üzerinde dininden döndürmek için taĢlarla iĢkence yapan kâfir Ümeyye Bin Halef‟ti. Bedir savaĢında sahabeler tarafından öldürüldü. Hz. Peygamber, Bilâl'i Mekke'de Ubeyde b. Hâris ile, Medine'ye hicretten sonra da Ebû Ruveyha Abdullah b. Abdurrahman el-Has'amî ile kardeĢ yaptı. Medine'nin havasına alıĢamayan bazı sahâbîler gibi Hz. Ebû Bekir ile Bilâl'in de hastalandıkları, Mekke'ye duydukları derin hasretle Ģiirler söyledikleri hadis kitaplarında zikredilir. Hicretten sonra Bilâl-i HabeĢî hazretleri, birgün Mescid-i Nebî'de iken büyük bir neĢ'e içinde coĢuyor, yerinde duramıyor, oynuyordu. Hazret-i Ömer bu hâlini görünce sordu: Yâ Bilâl, bu hâlin 206 nedir? Burasının mescid olduğunu unuttun mu? Benim hâlimde ne var ki? Ġstersen gidip hâlimi Resûlullaha arz edelim, yanlıĢım varsa tevbe ederim ve bir daha yapmam. Beraberce Resûlullahın huzûruna gittiler. Hazret-i Ömer, Peygamber efendimize durumu arz etti: Yâ Resûlallah, Bilâl, mescidin huĢû'unu bozuyor. Burada neĢ'elenip coĢuyor, oynuyor. Peygamber efendimiz Hazret-i Bilâl'e sordu: Yâ Bilâl, böyle neĢ'eli olmanın sebebi nedir? Yâ Resûlallah, cenâb-ı Hak bana hidâyet nasip etti. Ben bir köleydim. Mekke'nin ileri gelenlerinden nice kimseler bu saâdete eremediler. Ebedî saâdetten mahrûm kaldılar. Onlara hidâyet nasip olmadı. Ben neĢ'elenmiyeyim de kim neĢ'elensin? Ben oynamıyayım da kim oynasın? Bilâl'e dokunmayın! Sevinip neĢ'elensin. Müezzinlerin piri olan Hz. Bilal-i HabeĢi peygamberimizin vefatından sonra Medine‟yi terk etmiĢtir. Ancak Hz. Ebubekir (r.a.) „ın ricası üzerine orada kalmıĢ; onun vefatından sonra Hz. Ömer(r.a.) „den izin alarak ġam‟a gitmiĢtir. Suriye‟nin fethi sırasında Ebu Ubeyde (r.a.) „nın yanında bulunmuĢtur. ĠLK EZAN OKUYAN Ezan-ı Muhammedi, Ġslam„ın Ģiarlarından, sembollerinden biridir. Okunduğu bölgede Müslümanların varlığının bir iĢaretidir. Ve tevhidin, imanın, Allah„ın büyüklüğünün, Hz. Muhammed(s.a.v)„in Resul oluĢunun bir haykırıĢıdır. ĠĢte bu haykırıĢı ilk yapan Bilal-i HabeĢ(r.a)„idir. Medine-i Münevvereye hicret yapıldıktan bir müddet sonra Mescid-i Nebî yapıldı. Peygamberimiz (s.a.v) Ashâb-ı kirama beĢ vakit namazı cemaatle bu mescitte kıldırıyordu. Namaz vakti gelince “Es-salâtü câmi‟a” denilerek namaz vaktinin girdiği bildiriliyordu. Daha sonra Peygamberimiz (s.a.v) Ashâb-ı kiramla istiĢâre edip, namaz vaktinin bildirilmesi için bir alâmet tespitini arzu buyurdu. Bir kısmı çan, bir kısmı boru çalalım, bir kısmı da ateĢ yakıp yukarı kaldıralım, dedi. Peygamberimiz(s.a.v) çanın Hıristiyanlara, borunun Yahudilere, ateĢin Mecûsîlere mahsûs olduğunu söyleyerek bunları kabûl etmedi. Abdullah bin Zeyd bin Sa‟lebe(r.a) ve Hz.Ömer(r.a) rü‟yâda ezan okumasını görüp söylediler. Resûlullah 207 (s.a.v)Efendimiz bunu beğenip, namaz vakitlerinde ezan okunmasını emr buyurdu. Bilâl-i HabeĢî(r.a)‟yi çağırdı. Ezanın ona öğretilmesi ve onun okumasını emretti. Hicretin birinci yılında ilk ezanı okudu Bilâl-i HabeĢî(r.a) yüksek bir yere çıkıp, beĢ vakit namaz için ezan okumaya baĢladı. Ve böylece ezan okumak sünnet oldu. Ġslam‟da ilk ezan okuyan o‟dur. Bilâl-i HabeĢî(r.a) bir gün sabah namazı vaktinde, Peygamberimizin (s.a.v) kapısı önünde (Es-salâtü hayrün minennevm) diye iki defa seslenmiĢti. Bunu Peygamber efendimiz (s.a.v) beğendi. “Bilâl, bu ne güzel söz! Sabah ezanını okurken bunu da söyle” buyurdu. Hz. Bilâl-i HabeĢî‟(r.a)nin sesi gür çok güzel ve pek tesirliydi. O, ezan okumaya baĢlayınca, herkes büyük bir aĢk ve vecd içinde dinler kendinden geçerdi. Ezan okurken herkesi ağlatırdı. Hayatı boyunca hazarda ve seferde Peygamberimizin (s.a.v) vefâtına kadar müezzinlik, yapmıĢtır. Bilâl-i HabeĢî(r.a) Medine‟de bulunmadığı zaman Ebû Mahzûre (r.a), O da bulunmazsa Abdullah bin Ümmî Mektûm (r.a) müezzinlik yapardı. Bilâl-i HabeĢî(r.a)‟nin müezzinlikten baĢka bir vazifesi daha vardı. O da bayram namazlarında “Anaze” denilen mızrağı taĢırdı. Bu asayı Peygamberimiz (s.a.v) namaza veya duâya durunca önüne dikerdi. Ezan okumağa baĢlayınca yolda yürüyen Yahudi dahi dinlerdi. Herkes sesine ve namelerine hayrandı. Bu hatırası böylece bugünlere ulaĢtı... O, cihaddan da hiç geri kalmadı. Bedir Gazvesi baĢta olmak üzere bütün gezvelere katıldı. Bedir'de kendisine iĢkence yapan Ümeyye Ġbni Halefin öldürülmesini sağladı. Onu kibir ve gururuyla, kin ve gayzıyla cehenneme yuvarladı. Mekke fethi günü Resûlullah (s.a.v) Efendimizle birlikte Kâbe‟nin içine girdi. Yine o sevgilinin emriyle Kâbe‟nin damına çıktı ve fetih ezanını okudu. Hz. Peygamber'in Kâbe'nin içinde soldaki iki direk arasında iki rekât namaz kıldığını rivayet eden de odur. (Buhârî, "Ṣalât", 30). Tevhid kelimesi onun gür ve yanık sesiyle Mekke semalarında dalgalandı.Ne büyük mutluluk bu Allahım!.. nereden nereye!.. Dün bu 208 topraklarda senin adını söyleyebilmek için zulüm gören, iĢkenceler altında inleyen Bilal, bugün Kâbe‟den Senin adını bütün dünyaya ilan edercesine ezan okuyor... Putlar devriliyor Ģirkin karanlıkları Ġslâm'ın nuruyla dağılıyor... ġefkat ve merhamet abideleri sahabiler büyük bayram yapıyor... Herkes serbest diyor. Sevgili Peygamber MüĢrikler ĢaĢkın ve mahcup. Kendini yenen koĢuyor Ġslâm'a. Nefsini yenemeyen kin ve gayzlarıyla baĢ baĢa kalıyor...Ey yüceler yücesi Allah'ım! Böylesi bayramları bizlere de nasib et. Müslümanları izzet ve Ģerefine erdir. Bilal'in bu tatlı sadasını kıyamete kadar devam ettir. Bilâl-i HabeĢî hayatı boyunca Hz. Peygamber'in yanından hiç ayrılmadı, Vedâ haccında da bulundu. Onun abdest suyunu temin etmek, sütre* olarak kullandığı harbeyi taĢımak, Ģahsî ihtiyaçlarını karĢılamak, savaĢta özellikle geceleri korunmasını, gündüzleri ise gölgelenmesini sağlamak, yemek hazırlamak, beytülmâl iĢlerine bakmak, Hz. Peygamber'in emriyle bazı ödemeler yapmak, elçileri ağırlamak, seriyye kumandanlarına sancak vermek, Resûl-i Ekrem'in emirlerini halka duyurmak, kadın esirleri muhafaza etmek gibi iĢlerde görev almıĢtır. Ezândan rahatsız olan Yahudîler.Hazret-i Bilâl'in okuduğu ezânı iĢiten Müslümanlar, ne kadar aĢka, Ģevke geliyorlarsa, Medîne'deki Yahûdîler de o kadar kahroluyorlardı. Ezânı dinlememek için kendilerini zorluyorlar, fakat buna muvaffak olamıyorlardı. Ġster istemez, durup dinliyorlardı. Dinledikçe de kahroluyorlardı. Bunu engellemek için çâreler aramaya baĢladılar. Yahûdînin biri birgün Hz. Bilâl'i sıkıntı içinde görünce dedi ki: Yâ Bilâl, ben sana istediğin kadar para vereyim, yeter ki sen sıkıntı çekme.Maksadı baĢkaydı. Hazret-i Bilâl de sıkıntıda olduğu için ondan çokça borç aldı. Yahûdî parayı verirken ilâve etti:Eğer bu parayı ödeyemezsen, seni köle olarak alırım.Aradan bir zaman geçtikten sonra, Yahûdî gelip parasını istedi. Bilâl-i HabeĢî hazretleri, özür beyân ederek dedi ki:Bana bir ay daha müsâade et, yine ödeyemezsem, beni köle olarak alıp götürürsün. Son günü geldiği hâlde borcunu ödiyemiyen Hazret-i Bilâl, çâresiz kalıp, Resûlullahın huzûruna gidip durumu arz etti. Peygamber 209 efendimiz bir Ģey buyurmadı. Ümitsiz bir Ģekilde evine dönen Hazret-i Bilâl o gece uyuyamadı.Kendi kendine, "Artık bundan sonra ezân okuyamıyacağım" diye derin derin düĢünüyordu. Bu düĢünceler içinde kendinden geçmiĢ hâldeyken kapı çalındı. Gelen kimse seslendi:Resûlullah seni çağırıyor, acele gel!Hemen kendini toparlayıp, huzûra koĢtu. Peygamber efendimiz buyurdu ki: Yâ Bilâl ticaretten dönen bir kervan var. Kervana git, onların arasında üzerindeki yükleriyle beraber bana hediye edilmiĢ olan üç deve var, onları al senin olsun! Borcunu öde! Hazret-i Bilâl emredileni hemen yaptı. Rahat ve huzûr içinde, gidip sabah ezânını okudu. Namazdan sonra, mescidin kenarında onu köle olarak alıp götürmek için bekliyen Yahûdîyi gördü. Namazdan çıkınca, yüksek sesle konuĢtu: Bende alacağı olan kimseler gelsin, borcumu ödeyeceğim! Bunun üzerine Yahûdînin bütün hayâlleri yıkıldı. PeriĢan oldu. Parasını aldığı gibi oradan uzaklaĢtı. Müezzinlerin piri Bilal-i HabeĢî (r.a)nin Uyuya kalması Resulullah(s.a.v) Hayber dönüĢü yolun bir yerinde gece mola verir. Ashaba sorar: "Kim bizi sabah namazına uyandırmak için bekleyecek?" Bilal-i HabeĢi(r.a): "Ben ya Resûlullah, sizi uyandırmak için beklerim." Resulullah(s.a.v) devesinden iner, yeri hazırlanır ve istirahata çekilir. Bilal (r.a) namaz kılmaya baĢlar. Epey kıldıktan sonra oturur ve o da diğerleri gibi çok yorgun ve uykusuz olduğundan uyuyakalır. GüneĢle birlikte ilk uyanan Allah Resulü(s.a.v) olur. Sabah namazı kaçırılmıĢtır. Bilal„i çağırarak; "Ey Bilal nedir senin bize bu yaptığın?" Bilal„in cevabı ilginçtir: "Ya Resûlullah, sizi tutan beni de tuttu." Efendimiz (s.a.v): "Doğru söyledin ey Bilal," buyurur ve ekler: "Allah istediği zaman (a kadar) ruhlarınızı kabzetti. Yine istediği zaman geri çevirdi. Haydi, Bilal kalk ve ezan oku!"Bilal (r.a) ezan okur ve namaz kılınır. (Buhari) 210 Mekke„nin fethinde Bilal-i HabeĢi Mekke„nin Fethi„nde Allah Resulünün(s.a.v) yanındaydı. Kâbe„ye girerken yanlarında Usame bin Zeyd(r.a)ve Osman bin Talha(r.a) vardı. Allah Resulü(s.a.v) Bilal(r.a) ile Kâbe„ye girip orada namaz kıldı. Namazdan sonra Kâbe„den çıkınca Abdullah bin Ömer(r.a) Bilal(r.a)„e gelerek sordu: "Resulullah nerede namaz kıldı?"Bilal de gösterdi. Ve Ġbn Ömer(r.a)de orada namaza durdu. (Buhari) Kâbe„nin putlardan temizlenmesinden sonra, fethin sembolü ve tevhidin egemenliği olarak da ezan okuması için Bilal(r.a)„a talimat verildi. Bilal(r.a), Kâbe„nin damına çıkıp ezana durdu. O zaman müĢrikler bu durumu horlayarak: "Bu siyah köle mi Kâbe damına çıkıp ezan okuyor" dediler. Resulullah (s.a.v)bunun üzerine: "Ey insanlar! Biz sizi bir erkek ve bir kadından yarattık. Ve sizi kavimler ve kabileler haline getirdik ki birbirinizi tanıyasınız. ġüphesiz Allah katında en üstün olanınız, O„na karĢı en derin bir sorumluluk bilincine sahip olanınızdır. Allah her Ģeyi bilendir, her Ģeyden haberdar olandır." (Hucurat Suresi,13) ayetini okudu. On sene kadar önce Kâbe„nin etrafında, boynunda ip, çocuklara dolaĢtırılan zat, Ģimdi Allah„ın beytinin üstüne çıkıp hem tevhidi belgeliyor, hem de Allah Resulü ve Müslümanlar katındaki değerini göstermiĢ oluyordu. Ġslam ne mükemmel ne adaletli ne özgürlükçü ne yüce bir din! Bilal-i HabeĢi(r.a) bir sabah vakti yine namaz vaktinin geldiğini Peygamber Efendimize bildirmek için evinin önüne gitmiĢ ve: "es-Salah..." diye seslenmiĢti. Biraz bekledikten sonra Efendimizin gelmediğini görünce Bilal, tekrar evin önüne giderek; "Esselatü Hayrün minen nevm, Namaz uykudan hayırlıdır" diye iki defa nida etmiĢti. Resulullah Mescide gelip Bilal„i görünce Ģöyle buyurur: "Bilal, bu ne güzel söz! Sabah ezanını okurken bunu da söyle..." (Ebu Davud) Artık o günden bu güne kadar sabah ezanına hep bu söz eĢlik etti. Ve Kıyamete kadar da devam edecek inĢallah... 211 Resulullah(s.a.v)„tan sonra Allah Resulüne ezan okumak ne kadar zevkli, onurlu, zor ama o nispette mübarek bir iĢtir. Her ezandan sonra Resulullah„ın arkasında namaza durmaya alıĢanlar, artık O„nu göremeyince adeta çılgına dönmüĢlerdi. Bunlardan bir tanesi de Bilal„di. Ve Resulullah(s.a.v)„tan sonra ezan okumayı kendine bir türlü kabullendiremiyordu. Yüreği yetmiyordu buna. Bir gün Halife Hz. Ebubekir„in yanına gelerek; "Ey Resulullah„ın Halifesi. Ben Allah Resulünden; „Ey Bilal Allah yolunda cihaddan daha faziletli bir Ģey yoktur„ buyurduğunu iĢitmiĢtim" dedi. Hz. Ebubekir: "Ey Bilal dileğin nedir?" Allah yolunda ölünceye kadar seferlerde cihad etmek istiyorum.Ey Bilal, sen bizi bu hal üzere bırakıp gitmeyi uygun görüyor musun? Yanımızda otursan da bize yardım etsen olmaz mı? Hz. Ebubekir bu ricada bulunur ve yemin ederek gitmesine razı olmayacağını belirtir. Bu kesin ifade üzerine Bilal-i HabeĢi Ģu tarihi ve çarpıcı sözü söyler: "Eğer sen beni, kendin için satın aldın ise, seninle birlikte olayım beni yanında alıkoy. Yok, eğer Allah için satın aldın ve azad ettinse, beni bırak da Yüce Allah„ın hizmetine gideyim." Ben seni ancak Allah için azad etmiĢimdir. Ey Bilal Allah aĢkına üzerinde bulunan hakkımı ve hürmetimi göz önünde tut da yanımdan ayrılma. Ben zayıfladım, yaĢlandım. Ecelim de yaklaĢmıĢtır. Bu ifadelere elbette duyarsız kalınamazdı. Ġslam„ın ilk devrinden itibaren beraber olmuĢ, pek çok ortamı paylaĢmıĢ bu iki insan ayrılamayacaktı. Ve Bilal cihad seferini erteledi. Hz. Ebubekir„in vefatından sonra ġam tarafına hicret ederek, orada cihada katıldı. Son ezanı Resulullah„ın irtihalinden sonra ezan okumadığını belirtmiĢtik. Takriben on yıllık zaman zarfında bunun üç tane istisnası vardır. Birincisi; Hz. Ömer„in ġam seferinde halifenin ısrarı üzerine okuduğu ezan... Ġkincisi; Hz. Ömer(r.a)„le Kudüs„ü fethe gittiğinde, orada yine Hz. Ömer„in, ashabın ve mücahitlerin ısrarı üzerine okuduğu ezan... 212 Üçüncüsü; Medine„ye geldiğinde okuduğu ezandır ki bu hayli ilginç ve hüzünlü olmuĢtur. Bilâl-i HabeĢî(r.a) hazretleri, Peygamber efendimizin vefâtından sonra, ayrılık acısına dayanamaz hâle geldi. Resûlullaha olan muhabbetiyle, yanıp tutuĢuyor, devamlı gözyaĢı döküyordu. Medîne'de kaldığı müddetçe bu acının daha da artacağını biliyordu. Çünkü gördüğü her Ģey Resûlullahı hatırlatıyor, kendini tutamayıp ağlıyordu. Bu sebeple ġam'a gitmeye karar verdi. Hazret-i Ebû Bekir'den izin aldı. Medîne'den, ayrılıp ġam'a yerleĢti. Hazret-i Ömer'in hilâfetine kadar orada kaldı. Hazret-i Ömer ordusuyla ġam'a gelince, onlara katılıp orduyla beraber Kudüs'e gitti. Kudüs'ü teslim alma sırasında Hz. Ömer'den baĢka Ebu Ubeyde b. el-Cerrâh, Muaz b. Cebel, Amr b. el-Âs gibi ashabın ileri gelenlerinden birçok kimse bulunuyordu. Hz. Peygamber(s.a.v)'in kendisine, "Ey Bilâl! Allah yolunda cihaddan daha faziletli bir amel yoktur" dediğini hatırlatıp cihad için Suriye'ye gitmek üzere Hz. Ebû Bekir'(r.a)den izin istemiĢ, ancak halifenin ısrarı üzerine Medine'de kalmıĢ, Hz. Ömer(r.a) halife olunca Medine'den ayrılarak Suriye'de birçok Ģehir ve bölgenin fethine iĢtirak etmiĢtir.(Ġbn Sa‟d, Tabakat, c. 3, s. 238; Ġbn Hacer, el-Ġsabe, c. 1, s. 169.) Din kardeĢine kadirĢinaslığı Hz. Ömer(r.a) Suriye'de ġam divanını tedvin ederken Bilâl'in isteği üzerine onu ve diğer HabeĢliler'i, Ebû Ruveyha'nın kabilesi olan Has'amlılar'la birlikte aynı divan defterine yazdırdı. Bazı müslümanlar Bilâl'in ezan okuması için halifeye müracaat ettiler; halifenin isteği üzerine Bilâl Suriye'de bir defa ezan okudu ve dinleyenleri ağlattı.Peygamber(s.a.v) Efendimizin ilan ettiği kardeĢlik uygulamalarında, iki kardeĢ önceleri birbirlerine önceleri mirasçı da kalıyordu. Ancak daha sonra bu husus kaldırıldı. Fakat Bilal-i HabeĢi, din kardeĢi Ebu Ruveyhe„ye o kadar bağlıydı ki, ġam„dayken eline geçen her Ģeyden O„na da bir pay ayırmıĢtı." Ömer bin Hattab(r.a) ġam„da divanları (aile kütüklerini) yazdığı ve Bilal„in de cihat için ġam taraflarında bulunduğu bir 213 zamanda karĢılaĢırlar. Hz. Ömer Bilal„e sorar: "Ey Bilal sen kütüğe kiminle yazılacaksın?" "Ebu Ruveyhe ile birlikte, ondan ebediyen ayrılmam. Resulullah„ın, Onunla benim aramda akdetmiĢ olduğu kardeĢlikten dolayı onunlayım."Böylece O„nun kabilesine katıldı. Ve HabeĢlilerin kütüğü Hasam kabilesine katıldı. Bilal, onlar içinde büyük bir makama sahipti. (Ġbn HiĢam) EN HÜZÜNLÜ EZAN Bir gece Rü'yâsında Resûlullah(s.a.v) Efendimizi gördü. Sevgili Peygamberimiz kendisine sitem ettiler: Bunca ayrılık yetmedi mi, yâ Bilâl? Hâlâ Kabrimi, ziyâret etmiyecek misin? Zavallı yüreği, duracak hâle geldi. Heyecan ve ter içinde uyandı. Hemen hazırlığa baĢladı. ġafak sökerken, ince, uzun ve garip deveciğiyle; mübârek Medîne yollarına düĢtü. Biricik Efendisine yaklaĢtıkça havayı kokluyor, taĢları toprakları okĢuyor ve gözyaĢı döküyordu. Issız çölleri yara yara, Medîne'ye ulaĢtı... O'na rastlıyanlar, selâm veriyorlardı. Sonra da yanındakilere diyorlardı ki: ĠĢte Bilâl, Bilâl-i HabeĢî hazretleri. Peygamberin Müezzini. O'nun gibi ezân okuyan, bu dünyaya gelmemiĢtir. Fakat O, hiçbirini duymuyor, görmüyordu. Sanki çok kuvvetli bir mıknatıs, onu kendisine çekiyordu. Peygamber efendimizin mübârek kabirlerine doğru ilerledi. Yüce mâkâma eriĢirken; Kur'ân-ı kerîm okudu, okudu, okudu... En sonunda, sevgilisinin kabrine kapaklandı, bayıldı. Katmerli gül kokularıyla ayıldığı zaman, baĢucunda, sevgilisinin sevgililerini görmez mi? Peygamber efendimizin torunları, Hasan ve Hüseyin hazretleri; saçlarını okĢuyorlardı. Sanki dünyalar onun oldu. Sarıldılar, kucaklaĢtılar. Ah yavrularım! Ne kadar da Dedeniz gibi kokuyorsunuz! Diye inledi. Sonra biraz toparlandı: Babanız (Hz. Ali) nasıl? Babamız seni görmek diler, dediler Sonra Hazret-i Hasan sordu: Dedemiz seni de çok severdi. Acaba O'nun hatırı için, bir Ģey istesek yapar mısın? Hazret-i Bilâl çok ĢaĢırdı: Bu ne biçim söz! Bu kölenizden ne emredersiniz de, yerine 214 getirmem! Bin defa estagfirullah! Fakat bütün Medîneliler gibi, biz de senden, bir defa da olsa ezân dinlemek istiyoruz. Ricâmız sadece buydu. Anam, babam sizlere fedâ olsun! BaĢım, gözüm üstüne! Ertesi sabah Bilâl-i HabeĢî(r.a), son Ezânını Mescid-i Nebevî'de okudu. Yanık ve hasret dolu sesiyle:"Allahü ekber! Allahü ekber!" dediği zaman; bütün Medîne halkı ayağa kalktı."EĢhedü en lâ ilâhe illallah!" ve "EĢhedü enne Muhammeden Resûlullah!" deyince kadın-erkek, genç-ihtiyar, çoluk-çocuk, hattâ yataklarındaki hastalar bile, sokaklara fırladılar. Sanki Peygamber (s.a.v) efendimiz yaĢıyor zannettiler. Daha Bilal‟ın ezanı bitmeden, yığılmıĢtı Medine mescidin önüne..! Hıçkıra hıçkıra ağlıyorlardı. En çok ağlayan ise, Ģüphesiz Halife Ömer(r.a)‟di. O günden beri dünyada, bir daha öyle ezân okunmadı. Bilâl-i HabeĢî hazretleri de baĢka ezân okumadı.Asırlar geçti yine onun ismi unutulmadı. Milyonlarca Müslüman, çocuğuna Bilal adını verdi. Yeryüzünde Müslümanların ibadethaneleri, camileri onun sadasıyla çınladı. Ezan-ı Muhammedî okundukça hep o anıldı. Camilerde ona makam yapıldı. "Ya Hazreti Bilal-i HabeĢî" (r.a.} diye yazılar yazıldı. Hat levhaları asıldı. Bu ezan Bilâl-i HabeĢî‟nin okuduğu son ezan oldu. Birkaç gün Medine‟de kaldıktan sonra ġam‟a döndü. Fakat yolda çok hastalanıp evine güçlükle varabildi. Bu hastalıkla ömrünün son günlerini geçirdi ve vefât etti. O, imanında gösterdiği sebat ile ve Resûlullahın (s.a.v) hayatında yanından ayrılmayıp hizmet etmesiyle hep sevilip ve rahmetle yâd edilmektedir. Hazreti Ebû Bekir O‟nu kölelikten âzad edince Hazreti Ömer; (Seyyidimiz efendimiz Ebû Bekir, Seyyidimiz Bilâli âzad etti) buyurmuĢtur. Peygamberimiz (s.a.v) “Bilâl ne iyi kimsedir. O müezzinlerin efendisidir.” ve “Bilâl HabeĢlilerden ilk müslümandır.”, “Ey Bilâl, zengin olarak değil fakîr olarak öl” buyurdu. VEFATI Vefatı anında adeta büyük bir sevinç içindeydi. Mevlana asırlar sonra, ölümü "ġeb-i Aruz gecesi, Sevgiliye kavuĢma gecesi" olarak görmüyor muydu? Sanki Bilal-i HabeĢi(r.a)„nin Ģu sözü üzerine 215 söylemiĢti: Hanımı, teessüründen ” hasta yatağındaki Bilal(r.a)„e bakıp "Ah ne acı" diye feryat ediyordu. Bilal-i HabeĢi(r.a) ise "O ne tatlı" diyerek sevincini dile getiriyor ve Ģu sözü tekrar ediyordu: "Yarın sevdiklerime, Muhammed ile arkadaĢlarına kavuĢacağım." (Müslim) Son söz olarak Namaz vakti geldiğinde: "Ezan ve gözümün nuru namazla bizi ferahlandır, ya Bilal" diyen Efendimize(s.a.v), Bilal(r.a)„in Cennetteki makamı bildirilir. Ve bir gün kendisine sorar: "Ey Bilal! Ġslam içinde iĢlediğin (zorunlu olan ibadetlerin dıĢında) ve senin nazarında menfaatçe en ümitli olan bir ameli bana söyle! Çünkü ben bu gece cennetin içinde, önümde senin iki ayağının yürüyüĢ sesini iĢittim." Bilal(r.a): "Ben Ġslam içinde kendime göre menfaatçe Ģundan daha ümitli olan bir iĢlemedim. Ben geceden veya gündüzden herhangi bir saatte, tas tamam temizlendikten sonra muhakkak Allah„ın takdir buyurduğu kadar namaz kılardım, hep abdestli olurdum" dedi. (Müslim) Ne büyük bir incelik! Farzlara zaten uyulmalı. Sünnetler, Efendimizin (s.a.v) emir ve tavsiyeleri de yerine getirilmeli. Nafileler konusunda da gereken hassasiyet gösterilmeli. ĠĢte Bilal(r.a) Efendimiz, bunu tamamıyla yerine getiren insandı. Ve sık sık da kendi geçmiĢini hatırlardı ve: "Ben ancak bir HabeĢliyim. Daha düne kadar da bir köleydim" Ne HabeĢli zenci olmak, ne de köle olmak suçtur. Ancak içinde yaĢadığı toplumun ölçülerine göre en düĢük muameleye maruz kalmayı hak ettirecek bir durumdu. Hem HabeĢi hem de köle! Ehli dünyanın gözünde ne değerin olabilir ki... Ama O, "ubudiyet" sırrını kavradığı için cennetin en üst mertebelerine çıkabildi. Davasına bağlılığıyla Müslümanlar için bir efsane, bir abide, bir yıldız Ģahsiyet haline geldi. O simsiyah bir köleydi. Dünyaya rağbet etmedi, bir zahid gibi yaĢadı. Bütün Müslümanların efendisi oldu. Allah ondan razı olsun, Cennet„te bizleri beraber kılsın. Hz. Bilal (r.a.) , Hicretin 27. yılında altmıĢ yaĢlarında iken vefat etti. DimaĢk‟ın Babü‟s-Sağir tarafına defn olundu. Ömrünün 216 sonlarına doğru saçlarının çoğu beyazlaĢmıĢtı. (Ġbn Sa'd, Tabakat, III, 238-239). (Ġbn Sa'd, Tabakat, III, 238; Ġbnü'l-Esir, Üsdü'l-Gabe, I, 209). PeĢimden kim dua okuyacak? Hz.Bilal-i HabeĢi(r.a)‟nin hiç çocuğu olmamıĢtı. Bir gün Hz.Bilal-i HabeĢi(r.a) Peygamberimize (s.a.v): ‟Bizim çocuğumuz yok öldükten sonra bizim arkamızdan kim Fatiha okuyacak‟ demiĢ, Efendimiz(s.a.v) de: „Benim ümmetim her ezandan sonra arkanızdan Fatiha okuyacaktır ‟diyerek Hz.Bilal-i teselli etmiĢti. Hz. Bilal yatağına girdiğinde “Ey Allah‟ım! Günahlarımdan vazgeç. Beni eksiklerimde özürlü say” diye dua ederdi. Bugün Türkiyede Tarsus, Kilis, Gazianteptede makam kabirleri var. Tarsus‟da makamının bulunması ise Ģöyle rivayet edilmektedir; Hz. Ömer(r.a.) zamanında feth edilen yerleri ziyaret eden Hz. Bial-i HabeĢi (r.a.) Tarsus‟a gelmiĢ ve burada ” Kırk KaĢık” denilen yere yakın yani Ģimdiki makamının bulunduğu yerdeki misafirhanede 18 ( Bir rivayete göre 21) gün kalmıĢtır. Daha sonra bu misafirhane mescide çevrilmiĢtir ve yanına kuyu yapılmıĢtır. Halk arasında bu kuyunun Ģifalı olduğu söylenmektedir. Gerçekten Tarsus, tam olarak Müslümanların eline Abbasiler döneminde geçse bile ondan önce Hicretin 15. yulında Hz. Ömer (r.a.) zamanında Ġslam orduları Tarsus yakınlarına kadar gelmiĢ, hatta buraları feth etmiĢtir. ġam tarafına fetihle görevlendirilen Ebu Ubeyde Bin Cerrah ve Halid Ġbn-i Velid (r.a.)‟in kumandanlıklarındaki Ġslam Ordusu, Ceyhan Nehri‟nin membaı tarafından bu havaliye gelmiĢler ve Misis Kalesini almıĢlardır. Ayrıca Habib bin Mesleme ile Muaviye b. Ebu Süfyan kumandanlıklarındaki diğer Ġslam ordusu, Ġskenderun ve Payas‟ı fethederek Anvarıza kalesini ve Anavarıza‟yı daĠslam topraklarına katmıĢlardır.(Adana Salnamesi) Bu endenle Hz. Bilal‟in Tarsus‟a kadar geldiğine Ģüphe yoktur. Hz. Bilal-i HabeĢi‟nin bu mukaddes yeri ziyaretten dolayı o dönemdeki misafirhanenin mescide dönüĢtürülmesi ve buraya temsili kabir yapılması makam olduğunun göstergesidir.(Ġbn Sa‟d, Tabakat, III, 238-239.Ġbnü‟l- Esir, Üsdü‟l- Gabe, I, 209) HADĠS RĠVAYETĠ Hz. Bilâl-i HabeĢî(r.a) bizzat Peygamberimizden, (s.a.v) iĢiterek hadîs-i Ģerîf rivâyet etmiĢtir. Rivâyet ettiği bu hadîs-i 217 Ģerîflerden 44 tanesi Sahih-i Buhârî‟de ve Sahih-i Müslim‟de ve dört Sünen kitabında yer almıĢtır. Hz. Bilâl-i HabeĢî(r.a)‟nin Peygamber(s.a.v) Efendimizden bizzat iĢiterek rivâyet ettiği hadîs-i Ģeriflerden bir kısmı Ģunlardır: “Ezan ve gözümün nûru olan namaz ile bizi ferahlandır Yâ Bilâl” “Cennette Bilâli gördüm. (O‟na cennete ne ile girdin!) diye sordum. Sebebini bilemiyorum, ancak her abdest tazeledikçe iki rekât namaz kılardım diye cevap verdi ”“Gece kıyamına (ibadetine) devam edin; zira bu, sizden önceki sâlihlerin ibadetidir. Çünkü gece ibadeti, Allah‟a yakınlık ve günahlara keffaret olup, insanın bedenini hastalıklardan korur ve günahlardan uzaklaĢtırır.” Bilâl-i HabeĢî'(r.a)den hadis rivayet edenler arasında Hz. Ebû Bekir, Hz. Ömer, Üsâme b. Zeyd, Abdullah b. Ömer ve Berâ b. Âzib(r.anhüm) gibi bazı meĢhur sahâbîlerle Ebû Ġdrîs el-Havlânî, Saîd b. Müseyyeb ve Ġbn Ebû Leylâ(r.aleyh)gibi tâbiîler bulunmaktadır Ebû Ali ez-Za'ferânî'nin, Bilâl'in merfû olarak rivayet ettiği bazı hadisleri derlediği Müsnedü Bilâl adlı risâlesi Mecmûʿatü'l-buhûsi'lĠslâmiyye'de (XIV, s. 227-243) yayımlanmıĢtır. Kamboçya'da ve Endonezya'nın bazı bölgelerinde müezzinlere "Bilâl" veya "Bilâl-i gayr-i HabeĢî" denilir. Amerika'daki bazı zenci Müslümanlar da, kendilerine "Bilâlîler" mânasında "The Bilalians" derler; ayrıca bu isimle bir de gazete çıkarmaktadırlar. "Cennet üç kimseye âĢıktır: Ali'ye, Ammâr'a, Bilâl'e."( Zehebî, A'lâmu'n-nübelâ, l, 355.) Peygamber Efendimiz (s.a.v)'in: "Ey Bilal! Ġslam'da iĢlediğin ve en ziyade ümit beslediğin ameli bana söyle. Çünkü ben bu gece (rüyamda) cennette önümde senin ayak seslerini iĢittim. "sözleriyle henüz hayattayken cennetle müjdelenen Bilâl-i HabeĢî ne bahtiyar bir kimsedir. (Buharî, Teheccüd 17; Müslim, Fedâilü's-sahâbe, 108.) Hz. Ömer (r.a). Hz. Ebu Bekir (r.a) anıldığında Ģöyle derdi: "Ebu Bekir efendimizdir ve efendimizi azad etmiĢtir'" yani Bilal'i.(Buharî, Fedâilü'l-ashâbi'n-Nebî, 23; Ġbn-i Sa'd, et- Tabakât, III, 233.)Yine Allah'ın Resulü (s.a.v) Onun için Ģunu söylüyordu: "Müezzinlerin efendisi Bilal, ne güzel bir kimsedir. "(Ebû Nuaym, Hilyetü'l-Evliyâ, I, 147). 218 Ġnsanlar yanına gelip ne kadar hayırlı ve faziletli olduğunu söylediklerinde O, baĢını önüne eğer, yanakları döktüğü gözyaĢları ile ıslanmıĢ bir halde kendisini Ģöyle tarif ederdi: "Ben sadece bir HabeĢliyim... Ve daha düne kadar bir köleydim".(Ġbn-i Sa'd, etTabakât, III, 238.) Daha düne kadar bir avuç hurma karĢılığında efendisinin sürülerini güden HabeĢli siyah bir kölenin yeryüzünün dört bir yanında yediden yetmiĢe bütün müslümanların sevgilisi olması ne büyük bir mucizedir.Öyle bir mucize ki günde beĢ vakit minarelerden yükselen ezan sesleri, hatırımıza Resulullah (s.a.v)'ın müezzini Bilal (r.a)'i getirir. O, Ġslam'ın ilk müezzinidir.( Buhârî, Ezân, 1; Ġbn HiĢâm, es-Sîre, II, 509.) Efendimiz (s.a.v), onu Ģu sözlerle anlatır: "Bilal ne güzel bir kimsedir ki; mü'minden baĢkası ona tabi olmaz. O, müezzinlerin efendisidir ve müezzinler kıyamet günü insanların en uzun boyluları olacaktır.( Ġbn Asâkir, Tarîhu Medinet-i Dımesk, X, 461.) Mü'minler, ezanı iĢittiklerinde bu onları eski günlere; Ġslam'ın ilk günlerine götürür. Bilal ve arkadaĢlarına demir zırhlar giydirilip çölün Ģiddetli sıcağında vücutlarının yağlarının eritildiği, üzerlerine konan kaya parçalarının akıllarını baĢlarından aldığı, ama kalplerinden imanlarını alamadığı günlere... Bugün dünyanın her köĢesinde sadece "Rabbim Allah'tır" dedikleri için zulme uğrayan, iĢkence edilen, zindanlara atılan milyonlarca mü'min, o günleri yeniden yaĢamanın heyecanını duyup her biri bir Bilal olmanın, Bilal gibi yaĢamanın mutluluğunu taĢıyor. Müslüman olmaktan baĢka hiçbir suçları olmayan, sömürü sistemlerinin bütün güçleriyle yok etmeye çalıĢtığı garip insanlar, ezan sesleri kulaklarını doldurduğunda kendileri gibi iĢkencelere mahkum edilmiĢ Bilal'i düĢünürler. Sanki karĢılarında Mekke'nin fethi günü Kâbe‟nin üzerinde ezan okuyan Bilal (r.a) vardır. Onlara hayat veren, zaferin, güzel günlerin yakın olduğunu müjdeleyen iĢte bu ezanlardır. Uykunun en tatlı anında Bilal'in bir hatırasıdır bizleri uyandıran. O'nun "es-Salatu hayru'n-mine'n-nevm "Namaz uykudan daha hayırlıdır' sözünü sabah ezanlarına ekleten Efendimiz (s.a.v), 219 Bilal'i ne güzel de ebedileĢtirmiĢtir.( DAVUDOĞLU, Ahmed, Sahih i Müslim ġerhi, II, 560; Ġbn Mâce, Sünen, I, 237.) En sevdiği insanları kaybedenlerin üç-beĢ gün gözyaĢı döküp, sonra acılarını unuttuklarını, hayata sımsıkı sarıldıklarını görünce aklına Bilal'i getir. Resulullah (s.a.v)'ın ayrılığına dayanamayan, acısını hiç unutamayan Bilal'in, her taĢı toprağı Efendimiz (s.a.v)'i hatırlatıyor diye Medine'yi terkettiğini, yüreğindeki ızdırabın Resulullah'tan sonra ezan okumaya izin vermediğini, Resulullah'ın bülbülünün sustuğunu, matemler tuttuğunu, teselliyi cihad meydanlarında aradığını ve ancak vefat ettiği gün yüzünün gülebildiğim düĢün. ĠĢte ancak Ģimdi gerçek sevgiyi anlayabilir, sevdiğinden ayrı düĢmüĢ bir yüreğin feryadını duyabilirsin. Düne kadar insanların, derisi siyah olduğu için hor gördüğü, yabancı bir ırka mensup bulunduğu için hafife aldığı ve en önemlisi köle olduğu için insan dahi saymadıkları Bilal'in ileride Peygamberimiz (s.a.v)'in hazinedarı; bugünün deyimiyle " Maliye Bakanı olduğunu duyunca sakın ĢaĢırma! Evet O, ilk Ġslam devletinin Maliye Bakanıdır.[(Ġbn Hacer, el-Ġsâbe, I, 327; Ġbn Esîr, Üsdü'I-ğâbe, I, 243; Hamidullah, islam Anayasa Hukuku, 251.) Medine Ġslam Devleti'nin hazinesi Bilal'e emanet edilmiĢtir. Ġnsanların "siyah kadının oğlu" diyerek aĢağıladıkları, köle olarak yaĢayıp köle olarak ölmeyi kendisi için değiĢmez bir alınyazısı gören Bilal'i, bütün insanların imrendiği yüce mevkilere getiren, onu dünyada ve ahirette insanlara efendi ederek adını tarihin Ģeref levhalarına nakĢeden mucize nedir, düĢündün mü? Hiç Ģüphesiz bu, büyük Ġslam mucizesidir. Ġslam olmasaydı o efendisinin sürüleri arasında gidip gelen, ölümüyle unutulup tarihin karanlıklarına gömülecek basit bir köleden baĢka neydi ki? Ama O'nun imanındaki samimiyet, Allah ve Resulü ne duyduğu eĢsiz sevgi ve bu sevgi uğrunda baĢına gelen çilelere, iĢkencelere karĢı gösterdiği nihayetsiz sabır, onun adını ebedileĢtirmiĢ, Ġslam büyükleri arasında müstesna bir yere getirmiĢtir. ġairlerden biri Abdullah b. Ömer(r.a)'in oğlu Bilal(r.a)'i överken Ģöyle demiĢti: "Bilallerin en hayırlısı Abdullah'ın Bilal'idir". 220 Bunu duyan Abdullah b. Ömer (r.a) derhal müdahale etti ve Ģunu söyledi: "Yalan söyledin. Resulullah'ın Bilal'i (r.a) Bilaller'in en hayırlısıdır".(Zehebî, A'lâmu'n-nübelâ, l, 349.) Gerçekten de o, Bilaller'in en hayırlısıydı. Hayatı boyunca bir an olsun Efendimiz (sa.s.)'den ayrılmadı. O, Allah'ın Resulüne ihsan ettiği yüce bir dosttu. O, Resulullah'ın Bilal'i idi. Allah, Resulullah(s.a.v)'ın Bilal'ine rahmet etsin. Onu cennette Resulullah'tan ayırmasın. Bilal(r.a) gibi yaĢamayı ve Bilal gibi ölmeyi hepimize nasib eylesin. Âmin. BĠBLĠYOGRAFYA Buhârî, “Ṣalât”, 17, 30, “Teheccüd”, 17, “Feżâʾilü‟l-Medîne”, 12, “Merḍâ”, 8, “Feżâʾilü aṣḥâbi‟n-nebî”, 23.Müslim, “Feżâʾilü‟ṣ-ṣaḥâbe”, 108.Vâkıdî, el-Meġāzî, I, 151, 155, 400; II, 497, 582, 645, 673-674, 711-712, 737-738, 833-835, 846; III, 944-945, 1014, 1015, 1017-1018, 1102.Ġbn HiĢâm, es-Sîre, I, 317-318, 506-507, 509, 588-589, 632, 682; II, 340, 413, 632..Ġbn Sa„d, eṭ-Ṭabaḳāt, I, 246-248, 290, 294, 298, 311, 323, 356; II, 74, 136-137, 177; III, 51, 232-239; VII, 385-386.Halîfe b. Hayyât, et-Târîḫ (Zekkâr), I, 77.Ġbn Kuteybe, el-Maʿârif (UkkâĢe), s. 186-187.Belâzürî, Ensâb, I, 184-193, 526-528, 530.Taberî, Târîḫ (de Goeje), I, 1326-1327, 2594.Ġbn Abdülber, el-Ġstîʿâb (nĢr. Ali Muhammed el-Bicâvî), Kahire 1969, I, 178-182.Ġbnü‟l-Esîr, Üsdü‟l-ġābe, Kahire 1285-87, I, 206-209.Zehebî, Aʿlâmü‟n-nübelâʾ, I, 347-360.Ġbn Hacer, el-Ġṣâbe, I, 165; IV, 274.M. Ali Kettani, Muslim Minorites in the World Today, London 1986, s. 149.Ebû Ali Hasan b . Muhammed ez -Za„ferânî, “Müsnedü Bilâl R . A.” (nĢr. Ebû Abdurrahman b. Akīl), Mecmûʿatü‟l-buḥûs̱i‟l-Ġslâmiyye, XIV, Riyad 1405- 1406, s. 227-243.Fr. Buhl, “Bilâl”, ĠA, II, 610-W. Arafat, “Bilāl b. Rabāh”, EI2 (Fr.), I, 1251. Tehzîb-ül-esmâ vel-luga cild-1, sh. 136 El-A‟lâm cild-2, sh. 73. Tehzîb-üt-tehzîb cild-1, sh. 502. Hilyet-ül-evliyâ cild-1, sh. 147. ElĠsâbe cild-1, sh. 165. El-Ġstiâb (el-Ġsâbe kenarından) cild-1, sh. 141.Tabakât-ı Ġbn-i Sa‟d cild-2, sh. 232. El-Menhel-ül-azb-ül-mevrûd cild2, sh. 117.Sîret-i Ġbn-i HiĢâm sh. 204, 347, 414, 448. Ensâb-ül-eĢrâf cild-2, sh. 455.  Yeni Ekle 221 HZ.FÂTIMA-TÜZ ZEHRÂ(R.ANHA) (D.M.609.Mekke. V.H. 11-M.632.Medine) Nebîler Nebisinin son çiçeği. Efendimiz(s.a.v)‟in dünyada neslini devam ettiren nur yumağı... Kızlarının en küçüğü... Cennet gençlerinin efendileri Hz. Hasan(r.a) ve Hüseyin‟in (r.a.) anneleri... Hz. Ali‟nin (r.a.) zevcesi... Eli değirmen döndüren “Fâtıma ana” diye anılan bir sultane anne... Beyi ve çocuklarıyla Ehl-i Beyt‟i teĢkil eden ümmetin hanımlarının seyyidesi... Cennet hanımlarının efendisi... HZ.FÂTIMA-TÜZ ZEHRÂ(r.anha);Validemiz, Bi„setten yaklaĢık bir yıl önce, Hicretten 13 yıl evvel (m. 609), Cemadiy'ul-Ahir ayının 20. Cuma günü Mekke‟de doğdu. ( Ġbn Sa„d ile (eṭ-Ṭabaḳāt, VIII, 19) Resûlullah(s.a.v)‟ın Hz. Hadîce-tül Kübrâ(r.anha)‟dan olan dört kızından en çok sevdiği. Künyesi;“babasının annesi, anam” mânasına gelen “Ümmü ebîhâ” idi. Bu künyeyi almasının sebebi, Fâtıma‟yı anne sevgisiyle seven Resûlullah(s.a.v)‟ın kendisine bu Ģekilde hitap etmesi. Ümmü'lHasaneyn, Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin(r.anhümanın)anneleri. Lakabı;O, Zehra ve Betül lakaplarıyla meĢhurdu. Zehra; "Ak yüzlü, nur yumağı, beyaz, parlak ve aydınlık yüzlü kadın" manasına, Betül 222 ise; "Dünyevi heveslerden uzak, ibadet için kendisini Allah'a yönelten, iffetli ve namuslu kadın" anlamına gelmekteydi. (Ebû Nuaym, II, 39). Deylemî‟nin Ebû Hureyre‟den (r.a.) rivayet ettiği bir hadis-i Ģerifte, Efendimiz(s.a.v): “Onu sevenleri, Allah‟ın Cehennemden uzaklaĢtıracağı için kızıma Fâtıma adını verdim.” buyurdu. Fâtıma, “sütten kesilmiĢ” anlamına gelmektedir. Hz.Fatıma(r.anha); Son Peygamber Hz. Muhammed (s.a.v)„ın biricik kızı, O„nun aziz damadı, ilmin kapısı Hz. Ali (r.a)„nın hanımı, Hz. Hasan ve Hüseyin(r.anhüma)„in anneleri idi. YaĢam Dönemi: 1- Babası Resulullah (s.a.v) ve eĢi Hz.Ali (r.a) ile geçirdiği dönem. 2- Toplumsal ve siyasi açıdan çok önemli olan babasının ölümünden sonra geçirdiği birkaç aylık dönem. Çocukları: Hz.Hasan, Hz.Hüseyin, Hz.Zeynep, Hz.Ümmü Gülsüm, Hz. Muhsin.(r.anhüma) CENNET HANIMLARININ EFENDĠSĠ FÂTIMATÜ‟Z-ZEHRA Hz. Fatıma(r.anha)‟nın, Peygamberimizin (s.a.v) hayatında çok önemli bir rolü var. Annesi vefat ettiğinde henüz 10 yaĢındaydı. O, yaĢının küçük olması sebebiyle ve bilhassa annesi Hz. Hatice (r.anhâ)'nın vefatından sonra babasının yanından hiç ayrılmadı. Bazan babasının elini tutup Mekke sokaklarında gezdi. Bazan da babasının peĢini takip etti. MüĢriklerin iĢkencelerine maruz kalan babasına yardımcı olmağa çalıĢtı. Bir gün babasıyla Kâbe'ye gitmiĢlerdi. KureyĢ MüĢrikleri onları görünce toplandılar ve fısıltı halinde birbiriyle konuĢmaya baĢladılar. Babası Kâbe'nin yanında namaza durdu. Secdeye vardığında Ukbe Ġbni Ebî Muayt adındaki azgın müĢrik, bir deve iĢkembesi getirerek babasının sırtına koydu. Geriye çekilip uzaktan birbirleriyle gülüĢmeye ve dalga geçmeye 223 baĢladılar. Buna çok öfkelenen küçük Fâtıma babasının sırtından o ağırlığı kaldırıp elbisesini temizledi. Bundan dolayı Efendimiz(s.a.v) kendisine “Babasının annesi” unvanı vermiĢtir. Fahr-i Kâinat (s.a.v) Efendimiz secdeden baĢını kaldırdı ve o azgın kiĢilere ellerini açarak: "Allah'ım bu azgınları sana havale ediyorum Ya Rabbî! KureyĢi sana bırakıyorum" buyurdu. Abdullah Ġbni Mesûd (r.a.) Kâbe hareminde Resûlullah (s.a.v) Efendimize bu tür eziyet edenlerin sonlarının çok fecî olduğunu Ģöyle anlatır: "Allah Hakkı için o azgın müĢrikleri Bedir günü gördüm. Hepsini katlettiler. Bir kısmını sürüyerek Bedir kuyusuna attılar". RABBĠM ALLAH‟TIR DEDĠĞĠ ĠÇĠN BĠR ADAMI ÖLDÜRECEK MĠSĠNĠZ? Hz. Fatıma(r.anha) Mekke'de babacığının yanından ayrılmadığı için bu tür ezâ ve cefâları çok gördü. Yine bir gün Kâbe'ye varmıĢlardı. MüĢrikler babasının etrafını sararak: "ġunu Ģunu söyleyen sen değil misin?" diye hakaret ettiler. Hatta azgın bir müĢrik Ġki Cihan GüneĢi Efendimiz „in yakasından tutup sıkıĢtırdı. Küçük Fâtıma çok korktu ve titreyerek yere yıkıldı. Efendimiz ise hiçbir telâĢa gerek duymadan hak olarak söylediği sözleri tekrar ederek: "Evet bunları söyleyen benim “buyurdu. Bu esnada Hz. Ebû Bekir (r.a) yetiĢti ve: "Rabbim Allah'tır dediği için bir adamı öldürecek misiniz?" diyerek müdahale etti ve azgın müĢrikleri oradan uzaklaĢtırdı. Resûl-i Ekrem (s.a.v) Efendimiz „in Mekke dönemi böylesine çetin geçti. Ġslâm'ın yayılması için bütün bu ezâ ve cefâlara sabretti. Zira zafer, sabırdan sonra idi. Bu sebepten o kendine yapılanlara aldırmaz, kin tutmaz ve kiĢileri Allah'a havale ederdi. Bir gün yine yolda giderken azgın bir müĢrik, Efendimizin(s.a.v) üzerine toz toprak ve pislik attı. Üstü baĢı toz-toprak olan ve elbiseleri kirlenen Efendimiz(s.a.v) eve döndü. Nur topu yavrucuğu Fâtıma, kapıyı açınca babasını o halde görünce ağlamağa baĢladı. Ablaları da ağlıyordu. Efendimiz(s.a.v)ise: "Zararı yok, su ile temizlenir" diyordu. Böylece nur parçası yavrularını sükûnete kavuĢturmağa 224 çalıĢıyordu. Fakat küçük Fâtıma ise hıçkırıklarını tutamıyordu. Onu susturabilmek için: "Ağlama kızım. Yüce Allah, babanı koruyacaktır." buyurdu ve ona Allah'ın hıfz u emânında olduğunu duyurdu. Bu Ģekilde onun korku ve endiĢelerini gidermeğe gayret etti. ĠFFET VE ĠZZET-Ġ NEFS NÛMÛNESĠ Güzel vasıfları sebebiyle Rasûl-i Ekrem(s.a.v) Hz.Fatıma(a.anha)'yı görünce sevinir, kendisini ayakta karĢılar, elini tutarak yanaklarından öper, ona iltifat edip yanına veya kendi yerine oturturdu. Babası kendi evine gelince Hz. Fatıma(r.anha) da O'nu aynı Ģekilde karĢılayıp ağırlardı. Efendimiz(s.a.v)sefere giderken aile fertlerinden en son Hz. Fatıma(r.anha) ile vedalaĢır, seferden dönünce de ilk olarak onunla görüĢürdü. Hz. Fâtıma (r.anhâ), Peygamber babasının engin sevgisi ve bol Ģefkati altında büyüdü. Babasındaki merhameti ve güzel ahlâkı, annesindeki asâleti, cömertliği, babasına karĢı hizmet, hürmet ve muhabbeti gördü. Ġslâm uğruna çektiği sıkıntılara nasıl katlandığını ve o yolda fedakârlığın en güzel örneklerini bizzat yaĢayarak öğrendi. Tam bir iffet ve izzet-i nefs numunesi olarak bütün güzellikleri hayatına nakĢederek kendisini yetiĢtirdi. Peygamber Efendimiz (s.a.v) Ģöyle buyurmuĢtur: “Dünya kadınlarının en üstünü dört kiĢidir: “Ġmran‟ın kızı Meryem, Muhammed‟in kızı Fatıma, Huveyled‟in kızı Hatice ve Firavun‟un hanımı Asiye. Yine Peygamber (s.a.v) buyurmuĢtur ki: “Fatıma, cennet kadınlarının en üstünlerindendir” O Ģanslı bir genç hanımefendiydi. Peygamber babası ve anneler sultanı Hz. Hatice(r.anha)‟nin yanında onların gözetiminde eğitimini tamamladı. Rahmet ve Ģefkat pınarından doyasıya içti. Fakat küçük yaĢta çok çileler çekti. Çocukluğu 225 KureyĢ‟in zulüm, baskı ve ambargoları altında geçti. Daha henüz ömrünün baharını yaĢarken annesini kaybetti. Mekke‟de Müslümanlara ezâ ve cefalar arttı. ĠĢkenceler dayanılmaz hal aldı. Bunun üzerine babasına hicret izni verildi. HĠCRETĠ Daha sonra Allah Resulü(s.a.v)Hz.Ali(r.a)Mekke‟ye göndererek, aile efradı ile birlikte Hz.Fatma(r.anha)validemizde Medine-i Münevvere ‟ye hicret etti. Hz. Fâtıma(r.a)‟nın, yanlarında Hz. Ali(r.a) nin annesi Fâtıma bint Esed(r.anha) ,Hz.Sevde(r.anha), kız kardeĢi Ümmü Külsûm(r.anha) ve Ebû Bekir(r.a)‟in aileside vardı. Ehl-i Beyt ne demektir? Peygamber Efendimizin (s.a.v) ailesi demektir. Kur‟an‟da da hadislerde de geçer. Arapça‟daki karĢlığı „aile bireyleri‟ demektir. Peygamber(s.a.v) Efendimizin ailesine Ehl-i Beyt diyoruz: EĢleri, çocukları, torunlarını kapsar. Kaynaklar, Hz. Ali‟yi ailesinden sayar. Peygamberimizin(s.a.v) soyu Hz. Ali(r.a) ve Hz.Fatıma(r.anha)‟dan devam eder. PEYGAMBERĠMĠZĠN SON ÇĠÇEĞĠ Hz. Fâtıma(r.anha), bu göç ile çocukluk ve gençlik yıllarını geçirdiği Mekke-i Mükerreme‟ye vedâ etti. Medine-i Münevvere ‟de huzurla yaĢamaya baĢladılar... Babası Hz. AyĢe(r.anha)ile ablaları da Hz. Osman(r.a) ile evlendi. Kendisi de evlilik çağına ulaĢmıĢ 16-17 yaĢlarına girmiĢti. Nebiler Sultanı Efendimiz „in son çiçeği olarak ona tâlib olanlar çoğalmıĢtı. HZ. FATIMA‟YA (r.anha) TALĠP OLANLAR O, hassas ruhlu, zayıf yapılı idi. YaĢından beklenmeyecek derecede yüce bir ahlâka sahipti. Üstün bir zekâsı, halîm ve selîm bir yapısı vardı. Son derece mütevazıydi. Söz ve davranıĢlarında vakurdu. Çok az konuĢurdu. Ağzından çıkan sözler inci danesi gibi hikmetler saçardı. Cömertti, zâhidâne yaĢamayı severdi. Ev iĢlerinde maharetli ve becerikliydi. Ġki Cihan GüneĢi Efendimizin bir parçası ve kalbinin meyvesiydi. Bu sebepten ona Peygamber‟e hısım, akraba ve damat olabilme Ģerefine erebilmek için Ashâb-ı Kiram‟ın büyüklerinden dahi 226 talepler gelmiĢti. Önce Hz. Ebubekir(r.a) sonra Hz. Ömer(r.a) dünür olmuĢtu. Ġki Cihan GüneĢi Efendimiz(s.a.v) bu yakın dostlarına: “Fâtıma hakkında Allah Teâlâ‟nın emrini bekleyelim.” buyurmuĢtu. Bu haberler Medine‟de yayılınca Ebû Tâlib ailesi Hz. Ali(r.a)‟yi bu konuda acele davranması için uyardı. Onun da gidip tâlip olmasını istediler. Fakat o: “Ebûbekir ve Ömer‟den sonra bana verirler mi?” diye çekindiğini söyledi. Ġkna ederek onu istemeye râzı ettiler. HZ. ALĠ(r.a)NĠN FATIMA‟YI (r.anha).) ĠSTEMESĠ Evliliği ile ilgili olarak Hz. Ali (r.a.) kendisi Ģöyle anlatır:“Halk arasında konuĢulanları duyan azadlı kölem bir gün bana: “Ey Ali! Fâtıma‟nın Resûlullah‟tan istendiğini biliyor musun?” dedi. Ben de: “Bilmiyorum.” dedim. Tekrar bana: “Ey Ali! Resûlullah‟a gidip Fâtıma‟yı sana nikâhlamasını istemekten seni alıkoyan nedir?” dedi. Ben de: “Yanımda birikimim yok.” dedim. O da: “Resûlullah‟a gidersen, muhakkak sana Fâtıma‟yı nikâhlar!.” diyerek bana gitmemi ısrar etti. Ben ise bu konu için Resûlullah(s.a.v)‟ın huzuruna çıkmaktan çekiniyordum. Fakat akrabalarımın hepsi bana: “Fâtıma‟yı Resûlullah(s.a.v)‟tan bir de sen iste.” diye teĢvik ediyordu. Sa‟d ibni Mu‟az (r.a.), bu hususta beni ikna eyledi. Nihayet çekinerek, sıkılarak da olsa Resûlullah(s.a.v)‟a bu teklifi götürmek üzere evden çıktım. HZ. FATIMA‟NIN (r.anha.) MEHRĠ Resûl-i Ekrem Efendimiz(s.a.v)‟i, Ümmü Seleme (r.anha.) annemizin evinde buldum. Kapıyı çaldım ve selâm verdim. Ġçeri buyur ettiler. Efendimiz(s.a.v) bana yanında yer gösterdi. Ben de edepli, mahcup ve heyecanlı bir vaziyette baĢımı öne eğip oturdum. Halimi anlayan Efendimiz(s.a.v): “Ya Ali! Öyle zannederim ki bir murâdın var.” buyurdu. Ben de: “Ya Resûlallah! Anam-babam sana fedâ olsun. Senin bereketinle sırat-ı müstakimi bulduk. Hayatımın sermayesi sensin. Nice zamandır ona cüret edip söyleyemedim.” diye söze baĢlayınca bana tebessüm etti ve: “Herhalde Fâtıma‟yı istemeye geldin.” buyurdu Ben de: “Evet” dedim. Bunun üzerine: “Fâtıma‟ya mehir olarak verebileceğin neyin var?” diye sordu. Ben de: “Bir kılıcım, bir devem bir de küçük zırhım 227 var.” dedim. Efendimiz: ”Kılıcın sana lazımdır. Deven bineğindir. Zırhını sat Ya Ali!” buyurdu ve sözüne devamla: “Hak Teâlâ kendi katında Fâtıma‟yı sana nikâhladı. Senden önce melek gelip, bana bu hâli haber verdi.” dedi. ALLAH‟IN EMRĠ Hz. Ali(r.a), Resûlullah(s.a.v)‟ın huzurundan gayet neĢeli bir Ģekilde çıkıp mescide vardı. PeĢinden Efendimiz(s.a.v) teĢrif etti ve Bilâl(r.a)‟e yönelerek; Muhâcir ve Ensar‟ı toplamasını söyledi. Ashâbı Kiram mescidde toplanınca Efendimiz(s.a.v) minbere çıktı ve:“Hamd olsun Allah‟a ki, verdiği nimetlerle övülen O‟dur! Kuvvet ve kudretinden dolayı kendisine ibadet edilen O‟dur! Mülk ve saltanatından dolayı kendisine boyun eğilen O‟dur! Azabından korkulan, yanındaki nimetleri umulan O‟dur! Yerde ve göklerde hükmünü yürüten O‟dur! Kudretiyle halkı yaratan, hikmetiyle mümtaz kılan ve izzetiyle sağlamlaĢtıran O‟dur! Gönderdiği dini ve Peygamberi Muhammed‟le (s.a.v.) halkı Ģereflendiren O‟dur! Yüce Allah, karĢılıklı hısımlıklarla nesepleri birbirine katmayı emir buyurmuĢ ve bununla günahları ortadan kaldırmıĢtır. Ey Müslümanlar! Yüce Allah Fâtıma‟yı Ali‟ye nikâhlamamı bana emir buyurdu. Sizler Ģâhit olunuz; Fatıma‟yı 400 miskal gümüĢ mehirle Ali‟ye nikâhladım.” buyurarak kısa ve öz bir hitabede bulundu. Sonra Hz. Ali(r.a) kalktı ve: “Söze Hak Teâlâ‟ya hamd ederek baĢladı. PeĢinden Resûlullah kızı Fâtıma‟yı bana nikâhladı. Onun mehri benim küçük zırh gömleğimdir. Ben buna râzı oldum. Sizler de bu akde Ģahit olun” dedi. Ashâb-ı Kiram bu hayırlı iĢe çok sevindi. Cümlesi ayrı ayrı Hz. Ali(r.a)‟yi tebrik etti. Sonra Resûl-i Ekrem(s.a.v), Hz. Ali(r.a)‟nin evine geldi ve: “Ya Ali! Var git küçük zırh gömleğini sat, parasını bana getir.” buyurdu. Hz. Ali(r.a) zırhını alıp çarĢıya çıktı. Yolda Hz. Osman(r.a) ile karĢılaĢtı. Zırhını satacağını söyleyince Hz. 228 Osman(r.a) istediği bedeli 480 dirhemi verdi ve satın aldı. Sonra ona: “Ya Ali! Bu zırha sen benden daha lâyıksın. Lütfen hediyem olarak kabul eyle.” diyerek geri verdi. Hz. Ali(r.a), bu muhabbet ve hediyeye çok sevindi. Zırh gömleğini ve parayı alarak Ġki Cihan GüneĢi Efendimiz(r.a)‟e getirdi. Ġki seçkin ashabının karĢılıklı muhabbetinden ve yardımlaĢmasından pek memnun kalan Efendimiz. Hz. Osman(r.a)‟a dua etti. Onun nazik davranıĢını takdir etti. HZ. FATIMA‟NIN (r.anha) ÇEYĠZĠ Resûl-i Ekrem Efendimiz(s.a.v), o paradan bir miktarını alıp Bilâl(r.a)‟e verdi. Bununla çarĢıdan koku almasını tembih etti. Düğün için gerekli zarûrî ihtiyaçları çeyizleri almak üzere bir miktar daha aldı ve Hz. Ebubekir(r.a)‟e uzattı. Paranın kalan kısmını da müminlerin annesi Ümmü Seleme‟ye (r.anha.) ya emanet olarak gönderdi. Hz. Ebubekir(r.a), Selman(r.a) ve Bilâl (r.a.) yardımcıları birlikte çarĢıya çıkıp çeyizlik eĢyaları ve diğer ihtiyaçları temin ettiler. Çeyiz olarak alınan eĢyalar Ģunlardı: 1 adet kadife yorgan, 1 adet yüzü deri içi lif dolu yastık, 3 adet minder. 2 döĢek, 1 koç postu, 1 adet topraktan yapılmıĢ su testisi, 1 su tulumu, 1 elek, 1 kilim, 2 adet Yemen iĢi, üzerleri gümüĢle iĢlenmiĢ elbise, 2 adet el değirmeni, 1 meĢin su bardağı, 2 adet çanak çömlek, 1 adet hurma yaprağından örülmüĢ sedir. HZ. ALĠ(r.a) ĠLE FATIMA‟NIN (r.anha) DÜĞÜNÜ Ne güzel çeyiz! Ne mütevâzi eĢyalar! Ne sâde hayat! Ne mutluluk! Ne kolay evlilik! Günümüz insanına ne ibretli ders! Gençlerimize ne eĢsiz örnek! Allah'ım cümlemize hisse almayı nasib et! Âmin. Zaman su gibi akıp gidiyor, günler bir bir geçiyordu. Hz. Fâtıma(r.anha)‟nın çeyizleri alınmıĢtı. Düğün hazırlıkları tamamlanmıĢ fakat günü belirlenmemiĢti. Hz. Ali(r.a) ile kardeĢi Akil(r.a) düğün mevzuunda görüĢmek üzere birlikte Resûl-i Ekrem Efendimiz(s.a.v)‟in hanesine geldiler. Kapıda Ümmü Eymen(r.anha)‟e rastladılar ve durumu ona açtılar. O da: “Bu iĢ 229 için bana biraz müsaade edin. Ben size yardımcı olayım. Meseleyi önce Resûlullah(s.a.v) zevcelerine açar ve bir cevap almaya çalıĢırım.” diyerek onları geri döndürdü. Resûlullah(s.a.v)‟ın hizmetinde bulunan dadısı Ümmü Eymen(r.anha) bu meseleyi Ümmü Seleme(r.anha) annemize söyledi. O da Hz. ÂiĢe‟nin (r.anha) evinde toplandıkları bir sırada Peygamber Efendimiz(s.a.v)‟e durumu arz etti ve: “Yâ Resûlallah! Haticetü‟l-Kübrâ hayatta olsaydı bize söz düĢmezdi. O bu iĢi tamamlardı.” diyerek söze baĢladı. Vefakâr Efendimiz(s.a.v), Hz. Hatice annemizin ismini duyunca; “Onun gibi hatun nerde bulunur? Herkes beni yalanlarken o tasdik etti. Bütün malını Ġslâm yoluna sarfetti.” buyurdu. Onun hizmetini ve büyüklüğünü bu vesileyle tekrar duyurdu. Ümmü Seleme(r.anha) annemiz söze devamla: “Ya Resûlallah! Hakîkaten Hatice dediğiniz gibiydi. Cenâb-ı Hak onu ve bizleri Cennet‟te cem eylesin. ġimdi onun kızı Fâtıma‟yı düĢünsek. Amcaoğlun Ali düğünlerinin yapılmasını istiyor. Siz ne buyurursunuz?” dedi. Efendimiz(s.a.v):“Ali bana böyle bir Ģey söylemedi.” buyurdu. Ümmü Seleme(r.anha) annemiz de: “Ya Resûlallah! Ali mahcûbiyetinden, edebinden size söyleyemez.” dedi. Fahr-i Kâinat Efendimiz(s.a.v): “Öyleyse Ali‟yi çağırın.” buyurdular. Ümmü Eymen (r.anha.) koĢup Hz. Ali(r.a)‟yi çağırdı. Mahcubiyetinden sıkılarak huzura giren Hz.Ali (r.a.) bir kenara oturdu. Fahr-i Kâinat Efendimiz(s.a.v): “Yâ Ali düğününüzün olmasını arzu ediyor musun?” buyurdu Hz.Ali (r.a.) de: “Evet” dedi. Bunun üzerine Resûl-i Ekrem Efendimiz(s.a.v): “Fâtıma‟nın çeyizi tamamdır. ĠnĢallah bu vazifede yerine gelecektir.” buyurdu. Ümmü Seleme(r.anha) annemize haber gönderip 10 dirhem istedi. Gelen parayı Hz. Ali(r.a)‟ye uzattı ve: “Ya Ali! Bir miktar hurma, biraz tereyağı biraz da yoğurt al gel” buyurdu. HZ. ALĠ‟NĠN (R.A.) DÜĞÜN YEMEĞĠ 230 Hz. Ali (r.a)sipariĢleri alıp huzura getirdi. Efendimiz hurmaları bir kaba boĢaltıp mübarek elbisesiyle ezdi. Biraz un, yoğurt ve tereyağı ile karıĢtırarak tatlı bir düğün yemeği yaptı. Arapların meĢhur “Hays” adını verdikleri bu yemeği tabaklara koydu. Bu velîme hazırlığından haberdâr olan Sa‟d Ġbn Ubâde (r.a.) katkı olmak üzere derhal bir koyun kesti getirdi. Bir baĢka sahâbî yağ, un v.s. getirdi. Hazırlıklar tamam olunca Efendimiz(s.a.v): “Yâ Ali! Ashab-ı Kiram‟ı davet et! Dostlarını davet et!” buyurdu. O da dıĢarı çıkıp ashâbı davet etti. Gelenler onar onar içeri alınıp sıra ile sofraya oturtuldu. Bu Ģekilde sofralar dolup taĢtı. Gönülleri bereket, rahmet kuĢattı. Hz. Ali(r.a) o gün velîme yemeğinden 700 kiĢinin yediğini nakletmiĢtir. Ġki Cihan GüneĢi Efendimiz(s.a.v), Ümmü Seleme(r.anha) annemizle Ümmü Eymen(r.anha)‟den Fâtıma‟yı (r.anha) giydirip kuĢatmalarını istedi. Bir deve getirilip süslendi. Hz. Fâtıma(r.anha) bindirildi. Yuları Selman-ı Fârisî‟nin (r.a.) eline verildi. Huzur ve neĢe içerisinde Hz. Ali(r.a)‟nin evine getirildi. Böylece kadınlık âleminin hanımefendisi Hz. Fâtıma(r.anha) Ģânına yakıĢan bir sadelik içinde gelin oldu. Bu mesut düğün hicretin 2. yılının Zilhicce ayında yapıldı. PEYGAMBER EFENDĠMĠZ‟ĠN EVLĠLĠK DUASI Ümmü Eymen(r.anha)‟in anlattığına göre Resûl-i Ekrem Efendimiz(s.a.v) kendisi gelinceye kadar Hz. Ali(r.a)‟nin Fâtıma(r.anha)‟nın yanına gerdeğe girmemesini emir buyurmuĢtu. Efendimiz(s.a.v) gelip kapıyı çaldı. Dadısı Ümmü Eymen(r.anha) karĢıladı. Selam verdi. Ġçeri girmek için izin istedi. Ġzin verilince girdi ve: “KardeĢim burada mı?” diye sordu. Ümmü Eymen(r.anha): “Ya Resûlallah! KardeĢin kim?” dedi. Efendimiz(s.a.v) de: “Ali ibni Ebî Tâlib” buyurdu. Dadısı: “Sen kızını onunla nikâhladığına göre o nasıl kardeĢin olur?” dedi. Efendimiz(s.a.v): “Evet! o öyledir.” buyurdu. Yani o benim dinde kardeĢim olur. Fâtıma(r.anha) ile evlenmesinde bir sakınca yoktur dedi. Sonra bir kapla su getirtti. Abdest aldı ve Hz. Ali(r.a)‟yi çağırdı. Abdest suyundan göğsüne iki omuzunun arasına serpti. Sonra Hz. Fâtıma(r.anha)‟ya da aynı Ģekilde davrandı ve: “Allahümme bârik fîmâ ve bârik lehüma fi neslihimâ= Allah‟ım bu evliliği 231 mübarek kıl! Onlara ve nesillerine mübarek kıl.” buyurdu ve: “Ey Allah‟ım! Fâtıma ve zürriyeti hakkında kovulmuĢ Ģeytandan sana sığınırım.” diye duâ etti. Hz. Ali(r.a) için de aynı duâyı tekrar ederek: “Allah‟ın ismi ve bereketiyle gir zevcenin yanına.” buyurdu. Fahr-i Kâinat Efendimiz(s.a.v) evlenecek bir kimseyi tebrik edeceği zaman “Allah bunu senin için mübarek kılsın! Allah‟ın bereketi senin üzerine Olsun! Allah ikinizi hayırda birleĢtirsin!” diye duâ ederdi. “O BENDEN BĠR PARÇADIR” Yeni gelin ve damata bu duâları yaptıktan sonra onların arasındaki muhabbeti kuvvetlendirmek için kızına: "Vallahi Ey Fâtıma! Ben seni, ailemin en hayırlısına nikâhladım! Allah hakkı için erin iyi erdir. Sahâbenin evvelidir. Ġslâm'da büyüğüdür. Ġlim de en derinidir. Ġmamların kadısı, Ġslâm'ın kahramanıdır. Zinhar ona isyan eyleme ve emrine muhalefet etme!" diye nasihatta bulundu. Damadına da: "Ey Ali, Fâtıma'nın hakkına riâyet eyle! Onu hoĢ tut. O benden bir parçadır. Eğer onu üzersen, beni üzmüĢ olursun." buyurdu. Her ikisini de Allah'a emanet ederek oradan ayrıldı. Yeni bir hayat baĢladı. Nurlu bir ocak kuruldu. Ġki Cihan GüneĢi Efendimizin(s.a.v) neslini devam ettirecek bir nur yumağı oluĢtu. Bu mesut evlilikten "seyyid" "Ģerif" unvanlarıyla anılan bahtiyar insanlar dünyaya geldi. Cennet gençlerinin efendileri ve cennet hurîlerinin hanımefendileriyle nurlu nesil devam etti. Seyyidler neslinin kaynağı olan bu aile muhabbet dolu sıcacık bir yuva oldu. Orada sevgi, saygı Ģefkat, merhamet, hizmet, firaset, nezâket ve nezâhet gibi üstün ahlâkî meziyyetler yeĢerdi. Acısıyla tatlısıyla hayatı olduğu gibi kabul eden aile ferdleri, dünyanın sıkıntılarını da birlikte sabır ve rıza ile göğüslediler. Evin içindeki hizmetler Hz. Fâtıma(r.anha)'ya dıĢardaki iĢler de Hz. Ali(r.a)'ye bırakıldı. Ġç ve dıĢ hizmetleri paylaĢma yönüyle onlar bir bütünün iki parçası haline gelmiĢlerdi. Hz. Fâtıma (r. anhâ) yerine göre el değirmeninde arpa öğütüp ekmek yaptı. Yemeğini piĢirip, temizliğini yaptı. Ev iĢleriyle uğraĢtı. Değirmeni çevirmekten avuçlarının içi 232 kabardı. Ama yokluktan, yoksulluktan hiç Ģikâyet etmedi. Zâhidâne bir hayat yaĢayıp kimseye dert yanmadı. Fahr-i Kâinat (s.a.v) Efendimiz damadını ve kızını evliliklerinin ilk altı ayında devamlı sabah namazına çıkarken kapılarının önünde durup: "Ey Muhammed'in ev halkı! Haydi, Namaza!" diye çağırmıĢ ve peĢinden; "Ey Ehl-i Beyt! Allah sizden günah kirini gidermek, sizi tertemiz yapmak ister." meâlindeki Ahzâb sûresi 33. âyetini okumuĢtur. Bir defasında da sabah namazı dönüĢünde damadının evine uğramıĢ ve kızını uykuda bulunca, namazını kılmadı zannederek Ģöyle seslenmiĢti: “Kızım Fâtıma! Muhammed Mustafa'nın kızıyım diye sakın namazı terk edeyim deme. Beni hak peygamber olarak gönderen Allah'a ant olsun ki, beĢ vakit namazı vakti içinde kılmadıkça cennete giremezsin" buyurdu. Resûl-i Ekrem (s.a.v) Efendimiz bir gün kızının hastalandığını duydu ve ziyaretine gitti. Ġmran Ġbni Husayn (r.a.) da yanında idi. Kapıya varınca tıklattı ve selâm verdi. Hz. Fâtıma (r.anhâ) derhal kapıyı açtı ve : "Buyurun babacığım" diyerek içeriye aldı. Sevincinden hastalığını unutmuĢ gibiydi Efendimiz: "Kızım yanımda Ġmrân Ġbni Husayn var baĢını ört!" buyurdu. Hz. Fâtıma (r.anhâ): "Babacığım bundan baĢka örtüm yok. Onunla baĢımı örtsem vücudum açıkta kalıyor." dedi. Fahr-i Kâinat (s.a.v) Efendimiz: "Örtüyü düz olarak değil, değirmi köĢeli olarak ört ki her tarafını kapasın" buyurdu Sonra Ġmran Ġbni Husayn(r.a) da içeri alındı. O da "geçmiĢ olsun" dileğinde bulundu dua ederek izin istedi. Hz. Fâtıma (r.anhâ) böylesine yoksul ve fakirlik içerisinde bir hayat sürdü. Birgün arpa öğütmek için el değirmenini çevirmekten avuçlarının içi kabardı. Bunu Hz. Ali(r.a)'ye göstererek bir çare aramasını arzu etti. Hz. Ali (r.a.) da dilersen Resulullaha(s.a.v)durumu açabilirsin dedi. Medine'ye esirlerin getirildiğini duyan Hz. Fâtıma (r.a) babacığından bir hizmetçi vermesini istedi. Rahmet Peygamberi (s.a.v) Efendimiz kızına: "Ġstediğinden daha hayırlısını size haber vereyim mi?" Cebrâil(a.s)'in bana öğrettiği Ģu kelimeleri her namazın sonunda okursan, hizmetçiden daha iyidir. Bunlar: Otuz üç defa: 233 "Subhânallah" otuz üç defa: "Elhamdülillâh" otuz üç defa da: "Allahü Ekber" demenizdir. Hz. Ali (r.a.) ile Hz. Fâtıma (r.anhâ) arasında kurulan evlilik ümmete ibretler dolu örnek bir yuva oldu. Karı ile koca arasındaki sevgi saygı, samimiyet, hizmet ve güzel geçime en iyi örnek bir yuva. Bu yuvanın fertlerinden birisi üzgün olsa diğeri onun üzüntüsünü gidermek için gayret eder ve evdeki eksikleri görmezden gelerek musâmaha ile karĢılardı. MüĢterek hizmet ve sohbet zeminleri oluĢturularak birbirlerini dinler ve dertleĢirlerdi. Fakat beĢer olarak küçük kırgınlıklar da olmaz değildi. Birgün Resûl-i Ekrem (s.a.v) Efendimiz kızını ziyarete gitmiĢti. Damadını evde göremeyince kızına: "Amcanın oğlu nerede?" diye sordu. Hz. Fatıma(r.anha) da: "Aramızda ufak bir Ģey geçti. O sebeple çıkıp gitti." cevabını verdi. Bunun üzerine Ġki Cihan GüneĢi Efendimiz(s.a.v) dıĢarı çıktı ve Sehl Ġbni Sa'd (r.a.)'a: "Ya Sehl git Ali'ye bak. Nerede ise bana haber ver." buyurdu. Sehl(r.a) doğru mescide koĢtu. Hz. Ali(r.a)'nin orada uyumakta olduğunu gördü. Dönüp geldi ve mescidde yattığı haberini verince Efendimiz(s.a.v) kalktı mescide gitti. Hz. Ali(r.a) toprak üzerine uzanmıĢ uyuya kalmıĢtı. Rahmet Peygamberi Efendimiz(s.a.v) damadını bu vaziyette görünce mübarek elleriyle yüzündeki tozları sildi. Üstü baĢı toprak olduğu için "Ey Ebû Tûrâb kalk!" diye seslendi Ġki Cihan GüneĢi Efendimizin(s.a.v) sesini duyan Hz. Ali(r.a) derhal ayağa kalktı. Üstü baĢı toz toprak içinde olmuĢtu. Fahr-i Kâinat (s.a.v) Efendimiz elbisesini temizlemeğe yardım etti ve elinden tutarak evine götürdü. Ne engin merhamet!.. Ne derin Ģefkat! Ne yüce muhabbet! Allah'ım bizlere de bu üstün ahlâktan hisseler nasib et! Âmin. Bir defasında Hz. Ali(r.a) ile Hz. Fâtıma(r.anha)validemiz karĢılıklı sohbet ediyorlardı. Birbirlerine iltifatlarda bulunuyor ve: "Hangimiz Allah'ın Rasûlü'ne daha sevgilidir? Kızı mı? Damadı mı?" diye konuĢuyorlar ve tatlı tatlı gülüyorlardı. Tam bu sırada Resûl-i Ekrem (s.a.v) yanlarına çıkageldi. Onları neĢeli görünce pek sevindi. Babasına çok düĢkün olan Hz. Fâtıma (r.anhâ) gülümseyerek: 234 "Babacığım. Ali ile sizin yanınızda hangimizin daha sevimli olduğumuz üzerinde konuĢuyorduk." dedi. Bunun üzerine Rahmet Peygamberi Efendimiz(s.a.v) hem kızına hem de damadına beslediği derin sevgiyi Ģöyle ifade etti: "Kızım sen, babanın evlâdına olan tabii sevgisinden dolayı bana Ali'den daha sevgilisin. Fakat Ali de benim gözümde senden daha kıymetli ve daha çok izzet sahibidir." buyurdu. Her ikisini de değiĢik yönlerden sevdiğini duyurdu. Her fırsatta Onların aralarındaki muhabbetin artmasına gayret etti. Hz. Ali (r.a.) ilim Ģehrinin kapısı, harb meydanlarının korkusuz arslanı, âlim, mücâhid bir yiğit! Hz. Fâtıma(r.anha)'da Rasûlullah(s.a.v)'ın ciğerpâresi, pırlantası ve nur parçası, kendi dünyasının hanımefendisi bir bahtiyar! Hz. ÂiĢe (r.anhâ) annemizin bildirdiğine göre insanlardan Rasûlullah (s.a.v)'e en sevgili olan Hz. Fâtıma(r.anha) idi. Ġçeri girdiğinde Efendimiz(s.a.v) ayağa kalkar ve yerine oturturdu. Bir sefere çıkarken veya seferden döndüklerinde önce mescide girer, iki rekât namaz kılar ve sonra sevgili kızına uğrardı. Onunla bir müddet sohbet ederdi. Hz. Fâtıma (r.anhâ) da babacısını çok seviyordu. Onu gölge gibi takib etmek istiyordu. Uhud savaĢında babasının yaralandığını duyunca bütün tehlikeleri göze alarak yanına vardı. Yanağına doğru akan kanı temizledi ve kül bastırarak durdurdu. Yarasını tedavi etmeye çalıĢtı. Hz. Ali (r.a.) ile Hz. Fâtıma (r.anhâ)'nın dünya evleri üstün ahlâkî meziyyetlerle donatılmıĢtı. Nurlu Neslin devamını sağlayan, bu evlilikte iltifat, saygı, edeb, iffet ve kıymet bilme önde gelen meziyetlerdendi. Birbirlerinin fikir ve düĢüncesine çok değer verirlerdi. GörüĢ ayrılığı olsa dahi müĢterek bir noktada birleĢirlerdi. Dâvâ Ģuûruna sahib, samimi, sıcak bir aile kurmuĢlardı. Bir muhabbet ocağı olmuĢtu onların birlikteliği. Öylesine bir muhabbetle birbirine bağlanmıĢlardı ki, gel-geç sevdalar onlara tesir edemedi. Ebedî hayatı kazanmak ve Allah'ın rızasına erebilmek onlar için her Ģeyden önce gelirdi. Kendileri yemez, ihtiyaç sahiplerine yedirirlerdi. Kapısına 235 gelen fakiri reddetmezlerdi. Kendileri muhtaç oldukları halde baĢkalarına verirlerdi. Onların bu güzelliklerini, cömertliklerini ve îsâr halindeki davranıĢlarını Allah‟u Teâlâ Kitâb-ı Kerîminde övmüĢtü. ġöyle ki: "Hz. Ali ile Hz. Fâtıma'nın nâfile oruç tuttukları bir akşam vakti kapılarına bir fakir gelir. "Allah için" diyerek bir şeyler ister. Onlar da kendileri için hazırladıkları iftarlıkları olduğu gibi fakire verirler. Peş peşe üç gün aynı vakitte akşam ezanı okunacağı zaman değişik kılık ve kıyafette yoksul, garib birileri kapılarına gelir; "Allah için" diyerek dilekte bulunur. Hz. Ali ile Hz. Fâtıma (r.anhûm) birlike hazırladıkları iftarlıkları olduğu gibi bu yabancı garib kimseye verirler. Kendileri üç gün birşey yemeden peş peşe su ile oruç tutarlar. Onların bu güzel hali, gönüllerindeki engin infak şuuru Allah‟u Teâlâ'nın hoşuna gider ve şu âyet-i celîle ile methü senâ edilirler. Meâlen:"Ġyiler Ģüphesiz (güzel kokulu ve serin) kâfur katılmıĢ bir kadehten içerler. Bu Allah'ın has kullarının içtikleri ve akıttıkça akıttıkları bir pınardır. O kullar, Ģiddeti her yere yayılmıĢ olan bir günden korkarak verdikleri sözü yerine getirirler. Onlar, kendi canları çekmesine rağmen yemeği yoksula, yetime ve esire yedirirler. Biz sizi Allah rızası için doyuruyoruz; sizden ne bir karĢılık ne bir teĢekkür bekliyoruz. Biz çetin ve belalı bir günde Rabbimizden (O'nun azabına uğramaktan) korkarız." (derler)" (Ġnsan Sûresi; 5 - 10) Vahiy tamamlandığında Ġki Cihan GüneĢi Efendimiz bu müjdeyi kızına ve damadına bildirdi. Her ikisi de sevinçlerinden üç günlük açlığın verdiği sıkıntıyı bir anda unutuverdiler. Kıyamete kadar okunacak bir kitapta övülmek ne büyük bir mükâfattı. Hz. Fâtıma (r.anhâ) vahyin beĢiği sevgili babacığının sohbetlerinden çok istifade etmiĢti. Rasûlullah (s.a.v)'in terbiyesinde yetiĢtiği için onun feyziyle gönlünü doldurmuĢ, ilim, edeb, hayâ gibi üstün ahlâkî meziyyetlerle kendini yetiĢtirmiĢti. Bir gün Resûl-i Ekrem (s.a.v) Efendimiz Hz. Ali(r.a)'ye: "Ya Ali, Allah‟u Teâlâ'yı sever misin?" diye sordu. O da: "Evet! Ya Rasûlallah severim." dedi. Efendimiz: "O'nun Rasûlünü de sever misin?" dedi. Hz. Ali(r.a) heyecanlanarak: "Evet yâ Rasûlallah!" dedi. Efendimiz tekrar: 236 "Kızım Fâtıma'yı da sever misin?" diye sordu. Hz. Ali(r.a) hiç tereddüt etmeden. "Evet"dedi Efendimiz: "Hasan ve Hüseyin'i sever misin?" dedi. O da: "Evet ya Resûlallah severim." diye cevap verdi. Resûl-i Ekrem (s.a.v): "Ya Ali, gönül bir tane, sevgi ise dört. Bir kalbe bu kadar sevgi nasıl sığıyor? Buyurdu. Hz Ali(r.a)bu suale bir türlü cevap veremedi. DüĢünceli bir vaziyette evine döndü. Onu düĢünceli ve durgun görünce Hz. Fâtıma (r.anha) üzüldü. Ne olduğunu ve onun zihninden geçirdiklerini öğrenebilmek için Ģefkatle: "Ya Ali sizi durgun görüyorum. Üzücü bir Ģey mi oldu diye söze girdi ve; Eğer bu dünya ile ilgili ise kederlenmeğe değmez. Ahiret ile ilgili bir husus ise nedir sizi üzen Ģey?" dedi. Muhterem eĢinin sorusunu cevapsız bırakmak istemeyen Hz. Ali (r.a.) baĢından geçen olayı anlattı ve Efendimizin sorduğu soruya cevap veremediğini söyledi. Hz. Fatıma (r.anhâ) soruyu öğrenince gülümsedi ve "Ya Ali! Babamın yanına var ve bu suâli Ģöyle cevaplandır." diyerek açıklamalarda bulundu. Hz. Ali(r.a) bu izâhatten memnun oldu. Gönlüne hoĢ geldi ve Efendimizin huzuruna koĢtu: "Ya Rasûlallah! Sağ, sol, ön, arka diye insanın yönleri vardır. Kalbin de böyle. Ben Allah'ı aklım ve imanımla, sizi ruhum ve imanımla, Fâtıma'yı, insânî nefsim ile Hasan ve Hüseyin‟i de babalığın tabii icabı ile seviyorum."dedi. Ġki Cihan GüneĢi Efendimiz(s.a.v)bu cevaba tebessüm etti ve: "Ya Ali! Bu sözler ancak Peygamber ağacının dalından alınmıĢ meyvelerdir." buyurdu... Hz. Fâtıma (r.anhâ) çok hassas ve yufka yürekliydi. Kimsenin üzülmesini istemez, acı çekmesine dayanamazdı. Allah Rasûlü (s.a.v)rahatsızlandığı zaman hemen yanına koĢardı. "Vah babacığım!" diyerek üzülürdü. Ġki Cihan GüneĢi Efendimiz(s.a.v) de: "Sabret kızım! Sabır güzeldir!" buyurarak onu teselli ederdi. Bir gün Ģiddetli ateĢler içinde iken etrafındakilere: “Ey insanlar! Siz bana karĢı hiçbir Ģeyle delil bulamazsın! Zira Ben ancak Allah'ın kitabı Kur'an-ı Kerim'in helâl kıldığını helâl, haram kıldığını da haram kıldım. "Ey kızım Fâtıma! Ey halam Safiye! Allah katında makbul olan ameller iĢleyiniz. Yani bana güvenip tembellik etmeyiniz. 237 Çünkü Ben, sizi, Allah'ın azabından kurtaramam!" buyurdu. Ġnsan için ancak çalıĢtığının karĢılığının verileceğini duyurdu. KiĢiyi ancak iman ve amelinin kurtaracağına dikkat çekti. Hastalığı ağırlaĢtıkça ümmetini daha çok düĢünüyor ve onları cehennemin korkunç alevlerinden kurtarmak istiyordu. Yine etrafında bulunanlara: "Namaza... Namaza dikkat... Namaza... Namaza... Devam ediniz!" buyurarak Ġslâm'ın ana direğini iyi muhafaza etmek gerektiğini vurguluyordu. Bana Ġlk KavuĢacak Sensin? Rahmet ve ġefkat Peygamberi Efendimiz(s.a.v) iyice ağırlaĢtığı bir gün kızı Hz. Fâtıma(r.anha)'yı yanı baĢına çağırdı. Babasının ateĢler içinde yandığını gören Hz. Fâtıma(r.anha): "Vah babam, vah Peygamber babam" dedi. Ġçinin yanıklığını bu ifadelerle dile getirdi. Ġki Cihan GüneĢi Efendimiz(s.a.v) biricik kızının baĢını kendine doğru eğip kulağına bir Ģeyler fısıldadı. Hz. Fâtıma(r.anha) ağlamağa baĢladı. Sevgili kızının ellerinden tutarak tekrar kendisine doğru çekti ve yine kulağına bir Ģeyler söyledi. Bu sefer Hz. Fâtıma(r.anha)'nın yüzünde tebessüm belirdi. Üzüntü ile sevinç bir arada yaĢanınca Hz. AiĢe(r.anha) annemiz merak edip Hz. Fatıma(r.anha)'ya sordu. O da Ģimdi söyleyemeyeceğini belirterek özür diledi. Ġki Cihan GüneĢi Efendimiz(s.a.v) sevgili kızına: "Cebrâil aleyhisselâm her sene bana bir kere Kur'an-ı Kerim'i arz ederdi. Bu sene iki kere okudu. Anladığım ecelim yaklaĢmıĢtır..." buyurdu. Hz. Fâtıma(r.anha) hıçkırıklara boğularak ağlamağa baĢladı. Rahmet Peygamberi onu teselli etmek ve sabrını artırabilmek için tekrar ona: "Ehl-i beytimden bana ilk kavuĢacak olan sensin. “buyurdu. Sevgili kızına fazla ayrı kalmayacaklarını duyurarak sabır diledi.(Buhârî, “Feżâʾilü aṣḥâbi‟n-nebî”, 12, “Ġstiʾẕân”, 43; Müslim, “Feżâʾilü‟ṣ-ṣaḥâbe”, 97-99). Hz. Fâtıma (r.anhâ) sevgili babasının ateĢinin yükseldiğini gördükçe adeta kendi kendine eriyordu. Ġçinin yanıklığını, ıstırabını: "Vah babama!.. Vay babamın çektiği ıstıraba..." diyerek dıĢa vuruyordu. Efendimiz de sevgili kızını teselli edebilmek için: "Kızım! Bugünden sonra baban hiç ıstırab çekmeyecektir. Kızım! Sakın 238 ağlama! Ben vefat ettiğim zaman? Ġnnâ Lillâhi ve innâ ileyhi râciûn' de!" buyurdu. Yanık Yüreğin Ağıtları, Rahmet Peygamberinin dâr-ı bekâ'ya uçtuğu zaman elem ve kederini: "Ey Allah'ın davetine koĢan babam! Ey mekânı Firdevs olan babam! Ey ölüm haberini Cebrâil'den alan babam! Ey Rabbine kendisinden daha yakını bulunmayan babam!" ifadeleriyle dile getirdi. Hz. Fâtıma (r.anhâ)'nın acıları bitmeyecek ve yüreğinin ateĢi sönmeyecekti. Sevgili babasından ayrıldığı günden sonra güldüğü hiç görülmemiĢtir. Kabr-i Ģerîfi ilk ziyaret eden Hz. Fâtıma(r.anha) oldu. GözyaĢları içerisinde mezara bakarak bir süre öylece kalakaldı. Sonra sevgili kocası Hz. Ali(r.a)'ye dönerek: "Allah'ın Rasûlü'nün üzerine toprak atmaya gönlünüz nasıl râzı oldu?" dedi. Yüreğinin yanıklığını isyana varmayan ağıtlarıyla Ģöyle dile getirdi: "Üzerime öyle musîbetler döküldü ki, Ģayet onlar gündüzlerin üzerine dökülseydi, kararır da gece olurdu." Hz. Fatıma (r.anhâ) Peygamber babasının kendisine sır olarak söylediği sözlerle teselli bulmağa çalıĢıyordu. BeĢ çocuğu, üçü kız, ikisi erkek etrafında pervane gibi dönüyorlardı. Ama o ilahî kaderin kazâ safhasına çıkacağı zamanı bekliyordu. VEFATI Hz. Fâtıma(r.anha)validemiz, Resûlullah(s.a.v)‟ın vefatından beĢ buçuk ay sonra, hastalanıp yatağa düĢtü. Hicretin on birinci yılı, Ramazan ayına girilmiĢti. Rahatsızlığı Ģiddetlenince çocuklarının dıĢarı çıkarılmasını Hz. Ali(r.a)'den istedi. Ġçeriye anneciğim dediği Ümü Râfi' ile Hz. Esma binti Umeys girdi. Kendisine abdest aldırıp yalnız bırakılmasını istedi. Rabbime duâ ve niyazda bulunmak istiyorum dedi.3 Ramazan 11 (22 Kasım 632) tarihinde Derin bir niyaz halindeyken nazenin bedenini odanın içinde bırakarak 28 yaĢında ruhunu Rabbine teslim eyledi. Hz. Fatıma vefat etmeden önce neleri vasiyet etti? Neden gece? Peygamberimiz‟in (s.a.v) vefatından sonra, Hz. Fatıma(r.anha), ahiret hazırlığını daha ciddi bir Ģekilde yapmaya 239 baĢlamıĢtı. O her haliyle “yolcu” olduğunu belli ediyor ve hazırlığını ebedî âleme göre yapıyordu. Peygamber Efendimiz‟in (s.a.v) vefatının üzerinden beĢbuçuk ay geçmiĢti ki Hz. Fatıma (r.anha) validemiz hastalandı. Halife Hz.Ebû Bekir‟in (r.a) hanımı, büyük sahabe Hz. Esmâ (r.a) ziyaretine gelmiĢti. KonuĢurlarken Hz. Fâtıma annemiz günlerdir kalbini huzursuz eden bir hususu açmak istedi. Hz. Esmâ; “Ya Fâtıma, seni üzen Ģey nedir, söyle de Ebû Bekir(r.a)‟i haberdar edeyim, bir çare bulsun.” dedi. O iffet ve fazilet timsali, o hayâ örneği, o nezahet membaı Hz. Fatıma‟nın (r.anha) son demlerinde kalbini dilhûn eden Ģey elbette mühimdi. Bakınız o peygamber neslinin son çiçeği ne istiyordu: “Ya Esma, beni günlerdir düĢündüren Ģey, vefatımdan sonra üzerine konarak götürüleceğim tabutun Ģeklidir. Çünkü bu tabutlar dümdüz tahtadan ibarettir. Bu tabuta konan cesede, bir kilim örtülmekte ise de, cesede yapıĢan örtü mevtanın vücudunu belli ediyor. Bakanlar cesedin iriliğini, ufaklığını anlıyorlar. Benim cesedimin de namahreme böyle görülmesini istemiyorum. Kalbimi huzursuz eden, Ģimdiden üzüntüsünü çektiğim Ģey budur.” Hz. Fatıma (r.anha) validemizdeki hassasiyete bakınız ki, vefatından sonraki durumu düĢünmektedir. Zaten kefenlenmesine, kefenin üzerine kilim örtülmesine rağmen, o vücudunun ana yapısının belli olmasından rahatsızlık duymaktadır. Hz. Esma (r.anha), Hz. Fâtıma(r.anha)‟nın bu problemine Ģu çözümü getirmiĢti: “Yâ Fâtıma, biz HabeĢistan‟a hicret ettiğimizde, onların cenazelerini taĢıdıkları tabutları gördüm. Dümdüz tahtaların üzerine çatı yapıp, bu çatının üzerine de hasır örtüyorlar ve böylece tabutun içinde bulunan cesedi baĢkaları görmüyor.” Hz. Esma(r.anha), böyle dedikten sonra, eline aldığı ince hurma dallarının iki ucunu yere saplayıp, ortasını yukarı doğru kamburlaĢtırarak, “ĠĢte böyle yapıyorlar.” diye tabutun Ģeklini de gösterdi. Hz. Fâtıma sevinmiĢti. ġöyle dedi: “Bunu çok beğendim, vasiyet ediyorum, beni taĢıyacağınız tabutu böyle yapın ve kefene sarılı cesedimi, bakanların nazarından gizli tutun. Hz. Esma‟ya (ra) su kaynatmasını ister ve gusül abdesti alır. Temiz kıyafetlerini giyer ve yatağını odanın tam ortasına yaptırır. Hz. Esma‟ya sessizce; “Ben 240 Ģimdi öleceğim, beni hiç kimse açmasın ve gasil etmesin. Vasiyetimdir beni kabre gece yerleĢtirin.” der. Çocuklarını yanına ister ve onlara “Sizleri Ģerefli bir babaya teslim ediyorum.” der. YaĢları küçüktür, çocukları ne olduğunu anlayamazlar, onları odadan çıkarttırır. Sağ tarafı üzerine yan bir Ģekilde elini yüzünün altına koyar. Hz. Esma(r.anha) O‟nun dinlendiğini zanneder. Biraz sonra Hz. Fatıma (r.anha) annemize seslenir ama cevap yoktur. Yanına gelir ve Resulûllah‟ın (s.a.v) vefatından sonra ilk defa bu mübarek yüzde hafif bir tebessüm ve buğulu gözlerinde donuk bir bakıĢ görür. Ruhunu teslim ettiğini anlar, ağlayarak O‟nu öper, koklar ve “Resulûllah‟ın (s.a.v) narin çiçeği işte babana kavuştun. Resulûllah‟a (s.a.v) benden selam söyle!” der ve dıĢarı çıkar. Kapıda Hz. Ali(r.a) vardır, Hz. Esma(r.anha)‟yı üzgün görünce sorar, "Ne oldu?" Esma hıçkırıklar içinde: “Resûlullah(s.a.v)‟ın son çiçeği de soldu. Babasına kavuĢtu.” der. Hz. Ali (r.a) içeri girer, odanın ortasında bir nur yumağı yatmaktadır. Hz. Ali (r.a) üzgün ve yıkılmıĢ bir Ģekilde eĢinin yanına varır ve;“Seni ne kadar çok sevmiĢtim.” der ve biricik eĢinin güzel gözlerini kapatır. Muhammed el-Bâkır‟ın belirttiğine göre Hz.Fâtıma(r.anha)‟yı Hz. Ali yıkadı (Zehebî, Aʿlâmü‟n-nübelâʾ, II, 128). Ölümünden sonra vücudunu kimsenin görmemesi için vasiyeti üzerine onu Hz. Ali(r.a) ile Hz. Ebû Bekir(r.a)‟in hanımı Esmâ bint Umeys(r.anha)‟in yıkadığı da zikredilmektedir (a.g.e., II, 129). Hz. Fâtıma (r.anhâ) geride gözü yaĢlı sevgili kocası Hz. Ali ve beĢ çocuk bıraktı. Hasan 8; Hüseyin 7; Ümmü Gülsüm 5; Zeyneb 3; Rukiye 2 yaĢlarındaydı. Üç ablasının ismini, üç kızında yaĢatmak istemiĢti. Kendisi de 28 yaĢlarındaydı. Bir çocuğu da küçükken vefat etmiĢti. Sevgili babasından 18 hadis-i Ģerif rivayet etmiĢti. Hz.Fatıma(r.anha),vasiyeti üzerine cenazesi tabutla taĢınarak, gece Cennetül-Baki Kabristanı'na defnedildi. Peygamber(s.a.v)'in kabrinin yanında Makam kabri vardır. Annemiz‟in cenaze namazını, Hz. Abbâs(r.a) veya zevci Hz. Ali(r.a)‟nin kıldırdığı rivayet edilmektedir. Ġslâm‟da tabuta konarak 241 kabre götürülen ilk kadın cenazesi, Hz. Fâtıma(r.anha)‟nın mübarek naaĢı olmuĢtur. Vasıyyeti üzerine geceleyin Hz. Ali(r.a), Hz. Abbas ile oğlu Fazl tarafından Cennetü'l-Baki'aya defnedildi. Medineliler vefatı ancak sabah öğrenmiĢlerdi. Medine ağlıyor, Medineliler çok üzgün ve hüzünlü. Cenâb-ı Hak'tan Hz. Fâtıma (r.anhâ) annemizin ahlâkından hisseler alabilmeyi ve cümlemizi Ģefaatine nâil eylemesini niyaz ederiz. Âmin. Peygamber(s.a.v)Efendimizin Hz. Fatıma(r.anha)'ya olan sevgisini gösteren önemli bir olay, Mekke'nin fethinden sonra Hz. Ali(r.a)'nin Ebû Cehil'in kızı Cüveyriyye ile evlenmek istemesi veya Ebû Cehil'in yakınlarının kızlarını Hz. Ali(r.a) ile evlendirmek için Rasûl-i Ekrem(s.a.v)'in iznini talep etmeleri üzerine O'nun gösterdiği tepkidir. Bu vesile ile yaptığı konuĢmalarda Hz.Fatıma(r.anha)'nın kendisinin bir parçası olduğunu, onun üzülmesini istemediğini, Rasûlullah(s.a.v)'ın kızı ile Allah düĢmanının kızının bir araya gelemeyeceğini, Cenâb-ı Hakk'ın helal kıldığı bir Ģeyi haram kılmamakla beraber bu evliliğe izin vermeyeceğini, ancak Ali(r.a)'nin Fatıma(r.anha)'yı boĢadıktan sonra bir baĢka kadınla evlenebileceğini söyledi. (Buhârî, “Feżâʾilü aṣḥâbi‟n-nebî”, 16, “Nikâḥ”, 109). Rasûl-i Ekrem(s.a.v)'in bu konudaki hassasiyeti, Hz.Fatıma(r.anha)'nın itidalini koruyamayacağı düĢüncesinden kaynaklanıyordu. (Müslim, “Feżâʾilü‟ṣ-ṣaḥâbe”, 95-96)Diğer taraftan Hz. Peygamber(s.a.v)‟in konuĢmasına baĢlarken öbür damadı Ebu'lAs'ın kendisine verdiği sözde durduğunu belirtmesi, Ebu'l-As'a Zeyneb'in üzerine bir baĢka kadınla evlenmemeyi Ģart koĢtuğunu hatıra getirmekte, aynı Ģekilde Hz. Ali'den de böyle bir söz aldığını, fakat Ali'nin bunu unutmuĢ olabileceğini düĢündürmektedir. Bu olaydan sonra Hz. Ali(r.a),Hz. Fatıma(r.anha)'nın vefatına kadar bir baĢka kadınla evlenmediği gibi cariye de edinmemiĢtir. Rasûl-i Ekrem'in her fırsatta onların evine gelerek ikisinin arasına oturması, hem kızına hem de damadına beslediği derin sevgiyi ifade etmesi onları birbirine bağlamıĢ, hatta zaman zaman her biri Rasûlullah'ın kendisini daha çok 242 sevdiğini ileri sürerek onun gönlündeki müstesna yerlerinden emin olduklarını göstermiĢlerdir. Fatıma da fırsat buldukça babasının yanına gider, O'na hizmet etmekten zevk duyardı. Rasûl-i Ekrem(s.a.v), Hz. Fatıma(r.anha) ile Hz. Ali'(r.a)yi ve çocuktarı Hasan ile Hüseyin(r.anhüma)'i abasının altına alarak, "Allah'ım! Bunlar benim Ehl-i Beytimdir; onları kötülüklerden koru ve kendilerini tertemiz kıl!" diye dua etmiĢtir. Hz. Fatıma(r.anha) ile ilgili önemli hususlardan biri de Rasûlullah'ın neslinin onun çocukları vasıtasıyla devam etmiĢ olmasıdır. Hz. Peygamber‟in vefatının ardından Fâtıma ile Abbas b. Abdülmuttalib Halife Ebû Bekir‟e gelerek Resûlullah‟ın mirasından hisselerini istediler. Bu miras Fedek ve Hayber‟deki hurmalıklarla Medine‟deki bir bahçeden ibaret olup Hz. Peygamber bu arazilerin gelirini amme iĢlerine, yolcularla misafirlere ve kendi ailesine harcamaktaydı. Halife onlara, Resûlullah‟ın peygamberlerin miras bırakmayacağına dair hadisini hatırlatarak onun mirasının söz konusu olamayacağını, fakat ailesinin geçiminin eskiden olduğu gibi yine buraların gelirinden sağlanacağını, kendisinin bu araziyi Hz. Peygamber‟in yaptığı Ģekilde bir mütevelli gibi kullanacağını söyledi. Hz. ÂiĢe ile diğer bazı sahâbîlerin bu hadisi tasdik etmeleri üzerine miras iddiasından vazgeçildi (Buhârî, “Ḫumus”, 1, “Feżâʾilü aṣḥâbi‟nnebî”, 12, “Meġāzî”, 14, 38, “Nafaḳāt”, 3, “Ġʿtiṣâm”, 5; Müslim, “Cihâd”, 51-55). Ancak Hz. Fâtıma(r.anha)validemiz, vefat edinceye kadar onunla bir daha bu konu üzerinde konuĢmadı (Buhârî, “Ferâʾiż”, 3). Bir rivayete göre ise Hz.Ebû Bekir(r.a), Hz. Fâtıma(r.anha)‟yı vefatından bir müddet önce ziyaret ederek gönlünü almıĢtır. (Ġbn Sa„d, VIII, 27; Zehebî, Aʿlâmü‟n-nübelâʾ, II, 121) ÖRNEK BĠR MÜSLÜMANDI Peygamberimiz Hz. Muhammed(s.a.v), Hz. Fatıma(r.anha)‟yı neden bu kadar çok sevmiĢtir? Ġslamiyet‟i çok iyi bilen ve yaĢayan bir insandı. Kıymeti buradandı. Bir evlat olarak Peygamber Efendimizin (s.a.v) peygamberlik tebliğini gönülden kabul etmiĢ, Hz. Nuh(a.s) ın oğlu ve karısı Ġslam‟ı kabul etmemiĢ ti, biliyorsunuz. Oysa peygamberimizin hem eĢleri ve çocukları, hem 243 Ġslamiyet‟i kabul etti hem de ona sonuna kadar destek oldu. Resulullah(s.a.v)Efendimiz, annesiz ve babasız büyümüĢtü. Cenabı Hak, eĢi Hz. Hatice ve çocuklarıyla peygamber efendimizi (s.a.v) destekledi. Ġslamiyet‟in yayılmasında, peygamber Efendimizin (s.a.v) ailesinin çok büyük desteği oldu. Ayrıca Hz. Fatıma(r.anha)validemiz, bütün insanlara örnek bir kadın, örnek bir Müslüman dı. Bir rivayette Selman-ı Farisi(r.a) baĢka bir rivayette ise Bilal-i HabeĢi (r.a) anlatıyor: "Bir gün mescide gitmekte iken Fatıma„nın el değirmeninde un öğüttüğünü gördüm, bu sırada küçük Hüseyin„in ağlama sesi duyuldu. Hz. Fatıma(r.anha)„ya; „Allah Resulü (s.a.v)size yardım edenleri sevdiğini buyurdu„ dedim. Çocuğu mu sakinleĢtirmemi istersiniz dedim yoksa el değirmenini almamı mı?" Fatıma; "Evladımla benim ilgilenmem daha doğru ve iyi olur, zahmet olmazsa siz Ģu unu öğütebilirsiniz." Dedi." Hz. Fatıma(r.anha) annemiz, bütün yoğunluğuna ve meĢakkatli iĢlerine rağmen çocuklarıyla ilgilenmeyi ertelememiĢ, onları baĢından savmaya çalıĢmamıĢtır. Hz. Fatıma(r.anha) annemiz, çocuklara Ģefkat gösteren baĢka sevgi kaynaklarının da bulunmasını arzu etmiĢ ve istemiĢtir. Allah Resulü (s.a.v)in vefatından sonra, bazen çocuklarını severken; "Sizi herkesten çok seven dedeniz Ģimdi nerede?" dediği rivayet edilmektedir. Bu durum sadece annenin değil, baĢkalarının da duygusal bağlarının çocuk üzerinde etkili olduğunu göstermektedir. Hz. Fatıma(r.anha) annemizin bu tavrından, çocuklarını dedelerinden ya da babaannelerinden kaçıran anne-babaların aslında nasıl bir yanlıĢlık içinde oldukları ortaya çıkmaktadır. Çocuklarıyla oyun oynardı Çocuklarla birlikte oyun oynamanın, onların oyunlarını ciddiye alıp onlarla oyun arkadaĢlığı yapmanın çocuğun ruhi geliĢimine yaptığı katkılar yadsınamaz. Bu durum aynı zamanda çocukların becerilerini de artırıp, sağlıklı bir zihin yapılarına sahip olmalarını beraberinde getirecektir. Hz. Fatıma(r.anha) annemizin çocuklarına karĢı yaklaĢımlarından biri de onlara oyun arkadaĢlığı yapmasıdır. Hz. Fatıma(r.anha) annemiz, çocuklarıyla oyun oynarken, bu oyunları 244 sıkıcı bir hale getirmeden eğitim saatleri havasına getirirdi. Oyun esnasında çocuklarına, onların zihinlerini geliĢtirecek sözler söylemeyi ihmal etmezdi. Çocukları arasında ayrım yapmazdı Hz. Fatıma(r.anha) annemizin, kendisinden sonra gelecek olan bütün annelere, çocuk eğitim yöntemiyle iliĢkin öğrettiği en esaslı yaklaĢımlardan biri de çocuklarının arasında adaleti gözetip, ne olursa olsun kesinlikle onlar arasında ayrım yapmamasıdır.Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin(r.anhüma)„in kendi aralarında düzenledikleri yarıĢmalarda, evlatlarından herhangi birini incitecek bir kararda bulunmamaya, onların kalplerini kıracak bir yoruma gitmemeye çok özen gösterirdi. Çocukları çocuk yerine koymazdı Hz. Fatıma(r.anha) annemizin evinde, bugün birçok ailede olanın tersiyle çocuk bile olsalar aile fertlerinin kiĢiliklerine hürmet gösterilir, saygıda kusur edilmezdi. Kısaca Hz. Fatıma annemizin evinde çocuklara saygı gösterilir, aileyle ilgili kararlarda onların görüĢleri alınarak kiĢiliklerinin sağlamlaĢmasına dikkat edilirdi. Birçok konuda henüz küçük yaĢlarda olan Hasan ve Hüseyin„in görüĢlerine baĢvurulur, karakterlerinin güçlü olması ve sorumluluk sahibi olmaları için kendilerine değer verilirdi. Hz. Fatıma„nın çocuklarına yaklaĢımındaki bu incelik, çocukların kiĢiliği sağlam olarak yetiĢmelerinin en önemli basamaklarından biridir. Çocukları dövmezdi Yeni yeni ulaĢılan bilgiler, dayak atmanın ya da sert fiziki cezaların çocuk eğitiminde hiçbir olumlu sonuç doğurmadığını ispatlamıĢtır. Bundan binyıllarca önce Hz. Fatıma annemizin modeline bakıldığında çocukların dövülmesi ve onlara sert fiziki cezaların uygulanmasıyla ilgili hiçbir bilgi bulunmadığı görülecektir. Ayrıca, çocuk eğitimiyle ilgili teĢvik ve ödüllendirme metodunun dayak ve cezadan çok daha etkili olduğu yeterince anlaĢılmıĢtır. Küçük yaĢlarda ibadete teĢvik ederdi Hz. Fatıma(r.anha) annemizin ideal anneliğindeki çocuk eğitim yöntemlerinden birinde de bu hakikat vardır: Hz. Fatıma annemiz, daha çok küçük yaĢlardaki evlatlarında bile ibadet hususunda ısrarcı olmuĢ ve onları ibadetlere yönlendirmiĢtir. Henüz on yaĢına bile basmamıĢ olan çocuklarını gece ibadetine dahi kaldırmıĢ, sabah namazını kaçırmamaları için onları erken yatırmaya özen göstermiĢtir. 245 Hz.Fatıma(r.anha)Validemiz Nasıl Örtünürdü? Yıllardır örtünme üzerine Türkiye'de her türlü tartıĢma yapıldı. Gazetelerde, televizyonlarda ve dergilerde yüzlerce kafadan binlerce farklı ses çıktı. Herkes kendi cephesinden, nasıl olması gerektiğini anlattı durdu. Önce dini simge, ardından siyasi simge dendi. Arapçası olmayan kötü hocalar bile çıkıp, ayetlerden hadislerden kırparak yarım yamalak yorumlar yaptı. Bütün bu tartıĢmalar boyunca, hiç kimse baĢörtüsünü de tesettürü de Müslümanların ağzından dinleme gereği hissetmedi. Ġslami hassasiyetlere sahip hoca efendiler bile sözü, sahibine devredemedi. Tesettür tartıĢmalarını sona erdirecek, herkesin sesini kesmesini sağlayacak en esaslı soru Ģudur; Peygamberimizin(s.a.v) biricik kızı Hz. Fatıma(r.anha) nasıl örtünürdü? Hz. AiĢe(r.anha), tesettürden neyi anlardı? Günlük yaĢama iliĢkin bu farzı en iyi öğrenebileceğimiz yer, Allah Resulünün evinin içidir! Elbette baĢörtüsünün bir tartıĢma nesnesi haline gelmesinin tek sebebi, konuya 'çağdaĢlık' açılımı getirenlerin varlığı oldu. Buna söyleyecek bir sözümüz yok, zira her fırsatta Ġslami/insani değerlere saldırmalarından dolayı zaten onları dinlemiyoruz. Ancak Müslümanlar olarak önümüzde daha sistemli bir sorun var ki o da, tesettür tartıĢıldıkça, kendi üzerlerimizdeki tesettürü de tartıĢılacak hale getirdik. Artık olması gerekenin ne olduğu sorulmadan, herkes kendi yorumuna göre bir karar veriyor ve onu uyguluyor. 'Biraz sizden biraz bizden' dercesine, herkes ortaya bir yol çıkarma uğraĢında. Hakikatin ne olduğunu merak edenler için, sorumuzu tekrarlıyoruz; Hz. Fatıma nasıl örtünürdü? Hz. Fatıma(r.anha)'nın giysisi, Türkiye‟de dindar camianın tüketime dayalı hayat tarzlarını keĢfettikleri, tüketim ideolojisinin baskısını duydukları içinde bulunduğumuz dönemde, Fatıma'nın zühd ve takvasını hatırlamanın, özeleĢtiri ve yenilenmeye yönelik bir katkısı olduğu açık. Fakat Fatıma'yı bugüne taĢımayı tasarladığımız takdirde, ancak bağlamıyla birlikte taĢıyabiliriz ki o zaman da bir "Asr-ı Saadet" taĢıması yapmamız gerekir. Normal olarak böyle bir taĢımayı, kıyaslama yoluyla bile olsa gerçekleĢtiriyor olmamız beklenir gündelik hayatımızda. Gerçi böyle bir taĢımanın ilkesel bir açıklama çabası olabileceğinin altını çizmek gerekiyor. Aksi takdirde Fatıma'nın tek 246 baĢına günümüz dünyasının hangi Müslüman toplumuna taĢınacağı bile bir sorun olarak karĢımıza çıkardı. Hz. Fatıma(r.anha)'yı örnek alarak bugün nasıl bir hayat sürdürebiliriz, Geçen zaman içinde örnekliği aĢınmamıĢ bir hayat tarzından evrensel ve ezeli/ebedi ilkeler çıkarılabilir de....Elimize ulaĢan rivayetleri dikkatle incelediğimizde, tarihin süzmeleri ya da eklemelerini de hesaba katarak,Hz. Fatıma(r.anha)'yı daha yakından tanımayı sağlayacak Ģu özellikleri ayırt ediyoruz: Özgüven ya da karakter sağlamlığı *Sadakat *Hakikat arayıĢı *Sadelik ve tevazu *Kendine özgü bir dile sahip olmak *Cömertlik *Ġçsel iffet, takva örtüsü. Bu Ģıklar arasında, Hz. Fatıma(r.anha)'nın bugün yaĢıyor olsaydı nasıl bir giyim ve hayat tarzına sahip olacağını anlamamıza yardım edeceğini düĢündüğüm ikisinin üzerinde durmak istiyorum: Sadelik ve tevazu... Hz. Peygamber(s.a.v) kızı Fatıma(r.anha) bulunduğu mekâna geldiğinde ayağa kalkarak onu karĢılar, ellerinden öpermiĢ. Bu sevgi ve özen, Peygamber'in kızı Fatıma ve damadı Ali'nin çevrelerindeki insanlara, mesela Ehli Suffe'de barınan ve eğitim gören yoksul müminlere göre daha fazla imkânları bulunan bir hayata sahip olmalarının bir gerekçesine dönüĢmemiĢtir hiç. Bir peygamber kızı olmak, padiĢah kızı olmakla aynı Ģey değildir. Yine de peygamber evlatlarının her zaman büyük hayat sınavını baĢarıyla vermiĢ oldukları da söylenemez. Fatıma'nın babasının iftihar etmesine yol açan sağlam bir karakteri olduğunu gösteren sayısız rivayet var. '80'li yılların baĢlarında, Fatıma'nın zühdünü ve takvasını anlatan hadisleri hayranlık ve ibretle okurduk. Çeyizler Fatıma'nın çeyiziyle, iradeler Fatıma'nın iradesiyle kıyaslanırdı. Fatıma sıradan bir kadın gibi giysi, mücevher ve eĢya talebinde bulunmamalı, Suffe'deki Müslümanlar açlıktan iki büklüm durumdayken, babasından kendisine bir yardımcı tahsis etmesini talep etmemeliydi. Kendisini zayıf düĢmüĢ hisseden Fatıma, babasının evindeki ocakta üç gün boyunca ateĢ yanmadığını hatırlamalı ve bünyesini duayla güçlendirmeliydi. Bu tür bir hayat görüĢünü üstlenmedeki titizliği nedeniyle iĢte, bazen öyle olurdu ki Fatıma, üzerindeki giysiyi yatmadan önce yıkamak zorunda kalırdı, ikinci birine sahip olmadığı için. O, Fatıma'ydı; Hz.Muhammed(s.a.v)'in 'hüzünlü senelerinin dert ortağı, ilk tebliğ yıllarının küçük ama dirençli yardımcısı... 247 Ġçsel iffet, takva örtüsü; Tesettür sadece örtünmek demek değildir. Nitekim Kur'an'da iĢaret edilen "takva örtüsü", bu olgunun önce yüreklerde gerçekleĢmesi gerektiğini gösterir. Evden çıkmadan önce ayna karĢısında saatler harcamayı gerektiren bir 'kapanma' olmamalıdır, Fatıma'nın tesettürü. Fakat bu Fatıma'nın özensiz ve bakımsız olduğu anlamına da gelmeyecektir sanırım. Çünkü sonuçta o "Babasının Kızı" olarak da tanınır ve Peygamberimiz de bilindiği üzere, kendine itina eden bir kiĢiliğe sahipti, doğal olarak öyleydi. Örtünme emri bütün Müslüman kadınları gibi Peygamberimizin eĢleri ve kızları tarafından da titizlikle uygulanmıĢtır. Fatıma annemiz, hayâsı ve edebi gereği babasına karĢı da örtünen, örtünmek için heyecan duyan bir insandır. Evinden dıĢarı çıktığında örtülü olmasına rağmen sahabe, Fatıma annemizi yolda gördüğünde onu hemen tanır "Bu Efendimizin kızı Fatıma'dır" derdi. Çünkü yürüyüĢ ile o, babasını hatırlatırdı, aynı babası -Efendimiz- gibi yürürdü. Allah ondan razı olsun ve bizi ona cennette komĢu kılsın. Ebu Davud'da geçen bir hadise göre, bir gün Hz. Ebubekir(r.a)'in kızı, Esma(r.anha), ince bir elbise ile Resulullah(s.a.v)'ın huzuruna girmiĢti. Efendimiz(s.a.v), ondan yüz çevirdi Ģöyle buyurdu; "Ey Esma! ġüphesiz kadın ergenlik çağına ulaĢınca, onun Ģu ve Ģu yerlerinden baĢkasının görünmesi uygun değildir" Hz. AiĢe(r.anha)validemizin belirttiğine göre, Peygamberimiz(s.a.v) bunu söylerken yüzüne ve ellerine iĢaret etmiĢti.” Bir gün, Hz. AiĢe(r.anha) validemizin huzuruna, duasını almak için bir gelin getirilmiĢti. Gelinin ince bir baĢörtüsü vardı. Bunun üzerine Hz. AiĢe(r.anha) validemiz Ģöyle dedi; "Nur suresine inanan bir kadın böyle örtünmez" Hz. Fatıma(r.anha)'yı tanımak, yanlıĢ uygulamaları düzeltmek için gereklidir. Müslüman kadını en iyi anlatmak, Ġslâm'ın mesajının yeni duyurulduğu devir içindeki en sağlam, tutarlı ve vahiy kaynağına en yakın kimseyle, Peygamber(s.a.v) ile adeta özdeĢleĢmiĢ bir kadın ile mümkündür. Peygamber‟in soyunun mirasçısı kılınan ve O'na 'soyu kesik' diyenlere bir cevap olarak, kendisi vasıtasıyla Peygamber soyunun ebediyete kadar sürdürülmesinin sağladığı Hz. Fatıma(r.anha)'yı anlatmak, aynı zamanda kadın hakları açısından inanılmayacak baĢarılar göstererek, koskoca bir devrim gerçekleĢtiren 248 ve cahili düĢüncenin egemenliğine, bir tokat atarak kadını saygın bir konuma getiren Ġslâm'ın, kadını ne denli yüceleĢtirdiğinin ve onu çirkin ele alıĢlardan koruduğunun destanını anlatmak demektir. Kaynaklarda Hz. Fâtıma(r.anha)‟ya nisbet edilen bazı Ģiirler ve beyitler bulunmakta (meselâ bk. Ġbn Seyyidünnâs, s. 358; Ali Fehmi Câbic, s. 126, 128), bunları Hz. Peygamber‟in vefatından sonra söylediği belirtilmektedir. Türk edebiyatında Hz. Fatıma eĢine, evine ve çocuklarına bağlı, onlara hizmet eden, becerikli, sabırlı, güzel ahlaklı örnek bir Müslüman hanım olarak tasvir edilir. Hz. Fatıma, Rasûl-i Ekrem'in hayatını anlatan manzum ve mensur siyerlerde O'nun daima en yakınında bulunan, özellikle kız çocuklarına değer vermeyen Arap toplumunda bu kötü âdetin ortadan kaldırılmasını sağlayan değeri dolayısıyla en sevgili çocuğu olarak anılmıĢtır. Hz. Peygamber‟in neslini devam ettirmesi, onun en sevdiği kızı ve Ehl-i Beytin beĢ rüknünden biri olması dolayısıyla Hz. Fatıma'nın Rasûl-i Ekrem'in hayatında önemli bir yeri vardır. Bu sebeple Hz. Peygamber ve Ehl-i Beytinden bahseden birçok manzum ve mensur eserde Fatıma'nın adı ve vasıfları sık sık anıldığı gibi az sayıda da olsa onun bazı edebî eserlere konu teĢkil ettiği de görülmektedir. Hz. Fatıma'dan bahseden eserleri Türk edebiyatının klasik metinleriyle tekke ve halk edebiyatına ait parçalar, folklorik ürünler ve Türk halk inançlarında yer alanlar olmak üzere gruplandırmak mümkündür. Bu eserlerde Fatıma eĢine, evine ve çocuklarına bağlı, onlara hizmet eden, becerikli, sabırlı, güzel ahlaklı örnek bir Müslüman hanım olarak tasvir edilir. Bu tür metinlerde isminin Türk halk ağzında aldığı Fatıma veya Fadime Ģekilleri yanında Fatma Ana, ayrıca beyaz tenli olması sebebiyle Zehra (Fatımatü'z-Zehra), iffetli oluĢundan dolayı Betül, bir hadiste cennetteki en faziletli dört kadından biri diye tanıtıldığı için "cennet hatunu", kıyamette kendisinden Ģefaat beklendiği için de "kıyamet hatunu" ve "seyyidetü'n-nisâ" unvanlarıyla anılmaktadır. BaĢta Süleyman Çelebi'nin Vesiletü'n-Necat'ı olmak üzere birçok mevlid metninde, bilhassa vefat bahri içinde Hz. Fatıma'dan bahsedildiği görülmektedir. Bu bölümlerde daha çok Rasûlullah'ın hastalanması, vefat edeceğini bildirmesi, Azrail'in O'nun ruhunu kabzetmeye geldiğinde Fatıma'nın onu karĢılaması, vefatından sonra 249 üzüntüsünü bir ağıt halinde dile getirmesi söz konusu edilmektedir. Ayrıca mevlidlerin genellikle matbu nüshalarında vefat bahrinin sonunda "Vefâtü Fatımate'z-Zehra radiyallâhü anhâ" veya "Ahvâl-i Fatıma" baĢlıklı müstakil bir bölüm yer almaktadır. Hz. Fatıma'nın edebî metinlerde yer almasına vesile olan diğer bir özelliği de Hz. Ali'nin eĢi olmasıdır. Dinî-tasavvufi konularda eser yazan pek çok müellifin yanında özellikle Alevi, BektaĢi Ģairlerin Ģiirlerinde Hz. Fatıma'nın bu yönüyle söz konusu edildiği görülmektedir. Kul himmetin, "Gül kokusu Muhammed'in teridir Ah ettikçe karlı dağlar eritir Hatice Fatıma Hakk'ın yâridir Onun katarından ayırma bizi" dörtlüğü ile, Edib Harâbî'nin, "Naciye fakire kemter bacıdır Muhammed Ali'ye kuldur nâcidir Cümle erenlerin başı tacıdır İşte Fatımatü'z-Zehra'mız vardır" Dörtlüğü buna örnek teĢkil eder. Ayrıca Hasan ile Hüseyin'in anneleri olması dolayısıyla özellikle Kerbela vakası üzerine yazılan maktel ve mersiyelerle Ehl-i Beyt sevgisini iĢleyen diğer edebî ürünlerde Hz. Fatıma ile ilgili fasıllara, beyit, kıta ve mesnevilere daha çok rastlanmaktadır. Mesela türünün en tanınmıĢ makteli olan Fuzulî'nin Hadîkatus-süadâ adlı eserinin dördüncü bölümü Hz. Fatıma'ya ayrılmıĢtır. Burada onun hayat hikâyesi yer yer manzum parçalar eklenerek ana hatlarıyla anlatılır. Muharrem ayında dergâhlarda okunan mersiye ve ilahilerde de Hz. Fatıma çeĢitli vasıflarıyla yer almıĢtır. Yunus Emre'ye atfedilen "Kerbelâ'nın yazıları Şehid düşmüş bâzıları Fatma Ana kuzuları Hasan ile Hüseyin'dir Kerbelâ'da eli bağlı Âşıkların kalbi dağlı Fatma Ana ciğer dağlı Hasan ile Hüseyin'dir" 250 Mısralarının yer aldığı hicaz ilahi bunlardan biridir. BektaĢi dergâhlarında mürĢidin postunun sağında Hz. Fatıma'yı temsil eden bir ocak bulunur. Niyazlar önce mürĢide, on iki imama ve Hz. Fatıma'ya, sonra da diğer makamlara yapılır. Bütün nikâh dualarında yer aldığı gibi BektaĢi tekkelerinde yapılan evlenme törenlerinde de gençlere mürĢid önünde yapılan duada, "Bu gençlerin evliliği Fatma Ana'mızla Hz. Ali'nin evliliği gibi mutlu olsun!" temennisi tekrar edilir. Yine BektaĢi-Alevi edebiyatında çeĢitli renk ve kokuların Ehl-i Beytten birini sembolize ettiği inancı vardır. Buna göre siyah renk ve nar kokusu Hz. Fatıma'yı temsil eder. Dede Korkut hikâyelerinde üstün ahlaklı kadınlardan söz edilirken bunların Hz. AiĢe(r.anha) ve Hz. Fatıma(r.anha)'nın soyundan geldikleri söylenir. Türk kültüründe Hz. Fatıma(r.anha) önemli bir yeri vardır. Anadolu'da kadınlar Fatma (Fadime) Ana dedikleri Hz. Fatıma'yı uğur ve bereketin timsali saymıĢlardır. Anadolu'nun birçok yöresinde ocak duvarları sıvanır veya boyanırken is ile el iĢareti basılır. Uğur ve bereket getirsin diye basılan bu el "Fatıma Ana eli"dir. "Pençe-i Âl-i abâ" adı verilen elin baĢparmağı Hz. Peygamber'i, iĢaret parmağı Ali'yi, orta parmağı Fatıma'yı, yüzük parmağı Hasan'ı, serçe parmağı Hüseyin'i temsil eder. Bu bakımdan Âl-i abâ'nın zikredildiği birçok manzumede Hz. Fatıma da söz konusu edilir. Anadolu'da hanımlar yoğurt mayalarken, turĢu kurarken, hamur yoğururken, evin geçimi iyi olsun diye ocağa Ģeker atarken, hasta olan kimsenin sırtını sıvazlarken, "El benim elim değil Fatıma Ana'nın eli" diyerek baĢlar ve bitirirler. Bu motifte bir bakıma Pençe-i Âl-i abâ'dan Ģifa beklendiği görülmektedir. Diğer bir halk inancına göre de Fatma Ana külde ekmek piĢirdiğinden bilhassa yaĢlı kadınlar külü yere dökmez ve üzerine basmazlar. Örgü ve dantel gibi el iĢlerine baĢlayan hanımlara yanındakiler, "Kolay gelsin, altın taĢ olsun, elin kuĢ olsun; Hızır yoldaĢın, Fatma Ana komĢun olsun" derler. Türk halkı iyi komĢuları için, "Allah seni ahirette Fatma Ana'mıza komĢu etsin" temennisinde bulunur. Ebe doğum yapan kadının sırtını sıvazlarken de, "El benim elim değil Fatma Ana'nın eli" diyerek doğumun kolay olacağına inandığını 251 belirtir ve hastaya telkinde bulunur. Ayrıca doğum esnasında kadınlara "Fatıma Ana eli" (anastatika hierochuntica) denilen bir bitki kaynatılıp suyu içirilir. Bu sebeple Anadolu'da bulunmayan ve özellikle çölde yetiĢen bu bitki hacdan dönenler tarafından getirilir, kıymetli bir hediye olarak hamile kadınlara verilirdi. Bazı yörelerde yeni doğan kız çocuklarına göbek adı olarak Fatıma adının verildiği de bilinmektedir. Hat sanatında Ehl-i Beyt mensuplarının adlarını ihtiva eden çeĢitli istiflerle bazı tekke ve camilerdeki Hulefa-yi RaĢidîn isimleri yanında Hz. Fatıma'nın adı, Hasan ve Hüseyin ile birlikte umumiyetle celî-sülüs hattıyla levhalar halinde yazılmıĢtır. BĠBLĠYOGRAFYA Wensinck, el-Muʿcem, VIII, 219-220, 241.Miftâḥu künûzi‟s-sünne, Beyrut 1403/1983, s. 378-379.Müsned, I, 93, 98, 104, 108, 118, 293; VI, 282-283.Buhârî, “Vuḍûʾ”, 69, “Ġusül”, 21, “Ṣalât”, 4, “Hibe”, 27, “Feżâʾilü aṣḥâbi‟n-nebî”, 9, 12, 16, 29, “Ḫumus”, 1, “Meġāzî”, 14, 38, 83, “Nikâḥ”, 109, “Nafaḳāt”, 3, 6-7, “Edeb”, 113, “Ġstiʾẕân”, 40, 43, “Daʿavât”, 11, “Ferâʾiż”, 3, “Ġʿtiṣâm”, 5.Müslim, “Cihâd”, 51-55, 101, 107- 110, “Feżâʾilü‟ṣ-ṣaḥâbe”, 61, 93-99.Ebû Dâvûd, “Edeb”, 143, 144, “Tereccül”, 21.Tirmizî, “Siyer”, 44, “Menâḳıb”, 60.Vâkıdî, el-Meġāzî, I, 249-250, ayrıca bk. Ġndeks.Ġbn Sa„d, eṭ-Ṭabaḳāt, I, 357-358; VIII, 19-30.Ġbn ġebbe, Târîḫu‟l-Medîneti‟l-münevvere, s. 105-110, 196-202.Ġbn Ebû ġeybe, el-Muṣannef (nĢr. Kemâl Yûsuf el-Hût), Beyrut 1409/1989, VII, 432.Ġbn Kuteybe (UkkâĢe), s. 142-143, 158, 210, 211.Belâzürî, Fütûḥ (Rıdvân), s. 75.Ġbn Rüstem et-Taberî, Delâʾilü‟limâme, Beyrut 1408/1988, s. 5-58.Taberî, Târîḫ, II, 410, 486, 533, 537; III, 207-208, 240, ayrıca bk. Ġndeks.Dûlâbî, eẕ-Ẕürriyyetü‟ṭ-ṭâhire (nĢr. Seyyid M. Cevâd el-Hüseynî el-Celâlî), Beyrut 1408/1988, s. 89-98, 149.Küleynî, elUṣûl mine‟l-Kâfî, I, 238-242.Hâkim, el-Müstedrek, II, 593-594; III, 151- 163.ġeyh Müfîd, el-Ġḫtiṣâṣ, Beyrut 1402/1982, s. 210-212.Ebû Nuaym, Ḥilye, II, 39-43.Ġbn Abdülber, el-Ġstîʿâb, IV, 373-381.Ġbn ġehrâĢûb, Menâḳıbü âli Ebî Ṭâlib, Beyrut 1405/1985, III, 318-366.Ġbnü‟lEsîr, Üsdü‟l-ġābe, VII, 220-226.el-Kâmil, II, 293.Beyzâvî, Envârü‟ttenzîl (Mecmûʿa mine‟t-tefâsîr içinde), Beyrut 1314, I, 510-511.el âzin, Lübâbü‟t-teʾvîl (Mecmûʿa mine‟t-tefâsîr içinde), Beyrut 1314, I, 510- 511.Ġbn Seyyidünnâs, Mineḥu‟l-midaḥ (nĢr. Ġffet Visâl Hamza), DımaĢk 1407/1987, s. 355-358.Ġbn Kesîr, Tefsîrü‟l-Ḳurʾân, II, 43- 44.Zehebî, Aʿlâmü‟n-nübelâʾ, II, 118-134.Târîḫu‟l-Ġslâm: ʿAhdü‟lḫulefâʾi‟r-râĢidîn, s. 21-27, 43-48.Heysemî, Mecmaʿu‟z-zevâʾid, IX, 201- 212.Ġbn Hacer, el-Ġṣâbe (Bicâvî), VI, 243; VII, 648; VIII, 53-60.Tehẕîbü‟t- 252 Tehẕîb, XII, 440-442.Fetḥu‟l-bârî, VII, 107-108.Semhûdî, Vefâʾü‟l-vefâʾ, I, 330-334.Hazrecî, Ḫulâṣatü Teẕhîb, s. 494.Müttakī el-Hindî, Kenzü‟lʿummâl, XIII, 674-687.ġâmî, Sübülü‟l-hüdâʾ ve‟r-reĢâd fî sîreti ḫayri‟lʿibâd, Kahire 1411/1990, VI, 640-650.ġevkânî, Derrü‟s-seḥâbe, s. 273-279, 603.Mir‟âtü‟l-Haremeyn: Mir‟ât-ı Medîne, II, 466-467, 976-979.Ali Fehmi Câbic, Ḥüsnü‟ṣ-ṣıḥâbe fî Ģerḥi eĢʿâri‟ṣ-ṣaḥâbe, Ġstanbul 1324, s. 125- 128.Hacı [Mehmet] Cemal Öğüt, Fâtımatü‟z-Zehrâ, Ġstanbul 1359/1940.Abdülhüseyin b. ġerefeddin el-Mûsevî, el-Kelimetü‟l-ġarrâʾ fî tafḍîli‟z-Zehrâʾ, Necef, ts. (Dârü‟n-Nu„mân).Sââtî, el-Fetḥu‟r-rabbânî, XXII, 92-97.M. YaĢar Kandemir, Mevzû Hadisler, Ankara 1991, s. 185- 186.M. Tâhir Âl-i ġübbeyr el-Hâkānî, ġerḥu Ḫuṭbeti‟ṣ-Ṣıddîḳa Fâṭımâtü‟zZehrâʾ, Kum 1412.Ġbrâhim Emînî, Örnek Ġslâm Kadını Hz. Fâtıma (trc. Fahrettin Altan – Seyyid Seccâd Hüseynî), Kum 1412/1992.Jane Dammen McAuliffe, “Chosen of All Women: Mary and Fātıma in Qur‟ānic Exegesis”, Islamochristiana, VII, Roma 1981, s. 19-28.Abdülcebbâr erRifâî, “Muʿcemü mâ kütibe ʿan Fâṭımati‟z-Zehrâʾ”, Türâs̱ünâ, IV/14, Kum 1409, s. 57-104.Kasım Kufralı, “Fâtıma”, ĠA, IV, 518-521.L. Veccia Vaglieri, “Fāṭıma”, EI2 (Fr.), II, 861-870. 253 HZ.AĠġE(R.ANHA) (D.M.614- Mekke. V.H.17 Ramazan 58.M.678.Medine) Peygamber Efendimiz(s.a.v)‟in eĢi, Müminlerin annesi, Hz. Ebû Bekir Sıddık(r.a)‟in kızı. Ashabın en fakihlerinden, hayâ timsali. HZ. AĠġE(r.anha)Validemiz. Bi‟setin 4. yılında M.614yılında,Hicret'ten dokuz veya on sene önce Mekke-i Mükerreme'de dogdu. Annesi Ümmi Rûmân binti Âmir ibn Umeyr‟dir. Babası Hz. Ebû Bekir‟in “es-Sıddîk”(r.a) lakabıyla tanınması dolayısıyla “AiĢe es-Sıddîka”, Hz. Peygamber‟in hanımı olma Ģerefine nail olması dolayısıyla da “ümmü‟l-müminîn” (müminlerin annesi) diye anılmıĢtır. Hz. Âise(r.anha) çok küçük yasta Müslüman olmustur. Hiç puta tapmamıĢtır. Hicretten sonra,17 Ramazan 58.M.678, tarihinde vitir namazını kıldıktan sonra altmıĢ beĢ yaĢında vefat etti, namazını Ebû Hüreyre(r.a) kıldırdı ve Medinede Cennet‟ül-Baki‟ mezarlığına defnedildi. Hz. AiĢe(r.anha) Peygamber-(s.a.v)Efendimizin eĢi, Hicrette mağara arkadaĢı Ebu Bekir(r.a)‟in kızı, Ümmet‟in annesi, haya sahibi ve Ġslâm kadınlarının nasıl âbide, zahide ve mücahide olunacağını bizzat Ģahsında gördüğü “üsve-i hasene”dir. Hem çok zeki, hem de çok güçlü bir hafızaya sahipti. Erken yaĢta Ġslâm külliyesinin ana binası 254 Peygamber(s.a.v) evine dâhil oldu, orada yetiĢti, hayatı orada tanıdı. Çok defa vahiy Onun evinde indi. Arap diline derin bir vukûfiyeti vardı. Bu yüzden Murad-ı Ġlahi gibi, Murad-ı Rasulü de iyi fehmederdi. Allah Rasulü‟nden çok sayıda hadis rivayet etti. Anlamadığı her meseleyi tereddüt etmeden Efendimiz(s.a.v)‟e sorardı. Allah Rasulü Ümmeti‟nin yarıdan fazlasını oluĢturan kadınlara Ġslâm ahkâmını -daha çok- Onun vasıtasıyla anlattı. Bu yönü, Onu diğer bütün Ġslâm kadınlarından ayırdı. Bu yüzden Amr b. Âs(r.a), Allah Rasulü‟ne, “Ġnsanlar içinde kim size daha sevgili?” diye sorunca, “AiĢe” buyurdu. Peki ya erkeklerden deyince, “Onun Babası Ebu Bekir” cevabını verdi.( Ġbn Hacer, el-Ġsâbe, IV, 588) Rivayet ettiği hadislerin sayısı ikibinin üzerindedir. Sayısız öğrenciyle birlikte, öksüz ve yetimleri bakıp beslemiĢ, eğitmiĢ ve ilmini onlarla paylaĢmıĢtır. Vefat ettiğinde vasiyeti üzerine Cennetü‟lBakî Kabristanlığına defnedilen AiĢe validemiz, ilmi, cömertliği, kahramanlığı, aile yaĢantısı, edebi, vakarı, iffeti ve sabrı ile Müslüman kadınlara örnek olmuĢtur. Ashab-ı Kiram arasında Ümmü‟l mü‟minin (Mü‟minlerin annesi) olarak da büyük hürmet görmüĢtür. Esas mevkiini ve Ģöhretini de Hz. Peygamberle evlendikten sonra elde etmiĢtir. Temellerini babasının evinde attığı ilmî seviyesini Hz. Peygamber‟le beraber olduğu yıllarda geliĢtirmiĢ ve kadınlar arasında ilmî bakımdan haklı ve müstesna bir yer elde etmiĢtir. Evlilik yaĢı etrafında çeĢitli tartıĢmalar bulunmaktadır. Onun Hz. Peygamber‟le evlendiğinde dokuz yaĢında olduğunu söyleyenler bulunduğu gibi, on dört, on yedi ve on sekiz yaĢlarında olduğu kanaatini taĢıyanlar da bulunmaktadır. Konuyu tartıĢmalı hale getirip bunu vesile edinerek Hz. Peygamber‟e saldırı yapanlar Batılı müsteĢriklerle, siyonist Yahudi, Hristiyan, Mecusi ve onlardan etkilenen rafizi, Ģia ve vahhabilerdir. Hz. ÂiĢe(r.anhâ)validemiz, Rasûlullah (s.a.v)Efendimizin nikâhta ikinci, evlilikte üçüncü eĢi... Nikâhı Allah Teâlâ‟nın emriyle gerçekleĢen genç, zekî, âlime, edîbe, afîfe, bâkire ve sâliha bir hanımefendi... Hizmetiyle, ilmî kabiliyetiyle ve Ġslâm‟ı tebliğdeki gayretiyle Efendimizin özel sevgisine mazhar, devrin yedi fıkıh 255 âliminden biri... Fıkıh ilminin kurucularından... Baba ocağından aldığı eğitimini vahyin aydınlığı ile daha da geliĢtiren, ilmi ilk kaynağından elde etme bahtiyarlığına eren ve çok hadis rivayet eden, ferâiz ilminde mâhir bir ilim eri... Mü‟minlerin annesi... Sıddîk‟ın kızı sıddîka... PEYGAMBER EFENDĠMĠZ ĠLE NASIL EVLENDĠ? Onun Rasûlullah (s.a.v) Efendimizle nikâhlanması Allah Teâlâ‟nın emriyle gerçekleĢti. ġöyle ki: Hz. ÂiĢe; Ġslâm kadınlarının bir numunesi olması bakımından son derece önemli bir insandı. Ġlmiyle, ahlakıyla, siyâsi hayatıyla, kısaca; olgun bir insanda bulunması gereken yüce vasıflan üzerinde taĢıyan bir Ģahsiyetti. Resûlûllah (s.a.v)Hz.Hatice(r.anha) annemizin vefatından sonra rüyasında Cebrâil aleyhisselâm‟ı gördü. Efendimiz(s.a.v), Hz. AiĢe(r.nha)„ye Ģöyle dedi: „Sen bana üç defa rüyamda gösterildin. Cibril(a.s)Bir mahfaza içinde kendisine resim takdim etti ve: “Melek seni bana, beyaz ipekler içinde getirip „Bu senin hanımın olacak. „ Ey Allah‟ın Rasûlü! Senin hüzün ve yalnızlığını giderecek,” dedi. Efendimiz mahfazayı açtığında ÂiĢe annemizin resmini gördü. Bu rüyadan Cenab-ı Hakk‟ın emriyle ÂiĢe ile evleneceğini anladı. O günlerde Osman Ġbni Maz‟ûn (r.a.) ile ailesi Havle binti Hâkim, Efendimizi ziyarete geldi. Havle (r.anhâ) Efendimize dünürlük yaptı. Gönlünde saklı tuttuğu teklifi açığa çıkar dı ve iki isim söyledi. Sevde binti Zem‟a ve Ebû Bekir‟in kızı ÂiĢe. Efendimiz gördüğü rüya üzerine ÂiĢe‟yi istemek için onu görevlendirdi. Havle (r.anhâ) derhal Ebû Bekir (r.a.)‟ın evine geldi. Evde sadece Ümmü Ruman(r.anha) vardı. Ona: “Ey Ümmü Ruman! Allah‟ın sizi hayır ve bereketten neye eriĢtirdiğini biliyor musun?” dedi. O da: “Nedir o?” dedi. Havle: “Allah‟ın Rasûlü, ÂiĢe‟yi istemek üzere beni size dünür gönderdi,” dedi. Ümmü Ruman(r.anha) bu teklif karĢısında “Ebû Bekir‟in gelmesini bekle,” dedi. O sırada Ebû Bekir (r.a.) da eve geldi. Havle (r.anhâ) aynı teklifi ona da açtı. Ebû Bekir (r.a.)‟ın gönlü kıpır kıpır oldu. Allah‟ın rasûlüne kayınpeder olmak, ona hısım olarak daha da yakınlaĢ mak ne büyük Ģerefti. Bu saadet bu bahtiyarlık nasıl kaçırılırdı? Fakat zihnine takılan bir husus vardı. Kısık bir sesle 256 Havle(r.anha)‟ye: “ÂiĢe kardeĢinin kızı demek olduğuna göre helâl olur mu?” dedi. Havle (r.anhâ) bu soruya cevap bulmak üzere hemen Efendimize koĢtu. Ġki Cihan GüneĢi efendimiz(s.a.v) Havle(r.anha)‟nin geldiğini gördü. Daha onun anlatmasına gerek duymadan; “Ebû Bekir(r.a)‟in yanına dön ve Ģunları söyle:“Benim sana kardeĢ oluĢum ancak din kardeĢliğidir. Nesep ve sütkardeĢliği değil. Senin kızın bana helâldir,” buyuruyor Rasûlullah de. Havle bu bilgiyi Ebû Bekir (r.a.)‟a ulaĢtırınca aile efradıyle birlikte pek mesrûr oldular. Rasûlullah (s.a.v)‟e akraba olmayı, ona hısım olarak yakınlaĢmayı kendilerine büyük Ģeref bildiler. Ġki Cihan GüneĢi Efendimiz(s.a.v) Ebû Bekir (r.a.)‟ın evine davet edildi. Hz. ÂiĢe (r.anhâ) ile nikâh merasimi yapıldı. Efendimiz niĢanlılık döneminde Ebû Bekir (r.a.)‟ın evine günde iki defa sabahakĢam uğrardı. ÂiĢe‟nin hal ve hatırını sorar ona sevgi nazarlarıyla bakar tebessüm ederdi. Bu hal uzun sürmedi. Zira Mekke‟de müslümanlar çoğalmağa baĢlayınca MüĢrikler zulüm ve iĢkencelerini artırmıĢtı. Efendimiz(s.a.v) de onların yaptıkları ezâ cefâdan çok bunalmıĢtı. Artık Mekke‟den çıkmak istiyordu. Ashabıyla bir baĢka Ģehirde yerleĢip Ġslâm‟ı yaĢamayı ve yaymayı düĢünüyordu. Bunun için Ġlâhi bir iĢaret beklemekteydi. Aradan kısa bir zaman geçmiĢti ki, ilâhî iĢâret gelmiĢ, Allah‟u Teâlâ hicrete izin vermiĢti. Fahr-i Kâinat (s.a.v) Efendimiz sevincinden öğle vakti olmasına rağmen, Ģiddetli sıcağa aldırıĢ etmeden doğruca Ebû Bekir (r.a.)‟ın evine geldi. Birlikte yol proğramı ve hazırlıklar yapıldı. Ertesi gün iki sevgili dost, aile efrâdını Mekke‟de bırakarak Medine‟ye hicret etti. HĠCRETĠ Medine‟ye yerleĢtikten üç-beĢ ay sonra aynı sene içerisinde aile efrâdının hicretleri için bir kafile hazırlandı. Resûl-i Ekrem (s.a.v) âzadlı kölesi Zeyd Ġbni Hârise ve Ebû Râfi‟yi iki deve ile, Ebû Bekir (r.a.) da Abdullah Ġbni Ureykıt (r.a.)‟ı üç deve ile Mekke‟ye gönderdi. Oğlu Abdullah Ġbni Ebû Bekir(r.a)‟e de bir mektup yazıp, hanımı Ümmü Ruman(r.anha) ve kızları ÂiĢe(r.anha) ile Esmâ(r.anha)‟yı 257 develere bindirip göndermesini istedi. Küçük kafile birlikte Medine‟ye geldi. Hz. ÂiĢe babasının evine yerleĢti. Bir müddet orada ikamet etti. Günler geçmekteydi. EVLĠLĠK HAYATI VE ĠLMĠ Efendimiz düğün için bir vakit tayin edememiĢti. Bu durum firaset sahibi Ebû Bekir (r.a.)‟ın dikkatini çekti ve Ġki Cihan GüneĢi (s.a.v)Efendimiz‟e:“Ya Rasûlallah! Ehlinle evlenmekten zâtını alıkoyan nedir?” diye sordu. Efendimiz(s.a.v) de: “Mehirdir” buyurdu. Bunun üzerine Ebû Bekir (r.a.) mehir için gerekli olan parayı, 500 dirhemi ödünç olarak gönderdi. Efendimiz(s.a.v) bu parayı aldı ve ġevval ayı içerisinde düğünü yaptı. Mescid yapılırken ÂiĢe ve Sevde (r.anhâ) annelerimize de birer oda yapılmıĢtı. Hz. ÂiĢe Mescid-i Nebevî‟ye bitiĢik 6 arĢın geniĢliğindeki küçücük bir eve gelin geldi. Kendi odasına yerleĢti ve mü‟minlerin annesi olarak yeni bir hayata baĢladı. Hz. ÂiĢe(r.anha) düğünü Ģöyle anlatıyor: „Resûlûllah (s.a.v) evimize geldiğinde Ensardan bir takım kadın ve erkekler de toplandılar. Ben bahçede sallanıyordum. Annem beni götürüp yüzümü yıkadı. Saçlarımı düzeltti. Daha sonra Allah Resulü„nün (s.a.v) olduğu odaya götürdüler. Benim düğünümde ne bir deve, ne de bir koyun kesilmedi. Evinin kapısı Mescid‟e açıldığı için Peygamber Efendimiz(s.a.v)‟in bütün sohbetlerini, vaaz ve hutbelerini dinlerdi. Mükemmel zekâsı, kuvvetli hâfızası ve güzel konuĢmasıyla Peygamber Efendimiz(s.a.v)‟in takdirini kazanmıĢtı. Efendimiz(s.a.v)‟in evlendiği hanımlardan bâkire olan sadece Hz. ÂiĢe(r.anha)validemizdi. Hanımları içinde Hz. Hatice(r.anha)‟den sonra en fazla onu severdi. Resûl-i Ekrem(s.a.v)Efendimizle 9 yıl evli kalan Hz. ÂiĢe(r.anha)‟nin hiç çocuğu olmadı. Hadisimizde geçen Abdullah‟ın annesi anlamındaki Ümmü Abdullah künyesini ona Peygamber Efendimiz(s.a.v) verdi. Zira Araplarda kadın, erkek herkes bir künye alırdı. “Teyze anne sayılır” buyuran Nebiyy-i Muhterem Efendimiz(s.a.v), ona kız kardeĢi Esmâ(r.anha)‟nın oğlu Abdullah Ġbni 258 Zübeyr(r.a)‟den dolayı bu künyeyi verdi. Peygamber Efendimiz(s.a.v) onun odasında vefat ettiğinde Hz. ÂiĢe daha 28 yaĢındaydı. Varlıklı bir âilede büyüyen Hz. ÂiĢe (r.anhâ) annemiz Fahr-i Kâinat (s.a.v) efendimizle birlikte yaĢadılar. Sıkıntılı günler de geçirdiler. Evlerinde ateĢin yanmadığı, yiyecek bir Ģeyin bulunmadığı zamanlar da oldu. Ama bir defa olsun bundan Ģikâyetçi olmadı. Fahr-i Kâinat (s.a.v) Efendimizin gönlünü incitecek bir harekette bulunmadı. O, sevgi dolu bir gönle sahipti. Efendisini çok severdi. Ġki Cihan GüneĢi efendimiz(s.a.v) de onu severdi. Genç ve zekî idi. Ġslâm‟ı öğrenme konusunda büyük bir aĢkı ve Ģevki vardı. Resûl-i Ekrem (s.a.v)‟i dikkatle dinler, onun mübarek ağzından çıkan her Ģeyi ezberlerdi. Anlamadığı hususları hemen sorardı. Dini meseleleri kavrayıĢındaki üstünlüğü Efendimizin pek hoĢuna giderdi. Bu sebebten ona ayrı bir sevgi gösterir ve diğer hanımlarından daha fazla değer verirdi. Onu dâima ilme teĢvik ederdi. ÂiĢe(r.anha) annemiz de bu fırsattan yararlanarak Efendimize(s.a.v) çok soru sorar, Ġslâm‟ı öğrenmeğe çalıĢırdı. Bir defasında ÂiĢe annemiz: “Ya Rasûlallah! Benim iki komĢum var. Hangisine daha öncelik vereyim. Ġkram edeyim?” diye sordu. Efendimiz(s.a.v) de: “Kapısı sana en yakın olana” buyurdu. Bir gün süt amcasıHz. Hamza(r.a), Hz. ÂiĢe(r.anha) annemizi ziyarete geldi. Ġçeri buyur etmedi. Durumu Efendimize(s.a.v) açınca: “O senin süt amcandır. Onun ziyaretini kabul edebilirsin” buyurdu. Hz. ÂiĢe (r.anhâ) annemiz ahlâk ve faziletiyle örnek bir hayat yaĢadı. Peygamber evinde büyüdü. Onun nuruyla yetiĢen en büyük talebelerinden biri oldu. Vahyin ıĢığıyla aydınlanan evinde, dokuz küsür yıl boyunca Ġslâm eğitimi gördü. Efendimiz(s.a.v) onu her konuda bilgilendirirdi. Gönlünü almak için samîmi ve içten davranırdı. Onunla koĢu yapar dı. Bazen baĢını omuzuna koydurur, mescidde savaĢ oyunları oynayan HabeĢlileri seyrettirirdi. Bazen de birlikte gece gezintisine çıkar ve ay ıĢığı altında sohbet ederdi. Onunla ilmî müzâkereler ve ciddi konular görüĢürdü. ÂiĢe(r.anha) annemizle aralarında derin bir muhabbetin oluĢması için gayret ederdi. 259 Genç annemiz ÂiĢe (r.ânha) Kur‟an‟ı ve Rasûlullah‟ı iyi anlamak istiyordu. Gençliğini, zekâsını bu yola harcadı. Kabiliyetini bu yönde geliĢtirdi. Efendimiz(s.a.v) de onu bu vasfıyla çok seviyordu. Onun eğitimi konusunda titiz davranıyordu. Baba ocağında aldığı eğitimini, vahyin aydınlığı ile daha da geliĢtirmesini istiyordu. Zira müslüman hanımların birçok meselesi onun rivayet ettiği bilgiler sayesinde halledilecekti. Hatta daha ileri safhada birçok fıkhî konular onun görüĢüyle çözümlenecekti. Efendimiz(s.a.v) bunu biliyor ve ileriyi görüyordu. Hz. ÂiĢe(r.anha) annemiz çok kısa zamanda âlim sahabilerin müracaat kaynağı haline geldi. Bu hususta Ebû Musa elEĢ‟arî (r.a.) Ģöyle diyor: “Bizler, Peygamber‟in ashâbı bir hadisi anlayamadığımızda, müĢkül bir mesele ile karĢılaĢtığımızda gider Hz. ÂiĢe‟ye sorardık. O da bize doyurucu bilgi verirdi.” Abdurrahman Ġbni Avf (r.a.)‟ın oğlu Ebû Seleme de: “Rasûlullah‟ın sünnetini ÂiĢe‟den daha iyi bilen, ferâiz ilminde mâhir bir kimse görmedim.” diyerek onun engin ilmini tasdik ediyordu. O yedi fıkıh âlimi içinde yer aldı. Bunlar, Hz. Ömer, Hz. Ali, Ġbni Mes‟ûd, Ġbni Abbas, Ġbni Ömer, Zeyd ibni Sâbit ve Hz. ÂiĢe (r.anhûma) idi. Fıkıh ve ictihadda görüĢü keskindi. Ferâiz ilmini iyi bilirdi. Talebesi Mesrûk: “Allah‟a yemin ederim ki, sahabenin ileri gelenlerinden birçoğu ferâize ait konuda gelir Hz. ÂiĢe‟ye sorarlardı.” diye itirafta bulunmuĢtur. Geceleri namaz kılar, çoğu zaman oruç tutardı. Öksüz ve yetimleri himâye edip yetiĢtirir, sonra da onları evlendirirdi. Tekrarlarıyla birlikte 2210 hadis rivayet etmiĢ olan Hz. ÂiĢe(r.anha)validemiz, sahâbe arasında en çok hadis bilen yedi kiĢiden biriydi. Kur‟ân-ı Kerîm‟i bütün incelikleriyle anlar ve tefsir ederdi. Arap Ģiirini ve soy bilgisi demek olan ensâp ilmini de çok iyi bilirdi. Kur‟ân-ı Kerîm‟i, hadîs-i Ģerîfleri, kısaca Ġslâmiyet‟i pek çok insana öğretti. Peygamber(s.a.v)Efendimizin vefatından sonra 47 yıl daha yaĢadı. Hicretin 58. yılında, tıpkı Peygamber Efendimiz gibi 63 260 yaĢında iken Medine‟de vefat etti. (Prof. Dr. M. YaĢar Kandemir, Riyazüs Salihin, Erkam Yayınları) Hz. AiĢe(r.anha) “dareyn saadeti” noktasında Allah Rasulü(s.a.v)‟nden çok Ģey öğrendi. Onun hayatında olduğu gibi, Ondan sonra yaĢadığı elli yıllık zamanda da, kendini Efendimiz‟den dinlediklerini yaĢamaya ve anlatmaya adadı. Kadınlar gibi erkekler de Hz. AiĢe(r.anha)‟den çok Ģey öğrendi; ahkâm ve âdâb noktasında ondan pek çok mesele nakletti. ġer‟i hükümlerin dörtte biri “AiĢe‟den rivayet edildi.” dense hiç de mübalağa olmaz. (Ġbn Hacer, Fethu‟l-Bârî, VII, 107.) Ġlk Defa Bir Kadın Ġlme Mercî Oldu Peygamber(s.a.v)Efendimizin baĢ asistanı olma Ģerefi, Hz. AiĢe(r.anha)‟yi Ġslâm kadınlarına “baĢmuallim” olma makamına yükseltti. Sahabenin takıldığı ilmi meselelerde hacet kapısıydı O. Dünya tarihinde ilk defa bir kadın ilme merci oldu. Sahabe hiçbir yerde bulamadığı cevapları Ondan dinledi. Zaman zaman kibar-ı ashab da Ondan fetva sorardı. Bu noktada Ebû Musa el-EĢarî (v. 50 h.) Ģöyle demektedir: “Biz Peygamber‟in ashabına bir hadis müĢkil olduğunda/bir mevzu anlaĢılmadığında gider Hz. AiĢe‟ye sorar; konuyla alakalı onda yeterli derecede ilim bulurduk.”(Tirmizî, H. No: 38) Kabîsa bin Züeyb(r.a) de, Onun ilmî derinliğine Ģu ifadelerle tanıklık etmektedir: “AiĢe insanların en âlimiydi. Sahabenin büyükleri de Ona sorardı.”( Zehebî, Siyer-u A‟lâmi‟n-Nübelâ, IV, 282.) Kız kardeĢi Esma(r.anha)‟nın oğlu olması cihetiyle Hz. AiĢe(r.anha)‟ye en yakın olanlardan Urve b. Zübeyr(r.a) de, “Allah‟ın kitabı, Rasulü‟nün Sünnet‟i, Arap Ģiiri ve bir farzı Hz. AiĢe‟den daha iyi bilenini görmedim.” demiĢtir .(Ġbn Ebî ġeybe, Musannef, VIII, 517.) Hadiste kol baĢı olan Ġbn ġihâb ez-Zührî‟ye göre (v. 125 h.), “Eğer AiĢe‟nin ilmiyle bütün kadınların ilmi bir araya getirilse, AiĢe‟nin ilmi daha ağır basar.”( Taberânî, el-Mu‟cemu‟l-Kebîr, H. No: 299; Hakîm, Müstedrek, H. No: 6734. ) Ġslâm kadınla erkeği aynı vasatta ele aldı, hedef olarak onlara aynı ufku gösterdi. Müslüman erkekler ne kadar yükselebilirse, 261 kadınların da o kadar yücelebileceğini söyledi. Hz. AiĢe(r.anha)validemiz bunun en müĢahhas misalidir. EFENDĠMĠZĠN(S.A.V) EN SEVDĠĞĠ KĠġĠLER Hz. ÂiĢe (r.anhâ) annemiz bu ilmî üstünlüğü ile Efendimize kendisini çok sevdirmiĢti. Bir gün Amr Ġbni As (r.a.) Rasûlullah (s.a.v)‟e en çok kimi sevdiğini sordu. Efendimiz: “ÂiĢe‟yi” buyurdu. Erkeklerden kimi dedi. “ÂiĢe‟nin babasını” buyurdu. Bir defasında: “Dininizin üçte birini Hümeyrâ‟dan öğreniniz.” buyurdu. ÂiĢe(r.anha) annemiz beyaz tenli idi. Ona Hümeyrâ diyerek iltifat ederdi. Yine bir defasında Efendimiz(s.a.v) kızı Fâtıma(r.anha)‟ya: “Ey kızım benim sevdiğimi sen sevmez misin?” buyurdu. O da: “Elbet severim babacığım.” dedi. Efendimiz(s.a.v): “O halde ÂiĢe‟yi sev!” buyurdu. Hz. AiĢe(r.anha), zengin bir babanın üzerinde titrediği biricik kızı, devlet baĢkanının da eĢiydi. Ömrünü daracık bir evde, çoğu defa karnını doyuramadan tamamladı. Zühd hayatından önce daraldı, sıkıldı, her kadın gibi o da dünyalıklar istedi. Sonra ayet nazil oldu; Ahzâb, 33/28-9. Muhayyer bırakıldı. Allah Rasulü‟nü tercih ederek dünyalıklardan vazgeçti. Zamanla da ihtiyarî fakirliğe alıĢtı. Âhir ömründe hiçbir Ģeyden olmadığı kadar fakirlikten zevk aldı. Kız kardeĢinin oğlu Urve‟ye Peygamber(s.a.v)in ev halini anlatırken, “Ġki ay geçer, evde ocak tütmezdi.” demiĢti. Urve, “Teyze! MaîĢetiniz neydi?” diye sorunca, “Ġki siyah Ģey; hurma ve su.(Esasında siyah olan hurmadır. Lakin birini diğerine tağlib etmek cihetiyle “esvedân” yani iki siyah Ģey denmektedir. ) Yalnız, Allah Rasulü‟nün ensardan olan komĢularının koyunları vardı. Sütünden bize ikram eder, içirirlerdi.”( Buhari, H. No: 2575; Müslim, H. No: 2972)buyurdu. Anneler yemez yedirir. Peygamber‟in eĢleri de Ümmet‟in anneleriydi. Evleri bütün zamanlarda yaĢayacak ve yoksulluğun acısını çekecek fakirlere teselli kaynağı olmalıydı. Kadınlar, ekmeğin yanında katık bulamayan çocuklar, “Eğer Allah kulun kendine yakınlığına göre ona dünyalık verseydi, Peygamber‟in eĢleri saraylarda yaĢar, mükellef sofralara otururlardı.” diyerek onlara bakıp istikametlerini korudu. Hz. AiĢe(r.anha), Allah Rasulü‟nün hanesini o kadar 262 muĢahhas anlattı ki, israfa savrulanlar ya da kanaati unutanlar; “Efendimiz günde iki öğün yemek yer, biri hurma olurdu.”( Buharî, H. No: 6455; Müslim, H. No: 2971) Ya da “Peygamber‟in ailesi, Allah Rasulü ruhunu teslim edene kadar üç gün peĢ peĢe buğday ekmeğinden karnını doyurmadı.”( Buharî, H. No. 6454; Müslim, H. No: 2970.)rivayetlerini dinleyip kendilerine geldi. HZ.AĠġE(R.ANHA)'YĠ ĠNCĠTMEYĠNĠZ HADĠSĠ Bir gün aileleri arasında ÂiĢe(r.anha) annemiz hakkında konuĢuluyordu. Efendimiz(s.a.v) onlara: “Beni, ÂiĢe hakkında incitmeyiniz! Cebrâil aleyhisselâm bana yalnız ÂiĢe‟nin yanında iken geldi.” buyurdu. Fahr-i Kâinat (s.a.v) efendimiz Hz. ÂiĢe(r.anha) annemizin sağlığında diğer hanımlarıyla da evlenmiĢti. ÂiĢe(r.anha) annemiz genç olduğu için Efendimizin öbür aileleriyle ilgilenmesine tahammül edemezdi. Kendisi daha çok sevgiye mazhar olsun isterdi. Efendimiz(s.a.v) onun bu zaafını tamir sadedinde hasta olduğu bir gün iltifatla karıĢık ona Ģöyle dedi:“Yâ ÂiĢe! Sen benden evvel ölsen, ben seni kendi elimle kefenlesem, cenazeni kılsam kabre yerleĢtirsem.” buyurdu. ÂiĢe(r.anha) annemizin gençlik ve kıskançlık damarları kabardı da: “Yâ!.. Ben öleyim de siz benim evime yeni zevce getiresiniz öyle mi?”dedi. Efendimiz tatlı tatlı gülümsedi. Onu böyle gülerek eğitti. HZ.AĠġE(R.ANHA) ANNEMĠZĠN KISKANÇLIĞI Fahr-i Kâinât Efendimiz (s.a.v) onun odasında kaldığı bir gün gece yarısı kalktı, üzerini giyindi ve dıĢarı çıktı. ÂiĢe(r.anha) annemiz de peĢini takip etti. Kendisi Ģöyle anlatıyor:“Beni bir kıskançlık aldı. Diğer hanımlarının yanına gidecek sandım. Ben de arkasından çıktım ve takip ettim. Rasûlullah (s.a.) Bakiu‟l-Garkad kabristanlığına vardı ve orada yatan ashabına duâ etmeye baĢladı. Ben yaptığımdan utanarak kendi kendime:“Anam-babam sana feda olsun Ya Rasûlallah! Sen Rabbi‟nin rızası peĢindesin. Ben ise nefsimle meĢgulüm.” diyerek geri döndüm. 263 Bir müddet geçince Rasûlullah (s.a.v) eve geldi. Durumu kendisine aynen naklettim. Bana:“Ya ÂiĢe! Allah Rasûlü‟nün sana haksızlık yapacağını mı sandın?” buyurdu. Sonra benden: “Ya ÂiĢe! Bu gece rabbime ibadetle meĢgul olabilmem için bana müsaade eder misin?” diye izin istedi. Ben de: “Anam-babam sana feda olsun. Elbette...” dedim. Bunun üzerine kendini ibadete verdi. Bütün geceyi tazarrû ve niyazla geçirdi. Ne güzel bir eğitim... Ne yüce bir terbiye... Ne üstün ahlâk... Hatasını, kusurunu, hasedini, kinini, kibrini yüzüne vurmadan, ortaya dökmeden terbiye edebilmek... Onu rahmet ve muhabbet ıĢınlarıyla tedavi etmek... ġefkat nazarlarıyla eğitmek... KarĢısındakine değer vererek onu elde etmek... Ġzin isteyerek onun gönlünü fethetmek... Ve bütün hayatında bu yüce ahlâk ile hak yolunda devam etmek... Rabbimiz hak yolda karĢımıza çıkacak engelleri bu yüce ahlâkla aĢabilmeyi bizlere de nasib eylesin. Âmin. Orucun Gölgesinde Hz. AiĢe(r.anha)validemiz, Kurban ve Ramazan bayramları dıĢındaki bütün günlerde oruç tutardı.( Ġbn Sa‟d, et-Tabakâtu‟l-Kübrâ, VIII, 68.) Zorlanır, mecali kalmaz; fakat yine de nafile oruçlarını bozmazdı. AĢırı derecede sıcakların olduğu günlerde de orucunu terk etmezdi. Bir Arefe günü kardeĢi Abdurrahman(r.a) yanına girdiğinde Onu oruçlu bir halde üzerine su serpilirken görür ve “Artık orucunu boz.” der. Hz. AiĢe(r.anha), “Allah Rasulü‟nden „Arafe günü tutulan oruç, geçen bir yılın günahına kefaret olur.‟hadisini duyduğum halde mi iftar edeyim?” dedi.(Ahmed, Müsned, H. No: VI, 128.) O halde oruca devam etti. Mümin; orucu bir tohum gibi yüreğine atıp zevkine varınca, Hz. AiĢe gibi onunla birlikte, hep onun gölgesinde yaĢamak ister. Hz. AiĢe(r.anha), hasırın izleri yüzünde görülen Peygamber(s.a.v)Efendimizle aynı evde yıllarca yaĢamıĢ; Onun, bulunca tasadduk eden, bulamayınca da fukaraya, ”Git al! Benim üzerime yazdır.” deyiĢine Ģahit olmuĢtu. Bu yüzden o da ne bulursa tasadduk ederdi. Bundan dolayı en yakınları tarafından da tenkit edilirdi. Hz. Muaviye(r.a) kendine 100 bin dirhem gönderince 264 tamamını fakirlere taksim etmiĢ, yanında tek bir dirhem bırakmamıĢtı. Bunun üzerine Berîre, “Oruçlusun! Bir dirheme bize et alsaydın ya!” deyince, “Eğer hatırlasaydım yapardım.” demiĢti.( Ġbn Sa‟d, etTabakâtu‟l-Kübrâ, VIII, 67.) HZ.AĠġE(R.ANHA) ANNEMĠZE ATILAN ĠFTĠRA (ĠFK HÂDĠSESĠ) Hz. AiĢe(r.anha)validemiz, Efendimiz(s.a.v)le bazı gazvelere katılmıĢ, Benî Mustalik Gazvesi‟nde çirkin bir iftiraya maruz kalmıĢ, bu olay tarihe Ġfk hadisesi olarak geçmiĢtir. Yüce Allah, onun iftiraya uğradığını ifade etmek, temize çıkarmak ve masum olduğunu ortaya koymak için ayetler indirmiĢtir. Efendimiz(s.a.v)onu Hz. Hatice(r.anha)‟nin haricindeki hanımlarından daha çok sever, bunu da hissettirirdi. O, zekâsı, derin anlayıĢı, güçlü hafızası, güzel konuĢması, ilme olan düĢkünlüğü, Kur‟ân-ı Kerîm‟i veEfendimiz(s.a.v)‟i en iyi Ģekilde anlamaya çalıĢmasıyla dikkat çekiyordu. Nihayet Peygamber(s.a.v)Efendimiz‟in vefatı onun odasında, onun kucağında olmuĢ ve onun odasına defnedilmiĢtir. Allah Rasulü(s.a.v) risalet hayatı boyunca sürekli olağan üstü Ģartlarda mücadele etti. Mekke‟de, Bedir‟de, Uhud‟ta, Hendek‟te ölümle burun burunaydı. Fakat ne Mekke, ne Hendek, onu ne Namazla Rabbiyle birlikte olmaktan, ne de Hendek‟te zaferden mahrum etti. Hendek muharebesinde müĢrikler, Yahudi ve münafıkları da saflarına katarak bütün güçleriyle son defa Ġslâm‟a saldırdı. Fakat Ġslâm cephesini aĢıp Mekke‟ye giremediler. Hendek Muharebesi Ġslâm‟la mücadelede dönüm noktası oldu. Kâfirler savaĢ meydanlarını evlere, yüreklere taĢıdı. Benû Mustalık Gazvesinde Abdullah b. Übeyy, Ensar‟la Muhacir‟i karĢı karĢıya getirecek hamleyi yaptı; fakat inen ayetler ve Allah Rasulü(s.a.v)‟nün yerinde müdahalesi oyunu bozdu. Bu defa aynı muharebede münafıklar ikinci hamleyi yaparak Allah Rasulü(s.a.v)‟nün evine kadar uzanıp, Hz. AiĢe(r.anha)‟ye iftira ettiler. Bununla Müslümanların Allah Rasulü(s.a.v)‟nün hanesine olan itimatlarını sarsıp, savaĢ meydanlarında çökertemedikleri Müslümanları, içerden Ģüphelerle dağıtacaklardı. Ne var ki hadise 265 üzerine on ayet nazil olarak(Nur Suresi,11-20; Buharî, H. No: 4750.) Hz. AiĢe(r.anha)‟nin iffeti tescillendi. Ġnsanlar en iffetli kadına, nasıl en iffetsiz isnatta bulunulabileceğine Ģahit oldu. Münafıkların Ġslâm‟ı çökertmek için kurban olarak seçtikleri AiĢe(r.anha), Müeddebe bir kadının Allah Teâlâ tarafından nasıl muhafaza edileceğine örnek olarak kıyamete kadar mihraplarda ayet ayet yâd edilmektedir Rafizilerin –bir kısmı- Kur‟an‟ın beraatine değil de,(Buharî, H. No: 4750; Müslim, H. No: 2770.)bekledikleri Mehdi ortaya çıkınca Hz. AiĢe‟ye Had cezası uygulayacağına inanmaktadırlar. (Abdullah ġibr eĢġîî, Hakku‟l-Yakîn fî Ma‟rifet-i Usûli‟d-Dîn, II, 25.)Hz. AiĢe(r.anha)validemiz ile alakalı açık ya da gizli ithamlarda bulunanların imanî durumunun ne olacağı hususu ulemâ tarafından erken zamanlardan beri konuĢulmuĢ ve akîde kitaplarında yer almıĢtır. Buna göre kim Nur Suresi‟ndeki ayetlere rağmen Hz. AiĢe(r.anha)‟ye ithamda bulunursa, beraatini ilan eden ayetleri inkâr ettiğinden “kâfir” olur, denmiĢtir. (el-Kadî Ebû Ya‟lâ, Ġbn Kesîr, Molla Aliyyu‟l-Karî, Ġbn Abidîn. Ġbn Teymiyye, es-Sârimu‟l-Meslûl, 566; Ġbn Kesîr, el-Bidaye ve‟n-Nihaye, XIV, 376; Aliyyu‟l-Karî, ġemmu‟l-Avâriz fî Zemmi‟r-Revafiz, 27; Ġbn Âbidîn, Reddü‟l-Muhtâr, VII, 162.) Hz.AiĢe(r.anha)validemizin beraatinin Kur‟an‟la sabit olduğunu, bu noktada Ģüphe edenin bütün Müslümanların icmâ‟ıyla kâfir olacağını ifade eder.(Nevevî, ġerh-u Müslim, XVII, 117.) Hz. ÂiĢe (r.anhâ) validemiz Resûl-i Ekrem (s.a.v) efendimizi böylesine titiz takip etti. SavaĢlarda beraber bulundu. Uhud günü, sırtında yiyecek içecek ve kırbalarla su taĢıdı. Diğer sahâbî hatunlarla birlikte yaralılara yardımcı olmağa çalıĢtı. Hicretin beĢinci senesinde Benî Mustalik veya Müreysî denilen gazveye katıldı. Fakat bu gazvede büyük bir imtihana dûçar oldu. Hiç beklenmedik bir belâya müptelâ oldu. Ifk hadisesi olarak tarihe geçen bir iftiraya uğradı. Fakat Allah Teâlâ annemizi kısa zamanda temize çıkardı. Münâfıkların bir tuzağı olduğunu bildirdi. Nur sûresinden onbir âyet (11-21) nâzil oldu. Allah Teâlâ yapılan dedikoduların tamamen asılsız bir iftira olduğunu bu âyetlerle duyurdu. Hadise Ģöyle vukû buldu: Rasûlullah (s.a.v) Efendimiz bir sefere çıkmak istediği zaman aileleri arasında 266 kura çekerdi. Benî Mustalik Gazasına giderken de aynı Ģekilde kura çekildi ve ÂiĢe (r.anhâ) annemize çıktı. Bu seferden dönerken konak yerinde geceleyin ihtiyaç için dıĢarı çıkan annemiz gerdanını kaybetti. Sabah ıĢığında bulurum ümidiyle gece karanlığında aramadı. Ortalık aydınlanınca kimseye söylemeden gitti. ÂiĢe(r.anha) annemiz gelinceye kadar orduya hareket emri verildi. Annelerimiz kapalı bir mahmil içinde deve üstünde taĢınırdı. ÂiĢe(r.anha) annemiz hafif, nahif ve zayıf idi. Hevdec denilen odacığı devenin üstüne konulurken hiç farkedilemedi. ÂiĢe(r.anha) annemiz konaklanan yere geldiğinde ordu hareket etmiĢti. Orada kimsecikler kalmamıĢtı. Belki farkedip geri dönerler ümidiyle orada bekledi. Bir süre sonra da uyuyakaldı. Orduyu geriden takip etmekle görevli Saffan Ġbni Muattal uzaktan bir karaltı gördü. Ona doğru yaklaĢınca farketti ve binmesi için devesini çöktürdü. ÂiĢe(r.anha) annemiz deveye binince Saffan (r.a.) yularından çekerek kaldırdı. Kendisi önde yürüyerek yola revan oldu. Öğle sıcağında konak yerinde orduya yetiĢti. Hadisenin bundan sonraki seyrini ÂiĢe(r.anha) annemiz kendisi Ģöyle naklediyor:“Medine‟ye gelince, ben bir ay hastalandım. Meğer bu sırada halk arasında iftiralar dolaĢıyormuĢ. Bundan tamamen habersizdim. Yalnız hastalığım sırasında beni Ģüphelendiren bir durum vardı. Rasûlullah (s.a.v)‟dan, önceki hastalıklarımda görmüĢ olduğum Ģefkat ve merhameti bu hastalığımda göremiyordum. Yanıma geliyor, selam veriyor ve ismimi bile söylemeden ancak „hastalığınız nasıl?‟ diyor, bu kadarla yetiniyordu. Benim, iftiracıların etrafa yaydıkları hiçbir Ģeyden haberim yoktu. Nihayet hastalığım biraz iyileĢti. Bir gece Mistah‟ın anasıyla kaza-ı hacet yerimiz olan “Menâsı” tarafına çıkmıĢtım. Buraya ancak geceden geceye çıkardık. Bu adet, evimizin yanında tuvaletler yapılmadan önce idi. Ben, Ebû Rühm‟ün kızı ve Mistah‟ın anası (Selmâ) ile kazâ-ı hâcet mahalline yönelip giderken onun ayağı takılmıĢ ve düĢmüĢtü. Araplar arasında felaket zamanında söylenmesi adet olan “düĢmanım helâk olsun” duası yerine Selmâ kadın: “Mistah helâk olsun!” diye oğluna beddua etti. Ben kadına: “Ne fena söyledin, Bedir‟de hazır bulunan bir kiĢiye beddua edersin“ dedim. Bunun 267 üzerine kadın bana: “Hele Ģu saf tazeye! Ortada dönen iftiraları duymadın mı?” dedi. Bana ortada dolaĢan iftiraları anlatınca; “beynimden vurulmuĢa” döndüm. Böyle bir iftiranın nasıl söylenebileceğini düĢündüm. DüĢündükçe dertlerim, ıstırabım arttı. Hastalığımın üstüne bir hastalık daha yüklendi. Evime dönünce de yanıma Rasûlullah (s.a.v) geldi. Selam verdi ve: “Hastalığınız nasıldır?” diye sordu. Ben de: “Ya Rasûlallah, anne ve babamın evine gitmek üzere bana izin veriniz!” dedim. ÂiĢe(r.anha) annemizin gayesi, hâdiseyi bizzat anne ve babasından enine boyuna öğrenmek ve araĢtırmaktı. Bunun üzerine Rasûlullah (s.a.v) bana izin verdi. Ben de anne ve babamın yanına geldim. Annem Ümmü Rûman‟a: “Anneciğim, halk arasında dönen bu ne biçim söylentidir?” dedim. O da:“Kızım, kendini üzme. Kendini ve sıhhatini düĢün. Vallahi bir kadın, senin gibi güzelliğe mâlik ve eĢinin yanında sevimli olsun ve birçok ortakları bulunsun da aleyhinde dedikodu etmesinler, bu pek nadirdir.” dedi. Ben de:“Sübhânallah! Halk böyle bir söz söylesin. Doğrusu ĢaĢılacak Ģeydir.” dedim. O gece babamın evinde yattım. Sabaha kadar gözümün yaĢı dinmedi, gözüme uyku girmedi. Sabaha çıkınca Rasûlullah (s.a.v), Ali b. Ebî Tâlib(r.a) ve Üsâme b. Zeyd(r.a)‟i çağırdı. Vahiy gecikince ehli ile ayrılıp ayrılmaması hususunda ashâbıyla istiĢâre etti. Üsâme (r.a.) Ehl-i Beyt için gönlünde beslediği muhabbeti Ģu ifadeleriyle ortaya koydu: “Ya Rasûlallah, zevcât-ı tâhirâtınız afif ve zâtınıza lâyık ehlinizdir. Biz ÂiĢe hakkında hayırdan baĢka bir Ģey bilmeyiz.” dedi. Ali b. Ebî Tâlib(r.a) de: “Ya Rasûlallah, Allah sana dünyayı dar etmemiĢtir. ÂiĢe‟den baĢka kadın çoktur. Bununla beraber ÂiĢe‟nin cariyesi Berîre‟ye de sorunuz. O, doğrusunu size söyler” dedi. Rasûlullah(s.a.v) da Berîre‟yi çağırıp: “Ey Berîre! ÂiĢe‟de sana süphe veren bir hal gördün mü?” diye sordu. Berîre de: “Hayır, Ya Rasûlallah, görmedim. Sizi hak peygamber olarak gönderen Allah‟a yemin ederim ki, ben hanım efendimden katiyyen ayıp olarak bir Ģey görmedim,” dedi. 268 Rasûlullah (s.a.v), Zeyneb binti CahĢ(r.anha)‟a da sordu: “Ey Zeyneb, ÂiĢe hakkında ne bilirsin ve ne gördün?” dedi. Zeyneb(r.anha) de: “Ya Rasûlallah, ben kulağımı, gözümü iĢitmediğim, görmediğim Ģeyden muhafaza ederim. Vallahi ben, ÂiĢe hakkında hüsn-ü Ģehâdetten baĢka bir Ģey bilmem.” diye cevap verdi. Hz. Ömer (r.a.) da: “Ya Rasûlallah, ÂiĢe‟yi sana tezvîc eden kimdir?” diye sordu. “Allah Teâlâ‟dır” cevabını alınca: “Onu sana verirken Rabbim Teâlâ ve Tekaddes hazretlerinin seni aldatmıĢ olmasını hiç hatıra getirir misin?” dedi. Nitekim daha sonra ÂiĢe(r.anha) annemizin berâeti ile ilgili olarak gelen âyetin içinde bu hüküm de yer aldı.(Bana gelince) “Ben, o gün durmadan, dinlenmeden ağladım. O kadar gözyaĢı döktüm ki, sanki ağlamaktan yüreğim parçalanacak sandım. Ne gözümün yaĢı dindi, ne de gözüme uyku girdi. Sabahleyin babam ve annem yanıma geldiler. Bir ara annem ve babam yanımda oturup hep birlikte ağladığımız sırada Ensar‟dan bir kadın geldi. O da oturup ağlamağa baĢladı. Biz bu vaziyette iken ansızın Rasûlullah (s.a.v) içeri girdi. Yanıma oturdu. Hakkımda dedikodu baĢladığı günden beri yanımda oturmamıĢtı. Bir ay geçmesine rağmen hakkımda kendisine bir Ģey de vahyolunmamıĢtı. Fakat Rasûlullah (s.a.v)'de bir yumuĢama vardı. Yanıma yaklaĢtı ve:“Ey ÂiĢe, hakkında bana Ģöyle Ģöyle sözler eriĢti. Eğer sen bu isnadlardan uzak ve berî isen yakında Allah seni berî kılar. Yok, eğer böyle bir günaha yaklaĢtınsa Allah‟tan mağfiret dile ve tevbe et. Çünkü kul, günahını itiraf ile tevbe edince, Allah da ona af ile muamele buyurur.” dedi. “Rasûlullah (s.a.v), bu konuĢmasını bitirince musibetin Ģiddetli harareti ile gözümün yaĢı kesildi, nihayet gözyaĢından bir katre bile bulamıyordum. Hemen babama: “Rasûlullah (s.a.v)‟ın söylediği söze benim namıma cevap ver.” dedim. Babam: “Vallahi kızım Rasûlullah (s.a.v)‟a ne diyeceğimi bilmiyorum.” dedi. Bunun üzerine ÂiĢe(r.anha) annemiz çok hikmetli bir cevap verdi. ġöyle ki:“Vallahi ben bilirim ki, siz halkın dedikodusunu iĢittiniz, nefsinizde büyütüp ona inandınız. ġimdi ben size; “beriyim” desem -Allah bilir ki, ben muhakkak beriyimbenim bu sözümü tasdik etmezseniz. Eğer bir 269 Ģekilde itiraf etsem, Allah katî olarak berî olduğumu biliyor. Vallahi bu vaziyette benim ve sizin için bir örnek bulamıyorum. Ancak Yusuf‟un karde-Ģ leri Yusuf‟un gömleği üzerinde yalan bir kan lekesi getirdikleri zaman Ya‟kub, oğullarına: “Hayır, nefisleriniz size bu iĢi süslemiĢ, bir fitneye sevketmiĢ Ģimdi iĢim sabr-ı cemildir. Söylediklerinize karĢı da sığınağım Allah‟tır” demiĢti. Ben de bu sözü söylerim.” dedi. Sonra odama doğru gittim. Ben yalnız Allah‟ın suçsuzluğumu ortaya koymasını umardım. Hakkımda okunur bir vahiy inzal buyrulmasını hiç zannetmezdim. Fakat Ģunu muhakkak sûretle umardım ki, Rasûlullah (s.a.v) uykusunda bir rüya görsün de Allah beni o rüya ile temize çıkarsın. Vallahi Peygamber(s.a.v) yerinden kalkmamıĢtı ve oradakilerden hiçbiri de odadan çıkmamıĢtı ki, nihayet Peygamber(s.a.v)‟e vahiy inzal buyruldu. Vahyin ağırlık ve Ģiddetinden terlemeğe baĢladı. Hatta kıĢ günleri bile vahiy esnasında ondan inci tanesi gibi ter dökülürdü. Rasûlullah (s.a.v)‟dan vahiy hali kaybolunca, o, sevincinden gülüyordu ve bana ilk söylediği söz Ģu oldu:“Ya ÂiĢe, Allah‟a hamdet! Allah seni kesin sûretle berî kıldı.”Bunun üzerine annem bana: “Kızım, kalk da Rasûlullah‟a teĢekkür et.” dedi. Ben: “Hayır kalkmam ve yalnız Allah‟a hamdederim.” dedim. Aziz ve Celîl olan Allah‟u Teâlâ beraatım hakkında Nûr sûresi 11-21 âyet-i kerimeleri inzâl buyurdu. Meâlen:“(Peygamber‟in eĢine) bu ağır iftirayı uyduranlar Ģüphesiz sizin içinizden bir guruptur. Bunu kendiniz için bir kötülük sanmayın, aksine o, sizin için bir iyiliktir. Onlardan her bir kiĢiye, günah olarak ne iĢlemiĢse (onun karĢılığı ceza) vardır. Onlardan (elebaĢlık yapıp) bu günahın büyüklüğünü yüklenen kimse için de çok büyük bir azap vardır.”“Bu iftirayı iĢittiğinizde erkek ve kadın mü'minlerin, kendi vicdanları ile hüsnüzanda bulunup da: “Bu, apaçık bir iftiradır” demeleri gerekmez miydi?” “Onların (iftiracıların) da bu konuda dört Ģahit getirmeleri gerekmez miydi? Mademki Ģahitler getiremediler, öyle ise onlar Allah nezdinde yalancıların ta kendisidirler.” 270 “Eğer dünyada ve âhirette Allah‟ın lütuf ve merhameti üstünüzde olmasaydı, içine daldığınız bu iftiradan dolayı size mutlaka büyük bir azap isabet ederdi.” “Çünkü siz bu iftirayı, dilden dile birbirinize aktarıyor, hakkında bilgi sahibi olmadığınız Ģeyi ağızlarınızda geveleyip duruyorsunuz. Bunun önemsiz olduğunu sanıyorsunuz. Hâlbuki AIlah katında çok büyük (bir suç) tur.” “Onu duyduğunuzda: “Bunu konuĢup yaymamız bize yakıĢmaz. HâĢâ! Bu, çok büyük bir iftiradır” demeli değil miydiniz?” “Eğer inanmıĢ insanlarsanız, Allah, bir daha buna benzer tutumu tekrarlamaktan sizi sakındırıp uyarır.” “Ve Allah âyetleri size açıklıyor. Allah, (iĢin iç yüzünü) çok iyi bilir, hüküm ve hikmet sahibidir.” “Ġnananlar arasında çirkin Ģeylerin yayılmasını arzulayan kimseler için dünyada da ahirette de çetin bir ceza vardır. Allah bilir, siz bilmezsiniz.” “Ya sizin üstünüze Allah‟ın lütuf ve merhameti olmasaydı, Allah çok Ģefkatli ve merhametli olmasaydı (haliniz nice olurdu)!” “Ey iman edenler! ġeytanın adımlarını takip etmeyin. Kim Ģeytanın adımlarını takip ederse, muhakkak ki o, edepsizliği (yüz kızartıcı suçları) ve kötülüğü emreder. Eğer üstünüzde Allah‟ın lütuf ve merhameti olmasaydı, içinizden hiçbir kimse asla temize çıkamazdı. Fakat Allah dilediğini arındırır. Allah iĢitir ve bilir.” Hz. Ebû Bekir (r.a.)‟ın Mistah isminde fakir bir akrabası vardı. Onun geçinmesine yardımcı olurdu. Ifk hadisesinde münâfıklarla beraber hareket edince yardımı kestirmiĢti. Bu olay üzerine de Nur sûresi: 22. âyet-i celîle nâzil olmuĢtur: Meâlen:“Ġçinizden faziletli ve servet sahibi kimseler akrabaya, yoksullara, Allah Yolunda göç edenlere (mallarından) vermeyeceklerine yemin etmesinler; bağıĢlasınlar, feragat göstersinler. Allah‟ın sizi bağıĢlamasını arzulamaz mısınız? Allah çok bağıĢlayandır, çok merhametlidir.”Bu âyetlerin iniĢiyle Hz. ÂiĢe(r.anha)‟nin günahsız olduğu ortaya çıktı. Ġftira atanlar da, “hadd-i kazf”e müstehak oldular. 271 Bu olayın haklarında Ģer olduğunu sanmamaları aksine bunun onlar için büyük bir hayır olduğu âyetlerle bildirilmiĢ oldu. Ayrıca bu âyetlerde mü‟minlere bir terbiye ve ictimai ahlâk kuralı da öğretildi. Çünkü bazı mü‟minler, münâfıkların propagandasına inanmıĢ ve bu dedikoduya katılmıĢlardı. Hâlbuki Ġslam‟da hüsn-i zan ve beraet-i zimmet asıldır. Meseleyi iĢittiklerinde kendilerini ÂiĢe‟nin yerine koyarak iyice düĢünmeliydiler. O yüce insanın Ģeref ve haysiyetini ayaklar altına almayacağını ve böyle çirkin bir iĢi yapmayacağını bilmeliydiler. Bunun apaçık bir iftira olduğunu söylemeleri gerekirken, onlar da iftiracılara katıldılar. Ayrıca bu iddiayı ortaya atanlar, bu hususta Ġslâm‟ın Ģart koĢtuğu dört Ģahidi de getiremediler. Dolayısıyla Allah katında yalancı oldukları ortaya çıktı. Mü‟minler, bu olayın büyüklüğünü ve çirkinliğini kavrayamamıĢ, olayı birbirlerine nakletmiĢlerdi. Hâlbuki bu sözü iĢitir iĢitmez, bundan uzak durmaları ve bunun büyük bir bühtan olduğunu söylemeleri gerekirdi. Ancak bunu yapmadılar, dolayısıyla Allah tarafından azarlandı ve kınandılar. Ġslam, iĢlenmiĢ olan bir zina suçunun toplum arasında yayılmasını hoĢ görmezken, münâfıklar olmamıĢ bir olayı yaymaya çalıĢtılar. Bundan dolayı hem dünyada hem de âhirette azaba çarptırılacakları bildirildi. Bütün bunlara rağmen yine de Yüce Allah, mü‟minlere lütuf ve merhametiyle muamele ettiğini açıkladı. O‟nun lütuf ve merhameti olmasaydı mü‟minlerin bu olay yüzünden büyük bir felakete uğrayacaklarını da bildirdi. Ġftira ile ilgili âyetlerin tefsiri Hz.ÂiĢe(r.anha)validemiz için gelen 17 âyet-i kerimeden birincisinin tefsirini (Mevakib tefsiri) Ģöyle bildiriyor:”ÂiĢe‟ye iftira edenler, sizden birkaç kiĢidir. Siz bu iftirayı kendiniz için kötülük sanmayın! Bu sizin için hayırlıdır. [Bu iftira sebebi ile çok sevap kazandınız. Onların yalanı meydana çıktığından, sizin Ģanınız, Ģerefiniz arttı. Âyet-i kerime, sizin temiz olduğunuzu bildirdi.] O iftira edenlerden her biri için kazandıkları günah kadar cezaları vardır. Büyük iftira yaparak, çok çirkin Ģeyi söyleyenlere dünyada ve ahirette büyük azap vardır.” 272 Bunlara had vurulduktan sonra, Abdullah bin Ebi, hakir, zelil oldu. Hassan‟ın gözleri kör, Mistah‟ın eli çolak oldu. 12. âyet-i kerimede (Bu iftirayı iĢitince, mümin erkek ve kadınlar, kendi ailelerine iyi gözle bakmalı. Bu, meydanda bir yalan ve iftiradır, demelidirler) ve 19. âyet-i kerimede (Müminlerin kötü olarak anılmasını sevenlere, dünyada ve ahirette acı azaplar vardır) ve 26. âyet-i kerimede (Habis söz söylemek, habis adamlara layıktır. Habis adamlara, habis kelam yakıĢır) buyurulmuĢtur. Hasais-ul habib kitabında diyor ki: Resulullahın (s.a.v)mübarek zevcelerinden birini kötüleyenin kâfir olduğuna Abdullah ibni Abbas(r.a) hazretleri fetva vermiĢtir. Hele, Hz.ÂiĢe(r.anha)validemizi kötülemek, Kur‟an-ı kerimi inkâr etmek olur. Bunun küfür olduğu icma ile sabittir. (Mirat-i kâinat) Ev Hali Hz. AiĢe(r.anha) diğer annelerimiz gibi Allah Rasulü(s.a.v)‟ne hizmet etmekten büyük bir keyif almasına rağmen, Efendimiz(s.a.v) hususi iĢlerini kendi yapmaya meyilliydi. Elbisesindeki söküğü diker, ayakkabısını siler, koyununu sağardı. Fakat bütünüyle de eĢlerini Ona hizmet etme Ģerefinden mahrum bırakmazdı. Hz. AiĢe(r.anha)validemiz; Allah Rasulü‟nün misvağını yıkar.(Ebû Davûd, H. No: 52.)itikâfta da olsa saçlarını tarar.(Buharî, H. No: 5925.)kokusunu sürerdi. Efendimiz yolda, izde uyuduğunda baĢını Hz. AiĢe(r.anha)‟nin dizi üzerine koyardı.(Buharî, H. No: 334.) Allah Rasulü, bir eĢin hanımını rahatlatmasına, ailede muhabbeti korumasına katkı sunacak pek çok Ģeyi Onunla yaptı. Bu bağlamda Hz. AiĢe(r.anha)‟yle iki defa yarıĢtı. Birinde Hz. AiĢe(r.anha) geçti; Kilo alınca ise Allah Rasulü… Ona hem moral, hem de mesaj verme noktasında kilo aldığını iĢaret ederek, “ĠĢte bu, o sebepledir.” (Ebû Davud, Sünen, H. No: 2580; Ahmed, Müsned, H. No: 25075.)buyurdu. Kadın EĢinin Derdine Çare, Sırrına Ġse Mezardır EĢler birbiriyle dertleĢir; sonra da dertlerine çare, sırlarına mezar olurlar. Allah Rasulü(s.a.v) de Hz. AiĢe(r.anha)‟yle dertleĢir, 273 zaman zaman da hususi bilgileri onunla paylaĢırdı. Efendimiz(s.a.v) bir gün Hz. AiĢe(r.anha)‟ye, Mekke‟nin fethi için hazırlık yapmasını fakat bu durumu kimseye açmamasını emreder sonra da evden ayrılır. Biraz sonra Hz. Ebu Bekir(r.a) içeriye girer. Hz. AiĢe(r.anha)‟nin yanında kalburlanan buğdayı görünce kızına, “Niçin bu yiyeceği hazırlıyorsun?” diye sorar. Hz. AiĢe(r.anha) susar, cevap vermez. Hz. Ebu Bekir(r.a), “Allah Rasulü bir yere cihada gitmeyi mi murad etti?” diye sualini yeniler. Hz. AiĢe(r.anha) yine susar. Ebû Bekir(r.a), sırasıyla, “Nereye gitmek istiyor; Bunu‟l-Esfer, Necid Halkı, KureyĢ mi?” diye sorar, fakat AiĢe(r.anha) bunların hiç birine cevap vermez. Daha sonra içeriye Allah Rasulü(s.a.v) girer. Hz. Ebû Bekir(r.a) aynı soruları ona da sorar. “Belki de KureyĢ üzerine gideceksiniz?”deyince, Allah Rasulü(s.a.v), “Evet.” buyurur.( Beyhakî, Delâilu‟n-Nübüvve, V, 9.) Hz. AiĢe(r.anha), kendisine emanet edilen sırrı, Allah Rasulü‟nün en yakın sahabisi olan babasından da saklayarak, Ġslâm kadınlarına eĢlerinin sırlarını evin dıĢına -dolaylı olarak da erkeklere, hanımlarının hallerini harice- taĢımamayı telkin etmektedir. Hz.ÂiĢe (r.anhâ) Vâlidemizin Üstünlüğü Hz. ÂiĢe (r.anhâ) vâlidemiz, dünya kadınları arasında hususî bir yere sahiptir. Hazreti Ebûbekir es-Sıddık (r.anha)ın kızı, mü‟mine bir kadın olmak baĢlı baĢına yüksek bir fazîlettir. Onu asıl üstün kılan en önemli hususlar ise Peygamber Efendimiz (s.a.v)in hanımlarından olması, ilmi, takvası ve samimiyetidir. O, bu husûsiyetleriyle Ġslâm tarihinin en büyük Ģahsiyetlerinden biri hâline gelmiĢtir. Peygamber Efendimiz (s.a.v)in zevceleri, mü‟minlerin anneleridir. Bu durum âyet-i kerîmede açıkça beyan edilmiĢtir:“O Nebî(yy-i zî`Ģân), müminlere kendi (öz) canlarından evlâdır! (Kendisi müminlerin babası makamında olduğu için,) eĢleri de onların anneleridir!”(Ahzâb Sûresi,6) Bu anneliğin hakîkî bir annelik oluĢu, Peygamber Efendimiz (s.a.v)in vefâtından sonra dahi onların baĢkalarıyla nikâhlanmasının helâl olmayacağının beyanıyla sabittir. “…Ne Allâh‟ın Rasûlüne eziyet etmeniz, ne de onun (vefatının) ardından 274 eĢlerini nikâhlamanız sizin için ebediyyen (câiz) olmaz! ĠĢte gerçekten de bu (anlatılanlar), Allâh katında (günahı ve cezayı gerektiren) pek büyük bir Ģey olmuĢtur.” ( Ahzâb Sûresi,53) Hz. ÂiĢe (r.anha) Vâlidemizin Üstün Vasıfları Ebû Mûsâ (r.a)dan rivâyete göre, Rasûlullah (s.a.v) Hz. ÂiĢe (r.anha) validemizin üstünlüğünü Ģöyle beyan etmiĢtir: “Erkeklerden pek çok kimse olgunluğa eriĢti kadınlardan ise Ġmrân kızı Meryem ve Firavun‟un karısı Asiye kemale eriĢenlerden oldu. ÂiĢe‟nin diğer kadınlara üstünlüğü tirit yemeğinin diğer yemeklere üstünlüğü gibidir.”(Buhârî, Enbiya:34; Nesâî, MuaĢeret:3) Hz.ÂiĢe (r.anha) buyurdu ki: “Ben on vasıfla üstün kılındım. Cebrâil suretimi Peygamberimiz Efendimiz‟e getirdi ve „bununla evleneceksin‟ dedi.” On Vasıf Hz.ÂiĢe (r.anha) kendisini üstün kılan on vasfı Ģöyle beyân etmiĢtir:“Peygamberimiz (s.a.v) bakire olarak sadece benimle evlendi. Annesi ve babası da muhacir olan zevcesi (ailesi, hanımı) sadece benim. Allah, benim suçsuzluğum üzerine semadan âyet indirdi. Rasûlüllah (s.a.v) benimle beraber iken vahye mazhar olurdu. Peygamberimiz (s.a.v) ve ben aynı kaptan guslederdik. Ben onun önünde uzanmıĢ yatarken namaz kılardı, (hastalığında ben tedavi ettim). Benim göğsüme dayalı olarak, benim odamda ve benim gecemde son nefesini verdi, benim odamda defnedildi.”( Fahruddin Er-Râzi, Tefsir-i Kebir Mefâtihu‟l-Gayb, Akçağ Yayınları: 17/24-25) EFENDĠMĠZĠN(S.A.V) SON GÜNLERĠ Ġki Cihan GüneĢi(s.a.v) efendimiz hicretin 11. yılı Safer ayında rahatsızlanmıĢtı. Meymûne annemizin odasında bulunuyordu. Etrafında toplanan ailelerine Ģöyle bir baktı ve:“Yarın ben neredeyim? Yarından sonra neredeyim?”diye sormağa baĢladı. Firasetli annelerimiz Efendimizin bu sorusundan ÂiĢe(r.anha)‟nin odasını arzu ettiğini anladılar ve: “Ya Rasûlallah! Günlerimizi ÂiĢe‟ye bağıĢladık.” dediler. Kendi nöbetlerini ÂiĢe(r.anha) annemize verdiler. 275 Fahr-i Kâinat (s.a.v) Efendimiz ömrünün son günlerini onun yanında geçirdi. Mübarek baĢı onun kucağında iken ruhunu teslim etti. Nur bedeni onun odasına defnedildi. PEYGAMBER EFENDĠMĠZĠN(S.A.V) VEFATINDAN SONRAKĠ HAYATI Hz. ÂiĢe(r.anha) annemiz 28 yaĢında dul kaldı. Peygamber hanımlarının baĢkasıyla evlenmesi Kur‟an‟da yasak edilmiĢ ti. Bu hükme uyarak evlenmedi. O kıyamete kadar gelecek mü‟minlerin annesi olarak yaĢamağa devam etti. Hz. Ebû Bekir ve Hz. Ömer devrinde hiçbir siyasî faaliyette bulunmadı. Ġlimle meĢgul oldu. Evinde talebe yetiĢtirdi. Kadınların eğitim ve öğretimiyle yakından ilgilendi. Birçok kız ve kadın onun ders halkasında yetiĢti, onlara hadis nakletti. Evi bir mektep haline geldi. Kadın, erkek herkesin rahatlıkla gelip sorusuna cevap bulduğu bir ilim, irfan ocağı oldu. Bilhassa yetim kız çocuklarını aldı büyüttü. YetiĢtirip evlendirdi. Onlara hakiki analık Ģefkatini sundu. Kaderin cilve si annemizin çocuğu olmadı. Fakat bütün ümmet onun çocuğu oldu. Ġslâm dinini ve esaslarını anlatmada bütün insanlara örnek olan Hz. ÂiĢe(r.anha)validemiz, Hz. Peygamber„den (s.a.v) sonra da müracaat edenleri dinler, insanların sıkıntılarına çözüm arardı. Onun evi, çeĢitli ilimlerin öğretildiği ve konuĢulduğu bir ilim ve irfan yuvasıydı. Hz. ÂiĢe(r.anha)„nin Kitab ve Sünnete en çok vâkıf olanlar arasında bulunduğunda Ģüphe yoktur. Kendisi, bu bakımdan Hz. Ömer, Hz. Ali, Abdullah b. Mesud ve Ġbni Abbas(r.anhüma)„la bir tutulurdu. Hz. Âise vâlidemiz babasi Hz. Ebû Bekir(r.a) ve Hz. Ömer(r.a), Hz. Osman(r.a)'in hilâfetleri zamaninda Hz. Peygamber'den iĢittiklerini müslümanlara anlattı. Devamli oruç tutar ve daima gece namazi kilardi. Hz. ÂiĢe(r.anha)validemiz fıkıh ve içtihadda keskin, kuvvetli görüse sahiptir. Fıkıh ilminin kurucularından sayilir. Devrinin üstün âlimlerinden ve Fukahâ-i Seb'a dandir. 2210 HADĠS RĠVAYET ETTĠ O, Ġki Cihan GüneĢi Efendimizden 2210 hadis-i Ģerif nakletti. En çok hadis rivayet eden ilk beĢ râvi arasına girdi. Onun rivayet ettiği hadislerden birkaç tanesi Ģunlardır: “Ey Allah‟ım! Her kim ümmetime 276 âit bir iĢin baĢına geçer de onlara güçlük çıkarırsa, sen de onlara güçlük çıkar. Her kim de onlara yumuĢaklık gösterir ve merhametle muâmele ederse, sen de ona lütuf ve merhametle muâmele et.” Bir gün Rasûlullah (s.a.v) efendimiz Hz. ÂiĢe (r.anhâ) annemize Ģöyle buyurdu:“Ey ÂiĢe! Geceleri Ģu dört Ģeyi yapmadan Kur‟an‟ı hatim etmeden, Benim ve diğer peygamberlerin Ģefaatlerine kavu-Ģ madan, Mü‟minleri kendinden hoĢnut etmeden, Hac etmeden” ÂiĢe (r.anhâ): “Anam-babam sana feda olsun. Ben bunları bu kısa müddet içinde nasıl yapabilirim?” deyince Rasûlullah (s.a.v) tebessüm etti ve:“Yâ ÂiĢe! Ondan kolay ne var? Üç ihlâs bir fâtiha okursan Kur‟an‟ı hatmetmiĢ olursun. Bana ve diğer peygamberlere salavat getirirsen Ģefaatimize kavuĢursun. Mü'minlerin affını dilersen onları hoĢnut edersin. “Sübhanallahi velhamdülillâhi ve lâ ilâhe illallahü vahdehû lâ Ģerîke leh, lehül-mülkü velehül-hamdü ve hüve alâ külli Ģey‟in kadîr” tesbihini okursan hac sevabı gibi sevab alırsın.” Hz.ÂiĢe (r.anhâ) annemiz naklediyor: “KızkardeĢim Esmâ, Rasûlullah (s.a.v)‟ın yanına geldi. Üzerinde ince bir elbise vardı. Derisinin rengi gözüküyordu. Rasûlullah (s.a.v) baldızına bakmadı. Mübarek yüzlerini çevirdi ve: “Ya Esmâ! Bir kadın namaz kılacak yaĢa geldiği zaman iki eli ile yüzünden baĢka yerlerini erkeklere göstermemeli.” buyurdu. “Ey ÂiĢe! YumuĢak ol; Zirâ Allah Teâlâ bir ev halkına iyilik murad ederse onlara, rıfk, yumuĢaklık kapısını gösterir.” “Ey ÂiĢe! Sana birisi, istemeden bir Ģey verirse kabul et, çünkü o, Allah Teâlâ‟nın sana gönderdiği bir rızıktır.” Talebe Kadrosu Hz. AiĢe(r.anha)validemiz; uzaklarla alakadar olurken, -ilim seferberliğinden- en yakınlarını mahrum etmedi. Bilakis insanlar Ona ancak en yakınlarının delaletiyle ulaĢabildi. KardeĢi Muhammed‟in iki oğlu Kasım b. Muhammed ve Abdullah b. Muhammed, kız kardeĢi Esma‟nın iki mahdumu Abdullah ve Urve b. Zübeyr b. el-Avvâm, Abdullah b. Zübeyr‟in Hamza‟dan torunu Abbâd da ilminden istifade 277 etti. Talebeleri kadrosunda, sahabeden Amr b. Âs, Ebû Musa el-EĢarî, Zeyd b. Halid el-Cühenî, Ebû Hureyre, Abdullah b. Ömer, Abdullah b. Abbas, Rebîa b. Amr el-CureĢî, Saib b. Yezîd, Haris b. Abdillah b. Nevfel dâhil olmak üzere pek çok isim vardı. Saîd b. Müseyyeb, Alkame b. Kays, Ata b. Ebî Rebah gibi tâbiûnun büyükleri de ondan okudu. Hz. AiĢe yalnız baĢına bir külliye, tek baĢına bir ümmet gibiydi. Onun ilminden, anneleri olması cihetiyle her ne kadar erkekler de istifade etmiĢ olsa da, asıl kadınlar müstefid oldu. KardeĢi Abdurrahman‟ın kızı Esma ve Hafsa, Hasan Basrî‟nin annesi Hayre baĢta olmak üzere pek çok kadın Onun rahlesinde yetiĢti.(AiĢe Ümmü‟lMüminîn, ed-Düreru‟s-Seniyye, Zahrân, 2013, 181-2. ) Sonraki asırları derinden etkileyecek âlimleri yetiĢtiren ya da onların baĢmuallimi olan Hz. AiĢe(r.anha)validemiz, modern anlamda bir tahsil görmedi. Ne üniversitede okudu, ne de akademik kariyer yaptı. Lakin ondan gelen rivayetler büyük âlimler tarafından nass kabul edildi; hıfzedildi. Kadınlar! Ġlk kadın üniversitesini O kurdu. Kadınlara dünyaya sadece yemek yapmak, çamaĢır yıkamak, ev iĢleriyle alakadar olmak için değil; -asıl olarak- Ġslâm‟ı anlamak, yaĢamak ve yaĢatmak için geldiklerini söyledi. Kadınları uyanmaya, kadının onuruna sahip çıkmaya ve hürriyeti yalnız Allah‟a kullukta aramaya çağırdı. Kur‟an-ı Kerîm‟e Vukûfiyeti “Mum dibine ıĢık vermez.” Sözü, Hz. AiĢe(r.anha)validemiz ile değiĢti; mum önce dibine ıĢık verdi. Hz AiĢe(r.anha) de sahabe gibi Allah Rasulü(s.a.v)‟nü dikkatle dinler, mevzuyu anlayana kadar soru sormaktan imtina etmezdi. Allah Rasulü(s.a.v), “Hesaba çekilen azab görür.” hadisini îrad buyurunca, Hz. AiĢe(r.anha), “Allah Azze ve Celle, „Kime kitabı sağdan verilirse, hesabı kolay olacaktır.‟( ĠnĢikâk Suresi, 7-8.)buyurmuyor mu?” dedi. Bunun üzerine Allah Rasulü(s.a.v), “Ayette geçen „hesab‟ kelimesi „arz etmek‟ anlamındadır. Lakin kim hesaba çekilirse helak olur.” buyurdu.( Müslim, Cennet 19; Ebû Davud, H. No: 393.)Bunun üzerine Hz. 278 AiĢe(r.anha) sustu; hâl diliyle “ĠĢittim ve itaat ettim.” dedi. Çünkü Onun “Kur‟an Müslümanlığı” içerisinde Sünnet‟e düĢmanlık yoktu. Bilakis kadına dair fıkhî hükümleri Allah Rasulü‟nden O öğrendi; insanlara o rivayet etti. Hz. AiĢe, kendisi gibi, soran-sorgulayan kadın öğrenciler yetiĢtirdi. Sonra da onlara dair kıymet hükmünü verirken, “Ensar‟ın kadınları ne güzel kadınlardır. Hayâları dinde derin anlayıĢ sahibi olmalarına mani olmadı.”( Müslim, Hayz 13; Ġbn Mace, Taharet, H. No: 634.)buyurdu. Allah Rasulü her nevi ahlaksızlığın hüküm ferma olduğu Cahiliyye‟den insanlık tarihinin en müeddeb kadınlarını çıkardı. Her biri önce hayâlarıyla temayüz etti. Lakin hayâları, Ahiretlerinin selameti, bir meseleyi sormalarını gerektiriyorsa onu sorup öğrenmelerine mani olmadı.Maneviyat ehramında Hz. Hatice(r.anha) ve Fatıma(r.anha)‟dan sonra en büyük Hz.AiĢe(r.anha)‟ydi. O kadarki, Allah Rasulü‟nün “ĠĢte Cebrail, seni selamlıyor.”( Müslim h.no: 6457)ifadesinde belirttiği gibi bizzat meleğin selamına nail oldu. Hz. AiĢe(r.anha)validemiz Efendimizin(s.a.v)evinin resmi sözcüsüdür. Bu cihetle, açıklamaları öncelikle bütün hanelerin muallimeleri olan Ġslâm kadınlarıyla alakalıdır.Erkeklerin, evde hanımlarının komutanları değil eĢleri olduklarını, insanlar Onun ev hallerine dair anlattıklarından fark etti. O anlattıkça mü‟minler evlerin kıĢla değil, muhabbet karargâhları olduğunu anlattı. Allah Rasulü‟nün, “En hayırlınız ailesine karĢı en hayırlı olanınızdır. Ben aileme karĢı hepinizden daha hayırlıyım.”( Tirmizî, Menâkıb, 85.) Ģeklindeki buyruğunun evde nasıl müĢahhas planda tezahür ettiği de yine Hz. AiĢe(r.anha) ile alakalıdır. Erkeğin kadın üzerinde olduğu gibi, kadının da erkek üzerinde hakları olduğunu, bunların “muhabbet” merkezli nasıl eda edileceğini bu Ümmet daha çok Hz. AiĢe(r.anha)validemizden dinleyip, öğrendi. Nihayet O da Bir Ġnsandı Ġnsandı, daraldığı anlar da olurdu. Onlardan birinde Hz. Ebû Bekir Hane-i Saadete girdi. Allah Rasulü ile konuĢurken sesinin yükseldiğini görünce üzüldü; “Ey Falanın kızı! Allah Rasulü‟ne karĢı 279 sesini yükseltiyorsun (haberin var mı?)” diyerek ona tokat atmak istedi. Bütün bunlar olurken Allah Rasulü Ebû Bekir‟e engel olmaya çalıĢıyordu. Ebû Bekir öfkeyle evden ayrıldıktan sonra, Allah Rasulü, Hz. AiĢe‟ye dönüp, “Adamın elinden seni almamı nasıl buldun?”(Ebû Davûd, H. No: 4999.) diyerek gönlünü aldı. Göz YaĢı Tarlasında Namaz Allah Rasulü neyi, nasıl yaptıysa, Hz. AiĢe hayatı boyunca onlara sadık kaldı. Hâne-i Saadette Allah Rasulü‟nün kendisinden müsaade isteyip namaza durmasına, gözünden boĢalan yaĢların yeri ıslattığına, bu halin Bilal-i HabeĢi‟nin gelip onu sabah namazına çağırmasına kadar devam ettiğine Ģahit olan(Ġbn Hibban, H. No: 620)Hz. AiĢe, namazlarını bu Nebevî huĢu ile eda etmeye ihtimam gösterirdi. Hz. AiĢe, Efendimiz‟in vefatından sonra evini mescide çevirdi. Hem gece, hem gündüz vakitlerinde uzun kıyamlarla Rabbinin huzurunda durdu. Namazlarının tanıklarından Kasım b. Abdurrahman Ģunları söylemektedir: “Sabah evden çıktığımda önce halam Hz. AiĢe‟nin evine uğrar, ona selam verirdim. Yine bir sabah uğradığımda Hz. AiĢe kıyam halinde tesbih ediyor, “Allah bize lütfuyla muamele etti de bizi kavurucu azaptan muhafaza buyurdu.”(Tûr, 52/27.) (mealindeki) ayeti okuyor, dua ediyor, ağlıyor ve ayet-i tekrar ediyordu. Ayakta durmaktan usanana kadar durdum onu bekledim. Sonra bir ihtiyacım için çarĢıya gittim. Tekrar evine döndüm. Halam aynı Ģekilde namaza devam ediyor ve ağlıyordu.”(Ġbn Receb, Fethu‟lBarî, IV, 247.) Hz. AiĢe(r.anha), namazda hiçbir anestezinin koparamayacağı kadar dıĢ çevreden kopar; tam bir teslimiyetle eda ettiği namazlarda, seccadesi gözyaĢı tarlası olurdu. Hz. ÂiĢe(r.anha)validemiz, Peygamber (s.a.v)„in sünnetini iyi bilen, anlayan ve uygulayan Sahabilerin baĢında yer alırdı. O, babasının himayesinde ve Hz. Peygamberin yanında iken de, zekâsı, anlayıĢ ve kabiliyeti, öğrenme arzusu, aĢk ve îmânı ile kendisini en iyi Ģekilde yetiĢtirmiĢ, hiçbir kadına nasip olmayan bilgiler edinerek, o zamanın ve günümüz kadınına birçok konuda örnek olmuĢtur. 280 Hücresinin Mescidi Nebevî„ye bitiĢik olması itibariyle, Resûli Ekrem„in (s.a.v) Mesciddeki tâlim ve irĢadlarını dâhi, her zaman hücresinden takip etmek, herhangi bir suretle takip edemediklerini, Resûli Ekrem„den sorup öğrenmek imkânını bulan, noksanı, hatası varsa, bizzat Resûli Ekrem (s.a.v) tarafından ikmal ve tashih olunmak suretiyle yetiĢen bir Ģahsiyettir. Hz.AiĢe(r.anha) annemiz Ġslam‟ın en önemli hukukçularının baĢında gelir Validelerimizin en genci olan Hz.AiĢe(r.anha) validemiz, Efendimiz Hazretlerinin sürur kaynağı idi. Vahyin ağırlığının verdiği ruh halinden bir nebze soluklanabilmek için Efendimiz, Hz. AiĢe annemize, “kelliminî ya Hümeyra” derdi. “KonuĢ benimle ey pembecik”. Ġlim Yolunda UlaĢtığı Nokta Hz. Peygamber‟in hanımları arasında ilmiyle ön plana çıkan Hz. AiĢe(r.anha)‟dir. Ġlmî Ģahsiyetinin oluĢmasında o günün Arap toplumunda özellikle nesep ilmi gibi bazı konularda bilgisine baĢvurulan âlim bir babanın evinde doğup büyümesinin, Hz. Peygamber‟le beraber olmasının, Ģahsi kabiliyet ve zekâsının büyük rolü vardır. Maddi bakımdan varlıklı olması, çocuğunun olmayıĢı, uzun süre Medine‟de ashabın önde gelenlerinin bulunduğu ortamı paylaĢması ve Cemel vakasından sonra siyasî olaylardan çekilip kendini tamamen ilim ve irĢada vermesinin de ilmî geliĢiminde önemli bir yeri olmalıdır. Arap dilini maharetle kullanan Hz. AiĢe, Arap Ģiirini, tarihi ve nesep ilmini, bu konularda uzman olan babasından öğrenmiĢti. Cahiliye döneminin sosyal durumunu, örf ve âdetlerini de çok iyi biliyordu. Zekâsı, kabiliyeti, merakı ve Hz. Peygamber‟le olan beraberliği sayesinde, Kur‟ân‟ı ve sünneti en iyi bilen, anlayan ve muhafaza eden sahabilerin baĢında yer alıyordu. Onun ilmî seviyesinin enönemli göstergeleri, Kur‟ân‟ı tefsir etmesi, sünnetin anlaĢılmasında ilmî tenkit zihniyetini ortaya koyması ve dinî hükümlerin elde edilmesinde kıyas baĢta olmak üzere bazı akli yöntemleri kullanması gelmektedir. Ayetlerin kıraat vecihlerini, nüzul sebeplerini ve kelimelerin delaletlerini bilmesi, Kur‟ân‟ı tefsir etmesine büyük katkı 281 sağlamıĢtır. Aynı zamanda bu birikimi sayesinde ayetlerden nasıl hüküm çıkarılacağını biliyordu. Fıkha olan vukufiyeti sebebiyle Medine‟de fetva veren yedi fakihten birisi idi. Onun ictihat ve fetvaları, fakih ve müçtehitler arasında yer almasını sağladı. Verdiği fetvalar incelendiğinde onun sadece furû-ı fıkıh sahasında değil, hüküm çıkarma yöntemi (bir anlamda fıkıh usulü) ve hikmet-i teĢri konularında da derin bir anlayıĢ ve kültüre sahip olduğu görülür. Gerek bu konulara gerekse ferâize olan derin vukufiyeti dolayısıyla tâbiûn fakihlerinin birçoğu ona müracaat eder ve yüksek seviyedeki fıkıh bilgisinden faydalanmak üzere onunla istiĢare ederlerdi. Bu yüzden Ata b. Ebî Rabah gibi tabiûn fakihleri fıkhı ondan daha iyi bilen kimseyi görmediklerini ifade etmiĢlerdir. HZ.AĠġE(R.ANHA) ANNEMĠZĠN VEFATI Hz. ÂiĢe (r.anhâ) annemiz, Fahr-i Kâinat (s.a.) efendimizden sonra kırk yedi yıl daha yaĢadı. 66 yaĢlarında iken Medine‟de 17 Ramazan 58 (678) tarihinde Salı gecesi vitir namazını kıldıktan sonra vefat etti, cenaze namazını Medine valisi Ebû Hüreyre(r.a) kıldırdı ve Cennet‟ül-Baki‟ mezarlığına defnedildi. Cenazesi vasiyyeti üzere bekletilmeden aynı gecede kaldırıldı. Kabre erkek ve kızkardeĢlerinin çocukları koydu. Bedeni Medine‟de Cennetü‟lBakî‟de kaldı. Ruhu Cennete uçtu. Rabbimiz cümlemizi ÂiĢe annemizin Ģefaatine nâil eylesin. Âmin. CEMEL VAKASI Hz. Âise'nin bu son kirk yillik hayatindaki en önemli olay; Cemel Vak'asi'dir. Hz. Osman(r.a)'in karisiklik çikaran entrikaci asiler tarafindan sehid edilmesinden sonra halîfe olan Hz. Ali, katilleri bulmak ve kisas yapmak hususunda günün sartlari geregi olarak sabirla hareket etmeyi uygun bulmustu. Bu yumusak davranistan yüz bulan asiler taskinliklarini artirarak fenaliklarina devam ettiler. Durum böyle endise verici bir hâl alinca Ashâb-i Kiram'in büyüklerinden bir kismi (Talha, Zübeyr.(R.anhüma). Mekke'ye giderek o sirada hac için orada bulunan Hz. Âise(r.anha)'yi ziyaret edip, olaylara el koymasini ve kendilerine yardimci olmasini istediler. Hz. 282 Âise(r.anha)validemiz de; acele etmemelerini, sabirla bir köseye çekilip Hz. Ali(r.a)'ye yardimci olmalarini tavsiye etti. Ashâb-i Kirâm'in büyükleri de Hz. Âise(r.anha)'nin tavsiyesine uyarak, askerleriyle Irak ve Basra'ya gitmeyi uygun gördüler. Hz. Âise(r.anha)'ye de: "Ortalik düzelinceye ve halifeye kavusuncaya kadar bizimle beraber bulun, bize destek ol, çünkü sen müslümanlarin annesi ve Resulullah'in muhterem zevcesisin, herkes seni sayar dediler.” Hz. Âise(r.anha) de, müslümanlarin rahat etmesi ve Ashâb-i Kirâm'in korunmasi için onlarla birlikte Basra'ya hareket etti. Bu gidiĢi asiler, Hz. Ali(r.a)'ye baska türlü anlattilar. Bu arada Hz. Ali(r.a)'yi de zorlayarak Basra'ya gitmesini sagladilar. Hz. Ali(r.a) de Basra'ya gelince Hz. Âise(r.anha)'ye bir haberci yollayarak, olaylar ve yolculugu hakkindaki düsüncelerini sordu. Hz. Âise(r.anha), fitneyi önlemek ve sulhu saglamak için Basra'ya geldigini; öncelikle katillerin yakalanmasini istediklerini halife Hz. Ali(r.a)'ye bildirdi. Bu görüsü Hz. Ali (r.a)de uygun bularak sevindi. Memnun olan her iki taraf üç gün sonra birleĢmeyi kararlaĢtirdılar. Bu baris haberini ve memnunlugu isiten münafiklar birleĢmeye engel olmak için, gece karanlik basınca, her iki tarafa da ayrı ayrı askerlerle saldirdilar. Taraflara da: "Bakın, karĢınızdakiler sözünde durmadı" deyip bu gece baskini ile ortalığı karıĢtırdılar. Karanlikta neye ugradiklarini bilemeyen müslümanlar harb etmeye basladilar. Her iki taraf da karĢısındakini suçluyordu. ĠĢte bu iki müslüman grup arasında meydana gelen çatismaya Cemel vak'ası denir. Bu vak'ada Hz. Aise(r.anha)'nin içtihadi Hz. Ali(r.a)'nin içtihadına uymamıĢtı. Buna rağmen galib olan Hz. Ali(r.a), müminlere anneligi Kur'an-i Kerim ayeti ile sabit olan Hz. Aise(r.anha)'ye ikram ve izzette bulundu. "Ali'yi sevmek imandandir." hadisini haber veren Hz. ÂiĢe(r.anha) de Hz. Ali(r.a)'yi çok severdi. Daha sonra Hz. Ali(r.a)'nin Ģehâdetine üzüldü ve çok ağladı. Çünkü sahâbiler birbirlerini çok severlerdi. Mecusî ateĢini bastırıp söndüren Ġslâm‟ın nurundan rahatsız olan Farisiler, uygarlıklarının çöküĢünde en büyük paya kim sahipse, öncelikle onları hedef aldı. Evlerde yeniden Mecusî ateĢini yakmak 283 isteyenler, Ġslâm‟ın kızının “üsve-i hasene”si olan Hz. AiĢe(r.anha)‟ye saldırdı. Bir Kalemin Mahareti ve Rafizilik Ġbn Sebe, 14 asırdır fitne sahnesinden hiç inmedi. Dün Müslümanları karĢı karĢıya getiren mektuplar aynı kalemden çıkmıĢtı. Hz. AiĢe, Talha ve Zübeyr adına Hz. Ali(r.anhüma) aleyhinde hangi kalem yazdıysa, Hz. Ali(r.a) adına da sahabe aleyhinde aynı kalem yazmaktaydı. Hz. Osman(r.a) adına valiye yazılan, daha sonra da Mısır‟a dönen heyet tarafından ele geçirilecek Ģekilde gönderilen mektubu da aynı kalem yazmıĢtı. Tek bir kalem pek çok sahabiyi karĢı karĢıya getirerek Ümmet‟in yüreğinde kıyamete kadar kapanmayacak yaralar açtı. Ġbn Sebe‟nin kaleminin varlığından ve tahribatından haberdar olmayanlar, yanlıĢı doğru niyetine okuyacağı gibi, kendisi de muhtemel krizlerin esiri olacaktır. Ġbn Sebe mektupların tesiriyle Ümmet‟ten büyük bir parça kopardı. Ayet ve hadisler yalanlara göre tevil edildi. Ortaya on binlerce tabisi olan bir mezhep çıktı. Âlimler bütün Müslümanları, bunlara karĢı âgâh olmaya çağırdı. Hz. Ali(r.a) de onlara dair, “Yalana Rafizi‟den daha iyi Ģehadet eden birini görmedim.” dedi; ġerîk ise, “Rafizi dıĢında her karĢılaĢtığından ilim al. Çünkü onlar(Rafiziler) hadis uydurur, sonra da onu din edinirler.”( Minhâcu‟s-Sünneti‟nNebeviyye, I, 60.)buyurdu. Hz. AiĢe(r.anha)validemiz ile alakalı, kitaplarda yer alan iftiraların neredeyse tamamı yalancılıkla iĢtihar eden Rafiziler‟e aittir. Ġmam Suyutî, Miftahu‟l-Cenne adlı eserinin baĢında Rafiziler‟in görüĢünü naklederken Ģöyle der: “Ġnsanların asırlardır içinde olduğu bu fasid mezhebin aslının ne olduğunu beyan etme zorunluluğu olmasaydı, onlardan hiçbir Ģey burada zikretmezdim. Zira bunlar rivayetini dahi helal kabul etmediğim hikâyelerdir.”( Suyûtî, Miftahu‟l-Cenne, 6.) Ben Müminlerin Annesiyim; Münafıkların Değil Rafizilerin eserlerinde Hz. AiĢe(r.anha)‟ye dair pek çok iftira ve tenkidin yanında, Onun faziletini inkâr noktasında uydurulan çok sayıda rivayet de vardır.“Peygamber‟in eĢleri onların anneleridir.”( 284 Ahzab Suresi,6.)ayet-i kerimesi ile ikaz edilen ve “Hz. AiĢe(r.anha)‟ye sövmeyin, o da annenizdir.” diye uyarılan Rafiziler, “AiĢe annemiz değil, biz annelerimize sövmüyoruz.” diyecek kadar ileri gitmiĢtir. Bir gün Hz. AiĢe(r.anha)validemize; “Bir adam, senin, onun annesi olmadığını söylüyor.” denince, Hz. AiĢe(r.anha)validemiz de; “Doğru söyledi; ben müminlerin annesiyim, münafıkların değil.” buyurdu.( El-Âcurrî, eĢ-ġerîa, V, 2393;“Sadaka, Ene Ümmü‟l-Müminîn ve Lestu bi Ümmi‟l-Münafikîn.” ) Bitmeyen Rafizi, ġia Öfkesi Hz. AiĢe(r.anha)validemizin Allah Rasulün‟den(s.a.v) sonra uzun yıllar yaĢaması, Müslüman aile yapısının numune Ģekli Peygamber Evi‟nin daha çok ondan gelen rivayetlerle müĢahhas bir hal alması gibi hususiyetler sebebiyle Rafiziler, ġia‟nın Ona olan öfkesi hiç dinmemiĢtir. Her dönemde yazılan ġia kitapları Hz. AiĢe ile alakalı iftiralarla doludur. Fakat Ġbn-u Ebi‟l-Hadîd gibi bazı ġii yazarlar da yer yer hakkı söylemekten kendini alamayarak Onun büyüklüğünü takdir etmiĢtir. Bugün bile Ġranda Ģii camilerinde, Hz.Ebubekir(r.a),Hz.Ömer(r.a)Hz.Osman(r.a),Hz.EbuHureyre(r.a)Hz.t alha(r.a)Hz.vahĢi(r.a)Hz.AiĢe(r.anha)validemize hakaret devam etmektedir. Hesabı Ahiret‟te Görülecek Yalanlar Rafizilerin Hz. Talha ve Zübeyr‟in, Hz. AiĢe‟yi Cemel Günü‟ne çıkardığı ve onlarla birlikte gittiği iddiası da tarihi hakikatlere aykırıdır. Zira Talha ve Zübeyr, Hz. Ali‟den umre yapmak için izin talep etmiĢ, Hz. Ali de gitmelerini münasib görünce onlar Mekke‟ye varmıĢ, orada Hz. AiĢe ile karĢılaĢmıĢlardır. Dinlerini yalan ve takiyye üzerine bina eden Rafizilerin bir diğer iddiası ise, Hz. Talha(r.a)‟nın – haĢa- Hz. AiĢe(r.anha)‟yi sevdiği, Basra‟ya hareket etmek istediğinde, kendisine mahremsiz çıkmasının caiz olmadığı söylenince de Talha ile evlendiği iftirasıdır.(El-Kummî, Tefsîru‟l-Kummî, II, 377.)Bu da Hz. AiĢe(r.anha)validemizi itibarsızlaĢtırma sürecinde uydurulan ve hiçbir muteber eserde yer almayan; yıkımı dünyada görülen, hesabı ise Ahiret‟te verilecek yalanlardan biridir. 285 Manası Çarptırılan Bir Ayet Rafizler, Hz. AiĢe‟nin evinden çıkarak, “Evlerinizde oturun ve daha önce Cahiliyye döneminde olduğu gibi açılıp ortaya dökülmeyin.”( AhzabSuresi,33) mealindeki ayet-i kerimeye muhalefet ettiğini söylemektedirler. Hz. AiĢe(r.anha)validemiz, Allah Rasulü(s.a.v) zamanında nasıl meĢru bir ihtiyacı için evden çıkıyorsa, Efendimiz(s.a.v)‟den sonra da çıkmaya devam etmiĢtir. Fakat –haĢâ- açılıp sokaklara dökülerek değil, etrafında kız kardeĢinin oğlu Abdullah b. Zübeyr(r.a) gibi mahremleri olduğu halde, yüzünü de örterek seyahat etmiĢtir. (Minhacu‟s-Sünne, IV, 355.) Ayet-i kerimede zikredilen evlerde oturma emri, zannedildiği gibi kadınların hanelerine hapsolmaları manasında değil, hayatlarının merkez üssünün evleri olması gerektiği anlamındadır. Nitekim Allah Rasulü(s.a.v), eĢleri için, “Ġhtiyacınız için evden ayrılmanız noktasında serbestsiniz.” buyurmuĢtur. ( Buharî, H. No: 4795). Buna göre bir kadın sıla-i rahim, hasta ziyareti yapmak, tedavi olmak, tahsil etmek, herhangi bir maslahatını karĢılamak için 90 km‟den daha az olan mesafelere yalnız baĢına gidebilir. Yanlarında mahremleri olanlar ise diledikleri yerlere sefer edebilirler. Bu ayet-i kerime nazil olduktan sonra da Allah Rasulü(s.a.v) eĢleriyle birlikte seyahat etmiĢ, veda haccına gitmiĢtir. Hz. AiĢe(r.anha)‟yi kardeĢi Abdurrahman(r.a)‟ın hayvanının arkasına bindirerek Tenim‟den umre yaptırmıĢtır. Müminlerin anneleri, Allah Rasulü(s.a.v) hayattayken olduğu gibi, ondan sonra da hac etmiĢ; bunun için evlerinden ayrılmıĢlardır. Cemel hadisesi, siyasi açıdan tahlil edilirken Hz. AiĢe(r.anha)‟nin müçtehid olması gözden ırak tutulmamalıdır. O, Müminlerin annesi olarak evden çıkıp hadiseye müdahil olmasının Ümmet‟in maslahatı için gerekli olduğunu düĢünmüĢ ve bu yönde adım atmıĢtır. Bu durumda Hz. AiĢe(r.anha) günahkâr olmaz; bilakis Allah Rasulü(s.a.v)‟nün, “içtihad edip isabet eden iki ecir, hata edense bir sevap alır.”(Müslim, Akdiye, 6.)hadisi fetvasınca indellah me‟cur olur. Müslümanların sulhu için evden çıkan Hz. 286 AiĢe(r.anha)validemizin hata ettiği farz edilse, Peygamber(s.a.v)Efendimizin buyruğuna göre yine de günahkâr değildir. Nitekim daha sonra Cemel‟e gidiĢinden dolayı piĢman olmuĢ; hadiseyi her hatırladığında, gözünden boĢalan yaĢlar örtüsünü ıslatacak kadar ağlardı. PiĢmanlık tövbedir; bir günahtan tövbe eden ise hiç günah iĢlememiĢ gibidir. Ġslâm‟da tövbe edenler tenkit değil, takdir edilir. ġii müellif Ġbn Ebî‟l-Hadîd‟in naklettiğine göre, Hz. Ali(r.a), Cemel‟de muzaffer olunca Hz. AiĢe(r.anha)‟yi Abdu‟l-Kays‟tan yirmi kadınla birlikte Medine‟ye gönderir .(Ġbn Ebî‟l-Hadîd, ġerh-u Nehci‟lBelâga, XVII, 254.)Muharebe meydanında birisi, “Ey Müminlerin Emiri! Aramızda fey‟i ve esirleri paylaĢ!” deyince, Hz. Ali(r.a) Ümmet‟i bölmeye memur bu kiĢiye, Ģer cephesinin bütün oyunlarını bitirecek Ģu soruyu sorar: “Hanginiz Müminlerin annesini payına alma cüretini gösterecek!”( Ġlelu‟Ģ-ġerâi‟, II, 603.) Hz. AiĢe(r.anha)validemiz mi, Hz. Fatıma(r.anha)validemiz mı? Rafiziler, Ģiiler, Hz. Fatıma(r.anha)validemiz üzerinden, Hz. AiĢe(r.anha) düĢmanlığı yapmakta, önce Ümmet‟i, “Fatıma mı, AiĢe mi?” diyerek ikisinden birini tercihe zorlamakta; AiĢe‟den kopardıklarını ise daha sonra Fatıma‟nın babasına ve O‟nun getirdiği Ġslâm‟a hasım hale getirmektedirler. ġia‟nın, “Hz. AiĢe ile Fatıma arasında husumet vardı.” iddiaları da hakikate aykırıdır. Zira bizzat Rafiziler tarafından telif edilen eserlerde yer alan ve Hz. AiĢe(r.anha)‟ye isnad edilen rivayetlerden biri Ģu Ģekildedir: “Allah Rasulü‟ne Ali‟den daha sevimli bir erkek, Fatıma‟dan da daha sevgili bir kadın görmedim.”( el-Meclisî, Bihâru‟l-Envâr, 38, 313.) Hz. Âise, güzel ahlâkli, merhamet dolu, cömert ve ibadete düskün, çok zeki bir sahâbiydi. Hepsinin basinda en mümtaz vasfi ise islâm'a ve ilme olan büyük hizmeti idi. Müslüman bilginler arasinda yaygin bir rivayete göre fikih ve dinî ilimlerin dörtte birini Hz. Âise nakletmistir. 287 Ebû Mûsa el-Es'ârî(r.a): "Bizler, müskül bir mesele ile karsilastigimizda gider Hz. Âise'ye sorardik." demistir. Abdurrahman b. Avf'in oglu Ebû Seleme(r.a): Resulullah'in sünnetini Hz. Âise'den daha iyi bilen; dinde derinlesmis, Ayet-i Kerîme'lere bu derece vâkif ve sebeb-i nüzulleri bilen, ferâiz ilminde mâhir bir kimseyi görmedim." demistir. Hakkinda imam Zührî(r.a): "Eger zamaninin bütün âlimlerinin ve peygamberimizin diger zevcelerinin ilmi bir araya toplansa, Hz. Âise'nin ilmi yine daha agir basardi" derdi. Atâ b. Ebî Rebâh(r.a); "Hz. Âise, ashâb içinde en çok fikıh bilen, isabetli rey bakimindan en ileri gelen bir kimse idi." demistir. Tabiinden Mesruk(r.a); "Allah'a yemin ederim ki, Ashâb-i Kirâm'in ileri gelenlerden bir çogu gelir Hz. Âise'den Ferâiz'e ait sorular sorar ve ögrenirlerdi." demistir. Hz. Âise Peygamberimizden ikibinikiyüzon hadîs rivayet etmistir. Kendisinden de Ashâb ve Tabiin'den birçok kimse hadîs nakletmislerdir. Sahih hadis kitaplari Hz. Âise'nin fetvalari ile doludur. Ahmet b. Hanbel Müsned adli eserinde de Âise'nin rivayet ettigi hadislerinden uzun uzun bahseder. Hz. ÂiĢe(r.anha)'nin naklettigi hadislerden bazilari: "Ey Âise, Allah, kullarina lutf ile muamele edicidir. Her iste yumusak davranilmasini sever." "Her gün yirmi kere ölümü düsünen kimse, sehidlerin derecesini bulur" "Resul-i Ekrem (s.a.v) 'in en ziyade hoslandigi ibadet, devamli olani idi, az olsa bile." "Sekir (sarhosluk) veren her içki haramdir. " Hazret-i Peygamber (s.a.v) söyle buyurmustur: "Cebrâil hiç durmaz komsu hakkina hürmet olunmasini bana tavsiye ederdi. Hatta ben yakinda komsuyu mirasçi kilacak sandim. " HEM DOĞUNUN, HEM DE BATININ HEDEFĠNDEKĠ BÜYÜK KADIN: HZ. AĠġE(R.ANHA) En azılı Ġslâm düĢmanları gibi, eserinin en çok satan kitaplar listesinde olmasını arzulayan yazarlar da Hz. AiĢe(r.anha) üzerinden 288 hedeflerine ulaĢmaya çalıĢmıĢtır. Oryantalist çalıĢmalar baĢlığı altında toplayabileceğimiz bu eserlerin sahipleri, daha çok Allah Rasulü(s.a.v)‟nün Hz. AiĢe(r.anha) ile erken yaĢta evlenmesi mevzuu üzerinden Ġslâm‟a saldırmıĢ; kazdıkları Ģüphe kuyularına çektikleri insanların imanlarıyla oynamıĢlardır.

KureyĢ, Allah Rasulü‟nün her attığı adımı, her sözü yakından takip eder; insanların anlamakta zorlanacağı bir mesele ya da bir zelle bulsa, habbeyi kubbe yaparak Ġslâm‟a saldırırdı. Fakat Allah Rasulü(s.a.v)‟nün Hz. AiĢe(r.anha) ile izdivacını sıradan bir hadise olarak görmüĢ, bu izdivaçla alakalı menfi manada hiçbir Ģey söylememiĢtir. Eğer KureyĢ bu evlilikte bir istismar görmüĢ olsaydı, mutlaka konuĢacak, “Bizi hakkaniyete çağıran Muhammed‟in yaptığına bakın!” diyecekti; lakin demedi, diyemedi. Bu hususta onlardan tek satırlık bir tenkit nakledilmedi. Çünkü Allah Rasulü(s.a.v)‟nün Hz. AiĢe(r.anha) ile izdivacı, Hicaz örfünde çok normal bir hadiseydi. Ayrıca bu izdivac, Allah Rasulü(s.a.v)‟nün doğrudan talebiyle olmamıĢ; Hz. Hatice(r.anha)‟nin vefatından sonra uzun zaman altı çocuğa hem annelik, hem de babalık yapmasına Ģahit olan yakınları yeni bir izdivaç noktasında O‟na telkinde bulunmuĢ, bu bağlamda Havle Binti Hakîm (Ümm-u ġerîk) de Hz. AiĢe(r.anha) ile evlenmesini teklif etmiĢtir. Allah Rasulü(s.a.v), Hz. AiĢe(r.anha) tarafına evlilik teklifi götürdüğünde, Hz. AiĢe(r.anha)validemiz çoktan evlenecek çağa gelmiĢti. Zira, muteber siyer kitaplarında da belirtildiğine göre Hz. AiĢe(r.anha) Allah Rasulü‟nden önce Cübeyr b. Mut‟im ile niĢanlanmıĢtı. O günkü örfte bir kızın evlilik çağına gelip gelmediği takvimle değil, fiziksel geliĢimle takdir edilirdi. Tıpkı bir çiftçinin, ürünün hasad vaktinin geldiğine, bizzat geliĢimine bakarak karar vermesi gibi, Cahiliyye‟de de evlilik için bizzat kızın fiziki durumuna bakılırdı. Havle(r.anha), Hz. AiĢe(r.anha)‟de bu geliĢimi gördüğünden dolayı Allah Rasulü(s.a.v)‟ne onunla evlenmeyi teklif etmiĢti. Çünkü Hz. AiĢe(r.anha) o yıllarda çocukluk dönemini geride bırakmıĢ, Mekke örfüne göre evlenecek kızlar arasına girmiĢti. Örfler asırdan asra 289 olduğu gibi, bölgeden bölgeye de değiĢir. 50-60 yıl önce Anadolu‟da kızların evlenme yaĢı 15-16 iken bugün üniversite okuyan kızlarda bu ortalama 25-26‟ya yükselmiĢtir. Ayrıca bilinmelidir ki, sıcak iklimlerde kız çocuklarının geliĢimi, soğuk memleketlere göre daha erken olmaktadır.( Merkezu‟t-Tenvîri‟l-Ġslamî, Redd-ü Ġftirââti‟lMünessırîn Havle‟l-Ġslam, 86-7.) ĠSLAM‟A ADANMIġ BĠR HAYATIN HULÂSASI Ġslâm‟la bir çağ kapandı, Kıyamet‟e kadar sürecek muhteĢem bir çağ açıldı. Batıl kaybetti, Hak kazandı. Ġslam‟ın nihaî zaferiyle Ebu Cehil gibi büyük aktörlerini kaybeden Batıl, çöken sistemlerinin ve aktörlerinin yerine yenilerini sürerek Dîn-i Mübînle olan mücadelesine hiç ara vermedi. Batıl, Ġslâm Ġnkılabının ailedeki tesirini kırabilmek için Hz. AiĢe(r.anha)validemizi kurban seçti; 14 asır Doğu ve Batı‟nın müseccel yobazları Onu itibarsızlaĢtırmak için yazıp-çizdi. Ġslâm‟ın, kadının hayatında ne derece tesirli olduğunu; bunda da en büyük payın Hz. AiĢe(r.anha)‟de olduğunu fark eden Batıl, özelde birbirine hasım olan Ģubelerini Hz. AiĢe(r.anha) düĢmanlığında ittifaka çağırmıĢ; Hristiyanlığın keĢif ve ifsad kolu Oryantalizma ile Mecusiler, Hz. AiĢe(r.anha)‟ye birlikte saldırmıĢlardır. Hz. AiĢe(r.anha), Ümmetin hem annesi, hem âlimesi, hem muhaddisesi, hem mürĢidesi, hem mücahidesi, hem de büyük mazlumesidir. Bütün bunların ötesinde O, Peygamber(s.a.v)‟in eĢidir. Saraylarda yaĢayabilir, müreffeh mekânlarda keyif yapabilirdi. Lakin öyle yapmadı, dünyaya meyletmedi. EĢiyle birlikte kurduğu hayata sadakat gösterdi. Ümmet‟e anne oldu; topyekûn bütün Müslümanlar da ona “anne” diye hitap etti. Yahudi, Ġbn Sebe‟nin tahrikiyle Ümmet‟i içerden parçalayınca, Irak ve Mısır halkı Hz. Osman(r.a)‟a; ġam da Hz. Ali(r.a)‟ye sövmeye baĢlamıĢtı. Hariciler ise her ikisine lanet okuyordu. Müslümanların bölünmesine Ģahid olan Hz. AiĢe(r.anha) evine kapanıp zulme sessiz kalmadı, meydan yerine çıktı, bir annenin yapması gerekeni yaptı ve manevi evlatlarını Hakk‟a Ģahit olmaya çağırdı. Ġnsandı, yanıldığı mevzular da oldu. Tövbe etti, ağladı. 290 Sahabeye sövenlere iletilmek üzere kız kardeĢinin oğlu Urve‟ye, bütün Müslümanlara duyurması için bir vasiyette bulundu: “Bunlar Allah Rasulü‟nün ashabına istigfar etmekle emr olundular.(HaĢr Suresi‟nin 10. ayet-i kerimesini kastediyor. Takî Osmanî, Fethu‟l-Mülhim, VI, 280.)ne var ki tersini yapıyor, sahabeye sövüyorlar.”( Müslim, H. No: 7491.)dedi. Allah Rasulü(s.a.v), son hastalığında Onun evine gitmek arzusunda olduğunu ihsas ederek, “Bugün neredeyim, yarın neredeyim?”( Buharî, Fedailu‟s-Sahabe, 13)diye sordu. Bu ifadeden, Hz. AiĢe(r.anha)‟nin evine gitmek istediğini anladılar. Son yedi günü, “Humeyrâ”sının evinde geçirdi. Oradan mescide gitti. Allah Teâlâ ruhunu, baĢı Onun sadrına yaslı olduğu orada aldı. Orada yaĢadı, oraya defnedildi. Peygamber‟den sonra her an, ona ulaĢmanın arzusuyla tam elli yıl mezarının yanında yattı Hz. AiĢe(r.anha). Evi Peygamber‟in kabri; kabri de evi oldu. Kadını heva denizinde boğmak isteyenler, ilimî, irfanı ve edebiyle bir “deniz feneri” gibi Ġslam‟ın kızına yol gösteren Hz. AiĢe(r.anha)validemize dün olduğu gibi bugün de saldırmakta; Onun üzerinden Müslüman‟ın eĢini, kızını, evini ve topyekün mahremiyet hayatını çökertmeyi amaçlamaktadır. Ġslam‟ı insanlarla koruyan Allah Azze ve Celle, Hz. Ebu Bekir(r.a)‟in, Hz.Ömer(r.a)‟in, Hz.Osman(r.a)‟ın, Hz.Ali(r.a)‟nin itibarını koruduğu gibi Ġslam‟ın kızının deniz feneri Hz. AiĢe(r.anha)validemizide muhafaza edecektir. Hz. ÂiĢe(r.anha)‟nin özellikle tesettür konusundaki hassasiyeti bir baĢkaydı. Bu hususta hayatı boyunca en ufak bir taviz vermemiĢti. Bu hassasiyeti o kadar ileri derecede idi ki Hz. Ömer(r.a) vefat edip kendi odasına defnedildikten sonra kabirle arasına bir perde çektirmiĢti. Yeğeni Hz.Hafsa(r.anha) kendisini ziyarete geldiğinde takmıĢ olduğu baĢörtüsünü ince bulmuĢ onu ikiye katlayarak nasıl örtünmesi gerektiğini göstermiĢti. Tesettür konusunda kadınları her zaman ikaz eder ve Nur Suresi‟nde emredildiği gibi örtünmelerini hatırlatırdı. Hülâsâ, onun hayatında öne çıkan baĢlıklar Ģöyle idi: Sadelik, Cömertlik, Ġlim sevgisi, Dini yaĢamada hassasiyet, Fedakârlık, Ġffet ve nezahet, Sadakat. 291 Resulullah(s.a.v), (Allahü teâlâ beni kendi nurundan yarattı. Benim nurumdan da Ebu Bekri, onunkinden de, Ömer ile ÂiĢe‟yi yarattı. Ömer‟in nurundan, mümin erkekleri, ÂiĢe‟ninkinden de mümin kadınları yarattı) buyurup sonra Nur suresinin (Allah birine nur vermezse, o münevver olamaz) mealindeki 40. âyetini okudu.(Lübab-ül-elbab) Ġmam-ı Rabbani hazretleri buyuruyor ki: Ehl-i sünnet âlimleri buyurdu ki; Ġlimde ve ictihadda Hz. ÂiĢe(r.anha), Hz. Fatıma(r.anha)‟dan üstündür. Ġlimde ve ictihadda Hz. ÂiĢe(r.anha), zühd ve dünyadan kesilmekte ise, Hz. Fatıma(r.anha) daha ileridir. Bunun içindir ki, Hz. Fatıma(r.anha)‟ya Betül yani çok temiz demiĢlerdir. Hz. ÂiĢe(r.anha) Ashab-ı kirama Ġslamiyet‟i öğretirdi. (Ġmamı Rabbani, Mektubat, c. 2, m.67) Resulullahın(s.a.v) torunlarından Seyyid Abdülkadir-i Geylani(k.s) hazretleri ise, (Hz.ÂiĢe(r.anha)validemiz, bütün kadınlardan daha üstündür) buyurdu. (Gunye) Ġctihadı Hz. Ali(r.a)‟ye uymadığı için, Rafiziler, Ģiiler kendisine çok iftira ediyor, Hz.Ali(r.a)‟yi sevmezdi diyorlar. Hâlbuki (Ali‟yi sevmek imandandır) hadis-i Ģerifini, Hz. ÂiĢe(r.anha)validemiz haber verdi. Böylece, onu sevdiğini ve herkesin de sevmesi lazım geldiğini bildirdi. Hadis âlimlerinden Abdulhak Dehlevi hazretleri, (Medaric-ünnübüvve) kitabında buyuruyor ki: ÂiĢe-i Sıddıka hazretlerinin faziletleri, üstünlükleri, sayılamayacak kadar çoktur. Eshab-ı kiramın fıkıh âlimlerindendi. Çok fasih ve beliğ konuĢurdu. Ashab-ı kirama fetva verirdi. Fıkıh bilgilerinin dörtte birini Hz.ÂiĢe(r.anha) haber vermiĢtir. Hadis-i Ģerifte, (Dininizin dörtte birini Humeyra‟dan öğreniniz!) buyuruldu. (Kurret-ül-ayneyn) [Resulullah, Hazret-i ÂiĢe‟yi çok sevdiği için, Ona (Humeyra) derdi.] Ürvetübni Zübeyr hazretleri buyuruyor ki: Kur‟an-ı kerimin manalarını ve helal ve haramları ve Arab Ģiirlerini ve nesep ilmini, Haz. ÂiĢe(r.anha)‟den daha çok bilen kimse, görmedim. Bir hadis-i Ģerifte de buyuruldu ki:(Erkeklerden vezirim Zübeyr bin Avvam, kadınlardan ise ÂiĢe‟dir.) [Deylemi] 292 Hz.ÂiĢe(r.anha)validemize sordular ki, Resulullah en çok kimi severdi?” Fatıma‟yı severdi, dedi. Erkeklerden en çok kimi severdi dediler. Fatıma‟nın zevcini buyurdu.” Bundan anlaĢılıyor ki, zevceleri arasında, Hz. ÂiĢe(r.anha)‟yi, çocukları arasında, Hz. Fatıma(r.anha)‟yı, Ehl-i beyti arasında, Hz. Ali(r.a)‟yi, Ashabı arasında ise, Hz. Ebu Bekir(r.a)‟i en çok severdi. (Mektubat-ı Rabbani) Hz. ÂiĢe(r.anha)validemiz buyuruyor ki:”Bir gün Resulullah mübarek nalınlarının kayışlarını çakıyordu. Ben de iplik eğiriyordum. Mübarek yüzüne baktım. Parlak alnından ter damlıyordu. Ter damlası, her tarafa nur saçıyordu. Gözlerimi kamaştırıyordu. Şaşakaldım. Bana doğru baktı. (Sana ne oldu ki, böyle dalgın duruyorsun?” buyurdu. Ya Resulallah! Mübarek yüzünüzdeki nurların parlaklığına ve mübarek alnınızdaki ter tanelerinin saçtıkları ıĢıklara bakarak kendimden geçtim, dedim. Resulullah kalkıp yanıma geldi. Gözlerimin arasını öptü ve (Ya ÂiĢe! Allah‟u teâlâ sana iyilikler versin! Beni sevindirdiğin kadar, ben seni sevindiremedim) buyurdu. Hz.ÂiĢe(r.anha)‟nin mübarek gözlerinin arasını öpmesi, Resulullahı severek, Onun cemalini anlayarak gördüğü için aferin ve takdir olmaktadır. Hz. ÂiĢe(r.anha), kendisinin, ezvac-ı tahiratın hepsinden daha üstün olduğunu söyler, Allah‟u teâlânın nimetlerini sayar, (Resulullah benimle evlenmeden önce, Cebrail aleyhisselam, benim resmimi Resulullaha gösterip “Bu senin zevcendir” demiĢti) derdi. O zaman canlı resmi yapmak haram olmamıĢtı ve resmi, insan da yapmamıĢtı. Resulullah, ÂiĢe(r.anha) validemize buyurdu ki:(Seni üç gece rüyada gördüm. Melek, beyaz ipek üzerindeki resmini bana gösterdi. Bu senin zevcendir, dedi. Rüyada, meleğin gösterdiği resmini unutmadım.) [Buhari ve Müslim] Resulullaha(s.a.v), Hz. ÂiĢe(r.anha)validemiz‟den baĢka, hiçbir zevcesinin yatağında (vahiy) gelmedi. Bu da, Hz. ÂiĢe(r.anha)‟nin Allah‟u teâlâ indinde kıymetinin pek çok olduğunu göstermektedir. Ümmi Seleme(r.anha) validemiz Hz. ÂiĢe(r.anha) için bir Ģey söyleyince, Resulullah, (ÂiĢe için beni incitme. Bana vahiy, 293 yalnız ÂiĢe‟nin yatağında iken gelmektedir) buyurdu ve Ümmi Seleme validemiz de, tevbe etti. Hz. ÂiĢe(r.anha), (Bana karĢı yapılan iftiranın yalan olduğu Allah‟u teâlâ tarafından bildirildi) diyerek öğünürdü. Allah‟u teâlâ, Nur suresindeki 17 âyeti göndererek, Hz. ÂiĢe(r.anha)‟ye iftira edenlerin Cehenneme gideceklerini bildirdi. Hz. ÂiĢe(r.anha)‟nin izzeti ve Ģerefinin yüksekliği bu âyet-i kerimelerle de anlaĢıldı. (Medaric-ünnübüvve) Ġmam-ı Rabbani (k.s)hazretleri buyuruyor ki: Hz. ÂiĢe-i Sıddıka(r.anha)validemiz, Allah‟u teâlânın sevgilisinin sevgilisi idi. Peygamberimiz vefat edinceye kadar, onu çok sever ve yanından ayırmazdı. Onun odasında, onun yatağında ve mübarek baĢı onun kucağında iken can vermiĢti. Onun misk kokulu odasında defnedilmiĢ, kalmıĢtır. Bütün bu üstünlüklerden ve kıymetlerden ayrı olarak kendisi büyük âlim ve müctehid idi. Peygamber efendimiz, dinin yarısının bildirilmesini ona bırakmıĢtı. Ashab-ı kiram sıkıĢtıkları zaman, ona gelip, ona sorup öğrenirlerdi. Müctehid olan böyle bir Sıddıkaya, Hz. Ali(r.a)‟ye uymadı diye, dil uzatıp, ona yakıĢmayan çirkin iftiraları söylemek Müslüman olana yakıĢmaz. Ġmanı olan kimsenin ağzından böyle sözler çıkmaz. Bu fakir [yani imam-ı Rabbani] miskinleri doyurduğum zaman, Ehl-i beytin ruhlarına niyet ederdim. Yani Resulullah ile birlikte, Hz. Ali, Hz. Fatıma, Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin(r.anhüma)‟in ruhlarına da gönderirdim. Bir gece rüyada, Fahr-i âlemi(s.a.v) görüp selam verdim. Selamımı almadı ve mübarek yüzünü döndürüp (Ben yemeği ÂiĢe‟nin evinde yerdim. Bana yemek göndermek isteyenler, ÂiĢe‟nin evine gönderirlerdi) buyurdu. Bundan anladım ki, rüyada yüzünü çevirmesinin sebebi, yemek dağıtırken, niyette Hz. ÂiĢe(r.anha)‟yi ortak etmediğim içinmiĢ. Ondan sonra Hz. ÂiĢe(r.anha)‟yi de hatta zevce-i mutahharaların hepsini niyette ortak eyledim. Ehl-i beytin hepsini araya koyarak dua eder oldum. Çünkü bunlar da, Ehl-i beyttendir. O halde Resulullaha(s.a.v) Hz. ÂiĢe-i Sıddıka yolu ile gelen eziyet, Hz. Ali yolundan gelen eziyet ve cefadan daha çoktur. 294 Aklı ve insafı olan, bunu pekiyi bilir. Bu sözlerimiz, Hz. Ali(r.a) ve Peygamber efendimizi(s.a.v) sevenler ve sayanlar içindir. Hz. ÂiĢe(r.anha)validemiz, Peygamber(s.a.v)Efendimizin hanımı olmakla ve müminlerin annesi olmakla Ģereflendi. Bir âyet-i kerime meali:”Resulullahın zevceleri müminlerin anneleridir.” (AhzabSuresi, 6) Resulullah(s.a.v) ile akraba olmak Ģerefi çok büyüktür. Ġmanlı olan her akrabası muhakkak cennetliktir. Çünkü hadis-i Ģeriflerde buyuruluyor ki:”Kızlarımı evlendireceğim kimselerle, evleneceğim kadınların Cennetlik olmasını Rabbimden istedim. Rabbim de kabul etti.” [ġirazi] “Benimle evlenen veya kız alıp verdiklerim, Cehenneme girmez.”[Deylemi, Ġ. Neccar] Rabbim cümlemizi Dini mübini Ġslam‟ı Ģuurlu olarak yaĢayan,Allah‟a ve Onun Ģanlı Peygamberi Hz.Muhammed Mustafa(s.a.v)ya uyan,Ehl-i Beyti seven,müminlerin annelerini seven onların ahlakını ahlak edinen ve Ģefaatlerine mazhar olanlardan eylesin.Hz.AiĢe(r.anha)validemizide bizlerden razı eylesin.Amin. 295 Hz.HAMZA (R.A) (D.M.569– Mekke. V.M.625.Medine) Peygamber(s.a.v)Efendimizin amcası, SütkardeĢi,ġehitlerin Seyyidi, Pehlivanların Piri, Allah‟ın Arslan‟ı. Hz. Hamza(r.a)‟yı yazmak, O‟nun, Allah ve Rasûlü uğrundaki mücadelesinden bahsetmek elbette kolay değildir. Hiçbir el ve kalem onu, lâyık-ı vecih ile anlatamaz. Enes (r.a.) Efendimiz(s.a.v)‟den Ģöyle rivayet eder: “Cennete girdim. Cafer meleklerle beraber uçuyordu, Hamza ise ashabı ile birlikte oturuyordu.” diye buyurdular.” (Vesiletü‟l–Ġslâm, 1/108; Suyutî, Hasaisü‟l–Kübra, Daru‟l–Kitabü‟l–Ġlmiye, 1/433, Beyrut 1985) Rabbim sizleri ve bizleri cennette, Hz. Hamza(r.a) Efendimize komĢu eyleye! Âmin! HZ. HAMZA (R.A.) KĠMDĠR? SeyyidüĢĢühedâ Esedullāh Ebû Umâre (Ebû Ya„lâ) Hamza b. Abdilmuttalib b. HâĢim b. Abdimenâf el-KureĢî el-HâĢimî (ö.H. 3- M.625) Ebû Leheb‟in cariyesi Süveybe‟den süt emdikleri için Hz. Peygamber ile sütkardeĢi, aynı zamanda çocukluk ve gençlik yıllarında arkadaĢ ve dost Pehlivanların Piri, bileği bükülmemiĢ sırtı yere gelmemiĢ ġehitlerin Sultanı. 296 Hz. Hamza(r.a)‟nın babası Abdulmuttalip‟tir. Annesi ise Hale binti Uheyb olup Peygamberimiz‟in annesi Âmine binti Vehb‟in amcasının kızıdır. (el-Ġsâbe; Ġbn-i Sa‟d.Hâkim, el-Müstedrek, III, 212; Ġbn Esîr, Üsdü‟l-ğâbe, II, 67; Hüseyin Algül, Hamza, DĠA, XV, 500) Hz.Hamza(r.a)‟nın Havle bint Kays‟tan Umâre, Bintü‟l-Mille b. Mâlik el-Evsî‟den Ya„lâ ve Âmir adlı üç oğlu ile Selmâ bint Umeys‟ten Ümâme adlı bir kızı olmuĢtu. Ümâme‟nin teyzesi Esmâ, Ca„fer b. Ebû Tâlib‟in hanımı olduğundan Hz. Peygamber onun bakımını Hz. Ca„fer‟e tevdi etti. “Hz. Hamza(r.a), Ebû Ya‟la veya Ebû Ammare künyesi ile çağrılırdı. Ayrıca Fatma isminde bir kızı olduğu da bazı rivayetlerde mevcuttur.” (Ġbn-i Hacer el-Askalânî; el-Ġsâbe fî Temyizi‟s–Sahabe) “Hz. Hamza‟nın çocuklarından sadece Ya‟la‟nın çocukları olmuĢtur. Bunların isimleri: Ammare, Fazl, Zübeyr, Ukayl ve Muhammed‟dir; fakat adı geçen bu çocuklar çok küçük yaĢlarda öldükleri için Hz. Hamza(r.a)‟nın nesli devam etmemiĢtir.” (Muhammed bin Sa‟d el-HaĢimî ez-Zührî, (d.168-ö.230) Tabakatü‟l–Kübra, Ziyad Muhammed Mansur, 3/9, Medine 1408.) “Harp sahasına ilk önce adım attığı; Allah‟ın düĢmanlarını Ģiddetle takip ettiği; hiç bir Ģeyden korkmadığı ve çok cesur, cevval bir insan olduğu için Hz. Hamza(r.a)‟ya “Esedullah (Allah‟ın Aslanı)” denirdi. O, Bedir Günü harp meydanında, “Ben Allah ve Rasûlü‟nün Aslanı‟yım.” diyerek müĢriklere hücum etmiĢ ve bu lâkabı almıĢtır.” (Türabitü‟l-Ġdariyye, 2/573) Hz. Hamza(r.a) orta boylu, güçlü kuvvetli, heybetli, izzet ve Ģerefine çok düĢkün, onurlu, üstün bir sahabeydi; iyi bir avcı, keskin bir niĢancı, o günün harp sanatını çok iyi bilen, gözünün gördüğü hiçbir Ģeyden korkmayan, KureyĢ içerisinde Ģerefli ve hatırı sayılan nadir insanlardandı. Hz. Hamza(r.a), mazlumlara yardım etmeyi seven; zalimden asla çekinmeyen cesur bir savaĢçıydı. Av dönüĢü evine gitmeden Kâbe‟yi tavaf edecek kadar kutsal kabul ettiği değerlere saygılı, karĢılaĢtığı Ģahıslara selâm verip sohbet etmesini seven mürüvvetli bir insandı. Onun gençlik dönemine ait bilgilerimiz yok denecek kadar azdır. (Ġbnü‟l-Esîr, Üsdü‟l-Gâbe, II/52.) 297 "Allah'ın Arslanı" ve "ġehitlerin Efendisi" ünvanı ile anılan Hz Hamza (r.a.), Peygamberimizin (s.a.v.) amcalarının en küçüğüdür. Resûl-i Ekrem (s.a.v.) onu çok severlerdi. Çünkü o, sadece sevgili amcası değil, aynı zamanda sütkardeĢiydi, çocukluk arkadaĢıydı. Ġkisi birlikte büyümüĢler, birlikte oynamıĢlar, kardeĢlik yapmıĢlardı. Hayatı boyunca da Fahr-i kâinat (s.a.v.) Efendimizin can dostu olmuĢtu. DüĢmanların En Azgını Ümmetin firavunu Ebû Cehil, Ġslam davetçisinin aldığı nefesten bile rahatsız oluyor, her an ona yeni bir darbe vurmanın hırsını taĢıyordu. Ebû Cehil Peygamberin(s.a.v)davetinden ve ona iman eden Müslümanların her geçen gün artmasından çok rahatsızdı. Akla hayale gelmedik iĢkence ve zulümler yapmalarına rağmen Müslümanları durduramıyordu. BaĢta kardeĢleri olmak üzere nice yakın akrabası bir zamanlar çobanlık yapmıĢ yetimin dinine girmiĢ, bu yolda hicret etmiĢ, Ebû Cehil‟i âleme rezil etmiĢlerdi. Bunun acısıyla yanan firavun, artık tamamıyla insanlığını yitirmiĢ, seviyesiz ve azgın bir hâle gelmiĢti. HZ. HAMZA'NIN (R.A.) ĠSLAM'A GĠRMESĠ Hz. Muhammed‟in(s.a.v.)peygamberliğinin altıncı senesinde Müslüman oldu. Allah‟ın Rasûlü (s.a.v.) Safa ya da Hacun denilen yerde ibadetle meĢgûlken Ebû Cehil ve avenesinin saldırısına uğradı. Bilhassa Ebû Cehil, Allah Rasûlü‟nün yüzüne, toz toprak saçarak üzerine deve pislikleri atmıĢtı. (es-Siyretü‟l-Halebiyye, 2/44.) Onların bu eza ve cefalarına tahammül gösteren Hz. Peygamber (s.a.v.):“Ey KureyĢliler! Bana vuruyorsunuz; ama ben sizin Peygamberinizim...” diyordu. Hz. Peygamber (s.a.v.) oradan ayrılıp evine geldi. Hz. Hamza(r.a) avlanmayı çok severdi ve yine avdaydı. Avdan dönünce âdeti olduğu üzere tavaf yapmak için Harem-i ġerif‟e uğrar, daha sonra evine giderdi. Hz. Hamza(r.a)tavaf esnasında Abdullah bin Cüd‟an‟ın azadlı cariyesinden olayı öğrendi. “Ebû Cehil, kardeĢinin oğluna Ģunları yaptı; Ģöyle, Ģöyle söyledi.” dedi. Evine döndüğünde hanımından da aynı Ģeyleri iĢitti. Hanımı, Hz Hamza(r.a)‟ya : “Ey Ebû Umâre! KeĢke bugün Ebû Cehil‟in yeğeninin baĢına neler 298 getirdiğini bir görseydin.” dedi. Hz. Hamza(r.a) iĢittiklerinden dolayı çok öfkelendi. Evine girmeden geri döndü. Doğruca Ebu Cehil ve arkadaĢlarının bulunduğu KureyĢ toplantısına gitti. Boynunda yayı asılı olduğu hâlde mescide yürüdü.“Muhammed‟in dinine sövüp sayan, KardeĢimin oğluna kötü sözler söyleyen, O‟nun kalbini inciten sen misin? O‟na yapmadığını bırakmayan! Al iĢte, bende O‟nun dinindeyim! Ben de O‟nun söylediklerini söylüyorum. Eğer gücün yetiyorsa, O‟na yaptıklarını bana da yap, yap da görelim bakalım? Diyerek yayı ile Ebû Cehil‟in baĢına (sorduğu soruya karĢılık vermesine imkân bırakmadan) Ģiddetli bir darbe indirdi. Bu Ģiddetli darbe sonucu Ebû Cehil‟in kafası kırıldı. Bazı rivayetlere göre Hz. Hamza(r.a)‟nın indirdiği bu darbe sonucu, Ebû Cehil‟in kafasının yedi yerden kırıldığı bildirilir. Sonra Hz. Hamza(r.a): “Bu sefer yayla vurdum. Gelecek sefer kılıçla vuracağım.” dedi. Hz. Hamza(r.a)ya müĢrikler sendemi dininden döndün deyince: ”DönmüĢsem ne olacak yani? Bana göre, Muhammed‟in dininin Hak olduğu ortaya katiyetle çıkmıĢtır. O‟nun Rasûlullâh olduğuna Ģehâdet ediyorum. Ne diyorsa dedikleri doğrudur. Ve bundan sonra ben de O‟nun yanındayım. Eğer sözünüzde doğrucu iseniz, gelin de, bana da mâni olun bakalım? “(Ġbn Hacer, el-Ġsâbe, II, 620; Beğavî, Mu'cemu'ssahâbe, II, 3-4.) Ebu Cehil‟ in kabilesi Hz. Hamza(r.a)‟ya saldıracak oldu. Kılıçlarına ellerini attılar; Hz. Hamza (r.a)de kılıcına elini attı. Tam bu esnada Ebû Cehil onlara engel olarak: “Dokunmayın, Hamza haklı, onun kardeĢinin oğluna bilerek kötü Ģeyler söyledim.” dedi. Ebu Cehil Hz. Hamza(r.a)‟nın iĢi ileri götürüp Müslüman olmasından korkuyordu. ġayet Hamza Müslüman olursa Ġslâmiyet‟in güç bulacağını ve bir daha Hz. Peygamber‟e el uzatamayacaklarını biliyordu.(Hâkim, el-Müstedrek, III, 213; Ġbn Esîr, Üsdü‟l-ğâbe, II, 67.) Hz. Hamza(r.a), müĢriklerin yanından ayrılıp evine döndükten sonra sedire uzandı ve düĢünmeye baĢladı... Ġçine bir vesvesedir düĢmüĢtü. Kendi kendine konuĢup duruyordu. ġeytan içinden Ģöyle hitap etmekteydi ona: Sen KureyĢ‟in en ileri gelenlerinden birisin. Ne diye tutup ta kavminin yolunu terk etmiĢ, kendi baĢına bir yol 299 tutturmuĢ adamı takip ediyorsun... Herkes seni sevip sayıyordu. Hâlbuki bundan sonra herkes seni aĢağılayacak... Bütün bu düĢüncelerin altında bocalamaya baĢlamıĢtı Hz. Hamza(r.a)... Ne yapmalıydı ki? Birdenbire içinden gelen bir düĢünce ile yerinden kalktı ve Kâbe‟ye gitti... Orada kapısı önüne geldi Kâbe‟de Allah‟a Ģöyle dua etti: Allah‟ım... Eğer tuttuğum yol Hak üzere ise kalbime bu yolu tasdik ettir... Beni mutmain et; Ģüphelerimi kaldır... Eğer doğru değilse, o takdirde bana bu içinde bulunduğum hâlden bir kurtuluĢ yolu nasip et... ġüphesiz ki sen darda kalanların feraha çıkartıcısısın...” O gece yattı rahat bir Ģekilde de uyudu... Ertesi sabah kalkınca doğruca Efendimiz AleyhisSelâm‟ın yanına vardı ve baĢından geçenlerin her birini teker teker anlattı.“Yâ Muhammed! Ebû Cehil‟den intikâmını aldım. Onu insanlar arasında küçük düĢürerek saçını baĢını kana boyadım; artık sevin, üzülme!” dedi. Allah‟ın Rasûlü (s.a.v.): “Ben böyle Ģeylere sevinmiyorum.” dedi. Hz. Hamza(r.a) da: “Seni sevindirmek, üzüntüden kurtarmak için ne istersen yaparım...” dedi. Efendimiz (s.a.v.) de: “Beni ancak senin iman etmen ve bedenini cehennem ateĢinden kurtarman sevindirir.” dedi. (Ġbnü‟l Esîr, A‟lâmu‟n-Nübelâ, I, 172.) Bu anlattıklarından sonra Hz. Hamza(r.a), Efendimiz (s.a.v)e:” Ey kardeĢim oğlu, ben Ģu anda inandım ki, sen doğrucusun... Ve eĢhedü en lâ ilâhe illâllâh ve eĢhedü enne Muhammeden abduhu ve Rasûluh..”Diyerek Müslüman oldu. Bundan sonra En‟am Sûresinin 122. âyeti nâzil oldu: “Ölü iken kendisini (Hakikat ilmi ile) dirilttiğimiz; insanlar içinde onunla yaĢaması için basîret nûru oluĢturduğumuz kimse(nin durumu); karanlıklar içinde kalıp ondan kurtulamayan gibi olur mu? Hakikat bilgisini inkâr edenlere, yapmakta oldukları böylece süslendirildi.” Bu âyetin birinci kısmında Hz. Hamza(r.a)‟dan, ikinci kısmında da Ebu Cehil‟den bahsedilmekte ve nihayet, inanmayanların kendilerini yaptıkları sapık iĢlerde haklı görmekte oldukları belirtiliyordu... 300 Müslüman olduğunu, Allah Rasûlü‟nü her surette koruyacağını ilan etti ve Ģu Ģiiri okudu: “Kalbimi Hanif din Ġslâm‟a yönelten Allah‟a hamd olsun... Kullarının her yaptığından haberdardır; Aziz ve lütufkâr olan bir Rabb‟den gelen din için... O‟nun âyetleri okunduğu zaman, Akıl ve kalp sahibi olanların gözleri yaĢlarla dolar. Ahmed‟e Rabbi‟nden harflerle yazılan âyetler gelmiĢtir. Ġçimizden seçilen Ahmed‟in, sözü dinlenir ve kendisine itaat edilir... Hayır, vallâhî aramızı kılıçlar ayırmadıkça O‟nu kimseye teslim etmeyiz...”(Muhammed b. Ġshak b. Yesar, (d.85-ö.151), es-Si‟retü ibni Ġshak, (NeĢr: Muhammed Hamidullah), Ma‟hedü Diraseti ve‟l-Ebhas li‟t-Ta‟rib, Daru‟l-BeĢair, II/151, Beyrut 1401.) Hz. Hamza(r.a)‟nın Müslüman olması Peygamberimizi (s.a.v.) çok sevindirmiĢtir. O‟nun Ġslâm‟a girmesiyle Müslümanlar güçlendi. MüĢrikler rahatsız oldu. Hz. Ebû Bekir(r.a)'in Yüzü Parçalanıyor Hz. Hamza(r.a)‟nın Müslüman olduğu günlerdi. Hz. Ebû Bekir(r.a), Rasûlullah‟ın yanına gelmiĢ; Ġslam‟ı Kâbe‟de haykırmak, hep birlikte Kâbe‟ye gidip namaz kılmak için izin istemiĢti. O, yerinde duramayan bir dava ve hareket adamıydı. Allah Rasûlü yeterince güçlerinin olmadığını ifade ettiyse de Hz. Ebû Bekir(r.a)‟in ısrarlı talebine hayır, diyemedi. Müslümanlardan pek çoğu HabeĢistan‟a hicret etmiĢ, Efendimizin yanında kırk kiĢiden daha az Müslüman kalmıĢtı. Nihayet Peygamberimiz, ashabıyla birlikte Daru‟l-Erkam‟dan çıkarak Mescid-i Harâm‟a geldi. Müminler kabile fertlerinin arasına dağılmıĢlardı. Efendimiz aleyhisselâm oturunca Ġslam‟ın korkusuz ve yiğit davetçisi Hz. Ebû Bekir(r.a) tüm zalimlerin, firavunların karĢısında hakkı haykırmaya, Ġslam‟ı anlatmaya, onları Allah ve Rasûlü‟ne davet etmeye baĢladı. Ölümü göze almıĢ, korkuyu çoktan öldürmüĢ bu yiğit sahabinin cesareti ve anlattıkları, firavunları çılgına çevirdi. KureyĢ‟in önderleri hıĢımla ayağa kalkarak Müslümanlara saldırdılar. Zalimler yüce Ġslam davetçisi Ebû Bekir(r.a)‟i yere yatırıp dövmeye baĢladılar. Özellikle 301 Utbe b. Rebia, demir ayakkabılarıyla Ebû Bekir(r.a)‟in yüzünü çiğniyor, öfkesinden kudurmuĢ bir hâlde tekmeliyordu. Ebû Bekir(r.a)‟in kabilesi Teymoğulları geldiğinde Ebû Bekir(r.a) baygın düĢmüĢ, yüzü kanlar içinde kalmıĢ, adeta tanınmaz bir hâle gelmiĢti. TeymoğullarıEbû Bekir‟i bir kilime sarmıĢ, evine götürmüĢlerdi. Ebû Bekir(r.a) komaya girmiĢ, adeta hayatından ümit kesilmiĢti. Teymoğulları, Ebû Bekir(r.a) ölürse biz de Utbe‟yi öldürürüz, diyorlardı. Anam Babam Sana Feda Olsun Gecenin ilerleyen saatlerinde Ebû Bekir(r.a) gözlerini açtı. Aklı baĢına geldiğinde ilk sorduğu Efendimiz aleyhisselâm oldu. Annesi Ümmü‟l-Hayr Selma bir Ģeyler yemesi için ne kadar zorladıysa da o Efendimizin hâlini, sıhhatini öğrenmekten baĢka bir Ģey istemiyordu. Anne, oğlunu anlayamıyor; baĢlarına gelen bu felaketlerden Peygamberimizin sorumlu olduğunu düĢünüyor, oğluna bir Ģeyler yemesi için baskı yapıyor, sitem ediyor ama oğlunun isteği değiĢmiyordu:“Rasûlullah ne hâlde, acaba ne yapıyor?” diye sızlanıp duruyordu. Nihayet annesi dayanamadı ve “Vallahi arkadaĢın hakkında hiç bir Ģey bilmiyorum.” dedi. Ebû Bekir(r.a), annesinden Fatıma binti Hattab(r.anha)'ya gitmesini, selamını iletmesini ve Rasûlullah‟ın durumunu sormasını rica etti. Gece karanlığında Mekke'nin tenha sokaklarında yaĢlı kadın, yaralı oğlunun hatırı için Fatıma binti Hattab(r.anha)‟ın evine giderek kapısını çaldı. “Oğlum Ebû Bekir, arkadaĢı Muhammed‟in durumunu soruyor.” Gece vakti, karĢısında tanımadığı, yaĢlı bir kadını gören Ümmü Cemil Fatıma: “Ben ne oğlunu ne de Muhammed‟i tanırım. Fakat istersen seninle birlikte oğlunun yanına gelirim.” dedi. YaĢlı kadın bu teklifi kabul edince Ümmü Cemil, Ebû Bekir(r.a)‟in yanına geldi. Ebû Bekir(r.a)'in delik deĢik olmuĢ yüzünü gören Fatıma(r.anha) artık dayanamadı ve: “Sana bunu yapanlar azgın sapıklardır. Ben Rabbimden senin intikamını almasını umuyorum.” diyerek feryat etti. Ebû Bekir(r.a)'in annesi çok ĢaĢırdı. Kadın, oğlunu tanımadığını 302 söylemiĢ, ama hâlini görünce ağlamaya baĢlamıĢtı. Hz. Ebû Bekir(r.a),Rasûlullah(s.a.v)‟ın durumu nasıl, diye sorunca Fatıma(r.anha),Ebû Bekir(r.a)‟e annesini göstererek konuĢamayacağını belirtti. Ebû Bekir(r.a) annesinden bir zarar gelmeyeceğini söyleyince: “Allah Rasûlü‟nün durumu iyidir, ashabı ile Daru‟l-Erkam‟dadır” diyerek müjde verdi. Fakat Hz. Ebû Bekir(r.a)'e Rasûlullah(s.a.v)‟ın iyi olduğu haberi yetmiyor, o bir an evvel Efendimizi görmek istiyordu. Ġnsanların evlerine çekilip uykuya daldığı saatlerde yaralı bir adam iki kadının yardımıyla zorluk içerisinde Mekke sokaklarından geçerek çok sevdiği dostunu, sevgililer sevgilisi Muhammed aleyhisselam‟ı görmek için Daru‟l-Erkam‟a geldi. Ebû Bekir(r.a), karĢısında En Sevgiliyi görünce neler hissetti, nasıl bir sevinç ve coĢku yaĢadı onu kalemler yazamaz ancak, “Anam babam sana feda olsun!” diyerek sarılıp kucakladı.( Ġbnü‟l Esîr, Üsdü‟l-ğâbe, VII, 314.) Mekke semaları Peygamberlerin Efendisi ile Sıddık-ı Ekber‟in kavuĢmasına Ģahitlik etti. Efendimiz aleyhisselâm en yakın dostunun yaralı hâlini ve kendisine olan sevgisini görünce çok duygulandı. Ebû Bekir(r.a), Efendimizden, henüz Müslüman olmayan annesinin hidayete ermesi için dua buyurmasını rica etti. Muhammed Mustafa(s.a.v) onun ricasını kırar mıydı? Son Peygamber‟in duası hemen karĢılık bulmuĢ, Ümmü'l-Hayr Selma Müslüman olmuĢtu.( Ġbnü‟l Esîr, Üsdü‟l-ğâbe, VII, 315.) Rabbim büyük Ġslam mücahidi Ebû Bekir(r.a)'i yetiĢtiren mübarek kadına rahmet eylesin. Cihadın en faziletlisi zalim hükümdarın karĢısında hakkı ve adaleti söylemektir.( EbûDâvûd,” Melâhim” 17; Tirmizî, “Fiten” 13; Nesâî, “Bey‟at” 37.) Ebû Bekir(r.a),KureyĢ müĢriklerinin karĢısında ölümü göze alarak Ġslam'ı anlatan yüce bir mücahittir. O, zalimler tarafından öldüresiye dövülmüĢ, hayatını Ġslam uğruna feda etmiĢtir. Onun gözünü açtığında yaralarından, acılarından yakınmayıp Efendimiz aleyhisselâm‟ın hâlini sorması sevgi ve fedakârlığın zirvesidir. Annesinin tüm ısrarına rağmen Allah Rasûlü(s.a.v)‟nü araĢtırması, kendi sıkıntılarını bir kenara bırakıp O‟nun için endiĢe etmesi 303 kıyamete kadar gelecek Müslümanlara Efendimizin nasıl sevilip saygı gösterilmesi gerektiğini anlatır. Fatıma binti Hattab(r.a)'ın önce Efendimizi(s.a.v) ve Ebû Bekir(r.a)'i tanımadığını söylemesi fakat ardından Ebû Bekir(r.a) için döktüğü gözyaĢları Müslümanların ne kadar tedbirli davrandığını, birbirlerine olan bağlılıklarını ve son olarak Ġslam'ın bu en zorlu günlerinde hanım sahabilerin aktif bir Ģekilde mücadelenin içinde olduklarını göstermektedir. Ve elbette Ebû Bekir (r.a)'ın, Efendimizi gördüğünde yaĢadıkları, “Anam babam sana feda olsun!” diyerek Muhammed aleyhisselâm'a sarılması tüm Ġslam ümmetinin hasretini, aĢkını ifade eder. Rasûlullah(s.a.v)‟ı bir gece göremeyen Ebû Bekir(r.a)'in yaĢadığı hasret ateĢi bizleri yakıp kül eder. Rabbim bu sevdadan bol bol nasiplenmeyi hepimize nasip eylesin. Efendimizin Duası Bir yanda HaĢimoğullarının kahramanı, Rasûlullah(s.a.v)‟ın yiğit amcası Müslüman oluyor, ümmetin firavununa haddini bildiriyor diğer yanda Müslümanlar canları pahasına Ġslam‟ı haykırıyor, dayak yiyor, iĢkence görüyorlardı. Hak-batıl mücadelesi bütün Ģiddetiyle devam ediyordu. Ve bir gün müminler Allah Rasûlü‟nün Ģu duasına Ģahit oldular:“Allah‟ım, Ģu iki adamdan, Ebû Cehil ve Ömer b. Hattab'dan en sevdiğin ile Ġslam‟ı güçlendir!”Allah‟u Zülcelal Hattap oğlu Ömer(r.a)e hidayet nasip oluyor 40.cı Müslüman olarak Ġslam‟a büyük destek oluyor müĢrikler kahroluyordu.(Tirmizî, “Menâkıb” 17; ĠbnHanbel, el-Müsned, II, 96.) MEDĠNEYE HĠCRETĠ Haz. Hamza, Hz. Zeyd bin Hârise, Hz. Ebû Mersed Kennaz, Hz. Enes ve Hz. Ebû Kerse(r.anhüma) ile beraber Medîne‟ye hicret etti. Peygamber Efendimiz(s.a.v) Medîne‟ye geldiklerinde, Mekke‟li Müslümanları hem kendi aralarında, hem de Medîneli Müslümanlarla kardeĢ yaptı. Kendi aralarında da, Hz. Hamza(r.a)‟yı, Zeyd bin Hârise(r.a) ile kardeĢ yapmıĢtı. Hz. Hamza(r.a) bu kardeĢini çok sever ve muharebeye çıktığı zaman her Ģeyini ona emânet ve vasiyet ederdi. Hz. Peygamber Medinede muâhât sırasında onu Külsûm b. Hidm(r.a) ile kardeĢ yapmıĢtır. 304 ĠSLAM'IN ĠLK SANCAKTARI Bedir gazâsında 313 Ashab-ı kirâm, 1000 müĢrikle karĢı karĢıya geldi. Hz.Hamza(r.a), Ebva, Veddan ve Zül‟ uĢeyre gazâlarında Peygamber(s.a.v) Efendimizin beyaz sancağını taĢıdı Bundan Sonra Hz. Hamza(r.a)‟yı Bedir savasında görüyoruz. Bedir savaĢında Utbe, Velid, ġeybe meydana çıktılar. ÇarpıĢmak için er dilediler. Peygamberimiz buyurdu ki: Ey HâĢim oğulları! Kalkınız, Allah‟u Teâlâ‟nın nurunu söndürmek için gelenlere karĢı, Hak yolunda çarpıĢınız ki, Allah‟u Teâlâ zaten Peygamberinizi de bunun için göndermiĢ bulunuyor. Kalk ya Hamza! Kalk ya Ali! Kalk ya Ubeyde bin Hâris! Dengimiz iseniz... Hz. Hamza, Hz. Ali, Hz. Ubeyde miğferlerini giydiler. Meydana yürüdüler. MüĢrikler dediler ki: Sizler kimlersiniz? Eğer bizim dengimiz iseniz sizinle çarpıĢırız. Ashab-ı kiram da; “Ben Hamza‟yım! Ben Ali‟yim! Ben Ubeyde‟yim!” dediler. Bunun üzerine müĢrikler cevap verdiler: Sizler de bizim gibi Ģerefli kimselersiniz. Sizinle çarpıĢmayı kabul ettik. Ashâb-ı kiram, müĢrikleri, önce imana davet ettiler. Onlar kabûl etmediler. Ondan sonra Ashâb-ı kiram, müĢriklerin üzerine saldırdılar. Hz. Hamza ve Hz. Ali, Utbe ve Velîd kâfirlerini, anında öldürdüler. Daha sonra Utbe‟yi ve Tuayma b. Adiyy‟i de öldürdü. Hz. Ubeyde, ġeybe‟yi yaraladı. ġeybe de Hz. Ubeyde‟yi yaraladı. Hz.Hamza ve Hz.Ali, ġeybe‟yi orada öldürüp, Hz. Ubeyde‟yi kucaklayıp Resûlullahın huzûruna getirdiler. Ebu Cehil, müĢrikleri savaĢa teĢvik etmeye baĢladı. Her iki taraf bütün güçleriyle saldırıya geçtiler. Bu savaĢ her iki tarafın ilk büyük savaĢıydı. Ashâb-ı kirâm, “Allah Allah” diyerek, tekbir getirerek hücum ediyordu. Hz.Hamza, her iki elinde birer kılıç ile çarpıĢıyordu. Peygamber efendimiz “Yâ Hayyu! Yâ Kayyûm!” buyurarak Allah‟u Teâlâ‟ya yalvarıyordu. Peygamberimiz, Eshâbını, böyle yiğitçe çarpıĢıyor gördükçe;”Onlar, Allah‟u Teâlâ‟nın yeryüzündeki 305 Arslanlarıdır, buyurarak onları takdir ediyordu. Cenab-ı Hak, Peygamberimize yardım için melekleri de savaĢa gönderdi. Ashâb-ı kiram daha kılıcını vurmadan müĢriklerin kellesi yere düĢüyordu. MüĢrikler bozguna uğradılar. Ebû Cehil de öldürüldü. Mekke‟ye doğru kaçmaya baĢladılar. Hz. Hamza(r.a), Bedir‟de fevkalâde kahramanlık gösterdi. Bedir savaĢı, Peygamber efendimizin zaferiyle neticelendi. Ashâb-ı kiramdan 14 kiĢi Ģehit oldu. Umeyye b. Halef esir edildiği zaman Abdurrahman b. Avf(r.a)‟a: “Sizden kendisini deve kuĢu kanadıyla alâmetlendirmiĢ olan adam kimdir?” diye sorduğu zaman Abdurrahman b. Avf(r.a): “O, Hamza b. Abdulmuttalip‟tir.” dedi. Ümeyye b. Halef: “ĠĢte bize yapanları o yaptı.” dedi. (M. Yusuf Kandehlevî, Hadislerle Müslümanlık, II/553.) Hz. Hamza (r.a.), Bedir SavaĢı‟nın önde gelen kahramanlarındandı. Bu savaĢta Ebû Süfyan bin Harb‟in karısı Hind‟in babası Utbe bin Rebîa‟nın öldürülmesine yardımcı oldu. Ayrıca, KureyĢ‟in bazı ileri gelenlerini öldürdü. Resûlullah'ın (s.a.v.) eline sancak verdiği ilk Müslüman Hz.Hamza (r.a.)'dır. ALLAH'IN ARSLANI Ebu Sufyan(r.a)‟ın karısı ve Utbe‟nin kızı olan Hind, Hz. Hamza(r.a)‟ya karĢı büyük bir kin besliyordu. O, her ne pahasına olursa olsun Müslüman‟lardan babasının intikamını almaya and içmiĢti. HabeĢ‟li bir köle ve ünlü bir savaĢçı olan VahĢi b. Harb ise, amcası Bedir‟de öldürülen Cübeyr b. Mut‟im‟in kölesi idi. Hind VahĢi‟ye, Muhammed, Ali veya Hamza, bu üç kiĢiden birisini öldürerek babasının intikamını alması durumunda onun özgürlüğe kavuĢmasını sağlayacağını vaad etti. VahĢi, Utbe b. Hind‟in bu arzusunu her ne hile ve desise ile olursa olsun, yerine getirerek özgürlüğe kavuĢmayı çok istiyordu. Kimileri de VahĢi‟nin efendisi Cübeyr‟in, amcasının intikamını almasına karĢılık ona özgürlüğünü vereceğini vaad ederek meydana yolladığını ileri sürmüĢtür. Belki de her ikisi de aynı kiĢiyi görevlendirmiĢtir. 306 Peygamber Efendimiz(s.a.v), Uhud harbinde; Hz. Hamza(r.a)‟yı en önde zırhsız süvârilerin baĢında çarpıĢmakla vazifelendirdi. Hz. Hamza(r.a), iki elinde de kılıç olduğu hâlde; Ben Allah‟u Teâlâ‟nın aslanıyım! Diyerek, düĢmanı önüne katmıĢ, öldüre öldüre ilerliyordu. Safvân bin Ümeyye, etrafındakilere, “Hamza nerededir? Bana gösteriniz!” diyor, savaĢ meydanını araĢtırıyordu. Bir ara gözleri, iki kılıç ile halkı kıyâsıya kesip biçen birini görünce sordu: Bu çarpıĢan kim? Çevresindekiler dediler ki: Aradığınız kimse! Abdülmuttalib oğlu Hamza! Ben bugüne kadar, düĢmanını öldürmek için saldıran, onun gibi hırslı, onun gibi gözü pek bir kimse daha görmedim. Uhud‟da herkes bütün güçleriyle çarpıĢırken, bir ara Resûlullah Efendimiz(s.a.v)ile Hz. Hamza(r.a) arasında kimse kalmadı. Hz. Hamza(r.a), hiç arkasına bakmıyor, hep ileri doğru hücûm tazeliyordu. SavaĢın baĢlamasından o ana kadar tek baĢına 31 müĢriki öldürmüĢtü. Hz. Hamza(r.a)nın Ģehid ediliĢini, kendi katili VahĢi‟den dinleyelim. “Ben: Peygamberin üzerine varmaya gücümün yetmeyeceğini biliyorum. Çünkü Ashabı, O'nu yalnız bırakmaz, kimseye teslim etmezler. Hamza'yı ise, vallahi, uyurken bulsam, heybetinden uyandırmağa cesaret edemem. Amma Ali'ye gelince, onu öldürmek için bir fırsat kollayayım bakayım, dedim. Halk arasında Ali'yi aradım. Derken, Ali, göründü, Kendisi, çok uyanık, giriĢken, çevik, dikkatli ve etrafını çok iyi kollayan bir adamdı. Kendi kendime “Benim aradığım, hakkından gelebileceğim adamım bu değil!” Dedim. O sırada Hamza'yı gördüm: Halkı, kasıp kavuruyor, kesip biçiyordu. Ona fırsat kollamak için, bir kayanın arkasına gizlendim. Bir ara, Siba' b. Ümmü Enmar: (Var mı benimle çarpıĢacak bir yiğit?) diyerek meydan okuyordu. Hamza(r.a), ona: “Gel yanıma ey kadın sünnetçisi olan kadının oğlu!” “Allah'a ve Resulüne sen misin meydan okuyan?” dedi ve onu, göz açtırmadan, bacaklarından vurup yere serdi. Üzerine çöküp 307 koyun boğazlar gibi boğazladıktan sonra sür'atle bana doğru gelirken, beni gördü. Sel suları arklarına eriĢtiği sırada, ayağı kayıp yıkılınca mızrağımı, onun istediğim yerinden vurmak için, fırlatıp attım. Böğründen vurdum. Hatta mızrağımın ucu, mesanesinden dıĢarı çıktı! Hamza bana saldırmak istedi, fakat takatı yetmedi, oracıkta düĢerek can verdi. Hamza'nın yanına varıp karnını yardım. Utbe'nin kızı Hind'e götürmek için ciğerini çıkardım. Sonra mızrağımı onun vücudundan çıkarıp KureyĢ karargâhına geri döndüm. Benim baĢka bir iĢim kalmamıĢtı. Artık azad olmamı beklemeğe koyuldum. ġEHĠTLERĠN EFENDĠSĠ Bundan dolayı özellikle Hz. Hamza‟dan (r.a.) intikam almaya çalıĢan müĢrikler, HabeĢ asıllı bir köle olan VahĢî bin Harb‟e Uhud SavaĢında Hz. Hamza‟yı (r.a.) öldürdüğü takdirde âzat edileceğine dair söz verdiler. Hz. Hamza (r.a.) Uhud'da da büyük kahramanlıklar göstermiĢtir. KureyĢ'in en bahadırlarından 31 kadarını tepelemiĢ kendisi de yirmiden fazla yara almıĢ ve nihayet VahĢi'nin attığı mızrak ile Ģehid olmuĢ, Uhud'a damgasını vurmuĢtur. O Uhud ile özdeĢleĢmiĢ, Uhud onu sevmiĢ, o da Uhud'u; Her ne zaman Uhud anılsa "Seyyidü'Ģġüheda" Hz. Hamza (r.a.) da anılır olmuĢtur. Bu sırada Hz. Hamza (r.a.) 59 yaĢındaydı. Hz.Hamza(r.a) Ģehit olduğunda oruçlu idi. Peygamberimiz(s.a.v), kendisi için, “Seyyid-üĢ-ġühedâ = Ģehitlerin efendisi” buyurdu. Ve cesedini meleklerin yıkadıklarını haber verdi. SavaĢ bitmiĢti. ġehitlerin yanlarına gidildi. Peygamber Efendimiz(s.a.v), Hz. Hamza(r.a)‟nın mübarek cesedini görünce, dayanamadı. Ağladı. Mübarek gözlerinden yaĢlar akarak buyurdu ki:“Hiç kimse senin kadar musibete uğramamıĢtır ve uğramayacaktır. Beni bunun kadar öfkelendiren bir Ģey olmamıĢtır. Ey Resûlullah‟ın amcası! Ey Allah ve resulünün aslanı Hamza! Allah sana rahmet etsin. Ġyi bilirim ki sen hısım ve akrabalık haklarını gözetir, daima hayırlı iĢler yapardın. Eğer yas tutmak gerekseydi sana yas tutardım.”“Ben, Ģu Ģehitlerin, Allah‟u Teâlâ‟nın yolunda canlarını fedâ ettiklerine, Kıyamet günü Ģahitlik edeceğim. 308 Onları kanlarıyla gömünüz. Vallahi, Kıyamet günü mahĢere yaraları kanayarak gelecekler. Kanlarının rengi kan rengi, kokuları da misk kokusu olacaktır.” Daha sonra Peygamber Efendimiz(s.a.v) buyurdu ki:” Bana Cebrâil aleyhisselâm gelip Hamza bin Abdülmuttalib‟in göktekiler katında, “Allahın ve Resûlünün arslanıdır” diye yazıldığını haber verdi.” ” Hz. Peygamber(s.a.v) daha sonra yetmiĢ (veya otuz) müĢriği katledip aynı Ģekilde intikam alacağına yemin etti. Ancak, “Eğer ceza verecekseniz size yapılanın misliyle ceza verin. Ama sabrederseniz elbette bu sabredenler için daha hayırlıdır” (Nahl Suresi,126) meâlindeki âyet nâzil olunca bundan vazgeçti. Yemin keffareti ödedi. Resûl-i Ekrem(s.a.v), Hz. Hamza(r.a)‟yı görmek isteyen kız kardeĢi Safiyye(r.anha)‟ye engel olmaya çalıĢtıysa da Safiyye(r.anha)validemiz kardeĢinin bu musibete Allah yolunda uğradığını, Allah yolunda bundan daha beterine de razı olacağını ve sevabı O‟ndan bekleyeceğini söyleyerek ısrar etti; fakat Hamza(r.a)‟nın cenazesini görünce gözyaĢlarını tutamadı. Daha sonra Peygamber Efendimiz(s.a.v) buyurdu ki:” Bana Cebrâil aleyhisselâm gelip Hamza bin Abdülmuttalib‟in göktekiler katında, “Allahın ve Resûlünün arslanıdır” diye yazıldığını haber verdi.”Diyerek halası Safiyye(r.anha) ile kızı Fâtıma(r.anha)‟yı teskin etti ve Ģehidlerin ölmeyip cennette yaĢadıklarını belirttikten sonra bu esnada nâzil olan, “Allah yolunda öldürülenleri sakın ölü zannetmeyin. Bilakis onlar diridirler. Allah‟ın kendi lutuf ve kereminden kendilerine verdikleriyle sevinçli bir halde rableri yanında rızıklara mazhar olmaktadırlar. Arkalarından gelecek ve henüz kendilerine katılmamıĢ olan Ģehid kardeĢleri için de hiçbir keder ve korkunun bulunmadığı müjdesinin sevincini duymaktadırlar” (Âl-i Ġmrân Suresi,169-170) meâlindeki âyet-i kerîmeyi okudu. Hz. Hamza(r.a)‟nın ve diğer Ģehitlerin cenâze namazları kılındı. Hz. Abdullah bin CahĢ(r.a) ile Hz. Hamza(r.a)‟nın cenâzeleri bir kabre 309 kondu. Hz. Hamza(r.a), Hz. Abdullah(r.a)‟ın dayısı idi.Hz. Hamza(r.a) orta boylu idi. Kılıcını çok iyi kullanır pek mükemmel ok atardı. Pehlivanların pîri idi. ġehidler yıkanmadan kendi elbiseleriyle ikiĢer üçer Uhud‟da toprağa verildi. Üzerlerindeki kıyafetler göğüs ve baĢ kısımlarına sarıldı, alt kısımları da kokulu otlarla örtüldü. Hz.Hamza(r.a)‟nın kabrini Ebû Bekir, Ömer, Ali ve Zübeyr(r.anhüma) kazdılar ve Resûlullah(s.a.v) ile birlikte defnettiler. Resûl-i Ekrem(s.a.v) Medine‟ye dönünce Sa„d b. Muâz(r.a), Muâz b. Cebel(r.a) ve Abdullah b. Revâha(r.a) ile ensara mensup kadınlar kendisine tâziyede bulundular ve gözyaĢı dökerek üzüntüsünü paylaĢtılar. Ensarlı kadınların ağlamayı gece yarısına kadar sürdürdüklerini haber alan Hz. Peygamber(s.a.v) onlara teĢekkür ve dua ettikten sonra evlerine yolladı. Ertesi gün de bu Ģekilde ağlamalarını uygun bulmadığını söyledi. Peygamberimiz(s.a.v) kabrini ziyarete gider, selâm verirdi. Mezardan “Ve Aleykümselâm yâ Resûlallah” diye cevap gelirdi. Hz.Fâtıma (r.anha)buyurdu ki: Birgün Hz. Hamza(r.a)‟nın kabrini ziyarete gittim. “Esselâmü aleyke yâ Resûlullahın amcası” diye selâm verdim. “Ve Aleyküm selâm ve Rahmetullahi ey Resûlullahın kızı” diye mezardan cevap geldi. Rasûl-i Ekrem(s.a.v) Ģehid olan Hz. Hamza (r.a)‟nın aile ve çocuklarının bakım ve gözetimini bizzat üstlendi. Onun kızı Ümâme(r.anha)‟yi HabeĢistan‟dan döndükten sonra Ca„fer b. Ebû Tâlib (r.a)‟in himayesine verdi. Çünkü Ca„fer (r.a)‟in hanımı Esmâ (r.anha) onun teyzesiydi. Hz. Peygamber(s.a.v), evlilik çağı geldiğinde de Hz. Hamza(r.a)‟nın yetimi Ümâme‟yi, Mahzûmoğulları‟ndan Seleme b. Ebû Seleme(r.a) ile evlendirdi Akrabalık hukukunu gözeten, mert ve titiz bir insan olan Hz. Hamza, Uhud SavaĢı‟nda dillere destan olacak Ģekilde bir kahramanlık gösterdi. Ġslâmiyet uğruna kendi hayatını hiçe sayarken savaĢın bütün tekniklerini kullandı, o günün gazileri ve daha sonra hak yolunda savaĢacak bütün gaziler için cesaret ve kahramanlık örneği oldu, gazi ve Ģehitlerin pîri sayıldı. Bundan dolayı Ġslâm tarihinde “seyyidüĢĢühedâ” ve “esedullah” unvanları ile anıldı. Resûl-i Ekrem‟in 310 çok sevip saydığı, maddî ve mânevî desteklerine mazhar olduğu Hz. Hamza(r.a) yaĢadığı dönemde ilmî ve idarî faaliyetlere katılamadı. Müslümanlar arasında kahramanlığın sembolü olan Hz. Hamza(r.a), Türk folklorunda güreĢçilerin pîri sayıldığı gibi menkıbevî hayatı Müslüman milletlerin edebiyatlarında kendi adıyla anılan eserlere konu oldu. Hz. Hamza(r.a)‟nın türbesinin Abbâsî Halifesi NâsırLidînillâh‟ın annesi tarafından yaptırıldığı rivayet edilir. Türbenin yanına daha sonraki dönemlerde mescid ve kütüphane yapıldı, Osmanlılar zamanında buranın bakımına itina gösterildi. Bölgenin yönetimi Osmanlıların elinden çıktıktan sonra türbe ve çevresindeki bütün yapılar Suudlular tarafından yıkıldı. Hz. Hamza(r.a) Resûlullah(s.a.v)‟tan ,“ġu meâlde bir hadis rivayet etmiĢtir: “Allah‟ım! Senden ism-i a„zamın ve rızâyı ekberin hürmetine istekte bulunuyorum” Ģeklindeki duaya devam ediniz” (Ġbnü‟l-Esîr, II, 55). "ALLAH SAKINANLARLA VE ĠYĠLĠK YAPANLARLA BERABERDĠRLER" Resûl-i Ekrem (s.a.v.) Ģehitlere bakmak için Uhud vadisine iner. Ashabının yüzlerini teker teker inceler. Sevgili amcasını görünce diĢlerini sıkar, gözlerini kapatır ve için için insanlığın bu derece vahĢiliğe nasıl düĢebileceğini düĢünür. Bir ölünün organlarının parçalanmasını tasavvur edemez. O güne kadar hiç öfkelendiği görülmeyen Sevgili Peygamberimiz(s.a.v) ashabıyla intikam almak üzere ahdederler. Bu olay üzerine Cenab-ı Hak, Habibini tesliye, terbiye ve tebliğ için Ģu ayetleri indirir:"Rabbinin yoluna, hikmet ve güzel öğütle çağır. Onlarla en güzel Ģekilde mücadele et. Doğrusu Rabbin, kendi yolundan sapanları daha iyi bilir. O doğru yolda olanları da en iyi bilir. Eğer ceza vermek isterseniz, size yapılanın aynıyla mukabele edin. Sabrederseniz ant olsun ki bu sizin için daha iyidir. Sabret. Onlara üzülme. Kurdukları düzenlerden de endiĢe etme. Allah Ģüphesiz sakınanlarla ve iyilik yapanlarla beraberdirler." (NahI suresi, 125-128) 311 Bu âyetlerin böyle bir hadiseden sonra, bu yerde nazil olması Allah'ın (c.c) Hz. Hamza'ya (r.a) en iyi ikramı idi. Cenab-ı Hak Ģefaatlerine mazhar eylesin. Âmin Hz. Peygamber(s.a.v) O‟nun hakkında Ģöyle buyurdu: “Allah katında Ģehitlerin efendisi Hamza b. Abdulmuttalib‟dir.” VahĢi'nin kendi anlatımıyla Müslüman olması: VahĢi, arananlar arasında idi, yakalandığı yerde öldürüleceklerdendi, Mekke‟nin fethinden sonra, Tâiflilerle birlikte Medîne‟de gizlice mescide gelip, iman etti, affa kavuĢtu. Fakat Yemâme tarafına gitmesi emrolundu. Resûlullaha karĢı çok mahcûb olup, baĢı önünde yaĢadı. Uhud savaĢından sonra uzun bir süre Mekke‟de yaĢadım. Müslümanlar Mekke‟yi fethedince bu defa Taif‟e kaçtım. Çok geçmeden Ġslam ordusu oraya da ulaĢınca, yine kaçmak istedim. Dostlarımdan biri bana: Muhammed‟in Müslüman olan her kesi affettiğini ve hiç kimseyi öldürmediğini, söyleyince doğruca Peygamber‟in yanına varıp huzurunda kelime-i Ģehadeti getirince Peygamber bana: “Sen VahĢi‟ misin?” diye sordu. Evet dedim. “Hz. Hamza‟yı nasıl öldürdüğünü bana anlat” dedi. Ben de anlattım. Bunun üzerine hüzünlenen Peygamber bana: “Ya VahĢi seni gördükçe hep amcamı hatırlayacağım, gözümün önünde görünme, istemeden seni inceltebilirim” dedi. Bende: ”Ya Resulallah Sana söz veriyorum, Ġslam‟ın en büyük mücahidini Ģehit ettiğim bu mızrakla, Ġslam‟ın en büyük düĢmanını öldüreceğim.” VahĢi bundan sonrasını Ģöyle anlatır: Resulullah hayatta olduğu müddetçe ondan saklandım. Hep onun hasretiyle yandım, onu hep uzaktan takip ettim.. Resulullah(s.a.v)‟ın vefatından sonra, Ebubekir Sıddık(r.a)döneminde yalancı peygamberler türemiĢti bunların üzerine gönderilen orduda görev aldım. Bu Yemâme savaĢında, bu defa aynı mızrağımı Müseylemetü‟l-Kezzab‟a fırlattım ve onu öldürerek kafasını kopardım. Secdeye kapanarak: Allah‟ın Habibine verdiğim sözümü tuttum, beni bağıĢla, Habibini haberdar eyle.” insanların en iyisi olan Hamza‟yı öldürdüğüm gibi, insanların en kötüsü Müseyleme‟yi de öldürdüm.” 312 Mekkeninin fethinden önce Ebu Sufyan(r.a),Mekkenin fethinde Hind(r.anha)Ebu Cehilin oğlu Ġkrime(r.a)Müslüman oldular. Her bir sahabenin hayatı ibretlerle doludur. Ebu Süfyan(r.a)Peygamber(s.a.v)Efendimizin kayınpederi, Hind(r.anha)da kayın validesidir. Ümmü Habibe(r.anha)validemizin anne ve babalarıdır. Ġslamla Ģereflenenlerin hepsi affedildiler. Rabbim bizleri ve neslimizide islamdan ayırmasın.(Sahîhu Buharî, es-Siyretu‟l-Halebiyye, Siyretu Ġbni HiĢam, el-Ġsabetu fî marifeti‟s-Sahabe, Usdu‟l-Ğâbe fî ma‟rifeti‟s-Sahabe, Hayatu‟s-Sahabe, Ġs‟afu‟r-Rağibîn, el-Bidayetu ve‟n-Nihaye, Tarihu Taberî, Tarihu‟l-Hamis, vb.) BEDĠR SAVAġINDA ġEHĠD DÜġEN SAHABELER: Muhacirlerden ġehid Olanlar:1. Ubeyde b. Haris(r.a).2. Umeyr b. Ebi Vakkas(r.a).3. ZüĢĢimaleyn b. Abdi Amr(r.a).4. Akıl b. Bükeyr(r.a).5. Mihca‟ (Hz. Ömer'in azadlısı)(r.a).6. Safvan b. Beyza(r.a) Ensardan ġehit Olanlar:1. Sad b. Hayseme(r.a).2. MübeĢĢir b. Abdül Münzir(r.a).3. Yezid b. Haris(r.a).4. Umeyr b. Humam(r.a). 5. Rafi b. Mualla(r.a).6. Harise b. Saraka(r.a).7. Avf b. Haris(r.a).8. Muavviz b. Haris(r.a). (M. Asım KÖKSAL, Ġslam Tarihi) UHUD SAVAġINDA'KĠ 70 ġEHĠDLERĠMĠZĠN ĠSĠMLERĠ. 1- Hamza b. Abdulmuttalib b. HaĢim. 2- Abdullah b. CahĢ. 3- Mus'ab b. Ümeyr. 4- ġemmas b. Osman. -Bu dört Ģehit muhacirlerdendi.- 5- Amr b. Muaz b. Nü'man. 6- Haris b. Enes b. Rafi. 7- Umare b. Ziyad b. Seken. 8- Selime b. Sabit b. VakĢ. 9- Amr b. Sabit b. VakĢ. 10- Sabit b. VakĢ. 11- Rıfaa b. VakĢ. 12- Huseyl b. Cabir Ebu Huzuyfe el-Yeman. 13- Sayfi b. Kaydî. 14- Hubbab b. Kaydî. 15- Übbad b. Sehl. 16- Haris b. Evs b. Muaz 17- Ġyas b. Evs 18- Übeyd b. Teyyihan. 19- Habib b. Yezid b. Teym 20- Yezid b. Hatıb b. Ümeyye b. Rafi. 21- Ebu Süfyan b. Haris b. Kays b. Zeyd. 22- Hanzele b. Ebu Amir. Cenazesi melekler tarafından yıkandı. 23- Enis b. Katade. 24- Ebu Habbe b. Ömer b. Sabit. 25- Abdullah b. Cübeyr b. Nü'man. -Okçu birliğinin komutanı.- 26- Ebu Saad Hayseme b. Hayseme. 27- Abdullah b. Selime. 28- Sebi b. Hatıb b. Haris. 29- Amr b. Kays. 30- Kays b. Amr b. Kays. 31- Sabit b. Amr b. Zeyd. 32- Amir 313 b. Muhalled. 33- Ebu Hubeyre b. Haris b. Alkama b. Amr. 34- Amr b. Muttarif b. Alkame b. Amr. 35- Evs b. Sabit b. Münzir. -Hassan b. Sabit'in kardeĢi- 36- Enes b. Nadr. -Peygamberimizin hizmetçisi olan Enes b. Mali-k'in amcası- 37- Kays b. Muhalled. 38- Keysan. -Neccar oğullarının kölesi- 39- Süleym b. Haris. 40- Nü'man b. Abd-i Amr. 41- Harice b. Zeyd b. Ebu Züheyr. 42- Saad b. Rebi b. Amr b. Ebu Züheyr. 43- Evs b. Erkam. 44- Malik b. Sinan. -Hudre oğullarından Ebu Said Hudrî'nin babası- 45- Said b. Suveyd. 46- Ütbe b. Rebi. 47- Sa'lebe b. Saad b. Malik. 48- Sagf b. Ferve b. Buddi. 49- Abdullah b. Amr b. Vehb. 50- Damre. -Tureyf oğullarının müttefiki- 51- Nevfel b. Abdullah. 52- Abbas b. Ubade. 53- Nü'man b. Malik b. Salebe. 54- Mücezzer b. Ziyad. 55- Ubade b. Hashas. -Nü'man, Mücezzer ve Ubade aynı mezara gömüldü.- 56- Rıfaa b. Amr. 57- Abdullah b. Amr. -Haramoğullarından- 58- Amr b. Cumuh. -Haram oğullarındandır ve Abdullah b. Amr ile aynı mezara gömüldü.- 59- Hallad b. Amr b. Cumuh. 60- Ebu Eymen. -Amr b. Cumuh'un kölesi- 61- Süleym b. Amr b. Hadide. 62- Antere. -Süleym'in kölesi- 63- Sehl b. Kays b. Ebu Kaab. 64- Zekvan b. Abd-ı Kays. 65- Übeyd b. Mualla. 67- Haris b. Adiy b. HarĢe. 68- Malik b. Ġyas. 69- Ġyas b. Adiy. 70- Amr b. Ġyas. ĠĢte (Radiyallahu anhüma).(Ġbn-i HiĢam', Siret-un Nebi .c.3, s.59) Yıllar sonra Medinede meydana gelen Ģiddetli nyağıĢ ve sel Uhut Ģehitlerinin üzerindeki topreğı götürmüĢ Ģehitler gün yüzüne çıkmıĢtı. Medine halkı kabirlerin baĢına geldi Ģehitlerin çürümediğini gördüler ve yeniden defnettiler. Hicretin üçüncü yılında Mekkeli müĢriklerle Medineli müslümanlar arasında meydana gelen Uhud savaĢında müĢrikler yirmi üç ölü verirken müslümanlardan yetmiĢ kiĢi Ģehit olmuĢtu (25 Ocak 625).Rasulullah Aleyhisselam Uhud Ģehitleri hakkında Ģöyle buyurmuĢlardır: “Bunların Allah katında Ģehit olduklarına Ģehadet ederim. Gelin ve onları ziyaret edin. Allah‟a yemin ederim ki kim onlara selam verirse, onlar da kıyamet gününe kadar selam verenin selamına karĢılık vereceklerdir.”Attaf b. Halid (Tabiîn sonrası neslin hadis râvilerindendir) Ģöyle bir haber vermiĢtir: “Teyzem bana dedi ki, bir gün bineğime binip Uhud Ģehitliğine ziyarete gittim. Orada bir süre 314 namaz kıldım. Hz. Hamza‟nın kabrinin yanındaydım. Civarda seslenen veya seslere cevap veren kimse yoktu. Yalnız bineğimin yularını tutan bir çocuk vardı. Namazımı tamamladıktan sonra elimle kabre doğru iĢaret ederek “esselamü aleyküm” dedim. O anda yer altından selamıma karĢılık veren bir sesin geldiğini iĢittim. Allah‟ın beni yarattığını nasıl biliyorsam, geceyle gündüzü nasıl biliyorsam, bu hadiseyi de öylece biliyorum. Selamın karĢılığını iĢittiğim zaman bütün tüylerim ürperdi.” Siyer ve hadis kaynaklarında anlatıldığına göre, Ebu Süfyan oğlu Muaviye nin halifeliği zamanında Uhud civarından su çıkarılmasına lüzum görülmüĢtü. Uhud‟da Ģehit kabirlerinin bulunduğu yer dıĢında su akıtma imkânı olmadığını halifeye yazdılar. Muaviye de Ģehit kabirlerinin açılıp, içindekilerin baĢka tarafa nakledilmesini bildirdi. Medine halkına Uhud‟da Ģehit cenazesi olanların hazır bulunması ilan edildi. Orada Amr b. Cemuh ile Abdullah b. Amr‟ın müĢterek kabri açılınca cesetlerin hiç bozulmadığı görüldü. Abdullah b. Amr (b. Haram) Ģehit olunca elini yaralı yüzüne bastırdığı halde gömülmüĢtü. Yeni kabrine konulurken eli yarasından çekilince yüzü kanamaya baĢlamıĢ, eli tekrar yarasına konulunca kanaması kesilmiĢ. Kabir açma sırasında Hz. Hamza(r.a)‟nın ayağına demir küreğin ucu değince ayağından kan akmıĢtır. Uhud Ģehitlerinin kabirleri, ilk gömüldükleri zamandan kırk altı yıl sonra açılmıĢtı. O sırada ortaya misk kokusu gibi bir koku yayılmıĢtır. O mübarek Ģehitler, uyuyan canlı insan gibi, omuzlara alınarak yeni kabirlerine taĢınmıĢlardır. BĠBLĠYOGRAFYA Süfyân es-Sevrî, et-Tefsîr, Beyrut 1983, s. 294; Ġbn HiĢâm, es-Sîre, III, 65, 74, 75, 76, 96, 97, 101, 102, 103, 104, 311; Ġbn Sa„d, eṭ-Ṭabaḳāt, II, 42, 43, 44; III, 8-15; Ġbn Abdülber, el-Ġstîʿâb, I, 271-276; Ġbnü‟l-Esîr, Üsdü‟l-ġābe (nĢr. M. Ġbrahim el-Bennâ v.dğr.), II, 55; Nüveyrî, Nihâyetü‟lereb, XVII, 100-103; Zehebî, Aʿlâmü‟n-nübelâʾ, I, 171-184; Ġbn Hacer, elĠṣâbe, I, 353-354; Tecrid Tercemesi, VII, 76; VIII, 402; X, 131, 205-206; Semhûdî, Ḫulâṣatü‟l-vefâ (nĢr. ġeyh Ġbrâhim el-Fakih), Cidde 1403/1983, s. 382-383; Halebî, Ġnsânü‟l-ʿuyûn, I, 296-302; II, 216-257; ġevkânî, Derrü‟s-seḥâbe, s. 331-333; Abdullah Mir Ganî, Menâḳıbu Seyyidi‟ĢĢühedâʾ Ḥażreti Ḥamza, Hacı Selim Ağa Ktp., Aziz Mahmud Hüdâyî, nr. 315 1183; Ziriklî, el-Aʿlâm, II, 310; Köksal, Ġslâm Tarihi (Mekke), Ġstanbul 1971, I, 327-329; III, 45, 55, 97, 114-116, 157, 169, 171, 172, 188, 201, 203, 204, 205, 208, 209; M. Ahmed Câdelmevlâ v.dğr., Ḳaṣaṣü‟l-Ḳurʾân, Kahire 1405/1984, s. 336-369; Cemîl Ġbrâhim Habîb, Ḥamza b. ʿAbdilmuṭṭalib Seyyidü‟Ģ-Ģühedâʾ, Bağdad 1985, s. 200-203; Hüseyin Algül, Ġslâm Tarihi, Ġstanbul 1986, I, 384-385; Mahmûd ġelebî, Ḥayâtü Seyyidi‟Ģ-Ģühedâʾ Ḥamza b. ʿAbdilmuṭṭalib Esedillâh ve Esedi Resûlih, Beyrut 1987; Hamîdullah, Ġslâm Peygamberi (Tuğ), I, 219; H. Lammens, “Hamza”, ĠA, V/1, s. 203-204; G. M. Meredith-Owens “Ḥamza b. ʿAbd al-Muṭṭalib”, EI2 (Ġng.), III, 152-154; Abdülhüseyn-i ġehîdî, “Buḳʿa-i Ḥamza Seyyidü‟ĢĢühedâʾ”, DMT, III, 335-336. Ravd-ül-ünf cild-2, sh. 142. Vâkidî Megâzî cild-1, sh. 238. Ensâb-ul-eĢrâf cild-1, sh. 320. Târîh-ül-Ümmem-i ve‟lmulûk cild-311. Sîret-i Ġbn-i hamîs cild-1, sh. 336.Ġstiâb cild-1, sh. 270.Kâmûs-ül-a‟lâm cild-3, sh. 1983.Ġnsân-ul-uyûn cild-1, sh. 296.ElA‟lâm cild-2, sh. 278.Buhârî, Gazvet-ü Bedr.Eshâb-ı Kirâm sh. 345 316 HZ.HASAN (R.A) (D.H.3.M. 624 – V. 669) Hasan bin Ali bin Ebu Talib ya da Hasan el -Müctebâ, Doğumu ve Aile Hayatı: Rasûlullah (s.a.v)‟ın erkek çocukları küçük yaĢlarda iken vefat etmiĢler, kız çocukları ise büyümüĢ, evlenmiĢ ve çocuk sahibi olmuĢlardır. Hz. Peygamber(s.a.v)‟in torunları olan bu çocukların bazıları onunla birlikte güzel günler geçirerek onun eğitim ve terbiyesinden nasiplenmiĢlerdir. Kaynaklarımızda bu torunlarından, özellikle Hz. Peygamber(s.a.v)‟in irtihalinden sonraki süreçte, etkili olup önemli geliĢmelerde etkin rol üstlenen Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin(r.anhüma)nın haricindekiler hakkında fazla bilgi bulunmamaktadır. Hadis ve tarih kaynaklarında Rasûlullah (s.a.v) ile torunları arasındaki iliĢkiler hakkında bilgi veren rivayetlerin hemen hemen hepsi Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin(r.anhüma) ile ilgilidir. 317 Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin(r.anhüma)nın dünyaya geldiği ev Hz. Ali(r.a) ve Hz. Fatıma(r.anha)‟nın evidir. Bilindiği gibi Hz. Ali(r.a), Rasûlullah (s.a.v)‟ın amcası Ebû Tâlib‟in oğlu, kuzeni ve damadıdır, Ancak küçük yaĢlardan itibaren Rasûlullah (s.a.v)‟ın yanında ve onun evinde yetiĢmiĢ, âdeta onun ailesinden biri gibi olmuĢtur. Ġlk müslümanlardan olan Hz. Ali(r.a), Mekke dönemi Ġslam tebliğinde de önemli bir yere sahiptir. Mekke‟den Medine‟ye göç ediĢte, Peygamber Efendimiz(s.a.v)in yatağına yatıp kendi canını hiçe sayan, Peygamber (s.a.v)Efendimiz‟e bırakılan emanetleri sahiplerine ulaĢtıran kiĢidir. Annesi Hz.Fatıma(r.anha)ise Peygamberimiz Hz.Muhammed Mustafa(s.a.v)nın soyunu devam ettiren tek evladı olup en küçük ve en sevdiği kızıdır. Onun Hz. Ali(r.a) ile evlenmesinden sonraki yaĢamına dair birçok bilgi kaynaklarda yer almaktadır. Hz. Fatıma(r.anha), Bedir Harbi‟nden sonra Hicret‟in ikinci yılında Hz. Ali(r.a) ile evlenmiĢ ve bu evliliklerinden Hasan, Hüseyin, Muhassin, Ümmü Gülsüm ve Zeynep isimlerinde çocukları dünyaya gelmiĢtir. (Ġbn Sa‟d, Kitâbü‟t-Tabakâti‟lKebîr, X, 27.) Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin‟in haricinde Muhassin, doğumunun hemen akabinde vefat etmiĢ ancak büyüyen kızları çeĢitli evlilikler geçirmiĢlerdir. (Ġbn Kesîr, el-Bidâye, I, 1020.) Hz. Hasan(r.a), Hicret‟in üçüncü yılında Hz. Hüseyin(r.a) ise dördüncü yılında dünyaya gelmiĢlerdir. (Ġbnü‟l-Esîr, Üsdü‟l-Ğâbe, II, 10,18.). Aralarında sadece bir yaĢ bulunan Hz. Hasan ve Hz.Hüseyin(r.anhüma) birlikte büyümüĢler, günleri hep birlikte, bir arada geçmiĢtir. Bu nedenle özellikle çocukluk yıllarında Hz. Peygamber(s.a.v)‟le geçen günleri hakkında bilgi veren rivayetlerin birçoğunda her ikisinin de ismi geçmektedir. Hz. Hasan(r.a)‟a ismini bizzat Peygamber(s.a.v)Efendimiz vermiĢtir. 318 Hz. Ali(r.a)‟nin Harb ismini sevmesi nedeniyle dünyaya gelen oğluna Harb ismini vermek istediği, ancak Rasûlullah (s.a.v)‟ın onu kucağına alarak onun ismini Hasan koyduğu bildirilmektedir. Bu bilginin devamında aynı konuĢmaların Hz. Hüseyin ve Muhassin‟in doğumlarında da meydana geldiği, Rasûlullah (s.a.v)‟ın onlar için de Harb ismine rıza göstermeyip “Hüseyin” ve “Muhassin” isimlerini verdiği, daha sonra da: “Onları Harun‟un evlatları ġibr, ġübeyr ve MüĢebbir gibi isimlendirdiği” ifade edilmiĢtir. (Ġbn Ġshâk, es-Siyer ve‟l-Meğâzî, s. 247.) Hasan, Hüseyin ve Muhassin isimlerinin cahiliye döneminde bilinmediği ve ilk olarak Peygamber(s.a.v)Efendimiz tarafından torunlarına verildiği kaynaklarda yer almaktadır. Ġmran b. Süleyman: “Hasan ve Hüseyin cennet ehlinin isimlerindendir. Bu isimler cahiliyede yoktur.” demektedir. (Ġbn Sa‟d, Kitâbü‟t-Tabakâti‟l-Kebîr, VI, 357.) Hz. Peygamber(s.a.v)‟in, torunları Hasan ve Hüseyin(r.anhüma)nın doğumundan sonra kulaklarına ezan okuduğu ve her biri için de akika kurbanı kestirdiği nakledilmektedir. Her ikisinin de doğumlarının yedinci günlerinde sünnet edildiği ve Rasûlullah (s.a.v)‟ın Hz.Fatıma(r.anha)‟ya onların saçlarının kesilip ağırlığınca gümüĢ tasadduk etmeyi emrettiği, Hz. Fatıma(r.anha)annemizinde öyle yaptığı belirtilmiĢtir. (Tirmîzî, Edâhî, 17; Ebû Dâvud, Edâhî, 21; Ġbn Hanbel, Müsned,VI, 390-392.) Hz. Hasan(r.a), beyaz ve güzel yüzlü olup, yüzü Resulullah (s.a.v)a çok benzeyen yedi kiĢiden birisidir. Resulullah (s.a.v)efendimize ondan daha çok benzeyen kimse yoktu. Hz. Ali(r.a)-Hz.Fatıma(r.anha) ailesi Hz. Peygamber(s.a.v) nezdinde farklı ve önemli bir konumda olmuĢtur. O, onların her türlü ihtiyaçlarıyla ilgilenirken onları eğitmekten de geri 319 kalmamıĢtır. Rasûlullah (s.a.v)‟ın bu aileye gösterdiği hassasiyet gerek o günlerde ashabın, gerekse tarih boyunca bütün müslümanların onlara sevgi ve saygı temeline dayalı ilgilerine sebep olmuĢtur. Peygamber(s.a.v)Efendimizin Hasan ve Hüseyin(r.anhüma)yı sevmesi ve insanların da onları sevmelerini istemesi ile onlar için yaptığı dua birçok rivayete konu olmuĢtur. Ebu Hureyre(r.a)‟den nakledilen bir bilgide, Hz. Peygamber(s.a.v) Hz. Hasan(r.a)‟ı aramak için Ebu Hureyre‟nin elinden tutarak Benî Kaynuka çarĢısına gitmiĢ, dolaĢmıĢ bakmıĢ onu bulamamıĢ, sonra oradan ayrılarak mescide gelmiĢ ve Hz. Hasan‟ı kendisine bulmalarını istemiĢtir. Hz. Hasan(r.a)gelince hemen onu odasına götürmüĢ, onun elini sakalına dokundurmuĢ, sonra yüzünü ona iyice yaklaĢtırarak “Allah‟ım ben onu seviyorum, sen de onu ve onu seveni sev.” demiĢtir. Yine onun “Kim Hasan ve Hüseyin‟i severse beni sever, kim de onlara buğz ederse bana buğz eder.” dediği nakledilmiĢtir. (Ġbn Sa‟d, VI, 360, 362.) Bir defasında Rasûlulla(s.a.v) mescitte onların birini sağ, diğerini sol dizine oturtmuĢ, bir ona bir diğerine sevgi gösteriyor idi. Sahabeden birisi “Ya Rasûlullah (s.a.v), onları seviyorsun herhalde?” deyince “Kim onları severse beni sever, kim onlara buğz ederse bana buğz eder.” buyurmuĢtur. “Ehl-i Beyt‟inden en sevimli olanlar kimlerdir?” diye sorulunca PeygamberEfendimiz(s.a.v): “Hasan ve Hüseyin‟dir.” diye cevap vermiĢtir. Hz. Fatıma(r.anha)‟ya onları çağırmasını söylemiĢ, onlar gelince de kucaklamıĢ ve öpmüĢtür. Hasan veya Hüseyin‟in ağladığını duyduğu anda hemen onların yanına koĢan Hz. Peygamber(s.a.v), etrafındaki insanlara da, onların sesini 320 duyunca elinde olmadan kalktığını söylemiĢtir. (Ġbn Kesîr, el-Bidâye, I, 1208; Zehebî, Târîhu‟l-Ġslam, (41-60), 36,37.) Resulullah (s.a.v), Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin(r.anhüma)‟e olan sevgisini onların “Cennet ehli gençlerin efendileri” olduğunu müjdeleyerek vurgulamıĢtır. Onları bulduğu her fırsatta kucağına alıp öpmüĢtür. Ebu Seleme b. Abdurrahman(r.a), Rasûlullah (s.a.v)‟ın dilini çıkarıp Hasan‟la oynaĢtığını ifade etmektedir. Ebu Hureyre(r.a) ise Rasûlullah (s.a.v)‟ın onu ağzından zaman zaman da karnından öptüğünü bildirmiĢtir. Bu nedenle o, Hasan‟a rast geldiğinde “Bana müsaade et, Rasûlullah‟ın seni öptüğü gibi öpeceğim.” der, yeleğini kaldırır ve karnından öperdi.(Ġbn Sa‟d, VI, 359-361.) Yine bir gün Rasûlullah (s.a.v)‟ın Hasan‟ı öptüğünü gören Akra b. Hâbis ona: “Benim on çocuğum var ama daha hiç birini öpmedim.” deyince Peygamber(s.a.v)Efendimiz: “Merhamet etmeyene merhamet edilmez.” buyurmuĢtur. BaĢka bir rivayette ise “Allah senden rahmet duygusunu almıĢsa ben ne yapayım.” demiĢtir.(Ġbn Sa‟d, VI, 362.) Hz. Peygamber(s.a.v)‟in namaz kılarken gerek Hz. Hasan(r.a)‟ın gerekse Hz. Hüseyin(r.a)in onunla oynaĢmaları rivayetlere konu olmuĢtur. Ebu Bekre‟den nakledildiğine göre Hz. Hasan, Rasûlullah (s.a.v) namaz kılarken onun üzerine çıkmıĢ, o ayağa kalktığında onu düĢmemesi için tutmuĢ, tekrar ikinci defa eğildiğinde ise onu bırakmıĢtır. Diğer bazı rivayetlerde ise Hz. Peygamber(s.a.v) namaz kılarken Hasan onun altından girip, üstüne çıktığı ve Resulullah(s.a.v)ın ona bir Ģey yapmadığı bildirilmektedir. Namaz dıĢında ise Rasûlullah (s.a.v)‟ın onları sırtına alarak dizlerinin üzerinde dolaĢtırdığını görüyoruz. Onları bu durumda gören birisi: “Çocuk ne güzel bir bineğin üzerindesin.” deyince Rasûlullah (s.a.v) da: “O da ne 321 güzel bir binici.” diye cevap vermiĢtir. Hz. Peygamber(s.a.v) halkın arasında iken dahi onları omuzlarına almıĢ ve gezdirmiĢtir. Ebu Hureyre (r.a.) onun bir omzunda Hz. Hasan(r.a), diğer omzunda Hz. Hüseyin(r.a), bir ona bir diğerine oyun yaparak yanlarına geldiğini ve “Kim onları severse beni sever, kim de onlara buğzederse bana buğzeder.” dediğini nakletmiĢtir.(Ġbn Sa‟d, VI, 360; Ġbn Hacer, el-Ġsâbe, I, 329.) Bir defasında Resulullah (s.a.v) mescitte Müslümanlara hitap ederken geri taraftan Hz. Hasan(r.a) ve Hz. Hüseyin(r.a)‟in düĢe kalka geldiklerini görmüĢtür. Sözünü keserek hemen minberden inmiĢ ve onları kucağına alarak evine götürmüĢ, tekrar gelerek: “Allah mallarınız ve evlatlarınız sizin için birer fitnedir.” (EnfalSuresi, 28.) derken ne kadar doğru söylemiĢtir. Onların düĢe kalka geldiğini gördüm ve daha fazla sabredemedim” demiĢtir. (Ġbn Sa‟d, VI, 361.) Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin(r.anhüma) zaman zaman Peygamber(s.a.v)‟in huzurunda güreĢ yapmıĢlardır. Ebu Hureyre(r.a)‟den nakledilen bir rivayette onların Hz. Peygamber(s.a.v)‟in huzurunda güreĢirlerken Rasûlullah (s.a.v): “Haydi Hasan!” diye heyecana ortak olunca Hz. Fatıma(r.anha): “Niçin „Haydi Hasan‟ diyorsun?” diye sormuĢ. O da: “Cebrail de „Haydi Hüseyin‟ diye sesleniyor da onun için.” buyurmuĢtur. (Ġbnü‟l-Esîr, Üsdü‟l-Ğâbe, II, 20.) Onların isminin geçtiği yerlerde yine çok zikredilen diğer bir olay Hz. Peygamber(s.a.v)‟in onlardan birinin ağzına aldığı sadaka hurmayı onun ağzından çıkarması olayıdır. Ehl-i Beyt‟e ait bir özelliği belirleyen bu durum, sonraki dönemlerde fıkhî hükümlere delil olmuĢtur. Konu ile ilgili nakledilen bir rivayete göre “Hz. Peygamber(s.a.v)‟e hurma dolu bir sepet getirilmiĢti. Hasan ile Hüseyin bu hurma ile oynaĢıyorlardı. Onlardan biri bir 322 hurma tanesini alarak ağzına götürdü. Rasûlullah (s.a.v) bunu görünce onun ağzından hurmayı çıkarmıĢ ve: “Sen Âli Muhammed‟in sadaka yemediğini bilmiyor musun?” demiĢtir.” (Buhârî, Zekat, 58.) Bazı rivayetler, onların Hz. Peygamber(s.a.v)‟e olan benzerliklerinden bahsetmektedirler. Tirmizî‟de nakledilen rivayet Hz. Hasan(r.a)‟ın baĢ ve göğüs arası, Hz. Hüseyin(r.a)‟in de göğüsten aĢağısının, Hz. Peygamber(s.a.v)‟e çok benzediğini ifade etmektedir. (Tirmîzî, Menâkıb, 31.) Bir defasında Hz. Hüseyin(r.a) arkadaĢları ile oynarken Hz. Peygamber(s.a.v) ona rast gelmiĢ, onu yanına çağırmıĢ ancak o gelmemiĢtir. Bunun üzerine Rasûlullah (s.a.v) onu yakalamak istediyse de o, bir o tarafa bir bu tarafa kaçmıĢ, Rasûlullah (s.a.v) gülerek onun peĢinden koĢmuĢ onu yakalamıĢ, sevmiĢ öpmüĢ ve: “Hüseyin benden ben de Hüseyin‟denim. Hüseyin‟i çok seviyorum, o benim torunumdur.” demiĢtir. (Ġbn Mâce, Mukaddime, 11.) Mübahele Ayeti‟nde;"Gelin çocuklarımızı ve çocuklarınızı, kadınlarımızı ve kadınlarınızı, kendimizi ve kendinizi çağıralım ve sonra beddua edip yalvaralım da Allah‟ın lanetini yalancıların üzerine okuyalım." (Âl-i Ġmrân Suresi,61.) ayeti gelince Muhammed, Ali, Fatma, ve Hüseyin‟le birlikte onu da yanına çağırmıĢ ve Ģu Ģekilde dua etmiĢtir; "Ey Allah‟ım! Bunlar benim Ehlimdir." Âlemlerin efendisi olan sevgili Peygamberimizin terbiyesiyle yetiĢip, büyüyen Hz. Hasan(r.a), mükemmel bir tahsil ve terbiye gördü. Peygamberimiz(s.a.v), Hz.Hasan(r.a)'ı çok sever, ona Ģefkatle muamele ederdi. Ebu Eyyûb-el-Ensarî(r.a), Hasan ile Hüseyin'(r.anhüma)in, Resulullahın huzurunda oynadıkları sırada huzurlarına girince dedi ki: - Ya Resulallah! Sen bunları çok mu seviyorsun? 323 Peygamber Efendimiz(s.a.v) de buyurdu ki:” Nasıl sevmem. Bunlar benim dünyada öpüp, kokladığım iki reyhanımdır.” Ebu Hureyre(r.a)'nin naklettiğine göre, birgün Resulullah(s.a.v) Efendimiz Hz. Hasan'(r.a)ı kucağına oturtmuĢtu. O da mübarek sakallarıyla oynuyordu. Resulullah(s.a.v) Efendimiz üç defa buyurdu ki: - Ben bunu çok seviyorum. Sen de sev! Onu sevenleri de sev! Hz. Hasan(r.a) henüz akıl ve baliğ olmadan Resulullaha biat eden çocuklardandı. Sekiz yaĢına geldiği zaman, 632'de, önce dedesi, sonra da annesi Fatıma-tüz-Zehra vefat edince, yetim kaldı. Bundan sonra da babası Hz. Ali'nin terbiyesinde büyüdü. Hz. Hasan hakkında sevgili Peygamberimiz; “Hasan ile Hüseyin, cennet gençlerinin büyüğüdür. Babaları onlardan efdaldir” buyurdu. Hz. Hasan oniki imamın ikincisidir. Birincisi Hz. Ali'dir. Vilâyet yolunda bütün velîlere feyz ve ihsanlar, bu oniki imam vasıtasıyla gelir. OnbeĢ erkek ve sekiz kız evladı olan Hz. Hasan'ın soyundan gelenlere ġerif denir. Resulullah efendimizin soyu, Hz. Hasan ve kardeĢi Hz. Hüseyin'in çocukları ile devam etmiĢtir. Hz. Peygamber(s.a.v)‟in Hz. Hasan(r.a) için sarf ettiği “ġu benim oğlum Seyyid‟dir. Umulur ki Allah onunla iki Müslüman grubu barıĢtıracaktır.” (Buhârî, Fiten, 20; Sulh, 9.) ifadesi birçok kaynak tarafından nakledilen bir bilgi özelliğine sahiptir. Ġbn Abdilber konu ile ilgili: “Hz. Peygamber(s.a.v)‟in Hasan(r.a)‟a seyyid dediğini nakleden rivayet tevatür derecesindedir. Sahabeden bir grup bunu nakletmiĢlerdir. Ebu Bekre bununla 324 ilgili olarak Rasûlullah (s.a.v)‟ın baĢka hiç kimseye “Seyyid” ismini vermediğini belirtmektedir.” demektedir.(Ġbn Abdilberr, elĠstiâb, I, 369.) Resulullaha benziyor Birgün Hz. Ebu Bekir(r.a), ikindi namazını kıldıktan sonra, yolda oynayan Hz. Hasan(r.a)‟ın yanına gitti. Onu omuzlarına aldı. Hz. Ali(r.a)‟ye buyurdu ki: “- Ya Ali! Sana değil de, tamamen Resulullah efendimize benziyor.”Bunun üzerine, Hz. Ali tebessüm etti. Hz.Hasan (r.a):Hilm, yani yumuĢaklık, rıza, sabır ve kerem, yani cömertlik sahibiydi. Ġki defa her Ģeyini Allah rızası için dağıttı. Bir kiĢinin, münacatında; “Ya Rabbî! Bana on bin altın ihsan eyle!” dediğini iĢitince, aceleyle evine gitti ve adamın münacatında istediğini gönderdi. Bol sadaka verirdi. AlıĢveriĢlerinde pazarlık eder, ucuz almaya çalıĢırdı. Kendisine dediler ki: “ Bir günde binlerce dirhem sadaka veriyorsun da bir Ģey satın alırken niçin uzun uzun pazarlık edip yoruluyorsun?”- Verdiklerimi Allah rızası için veriyorum. Ne kadar versem yine azdır. Fakat alıĢ-veriĢte aldanmak, aklın ve malın noksan olmasıdır.”Aldığı bir hediyeye değerinden fazla karĢılık verirdi. YirmibeĢ kere yaya olarak hacca gitti. Birgün Abdullah bin Zübeyr(r.a) ile yola çıkmıĢtı. Bir hurmalıkta dinlendiler. Abdullah bin Zübeyr (r.a)dedi ki: “- Ağaçta hurma olsaydı, iyi olurdu.”Hz. Hasan(r.a), sessizce duâ etti. Bir ağaç hemen yeĢerip hurma ile doldu. Orada bulunanlar; “Bu sihirdir” dediler. Hz. Hasan(r.a) buyurdu ki: “- Hayır, sihir değil, Resulullahın torununun kabul olan duâsı ile cenab-ı Hak yaratmıĢtır.” Hz. Hasan(r.a), kızına ve yeğenlerine nasihat eder; “Ġlme çalıĢınız! Ezber zorunuza gidiyorsa, yazınız ve evlerinize götürünüz” buyururdu. 325 Aslında ben bilmiyormuĢum Hz. Hasan ve Hüseyin (r.anhüma)birgün çölde gidiyorlardı. Bir ihtiyarın abdest aldığını gördüler. Abdesti doğru almıyor, Ģartlarına uymuyordu. YaĢlı olduğu için, “Böyle abdest sahih olmaz” demeye sıkıldılar. Yanına giderek dediler ki: “- Mübarek efendim! Birbirimizden daha iyi abdest aldığımızı söylüyoruz. Birer abdest alalım. Hangimizin haklı olduğunu bize bildirir misiniz?” Önce Hz. Hasan(r.a), sonra Hz. Hüseyin(r.a) güzel bir abdest aldılar. Aldıkları abdest tamamen birbirinin aynıydı. Ġhtiyar, dikkatle baktı ve sonra dedi ki: “- Evlatlarım! Aldığınız abdestin birbirinden hiçbir farkı yok. Aslında ben abdest almasını bilmiyormuĢum. Abdest almasını Ģimdi sizden öğrendim.”Siz kimin çocuğusunuz? Deyince. Hz.Ali(r.a),Hz.Fatma(r.anha)nın Resulullah(s.a.v)ın torunlarıyız. Dediler. Ġhtiyarda, belli. Resulullah(s.a.v)ın torunlarına bu yakıĢırdı. Diyerek memnuniyetini arzetmiĢti. Halifeliği ve Muaviye'yle ÇatıĢma Söz konusu ifade, çok daha sonraları Hz. Hasan(r.a) ile Hz.Muaviye(r.a) taraftarlarının karĢı karĢıya gelip çarpıĢma için hazırlık yaparlarken, Hz. Hasan(r.a)‟ın bir barıĢ anlaĢması yaparak hilafeti Muaviye‟ye devretmesi, böylece iki Müslüman grubu barıĢtırarak can ve kan kaybını önlemesi olayıyla çok daha önemli ve meĢhur hale gelmiĢtir. Bu nedenle Hz. Peygamber(s.a.v)‟in bir mucizesi olarak kabul edilmiĢ ve Hz. Hasan(r.a)‟ın faziletiyle ilgili olarak en çok zikredilen rivayet olmuĢtur. Hz. Hasan(r.a) daha küçük yaĢtayken, Resulullah (s.a.v)Efendimizin; “Bu oğlum seyyiddir. Ümit ederim ki, Allahü teâlâ onun vasıtasıyla iki tarafın arasını bulur” (Suyûtî, Târîhu‟l-Hulefâ, 214.) 326 Yahudi asıllı Abdullah bin Sebe taraftarları fitne çıkarıp, Hz. Osman(r.a)'ın evini sardıkları zaman, onun yardımına koĢtu. Babasının Ģehit olmasından sonra, altı ay halifelik yaptı. VEFATI ġehit olması ve Son Yılları Hz.Hasan(r.a), Hz.Muaviye(r.a) hilafetinin onuncu M.669 yılında, karısı; EĢ‟as bin Kays kızı Cude‟, Kıskançlık ve siyasi entrikalarla, yüz bin dirhem karĢılığı, babası EĢas‟ın da kendisini yönlendirmesiyle, zehirlemiĢtir. Kırk gün ağır bir Ģekilde hasta yatmıĢ, kendisine verilen kuvvetli zehir karĢısında ciğerleri parçalanmıĢ ve hicretten elli yıl sonra sefer ayı‟nda, Ģehit olmuĢtur. Son nefesinde Ģehadet getirerek ruhunu Allah‟a teslim etmiĢtir. Defnedilmesi Hz.Hasan(r.a), kardeĢi ve vasisi Hz.Hüseyin(r.a) tarafından gasledilip kefenlenmiĢ Medine-i münevveredeki Cennetül Bakî kabristanlığına defnedilmiĢtir. Cenaze namazını Said bin As(r.a) kıldırmıĢtır. Peygamber(s.a.v) ile torunları Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin(r.anhüma) arasındaki iliĢki, temeli sevgiye dayalı dede ile torun arasındaki bir iliĢkidir. Hz. Peygamber(s.a.v) onlara olan sevgisini her zaman izhar etmiĢ, öpmüĢ, okĢamıĢ, kucağına almıĢ ve omzuna bindirmiĢtir. Bunların yanında onları terbiye açısından da ikaz ve uyarılar yeri geldiğinde devreye konmuĢtur. Bütün bu davranıĢlar insan olarak fıtrî bir durumu göstermesinin yanında, Rasûlullah (s.a.v)‟ın etrafına vermek istediği mesajlar açısından da önemlidir. Ashab ve dolayısıyla Müslümanlar; sevgi, merhamet, fedakârlık ve çocuklarına karĢı muamelenin nasıllığını onda görmüĢlerdir. Ġslam Tarihi‟nin devam eden sürecinde hilafet çevresinde cereyan eden hadiselerde Hz. 327 Ali(r.a) ile oğulları Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin(r.anhüma) taraf olmuĢlar, bu da istenmeyen görüntülerin ortaya çıkmasına neden olmuĢtur. Hz. Ali(r.a), Haricîlerden Ġbn. Mülcem tarafından bir suikastla Ģehit edilirken, Hz. Hasan(r.a) Müslümanların kanlarının dökülmemesi için hilafetten feragat ederek Hz.Muaviye(r.a)‟ye biat etmiĢtir. Hz.Muaviye(r.a)‟nin vefatından sonra onun oğlu Yezid‟e biat etmeyen Hz. Hüseyin(r.a) ise, Kerbela‟da yakınlarıyla birlikte Ģehit edilmiĢtir. Onların karĢı karĢıya kaldığı bu üzüntü verici durumlar o gün olduğu gibi günümüze kadar devam eden süreçteki bütün Müslümanların gönüllerini dağlamıĢ, onlara olan sevgi, saygı ve bağlılığı bir kat daha artırmıĢtır. 328 HZ.HÜSEYĠN (R.A.) (D.H.4.M.626 –V.H.61.M. 10 Ekim 680) Hüseyin bin Ali bin Ebu Talib Ġslam peygamberi Hz.Muhammed Mustafa (s.a.v)'in torunudur. Dördüncü halife ve birinci imam olan Hz.Ali (r.a)'nin oğludur. Annesi, Hz.Muhammed Mustafa (s.a.v)‟in kızı Hz.Fatıma (r.anha)‟dır. Hz.Hüseyin (r.a.), Fatıma‟nın Hz.Hasan (r.a)‟dan sonraki ikinci çocuğudur. Hz.Hüseyin (r.a), annesini henüz sekiz yaĢındayken kaybetmiĢtir. Hicretin dördüncü yılı ġaban ayının üçüncü veya beĢinci günü Medine‟de gözlerini dünyaya açtı. Künyesi Ebu Abdullah‟tır; lakapları ise RaĢid, Tayyib, Vefî, Zekî, Mübarek, Sibt, Seyyid. ve Seyyid‟üĢ- ġüheda‟dır. Ġmam Hüseyin (r.a) yaklaĢık yedi yıl Resulullah (s.a.v)‟in, otuz yıl Emir‟ul- Muminin Ali‟nin, on yıl da Ġmam Hasan‟ın hayatları zamanında yaĢamıĢtır. Hicretin 50. yılında Ġmam Hasan (r.a)‟ın mazlumca Ģehit edilmesinden sonra hak yolunun takipçilerinin önderliğini üstlenmiĢtir.( Misbah‟ul- Muteheccid, s.758.ĠrĢad-ı 329 Mufid, c.2, s.27.KeĢf‟ul- Ğumme, c.2, s.216.Tarih-i Ehl‟ul- Beyt, s.76.Kafi, c.1,s.461-462.) Doğumu ve Ailesi Hicret‟in dördüncü yılında ġaban ayının üçüncü gününde (M. 8 Ocak 626) dünyaya gelmiĢtir. Çok az olmakla beraber Hicret‟in üçüncü yılında doğduğunu iddia eden bir kısım tarihçiler de vardır.( Usul-u Kafi, 1/463; el-Ġsabe adlı kitabın dipnotu olarak basılan el-Ġstiab, 1/377 ) Ümm-i Hâris hazretleri anlatır: Birgün Resulullahın huzuruna varıp, bir rüya gördüğümü ve çok korktuğumu arzettiğim zaman, buyurdular ki: Ne gördün? Sizin vücudunuzdan bir parça kestiler, benim yanıma eklediler. Ġyi görmüĢsün, Fatıma'nın bir oğlu olacak ve senin yanında kalacaktır. Beraber mescidden çıktılar Bir müddet sonra, Hz. Hüseyin (r.a) dünyaya geldi. Resulullah (s.a.v) her sabah namazını kıldıktan sonra, mübarek yüzünü ashab-ı kirama çevirirlerdi. Üzüntülü kimseler yüzünü görseler, mesrur olurlardı. O gün sabah namazından sonra, yüzlerini döndürmeden, Hz. Ali'(r.a)yi çağırdılar. Beraber mescidden çıktılar. Ashab-ı kiram nereye, niçin gittiklerini anlayamadılar. Tekrar dönerler diye oturdular. Ġkisi Hz. Fatıma' (r.anha)nın evine gittiler. Peygamberimiz (s.a.v) Hz. Ali'(r.a)ye, kapıda durup, kimseyi içeri sokmamasını emretmiĢlerdi. Hz. Hüseyin (r.a) doğmuĢ, melekler tebrik etmek için gelmiĢlerdi. Hz. Ebu Bekir (r.a) duramayıp, Hz. Ali'(r.a) nin evine gitti. Sonra Hz. Ömer (r.a), sonra Hz. Osman (r.a) ve bütün eshab-ı kiram Hz. Ali (r.a)'nin evine gittiler. Hz. Ebu Bekir (r.a), Hz. Ali'(r.a)den, Resulullahın (s.a.v) nerede olduğunu sordu. Oda içerde olduklarını bildirince, Hz. Ebu Bekir (r.a) buyurdu ki: Ġzin verirsen, ben de gireyim. Allahın Resulü meĢguldür. Benim içeri girmememi sana emretti mi? Hayır, yalnız dörtyüzyirmidörtbin melek geldi. Hz. Ebu Bekir (r.a) hayret edip, durdu. Bir müddet sonra, Resulullah (s.a.v) dıĢarı çıkıp, herkesin içeri girmesini emrettiler. Eshab-ı kiram içeri girdiler. Hz. Ali (r.a)'nin meleklerin sayısındaki 330 sözü söylendi. Efendimiz (s.a.v) Hz. Ali'(r.a)ye sordular: Meleklerin sayısını nasıl bildin? Melekler grup grup geliyorlardı. Herbiri bir dil ile konuĢurlardı ve sayılarını bildirirlerdi. Bunun üzerine Resulullah (s.a.v):”Allah aklını ziyade etsin ya Ali!” Hâkim NiĢaburî Ģöyle rivayet etmiĢtir:“Ümm-ül Fazl(r.anha) Resulullah‟ın (s.a.v) yanına gelerek “Ey Allah‟ın Resulü, dün kötü bir rüya gördüm.” dedi. Peygamber (s.a.v) ne gördüğünü sorunca, Ümmül Fazl “Çok kötü bir rüya gördüm. Sanki senin bedeninden bir parça kesilip benim eteğime bırakılıyordu.” diye anlattığında, Resulullah (s.a.v) “Çok iyi bir rüya görmüĢsün. ĠnĢaallah kızım Fatıma yakında bir erkek çocuğu dünyaya getirecek ve o çocuk da senin eteğinde büyüyecek (sen onun dadısı olacaksın).” dedi. Böyle de oldu. Hz. Fatıma (r.anha), Hz.Hüseyin (r.a)‟i dünyaya getirdi ve onun dadılık iftiharını bana verdiler. Bir gün Hz.Hüseyin (r.a)‟i Resulullah‟ın (s.a.v) yanına götürdüm ve onun kucağına verdim. Aniden Hz. Peygamber (s.a.v)‟in yüzünü diğer tarafa çevirerek ağladığını gördüm. “Ya Resulallah, annem-babam sana feda olsun; size ne oldu? (Niçin ağlıyorsunuz?)” diye sorduğumda Ģöyle buyurdu:“Cebrâil (a.s) Ģimdi yanıma gelerek, ümmetimin bu çocuğumu öldüreceğini bana haber verdi. Cebrâil‟e “Bu çocuğumu mu (öldürecekler)?” diye sorduğumda, “Evet” dedi. Daha sonra Hüseyin‟in öldürüleceği yerden kan renginde bir avuç toprak bana getirdi.” Hz.Fatıma (r.anha) doğum yapınca, Hz.Muhammed Mustafa (s.a.v)‟e haber verildi ve Peygamber Efendimiz (s.a.v) bebeği göğsüne basarak sağ kulağına ezan ve sol kulağına kamet okudu. Hz.Ali (r.a)‟ye, „oğluma ne ad verdin‟ diye sorduğunda, Hz.Ali‟(r.a)nin, „senden önce ona isim verecek değilim‟ cevabıyla Ģöyle dedi; „Onun adını Hüseyin koy‟. Hüseyin, Arapça‟da güzel, yakıĢıklı manasına gelmektedir. Esma bint-i Ümeys(r.anha) Ģöyle naklediyor:“Ben Hz.Fatıma (r.anha) nın oğulları Hz.Hasan ve Hüseyin (r.anhüma)‟in ebesiydim.Hz. Hüseyin (r.a) dünyaya geldiğinde, Resulullah (s.a.v) 331 yanıma gelerek “Ey Esma, çocuğumu bana getir.” diye buyurdu. Ben Hüseyin‟i beyaz bir kundağa sararak Resulullah‟a (s.a.v) verdim. Resul-i Ekrem (s.a.v) sağ kulağına ezan, sol kulağına ikamet okuduktan sonra, Hüseyin‟i bana verdi ve ağlamaya baĢladı. Ya Resulullah‟: “Anam, babam sana feda olsun! Ağlamanızın sebebi nedir?” diye sorduğumda, âlemlere rahmet olarak gönderilen Peygamber (s.a.v) “Bu çocuğuma (ağlıyorum)” diye cevap verdi. “Bu çocuk dünyaya daha yeni geldi” dediğimde bana “Ey Esma, bu yavrumu zalim ve azgın bir grup öldürecektir. Allah-u Teâlâ benim Ģefaatimi onlara nasip etmesin.” diye cevap verdi. Daha sonra “Ey Esma, bunu kızım Fatıma‟ya söyleme, çünkü o daha yeni doğum yapmıĢtır (ve bu haberi duymaya hazırlıklı değildir.)” buyurdu.” Doğumun yedinci gününde, Peygamber (s.a.v) Efendimiz akike kurbanı olarak bir koç kesti, bebeğin saçları ağırlığınca gümüĢü sadaka olarak dağıttı ve bebeğin sünnet edilmesini emretti.( Uyun-u Ahbari‟r Rıza, 2/25; Ġ‟lamu‟l-Vera, 1/427 ) Annesi, Ġslam peygamberi Hz.Muhammed Mustafa (s.a.v)‟in soyunu devam ettiren tek kızı olan, babasının annesi (ümmü ebîha) Fatıma‟dır. Fatma, Ġslam peygamberince çeĢitli defalar övülmüĢse de bunlardan en meĢhuru, onu dünyadaki ve ahiretteki tüm kadınların en üstünü diye nitelendiren hadistir.( Ahmed bin Hanbel, Müsned; Hafız Ebubekir ġirazi, Nüzul‟ul-Kur‟ân fi Ali. Hatip, Tarih-i Bağdat ) Çocukluğu Göğsünden aĢağısının dedesine çok benzediği rivayet edilir. Ağabeyi Hasan(r.a) gibi ilk iki halife döneminde cereyan eden önemli olaylara fiilen katılmayan Hüseyin(r.a), Hz. Osman(r.a) zamanında Said bin Âs‟ın Kûfe‟den Horasan‟a yaptığı sefere (651) iĢtirak etmiĢ, babasının halifeliği sırasında da, Kûfe‟ye giderek onun bütün seferlerinde bulunmuĢtur. Babasının Ģehâdetinden sonra da yine vasiyetine uyarak ağabeyine itaat etmiĢ, ağabeyi Hz. Hasan(r.a), Muaviye(r.a) ile anlaĢmaya karar verdiği zaman ona karĢı çıkmak istemiĢse de itirazının reddedilmesi üzerine vazgeçip Medine‟ye gitmiĢtir. Burada kaldığı süre içinde, kendini ibadete vererek zühd ve 332 takvaya dayalı bir hayat sürdürmüĢtür. Hz. Peygamber‟in, ağabeyi Hasan‟la beraber “dünyanın iki çiçeği”, ahirette de “cennet gençlerinin efendisi” olarak belirttiği Hz. Hüseyin(r.a) Ģehit oluncaya kadar geçirdiği hayatında iman, kulluk ve takvaya dayalı bir hayat yaĢamıĢ, bazı evlilikler gerçekleĢtirmiĢ, soyundan birçok büyük müctehit, âlim ve veli gelmiĢtir (Ġlyas Üzüm, TDV Ġslâm Ansiklopedisi, “Hüseyin” (Literatür), XVIII, 521–524./ 2. Bu rivayetler için bk. Meclisî, Bihârü‟l–envâr, X, 103./) Hz.Hüseyin (r.a), ağabeyi Hz.Hasan (r.a) ile, Ġslam peygamberinin yanında büyüyordu. Birçok hadis Peygamber (s.a.v) Efendimizin, Hz.Hasan ve Hz.Hüseyin (r.anhüma)‟le oynadığını ve onlarla vakit geçirdiğini göstermektedir. Ġslam peygamberinin onları sırtına bindirerek eğlendirdiği ve Ģöyle hitap ettiği bilinir; "Bineğiniz ne güzel binek, siz ne güzel binicisiniz."( Bihar‟ul Envar C.43, S.254 ) Yine Efendimiz (s.a.v):"ġu iki oğlum benim dünyadaki güllerimdirler."( Buhari C.2, S.188; Tirmizi C.5, S.615 )buyurur. Birgün Hz. Hüseyin(r.a), Resulullah (s.a.v) Efendimizin yanında idi. Annesine gitmek istiyordu. Hava yağmurlu idi. Efendimiz (s.a.v) duâ buyurdu. Hz. Hüseyin (r.a) eve gidinceye kadar, yağmur ara verdi. Birgün Resulullah (s.a.v) Efendimiz, Hz. Hüseyin (r.a)'i sağ dizine, oğlu Ġbrahim (r.a)'i sol dizine aldı. Cebrail (a.s) gelip dedi ki: “ Hak teâlâ, bu ikisinden birini alacaktır. Sen birini seç!” Resulullah (s.a.v) Efendimiz buyurdu ki: “Eğer Hüseyin (r.a) vefat ederse, benim canım yandığı gibi, Ali'(r.a)nin ve Fatıma(r.anha)'nın da canları yanar. Eğer Ġbrahim (r.a) giderse, en çok ben üzülürüm. Benim üzüntümü, onların üzüntüsüne tercih ediyorum.”Üç gün sonra oğulları Ġbrahim vefat etti. Resulullah (s.a.v) Efendimiz, Hz. Hüseyin (r.a) yanına her geliĢinde, onu öper ve buyururdu ki:”- Selamet ve saadet o kimseye ki, oğlum Ġbrahim'i ona feda ettim.” Hz. Hüseyin (r.a)'in ilk çocukluğu Resulullah (s.a.v) Efendimizin derin sevgi ve Ģefkati içinde geçti. Ancak bu hâl, çok 333 sürmedi. Zira Peygamber (s.a.v) Efendimiz vefat ettiler. Hz. Hüseyin (r.a), bundan sonra ilmini ve edebini babasının yanında tamamladı. Ġbni Mesud (r.a) nakleder ki: Hz.Hasan ve Hüseyin (r.anhüma) bir gün, Ġslam peygamberi namaz kılarken yanına gittiler ve secde halindeyken peygamberin sırtına çıktılar, peygamber secdeden kalkarken onları usulca sırtından indirdi ancak bir daha ki secdede çocuklar yine peygamberin sırtına çıktılar. Nihayet peygamberin namazı bittiğinde, birini sağ birini sol dizine oturtarak etrafında bulunanlara Ģöyle dedi; "Beni seven, Ģu ikisini sevsin." Peygamber (s.a.v) in Hz.Hüseyin (r.a) hakkında sarfettiği "Hasan ve Hüseyin cennet gençlerinin efendileridir." Hüseyin bendendir, ben de Hüseyin‟denim. Allah, Hüseyin‟i seveni sevsin. Hüseyin torunlardan bir torundur.( Müstedrek, Hakim, 3/166 . Ġbn Mace, 1/56; Tirmizi, 5/614; Bihar‟ul Envar 43/265 .Tirmizi 5/658; Bihar‟ul Envar 43/261; Ahmed 4/172 ) Cennet gençlerinin efendisi Resulullah (s.a.v) Efendimiz Hz. Hüseyin (r.a) doğduğu zaman, kulağına, (O, cennet gençlerinin efendisi, seyyididir) diye seslenmiĢlerdi. Hz. Üsame bin Zeyd (r.a), bir gece Peygamber (s.a.v) gördüğünü ve Onun, (Bunlar benim oğullarımdır, kızımın oğullarıdır. Allahım ben onları seviyorum, sen de onları sev ve onları sevenleri de sev) buyurduğunu rivayet etmektedir. Bir defasında da, (Hüseyin benden, ben Hüseyin'denim, Allah‟ü Teâlâ Hüseyin'i seveni sever) buyurmuĢtu. Allah‟ü Teâlâ Kur'an-ı Kerimde, ehl-i beyte, mealen buyuruyor ki: “Allah‟ü Teâlâ, sizlerden ricsi, yani her kusur ve kirleri gidermek istiyor ve sizi tam bir taharet ile temizlemek irade ediyor.” Bu ayet-i kerime gelince, ashab-ı kiram sordular. Ya Resulallah! Ehl-i beyt kimlerdir? Benim ehl-i beytim:O esnada, Hz. Ali(r.a) geldi. Mübarek hırkasının altına aldılar. Fatıma-tüz-Zehra da geldi. Onu da yanına 334 aldılar. Ġmam-ı Hasan geldi. Onu da bir yanına, sonra gelen Ġmam-ı Hüseyin'i de öbür tarafına alarak buyurdular ki: ĠĢte bunlar, benim ehl-i beytimdir. Bu ayet-i kerime ve ilgili hadis-i Ģerifler, Resulullahın iki mübarek torununu sevmenin Ģart olduğunu belirtmektedir. Hz. Hüseyin (r.a) buyurdu ki: “Birgün dedemin huzuruna varmıĢtım. Übey bin Kâb (r.a) da orada idi. Bana, "Merhaba, ey Ebu Abdullah, ey göklerin ve yerin süsü" diye hitap ettiler. Übey bin Kâb (r.a) hazretleri dedi ki: Ya Resulallah! Gökler ve yer için, senden baĢka süs var mıdır? Resulullah (s.a.v) bunun üzerine buyurdular ki: - Beni insanlara Peygamber olarak gönderen Allah‟ü Teâlânın hakkı için, Hüseyin bin Ali (r.a), yeryüzünün merkezinin süsüdür. Ondan ziyade süs, göklerin tabakalarıdır.” Mübahele Olayı Hicretin 9.-10. yıllarında henüz Hz.Hüseyin (r.a), altı yaĢlarındayken, Ġslam peygamberi Hz.Muhammed Mustafa (s.a.v) ile Necran Nasranîleri (Hıristiyan) arasında yapılan tartıĢmalarda Peygamber (s.a.v) Efendimiz, Nasranîleri, Nasranîlerin güvenilir kitaplarını kaynak göstererek yenilgiye uğrattı. Bu kitaplarda, "kendisinin geleceğine dair" alametleri âlimlere bildirdi. Resulullah (s.a.v) ın delilleri o kadar güçlüydü ki, Nasranî bilginlerinin Hz.Muhammed (s.a.v)'in söylediklerinin ve yolunun "hak" olduğunu söylemekten baĢka çareleri kalmamıĢtı, ancak kabul etmediler. Bunun üzerine Allah: "Sana gelen bunca ilimden sonra, yine de bu hususta seninle çekiĢip tartıĢmalara giriĢirlerse de ki: Gelin, oğullarımızı ve oğullarınızı, kadınlarımızı ve kadınlarınızı, nefsimizi (kendimizi) ve nefsinizi (kendinizi) çağıralım; sonra karĢılıklı lanetleĢelim de Allah‟ın lanetini yalan söylemekte olanların üstüne kılalım." (Âl-i Ġmrân Suresi,61.) ayetini nazil etti ve mübahele (karĢılıklı beddua) edilmesini emretti. Nasranîler kabul ettiler. KararlaĢtırılan yerde 335 Nasranîlerin hepsi yetmiĢten fazla kendi âlimlerinin eĢliğinde beklerlerken, Muhammed ise sadece yanında dört kiĢi almıĢ idi; yanında getirilmesi gereken oğulları için Hz.Hasan ve Hüseyin‟(r.anhüma)i, kadını için Hz.Fatıma Zehra (r.anha)‟yı ve nefsi için de Hz.Ali (r.a)‟yi getirdi. Necran Hristiyanları, Hz.Muhammed (s.a.v)‟in bu kararlılığı sonucunda lanetleĢmekten vazgeçti.( ZemahĢerî, Tefsir-i KeĢĢaf, Al-i Ġmran Sûresi, 61. ayet. Fahr-i Razî, Tefsir-i Kebir, Al-i Ġmran Sûresi, 61. ayet (Mübahele Ayeti). Âl-i Abâ Olayı Bir diğer adı "Âl-i Kisa" da olan bu hadis, Ġslam peygamberi Hz.Muhammed (s.a.v)'in sırtında abası olduğu halde, abanın altına, Hz.Fatıma'(r.anha)yı, Hz.Ali'(r.a)yi, Hz.Hasan'(r.a)ı ve Hz.Hüseyin(r.a)'i alması ve Ahzab Suresi'nin "Ey Ehli Beyt! Allah sizden günahı gidermek ve sizi tertemiz kılmak istiyor." mealindeki 33. ayetini okuyup, bu Ģahıslar için dua etmesini anlatır. Etrafını aydınlatırdı Hz. Hüseyin(r.a)'in yüzü, karanlık gecede etrafını aydınlatırdı. Yaya olarak yirmibeĢ defa hacca gitti. Beraberindekiler bineklere binse de, kendisi binmezdi. Çok cömert idi. Buyurdular ki: Cömert, efendi olur; cimri, hor olur. Bu âlemde bir mümin kardeĢinin iyiliğini, kendinden önce düĢünen, öbür âlemde daha iyisini bulur. Ashab-ı kiramdan Hz. Dıhye (r.a), devamlı ticaret için sefere gider gelirdi. Çok güzel yüzlü idi. Cebrail (a.s) çok defa Resulullahın huzuruna Dıhye Ģeklinde gelirdi. Birgün Cebrail (a.s) Fahr-i âlem hazretlerinin huzurunda bulunuyordu. Dıhye, dedemizin yanında O zaman henüz küçük olan Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin'(r.anhüma)den biri, Cebrail (a.s)ı gördü. Hemen kardeĢinin yanına koĢarak dedi ki: Dıhye, dedemizin yanında oturuyor, haydi gidelim. KoĢup mescide girdiler. Cebrail (a.s)ın dizlerine oturdular. Ellerini Cebrail (a.s)ın koynuna soktular. Resulullah(s.a.v) Efendimiz, torunlarının bu 336 hareketini görünce hicâb edip, mâni olmak istedi. Cebrail(a.s), Resulullahın mahcup olduğunu görünce, dedi ki: Ya Resulallah! Niçin sıkılıyorsunuz? Fatıma teheccüd namazını kılarken, Hak teâlâ beni gönderir, bunların beĢiklerini sallardım. Böylece Hz. Fatıma rahatça namazını kılardı. Bazan da bunların anneleri namazdan sonra uyurken, bunlar ağlardı. Hak teâlâ yine beni gönderir, anneleri uyanmasın diye, beĢiklerini sallardım, ağlamazlardı. Çocukların bu hareketini bana karĢı edepsizlik saymayın. Bunların yanıma gelip, ellerini koynuma sokmalarında bir mahzur yoktur. Resulullah (s.a.v) Efendimiz buyurdu ki: Ey kardeĢim Cebrail! ġimdi bir Ģey yapmadılar. Daha ileri giderler endiĢesiyle mâni oldum. Çünkü ashabımdan Dıhye isminde birisi vardır. Çok kere sefere çıkar. Her dönüĢünde bunlara hediye getirir. Sizi Dıhye zannedip, ellerini koynunuza soktular. Bunun üzerine Cebrail (a.s)“Ya Rabbi! Beni Habibinin yanında utandırma” diye duâ etti. Oturduğu yerden ellerini cennete uzattı. Bir yeĢil salkım üzüm, bir kırmızı nar eline geldi. Hz. Hasan (r.a) üzümü, Hz. Hüseyin (r.a) de narı aldı. Bunları yerlerken, bir dilenci gelip dedi ki: Ey ehl-i beyt! O üzüm ve nardan bana da verir misiniz? Resulullah (s.a.v) ın yüksek yaratılıĢlı torunları, dilenciye vermek istediklerinde, Cebrail (a.s) mâni olarak dedi ki: Ya Resulallah! O dilenci Ģeytandır. Cennet meyveleri ona haram iken, hile ile ondan yemek istedi. Önemli olaylar Ağabeyi Hz.Hasan (r.a) gibi ilk iki halife döneminde cereyan eden önemli olaylara fiilen katılmayan Hz.Hüseyin (r.a), Hz. Osman (r.a) zamanında Said bin Âs‟ın Kûfe‟den Horasan‟a yaptığı sefere (651) iĢtirak etmiĢ, babasının halifeliği sırasında da, Kûfe‟ye giderek onun bütün seferlerinde bulunmuĢtur. Babasının Ģehâdetinden sonra da yine vasiyetine uyarak ağabeyine itaat etmiĢ, ağabeyi Hz. Hasan (r.a), Muaviye (r.a) ile anlaĢmaya karar verdiği zaman ona karĢı çıkmak istemiĢse de itirazının reddedilmesi üzerine vazgeçip Medine‟ye 337 gitmiĢtir. Burada kaldığı süre içinde, kendini ibadete vererek zühd ve takvaya dayalı bir hayat sürdürmüĢtür. Hz. Peygamber (s.a.v)‟in, ağabeyi Hasan(r.a)‟la beraber “dünyanın iki çiçeği”, ahirette de “cennet gençlerinin efendisi” olarak belirttiği Hz. Hüseyin(r.a) Ģehit oluncaya kadar geçirdiği hayatında iman, kulluk ve takvaya dayalı bir hayat yaĢamıĢ, bazı evlilikler gerçekleĢtirmiĢ, soyundan birçok büyük müctehit, âlim ve veli gelmiĢtir (Ġlyas Üzüm, TDV Ġslâm Ansiklopedisi, “Hüseyin” (Literatür), XVIII, 521–524./ 2. Bu rivayetler için bk. Meclisî, Bihârü‟l–envâr, X, 103./)Öemli olaylar Ġlk üç halife döneminde, Hz.Ali(r.a)'nin kendinden önceki üç halifeye biat ettiği ve aralarında herhangi bir hoĢnutsuzluğun olmadığı görüĢü vardır. Örneğin Hz.Ebubekir'(r.a)in, Hz.Muhammed Mustafa (s.a.v)'e sadakati sebebiyle 'sıddık' sıfatını aldığı, Hz.Ömer (r.a)'ın de bizzat Hz.Ali (r.a)'nin kızıyla evlendiği ve bunu bir iftihar vesilesi saydığı vakaadır. Üçüncü halife Hz.Osman bin Affan (r.a)‟ın bir suikast sonucu Ģehit edilmesiyle, halk Hz.Ali bin Ebu Talib (r.a)‟e teveccüh etti ve onu halife seçtiler (m. 656, h. 35). Hz.Ali (r.a)‟nin halifeliğe geçiĢinden bir süre sonra biatlerinden dönenler oldu ve bu durum Ġslam tarihinde ilk iç savaĢı, ilk Fitne olaylarını, arkasından Sıffin SavaĢı, Cemel SavaĢı ve Nehrevan SavaĢının yaĢanmasına ve binlerce sahabenin, Müslümanın Ģehit olmasına neden olmuĢtur. Hz.Hüseyin (r.a), tüm bu savaĢlarda babası Hz.Ali (r.a)‟nin safında yer aldı ve babası izin verdikçe savaĢ meydanına da indi. Hz.Ali,(r.a) Ġslam peygamberi Hz.Muhammed (s.a.v)‟in neslinin kesilmesinden korktuğu için Hz.Hüseyin ve ağabeyi Hz.Hasan (r.anhüma)‟ın savaĢ meydanına inmesine pek izin vermiyordu. Bu kaos ortamında, babası da selefi gibi Abdurrahman ibn Mülcem tarafından bir suikaste uğradı ve üç gün sonra Ģehit oldu.(m. 661, h. 40). 338 Hz.Hüseyin (r.a) Çocukları: Büyük bir âlim ve mühaddis olan Ģeyh Mufid Ģöyle diyor: “Ġmam Hüseyin (r.a)'ın altı çocuğu vardı: 1) Annesi ġehrbanu olan Ġmam Zeynel Abidin (Seccad) (r.a). 2)Annesi Leyla olan Ali Ekber (r.a). 3)Kerbela vakasından önce vefat eden Cafer(r.a). 4) Annesi Rubab olan ve Ġmam Hüseyin (r.a) 'ın kucağında boğazından oklanarak Ģahadete eriĢen Abdullah Ali Asgar(r.a). 5)Annesi Rubab olan Sekine.(r.anha) 6)Annesi Ümmü Ġshak olan Fatime(r.anha) VEFATI Hicretin 61. Yılı AĢura günü Kerbela'da 57 yaĢında bedeninde 320 kılıç, mızrak ve ok yarası olduğu halde,Ģehit edilmiĢ,Onun yakalanmasını,kendisine biat etmesini,aksi takdirde öldürülmesini emreden Emevi sultanı Yezid‟dir.. Biat etmediği takdirde hazretin baĢının kendisine gönderilmesini emretmiĢti. Bu emri yerine getiren Kufe valisi Ġbn-i Ziyad'dır. Çünkü o bu cinayete zemin hazırlamıĢ ve Ġmam'ın aleyhine ordu toplamıĢtır. Ondan sonra da Ġmam'ın katili Ġbn-i Sa'd'dır. Çünkü Kerbela vakasından sonra onu, Ġmam Hüseyin (r.a)‟ın katili olarak çağırıyorlardı. Onlardan sonra da Ġmam ın katili ġimr'dir. Çünkü o da büyük musibetin faili olmuĢtur. Kerbelâ: Peygamber çiçeğinin koparıldığı yer Ġslâm tarihi kaynaklarının verdiği bilgilere göre, Hz. Ali (r.a)‟nin Ģehâdetinden sonra Kûfe halkı Hz. Hasan (r.a)‟a biat etmiĢ, onun Ģehit ediliĢini haber alan ġam valisi, Hz.Muaviye (r.a), Abdullah bin Âmir komutasında bir ordu hazırlayıp yola çıkarmıĢ, durumu öğrenen Hz. Hasan (r.a) ordusuyla birlikte harekete geçmiĢ; fakat adamlarının isteksiz olduğunu görünce kan akıtmanın uygun olmayacağını düĢünerek Hz.Muaviye (r.a) ile anlaĢma imzalayıp sulh akdetmiĢ, Hz.Muaviye (r.a) devlet baĢkanı olarak icraatlarını yürütmüĢtür. Emevi Devleti‟ni kurucusu Hz.Muaviye (r.a), 19 yıllık hilafet görevinden sonra vefatına yakın, fısk ve fücuru ile tanınan oğlu Yezid 339 için biat almıĢ, Yezid babasının ölümünün ardından hilafet makamına oturmuĢtur. Durumu öğrenen Hz. Hüseyin (r.a) buna Ģiddetle karĢı çıkarak Mekke‟ye gelmiĢ, orada Kûfelilerden kendisini Kûfe‟ye çağıran bir mektup almıĢtır. Bunun üzerine Müslim bin Akil‟i Kûfe‟ye göndermiĢ, Müslim, Kûfe‟de büyük bir ilgiyle karĢılanmıĢ ve Hz. Hüseyin (r.a) adına binlerce kiĢiden biat almıĢtır. Kûfe‟de olup bitenleri haber alan ve siyasi hâkimiyeti için bunun büyük bir tehlike olduğunu düĢünen Yezid, derhal harekete geçip duruma el koyması için Ubeydullah bin Ziyad‟ı vali olarak tayin etmiĢtir. Ubeydullah önce Müslim‟i yakalatıp öldürtmüĢ, ardından da Hüseyin adına Müslim‟e biat edenleri ağır bir Ģekilde cezalandırıp dağıtmıĢtır. Hz.Hüseyin (r.a), Irak'a doğru hareket ettiğinde bir vasiyetname yazarak kardeĢi Muhammed-i Hanefiyye (r.a)'ye verdi. Bu vasiyetnamede, Allah'ın birliğine, Hz. Peygamber (s.a.v)'in peygamberliğine ve ahiretin hak olduğuna ikrar ettikten sonra Ģöyle diyordu:“Ben bencillik, zulüm ve yeryüzünde bozgunculuk yapmak için kıyam etmedim; ben ceddimin ümmetini ıslah etmek, babam Ali bin Ebu Talib‟in yolunda gitmek ve iyiliği emredip kötülükten sakındırmak için kıyam ettim.” Kûfe‟deki geliĢmelerden ve Müslim‟in öldürüldüğünden haberi olmayan Hz. Hüseyin (r.a), bazı tecrübeli zevatın “Kûfelilere güvenilemeyeceğini” söylemesine aldırıĢ etmeksizin hazırlıklara giriĢmiĢ ve çok geçmeden aile yakınlarını da yanına alarak yola çıkmıĢtır. Yolda Müslim‟in öldürüldüğünü öğrenen Hüseyin, geriye dönmeyip sefere devam etmiĢtir. Bu arada Ġbn Ziyad, Ömer bin Sa‟d komutasında bir birlik hazırlatmıĢ, bu birlik Kerbelâ‟da Hz. Hüseyin (r.a) ve adamlarını kuĢatmıĢ, Fırat‟tan su almalarını engellemiĢtir. Kendisini çağıranların sözlerinden döndüklerini gören Hz. Hüseyin, Medine‟ye dönmek, yahut serhatlarda Ġslâmî fetihlere katılmak gibi alternatifler ileri sürmüĢse de Ömer b. Sa‟d, vali Ġbn Ziyad‟dan aldığı emirler çerçevesinde Yezid‟e biat etmedikçe dönüĢüne izin verilmeyeceğini söylemiĢtir. Sonunda Hz. Hüseyin 23 atlı, 40 piyade 340 olmak üzere 73 kiĢiden oluĢan sembolik kuvvetiyle, Ömer bin Sa‟d‟ın binlerce askerden oluĢan ordusuna mukabele etmeye çalıĢmıĢ, nihayet 10 Muharrem 61 (10 Ekim 680)‟de yapılan savaĢta Hz. Hüseyin (r.a) ve adamları hunharca Ģehit edilmiĢ,. Hz. Hüseyin'in mübarek oğlu Zeynelabidin küçük olduğu için öldürülmemiĢ, kadınlar ve Ġmamın mübarek baĢı ile ġam'a gönderilmiĢ, Mübarek baĢı, Mısır'da Karafe kabristanında medfundur olay tarihe, kanlı Kerbelâ vak‟ası olarak geçmiĢtir. Kerbela Ģehitlerinin naĢı, hicri 61. Yılın Muharrem ayının 13. günü defnedildi. ġöyle ki, “Alkame” nehirinin yakınındaki bir köyde yaĢayan “Beni Esed” kabilesi, gelip Kerbela Ģehitlerinin mübarek bedenlerini defnederken Ġmam Hüseyin (r.a) ve baĢları bedenlerinde olmayan diğer Ģehitlerin bedenlerini tanımıyorlar, bu yüzden ne yapacaklarını bilmeyerek ĢaĢırıp kalıyorlar, bu esnada aniden bir atlı onların yanına gelerek; “Niçin buraya gelmiĢsiniz?” diye soruyor. Onlar da cevaben: “Bu cesetleri defnetmek için gelmiĢiz, fakat onların kim olduğunu tanımıyoruz.” diyorlar. Ġmam Seccad (r.a)'ın kendisi olan o atlı, bütün Ģehitleri tek-tek tanıtıyor ve onları defnediyorlar. Ġmam Seccad (r.a) 'ın kendisi de babasının pare-pare olmuĢ bedenini bir hasrın içerisine koyarak onu defnediyor. Hz. Hüseyin(r.a)‟in Kerbelâ‟da Ģehit edilmesi Emevileri görünüĢte bir rakipten kurtarmıĢ; fakat Müslümanların kalplerinde kapanmaz yaralar açmıĢ ve baĢta Tevvâbûn hareketi olmak üzere birçok tarihi olay yaĢanmıĢ, çok geçmeden Muhtar es–Sakafî, Kûfe‟de bir hareket baĢlatarak Kerbelâ‟nın intikamını almıĢ (m.686), bulabildiği ölçüde Kerbelâ kıyımına iĢtirak eden herkesi en ağır Ģekilde cezalandırıp kılıçtan geçirmiĢtir. Kerbelâ‟nın tezahürleri ve matem Hz. Hüseyin (r.a)‟in siyasi ihtiraslar uğruna acımasızca Ģehit edilmesi bütün Müslümanların bağrında derin üzüntüler meydana getirmiĢ, genel Müslüman çoğunluk çocuklarına Hüseyin ismini koyarak, camilere ismini yazarak, namazlarda ve cuma günü 341 hutbelerde dua ederek acısına ortak olmuĢ ve ona olan muhabbetlerini somutlaĢtırmıĢtır. ġu kadar var ki Hz. Peygamber (s.a.v)‟in, ölünün ardından yaka paça yırtarak veya bedene eziyet ederek ağlamayı yasaklayan hadisleri sebebiyle hüzün ve gamlarını içlerinde tutmuĢ, onun Allah katındaki derecesini düĢünerek Ģefaatini talep etmiĢlerdir. Bilahare müstakil bir fırka olarak doğup geliĢen ġia ise bu olayı daima canlı tutmuĢ, hüzün ve gamlarını daha açık bir Ģekilde dıĢa vurmuĢ, giderek bu dıĢa vurum mersiyeler eĢliğinde “sine dövme”, “vücudu zincirleme” hatta “kama ile baĢ yarma” gibi noktalara varmıĢtır. Daha sonra Büveyhiler döneminde kendisi de bir ġiî hükümdar olan Muizzuddevle, 963 yılında Muharrem ayının ilk on gününü genel matem ilan etmiĢ, bu tarihten itibaren ġiî dünyada matem ritüelleri daha esaslı biçimde yapıla gelmiĢtir.Ehi Sünnet vel cemaat çizgisinden saparak ifrata kaçmıĢ Allah‟ın ve Resulünün yasaklamasına rağmen bugün bile ġiiler, aleviler muharrem kutlamalarında bu haraketlerini sürdürmektadirler. (Meclisî, Bihârü‟l– envâr, X, 103.) Bu çerçevede ġia muharrem matemlerine özel bir önem vermiĢ, çok sayıda mersiye (ağıt) kaleme alınmıĢ, “deste” adı verilen ekip oluĢturmak âdet haline gelmiĢ, olay çok yönlü bir karakter kazanmıĢtır. Diğer taraftan XV. yüzyılın ikinci yarısından sonra ġiî dünyadan birtakım anlayıĢlarla birlikte Kerbelâ matemini alan Alevîler de bunu kendi otantik yapılarına adapte ederek “muharrem erkânı” tanzim etmiĢtir. Bölgelere göre bazı farklılıklar bulunmakla birlikte, muharrem ayında matem orucu tutmayı, mümkün mertebe eğlenceden kaçınmayı esas edinmiĢlerdir. Büyük ozanlarının yazdığı ağıtları okuyarak, hüzünlerini dile getiren kitle, erkannamelerde kaydedildiği üzere bugünlere mahsus “matem duası, matem gülbankı, matem tercümanı ve salavatları”nı okuyarak bu erkânı yerine getirmeye çalıĢmıĢlardır (Muharrem erkânı bk. Bedri Noyan, BektaĢîlik Alevîlik Nedir, Ankara 1987, s. 129–156.) 342 Sünni Alevîler, ġiîlerde görüldüğü Ģekilde sine döverek yahut zincir vurarak bedenlerine eziyet etme gibi fiillerden uzak durmaktadırlar. Sonuç itibarıyla, Hz. Hüseyin (r.a), Peygamber torunu ve Ehl–i Beyt üyesi olarak bütün Müslümanların kalbinde taht kurmuĢ, onun dramatik biçimde Ģehâdeti tarifsiz bir üzüntü vesilesi olmuĢtur. (Nehc'ül Belağa, Hz.Ali(r.a), Abdülbaki Gölpınarlı. Tarih Boyunca Ġslam Mezhepleri ve ġiilik (1979), Abdülbaki Gölpınarlı. Hüseyin Bir Uyarı Bir Sembol (1984-Beyan yay.) Mevlana Ebulkelam, Zakir Han, Ġkbal, Seyyid Ebu'l-A'la el-Mevdudi ) Peygamberimizin zevcelerinden Hz.AiĢe(r.anha) Ģöyle rivayet etmiĢtir:“Resulullah‟a vahiy gelmekte olduğu bir sırada, Hüseyin ibn-i Ali içeri girdi ve sıçrayarak kendisini Resulullah (s.a.v)‟ın omuzuna attı. Cebrâil (a.s) “Ey Muhammed, bunu seviyor musun?” dedi. Resulullah (s.a.v) “Nasıl sevmem, o benim çocuğumdur” dediğinde, Cebrâil (a.s) “Senden sonra ümmetin onu öldürecektir.” dedi. Sonra Cebrâil elini uzatarak beyaz bir toprak getirdi ve “Oğlun bu yerde Ģehid edilecektir. Bu yerin ismi ise Taff (Kerbela)‟dır.” dedi. Cebrâil (a.s) gittikten sonra Resulullah (s.a.v), toprak elinde olduğu halde ağlıyordu. Sonra “Ey AiĢe, Cebrâil bana oğlum Hüseyin‟in Taff denilen yerde Ģehid edileceğini bildirdi. Benden sonra ümmetim saptırılacaktır.” dedi. Sonra ağlayarak ashabının yanına gitti. Onların arasında Ebu Bekir, Ömer, Ali, Hüzeyfe, Ammar ve Ebuzer (r.anhüma)de vardı. Onlar aceleyle Resulullah‟ın yanına gelerek “Ya Resulallah, niçin ağlıyorsunuz?” dediler. Resulullah (s.a.v) “Cebrâil bana oğlum Hüseyin‟in benden sonra Taff denilen yerde Ģehid edileceğini haber verdi ve bu toprağı getirerek mezarının orada olacağını bildirdi.” dedi.” Ümm-ü Seleme (r.anha): “Resulullah (s.a.v) bana “Ey Ümm-ü Seleme, bu toprak kan rengini aldığında bil ki Hüseyin, o toprak üzerinde Ģehit olmuĢtur.” diye buyurdu.” (Yakubi- tarihc.2.s245-246.ibn-i esir-el kamil c.4.s.46.) 343 Ravi diyor ki: “Ümm-ü Seleme o toprağı bir cam kâsenin içine koyarak onu her gün koklar ve Ģöyle derdi: “Ey toprak, senin kan rengini alacağın gün çok büyük bir gündür.” Yine Harezmî rivayet etmiĢtir ki:“Hz. Hüseyin‟in (r.a) doğumunun II. yıldönümünde Resulullah (s.a.v) yolculuğa çıkmıĢtı. Bir süre sonra aniden durarak ağlar bir gözle Ġstirca (Ġnna lillah-i ve inna ileyh-i raciun) ayetini okudu. Sebebini soranlara “Cebrâil bana Fırat nehrinin kenarında bulunan Kerbela adlı yerde oğlum Hüseyin‟in öldürüleceğini haber verdi.” diye buyurdu. “O‟nu kim öldürecektir?” sorusuna cevaben ise Hz. Muhammed (s.a.v) Ģöyle buyurdu: “Yezid denen bir Ģahıs (onu öldürecektir). Orada bedeninin defnedilip, baĢının da armağan götürüldüğünü görür gibiyim. Allah‟a andolsun ki Allah, oğlum Hüseyin‟in baĢını görüp de sevineni nifaka duçar eder ve kalbiyle dilini ihtilafa düĢürür.” Resulullah (s.a.v) bu yolculuğundan döndükten hemen sonra, üzgün bir halde camiye giderek, içlerinde Hz.Hasan ve Hz.Hüseyin (r.anhüma)‟in de bulunduğu bir topluluğa hitaben, sağ elini Hz. Hüseyin(r.a)‟in baĢına koyup, baĢını gökyüzüne doğru çevirerek Ģunları söyledi:“Allah‟ım, ben senin kulun ve peygamberin Muhammed‟im ve bu iki çocuk da benim temiz itretimden ve neslimin seçilmiĢlerindendirler. Ey Rabb‟im, Cebrâil bana oğlum Hüseyin‟in yardımcısız kalıp öldürüleceğinden haber verdi. Onun ölümünü benim için mübarek kıl, onu Ģehitlerin efendisi karar ver.” Ebu‟l Müeyyid Harezmî devamında Ģunları naklediyor: “Camide bulunan halk, bu sözleri duyunca ağlamaya baĢladı. Bunu gören Resulullah (s.a.v) onlara “Ağlıyorsunuz da, yardımcısı olmuyorsunuz!” diye buyurdu ve Ģöyle dua etti: “Allah‟ım, sen kendin onun velisi ve yardımcısı ol.” Hz. Ali (r.a):“Resulullah (s.a.v) bir gün bizleri görmek için eve gelmiĢti. Hazırladığımız yemeği, Ümm-ü Eymen‟in bize gönderdiği bir kâse sütü ve bir kap hurmayı da yemek için ortaya bıraktık. Resulullah (s.a.v) yedi, biz de yedik. Daha sonra Resulullah 344 (s.a.v)abdest alıp ellerini baĢına, yüzüne ve sakalına sürdükten sonra Kıble‟ye doğru oturdu ve istediği duaları etti. Sonra (yağmur gibi) gözyaĢı dökerek kendisini üç defa yere vurdu. Biz yaptığı bu iĢin sebebini sormaktan çekiniyorduk. Bu esnada Hüseyin(r.a), Resulullah (s.a.v) ın omzuna çıktı ve Resulullah tekrar ağlamaya baĢladı. Hüseyin durumu böyle görünce, “Anam, babam sana feda olsun (ya Resulallah), ağlamanızın sebebi nedir? ġimdiye kadar hiç görmediğim bir davranıĢ görüyorum sizde.” diye sordu. Resulullah (s.a.v) ise Ģöyle buyurdu: “Evladım, bu gün sizleri ziyaret etmekle o kadar sevindim ki, Ģimdiye kadar öylesine sevinmemiĢtim. Ama Cebrâil (a.s) yanıma gelerek sizlerin ölümünüzü ve ölüm yerlerinizin değiĢik yerler olduğunu bana haber verdi. ĠĢte bu haber beni çok üzdü. Allah‟tan sizin için hayır ve iyilik diliyorum.”(Zehair-ul Ukba, s.119, Maktel-ul Ġmam-is Sibt-iĢ ġehid-i Harezmî, c.1, s.87-88-158.Müstedrek-us Sahihayn, c.3, s.176, 4- Nezm-ud Dürer, s.215.Müsned-i Ahmed ibn-i Hanbel, c.6, s.294, Savaik-ul Muhrika, s.115, Hasaisul Kubra, c.2, s.125, Mecmau-z Zevaid, c.9, s.187.Mu‟cem-ul Kebir-i Taberanî, Hz. Ġmam Hüseyin‟in Hayatı Faslı, A‟lam-un Nübüvve, s.83.Kenz-ül Ümmal, c.6, s.223, Füsul-ül Mühimme, s.154, Delail-ün Nübüvve Ebi Nuaym, c.3, s.202, Zehair-ul Ukba, s.,147-246 ve 247.El Kifayet-u li Hafiz-il Kenci, s.279, Sirat-us Seviyy, s.94- 95, Mecmau-z Zevaid, c.9, s.118-119.Kenz-ul Ümmal, c.6, s.223, El Fusul-ül Mühimme, s.154, 12- Hasais-ul Kubra, c.2, s.125, 13- El Ġsabe, c.1, s.68, Yenabiu‟l Mevedde, c.3, s.8 ve 52, El Bidayet-u ne‟n Nihaye, c.8, s.217.) Yeryüzünde bir benzeri görülmemiĢ bu vahim hadise karĢısında Hasan-ı Basri (r.a) Ģöyle diyor:”Bu gözler ibret ve dehĢete nasıl ağlamasın, Ehl-i Beyte nasıl yanmasın, Peygamber (s.a.v) Efendimiz daha Hz.Hüseyin (r.a) Çocukken bile bu olayı bilip ağlıyordu.72 kiĢiyi iĢkenceyle öldürdüler.”(Ġslam Tarihi ve Kerbela Faci, ası sh.210 M.AsımKöksal) 345 HZ.HALĠD BĠN VELĠD(R.A) (D. M.585.Mekke.-V.H.22.M.642.Humus-Suriye) Allahın kılıcı lâkabı ile tanınan, Girdiği bütün savaĢları kazanan, Resulullah(s.a.v)ın duasına mazhar olmuĢ byük bir sahabi komutan.Vahiy Katibi. Tam ismi Hâlid b. el-Velîd b. el-Mugîre el-Mahzûmî el-KureĢî olan M.585 tarihinde Hicretten 37 sene önce Mekke‟de doğan Hâlid b. Velid, KureyĢ kabilesinin Mahzûmoğulları koluna mensuptur. Soy itibariyle yedinci göbekten dedesi Mürre'de, Resûl-i Ekrem'in (s.a.v) soyu ile birleĢmektedir. Babası olan Velîd b. Muğîre KureyĢ kabilesi arasında seçkin bir yere sahipti. Annesi Lübâbe es-Suğrâ Asma bint Hâris, Hz. Abbâs(r.a)'ın karısı Lübâbe el-Kubrâ bint Hâris ile Hz. Peygamber'in (s.a.v) hanımlarından Meymûne bint Hâris(r.anha)'in baba bir kız kardeĢidir. (Ġbn Hacer, el-Ġsâbe, II, 98) Hz. Hâlid bin Velid(r.a) doğumundan sonra, Mekke‟deki geleneğe uyularak temiz ve sağlıklı bir iklimde yetiĢtirilmek üzere çöldeki bir ailenin yanına verildi. BeĢ altı yaĢına ulaĢınca Mekke‟ye ailesinin yanına döndü. Oğlunun yetiĢmesine büyük önem veren 346 babası ona bütün Arapların sahip olmak istedikleri kahramanlık, cesaret ve cömertlik gibi iyi hasletleri telkin etmeye baĢladı. Kabilesinin yürüttüğü e„inne vazifesinin bir gereği olarak ata binmeyi, ok, yay, mızrak, kalkan ve kılıç kullanmayı, süvari birliklerini sevk ve idare etmeyi öğrendi. Hâlid, bu yıllarda zaman zaman diğer KureyĢli zengin çocukları gibi ticaret kervanlarıyla Suriye, Irak, Medâin, Mısır ve Yemen‟e gitti. Peygamber Efendimizin (s.a.v) Seyfullah (Allah‟ın kılıcı) unvanını verdiği Hâlid b. Velîd(r.a), Sasani ve Bizans imparatorluklarına karĢı yapılan birçok savaĢa katıldı ve büyük zaferler kazandı.Müslüman olduktan sonra Peygamber(s.a.v)Efendimizin vahiy kâtipleri arasında yer aldı. (M.Fayda, “Hâlid b. Velîd”, DĠA, XV, 288) Hâlid(r.a)‟ in mensup olduğu KureyĢ kabilesinin Mahzûmoğulları kolu hilfü‟l-ahlâf'a (Câhiliye döneminde Abdümenâfoğulları‟nın Abdüddâroğulları‟na karĢı bazı KureyĢ kabileleriyle yaptıkları ittifak) bağlı olmanın yanı sıra kubbe (savaĢ için para ve silâh toplanan çadır) ve “e„inne” (süvari birliği) ile ilgili vazifeleri, ayrıca KureyĢ‟in süvari birliği kumandanlığını da üstlendiği için askerî gücü elinde bulunduruyor, aynı zamanda diğer KureyĢ kabileleri gibi ticaretle meĢgul oluyordu. H.22.M.642 yılında Humus, Suriye‟de vefat etti. Ailesi askeri konularda uzmanlaĢmıĢ, imtiyazlı bir KureyĢ kabilesidir. Ġyi bir askeri eğitim alan Velid, Ġslam'a büyük hizmetlerde bulunmuĢtur. Vefat ettiğinde Halid bin Velid Camii, haziresine, Humus‟da defnedildi. Uhud ve Hendek Gazvesi‟nde, KureyĢ ordusunun süvari birliğinin baĢındaydı. Hâlid b. Velîd(r.a), Müslüman olmadan önce Ġslâm dinine karĢı düĢmanlıkta, babası, diğer kabile mensupları ve KureyĢ ileri gelenleri gibi düĢünüyor ve hareket ediyordu. Bu düĢmanlığın ve mücadelenin öncülüğünü yapan kabilesi, hicretten sonra Müslümanlara karĢı baĢlayan silahlı mücadelede kubbe ve e„inne vazifelerinin tabii sonucu olarak aktif görevler üstlendi. Hâlid‟in, hicretten on dokuz ay sonra 347 yapılan Bedir Gazvesi‟ne (17 Ramazan-13 Mart 624) iĢtirak edip etmediği kesin olarak bilinmemektedir. Ġbn Sa„d onun Bedir‟e katıldığını rivayet eder. Hâlid b. Velîd(r.a), Uhud Gazvesi‟nden (7 ġevval-23 Mart 625) baĢlayarak KureyĢ ordusunda süvari birliğinin kumandanlığını yapmaya baĢladı. Müslümanların lehine sonuçlanmak üzere devam eden Uhud Gazvesi‟nde,Müslümanların kaybetmesinde Mekkeli MüĢriklerin arasında yer alan Halid Bin Velid‟in rolü büyüktür. Hendek Gazvesi‟nde de KureyĢ ordusunun süvari birliğinin baĢında bulundu. Peygamber Efendimiz(s.a.v), 700 kiĢilik Ġslam ordusuyla Uhud dağına doğru hareket etti, Ġslam ordusuna savaĢ düzeni aldırdı ve dağın en stratejik noktasına 50 kiĢilik bir okçu birliğini yerleĢtirdi. Peygamberimiz (s.a.v) bu okçulara yerinden ayrılmamalarını emretmiĢti. SavaĢın baĢlamasıyla Müslümanlar üstünlüğü sağladı ve savaĢın kazanıldığını düĢünen okçu birliği yerlerini terk etmeye baĢladı. Müslümanların Ayneyn tepesinden ayrıldığını görünce Ġslâm ordusuna arkadan hücum ederek savaĢın neticesini değiĢtirdi. Mekkelilerin, Müslümanlar üzerine yaptığı son sefer olan Hendek SavaĢında da KureyĢ ordusunun süvari birliğinin baĢında bulundu.Son olarak Müslümanlara karĢı savaĢmıĢtır. Hendek savaĢında Müslümanlara karĢı bir baĢarı kazanamamıĢtır. Hicretin 6'ncı yılında umre yapmak niyetiyle Hudeybiye‟ye gelen Resûl-i Ekrem‟i ve Müslümanları Mekke‟ye sokmak istemeyen KureyĢliler, Usfân önünde bulunan Gamîm adlı tepeye yerleĢtirdikleri 200 kiĢilik bir süvari birliğine Hâlid b. Velîd(r.a)‟in kumanda etmesini kararlaĢtırdılar. Ashabı ile öğle namazı kılarken seyrettiği Peygamber(s.a.v)Efendimize ansızın hücum etmeyi düĢünen Hâlid bunu bir baĢka namaz vaktinde gerçekleĢtireceğini askerlerine söyledi. Ġkindi namazında Resûlullah(s.a.v)‟ın korku namazı (salâtü‟l-havf) kıldırdığını görünce de, “Bu adam korunmuĢtur.” diyerek Efendimize(s.a.v)karĢı düĢmanlığının ve küfürdeki ısrarının artık sona ermesi gerektiğini itiraf etti. Hâlid(r.a), Hudeybiye AntlaĢması‟ndan 348 bir yıl sonra Umretü‟l-kazâ amacıyla Mekke‟ye gelen Resûl-i Ekrem(s.a.v)‟le karĢılaĢmak istemediği için Ģehirden ayrıldı. ĠSLAMLA ġEREFLENĠġĠ KardeĢi Velid(r.a), Bedir savaĢında esir edildi. Fidye karĢılığında serbest bırakılıp, Mekke‟ye dönünce, îmâna geldi ve tekrar Medîne‟ye döndü. Oradan, Hz. Hâlid bin Velid(r.a)‟in Müslüman olması için, teĢvik edici mektuplar gönderdi. Resûlullah(s.a.v) Efendimiz de teĢvik edici sözler söyledi. Hudeybiye AntlaĢması sonrasında Müslümanlığı seçene kadar KureyĢlilerin saflarında, sonrasında Ġslam devletinin emrinde savaĢmıĢtır. Hâlid bin Velid(r.a), Peygamber(s.a.v) Efendimizin sözlerini haber alınca, Ġslâma meyli arttı. Peygamberimizin yanına gitmek için hazırlandı. Bu durumu kendisi Ģöyle anlatıyor:"Allah‟u teâlâ, benim hayrımı dilediği zaman, kalbime Ġslâmiyet sevgisini düĢürdü. Beni, hayır ve Ģerri anlayacak hâle getirdi. Kendi kendime dedim ki: Ben, Muhammed‟e karĢı her savaĢ yerinde bulundum. Bulunduğum savaĢ yerlerinden hiçbiri yoktur ki, dönerken, aykırı ve yanlıĢ bir iĢ üzerinde bulunduğumu ve Muhammed‟in, muhakkak gâlip geleceğini içimde sezmiĢ olmayayım! Resûlullah(s.a.v) Efendimiz, Hudeybiye‟ye çıkıp geldiği zaman, ben de, müĢrik süvârilerinin baĢında yola çıktım. Usfan‟da, Resûlullah(s.a.v) Efendimizle Ashâbına yaklaĢıp gözüktüm. Resûlullah (s.a.v)Efendimiz, bizden emîn bir sûrette ashâbına öğle namazını kıldırıyordu. Üzerlerine, birden baskın yapmayı düĢündükse de, gerçekleĢmedi. Böyle olması da, hayırlı oldu. Resûlullah(s.a.v)Efendimiz, kalbimizden geçenleri sezmiĢ olmalı ki, ikindi namazını, Ashâbına korku namazı olarak kıldırdı. Bu, bana çok tesir etti. Kendi kendime, “Bu zât, herhâlde, Allah tarafından korunuyordur” dedim. Mekke‟ye döndüğümde, çeĢitli düĢünceler içinde bocalıyordum. Ertesi sene, Resûlullah(s.a.v)Efendimiz umre için Mekke‟ye gelip girince, Ondan gizlendim. Kendisinin Mekke‟ye giriĢini görmedim. 349 Üstün tutardık KardeĢim, Velid bin Velid(r.a) de umre için gelip Mekke‟ye girmiĢti. Beni arayıp bulamayınca, bana bir mektup yazmıĢ ve mektubunda Ģöyle demiĢti:”Doğrusu, ben, senin İslâmiyetten böyle tedirgin olmak ve yüz çevirip gitmekteki görüşün kadar şaşılacak bir görüş görmedim! Hâlbuki eğri yola gitmekten seni alıkoyacak bir aklın da var! Aklını kullansan ya! İslâmiyet gibi bir dîni, kim bilmez ve tanımaz olabilir?” Resûlullah (s.a.v)Efendimiz, seni, bana sordu. "Hâlid nerededir?" dedi. Ben de, "Allah, onu getirir" dedim. Efendimiz(s.a.v) bunun üzerine buyurdu ki: “Onun gibi bir adam, Ġslâmiyeti bilmez ve tanımaz olabilir mi? KeĢke o, bütün savaĢ ve çabalarını Müslümanların yanında, müĢriklere karĢı gösterseydi, kendisi için ne kadar hayırlı olurdu! Biz, kendisini baĢkalarına tercih eder, üstün tutardık!” Ey kardeşim! En elverişli, en yararlı yerlerde kaçırmış bulunduğun fırsatlara acele yetiş!” Bana, kardeşimin bu mektubu gelince, gitmek için, acele ettim. İslâmiyete olan isteğim de arttı. Resûlullah(s.a.v)Efendimizin söyledikleri ise, beni çok sevindirdi, ferahlattı.” Hâlid bin Velid(r.a)Ģöyle anlatır: KardeĢimin mektubu bana ulaĢınca, Müslüman olma arzûsu bende çok kuvvetlendi. Gitmek için acele ediyordum. Resûlullahın söyledikleri beni çok sevindirmiĢti. O gece uyurken, rüyâmda sıkıntılı dar ve çöl gibi susuz yerlerden, yemyeĢil geniĢ ve ferah bir yere çıkmıĢtım. Medîne‟ye varınca, bu rüyâmı Hz. Ebû Bekir(r.a)‟e anlatıp, tâbirini ondan sormaya karar verdim. Bana kim arkadaĢ olabilir? Ben Resûlullaha gitmek için hazırlanırken, “Acaba oraya giderken bana kim arkadaş olabilir” diye düĢünüyordum. Safvân bin Ümeyye‟ye rastladım. Vaziyeti ona anlattım. O teklifimi reddetti. Daha sonra Ikrime bin Ebû Cehil‟e rastladım. O da aynı Ģekilde dâvetimi reddedince, evime gittim. Hayvanıma binip, Osman bin Talha(r.a)‟nın yanına gittim. Ona da aynı Ģekilde, Müslüman olmak 350 üzere, Peygamberimize gideceğimi, kendisinin de gelmesini söyledim. Tereddütsüz kabul etti ve ertesi günü seher vakti beraberce yola çıktık. Hadde denilen yere vardığımızda, Amr bin Âs(r.a) ile karĢılaĢtık. O da Müslüman olmak için Medîne‟ye gidiyordu. Mescid-i Nebevî‟de Peygamber(s.a.v)Efendimizin huzurunda kelime-i Ģehadet getirdi Hep beraber Medîne‟ye vardık. Elbisenin en güzelini giyip, Resûlullah(s.a.v) Efendimizle görüĢmeye hazırlandım. O sırada kardeĢim Velid(r.a) geldi ve dedi ki: Acele et! Çünkü Peygamberimize sizin geldiğiniz haber verilmiĢ ve O da çok sevinmiĢtir. ġimdi sizi bekliyor. Ben de acele ile O yüce Peygamberin huzuruna vardım. Gülümsüyordu. Selâm verip dedim ki: Allahtan baĢka ilâh olmadığına ve senin de Allahın Peygamberi olduğuna Ģehâdet ediyorum. Sana hidâyet veren, doğru yolu gösteren Allaha hamd olsun. Senin akıllı olduğunu biliyor, bunun, er veya geç seni selâmet ve hayra ulaĢtıracağını umuyordum. Sonra günahlarımın affı için, Allah‟u teâlâya duâ etmesini istedim. Efendimiz(s.a.v) de buyurdu ki: Ġslâmiyet, kendisinden önce iĢlenmiĢ olan günahları söküp atar. Sonra da ellerini açarak duâ buyurdular: Yâ Rabbî! Hâlid‟in, kullarını, senin yolundan çevirmek için gösterdiği bütün çabalarından ileri gelen günahlarını bağıĢla!” Peygamber Efendimiz(s.a.v), bana, kendi evinin yanında bir yer verdi. Beni savaĢta hep süvâri birliklerinin baĢına kumandan tâyin etti. Daha sonra Mekke‟de iken gördüğüm rüyâyı Hz. Ebû Bekir(r.a)‟e anlattım. O da buyurdu ki: GörmüĢ olduğun o ferahlık yer, Allahü teâlânın, seni, müĢriklikten Ġslâmiyete erdirmesidir. Hz. Hâlid bin Velid(r.a)‟in Müslüman olması, hicretin sekizinci yılında oldu. Müslüman olduktan sonra Medîne‟de yerleĢti. MEKKE‟NĠN FETHĠ Mekke‟nin fethinde, dört kol halinde Ģehre giren Ġslâm ordusunun sağ kol birliğinin kumandanlığını yaptı. 25 Ramazan (16 Ocak 630) günü Efendimiz(s.a.v)onu Nahle vadisinde bulunan Uzzâ putunu yıkmakla görevlendirdi. Hâlid Nahle‟ye ikinci gidiĢinde putu yıkıp Resûl-i Ekrem(s.a.v)‟in yanına döndü. 351 Mekke‟nin fethinden sonra çevredeki bazı kabileleri Ġslâm‟a davet amacıyla seriyyeler gönderenEfendimiz(s.a.v), 350 kiĢilik bir ordunun baĢına Hâlid(r.a)‟i tayin edip Benî Cezîme kabilesi üzerine Gumeysâ‟ya gönderdi. Kabile mensuplarının, “Dinimizi değiĢtirdik.” Ģeklindeki sözlerinden onların Müslüman olduklarına kani olmayan Hâlid b. Velîd(r.a), öldürülmelerini emretti. Bu olaya üzülen Efendimiz(s.a.v), “Allah'ım! Ben Hâlid‟in yaptıklarından berîyim.” dedi ve Hz. Ali(r.a)‟yi Cezîme kabilesine gönderip öldürülen otuz kiĢinin diyetlerini ödetti. Hâlid‟i kınamakla birlikte cezalandırmadı ve kumandanlık görevinden de azletmedi. Hâlid, Huneyn Gazvesi‟nde hafif yaralandı. Kendisini ziyaret eden Resûl-i Ekrem(s.a.v) bir süre sonra, Huneyn‟de yenilip Tâif‟e kaçan Sakiflileri takip etmekle görevlendirerek 100 kiĢilik bir süvari birliğini onun emrine verdi; ardından kendisi de Tâif‟e gitti. Hâlid b. Velîd(r.a)‟in, Resûlullah(s.a.v)‟ın emrinde katıldığı son gazve Tebük Gazvesi‟dir. 630 yılında vuku bulan bu sefer esnasında bir savaĢ olmayınca Efendimiz(s.a.v)tarafından bir askerî birlikle Tebük‟ten Dûmetülcendel‟e, Ükeydir b. Abdülmelik‟in üzerine gönderildi. Bu görevini baĢarıyla tamamlayıp dönen Hâlid(r.a), Rebîülâhir 10‟da (Temmuz 631) 400 askerle Necran‟a giderek Hâris b. Kâ„b kabilesini Ġslâm‟a davet etmekle görevlendirildi. Aynı yıl Vedâ haccına iĢtirak etti. Allaha hamd ederim Hâlid bin Velid(r.a), Hâris bin Kâ‟b oğullarının Ġslâma gelmesi üzerine, Peygamber (s.a.v)Efendimize bir mektup gönderdi. Bu mektup Ģöyledir:"Bismillâhirrahmânirrahîm. Hâlid bin Velid tarafindan, Allahü teâlânın Resûlü Peygamberimiz Muhammed aleyhisselâma, Esselâmü aleyke yâ Resûlallah! Kendisinden baĢka ilâh olmayan Allahü teâlâya hamd ederim. Yâ Resûlallah, beni, Hâris bin Kâ‟b Kabîlesine gönderdiniz. Onlarla üç gün savaĢmamamı ve onları Ġslâma dâvet etmemi, Müslüman olurlarsa, aralarında kalmamı ve Ġslâmın esaslarını, Allah‟u teâlânın kitabını ve Resûlünün sünnetini öğretmemi, eğer Müslüman olmazlarsa savaĢmamı emir buyurmuĢtunuz. 352 Ben de, emr-i Ģerîfleriniz üzere hareket ederek, Hâris bin Kâ‟b oğullarına üçgün nasîhat edip, Ġslâmı tebliğ ettim. Süvârilerim, “Ey Benî Hârisler! Selâmete ermek isterseniz, Müslüman olunuz!” diye onları Ġslâma dâvet ettiler. Onlar, hiç çarpıĢmadan Müslüman oldular. Ben de onlara, Allah‟u teâlânın emirlerini, Resûl aleyhisselâmın sünnet-i Ģerîflerini öğrettim. Yâ Resûlallah! Bundan sonra, nasıl hareket etmem gerektiği hakkında ikinci bir emr-i Ģerîfiniz gelinceye kadar burada bekleyeceğim. Esselâmü aleyke yâ Resûlallah. Peygamber efendimiz de, Hz.Hâlid bin Velid(r.a)‟in mektubuna Ģöyle cevap yazdırdılar:“Bismillâhirrahmânirrahîm. Allah‟u teâlânın Resûlü Muhammed aleyhisselâmdan, Hâlid bin Velid‟e, Esselâmü aleyke Yâ Hâlid! Allah‟u teâlâya hamd ederim. Benî Hâris bin Kâ‟blıların kendileriyle çarpıĢmanıza ihtiyaç kalmadan Müslüman olup, Allah‟u teâlânın birliğine ve Muhammed‟in, O‟nun kulu ve Resûlü olduğuna Ģehâdet ettiklerini ve hidâyete kavuĢtuklarını haber veren mektubunu elçiniz bana getirdi.” Allah‟u teâlânın ve Resûlünün emirlerine göre hareket ederlerse, onları âhiret nîmetleriyle müjdele! Eğer aykırı hareket ederlerse âhiret azâblarıyla korkut! Sonra buraya gel! Onların elçileri de seninle beraber gelsin! Vesselâmü aleyke ve rahmetullahi ve berekâtühü." MUTE SAVAġI Hâlid(r.a) Müslüman olduktan sonra üç yıl kadar Efendimiz(s.a.v)in emrinde ve sohbetinde bulundu. Müslüman olarak katıldığı ilk savaĢ Mûte SavaĢı‟dır (Cemâziyelevvel-Eylül 629). Hz. Hâlid(r.a) bu savaĢta, Ġslâm ordusunu Bizans ordusunca imha edilmekten kurtardı. Medine‟ye dönünce Resûl-i Ekrem(s.a.v) kendisine “seyfullah” (Allah‟ın kılıcı) unvanı verdi. Müslüman olduktan sonra, ilk olarak Mûte gazâsında bulundu. Ġslâm askeri Mûte‟ye hareket ederken, Peygamber (s.a.v)Efendimiz buyurdu ki: “Cihâda çıkacak olan Ģu insanlara Hz. Zeyd bin Hârise(r.a)‟yi kumandan tâyin ettim. Eğer o Ģehit olursa, yerine 353 Ca‟fer bin Ebî Tâlib(r.a) geçsin. O da Ģehit olursa, yerine Abdullah bin Revâha(r.a) geçsin. Eğer o da Ģehit olursa, aranızda münâsip gördüğünüz birini seçip, ona tâbi olursunuz.” Birini kumandan seçin! Mûte harbi baĢladı. ġiddetli çarpıĢma olurken; Hz. bin Hârise(r.a), Hz. Ca‟fer(r.a) ve Hz. Abdullah bin Revâha(r.a) sırasıyla Ģehit oldular. Sonra sancak Hz. Sâbit bin Akrem(r.a)‟e verildi. O, sancağı bir yere dikip, mücâhidleri yanına çağırdı. Herkes toplanınca dedi ki: Aranızdan birini kendinize kumandan olarak seçiniz ve ona tâbi olunuz! Ona dediler ki: Biz seni kumandan seçtik. Bunun üzerine, “Ben bu işi yapamam” dedi ve Hz. Hâlid bin Velid(r.a)‟e dönerek dedi ki: Yâ Hâlid! Senin savaş tecrüben, askerî bilgin, askeri heyecanlandırarak harekete geçirmen benden fazladır. Sancağı acele al! Savaş devam ederken bu işlerle oyalanmamız bizim aleyhimize oluyor! Böylece Hz. Hâlid bin Velid(r.a) sancağı aldı. Akşam vakti yaklaşmış idi. Güneş batıncaya kadar pek müthiş çarpıştı. Onun bu mahâretine kâfirler bile şaşırdılar. Akşam oldu. Sabahleyin tekrar saldırılacaktı. Hz. Hâlid bin Velid(r.a), ĢaĢılacak derecede askerî dehâya ve savaĢ tecrübelerine sahip bir kahramandı. Sabah olunca, Ġslâm askerinin düzenini değiĢtirdi. Sağ taraftakileri sol tarafa, sol taraftakileri sağ tarafa, ön taraftakileri arka tarafa ve arka taraftakileri ön tarafa aldı. Rum askerleri, daha önce tanımıĢ oldukları kiĢilerle karĢılaĢmayınca, hepsi birden ĢaĢırdılar. “Demek ki, bunlara yardımcı kuvvetler gelmiş” diyerek korkuya kapıldılar. Hz. Hâlid bin Velid(r.a)‟in kumandasındaki mücâhidler, Rum askerlerinin morallerinin bozulmasından istifade edip, hücûma geçtiler. Üç bin kişilik İslâm askeri, Heraklius‟un yüzbin kişilik ordusunu bozguna uğrattı. BaĢarının sırrı BaĢkumandan Hz. Hâlid bin Velid(r.a)‟in elinde, o gün dokuz kılıç parçalandı. Rum askerinin çoğu kılıçtan geçirildi. Peygamber 354 (s.a.v)Efendimiz, Hz. Hâlid bin Velid(r.a)‟in, bu fevkalâde baĢarısını haber aldığı zaman, onu “Seyfullah = Allahın kılıcı” lâkabı ile Ģereflendirdi. Hâlid bin Velîd(r.a) hazretleri, baĢında sarığı arasında bir sakal-ı Ģerîf taĢırdı. Bunu taĢıdığı her muhârebede zafer kazanırdı. Bütün savaĢlarda muzaffer olmasının sebebini sorduklarında, sarığını çıkarıp, içindeki mübârek sakal-ı Ģerîfi gösterir ve onun sayesinde zafer kazandığını söylerdi. Hz. Hâlid(r.a) bu savaĢta, Ġslâm ordusunu Bizans ordusunca imha edilmekten kurtardı. Medine‟ye dönünce Resûl-i Ekrem(s.a.v) kendisine “seyfullah” (Allah‟ın kılıcı) unvanı verdi. Yedi gün süren savaĢta Ģehît olanların sayısı on dörttü. DüĢmandan öldürülenler ise pek çoktu. Müslüman ordusu, yanlarında az çok ganîmet de getirmiĢti. (Vâkıdî, II, 764, 768; Ġbn-i Sa‟d, III, 407) PEYGAMBERĠMĠZ(s.a.v) BĠZZAT KARġILADI Peygamber Efendimiz Müslümanlara:“Toplanınız ve kardeĢlerinizi karĢılayınız!” buyurunca, çok sıcak bir gün olmasına rağmen, bütün Müslümanlar toplandı. Allâh Rasûlü(s.a.v) de hayvanına binip mücâhidleri karĢılamaya çıktı. Çocuklar arkalarından gelince Varlık Nûru Efendimiz:“Çocukları da binitlerinize alınız! Câfer‟in oğlunu bana veriniz!” buyurdu. Abdullâh‟ı alıp önüne bindirdi. (Ahmed, V, 299; Ġbn-i Kesîr, el-Bidâye, IV, 244) Allâh Resûlü(s.a.v), Hz. Hâlid(r.a)‟in bu baĢarısını takdir buyurdu. Medîne‟ye dönen muhâripleri -meseleyi tam bilmedikleri için- “kaçaklar” diye tavsîf edenlere de bizzat Allâh Resûlü:“Onlar Allâh yolunda savaĢtan kaçanlar değildir, tekrar tekrar hücûm edip çarpıĢacak olanlardır!” diye cevap verdiler. (Ġbn-i HiĢâm, III, 438; Vâkıdî, II, 765) NĠCE AZ TOPLULUKLAR ALLAH‟IN ĠZNĠYLE ÇOKLARA GALĠP GELMĠġTĠR Çünkü bu savaĢta, sayıca çok az bir ordu ile büyük bir kuvvete tam bir gözdağı verilmiĢti. Allâh‟ın bildirdiği Ģu yüce hakîkat yaĢanmıĢtı:“…Nice az sayıda bir birlik, Allâh‟ın izniyle nice çok sayıdaki birliği yenmiĢtir. (Elbette ki) Allâh, sabredenlerle berâberdir.” (Bakara Suresi, 249) 355 MÜSLÜMANLARIN HIRĠSTĠYANLARLA YAPTIĞI ĠLK SAVAġ Mûte Harbi, ehl-i kitâbdan olan Hıristiyanlarla yapılan ilk Ġslâm harbi oldu. Üç bin kiĢilik bir îman Ģerâresi, yüz bin veya iki yüz bin kiĢilik bir bâtıl gücü bertarâf etmeye muvaffak oldu. Hâlid bin Velîd (r.a)Hazretleri Ģöyle demiĢtir:“Yemin ederim ki, Mûte Harbi günü elimde dokuz kılıç kırıldı. Sâdece Yemen iĢi, ağzı enli bir kılıç dayandı.” (Buhârî, Meğâzî, 44) Peygamber(s.a.v) Efendimiz Hz. Hâlid bin Velid(r.a)‟i Benî Huzeyme kabîlesini Ġslâma dâvet için gönderdi. Onlarla anlaĢma yaptı. Hicretin onuncu senesinde, yine Hâlid bin Velid(r.a)‟i, Hâris bin Kâ‟b oğullarına gönderdi. Efendimiz(s.a.v), ilk üç gün kılıç kullanılmamasını tenbih etmiĢti. Bunun için Hâlid bin Velid(r.a), tatlılıkla iĢi halletti ve onlar da Ġslâmı kabul ettiler. HZ.EBU BEKĠR(r.a) DÖNEMĠ Peygamber(s.a.v)Efendimizin vefatından sonra halife seçilen Hz.Ebu Bekir(r.a), yeni doğan dinde baĢlayan dönme ve isyan hareketlerinin önüne geçebilmek adına Halid Bin Velid(r.a)'i çeĢitli seferlere göndermiĢtir. Ridde SavaĢları olarak geçen bu seferde aldığı baĢarı ve galibiyetlerin ardından Ebu Bekir, "Analar Halid gibisini doğurmakta acizdir." sözü ile Halid'in ne kadar kahraman olduğunu açıklamaktadır. Hâlid bin Velid(r.a), Peygamber(s.a.v) Efendimizin vefâtlarından sonra, Hz. Ebû Bekir(r.a) devrinde ortaya çıkan ve Peygamberlik iddiasında bulunan bâzı kimseler üzerine yürüdü. Ġrtidad hareketlerine karĢı Hz. Ebû Bekir(r.a)‟in yanında yer aldı. Cemâziyelâhir ayında (Eylül 632) Zülkassa‟ya gitmek üzere Necid‟e doğru hareket eden Halife'nin yanında, Fezâre kabilesinin zekât mallarına el koyup Medine‟ye gönderilmesine engel olan Hârice b. Hısn el-Fezârî kumandası altındaki âsilerle yapılan Zülkassa SavaĢı‟nda ordunun sancaktarlığını yaptı. Bu küçük çatıĢmadan sonra Hz. Ebû Bekir(r.a), diğer mürtedlerle savaĢmak üzere hazırladığı 4 bin kiĢilik ordunun baĢına Hâlid(r.a)‟i baĢkumandan tayin etti. Hâlid(r.a), 356 27 Cemâziyelâhir (19 Eylül 632) tarihinde, peygamberlik iddiasında bulunan Tuleyha b. Huveylid el-Esedi‟nin üzerine yürüdü. Büzâha‟da yapılan savaĢta mürtedler öldürüldü, Ayniye bin Husayn‟i yakalayıp Medîne‟ye getirdi. Tuleyha ise kaçtı. Hâlid daha sonra, zekât vermeyi reddeden Temîm kabilesiyle savaĢmak üzere Bütâh‟a gitti. Bazı mürtedlerle kabilenin reisi Mâlik b. Nüveyre‟yi öldürdü. Peygamberlik iddiasında bulunan Secâh, Hâlid‟in mürtedlere karĢı baĢarı kazandığını görünce iddiasından vazgeçerek bu bölgeden ayrıldı ve Yemâme‟ye Müseylimetülkezzâb‟ın yanına giderek onunla evlendi. Hâlid(r.a), Resûl-i Ekrem(s.a.v)‟in nübüvvetine ortaklık iddiasında bulunan Müseylime‟nin ortadan kaldırılması için Bütâh‟tan Yemâme‟ye hareket etti. Yolda Müseylime ve kabilesi Benî Hanîfe‟nin Akrabâ adlı yerde toplandıklarını haber alınca o tarafa yöneldi; Ģiddetli bir savaĢtan sonra mürtedlerin baĢı ve ileri gelenleri öldürüldü. 633 yılı baĢında sona eren ve tarihe Akrabâ SavaĢı olarak geçen bu çarpıĢmada yetmiĢi muhacir, yetmiĢi Ensar'dan olmak üzere 600‟den fazla Ģehid verildi (bazı rivayetlerde 700, bin 200 ve bin 700 rakamları da zikredilir).Bu muharebede Müseyleme‟nin ordusundan 20 bin kiĢi, Müseyleme de Hz.VahĢî(r.a) tarafından öldürüldü. Hâlid bin Velid(r.a), Peygamber(s.a.v)Efendimizin vefâtından sonra mürted olanlarla ve zekât vermek istemeyenlerle uğraĢtı. Hz.Ebû Bekir(r.a) tarafından, Ġslâmın yayılması için, Irak tarafina gönderildi. Muzar muharebesinde 30.000 Ġran askeriyle çarpıĢtı. Galip geldi. Çoğunu nehre döktü. Ġranlı kumandan Hürmüz‟le müthiĢ çarpıĢmalar oldu. Hâlid bin Velid(r.a)‟in kumandanlarından Hz. Ka‟ka bin Amr(r.a) fevkalâde kahramanlıklar gösterdi ve kalın zincirlerle yapılmıĢ istihkâmları kırdı. Ġran ordusuna karĢı muzaffer oldular. Hâlid bin Velid(r.a), Kesker‟de, Ġran‟ın büyük bir ordusunu âni gece baskınıyla hezimete uğrattı. Ġran kumandanı, kederinden öldü. Elis‟te de Ġranlılarla yapılan savaĢta, gösterdiği kahramanlıklarla askerini coĢturdu. Bu savaĢta da gâlip geldi. 357 Ġslâma dâvet ediyorum Hâlid bin Velid(r.a), Hîre üzerine yürüdü. Kaleyi kuĢattı. GörüĢmek üzere bir kimse istedi. Hîreliler dediler ki: Öldürmezseniz göndeririz! Hz. Hâlid bin Velid(r.a) öldürmeyeceklerini söyleyince, Abdülmesih bin Hayyam ile Hîre vâlisi, Hz. Hâlid(r.a)‟in huzuruna geldiler. Hz. Hâlid(r.a) onlara dedi ki: Sizi Allah‟a ve Ġslâma dâvet ediyorum. Eğer Müslüman olursanız, Müslümanlara âit olan haklara sâhip olursunuz ve Müslümanın yapacağı vazifeleri de yaparsınız. Bunu kabul etmezseniz, cizye verirsiniz. Bunu da kabul etmezseniz, sizin yaĢamaya karĢı olan hırsınızdan daha fazla Ģehit olmaya karĢı istekli olan bir orduyla geldim. Bunları söylerken Abdülmesih‟in elinde bir ĢiĢe görerek, ĢiĢedekinin ne olduğunu sordu. Abdülmesih Ģöyle cevap verdi: Yâ Hâlid! Bu zehirdir. Eğer sen, bizim arzûlarımıza uygun bir anlaĢma yaparsan ne âlâ. Milletimin arzûlarına uygun olmayan bir anlaĢma ile gitmektense, bu zehiri içerek hayatıma son vereceğim. Hâlid bin Velid, zehiri Abdülmesih‟in elinden aldı ve “Bismillâhillezî lâ yedurru ma‟asmihi sey‟ün fil‟erdi velâ fissemâi ve hüves-semî‟ul-alîm" diyerek sonuna kadar içti.” Cizye vermeye hazırız! Abdülmesih ve Hîre vâlisi, Hâlid bin Velid(r.a)‟i hemen ölecek diye boş yere beklediler. Sonra Abdülmesih ve vâli anlaşma şartlarını görüşmek üzere kaleye girdiler. Halk onları merakla bekliyordu. Abdülmesih onlara dedi ki: Ben, kendilerine zehir tesir etmeyen bir kavmin yanından geliyorum. Sonra kavmiyle istişâre edip, tekrar Hz. Hâlid bin Velid(r.a)‟in yanına gelerek dedi ki: Biz, sizinle harp edemeyiz, fakat dîninize de giremeyiz! Size cizye vermeye hazırız! Bundan sonra, 90 bin dinar üzerinden sulh anlaşması yaptılar. Hâlid bin Velid(r.a) buraları emniyet altına aldıktan sonra, Anbar kalesini muhasara etti. Sulh yoluyla Ģehri ele geçirdi. Bundan sonra, Mehran‟ın, Müslümanlarla savaĢmak üzere Aynüttemr‟de hazırlık yaptığını haber aldı. Üzerine giderek bu kaleyi de fethetti. 358 Hâlid bin Velid(r.a), Hîrelilerle yaptığı sulhnâmeyi bitirince, Ġran hükümdarına ve erkânına bir mektup yazdı. Bu mektup aynen Ģöyledir:"Bismillâhirrahmânirrahîm. Hâlid bin Velid‟den, Rüstem, Mihran ve Acem reislerine. Selâm, hidâyete kavuĢanlara olsun! Allah‟u teâlâya hamdederim. O‟nun kulu ve Resûlü olan Muhammed aleyhisselâma salâtü selâm olsun. Yaptığınız bütün çalıĢmalarınızı dağıtan, topluluğunuzu parçalayan, sözlerinizde sizi ihtilâfa düĢüren, gücünüzü, kuvvetinizi zayıflatan, mülk ve hâkimiyetinizi elinizden alan Allah‟u teâlâya sonsuz Ģükürler olsun.” Fırat‟a yöneldi Bu mektubu, Ġran‟a gönderilmek üzere Hîrelilere teslim etti. Hâlid bin Velid(r.a), bundan sonra, yavaĢ yavaĢ Fırat tarafına ilerledi. Burası, asker sevkiyatı için çok mühim bir mevki idi. Fırat nehri kenarında, gayrimüslim Araplar, Rumlar ve Ġranlıların müĢterek ordusu ile çetin bir muharebe oldu. Bu büyük zaferin elde edilmesi ile Irak‟ın her tarafı Müslümanların hâkimiyetine girmiĢ oldu. Ġslâm tarihinde fütuhat dönemi için ilk adımı attı Hz.Ebû Bekir(r.a), irtidad hareketleri ve isyanlar bastırıldıktan sonra Yemâme‟de bulunan Hâlid(r.a)‟i, Fırat nehrinin güney taraflarında Sâsânî Ġmparatorluğu ile savaĢmakta olan Müsennâ b. Hârise eĢ-ġeybânî(r.a) kumandasındaki Bekir b. Vâil kabilesine yardım etmesi için Irak‟a gönderdi ve böylece Ġslâm tarihinde fütuhat dönemi için ilk adımı attı. Hâlid b. Velîd(r.a) önce Irak‟ta Sâsânîler‟e, ardından Suriye‟de Bizans‟a karĢı iki ayrı baĢkumandanlık altında baĢlatılan bu fetihlerin ilk zamanlarında her iki cephede de Ġslâm ordularına baĢkumandan ve kumandan olarak önemli görevler yüklendi. Hz. Ebû Bekir(r.a), sahâbîlerle yaptığı istiĢareden ve Hz.Ömer(r.a)‟in tavsiyesinden sonra Hâlid(r.a)‟in Yemâme‟den Irak‟a gitmesini emretti. Hâlid(r.a) hemen harekete geçip önce Bahreyn‟e gitti; oradan da o sırada Haffân‟daki ordugâhında bulunan ve Halife'den yardım istemiĢ olan Müsennâ ile buluĢmak üzere Nibâc‟a geçti. 359 Çoğunluğunu Ensar'ın teĢkil ettiği 2 bin kiĢilik çekirdek kuvvetin sayısı Müsennâ‟nın emrindeki askerlerle birleĢerek 5 bin kiĢiye ulaĢtı. Hâlid(r.a), Nibâc‟dan Basra körfezindeki Übülle‟ye gitti; daha sonra Basra‟nın kurulacağı bu liman Ģehrini küçük bir çatıĢmadan sonra fethetti. Fırat nehrinin güney istikametinden batıya doğru, Nehrülmerre (Nehrülmürre) diye bilinen ırmağın yanındaki büyük bir kaleyi cizye ödemelerini Ģart koĢarak barıĢ yoluyla ele geçiren Hâlid(r.a) bölgenin idaresini Bekir b. Vâil kabilesinden Kutbe b. Katâde(r.a)‟ye bıraktı. Zendevend-Dürtâ ve Hürmüzcerd‟i yine barıĢ yoluyla, Ülleys‟i ise Ģehri teslim etmeyi reddeden Sâsânî kumandanı Câbân‟ın üzerine gönderdiği Müsennâ kumandasındaki birliğin Nehrüddem mevkiinde kazandığı savaĢtan sonra ele geçirdi. ġehir halkı ile yıllık bin dinar ödemeleri Ģartıyla antlaĢma yaptı. Yoluna devam ederken kumandanlığını Âzâdbih‟in yaptığı bir baĢka Sâsânî hudud muhafaza birliğini mağlûp ederek Müsennâ‟nın ordugâhının bulunduğu Haffân‟a uğradı. Âzâdbih‟in yenildiğini öğrenen Hîre halkı, yüksek surlarla çevrili Ģehirde bulunan üç büyük kaleye sığındı. Hâlid kumandasındaki Ġslâm ordusunun Ģehrin çevresinde atlarıyla görünmesi üzerine Hîreliler, Sâsânî tahtında oturan III. Yezdicerd‟den yardım geleceğini ümit etmedikleri için teslim olmaya karar verdiler. Hâlid(r.a) kendileriyle, diğer birçok Ģart yanında cizye ödemeleri üzerine bir antlaĢma yaptı. Hîre‟de bir müddet kalan Hâlid(r.a), Ģehrin çevresine ve Fırat‟ı geçerek Sevâd bölgesinde bulunan bazı yerlere akınlar düzenledi. Bu arada Bânikyâ ve Bârüsmâ ile Fırat‟ı Dicle‟ye bağlayan iki büyük kanalın içinden geçtiği, Sâsânîler‟in mühim bir erzak ve silâh ambarı olan Enbâr Ģehrini barıĢ yoluyla, ticaret kervanlarının uğradığı çok önemli bir menzil olan, Suriye-Arabistan çölünün birleĢtiği yerde kurulmuĢ Aynüttemr‟i savaĢarak fethetti. Böylece Basra körfezinden Aynüttemr‟e Fırat nehri boyunca uzanan toprakların Ġslâm devleti sınırlarına katılmasını sağladı. Bundan sonra, Halîfe Hz. Ebû Bekir(r.a), Hâlid bin Velid(r.a)‟e, ġam tarafına hareket etmesini emretti. Bunun üzerine Hâlid bin Velid(r.a) hazretleri, derhal yola çıktı. Birçok yerleri ele geçirerek Busra‟ya ulaĢtı. Busralılar, Müslüman ordusu karĢısında aman 360 dilediklerinden, onlarla cizye ve haraç vermek Ģartıyla sulh yapıldı. Böylece Busralılar can ve mallarını teminat altına aldılar. Bu Ġslâm ordusu, Ecnadeyn‟de yapılan savaĢta da galip geldikten sonra, ġam civarına geldiler. ġehir üç taraftan kuĢatıldı. Üç ay süren kuĢatmadan netice alınamadı. ġehirde bir gün, patriklerden birinin bir oğlu dünyaya geldi. Halk her Ģeyi unutup, bayram yapmaya baĢladılar. Hâlid bin Velid(r.a) geceleri uyumayıp vaziyeti araĢtırırdı. Askerî dehâsı ve halkın bu zaafından istifâde edip, ordusuna hücum emri verdi ve ordu Ģehre girdi. Fahl mevkiinde Rumlarla yapılan savaĢta, Rum orduları periĢan edilerek zafer kazanıldı. ġam‟da yapılan ikinci karĢılaĢmada, Rumların bütün orduları yok edilinceye kadar savaĢ devam etti. Arka arkaya yenilen Rumlar, Anadolu‟da papazlar vasıtasıyla köy köy dolaĢarak asker topladılar. Büyük bir Haçlı seferi düzenlediler. 240 bin Rum askeri Yermük‟te toplandı. Buna karĢılık, 46 bin kiĢilik Müslüman ordusu vardı. Hz. Halid(r.a) kendisinden daha hayırlılara komutan olunca:Hz. Ebu Bekir(r.a) zamanında ġam bölgesinin komutanı cennetle müjdelenen on kiĢiden biri olan Hz. Ebu Ubeyde (r.a.) idi. Hıristiyan güçlerde güçlü bir hareketlilik baĢlayınca Hz. Ebu Bekir(r.a) genel komutanı olan Hz. Ebu Ubeyde(r.a)'ye bir mektup yazdı. Mektupta Hz. Ebu Ubeyde(r.a)'ye genel komutanlığı Hz. Halid(r.a)'e terk etmesi emrediliyordu. Halife Hz. Ebu Bekir(r.a)'in mektubu Ģöyleydi: Halife'nin Ebu Ubeyde(r.a)'ye azil mektubu:”Rahman ve Rahim olan Allah'ın adıyla. Bundan sonra ben Rum beldelerine ġam'agenel komutanlığa Halid'i tayin ettim. O'na karĢı gelme. Onu dinle ve ona itaat et. Ben onu sana komutan tayin ettim. Ben, senin ondan daha hayırlı olduğunu biliyorum. Fakat biliyorum ki onun savaĢ konusundaki tecrübesi senden daha iyidir. Allah sizi ve bizi doğruya yöneltsin.” Halife Ebu Bekir(r.a) aynı zamanda Hz. Halid(r.a)'e de bir mektup gönderip ġam'a geçmesini ve komutayı devralmasını emretti. Hz. Halid (r.a.) yerine komutan tayin edildiği Ebu Ubeyde(r.a)'ye Ģu mektubu yazdı: Yeni komutanın eski komutana mektubu:"Rahman 361 ve Rahim olan Allah'ın ismiyle. Halid bin Velid'den Ebu Ubeyde'ye. Sana selam olsun. Kendim ve senin için mahĢer âleminde esenlik dilerim. Bana Resulullah'ın halifesinin (Hz. Ebu Bekir'in) mektubu geldi. Halife bana ġam'a geçmemi ve oradaki ordulara komutan olmamı emrediyor. Vallahi ben halifeden böyle bir Ģey istemiĢ değilim. Arzu etmiĢ de değilim. Bu konuda Halife'ye bir Ģey yazmıĢ da değilim. Sen bulunduğun hale devam et. Senin emrine isyan olmaz, görüĢüne aykırı davranılmaz, sana danıĢılmadan iĢ yapılmaz. Sen Müslümanların efendilerindensin. Senin Ģerefin ve faziletin tartıĢılamaz. Senin görüĢünden yararlanılmadan yürünemez. Allah sen ve bizi azaptan korusun" Hz. Ebu Ubeyde(r.a)'nin cevabı: Bu mektubu alan Ebu Ubeyde (r.a.) Ģöyle cevap verdi: "Bu iĢe Hz. Halid'i tayin eden Hz. Ebu Bekir'e Allah hayırlar ihsan etsin! "Bu karar, Ebu Ubeyde(r.a)'nin etrafındaki bazı kiĢileri memnun etmemiĢtir ama Ebu Ubeyde bu iĢi hiçbir zaman nefis konusu yapmamıĢtır. Bu karar yüzüne dahi yansımamıĢtır. Yermük zaferi Müslüman kumandanlar, Hâlid bin Velid(r.a)‟i baĢkumandan seçtiler. Hâlid(r.a), ordusunu biner kiĢilik bölüklere ayırdı. Her bölüğe kumandanlar tâyin etti. Askerin mâneviyatını kuvvetlendiren konuĢmalar yaptıktan sonra, hücum emrini verdi. Bu savaĢ, tarihte eĢine ender rastlanan kahramanlıklara sahne oldu. Rum kumandanlarından Yorgi, Hz. Hâlid bin Velid(r.a)‟e gelip Müslüman oldu. O da kâfirlere karĢı çarpıĢmaya baĢladı ve Ģehit oldu. Harbin Ģiddetinden öğle ve ikindi namazlarını îmâ ile kıldılar. Bu harpte Ġslâm kadınları bile fevkalâde cenk ettiler. Allah‟ın kılıcı Hz. Hâlid(r.a), bütün gücü ile Haçlı ordusunun merkezine yüklendi. Merkezdeki kuvvetlerini dağıtınca, Rum ordusu kaçmaya baĢladı. Bu savaĢta kan gövdeyi götürdü. 100 binden ziyade Haçlı askeri öldürüldü. Buna karĢılık 3000 Müslüman Ģehit oldu. Müslümanlara Filistin ve Suriye kapılarını açan Ecnâdeyn SavaĢı‟nda büyük bir zafer kazandı 362 Hz. Ebû Bekir(r.a) Hîre‟de bulunan Hz.Hâlid(r.a)‟e yazdığı mektupta, Dûmetülcendel‟e giderek Hz. Peygamber(s.a.v) ile yaptığı antlaĢmayı bozan Ükeydir b. Abdülmelik‟in üzerine yürümesini, oradan da Suriye‟ye geçmesini emretti. Hâlid, Irak‟ta yerine Müsennâ b. Hârise‟yi bırakıp Dûmetülcendel‟e gitti, burayı ikinci defa fethetti ve Ükeydir‟i öldürdü. Burada iken Halife'nin emir ve ahidnâmesini ihtiva eden yeni bir mektubunu alınca 70 mil uzaklıkta ve kuzeybatı istikametindeki Kelb kabilesinin suyu olan Kurâkır‟a gitti. 700-800 kiĢilik süvari birliği, Kurâkır ile Süvâ arasındaki çölü Râfi„ b. Âmire‟nin kılavuzluğu ile beĢ günde aĢtı. Hıristiyan Gassânîler‟in askerî karargâhları olan Mercirâhit‟e saldırarak onları mağlûp ettikten sonra (Safer-Nisan 634) Busrâ‟ya indi. Burada Hz.Ebû Bekir(r.a)‟in Suriye fethi için göndermiĢ olduğu Ebû Ubeyde b. Cerrâh(r.a), ġürahbîl b. Hasene(r.a) ve Yezîd b. Ebû Süfyân ile buluĢtu. ġehrin kuĢatılması sırasında diğer kumandanlar onu baĢkumandanlığa getirdiler (bazı rivayetlere göre onu bu mevkiye Halife tayin etmiĢtir). Kısa süren muhasaradan sonra Busrâ ve bu Ģehrin içinde bulunduğu Havran bölgesi fethedildi. Hâlid b. Velîd(r.a)‟in kumandası altında birleĢen Ġslâm ordusu kuzeye doğru ilerledi ve Amr b. Âs(r.a) ile Ecnâdeyn‟de buluĢtu. Hâlid(r.a), Bizans Ġmparatoru Herakleios‟un kardeĢi Theodoros kumandasındaki 80 bin kiĢilik ordu ile yapılan ve Müslümanlara Filistin ve Suriye kapılarını açan Ecnâdeyn SavaĢı‟nda büyük bir zafer kazandı (Cemâziyelevvel-Temmuz 634). Bozulup Fihl‟e kaçan Bizans ordusunu takip eden Hâlid(r.a), 28 Zilkade (23 Ocak 635) tarihinde vuku bulan Fihl SavaĢı‟nda da üstün geldi. DımaĢk‟a sığınan Bizans ordusunun ardına düĢerek Ģehri Receb 14‟te (Eylül 635) fethetti. Fetihten bir yıl sonra Bizans ordusuyla Suriye‟de son defa yapılan Yermük SavaĢı‟nı da kazandı (12 Receb-20 Ağustos 636). Bu sırada elden çıkan DımaĢk Ģehrini ikinci defa fethetti. Hâlid bundan sonra Humus, Hama, ġeyzer ve Kınnesrîn gibi Ģehirlerin fethine Ebû Ubeyde(r.a)‟nin emri altında iĢtirak etti. 363 HZ.ÖMER(r.a) DÖNEMĠ 639 yılında HZ. Ömer(r.a), Halid bin Velid(r.a)'i baĢkomutanlıktan azlettiği mektubu Yermuk'ta savaĢta bulunan orduya gönderir. Mektupta Halid baĢkomutanlıktan azledilir, yerine Ebu Ubeyde bin Cerrah(r.a) baĢkomutan olarak tayin edilir. SavaĢ esnasında mektup Ebu Ubeyde(r.a)'ye ulaĢır. Bu haber askerlerin moralini bozabilir endiĢesiyle mektubu saklar. SavaĢ bittikten sonra mektubu Halid(r.a)'e gösterir. Halid bin Velid(r.a) hiç kırgınlık yaĢamadan emre itaat edip Ebu Ubeyde(r.a)'nin emrine girer. Hz.Ömer(r.a) sağ oldukça fitne olmaz: Hz. Halid(r.a) azledildiğini öğrenince, insanlara bunu tebliğ edip bildirdi. Dinleyicilerden biri ayağa kalktı ve: Ey emir! Sabırlı ol. Bu bir fitnedir' dedi. Bunun üzerine Hz. Halid(r.a) Ģu cevabı verdi: 'Ömer bin Hattab sağ oldukça fitne olmaz.' Hz. Ömer(r.a) baĢka kimleri azletti: Hz. Ömer(r.a) bazı gerekçelerden dolayı -özellikle zafer kiĢilerin değil, Ġslam'ındır kanaatinin yerleĢmesi için- Hz. Halid(r.a) gibi büyük komutanlardan Hz. Müsenna(r.a)'yı da azletmiĢtir. Onun yerine Hz. Sa'd bin Ebi Vakkas(r.a)'ı atamıĢtır. (Belazuri, Ensab) Ancak aynı Hz. Ömer(r.a), bir ara da Hz. Sa'd bin Ebi Vakkas(r.a)'ı valilikten azletmiĢtir. Ebu Ubeyde(r.a)'nin görevi geç tebliğ etmesi: Hz. Ömer(r.a)'in Hz. Halid(r.a)'i azlettiği mektubu Ebu Ubeyde(r.a)'ye ulaĢınca savaĢ halinde olan Ebu Ubeyde(r.a) mektubu hemen iĢleme koymamıĢtır. SavaĢ sonuçlanır ve Hz. Halid(r.a)in komutasındaki ordu zafere ulaĢır. Hz. Ebu Ubeyde(r.a) bunun üzerine Hz. Halid(r.a)'e mektubu iletir. Hz. Halid(r.a)'in "Neden hemen tebliğ etmedin" sözü üzerine de; SavaĢ ortasındayken askerin moralini bozacak bir duruma müsaade edemezdim. Ondan dolayı mektubu sakladım, demiĢtir. Sonuç: 1- Hz. Peygamber'in (s.a.v.) sahabesi hakikaten dengeli ve Ġslam'ın menfaatini esas alan bir yol seçtiler. Makam ve mevkiyle hareket etmediler. Hilafet merkezi olan Medine'ye kayıtsız Ģartsız 364 bağlı hareket ettiler ve Medine otoritesinin kararlarına karĢı, nefsani değil, rahmani hareket ettiler. Hz. Ebu Ubeyde (r.a.), Hz. Ebu Bekir (r.a)tarafından Hz. Halid(r.a)'in komutası altında, ona tabi olmaya tayin edildiğinde, kendisi de komutan olan bu özel insan bir gram bile tereddüt etmeden itaat etti. Hz. Halid(r.a), Hz. Ömer(r.a) tarafından görevden azledildiğinde, o da bir an bile tereddüt etmeden, Hz. Ebu Ubeyde(r.a)'ye itaat etti. 2- Hz. Halid(r.a) olayı bize Ģu dersi de veriyor; Hz. Ömer (r.a.), Hz. Halid(r.a) gibi sadece Ġslam tarihinin değil, bütün Ġnsanlık tarihinin en büyük komutanlarından birini azletmiĢ ise; Medine -yani devlet- otoritesinin azledemeyeceği hiç kimse yoktur. Ġslam'ı referans alan değerlendirmelere göre bu cümleyi kullanıyorum elbette. 3- Bazı kiĢilerin, bazı vesilelerle söyledikleri; Hz. Halid(r.a) bugün sağ olsaydı fetihten vazgeçerdi gibi boĢ kelimeler anlamsız sözlerdir. Hz.Ebu Bekir(r.a) Ģöyle demiĢti; Hz. Resulullah(s.a.v)'ın sıyırdığı kılıcı, kim kınına sokabilir ki. Ey Ömer(r.a)! Ben böyle bir kararı alamam.” Sahabe imanı ile, bizim imanımız arasındaki fark... 4- Sahabe dönemi, güncel olaylarla iliĢkilendirildiğinde çok hassas olmak lazım. Hz.Ömer(r.a):“Ben, Halid‟i bir öfkesinden, ya da ihanetinden dolayı azletmedim. Fakat insanlar onu o kadar büyüttüler ki, Allah‟ı bırakıp ona tevekkül edeceklerinden korktum. Ben onlara, bütün bu baĢarıların Allah‟tan geldiğini bilmelerini istediğim için böyle hareket ettim.” Bu sözleri söyleyen kim? Hz. Ömer... Söz ettiği Ģecaatli, vakur, kahraman sahabe ise Halid bin Velid. Hudeybiye AntlaĢması sonrası Ġslâmla ĢereflenmiĢ... Halid bin Velid(r.a); Hz. Peygamber (s.a.v) tarafından Allah‟ın kılıcı diye tavsif edilen, Ġslâmın en dirayetli gözüpek, mücahid komutanlarından biri. 1- Bizans‟la yapılan ilk savaĢ olan Mute‟de, Ashabın istiĢaresiyle ordu kumandanlığına getirilen ve dağılan Ġslâm ordularını toparlayan kumandan... Zaten „Seyfullah‟ övgüsüne bu baĢarısıyla nail olmuĢ.... 365 2- Mekke‟nin fethinde bulunmuĢ, fetih sonrası Ġslâm ordusunun Huneyn dar geçitinde uğradığı baskın onun muazzam sevk ve iradesiyle aĢılmıĢ... Bu savaĢta ağır yaralanmıĢ... Resulullahın (s.a.v) mübarek elinin Ģifası ve duâsıyla sıhhat bulmuĢ, 3- ġirkin en büyük simgelerinden olan Uzza putunun kırıcısı yine o, görevlendiren ise Hz. Peygamber Efendimiz (s.a.v)... 4-Taif kuĢatmasında yine ordu komutanı, civardaki Hıristiyan birliklerle kılıçla savaĢan o... Necran bölgesi Hıristiyanlarına Ġslâma dâvet çağrısında; 3 gün müddetle Ġslâmı anlatıp Müslüman olmalarına vesile olan da yine o... Kılıç ve kalemle cihadın yer ve makama göre uygulanması düsturunun hikmetli bir misali olarak tarih sayfalarında yer alan aynı döneme ait bu vazifeleri... 5- Hz. Ebubekir Devrinde; yalancı peygamberler vak‟alarının bastırılmasında da o görevlendirilmiĢ... Müseylümetü‟l- Kezzab‟ı mahv u periĢan edip öldürtmesi ise dine musallat olan kizb gibi büyük bir fitne ve ifsadın geri püskürtülmesi demek olduğundan çok büyük bir ehemmiyeti haiz. Devrin iki süper gücü Sasani Ġran ve Bizans üzerine seferlerde bulunan, Ecnadeyn ve Yermük savaĢlarıyla ġam, Humus baĢta olmak üzere Suriye‟yi Ġslâm topraklarına katan da o... Ama gelin görün ki Hz. Ömer, hilâfete geçtikten bir müddet sonra onu görevden alıp yerine Ebu Ubeyde bin Cerrah‟ı tayin ediyor. Hiçbir insan kusurdan azade olamayacağı gibi Hz. Halid‟in de baĢına buyruk hareketleri, ordu mensuplarının istihkaklarını fazla vererek orduya ayrı bir güç izafe etmesi Ģikâyet ve soruĢturma sebebi oluyor... Hz. Ömer, „Bu kadar bol parayı Müslümanların malından, yani ordu tahsisatından verdi ise Müslümanlara hıyanet etmiĢtir. Kendi Ģahsî payından vermiĢ ise israf etmiĢtir‟ diyerek tepkisini ortaya koyuyor. Ordu lehine bu imtiyazına rağmen hesabında hiçbir açık ortaya çıkmıyor. Fakat asıl mesele halkta oluĢan bir kanaatin izalesi: Halid‟in girdiği savaĢlardan mağlûp çıkılmaz, o olmasa zafer kazanılamaz. Böyle bir kuvvetli inanç yerleĢiyor. Bir Ģahıs önceleme yanlıĢına meyil 366 baĢlıyor. ġahısçılığın bir cemaatin faziletini bir kiĢiye yükleme hastalığının emarelerini adalet kılıcıyla ve bir azletme kararıyla vaktinde kesiyor adaletli halife... Yerine Ebu Ubeyde bin Cerrah(r.a) gibi Sa‟d ibni Ebi Vakkas(r.a) gibi dirayetli komutanları getiriyor, zafer ve muvaffakiyeti Cenâb-ı Hak onların vesilesiyle nasip ve müyesser ediyor! Ġran, Irak, Kudüs fetihleri böyle gerçekleĢiyor! Halid(r.a) nerede mi? Tabiî ki yine cihad meydanlarında. Ebu Ubeyde(r.a) komutasındaki ordu saflarında komutana tabi vazifesini ifa ediyor... Ne bir gücenme ne bir kenara çekilme, ne “Bu bana yapılır mı?” küsmeleri, ne bir “Acaba halife bana Ģahsî bir garez mi besledi?” düĢünceleri. Ve ne de “Onların ne üstünlüğü vardı da onları bana tercih etti ki?” diye arkadaĢlarından bir soğuma... HaĢa ve kella sahabe ahlâkı bu iĢte... Hepsinin gönlünde, dilinde, fiilerinde Allah rızasına nail olmanın ve Ġslâmın yüceltilmesinin meĢalesi yanıyor. „Ġhlâs ne demektir nasıl olmalıdır‟ın buyurun iĢte size tarihi ve ibretli bir vesikası... Vazifeli Ģahısları yüceltmenin, onlarsız kervan yürümeyeceği inancının, ya da önde olanlarda hep bir kusur arama zaafiyetinin, tenkidin, dıĢlamanın, biz bilirizciliğin, keyfiliğin ve Ģahsî mülâhazalarla samimî olan çok kimseyi de makam ve mevkide gözü var Ģeklinde ittihamlarla safdıĢı edici hastalıklı tutumların izalesine bir katkı olsun niyetiyle gelsin! Tevekkül düsturuna gelecek bir zararın tamiri için bir cengâverden vazgeçen Hz. Ömer adaleti, makam mevki feragatinin vazifeye sekte vuramayacağını hayatıyla bize gösteren Hz. Halid‟in halisane tavrı tarihten bugüne bizler için ders olsun. Allah onlardan ve cümle Sahabe-i Kiram‟dan razı olsun. Nefsimizle mücahadede yol haritamız olan “Ġhlâs Risalesi”nin bütün düsturları; Sahabe mesleği olan bu duruĢa eriĢmekte mededgâhımız olsun... Ġslam düĢmanlarının kalbine büyük korku saldı Hâlid bin Velid(r.a), Hz. Ebû Bekir(r.a) ve Hz.Ömer(r.a)‟in hilafetleri zamanında ordu kumandanlığı vazifesi yaptı. Ġslam 367 düĢmanlarının kalbine büyük korku saldı. Çünkü girdiği bütün savaĢlar büyük bir zaferle neticeleniyordu. Öyle ki, Müslümanlar arasında artık, “Hâlid‟in girdiği savaĢtan mutlaka galip çıkarız.” gibi fikirler iyice yer etmiĢti. Hz.Ömer(r.a) bundan rahatsız oldu. Müslümanların gaflete düĢerek neticede Allah‟ın yardımını unutup bütün her Ģeyi Hz.Hâlid(r.a)‟e vermesinden korkuyordu. Bu sebeple, bir insanın yalnız baĢına her Ģeyi yapmaya muktedir olmadığını göstermek için, Hz.Hâlid(r.a)‟i kumandanlıktan azlederek yerine Ebû Ubeyde bin Cerrah(r.a)‟ı tayin etti. Hz. Hâlid‟e emir tebliğ edildiğinde hiç itiraz etmedi. HZ. Ebû Ubeyde(R.A)‟nin emrine girdi. Bir müddet önce kumandan olduğu orduda artık bir asker olarak savaĢtı. Humus, Hama, ġeyzer ve Kınnesrîn gibi Ģehirlerin fethine Ebû Ubeyde(r.a)‟nin emri altında iĢtirak etti. Diyarbakır'ın fethine katıldı Hicretten 18 yıl sonra El-Cezire Bölgesi denilen Güneydoğu Anadolu`ya Ġslam orduları seferler düzenledi. Dicle ile Fırat arasında geniĢ bir yer kaplayan ve Ruha (Urfa), Harran, Sümeysat (Samsat), Rakka, Hısn-ı Keyfâ (Hasankeyf), Âmid (Amed, Diyarı-Bekir, Diyarbakır), Meyyâfarikîn (Farkin, Silvan), Nasibin (Nusaybin), Mardin, Dara ve Ceziretü Ġbni Ömer (Cizre) gibi Ģehirlerden oluĢan bölge, bir yıl içinde alındı. Amed, Ġyaz b. Ğanem ana komutasında, Halid bin Velid emrindeki 8 bin kiĢilik Ġslam ordusu tarafından miladi olarak 27 Mayıs 639 yılında fethedildi. Bir yıl içinde Müslümanlar bölgeye tamamen hâkim oldu. Diyarbakır'ın fethi sırasında Ģehit olan Halid Bin Velid(r.a)'in oğlu Süleyman(r.a) dâhil, 27 Sahabe bu bölgede, 13 Sahabe ise surların farklı bir yerinde Ģehit oldu. Yaralanan Sultan Sa'sa(r.a)'nın da 6 ay sonra Ģehit olmasıyla birlikte, bölgeye toplam 41 sahabe defnedildi. Diyarbekir bölgesinde farklı zamanlarda ve çatıĢmalarda Ģehit olan 541 sahabe defnedilmiĢtir. O nedenle Diyarbekir Mekke ve Medine'den sonra en fazla sahabenin medfun olduğu kenttir. Diyarbekir bir daha asla Ġslam toprağı olmaktan çıkmamıĢtır. Bütün ömrünü at üzerinde ve cihat meydanlarında geçirdi 368 Bütün ömrünü at üzerinde ve cihat meydanlarında geçiren Hz. Hâlid(r.a), vücudunda yaralanmayan yer kalmadığı hâlde Ģehitliğin nasip olmamasına çok üzülüyordu. Hicret‟in 21. yılında vefat ederken bir yandan ağlıyor, bir yandan da Ģöyle diyordu:“ġu kadar savaĢta bulundum. Vücudumda kılıç, mızrak, ok yarası bulunmayan bir tek karıĢ yer yoktur. Fakat görüyorsunuz ki, develer gibi yatağımda ölüyorum. Korkaklar dünyada rahat yüzü görmesin!” Hâlid b. Velîd(r.a)‟in hanımları ve çocukları hakkında çok az bilgi bulunmaktadır. Hemen tamamı Suriye‟deki veba salgınında ölmüĢ olan kırk kadar çocuğu olduğu rivayet edilir. Bunların en meĢhuru birçok savaĢa katılan Humus Valisi Abdurrahman(r.a) ile Diyarbakır'ın fethine katılan Süleyman(r.a)'dır. Ona nisbetedilen “mirseb, edlak, kurtubî” adlı üç kılıç Topkapı Sarayı Müzesi‟nde muhafaza edilmektedir. Bizanslı Generalin Müslüman olması Yermük savaĢında; Bizans Generallerinden meĢhur Yorgi meydan muharebesine geldi. Hâlid bin Velîd (r.a)Hazretlerini istedi. O da yanına vardı, iki taraf muharebeyi bırakıp konuĢmaya baĢladı. ġöyle ki: Yorgi: " Ey Hâlid! Doğru söyle. Zira hür olan adam, yalan söylemez. Beni aldatma. Mert olan adam, hile yapmaz. Sizin peygamberinize bir kılıç indi de o da sana mı verdi ki onunla hangi kavim üzerine hücum etsen onları mağlup ediyorsun? Dediğinde Hz. Hâlid(r.a): " Hayır " dedi. Yorgi " Pekâlâ sana niçin ' Seyfullah ' ( Allah'ın Kılıcı ) deniyor? " demesi üzerine Hz. Hâlid(r.a):" Allâh‟u Teâlâ, bizlere peygamber gönderdi. Ben, onu yalanlayıp onunla harp edenler içinde idim. Sonra bana ilâhi hidayet eriĢti de ona tâbi oldum. Peygamberimiz(s.a.v) bana ' Sen, Allah'ın müĢrikler üzerine sıyırdığı kılıcısın ' dedi ve muzaffer olmam için dua etti. " dedi. Bunun üzerine Yorgi " Ġnsanlara neye davet ediyorsunuz? " diye sordu. Hz. Hâlid(r.a): " Ya Müslüman olun, ya cizye verin veya muharebe edin. Bu üç Ģeyin birine davet ederiz" dedi. Yorgi: " Sizin davetinizi kabul edip Müslüman olanların rütbesi nedir? " deyince Hz. Hâlid(r.a) de: " Onun rütbesiyle bizim 369 rütbemiz birdir? Dedi. Yorgi: " Onun için de sizin gibi ecir ve mükâfat var mıdır? " diye sordu. Hz. Hâlid(r.a): " Evet. Belki o, bizden efdaldir. Zira biz, Peygamberimiz sağ iken ona tabi olduk. O, bize gaybden haber verirdi. Ondan acayip Ģeyler ve mucizeler gördük. Gördüğümüzü gören ve iĢittiğimizi iĢiten kimsenin Müslüman olması lâzım gelir. Siz ise, bizim gibi görmediniz, bizim gibi iĢitmediniz. Sizden samimiyet ile Ġslam dînine giren bizden üstün olur" diye cevap verdi. Yorgi, hemen kalkanını tersine çevirdi ve Hz. Hâlid(r.a)'in telkiniyle kelime-i Ģehâdet getirdi. Böyle meĢhur bir generalin Müslüman oluvermesi Bizanslılar'ın pek gücüne gitmiĢtir. VEFATI Ġnsanlık tarihinin gelmiĢ geçmiĢ en büyük komutanları arasında yer alan "yenilmez kumandan" Halid bin Velid o dönem dünyanın iki büyük süper gücü olan Bizans ve Sasaniler'in baĢına bir balyoz gibi inmiĢ, her ikisini de hizaya getirmiĢ ve kısa sürede her iki ülkenin topraklarında da çil çil kubbeler serpilmeye baĢlamıĢtı. Sadece 15 yıl içinde Filistin, Ġran, Cezayir, Fas, Mısır ve Anadolu'nun bir kısmını fethederek Ġslam topraklarına katmıĢtı. 4 milyon km2'lik bu Ģanlı devletin büyük komutanı Allah yolunda mücadele ederken vefat ettiğinde geride hiç bir mal varlığı bırakmamıĢtı. Hz.Ömer(r.a), onun bu durumunu anlatırken Ģöyle der: "O, herkesin övdüğü bir insan olarak yaĢadı ve Ġslâm‟ın bir yitiği olarak göçtü gitti. Geriye sadece bir atını, bir kılıcını ve bir de kalkanını bıraktı.." Suriye ve Ġran‟ı üç yıl gibi bir süre içerisinde Ġslam devletine bağlamıĢtır. YaĢamı boyunca 100'ü aĢkın savaĢta yer almıĢ ve hiçbirini kaybetmemiĢtir. Hâlid bin Velid(r.a)M. 642 yılında Humus‟ta hastalandı. Yanında silah arkadaĢları vardı. Vefât edeceği sırada kılıcını istedi. Kabzasını tutarak Ģefkatle okĢadı. Sonra buyurdu ki:“ Nice kılıçlar elimde parçalandı. ĠĢte bu benim ölümümü görecek olan son kılıcımdır. Beni en çok üzen, hayatı hep savaĢ meydanlarında geçip, yatak yüzü görmemiĢ olan bu Hâlid‟in yatakta ölmesidir. 370 Halid Bin Velidin ölüm döĢeğinde Ģöyle dediği anlatılır:" Amellerim arasında 'La ilâhe illallah'tan sonra, sağanak halinde yağan yağmur altında kalkanım elimde kâfirlere baskın yapmak için sabaha kadar beklediğim bir geceden daha ümit verici bir amelim yoktur... Onlarca harbe katıldım. Bedenimde savaĢ yarası almamıĢ bir karıĢ yer yoktur. Ya bir ok ya bir kılıç ya bir mızrak... SavaĢta öldürülmek isterdim. Fakat bakın halime, develer gibi yatağımda ölüyorum." Garip olarak Ģehit oldular Resûlullahın hiçbir Ashâbı, rahat yatağında ölmedi. Ya savaĢ meydanlarında veya uzak beldelerde Dîn-i Ġslâmı yayarken garip olarak Ģehit oldu. Ah Hâlid! ġehit olamayan Hâlid! Harp, benim etimi çiğneyemedi. ġehitlik mertebesi hariç elde etmediğim makam kalmadı. Vücûdumda bir karıĢ yer yoktur ki, ya kılıç yarası, ya bir ok yarası veya bir mızrak yarası olmasın. Ömrü, Dîn-i Ġslâmı yaymak için savaĢlarda at koĢturan kimsenin sonu, böyle yatak üzerinde mi olacak? Ölümü her zaman, harp meydanında, atımın üzerinde, düĢmana Allah için kılıç sallarken Ģehit olarak beklerdim.” Hz.Hâlid(r.a) bundan sonra Yermük savaĢını hatırlayarak buyurdu ki:“Ah Yermük günü! Ġnsan kanlarının vâdide sel gibi aktığı Yermük! ġiddetli bir kırağının olduğu gece, gökten boĢanan yağmura karĢı, kalkanımın altında gecelediğimi unutamıyorum. O gece Muhâcirlerden Kurulu akıncı birliğimle baskın yapmak için sabahı zor etmiĢtik. Ah Yermük harbi! Üç bin yiğitle, yüzbin kâfire karĢı zafer kazandığımız Mûte‟yi bile unutturdun! Ey yakınlarım! Cihâda sarılın! Bu topraklar ancak cihâd etmekle korunabilir. Yermük, Rumlarla yaptığımız ilk büyük savaĢtır. Bundan sonra, daha nice savaĢlar birbirini takip edecektir. Sakın gaflete düĢmeyin! ġimdi, kendimi at kiĢnemeleri arasında, Allah Allah nidâlarıyla insanlara dar gelen Yermük Vâdisi‟nde hissediyorum. Vallahi Rabbimden, beni her gazâda diriltmesini ve o savaĢın hakkını vermeyi isterim.” 371 Beni ayağa kaldırın! Hz. Hâlid(r.a) biraz sustuktan sonra, “Vasiyetimi bildiriyorum, beni ayağa kaldırın!” deyince, ayağa kaldırdılar.“Beni bırakınız! ġimdiye kadar hep taĢıdığım kılıcım, artık beni taĢısın” diyerek kılıcına dayandı. Bundan sonra, “Ölümü, savaĢtaymıĢım gibi ayakta karĢılayacağım. Öldüğüm zaman, atımı, savaĢta tehlikelere dalabilen bir yiğide veriniz! Atım ve kılıcımdan baĢka bir Ģeye sahip olmadan öleceğim. Mezarımı, bu kılıcımla kazınız! Kahramanlar kılıç Ģakırtısından zevk alır” dedi ve yatağına düĢüp Kelime-i Ģehâdet getirerek vefât etti. Hz.Halid bin Velid(r.a) gönderildiği seriyyelerde ve yaptığı muharebelerde Allah rızasını ve Allah‟ın dinine daveti esas almıĢtır. Halid b. Velid(r.a) ölümü sırasında : “SavaĢ meydanlarında ölmeyi istediğim halde, bugün yatağımda ölmekten baĢka bir Ģey nasip bana olmadı‟, demiĢ ardından da amellerim içinde Ģehadet kelimesinden sonra, sabaha kadar sağanak halinde devam eden yağmurun altında „kalkanımı elime alıp düĢmana baskın yapmayı beklediğim bir gece kadar bana ümit veren bir amelim yoktur.” dedikten sonra;“Ben ölünce atımı ve silahımı Allah yoluna vakfedin” diye söylemiĢ ve ardından vefat etmiĢtir. Vefat ettiğinde geriye sadece bir at, bir hizmetçi ve bazı harp aletleri bıraktı.(Ġbn Kesîr, Bidâye, VII, 120. 73 Zehebî, Siyeru a„lâm, I, 375-376; Ġbn Hacer, Ġsâbe, II, 98,255). Allah rahmet eylesin ve razı olsun. Rabbim bizleri bu mübarek ashabın yolundan ayırmasın. Cennetinde komĢu eylesin. Âmin. Hz. Peygamber(s.a.v) döneminde üstlendiği aktif görevler ve bu görevleri ifa ederken gösterdiği üstün baĢarılar Hâlid b. Velîd(r.a)‟in Resûlullah tarafından methedilmesine ve kendisinden övgü ile bahsetmesine vesile olmuĢtur. EFENDĠMĠZ (s.a.v)HALĠD bin VELĠD(r.a)hakkında:“Halid bin Velid‟e gelince, o her Ģeyini sizin için vermiĢtir, nesi var nesi yok harplerde Allah yolunda sarfetmiĢtir.” (Ebu DavudSünen, I, 163) 372 “Hâlid b. Velîd Allah‟ın ne güzel bir kulu ve ne iyi bir akrabadır. O Allah‟ın bir kılıcıdır ki Cenâb-ı Hak onu kâfirler ve münafıklara karĢı kullanılmak üzere kınından çıkarmıĢtır.”(Ahmed b. Hanbel, Müsned, 8; Heysemî, Mecmau‟z-zevâid, IX, 348.) Buhârî‟de yer alan bir rivayet de aynı muhtevaya sahip olmakla beraber biraz daha detaylıdır. Buna göre Efendimiz(s.a.v)Mûte SavaĢı‟nda Ģehid düĢen kumandanların ölüm haberini harp henüz devam ederken Medine‟de bildirmiĢ ve yaptığı duygusal bir konuĢmada; “Hepsi Ģehîd düĢtüler, sonra sancağı Allah‟ın kılıçlarından biri olan Hâlid b. Velîd aldı ve Allah onlara fethi müyesser kıldı” diyerek Hâlid‟i methetmiĢtir. Bir diğer hadiste ise Hâlid b. Velîd‟in Allah‟ın kılıcı olarak vasıflandırılması yanında onun aynı zamanda iyi bir insan olduğundan da bahsedilmektedir. Ebû Hüreyre‟den (ö. 58/677) nakledildiğine göre uzakça bir yerden geçmekte olan Hâlid‟i gören ancak onu tanıyamayan Hz. Peygamber, yanında bulunan Ebû Hüreyre‟ye onun kim olduğunu sormuĢ, Hâlid olduğunu öğrenince de Ģunu söylemiĢtir: “Hâlid b. Velîd ne iyi bir insandır. O Allah‟ın kılıçlarından biridir.” “Halid b. Velid, Allah‟ın ne güzel kulu, Allah‟ın kılıçlarından bir kılıçtır”buyurmuĢtur.(Buhârî, “Fezâilü ashâbi‟n-nebî”, 25; Hâkim, Müstedrek, III, 338. 81 Tirmizî, “Menâkıb”, 50.) Hilâfeti sırasında büyük zaferler kazanan bu eĢsiz kumandan için Hz. Ebu Bekir(r.a): “Kadınlar, Halid gibi birisini doğurmaktan acizdirler” demek suretiyle onun kahramanlığını ve eĢsiz askerî dehâsını dile getirmiĢtir. Rasûl-i Ekrem (sav) Hâlid b. Velîd‟in kahramanlık, secâat ve cesaretini muhtelif zamanlarda çeĢitli yerlerde övmüĢtü. Ebû Hureyre‟den rivâyete göre, Rasûlullah (sav) ile birlikte bir yerde konaklamıĢtık insanlar yanımızdan geçmeye baĢladılar. Rasûlullah (sav):“Ey Ebû Hureyre! Bu kim?” diye soruyor ve ben de falan diyorum. Rasûlullah (sav): “Allah‟ın ne iyi kulu bu” buyuruyor. Sonra: “Kim bu?” diye soruyor. Falandır diyorum. “Allah‟ın ne kötü kuludur” buyuruyor. Sonunda, Hâlid b. Velid geçti; “Kim bu” dedi. Ben de: “Hâlid b. Velid” dedim.“Hâlid b. Velid, Allah‟ın ne iyi 373 kuludur, O, Allah‟ın kılıçlarından bir kılıçtır” buyurdu. (Tirmizî, Menâkıb, 50) Halid savaĢçı olduğu kadar Ģahsi fazileti ve ilim konusunda da üstündü. Fırsat buldukça Hz. Peygamberin sohbetlerinden istifade etmiĢ, Medine‟de onun etrafında bulunan ilim ve irfan ashabı arasında Hz. Halid‟in bulunduğu zikredilmiĢtir. Üç dört mesele ile ilgili fetva verdiği rivayet edilir. Ayrıca Buharî, Müslim ve diğer hadis kitaplarında Hz. Peygamber‟den on sekiz hadis rivayet etmiĢtir. (Ġbn Hacer, el-Ġsâbe, II, 98; Mustafa Fayda, “Hâlid b. Velîd”, DĠA, XV, 288- 289) Hz.Hâlid(r.a)‟in sadece on sekiz hadis naklettiği bilinmekte, Rivayet ettiği hadislerden birisi Ģudur: Hâlid b. Velîd(r.a)‟in anlattığına göre, Rasûlullah (s.a.v) ile birlikte Hayber savaĢına katılmıĢ ve savaĢmıĢtım. Hayber‟de (anlaĢma yapıldıktan sonra) Yahudiler gelip, Müslüman halkın koyunlarını yağma etmek için ağıllarına koĢuĢtuklarını görünce bu durumu Hz. Peygamber'e (s.a.v) bildirip Ģikâyet ettiler. Bunun üzerine Rasûlullah (s.a.v) da Müslümanlara hitaben:“Kendinize gelin, dikkatli olun! AnlaĢmalı olarak Müslüman topraklarında yaĢayan gayri müslimlerin mallarını haksız yere almak size helâl değildir. Ehli eĢeğin eti size haram olduğu gibi onların at ve katırları da haramdır. Ayrıca köpek diĢli her yırtıcı hayvanlarla ile pençeli her kuĢ da haramdır” buyurdu. (Ebû Davud, Eti'me, 32) Bir savaĢta; Emri altındaki askerlerden birinin matarasında içki bulundurduğu ihbarını aldı. Çok üzüldü. Ġslam ordusunda bir mücahidin böyle bir hataya düĢmesinden ar duydu. 'Allah'ım! Onu bala çevir.' diye dua etti. Sonra askeri çağırdı. Matarasına baktılar. Ġçinde bal vardı. (El-Ġsabe) Halid bin Velid(r.a) Hazretleri, Yemame Harbi'nde iken baĢındaki miğferi düĢman safına düĢürmüĢ ve canını tehlikeye atarak karĢı saflara dalıp miğferini alıp geri dönmüĢtür. Bu manzarayı görenler, "Ya Halid, bir miğfer için canını tehlikeye attın!" dediklerinde, Halid bin Velid, "Öyle demeyin. O miğferin içinde Peygamber Efendimiz'e (s.a.v) ait üç mübarek saç teli vardı, onları kurtarmak için her Ģeye değerdi" demiĢtir. 374 Hâlâ çıkıp da Ģefaat yoktur, vesile etmek yoktur diyenlere ĢaĢarım! Resûlullahın “s.a.v” fazîletlerinden ve kerâmetlerinden ve bereketlerinden birisi de Ģudur ki, Hâlid bin Velîd “radıyallahü anh”, baĢında sarığı arasında bir sakal-ı Ģerîf taĢırdı. Bunu taĢıdığı her muhârebede zafer kazanırdı. Hz. Hâlid(r.a), mubârek bir kılı sebebi ile murâdına kavuĢuyor da, Resûlullahın “s.a.v” mubârek zât-ı Ģerîfini vesîle ederek Allah‟u teâlâdan dilekde bulunanlar kavuĢmaz olur mu? Resûlullah‟ın duası ve Allah‟ın kılıcı Hâlid bin Velid Ġslam‟a girdiğinde Resûlullah‟ın mübarek ağızlarından Hâlid bin Velid‟e hitaben Ģu sözler döküldü:“Seni hidayete erdiren Allah‟a hamd olsun! Sen akıllı birisin. Allah‟tan sana hayırlı hizmetler yaptırmasını niyaz ediyorum.” KureyĢli komutan ise eski günahlarını hatırlayıp bütün mahcubiyetiyle, Resûlullah‟dan eski günahlarının affı için dua etmesini istedi. Fahri Kâinat Efendimiz (s.a.v.) “Ġslam daha önce yapılanların hesabını sormaz.” diye cevapverdi. Fakat KureyĢli komutanın kalbi yatıĢmamıĢtı. Resûlullah‟a ısrar edince Resûlullah ellerini kaldırdı ve “Allah‟ım! Ġnsanları Senin yolundan çevirmek için Ģimdiye kadar iĢlediği günahlarını affet!” buyurdular. KureyĢli bu koca komutan, Resûlullah‟ın duasına mazhar olacak ve kılıcını bundan gayrı Ġslam için sallayacaktı. En büyük duası cenk meydanında, cihat meydanında, Ģehit olarak ölmek olan Hâlid bin Velid, Fahri Kâinat Efendimiz‟den “Allah‟ın Kılıcı” unvanını alacaktı. KiĢiliği, Ġlmi ve Değeri Kaynaklarda sert mizaçlı ve cihad aĢkıyla yanıp tutuĢan, Hz. Peygamber‟e son derece bağlı, ondan kalan eĢyaya saygılı, aynı zamanda keramet sahibi bir kiĢi olarak tanıtılan Hâlid b. Velîd, hemen hemen bütün hayatı cephelerde geçmiĢ bir komutandır. Yönettiği bütün savaĢlardan galip ayrıldığı bilinmektedir Efendimiz'in Halid b. Velid'e Öğrettiği Dua "Allah'ın Kılıcı" lakaplı kahraman sahâbi Hâlid b. Velîd(r.a), bir ara uykularını kaçıran korkulu rüyalar görmeye baĢlamıĢtı. Rasûl-i Ekrem (s.a.v), gördüğü kâbuslardan kurtulması için Hâlid'e Ģu duayı okumasını tavsiye etti: "Yatağına girdiğin zaman Ģöyle dua 375 et: Allah'ın gazabından, azabından, kullarının kötülüklerinden, Ģeytanların ayartmalarından ve yanıma yaklaĢmalarından Allah'ın tam kelimelerine (hükmüne ve iradesine) sığınırım."(Ġbn Ebi ġeybe: Musannef, VI, 80) Hâlid b. Velîd(r.a) bu duayı okumaya baĢladıktan sonra endiĢelerinden kurtulmuĢ ve Rasûlullah'ın (s.a.v) yanına gelerek Ģöyle demiĢti: "Anam babam sana feda olsun Ey Allah'ın Elçisi! Öğrettiğin duayı hiç aksatmadan okudum ve hiçbir Ģeyim kalmadı. Hatta Ģu an gece vakti kafesindeki bir aslanın yanına girsem, yine de korkmam." Buhârî-i Ģerîfde diyor ki, Resûlullahın “s.a.v” çok zemân hizmetinde bulunmakla ĢereflenmiĢ olan Enes bin Mâlik(r.a), kendisi ile berâber bir sakal-ı Ģerîfin defn olunmasını vasıyyet etdi. Kabrde, Allah‟u teâlânın huzûruna sakal-ı Ģerîf ile birlikde çıkmak istedi. Kâdî Ġyâd (ġifâ) kitâbında diyor ki, Resûlullahın “s.a.v” fazîletlerinden ve kerâmetlerinden ve bereketlerinden birisi de Ģudur ki, Hâlid bin Velîd “r.a”, baĢında sarığı arasında bir sakal-ı Ģerîf taĢırdı. Bunu taĢıdığı her muhârebede zafer kazanırdı. Hâlid(r.a), mubârek bir kılı sebebi ile murâdına kavuĢuyor da, Resûlullahın “s.a.v” mubârek zât-ı Ģerîfini vesîle ederek Allah‟u teâlâdan dilekde bulunanlar kavuĢmaz olur mu? Büyük islâm âlimi, Resûlullahın “s.a.v” âĢıkı olan Ġmâm-ı Muhammed Busayrî Ģâzilî “rahmetullahi aleyh” (Kasîde-i bürde,110) de bu inceliği çok güzel anlatmakdadır. BĠBLĠYOGRAFYA (Buhârî, “Meġāzî”, 44, 58, “Daʿavât”, 23, “Cizye”, 11, “Aḥkâm”, 35, “Cihâd ve‟s-siyer”, 7, 83, “Cenâʾiz”, 4, 34; Vâkıdî, el-Meġāzî, II, 742-749, 755-769, 780-781, 812-813; III, 873-897, 989, ayrıca bk. Ġndeks; Ġbn HiĢâm, es-Sîre, I, 103-132, 361; II, 165 vd., 276-278,; Ġbn Sa„d, eṭ-Ṭabaḳāt, I, 288-289,; II, 62-63, 128-130; III, 325, 488; IV, 252-259; VII, 394-398; VIII, 277-279; Halîfe b. Hayyât, eṭ-Ṭabaḳāt (Zekkâr), I, 43; II, 769; a.mlf., et-Târîḫ (Zekkâr), I, 57, 100-103, 130-131; Ġbn ġebbe, Târîḫu‟l-Medîneti‟lmünevvere, I, 243-244; III, 825-826; Belâzürî, Fütûḥ (Müneccid), s. 44-45, 73-75, 107, 113 vd., Taberî, Câmiʿu‟l-beyân (Bulak), XXV, 39-41; Ġbn Abdülber, el-Ġstîʿâb, II, 428, 477; III, 1144; IV, 1909; Ġbnü‟l-Esîr, Üsdü‟lġābe, II, 93-95; IV, 400-401; V, 540; Ġbn Mûsâ el-Külâî, el-Ḫilâfetü‟rrâĢide ve‟l-buṭûletü‟l-ḫâlide fî ḥurûbi‟r-ridde (nĢr. Ahmed Ganîm), Kahire 1979, s. 27-73, 77-151; Ġbn Saîd el-Endelüsî, NeĢvetü‟ṭ-ṭarab fî târîḫi 376 Câhiliyyeti‟l-ʿArab (nĢr. Nusret Abdurrahman), Amman 1982, I, 356-357; Ġbn Kesîr, el-Bidâye, IV, 238-262, 278-312, 315-322; V, 343-344; VII, 115; Ġbn Hacer, el-Ġṣâbe (Bicâvî), II, 251-252; IV, 588; VIII, 97-99; Ebû Zeyd eĢ-ġelebî, Seyfullâh Ḫâlid b. el-Velîd, Kahire 1952; Ömer Rıza Kehhâle, Seyfullâh Ḫâlid b. el-Velîd, DımaĢk 1959; Sâdık Ġbrâhim Arcûn, Ḫâlid b. el-Velîd, Kahire 1387/1967; Ali el-Cündî, Seyfullâh Ḫâlid b. el-Velîd, Kahire 1968; Ağâ Ġbrâhim Ekrem, Ḫâlid b. el-Velîd (trc. Ġsmâil KeĢmîrî), Kahire 1974; Yâsîn Süveyd, Meʿârikü Ḫâlid b. Velîd, Beyrut 1975; Bessâm el-Aselî, Ḫâlid b. el-Velîd, Beyrut 1986; Ahmed Bek el-Lahhâm, ʿAbḳariyyetü Ḫâlid b. el-Velîd, Cidde 1406/1986; Mustafa Fayda, Allah‟ın Kılıcı Halid b. Velid, Ġstanbul 1992; Tâhâ el-HâĢimî, “Maʿreketü Ecnâdeyn”, MMĠIr., sy. 2 (1952), s. 69-102; a.mlf., “Ḫâlid b. el-Velîd fi‟lʿIrâḳ”, a.e., II/1 (1954), s. 57-90; IV/1 (1956), s. 46-83; a.mlf., “Seferü Ḫâlid b. el-Velîd mine‟l-ʿIrâḳ ile‟Ģ-ġâm”, MMĠADm., sy. 3 (1952), s. 394- 407; sy. 4 (1952), s. 542-588; Khalīl Athamina, “The Appointment and Dismissal of Khālid b. al-Walīd from the Supreme Command”, Arabica, XLI/2, Leiden 1994, s. 253-272; K. V. Zetterstéen, “Hâlid”, ĠA, V/1, s. 142- 143; P. Grone, “K̲h̲ālid b. al-Walīd”, EI2 (Fr.), IV, 961-962.) 377 HASAN-Ġ BASRĠ (r.a) (D.H.21-M.641 -V.H.110-M.728) Tabiinin ulularından, irfan menbaı, zamanın Ģeyhi, , ittika zümresinin piri, evliyaullah fırkası defterinin baĢta gelenlerinden, ehli velayet ve kıble-i erbab-ı zâhid, muhaddis, fakîh ve müfessir

ġeyh Hasan Basri (r.a) Hazretleri Hicret-i Nebeviyye‟nin 21. Senesinde(M. 641) Medine-i Münevvere‟de doğmuĢtur. Adı “ElHasan ibni Ebil Hasan Yesar el-Basri”dir. Babası Ashab-ı Kiram‟dan Zeyd bin Sabit‟in kölesi Yesar (r.a)‟dir. Annesinin adı Hayra‟dır ve Peygamberimiz‟in (s.a.v) zevcelerinden Hz. Ümmü Seleme‟nin (r.anha) azad edilmiĢ cariyesi idi. Oğulları Hasan Basri (r.a) Hazretleri doğunca azad edildikleri rivayet edilmiĢtir. Hasan Basri (r.a) doğduğu zaman Hz. Ömer (r.a)'e getirdiler. Hz.Ömer (r.a)"Hasan adı veriniz zira yüzü Hasendir." buyurdu. Ümmü Seleme‟nin (r.anha) evine gidip hizmetinde bulunan annesi, bu hizmetleri sırasında çocuğunu da yanında götürüyordu. Bir iĢ için dıĢarı çıkınca yalnız kalan küçük Hasan‟ı Ümmü Seleme (r.anha) annemiz kucağına alarak bağrına basıp ona dua ediyor, hatta oyalamak için emzirdiği de oluyordu. Ümmü Seleme (r.anha) annemiz ihtiyar olduğu halde sütü gelmiĢ, küçük Hasan'da onun sütünü emmiĢtir. Böylece büyük bir berekete ve bu bereket sebebiyle de nimetlere kavuĢmuĢtur. Ayrıca Ümmü Seleme (r.anha) annemizin Hasan-ı Basri (r.a) Hazretleri hakkında Ģöyle dua ettiği rivayet edilir: 378 “Yâ Rabbi! O‟nu dinde fakîh kıl ve insanlara sevdir.“(Ibn Sa'd, Tabakât, VII/I, 114) Hasan Basri (r.a) Medine-i Münevvere'de bulunduğu sırada ilimde önemli olan Arapça'yı iyice öğrendi. 12 yaĢlarında iken Kur‟anı Kerim‟i ezberledi. Henüz 14 yaĢında iken hıfzını tamamlayıp, Basra‟ya gitmiĢ ve orada ilmi ve hitabeti ile büyük Ģöhret kazanmıĢtır. YetmiĢ yıl içinde abdestsiz yere basmadı Gayet edebi vaazlariyle Basra halkını etkilemiĢti. Vaazlarında daima Allah (c.c) korkusunu telkin ederdi. Ahiret korkusu ile daima üzgündü. “Mümin, üzgün sabahlar, üzgün akĢamlar. Bundan baĢkasını yapamaz. Çünkü o iki korku arasındadır: GeçmiĢ olan ve Allah‟ın (c.c) o hususta kendisine ne iĢlem yapacağını bilmediği bir günahla, baĢına ne gibi tehlikelerin geleceğini bilmediği bir ömür arasında.” derdi. Bütün rivayetler, onun daima ahiret tasasında olduğu konusunda birleĢmektedir. Kur‟an‟dan bir ayet okusa ağlardı. ġöyle diyordu: “Vallahi, ey âdemoğlu, eğer sen Kur‟an okur, ona inanırsan; bu dünyada üzüntün artacak, korkun Ģiddetlenecek, ağlaman çoğalacaktır!”. Çocukluk günlerini Medine‟de geçirdiğinden sahabilerin yaşadığı zühd hayatı, Hasan-ı Basri (r.a) Hazretlerinin ruhuna sinmiştir. O havayı hiç unutmadı, bu zühd havasını Basra‟ya götürdü. Basralılara gerçek zühdün ne demek olduğunu öğretti: “Vallahi, yetmiş Bedir‟liye yetiştim, çoğu kez giydikleri sof idi. Eğer siz onları görseydiniz deli sanırdınız. Onlar da sizin iyilerinizi görselerdi, „Bunların ahirette bir nasibi yok‟ derlerdi. Kötülerinizi görselerdi, „Bunlar hesap gününe inanmıyorlar‟ derlerdi.” derdi. Hasan-ı Basri (r.a), Vâdi'l-Kurâ'da büyümüĢ ve çocukluğu orada geçmiĢtir. Gençliğinde Doğu iran'in fethine (43/663) katılmıĢ, bundan kısa bir müddet sonra, Horasan vâlisi Rebi' b. Ziyâd'in kâtipliğinde bulunmuĢtur. Bundan sonraki hayatının geri kalanını çoğunlukla Basra'da geçirmiĢtir. En son vefât edenleriyle birlikte üç yüz sahâbe ile görüĢtüğü rivâyet edilir. Ebû Tâlib Mekkî, Hasani Basrî'nin tasavvuf 379 yolunda imamları olduğunu söylemiĢtir. Enes b. Mâlik(r.a), kendisine bir mesele sorulduğunda, onun Hasan-i Basrî'ye de sorulmasını, onun derin ilim sahibi olduğunu söylerdi .(Ibn Sa'd, Tabakât, VII/I, 128) Hasan-ı Basri (r.a) Hazretleri 15-16 yaĢlarına gelince eĢi bulunmaz bir âlimdir artık. Bir gün kürsüdeyken kapıdan bir yabancı girer. Hasan-ı Basri (r.a) Hazretleri mescidin nurlandığını hisseder. Bu ne heybettir Ya Rabbi bu ne güzelliktir... Yoksa bu zat... Evet, yanılmadığını anlar. Meçhul misafir Hz. Ali‟nin (k.v) ta kendisidir. Hasan-i Basri (r.a) Hazretleri, Hz. Ömer (r.a) ve Hz. Osman (r.a)‟dan sonra “ilim Ģehrinin kapısı” ile Ģereflenir. Hz. Ali (k.v) Efendimiz, bu genç vaizi çok sever. Kimseye yapmadığını yapar, ona tasavvuf ile ilgili sırları fısıldar. Dahası nurlu elleri ile bir “icazet” yazar ve talipleri yetiĢtirmekle vazifelendirir. ĠĢte tasavvufta hilafetnâme (izin belgesi) verme usülü Hz. Ali (k.v) den kalma bir gelenektir. O günden sonra Hasan-ı Basri‟nin hizmeti büyük olur. Ġnsanlar fevç fevç sohbetine gelirler. Talebeleri ülkeler beldeler ötesini nurlandırırlar ki bunların arasında Malik bin dinar (r.a), Utbe-i Gulâm (r.a), Ebû HaĢim-i Mekki (r.a), Habib-i Acemi (r.a) gibi pırlantalar vardır. Bu yol ölümünden sonra da devam eder Ġbrahim Edhem ve Mûiniddin-i ÇeĢti (r.anhüma) gibi zirveler halkaya eklenirler. Hasan-ı Basri (r.a) Hazretleri, o derece hikmetli konuĢurdu ki, Ġmam-ı Cafer-i Sadık (r.a) Hazretleri O‟nun hakkında: “Sözü Peygamber‟in (s.a.v) sözüne benziyor” demiĢti. O derece kuvvetli bir hitabet gücüne sahipti ki, kendine öz üslubiyle “Nereye gidiyorsunuz?” demesi, dinleyenleri ağlatmaya kâfi gelirdi. Gözü yaĢlı olarak onu dinleyenler, yanından çıkarlarken artık dünyayı tamamen unutmuĢ, ölümden baĢka herĢeyi kafalarında silmiĢ olurlardı. Üzerinde durduğu tek konu, Allah (c.c) korkusu ve ölüm endiĢesi idi. Hasan-ı Basri(r.a)Hazretleri‟nin iki meclisi vardı.Biri evde, biri camide idi.Evdeki özel meclisi idi.Burada yakın dostları ile oturur, zühd ve batın ilimler üzerinde konuĢurlardı. Özel meclisine devam edenler için :“KardeĢlerimiz, bize ailemizden,karımızdan ve 380 çocuklarımızdan daha sevgilidir.Çünkü ailemiz bize dünyayı hatırlatıyor, kardeĢlerimiz ise bize ahireti hatırlatıyor” derdi. Hasan-ı Basrî (r.a)'nin çesitli konulardaki görüĢlerini Ģöylece özetleyebiliriz: Hasan-ı Basrî (r.a), "Allah, mahlûkati ve tabiatı yarattı. Hersey yaratılıĢına uygun olarak hareket eder" demekle kadere inancını açıklayıp, Kaderiyye gibi düĢünmediğini belirtir. Ibâdet hayatında bütün kaide ve emirlerin sıkı sıkıya tatbik edilmesini ister. Nifak ve riyâya Ģiddetle düĢman olup, amelde ihlâsın bulunması gerektiğini söyler. "Biz insanın dindarliğını sözleriyle değil, fiiliyatiyla anlarız" diyerek de uygulamaya önem verdiğini belirtir. O'nu da "eski"ye özlem içinde görmekteyiz. "Eskiden dünya ehli fânî mallarını, ilimleri için âlimlere sarfediyorlardı. Bugün âlimler, ilimlerini ehl-i dünyanın menfaati, onların fânî malları için kullanıyorlar. Dünya ehli mallarıyla, âlimlerden yüz çevirdi ve onların ilimlerinden mahrum kaldı. Çünkü âlimlerin verdigi hükümlerde talihsiz sonlarını gördüler" der. Gerçek fakîhin, takvâ sahibi olduğunu, kimseden himmet beklemediğini, kimseye hakaret nazarıyla bakmadığını, ilmine karĢılık bir dal bile beklemediğini, çeĢitli sözlerinde belirtmektedir. Hasan-i Basrî (r.a), sûf giyenleri tenkid eden bir sûfî olup, Basra'dakilerin ilki değildir. O'nun zühd anlayıĢı, tefekkür, nefs muhasebesi, dünyadan uzaklaĢma ve Allah aĢkına dayanmaktadır. "Tefekkür, sana iyi ve kötü fiillerini gösteren bir aynadır"; "Mü'min, daima nefsinin hâkimidir. Onu Allah için inceler. Dünyada nefsini murâkabe edenlerin hesabı, âhirette kolay olacaktır. Kendilerini murâkabe ve muhâsebe etmeyenlerin hesabı da zor olacaktır" dediği bilinmektedir. O, karĢısındakileri eğitmek için sorular sorar, gerçekleri bizzat kendilerinin bulmasını isterdi. Çünkü kiĢilerin yalnız ölüp, yalnız gömüleceklerini, yalnız dirilip, yalnız baĢlarına hesap vereceklerini beyanla herkesin kendisine dönmesinin önemine iĢaret ederdi. Ona 381 göre, düĢüncesini âhiret üzerine yoğunlaĢtıranların, dünyadan ve fânî Ģeylerden sevgisini kesmeleri ve her iĢte Hazret-i Peygamber (s.a.v)'in yolunu izlemeleri Ģarttır. Hasan-i Basrî (r.a), hüzünlü olmayı kendine Ģiâr edinen bir sûfi olarak temayüz etmiĢtir. Dünyadan kaçıĢ, zâhidâne bir hayat, nefsinden hiçbir zaman emin olmama, iĢte bunların hepsi, O'ndan hükmün kaynağını teĢkil etmektedir. Hüznü savunan bir sözünde "uzun hüzün, iyi amellerin kaynağıdır" demektedir" "Yaptıklarının cezası olarak, bundan böyle az gülsünler, çok ağlasınlar" (Tevbe Suresi,82) âyetinin iĢaret ettiği emir çerçevesinde fazla gülmemeyi öğütler, fazla gülmenin kalbi öldürdüğünü söylerdi. KiĢi bir bütün olarak Kur'ân-ı Kerîm'e uygun hareket ederken, en küçük kötülükten çekinir, her konuda çok titiz olursa o, verâ sahibi olmuĢ olur. Bunu, Hasan-i Basrî (r.a)'de Ģu ifadelerle billurlaĢmıĢ görüyoruz. "Amellerine bak, onları incele. Çünkü birbirinden kesin sınırlarla ayrılan hayır ve şer tartılacak. En küçük bir hayırı değersiz bulma, âhirette o sana fayda verecek. En küçük bir kötülüğü zararsız sayma, ahirette aleyhinde olacaktır." Hasan-i Basrî (r.a)'de Allah aĢkı (muhabbettullah) zirvededir. Bunu, hadîsi kudsîden aldığı güçle sağlamıĢtır. "Bana, kendilerine farz kıldığım Ģeyleri edâ ettiği gibisi ile yaklaĢanı yoktur. Eğer kul, bana nâfile ibadetlerle yaklaĢırsa ben onu severim. Ben onu sevince de, onun kulağı, gözü, eli, dili ve ayağı olurum. Benimle duyar, benimle görür, benimle konuĢur, benimle tutar ve benimle yürür"(Buhârî, Rikak, 38). O'na göre Allah aĢkı manevî hayatın en yüksek noktasıdır. Çünkü bu aĢk, Allah'a dogru yükseliĢin meyvesidir. Mü'minin Allah kelâmına ve emirlerine karĢı çok duyarlı olması gerektiği üzerinde duran Ġmam, mü'mini Ģöyle tarif eder:"Mü'min, Allah'ın beyanlarını, buyruklarını O'nun (c.c) dediği gibi bilen, insanlar arasında en güzel ve en çok ibadet eden, en çok Allah'tan korkan kimsedir." "O, Allah yolunda dağ kadar altın infak etse, hep Allah'ın yardımını diler ve kendisinden asla emin olamaz. 382 Salah, birr ü takva ve ibadette derinleĢtikçe derinleĢir de sonra yine 'kurtuluĢa eremeyeceğim' düĢüncesiyle ıstırap duyar durur." Münafık ise, tam aksine "Birçok insanlar benim için dua edip istiğfarda bulunuyor, benim için artık ibadet u taât çok mühim değil" düĢüncesiyle kulluğu unutur, ibadet u taât'ı mühimsemez ve hep kuru kuruya Allah'tan bağıĢlanmayı temenni eder durur. (Ebu Nuaym, Hilyetü'l-Evliyâ, c. 2, s. 147.) Cennette Allah'u Zülcelalin zâtının ihatasız olarak görülebileceğini kabul eder. Ġyiliği emir kötülüğü nehyetmek kuralı, O'nun hareket noktasını oluĢturmaktadır. Hasan-ı Basri (r.a), iĢari tefsirin kurucularından kabul edilebilir. Tefsîr ve hadîste tenkid edici fakat gerçekçi bir görüĢe sahiptir. Müslümanların ibâdetlerinde mevcûd Israiliyyat'ı biliyor ve onları bu yanlıĢ inançlardan kurtarmak için, korkusuzca mücâdelesini sürdürüyordu. Bunun yanında isyan etmeden, halifelere bile açıkça hatalarını söylemekle, cesaret örneğini göstermiĢtir. Yezid‟in halifeliğinin sahih olmadığını açıkça söylemekten çekinmedi. Haccâc b. Yûsuf'un zulmüne karĢı, ona kafa tutmuĢtur. Rûhu Ģâd olsun... (Hayranî Altintas, Tasavvuf Tarihi, Ankara Üniversitesi, ilâhiyet Fakültesi,1986, s. 61-65). Hasan-ı Basri (r.a)‟nin, kendisini böyle zühde adamasında en önemli etken Amir ibn Abdi‟l-Kays (r.a) isimli zattır. Bu zat, Basra‟nın toplumsal hayatında yeni bir zühd hareketini temsil ediyordu. Kendisi evlenmez; et, yağ yemez; emirlerin yanına girmezdi. Tevrat ve Ġncil ile de biraz meĢgul olmuĢtu. Hasan Basri (r.a) Hazretleri her hafta vaaz ederdi. Fakat Rabia Adeviye (r.anha) karĢısında olmadıkça derse baĢlamazdı. Bir gün birçok beyler vaazını arzu ederek geldiler. Rabia olmadığı için mubaĢeret etmedi. "Bir kadıncağız olmazsa ne olur?" Dediler. Hasan-ı Basri (r.a) Hazretleri :"Bir lokma ki fil için hazırlanmıĢtır, karınca ağzına sığar mı?" Buyurdu. 383 Vaazı arasında Ģevk içinde kalan Hasan-ı Basri (r.a) Rabia (r.anha)'ya hitap ederdi: "Ey kilim giyen hatun benim olduğum senin gönlün ıssılığından. AteĢindendir" derdi. "Bu kadar cemi gafir vaazına geldiğinden neĢ'elenir misin?" sualine: "Biz avam kalabalığına Ģad olmayız, lakin bir gönül ehli gördüğümüz vakit neĢ'emiz artar, Ģad oluruz" dedi. Sordular:"Müslüman nedir ve kimdir? ""Müslümanlığın Ģartı kitab içindedir ve müslüman toprak altındadır. " "Dinin aslı nedir?" "Vera'dır; yani haramdan ve Ģüpheli nesnelerden sakınmaktır. Ve tama' vera'ı batıl eder" dedi. "Uyuyan gönlümüzü uyandır?" diyen cemaate hitaben: "Uyuyan gönlü uyandırmak kolaydır, sizin gönlünüz ölmüĢtür, zira hiç hareket etmez" deyince; "Bizi biraz korkut?" dediler. "Eğer bugün korkarsanız yarın onda emin olursunuz. Vah o kiĢinin haline ki korkmaya" dedi. Dediler ki: "Bu kadar halk, meclisinde mes'ele öğrenir sana itiraz ederler." Buyurdu: "Hak Teâlâ kendi azametiyle halk dilinden kurtulamadı. Ben zerreyim" dedi. Haccacı Zalim; Hasan Basri (r.a) Hazretlerini korkutmak için bütün maiyetiyle vaaza gelmiĢler, mübarek hiç futur etmeyerek derse devam edince Haccac demiĢ ki:"dünyada er isterseniz Hasan'ı görün". Hazretin bir müridi Kur'an sesini iĢitince sayha eder düĢerdi. Hasan Basri (r.a) bir gün "böyle yapma" diye buyurdular emirlerine karĢı: "Ya Ģeyh kendi elimde değildi" deyince: "Eğer gelsin diye böyle edersen Rahmanidir, eğer çağırmıyorken bağırırsan Ģeytanidir." Buyurdu. Bir yıl Basra Ģehrinde kıtlık oldu; bir sene yağmur yağmadı, duaya çıktılar. Hasan Basri (r.a) minbere çıktı va'az ve dua etdi. "Ġsterseniz yağmur yağsın Hasan'ı Basra Ģehrinden koğun", deyince halk ağlaĢdı. O kadar Hak Teâlâ Hazretlerinden korkardı ki sanki celaf elinde durmuĢ gibi daima melül mahzun idi. Bir gün bir zat Ģu Hadis-i Ģerifi 384 okudu: "Tamudan bin yıl sonra Henna isimli bir kiĢi zuhur edecektir". Mübarek Hasan ağlayıp, "Hadis-i Ģerifte ismi zikredilen Henna ben olsaydım. Korkarım ki hak yolundan çıkarım, Rabbimize asi olurum da dergâhı izzetden kovulurum " dedi. Mervidir: Hasan Basri (r.a) Hz.leri namazgâhında namaz kılarken kapı önünde birisi oturmuĢ üzerine sular gelmiĢ. Pis su olmasın diye araĢtırılan bu zata Hasan Hz.leri "ben asinin gözyaĢıdır" demiĢ. Bir cenaze namazını kıldıktan sonra kabre konulduğu zaman Hasan Basri (r.a) Hazretleri kabir üzerinde o kadar ağladı ki toprak ıslandı. Sonra dedi ki: "Müslümanlar kabir ahiret menzilinin evveli, dünya menzilinin ahiridir. Mademki hepimiz sonunda iĢbu yere gireceğiz, dünyada nasıl Ģad olup gezeriz" bütün cemaat ağlaĢtılar. Meğer Hasan Basri çocuk iken bir kabahat yapmıĢ, bundan daima nedamet duyarak bu kabahati yakasına yazmıĢ, gördükçe o kadar ağlarmıĢ ki o yazı ıslanırmıĢ. Bir gün Said bin Cebir'e nasihat eyledi: "Üç Ģeyi iĢleme " dedi: "Beyler arasına girme, avretlerle sohbet eyleme, Rabia adeviyye dahi olursa, kulağını çalgılara verme eğer velilerden dahi olsan afetden kurtulamazsın" Birgün, Sabah namazı vakti Hasan Basri(r.a)'nin mescidine gelen bir zat, kapısını kilitli görmüĢ. Ġçerde cemmi gafir duaya âmin diyorlardı. Biraz sonra yalnız olarak çıkan Hasan Basri (r.a) Hazretlerine sual eden Abdullah'a "kimseye söyleme her gün cinler gelir, benden dua taleb ederler, ben de dua ederim, âmin derler " dedi. Yine bir seferinde: Birkaç kiĢi beraberinde hacca giderlerken yolda susuzluktan Hasan Basri (r.a)ye arzıhal ettiler. Kova neviinden bir Ģey olmadığı gibi ip de yok. Hasan Basri (r.a)"ben namaza durayım, siz su için" dedi. Mübarek namaza baĢladı. Kuyudaki su taĢtı: Herkes kana kana içti. Birisi bir bardak su sakladı. Namazı ihmal etti. Su da kurudu. Hasan Basr i(r.a):"siz Allah'a inanmaz mısınız?" dedi. 385 Nakildir ki: Ebu Ömer, Kur'an hocası idi. Talebelerinden gayet güzel bir çocuğu öpmek istedi. Hıfzında olan Kur'an tamamıyle silindi. Bir elif dahi gönlünde kalmadı. Pişman oldu. İçine ateş düştü. Hasan Basri (r.a) Hazretlerine gelip anlattı: "Hac vakti hacca git, sonra avdette Mescidi Hayfe var, mihrabda bir ihtiyar oturur, Onunla görüş sana dua eylesin" dedi. Emirleri minvali üzere aynen yaptı. Diyor ki:"Mihrabda ihtiyarın etrafındaki halk dağıldı, yalnız kaldı. Selam verdim, halimi söyleyip: "Allah hakkı için merhamet eyle" dedim. Acıdı gözü ucuyla göğe baktı. Başını indirmeden cümle Kur'an mahfuzum oldu. Pirin ayaklarına kapandım, bana sordu:"Beni sana kim haber verdi?" "Hoca Hasan Basri" dedim. Tebessüm etti :"Biraz evvel cemaat içine gelip herkesin hürmete istikbal ettiği Hasan Basri idi. Her gün öğle namazını Basra'da kılar, buraya gelir, ikindi namazını beraber kılarız. Akşam namazına Basra'ya gider, o size kâfidir" dedi. Hasan Basri (r.a) Hazretlerinin yetmiĢ yaĢında ateĢperest ġem'un isminde bir komĢusu vardı. Hastalığı Ģiddetlendiğinden bir zat gelip, komĢuluk hakkı için, haleti nez'a gelen Ģem'un'a din telkin edilmesini istedi. Mübarek Hasan Basri hastaya gidip: "Bunca senedir taptığın bu ateĢi terk eyle, Allah'u Teâlâ ya iman getir" dedi. ġem'un cevaben: "Ya Hasan, ben üç Ģeyden iman getiremiyorum. 1- dünyayı zemmeder diğer taraftan onu istersiniz. 2- ölüm haktır der, yolculuk tedariki yapmazsınız. 3-Hakkın didarını görelim der, yine rızası hilafına gidersiniz. Ya Hasan ateĢ seni yakmaz mı ?" dedi Hasan mübarek elini ateĢe soktu ve: "Bu sözlerden müslümanlık kokusu geliyor" dedi. Kâfir dedi ki: "Cenabı Hakkın beni cennete koyacağına kâğıt yaz ver, Hasan Basri kâğıt yazdı. ġem'un iman edip, teslimi can eyledi. Büyük cemaatle namazını kılıp, defneylediler. Fakat Hasan Basri'nin gözüne uyku girmeyip, sabah namazını kıldı." Ne yaptımda eline kâğıt verdim. Hak Teâlâ Hazretlerine karĢı küstahlık eyledim deyip, ben kendimi kurtardım mı ki baĢkasına senet verdim" 386 diye ağladı. Biraz uykuya daldı. Rüyasında ġem'unu gördü baĢına taç giymiĢ, yüzü ayın on dördü gibi parlıyor, türlü türlü cennet nimetleri içinde bahçelerde geziyordu. Hasan Basri (r.a) Hazretleri : "Ya ġem'un nasılsın?" dedi. "Elhamdülillah, Allah'ım bana rahmet eyledi. Verdiğin senedi geri al gam çekme" dedi. Mübarek uykudan uyandığı zaman kâğıdı avucunda buldu. "Bari hüdavenda senin iĢin illetle değildir, illa fazlu keremledir" dedi. O bir sözündede::"Ere ilmi nafi gerek, amel ve ihlâs ve sabırla kanaat gerek, her nazar ki ibretten değildir sehv ü zilletdir, sözü hikmet değildir, aynı afettir, her kim halktan uzlet ederse selamet olur. Kanaat ederse aziz olur, halkla ihtiyacı olmaz. Hasedi terk ederse dinlenip rahat olur." Ġnsanda bir irade hürriyetinin mevcudiyetini, buna bağlı olarak da hayır ve Ģerrin iĢlenmesinde kiĢinin tamamen hür olduğunu kabul eden zühd ve takvâ önderi Hasan Basri(r.a)ye"Vera nedir ?" diye sordular. Buyurdu ki: "Vera, içinde üç makam vardır: 1-Daima hak söz söyleyen, 2-Kendini muhafaza eden, 3-Her işi hak rızası için yapandır. Ve bir zerre vera' yüz yıl verasız oruç ve namaz kılmaktan efdaldir. Miskin âdemoğlu dünyada üç Ģeye doymaz: .1-Mal devĢirilip yığmaya, 2-Zevk ve sefaya, 3- Ömre: elinde olsa dünyadan hiç gitmek istemez. Allah'ın sevgili kulu dünyaya hiç kıymet vermez. Mü'min olan dünyada ahiretini imar eder. Ahmak olan dünyayı imara çalıĢır, ahiretini haram eder. Allah-ı sevmenin niĢanı dünyayı terk eylemek. Her kim altın, gümüĢü kıymetli tutarsa, huzuru kalble namaz kılamaz. Ukubete yakın olur. "Bir kiĢi altı senedir cemaate gelmez, halka karıĢmazdı. Hasan Basri (r.a) gidip sual eylediğinde, "Ya Ģeyh beni mazur gör nefsanî iĢleri yapmam, nefsime rahat vermem. Nefis bana zahmet vermez. Hakkın zikr ü Ģükrüyle meĢgul olup, otururum" deyince, "sen benden daha iyisin, böylece devam et " dedi. Hasan Basri.(r.a)Ģöyle bir soru yönelttiler:"ġimdiye kadar hiç bir Ģey sizi sevindirdi mi? " Buyurdu: "Bir gün otururken bir kadın 387 kocasına :"ben senin iĢlerini gördüm, evini bekledim ki üzerime baĢkasını getirmeyesin, bundan böyle madem ki üstüme kadın aldın iĢlerini yapmayacığım" diyordu bu hoĢuma gitti. Misalini Kur'anı Kerimde aradım, buldum. (Surei Nisa, 48.ayet)"kullarımın cemii günahlarını fazlımla af ederim. Ve ayıplarını yüzlerine vurmam, mademki beni bilirler, üzerime baĢka Ģeye tapmazlarsa. Eğer bu Ģirki yaparlarsa af etmem". Rivayet ederler: Hasan Basri (r.a) Hazretleri kabristanda yemek yiyen birisini gördü: "Bu kiĢi münafıktır" dedi. "Zira bu kadar zevat huzurunda gönlüne korku gelmeyerek boğazından ekmek geçiyor, ahireti düĢünmüyor, münafıklık alametidir." Onun zühdi hayatını etkileyen diğer bir sebep de Basra‟da zühd hayatının teĢvik görmüĢ olmasıdır. Bir zaman sonra Hasan-ı Basri(r.a), topluluklarda görünmez olmuş, camide oturmaktan vazgeçmişti. “Ashabını bıraktın, burada yalnız başına oturuyorsun” diyenlere şöyle cevap verdi: “Hz.Muhammed Mustafa (s.a.v.) in ashabından bir takım insanlara rastladım, bana dediler ki: kıyamet gününde insanların iyisi nefsini en çok muhasebe edendir. Kıyamet gününde en çok sevinecek olan da dünyada en çok üzüntülü olandır. Kıyamet gününde en çok gülen de dünyada en çok ağlayandır.” Hasan-ı Basrî'ye (r.a.) güzel ahlâktan sorulduğunda: "Güzel ahlâk; güler yüz, tatlı söz, iyilik yapmak ve kötülük etmemektir." buyurdu. Hasan-ı Basrî'ye, "Evlâd, babasına karĢı nasıl emr-i ma'rûf edebilir? Diye sorduklarında. O da "Onu kızdırmayacak Ģekilde nasîhatte bulunur, kızarsa sükût eder." diye cevap vermiĢtir. Bir meclisde bir genç bol bol kahkahalar ile gülüp dururken, Hasan-ı Basrî(r.a)oraya uğrar ve delikanlıyı çağırır: "Oğlum Sırat'ı geçtin mi?" deyince Genç,"Hayır" der. Hasan-ı Basrî(r.a), "Gideceğin yerin Cennet veya Cehennem olduğunu biliyor musun?" deyincede genç."Hayır" der. .Hasan Basri(r.a)Pekiöyleyse; "O halde bu kahkaha nedir?" deyince,. Gencin bu hâdiseden sonra bir daha güldüğü görülmedi. 388 Ömer Ġbn Abdulaziz (r.a), kendisine hüküm ve kaza iĢlerinde yardım edecek kimseleri tavsiye etmesini istemiĢ, Oda Halifeye: “Din ehli seni istemez, dünya ehlini de sen istemezsin “ demiĢtir. Adaleti, takvası ve hizmetleriyle meĢhûr Emevî halifesi Ömer bin Abdülazîz (r.a.) halife olunca Hasan-ı Basrî'ye mektûb yazıp, âdil devlet reisinin nasıl olması gerektiğini kendisine yazmasını istemiĢti. Bu arzu üzerine Hasan-ı Basrî (r.a.) Ģu mektubu yazdı: "Ey Mü'minlerin emîri! BilmiĢ ol ki, Allah‟u Teâlâ âdil devlet reisini, zulme, haksızlıklara mâni olucu, zayıflara yardımcı, darda kalanlara destek olarak yaratmıĢtır. Âdil devlet reisi, kendi malını nasıl korur ve evlâdına nasıl Ģefkatli davranırsa, teb'asına da öyle davranır. O bedendeki kalb gibidir. Uzuvlar onun iyi olmasıyla iyi olur. Bozulmasıyla da bozulur. Âdil devlet reisi Allah‟u Teâlânın emirlerine uyar. O'na itâat eder. Emrindeki teb'asını da Allah‟u Teâlâya itâat etmeye sevk eder. Ey mü'minlerin emîri!, saltanatta, sahibinin himayesine verdiği malı ve aileyi darmadağın eden köle gibi olma! Allah‟u Teâlâ kötülüklerden sakınılması için cezalar emretti. Bunu uygulayacak olan (reis) suç iĢlerse hiç olur mu? Ey mü'minlerin emîri! Ölümü, ölüm ânında yakınlarının sana yapacakları yardımın azlığını ve ölümden sonrasını düĢün. Ölüme ve ondan sonrasına hazırlık yap. Ġyi bil ki, Ģimdi bulunduğun makamdan baĢka, senin baĢka bir makamın daha vardır. Orada uzun müddet kalacaksın. Dostların seni orada yalnız bırakacak tek baĢına (kabir) içinde kalacaksın. KiĢinin kardeĢinden, anasından, babasından, hanımından ve çocuklarından kaçacağı günde, sana yardımcı ve dost olacak Ģeyi hazırla. Kabirdekilerin diriltileceği, gizli olan Ģeylerin ortaya çıkarılacağı zamanı hatırla. Artık o zaman bütün sırlar açılmıĢ olacaktır. Büyük küçük ne varsa hepsi amel defterine yazılmıĢtır. Ey mü'minlerin emîri !ġu anda sen bir mühlet içindesin.Fırsat elde iken ve ecel gelip, çatmadan,fırsat elden gitmeden Allah‟ın kulları 389 hakkında adaletle hüküm ver (cahillerin hükmü ile hüküm verme!)Onlar hakkında zâlimlerin tuttuğu yolu tutma!Böyle yaparsan hem kendi günâhını,hem de baĢka günâhları yüklenirsin.Senin felâketine sebep olan Ģeylerden istifâde eden insanlar seni gaflete düĢürmesin.Kendileri dünyâ menfaatlerini elde etmek için seni âhiretde kavuĢacağın ni'metlerden uzaklaĢtırırlar.Bu günkü gücüne kuvvetine bakma, âhirette hâlinin ne olacağını düĢün,(ona göre iĢ yap.) ölüm bir ağ gibi seni sarmıĢ her an yaklaĢmaktadır.Hesab vereceksin. Ey mü'minlerin emîri! Sana Ģefkat edip, elimden gelen nasîhati yaptım. Sana yazdığım bu mektubumu dostunu tedavi eden tabibin ilâcı gibi kabul et. O, dostunu Ģifâya kavuĢturmak için acı ilâç içirir. Allahın selâmı, rahmeti ve bereketi üzerine olsun ey mü'minlerin emîri." Hasan-ı Basrî'(r.a)nin Ömer bin Abdülazîz'e yazdığı baĢka bir mektûb da Ģöyledir: " Ey mü'minlerin emîri! ġüphesiz ki dünyâ, geçip gidilecek bir konaktır. Ebedî kalacak yer değildir. Dünyâda zenginlik ona, dalmamaktır. Üzerinde yaĢayanlar her an birer birer ölmektedir. Onu üstün tutan zillete, toplayan fakîrliğe düĢer. Dünyâ zehir gibidir. Onu bilmeyen yer, o da onu helâk eder (öldürür). Dünyâda, yaralı olup da yarasını tedavi ile uğraĢan kimse gibi ol. Yaralı kimse yarasının azmasından korkarak perhiz yapar, daha Ģiddetli acıya düĢmemek için çekdiği acıya sabreder. Tuzakları süsler altında gizlenmiĢ olan Ģu gaflet dünyâsından sakın. Ona dalma! Bitmeyen arzularla gönüller çeken sözlerle süslenmiĢ, nicelerini aldatıp, kendine meftûn etmiĢtir. SüslenmiĢ gelin gibidir. Gözler ona bakmakta, kalbler ona hayran, nefsler ona âĢık, o ise âĢıklarını helâk ediyor. YaĢayanlar ölenlerden, sonrakiler öncekilerden ibret almıyor. Arif olanlar bile bu hususta dalgındır. Ona düĢkün olan, ondan dünyâlık elde eder. Fakat aĢırı giden aldanır, âhırete gideceğini, dönüĢünü unutur. Kalbi dünyâya dalar ve ayağı kayar. Sonra da büyük bir piĢmanlığa ve derin bir hasrete düĢer.. Dünyâya düĢkün olan, muradına kavuĢamaz. Birgün 390 olsun rahat nefes alamaz. Her gün, ayrı bir düĢünce, keder getirir. Derken dünyâya o kadar dalar ki, ömür biter de ecel bir gün onu yakalayıverir. Sonunda, azıksız âhıret yolculuğuna çıkmak zorunda kalır. ĠĢte böyle bir duruma düĢmekten sakın. Ey mü'minlerin emîri! Dünyâdan kendini muhafaza edebildiğin müddetçe, sevinçli ol. Yoksa ne kadar üzülsen yeridir. Dünyâ kimi sevindirirse, sonunda mutlaka beğenilmeyen bir Ģey vardır. Dünyâda sevinen aldanmıĢtır. Bugün fâideli görünen dünyâ yarın zarar verir. Dünyâda, ümit, belâ beraberdir. Dünyâda kalmanın sonu yok olmaya gider. Onun sevinci hüzün ile karıĢıktır. Dünyâda ne geleceği belli olmaz ki, beklenip tedbir alınsın. Dünyâdaki arzular, yalancıdır. Emelleri boĢtur. Onun iyiliği kederdir. Eğer iyi düĢünürse, Âdemoğlu, onda her an tehlike ile karĢı karĢıyadır, insan, rahatlık hâlinde de, musîbet zamanında da, tehlikeli durumlara düĢmemeğe gayret göstermelidir. Ġnsana öleceğini Allah‟u Teâlâ ve Peygamberleri (aleyhimüsselâm) bildirmemiĢ olsa bile, dünyâ onu uykudan mutlaka uyaracaktır. Bununla beraber, yine Allah‟ın azâbı ile korkutan, Cennet ile müjdeliyen rehberler geldi. Cenab-ı Hakk‟ın indinde dünyânın zerre kadar kıymeti yoktur. Resûlullah(s.a.v.) Efendimize dünyâ hazineleri arz olundu da, o kabul etmedi. VerilmiĢ olsaydı bile, Allah‟ın nezdindekinden sivrisinek kanadı kadar bir Ģey eksilmezdi. Dünyâ, imtihan için sâlih ve ibâdet edenlerden alındı. Aldatmak için de, Allah‟u Teâlânın düĢmanlarına verildi. Dünyâ verilerek aldatılanlar, dünyâyı elde etmekle, ele geçirmekle, kendilerine ikrâm edildiğini zannederler. Cenab-ı Hakk‟ın Hz.Musa'ya (a.s.) Ģöyle buyurduğu rivâyet edilir: "Zenginliğin geldiğini gördüğün zaman, (Bu cezası çabuklaĢtırılmıĢ bir günah) de, fakîrliğin geldiğini görürsen, (HoĢ geldin ey sâlihlerin Ģiârı, alâmeti) de, istersen rahatlık sahibini öv." Hasan-ı Basri (r.a), Ġbnu Abbas (r.a)‟ın tefsir derslerini dinlemiĢti. Tefsirde en büyük tesiri Ġbni Abbas(r.a)‟tan görmüĢtür. Kendisinde batıni mana sezilmektedir. Zahir ve batın hakkındaki görüĢünü Ģöyle özetler: “Sen batınını araĢtırır ve bunu zahirine 391 kıyaslarsan, manasına vakıf olursun.” Ġbnu‟n Nedim, fihristinde tefsirlerden bahsederken Hasan-ı Basri‟nin de bir tefsir kitabı olduğunu söyler. Taberi, Hasan-ı Basri‟nin, talebeleri tarafından rivayet edilen tefsirlerini kitabına almıĢtır. Fakat bunlar çok değildir. Her halde Taberi, Hasan‟ın, genellikle Ġbnu Abbas görüĢünde olduğunu kabul etmiĢtir. Çok defa da Hasan Basri‟ın tefsiri, talebesi Katade‟nin tefsirine karıĢmıĢtır. Hasan-ı Basri (r.a)‟ın talebelerinde olan Amr Ġbn Ubeyd‟in eserleri arasında tefsire dair bir kitabı da vardır ki Amr, buraya Hasan-ı Basri (r.a)den iĢittiklerini yazmıĢtır. Taberi‟deki rivayetlerden anlıyoruz ki Hasan Basri (r.a), zamanında Kur‟an hakkında söylenen her Ģeyden bahsetmiĢtir: Nüzul sebepleriyle hükümler arasındaki münasebetten, nasih mensuhtan, Mekki ve Medeni ayetlerden, kıssalardan, vs. özellikle kıssa, onuın va‟z üslubuna pek yarıyordu. Bununla beraber o, kıssaya Ġbni Abbas, Vehb Ġbn Münebbih ve diğer kıssa erbabı kadar önem vermemiĢtir. Onlar gibi Zu‟n-Nun „un, balık karnında ne kadar kaldığını; Karun‟un, kavmine ne renkte bir elbise ile çıktığını söyler. Bilhassa Süleyman‟ın kiĢiliğine önem verir. Süleyman onun gözünde, Allah‟ın bir kulda topladığı hikmet ve mülkü temsil etmektedir. Süleyman, Allah‟ın rahat yaĢatıp hesaba tabi tutmadığı tek insandır tefsirde en büyük özelliği, ayetlerin, ruhunda bıraktığı ize ve zevke göre manalar çıkarmasıdır. O, bizzat ayeti tefsir etmez, fakat ayeti okurken duyduğu hisleri dile getirir. IĢte bu yol, sufi tefsirinin metodu ve baĢlangıcıdır. Kendilerini ona bağlıyan sufiler, duydukları zevke göre ayetleri manalandırmaya baĢlamıĢlar, Tefsirinden örnekler: 1-“Allah‟a davet edip iyi amel iĢleyen ve ben müslümanlardanım diyenden daha güzel sözlü kim olabilir” (Fussilet Suresi,33)ayetini okuyor Ģöyle diyor: ĠĢte bu, Allah‟ın sevgilisidir; bu, Allah‟ın seçkin kuludur; bu, Allah‟ın hayırlı kuludur; bu, Allah‟ın yarattıklarının en sevgilisidir. Allah‟ın çağrısına icabet 392 etmiĢ, insanları da o daveti kabule çağırmıĢ, iyi amel iĢlemiĢ ve “ben müslümanlardanım” demiĢ! ĠĢte bu, Allah‟ın halifesidir. Burada Hasan Basri (r.a)‟ın nasıl coĢtuğunu ve ayetin nitelediği Ģahsiyette ne derece hayran kaldığını görmekteyiz. 2-“Dünya hayatı sizi aldatmasın”(Fatır Suresi,5-Lokman Suresi,33) ayetini okuyunca derhal kendini tutamıyor: “Bunu söyliyen kimdir? Dünyayı yaratan ve onu en iyi bilen! Sakın ha, dünya ile meĢgul olmayın, zira dünyanın meĢgalesi çoktur. Adam kendine bir meĢgale kapısı açtı mı onun arkasından on kapı daha açılır. 3-“Sağda ve solda oturur”(Kaf Suresi,17)ayetinde Ģöyle diyor: “Ey Âdemoğlu, senin için iki sayfa açıldı. Sana iki kerim melek verildi. Biri sağında,öteki solunda. Sağında olan iyiliklerini zapteder, solunda olan kötülüklerini. Artık dilediğini yap. Az veya çok. Ölünce sayfan dürülür, boynuna asılır ve kabrine konur. Kıyamete kadar o seninle beraberdir. O zaman (Allah) der ki: “Her insanın günahını boynuna astık. Kıyamet günü onun için ap açık bir kitap olarak çıkaracağız. “Kitabını, oku, bugün kendi kendine hesabını görebilirsin.” Vallahi seni nefsinin hesapçısı yapan Allah, gerçekten adalet yapmıĢtır.”(Ġsra Suresi,14) 4-Talha Ġbn Amr al-Hadrami diyor ki: “Bir gün Hasan Basri (r.a) çıkageldi. Ata ile beraber yanına oturduk. ġöyle dedi: Bana ulaĢtığına göre Allah Ģöyle buyurmuĢtur:”Ey Âdemoğlu, seni ben yarattım, hâlbuki sen baĢkasına ibadet ediyorsun. Ben seni anıyorum, sen beni unutuyorsun. Ben seni çağırıyorum, sen benden kaçıyorsun. Bu, yeryüzündeki zulümlerin en kötüsüdür. Sonra Ģu ayeti okudu: “Yavrum, Allah‟a ortak koĢma, zira ortak koĢmak büyük bir zulümdür”.(Lokman Suresi,13) 5-De ki: Allah‟ın, kulları için yarattığı süsü ve güzel rızıkları kim yasakladı?”(Araf Suresi,32)ayetinde Hasan Basri (r.a), nefsi yaĢatacak kadarından fazla yemenin doğru olmadığını söylüyor. “Zinet”sırtına bindiğin Ģeydir. “Tayyibat” Allah‟ın, o hayvanların karınlarına koyduğu süttür. ġimdi öyle insanlar var ki Allah‟ın 393 nimetini, karnının, Ģehvetinin ve belinin oyuncağı yapıyor. Kim Allah‟ın nimetini alırsa onu güzelce helal olarak yer. Ama Allah‟ın nimetini karnının, Ģehvetinin ve belinin oyuncağı yaparsa onu, kıyamet gününde boynuna vebal yapmıĢ olur. 6- Hasan Basri (r.a) : “Onlardan kimi nefsine zalimdir”(Ali Ġmran Suresi,135) ayetindeki zalimi münafık, diğer bir rivayete göre fasık diye tefsir etmiĢtir. Ona göre büyük günah iĢleyene münafık denir. KiĢinin akibetinden emin olması nifak alametidir. Ġnsanın nifaktan kurtulabilmesi için sözü ile bilgisi arasında ihtilaf olmamalıdır. Bundan dolayı o, çağında yaĢıyanların çoğunu münafık saymıĢtır. Diyor ki: “Münafıklar, evlerde, yollarda, çarĢılarda hep bizimle beraberdir. Vallahi onlar Rablarını bilmemiĢlerdir.”O halde nifaktan kurtulmak için kalbi islah etmek lazımdır. Hasan bu prensip üzerinde çok durmuĢtur. Onun için kendisi kalbler ilminin kurucusu sayılmaktadır. Bu prensiple o, tasavvufi anlama çok yakındır. Çünkü salih kalp korkunun çalkandığı yerdir. Fasık kalp ise batıl dikenlerin ve kuruntuların yetiĢtiği yerdir. Kalb, hayatını kaybedince ona öğüt tesir etmez. Mescitte etrafına toplananlara Hasan Basri (r.a) Ģöyle demiĢtir: “Ah kalbler düzelmiĢ olsaydı ben sizi ta kıyamet sabahına kadar ağlatırdım!” Hasan Basri (r.a), Hz. Osman (r.a)‟ın katli ve ondan sonraki olayları Allah‟ın bir intikamı saymaktadır. Allah, Resulünün hayatında ona ikram olarak müslümanlardan bu intikamı almamış, fakat vefatından sonra bu intikamı alacağını “Seni götürürsek biz onlardan intikam alıcılarız” ayetiyle bildirmiştir. Bunun sebebi de dünyaya düşkün olan, dünyaya yönelen, dinlerine içten bağlanmayan insanların türemiş olmasıdır. Hasan Basri (r.a)‟a göre olaylar, zühdi hayattan ayrılmanın bir sonucudur. Örneklerden anlaĢıldığı üzere Hasan Basri (r.a), tefsirden çok va‟z etmektedir. Onca mana açıktır, izaha lüzum yoktur. O, okuduğu ayetlerden, kalbine doğan zevke göre va‟z etmiĢtir. Her ayet, onun kalbinde Allah korkusunu depreĢtirmiĢtir. Onun ifade gücüyle dile 394 getirilen derin hisler, en güzel mev‟izeler olmuĢ, kalblere iĢlemiĢtir. Halk bunlardan bir müzik tesiri de duymuĢtur. Onun anlattıkları, öteki hikâyecilerdeki gibi değildir. Hasan, hikâye anlatmıyor, yaĢadığını söylüyordu. Bununla beraber onda kıssa hiç yok da değildi. Mesela “Cehennem ateĢi, her gün yetmiĢ bin deriyi piĢirir. Kâfir derisi kırk arĢın kalınlığındadır. “ gibi hikâyeler vardır onun tefsirlerinde. Bazı kıssaları detaylarıyla anlatır, tahlil eder, daha sonra kendi görüĢü olan zühdü aĢılamaya çalıĢır, bunun dıĢına çıkılmasına Ģiddetle çatar. Örneğin: “Biz emaneti göklere, yere ve yıldızlara arz ettik…”(Ahzap Suresi,72)ayeti üzerine Ģöyle diyor: “Emaneti yedi kat göklere ve yıldızlarla süslediği yollara, büyük arĢ taĢıyıcılarına arz etti, dedi ki: Emaneti, taĢıdığı sorumlulukla birlikte yüklenir misiniz? Dediler ki: Sorumluluğu nedir? Dedi ki: Ġyi taĢırsan mükâfat alırsın, kötü taĢırsan cezalanırsın. Hayır, dediler. Ġnsana arz etti. Insan yüklendi. Çünkü insan, nefsine zalim, Rabbını emrini bilmezdir.” Kıssayı bitirdikten sonra zalim ve cahil insanın halini hatırlıyor da ona Ģiddetle hücum ediyor: Mallar, saraylar içerisinde yaĢayan, sultanın kapısına giden, çeĢitli yemekler yiyen insanları Ģiddetle kötülüyor. Sonra yetimleri, dulları, fakirleri hatırlıyor. Demek ki Hasan Basri (r.a), fikirlerini kıssa Ģekline sokuyor ve onu daha etkili olacak biçimde anlatıyor. Hasan‟ın her tefsirinde muhakkak zühd tarafı kendini gösterir. “Allah‟ın, sizi birbirinizden üstün kıldığı Ģeyleri özlemeyin” ayetinde kiĢinin mal istediğini, hâlbuki belki o malda kendisinin helakinin bulunduğunu söylüyor. Tefsirinde siyasi yönü de vardır. Emevi devletini sevmediği bellidir. Onun için Kur‟an‟daki Ülü‟l-emr ile bilginlerin kasdedildiğini ileri sürüyor. Ona göre gerçek yetki sahibi âlimlerdir. Ġsra‟nın ruh ile olduğu; vücudun o gece mekânından ayrılmadığı kanısındadır. Bunun için : “Sonra yaklaĢtı, indi, iki yay aralığı kadar, belki daha az kaldı. Kuluna vahyettiğini etti” ayetinde vahyedenin Cebrail(a.s) olduğunu söyler. 395 Görülüyor ki Hasan Basri(r.a)‟nin görüĢlerinde tasavvufi bir tema hâkimdir. Hasan Basri (r.a)‟de aradıklarını bulan sufiler, onu efsanevi bir Ģekilde tasvir etmiĢlerdir. Onlara göre Hasan, Malik Ġbn Dinar ve Süfyan-ı Sevri (r.anhüm)gibi sufi kisvesi olan yamalı hırka giyer, yalın ayak gezerdi. Hasan-ı Basri(r.a)Hazretleri sof giyerdi ama bu onun devamlı giydiği birĢey değildi. Sof giyip zühd göstermeyi sevmezdi: “Kim tevazuundan sof giyerse kalbinin nuru artar. Ama kim böbürlenmek ve zühdünü göstermek için sof giyerse o, Ģeytanlarla beraber cehennemde kavrulur” derdi. Riyadan son derece kaçan Hasan-ı Basri (r.a): “Ġnsanın nefsini kötülemesi dahi kendini övmesidir” demiĢtir ki gayet zekice bir sözdür. Hasan-ı Basrî(r.a) hazretlerinin güzel sözleri ve nasîhatleri meĢhûr olup, pek te'sîrlidir. Bu sözlerinden bir kısmı Ģunlardır: Biri Hasan Basrî‟ye (r.a) Ģunu sorar:”Ya Eba Said, Ģeytan uyur mu?”Hasan Basrî (r.a)hazretleri tatlı talı gülümser ve:”Ah, der, biraz uyusa rahat ederdik!.”..Evet, biraz uyusa rahat ederdik. Nefis ve Ģeytanın ne tatili var, ne de uykusu. Uyanık olmak gerek. Buyurdular ki:"Sonsuz olan Cennet, dünyâda yapılan birkaç günlük amelin değil, hâlis bir niyetle yapılanların karĢılığıdır.""DıĢın içe, kalbin dile uygun olması lâzımdır. Böyle olmamak nifaktandır." "Ġnsan dünyâdan üç Ģeye hasretle gider: Topladığına doymaz. Umduğuna kavuĢamaz, önündeki âhıret yolculuğu için, iyi azık temin etmez." "Kalbin fesada uğraması altı Ģeyden hâsıl olur:1-Tövbe etmek ümidi ile günah iĢlemek,2- Ġlim öğrenip ilmiyle amel etmemek,3- Amel ettiklerinde de ihlâs göstermemek,4- Allahın verdiği ni'metlere Ģükretmemek,5- Allahın taksim ettiği Ģeye râzı olmamak,6-Ölüleri defn edip ibret almamak, kendi öleceğini düĢünmemek, âhiret için azık hazırlamamak." "Dünyânın senden sonra nasıl olduğunu görmek istersen, senden evvel ölenlerden sonra ne olduğuna bak!""BaĢkalarından 396 sana söz getiren, senden de ona götürür. Onunla sohbet edilmez, arkadaĢlık yapılmaz." Tövbenin Ģartlarına uygun olarak hem dil, hem de hâl ile ya'nî günahları, harâmı terk etmekle ve hak sahipleriyle helâlleĢmekle yapılması lâzım olduğunu belirtmiĢtir. ġartlarına uygun olmayan tövbenin tam tövbe olmadığını belirtmek için "Ġstiğfârunâ yahtâcü ilâ istiğfârın" buyurmuĢtur. Ya'nî "Bizim tövbemiz de tövbeye muhtaçtır." demektedir. ESERLERĠ: 1- Tefsîr-ul-Haseni'l-Basrî: Bu kitabı bütün olarak zamanımıza kadar ulaĢmamıĢtır. Ancak kaynak tefsîr kitaplarında dağınık rivâyetler hâlinde bulunmaktadır. 2- Kitâbü'l-Hasen Ġbni Ebî'l-Hasen fil Aded; Kur'ân-ı kerîmin âyetlerinin adedi ile ilgilidir. 3-Risâle fî Fadlı Harami Mekketi'l-mükerreme; Mekke'nin fazîletine dâirdir. 4-Risâle Abdi'l-Melik Ġbni Mervan ilâ Hasen-il Basrî ve Cevabhi aleyha; Halife Abdülmelik'e yazılmıĢ bir risâledir. 5-Risâle Erbea ve hamsin farîda: Elli dört farzı anlatan bir kitabdır. 6- îmânda aranılacak elli fazîlet hakkında bir risâlesi. 7-El-istiğfârât-ul-munkıze minen-nâr (Bu kitabın bir adı da "Errâd-ı Hıfzıyye"dir.) Ġstiğfâr, ya'nî tövbe hakkındadır. Bunlardan baĢka eserlerinin de olduğu kaynaklarda bildirilmektedir. Pek çok âlim ve velî yetiĢtirmiĢ olan Hasan-ı Basrî(r.a) Hazretlerinin tasavvuftaki yolunu dört halîfesi devam ettirdi. Bu halifeleri, Mâlik bin Dînâr, Utbe-i Gulâm, Ebû HâĢim-i Mekkî ve yerine vekil bırakmıĢ olduğu Habîb-i Acemî'(Rahmetullahi aleyhim ecmain)dir. Hasan-ı Basrî(r.a)'nin, Hz. Ali(r.a)'den aldığı tasavvuftaki yoluna daha sonra Edhemiyye ve ÇeĢdiyye adları verilmiĢtir. 397 VEFATI Hayatının son yılları hastalık ile geçti son anlarında kendisinden faydalanmak için birĢeyler soranlara, size üç Ģey söyleyeceğim buyurdu ve Ģunları söyledi:"Size harâm edilen Ģeylerden, insanların en çok sakınanı olunuz. Emredildiğiniz Ģeyleri de en iyi Ģekilde amel etmeye çalıĢınız. Yapacağınız iĢler zararlı ve faydalı olmak üzere iki kısma ayrılır. Siz faydalı olanına yönelerek bu hususta kendinizi iyi kontrol ediniz." Ölüm döĢeğinde iken devamlı "Biz Allahın kuluyuz ve (öldükten sonra) yine ona döneceğiz, derler." meâlindeki âyet-i kerîmeyi okumuĢtur. Vefât etmeden önce Ģöyle buyurmuĢtur. "Ġnsanoğlu sıhhatli günlerinde ve hasta olduğu günlerde faydalı olan Ģeyler yapmıĢ olsa (ömrünü iyi değerlendirse) ne iyi olur. Acele edin, acele edin; kurtuluĢ yoluna gelin. Nerede duracaksınız? Kâbe‟nin Rabbine yemin ederim, sizin geliĢinizle gidiĢiniz bir gibidir. Allah o kula rahmet etsin ki, günahlarına ağlamıĢ, kötülüklerden uzaklaĢmıĢ, Allah‟ın rahmetine yönelmiĢ ve ölünceye kadar bu halini devam ettirmiĢtir! Bilmem ki ne desem? Haydi, Ģöyle olsun: Ölmeden evvel ölüp sürmelisin zevkini, Ruh ile insansın sen, heder etme kendini! Vefât etmeden az önce, bir müddet kendinden geçti ve tekrar ayıldı. Bundan sonra da vasiyyetini Ģöyle yazdırmıĢtır: "Hasen Ġbni EbilHasen Ģehâdet eder ki: Allah‟u Teâlâdan baĢka ilâh yoktur. Muhammed (s.a.v.) O'nun Resûlüdür." dedikten sonra Muâz bin Cebel'den (r.a.) Ģu hadîs-i Ģerîfi rivâyet etti. "Bir kimse ölüm ânında sıdk ile kelime-i Ģehâdet getirerek ölürse Cennete girer." "Beni Cennetlerden, pınarlardan ve güzel konaklardan uyandırdınız" tebessüm eyledi. Etrafındakiler hayatında hiç gülmeyen bu zata taaccüb ederlerken, o , "hangi günah" diyerek ruhunu teslim etti.”Hasan Basrî (r.a) Hazretleri perĢembe akĢamı vefat etmiĢ ve cuma günü defnedilmiĢtir (H.110-M.728). Halkın cenazesine katılması muhteĢem olmuĢ ve rivâyete göre o gün camide ikindi namazı kılınamamıĢtır (Osman Karadeniz, Hasan el-Basrî ve Kelâmî Görüsleri, D.E. Ü.ilâhiyet Fak. Dergisi, II, izmir- 1985). 398 Bir zat rüyasında görüp sordu:" Ya Ģeyh dünyada gülmezdin ve ( hangi günah) dediğine sebep ne idi?" Buyurdu: "O halde iken bir nida iĢittim" Ya melekülmevt Ģiddetli tut; üzerinde bir günah kalmıĢtır" hitabı bana hoĢ geldi dedi. Diğer bir kimseye de manada gözükmüĢtü, mübarek zat bir buraka binmiĢ, baĢına taç giymiĢti. Ve derlerdi ki:" Allah Hasan'dan hoĢnut oldu ve Hasan Allah'ına kavuĢtu".Cenab-ı Hak, Ģefaatini ve himmetini üzerimizden eksik etmesin. Âmin. 399 ÖMER BĠN ABDULAZĠZ(R.A) (D.H. 60. M.679.Medine. .V.H.101.M.720.ġam. ) Adaletiyle, örnek, Müceddid, güzel ahlak sahibi Ġkinci Ömer ÖMERBĠNABDÜLAZÎZ(R.A):H.60.M.679,senesinde Medîn e-i Münevvere‟de doğmuĢtur. Beyaz, ince ve nâzik yüzlü, zâif, güzel sakallı, tatlı ve sevimli idi. Babası Mısır Valisi Abdülazîz b. Mervân, annesi Hz. Ömer(r.a)‟in torunu Ümmü Âsım‟dır. Çocukluğunun ilk yıllarını Medine‟de dayılarının yanında geçirdi. Babası, küçük yaĢta Kur‟an‟ı ezberleyen Ömer‟i Medine‟nin tanınmıĢ âlimlerinden Sâlih b. Keysân‟a emanet etti. Medine‟de Enes b. Mâlik ve dayısı Abdullah b. Ömer baĢta olmak üzere pek çok sahâbîyi dinleme imkânı buldu. Ubeydullah b. Abdullah ile Saîd b. Müseyyeb ve Urve b. Zübeyr gibi tâbiînin ilk tabakasına mensup âlimlerin derslerini takip etti. Daha sonra babasının yanına Mısır‟a gitti ve ergenlik çağına ulaĢıncaya kadar orada kaldı Ömer bin Abdülaziz(r.a); daha hayatta iken “Ġkinci Ömer” diye ün salan Ġslâm‟ın bu büyük halifesi, tam bir hak, adalet ve 400 takva abidesidir. Tâbiînin büyüklerinden. Adâleti, insâfı ve güzel ahlâkı ile meĢhur sekizinci Emevî halîfesi. Künyesi Ebû Hafs‟tır. M.720-H.101.Recep ayında kölesi tarafından zehirlenerek Ģehîd edildi. Cenâzesi ġam yakınlarındaki Hunasi‟den alınıp Humus yakınlarındaki Deyr es-Sim‟an denilen yere defnedildi. Kabr-i Ģerîfi ziyâret mahallidir.Çocukları: Abdul Malik ibn Ömar ibn Abdul Aziz, Abdullah ibn Ömar ibn Abd al-Aziz, Mesleme bin Abdülmelik Annesi Hz.Ömer(r.a)ın torunudur. Hz. Ömer(r.a), halîfeliği zamânında bir gece Medîne‟de kol gezerken sabaha karĢı bir evden, bir kadının kızına; “Süte su koy!” dediğini iĢitti. Kızın da; “Emîr-ül-Müminîn Hz.Ömer(r.a) süte su katmayı yasak etti.” cevâbını verdiğini ve annesinin; “Emîr-ül-Müminîn nereden bilecek.” demesi üzerine de; “O görmüyorsa Allah‟u teâlâ görüyor.” dediğini iĢitti. Hz. Ömer(r.a) bu hâdise üzerine o kızı araĢtırıp, oğlu Âsım(r.a)‟a nikâh etti. Âsım(r.a)‟ın bundan bir kızı oldu, bundan da Ömer bin Abdülaziz(r.a)hazretleri dünyâya geldi. Babası Abdülazîz bin Mervân, adâlet, insâf ve diyânet sâhibi biriydi. Mısır vâliliğine tâyin edilince, oğlunu da berâberinde götürdü. Ömer bin Abdülaziz(r.a), orada mükemmel bir Ġslâm terbiyesi ile büyütülüp, yetiĢtirildi. Ġlim tahsîli için Medîne‟ye gönderildi. Enes bin Mâlik, Abdullah bin Câfer-i Tayyâr, Saîd bin Müseyyib ile devrin baĢka âlim ve büyüklerinden ders aldı. Onların sohbetinde bulunup, kendilerinden hadîs-i Ģerîf dinledi. Ehl-i hal ve kemal sahibi oldu. Halife Abdülmelik, O‟nu ġam‟a da‟vet ederek kızı Fatıma ile evlendirdi. .Daha sonra Halife Velid tarafından 706 senesinde Hicaz Valiliği‟ne tayin edildi. Hicaz ahalisine Medine-i Münevverede:“Ey kardeĢlerim! Ben Haremeyn valîliğine değil, hizmetçiliğine ta‟yin oldum. Asıl gayem, hakkın ve adaletin tevzîidir. Eğer bunları çiğneyenleri bana haber vermezseniz, ind-i ilahîde mes‟uliyyet size aiddir. Ġkazlarınızla bana yardımcı olmanızı istirham ederim.” dedi. Âlimler, bu sözlerden memnun ve mesrur olarak her hususta kendisine yardımcı olacaklarını söylediler. Âlimler, bu hususda 401 kendisine yardımcı oldular, Hicaz halkı, kendisinden çok memnun ve mesrur kaldı. Hatta çok kimse, bu huzur halini yaĢamak için Hicaz bölgesine hicret etti. Ömer Bin Abdülaziz(r.a), gençliğinde yedi yıl Medine valiliği yaptı. Burada onun karakteri hakkında olumlu çok Ģey rivayet edilir. Ashabdan Enes Bin Malik(r.a) der ki: Rasulullah Efendimizden(s.a.v) sonra, onun namazına benzer bir namazı bu gençten, yani Medine Valisi Ömer Bin Abdülaziz den baĢka hiçbir imamın arkasında kılmadım. Mescid-i Nebî‟yi H.88.M.707‟de geniĢletmeye ve esaslı bir tâmiratını yaptırmaya baĢladı. GeniĢletmede Mescid-i Nebî‟nin dört duvarı da yıkılıp, doğu tarafındaki zevcât-ı tâhirât odaları mescide katıldı. Hücre-i se‟âdetin dört duvarı yıkılıp, temelden yontma taĢlarla yeniden yapıldı. Temel açılırken Hz.i Ömer(r.a)‟in bir ayağı görüldü. Hiç çürümemiĢti. Hücrenin etrâfına ikinci bir duvar daha yapıldı. Bu duvar beĢ köĢeliydi. Hiç kapısı yoktu. Duvarlar, direkler ve tavan altın ile süslendi. Ġlk olarak mihrâb ve dört minare yaptırdı. Bu iĢ üç sene sürdü. Ömer bin Abdülazîz (r.a)(H.93 -M..711). senesine kadar Haremeyn vâliliği yaptı. Halife Süleymân bin Abdülmelik (H.96-99 M.715-717) iki oğlu olmasına rağmen ahidnâme yazıp, mühürleterek Ömer bin Abdülazîz(r.a)‟i kendisine halef gösterdi. Bunu veziri Recâ‟ya verdi. Halife Abdülmelik 717‟de vefat etti. Veziri Recâ valileri toplayıp halifenin mühürlü vasiyetini açarak okudu, Halife Velid bin Abdülmelik, vasiyetinde iki oğlu olmasına rağmen, kendi yerine damadı Ömer bin Abdülaziz(r.a)‟i halife tayin etmekteydi. Ömer bin Abdülaziz, hem çok ĢaĢırdı, hem de böyle büyük bir mesuliyetli yükün altına gireceğinden korktu ve dehĢete kapılarak hilafeti (halifeliği) kabul etmek istemedi ise de; âlimler, bu emaneti kabul etmediği takdirde Allah yanında mesul olacağını, bu yükün ancak kendisi tarafından taĢınabileceğini bildirerek kendisini ikaz ettiler. Bunun üzerine Ömer bin Abdülaziz(r.a), bu kutsal görevi kabul etmek mecburiyetinde kaldı. 402 Ömer b. Abdülazîz(r.a) hilafet makamına geçtiği gün, zamanın tanınmıĢ, zühd sahibi ve ehl-i hal âlimlerini toplayıp:“Halk bu hilafeti her ne kadar nimet gibi kabul etse de, benim için taĢınabilmesi güç, çok ağır bir mes‟üliyyet olarak görüyorum. Bana aid tavsiyelerinizi rica ederim” dedi. Onlardan bir tanesi Ģu veciz nasihatte bulundu:“Ey Halîfe! Yarın kıyamet günü kurtulmak istersen, müslümanların yaĢlılarını baban, gençlerini kardeĢin ve küçüklerini evladın bil! O zaman bütün müslümanlara kendi evindeki ana-baba-kardeĢ ve evladın gibi muamele etmiĢ olursun..” dedi. Birçok kabilenin Müslüman olmasını sağladı. Ehl-i beyte dil uzatanların çirkin, iğrenç hareket ve sözlerine ma‟nî olup son verdi. Minberlerde Hz. Ali (r.a.)‟yi lanetlemeyi kaldırdı. Bu yaptıkları sebebiyle müceddit, II. Ömer ve BeĢinci Halife ünvanına kavuĢmuĢtur. Ġki sene beĢ aydan fazla sürmemiĢ olan Hilafeti esnasında, içte ve dıĢta fevkalade hayırlı iĢler yapmıĢtır. Bir arkadaĢına dedi ki:”Halife oldum, korkarım kendimi helak ettim”.ArkadaĢı cevap verdi:”Korkuyorsan ne güzel! Ben senin korkmamandan korkarım!” Süleyman ın cenaze alayı bitince, yeni halife Ömer Bin Abdülaziz(r.a) etrafına baktı ki atlar, arabalar, görevliler kendisini bekliyor. Sordu: Bunlar nedir-Hilafet makamına ait atlar ve arabalar ile görevliler. Benim bineğim bana daha uygundur. Halîfe olduktan sonra getirilen süslü alay atlarına binmedi ve hilafet sarayına değil:“Benim kıl çadırım bana yeter!” diyerek evine gitti. Sonra da bu kadar hayvanın bakıcı ve yem masraflarını düĢünerek Ģu emri verdi: Bu hayvanları götürüp ġam pazarında satın. Bedellerini de beytülmale kaydedin! Hz.Muâviye(r.a)‟den itibaren Emevî hânedanı mensuplarının ve devlet adamlarının gasbettikleri malların tesbitini ve hak sahiplerine iade edilmesini sağlamaya çalıĢtı. Muâviye tarafından Mervân‟a iktâ edilen ve zamanla kendisine miras kalan Fedek arazisini sahipleri olan 403 Ehl-i beyt mensuplarına iade etti. Önceki halifeler tarafından kendisine verilmiĢ diğer gayrimenkulleri ve kıymetli eĢyayı beytülmâle devretti. Evine gittiğinde; Hanımı Fatıma‟yı yanına çağırdı:“Eğer benimle yaĢamak istiyorsan, ziynet ve mücevherlerini “beytülmal”e bırak. Zîra onlar, senin yanında iken, ben seninle olamam…” dedi. Hanımı da onun bu arzusunu yerine getirdi. Bütün ziynetlerini beytülmale hediye etti. Kendisinin 50.000 altınını fukara ve gurabaya dağıttı. Hizmetkârlarını serbest bırakarak teb‟asının en mütevazî yaĢayan bir ferdi gibi yaĢayarak, ümmete tevazu ve fazîlet örneği oldu. (Ġbn Sa„d, V, 344). Ömer Bin Abdülaziz istiĢareye azami ölçüde ehemmiyet veren bir halife idi. Bu durum ise o günün idarecilik anlayıĢında, RaĢit Halifelerden sonra çok az görülmüĢ bir davranıĢ tarzı idi. Ġlk icraatı istiĢare edeceği kiĢileri toplamak oldu. Bu toplantıda ilk sözleri Ģunlar olmuĢtur: Allah a hamd, Resulüne selam olsun! Ben sizleri, halka yardımcı olacağınız ve mükâfatını Hakk katında göreceğiniz bir iĢ için davet etmiĢ bulunuyorum. Hepinizin veya aranızdan bazılarının düĢünce ve görüĢünü almadan hiçbir meselede hüküm vermek istemiyorum. Ömer bin Abdülazîz(r.a) hazretleri hilâfet makamına geçtiği gün, zamanının tanınmıĢ fıkıh âlimlerinden Sâlim bin Abdullah, Recâ bin Hayve ve Muhammed bin Ka‟b Kurazî‟yi da‟vet edip, onlara “Halk her ne kadar bir ni‟met olarak görüyorsa da ben bu halifelik makamını; taĢıyamayacağım bir yük ve çok ağır bir mes‟ûliyet olarak görüyorum. Ben bu yükün altına girdim. Benim için çâre ve tedbir olarak nasîhatleriniz nedir?” diye sordu. Onlardan bir tanesi dedi ki: “Yârın kıyâmet günü kurtulmak istersen müslümanların ihtiyârlarını baban, gençlerini kardeşin ve küçüklerini evlâdın bil. O zaman bütün müslümanlara, kendi evindeki, ana-baba, kardeş ve evlâdın gibi muâmele etmiş olursun.” Halife olunca, üzerine aldığı mes‟ûliyetin ağırlığından dolayı iki ay müddetle üzüntü ve keder içinde kaldı. Millet ve memleket iĢlerini 404 adâletle idâre etmekte ve hak sahiblerine haklarını iade etmekte çok hassas davranıyor, kendisini hiç düĢünmüyordu. Hasan Basri(r.a)in Ġbret veren Mektubu: Ġkinci Ömer diye nam salan Ömer Bin Abdülaziz tahta geçtikten bir süre sonra Hasan Basri„ye bir mektup göndererek adaletli bir devlet baĢkanının vasıflarını bildirmesini ister. Bu büyük âlim Halifenin isteğine bir mektupla Ģöyle karĢılık verir:"Ey müminlerin emiri! Bil ki, adaletli bir baĢkan her eğriyi doğrultur, her zulme karĢı gelir, her bozuğu düzeltir. Her zayıfa destek olur, her mazlumun imdadına koĢar ve her korkanın korkusunu giderir. "Ey müminlerin emiri! Adaletli baĢkan evladını seven bir baba ve anne gibidir. Öksüzlerin anası, yoksulların hamisidir. Küçüklerini yetiĢtirir, büyüklerini besler. Adaletli baĢkan kalb gibidir. Kalb iyi ise bütün gövde iyidir. "Ey mü„minlerin emiri! Daima ölümü hatırla. Ölümü tek baĢına karĢılayacağını unutma. Ona göre ve onun ardına göre hazırlan. Bugünkü ikametgâhından baĢka ikametgâha geçeceğini düĢün. Orada uzun uzadıya kalacaksın. Dostların seni bırakacak ve sen o ikametgâhın dibinde tek baĢına yaĢayacaksın. Yanına öyle azık al ki, insanın kardeĢinden, anasından, babasından ve çoluk çocuğundan kaçarak canını kurtarmak için uğraĢtığı gün iĢe yarasın. O günü düĢün ki, kabirlerin içinde ne varsa hepsi savrulur, sinelerin içinde gizli ne varsa hepsi açıklanır, hiçbir Ģey saklanmaz ve amel defterleri bir bir açılır. Onun için ey mü„minlerin emiri, ecel gelmeden evvel eldeki mühletten faydalan, ümitler kesilmeden önce hazırlan. Allah„ın kulları arasında cahillerin vereceği hükümle hükmetme. Ve onları zulmeden kimselerin yoluna saptırma. Kibirli ve gururlu kimseleri zayıf olan kimselerin baĢına musallat etme. Çünkü bu çeĢit kimseler müminlere saygı göstermezler. Yoksa suçların ağır yükü altında ezilir, suçlarına baĢka suçlar da eklenir. Kendi yükün yetmiyormuĢ gibi baĢkalarının yükü de sırtına vurulur... 405 Sakın bugünkü kudretine güvenme, yarın ölümün pususuna düĢtüğün zamanki kudretine güven. Allah„ın karĢısına durup hesap vereceğin anı düĢün! "Ey mü„minlerin emiri! Bu öğütlerimle eskilerin payesine eriĢemedim. Fakat elimden geldiği kadar senin hakkında hayırseverlik göstermiĢ bulunuyorum. Bu mektubumu, bir hastayı tedavi için ve sıhhatini korumak ve kurtarmak için verilen bir ilaca benzet. Selâm sana ey müminlerin emiri!"*(Ġkinci Ömer, Selâmet Mecmuası, S. 60- 62, Ġstanbul 1948, s. 7.) Ġlk Ġcraatı: Ömer b. Abdülazîz(r.a)‟in ilk icraatı Ġstanbul‟u kuĢatmakta olan Mesleme b. Abdülmelik‟in ordusunu geri çağırmak oldu. Darende‟yi tahliye edip halkını Malatya‟ya yerleĢtirdi. 100 (718-19) yılında Bizans tarafından tahrip edilen Lazkiye Ģehrini yeniden inĢa ve tahkim ettirdi. Bu arada Mâverâünnehir bölgesindeki fetih hareketini de durdurdu. Bununla birlikte sınırların korunması ve Bizans‟a saldırı fırsatı verilmemesi için geleneksel yaz ve kıĢ seferlerini devam ettirdi. Halifeliği döneminde yaptığı bütün iĢlerde Kıyamet gününü, hep gözünün önüne getirip, kalbinde hissederek, devamlı bir vicdan muhasebesi içindeydi. Halkının haklarını layıkı veçhile yerine getirememekten çok endîĢe ederdi. Hulefa-i raĢidînin izinden yürüdüğü için kendisine “BeĢinci Halîfe” unvanı verildi. Halîfe olduğu zaman, oldukça iri bir vücuda sahipti. Fakat kısa zamanda eridi Sırtındaki kemik izleri görülür hale geldi. Müslim ve gayr-ı müslim tebaasının haklarına çok dikkat ederek hakkı ve adaleti yaygınlaĢ-tırdı. Henüz küçük yaĢında bir Ömer iken, Reyah Bin Ubeyde derki: Ömer birgün evinden çıktı. YaĢlı birisi Ömer in elinden tutuyordu. Ġhtiyarı bırakıp döndükten sonra ona dedim ki:-Allah seni doğrulukta daim kılsın, elinden tutmuĢ olan ihtiyar kimdi Bana:-Sen onu gördün mü Diye sordu.-Evet gördüm. Dedi ki:-O kardeĢim Hızır dı. Bana bu ümmetin iĢlerini yükleneceğimi (yani halife olacağımı) ve adil olacağımı bildirdi. 406 Seleme Bin Osman anlatıyor: Ömer Bin Abdülaziz(r.a) halife olunca ne kadar kölesi, elbisesi, kokusu varsa hepsini sattı. Bu paranın hepsini Allah yolunda infak etti. Merkezdeki büyük yanlıĢlıkların önüne geçmiĢti. ġimdi ülkenin tamamına el atılması gerekiyordu. Valilerine Ģöyle yazdı:Allah İslam ile Müslümanlara ikramda bulunmuş, onları şereflendirmiş, üstün kılmıştır. Zillet ve küçüklüğü Müslümanlara muhalefet edenlerin başına geçirmiş, Müslümanları insanlar içinden çıkarılmış en hayırlı ümmet yapmıştır. Müslümanların işlerini gayrı Müslimlere vermeyiniz. Onlar ellerini ve dillerini Müslümanlar üzerine yayar ve Allah ın üstün kıldığı Müslümanları zelil ederler. Allah ın ikram ettiği Müslümanları küçük görürler. Onları hilelerine maruz bırakırlar. Allah Azze ve Celle Ģöyle buyuruyor: Ey Ġnananlar! Kendinizden baĢkasını kendinize dost edinmeyin. Onlar sizi bozmaktan geri durmazlar ve size sıkıntı verecek Ģeyleri isterler. (Ali Ġmran Suresi Ayet: 118) Ve: Ey iman edenler, Yahudileri ve Hıristiyanları dost edinmeyin! Onlar birbirlerinin dostudurlar. (Maide SuresiAyet: 51) Tayînlerinde ehl-i hal ve sufî kimseleri tercih ederdi. Hasan Basrî(r.a) Hazretleri‟ni Basra„ya, Amr es-Sahî‟yi Kûfe kadılığına ta‟yîn etti. Hali, kali ve gönlü ile numune olduğu için O‟nun zamanında hidayet bulanların sayısı çok arttı Ġslam ordularının doğu ve batıdaki fetihleri devam etti Malatya, Rumlar‟dan 100 bin esir karĢılığı satın alındı. Pireneler aĢılarak Fransa„ya girildi. Endülüs‟de islam medeniyetinin temelleri atıldı. Afrika‟da bütün berberiler onun zamanında Ġslam ile Ģereflendiler. Gösterdiği hassas siyaset karĢısında gayr-ı müslim tab‟a tarafından çok sevildi. Onları hakk, adalet ve Ġslam‟ın güzel ahlakı ile tanıĢtırdı. Toplumuna bir müslüman yüreğinin nasıl olması gerektiğini sergiledi. YaĢanan bir Ġslam‟dan kafile kafile hidayet orduları meydana geldi. 407 Abdullah b. Ġyaz babasından nakleder: Bir gün, Ömer b. Abdülazîz yanındakilerle beraber bir cenazeyi defn etmiĢlerdi. Cemaat dağılmıĢtı. Ömer b. Abdülazîz bir müddet kabrin baĢında kaldı. Yanındakiler sordu:“Ey mü‟minlerin emîri. Siz bu cenaze sahibi değilsiniz. Niçin burada bu kadar uzun kaldınız?”Onlara Ģu Ģekilde cevap verdi“Bana kabir, hal lisanı ile,“Onların kefenlerini yırtıyorum, vûcûdlarını parçalıyorum, kanlarını emiyorum.. Hala benden ibret alınmıyor!” diyor “. Bu sözleri söyledikten sonra Halîfe ağlamaya baĢladı. Etrafındaki yakınlarına Ģu nasîhatte bulundu:“Dünya ne kadar aldatıcı! Dünya‟da üstün mevkî ve varlık sahibi olmak hiç fayda vermiyor. Genç, ihtiyarlıyor, sonunda oluyor. Sakın dünyanın fanî lezzet ve safası bizi aldatmasın! Hani nerede bizden evvel yaĢayıp, ölümü kendisine uzak görenler?! Burada sıhhat, güç ve kuvvetlerine aldandılar. Bu yüzden günah iĢlediler. Çok zavallı kimseler de onlara gıpta edip “Biz de onlar gibi yaĢasak” diyorlardı. ġimdi onlara ne oldu? Toprak bedenlerini yedi kemikleri kurtlara azık oldu. Hâlbuki onlar, dünyada iken kuvvetli bir aile içendeydiler. Herkes kendilerine ikram ediyordu. ġimdi ise heyhat!“ ÖMER BĠN ABDÜLAZĠZ(r.a)‟ĠN ĠLK HUTBESĠ Ömer bin Abdülaziz'in (rh.) halife olduğunda ilk hutbesi: “Ey Müslümanlar, size Cenâb-ı Hak'tan korkmanızı, takvalı olmanızı nasihat ederim. Zira dünya ve ahirette baĢka Ģey asla fayda vermez. Cenâb-ı Hak ancak takva sahiplerine merhamet eder. Ahiretiniz için salih ameller iĢleyin. Zira Cenâb-ı Hak ahireti için çalıĢanın dünyasına kefil olur. Ġçinizi düzeltin ki Allâhü Teâlâ da dıĢınızı ıslah etsin. Ölümü çok hatırlayın ve gelmeden evvel ona hazırlanın. Âdem Aleyhisselâm'dan size kadar evvelki dedeleriniz nasıl öldü ise siz de öleceksiniz. Muhakkak bu ümmet, Rabbi'nde, Peygamberi'nde ve Kitabı'nda ihtilâfa düĢmezler. Lâkin onları ayrılığa düĢüren ancak dirhem ve dinarları (küçük, büyük menfaatleri)dır. 408 Allâh‟u Teâlâ'ya yemin ederim ki hiç kimseye hakkı olmayanı vermem ve hakkı olanın da hakkına mâni olmam.” Allâhü Teâlâ'ya yemin ederim ki eğer terk olunan bir sünneti ihya yahut sonradan çıkarılan bir bidati iptal etmez, kaldırmazsam, insanların iĢlerinde adaletli olmazsam bir deve sağımı kadar da (yani bir an bile) olsa yaĢamak istemezdim. Ahiretinizi ıslah ediniz ki dünyanız da salih ve muntazam olsun.(Tezakir-i Cevdet) Ömer b. Abdülaziz(r.a)‟ : Hutbelerinin birinde halka Ģunları söylüyordu: “Gönderilen son peygamberden sonra gönderilecek bir peygamber ve indirilen son kitap Kuran dan başka gönderilecek başka bir kitap yoktur. Dikkat edin! Allah ın helal kıldığı kıyamete kadar helal, haram kıldığı kıyamete kadar haramdır. Dikkat edin! Ben hüküm koyucu değilim, sadece benden önce konulmuş hükümleri tatbik eden kişiyim. Dikkat edin! Ben yeni çığır açan değil, sadece açılan bir çığırda tabi olup yürüyen kişiyim. Dikkat edin! Allah a isyanda, kula itaat yoktur. Dikkat edin! Ben sizin hayırlınız değil, sadece yük ve mesuliyeti ağır olanınızım.” “Ey insanlar! Sizler ölümün hedeflerisiniz. Ölüm, sizden dilediğini seçer. Dün geçti, o sizin hakkınızda Ģahiddir. Bugün mühim bir emanettir. Onun kıymetini iyi bilip değerlendirmek lazımdır. Yarın ise, içindeki meçhul hadiselerle gelmektedir. Ölümden kaçıĢ nereye olacaktır? Sizler Ģu dünyada yüklerinizi bineklere yüklemiĢ yolcular gibisiniz. Yükleriniz baĢka bir âlemde çözülecek. Sizler Ģu dünyada sizden önce gelenlerin yerine geçtiniz. Fakat siz de yerinizi sizden sonra geleceklerin yerine terk edeceksiniz. Sizin aslınız, yani dünyaya gelmenize vesîle olanlar, hemen hemen hiç kalmadı gibi… Sizler de aynı Ģekilde göçeceksiniz! Ey cemaat! Kendimde bir üstünlük gördüğüm için size böyle nasîhat ettiğimi zannetmeyin! İçinizde belki benden daha çok rahmet ve mağfirete muhtaç kimse yoktur. Kendim ve sizler için Rabbime 409 sığınıyorum. Allah‟ın (c c) kitabını, Allah Rusûlü‟nün (s a) sünnetini, güzel ahlak ve kalbî duygularını kendinize örnek alınız. Ancak kurtuluş bundadır”.Hasta yatağında iken yakınları:“Senden sonra evlatlarına, ailene beytülmalden bir şeyler vasıyyet et'” dediklerinde o:“Çocuklarım ya salih veya Ģerli kimseler olacaktır. Salih olurlarsa onların böyle bir Ģeye ihtiyacı yoktur. ġayet Ģerli olacaklarsa, benim onlara bırakacak birĢeyim yoktur. Her iki halde de buna lüzum kalmamaktadır.” dedi. Mus‟ab b. A‟yun anlatır:“Ömer b. Abdülaziz halife iken Kırman‟da koyun güderdim. Koyunlar ile kurtlar birlikte dolaĢırdı. Bir gece ansızın kurtlar koyunlara saldırdı. Ġçimden:“ġu adil halîfe ölmüĢ olmalı'” dedim. AraĢtırdım. Ömer b. Abdülaziz‟in o gece vefat ettiğini öğrendim. Rahmetullahi Aleyh!..Hakk Teala -celle celâlühû-, onların örnek yaĢayıĢından, rikkat ve zerafet dolu kalb alemlerinden bizlere de bir hisse nasîb eylesin. Amîn.. Peygamber(s.a.v)Efendimiz mübarek hadislerinde: “Size iki nasîhatçı bıraktım. Biri susar, biri konuĢur. Susan nasîhatçı, ölümdür. KonuĢan ise, Kur‟an-ı Kerîm‟dir.”Bu iki nasîhatçının irĢadı ile vakıf insanlar ve vakıf müesseseleri teĢekkül eder. Kur‟an ve Sünnetten UzaklaĢanlara Kızardı Ömer bin Abdülaziz‟in tereddüdünün nedeni büyük mesuliyetin yanında, zirveye çıkan Ġslâm toplumunun Emevilerle birlikte Kur‟an ve sünnetten uzaklaĢmaları, ten ve mal sevdasına düĢmüĢ olmalarıdır. Ömer bin Abdülaziz Ġslâm cemaatini yeniden silkiniĢe geçirmiĢ ve yeniden bir Asr-ı Saadet devrine girilmiĢtir. Büyük gönül ve ruh Adamı halife seçilince, devrin âlim ve salihlerine mektuplar yazarak kendilerinden tavsiyelerini bildirmesini istedi. Bunun üzerine Muhammed bin Kâb Ģu veciz nasihatte bulundu:“Ey halife! Yarın kıyamet günü bu ağır mesuliyetten kurtulup selâmete çıkmak istersen, Müslümanların yaşlılarını baban, gençlerini kardeşin ve küçüklerini evladın bil. Böylece babana iyilikte bulun. 410 Kardeşinin hatırını sor; evladına da şefkat göster. O zaman bütün Müslümanlara kendi evindeki ana-baba-kardeş ve evlat gibi muamele etmiş olursun.” Diğer yandan adaletin abidesi Hz.Ömer(r.a)‟in torunu Ömer bin Abdülaziz; Medine‟ye de bir mektup yazıp dedesinin hayat hikâyesini ve devlet yönetimindeki usullerini istedi.Bu büyük insan gençliğinde zarafet, dünyaya düĢkünlük ve güzel giyinmekle Ģöhret bulmuĢtu ve hatta kendisine has bir havalı yürüyüĢü vardı. Buna “Ömer yürüyüĢü” diyorlar ve caka satmaya düĢkün olanlar, onun gibi yürümeye özeniyorlardı. Ancak kendisi halife olduğu gün bütün bu hallerine son erdi. Her Ģeyi tepeden tırnağa, kendisinin delilik olarak görüp yorumladığı yürüyüĢü bile değiĢti. Dedesi gibi, adil, dünya sevgisinden uzak ve kalbi Allah korkusu ile dolu, kıyamet gününü teninde ve ruhunda yaĢayan bir halife (insan) oldu. Ömer bin Abdülaziz(r.a) halife olduğu zaman oldukça geliĢmiĢ atletik bir vücuda sahipti. Fakat kısa zamanda mesuliyetin ağırlığı altında rengi değiĢti, saçları ağarmaya baĢladı, vücudu eridi ve kemikleri gözle görünür hale geldi. Yine halife olunca saraydaki sazende, hanende, rakkase ve benzerlerini derhal çıkardı. Pahalı atları, lüks eĢyayı hazineye irat (gelir) kaydetti. Dedesi Hz. Ömer(r.a) gibi âdeta “Bir lokma, bir hırka” yaĢadı. Ömer bin Abdülaziz(r.a)‟in Cuma‟dan Cuma‟ya yıkayıp giydiği tek bir elbisesi, tek bir gömleği vardı, hep onu giyerdi. Bir gün Cuma namazını kıldırdı ve sohbete oturdu. Üzerinde önü ve arkası yamalı bir elbise vardı. Kalabalık dağıldıktan sonra oturanlardan birisinin:“Ey mü‟minlerin emiri. Allahu Teâlâ sana büyük imkânlar vermiĢken niçin böyle yamalı elbise giyiyorsun? Kendine Ģöyle güzel bir elbise diktirsen olmaz mı?” demesi üzerine ona tane tane Ģunları söyledi:“Ġktisatlı davranmanın en faziletlisi, varlık anındadır. Affın da en faziletlisi, güçlü olduğun anda cezalandırmayıp bağıĢlamandır.” 411 Hak ve Adalet Timsali idi Ümmetini huzur içinde yaĢatan büyük mümtaz insan zamanında, adalet, takva, ibadet ve cihad fikri cemiyete hâkim olmuĢtu. Kendisi, Müslim ve gayrimüslim tebaasının haklarına çok dikkat ederdi. Hak ve adaleti yerine getirip getirmeme hususunda tir tir titrerdi. Bu tutumu ile Hattaboğlu Ömer(r.a) sanki onda dirilmiĢti. Ömer bin Abdülazîz(r.a), yakın dostu Hz. Sâlim(r.a)‟e “KardeĢim Sâlim! Allah‟u teâlâ beni halifelik ile imtihan ediyor. Yemîn ederim ki, kurtulamıyacağımdan korkuyorum. Bana, dedem Hz. Ömer‟in mektûblarını, hayatı hakkında bilinenleri, müslümanlara ve gayri müslimlere olan hükümlerini bildir. Hz. Ömer‟i kendime nümûne kabûl ettim. Ona göre hareket edeceğim” dedi. Halifeliği zamanında yaptığı bütün iĢlerde gözleri önüne kıyâmet gününü getirirdi; halkının haklarını lâyıkıyla yerine getirememekten çok korkuyordu. Halifeliğim adâlet ile yürütüp, Hulefâ-i RâĢidîn‟in (Dört Halife) yolundan ayrılmadı. Önemli memuriyetlere dirayetli ve âdil bildiklerini tâyin etti. Horasan‟a Cerrah bin Abdullah el-Hakem‟i, Basra‟ya Adiy bin Ertet el-Fezâra‟yı, Kûfe‟ye Abdülhamîd bin Abdurrahmân el-KureĢî‟yi, Hindistan‟a Amr Ġbni Müslim‟i, Cezîre‟ye (Mezepotamya) Ömer bin Humeyre elFezarî‟yi, Ġspanya‟ya Semh bin Melik el-Haftanî‟yi ve Afrika‟ya Ġsmail bin Abdullah‟ı tâyin etti. Devrin meĢhûr âlimlerinden ve Sofiyye-i aliyyeden Hasan-ı Basrî(r.a) hazretlerini Basra, Amr elSahi(r.a)‟yi de Kûfe kadılıklarına tâyin etti. Vâlilerinin yanına fıkıh âlimi de verdiği olurdu. Kûfe Vâlisi Abdülhamid‟in yanında, fıkıh âlimi Ebû Zinâd kâtib olarak vazîfeliydi. Fakat Ömer Bin Abdülazîz(r.a) her yerde bizzat kendisini mes‟ûl hissediyordu. Kalbinde yer eden gaye; otoritenin fazlalaĢtırılmasından ziyâde, hak ve hukukun tesisi idi. Adaletten kıl kadar ayrılmayan bu büyük Halife, her iĢinde, her icraatında insan haklarından hayvan haklarına kadar adalet 412 anlayıĢından taviz vermedi. Valilerine yazıp gönderdiği talimatlarda bunları her fırsatta tekrar etti. Bu davranıĢ ve tutumu karĢısında hidayet bulanların sayısı artıkça arttı. Ġslâm ordularının doğuda ve batıda fütuhatı (fetihleri) hayli geniĢledi. Pireneler aĢılarak Fransa‟ya girildi. Endülüs Emevilerin temelleri atıldı. Afrika‟da bütün Berberiler Ġslâm ile Ģereflendi. Ömer bin Abdülaziz, halife olduğu günden vefat ettiği güne kadar hep gönül âleminde yaĢadı. O; gecesini gündüze katıyor, dinlenme nedir bilmiyor, hep halkını memnun etmek için çırpınıyordu. Valilerini de sık sık uyarmaktan da geri durmuyordu. Medine, Küfe ve diğer valilere gönderdiği mektuplarda özetle Ģunları yazıyordu: “Sakın evinizde oturup kalmayasınız. Sakın bunlar Emirü‟lmü‟minin ailesindendir diye kimseye iltifat edip, farklı muamelede bulunmayasınız. Biliniz ki, ben, sizi sırtımda bulunan ağır ve mesuliyetli iĢe ortak yaptım. Borçlulara, evlenmek isteyenlere, fakir ve yetimlere, hak ve ihtiyaç sahiplerine, mazlumlara elinizden geldiği kadar yardım ediniz.” Allah‟ın emrettiği bir hakkı yerine getirmeyip bir kimsenin hakkını yerseniz, size Allah‟ın kullarını musallat ederim. Kıyamette, o hesap gününde Ģu Ömer sizlere asla yardımcı olmaz. Hanımı Fatıma anlatır: “Bir gün yanına girdim. Seccadesinin üzerine oturmuş, elini alnına koymuş, büyük bir tefekkür halinde durmadan ağlıyor, gözyaşları yanaklarını ıslatıyordu. Kendisine neyin var diye sordum. Başını hafifçe bana doğru çevirdi ve gözyaşlarını silerek şöylece içini döktü:„Fatıma. Bu ümmetin en ağır yükünü omuzlarına almış bulunuyorum. Ümmet içindeki açlar, fakirler, ilâç bulamayan hastalar, sırtında elbise olmayan muhtaçlar, boynu bükük yetimler, hakkını arayamayan mazlumlar, küfür ve gurbet diyarında Müslüman esirler, ihtiyaçlarını karşılayabilmek için çalışamayan muhtaç yaşlılar, aile efradı kalabalık ve kendisi fakir olan aile reisleri ve bunlar gibi yakın ve uzak diyarlardaki nicelerini düşündükçe yükümün altında ezilip duruyorum. Yarın hesap gününde Rabbim, 413 bunlar için beni hesaba çekerse, Peygamber (s.a.v)Efendimiz bunlar için bana serzenişte bulunursa, ben nasıl cevap vereyim?” dedi. Ömer bin Abdülaziz(r.a), hazineden bir insanın doyabileceği kadar kâfi bir ücret alıyordu. Bu da, günde sadece iki dirhemdi. Kendisi yıllık 70 dinar bir ücret alırken, valilerine yıllık 300 dinar ücret verdirmekte idi. Bunun da nedeni gözleri doyup, rüĢvete rağbet etmemeleri idi. RüĢveti, hediyeyi de yasaklamıĢtı. Sabah güneĢi gibi doğup, ikindi güneĢi gibi kısa zamanda batan ve gerçek âleme giden bu büyük insanın; adı, hatırası o günden beri aynı canlılıkta yaĢıyor. Herkes onun ahlâkını, adaletini hâlâ konuĢuyor. Kabri nur olsun. Ömer bin Abdülazîz (r.) halife olduğu sene Medîne-i mürievverede bulunan, oğlu Abdülmelik‟e Ģöyle yazdı: ġahsımdan sonra kendisine nasihatte bulunup, gözetip, muhafaza etmek mecbûriyetinde olduğum, ilk insan sensin. Hamd Allahü teâlâya mahsûstur. Allah‟u teâlâ bize çok lütuf ve ihsânda bulundu. O‟ndan, ihsân ettiği ni‟metlere, karĢı Ģükür yapabilme kuvveti vermesini dileriz. Allah‟u teâlânın babana ve sana olan lütfunu hatırla. Kendine, gençliğine ve sıhhatina dikkat et. Eğer hamd (Elhamdülillah), tesbîh (Sübhânallah), tehlîl (La ilahe illallah) diyerek, dilini zikirle meĢgûl edebilirsen bunu yap. Müslim ve gayr-i müslim teb‟asına çok âdil davranıp, yaptığı iĢlerde adâleti yaygınlaĢtırdı. Ehl-i Beyt‟e dil uzatanların çirkin hareket ve sözlerine mâni olup, son verdi. Ehl-i Beyt‟e çok saygı gösterir ve yardım ederdi. Peygamberimizin vakıf ettiklerinden, Fedek bahçesini tekrar Ehl-i Beytten Muhammed Bâkır‟a iade etti. Toprak hukuku ve mâliye alanlarında Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) emirlerini yerine getirdi. Müslüman olan gayr-i müslimlerden cizye vergisini kaldırdı. Her tarafta müslüman olanların sayısı arttı. Doğuda ve Batıda milyonlarca gayr-i müslim, müslüman oldu. Ġslâm Orduları doğu ve batıda fetihlere giriĢti. Malatya Ģehri, Rumlar‟dan yüzbin esîr karĢılığı satın alındı. Preneler aĢılıp Fransa‟ya girildi. Narbonne ele geçirildi. 414 Burada güçlü üsler kuruldu. Afrika‟da bütün Berberiler O‟nun zamanında müslüman oldu. Musevî, hıristiyan, ateĢperestlere gösterdiği yapıcı siyâset karĢısında, onların arasında Ġslâmiyet geniĢ ölçüde yayıldı. Müslüman ve gayr-i müslim bütün teb‟ası tarafından sevildi. Hak ve adâletin yayılmasında ve zulmün kalkmasında çok hizmet etti. Zamanında kurt ile kuzu beraber yaĢadı. Devrinin âlim ve velîlerinden Mâlik bin Dinar(r.a) hazretleri anlatır:“Ömer bin Abdülazîz halife olduğunda bir çobanın şöyle dediği işitildi: “Acaba bu temiz, âdil halife kimdir?” Çobana, “Böyle olduğunu nereden anladın?” diye sorulduğunda; vazîfesi dağ bayır demeyip koyun otlatan, çeşitli yırtıcı hayvanların tehlikesini pekiyi bilen çoban, safiyetle bulduğu teşhisiyle şu cevâbı verdi: “Âdil bir halife başa geçince kurtlar kuzulara saldırmaz. Oradan anladım.” Halife Ömer bin Abdülazîz (r.a) her gün âlimleri çağırır, onlarla ölüm ve kıyâmet hâllerinden konuĢurlardı. KonuĢmalar onlara o kadar te‟sîr ederdi ki, sanki içlerinden biri vefât etmiĢ gibi ağlarlardı. Ömer bin Abdülazîz hazretleri Allahü teâlânın emir ve yasaklarını yerine getirmede ve halka bildirmede çok dikkatliydi. Ömer bin Abdülazîz‟in devrinde halk dahi ibâdet ve tâat yoluna girdi. Meclislerinde: Bu gece ne okudun? Kur‟ân-ı kerîmden kaç âyet ezberledin? Bu ay kaç gün oruç tuttun? Gibi sözler söylenmeye baĢlandı. Ömer bin Abdülazîz(r.a) dîne sokulan bid‟atleri ortadan kaldırıp, unutulmuĢ sünnetleri meydana çıkarmaya çalıĢtı. Hadîs-i Ģerîfleri toplatıp, kitap hâline getirdi. Mezhepler hakkında, “Ashâb-ı kiramın ictihâdları farklı olmasaydı, dinde ruhsat, kolaylık olmazdı” buyurdu. Hz.Ali(r.a) ile ictihâd ayrılığından muharebe edenler için buyurdu ki: “Allah‟u teâlâ, ellerimizi bu kanlara bulaĢmaktan koruduğu gibi, biz de dilimizi tutup, bulaĢtırmayalım!” Ġmâm-ı ġafiî (r.a) de böyle söylemiĢtir. Ömer bin Abdülazîz (r.a) Evzâî‟ye yazdığı bir mektûbunda, “Biliniz ki, ölümü çok hatırlayan kimse, az bir dünyalık ile iktifa eder, 415 konuştuğu kelimelerin hesabını vereceğini düşünen kimse çok az konuşur, ancak lüzumlu sözleri söyler” buyurdu. Yine buyurdu ki, “Kendimi överim korkusu ile bir çok sözleri söylemekten kaçınırım.” Ömer b. Abdülazîz(r.a), Emevîler‟in ilk dönemlerinden itibaren ikinci sınıf müslüman muamelesi gören mevâlîyi Arap asıllı müslümanlarla eĢit kabul etti. Gayri müslimlerin idare ve müslümanlar aleyhindeki Ģikâyetlerine kulak vererek haksız yere ellerinden alınan kiliselerini, evlerini ve diğer mallarını iade etti ve mağduriyetlerini giderdi. YaĢlı ve muhtaçlara hazineden tahsisat ayırdı. Ülkesindeki gayri müslimlerin ihtidâsı için büyük gayret sarfetti, davet mektupları ve tebliğ heyetleri göndererek onları Ġslâm‟a çağırdı. Berberî kabilelerinin tamamı onun gayretleriyle müslüman oldu. Horasan ve Mısır halkı kitleler halinde Ġslâm‟a girdi. Mâverâünnehir‟de bazı mahallî hükümdarlar halklarıyla birlikte Ġslâmiyet‟i kabul ettiler. Hindistan hükümdarlarından birkaçı onun davetine uyup halklarıyla birlikte müslüman oldular. Malî alanda yaptığı düzenlemelerle de dikkat çeken Ömer b. Abdülazîz(r.a) baĢarılı bir vergi reformu gerçekleĢtirdi. Fethedilen toprakların müslümanların ortak mülkü olduğu düĢüncesinden hareketle 100 (718-19) yılından itibaren haracî arazilerin satıĢını yasakladı. Önceden müslümanlara satılmıĢ olan bu nevi araziler için toprak vergisi olarak haraç, mahsulünden de öĢür vergisi olmak üzere iki vergiyi birden aldı (Ebû Ubeyd Kāsım b. Sellâm, s. 169-176). Cizye ile ilgili önemli bir düzenleme yaptı. Emevî valileri, zimmîler arasında ihtidâ hareketinin hızlanması üzerine devletin cizye geliri azaldığı için mevâlîden de cizye almaya baĢlamıĢlardı. Ömer b. Abdülazîz müslüman olmanın cizyeyi düĢürdüğünü vurgulayarak mevâlîden alınan bu vergiyi kaldırdı. Ayrıca zimmîlerden ruhban sınıfını ve cizye ödemekte zorlananları geçici süreyle cizyeden muaf tuttu. Bunun yanı sıra dinî bir esasa dayanmayan bütün vergileri kaldırdı. Mandaların ve madenlerin zekâtı ve gümrük vergisiyle ilgili 416 yeni düzenlemeler yaptı. Deniz ticaretini ve tarımı teĢvik etti, sulama iĢlerine önem verdi. Ziraatı geliĢtirmeleri için zimmîlere cizye muafiyeti tanıdı. Vergilerin öncelikle mahallî ihtiyaçlarda harcanmasını sağladı. Yeterli geliri olmayan bölgelere yardımda bulundu. Malî sistemde yaptığı düzenlemelerle güçlenen devlet hazinesini savaĢ yapmak veya isyanları bastırmak için değil halkın refah düzeyini yükseltmek için kullandı. Ġlk Ġslâm tarihçileriyle bazı Ģarkiyatçılar, sadece iki buçuk yıl sürmesine rağmen onun döneminde büyük bir maddî kalkınma olduğu konusunda birleĢirler. Kendisine karĢı sevgi ve güven duyan mükellefler zekâtlarını ve vergilerini ödemede duyarlı davrandıkları için halkın refah seviyesi yükseldi. Ticaretle uğraĢanlar dıĢında herkese yeterli miktarda maaĢ bağlandı ve böylece ülkede muhtaç kimse kalmadı. Zekâta muhtaç müslümanların sayısının azalması sebebiyle artan zekât ve vergi gelirlerinin bir kısmı esirleri kurtarmak, borçlulara yardım etmek, fakir bekârları evlendirmek için kurulan yardım fonlarına aktarıldı. Adaletiyle Hz. Ömer(r.a)‟e, zühd ve takvâsıyla Hasan-ı Basrî(r.a)‟ye, ilim bakımından Zührî‟ye benzetilen Ömer b. Abdülazîz(r.a) halifeliği sırasında çok sade bir hayat sürmüĢ, saraylarda oturmayıp Halep civarındaki Hunâsıra‟ya yerleĢerek zamanının çoğunu orada geçirmiĢ, resmî ve sivil heyetleri genellikle orada kabul etmiĢtir. Kamu mallarını yetim malına benzetir ve beytülmâli kendisine bırakılan bir emanet kabul ederdi. Hazineden maaĢ almadığı gibi Ģahsî iĢlerini yürüttüğü sırada devlete ait mumu dahi kullanmadığı kaydedilir. Meymûn bin Mihran diyor ki, Ömer bin Abdülazîz (r.a) ile beraber bir kabristana uğradık. O, kabirleri görünce ağladı. “Ey Meymûn! ġu gördüğün kabristanda yatanlar, babalarım Emevîlerdir. Bunların hepsi gelip geçtiler. Lâkin Ģimdi sanki dünyâya hiç gelmemiĢler, dünyâ lezzetlerini hiç tatmamıĢlardır. ġu anda toprak altında yatıyorlar ve cesetlerini kurtlar yemektedir.” Hem böyle söylüyor, hem de ağlamaya devam ediyordu. Sonra 417 buyurdu ki; “Vallahi burada, kimin azâbda olduğunu, kimin Allah‟u teâlânın azâbından emîn olduğunu bilemiyorum.” Buyurdu ki; “Geçen gece ölüleri düĢündüm. En samîmi bir dostun ölse, onu üç gün sonra mezarında görsen, oradan kaçarsın. Orada dolaĢan kurt ve böcekleri, akan irinleri, pis kokular arasında kurtların kendisini nasıl parçaladığını, kefeninin bozulduğunu, vücûdunun pis hâle geldiğini görüp kendisinden nefret ederdin.” Bunları söyledikten sonra bayılıp düĢtü. Âlimlerden birisi Ömer bin Abdülazîz(r.a)‟i ziyâret etti. Çok ibâdet etmekten dolayı yüzünde ve rengindeki değiĢikliği görerek “Bu ne hâldir?” dedi. Ömer bin Abdülazîz (r.a) “Sen beni ölümümden bir kaç gün sonra mezarımda ziyâret etsen, gözlerimin çıkıp, yanaklarımın üzerine akdığını, dudaklarımın diĢlerimi kapayamadığını, ağzımın açık kalıp oradan irin ve cerahatin akmakta olduğunu, karnımın ĢiĢip göğsümün üzerine geldiğini, bağırsaklarımın döküldüğünü, burun deliklerinden irin ve kurtların çıktığını görmekle Ģimdi gördüğünden çok daha feci bir manzara ile karĢılaĢırdın” dedi. Halifeliğinde, yanına bir heyet gelmiĢti. Heyetten bir genç nutuk söylemeye baĢladı. Bunun üzerine “Sen dur, yaĢlınız konuĢsun” diyerek genci uyarmak istedi. Genç: “Ey Emîr-ül-mü‟minîn! ĠĢ yaĢa göre ise, müslümanların içinde senden daha yaĢlı olanlar yok mu?” deyince; “KonuĢ bakalım.” diyerek gence söz verdi. Genç; “Biz senden bir Ģey isteyen ve senden korkan bir heyet değiliz. Bir Ģey istemiyoruz. Çünkü lütuf ve ihsânınız o kadar çok ki, bu bize kadar ulaĢmıĢtır. Senden korkmuyoruz. Çünkü adâletin bizi korkmaktan emîn kılmıĢtır” dedi. “Siz kimsiniz?” deyince, “TeĢekkür heyetiyiz. TeĢekkür edip geri dönmek için geldik” dedi. Yezîd-i Rakkasî, Ömer bin Abdülazîz‟in (r.a) huzûruna geldi. Ömer, Yezîd‟e “Bana nasîhat et” dedi. O da “Ey müslümanların emîri! Senden önceki halifeler öldüğü gibi sen de öleceksin” dedi. Ömer, bunu duyunca ağladı ve “Devam et” dedi. Yezîd: “Âdem‟den 418 (aleyhisselâm) sana gelinceye kadar hiç bir baban hayatta değildir. Hepsi vefât ettiler” dedi. Ömer (r.a) ağlıyarak, yine “Devam et” dedi. Yezîd “Öldükten sonra Cennet ile Cehennemden baĢka gidilecek yer yoktur” dedi. Halife Ömer, bunu duyunca düĢüp bayıldı. Ömer bin Abdülazîz‟in (r.a) câriyesi yanına geldi. Selâm verdi ve namaz kılınan odaya geçti, iki rek‟at namaz kıldı. Sonra uyuya kaldı. Biraz sonra kalktı ve halifeye “Tuhaf bir rü‟yâ gördüm” dedi. Halife “Ne gördün anlat” dedi. Câriye “Rü‟yâda Cehennemi gördüm. Cehennemlik olanların üzerine kükreyip duruyordu. Sonra Cehennem üzerinde Sırat Köprüsü kuruldu. Abdülmelik bin Mervan geldi. Köprüye girdi. Bir kaç adım attı, sonra devam edemeyip Cehenneme düĢtü. Sonra Velîd bin Abdülmelik geldi. O da devam edemeyip Cehenneme düĢtü. Sonra Süleymân bin Abdülmelik geldi. O da aynı Ģekilde Cehenneme düĢtü” dedi. Halife “Devam et” dedi. Kadın, “Sonra da seni getirdiler” der demez, Ömer bin Abdülazîz (r.a) bir ah çekti, düĢtü ve kendinden geçti. Kadın, yüksek sesle “Vallahi senin selâmetle Sırat Köprüsünü geçtiğini gördüm” dedi, ise de halife bunu duymuyor, yerde çırpınıp duruyordu. Ömer bin Abdülazîz‟in (r.a) yanına birisi gelerek, “Falanca kimse, sizin için Ģöyle, Ģöyle söylüyor” dedi. Ömer (r.a) “Ġstersen bu iĢi araĢtıralım. Eğer yalancı isen, Hucurât sûresinin 6. âyet-i kerîmesinin hükmüne göre mes‟ûl olursun. Söylediğin yanlıĢ ise, Kalem sûresi onbirinci âyet-i kerîmesinin hükmüne göre mes‟ûl olursun. Her iki hâlde de mes‟ûl olursun, istersen üçüncü hâli tercih edip, seni affedelim ve bu mes‟eleyi kapatalım” dedi. Bunun üzerine o kimse tövbe edip, bir daha böyle bir Ģey yapmam dedi. Bir kimse, Ömer bin Abdülazîz(r.a) hazretlerine gelip, birinin kendisine zulm ettiğini söyledi. Gelen kimseye “O kimseden hakkını almıĢ olarak, Allah‟u teâlânın huzûruna gitmektense, O kimsede hakkın olarak Allah‟u teâlânın huzûruna gitmen daha iyidir” buyurdu. Bir Cum‟a namazını kıldırdıktan sonra, insanların arasında oturdu. Sırtındaki elbisenin iki tarafı da yamalı idi. Birisi kendisine 419 dedi ki: “Ey mü‟minlerin emîri! İmkânlarınız var. Daha kıymetli elbise giyseniz olmaz mı?” dedi. Ömer (r.a) bir müddet düşündü ve başını kaldırıp, “Varlıklı halde iken iktisad etmek ve hakkını almaya gücü yettiği halde affetmek, hakkını helâl etmek çok makbûl ve çok faziletlidir” buyurdu. Ömer bin Abdülazîz(r.a) hazretleri bir sarhoĢu gördü. Onu yakalayıp cezalandırmak istedi. Ama sarhoĢ, O‟na hakaret etti. O da sarhoĢu bıraktı. Cezalandırmaktan vaz geçti. “Niçin, size hakaret edince bıraktınız?” dediler. Buna cevaben buyurdu ki, “O hakaret etmekle beni öfkelendirdi. Eğer ona ceza verseydim, kendim için ceza vermiĢ olurdum, kendi Ģahsım için bir müslümanı cezâlandıramam.” Buyurdu ki; “Allah‟u teâlâ Ģu üç kimseyi çok sever: 1) Gücü yettiği halde affedeni, 2) Hiddetli ânında öfkesine hâkim olanı, 3) Allah‟u teâlânın kullarına Ģefkatli olanı.” Ġnsanlara olduğu gibi hayvanlara da merhametliydi. Bir katırı vardı. Bunu pazarda çalıĢtırır, gelen parayla da ihtiyâçlarını temin ederdi. Katırı çalıĢtıran iĢçisi, bir gün normalden fazla para getirince “Neden böyle fazla para geldi?” dedi. “Pazar kalabalık ve bereketliydi” cevâbına karĢılık; “Hayır, böyle değil. Sen katırı çok çalıĢtırıp, yordun. Katırı, üç gün dinlendir” emrini verdi. Bir gece O‟na misâfir geldi. O bir Ģey yazıyordu. Misâfiri de yanında, oturuyordu. Lâmbasının yağı azaldı. Sönecek gibi oldu. Misâfir: “Yâ Emîr-el-mü‟minîn! Kalkıp lâmbaya yağ koyayım mı?” deyince; “Misâfirine iĢ gördürmek, insanın mürüvvetine yakıĢmaz” buyurdu. “O halde hizmetçiyi kaldırayım mı?” “O da olmaz; daha akĢamın ilk uykusundadır.” Ömer bin Abdülazîz (r.a) kalkıp lâmbaya yağ doldurdu. Misâfir bu hâli görünce hayretle: “Ama bu iĢi kendin yaptın, neden?” deyince buyurdu ki: “Bu iĢi yapmaya giderken, Ömer‟dim. Yaptım, bitirdim; yine Ömer‟im. Ġnsanların Allah katında hayırlısı tevâzu sahibi olanlarıdır.” Bir gün hanımına, “Bir dirhemin var mı? Biraz üzüm alalım” dedi. Hanımı “Senin gibi bir Sultanın bir dirhemi olmazsa, benim olur 420 mu?” deyince hanımına “Doğru söylüyorsun ey Fâtıma! Fakat böyle olması, Cehennemde kızgın zincirleri boğazımda taĢımadan iyidir.” dedi. Ömer bin Abdülazîz(r.a) hazretleri, oğlunun bin dirheme bir yüzük taĢı satın aldığını haber aldı. Hemen oğluna mektûb yazarak, o yüzük taĢını satmasını ve bin kiĢinin karnını doyurmasını emretti. Ayrıca iki dirhemlik bir yüzük kullanmasını ve yüzüğün üzerine “Allah‟u teâlâ haddîni bilene merhamet eylesin” diye yazmasını istedi. Birgün etrâfındakiler Ömer bin Abdülazîz(r.a)‟e: “Ġnsanların en ahmak olanı kimdir?” diye sorunca, “Ahıretini dünyâ için satan, ahmaktır, âhiretini baĢkasının dünyâsı için satan ise daha ahmaktır” buyurdu. Ömer bin Abdülazîz(r.a) hazretleri, hutbe okurken kalbine ucb (kendini beğenmek) hâli gelirse hutbeyi yarıda keser, yazı yazarken olursa o kâğıdı yırtardı ve “Allahım nefsimin Ģerrinden sana sığınırım” derdi. Yer altında bir mahzeni vardı. Gece olunca oraya iner, boynuna demir bağlardı. Sabaha kadar böylece, Allah‟u teâlânın korkusuyla gözyaĢı döker ve O‟na yalvarırdı. Abdullah bin IyâĢ babasından Ģöyle nakleder: Ömer bin Abdülazîz (r.a) yanındaki toplulukla beraber bir cenâzeyi defn etmiĢlerdi. Herkes gitmiĢ, fakat Ömer bin Abdülazîz ba‟zı yakınları ile beraber orada kalmıĢtı. Yanındakiler O‟na: “Ey mü‟minlerin emîri! Sen bu cenâzenin sahibi misin de, burada kaldın? Hâlbuki falanca cenâzeleri için böyle beklememiĢtin” dediler. Ömer bin Abdülazîz onlara Ģöyle cevap verdi: “Kabir bana arkamdan Ģöyle seslendi: “Ey Ömer bin Abdülazîz! Dostlarını ne yaptığımı hiç sormuyorsun” dedi. Bende “Söyle ne yaptın” dedim. Bana; “Onların kefenlerini yırttım, vücutlarını parçaladım. Kanlarını emdim. Etlerini yedim”, dedi. Tekrar Ģöyle seslendi: “Ey Ömer bin Abdülazîz! Bana o dostlarının mafsallarını ne yaptığını hiç sormuyorsun” deyince, ona, “Ne yaptın?” diye sordum. Bana, “Onların ellerini kollarından ayırdım. Kollarını, 421 pazularından, pazularını omuzlarından, kalçalarını uyluklarından, uyluklarını dizlerinden, dizlerini ökçelerinden, ökçelerini ayaklarından ayırdım” dedi. Kabirden bu sözleri naklettikten sonra Ömer bin Abdülazîz, ağlamaya baĢladı ve Ģöyle buyurdu: “Dünyâ ne kadar aldatıcı. Dünyada üstün ve kıymetli, makam ve mevki sahibi olmak, hiç fâide vermiyor. Genç olan ihtiyârlıyor. Her canlı sonunda ölüyor. Geçici ve aldatıcı olduğunu bildiğiniz halde sakın dünyâ lezzetleri ve zevkleri sizi aldatmasın. Birkaç günlük dünyâ hayatındaki geçici lezzetlere sarılıp, âhıreti unutan, aldanmıĢtır. Hani, nerede bizden önce bu dünyâda yaĢıyanlar. Hani onlar, büyük ve modern Ģehirler kurmuĢlardı. Büyük ve derin kanallar kazmıĢlar ve barajlar yapmıĢlardı. Onlar, bir göz açıp kapama denecek kadar, az bir müddet dünyâda kaldılar. Burada, sıhhatlerine güç ve kuvvetlerine aldandılar. Bu yüzden günahlar iĢlediler. Hâlbuki herkes onlara mallarının çokluğundan dolayı, keĢke, onun serveti gibi bizim de olsa diyorlardı. ġimdi onların hâli ne oldu. Toprak onların bedenlerini yedi. Kemikleri kurtlara azık oldu. Fakat onlar, dünyâda iken, kuvvetli bir aile içerisinde idi. Evleri, güzel eĢyalarla döĢeli ve hizmetçileri vardı. Herkes kendisine ikramda bulunuyor, âciz kaldığı iĢlerde kendisine yardımcı oluyorlardı.” Kabir yine Ömer bin Abdülazîz‟e (r.a) Ģöyle dedi: “Sen, kabirlere uğradığın zaman, dünyâda iken zengin olanlara, zenginliğinizden ne kaldı. Fakîrlere de fakîrliğinizden ne kaldı diye sor. Yine onlara, dünyâda kendileriyle güzel güzel konuĢtukları dillerini sor. Ne oldu o konuĢan dillere? Niçin susuyorlar? O dünyâ güzelliklerini kendileriyle seyrettikleri gözlerine de sor. Niçin Ģimdi bakmıyorlar? Hani nerede o nâzik tenleri, nerede o güzel yüzleri. Bu çukurun kurtları onlara ne yaptı. Hani burada yatanların o güzelim renkleri. Etlerine ne oldu. Niçin o yüzler toprak olmuĢ. Nerede o güzellikler. ĠĢte onların uzuvları tamamen ortaya çıkmıĢ, paramparça olmuĢ. Hâlbuki dünyâda güzel bir hayatları vardı. Dünyâya dalıp, sâlih amel yapmadılar. Âhıreti unuttular. Onun için hazırlık yapmadılar. 422 Fakat ölüm kendilerini yakalayıverdi. Dostlarından ayrıldılar. Buraya Ģu sessiz sedasız, yere geldiler. Vücûdları çürüdü. BaĢları boyunlarından ayrıldı, a‟zâları parça parça oldu. Gözbebekleri yanaklarına akıp gitti. Ağızları kan ve irinle doldu. HaĢereler, kurtlar, böcekler, bedenleri üzerinde gezer oldu. Bir müddet sonra, kemikleri de çürüdü. Onlar, dünyâdaki rahatlıklarını bırakıp, bu dar yere geldiler. Arkalarında bıraktıkları, hanımları baĢkalarıyla evlendi. Çocukları yetim kaldı. Yollarda, Ģurada burada kimsesiz, sahipsiz dolaĢır oldu. Öyleyse, ey yârın bu kabirlerin sakini olacak insan! Seni Ģu fânî dünyâda aldatan nedir? Sen dünyâda devamlı kalacağını biliyor musun? Elinde bir senedin var mı? Görmüyor musun, ölüm her gün birisine geliyor. Yoksa susuzluktan, terlere boğan o korkudan sana rahatlık ve teselli veren bir Ģey mi var? KeĢke sen o sert toprak üzerindeki hâlini bilseydin. Ey insan! Rü‟yâda çeĢit çeĢit lezzetlere ve zevklere kavuĢan bir insan gibi, dünyânın Ģu geçici fâideleriyle seviniyor, küçük ve basit iĢlerle uğraĢıyorsun. Ey aldanma içerisinde bulunan insan! Gündüzün yanılma ve gaflet, geçen uyku içinde geçiyor. Sonunda piĢman olacağın iĢleri yapıyorsun. Hayvanlar da dünyâda böyle yaĢar.”Ömer bin Abdülazîz (r.a) oradan ayrılıp gitti. Aradan bir Cuma geçti ve vefât etti. Son Cum‟a hutbesi Ģöyle idi: “Ey muhterem Müslümanlar! ġunu iyi biliniz ki, lüzumsuz bir hiç olarak yaratılmadığınız gibi, yaptığınız iĢlerden de sorgu ve sorumsuz kalacak değilsiniz. GelmiĢ ve nihâyete kadar gelecek insanların toplanacağı bir mahĢer ve orada adâlet terazilerinin kurulacağı bir mahkeme vardır ki, onun tek hâkimi, azamet ve kibriya sahibi yüce Allahtır. Âhıret korkunç bir gündür. Yürekleri parçalayan, çocukları ihtiyâr yapan, kiĢiyi kardeĢ, evlâd ve ıyâliden kaçıran, Peygamberleri, melekleri titreten bir gündür. Cenâb-ı Hakkın celâl ve azametiyle tecelli edeceği o günde, kimde kuvvet ve 423 tahammül kalır. Bununla beraber Allah‟ın rahmetinden de ümid keserek hüsrana düĢmeyiniz. Ey muhterem cemâat! Muhakkak biliniz ki; mahĢer gününde emniyet ve korkusuzluk, bugünden o günü düĢünüp de Allahtan korkan, küfür ve günahtan sakınan ve bu fânî âlemi bekâ âlemi olan âhırete üstün tutarak, Ģehvanî hislerinin esîri olmayanlar içindir. Bunun aksi harekette bulunanlar muhakkak aldanır. Hayat ve ömür sermâyesini haksızlık ve yolsuzluk arkasında tüketen eli boĢ ve nedamet (piĢmanlık) içinde kalır. Bugün; siz, sizden öncekilerin yerini tutuyorsunuz. Fakat elbette sizin de yerinizi tutacaklar var. Görüyorsunuz ki, gelenler durmuyor, gidenler geri dönmüyor, ister istemez gideceğimiz bu mahal, her Ģeye sâhib olan cenâb-ı Hakkın huzûrudur. Âhıret âlemine gidenleri her gün uğurluyor ve götürdüğünüz kabirlerde kara toprak altında yataksız, yastıksiz tek ve tenha bırakıp dönüyorsunuz, ölümün acısını duyan o fânilerin hâli ne kadar merhameti çeker ve ibrete değer. Tanımadıkları bir âleme sefer etmiĢler, sevdiklerinden ayrılmıĢlar. Gelip geçici emânet bir hayatın gaflet uykusundan uyanmıĢlar, ama iĢ iĢten geçmiĢ, telâfi imkânı elden çıkmıĢ, naz ve ni‟met içinde beslenmiĢlerken yatak ve yastıkları kuru toprak olmuĢ, terk ettikleri dünyâ malından istifâdeleri yok. Yaptıkları incir çekirdiği kadar da olsa, bir hayrın imdâdını bekliyorlar. DüĢünmeğe değer bu hâllerden ibret almaz mısınız? Ey muhterem cemâat! Zannetmeyin ki, kendimde bir büyüklük gördüğüm için size böyle nasîhat ediyorum. Ġçinizde belki benden daha ziyâde Allahü teâlânın rahmet ve mağfiretine muhtaç kimse yoktur. Ben hem kendim, hem de sizin için rahmet ve mağfiret diliyorum. Yüce Allahın kitabını, Peygamberinin güzel ahlâkını kendinize örnek yapınız, ancak selâmet bundadır.” buyurduktan sonra gözyaĢlarını tutamadı. Bu O‟nun son hutbesiydi. Aynı zamanda evine de son gidiĢiydi. Tarihçiler onun hakkında Ģu değerlendirmeyi yaparlar: Emevi Devleti zamanında, Ömer Bin Abdülaziz(r.a) dönemi, 424 yağız bir atın alnındaki beyaz gibidir. Ġki yıl beĢ ay süren hilafetinde pek çok sünnetleri diriltmiĢ, yıllardır yerleĢerek kökleĢmiĢ birçok bidat ve kötü adetleri ise kaldırmıĢtır. Valilerine yazdığı bir emirnamede: “Yollara hanlar yaptırın, oradan geçen Müslümanlar birgün bir gece kalsınlar. Hayvanlarına bakılsın. Hasta ve zayıf olanlar, iki gün iki gece de kalabilir. Eğer ülkeleriyle irtibatları kesilmiş ve oraya gidemeyecek durumda olanlar gelirse onları ülkelerine ulaştırın..” Halkın her tabakasına karĢı yakın tutumu ve özellikle fakirler ve alt tabakadaki halka yararlı reformlar uygulaması, Emevi baĢkentindeki üst tabakayı çok kızdırmakta ve onların düĢmanlığını çekmekte idi. Kendisi böyle adaletli olarak devam ederse, kendisinden sonra tayin edeceği veliahdin de onun huyunda biri olacağından korkuyorlardı. Sonunda halifenin bir kölesini kandırarak, onun yemeğine zehir koydurmayı ve onu ölümcül olarak zehirlemeyi baĢardılar. Ömer Bin Abdülaziz(r.a), ölüm döĢeğindeyken komployu öğrendi ve zehiri kendine veren köleyi affetti. Ama komployu hazırlıyan diğer kiĢileri yakalatarak Ġslam hukukuna göre öldürmeye azmettirme suçundan dolayı, ödemeleri gerekli olan yüksek cezaları onlardan tahsil ettirip devlet hazinesine irat kaydettirdi. VEFATI Ömer bin Abdülazîz(r.a)‟in sulh, sükûn idâresini çekemiyenler vardı. Bunlar, ehl-i bid‟attan Haricîler ve menfaati zedelenenlerdi. Halifenin hayatına kıymak için çâreler aradılar. Nihâyet hizmetçi kölesini bin altınla kandırarak, bu mübârek zâtı zehirlettiler. Ömer bin Abdülazîz zehirlendiğini anlayınca kölesini çağırdı. “Ben sana bir fenâlık yapmadığım hâlde bu ihâneti bana niçin yaptın? Doğru söyle, seni affedeyim” deyince; köle yaptığı bu çirkin harekete pek piĢman olup, üzüldü. Köle ağlayarak yerlere kapandı, yalvararak: “Yâ Emîr-elmü‟minîn! Bana bin altın vermek sûretiyle bu ihâneti yaptırdılar” dedi. Halife altınları getirterek, devlet hazinesine gönderdi. Köleyi affetti. Hasta halindeyken, kayın birâderi Mesleme Ġbni Abdülmelik ziyâretine geldi. Ömer bin Abdülazîz(r.a)‟in üzerinde bir gömlek vardı. 425 KızkardeĢi Fâtıma‟ya; “Emîr-ül-mü‟minînin elbisesini yıkayınız” dedi. Tekrar geldiğinde gömleğin yıkanmamıĢ olduğunu görerek kardeĢi Fâtıma‟ya; “Ben size gömleği yıkayınız, diye emretmedim mi?” deyince -bütün teb‟asının hayat seviyesini yükseltip, ikibuçuk yıl bile sürmeyen hilâfetinin sonunda yirmibeĢ yıl zekât verilecek kimse bulunamamıĢ olmasına rağmen, aldığı cevap hayret vericidir: “Vallahi baĢka gömleği yok ki, onu giydirelim de, bunu yıkayalım.” Yine yakınları dediler ki “Beyt-ül-mal‟dan ailene birĢeyler vasıyyet et, senden sonra onlar sıkıntıya düĢmemeli.” Cevâbı akıllara durgunluk, tüyleri ürpertecek kadar müthiĢtir: “Çocuklarım Ģu iki tip insanlardan birisi olacaktır. Ġyi, sâlih insan veya kötü Ģerir insan. Sâlih insan olurlarsa, Kur‟ân-ı kerîmin A‟râf sûresi, yüzdoksanaltıncı âyet-i kerîmesinde buyurulan, “Ey Resûlüm! MüĢriklere de ki; size karĢı benim yardımcım, Kur‟ân-ı kerîmi indiren Allahtır ve O bütün sâlihlere de yardımcıdır.” âyeti yetiĢir. Kötü insan olurlarsa, o takdîrde ben onları, günah iĢlemeleri için güçlendiremem. Çocuklarına dönerek “Evlatlarım! Ġki ihtimâl var. Ya sizi zengin edeceğim; o takdîrde babanız Cehennemi boylayacak. Yahut da fakîr kalacaksınız; babanız Cennete gidecek. Babanızın Cennete girmesi Ģartıyla fakîr kalmanızı, O‟nun Cehennemi boylaması Ģartıyla, zengin olmayı tercih edin. ġimdi yanımdan ayrılın ve benden sonra sakın Beyt-ül-mal mes‟ûllerini ta‟cîz etmeyin. ġunu iyi bilin ki, size verilmesini vasıyyet ettiğim para miktarı sadece yirmibir dinardır.” Ömer bin Abdülaziz„in vefatı yaklaĢtığı sırada yanına Halife Abdülmelik„in oğlu Mesleme girmiĢ ve ona Ģöyle demiĢti. Çocuklarını mal namına her Ģeyden mahrum ettin. Onları baĢkalarının sırtına yük olarak bırakıyorsun. ĠĢlerini yoluna koymak için bir çare bulmak gerek. Ya onları bana vasiyet et, yahut ailemiz içinde benim mevkimde bulunan bir kimseye vasiyet ederseniz çok iyi olur. Onları bana bırakacak olursanız ben onların her iĢine bakarım. 426 Bu sözler i iĢiten Ömer bin Abdülaziz, yatağına yaslanmıĢ bir halde olduğu için kendisini oturtmalarını rica etti. Yatağına oturttular. Ömer bu teklife Ģu karĢılığı verdi: Ey Mesleme! Çocuklarımı mal namına her Ģeyden mahrum ettiğimi söylüyorsun. Acaba bir hakları vardı da onu mu alıkoydum. Hayır, böyle bir Ģey yapmadım. BaĢkalarının haklarını da çocuklarıma vermek istemedim. Onları sana veya senin gibi hanedandan birine emanet etmeme gelince; böyle bir Ģeye gerek görmüyorum. Çünkü ben onları Allah„a emanet ediyorum. Benim oğullarım, Allah„tan korkan kimselerdir. Ömer bin Abdülaziz bu sözleri söyledikten sonra çocuklarını çağırttı. Onlar da geldiler. Sayıların ondan fazla idi. Ömer, onları tek tek baktı. Sonra gözleri yaĢardı. Ve Ģöyle dedi: Ey evlatlarım! Sizler için canım feda olsun. Sizi Allah„a emanet ediyorum. Sizi zengin bırakmak mukabilinde babanızın cehenneme girmesi ile sizi fakir bırakmak mukabilinde babanızın cennete girmesi gibi iki Ģık arasında kaldım. Sizi zengin olmanız mukabilinde cehenneme girmektense sizi fakir yaĢamanız karĢılığında cennete girmeyi tercih ettim. Kalkınız evladlarım. Allah hepinizi korusun ve rızkınızı ihsan etsin. Çocukları kalkıp gittiler. Fakat bunlardan hiçbiri sıkıntı ve yoksulluk çekmedi.(Ömer Rıza Doğrul," Ġslâm Büyükleri: Ġkinci Ömer", Selamet Mecmuası, Ġstanbul Ocak 1949, S. 4- 71, s. 15- 16.) Ömer bin Abdülazîz(r.a) hazretlerinin hastalığı ağırlaĢınca tabib çağırdılar. Tabib, “Bu zehir içmiĢtir. Ben bunun hayatı hakkında teminat veremem” dedi. Halife “Sâde bana değil, zehir içmemiĢ olanların hayatı hakkında da teminat verme” buyurdu. Tabib, “Zehir içtiğinin farkında mısın?” dedi. Halife “Evet, mideme inince anladım” buyurdu. Tabib “Tedâviye hemen baĢlıyalım” dedi. Ömer bin Abdülazîz (r.a) “Hayır, ilacı, kulağımın arkasında olsa uzanıp onu almam. Rabbime kavuĢmam, benim için daha güzeldir” buyurdu. Hanımı Fatıma anlatıyor: Abdülaziz vefat ettiği son hastalığında, Allah ım ölümümü onlara hafif kıl, diye dua ederdi. Vefat ettiği gündü. Halifenin yatmakta olduğu odaya bir kapıyla açılan 427 baĢka bir odada oturuyordum, içeriden Abdülaziz in sesi geliyordu. O, (Bu ahiret yurdunu yeryüzünde böbürlenmeyi ve bozgunculuğu istemeyen kimselere veririz. Sonuç Allah a karşı gelmekten sakınanlarındır.) Kasas Suresi 83. Ayet ini okuyordu. Ölüm döĢeğinde, bir ara ağlamağa baĢladı. “Niçin ağlıyorsun. Allah‟u teâlânın yardımı ile nice sünnetleri ihyâ ettin. Adâletin ise çok yüksek idi” dediler. Bunlara cevaben buyurdu ki: “Ben Allah‟u teâlânın huzûruna bütün milletin hesabını vermek üzere çıkacak değil miyim? Herkese âdil olarak davranabildiğimden emîn değilim. Yaptığım kusurlar da ayrı. Tabiî ki ben bundan dolayı korkuyorum ve ağlıyorum.” Bir ara “Beni oturtun” buyurdu. Oturttular. “Allahım, ben o kimseyim ki, bana emirlik verdin. Ben kusur ettim. Yanlış işleri yapmaktan beni nehyettin. Ben ise isyan ettim” diye üç defa söyledi. Sonra da:“Lâ ilahe illallah, ibâdete lâyık olan ancak Allahü teâlâdır” dedi ve baĢını göklere çevirip dikkatle baktı ve “Ben öyle kimseleri görüyorum‟ki onlar ne insan ne de cindir”dedi. Sonra yerimden kalktım ve odaya girdim. Halife kıbleye dönmüĢ bir eliyle ağzını, diğer eliyle de gözlerini kapatmıĢ upuzun yatıyordu, vefat etmiĢti. 101 senesinin Recep ayının sonuna beĢ gün kala ya‟nî 9 ġubat 720‟de ġam yakınlarındaki Hunasi‟den cenâzesi alınıp, Humus yakınlarındaki Deyr es-Sim‟an mevkiine defn edildi. Vefâtından önce Ģöyle vasıyyet etti; “Ey Meymûn bin Mihrân! Velîd mezara konduğunda oradaydım. Yüzünü açıp baktım, yüzü simsiyahtı. Ben de mezara konduğum zaman yüzümü açıp bakınız.” Vefât edince vasıyyeti gereği yüzünü açıp baktılar, yüzü en genç günlerinden daha parlak, daha aydınlık ve güzeldi. Vefât edince, zamanın âlimleri ta‟ziyede bulunmak için hanımının yanına gittiler. Halifenin vefâtıyla müslümanların büyük kayba uğradığını ve bu sebeple üzüntülerinin çok fazla olduğunu bildirdiler ve hanımına “Ömer bin Abdülazîz (r.a) hakkında bize malûmat ver. Çünkü onu en fazla tanıyan sizsiniz” dediler. O mübârek hâtun Ģöyle anlattı: “O da sizin gibi ibâdet ederdi. Lâkin bir husûsiyeti 428 vardı ki, o da, Allah korkusunun çok fazla olması idi. Öyle ki, Allah korkusundan onun kadar titreyen birini daha görmedim. O her Ģeyini, insanlara hizmette harcadı. Halkın ihtiyâçlarını karĢılamak, sıkıntılarını gidermek için bütün gün vazîfesi baĢında kalırdı. AkĢam olduğu halde, ba‟zı kimselerin iĢleri bitmezse, gece de devam ederdi. Eve girince, kendini namazgâhına atar, durmadan ağlardı. Gözleri ĢiĢerdi. Sonra baygın düĢerdi. Her geceki hâli buydu. Bir gece, halkın ihtiyâçlarını, iĢlerini bitirdi. Sonra kendi Ģahsî malından olan kandili istedi. Sonra iki rek‟at namaz kıldı. Namazdan sonra elini çenesine dayayıp tefekküre daldı. GözyaĢları yanaklarından akıyordu. Sabaha kadar bu Ģekilde ağladı. ġafak sökünce oruca niyet etti. Kendisine dedim ki; “Ey mü‟minlerin emîri! Sizde bir hâl var. Sizi bu geceki gibi hiç görmemiĢtim.” Bana cevap olarak dedi ki: “Ben düĢünüyorum ki, bu milletin beyazına siyahına halife oldum. Fakîr, garîb, kanaatkâr kendi hâlindeki biçâreleri, muhtaçları, zorla tutulan esîrleri, memleketin dört köĢesindeki nice dertli ve kederlileri düĢünüyorum ve anlıyorum ki, Allah‟u teâlâ onların hepsinin hesabını benden soracak ve Muhammed aleyhisselâm da onların lehine ve benim aleyhime Ģâhidlik yapacak. Bu hâlde olan birinin sonunun ne olacağını düĢünüyorum ve çok korkuyorum.” Ömer bin Abdülazîz(r.a)‟in vefâtından sonra Halife Zeyd Ġbni Melik, Fâtıma binti Abdülmelik‟in Beyt-ül-mal‟daki ziynet ve mücevherlerini iade etmek isteyince, O‟na sadakatini Ģöyle ifâde eder: “Vallahi kabûl etmem. Ben Ömer‟e sağlığında itaat edip de, vefâtından sonra isyan etmem.” Ömer bin Abdülazîz(r.a)‟in vefâtına bütün teb‟ası üzüldü. Cenâzesi arkasında ağlayan bir rahibe sordular: “Bu kimse senin dininde değildi. Neden ağlıyorsun?” Cevâbı Ģu oldu: “Ben Ģunun için ağlıyorum: Yeryüzünde bir güneĢ vardı. ġimdi battı...” Mus‟ab bin A‟yun anlatır: “Ömer bin Abdülazîz(r.a) halife iken Kirman‟da koyun güderdim. Koyunlar ile kurtlar birlikte dolaĢırlardı. Bir gece ansızın kurtlar koyunlara saldırdı, içimden “ġu âdil halife 429 ölmüĢ olmalı” dedim. AraĢtırıldı. Ömer bin Abdülazîz(r.a)‟in o gece vefât ettiği anlaĢıldı.” Vefâtını cinnîler de haber verdi. Ömer bin Abdülazîz(r.a)‟in vefâtıyla ilgili, Ģâirin sözlerinden: O, büyük bir güneĢti, doğmaz gayri bir daha, Matemini tutarak saçamaz nûr ve ziya. Sarardı güneĢ artık, karardı cihan bile. Yûnus bin Ebû ġebib: “Ömer bin Abdülazîz(r.a) hazretlerini, halifeliğinden önce gördüm. Etli ve gürbüz bir kimse idi. Halife olduktan sonra da gördüm. Öyle zayıflamıĢtı ki uzaklardan kaburga kemiklerini saymak mümkün idi” dedi. Ömer bin Abdülazîz, Ehl-i Beyt‟e çok hürmet, izzet ve ikramda bulunduğundan, Hz.Ali(r.a)‟nin torunu Fâtıma binti Hüseyin (rahmetullahi aleyha) buyurdu ki: “Ömer bin Abdülazîz(r.a) kalsaydı biz bir Ģeye muhtaç olmazdık.” Büyük evliyâ ve âlimlerden Süfyân-ı Sevrî hazretleri ve Ġmâm-ı ġafiî buyurdular: “Halîfeler beĢtir; Ebû Bekir, Ömer, Osman, Ali ve Ömer bin Abdülazîz(r.anhüma)‟dir.” Fıkıh âlimlerinden Meymûn Ġbni Mihran buyurdu: “Âlimler, Ömer bin Abdülazîz‟in yanında talebeydi.” Hocası meĢhûr fıkıh âlimlerinden Mücâhid buyurdu: “Biz, Ömer bin Abdülazîz‟e öğretmek için geldik. Hâlbuki dâima ondan öğrenir olduk.” Mâlik bin Dinar buyurdu: “Dili dönen, zahidim deyip duruyor. Zâhid, Ömer bin Abdülazîz gibi olur ki, dünyâ ayağına geldiği halde onu reddeder.” Ömer bin Abdülazîz(r.a)‟den rivâyet olunur ki Bir kimse, “yâ Rabbî! Bana, Ģeytanın insan vücudundaki yerini göster” diye yalvardı. Rü‟yâsında bir insan cesedi gördü. O cesed öyle Ģeffaf idi ki, insanın iç kısmı tamamen görünüyordu. ġeytanı, o cesedin sol koltuğu üzerinde, omuz ile kulak arasında kurbağa Ģeklinde oturuyor gördü. Ġncecik bir hortumu vardı. Hortumunu, o insanın kalbine sokmuĢ öylece vesvese veriyordu. O insan Allah‟u teâlâyı hatırlayınca oradan uzaklaĢıyordu. 430 Ömer bin Abdülazîz(r.a), Kâ‟be‟nin fazîleti ile alâkalı olarak, Allah‟u teâlânın Musa‟ya (a.s) vahyini şöyle anlatıyor: “Mûsâ (a.s) Allah‟u teâlâya “Yâ Rabbi! Hac, Kâ‟be nedir?” diye sordu. Allah‟u teâlâ buyurdu ki: “Bir beytimdir ki (evimdir ki) onu bütün beytlere tercih ettim. O hürmet edilen bir yerdir. Halîlim (dostum) İbrâhîm (a.s) onu öyle yaptı. Yeryüzünün her tarafından onu ziyârete gelirler. Aynen kölelerin, hizmetçilerin efendisine Lebbeyk ( emrine geldim) dediği gibi tehlîl ederek, telbiye okurlar.” Mûsâ (a.s) sordu ki: “Yâ Rabbi! Onlara verilecek sevâb nedir?” Allah‟u teâlâ buyurdu ki: “Onları affedeceğim. Hattâ onları komşuları ve yakınları için şefaatçi kılacağım.” Mûsâ(a.s) sordu ki “Yâ Rabbi! Onların içinde, Hac yaparken harcadığı malı şüpheli olanlar ve kalbi temiz olmayanlar varsa onların durumu ne olacak?” Bunun üzerine Allah‟u teâlâ buyurdu ki: “Onların iyileri hürmetine kötülerini bağışlayacağım.” Ömer bin Abdülazîz (r.a) bir gece namaz kıldı. Namazda, “Boyunlarında demirden la‟leler ve zincirler bulunduğu zaman, bu vaziyette sıcak suyun içinde sürüklenecekler, sonra ateĢte yakılacaklar.” (Mü‟min Suresi, 71-72) meâlindeki âyet-i kerîmeyi okudu. Namazdan sonra bu âyet-i kerîmeyi tekrar tekrar okudu ve çok ağladı. Abbâsîler 750'de Emevî tahtını devirip ileri gelen Emevî yöneticilerinin mezarlarını deĢmeye baĢladıklarında, dokunmadıkları tek kabir Ömer bin Abdulaziz'inki olmuĢ. Cuma hutbelerinde "innallâhe ye'muru bi'l-adli..." diye baĢlayan Nahl suresinin 90'ıncı ayetini okuma âdetini baĢlatan kiĢi, Ömer bin Abdulaziz. Hutbede sahabeye ve özellikle de Hz. Ali(r.a) ve ailesine sövülmesi âdetini kaldırıp, yerine Nahl.90'ın okutulması geleneğini getirmiĢtir. Ömer bin Abdülazîz(r.a)‟in insanlara rehber olan sözlerinden ba‟zıları: “Öfkelenme ve hırstan korunmuĢ olan kurtulmuĢtur.” “Takvâ sahibinin ağzına gem vurulmuĢtur.”Ömer bin Abdülazîz (r.a) 431 akrabalarından birisine, yazdığı bir mektûbta Ģöyle demiĢti: “Eğer gece ve gündüzünde ölümü hatırlamağı Ģiar edinmek istersen, fânî (geçici) olana rağbet etmeyip, bakî (devamlı) olana yönel. Vesselâm.” Birgün Ömer bin Abdülazîz (r.a) cemâate hitaben Ģöyle konuĢtu: Ey insanlar! Sizler, ölüm için hedefler durumundasınız, ölüm sizden dilediğini seçer. Size yeni bir ni‟met verildiği zaman, önceki ni‟met orada sona erer. Ağıza bir lokma alınmasın, bir yudum su içilmesin ki, onunla beraber bir keder ve bir üzüntü olmasın. Dün geçti. O, sizin hakkınızda iyi bir şahittir. Bugün mühim bir emânettir. Onun kıymetini bilmek ve iyi değerlendirmek lâzımdır. Yârın, içinde hâdiselerle beraber gelmektedir. Sizi almak için gelen ölümün elinden kaçış nereye olacak. Sizler şu dünyâda, eşyalarını bineklerine yüklemiş, yolcularsınız. Yüklerinizi, buradan başka bir âlem de çözeceksiniz. Sizler, şu dünyâda sizden önce gelenlerin yerine geçtiniz. Fakat siz de yerinizi, sizden sonra gelenlere vereceksiniz. Sizin aslınız ve dünyâya gelmenize vesîle olanlar kalmadı. Sizler, onlardan dünyâya gelen kimseler olarak, nasıl bakî (devamlı) kalabilirsiniz? Sizler de bu dünyâdan göçeceksiniz.” ġam‟da, bir minber üzerinde hutbe okudu. Allah‟u teâlâya hamd ve senadan sonra üç Ģey söyledi. “Ey insanlar! Ġçinizi, kalblerinizi düzeltirseniz, zâhiriniz, dıĢınız da iyi olur. A‟zâlarınız, gözünüz, kulağınız, elleriniz, ayaklarınız, hayır iĢler, Allah‟u teâlânın beğendiği Ģeylerle meĢgûl olur. Âhıretiniz için sâlih ameller iĢleyiniz. Böylece dünyânızı da korumuĢ olursunuz. Âdem‟den (aleyhisselâm) itibâren, kendisine kadar bütün dedeleri ölüp gitmiĢ olan kimse de bir gün ölecektir.” Ömer bin Abdülazîz(r.a) baĢka birisine yazdığı mektûbunda ise, “Ġmdi, sana Allah‟u teâlâdan korkmayı, Allahü teâlânın sana ihsân ettiği Ģeylerle, âhırete hazırlanmayı tavsiye ederim. Sen sanki ölümü tatmıĢ, ölümden sonra olan Ģeyleri görür gibi amel yap. Günler ve geceler, sür‟atle gidiyorlar, ömür her gün noksanlaĢıyor. Ecel ise 432 yaklaĢıyor. Kötü amellerimizden dolayı Allah‟u teâlâdan af ve mağfiret dileriz. Günahlarımızdan ve bu yüzden bize gazâb etmesinden O‟na sığınırız.” BaĢka birisine ise mektûbunda: (ġöyle düĢünün) Sanki kullar, Allah‟u teâlânın huzûrundalar. Allah‟u teâlâ onlara yaptıkları amelleri haber veriyor. Kötülük yapanları, bu iĢlerinden dolayı cezalandırıyor, iyilik yapanları da mükâfatlandırıyor. Öyleyse Allah‟u teâlâdan korkun. Allah‟u teâlânın verdiği iyilik ve ihsânlara karĢı Ģükür vazîfesini yerine getirin. Ni‟metlere Ģükredin. Çünkü ni‟metlere Ģükretmek o ni‟meti arttırır. Kendisinden kaçmak mümkün olmıyan ve ne zaman geleceği belli olmıyan ölümü çok hatırlayın. Kıyâmet gününü ve günün Ģiddet ve dehĢetini de hatırlayın. Bunları çok hatırlamak, dünyânın geçici ve aldatıcı güzellik ve lezzetlerine, aldanmaktan korur. Dünyâda, kulluk vazîfesi olarak emredildiğin iĢlere dikkat et. Onların muhâsebesini yap. Ömer bin Abdülazîz (r.a)) Ģöyle buyurdu:“Sizden öncekilerin kabûl ettikleri bilgileri alınız. Onların söylediklerine muhalif, zıt olanları almayın. Çünkü önce geçen büyükler, sizden daha hayırlıdır.” Ömer bin Abdülazîz(r.a) hazretleri, veliahd Yezîd bin Abdülmelik‟e Ģöyle yazdı: “Bismillahirrahmânirrahîm. Mü‟minlerin emîri Ömer bin Abdülazîz‟den, Yezîd bin Abdülmelik‟e. Sana selâm eder ve sana kendisinden baĢka ilâh olmayan Allahü teâlâya hamdimi bildiririm. Ben hastayım. Ağrı ve sızıya tutuldum. Buna rağmen üzerime aldığım iĢlerden mes‟ûlüm. Allahü teâlâ yarın beni bunlardan hesaba çekecek, orada yaptıklarımı gizliyemiyeceğim. Eğer Rabbim, benden râzı olursa, ancak orada zelîl ve hakîr olmaktan kurtulurum. Eğer benden râzı olmazsa, yazık bana. O zaman benim hâlim nasıl olur. Allah‟u teâlâ bizi, yüce rahmetiyle Cehennemden muhafaza buyurup, rızâsına kavuĢtursun. Bu bakımdan sana Allahü teâlâdan korkmanı, haram kıldığı Ģeylerden sakınmayı tavsiye ederim, insanlar hakkında Allahü teâlâdan kork, zulüm ve haksızlıktan uzak dur. 433 En güzel söz Allah‟u teâlâya hamd etmek (Elhamdülillah demek) ve O‟nu anmaktır. Kim Cenneti seviyorsa, Cehennemden kaçar. ġimdi ecel gelmeden, ameller sona ermeden, Allah‟u teâlâ insanları ve cinleri hesaba çekmek için huzûruna getirmeden önce, tövbeyi fırsat bilmeli ve af ve mağfirete kavuĢmayı kazanç bilmelidir. Kıyâmette, hesap gününde, mazeret kabûl edilmez. O zaman bütün gizli Ģeyler ortaya çıkarılır. Herkes kendi baĢının çâresini arar. Ġnsanlar, amelleriyle gelirler. Herkesin amellerine göre durumu ayrı ayrıdır. O gün dünyâda, Allah‟u teâlâ ve Resûlünün ( aleyhisselâm ) emirlerine uyup, yasaklarından uzak kalmıĢ olanlara ne mutlu. Dünyâda Allahü teâlâya isyan ederek âhırete göçenlere o gün çok yazık. Onların o gün çok acınacak hâlleri var. Allah‟u teâlâ seni, zenginliklerle imtihan ederse, onda orta yolu tut. Onu Allahü teâlânın rızâsına uygun yerlere sarf et, ondan fakirleri de faydalandır. Allah‟u teâlânın emri olan zekâtını ver. Sakın övünme. Kendini beğenme. Kendini baĢkalarından üstün görme.” “Ey insanlar! Allah‟tan korkun. Çünkü Allah‟tan korkmak (takvâ) her Ģeyin yerine geçer ve hiç bir Ģey onun yerine geçemez.” “Bizden önce helak olanlar, hakkı engellemek ve zulüm yapmak yüzünden mahv oldular. Hak onlardan satın alınırdı ve zulümden korunmak için de fidye verilirdi.” “ġüphe hâlinde had cezalarını yerine getirmekten kaçının. Çünkü idârecilerin af ederek hatâya düĢmesi, zulüm ederek, ceza çektirerek hatâya düĢmesinden hayırlıdır.” “Müslümanlardan bir söz iĢittiğinde onu hayra yor, sakın Ģerre yorma!” Bir vâlisine yazdığı mektubunda:‟“Ellerini müslümanların kanından, mideni malından, dilini ırzından uzak tut! Böyle yaparsan sana zeval yoktur.” “Namaz, seni yolun yarısına; oruç, tam Melik‟in kapısına iletir. Sadaka ise Melik‟in huzûruna çıkarır.” 434 “Allah‟u teâlâ bir kuluna verdiği ni‟meti alıp da karĢılığında sabrı nasîb ederse, ni‟mete mukabil verdiği (sabır), o ni‟metten daha efdaldir (kıymetlidir).” “Ölümü çok hatırla. Eğer geçim rahatlığı içindeysen bu sana darlık, ürperti getirecek; geçim darlığı içindeysen geniĢlik, ferahlık kazandıracak.” “Siz seferdesiniz. Yüklerinizin bağlarını bu diyarın dıĢında bir yerde çözeceksiniz. Siz, üzerinden çağlar geçmiĢ bir kökün dallarısınız. Kökleri yok olup gitmiĢ bir dalın hayatından ne çıkar ki?” “Ey insanlar! Allah mahlûkları yarattı ve onları uyuttu. Sonra onları uykularından uyandırıp, diriltecek. Her biri ya Cennete, ya Cehenneme sevk edilecek. Allaha yemîn ederim ki, biz eğer bu hakîkati tasdîk etmiĢ isek, buna uygun yaĢamadığımız için ahmağız. Eğer bu gerçeği inkâr ediyor isek, o takdîrde hepimiz helakteyiz.” “Her yolculuğun kendine has bir azığı, hazırlığı vardır. Âhıret yolculuğu için de takvâyı azık edinin. Allahü teâlânın vereceği ni‟metleri görmüĢ gibi sevinin ve vereceği cezayı, azâbı da görmüĢ gibi korkunuz. Tûl-i emele kapılmayın, zira tûl-i emel (bitmeyen istek, hiç ölmeyecekmiĢ gibi dünyâya dalmak) kalbinizi katılaĢtırır, düĢmanınız olan Ģeytanın eline düĢersiniz... Dünyâya aldanmıĢ nice insanlar gördük. Huzûr ve se‟âdet, ancak Allah‟ın azâbından emîn olanlar içindir. NeĢ‟e ve sevinç de kıyâmetin zorluğunu anlatanlar içindir. Kıyâmet günü zengin, fakîr herkesin ameli meydana çıkar ve hesap verirken öyle bir müĢkilât ile karĢılaĢırsınız ki, eğer yıldızlar bununla karĢılaĢsa kararıp dökülür, dağlar dayanmaz erirdi. Cennet ve Cehennemden baĢka bir yer bulunmadığını ve bunlardan birine mutlaka gideceğinizi de biliyorsunuz. O halde ona göre hazırlanın...” “Allahtan korkun ve aĢırı Ģakadan kaçının; zîrâ aĢırı Ģaka, kin tutmağa, kin de kötülüklere sebep olur.” “Dünyâ ne kadar aldatıcı. Dünyâda üstün ve kıymetli, makam ve mevki sâhibi olmak, hiç fayda vermiyor. Genç olan ihtiyarlıyor. Her canlı sonunda ölüyor. Geçici ve aldatıcı olduğunu bildiğiniz halde 435 sakın dünyâ lezzetleri ve zevkleri sizi aldatmasın. Birkaç günlük dünyâ hayatındaki geçici lezzetlere sarılıp, âhireti unutan, aldanmıĢtır. Hani, nerede bizden önce bu dünyâda yaĢayanlar. Hani onlar, büyük ve modern Ģehirler kurmuĢlardı. Büyük ve derin kanallar kazmıĢlar ve barajlar yapmıĢlardı. Onlar, bir göz açıp kapama denecek kadar, az bir müddet dünyâda kaldılar Burada, sıhhatlerine güç ve kuvvetlerine aldandılar. Bu yüzden günahlar iĢlediler. Hâlbuki herkes onlara mallarının çokluğundan dolayı, keĢke, onun serveti gibi bizim de olsa diyorlardı. ġimdi onların hâli ne oldu. Toprak onların bedenlerini yedi kemikleri kurtlara azık oldu. Fakat onlar, dünyâda iken, kuvvetli bir âile içerisinde idi. Evleri, güzel eĢyâlarla döĢeli ve hizmetçileri vardı Herkes kendisine ikrâmda bulunuyor, âciz kaldığı iĢlerde kendisine yardımcı oluyorlardı.” Ömer bin Abdülaziz„in dostluk Ģartları ve evladlarına vasiyeti... Ömer bin Abdülaziz(r.a) son derece yüksek karakterli, temiz ahlâklı bir Ģahsiyetti. Devrinin en güzel ahlâk örneği idi. Onun bu denli Ģahsiyetli, faziletli yapan olgu ikinci Halife Hz. Ömer(r.a) rehber edinmesiydi. Ġkinci Ömer(r.a), birinci Halife Ömer(r.a) gibi verdiği her sözü tutardı. Haktan yana tavır koyar, haklı ve doğru olana itibar ederdi. Hiç kimsenin yok yere üzülmesini istemezdi. Vali tayin ederken bile kendine özgü prensipleri vardı. Nitekim Ebu„l Musa ElEĢari(r.a)„nin torunu Bilal buna en manidar misaldir. ġöyle ki: Bilal, Halife Ġkinci Ömer tahta geçtikten sonra ġam„a gelerek huzura kabul edilir, daha sonra camilere devam ederek namazla niyazla meĢgul olur; Halife Ömer onun takvasına bakarak adamlarından biri olan Alâ„ya Bilal ile ilgilenmesini emreder ve ona "Bu adamın iç yüzü de dıĢ yüzü gibi ise onu Irak Valisi olarak atamak istiyorum. Bu adamı takip ve bana haber getir" emrini verir. Âla kalkıp Bilal„in yanına gider ve ona hitaben, Halifeye olan yakınlığımı biliyorsun? Seni Irak Valiliği için tavsiye edersem, bana ne verirsin? 436 Bilal Ģu karĢılığı verir: Bir yıllık kazancımı sana veririm. Onun bir yıllığı ise yirmi milyon akçe idi. Âlâ, bunu kendisine yazılı bir taahhütle vermesini ister. Bilal de evine koĢarak bu taahhüdüni yazar ve ona verir. O da bu taahhüdü ihtiva eden mektubu Halife Ġkinci Ömer(r.a)„e verir. Halife mektubu okur ve Bilal„i vali tayin etmekten vazgeçer. O zaman Kufe Valisi olan Abdurrahman bin Zeyd bin El-Hattab„a Ģöyle bir mektup yazar:"Bilal, dindar görünerek bizi aldatmak istemiĢtir. Biz de az kalsın yanılıp, aldanacaktık. Fakat onu denedik ve bu denemede onun ehil olmadığını gördük." Ömer Bin Abdülaziz(r.a) hak yolunda hatır ve gönül tanımazdı. Davacılar arasında tam bir eĢitlik gözetirdi. Bir defasında Deyr Ġshak ahalisi, amcazadesi Mesleme„yi Ģikâyet etmiĢlerdi. Mesleme Ģilte üzerinde yanında oturuyordu. Halife Ömer(r.a) onu Ģöyle uyardı: Hasımların ayakta durdukları halde, senin Ģilte üzerinde oturman doğru değildir. Bu uyarı üzerine Mesleme ayağa kalkmıĢ, hasımlarıyla yan yana durmuĢ, Ömer(r.a)„de davayı dinledikten sonra akrabası Mesleme aleyhine karar vermiĢtir. Tevazusu ise adaletiyle paraleldi. Ġnsanları hayran bırakırdı. Onun yakın adamlarından biri olan Raca, bu bağlamda Ģu vakayı anlatır:"Bir gece beraber oturmuĢ, konuĢmuĢtuk. Arada kandil bozulduğu için düzeltmek üzere kalktım. Fakat Halife beni oturttu. Bütün ısrarlarım boĢa gitti. Çünkü Ģöyle demiĢti:"Misafirine iĢ gördüren bir adam, kötü bir adamdır."Halife Ġkinci Ömer, meclisine devam edenlere dostluğa verdiği ehemmiyeti öne çıkarır ve dostluk için Ģu beĢ Ģartı sıkça tekrarlardı: Bana dost olmak isteyenler beĢ esasa saygı göstermelidir:1-Adalet namına farkına varamadığım bir Ģey varsa, beni irĢad etmek2-.Ġyilik etmek husussunda beni teĢvik etmek.3- Bir talebi olup da bana bildiremeyenlerin taleplerini bana iletmek.4- Yanımda hiç kimseyi küçümsememek, aĢağılamamak.5-Daima güvenli olmak... Bu esasa saygı gösteren kimseler, benim dostumdur. 437 Aksi halde bu özellikleri taĢımayanlar bana dost olmaktan çıkar ve yanıma girmemesi, meclisimize gelmemesi icab eder.* Emevî Halifesi Ömer bin Abdülaziz(r.a)‟in Öğütleri.. En derin sapıklık, hidayeti bulduktan sonra sapmaktır. En iyi zenginlik, ruh zenginliğidir. En güzel azık, takvadır. Kalbe inen en hayırlı Ģey, “yakîn bilgi”dir. En kötü körlük, kalp körlüğüdür. ġüphe inkârdandır, içki her kötülüğü doğurur. En büyük hata, yalandır. Kıyamet günü nereye gitmek istiyorsanız, hazırlığınızı ona göre yapınız. Allahım! Beni ahirette senin rahmetinden uzaklaĢtıracak bir dünya nimeti verme. Açıktan iblis‟e lanet edip de gizlice ona itaat edenlerden olma. Ġnsan kalbi bir sandıktır; dudaklar onun kilidi, dil ise anahtarıdır. Ġnsanlara da o anahtarı iyi muhafaza etmek düĢer. Ölümü sıkça an! Geçimde daraldıysan, seni rahatlatır; bolluk içerisindeysen de seni daraltır. Gazap anında kanaat hatadan, söz fesattan pek kurtulmaz. SON CUMA HUTBESĠ ġöyleydi: Ey Muhterem Müslümanlar! ġunu iyi biliniz ki, lüzumsuz bir hiç olarak yaratılmadığınız gibi, yaptığınız iĢlerden de sorgusuz ve sorumsuz kalacak değilsiniz. GelmiĢ ve nihayete kadar gelecek insanların toplanacağı bir mahĢer ve orada adalet terazilerinin kurulacağı bir mahkeme vardır. Onun tek hâkimi, azamet ve kibriyâ sahibi Yüce Allah‟tır. Ahiret korkunç bir gündür. Yürekleri parçalayan, çocukları ihtiyar yapan, kiĢiyi kardeĢ, evlat ve iyâlinden kaçıran, peygamberleri, melekleri titreten bir gündür. Cenâb-ı Hakk‟ın celâl ve azametiyle tecelli edeceği o günde, kimde kuvvet ve tahammül kalır! Bununla beraber Allah‟ın rahmetinden de ümit keserek hüsrana düĢmeyiniz. Ey muhterem cemaati Muhakkak biliniz ki; mahĢer gününde emniyet ve korkusuzluk, bugünden o güne düĢünüp de Allah‟tan korkan, küfür ve günahtan 438 sakınan bu fâni âlemi beka âlemi olan ahirete üstün tutarak, Ģehvânî hislerinin esiri olmayanlar içindir. Bunun aksi harekette bulunanlar muhakkak aldanır. Hayat ve ömür sermayesini haksızlık ve yoksuzluk arkasında tüketen eli boĢ ve nedâmet, piĢmanlık içinde kalır. Bugün; siz, sizden öncekilerin yerini tutuyorsunuz. Fakat elbette sizin de yerinizi tutacaklar var. Görüyorsunuz ki, gelenler durmuyor, gidenler geri dönmüyor. Ġster istemez gideceğimiz bu mahal, her Ģeye sahip olan Cenâb-ı Hakk‟ın huzurudur. Âhiret âlemine gidenleri her gün uğurluyor ve götürdüğünüz kabirlerde kara toprak altında yataksız, yastıksız, tek ve tenha bırakıp dönüyorsunuz. Ölümün acısını duyan o fânilerin hâli ne kadar merhameti çeker ve ibrete değer. Tanımadıkları bir âleme sefer etmiĢler, sevdiklerinden ayrılmıĢlar. Gelip geçici emanet bir hayatın gaflet uykusundan uyanmıĢlar, ama iĢ iĢten geçmiĢ, telâfi imkânı elden çıkmıĢ, naz ve nimet içinde beslenmiĢlerken yatak ve yastıkları kuru toprak olmuĢ, terk ettikleri dünya malından istifadeleri yok. Yaptıkları incir çekirdeği kadar da olsa, bir hayrın imdadım bekliyorlar. DüĢünmeve değer bu hâllerden ibret almaz mısınız? Ey muhterem cemaati Zannetmeyin ki, kendimde bir büvüklük gördüğüm için size böyle öğüt veriyorum. Ġçinizde belki benden daha ziyâde Allahu Teâlâ‟nın rahmet ve mağfiretine muhtaç kimse yoktur. Ben hem kendim, hem de sizin için rahmet ve mağfiret diliyorum. Yüce Allah‟ın kitabım, Peygamberinin güzel ahlâkım kendinize örnek yapınız, ancak selamet bundadır.” Hutbeyi bu cümleyle tamamladıktan sonra gözyaĢlarını tutamadı. Bu, onun son hutbesiydi. Aynı zamanda evine de son gidiĢiydi. BĠBLĠYOĞRAFYA: Ġslâm Âlimleri Ansiklopedisi; c.2, s.334.Fâideli Bilgiler sh. 69, 76.Hilyet-ülevliyâ cild-5, sh. 253.Tehzîb-ül-esmâ vel-lüga cild-2, sh 19.Tezkiret-ül-huffâz cild-1, 439 sh. 119.El-Kâmil fi‟t-târih cild-5, sh. 60, 62.Fevât-ül-vefeyât cild-3, sh. 133. Tehzîbüt-tehzîb cild-7, sh. 475.Vefeyât-ül-a‟yân cild-6, sh. 301.ġezerât-üz-zeheb cild-1, sh. 119.Târîh-ül-hamîs cild-2, sh. 315.Târîh-i Taberî cild-8, sh. 137.Ġbni Haldûn Târîhi cild-3, sh. 76.Menâkıb-ı Ömer bin Abdülazîz (Ġbni Cevzî).Sıfat-üs-savfe cild-2, sh. 63.Sîret-i Ömer bin Abdülazîz (Menâvî). Tabakât-ı Ġbni Sa‟d cild-5, sh. 330.Târîhül-hulefâ sh. 212.Rehber Ansiklopedisi cild-14, sh. 19.Ebû Yûsuf, Kitâbü‟l-Ḫarâc, Kahire 1382, s. 21, 117, 127-137, 150-153; Ġbn Abdülhakem, Sîretü ʿÖmer b. ʿAbdilʿazîz (nĢr. M. Revvâs Kal„acî), Halep, ts. (Mektebetü Rebî„); Ebû Ubeyd Kāsım b. Sellâm, Kitâbü‟l-Emvâl (nĢr. Muhammed Ġmâre), Beyrut 1409/1989, s. 121-125, 169-176, 382-383; Ġbn Sa„d, eṭ-Ṭabaḳāt, V, 330-408; Halîfe b. Hayyât, etTârîḫ (Ömerî), s. 317-322; Belâzürî, Ensâb (Zekkâr), VIII, 125-218; a.mlf., Fütûḥ (nĢr. Abdullah Enîs et-Tabbâ„ – Ömer Enîs et-Tabbâ„), Beyrut 1407/1987, s. 22, 43- 47, 58, 91, 169, 181, 599; Ya„kūbî, Târîḫ, II, 301-310; Taberî, Târîḫ (Ebü‟l-Fazl), VI, 546-578; Mes„ûdî, Mürûcü‟ẕ-ẕeheb (Meynard), V, 397, 412, 416-453; Kindî, elVülât ve‟l-ḳuḍât (Guest), s. 48-55; Âcurrî, Aḫbâru Ebî Ḥafṣ ʿÖmer b. ʿAbdilʿazîz (nĢr. Abdullah Abdürrahîm Useylân), Beyrut 1979; Bağdâdî, Mezhepler Arasındaki Farklar (trc. Ethem Ruhi Fığlalı), Ankara 1991, s. 289; Ebû Nuaym, Ḥilye, V, 253- 353; Ġbn Asâkir, Târîḫu DımaĢḳ (Amrî), XLV, 126-274; Ebü‟l-Ferec Ġbnü‟l-Cevzî, Sîretü ve menâḳıbü ʿÖmer b. ʿAbdilʿazîz (nĢr. Naîm Zerzûr), Beyrut 1984; Ġbnü‟lEsîr, el-Kâmil, V, 367; ayrıca bk. Ġndeks; Zehebî, Aʿlâmü‟n-nübelâʾ, V, 114-148; J. Wellhausen, Arap Devleti ve Sukutu (trc. Fikret IĢıltan), Ankara 1963, s. 124-147; Ġmâdüddin Halîl, Ömer b. Abdülaziz Dönemi ve Ġslâm Ġnkılâbı (trc. Ubeydullah Dalar), Ġstanbul 1984; Mâcide Faysal Zekeriyyâ, ʿÖmer b. ʿAbdilʿazîz ve siyâsetühû fî reddi‟l-meẓâlim, Mekke 1407/1987; Abdülazîz Dûrî, Ġslâm Ġktisat Tarihine GiriĢ (trc. Sabri Orman), Ġstanbul 1991, tür.yer.; Abdüssettâr eĢ-ġeyh, ʿÖmer b. ʿAbdilʿazîz, DımaĢk 1992; Vehbe ez-Zühaylî, el-Ḫalîfetü‟r-râĢidü‟l-ʿâdil ʿÖmer b. ʿAbdilʿazîz, DımaĢk 1992; Ahmed Ağırakça, Ġslâm‟da Ġlk Tecdid Hareketi ve Ömer Ġbn Abdülaziz, Ġstanbul 1995; Ġffet Visâl Hamza, Sîretü ʿÖmer b. ʿAbdilʿazîz, Beyrut 1998; Muhammed b. MüĢebbib el-Kahtânî, Ġdâretü ʿÖmer b. ʿAbdilʿazîz, Mekke 1418; Casim Avcı, Ġslâm Bizans ĠliĢkileri, Ġstanbul 2003, s. 81-84, 114 vd.; A. Jeffery, “Ghevond‟s text of the Correspondence between „Umar II and Leo III”, Harvard Theological Review, XXXVII, Cambridge 1944, s. 269-332; Ġzzeddin Cessûs, “Siyâsetü ʿÖmer b. ʿAbdilʿazîz el-Ḫâriciyye ve mevḳıfü ticâhi ve ehli‟zzimme”, el-Ġctihâd, sy. 28, Beyrut 1416/1995, s. 15) Ömer bin Abdulaziz‟ in Sur iye‟nin Ġdlib bö lgesindeki Maarratu‟n -Nu‟mân kasabası yakınlarında b ulunan kabri. 440 TÂRIK BĠN ZĠYÂD(R.Aleyh) (D.H.52. M.670 - V.H.102.M.720) Endülüs‟ün Fatihi. Tarihe altın harflerle geçmiĢ mücahit. Gayesi sırf Ġla-i Kelimetullah olan yiğit bir komutan. Künyesi; Tarık b. Ziyâd b. Abdillâh (Amr) en-Nefzâvî elLeysî H.52.M.670 tarihinde Kuzey Afrika‟da dünyaya geldi. H.102.M.720 yılında ġam‟da vefat eden Endülüs‟ün Fatihi. Tarihe altın harflerle geçmiĢ mücahit. Gayesi sırf Ġla-i Kelimetullah olan yiğit bir komutan. Ġslâm dininin çeĢitli ırk ve milletlere tebliğ edilmesi ve Ġslâm coğrafyasının geniĢletilmesi amacıyla Müslümanlar ilk dönemlerden itibaren birçok bölgede fetih hareketleri gerçekleĢtirmiĢlerdir. Peygamber (s.a.v.)Efendimiz döneminde baĢlayan¸ Dört Halife döneminde Suriye¸ Irak¸ Ġran ve Mısır'da devam eden fetihler¸ Emevîler döneminde de en geniĢ Ģekliyle sürmüĢ ve bu dönemin en karakteristik özelliklerinden birisi olmuĢtur. Ġstisnalar dıĢında Emevî halifelerinin önemli bir kısmı¸ bir yandan kendi dönemlerinde meydana gelen iç isyanlar ve ayaklanmalarla uğraĢırken¸ diğer yandan dıĢ siyasetle de ilgilenerek fetihleri devam ettirmeye çalıĢmıĢlardır. Bunun doğal sonucu olarak¸ özellikle Velîd bin Abdülmelik döneminde (705-715)¸ Emevî Devleti'nin sınırları doğuda Çin'e¸ batıda Ġspanya'ya¸ Kuzeyde Kafkasya'ya dayanacak ve güneyde ise Yemen'i içine alacak derecede geniĢ bir alana ulaĢmıĢtır. Ġlk dönem Ġslâm 441 tarihinde gerçekleĢtirilen fetihler dinî¸ siyasî¸ askerî¸ sosyal ve iktisâdî açılardan birçok etki ve sonuç meydana getirmiĢtir. Emevîler döneminde gerçekleĢtirilen önemli fetihlerden birisi de Endülüs'ün (Ġspanya¸ Ġber Yarımadası) fethidir. Bu fetih sayesinde hem Müslümanların Avrupa'ya geçiĢ noktasındaki stratejik ve jeopolitik açıdan büyük önem taĢıyan Ġber Yarımadası ele geçirilmiĢ¸ hem de yaklaĢık sekiz asır devam edecek olan Endülüs'teki Ġslâm varlığının ve Endülüs medeniyetinin temeli atılmıĢtır. Endülüs'ün fethiyle ilgili olarak bazı kaynaklarda detaylı bilgiler bulunmasına rağmen bir kısım temel kaynakta yeterli bilgi bulunmaması dikkat çekmektedir. Târık bin Ziyâd(r.aleyh)‟Berberi asıllı Nefzafe veya Zenate kabilesine mensup olduğu bilinen Tarık bin Ziyad, Emeviler tarafından Kuzey Afrika topraklarından esir olarak alınmıĢ ve kabiliyetiyle ön plana çıkmıĢtır. Kökeninin Ġranlı ya da Arap olduğu yönünde iddialarda bulunmaktadır. Emevî halîfesi Velîd bin Abdülmelik zamanında (705-715) Kuzeybatı Afrika‟nın fethi için vazifelendirilen Mûsâ bin Nusayr‟ın komutası altına giren Tarık, Müslüman olmasıyla azat edilmiĢ ve komutan olarak görevlendirilmiĢtir. Maiyetinde Kuzeybatı Afrika fethine katıldı. Mûsâ bin Nusayr, onun kabiliyet ve cesaretini dikkate, alarak, emrindeki öncü birliklerinin baĢına komutan tâyin etti. Sonra Berberîlerle yaptığı savaĢı kazanınca, Tanca Ģehrine vali yaptı.Bu dönemde Tanca ve Ceuta' nın fethine katılmıĢtır. 708 yılında Tanca valisi olan Tarık Endülüs' ün fethine kadar bu görevde kaldı. Tarık Bin Ziyad, 1492'ye kadar Ġspanya'da hüküm sürecek Ġslam Devleti varlığının temelini atmıĢtır. Tarık Bin Ziyad, Endülüs' ü fetheden Emevi komutanı. Cebelitarık Boğazı'na adı verilmiĢtir. Arapça'da "cebel" dağ demektir. Cebel-i Târık, "Tarık'ın dağı" anlamına gelmektedir. Mûsâ bin Nusayr(r.aleyh), Târık bin Ziyâd‟da görülen; sağlam bir karakter, Ģiddete dayanıklılık, kahramanlık, kuvvetli azîm ve irâde, kalb kuvveti, keskin ve isabetli karar verme, fasîh bir konuĢma ve dinleyenlerde derin te‟sirler uyandıracak kuvvetli bir hitabet kabiliyeti gibi güçlü komutanlık hasletleri sebebiyle onu Endülüs‟ü (Ġspanya‟yı) fethe me‟mûr etti. 442 Manevî Görev Tarık bin Ziyad(r.aleyh), emrindeki dört gemi ve yedi bin asker ile 711 (h. 92) yılında Endülüs‟e hareket etti. Yolculuk esnasında, geminin güvertesinde, kendini hafif bir uyku hali kapladı. Rüyasında, karĢısında Peygamber (s.a.v)Efendimiz vardı. Resûlullah ve ashab-ı kiram hazerâtı kılıçlarını kuĢanmıĢ, yaylarını germiĢ, düĢmana hücum etmek üzereler. Resûlü Ekrem(s.a.v): Ey Tarık! Yoluna devam et! Buyurdu. Ona itimattan daha büyük onur olur mu? Bu ülke bize verildi, anlayın bunu ve belki de çok daha öteleri. Bu yolun sonu Cennet-i Âlâ‟dır. Saflarınızı sıkı tutun ve benden ayrılmayın!” ARKAMIZDA DENĠZ, ÖNÜMÜZDE DÜġMAN VAR! Mücâhidler, Ġspanya‟nın güneyindeki Buheyra denilen yerden karaya çıktılar. Sonra önde Tarık bin Ziyad olmak üzere Endülüs‟e girdiler. Tarık bin Ziyad uykudan uyandığında, sevincinden yerinde duramıyordu. Endülüs‟ün fethinden artık emin idi. Tarık bin Ziyad bütün gemileri yaktırdı, sonra da askerlerine Ģöyle hitap etti: “Ey mücâhid kardeĢlerim! Arkamızda deniz, önümüzde düĢman var. DüĢmana saldırmaktan baĢka hiç bir Ģeyimiz kalmadı. Bize ancak doğruluk ve sabır yaraĢır. ġunu kesin olarak biliniz ki, bu yarım adada cimrilerin sofrasındaki yetimlerden daha yoksulsunuz! DüĢmanınız ordu ve silâhları ile karĢınıza çıkacak. Onların erzağı çoktur. Sizin ise kılıçlarınızdan baĢka yardımcınız ve düĢmandan alacağınız erzakdan baĢka bir Ģeyiniz yoktur, ihtiyaç günleriniz uzar ve vazifenizi gerektiği gibi baĢaramazsanız; kendinize kıymıĢ, karĢı tarafın kalbine korku yerine, cesaret vermiĢ olursunuz. Bu durumda vazifenizi yaparak, istemediğimiz kötü sonucu içinizden atınız, ölümü kolay gördüğünüz takdirde fırsattan faydalanabilirsiniz. Sizi, içinde bulunmadığım bir tehlikeye atmıyorum; bizzat kendim baĢlamadan, insanların canlarının en ucuz mal gibi gittiği savaĢa sizi sevketmiyorum. Bu zorluğa bir parça katlanırsanız, uzun süre devam edecek tatlı meyveler toplarsınız. Kendinizi düĢünerek benden yüz çevirmeyiniz. Bu iĢte nazibiniz benden çoktur. Bu adanın bol nimetleri size ulaĢtı. 443 Mü‟minlerin emîri Velîd bin Abdülmelik, Arab yiğitlerinden sizi seçti. Süvârî ve yiğitlerle gönüllü olarak savaĢa katılmanıza güvenerek, bu adanın hâkimlerinin eniĢtesi ve damadı olmanızı hoĢ gördü. Burada Allah‟u Teâlâ‟nın isminin yüceltilmesi ve dininin açıkça yayılmasına yardımınızın sevabı, emîr-ül-minînin olsun! Alınacak ganimetler benim olmadığı gibi, baĢkasının da değildir. O yalnız sizindir. Allah‟u Teâlâ bu savaĢta göstereceğiniz kahramanlığı, dünyâ ve âhirette iyilikle anılmanız için irâde etti. Sizi davet ettiğim Ģeye ilk icabet edenin kendim olduğunu iyi biliniz. Ordular karĢılaĢtığında, azgın düĢman komutanının üzerine, tek baĢıma saldıracak ve inĢâallah onu elimle öldüreceğim. Benimle birlikte hücûm ediniz. Onu öldürdükten sonra ölürsem, tehlikesinden kurtulduğunuz için, kumandanlığı aranızdan bir yiğide vermeniz güç olmaz. Ondan önce ölürsem, bu büyük iĢi ardımdan siz tamamlayınız” dedi. Bu ateĢli sözler, mücahitler ordusunu heyecanlandırdığından, her bir asker, bir an önce, düĢman üzerine atılmayı arzu etmeye baĢlamıĢtı. Endülüs'ün(ĠSPANYA‟NIN) Fethi Kuzey Afrika'nın Ġspanya'ya bakan kıyısı Sebte'nin Kontu Julianos çeĢitli sebeplerle Vizigot Kralı Rodrigo‟ya kızgın olduğundan Musa bin Nusayr‟a baĢvurarak onu Ġspanya‟nın fethi için teĢvik ediyordu. 710 yılında Musa bin Nusayr tarafından Güney Ġspanya‟ya gönderilen Tarif bin Malik kumandasındaki 500 kiĢilik birliğin keĢif seferinde baĢarı göstermesi ve bol miktarda ganimetle geri dönmesi Endülüs‟ün fethi konusunda Müslümanları cesaretlendirdi. Bunun üzerine Musa bin Nusayr, Tarık bin Ziyad‟ı Endülüs‟e gidecek birliklerin kumandanlığına tayin etti. 7000 kiĢiden oluĢan ordunun büyük çoğunluğu Berberiler‟den meydana geliyordu. Sebte‟den gemilerle Ġspanya‟nın en güneyindeki Calpe bölgesine ulaĢan Tarık fetihten sonra kendi adıyla anılacak olan Cebelitarık‟ta karargâh kurdu (28 Nisan 711). Tarık ilk deneme seferinden sonra kuzeye doğru yöneldi, çünkü onun hedefi Cordoba Ģehri idi. O sırada Vizigot Kralı Rodrigo, 444 Kuzey Ġspanya‟daki bazı Ģehirlere saldıran Franklar‟la mücadele ediyordu. Kurtuba ile Rodrigo‟nun bulunduğu Arbune (Narbonne) Ģehirleri arasında 1000 mil kadar mesafe olduğundan Tarık ilk anda önemli bir direniĢle karĢılaĢmadı ve kuzeye doğru ilerledi. Birkaç defa önüne çıkan Rodrigo‟nun yeğeni Bencio‟yu mağlup etti. Bunun üzerine Rodrigo büyük bir ordu topladı. Bu ordunun asker sayısı hakkında tarihçiler 40.000 ile 100.000 arasında çeĢitli rakamlar vermektedir. Tarık, Musa bin Nusayr‟a mektup yazarak yardım istedi. Musa da 5000 kiĢilik yardım birliği gönderdi. Ġki ordu ġezune (Sidonia) Ģehri yakınlarındaki Lekke vadisinde (Rio Guadalate) karĢı karĢıya geldi. Tarık burada orduya karĢı bir konuĢma yaptı. Ġki ordu arasında sekiz gün devam eden savaĢ sonunda Vizigot ordusu ağır bir yenilgiye uğradı (26 Temmuz 711). Ġlk SavaĢ Sonrası SavaĢtan sonra Musa bin Nusayr, Tarık‟a yolladığı mektupta kendi emri olmadan Ġspanya iç bölgelerine girmekle Ġslam ordusunu tehlikeye attığını ve kendisi gelinceye kadar bulunduğu yerden ileriye gitmemesini emretti. Ancak Tarık, Musa‟nın emrini dinlemedi ve Kont Julianos‟un tavsiyesine uyarak ordusunu farklı Ģehirlere göndermek için birliklere ayırdı. Tarık‟ın görevlendirdiği kumandanlar kısa sürede Malaga (Maleka), Elvira (Ġlbire) ve Cordoba‟yı ele geçirirken kendisi Ecija (Ġsticce) Ģehrini fethettikten sonra Vizigotlar‟ın baĢĢehri Toledo (Tuleytula) üzerine yürüdü ve önemli bir mukavemetle karĢılaĢmadan Ģehri zaptetti. Ardından, dağlık bir bölgenin arkasında yer alan ve Hz. Süleyman‟a nisbet edilen ve 360 ayaklı olduğu söylenen bir masayı burada ele geçirmesi sebebiyle Medinetülmaide diye adlandırılan Ģehre yöneldi. Tarık daha sonra Emaye (Amaya) Ģehrini alıp önemli miktarda ganimet elde etti ve 712 yılında Tuleytula‟ya döndü. Tarık bin Ziyad‟ın Endülüs‟te Musa bin Nusayr‟ın gelmesinden önce gerçekleĢtirdiği fetihler sırasında izlediği güzergâh Ģu Ģekilde tesbit edilmiĢtir: Cebelitarık, Ceziretülhadra, Barbat (Lekke) vadisi, ġezune, Mevrur, Karmune (Carmona), ĠĢbiliye (Sevilla), Ġsticce, Kurtuba, Maleka, Gırnata (Granada), Ġlbire, Tüdmir (Teodomiro), Cebban, 445 Tuleytula ve Medinetülmaide. Burada adı geçen bazı Ģehirler bir yıl sonra Endülüs‟e gelecek olan Musa bin Nusayr tarafından zaptedildi. O sırada Ġspanya‟da hüküm süren Vizigot kralı Roderich; kuzeyde Meblûne Ģehrinde çıkan bir isyanı bastırmakla meĢguldü. Müslümanların, memleketine girdiklerini iĢitince, her Ģeyi bırakarak, sayısı 70-100 bini bulan büyük bir ordu ile derhâl güneye koĢtu. Ordusu her türlü imkâna sâhibdi. Yiyecek ve içecekleri bol, her birinin üzerinde kalın zırhlar, yanlarında çeĢit çeĢit silâhlar mevcuttu. Tarık bin Ziyâd, Kral Roderich‟in büyük bir orduyla üzerine geldiğini Mûsâ bin Nusayr‟a bildirdi. Yardımcı kuvvet yetiĢene kadar çevredeki kaleleri, Ģehirleri fethetmeye baĢladı. Cezîret-ül-Hadrâ denilen yerde esir düĢen yaĢlı bir hanım, kahraman komutan Tarık bin Ziyâd‟ı görünce, kocasının söyledikleri hatırına geldi ve mücahit komutanı Ģöyle bir süzdükten sonra; “Ülkemizi fethedecek komutan sensin. Zîrâ, onun kafası büyük olacaktı. ĠĢte sen öylesin! Sol küreği üzerinde bir beni olacaktı. Eğer böyle bir benin varsa, kocamın bahsettiği komutan sensin!” dedi. Tarık bin Ziyâd, omuzunu açınca, kürek kemiği üzerindeki beni gördü. Oradaki yerliler, bu hâdiseye çok sevinip Müslümanlara yardımcı oldular Tarık bin Ziyad elçiler göndererek Ģu teklifte bulundu: seni ve senin halkını Ġslam‟a davet ediyoruz. Müslüman olur iseniz kardeĢimiz olursunuz, bağrımıza basarız. Kabul etmez iseniz, cizye ve haraç vererek canınızı kurtarırsınız. Bunu da red eder iseniz, aramızı kılıç düzeltecektir. Tarık bin Ziyâd, çevredeki yerleri fethe devam ederken, Mûsâ bin Nusayr‟dan 5.000 kiĢilik bir yardım geldi. Böylece mücahitlerin sayısı 12.000‟i buldu. Bu arada Kral Roderich‟in ordusu iyice yaklaĢmıĢ, büyük meydan muharebesinin baĢlaması an mes‟elesi olmuĢtu. DüĢmanın görünüĢte çok kuvvetli olması, kahraman komutan Tarık bin Ziyâd‟ın maneviyâtında en ufak bir te‟sir yapmadı. Aksine kahramanlık hislerini kamçılayarak cesaretini arttırdı. Tek arzusu derhâl savaĢa girip düĢman üzerine atılmak, Ģehâdet Ģerbetini içinceye kadar çarpıĢmak ve sonunda Cennet‟e kavuĢmaktı. Bu duygular, kendisini ve Ģanlı askerini heyecana getirdi. 446 Nihayet iki ordu karĢı karĢıya geldi. Her türlü silâhlarla donatılmıĢ düĢman ordusu dağı-taĢı dolduruyordu. Kralları Roderich, yüksek bir taht üstünde gururlu ve kibirli bir hâlde, Ġslâm ordusuna bakıyor, birliklerindeki düzene hayran kalıyordu. Her birinin üzerinde çok ince, zarîf birer zırh göze çarpıyor, baĢlarında sarık, ellerinde kınlarından sıyrılmıĢ gözleri kamaĢtıran kılıçlar vardı ve gözlerinden kıvılcımlar saçılıyordu. Kumandanlarının etrafına dizilmiĢler, emirlerini dikkatle ve sür‟atle yerine getiriyorlardı. Ġslâm ordusundan beyaz bayraklı bir hey‟etin geldiğini görünce, iyice meraklandı. Bu gelen elçi hey‟eti, ne diyecekti! Elçiler, kralın yanına geldiklerinde; “Ey Kral! Seni ve tebaanı Ġslâm‟a davet ediyoruz! Müslüman olursanız kardeĢimiz olur, bağrımıza basarız. Kabul etmezseniz, cizye ve haraç vererek canınızı kurtarırsınız. Bunu da red ederseniz, o zaman aramızı kılıç düzeltecektir!” dediler. Kral Roderich, sayıca Müslümanların altı-yedi katı olduklarını düĢünerek, bu teklifi kabul etmedi hey‟eti red etti ve hücûm emrini vererek savaĢı baĢlattı. Ġki ordu, Lekke vadisinde birbirlerine girdiler. Ġslâm ordusu; “Allah‟u Ekber” sesleri arasında yalın kılıç düĢman ortasına daldı. MüthiĢ bir savaĢ baĢlamıĢtı. Askerlerine gerekli talimatı veren Tarık bin Ziyâd, yanındaki bir kaç fedaisi ile çarpıĢa çarpıĢa kral muhafızlarının yanına kadar yaklaĢtı. Artık geriye dönüĢ yoktu. Mücâhidler, komutanlarının bu akıl almaz kahramanlığı karĢısında, ardı arkası kesilmeyen hücumlar yapıyorlardı. Tarık bin Ziyâd, düĢman muhafız birliğini yararak, Kral Roderich ile çarpıĢmaya baĢladı. Serî kılıç darbeleriyle onu yere düĢürdü. Krallarının öldüğünü gören düĢman askerleri ĢaĢkın Ģekilde sağa-sola kaçmaya baĢladılar. Mücahitler kısa bir zamanda, düĢman askerlerinin çoğunu kılıçtan geçirdiler. Ve bir kısmını da esir aldılar. Müslümanlar böylece 275 sene hüküm sürecekleri, Ġspanya‟ya (Endülüs‟e) girmiĢ oldular. Burada Avrupalılara insanlığı, medeniyeti öğrettiler." Stanley Lane Poole ismindeki bir Avrupalı tarihçi; “Müslümanların Vâdiü Lekke‟de kazandıkları zafer, bütün Ġspanya‟nın 447 ellerine geçmesine sebep olmuĢ, Müslümanlar bâzı Ģehirlerdeki zayıf mukavemeti kırmak için fazla zorlanmamıĢtır. Ġspanyollar, Müslüman askerlerini karĢılarında görünce, Ģehir ve kalelerini fazla direnmeden verip, teslim olmuĢlardır...” demektedir. Târık bin Ziyâd, Mûsâ bin Nusayr‟a zafer haberi veren bir mektup gönderdi. Mûsâ bin Nusayr da bir ordu hazırlayarak Ġspanya‟ya geçti. Kısa zamanda, Vizigotların baĢĢehri Tuleytula (Toledo) alındı. Kurtuba, ĠĢbiliyye, Maride, Barselona, Arbuna, Kadis, Galicia, Saragusta, Leon Cataloni gibi yerler fethedildi. Böylece Müslümanlar Pirene dağlarına kadar ulaĢtılar. Nihayet dağlık bölgeler dıĢında, Got toprakları ele geçti ve Ġspanya‟nın tamamı fethedildi. Ġspanya Ġçine Akınlar 712 yılında Musa bin Nusayr 18.000 kiĢilik bir orduyla Endülüs‟e geçerek Sevilla, Carmona, Nieble (Leble), Merida (Maride) Ģehirlerini fethetti ve Tarık bin Ziyad‟la Toledo‟da buluĢtu. Bu buluĢma sırasında Musa‟nın kendi emrini dinlemeyip baĢına buyruk hareket ettiği için Tarık‟ı azarladığı belirtilmektedir. Buna karĢılık Tarık‟ın Musa‟ya karĢı saygılı davrandığı ve onun gönlünü almak istediği nakledilir. Musa bin Nusayr, Tarık‟tan ele geçirdiği ganimetleri ve Hz. Süleyman‟a ait olduğu söylenen masayı istedi; Tarık masa ile birlikte bütün ganimetleri Musa‟ya teslim etti. Musa bin Nusayr‟ın Tarık‟a olan öfkesi fazla sürmedi ve iki kumandan fetih faaliyetini Ġspanya‟nın kuzeyine doğru iki koldan sürdürdü. Ertesi yıl Leon (Liyun), Galicia (Cillikıye) bölgeleriyle Lerida (Laride), Barselona (BerĢelune), Saragossa (Sarakusta) Ģehirleri alındı. Böylece müslümanlar Ġslâm tarihinde ilk defa Fransa topraklarına kadar ulaĢtı. Suriye'ye DönüĢ ve Vefatı Musa ve Tarık‟ın fetihleri sonucu Ġspanya‟nın tamamına yakını ele geçirilmiĢ oldu. Üç yıl gibi kısa bir süre içinde kuzeyde küçük bir bölge olan Asturias dıĢında bütün Ġspanya‟nın zaptedilmesi ve Ġslâm ordularının Fransa içlerine kadar ilerlemesi Ġslam fetih siyaseti açısından önemli bir geliĢmedir. Fetihlerin tamamlanmasına yakın bir sırada Halife Velid bin Abdülmelik‟in elçisi Mugis er-Rumi, halifenin Musa ve Tarık‟ın DımaĢk‟a geri dönmelerini isteyen 448 mektubunu getirdi. Musa biraz ağırdan alıp fetihlere devam edince ikinci bir elçi aynı emirle geldi. Bunun üzerine Musa ve Tarık pek çok ganimetle birlikte 714 yılında Endülüs‟ten ayrılıp DımaĢk‟a döndüler ve Halife Velid‟in son günlerinde onunla görüĢüp ganimetleri teslim ettiler. Kabiliyetli, dirayetli ve cesur bir kumandan, aynı zamanda güçlü bir hatip olan Tarık bin Ziyad‟ın bundan sonraki hayatıyla ilgili kaynaklarda bilgi yoktur Halife Endülüs‟e (Ġspanya‟ya), Mûsâ bin Nusayr‟ın oğlu Abdülazîz‟i vali olarak gönderdi. Tarık bin Ziyâd, halifenin davetinden sonra, Suriye‟de kaldı. Ömrünün sonuna kadar sakin bir hayat sürdü, herhangi bir görev almadan gözden uzak bir yerde geçirdi ve 720 senesinde vefat etti. Rabbim rahmetiyle muamele eylesin. Bizleri ve nesillerimizi bu yiğit mücahit ecdadımıza layık eylesin Ġslam Ģuurunu versin. Âmin. BĠBLĠYOGRAFYA Ġbn Abdülhakem, Fütûḥu Mıṣr ve aḫbâruhâ (nĢr. Ch. C. Torrey), Kahire 1991, s. 207, 210-211; Ġbn Kuteybe, el-Ġmâme ve‟s-siyâse (nĢr. Halîl el-Mansûr), Beyrut 1997, s. 237-239, 241-243; Belâzürî, Fütûh (Fayda), s. 330-331; Taberî, Târîḫ, Beyrut 1407/1987, VII, 369, 382-383; Ġbnü‟l-Kūtıyye, Târîḫu iftitâḥi‟lEndelüs (nĢr. Ömer Fârûk et-Tabbâ‟), Beyrut 1415/1994, s. 77, 145-148, 185, 197- 198; Aḫbâr mecmûʿa, s. 17-27; Dabbî, Buġyetü‟l-mültemis, Kahire 1967, s. 8-10 vd.; Ġbnü‟l-Esîr, el-Kâmil, Beyrut 1965, IV, 564-566; Ġbnü‟l-Ebbâr, el-Ḥulletü‟s-siyerâʾ (nĢr. Hüseyin Mûnis), Kahire 1985, I, 144, 275; II, 199, 237, 333-334; Ġbn Hallikân, Vefeyât, V, 320, 328; Ġbn Ġzârî, el-Beyânü‟l-muġrib, II, 6-10; Makkarî, Nefḥu‟ṭ-ṭîb, I, 221, 230-232, 240-242, 260-267; Hâlid es-Sûfî, Târîḫu‟l-ʿArab fi‟l-Endelüs: elFetḥ ve ʿaṣrü‟l -vülât, Bingazi 1980, s. 126; Seyyid Abdülazîz Sâlim , Târîḫu‟lmüslimîn ve âs̱âruhüm fi‟l -Endelüs, Beyrut 1988, s. 91-100; M. Abdullah Ġnân, Devletü‟l-Ġslâm fi‟l-Endelüs: Mine‟l-Fetḥ ilâ bidâyeti ʿahdi‟n-Nâṣır, Kahire 1408/1988, I, 40-54, 57-60; Mehmet Özdemir, Endülüs Müslümanları: Siyasi Tarih, Ankara 1994, s. 20-22; Salih Kaymakcı, Târık b. Ziyâd: Hayatı ve ġahsiyeti (yüksek lisans tezi, 2000), Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü; Ġsmail Hakkı Atçeken, Endülüs‟ün Fethi ve Mûsâ b. Nusayr, Ankara 2002, s. 36-38, 53, 58-64, 75-83; a.mlf., “Târık b. Ziyâd Endülüs‟ün Fethi Öncesinde Gemileri Yaktı mı?”, Mârife, I/2, Konya 2002, s. 31-41; Mahmûd ġît Hattâb, “Ṭârıḳ b. Ziyâd: Fâtiḥu ġaṭri‟l-Endelüs”, MMĠIr., XXXIX/3 (1988), s. 73-136; E. Lévi-Provençal, “Târık”, ĠA, XI, 769-771; L. Molina, “Ṭāriḳ b. Ziyād”, EI2 (Ġng.), X, 242-243. 449 ĠMAM-I AZAM EBU HANĠFE(R.A) (D. H.80.M. 699.Küfe. -V.H.150.M. 767 Bağdat) Milyonlarca Müslüman, 1300 yıldır Hanefî mezhebinin fetvalarıyla amel ediyor, iĢlerini Ġslâm‟a uygun hale getiriyorlar. Bu mezhebin kurucusu ise herkesin “en büyük imam” olarak bildiği Ġmam-ı Âzam Ebu Hanife(r.a) hazretleri. 68 yıllık hayatını Ġslâm‟ı öğrenip anlamaya ve öğretip anlatmaya adadı. Buna karĢılık 13 asırdır duayla rahmetle anılıyor Müslümanlara ve insanlığa ıĢık oluyor ve kıyamete dek duayla rahmetle anılacaktır. Ailesi ve çocukluğu Asıl adı Numan b. Sabit Lakabı Ġmam-ı Azam, künyesi Ebu Hanife‟dir, H.80.M. 699 senesinde Küfe‟de doğup, H.150.M. 767 senesinde Bağdat‟ta Ģehit edilmiĢtir. Babası Sabit b. Zuta(r.a),dır. Dedesi Zuta,Afganistan civarlarında yaĢamıĢ, Araplar'ın burayı fethetmeleriyle Ġslam dinini kabul etmiĢ ,Ali bin Ebu Talip zamanında Kâbil'den gelerek Kûfe'ye yerleĢmiĢtir ve Hz. Ali‟(r.a)ye ikramda bulunmuĢtu. Ġlim sahibi salih ve kıymetli bir zat olan babası Sabit, Hz. Ali(r.a) ile görüĢmüĢ, kendisi, evladı ve zürriyeti için duasını almıĢtır. Onun oğlu olan Sabit ise Tirmiz, Nesa ve Enbar'da yaĢamıĢtır. Daha sonra yerleĢtiği Kûfe'de 450 kumaĢ ticaretiyle uğraĢan varlıklı ve dindar bir kiĢiydi. Ebû Hanîfe'nin ailesi Horasan'ın ileri gelenlerinden bir zatın soyundan gelir ki ailesinin Arap olmadığı kesindir. Türk veya Fars olduğu Ģeklinde görüĢler yaygındır. A.Hamdi Akseki Hoca ve birçok ilim adamı onun Türk asıllı bir ailenin çocuğu olduğunu kaydeder.. Ebû Hanîfe ismi, Arapça"Hokka/Divit/Kalem Babası" anlamına gelmektedir. Bu ismin Arapça'daki gönülden tertemiz Ģekilde iman eden anlamındaki hanîf sözünden 'hanîflerin babası Ģeklinde onun öğrencileri tarafından kullanılmıĢ olması muhtemel görünmektedir.] Ġmam-ı Azam(r.a)Hazretleri, ehl-i sünnetin en büyük âlimlerinden olup, Hanefi mezhebinin kurucusudur. YaĢadığı devirde fıkıh bilgilerini toplayarak yüzlerce talebe yetiĢtirmiĢtir. Sahip olduğuDerin ilmi, keskin zekâsı, aklı, zühdü, takvası, Hilmi, salahı ve cömertliği yüzlerce kitaplara yazılıp anlatılmıĢtır.ilmi, keskin zekâsı ve takvasıyla tüm Ġslam âleminde benimsenmiĢtir. Günümüzde Ġslam âleminin büyük bir çoğunluğu Hanefi mezhebine bağlıdır. Çok küçük yaĢta Kur‟an-ı Kerim‟i ezberledi. Kıraati, „yedi kurra‟dan biri olarak bilinen Ġmam Asım‟dan aldı. Ailesi tarafından çok iyi eğitilen Ebu Hanife‟nin gençlik yılları Ashab-ı Kiramın yanında geçmiĢtir. Böylece bizzat Peygamber (s.a.v)Efendimizi gören kiĢilerden çok sayıda hadis öğrenmiĢtir. Ehl-i sünnetin reisidir. Fıkıh bilgilerini, Ehl-i sünnet itikadını topladı. Yüzlerce talebesine öğretip, kitaplara geçirilmesine sebep oldu. Talebesi pek çok olup, büyük müctehidler, âlimler yetiĢtirdi. Ehl-i sünnetin yüzde sekseni Hanefi mezhebindedir. Müslümanlar tarafından kâğıt imali bunun zamanında baĢladı. Peygamber efendimizin vefatından yıllar sonra çeĢitli batıl mezhepler ortaya çıkmaya baĢlamıĢtı. ĠĢte böyle bir dönemde Ġmam-ı Azam dünyaya gelmiĢtir. O, hayata geldiğinde Ashab-ı Kiramdan çok az kiĢi kalmıĢtı. Bir hadis-i Ģerifte Ebu Hanife isminde bir zatın gelerek bid‟atları yok edeceği belirtilmektedir. Gençliğinin ilk 451 yıllarında Ashab-ı kiramdan Enes bin Malik(r.a)‟i, Abdullah bin Ebi Evfa(r.a)‟yı, Vasile bin Eska(r.a)‟ı, Sehl bin Saide(r.a)‟yi ve hicri 102‟de en son Mekke‟de vefat eden Ebu‟t-Tufeyl Amir bin Vasile(r.a)‟yi görmüĢtür. Bunlardan hadis dinlemiĢtir. Ġmam-ı Azam‟ın çocukluk yıllarında Ġslam âleminde Emeviler hüküm sürmektedir. Fakat mevcut yönetim kısmen Yezid çizgisinde yürümeye baĢlamıĢtır. O zaman Küfen, Irak‟ın büyük Ģehirlerinden ve önemli ilim merkezlerindendi. Eski medeniyetlerin yatağı olan Irak‟ta değiĢik dinlere ve sapık itikadlara mensup çeĢitli kavimler yaĢıyordu. Ayrıca itikadı bozuk olan ġia ve Mutezile burada ortaya çıkmıĢ, çölde Hariciler türemiĢti. Diğer taraftan Ashab-ı kiramla görüĢüp onlardan Ehl-i sünnet itikadını ve din bilgilerini nakleden Tabiinin büyükleri de orada bulunuyordu. Burada hükümet güçlerini ele geçirmek isteyen fırkalar arasında da çetin bir mücadele sürüp gidiyordu. Ġmam-ı a‟zam böyle bir muhitte, ilk gençlik yıllarında babası gibi önce ticaretle meĢgul olmaya baĢlamıĢ,bir taraftan da âlimlerin meclisine gidip onları dinliyordu. Bu âlimler kargaĢalıkları ve fitneleri ortadan kaldırmak için Ehl-i sünnet itikadını yayıyorlar ve sapık fırkalarla mücadele edip onların bozuk fikirlerini çürütüyorlardı. Kufe genellikle bu tip münazaralara sahne oluyor, hatta bu münazaralar meclislerden, çarĢıya pazara taĢıyordu. Henüz çok genç yaĢta olan imam-ı azam da, ailesinden ve gittiği ilim meclislerinden aldığı din bilgileriyle bazen münazaralara katılıyor ve onun üstün kabiliyeti, keskin zekâsı, derin anlayıĢı ve çabuk kavrayıĢlılığı yüzünden okunuyordu. Daha ilme baĢlamadığı halde sapık fırkalara mensup olanlarla yaptığı münazaralarındaki ikna kabiliyeti ve üstün baĢarıları, zamanın büyük âlimlerinin dikkatini çekmiĢti. Onun bir cevher olduğunu anlayan âlimler, onu ilim öğrenmeye teĢvik ettiler. O da bu tavsiyelere uyarak ilim öğrenmeye baĢladı. DERS ALDIĞI HOCALARI Nu„man b. Sabit, babasıyla on altı yaĢında hacca gittiğinde orada Tabiinden Atab. Ebi Rabah ile tanıĢarak ondan hadis dinlediği, rivayet edilir. Kendisi, tabiindensayılır. Onun, gençliğinde cağının bütün düĢünce akımlarını izlediği, ihtilaflarıçok iyi tespit ettiği 452 zikredilmektedir.Fıkıhta karar kılıp selefin yolunu izlemeye baĢladıktan sonra geleneğe uyarakkendisine bir üstat âlim seçti. On sekiz yıl Irak‟ın büyük fakihi Hammad b. Ebi Suleyman(v.120/737)‟ın derslerine devam etti. Onun vekili oldu ve on yıllık öğrenciliktensonra kendi kursusunu açmak istediyse de, altmıĢ kadar fetvasının kırkınınHammad tarafından tasvip edildiği ve yirmisinin düzeltildiğini görünce bundanvazgeçerek onun ölümüne kadar vekâletinde bulundu. Hocası Hammad b. Ebi Suleyman, İbrahim en-Nehai ve Şa‟bi gibi iki büyükâlimden fıkıh okudu. Abdullah b. Mes‟ud ve Hz. Ali‟nin fıkhındanfaydalandı. Ebu Hanife‟nin fıkhında daha ziyade Ġbrahim enNehai okulunun tesirigörülür. Dehlevi, “Hanefi fıkhının kaynağı, İbrahim Nehai‟nin kavilleridir” der. Ayrıca Ebu Hanife, “istihsan” kullanmada tartıĢılmaz bir ilim elde etmiĢtir. Onun tacir olarak halkın günlük hayatıyla iç içe oluĢu ve sık sık ilim merkezlerine seyahat edip birçok âlim ile düĢünce alıĢveriĢinde bulunması, bu alandaki saygınlığını arttırmıĢtır. Hac seyahatlerinde Tabiin âlimlerinin ileri gelenleriyle görüĢmüĢ, ilmi sohbetlerde bulunmuĢ, onlardan hadis dinlemiĢtir. „Ata b. Ebi Rabah, „Atiyyeel-Avfi, Abdurrahman b. Hurmuz el-A„rec, İkrime, Nafi„, Katade bunlardan bazılarıdır. Kendisi Ģöyle der:“Hz. Ömer‟in, Hz. Ali‟nin, Abdullah b. Mes„ud‟un ve Abdullah b. Abbas‟ın fıkhını onların ashabından aldım”( Ġbnu›l Esir, Usdu‟l-Ğabe, III, 133.Ebu Ġshak eĢ-ġirazi (v.476) , Tabakatu‟l-Fukaha, nĢr. ġeyh Halil el-Meys, Beyrut ts., s.87; Ebu Zehra, Ebu Hanife, s.71 vd.ġa›rani, Abdulvehhab, et-Tabakatu‟l-Kubra, I, 52-53.Uzunpostalcı, Mustafa “Ebu Hanife”, DĠA, c.10, s.132 vd.Dihlevi, ġah Veliyullah, Huccetullah‟il Baliğa, I/146. Zehebi, Ebu Abdillah Muhammed b. Osman, Menakibu‟l-Ġmam Ebi Hanife ve Sahiheyni Ebi Yusuf ve Muhammedel-Hasen, nĢr. Muhammed Zahid el-Kevseri-Ebu‟lvefa elAfgani, Beyrut 1408, s.20 vd.Ebu Zehra, Ebu Hanife, 44.) Ġlim öğrenmeye baĢlayıĢını kendisi Ģöyle anlatır: “Bir gün zamanın âlimlerinden ġabi‟nin yanından geçiyordum, beni çağırdı ve bana; “Nereye devam ediyorsun?” dedi. Ben de; “ÇarĢıya, pazara!” dedim. “Maksadım o değil, âlimlerden kimin dersine devam ediyorsun?” dedi. “Hiçbirinin dersinde devamlı bulunamıyorum” dedim. “Ġlim ile uğraĢmayı ve âlimler ile görüĢmeyi sakın ihmal etme! Ben senin zeki, akıllı ve kabiliyetli bir genç olduğunu görüyorum” dedi. Onun bu sözü bende iyi bir tesir bıraktı. ÇarĢıyı, pazarı bırakıp, 453 ilim yolunu tuttum. Allah‟u Teâlâ‟nın yardımı ile ġabi‟nin sözünün bana çok faydası oldu.” Ġmam-ı ġabi(r.a)‟nin tavsiyesinden sonra ilme sarılıp, ders halkalarına devam etmeye baĢladı. Ġmam-ı azam önce kelam ilmini, iman ve itikadı ve münazara bilgilerini ġabi‟den öğrendi. Kısa zamanda bu ilimlerde parmakla gösterilecek bir dereceye ulaĢtı. Daha sonra Hammad bin Ebi Süleyman‟ın ders halkasına katılarak fıkıh ilmine baĢladı. Onun derslerini takip ederken huzurunda gayet edepli oturur, söylediği her Ģeyi ezberlerdi. Hocası talebelerini müzakere yoluyla yoklama yapınca, onun dersleri ezberlediğini görürdü ve benim yanımda ders halkasının baĢına Numan‟dan baĢka kimse oturmayacak derdi. Ġmam-ı Azamın(r.a) hocası Hammad, fıkıh ilmini Ġbrahim Nehai‟den, bu da Alkame‟den, Alkame de Abdullah bin Mesud‟dan, bu da Peygamber(s.a.v) efendimizden öğrenmiĢtir. Hammad‟ın derslerine yirmi sekiz yıl devam edip emsalsiz bir dereceye ulaĢtı, daha ders aldığı sırada fıkıhta tanınıp meĢhur oldu. Hocası Hammad‟ın dersine devam ettiği sırada sık sık Hicaz‟a gidip Mekke ve Medine‟de çoğu Tabiinden olan âlimler ile görüĢür, onlardan hadis rivayeti dinler ve fıkıh müzakereleri yapardı. Ehl-i beytten Zeyd bin Ali‟den, Muhammed Bakır‟dan ilim öğrendi. Muhammed Bakır ona bakıp; “Ceddimin dinine ait hükümleri bozanlar çoğaldığı zaman sen onu canlandıracaksın, sen korkanların kurtarıcısı, ĢaĢıranların sığınağı olacaksın. ġaĢıranları doğru yola çevireceksin. Allah‟u Teâlâ yardımcın olacak!” buyurmuĢtur. Ġmam-ı A‟zam(r.a), baĢta Ashab-ı kiramın büyüklerinin ilim silsilesinden olmak üzere dört bin kiĢiden ilim öğrenip, bütün ilimlerde ve üstünlüklerde en yüksek dereceye ulaĢmıĢtır. Ġmam-ı Âzam‟ın talebesi Züfer b. Hüzeyl Ģöyle demiĢtir: Önce kelâm ilmini ve münazara bilgilerini Ebu Amr eĢ-ġa‟bî‟den öğrendi. Kısa zamanda bu ilimlerde parmakla gösterilecek bir seviyeye ulaĢtı. Daha sonra Hammad b. Ebi Süleyman‟ın ders halkasına katılarak fıkıh ilmine baĢladım.” Fıkıh ilmine nasıl baĢladığını, talebelerinin bir sorusu üzerine Ģöyle anlatmıĢtır: “Bu, Allah‟u Teâlâ‟nın Tevfik ve inayeti 454 iledir. O‟na daima hamd olsun. Ben ilim öğrenmeye baĢladığım zaman bütün ilimleri göz önüne aldım. Her birinden bir kısım okudum. Neticesini ve faydalarını düĢündüm. Sonra fıkıh ilminde karar kıldım. Çünkü fıkıh ilminde âlimlerle bir arada bulunmak, istikamet, güzel ahlâk ve takva üzere olma imkânı mevcuttur. Aynı zamanda farzları iĢlemek, ibadet etmek, Rasulullah(s.a.v)‟ın sünnetine uymak da fıkhı bilmeden mümkün olmaz. Ġmam-ı Azam(r.a)Hazretleri, dinini öğrenip öğretmekle geçirdiği hayatının elli iki yılını Emevîler yönetiminde, on sekiz yılını da Abbasîler devrinde yaĢamıĢtır. Her iki dönemde de halife ve valilerin yaptıkları hatalara, zulümlere de karĢı çıkmıĢ, hakkı söylemekten asla geri durmamıĢtır. Hatta bu yüzden hapse atılıp iĢkence görmüĢtür. Diğer taraftan Ehl-i Sünnet itikadında olan insanları saptırmaya çalıĢan dinsizlerle ve sapık fırkalarla da mücadele etmiĢtir. Ashab-ı kiramdan Ġbni Abbas(r.a)‟ın ilmini, Mekke fakihi Ata bin Ebi Rebah(r.a)‟tan ve Ġkrime(r.a)‟den, Hz. Ömer(r.a) ve onun oğlu Abdullah(r.a)‟tan nakledilen ilimleri azatlısı Nafi(r.a)‟den öğrendi. Böylece, Ashab-ı kiramdan Ġbni Mesud(r.a) ve Hz. Ali(r.a)‟den nakledilen ilimleri de buluĢup görüĢtüğü Tabiinden öğrendi.(Ġlmi kimden aldın?) diye sorulunca da, Ģu cevabı vermiĢti:“Hz. Ömer(r.a)‟den ilim alanlar vasıtasıyla Hz.i Ömer(r.a)‟den; Hz. Ali(r.a)‟den ilim alanlar vasıtasıyla Hz. Ali(r.a)‟den; Abdullah bin Mesud(r.a)‟dan ilim alanlar vasıtasıyla da Abdullah bin Mesud(r.a)‟dan aldım.” Emeviler devrinin son yıllarında Ġmam-ı Azam(r.a) ilmiyle tanınmaya baĢlamıĢtır. ġöhreti her yere yayılıp zamanında bulunan ve sonra gelen bütün müctehidler, âlimler, üstün kimseler onu hep methetmiĢ, övmüĢtür. ĠĢte o dönemde Irak Valisi Ġbn-i Hübeyre böyle bir zatı kendi rejiminde kullanmak istemiĢtir. Bu amaçla ona Küfe kadılığını teklif eder. Fakat Ġmam-ı Azam bu teklifi kesinlikle kabul etmez. Bu yüzden defalarca Emevilerin zulmüne maruz kalmıĢtır. Benzer durum Abbasiler devrinde de gerçekleĢmiĢtir.Bunun üzerine hapsedilerek iĢkence yapıldı. Daha sonra serbest bırakılınca, hicri 130 (M. 747) 455 yılında Mekke‟ye gidip orada altı yıl kadar kaldı. Mekke‟de de talebelere ders ve fetva vererek ilmi mütalaalar yaptı. Daha sonra Abbasilerin bir devlet haline gelip kuvvetlenmesinden sonra Kufe‟ye döndü. Buradaki derslerine ömrünün son yıllarına kadar devam etti. Otuz yıllık müddet içinde verdiği derslerinde yetiĢen talebelerinin herbiri o zaman çok geniĢlemiĢ olan Ġslam dünyasının her tarafına yayılarak müftilik, müderrislik, kadılık gibi çeĢitli vazifelerle büyük hizmetler yapmak suretiyle Peygamberimizin bildirdiği yol olan Ehl-i sünnet itikadını ve fıkıh ilmini her tarafa yaydılar ve bu hususta kıymetli kitaplar yazdılar. Ġnsanlara doğru yolu gösterip saadete kavuĢturdular. Bu hizmeti kendilerinden sonraki asırlara da aksettirdiler. ĠBADET HAYATI Ġslamiyet‟e göre, bilgi amel için elde edilir. Toplumun ileri gelenleri, özelliklede ilim adamları ve fakihler söyledikleriyle amel etmelidirler. Fıkıh ilmiyle meĢgulolanlar söz, fetva ve içtihatlarıyla gündelik hayatlarında sergiledikleri davranıĢlararasında tutarlılık bulunmasına özellikle dikkat etmelidir. Zira ulema ve fukaha,toplumun bir bakıma aynası durumundadır. Dolayısıyla fakihler topluma yon ve-ren, onları Ģekillendiren, davranıĢlarıyla diğer insanlara yol gösteren durumundadırlar. İmam Ebu Hanife‟nin biyografisine yer veren bütün kaynaklar, onun düzenli veyoğun bir ibadet hayatı olduğunda müttefiktirler. Hadis Hafızı Zehebi (v.748/1347),bu hususun tevatürle sabit olduğunu kaydeder. Hafız İbn Receb (v.795/1393) deunlu eseri Letaif‟te selef-i salihin‟in ibadet ve taatlerinden bahsederken ilmiyleamil olması bakımından Ġmam Ebu Hanife‟den övgüyle bahseder. Hafız İbn Kesir(v.774/1372) de aynı yönde açıklama yapar. Yezid b. Kumeyt anlatıyor: “Bir gün Ġmam Ebu Hanife sahip olduğu dükkâna geldi. Orada çalıĢan bir çırakrengârenk kumaĢları Ġmam‟ın önüne açtı. Bu sırada (kumaĢların çeĢitliliğindenetkilenmiĢ olacak ki, içini çekerek) “Allah‟ım senden cenneti istiyoruz!” dedi. Ebu Hanife bunu duyunca ağlamaya baĢladı, baĢını önüne eğdi, ardından derhaldükkânın kapatılmasını istedi. Hızlıca baĢını örttü 456 (Sonra da evine gitti). Ertesigün olunca ben yanına gittim. Bana: “Ey dostum, biz ne kadar cüretliyiz! Birimiz Allah‟tan cenneti istiyor! HâlbukiYüce Allah cenneti kendisinden razı olduklarına vereceğini vaat etmiştir. Bizim gibilerde kalkıp ondan bizleri kolayca af etmesini istiyoruz!” diye hayıflandı. Çok ibadet ettiği yüzüne vururdu. Ġmam Cafer-i Sadık‟ın oğlu Musa el-Kazım, bir defasında Ebu Hanife‟nin yüzüne bakar, sen Numan olmalısın, der, O da, evetder, ben Numan‟ım. Bunu nereden anladın? Diye sorar. O da: “Yüce Allah ĢöylebuyurmamıĢ mıdır? Onlar, yüzlerindeki secde izleriyle tanınırlar!” (Bilgin, Vecdi, Fakih ve Toplum, Ġstanbul 2003, s.17 vd.Uveyza, Kamil M. Muhammed, el-Ġmam Ebu Hanife, Daru‟l-Kutubi‟l-Ġlmiyye, Beyrut 1992, s.116 vd.Ġbn Hallikan, ġemsuddin (v.681/1282), Vefeyatu‟l-A„yan, thk. Ġhsan Abbas, Beyrut 1977, IV/107; Zehebi,Menakıb, s.20 vd.. Ġbn Receb, Zeynuddin Ebulferec (v.795/1393), Letaifu‟l-Mearif fima Limevasimi‟l-Ami mine‟l-Vezaif, thk. YasinM. es-Sevvas, Beyrut 1996, s.180.Ġbn Kesir, el-Bidaye ve‟n-Nihaye, IX/413. vd.Zehebi, Menakıb, s.23.Mekki, Menakıb, s.232.) Ebu Hanife, Namaza Çok Önem Verirdi. Ġmam Ebu Hanife, sıradan halk bir âlimi nasıl değerlendiriyorsa, âlimin onauygun davranmasını gerekli görmektedir. Onun bütün geceyi ibadetle geçirmeyiadet haline getirdiği olayı Ġmam Ebu Yusuf Ģöyle anlatıyor: “Bir keresinde Ebu Hanife ile birlikte yürüyorduk. Yanından geçtiğimiz gruptanbirisi arkadaĢına donup Ģöyle dedi: „Bu Ebu Hanife‟dir, geceleri hiç uyumaz. Bunun üzerine Ebu Hanife bana dönerek: „Allah‟a yemin ederim ki yapmadığım bir şey söylenmiyor‟ dedi. Ebu Yusuf devamla “Kendisi namaz, tazarru ve dua ile bütüngeceyi ihya ederdi” diye eklemiĢtir. Hizmetçisinin anlattığına göre, kendisini tanıdığından beri bir gece olsun yanınıyere koymadığını söyler. Onun uyku zamanı yaz mevsiminde öğle ile ikindiarası, kıĢ mevsiminde ise gecenin baĢlangıç bölümleri olduğunu belirtir. NitekimEbu‟l-Cuveyriye Ģöyle demiĢtir: “Ebu Hanife ile altı ay beraber kaldım. Bir gece olsunyanını yere koyup uzandığını görmedim” Ġmam Ebu Hanife, çok namaz kılmasından, bu esnada çokça ayakta durmasından ötürü kendisine „elveted‟ ya da„vetedu‟l-leyl‟ (gece kazığı-direği) denmiĢti. 457 Ġmam Ahmed b. Hanbel (v.241/855)‟in yanında birisi: “Eh, Ebu Hanife‟nin deilimde (Ģöyle böyle) bir yeri var!” Ģeklinde konuĢmuĢtu. Ġmam Ahmed adamı azarlarcasınaĢöyle dedi: “Suphanallah! Bu nasıl söz. İlim, vera‟, zuhd ve ahireti dünyayatercihte onun mevkiine yetişen kimse olmamıştır” Ġmam ġafii‟nin hocası Veki‟ b. el-Cerrah (v.197/812) Ġmam Ebu Hanife‟dendaha güzel namaz kılan, ondan daha fakih birini hiç görmedim, demiĢ, onun namazdakihuĢu una dikkat çekmiĢtir. MeĢhur muhaddis ve fakih Sufyan b. „Uyeyne(v.198/814), “Bizim zamanımızda Mekke‟ye Ebu Hanife‟den daha fazla namaz kılanbirisi gelmemiştir!” demiĢtir. Kırk yıl yatsı abdestiyle sabah namazı kılması meselesi: ġafii mezhebinin önde gelen otoritelerinden Ġbn Hacer elHeytemi (v.973/1566),İmam Ebu Hanife‟nin bu hasletinin yadırganacak bir durum olmadığını, hattaO‟nun bu özelliğiyle komĢularını bile derinden etkilediğini belirtir. Öte yandan buyöndeki haberlerin tevatür derecesine ulaĢtığını, bu haberlerin sahih kaynaklardayer aldığını soyler.Abdulhayy el-Luknevi (v.1304/1886) de bu konudaki rivayetleri toplamıĢ, bu hasletin sadece ona has bir özellik olmayıp, bu sıfatıyla meĢhur birçok selef âlim vefakihinin bulunduğunu söylemiĢtir .( Heysemi, el-Hayratu‟l-Hısan, s.40. Ebu Nuaym, Musned-i Ebi Hanife, s.21;Nevevi, Tehzibu‟l-Esma ve‟l-Luğat, II/220; Vasıti, Mecmau‟l-Ahbab, III/338.339. Ġbn Kesir, el-Bidaye ve‟n-Nihaye, IX/413; Heysemi, el-Hayratu‟l-Hısan, s.40. Zehebi, Menakıp, s 21-22-43.) Ġlim ölmesin diye Ġmam-ı Âzam (r.a)devrinin seçkin âlimlerinin pek çoğuyla görüĢüp ders almıĢ olsa da, asıl hocası Hammad b. Ebi Süleyman(r.a)‟dır. “Benim yanımda ders halkasının baĢına Numan‟dan baĢka kimse oturmayacak” derdi Hocası Hammad (r.a)vefat ettiğinde Ġmam-ı Âzam(r.a) kırk yaĢında idi. Talebeleri, arkadaĢları ve halkın ileri gelenleri ondan hocasının yerine geçmesini istediler. “Ġlmin ölmesini istemem!” deyip talebe yetiĢtirmeye ve halkın meselelerini çözmeye baĢladı. Ġlmin ölmesini istemem!” buyurup, ilim kürsüsüne 458 oturdu. Hocası Hammad‟ın yerine müftü oldu ve talebe yetiĢtirmeye baĢladı.Ġmam-ı A‟zam, hocası Hammad‟ın yerine geçince, ilmi, vakarı, üstün tevazuu, takvası, tatlı sözleri ve güler yüzüyle herkes tarafından sevilen ve dini meselelerde insanların bütün müĢkillerini çözen yegane müracaat kaynağı oldu. Irak, Horasan, Harezm, Türkistan, Tuharistan, Faris diyarı (Ġran), Hind, Yemen ve Arabistan‟ın her tarafından kitleler halinde gelen talebeler, fetva isteyenler ve dinleyicilerle etrafı dolup taĢıyordu. Her gün sabah namazından öğleye kadar halkın sorularını cevaplandırır, öğle vakti bir miktar uyur, ardından yatsı namazına kadar talebelerine ders verirdi. Sonra evine gidip biraz istirahat eder ve tekrar camiye gelip sabaha kadar ibadet ederdi. Sorulara cevap vermeden önce mesele açık olarak müzakere edilir, talebeleri meseleyi çözmeye çalıĢırdı. Meselenin müzakeresi bittikten sonra kendisi yeniden ele alıp gerekli incelemeleri yapar ve cevaplandırır, fetvayı bizzat söylemek suretiyle talebelerine yazdırırdı. Bu yazılar daha sonra fıkıh kaideleri haline gelmiĢtir. Talebeleri ve ilim meclisinde bulunanlar fıkhî bir mesele sonuca ulaĢtırılınca Ģükür için tekbir getirirlerdi. Kûfe mescidi tekbir sadalarıyla dolardı. Ġmam-ı Azam (r.a)ticaretle de uğraĢırdı. Talebelerinin ihtiyaçlarını kendi kazancından karĢılardı. Talebelerine son derece Ģefkatli davranır, onların ilimde iyi yetiĢmeleri için büyük titizlik gösterir, mükemmel bir usul yürütürdü.. Talebelerini o kadar mükemmel yetiĢtirmiĢti ki, baĢkalarının uzun zamanda buldukları hükümleri onlar kısa zamanda bulurdu Bir taraftan fıkhın eski hadiselere ait bilinen hükümleri takrir edilir (anlatılır) ve müzakere yapılır, diğer taraftan yeni hadiselere ait hükümler bulunurdu. GeçmiĢ ve yaĢanmakta olan hadiselerin hükümleri takrir edilirken, bunlara benzeyen veya aynı cinsten olup da gelecekte vuku bulabilecek hadiselere ait hükümler de araĢtırılıp bulunurdu. Dolayısıyla imam-ı Azamın derslerinde geçmiĢ ve yaĢanmakta olan halin meselelerinden 459 baĢka, geleceğe ait meselelere geçilmiĢ ve fıkhın külli (genel) kaideleri tespit edilmiĢtir. Onun ders usulünü ve talebelerini görmek için gelen, aralarında Tabiinin büyüklerinin de bulunduğu ilmi bir heyet onların bu üstünlüğünü, baĢarısını görerek büyük bir memnuniyetle ayrılmıĢlardır. Talebelerine; “Sizler benim kalbimin sevinci, hüznümün tesellisisiniz” buyururdu. YaklaĢımı ve içtihat usulü Ġmam-ı A‟zam(r.a)., karĢılaĢtığı olaylar ve sorularla ilgili olarak sayısız ictihadda bulunmuĢtur. Bu durum karĢısında bazılarının “ayet ve hadisle amel etmeyip sadece kıyasla içtihat ediyor” Ģeklindeki ithamlarıyla karĢılaĢmıĢtır. Ġmam-ı A‟zam buna karĢı kendisini Ģöyle savunmuĢtur: “Biz önce Allah‟ın Kitabı‟nda olanı alırız. Onda bulamazsak Hz. Peygamber‟in Sünneti ‟ne bakarız. Orada da bulamazsak Ashab‟ın ittifak ettiğini benimseriz, ihtilaf etmiĢlerse aralarından istediğimizi seçeriz. BaĢkalarının görüĢlerini onlara tercih etmeyiz.”Ġlmini nerden aldın diye soranlara da: “Hz. Ömer(r.a)‟den ilim alanlar vasıtasıyla Hz. Ömer(r.a)‟den, Hz. Ali(r.a)‟den ilim alanlar vasıtasıyla Hz. Ali(r.a)‟den, Abdullah b. Mesut(r.a)‟dan ilim alanlar vasıtasıyla da Abdullah b. Mesut(r.a)‟dan aldım.” buyurmuĢtur.)Ġmam-ı Azam (r.a)kıyas metodunu da sıkça kullanmıĢtır. Çünkü bulunduğu ortam, pek çok olayın meydana geldiği ve çözümün arandığı bir bölgedir. Ġmam-ı A‟zam‟ın içtihat metodu, yetiĢtirdiği talebelerin verdikleri fetvalardan da anlaĢılmaktadır. Otuz yıllık müddet içinde verdiği derslerinde yetiĢen talebelerinin herbiri o zaman çok geniĢlemiĢ olan Ġslam dünyasının her tarafına yayılarak müftülük, müderrislik, kadılık gibi çeĢitli görevlerde bulunup büyük hizmetler yapmak suretiyle Peygamber (s.a.v)Efendimizin bildirdiği yol olan Ehl-i sünnet itikadını ve fıkıh ilmini her tarafa yaydılar ve bu hususta kıymetli kitaplar yazdılar. Ġnsanlara doğru yolu gösterip saadete kavuĢturdular. Bu hizmeti kendilerinden sonraki asırlara da aksettirdiler.BaĢta gelen talebeleri; Ġmam-ı Ebu Yusuf ismiyle meĢhur 460 Yakub bin Ġbrahim, Muhammed ġeybani, Züfer bin Hüzeyl, Hasan bin Ziyad, oğlu Hammad, Davud-i Tai, Esad bin Amr, Afiyat bin Yezid elAdvi, Kasım bin Ma‟an, Ali bin Müshir, Hibban bin Ali (rahmetullah aleyhim ecmaiyn)gibi âlimlerdir. Ġmam-ı Azam (r.a)meselelerin inceliklerini görür, onları kolayca anlardı. Ayrıca halkın uygulamalarını da göz önünde bulundurur, dinin temel ilke ve esaslarına aykırı olmadığı sürece bunları delil olarak görürdü. Asla zorluk taraftarı değildi. Ġslâm âlimleri, Ġmam-ı A‟zam‟ı bir ağacın gövdesine, diğer âlim ve evliyayı da bu ağacın dallarına benzetmiĢler, onun her bakımdan büyük ve üstün olduğunu, diğerlerinin ise bazı yönleriyle üstünlüğe erdiklerini belirtmiĢlerdir. Ġmam-ı Azam hazretlerinin ders halkasında çözülen fiili ve nazari fıkhi meselelerin sayısı altıyüzbini aĢmıĢtır. Bunların içinde, fıkıh ilminin anlaĢılmasına yarayan sarf, nahv ve hesaba (fen ilimlerine) ait öyle ince meseleler de vardır ki, onların meydana çıkarılması ve çözülmesinde Arap dilinin ve cebir ilminin mütehassısları dahi aciz kalmıĢlar, hayranlıklarını ifade etmiĢlerdir. Çözülen fıkhi meseleler cinslerine göre kısımlara (kitaplara), kısımlar da çeĢitlerine göre bab ve fasıllara ayrılmıĢtır. BaĢta taharet bahsiyle ibadetler, münakehat, muamelat, hudud (had cezaları), ukubat, sulh, cihad ve devletler hukuku, feraiz, yani miras hukuku olmak üzere sıralanarak fıkıh düzenlenmiĢtir. Ġmam-ı Azam(r.a) hazretleri, fıkhı; Leh ve aleyhte olanı bilmek, tanımak diye tarif etmiĢtir. Bu tarife göre fıkhı tespit etmek için, Edille-i Ģeriyyeye baĢvururdu. Bunlar Kitap, yani Kur‟an-ı kerim, Sünnet (Peygamber efendimizin sözleri, fiilleri ve takrirleri), Ġcma-ı Ümmet (Ashab-ı kiramın bir mesele hakkındaki sözbirliği) ve Kıyas-ı Fukaha (hükmü verilmiĢ meselelere benzeterek bir baĢka meseleyi hükme bağlamak)dır. Ġmam-ı A‟zam, az ve öz konuĢan, vakar ve tefekkür sahibi bir insandı. Dünya sevgisinden uzak, ahirete özlem duyan, çok zeki, yüksek ilim sahibi bir müçtehit âlimdi. Ebu 461 Hanife(r.a)‟nin oluĢturduğu esaslar, talebelerine verdiği derslerle fetva istemeye gelen halka verdiği cevaplardan teĢekkül etmiĢtir. Derslerinde öncelikle bir mesele ortaya atılır, talebeleri sırayla görüĢ bildirir ve son olarak Ġmam-ı Azam Ġslami tekniklerle karara ulaĢılmasını sağlar ve kararı yazdırırdı. Herhangi bir fıkıh meselesinin iĢlenmesinde öncelikle Kur‟an-ı Kerim‟e baĢvurur; daha sonra hadis-i Ģeriflere bakardı. Eğer konuyla ilgili Kur‟an‟da ve sünnette delil bulunmazsa Ġcma-i Ümmet (Ashab-ı Kiram‟ın bir mesele hakkındaki sözbirliği)‟ne bakardı. Mesele bu Ģekilde de çözüme kavuĢmazsa kıyas yöntemine baĢvururdu.Tedvin ettiği fıkıh (hukuk) bilgileri ile Müslümanların ibadetlerinde ve diğer iĢlerinde Ġslamiyet‟e doğru bir Ģekilde uymak için takip edecekleri bir yolu gösterdi ve bu yola “Hanefi Mezhebi” denildi. Böylece imam-ı A‟zam(r.a), fıkıh ilmini ilk defa kollara ayırıp her branĢın bilgilerini ayrı ayrı toplamıĢ, usuller koymuĢ, Feraiz ve ġurut kitaplarını yazmıĢtır. Ayrıca Ashab-ı kiramın, Peygamber(s.a.v) Efendimizden naklen bildirdiği iman, itikad bilgilerini de toplayıp yüzlerce talebesine bildirdi. Ġlmi Kelam, yani iman bilgileri mütehassısları yetiĢtirdi. Ġmam-ı Matüridi(r.a) ondan gelen kelam bilgilerini kitaplara yazdı. YetiĢtirdiği talebelerin sayısı dört bine ulaĢmıĢ olup, bunlardan yedi yüz otuzu ilimde iyice yükselmiĢ, içlerinden kırk kadarı ictihad derecesine çıkmıĢtır. Bazı müellifler onun derslerinde yetiĢen talebelerinin isim ve künyelerini, mensup oldukları Ģehirlerini tespit edip, yazmıĢlardır. Ġmam-ı A‟zam Ebu Hanife(r.a) Hazretleri`nin YaĢadığı devrin özellikleri Ġmam-ı Azamın(r.a) yaĢadığı devir, Emeviler ve Abbasiler zamanına isabet etmektedir. Ömrünün elli iki yılını Emeviler, on sekiz yılını da Abbasiler devrinde geçirdi. Emevi devletinin son bulup, Abbasi devletinin kuruluĢuna ve bu arada vuku bulan çeĢitli hadiselere Ģahit oldu. Bütün hadiseler içerisinde Ġmam-ı A‟zam(r.a), bir taraftan dini öğrendi ve öğretti. Diğer taraftan da, Ehl-i sünnet itikadında olan 462 insanları, imandan ayırmaya çalıĢan ve kendilerine “Dehriyyun” denilen dinsizlerle ve sapık fırkalarla mücadele etti. Bunların baĢında ġii, Harici, Mürcie, Mutezile, Cebriyye gibi fırkalar gelmekteydi. Bu fırkaların her biri ile yaptığı münazaralarda onları kesin delillerle susturuyordu. Hatta ders verdiği sırada bile, ellerinde kılıçlarıyla yanına girip münazara edenler, aldıkları ikna edici cevaplar karĢısında, ya doğru yola giriyorlar veya verecek cevap bulamayınca periĢan bir halde çekip gidiyorlardı. ġahsiyeti ve büyüklüğü Ġmam-ı Azam(r.a), Cenab-ı Hakk‟ın rızasından baĢka bir düĢüncesi olmayan büyük bir âlimdi. Dinden soranlara Ġslamiyeti dosdoğru Ģekliyle bildirir, taviz vermez, bu yolda hiçbir Ģeyden çekinmezdi. Onun kitaplarına, ders halkasına ve fetvalarına herhangi bir siyasi düĢünce ve güç, nefsani arzu ve menfaat, Ģahsi dostluk ve düĢmanlık gibi unsurlar asla girmemiĢtir. Ġmam-ı Azam Ebu Hanife (r.a)nefsine tam olarak hâkimdi. Lüzumsuz Ģeylerle asla uğraĢmazdı. Ancak kendisi gibi büyük Ġslam âlimlerinde görülen heybet, vakar ve ahlak-ı hamide (yüksek Ġslam ahlakı) ile her halükarda insanların kurtuluĢu için çırpınırdı. Muarızlarına bile sabır, güler yüz, tatlılık ve sükûnetle davranır, asla heyecan ve telaĢa kapılmazdı. Keskin ve derin bir firaset sahibiydi. Bu haliyle insanların içlerinde gizledikleri Ģeylere nüfuz eder ve olayların sonuçlarını sezerdi. Ayrıca kuvvetli Ģahsiyeti, keskin zekâsı, üstün aklı, engin ilmi, heybeti, geniĢ muhakemesi, muhabbeti ve cazibesi ile karĢılaĢtığı herkese tesir eder, gönüllerini cezbederdi. KarĢısına çıkan ve uzun tetkiki gerektiren bazı meseleleri, derin bir mütalaadan sonra, böyle olmayanları ise anında ve olayın açık misalleriyle cevaplandırırdı. En inatçı ve peĢin hükümlü muarızlarını bile, en kolay bir yoldan cevaplandırarak ikna ederdi. Bu hususta hayret verici sayısız menkıbeleri meĢhurdur. Hâsılı Ġmam-ı Azam Ebu Hanife, Ġslamiyet‟in, Müslümanlardan doğru bir itikat (Ehl-i sünnet itikadı), doğru bir amel ve güzel bir ahlak istediğini bildirmiĢ, ömrü boyunca bu kurtuluĢ 463 yolunu anlatmıĢtır. Vefatından sonra da yetiĢtirdiği talebeleri ve kitapları asırlar boyunca gelen bütün Müslümanlara ıĢık tutmuĢ ve rehber olmuĢtur. Ġmam-ı Azam, Ġslam dinine yaptığı bütün bu hizmetleriyle Ġslamiyeti iman, amel ve ahlak esasları olarak bir bütün halinde insanlara yeniden duyurmuĢ, Ģüphesi ve bozuk bir düĢüncesi olanlara cevaplar vermiĢ, Müslümanları çeĢitli fitneler ve propagandalarla zaafa düĢürmek, parçalamak ve böylece Ġslam dinini yıkabilmek ümidine kapılanları hüsrana uğratmıĢ, önce itikadda birlik ve beraberliği sağlamıĢ; ibadetlerde, günlük iĢlerde Allahü teâlânın rızasına uygun bir hareket tarzının esaslarını ve Ģeklini tesbit etmiĢtir. Böylece, ikinci hicri asrın müceddidi (dinin yeniden yayıcısı) ünvanını almıĢtır. Kadılık Makamını Kabul etmemesi Ġmam-ı Azam‟ın Okulu adeta bir istiĢare ve diyalog merkeziydi. YaĢadığı dönemde gerek Emevi, gerekse Abbasi yönetimini Ehl-i Beyt‟e saygı göstermemeleri nedeniyle ilim meclislerinde eleĢtirmiĢtir. Sırf bu yüzden onu etkisine almak isteyen bazı hükümdarlar ona kadılık makamını teklif etmiĢlerdir; fakat kendisi tüm bu teklifleri reddetmiĢtir. Nitekim Abbasiler döneminde Halife Mansur, Ġmam-ı A‟zam‟a kaza makamını teklif etmiĢtir. Abbasi halifesi her Ģeyi emrine almasına rağmen, Ġmam-ı Azam‟ın bu teklifi reddetmesine tahammül edememiĢtir. Bir gün Ġmam-ı Azam‟ı yine saraya çağırarak kendisine aynı teklifte bulunmuĢtur. ÇeĢitli kaynaklara göre olay Ģöyle gerçekleĢmiĢtir. Halife her zamanki gibi teklifte bulunur: Ya Ebu Hanife, kaza makamını kabul etmemekte hala ısrar ediyor musun? Evet, O halde ben de kabul ettirmekte ısrar ediyorum. Siz bu emaneti ancak Allah‟tan korkan ve nefsinden emin olan birine havale edebilirsiniz. ĠĢte o kiĢi sensin! Hayır, bu iĢe layık değilim. Kendimden ve nefsimden emin değilim. Halife çok kızgın bir 464 Ģekilde: Yalan söylüyorsun, diye bağırır. Fakat Ġmam-ı Azam, keskin zekâsı sayesinde Ģu sözlerle cevap verir: Yalan söylüyorsam bu göreve demek ki layık değilim. Doğru söylüyorsam bu makama layık olmadığımı kabul edin. Halife, Ġmam-ı Azam‟ın bu dâhiyane sözleri karĢısında çıkmaza düĢerek emir verir: Alın bu adamı, bana boyun eğene kadar zindana atın! Ġmam-ı Azam, sırf devlet zoru altında dinin emirlerine aykırı kararlar vermemek için bu makamı reddetmiĢtir. Fakat kendisine aylarca zindanlarda eziyet edilmiĢtir. Büyük âlim, zindanda türlü iĢkenceler ve kamçılar altında ruhunu Hicri takvime göre 150 yılında Allah‟a teslim etmiĢtir. Ġslam âlimleri “Yüz elli senesinde dünyanın ziyneti gider.” hadis-i Ģerifinin o tarihte vefat eden Ġmam-ı Azam için söylenmiĢ olduğunu tasdik etmektedirler. Hakkında Tevatür Derecesinde Anlatılanlar Ġmam-ı Azam‟la ilgili anlatılan çeĢitli kıssalar bulunmaktadır. Bunlardan birkaçını zikredelim. Rabbim himmetini ve Ģefeatını üzerimizden eksik etmesin. Bizleri onların yolundan ayırmasın. Onların yolu Allah ve Resulünün yoludur. Bir gün Ġmam-ı Azam, Bağdat‟ta mahalle arasında dar bir sokakta yürürken, komĢusu ile konuĢan yaĢlı bir kadının Ģu sözlerine Ģahit olur: “Bak, bak! Gecelerini ibadetle geçiren büyük âlim Ebu Hanife geçiyor!” Bu sözleri iĢiten Ġmam-ı Azam eve varır varmaz, kıbleye dönüyor ve titreyen ellerini açıp Allah‟a yalvarıyor: “Ya Rabbim! Sahip olmadığım bir faziletle anılmaktan sana sığınırım. Sadece gecenin yarısını ihya edebildiğim halde halk bütün geceyi ibadetle geçirdiğimi düĢünüyor. Artık bütün gecelerimi ibadetle geçirmem için bana kuvvet ver.” diyor. O günden sonra yatsı namazının abdestiyle sabah namazına kadar tüm gecesini ibadetle geçirmiĢtir. Ġmam-ı Azam, ilim derslerinin yanı sıra rızkını çıkarmak için ticaretle de uğraĢmıĢtır. Bir gün ortağının kusurlu bir malı diğerleriyle 465 aynı fiyata satması nedeniyle kazandıkları doksan bin akçeyi yoksullara dağıtmıĢtır. Son asrın büyük âlimlerinden Abdülhakim Arvasi(k.s)‟ye göre Ġmam-ı Azam(r.a), âlim olmasının yanı sıra büyük bir veliydi. Ġmam-ı Azam, yaĢadığı devrin gerektirdiği Ģekilde unutulmaya yüz tutan fıkıh ilmine önem vermiĢ ve Hanefi Mezhebini kurarak Ġslam âlemini batıl mezheplerin tehlikeli fikirlerinden korumuĢtur. Ġmam-ı ġafii (r.a)Hazretleri Ģöyle buyurmuĢtur: “Bütün Müslümanlar imam-ı Azamın(r.a) ev halkı, çoluk çocuğu gibidir.” (Yani, bir adam çoluk çocuğunun nafakasını kazandığı gibi imam-ı A‟zam da insanların iĢlerinde muhtaç oldukları din bilgilerini meydana çıkarmayı kendi üzerine almıĢ, herkesi kolaylığa ve rahata kavuĢturup güç bir iĢten kurtarmıĢtır.) Buhari ve Müslim‟deki bir hadis-i Ģerifte; “Ġman, Süreyya yıldızına çıksa, Faris oğullarından biri elbette alıp getirir” buyuruldu. Ġslam âlimleri, bu hadis-i Ģerifin imam-ı A‟zam (r.a)hakkında olduğunu bildirmiĢtir. Yine Buhari ve Müslim‟de bildirilen bir hadis-i Ģerifte; “Ġnsanların en hayırlısı, benim asrımda bulunan Müslümanlardır (yani Ashab-ı kiramdır). Onlardan sonra en iyileri, onlardan sonra gelenlerdir (yani Tabiindir). Onlardan sonra da onlardan sonra gelenlerdir (yani Tebe-i tabiindir)” buyuruldu. Ġmam-ı A‟zam da, bu hadis-i Ģerifle müjdelenen Tabiinden ve onların da en üstünlerinden biridir. Hayrat-ul-Hisan, Mevduat-ülUlum ve Dürr-ül-Muhtar da yazılı olan hadis-i Ģeriflerde buyuruldu ki: (Âdem (a.s) benimle öğündüğü gibi ben de ümmetimden bir kimse ile öğünürüm. Ġsmi Numan, künyesi Ebu Hanife‟dir. O, ümmetimin ıĢığıdır.)(Peygamberler benimle öğündükleri gibi ben de Ebu Hanife ile öğünüyorum. Onu seven beni sevmiĢ olur. Onu sevmeyen beni sevmemiĢ olur.)(Ümmetimden biri, Ġslamiyeti canlandırır. Bid‟atleri öldürür. Adı Numan bin Sabit‟tir.)(Her asırda ümmetimden yükselenler olacaktır. Ebu Hanife zamanının en yükseğidir.) 466 Hz. Ali(r.a) de; “Size bu Kufe Ģehrinde bulunan, Ebu Hanife adında birini haber vereyim. Onun kalbi ilim ve hikmet ile dolu olacaktır. Ahir zamanda, birçok kimse, onun kıymetini bilmeyerek helak olacaktır” buyurdu. Ġmam-ı Azamın zamanında ve sonraki asırlarda yaĢayan Ġslam âlimleri hep onu methetmiĢler, büyüklüğünü bildirmiĢlerdir. Abdullah ibni Mübarek(r.a) anlatır: Ġmam-ı Azam Ebu Hanife(r.a), imam-ı Malik(r.a)‟in yanına geldiğinde imam-ı Malik(r.a) ayağa kalkıp ona hürmet gösterdi. O gittikten sonra yanındakilere: “Bu zatı tanıyor musunuz? Bu zat, Ebu Hanife Numan bin Sabit‟tir. Eğer Ģu ağaç direk altındır dese, ispat eder” dedi. Veki' der ki:“Allah‟ü Teâlâya yemin ederim ki, Hazret-i Ġmam çok emin idi. Yine Allah‟ü Teâlâya yemin ederim ki Allah‟ü Teâlâ onun kalbine azamet ve celaleti ile tecelli eylemiĢti, Allah‟ü Teâlânın rızasını her Ģeye tercih ederdi.” Ebu Ahvas der ki :“Eğer kendisine üç güne kadar öleceği bildirilse, yapmakta olduğu amelden, ibadetten daha fazlasını yapması imkânsızdı, çünkü her zaman yapılabilecek ibadetin çoğunu yapardı.” Bekir Ġbni Maruf der ki:“Bu ümmetin içinde sireti, Ebu Hanife'den güzel olan bir kimse görmedim.”(Siret, ahlak ve kalb güzelliği demektir.) Hasen Ġbni Salih der ki:“Ebu Hanife, kuvvetli vera sahibi ve haramlardan çok uzak idi. ġüpheli olur diye, helallerin fazlasından kaçınırdı. Kendini ve ilmini koruma hususunda daha kuvvetli âlim görmedim. Vefatına kadar ömrü mücadele ile geçti.” Yezid ibni Harun der ki:“Bin âlimin huzurunda bulunup hepsinden ilim topladım. Bunların içinde, vera sahibi ve dilini çok koruyan Ebu Hanife‟den baĢkasını görmedim.” Hafas der ki:“Otuz sene Ebu Hanifenin sohbetinde bulundum. Aleni yapmadığı bir Ģeyi, gizli de yaptığını görmedim. ġüphelendiği bir Ģey, malının hepsi bile olsa yanında saklamaz, elinden çıkarırdı.” 467 Harun ReĢid, Ebu Yusuf'a Hazret-i Ġmamın ahlakını sordu. Ebu Yusuf Ģöyle anlattı:(Haramdan nefret eder, çok sakınırdı. Dinde bilmediği Ģeyi söylemezdi. Allah‟ü Teâlâya itaat ve ibadet etmeyi ve Ona isyan etmemeyi çok severdi. Dünyayı sevenlerden, dünyaya düĢkün olanlardan uzak idi. Az konuĢur, çok düĢünürdü. Eğer bir soru sorulsa ve cevabını bilse, söyler ve daima doğruyu söylerdi. Eğer bunun gayrısı bir mesele olsa, hak üzere kıyas edip, ona tâbi olur, bunda dinini çok kayırırdı. Ġlim ve malını Allah yolunda dağıtırdı. Ġnsanlardan hiç kimseye ihtiyacı yoktu, O yalnız Allah‟uTeâlânın rahmetine kavuĢmayı ve rızasını kazanmayı düĢünürdü. Hiç kimseye tamah etmez. Gıybet etmekten çok uzak idi. Bir kimseyi hayırdan, iyilikten baĢka Ģey ile anmazdı.)Harun ReĢid, bunları dinledikten sonra dedi ki: (Bu saydıkların salihlerin, evliyanın ahlakıdır.) Hafız Muhammed ibni Meymun der ki: “Ebu Hanife‟nin zamanında ondan arif ve fakih yoktu. Yemin ederim ki, onun mübarek ağzından bir söz duymaya yüz bin dinar (altın) veririm.” Ġbni Üyeyne; “Onun eĢini ve benzerini gözüm görmedi, fıkıh bilgisi Kufe‟de Ebu Hanife‟nin talebesindedir” demiĢtir. Davud-i Tai‟nin yanında Ebu Hanife hazretlerinden konuĢuldu. Buyurdu ki: “O bir yıldızdır. Karanlıkta kalanlar onunla yol bulur, hidayete kavuĢur.” Hafız Abdülaziz ibni Revvad der ki: “Ebu Hanife‟yi seven, Ehl-i sünnet vel-cemaat mezhebindedir. Ona buğz eden, kötüleyen bid‟at sahibidir. Ebu Hanife bizimle insanlar arasında miyardır (ölçüdür). Onu sevenin, ona yüzünü dönenin Ehl-i sünnet olduğunu; buğz edenin bid‟at sahibi olduğunu anlarız.” Ġbrahim bin Muaviye-i Darir der ki: “Ebu Hanife‟yi sevmek sünnetin tamamındandır. Ebu Hanife adaleti gözetir, insafla konuĢur, ilmin yollarını insanlara beyan eder ve herkesin müĢkillerini çözerdi.” Hakikate varmıĢ evliyanın büyüklerinden Sehl bin Abdullah Tüsteri; “Eğer Musa ve Ġsa aleyhimesselamın kavimlerinde Ebu 468 Hanife hazretleri gibi âlimler bulunsaydı, bunlar doğru yoldan ayrılıp, dinlerini bozmazlardı” buyurdu. Ġmam-ı ġafii(r.a); “Ben imam-ı a‟zam Ebu Hanife‟den daha büyük fıkıh âlimi bilmem. Fıkıh öğrenmek isteyen onun talebesinin ilim meclisinde otursun, onlara hizmet etsin” buyurdu. Ġmam Ahmed ibni Hanbel(r.a); “Ġmam-ı A‟zam, vera (haramlara düĢme korkusuyla Ģüphelilerden sakınan) ve zühd (dünyaya düĢkün olmayan), îsâr (cömertlik) sahibiydi. Ahirete olan arzusunun çokluğunu kimse anlayacak derecede değildi” buyurdu. Ġmam Gazalî (r.a)hazretlerinin, “Marifeti tam bir arif” olarak tarif ettiği Ġmam-ı A‟zam, diğer âlimlerin övgüsünü kazanmıĢ bir kiĢiydi. Bir seferinde Ġmam Malik‟in yanına gittiğinde Ġmam Malik (r.a)ayağa kalkıp ona hürmet göstermiĢ, o gittikten sonra da yanındakilere: “Bu zatı tanıyor musunuz? Bu zat, Ebu Hanife Numan b. Sabit‟tir. Eğer Ģu ağaçtan direk altındır dese ispat eder.” demiĢti. Sonra Süfyan-ı Sevri yanına gelmiĢ, onu Ebu Hanife‟nin oturduğu yerden biraz daha aĢağıya oturtmuĢ, çıktıktan sonra da onun fıkıh âlimi olduğunu söylemiĢtir. Ġmam Malik(r.a)‟e, “Ebu Hanife‟den bahsederken onu diğerlerinden daha çok övüyorsunuz” dediklerinde, “Evet öyledir. Çünkü o insanlara ilmi ile faydalı olmakta. Onun derecesi diğerleri ile mukayese edilemez. Ġsmi geçince insanlar ona dua etsinler diye onu hep methederim.” buyurmuĢtur. Ġmam-ı Gazali(r.a); “Ġmam-ı a‟zam Ebu Hanife çok ibadet ederdi. Kuvvetli zühd sahibiydi. Marifeti tam bir arif idi. Takva sahibi olup, Allah‟ü Teâlâdan çok korkardı. Daima Allah‟ü Teâlânın rızasında bulunmayı isterdi” buyurdu. Yahya bin Muaz-ı Razi anlatır: Peygamber efendimizi rüyada gördüm ve; “Ya Resulallah, seni nerede arayayım?” dedim. Cevabında; “Beni, Ebu Hanife‟nin ilminde ara” buyurdu. Ġmam-ı Rabbani(r.a) hazretleri buyurur ki: “Ġmam-ı A‟zam, abdestin edeplerinden bir edebi terk ettiği için kırk senelik namazını 469 kaza etmiĢtir. Ebu Hanife takva sahibi, sünnete uymakta ictihad ve istinbatta (Ģer‟i delillerden hüküm çıkarmakta) öyle bir dereceye kavuĢmuĢtur ki, diğerleri bunu anlamaktan acizdirler. Ġmam-ı A‟zam, hadis-i Ģerifleri ve Ashab-ı kiramın sözünü kendi reyine (ictihadına tercih) ederdi.” Ġmam-ı Rabbani(r.a) hazretleri Mebde ve Mead risalesinde de Ģöyle buyurur: “Derecesinin yüksekliğini ve kıymetini anlatmaktan aciz olduğumuz o büyük imamın Ģânından ne yazayım! Müctehidlerin en vera sahibiydi. En müttekisi (Allah‟tan korkarak haramdan çok sakınanı) o idi. ġafii‟den de, Malik‟ten de, Ġbni Hanbel‟den de her bakımdan üstündü.” Yine Ġmam-ı Rabbani ve Muhammed Parisa hazretleri buyurdular ki: “Ġsa(a.s) gibi ülülazm bir Peygamber gökten inip Ġslam diniyle amel edince ve ictihad buyurunca, ictihadı imam-ı A‟zamın ictihadına uygun olacaktır. Bu da imam-ı A‟zamın büyüklüğünü, ictihadının doğruluğunu gösteren en büyük Ģahittir.” Feridüddin-i Attar(r.a) hazretleri imam-ı A‟zamı Ģöyle anlatır;“Ġslamiyetin ve milletin ıĢığı, din ve devletin mumu, hakikatler menbaı, manevi cevherler ve ince bilgiler denizi, ârif, âlim, sofi, cihanın imamı, methi bütün dillerde dolaĢan, her milletin makbulü olanı ben nasıl anlatabilirim? Onun riyazet ve mücahedeleri, onun halvet ve müĢahedelerinin sonu yoktur. Firasette, siyasette, akıllılıkta ve zekilikte bir tane idi. Mürüvvet ve fütüvvette bir hilkat garibesi idi. Cihanın kerimi, zamanın en cömerdi, devrinin efdali ve vaktinin en âlimi idi. En yüksek derece ve eĢsiz mertebede idi. Hazret-i Ġmamı-ı Ebu Hanife Kufi'nin Ģemaili, vasıfları Tevrat' ta, yazılı idi.”(Riyazet nefsin istediklerini yapmamaktır, Mücahede ise nefsin istemediklerini yapmaktır.)

Yahya bin Kettan der ki :“Onu görünce Allah‟u Teâlâdan korktuğunu anladım.” Nasr ibni Muhammed, anlatır: Hazret-i Ġmamın bir müddet fetva vermesi yasaklanmıĢtı. O zaman oğlu Hammad gelip bazı sualler 470 sordu, Hazret-i imam cevap vermedi. Hammad dedi ki: (Babacığım Ģimdi seni kimse görmüyor, cevap verseniz ne lazım gelir?) Buyurdu ki: (Korkarım ki «Sultan hiç fetva verdin mi?» diye sorduğu zaman, ben de vermedim diyemem, yani yalan söyleyemem.) Abdulah Ġbni Mübarek, Süfyan-ı Sevri‟ye sordu:“Ebu Hanife‟yi gıybet edilmekten uzaklaĢtıran nedir, düĢmanları bile onu gıybet etmiyor…” Buyurdu ki: “Yemin ederim ki, o bir kimsenin, hasenatını gidermekten daha akıllıdır.” (Yani o kadar akıllıydı ki, baĢkalarının onu gıybet edip sevaplarını vermeleri, için, herkesi idare ederdi.) ġerik der ki :“O çok susar, az konuĢurdu. Aklı, idraki ilmi çok idi. Az münakaĢa eder ve az konuĢurdu.” Bekir Ġbni Ma‟ruf der ki:“Bu ümmetin içinde sireti, Ebu Hanife‟den güzel olan bir kimse görmedim.”(Siret, ahlak ve kalb güzelliği demektir.) Fudayl, der ki:“Ebu Hanife, faziletin çokluğu, konuĢmasının azlığı, ilme ve ilim sahiblerine hizmeti ile tanınır.” Hasen Ġbni Salih der ki:“Ebu Hanife, kuvvetli vera sahibi ve haramlardan çok uzak idi. ġüpheli olur diye, helalların fazlasından kaçınırdı. Kendini ve ilmini koruma hususundan daha kuvvetli âlim görmedim. Vefatına kadar ömrü mücadele ile geçdi.” Hasen bin Ziyad der ki:“Yeminle söylüyorum. Takvası o kadar fazla idi ki, valilerden ve halifeden hediye kabul etmezdi.” Halife Mansur, kendisine otuz bin akça gönderdi. Halifeye dedi ki, (Ey Emir-ül-mü‟minin, ben Bağdadda misafir gibiyim. Yanımda insanlara verilecek çok emanetler vardır. Bunları saklıyacak yerim yoktur. Bunları Beyt-ül malda saklasalar iyi olur.) Halife kabul etti. Hazret-i imam vefat edince, Beyt-ül maldaki insanlara verilecek emanetleri çıkardılar. O paralar orada idi. Mansur bunları görünce, (Ebu Hanife bize bir oyun oynadı, anlıyamadık.) dedi. Son asrın, zahir ve batın (kalb) ilimlerinde kâmil, dört mezhebin fıkıh bilgilerinde mahir, büyük âlim Seyyid Abdülhakim 471 Arvasi(k.s)hazretleri buyurdu ki: “Ġmam-ı A‟zam(r.a), imam-ı Yusuf(r.a) ve imam-ı Muhammed (r.a)de, Seyyid Abdülkadir Geylani(k.s) gibi büyük evliya idiler. Fakat âlimler kendi aralarında iĢ bölümü yapmıĢlardır. Yani herbiri zamanında neyi bildirmek icap ettiyse onu bildirmiĢlerdir. Ġmam-ı A‟zam(r.a) zamanında fıkıh bilgisi unutuluyordu. Bunun için hep fıkıh üzerinde durdu. Tasavvuf hususunda pek konuĢmadı. Yoksa Ebu Hanife(r.a) nübüvvet ve vilayet yollarının kendisinde toplandığı, Cafer-i Sadık(r.a) hazretlerinin huzurunda iki sene bulunup öyle feyz, nur ve varidat-ı ilahiyyeye kavuĢmuĢtur ki, bu büyük istifadesini; “O iki sene olmasaydı, Numan helak olurdu!” sözü ile anlatabildiler. Silsile-i aliyyenin en büyük halkasından olan Cafer-i Sadık(r.a)‟tan tasavvufu alıp, vilayetin (evliyalığın) en son makamına kavuĢmuĢtur. Çünkü Ebu Hanife, Peygamber (s.a.v)Efendimizin vârisidir. Hadis-i Ģerifte; “Âlimler Peygamberlerin vârisleridir” buyuruldu. Vâris, her hususta veraset sahibi olduğundan, zahiri ve bâtıni ilimlerde Peygamber(s.a.v) Efendimizin vârisi olmuĢ olur. O halde her iki ilimde de kemaldeydi.” Ġslam âlimleri, imam-ı A‟zamı bir ağacın gövdesine, diğer âlim ve evliyayı da bu ağacın dallarına benzetmiĢler, Onun her bakımdan büyük ve üstün olduğunu, diğerlerinin ise bir veya birkaç bakımdan büyük kemalata (olgunluklara, üstünlüklere) erdiklerini belirtmiĢlerdir.Ġslam dünyasında ilimleri ilk defa tedvin ve tasnif eden odur. Din bilgilerini kelam, fıkıh, tefsir, hadis, vs. isimleri altında ayırarak bu ilimlere ait kaideleri tespit etti. Böylece Onun asrında zuhur eden eski Yunan felsefesine ait kitapların tercüme edilmesiyle birlikte, bu kitaplarda yazılı bozuk sözlerin, fikirlerin din bilgileri arasına karıĢtırılmasını ve Ġslam dinine bid‟atlerin sokulması tehlikesini bertaraf etti. Ġmam-ı Azamdan önce Ġslamiyet‟in ilk yıllarında ilimlerin tasnifi yolunda herhangi bir çalıĢmaya ihtiyaç duyulmamıĢtır. Çünkü ilk asırlarda yaĢayan salih ve temiz Müslümanların ilimleri baĢta din bilgileri olmak üzere son derece berrak ve mükemmeldi. 472 Ġlk yıllarda ilimlerin kâğıda geçirilmiĢ bir tasnif tablosu bulunmamakla beraber, Ġslam âlimlerinin sözlerinde, eserlerinde ve Müslümanların günlük hayatlarında kendiliğinden vücut bulmuĢ ve yaĢanmakta olan bir ehemmiyet sırası vardı. En mühim olan iman (itikad), ibadet ve ahlak bilgileriydi. Bu bilgilere Yunan felsefesi, Hristiyanlık, Yahudilik, Hint inançları, Mecusilik ve benzeri bozuk yolların Ġslamiyet‟i içten yıkmak isteyen art niyetli kimseler veya din bilgisi az olanlar tarafından karıĢtırılmak tehlikesi baĢ gösterince, yüksek din bilgilerini tasnif ederek kitaplara geçirmek bir mecburiyet halini aldı. Ġmam-ı A‟zam hazretleri bu çok mühim vazifeyi mükemmel bir Ģekilde yerine getirerek, o asırda tartıĢmaları yapılan ve din bilgisi az olan Müslümanlar arasında yayılmasına çalıĢılan Rafizi, Mutezile, Mücessime, Cebriyye, Kaderiyye ve benzeri gibi sapık fırkaların bozukluklarını göstererek, hem onlara evaplar vermiĢ ve hem de kendisinden sonraki asırlarda gelen Müslümanların Ġslamiyet‟i her bakımdan doğru, berrak haliyle öğrenmelerini ve böylece inanmalarını temin etmiĢtir. Ġyi düĢünüldüğünde bütün insanlığın dünya ve ahiret saadetini doğrudan doğruya ilgilendirdiği açıkça görülen bu çok mühim hizmet, imam-ı Azamın zamanında ve daha sonra yetiĢen mezhep imamları, Ġslam âlimleri, evliyanın büyükleri tarafından da tazim ve Ģükranla yâd edilmiĢ, bu büyük imam, “Ehl-i Sünnetin reisi”, “Ġmam-ı A‟zam” (en büyük imam) adıyla anılmıĢtır. (Radıyallahü teâlâ anh) Ebu Hanife‟nin Tasavvuf Disiplinindeki Yeri Tasavvuf bilgilerini Muhammed Bakır(r.a), ondan sonra da Silsile-i aliyyenin büyüklerinden olan Ca‟fer-i Sadık(r.a) hazretlerinden öğrendi. Yüksek makamlara kavuĢtu. . En meĢhur talebesi, Hanefi mezhebinin kurucusu ve Ehl-i Sünnet‟in reisi olan Ġmam-ı Azam Ebu Hanife Nu'man bin Sabit (r.a) Hazretleri‟dir. Helak Olurdum Ġmam-ı Azam (r.a) Hazretleri, Ġmam-ı Cafer-i Sadık (r.a) Hazretleri‟nin derslerine ve sohbetlerine devam ederek o gizli ve 473 aĢikâr marifet kaynağından ilim ve evliyalık yolunda çok istifade etti. Ġmam-ı Azam (r.a) Hazretleri O‟nun huzurunda kavuĢtuğu yüksek mertebeleri anlatmak için: “O iki sene olmasaydı, Numan helak olmuĢtu.” buyurmuĢtur. (Miftahul Kulub, sh.226)Ehl-i Sünnet‟in reisi olan Ġmam-ı Azam (r.a) Hazretleri‟nin marifette, tasavvuf (tarikat) ilimlerinde hocasıdır. Ehl-i Sünnet vel Cemaat ve Ehl-i Beyt sevgisi ile doludur. Câfer-i Sâdık (r.a)Hazretleri aynen Zeynel Âbidin (r.a) Hazretlerine benzerdi ama genelde pek peçe takmazdı. Fakat nazarları tasavvur edilmeyecek kadar keskindi ve mânâyı açan kudrete sahipti. Bu nazarın sırrı bizzat bizim Hanefi mezhebinin imamı, Ġmam-ı Âzam'(r.a) ın üzerinde tecellî etmiĢtir. Ġmam-ı Âzam (r.a) Hazretleri, Câfer-i Sâdık (r.a) Hazretlerinin sohbetlerine gitmezdi ama her gördüğü yerde büyük bir saygıyla selâm verir, hatırını sorardı. Yine bir gün ölmeden bir buçuk iki sene evvel, Ġmam-ı Âzam (r.a) Hazretleri, yine böyle bir selâm verdi, hatır sordu, o sırada Cafer-i Sâdık (r.a) Hazretleri: „„Sen Ġslâmiyet‟e çok hizmet ettin, çok büyük de gayret sahibisin ama bilmen lâzım gelen baĢka Ģeyler de var‟‟, dedi. Elini yüzüne sürerek gözlerini kapattı ve sonra tekrar açtı, nazar etti, ondan sonra Ġmam-ı Azam Ebu Hanife (r.a) Hazretleri, koĢarak evine gitti. Tahammül edemedi. Ömrünün son iki yılında böylece tasavvufa yönelmiĢ ve bu dönemi kastederek "iki yıl olmasaydı Nu'man helak olmuĢtu" dediği rivayet olunur. Bunun yorumu olarak, mânâ ilimlerinde Ģöyle deniliyor: Câfer-i Sâdık (r.a) Hazretleri, Ġmam-ı Âzam (r.a) Hazretlerine nazar ederek zaman ve mekânı aĢırdı. Yani zamanın öncesine ve sonrasına götürdü geldi. Medine'ye götürdü. Efendimizi(s.a.v) vücut olarak seyrettirdi.. Bu geçirdiği ruhî patlama, ruhî bir değiĢim beĢerî sıfatlar içerisindeki mezhebini ilgilendiren bir hâdise değildir, bunun ötesinde bir hâdisedir. Ġnsanların madde ilimlerinin dıĢında, hakikî ilimlerin, mânâ ilmi olduğunu ve bu ilmin de zaman ve mekânla kayıtlı bulunmadığını 474 ifade eden bir hayat öyküsüdür, Ġmam-ı Âzam (r.a) Hazretlerinin öyküsü... Ġmâm-ı Âzâm (r.a)bu sözü ile hem hocası Câfer-i Sâdık(r.a) hazretlerinin büyüklüğüne, hem de tarikat ve tasavvufun insanı kavuĢturduğu yüksek derecelere iĢaret etmiĢtir. Bir gün Caferi Sadık(r.a)Hazretleri, Ġmâm-ı Âzam Ebû Hanîfe(r.a)‟ye sordu:” Akıl nedir? Ebu Hanife cevap verdi:Hayır ile Ģerri temyiz eden melekedir. Câfer-i Sâdık(r.a):”Onu atlar da temyiz eder. Mesela sahibi atın yanına gelirken, “ata ot mu getiriyor, yoksa kırbaç mı vuracak?” bilir. Ebu Hanife(r.a) bu söz üzerine durdu. Câfer-i Sâdık(r.a) devam etti: “Akıl; iki mühim hayır zuhur ettiği zaman, hangisinin daha hayırlı olduğunu temyiz eden melekedir”, buyurdu. Ebû Hanîfe(r.a) aklın bu tarifini çok beğendi. Bir keresinde Câferi Sâdık(r.a), Ebû Hanîfe‟ye:” Geyiğin azı diĢi arasındaki dört diĢinin kırılmasının haramlılığı hakkında görüĢün nedir? Ebû Hanîfe(r.a):” Ey Allah Resûlünün torunu! Bu konuda bir bilgim yok. Bunun üzerine Câfer-i Sâdık(r.a) tatlı bir tebessümle Ģöyle dedi:” Sen ki bu kadar çalıĢıp ilim için emek veriyorsun. Fakat geyiğin iki azı diĢi arasında dört diĢi bulunmadığını bilmiyorsun. Geyiğin sadece altta ve üstte ikiĢer diĢi olur.” Bütün tasavvuf yolları, Ġmâm-ı Câfer-i Sâdık(r.a) hazretlerinde birleĢmektedir. Câfer-i Sâdık(r.a) iki yoldan Resûlullâh(s.a.v)‟a bağlıdır. Birisi babalarının yolu olup, Hz. Ali (r.a)vâsıtası ile Resûlullâh(s.a.v)‟a bağlıdır ki, bu yola “Velâyet yolu” denir. Ġkincisi ise; annesinin babalarının yolu olup, Hz. Ebû Bekir(r.a) vâsıtası ile Resûlullâh(s.a.v)‟a bağlanmaktadır. Bu yola da “Nübüvvet yolu” denir. Ca'fer Sâdık'la Ġlmî Münasebeti Ebû Hanife'(r.a)nin Muhammed Bakır(r.a)'la münasebeti olduğu gibi onun oğlu Caferi Sadık(r.a)'la da ilmî temasları vardı, ikisi aynı yaĢta idiler. Aynı senede doğmuĢlardı. Fakat Caferi Sadık(r.a), Ebû Hanif‟e'(r.a)den daha evvel ahirete göçtü. Ebû Hanife(r.a)'den iki 475 yıl önce 148 senesinde vefat etti. Ebû Hanîfe(r.a) ondan bahsederken: «Vallahi Caferi Sadık‟tan daha fakih bir kimse görmedim» demiĢtir. Muvaffak Mekkî Menakıb-ı Ebû Hanîfe eserinde Ģunu nakleder: Ebu Cafer, Mansur bir defa: Ya Ebu Hanife bu insanlar Cafer Sadık(r.a)'a meftun oldular. Ona sormak üzere en çetin mes'ele hazırla da sor bakalım, dedi. Ebû Hanîfe(r.a) de 40 soru hazırladı. Ebu Cafer, Hîre'de iken Cafer Sadık yanında bulunduğu bir sırada huzuruna girdim. Cafer Sadık(r.a)Halifenin sağ tarafında oturuyordu. Gördüğüm anda Cafer Sadık(r.a)'ın heybeti beni kapladı, meclise Halifenin heybetinden ziyade onun heybeti hâkimdi. Selâm verdim. Otur, diye iĢaret ettiler. Ben de oturdum. Mansur, Cafer Sadık(r.a)'a dönerek: Yâ Ebâ Abdullah, iĢte Ebu Hanife bu zattır, dedi. Alâ, dedi. Sonra bana dönerek; Yâ Ebû Hanife, Ebâ Abdullah'a mes'elelerini arz et bakalım, dedi. Ben de hazırladığım mes'eleleri arzetmeğe baĢladım. Ben soruyordum, o cevap veriyordu. Ve siz Ģöyle dersiniz, Medine ehli Ģöyle der, biz ise böyle deriz,; diyerek bütün ihtilâfları naklediyor, bazan bizim kavlimize, bazan Medine ehli kavline tâbi oluyor, bazan bize muhalefet ediyordu. Kırk mes'eleyi de böyle bütün tafsilâtiyle cevaplandırdı, bir tanesini bile cevapsız bırakmadı. Ebu Hanife(r.a) bunu anlattıktan sonra Cafer Sadık(r.a)'ın ilmî kudretini belirterek Ģöyle dedi: «insanların en âlim olanı, mes'eleler etrafındaki ihtilâfları en iyi bilendir.» Bu rivayet bize gayet açık olarak gösteriyor ki: Ebu Hanife(r.a), Cafer Sadık(r.a) Hazretleriyle daha ilk görüĢmede onun yüksek ilmî kudretini anlamıĢ, onu takdir etmiĢtir. Cafer Sadık(r.a)'ın fıkıh hakkındaki derin bilgisine hayran kalmıĢtır. ġüphesiz ki, hâdise Mansur ile evlâd-ı Ali arasında düĢmanlık baĢ göstermezden Önce olmuĢtu. Cafer Sadık(r.a) her ne kadar Ebu Hanife(r.a) ile aynı yaĢta ise de ulema onu Ebu Hanife(r.a)'nin üstatlarından addetmiĢlerdir. Cenâb-ı Hak, cümlemizi ilmiyle takvâ ölçülerinde âmil, bütün imkânlarıyla hizmetlere müdâvim, gecesini ibâdetle, 476 gündüzünü ilim ve hizmetle değerlendiren kullarından eylesin. Ġlmin zâhir ve bâtın kanatlarını birleĢtirerek, Kur‟ân ve hadîs-i Ģerifleri murâd-ı ilâhîye muvâfık bir Ģekilde fehmederek, vahiy ve sünnet muhtevâsında bir ömür süren kullarının zümresine cümlemizi ilhâk eylesin. Biyografi yazarları, Ġmam-ı Azam‟ın takvası, ibadeti ve zühdünde icma etmiĢlerdir. Kalbi ahlaki kötülüklerden arı, her çeĢit faziletle süslü, Allah ve Resulü‟nün getirdiklerine sıkı sıkıya bağlıydı. O evliyaların ve imamlarının en büyüğüydü. O büyük âlim ve veli tasavvuf ilminin gösterdiği istikâmette tam ve has bir müslüman olmak için çalıĢtı, amellerinin zahirine de, batınına da dikkat etti, kalbine ve kalıbına önem verdi, içini pâk eyledi, düĢüncelerini, ahlâkını ve ihlasını güzel eyledi. Bu iĢin sonucu ne olur? Bu iĢin sonucu Allah‟ın sevdiği kul olmak mertebesine nail olmaktır. En yüksek mertebe de Allah‟ın sevdiği kul olmaktır. Allah sevdiği zaman kullarına da sevdirir, mahlukâtına da sevdirir. KuĢlar da sever, böcekler, develer, kuzular da sever. Yalnız imansızlar sevmez. Kendi nursuzlukları ve kabiliyetsizlikleri dolayısıyla mü‟min-i kâmili imansızlar sevmez, zayıflar veya münafıklar sevmez. Bu da bir kanundur. Hz. Âdem(a.s)‟den zamanımıza kadar peygamberlerin de hasımları, düĢmanları olmuĢtur. Hatta onları öldürenler, taĢa tutanlar olmuĢtur. Onlara çeĢitli ezalar, cefalar yapanlar olmuĢtur. Allah‟ın sevgili kulu olduğu belli ama nursuz insanlara onların sevgisi nasip olmamıĢtır. Onlar sevmez, mü‟minler sever, arifler sever, iyi insanlar sever. Mücevherin kıymetini kuyumcu bildiği için yine iyiler sever. Kötüler sevmeyebilir. Onun için bir insanın dostlarının olması normal olduğu kadar, bir mü‟min-i kâmilin düĢmanlarının olması da çok normaldir, hatta zarurîdir. Evliyâullahın birisinin yanında; “Bu adamın hiç düĢmanı yok.” demiĢler. KaĢlarını çatmıĢ; “Öyleyse o adam münafık” demiĢ. Hiç düĢmanı olmayan adam münafık. Demek ki herkese yağ çekiyor; 477 kötüye de “eyvallah” diyor, iyiye de... Ġyi insan kötünün karĢısına çıkar. Bunu altını çizerek söylüyorum. Ġyi ahlâk sahibi olan insan nasıl insandır? Çiğner, çiğnenir ama hakkı tutar kaldırır. Hak‟tan yana olur. Hakk‟ı destekler. Cenâb-ı Hakk‟ın rızasını kazanmak için cümle cihan halkıyla düĢman bile olur. Ġleri mi konuĢuyorum? Değil. ġehrinde Hz. Ġbrahim‟i seven bir insan var mıydı? Ekseriyet puta tapıyorlardı, sevmiyorlardı. O da hepsiyle mücadele bayrağını açmıĢtı. “Ben sizin bu putlarınızın hepsinin hakkından geleceğim, parça parça edeceğim.” diye de yiğitçe, erkekçe, mertçe, açıkça söylüyordu ve yaptı. Putları da parçaladı. Onlar ne yaptılar? DüĢman oldular, öldürmeye çalıĢtılar, yakmaya çalıĢtılar. Bir insanın dostlarının olması normal, düĢmanlarının olması da normal. Hele mevzuumuz Ġmâm-ı Âzam(r.a) mevzuu olunca, bu biraz daha önemli olduğundan, altını üç defa, beĢ defa çizerek söylüyorum. Bir insanın düĢmanları olabilir. Ġmâm-ı Âzam(r.a) Efendimiz en büyük imamımızdır ama büyüklüğü nispetinde de bir sürü hasımları ve düĢmanları vardır. Olacak tabii. Bir insan hakkı söyledi mi, dokuz köyden kovarlar. Yer bulamaz, nerede kalacağını bilemez. Evliyâullahtan öyle insanlar var ki taĢlanmıĢlar. Bulundukları beldelerde kalamamıĢlar. BaĢka yerlere gitmek zorunda kalmıĢlardır. Mühim olan Allah‟ın, meleklerin, iyilerin sevmesidir ama ötekiler imtihandır, olur. Peygamberlerin dahi baĢına gelir. Bir insan, insanlara faydalı olur, Allah‟ın sevgilisi olur. Ne kadar kâmil, ne kadar hoĢ, ne kadar güzel bir insan olduğunu anlayan anlar. Ondan sonra da maddî mânevî ikramlara erer, evliyâ olur, kerâmetler üzerinde zahir olur. Ġmâm-ı Âzam(r.a) Efendimiz‟i çağıyla ve etrafıyla tanımak lâzım. Bir insanı iyi anlamak için çevresini, muhitini, o devrin Ģartlarını bilmek icap eder. Çünkü tasavvufta esas olan etrafındaki insanlara en faydalı olan iĢi yapmaya geçmektir. Evliyâullah büyüklerimiz bazen nafile ibadeti bile bir kenara bırakmıĢ, insanların ihtiyacı olan iĢlere koĢmuĢlar, hizmete koĢmuĢlardır. Ġnsanlara, 478 mahlukâta hizmetin Allah indinde makbul olduğunu bildikleri için neye ihtiyaç varsa onu yapmıĢlardır. Ġlim yolunda yürüyen insanların yolu olan hakikî tasavvufta cafcaf ve gösteriĢ yoktur. DıĢtan bakanın hemen anlayacağı hokkabazlık gibi Ģeyler yoktur. Onlar kerâmeti bile sevmezler. Onun için bir mübarek zât, “Men azhara keramâtihi fehüve müddein. Ve men zahara aleyhi‟l-keramâtü fehüve veliyyün.” “Kim kerâmet göstermeye, kerâmetfüruĢluğa kalkıĢırsa o palavracıdır. Kimin üzerinde Allah‟ın lütfu olarak kerâmetler zahir oluyorsa hakiki velî odur.” diyor. Bastığı yerde bereket olur, gittiği yerde hoĢluk olur, sözü tesir eder, bakıĢı kimyadır, bazen bir sözü ile bir insanın doğru yola, hidayete ermesine vesile olur. Üzerinde kerâmetler zahir oluyor, Allah‟ın ikramı, tamam bu hakikî velî. Kerâmet iddiasına, kerâmetfüruĢluğa kalkan ise hatalıdır, demiĢler. Büyükler insanlardan pek ayrı olmamayı insanlar arasına katılmayı, onlara hizmet etmeyi, mütevazı olmayı, hâli saklamayı esas almıĢlardır. Onun için bizim yolumuzda, büyüklerimizden öğrendiğimiz, sizin de duyduğunuz mesele nedir? Ġnsan dağ baĢında, mağaranın içinde, savmaada, tekkede, hücrede veya halvette ibadet edebilir. Asıl, cemiyetin, cemaatin içinde, halk ile muhtelit iken, karıĢmıĢ durumda iken imanını koruyabilmek, sürdürebilmek esastır. Onun için buna, “Halk içinde Hakk‟la olmak” ya da “halvet der encümen” derler. ِيتَا ِء ال هز َكاِة يَ َخافُى َن يَ ْى ًها ِم ال هصََلِة َوإ ِقَا ِر هَّللاِ َوإ َوََل بَْي ٌع َع ْن ِذ ْك ِهْن تِ َجا َرةٌ ِهي ْ ل ِر َجا ٌل ََل تُ ْب َصا ُر ُى ُو َواْاَ ل ُ ْ ُ فِي ِي ال ه تَتَ َل “Ricalün lâ tülhîhim ticâratün ve lâ bey‟ün an zikri‟llâhi ve ikâmi‟s-salâti ve îtâi‟z-zekâti yehâfûne yevmen tetekallebu fîhi‟lkulûbu ve‟l-ebsâr.” âyet-i kerîmesinde iĢaret edildiği üzere halkın içindedir ama gönlü Hakk‟ladır. Eli iĢtedir ama gönlü biliĢte yani Cenâb-ı Hakk‟tadır. Eli kârdadır ama gönlü yârdadır, hakikî mahbub 479 olan Allah‟u Teâlâ hazretlerindedir. O‟na gösteriĢten de kaçınmıĢlardır. Ġmam Abdullah b. el-Mübarek: “Ebu Hanife‟den daha çok Allah‟tan korkan birisini görmedim. Demektedir. Abdurrezzak b. Hemmam: “Ebu Hanife‟ye her rastladığımda gözlerinde ve yanaklarında ağlama izlerini görürdüm.” Hafs b. Abdurrrahman: “Ben, takva sahibi, zahit, fakih ve âlimlerden çeĢitli insanlarla birlikte oldum. Ama Ġmam-ı Azam gibi bütün özellikleri kendisinde toplayan hiç kimseyi görmedim Ġmam Ahmed b. Hanbel: “O, âlim, zahit ve takva ehlidir. Hiç kimsenin sahip olamayacağı maddi imkânlarına karĢılık yine de ahiret yurdunu tercih edenlerdendir. Yezid b. Harun: “Ebu Hanife muttaki, temiz, zahit, vera‟ sahibi, doğru sözlü ve devrinde en güçlü hafızaya sahip olan âlimdi.” Hasan b. Muhammed: “Ebu Hanife‟ye bakan kiĢi ibadete olan düĢkünlüğünden, zayıflayan vücudu ve sararan yüzünden ötürü O‟na acırdı.” Zahit Davut et-Tai: “O, gece yürüyüĢüne çıkanların kendisiyle yolunu bulabilecekleri bir yıldız gibidir. Müminlerin gönüllerinde taht kuran önemli bir Ģahsiyettir.demektedir. KuĢeyri, risalesinin takva bahsinde Ģunları söyler: “Ebu Hanife alacaklısının ağacının gölgesinde oturmaz ve Ģöyle derdi: „Her verilen borç beraberinde bir menfaat getiriyorsa o faizdir.‟” Muhammed b. Hasan eĢ-ġeybani Ģunları söylemektedir: “Ebu Hanife zamanında tekti. O‟nun dünyadan ayrılması, ilimde, keremde, lütufta, takvada ve Allah için tercih etmede dağ gibi olan birinin ilim ve fıkhıyla birlikte yeryüzünü terketmesi demekti.” Hasan b. Ġsmail b. Mücalit babasından Ģunları rivayet etmektedir: “Bir gün Harun ReĢid‟in yanında oturuyordum ki o esnada yanımıza Kadı Ebu Yusuf girdi. Harun ona dedi ki: „Ebu Hanife‟nin özelliklerinden bize bahset.‟ Ebu Yusuf: „Allah‟a yemin olsun ki haramlardan kaçınmada çok titizdi. Dünyaya önem veren insanlarla 480 oturup kalkmazdı. Çoğu zaman susmayı tercih ederdi. Devamlı tefekkür ederdi. Ağzından malayani laflar çıkmaz, boĢ konuĢmazdı. Soru sorulduğunda cevabı biliyorsa o anda verirdi. Ey Müminlerin Emiri! Ben onu hep kendini ve dinini koruyan, insanlar yerine kendi nefsinin tezkiyesiyle meĢgul olan biri olarak bildim. Herkes hakkında hayırdan baĢka bir Ģey konuĢmazdı.‟ Harun ReĢid: „Bu salihlerin ahlakıdır.‟ diye karĢılık verdi.” Velayetteki Yeri Ġmam-ı Azam Ebu Hanife(r.a) tabiun olduğundan ilk dönem evliyalar sınıfından sayılmaktadır. Ġmam ġa‟rani Allah yolunda kendilerine uyulan sahabe ve tabiunun velilerinden bahsettiği “etTabakatü‟l-Kübra” isimli kitabında Ġmam-ı Azam‟a da yer verir. Takvasından dolayı kadılık görevine yanaĢmamasından, insanların en abidi olduğundan bahseder. Namaz kılarken çok ayakta kaldığından dolayı ona “direk”(veted) adı verildiğini, yatsı namazının abdestiyle kırk sene sabah namazını kıldığını, her rekâtta Kur‟an-ı hatmettiğini, namazda ağlama sesinin duyulduğunu hatta komĢularının iniltilerinden dolayı ona acıdığını, Kur‟an-ı Kerim‟i vefat ettiği yerde yedi bin defa hatmettiğini anlatır. Ġmam Abdurrauf Munavi “el-Kevakibu‟d-Durriyye fi Teracimi‟s-Sadeti‟s-Sufiyye” adlı kitabının mukaddimesinde seçkin evliyaların hikmet, söz ve hallerinden oluĢan faydalı bir kompozisyon oluĢturduğunu söyler. Sonra Ģöyle devam eder: “Lakin ben hepsini kitabıma almadım. Bunlar arasından züht ve takvasıyla meĢhur olmuĢ, feraset ve rehberlikleriyle temayüz etmiĢ, hal sahibi, belirli tarzı ve çizgisi olan, tasavvufi hakikatlerle ilgili engin manalara sahip sözleri bulunan, keramet sahibi bir grup Allah dostlarının hayat hikâyelerini derledim. Bu derlemeden maksat; onlara ait tasavvufi hakikat ve hükümleri içeren sözleri serdederek insanlara faydalı olabilmektir. Farklı derlemeler kendilerine nazaran çok nefis bilgiler içerebilir ama benim yaptığım bu derlemeye nazaran ancak tamamlayıcı olabilirler. Bu yüzden ıĢığını uzak menzillere gönderen yüksek fener kulesi gibi 481 aziz olan bu eĢsiz nasihatleri, paha biçilmez hikmetleri al ve faydalanmasını bil… Ġmam-ı Münavi, Ġmam-ı Azam(r.a)‟ın hayat hikâyesini anlatırken onun kabiliyetli, mahir ve dolunay gibi parlak muhteĢem bir imam olduğunu söyler… Sonra Ģöyle devam eder: “Ġmam-ı Azam(r.a) güzel ahlakı, takvası, saygınlığı ve asil duruĢuyla tanınıyordu. AnlayıĢı ve hafızası yerindeydi. ĠĢinde öncüydü. Nükteli sözleri vardı. EĢsiz çıkarımları olan sağlam bir fakihti. Açık, ayan beyan ve net bilgisiyle, razı olunan bir yolun yolcusuydu. Kendisi için güçlük verecek bir Ģeyin altına girmez ve ondan uzak dururdu. Tefekkür ve tedebbür onun iĢiydi. Çünkü tasavvuf hakkında Ģöyle denir: “O bozulan, kirlenen ve tefekküre yönelen kiĢiyi temizler.” Ġmam-ı Azam(r.a) zahitlerin en abidi, kulların en zahidi idi. Bütün geceyi namazla, ağlamayla, yakarmayla ve duayla ihya ederdi… Ġmam Ahmed Serhendi el-Faruki Mektubat‟ında Ġmam-ı Azam(r.a) hakkında Ģunları söyler: “Küfeli Ġmam-ı Azam takvası, verası ve sünnete olan bağlılığıyla içtihatta ve hüküm çıkarmada baĢkalarının kendisini anlamaktan aciz kaldığı yüksek derecelere eriĢmiĢtir. Ebu Hanife ince ve nükteli manalara vakıf olduğu için, bazıları yaptığı içtihatlarının Kitap ve Sünnet‟e ters düĢtüğünü zannederek O‟nun ve arkadaĢlarının “ehl-i rey”den olduklarını düĢünmüĢlerdir. Ġmam-ı Azam hakkındaki bu zanları, O‟nun sahip olduğu ilim ve dirayetin mahiyetine ulaĢamadıklarından, anlayıĢ ve ferasetine muttali olamadıklarından kaynaklanmaktadır. “ed-Durru‟lMuhtar ġerh-u Tenviri‟l-Ebsar” isimli kitabın yazarı Haskefi Ģunları söyler: “Üstat Ebu Kasım el-KuĢeyri risalesinde -tasavvuf yolunda öncü ve kendine has bir mezhebi olmasına rağmen- der ki: „Ebu Ali Dekkak‟ın Ģunu söylediğini iĢittim: Ben tasavvufu Ebu Kasım Nasrabazi‟den aldım. Ebu Kasım en-Nasrabazi ġibli‟den, o Sırri Sakati‟den, o Maruf Kerhi‟den, o Davut Tai‟den, o da Ebu Hanife‟den aldı. 482 Ġmam Ġbn Abidin‟de Durrü‟l-Muhtar‟ın haĢiyesinde Ģunları söyler: “O tasavvuf meydanın kahramanıdır. Çünkü tasavvuf ilminin temeli bilmek, amel etmek ve nefsi temizlemekten oluĢmaktadır. Selefin bütünü Onu bu özelliğiyle vasfetmiĢtir. Haskefi‟nin iktibaslarının tamamı Risale-i KuĢeyriye‟de geçmektedir. Fakat Risale‟de Ġmam-ı Azam‟ın adı yoktur. Sadece Onu andıran Ģöyle bir ibare bulunmaktadır: “Davud et-Tai Tabiun ile görüĢmüĢtür.” Ma‟lumdur ki, Ebu Hanife(r.a) tabiundendir. Fıkıha, takvaya ve ibadete olan düĢkünlüğünde onların önderidir. Sufi ve zahid olan Davud et-Tai de Onun arkadaĢlarından ve öğrencilerindendir. Onun yanında tasavvufi eğitimini almıĢtır. Daha önceden de geçtiği gibi Ebu Hanife hakkında söylenen sözün sahibi odur: “O, Müminlerin gönüllerinde yer eden ve gece yürüyüĢüne çıkan birisine yol gösteren bir yıldız gibidir.”Haskefi “Davud et-Tai(k.s) ilmi ve tasavvufu Ebu Hanife(r.a)‟den aldı.” derken KuĢeyri‟nin “Davud et-Tai tabiun ile karĢılaĢtı.” sözünü tefsir etmek istemiĢtir. Ġbn Teymiyye Minhacü‟s-Sunne isimli kitabında Ģunları söyler: “…Fıkıh, tasavvuf, tefsir ve hadis ehlinin imamları dört imam ve onlara tabi olanlar gibidir.” ġeyh, dört fıkıh imamını hadise, tasavvufa, fıkha ve diğer ilimlere nispet edip onların baĢlarında Ġmam Ebu Hanife‟nin olduğunu söyler. Ġmam Ġbn Allan es-Sıddıkî el-Alevî eĢ-ġafiî el-Hicazî ”elFutuhatu‟r-Rabbaniyye ale‟l-Ezkari‟n-Neveviyye” isimli kitabında Ģunları kaydeder: “Ebu Hanife imamların büyüğü, alanında tek, saygın ve herkesin önderidir. Ġmamların imamıdır. Mertebesinin yüceliğinde, ilminin ve zahitliğinin çokluğunda ve batıni ilimlerle mücehhez olduğunda herkesin görüĢ birliği vardır. O‟nun zahirî ilimlerini varın siz düĢünün. Kendi asrının insanları Onu medh u sena etmekten kendilerini alamamıĢlardır. Ebu Hanife(r.a) hakkında rahatlıkla Ģu söylenebilir: Ġmam-ı Azam Ebu Hanife(r.a)Rabbanî büyüklerden, tasavvuf okulunun 483 direklerinden ve temellerinden biridir. O, tasavvufi kaidelerin kendisinden alındığı ilklerdendir. Onun hayatından, mürĢitler metot almıĢlar ve tasavvuf yoluna yeni girmiĢ salikler de âdap kurallarını iktibas etmiĢlerdir. Sahabe ve taibun tabakası Resulullah‟a (s.a.v) yakın oldukları ve en hayırlı asırlarda yaĢadıklarından tabiatlarını ve karakterlerini takvanın, veranın, cihadın, ibadete tüm kalpleriyle ve ruhlarıyla yönelmenin, Allah (c.c.) ile baĢ baĢa kalmanın, dünyanın süsünden yüz çevirmenin ve daha bir sürü olgun sıfatların mührüyle niĢanlamıĢlardır. Böylece Onlar kendilerinden sonra gelen müridlerin üstadları ve mürĢitlerin imamları oldular. Bunların zamanında sistematik olarak tasavvufî kuralların konmasına ihtiyaç duyulmamıĢtır. Çünkü bu kurallar ameli olarak Onların doğal yaĢamlarında mevcuttu. Onların bu durumu; tevarüs yoluyla arapçayı bilen ve bu dili hatasız konuĢabilmesi için kurallarını hiç kimseden öğrenmeye ihtiyaç duymayan Arap gibidir. Ama ikinci asır ve sonrasında insanlar dünyaya meyledince, dünya iĢlerine çok karıĢınca ibadete yönelen insanlar kendilerini sufiliğe has kılarak içlerinden bir grup, diğer ilimlerde olduğu gibi bunun da kurallarını ve âdabını derlemiĢtir. Ġmâm-ı A'zam(r.a), kırk sene yatsı namazının abdesti ile sabah namazını kıldı. Elli beĢ defa hac yaptı, son haccında Kâbe-i muazzama içine girip burada iki rekât namaz kıldı. Namazda bütün Kur'ân-ı kerîmi okudu. Sonra ağlayarak; "Yâ Rabbî! Sana lâyık ibâdet yapamadım. Fakat senin akıl ile anlaĢılmayacağını iyi anladım. Hizmetimdeki kusurumu bu anlayıĢıma bağıĢla!" diyerek duâ etti. O anda; "Ey Ebû Hanîfe, sen beni iyi tanıdın ve bana güzel hizmet ettin! Seni ve kıyâmete kadar senin mezhebinde olup, yolunda gidenleri af ve mağfiret ettim." diye bir ses iĢitildi. Her gün ve her gece Kur'ân-ı kerîmi bir kere sonuna kadar okur, hatmederdi. Burada Ģunuda ifade edeyim: Ġmam-ı Azam(r.a)Hazretlerinin mezhebine tabi olan, O‟nun görüĢlerini alıp ona göre amel eden 484 tasavvuf ehli birçok evliya vardır: Ġbrahim bin Edhem, ġaik el-Belhi, Ma‟ruf el-Kerhi, Ebu Yezid el-Bistamî, el-Fudayl bin Ġyaz, Davud etTai, Ebu Hamid el-Lifaf, Halef bin Eyub, Abdullah bin el-Mübarek, Veki‟ bin el-Cerrah, Ebu Bekr el-Verrak ve diğerleri.(Rahmetullahi aleyhim ecmain) ġayet bu isimler Onu imam olarak görmeseydiler Ona tabi olmaz, Onun arkasından gitmezlerdi. TALEBELERĠ Ġmam Ebu Hanife öğrenci yetiĢtirmeye büyük önem vermiĢ ve Ģöhretli talebeleryetiĢtirmiĢtir. Onun öğrencileri de, kendisi gibi üst düzey fıkıhçılar olaraktarihe geçmiĢlerdir. Ebu Hanife‟nin en önde gelen talebeleri Ģunlardır: 1-Ġmam Ebu Yusuf (v.182/798) 2-Ġmam Muhammed b. El-Hasen eĢ-ġeybani (v.189/805) 3-Ġmam Zufer (v.158/775) 4-Hasan b. Ziyad el-Lu‟lui (v.204/819) 5-Nuh b. Ebi Meryem (v.173/789) 6-Kasım b. Ma‟n (v.175/791) 7-Yahya b. Zekeriya (v.183/799) 8-Esed b. Amr el-Beceli (v.190/806) 9-Hafs b. Gıyas (v.194/810) 10-Veki b. el-Cerrah (v.197/812) 11-Ebu Muti„ el-Belhi (v.199/814)36 Vefatı Ömrünün son yıllarında Abbasi devleti içinde karıĢıklıklar ve ayaklanmalar baĢ gösterdi. Ġmam-ı A‟zam (r.a) bu karıĢıklıklara rağmen ders veriyor, talebelerini yetiĢtiriyordu. H. 145 yıllarında vuku bulan hadiselerden sonra Halife Mansur, onu Kufe‟den Bağdad‟a getirterek, kendisinin haklı olarak halife olduğunu herkese bildirmesini, buna karĢılık temyiz reisliğini verdiğini bildirdi. Ġmam-ı A‟zam(r.a) bütün zorlamalara rağmen hükümet ve siyaset iĢlerine asla karıĢmayıp ilim yolunda kalmak istediğinden bu teklifi kabul etmedi. 485 Bunun üzerine Halife Mansur, Ġmam-ı A‟zamı hapsettirip iĢkence yaptırdı. Bir müddet sonra çıkardı ise de, tekrar hapse attırdı ve iĢkenceye devam ettirdi. Hergün vurulacak sopa adedini arttırdı. Fakat halkın galeyana gelip hücum etmesinden korktu. Nihayet Ġmam-ı A‟zam(r.a) zehirlenmek suretiyle,767 (H. 150) senesinde, yetmiĢ yaĢındayken Ģehid edildi. Vefat ettiği yerde Kur‟an-ı kerimi yedi bin kere hatim etmiĢti. Vefat ederken secde etti. Vefat haberi duyulduğu her yerde büyük üzüntü ve gözyaĢıyla karĢılandı. Cenazesini Bağdat kadısı Hasan bin Ammare yıkadı. Yıkamayı bitirince Ģöyle dedi: “Allah‟u Teâlâ sana rahmet eylesin! Otuz senedir gündüzleri oruç tuttun. Kırk sene gece sırtını yatağa koyup uyumadın. En fakihimiz sendin! Ġçimizde en çok ibadet edenimiz sendin! En iyi sıfatları kendinde toplayan sen idin!” Cenazesinin kaldırılacağı sırada Bağdat halkı oraya toplanıp o kadar büyük kalabalık olmuĢtu ki, cenaze namazını kılanlar elli bin kiĢiden fazlaydı. Gelenler çok kalabalık olduğundan ikindiye kadar altı defa cenaze namazı kılındı. Sonuncusunu oğlu Hammad kıldırmıĢtı. Bağdat‟ta, Hayzeran Kabristanının doğusunda defnedildi. Ġnsanlar günlerce kabrinin baĢında toplanıp ona dua ettiler. Vefatından dolayı çok üzüldüler. Büyük âlimlerden ġu‟be‟ye vefat haberi ulaĢınca; “Ġlim ıĢığı söndü, ebediyyen onun gibisini bulamazlar.” dedi. Ġslâm âlimleri, “Yüz elli yılında dünyanın ziyneti gider.” hadis-i Ģerifinin de Ġmam A‟zam(r.a)‟a iĢaret ettiğini bildirmiĢlerdir. Çünkü o tarihte Ġmam-ı A‟zam(r.a) gibi bir büyük vefat etmemiĢti.Vefatından sonra çok kimseler onu rüyasında görerek ve kabrini ziyaret ederek, onun Ģanının yüceliğini dile getiren Ģeyler anlatmıĢlardır. Ġmam-ı ġafii(r.a)buyurdu ki: “Ebu Hanife ile teberrük ediyorum. Onun kabrini ziyaret edip faydalara kavuĢuyorum. Bir ihtiyacım olunca iki rekât namaz kılıp, Ebu Hanife(r.a)‟nin kabrine 486 gelerek onun yanında Allah‟u Teâlâya dua ediyorum ve duam hemen kabul olup isteklerime kavuĢurum.” Vefatıyla ilgili bilgilernekadar farklı olursa olsun.Zulme,haksızlığa,rıza göstermeyen dünya malı,makamı,için yalakalık etmeyen dininden,imanından Resulullah(s.a.v)ın Ģeriatından taviz vermeyen bu yiğit,Ģehit cennet mekan Allah dostu. Halife Mansur‟un kadılık teklifini kabul etmeyince kırbaçlandığı ve hapse atıldığı kaynaklarda geçmektedir. Bazı kaynaklarda hapisteyken gördüğü iĢkence sonucu güçsüz düĢtüğü ve vefat ettiği bildirilmektedir. Ġmam-ı A‟zam(r.a)‟ın hapisten çıktıktan sonra zehirlenerek öldürüldüğü hakkında da rivayetler vardır. Abbasi devletini yıkanMoğollar Bağdat istilasında Cengizhanın oğlu Hülagunun askerleri tarafından Ġmam-ı A‟zamın kabri ve camiside nasibini almıĢ diğer cami ve türbeler gibi tahrib edilmiĢ yağmalanmıĢtır. Ġmam-ı Azam Ebû Hanife(r.a) Külliyesi Irak baĢkenti Bağdat'ın, Azamiye semtindedir. Ġmam-ı Azam Ebû Hanife(r.a)‟nin ilk kabri 767 yılında kerpiçten yapılmıĢtır. Selçuklu döneminde büyük ilgi gören Ġmam-ı A‟zamın kabri üzerine Selçuklu Sultanı MelikĢah‟ın vezirlerinden Ebu Sa‟d-i Harezmî 1067 yılında “Selçuklu tarzı kubbe” ile örtülü bir türbe, yanına da bir medrese yaptırdı. 1508‟de ġah Ġsmail‟in istilâsı sırasında yeniden tahrip edilen Ġmam-ı Azam(r.a) türbesi ile medrese, Osmanlı Devleti tarafından,1534 yılında Kanunî Sultan Süleyman ın emriyle Mimar Sinan‟a yeniden yaptırılmıĢtır. Cami, türbe, imaret, medrese, ribat ve hamamdan meydana gelen külliye ile Azamiye mahallesinin etrafı surlarla çevrilerek kale haline getirilmiĢtir. ġah Abbas‟ın 1623-1638 yılları arasında tahrip ettiği külliye ise Sultan IV. Murad‟ın 1639 Bağdat seferi sırasında esaslı bir Ģekilde elden geçirilmiĢtir. 1669 yılında vezir Defterdar Mehmed PaĢa cami revaklarını; 1674‟de Sultan IV. Mehmed harim kubbesini tamir ettirmiĢlerdir. 487 Cami-türbe ile medrese arasındaki bahçe Vali Ömer PaĢa tarafından 1679; külliyenin dökülen süslemeleri ile minarenin altın kaplamalı külâhı Süleyman PaĢa tarafından 1802‟de yaptırılmıĢtır. Harim, 1816‟da Davud PaĢa; Türbe 1839‟da Sultan Abdülmecid; külliyenin tamamı ve surlar, 1871 yılında Sultan Abdülaziz‟in annesi Pertevniyal Valide Sultan tarafından tamir ettirilmiĢtir. Sultan II. Abdülhamid 1903-1910 yılları arasında, camiin güneyinde sur duvarlarına bitiĢik iki katlı talebe hücreleri ile daha sonra ilkokul haline getirilen düĢkünler evini inĢa ettirmiĢ, çinileri yeniletmiĢtir. Irak dairesi zamanında, 1935 ve 1937 yıllarında kısmen tamir edilen külliyenin iç aksamından kemerler, kubbe geçiĢleri ve pencere alınlıkları ile minber, mihrab gibi teĢkilâtın çinileri sökülmüĢ, kemerler atnalı kemer Ģekline dönüĢtürülerek Endülüs Emevi tarzı bir üslûpta süslenmiĢtir. Külliyeyi çeviren sur duvarları, medrese ve avlu etrafındaki diğer yapılar yıkılarak, yerine modern binalarla camiin batısına yeni bir harim eklenmiĢtir. Bugün Ġmam'ın Azam'ın kabri üzerindeki sanduka külliye merkezindeki camiin içerisinde yer almaktadır. Sandukası üzerinde yazılmıĢ olan kuĢak yazı Ģeklindeki ayet çok anlamlıdır:"Kulları arasında Allah'tan en çok korkanlar O'nun âlim kullarıdır." Osmanlı sultanları buraları imar ve ihya etmiĢ birçok vakıf ve akar bağlamıĢtır. Allah‟u Tealâ ona rahmet, bizi de Ģefaatine mazhar eylesin. Âmin Anne-Babasına Saygısı: Anlatıldığına göre, kadılık görevini alması için kendisine sürekli baskı yapılıyordu. Hapse atılıyor, her gün sopalanıp, dövülüyordu. Ancak o, bu eziyet ve iĢkenceler sırasında çok sabrediyor, eziyetlere katlanmak imkânsız hale gelince de gözyaĢlarına hâkim olamıyordu. Serbest bırakılınca, "Benim ağlamam iĢkenceye tahammülsüzlükten değil, annemin beni merak edip üzülmesinden dolayıdır" diyordu. (Vasıti, a.g.e.,III/334; Zehebi, Menakıb, s.26) 488 Hamza b. el-Muğîre (v.180/797)'nin anlattığına göre, kendisi Ramazan ayında geceleri Ömer b. Zerr ile birlikte teravih kılarlardı. Evleri epey uzak olmasına rağmen Ġmam Ebû Hanîfe(r.a) de annesini [merkebe bindirir] kendisi de yürüyerek gelir, cemaate katılırlardı. (Ġbn Abdilberr, el-Ġntıqa, s.256). Ġmam Ebû Hanîfe(r.a) bazı zamanlar annesini adı geçen vaizin sohbetlerine götürürdü. Bir gün annesinin baĢına bir iĢ gelir, oğlu Ebû Hanîfe(r.a)'ye, "Git, bu meselenin hükmünü Ömer b. Zerr'e bir sor" der. O da mahalle mescidinin hocası Ömer b. Zerr'in yanına gider, "Annemin baĢına Ģöyle Ģöyle bir mesele gelmiĢ, benim sana gelip hükmünü öğrenmemi istedi" der. Mescid Ġmamı: "[Sen büyük bir fakih iken] bana bunun hükmünü mü soruyorsun?" diye ĢaĢkınlıkla sorar. Ebû Hanîfe(r.a) de: "Evet, ama annem bunu benim sana sormamı istedi" der. Ömer b. Zerr: "Peki, ben ona nasıl cevap vereyim?" diye sorar. Ebû Hanîfe(r.a)de cevabını verir. O da cevabı kendisine tekrarlar. Sonra da gelip, Ömer b. Zerr'in verdiği hüküm Ģöyle Ģöyledir, diye annesine haber verir." (Salihi, Ukudu‟l-Cuman fi Menakıbi‟lĠmam el-Azam, s.292. Gorulduğu uzere bu ornek olay, fakihlerin onderiolmasına rağmen Ebu Hanife‟nin, annesine olan saygısının zarif bir ifadesini yansıtmaktadır. ) Hocalarına olan yüksek saygısı Bir Ģahsın, sevip saydığı bir kimsenin ölümünden sonra, öleni daima hayırla yâd etmesi, ona rahmet dilemesi, bu sevgi ve saygının samimi ve karĢılıksız olduğunu gösterir. ĠĢte Ġmam Ebû Hanîfe(r.a) de bu meyanda:"Ben, hocam Hammâd(r.a) öldüğünden beri, kıldığım her namazın ardından anam-babam ile birlikte hep kendisine dua eder, Yüce Allah'tan onu bağıĢlamasını dilerim. Aslında ben, sadece bana ilim öğretenlere değil, kendisine ilim öğrettiklerime de dua eder mağfiret dilerim" demiĢtir.Rivayet edildiğine göre, Ġmam Ebû Hanîfe(r.a) kimi zaman Ģöyle dermiĢ:"Hocamın eviyle benim evimin arasında yedi sokak olmasına rağmen Üstadım Hammâd b. Ebî Süleyman'(r.a)ın evine doğru ayağımı hiç uzatmadım!"(Aras, Ozgu, Ebu Hanife‟nin Hocası Hammad ve Fıkhi GoruĢleri, Ġstanbul 1996, s.93 vd. (Hatib el-Bağdadi‟den naklen);.292.Salihi, Ukudu‟l-Cuman fi Menakıbi‟l-Ġmam el-Azam, s. 292.293.) 489 Çocuklarına KarĢı Tutumu: Ġmam Ebû Hanîfe (r.a)oğlu Hammâd'ı da kendisi gibi yetiĢtirmiĢtir. Hatta onların çocukları da dedeleri gibi aynı minvalde hareket etmiĢlerdir. Anlatıldığına göre, oğlu Hammâd (r.a)da âlim ve zahit biriydi. Takvası ve vakarlı tutumuyla dikkat çekiyordu. Çocuklarının eğitimine özel önem gösteren Ġmam Ebû Hanîfe(r.a) onların eğitim ve öğretimini temin maksadıyla uzman hocalar tutar, onlara fazlasıyla ücret verir, bu hususta her Ģeyini seferber ederdi. Örneğin torunu Ġsmail (v.212/828), dedesi Ebû Hanîfe'nin, babası Hammâd'ın kaliteli eğitim alması için 500 dirheme öğretmen tuttuğunu söyler.( Luknevi, Abdulhayy, el-Fevaidu‟l-Behiyye fi Teracimi‟l-Hanefiyye, nĢr. Ahmed Za‟bi, Beyrut 1998, s.119.Vasıti, a.g.e., III/341. Ġmam Zehebi‟nin nakline gore, Ġmam Ebu Hanife bu ucreti sadece Fatiha suresini iyice öğretmesi icin vermiĢti. Bkz. Menakıb, s.18.) KomĢularıyla münasebetleri: Rivayet edildiğine göre; bir kiĢi, Ebû Hanîfe(r.a)'ye gelip komĢusunun evinde kendisinin duvarına yakın bir yerde kuyu kazdığından Ģikâyet etti ve bu kuyunun devamlı kullanılması sebebiyle kendi duvarının zarar göreceğini söyledi. Ġmam A'zam da ona; 'git komĢuna kuyudan zarar gördüğünü ve kapatmasının uygun olacağını söyle' dediğinde Ģikâyetçi Ģahıs da; ona söyledim dinlemedi, dedi. Bunun üzerine Ebû Hanîfe(r.a) ona; 'öyleyse git, sen de evinin dâhilinde onun kuyusunun karĢısına bir lâğım çukuru kaz' diye tavsiyede bulundu. Adam da, Ebû Hanîfe(r.a)'nin dediğini yaptı. Çukurun pis suyu komĢusunun kuyusuna sızmaya baĢlayınca o, kendi kuyusunu kapatmak zorunda kaldı.(Zehebi, Menakıb, s.18.) Dost ve ArkadaĢlarıyla iliĢkileri Ġmam Ebû Hanîfe sıcakkanlı bir kimseydi. Tanısın, tanımasın hemen herkesle dostluk kurardı. Hafs b. Hamza el-KureĢî onun bu özelliğini Ģöyle dile getirir:"Herhangi bir kimse, bir niyet ve ihtiyacı olmaksızın Ebû Hanîfe(r.a)'nin yanına uğrasa bile hemen ona ısınırdı. Kalkacağı zaman Ebû Hanîfe, onun hal hatırını sorar, varsa bir ihtiyacı hemen giderirdi. Hasta ise ziyaretine gelirdi. Böylece tanımadığı zatı kendisine bağlardı. Onun meclisi çok verimli/değerliydi." 490 Ebû Hanîfe'(r.a)nin dost ve arkadaĢlarıyla iliĢkileri oldukça köklüydü. Bunun bir göstergesi olarak onlara karĢı iyi davranır, çokça ikramda bulunurdu. Onun bulunduğu meclis çok hoĢ geçerdi.Bunun yanı sıra cömertliğiyle tanınır, güvenilir bir Ģahsiyetti. Ġmam Ebû Yusuf(r.a)'un anlattığına kendinden yardım isteyenleri hemen hemen hiç geri çevirmezdi. Sosyal Yardım AnlayıĢı Ġmam ġâfiî(r.a)'nin en önde gelen hocası Vekî' b. el-Cerrâh (r.a)(v.197/812)'ın anlattığına göre, Ġmam Ebû Hanîfe(r.a) kılı kırk yaran hassasiyete sahip biriydi. Yalan yere yemin etmek Ģöyle dursun, doğru bir Ģey üzerine yemin ettiğinde dahi bir dinar tasadduk etme konusunda kendi kendisine söz vermiĢti. Ne zaman ev halkının ihtiyaçları için bir harcama yapsa, ihtiyaç sahiplerine de aynı miktarda tasaddukta bulunurdu. Kendine yeni bir elbise alırsa, bir takımda yaĢlılara ve ilim sahiplerine alır hediye ederdi. Önüne ikram için bir yemek konduğunda onun değerinde bir parayı hemen fakirlere tasadduk ederdi.(Nevevi, Tehzibu‟l-Esma ve‟l-Luğat, II/221; Zehebi, Menakıb, s.18.) Parayı Sana Hediye etmiĢtim Ġmâm-ı A'zam(r.a)bir gün yolda giderken onu gören bir adam, yüzünü ondan saklayıp baĢka bir yola saptı. Hemen o adamı çağırıp, neden yolunu değiĢtirdiğini sordu. Adam cevâbında, size on bin akçe borcum var. Uzun zaman oldu ödeyemedim ve çok sıkıldım, utandım dedi. Ġmâm-ı A'zam(r.a); "Sübhânallah, ben o parayı sana hediye etmiĢtim. Beni görüp sıkıldığın ve utandığın için hakkını helâl et!" dedi. Bir defâsında ortağına, sattığı mallar içinde kusurlu bir elbise olduğunu söyleyip, bunu satarken özrünü göstermesini tenbih etti. Fakat ortağı bu elbiseyi satarken elbisenin kusurunu söylemeyi unuttu. Satın alan kimseyi de tanımıyordu. Ġmâm-ı A'zam (r.a)durumu öğrenince o mallardan alınan doksan bin akçeyi sadaka olarak dağıttı. Çünkü o elbisenin parası da bütün elbiselerin parasına karıĢmıĢtı. 491 MüĢteri fakir veya ahbabından olursa onlardan kâr almaz, malı aldığı fiyata verirdi. Öğrencilerini kendi kazancıyla okutur, onları daima ilme sevk ederdi. Ebu Hanife, ilim meclislerine devam etmesi icin yoksul öğrencilere harçlıkla destek olan, ilim halkalarının ihtiyaçların kendi kazancıyla karĢılayan, çevresindeki fakir ve düĢkün kimselerin derdine çare olmaya çalıĢan bir büyük Ġslam âlimi ve müçtehididir. Ebu Hanife, ilimle uğraĢırken ticareti de bütünüyle bırakmamıĢ, ticari kazancının çoğunu talebelerinin ihtiyaçları ve bağımsız bir ilim meclisi kurulması için harcamıĢtır. Rivayete göre, Ġmam Ebu Hanife, en önde gelen talebesi Ġmam Ebu Yusuf'un parasının bittiğini söylemesine ihtiyaç bırakmadan onu murakabe eder, kendisine maddi yardımda bulunurdu. Evlenmeye gücü yetmeyen talebelerine, evlenmeleri için maddi ve manevi destek verirdi. Ticaretinde Dürüst Davranırdı Ebu Hanife(r.a) gayet derin düĢünce, uzak görüĢ, geniĢ akıl sahibi bir zattı. Gözü önünde cereyan eden iĢlerin sebeplerini ve neticelerini tanıma hususunda gayet maharetli ve nüfuz-ı nazar sahibi idi. Hayatı iyi tanırdı. ÇarĢı pazarla oldukça alakalıydı. Ticaretle iĢtigal eder, halkla alıĢ-veriĢte bulunur, hayatta ne oluyor, bilirdi. Fıkıh ve Hadis ilmini öğrendiği gibi hayatı da öğrenmiĢti. Ebu Hanife(r.a)'nin selem, murabaha, tevliye, vadi'a ve Ģirket gibi ticari akitlerdeki görüĢleri, öteki fakihlerin görüĢlerine nispeten çok sağlam, çok titiz ve incedir. Bu türlü akitlerin hükümlerini ilk defa açıklayan odur. Rivayetlerin ittifakla söylediklerine göre, Ġmam Ebu Hanife(r.a) kumaĢ tüccarı idi. Daru Amr b. Hureyssemtinde çok sayıda iĢçi ve sanatkârın çalıĢtığı oldukça geniĢ bir mağazası vardı.Ebu Yusuf(r.a)'un naklettiğine göre, Ebu Hanife(r.a)nin mal varlığının değeri 2 Milyon Dirhem'den fazlaydı. Fıkhi çalıĢmalarının yanı sıra hiç 492 ara vermeden ticari hayatını sürdürdü. Bulunduğu Ģehirdeki tüccardan mal alır, onları çalıĢtırır, elde ettiği kârı ihtiyaç sahiplerine pay ederdi. Siyasi görüĢleri Dönemindeki Yönetimlere KarĢı Tutumu Biz bu bolümde Ebu Hanife'nin siyasi düĢünce değerlendirmelerine ayrıntılı olarak değil, sadece genel karakteri ve tutumuyla ilgili bir fikir vermesi maksadıyla temas edeceğiz. ġurası muhakkak ki bu konu baĢlı baĢına bir araĢtırma niteliği taĢımaktadır. Ġmam Ebû Hanîfe(r.a), YaĢadığı sürede islamdan taviz vermemiĢ,idarecileri,ilim ehlini ve sultanları bile uyarmıĢ,yönetici konumda olmaktan, zamanındaki devlet bürokrasisinde görev almaktan son derece sakınmıĢ, baĢkalarını da bu konuda dikkatli olmaları yönünde uyarmıĢtı. Onun kiĢisel yapısındaki bu hassas durum siyasi duruĢunu da etkilemiĢti. Bir baĢka deyiĢle gündelik siyasi tutumunda da vera'lı bir tavır içerisinde idi. (Bkz. 'Uveyza, a.g.e., 76.; Bu konuda bkz. Hacı ġerif Ahmet ReĢit PaĢa, Hazret-i Ġmâm-ı 'Azam'ın Siyâsî Terceme-i Hâli, sadeleĢtiren: Mevlüt Uyanık, Ġslamî AraĢtırmalar Dergisi –Ebû Hanife Özel Sayısı-, Ankara 2002, sayı: 1-2, s.259 vd.; Uzunpostalcı, Mustafa, Ebû Hanife ve Nassları Değerlendirmesi, Ġslamî AraĢtırmalar Dergisi –Ebû Hanife Özel Sayısı-, Ankara 2002, sayı: 1-2, s.21-24.) Kendisinin Ģöhretinden de yararlanılarak istismar edileceğini sezmesiyle beraber bürokraside görev almadığı gibi bu yöndeki baskılara da onurlu bir Ģekilde direniĢ göstermiĢtir. )(-Ġmam Ebu Hanife, emanete riayetiyle Ģohret bulduğundan dolayı zamanın Sultanı onu maliye bakanı yapmak, hazinenin baĢına getirmeyi duĢunur. O ise bu isteği reddeder. Bu yuzden iĢkence gorur, turlu eziyetler maruz kalır ama istismara asla izin vermez. Bkz. Ġbn Abdilberr, el-Ġntiqa, s.322 vd.) Onun bu tutumu kendinden sonraki âlimleri de derinden etkilemiĢtir. Örneğin Ġmam Ahmed b. Hanbel (r.a)(v.241/855) kendisi, dönemin hâkim rejiminin tasarladığı bir siyasal proje olan 'Halku'l-Kur'ân' meselesinde sergilediği tavır nedeniyle Ģiddetli bir baskıya maruz kalınca, onun bu vakur ve izzetli duruĢundan sıkça söz eder, onu rahmetle anardı.( Bağdadi, Tarihu Bağdat, 13/327; Nevevi, Tehzibu'l-Esma ve'l-Luğat, II/217; Ġbn Kesir, el-Bidaye ve'n-Nihaye, IX/405. ; 'Ayni, Meğani'l-Ahyar, III/998; TaĢkoprizade, Tabakatu'l-Fukaha, Musul ts., s.13;) 493 Ġmam Ebû Hanîfe(r.a)'nin torunu Ġsmail (v.212/828) anlatır:"Babam [Hammâd b. Ebî Hanîfe] ile Künâse denilen mevkiden geçiyorduk. Babam ağlamaya baĢladı. 'Babacığım neden ağlıyorsun?' dedim. "Oğlum, dedi. ĠĢte burası, vali Ġbn Ebî Hübeyre tarafından babama kadı olmayı kabul etmediğinden dolayı günde on olmak üzere iki hafta boyunca yüzden fazla sopa attırdığı yerdir. Bir an o olayı hatırladım da, ondan ağladım, dedi."(. Ġbn Kesir, el-Bidaye ve'nNihaye, IX/405179- Bağdadi, Tarihu Bağdat, 13/327; Ġbn Abdilberr, el-Ġntiqa, s.324; Ġbn Kesir, a.g.e., IX/405.) Emevî ve Abbasî idarelerinin uygulamalarına bizzat tanık olan Ebû Hanîfe(r.a), zühd ve takvası sayesinde yönetimin maĢası olmaktan kendini canı pahasına koruyabilmiĢ bir Ģahsiyettir. Kulların hakkını gözetmede kusur etmekten korktuğu için Emevîler kadar Abbasîler tarafından da ısrarlı Ģekilde teklif edilen kadılık görevini ve diğer Ģahsi menfaatlerin hepsini geri çevirmiĢtir.( Ġbn Hacer, Tehzibu't-Tehzib, X/451.) 1-O, Sultanların Verdiği Hediyeleri Kabul Etmezdi. Kimi tarihi kaynaklarda, dört mezhep imamının da devlet adamlarından hediye alınabileceğine dair ruhsat verdiği ifade edilse de Ģurası yadsınamaz bir gerçektir ki Ebû Hanîfe(r.a), -ister Sultan olsun ister vali vb. olsun- devlet yöneticilerinin hiç birisinden hediye ve ihsan kabul etmezdi.(Zehebi, Tarihu'l-Ġslam, VI/310; Aynı muellif, el-'Iber fi Haberi men Ğaber, Beyrut ts, I/164.) 2-Ona Göre, RüĢvet Alıp-veren bir Kadı azledilmiĢ sayılır. Ġmam Ebû Hanîfe(r.a)'ye göre rüĢvet alıp-verdiği tespit edilen bir kadı birisinin kendisini azletmesine bakılmaksızın doğrudan azledilmiĢ sayılır. Dolayısıyla vereceği hükümler gecersizdir.( Zehebi, Siyeru A'lami'n-Nubela, 6/400) 3-O, Zamanındaki Yönetimlere karĢı Ehl-i Beyt'i desteklemiĢtir Ġmam Ebu Hanife(r.a)'nin Ehl-i Beyt'e olan sevgisi bilinen bir gerçektir. Ancak o, bu sevgisinde aĢırı gitmemiĢ, yani teknik tabiriyle teĢeyyu'a kapılmamıĢtır. Ġmam'ın hareket noktası tamamen Kitap ve Sünnet nasslarında ifadesini bulan Ehl-i Beyt sevgisidir. Bu sebeple o, 494 yönetimdeki sapmaları nedeniyle hem Emevilere hem de Abbasilere karĢı durmuĢ, onların nebevi hilafete geri dönmeleri için olanca gücüyle çaba sarf etmiĢtir. Ancak onun ve benzeri ulemanın direniĢlerine rağmen mevcut yönetimler despotluğu ve zulmü çeĢitli Ģekilleriyle sürdürmüĢlerdir. Bütün bu olumsuz Ģartlara karĢın Ġmam Ebu Hanife(r.a), bu bağlamda mesela, Ġmam Muhammed Bakır (v.114/733), Ġmam Zeyd b. Ali [b. Zeynu'l-Abidin (v.122/740)], Ġmam Abdullah b. Hasen b. el-Hasen, Ġmam Cafer es-Sadık (v.148/766) (rahmetullahi aleyhim ecmaiyn)gibi Ehl-i Beyt Ġmamlarıyla hem arkadaĢlık hem de öğrencilik iliĢkisi içerisinde olmuĢtur. Ġmam Zeyd'e Abbasilere karĢı direniĢinde lojistik destek olması amacıyla gizlice 4000 dirhem gönderdiği kaynaklarda yer alır.( Ebu Zehre, Ebu Hanife, s.77, 78. 184- ġek'a, Muhammed, el-Eimmetu'l-Erba'a, Beyrut-Kaire 1998, s.113-124; Kays, Al-i Kays, el-Iraniyyun ve'l-Edebu'l-'Arabi [Ricalu Fıkhi'l-Hanefiyye] Tahran 1370, s.7-9; Atalan, Mehmet, Ebu Hanife ve Ali Oğulları, Dini AraĢtırmalar Dergisi, cilt. 8, sayı.24, sh. 157-168; A.muellif, Cafer-i Sadık, Ankara 2007, s.57 vd.; Ayrıca bkz. Varol, Muhammed Bahauddin, Hilafet Mücadelesinde Ehl-i Beyt Nesli, Konya 2004, s.50 vd.; Doğan, Ġsa, Ġmam Zeyd b. Ali, Ankara 2009, s.132 vd.; Hamidullah, Muhammed, Ġmam-ı 'Azam ve Eseri, c. Kemal KuĢcu, Ġstanbul 2004, s.21 vd.) Hikmetli Sözleri Ġmam Ebu Hanife‟den çok sayıda hikmetli sözler nakledilmiĢtir. Tasavvuf alanında O‟nun konumunu belirleyecek ilginç sözlerinden bir kaçı Ģöyledir:“Bir kiĢi direk gibi durarak çok ibadet eder de midesine giren Ģeyin helâl mi, haram mı olduğuna bakmazsa onun ibadeti kabul görmez.” “Ben insanlarla elli sene oturup kalktım, hiç birinin beni kusurumdan dolayı affettiğini, karĢılıklı gidip-gelmeyi aksattığımda bana gelen kimseyi, ayıbımı ve kusurumu örten kimseyi ve birinin bana kızdığında ne yapacağından emin olduğum kimseyi görmedim. O zaman böyleleriyle muhatap olmak büyük ahmaklıktır.” “KiĢi ilmi elde etmeden makam ve riyaset peĢine düĢerse o Ģekilde kaldığı müddetçe kendisini zilletten kurtaramaz.” 495 Ebu Yusuf, Ġmam-ı Azam‟ın Ģöyle dediğini nakleder: “Ben günahları insanı periĢan eden ve zillete sürükleyen unsurlar olarak gördüm. Bu yüzden onları güzel bir davranıĢ biçimi olsun diye terk ettim. Bu davranıĢ biçimi, benim dinim, diyanetim oldu. ZÜHD VE TAKVASI Anlatıldığına gore, Ġmam Ebu Hanife hayatının erken dönemlerinde, riya veĢöhretten kaçınmak amacıyla uzleti tercih etmiĢti. Bir defasında rüyasında Hz. Peygamber (s.a.v.)‟i gördü. Rasulullah (s.a.v.) kendisine: “Sünnetimin ihyası senin aracılığınla meydana gelecektir. Uzleti terk et” diye seslendi. Bunun üzerine ilmeatıldı, topluma karıĢtı. Ġmam Ebu Hanife, zuhd ve takva uzere yaĢamayı kendisine ideal olarak seçenâlim ve abid bir din onderi olarak dikkat ceker. Sultanların verdiği hediyeleri kabuletmez, ticaret yapar, kendi el emeği ile gecinirdi. Saygın bir kiĢiliği vardı.Ġlim hayatına devam ederken bir taraftan da ortaklarıyla ticareti yuruten ĠmamEbu Hanife, helal ve haram konusunda son derece hassasiyet gosteren biriydi. Birdefasında ortağı kusurlu bir malı normal fiyatından satınca o parti maldan eldeettiği gelirin tamamını el surmeden ihtiyac sahiplerine dağıtmayı tercih etmiĢti. Abdurezzak b. Hemmam (v.211/826), zaman zaman Ebu Hanife‟nin yüzündeağlama izleri gorduğunu soyler.123Ġmam Ebu Hanife, zuhd ve verasından dolayı kucuk de olsa her olaydan kendisinemutlaka bir ders cıkarmaya calıĢırdı. Mesela bir gun yoldan gecerken çamurdatoprakla oynayan bir cocuk gordu ve onu: “Dikkat et. Sakın duşmeyesin!”diye uyardı. Cocuk: “Benim duşmem basittir, duşersem yalnız ben duşerim kendimeyazık ederim. Asıl sen dikkatli ol. Zira senin ayağın kayarsa, sana tabi olup peşindengelenlerin tamamının ayağı kayar. Bunların hepsini bulundukları kotu halden çıkarmakda cok zor olur” dedi. Ebu Hanife kucuk bir cocuğun bu sozleri karĢısındahayranlığını gizleyemedi. Ardından ağlayarak talebelerine: “Şayet size bir mesele, bir hadise zahir olurve daha acık 496 bir delil ortaya cıkarsa, o hususta bana tabi olmayınız, beni taklit etmeyiniz” Ġmam-ı A‟zam Ebu Hanife(r.a) hazretleri`nin Takvası ve menkıbeleri Kerametleri Ġmam-ı Azam(r.a)‟ın büyüklüğüne ve O‟nun velayetine delalet edecek kerametleri de vardır. Ġsmail b. Hammad b. Ebi Hanife Ģunları nakleder: Yanımızda Rafizilerden bir değirmenci vardı. Bu değirmencinin de iĢinde çalıĢtırdığı iki tane katırı vardı. Birine Ebu Bekir diğerine de Ömer adını koymuĢtu. Bu katırlardan biri sahibini tepeleyerek öldürdü. Bu olaydan Ġmam-ı Azam haberdar olunca Ģöyle dedi: “Gidin bakın kendisini tepeleyerek öldürenin adı Ömer diye çağırdığı hayvandır.” Gidip baktılar dediği gibiydi. Ġmam-ı A‟zamın babası Sabit hazretleri ġemseddin-i Sivasi‟nin Menakıh-i Ġmam-ı A‟zam isimli eserinde Ģöyle yazılıdır: Ġmam-ı A‟zamın babası Sabit (rahmetullahi aleyh) küçük yaĢtan beri ahlakı temiz, takva ve vera sahibi idi. Yüzü gayet nurlu olup zühdü, salahı ve ilmi pek çok idi. Bir gün bir dere kenarında abdest alıyordu. Suda bir elma gördü. Abdestten sonra suda çürüyüp gidecek olan bu elmayı alıp yedi. Fakat tükrüğünde kan gördü. ġimdiye kadar böyle bir hal görmediği için tükrükteki kanın bu elmadan ileri geldiğini tahmin etti. Yediğine piĢman oldu. Elmanın sahibini bulup helallaĢmak için dereboyunca gitti. Nihayet yediği elmaya benzeyen bir meyve bahçesi gördü. Sahibini sordu. Bu zatın gayet cömert ve ihsan sahibi olduğunu, hatta ağaçta bulunan bütün elmaları toplayıp götürülse yine bir Ģey demiyeceğini, bir elmanın ne ehemmiyeti olacağını söylediler. Buna rağmen elmanın sahibini buldu, meseleyi anlattı, ya parasını almasını veya helal etmesini istedi. Bahçe sahibi gencin bu halini görünce takva ve verasının doğru olup olmadığını öğrenmek için Ģöyle dedi: Yediğin elmam için ne vereceksin? Altın gümüĢ neyim olsa veririm. “ Ben altın gümüĢ istemem ama eğer kıyamette senden davacı olmamı istemezsen bir teklifim var, onu kabul etmen gerekir.- Teklifin 497 nedir?- Yapacaksan söyliyeyim…- ġeriata uygunsa yapabilirim.- Kör, sağır, dilsiz ve kötürüm bir kızım var, bununla evlenmeğe razı olursan o zaman elmayı sana helal edebilirim. Sabit hazretleri ahirete kul hakkıyla gitmemek için bu teklifi kabul etti. Düğün hazırlığı yapıldı. Sabit hazretlerinin ilk gece odaya girmesiyle çıkması bir oldu. Hemen kayınpederine koĢup, (efendim, bir yanlıĢlık var galiba, içeride sizin bahsettiğiniz vasıflarda bir kız yok, tam tersi!) Kayınpederi tebessüm ederek, (evladım o benim kızımdır, senin de helalindir. Ben sana kör dediysem, o hiç haram görmemiĢtir. Sağır dediysem, o hiç haram duymamıĢtır. Dilsiz dediysem, o hiç haram konuĢmamıĢtır. Kötürüm dediysem, o hiç harama gitmemiĢtir. Var git helalinin yanına, Allahü teâlâ mübarek ve mesut etsin.)ĠĢte bu evlilikten, yani böyle ana babadan Ġmam-ı Azam Ebu Hanife hazretleri dünyaya geldi. Onu Hz.Ebu Bekire(r.a) benzetirlerdi Ġmam-ı A‟zam(r.a) ticaret yapardı. Onun kanaatkârlığı, cömertliği, emanete riayeti ve takvası ticaret muamelelerinde de daima kendini göstermiĢtir. Tacirler ona hayret ederler ve ticarette onu hazret-i Ebu Bekire benzetirlerdi. Ticareti ortakları ile beraber yapar ve her yıl kazancının dört bin dirhemden fazlasını fakirlere dağıtır, âlimlerin, muhaddislerin, talebelerinin bütün ihtiyaçlarını karĢılar ve ayrıca onlara para dağıtarak, tevazu ile Ģöyle buyururdu: “Bunları ihtiyacınız olan yere sarf edin ve Allaha hamd edin. Çünkü verdiğim bu mal hakikatte benim değildir, sizin nasibiniz olarak Allahü teâlânın ihsan ve kereminden benim elimden size gönderdiğidir.” Böylece ilim ehlini, maddi bakımdan baĢkalarına minnettar bırakmaz, rahat çalıĢmalarını temin ederdi. Kendi evine de bol harcar, evine harcettiği kadar da fakirlere sadaka verirdi. Zenginlere de hediyeler verirdi. Her Cuma günü anasının, babasının ruhu için fakirlere ayrıca yirmi altın dağıtırdı. Meclisine devam edenlerden birinin elbisesini çok eski gördü. Ġnsanlar dağılıncaya kadar oturmasını söyledi. Kalabalık 498 dağılınca o kimseye; “ġu seccadenin altındakileri al, kendine güzel bir elbise yaptır.” buyurdu. Orada bin akçe vardı. Buyurdu ki :“Kırk seneden fazla oluyor ki, dört bin akçeye malikim. Bundan fazla param olunca, dağıtırım. Daha fazla para bulundurmayıĢımın sebebi, Hz. Ali(r.a)‟nin Ģu sözüdür: (Dört bin ve ondan aĢağı akçe nafakadır.) Eğer halife ve valilere müracaat etmek ve onlardan bir Ģey istemek korkusu olmasa, bir akçe bile yanımda bulundurmazdım.” Ġmam-ı A‟zam(r.a) bir gün yolda giderken onu gören bir adam, yüzünü ondan saklayıp baĢka bir yola saptı. Hemen o adamı çağırıp; “Neden yolunu değiĢtirdin?” diye sordu. Adam cevabında; “Size on bin akçe borcum var. Uzun zaman oldu ödeyemedim ve çok sıkıldım, utandım.” dedi. Ġmam-ı A‟zam; “Sübhanallah, ben o parayı sana hediye etmiĢtim. Beni görüp sıkıldığın ve utandığın için hakkını helal et!” dedi. Bir defasında ortağına, sattığı mallar içinde kusurlu bir elbise olduğunu söyleyip, bunu satarken özrünü göstermesini tenbih etti. Fakat ortağı bu elbiseyi satarken elbisenin kusurunu söylemeyi unuttu. Satın alan kimseyi de tanımıyordu. Ġmam-ı A‟zam bunu öğrenince o mallardan alınan doksan bin akçeyi sadaka olarak dağıttı. MüĢteri fakir veya ahbabından olursa onlardan kar almaz, malı aldığı fiyata verirdi. Bir defasında ihtiyar bir kadın gelip, ben fakirim, bana Ģu elbiseyi maliyeti fiyatına sat, dedi. Dört dirhem ver, onu al, deyince, bu elbisenin maliyetinin daha fazla olduğunu tahmin eden kadın; “Ben, ihtiyar bir kadıncağızım. Yoksa benimle böyle alay mı ediyorsun?” dedi. “Hayır, bunda alay yok.” deyip elbiseyi ihtiyar kadına dört dirheme verdi. Bir malı satın alırken de, satarken de insanların hakkına riayet ederdi. Birisi ona satmak üzere bir elbise getirdi. Fiyatını sordu. O da yüz akçe istediğini söyleyince, Ġmam-ı A‟zam bunun değeri yüz akçeden daha fazladır, dedi. Satan kiĢi yüzer yüzer arttırarak dört yüze 499 çıktı. Hayır daha fazla eder, deyip, bu iĢten anlayan bir tüccar çağırarak, fiyat takdir ettirdi ve o elbiseyi beĢ yüz akçeye satın aldı. Hizmetimdeki kusurumu bu anlayıĢıma bağıĢla! Ġmam-ı A‟zam(r.a), kırk sene yatsı namazının abdesti ile sabah namazını kıldı. Elli beĢ defa hac yaptı, son haccında Ka‟be-i muazzama içine girip burada iki rekât namaz kıldı. Namazda bütün Kur‟an-ı kerimi okudu. Sonra ağlayarak; “Ya Rabbi! Sana layık ibadet yapamadım. Fakat senin akıl ile anlaĢılmayacağını iyi anladım. Hizmetimdeki kusurumu bu anlayıĢıma bağıĢla!” diyerek dua etti. O anda bir ses iĢitildi ki: “Ey Ebu Hanife sen beni iyi tanıdın ve bana güzel hizmet ettin! Seni ve kıyamete kadar senin mezhebinde olup, yolunda gidenleri af ve mağfiret ettim.” buyruldu. Yedi sene koyun eti yemedi! Kufe Ģehrinin köylerini haydutlar basıp koyunları çalmıĢlardı. Ġmam-ı A‟zam bu çalınan koyunlar Ģehre getirilip satılır düĢüncesiyle, “koyunun en fazla yedi sene yaĢadığını” bildiği için, yedi sene koyun eti yemedi. Geceleri namaz kılar, ağlamasını ve inlemesini yakınları iĢitirdi. Esed bin Amr der ki: “Ebu Hanife‟nin ağlamasını geceleri komĢular duyar ve ona acırlardı.” Allah‟u Teâlâ dinini onunla kuvvetlendirir, ihya eder Ġmam-ı A‟zam(r.a), bir gece rüyasında Peygamberimizin kabrini açmıĢ, mübarek bedenine sıkıca sarılmıĢtı. Uyanınca bu fevkalade rüyasını Tabiinin büyüklerinden Ġbn-i Sirin‟e gidip anlattı. Ġbn-i Sirin; “Bu rüyanın sahibi sen değilsin, bunun sahibi Ebu Hanife olsa gerek.” dedi. “Ebu Hanife benim!” deyince, Ġbn-i Sirin; “Sırtını aç göreyim.” dedi. Sırtını açınca iki omuzu arasında bir “ben” gördü ve; “Sen o kimsesin ki, Peygamberimiz senin hakkında; (Benim ümmetim içinde, iki omuzu arasında bir “ben” bulunan biri gelir. Allahü teâlâ dinini onunla kuvvetlendirir, ihya eder.) buyurdu.” dedi. Âlimlerin kanı zehirlidir! Ġmam-ı A‟zam talebeleri arasında bulunduğu bir sırada vücudunu bir akrep soktu ve yere düĢtü. Talebeleri bu akrebi öldürmek 500 isteyince; “Onu öldürmeyiniz, kendimi onunla tecrübe etmek istiyorum, bakalım haklarında hadis-i Ģerifte, “Âlimlerin kanı zehirlidir.” buyrulan âlimlere dahil miyim?”dedi. Talebeleri akrebe baktılar, kıvrandı, büzüldü ve hemen öldü. Sabah ezanına kadar Bir gece yatsı namazını cemaatle kılıp çıkarken, bir ayağı kapının dıĢında, bir ayağı daha mesciddeyken bir konu üzerinde talebesi Züfer ile sabah ezanına kadar konuĢup diğer ayağını çıkarmadan sabah namazını kılmak için tekrar mescide girmiĢtir. Allah‟u Teâlâyı nasıl inkâr edersin! Allah‟u Teâlâyı inkâr eden bir dehriye (ateiste, dinsize) Ġmamı A‟zam Ģöyle demiĢtir: “Sana birisi, ben kasırgalı bir havada, dalgaları çok Ģiddetli olan bir deniz üzerinde, içinde kaptanı ve mürettebatı olmayan, fakat kendiliğinden deniz üzerinde doğru istikamete giden bir gemi gördüm dese, acaba bu kimsenin söylediği Ģeye, doğru, diyebilir misin?” Dehri; “Hayır, bunu akıl ve mantık kabul etmez, bu asla mümkün değil! Onu bir sevk eden olması lazımdır.” deyince, Ġmam-ı A‟zam; “O halde bu muazzam kainatın ve onda cereyan eden mükemmel hadiselerin yaratanı olan Allahü teâlâyı nasıl inkâr edersin?” dedi. Dehri, bir Ģey söyleyemedi ve düĢüp bayıldı. Annemin emrine muhalefet etmem Ġmam-ı A‟zam(r.a) Hazretleri, oğlu Hammad‟la beraber teravih için Ömer bin Zerr‟in mescidine giderlerdi. Bu gittikleri mesafe 3 mil (yaklaĢık 6 km) idi. Bir defasında Ġmam-ı A‟zamın annesi, bir meseleyi öğrenmek istedi ve oğluna dedi ki, “Git bu meseleyi Ömer bin Zerr‟e sor!” Ġmam-ı A‟zam hazretleri gidip bu meseleyi Ömer bin Zerr‟e sordu. Ömer; “Sen bu meseleyi benden daha iyi bilirsin.” deyince, Ġmam-ı A‟zam; “Ben annemin emrine muhalefet etmem.” dedi. Ömer bin Zerr; “Bu meselenin cevabı nedir?” diye sordu. Ġmam-ı A‟zam meselenin cevabını söyleyince, Ömer bin Zerr de; “Öyle ise git, annene böyle söylediğimi bildir.” dedi.O, burada tereyağı, fıstık, badem ezmesi yemesini öğreniyorAli bin Ca‟de, Ebu 501 Yusuf‟un Ģöyle dediğini nakleder:Babam öldüğü zaman ben küçüktüm. Annem sanat öğrenmem için beni bir terzinin yanına verdi. Ben terziyi bırakıp Ġmam-ı A‟zam‟ın ilim meclisine devam ettim. Uzun bir zaman geçmiĢti. Annem hocama gelip; “Bu çocuğun senden baĢka üstadı yok mudur? Ona kendim bakıyorum, o bir yetimdir.” dedi. Hocam buyurdu ki: “Sen onu kendi haline bırak! O, burada tereyağı, fıstık, badem ezmesi yemesini öğreniyor.” Bunun üzerine annem dönüp gitti. Ben ise daima hocamın yanında bulunur, hizmetinden ve meclisinden ayrılmazdım. Böylece Allahü teâlâ bana ilimden çok Ģeyler nasip eyledi. Daha sonra bana kadılık vazifesi verdiler. Bir gün Abbasi halifesi Harun ReĢid ile sofrada oturuyordum. Sofraya tereyağı, fıstık ve badem ezmesi getirdiler. Harun ReĢid bana; “Bundan ye, her zaman bize böyle yemek vermezler.” dedi. Ben güldüm. “Niçin gülüyorsun?” dedi. Ben de Ġmam-ı A‟zamla ilgili olan o hadiseyi anlattım. Harun ReĢid bunun üzerine; “Gerçekten ilim insanı yükseltir. Ġnsanların baĢ gözüyle göremediklerini o kalp gözüyle görürdü.” dedi ve hocama rahmetle dua etti. Hanımların Dikkatine Ġmâm-ı Âzam(r.a)‟ın bu ifadeleri gösteriyor ki, onu yetiĢtiren en müessir eğitimci, annedir. Anne, onun arkasındaki en büyük kuvvei mâneviye olmuĢtur. Ebû Hanîfe (r.a) bir bakıma ilim ve irfanda ulaĢtığı eriĢilmez zirvelere;«Cennet, annelerin ayakları altındadır.»(Nesâî, Cihâd, 6) hadîs-i Ģerîfinin muhtevasında bir mübârek annenin evlâdı olması bereketiyle ulaĢmıĢtır.Zaten;Tarihe baktığımızda büyük insanların ve cihangirlerin arkasında dâimâ sâliha bir hanım vardır. Nitekim Peygamber Efendimiz(s.a.v) için de Hz. Hatice(r.anha) Annemiz böyle olmuĢtur. Bu sebeple Hatice Vâlidemiz‟in vefât ettiği seneye Rasûlullah (s.a.v) Efendimiz;“Hüzün senesi…”buyurmuĢtur.Ayrıca buyurmuĢtur ki:“Bana dünyanızdan üç Ģey sevdirildi: Güzel koku, gözümün nûru namaz ve sâliha kadın.” (Nesâî, IĢretü‟n-Nisâ, 10) 502 Çünkü kadınların sâliha olması, bütün insanlığın sâlih ve sâliha olmasına vesiledir.Ġmam-ı Âzam‟ın da nitekim üstün Ģahsiyetini iĢte böyle sâliha bir anne inĢa etmiĢtir.Onun için vefâkâr Ġmam, hayırlı bir evlâd olarak, annesinin üzülmemesi için zor Ģartlarda bile kanadı kırık bir kuĢ gibi çırpınmıĢtır.Yani;Onun imamlıkta aldığı «Âzam» sıfatı, sadece ilmî rüchâniyet ve rüsûhu değil, bu denli yüce fazîlet ve ahlâkı sebebiyledir.Onun içindir ki;Onun rahle-i tedrîsinde böyle yüce fazîlet ve ahlâk ile yoğrula yoğrula yetiĢen talebeleri, dünyanın dört bir yanına yayılarak bütün Ġslâm âleminde onu temsil ettiler. Onun nefesini her tarafa ulaĢtırdılar. Yani Cenâb-ı Hak, yüce nûrunu tamamlamada Ġmam-ı Âzam‟ı da müstesnâ mahiyette bir vesile eyledi. Hâsılı; Onun ihlâsı, samimiyeti, takvâsı neticesinde, açtığı güzel yoldan binlerce âlim yetiĢti; onun talebeleri tarafından tesis edilen Hanefî Mezhebi, bugün en çok müntesibi bulunan fıkıh okullarından biri oldu. Ġmâm-ı Âzam Ebû Hanîfe; hülâsa etmeye çalıĢtığımız bunca güzel hasletine rağmen, mânevî ilmin yanında, zâhirî ilmin hiçliğini ifade sadedinde Ģöyle demiĢti: Tesir Edecek Nasihat ĠĢte Ġmam-ı Azam(r.a)da bu nadide fıtratların baĢında gelmektedir. O, Batı‟da ağırlığıyla Ġslam âleminin büyük hukukçusu olarak kendisini kabul ettirmiĢ devasa bir âlimdir. Aynı zamanda pratik hayatta da büyük bir tüccardır. Onun bir buçuk günde Kur‟an‟ı hatmettiği rivayet edilmektedir. Burada ona atfedilen bir menkıbeyi de hatırlatmak yerinde olacaktır: Çocuğun birine bal dokunuyordur; anne ve babası çocuğa onca “bal yeme!” tavsiyelerine rağmen, o yine bal yemeye devam etmektedir.Derken bir gün anne ve babası çocuğu elinden tutup Ġmam‟ın huzuruna getirirler ve “Bu çocuk bal yiyor; biz yememesini istememize rağmen o yemeye devam ediyor.” derler. Ġmam A‟zam(r.a), “Götürün, bu çocuğu kırk gün sonra bana getirin.” der. Kırk gün sonra yeniden getirirler. Ġmam çocuğu karĢısına alır ve bal yememesini tavsiye eder. Çocuk kalkarken babasının elini öper ve,“Babacığım! Bir daha bal yemeyeceğim” der. Oradakiler, 503 “Ya Ġmam, ilk getirdiğimiz zaman niçin nasihat etmeyip de, bizi kırk gün beklettiniz?” diye sorduklarında, Ġmam onlara Ģöyle cevap verir:“Siz, çocuğu bana getirdiğiniz gün ben bal yemiĢtim. Eğer kendim yaptığım bir Ģeyden onu vazgeçirmeye çalıĢsaydım ihtimal nasihatim etkili olmayacaktı. Bu kırk gün içinde, ben onu vücudumdan atıp da öyle nasihat etmek istedim.” KomĢumuzun sesi kulağımıza gelmez oldu KomĢusu bir genç vardı, her gece içki içer, eve sarhoĢ gelir, bağırır çağırırdı. Bir gün zaptiyeler onu yakalayıp hapse attılar. Ertesi gün Ġmam-ı A‟zam(r.a), “KomĢumuzun sesi kulağımıza gelmez oldu.” deyince, bir talebesi onun hapse atıldığını söyledi. Bunun üzerine Ġmam-ı A‟zam(r.a) valiye gitti. Vali, onu görünce ayağa kalkıp hürmetle karĢıladı. “Buraya teĢrifinizin sebebi nedir?” dedi. O da hadiseyi anlatınca, vali: “Böyle ehemmiyetsiz bir iĢ için zat-ı aliniz buraya kadar niçin zahmet ettiniz, bir haber gönderseydiniz kâfiydi.” dedi ve o genci serbest bıraktı. Ġmam-ı A‟zam (r.a)o gence; “Bak biz seni unutmuyoruz.” diyerek ona bir kese de akçe (para) verdi, “Bununla ihtiyaçlarını karĢılarsın” buyurdu. Bunun üzerine o genç, yaptığı kötü iĢlerden tövbe edip, Ġmam-ı A‟zamın derslerine devam etmeye baĢladı ve fıkıh ilminde âlim olarak yetiĢti. Ya Sen Sürçersen Bir gün Ebû Hanîfe(r.a) Hazretleri çamurda yürüyen bir çocuğa rastlamıĢtı. Ona merhamet ve Ģefkatle tebessüm ederek;“Evlâdım, dikkat et de düĢmeyesin!” dedi. Çocuk da, zekâ ve basîret ile parıldayan gözleriyle Ġmâm‟a döndü ve bir çocuktan beklenmeyecek Ģu ibretli cevabı verdi:“Ey Ġmam! Benim düĢmem basittir, düĢersem yalnız ben zarar görürüm. Fakat asıl siz dikkatli olunuz. Çünkü eğer sizin ayağınız kayacak olursa, size tâbî olup ardınızdan gelenlerin de ayağı kayar ve düĢerler ki, bunların hepsini kaldırmak da oldukça zordur.”Çocuğun sözlerine hayran kalan Ġmam, ağlamaya baĢladı ve talebelerine Ģu ihtarda bulundu:“ġayet bir meselede size daha kuvvetli bir delil 504 ulaĢırsa, o hususta bana tâbî olmayınız. Ġslâm‟da kemâlin alâmeti budur. Bana olan sevgi ve bağlılığınız da ancak bu Ģekilde ortaya çıkar…”Devlet ricâlinin verdiği hediyeleri de vazifeleri de kabul etmeyen Ebû Hanîfe(r.a)Hazretleri; baba mesleği olan ticareti, zaman zaman fiilen, çoğu zaman da ortağı vasıtasıyla sürdürüyor, alıĢveriĢte de çok hassas ölçülerle hareket ediyordu. Hem ilimde hem de hayatta; ” Ġlim Minnet Altında Kalmasın Ġmam-ı Âzam (r.a)geçimini ticaret yaparak sağlardı. Onun dürüstlüğü, cömertliği, emanete riayeti ve takvası ticarî muamelelerinde de daima kendini göstermiĢtir. Halk ticarette onu Hz. Ebu Bekir(r.a)Efendimize benzetirlerdi. Hafs b. Abdurrahman‟la ortaklık eder, yıllık kazancının dört bin dirhemden fazlasını fakirlere dağıtır, âlimlerin, muhaddislerin ve talebelerinin bütün ihtiyaçlarını karĢılar ve tevazu ile Ģöyle buyururdu: “Bunları ihtiyacınız olan yerde kullanın ve Allah‟a Ģükredin. Çünkü bunlar gerçek anlamda benim değil, sizin nasibiniz olarak Allah‟u Tealâ‟nın ihsan ve kereminden benim aracılığımla size gönderdiğidir.” Böylece ilim ehlini baĢkalarına minnet ettirmez, rahat çalıĢmalarını temin ederdi. Kendi evine de bol harcar, bir o kadar da yoksullara sadaka verirdi. Zenginlere de hediyeler verirdi. Her cuma günü anne ve babasının hayrına yirmi altın dağıtırdı. MüĢterisi fakir olursa malı aldığı fiyata verir veya hediye ederdi. Cömert Alıcı Ġmam-ı Âzam(r.a). bir malı alırken de satarken de kul hakkına büyük özen gösterirdi. Birisi ona satmak üzere bir elbise getirdi. Ġmam fiyatını sordu. O da yüz akçe istediğini söyleyince, Ġmam-ı Âzam (r.a)“Bunun değeri yüz akçeden daha fazla.” dedi. Satan kiĢi yüzer yüzer arttırarak dört yüz akçeye kadar çıktı. Ġmam “Olmaz, daha fazla eder!” diyerek bu iĢten anlayan bir tüccar çağırdı. Fiyatı tayin ettirdi ve o elbiseyi beĢ yüz akçeye satın aldı. 505 Fetva vermeye kalkan bu kadarını nasıl bilmez! Daha ilmini tamamlamamıĢ talebelerinden birisi, kendinde bir salahiyet görüp bir meclis kurdu. Fıkıh öğretmeğe baĢladı. Bu haber Ġmama gidince huzurundakilerden birisine bunun meclisine gidip ona Ģöyle söylemesini emretti:“(Bir kimse elbisesini temizleyiciye verse, birkaç gün sonra gelip elbisesini istese temizleyici inkâr etse, daha sonra tekrar gelip elbisesini istese temizleyici de elbisesini temiz olarak ona verse ücret alabilir mi?” Eğer alır derse hata ettin dersin. Ücret almaz derse yine hata ettin dersin.)Bu zat meseleyi gidip o talebeye anlatıp soruyu sordu:- Temizleyicinin ücret almağa hakkı var mı?- Evet ücret alır.- Hata ettin, öyle değildir.- Hayır ücret alamaz.- Yine hata ettin, öyle değildir.Bunun üzerine, fetva vermeye kalkıĢan o talebe, Ġmamı A‟zamın(r.a) huzuruna gitti. Ġmam onun geldiğini görünce Ģöyle konuĢmaya baĢladı :”Seni buraya elbiseyi temizleme meselesi mi gönderdi?- Evet.“Sübhanallah, insanlara fetva vermeye kalkan ve Allah‟u Teâlânın dininde söz söylemek için kendisine meclis kuran kimse ücret bahsinden bu kadarını nasıl bilmez?- Bunun cevabı nasıldır? - Eğer temizleyici elbiseyi gaspettikten sonra temizlediyse ücret verilmez. Çünkü kendisi için temizlemiĢ demektir. Yok, gaspetmeden önce temizlemiĢse ücret vermesi lazımdır. Çünkü onu sahibi için temizlemiĢtir. Üç gümüĢ karıĢsa, ikisi kaybolsa Abdulah Ġbni Mübarek Ġmama sordu :- Bir kimsenin iki gümüĢü, baĢka birinin bir gümüĢü ile karıĢsa, sonra ikisini kaybetse, hangileri olduğunu da bilmese ne yapması lazımdır? Kalan bir gümüĢ üçe taksim edilir. Üçte biri bir gümüĢü olanın, üçte ikisi de iki gümüĢü olanındır. Bize göre mi, size göre mi? Bir rafizi Ġmam- A‟zama (r.a)gelip Ģöyle bir soru sordu:”Ġnsanların en kuvvetlisi kimdir?- Bize göre Hz. Ali(r.a)‟dir, size göre ise Hz. Ebu Bekir(r.a)dir. Nasıl olur? 506 “ Çünkü Hz. Ali(r.a) hilafetin Ebu Bekr-i Sıddik(r.a)‟in hakkı olduğunu bildi, kabul edip ona teslim eyledi. Size göre ise Ebu Bekr-i Sıddik(r.a) Hz. Ali(r.a)‟den hilafeti zorla aldı. Fakat Hz. Ali(r.a) bir Ģey yapamadı.Rafizi bu söz karĢısında ĢaĢırıp kaldı. Eğer kıyas ederek söyleseydim Ġmam-ı A‟zam(r.a), Hz. Ali(r.a)‟nin torunu Muhammed bin Hasen (r.a)ile buluĢtu, aralarında Ģöyle konuĢma geçti:” Ceddimin Hadis-i Ģeriflerine kıyas ile muhalefet eden zat sen misin?- Bundan Allah‟u Teâlâya sığınırım. Ceddiniz gibi size de hürmetimiz vardır. Ġmam-ı A‟zam(r.a) dizleri üzerine oturup sordu: Erkek mi zayıftır, kadın mı?- Kadın, daha zayıf yaradılıĢlıdır. Kadının hissesi ne kadardır? Erkeğin yarısı kadardır. Eğer kıyas ile söyleseydim bu hükmün tersini söylerdim. Namaz mı efdaldir oruç mu?Namaz efdaldir. Eğer kıyas ederek söyleseydim, hayzlı kadına ramazan orucunu değil namazını kaza etmesini emrederdim. Bevil mi (idrar) pistir, meni mi?Bevil daha necistir.Eğer kıyas ederek söyleseydim, meni çıktığı zaman değil, bevil çıktığı zaman gusül abdesti almayı emrederdim. Hadis-i Ģerifte olandan gayrisini söylemekten Allah‟u Teâlâya sığınırım. Ben Peygamber (s.a.v)Efendimizin sözlerine kıymet veriyorum, onları açıklıyorum, baĢka bir Ģey yapmıyorum.Bu konuĢma üzerine Muhammed bin Hasen(r.a) Ġmam-ı A‟zamın(r.a) kendisine yanlıĢ tanıtıldığını anlayarak kalkıp Ebu Hanife(r.a)‟nin alnından öptü. Ġmam-ı A‟zam(r.a)ın ilminin yüksekliği Mütesettir bir kadın, bir meselesini halletmek için Ġmama geldi. Ġmam-ı Azam(r.a) evinden çıkmıĢ, atına binip ayaklarını üzengiye koyarken kadın sualini sordu. Ġmam-ı A‟zam(r.a) bir an düĢündükten sonra Ģöyle cevap verdi:” Senin bu sualinin cevabı, Kur‟an-ı Kerimde açıkça yoktur. Kur‟an-ı Kerimi baĢtan sona kadar düĢündüm, cevabını bulamadım. Ġstersen biraz bekle, hemen gelir, sana doğru cevabı veririm.Bu menkıbe, Ġmam-ı A‟zamın ilminin ne 507 derece yüksek olduğunu göstermektedir. Bir anda Kur‟an-ı Kerimin bütün ahkâmının kalbinde hâsıl olması ĢaĢılacak bir meseledir. Numan‟ın kölesi Büyüklerden birisi anlatır: Vasıt Ģehrinde faziletli bir zat vardı. Ġsmi Numan‟ın kölesi idi. Bu zatı bulup isminin niçin böyle olduğunu sordum:- Sen o yüksek imamın nasıl kölesi, azadlısı oldun?- Annem öldüğü zaman, ben karnında idim. Yıkayıcılar, annemi yıkarlarken karnındaki çocuğun canlı olduğunu anlamıĢlar, durumu Ġmam-ı A‟zama anlatmıĢlar, o da hemen karnını sol taraftan yarın, çocuğu çıkarın demiĢ. Doktor, aynı yerden karnını yarıp beni çıkarmıĢ. Bunun için onun azadlısıyım, ona daima dua ederim. El yıkama bahanesiyle Ġmam-ı A‟zama(r.a) haset eden fakat görünüĢte onu sevenlerden birisi, birgün nehrin kenarındaki bahçesinde Ġmama ve talebelerine ziyafet hazırladı. Ġmam-ı A‟zam(r.a) talebeleriyle birlikte gitti. O Ģahıs (buyurun, yemek yiyin) demiĢse de, Ġmam talebelerine (Benim yaptığım gibi yapın) buyurdu. Yemekten önce el yıkama sünnetini ifa için nehre gidip ellerini yıkadı. Bütün talebesi de böyle yaptı. Bu esnada bir kedi gelip Ġmamın tabağından yedi, hemen öldü. Ġmamın talebeleri yemeğe zehir karıĢtırıldığını anladılar. Hiç birisi yemek yemeden dağıldılar. Ġmam yemekte zehir olduğunu anlamıĢ, fakat açıkça söylemeyip el yıkama bahanesiyle oyalanma yolunu tutup kerametini setretmek (örtmek) istemiĢti. Böylece hem sünneti yerine getirdi, hem ölümden kurtuldu. Ġnsan büyük günah iĢlemekle kâfir olmaz Ġmam-ı Ebu Yusuf(r.a) anlatır:Ebu Hanifenin(r.a) zamanında Harici mezhebinde olanlar çoktu. Harici mezhebinde olanlar, (bugünkü vehhabiler gibi) Ģöyle düĢünürlerdi: (Ġnsan büyük günah iĢlemekle kâfir olur.) Ġslamiyette büyük tefrikaya sebep olan bu sözü Ebu Hanife (r.a)hazretleri kabul etmez, bir kimsenin günah iĢlemekle dinden çıkmayacağını, sadece haram iĢlemiĢ olacağını, bunun ise azabı 508 gerektireceğini, Ehl-i sünet vel cemaat mezhebinin böyle olduğunu bildirerek Haricilerin sözlerine karĢı uyanık olunmasını emrederdi. Hariciler, Ġmamın, Harici mezhebinin bozuk olduğunu anlattığını duyunca galeyana geldiler. Ġçlerinden kırk tane eĢkıya Ģöyle bir karar aldılar: (Ebu Hanife‟ye gider, onunla konuĢuruz, mezhebinden ve sözlerinden dönerse ne ala, dönmezse baĢını gövdesinden ayırırız.) Biz Ġmamın kalbleri ihya eden sözlerini dinliyorduk. Kılıçları omuzlarında asılı bir sürü sapık izin almadan içeri girdi. Ġmamı öldürmek istiyorlardı. Dediler ki:- Sana iki suâlimiz var, bize cevap ver. Bizim istediğimize uygun cevap verirsen kurtulursun. Mezhebimize aykırı cevap verirsen kaçamazsın, seni burada öldürürüz. Ġmam-ı A‟zam(r.a) onların bu haline aldırmayıp buyurdu :” Ġnsaf ile mi, yoksa isyan ve inat ile mi konuĢacağız? Her iĢte insaflı olmak, doğru söze karĢı kalblerin saf olması gerektir, dediler.- O halde kılıçlarınızı kınlarına sokunuz, böyle yalın kılıç durmanız insafla bağdaĢmaz.Gelenler yine inat ve isyanla konuĢtular:- Kılıçlar kınlarına girmez, kana boyanmak niyetiyle gelmiĢtir.- Hasbünallah, soracaklarınızı sorun. KonuĢalım. Bir kimse Ģarap içip sarhoĢ olarak ölse, bir kadın da zina edip doğurduğu çocuğu öldürse, kendisi de nifas hali bitmeden ölse, bu iki facirin hallerinin ne olduğunu, namazlarının kılınıp kılınmayacağını bize anlat: “ Önce siz insafla Ģu sorularıma cevap verin. Onlar Yahudi, mecusi veya hıristiyan mıdır? Hiç birisi değildir. Ya hangi dindendir?- La ilahe illallah Muhammedün resulullah derler, Peygamber (s.a.v)in Allah‟u Teâlâdan getirdiklerini kabul ederlerdi, fakat bu büyük günaha duçar oldular.” “ Onların hallerini ve hasletlerini saydınız. Bu üç Ģey iman mıdır, küfür müdür, insafla konuĢup doğrusunu da siz söyleyin.- Bu üç haslet imandır. Evet dediğiniz gibidir. ġimdi söyleyin bakalım, bu hasletler imanın nesidir, yarısı mı, üçte biri mi veya hepsi midir? Bu üç Ģey imanın tamamıdır. Ġman ancak bunlara denir.Mademki imanlı 509 olduklarına kendiniz Ģehadet ediyorsunuz, o halde onlardan ne istiyorsunuz? Hariciler kendi sözleriyle böylece mağlup oldular, hepsi de kılıçlarını kınlarına koyup bozuk mezheplerini bırakıp ibadet etmeğe baĢladılar. Ġmam-ı A‟zama(r.a) dediler ki:”Kalbimizdeki zulmeti giderdin, bizi Ģad eyledin, irĢad eyledin. Batıl yolumuzu bıraktık, içimizdeki rezalet kirlerini temizledik, kurtuluĢ yolu olan Ehlisünnet vel cemaat mezhebini kabul ettik.” Âlimlerin gıybeti ancak tövbe ile affedilir Kendisiyle münazara edenlerden bazıları ona kötü sözlerde bulunurlardı. Bunlardan birisi ona dedi ki :- Bid‟at ehli ve zındık. Ġmam-ı A‟zam(r.a) ona cevap verdi :” Allah‟u Teâlâ seni magfiret eylesin! Allh‟u Teâlâ sözümde ihtilaf olmadığını ve O‟nu tanıdığımdan beri O‟na ortak koĢmadığımı herkesten iyi bilir. Yalnız O‟nun afvını ümit eder, yalnız O‟nun azabından korkarım”. Azab kelimesini söyleyince kendini tutamadı, ağladı, gözyaĢları birbiri ardınca akmağa baĢladı. O kimse dedi ki :” Bana hakkını helal et!” Buyurdu ki: “Cahillerin söylediği söz helal edilir, amma ilim sahiplerinin söylediği söz, çok ağırdır, helal edilmesi zordur. Çünkü âlimlerin gıybeti, kendilerinden sonra tesir bırakır, çok fena ve devamlıdır, ancak tövbe ile affedilir.” Fatihasız namaz olmaz! Ġmam-ı A‟zam Ebu Hanife(r.a) Hazretlerinin, (Cemaatle namaz kılarken, imama uyanlar, Fatiha ve zamm-ı sure okumaz) dediğini duyanlardan on kiĢi, imamın huzuruna gelip derler ki: Ġmamın okumasını kâfi görüp, cemaate Kur‟an okutmadığını iĢittik. Hâlbuki Fatihasız namaz olmaz. Elimizde bunu isbat eden kuvvetli deliller vardır. Hakkın ortaya çıkması için tartıĢmaya geldik. imam der ki: Ben bir kiĢi, siz on kiĢisiniz, hepinizle aynı anda nasıl tartıĢayım? Nasıl tartıĢmak istiyorsunuz? Ġçinizden en bilgili, âlim olanı seçin, onunla konuĢayım. O, kendi ile birlikte hepinizin adına konuĢsun. Teklifinizuygun. O beni yenerse, hepiniz beni yenmiĢ olacaksınız, ben 510 onu yenersem, hepiniz yenilmiĢ olacaksınız. Kabul mü? Peki, kabul ettik. TartıĢmayı ben kazandım. Nasıl olur, daha baĢlamadık bile. Siz, seçtiğiniz âlimin hepinizin adına konuĢmasını kabul etmediniz mi? Evet. Ben de, sizin kabul ettiğinizi kabul ediyor, aynı Ģeyi söylüyorum. Herkesin tabi olduğu imam, kendi adına ve ona uyup, imam kabul edenler adına Kur‟an-ı kerim okur, cemaat okumaz. AnlaĢamadığımız bir nokta kaldı mı? Evet anlaĢtık. Oğlumun öğrendiğini az görme! Oğlu Hammad, Fatiha suresini sonuna kadar öğrenince, Ebu Hanife(r.a) hocasına beĢ yüz akça hediye etti. (BaĢka bir rivayette bin gümüĢ hediye etti.)Oğlunun hocası dedi ki:- Ne yaptım ki bana bu kadar para gönderdi? Ġmam onun yanına gidip buyurdu ki:- Sana az hediye ettiğim için özür dilerim. Oğlumun öğrendiğini az görme! Allah‟u Teâlâya yemin ederim ki, yanımda bundan baĢka param olsaydı, Kur‟an-ı kerime tazim için hepsini sana verirdim.” Dua ile anmaktan baĢka Ġmam-ı A‟zama (r.a)sordular :” Alkame mi efdaldir, yoksa Esved mi?” Onları dua ve istiğfar ile anmaktan baĢka hiç bir Ģeye kudretim yok ki, hangisinin büyük olduğunu nasıl söyleyeyim? Hocasına saygısı Ġmam-ı A‟zam(r.a) Hazretleri buyurdu ki:(Aramızda yedi sokak olmasına rağmen Üstadım Hammad(r.a)‟ın evine doğru ayaklarımı bir kere uzatmıĢ değilim.) Yine buyurdu ki:(Üstadım Hammad vefat ettiğinden beri, her namazımda onun için, annem babam için, kendilerinden ilim öğrendiklerim için, kendilerine ilim öğrettiklerim için istiğfar ettim. Hiç bir namazda unutmuĢ değilim.) Allah‟ı Ġnkâr Eden bir Kâfir İmam-ı Azam Ebu Hanife(r.a)‟nin çocukluk yıllarındaydı. “Allah” diye bir yaratıcının olmadığını, her Ģeyi tabiatın yarattığını iddia eden ve gittiği yerlerde bilginlerle görüĢerek tartıĢmalar yapan bir ateist, Kufe Ģehrine geldi.Sapık fikirlerini anlatmaya baĢlayan bu 511 ateistin, Kufe bilginleriyle görüĢüp münazara yapma isteğine gülen Müslümanlar: Bizim küçük bir bilginimiz var, eğer onunla karĢılaĢıp yenersen, büyük bilginlerimiz seninle görüĢebilir, diye cevap verdiler. O da bunu kabul etti. Sonunda görüĢme yerini ve saatini kararlaĢtırarak dağıldılar. Kufeliler salonu tıklım tıklım doldurmuĢlardı. Aradan yarım saat geçtiği halde, küçük bilgin hâlâ gelmemiĢti. Saatler ilerledikçe dinsiz bilgin gururlanıyor ve “Benden korktu tabii” diyerek gülüyordu. Tam bu sırada küçük bilgin Ebu Hanife‟nin içeri girdiği görüldü. Dinsiz bilgin:”Niçin geç kaldın küçük? Yoksa çok mu korktun, diye sordu. O da: Hayır korkmadım. Evimiz nehrin öte yakasında. Bu tarafa geçmek istediğimde köprünün yıkılmıĢ olduğunu gördüm. Geçemeyeceğimi anlayınca, oradaki ağaçlara, hemen bir sandal olup beni geçirmelerini emrettim. Onlar da sandal olup beni geçirdiler, bu yüzden geç kaldım, özür dilerim, dedi. Bu cevap karĢısında kahkahalarla gülmeye baĢlayan dinsiz bilgin: Hey akılsız çocuk! Hiç ağaç kendi kendine sandal olur mu, deyince, birden bire ciddileĢen Ebu Hanife: Asıl aklı olmayan sensin! Bir sandalın bile kendi kendine yapıldığını kabul etmiyorsun da, Ģu uçsuz bucaksız âlemin kendi kendine var olduğunu nasıl iddia ediyorsun, diye karĢılık verdi. Bu güzel cevap karĢısında ĢaĢırıp kalan inançsız bilgin:Beni gafil avladın küçük! Peki, Ģu varlığını iddia ettiğin Allah‟ı göster de inanalım, dedi. Ebu Hanife eline bir bardak süt alarak, dinsiz bilgine sordu:Yağ ve peynir neden yapılır?Tabii sütten yapılır. Öyleyse, Ģu sütün içinde bulunan yağ ve peyniri göster bakalım! Dinsiz bilgin iyice ĢaĢırmıĢtı. Elbette bu sütün içinde yağ ve peynir vardır, fakat görünmez, dedi. Dinsizi en zayıf yerinden yakalayan Ebu Hanife yerinden doğrularak: ġu sütün içinde yağ ve 512 peynir olduğunu kabul ettiğin halde onları gösteremiyorsun da, Yüce Allah‟ı “ĠĢte Allah” diye göstermemi benden nasıl istiyorsun, dedi. Bu inandırıcı cevaplara rağmen hâlâ Allahın varlığına inanmayan adam: Son soruma da cevap verirsen, üstünlüğünü kabul edeceğim. Mademki “Allah vardır” diyorsun, Ģu anda o ne yapmaktadır, diye sordu. Bir an düĢünen küçük bilgin: Bulunduğun kürsüden aĢağı in, sorunun cevabını orada vereceğim diyerek dinsizin indiği kürsüye çıktı ve: ġu anda Allah, senin gibi bir dinsizi bu kürsüden aĢağı indirerek, benim gibi küçük bir kulunu çıkardı, deyince, dinsiz bilginin konuĢacak dermanı kalmamıĢtı. Binlerce insanın karĢısında kelime-i Ģehadet getirerek Müslüman oldu. Bir defasında da bir grup dehri onunla münâzara edip onu öldürme düĢüncesindeydi, fakat Ġmam-ı Azam onlara dersini vermiĢtir. Onlara:“Ġçerisinde ağır ve çok kıymetli yük yükletilmiĢ, engin dalgalı bir denizde kaptansız bir geminin bulunmasına ne dersiniz?” buyurdu. Onlar“Böyle Ģey olur mu?” dediler. Ebu Hanife Hazretleri:“Her mevsim, hatta hergün Ģekli, hâli, iĢleri değiĢen, her gün bir baĢka Ģekilde görünen, intizamı akıllara hayret veren bu dünyanın hâkim ve yaratıcısı ve çok tedbirli bir sahibi olmadığına nasıl hükmedersiniz?” buyurunca gelenler piĢman olup tövbe ettiler. Dünyayı Allah‟ın yarattığına inandılar ve kılıçlarını kınlarına sokup oradan ayrıldılar. Ġmam-ı Azam talebelerine karĢı son derece Ģefkatli ve onlarla ilgiliydi. Onlara bir talebeye söylenecek Ģu güzel sözü söylemiĢtir ki, bizlere de söylenir inĢaallah:“Sizler benim kalbimin sevinci, hüznümün tesellisisiniz..”Talebelerine nasihatlerinden bazılarına bir bakalım: * “Her halinde Allah‟u Teâlâ‟dan kork, kötülüklerden korun. Emanetlere riayet et. Küçük-büyük, zengin-fakir herkese iyilik ve nasihatta bulun. Hiç kimseyi küçük görme. Vakarlı ol ve herkese değer ver. Ziyaretine gelenleri iyi karĢıla.” 513 * “Hoca ve üstâdlarına hürmet et, onlara dil uzatma. Ġnsanlardan daima çekin. Allah için gizli halinde ne isen, açık durumda da öyle ol.” * “Çok gülme. Zirâ çok gülmek kalbini öldürür. Vakarlı bir Ģekilde yürü. Acele acele ve salına salına yürüme. ĠĢlerinde aceleci olma. KonuĢurken yüksek sesle konuĢma, bağırıp çağırma. Daima kendin için sükûn ve sükûtu tercih et...” * “Nefsini her zaman murakabe edip gözet ve kontrol et. Ölümü hatırından çıkarma. Hocaların ve ilim aldığın zatlar için Allahu Teâlâ‟dan af ve mağfiret dile. Kur‟ân-ı Kerim okumaya devam et. Kabirleri, büyük zatları ve mübarek yerleri çokça ziyaret et.” * “Cimrilikten sakın. Zirâ herkes cimrilere buğz eder, onları sevmez. Güzel huylu ol. Ġnsanları incitmekten kaçın. Her zaman her yerde temiz elbise giy. Dünyaya rağbeti ve hırsını azaltarak nefsini temizle. Dünya sevgisini içinden at. Kalbin temiz olsun.” * “Ġlim meclislerinde hiddet ve Ģiddet göstermekten sakın. Beni de hayırlı duândan unutma. Bu nasihatimi kabul et. Onu ancak sana, senin ve bütün Müslümanların iyiliği için yapıyorum.” Ebu Hanife Hazretleri 767 (H. 150) senesinde Abbasi Halifesi Ebu Cafer Mansur tarafından Ģehit edildi. Vefat haberi duyulduğu her yerde büyük üzüntü ve gözyaĢıyla karĢılandı. Cenazesi Bağdat‟ta Hayzerân Kabristanının doğusunda defnedildi. Ġmam ġafii‟nin hocasının hocası olan Ġbn-i Cerihe vefatını duyunca Ģöyle buyurdu:“Yani ilim gitti deseniz ya!” Ġmam-ı Azam‟ın ilminin ıĢığıyla aydınlanmayı ve faydalı ilimle amel iĢlemeyi Rabbimiz nasip eylesin. Hanefî mezhebi Irak'ta doğmuĢ ve Abbâsîler devrinde ülkenin baĢlıca fıkıh mezhebi olmuĢtur. Mezhep özellikle doğuya doğru yayılarak Horasan ve Mâverâunnehir'de en büyük geliĢmesini göstermiĢtir. Birçok ünlü Hanefî hukukçu bu ülkelere mensuptur. Mağrib'te Hanefîler V. yüzyıla kadar Mâlikîlerle beraber bulunuyorlardı. Sicilya'da ise hâkim durumda idiler. Abbasîlerden 514 sonra Hanefi mezhebinde bir gerileme görülmüĢse de, Osmanlı devletinin kurulmasıyla yeniden geliĢme olmuĢ; Osmanlı sınırları içinde, halkı baĢka bir mezhebe bağlı olan yerlere bile, Ġstanbul'dan Hanefi mezhebine sâlik hâkimlerin gönderilmesi, mezhebe buralarda resmîlik kazandırmıĢtır (Mısır ve Tunus'ta olduğu gibi). Günümüzde Afganistan, Pakistan, Türkistan, Buhara, Semerkand gibi Orta Asya ülkelerinde hanefîlik hâkimdir. Bugün Türkiye ve Balkan Türkleri", Arnavutluk, Bosna-Hersek, Yunanistan, Bulgaristan ve Romanya müslümanları genel olarak Hanefîdirler. Hicaz, Suriye Yemen'in, Aden bölgesindeki müslümanların bir kısmı da Hanefidir. (Ebû Zehra, Ebû Hanife, terc. O, Keskioğlu, Ġst. 1966, s. 473 vd.). Eserleri: Ġmam-ı A‟zamın(r.a) eserleri pekçok olup zamanımıza kadar ulaĢmıĢ olanları baĢlıca on tanedir. Aslında akaid ve fıkıh ilimlerinde rivayet edilen bütün meseleler onun eseridir. Bunlardan fıkıh bilgileri, Ebu Yusuf‟un rivayeti ile ve bilhassa Ġmam-ı Muhammed ġeybani‟nin toplayıp yazdığı Zahir-ür-Rivaye denilen kitaplarla nakledilmiĢtir. 1. Risale-i Redd-i Havaric ve Redd-i Kaderiyye: Ġmam-ı A‟zamın usul-i dinde ilk yazdığı eserdir. 2. El-Fıkh-ul-Ekber: Akaide dairdir. Bu eserin birçok Ģerhi yapılmıĢ olup, baĢlıcaları Ģunlardır: El-Kavlül-Fasl; Muhyiddin bin Behaeddin tarafından yapılan Ģerhidir. Bu kitap Ġhlas A.ġ. tarafından ofset yoluyla basılmıĢtır. Pezdevi, Ebü‟l Münteha ve Ġmam-ı Matüridi tarafından yapılan Ģerhleri de meĢhurdur. 3. El-Fıkh-ül-Ebsat: Ġmam-ı A‟zam bu eserinde istita‟at (insan gücü) hayır ve Ģer, kaza ve kader meselelerini açıklamaktadır. 4. Er-Risale li Osman Büsti: Eserde iman, küfür, irca ve va‟id meseleleri açıklanmıĢtır. 5. Kitab-ül-Âlim vel-Müteallim: Bu eserde muhtelif meseleler hakkında Ehl-i sünnet itikadını bildirmek için tertiplenmiĢ soru ve cevaplar vardır. 515 6. Vasiyyet-i Nukirru: Eserde Ehl-i sünnet vel-cemaatin hususiyetleri anlatılmakta, akaid ve farzların hudutları açıklanmaktadır. Bu vasiyetten baĢka oğlu Hammad‟a ve talebesi Ebu Yusuf‟a yaptığı vasiyet olmak üzere on beĢ kadar vasiyetnamesi vardır. 7. Kaside-i Numaniyye. 8. El-Asl. 9. El-Müsned-lil-Ġmam-ı A‟zam Ebi Hanife. Sonuç Bu veciz menkıbelerden, Ġmam-ı Azam(r.a)‟a dair olan hikâyelerden ve büyük imamların sözlerinden sonra daha fazlasını konuĢmak bizi de yazımızı da aĢar. Ancak Ģunu söyleyelim: Ebu Hanife(r.a)Hazretleri, hayatından tasavvufi edep ve kaidelerin çıkarıldığı ve tasavvufî okulun temellerinin metotları üzerine kurulduğu bir imamdır. Gavs‟ul A‟zam Abdulkadir Geylani(k.s)Hazretleri bile onun kabrinde türbedarlık yapmıĢ himmetinden nasiplenmiĢtir. Bu makaleyi Abdullah b. Mübarek(r.a)‟in Ġmam-ı Azam hakkında söylediği beyitle bitiriyorum: Müslümanların Ġmam‟ı Ebu Hanife(r.a) fıkıh, hadis ve hükümle beldeleri ve içinde yaĢayanları, sayfalardaki Zebur‟un ayetleri gibi süsledi. Doğuda, batıda ve Kûfe‟de Onun gibisi yoktur. Allah korkusundan uykusunu terk ederek gecesini ibadetle, gündüzünü de Allah (c.c) için oruçla geçirmiĢtir. Salat Efendimiz Hz. Muhammed‟e, ailesine ve bütün arkadaĢlarına olsun. Hamd âlemlerin Rabbine mahsustur. 516 ĠMAM-I BUHÂRÎ(R.A) (D.H.13 ġevval 194,M.20 Temmuz Cuma, 810.Buhara-V. H.256.M.1 Eylül Cuma 870.Buhara) Kur‟ân-ı Kerîm‟den sonra en güvenilir kitap kabul edilen elCâmiʿu‟ṣ-ṣaḥîḥ adlı eseriyle tanınmıĢ büyük muhaddis,alim,veli.. Künyesi; Ebû Abdillâh Muhammed b. Ġsmâîl b. Ġbrâhîm elCu„fî el-Buhârî. Hicri;13 ġevval 194,Miladi;20 Temmuz 810,tarihinde Cuma günü Buhara‟da doğdu. Dedesinin dedesi olan Berdizbeh Mecûsî idi. Onun oğlu Mugīre, Buhara Valisi Cu„feli Yemân vasıtasıyla müslüman oldu. Buhârî bundan dolayı Cu„fî nisbesiyle de anılmıĢtır. Dedesi Ġbrâhim hakkında fazla bilgi bulunmamakla beraber babası Ġsmâil‟in Mâlik b. Enes ve Abdullah b. Mübârek gibi âlimlerden hadis öğrenen bir kiĢi olduğu bilinmekte ve Buhârî henüz çocukken vefat ettiği, hadise dair bazı kitaplarının oğluna intikal ettiği anlaĢılmaktadır. Annesinin ise duası makbul dindar veli bir kadın olduğu zikredilmektedir.Ailesi hakkında bütün bilinenler, Ahmed adında bir oğlu olduğu, evinde birkaç câriyesi bulunduğundan ibarettir. Hz. Muhammed‟in (s.a.v) vefatından 178 yıl sonra dünyaya gelen Buharî, hadisleri halk içinden duyduğu ve kendi araĢtırmaları ile toplamıĢtır. OluĢturduğu hadis eserleri sayesinde Ġslam içerisinde Kur‟an-ı Kerim‟in yanında, hadis düsturunu (kuralını, kaidesini) oluĢturan kiĢi olarak bilinir. Buharî‟nin kendi ifadesine göre hadis bilgisi aldığı hocalarının sayısı binden fazladır. Hadis yazdığı 517 Ģeyhlerine ait senetleri de bildiğini, senedi zayıf rivayetlere itibar etmediğini belirtmiĢtir. Müslümanlar için Kur‟an-ı Kerim ne kadar önemli ve değerli ise, en az onun kadar Peygamber (aleyhisselatu vesselam) sözü olan hadisler de, öneme ve değere sahiptir. Allah Teâlâ ve Rasulü bir iĢte hükmünü belirttikten sonra, müminlere o hükme uymanın dıĢında bir davranıĢın düĢmeyeceğini öğretir ilahi kelam bize. Rasul Muhammed Mustafa‟nın söz, fiil ve takrirlerinden oluĢan hadisler, Kerim Kitabımız Kur‟an‟dan sonra ikinci ve vazgeçilmez dayanağımız olma özelliği taĢımaktadır. Ġslâm dininin iki ana kaynağı vardır. Birincisi; kitapların en güzeli olan Allah (c.c.)‟ın kitabı Kur‟ân-ı Kerim, ikincisi; yolların en güzeli, en pakı olan Rasûlullah (s.a.v.)‟in yolu, sünnet-i seniyyesidir. Dinimizin ikinci temel unsuru olan Rasûlullah (s.a.v.)‟in sünnetinin, hadislerinin asırlar boyunca dillerde dolaĢmasını sağlayan; hayat-ı insaniyeyi aydınlatan bu güzel nuru hiç sönmeden kıyamete kadar muhafaza eden Rabbu‟l-âlemindir. Allah (c.c.), Rasûlü‟nün hadislerini sahih yollarla sonraki nesillere ulaĢtırmaları için ümmet içerisinden bazı zatları seçip onları üstün meziyetlerle donatmıĢtır. ĠĢte bu zatların en önde geleni, muhaddislerin incisi Ġmam Buhârî Hazretleri‟dir. Hadis ilmine derinlemesine ehemmiyet veren ilk dönem Müslüman âlimlerimiz, büyük çaba ve titizlik göstererek bu Peygamber (s.a.v) sözlerinin bize kadar sağlam ve sağlıklı bir Ģekilde ulaĢmasının gayretini vermiĢlerdir. Tarihimizde kendisini bu yola adayan pek çok muhaddis âlimimiz olmuĢtur. Ġçlerinden en meĢhuru, “sahih hadis” usulünü belirleyen, geliĢtiren ve bu usul çerçevesince hadisleri tasnif eden Ġmam Buharî (rahmetullahi aleyh)‟dir. Elimizdeki mevcut kaynaklarda geçen hadis-i Ģeriflerin çoğunluğunda onun büyük emeği, el emeği göz nuru vardır. Küçük yaĢta babasını kaybeden Buhari, ilk tahsiline doğum yeri olan Buhara‟da baĢladı. Duası makbul saliha bir hanım olan annesi, onun ve kardeĢinin yetiĢmesi için gayret sarf etti. On yaĢından itibaren hadis âlimlerinin derslerine devam etti. Kuvvetli zekâya ve hafızaya sahip olan Ġmam-ı Buhari, iĢittiği hadis-i Ģerifi hemen ezberliyordu. Onunla hadis-i Ģerif dinleyenler yazdığı halde, o, yazma ihtiyacını duymuyordu. Muhammed bin Selam el-Bikendi, Ġbrâhim bin el-EĢâs, Ebu Âsım eĢ-ġeybani, Abdurrahman bin Muhammed bin Hammad, Hâlid bin Mahled, Ebu Nasr-il-Ferâdisi, 518 Abdân bin Osmân el-Mervezi, Ali bin el-Medini, Ahmed bin Hanbel, Yahya bin Main, Ġshak bin Raheveyh, Süleyman bin Harb, Abdullah bin Zübeyr el-Hamidi (r.aleyh)gibi hocalar elinde yetiĢti. Öğrencileri arasında da en meĢhurları Ģunlardır; Ebu Ġsa etTirmîzî, Muhammed b. Nasru'l Mervezî, Ġbni Ebi Dâvud, Müslim b. Haccac ve en-Nesâi.Sâlih Cezere, Ġbn Huzeyme gibi muhaddislerdir. Buhari, takvası, ilmi, dirayeti, duruĢu, hadislere hâkimiyeti ve dini anlamadaki kabiliyeti ile Ġslam ümmeti içinde özel yer edinmiĢtir. O 62 yaĢında vefat ettiğinde asırlar sonrasına sarkacak muhteĢem bir eser bırakmıĢtır. Her hadisi altın tartan bir terazi hassasiyetiyle eserine alacak ve hadisleri yazmadan evvel mutlaka gusul abdesti alacaktır. Takvası aĢkın bir mümindi. Okuduğu bir kitabı kapattığınızda, kitabın tümünü ezbere tekrar edecek kadar müthiĢ bir hafızaya sahipti. Hadisleri ileten zayıf ravileri tenkit ettiğinde, yaygın olan yalancı, uydurmacı, gibi tenkit sözleri kullanmamıĢ, bu adamdan hadis alınmamıĢ, sükût edilmiĢ gibi zarif bir dil kullanmıĢtır. EleĢtirinin edebini öğretmiĢtir. Bu muhteĢem insanın hafızası, hadisler hakkında ulu orta konuĢan insanlara ders niteliğindedir. Buharî, on sekiz yaĢına kadar sahabe ve tabiinin fetvalarını topladı. “Tarîhü‟l-Kebîr” adlı eserini Peygamberimizin(s.a.v) kabrinin baĢında yazdı. Mekke ve Medine‟den baĢka Bağdat, Basra, Kûfe, Kahire, NiĢabur, Belh, Merv, Askalan, DımeĢk, Hums, Rey gibi o dönemin bilim merkezlerini dolaĢarak binden fazla hadis bilgininden hadis ve baĢka dini bilgileri öğrendi. On sekiz yaĢında “Kitâbu Kadâya‟s-Sahabe ve‟t-Tâbiin” ile “et-Târîhü‟l-Kebîr” adlı eserlerini yazdı. ĠMAM BUHARĠ'NĠN HADĠS ÖĞRENMEYE BAġLAMASI Memleketindeki hocalarından ders aldıktan sonra, o günün belli baĢlı ilim merkezleri olan ġam, Basra, Hicaz, Kufe, Bağdat ve Mısır‟da tahsiline devam etmiĢtir. Bu amaçla altı yıl da Hicaz‟da kaldı. Ders aldığı hoca sayısının bini bulduğu ifade edilir. Ezberlediği hadis sayısı ise kendi ifadesiyle, yüz bini sahih, toplam üç yüz bindir. On yaĢlarında iken hadise karĢı derin bir ilgi duymuĢ ve hadis ezberlemeye baĢlamıĢtır. Muhammed b. Selâm el-Bîkendî, Abdullah b. Muhammed el-Müsnedî gibi Buharalı muhaddislerden hadis öğrenmiĢ, 519 On bir yaĢlarında iken hocası Dâhilî‟nin rivayet sırasında yaptığı bazı hataları tashih etmesiyle dikkatleri çekmiĢti. On altı yaĢına geldiği zaman Ġbnü‟l-Mübârek ve Vekî„ b. Cerrâh‟ın kitaplarını tamamen ezberlemiĢti. Bu sırada annesi ve kardeĢi Ahmed ile birlikte hacca gitmiĢ, Hac sonrası onlar memleketlerine döndükleri halde Buhârî Mekke‟de kalmıĢ ve Hallâd b. Yahyâ, Humeydî gibi âlimlerden hadis tahsil etmiĢti. Daha sonra bu maksatla ilim merkezlerini dolaĢmaya devam etmiĢ, Bağdat‟a sekiz defadan fazla gitmiĢ ve her seferinde Ahmed b. Hanbel ile görüĢüp ondan faydalanmıĢtır. Basra‟ya dört beĢ defa gitmiĢ, orada Ebû Âsım en-Nebîl, Ensârî diye tanınan Basra kadısı Muhammed b. Abdullah ve Haccâc b. Minhâl gibi muhaddislerden istifade etmiĢtir. Mekkî b. Ġbrâhim, Kuteybe b. Saîd vb. âlimlerden hadis dinlemek için Belh‟e birkaç defa gitmiĢ ve Belhliler‟in isteği üzerine onlara kendilerinden ilim tahsil ettiği 1000 hocadan birer hadis yazdırdı. DımaĢk‟ta Ebû Müshir‟den hadis öğrendi. Humus‟a gitti. Kûfe‟ye birçok defa seyahat ederek Âdem b. Ebû Ġyâs, Ubeydullah b. Mûsâ, Ebû Nuaym Fazl b. Dükeyn gibi muhaddislerden hadis dinledi. Medine‟de Ġsmâil b. Ebû Üveys, Merv‟de Abdân b. Osman, iki defa gittiği Mısır‟da Saîd b. Ebû Meryem, Abdullah b. Yûsuf ve Asbağ b. Ferec gibi hocalardan hadis tahsil etti. Ġlk defa 209‟da (824), son olarak da 250‟de (864) gittiği ve beĢ yıl süreyle hadis okuttuğu NîĢâbur‟da Yahyâ b. Yahyâ el-Minkarî gibi hadis hâfızlarından faydalandı. Kırk yıl kadar süren ilim yolculuğu sonunda Buhara yakınlarındaki Hartenk‟e yerleĢmiĢ ve Bir Ramazan Bayramı gecesi h. 256.M.1 Eylül Cuma 870) yılında 60'lı yaĢlarda iken vefat etmiĢtir. Hadis edebiyatı tarihi içinde bir dönüm noktası kabul edilen Sahih-i Buharî sadece sahih yani güvenilir hadisleri toplamak maksat ve gayretinin sonucudur. Hadis öğrenmek ve nakletmekle kalmadı, Ģiirle de ilgilendi. Ancak fazla Ģiir yazmadı. Buhârî'nin oğlu gibi sevip ilgilendiği kâtibi Muhammed b. Ebû Hatim, onun ok atmayı çok sevdiğini, yanında bulunduğu uzun yıllar boyunca attığı oklardan sadece ikisinin hedefe isabet etmediğini ve bu konuda kimsenin onunla boy ölçüĢemeyeceğini söylemektedir. Bazı kitaplarda yer alan ahlâkî beyitleri ise onun Ģiir zevkini yansıtmaktadır. 520 HADĠS YAZDIĞI MUHADDĠSLERĠN SAYISI BĠNDEN FAZLAYDI Buhârî kendilerinden hadis yazdığı muhaddislerin sayısının 1080 olduğunu söyler. (Zehebî, Aʿlâmü‟n-nübelâ, XII, 395). Tek nüshası Ġrlanda‟da bulunan (Chester Beatty, nr. 5165/1, 11 varak) Ġbn Mende‟ye (ö. 395/1005) ait Tesmiyetü‟l-meĢâyih ellezîne yervî ʿanhüm el-Ġmâm Ebû ʿAbdillâh Muhammed b. Ġsmâʿîl el-Buḫârî adlı eserde, Buhârî‟nin el-Câmiʿu‟ṣ-ṣaḥîḥ‟te rivayette bulunduğu hocalarından 309 muhaddisin adı, yaĢadıkları Ģehirler ve ölüm tarihleri verilmektedir (A. J. Arberry bu risâleyi tanıttıktan sonra söz konusu muhaddislere ait listeyi Ġngilizce olarak yayımlamıĢtır [bk. bibl.]). Ancak el-Câmiʿu‟ṣ-ṣaḥîḥ‟teki rivayetlerin Buhârî‟nin derlediği yüz binlerce hadisin pek az bir bölümünü teĢkil ettiğini de gözden uzak tutmamalıdır. MeĢhur talebesi Firebrî, el-Câmiʿu‟ṣ-ṣaḥîḥ‟i Buhârî‟den 90.000 talebenin dinlediğini söylemektedir. Buhârî‟nin uzun seyahatleri sonunda derlediği hadislerle geniĢ bir kütüphane meydana getirdiği ve seyahatleri esnasında kitaplarını imkân nisbetinde yanında taĢıdığı anlaĢılmaktadır. Câriyesinin, odasında adım atacak yer bulunmadığından Ģikâyet etmesi, bir gece uyumayıp o güne kadar yazdığı hadisleri hesapladığını ve senedleri muttasıl 200.000 hadis kaydetmiĢ olduğunu söylemesi de bunu göstermektedir. (Zehebî, Aʿlâmü‟n-nübelâ, XII, 411, 412, 452). BUHARĠ HAZRETLERĠ'NĠ ĠMTĠHAN EDEN HADĠSCĠLER Yazdığı hadislerin kitaplarda kalmayıp onları hâfızasına nakĢettiğini gösteren en iyi örneklerden biri Bağdat‟ta verdiği imtihandır. O, hadis tedvin (toplayıp bir araya getirmek) ve tasnifinin (sınıflandırmak) altın çağı denilen bir zaman diliminde yaĢadı. Hadis ilminde geniĢ bilgisi, metin ve ravi zincirindeki kusurları çözmesi, cerh ve tadil (ravinin güvenilir olup olmadığını araĢtırma) yönünden ravilerin değiĢik hallerini bilmesi, sahih hadisi illetli, yani kusurlu olanından ayırt etmesi, onun iĢinde muazzam bir titizlik yoluna gittiğinin bilgisini veriyor bize. Bu titizliği, kendisini ve eserini büyük Ģöhrete ulaĢtırmıĢtır. Titiz olmasındandır ki, hadis ile onun adı özdeĢleĢmiĢ bir duruma gelmiĢtir; günümüzde de bu durum geçerliliğini korumaktadır. Ve güzeller güzeli bu âlimin sözkonusu bu 521 Ģöhreti, sahih hadisleri tercih etme yönünde önemli bir çığırın açılmasına vesile olmuĢtur. Ġbn Adî‟nin rivayetine göre, Buhârî‟nin Bağdat‟a geldiğini duyan muhaddisler 100 hadisin sened ve metinlerini birbirine karıĢtırarak bunları on kiĢiye verdiler ve onlara Buhârî toplantı yerine gelince bu hadisleri sırayla sormalarını söylediler. Ġmam Buhari Bağdat'a gelir. Buhari'nin hadis ilmindeki büyük dehası hem halk ve hem de âlimler arasında biliniyordu. O asırda Ġslam âleminde Ġmam Buhari'nin adı o kadar yayılmıĢtı ki, insanlar onu görmek için sokaklara dökülüyorlardı. Özellikle Buhari'nin hafızası dilden dile aktarılıyordu. Onun bir defa duyduğu herhangi bir metni asla unutmadığı biliniyordu. Bağdat‟taki hadis âlimleri fırsatını bulmuĢlardı. Ġmam Buhari'nin hadis âlemindeki bu Ģöhretini test etmek istiyorlardı. On hadis âlimi, bir araya geldi. Aralarında Ģöyle bir plan yaptılar: Dediler ki "her birimiz değiĢik konularda 10 hadis ezberleyelim. On hadis belirleyelim. Bu hadislerin baĢındaki rical (hadisi birbirinden alan âlimlerin isim listesini) ve altındaki metinleri karıĢtıralım. Bir hadis metnindeki listeyi, diğer hadis metninin baĢına koyalım. Böylece Buhari'nin bunları anlayıp anlayamayacağını görmüĢ oluruz." Bu anlaĢılması son derece zor, hassasiyet isteyen bir iĢti. Böylece değiĢik konularda (Mesela abdest, alıĢveriĢ, yemek adabı, helal-haram, namaz, dua, borçlanma gibi) 100 hadis tespit edip Buhari'ye sorulacaktı. Buhari'nin bunları birbirinden ayırt edemediği görülecekti. Ġmam Buhari, ilim meclisine geldi. Binlerce insan onu görmek için toplanmıĢtı. On hadis âlimi ise, hazırladıkları oyun ile bu tartıĢılmaz hadis hazinesini imtihana tabi tutup bu büyük âlimin durumunu öğreneceklerdi. Ġmam Buhari'nin oturmasından sonra birinci âlim söze baĢladı ve birinci hadisi aktardı. Hadisin baĢındaki listeyi değiĢtirmiĢti. Listede ayrıca yer yer oynamalar yapılmıĢtı. Buhari, bu hadisi dinledi. Ve tek bir cümle cevap verdi: La edri "Böyle bir hadis bilmiyorum." Bağdatlı âlim ikinci hadisi aktardı. Buhari'nin cevabı yine aynıydı 'bilmiyorum." Nihayet on hadisi sırayla sordu. Büyük imam kendisine aktarılan bu hadisleri not etmiyor, yazmıyor. Sadece kulağıyla dinliyordu. Buhari'nin hepsine verdiği cevap aynıydı "bilmiyorum."Ġkinci, üçüncü, dördüncü, beĢinci, altıncı, yedinci, 522 sekizinci, dokuzuncu ve nihayet onuncu hadis âlimi söz aldı. Böylece değiĢik konularda yüz hadisi Buhari'ye sordular. Bu takdim saatlerce sürdü. Buhari birbirine karıĢtırılmıĢ, ustaca oynanmıĢ, yerleri değiĢtirilmiĢ bu 100 rivayetin her birine tek bir sözle cevap verdi: "Bilmiyorum."Ortalık derin sessizliğe büründü. Âlimler Buhari'nin yaptıkları ince planı anladığının endiĢesi içindelerdi. Halk ise neler döndüğünü bilmiyordu. Kısa bekleyiĢten sonra Ġmam Buhari o on âlime döndü ve "soracağınız bitti mi" diye sordu. "Evet" dediler. Bunun üzerine Ġmam Buhari birinci âlime döndü ve Ģöyle dedi: Siz birinci hadiste bana Ģöyle bir senet (hadisi peygamberimizden alan ileticiye ulaĢtıran uzun isim listesi) ve o senedin altına Ģöyle bir metni ilettiniz. Sizin bu rivayetinizdeki Ģu Ģu isimler yanlıĢtır. Orada olmamalılar. Hadisin doğru listesi ile doğru metni Ģöyledir. Ġkinci hadiste bana Ģu rivayeti okudunuz. Orada Ģu Ģu isimler olmamalıydı. Doğrusu ise Ģu Ģu isimlerin ilettikleri Ģu metindir. Buhari önce on hadisi on kiĢinin kendisine sorduğu sırayla ve yanlıĢ olarak ilettiği haliyle okuyor ve sonra da hadisin doğru varyantını iletiyordu. Bu hal on kiĢinin 100 hadisini iletinceye kadar sürdü. Takdim yine saatlerce sürdü. Buhari o âlimlerin her birine dönüyor. Sen Ģu sırada Ģu hadisi söyledin, yanlıĢı Ģudur, doğrusu ise Ģudur diyordu. Yani 1'den 100'e kadar olan bütün yanlıĢ rivayetleri bir defa dinlemiĢ ve aynı anda ezberlemiĢti. Bu Ģu demektir: Buhari kendisine okunan 100 sahtelik bir kitabı bir defa dinlemiĢ ve sonra kendisine okuyan kiĢiye dönerek, kitabı baĢtan aç ben sana tümünü satır satır tekrarlayacağım. Sen de kitaptan takip et demek istemiĢtir. Bu yapılanın anlamı budur. Mubarekferi (V: 1342) ve Ebul Hasan en-Nedvi derler ki: Ġmam Buhari'nin, bu müthiĢ âlimin tahrif ve tahrip edilmiĢ rivayetlerle doğru olanını birbirinden ayırması ĢaĢılacak bir Ģey değildir. Çünkü o Buhari'dir. Çünkü o özel bir insandır. O Allah'ın gönderdiği özel insanlardan biridir. Ama bizi dehĢete düĢüren ve adeta felç eden durum Ģudur: Buhari on kiĢinin kendisine okudukları 100 hadisi bir defa dinledi. Sonra o adamlara dönerek 100 hadisi, hem de onların okudukları sırayla, 523 okudukları yanlıĢ haliyle onlara tekrar etti. Hiçbir not almadan defter ve kalem kullanmadan yaptı bunu. ĠĢte bu olağanüstü bir haldir. Bunu normal görmek mümkün değildir. Bu müthiĢ olayın adı Ġmam Buhari'dir. BaĢkaca söze gerek var mı? ġimdi hadisler hakkında Ģüphe estirmeye çalıĢarak, oryantalistlerin Türkiye ayağını oluĢturanların bunları düĢünüp ibret alması gerekmez mi? Anlayacak olana yeter elbette. Akıl edene ve anlayana. Veya nasibi olana. (Abdülselam elMubarekfuri, Siyretül Ġmam el-Buhari. Darü's -selefiyye, 1987) Hadisler bizim olmazsa olmazımızdır Hiç Ģüphe yok ki hadisler Yüce Allah'ın bu ümmete verdiği en büyük nimetlerden birisidir. Birçok peygamber hakkında çocukluk, peygamberlik öncesi dönemi ile peygamberlik dönemi ait çok kısıtlı bilgi varken Hz. Peygamber'in (s.a.v.) hayatına ait her dönem apaçık ortaya konmuĢtur. Peygamberimizin(s.a.v) hayatına dair her ayrıntı, 23 yıllık müthiş mücadele, sahabe tarafından kelime kelime ezberlenmiş ve sonraki nesillere aktarılmıştır. Hadisler yazılmamış olsaydı bile bugün her birimizin hafızasında peygamberimize ait bu sözler, eylemler ve hareketler dipdiri halde yer alacaktı. Çünkü Peygamberimize ait her ayrıntı, o kadar konuşulmuş o kadar anlatılmış ki inkârı mümkün olmayan bir bilgi ve kültür haline gelmiştir. Biz buna yaĢayan sünnet olarak nitelendiririz. Peygamberimizin(s.a.v) oturması, kalkması, uyuması, yürümesi, konuĢmaları, fetvaları, sözleri, gülümsemesi, yemek yeme tarzı, arkadaĢlarıyla iliĢkileri, insanlarla irtibatı, özetle; ona ait her Ģey hadis kapsamı içindedir. (Bir kısmı sünnet kapsamı içinde olmasa bile)... 23 yıllık muhteĢem ve apaçık yaĢantı; böyle evden eve, sokaktan sokağa, bahçeden bahçeye, camiden camiye aktarılmıĢ hayatımıza yansımıĢtır. Hadis rivayeti için büyük yolculuklar -rıhle- yapılmıĢ. Hz. Peygamber'e(s.a.v) ait hiçbir söz tarihin hafızasına terk edilmemiĢtir. Sonra hadis rivayet eden ravilerin de durumu göz önde tutulup yüzbinlerce rivayetten birkaç bin rivayet ayıklanıp önümüze getirmiĢtir. Hadisler bizim hayatımızın pusulası olmuĢtur. Mesela namaz kılan hanginiz namazdaki secdeyi, rükûu, ayakta duruĢu, kaç rekât kılacağınızı tartıĢırdınız. Hiçbiriniz! Peki, bunların hangi Ģekli Kuran-ı Kerim'de var. Hangisinin detaylı bilgisi var. Kutsal kitapta. 524 Hiçbirisi. Kuran-ı Kerim namazı emreder, rükû et, secde et der ama nasıl yapılacağının ayrıntısını Hz. Peygamber'e(s.a.v) bırakır. Cebrail(a.s) de Hz. Peygamber'e bunları anlatırdı. Uygulamasını anlatırdı. Yaptırırdı. ĠĢte hadis dediğiniz vakıa budur. Kuran'ı anlamaya yönelik bu detaylar hadislerde vardır. Ve bu hadisler, peygamberimizin hayatından birebir aktarılmıĢtır. Tıpkı bir duvarcı ustasının duvarı nasıl yapacağını çırağına göstermesi gibi. BUHARĠ VE MĠHNE OLAYI Kur‟ân-ı Kerîm‟in mahlûk oluĢuyla ilgili olarak Mu„tezile tarafından ileri sürülen görüĢ, devletin de destek vermesiyle Ġslâm âlemini zor durumda bırakmıĢtır. Ahmed b. Hanbel, muhafazakâr âlimler için bir imtihan vesilesi (fitne) olan bu olay karĢısında büyük bir azim ve sebatla direnmiĢ, sonunda devletin desteğini çekmesi üzerine Mu„tezile davayı kaybetmiĢtir. Buna rağmen konu büsbütün kapanmamıĢ, Ġslâm âleminde sürüp giden bu tartıĢmalardan Buhârî de zarar görmüĢtür. Ġmam Müslim‟in belirttiğine göre Buhârî NîĢâbur‟a gittiğinde halk kendisine çok itibar etmiĢ, onu iki üç günlük mesafede karĢılamıĢtır. NîĢâbur‟un tanınmıĢ muhaddisi Muhammed b. Yahyâ ez-Zühlî halka Buhârî‟yi karĢılamasını tavsiye etmiĢ, ileri gelen âlimlerle birlikte kendisi de bizzat karĢılamaya gitmiĢ ve talebelerine ona hiçbir kelâm meselesini sormamalarını tenbih etmiĢtir. Buna gerekçe olarak da Buhârî kendi görüĢlerinin aksine bir fikir beyan edecek olursa aralarında ihtilâf çıkacağını, o takdirde Horasan‟daki bütün Hâricî, Râfizî, Cehmî ve Mürciî grupların kendilerine düĢman olacağını söylemiĢtir. Yine Müslim‟in belirttiğine göre Buhârî‟nin kaldığı ev ziyaretçilerle dolup taĢmıĢ, Ģehre geliĢinin ikinci veya üçüncü günü bu ziyaretçilerden biri ona Kur‟an‟ın mahlûk olup olmadığını sormuĢ, onun da, “Fiillerimiz mahlûktur; bir sözü ifade ediĢimiz de (Kur‟an metnini okuyuĢumuz) fiillerimizdendir” demesi üzerine orada bulunanlar arasında büyük bir ihtilâf çıkmıĢtır. Buhârî‟nin Kur‟an okumayı mahlûk saydığını iddia edenlerle bu iddiaya katılmayanlar kavgaya tutuĢmuĢ, bunun üzerine ziyaretçiler ev halkı tarafından dıĢarı çıkarılmıĢtır. Bu konuda kendisine anlatılanları nakleden Ġbn Adî‟ye göre ise Buhârî‟yi kıskanan bir muhaddis onun Kur‟an mahlûktur görüĢünü 525 benimsediğini iddia ederek hadis talebelerini hocalarının kanaatini öğrenmeye teĢvik etmiĢ, ancak Buhârî bu konuda fikrini soran kiĢiye cevap vermek istememiĢ, fakat onun üç defa ısrarla sormasından sonra, “Kur‟an Allah kelâmıdır, mahlûk değildir; ancak kulların fiilleri (Kur‟an‟ı okuyuĢları) mahlûktur; bu konuda soru sormak ise bid„attır” diye cevap vermiĢ, bunun üzerine ortalık karıĢmıĢtır. Sübkî‟nin kanaatine göre muhaddis Zühlî, Kur‟an metnini telaffuz etmenin mahlûk olduğunu söyleyenlerin kendileriyle konuĢulmaması gereken birer bid„atçı, bizzat metnin mahlûk olduğunu söyleyenlerin ise kâfir sayılacaklarını belirtirken Buhârî‟ye muhalefet etmeyi düĢünmemiĢtir. Eğer Zühlî Buhârî‟ye muhalefet etmiĢ ve mahlûk olan dudaklardan çıkan sözün kadîm olduğunu ileri sürmüĢse büyük bir günah iĢlemiĢtir. Zira gerek Zühlî ve Ahmed b. Hanbel, gerekse diğer büyük imamlar bu kabil münakaĢalara dalmanın doğru olmayacağını ifade etmek istemiĢlerdir. AnlaĢılan odur ki, bu konuda Halku efʿâli‟l-ʿibâd adıyla bir de müstakil eser kaleme almıĢ olan Buhârî bu ve benzeri itikadî konuları gerektiğinde konuĢulacak meseleler olarak kabul etmektedir. Bu olaylardan sonra muhaddis Ahmed b. Seleme Buhârî‟yi ziyaret ederek Zühlî‟nin NîĢâbur‟da belli bir yeri olduğunu, onun görüĢlerine kimsenin karĢı çıkamadığını söyledi ve bu durumda ne tavsiye edeceğini sordu. Buhârî de, “Ben iĢimi Allah‟a havale ediyorum; Ģüphesiz Allah kullarının her halini görür” (el-Mü‟min 40/44) meâlindeki âyeti okuyarak NîĢâbur‟a bir menfaat elde etmek için gelmediğini, kendisini kıskanan Zühlî‟nin dedikodularına son vermek için hemen ertesi gün Ģehri terkedeceğini bildirdi (Buhârî‟nin halku‟l-Kur‟ân meselesiyle ilgili görüĢleri için bu maddenin “Akaide Dair GörüĢleri” bölümüne bakınız). Buhârî NîĢâbur‟dan sonra Merv‟e gitti. Kendisini yolda karĢılayan Ģehrin tanınmıĢ muhaddis ve fakihi Ahmed b. Seyyâr görüĢlerinin isabetli olduğunu, fakat halkın anlayamayacağı konulara girmemesi gerektiğini söyledi. Buhârî de kendisine iyi bildiği bir mesele sorulduğu zaman susmasının mümkün olmadığını ifade etti. Daha sonra Merv‟den Buhara‟ya geçti. DEVLET ADAMLARINDAN UZAK DURDU Buhârî kendisinden ilim tahsil etmek isteyen herkese bildiğini esirgemeden vermesine rağmen devlet adamlarından uzak durur, 526 onların saraylarına gitmeyi ilmi küçük düĢüren bir davranıĢ olarak kabul eder ve bu uğurda her zorluğa katlanmayı göze alırdı. Ġmam-ı Buhari hazretleri, Mısır‟dan Maveraünnehr‟e kadar tanınmıĢ ilim merkezlerinde hadis ve çeĢitli ilimler okuttu. Binlerce talebe yetiĢtirdikten sonra NiĢabur‟a oradan da Buhara‟ya döndü. Bir müddet Buhara‟da kalıp, hadis ve ilim öğretmekle meĢgul oldu. Bir rivayete göre Buhara valisi çocukları için özel ders verilmesini, buraya kimsenin girip, dersi dinlememesini istedi. Buhari cevabında; ""Ben ilmi, sultan kapısına götürüp zelil etmem. Eger ilmi istiyorsan, mescidde, yahud evimdeki ilim meclisinde hazır bulun. Ben, birçok kimseleri hadis-i Ģerif dersinden men edip, bir-iki kiĢiye ders veremem. Bu sözümü kabul etmezsen, beni kürsüde ders vermekten men et. Böylece Allah (c.c.) katında mâzur olayım‟ diyerek reddetmesi üzerine. Bu durum valiyle arasının açılmasına sebep oldu. Buhara‟dan ayrıldı. Allah‟u Teâlâya, Ģikâyet yoluyla valinin verdiği sıkıntıyı arz etti. Duası kabul olup, aradan bir ay geçmeden vali azledildi, zindana atıldı. Vâli bir merkebe bindirilip;"Kötü iĢler yapanın sonu iĢte budur" diye bağrılarak Ģehirde dolaĢtırıldı. Vâlinin sözlerine uyarak, Imâm-i Buhâri‟ye çeĢitli ezâ ve cefalarda bulunan kimselerin de her birine insanların ders ve ibret alacakları çeĢitli belalar isabet etti.( Islâm Tarihi Ansiklopedisi, Türkiye Gazetesi, c.3.122.) BUHARĠ HAZRETLERĠ'NĠN VEFATI Bu olaylardan sonra Semerkandlılar kendisini Semerkanta davet ettiler. Giderken yolda, Semerkandlılardan bir kısım insanların isteyip, bir kısmının istemediği haberini alınca, Hartenk köyünde kaldı. Fakat orada hastalandı ve Semerkant‟a gidemedi. ĠĢin iç yüzünü öğrenmek istemiĢti. Ġnsanların bu hâlinden kalbi daraldı ve canı çok sıkıldı. Orada artık hayata karĢı arzusu ve bağlılığı kalmayan Buhâri, Teheccüd namazından sonra ellerini açıp; "Yüce Rabb‟im, yeryüzü bütün geniĢliğine ragmen bana dar gelmeye baĢladı, al beni yanına." ġeklindeki niyazlarının üzerinden bir ay geçmeden ruhunu teslim etti.” Elbisesi çıkarılıncaya kadar garip bir Ģekilde terledi. Sonra vasiyeti icabı 3 parça bezle kefenlendi. 870 yılının Ramazan bayramı gecesi Semerkant‟tan 72 km uzaklıkta olan Hartenk‟de vefat etti. Kabri oradadır. Ertesi gün (1 Eylül 870 Cuma) orada toprağa verildi. Rabbim rahmetiyle muamele eylesin. Cennetteki derecesini a‟li eyleyip bizleride Ģefeatine erenlerden eylesin. Âmin..( Ġlk üç asırda 527 Islâm Coğrafyasında hadis. Dr. S. Kemal Sandıkçı. Diy. ĠĢl. BaĢ. Yay.1991, Ankara. 453). Buhâri hazretlerinin vefatında, cenazesine yetiĢmek için uzak Ģehirlerde çırpınanlar, atlar kiralamıĢ, bu sırada binek yetiĢmemesi üzerine bir atın sadece kirası satıĢ fiatından birkaç misli fazlasına yükseldiği görülmüĢtür. Yahya b. Cafer el-Bikendi diyor ki: "Eger kendi ömrümden Buhâri‟nin ömrüne ilâve edip onun hayatını uzatmaya gücüm yetseydi, bunu mutlaka yapardım. Çünkü benim ölümüm, bir adamın ölümü, o‟nun ölümü ise ilmin yok olmasıdır. Vefatından bir kaç gün sonra mübarek kabrinden misk kokusu tütmeye baĢladı. Bu hal günlerce devam etti. Geceleri ise kabrine, bilezik Ģeklinde bir nur iniyordu. Görenler hayret ettiler. Mezarına hücum edip toprağından götürmeye baĢladılar. Öyle ki kabir açılacak hale geldi. Bunun üzerine mezarı bekleyecek bir bekçi tuttular. Ġslâm‟a büyük fedakârlıklarla hizmet eden bu güzide imam, ilim yoluna sülük eden ilim erbabına çok büyük bir örnek olmuĢtur. Hele de bir hadîs-i Ģerifi dinlemek için Ģehirden Ģehre, ülkeden ülkeye yapmıĢ olduğu seyahatler sinesindeki Allah ve Peygamber aĢkının ne kadar büyük bir yer tuttuğunun bir alametidir. Rabbim cümlemizi Ģefaatlerine nail eylesin! ĠMAM BUHARĠ'NĠN AHLAK VE FAZĠLETĠ Buhârî hazretleri orta boylu olup zayıf ve ince bir yapıya sahipti. Birçok güzel huyu yanında az konuĢması, baĢkalarının sahip olduğu imkânlara özenmemesi gibi özellikleri de vardı. Yiyip içmeye önem vermezdi. Ġmam-ı Buhari hazretleri, çok cömert olup, herkese iyilik ederdi. Fakirlere çok sadaka verir, talebelerinin ihtiyaçlarını bizzat karĢılardı. Bayram günleri hariç bütün yılını oruçla geçirirdi. Haramlardan ve Ģüphelilerden daima kaçar, gıybetten çok korkardı. "Ġsterim ki Rabbime kavuĢtuğumda hiç gıybet etmemiĢ olayım ve böyle bir Ģey için kimse beni aramasın" buyururdu. Gecenin ilk saatlerinde biraz uyur, sonra kalkar ilim ve ibadetle meĢgul olurdu. Kur‟an-ı kerimi üç günde bir defa hatmederdi. Onun cömertliğini, dünya malına değer vermediğini ve yardım severliğini gösteren davranıĢları pek çoktur. 25.000 dirhem alacaklı olduğu birine karĢı gösterdiği müsamaha dikkat çekicidir. Uzun zamandan beri borcunu ödemeyen bu Ģahıstan bazı idareciler vasıtasıyla alacağını tahsil etmesini tavsiye edenlere, “Ben onlardan 528 yardım istersem onlar da benden iĢlerine geldiği gibi fetva vermemi isterler; dünya için dinimi satamam” demiĢtir. Fakat bazı dostları ona rağmen bu konuyu yöneticilere söylediler. Buhârî bunu haber alınca ilgililere mektup yazarak borçluya bir kötülük yapılmamasını istedi ve onunla her yıl kendisine 10 dirhem ödemek üzere anlaĢma yaptı. Buhârî‟nin dünya iĢleriyle ilgilenmediği, Ģahsî iĢlerini bir adamının yürüttüğü kendi ifadelerinden anlaĢılmaktadır. Buhârî‟nin ahlâkî faziletleri, tenkit ettiği râviler hakkındaki son derece mutedil ve insaflı sözlerinde de görülür. Bir râvi için kullandığı en ağır cerh ifadeleri, o kimsenin güvenilemeyecek kadar zayıf (münkerü‟l-hadîs) olduğunu, muhaddislerin onun hakkında fikir beyan etmediğini (seketû anh) söylemekten ibarettir. Hadis uydurmakla tanınan kimseler hakkında bile yalancı (kezzâb) ifadesini pek nâdir kullanmıĢtır. Gıybetten sakınarak kimseyi çekiĢtirmediğini söylemesi ve “Allah‟u Teâlâ‟nın beni gıybetten dolayı hesaba çekmeyeceğini umarım” demesi bu konudaki titizliğini göstermektedir. Bir gün hadis okuturken âmâ olan talebesi Ebû Ma„Ģer bir hadisten pek hoĢlanmıĢ olmalı ki baĢını, elini sallamaya baĢladı. Onun bu haline tebessüm eden Buhârî, daha sonra bu tebessümü ile Ebû Ma„Ģer‟e haksızlık ettiğini düĢünerek ondan helâllik istedi. HADĠS VE FIKIH ĠLĠMLERĠNDE DERĠN BĠLGĠSĠ VARDI Buharî‟yi yakından tanıyan bilginlerin takdirkâr ifadeleri, onun ilmî kiĢiliği ve otoritesi hakkında fikir vermektedir. Hocası Nuaym b. Hammâd ile muhaddis Yakûb b. Ġbrahim ed-Devraki; “Buharî bu ümmetin fakihidir” derlerdi. Basralı hocalarından Bündâr diye tanınan Muhammed b. BeĢĢâr, Buharî gibi bir bilgin görmediğini ifade eder ve Buharî Basra‟ya gelince onunla iftihar ettiğini söylerdi. Hadis ve fıkıh (Ġslam hukuku) konularındaki derin bilgisiyle tanınan hocası Ġshak b. Râhûye muhaddislere, “Bu gençten hadis yazınız” diye öneride bulunduktan sonra, eğer Buharî Hasan-ı Basrî zamanında gelmiĢ olsaydı hadis ve fıkhı çok iyi bildiği için herkesin ona baĢvurmak zorunda kalacağını söylerdi. Yine Basralı hocalarından ve “emîrü‟lmü‟minîn fi‟l-hadîs” lakabını almıĢ nâdir muhaddislerden biri olan Ali b. Medinî'ye, “Buharî sadece senin yanında tevazu gösteriyor” dediler. Ġbnü‟l-Medinî de, “Siz ona bakmayın, onun gözleri kendi gibi birini daha görmemiştir” karĢılığını verdi. Diğer bir hocası olan Amr b. Ali 529 el-Fellâs ise onun bilmediği hadise hadis denilemeyeceğini söylerdi. Ġmam Müslim, Buharî‟ye hitaben, “Sana ancak seni çekemeyenler kızabilir. Dünyada senin bir benzerinin bulunmadığına şahadet ederim” diyerek ona duyduğu derin sevgiyi dile getirmiĢtir. Ġbn Huzeyme ise, “Şu gök kubbenin altında Resûlullah‟ın hadislerini Buharî‟den daha iyi bilen ve daha iyi ezberlemiş olan birini görmedim” derdi. Hocalarından Muhammed b. Selâm el-Bikendî ile Abdullah b. Yûsuf et-Tinnisî hadis kitaplarını ona tashih ettirmiĢlerdi. Humeydî de hadise dair bir konuda muhaddislerden biriyle anlaĢmazlığa düĢünce henüz on sekiz yaĢında olan öğrencisi Buharî‟yi hakem tayin etmiĢti. ĠMAM BUHARĠ'NĠN HADĠSÇĠLĠĞĠ Hicrî ilk üç asırda hadise hizmetleriyle tanınan önemli Ģahsiyetler arasında Buhârî‟nin ön planda gelmesinin sebebi, sahih hadisleri ilk defa bir araya getirmesinin yanında hadis ilmindeki tartıĢmasız otoritesidir. Yüz binlerce rivayet arasından en sahih olanları seçmedeki metodunu Müslim‟in aynı adlı çalıĢmasındaki farklı metoduyla mukayese ederek onu Buhârî‟ye tercih etmek isteyenler fazla taraftar bulamamıĢlardır. Rivayetlerde her âlimin göremediği ince kusurları (ilel) farketme hususunda Müslim‟den de ileride olduğu, senedleri meydana getiren Ģahısların hem aynı zamanda yaĢama, hem de birbiriyle uzun müddet görüĢme Ģartını uygulama hususunda hiçbir muhaddisin onunla boy ölçüĢemediği kabul edilmiĢtir. Bunlardan baĢka hadislerden elde ettiği fıkhî görüĢlerini bab baĢlıklarında göstermeye çalıĢması, bir hadisin ihtiva ettiği birkaç hükmü ilgili yerlerde zikretmek için onu tekrardan kaçınmaması gibi ilmî özellikleri sebebiyle el-Câmiʿu‟ṣ-ṣaḥîḥ, diğer hadis kitaplarına tercih edilmiĢtir. Bütün muhaddisler gibi Buhârî de eserlerine aldığı hadisleri hangi prensiplere göre seçtiğini kaydetmemiĢtir. Onun bu prensipleri (Ģartlar) daha sonra eserleri incelenmek suretiyle tesbit edilmiĢtir. Bununla beraber Buhârî bazı râviler hakkında tenkitte bulunurken bir kısım prensiplerinden söz etmiĢtir. Meselâ Ġbn Ebû Leylâ‟dan söz ederken, sadûk* olmakla beraber hadisin sağlamı ile çürüğünü birbirinden ayıramadığı için ondan ve onun gibilerden hadis rivayet etmediğini belirtmiĢtir. (Tirmizî, “Ṣalât”, 152). 530 HADĠS YAZARKEN DĠKKAT ETTĠĞĠ HUSUSLAR Birinden hadis yazarken onun ismini, künyesini, nisbesini ve hadisi nasıl öğrendiğini mutlaka sorduğunu, aldığı cevaplar sonunda eğer o kiĢiyi yeterli bulursa ondan hadis rivayet ettiğini, aksi halde onun Ģeyhinden yazdığı asl*ı gördükten sonra hadislerini yazdığını ifade etmekte, fakat bazı hadis talebelerinin ne yazdıklarına ne de nasıl yazdıklarına dikkat etmediklerinden yakınmaktadır (Zehebî, Aʿlâmü‟n-nübelâ, XII, 406). Buhârî‟nin rivayetteki titizliğine rağmen çoğu kendi hocası olan bazı zayıf râvilerden hadis almasının sebebini anlamak kolay değildir. Kendilerinden Müslim‟in rivayette bulunmayıp sadece Buhârî‟nin hadis aldığı muhaddislerin sayısı 435‟tir. Bunlardan zayıf olmaları sebebiyle tenkit edilenler seksen kadardır. ġüphesiz Buhârî bu muhaddislerin her biriyle bizzat görüĢmüĢ, rivayetlerini gözden geçirmiĢ ve onların hadislerini çok defa bir konuyu desteklemek üzere kullanmıĢtır Buhârî‟nin yakın talebeleri, kendisinin kitaplarını yazarken malzemeleri önce ayrıntılı olarak tesbit ettiğini, meydana getirdiği hacimli eseri üzerinde uzun süre titizlikle çalıĢarak son Ģeklini verdiğini söylemektedirler. Ġbn Hacer onun “Kitâbü‟l-Ġʿtisâm”ı elEdebü‟l-müfred‟de yaptığı gibi önce müstakil bir kitap olarak yazdığını, daha sonra onu ihtisar ettiğini düĢünmektedir. (Fethu‟l-bârî, XIII, 246-247). Bizzat Buhârî‟nin bütün kitaplarını üçer defa yazdığını söylemesi, (Ġbn Hacer, Taglîku‟t-taʿlîk, V, 418), onun eserlerini yazdıktan sonra talebelerine okuttuğunu, bu sırada bazı konuları ilâve edip bazılarını çıkardığını, daha sonra eserini ikinci ve üçüncü defa aynı Ģekilde okutup tashih ettiğini göstermektedir. Nitekim bazı kitaplarının farklı nüshalarında bunu görmek mümkündür. Henüz yirmi yaĢına basmadan ve kendi ifadesiyle “Hz. Peygamber‟in kabri baĢında mehtaplı gecelerde” yazdığı etTârîḫu‟l-kebîr onun ilk eserlerinden biridir. Çok erken bir devirde yazdığı bu kitabın bir rivayetini gören Ebû Zür„a er-Râzî onda bazı hatalar tesbit etmiĢ, Ġbn Ebû Hâtim er-Râzî de bunun üzerine Beyânü ḫataʾi Muhammed b. Ġsmâʿîl el-Buḫârî fî Târîḫih adlı eserini kaleme almıĢtı. Buhârî‟nin talebelerinden Muhammed b. Süleyman b. Fâris ed-Dellâl‟ın aynı esere ait nüshasını gören Hatîb el-Bağdâdî, Ebû 531 Zür„a ile Ġbn Ebû Hâtim‟in sözünü ettikleri hatalardan bazılarının bu nüshada yer almadığını tesbit etmiĢtir. Aynı Ģekilde Hatîb el-Bağdâdî‟nin Muvazézıhu evhâmi‟lcemʿ ve‟t-tefrîk, adlı eserinde iĢaret ettiği bazı hataların Buhârî‟nin talebelerinden Muhammed b. Sehl b. Kürdî‟nin rivayet ettiği nüshada bulunmadığı görülmektedir. Bu sonuncu nüshanın, et-Târîḫu‟l-kebîr‟in Buhârî tarafından üçüncü defa tashih edilmiĢ nüshalarından biri olduğu anlaĢılmaktadır. Târîhu Bagdâd‟da nakledildiğine göre (II, 7), 230‟da (844-45) vefat eden Ġshak b. Râhûye‟nin, talebesi Buhârî‟nin etTârîḫu‟l-kebîr‟ini eline alarak Emîr Abdullah b. Tâhir‟e, “Sana bir hârika göstereyim mi?” dediği, eserin bu tarihten, 252‟de (866) vefat eden ve Bündâr diye tanınan Muhammed b. BeĢĢâr‟a varıncaya kadar (Buhârî, I, 49) birçok değiĢik râviyi ihtiva ettiği dikkate alınırsa Buhârî‟nin hayatının ileri bir safhasına kadar eserini devamlı surette yenileyip ikmal ettiği anlaĢılır. Akaide Dair GörüĢleri. el-Câmiʿu‟ṣ-ṣaḥîḥ ile Ḫalḳu efʿâli‟lʿibâd adlı kitaplarının incelenmesinden, ayrıca el-ʿAḳīde (etTevḥîd), Aḫbârü‟ṣ-ṣıfât, Kitâbü‟l-Îmân gibi akaide dair bazı eserler telif etmesinden anlaĢıldığına göre Buhârî, ünlü bir muhaddis olmasının yanı sıra itikadî konularla da yakından ilgilenerek Selef inancına aykırı görüĢler ileri süren Cehmiyye, Mu„tezile, Havâric ve ġîa mezheplerini tenkit eden, böylece Ehl-i sünnet mezhebinin oluĢumuna katkıda bulunan ilk Sünnî âlimlerdendir. Ana Ġslâmî ilimlere iliĢkin özlü bilgiler ihtiva eden temel bir kaynak niteliğindeki el-Câmiʿu‟ṣ-ṣaḥîḥ‟inde “Kitâbü‟t-Tevḥîd” (“Kitâbü‟tTevḥîd ve‟r-red ʿale‟l-Cehmiyye ve ġayrihim”), “Kitâbü‟l-Ḳader”, “Kitâbü‟l-Fiten”, “Kitâbü‟l-Îmân”, “Kitâbü Bedʾi‟l-ḫalḳ” bölümlerine yer vererek bab baĢlıklarında ilgili âyetlerden baĢka, görüĢlerini tercih ettiği ashap ve tâbiînin açıklamalarını sıraladıktan sonra bu hususu hadislerle teyit etmesi; diğer “sünen” ve “câmi„” türü hadis literatüründe yer almayan “Kitâbü‟t-Tevḥîd”de sıfat, zât-sıfat iliĢkisi, esmâ-i hüsnâ, tekvin-mükevven, meĢîet-irade, rü‟yetullah konularına, “Kitâbü‟l-Îmân”da imanın tarifi, unsurları, iman-amel ve iman-günah münasebetine iliĢkin konulara girmesi, onun akaid problemleriyle yakından ilgilendiğini açıkça göstermektedir. Mihne devrinin yaĢanmasına sebep olan Mu„tezile‟nin ve dolayısıyla kelâm ilminin aleyhinde meydana gelen ortamın tesiriyle 532 olmalıdır ki hemen hemen bütün hadis âlimleri, Kur‟an ve Sünnet‟te bulunmayan veya bunlarda yer almakla birlikte ayrıntılarına girilmemiĢ olan bir itikadî meselenin münakaĢa konusu haline getirilmesini bid„at telakki etmiĢlerdir. Buna karĢılık Buhârî, naslara aykırı birtakım inançların ortaya çıkması halinde Kur‟an ve Sünnet‟e uygun olan görüĢ ve inancın belirlenip savunulması maksadıyla itikadî problemlerin tartıĢılmasını gerekli görmüĢtür. Nitekim yaĢadığı devirde nazik bir mesele haline gelen ve yaratılmıĢ bir varlık olan insana ait fiillerin bile kadîm kabul edilmesini gerektirecek tarzda yoruma tâbi tutulan “mes‟eletü‟l-lafz” (Kur‟an‟ı telaffuz ediĢin yani Kur‟an okumanın mahlûk olup olmadığı) konusunu hadis âlimlerinin Ģiddetli muhalefetlerine rağmen münakaĢa etmekten çekinmemiĢtir. Ona göre bütün dinî konularda olduğu gibi akaid alanında da hadisler Kur‟an‟dan sonra ikinci kaynaktır ve müteĢâbih âyetlerin gerçeğe uygun olarak te‟vil edilebilmesi için hadislerden faydalanmak zaruridir. Mu„tezile‟nin itikadî konularda hataya düĢmesinin asıl sebebi hadislere itibar etmemesidir. Hadislerin bir kısmını kabul edip bir kısmını reddetmek de neticede Kur‟an‟ı yanlıĢ anlamaya götürür. Buhârî, genel çerçeve itibariyle Selef akîdesine bağlı olduğu ve kıyası kabul etmediği halde naslarda sınırları çizilen bir akıl yürütmeyi câiz görür. (Buhârî, “Ġʿtiṣâm”, 12; a.mlf., Ḫalḳu efʿâli‟l-ʿibâd, s. 154). Nitekim aklî dengesini kaybetmiĢ bir sarhoĢun sarfettiği sözlerin hukukî bir değer taĢımadığına hükmetmesi de (Sübkî, II, 222) onun akla verdiği değeri gösteren bir delil kabul edilmelidir. Özellikle Ḫalḳu efʿâli‟l-ʿibâd adlı eserinde yaptığı nakillerden anlaĢıldığına göre akaid konularında Abdullah b. Mübârek, Abdurrahman b. Mehdî, Ebû Ubeyd Kāsım b. Sellâm, Fudayl b. Ġyâz, Süfyân b. Uyeyne ve Nuaym b. Hammâd‟ın görüĢlerini benimseyerek onlardan etkilenmiĢtir. Buhârî‟nin akaide dair görüĢlerini Ģöylece özetlemek mümkündür: 1. Ġlâhî Sıfatlar. Zât-ı ilâhiyyenin isimleri, sıfatları ve fiilleri vardır. Zâtı gibi O‟ndan ayrılmayan isimleri, sıfatları ve fiilleri de kadîmdir. Bunların dıĢında kalan her Ģey yaratılmıĢ olduğundan zât, isim, sıfat ve fiil açısından O‟na benzeyen hiçbir varlık yoktur. (Buhârî, “Tevḥîd”, 42; a.mlf., Ḫalḳu efʿâli‟l-ʿibâd, s. 206). Zira Kur‟ân-ı Kerîm‟de Allah, zâtına (nefsine) “Ģey” kavramını nisbet etmiĢ (el-En„âm 6/19), ilim, sem„, basar, kudret, 533 irade, kelâm gibi sıfatları bulunduğunu bildirmiĢ (meselâ bk. en-Nisâ 4/166; Fâtır 35/11; ez-Zâriyât 51/58), Hz. Peygamber(s.a.v) ile ashabı da zât, isim ve sıfat kelimelerini kullanarak bunları Allah‟a nisbet etmiĢlerdir. Allah‟ın zâtından ayrılmayan (bâin olmayan) sıfatlarının bulunması O‟nun yaratıklara benzetilmesini gerektirmez; aksine bu sıfatların zâttan nefyedilmesi durumunda teĢbih kaçınılmaz bir Ģekilde gerçekleĢir. Zira bu takdirde Allah görme, iĢitme, konuĢma, yaratma gibi üstün nitelikleri bulunmayan putlara ve diğer cansız varlıklara benzetilmiĢ olur. Ġlâhî isimler yaratıkların isimleri gibi sonradan ortaya çıkmıĢ değildir. Çünkü Hz. Peygamber bu isimlerle Allah‟a dua etmiĢ ve istiâzede bulunmuĢtur. (Buhârî, “Tevḥîd”, 13; Ġbn Kayyim, s. 91). Kelâm Allah‟a ait sıfatlardandır. Zira Kur‟an‟da ve hadislerde Allah‟ın Hz. Mûsâ ile konuĢtuğu, Kur‟ân-ı Kerîm‟in de Allah kelâmı olduğu ve kelâmının nihayeti bulunmadığı bildirilmekte, âhirette de O‟nun kullarıyla konuĢacağı haber verilmektedir. O kendine has bir kelâmla konuĢur, kelâmını yakında olana da uzakta olana da aynı Ģekilde duyurur, fakat onun konuĢması baĢka hiçbir konuĢmaya benzemez. Yaratıkların sesi ve kelâmı ise harflerden oluĢmuĢtur. (Buhârî, “Tevḥîd”, 33, 36, 37, 38; a.mlf., Ḫalḳu efʿâli‟l-ʿibâd, s. 130-133, 146, 192-194). Kur‟ân-ı Kerîm Allah kelâmı olup mahlûk değildir. Zira kelâm Allah‟ın zâtından ayrılmayan bir sıfattır. Kur‟an‟ın Allah kelâmı olduğu âyet ve hadislerle sabittir, ashap ve tâbiînin âlimleri de bu hususta farklı bir görüĢ beyan etmemiĢlerdir. Kur‟an‟ı okuma (lafzü‟lKur‟ân) ve yazmaya gelince bunlar kullara ait fiillerdir. Çünkü muhtelif âyet ve hadislerde kulların Kur‟an‟ı okumalarından söz edilmekte ve bu fiil kendilerine nisbet edilmektedir. Ayrıca hadislerde Kur‟an‟ı yazmanın kulların fiillerinden olduğuna iĢaret edilmektedir. (Buhârî, Ḫalḳu efʿâli‟l-ʿibâd, s. 158-160, 200-201). ġüphe yok ki kulların kendileri gibi fiilleri de mahlûktur. Okuma ile yazma fiilleri okunan ve yazılandan ayrı Ģeyler olduğuna göre Kur‟an‟ı okuma ve yazma fiili de mahlûktur. Okunan ve yazılan Ģeyler ise (Allah‟ın zâtı ile kāim kelâm) mahlûk değildir. Nitekim “Allah” lafzını söyleyen ve yazan insanın bu fiilleri mahlûktur, fakat Allah (yazılan) mahlûk değildir. Ġmam Buhârî‟ye göre, “Kur‟an‟ı telaffuz ediĢin de mahlûk olmadığı” Ģeklinde taraftarlarınca Ahmed b. 534 Hanbel‟e atfedilen görüĢ onun bu husustaki gerçek kanaatini yansıtmaz. Çünkü bu rivayetler asılsızdır. Bu konuda âlimler arasında Ahmed b. Hanbel‟e ait olarak bilinen Ģey Ģundan ibarettir: Kur‟an Allah kelâmıdır ve mahlûk değildir, diğer her Ģey mahlûktur. Buhârî Cehmiyye‟nin, her Ģeyi Allah‟ın yarattığını, “Allah‟ın kelimesi” diye nitelendirilen Hz. Îsâ‟nın yaratılmıĢ olduğunu ve Allah‟tan “muhdes” âyetlerin geldiğini (ez-Zümer 39/62; en-Nisâ 4/171; eĢ-ġuarâ 26/5) söyleyerek “Ģey” ve aynı zamanda Allah kelâmı olan Kur‟an‟ın yaratılmıĢ bulunduğunu ileri sürmesini de isabetsiz bulmuĢtur. Çünkü ona göre Ebû Ubeyde‟nin de belirttiği gibi Cehmiyye söz konusu âyetleri yanlıĢ mânalandırmıĢtır. Allah her Ģeyi yaratmakla beraber bütün yaratıkları “ol” (kün) kelâmıyla yaratmıĢtır. ġu halde bu söz yaratılmıĢlardan öncedir ve kadîmdir; zira Allah‟ın sıfatıdır. Hz. Îsâ da “ol” kelimesiyle yaratıldığı için “Allah‟ın kelimesi” diye nitelendirilmiĢtir, yoksa gerçekten Allah‟ın kelimesi değildir; dolayısıyla Hz. Îsâ‟nın mahlûk olması Allah‟ın kelâmının mahlûk olduğu sonucunu doğurmaz. Ayrıca Arap dilinde müennes (diĢi) varlıklar için kullanılan “kelime” lafzının erkek olan Hz. Îsâ hakkında gerçek anlamda kullanılması dil kaideleri bakımından da imkânsızdır. Üçüncü delil olarak Cehmiyye tarafından öne sürülen ve Kur‟ân-ı Kerîm‟de âyetlerin bir sıfatı olarak zikredilen “muhdes” kelimesi de Kur‟an‟ın yaratılmıĢ olduğu anlamında değil âyetlerin Hz. Peygamber‟e ve kavmine sonradan nâzil olduğu mânasındadır. Tekvin Allah‟ın fiili ve aynı zamanda sıfatı olduğundan kadîmdir. Buhârî bu hususu açıklığa kavuĢturmak için fiil, mef„ul, fail ile vasıf ve sıfat tabirlerini tahlil etmektedir. Fiil bir iĢi veya nesneyi meydana getirmek (ihdas), mef„ul meydana getirilen Ģey (hades), fail ise iĢi veya nesneyi meydana getirendir. Kur‟ân-ı Kerîm‟de Allah‟ın gökleri, yeri ve aralarındaki her Ģeyi yarattığı belirtilmektedir. Gökler, yeryüzü ve diğer yaratıklar “mef„ul”dür. Failin fiili olmadan mef„ul meydana gelemez. Yaratmak (tekvin) Allah‟ın fiili olup onunla nitelenmiĢtir, mef„ul (mükevven) fiilden ve failden ayrı bir Ģey olup yaratılmıĢtır. ġu halde tekvin mükevvenden ayrıdır. Vasıf (niteleme) “ġu uzun bir adamdır” ifadesinde olduğu gibi konuĢan birinin anlatımıdır. Bu sözde geçen “uzun” ise nitelenen adamın sıfatıdır. Bunun gibi “Allah yaratıcıdır” denilince bunu söyleyen Allah‟ı yaratıcılıkla nitelemiĢ olur (vasıf), yaratıcılık ise Allah‟ın sıfatı olup 535 vasfetme olayından ayrı bir Ģeydir. Sonuç olarak kulun sıfatı olan vasıf mahlûktur, buna karĢılık Allah‟ın sıfatı olan yaratmak mahlûk değildir. (Buhârî, Ḫalḳu efʿâli‟l-ʿibâd, s. 210-212). Buhârî naslarda geçen yed, vech, nefs, ayn, istivâ gibi kavramları Allah‟ın sıfatları kabul eder. Bunlardan vech mülk yani ilâhî saltanat, istivâ ise Allah‟ın arĢa yükselmesi anlamına gelir. Zira bu konuda ashabın açıklamaları mevcuttur. Diğerleri hususunda herhangi bir izah yapılmadığından mânalarını kavramak imkânsızdır. ( (Buhârî, Ḫalḳu efʿâli‟l-ʿibâd, s 127, 134; Ġbn Kayyim, s. 90-93). Allah‟ın dünyada görülemeyeceği, âhirette ise sadece müminlerce görüleceği âyet ve hadislerle sabittir. (Buhârî, “Tevḥîd”, 24; a.mlf., Ḫalḳu efʿâli‟l-ʿibâd, s. 214). 2. Kader. Ġnsanlar sadece Allah tarafından haklarında önceden takdir edilip yazılan fiilleri yerine getirirler. Hidayet-dalâlet, saadetĢekavet, hatta akıllı ve aptal olmak dâhil her Ģey kadere göre cereyan eder. Birçok âyet ve hadis bunu açıkça ifade etmektedir. (Buhârî, “Ḳader”, 1-16; a.mlf., Ḫalḳu efʿâli‟l-ʿibâd, s. 138). Kulların fiillerini yaratan Allah, bu fiilleri iĢleyen ve kazanan (iktisap eden) ise kullardır. Kul fiilinin yaratıcısı olamaz, çünkü bütün yaratıkları ve onların yaptıklarını yaratan Allah‟tır (Ra„d Suresi,16; Fâtır Suresi,3; Sâffât Suresi,96). Nitekim Kur‟an‟da insanların açıkça söylediklerini veya kalplerinde sakladıklarını Allah‟ın bildiğine, çünkü bunları O‟nun yarattığına iĢaret edilmiĢtir (Mülk Suresi,13-14). Kul fiilinin yaratıcısı kabul edildiği takdirde Allah‟a eĢ koĢulmuĢ olur. (Fussılet 41/9; Buhârî, “Tevḥîd”, 40). Mu„tezile‟nin, ilâhî fiillerin hâdis olduğunu savunurken insanlara ait ihtiyarî fiillerin kendi irade ve kudretlerinin eseri olup Allah tarafından yaratılmamıĢ olduğunu iddia etmesi müslümanların ashap devrinden itibaren öğrendikleri bilgilere aykırı düĢmektedir. (Buhârî, “Tevḥîd”, 56; a.mlf., Ḫalḳu efʿâli‟l-ʿibâd, s. 137-141, 212). 3. Nübüvvet. Gaybdan haber vermek ve insanlara tabiatüstü bazı olaylar (mûcizeler) göstermek peygamberlik alâmetlerindendir. Çünkü gaybı bilmek de yaratmak da sadece Allah‟a mahsustur. Hz. Peygamber‟in büyük fetihler yapılacağını, müslümanlar arasında iç savaĢların çıkacağını, Sâsânî ve Bizans imparatorluklarına son verileceğini, yahudilerin müslümanlar tarafından mağlûp edileceğini önceden haber vermesi ve bunların aynen gerçekleĢmesi onun 536 peygamber olduğunu gösteren alâmetlerdendir. Yine onun, ayı parmağı ile iki parçaya ayırması (inĢikāku‟l-kamer), az miktardaki suyu çok sayıda insanın ihtiyacına cevap verecek Ģekilde arttırması, bir ekmek parçasını yetmiĢ kiĢiyi doyuracak ölçüde çoğaltması, yağmur fırtınasını dua ile durdurması, üzerinde hitabette bulunduğu hurma kütüğünün inlemesi gibi tabiatüstü hadiseler göstermesi peygamber olduğunun diğer bazı alâmetleridir (Buhârî, “Menâḳıb”, 25; Ahmed Ġsâm el-Kâtib, s. 689, 696-708). 4. Âhiret Halleri. BaĢta kıyamet alâmetleri olmak üzere kabir azabı veya nimeti, haĢir, hesap, mîzan, sırat, cennet ve cehennem haktır ve bunlara iman etmek farzdır. Kur‟an‟da cennet nimetlerinin hiçbir zaman tükenmeyeceği ve sürekli olarak devam edeceği (Sâd Suresi,54; Ra„d Suresi,35) açıklandığı halde Cehmiyye cennetin eninde sonunda yok olacağını iddia etmiĢtir ki bu iman kavramıyla bağdaĢamayacak bir görüĢtür. (Buhârî, Ḫalḳu efʿâli‟l-ʿibâd, s. 121-122). 5. Ġman ve Günah. Ġman kalpteki inancı dil ile ifade edip gereğini yerine getirmekten ibarettir. Ġlâhî buyrukları yerine getirmekle artar, isyanla azalır. Zira Kur‟ân-ı Kerîm‟de imanın kalbî bir fiil olduğuna iĢaret edilerek cennetin amellerle kazanılacağı belirtilmiĢtir. (Bakara Suresi,225; A„râf Suresi,43). Hadislerde de iman amel olarak nitelendirilerek her amelin niyetle (kalpte oluĢmasıyla) gerçekleĢtiği ima edilmiĢ, ayrıca namaz kılmak, oruç tutmak, zekât vermek, cihad yapmak gibi fiillerin imandan olduğu açıklanmıĢtır. Bu sebeple iman Mürcie‟nin iddia ettiği gibi sadece kalbin tasdikinden, Cehmiyye‟nin öne sürdüğü gibi kalpte meydana gelen bilgiden, Kerrâmiyye‟nin zannettiği gibi dil ile ifade etmekten ibaret değildir. Kâmil iman “tasdik”, “ikrar” ve “amel” unsurlarını yerine getirmekle gerçekleĢir. Bununla birlikte ilâhî buyruklara isyan ederek günah iĢleyen kimse kâfir olmaz, sadece imanı eksik olan günahkâr bir mümin haline gelir. Çünkü âyetlerde isyan edenlerden mümin diye söz edilerek Ģirkin dıĢındaki günahların affedilebileceği bildirilmiĢtir (Nisâ Suresi,48, 116; Hucurât Suresi,9). Hadislerde de iman edenlerin eninde sonunda cennete girecekleri, günah iĢleyenlerin de nankörlük veya cehalet içinde bulundukları haber verilmiĢtir. (Buhârî, “Îmân”, 21-22; Aynî, I, 233, 239, 243); ancak büyük günah iĢleyen kimse fâsık olur. Ehl-i kitap‟tan ve Mecûsîler‟den daha sapık inançları benimseyen 537 Cehmiyye‟nin ise tekfir edilmesi gerekir. Bu fırkayı tekfir etmemek Ġslâm akaidini bilmemek demektir. Görüldüğü gibi Buhârî akaid ve kelâm ilminin temel problemlerinden ilâhiyat, nübüvvet ve âhiret konularını naslardan hareketle belirlemeye çalıĢmıĢ, Ebû Hanîfe, ġâfiî ve Ahmed b. Hanbel‟den sonra Ehl-i sünnet akaidine iliĢkin esasların çerçevesini çizip savunan âlimler arasına girmiĢtir. Onun özellikle ilâhiyat ve nübüvvet konularında yaptığı özlü açıklamalar dikkat çekicidir. Zât, isim, sıfat ve fiil ayırımı yaparak sıfatlarla birlikte ilâhî isim ve fiillerin zâttan ayrılmadığına, yani bunların zâtla kāim ve dolayısıyla kadîm olduğuna iĢaret etmesi, “tekvin” ve “mükevven”in birbirinden ayrı Ģeyler olup tekvinin kadîm, mükevvenin mahlûk olduğuna dikkati çekmesi, kulların fiilleri, kader, kelâm sıfatı, halku‟l-Kur‟ân, rü‟yetullah konularını nasları ince tahlillere tâbi tutmak suretiyle delillendirmesi, Ehl-i sünnet ilm-i kelâmının erken dönem ürünlerinden kabul edilmelidir. Nübüvvetin ispatını daha sonra kelâmcılarca “haberî” ve “hissî” mûcizeler diye adlandırılan iki grup delile dayandırması, mûcize kavramına ve nübüvvetin delillerine iliĢkin çekirdek bilgiler sayılabilecek mahiyettedir. Âhiret hallerinden kabir azabı veya nimetinin mevcudiyeti, cennet ve cehennemin elan yaratılmıĢ olduğu üzerinde durması da kayda değer hususlardandır. Onun, imanın artıp eksileceğini kabul etmesine karĢılık büyük günah iĢleyeni tekfir etmemesi, ameli imanın aslından değil kemalinden bir cüz saymasına bağlanmalıdır. Ġman konusunu iĢlerken amel üzerinde ısrarla durması da Mürcie, Cehmiyye ve Kerrâmiyye akımlarını reddetmeye yönelik olmalıdır. Buhârî‟nin kelâm problemleri içinde en çok meĢgul olduğu ve etrafında çeĢitli spekülasyonların meydana geldiği asıl konu halku‟lKur‟ân meselesidir. Onun bu husustaki görüĢü eserlerinde açık seçik bir Ģekilde iĢlenmesine rağmen bazı kaynaklarda iki zıt görüĢ haksız olarak kendisine nisbet edilmiĢtir. Bunların birincisinde Buhârî‟nin Kur‟an‟ın mahlûk olduğuna, ikincisinde ise yazılması ve okunması dâhil hiçbir Ģeyi ile mahlûk olmadığına inandığı öne sürülmüĢtür. (Ṭabaḳātü‟l-Ḥanâbile, I, 277-279; Ġbn Hacer, IX, 54). Halbuki bu iddialar Buhârî‟nin kendi eserlerinde yer alan görüĢlerine uymadığı gibi âlimler arasında ona ait olarak bilinen yaygın görüĢlere de aykırıdır. Nitekim Zehebî, Sübkî, Ġbn Hacer, Aynî 538 gibi meĢhur âlimler Buhârî‟nin, “Kur‟an Allah kelâmı olup mahlûk değildir, kulların fiilleri ise mahlûktur, Kur‟an‟ı okuma da kulların fiillerindendir” demiĢ olduğunu kaydederler.(Aʿlâmü‟n-nübelâʾ, XII, 454; Ṭabaḳāt, II, 230; Tehẕîbü‟t-Tehẕîb, IX, 55). Öyle görünüyor ki Kur‟an‟ı okumanın dahi mahlûk olmadığını iddia eden bazı Hanbelîler Buhârî gibi büyük bir otoriteyi kendi saflarında göstermek istemiĢler ve ona ait olan, “Ben, Kur‟an‟ı okuyuĢum mahlûktur demedim, kulların fiilleri mahlûktur dedim” sözünün ikinci cümlesini atıp sadece birinci cümlesini nakletmek suretiyle gerçek görüĢünü tahrif etmiĢlerdir. Buhârî‟nin, “Ben, Kur‟an‟ı okuyuĢum mahlûktur demedim” tarzında bir beyanda bulunması ise mâzur görülmelidir. Çünkü onun, devrin nazik meselesi haline gelen halku‟l-Kur‟ân konusundaki görüĢünden dolayı yaĢadığı bölgeden ayrılmaya mecbur bırakıldığı bilinmektedir. Bu sebeple üstü kapalı ifadeler kullanması ve, “Ben sadece kulların fiillerinin mahlûk olduğunu söylüyorum, kim benden bundan baĢkasını naklederse yalancıdır” demesini normal karĢılamak gerekir. Ona atfedilen diğer görüĢün durumu da aynı mahiyettedir. Muhtemelen bazı hadisçilerle (Muhammed b. Yahyâ ezZühlî‟ye uyanlar) bir kısım Hanbelîler, Buhârî‟nin “Kur‟an‟ı okuma ve yazma filleri mahlûktur” Ģeklindeki görüĢünü tahrif etmiĢler ve onun Allah kelâmı olan Kur‟an‟ın mahlûk olduğuna inandığını ileri sürmüĢlerdir. Buhârî‟nin halku‟l-Kur‟ân konusundaki görüĢü, diğer hususlarda olduğu gibi, daha sonra Ehl-i sünnet‟e ait “kelâm-ı lafzî” ve “kelâm-ı nefsî” ayırımına öncülük etmiĢ, mantıkî temelden yoksun olan Hanbelî görüĢünün zayıflamasında etkili olmuĢtur. Nitekim Buhârî‟nin çağdaĢı olan Müslim b. Haccâc ve Ġbn Kuteybe gibi ünlü hadis âlimleri onun görüĢünü benimsemiĢlerdir. (Zehebî, Aʿlâmü‟nnübelâʾ, XII, 410; Ġbn Kuteybe, s. 63-64). Buhârî, tekvin sıfatı, büyük günah iĢleyenlerin tekfir edilemeyeceği ve imanla Ġslâm‟ın aynı Ģey olduğu hususunda Ebû Hanîfe‟ye, imanın artıp eksilebileceği konusunda Ahmed b. Hanbel‟e uymuĢtur. Ayrıca onun sıfatların ispatı ve Cehmiyye‟nin tenkidi noktalarında Ahmed b. Hanbel‟den faydalandığını söylemek mümkündür; her ikisinin kullandığı delillerin benzerlik arzetmesi bunu teyit etmektedir. Allah‟ın arĢın üstünde istivâsı ve imanın artıp eksilmesi meselelerinde ise itikadî konuların 539 çoğunda öncülük yaptığı Mâtürîdiyye ile EĢ„ariyye kelâmcılarından farklı düĢünmüĢtür. Fıkıh Ġlmindeki Yeri. Büyük bir hadis imamı olarak Ģöhret bulan Buhârî aynı zamanda bir fakihtir. Ancak hadis ilmindeki yüksek seviyesi sebebiyle bu yönü ikinci planda kalmıĢtır. Hayatı ve ilmî Ģahsiyetinden bahseden tabakat kitaplarında kendisinin “fakihlerin efendisi”, “bu ümmetin fakihi” ve “Allah‟ın yarattığı kullar içerisinde en fakih olanı” diye nitelendirildiği nakledilir. Bazı müellifler ise mukayese yolu ile bir değerlendirme yaparak Buhârî‟yi, hocaları Ahmed b. Hanbel ve Ġshak b. Râhûye‟den daha fakih sayarlar. (Ġbn Hacer, Hedyü‟s-sârî, II, 237). Ġbn Kuteybe de kendisine fetva soran bir adamı Buhârî‟ye gönderirken ona, “ĠĢte Ahmed b. Hanbel, Ġbnü‟lMedînî ve Ġshak b. Râhûye, Allah bu üçünü de sana gönderdi” diyerek Buhârî‟ye danıĢmakla bu üç âlime danıĢmıĢ sayılacağına iĢaret etmiĢ, onun fıkıh ilmindeki bilgi ve kabiliyetinin seviyesini dile getirmiĢtir. (Sübkî, II, 222; Ġbn Hacer, a.g.e., II, 236). Buhârî fıkıh ilmindeki bu üstün mevkii sebebiyle dört mezhebin mensupları tarafından sahiplenilmiĢtir. Hanbelî fakihlerinden Ġbn Ebû Ya„lâ onu Hanbelî fakihlerin birinci tabakasından, Tâceddin es-Sübkî ise ġâfiî fakihlerin ikinci tabakasından saymaktadır. Abdullah b. Yûsuf, Saîd b. Anber ve Ġbn Bükeyr‟den el-Muvaṭṭaʾı rivayet ettiği için Buhârî Mâlikîler‟ce kendi mezheplerine mensup kabul edildiği gibi, Hanefî fakihi Ġshak b. Râhûye‟den ders almıĢ olması sebebiyle de Hanefîler tarafından kendi mezheplerine bağlı olduğu ileri sürülmüĢtür. Ancak onun birçok meselede Ġmam ġâfiî‟ye muvafakat etmesi, ġâfiî mezhebine mensup olarak Ģöhret bulmasına sebep olmuĢtur. Fakat KeĢmîrî ile bir grup hadis ve fıkıh âlimine göre Buhârî ne belli bir mezhebe intisap eden mukallid, ne de herhangi bir mezhebin sınırları içinde ictihadda bulunan “mezhepte müctehid”dir. Eğer fıkıh “Ģer„î-amelî hükümleri tafsilî delillerinden istinbat ederek bilmek” ise Buhârî bu tarife göre tam bir fakih ve bir “mutlak müctehid”dir. Zira Kitap ve Sünnet‟e en geniĢ çerçevede vâkıf olmuĢ ve hükümleri doğrudan o kaynaklardan elde etmiĢtir. Sahâbe, tâbiîn ve daha sonra gelen müctehid imamların görüĢlerine vâkıf olması da onu bu hususta daha güçlü kılmıĢtır. elCâmiʿu‟ṣ-ṣaḥîḥ‟indeki bab baĢlıklarını tesbit ederken herhangi bir mezhebe bağlı kalmamıĢ, yalnızca naklettiği nasları dikkate alarak 540 hüküm çıkarmıĢtır. Ayrıca Ebû Hanîfe‟ye muvafakat ettiği yerler, ġâfiî‟ye muvafakat ettiklerinden daha az değildir.(KeĢmîrî, I, 58). Meselâ Buhârî, abdesti sadece iki çıkıĢ mahallinden çıkan Ģeylerin bozduğunu kabul ederek tenasül organına veya kadına dokunmak sebebiyle abdest almanın vâcip olmadığını söylemiĢ (Buhârî, “Vuḍûʾ”, 36), böylece Ebû Hanîfe‟ye muvafakat ederken ġâfiî‟den ayrılmıĢtır. Buna karĢılık baĢkasının câriyesini gasbedenle ilgili olarak verdiği hükümle Ebû Hanîfe‟nin kanaatine ters düĢmüĢtür (Buhârî, “Ḥiyel” 9; krĢ. Kâsânî, VII, 152). Bütün âlimler, Buhârî‟nin telif ettiği eserler ve verdiği fetvalar yoluyla büyük bir fıkhî miras bıraktığı hususunda ittifak etmiĢlerdir. Söz konusu eserleri içinde en önde gelenin el-Câmiʿu‟ṣ-ṣaḥîḥ olduğu bilinmektedir. Bu eser baĢlı baĢına bir fıkıh ve fetva hazinesi olarak nitelendirilmektedir. Özellikle Buhârî tarafından konulan bab baĢlıkları fıkhî görüĢlerini yansıtması bakımından apayrı bir önem taĢır. Bu sebeple, “Buhârî‟nin fıkhı bab baĢlıklarındadır” denilmiĢtir. Ġbn Hacer‟in tesbit ve değerlendirmesine göre Buhârî, Ṣaḥîḥ‟inde fıkhî bilgi ve inceliklerin bulunmasına özen göstermiĢ, bundan dolayı rivayet ettiği naslardan birçok hüküm çıkarmıĢ ve bu hükümleri ilgili kitâbın (ana bölümün) muhtelif babları arasına uygun bir Ģekilde serpiĢtirmiĢtir. Bunu yaparken gerekli yerlerde ahkâm âyetlerini zikretmeyi de ihmal etmemiĢtir. Aslında elCâmiʿu‟ṣ-ṣaḥîḥ‟i telif ederken Buhârî‟nin takip ettiği hedef, koyduğu prensipler çerçevesinde hadis nakletmenin yanında bunlardan ve ilgili âyetlerden hükümler çıkarmak olmuĢtu. Bu sebepledir ki birçok babda rivayet ettiği hadislerin isnadını baĢka yerde vermiĢ olduğundan tekrar kaydetmeyerek yalnızca Hz. Peygamber‟den nakilde bulunan kimsenin adını ve hadisin ilgili kısmını zikretmekle yetinmiĢtir. Bu ve benzeri durumlarda Buhârî‟nin esas amacı, bab baĢlığı olarak ele aldığı mesele için bir delil getirmek olmuĢ ve zaten mâlum olan bu hadislere yalnızca iĢarette bulunmakla yetinmiĢtir. Bazan bir babda sadece bir hadis kaydedilmesinin, bazan da konu ile ilgili olarak hadis bulunmayıp onun yerine bir Kur‟an âyeti zikredilmesinin sebebi budur. (Buhârî, “Meẓâlim” 6, 7). Böyle durumlarda Buhârî‟nin, bab baĢlığı Ģeklinde ortaya koyduğu hükmün delilinin hadis değil Kur‟an olduğunu belirtmek 541 istediği anlaĢılmaktadır. Hatta bazan da bab baĢlığının altında hiçbir Ģey kaydedilmemiĢtir. (Buhârî, “Mükâteb”, 1, “Cihâd”, 174). Buhârî‟nin el-Câmiʿu‟ṣ-ṣaḥîḥ‟ine koyduğu bab baĢlıklarının hem muhaddisler hem de fakihler için taĢıdığı önem dolayısıyla bu eser üzerine yapılan Ģerhlerde konu itina ile iĢlendiği gibi aynı mevzuda müstakil eserler de kaleme alınmıĢtır. Ġbn Hacer elAskalânî‟ye ait Fetḥu‟l-bârî ile onun mukaddimesi mahiyetinde olan Hedyü‟s-sârî bu hususta ilk hatırlanacak kaynaklardır. Hadis ve fıkıh alanında otorite kabul edilen Hanefî âlimi Bedreddin el-Aynî‟ye ait ʿUmdetü‟l-ḳārî‟de ise özellikle bab baĢlıkları ile ilgili fıkhî konular derinlemesine incelenmiĢ, gerekli yerlerde birçok mesele tartıĢmaya açılmıĢtır. ġehâbeddin el-Kastallânî İrşâdü‟s-sârî adlı Ģerhinde, Muhammed Enver el-KeĢmîrî de Feyżü‟l-bârî‟de aynı metodu takip etmiĢlerdir Ġbn Hacer‟e göre Buhârî‟nin fıkıh alanındaki kudreti sadece bab baĢlıklarında değil aynı zamanda babların düzenlenmesinde de görülmektedir. Hocası Ebû Hafs Ömer b. Reslân el-Bulkīnî‟nin bu konudaki görüĢlerini nakleden Ġbn Hacer (Hedyü‟s-sârî, II, 224-227), bu üslûp ve metottan etkilenmiĢ olarak Fetḥu‟l-bârî‟de benzeri değerlendirmeleri ihmal etmemiĢtir. Meselâ “Kitâbü‟ṣ-ṣalât”ın baĢlangıcında sözü edilen tertip ve tanzimin fıkhî cephesi hakkında ileri sürdüğü mütalaalar dikkate değer.(Fetḥu‟l-bârî, III, 3-4). Buhârî, diğer imamların hüküm çıkardığı Ģer„î kaynaklardan faydalanmakla birlikte onun genelde takip ettiği metot, hadisleri ihtiva ettikleri fıkhî hükümleri esas almak suretiyle bablara ayırmak, bu bablarda yer alan meseleleri Kur‟an, hadis ve sahâbe fetvalarına dayandırmaktır. Bazı araştırmacılara göre bu metodun belli başlı üç özelliği vardır. 1. Fıkhî hükme temel teşkil eden esas kaynağın sıhhatine güven duymak; 2. Sahâbe ve tâbiîn tarafından varılan ya da onlar tarafından teyit edilen hükmün doğruluğuna inanmak; 3. Ehliyetli bir fakihin önüne bir hükmün âyet ve hadisle ilgisi hususunda yeni ufuklar açmak. Buhârî sadece kendi görüĢünü zikretmekle yetinmemiĢ, bazı durumlarda muhalif görüĢleri de kaydetmiĢ ve onlarla tartıĢmaya girmekten çekinmemiĢtir. Bu durumlarda karĢı görüĢü savunan kiĢi veya mezhebin adını anmak yerine “bazı insanlar, insanlardan biri” tabirini kullanmıĢtır. Bu Ģekilde vârit olan itirazların birçoğu Ebû Hanîfe‟ye yönelik olduğu için Hanefî mezhebi mensupları bu tabiri, 542 imamlarının lâyık olduğu makama yakıĢmayan bir ifade olarak değerlendirmiĢler, hatta bu konuyu ciddi bir mesele gibi ele alan bir grup Hintli Hanefî âlimi Baʿżu‟n-nâs fî defʿi‟l-vesvâs (Hind 1892) adıyla bir kitap telif etmiĢtir. Söz konusu eser, Buhârî‟nin Ebû Hanîfe‟ye yönelttiği itirazlara verilmiĢ cevaplar mahiyetindedir. Bu konuda kaleme alınan diğer bir kitap da Keşfü‟l-iltibâs ʿammâ evredehü‟l-Buḫârî ʿalâ baʿżi‟n-nâs‟tır. Daha sonra Mevlânâ Muhammed Nezîr Hüseyin ed-Dihlevî bu kitaba cevap vermek ve dolayısıyla Buhârî‟yi savunmak maksadıyla Refʿu‟l-iltibâs ʿan baʿżi‟nnâs adını verdiği bir eser kaleme almıĢtır. (Hind 1311). Hüseynî Abdülmecid HâĢim de kaynaklarda son derece nâzik ve saygılı bir kiĢi olduğu kaydedilen Buhârî‟nin söz konusu tabirinin Hanefî âlimlerin zannettiği gibi bir anlam taĢımayıp tam aksine Ebû Hanîfe‟ye saygıyı ifade ettiğini ileri sürmektedir. (el-Ġmâmü‟l-Buḫârî: muḥaddis̱en ve faḳīhen, s. 192-193). Hadis ilminin ve hadis âlimlerinin önderi olan Ġmam-ı Buhari hazretleri, yüz binlerce hadis-i Ģerifi ezberlemiĢti. Hadis-i Ģerifleri metinleri ve senetleriyle ezbere bilirdi. Hadis-i Ģeriflerin ravilerini çok inceler dinin emirlerine uymayan, edeplerini gözetmeyen, ahlakında bir kusur olanların rivayet ettiği hadis-i Ģerifleri almazdı. Hadis-i Ģerifin metnini ezberlediği gibi, o hadis-i Ģerifi rivayet eden kimselerin, künyelerini, doğum ve ölüm tarihlerini, ahlak ve yaĢayıĢlarını, kimden rivayette bulunduklarını, o raviden baĢka kimlerin hadis-i Ģerif aldığını öğrenir ve ezberlerdi. Bir kimse hadis rivayetinde ve ravilerin senedinde hataya düĢse, hemen Ġmam-ı Buhari hazretlerini bulup sorar ve doğrusunu öğrenirdi. Gittiği her yerde, etrafı hadis-i Ģerif almak ve öğrenmek isteyenlerle dolup taĢardı. Ġmam-ı Buhari hazretlerinin hadis ilmindeki rumuzu "H" harfidir. Aynı zamanda tefsir ve kelam ilimlerinde de üstad olan Ġmam-ı Buhari hazretlerinin tefsire dair bildirdiği rivayetler tefsir âlimlerinin eserlerini süslemektedir. Kelam ilmine dair eserler de yazmıĢtır. Maruz Bırakıldığı Haksızlıklar ve Ġstikameti Büyükleri büyük yapan, ilmî Ģahsiyetleri, emek ve eserleri kadar çektikleri çileler, mücadeleleri ve sergilemiĢ oldukları müstakim duruĢlarıdır. Ġmam Buhârî Hazretlerinin akıbeti de maatteessüf buna uygun olmuĢtur. Ġmam Ahmed b. Hanbel (Rahimehullâh)‟in maruz kaldığı halku‟l-kur‟ân fitnesi bu sefer M‟utezile eliyle değil, 543 kendisini nispet ettiği ekole sahip kimseler eliyle tersinden hortlatılmıĢ ve Ġmam Buhârî Hazretleri hedef haline getirilerek haksız bir Ģekilde zulme maruz bırakılmıĢtır. Birileri âhir ömründe, muhtelif sebeplerle onun kadrini tenkis etmeyi amaçlamıĢsalar da, ilâhî adalet tecelli etmiĢ ve Ġmam Buhârî Hazretleri‟nin hakkı teslim edilerek ümmetin sağlam kulp olarak gördüğü bir Ģahsiyet; ümmetin, peygamberiyle arasındaki en kuvvetli bağ olmuĢtur. Ġnanıyoruz ki, Mü‟minler yeryüzünde var olduğu müddetçe, onun kadri ve kıymeti aynen böylece kıyamete kadar tasdik edilecektir.(M. Mustafa el-A‟zamî, Buhârî, DĠA, c.VI; Mehmed Sofuoğlu, Sahîh-i Buhârî ve Tercemesi, Ötüken NeĢriyat, c.I.) Büyük hadisçiler Ġmam Buhari'yi anlatıyor ĠMAM MÜSLĠM: "Sana kin besleyen ancak hasedinden besler. Dünyada senin bir benzerin olmadığına Ģehadet ederim. Sen alnından öpülecek bir büyüğümüzsün." Kalkar ve Ġmam Buhari'nin alnını öper. ĠMAM DARĠMĠ: Bir gün Abdullah b. Abdirrahman edDarimi'ye "Yalancı, nefsi kendisine ihanet ettiği için yalan söyler" hadisini sordular ve Buhari'nin bu hadise sahih dediğini söylediler. Darimi Ģöyle dedi: "Buhari benden daha derin görüĢlüdür. Çünkü onun iĢi gücü hadistir. Bense hastayım. BaĢka iĢlerim de var. O, Allah'tan (gelen kabiliyetle) Kuran'daki emir ve yasakları iyi anlamıĢtır. Allah'ın Peygamberinin dilinden emreder, yasakladıklarını da çok iyi bilir. Buhari ne diyorsa doğrudur. ALĠ FELLAS: Amr b. Ali el-Fellas'ın talebelerinden biri Buhari'ye bir gün bir hadis sorar. Buhari "bilmiyorum" cevabını verir. El-Fellas'ın adamları bunu duyunca "Demek Buhari'nin bilmediği hadis de varmıĢ" diyerek sevinirler. El-Fellas'a giderek durumu haber verirler. Onun söylediği Ģu sözler Buhari'nin hadis ilmindeki otoritesinin en özlü ifadesinden baĢka bir Ģey değildir: "Buhari'nin bilmediği hadise hadis denmez." Hâtıb el-Bağdâdî, Ġmam Buhârî‟nin, Bağdat‟ta bulunduğu sırada Ģöyle bir olayla karĢılaĢtığını bildiriyor: Bir grup hadisçi, imtihan etmek maksadıyla yüzden fazla hadisin metinlerini ve rivayetlerinde yer alan kiĢileri içinden çıkılamaz Ģekilde birbirine karıĢtırarak Buhârî‟nin önüne getirirler. Buhârî onları okur ve karĢısındakilere bütün bunların doğru Ģekillerini hiç bocalamadan 544 yazdırır. Bunu gören hadisçiler hayrette kalarak Buhârî‟ye saygı ve bağlılıklarını arz ederler. Bağdatlı hadisçilerden Musa b. Harun el-Hammâl onun hakkında Ģöyle demiĢtir: “Bütün Ġslâm âlemi ikinci bir Buhârî meydana getirmek için bir araya gelseler, yine de bir baĢka Buhârî meydana getiremezler.” Ġmam Buhârî‟nin en büyük eseri “Câmiu‟s-Sahîh” isimli eseridir ki, bu kitap “Sahîh-i Buhârî” diye meĢhur olmuĢtur. O, bu büyük eseri hazırlayıĢından bahsederken Ģöyle demiĢtir: “Bir gün, muhaddis Ġshak b. Rahûye‟nin meclisinde bulunuyorduk. Dostlardan birisi bana; „Ne olurdu, Hz. Peygamber (s.a.v.)‟in hadislerini bir araya toplayan özet bir kitap yazsaydınız!‟ dedi. Bu istek kalbimde yer etti ve topladığım 600.000 hadisten seçmeler yaparak Sahîh‟imi vücuda getirdim.” Sahîh-i Buhârî, Ġmam Buhârî Hazretleri‟nin en büyük ve en meĢhur eseridir. Ġslâm âlimleri ittifakla Ģöyle demiĢlerdir: “Kur‟ân-ı Kerim‟den sonra en sahih kitap, Sahîh-i Buhârî‟dir.” O, bu kitabını Mescid-i Haram‟da yazmıĢtır. Her hadisi yazmadan önce gusledip Kâbe‟de makamın arkasında iki rekât namaz kılarak istihareye yatmıĢ ve kitabına sahih olduğuna kesin bir Ģekilde inandığı hadisleri almıĢtır. Kitabının müsveddesinin temize çekilmesini ise Medîne-i Münevvere‟de sevgili Peygamberimiz‟in Ravzası‟nda yapmıĢtır. Bizzat buyurdu ki: “Câmiu‟s-Sahîh‟i 600.000 hadis arasından seçtim. Her bir hadisi kitaba koymadan önce gusül edip, iki rekât namaz kıldım. Ġstihare edip sonra yazdım. Bunları yapmadan hiçbir hadîs-i Ģerif almadım. Sahîh‟i 16 yılda tamamladım. Kitapta 7.275 hadis mevcuttur. Sadece sahih hadisleri bildirdim. Bununla beraber kitaba yazılmayanlar daha fazladır.” Sahîh‟te hadisler konularına göre kitaplara, her kitap da kendi arasında baplara ayrılmıĢtır. Eserde, ihtilaf edilmeyen hadislere yer verilmiĢ, râvilerin güvenilir olması hususunda titiz davranılmıĢtır. Râviler birbirine bağlanarak ilk kaynağa kadar götürülmüĢtür. Hadisleri titiz ölçülere vurduktan sonra sahih kabul edip, uymayanları reddetme çığırını açan Ġmam Buhârî Hazretleri olmuĢtur. Ondan sonra gelen âlimler bu yolu takip ederek sahih hadisleri zayıf ve uydurma olanlarından ayırmaya devam etmiĢlerdir. Sahih hadis kitabı yazanlar çok olmakla beraber Ġmam Buhârî hadis kabulünde kendisine has bir 545 metotta tek olması hasebiyle Ġslâm ümmeti arasında müstesna bir Ģöhret ve güven kazanmıĢtır. Eserin adına “Sahîh” denmesinin sebebini ise Ģöyle anlatır: “Rüyamda sevgili Peygamberimiz‟i gördüm. KarĢılarında oturuyor ve elimdeki yelpazeyle mübarek yüzlerini serinletiyordum. Rüyamı anlattığım bazı büyük zatlar bu rüyamı; „Sen Peygamber (s.a.v.) Efendimiz‟in gerçek hadislerini, sanki O‟nun sözleriymiĢ gibi uydurulan yalan sözlerden ayıracaksın.‟ diye yorumladılar. Bu rüyadan sonra daha çok çalıĢarak sahih hadisleri topladım. Bu sebeple kitabıma da Sahîh adını verdim.” Büyük muhaddislerden biri olan Ġmam Nesâi, Buhârî‟yi bizzat görüĢtüğü Ģeyhler arasında saydıktan sonra Ģöyle demiĢtir: “O, sika, inanılır, akıllı bir muhaddistir. Ġslâm tarihinde ilk defa sahih kitap yazan odur.” Bazı âlimler onun için Ģöyle derler: “Buhârî, Allah (c.c.)‟nun yeryüzünde yürüyen âyetlerindendir.” Necm b. El-Fazl diyor ki: “Rüyamda Hz. Peygamber (s.a.v.)‟i gördüm. Bir köyden çıkmıĢ gidiyordu ve arkasından Ġmam Buhârî de O‟nu takip etmekteydi. O bir adım atınca Buhârî de bir adım atıyor ve ayağını Rasûlullah (s.a.v.)‟in ayağını bastığı yere basıyordu. Kitabını da her bakımdan O‟na nispet ediyordu.” Ġmam Buhârî Hazretleri ince yapılı, uzun boylu idi. Sert yaratılıĢlı değildi. YumuĢak huyluydu. Ġlim konusunda çok dikkatliydi. Dayanaksız konuĢmak istemezdi. BaĢkaları hakkında gayet yumuĢak bir dil kullanırdı. Rical bilgisi herkesten çok olmasına rağmen cerh ettiği (zayıflığını ortaya koyduğu) râviler hakkında bile aĢağılayıcı tabirler kullanmazdı. Yalancılığı bilinen birisi için “fîhi nazar / bunda ihtilaf vardır”, “seketû anhu / güvenilirliği konusunda âlimler sustular” derdi. Onun bir adam hakkında en ağır sözü “münkerü‟l-hadis / hadisi alınmaz” demesidir. Ġmam Buhârî Hazretleri‟nin ibadetteki ihlâs ve huĢuu çok fazlaydı. O kadar ki; namaz kılarken bir eĢek arısı kendisini tam 17 defa sokmuĢtu da haberi olmamıĢtı. Çünkü arının soktuğunu namazda hissetmemiĢti. Kendisine, babasından çok mal kalmıĢtı. O parayla, talebelerinin nafakasını sağlar ve fukaraya sadaka verirdi. Ayrıca herkese iyilik ederdi. Bununla beraber kendisi çok az yer; günde 2–3 bademle iktifa eylerdi. Dört sene hiç yemek yemeyip, sadece ekmekle idare etti. Sonra hastalandı. Tabipler dediler ki: “Bu hastalık, yalnız kuru ekmek yemekle meydana gelmiĢtir.” Bunun üzerine tekrar 546 bademe baĢladı. Ehl-i takva olan babası hâl-i hayatında Ģöyle demiĢti: “Mallarıma bir dirhem haram veya Ģüpheli kazancın karıĢtığını bilmiyorum.” Bu sebeple o, yiyeceklerini daima baba malıyla temin ederdi. Ġmam Buhârî Hazretleri çok cömert; mürüvvet, ihtiyat ve verâ sahibiydi. Bayram günleri hariç bütün seneyi oruçlu geçirirdi. Gecenin ilk saatlerinde biraz uyur, sonra kalkıp ilim ve ibadetle meĢgul olurdu. ġüpheli Ģeylerden kaçar, bilhassa gıybetten çok çekinirdi. Sık sık Ģöyle buyururdu: “Ġsterim ki Rabbime gıybet etmeden kavuĢayım. Böyle bir haktan dolayı kimse beni aramasın.” Üç günde bir Kur‟ân‟ı hatim ederdi. Hatim sonunda herkese dua eder ve “Kur‟ân-ı Kerim hatmi sonunda yapılan dua makbuldür.” derdi. Büyük Hadis Otoritelerinden Bazılarının Buhârî‟yle Ġlgili Sözleri • “ġu gök kubbenin altında Buhârî‟den daha iyi hadis bilen bir insan görmedim”(Muhammed b. Ġshâk) • “Ey hadis ilmiyle uğraĢanlar! Buhara‟lı Ģu gencin etrafında toplanın ve muhtaç olduğunuz her Ģeyi ondan öğrenin.”(Ġshâk b. Rahûyeh) •“Buhârî‟nin göğsünde bir tüy olmayı isterdim.”(Abdullah b. Hammâd) “Hadis bilgini Müslim‟i, Buhârî‟nin dizi dibinde küçük bir çocuk gibi bir Ģeyler öğrenmeye çalıĢırken gördüm.”(Hafız Muhammed b. Yakup) ĠMAM BUHARĠ'NĠN ESERLERĠ 1. el-Câmiʿu‟ṣ-ṣaḥîḥ*. En büyük ve en meĢhur eseridir. Sahih-i Buhari ismiyle de tanınır.Ġslam âlimleri söz birliğiyle; "Kur‟an-ı kerimden sonra en sahih kitap Sahih-i Buhari‟dir" buyurmuĢlardır. Ġmam-ı Buhari bu kitabı Mescid-i Haram‟da yazdı. Her hadis-i Ģerifi kitabına yazmadan önce istihare yapmıĢtır. Gusledip, Kâbe‟de makâmın gerisinde iki rekât namaz kılıp, koyduğu sağlam usûllere göre sahih olduğu kesin olarak belli olan hadis-i Ģerifleri yazmıĢtır. Bu kitabı müsveddeden temize çekme iĢini de Medine-i münevverede Peygamber Efendimizin(s.a.v) kabri Ģerifi ile minberi arasında bulunan Ravda-i Mutahherada yaptı. Bu eserini nasıl yazdığını kendisi Ģöyle anlatmıĢtır: "Câmi-us-Sahih kitabına her hadis-i Ģerifi koymadan önce gusledip, iki rekât namaz kılıp, 547 istihare yaptım. Ondan sonra hadis-i Ģerifi kitaba koydum. Bunları yapmadan hiçbir hadisi yazmadım. Bu kitabı on altı yılda tamamladım." Kütüb-ü Sitte adı verilen altı sahih hadis kitabının en baĢta geleni olan Sahih-i Buhari‟nin, Ali el-Yünûni tarafından el yazmasıyla çoğaltılan metni muteber olmuĢtur. Bu nüshanın aslı Kâhire‟de Akboğa Medresesi Kütüphanesindedir. Sahih-i Buhari‟nin birçok Ģerhleri ve baskıları yapılmıĢtır. 1894‟te Sultan Ġkinci Abdülhamid Han tarafından Mısır‟da yaptırılan iki cilt baskısı pek nefis, ciltlenmiĢ, altın tuğra ve nukûĢ ile süslenmiĢtir. Bu baskı Bulak‟ta Emiriyye Matbaasında yapıldı. Zeynüddin Ahmed Zebidi, mukarrer rivayetleri birleĢtirerek Buhari-i ġerif Tecrid-i Sarih ismiyle kısaltılmıĢtır. Buhârî, halk arasında Ṣaḥîh-i Buḫârî diye Ģöhret bulan bu eseri 600.000 kadar hadis arasından seçerek on altı yılda meydana getirdiğini, her bir hadisi (veya babı) yazmadan önce mutlaka boy abdesti alarak iki rek„at namaz kıldığını söylemiĢtir. Eserini Buhara‟da yazmaya baĢlamıĢ, çalıĢmasına Mekke, Medine ve Basra‟da devam etmiĢtir. Yeryüzünde hiçbir esere gösterilmeyen bir ihtimama mazhar olan ve Ġslâm dünyasında üzerine yüzlerce inceleme ve Ģerh kaleme alınmıĢ bulunan el-Câmiʿu‟ṣ-ṣaḥîḥ, Ġstanbul, Mısır, Hindistan ve Avrupa‟da birçok defa basılmıĢtır. Câmiu's-Sahîh; Ġslâm'ın ilk dönemlerinde hadislerin Kur'an'la karıĢması söz konusu olduğundan hadislerin yazılması yasaktı. Sonraları Kur'an-ı Kerîm, kitap haline getirilip, çoğaltıldı orıa bir Ģeyin karıĢması engellendi. Sahabe nesli bütünüyle vefat etmiĢ, Ġslâm ülkeleri geniĢlemiĢ, değiĢik düĢünceler ortaya çıkmıĢtı. Bu tür nedenlerle hadislerin toplanmasının yararlı olacağına inanıldı ve hadislerin tedvinine baĢlandı. Hadislerin toplanmasına Tabiun döneminde baĢlanmıĢtır. Ġmam Mâlik (179 h./195) Hz. Peygamber (s.a.s.)'in hadislerine Sahabe ve Tabiun kavillerini ekleyerek Muvatta'yı tasnif etmiĢtir. Ġmam Mâlik'ten sonra da hadis konusunda çalıĢmalar yapıldı. Buhârî'nin Câmiu's-Sahîhi meydana getirmesi iki sebebe dayanmaktadır. Bunların birincisi, hocasının kendisinden böyle bir istekte bulunması, ikincisi de kendisinin görmüĢ olduğu bir rüyadır. Buhârî, sahih adıyla anılan ve içerisine sadece kendince sahih olduğu sabit olan hadisleri koyduğu kitabını yazmakla hükümlerin kaynaklarını bulmada önemli bir hizmeti yerine getirmiĢtir. Ġmam 548 Buhârî ayrıca bu eserle kendisinden önce yaĢamıĢ mezhep imamlarının dayandığı temellerin sağlam olduğunu, hiç birinin kiĢisel görüĢle fetva vermediğini ortaya koydu. Ondan sonra gelen muhaddisler, hadis çalıĢmalarının sınırlarını az çok belirlemiĢ oldular. Ġlim adamları Buhârî'nin eserine büyük önem verdiler. Özellikle sahih hadis konusunda onun eserinin ortaya koyduğu gerçekleri ve Ģartları kabul ettiler, örnek aldılar. O, hadiste odak ve hareket noktası olarak değerlendirildi. Buhârî, bu eseri meydana getirirken çok titiz davrandı. Eserine aldığı hadisleri, altı yüz bin hadisin içinden seçti. Sahih hadislerin dıĢında kalan diğer hadisleri eserine almadı. Eserin kabarmasını önlemek için sahih hadislerin bile bir kısmını almamıĢtır. Câmiu'sSahih'te yer alan hadislerin sayısı yedibinikiyüzyetmiĢbeĢtir. Bazı hadisler değiĢik kitaplarda geçmektedir. Mükerrerler çıkarıldıktan sonra geriye kalan hadis sayısı dört bin'dir. Câmiu's-Sahih'te hadisler konularına göre kitaplara, her kitap da kendi arasında bâblara ayrılmıĢtır. Eserde, üzerinde ihtilaf edilmeyen hadislere yer verilmiĢ, râvilerin güvenilir olması hususunda titiz davranılmıĢtır. Râviler birbirine bağlanarak ilk kaynağa kadar götürülmüĢtür. Hadisleri bazı titiz ölçülere vurduktan sonra sahih kabul edip, uymayanları reddetme çığırını açan Buhârî olmuĢtur. O'ndan sonra gelen âlimler bu yoldan giderek sahih hadisleri zayıf ve uydurma olanlarından ayırmaya devam etmiĢlerdir. Sahih hadis kitabı yazanlar çok olmakla beraber Buhârî kadar titizliği ileri götüren olmamıĢtır. Hadis kabulünde kendine has çok dar bir yolda tek olması onun Ġslâm ümmeti arasında müstesnâ bir Ģöhret ve güven kazanmasına sebep olmuĢtur. Sahih'in nerede telif edildiği hususunda değiĢik görüĢler vardır. Buhârî, hadis almak için gittiği her yerde eserini telife çalıĢmıĢtır. Hayatı seyahatlerle ve ilim yolunda geçen bir insanın onaltı yıllık çalıĢmasının mahsulü olan bu eserin telifini bir yere bağlamak mümkün değildir. Câmiu's-Sahih'te yer alan kitap (bölüm) sayısı doksanyedi, bâbların sayısı üçbindört yüzelli kadardır. Üç râvili hadislerin sayısı da yirmi ikidir. DeğiĢik senetle gelen hadisler Sahih'te yer almaktadır. Ancak aynı senet ve aynı metinle birden fazla yerde zikredilen hadislerin sayısı yirmi üç kadardır. Kur'an'dan sonra ana kaynak olan 549 Buhârî'nin Sahih'i ile Müslim'in eserine Sahih adı verilmektedir. Ġkisine birden "Sahihayn " denilir. Diğer dört hadis kitabına da "Sünen ", altı hadis kitabının tümüne birden "Kütübü Sitte" denilmektedir. Buhârî‟nin bu eserine ait birçok Ģerh yazılmıĢ ve üzerinde çalıĢmalar yapılmıĢtır. En meĢhur Ģerhleri, Aynî'nin Umdetu'l-Kari, Askalani'nin Fethu'l-Barî ve Kirmâni'nin Kevâkibü'd-Derârî, adlı eserleridir. 2. et-Târîḫu‟l-kebîr*. Buhârî‟nin el-Câmiʿu‟ṣ-ṣaḥîḥ‟ten önce yazdığı bu kitap sahasının ilk eserlerinden biri olup burada ashaptan kendi Ģeyhlerine gelinceye kadar 13.000‟e yakın râvinin güvenilirlik derecesini tesbit etmiĢtir. et-Târîḫu‟l-kebîr Haydarâbâd‟da Dârü‟lmaârifi‟l-Osmâniyye tarafından dört büyük cilt (sekiz cüz) halinde basılmıĢtır (1361-1364). Ayrıca Dârü‟l-kütübi‟l-ilmiyye ve Müessesetü‟l-kütübi‟s-sekāfiyye tarafından eserde geçen Ģahısların ve hadislerin fihristi hazırlatılarak Beyrut‟ta iki cilt halinde yayımlanmıĢtır (1407/1987). 3. et-Târîḫu‟l-evsaṭ. et-Târîḫu‟l-kebîr‟in bir muhtasarı olduğu anlaĢılmakla beraber eserin tam olarak günümüze geldiği bilinmemektedir. Çok eksik bir nüshası Hindistan‟da mevcuttur (Bankipûr 12/32, nr. 687, 56 varak). 4. et-Târîḫu‟ṣ-ṣagīr. et-Târîḫu‟l-kebîr‟in bir hulâsası olup râvileri et-Târîḫu‟l-kebîr‟deki gibi alfabetik olarak değil vefat tarihlerine göre ele almakta ve onlar hakkında diğer eserlerinde rastlanmayan bilgiler vermektedir. Eser Muhammed el-Ca„ferî tarafından Allahâbâd‟da (1324, taĢbaskı) ve Ahmedâbâd‟da (1325), Mahmud Ġbrâhim Zâyed tarafından da Kahire‟de (1396-1397/1976- 1977) iki cilt halinde yayımlanmıĢtır. Bu çalıĢma, Yûsuf el-Mar„aĢlî tarafından içindeki hadislerin fihristi yapılarak Beyrut‟ta yeniden basılmıĢtır (1986). 5. Kitâbü‟d-Duʿafâʾi‟s-sagīr. Ġbrâhim ismiyle baĢlamakta ve 418 râviyi ihtiva etmektedir. Buhârî‟nin daha önce zikredilen kitaplarına nisbetle oldukça küçük hacimli olup alfabetiktir. Eser Agra‟da (1323), Allahâbâd‟da (1325), Bûrân ed-Danâvî‟nin tahkikiyle Beyrut‟ta (1404/1984), Abdülazîz Ġzzeddin es-Seyrevân tarafından elMecmûʾ fi‟d-duʿafâʾ ve‟l-metrûkîn adıyla ve Nesâî ile Dârekutnî‟nin ed-Duʿafâʾ ve‟l-metrûkîn adlı eserleriyle birlikte Beyrut‟ta (1405/1985) ve Mahmûd Ġbrâhim Zâyed‟in tahkikiyle Nesâî‟nin 550 Kitâbü‟d-Duʿafâʾ ve‟l-metrûkîn‟i ile birlikte yine Beyrut‟ta (1406/1986) yayımlanmıĢtır. 6. Kitâbü‟l-Künâ. et-Târîḫu‟l-kebîr‟i tamamlayıcı mahiyette olan bu eser, isimlerinden çok künyeleriyle tanınan 1000 kadar râvi hakkında kısa bilgiler vermektedir. Kitabın sonunda Abdurrahman b. Yahyâ el-Muallimî el-Yemânî‟nin eseri tanıtan bir yazısı bulunmaktadır. Ġbn Ebû Hâtim er-Râzî‟nin Beyânü ḫaṭaʾi Muhammed b. Ġsmâʿîl el-Buḫârî fî Târîḫih adlı eseriyle birlikte Haydarâbâd‟da basılmıĢtır (1360). 7. et-Târîḫ fî maʿrifeti ruvâti‟l-hadîs ve nakaleti‟l-âsâr ve temyîzi sikātihim min duʿafâʾihim ve târîḫi vefâtihim. Bu eser de Buhârî‟nin diğer tarih kitaplarına nisbetle oldukça küçük hacimli olup Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi‟nde bir nüshası bulunmaktadır (Medine, nr. 524, 18 varak). 8. et-Tevârîḫ ve‟l-ensâb. Bazı önemli Ģahsiyetler hakkında bilgiler ihtiva eden eserin diğer kitaplarda olduğu gibi belli bir metodu yoktur. Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi‟nde bir nüshası mevcuttur (III. Ahmed, nr. 2969, vr. 382a -399b ). 9. el-Edebü‟l-müfred*. el-Câmiʿu‟ṣ-ṣaḥîḥ‟te bulunmayan güzel ahlâka dair bazı hadisleri de ihtiva eden ve 644 bab içinde 1322 hadisi toplayan eser Hindistan‟da (1304), Agra‟da (1306), Ġstanbul‟da (1306, 1309), Kahire‟de (1346, 1349) ve Muhammed Fuâd Abdülbâkī‟nin tahkikiyle yine Kahire‟de (1375/1955) yayımlanmıĢtır. 10. Ḫalku efʿâli‟l-ʿibâd*. Kulların diğer fiilleri gibi Kur‟an‟ı telaffuz ediĢlerinin de mahlûk olduğunu ortaya koymak maksadıyla yazılan eser Muhammed ġemsülhak el-Azîmâbâdî tarafından Delhi‟de (1306), Ali Sâmî en-NeĢĢâr ile Ammâr et-Tâlibî tarafından ʿAkāʾidü‟sselef adlı eser içinde (1970), daha sonra müstakil olarak Beyrut‟ta (1404/1984) yayımlanmıĢtır. 11. Refʿu‟l-yedeyn fi‟ṣ-ṣalât. Namazda rükûa varırken ve rükûdan kalkarken tekbir almanın sünnet olduğuna dair olan eser, Urduca tercümesiyle birlikte Kalküta‟da (1256), Tenvîrü‟l-ʿayneyn birefʿi‟l-yedeyn fi‟ṣ-ṣalât adıyla Delhi‟de (1299), Ḫayrü‟l-kelâm fi‟lkırâʾati ḫalfe‟l-imâm ile birlikte Kahire‟de (1320) ve Ahmed eĢ-ġerîf tarafından Ḳurretü‟l-ʿayneyn bi-refʿi‟l-yedeyn fi‟ṣ-ṣalât adıyla Küveyt‟te (1983) basılmıĢtır. 551 12. Kitâbü‟l-Kırâʾati ḫalfe‟l-imâm. Ehl-i re‟y*in görüĢlerinin aksine farz namazlarda imamla beraber cemaatin de Kur‟an okumasının gerekli olduğunu ileri süren eser, Hayrü‟l-kelâm fi‟l-kırâʾati ḫalfe‟l-imâm adıyla ve Urduca tercümesiyle birlikte Delhi‟de (1256), Kahire‟de (1320) ve Beyrut‟ta (1985) yayımlanmıĢtır. Buhârî‟nin bunlardan baĢka el-ʿAkīde (et-Tevhîd) (Sezgin, I, 259), Aḫbârü‟ṣ-ṣıfât (Sezgin, a.y.), Kazâya‟ṣ-ṣaḥâbe ve‟t-tâbiʿîn, et-Tefsîrü‟l-kebîr (et-Târîḫu‟l-kebîr, VIII, 232, 265; Brockelmann, III, 179), Kitâbü‟l-ʿAtîk (et-Târîḫu‟l-kebîr, II, 95, 169), el-EĢribe, el-Hibe, el-Vuhdân (sadece bir hadis rivayet eden sahâbîlere dair), el-Mebsût, el-ʿĠlel, el-Fevâʾid, el-Ġʿtiṣâm, Kitâbü Ashâbi‟n-nebî (etTârîḫu‟l-kebîr, II, 60), Esmâʾü‟s-sahâbe, Kitâbü‟l-Îmân (etTârîḫu‟l-kebîr, II, 158), Birrü‟l-vâlideyn, el-Câmiʿu‟ṣ-ṣaġīr, elCâmiʿu‟l-kebîr (el-Câmiʿu‟ṣ-ṣaḥîḥ‟i bu eserden meydana getirdiği düĢünülebilir) gibi eserleri bulunduğu, hocalarının adlarını yazdığı bir MeĢyeḫa‟sı olduğu eserlerindeki ifadelerinden ve kaynaklardan anlaĢılmaktadır. Buhârî‟nin üç râvi ile Hz. Peygamber‟e ulaĢan rivayetlerini ihtiva eden es-Sülâsiyyât daha sonraları tertip edilmiĢtir. Onun elCâmiʿu‟ṣ-ṣaḥîḥ‟teki bazı “kitâb”ları önce müstakil olarak yazdığını, bunları daha sonra yeniden gözden çirerekeserine birer bölüm olarak aldığını tahmin etmek güç değildir. Daha çok et-Târîḫu‟l-kebîr‟de görülen es-Sahîh, el-Müsned, el-Müsnedü‟l-kebîr, el-Muḫtasar gibi kitap isimleriyle de el-Câmiʿu‟ṣ-ṣaḥîḥ‟i kastetmiĢ olmalıdır. BĠBLĠYOGRAFYA Buhârî, et-Târîḫu‟l-kebîr, I, 49; II, 60, 95, 158, 169; III, 1; VIII, 232, 265.Tirmizî, “Ṣalât”, 152.Hatîb, Târîḫu Baġdâd, II, 4-34.Nevevî, Mâ Temessü ileyhi ḥâcetü‟l-ḳārî li-Ṣaḥîḥi‟l-Ġmâmi‟l-Buḫârî (nĢr.Ali Hasan Ali Abdülhamîd), Beyrut, ts. (Dârü‟l-Kütübi‟l-ilmiyye).Zehebî, Aʿlâmü‟n-nübelâʾ, XII, 391- 471.a.mlf., Teẕkiretü‟l-ḥuffâẓ, II, 555.Sübkî, Ṭabaḳāt, II, 213-235.Ġbn Hacer, Tehẕîbü‟t-Tehẕîb, I, 274-275; IX, 47-55.a.mlf., Taġlîḳu‟t-taʿlîḳ (nĢr. Saîd Abdurrahman Mûsâ el-Kazakī), Beyrut 1405/1985, V, 384-442.a.mlf., Hedyü‟ssârî (Sa„d), II, 242, 250-252.a.mlf., Fetḥu‟l-bârî (Hatîb), XIII, 246-247, 261.KeĢfü‟ẓẓunûn, I, 48-49, 89, 133, 227, 238, 287, 522, 541, 564, 571, 722; II, 1087, 1392, 1402, 1420, 1448, 1449, 1453, 1469, 1471, 1581, 1684.Tokadî, Miftâḥu‟ṣ-Ṣaḥîḥayn, Ġstanbul 1313, s. 5-6.Serkîs, Muʿcem, I, 534-537.Kettânî, er-Risâletü‟l-müsteṭrafe, s. 41, 46, 49, 53, 61, 86, 98, 121, 128, 129, 144, 147.Brockelmann, GAL (Ar.), III, 178- 179.Sezgin, GAS (Ar.), I, 256-259.Hüseynî Abdülmecîd HâĢim, el-Ġmâm el-Buḫârî: muḥaddis̱en ve faḳīhen , Kahire, ts. (Mısrü‟l-Arabiyye).Yûsuf el- 552 Kettânî, Rubâʿiyyâtü‟l-Ġmâmi‟l-Buḫârî, Rabat 1404/1984, s. 44-49.Abdülganî Abdülhâliḳ, el-Ġmâmü‟l-Buḫârî ve ṣaḥîḥuh, Cidde 1405/1985.A. J. Arberry, “The Teachers of al-Bukhārî”, IQ (1967), V; XI, nr. 1-2, s. 34-49.Kasım Kufralı, “Buhârî”, ĠA, II, 771-772.J. Robson, “al-Buk̲h̲ārī”, EI2 (Fr.), I, 1336-1337.C. Brockelmann – Muhammed Fuâd Abdülbâkī, “el-Buḫârî”, DMĠ, III, 419- 426.Abdülkayyûm, “el-Buḫârî”, UDMĠ, IV, 120-124. Buhârî, “Îmân”, 1-15, 18, 19-22, 27, 28, 30, 35, 37, 38, 40, 41, “Bedʾü‟lḫalḳ”, 7-10, “Ḳader”, 1-16, “Riḳāḳ”, 52, 53, “Cenâʾiz”, 1, 87, 88, “Enbiyâʾ”, 49, “Menâḳıb”, 25, “Ġʿtiṣâm”, 5, 7-9, 12, “Tefsîr”, 3/1, 28, “Feżâʾilü‟l-aṣḥâb”, 2-6, “Tevḥîd”, 1, 4, 7, 9-10, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20,21, 22, 23, 24, 27, 28, 31, 32, 33, 36, 37, 38, 40, 42, 47, 55, 56, 58.a.mlf., et-Târîḫu‟l-kebîr, II, 158.a.mlf., Ḫalḳu efʿâli‟l-ʿibâd (ʿAḳāʾidü‟s-selef içinde), s. 121-123, 127, 130, 131-141, 145-149, 152- 155, 158-161, 163-167, 169, 192-194, 199-201, 204, 205, 206, 210-212, 214.Ġbn Kuteybe, el-Ġḫtilâf fi‟l-lafẓ (nĢr. M. Zâhid Kevserî), Kahire 1349, s. 63-64.Ġbn Ebû Ya„lâ, Ṭabaḳātü‟l-Ḥanâbile, I, 277-279.Zehebî, el-ʿUlüv li‟l-ʿaliyyi‟l-ġaffâr, Kahire 1388/1968, s. 137-138.a.mlf., Aʿlâmü‟n-nübelâʾ, XII, 410, 412, 454-460.Ġbn Kayyim el-Cevziyye, Ġctimâʿu‟l-cüyûĢi‟l-Ġslâmiyye, Amritsar 1896, s. 90-93.Kirmânî, elKevâkibü‟d-derârî, Beyrut 1401/1981, I, 70, 111, 121, 141, 176.Ġbn Hacer, Tehẕîbü‟t-Tehẕîb, IX, 53, 54, 55.Aynî, ʿUmdetü‟l-ḳārî, Kahire 1392/1972, I, 38, 125, 133, 137-138, 145, 209-212, 217-218, 228, 233, 239, 243, 274-275, 314, 317, 318; XX, 336-337, 364.Kastallânî, ĠrĢâdü‟s-sârî, Beyrut, ts. (Dâru ihyâi‟t-türâsi‟l-Arabî), I, 38.Dihlevî, ġerḥu terâcimi ebvâbi Ṣaḥîḥi‟l-Buḫârî, Haydarâbâd 1323, s. 3, 7-8, 11, 124, 126.ʿAḳāʾidü‟s-selef, nâĢirin mukaddimesi, s. 32-36.Ahmed Ġsâm el-Kâtib, ʿAḳīdetü‟t-tevḥîd, Beyrut 1403/1983, s. 171, 173, 191, 208-209, 212, 214, 437-500, 689, 693-708.Abdülmecîd HâĢim elHüseynî, “el-Câmiʿu‟ṣ-ṣaḥîḥ”, TĠ, V, 92, 93, 95.Buhârî, “Meẓâlim”, 6, 7, “Mükâteb”, 1, “Ḥiyel”, 9, “Cihâd”, 174, “Vuḍûʾ”, 36, “Ḥayıż”, 7.Hatîb, Târîḫu Baġdâd, II, 16, 19, 22.Ġbn Ebû Ya„lâ, Ṭabaḳātü‟l-Ḥanâbile, I, 271- 279.Kâsânî, Bedâʾiʿ, VII, 152.Nevevî, Tehẕîb, I, 68-69.a.mlf., Mâ Temessü ileyhi ḥâcetü‟l-ḳārî li-Ṣaḥîḥi‟l-Ġmâmi‟l-Buḫârî (nĢr. Ali Hüseyin Ali Abdülhamîd), Beyrut, ts. (Dârü‟l-kütübi‟l-ilmiyye), s. 51-52.Ġbn Kesîr, el-Bidâye, XI, 26.Kirmânî, elKevâkibü‟d-derârî, Beyrut 1401/1981, Mukaddime, I, 11.Ġbn Hacer, Hedyü‟ssârî (Sa„d), I, 7, 13; II, 224-227, 234, 236, 237.a.mlf., Fetḥu‟l-bârî (Sa„d), II, 220; III, 3-4.TaĢköprizâde, Miftâḥu‟s-saʿâde, II, 132.Sıddîk Hasan Han, ʿAvnü‟l-bârî liḥalli edilleti‟l-Buḫârî, Haleb 1404/1984, I, 14.KeĢmîrî, Feyżü‟l-bârî ʿalâ Ṣaḥîḥi‟lBuḫârî, Kahire 1357/1938, I, 278, ayrıca bk. Mukaddime, I, 33, 40, 57, 58.Hüseynî Abdülmecîd HâĢim, el-Ġmâmü‟l-Buḫârî: muḥaddis̱en ve faḳīhen , Kahire, ts. (Mısrü‟l-Arabiyye), s. 165-185, 192-193.Rifat Fevzi Abdülmuttalib, Kütübü‟s-sünne, Kahire 1399/1979, I, 55, 57.Muhammed Abdülkādir Ebû Fâris, Fıḳhü‟l-Ġmâmi‟lBuḫârî, Amman 1409/1989, I, 49-67, 71-75, 82-83, 96-97.) 553 HARUN ER REġĠD (D.H.148. M. 20 Mart 763. Rey-iran. V.H.109.M. 24 Mart 809.Tus. Ġran) 5.Abbasi Halifesi. Adil bir Sultan Harun ReĢid beĢinci ve en tanınmıĢ Abbasi halifesi, H. 148- M.20 Mart 763 Ġran'da bulunan Rey Ģehrinde doğdu. Babası Halife Mehdi-Billah, annesi Hayzüran bint Ata olup, Cafer-i Mansur‟un torunuydu. Peygamber(s.a.v)Efendimizin amcası Hz. Abbas(r.a)'ın da yedinci göbekten torunudur. Küçük yaĢtan itibaren iyi bir eğitim aldı. Aralarında Ġmam Mâlik ve yedi kıraat imamından biri olan Ali ibni Hamza el-Kisâî (Rahimehumellâh)ın da bulunduğu devrin büyük âlimlerinin rahle-i tedrîsâtından geçti. Hayatı boyunca ilimden hiçbir zaman kopmadı. Ulemaya hürmet etti ve onlarla daima meĢveret hâlinde bulundu. Künyesi; Ebû Ca„fer Hârûn er-ReĢîd b. Muhammed el-MehdîBillâh b. Abdillâh el-Mansûr. Genç yaĢtan itibaren seferlere katıldı ve iyi bir kumandan olarak yetiĢti. Bu alanda gerçekleĢtirdiği baĢarılar neticesinde babası tarafından “ReĢîd” unvanıyla taltif edildi. 786'da halife olan kardeĢi Hadi'nin ölmesi üzerine halifeliğe geçti. Hayatının çoğunu Bağdat'ta ve hilafetinin sonlarında yerleĢtiği 554 Rakka Ģehrinde geçirdi. H.109.M. 24 Mart 809,Tus, Ġran‟da vefat etti.Defin tarihi ve yeri:Ġmam Rıza Türbesi, MeĢhed, Ġran.KardeĢleri: Hâdî, Abassa, Ġbrahim bin el Mehdî, ʿAbbāsa. Çocukları: Memûn, Mutasım, Emîn, Kasım, Ahmed Al-Sabti. Ġslam dünyası dıĢında en fazla tanınan halifesi Harun ReĢid Bizanslılara karĢı zaferler kazanıp Ġslam'ın daha geniĢ topraklara yayılmasını sağladı. Harun ReĢid, küçük yaĢtan itibaren Kur'an, hadis, Ģiir, müzik, hukuk, Ġslam tarihi konularında sarayda iyi bir eğitim gördü. ReĢid'in özel hocası, aile olarak devlette uzun süre vezirlik yaptı. Harun ReĢid'in halifelik döneminde Abbasiler çok büyük askerî, siyasal, kültürel ve bilimsel geliĢmeler kaydettiler. Harun ReĢid ve halifelik döneminde kendi hayatı ve saray hayatı hakkında birçok söylentiler, hikâyeler ve masallar yazıya kaydedilmiĢ ve bunlar popüler halk arasında yaygınca söylenip zamanımıza gelmiĢtir. Bunlardan bazıları gerçek olmalarına rağmen büyük bir kısmı da temelinde bazı gerçekler yatmakla beraber büyük ölçekte hayal mahsulleridir. Gençlik yaĢamı 775-785 döneminde üçüncü Abbasiler halifesi olarak hüküm süren babası Mehdi'nin üçüncü oğludur. Annesi Hayzuran adında Yemen asıllı bir cariyedir. Fakat annesi çok güçlü karakteri ile kocasının ve sonra oğullarının halifelik yapma dönemlerinde Abbasi devleti politikasına büyük etkisi olmuĢtur. Annesi ve babasının en çok sevdikleri oğulları olan Harun'un çocukluğu Bağdad'da büyük bir lüks içinde Abbasi sarayında geçmiĢtir. Hocası Bermaki ailesinin Abbasiler zamanında çok önemli mevkilere geçmesini sağlayan Yahya bin Halid Bermaki idi. Harun, Yahya bin Halid'in üç oğlu olan Fadıl, Cafer ve Muhammed'in çocukluk arkadaĢı idi. Fadıl ile Harun sütkardeĢi idiler ve Cafer'de Harun'un çok yakın arkadaĢı idi. Harun babası Mehdi halifelik döneminde Bizans-Abbasiler SavaĢı (775-783) sırasında 781 ve 782'de açılan seferlerde Abbasi ordularına komuta etmiĢtir. 782'deki seferde Abbasiler ordusu büyük kısmı ile Boğaziçi kıyılarına (modern Üsküdar)a kadar yetiĢmiĢtir. Bu seferde ordusunun Batı Anadolu'ya gönderilen bir kısmı Trakya 555 Theması askeri valisi olan Mihail Lachanodrakon'un komuta ettiği bir Bizans ordusuna karĢı yenilgiye uğramıĢtır. Harun ve komutasındaki ordu ile büyük ganimetle geri dönmekte iken Bizans imparatoru naibi olan Atinalı Ġrini temsilcileri ile Abbasilerin lehinde bir barıĢ anlaĢması yapılmasını sağlamıĢtır. Bundan sonra Harun'a Mısır, Suriye ve Güney Kafkasya ve Azerbaycan eyaletlerinden oluĢan Bati bolgelerinin genel valiligi verilmiĢtir. Bu genel valilik yapmakta iken en yakin danıĢmanı ve bu büyük bölgenin gerçek idarecisi eski hocası olan Yahya bin Halid Bermaki olmuĢtur. Babası 784'de öldükten sonra halifelik, ağabeyi olan Hadi'ye geçmiĢtir. Hadi ile Harun'un iyi geçinemedikleri bildirilir. Örneğin babalarının halifeliği sırasında iki kardeĢin Dicle'yi dar bir köprüden geçmeleri gerekince Hadi'nin yaveri olan emir Harun'un ilk olarak geçmesini önlemek için "Veliahtın senden önce geçmesini bekle" diye Harun'a sert bir emir vermiĢ; Harun "BaĢüstüne Emir senin" yanıt vermiĢ ama Halife olduktan sonra bu yaveri idam ettirmiĢtir. Hadi, kendi öldükten sonra halifeliğin kardeĢi Harun'a değil de kendi genç oğluna geçmesi için istiĢarelere geçti. Bağdad'daki bütün Abbası bürokratları, zamanının halifesine Hadi'ye dalkavukluk nedeniyle, kabule hazır olduklarını bildirmiĢlerdir. Fakat Bermakiler Harun'un veliahtlıktan atılmasını kabul etmediler. BaĢvezir olan Yahya Bermaki Halife Hadi'ye bu kararın akla uygun olmadığını ve ortaya fitne çıkarabileceğini söyleyerek onu uyardı. Hadi bir müddet düĢünceden sonra bu konuda kendinin doğru olduğunu telkin eden bürokratlara uyarak küçük oğlunu vârisi olarak ilan etmiĢtir. Kendini uyaran Yahya Bermaki'yi de hapse attırmıĢtiır. Bu haberi alan Harun Abbasiler Batı eyaletleri genel valiliği idari görevlerini bırakarak yarı emekli bir hayat yaĢamaya koyulmuĢtur. Fakat Hadi ancak 784-786 döneminde halifelik yapmıĢtır. 786da Musul civarında bir kırsal köĢkde iken hastalanmıĢ ve ölmüĢtür. Bu beklenmedik ölümün üzerine çeĢitli söylentiler çıkmıĢtır. 556 Ailesi ve vârisleri Harun ReĢid iki defa evlilik yapmıĢtir. Harun, amcası Cafer Bin El-Mansur'un kızı, Zübeyde Ha-tun'la 781 yılında evlendi. Zamanının politik alanda en güçlü kadını olarak ün yaptı. ikinci hanımı da,'Umm-ul-Aziz‟dir. Hareminde yaklaĢık hizmet eden 2.000 cariye bulunduğu bildirilir. Harun ReĢid'in onbiri cariyelerden olan, onüç oğlu ve dört kızı bulunmaktaydıı. Tabari bunlardan Ģunların adını vermektedir: Ebu Abbâs Abdallah: 813-833 döneminde Memun adı ile Abbasi Halifesi. Ebû Abdallah Muhammed: EĢi "Zübeyde"'nin tek oğlu ve 809- 813 döneminde Emin adı ile Abbasi Halifesi. Kasım Muteman: Halife Memun tarafindan vâris ve veliaht seçilmiĢtir. Alî: 'Umm-ul-Aziz'in tek oğlu. Sâlih Ebu Ġshak Muhammed: 833-842 döneminde Mutasım adı ile Abbasi halifesi. Ebu Ġsa Muhammed Ebu Yakub Muhammed Ebu Abbas Muhammed Ebu Süleyman Muhammed Ebu Ali Muhammed Ebu Ahmed Muhammed Halifeliğe geçiĢi 20 yaĢında halife olan Harun ReĢid'in 23 sene kadar süren iktidarı Abbasiler'in en parlak dönemi olarak tarihe geçti. Harun ReĢid, halife olur olmaz, hocası Yahya Bermeki'yi geniĢ yetkilerle vezir yaptı. Yahya Bermeki, oğulları Cafer ve Fazıl'la birlikte devlet içerisinde düzen, intizam ve geliĢme sağladı. Fakat Bermeki ailesinin gücü artınca Harun ReĢid, yakınlarının tesiriyle onlara cephe alarak 803 yılında bu sülaleyi ortadan kaldırdı. Önceki halife ve Harun ReĢid'in ağabeyi olan Hadi halefi olarak oğlu Cafer'in veliahdlığını ilan etmiĢti ve bunu Harun Resid'e kabul ettirip onun Abbasiler Batı eyaletleri genel valiliğinden ayrılıp 557 bir köĢke çekilmesine neden olmuĢtu. 786'da Harun ReĢid halifeliğe gelir gelmez yeğeni Cafer'i kendisine biat etmeye zorlamıĢtır ve oğlu Memun'u veliaht Ģehzade olarak kabul etmiĢtir. Tahta geçtiği gün, bir Fars kölesi olan cariyesi Meracil'den olma ilk oğlu Abdullah doğdu. Halife ReĢid bu doğumu iyi bir iĢaret olarak nitelendirdi. Bir süre sonra hanımlarından Zübeyde Bint Cafer'den ikinci oğlu Muhammed El-Emin dünyaya geldi. Harun ilk baĢta oğlu Abdullah'a El-Memun lakabını vererek ve oğlu Memun'u veliaht Ģehzade olarak kabul etmiĢtir ve böylece kardesi Hadi'nin oğlu Cafer sanki sahneden çekilmiĢtir. Fakat Memun'un annesi bir cariye Emin'in annesi Zübeyde'nin bir Farsli asilzade asilli olması dolayısıyle ve bu nedenle annesi ve yandaĢlarının hoĢnutsuzluğuyla karĢılaĢınca, fikrini değiĢtirerek 802'de henüz beĢ yaĢını tamamlamamıĢ olduğu halde El-Emin'i veliaht tayin etti. Daha sonra iki oğlu arasında Ģöyle bir paylaĢım yaptı: Emin veliahd olarak Ġmparatorluğun batısına (Irak ve Suriye) genel vali olarak hükmedecek, Memun tertipte ikinci sırada gelerek Abbasiler ülkesinin doğusuna (Horasan)'a genel vali olacaktı. Anadolu‟ya Yönelik Akınlar 768 yılında beĢinci Abbâsî halifesi olarak tahta çıktı. Tahta çıktığı ilk devre, Bizans hâkimiyeti altında bulunan Anadolu‟ya yönelik seferler açısından büyük önem taĢır. Onun döneminde Abbâsî devleti, Anadolu‟nun Afyon civarına kadar olan bölümüne hâkim oldu. Ordu Ankara‟ya kadar ilerlemeyi baĢardı; hatta Ġstanbul‟u kuĢatma baĢarısı gösterildi. Abbâsî Devleti Anadolu‟da Abbâsî ve Bizans arasındaki mücadele Ģiddetini kaybetmeksizin sürdü. Abbâsî hâkimiyeti altında bulunan bazı bölgeler zaman zaman Bizans tarafından geri alındı. Abbâsî orduları 790‟da Antalya‟da, bir kez daha karĢı karĢıya geldiği Bizans ordusunu bozguna uğrattı. Bu mağlubiyetler karĢısında Bizans sulh talebinde bulundu ve ağır vergi ödemeyi kabul etti. Harun er-ReĢîd‟in halifeliğinde gerçekleĢen baĢarılı seferler vesilesiyle devletin toprakları alabildiğine geniĢledi. O devirde 558 Abbâsîler kadar geniĢ bir coğrafyaya hükmeden bir baĢka devlet mevcut değildi. Halife Harun er-ReĢid‟in saltanatı sırasında birtakım üzücü hâdiseler vuku bulduğu gibi maatteessüf pek çok iç çekiĢme de yaĢandı. Bu olumsuzluklar sebebiyle devletin gücü dıĢarıya yönelik hamleler açısından zayıfladı. Bizans'a karĢı baĢarılı seferler Harun ReĢid, Ġslam devletinin en büyük rakibi olan Bizans'a seferler yaptı, donanmayı güçlendirerek 790'da Kıbrıs ve Girit'i vurdu ve Antalya açıklarında karĢısına çıkan Bizans donanmasını mağlup etti. Harun ReĢid hilafetinin ilk döneminde Hazreti Ali'nin soyundan olan bazı isimlerle de mücadelede bulundu. ReĢid, sık sık isyan çıkaran Magripli Berberileri kontrol etmek amacıyla bölgede iç iĢlerinde serbest bir valilik yönetimi kurdu. Defalarca isyanları bastırılan Hariciler, Herat ve Sistan‟a hâkim olarak Fars bölgesine kadar yayıldı, kendilerine Muhammere denilen bir grup da isyanlar neticesinde Cürcan'a hakim oldu. Halife Harun ReĢid, 796 yılında oğlu Emin'i Bağdat'ta vekil bırakarak Rakka'ya gitti ve burada bir saray yaptırdı. Harun ReĢid, Bizans Ġmparatorluğu'na karĢı 797‟de bizzat yönettiği orduyla Safsaf Kalesi'ni aldı; kumandanlarından Abdülmelik b. Salih Ankara'ya kadar ilerledi. Ġmparatoriçe Ġrene barıĢ isteğini kabul etti ancak 802 yılında I. Nikephoros'un imparator olmasıyla antlaĢma bozuldu.Bizans Kralı Nikephoros Halife Harun Er-ReĢid'e Ģu mesajı yolladı :"Bizans Kiralı Nikephoros'dan, Arap Kiralı Harun'a; ĠĢbu dibaceden sonra, gerçek Ģudur ki: Benden önceki selefim kraliçe, seni satrançtaki Ģah yerine, kendini ise piyon yerine koyarak esasen senin ona ödemen gereken miktarlarda sana paralar ödemiĢ bulunmaktadır. Bu ise kadınların dayanıksız ve aptal olmalarından kaynaklanan bir sonuçtur. Dolayısıyla bu mesajım sana ulaĢır ulaĢmaz, O'nun sana ödemiĢ bulunduğu malları derhal bana iade et ve canım bu suretle elimden kurtarmaya bak. Aksi halde aramızdaki sorunu kılıç halleder!" 559 Harun Nikephoros'un mesajını okuyunca beynine kan sıçradı Öfkesi o dereceye vardı ki hazır bulunanlardan hiç biri ne O'nuryüzüne bakabiliyor ne de kendisiyle konuĢmaya cesaret edebiliyordu. Huzurunda bulunanlar O'ndan korkmaya baĢladılar. Sonra bir kalem isteyerek Bizans Kiralına hitaben Ģunları yazdı: "Bismillahirrahmanirrahim, Emirülmü'minin Harun'dan Rum köpeği Nikephoros'a, seni kâfire kadının oğlu! Mektubunu okudum. Cevabım, haber almana gerek kalmadan bizzat gözlerinle göreceksin!" Mektubu yollamasının ardından hemen sefere çucarak Herkala kapısına vardı ve Ģehri fethetti. Valisinin kızını ve çok miktarda ganimet ele geçirdi. Ayrıca Ģehri yakıp yıktı. Bunun üzerine Kral Nikephoros her yıl belli bir miktar haraç ödemek üzere barıĢ talebinde bulundu. ReĢid de bunu kabul etti. Ancak savaĢtan dönüp Rakka'ya ulaĢınca kâfir herif verdiği sözden cayarak hıyanette bulundu. .Çok da Ģiddetli bir soğuk vardı. Ordudaki yetkililer soğuktan kırılacakları korkusuyla olup bitenleri ReĢid'den gizlediler. Ancak ertesi yıl (yani 188'de) komutan Ġbrahim Bin Ġsrail bir yaz ordusu baĢında Safsaf yoluyla Bizans topraklarına girdi. Bu sefer karĢısına Kral Nikephoros'un kendisi çıktı. Fakat yenilerek üç yerinden de yaralandı. Ordusundan ise kırkbin kiĢi öldürüldü.189 yılında da Halife ReĢid'in oğlu Kasım Mercidabik'da ordusuyla nöbet beklemeye koyuldu. ReĢid de o yıl Bizanslıların elinde bulunan bütün müslüman esirleri tazminat ödeyerek kurtardı. Öyle ki ellerinde bir tek müslüman esir bile kalmadı. Halife Harun'ur-ReĢid hicri 190 yılında tekrar Bizanslılarla savaĢmak üzere sefere çıktı. Fakat bu kez Nikephoros O'na boyun eğerek kendi Ģahsı ve oğlu için dahi Abbasi devletine vergi ödemeye razı oldu. Ödediği yıllık cizye miktarı 15 bin dinardı. Nikephorus bu arada müslümanlar tarafından esir alınarak cariye edinilmiĢ bir hanınım serbest bırakılması ricasında bulundu. Bu hanım Harkala Beyi'nin kızıydı. ReĢid bu ricayı kabul etmeye karĢılık Herkala Kentinin yeniden imar edilmemesini ve her yıl Abbasi Devletine 300 bin dinarvergi 560 ödenmesini Ģart koĢtu. Sonra Halife ReĢid merkeze dönerek sonraki akınları sevk ve kornuta etmek üzere Ukba Bin Cafer'i görevlendirdi. Bu arada Kıbrıslılar Abbasilerle olan antlaĢmalarım tek taraflı olarak bozdular. Bunun üzerine komutan Ma'yuf Bin Yahya onlara karĢı bir savaĢ düzenleyerek çok miktarda kadınlarını esir alıp erkeklerini öldürdü. Hicri 191 de de komutan Yezid Bin Muhalled El-Hubeyri 10 bin kiĢilik bir ordunun baĢında Bizans topraklarına yürüdü. Ancak Bizanslılar Tarsus'a iki merhale mesafede O'nu elli kadar adamıyla birlikte pusuya düĢürerek öldürdüler. Geriye kalan askerleri de bozguna uğradılar. Bunun üzerine Halife Harun yaz ordularının baĢına komutan Herseme Bin A'yun'u tayin ederek kuvvetlerine 30 bin kiĢi daha ekledi. Kendisi de El-Hades denilen stratejik bir noktaya çıktı. Ta ki akınların yapıldığı mıntakalara yakın bulunmuĢ olsun. Sonra kiliselerin yıkılması emrini vererek, gerek Bağdat'da, gerekse diğer kentlerde gayrimüslimleri, müslümanlardan farklı bir Ģekilde giyinmek mecburiyetinde tuttu. Ondan sonra da Bizans topraklarında ilerleyerek ġevval ayında Herkala'ya girdi ve Ģehri tahrib etti. Kadınlarını esir aldı. Ordusunu da Aynzarba'ya ve El-Kenise'tus-Sevda'ya kadar Bizans topraklarında ilerlemesi için salıverdi. Haruriur-ReĢid Suriye ve Mısır sahillerinde güvenliği korumak üzere Hamid Bin Ma'yuf'u görevlendirmiĢti. Bu komutan bir ara Kıbrıs'a girerek kadınları esir alıp hepsini sattı. Hicri 192 de de Harun serhadlere komutan olarak Sabit Bin Malik'i tayin etmiĢti. Bu da Bizans topraklarına girerek Matmura Kentini fethetti. Ondan sonra Bizanslılarla müslümanlar arasında barıĢ akdedildi Halife, 803 ve 806 yıllarında da büyük bir orduyla Bizans topraklarına girdi. Bu seferlerde Ereğli, Konya, Niğde ele geçirildi ve Nikephoros‟un barıĢ isteği, hem kendi hem de oğlu adına cizye vermesi Ģartıyla kabul edildi. 561 803 yılında iktidarında geniĢ yetkiler verdiği Bermeki ailesiyle arası açıldı. Cafer öldürülürken Yahya ile Fazl hapsedildi. Harun ReĢid, halifeliğinin son altı yılında Bermekilerin yokluğunu hissetti, hatta Yahya el Bermeki‟ye hapiste olduğu dönemde de akıl danıĢtı. Horasan'da halka zulmeden vali Ali bin Ġsa bin Mahan'ı uyarmak için 805'te Rey Ģehrine kadar gitti. Halife ve saray erkânına değerli hediyeler sunarak onları kandıran Ali bin Ġsa, halifenin Bağdat'a dönmesinin ardından kötü muamelelerine devam etti. Ali b. Ġsa'nın valiliği sırasında bölgede meydana gelen önemli bir olayda 808'de Rafi b. Leys'in isyanıdır. Ġsyanın son derece tehlikeli bir hal alması üzerine halife yanına iki oğlu Me'mun ve Salih'i alarak sefere çıkan halife Harun ReĢid, Tus Ģehrine varınca hastalandı. 24 Mart 809'da vefat etti ve aynı yerde toprağa verildi. Adaleti ve ġahsiyeti Harun er-ReĢîd, devleti her yönden kalkındırdı. Saltanatı devresinde Bağdat‟a hastaneler, rasathaneler ve medreseler yapıldı. Bilim, sanat ve edebiyat alanında öyle geliĢmelere imza atıldı ki, o dönemde teknoloji de dâhil her konuda diğer medeniyetlerin üzerinde bir medeniyet inĢa edildi. Örneğin, gönderdiği çalar saat, o devirde çok geri olan Avrupa‟da korku uyandırdı. Batılılar, Abbâsîlerin gösterdiği geliĢimi büyük bir ĢaĢkınlıkla takip ettiler. Harun er-ReĢîd‟in bu derece baĢarılı olması, ilim sahibi olup takva hayatını benimsemesi, ilme ve ulemaya hürmet göstermesiyle bağlantılı olarak değerlendirilmelidir. Ġmamı Ebû Yûsuf (Rahimehullâh)ı sarayında bulundurup onunla istiĢare etmesi, halifeliğe liyakatini de gösteren bir durumdur. Harun er-ReĢîd‟in, devrinin sûfîleriyle olan münasebeti, büyük zâhidlerle olan bazı görüĢmeleri sûfî tabâkât-terâcim kitaplarında yer alacak kadar sıkıdır. Nitekim Ebû Nu„aym (Rahimehullâh) onun Abdullah ibnü‟l-Mübârek, Hâtim el-Âsâm, Fudayl ibni Ġyâd, Fadl ibni er-Râbi„, Abdurrezzâk ibni Hemmâm, Sufyan ibni Uyeyne, Ġbnu‟sSemmâk, Behlûl-i Dânâ ve Ebû Ġshâk el-Fezârî (Rahimehumullâh) ile birlikte pek çok zâtla geçen menkıbeleri, Hilyetü‟l-Evliyâ nâm eserinde kaydetmiĢtir. Ġmam Mâlik, Ġmam Ebû Yûsuf, Ġmam Muhammed eĢ- 562 ġeybânî, Ġmam eĢ-ġâfiî ve Ġmam Kisâî (Rahimehumullâh) ile olan bazı görüĢmeleri de muhtelif kitaplarda derç edilmiĢtir. O, bütün bu meziyetleriyle tebaasına adalet dağıttı, huzur ortamı tesis etti. Halkı tarafından da o kadar sevdi ki, en çok sevilen sultanlardan biri olarak tarihe geçti. HARUN REġĠD‟E ETKĠ EDENLER Behlül Dânâ (Divane) adıyla bilinen büyük bir zat ise Halife Harun ReĢid zamanında yaĢamıĢ, halifenin hep yanında olmuĢtur. Behlûl-i Dânâ hazretleri, Hârûn ReĢîd‟e nasîhat verirdi. Bağdad evliyasının meĢhurlarındandır. Asıl ismi Vehib bin Ömer Sayrâfî‟dir. Behlûl-i Dânâ adıyla Ģöhret buldu. Halife Hârûn ReĢîd‟in kardeĢi olduğuna dâir rivâyetler varsa da aslı yoktur. 805 (H.190) senesi Bağdât‟ta vefât etti. Dicle kenarında ġunûziyye Kabristanına defnedildi... Herkese ders olacak hikmetli sözleri çok meĢhûrdur... Ehlullahtan Behlûl Dânâ, bir gün halife Harun ReĢit ile karĢılaĢır. Kendisini tanıyan hükümdar, bu zata: "Ey Behlûl! Nereden geliyorsun böyle?” diye sorar. O, hiç düĢünmeden: "Cehennemden geliyorum” cevabını verir. Harun ReĢit, ĢaĢırarak tekrar sorar: "Ne iĢin vardı orada?" Behlûl Dânâ anlatır: "Efendim; ateĢ lâzım olmuĢtu. Cehenneme gideyim de biraz isteyim dedim. Fakat oradaki memur bana "Burada ateĢ yoktur” dedi. "Nasıl olur, Cehennem ateĢ yeri değil mi?” diye sorunca: "Evet; gerçekten burada ateĢ yoktur. Her gelen, ateĢini Dünyadan getirir» cevabını verdi.” DehĢete kapılan Harun ReĢit büyük bir üzüntüyle sordu: "Behlûl! Ne yapayım ki, oraya ateĢ götürmeyeyim?” Behlûl Dânâ, hızla uzaklaĢırken haykırdı: "Adâlet! Adâlet! Adâlet. “BEN BĠR ġEY YAPMADIM!” Bir gün halka doğru yolu göstermek için söylediği sözlerden rahatsız olanlar, Hârûn ReĢîd‟e gidip; “Sultanım, bizim yaptıklarımızın ona ne zararı var? Bizi kendi hâlimize bıraksın. Sonra her koyun kendi bacağından asılır” gibi sözlerle Ģikâyet ettiler... Bunun üzerine Hârûn ReĢîd, Behlül Dânâ‟yı çağırtıp, halkın isteğini bildirdi. Behlül Dânâ hiç sesini çıkarmadan sarayı terk etti. Birkaç koyun alıp kesti, bacaklarından mahallenin köĢe baĢlarına astı... Aradan günler geçtikçe, asılan hayvanlar kokuyordu. Kokudan rahatsız 563 olan aynı kiĢiler Hârûn ReĢîd‟e gidip, durumu anlattılar. Behlül Dânâ‟yı çağırtıp, sorduğunda; Bir kötünün herkese zararı olduğunu herhalde anladılar. Ben bir Ģey yapmadım, her koyunun kendi bacağından asıldığını onlara gösterdim, diye cevap verdi... “HIRSIZIN MEZARLIKTA ĠġĠ NE?” Bir gün Behlül-i Dânâ‟nın evine hırsız girmiĢ, evde ne bulduysa götürmüĢtü. Doğruca kalkıp kabristâna gitti ve kapısına oturdu. Bunu görenler; Niçin hırsızın peĢinden gitmedin de buraya geldin? Dediler. Onlara; Yolunu ĢaĢırmıĢ o adamcağızı burada bekliyorum, diye cevap verdi. Bu söze oradakiler kahkaha ile güldüler ve Hay Allah iyiliğini versin, o adamın burada iĢi ne? Dediler. Bunun üzerine Behlül hazretleri; Siz hiç merak etmeyin o mutlakâ bu kapıya gelecek. Ecel onu buraya getirecektir, buyurdu. Bu sözler, hırsızın kulağına kadar gitti. Bunları duyan adam kabristana gitti ve Behlül-i Dânâ‟nın huzurunda tevbe etti, kısa bir zaman sonra vefat etti... Behlül Dânâ bir gün devrin halîfesi Hârûn ReĢîd ile karĢılaĢtı. Halîfe; “Seni gördüğüme çok sevindim. Uzun zamandır seninle konuĢmayı arzu ediyordum” dedi. Hazret-i Behlül gülerek: “Benim böyle bir arzum yoktu” cevâbını verdi. Buna rağmen Hârûn ReĢîd kendisinden nasîhat istedi.“Ne nasîhatı istiyorsun? ġu sarayına bak, bir de kabirlere bak! Bunlardan ibret almayan, nasîhat almayan nelerden alır! Hâlin ne olacak, ey müminlerin emîri! Yarın Cenâb-ı Hakk'ın huzûruna çıkacaksın. Büyük küçük yaptığın her Ģeyden suâl olunacaksın. Bunlara nasıl cevap vereceksin iyi düĢün! Bu hesap zamânında aç ve susuz olacaksın, çıplak bulunacaksın. Orada bulunanlar sana bakıp gülecekler. PeriĢan hâlin orada meydana çıkacak, baĢka nasîhatı ne yapacaksın?” dedi. Adâleti ile meĢhûr olan Hârûn ReĢîd onun nasîhatlerinden çok istifâde ettiğini bildirdi. TAHTTA OTURMANIN ZORLUĞU Hz. Behlül bir gün Hârûn ReĢîd'in taht odasını boĢ buldu ve çıkıp tahta oturuverdi. Bunu gören askerler onu kamçı ile dövmeye baĢladılar. Askerler vurdukça o:“Vah Hârûn ReĢîd. Vah Hârûn ReĢîd!” diyordu. O esnâda halîfe geldi ve manzara karĢısında donup kaldı. Askerleri uzaklaĢtırdıktan sonra:“Ey Behlül! Bu ne hâl?” diye sordu. Behlül:“Senin için ağlıyorum. Burada tahtı boĢ bulup bir an oturdum. Bu kadar kırbaç yedim. Sen ise senelerdir bu tahtın üzerinde 564 oturuyorsun. Hâlin ne olur diye düĢündüm.”Hârûn ReĢîd:“Peki ne yapmam lâzım?” dedi. Behlül:“Mademki bu yükün altına girdin. Zulme meyletme. Adalet üzere ol. Böylece tahtında otur” buyurdu. AKġAM NAMAZINA GELENLER Halîfe Hârûn ReĢîd, bir Ramazan günü Behlül'e, akĢam namazında camiye gitmesini ve namaza gelen herkesi iftara davet etmesini söyledi. AkĢam oldu, namaz kılındı, namazdan sonra Behlül 5-10 kiĢilik bir grupla çıka geldi. Hârûn ReĢîd ĢaĢırdı:“AkĢam camiye bu kadar insan mı geldi?”Behlül cevap verdi:“Siz bana camiye gelenleri değil, namaza gelenleri iftara çağır dediniz. Namazdan sonra cami kapısında durdum, çıkan herkese hocanın namaz kıldırırken hangi sureyi okuduğunu sordum. Doğrusunu yalnız bu getirdiğim kiĢiler bildi. Camiye gelen çoktu ama namaza gelen bu kadarmıĢ.” ÇARġI PAZAR AĞALIĞI Behlül Dânâ, bir gün Hârûn ReĢîd'den bir vazife istedi. Halîfe ReĢîd de ona çarĢı pazar ağalığını verdi. Behlül hemen iĢe koyuldu. Ġlk olarak bir fırına gitti. Birkaç ekmek tarttı; hepsi de normal gramajından noksan geldi. Dönüp fırıncıya sordu:“Hayatından memnun musun, geçinebiliyor musun, çoluk-çocuğunla ağzının tadı var mı?”Adam her soruya olumsuz cevap verdi. Behlül bir Ģey demeden ayrıldı ve bir baĢka fırına geçti. Orada da birkaç ekmek tarttı ve gördü ki bütün ekmekler gramajından fazla geliyor, eksik gelmiyor. Aynı soruları bu fırının sahibine de sordu ve her soruya olumlu cevap aldı. Bundan sonra baĢka bir yere uğramadan doğru Harun ReĢid'in huzuruna çıktı ve yeni bir vazife istedi. Harun ReĢid, “Behlül daha demin vazife verdik sana, ne çabuk bıktın?” dedi. Behlül açıkladı:“ÇarĢı pazarın ağası varmıĢ! Benden önce ekmekleri tartmıĢ, vicdanları tartmıĢ, buna göre herkes hesabını ödemiĢ, ceza ve mükâfatları verilmiĢ, bana ihtiyaç kalmamıĢ.” SON SÖZ Her sultan Hârûn ReĢîd değildir.Onun benzeri de değildir.Sultanların yanında bulunanlar da her zaman Behlül Dânâ olamaz.Bazıları onlara özenerek, etrafında birtakım Behlül'ler bulundurabilir.Lakin onların Ģapkası yoktur.Dânâ bulmak her sultana nasip olmaz. 565 Mütevazı ve âlimlere hürmet gösteren hükümdar Musiki ve edebiyata önem veren Harun ReĢid, Ģair ve âlimleri de himaye etti. Kendisinin de Ģiirleri bulunan Harun ReĢid'in hitabeti ve sesi de düzgündü. Mühründe "el-azametü ve'l-kudretü lillah" (Büyüklük ve kudret Allah'ındır) yazılıydı. Mütevazı bir insan olan Harun ReĢid, özellikle âlimlere büyük hürmet gösterdi. Dindar bir insan olan Harun ReĢid, defalarca hacca gitti. Hacca giderken 100 kadar âlimi aileleriyle birlikte götürür, haccedemediği seneler ise yerine 300 kiĢi gönderirdi. Cömert bir insan olan halife Harun ReĢid, her gün kendi malından bin dirhem sadaka verip, halkın durumuyla yakından ilgilendi. Harun ReĢid, devletin idari yapısında bazı yenilikler yaptı. Divan-ı Harb‟e bağlı olarak Divan-ı Arz'ı kurup, böylece askeri uzmanların orduyu her zaman teftiĢ ederek her an savaĢa hazır tutmalarını sağladı. Onun döneminde Abbasiler, Arap coğrafyasının yanı sıra Ġran, Azerbaycan, Mısır, Kuzey Afrika ve Akdeniz'in belli bölgelerine hâkim oldu. Akdeniz sahili boyunca çeĢitli yerlerde kuvvetli haberleĢme teĢkilatı kurdu. Harun ReĢid devrinde Abbasi Devleti çok kuvvetlendi. Ġçte ve dıĢta itibarı arttı. Bütün komĢu devletler tarafından üstünlüğü tartıĢılmaz bir Ģekilde kabul edildi. Devlet muazzam bir istikrara kavuĢtu. Adalet ve medeniyet yaygınlaĢtı. Halk refaha ve huzura kavuĢtu. Harun ReĢid ilim sahibi ve cömert olup güzel konuĢurdu. Halifeliği müddetince, bir sene hacca, bir sene de cihada giderdi. Günde yüz rekât namaz kılardı. Hiçbir iyiliği karĢılıksız bırakmazdı. Misafirlerin eline su dökecek kadar mütevazıydi. Ġlim ve sanatı severdi. Edebiyata meraklı olup, âlimlere, ediblere ve fakirlere yardımda bulunurdu. Sarayı ilim ve fikir adamları ile sanatkârlar ile doluydu. Bunlar zaman zaman halifenin huzurunda toplanır ve karĢılıklı müzakerelerde bulunurlardı. Bunlar arasında büyük Ġslam 566 âlimi Ġmam-ı A‟zam‟ın talebesi Ebu Yusuf Ģair Ebu Nüvas, dil âlimi Ebu Ubeyde, tarihçi Vakidi, nahiv âlimi Sibeveyh, kıraat âlimi Selim el Mukri ile evliyanın büyüklerinden Fudayl bin Iyad baĢta gelmektedir. Ġmam-ı Ebu Yusuf Kitab-ül-Harac adlı kitabını Harun ReĢid için yazmıĢtır. Halife Harun ReĢid, Ġmam-ı Malik‟e; “Senin kitaplarını çoğaltıp her yere göndereceğim ve herkesin bunlara uymasını emredeceğim.” deyince; “Ya Halife! Böyle yapma, âlimler arasındaki fark, Allah‟u tealanın rahmetidir. Hepsi hidayet üzeredir. Her Müslüman, dinde söz sahibi, dilediği âlime uyar.” buyurmuĢtur. Harun ReĢid zamanında fevkalade tercüme faaliyetleri olmuĢtur. ĠDARĠ YAPI Devletin idari teĢkilatında bazı yenilikler yapan Harun ReĢid vilayetleri küçülterek daha kolay idare edilir bir hale getirdi. Merkez teĢkilatında bazı divanlar kurarak bunları vezire bağladı. Daha önce valilere bağlı olan baĢkadıya hesap verme mecburiyetini getirdi. Devrin baĢ kadısı Ġmam-ı Ebu Yusuf hazretleriydi. Harun ReĢid döneminde ticari faaliyetler de geliĢip Müslüman tüccarlar Çin ve Ġskandinavya‟ya kadar giderek ticaret yaptılar. Bu sayede devlet hazinesinin geliri görülmemiĢ bir derecede arttı. Abbasi Ģehirleri cami, mescid, ribat ve sebillerle süslendi. Harun ReĢid‟in yanısıra hanımı Zübeyde de cömert olup, hayır iĢlerini severdi. Yaptırdığı pekçok hayır iĢlerinden biri Mekke‟ye 40 km uzaklıktan getirttiği sudur. Dîvân-ı Harb‟e bağlı olarak Dîvân-ı Arz‟ı kurmuĢ, böylece askerî uzmanların orduyu her zaman teftiĢ ederek her an savaĢa hazır tutmalarını sağlamıĢtır. Bu dönemde bölge valileri geniĢ yetkilere sahipti; ayrıca sorumlulukları daha sınırlı valiler de vardı. Halife bunların yanına, çeĢitli malî ve idarî iĢleri yönetmekle yükümlü âmiller tayin ederdi. Vali, bizzat halifenin görevlendirdiği bu âmilleri azletme hakkına sahip değildi. Hârûn ReĢîd dönemindeki vilâyetler Ģunlardı: Kûfe, Sevâd, Basra (Dicle, Bahreyn ve Uman dahil), Hicaz (Yemâme dahil), Yemen, Ahvaz (Hûzistan ve Sicistan dahil), Fars, Horasan, Musul, elCezîre, Ġrmîniye, Azerbaycan, ġam (Suriye), Filistin, Mısır (Afrika 567 dahil) ve Sind. Cündikınnesrîn‟i Avâsım adıyla müstakil bir bölge haline getirmiĢ, daha sonra Kuzey Afrika‟yı Mısır‟dan ayırmıĢ ve Sıkılliye‟yi (Sicilya) Afrika vilâyetine bağlamıĢtır. Akdeniz sahili boyunca çeĢitli yerlerde kuvvetli haberleĢme teĢkilâtının kurulması onun dönemine rastlar. Yine Abbâsî-Türk iliĢkilerinin de Hârûn ReĢîd devrinde baĢladığı kabul edilebilir. Ġbn Abdürabbih‟in naklettiği bir rivayete göre onun saray muhafızlarının en azından bir bölümü Türkler‟den oluĢuyordu. (el-ʿĠkdü‟l-ferîd, II, 73) Bu dönemde idarî sistem iĢ bölümü bakımından mükemmel bir hale gelmiĢti. Dîvânü‟z-zimâm, Dîvânü‟r-resâil, Dîvânü‟l-harâc, Dîvânü‟t-tırâz, Dîvânü‟l-cünd, Dîvânü‟l-berîd, Dîvân-ı Mezâlim ve Dîvânü‟Ģ-Ģurta devlet dairelerinin en önemlileriydi. Ayrıca gayri müslimlerin menfaatlerini korumakla görevli bir daire daha vardı ve baĢkanına “cehbez” deniliyordu. Hârûn ReĢîd kādılkudâtlık müessesesini kuran kiĢidir. Hilâfetinin ilk günlerinde Ebû Yûsuf‟u bu makama tayin etmiĢti; daha sonra Ebü‟l-Bahterî Vehb b. Vehb ile Muhammed b. Hasan eĢ-ġeybânî bu görevi yürütmüĢlerdir. Kadıulkudatlık ile hanefi mezhebi yayıldı Yine Abbasi-Türk iliĢkileri Harun ReĢid devrinde baĢladı. Saray muhafızlarının bir bölümü Türkler'den oluĢuyordu. Devlet teĢkilatını kurumlarıyla çok iyi iĢleyen bir hale getiren Harun ReĢid devrinde gayri müslimlerin menfaatlerini korumakla görevli bir daire oluĢturuldu. Halife Harun ReĢid, "baĢ kadı" Ģeklinde ifade edilebilecek Kadılkudatlık müessesini kurup ilk olarak Ebu Hanife'nin en iyi talebelerinden Ebu Yusuf‟u bu makama getirdi. Ebu Yusuf'la beraber Hanefi mezhebi Ġslam dünyasında önemli oranda yayıldı. Harun ReĢid'in hilafet yılları Abbasiler'in en zengin dönemidir ve bu dönemde devlet hazinesine giren senelik gelir yaklaĢık 268 ton altın değerinde oldu. ĠLMĠ FAALĠYETLER Harun ReĢid zamanında ilim ve kültür hayatında önemli geliĢmeler oldu. Ġslami ilimlerin geliĢmesinin yanı sıra Süryanice, Grekçe ve Sanskritçe birçok eser Arapça'ya çevrildi. Bizans ve diğer 568 ele geçirdiği bölgelerdeki kitapları da Arapça'ya çevirmeleri için bazı isimleri görevlendirdi. Harun ReĢid devrinde nüfusu 1 milyonu aĢan Bağdat, Dicle nehrinin iki yakasına kurulmuĢ halifeye ve Bermekiler'e ait pek çok saray ve köĢklerle dünyanın en güzel Ģehirlerinden biri haline geldi. Bütün dünyada tanınan "Binbir Gece Masalları"nın bir bölümü Bağdat'ta ve Harun ReĢid'in çevresinde yaĢanan olayları konu edinir. Abbasi hanedanının Ġslam dünyası dıĢında en fazla tanınan siması Harun ReĢid'dir. Onun zamanında Çin'den ve Avrupa'dan Bağdat'a elçiler gelmiĢ ve halife, Kudüs'te Hristiyan hacılara iyi davranılması konusunda istekte bulunan Büyük Karl'a çeĢitli hediyeler gönderdi. Bunlar arasında bulunan bir saat o zamanın Avrupa'sında büyük ilgi uyandırdı. Hârûn ReĢîd mûsikiyi severdi; sohbet meclislerini EnûĢirvân ve ErdeĢîr‟i örnek alarak belli bir düzene koymuĢ, sâzende ve hânendeleri derecelerine göre sınıflandırmıĢtı. (Câhiz, s. 37-38) Sohbet meclisleri sâhibü‟s-sitâre tarafından yönetilirdi. ġarkıları genellikle perde arkasından dinleyen Hârûn ReĢîd mûsiki sanatına özel bir önem vermiĢtir. Ġbn Haldûn, Ebü‟l-Ferec elĠsfahânî‟ye ait el-Eġānî adlı eserin esasını, Ģarkıcılarının onun için seçmiĢ oldukları 100 melodinin oluĢturduğundan söz eder. (Mukaddime, II, 1333) Edebiyata ilgi duyan Hârûn ReĢîd beğendiği Ģiirleri büyük bahĢiĢlerle ödüllendirir, Ģair ve âlimleri himaye ederdi. Birçok Ģiir ve özdeyiĢi ezbere bilirdi; kendisinin de güzel Ģiirleri vardı. (Cebrâil Süleyman Cebbûr, s. 110-116) Hitabeti ve ses tonu düzgündü. Karakter olarak duygulu bir yapıya sahipti. Maskarası Ġbn Ebû Meryem‟in Ģaka ve nükteleriyle güler, bazan bir Ģiirin veya yaptığı bir hatanın etkisiyle uzun zaman mahzun olur ve ağlardı. Câhiz onun karakterini anlatırken baĢkalarında görülmeyecek Ģekilde Ģaka ve ciddiyeti bir arada sergilediğini söyler. Mühründe “el-azametü ve‟l-kudretü lillâh” yazılıydı; bir rivayete göre de “kün maallāhi alâ hazer” ibaresi yer alıyordu. (KalkaĢendî, Meʾâs̱irü‟l-inâfe, I, 193) 569 Kaynaklar tarafından hakkında, “Çok hacca gider ve çok cihad ederdi” Ģeklinde bilgi verilen Hârûn RreĢîd‟in dindar bir insandı. Nitekim dönemin Bizans Ġmparatoru VI. Konstantinos‟a (780- 797) Ġslâm‟a davet mektubu göndermiĢtir. (Ahmed Ferîd Rifâî, II, 188- 236) Hacca giderken 100 kadar fakihi aileleriyle birlikte götürür, haccedemediği seneler ise yerine 300 kiĢi gönderirdi. Cömert bir insandı; her gün kendi malından 1000 dirhem sadaka verirdi. Halkın durumunu araĢtırır, onlara yardım eder ve iĢlerini halletmek için gayret gösterirdi. Mütevazı bir insandı ve özellikle âlimlere büyük hürmeti vardı; derslerine katıldığı gözlerini kaybetmiĢ bir âlim olan Ebû Muâviye Muhammed b. Hâzim‟in ellerine su dökmüĢtür. Eğitime büyük bir değer verirdi. Oğlu Muhammed el-Emîn‟in hocası Halef b. Ahmer görevine baĢlayacağı zaman ondan oğluna hocaya itaati, Kur‟an ve Sünnet‟i, tarihi, Ģiiri, konuĢma âdâbını, münasebetsiz gülmemeyi öğretmesini istemiĢ, öğretirken de orta bir yol izlemesini tavsiye etmiĢtir. (Ġbn Haldûn, II, 1301-1302) Kur‟an okumaya ve hadis dinlemeye büyük önem verir, “kāriü emîri‟l-mü‟minîn” olarak anılan (Ġbn Kuteybe, el-Maʿârif, s. 533) Saîd el-Allâf‟ın kıraatini severdi. Kendisinden hadis de rivayet edilmiĢtir. Devlet gelirlerinin hakkaniyet ölçüleri içerisinde tahsil edilmesine önem veren HârûnürreĢîd, Kādılkudât Ebû Yûsuf‟tan bu hususta takip edilecek siyaseti ve buna iliĢkin Ģer„î ahkâmı ortaya koyan bir kitap yazmasını istemiĢtir. Dîvânü‟l-harâc‟dan ayrı olarak iktâ ve tu„me arazilerinin vergilerini toplayan Dîvânü‟d-dıyâ„ ve ayrıca Dîvânü‟l-harâc‟da yenilik yapılarak Eskûdâr Meclisi ihdas edilmiĢtir. Bu meclisin görevi Dîvânü‟l-harâc‟a gelen her Ģeyi ilgili cetvellere kaydetmekti. Bu kayıtlar divan reisine arzedildikten sonra ilgili meclise gönderilirdi. (Aykaç, s. 212) Hârûn ReĢîd‟in hilâfet yılları Abbâsîler‟in en zengin dönemidir ve bu dönemde beytülmâle giren senelik gelirin 7500 kıntâr (yaklaĢık 268 ton altın) değerini bulduğu rivayet edilmektedir. 570 Hârûn ReĢîd‟in zamanında ilim ve kültür hayatında önemli geliĢmeler olmuĢtur. Nitekim Bermekî saraylarında felsefî ve kelâmî tartıĢmalar yapılmaktaydı. Halife Beytülhikme‟nin (Hizânetü‟l-hikme) zenginleĢmesi için büyük çaba harcamıĢ ve bazan cizye olarak kitap almıĢtır. (Hızır Ahmed Atâullah, s. 30) Bu dönemde Süryânîce, Grekçe ve Sanskritçe birçok eser Arapça‟ya çevrildi. Ġbnü‟n-Nedîm, Ebû Sehl Fazl b. Nevbaht‟ın hayatını anlatırken onun Hârûn ReĢîd devrinde Hizânetü‟l-hikme‟de görevli olduğunu ve Allân el-Verrâk eĢ-ġuûbî‟nin de Beytülhikme‟de HârûnürreĢîd, Me‟mûn ve Bermekîler için kitap istinsah ettiğini, Ġbn Ebû Usaybia ise Ġbn Mâseveyh‟in Hârûn ReĢîd tarafından Ankara, Ammûriye ve Anadolu‟nun diğer yerlerinde ele geçirilen kitapları tercüme etmekle görevlendirildiğini söyler. Tercüme yapanlardan biri de Hârûn ReĢîd adına Öklid‟in Elementler‟ini Uṣûlü‟l-hendese adıyla Arapça‟ya çeviren Haccâc b. Yûsuf b. Matar idi. Bu dönemde Bağdat‟ta CündiĢâpûr‟daki gibi bir de hastahane kurulmuĢtur. ÂLĠMLERE ĠTĠBAR EDERDĠ Harun ReĢîd, faziletli bir halîfe idi. Ġlim sahibi ve cömert olup güzel konuĢurdu. Halîfeliği müddetince, bir sene hacca, bir sene de cihâda giderdi. Bir defasında da yaya olarak hacca gitmiĢtir. Günde yüz rek‟at namaz kılardı. Çok cömertti. Hiç bir iyiliği karĢılıksız bırakmazdı, ilim ve san‟atı severdi. Edebiyata meraklı olup, âlimlere, edîblere ve fakirlere yardımda bulunurdu. Her gün bin dirhem sadaka verirdi. Âlimlere karĢı alçak gönüllü idi. Nasîhatları ve vazları ibretle dinler ve ağlardı. Harun ReĢîd, bir gün Ebü‟l-Atâhiyye‟yi yemeğe davet etti ve ona; “Benim dünyâ nimetleri arasındaki hâlimi bir anlat” dedi. Bunun üzerine Ebü‟l-Atâhiyye; “KavuĢtuğun nîmetlerle, yüksek köĢklerin gölgesinde sağ salim yaĢa” dedi. Halîfe; “Güzel söyledin, sonra?” deyince, Ebü‟l-Atâhiyye; “Ölüm döĢeğinde can çekiĢeceksin! ĠĢte o zaman aldandığını yakînen anlarsın!” dedi. Halîfe bu sözler karĢısında ağlamaya baĢladı. Fâzıl bin Yahya, Ebü‟l-Atâhiyye‟ye; “Halîfe seni yanına kendisini sevindirmek için davet etti, sen ise onu üzdün” 571 deyince, Hârûn ReĢîd; “Bırak söylesin, çünkü o bizi gaflet içinde gördü ve bu gafletimizin daha da artmasını istemedi” dedi. Zamanın meĢhûr evliyasından Ġbn-i Semmâk hazretleri, halîfenin yanına gitmiĢti. Sohbet sırasında halîfe su istedi. Su getirilince Ġbn-i Semmâk halîfeye dedi ki: “Ey mü‟minlerin emîri! ġayet Ģu suyu içemesen, içebilmek için bunu kaça satın alırsın?” Halîfe dedi ki: “Mülkümün yarısını veririm.” Ġbn-i Semmâk; “Ġç afiyet olsun” dedi. Ġçtikten sonra da; “Peki bu içtiğin suyu vücûdundan atamasan, çaresiz kalsan, çâresi için ne kadar para verirsin?” Halîfe de; “Mülkümün tamâmını veririm” dedi. Ġbn-i Semmâk hazretleri: “Bir içim su veya bu suyun vücûddan çıkarılması kadar kıymeti olan mülk ile övünülmez” dedi. Harun ReĢîd bu sözleri iĢitince, ibret alıp çok ağladı. ĠMAM EBU YUSUF(r.a)UN NASĠHATĠ Zamanın büyükleri, Harun ReĢîd‟e sohbetleri ile nasihat ettikleri gibi zaman zaman da mektuplar yazarak nasihat ederlerdi. Bunlardan biri de Ġmâm-ı Ebû Yûsuf‟du (rahmetullahi aleyh). Bir mektubunda Harun ReĢîd‟e Ģöyle nasîhat buyurdu:“Ey mü‟minlerin emîri! Allahü teâlâ sana öyle bir vazife verdi ki, sevabı sevâbların, cezası da cezaların en büyüğüdür. Allahü teâlâ seni bu ümmetin iĢlerine me‟mûr etti. Bu vazifenin baĢına geçtikten sonra artık sen, idarelerini emânet aldığın insanlar sebebiyle imtihana çekildin. Onların iĢlerini üzerine alarak ömrünü tüketmeye baĢladın. Bina; adalet ve doğruluk temelleri üzerine kurulmazsa (iĢler adalet ve doğrulukla yürütülmezse), Allahü teâlâ o binanın temellerini bozup, yapanların ve yardımcı olanların üzerlerine yıkar. Bu bakımdan Allah‟ın sana ihsan ettiği vazifeleri ihmâl edip, hakların zayi olmasına sebeb olma! Çünkü bir iĢi yapmaya güç kuvvet veren Allah‟u teâlâdır. Bugünün iĢini yarına bırakma, yoksa iĢleri ve hakları zayi edersin. Ġstekler bitmeden ecel gelir çatar. Ecel gelip çatmadan sâlih amel iĢle. Çünkü ecel geldikten sonra (ölünce) amel yapılmaz. Çobanlar sâhiblerine karĢı sürülerinden sorumlu olduğu gibi idarecilerde, idare ettiklerinden Allahü teâlâya hesap vereceklerdir. 572 Allahü teâlânın sana ihsan ettiği bu vazifede bir saat bile kalsan hakkı yerine getir. Çünkü âhıret gününde Allah indinde idarecilerin en mes‟ûdu, tebeasını mes‟ûd eden idarecidir. Doğruluktan ayrılma, yoksa idare ettiğin kimseler de doğruluktan ayrılır. Nefsin isteğine göre emir vermekten ve kızgınlıkla iĢ görmekten sakın. Biri âhıretin, diğeri dünyân ile ilgili iki iĢle karĢılaĢırsan, âhıret iĢini tercih et. Çünkü dünyâ fânî, âhıret bakîdir. Allah korkusuyla titre, Allah‟ın emirlerinde insanlara farklı muamele yapma. Allahü teâlânın emirlerini yapmakta hiç bir kınayıcının kötülemesinden korkma! Dâima temkinli ol. Temkinli olmak dil ile değil kalb iledir. Azabından korkarak ve rahmetini umarak Allahü teâlâya sığın. Sığınmak ve korunmak korku ve ümid iledir. Kim Allah‟a sığınırsa, Allah onu korur. Dâima doğru yol, iyi bir akıbet, hakka ulaĢtıracak sağlam bir gidiĢ üzere ol. Zayi olmayacak bir iĢ ve herkesin gideceği âhıret için çalıĢ. Çünkü varılacak bu yer, kalblerin hopladığı, bahanelerin son bulduğu yerdir. O gün bütün mahlûkât, Allah‟ın huzurunda baĢ eğer ve zillet içinde dururlar. O‟nun hükmünü beklerler. Azabından korkarlar. Sanki her Ģey olmuĢ bitmiĢ gibidir. Kıyamet gününü bilip de amel etmeyenin, o gün çekeceği hasret ve duyacağı piĢmanlığın haddi yoktur. O, ayakların kaydığı, renklerin değiĢtiği, duruĢun uzadığı ve hesabın çetin olduğu gündür. O ne korkunç bir ayak kayması! O ne fayda vermez bir piĢmanlıktır! Bu hayat gece ve gündüzün yer değiĢtirmesinden ibarettir. Durmadan biri diğerinin peĢini tâkib ediyor. Gece ve gündüz (zaman) her yeniyi eskitir, her uzağı yaklaĢtırır, vâd edilen her Ģeyi getirir. Allah herkesi ona göre cezalandırır. Allah‟ın hesabı çabuktur, öyleyse Allah‟tan kork, sakın! Çünkü ömür az, iĢ mühim, dünyâ ve dünyâdakiler fânîdir. Âhıret ise devamlı kalma yeridir. MahĢer günü, haddi aĢanların yolunu tutarak, Allah‟ın huzuruna çıkma! ġunu iyi bil ki, kıyamet gününün hâkimi olan Allahü teâlâ, kullarına mevki ve makamlarına göre değil, niyet ve amellerine göre hükmedecektir. O hâlde dikkatli ol. Çünkü boĢuna yaratılmadığın gibi baĢıboĢ da bırakılmayacaksın. 573 ġüphesiz yaptıklarından hesaba çekileceksin. Nasıl cevap vereceğini düĢün. Bil ki, kıyamet günü insanoğlunun ayakları, Allahü teâlânın huzurunda hesaba çekildikten sonra kayacaktır. Ey mü‟minlerin emîri! Bu suâllerin cevâbını hazırla! Çünkü bu gün amel defterine yazılan, dünyâda iĢlediğin, her Ģeyden yarın âhırette sana okunacak. Sorulacaktır. ĠĢlediğin her Ģeyin Ģahitler huzurunda açığa çıkarılacağı günü hatırla! Ey mü‟minlerin emîri! Korunması emredilen Ģeyi koru, bakıp gözetilmesi emredileni de gözet. Bu vazifeleri Allah rızâsı için yapmanı tavsiye ederim. Eğer bunları yapamazsan kolay yürünecek volda aitmpk rin etrafı görmez olur, alâmetler, iĢaretler ortadan kalkar, gerçekler kaybolur. O geniĢ yol sana daralır… Nefsine karĢı koy… Emrinde olanların zarar ve telefine sebep olma. Yoksa Allah onların haklarını senden alır. Sen de kendi hak ve sevabını kaybedersin… Allah‟ın, idaresini sana emânet ettiği kimselerin (tebeanın) iĢlerini unutmazsan, sende unutulmazsın. Onlardan ve haklarından gafil olmazsan, sende aldatılmazsın. ġu fânî dünyâda kalbin ve dilin Allah‟ı zikretmekten, Resûlüne salât ve selâm getirmekten nasibini alsın…” GÖZLER KORKUDAN DĠKĠLĠR KALIR! Harun ReĢîd bir gün insanlara Ģöyle hitâb etti:” Nimetlerinden dolayı Allahü teâlâya hamd ederiz. O‟na karĢı itâatta muvaffak olmamız için, O‟ndan yardım isteriz. DüĢmanlarına karĢı, O‟ndan zafer dileriz. O‟na kâmil bir îmânla îmân ederiz, iĢlerimizi O‟na havale eder. O‟na güvenip dayanırız. Ben Ģehâdet ederim ki, Allahü teâlâdan baĢka ilâh yoktur. ġeriki yâni ortağı yoktur. Yine Ģehâdet ederim ki, Muhammed aleyhisselâm Allahü teâlânın kulu ve Resûlüdür. Allahü teâlâ O‟nu Cennetle müjdeleyici ve Cehennemle korkutucu olarak gönderdi. Muhammed aleyhisselâm peygamberlik vazifesini tebliğ etti. Ümmete nasihat, Allah yolunda muharebe eyledi. Allahü teâlânın rızâsına uygun iĢ yapanlar için yaptığı iyi vâdleri ve emrine karĢı gelenler için yaptığı tehdidleri bildirdi. Vefatlarına kadar bu vazifeyi yerine getirdi. 574 Resûlullah(s.a.v)Efendimize salât ve selâm olsun. Ey Allah‟ın kulları! Size tekvâyı tavsiye ederim. Çünkü takva günahları örter, iyilikleri kat kat yapar. Takva, Cennet‟i kazanmaya ve Cehennem‟den kurtulmaya bir vesiledir. Sizi öyle bir günden sakındırırım ki, o gün gözler korkudan dikilir kalır, bütün sırlar ortaya dökülür. Siz yakında bu geçici dünyâ hayâtından, ebedî âhıret yurduna göçeceksiniz, öyleyse, tövbe etmek suretiyle, Allahü teâlânın mağfiretine, takva ile merhametine, Allah‟u teâlâya dönmekle O‟nun hidâyetine koĢunuz. Çünkü Allahü teâlâyı anmak; müttekîleri O‟nun rahmetine, tövbe edenleri O‟nun mağfiretine, O‟na dönenleri ve yalvaranları da O‟nun hidâyetine kavuĢturur. Nitekim Allah‟u teâlâ, Kur‟ân-ı kerîmde meâlen Ģöyle buyuruyor: “Rahmetim, dünyâda her Ģeyi kuĢatmıĢtır. (Mü‟mine de kâfire de Ģâmildir). Fakat âhırette merhametim, yalnız benden korkarak kâfir olmaktan ve günah iĢlemekten kaçınanlara, zekâtını verenlere, Kur‟ân-ı kerîme ve Peygamberlerime (aleyhimüsselâm) inananlara mahsustur.” (A‟raf sûresi: 156) BaĢka bir âyet-i kerîmede ise meâlen Ģöyle buyurdu: “Bununla beraber, Ģüphe yok ki ben, tövbe eden, îmân edip, sâlih amel iĢliyen, sonra da hak yolda sebat gösteren kimse için gaffarım (çok bağıĢlayıcıyım).” (Tâhâ sûresi: 82) Siz geçen asırlardaki hâdiseleri biliyorsunuz. ġunu da biliyorsunuz ki, babalarınızı, dedelerinizi, dostlarınızı, ölüm, evlerinizden aranızdan kapıverdi. Siz onların ölümüne mâni olamadınız. Onlar dünyâdan ayrıldılar. Ellerinde hiç bir imkân kalmadı. ġimdi dünyâ onları, hesapları görülmek üzere amelleri ile baĢ baĢa bıraktı. Dünyâda günah iĢlemiĢ, kötü iĢler yapmıĢ olanlar, yaptıklarının cezasını görecekler, amel-i sâlih iĢliyenler ise mükâfatlarını göreceklerdir. Sözlerin en güzeli, nasihatların en üstünü, Allah‟u teâlânın kitabı Kur‟ân-ı kerîmdir. Allah‟u teâlâ, meâlen buyuruyor ki: “Kur‟ân-ı kerîm okunduğu zaman hemen O‟nu dinleyin ve susun. Olur ki, merhamet olunursunuz.” (A‟raf sûresi: 204).” VEFATI 575 Harun ReĢid, Horasan‟da isyan çıkaran Rafi bin Leys‟i ortadan kaldırmak üzere ordusunun baĢında giderken yolda hastalandı. Yerine oğlu Me‟mun‟u veliahd tayin ettiğini bildirdikten sonra, 24 Mart 809 tarihinde kırk dört yaĢındayken vefat etti. Kefenini Kendisi Hazırladı Saltanatı boyunca baĢ etmek zorunda en büyük sorunlardan biri de Hâricî isyanlarıydı. Nitekim vefatı da isyan bastırmak üzere çıkmıĢ olduğu bir sefer esnasında vuku buldu. Maveraünnehir bölgesinde çıkan isyanı bastırmak üzere ordusuyla sefer üzereyken yolda hastalandı ve bu hastalık son hastalığı oldu. Hârun ReĢîd ölüm hastalığı olduğunu anlamıĢ ve önceden kendisi için bir kabir hazırlatmıĢtı. Bir gün çevresindeki dostlarına, “ArkadaĢlar, beni hangi kabre koyacağınızı görmek istiyorum. Lütfen beni oraya götürün” dedi. Dostları ve vezirleri onu kırmadılar ve konulacağı kabrine götürdüler. Hârûn daracık kabrine baktı ve ağlamaya baĢladı. “Ey zevalsız mülkün sahibi! Mülkü elinden çıkmıĢ kuluna merhamet et!” dedi. Vefatı esnasında kefenini bizzat elleriyle hazırladığı ve ruhunu: “Malım bana hiçbir yarar sağlamadı. Saltanatım da yok olup gitti.”(Hâkka Sûresi:28-29) âyet-i kerîmelerini okuyarak“Ey zevalsız mülkün sahibi! Mülkü elinden çıkmıĢ kuluna merhamet et!” dedi.Ve ruhunu Allah‟a teslim etti. Rabbimiz rahmetiyle muamele eylesin. BĠBLĠYOGRAFYA Ebû Yûsuf, el-Ḫarâc, s. 3; Halîfe b. Hayyât, et-Târîḫ (Ömerî), bk. Ġndeks; Câhiz, et-Tâc fî aḫlâḳi‟l-mülûk (nĢr. Ahmed Zekî PaĢa), Kahire 1332/1914, s. 37-38, 154; Ġbn Kuteybe, ʿUyûnü‟l-aḫbâr (Tavîl), bk. Ġndeks; a.mlf., el-Maʿârif (UkkâĢe), s. 533; Belâzürî, Fütûh (Fayda), bk. Ġndeks; Dîneverî, el-Aḫbârü‟ṭ-ṭıvâl, s. 387-392; Ya„kūbî, Târîḫ, II, 407-413; Taberî, Târîḫ (Ebü‟l-Fazl), bk. Ġndeks; Ġbn A„sem el-Kûfî, Kitâbü‟l-Fütûḥ, Beyrut 1986, VIII, 402-431; Ġbn Abdürabbih, el-ʿĠḳdü‟l-ferîd, bk. Ġndeks; CehĢiyârî, el-Vüzerâʾ ve‟l-küttâb, bk. Ġndeks; Yezîd b. Muhammed el-Ezdî, Târîḫu‟l-Mevṣıl (nĢr. Ali Habîbe), Kahire 1387/1967, bk. Ġndeks; Mes„ûdî, Mürûcü‟ẕ-ẕeheb (Abdülhamîd), III, 347-395; Ebü‟l-Ferec elĠsfahânî, Meḳātilü‟ṭ-Ṭâlibiyyîn (nĢr. Ahmed es-Sakr), Beyrut 1987, s. 388- 418; Ġbnü‟n-Nedîm, el-Fihrist, s. 154, 382; Hatîb, Târîḫu Baġdâd, V, 5-13; 576 Ġbnü‟l-Esîr, el-Kâmil, bk. Ġndeks; Ġbnü‟t-Tıktakā, el-Faḫrî, Kahire 1962, s. 155-171; Ġbn Ebû Usaybia, ʿUyûnü‟l-enbâʾ, bk. Ġndeks; Ġbn Hallikân, Vefeyât, bk. Ġndeks; Nüveyrî, Nihâyetü‟l-ereb, XIV, 125-163; Ġbn Kesîr, elBidâye, X, 146-222; Ġbn Haldûn, Mukaddime (trc. Süleyman Uludağ), Ġstanbul 1982, I, 220-227; II,1301-1302, 1333, 1386; KalkaĢendî, Ṣubḥu‟laʿĢâ (ġemseddin), XIV, 97-107; a.mlf., Meʾâs̱irü‟l-inâfe, I, 192-202; Ebüzziyâ Mehmed Tevfik, Hârûn er-ReĢîd, Ġstanbul 1300; Hudarî, Muḥâḍarât: ʿAbbâsiyye, s. 102-157; Ahmed Ferîd Rifâî, ʿAṣrü‟l-Meʾmûn, Kahire 1346/1928, I, 114-159; II, 188-236; F. W. Buckler, Harunu‟l-Rashid and Charles the Great, Cambridge 1931, s. 3-42; Barthold, Ġslâm Medeniyeti, bk. Ġndeks; N. Abbott, Two Queens of Baghdad: Mother and Wife of Hārūn al-Rashīd, Chicago 1946; G. Loban, Ḥaḍâretü‟l-ʿArab (trc. Âdil Züaytir), Kahire 1367/1948, s. 215; De Lacy O‟Leary, How Greek Science Passed to the Arabs, London 1951, s. 156-161; Ahmed Emîn, Hârûn er-ReĢîd, Kahire 1951; Âtıf ġükrî Ebû Avz, ez-Zendeḳa ve‟zzenâdıḳa, Amman, ts. (Dârü‟l-Fikr), s. 164,165; D. Sourdel, Le vizirat ʿAbbāside de 749 à 936, Damas 1959-60, bk. Ġndeks; A. G. Chejne, Succession to the Rule in Islam, Lahore 1960, s. 89-108; R. D. Osborn, Islam Under the Khalifs of Baghdad, London, ts., s. 187-216; Sarton, Introduction, I, 527; Hızır Ahmed Atâullah, Beytü‟l-ḥikme fî ʿaṣri‟lʿAbbâsiyyîn, Kahire, ts. (Dârü‟l-Fikri‟l-Arabî), s. 30; T. W. Arnold, The Caliphate, Oxford 1967, bk. Ġndeks; Tevfîk Sultân el-Yûzbekî, el-Vezâre: neĢʾetühâ ve teṭavvürühâ fi‟d-devleti‟l-ʿAbbâsiyye, Bağdad 1390/1970, s. 95-110; Semîre Muhtâr el-Leysî, Cihâdü‟Ģ-ġîʿa fi‟l-ʿaṣri‟l-ʿAbbâsiyyi‟levvel, Beyrut 1978, s. 279-311; Abdülcebbâr el-Cûmerd, Hârûn er-ReĢîd, III, Beyrut, ts.; Hitti, Ġslâm Tarihi, II, 458-476; W. M. Watt, Ġslâm DüĢüncesinin TeĢekkül Devri (trc. E. Ruhi Fığlalı), Ankara 1981, s. 199, 220, 233; Cebrâil Süleyman Cebbûr, el-Mülûkü‟Ģ-Ģuʿarâʾ, Beyrut 1401/1981, s. 110-116; H. Kennedy, The Early Abbasid Caliphate, London 1981, s. 115-134; Hasan Ġbrâhim, Ġslâm Tarihi, II, 344-358; ġevkī Ebû Halîl, Hârûn er-ReĢîd: emîrü‟l-ḫulefâʾ ve ecellü mülûki‟d-dünyâ, DımaĢk 1408/1988, s. 99-103; Ömer Ferruh, Ebû Nüvâs: Ģâʿiru Hârûn er-ReĢîd ve Muḥammed el-Emîn, Beyrut 1408/1988, s. 99-103; Ġbrâhim Selmân elKervî, Nîẓâmü‟l-vizâre fi‟l-ʿaṣri‟l-ʿAbbâsiyyi‟l-evvel, Ġskenderiye 1989, s. 127-136; Ahmed Zekî Safvet, Cemheretü resâʾili‟l-ʿArab, Beyrut, ts. (elMektebetü‟l-ilmiyye), IV, 374-377; Yûsuf el-IĢ, Târîḫu ʿaṣri‟l-ḫilâfeti‟lʿAbbâsiyye, Beyrut 1990, s. 57-84; Mehmet Aykaç, Abbâsi Devleti‟nin Ġlk Dönemi Ġdarî TeĢkilâtında Dîvânlar: 132-232/750-847 (doktora tezi, 1993), 577 MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, s. 217-219; Casim Avcı, Ġslâm-Bizans ĠliĢkileri: m. 610-847: Diplomasi, Din, Bilim ve Sanat Alanlarında (doktora tezi, 1997), UÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, s. 90-95, 144-149, 217-219; M. Bonner, “Al Khalīfa al-Mardī: The Accession of Hārūn al-Rashīd”, JAOS, CVIII/1 (1988), s. 79-91; K. V. Zetterstéen, “HârûnürreĢid”, ĠA, V/1, s. 304- 305; F. Omar, “Hārūn al-Ras̲h̲īd”, EI2 (Ġng.), III, 232-234; Hakkı Dursun Yıldız, “Abbâsîler”, DĠA, I, 37. 578 ĠMAM-I ġAFĠ(R.A) (D.H.150-M.767.Filistin. Gazze. V.H.204.M.820.Kurafe. Mısır) Cennet ile müjdelenmiĢ olan Ehl-i sünnet vel-cemaatin dört büyük mezhebinden biri olan ġafii mezhebinin reisidir. Adı, Muhammed bin Ġdris‟tir. Dedesinin dedesi ġafi, KureyĢ kabilesinden ve ashab-ı kiramdan olduğu için, ġafii adı ile meĢhur olmuĢtur. ġafi‟in dedesinin dedesi de HaĢim bin Abdi Menaf‟dır.Ġmam ġafii'nin annesi Yemenli Ezd kabilesindendir. Oğlunun yetiĢip olgunlaĢmasında onun büyük bir payı vardır. Nesebine gelince: Abdi Menâf oğlu, Muttalib oğlu, HâĢim oğlu, Abdi Yezid oğlu, Ubeyd oğlu, Sâib oğlu, ġâfi' oğlu, Osman oğlu, Abbas oğlu, Ġdris oğlu Muhammed'dir. Soyu, Hz. Peygamber'le Abd-i Menâf da birleĢmektedir. Ġmamı Azam Ebu Hanife'nin vefat ettiği yıl olan Hicri 150 senesinde Filistin'in Gazze ĢehrindeH.150 -M.767 senesinde dünyaya geldi. H.204 -M.820‟de Mısır‟da vefat etti. Kabri, Kurafe kabristanlığında büyük bir türbe içindedir. Gençliği ve YetiĢmesi Henüz beĢikte iken babası vefat etmiĢti. Annesi onu iki yaĢında, asıl memleketleri olan Mekke'ye getirdi. Orada büyüdü. Yedi yaĢına gelince Kur'an-ı Kerimi ezberledi. Bundan sonra ilim 579 öğrenmeye baĢladı. Mekke'ye gelince büyük hadis üstatlarından Peygamber(s.a.v) Efendimizin hadislerini ezberlemeye, diğer taraftan da Arapçayı düzgün ve mükemmel bir Ģekilde öğrenmeye baĢladı. Kendisi, ilim öğrenmeye baĢladığı bu ilk günleri için Ģöyle demiĢtir: "Kur'an-ı Kerimi ezberledikten sonra devamlı Mescid-i harama gidip, fıkıh ve hadis âlimlerinden pek çok istifade ettim. Fakat çok fakir idik, bir yaprak kâğıt almaya bile gücümüz yoktu. Derslerimi ve öğrendiğim meseleleri yazmakta çok sıkıntı çekerdim." Kırsal kesimlerde korunan fasih Arapçayı öğrenmek için bir süre çölde Huzeyl kabilesinin arasında yaĢadı. On yıl kadar süren çöl hayatında, dil öğreniminin yanı sıra ok atmayı da öğrendi. Bu kabile, Arapların dil bakımından en fasihi idi. Onlarla birlikte gezdim, dolaĢtım, ok atmayı öğrendim. Mekke'ye döndüğüm zaman, birçok rivayet ve edebiyat bilgilerine sahip olmuĢtum." Kendisi bu konuda Ģöyle der: "Çöldeyken himmetim iki Ģeyde toplanmıĢtı. Okçuluk ve ilim. Ok atmakta o kadar maharet sahibiydim ki, on ok atsam hepsi hedefe isabet ederdi." Bunu söyledikten sonra ilim hususunda bir Ģey demeden sustu. Yanında bulunan biri: "Vallahi sen ilimde, okçulukta olduğundan çok daha üstünsün “dedi. ( Muhammed Ebu Zehra, Ġmam ġafii, Diyanet ĠĢleri BaĢkanlığı Yayınları: 17-18.) Çocukluğu zamanında Hz. ġafi düğün, derneğe gitmez, daima bir köĢede oturup fikirle meĢgul olur ve çok zaman Salimi Rai sohbetinde olurdu. Ġmam ġafi buyurur: “Bir gece Peygamber(s.a.v)Efendimizi rüyamda gördüm. Bana emri risaletpenahileri Ģöyle oldu: “Sen kimsin?" Ben dedim: “Ya Resulallah! Senin bölüğündenim. “Ġleri gel" dedi Vardım. “Ağzını aç" dedi. Açtım; ağzıma mübarek dili üzerindeki ıslaklıktan bir miktar nakletti, Ģöyle ki ağzımın içi dopdolu oldu. “Var imdi iĢin tamamdır" dedi. Ve hem ol saat; Ali (k.v) Hazretlerini gördüm ki, parmağıma bir yüzük geçirdi, Ve dediki. “Peygamber ilmi ve benim ilmim sana kutlu olsun" dedi.(tezkiret-ul evliya Feridüddin-i Attar) Gençliğinin ilk yıllarında kendini tamamen ilme verip, Mekke'deki Süfyan bin Uyeyne, Müslim bin Halit ez-Zenci gibi fakih ve muhaddislerden ilim tahsil etti. Hadis, fıkıh, lügat ve edebiyatta çok yükseldi. Mekkeli gençler arasında, ilimde parmakla gösterilen bir dereceye ulaĢtı. 580 Ġmam Malik'in Himayesinde Ġlim Tahsili Ġmam ġafii yirmi yaĢlarında bir delikanlı iken, ilim derecesi o kadar ilerlemiĢti ki fetva verecek ve hadis rivayet edecek bir mertebeye ulaĢmıĢtı. Hatta Müslim ibnu Halid Zenci ona fetva vermesi için izin vererek: "Ya Eba Abdillah, artık fetva ver, senin fetva verme zamanın geldi" dedi. Onun ilim tahsilindeki gayreti, Mekke'nin surlarını aĢmıĢ ve bu Ģehrin ötelerine doğru uzanmaya baĢlamıĢtı. Çünkü ilmin sınırı ve ülkesi yoktur. Bu arada Medine'nin imamı Malik ibnu Enes'in adı ġafii'ye ulaĢmıĢtı. Zira bu imamın adı o derece yayılmıĢtı ki, gelip gidenler hep onu zikrediyorlardı. Bu durumda ġafii'nin gayreti ondan ilim tahsil etmeye yöneldi ve bu yüzden Medine'ye gitmek istedi. Fakat o Medine'ye Ġmam Malik'in ilminden habersiz eli boĢ gitmek istemiyordu. Ġmam Malik'in ismi her tarafa yayılmıĢ olan el-Muvatta adlı eserini temin edip defalarca okudu. Hadis kitabını, dokuz günde ezberledi. Bu kitabı okuduktan sonra onun Ġmam Malik'i görme arzusu daha da arttı. ġafii Medine'ye gitmeden önce, orada herhangi bir zorlukla karĢılaĢmamak için Mekke valisinden bir tavsiye mektubu alarak yola koyuldu. Oraya vardığında yanındaki mektupla Medine valisinin yanına girdi. Mektubu valiye verip durumu izah ettikten sonra, valiyle beraber büyük imam Malik ibnu Enes'in evine gittiler. Malik onları kapıda karĢıladı. Uzun boyu ve heybetli görünüĢüyle vakarlı, muhteĢem bir zattı. Vali kendisine mektubu takdim etti. Ġmam ġafii bundan sonrasını Ģöyle anlatır: "Mektubu alıp okumaya baĢladı. "...mektubu getirenin iĢi Ģu merkezde, onunla konuĢ ve gereğini yap" sözlerine gelince mektubu elinden attı ve : "Suphanallah, Resulullah'ın ilmi artık bu vasıtalarla mı alınır oldu?" dedi. Baktım ki vali onunla konuĢmaktan korkuyor. Ben ileri atıldım ve : "Allah iyilikten ayırmasın, ben Muttalip ailesinden bir adamım. Maksadım Ģudur" diyerek hayat hikâyemi anlattım. Sözlerimi dinledikten sonra bana baktı. Onda büyük bir feraset ve sevgi vardı. Bana: "Adın ne?" dedi. "Muhammed" dedim. "Ey Muhammed, Allah'tan kork, günahtan sakın, zira sen yüksek mertebe sahibi bir adam olacaksın. Allah senin kalbine bunu koymuĢ, onu 581 günahlarla söndürme" dedi. Ve sözünün sonunda: "Yarın buraya gelirsin, seni okutacak olan da gelir" dedi." Ben de onu ezberledim, ezberden okurum dedim. Ertesi gün imam-ı Malik'e gelip okumaya baĢladım. Her ne zaman, imamı üzme korkusundan okumayı bırakmak istesem, benim güzel okumam onu hayretler içerisinde bırakır, ey genç daha oku derdi. Kısa zamanda Muvatta'yı bitirdim." Tahsilinde en önemli safha, imam-ı Malik hazretlerine talebe olmasıyla baĢlamıĢtır. Yanına geldiği zaman, yirmi yaĢlarında bulunuyordu. Ġmam-ı Malik onu himayesine alıp, dokuz yıl müddetle ilim öğretti. Valilikte Görev Alması Ġmam Malik ibnu Enes vefat edince, ġafii ilimden yeteri kadarı nasibini aldığı kanaatine vardı. O zamana kadar çok fakir bir hayat sürdü. Kendi geçimini temin edebilmek için bir iĢ aramaya baĢladı. Bu sırada Yemen valisi Hicaz'a gelmiĢti. KureyĢ'ten bazıları ondan ġafii'yi beraberinde Yemen'e götürmesi isteğinde bulundular. Vali bu isteği uygun bularak, kendisine bir iĢ vermek üzere ġafii'yi yanında götürdü. ġafii bu hususta Ģöyle der: "Annemde bana verecek yol parası bile yoktu. Evi rehin vererek, yol parasını tedarik ettim. Yemen'e varınca vali bana iĢ verdi. Bu parayı ödemek için çalıĢmaya baĢladım." Ġmam ġafii'nin dirayeti, bilhassa Yemen valisinin maiyetinde aldığı ve kadılık seviyesinde olan bu görevinde dikkati çekmiĢtir. Vazifesi Yemen'e bağlı Necran'daydı. ġafii, burada adaleti hakkıyla gerçekleĢtirmiĢtir. Her çağda ve her yerde olduğu gibi Necran'da da insanlar, valilere, kadılara, hâkimlere yaranmaya çalıĢıp, onlara yakınlaĢmak için yol arıyorlardı. Fakat bu tip insanlar Ġmam ġafii'den bu konuda gerekli iltifatı göremediler. ġafii bu kapıyı kapatmakla nefsini fesat, Ģer ve zulümden korumuĢ oldu. Dolayısıyla uygulanması çok zor görülen adaleti tam olarak gerçekleĢtirmiĢ oldu. (Muhammed Ebu Zehra, Ġmam ġafii, Diyanet ĠĢleri BaĢkanlığı Yayınları: 18-20.) BeĢ yıl kadar bu görevi yaptıktan sonra, Bağdat‟a giderek, ilmini ilerletmek için, imam-ı A'zamın talebesi olan imam-ı Muhammed'den ders almaya baĢladı. Ġmam-ı Muhammed onu kendi himayesine alıp, yazmıĢ olduğu kitaplarını okutmak suretiyle, Irak'ta tedvin edilen fıkıh ilmini ve Irak'ta meĢhur olan rivayetleri öğretti, 582 imam-ı Muhammed ayrıca Ġmam-ı ġafii'nin üvey babası idi. Ġmam-ı ġafii onun ilminden ve kitaplarından çok istifade etmiĢtir. Güçlüklerle KarĢılaĢması Tıpkı günümüzde olduğu gibi tarihin her döneminde iyi iĢler yapmaya çalıĢanlar, adaleti hakkıyla yerine getirenler, fırsatçılara ve zalimlere fırsat tanımayanlar daima zalimlerin ve menfaatperestlerin fiili ve psikolojik iĢkencelerine maruz kalmıĢlardır. Ġmam ġafii söz konusu görevine devam ettiği sıralarda Yemen'e zalim, gaddar bir vali tayin oldu. Bu vali, kendi idaresi altındakilere zulüm yapmaktan çekinmiyordu. Bu durumdan haberdar olup rahatsız olan ġafii, âlimlerin elinde keskin bir kılıç olan tenkit vasıtasını çok iyi kullanarak bu valiyi uyarmaya çalıĢtı. Fakat ġafii'nin bu tavrı valinin onun aleyhine harekete geçmesine yol açtı. Vali ona kin bağlayarak hakkında iftiralar uydurdu. Abbasî Halifesi Harun‟a Ģikâyet etti. Zira herkes tabiatının gereğini yapar. Abbasîler, Hz. Ali (r.a.)'nin soyundan gelenlere karĢı bir tavır içindeydiler. Bu sebeple herhangi bir valinin Hz. Ali (r.a.) soyundan gelenlere karĢı iyi davrandığını tespit ettiklerinde derhal onu ya azlediyor, ya muhakemeye çekiyor, ya da öldürüyorlardı. Söz konusu zalim vali de Abbasileri bu zayıf noktalarından vurmayı baĢardı. ġafii'yi Hz. Ali (r.a.) soyundan gelenlerin taraftarı olmakla itham etti. Bu sadece psikolojik bir yıldırmaydı ve her hangi bir fiili duruma dayanmıyordu. Çünkü ġafii'nin Hz. Ali (r.a.) soyundan gelenlere karĢı sevgi beslediği herkesçe biliniyordu. Fakat onun bu sevgisi kendisini ġiilik propagandasına ve onların iktidara gelmesi için bir giriĢimde bulunmaya sevk edecek durumda değildi. Tüm bu gerçeklere rağmen zalim vali, bu konuda ısrar ediyor, Halife Harun ReĢit‟e mektup göndererek onu ġafii'ye karĢı kıĢkırtıyordu. ĠĢte bu zalim vali :"Alevilerden 9 kiĢi kımıldanmağa baĢladılar. Ben onların hükümet aleyhinde ayaklanmalarından korkuyorum..Burada ġafiî Muttalib oğullarından bir adam var, o burada oldukça benim ne buyruğum tutuluyor, ne de yasam." "Harp meydanlarında savaĢan bir kimsenin kılıçla yapamadığım o, diliyle yapıyor." Nihayet ġafii(r.a)Hazretleri eli kelepçeli halde Bağdat'a gönderildi. 34 yaĢlarında böyle bir durumla karĢı karĢıya kalan ġafii apar topar Halife Harun ReĢit‟in huzuruna çıkarıldı. Rivayetlerin 583 dediğine göre Halife bu dokuz kiĢiyi öldürtmüĢtür. ġafiî hüccetinin kuvveti ve Hanefî fakihi Muhammed b. Hasan ġeybânî'nin Ģehadeti sayesinde kurtulmuĢtur. Hüccet ve delilinin kuvveti Ģundan anlaĢılıyor: Kendisine kılıç altında Alevilik ithamı yöneltildiği zaman Halife Harun ReĢit‟e Ģöyle cevap verdi: “Yâ Emîrü'l-Mü'minîn, iki adam var, bunlardan birisi beni kendisine kardeĢ sayıyor, diğeri kölesi addediyor. Ne dersin, bunlardan hangisi bana daha sevgilidir? Seni kardeĢ sayanı daha çok seversin. ĠĢte o adam sensin ya Emîrü'I-Mü'minin. Zira siz Abbasî oğulları, onlar ise Ali oğulları. Biz de Muttalib oğulları. Siz Abbasî oğulları bizi kardeĢ görürsünüz, onlar ise bizi köle sayarlar. Hanefî fakihi Muhammed b. Hasan ġeybânî'nin onun hakkındaki iyi Ģehadetine gelince: ġafiî onu, itham olunduğu esnada Harun ReĢid'in meclisinde görüp tanımıĢtı. Zîrâ ilim, ilim ehli arasında bir akrabalık bağıdır. ġafiî müdafaası sırasında söyledikleri arasında kendisinin ilimden, fıkıhtan nasibi olduğunu söyledi ve kadı Muhammed b. Hasan da bunu bilir, dedi. Harun ReĢit, bunu Muhammed b. Hasan'a sordu. O da:O ilmi çok, bilgiden nasibini almıĢ bir zattır. Ona isnat olunan bu iĢle onun bir ilgisi yoktur. O öyle adam değil, dedi. Harun ReĢit de:Onu yanına al, bakalım, düĢünelim, dedi.” Ancak onun güzel savunması ve Ġmam Muhammed ibnu ġeybani'nin lehinde Ģahitlik etmesiyle canını kurtardı. ( Muhammed Ebu Zehra, Ġmam ġafii, Diyanet ĠĢleri BaĢkanlığı Yayınları: 20-21.) Yeniden Ġlme Yönelmesi Ġmam ġafii, baĢına gelen bu olaydan sonra valilikteki görevini bırakıp kendini yeniden ilme verdi. Okudu, okuttu; ders aldı, ders verdi. Ġnsanlar için fıkıhta ebedi eserini meydana getirdi. Bağdat'ta Muhammed ibnu Hasan'ın evinde konakladı. Onun eserlerini bizzat kendinden okudu. Böylece hem Irak'ın hem de Hicaz'ın fıkhını birleĢtirmiĢ ve çağın en büyük fakihlerinden ders almıĢ oldu. Bu sayede, fıkıh ilminin kurallarını tespit edecek kadar yüksek bir mertebeye ulaĢtı. Bu konuda muvafık ve muhalif herkes onun bu mevkiini tanıdı. Böylece onun ünü her tarafa yayıldı, itibarı yükseldi ve nihayet, hakkıyla imamlık mertebesine ulaĢtı. 584 Bağdat'ta oturduğu sıralarda Iraklılarla fıkhi münakaĢalar yapar ve kendisini Ġmam Malik'in talebesi sayardı. Muayyen bir metot ortaya koymazdı. Ġmam Muhammed dıĢında, yaĢça kendisine denk olanlarla tartıĢırdı. Ġmam Muhammed'i ise kendisinin hocası olarak görüyor, onunla tartıĢmaya girmekten çekiniyordu. ġafiî, Muhammed b. Hasan'dan ilim aldı. Onun kitaplarını okudu, ondan nakletti, bu nakil ettiklerini kaydetti. Kendisi Ģöyle demiĢtir: “Muhammed b. Hasan'dan bir deve yükü ilim aldım, hepsi de bizzat ondan duyduklarımdır. “Onu çok Öger, ilmini çok takdir ederdi. Onun hakkında Ģöyle derdi: "Ġncelenmesi gereken bir mezhep sorulduğu vakityüzünü çatmayan tek bir kiĢi görmedim, ancak Muhammed b. Hasan Öyle değildi." ġafiî ondan Hadis de rivayet etti, ondan yalnız Rey fıkhını almakla iktifa etmedi. Ġmam ġafii daha sonra Mekke'ye döndü ve Harem-i ġerifte ders vermeye baĢladı. Hac mevsimi gelince nice büyük âlimler onunla görüĢür, onu dinlerlerdi. ĠĢte bu esnada Ahmed ibnu Hanbel de onunla görüĢtü. Artık ġafii'nin Ģahsiyeti yepyeni bir fıkıhla ortaya çıkmıĢtı. Bu, ne yalnız Medine ehlinin fıkhı idi, ne de yalnız Irak ehlinin. Belki de her ikisinden de alınmıĢ yeni bir fıkıh ki, kitap ve sünnet ilminin olgunlaĢtırdığı, Arapçayı ve insanların ahvalini iyi bilmesinin perçinlediği, kıyas ve Rey‟in geliĢtirdiği parlak bir aklın hulasasıdır. Ġmam ġafii, Mekke ve Bağdat arasında gidip geliyor, büyük üstatlarından almıĢ olduğu emsalsiz ilimle kendi üstün zekâsını kullanarak ortaya koymuĢ olduğu yeni bir fıkhı insanlara aktarıyor, onları bilgilendirmeye çalıĢıyordu. Etrafında toplanan cemaat bu büyük ilim deryasını can kulağıyla dinliyor, anlattıklarını benimsiyorlardı. Fakat halk tabakasından bazı kiĢiler ve görüĢler, aĢırıya giderek Ġslam'la çeliĢen durumlara düĢmüĢlerdi. Bu yüzden Ġmam ġafii, görüĢlerin birbiriyle çarpıĢtığı ve boğuĢtuğu Irak'ın gürültülü hayatından uzak kalmak maksadıyla uzun bir süre Mekke'de oturmayı tercih etti. Mekke'deki bu ikameti dokuz yıl kadar sürdü Ġmam ġafii, H. 195 yılında 45 yaĢlarındayken yeniden Bağdat'a dönmüĢtür. Bu ikinci geliĢidir Bu geliĢinde Bağdad'da iki sene kaldı. Bu sırada Bağdat Ġslam âleminin önemli bir ilim merkezi idi. Burada bulunan âlimler, 585 imam-ı ġafii'ye hürmet göstermiĢ ve ilim talebeleri onun etrafında toplanmıĢtır. Ebu Ubeyd Ģöyle demiĢtir: Ġmam-ı ġafii'den duydum, buyurdu ki, "Ġmam-ı Muhammed'den öğrendiğim meselelerle ve ilimle, bir deve yükü kitap yazdım. Eğer o olmasaydı ilim kapısının eĢiğinde kalmıĢtım. Bütün insanlar ilimde, Irak âlimlerinin, Irak âlimleri de Kufe âlimlerinin çocuklarıdır. Onlar da Ebu Hanife'nin çocuklarıdır." Yani bir babanın çocukları için lazım olan nafakayı kazanıp, çocuklarını beslemesi gibi, Ġmam-ı A‟zam Ebu Hanife hazretleri de kendinden sonrakileri böylece ilimle beslemiĢ ve doyurmuĢtur. Bağdat âlimleri dahi ondan ders almıĢlardır. Daha önce Mekke'de imam-ı ġafii ile görüĢen ve ondan hadis dinleyen Ahmed bin Hanbel talebe olmuĢ, onun üstünlüğüne hayran kalmıĢtır. H. 187'de Mekke'de ve 195'te Bağdat‟ta Ġmam Ahmet b. Hanbel (Ö.H.241/M.855) ile buluĢtu. Ondan Hanbelî fıkhını ve usulünü, Kur‟an‟ın nâsih ve mensuhunu öğrendi. Bağdat‟ta onun eski mezhebinin esaslarını ihtiva eden "el-Hucce" adli eserini yazdı. Yine imam-ı ġafii ile emsal olan Ġshak bin Raheveyh ve benzerleri ondan ilim tahsil etmiĢtir. Herkes onun dersine koĢuyor ve verdiği fetvalara hayran kalıyordu. Ders ve fetva vermekte uyguladığı usul, geniĢ olarak açıkladığı istinbat (kaynaklardan hüküm çıkarma) usulü olan, usul-i fıkıh ilmi idi. O buna göre açıklamalarda bulunuyordu. Güzel ve açık konuĢması, ifade ve izah tarzı, münazara kuvveti ve tesir bakımından çok güçlü idi. Ġmam-ı ġafii Bağdat‟ta bulunduğu sırada (el-Kitab-ül Bağdadiye) adını verdiği eserini yazdı. Ġmam-ı ġafii hazretleri, ilim, züht, marifet, zekâ, hafıza ve nesep bakımlarından zamanındaki âlimlerin en üstünü idi. On üç yaĢında iken, Harem-i Ģerif de "Bana istediğinizi sorunuz" derdi. On beĢ yaĢında iken fetva verirdi. Zamanının en büyük âlimi olan ve üç yüz bin hadis-i Ģerifi ezbere bilen imam-ı Ahmet bin Hanbel, ondan ders almaya gelirdi. Çok kimse imam-ı Ahmet‟e, "Böyle büyük bir âlim iken, karĢısında nasıl oturuyorsun?" dediklerinde, "Bizim ezberlediklerimizin manalarını o biliyor. Eğer onu görmeseydim, ilmin kapısında kalacaktım. O, dünyayı aydınlatan bir güneĢtir, ruhlara gıdadır" derdi. Bir kere de, "Fıkıh kapısı kapanmıĢtı. Allah‟u Teâlâ, bu kapıyı, kullarına imam-ı ġafii ile tekrar açtı" dedi. Bir kere 586 de, "Ġslamiyet‟e, Ģimdi ġafii'den daha çok hizmet eden birini bilmiyorum" dedi. Ġmam-ı Ahmed yine buyurdu ki: (Allah‟u Teâlâ her yüzyılda bir âlim yaratır, benim dinimi, herkese onun ile öğretir) hadis-i Ģerifinde bildirilen âlim, imam-ı ġafii'dir. Hadis-i Ģerifte (KureyĢ'e sövmeyiniz. Zira KureyĢli bir âlim, yeryüzünü ilimle doldurur) buyuruldu. Ġslam âlimleri bu hadis-i Ģerif, imam-ı ġafii'nin geleceğini bildirmiĢtir, demiĢlerdir. Ġmam-ı Ahmet bin Hanbel'in oğlu Abdullah, babasının imam-ı ġafii'ye çok dua ettiğini görerek sebebini sorunca: "Oğlum, imam-ı ġafii'nin insanlar arasındaki yeri, gökteki güneĢ gibidir. O, ruhların Ģifasıdır" demiĢtir. Bir seferinde de; "Eline kalem kâğıt alan herkesin imam-ı ġafii'ye Ģükran borcu vardır" demiĢtir. Ġmam ġafii, müstakil mutlak müçtehit idi. Hicazlılar'ın ve Iraklıların fıkhını kendinde toplamıĢtı. Ahmet b. Hanbel onun için; "Allah'ın kitabı ve Resulünün sünnetinde insanların en fakihi idi"; "Eli hokka ve kalem tutup da, boynunda ġafi‟nin minneti olmayan kimse yoktur" demiĢtir. ġafii mezhebinin usulü kitap, Sünnet, icma ve kıyasa dayanmaktadır. ġafii, Kitap ve Sünnet „in te'vile muhtaç kısımlarını doğru tevil etmek için Arapçanın, yapılan te'vile müsait bulunmasını ve Kitap, Sünnet ve Icma kaynaklarında, anlaĢılan manayı takviye eden bir delilin bulunmasını Ģart koĢar. Ġmam-ı ġafii hazretlerinin rivayet ettiği hadis-i Ģerifler, Sahih-i Müslim'de, Sünen-i Ebi Davud, Sünen-i Tirmizi, Sünen-i Nesai, Sünen-i ibni Mace ve Sahih-i Buhari'nin ta'likatında yer almıĢtır. Sonra H.198 senesinde tekrar Bağdat‟a gelerek bu defa birkaç ay oturdu. Sonra Mısır'a gitmeğe karar verdi ve Mısır'a yollandı. 199 yılında Mısır'a ulaĢtı. Bağdat‟taki siyasi ve fikri kargaĢalıklar sebebiyle Mısır'a gidip, ömrünün sonuna kadar orada kalmıĢtır. Ġmam-ı ġafii, Ġmam-ı Malik'in ve Ġmam-ı A'zamın talebesi imam-ı Muhammed'in derslerine devam ederek, Ġmam-ı A'zamın ve imam-ı Malik'in içtihat yollarını öğrenip, bu iki yolu birleĢtirdi ve ayrı bir içtihat yolu kurdu. Kendisi çok beliğ, edip olduğundan, ayet-i kerimelerin ve hadis-i Ģeriflerin ifade tarzına bakıp, kuvvetli bulduğu tarafa göre hüküm verirdi, iki tarafta da kendi usulüne göre kuvvet bulamazsa, o zaman kıyas yolu ile içtihat ederdi. Böylece Müslümanların ibadetlerinde ve iĢlerinde uyacakları bir yol göstermiĢtir. Onun kendi 587 usulüne göre Ģer'i delillerden çıkardığı hükümlere, yani gösterdiği bu yola "ġafii Mezhebi" denildi. Ehl-i sünnet itikadında olan Müslümanlardan, amellerini yani ibadet ve iĢlerini, bu mezhebin hükümlerine uyarak yapanlara "ġafii" denir. Onun ilmî ve edebî Ģahsiyeti yanında, takvası, olgun karakteri ve güzel ahlakı da zikredilmesi gereken hususlardandır. Kendisine Siffin meselesi, sorulunca su anlamlı cevabı vermiĢti: "Ömer b. Abdülaziz‟e Siffîn'de ölenler sorulunca o; "Allah‟ın elimi bulaĢmaktan koruduğu kanlardır" demiĢti. Simdi ben de dilimi bu kana bulaĢtırmak istemiyorum.” O'nun haberi vahidin delil olmasıyla ilgili, dayandığı çeĢitli deliller vardır. Bunlardan birinde Hz. Peygamber (s.a.v)'in söyle buyurduğunu rivayet eder: "Benim sözümü dinleyip belleyerek ezberleyen ve olduğu gibi baĢkasına duyuran kimsenin Allah yüzünü ağartsın. Bazen fıkıh hâmili, fakih olmayana nakleder, içlerinde kendisinden daha fakih olan kimseye nakleder..." (Ebû Dâvud, Ilm, i0; Tirmizî, Ilm, 7; Ibn Mâce, Mukaddime,8). Bu hadisi aktardıktan sonra Ġmam ġafii görüĢünü Ģöyle açıklar: "Mademki Hz. Peygamber(s.a.v), sözlerini dinleyip bellemeğe ve onları baĢkalarına duyurmağa davet etmiĢtir. Bunu yerine getiren kimse ister bir kiĢi olsun, ister cemaat olsun, O'nun davetine icabet etmiĢ sayılır. Hz. Peygamber'den rivayet eden kimse bir kiĢi de olsa güvenilir ve âdil olmak Ģartıyla rivayeti makbuldür." Ġmam-ı ġafii(r.a)YetiĢtirdiği Öğrenciler Ġmam-ı ġafii'nin üstün Ģahsiyetine ve yüksek ilmine hayranlık duyarak, ondan ders alıp ilim öğrenen talebelerinden bir kısmı Ģunlardır: Ahmet bin Hanbel, Ġshak bin Raheveyh, ez-Zaferani, Ebu Sevr Ġbrahim bin Halid, Ebu Ġbrahim Müzeni, Rebi' bin Süleyman-ı Muradi gibi birçok âlim. Daha sonraki asırlarda, ġafii mezhebinde yetiĢmiĢ âlimlerden meĢhur olanlardan bazıları da Ģunlardır: Hadis âlimlerinden imam-ı Nesai, kelam (akaid) âlimlerinden Ebul-Hasen-i EĢari, imam-ı Maverdi, imam-ı Nevevi, imam-ül-Haremeyn Abdülmelik bin Abdullah, imam-ı Gazali, Ġbni Hacer-i Mekki... Kaffal-ı Kebir, Ġbni Subki, imam-ı Suyuti v.b.Ġmam-ı Nesai'nin (Sünen)'i meĢhurdur, imam-ı EĢari, Ehl-i sünnetin itikaddaki iki imamından biridir. Hocalarının zinciri imam-ı ġafii'ye ulaĢır. 588 Ġmam ġafii Hicaz, Irak, Mısır ve diğer Ġslam beldelerinde çeĢitli talebeler yetiĢtirmiĢtir. Yeni mezhebini ġafii‟den alan Mısırlı beĢ öğrencisi Ģunlardır: i) Ebu Yakup Yusuf b. Yahya el-Büveydi (Ö. H. 231). Halife Me'mun'un çıkardığı "Halku'l-Kur'an" fitnesi yüzünden Bağdat‟ta bir süre hapsedildi). ġafii, onu ders halkasına vekil olarak bırakmıĢtır. ġafii‟nin sözlerinden derlediği ünlü bir özet eseri vardır. 2) Ebu Ġbrahim Ġsmail b. Yahya el-Müzenî (Ö. H. 266): ġafii mezhebine göre yazılmıĢ çeĢitli eserleri vardır. Mebsût adı verilen "elMuhtasaru'l Kebîr" ve "el-Muhtasaru's-Sagîr" bunlardandir. Irak, ġam ve Horasan'dan pek çok ilim talibi ondan yararlanmıĢtır. 3) Ebu Muhammed er-Rabi' b. Süleyman b. Abdil Cebbar elMuradi (Ö.H. 270): Ġmam ġafii‟nin kitaplarının ravisidir. Amr b. el-Âs Câmiinde (Fustat Câmii) müezzindi. ġafii‟nin er-Risâle, el-Ümm ve diğer kitapları, el-Murâdî kanalıyla bize ulaĢmıĢtır. 4) Harmele b. Yahya b. Harmele (Ö.H. 266): Ġmam ġafii‟den er-Rabî'in rivayet etmediği kitapları nakletti. Kitabü's-Surût, Kitabü'sSünen, Kitabü'n-Nikâh ve Kitâbü'l-Ibil ve'l-Ganem ve Sifatühâ ve Esnânühâ bunlar arasında sayılabilir. 5) Muhammed b. Abdillah b. Abdilhakem (Ö.H. 268): Ġmam Mâlik'in de öğrencilerinden idi. Mısırlılar onu diğer fakihlerden üstün kabul ediyordu. Daha sonra ġafii‟nin görüĢlerini bırakarak Ġmam Mâlik'in içtihatlarıyla amel etmeye baĢladı. Menkıbeleri ve methi: Süfyan-ı Sevri Ģöyle demiĢtir: "Ġmam-ı ġafii'nin aklı, zamanındaki insanların yarısının akılları toplamından fazladır." Abdullah-i Ensari buyurdu ki: "Ġmam-ı ġafii'yi çok severim. Çünkü evliyalıkta hangi makama baksam, onu herkesin önünde görüyorum. “Az yer, az uyurdu. "On altı senedir, doyasıya yemek yemedim" buyurdu. Sebebi sorulunca, "Çok yemek bedene ağırlık verir, kalbi zayıflatır, anlayıĢı, idraki azaltır, çok uyku getirir ve böylece insanı ibadetten alıkoyar. Kulluğun baĢı az yemektir" buyurdu. Ġmam-ı ġafii'nin siması, gayet güzel ve sevimli idi. Üstün bir zekâya ve kabiliyete sahip idi. Peygamber(s.a.v) Efendimizin sünnetine son derece riayet ederdi, ilmi, tevazusu, heybet ve vakarı ile kalplere tesir ederdi. Kur'an-ı kerim okurken dinleyenler kendinden geçerdi. Orta halli giyinirdi. Heybetli bir görünüĢü vardı. O bakarken, 589 yanındakiler su dahi içemezlerdi. Yüzüğünde, (el-bereketü fil-kana „ati) Bereket, kanaat etmektedir, yazılı idi. Harun ReĢit, her sene Bizans imparatorundan vergi olarak çok para ve mal alırdı. Bir sene imparator, âlimlerle münakaĢa etmek için ruhbanlar gönderdi: "Eğer bizi yenerlerse onlara vergilerimizi vermeye devam edeceğiz. Yok, biz yenersek vermeyiz" dedi. Dört yüz Hristiyan Papaz geldi. Halife, bütün âlimlerin Dicle kenarında toplanmasını emretti. Ġmam-ı ġafii'yi çağırarak, Hristiyan ruhbanlara sen cevap ver dedi. Herkes Dicle kenarında toplandı. Ġmam-ı ġafii seccadeyi omzuna alıp nehre doğru gitti. Seccadeyi nehre atıp üzerine oturdu ve "Benimle münakaĢa etmek isteyenler buraya gelsin" dedi. Bu hali gören ruhbanların hepsi Müslüman oldu. Bizans imparatoru, adamlarının imam-ı ġafii'nin elinde Müslüman olduğunu öğrenince; "Ġyi ki, o buraya gelmedi. Yoksa buradakilerin hepsi Müslüman olurdu, kendi dinlerini bırakırlardı" dedi. Bir kere ders verirken, ders esnasında on defa ayağa kalktı. Sebebini sorduklarında, buyurdu ki:"Seyyidlerden bir çocuk, kapının önünde oynuyor. Kapının önüne gelip, kendisini gördüğüm zaman, ona hürmeten ayağa kalkıyorum. Resulullahın torunu ayakta dururken oturmak reva değildir." ġafii‟nin mezhebi; Mısır, Güney Arabistan, Doğu Afrika, Doğu Anadolu, Seylan, Endonezya, Cava, Filipinler, Malaya, Mâveraü'n-Nehir ve Horasan gibi yerlerde yayılmıĢtır (ez-Zühaylî,i.Ģafi., I, 37.; Hamdi Döndüren, i.Ģafis. 78.). Vefatı Ġmam-ı ġafii(r.a)Hazretleri bir gece rüyasında Âdem peygamber(a.s) ölmüĢ, halk onun cenazesini götürüp namaz kıldıklarını gördü ve uyandı. Bu rüyayı tabirciye sordu. Tabirci: "Âdemden murat ilimdir, nitekim Kur‟an'ı Kerim, Sure-i Bakaranın 31. Ayetindeki bu husus buyrulur: Bir ulu kiĢi dünyadan gidecek" dedi. ġafi hazretleri onu kendine yordu. Üç gün geçmeden vücudu Ģerifi Hakka ulaĢtı. Ġmam-ı ġafii hazretleri, din-i Ġslam‟a hizmet uğrunda tükettiği hayatının son anlarını, Kur'an-ı kerimi dinleyerek geçirmiĢtir, ömrünün sonuna kadar her gün bir hatim olmak üzere, ayda otuz hatim okurdu. Ramazan-ı Ģerifte ise gece ve gündüz birer hatim olmak üzere, altmıĢ 590 hatim okurdu. Artık vefatının yaklaĢtığı sırada takatsiz düĢmüĢtü, önceki gibi okuyacak durumda değildi. Fakat okuyan birinden dinlemek arzu ediyordu. O bu halde iken, talebesi Ebu Musa Yunus bin Abdül-a'la‟ya okutup, huĢu içinde dinliyordu. Son nefeslerini vermek üzere iken, halini sordular. "Dünyadan göçüyorum. Artık ondan ayrılıyorum. Ümit Ģerbetini içiyorum. Kerim olan Rabbime gidiyorum" buyurdu. Vefatı Ġslam âlemi için büyük bir kayıp oldu. Duyulduğu her yerde, derin üzüntü ve gözyaĢları ile karĢılandı. Yıkanmasını vasiyet ettiği kiĢiyi çağırdılar. Geldi ġafii'nin yetmiĢ bin kızıl altın borcu varmıĢ, hepsini ödedi. “Benim yıkamaklığım budur, onun vasiyetinden muradı Ģerifi budur" dedi. Ġmam ġafii(r.a)Hazretleri, Mısır'da mayasıl hastalığına yakalanmıĢ aĢırı kan kaybından dolayı 20 Ocak 820'ye rastlayan Hicri 204 yılı Recep ayının son gecesi 54 yaĢında iken vefat etti. . Kabri kazılırken etrafa misk kokusu yayıldı. Orada bulunanlar bu kokunun tesirinde kalıp, kendilerinden geçtiler. Mısır, Kahire‟de Mukattam dağının eteğinde Kurafe kabristanına defnedildi. Daha sonra kabri üzerine bir türbe yapılmıĢtır. Türbesi üzerindeki Ģimdiki muhteĢem kubbe, Eyyubi sultanlarından el-Melik el-Kaim tarafından; H.608 -M. 1211 yılında yapılmıĢtır. Selahaddin Eyyubi tarafından da, türbesinin yanına büyük bir medrese yaptırılmıĢtır. (Yâkût, Mu'cemü'I-Ü'debâ, c. XVII, s. 304.) Kıymetli sözlerinden ve nasihatlerinden bir kısmı Ģunlardır: "Allah‟u Teâlâ‟yı bilen necat (kurtuluĢ) bulur. Dininde titizlik gösteren, kötülüklerden kurtulur. Nefsini ıslah eden saadete kavuĢur.” "Kim Ģu üç Ģeyi yaparsa imanı kâmil olur: 1- Emr-i bil-maruf yapmak, yani Allah‟u Teâlâ‟nın emirlerini yapmak ve yaymak. 2- Nehy-i anil-münker yapmak, yani Allah‟u Teâlâ‟nın yasaklarını yapmamak ve yapılmaması için uğraĢmak. 3- Her iĢinde Allah‟u Teâlâ‟nın dinde bildirdiği hudutlar içinde bulunmak.” “Dünyada zahit ol, dünya malına bağlanma! Ahireti isteyici ol, onun için çalıĢ! Her iĢinde Allah‟u Teâlâ‟yı hatırla. Böyle yaparsan, 591 kurtulmuĢlardan olursun. Ruhsat ve teviller ile uğraĢan âlimden fayda gelmez.” “Senden daha çok malı ve parası olan kimseyi kıskanma. O malına ve parasına hasretle ölür. Ġbadeti ve itaati çok olan kimselere gıpta et. YaĢayanlar da sonunda ölecekleri için, onların dünyalıklarına özenmeye değmez.” “Ġnsanları tamamen razı ve memnun etmek çok zordur. Bir kimsenin bütün insanları kendinden hoĢnut etmesi mümkün değildir. Bunun için kul, daima Rabbini razı ve memnun etmeye bakmalı, ihlas sahibi olmalıdır.” "Ġlmi, kibirlenmek, kendini büyük görmek için isteyenlerden hiçbiri felah bulmuĢ değildir. Ama ilmi tevazu için, âlimlere ve insanlara hizmet için isteyen, elbette felah bulur, kurtulur." "Hiçbir kimse yoktur ki, dostu ve düĢmanı olmasın. Mademki böyledir, o halde Allah‟u Teâlâ‟ya itaat edenlerle beraber bulun, onları sev." Biri Ġmam-ı ġafii‟den nasihat isteyince buyurdu ki: “Senden daha çok malı ve parası olan kimseyi kıskanma. O malına ve parasına hasretle ölür. Ġbadeti ve taatı çok olan kimselere gıpta et. YaĢayanlar da sonunda ölecekleri için, onların dünyalıklarına özenmeğe değmez.” “Resulullah (sallallahu aleyhi ve sellem) ve Ashabının yolunda olmayanı havada uçar görsem, yine doğruluğunu kabul etmem.” “Herkese akıllı denmez. Akıllı kimse, kendisini her türlü kötülükten koruyandır.” Kalbine ilahi bir nur penceresinin açılmasını isteyen Ģu dört Ģeyi yapsın: 1- Günün belli bir vaktinde yalnız kalsın ve huzura dalsın. 2- Midesini pek fazla doyurmasın. 3- Sefih kimselerle düĢüp kalkmağı bıraksın, kötü kimselerle düĢüp kalkmasın. 4- Ġlimleriyle yalnız dünyalık arzu eden kimselere yaklaĢmasın.” “Dünyayı ve Yaratanını bir arada sevdiğini söyleyen kimse yalancıdır.” 592 “Hiç bir vakit yoktur ki, ilim mütalaası, hüzün ve kederi yok etmesin, ilmi mütalaa, kalbin en ince ve en gizli noktalarını harekete geçirir, insanda yüce duygular uyandırır.” “Sadık dost, arkadaĢının hüzün ve sevinçte ortağı olandır.” “Ġki kiĢinin, darıldıktan sonra birbirinin ayıplarını ortaya çıkarması, münafıklık alametidir”. “Haksız sözleri tasdik eden, dalkavuk ve ikiyüzlüdür.” “Sadık dost, arkadaĢının ayıplarını görünce ihtar eder, ifĢa etmez.” Ġbret almak istersen, hata sahibi kiĢilerin akıbetlerine bak da kalbini topla. Dünya sevgisi ile Allah sevgisini bir arada toplarım iddiasında bulunmak, yalandır. Âlimlerin güzelliği, nefslerini ıslah etmeleridir, ilmin süsü, Ģüpheli Ģeylerden sakınmak, yumuĢak olup, sertlik göstermemektir. -Dünya iĢlerinde bir darlığa ve sıkıntıya düĢen kimse, ibadete yönelmelidir. -Gururlanıp böbürlenmek, adi ve bayağı kimselerin vasfıdır. -Hizmet edene, hizmet edilir. -Dostlar ile yapılan sohbetten sevimli bir hareket yoktur. Dostların ayrılığı kadar da gam ve keder veren Ģey yoktur. -Ġlmi sevmeyende hayır yoktur. Böyle kimselerle dostluk ve bağlılığını kes. Çünkü, ilim kalblerin hayatı, gözlerin aydınlığıdır. -Sadık dost ve halis kimya az bulunur, hiç arama. -Bütün düĢmanlıkların aslı, kötü kimseler ile dostluk etmek ve onlara iyilik yapmaktır. -Ġlim öğrenmek, nafile ibadetten üstündür. -Kendini bilmeyene ilim öğreten, ilmin hakkını zayi etmiĢ olur. Layık olandan ilmi esirgeyen de, zulmetmiĢ olur. -Resulullah (sallallahu aleyhi ve sellem)den sonra insanların en üstünü Hz. Ebu Bekir, sonra Hz. Ömer, sonra Hz. Osman, sonra Hz. Ali‟dir. (radıyallahü anhüm) -Ġlim öğrenmek için üç Ģart vardır: Hocanın maharetli, talebenin zeki olması ve uzun zaman. -Ġlim iki kısımdır; birincisi ilm-i edyan, (nakli ilimler), din bilgileri, ikincisi ilm-i ebdan (akli ilimler) fen bilgileridir. 593 -Kimin düĢüncesi, arzusu, maksadı yemek içmek (dünya) ise; kıymeti, bağırsaklarından çıkardığı kazurat kadardır. -Dünyada en huzursuz kimse, kalbinde hased ve kin taĢıyanlardır. -BaĢkalarını senin yanında çekiĢtiren, senin bulunmadığın yerde de seni çekiĢtirir. -Kanaatkâr olmak, rahatlığa kavuĢturur. -Sırrını saklamasını bilen, iĢinin hâkimidir. Ġmam-ı ġafii hazretlerinin divanındaki Ģiirlerinden bazılarının tercümesi Ģöyledir: -Günlerin beraberinde getirdiği hadiseler, seni tesiri altına almasın. Sen iyi bir insan olmaya bak. Zaman içerisinde gelen musibetler ve belalardan dolayı sabırsızlık gösterme. Dünyanın bela ve musibetleri devamlı değildir, insanlar arasında hata ve ayıbın çok olsa bile, ahlakın; iyilik, cömertlik ve vefa (sözünde durmak) olsun iyilik ve cömertliğin ile hata ve ayıplarını ört. Cimriden iyilik bekleme. Çünkü Cehennemde, susuz kimseye su yoktur. Dünyanın sevinci de, kederi de, bolluğu da, darlığı da devamlı değildir. Kanaatkâr bir kalbe sahip olduğun zaman, sen ve dünyaya sahip olan kimse eĢitsiniz. Ölüm, kimin yanına gelirse, artık onu ölümün elinden kurtaracak ne yer ve ne de gök vardır. Gerçi Allah‟u Teâlâ‟nın yarattığı Ģu yeryüzü geniĢtir. Fakat bir kere Allah‟u Teâlâ‟nın hükmü gelince, feza bile dar gelir. Ölümün asla devası (ilacı yoktur). -BaĢımda ağaran saçların ortaya çıkmasıyla, nefsimin ateĢi sönüp gitti. BaĢımda beyaz saçların yanmasıyla, benim gecem oldu. (Çünkü bunlar, ölümün habercileri idi) ihtiyarlığın habercileri yanaklarıma indikten sonra, ben nasıl rahat yaĢarım, insanın ömrünün en iyi kısmı, ihtiyarlıktan öncekidir. Hâlbuki gençliği yok olan bir nefs, yok olmuĢ demektir, insanın rengi sararıp, saçları ağardığı zaman, güzel ve tatlı günleri de, o güzellik ve tatlılığını kaybeder. Yeryüzünde büyüklenerek yürüme. Çünkü bir müddet sonra bu yer, seni de içine çekip alacaktır. -Bir kimseyi affedip, ona kin tutmadığım zaman, düĢmanlık düĢüncesinden kendimi rahata kavuĢturdum. -Sefih ve cahil bir kimse konuĢunca ona cevap verme. Sükût, ona cevap vermekten daha hayırlıdır. 594 -Öğrenmenin acısını bir müddet tatmayan, hayatı boyunca cehaletin zilletini yudumlar. -Bütün düĢmanlıkların sevgiye dönüĢmesi umulur. Fakat hasedden dolayı olan düĢmanlık böyle değil. -Allah‟u Teâlâ‟yı sevdiğini söylersin, hâlbuki ona isyan edersin. Böyle sevgi olmaz. Eğer sevginde samimi olsaydın, Allah‟u Teâlâ‟ya itaat ederdin. Çünkü seven, sevdiğine itaat eder. -Senden görüĢünü istemeyene, görüĢünü verme. Çünkü böyle yaparsan, övülmediğin gibi, görüĢün de o kimseye fayda vermez. -Müslümanların önderi Ġmam-ı Azam Ebu Hanife, memleketleri ve içerisinde yaĢayanları, ilmiyle verdiği hükümlerle süsledi. Doğuda, batıda ve Kufe‟de onun bir eĢi yoktur. Allah‟u Teâlâ ona ebediyen rahmet eylesin. -Ġlim öğren, kimse âlim olarak doğmaz, ilim sahibi ile cahil bir olmaz. -Bir kavmin büyüğünün ilmi yoksa herkes ona yönelip geldiği zaman o küçüktür. Kavmin makam ve mertebe sahibi olmayan ve ilim sahibi olan küçüğü, ilmi meclislerde kavmin büyüğüdür. -Sana gelene sen de git. Sana kötülük ve eziyet edene sen eziyet etme. -Ey insan, dilini muhafaza et, seni sokmasın. Çünkü o, büyük bir yılandır. Kabirlerde, kahraman ve cesur kimselerin bile kendileriyle karĢılaĢmaktan çekinip, dilinin kurbanı giden nice kimseler vardır. -Hakkı doğruyu kim söylerse söylesin kabul ediniz. -Dünyada arsız kimseyle arkadaĢ olmak, ahirette insanı mahcup eder. -Ufak bir yanlıĢ hareketinle üzülecek, darılacak kimseye çok güvenme. -Dünyada zahit ol, dünya malına bağlanma! Ahireti isteyici ol, onun için çalıĢ! Her iĢinde Allah‟u Teâlâ‟yı hatırla. Böyle yaparsan, kurtulmuĢlardan olursun. Ruhsat ve te‟viller ile uğraĢan âlimden fayda gelmez. "Ġlim, ezber edilen Ģey değil, ezber edilen Ģeyden temin edilen faydadır." 595 Âbid olduğunu ifade eden delil Ģudur: Kendisi geceyi üçe tak sim eder, birinci bölümünü ilme, ikinci bölümünü ibadete, üçüncü bölümünü de uyku ve istirahate ayırırdı. Abdullah b. Muhammed el-Belevî Ģöyle anlatır: "Ben ve Ömer b. Nebâte oturuyorduk. Aramızda âbidlerden ve zâhidlerden bahsediyorduk. Bu konuĢma sırasında Ömer bana Ģunları söyledi: 'Muhammed b. Ġdris ġafii‟den daha muttaki, daha beliğ, daha fasih bir kimseyi görmedim'. Ben, Ömer ve Haris b. Lebid, birlikte Safa tepesine çıktık. (Hâris b. Lebid, Salih el-Murrâ'nm talebesiydi ve çok güzel bir sesi vardı). Haris burada Kur'an'ı Kerim'den Ģu ayetleri okudu: 'Bugün dilleri tutulacak gündür. (Ġnkârcılara) izin verilmez ki özür dilesinler' (Mürselât/35-36) Orada bulunan ve ayeti dinleyen ġafii‟nin benzi sarardı, âdeta tüyleri diken diken oldu. Sonra onun tir tir titreyerek yere serildiğini gördüm. Gözünü açtığı zaman Allah‟u Teâlâ'ya Ģöyle niyazda bulundu. Ey yüceler yücesi Allah‟ım! Yalancılardan olmaktan ve gafillerin yüzçevirmelerinden sana ve rahmetine sığınırım! Allah‟ım! Ariflerin kalbi sana eğilmiĢ, müĢtekilerin boynu senin rahmetinin önünde bükülmüĢtür. Ġlahi! Cömertliği bana hibe eyle ve beni örtünle setreyle. Mübarek yüzünün keremiyle kusurumu affet! Abdullah diyor ki: Bu durumdan sonra Ġmam ġafii yürüdü ve biz de arkasından geri döndük. Ben Bağdat‟a geldiğim zaman Ġmam ġafii de Irak'ta bulunuyordu. Dicle'nin kenarında abdest alıyordum. Birisi yanımdan geçerken bana seslendi: 'Ey genç! Abdestini güzel al ki, Allah sana dünyada ve ahirette güzellik ihsan etsin'. BaĢımı çevirip baktığım zaman yanında topluluk bulunan bir zat gördüm. Abdestimi çabucak alarak derhal bu zatı takip etmeye koyuldum. Bir ara bana dönerek Ģöyle buyurdu: 'Bir ihtiyacın mı var?' Ben 'Evet, Allah'ın sana öğrettiklerinden sen de bana öğret!' dedim. O 'BilmiĢ ol ki Allah'a sadakatle kulluk yapanlar kurtulur. Allah'ın dinine Ģefkat gösteren felâketten selâmet bulur. Dünyada zahit olanın gözleri yarın kıyâmet gününde karĢılaĢtığı sevaptan dolayı nurlanır. Daha fazlasını söyleyeyim mi?' Ben 'evet' dedim. O da Ģöyle dedi: 'Kimde üç haslet varsa o imanını kemâle erdirmiĢtir, mârufu emr ve tatbik eden, münkeri yasaklayıp sakınan, Allah'ın hudutlarını gözetip aĢmayan. Daha fazlasını ister misin?' Ben 'evet isterim' dedim. 596 O da Ģöyle dedi: 'Dünyaya sırt çevir, ahirete yönel! Bütün iĢlerinde Allah'a doğruluk göster ki kurtulanlarla birlikte kurtulmuĢ olasın'. ĠĢte bütün bunları söyleyerek uzaklaĢıp gitti. O gittikten sonra kim olduğunu sordum. Bana onun Ġmam ġafii olduğunu söylediler". Ahmed b. Hanbel(r.a) Ģöyle demiĢtir: 'Kırk seneden beri her kıldığım namazda ġafiî'ye dua ediyorum'. Dua edenin kadirĢinaslığına, insafına ve dua edilenin de yüksek derecesine dikkat ediniz! Onunla günümüzdeki âlimleri, fakihleri bir kıyas edin ve bu devirdeki âlimlerin aralarındaki buğz ve nefreti bir düĢünün ki, bunların 'Biz ġafii gibilerin yoluna uymaktayız' sözlerinin ne kadar samimiyetsiz olduğunu anlayabilesiniz. Ahmet b. Hanbel, imam ġafii‟yi dualarında çokça andığı için oğlu kendisine 'ġafii nasıl bir kimse idi ki sen ona bu kadar dua ediyorsun? Diye sorunca, Ahmet b. Hanbel oğluna Ģu cevabı verir: 'Ey oğlum! Ġmam ġafii dünya için bir güneĢ ve insanlar için de bir âfiyet kaynağı gibiydi'. Yine Ġmam Hanbel 'Eline kalem alan herkesin üzerinde mutlaka Ġmam ġafii‟nin hakkı vardır' demiĢtir. Ebü"l-Kasım bin Selam: “Hayatımda nice âlim ve faziletli kimselerle görüĢtüm. ġafii hazretleri gibi âlim bir kimse görmedim.” Yahya b. Said el-Kattan" Ģöyle der: 'Kırk seneden beri her kıldığım namazda mutlaka Ġmam ġafii‟ye dua ederim; zira Allah‟u Teâlâ ona ilim kapısını açmıĢ ve onu fıkıh ilminde baĢarılı kılmıĢtır‟. (ġeyh Nâsir b. Ġbrâhim el-Makdisî Menakıb ) Eserleri: Ömrünü ilim öğrenmek, öğretmek ve eser yazmak suretiyle, Ġslamiyet‟e hizmet yoluna sarf eden imam-ı ġafii hazretlerinin pek çok kıymetli eseri vardır. Bazıları Ģunlardır: 1) El-Ümm: Fıkıh ilmine dair olup, imam-ı ġafii‟nin ictihad ederek bildirdiği meseleleri ihtiva eden bir eseridir. Yedi cilt olarak basılmıĢtır. 2) Kitab-üs-Sünen vel-Müsned: Hadis ilmine dairdir. 3) Er-Risale fil-Usul: Usul-i fıkha dairdir. Usul-i fıkhın kitap halinde yazıldığı ilk eserdir. 4) El-Mebsut.5) Ahkâm-ül-Kur‟an.6) Ġhtilaf-ül-Hadis.7) Müsned-üĢ-ġafii.8) El-Mevâris.9) El-Emali el-Kübra.10) El-Emali es- 597 Sagir.11) Edeb-ül-Kadi.12) Fedail-i KureyĢ.13) El-EĢribe.14) EsSebku ve‟r-Remyü.15) Ġsbat-ün-Nübüvve ve Reddi alel-Berahime 598 ĠMAM-I MALĠK(R.A) (D.H.90 -M. 709. Medine -V.H. 179 M.795. Medine) Bu güzel insan Cennet ile müjdelenmiĢ olan Ehl-i sünnet velcemaatin dört büyük hak mezhebinden biri olan Maliki mezhebinin reisidir. Adı, Malik bin Enes‟tir. H.90 -M. 709 senesinde Medine'de doğdu. H. 179 M.795‟de yine Medine'devefat etti. Eshab-ı kiramdan olan dedesiMalik ibnu Ebu Amr'dır. Soyu Yemen kabilelerinden “Beni Esbah” kabilesine ve Himyerîlerden bir hükümdâr hanedanına dayanır. Dedelerinden biri Medine‟ye yerleĢmiĢti. Ashâb-ı kiramdan olan dedesi Ebû Amr‟dır. Tebe-i tabiinden olan imam-ı Malik, ilim ve hadis rivayetiyle meĢgul olan bir ailede ve çevrede yetiĢmiĢtir. Dedesi Malik, babası Enes ve amcası Süheyl, hadis rivayeti yapmıĢlardır. YaĢadığı muhit, Peygamber efendimizin yaĢamıĢ olduğu ve Ġslam‟ın hükümlerinin vaaz edildiği ve çok ilim ehlinin bulunduğu Medine-i münevvere idi. ġemaili ve KiĢiliği Ġmam Malik(r.a), heybetli biriydi. Uzun boylu, iri yapılı, sarıĢın, mavi gözlü biriydi. Gür sakalları vardı. Saçı sakalı aktı. Bıyıklarını uzatır, kısaltmaz dı. Temiz giyimliydi, ince ve beyaz renk kumaĢı tercih ederdi. Giysisini sık değiĢtirir, sarığını çenesinin altından geçirip omuzlarından aĢağı sarkıtırdı. Misk ve güzel koku sürünmeyi severdi. Ġmam Mâlik refah ve bolluk içinde büyümüĢtür. DıĢ görünümüne Özen gösterir, her konuda kendine dikkat ederdi. Güzel ahlak ve edebinin yanı sıra vakur ve heybetli görüntüsüyle 599 insanlar üzerinde saygın bir izlenim bırakırdı. Bulunduğu her mecliste izzet ve itibâr görürdü. Takva ve vakarı bu heybetine manevi bir hava da katıyordu. Hafızası çok güçlüydü. Çoğu zaman dinlediklerini bir dinlemede ezberleyebiliyordu. Züht ve takvasıyla ün kazanmıĢ biriydi. Ġlmi öğrenme ve öğretme iĢinde herhangi bir maddi çıkar gözetmemiĢ sadece Allah'ın rızasını aramıĢtı. Ġlmin bir nur olduğunu ancak bu nurun sadece kalbini takva ve ihlasla doldurmuĢ kimselerin gönüllerine yerleĢebileceğini söylerdi. Ġhtilaflı mevzularda insanlarla tartıĢmaya girmekten kaçınır ve bu tür tartıĢmaların kin ve nefret sebebi olacağını söylerdi. Onun döneminde yaĢamıĢ pek çok ilim adamı kendisinden övgüyle söz etmiĢlerdir. Ġlim Tahsili Önce Kur'an-ı kerimi ezberledi. Kendisinin isteği ve ailesinin yardım ve teĢvikiyle ilim öğrenmeye baĢladı. Bu hususta kendisine en çok annesi ilgi göstermiĢtir. Annesine, ilim tahsiline gitmek istediğini söyleyince, ona en güzel elbiselerini giydirerek sarığını sarıp: "ġimdi git, oku, yaz" demiĢtir. Ayrıca oğluna zamanın meĢhur âlimi Rabi'at'ur Rey'in yanına gitmesini, ondan ilim ve edep öğrenmesini söylemiĢtir. Bu teĢvik üzerine Rabi'a bin Abdurrahman'ın derslerine devam edip, genç yaĢta re'ye dayanan fıkıh ilmini öğrendi Diğer âlimlerin de derslerine devam etti ve bilhassa yanından hiç ayrılmadığı hocası Abdurrahman bin Hürmüz'ün derslerinden çok istifade etmiĢtir. Bu hocası hakkında Ģöyle derdi: "Ġbni Hürmüz'ün derslerine onüç sene devam ettim. Ondan öyle ilimler öğrendim ki, bunların bir kısmını hiç kimseye söyleyemiyorum. O, bid‟at ehlini red bakımından ve insanların ihtilaf ettikleri Ģeyler hususunda onların en bilgilisi idi." Hocaları: Ġmam Mâlik, sahabenin ilmini taĢıyan tâbiûndan bir topluluğa yetiĢmiĢ ve onların ilmini öğrenmiĢtir. Bunlar arasında en güzideleri Abdullah b. Ömer'in (r.a) azatlısı Nâfi idi. Ġmam Ģöyle derdi: 'Nâfi, Ibn Ömer'in ilmini oğullarından daha fazla yaymıĢtır." Mâlik'in Nâfi katında çok özel bir yeri vardı. Nitekim o, bu hususta Ģunu anlatmıĢtır: "Henüz çok küçük yaĢta Nâfi'in halkasına gitmeye baĢladım. Buna rağmen oturduğu yerden inip yanımda oturur ve bana hadis naklederdi." 600 Nâfi dıĢındaki hocalarından bazıları Ģunlardır: 1. Ebu'z-Zinâd Abdullah b. Zekvân, 2. HiĢâm b. Urve b. ez-Zübeyr, 3. Yahya b. Saîd el-Ensârî, 4. Abdullah b. Dinar, 5. Zeydb. Elsem Mevlâ Ömer (ra), 6. Muhammed b. Müslim b. ġihâb ez-Zührî, 7. Abdullah b. ebî Bekr b. Hazm, 8. Saîd b. Ebî Saîd ei-Makbirî, 9. Mevlâ Ebû Bekr (ra). Hadis Aldığı KiĢiler Ġmam Malik ilim tahsilinde hadis öğrenimine büyük önem vermiĢtir. Bu amaçla birçok kiĢiden hadis dinlemiĢtir. Hadis dinlediği kiĢilerin baĢta gelenleri ise Ģunlardır: Abdullah ibnu Ömer'in kölesi Nafi Muhammed ibnu'l-Munkedir, Ebu'z-Zubeyr, Ġbnu ġihab ez-Zuhri, Amir ibnu Abdillah, Abdullah ibnu Dinar. Bunlardan Nafi ibnu'lMuktedir'den aynı zamanda Hz. Ömer (r.a.)'in ve Abdullah ibnu Ömer'in fetvalarını öğrenmiĢtir. Malik ibnu Enes, ilim hayatında Medine dıĢına pek çıkmadığından ve diğer bazı muhaddisler gibi ilim seyahatlerinde bulunmadığından kendilerinden hadis aldığı kiĢiler genellikle Medineliydiler. Kendilerinden hadis naklettiği kiĢilerin sika (güvenilir), züht ve takva sahibi olmalarına dikkat ettiği gibi aynı zamanda hadis ehlinden olmalarına da dikkat ederdi. Bu konudaki hassasiyetini Ģu sözleriyle dile getirmiĢtir: "(Mescidi Nebevinin sütunlarını göstererek) ġu sütunların dibinde, "Peygamber (s.a.v) Ģöyle dedi" diyen yetmiĢ kiĢiye rastladım. Bunların hiçbirinden bir Ģey almadım. Bunlar belki beytulmal kendilerine emanet edilecek kadar güvenilir kiĢilerdi. Fakat onların hiçbiri buna (kendilerinden hadis alınmaya) ehil değillerdi." Ġlimdeki Metodu ve Yeri Ġmam Malik, hocalarından Ġbnu ġihab ez-Zuhri ve Rabia ibnu Abdirrahman'a ders verip veremeyeceğini sormuĢ ve onların olumlu cevap vermelerinden sonra ders ve fetva vermeye baĢlamıĢtır. Onun bu hareketi bir tür icazet alma niteliği taĢıyordu. Malik ibnu Enes, bir hadis âlimi olmasının yanı sıra aynı zamanda ünlü bir fıkıh âlimi ve mezhep imamıydı. Kitap ve sünnetten hüküm çıkarmada ün kazanmıĢtı. Bunun yanı sıra cerh ve ta'dil ilminde yani ravilerin rivayetlerinde ne derece güvenilir olduklarının belirlenmesinde, kimlerin rivayetlerinin delil olup kimlerininkinin olamayacağının tespitinde de maharetli ve ge-niĢ bilgi sahibiydi. Hatta 601 cerh ve tadil ilminin birçok kuralının onun tarafından konulduğu nakledilir. Ġlmi çalıĢmalarını genellikle Medine'de yürüttüğünden Ġmamu Dari'l-Hicre (Hicret Yurdunun Ġmamı) diye anılır. Hadisleri ve sahabilerden nakledilen söz ve fiilleri (eserleri) tasnifatının yanı sıra fıkhi konularda fetva vermekle de meĢgul oldu. Fetva verirken yavaĢ ve dikkatli hareket eder, mesele üzerinde etraflıca düĢünürdü. Bazen soru soran kiĢiyi geri gönderir konu üzerinde araĢtırma yaparak bir neticeye vardıktan sonra görüĢ bildirirdi. Resulullah (s.a.v)'ın sünnetinden sapacağı veya farazi meseleleri gündeme getirmede bir aĢırılığın kapısını açabileceği korkusuyla vukua gelmemiĢ farazi meseleler hakkında görüĢ bildirmekten kaçınırdı. Nitekim sonraki dönemlerde ilim adamları bazen farazi meselelerle ilgili görüĢler beyan etmekten vukua gelmiĢ konularla ilgilenmeye vakit bulamayacak kadar bu konuda ileri gitmiĢlerdir. Kendi Medine'den çıkmadıysa da hacc için Hicaz'a giden ve bu vesileyle Medine'yi ziyaret eden pek çok ilim adamıyla görüĢmüĢ, onlarla ilmi meselelerde sohbetler yapmıĢtır. Bu çerçevede Ġmamı Azam Ebu Hanife'yle de görüĢmeleri olmuĢtur. Onun dıĢında da çağının ileri gelen pek çok ilim adamıyla görüĢme ve fikir alıĢ veriĢinde bulunma fırsatı elde etmiĢtir. Ġmam-ı Malik, muhitindeki bütün âlimlerden faydalanmıĢ ve ilim uğrunda büyük fedakârlık göstermiĢtir. Bu hususta her türlü zorluğa katlanmıĢ ve herĢeyini harcamıĢ, hatta tahsil uğruna evini dahi satmıĢtır. Kendisi Ģöyle demiĢtir: "Öğle vakti Hazret-i Ömer'in oğlu Abdullah'ın azatlısı olan Nafi'ye giderdim ve kapısında beklerdim. Nafi', Hazret-i Ömer'den nakledilen ilimleri ve onun oğlu Abdullah'ın ilmini biliyordu. GüneĢten ve Ģiddetli sıcaktan korunmak için hiç bir gölge bulamazdım. Nafi', dıĢarı çıkınca edeple selam verirdim ve onu kırmadan arkasından içeri girip, "Abdullah bin Ömer Ģu meselelerde ne buyurmuĢtur?" diye sorardım. O da suallerimi cevaplandırırdı." Ġmam-ı Malik, Nafi' vasıtasıyla Hazret-i Ömer'in ve oğlu Abdullah'ın ilimlerini öğrendi. Ayrıca Ġbni ġihab ez-Zühri'den ve Said bin el-Müseyyib gibi Tabiin'lerden ilim öğrenmiĢtir. Bu hocalarından da ders almak için üstün bir gayret ve edep gösterirdi. Ġmam-ı Malik Ģöyle anlatmıĢtır:"Bir bayram günüydü. Bayram namazını kıldıktan sonra, bugün Ġbni ġihab'ın boĢ vakti olur diyerek 602 evine gidip kapısının önüne oturdum. Hizmetçisine kapıda kim var bak dediğini duydum, o da kumral yüzlü talebeniz var deyince, onu derhal içeri al demesi üzerine beni içeri aldılar. Biraz bekledim, ibni ġihab yanıma gelip bana "Herhalde evine gitmeden buraya geldin, yemek yemedin değil mi?" dedi. Daha ben hayır demeden yemek hazırlanmasını emredince, "Yemeğe ihtiyacım yok" diye mukabelede bulundum. Bunun üzerine, öyleyse söyle bakalım ne istiyorsun dedi. Bana hadis-i Ģerif öğretmenizi istiyorum efendim deyince, yazı yazacak sahifelerini çıkar dedi. Ben de çıkardım ve bana kırk tane hadis-i Ģerif rivayet etti. Biraz daha rivayet etmesini isteyince, Ģimdilik bu kadar yeter" dedi. Ġmam-ı Malik, Cafer-i Sadık hazretlerinden de ilim almıĢ, onun sohbetinde bulunmuĢtur. Bu hususta kendisi Ģöyle anlatır:"Cafer bin Muhammed'e giderdim, o çok yumuĢak ve güler yüzlü idi. Yanında Resulullah anılınca yüzü sararırdı. Onun meclisine uzun zaman devam ettim. Her görüĢümde ya namaz kılar ya oruçlu olur veya Kur'an-ı kerim okurdu. Abdestsiz hadis-i Ģerif rivayet etmezdi. Manasız sözleri hiç ağzına almazdı. O takva sahibi, zahid, abid ve âlimlerdendi. Yanına geldiğim zaman yaslandığı yastığını alır, mutlaka bana ikram ederdi." Bir gün hocası Ebu'z Zinad'a hadis rivayet ederken rastlamıĢ ve halkasına katılmamıĢtır. Daha sonra hocası bizim halkamıza niçin oturmadın? diye sorunca Ģu cevabı vermiĢtir: "Yer dardı, oturamadım. Peygamber efendimizin hadisini ayakta dinlemek, edepsizlik olur diye ayakta dinlemek istemedim." Netice itibariyle imam-ı Malik, ilmini imam-ı Zühri' den, Yahya bin Said'den, Muhammed ibni Münkedir'den, HiĢam bin Amr'dan, Zeyd ibni Eslem'den, Rabi'a bin Abdurrahman ve daha birçok büyük âlimlerden almıĢtır. Üçyüzü Tabiinden, altı yüzü de onların talebelerinden olmak üzere dokuzyüz hocadan hadis-i Ģerif aldı. Ayrıca; Eshab-ı kiramın büyüklerinden Hazret-i Ömer'in, Hazret-i Osman'ın, Abdullah bin Ömer'in, Abdurrahman bin Avf'ın, Zeyd bin Sabit'in fetvalarını ve vahyin geliĢine Ģahit olan, Peygamber efendimizi görüp Onun hidayet nurundan aydınlanarak, Ondan öğrendiklerini nakleden diğer Eshabın fetvalarını ve kendisinin yetiĢemediği Tabiinin fetvalarını da öğrenmiĢtir. Akaide dair bilgileri 603 ve diğer bütün ilimleri öğrenip, zamanının en büyük âlimlerinden olup; ictihad derecesine yükselmiĢtir. Peygamber (s.a.v)Efendimiz; “Öyle bir zaman gelir ki, insanlar her tarafı ararlar, Medine‟deki âlimden daha âlim bir kimse bulamazlar” buyurdu. Süfyan ve Abdullah ibni Ömer‟in azatlısı olan Nafi ve Zühri, Medine‟deki âlimden maksat imam-ı Malik‟tir dediler. Bu hadis-i Ģerifte, onun geleceği ve üstünlüğü bildirilmiĢtir. Ġmam-ı Malik hazretleri, tahsilini tamamlayıp ilimde yüksek dereceye ulaĢtıktan sonra ders vermeye, hadis rivayet etmeye ve fetva vermeye baĢladı. Bu iĢe baĢlamadan önce de zamanında bulunan büyük âlimlerle ve faziletli kimselerle istiĢare yapıp, onların da muvafakatını aldı. Bu hususta kendisi Ģöyle demiĢtir: "Her isteyen kimse hadis rivayet etmek ve fetva vermek için mescide oturamaz, ilim erbabı ve mescitte itibarı olan kiĢilerle istiĢare etmesi gerekir. Eğer onlar, kendisini bu iĢe ehil görürlerse o zaman oturup ders ve fetva verebilir. Ben, ilim sahiplerinden yetmiĢ kiĢi, benim bu iĢe ehil olduğuma Ģahitlik etmedikçe, mescide oturup ders ve fetva vermedim." Kendisinin ehil olduğuna dair yetmiĢ âlimin Ģahadetinden sonra ilk önce Peygamber efendimizin mescidinde ders vermeye baĢladı. Hazret-i Ömer'in oturduğu yere oturur ve Abdullah bin Mesudun oturduğu evde otururdu. Böylece onların yaĢadığı yerde ve çevrede, bulunurdu. Ġmam-ı Malik de imam-ı a'zam gibi derslerini mescitte verirdi. El-Vakıdi der ki: "Ġmam-ı Malik mescide gelir, beĢ vakit namazda ve cenaze namazlarında bulunurdu. Hastaları ziyaret eder, gerekli iĢlerini görür, sonra mescide gidip otururdu. Bu sırada talebeleri etrafına toplanıp ders alırlardı. Daha sonra rahatsızlığı sebebiyle evinde ders vermeye baĢladı." Ġmam-ı Malik hazretlerinin hadis-i Ģerif dersleri ve vuku bulmuĢ meselelerle ilgili dersleri yani fetva iĢleri olmak üzere iki türlü ders meclisi vardı. Günlerinin bir kısmını hadis-i Ģerif öğretmeye, bir kısmını da sorulan meselelere fetva vermek için ayırırdı. Derslerini evinde vermeye baĢladıktan sonra evine ders için gelenlere sordururdu, eğer fetva için gelmiĢlerse dıĢarı çıkıp fetva verirdi. Sonra gidip gusleder, yeni elbiselerini giyer, sarığını sarar, güzel kokular sürünürdü. Kendisine bir de kürsü hazırlanırdı. Bundan sonra gayet 604 güzel bir kıyafetle hoĢ kokular sürünmüĢ olarak, huĢu' içerisinde derse gelenlerin yanına çıkardı. Hadis-i Ģerif dersi bitinceye kadar öd ağacı yakılır, güzel bir koku yayılırdı. Hac mevsimi hariç, diğer zamanda, Medinelilerden isteyen herkes onun dersine gelirdi. Dersleri tamamen evinde vermeye baĢlayınca, hac mevsiminde dersini dinlemek isteyen o kadar çok olurdu ki, gelenleri evi almazdı. Bunun için önce Medinelileri kabul eder, bunlara hadis rivayeti ve fetva verme iĢi bitince, sonra sırasıyla diğerlerini içeri alırdı. Hasen bin Rebi' der ki: "Bir defasında imam-ı Malik'in kapısında idim, onun çağırıcısı önce Hicazlılar içeri girsinler diye çağırdı. Onlar çıkınca ġamlılar girsin diye çağırdı. Daha sonra Iraklılar girsin diye çağırdı. Yanına giren en son ben oldum." Akidesi: Ġmam Mâlik, istikâdının sıhhat ve istikâmeti noktasında tam bir Ehli Sünnet imamı idi. O, Kur'an-ı Kerim'in Allah'ın Kelâmı olduğunu, mahlûk olmadığını söylerdi. Sıfatları, hiçbir tefsire tâbi tutmaksızın olduğu gibi görüp anlardı. Ġlminin her yerde olduğunu, hiçbir yerin O'nun ilmi dıĢında kalamayacağını savunurdu. Kıyamet günü müminlerin Allah'ı gözleriyle göreceklerine (ru'yetuîlah) inanırdı. Ona göre iman, söz ve fiil olup ibadetle artar, günahlarla eksilirdi. Peygamber'e (s.a.v) söven kimse, tevbe teklif edilmeksizin öldürülürdü. Sahabenin tafdîli meselesinde Ebu Bekir ve Ömer'in (r.anhüma) ümmetin en hayırlıları olduklarına inanır, Kaderiye mensuplarının arkasında namaz kılmayı ve onlarla evlenmeyi caiz görmezdi. Takva ve ibadeti: Bu konuda örnek bir Müslümandı. Çok fazla nafile namaz veya oruç tutmazdı. Ama vera' sahibi, Allah'ın koyduğu sınırlara harfiyen riâyet eden biriydi. Her yerde hakkı söyler, iyiliği emredin kötülükten sakındırır dı. Çok Kur'an okur, iffet ve istikâmetten ayrılmazdı. Öğrencisi Abdullah b. Vehb anlatıyor: Bir defasında Mâlik'in kız kardeĢine "Evde en çok neyle meĢgul olduğu" sorulmuĢtu. ġu cevabı verdi: Mushaf ve tilâvet. Ġlimde edep ve vera'ı: Ġbn Vehb Ģöyle demiĢtir: "Mâlik'in edebine dair anlattıklarımız, ilminden öğrendiklerimizden fazladır." Kuteybe b. Saîd: Ders için evine gittiğimizde, yanımıza süslenmiĢ, gözleri sürmelenmiĢ, kokular sürünmüĢ ve en güzel elbisesini 605 giymiĢ halde çıkardı. Halkanın baĢ tarafına oturduktan sonra hizmetlisine seslenip yelpaze getirtir ve her birimize bir tane verirdi. Allah Resûlü'nün (s.a.v) sünnetine duyduğu saygıdan ötürü sadece abdestli hâlde hadis naklederdi. Ders odasında Ģilteler ve yastıklar sağa sola serpiĢtirilmiĢ hâlde durur, KureyĢ, Ensâr ve halktan gelenleri burada ağırlardı. Meclisinde daima vakar ve hilm havası hâkim olurdu. Onurlu ve heybetli bir insandı. Bulunduğu mecliste kavga gürültü ve ağız dalaĢı olmaz, boĢ konular konuĢulmazdı. Ne kadar çok sorulsa da siyer dıĢında cevap vermezdi. "Bilmiyorum" kelimesi, en çok kullandığı ifadeydi. Bunu tavsiye ederek Ģöyle derdi: "Bilmiyorum" âlimin kalkanıdır. Onu ihmâl ettiğinde helake düçâr olabilir. Heysem b. Cemîl anlatıyor: Duyduğuma göre Mâlik'e kırk sekiz mesele sorulmuĢ, onlardan otuz ikisine "Bilmiyorum" diye karĢılık vermiĢ! “La havle velâ kuvvete illâ billâh" demedikçe hiçbir konuda fetva vermezdi. Vakar ve heybeti: Öğrencisi Ebû Mus'ab anlatıyor: Ġnsanlar, Mâlik'in kapısına yığılır, kalabalıktan birbirlerini ezecek gibi olurlardı. Fakat halkasına oturduklarında birbirlerine baĢlarını bile çevirmezlerdi. Sultanlar ve emirler bile ondan çekinirlerdi. KonuĢması, "Evet, -ya da- hayır" Ģeklinde olur, hiç kimse "Bu söylediğinin kaynağı nedir?" diye soramazdı. Yine o anlatıyor: Bir soruya cevap vermediğinde o soru tekrar sorulmazdı. Öğrencisi Ġmam Abdurrahman b. Mehdî Ģöyle der: "Mâlik'ten daha heybetli ve aklen daha kâmil birini görmedim." Tavırları: Halife Mehdî Medine'ye geldiğinde Mâlik'e iki ya da üç bin altın göndermiĢti. Ardından er-Rebî yanıma gelerek "Müminlerin Emiri, Bağdat'a giderken kendisine refakat etmeni istiyor" demiĢti. Bunun üzerine Ģöyle dedi: "Allah Resulü (s.a.v) buyurdu ki: Buseler, Medine onlar için daha hayırlıdır," Parası da olduğu gibi duruyor! Mâlik Ģunu anlatmıĢtır: Mehdî (bir rivayette ReĢîd) bana üç hususta danıĢtı. Ġlki Muvatta' adlı eserimi Kâbe‟ye astırmak ve insanları onunla amel etmeye zorlamaktı. Bunu Ģöyle diyerek geri çevirdim: Sahabe dahi furûda ihtilaf etmiĢler ve hepsi kendine göre isabet etmiĢtir. Minberi kaldırmaya gelince, insanları Allah Resûlü'nün (s.a.v) bir hatırasından mahrum etmeyi uygun görmem. Nâfi'i imam 606 yapmana gelince, o kıratta imamdır. Mihrapta kendisinden farklı bir Ģey sâdır olması muhtemeldir. Bu cevaplarım üzerine "Allah seni muvaffak kılsın ey Ebu Abdullah" diyerek ayrıldı. Ġmam-ı Malik hazretleri, derslerinde vakar ve ciddiyet sahibi olup, lüzumsuz sözlerden tamamen uzak kalırdı. Bu hususu, ilim tahsil edenler için de Ģart koĢardı. Bir talebesi Ģöyle dediğini nakleder: "Ġlim tahsil edenlere vakarlı ciddi olmak ve geçmiĢlerin yolundan gitmek gerekir, ilim sahiplerinin, bilhassa ilmi müzakereler sırasında kendilerini mizahtan uzak tutmaları gerekir. Gülmemek ve sadece tebessüm etmek, âlimin uyması gereken adabdandır." Yine bir talebesi Ģöyle der: "Ġmam-ı Malik, bizimle oturduğu zaman sanki bizden biri gibi davranırdı. KonuĢmalarımıza çok sade bir Ģekilde katılırdı. Hadis-i Ģerif okumaya ve anlatmaya baĢlayınca onun sözleri bize heybet verirdi, sanki o, bizi, biz de onu tanımıyorduk." Ġmam-ı Malik hazretleri elli sene müddetle ders ve fetva vermek suretiyle, insanların müĢküllerini çözmüĢ ve kıymetli talebeler yetiĢtirmiĢtir. Onun talebelerinin her biri memleketlerinin müracaat edilen âlimleri ve rehberi olmuĢlardır. Ġmam-ı Malik hazretleri, Tefsir, Hadis ve Fıkıh ilminde büyük bir âlim idi. Tefsir ilminde, âyet-i kerimelerden binlerce dini hüküm çıkaran büyük bir müfessir ve müctehid idi. Tefsir ilminde "Garib-ül Kur'an" adlı bir eseri vardır. Bu eseri kendisinden Halid bin Abdurrahman el-Mahzumi rivayet etmiĢtir. Hadis ilminde ise pek meĢhur bir âlim ve muhaddistir. Amir bin Abdullah ibni Zübeyr bin Avvam, Nuaym bin Abdullah, Zeyd bin EĢlem, Nafi' Mevla ibni Ömer, Seleme bin Dinar, Kadı ġüreyk bin Abdullah Nehai, Salih bin Keysan, Ġmam-ı Zühri, Safvan bin Selim ve daha çok sayıda hadis âliminden hadis-i Ģerif rivayet etmiĢtir. GörüĢüp, hadis-i Ģerif rivayet ettiği âlimlerin sayısı dokuzyüz civarındadır. Hadis ilminde hüccet olduğuna dair ittifak vardır. YazmıĢ olduğu "Muvatta" adındaki hadis kitabı çok muteber ve kıymetli bir eserdir. Ġmam-ı Malik hazretlerinin rivayet ettiği hadis-i Ģerifler ayrıca Kütüb-i sitte denilen meĢhur altı hadis kitabında yer almıĢtır. Emevi devletinin parlak ve çöküĢ devrinde Abbasi devletinin kurulup geliĢtiği ve hâkimiyeti elde ettiği bir devirde yaĢayan Ġmam-ı Malik, çok hadiselere Ģahit olmuĢ, bozuk fırkalara karĢı Ehl-i sünnet 607 itikadını savunmuĢ, insanların doğru yola kavuĢması hususunda büyük hizmetler yapmıĢtır. Hicaz'da hadis öğrenme, dini sualleri sorma ve fetva hususunda büyük bir müracaat mercii olan imam-ı Malik pek çok âlim yetiĢtirmiĢtir. Zerkani, (Muvatta kitabını Ģerh ederken diyor ki, (imam-ı Malik, meĢhur mezhep imamıdır. Yükseklerin yükseğidir. Aklı kâmil, fadlı aĢikârdır. Resulullahın hadis-i Ģeriflerinin vârisidir. Allah‟ın kullarına, Onun dinini yaydı. Dokuzyüz âlimle sohbet ve istifade etti. Kendisi yüz bin hadis-i Ģerif yazdı. Onyedi yaĢında ders vermeye baĢladı. Dersinde bulunanlar, hocalarının derslerinde bulunanlardan çok idi. Hadis ve fıkıh öğrenmek için kapısına toplanırlardı. Kapıcı tutmak zorunda kaldı, önce talebesine, sonra halktan herkese izin verir, içeri girerlerdi. Helaya üç günde bir giderdi. "Helada çok bulunmaktan hayâ ediyorum" derdi. (Muvatta kitabını yazınca, kendi ihlasından Ģüphe etti. Kitabı suya koydu. "Eğer ıslanırsa, bu kitap bana lazım değildir" dedi. Hiçbir yeri ıslanmadı. Abdurrahman bin Enes, hadis ilminde, Ģimdi yeryüzünde Malik'den daha emin kimse yoktur. Ondan daha akıllı bir Ģahıs görmedim. Süfyan-ı Sevri, hadiste imamdır. Fakat sünnette imam değildir. Evza'i, sünnette imamdır. Fakat hadiste imam değildir, imamı Malik, hadiste de, sünnette de imamdır derdi. Yahya bin Sa'id, imamı Malik, Allahü teâlânın kullarına yeryüzünde hüccetidir, derdi. Ġmam-ı ġafii, "Hadis okunan yerde, Malik, gökteki yıldız gibidir, Ġlmi ezberlemekte, anlamakta ve korumakta, hiç kimse, Malik gibi olamadı. Malik ile Süfyan bin Uyeyne olmasalardı, Hicaz'da ilim kalmazdı" derdi. Abdullah, babası Ahmed bin Hanbel'e sordu: Zühri'nin talebeleri arasında en kuvvetli hangisidir? Malik, her ilimde daha kuvvetlidir buyurdu. Abdullah ibni Vehb diyor ki, Malik ve Leys olmasalardı, hepimiz sapıtırdık. Evza'i, imam-ı Malik'in ismini iĢitince, o, âlimlerin âlimi, Medine'nin en büyük âlimi ve Haremeyn'in müftisidir derdi. Süfyan bin Uyeyne, imam-ı Malik'in vefatını iĢitince, "Yeryüzünde bir benzeri kalmadı. Dünyanın imamı idi. Hicazın âlimi idi. Zamanının hücceti idi. Ümmet-i Muhammedin güneĢi idi. Onun yolunda bulunalım" dedi. 608 Mus'ab diyor ki, babam, Abdullah bin Zübeyr'den iĢittim; Malik ile Mescid-i nebevi'de idik. Biri gelip, Ebu Abdullah Malik hanginizdir dedi. Gösterdik. Yanına gidip selam verdi. Boynuna sarılıp, alnından öptü. Rüyada Resulullahı burada oturuyor gördüm. (Malik'i çağır) buyurdu. Sen geldin. Titriyordun. (Rahat ol ya Eba Abdullah! Otur, göğsünü aç) buyurdu. Açınca her yere güzel kokular yayıldı dedi. Ġmam-ı Malik ağladı ve rüyanın tabiri ilimdir dedi. Ġmam-ı ġafii ile imam-ı Ahmet bin Hanbel, imam-ı Malik'in sohbetinde bulunmuĢlardır. Onun ilminden çok istifade etmiĢlerdir. Bunların, imam-ı Malik'in talebesinden olması, onun Ģeref ve üstünlüğüne kâfidir, en büyük vesikadır. Kendisinden daha birçok kimseler ilim öğrenip, her biri memleketlerinin âlimi ve insanların rehberi olmuĢtur. Bunlardan bazıları Ģu zatlardır; Muhammed bin Ġbrahim bin Dinar, Ebu HaĢim ve Abdülaziz bin Ebi Hazım. Bunların her biri dinde ehli içtihat sahibi idiler. Osman bin Hakem, Abdurrahman ibni Halit, Muin bin Ġsa, Yahya bin Yahya, Abdullah bin Mesleme-i Ka'buni, Abdullah bin Vehb... gibi daha nice talebesi vardır. Bütün bunlar, hadis ilminde mümtaz âlim olan imam-ı Buhari, Müslim, Ebu Davud, Tirmizi, Ahmed ibni Hanbel, Yahya ibni Main ve diğer hadis âlimlerinin üstadlarıdır. Celaleddin Süyuti, imam-ı Malik'den hadis rivayet eden 993 zatın isimlerini elifba sırasıyla (Kitabü tezyinil memalik bi menakıbıs Seyyid Ġmam Malik) adlı kitabında yazmıĢtır. Ġmam-ı Malik hazretleri, herhangi bir dini meselenin hükmünü tayin için, Kur‟an-ı kerime, hadis-i Ģeriflere, ümmetin icmaına ve lüzum olduğunda kıyasa müracaat ederdi. Ayrıca Medine ehlinin ittifâklarını da, icmâdan baĢka, müstakil bir delîl kabûl ederdi. Ġmam-ı Malik'in bu usullere göre ictihad ederek çıkardığı hükümlere, rivayet yolu veya Hicaz âlimlerinin yolu denir ki, bu yolun imamı, imam-ı Malik'dir. O, ictihadlarıyla müslümanların iĢlerinde ve amellerinde uyacakları bir yol gösterdi, bu yola Maliki Mezhebi denilmiĢtir. Ehl-i sünnet itikadından olan müslümanlardan, amellerini, yani ibadet ve iĢlerini bu mezhebin hükümlerine uyarak yapanlara "Maliki" denir. Allahü teâlâ, bütün müslümanlardan tek bir îmân istemektedir. Ġslâmiyette, imânda, i‟tikâdda tefrikaya, ayrılığa izin verilmemiĢtir. Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendimizin inandığı ve bildirdiği ve 609 Eshâb-ı kiramın naklettiği gibi îmân eden müslümanlara “Ehl-i sünnet ve‟l-cemâat” veya kısaca “Sünnî” denir. Sünnî müslümanlara, mezheb imâmı olan büyük Ġslâm âlimleri tarafından, Kur‟ân-ı kerîm ve hadîs-i Ģerîflerde hükmü açıkça bildirilmemiĢ olan ba‟zı ibâdetlerin ve günlük muâmelelerin tarifinde ve yapılıĢında gösterilen ve Allahü teâlânın rızâsına kavuĢturan yollara amelî mezhebler (veya fıkhî mezhebler) denilmiĢtir. Mezheb imâmı olan büyük Ġslâm âlimlerinin aralarındaki böyle ictihâd ayrılıklarına dînin sahibi izin vermiĢ ve bu hâl her zaman ve her yerde müslümanların Ġslâmiyete dosdoğru uymalarını temin ederek, müslümanlar için rahmet olmuĢtur. Nitekim hadîs-i Ģerîfte “Âlimlerin mezheblere ayrılması rahmettir” buyuruldu. Ġmâm-ı Mâlik, talebelerinin ve kendisine suâl soranların, dinî mes‟elelerdeki müĢküllerini hallederken, ortaya koyduğu ve takip ettiği usûller, Mâlikî mezhebinin temel kaideleri olmuĢtur. Mezhebin hükümlerini ortaya koyarken takip ettiği usûl; diğer bütün müctehidlerin usûlüne benzemekle beraber, ba‟zı farklılıkları davardı. Bütün müctehidler, bir iĢin nasıl yapılacağını Kur‟ân-ı kerîmde açık olarak bulamazlarsa, hadîs-i Ģerîflere bakarlar, bunlar da da bulamazlarsa, bu iĢ için (icmâ) var ise, öyle yapılmasını bildirirler. Ġcmâ, Eshâb-ı kiramın ve onlardan sonra gelen Tabiîn denilen âlimlerin bir mes‟eledeki sözbirliğine denir. Bir iĢin nasıl yapılması lâzım olduğu icmâ ile de bilinmezse, müctehidler kendileri kıyasta bulunarak ictihâd ederler, mes‟elenin dînî hükmünü bildirirler. Kıyas, Kur‟ân-ı kerîmde ve hadîs-i Ģerîflerde, hakkında açık bir hüküm bulunmayan bir iĢi, açık hüküm bulunan diğer bir iĢe benzeterek hükme bağlamaktır. Ġmâm-ı Mâlik ( radıyallahü anh ) bu dört delîlden baĢka, Medîne-i münevverenin o zamanki halkının sözbirliğini de senet kabûl ederdi. Bu âdetleri, babalarından, dedelerinden ve nihâyet Resûlullahtan ( aleyhisselâm ) görenek olarak gelmiĢtir, derdi. Bu senedin, kıyastan daha üstün olduğunu söyledi. Fakat diğer üç mezhebin imamları, Medine halkının âdetini, dînî hükümlere senet, vesîka olarak almadı. Ġmâm-ı Mâlik‟in ictihâd usûlüne (Rivâyet yolu) denir. Onun mezhebi daha çok Afrika‟nın kuzeyinde yayılmıĢtır. Eskiden Hicaz ve Endülüs (Ġspanya) bölgelerinde yaygındı. Mâlikî mezhebinde en meĢhûr fıkıh kitabı (Et-Tefrî‟ fi‟l-furu‟) ve (El-Ġhkâm-ül-fusûl) kitaplarıdır. Bunlar Arapça‟dır. 610 Sünnete Bağlılığı ve Hz. Peygamber (s.a.v)'e Saygısı Ġmam Malik sünnete son derece bağlı biriydi. Hz. Peygamber (s.a.v)'e de ileri derecede saygılıydı. YaĢlandığı zamanlarda bile Medine'de herhangi bir hayvana binmez ve: "Allah'ın peygamberinin metfun olduğu bu Ģehirde ben hayvana binmem" derdi. Hadis rivayet edeceği zaman önce abdest alır, temiz ve yeni elbiseler giyer, güzel kokular sürünür sonra büyük bir saygı ve vakar içinde hadisi naklederdi. Ġmam-ı Malik hazretlerinin menkıbelerinden ve sözlerinden bir kısmı Ģunlardır: Ġmam-ı ġafii buyuruyor ki:"Âlimler anıldığı zaman imam-ı Malik onlar arasında parlak bir yıldız gibidir. Benim üzerimde minneti ve ihsanı ondan çok olanı yoktur." Çilesi: Medine Valisi, imam-ı Malik'ten, bir ictihadından vaz geçmesini istedi. Ġmam Mâlik, zorlama altındaki kimsenin boĢamasının geçersiz olduğu söyler ve bunu hadis ile delillendirirdi. Kendisi bundan men edilmesine rağmen aynı fetvayı vermeye devam etti. Bunun üzerine Medine emîri Ca'fer b. Süleyman onu kırbaçlattı. Her vuruĢta, "Ya Rabbi, onları affet, çünkü onlar bilmiyorlar" diyordu. Nihayet bayılıp düĢtü. Sonra ayılınca da: "ġahit olunuz, ben hakkımı beni döğenlere helal ettim" dedi. O kadar ki kolu çıktı. Sonra saçı baĢı tıraĢ edilerek bir katıra bindirildi ve "Haydi fetvandan vazgeçtiğini haykır" dendi.. Bunun üzerine Ģöyle haykırdı: "Beni tanıyan tanımıĢtır. Beni tanımayanlara söylevim: Ben Mâlik b. Enes'im. Zorlama altındaki kiĢinin talâkı geçersizdir!" Bu durum Ca'fer'e bildirilince "Çabuk yetiĢin ve katırdan indirin" diye haber saldı. Halife, valinin cezalandırılması için kendisinden izin isteyince ona: "Hayır, ben onu affettim" buyurdu. O günden sonra yerinden kalkacağı zaman bir kolunu diğeriyle tutardı.YaĢadığı bu çile, onu ne Rabbinin ne de halkın gözünde düĢürmediği gibi daha da yükseltti. Çünkü o, hak uğrunda iĢkenceyi göze almıĢ yiğit bir âlimdi. Hazret-i Ġmam, ilim bakımından ne kadar yüksek ise, ahlak, zühd, takva ve kerem bakımından da öyle yüksek idi. Ġmam-ı Malik, ilimde ve dinde çok edepliydi. Din bilgisine hürmet ve tazimi ĢaĢılacak derecede fazlaydı. 611 Ebu Abdullah Mevla'l-Leyseyn Ģöyle anlatmıĢtır:"Rüyamda, Resulullahı gördüm. Mescitte ayakta duruyordu, insanlar da etrafını sarmıĢtı. Ġmam-ı Malik de önünde duruyordu. Resulullahın önünde misk dolu bir kap vardı. O miskten avuç avuç alıp, Ġmam-ı Malik'e veriyordu. O da insanlara dağıtıyordu." Bunu Ebu Abdullah'dan nakleden Matraf; "Bu rüyayı imam-ı Malik'in ilimdeki üstünlüğüne ve sünnet-i seniyyeye bağlılığına yordum" demiĢtir. Zehebi, (Tabakatül Huffaz) kitabında Ġmam-ı Malik'i Ģöyle anlatır:"Uzun bir ömür, yüksek bir mertebe, parlak bir zihin, çok geniĢ bir ilim, keskin anlayıĢ, sahih rivayet, diyanet, adalet, sünnet-i seniyyeye tâbi, fıkıhta, fetvada kaidelerin sıhhatinde önde gelen bir zat idi. Fetva vermede aceleciliği sevmez, çok kere "Bilmiyorum" derdi. Ve "Ġlim kalkanı bilmiyorum demektir" buyururdu. Ġmam-ı Malik (rahimehullah)‟dan hikmetli sözler -İlim fazla mesele bilmek ve sormak değildir. Ancak ilmin belirgin bir vasfı vardır ki, o da aldatıcı dünyadan uzaklaşarak ebedilik yurduna dönüşü sağlamasıdır. -İlim azaldığı zaman zulüm ve işkence; Peygamber, sahabe ve tabiin izleri azaldığında ise kişisel arzular ortaya çıkar. -Sünnet Nuh (a.s.)‟ın gemisi gibidir. Kim binerse kurtulur, kim de ondan geri kalırsa boğulur. -Bir kimse İbrahim en-Nehai‟nin sözünü Ömer b. Hattab‟ın sözüne tercih ederse, bundan dolayı tevbe etmesi gerekir. Peki ya İbrahim en-Nehai ve benzerlerinin sözünü, Resulullah‟ın (sas) sözüne tercih ederse, ne demeli? -İnsanların sözü hem alınır hem de reddedilir. Ancak şu kabrin sahibi Muhammed (s.a.v.)‟in sözü başka… O reddedilmez. -Değerli bir kişi de olsa bir kişinin söylediği her söze uyulur diye bir şey yoktur. -Malik bin Enes Hazretleri ilmiyle amel eden yüksek bir veliydi. Buyurdu ki: “İlim öğrenmek isteyen kimsenin vakarlı ve Allah-u Teâlâ‟dan korkması lazımdır. İlim çok rivayet etmek değildir. İlim bir nurdur. Allah-u Teâlâ bu nuru sevdiği mümin kullarının kalbine koyar.” Bir defasında da: “Eğer elimde imkân olsaydı, Kur´an-ı kerimi kısa aklıyla, kendi görüşüne göre tefsir edenin boynunu vururdum.” buyurdu. 612 Bir gün Halife Harun ReĢit dedi ki: “Ya Ġmam senin kitaplarını çoğaltıp, her yere göndereceğim. Herkesin senin mezhebine uymasını emredeceğim." Ġmam-ı Malik hazretleri buyurdu ki: “Ya halife, hadis-i Ģerifte; "Ümmetimin âlimlerinin farklı içtihatları rahmettir" buyuruluyor. Bu farklı içtihatlar Allah‟u Teâlânın rahmetidir. Hepsi hidayet üzeredir. Müslümanları bu rahmetten mahrum bırakmak yanlıĢtır." Bunun üzerine halife bu arzusundan vazgeçti. Harun ReĢid, imam-ı Malik hazretlerinden her gün evine gelip, oğlu Emin ile Memuna ders vermesini istedi. Ġmam-ı Malik hazretleri Halifeye buyurdu ki: “Ya halife, uygun olanı çocuklarınızın bizim eve gelip gitmesidir. Allah‟u Teâlâ, sizi daha aziz etsin! Ġlmi aziz ederseniz aziz olursunuz; zelil ederseniz zelil olursunuz, Ġlim bir kimsenin yanına gitmez, o ilmin yanına gelir." Bunun üzerine halife, imam-ı Malik'ten özür diledi ve her gün çocuklarını Ġmama göndererek ders aldırttı. Malik bin Enes hazretleri ilmiyle amel eden yüksek bir veliydi. Buyurdu ki: "Ġlim öğrenmek isteyen kimsenin vakarlı ve Allah‟u Teâlâdan korkması lazımdır. Ġlim, çok rivayet etmek değildir. Ġlim bir nurdur. Allah‟u Teâlâ bu nuru sevdiği mümin kullarının kalbine koyar." Bir defasında da; "Eğer elimde imkan olsaydı, Kur'an-ı kerimi kısa aklıyla, kendi görüĢüne göre tefsir edenin boynunu vururdum" buyurdu. Ġnsanlara hayırlı ve güzel iĢler yapmalarını tavsiye ederdi. "Kendisine hayrı olmayan kimsenin baĢkasına hayrı olmaz. Ġnsan kendisi için hayır iĢlemez, kendisine iyilik yapmazsa, insanlar da ona hayır ve iyilik yapmaz" buyurarak, Peygamber efendimizin; (KiĢinin malayaniyi (faydasız Ģeyleri) terk etmesi, Müslümanlığının güzelliğindendir) hadis-i Ģerifini rivayet ederdi. Ġnsanların her sözünün kendisinin leh ve aleyhinde olduğunu bildirerek Peygamber efendimizin; (Bir kiĢi bir söz söyler de o sözden dolayı Cehennem ateĢine düĢeceği hatırına gelmez. Bir kimse de bir söz söyler, bu sözden dolayı Allah‟u Teâlâ‟nın kendisini Cennete koyacağı aklına gelmez) hadis-i Ģerifini rivayet ederdi. Müslümanlar arasında Allah‟u Teâlâ‟nın rızasına uygun sevgi ve muhabbetin bulunmasının gerektiğini bildirerek; (Müsafeha ediniz, 613 aranızdaki kin gider. Birbirinize hediye veriniz ki, seviĢirsiniz ve aranızdaki düĢmanlık gider) hadis-i Ģerifini naklederdi. Kibirli ve kendini beğenen kimselerden hoĢlanmazdı. "Bir kimse kendini övmeye baĢlarsa, değeri düĢer" buyururdu. Ġmam-ı Malik hazretlerinin Peygamber efendimize karĢı olan sevgi, saygı ve edebi sınırsızdı. Resulullah efendimizin ismi anıldığı zaman, rengi değiĢir, yüzü sararırdı. Bu durum orada bulunanlara ağır gelirdi. Bir gün ona bu husus söylenince, buyurdu ki: "Eğer siz benim gördüğümü görseydiniz, bu hâlimi hoĢ karĢılardınız. Ben, Muhammed bin Münkedir'i gördüm. O hâfızların efendisi idi. Ona ne zaman bir hadis-i Ģerif sorulsa ağlamaya baĢlardı. Cafer bin Muhammed, güler yüzlü bir zattı. Yanında Resulullah anıldığı zaman yüzü sararırdı. O, Resulullahtan bahsettiği zaman mutlaka abdestli olurdu." Ġmam-ı Malik hazretlerinin Medine-i münevvere de hayvana bindiği görülmemiĢtir.“Resulullah efendimizin mübarek kabrinin bulunduğu bir yerde hayvan üzerinde nasıl gezebilirim" buyururdu. Ġmam-ı Malik hazretleri insanlara hadis-i Ģerif okuttuğu sırada bir hadis-i Ģerifi rivayet edeceği zaman abdest alır, sarığını ve elbisesini giyer, sakalını tarar, iki rekat namaz kılar, güzel kokular sürünür, her haliyle bedenini süsler, sonra meclisin baĢ tarafına vakarlı bir Ģekilde otururdu. BaĢını önüne eğerdi ve hadis-i Ģerifi okurdu. Ona böyle yapmasının sebebi sorulunca; "Resulullahın hadis-i Ģerifine saygı göstermek için böyle yapıyorum. Eğer âlimler ilme karĢı böyle saygı gösterirlerse, Allahü‟u Teâlâ da insanlar yanında onların derecesini yükseltir ve devlet adamlarının kalbinde heybetli ve vakarlı kılar. Ey ilim talep etmek isteyen kimse! Sen de ilme saygı göster. Kim ilme tevazu gösterirse, Allah‟u Teâlâ onu yükseltir. Çünkü kim Allah‟u Teâlâ için tevazu ederse, Allah‟u Teâlâ onun derecesini yükseltir" buyurdu. Malik bin Enes hazretleri, kendisinden nasihat isteyen zeki ve anlayıĢlı bir kimseye; "Allah‟u Teâlâ‟dan kork. Allah‟u Teâlâ‟nın sana lütfettiği nuru günah iĢlemek suretiyle söndürme" buyurdu. Bir kimse gelip imam-ı Malik hazretlerinden bâtın (kalp) ilimleriyle ilgili bilgi sordu. Ġmam-ı Malik hazretleri bu kimsenin sualini hoĢ karĢılamadı ve ona; "Bâtın ilmi zahir ilmini öğrendikten sonra öğrenilir. Zahiri ilimleri öğrenip onunla amel eden kimseye Allah‟u Teâlâ bâtın ilmini açar. Bâtın ilmi ancak kalbin açık olup 614 nurlanması ile elde edilir" buyurup, suali soran Ģahsa dönüp; "Sen açık ve zahir olan Ģeylere sarıl. Bilinmeyen yollara girmekten sakın. Bildiklerinle amel et. Bilmediklerini, anlayamadığın Ģeyleri bırak" buyurdu. Ġmam-ı Malik hazretleri devlet adamlarına gerekli nasihatte bulunur, hatalarını söylemekten çekinmezdi. Ancak hiçbir suretle kimseyi devlete karĢı ayaklanmaya teĢvik etmezdi. Fitne ve fesada asla razı olmazdı. Derslerinde fitne ve fesadın karĢısında olduğunu her vesileyle anlattı. Ġmam-ı Malik hazretleri halifelerle, idarecilerle münasebetini kesmedi. Onlara vaaz ve nasihatlerde bulunup, hayır tavsiye etti. Âlimleri de halifeleri ve idarecileri doğru yolu anlatmaları için teĢvik etti. Onlara buyurdu ki: "Allah‟u Teâlâ‟nın, kalbine ilim ve fıkıh koyduğu her Müslümana ve her kiĢiye, elinde kuvvet olan idarecilerin yanına gelip onlara hayrı tavsiye etmesi, onları kötülükten sakındırması borçtur. Çünkü onlara bu vazifenin yapılmasıyla dünyanın yüzü değiĢir ve faziletli bir dünya doğar." Talebelerinden biri ona; "Ġnsanlar sizin devlet adamlarıyla çok sık görüĢtüğünüzü söylüyorlar, size yakıĢtıramıyorlar" deyince, imam-ı Malik hazretleri; "Bunu bilerek yapıyorum. Çünkü bunu yapmasam layık olmayan biriyle görüĢür, iĢleri ona danıĢırlar. Eğer onlarla gidip görüĢmesem, bu Ģehirde Peygamber efendimizin sünnetlerinden iĢlenip, tutulan kalmaz" buyurdu. Medine-i münevvere deki Mescid-i Nebide hadis-i Ģerif rivayet ediyordu. Bu mecliste halife Harun-ür-ReĢid de vardı. Ġmam-ı Malik hazretleri; (Âlim ilmini umumdan baĢkasına tahsis eylese, o ilimden umum ve havas (seçilmiĢler) istifade edemez) hadis-i Ģerifini rivayet etti. Harun-ür-ReĢid insanlar arasında bu hadis-i Ģerifi yüksek sesle söyledi. Bunun üzerine hadis-i Ģerif okumak ve öğrenmek isteyenler, mescide koĢtular. Mescid tamamen doldu. Ġmam-ı Malik hazretleri; (Allah için tevazu edeni, Allah‟u Teâlâ yükseltir) hadis-i Ģerifini rivayet etti. Harun-ür-ReĢid oturduğu yüksek yerden indi. Hadis-i Ģerif dinleyen talebe ile beraber oturdu, sonra kitabı okudu. Buyururdu ki; “Ġnsan kendisi için hayır iĢlemez, kendisine iyilik yapmazsa, insanlar da ona hayır ve iyilik yapmaz." "Mescide giren münafıklar, kafesteki serçe kuĢlarına benzer. Kafesin kapısı açılır açılmaz uçarlar, kaçarlar." "Kendisine hayrı olmayan kimsenin, baĢkasına hayrı olmaz." 615 Ġmam-ı Mâlik‟in ( radıyallahü anh ) rivâyet ettiği ve Muvattâ adlı meĢhûr eserine yazdığı hadîs-i Ģerîflerden ba‟zıları Ģunlardır: “Bir kiĢi bir söz söyler de, o sözden dolayı Cehennem ateĢine düĢeceği hatırına gelmez. Bir kimse de bir söz söyler, bu sözden dolayı Allah‟ın kendisini Cennete koyacağı aklına gelmez.” “Allah yolunda cihada çıkan kimse geri dönünceye kadar hiç usanmadan, yılmadan nafile oruç tutan ve nafile namaz kılan kimse gibidir.” “KiĢinin mâlâya‟nîyi (faydasız Ģeyleri) terk etmesi Müslümanlığının güzelliğindendir.” “Her dînin bir ahlâkı vardır. Ġslâmın ahlâkı da hayadır.” “Bir kiĢi Resûlullaha ( aleyhisselâm ) gelip; Yâ Resûlallah bana hayatıma uygulayacağım bir kaç kelime öğret. Unutacağım çok Ģey olmasın deyince Resûlullahı ( aleyhisselâm ) “Hiç bir Ģeye kızma” buyurdu. “Müsâfeha ediniz (tokalaĢınız) aranızdaki kin gider. Birbirinize hediye veriniz ki, seviĢirsiniz ve aranızdaki düĢmanlık gider.” Buyurdu ki: “Ġnsan kendisi için hayır iĢlemez, kendisine iyilik yapmazsa, insanlar da ona hayır ve iyilik yapmaz.” “Ġlim çok rivayet etmek değildir. Ġlm bir nûrdur. Allah‟u Teâlâ bu nûru mü‟min kullarının kalbine koyar.” “Mescide giren münafıklar, kafesteki serçe kuĢlarına benzer. Kafesin kapısı açılır açılmaz uçarlar, kaçarlar.” “Bir kimse kendini övmeğe baĢlarsa değeri düĢer.” “Ġlim öğrenmek isteyen kimsenin vakarlı ve Allahtan korkar halde olması lâzımdır.” “Kendisine hayrı olmayan kimsenin, baĢkasına hayrı olmaz.” “Eğer elimde imkân olsaydı, Kur‟ân-ı kerîmi kısa aklıyla, kendi görüĢüne göre tefsîr edenin boynunu vururdum.” Onun fazilet ve makamının büyüklüğü herkesin teslim ettiği bir hakikattir. Ġslam ümmeti bu konuda hem fikirdir. UlaĢtığı zirveyi beyan etmek anlamında hocaları ve öğrencilerinden bazılarının Ģahadetlerini zikretmek istiyoruz: 1- Süfyân b. Uyeyne: Mâlik, Hicaz ehlinin âlimi ve devrinin hüccetidir. Biz Mâlik'in yanında neyiz ki. Onun ancak eserlerine tâbi 616 olabililiriz. Bir Ģeyhe baktığımızda, eğer Mâlik ondan bir Ģey yazmıĢa biz de yazarız. 2- Ġmam ġafiî: Mâlik hocamdır. Ġlmimi ondan aldım. Âlimler zikredildiğinde Mâlik onların arasında bir yıldızdır. 3- Abdurrahman b. Mehdî: Hadisin sıhhati konusunda hiç kır Ģeyi Mâlik'ten üstün tutmam. 4- Evzâ'î Mâlik'i andığı zaman Ģöyle derdi: Âlimlerin âlimi, Haremeyn‟in müftüsü. 5- Yahya b. Sâîd el-Kattân: O, uyulması gereken bir imamdır Günümüzde hadisçe Mâlik'ten daha sahihi yoktur. O, hadiste bir imamdır. 6- Yahya b. Maîn: Mâlik, Yüce Allah'ın halk üzerindeki hüccetlerinden biriydi. 7- Nesâî: Yüce Allah'ın, Peygamberinin (s.a.v) ilmi üzerindeki eminleri Ģu üç kiĢidir: ġu'be, Mâlik ve Yahya b. Kattan Eserleri: "Muvatta" adındaki hadis kitabı çok kıymetlidir. Muvatta'yı kırk senede meydana getirmiĢtir. Çok âlimler bunu Ģerh etmiĢtir. Bu Ģerhlerinin en meĢhuru "el-Müdevvene" adlı eserdir. Bu kitap, hadis-i Ģerifleri fıkıh konularına göre içine almıĢ olup, yazılan ilk hadis kitabıdır. Bu kitapta ayrıca imam-ı Malik'in ictihad ettiği fıkhi mevzular da bulunmaktadır. ÇeĢitli tarihlerde basılmıĢtır. Biri, Yahya bin el-Leysi'nin rivayeti; diğeri de imam-ı a'zamın talebesi Muhammed ġeybani tarafından yapılan iki rivayeti vardır. Bu eserinden baĢka Abdullah bin Abdülhakim Mısri tarafından rivayet edilen "Kitab-üssünen" adlı fıkha dair bir eseri, kadere, kazai hükümlere dair ve fetvalarını bildiren "Risale fil fetva" gibi eserleri vardır. Vefatı Ġmam Malik ibnu Enes, h. 179 (m. 795) yılında, 85 yaĢındayken yirmi iki gün devam eden bir hastalığın ardından Medine'de Rebîül-evvel ayında Hakk‟ın rahmetine kavuĢtu. Beyaz kumaĢa kefenlenmesini ve namazının sünnete uyularak cenaze mahallinde kıldırılmasını vasiyet etti. Namazını Emîr Abdullah b. Muhammed el-HâĢimî kıldırdı. Yine o cenazenin önünde yürüdü ve nâĢını taĢıyanlara katıldı. Bakî mezarlığına defnedildi. 617 ĠMAM-I AHMED BĠN HANBEL(R.A) (D.H.164-M.781 –Bağdat. V. H. 241-M.855. Bağdat) Bu güzel insan Cennet ile müjdelenmiĢ olan Ehl-i sünnet velcemaatin dört büyük Hak mezhebinden biri olan Hanbeli mezhebinin reisidir. H.164-M.781 senesinde Bağdat‟ta doğdu. H. 241-M.855‟de Bağdat‟ta vefat etti. Aslen Basralı‟dır. Babasının ismi Muhammed bin Hanbel'dir. Ġmamın künyesi; Ebu Abdullah Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eĢ-ġeybani el-Mervezi Ģeklindedir. Dedesi, Emeviler devrinde Serahs valiliği yaparken, babası da Abbasi ordusunda görev aldı. Babası daha o çok küçük yaĢta iken vefat etmiĢtir. Onun yetiĢmesi ile annesi ilgilenmiĢtir. Ġlim Tahsili Önemli bir ilim merkezi olan Bağdat‟ta küçük yaĢta iken ilim tahsiline baĢlamıĢ, Burada çok değerli hadis âlimleri, kıraat âlimleri, tasavvufta yetiĢmiĢ büyük zatlar ve diğer ilimlerde yetiĢmiĢ kıymetli âlimler bulunuyordu. Önce Kur'an-ı kerimi ezberledi. Bundan sonra lügat, hadis, fıkıh, Sahabi ve Tabiin rivayetlerini öğrendi. Emsali arasında ciddiyeti, takvası, sabrı, metanet ve tahammülü ile meĢhur olmuĢtur. Bu hali, henüz 15-16 yaĢlarında iken temas kurduğu âlimlerin dikkatini çekmiĢtir. Heysem bin Cemil onun 618 hakkında, daha o sırada Ģöyle demiĢtir: "Bu çocuk yaĢarsa, zamanındakilerin ilimde hücceti (rehberi) olacaktır." Ġlk önce Ġmam-ı A'zam hazretlerinin talebesi olan Ġmam-ı Ebu Yusuf‟tan fıkıh ve hadis ilminde ders almıĢtır. Bundan sonra da üç sene HuĢeym'in derslerine devam etmiĢ, ondan hadis-i Ģerif dinlemiĢtir. Bundan baĢka Bağdat‟ta bulunan meĢhur âlimlerden HüĢeym b. BeĢir, Süfyan b. Uyeyne, Yahya b. Said el-Kattan, Abdurrahman b. Mehdi'den ders aldı. Ayrıca, Ġmam-ı ġafii'den de ders aldı. Birçok âlimden ders alırken; Ġmam Buhari, Müslim, Ebu Davud, Tirmizi, Nesai baĢta olmak üzere tanınmıĢ hadis âlimleri de kendisinden ders aldılar. Hadis öğrenme konusunda her türlü fırsatı değerlendirirken bu amaçla birçok merkeze gitti. Küfe, Basra, Mekke, Medine, DımaĢk, Halep, Cezire gibi beldelere bazen bir kaç kez gitti. Çoğu zaman yol parası bulmakta güçlük çekti. Hadis öğrenmek maksadıyla Yemen'e gidebilmek için, kervancıların yanında deve bakıcılığı yaptı. BeĢ kez yaya olarak hacca gitti. Bu yolculuktaki en önemli maksatlarından birisi Hicaz'daki âlimlerden hadis öğrenmekti. Kırk yaĢına gelinceye kadar eğitimine ara vermeden devam etti. Çok güçlü bir hafızaya sahip olması, çok sayıda hadisi rivayet ettiğinden dolayı, bazen etrafında hadis dinlemek maksadıyla bulunanların sayısı beĢ bine kadar ulaĢtı. Ġmam-ı Ahmed, ilim öğrenmek için pek çok Ġslam beldesini dolaĢtı ve bu uğurda pek çok meĢakkate katlandı. Kitap çantalarını sırtında taĢırdı. Bir seferinde onu tanıyan biri ezberlediği hadis-i Ģerifin ve yazdığı notlarının çokluğunu görerek: "Bir Kufe'ye, bir Basra'ya gidiyorsun! Ne zamana kadar böyle devam edeceksin?" deyince, Ahmed bin Hanbel hazretleri "Hokka ve kalem ile mezara kadar..." diyerek cevap vermiĢtir. Ġmam-ı Ahmed‟in kuvvetli hafızasının yanında dikkati çeken bir vasfı da, iĢittiği bütün hadis-i Ģerifleri yazmaya çok önem vermesiydi. 619 Ġmam-ı Ahmed, din ilimlerini öğrenip, bilhassa tefsir, hadis ve fıkıh ilimlerinde yüksek seviyeye ulaĢmıĢtır. Zamanında yaĢayan, Zünnuni Mısri, BiĢr-i Hafi, Seriyi Sekati, Maruf-ı Kerhi gibi birçok büyük evliya ile de görüĢmüĢ, onlarla sohbet etmiĢtir. Yezit bin Harun, Cerir ibni Abdülhamid, Velid bin Müslim, Veki' bin Cerrah, imam-ı Ebu Yusuf, Ġbrahim bin Sad, Yahya bin Said Kettan, Süfyan bin Uyeyne, fıkıh ilminde hocası Muhammed bin Ġdris ġafii, Abdürrezzak bin Hemmam'dan ve daha nice âlimlerden ilim okudu. Sonra tekrar Bağdat‟a döndü. Bundan sonra ilmini yayıp, insanlara çok faydalı oldu. Ahmed bin Hanbel hazretleri, daha önceki yıllarda fetvalar vermekle beraber, ders ve fetva verme iĢine, kırk yaĢında baĢlamıĢtır. Bundan sonra hadis rivayetinde ve fetvada baĢvurulan önemli bir kaynak olmuĢtur. Çünkü o, ilmi ve üstün ahlakı ile çok sevilip, meĢhur olmuĢtur. Ġki çeĢit ders halkası (meclisi) vardı. Biri, talebelerine verdiği muntazam dersler, diğeri, hem talebelerinin, hem de halktan isteyenlerin katıldığı dersler idi. Onun ilim meclisine pek çok kimse katılırdı. Bazı rivayetlere göre, dersini dinleyenlerin sayısı beĢ bini bulmuĢtur. Ġmam-ı Ahmed hazretlerinden ders alıp, ilim öğrenen talebenin çokluğu, ondan hadis-i Ģerif rivayet edenlerin ve fıkhi meseleler nakledenlerin pek çok sayıda olmasından da anlaĢılmaktadır. Onun meclisine gelip, derslerini dinleyenlerin bir kısmı, sadece ondaki üstün hallere ve yüksek ahlaka hayran kaldığı için sohbetine katılmıĢtır. Böylece bir kısmı hem ilmini hem ahlakını alırken, bir kısmı da onun yaĢayıĢına göre yaĢamak, onu tanımak, ahlak ve edep hususunda yaptığı vaaz ve nasihatten istifade etmek için huzuruna geliyordu. Ġmam-ı Ahmed hazretlerinin meclisinde, derslerinde vakar, ciddiyet, tevazu ve gönül huzuru hâkim idi. Dinleyenlere ve katılanlara saadet vesilesi olan derslerini, ikindiden sonra Bağdat‟ta büyük bir mescitte verirdi. 620 Ders meclisine daima kitaplarıyla, yazıp kaydettikleri ile çıkardı. Çok kuvvetli bir hafızaya sahip olmasına rağmen, hadis-i Ģerif rivayet ederken, yanındaki yazdıklarına bakardı. Kitabından okur, talebelere yazdırırdı. Derslerinde hadis-i Ģerif rivayetinden baĢka, bir de fıkhi meseleler hakkında verdiği cevaplar yer almakta idi. Ondan ders alıp, ilimde yetiĢenlerin sayısı 900 civarındadır. Ġlimdeki üstünlüğü Ġmam-ı Ahmed hazretleri, hadis ilminde zamanın en büyük âlimidir. Üçyüzbinden fazla hadis-i Ģerifi senetleriyle birlikte ezbere bilirdi. Kendisinden pek çok âlim, hadis-i Ģerif nakletmiĢlerdir. Ġlim ve amelde öncü, Ehl-i sünnet olan dört imamın dördüncüsü idi. Ġmam-ı ġafii hazretleri buyurdu ki: “Bağdat‟tan ayrıldığım zaman, orada Ahmed bin Hanbel'den daha âlim, daha fakih, haramlardan ve Ģüphelilerden kaçan kimseyi bırakmadım." Ebu Davud Sicistani Ģöyle demiĢtir: "Ġki yüz meĢhur âlimle karĢılaĢtım. Ahmed bin Hanbel gibisini görmedim. O hiç bir hususta insanların daldığı dünya iĢlerine dalmazdı. Ancak ilimden bahis açılınca konuĢurdu." Ebu Zür'a da, "Ġlmin her dalında Ahmed bin Hanbel'in bir benzerini görmedim. Onun ilimde ulaĢtığı dereceye, baĢkası ulaĢamamıĢtır" demiĢtir. Menha bin Yahya da Ģöyle demiĢtir: "Ahmed bin Hanbel, her hayrı kendisinde toplamıĢtı. Çok âlim gördüm, fakat ilimde, vera'da ve zühdde, onun gibi üstün birine rastlamadım." Ġmam-ı Ahmed hazretleri büyük bir müfessir, yüksek bir muhaddistir. Tefsiri yüz yirmi bin hadis-i Ģeriften meydana gelmiĢtir. Eserleri, müfessirler için birer feyz kaynağıdır. Bunun için kendisi "Üstad-ül müfessirin" unvanıyla anılır. Birçok muhaddis yetiĢtirmiĢtir. YaĢadığı devir, yazılan hadis-i Ģeriflerin toplandığı bir devirdi. Bu devirde yetiĢen hadis âlimlerinin en meĢhurudur. Bütün hadis-i Ģerifleri okudu, inceledi. Otuz bin hadis-i Ģerifi içine alan "Müsned" adlı eserini yazdı. 621 Rebi' bin Süleyman, imam-ı ġafii'nin Ģöyle buyurduğunu nakletmiĢtir:"Ahmed bin Hanbel, sekiz Ģeyde imamdır; hadis ilminde, fıkıh ilminde, Kur'an ilminde, lügat ilminde, fakrda, zühdde, vera'da, tasavvufta ve sünnette." Hanbeli mezhebi Ahmed bin Hanbel hazretleri bu mezhebin imamıdır. O, içtihatlarıyla Müslümanların Allah‟u Teâlâ‟nın rızasına kavuĢmaları için, amellerinde uyacakları bir yol göstermiĢtir. Onun gösterdiği bu yola "Hanbeli mezhebi" ve Ehl-i sünnet itikadında olan müslümanlardan, amellerini bu mezhebin hükümlerine uyarak yapanlara "Hanbeli" denir. Ġmam-ı Ahmed hazretlerinin talebelerinin ve kendisine sual soranların müĢküllerini hallederken ortaya koyduğu ve takip ettiği usuller, Hanbeli mezhebinin temel kaideleri olmuĢtur. Ġmam-ı Ahmed hazretleri, dini müĢküllerin hallinde sırasıyla Ģu kaynaklara, baĢvurmuĢtur: 1- Kitap ve Sünnet: Bütün müçtehitler gibi Ahmed bin Hanbel hazretleri de bir iĢin nasıl yapılacağını Kur'an-ı Kerimde açık olarak bulamazsa, hadis-i Ģeriflere bakar, bunlarda bulunursa ona göre hüküm verirdi. 2- Ġcma ve Sahabe Kavli: Hadis-i Ģeriflerde de açıkça bulamadığı bir iĢ için, icma var ise, öyle yapılmasını bildirirdi. Ġcma, Ashab-ı kiramın hepsinin aynı suretle yapması veya söylemesi demektir. Ġcmaya sözbirliği de denir. Ashab-ı kiramdan sonra gelen Tabiinin de icmasını delil, senet kabul etmiĢtir. Sahabe kavli (sözü, ictihadı) bulunan bir meselede, kendi ictihadına göre hüküm vermezdi. Sahabenin sözüne göre hüküm verirdi. Hatta sahabe sözü bulamadığı hususlarda, Tabiinin büyüklerinden olan müctehidlerin ictihadını, kendi re'yine tercih ederdi. 3- Bir mesele hakkında, Sahabe veya Tabiine ait bir re'y (ictihad) bulamazsa, zayıf ve Mürsel hadislerle amel eder, ona göre 622 hüküm verirdi. Zayıf hadisin de, sahih hadisin bir çeĢidi olduğunu göz önünde tutardı. 4- Kıyas: Hadis-i Ģeriflerin birbirini kuvvetlendirmesine bakarak kendine has bir usulle içtihatta bulunurdu. Hanbeli mezhebinde birçok âlimler yetiĢmiĢtir. Bu âlimlerin baĢında Ġmam-ı Ahmed hazretlerinin kendi oğulları Salih ve Abdullah gelmektedir. Ebu Bekir el-Esrem, Abdülmelik el-Meymuni, Ebu Bekir el-Merkezi, Harb bin Ġsmail, Ġbrahim bin Ġshak el-Harbi gibi âlimler, imam-ı Ahmedin bizzat kendisinden fıkıh ilmini öğrenmiĢlerdir. Bu mezhebin esasını yaymak hususunda üstün gayret gösteren âlimlerden biri de Ebu Bekir el-Hallal'dır. Seyyid Abdülkadir Geylani hazretleri de, Hanbeli mezhebinin esaslarını yayan âlimlerdendir. Oğlu Salih, çeĢitli kimselere yazdığı (Mektuplar)'la babasının mezhebini yaymıĢtır. Seyyid Abdülkadir Geylani hazretlerinin, "Fütuhul-Gayb" ve "Gunyetüt-talibin" kitapları ile Abdurrahman el-Ceziri'nin "Kitab-ülFıkhı alel-Mezahibil-Erbaa"sında, bu mezhebin esasları en geniĢ Ģekilde açıklanmaktadır. "el-Mugni", "el Ikna", "Bülugul-Emani" adındaki eserler de Hanbeli fıkhı üzere yazılmıĢtır. Çilesi Ġslam âlimleri ve din büyüklerinin büyük ekseriyetinin uğradığı sıkıntı ve iĢkencelerden o da nasibini aldı. Bağdat‟ta mutezile fırkasına mensup olanlar, Kur'an-ı Kerim mahlûktur diyerek, bu yanlıĢ itikatlarına Abbasi halifesi Memunu da inandırdılar. Mu'tezile Mezhebi mensuplarının tesirinde kalan Abbasi halifesi Me'mun zamanında çok büyük iĢkencelere uğradı. Ġslam'ın özüne aykırı fikirlere katılmadığı ve Mu'tezile müntesiplerinin fikirleri doğrultusunda görüĢ beyan etmediğinden hapse atıldı. 28 ay hapsettiler. Bütün bu baskı ve iĢkencelere rağmen, o, ''Kur'an-ı Kerim, Allah‟u Teâlâ‟nın kelamıdır. Mahlûk değildir" diyerek, Ehl-i sünnet itikadını bildirdi. Halifenin kendisiyle görüĢmek istemesi üzerine, Bağdat valisi Ġshak b. Ġbrahim tarafından zincire vurulmuĢ bir Ģekilde, Tarsus'a 623 doğru yola çıkarıldı. Ancak, Tarsus'a varmadan halifenin öldüğü haberi geldi. Bunun üzerine geri getirilerek Bağdat'ta tekrar hapsedildi. Yeni halife Mu'tasım da aynı politikayı devam ettirdi. Halife, baĢkadısı Ahmed b. Ebu Duad ve güvendikleri kiĢiler, fikirleriyle Ahmed b. Hanbel'i susturamadıklarını görünce iĢkence yapılması emrini verdi. Çünkü kesinlikle fikirlerinden, doğru bildiklerinden taviz vermedi. "Ġmam-ı Ahmed ibni Hanbel gibi bir mücahid-i ekber, Kur'ân'ın birtek meselesi için hapiste pek çok azap verilmiĢ ve Ģekvâ etmeyerek, kemâl-i sabırla sebat edip o meselelerde sükût etmemiĢ, Ģiddetli kamçı darbelerine rağmen fikirlerinden vazgeçmemiĢtir. Uygun ifadeler kullanmak kaydıyla serbest bırakılma teklifini de reddetti. Bunun üzerine iĢkencelerin dozu arttırıldı ve bizzat halife nezaretinde yapıldı. Bir ara halife onu serbest bırakmak istediyse de, baĢkadı, fikirlerinden dolayı dinden çıktığını ve Hanbel'in serbest bırakılmasının uygun olmayacağını iddia ederek mani oldu. Ġki buçuk yıla yakın devam eden büyük iĢkencelerden sonra serbest bırakıldıysa da gözaltında bulundurulmaya devam ettirildi. YanlıĢ fikirlerin okulda ders olarak okutulmaya baĢlanmasıyla galeyana gelip ayaklanmak isteyen halkı, isyandan vazgeçirerek sabretmelerini tavsiye etti. Buna rağmen, halk ile görüĢmesi ve halifenin bulunduğu yerde ikamet etmesi yasaklandı. Hatta Cuma namazlarına gitmesine bile izin verilmedi. Halife Mütevekkil, halife olunca, mutezile fırkası mensuplarını saraydan uzaklaĢtırdı. Fıkıh ve hadis âlimlerine hürmet ve yakınlık gösterdi. Böylece Ġmam-ı Ahmed hazretleri, yapılan baskı ve iĢkenceden kurtuldu. Yaptığı hizmetlerle, zamanındaki ve sonraki asırlardaki insanlara rehber oldu. Halife Mütevekkil, kendisi hakkında ileri sürülen bazı iddiaların asılsız çıkması üzerine Hanbel'in gönlünü almak maksadıyla bazı hediyeler verdi. Halifeye kızgın olduğundan değil de haram karıĢmıĢ olduğu gerekçesiyle hediyeleri kabul etmek istemedi. Fakat baĢına daha büyük belaların açılmasından korkan yakınlarının isteği 624 üzerine kabul etti. Ancak, aldığı hediyelerin tamamını ihtiyaç sahiplerine dağıttı. Bundan sonra halifenin hiçbir hediyesini kabul etmeyeceğini kesin bir dille ifade ettiği halde kendisinden habersiz ailesine maaĢ bağlandı. Halifenin verdiklerini alan oğullarına gücendi. Bundan sonra kendi evlatlarının hiçbir lokmasını yemedi. Kadılık görevinin kabul eden oğlu Salih'e de kırıldı. Vefatı M.31 Temmuz 855 Cuma günü Bağdat'ta vefat ederek Hakk'ın rahmetine kavuĢtu. Cenazesinde yaklaĢık altmıĢ bini kadın olmak üzere sekiz yüz bine yakın insan toplandı. Ömrü boyunca hiç kimsenin yardımını kabul etmedi. Reddettiği büyük ikramların baĢkaları tarafından kabul edildiğini söyleyen oğlu Salih'e; "Sakın, kendilerini denemek için onlardan bir kesimi faydalandırdığımız dünya hayatının çekiciliğine gözlerini dikme! Rabbinin nimeti hem daha hayırlı, hem de daha süreklidir." (Tâhâ Suresi, 131) ayetini okuyarak, Allah'ın vereceği rızkın daha hayırlı olduğunu söyledi. Ahmed bin Hanbel vefat ederken eliyle iĢaret edip, hayır olmaz dedi. Oğlu, babacığım bu ne haldir? Dedi. "ġeytan, benim elimde can ver diyor, ben de "Hayır olmaz! Hayır, olmaz!" diyorum" dedi. “Bir nefes kalıncaya kadar tehlike vardır. ġeytanın aldatmasından emin olmak yoktur” buyurdu. Vefat haberi, bütün Bağdat halkını ağlattı. Cenaze namazını kılmak üzere çevreden gelenlerle birlikte, binlerce insan toplanmıĢtı. Bağdatlılar evlerinin kapısını açıp, cenaze namazı için abdest almak isteyen gelsin, diye bağırdılar. Cenaze namazı kılınınca, kuĢlar tabutu üzerinde uçuĢup, kendilerini tabuta vurdular. O gün Yahudi ve Hristiyanlardan pek çok kimse, bu hadiseyi görerek Müslüman oldu. Ağlayıp, bağırarak, kelime-i Ģehadet getirdiler. Muhammed bin Huzeyme Ģöyle anlatır: Ahmed bin Hanbel'in vefat haberini Ġskenderiye‟de iken duydum. Çok üzülmüĢtüm. Ġmamı rüyamda salına salına yürüdüğünü görüp kendisine: Ey Ġmam; bu ne biçim yürüyüĢ böyle? .” Nereye 625 gidiyorsun? Dedim. Cennete gidiyorum, Dünyada Allah‟u Teâlâ‟nın dinine hizmet edenlerin, Cennetteki yürüyüĢleri böyledir buyurdu. Ben; Allah‟u Teâlâ sana nasıl muamele etti? Diyesordum, Ġmam hazretleri: Allah‟u Teâlâ beni mağfiret etti. BaĢıma bir taç, ayağıma altından iki ayakkabı giydirdi ve (Ey Ahmed! Kur'an-ı kerime mahlûk demediğin için, bu iltifatlara kavuĢtun. Ey Ġmam, Süfyan-ı Sevri'den sana ulaĢan dualar var, onlarla dünyada dua ettiğin gibi, Ģimdi de dua et) buyurdu. Bu emir üzerine: "Ey âlemlerin Rabbi olan Allah‟ım, bizleri af ve mağfiret eyle. Bizlere sual sorma" diye dua ettim. Bu duadan sonra, (Ey Ahmed, iĢte Cennet, gir oraya) buyurdu ve ben de Cennete girdim." Menkıbeleri ve methi Ġmam-ı ġafii, Hanbel Hazretlerine ders veren hocalarındandır. Ġbn Hanbel, çok sevdiği ve her sabah seher vakti kendilerine dua ettiği altı kiĢiden biridir. Ġmam-ı ġafii onun hakkında; Bağdat'ta ondan daha faziletli, müttaki, alim ve fıkıh alim bir kimse görmedim, ifadelerini kullanmıĢtır. "Bir milyon hadisi hıfzına alan" imam olarak tarif eder. Ġmam-ı Hanbel, yazdığı her hadisle amel etmeye özel gayret gösterdi. ÇalıĢmasının büyük ekseriyetini hadis ilmine vakfetti. Ona göre fıkıhçı sayılabilmek için iyi bir hadis alimi olmalı, en az dört yüz bin hadisi ezbere bilmeli, sıhhatinden emin olmadığı rivayetlerle amel etmemelidir. Hadis rivayet edenlerin dürüstlüğüne özel önem vererek, emin olmadığı nakilcilerden hadis rivayet etmemeye çalıĢtı. Topladığı hadisleri vefatından sonra, oğlu Abdullah ve talebesi Ebu Bekir elKatii tarafından kitap haline getirildi. Ġmam-ı Hanbel, velilerin keramet göstermesinin mümkün olduğunu ancak, harikulade olay gösteren her kiĢinin veli olduğuna hükmedilemeyeceğini söyler. Ona göre kimin veli olduğunu bilmek mümkün değildir. Çok sayıda Ashab-ı Kiramdan kerametin meydana gelmeyiĢini, imanlarını kuvvetlendirmek için vasıtaya (keramete) muhtaç olmadıklarının delili olduğuna hükmeder. 626 Yahya bin Main Ģöyle demiĢtir: "Ahmed bin Hanbel gibi bir zat daha görmedim. Elli sene onunla sohbet ettim. Kendinde bulunan üstünlüklerden hiç biriyle asla kendini methetmedi." Oğlu Abdullah: "Babam her gece Kur' an-ı kerimin yedide birini okur, her yedi günde bir hatim ederdi. Yatsı namazını kıldıktan sonra biraz istirahat eder, sonra kalkıp sabaha kadar ibadet ve taatla meĢgul olurdu. Giydiği elbiseyi en ucuz kumaĢtan yaptırırdı. Çok kere az Ģey yer, "Ölecek olan kimse için, bunlar çok bile" derdi demiĢtir. Gece namazını hiç bırakmazdı. Halka daima kolaylık yollarını gösterir, ağır vazifeleri yüklemezdi. Acıktığı zaman bir Ģey bulamazsa, kimseyi rahatsız etmez, bir Ģey istemezdi. Çoğu zaman ekmeğine sirke katık olurdu. Yolda yürürken, hızlı adımlarla yürürdü. Onu daha çok, mescitte, cenaze namazında ve hasta ziyaretinde görürlerdi. BeĢ haccın üçüne yürüyerek gitti. Seleme bin ġebib'den Ģöyle nakledilmiĢtir: "Bir gün Ahmed bin Hanbel'in huzurunda oturuyor idik, içeriye bir zat girip, "Ahmed bin Hanbel kimdir?" dedi. Biz susup bekledik. "Ahmed bin Hanbel benim, ne istiyorsun?" dedi. Gelen zat dedi ki, "Dörtyüz fersah uzaktan geliyorum. Cuma gecesi uyumuĢtum. Rüyamda biri gelip, bana Ahmed bin Hanbel'i biliyor musun dedi. Hayır tanımıyorum dedim. Bağdat‟a git, onu sor ve bulunca, Hızır aleyhisselam sana selam söyledi de. Semavattaki melekler ondan razıdır. Çünkü o, nefsine asla uymadı, Allahü teâlâya itaat hususunda çok sabırlı davrandı" dedi. Ahmed bin Hanbel "MaĢaallah, la havle vela kuvvete illa billah" dedi. Sonra o zata, "BaĢka bir söyleyeceğin ve ihtiyacın var mı?" dedi. "Hayır sadece bunun için geldim" dedi ve o gün Bağdat‟tan ayrıldı. Nadr bin Ali Ģöyle demiĢtir: "Ahmed bin Hanbel'in iĢi, hep ahiret ile ilgili idi. Dünya menfaatleri ona yöneldi, fakat o kabul etmeyip, geri çevirdi." Ġmam-ı Ahmed hazretlerinin, yevmiye ile çalıĢan bir iĢçisi vardı. AkĢam talebesine, bu iĢçiye ücretinden fazla ver, dedi. Talebe, ücretinden fazla para verdi, iĢçi almadı ve gitti. Hazret-i Ġmam, 627 arkasından yetiĢ, Ģimdi alır, dedi. Dediği gibi, iĢçi parayı aldı. Hazret-i imama sebebi sual edildiğinde buyurdu ki: "O zaman böyle bir Ģey aklından geçiyordu... ġimdi ise bu düĢünce onda yok oldu. Alması tevekkülünü bozmayacağı için aldı." Taberani hazretleri Ģöyle nakleder: Zamanın meĢhur bir falcısı vardı. Fal baktırmak isteyenler her taraftan gelir kendisini bulurlardı. Bu Ģahıs falcılığı meslek haline getirmiĢti. Daha sonra hastalandı. Yirmi sene iyileĢemedi. Biri ziyaretine gelmiĢti. Halini görünce "Senin iyileĢmenin tek yolu var, o da zamanımızın en büyük âlimlerinden ve evliyasından biri olan Ahmed bin Hanbel hazretlerinin dua etmesidir" dedi. Bu falcı da annesini gönderip, dua etmesini istedi. Annesi evine varınca dedi ki: "Oğlum yirmi senedir hasta yatmaktadır. Bunun iyileĢmesi için sizden dua istemeye geldim." "Herkes iyileĢmek için oğluna gelirdi. Senin oğlun da, herĢeyi bildiğini zannederdi. Kendi hastalığını tedavi etmeyip de, seni bana mı gönderdi?" dedi. Kadının çok ısrarı karĢısında dayanamayıp, falcılığı bırakması Ģartıyla dua edeceğini söyledi. Hazret-i imamın bu sözü üzerine falcılığı bıraktı. Tevbe istigfar etti ve sıhhate kavuĢtu. Eserleri: 1- El-Müsned; En meĢhur hadis kitabıdır. 700 bin hadis arasından seçilmek suretiyle oluĢturulan ve 30 bin hadisi ihtiva eder, hadis külliyatları arasında en hacimli iki külliyattan birisidir. 2- Kitabü's-Sünne; Kader, deccal, melekler, rü'yetullah, kürsi ve ahirete ait fikirlerini ihtiva eder. 3- Kitabü'z-Zühd; Ġki bölümden oluĢmuĢtur. Birinci bölümde baĢta Peygamber Efendimiz (asm) olmak üzere büyük peygamberlerin takvalarından söz eder. Ġkinci bölümde ise on dokuz büyük sahabe ve on altı tabiin hakkında bilgi verilmektedir. 4- Kitabü'l-Ġlel ve Ma'rifetü'r-Rical; Hadis rivayet edenler hakkındaki görüĢ ve düĢüncelerini ihtiva eder. 628 5- El-Mesa'il; Fıkıh, akaid, ve ahlak ile ilgili olarak talebeleri ve baĢkları tarafından kendisine sorulan sorulara verdiği cevapları ihtiva eder . 6) Kitab-üs-Salat 7) Kitab-ül-Vera vel-Ġman

Fedail-üs-Sahabe 9) Et-Tefsir 10) En-Nasih vel-Mensuh 11) Et-Tarih 12) Vücubat-ül-Kur‟an 13) Kitab-ür-Reddi ale‟l-Cehmiyye vez-Zenadıka 14) El-Cerhu vet-Ta‟dil.(M. YaĢar Kandemir; "Ahmed b. Hanbel", TDVĠA, II. C. s. 77-79). Ġmam-ı Ahmed Ġbni Hanbel (rahimehullah)‟dan hikmetli sözler:-Allah Resulü‟nün ashabının hepsinin iyiliklerini saymak ve kötülüklerinden söz etmemek, aralarında çıkan anlaĢmazlıkları körüklememek de sünnettendir Allah Resulü‟nün ashabından herhangi birine dil uzatan kimse bidatçi olup pis ve kaba bir Rafızi‟dir. Allah onun ne nafilesini ne de farzını kabul etmeyecektir.” (es-Sunne sf: 77/7) -Yemeği din kardeĢleriyle sürur içinde, fakirlerle ikram ve cömertlikle, diğer insanlarla da mürüvvet içinde yemek lazımdır. -Kulun kalbini ıslah etmesi için iyilerle beraber olması kadar faydalı bir Ģey yoktur. Yine kulun fasıklarla beraber olup onların iĢlerine dikkat ve nazar etmesi kadar zararlı bir Ģey yoktur. -Ġlim insanlara ekmek ve su kadar lazımdır. Ġlim, rivayet ve kuru malumat çokluğu değildir. Ġlim, faydalı olan ve kendisiyle amel edilen Ģeydir. -Sizde olmayan meziyetlerle sizi metheden kimsenin, sizde olmayan kötülüklerle de bir gün kötüleyeceğini unutmayınız. -Günahlar imanı zayıflatır. -Kibir taĢıyan kafada akla rastlayamazsınız. 629 -Her Ģey için kerem vardır. Kalbin keremi Allah-u Teâlâ‟dan razı olmak, kadere rıza göstermektir. -Ġstediklerini vermediğiniz zaman kızan, kırılan veya küsen arkadaĢ, gerçek arkadaĢ değildir. -Ġnsanların ahmak sınıfı, kendilerinin methedilmesinden hoĢlananlarıdır. -Ġnsana az bir mal yetiĢir. Çok mal ise kâfi gelmez. Ahmed bin Hanbel hazretlerine bir gün “Tevekkül nedir?” diye sordular, “Ġnsanlardan istemeyi ve onlara yalvarmağı terk etmektir”. Tevekkül, her Ģeyi Allah‟tan bilmek ve rızkı O‟nun verdiğine inanmaktır.” -Tevekkül, bütün iĢlerinde Allah-u Teâlâ‟ya teslim olmak, baĢa gelen her Ģeyi O‟ndan bilip katlanabilmektir. Buyurdu. Ahmed Ġbni Hanbel‟e birgün yine sordular: “Her gün sabahtan akĢama kadar câmide ibadet edip, Allah‟u Teâlâ benim rızkımı nereden olsa gönderir, diyen kimse, nasıl bir adamdır?” Cevabında: “Bu kimse câhildir. Ġslâmiyetten haberi yoktur. Çünkü Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki; “Allah‟u Teâlâ benim rızkımı, süngümün ucuna koymuĢtur.” Ya‟nî rızkım cihad ile gelmektedir.” Ġhlâs nedir? Sorusuna, “Amellerin âfetlerinden kurtulmaktır.” Tevekkül nedir? Sorusuna, “Rızkın Allahü teâlâdan olduğuna inanmaktır” cevâbını vermiĢtir. Zühd nedir? Sorusuna “Zühd üç türlüdür; câhilin zühdü, haramları terk etmektir. Âlimlerin zühdü, helâl olanların fazlasından sakınmaktır. Âriflerin zühdü, Allahü teâlâyı unutturan Ģeyleri terk etmektir.”Buyurdu. Ahmed bin Hanbel‟in oğlu Abdullah, “Babam fütüvvet nedir? Sorusuna; korktuğun Ģey (Cehennem) için, arzu ettiğin Ģeyi (hevâ ve hevesi) terk etmektir, diye cevap verdi” demiĢtir. -Bir kimse sadık bir arkadaĢını kaybederse kendisi için zillettir.” -Hüsn-i zannı olanın hayatı hoĢ geçer.” 630 -Yalan söylemek emniyeti giderir.” -Meziyet, fazilet, ilim ve irfan tamamlığı iledir.” -Ayıplardan uzak arkadaĢ arayanlar arkadaĢsız kalır.” Ahmed bin Hanbel hazretlerinin rivâyet ettiği hadîs-i Ģeriflerden ba‟zıları Ģunlardır: “Ġki kiĢi birbiriyle seviĢir de sonra araları açılırsa, bu ancak birisinin iĢlediği bir günah sebebiyle olur.” “Bile bile bir dirhem gümüĢ kıymetinde faiz yemek, otuz zinadan daha çok günahtır.” “KiĢinin günahları çoğaldığı zaman, günahlarına keffâret için, Allah‟u Teâlâ onu geçim sıkıntısına düĢürür.” “Bize en sevimli ve ahirette en yakın olanınız, ahlâkı güzel olanınızdır. En sevimsiz ve en uzak olanınız da, çok konuşup, hezeyan eden, ağzını yayarak konuşan, konuşmasında kendisini öven ve lüzumsuz sözler söyleyen kibirlilerdir.” “Kalbinde hardal tanesi kadar kibir bulunanı, Allah‟u Teâlâ yüzü üstü Cehenneme atar.” “Dünyâyı seven, âhıretine zarar eder, âhıretini seven, dünyâsını zararlandırır. Bu böyle olunca, siz bâkiyi fâni üzerine (âhıreti) tercih ediniz.” “Faziletlerin en üstünü, sana gelmeyene gitmen, vermeyene vermen ve kötülük edene iyilik etmendir.” “Îmânın en sağlam kulpu, Allah için sevmek ve Allah için buğz etmektir.” “Kim bir musîbetle karĢılaĢır ve Allahın emir ettiği gibi “Ġnnâ lillah ve innâ ileyhi râciûn” dedikden sonra, Allahım, bu musîbetle beni mükâfatlandır ve bunun ardında bulunan hayırlısını bana ver, dese, Allah‟u Teâlâ onun istediği gibi yapar.” Ahmed bin Hanbel, Abdullah Ġbni Ömer‟den nakleder: Sa‟d ( radıyallahü anh ) abdest alırken, Resûlullah ( aleyhisselâm ) gördü. “Yâ Sa‟d! Suyu niçin isrâf ediyorsun?” buyurdu. Abdest 631 alırken de isrâf olur mu dedik te: “Büyük nehirde de olsa, abdestte fazla su kullanmak isrâf olur” buyurdu. “Rükû‟ ile secde arasında belini ve sırtını doğrultmayan kimseye, kıyâmet gününde Allah‟u Teâlâ bakmaz.” “Ġnsanların en fenâ hırsızı, namazından çalandır.” (Namazın rükû‟ ve secdesini tam yapmıyandır) “Kıyâmet günü Arş-ı a‟zamın etrâfında, bir takım insanlar için kürsüler kurulacaktır. Bunların yüzleri, ayın on dördü gibi parlayacaktır. İnsanlar feryâd ederken, onlar feryâd etmez, insanlar korkarken, onlar korkmazlar. Onlar korku ve kederleri olmayan, Allahın gerçek dostlarıdır” buyurdu. Bunların kim olduğu sorulunca: “Onlar, Allah için sevişen kimselerdir” buyurdu. “Bütün çocuklar, Müslümanlığa uygun ve elverişli olarak dünyaya gelir. Bunları sonra anaları, babaları, Hıristiyan, Yahudi ve dinsiz yapar.” “Bir kimse mâni yok iken üç Cuma namazı kılmazsa, Allah‟u Teâlâ kalbini mühürler, yani iyilik yapamaz olur.” “Cum‟a günü bir an vardır ki, mü‟minin o anda yaptığı duâ reddolmaz.” BĠBLĠYOĞRAFYA:( Hilyet-ül-evliyâ cild-9, sh. 161. Tehzîb-üt-tehzîb cild1, sh. 72. Târîh-i Bağdâd cild-4, sh. 412. Tabakât-ı Hanâbile cild-1, sh. 4. Tezkiretül-huffâz cild-2, sh. 431. ġezerât-üz-zeheb cild-2, sh. 96. Mu‟cem-ül-müellifîn cild-2 sh. 96. Câmi‟u kerâmât-il-evliyâ cild-1, sh. 290. Kâmûs-ul-a‟lâm cild-1 sh. 788. Vefeyât-ül-a‟yân cild-1, sh. 36. Rehber Ansiklopedisi cild-1, sh. 121, cild-7, sh. 84. El-bidâye ve‟n-nihâye cild-10, sh. 325. Tezkiret-ül-evliyâ cild-1, sh. 195. Miftâh-üsse‟âde cild-2, sh. 232.Hidâyet-ül-müvaffıkîn sh. 63. Tabakât-ül-müfessirîn cild-1, sh. 70. Mir‟ât-ül-cinân cild-2 sh. 132. Zehebî, Mukaddimet-ül-Müsned sh. 82.EnNücûm-üz-zâhire cild-2, sh. 304. Menâkıb-ı Ahmed bin Hanbel (Ġbn-i Cevzî) 632 ABDÜLKERĠM SATUK BUĞRA HAN (R.ALEYH) (D.H. 309, M.922 V.H. 344.M.955) Ġlk Müslüman Türk Hakanı, ila-i Kelimetullah uğruna Orta asya‟yı ĠslamlaĢtıran Sultan. Abdulkerim SATUK BUĞRA HAN; Karahanlı Türk Ġmparatorluğu‟nun ilk hakanıdır. Müslümanlığı Türkler‟in resmî dini olarak ilk defa bu hakan kabul etmiĢtir. Satuk Buğra Han, IX. yüzyılın sonlarında, Hicrî 309, Milâdi 922 yılında doğmuĢtur . Babası, bugün Doğu Türkistan sınırları içinde bulunan , KaĢgar Ģehri civarında hükümran olan Karahanlı Devleti hükümdar ailesinden Bezir Arslan Han, onun da babası, Bilge Mancur Kadir Han dır. Nesli Afrasıyâb bin Bezen vasıtasıyla Türk bin Yâfes bin Nuh aleyhisselâm‟a ulaĢmaktadır. Satuk altı yaĢına gelince, babası, Bazir Arslan Han, Tengri Kadir Buğra Han,Buhara'ya karĢı yaptığı bir seferde vefat eder. Adı kaynaklarda Satuk, Satık, ġebk ve Çanak olarak geçmekte, bugünkü Uygur Türkçesi‟nde Sutuk veya Satuk Ģeklinde kullanılmaktadır. “Deve aygırı” anlamına gelen Buğra unvanının VIII. yüzyılın ilk yarısından itibaren KâĢgar‟ın batısında Fergana ve çevresindeki Göktürkler‟in vârisleri tarafından kullanıldığı bilinmektedir. Çocukları: Yusuf Kadir Han, BaytaĢ Musa Han‟dır. 920-958 yılları arasında Kara hanlıların Hükümdarı olan Satuk Buğra Ham 932 yılında Ġslamiyet‟i kabul ederek Kara hanlıların ilk 633 Müslüman Türk Hakanı olarak Türk topluluğunun toplu halde Ġslam‟a geçmesine yol açmıĢtır. Babası Bezir Han'ın ölmesi üzerine amcası ve üvey babası Oğulcak Kadır Han'ın yanında büyüdü. Bu yüzden Türk tarihi için önemlidir ve hakkında Satuk Buğra Han destanı anlatılır. Satuk Buğra on iki yaĢlarında iken Maveraünnehir ve Horasan bölgesine hâkim olan Müslüman Samani Devleti Ģehzadeleri arasında anlaĢmazlık çıktı. Bunlardan Nasır bin Ahmed, Oğulcak Kadır Han'ın ülkesine sığındı. Ona iyi muamele edip Artuç nahiyesinin idaresini verdi. Artuç Nasır bin Ahmed'in gayretleri ve gelip giden Müslüman tüccarlar sayesinde bir ticaret merkezi oldu. Satuk Buğra da Artuç'un ziyaretçileri arasındaydı. Nasır bin Ahmed'le tanıĢıp ondan Ġslamiyet‟i öğrenerek Türkistan'da Ġslâm Peygamberi Muhammed bin Abdullah(s.a.v)'ın vefatından 333 yıl sonra Satuk 12 yaĢında iken Müslüman oldu. Müslüman olduktan sonra Abdülkerim ismini almıĢtır ve tam ismi Abdülkerim Satuk Buğra Han olmuĢtur. 25 YAġINDA MÜSLÜMAN OLDUĞUNU HERKESE ĠLAN ETTĠ Yirmi beĢ yaĢına geldiğinde amcasına Müslüman olduğunu söyledi, Ġslâm nimetine kavuĢtuğunu herkese ilan etti. Amcası buna karĢı çıkınca ikili arasındaki anlaĢmazlık daha büyük bir hal alarak ikili arasındaki Fergana SavaĢı'na dönüĢtü. Ġlk olarak AtbaĢı kalesini zapt etti ardından üç bin kiĢilik bir orduyla KaĢgar üzerine yürüyüp fethetti. 26 yaĢında iken putperest olan amcasını öldürüp Karahanlı tahtını ele geçirdi. Ġlk Müslüman Türk hükümdarı oldu. Ülkede hâkimiyeti sağlayıp kavminden binlerce kiĢinin Müslüman olmasına sebep oldu. Türk ülkelerinde Ġslamiyet‟i hızla yaydı. Bu seferin ardından yaptığı seferlerde Yağma, Çiğil, Oğuz boylarının yerleĢmiĢ bulunduğu Türkistan Ģehirlerini birer birer ele geçirdi. Doğu vilayetlerini yöneten Büyük Kağan Bazır Arslan Han Çinliler „den destek alarak 924 yılında Satuk Buğra Han'a savaĢ açtı. Satuk Buğra Han Müslümanların yardım ve desteğiyle, Balasagun SavaĢı'nı yaptı ve galip geldi.31 yıl hüküm süren Satuk Buğra Han H.344.M.955yılında vefat etti. 634 EHLĠSÜNNET ĠNANCINI YAYMAK ĠÇĠN ÇALIġTI Satuk Buğra Han Müslüman oldukt an sonra, Allah‟u Teâlâ‟nın rızası için cihada baĢladı. Türk ülkelerinde Ġslâmiyet‟i yaydı. Zaferler kazandı. Büyük bir mücahit ve cihangir oldu. Ve her tarafta Ģöhret buldu. Ġslâm dinini hiç saptırmadan ehl-i sünnet âlimlerinin bildirdiği gibi yaydı. Bu onun en büyük meziyeti ve hizmeti oldu. TÜRK TARĠHĠNĠN EN ÖNEMLĠ HADĠSELERĠNDEN BĠRĠ Satuk Buğra Han‟ın Müslüman olmakla Ģereflenmesi ve ülkesinde Ġslâmiyet‟i yayması , Türk tarihinin en büyük ve en güzel hadiselerinden biridir . Daha evvel Oğuz ve Kalaç Türkleri arasında Müslüman olan gruplar olmuĢ ise de devlet olarak Ġslâmiyet‟i kabul eden ilk Türk boyları Karahanlılar (Karluk, Yağma, Çiğil) ve Ġdil Türkleri olmuĢtur. Türkler Müslüman olduktan sonra Ġslâmiyet‟in bayraktarlığını yapıp dünyanın dört bir tarafına yayıldılar. Ashab-ı kiramdan sonra tarihte nadir görülen hizmetler yapıp, din uğrunda cihat yaptılar. TÜRKÜN ARADIĞI NAZLI SEVGĠLĠ: ĠSLAM Türk milleti Hz. Ömer(r.a)ın hilafeti döneminde, Ġran‟ın fethiyle birlikte Müslümanlarla tanıĢmıĢ, aradığını gerçek huzuru kurtuluĢu medeniyeti Ġslam‟da bulmuĢ peyderpey Ġslam‟a koĢmuĢtu. Milletimizin sahabe döneminde de fert olarak Ġslam ile tanıĢması olmuĢ ama bu bir ekseriyet teĢkil etmemiĢtir. O ayrı bir bahis konusudur. Büyük Türk ġairi Fuzuli‟nin Efendimiz(s.a.v) için yazdığı Su Kasidesinde Ģöyle bir ifade vardır: “Dest-bûsı ârzûsıyla ger ölsem dostlar Kuze eylen toprağum sunun anunla yâra su” (Dostlarım! ġayet onun elini öpme arzusuyla ölürsem, öldükten sonra toprağımı testi yapın ve onunla sevgiliye su sunun.) “Hak-i pâyine yetem dir ömrlerdür muttasıl BaĢını daĢdan daĢa urup gezer âvâre su.” (Su ayağının toprağına ulaşayım diye başını taştan taşa vurarak ömürler boyu, durmaksızın başıboş gezer.) 635 Milletimizin özüne, genlerine inildiğinde, tek bir yaratıcıya iman; hak ve hakikat için ferman aradığı gözlenir. Nasıl ki sular Efendimize(s.a.v) ulaĢmak arzusuyla baĢını taĢtan taĢa vuruyorsa; atalarımız da Ġslam‟a kavuĢuncaya kadar aynı acıları ve sancıları yaĢamıĢtır. Aradığı nazlı gelini, sevgilisi Ġslam‟ı bulunca durulmuĢ, doğrulmuĢ ve kendini bulmuĢtur. Etle tırnak, bedenle ruh gibi olmuĢtur. EMEVĠLER VE ABBASĠLER RaĢit Halifeler döneminden sonra, Emeviler dönemi baĢlamıĢ ve Ġslam‟ın adalet ve ahlakı önceleyen prensipleri hakkında ne yazık ki güzel örnekler sunamamıĢlardır. Araplar Ġran‟ı istila edip Maveraünnehir‟e ulaĢınca Türkler ile karĢılaĢtılar. Sekizinci asrın baĢlarından itibaren kademe kademe Ġslam‟a geçtikten sonra TaĢkent, Buhara ve Semerkant Ģehirlerinde Camiler inĢa etmeye baĢladılar. Emevilerin yıkılıĢı, Abbasiler‟in idareyi ele geçirmeleri Türklerin yardımıyla mümkün olmuĢ; 751 yılında Talas meydan muharebesiyle hem Ġslamiyet, hem de Türkler zafer kazanmıĢtır. Emevilerin çöküĢü, Abbasiler‟in geliĢi ve Çinlilerin mağlubiyeti ile Türklerin kaderi artık değiĢmiĢ, yüzleri Ġslam dünyasına doğru dönmüĢtür. ÖMER‟ĠN TORUNU ÖMER Ġslam tarihinde ikinci Ömer olarak bilinen ve Hz. Ömer(r.a)‟in torunu olan Ömer b. Abdülaziz(r.a), (717-720) Horasan Valisi Cerrah‟a Müslüman olanları cizye vergisinden muaf tutmasını emretmiĢti. Fakat Vali, Halife‟ye Müslüman olduğunu söyleyen kimselerin sünnet olmadığını, Camiye sadece vergiden kurtulmak için geldiğini bildiriyordu. Halife ona:” Allah, Hz. Peygamberi dine davet için gönderdi; sünnet etmek için değil” cevabını vererek halkı Ġslamiyet‟e alıĢtırmak istiyordu. Adı insanlık âlemine adalet kavramıyla nakĢedilen Hz. Ömer(r.a)‟in torunu Ömer‟e de böyle bir yaklaĢım yakıĢıyordu. Çünkü niyet okuyuculuğu yapmak doğru değildir. Bir muharebe esnasında düĢmanını öldürmek üzere olan Üsame (r.a), Ģehadet getirdiği halde rakibini öldürmüĢ, durum Hz. Peygamberimize(s.a.v) bildirilince Usame‟ye sormuĢ:” Sen Ģehadet 636 getiren bir adamı öldürdün, öyle mi?” Üsame(r.a) de:” O ölüm korkusundan söyledi, samimi değildi” deyince Efendimiz(s.a.v) ona;” Sen onun kalbini yarıp da baktın mı?” diyerek önyargıların Ġslamiyet‟te yerinin olmadığını ifade etmiĢtir. TÜRKLERĠN ĠSLÂMĠYETĠ KABULÜ. Türklerle Araplar arasındaki iliĢkiler cahiliye dönemine kadar uzanır. Cahiliye devri Arap Ģiir ve darb-ı mesellerinde (atasözleri) Türklerden bahsedilmesi de bunu göstermektedir. Cahiliye devri Arap Ģairlerinden Nâbığatü‟z-Zübyânî, Hasan b. Hanzala, ġemmah b. Dırar Ģiirlerinde Türklerin cesaret ve kahramanlıkları üzerinde durmuĢlardır. M.Ö. VII. yüzyıldan itibaren çeĢitli Türk kavimlerinin Derbend yoluyla Kafkaslar‟ı aĢarak Azerbaycan topraklarına yerleĢtikleri bilinmektedir. Bundan dolayı Derbend (Bâbü‟l-ebvâb) Türk kapısı adıyla da bilinir. Hazar Türkleri zaman zaman Derbend‟i geçip Hemedan ve Musul‟a kadar ilerlemiĢlerdir. Sâsanî hükümdarı EnuĢirvan da Bâbü‟lebvâb seddini Hazarların bu akınlarına mani olmak amacıyla yaptırmıĢtır. EnuĢirvan ayrıca Kuzey Ġran‟da yaĢayan Ağaçeri, Sul ve Yazur Türklerini de Azerbaycan‟a göçe zorlamıĢtır. Eftalitler (Akhunlar), Halaçlar ve Karlukların bir bölümü de Afganistan ve Sistan (Sicistan) topraklarına yerleĢmiĢlerdi. Sâsânî ordusu içinde Türklerin yanında Araplar da vardı. Dolayısıyla onların da bu vesileyle birbirlerini tanıma imkânı mevcuttu. Ayrıca VII. yüzyılda Sâsânî Ġmparatorluğu ile Bizans Ġmparatorluğu arasında süren savaĢlarda Göktürkler, Hazarlar ve Avar Türkleri önemli rol oynamıĢlardı. Cahiliye devrinden baĢlayarak Arapça Ģiir ve eserlerde Türkler daima Türk kelimesiyle anılmıĢlardır.Hâlbuki daha önceleri Sakalar ve Hunlar diye anılan Türkler VI. yüzyılda Göktürklerle birlikte Türkler diye anılmaya baĢlanmıĢtır. Bu sebeple Türk kelimesinin Arapça sayesinde dünyaya yayıldığı söylenebilir. VI. yüzyıl Arap Ģairleri de Ģiirlerinde Türk kelimesini kullanılmıĢlardır. 637 Eski Arap Ģiirlerinden, uydurma hadislerden ve haberlerden anlaĢıldığına göre Araplar Türkleri kahraman fakat acımasız ve Ġslâm dininin geleceği açısından tehlikeli görüyorlardı. Onlara göre Türkler bir gün Arapların elinden iktidarı alacak ancak kâfir oldukları için Allah‟ın gazabına uğrayıp mahvolacaklardı. Bu hadis ve sözler insanları Türklerden korkutmak ve uzaklaĢtırmak amacıyla söylenmiĢtir. Nitekim Cahiz daha sonra Türklerin Ġslâm‟ın yardımcısı, kalabalık ordusu ve halifelerin en yakın adamları olduklarını söyleyerek Türklere haksızlık edildiğini itiraf etmiĢtir. Ġslamiyet‟in doğuĢundan sonra da devam eden Sâsânî-Bizans savaĢlarında Müslümanlar ehl-i kitap olan Bizans‟tan, MüĢrik Araplar ise Sâsânîlerden yana bir tavır takınmıĢlardı. Kur‟ân-ı Kerim‟de de buna temas edilerek “Rumlar (Arapların bulunduğu bölgeye) en yakın bir yerde yenilgiye uğradılar, hâlbuki onlar bu yenilgilerinden sonra birkaç yıl içinde galip geleceklerdir. Eninde sonunda emir Allah‟ındır. O gün mü‟minler de Allah‟ın yardımıyla sevineceklerdir”, (Rum Suresi,2-4) buyurulmaktadır. Büyük Ġslâm coğrafyacısı el-Makdisî, 966 yıllarında Karahanlı hükümdarlarının Ġslâm dinine hizmetlerini Ģöyle anlatmaktadır: “Doğu iklimi (Mâverâün-nehir), iklimler arasında, büyük adamları ve âlimleri en çok olan, hayrın kaynağı, ilmin karargâhı, âlimlerin ocağı, ayrıca Ġslâm‟ın muhkem dayanağı ve en güçlü kalesi sayılan bir iklimdir. Bu iklimin hükümdarları (Karahanlı hakanları) hükümdarların en büyüğü, ordusu ise orduların en hayırlısıdır. Bu iklimde mekân tutanlar ise; kuvvetleri yüce, görüĢleri doğru, isimleri ulu, malları bol, ayrıca at, asker ve parlak zafer sahibi kimselerdir. Hazret-i Ömer‟e de bildirildiği gibi, onların elbiseleri demirden, yiyecekleri kurutulmuĢ etten, içtikleri ise buzdandır. Buralarda fakihler hükümdarlar derecesinde saygı görür. Burada kötü olanlar baĢka yerde hükümdar olur.” “Türkler başlangıçta İslâmiyet‟i normal şartlarda olduğu gibi bilginler eliyle değil, daha çok tasavvufî yönü ağır basan dervişler eliyle öğrenmişlerdir. İslâmiyet‟i kabul ederek şehirlerde yaşayan Türkler, zamanla devletin desteklediği medreselerde öğretilen kitaba 638 dayalı dinî icapları benimseyip dinin emirlerini yerine getirmeye çalışmışlardır. Bunun yanında sürekli göçebe hayatı yaşayan, İslâmiyet‟in bilgiden ziyade hissî yönünü ön plânda tutan ve İslâmiyet‟i şeklen ve sathî bir şekilde benimseyen Türkmenler ise daha çok, eski Türk inançlarına bağlı bir dinî hayatı sürdürmeye çalışmışlardır.” Göçebe Türkmenler Ģehirlerden farklı olarak medreseden habersiz ve ondan mahrum bir hayat yaĢamak zorunda kalmıĢlardır. Zira sürdürdükleri göçebe hayatı, bilgiye dayalı Müslümanlığın icaplarını kavramaya ve yerine getirmeye imkân vermemiĢtir. Çoğunluğu okuma-yazma bilmeyen bu insanlar, Ġslâmiyet‟in inanç esasları ile namaz ve oruç gibi fedakârlık ve disiplin isteyen ibadetleri ne kavrayabilmiĢ ne de yerine getirebilmiĢtir. Bu sebeple derviĢler bu göçebe Türklere Ġslâmiyet‟i yumuĢak bir ruh ve mânâ ile anlatmıĢlar, böylece Türklerin Ġslâm‟la Ģereflenmesinde önemli katkılar sağlamıĢlardır. Bu Müslümanlık anlayıĢı, göçebe Türkler eliyle XI. yüzyıldan itibaren Anadolu‟ya taĢınmıĢtır. SATUK BUĞRA HAN DESTANI Büyük Türk Ġmparatorluğunu, 840 yılından itibaren devralmağa baĢlayan Karahanlıların 1212 (1240) yıllarına kadar devam eden hanedanlığı esnasında en önemli ve muhakkak ki dünya tarihinin seyrini değiĢtiren büyük hadise Türklerin Ġslam dinini kabul etmiĢ olmasıdır. 940 yılı civarında Karahanlı hükümdarı Satuk Buğra Han zamanında vuku bulan bu dünya çapındaki hadise, dünya üzerindeki büyük tesiri dercesine Karahanlılar arasında da destani bir havaya bürünmüĢ ve Satuk Buğra Han etrafına geliĢen bir destan meydana gelmiĢtir. Türklerin Ġslam Dinini kabul ediĢleri ilahi bir ilhama bağlamaya çalıĢan Satuk Buğra Han Destanının çok kısa bir zamanda geliĢtiği, Ġslamiyet‟ten önceki Türk Destanlarından da aldığı ana motiflerle daha da zenginleĢerek tespit edilen yazılı Ģekle geldiği söylenebilir. Aynı zamanda bu gün bile KaĢgar yakınlarındaki Artuç kasabasında bulunan mezarı bir ziyaretgâh mahalli olan Satuk Buğra hayatını, destani bir hava içinde anlatan Satuk Buğra Han Destanı 639 Tezkire-i Buğra Han adlı bir eserde kayıtlıdır. Bu eserin muhtelif el yazmaları vardır. Peygamberimiz Hz. Muhammed(s.a.v), Miraç esnasında, diğer bütün peygamberleri de görür. Aralarından birini tanıyamaz ve Cebrail Aleyhisselelama o zatın kim olduğunu sorar. Cebrail de: “Bu zat Peygamber değildir, der. Bu zat, sizin ruhunuzu Ulu Tanrıya emanet ettiğiniz günden üç asır sonra yeryüzüne inecek ve sizin dininizi Türkistan da yayacaktır.” Cebrail (a.s)ın bu cevabı üzerine Hz. Muhammed Mustafa(s.a.v) çok sevinmiĢ, Miraçtan sonra, gece gündüz bu mübarek ruh için dua etmeğe baĢlamıĢtı. Tabi bu arada, bu mübarek zattan sahabelerine de bahsetmiĢ ve sahabelerinin bu zatın ruhunu görmeği istemeleri üzerine Hz.i Muhammed(s.a.v) de dua ederek Miraç esnasında gördüğü zatın ruhunun görünmesini arzulamıĢtı.Sahabeler de bu Ģahsın ruhunu görmek isteyince; Hz Muhammet (s.a.v) ashabının arzularını kabul etmiĢ ve baĢlarında Türk külahıyla birlikte, Allah‟ın izniyle silahlı kırk atlı belirmiĢ, selam verenin Satuk Buğra, diğerlerinin de onun arkadaĢları olduğu anlaĢılmıĢ. Yıllar geçtikten sonra, KaĢgar Hükümdarının bir oğlu dünyaya geldi. Adını Buğra Han koydular. Buğra Han' ın doğduğu gün büyük zelzeler oldu. Su kaynakları kurudu. Buğra Han' ın büyüdüğü zaman Müslüman olacağını falcılar anladılar. Bunun üzerine de onun öldürülmesini sağlık verdiler. Fakat annesi oğluna kol kanat gerdi; falcıların yalan söylediğini iddia etti. ġayet bir gün gelir falcıların dediği çıkar ve Buğra Han büyüdüğü zaman Müslüman olursa, onun o gün öldürülmesini istedi. Böylece de oğlunun öldürülmesini önlemiĢ oldu.Tıpkı Firavun ‟un elinden Hz. Asiye(r.anha) Hanımın, Hz. Musa (a.s) yı kurtarması gibi bir hadisedir bu olay. Bu kırk kiĢinin içinde Samani Ebu Nasır da varmıĢ. Onun idare edecek bir vilayeti olmadığından Türklerin arasında Ġslamiyet‟i yaymak maksadıyla ticarete baĢlamıĢ. Bir gün rüyasında Hz. Peygamberimiz(s.a.v) kendisine:” Kalk Türkistan‟ın yolunu tut! Orada tekin Satuk Buğra Han, Müslüman olmak için seni bekliyor” demiĢ. O da sevinerek 300 kiĢilik bir kervanla yola koyulup henüz on iki yaĢında olan Satuk Buğranın hidayete vesile olmuĢ. 640 Satuk Buğra Han, on iki yaĢına gelince kırk arkadaĢı ile birlikte ava çıktı. Bir tavĢanı kovalamağa baĢladı. TavĢanı kovalamağa o kadar dalmıĢtı ki arkadaĢlarından ayrıldığını fark etmedi. TavĢanı bir müddet kovalayan Satuk Buğra Han, bir müddet sonra hayvanın Ģekil değiĢtirdiğini hayretle gördü. Gerçekten de kovaladığı tavĢan bir ihtiyar adam kılığına girmiĢti. Satuk Buğra Han bu zatın Hızır Aleyhisselam olduğunu anladı ve onun verdiği dini nasihatları ve öğütleri can kulağı ile dinledi.ve ona Ģu mühim nasihatleri vermiĢ: “ oğlum, yolunu ĢaĢıranları niçin takip edersin?Allah‟ın çizdiği yola gir, dünya ve ahiretini cennet eyle” demiĢ ve cehennemlik olanların hallerini mana âleminde ona göstermiĢ. Satuk Müslüman olmuĢ ve o ihtiyar, “ aradığın Ģahsı Allah sana gösterecektir “ deyip, oracıkta kaybolmuĢ. Ebu Nasır Samani ile karĢılaĢan Satuk, Müslüman olup, Abdülkerim adını alır ve Cami inĢaatlarına baĢlar. O zaman Türkistan denilince, bugün bildiğimiz Türkmenistan, Özbekistan, Kazakistan, Tacikistan, Kırgızistan, Doğu Türkistan ve Azerbaycan bölgelerinin hepsi kastediliyordu. Satuk‟un babası ölünce, O zamanki Türk adetlerine göre annesi de amcası evlenmiĢ ve hakan olmuĢ. Yeğeninin camiler yaptırdığını duyunca, büyük bir hıĢımla gelip vazgeçmesini istemiĢ. Abdülkerim de ona Müslüman olmasını, kendisinin asla vazgeçmeyeceğini söyleyince; yer yarılıp amcası yerin dibine girmiĢ, Amcasının bu Ģekilde ölmesi Satuk Buğra Han' ın hükümdar olması demekti çünkü tahta geçecek baĢka bir kimsesi yoktu. Ve Satuk Buğra Han hükümdar oldu. 926 yılında Abdülkerim Satuk Buğra Han, Karahanlı Hükümdarı olmuĢ. Doksan altı yaĢına kadar Ġslamiyet yolunda mücadelesini sürdürmüĢ. Böylece Karahanlılar Ġslamiyet‟i kabul eden ilk Türk Devleti olmuĢlardır. Çinlilere savaĢmıĢ, Ġslamiyet‟i bugünkü Moğolistan sınırlarına kadar götürmüĢlerdir. Hükümdar olur olmaz da Türk Ülkesinde Ġslamiyet‟i yaymağa baĢladı. Bütün savaĢları kazanıyordu. SavaĢlarda ağzından çıkan ateĢler bütün kâfirleri yakıyordu. Kılıcını düĢmana çevirince kılıcı kırk adım birden uzuyordu. Bu yüzden bu kılıcın korkusu dört bir yanı doldurmuĢ, düĢmanlarını sindirmiĢti. Öyleki, Satuk Buğra Han doksan yaĢına geldiği zaman ülkedeki bütün Türkler Müslüman olmuĢtu. Amuderya kıyılarından güneyde KıĢ Kezek taraflarına ve kuzeyde 641 Karakum' a kadar yayılan alanlarda herkes Ġslam dinine girmiĢti. Bu da yetmeyince Çin ile savaĢıp Ġslamiyet‟i oraya kadar yaydı. Ondan sonra Satuk Buğra Han ilahi bir emir aldı. Bu emre uyarak KaĢgara döndü ve orada öldü. Dört kızı vardı. Bunlardan ikincisinin adı Alanur idi. Alanur bir gün evinin önünde gördüğü bir Arslan‟dan korkarak bayıldı. Ayıldığı zaman bir çocuğu olduğunu anladı. Doğan çocuğa Ali adını verdiler Hz. Ali gibi Allah' ın Arslan‟ı olduğundan bu adı verdiler.(Satuk Buğra Han destanının, Buğra Han' ın kızı Alanur' un gebe kalması, değiĢik bir, el yazmasına göre de: Cebrail' in getirdiği bir ıĢığın Alanur' un ağzına akması sonucudur. Bu bir damla ıĢıktan doğan Alanur' un oğlu, Hz. Ali gibi bir Allah' ın Arslan‟ı olduğundan, Seyyid Ali Arslan Han adını almıĢtır. ALLAH (CC), DĠNĠNE HĠZMET EDENĠ BULUR Maide Süresi 54. Ayetinde Yüce Allah Ģöyle buyurur: “ Ey iman edenler! Sizden kim dininden dönerse (bilsin ki )Allah, sevdiği ve kendisini seven müminlere karĢı alçak gönüllü (Ģefkatli); kâfirlere karĢı ise onurlu ve Ģiddetli bir toplum getirecektir. Bunlar Allah yolunda cihat ederler ve hiç bir kınayanın kınamasından korkmazlar. Bu Allah‟ın dilediğine verdiği lütfudur. Allah‟ın lütfu ve ilmi geniĢtir. “Bu ilahi müjdeye layık olabilmek için kiĢiler, sülaleler, soy ve kabileler hatta milletler güçleri nispetinde mücadele etmiĢlerdir. Ne demektir “Allah‟ın onları, onların da Allah‟ı sevdiği bir toplum “ olabilmek? Bu ne müthiĢ bir Ģeydir! Bu müjde Fatih‟e Ġstanbul‟u aldırmıĢ, asırlardır Türk Milletine serhat boylarında nefes aldırmıĢ, gayri Müslim ayırımı olmayan bir millet olarak Ġslam dininin içine gönül huzuruyla daldırmıĢtır. Bu destanla Türklerin Müslüman olması, MeĢhur Miraç gecesine kadar gider ve Efendimizin duasına misafir eder. Destanlar, halkın dilinde dolaĢan hikâyelerdir, Ġslam‟ın hakikatiyle karıĢtırılmamalı fakat büsbütün de hayali sayılmamalıdır. Hakikatle hayalin karıĢımı olarak kabul edilmelidir. Yukarda ifade edilen ayetin, milletimizi iĢaret eden yönünün öne çıktığını birçok Ġslam âlimi iĢaret etmiĢ; bu milletin tarih boyunca verdiği Ġslam mücadelesi, Ģehitleri ve gazileri de gerçeği gözler önüne sermiĢtir. Merhum Mehmet Akif, Elmalılı Muhammet Hamdi Yazır, Hasan Basri Çantay ve Said Nursi gibi zatlar bu hususu dile getirmiĢlerdir. 642 Hatta Bediüzzaman: “ Ey Türk KardeĢ, bilhassa sen dikkat et! Senin milliyetin Ġslamiyet‟le bütünleĢmiĢ, ayrılmak mümkün değil, ayrılırsan mahvolursun. “ demektedir.(Mektubat 436) Sahabe devrinde fertler bazında baĢlayan, Emeviler döneminde hayli mesafe alıp, 751 Talas SavaĢı ile kucaklaĢan bir yükseliĢ hep sürmüĢtür. Abdülkerim ile devletleĢmiĢ, Piri Türkistan Hoca Ahmet Yesevi ile devleĢmiĢtir. O nedenledir ki bütün dünya kamuoyunda Türk denince Ġslam, Müslüman denilince de milletimiz ilk akla gelen millet olmuĢtur. Bu bizim için onu, Ģeref ve bir o kadar da mesuliyet meselesidir. Türkler, Ġslamiyet‟le bütünleĢmiĢ, tarih boyunca esaret altına düĢmemiĢ ve sürekli devlet kurmuĢtur. Her ırk ve her dinle beraber yaĢayabilmiĢtir. Zaten Ġslam dini ırkları inkâr etmez, ispat eder, onlara vazifesini bildirir; üstünlüğün Allah‟a kullukta olduğunu beyan eder. Abdülkerim Satuk Buğra Han‟ın Müslüman olması hususunda, tarihçiler çeşitli bilgiler vermektedir. Bunlardan Müneccimbaşı, “Cami-ud-duvel” adlı eserinde; “Karahanlılardan ilk Müslüman olan, Satuk Buğra Kara Han‟dır. Onun Müslüman olmasının sebebi şöyledir: O, rüyasında bir zat gördü. Bu zat ona; “Müslüman ol, dünyada ve ahirette selamete erersin” dedi. Bunun üzerine rüyasında Müslüman oldu. Sabahleyin uyanınca, İslâmiyet‟i kabul edip Müslüman olduğunu açıkladı. Satuk Buğra Han, vefat edince, yerine oğlu Mûsâ bin Satuk geçti. Bundan sonra onun oğlu Ali bin Mûsâ, sonra bunun oğlu Nasr Arslan hükümdar oldu...” demektedir. Ġbn-ul-Esir de, “El-Kamil fit-tarih” adlı eserinde; “Satuk Buğra Han, rüyasında yanına, gökten bir adamın inip geldiğini gördü. Ona Türkçe; “Müslüman ol, dünyada ve ahırette selamet bul” dedi. Bunun üzerine rüyasında Müslüman olan Satuk Buğra Han, uyanınca da Müslüman oldu” diyerek ondan bahsetmektedir. Abdülkerim Satuk Buğra Han‟ın Müslüman olması hususu, onun adına yazılmıĢ olan “Tezkire-i Satuk Buğra Han” adlı eserde de yer almıĢtır. Bu eserin müellifinin Ahmed ibni Sa‟d-ul-Erganî olduğu rivayet edilir. Farsça ve Türkçe pek çok nüshası bulunan bu esere, sonradan sıhhatli olmayan bilgiler ve efsaneler karıĢtırılmıĢtır. Bu bakımdan bu eserde verilen malumat, muteber kabul edilmemektedir. Abdülkerim Satuk Buğra Han hakkında bilgi veren en önemli kaynak Cemal Karsî‟nin yazmıĢ olduğu “Mulhakat-us-surah” adlı 643 eserdir. Cemal Karsî de, Ebu‟l-Fütuh Abdu‟l-Gafîr ibni ġeyh Ebu Abdullah Hüseyn Fadlî‟den rivayet etmektedir. Rivayete göre, Horasan ve Maveraünnehr‟de hükümran olan Samanoğulları Devleti hükümdarlarından Ġsmail bin Ahmed, Nuh bin Esed‟in vefatından sonra idareyi ele alınca, Türklerle olan önceki iyi münasebetlerine sadık kaldı. Bu sırada Türklerin baĢına Satuk Buğra Han‟ın amcası Oğulcak Kadir Han geçmiĢti. Oğulcak Kadir Han‟a, Ġslâm elçileri gelip gidiyordu. Fakat o, elçilerin söylediklerini ve Ġslâm‟a davetlerini kabul etmiyordu. Samanîlerden Nasir bin Ahmed, kardeĢleriyle giriĢtiği taht kavgasında mağlup olunca, KaĢgar‟a gelerek Oğulcak Han‟a sığındı. Oğulcak Kadir Han, onu hoĢ karĢılayıp himayesine aldı. Yardım ve ikramda bulunup; “Sen evine geldin, ailene kavuĢtun” dedi. Sonra da Artuc nahiyesinin idaresini Nasir bin Ahmed‟e verdi. Semerkand ve Buhara‟dan gelen kafileler, Artuc‟da yiyecek ve çeĢitli mallar satıyorlardı. Nasir bin Ahmed, Artuc‟da bulunduğu sırada, kendisini himaye eden Türk hakanı Oğulcak Kadir Han‟a kıymetli hediyeler vererek, onun gönlünü kazanmaya çalıĢtı. O zaman Müslüman olmayanlar, yiyecekleri ve giyecekleri memleketin bir yerinde topluyorlardı. Bunlardan istifade edebilmek, ancak onlarla yakınlık kurduktan sonra mümkün oluyordu. Nasir bin Ahmed, bir ara Oğulcak Kadir Han‟a müracat edip, ondan, cami yapmak için öküz derisi geniĢliğinde bir yer istedi. Oğulcak Kadir Han bu isteğini kabul etti. Nasir bin Ahmed de, bir öküz kesti. Bu öküzün derisini ince ince dildi. Metrelerce uzunlukta sırım yaptı. Sırımın çevrelediği yer kadar toprağa sahib oldu. Sonra da kendisine verilen bu küçük yere bir cami yaptı. Bu yer Artuc Camii‟nin bulunduğu yerdir. Onun bu zekâsına, insanlar hayret ettiler. Bu sırada Oğulcak Kadir Han‟ın yeğeni Satuk Buğra Han, güzel simalı, zeki, akıllı ve fasih bir lisan ile güzel konuĢan on iki yaĢlarında bir genç idi. Artuc‟a gelip giderken Nasir bin Ahmed önemli bir âlimle tanıĢtı. Zaman zaman onunla gizlice görüĢüp, Ġslâmiyet hakkında bilgi aldı. Kalbinde Ġslâmiyet‟e karĢı sevgi ve muhabbet hâsıl oldu. Ara sıra Buhara‟dan gelen kafileleri görmek için Artuc‟a giderdi. Yine bir defasında Artuc‟a gitmiĢti. Nasir bin Ahmed, Artuc‟a gelen ticaret kafilesine gayet hoĢ muamele ve ikramda bulundu. Öğle vakti olunca, Müslümanlar öğle namazını kılmak için abdest alıp namaza gittiler. Satuk Buğra Han, bu sırada henüz 644 Müslüman olmamıĢtı. Bu âlimin inĢa ettirdiği caminin etrafında oluĢan küçük ticaret Ģehrinde namaz kılanları gören Buğra Han bu durumdan etkilendi ve Ġslam hakkındaki ilk bilgileri Ebu Nasr‟dan aldı. Onun ve NiĢanburlu Ebûl Hasan Muhammed b. Süfyan el-Kemelâti gibi sufilerin tebliğleri onu çok etkiledi.Müslümanların namaz kılması hoĢuna gitti. Niçin namaz kıldıklarını merak edip, sebebini Nasir bin Ahmed‟den sordu. O da; “Bizim üzerimize her gün beĢ vakit namaz kılmak farzdır” dedi. “Bunu sizin üzerinize kim farz kıldı” deyince, Nasir bin, Ahmed; “Allah‟u Teâlâ farz kıldı” deyip, Satuk Buğra Han‟a îmanı, Ġslâm‟ı anlatmaya baĢladı. Sevgili peygamberimiz Muhammed aleyhisselam, Ashab-ı kiramın ve Müslümanların üstün hallerinden bahsetti. Sonra da; “Allah‟tan baĢka ilah yoktur. Ġbadet ancak O‟na yapılır. Muhammed aleyhisselam emin ve sadık bir peygamberdir. Ġnsanların her bakımdan en üstünüdür. O‟ndan baĢka tabi olunacak bir kimse yoktur. O‟nun getirdiği din olan Ġslâmiyet‟ten de güzel bir din yoktur” dedi. Satuk Buğra Han‟ın kalbinde îman nuru parladı. Ġslâmiyet‟i kabul ederek Müslüman oldu ve Abdülkerim isrnini aldı. Bu hadiseye Oğulcak Kadir Han‟dan gizlediler. Bu arada, Satuk Buğra Han, Kur‟ân-ı kerirni ve Ġslâmiyet‟i öğrendi. Amcası Oğulcak Kadir Han‟ın, bu durumun farkına varmasından çekiniyordu. Bundan sonra, yakın akrabasından elli kiĢinin Müslüman olmasına vesile oldu. Ġslamiyet‟i kabul eden bu elli kiĢilik grup, genç Türk Ģehzadesi Satuk Buğra Han‟a tabi oldu. Oğulcak Kadir Han ise Abdülkerim Satuk Buğra Han‟ın Müslüman olduğundan Ģüphelenerek, durumu incelemeye baĢladı ve peĢine adam taktı. Bunlar, Satuk Buğra Han‟ı gizliden gizliye takib edip, durumu araĢtırıyor, ne yaptığını anlamaya çalıĢıyorlardı. Bir defasında onun abdest alıp namaz kıldığını gördüler. Durumu Oğulcak Kadir Han‟a bildirdiler. Oğulcak da onun Müslüman olduğunu çevresine ve annesine bildirdi. Oğulcak Kadir Han bu hadiseden sonra, Abdülkerim Satuk Buğra Han‟ı bizzat kendisi de denemek istedi. Bu maksatla ona, put haneyi tamir etme vazifesini vermeye karar verdi. Bu durumu annesi haber alınca, oğlu Abdülkerim Satuk Buğra Han‟ı haberdar etti. Amcasının kendisini denemek istediğini ve herkesten çok çalıĢrnasını söyledi. Nihayet Oğulcak Kadir Han bu hususta emir verince, Abdülkerim Satuk Buğra Han derhal çalıĢmaya baĢladı. Zaten Nasir bin Ahmed ona bu hususta gerekli telkinlerde bulunmuĢ; “ġimdi put 645 hane olarak yapılır, sen sonra orayı camiye çevirirsin” demiĢti. Abdülkerim Satuk Buğra Han, put hanenin tamir iĢinde gayretle çalıĢtı. Herkes birer birer kerpiç taĢırken, o ikiĢer ikiĢer taĢıyordu. Bu çalıĢması sırasında bir taraftan da dua ediyor; “Ey yüce Allah‟ım! Eğer bana, din düĢmanlarına ve sana iman etmeyenlere karĢı yardım edersen, beni, Ġslâmiyet‟in yayılmasına, senin isminin yüceltilmesine vasıta kılarsan; ben elbette bu put haneyi mescit yaparım. Senin kulların, orada sana ibadet etmek için toplanırlar. Sana ibadet etmek için orada bir mihrap ve seni sena (yüce ismini anmak) için bir de minber yaparım. Bundan sonra sadece senin rızan için ezan okur ve kendim imam olurum” diyordu. Abdülkerim Satuk Buğra Han yirmi beĢ yaĢına geldiği sırada, Ġslâm ilimlerini iyice öğrenmiĢti. Müslüman olduğunu açıkça etrafına îlan etti. Bundan sonra da, hâlâ Müslüman olmak Ģerefine eriĢemeyen ve Karahanlı Devleti‟nin baĢında bulunan amcası Oğulcak Kadir Han ile mücadeleye karar verdi. Bir gün, yanına inananlardan elli kiĢilik bir süvari grubu alarak ava gitmek maksadıyla yola çıktı. Yegag Balık adlı beldeye varınca, Ģehrin kalesini kuĢattı. Bu kuĢatma üç ay sürdü. Bunu haber alan Oğulcak Kadir Han, ona karĢı derhal harekete geçti. Bu sırada, Abdülkerim Satuk Buğra Han‟ın etrafında üç yüz kadar KaĢgarlı süvari toplanmıĢtı. Oğulcak Kadir Han ile Fergana savaĢını yaptı. Bunu takib eden günlerde, taraftarları bin kiĢiye yükseldi. Ġlk fethettikleri yer de AtbaĢı oldu. Sahib olduğu üç bin kiĢilik atlı bir orduyla KaĢgar üzerine yürüyüp, orayı da fethetti. Amcası Oğulcak Kadir Han‟ı öldürdü. KaĢgar‟da kendisine karĢı çıkan asîleri ağır bir yenilgiye uğrattı. KaĢgar halkını Ġslâm‟a davet etti. Onlar da Müslüman oldular. KaĢgar‟dan sonra Bormekik Ģehrini de aldı. Memleketin idaresini ele geçirip, ülkesinde Ġslâmiyet‟i sür‟atle yaydı. Abdülkerim Satuk Buğra Han, Müslüman olduktan sonra, Allah‟u Teâlâ‟nın rızası için cihada baĢladı. Türk ülkelerinde Ġslâm‟ı yaydı. Zaferler kazandı. Büyük bir mücahid ve cihangir oldu ve her tarafta tanındı. Doğru olarak öğrendiği Ġslâm dinini hiç saptırmadan Ehl-i sünnet âlimlerinin bildirdiği gibi yaydı. Bu, onun en büyük meziyeti ve hizmeti oldu. Onun vesîlesiyle Türklere Ġslâmiyet saf bir Ģekilde; Peygamber(s.a.v) Efendimizin bildirdiği, Ashab-ı kiramın ve Tabiînin aynen naklettiği Ehl-i sünnet itikadına uygun olarak ulaĢtı. 646 Abdülkerim Satuk Buğra Han, Türklere Ġslâmiyet‟i anlatıp yaymakta fazla zorluk çekmedi. Türklerin bazı örf ve adetleri Ġslamiyet‟e uygunluk gösteriyordu. Zaten Türkler, Nuh aleyhisselamın oğullarından Müslüman olan Yafes‟in neslinden geliyordu. Yafes, mü‟min idi. Evladı çoğalınca, onlara reis oldu. Hepsi, dedelerinin gösterdiği gibi, Allah‟u Teâlâ‟ya ibadet ederdi. Yafes nehirden geçerken boğulunca, Türk ismindeki küçük oğlu, babasının yerini tuttu. Bunun evladı çoğaldı. Nesline Türk denildi. Bu Türkler, ecdadı gibi Müslüman, sabırlı, çalıĢkan insanlardı. Bunlar, zamanla çoğalarak Asya‟ya yayıldı. BaĢlarına geçen bazı zalim hükümdarlar, semavî dini bozarak, puta taptırmaya baĢladılar. Bunlardan, bugün Sibirya‟da yaĢayan Yakutlar, hâlâ puta tapmaktadır. Dinden uzaklaĢtıkça, eski medeniyet ve ahlâklarını da kaybetmiĢlerdi. Hele Hunlar ve onların reislerinden Atilla, dinsizliği ve zulmü ile Allah‟ın gadabı ismini almıĢtı. Ġslâm güneĢi, Mekke-i mukerremeden doğarak, ilim, ahlâk ve her türlü fazilet ıĢıklarını dünyaya saçınca, Romalıların, Asya‟ya kadar yayılan sefahat ve ahlâksızlıkları ve Asya‟yı, Afrika‟yı kaplamıĢ olan dinsizlik, cahillik ve vahĢet altında yetiĢmiĢ diktatörler, sömürdükleri insanların Ġslâmiyet‟i iĢitmelerine, anlamalarına mani oldular. Bu engeller kılıç gücü ile ortadan kaldırıldı. Türk hakanları, asaletleri ve uyanık olmaları sebebi ile Ġslamiyet‟in iĢitilmesine mani olmadılar. Türk‟ün asaleti ile Ġslâmiyet‟in Ģerefi bir araya gelmeden önce, Asurîler Türkistan‟a girerek, Türkleri, güneĢe, yıldızlara tapınmaya alıĢtırmıĢtı. Tan yeri ağarınca, güneĢe tapınırlardı. Bu sebepten, güneĢin ismi, tanyeri ve nihayet tanrı oldu. Türkler sonradan tekrar iman ile Ģereflenip, büyük gruplar halinde Müslüman oldular. Sapıklık zamanında uydurdukları tanrı ismini kullanmaz oldular. Kur‟ân-ı kerimde bildirilen; “Benim ismim Allah‟tır. Beni Allah diye çağırınız. Allah diye ibadet ediniz. Allah diye yalvarınız!” mealindeki müteaddit ayet-i kerimelere uydular. Bu bakımdan Allah‟u Teâlâ‟ya, kendi istediği ismi söylemeyip de, inanmayanların, O‟nun en sevmediği mabutlarına koydukları tanrı ismi ile O‟nu çağırmanın yanlıĢ ve uygunsuz olduğunun Ģuuruna vardılar. Abdülkerim Satuk Buğra Han‟ın Müslüman olmakla Ģereflenmesi ve ülkesinde Ġslâmiyet‟i yayması, Türk Tarihi‟nin en büyük ve en güzel hadiselerinden biridir. Daha önceden, Oğuz ve Kalag Türkleri arasında Müslüman olan gruplar olmuĢsa da, devlet 647 olarak Ġslâmiyet‟i kabul eden ilk Türk boyları Karahanlılar ve Ġdil Türkleri olmuĢtur. Türkler devlet olarak Müslüman olduktan sonra, Ġslâmiyet‟in bayraktarlığını yapıp dünyanın dört bir tarafına yaydılar. Ashab-ı kiramdan sonra tarihte nadir görülen hizmetler yapıp, din uğrunda cihat ettiler. Sevgili peygamberimiz Muhammed aleyhisselamın bildirdiği Ġslâmiyet‟i, Ehl-i sünnet îtikadını; Karahanlı Türkleri, Türkistan‟da; Gazneli Türkleri, Hindistan‟da; Oğuz, Selçuklu Türkleri, Anadolu‟da ve tarihin en muhteĢem Müslüman Türk devleti olan Osmanlılar da üç kıtaya yaydılar. Böylece Müslüman Türkler, Ġslâmiyet‟e bin yıldan fazla bir zaman hizmet ettiler. Abdülkerim Satuk Buğra Han, Karahanlıların baĢına geçip hükümdar olduktan sonra, kendisinin Müslüman olmasına vesile olan Samanîlere de yardımda bulunmuĢtur. Ġbn-i Haldun‟un “El-iber” add eserinde ve Cemal Karsî‟nin, “Mulhakat-us-SurĢh” adlı eserindeki rivayete göre 915 (H. 303) senesinde Hasan ibni Kasım Ed-Daî tarafından Cürcan‟a vali tayin edilen Leyla bin Nu‟man, Samanîlere karĢı isyan etmiĢti. Etrafına da Ģiîleri toplamıĢtı. Samanîler, Abdülkerim Satuk Buğra Han‟dan yardım istediler. Samanîlerin kendi orduları Horasan‟da baĢlayan isyanı bastıramamıĢ, asilere yenilmiĢti. ġiîler, büyük bir ordu ile Horasan‟ın merkezi olan NiĢabur‟u iĢgal etmiĢlerdi. Samanîlere yardım etmek üzere hareket eden Abdülkerim Satuk Buğra Han, 921 (H. 309) yılında Leyla bin Nu‟man‟ın karĢısına çıktı. Bu sırada Amid Ģehrinde bulunan Leyla bin Nu‟man‟ı mağlub edip yakaladı ve idam ettirip baĢını Buhara‟ya gönderdi. Abdülkerim Satuk Buğra Han, daha sonra yaptığı savaĢlarda; Yagma, Çiğil, Oğuz kabilelerinin yerleĢmiĢ bulunduğu Türkistan Ģehirlerini birer birer ele geçirdi. Ġslamiyet‟i yayma hususunda, meĢhûr âlimlerden olan Ebu‟l-Hasen Muhammed bin Süfyan Kalamati Horasanî‟den çok istifade etti. Ayrıca Karahanlılar Devleti‟nin doğu kısmına hâkim olan Büyük Kağan, Çinlilerden yardım alarak 942 (H. 332) yılında Abdülkerim Satuk Buğra Han‟a karĢı savaĢ açtı. Abdülkerim Satuk Buğra Han Müslümanların yardım ve desteğiyle, onunla Balasagun savaĢını yaptı ve galip geldi. Abdülkerim Satuk Buğra Han‟dan sonra, oğulları devrinde de ülkesine pek çok Ġslâm âlimi gelip, Ġslâmiyet‟i doğru olarak anlattılar ve yayılmasına çalıĢtılar. Kendisinden sonra Mûsâ Tunga adında bir oğlu yerine geçti. Bundan sonra da bunun oğlu Beytar Süleyman 648 Arslan hükümdarlık yaptı. BaĢka oğulları ve kızları olduğu da rivayet edilmiĢtir. Satuk Buğra Han‟ın kiĢiliğini, Ġslâm dinini kabulünü ve Ġslâmiyet‟i yaymak için gösterdiği fedakârlıklarla kerametlerini anlatan menâkıbnâme mahiyetindeki Tezkire-i Satuk Buğra Han Ġslâmî dönem Türk destanlarının en meĢhurlarındandır. IX ve X. yüzyıllarda ortaya çıktığı anlaĢılan bu mensur eserde Satuk Buğra Han‟ın Hz. Peygamber‟le mi„racda karĢılaĢması, daha sonra dünyaya gelmesi ve o esnada gerçekleĢen mûcizevî olaylar, ardından Müslüman oluĢu, Ġslâmiyet‟i yayıĢı ve Karahanlılar‟ın kâfirler karĢısında kazandığı baĢarılar anlatılır. Arapça ve Farsça kelimelerin de yer aldığı destanda sade bir dil kullanılmıĢtır. Ġslâmî Türk destanları ile eski Türk destanlarının kırk arkadaĢ, at, av, mukaddes ihtiyar, mukaddes çocuk, mukaddes ıĢık gibi ortak kavramlarının yer aldığı eserde Türk tarihiyle Ġslâm inanıĢları menkıbevî tarzda birleĢtirilmiĢtir. VEFATI Saltanatının sonuna doğru, Satuk Buğra Han, Kıtay sınırına bir sefer yapar ve Turfan'a kadar bütün ülkenin tamamına Ġslamiyet‟i yayar. Sefer sırasında hastalanan Satuk Buğra Han KaĢgar'a geri getirilir ve burada bir yıl boyunca hasta yatar sonunda (H. 344.M. 955) vefat eder. Son nefesinde Kelime-i ġehadeti getirerek, en sevdiği Rabbine, Peygamberine kavuĢur. Rabbim cennette derecesini âli eylesin. Bizleri de ecdadımıza layık evlat etsin. Âmin. Satuk Buğra Han‟ın kabri hâlâ ziyaretgâhtır. Satuk Buğra Han'ın dört oğlu ve üçte kızı bulunmaktadır babalarının vefatının ardından Hasan Buğra Sultan Han, "PadiĢah Gazi" unvanını alıp KaĢgar'da babasının yerine geçmiĢtir. Onun ölümünden beĢ yıl sonra yerine oğlu Mûsâ (Pritsak‟a göre Türkçe adı BaytaĢ‟tır, (Isl., XXX [1952], s. 25), Mûsâ‟nın ardından da kardeĢi Arslan Han BaytaĢ Süleyman geçti. Süleyman, Doğu Karahanlı Hükümdarı Arslan Han‟ı mağlûp ederek hânedanın bu koluna son verdi. BĠBLĠYOGRAFYA Mülhakat-üs-Surah (Cemal Karsî), (nĢr. V. Bartold, st. Petersburg) sh. 130, 135. Câmi-üd-düvel; sh. 240, 1030. El-Kamil fit-tarih.El-Ġber (Ġbn-i Haldun); cild-4, sh. 339. Rehber Ansiklopedisi; cild-17, sh. 147 cild-9, sh. 249.KaĢgar Tarihi (Mehmed Atıf), Ġstanbul 1300, sh. 52.Dîvânü lugāti‟tTürk Tercümesi, I, 420; Tezkire-i Satuk Buğra Han, Özbekistan Fenler 649 Akademisi Bîrûnî ġarkiyat Enstitüsü Ktp., nr. P66; Ġbnü‟l-Fakīh, Kitâbü‟lBüldân (nĢr. Yûsuf el-Hâdî), Beyrut 1416/1996, s. 642; Taberî, Târîḫ, Beyrut 1407/1987, IV, 172; Sem„ânî, el-Ensâb, X, 458-459; Ġbnü‟l-Esîr, elKâmil, VIII, 125; XI, 82; Cemâl-i KarĢî, Mülḥaḳātü‟ṣ-Ṣurâḥ (nĢr. V. Barthold, Turkestan v eqoxu Mongol‟skogo naĢestviya içinde), Petersburg 1898, I, 130; Molla Hacı, Buğra Hanlar Tezkiresi (nĢr. Abdurrahim Sabit), KaĢgar 1988, s. 37; Nihad Sâmi Banarlı, Resimli Türk Edebiyâtı Târihi, Ġstanbul 1971, I, 268-269; M. F. Grenard, “Satuk Bugra Han Menkıbesi ve Tarih” (trc. Osman Turan), Selçuklular ve Ġslâmiyet, Ġstanbul 1980, s. 245- 308; V. V. Barthold, Moğol Ġstilâsına Kadar Türkistan (haz. Hakkı Dursun Yıldız), Ġstanbul 1981, s. 321-323; a.mlf., “Buğra”, ĠA, II, 760; Hasan Köksal, Millî Destanlarımız ve Türk Halk Edebiyatı, Ġstanbul 1985, s. 58- 60; ReĢat Genç, Karahanlı Devlet TeĢkilâtı, Ankara 2002, s. 8-9, 80-197; Abdülkerim Özaydın, “Türkler‟in Ġslâmiyet‟i Kabulü”, Türkler (nĢr. Hasan Celal Güzel v.dğr.), Ankara 2002, IV, 257; a.mlf., “Karahanlılar”, DĠA, XXIV, 405-406; Hamada Masami, “Le mausolée et le culte de Satuq Bughrâ Khân”, Journal of the History of Sufism, III, Paris 2002, s. 63-73. 650 AHMED YESEVĠ (k.s) (D.M.1093-V.M.1166) Ahmed Yesevî, 12. yüzyılda Batı Türkistan'da Karahanlı devletinin hüküm sürdüğü topraklarda yaĢamıĢ Orta Asya Türkleri arasında Ġslamiyeti yayan büyük bir âlim, veli, mutasavvıf bir Ģairdir. Etkisi daha sonra halife ve derviĢleri vasıtasıyla Anadoluya, Balkanlara kadar uzanmıĢ Osmanlı devleti üzerinde büyük bir etkisi olmuĢtur. Ġsmi Ahmed bin Muhammed bin Ġbrahim bin Ġlyas olup, “Pir-i Türkistan, Hazret-i Türkistan, Hazret-i Sultan, Hace Ahmed, Kul Ahmed Hace” lakablarıyla da bilinir. Karahanlılar'ın hüküm sürdüğü dönemde Orta Asya'nın iktisadi, sosyal, siyasi ve medeni hayatında önemli bir yer tutan, Yesi Ģehri yakınlarında Batı Türkistan M.1093, Sayram kentinde doğmuĢtur.M.1166, „Yesi‟de vefat etti.Babası ġeyh Ġbrahim, annesi AyĢe Hatundur. 7 yaĢında yetim kalan Ahmed Yesevî, ablası Gevher ġehnaz‟la beraber Yesi Ģehrine hicret eder Yesi Ģehrine yerleĢir Yesi‟de Arslan Baba (k.s).‟ye intisab eder .Türbesi Yesi yakınındaki Otrar'da bulunan Arslan Baba, rivayete göre; Hz. Muhammed'in emanet ettiği hurmayı Ahmet Yesevi'ye ulaĢtırmak görevini 651 üstlenmiĢtir. Mezar-ı ġerifte bulunduğu bir dönem, Ġmam Rıza'nın öğrencisi olduğu belirtilen Arslan Babanın, Yesevi'nin manevi yücelmesinde önemli bir yeri vardır. Ahmed Yesevî`nin manevî babası olur. Yedi yaĢında Arslan Baba‟ya bağlanarak Arslan Baba`dan tasavvufla ilgili ilk bilgileri alan Ahmed Yesevî, Onun kalblere hayat ve huzur veren sohbetlerinde bulundu. Teveccühlerine mazhar olarak kısa zamanda tasavvufdaki yüksek derecelere ulaĢır.. Eğitiminin ilk aĢamasını tamamladıktan sonra dönemin en önemli merkezi olan ve değiĢik bölgelerden binlerce öğrencinin akınına uğrayan Buhara'ya giden Ahmed Yesevi(k.s), burada dönemin önde gelen din bilginlerinden olan ġeyh Yusuf Hemedani'(k.s)ye bağlanmıĢtır. Türbesi Merv'de bulunan Hemedani'den yoğun bir tasavvuf eğitimi alan Ahmed Yesevi(k.s), ġeyhin dört halifesinden üçüncüsü olmuĢ ve ilk iki halifeden sonra Ģeyhinin yerine geçmiĢtir. ġeyhi Hamedani(k.s)'den aldığı bir iĢaretle buradaki irĢad makamını ġeyh Adülhalik Gücdûvani(k.s)'ye bırakarak Yesi'ye dönen Ahmed Yesevi(k.s), büyük bir etki alanına ulaĢacak olan Yeseviye Ocağı'nı kurmuĢtur. Abdülhalik Gücdüvani(k.s) ise öğrencisi Muhammed Bahaüddin NakĢbend'(k.s)i yetiĢtirerek, o dönemde Yeseviye Ocağı dıĢında ortaya çıkan iki büyük tarikattan birinin öncülüğünü yapmıĢtır. Buhara'da kurulan NakĢibendiye tarikatı, zamanla Afganistan, Hindistan ve Anadolu'ya yayılmıĢtır. Ahmed Yesevi(k.s), öğretisini hocası Arslan Baba'dan aldığı "ehl-i beyt" sevgisi ve bu doğrultudaki tasavvuf anlayıĢı üzerine kurmuĢtur. Bir Türk sufi tarafından kurulan bu ilk büyük "Türk tarikatı", önce Maveraünnehir, TaĢkent ve çevresi ile batı Türkistan'da etkili olmuĢtur. Daha sonra Horasan, Ġran ve Azerbeycan'da yaĢayan Türkler arasında yayılan Yesevi tarikatı, 13 yüz yıldan baĢlayarak göçlerle Anadolu'ya, oradan da Balkanlara ulaĢmıĢtır. Tarihte bilinen ilk büyük Türkmutasavvıfı ünvanını taĢır. Yesevîlik adı verilen tasavvufî akımının mimârı olan "Hazret-i Türkistan" nâmıyla da meĢhur "Hâce Ahmed Yesevî"mürĢîdiHâce 652 Yûsuf el-Hemedânî gibi Hanefî bir âlimdir. Ortaya koyduğu öğreti yöntemleriyle Sünnî-NakĢîbendî ile Alevî-BektâĢî Tarikâtı'nı da bir hâyli derinden etkilemiĢ olan bir Ģâhsiyettir(Uluslararası Ahmed Yesevi Sempozyumu Bülteni, Bağcılar Belediyesi 20-21 ġubat 2010) Divan-ı Hikmet‟te bu hadise Ģöyle dile gelir: “Yedi yaĢta Arslan Bab‟a selam verdim Hak Mustafa emanetini lutfedin, dedim Hem o vakit bin bir zikrini tamam ettim Nefsim ölüp lâ- mekâna yükseldim iĢte“ Eğitiminin ilk aĢamasını tamamlayan Hace Ahmed, Arslan Baba‟nın vefatından sonra, yine onun önceden verdiği iĢarete uyarak dönemin ilim ve irfan merkezi olan ve değiĢik bölgelerden binlerce öğrencinin akınına uğrayan Buhâra`ya gider. Orada dönemin önde gelen din bilginlerinden olan ġeyh Yusuf Hemedanî (k.s)ye intisab ederek, onun irĢad ve terbiyesi altına girer. Türbesi Merv'de bulunan Hemedani'den yoğun bir tasavvuf eğitimi alır. Yusuf Hemedanî, ġeyh Ebu Ali Farmedî(k.s)‟den ders alarak bilhassa “nazar ilmi”nde yüce mertebelere ulaĢmıĢ, Merv, Herat, Buhara ve Semerkand gibi önemli Ģehirlerde irĢad hizmetlerinde bulunur. Asla dünyaya değer vermez, Sünnet-i Seniyye‟ye ziyadesiyle bağlı, Kur‟an aĢığı, zühdü, takvası, riyazeti, nefse hâkimiyeti tam bir mürĢidi kâmil veli idi. ġeyhi Yusuf Hemadani(k.s) ile birlikte birçok seyahat yapar. ġeyhi henüz hayattayken halifeler arasında üçüncü sıraya yükselir. Kısa zamanda mürĢidinin teveccühünü kazanıp ondan aldığı feyzle kemâl mertebesine ulaĢan Ahmed Yesevi (k.s)Hazretleri, mürĢidi gibi Peygamber sünnetine ve Kur‟an ahkâmına bağlı olmanın semeresini kısa zamanada görür ve Ģeyhinin üçüncü halifesi olur. Yusuf Hemedanî‟nin vefatından sonra da irĢad makamına sıra ile önce birinci halifesi ġeyh Abdullah Berkî (k.s)ve ikinci halifesi ġeyh Hasan Endakî (k.s)geçer ve onların vefatlarından sonra da Ahmed Yesevî(k.s)‟nin 653 vazife dönemi baĢlar. O da müridlerine ibadet, riyazet ve mücahede tavsiyesinde bulunar, Kur‟an ve Sünnet‟i her Ģeyin üzerinde tutar. ĠrĢadı Türkistan, Maveraünnehr, Horasan ve Harizm‟de etkili Ģekilde yayılan Hace Ahmed Yesevî, zahir ve batın ilminde zamanının yıldızıydı. Müridlerinin ilim tahsili ve terbiyesinden arta kalan zamanlarında vaktini ibadet ve taat ile geçiriyor, geçimini de fırsat buldukça kaĢık ve kepçe yontup satarak sağlıyordu. Dergâhına bağıĢlanan nihayetsiz hediyelerden ve adak kurbanlardan hiçbir lokma kabul etmiyordu. Zamanında bulunan âlimlerin ve evliyanın en büyüklerinden, en üstünlerinden oldu. Dine olan bağlılığı sebebiyle, ĢaĢırıp yoldan çıkmıĢlara sözleri kısa zamanda te‟sirli oldu. YetiĢtirdiği talebelerin her biri bir memlekete giderek, Ġslamiyeti doğru olarak öğretip yaydılar. Dergâhı fakir, yetim ve çaresizler için sığınak yeri idi. ġöhretinin yayılması, pekçok kerametlerinin görülmesi, kendisini çekemeyenlerin dedikodularına sebep oldu. Burada bir müddet görevine devam ettikten sonra, ġeyhi Hamedani(k.s)'den aldığı bir iĢaretle buradaki irĢad makamını ġeyh Adülhalik Gücdûvani(k.s)'ye bırakarak Yesi'ye dönen Ahmed Yesevi(k.s), büyük bir etki alanına ulaĢacak olan Yeseviye Ocağı'nı kurmuĢtur. Ahırete intikal edene kadar bu Ģehirde kalıp irĢad görevini sürdürür. Abdülhalik Gücdüvani(k.s) ise öğrencisi Muhammed Bahaüddin NakĢbend'(k.s)i yetiĢtirerek, o dönemde Yeseviye Ocağı dıĢında ortaya çıkan iki büyük tarikattan birinin öncülüğünü yapmıĢtır. Buhara'da kurulan NakĢibendiye tarikatı, zamanla Afganistan, Hindistan ve Anadolu'ya yayılmıĢtır. ġahsiyeti Ahmed Yesevi(k.s)Hazretleri iyi bir medrese tahsili görmüĢ olup, din ilîmlerinin yanında tasavvufu da lâyığiyle öğrenmiĢtir. Arapça ve Farsça‟yı anadili gibi kullanan Yesevi, devrinin birçok mutasavvıfı gibi bir alanda kalmakla yetinmeyip Ġslamiyet‟i yeni kabul etmiĢ yerleĢik ve göçebe Türkleri zahir ve 654 batın ilimlerde aydınlatır, Ġslam‟ın esaslarını, Ģeriat hükümlerini, tarikatın adab ve erkânını öğretir. Babası Ali el-Mûrtezâ'nın soyundan olan "ġeyh Ġbrâhim",mürĢidi ise HanefîâlimlerindenNakĢîbendî ġeyhî Hâce Ebû Yakûb Yûsuf el-Hemedânî'dir. Tarikat tac ve hırkasını ondan giymiĢtir. Anadolu'ya hiç gelmemiĢ olmasına rağmen Anadolu'da da tanınan ve sevilen "Hâce Ahmed Yesevî", yaygın olan kanaate göre, Celâleddîn Rûmî, Yunus Emre, Seyyid Muhammed bin Seyyid Ġbrâhim Ata gibi Anadolu ekolleriyle Anadolu Alevîliği üzerinde Ģiddetli tesirler meydana getirmiĢtir. Devrinin diğer ünlü âlimlerinin yaptığı gibi kendisini belli bir alana hapsetmeyip, inandıklarını ve öğrendiklerini yerli halka ve göçebe köylülere onların kendi anlayabilecekleri bir lisân ve alıĢtıkları yöntemlerle anlatmaya çalıĢmıĢtır. (TDV, Ġslâm Ansiklopedisi, Cilt 3, sahife 161, Ġstanbul, 1989
ġeyh Feridüddin-i Attâr(k.s), onun için “Pîr-i Türkistan” diyor. Gerçekten de Hace Ahmed Yesevî(k.s)., Türk illerinin manevi hayatında asırlar boyu etkili olmuĢ tasavvuf yıldızlarımızdan biridir. . Soyu, babası tarafından Hz. Ali(r.a)‟ye dayanmaktadır. Ahmed Yesevî(k.s)Hazretleri, hem yüksek Ģahsiyeti, hem büyük teĢkilâtçılığı, hem de Hikmetleri ile Türk dünyasının her tarafına, dolaylı veya açık tesirleri görülmüĢ nâdir büyüklerimizden biridir. Hoca Ahmed, inandığı fikirleri yaĢayan bir mürĢitti. Allah‟a(c.c) ve Peygamberi Hz.Muhammed Mustafa(s.a.v)ya büyük aĢkla bağlı olduğu gibi soy ahlâkının yiğitlik, vefa, doğruluk hasletlerini de ruhuna kılavuz edinmiĢtir. Ömrü boyunca günah iĢlememek, yalan söylememek, hata etmemek gayreti göstermiĢtir. Ahmed Yesevi(k.s) Hazretlerinin zamanında Türkistan‟a ilk Türk-Ġslam devletlerinden Karahanlılar hâkimdi. Bu devlet zamanında Ġslam dininin Seyhun Nehri boyları ile ahalisi göçebe olan KazakKırgız, memleketlerinde kolayca yayılmasını sağladı. Sade bir Türkçe 655 ile söyleyip yazdığı derin manalı “hikmet” denen sözleriyle tekke edebiyatının ilk temsilcilerinden oldu ve nasihatlerde bulundu. Çocukluğundan itibaren Resulullah (s.a.v) Efendimizin sünnetine uymakta hiç gevĢeklik göstermeyen Ahmed Yesevi(k.s), 63 yaĢına geldiği zaman, yer altında bir çilehane yaptırıp girdi ve burada , kalan ömrünü, günsüz güneĢsiz, orada tamamlamıĢtır.vefatına kadar devamlı ibadet ve Allahü tealayı düĢünmekle meĢgul oldu. Kendisini vefat etmiĢ, kabre konmuĢ Ģekilde hissederek Allah korkusu ile ibadetlerini yaptı. Burada evliyalık yolundaki makam ve dereceleri kat kat arttı. Pir-i Türkistan Ahmed Yesevi(k.s) Hazretleri, M.1166 senesinde vefat etti. Türkistan‟ın Yesi Ģehrinde, Seyhun Nehrinin sağ sahilinde defnedildi. Kabri üzerindeki muazzam türbeyi ve külliyesini Timur Han (1370-1405) inĢa ettirmiĢtir. (AĢağıdaki hikmette, veli Ģairin hayatını ve samimi inancını anlatmakta söylemekte ve bilhassa 63 yaĢında ölen Peygamber Efendimizden daha fazla yaĢamayı, sevgisine aykırı bulduğu için o yaĢta yer altına giriĢini hikâye etmektedir.) HĠKMET Ol Kadirim kudret birlen nazar kıldı Hurrem bolup yir astıga kirdim muna Garip bendeng bu dünyadan güzer kıldı Mahrem bolup yir astıga kirdim muna Zâkir bolup, Ģâkir bolup Hak'nı taptım ġiyda bolup, rüsva bolup candın öttim Andın songra vahdet meydin katre tattım Hemdem bolup yir astıga kirdim muna AltmıĢ üçke yaĢım yitti bir künçe yok Vâ-dirigâ, Hak'nı tapmay könglüm sınuk Yir üstide, sultân min tip, boldum uluk Pür gam bolup yir astıga kirdim muna BaĢım tofrak, cismin tofrak, özim tofrak Köydüm yandım, bola'Imadım hergiz afak 656 Hak vaslıga yiter min tip ruhum müĢtak ġemnem bölüp yir astığa kirdim mene (Ahmet Yesevî; Divan-ı Hikmet) 1) Benim Tanrım Kudret ile bir baktı- Mesut olup yer altına girdim iĢte- Garip kulun bu dünyadan geçti gitti - SırdaĢ olup yer altına girdim iĢte. 2) Zikrederek, Ģükrederek Hakk'ı buldum - ÂĢık olup, kınanarak candan geçtim - Ondan sonra "teklik" içkisinden bir damla tatdım. - Peygamber'e yoldaĢ olup yer altına girdim iĢte. 3) YaĢım altmıĢ üçe yetti, bir gün yaĢamamıĢ gibiyim - Ah yazık! Tanrı'ya varmayan gönlüm kırık - Yeryüzünde "sultanım" diye ululanırken Gamla dolup yer altına girdim iĢte. 4) BaĢım toprak, cismim toprak, özüm toprak - Yandım yakıldım da yine tertemiz olamadım - Tanrı'ya kavuĢacağım diyen ruhum özlem içinde - Ģebnem olup yer altına girdim iĢte.(Türk Edebiyatı Cilt 2/ Ahmet Kabaklı) Hace Ahmed Yesevî(k.s).‟nin çeĢitli kitaplarda dercedilmiĢ menkıbelerinin yanı sıra, “Divan-ı Hikmet” adlı kitabında Ģöyle der: “Tarikata Ģeriatsız girenlerin ġeytan gelip imanını alır imiĢ. ĠĢbu yolu pîrsiz dava kılanlar ġaĢkın olup ara yolda kalır imiĢ.” Sünnet‟ten Asla Sapmayan Tasavvuf Bir tasavvufî kol olarak Yeseviliğin esasları, diğer sünnî ekollerle hemen hemen aynıdır. Bu esaslardan bazılarını sayarsak, bunu rahatça görebiliriz: 1-Tevhid‟i esas alan bir tasavvuf anlayıĢı. 2-Dinî hükümlere ve Hz. Peygamber(s.a.v)‟in sünnetine mutlak bağlılık. 3-Riyazet ve mücahede. 657 4-Halvet ve zikir. Yesevilik yoluna intisab eden bir salikin uymaya mecbur olduğu hususlar ise Ģunlardır: 1-Mutlak bir teslimiyet, mutlak bir itaat, hizmet, sadakat, vefa, sır tutma, sözünde durma, sohbet. Yesevîlik altyapısından neĢ‟et eden NakĢibendilik‟te de bazıları görülen bu esaslar, Ehl-i Sünnet ulemasının hiç bir devirde itiraz etmediği manevi terbiye prensipleridir. Diğer taraftan köklerini Ahmed Yesevî‟ye isnad eden bazı tarikatlar ise, Yesevîliğin bu prensiplerini ve ruhunu taĢımaktan hayli uzaktır. Ahmed Yesevî Hazretleri‟nin, tenzih edilmesi gereken iddialardan biri de Hulefa-i RaĢidin‟e hürmet ve saygı konusudur. Bu hürmet ve saygısını divanında görmemek mümkün değildir: Gördüğü an inan Ebâ Bekr-i Sıddik‟tir Üstün olup dayanan Ebâ Bekr-i Sıddık‟tir Bilâl‟e ezan okutan, ġeriat‟i bildiren, Din sözünü anlatan adaletli Ömer‟dir. Hak Rasul‟ün damadı, dinimizin abadı, Bendelerin azadı, haya sahibi Osman‟dır. Dediği sözü rahmanî, görsen yüzü nuranî, Kâfirleri kıran Hak arslanı Ali‟dir. Evet; Pîr-i Türkistan Hace Ahmed Yesevî (k.s)asırlar boyunca Orta Asya‟nın inanç ve ümit kaynağı olmuĢtur. O diyarlarda on yıllarca yoğun bir baskı altında kalmalarına rağmen imanlarını ve özlerini kaybetmemiĢ insanların manevi dayanağı o olmuĢtur. O,yarı göçebe kavimlerin müslüman kalmasının da vesilesidir. Dönemin sapık akımlarına karĢı Sünnet-i Seniyye‟nin bayraktarlığını onun “Horasan Erenleri” denilen gönül erleri yapmıĢlardır. Bu sebeple, onun hayatında ve divanında dikkatle incelememiz gereken ibretli hakikatler bulunmaktadır. 658 Soyu: Hace Ahmed Yesevî(k.s)‟nin nesebi Muhammed bin Hanefiyye‟ye dayandırılmaktadır. Aynı Ģekilde Hacı BektaĢ-ı Velî‟nin menakıbı olan Vilâyetnâme‟dede,Hace Ahmed-i Yesevî‟nin Muhammed el-Hanefiyye‟nin soyundan geldiği kaydı yer almaktadır. Hazinî neseb silsilesini Ģu Ģekilde vermektedir: Hace Ahmed Yesevî(k.s)‟nin cedleri Nesebnâme ve diğer kaynaklarda menkıbevî bir tarzda anlatılır. Ġshak Bâb , Cevahiru‟lEbrar‟da “ ġeyhu‟Ģ-ġuyûh, Bahru‟l-Ġrfan, Cebelu‟l-Ġtmi‟nan , Kutbu Türkistan “ olarak vasıflandırılır. ( Cevahiru‟l-Ebrar Min Emwaci‟lBihar, Shf. 32 ) Nesebnâme‟de ise Hâce Ahmed Yesevî‟nin erkek kardeĢi olarak Ġsmaîl Ata ve Sadr Ata diye iki isim yer almaktadır. Nesebnâme Tercümesinde Nesebnâme‟nin aslının Arapça olduğu ifade edilmektedir. O nüshada Hace Ahmedi Yesevî‟nin nesebi ve nesli Ģöyle sıralanmaktadır. 1-Hz. Ali Bin Ebî Talib ( K.V) 2-Muhammed el-Hanefiyye Bin Ali Bin Ebî Talib 3-Abdulfettah 4-Abdulcebbar 5-Abdulkahhar 6-Abdurrahman 7-Hazret Ġshak ġeyh 8-Harun ġeyh 9-Yunus ġeyh 10-Musa ġeyh 11-Ġsmail ġeyh 12-Hasan ġeyh 13-Osman ġeyh 14-Ömer ġeyh 15-Ġftihar ġeyh 16-Mahmud ġeyh 17-Ġbrahim ġeyh 18-Hace Ahmed-i Yesevî 19-Gevher HoĢ-Tâc Bibi ( Hace Ahmed Yesevî‟nin Kızı) 20-Ahmed el-Karaçukî ( Gevher HoĢ-Tâc Bibi‟nin oğlu ) 21-Hazret Ġmad ġeyh 659 22-Harun Hace Ata 23-Ata Bayu ġeyh 24-Hazret Alem ġeyh 25-Esedullah ġeyh 26-Mü‟min ġeyh 27-Harun ġeyh 28-Âlem ġeyh 29-Ġsmail ġeyh 30-Musa ġeyh 31-Tulek ġeyh 32-Hasan ġeyh 33-Ġbrahim ġeyh 34-Osman ġeyh 35-Ġftihar ġeyh 36-Mahmud ġeyh“ ( Hazinî, Cewahiru‟l-Ebrar, shf. 32 .Nesebnâme Tercümesi, Shf. 143 ) Ahmed Yesevî'(k.s)nin, kendisi hayatta iken vefat eden Ġbrahim adında bir oğlu, Gevher ġehnaz ve Gevher HoĢtac adlarında iki kızı vardır. Onun soyu Gevher ġehnaz ile Gevher HoĢ-Tâc‟dan devam etmiĢtir.. Tarihte ve günümüzde çok kimseler, kendi neseblerini Hace Ahmed Yesevî(k.s)‟ye dayandırmaktadır. ġeyh Zekeriyya Semerkandi, Üsküplü ġair, Tuhfetu‟l-UĢĢak adlı ünlü eserin sahibi Atâve Seyayatnâme sahibi Evliya Çelebî gibi. Bunların yanısıra, ünlü Osmanlı denizcilerinden Seydî Ali Reis, 961/1553-964/1557 seneleri arasında yaptığı uzun seyahati anlatan, ünlü “ Mir‟atu‟l-Memalik” adlı eserinde, seyahat sırasında, soyu Hace Ahmed-i Yesevî‟ye dayanan bazı kimselerin ahvaliden bahsetmektedir.“Vilâyet-i Turan Zeminde Yani Maveraunnehr‟de Vaki olan Ahvali Beyan Eder” baĢlıklı bölümde Semerkand‟da görüĢtüğü Barak Han, Seydî Ali reis‟in yanına, Hace Ahmed-i Yesevî‟nin soyundan gelen, Sadr-ı Alem ġeyh‟i elçi olarak verildiği yazılmaktadır: YESEVlYYE TARĠKATI Yesevi öğretisinin bu denli etkili olmasının temel nedenlerinden biri; Ahmet Yesevi'(k.s)nin düĢüncelerini anlatmak için, 660 o dönemde gelenek olduğu üzere Arapça veya Farsça'yı değil, Türkçe'yi seçmesidir. Ahmed Yesevî'nin tarikatı Ģu tarzda devam eder: Ġlk halifesi Mansur Ata'dır. Mansur Ata Aslan Baba'nın oğludur. Abdü'l melik Ata, Mansur Ata'nın oğludur. Babasının vefatından sonra yerine geçmiĢtir. Saîd Ata, Ahmed Yesevî'nin ikinci halifesidir. Üçüncü halifesi Süleyman Ata, dördüncü halifesi de Hakim Ata'dır.(ReĢehat, s. 15.) Ahmed Yesevî(k.s)Hazretlerinin türkler arasında en tanınmıĢ halifesi Süleyman Hakim Ata(k.s)'dır. (ö. 582/1186-87) Yeseviyye sülâlesi, Zengi Ata'nın iki müridinden, Seyyit Ata ile Sadır Âta'dan gelir. Seyyid Ata'nın halifesi, Huzyan'lı Ġsmail Ata'dır. Ġsmail Ata'nın oğlu Ġshak hoca da, türkler arasında Ģöhret kazanmıĢtır. Zengi Ata (Zengi Baba da denir) ġaĢ Ģehrinde dünyaya geldi. Hâkim Ata'nın halifesidir. Zengi Ata'nın da dört halifesi vardır. Onlar da sırasıyla, Uzun Hasan Ata. Seyyid Ata (Seyyid Ahmed), Sadr Ata ve Bedr Ata'dır.(ReĢahat,s- 16.) Türklere ait kabul edilen bu tarikat, NakĢîliğin ortaya çıkmasına kadar, bu yörelerde yaĢamıĢtır. H. X. asırda Horasan'da Yesevî halifelerine rastlandığı gibi, yine o sıralarda Orta Asya'nın çeĢitli yerlerinde, Kabil'de, Diyarbakır'da, Hicaz ve Ġstanbul'da Yesevî Ģeyhleri bulunuyordu. TARĠKAT ÂDABI: Her tarikatta olduğu gibi, Yeseviyye Tarikatı'nda da müridlerin riâyet etmesi gereken bir takım prensipleri vardır. Bu prensipler her ne kadar, dıĢarıdan bakıldığı zaman, insanların hürriyetlerini kısıtlıyor gibi görünüyorsa da, gerçekte bütün müesseselerin, müntesibi bulunduğu insanların hayatlarını disipline etmek, arzulanan bir gayeye sevk etmek, cemiyete faydalı bir eleman haline getirebilmek için koymuĢ olduğu kaidelerden farksızdır. Dinler, bir taraflarıyla kaideler topluluğudur. Ġnsanların huzur içersinde bir hayat sürmelerini temin maksadıyla vaz' edilmiĢ olan prensiplere uyması zarurîdir, aksi halde istikamet temin edilemez. 661 Ġslâm dininde mevcut Ģekil ve merasimler, ibâdetlerdeki zaman mefhumu, ta'dil-i erkâna riâyet ve bunlara mümasil pek çok kaideler, insanları gayeye ulaĢtıran vasıtalardır. Milletlerin hayatlarını örümcek ağı gibi saran kanunlar, müeyyideler, örf ve âdetler, hep bu mülâhazalarla ortaya konmuĢtur. Tarikatlarda de bu kaidelere riâyet, müridi arzulanan gayeye ulaĢtırır. MürĢid-i Kâmil diye vasıflandırılan kimseler Hakk'ın ve Rasûlünün ahlakıyla süslenen, Kur'an'ın hükümlerine bağlı, Peygamber (s.a.v.)'in kavlî, fiilî ve takriri sünnetlerine sarılmıĢ kimselerdir. Bunların vazifeleri, Tarikat-ı Furkaniyye (Kur'an yolu)'den doğrudan doğruya istifâde edemeyen kimseleri, vasıtalı olarak feyizlendirmektir. Her devirde insanların zaaflarından faydalanmaya çalıĢan müteĢeyyihler (Ģeyh geçinenler) bu kuralların dıĢında kalır. Ahmet Yesevi(k.s)Hazretleri öğretisini Kur‟an ve Sünneti esas alarak,"Dört Kapı" olarak bilinen Ģu ilkeler üzerine kurmuĢtur: ġeriat, Tarikat, Marifet ve Hakikat'tir. Bu Dört Kapı, anlayıĢı Ġslamiyet'ten öncede vardı. Doğu, Batı, Kuzey ve Güney yönleri, kutsal kabul edilen dört ögedir. Yönler dört renk ve dört kutsal varlıkla simgeleĢtirilmiĢtir: Mavi, Beyaz, Siyah ve Kızıl. Ağaç, Demir, Su ve AteĢ. bunlar, evrenin ve insanın özünü oluĢturur: Adalet, Kudret, Akıl ve Uyum. Dört Kapı ilkesi Hacı BektaĢ Veli'nin öğretisine de temel oluĢturur. Hacı BektaĢ Veli her bir kapıya onar makam ekler ve "Dört Kapı, Kırk Makam" olarak adlandırılan ilkeler bütününü ortaya koyar. Yeseviye Tarikatı'na giren bir müridin riâyete mecbur olduğu hususları on maddede toplayabiliriz: 1-Mürid hiçbir zaman kimseyi Ģeyhinden üstün bilmemeli ve ona mutlak teslim olmalıdır. 2-Mürid, zeki ve idrak sahibi olmalı, bu suretle de Ģeyhinin rumuz ve iĢaretlerini, açıklamaya lüzum gösterilmeden anlayabilmelidir. 3-Mürid, Ģeyhinin söz ve fiillerine razı olmalı ve ona itaat etmelidir. 662 4-ġeyhinin bütün hizmetlerinde çevik olmalıdır ki, rızâsı meydana gelsin. 5-Mürid, sözünde doğru, va'dinde sağlam olmalıdır. 6-Vefalı olmalıdır. 7-Bütün mal ve mülkünü, Ģeyhinin emrine âmâde kılmalıdır. 8-ġeyhinin sırlarını tutarak, ketum davranmalı, herkese söylemekten sakınmalıdır. 9-ġeyhinin emir, teklif, va'z ve nasihatlarını göz önünde tutup, asla ihmal etmemelidir. 10-Allah Taâlâ'ya ulaĢmak için, Ģeyhi yolunda canını vermeye hazır ve onun dostuyla dost, düĢmanıyla düĢman olmalıdır. Yeseviye Tarikatı'nın Önemli hükümleri: 1-Ma'rifetullah. (Ġnsanların yaratı lıĢ sebebi) Mutlak cömertlik. (Maddî ve ma'nevî) Gerçek doğruluk. (Sıdk) 2-Hakka'l-yakinde kaybolmak, (fena fillâh) 3-Tam bir tevekkül, 4-Derinliğine tefekkür. Yesevî Tarikatında Ģeyhliğin rükünleri: 1-Ġlme'l - Yakîn, Ayne'l-Yakîn ve Hakka'l - Yakîne ulaĢma, Ġslâmî ilimlere derinliğine vukuf. 2-Hilim. (YumuĢak huyluluk) 3-Güzel bir sabır, 4-Hakk'ın hoĢnutluğunu kazanma gayreti, 5-Gerçek ihlâs ve Allah Teâlâ‟ya yaklaĢma gayreti (kurbiyyet) Yesevî Tarikatı'nın vâcibleri: Kemâl sahibi olmayı arzulama, Cenab-ı Hakk'a ulaĢma isteği (vâsıl-ı ilâllah) Beyne'l - havfı ve'r - Recâ, zikre mülâzemet. Yesevî Tarikatı'nın sünnetleri: Cemaatla namaz, Seherde uyanıklık, devamlı abdestli olmak, her an Hakkın huzurunda olduğunu düĢünmek, Hakk'ı zikir ve salih kimselere itaat. Yesevî Tarikatı'nın müstehapları: Arzuyla misafir gözetmek, kendi halince misafir kabul etmek, misafir ne kadar kalabalık olursa ganimet bilmek, misafirin fazla 663 kalmasını temin etmek, misafirin arzusunu yerine getirmek, Ahmed Yesevî ve bağlı bulunduğu Ģeyhine dua etmek. Yesevî Tarikatı âdabı: Ġki diz üzerine çöküp tevâzû ve edebe riâyet. Kendini herkesten alçakta görmek, herkesi kendinden üstün ve faziletli görmek (daha doğrusu görmeye çalıĢmak) Bütün Ģeyh ve azizlerin huzurunda edebli ve sessiz durmak. Onların meclisinde izinsiz konuĢmamak, ġeyhinin ve baĢka Ģeyhlerin velayet sırlarını ve keramet rumuzlarını ifĢa etmeyip, saklamak. Yeseviyye Tarîkatı'nda halvet: Yesevî Tarikatı‟nda “halvet”in önemi ve kendisine has bir usûlü vardır. Ahmed Yesevî'ye göre halvet kelimesindeki harflerde birçok hikmetler gizlidir. Meselâ: (H) hâlîden, (LÂM) leylden, (VAV) vuslattan, (T) hidâyetten alınmıĢtır. Halvet sırasında nefse ve Ģeytana ait olan hazlar yanıp mahvolmalıdır, insanın gönlü mâsivadan arınmalı ve Allah nuruyla dolmalıdır. Ahmed Yesevî'ye göre halvet iki çeĢittir. Bunlardan birincisi ġeriat halveti, ikincisi de tarikat halvetidir. ġeriat halvetini tamamlamayanın tarikat halveti yapması doğru değildir.' Tarikat Halveti, bütün kusurlardan, kötü sözlerden ve günahlardan samimî olarak tevbe etme esasına dayanır. Aksi takdirde tarikat halveti gerçekleĢemez. Hâzini, Yeseviyye Tarikatı'nda halvetin an'anevî Ģekillerini ve merasimini Ģöyle anlatıyor: “...MürĢidin izniyle yapılacak halvet için, bir gün önceden oruca baĢlanır. Halvet arefesinde, sabah namazından sonra, tesbih ve tehliller çoğaltılır. Bu zikirden sonra, saf bağlayıp, kıbleye karĢı sekiz tekbir getirilir. Bundan maksat nefis ve heva ordusuna karĢı açılan harbin baĢlangıcında Allah'tan yardım ve zafer dilemektir. O günün ikindi namazından sonra, ma'bet ve halvethanenin delikleri, kapılan, bacaları kapatılır, böylece halvete girecek müridin, sülûkuna hava ve soğuğun zarar vermesi önlenmiĢ olur. Daha sonra mürid, yapmakla görevli olduğu evrâd, istiğfar ve ezkâr ile güneĢ batıncaya kadar Allah Taâlâ'ya yalvarır ve göz yaĢı döker. 664 Namaz kıldıktan sonra, yemek için eller yıkanır. Sofraya sıcak su getirilir. Bu su ile iftar edilir. Bundan böyle bir daha su verilmez. Daha sonra Ahmed Yesevî'nin kerametiyle bitmiĢ olan”«kara darı”'dan halvet çorbası içilir. Kara darı bulunmadığı takdirde çorba kızıl darıdan da yapılabilir. Yemekten sonra Kur'an-ı Kerîm'den bir sûre veya birkaç âyet okunur. Ayakta saf teĢkil edilerek, yüksek sesle üç tekbir daha alınır. Sonra oturup, hürmet ve ta'zimle -gece yarısına kadar- Allah Taâlâ'yı zikirle meĢgul olur. Bu sırada, halvethanenin ayrı bir bölümünde baĢlar tıraĢ edilir. Ustura ve taĢ hazırlanır, sonra üç tekbir alınır. TıraĢtan sonra, halvethanenin içinde saf bağlanıp -önce kıbleden baĢlamak Ģartıyladört tarafa üçer tekbir getirilir. Daha sonra, halka teĢkil edilip, zikre baĢlanır. Bu zikir, mum sönünceye kadar devam eder. Mum söndükten sonra, uyuĢukluğun giderilmesi için, insan için zarurî olan uyku ihtiyacını gidermek için birkaç saat istirahat edilir. Gece-gündüz bu minval üzere devam eden halvet tam kırk gün devam eder. Bu esnada hicaplar kalkar, ilâhî nurlar inkiĢâf eder. Halvetin son günü, mutfak hademeleri, önce destur ile halvethaneden çıkarak, kurbanlar keserler. Kesilen kurbanların kanları köpeklere verilmeyip, toprağa gömülür ve kemikleri saklanır. Kesilen kurbanların boğazları kebap edilerek, soğuk su ile birlikte halvet ehline verilir. O gece halvethaneden çıkılır, ihvanın evlerinde istirahat edilir. Sabah namazından sonra topluca zikre baĢlanır. Üç tekbir getirilerek Allah Teâlâ‟dan hayırlar taleb edilerek, duâ ve niyazda bulunulur. Sonra herkes, kalb huzuru ileevlerine dağılırlar.(Cevahiru'l-Ebrâr, Min Emvâci'l - Bihar, s. 129–131, Fuad Köprülü, a.g.e. s- 83-84.) Zikr-i Erre : Yesevî Tarîkatı'nın zikri “cehrî”dir. Zikr-i minĢarî adıyla da anılan bu zikir hakkında ġeyh Muhammed Gavs, Ģu bilgiyi vermektedir: “Zikr-i erre (zikr-i minĢarî)'nin yolu, iki elini, iki uyluğunun üzerine koyarak, nefesini de göbeğine doğru vererek “Hâ” deyip, nefesi de göbek altından uzatarak, baĢ, bel, sırt aynı hizaya getirilmek suretiyle, Ģiddetle “hayy” diyerek, zikre bu tarz üzere devam etmektir. 665 Bir marangoz, tahtasının, üzerinden nasıl bıçkıyı çekerek seslendiriyorsa, zikreden de kalbini düzeltmek ve temizlemek için, zikri kalb tahtası üzerinde öylece çekmelidir.( Harirîzâde. A.g.e. 3/265.) Bazı Ģeyhler “zikr-i minĢarî”'yi -Hâ, Hayy- sözleriyle ifâde ederler. Bazıları da “Allah” diyerek devam eder. Zikr-i erre, zikredenin hançeresinden, bıçkı sesine benzer bir sesin çıkması ma'nasına geldiğinden dolayı, bu isimle yâd edilmiĢtir. Menkıbeye göre Hızır (a.s.) bir gün Ahmed Yesevî ile sohbet etmeye gelmiĢti. Hocanın her gün gönlü ferahken, o gün sıkıntı içinde olduğunu gören Hızır (a.s.), hayretle sebebini sorduğunda, Ahmed Yesevî; arkadaĢ ve müridlerinin gönüllerini kesafetin kabzettiğini, bu durumu gidermenin imkânsızlığını gördüğü için müteessir olduğunu söyleyince, Hızır (a.s.) : “Ah, Ah” diyerek Hakk'ı zikre baĢladı. Bu sırada hüzün ve sıkıntı giderilmiĢ oldu. Zikr-i erre, bu suretle, bütün tarikatın virdi olmuĢtur.(Fuat Köprülü, Ġlk Mutasavvıflar, s- 89) Evliya Çelebi'ye göre bazı meĢhur muhtemel Yesev‟îyye târikatı mensupları ve derviĢleri Evliya Çelebi‟nin Seyahatname'sinde tespit ettiği YesevîBektâĢî derviĢlerinden bazıları Ģöyledir: Rumeli'de Sarı Saltuk, Deliorman'da Demirci Baba, Niyazabad'da AvĢar Baba, Merzifon‟da Pir Dede, BulgaristanVarna-Batova'da Akyazılı, Bursa'da Geyikli Baba, Abdal Musa, ĠstanbulUnkapanı'nda Horos Dede, Yozgat'ta Emir Çin Osman, Tokat‟ta Gaj-Gaj Dede, Zile‟de ġeyh Nusret, NevĢehir'de Hacı BektaĢ-ı Veli, Amasya‟da Baba Ġlyas. Ġslâm Ģeriatına ve peygamberin sünnetine titizlikle bağlı olduğu bilinen Ahmed Yesevî(k.s)'nin Ģeriat ile tarikâtı kolaylıkla bağdaĢtırabilme yeteneği, YesevîliktarikâtınınTürk toplulukları arasında hızla yayılıp yerleĢmesinin ve, bu derviĢlerin dolaylı olarak Hâce Ahmed-i Yesevî'den etkilenmiĢ oldukları da yadsınamaz. TARĠKAT SĠLSĠLESĠ Ahmed Yesevî(k.s)‟nin tarikat silsilesi olarak kaynaklarda çeĢitli, bilgiler mevcuttur. Birçok kaynakta Ahmed Yesevî Hace Yusuf-i Hemedanî‟nin Üçüncü halifesi olarak gösterilir. Hace Yusuf-i Hemedanî, Ebu Ali Farmedî‟nin halifesi ve Hacegâniyye silsilesinin baĢıdır. 440/1048 tarihinde dünyaya gelmiĢ olup, vefatı 536/1141‟de vukubulmuĢtur. 666 Hace Yusuf-i Hemedanî‟nin ve Hace Ahmed Yesevî‟nin tarikat silsileleri Ģu Ģekildedir: Birinci Silsile: 1-Hz. Ebubekir ( r.a) 2-Hz. Selman-ı Farsî (r.a) 3-Hz.Ebu Muhammed el-Kasım bin Muhammed Bin Ebibekr(r.a) 4-Hz. Ġmam Ca‟fer es-Sadık(r.a) 5-Tayfur Bayezid-i Bestamî(k.s) 6-Ebu‟l-Hasan Ali el-Harkânî(k.s) 7-ġeyh Ebu Ali Farmedî(k.s) 8-Hace Yusuf-i Hemedanî(k.s) 9-Hace Ahmed-i Yesevî(k.s) Ġkinci Silsile: 1-Hz. Ali Bin Ebi Talib (r.a) 2-Hz.Ġmam Huseyn (r.a) 3-Hz. Ġmam Zeynu‟l-Abidîn(r.a) 4-Ġmam Muhammed Bakır(r.a) 5-Ġmam Ca‟fer es-Sadık(r.a) 6-Ġmam Musa el-Kâzım(r.a) 7-Ġmam Ali Rıza(r.a) 8-ġeyh Ma‟ruf el-Kerhî(k.s) 9-ġeyh Serri-yi Sakatî(k.s) 10-ġeyh Cüneyd el-Bağdadî(k.s) 11-ġeyh Ebu Ali Ahmed er-Rudbarî(k.s) 12-Ebu Ali Hasan bin Ahmed el-Kâtib(k.s) 13-Ebu Osman Said el-Mağribî(k.s) 14-ġeyh Ebu‟l-Kasım Ali el-Gürgânî(k.s) 15-Ebu Ali Faremedî(k.s) 16-Hace Yusuf-i Hemedanî(k.s) 17-Hace Ahmed-i Yesevî(k.s) Üçüncü Silsile: 1-Hz. Ali Bin Ebi Talib (r.a) 2-ġeyh Hasan el-Basrî(r.a) 3-Ebu Muhammed Habîb el-Acemî(k.s) 4-Ebu Süleyman Davud et-Taî(k.s) 5-ġeyh Ma‟ruf el-Kerhî(k.s) 667 6-ġeyh Serri-yi Sakatî(k.s) 7-ġeyh Cüneyd el-Bağdadî(k.s) 8-ġeyh Ebu Ali Ahmed er-Rudbarî(k.s) 9-Ebu Ali Hasan bin Ahmed el-Kâtib(k.s) 10-Ebu Osman said el-Mağribî(k.s) 11-ġeyh Ebu‟l-Kasım Ali el-Gürgânî(k.s) 12-Ebu Ali Farmedî(k.s) 13-Hace yusuf-i Hemedanî(k.s) 14-Hace Ahmed-i Yesevî(k.s) Bu silsilelere göre Ebu Ali Farmedî, hem Kasım Gürgânî‟den, hem de Ebu‟l-Hasan el-Harkânî‟den, ikisinden el aldığından iki ayrı silsile oluĢmuĢtur. Ayrıca, ġeyh Ma‟ruf el-Kerhî hem Ġmam Ali Rıza‟dan, hem de Davud et-Taî‟den, ikisinden birden el aldığından üçüncü bir silsile oluĢmuĢtur. Halifeleri: Arslan Baba‟nın oğlu Mansur Ata, Hace Ahmed Yesevî‟nin ilk halifesidirCevahiru‟l-Ebrar ise Baba Maçî‟ni Sûfî Muhammed DaniĢmend Zernûkî ve Süleyman Hâkim Ata‟dan sonra Ahmed Yesevî‟nin üçüncü halifesi olarak zikreder. Emîr-i Çin lakâplı Osman Baba‟nın, Diğer halifeleri meyanında pek çok kimsenin adları zikredilir. KardeĢi Ġsmail Ata, Said Ata, Süleyman Ata ve Hâkim Ata, Sûfî Muhammed DaniĢmend bunların baĢlıcalarıdır. Bunların dıĢında çeĢitli kaynaklarda birçok halife‟nin adı yer almaktadır. Ali ġîr Nevayi, Nesayimu‟l-Mahabbe‟de, Hace Ahmed Yesevî‟nin halifeleri meyanında Kutbuddin Haydar‟ın adını da sayar, Kutbuddin Haydar, Hacı BektaĢ-i Velî‟nin Menakıbı olan Vilayetnâme‟dede Ahmed Yesevî‟nin halifesi olarak zikredilir. Yine aynı Vilâyetnâme kitabı Lokman-ı Perende es-Serahsi‟yi Hace Ahmed Yesevî‟nin halifesi ve Hacı BektaĢ-i Velî‟nin Ģeyhi olarak zikreder. Ve onlara dair menkıbeler yer alır. Vilâyetnâme dıĢında hiçbir kaynakta Lokman esSerahsî‟nin Ahmed Yesevî „nin halifelerinden olduğu kaydı yer almaz.( Ismail Ata‟nın Hace Ahmed‟in kardeĢi olduğu Nesebnâme‟nin C nüshasıyla, Ali ġîr Neva-yi‟nin Nesayimu‟lMahabbesine ifade edilmektedir. Nesayimu‟l-Mahabbe‟ye göre 668 Ismail Ata aynı zamanda Ģeyhin halifesidir.(Nesayimu‟l-Mahabbe‟de Kutbuddin Haydar, Türkistan PadiĢahının oğlu olarak da tanıtır.) Önemli halifeleri arasında 1-Mansur Ata(k.s), 2-Abdülmelik Ata(k.s) , 3-Süleyman Hâkim Ata(k.s), 4-Tac Hoca(k.s), ve 5-Zengi Ata(k.s) sayılabilir.(Cevahiru‟l-Ebrar, Hazinî, Hazırlayan Cihan Okuyucu, Kayseri 1995. Shf. 116b, 187 (Doç.Dr. Ali Aktan, Künhü‟l-Ahbâr‟a göre Hoca Ahmed Yesevî ve anadolu‟daki halifeleri, Milletlerarası Hoca Ahmed yesevî Sempozyumu Bildirileri, Kayseri,1993, Yesevilik Bilgisi Kitabı içinde, Shf. 338-349) Hace Yusuf Hemedanî‟nin diğer halifeleri Ģunlardır: 1-Hace Abdullah-ı Berkî: Havarzimlidir. 2-Hace Hasan-ı Endakî, Ebu Muhammed Hasan Bin Huseyn 3-Hace Abdulhalik-ı Gucduvani. Hace Abdulhalik-ı Gucduvanî(k.s), Hace Yusuf-ı Hemedanî(k.s)‟nin dördüncü halifesi olup, NakĢibendiyye tarikatı bunun silsilesinden teĢaub etmiĢtir. Babasının adı Abdulcemîl olup, nesebi Ġmam Malik(r.a)e dayandırılır. Aslen diyar-ı Rum‟dan Malatya‟lı ulemadan olup bilahere Maveraunnehr‟e hicret ederek, Buhara‟ya altı fersah uzakta Gucduvan‟da tavattun etmiĢtir. Hace Ahmed Yesevî(k.s), Hace Abdullah-ı Berkî(k.s) ve Hace Hasan-ı Endakî(k.s)‟nin dar-ı Bekâya irtihalleri akabinde Buhara‟da Hace Yusuf-ı Hemedanî‟nin postuna oturmuĢ, bir müddet sonra manevi bir iĢaretle Türkistan illerine avdet etmesi icab ettiğinden, tabilerine Hace Abdulhalik-i Gucduvani‟ye mütabaatı vasiyet eyleyerek, Yesi Ģehrine avdet etmiĢtir. Abdulhalik-i Gucduvanî(k.s) ise 617/1220 tarihinde vefat ederek, Gucduvan‟da defnedilir. Eserleri: 1-Divan-ı Hikmet Ģiirleri, Türk tasavvuf edebiyatının çok önemli ve bilinen en eski örneklerini içeren kitaptır. 2-Akaid, Ġslamın esaslarının yer aldığı temel eseridir. 3-Fakrname öğrencileri tarafından yazılmıĢ ve kendisine mal edilmiĢtir. En büyük eseri "Divan-ı Hikmet. Vefatından çok sonra, on altıncı yüzyılda Divan-ı Hikmet adıyla bir divanda toplanan hikmetler, derviĢleri vasıtasıyla en uzak Türk topluluklarına ulaĢtırılır. Bu manzumeler aynı zamanda Yesevi Hazretlerinin hayatı, tahsili, sülûku, ulaĢtığı makam ve mertebelere dair ipuçları vermektedir. Ahmed Yesevi(k.s)‟nin sade bir Türkçe ile 669 söyleyip, derin manalı veciz sözleri ve Hikmet adlı Ģiirleri Divan-ı Hikmet adlı eserinde toplandı. Sohbet tarzında ve sade Türkçe ile söylenen hikmetleri kısa zamanda doğuda Çin hudutlarından, batıda Akdeniz ve Marmara sahillerine kadar yayıldı. Divan-ı Hikmet aslında Ġslamiyeti ve Ġslam ahlakını öğreten bir ahlak ve din kitabıdır. Bunun için Ġslam inancını, Türk gelenek, inanç ve yaĢam tarzı ile uygun biçimde sentezleme yolunu seçmiĢtir. Ahmed Yesevî(k.s)Hazretleri, baĢarıyla Yesevîliktarikâtını kurmuĢ ve geliĢtirebilmiĢtir. Ġslama aykırı olmayan Eski Türk inanıĢlarından, adetlerinden bir kısmını Ġslam dininin potasında eriterek, dinlerini yeni değiĢtirmiĢ olan Türk topluluklarına dinin özünü yani felsefi yönünü tanıtmıĢtır. Divan-ı Hikmet'inin tetkikinden de anlaĢıldığına göre Ahmed Yesevî(k.s)Hazretleri, dirayetli, muhakemeli bir türk mutasavvıfıdır. O, Cüneyd Bagdadî(k.s)'nin : “Tasavvuf; da‟vaları terk, ma'naları gizlemektir” sözüne bağlı kalarak, yaĢamıĢtır. O'nun eserlerinde, umûmi esasları sarsacak bir hususa tesadüf edilemez. Bir vakit namaz kılmayanın domuzdan farkı olmayacağını söyleyen Ahmed Yesevî(k.s), her manzumesinde günahlardan bahsederek,tevbe ve istiğfar eder (Fuat Köprülü, Ġlk Mutasavvıflar,s- 62.) Ahmed Yesev(k.s)î'nin en önemli tarafı, kurduğu Yesevîlik tarikatı, yaptığı irĢatlar ve yazdığı Ģiirler yoluyla Müslümanlığı sade bir Ģekilde göçebe Türk halkına anlatmasıdır. 12. yüzyılda vefat etmiĢ bulunan Yesevî'nin etkisi 14. yüzyıl sonlarındaki Timür devrinde çok güçlü bir Ģekilde devam etmektedir. Dîvân-ı Hikmet yazmaları çok sonra (16. yüzyıldan sonra) istinsah edildikleri için dil bakımından genellikle Karahanlı Türkçesinin değil Çağatay Türkçesinin özelliklerini yansıtırlar. Ancak Yesevî(k.s)Hazretleri, Karahanlılar döneminde yaĢadığı için onun hikmetleri Karahanlı dönemi edebiyatı içinde değerlendirilmektedir. Hikmetlerin çoğu koĢma tarzında kafiyelenmiĢ dörtlükler hâlindedir ve hece vezniyle yazılmıĢtır. Mesnevi tarzındaki münâcat ve nât ile gazelleri aruz vezniyle kaleme alınmıĢtır. Heceyle yazılmıĢ gazel kafiyeli Ģiirleri de vardır. Arapça, Farsça kelimelerde tam kafiyeyi, Türkçe kelimelerde yarım kafiyeyi, hatta bazen sadece redifi tercih eden Yesevî'nin Ģiirlerinde çok güçlü bir zikir ritmi vardır. Hikmetlerin birçoğu zikir sırasında okunmak için yazılmıĢtır. Yesevî'nin 670 hikmetlerinde iĢlenen konular çok derin değildir. Dinin esasları, tasavvuf adabı, cennet-cehennem, kıyamet ahvali,peygamber sevgisi, dünyadan Ģikâyet, derviĢlere ait menkıbeler hikmetlerin baĢlıca konularıdır. Ahmed Yesevî(k.s)Hazretleri kendi hayatına ait bazı olayları da Ģiirlerinde anlatır. YaĢname (yaĢ Ģiiri) tarzındaki uzun Ģiirde onun hayat safhalarını görmek mümkündür: Hace Ahmed Yesevî(k.s), yaĢadığı dönem ve sonraki zamanlarda Türkistan diyarında derin izler bırakmıĢtır. Hakkında anlatılan menkıbeler, asırlar boyunca nesilden nesile anlatılarak günümüze kadar ulaĢmıĢtır. Ne var ki, menkıbelere bazı hayalî unsurlar da katılarak, öğretisi ve gerçek Ģahsiyeti perdelenmiĢtir. Onun hayata bakıĢını ve gerçek Ģahsiyetini anlamak için “Dîvân-ı Hikmet”ini dikkatle incelemek gerekir. Beyitlerinden günümüz Türkçesi‟ne uyarlanmıĢ bazı örnekler okuyalım: Hak Teâlâ iman atâ kıldı size O Mustafa Hak Rasulü idi bize Selâm desen, kuvvet verir dinimize Değilse, kıldıklarım hep yalan olur. Evvel „elest birabbikum‟ dedi Hüda „Kalû belâ‟ diyerek ruhlar kıldı sada Ağlayıp geldik eĢiğine cümle geda Lutfeylesen yüzbin âsi handan olur. ġu beyitlerinde Peygamber(s.a.v)‟a bağlılığa ne güzel çağırır: Allah Teâlâ sözüne, Rasulullah sünnetine Ġnanmayan ümmetine ümmet demez Muhammed. Onsekizbin aleme server olan Muhammed Otuzüçbin ashaba rehber olan Muhammed. ArĢ ve Kürsü pazarı, inayetli Muhammed Sekiz cennet sahibi velayetli Muhammed. Hac yolculuğuna çıkarken onun Ģu sözlerinden daha sıcak bir veda olabilir mi? Niyet kıldık Kâbe‟ye, razı olun dostlarım Ya ölürüz ya geliriz, razı olun dostlarım. Niyet kıldık Kâbe‟ye, hak Mustafa ravzına Nasip kıla herkese, razı olun dostlarım. 671 Tasavvuf ehlinin durumunu Ģu sözleriyle anlatır: Allah diyen bedenin yerini cennette gördüm Huri, gılman hepsini karĢı hizmette gördüm. Gece gündüz yatmadan Hû zikrini diyenler Melayikler yoldaĢı, ArĢ‟ın üstünde gördüm. Hayır, seha kılanlar, yetim gönlün alanlar, Çahar-yar‟lar yoldaĢı, Kevser lebinde gördüm. Mevlâna(k.s)‟yı Yunus(k.s)‟u nasıl Divan‟larından, beyitlerinden ayrı tutarak anlamamız mümkün değilse, Ahmed Yesevî(k.s) Hazretleri‟ni de Divan-ı Hikmet‟ini okumadan anlamamız mümkün değildir. Üstelik o, Mevlânaların, Yunusların meĢalesini yakan bir ateĢtir. Onların aĢklarını ateĢlendiren ve Anadolu üzerine salan bir büyük velidir. Gerek Selçuklu‟nun, gerek Osmanoğulları‟nın Anadolu‟ya yürümelerinde ve yaĢadığımız Ģu coğrafyanın islâmlaĢmasında onun sufilerinin büyük rolleri vardır. Ahmed Yesevi(k.s)Hazretleri, Arapça ve Farsça'yı çok iyi bilmesine rağmen eserlerini Türkçe vermiĢtir.( Ahmet YaĢar Ocak, Anadolu Türk Sufiliğinde Ahmed-î Yesevi Geleneğinin TeĢekkülü Milletlerarası Ahmed Yesevi Sempozyumu Bildirileri (26-27 Eylül 1991), Ankara 1992, Kültür Bakanlığı Yayınları, s.79-80 Ahmed Yesevi(k.s) Hazretleri Nasihatlerinde: “Ey dostlar! Sakın ha cahil olanlarla dostluk kurmayınız.” “Gönlünde Allahü tealanın aĢkını taĢıyanlar dünya ile tamamen alakalarını kesmiĢlerdir. Bunlar halk içinde Hak ile olurlar. Bir an Allah‟ü Tealayı unutmazlar.” “Kâfir bile olsa hiç kimsenin kalbini kırma. Kalb kırmak, Allah‟ü Tealayı incitmek demektir.” “Gönlü kırık zavallı ve garib birini görürsen, yarasına merhem koy, yoldaĢı ve yardımcısı ol.” Gönül verme dünyaya Sakın girme harama Hakkı seven aĢıklar Hep helalden yemiĢler Dünya benim diyenler Cihan malın alanlar Akbaba kuĢu gibi Haramlara dalmıĢlar 672 Hoca Ahmed bilmiĢsin Hak yoluna girmiĢsin Hak yoluna girenler Cemalullah görmüĢler Ahmet Yesevi'(k.s)nin müridleri ve takipçileri ölümünden önce ve ölümünün sonrasında, 12. yy'ın ortalarından itibaren diğer bölgeler gibi Anadolu'ya da gelerek görüĢlerini yaymaya devam ettiler. Türk toplulukları üzerindeki tesirleri Türklerin islamı severek ve isteyerek kabul etmesinden sonra islamın kılıcı olmuĢ gittiği heryere ulaĢtığı her noktaya huzur, adalet, barıĢ, sevgi medeniyeti götürmüĢ gönülleri fethetmiĢtir. Sahabeyi kiramdan sonra islama enbüyük hizmeti yapmıĢ Ģerefli bir millettir.TürkistanTürkleri'nin Ġslam‟ı kitleler halinde kabul etmeye baĢladığı 10. yüzyıl, Türk dünyası için tarihi bir dönüm noktası olmuĢtur. Bu yüzyıldan itibaren Türkler, kendilerine özgü bir Ġslamiyet anlayıĢını benimsemiĢler, günümüz de dâhil olmak üzere, Türkler'in sosyal yaĢayıĢları da, kurdukları devletler de, ne eski Türkler'inkine, ne de Araplar'ınkilere benzemiĢtir. Ahmed Yesevî(k.s)Hazretleri bir yandan Ġslâm Ģeriat hükümerini, tasavvuf esaslarını, tarikât adâb ve erkânını öğretmeğe çalıĢırken, bir yandan da Ġslâmiyet'i Türkler'e sevdirmeyi, Ehl-i sünnetâkidesini yaymak ve yerleĢtirmeyi kendine gaye edinmiĢtir..( TDV, İslâm Ansiklopedisi, Cilt 3, sahife 161, İstanbul, 1989.) Ahmed Yesevi(k.s)‟nin ölümünden sonra Yesevi tarikatı, Seyhun, TaĢkent, Maveraünnehir ve Harzem sahalarına yayılmakla kalmaz, XIII. yy.‟ da Anadolu‟ da Haydariye, Bahaî ve BektaĢi tarikatlarını etkiler. NakĢibendîlikte de bu tarikattan izler bulmak mümkündür. Ġnanç ve tarikat adabında Türklerin milli kültür, örf ve adetlerine uygun taraflar bulunması Yeseviliğin Türkler arasında bu denli yaygın olmasını açıklayabilecek sebeplerden biri sayılmaktadır. Ahmed Yesevi‟nin Ģeriat ile tarikatı kolayca telif etmesi Sünni Türkler arasında bu anlayıĢın süratle yayılıp yerleĢmesini ve daha sonraki tarikatların nüvesini teĢkil etmesini hızlandırmıĢtır. 673 Türbesi Türbesi, Kazakistan'ın güneyindeki Türkistan kentinde 1389 ile 1405 yılları arasında Timurlenk tarafından yapıldı. Rus iĢgalinde tahrib edilen türbe, 2002 yılında UNESCO tarafından dünya tarih eseri olarak kabul gördü. Ahmet Yesevi'nin türbesi Türkiye Cumhuriyeti tarafından Öner Kabasakal'ın BaĢkanlığı döneminde TĠKA marifetiyle yeniden tamir edilmiĢtir. 674 SULTAN ALPARSLAN(R.Aleyh) (D. H.1 Muharrem 420-M.20 Ocak 1029, Harezm- Merv. V. H.10 Rebîülevvel 465-M.24 Kasım 1072. Ceyhun-Merv) Anadolu‟yu Müslüman Türklere ikinci vatan yapan askeri komutan ve veli, Ģehit Türk hükümdarı. Büyük Selçuklu Devleti'nin ikinci sultanı olan Türklerin Orta Asya'dan Anadolu'ya geliĢlerini ve mücadelesini yöneten Anadolu‟yu Müslüman Türklere ikinci vatan yapan askeri komutan veli ve Ģehit Türk hükümdarı. Künyesi: Ebu ġücâ„ Muhammed b. Dâvûd Adudüddevle Burhânü Emîri‟l-mü‟minîn. Çağrı Bey'in oğlu olan Alp Arslan, H.1 Muharrem 420.M.20 Ocak 1029 tarihinde Harezmî-Merv Ģehrinde doğdu. H.10 Rebîülevvel 465.M. 24 Kasım 1072, Ceyhun‟ da Suikast sonucu Ģehit oldu.Sultan Alp Arslan‟ın MelikĢah, Ayaz, TekiĢ, Börü Bars (Böri Pars), TutuĢ, Arslan Argun adlarında altı oğlu, Sara, AyĢe (ÂiĢe) ve ismini bilmediğimiz üç kızı bulunmakta idi. Henüz küçük yaĢta iken, babası Çağrı Bey‟in hastalanması üzerine idareyi ele alarak Gazneli taarruzlarını durdurması,1049‟da Karahanlılara ve 1058‟de Gaznelilere karĢı zaferler kazanması, Çağrı Bey‟in son yıllarında veliaht sıfatıyla yönettiği Horasan ve bütün Selçuklu topraklarında büyük bir itibar kazanmasını sağladı. Çağrı Bey‟in Ağustos 1008‟da ölümü üzerine Horasan Meliki oldu. 675 Büyük Selçuklu Ġmparatorluğu ve Anadolu‟nun Fethi Selçuklu Devleti‟nin kurucusu olan Selçuk SübaĢı, Dokak adlı bir beyin oğlu olup, Oğuz Yabguluğu‟nun ordu komutanı idi. Daha sonra Oğuz Yabgusu ile bozuĢarak Aral Gölü yakınlarındaki Cend Ģehrine geldi (960). Burada kendisi ve O‟na bağlı Oğuzlar Müslümanlığı kabul ettiler. Selçuk SubaĢı, Cend Ģehrinde 1009 yılında yüz yaĢını aĢkın iken öldü. BeĢ oğlu vardı.Bunlar Mikail (oğulları Tuğrul ve Çağrı Beyler Büyük Selçuklu Devleti‟ni kuracaklardır), İsrail Arslan Yabgu (torunu Kutlamışoğlu Süleyman Şâh Anadolu Selçuklu Devleti‟ni kuracaktır), Musa İnanç Yabgu, Yusuf Yınal Bey ve Yunus Bey‟dir. Selçuk Bey‟den sonra Oğuzların baĢına geçen Arslan Yabgu, Karahanlılar‟la anlaĢarak Oğuzları Horasan‟a geçirmek istedi. Tuğrul ve Çağrı Beyler bu anlaĢmayı tanımadılar. Gazneli Sultan Mahmud ise Arslan Yabgu‟dan çekindiği için hile ile O‟nu ve maiyetini yakalatıp Kalincar Kalesi‟ne hapsettirdi (1025).Oğlu KutlamıĢ buradan kaçıp kurtulduysa da Arslan Yabgu hapiste öldü (1032). Kendisine bağlı Oğuzların bir kısmı dağılırken diğerleri Tuğrul ve Çağrı Bey‟in etrafında toplandılar. Arslan Yabgu‟nun bu Ģekilde ölümü iki önemli sonucu doğurdu. Bunlardan ilki, Arslan Yabgu‟nun bu Ģekilde tutuklanıp ölümü üzerine bütün Selçuklu soyunda Gazneliler‟e karĢı büyük bir kinin ortaya çıkması, diğeri ise Oğuzlar‟daki liderlik meselesinin Tuğrul ve Çağrı Beyler lehine sonuçlanmasıdır. Tuğrul ve Çağrı Beyler, amcaları Ġnanç Musa Yabgu ile birlikte Horasan‟a geldiler. Burada 1035 yılında baĢlattıkları yurt tutma savaĢını kazanarak Selçuklu Devleti‟nin temelini attılar. Gaznelli Sultan Mes‟ud, Oğuzları Horasan‟dan çıkarabilmek amacıyla 1039 yılında büyük bir ordu ile Oğuzların üzerine yürüdü. Tamamen süvari olan Tuğrul ve Çağrı Beyler komutasındaki Oğuz ordusu, Gazneliler‟e karĢı büyük bir yıpratma savaĢına baĢladılar. Nihayet son darbeyi vurmak üzere Dandanakan denilen yerde Gazne ordusunun karĢısına çıkan Selçuklular burada üç günlük bir savaĢtan sonra büyük bir zafer kazandılar (23/24 Mayıs 1040). Gazne ordusunun bütün ağırlıkları, hazineleri Selçukluların eline geçti. Dandanakan SavaĢı‟nın olduğu alanda taht kuran Oğuz ileri gelenleri Sultan Tuğrul‟u tahta çıkararak O‟nu Horasan hükümdarı olarak ilân ve biat ettiler. 676 SULTAN ALPARSLAN‟IN TAHT MÜCADELESĠ Selçuklu Sultanı Tuğrul Bey Ramazan H.455‟te, M.Eylül 1063‟te ölünce, vasiyeti üzerine tahta üvey oğlu Süleyman çıktı. Çağrı Bey‟in son zevcesinden doğan, dolayısıyla Alparslan‟ın kardeĢi olan en küçük Ģehzade Süleyman, annesinin Çağrı Bey‟in ölümü üzerine amcasıyla evlenmiĢ olmasından ötürü Tuğrul Bey‟in üvey oğlu durumuna gelmiĢ ve annesi ile Vezir Amîdülmülk el-Kündürî‟nin gayretleri sonucunda da veliaht tayin edilmiĢti. Vezir Amîdülmülk tarafından tahta çıkarılan Süleyman‟a karĢı Alparslan, ağabeyi Kirman Meliki Kavurd, amcası Mûsâ Ġnanç Yabgu, Çağrı ve Tuğrul beylerin amcazadeleri olan Selçuk‟un torunu KutalmıĢ taht üzerinde hak talep etti. Alparslan, önce Herat‟ta bulunan amcası Ġnanç Yabgu ve isyan eden Huttalan ve Saganiyan emirleri üzerine yürüyerek onları mağlûp etti. Asi emirleri itaat altına aldıktan sonra Ġnan Yabgu'yu da yenerek taht talebinden vazgeçirdi. Ardından ordusu ile imparatorluk baĢkenti Rey‟e doğru hareket etti. 1063 yılının son günlerinde yapılan savaĢta KutalmıĢ‟ı da mağlûp etti. Alparslan‟ın Rey‟e girmesi üzerine Ġsfahan‟a kadar ilerleyen Kirman Meliki Kavurd bölgesine geri döndü. Alparslan‟ın tahta çıkarak adına hutbe okutup sikke kestirmesinden sonra saltanatı, Halife tarafından da (7 Cemâziyelevvel H.456.M.27 Nisan 1064). te tasdik ve ilân edildi. Tahta çıkarılan Süleyman ise sultanlığını kabul etmeyen rakiplerine göre kendi zayıflığını farkederek daha önce Rey‟i terk edip ġîraz‟a çekilmiĢti. Böylece olayların baĢından beri Alparslan‟ı sultan olarak görmek isteyen ordu içindeki pek çok kumandan ve askeri de memnun etmiĢ oluyordu. SULTAN ALPARSLAN‟IN BATI SEFERĠ Sultan Alparslan, iki ay idarî iĢlerle ve ordunun hazırlıklarıyla meĢgul olarak ġubat 1064‟te “Rum gazâsı” adı verilen batı seferine çıktı. Sultan Alparslan hükümdarlığı süresince devletin batı yönüne daha çok önem verdi, batıda fetih, doğuda ise genellikle asayiĢi sağlama amacı güttü. Bunun sebebi, babası Çağrı Bey‟in Bizans üzerine yaptığı akınlar sırasında keĢfedilen Doğu Anadolu yaylalarının Türkler için en uygun yerleĢme alanı görülmesi oldu. 677 ANADOLU‟YA YAPILAN TÜRK GÖÇLERĠ Selçuklu, devlet teĢkilâtı, kuvvetli ordusu ve mükemmel idaresiyle Orta Asya kendilerini emniyette görmeyen ve ekonomik sıkıntı içinde bocalayan Türk toplulukları için sığınılacak kapı oldu. Bu sebeple dönmemek üzere Selçuklu topraklarına akan ve Oğuz ağırlıklı Türk boyları, kimi Selçuklu Ģehzadelerinin hizmetine girerek fetihlere katılırken kimi de kendi beylerinin emrinde, yeni yurtlar edinmek için savaĢtı. Selçuklu ülkesinin hemen her tarafına XI. yüzyılın baĢlarından beri aralıksız süregelen göçler yer yer sosyal rahatsızlıklara da neden oldu. Bu sorun konargöçer Türklerin hayat Ģartlarına uygun, Orta Asya‟ya benzeyen ve hayvan yetiĢtirmeye elveriĢli Anadolu‟nun fethini zorunlu kıldı. Hıristiyanların elinde bulunan Anadolu‟nun fethedilmesi hususunda kararlı olan Selçuklu devlet adamları, Türkleri Bizans sınırlarına sevketmeyi devletin resmî iskân siyaseti olarak gördü. Fakat Anadolu‟ya ulaĢmak için Urmiye gölü yöresinden Tiflis‟in kuzeyine kadar uzanan yerlerde Bizans‟a bağlı ileri karakol vazifesi gören küçük prensliklerin ortadan kaldırılması gerekiyordu. ANADOLU‟NUN KĠLĠDĠ ANĠ ġEHRĠNĠN FETHĠ Alparslan, çocukları arasında en fazla sevdiği MelikĢah ile Horasan‟dan getirdiği eski veziri Nizâmülmülk de beraberinde olarak Rey‟den Azerbaycan‟a hareket etti ve ordusu yolda, sefer halinde bulunan Türkmen reisi Tuğtegin tarafından da takviye edildi. MelikĢah ile Nizâmülmülk‟ün emrine verilen kuvvetler Aras‟ın kuzeyindeki müstahkem yerleri zapt ederken Gürcistan‟a giren Alparslan‟ın kumandasındaki ordu da Kür ırmağının çevirdiği Trialet‟e, oradan Kvelis-Kür‟e, sonra ġavĢat yolundan Taik yöresine ve Gürcü kralının kaçması üzerine de Çıldır gölünün kuzeyindeki Ahılkelek‟e kadar ulaĢarak pek çok Ģehir ve kaleyi fethetti. Ahılkelek önlerinde MelikĢah-Nizâmülmülk kuvvetleri ile birleĢen Alparslan, bu müstahkem Ģehri 1064 yılı Haziranında ele geçirdi. Bu arada, Ahılkelek‟in de düĢtüğünü gören Lori prensi Kuirike (Georgi) Selçuklular‟a tâbi olmayı ve cizye ödemeyi kabul etti. 678 Bundan sonra Alparslan Doğu Anadolu‟ya geçerek Bizanslıların elinde bulunan, bölgenin en müstahkem Ģehri Ani‟yi kuĢattı. Bir aydan fazla devam eden muhasara ve çok Ģiddetli çarpıĢmalar sonunda Ģehir Selçukluların eline geçti (16 Ağustos 1064). Zaptı imkânsız sanılan Ani‟nin Müslümanlar tarafından fethedilmesi Doğu‟da ve Batı‟da büyük yankılar uyandırmıĢ, Halife KāimBiemrillâh özel elçisiyle gönderdiği mektubunda takdir ve tebriklerini bildirerek Alparslan‟a “Ebü‟l-feth” lakabını vermiĢtir. Ani‟nin düĢmesi üzerine Kars prensi Gagik (Hayık) Alparslan‟ı Kars‟a davet ederek büyük törenlerle karĢıladı ve tâbiiyetini sundu. SULTAN ALPARSLAN‟IN DOĞU SEFERĠ Alparslan, Kirman Meliki Kavurd‟un isyankâr tutum takındığı haberinin gelmesi üzerine Doğu Anadolu‟daki harekâtını yarım bırakarak Rey‟e döndü ve oradan Hemedan‟a geçti (Aralık 1064). Kavurd‟un af dilemesiyle sonuçlanan bu olaydan sonra, Horasan melikliği sırasında oturduğu Merv‟e giden Alparslan kıĢı orada geçirerek idarî düzenlemelerle ve hânedan mensuplarının çeĢitli bölgelere melik ve emîr tayin edilmeleriyle meĢgul oldu. 1065 sonbaharında büyük bir ordu ile Hârizm‟e hareket eden Alparslan, MangıĢlak taraflarında, Ġslâmiyet‟i kabul etmemiĢ Türk ve Moğollar ile iĢ birliği yaparak kervanlara saldıran ve kargaĢalık çıkaran Türkmen kabilelerini bozkırlara doğru uzaklaĢtırdı. Daha sonra Kıpçaklar‟ı itaat altına alıp doğuya yöneldi ve Mâverâünnehir‟de fetihlerde bulundu. Siriderya kenarındaki Cend Ģehrinde bulunan atası Selçuk‟un mezarını ziyaret etti ve kendisini uzak mesafeden hediyelerle karĢılayan Cend hanının topraklarını Melik ġah‟ın hükmü altında Selçuklulara bağlayarak seferini tamamladı. Alparslan‟ın asayiĢi temin amacıyla baĢlattığı doğu seferi, Hazar denizinden TaĢkent‟e kadar bütün toprakların büyük bir kısmı savaĢmaya dahi gerek kalmaksızın Selçuklu hâkimiyetine girmesiyle sonuçlanmıĢtır. SULTAN ALPARSLAN‟IN AZERBAYCAN SEFERĠ Sultan Alparslan, 1068 yılı baĢlarında ikinci Kafkasya seferine çıktı. Amacı Azerbaycan‟ı tamamen Selçuklulara bağlamaktı. Bu seferde Tiflis dahil Azerbaycan Ģehirleri fethedildi. Alparslan‟ın Horasan‟a döndükten sonra muhteĢem bir törenle oğlu Melik ġah‟ı veliaht tayin etmesi (Temmuz 1066) ve Selçuklu topraklarının tamamında onun adının da hutbelerde okunmasını emretmesi üzerine 679 Kirman Meliki Kavurd 1067 yılı baĢlarında isyan etti. Kavurd, Kirman‟a yürüyen Alparslan‟ın öncü kuvvetleri karĢısında gönderdiği ordunun dağılması üzerine yine af dilemek zorunda kaldı. Alparslan‟ın, ağabeyi Kavurd‟u affetmesi, ayrıca kızlarına büyük miktarda çeyizlik vermesi onu iyilikle kendine bağlamaya çalıĢtığını göstermektedir. 1067 yılını Kavurd ve onun arkasından isyan eden ġîraz Meliki Fazlûye ile uğraĢarak geçiren Alparslan, 1068 yılı baĢlarında ikinci defa Kafkasya üzerine yürüdü. Amacı bu defa bütün Azerbaycan‟ı bir daha huzursuzluk kaynağı olmayacak Ģekilde Selçuklulara bağlamaktı. Çünkü Kavurd‟un daha önceki isyanı ile yarım kalan birinci Kafkas seferinden sonra hemen bütün prensler baĢkaldırmıĢ durumda idiler. Beraberinde Nizâmülmülk ve ünlü kumandanlarından Savtegin de bulunan Alparslan, Tiflis dâhil Kartli, ġirak, Vanand, Nig, Gugark, Arrân ve Gence gibi Azerbaycan‟ın çeĢitli bölgelerinde hüküm süren küçük prenslikler ile ġeddâdî emîrlerini hâkimiyeti altına aldı. Ancak, Alparslan‟a bağlılıklarını arz eden ve hatta birkaçı kendi istekleriyle Ġslâmiyet‟i kabul eden bu prenslerin kesin Ģekilde Selçuklu hâkimiyetine girmeleri, ertesi yıl tekrar bölgeye gönderilen Savtegin‟in harekâtı ile gerçekleĢebilmiĢtir. Kafkasya seferi devam ederken Karahanlı Hükümdarı Ġbrâhim Han‟ın ölmesi ve oğulları arasında baĢlayan taht kavgalarının Selçuklu menfaatlerine halel verecek duruma gelmesi üzerine Alparslan ülkesine dönmek zorunda kaldı. Ancak, Ġbrâhim Han‟ın ölmeden önce kendi eliyle tahta çıkardığı ġemsülmülk Nasr‟ın duruma hâkim olması üzerine müdahale etmekten vazgeçti. Doğuda tehlikeli bir durum kalmaması üzerine dikkatini tekrar batıya çeviren Alparslan Anadolu, Mısır ve Suriye‟de cereyan eden olaylarla ilgilenmeye baĢladı. ANADOLU‟YA TÜRK AKINLARI Alparslan‟ın her iki Kafkasya Doğu Anadolu seferini de yarım bırakmıĢ olmasına rağmen Türkler‟in Anadolu‟daki ilerlemeleri devam ediyordu. Anadolu‟da ilerleyen bu Türkler, Tuğrul Bey zamanından beri Anadolu‟ya yöneltilen Türkmen aĢiretleri ile Tuğrul Bey‟in ölümü üzerine meydana gelen taht kavgaları ve isyanlar sırasında taraftarlarıyla birlikte Alparslan‟dan kaçan bazı kumandan ve Ģehzadelerdi. Birbirinden müstakil hareket eden bu kuvvetler pek çok 680 önemli Ģehri ele geçirmiĢler ve Bizans Ġmparatorluğu için açık bir tehlike oluĢturmaya baĢlamıĢlardı. Anadolu‟nun ellerinden gittiğini gören Bizans, imparatoriçe ile evlenerek tahta geçen Roman Diyojen‟i kurtarıcı olarak gördü. Roman Diyojen, 1068 baharında çoğunluğu ücretli askerlerden oluĢan bir ordu ile Anadolu seferine çıktı. Roman Diyojen, Orta Anadolu üzerinden güneye inip Suriye yolunda stratejik değeri olan Menbiç Kalesi‟ni fethederek geri döndü. Ardından yapılan iki sefere rağmen netice alınamadı. Bunun üzerine Diyojen, Türk meselesini kökünden halletmek üzere büyük bir orduyla yalnız Anadolu‟yu akıncılardan temizlemek değil, Ġran içlerine yürüyerek Selçuklu baĢkentini de zaptetmek amacıyla 13 Mart 1071 günü dördüncü seferine çıktı. ĠSLAM BĠRLĠĞĠ MÜCADELESĠ Sultan Alparslan, bu sırada Suriye‟de Fâtımîler ile mücadele ediyordu. Çünkü Tuğrul Bey‟den beri Selçukluların kurmaya çalıĢtığı Ġslâm dünyasındaki dinî-siyasî birlik, Fâtımîlerin aksi yöndeki çabaları sebebiyle gerçekleĢemiyordu. Anadolu‟da olaylar, kaçınılmaz bir Romanos DiogenesAlparslan karĢılaĢmasına doğru tırmanırken,hâlâ Ġslâm dünyası iki baĢlı bir görünüm arzediyor, hutbeler bölgelere göre Sünnî Abbâsî halifesi veya ġiî Fâtımî halifesi adına okunuyordu. Selçuklular, yıllarca Abbâsî halifelerini baskı altında tutan ġiî Büveyhîler‟in tahakkümüne son vermiĢler ve esir alınarak zindana atılan Halife Kāim-Biemrillâh‟ı kurtarıp tekrar makamına oturtmuĢlardı. 1070 yılında Alparslan, Haremeyn-i Ģerîfeyn‟de (Mekke, Medine) tekrar Halife Kāim-Biemrillâh adına hutbe okunmasını sağlamıĢ ve bu sebeple de “Burhânü Emîri‟l-mü‟minîn” (halifenin delili, halifenin halife olduğunu ispat eden) unvanını almıĢtı. Bu olaydan sonra, Suriye‟nin Selçuklu Devleti‟ne geçmesini arzu eden Hamdânî Hükümdarı Nâsırüddevle, Alparslan‟dan Fâtımîler‟e karĢı yardım istedi. Bunu fırsat bilen Alparslan büyük bir ordu ile hareket ederek (Temmuz 1070) Azerbaycan‟dan güneybatıya doğru uzanan stratejik yolun baĢındaki Malazgirt ve ErciĢ kalelerini zaptedip Meyyâfârikīn (Silvan) ve Âmid (Diyarbakır) yöresine indi. Bağlılıklarını bildiren bölge emîrlerini huzuruna kabul ettikten sonra Urfa önlerine geldi 681 (Ekim 1070) ve kuĢatmasına karĢı iki ay direnen Urfa‟dan 50.000 dinar haraç alıp bazı Bizans kalelerini de fethettikten sonra Mirdâsîler‟in elinde bulunan Halep‟e yöneldi. Halep emîrinin huzura çıkmayı reddederek kaleye kapanması üzerine Ģehir muhasara altına alındı. Ancak bir süre sonra emîrin Oğuz elbiseleri giyerek annesiyle birlikte Alparslan‟ın önüne gelmesi, affedilmesine ve yerinde bırakılmasına sebep oldu. Bu sırada Alparslan ġam üzerine yürümeyi planlarken bir Bizans elçisi gelerek imparatorun Malazgirt ve Ahlat‟a karĢılık, iki yıl önce fethettiği Menbic‟i Selçuklular‟a bırakmak istediğini bildirdi. Elçiye olumsuz cevap veren Alparslan, Batı Anadolu‟dan Ahlat‟a dönen Emîr AfĢin‟den aldığı ve Anadolu‟da ciddi bir Bizans tehlikesi bulunmadığını bildiren rapora güvenerek planında değiĢiklik yapmadı. Ancak aynı günlerde, Diogenes‟in büyük bir ordu ile Anadolu‟ya hareket ettiği haberinin gelmesi üzerine, Bizans elçisinin imparatorun savaĢ istemediği hissini uyandırmak için oyalama taktiği ile gönderildiği anlaĢıldı. Yine de Fâtımîler hakkındaki tasavvurlarından vazgeçmeyen Alparslan ordusunun bir bölümünü ġam‟ı fethetmek üzere Suriye‟de bırakarak süratle Musul‟a doğru hareket etti (6 Nisan 1071). Alparslan‟ın önce doğuya, dost topraklara yönelerek ordusundaki yaĢlı ve yorgun savaĢçıları terhis edip yerlerine zinde kuvvetler alması ve çeĢitli savaĢ hazırlıkları görmesi, Anadolu üzerinde Bizanslılar‟la koz paylaĢma vaktinin geldiğine inanmıĢ olduğunu göstermektedir. Çünkü Romanos Diogenes‟in Anadolu‟da ilerlerken topladığı takviye güçlerle 200.000 kiĢiye varan ordusunun o güne kadar görülmemiĢ teçhizatı, özellikle muhasara aletlerini de birlikte getirmiĢ olması, Bizanslıların bütün güçleriyle ve son sözlerini söylemek amacıyla geldiklerini ortaya koyuyordu. MALAZGĠRT‟E DOĞRU Sultan Alparslan, Suriye‟de iken gelen Bizans elçisi imparatorun Malazgirt ve Ahlat‟a karĢılık, Menbiç‟i Selçuklulara bırakmak istediğini bildirdi. Teklifi kabul etmeyen Sultan Alparslan, büyük bir Bizans ordusunun geldiği istihbaratı üzerine, ordusunun bir bölümünü ġam‟ı fethetmek üzere Suriye‟de bırakarak Musul‟a geçti. Burada Selçuklu ordusunun yaĢlı ve yorgun askerleri terhis edilip yerlerine zinde kuvvetler alındı ve çeĢitli savaĢ hazırlıkları yapıldı. 682 Sultân Alparslan 1064'te Anadolu sınırına geldi kardeĢi Melik Yakuti'ye verdiği emirle Van ve kalesi fethedildi. 1066'da Türk Kumandanlarından GümüĢtekin, Nizip ve Adıyaman'a kadar geldi. Bizanslı General Aruantanos'un ordusunu bozdu generali esir aldı. 1067'de ise yine büyük Türk Generali Bekçioğlu AfĢin Bey, Malatya'da yine çok üstün Bizans Ordusunu yenip Kayseri‟yi aldı. Yetmedi Torosları aĢıp Çukurova ve Kilikya'yı yağmaladı, Halep önlerine geldi. Sultân Alparslan ise 1068'de Tiflis‟i fethetti. Bu fetihle Gürcülerin bir kısmı Müslüman oldu.Bu akınlar üzerine Bizans Ġmparatoru büyük bir orduyla Anadolu'ya geçti. Kayseri yakınlarına geldiğinde AfĢin Bey'in Niksar'ı aldığını öğrendi. Sivas'a, oradan MaraĢ'a geldi gönderdiği öncü kuvvet Ġnal Bey tarafından bozulunca bizzat Haleb'e kadar gelip buraları haraca bağladı.Ġmparatorun güneyde olduğunu duyan AfĢin Bey kuzeyden düzenlediği akınla Sakarya kıyılarına kadar geldi. Pozantı'da bu durumu öğrenen Ġmparator çok kızdı. (AfĢin Bey bu sarkmaları iki kere daha yapacak Ege, Konya ve Denizli'ye kadar inecekti.) Anadolu'yu taramasına rağmen Türk Akıncıları bulamadı, Ġstanbul'a döndü. 1069 ve 1070'de durum değiĢmedi akınlar devam etti. Sultân Alparslan amcası Tuğrul Bey'in alamadığı Malazgirt Kalesi‟ni aldı, Diyarbakır'a geldi, Vezir Nizâmülmülk'ü Meyyâfârikî'ne (Silvan) gönderdi. Sonra Haleb'e geldi Arap mirdâsi hânedânından Haleb'i aldı sonra Fırat ve Dicle üzerinden Ahlat'taki üssüne döndü. Bu geliĢmeler karĢısında çare arayan Bizans, güçlü ve dirayetli bir komutan olanRomanos Diogenes'i (Romen Diyojen) tahta geçirdi.Türkleri Anadolu'dan atsın diye tahta geçirilen kudretli asker Romanos Diogenes, Roma Ġmparatoru sıfatıyla Türk Ordusunu imha etmek vemerkezleri konumundaki Rey, Ġsfahân, Hemedan'ı almak, iĢi kökünden halletmek için 13 Mart 1071'de yaklaĢık 200 bin kiĢilik muazzam ordusuyla yola çıktı. Hatta kafasında Suriye, Mısır, Irak'ı almak vardı, buraları yönetecek valilerin atamasını yola çıkmadan yapmıĢtı. Ġmparator'un hedefinde Türklerin eline geçen Bizans'ın doğudaki en güçlü kalesi Malazgirt vardı. Malazgirt'e doğru yola koyuldu. Ordunun ağırlıklarını on binlerce hayvanın yanısıra beĢ bin araba taĢıyordu. Devrin en geliĢmiĢ pek çok silahın yanında 1.400 683 kiĢinin kullandığı büyük bir mancınık da vardı.Kusursuz Ģekilde donatılmıĢ 200 bin kiĢilik ordunun Ġstanbul'dan hareket ettiği haberini alan Sultân Alparslan, Halep'ten harekete geçmeden önce ordu komutanlarından rapor istedi. Önüne gelen raporların özeti, Anadolu'da Bizans'ın önemli askerî üsleri ve lojistik depolarının tahrip edildiği, Bizans Ordusu bozulursa Anadolu kapılarının ardına kadar açılacağı yönünde idi.Raporu aldıktan sonra Ġmparatoru karĢılamak üzere doğuya hareket etti.Ġmparator ise Sultân Alparslan'ın Halep'ten ayrıldığını duyunca Sivas'ta önce harp meclisini topladı, durum değerlendirilmesi yapıldı. Ġmparator, Türkleri çok iyi tanıyan generaller Josef Trakhaniotes ile Nikeforos Bryennios'dan raporlarını aldı. General Bryennios öncü birliklerin baĢında güya Hz. Ġsa'nın çarmıha gerildiği altın haç'ı taĢıyordu. Hafif süvariden oluĢan öncü Türk Tümeniyle karĢılaĢılınca vuruĢma kaçınılmaz oldu. Bizans öncü kuvvetleri bozguna uğradı. General Bryennios yaralı olarak Ġmparatorun yanına zor düĢtü. Türk öncü tümeninin ele geçirdiği altın haç Sultân Alparslan'a gönderildi. Sultân Alparslan bu arada, Ġmparatordan önce Malazgirt Kalesine ulaĢmak için zorunlu yürüyüĢ emretmiĢ buda özellikle Fırat'tan geçerken önemli zayiatlara yol açmıĢtı. Sonunda Malazgirt Ovasına ulaĢıldı. Aylardan ağustos, günlerden Cuma idi. Malazgirt Ovasında yaklaĢık 200 bin kiĢilik Bizans Ordusu, 50 bin kiĢilik Selçuklu Ordusu karĢısında çok kalabalık gözüküyordu. 1071‟in 26 Ağustos sabahı Malazgirt Meydanında neler oldu: Sultan Alparslan önce askerlerine imam oldu ve sabah namazı kıldırdı. Sabah namazından sonra Ģu duayı yaptı: “Allah‟ım! Ġslam‟ın sancaklarını yükselt ve hayatlarını Sana kulluk için esirgemeyen mücahitlerini yalnız bırakma! Ya Rabbi! Alparslan‟ı, düĢmanlarına karĢı muzaffer kıl ve onun askerlerini meleklerin ile kuvvetlendir! Zira O, Senin rızanı kazanmak için varlığını, canını ve her Ģeyini fedadan sakınmıyor. O Senin yolunda ve dininin üstünlüğü için nasıl cihat yapıyorsa Sen de onu öylece koru ve düĢmanlarını kahret! “ Askerleriyle beraber namaz kıldıktan sonra, „Ģehit olmaya hazır olduğunun‟ bir göstergesi olarak; “Bu benim kefenimdir” 684 diyerek bembeyaz elbisesini giydi ve savaĢa tutuĢmadan önce askerlerine Ģu konuĢmayı yaptı: SULTAN ALPARSLAN‟IN, 26 AĞUSTOS 1071 SABAHIMALAZGĠRT‟TE YAPTIĞI KONUġMA “Ya muzaffer olur gayeme ulaĢırım; ya da Ģehit olarak cennete giderim. Sizlerden beni takip etmeyi tercih edenler, takip etsin. Ayrılmayı tercih edenler, gitsinler! Burada emreden sultan ve emredilen asker yoktur. Zira bugün ben de sizlerden biriyim. Sizlerle birlikte savaĢan bir gaziyim. Beni takip edenler ve nefislerini yüce Allah‟a adayarak Ģehit olanlar, cennete; sağ kalanlar gaziliğe kavuĢacaktır. Ayrılanları ise, ahirette ateĢ, dünyada da rezillik beklemektedir.” Sultân Alparslan ordusunun baĢında cuma namazını edâ ettikten sonra secdeye kapandı namaz duâsını secdede yaptı. "Yâ Rabbi. Seni kendime vekil yapıyor, âzâmetin karĢısında yüzümü yere sürüyor, uğrunda cihat ediyorum. Ey Allah'ım. Niyetim senin rızânı kazanmaktır bana yardım et." Sonra üzerinde beyaz elbisesi olduğu halde beyaz atına bindi. Bir nefer gibi dövüĢeceğini göstermek için ok ve yayını bıraktı, yakın dövüĢ silahı olan kılıç ve gürzünü eline aldı. Askerlerine döndü Ģöyle seslendi. "Yiğitlerim. Eğer Ģehid olursam bu beyaz elbise kefenim olsun. Ben nefsimi Âlemlerin Rabbine adadım. Benim için Ģehâdet de, muzzafer olmak da bir saadettir. Allah ( c.c) zaferi nâsib ederse istikbâl bizimdir." Bu sözlerden sonra yüzünü Malazgirt Ovasında bekleyen Bizans ordusuna çevirdi, atını sürdü. Onunla birlikte inanmıĢ ve adanmıĢ bütün ordu ardından yürüdü. Türk Ordusunda herkes ne yapacağını gâyet iyi biliyordu. Orduda, KutalmıĢoğlu Süleyman ġah, kardeĢi Mansur ve yine Sultân Alparslan'ın kardeĢi Yakuti Bey, Artuk Bey, AfĢin Bey'in yanısıra Sav Tigin, Ahmed ġâh, Ġnal Bey, GümüĢ Tekin, Mengücek Bey, Dilmaçoğlu Mehmed Bey, AslantaĢ Bey, DaniĢmend Bey, Tavtavoğlu Bey, Saltuk Bey, Uvakoğlu Atsız ve kardeĢi Çavlı Bey, Tarankoğlu Bey gibi gözü kara yiğit komutanlar vardı. Bizans Ordusunda merkezde Ġmparator, sol cenahta Aleates, sağ cenahta Nikeforos Bryennios, ihtiyatta Prens Andronikos vardı. 685 200 bin kiĢilik orduda Bizanslıların dıĢında Franklar, Ġskandinavlar, Almanlar, Normanlar, Slavlar, Gürcüler, Ermeniler, beĢbin civarında ise Müslüman olmayan Peçenek ve Uz Türkleri vardı. Vakit öğleyi geçeli iki saat olmuĢtu iki ordu birbirlerine iyice yaklaĢtılar. VuruĢma baĢlamaya ramak kalmıĢtıki Peçenek ve Uz'lar birden saf değiĢtirip, Bizans'ın muhteĢem gücünü bırakıp (her dönem gücün yanında yer almaya çalıĢanlara duyurulur) kan kardeĢlerinin tarafına geçtiler. Sayıları azda olsa bu durum Bizans Ordusunun mâneviyatını kırmaya yetti. VuruĢma, Türk Atlılarının müthiĢ Ģekilde ok taarruzuyla baĢladı, düĢman pek çok zâyiat verdi ancak Bizans safları bozulmadı. Bunun üzerine Sultân Alparslan hızla geri çekilme emretti. Ġmparator, Türklerin saldırı kâbiliyetini yitirdiğini sanarak kaçarcasına geri çekilen Türk Ordusuna saldırı emri verdi.Bir müddet sonra Selçuklu Hükümdarı Alparslan'dan beklenen iĢâret geldi. Bu "bozkır çevirme hareketi" iĢâretiydi. Bu iĢâretle Türk Ordusu hilâl Ģeklinde yayıldı. Bizans Ordusu hilâlin içinde kalmıĢ ve pusuda bekleyen ihtiyat kuvvetlerinin âni hücumuyla ĢaĢkına dönmüĢ, vakit geçtikçede yavaĢ yavaĢ erimeye baĢlamıĢtı. AkĢama doğru Türk kılıcından kurtulanlar topluluklar halinde teslim oluyordu. Çılgınca dövüĢen Ġmparator Romen Diojen bütün mâiyetiyle birlikte yaralı olarak esir alındı. Yapılan anlaĢmadan sonra (Urfa ve Antakya Türklere verilecek ayrıca ağır savaĢ tazminatı ödenecekti) Ġstanbul'a gönderildi. Bu zafer karĢısında Sultân Alparslan'a baĢta Halife olmak üzere yüzlerce tebriknâme gönderilmiĢ, kâsidelerle övülmüĢtür. Komutanlardan Sav Tigin savaĢtan önce elçi olarak gönderildiği ve Bizans Ġmparatoru'nun "Sultânınıza söyleyin anlaĢma Ģartlarını Rey'de yapacağım, ordumu Ġsfahân'da kıĢlatacağım, atlarımı Hemedan'da sulayacağım" demesi üzerine Ġmparatora Ģu cevabı vermiĢti. "Atlarınızın Hemedan'da kıĢlayacağından eminim, ama sizin nerede kıĢlayacağınızı bilemem" demiĢti. Öylede oldu. 1071'i takip eden yıllar büyük bir fetih hareketini beraberinde getirmiĢtir. Sultân Alparslan zamanında Hicâz bölgesi Türk Hâkânlığına bağlandı. Mekke ve Medine ġii Fâtımi'lerden temizlendi, yeniden Abbasi Halifesi ile Türk Hâkânı adına hutbe okunmaya baĢladı, Hac yolu emniyete alındı. ġii Fâtımilere büyük darbe vuruldu, 686 sindirildi. Selahaddin Eyyûbi yaklaĢık yüz yıl sonra bunun faydasını görecek Fâtımileri ortadan kaldıracaktı. CUMA HUTBESĠNDE SULTAN ALPARSLAN'A DUA Abbâsî Halifesi Kāim-Biemrillâh, Ġslâm dünyasının yakından ilgilendiği Malazgirt Muharebesi'nin Sultan Alparslan tarafından kazanılması hazırladığı dua metninin Cuma namazında bütün Ġslâm ülkelerindeki minberlerden okutulmasını emretti. Malazgirt SavaĢı‟nda, cenk meydanına çıkan sadece iki ordu değil, aynı zamanda iki komutan, iki insan ve iki devlet yöneticisiydi. Bu savaĢta galip gelen Sultan Alparslan, bütün hayatı boyunca iyi bir Müslüman olarak dininin ilkelerinden taviz vermemiĢ ve ahlâkını sünnet-i seniyye üzerine kurmuĢtu. Bunun yanında iyi bir devlet adamı ve iyi bir askerdi. Bu bakımdan, o daha savaĢ meydanına gelmeden savaĢı kazanmıĢtı. Takvim yaprakları 26 Ağustos 1071‟i gösteriyordu. Malazgirt ovasında insanın tenini kavuran bir sıcak vardı. Bizans Ġmparatoru Romanos Diogenes, ordusunu Malazgirt Kalesi‟nin dıĢında bulunan Zahva düzlüğüne konuĢlandırmıĢtı. Havanın sıcaklığı, bölgenin yabancılığı onun için sorun değildi. Emrindeki 200 binden fazla askerle birkaç saat içinde müthiĢ bir zafer kazanarak tarihe geçeceğine inanıyordu. ġimdiden gözlerini kapatınca kendisi için yapılacak kutlamaları görüyor, yoluna serilen kırmızı halılarda yürüyordu. Zafer için küçük bir adım atacaktı, hepsi o kadar! Bir an önce savaĢın baĢlamasını, mutlak gördüğü zaferi istiyordu. Her Ģey çok kolay olacaktı. SavaĢa, eski Roma taktik kitaplarının tarif ettiği yedi savaĢ düzeninin birincisi olan dikdörtgen sistemde girecekti. Kibir ve tedbir Aslında Diogenes‟in tercih ettiği bu savaĢ düzeni, daha Roma çağında bile fazla büyük sahayı kaplamasıyla kolayca yarılma tehlikesi barındırması yüzünden tecrübeli askerlerce pek tercih edilmiyordu. Ġmparator ayrıca, yine eski Roma taktik kitaplarında rastlanan baĢka bir savaĢ taktiğine uygun olarak ordugâhın etrafının bir hendekle çevrilmesini istedi. Siper vazifesi gören bu hendekler duruma göre beĢ ilâ on yedi ayak geniĢliğinde olabiliyor, derinliği de üç buçuk ayak kazılıyordu. Çıkan topraklar ise ordugâhın tarafına yığılıyor, kazık ve kalaslarla bir çit örülerek 687 tekrar hendeklere akması önleniyordu. Ne var ki bu hazırlık Roma ordusunda genellikle tek gecelik konaklamalarda alınan bir güvenlik tedbiriydi ve Romanos‟un, Malazgirt Kalesi dururken bu toprak siperli istihkâmı neden tercih ettiği anlaĢılır gibi değildi. Sultan Alparslan ise ordusunu dört kısma ayırdı ve her birini savaĢ alanının farklı mevzilerinde pusuya yatırdı. Ardından da komutanlarını toplayarak uygulanacak savaĢ hakkında son bir kez daha konuĢtu. Her Ģeyi en ince ayrıntısına kadar düĢünmüĢ olsa da, savaĢ planının üzerinden son bir kez daha geçmek ve tecrübeli komutanlarının onayını almak istiyordu. Bütün bu hazırlıklar bitene kadar vakit öğlen olmuĢ, Cuma vakti girmiĢti. Sultan Alparslan “Ölürsem kefenim olsun!” diyerek beyaz bir elbise giydi, güzel kokular süründü. Askerleriyle birlikte huĢu ve gözyaĢları içinde Cuma namazını eda etti, dua ve niyazda bulundu. Askerleri de aynı Ģekilde Sultan‟a eĢlik ederek dua ediyor, hep birlikte âmin diyorlardı. Malazgirt Ovası, zaferin Allah‟ın takdirinde olduğuna inanan bu mümin ordusunun dua ve Âminleriyle sarsılıyordu. Cuma günü öğleye kadar orduyu denetleyen ve kumandanlarına son direktiflerini veren Alparslan, ordusuyla birlikte Cuma namazını kıldıktan sonra "Ölürsem kefenim olsun" dediği beyaz bir elbiseyle askerin karĢısına çıktı ve Ģu konuĢmayı yaptı: "Ben, Müslümanların camilerde bizim için dua etmekte oldukları bu saatlerde düĢmanın üzerine atılmak istiyorum. Galip gelirsek arzu ettiğimiz sonuç gerçekleĢmiĢ olur, yenilirsek Ģehid olarak cennete gideriz. Bugün burada ne emreden bir sultan ne de emir alan bir asker var; ben de içinizden biri olarak sizinle birlikte savaĢacağım; benimle gelmek isteyenler peĢime düĢsünler, istemeyenler serbestçe geri dönebilirler." Sultan Alparslan, bu ünlü konuĢmasının ardından ilk hücumu baĢlattı. MALAZGĠRT MEYDAN MUHAREBESĠ 26 Ağustos 1071 Cuma günü Malazgirt ovasında cereyan eden meydan savaĢı gerçekten son sözün söylendiği bir savaĢ olmuĢ, Selçukluların elde ettiği büyük zafer Türker‟e Anadolu kapılarını açarak dünya tarihinin geleceğine tesir etmiĢtir. Artuk, Mengücük, Saltuk, DâniĢmend ve diğer Türk beylerinin güçleriyle birlikte Bizans kuvvetlerinin ancak dörtte birine 688 denk gelmesine rağmen Selçuklu ordusu moral gücünün yüksekliği, taktik üstünlük, Sultan Alparslan‟ın konuĢması ve savaĢ esnasında Peçenek (Kuman), Uz (Oğuz) kuvvetlerinin Selçuklu safına geçmesi sayesinde savaĢı kazandı. Bizans ordusu pek çoğu ücretli, aralarında dil, din, ortak gaye gibi birleĢtirici unsurlar bulunmayan ve daha önce birbirleriyle devamlı surette savaĢmakta olan FrankNorman, Bulgar, Ġslav, Peçenek (Kuman), Uz (Oğuz), Gürcü ve Ermeni topluluklarından derlenmiĢti. Selçuklu ordusu yalnız Müslüman Türker‟den ibaretti ve bu askerler ücret karĢılığı savaĢmıyorlardı. Aynı Ģekilde, Bizans kumandanları arasında da çeĢitli fikir ayrılıkları, Ģahsî kin ve haset duyguları bulunurken Selçuklu kumandanları, Alparslan‟ın tahta çıktığı günden beri çevresinde kenetlenmiĢ olan Savtegin, Ay Tegin, Porsuk ve Gevherâyin gibi kiĢilerdi. Bizans ordusunun kütle savaĢı yapan, manevra kabiliyeti zayıf ağır teçhizatlı birliklerine karĢı Türk kuvvetlerinin hemen bütünüyle hafif teçhizatlı, manevra kabiliyeti yüksek süvari kıtalarından meydana gelmiĢ olması, savaĢın seyri ve sonucu üzerinde müessir olmuĢtur. Üstün güçlerine rağmen Bizanslıların mağlûp olmalarında rol oynayan en önemli âmil ise Alparslan‟ın uyguladığı savaĢ planıdır. Alparslan, Türker‟in tarih boyunca kara ve deniz savaĢlarında daima kullandıkları, merkeze yerleĢtirilen zayıf fakat süratli birliklerin sahte ricatla düĢmanın merkez kuvvetlerini peĢlerine takıp yan cenahların arasına sokmaları ve âniden geri dönerek çembere almaları taktiğini uygulamıĢ, Bizans kıtalarının kolay manevra yapamamaları da baĢarıya ulaĢmasını çabuklaĢtırmıĢtır. Ağustos ayının son günlerinde Malazgirt Ovası‟nda Selçuklu askerleri sayıca kendilerinden neredeyse beĢ kat üstün olan Bizans askerlerine karĢı kılıçla, gürzle saldırıya geçmiĢti. Alperenler küffara korkusuzca taarruz edip ardından yavaĢ yavaĢ geriye çekiliyordu. Tozun toprağa karıĢtığı, ölüm çığlıklarının kulakları sağır ettiği bu hengâmede Sultan Alparslan, “Turan taktiği” denilen yanıltıcı geri çekilme ile düĢmana sahte bir erken zafer hissi veriyordu. Nihayet düĢmanın istenilen pozisyona gelmesiyle bir anda dört koldan hücuma geçen Selçuklu ordusu, Malazgirt Ovası‟nı düĢmana mezar ediyordu. 689 AkĢama doğru koca Bizans ordusu kaçıp canını kurtarmaya çalıĢıyor, büyük bir çoğunluğu ise yere serilmiĢ, cansız yatıyordu. Zafer, sayıca kat kat üstün olan Bizans‟ın değil, müminler ordusunun olmuĢtu. SavaĢın kazanılmasında en önemli neden Sultan Alparslan‟ın Türklerin tarih boyunca kara ve deniz savaĢlarında kullandıkları, Kurt Kapanı (Turan, Hilal Taktiği) taktiğini kullanması oldu. Malazgirt SavaĢı‟nda ihtiĢamlı bir zafer kazanan Sultan Alparslan‟ın kiĢiliği ve karakteri. O hem zaferden önce hem de sonra yaĢantısı, ahlâkı, tavır ve davranıĢlarıyla örnek bir insan, örnek bir mümin, örnek bir yönetici ve komutandı. Belki de maharetlerinden ziyade değerlerine bağlılığı ona Anadolu‟nun kapılarını açmıĢ, tarihin büyük Ģahsiyetleri arasına adını yazdırmıĢtır. Kendisinden Anadolu‟yu topyekûn Ġslâm‟a açmayı deneyen onlarca hükümdara nasip olmayan fetih neden ona nasip oldu? Neden dost düĢman herkes onun ismi ve hatırası önünde saygıyla eğildi? Bu soruların cevabı hiç Ģüphesiz onun sadece baĢarılarında değil, Ģahsiyetinde de saklıydı. Aksarayi‟nin anlatımına göre Romanos Diogenes‟i esir eden Selçuklu gulamının ilginç bir hikâyesi vardır. Bağdat‟ta askere katılacak askerlerin seçmeleri sırasında, sıraya girmiĢ gençler arasında bir tanesi boy pos, endam olarak beğenilmeyecektir. Bu kısa ve çelimsiz genç tam elenecekken orada durumu takip eden Selçuklu sultanı bu gence acıyarak Ģu sözleri sarf edecektir :””Belki de Rum imparatorunu o yakalar!” ”Sultanın bu sözleri gencin askere kaydedilmesini sağlayacaktır. Bu sözler sanki bir dua gibi kabul görecek ve herkesin küçümsediği bu çelimsiz genç, Sultan Alparslan‟ın gönlündeki en büyük arzuyu yerine getirecektir.” MALAZGĠRT MEYDAN SAVAġI'NIN SONUÇLARI Sultan Alparslan Ġmparatora bir savaĢ esiri değil bir konuk hükümdar muamelesi yaptı. Ġki hükümdar arasında geçen müzakereler sonunda bir barıĢ antlaĢması imzalandı. Buna göre, "1) Ġmparator kurtuluĢ akçesi olarak 1,5 milyon altın verecek. 2) Bizans Devleti her yıl Selçuklu'ya 360.000 altın vergi ödeyecek. 3) Bizans'ın elinde bulunan bütün Ġslâm esirleri serbest bırakılacak. 4) Bizans gerektiğinde Selçuklu'ya askerî yardımda bulunacak. 5) Ġmparator 690 kızlarından birini sultanın oğluna nikâhlayacak. 6)Antakya, Urfa, Menbiç ve Malazgirt Selçuklu'ya bırakılacak." SULTAN ALPARSLAN‟IN ROMEN DĠYOJEN‟E MUAMELESĠ Malazgirt SavaĢı‟nda esir edilen Bizans Ġmparatoru Romanos Diogenes‟e, savaĢı kazanması halinde kendisine nasıl bir ceza uygulayacağını sorduğu zaman Diogenes “sana zulüm ve iĢkence edecektim” der. Buna rağmen Sultan Alparslan onu affetmiĢtir. Her zaman sözüne sâdık olan Sultan için tarihî kaynaklar, yaptığı antlaĢmaları asla bozmadığını ve bu yönüyle tanındığını kaydeder. Ġster Müslüman ister Hristiyan olsun eski tarihçilerin tamamının ittifakla, ancak teferruatta küçük farklılıklarla anlattıkları üzere, Alparslan mağlûp Bizans imparatoruna Ģeref misafiri muamelesi yapmıĢ, savaĢ alanında ele geçirilen tahtını kendi tahtının yanına kurdurarak tacını baĢına bizzat giydirmiĢtir. Ġki hükümdar arasında dostluk kurulmuĢ ve metni bugün mevcut olmayan bir barıĢ antlaĢması imzalanmıĢtır. Ancak Romanos Diogenes‟in gıyabında tahttan indirilmesi ve bir süre sonra da hileyle ele geçirilerek gözlerinin oyulup ölümüne sebebiyet verilmesi (4 Ağustos 1072) üzerine bu antlaĢma hükümleri uygulanamamıĢtır. SULTAN ALPARSLAN‟IN TÜRKĠSTAN SEFERĠ Bütün celâdet ve haĢmetine rağmen son derece duygulu bir insan olan Alparslan, 1072 Eylülü sonunda Türkistan seferine çıkmak üzere iken Romanos Diogenes‟in acıklı sonunu öğrenince çok üzülmüĢ ve barıĢ antlaĢmasının artık geçersiz olduğunu ilân ederek Bizans üzerine ordu gönderilmesi emrini vermiĢ, Artuk Bey kumandasındaki kuvvetler Anadolu‟ya girmeye hazırlanırken kendisi de 200.000 kiĢilik ordusuyla Türkistan seferine Mâverâünnehir‟e hareket etmiĢtir. Alparslan‟ın doğuya yönelmesinin sebebi, Karahanlı Hükümdarı ġemsülmülk Nasr Han‟ın Hârizm ve Tohâristan melikleri olan oğulları ile devamlı savaĢ halinde olması ve Selçuklulardan toprak almaya çalıĢmasıdır. ROMEN DĠYOJEN'ĠN SONU BarıĢ antlaĢmasının imzalanmasından bir gün sonra Sultan Alparslan, Romen Diyojen'i Ġstanbul'a uğurladı. Ancak Bizans Senatosu, mağlûbiyet haberini alınca Romen Diyojen'i tahttan indirip 691 yerine VII. Mikhail Dukas'ı Ġmparator ilân etti. Bizans kuvvetleri tarafından teslim alınan Romen Diyojengetirildiği Kütahya'da gözlerine mil çekilerek hapse atıldı; ertesi yıl da Kınalıada zindanında öldü. MALAZGĠRT SAVAġI'NIN YANKILARI SavaĢtan sonra Ġsfahan'a giden Alparslan, Abbâsî halifesi ve bütün Ġslâm hükümdarlarına fetihnâmeler göndererek kazandığı zaferi müjdeledi. Bu haber ulaĢtığı her yerde büyük coĢkuyla karĢılandı ve bütün Müslümanlar üzerinde derin bir etki meydana getirdi. Halife Kāim-Biemrillâh, Alparslan'a değerli armağanlarla birlikte özel bir mektup göndererek kazandığı zaferden dolayı onu kutladı ve ona çeĢitli unvanlar verdi. Diğer Ġslâm memleketleri hükümdarları da Alparslan'ı özel heyetlerle değerli armağanlar ve tebriknâmeler gönderip kutladı. Ayrıca devrin Ģair ve edipleri sultan hakkında kasideler, çeĢitli övgü yazıları kaleme aldı. MALAZGĠRT SAVAġI'NIN TÜRK TARĠHĠ AÇISINDAN ÖNEMĠ Malazgirt Muharebesi Türk ve dünya tarihinin dönüm noktalarından biri oldu. Bu zafer sonunda, Bizans'ın bütün maddî imkânlarını kullanarak hazırladıkları büyük ordu dağıldığından daha sonraki yıllarda Türkler önemli bir direniĢle karĢılaĢmadan kısa zamanda Ege ve Marmara kıyılarına kadar ilerledi ve fethettikleri toprakları vatan edinip Saltuklu, Mengücüklü, DâniĢmendli, Dilmaçoğulları, AhlatĢahlar, Yinaloğulları, Çubukoğulları ve Artuklu devletlerini kurdu. VEFATI VE SONSÖZLERĠ Sultan Alparslan, Malazgirt Zaferi‟nden sonra 1072 senesinde çok sayıda atlı ile Maveraünnehir‟e doğru sefere çıktı. Amuderya Nehri üzerinde bulunan Hana Kalesi‟ni muhasara etti. Kale komutanı, sapık bir fırka olan Batıniliğe mensup Yusuf el-Harezmî idi. Bir süre muhasaraya direndikten sonra Kalenin fazla dayanamayacağını anlayınca teslim olduğunu bildirdi. Teslim olarak huzura kabulünü dileyen Barzem Kalesi kumandanı Yûsuf Hârizmî (Barzemî) tarafından, çizmesine sakladığı küçük bir hançerle vurulmak suretiyle ağır Ģekilde yaralandı, Katil derhâl öldürüldü. Dört gün sonra da Ģehid oldu (H.10 Rebîülevvel 465.M.24 Kasım 1072.Merv). Sultân Alparslan, 1072'de Ģehid edildiğinde 43 yaĢını 9 ay 6 gün geçmiĢti. 692 (Hâlife ilk defa bütün dünya Müslümanlarına baĢsağlığı dileyen resmi bir beyannâme yayınlamıĢtır.) 2.Büyük Türk Hâkân'ı olarak saltanatı 9 yıl 1 ay 18 gün sürmüĢtür. Seferiye Hâtun ile evliydi yerine 17 yaĢında büyük oğlu Sultân MelikĢâh geçmiĢtir. Son sözleri Ģunlar oldu: “Her ne zaman düĢman üzerine azmetsem, Allah Teâlâ‟ya sığınır, O‟ndan yardım isterdim. Dün bir tepe üzerine çıktığımda, askerimin çokluğundan, ordumun büyüklüğünden, sanki ayağımın altındaki dağ titriyor gibi geldi. Kalbimden, “Ben, dünyanın hükümdarıyım, bana kim galip gelebilir!” diye bir düĢünce geçti. ĠĢte bunun neticesi olarak Cenab-ı Hak, âciz bir kulu ile beni cezalandırdı. Kalbimden geçen bu düĢünceden ve daha önce iĢlemiĢ olduğum hatâ ve kusurlarımdan dolayı Allah‟u Teâlâ‟dan af diliyor, tövbe ediyorum. Lâ ilâhe illallah Muhammedü‟r-Rasulullah!..” Ölümü, orduda ve ülkede karıĢıklıklara sebep olmasın diye Ceyhun Nehri geçilinceye kadar gizli tutulmuĢtur.( Ġbnü‟l-Cevzî, Ġbnü‟l-Esîr, Sıbt Ġbnü‟l-Cevzî, Bundârî, Ġbnü‟l-Adîm ve Ebu‟l-Ferec, Sultan Alp Arslan‟ın cesedinin Merv Ģehrine götürülerek burada babası Çağrı Bey‟in yanına defnedildiğini yazar.) Rabbim rahmetiyle muamele eylesin. Cennetteki derecesini ali eylesin. Bizleri ve nesillerimizi emanetine sahip çıkan ve imanlı güçlü temiz nesiller yetiĢtirenlerden eylesin. Âmin. Ramazan ġeĢen, Arapça Kaynaklar üzerinde yaptığı çalıĢma sonucunda, Sultan Alp Arslan‟ın cenazesinin Oğlu MelikĢah ve Veziri Nizâmü‟l-Mülk tarafından orduyla birlikte Merv‟e getirilerek Merv Medresesi‟nde babasının kabri yanında gömülmüĢ olduğunu tespit etmiĢtir. Alp Arslan‟ın babası Çağrı Bey, 1059 yılı sonlarına doğru vefat edince önce Serahs‟ta defnedilmiĢ ancak sonradan oğlu Sultan Alp Arslan tarafından Merv‟de yaptırılmıĢ türbesine nakledilmiĢtir. Ġslâmî Kaynaklar, Melik Çağrı Bey‟in ve oğlu Sultan Alp Arslan‟ın defnedildiği Ģehrin, bugün Türkmenistan sınırları içinde yer alan Merv Ģehri olduğunda birleĢiyorlar SULTAN ALPARSLAN‟IN VASĠYETĠ Sultan Alp Arslan, ölmeden önce baĢta Vezîri Nizâmü‟lMülk olmak üzere ileri gelen adamlarının ve oğlu MelikĢah‟ın huzurunda aĢağıda maddeler halinde gösterdiğimiz Ģu vasiyette bulundu: 693 1) Benden sonra oğlum MelikĢah‟ın hükümdar, Nizâmü‟lMülk‟ün de onun veziri olmasını ve her ikisine itaat etmenizi, 2) KardeĢim Kara Arslan Kâvurd Bey‟e Fars ve yöreleri ile Kirmân‟ın verilmesini, ayrıca belirlenecek miktarda para verilmesini ve eĢimle (Seferiyye Hatun) evlenmesini, 3) Oğlum Ayaz‟a, babam Davud (Çağrı Bey)Bey‟e ait olan Belh‟deki Ģeyleri ve 500.000 altının(dinar) verilmesini, Ayaz‟ın, kardeĢi MelikĢah‟a yardım etmesini, 4) Oğlum MelikĢah‟a da (ülkedeki) kaleler ve bunlara ait olan gelirlerin verilmesini, eğer kardeĢi Ayaz ya da amcası Kavurd kendisine verilenlere razı olmazsa onlarla savaĢılmasını ve bunlara verilecek malı, yapacağı mücadeleye harcamasını vasiyet ediyorum. Urfalı Mateos‟a göre, Sultan Alp Arslan aldığı yaranın tesiri ile öleceğini anladığında; ileri gelen kumandanlarını ve Khocab‟ı (Hâce Hasan et-Tûsî/Vezir Nizâmü‟l-Mülk) yanına çağırdı. Sultan henüz bir çocuk olan oğlu MelikĢah‟ı onlara takdim edip: “ĠĢte ben yaralarımın tesiriyle ölüyorum, oğlum sizin hükümdarınız olsun ve tahtıma otursun” dedi. Sultan bu sözleri söyledikten sonra hükümdarlık giysilerini çıkardı ve oğlu MelikĢah‟a giydirdi. Onun önünde eğildi ve onu gözyaĢları içinde Allah‟a ve ileri gelen emîrlerine emanet etti. Sultan Alparslan‟ın ileri görüĢlülüğünü gösteren bu vasiyet, Kavurd‟un isyan etmesi üzerine uygulanamadı. Batı Türkleri‟nin atası kabul edilen Alparslan, Arap ve Bizans tarihçilerinin ittifakla belirttikleri ve kendisine verilen unvan, künye ve sıfatların da açıkça gösterdiği üzere çok cesur, yiğit (ebû Ģücâ„) ve kudret, azamet sahibi (adudüddevle “devletin pazusu, koruyucusu”) bir kiĢiliğe sahipti. Heybetinin yanında adaleti ile de ün yapmıĢ (essultânü‟l-âdil), ağabeyi Kavurd‟a ve Romanos Diogenes‟e yaptığı muamelelerden de anlaĢıldığı gibi affedici ve müsamaha sahibi olduğunu defalarca ispatlamıĢtı. Çok dindardı ve dinî hükümlerin tam sadakatle uygulayıcısı olarak tanınıyordu. Onun bu cephesi, halk arasında velî derecesine yükseltilmesine ve Ģahsına pek çok kerametler isnat edilmesine sebep olmuĢtur. Sarayında, günde elli koyun kesilen bir imaret bulunduğu ve ayrıca adları listeler halinde tanzim edilen fakirlere harçlık dağıtıldığı eski tarihlerde kayıtlıdır. Ġslâmiyet‟in henüz girmediği ülkelerde fethettiği her Ģehre derhal bir cami 694 yaptırdığı, askerî faaliyetlerinden dolayı yeterince fırsat bulamadığı imar iĢlerini ve ilim, fikir ve sanat adamlarını toplayıp devlet himayesi altına almak gibi sosyal faaliyetleri de veziri Nizâmülmülk‟ün eliyle yürüttüğü bilinmektedir. Bastırdığı altın paraların çokluğu da devrindeki iktisadî geliĢmeyi ve refahı göstermektedir. Tarihe geçen Sözleri: “Ey Askerler! Eğer Ģehit olursam bu beyaz elbise kefenim olsun. Ben nefsimi Allah‟a adadım. Benim için Ģehadet de, muzaffer olmak da bir saadettir. Zaferi kazanırsak istikbal bizimdir. Ya Rabbi! Seni kendime vekil yapıyor, azametin karĢısında yüzümü yere sürüyor, uğrunda cihat ediyorum. Ey Allah‟ım! Niyetim halistir; bana yardım et. Ya muzaffer olur gayeme ulaĢırım, ya da Ģehit olarak Cennet‟e giderim. Burada emreden sultan ve emredilen asker yoktur. Zira bugün ben de ancak sizlerden biriyim, sizlerle birlikte savaĢan bir gaziyim. Ölürsem kefenim, üzerimdeki elbisemdir. Allah‟ım! Ġslam‟ın sancaklarını yükselt ve hayatlarını Sana kulluk için esirgemeyen mücahitlerini yalnız bırakma! Ya Rabbi! Alp Arslan‟ı, düĢmanlarına karĢı muzaffer kıl ve onun askerlerini meleklerin ile kuvvetindir! Zira O, Senin rızanı kazanmak için varlığını, canını ve her Ģeyini fedadan sakınmıyor. O Senin yolunda ve dininin üstünlüğü için nasıl cihat yapıyorsa Sen de onu öylece koru ve düĢmanlarını kahret! Biz ne kadar az olursak olalım, onlar (Bizanslılar) ne kadar çok olurlarsa olsunlar, bütün Müslümanların minberlerde bizim için dua ettikleri Ģu saatte kendimi düĢman üzerine atmak istiyorum Asker: ''Efendim yaklaĢık 200.000 kiĢilik ordu üstümüze doğru geliyor.'' Alp Arslan: ''Biz de onların üstüne gidiyoruz'' SavaĢı seviyorum, çünkü sonunda zafer var. Size öyle bir vatan aldım ki; ebediyen sizin olacaktır”. Sultan Alparslan, merhameti kadar adaletli ve insaflı olmasıyla da bilinirdi. Halktan sadece asıl vergiyi alır, alırken de kolaylık olsun diye her yıl iki parçada toplanmasını isterdi. Mısır seferi sırasında Diyarbekir‟e geldiği zaman kendisini karĢılamaya gelen bölge hâkiminin getirdiği 100 bin dinarın ve beraberindeki 695 hediyelerin halktan zorla tahsil edildiğini öğrenince, bunları kabul etmedi ve hepsinin hak sahiplerine iade edilmesini emretti. Emrinde bulunan askerlerin halkın malına el uzatmaması hususunda çok hassastı. Bir keresinde muhafızlarından birinin bir köylü kadından bir etek gasp ettiğini öğrenince yakalatıp derhal idam ettirmiĢti. Merhameti ve fakirlere karĢı Ģefkati, takva sahibi bir müminde olması gereken seviyede idi. Allah‟ın kendisine verdiği nimetlerin devamı için çok dua ettiği bilinirdi. Çok sadaka verirdi. Ramazan ayında 15 bin dinar (altın para) sadaka dağıtırdı. Bu konuda o kadar hassastı ki, ülkesinin her tarafındaki fukaranın adını kaydettirmiĢ, onlara yardım için maaĢ ve tahsisat ayırmıĢtı. Bizim mağlubiyetlerimizin en önemli nedenlerinden biri emanetin ehline verilmemesi, söze sâdık olunmaması ve tecrübeli devlet adamlarının uyarılarından istifade edilmemesi olmuĢtur. Sultan Alparslan ise bu konularda örnek bir liderdi. Ehliyetli insanları göreve getirmeye gayret ederdi. Etrafında yer alan tecrübeli devlet adamlarının ihtarlarını dinler, hem kendilerine hem de fikirlerine değer verirdi. Nizâmiye Medreseleri‟nin kurucusu Nizâmülmülk, onun en çok dinlediği ve görüĢlerini önemsediği devlet adamlarının baĢında geliyordu. Malazgirt SavaĢı‟nda ordunun en önünde gördüğümüz Sultan, Cuma namazını kılmıĢ, ağlayarak Allah‟tan yardım dilemiĢti. Onun ellerini açarak Rabbi‟ne yakarıĢı, yardım dileyiĢi samimi dindarlığını, hükümdar olmasına rağmen Allah katında âciz ve yardıma muhtaç bir kul olduğunu kabullendiğini gösteriyordu. SavaĢ alanına gelmeden önce ulaĢabildiği Ġslâm beldelerindeki müminlerden de dua istemiĢti. Diğer taraftan bütün büyük devlet adamlarında dörüleceği üzere Sultan Alparslan son derece tedbirli biriydi. Kendisine ulaĢtırılan her habere peĢinen inanarak hüküm ve karar vermekte acele etmezdi. Bir keresinde jurnalcilerden biri Vezir Nizâmülmülk aleyhinde bir yazı yazmıĢ ve Sultan‟ın namaz kıldığı yere bırakmıĢtı. Mektupta Vezir‟in malları, aldığı vergiler yazıyordu. Sultan mektubu okuduktan sonra Nizâmülmülk‟e verdi ve ona Ģu tarihî uyarıda bulundu:“Eğer burada yazılanlar doğru ise ahlâkını güzelleĢtir, durumunu düzelt. Yok, eğer yalan söylüyorlarsa 696 onların hatalarını bağıĢla ve onları öyle mühim iĢlerle meĢgul et ki insanları aldatmaya vakit bulamasınlar.” Kısacası Selçuklu Sultanı Alparslan, usta bir silahĢör, iyi bir devlet adamı, becerikli bir yönetici, emaneti ehline veren bir devlet adamı, kulluk sorumluluklarını bilen ve yerine getiren güzel bir mümindi. Ayrıca askerleri tarafından çok sevilen bir komutan olması, baĢarılı bir hatip, cesur ve mert karakterli oluĢu da daha çocukluğunda kazandığı özelliklerdendi. Sahip olduğu ahlâkî meziyetler onu, devlet idaresini ele aldığı dönemde maceraya girmeyen, tebasına ağır vergilerle zulmetmeyen, zevk ve sefaya dalıp devletin iĢlerini aksatmayan bir lidere dönüĢtürdü. Sultan Alparsalan‟ın Ģahsiyetinde özellikle dikkat çekici bir husus var ki, belki diğerlerinden daha önemlidir. O da zaferlerin ardından güç zehirlenmesine kapılmadan ve istikametini bozmadan yürümeyi baĢarabilmesidir. Ecdadımızın dediği gibi; “En büyük keramet istikamet sahibi olmaktır.” Hizmetleri Alparslan‟ın ismi geçtiğinde aklımıza hemen ve ilk önce Malazgirt Zaferi ile Anadolu‟nun fethi ve TürkleĢtirilmesi gelir. ġüphesiz ki bu zafer çok büyük bir iĢ ve çok önemli bir hizmettir. Bununla birlikte Alparslan, atalarından kalan mirası ve toprakları daha baĢka yönlerde de geniĢletmiĢ ve içteki huzuru tesis etmiĢtir. Alparslan‟ın bu büyük baĢarılarının sırrı, kendisine asi olanları önce kuvvet kullanarak alt etmek, sonra da onları affederek önemli görevlere sevk etmekteydi. Askeri baĢarıların ve fetihlerin yanında Alp Arslan‟ın çok önemli hizmetlerinden birisi Türk Hakanlığı ile Bağdat Halifeliği arasında baĢlatılmıĢ olan iyi iliĢkileri devam ettirerek, Türklerin Ġslami hayata daha iyi intibak etmelerini sağlamıĢ olmasıdır. Ayrıca „Türklerin ĠslamlaĢmasına‟ bütün gücüyle gayret etmiĢtir. Böylece Türk ve Ġslam medeniyeti arasındaki bütünleĢmenin ve etkileĢimin temellerini atmıĢtır. Genel tarihlerde ya hiç değinilmeyen, ya da kısaca geçiĢtirilen ve fakat -Ģüphesiz- büyük hizmetlerinden bir diğeri de, eğitimöğretime verdiği önem ve amcası Tuğrul Bey‟in baĢlattığı okullaĢmaya verdiği hızdır. Nitekim veziri Nizamülmülk ile birlikte bu sahadaki hizmetleri „tarihi değeri büyük‟ olaylardandır. Pek meĢhur olan Bağdat 697 Nizamiye Medresesinin kurulması ve Ġslam Dünyasında ilim ve kültür atılımlarının yeniden baĢlatılması, Alparslan‟ın eĢsiz hizmetlerindendir. Alparslan‟ın yönetime, askerliğe, Türkler‟in göçebelikten yerleĢik hayata geçmelerin vesile olan toprak dağılımına getirdiği yenilikler ve bu alanlardaki üstün hizmetleri de ayrı ayrı anılmaya değer niteliktedir. O‟nun, Nizamülmülk‟ü teĢhis etmesi ve Türk-Ġslam tarihine kazandırması ise baĢlıbaĢına övgüye değer bir iĢtir. “Yıllardır yüzünü batıya dönmüş ve Akdeniz den Karadeniz e uzanan denizlere nazir bir Büyük Selçuklu yu oluşturan Sultan Melik Şah, babası Alparslan in kabrine gelirken yanında bir avuç kum getirecektir. Akdeniz ve Karadeniz sahillerinden getirttiği bu kumu babasının kabrine bırakırken gözyaşlarıyla su cümleleri söyleyecektir: „Baba müjdeler olsun! Oğlun dünyanın sonuna kadar hakim oldu. BĠBLĠYOGRAFYA Urfalı Mateos, Vekāyi„nâme (trc. H. D. Andreasyan), Ankara 1962, s. 48 vd.; Aḫbârü‟d-devleti‟s-Selcûḳıyye (trc. Necati Lugal), Ankara 1943, s. 16-38; Râvendî, Râhatü‟s-sudûr (trc. Ahmed AteĢ), Ankara 1957, I, 114- 122; Ġbnü‟l-Esîr, el-Kâmil, IX, 473-651; X, 5-89; Ali Sevim, Biyografilerle Selçuklular Tarihi (Ġbnü‟l-Adîm, Buġyetü‟ṭ-ṭaleb fî târîḫi Ḥaleb Selçuklularla ilgili kısımlardan seçmeler), Ankara 1982; Bündârî, Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi (Zübdetü‟n-Nuṣrâ ve nuḫbetü‟l-ʿUṣra, trc. Kıvameddin Burslan), Ġstanbul 1943, s. 26-48; Mirʾâtü‟z-zamân fî Târîḫi‟lâʿyân (Selçuklularla ilgili kısımları nĢr. Ali Sevim), Ankara 1968, s. 99-160; Ġbn Hallikân, Vefeyât, II, 442 vd.; Ebü‟l-Ferec, Târîḫ (trc. Ö. Rıza Doğrul), Ankara 1945, I, 293, 316-325; A. A. Vasiliev, Bizans Ġmparatorluğu Tarihi (trc. Arif Müfit Mansel), Ankara 1943, I, 445-452; M. Halil Yınanç, Selçuklular Devri, Anadolu‟nun Fethi, Ġstanbul 1944, s. 57-85; a.mlf., “Alp Arslan”, ĠA, I, 384-386; Fahrettin Kırzıoğlu, Kars Tarihi, Ġstanbul 1953, I, 337, 354; Osman Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk-Ġslâm Medeniyeti, Ġstanbul 1965, s. 97-140; a.mlf., “Selçuklular‟ın Ani‟yi Fethi ve Buradaki Selçuklu Eserleri”, Selçuklu AraĢtırmaları Dergisi, I, Ankara 1970, s. 111- 139; a.mlf., Selçuklular Zamanında Türkiye Tarihi, Ġstanbul 1971, s. 19-37; S. Vryonis, The Decline of Medieval Hellenism in Asia Minor, London 1971, s. 90-105; Mehmet Altay Köymen, Alp Arslan ve Zamanı, Ankara 1983, c. I-II; Cl. Cahen, “Alp Arslan”, EI2 (Ġng.), I, 420-421; K. A. Luther, “Alp Arslān”, EIr., I, 895-898. Cahen, Claude; Pre-Ottoman Turkey, A General Survey of the Material and Spiritual Culture and History C. 1071- 698 1330, Ġng. J. Jones Williams, London 1968, p. XXII + 458.Kafesoğlu, Ġbrahim; Büyük Selçuklu Ġmparatoru Sultan MelikĢah, Ġstanbul 1973, s. VI + 200., Ġstanbul 1953, s. XXVIII + 242 + 1 Harita.Köymen, Mehmet Altay; Büyük Selçuklu Ġmparatorluğu Tarihi, C. I, KuruluĢ Devri, Ankara 1989, s. 394 + 4 Ek.Köymen, Mehmet Altay; Büyük Selçuklu Ġmparatorluğu Tarihi, C. II, Ġkinci Ġmparatorluk Devri, Ankara 1954, s. 528 + 1 Ek.Köymen, Mehmet Altay; Büyük Selçuklu Ġmparatorluğu Tarihi, C. III, Alp Arslan Ve Zamanı, Ankara 1992, s. 534 + 6 Ek.Özaydın, Abdülkerim; Sultan Muhammed Tapar Devri Selçuklu Tarihi (498- 511/1105-1118), Ankara 1990, s. 178.Sevim, Ali; Anadolu‟nun Fethi Selçuklular Dönemi, Ankara 1993, s. 268 + 18 Resim.GENÇ, ReĢat, Karahanlı Devlet TeĢkilatı, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 2002.PEACOCK, A.C.S, Selçuklu Devleti‟nin KuruluĢu (Çvr. Zeynep Rona), Türkiye ĠĢ Bankası Kültür Yayınları, Ġstanbul, 2016.Ġbnü‟lVerdi, Bir Ortaçağ ġairinin Kaleminden Selçuklular (Çvr. Mustafa Alican), Kronik Kitap, Ġstanbul, 2017.MERÇĠL, Erdoğan, Müslüman Türk Devletleri Tarihi, Bilge Kültür Sanat, Ġstanbul, 2013.AYÖNÜ, Yusuf, Selçuklular ve Bizans, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2014.TURAN, Osman, Selçuklular Tarihi ve Türk-Ġslam Medeniyeti, Ötüken NeĢriyat, Ġstanbul, 2014.KAFESOĞLU, Ġbrahim, Alp Arslan, Diyanet Ġslam Ansiklopedisi.SÜMER, Faruk, KutalmıĢ, Diyanet Ġslam Ansiklopedisi.ÖZAYDIN, Abdülkerim, Kündürî, Diyanet Ġslam Ansiklopedisi.Ahmed bin Mahmud, Selçukname, (Hazırlayan: Erdoğan Merçil), Ġstanbul, 1977.KAYA, Abdullah, BaĢlangıcından 1071‟e Kadar Türklerin Anadolu‟ya Akınları Hakkında Bir Değerlendirme, Ekev Akademi Dergisi, 2014.BURAKGAZĠ, Harun, Selçuklu-Karahanlı ĠliĢkileri, Erzurum, 2012.ĠPEK, Ali, Sultan Alp Arslan‟ın Ani Ermenilerine KarĢı Tutumu, Ekev Akademi Dergisi, Bahar 2009. 699 MELĠKġAH (R.Aleyh) (D.H.447-M.6 Ağustos 1055.Ġsfahan. V.H.485.-M. 5 Kasım 1092.Bağdat.) Büyük Selçuklu hükümdarı, âlim, veli, Ģehid. Ġlme ve âlimlere büyük değer veren, adil sultan. Büyük Selçuklu hükümdarı (1072-1092). Künyesi: Ebü‟lFeth Celâlü‟d-devle ve‟d-dîn Muizzü‟d-dünyâ ve‟d-dîn Kasîmü emîri‟l-mü‟minîn MelikĢâh b. Alparslan. (H. 9 Cemâziyelevvel, 447- M.6 Ağustos 1055 Ġsfahan‟da dünyaya geldi. H. 485.-M.5 Kasım 1092‟Bağdatta Ģehit oldu.. Büyük Selçuklu Devleti Hükümdarı. Hükümdarlık döneminde Büyük Selçuklu Devleti en geniĢ sınırlarına ulaĢtı. Sınırlar Anadolu'dan Umman'a Kafkaslardan Hindistan önlerine uzandı. Babası Sultan Alparslan‟dır. Daha 9 yaĢında iken babası Alparslan ona özel ilgi ve ihtimam gösterdi ve 1064 yılında Gürcistan seferine çıkarken oğlunu da yanında götürdü. MelikĢah, Vezir Nizâmülmülk ile birlikte karargâhta kalıp babasına vekâlet etti. Sultan Alparslan, dedesi Selçuk‟un mezarını ziyaret maksadıyla gittiği Cend Ģehrinden dönerken uğradığı Râdgân‟da 1066 yılında düzenlediği törende MelikĢah‟ı veliaht ilân etti. (Ġbnü‟l-Esîr, el-Kâmil, X, 50) Sultan Alparslan, Malazgirt Muharebesi‟nden önce de Ģehit olduğu takdirde yerine MelikĢah‟ın geçmesini vasiyet etti (Ahbârü‟ddevleti‟s-Selcûkıyye, s. 33) Sultan Alparslan, MelikĢah‟ın da katıldığı Türkistan Mâverâünnehir seferi sırasında 20 Kasım 1072‟de Yûsuf el- 700 Hârizmî tarafından yaralanınca Nizâmülmülk‟e ve kumandanlarına MelikĢah‟ı sultan tanıyıp itaat edeceklerine dair yemin ettirdi. Ayrıca MelikĢah‟a babası Çağrı Bey‟in idaresindeki toprakları oğlu Ayaz‟a, Kirman ve Fars‟ı da kardeĢi Kavurd Bey‟e vermesini vasiyet etti; hânedan mensuplarının bulunduğu bölgelerde Melik ġah‟a tâbi olarak hüküm sürmelerini istedi. Alparslan‟ın ölümü üzerine toplanan devlet adamları ve kumandanlar 24 Kasım 1072‟de 18 yaĢında MelikĢah‟ı sultan ilân ettiler. (Ġbnü‟l-Esîr, el-Kâmil, X, 76; Bündârî, s. 46) Halife Kāim-Biemrillâh‟ın, veziri Amîdüddevle Ġbn Cehîr ile gönderdiği hil„atlerle Selçuklu tahtına çıkan Melik ġah, hem veliaht hem sultan ilân edilmesinde önemli katkıları olan Nizâmülmülk‟ü vezirlik görevinde bıraktı. Cülûs bahĢiĢi dağıtarak, ayrıca askerlerin maaĢlarını arttırarak onların ve devlet adamlarının sevgisini kazandı. Babasının cenazesini Merv‟de toprağa verdi. Abbâsî Halifesi KāimBiemrillâh 20 Mart 1073‟te Bağdat‟ta Sultan Melik ġah adına hutbe okuttu. Melik ġah‟ın hükümdarlığını kabul etmeyen amcası Kirman meliki Kavurd'u 17 Nisan 1073 tarihinde Hemedan yakınlarında yenerek esir etti. SavaĢ sonrası Kavurt Bey idam edildi, iki oğlunun gözlerine ise mil çekildi Melik ġah, Semerkant hanı II. Nasr'ın ele geçirdiği Tirmiz üzerine yürüdü. Fakat Nasr'ın yanına gelerek af dilemesi ve bağlılığını bildirmesi üzerine onu affetti. 1074 yılında Batı Karahanlı Devleti'ni Selçuklular'a bağladı. 1075'te Kafkasya'ya yönelerek Gürcistan'ın bazı bölgelerini ele geçirdi. BaĢkenti Rey'den Ġsfahan'a taĢıdıktan sonra 1076'da Kafkasya'ya ikinci seferini düzenledi. 1078 yılında da üçüncü seferini yaptı. Bu seferle Kafkas Dağları'ndan Hazar Denizi'ne kadar olan geniĢ bir bölge Selçuklu hâkimiyeti altına girdi. 1077'de kardeĢi TutuĢ'u Suriye melikliğine tayin etti. Emir Porsuk'u da Anadolu'ya gönderdi. Suriye'de Atsız Bey ile KutalmıĢoğlu Süleyman ġah'ın birer devlet kurmalarını önlemeyi amaçladı. Suriye meliki TutuĢ bu dönemde Melik ġah‟a karĢı isyan eden Atsız'ı yakalayarak boğdurdu. Böylece Suriye Selçuklu Sultanlığının ilk hükümdarı oldu. 701 1085 yılında Diyarbekir'i ele geçirmeleri sonucu Mervaniler Devleti yıkıldı. Ertesi yıl Suriye seferine çıkan Melik Ģah Urfa, Menbic ve Halep kalelerinden sonra Akdeniz'e dayandı. Buradaki denizden aldığı kumları Ġran'a götürüp babası Alp Arslan'ın mezarına serpti ve ''Babacığım! ĠĢte sana müjde, henüz bir çocuk olarak bırakmıĢ olduğun oğlun, Allah'ın izniyle dünyayı baĢtan sona fethetmiĢtir'' dedi. Melik ġah 1087‟de Bağdat‟a gitti ve baĢta halifenin veziri olmak üzere devlet erkânı tarafından karĢılandı. Halife, MelikĢah‟a çeĢitli hediyeler ve hil„atler verdi; ayrıca ona doğunun ve batının hükümdarı olduğunu göstermek üzere iki kılıç kuĢattı. MelikĢah‟ın kızı Mâh-Melek Hatun da Halife Muktedî-Biemrillâh ile bu sırada evlendi. Dönemi Melik ġah‟ın hükümdarlık döneminde Büyük Selçuklu Devleti en geniĢ sınırlarına ulaĢmıĢtır. Devletin sınırları Anadolu'dan Umman'a, Kafkaslardan Hindistan önlerine kadar uzandı. (10.000.000 km²) MelikĢah'tan sonra Selçuklular eski gücüne kavuĢamadı. SULTAN MELI ̇KŞAH‟IN EġĠ VE ÇOCUKLARI Sultan MelikĢah 1064 yılında Karahanlı hanedanından Terken Hatun ile evlendi. KardeĢleri: I. TutuĢ, Prenses Züleyha Hatun, Prenses Aise Hatun.Sultan Melik ġah‟ın Ahmed, Berkyaruk, Dâvud, Muhammed Tapar, Sencer, Mahmud, Tuğrul ve Emîr Humâr adlı sekiz oğlu ile Gazneli veliahdı Mes„ûd b. Ġbrâhim‟le evlenen Gevher, Halife Muktedî- Biemrillâh ile evlenen MâhMelek ve Halife Müstazhir- Billâh ile evlenen Seyyide adlı üç kızı, ayrıca isimleri tespit edilemeyen iki çocuğu daha vardı. SULTAN MELI ̇KŞAH NASIL BĠRĠYDĠ? Büyük Sultan Melikşah , orta boylu , geniĢ̧omuzlu , kuvvetli pazulu, biraz ĢiĢmanca idi. Toparlak bir sakalın çevrelediği , pembeye yakın, beyaz yüzü çok güzeldi . Çevikti. Ġyi ata biner ve her türlü silahı iyi kullanırdı . At sevgisi ve avcılığı meĢhurdu . Attığı ok daima hedefini bulurdu . SavaĢ̧esnasında bile ava çıkar , sayısı yüzleri bulan vahĢi hayvan, kuĢ avlardı. Huzurunda tertip edilen at koĢularını büyük bir haz ile seyrederdi. 702 SULTAN MELI ̇KŞAH NASIL TANINIRDI? Maiyetinde, her zaman büyük bir ordu bulundurmuĢ̧ , vefatına kadar hep birer birer ülke olan bölgeler fethetmiĢ̧ , Afrika hariç, Ġslâm dünyasının her tarafında adını duyurmuĢtu. Fevkalade adaleti ile Sultanü‟l-Âlem, Sultanü‟l-A‟zam ve Sultanü‟l-Muazzam gibi Ģöhretlerinden baĢka es-Sultanü‟l-Âdil diye de ün salmıĢtı. Öyle ki altındaki topraklarda yürürlükte tuttuğu adalet, yerli yabancı, Müslim, gayri Müslim bütün tarihçileri hayran bırakmıĢtır. MUHTEġEM MELĠKġAH Sultan Melikşah, Türk milletinin yetiĢtirdiği ender simalardan biri idi . Erken yaĢta ölmesine rağmen fetihleri , icraatı, adaleti, mağlubiyetsizliği ve ihtiĢamı ile o “MuhteĢem Melikşah” idi. NĠZAMĠYE MEDRESELERĠNĠN KURUCUSU Sultan Melikşah 20 senelik saltanatında , devletin sınırlarını , KaĢgar‟dan Batı Anadolu‟ya , Kafkasya‟dan Yemen‟e kadar geniĢletti. Büyük bir devletin sultanı olmasına rağmen yumuĢak tabiatlı idi. Sarayında daima devrin âlimleri ile sohbette bulunur ve kıymetli fikirlerini alırdı . MelikĢah, bütün Selçuklu ülkelerini imar ettirdi ve halkı refaha kavuĢturdu. Büyük Ģehirlerde Nizamiye medreselerini kurdu. Ġlim, Kültür, Ziraat, Sanayi ve ticaret çok ilerledi. Nizâmü‟l-Mülk onun hakkındaki düĢüncelerini Ģöyle dile getiriyordu: MelikĢah, dindarlık, âlimlere hürmet , zahidlere iyilik , fakirlere şefkat ve halka adalet gibi dünyada herkesin haiz olamadığı yüksek vasıflara sahip bir cihan hâkimidir. (Sadık Dana, Ġslam Kahramanları 2, Erkam Yay.) Sultan Melik ġah maharetle ata biner ve her çeĢit silâhı büyük bir ustalıkla kullanırdı; çevgân oynamada da mahir olup ava çok düĢkündü. Avladığı hayvanların boynuz ve tırnaklarından Bağdat-Mekke yolu üzerinde ve Mâverâünnehir‟de yaptırdığı iki iĢaret kulesi meĢhurdur. Bilimsel ve kültürel faaliyetler onun döneminde zirveye ulaĢtı. Bağdat‟ta Câmiu‟s-Sultan adıyla bilinen bir cami, Ġsfahan‟da bir rasathâne, çeĢitli yerlerde köprü, ribât, imaret, bîmâristan, hisar ve kaleler; Ġsfahan, Basra, NîĢâbur, Herat, Merv, Belh, Musul ve Taberistan‟da zengin kütüphanelere sahip Nizâmiye medreselerini yaptırdı. Merv‟in etrafını surlarla çevirtti. Celâlî takvimi adı verilen güneĢ takvimini o hazırlattı. el-Mesâʾilü‟l-MelikĢâhiyye fi‟l- 703 ḳavâʿidi‟Ģ-Ģerʿiyye adlı fetva mecmuası da muhtemelen Sultan MelikĢah adına yazılmıĢtır. (Muhammed b. Muhammed b. Abdullah elHüseynî, s. 70-71). Abdülkerîm b. Hevâzin el-KuĢeyrî, Ebû Ġshak eĢ-ġîrâzî, Ġmâmü‟l-Haremeyn el-Cüveynî ve Gazzâlî gibi âlim ve sûfîlerle Muhammed b. Selâme er-Rehâvî, KâĢgarlı Mahmud, Abdülkāhir elCürcânî, Garsünni„me, Ebü‟l-Feth Mahmûd, Ġbnü‟l-Müferric esSermânî, Meymûn el-Vâsıtî, Ömer Hayyâm, Muizzî, Tuğrâî, Lâmiî, Ebü‟l-Meâlî en-Nehhâs, Ġbnü‟l-Hebbâriyye, Ebû Tâhir-i Hâtûnî, Zafer el-Hemedânî, ġehfûr b. Tâhir el-Ġsferâyînî gibi Ģair, âlim ve mühendisler onun himayesine mazhar olmuĢtur (Kafesoğlu, Sultan MelikĢah, s. 172-195). Sultan hac yollarını emniyete aldığı gibi hacıların yollarda su sıkıntısıyla karĢılaĢmamaları için kuyular açtırıp sarnıçlar yaptırmıĢtır. Ticaret mallarından alınan meks gibi bazı vergileri kaldırdığı için ticaret erbabının ve halkın sevgisini kazanmıĢtır. (Ġbnü‟l-Cevzî, IX, 69- 74; Ahbârü‟d-devleti‟s-Selcûkıyye, s. 49-51; Ġbnü‟l-Esîr, el-Kâmil, X, 210- 213; Bündârî, s. 68-69; Ġbn Hallikân, V, 284-288). Nizârî-Ġsmâilî Devletiyle Mücadeleler ve Hasan Sabbah‟ın Zuhuru Hasan Sabbâh‟ın Alamut‟u iĢgal ederek burada bir devlet kurması da Sultan Melik Ģah döneminin önemli hadiselerden biridir. Hasan Sabbah kısa zamanda güç kazanmıĢ ve Selçuklu Devleti‟ni uzun süre meĢgul etmiĢtir. Melik ġah, kendisinden sonra da Büyük Selçuklu Devleti‟ni uzun süre meĢgul eden Bâtınîler‟le mücadeleyi bir devlet politikası haline getirdi. Selçuklunun kudretli veziri Nizâmülmülk‟ün Melik ġah‟la birlikte Ġsfahan‟dan Bağdat‟a giderken vefatının da Hasan Sabbah‟ın fedailerinden birinin eliyle gerçekleĢmesi, Son zamanlarında rakip ve düĢmanlarının, ayrıca Terken Hatun‟un kıĢkırtmaları yüzünden Nizâmülmülk ile Melik ġah‟ın arası açılmıĢ olduğundan vezirin katlinden sultanı sorumlu tutanlar olmuĢ, ancak Melik ġah yaralı durumdaki vezirin yanına gidip olayla hiçbir ilgisinin bulunmadığına dair yemin ettiği söylenir. 704 Birliğin Yeniden Sağlanması Sultan Melik ġah tahta oturur oturmaz hâkimi bulunduğu topraklardaki kargaĢalar baĢta olmak üzere, Karahanlılar ve Gazneliler tarafından gerçekleĢtirilen ve topraklarını hedef alan saldırılarla mücadele etti, birliği kısa sürede sağlayıp seferlere baĢladı; Anadolu içlerinde de Selçuklu nüfuzunu arttırdı. Fetih harekâtı baĢta KutalmıĢoğulları, Emîr Tutak ve Artuk Bey olmak üzere birçok Türkmen beyi tarafından sürdürülmekteydi. Bu dönemde Sakarya ırmağını aĢarak Ġzmit‟e kadar ilerleyen Artuk Bey YeĢilırmak ve Kelkit havzası; Mengücük Gazi ġebinkarahisar, Erzincan, Kemah ve Divriği; Saltuk Bey Erzurum ve Çoruh yöresi; DaniĢment Gazi de Sivas, Amasya, Tokat ve civarıyla Karadeniz sahillerinde faaliyette bulunuyordu. Sultan Melik ġah, Artuk Bey‟i Ġran-Irak sınır bölgesindeki Hulvan‟a (Luristan) gönderdi, onu Ahsâ ve Bahreyn‟deki Karmatîler‟i cezalandırmakla görevlendirdi. Artuk Bey bu görevini baĢarıyla yerine getirerek Sultan Melik ġah adına hutbe okuttu (469/1076-77). Melik ġah, babasının amcasının oğlu olan KutalmıĢoğlu Süleyman ġah‟a 1077‟de resmen Anadolu melikliği fermanını gönderdi. Bu tarih, Türk tarihi açısından oldukça önemlidir çünkü Anadolu‟daki Türk devleti bu tarihte kurulmuĢ sayılır. Melik ġah Anadolu‟daki Türk fetihleriyle yakından ilgilenmiĢtir. Komutanlarından Atsız, Abbasi halifesini himayesine aldı, Fâtımîler‟i Suriye‟den, Filistin‟den kovdu. Hicaz‟ın (Kutsal Makamlar‟ın) ġiî Fâtımîler‟in nüfuzundan kurtulması, hutbenin eskisi gibi gene Abbasî Halifesi adına okunması, Büyük Selçuklu Ġmparatorluğu‟nu daha güçlü kıldı. BaĢka bir devletle ölçülemeyecek Ģekilde dünyanın en büyük devletine sahip olan Melik ġah, Kafkasya‟yı aldıktan sonra Maveraünnehir‟e döndü. Bundan sonra yeni teĢekkül eden Hasan Sabbâh‟ın Ġsmailî tarikatına karĢı kesin bir savaĢa giriĢmeye, Mısır‟ı alarak Fâtımîler‟i yok etmeye karar vermiĢti ki (1092), veziri Nizamülmülk‟ü Ġsmailîler öldürdüler. Bir ay sonra da Sultan MelikĢah 37 yaĢında Bağdat‟ta öldü. Cenazesi baĢkenti Ġsfahan‟a götürüldü, oradaki muhteĢem türbesine gömüldü. 705 Büyük Selçuklu Ġmparatorluğunun akıllara hayret veren devlet teĢkilâtı Melik ġah zamanında en mükemmel derecesine eriĢmiĢ, Melik ġah «Sultanu‟l-Âlem» (Dünya Ġmparatoru) diye tanınmıĢtır. KutalmıĢoğlu Süleyman ġah, bir süre Birecik ve Urfa yöresinde fetihlerde bulunduktan sonra Melik ġah‟ın Artuk Bey‟i Anadolu‟dan geri çağırmasını fırsat bilerek Türkmen gruplarının da desteğiyle Anadolu‟da bir devlet kurma ümidine kapıldı. Bizans Ġmparatorluğu‟ndaki taht kavgalarından faydalanarak Ġznik‟i fethetti ve Anadolu Selçuklu Devleti‟ni kurdu (1075, 1078, 1080); baĢta Ġzmit olmak üzere bütün Bitinya bölgesini ele geçirdi (1081). Süleyman ġah ile kardeĢi Mansûr arasındaki çekiĢmelerden rahatsız olan Melik ġah, Emîr Porsuk‟u Anadolu‟ya gönderdi. Porsuk‟un yardımıyla Mansûr‟u bertaraf eden Süleyman ġah, Sultan Melik ġah‟tan hükümdarlık menĢuru alınca Anadolu‟nun yegâne hâkimi oldu. Süleyman ġah, Antakya‟yı fethettikten (477/1084-85) sonra Halep‟e hâkimiyet meselesinden dolayı TutuĢ‟la yaptığı savaĢta ölünce (18 Safer 479 / 4 Haziran 1086) Sultan Melik ġah, Cemâziyelevvel 479‟da (Ağustos 1086) Ġsfahan‟dan Halep‟e hareket ederek Ģehri ele geçirdi. Bir süre sonra da Urfa‟yı ve Antakya‟yı aldı. Melik ġah 4 Zilhicce 479‟da (12 Mart 1087) Bağdat‟a gitti ve baĢta halifenin veziri olmak üzere devlet erkânı tarafından karĢılandı. 17 Muharrem 480‟de (24 Nisan 1087) muhteĢem bir alayla dârülhilâfeye gelen sultan burada halife tarafından kabul edildi. Halife, Melik ġah‟a çeĢitli hediyeler ve hil„atler verdi; ayrıca ona doğunun ve batının hükümdarı olduğunu göstermek üzere iki kılıç kuĢattı (Bündârî, s. 81-82). MelikĢah‟ın kızı Mâh-Melek Hatun da Halife MuktedîBiemrillâh ile bu sırada evlendi. Safer ayı ortalarına (22 Mayıs 1087) kadar Bağdat‟ta kalan Melik ġah buradan Ġsfahan‟a hareket etti. Süleyman ġah‟ın ölümünden sonra onun vekil bıraktığı Ebü‟lKāsım, Boğaziçi sahillerine kadar akınlarını sürdürmüĢ (479/1086) ve Sultan Melik ġah‟ın gönderdiği Porsuk‟un desteğiyle Bizans‟a karĢı baĢarılar elde etmiĢti. Ancak Ebü‟l-Kāsım‟ın bağımsız hareket etmesinden rahatsızlık duyan Melik ġah, Ġznik‟i alması ve Ebü‟lKāsım‟ı bertaraf etmesi için önce Porsuk‟u, Porsuk baĢarılı olamayınca da Emîr Bozan‟ı görevlendirdi. Melik ġah‟a tâbi olarak 706 Ġznik‟te hüküm sürmek isteyen Ebü‟l-Kāsım 485 (1092) yılında Emîr Bozan tarafından öldürüldü. Sultan Melik ġah 468‟de (1076) Kafkasya seferine çıktı, Duvin ile Gence‟yi ġeddâdî Emîri III. Fadlûn‟dan alıp Savtegin‟i buraya vali tayin etti. Savtegin, Gürcüler‟le yaptığı savaĢlarda mağlûp olunca Melik ġah 471‟de (1078-79) Aras üzerinden Gürcistan‟a girdi ve Somkheth bölgesini yağmaladı. Savtegin‟e yardımcı kuvvetler bırakıp geri döndü. Fakat Savtegin‟in Gürcüler karĢısında yenilmesi üzerine Emîr Ahmed‟i Arrân‟a sevketti. Gürcü kralını mağlûp eden Emîr Ahmed Kars, Erzurum, Oltu ve Bizans‟a tâbi bazı Ģehirleri ele geçirip bölgeyi Selçuklu topraklarına kattı (473/1080). Ertesi yıl ġavĢat, Acara, Karthili, Ardanuç ve Trabzon‟a kadar uzanan sahil bölgesi Selçuklu hâkimiyetine geçti (474/1081). Gürcü Kralı II. Giorgi Ġsfahan‟a giderek Melik ġah‟a bağlılığını bildirdi. Sultan 478 yılı sonlarında (ġubat-Mart 1086) Kafkasya‟ya yeni bir sefer daha düzenledi ve bölgeyi Selçuklulara tâbi kıldı. Mahallî hükümdarlar Melik ġah‟ı metbû tanıdıklarını bildirdiler. Gence yöresi doğrudan merkeze bağlandı. Melik ġah, Azerbaycan genel valisi Kutbüddin Ġsmâil b. Alpsungur Yâkūtî‟yi Arrân ve Kafkasya‟nın idaresiyle görevlendirdi (483/1090). Mekke ve Medine‟de de MelikĢâh Adına Hutbe Okunması Abbâsî hilâfet makamı Sultan Melik ġah‟ın emirliğini tasdik ettiğinden birçok bölgede okunan hutbelerde onun adı da geçmekteydi; fakat aynı statüde Mısır Fâtımî devletinin baĢında bulunan Emir de bulunmakta olduğundan, Mekke-Medine‟de okunan hutbelerde zaman zaman Melik ġah‟ın, zaman zamansa Fâtımî Emîrinin adı anılmaktaydı. Sultan Melik ġah‟ın Hicaz bölgesinde de nüfuzunu arttırması vesilesiyle yeryüzünün en faziletli iki mescidinde okunan hutbelerde daimi olarak Sultan Melik ġah‟ın adı anılmaya baĢlandı.(Ġbnü‟l-Cevzî, VIII, 298, 304). Gevherâyin‟in emriyle TürĢek, Çubuk ve YarınkuĢ Mekke ve Medine‟de Selçuklu hâkimiyetini teyit ederek Halife MuktedîBiemrillâh ve MelikĢah adına hutbe okuttular. YarınkuĢ kumandasındaki Selçuklu ordusu 485‟te (1092) Yemen ve Aden‟de Selçuklu hâkimiyetini tesis etti (Ġbnü‟l-Esîr, el-Kâmil, X, 203-204; Bündârî, s. 69). VEFATI 707 Melik Ģah 1092 yılında Bağdat'a giderek Hicaz, Yemen ve Aden bölgesinin alınması için ordularını sefere hazırladı. Aynı yıl Mekke ve Medine ile Arabistan yarımadasının büyük kısmı ele geçirildi. Bir seferinde ava çıktığında zehirletilerek 20 Kasım 1092‟de veziri Nizamü‟l -Mülk‟den otuz beş gün sonra ; 38 yaĢında Ģehit oldu. Yediği bir av etinden dolayı hastalanan ve ateĢli hummaya yakalanan Sultan Melik ġah Bağdat‟ta vefat etti. Kaynaklarda Melik ġah‟ın av etinden zehirlendiği belirtildiği gibi onun Halife Muktedî-Biemrillâh, Terken Hatun veya Nizâmülmülk‟ün adamları tarafından öldürüldüğü de rivayet edilir. Terken Hatun, oğlu Mahmud‟u tahta çıkarmak amacıyla MelikĢah‟ın ölümünü gizledi. Bu yüzden cenaze namazı dahi kılınmayıp gizlice ġûnîziyye‟de toprağa verildi. Daha sonra Ġsfahan‟a götürülerek sultanın ġâfiî ve Hanefîler için yaptırdığı kendi medresesindeki türbeye defnedildi. Terken Hatun, veliaht Ģehzade Berkyaruk‟un sultan olmasını engelleyip küçük yaĢtaki oğlu Mahmud‟u tahta çıkarmak amacıyla Melik ġah‟ın ölümünü gizledi. Bu yüzden cenaze namazı dahi kılınmayıp gizlice ġûnîziyye‟de toprağa verildi. Daha sonra Ġsfahan‟a götürülerek sultanın ġâfiî ve Hanefîler için yaptırdığı medresenin hazîresinde defnedildi. Melik ġah öldüğünde oğullarından Berkyaruk, Muhammed Tapar, Sencer ve Mahmud hayattaydı (Râvendî, I, 135; Ġbnü‟l-Esîr, el-Kâmil, X, 112, 122, 380 vd.; ReĢîdüddin Fazlullāh-ı Hemedânî, s. 54). Ġslâmiyete büyük hizmetleri dokunan bu kahramanların hep Ģehadetle öldürülmesi, insanın aklına ister istemez bir sual getiriyor: Acaba bu büyük insanlar, son nefeste Ģehit olmak için dua mı ediyorlar? Tarihte sahne almıĢ devlet adamlarının büyük kısmıyla ilgili olduğu gibi, Sultan Melik ġah‟ın bu ani ölümü de yine suikast ihtimali açısından tartıĢmalara konu olmuĢtur ve bu tartıĢmalar günümüzde de halâ devam etmektedir. Allah‟u Te„âlâ kendisine rahmet eylesin. BĠBLĠYOGRAFYA Nizâmülmülk, Siyâsetnâme (nĢr. ve trc. Mehmet Altay Köymen), Ankara 1999, s. 1, 10, 42, 43, 64, 66, 84, 104, 120, 156; Nizâmî-i Arûzî, Çehâr Maḳāle (nĢr. Muhammed Kazvînî), Leiden 1327/1909, s. 41, 43, 45, 84; Ġbnü‟l-Kalânisî, Târîḫu DımaĢḳ (Amedroz), s. 106, 112, 115, 117-122, 151, 157; Azimî Tarihi: Selçuklularla Ġlgili Bölümler: H.430-538 (nĢr. ve trc. Ali Sevim), Ankara 1988, s. 16, 20-22; Beyhakī, Târîḫ (Hüseynî), s. 102, 121, 124, 131, 375, 378; Ġbnü‟l-Cevzî, elMuntaẓam, VIII, 279, 294, 298, 304; IX, 69-74; Râvendî, Râhatü‟s-sudûr (AteĢ), I, 122-135; Ahbârü‟d-devleti‟s-Selcûkıyye (Lugal), bk. Ġndeks; Ġbnü‟l-Esîr, el-Kâmil, 708 X, 50, 70-71, 76-80, 90, 92, 112-114, 122, 136-137, 144, 203-204, 210-213, 380 vd.; a.mlf., et-Târîḫu‟l-bâhir fi‟d-devleti‟l-Atâbekiyye bi‟l-Mevṣıl (nĢr. Abdülkādir Ahmed Tuleymât), Bağdat-Kahire 1382/1963, s. 4-11, 16, 24, 73, 105, 108, 114, 134, 181; Bündârî, Zübdetü‟n-Nusra (Burslan), s. 44-50, 52, 55-57, 65, 68-75, 81-84, 133, 233; Sıbt Ġbnü‟l-Cevzî, Mirʾâtü‟z-zamân (nĢr. Ali Sevim), Ankara 1968, bk. Ġndeks; a.e. (trc. Ali Sevim, TTK Belgeler, XX/24 [1999] içinde), s. 1-75; Ġbnü‟lAdîm, Zübdetü‟l-ḥaleb, II, 55-57, 69, 75, 84-85, 88, 96, 98-103, 105-109; Ġbn Hallikân, Vefeyât, V, 283-289; Cüveynî, Târîh-i CihângüĢâ (Öztürk), III, 116, 120- 124; Ebü‟l-Ferec, Târih, I, 325-326, 328, 330, 332, 334; ReĢîdüddin Fazlullāh-ı Hemedânî, Câmiʿu‟t-tevârîḫ (nĢr. Ahmed AteĢ), Ankara 1960, II/5, s. 39, 41, 42-56, 58, 61; Muhammed b. Muhammed b. Abdullah el-Hüseynî, el-ʿUrâża fi‟l-ḥikâyeti‟sSelcûḳıyye (trc. Abdünnaîm M. Haseneyn - Hüseyin Emîn), Bağdad 1979, s. 55- 71; Urfalı Mateos Vekayi-nâmesi (952-1136) ve Papaz Grigor‟un Zeyli (1136- 1162) (nĢr. ve trc. Hrant D. Andreasyan), Ankara 1962, s. 145-146, 169, 173, 176, 178-180, 183-184; Ahmed b. Mahmûd, Selçuknâme (haz. Erdoğan Merçil), Ġstanbul 1977, I, 115-165; II, 9-30; Anna Komnena, Alexiad (trc. Bilge Umar), Ġstanbul 1987, s. 193-196, 201-207; Browne, LHP, II, bk. Ġndeks; G. le Strange, Baghdad During the Abbasid Caliphate, Oxford 1924, s. 100-159, 162, 191, 239, 240, 288, 292, 322, 326, 338; M. Halil Yinanç, Türkiye Tarihi, Selçuklular Devri I: Anadolunun Fethi, Ġstanbul 1944, s. 85-156; Ġbrahim Kafesoğlu, Sultan MelikĢah Devrinde Büyük Selçuklu Ġmparatorluğu, Ġstanbul 1953; a.mlf., “MelikĢah”, ĠA, VII, 665-673; Abbas Ġkbâl-i ÂĢtiyânî, Vizâret der ʿAhd-i Selâṭîn-i Büzürg-i Selcûḳī (nĢr. M. Takī DâniĢpejûh – Yahyâ Zükâ‟), Tahran 1338 hĢ., bk. Ġndeks; Nasrullah Felsefî, Çend Maḳāle-i Târîḫî ve Edebî, Tahran 1342 hĢ., s. 405-433; C. E. Bosworth, The Ghaznavids: Their Empire in Afghanistan and Eastern Iran: 994- 1040, Edinburgh 1965, s. 20, 84, 97, 108, 116, 171; a.mlf., “The Political and Dynastic History at the Iranian World (A.D. 1000-1217)”, CHIr., V, 66-102; ayrıca bk. Ġndeks; a.mlf., “Malik-S̲h̲āh”, EI2 (Ġng.), VI, 273-275; C. L. Klausner, The Seljuk Vezirate: A Study of Civil Administration, 1055-1194, Cambridge 1973, bk. Ġndeks; Erdoğan Merçil, Kirman Selçukluları, Ankara 1989, bk. Ġndeks; B. Lewis, HaĢîĢîler (trc. Ali Aktan), Ġstanbul 1995, s. 40, 44, 65, 84; Ali Sevim – Erdoğan Merçil, Selçuklu Devletleri Tarihi: Siyaset, TeĢkilât ve Kültür, Ankara 1995, s. 69- 176, ayrıca bk. Ġndeks; Abdülkerim Özaydın, “Hasan Sabbâh”, DĠA, XVI, 348- 349.Abdülkerim Özaydın, „‟MelikĢah‟‟, DĠA, c.XXIX; Ġbrahim Kafesoğlu, Büyük Selçuklu Ġmparatoru Sultan MelikĢah, Milli Eğitim Basımevi, Ġstanbul -1973; Ġbrahim Kafesoğlu, Selçuklu Tarihi, Milli Eğitim Basımevi, Ġstanbul -1972; Osman Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk-Ġslâm Medeniyeti, Turan NeĢriyat Yurdu, Ġstanbul -1969ran 709 NĠZAMÜLMÜLK (R.Aleyh) (D.H.21 Zilkade 408-M.10 Nisan 1018‟de Horasan‟ın Tûs.- V.H.10 Ramazan 485-M.1092. Nihavent-Ġsfahan) Büyük Selçuklu veziri, Ortaçağ Ġslâm dünyasının en baĢarılı devlet adamlarından âlim, Ģehit. MeĢhur Siyasetnameyi yazan. Künyesi: Ebû Alî Kıvâmüddîn (Gıyâsüddevle, ġemsülmille) Hasen b. Alî b. Ġshâk et-Tûsî. Sultan MelikĢah‟ın baba diye hitap ettiği, Büyük Selçuklu veziri ve dua orduları komutanı Büyük Selçuklu Devleti‟nin veziri ve Siyâsetnâme adlı kitabın yazarı olan devlet adamı ve siyaset bilimcisi. Nizâmülmülk, H.21 Zilkade 408‟-M.10 Nisan 1018. Horasan‟ın Tûs Ģehrine bağlı Râdkân köyünde doğdu.H. 10 Ramazan 485-M.14 Ekim 1092‟de Nihavent yakınlarında suikast sonucu Ģehit edildi. Babası Ali b. Ġshak, Gazneliler‟in Tûs âmili ve Nûkān kasabasının dihkanı idi. Annesini henüz bebekken kaybetmiĢ öksüz büyümüĢtü. Sultan Alparslan kendisini vezir tayin ettiğinde Abbâsî Halifesi Kāim-Biemrillâh tarafından Nizâmülmülk, Kıvâmüddevle ve‟d-dîn ve Razî emîri‟l-mü‟minîn lakapları verilmiĢ, 710 ayrıca Tâcü‟l-hazreteyn, Vezîr-i Kebîr, Hâce-i Büzürg ve Atabekü‟lcüyûĢ gibi lakaplarla anılmıĢtır. EĞĠTĠMĠ Nizâmülmülk‟ün eğitimiyle babası ilgilendi. Küçükken Kur‟an ve hadis eğitimi aldı. Nizâmülmülk, Kur‟ân-ı Kerîm‟i ezberledikten sonra Halep‟te Ebü‟l-Feth Abdullah b. Ġsmâil el-Halebî‟den, Ġsfahan‟da Muhammed b. Ali b. Muhammed‟den, NîĢâbur‟da Abdülkerîm b. Hevâzin el-KuĢeyrî‟den, Bağdat‟ta Ebü‟l-Hattâb b. Batr‟dan hadis okudu. Ebû Abdullah b. Muhammed et-Tûsî, Ebû Bekir Muhammed b. Yahyâ el-Müzekkî, Abdülkerîm el-KuĢeyrî gibi muhaddislerden hadis rivayet etti. Ayrıca devrin meĢhur âlim, edip ve Ģairlerinin sohbet meclislerine ve derslerine katılıp inĢâ ve hitabet sanatında ileri bir seviyeye ulaĢtı. Babasıyla beraber Gazneliler‟in Horasan valisi Ebü‟l-Fazl Sûrî‟nin yanında görev alan Nizâmülmülk, Dandanakan SavaĢı‟nın ardından babası ile birlikte Tûs‟tan Hüsrevcird‟e, oradan Gazne‟ye gitti. Horasan tamamen Selçukluların eline geçince baba oğul Selçuklular‟ın hizmetine girdi. Nizâmülmülk, bir süre Melik Alparslan‟ın veziri Ebû Ali Ahmed b. ġâdân tarafından idarî hizmetlerde görevlendirildi, daha sonra onunla geçinemeyip Çağrı Bey‟in yanına Merv‟e gitti ve kendisinden büyük ilgi ve yakınlık gördü.(Ġbn Hallikân, I, 395) NĠZAMÜLMÜLK‟ÜN SULTAN ALPARSLAN‟A VEZĠR OLMASI Nizâmülmülk, Çağrı Bey‟in 1059 yılında ölümünün ardından Tuğrul Bey döneminde (1040-1063) Horasan‟ı yönetti. Alparslan‟ın, kardeĢi Süleyman ile giriĢtiği taht kavgası sırasında Alparslan‟ın yanında yer aldı. Ġdarî ve siyasî kabiliyetleriyle onun dikkatini çekti. Alparslan tahta geçtikten bir ay sonra 7 Aralık 1063‟de Kündürî‟yi azledip yerine Nizâmülmülk‟ü tayin etti. Malazgirt Muharebesi hariç Alparslan‟ın bütün seferlerine katılan Nizâmülmülk, bu savaĢların kazanılmasında ve KutalmıĢ‟ın isyanının bastırılmasında önemli rol oynadı. NĠZAMÜLMÜLK NELER YAPTI? Ġki Büyük Selçuklu sultanına (Alparslan ve MelikĢah) vezirlik yaptı. Siyasetname kitabını kaleme aldı. Nizamiye medreselerini kurdu. Batiniler (HaĢhaĢiler) ile mücadeleyi devlet politikası haline 711 getirdi. Türk-Ġslam devleti arasında ilk askeri ikta sistemi ilk kez uygulamaya baĢladı. Nizâm-ül-mülk; vezir olduğu 1064 (H. 451) yılından Ģehîd edildiği 1092 (H. 485) yılına kadar, aralıksız yirmi dokuz sene Büyük Selçuklu Devleti‟ne tam bir dirayet ve adalet ile hizmet etti. Sultan Alb Arslan‟ın vefatından sonra, veliahd MelikĢâh‟ın tahta geçmesini sağlayıp, nizâm ve asayiĢin korunmasını te‟min etti. Sultan MelikĢâh zamanı, Büyük Selçuklu Devleti‟nin en parlak ve en Ģanlı devri olmuĢtur. NĠZAMÜLMÜLK VE HAġHAġĠLER Sultan MelikĢah‟ın rakiplerini bertaraf ederek tahta geçmesinde büyük hizmetleri oldu. Sultan MelikĢah zamanında Büyük Selçuklu Devleti için ciddi bir tehlike teĢkil eden Hasan Sabbâh ve adamlarıyla mücadeleyi bir devlet politikası haline getirdi. Sultan MelikĢah, Hasan Sabbâh‟a karĢı bir askerî harekât baĢlatmadan önce bir mektup göndererek faaliyetlerinden vazgeçmesini, aksi halde kalelerini yerle bir edeceğini bildirmiĢ, Hasan Sabbâh ise sultana verdiği cevapta Nizâmülmülk‟ü entrikacılıkla suçlamıĢtır (Sultan MelikĢah ile Hasan Sabbâh‟a izâfe edilen mektuplar ve Nizâmülmülk‟ün bu konuyla ilgili olarak Sultan MelikĢah‟a sunduğu arîza ile sultanın ona cevabı Nasrullah Felsefî tarafından “Çehâr-Nâme-i Târîḫî” adıyla yayımlanmıĢ [Çend Maḳāle-i Târîḫî ve Edebî, s. 405-433] ve “Erbaʿa resâʾil târîḫiyye” ismiyle Arapça‟ya çevrilmiĢtir [ed-Dirâsâtü‟l-edebiyye, VII/3-4, Beyrut 1965, s. 270-302]). NĠZAMÜLMÜLK‟ÜN MÜCADELESĠ Uzun süren vezirliği sırasında devlet yönetimine tam anlamıyla hâkim olmasından rahatsız olan bazı devlet adamları Nizâmülmülk‟ün idarî tasarruflarını, evlât ve kölelerinin önemli mevkileri ele geçirmelerini bahane ederek onu sultana Ģikâyet ettiler. Sultan MelikĢah bu Ģikâyetler üzerine Nizâmülmülk‟ü huzuruna çağırıp dinledi. Her defasında onu haklı bularak yetkilerini arttırdı ve Ģikâyetçileri ağır cezalara çarptırdı. ġikâyetlerden bir sonuç alınamadığını gören Terken Hatun ile veziri Tâcülmülk, Müstevfî Mecdülmülk ile Ârızu‟l-ceyĢ Sedîdülmülk‟ün desteğini sağladıktan sonra açıkça Nizâmülmülk aleyhine konuĢmaya baĢladılar. Oğlu Mahmud‟u veliaht tayin ettirmek isteyen ve bu hususta Nizâmülmülk‟ü yegâne engel gören Terken 712 Hatun, Nizâmülmülk‟ü gözden düĢürmek için sultanı etkilemeye çalıĢtı. Nizâmülmülk‟ün muhalifleri onun evlâdının ve adamlarının devlet içinde devlet haline geldiklerini, halkın bunlardan rahatsız olduğunu bildirip MelikĢah ile Nizâmülmülk‟ün arasını açmaya çalıĢtılar. Bunun üzerine sultan Nizâmülmülk‟e haber göndererek yetkilerini aĢtığını ve hükümdarlıkta ortağı haline geldiğini bildirip kendisini vezirlikten azletmekle tehdit etti. O güne kadar bilgece sözlerle Sultan MelikĢah‟ı sakinleĢtiren Nizâmülmülk bu defa sert bir üslûpla, yaptığı iyilikleri ve idarî hizmetleri sultana hatırlatıp kendisini vezirlikten azlettiği takdirde tacının ve devletinin yok olacağını söyledi. MelikĢah bu gerginliğe rağmen onu görevden almadı. Nizâmülmülk‟ün çocuklarından Fahrülmülk, Ġmâdülmülk, Müeyyidülmülk, Ġzzülmülk ve Ziyâülmülk ile torunlarından bir kısmı Büyük Selçuklular‟a ve Abbâsîler‟e vezir olmuĢ, diğerleri de önemli devlet makamlarına getirilmiĢtir. Adaleti, idarî kabiliyeti, cömertliği, bilgeliği ve güzel ahlâkıyla tanınan Nizâmülmülk halkın hukukuna özen gösterir, insanların zulüm ve haksızlığa uğramaması için çalıĢırdı. Devlet kapısının Ģikâyetçilere daima açık olmasını isterdi. Âlimlere ve sûfîlere saygı gösterir, onları ayakta karĢılar ve sohbet meclislerine katılmaktan zevk alırdı. Selefi Kündürî‟nin aksine mezhep çatıĢmalarını ortadan kaldırmak amacıyla EĢ„arîler‟i ve ġâfiîler‟i takip siyasetine son vererek bu politika yüzünden ülkelerini terkeden Abdülkerîm el-KuĢeyrî ve Ebü‟l-Meâlî Ġmâmü‟l-Haremeyn el-Cüveynî gibi âlimlerin ülkelerine dönmesini sağlamıĢtır (Ġbnü‟l-Esîr, X, 33). Nizâmülmülk baĢta Hasan Sabbâh olmak üzere Bâtınîler‟le askerî, siyasî ve ilmî metotlarla mücadele etmiĢ ve bundan dolayı Bâtınîler‟ce baĢ düĢman ilân edilmiĢtir. EN BÜYÜK DÜġMANI HASAN SABBAH‟TI Vezir Nizamü‟l -Mülk‟ün âlim olduğunu söylemiştik . Bu âlimin de en büyük düşmanı şüphesiz Hasan Sabbah isimli sapıktı. Dolayısıyla Hasan Sabbah soysuzu , büyük vezir Nizamü‟l -Mülk‟ü hep baĢ düĢmanı bilmiĢtir. VEFATI Bu olayın ardından Sultan MelikĢah Nizâmülmülk, Terken Hatun, Tâcülmülk ve diğer devlet adamlarıyla birlikte Ġsfahan‟dan 713 Bağdat‟a hareket etti. Nihâvend yakınlarındaki Sehne (Suhne) adlı köyde konaklamıĢlar, Ramazan ayı olması dolayısıyla O gün iftar sofrasında, birçok âlim, evliya ve diğer insanlarla beraber bulunuyordu. Yemek bittikten sonra, Nizâm-ül-mülk odasına çekileceği sırada, bir gencin kendisine doğru yürüdüğünü gördü. Nizâm-ül-mülk, bir ihtiyâcı vardır diye o genci bekledi. Hasan Sabbah‟ın adamlarından “Ebû Tahir-i Errânî” adında bir cani , Müslüman kıyafetinde , elinde bir dilekçe olduğu halde , otağına gitmekte olan Nizamü‟l-Mülk‟e yaklaĢmıĢ, elindeki dilekçeyi takdim etmiĢ̧, vezir kâğıdı okumakla meĢgul iken ansızın hançerini , Nizamü‟lMülk‟ün göğsüne saplamıştı . Katil kaçmaya çalıĢırken, yakalanarak hemen öldürüldü. Nizâm-ül-mülk, olaydan sonra bir saat kadar yaĢadı. H. 10 Ramazan 485-M.14 Ekim 1092‟de Vefat ettiğinde, baĢucunda birçok âlim, Sultan Melik ġah ve yakınları bulunuyordu. “Büyük Selçuklu veziri” ve dua orduları komutanı ve Melikşah‟ın baba diye hitap ettiği Nizamü‟l-Mülk‟ün kalleş bir el tarafından yediği darbe ağırd ı. Yara Ģiddetli idi. Suikasttan az sonra Nizâmü‟l-Mülk, “gözbebeği” olarak kabul ettiği, Hz. Ömer ve Hz. Osman ve Müslümanların büyük seyyidi Hz.i Hüseyin (r.anhüma) ve daha nice I ̇slâm Ģehitleri gibi ... Ve vezirliğini yaptığı büyük Selçuklu Sultanı gibi 15 Ekim 1092‟de Nizâm-ül-mülk, Ģehadet Ģerbetini içmiĢti. Herkes arkasından gözyaĢı döktü Cenazesi Ġsfahan‟a götürülerek buradaki türbesine defnedildi. Öldürüldüğü zaman 74 yaĢındaydı Melik ġah‟ın Nizâmülmülk‟ün katlinden dolayı çok büyük üzüntü duyduğu ve yemin ederek olayla ilgili olmadığını belirttiği kaydedilmiĢtir (Özaydın, Sultan Berkyaruk, s. 9-10.Sadık Dana, Ġslam Kahramanları 2, Erkam Yayınları) Mezarı Nizamülmülk'ün mezarı bugün Ġran'ın Ġsfahan Ģehrinin kenar mahallerinden birinde, mütevazı bir türbede bulunmaktadır. Bazı kaynaklara göre Ġran devleti türbeyi kasıtlı olarak bakımsız bırakmıĢtır. BATĠNĠLERĠN ġEHĠT ĠLK DEVLET ADAMI Nizâmülmülk‟ün öldürülmesi halkı ve askerleri galeyana getirdi, bunun üzerine bizzat Sultan Melik ġah ordugâhta dolaĢarak askeri teskin etmek zorunda kaldı. BaĢta ġiblüddevle Ebü‟l-Heycâ olmak üzere birçok Ģair onun için mersiye kaleme aldı. Bâtınilerin 714 öldürdüğü ilk devlet adamı olarak kabul edilen Nizâmülmülk‟ün ölümünden otuz beĢ gün sonra H.16 ġevval 485.-M. 19 Kasım 1092‟de Sultan Melik ġah zehirletilerek Ģehit edildi. Ve Nizâmülmülk‟ün, kendisinin vezirlikten uzaklaĢtırılmasıyla taç ve tahtının yok olacağına dair sözleri bir keramet diye yorumlandı. (Kaynak: Abdülkerim Özaydın, DİA) Sultan Alparslan ve Melikşah‟ın ve zirliğini yapan Nizamü‟l - Mülk, âlimlere çok ihsan ederdi . Kendisi de fıkıh ve hadis âlimi idi . Adaleti ile devleti idare etti . Çok sayıda hayrat olarak cami ve medrese yaptı. Bağdat‟taki meĢhur Nizamiye Medrese ve Külliyesi‟ni kurdu. NĠZAMÜLMÜLK‟ÜN SADAKASI Bir Selçuklu Bey‟i , Sultan Melikşah‟a “Nizamü‟l-Mülk her yıl fakirlere , âlimlere 300 bin dinar veriyor , eğer bu para orduya tahsis edilse I ̇stanbul‟u bile fethetmek mümkündür” demiĢti. Bu hususu kendisine hatırlatan sultana Nizamü‟l -Mülk‟ün verdiğ i cevap, onun hakkında fikir sahibi olmamıza fazlasıyla yetiyor: ÖYLE BĠR ORDU DONATIYORUM KĠ “Ey Sultan-ı Alem! Allahü Teâlâ sana ve bana hiç kimseye nasib olmayan lütuf ve ihsanda bulunmuştur . Buna karşılık , sen Allah‟ın dinini yükseltmeye çalışan , onun aziz kitabını hâmil bulunan kimselere yılda 300 bin dinar sarf etsen çok mudur ? Sen her yıl askere bunun iki mislini harcıyorsun . Halbuki onlardan en kuvvetlisi ve en nişancısının attığı ok bir milden ileri gitmez . Ellerindeki kılıçlarla yalnız yakınlarında bulunan kimseleri öldürebilirler . Ben ise sarf ettiğim bu para ile öyle bir ordu donatıyorum ki onların duaları ta arşa kadar gider ve Allah‟a vasıl olmalarına hiç bir engel yoktur.” Selçuklular‟da bir görev unvanı olarak ortaya çıkan “atabeg” tabirinin ilk defa Nizâmülmülk‟e verildiği kaydedilmektedir Nizâmülmülk, Türk-Ġslâm unsurlarını birleĢtirmek suretiyle iktâ sistemini geliĢtirmiĢ ve daha düzenli bir yapıya kavuĢturmuĢtur. Askerî iktâ sistemi onun gayretiyle Büyük Selçuklular‟da ilk defa 466‟da (1073) uygulanmaya baĢlanmıĢ ve 480 (1087) yılından itibaren ülkenin her tarafında yaygınlaĢmıĢtır. Nizâmülmülk‟ün tarım topraklarını iktâ bölgelerine ayırarak gelirlerini askerlere tahsis etmesi ülkenin refah düzeyinin yükselmesini sağlamıĢtır. (Bündârî, s. 59). 715 Sultan Alparslan ve MelikĢah zamanında birçok savaĢta önemli rol oynayan Nizâmülmülk orduya çok önem vermiĢ, Büyük Selçuklu ordusunu yalnız o devrin değil Ortaçağ‟ın en güçlü ordusu haline getirmiĢtir. Sâmânî ve Gazneli devlet teĢkilâtını esas alarak Büyük Selçukluların merkez (divan) ve saray teĢkilâtını tesis etmiĢ ve Ġslâm geleneklerine uygun biçimde mahkemeler kurmuĢtur.(UzunçarĢılı,s.20- 63) Büyük Selçuklularla Abbasîler arasındaki münasebetlerin olumlu bir seyir takip etmesinde önemli rol oynayan Nizâmülmülk, Alparslan‟la iktidarı boyunca ve Sultan Melik ġah ile son zamanlarına kadar büyük bir âhenk içinde çalıĢmıĢ, Büyük Selçuklu Devleti Melik ġah zamanında onun çabalarıyla gücünün zirvesine ulaĢmıĢtır. Nizâmülmülk‟ün Ġslâm eğitim tarihinde önemli bir yeri vardır. BaĢta Bağdat olmak üzere (459/1067) çeĢitli Ģehirlerde tesis ettiği ve kendi adına nisbetle “Nizâmiye medreseleri” diye anılan ilk resmî eğitim kurumlarıyla ilmin geliĢmesi için gayret etmiĢ, medreselere kitaplar bağıĢlamıĢ, araziler vakfetmiĢtir. (Ġbnü‟l-Esîr, X, 29) ġiî-bâtınî düĢüncenin sakatlığını ortaya koymaya ve Sünnîliği yayıp güçlendirmeye çalıĢmıĢtır. Tarihte medrese yaptıran ilk vezir olarak tanınan Nizâmülmülk hadis rivayetiyle de meĢgul olmuĢ, ayrıca çeĢitli Ģehirlerde hadis yazılması amacıyla toplantılar düzenlemiĢtir. 3 Muharrem 480‟de (10 Nisan 1087) Bağdat‟ta Nizâmiye Medresesi‟nde yazdırdığı on iki hadisle 8 Safer 480‟de (15 Mayıs 1087) Bağdat‟ta Mehdî Camii‟nde yazdırdığı on iki hadis günümüze ulaĢmıĢtır (Abdülhâdî Rızâ, V [1959], s. 360-378). Nizâm-ül-mülk, Büyük Selçuklu Devleti‟ne; idarî, adlî, askerî, mâlî, sosyal ve kültürel sahada pek çok yenilikler ve değiĢiklikler getirdi. Sarayı, merkezî hükümet teĢkîlâtını, Ġslâm esaslarına dayalı mahkemeleri, toprak sistemini, sağlam esaslar üzerine yeniden düzenledi. GerçekleĢtirdiği yeni sistemler, bâzı değiĢikliklerle beraber, bütün Türk-Ġslâm devletlerince devam ettirildi. Nizâm-ül-mülk‟den önce vezir olan Ebû Nasr Amîd-ül-mülk Kündûrî, mu‟tezilî olup, bu bozuk fırkanın fikirlerine sıkı sıkıya bağlı idi. Özellikle ġafiî mezhebinde olan kimselere karĢı amansız bir mücâdeleye giriĢmiĢti. Halk ve âlimler arasında büyük bir saygı ve îtibâra sahip ġafiî fıkıh âlimi Ebû Sehl bin Muvaffak‟ı kendisine rakîb 716 görüyordu. Bid‟at fırkalarının cami minberlerinde kötülenmesi için emir veren Amîd-ül-mülk, ġafiî mezhebini de bid‟at fırkalarının içine soktu. Bununla da kalmıyarak, Ġmâm-ül-Haremeyn Cüveynî ve Ebû Kasım KuĢeyrî‟nin tutuklanması için emir verdi. Ebû Kasım KuĢeyrî ve kelâm âlimi Fürakî yakalanarak, sokaklarda sürüklendi ve çok hakaret edildi. Ġmâm-ül-Haremeyn Ebû Muhammed Cüveynî, onun zulmünden dolayı Hicaz‟a hicret etti. Ebû Seni ise NiĢâbûr‟da bulunmadığı için yakalanamadı. Ebû Kasım KuĢeyrî ve Ebû Bekr ibni Fûrek kendilerini seven halk tarafından hapisten kurtarıldı. Bütün ġâfiî âlimleri, Amîd-ül-mülk‟ün baskısına dayanamıyarak Ġsfahan‟dan Bağdâd‟a göçtüler. Amîd-ül-mülk‟ün koruması altında, mu‟tezile fırkası hızla yayılıyordu. Bu sapık vezîrin, AlpArslan tarafından vazifeden alınması ve îdâm edilmesiyle, Nizâm-ül-mülk vezîr oldu. Âlimlere hizmeti çok seven, aynı zamanda Ġslâm âlimi olan Nizâm-ül-mülk zamanında, yayılmaya ve kuvvetlenmeye çalıĢan bozuk fırkalara karĢı, Ehl-i sünnet bilgilerinin sistemli bir Ģekilde öğretilmesi sağlandı. Bunun için; Bağdâd, Belh, NiĢâbûr, Hirat, Ġsfehân, Basra ve Musul gibi yerlerde, kendi ünvanıyla anılan Nizamiye medreselerini kurdurdu. Hicrî beĢinci asırda Ehl-i sünnete muhalif cereyanların giderek yaygınlaĢması sebebiyle, Ġslâm dünyâsında ortaya çıkan karıĢıklıkların giderilmesinde, Nizamiye medreseleri çok büyük hizmet gördü. Ġslâm âlimleri hiç bir güçlükle karĢılaĢmadan Ehl-i sünnet itikadını rahatça insanlara öğrettiler. Bunların en meĢhûrlarından birisi de, Bağdâd‟daki Nizamiye Medresesi idi. Asrının büyük âlimlerinden olan Ebû Ġshâk ġîrâzî burada baĢmüderris idi. Ayrıca; Ġmâm-ı Gazâlî ve imâm-ülHaremeyn de ders verdi ve pek çok talebe yetiĢtirdi. Nizâm-ül-mülk, hiç abdestsiz bulunmazdı. Her abdest alıĢında iki rek‟at namaz kılar ve Kur‟ân-ı kerîm okurdu. Kur‟ân-ı kerîme çok hürmet eder ve bir yere yaslanarak okumazdı. Kur‟ân-ı kerîmi tazim ile okur ve nereye gitse yanında taĢırdı. Müezzin, ezân-ı Muhammedî‟yi okumaya baĢladığı zaman her ne iĢ yaparsa yapsın hemen bırakır, ezanı dinlerdi. Pazartesi ve PerĢembe günleri devamlı oruç tutardı. Ġmar faaliyetleriyle de ilgilenen Nizâmülmülk Bağdat‟ta bir ribât, NîĢâbur‟da bîmâristan, Ġsfahan‟da hankah, Tûs ve Nûkān‟da mescid yaptırmıĢtır. 466‟da (1074) yeni bir rasathâne inĢa ettirerek 717 astronomi âlimlerini burada toplamıĢ ve Ġran takviminde değiĢiklik yapılmasını istemiĢ (Ġbnü‟l-Esîr, X, 67-68), toplantı sonucunda Sultan MelikĢah‟ın Celâlüddevle lakabına nisbetle Celâlî adı verilen bir takvim kabul edilmiĢtir. Ġmâmü‟l-Haremeyn Ebü‟l-Meâlî el-Cüveynî el-ʿAḳīdetü‟n-Niẓâmiyye ve Ġıyâs̱ü‟l -ümem fi‟ltiyâsi‟ẓ -ẓulem (elĠıyâs̱î) adlı eserlerini Nizâmülmülk‟e ithaf etmiĢtir. Nizâm-ül-mülk; âlim, edîb ve kadirĢinas idi. Meclisi: âlim. edîb. Ģâir ve san‟atkârların toplandığı bir yer hâline gelirdi. Abbasî halîfesi onu meclisinden eksik etmez ve pek hürmet gösterirdi. Ġlim adamları ile san‟atkârlara ikram, ihsan ve iltifatı çoktu. Ġmâm-ı Haremeyn Cüveynî (rahmetullahi aleyh), her hutbesinde Nizâm-ül-mülk‟ü çok medheder ve; “O, insanların büyüğüdür. Din ve dünyâ işlerini en iyi şekilde bir arada yürütendir. Bütün âlimlerin hizmetçisidir. Onun mülkünün gölgesi altına giren çok emîn olur. Memleket, onun adaleti ile güzelleşip; fazileti, iyilikleri ve ikramı ile dolar. İnsanların doğru yolda gitmelerini sağlar, yanlış yola sapmaktan korur, zulüm karanlıklarını adaletle yok eder. Onun yaptığı ihsanlarla, fakirlik yok olur. Allahü teâlâ, onun sancağını her tarafta dalgalandırsın. Onu güçlü ve kuvvetli kılsın. Tebeası kendizine itaat etsin” derdi. Nizâmülmülk vezirliğinin yanı sıra İslâm kültür ve medeniyeti, çeşitli İslâm devletleri ve özellikle Büyük Selçuklu devlet teşkilâtı hakkında bilgi veren Siyâsetnâme (Siyerü‟l-mülûk) adlı eseriyle tanınır. Sultan Melikşah, devlet yönetimiyle ilgili bir kitap yazılması için yarışma açmış ve yazılan eserler arasından Nizâmülmülk‟ün 485‟te (1092) tamamladığı Siyâsetnâme‟yi beğenmiştir. Nizâmülmülk devlet teĢkilâtı ve idaresiyle ilgili konuları iĢlediği Siyâsetnâme‟yi elli fasıl halinde düzenlediğini, çok faydalı bilgiler içeren bu eseri herkesin okuması gerektiğini, hiçbir hükümdarın bu esere ilgisiz kalamayacağını, bu kitap sayesinde din ve dünya iĢlerinin daha kolay yürütüleceğini söyler (Farsça metin, s. 1-2). Siyâsetnâme‟de verilen örneklerin ve anlatılan hikâyelerin bir kısmı Ġslâm öncesine, büyük bir kısmı Selçuklu öncesine, bir bölümü de Selçuklu dönemine aittir. Nizâmülmülk, böylece çeĢitli devirlerdeki uygulamaları karĢılaĢtırarak kendi dönemi için en ideal olanı seçip tavsiye ettiğini vurgulamaktadır. “Siyâsetnâme” (nasîhatü‟l-mülûk) türünün en güzel 718 örneklerinden biri olarak kabul edilen eser erken tarihlerden itibaren tarihçilerin ilgisini çekmiĢ, çeĢitli neĢir ve tercümeleri yapılmıĢtır. En güvenilir nüshası Süleymaniye Kütüphanesi‟nde kayıtlıdır (Molla Çelebi, nr. 114). Nizamiye ve Siyasetname Vezir Nizamülmülk'ü tarihin altın sayfalarına nakĢeden, onun unutulmaz iki meziyeti var. BĠRĠNCĠSĠ “Nizamiye Medreseleri” adı altında, Selçuklu hakimiyeti altındaki pekçok Ģehirde ilim-irfan merkezlerinin kurulmasına öncülük etti.Bunların içinde en meĢhûr olan Bağdat'taki Nizamiye Medresesi‟nin baĢına Tûs‟lu Ġmâm-ı Gazâli'yi (1058-1111) tayin etti. Nizamiye Medreseleri, Büyük Selçuklu ülkesinde olduğu gibi, Anadolu Selçuklu Devleti‟ndeki medreselere de öncü oldu ve örnek teĢkil etti. ĠKĠNCĠSĠ Nizamülmülk, yaklaĢık dokuz asırdır okunan, okutulan ve sayısız devlet adamının ondan istifade ettiği “Siyasetnâme” isimli eserin sahibidir.“Ġlm-i Siyaset” açısından kaynak bir eser mahiyetinde olan Siyasetnâme, aynı zamanda tecrübelerden süzülmüĢ bilgileri ihtiva ediyor. ĠĢte, tecrübeye dayalı o bilgilerden bir misâl: Hindistan Fatihi Gazneli Sultan Mahmud, hayatı boyunca Hindistan üzerine düzenlemiĢ olduğu 17 seferin tamamında zafer kazandı. Onun bu muzafferiyetinin sebeplerini tahlil eden Nizamülmülk, Siyasetnâme isimli eserinin 24. Faslında bu hususla ilgili olarak Ģunları ifade eder: “Sultan Mahmud‟un Türk, Horasanlı, Arap, Hindu, Gurt, Deylemî, Gürcü ve Fars çobanları gibi her cins ve kavimden askeri vardı. Seferde, her gece her soydan birine yatakhane bölümüne gidip kendi kavminden olan grubu kontrol etmesini bildirmiĢti. Hiçbir kavim diğerinin korkusundan sabaha kadar yerinden kıpırdayamazdı. Gündüz, savaĢ varsa, her kavim harb düzenine girerdi. Muharebe anında „Filân kavim gevĢeklik gösterdi; beceriksizdir‟ diye utanmamaları için çalıĢırlardı. Hepsi bir diğerinin fevkine çıkmağa gayret ederdi. Harb adamlarının kaidesi, fedakârca savaĢarak maddîmânevî terakkiyata kavuĢmak olduğu için, elini silâha atan, muhalif askerleri mağlûp etmeden geriye adım atmazdı. Bu düsturdan, bu 719 muzaffer askere kimse mukavemet edemez, etraftaki bütün ordular o pâdiĢâhtan korkarak fermânına itaat ederlerdi. Devletin Bekası Ġçin 7 Tavsiye Devlet idare etmek ahlâk ve adalet gibi iki temele dayandığı için tarih boyunca âlimler, devlet adamlarını ikaz etmiĢler, yazdıkları eserlerle onlara nasihat ve tavsiyelerde bulunmuĢlardır. Bu tür eserlerin en meĢhurlarından biri de yarım asırlık devlet adamlığı tecrübesine sahip Selçuklu veziri Nizamülmülk‟ün Siyasetnâme‟sidir. Vefatının üzerinden asırlar geçse de yaptığı tavsiyeler ve nasihatler hâlâ devlet idaresinde olmazsa olmazları bizlere aktarıyor. 1. Devlet, kolay kolay herkese nasip olmayacak büyük bir nimettir. Bu nimete sahip olan kimse, âhirette büyük bir külfetle de karĢı karĢıya olduğunu bilmelidir. Fırsat eldeyken devletin malını devlet için harcamalı, dünyalık yığmak yerine âhiret için hazırlık yapmalıdır. Kendisi son derece rahat yaĢarken halkı yoksulluk çeken devlet adamını çetin bir hesabın beklediği çok açıktır. Haz. Ömer (r.a.) dahi bu azaptan korkuyorsa, diğerlerinin vay haline! 2.Devlet iĢlerinde vazife yapanlar, baĢkalarının hakkına çok kolay ulaĢabildikleri, bütün gücü kendilerinde gördükleri için, yaptıkları heriĢ kayıt altında olmak zorundadır. Devletin vazifelendirdiği birisi, mazl umun, yetim ve fukaranın hakkını yerse, vay o devletin haline! 3. Herkes liyakatine göre değerlendirilmelidir. KiĢide aranması gereken Ģey mal mülk değil hünerdir. Soyu sopu belli olan kimseler varken devlet vazifesi ne idüğü belirsiz olanlara verilmemelidir. Devletin bekası için, ehil olmayan kimselere iĢ buyrulmamalıdır. Bir kiĢiye birden fazla iĢ yükleyip, onlarca kiĢiyi iĢsiz bırakmak akıl kârı değildir. Devlet adamı bunun dengesini gözettiği sürece iyi bir devlet adamıdır. Aksi takdirde saltanatının zeval bulması çok yakın olacaktır. 4. Devlet iĢlerinde dini bütün, Allah korkusu olan, haram yemekten kaçınan bir yardımcıyı herkes ister. Ancak aksi durumda, yardımcı yerine bir casus beslenmiĢ olur. Bu da devletin bekâsını temelinden sarsacak mahiyette bir olumsuzluktur. 5. Devlet iĢlerinde vazife yapanlar, iyi ya da kötü olabilirler. Halk, iyileri hayırla anarken kötüleri nefretle yâd eder. Sevilen bir devlet adamı olmak varken, arkasından kin duyulan biri olmak 720 akıllı kimsenin yapacağı iĢ değildir. Zira makam mevki geçicidir, kalıcı olan insanlık ve hayırseverliktir. 6. Devlet adamı zulmetmemeli, zulmetmiyorsa bile vazifelendirdiği adamların zulmedip etmediğini bilmelidir. Yoksa mazlumların ettiği ah, eninde sonunda dönüp kendisini bulacaktır. 7. Merhamet son derece güzel bir haslettir. Ġnsanoğlu yeri geldiği zaman merhametli olmayı da bilmelidir. Acıma duygusu Allah korkusuyla birleĢince, adaletli bir devlet adamı ortaya çıkacaktır. Tarih kitapları, taĢ kalpli nice devlet adamının kalıcı olmadığını ısrarla yazarken bu gerçeğe iĢaret etmektedir. Siyasetname, sultana sadece öğüt ve tavsiyeler vermekle kalmamıĢ, sisteme dair olması gerekenler hakkında somut, pratik ve uygulanabilir önlemler önermiĢtir. Ayrıca yapıt, dönemin devlet ve bürokrasi yapısı, yöneten-yönetilen iliĢkisini ve muhalif söylemleri de yansımaktadır. Gayet sadece ve akıcı bir üslupla kaleme ele alınmıĢ olan Siyasetname, içerik olarak devletin iĢleyiĢ biçimi, bürokrasideki aksaklıklar ve alınması gereken tedbirler, siyasi kurumlar ve rütbeler yanında, yönetim ve halk arasındaki iliĢkiler ile yönetime muhalefet eden hareketler üzerinde yoğunlaĢmaktadır. Nizâm-ül-mülk, bir isteği ve dileği olanların her zaman yanına girmesine izin verirdi, Birgün yemek yerken, fakir bir kadın kapısına gelip yanına girmek istedi. Hizmetçileri, mâni oldular. Bunu duyan Nizâm-ül-mülk, kapıdaki hizmetçiye kızıp azarladı. “Ben sizlerin bu kimselere yardım etmenizi isterim. Büyük bilinenler zâten yanıma gelip giderler. Siz, böylelerinin girmeleri için kolaylık gösterin” dedi. Ebû Kasım KuĢeyrî hazretleri, Nizâm-ül-mülk‟ün haĢmet, azamet ve ilminden bahsederken Ģöyle anlatır: “Bir gün ben, Nizâmül-mülk‟ün meclisine gittim. Yanında, sağlı-sollu seksen muhafız gördüm. Muhafızlarda çok kıymetli elbiseler vardı ve hepsi çok yakışıklı idi. Onlara bakıp, bu durumdan hoşlanmadığımı görünce, Nizâm-ül-mülk bana; “Yâ üstâd! Şu gördüğün seksen muhafızın elbiselerinin fiyatı seksen bin dînârın üzerindedir. Ben hayâtımda hiç bir zaman haram bir şey giymedim ve yemedim. Fakat şu gördüğün durum; vezirlik ve saltanat makamı olduğundan bunu gerektirmektedir” dedi.” Nizâm-ül-mülk‟ün kardeĢi, fıkıh âlimi Ebû Kasım Ģöyle anlatır: “Bir gün Nizâm-ül-mülk ile yemek yiyorduk. Yanında, 721 yardımcısı ile sağ eli kesilmiş bir fakir vardı. Fakir, Nizâm-ül-mülk‟ün yanında sol elle yemek yediği için utanıyordu. Bunu farkeden Nizâmül-mülk, onu, rahat yemek yiyebilmesi için boş bir odaya gönderdi.” Ebû Hasen Muhammed bin Abdülmelik Hemedânî Ģöyle anlatır: “Nizâm-ül-mülk, Bağdâd‟a geldiği zaman, saltanat sarayına gider, orada bir miktar kalır, öğle namazına kadar kimseyi kabul etmez, devlet işlerini görürdü. Öğle namazından sonra, istekleri olan halkı yanına kabul ederdi.” Nizâm-ül-mülk‟ün yanına birçok âlim gelirdi. Fıkıh âlimleri yanında fıkhî mes‟eleleri konuĢur tartıĢırlar ve müĢkilleri hallederlerdi, ilmî görüĢmeler bitince, ihtiyaç sahiplerini sual ederdi. Ġhtiyacı olanların ihtiyaçlarını giderir ve âlimlere kıymetli hediyeler verirdi. Bir gün kendisine; “Neden tasavvuf büyükleri ve âlimler ile sohbet ediyor, onlara ihsanlarda bulunuyorsunuz diye sorulunca; “Bâzı emirlerin hizmetinde bulunduğum zamanlar, tasavvuf büyüklerinden biri gelerek bana nasîhatta bulundu ve; “Hizmetini, sana fayda verecek kimselere yap.Yarın köpeklerin yiyeceği kimseye hizmet etme” dedi. Ertesi akşam valinin, evinden yalnız başına dışarı çıkarken, köpekleri tarafından parçalandığını işittim. Bu yüzden âlimlere hizmet etmeye niyet ettim.” cevabını verdi. Nizâm-ül-mülk, Siyâsetnâme,adlı eserinde buyuruyor ki: “Âmirlerin ve pâdişâhların, Allahü teâlânın rızâsının nerede olduğunu çok iyi bilmeleri gerekir. Allah‟u Teâlâ, padişahın halka yaptığı ihsandan razı olur. İhsan olarak da, insanlar arasında adalet yapması kâfîdir. Halk, pâdişâh için hayır dua ederse, o memleket payidar olur ve her gün kudret ve kuvveti artar. Mülk, zulüm ile payidar olmaz. Peygamber (s.a.v)Efendimiz, bir hadîs-i Ģeriflerinde buyurdular ki: “Hepiniz bir sürünün çobanı gibisiniz. Çoban sürüsünü koruduğu gibi, siz de evlerinizde ve emirleriniz altında olanları Cehennem, ‟den korumalısınız! Onlara Müslümanlığı öğretmelisiniz! Öğretmez iseniz, mes‟ûl olacaksınız.” Diğer bir hadîs-i şerîfde ise; “Dünyada Allah‟u Teâlâ‟nın kulları üzerine hüküm, sürenlerden her biri, kıyamet gününde elleri bağlı olarak getirilir. Eğer âdil davranmıĢsa, onun adaleti, ellerini çözer ve Cennet‟e girer. ġayet zulm etmiĢ ise, elleri bağlı olarak Cehenneme atılır” buyruldu. 722 PâdiĢâhların ve âmirlerin haftada iki gün; zulüm görmüĢ olanların Ģikâyetlerini dinlemesi ve zâlimden onun hakkını alıp, zulme uğrayana vermesi ve halkının Ģikâyetlerini kendi kulağıyla duyması zarurîdir. Kim böyle yaparsa, idaresi altındaki yerlerde bütün zalimler korkar ve zulüm yapamazlar. Zekât toplamak için vazifelendirilen me‟mûrlara; Allah‟u Teâlâ‟nın kullarına iyi davranmaları, aldıkları haraç ve uĢru, lütuf ve nezâketle taleb etmeleri, mahsûl elde edilinceye kadar mal istememeleri tavsiye edilmelidir. PâdiĢâhların, memleket kadılarının iĢ durumlarını tek tek bilmeleri, onlardan her kim âlim, dindar ve kanaatkâr ise, gönlünün hıyanete kaymaması için, her birine liyâkat ları ölçüsünde aylık vermeleri gerekir. Din iĢlerini araĢtırıp sormak, farzları ve sünneti gözetmek, Allah‟u Teâlâ‟nın emir ve yasaklarını yerine getirmek, din âlimlerine saygı göstermek, geçimleri için gerekeni, Beyt-ül-mâl‟den ayırıp tâyin etmek, zâhidlere ve evliyaya hürmet etmek pâdiĢâha vâcibtir. BĠBLĠYOGRAFYA Nizâmülmülk, Siyâsetnâme (nĢr. ve trc. Mehmet Altay Köymen), Ankara 1999, tür.yer., ayrıca bk. tercüme edenin önsözü, s. XIII-XXII; Nizâmî-i Arûzî, Çehâr Maḳāle (nĢr. Muhammed Kazvînî), Leiden 1909, s. 41, 61, 62, 99, 100, 104, 169, 207, 214, 216-217, 256; Ġbnü‟l-Kalânisî, Târîḫu DımaĢḳ (Amedroz), s. 100, 103, 115, 131; Beyhakī, Târîḫ (Hüseynî), s. 91, 125-136, 170, 193, 358, 363, 375, 383, 386, 395, 404, 436, 461; Ġbnü‟l-Cevzî, el-Muntaẓam, XVI, 302-307; Râvendî, Râhatü‟s-sudûr (AteĢ), I, 126, 135; Ahbârü‟d-devleti‟s-Selcûkıyye (Lugal), bk. Ġndeks; Ġbnü‟l-Esîr, el-Kâmil, bk. Ġndeks; Bündârî, Zübdetü‟n-Nusra (Burslan), bk. Ġndeks; Ġbnü‟l-Adîm, Buġyetü‟ṭ-ṭaleb, s. 88 vd.; a.mlf., Zübdetü‟l-ḥaleb, II, bk. Ġndeks; Ebû ġâme, Kitâbü‟r-Ravżateyn (nĢr. Ġbrâhim ez-Zeybek), Beyrut 1418/1997, I, 93-100, 121; Ġbn Hallikân, Vefeyât, I, 395; II, 128-131; Cüveynî, Târîh-i CihângüĢâ (trc. Mürsel Öztürk), Ankara 1999, s. 276-277, 357, 542, 543; ReĢîdüddin Fazlullāh-ı Hemedânî, Câmiʿu‟t-tevârîḫ (nĢr. Ahmed AteĢ), Ankara 1960, s. 28, 30, 32-33, 39, 42, 44-46, 49-52, 54, 56; HindûĢah es-Sâhibî, Tecâribü‟sselef (nĢr. Abbas Ġkbâl), Tahran 1357 hĢ., s. 266-280; Sübkî, Ṭabaḳāt (Tanâhî), IV, 309-322; Hândmîr, Düstûrü‟l-vüzerâʾ (nĢr. Saîd-i Nefîsî), Tahran 1317 hĢ., s. 151; Ahmed b. Mahmûd, Selçuknâme (haz. Erdoğan Merçil), Ġstanbul 1977, II, 9; Browne, LHP, II, 175-189; ayrıca bk. Ġndeks; UzunçarĢılı, Medhal, s. 20-63; Abbas Ġkbâl-i ÂĢtiyânî, Vizâret der ʿAhd-i Selâṭîn-i Büzürg-i Selcûḳī (nĢr. M. Takī DâniĢpejûh – Yahyâ Zükâ‟), Tahran 1338 hĢ., s. 46-53, ayrıca bk. Ġndeks; Nasrullāh-ı Felsefî, Çend Maḳāle-i Târîḫî ve Edebî, Tahran 1342 hĢ., s. 405-433; CHIr., V, bk. Ġndeks; Ġbrahim Kafesoğlu, Sultan MelikĢah Devrinde Büyük Selçuklu Ġmparatorluğu, Ġstanbul 1953, bk. Ġndeks; a.mlf., “Büyük Selçuklu Veziri Nizâmülmülk‟ün Eseri: Siyâsetnâme ve Türkçe Tercümesi”, TM, XII (1955), s. 231- 723 256; a.mlf., “Nizâm-ül-Mülk”, ĠA, IX, 329-333; C. L. Klausner, The Seljuk Vezirate: A Study of Civil Administration 1055-1194, Cambridge 1973, bk. Ġndeks; Ahmed Çelebi, Ġslâmda Eğitim-Öğretim Târihi (trc. Ali Yardım), Ġstanbul 1976, s. 367; S. A. A. Rizvi, Nizam al Mulk Tusi: His Contribution to Statecraft, Political Theory and Art of Government, Lahore 1978; V. V. Barthold, Moğol Ġstilâsına Kadar Türkistan (haz. Hakkı Dursun Yıldız), Ankara 1990, s. 24, 27, 244-245, 247- 249, 259, 262-263, 306, 310, 327-331, 336, 383, 435, 456; B. Lewis, HaĢîĢîler (trc. Ali Aktan), Ġstanbul 1995, s. 35, 40, 41, 44, 48, 50, 116; Abdülkerim Özaydın, Sultan Berkyaruk Devri Selçuklu Tarihi (485-498/1092-1104), Ġstanbul 2001, bk. Ġndeks; a.mlf., “Hasan Sabbâh”, DĠA, XVI, 347-349; M. ġerefeddin, “Selçuklular Zamanında Mezâhib”, TM, I (1925), s. 101-119; Faiz-ul-Hasan Faizî, “A Deep into the Wasāyāʾ and Siyāsat Nama of Niẓām-ul-Mulk”, IC, XX/4 (1946), s. 391-407; Abdülhâdî Rızâ, “Emâlî Niẓâmilmülk el-vezîri‟s-Selcûḳī fi‟l -ḥadîs̱”, MMMA (Kahire), V (1959), s. 349-378; Ilyas Ahmad, “The Political Theory of Nizam alMulk Tusi (1017-1092 CE.)”, Iqbal, XI/3, Lahore 1963, s. 48-71; Aydın Taneri, “Büyük Selçuklu Ġmparatorluğu‟nda Vezirlik”, TAD, V/8-9 (1970), s. 121-122, 131; Syed Salman Nadvî, “Religious Policy of Nizam al-Mulk”, al-ʿIlm, IV, DurbanWestville 1404/1984, s. 37-43; A. K. S. Lambton, “The Dilemma of Government in Islamic Persia: The Siyāsat-Nāma of Nizām al-Mulk”, Iran, XXII, London 1984, s. 55-66; C. Hillenbrand, “1092: A Murderous Year”, The Arabist: Budapest Studies in Arabic, sy. 15-16, Budapest 1995, s. 281-296; N. Yavari, “Nizam al-Mulk and the Restoration of Sunnism in Iran in the Eleventh Century”, Taḥḳīḳāt-ı Ġslâmî, XI/1-2, Tahran 1375 hĢ., s. 551-570; Sultan-i Rome, “Niẓām al-Mulk Ṭūsī and His Siyāsat Nāmah”, HI, XXII/4 (1999), s. 89-96; M. Fuad Köprülü, “Ata”, ĠA, I, 712; H. Bowen - [C. E. Bosworth], “Niẓām al-Mulk”, EI2 (Ġng.), VIII, 69-73; M. YaĢar Kandemir, “Emâlî”, DĠA, XI, 70-72. Nizâmülmülk‟ün hayat ve faâliyetine dâir geniĢ bilgi almak için bk. Mehmet Altay Köymen, Alp Arslan-Zamanı, Hükûmet TeĢkilâtı. KEMÂL AL DĠN Ġbn al-Adim, Bugyet at-Taleb Fi Târîh Halab, nĢr. Ali Sevim, Ankara, 1976, s. 27-8, (Arapça metin). Sibt Ġbnü‟l-Cevzi, Mir‟âtü‟z-Zamân fi Târihi-i-Âyan, nĢr. Ali Sevim, Ankara 1968, s. 158-9.Aydın Taneri, Büyük Selçuklu Ġmparatorluğu‟nda Vezirlik, Tarih AraĢtırmaları Dergisi, v/8-9 (1967), s.110. Mehmet Altay Köymen, Alp Arslan Zamanı, Hükûmet TeĢkilâtı.Ġbrahim Kafesoğlu, MelikĢâh Zamanında Büyük Selçuklu Ġmparatorluğu, Ankara, 1953, s. 188-9.Nizâmü‟l-Mülk, Siyerü‟l-Mülûk veya Siyasetnâme, I (metn-i Fârisî). nĢr. Mehmet Altay Köymen, Ankara 1976, s. 168 ve devamı. 724 ĠMAM-I GAZZALĠ (r.a) (D.H.450-M. 1058.Tus. V.H. 505.M. 19 Aralık. 1111.TusMeĢhed. Ġran ) Huccetül-Ġslam. Büyük Ġslam âlimi Müceddid. Müderris. Ġmam Gazali'nin asıl adı Muhammed bin Muhammed bin Muhammed bin Ahmed Tûsî, Gazâlî'dir. Batı dillerinde ismi Algazel'dir. Lâkabları, Hüccet-ül-Ġslam ve Zeyüddin'dir. Genel olarak El Gazali ve Ġmam Gazali isimleriyle tanınmıĢtır. Büyük Selçuklu Devleti devrinin Ġslâm âlimi, filozofu, mutasavvıfı ve müderrisi. Ġmam-ı Gazalî, bugün bir kısmı Ġran toprakları içinde kalan Horasan'ın Tûs Ģehrinde, gazal köyünde hicri 450, M. 1058 tarihinde, doğmuĢtur. Gazzâlî.M.19 Aralık 1111. Hicri 505 yılında doğum yeri olan Ġran'ın Tus Ģehrinde vefat etti.(Bugünkü MeĢhed Ģehri-Ġran)Ahmed el-Gazzâlî adlı kendinden küçük bir erkek kardeĢi, birkaç da kız kardeĢi vardır. ĠLĠM TAHSĠLĠ VE HOCALARI Ġlköğrenimini Tus Ģehrinde Ahmed b. Muhammed erRazikâni'den, daha sonra Cürcan Ģehrine giderek Ebû Nasr elĠsmaili'den eğitim görmüĢ daha sonra 28 yaĢına kadar NiĢabur 725 Nizamiye Medresesi'nde ilim öğrenimi görmüĢtür. Babası iplik iĢiyle geçimini sağlayan âlim olmayan ama âlimleri çok seven, fakih evlatları olması için çokça dua eden ilim meclisine daim olan salih bir zat idi. Mevla duasını kabul etmiĢ diğer oğlu Ahmed de âlim olmuĢ Ģihabuddin lakabını almıĢtır. Elinden geldiği kadar, onlara yardım ve iyilik eder ve hizmetlerinde bulunurdu. Âlimlerin nasihatini dinleyince ağlar ve Allah‟u teâlâdan kendisine âlim olacak bir evlât vermesini yalvararak isterdi. Yün eğirip, Tûs Ģehrinde bir dükkânda satardı. Vefatının yaklaĢtığını anlayınca, oğlu Muhammed Gazali'yi ve diğer oğlu Ahmed'i hayır sahibi ve zamanın salihlerinden bir arkadaĢına, bir miktar mal vererek vasiyet etti ve ona dedi ki:"Ben kendim, âlim bir kimse olamadım. Bu yolla kemale gelemedim. Maksadım, benim kaçırdığım kemal mertebelerinin, bu oğullarımda hâsıl olması için yardım etmenizdir. Bıraktığım bütün para ve erzakı, onların tahsiline sarf edersin!"ArkadaĢı vasiyeti aynen yerine getirdi. Babasının bıraktığı para ve mal bitinceye kadar, onların yetiĢme ve olgunlaĢmaları için çalıĢtı. Ġmam-ı Gazali, çocukluğunda fıkıhtan bir miktarını kendi memleketinde okudu. Sonra Cürcan‟a gitti. Ġmam Ebu Nasr Ġsmaili‟den bir müddet ders aldı. Sonra Tus‟a döndü. Cürcan‟dan Tus‟a dönerken baĢından geçen bir hadiseyi Ģöyle anlatır:“Bir grup yol kesici karĢımıza çıktı. Yanımda olan her Ģeyimi alıp gittiler. Arkalarından gidip kendilerine yalvardım. Ne olur iĢinize yaramayan ders notlarımı bana verin. Reisleri; “Onlar nedir? Nasıl Ģeylerdir?” diye sorunca; “Onları öğrenmek için memleketimi terk ettim, gurbetlere gittim. Filan yerdeki birkaç tomar kâğıtlardır” dedim. EĢkıyaların reisi güldü; “Sen o Ģeyi bildiğini nasıl iddia ediyorsun, biz onları senden alınca ilimsiz kalıyorsun” dedi ve onları bana geri verdi. Sonra düĢündüm, Allah‟u teâlâ, yol kesiciyi beni ikaz için o Ģekilde söyletti, dedim. Tus‟a gelince üç yıl bütün gayretimle çalıĢarak, Cürcan‟da tuttuğum notların hepsini ezberledim. O hâle gelmiĢtim ki, yol kesici önüme çıksa, hepsini alsa, bana zararı dokunmazdı.”Memleketinde geçirdiği bu üç seneden sonra, tahsiline 726 devam etmek için o zamanın büyük bir ilim ve kültür merkezi olan NiĢabur‟a gitti. 1069 yılında NiĢâbûr‟daki Nizâmiye Medresesi‟ne giderek meĢhur ġâfiî fakihi ve EĢʻarî kelamcısı Ġmâmü‟l-Harameyn Ebu‟lMeʻâlî el-Cüveynî‟nin talebesi oldu. Cüveynî‟den fıkıh tahsil ettiği gibi hocasının kelam alanındaki büyük birikiminden de istifade etti.Üstün zekâsını ve çalıĢkanlığını gören hocası ona yakın alaka gösterdi. Burada usul-i hadis, usul-i fıkıh, kelam, mantık, hukuk ve münazara ilimlerini öğrendi. Ebu Hâmid er-Rezekani, Ebu‟l- Hüseyin el-Mervezi, Ebu Nasr el-Ġsmaili, Ebu Sehl el-Mervezi, Ebu Yusuf enNessâc gibi devrin büyük âlimleri belli baĢlı hocalarıdır. Nizâmiye Medresesi‟ndeki baĢarılı öğrenim hayatı, Nizâmülmülk‟ün ve bu yolla Büyük Selçuklu Sultanı MelikĢâh‟ın yakın çevresinde yer almasını sağladı. Selçukluların baĢkenti Ġsfahan‟da geçirdiği bu dönemin ardından 1091 yılında Nizâmülmülk tarafından baĢkent Bağdat‟taki Nizâmiye Medresesi‟ne hoca olarak atandı. Hocası Ġmam-ı Harameyn lakaplı Abdülmelik el-Cüveynî 1085 yılında ölünce NiĢabur'dan Büyük Selçuklu Devleti'nin veziri Nizamülmülk'ün yanına gider. Nizamülmülk'ün huzurunda olan bir toplantıda verdiği cevaplarla diğer bilginlerden üstünlüğünü kanıtlayarak 1091 yılında Bağdat'taki Nizamiye Medresesi'nin BaĢ Müderrisliği'ne tayin edilir. Burada bilgisi ve edindiği öğrenci topluluğuyla kısa sürede ün ve saygınlık kazandı.Bu üniversitenin baĢına geçen imam-ı Gazali hazretleri, üç yüz seçkin talebeye lüzumlu olan bütün ilimleri öğretti. YetiĢtirdiği talebelerin had ve hesabı yoktu. Ebu Mansur Muhammed, Muhammed bin Esad et-Tusi, Ebu‟l-Hasan el-Belensi, Ebu Abdullah Cümert el-Hüseyni talebelerinin meĢhurlarındandır. Ġçine girdiği ruhsal bunalımın da etkisiyle Sûfizm'e yöneldi ve Ebu Ali Farmedi'nin etkisiyle bu alanda yoğunlaĢtı. Bu ilgi ve hac arzusuyla medresedeki görevini bırakarak 1095 yılında Bağdat'tan ayrıldı ve ġam'a gitti. ġam da iki yıl kaldıktan sonra 1097 yılında Hac'a gitti. Hac sonrası ġam'a döndü ve buradan Bağdat yoluyla Tus'a geçti. ġam ve Tus'ta bulunduğu sürede uzlet yaĢamı sürdü ve tasavvuf 727 alanında ilerledi. Bağdat'tan ayrılıĢından on bir yıl sonra 1106 yılında Nizamülmülk'ün oğlu Fahrülmülk'ün ricası üzerine NiĢabur Nizamiye Medresesinde tekrar eğitim vermeye baĢladı. Buradan kısa süre sonra Tus'a dönerek yaptırdığı Tekke'de müritleriyle birlikte Sûfi yaĢamı sürdü. Öğrenme merakı onun çok sayıda dini ve fikri akımları araĢtırmasına sebep oldu. YaĢadığı dönemde hakikati bulmak isteyen insanların dört kısıma ayrıldığını ve her birinin hakikati kendi yolunda aradığını gördü. Bunlar; felsefeciler, kelâmcılar, sûfiler, bâtınîlerdi. Hepsinin görüĢlerini inceleyerek; kelâm, felsefe ve Bâtınîlik yolunu kitaplarında ayrıntılarıyla anlattı ve sufilerin yolu olan tasavvufa yönelerek hakikati bu yolda aradı. Gazzali geçirdiği bu süreci ElMünkız Mine'd Dalal adlı kitabında Ģöyle anlatır;''Gençliğimden itibaren 50 yaşımı aştığım bu ana gelinceye kadar, bu engin denizlerin derinliklerine dalmaktan hiç geri durmadım. Coşkulu denizlere çekingen korkaklar gibi değil, cesur kimselerin dalışı gibi daldım, gördüğüm her meselenin üzerine atladım. Her zorluğun içine apansız girdim. Her fırkanın inanış ve fikirlerini inceliyor, her grubun tuttuğu yolun inceliklerini ortaya çıkarmaya çalışıyordum. Araştırdığım fırkaların hak veya batıl, sünnete uygun veya bidat sahibi olmaları konusunda ayrım yapmıyordum. Bâtınîlik yolunu tutmuş her fırkanın, bu düşünceyle ne hedeflediklerini öğrenmeye çalıştım. Zâhirîlik yolunu tutmuş olanların, bununla neler elde ettiklerini ortaya çıkarmaya gayret ettim. Felsefe yolunu tutmuş olanların, sahip oldukları felsefeyi bütün esaslarıyla öğrenmeye özen gösterdim. Hiçbir kelâm âlimini dışarıda bırakmadan kelamdaki yöntemini ve mücadelesini öğrenmeye çaba gösterdim. Bütün gücümle ne kadar sufi var ise onun sufiliğindeki sırları öğrenmeye, ne kadar abid var ise bu ibadetleriyle neler kazandığını araştırmaya çalıştım. Bütün zındıkların, Allah‟ın varlığını ve sıfatlarını kabul etmeyenlerin, bu inanış veya inkârlarının arkasında yatan sebepleri titizlikle araştırdım. Her şeyin hakikatini öğrenmeye karşı duyduğum susamışlık; baştan ve gençliğimden beri tuttuğum yol ve benim bir hasletim olmuştur. Bu hasletler, Allah tarafından benim yaratılışıma ve hamuruma katılmış özelliklerdir; 728 benim seçimim ve tercihim değildir. Bunun sonucunda çocukluğumun coĢkulu çağlarından itibaren taklit bağlarından sıyrıldım ve büyüklerimizden miras kalan sırf taklide dayalı inanç esaslarından koptum. Çünkü Hristiyan çocuklarının hepsi bu din üzere yetiĢtiklerini, Yahudi çocuklarının sürekli bu dinin esaslarına göre büyüdüklerini, Müslüman çocuklarında istisnasız Ġslam dini üzere yetiĢmekte olduklarını görmekteydim. YaratılıĢtan gelen asli hakikati ve ana baba ile hocalar aracılığıyla kazanılan sonraki inanç esasları ve taklit unsurlarının hakikatini öğrenme konusunda içimde büyük bir istek oluĢtu. Taklit, baĢlangıçta birtakım telkinlere dayanmaktaydı. Bunların da hangilerinin hak ve batıl olduğu konusunda görüĢ ayrılıkları bulunmaktaydı. Kendime Ģöyle dedim: Benim istediğim, her Ģeyin gerçek yüzünü öğrenmektir. Öyleyse önce bilginin gerçek yüzünün ne olduğunu öğrenmekle iĢe baĢlamam gerekir.'' Ġmam Gazali'ye göre o dönemde Ġslamiyet'in birliğine kötü anlamda doğrudan etki edecek fikirler hızla yayılıyor, bir taraftan Yunan felsefesi ile Ġslam inancını yeniden yazmaya çalıĢan filozoflar, diğer yandan Kuran'ın apaçık ayetlerini karanlık ve gizemli tefsirlere konu yapan Bâtıniler, Ġslam dinine ve Ehl-i sünnet itikadının bütünlüğüne büyük zarar veriyordu. Bâtınilik, Gazzali‟nin döneminde ortaya çıkmıĢ ve Büyük Selçuklu veziri Nizamülmülk bu görüĢün üyeleri tarafından öldürülmüĢtür. Gazzali bu dönemde Ehl-i Sünnet dıĢı grupların görüĢlerine karĢı reddiyeler yazarak mücadele etmiĢ, Mu'tezile ve Batınilik'e karĢı altı tane eser yazmıĢtır. Felsefeye karĢı verdiği mücadele ile Ġslam dünyasında felsefi düĢüncenin geliĢmesini önlediği düĢünülmektedir. Yunan felsefesine karĢı yazdığı reddiyeler sonucunda Ġbn-i RüĢd, Ġbn-i Tufeyl ve Ġbn-i Bacce gibi düĢünürler felsefeyi ona karĢı savunma ihtiyacı duydular. Gazzali felsefecilerle tartıĢmıĢ, sert eleĢtirilerini reddiyeler Ģeklinde yazarak Aristoteles, Ġbni Sina ve Farabi‟nin üzerine yöneltmiĢtir. Gazzali'nin felsefeye yönelik olumsuz tutumuna karĢın mantığın birçok yanını Ġslam din bilimlerine sokmada önemli katkısı olmuĢtur. Gazzali Ġslam inanç felsefesi olan Kelam'ın daha çok akaid kısmına önem vermiĢ ve akıl yerine sezgiyi ön planda tutmuĢtur. Mantık ve 729 münazara ilkelerini kullanmıĢtır. Bunun yanında tasavvufa yönelerek akılın yerine mükaĢefeyi koymuĢtur. Sûfizm ve ġeriat alanında büyük rol oynamıĢ, Sufizm kavramını Ģeriat yasaları ile birleĢtirmiĢ, eserlerinde tasavvufu ilk olarak teorik anlamda açıklamıĢtır. ÇalıĢmalarında Ehl-i Sünnet görüĢünü benimsediği ve diğer görüĢlere karĢıt olduğu da söylenebilir. Gazzali Ortaçağ Müslüman ve Hristiyan filozoflarını büyük ölçüde etkilemiĢ, çalıĢmaları Ġslam dünyasında Avrupalı bilginlerin dikkatini çeken ilk Ģey olmuĢtur. Aziz Thomas Aquinas bunlardan biridir. Gazzali'nin etkisi Aquinas‟ın Hristiyan teolojisi ile ilgili çalıĢmalarıyla karĢılaĢtırılsa da ikisi arasında metot ve inanç bakımından bazı büyük farklılıklar vardır. Gazzali Müslüman inancına sahip olmayan düĢünürleri ve onların fikirlerini reddeder. Aquinas ise Yunan-Latin etkilerini çalıĢmalarında göstermiĢ ve bütün herkesi kucaklamıĢtır. Gazzali‟nin kitapları birçok Batı diline çevrilmiĢtir. Eyyühe'l Veled adlı kitabı UNESCO tarafından 1951 yılında Fransızca'ya, Ġngilizce'ye ve Ġspanyolca'ya tercüme edilmiĢtir. GAZZALĠ VE TASAVVUF Ġmam-ı Gazali hazretlerinin tasavvufta mürĢidi, Silsile-i aliyyenin büyüklerinden olan Ebu Ali Farmedi hazretleridir. Onun huzurunda kemale geldi. Zahir ilimlerinde eĢsiz âlim olduğu gibi, tasavvuf ilimlerinde (evliyalık ilimlerinde) de mürĢid (yol gösterici) oldu. Her iki ilimde, Peygamberimizin vârisi oldu. Kısa bir müddet daha Nizamiye Üniversitesinde ders verdikten sonra doğduğu yer olan Tus‟a döndü. Elli beĢ sene gibi kısa bir ömür süren imam-ı Gazali hazretleri, ömrünün son yıllarını Tus‟ta geçirdi. Burada evinin yakınına bir medrese ve bir de tekke yaptırdı. Günleri insanları irĢâd etmekle geçti. Elli yaĢını aĢtığı bu sıralarda El-Munkızu Aniddalâl, fıkhın kaynaklarına (Usul-i fıkha) dâir El-Mustesfâ ve selef-i salihine (Ehli Sünnet itikadına) tâbi olmayı anlatan Ġlcâmü‟l-Avâm an Ġlm-ilKelam adlı eserlerini yazdı. Ġmam-ı Gazali hazretlerinin yaĢadığı devirde Ġslam âleminde siyasi ve fikri bakımdan büyük bir kargaĢalık hüküm sürüyordu. Bağdat‟ta Abbasi halifelerinin hâkimiyeti zayıflamaya yüz tutmuĢtu. 730 Bunun yanında Büyük Selçuklu Devletinin sınırları geniĢliyor ve nüfuzu artıyordu. Ġmam-ı Gazali hazretleri, bu devletin büyük hükümdarları Tuğrul Beyin, Alparslan‟ın ve Melik ġahın devirlerini yaĢadı. Melik ġahın kıymetli veziri Nizamülmülk, hem savaĢ meydanlarında zaferler kazanıyor, hem de o zamanın parlak ilim ocakları olan Ġslam üniversitelerini açıyordu. Ġmam-ı Gazali hazretleri 23 yaĢındayken doğuda Hasan Sabbah ve adamları, sapık yollardan olan Ġsmailiyye fırkasını yaymaya çalıĢıyorlardı. Mısır‟da ġii Fatımi Hanedanı çökmeye baĢlamıĢ, Avrupa‟da ise Endülüs Ġslam Devleti gerilemeye yüz tutmuĢtu. Mukaddes toprakları Müslümanlardan almak için ilk Haçlı seferleri de imam-ı Gazali hazretleri zamanında baĢlamıĢtı. Ġlk Haçlı Seferi de Gazzali döneminde yapılmıĢtır. Haçlı seferine katılan Haçlılar, Anadolu Selçuklu Hükümdarı Birinci Kılıç Arslan‟ın üstün gayret ve kahramanlıklarına rağmen 600 binden 40-50 bine düĢmek pahasına da olsa, Anadolu‟yu geçmiĢ, Torosları aĢmıĢ, Antakya‟yı ve bir yıl sonra da Kudüs‟ü ele geçirmiĢlerdi (1096). Ġslam âlemindeki bu siyasi karıĢıklıkların yanında bir de fikir ve düĢünce ayrılıkları vardı. Bütün bunlar; Müslümanların birliğini doğrudan doğruya askeri kuvvetle ve ilim yoluyla yıkamayan iç ve dıĢ düĢmanların, halk arasında bozuk ve sapık fikirleri yayabilmeleri için çok uygun bir zemin teĢkil ediyordu. Müslümanlar arasında itikad birliği sarsılmıĢ, düĢünce ve fikirlerde ayrılıklar meydana gelmiĢti. Bir taraftan eski Yunan felsefesini anlatan kitapları okuyarak yazılanları Ġslam inançlarına karıĢtıranlar, diğer taraftan Kur‟an-ı kerimin âyetlerinin manasını değiĢtirerek ve kendi bozuk düĢüncelerini katarak açıklamaya kalkıĢan Bâtıniler ve Mutezile ile diğer fırkalar Ġslam itikadını bozmaya çalıĢıyorlardı. Bunlara karĢı Ehl-i sünnetin müdafaasını üstlenmiĢ olan Ġslam âlimlerinin baĢında akli ve nakli ilimlerde zamanın en büyük âlimi, müctehid ve asrın müceddidi olan imam-ı Gazali hazretleri geliyordu. O, bir taraftan kıymetli talebeler yetiĢtirdi, bir taraftan da sapık fırkaların bozuk inançlarını çürütmek ve Müslümanların bunlara aldanmamaları için okuyacakları kıymetli kitaplar yazdı. Üç yüz binden fazla hadis-i Ģerifi ravileriyle ezbere bilen ve Hüccetül-Ġslam 731 adıyla meĢhur olan imam-ı Gazali hazretleri, Ġslamın yirmi temel ilmi ile bunların yardımcıları olan müsbet ilimlerde de söz sahibiydi. Hadis ve Usul-i Hadis ilimlerinde ilim deryası olan bu büyük âlimin kitaplarında mevdu hadis var diyerek, imam-ı Gazali hazretlerinde eksiklik aramak, ilmin hakikatini, Ġslam âliminin derecesini bilmemektir. Zamanında yaĢayan ve sonra gelen âlimler onun kitaplarını senet kabul etmiĢler ve neticede imam-ı Gazali hazretlerinin kitaplarını ancak mezhepleri kabul etmeyenlerin, dinde reform yapmak için uğraĢanların beğenmediklerini bildirmiĢlerdir. Gazzâlî‟nin tasavvufî kiĢiliğinin oluĢma döneminin baĢlangıcını tesbit bakımından önemli bir nokta da onun NîĢâbur‟daki öğrenimi sırasında, KuĢeyrî‟nin öğrencilerinden olup Tûs ve NîĢâbur sûfîlerinin meĢhurlarından biri haline gelen Ebû Ali el-Fârmedî‟den öğrenim görmesidir. NîĢâbur‟da bulunduğu dönem onun için bilhassa Mevlânâ Ebû Ali Fâremedî (Kuddise Sirruhû) Hazretleriyle tanıĢması ve istifadesi açısından daha büyük bir önem taĢır. O, Mevlânâ Ebû Ali Fâremedî (Kuddise Sirruhû) Hazretleri‟nden istifadesini, sâdık rüyaların ehemmiyetine ve konunun mükâĢefe ile alakasına dair bir hatırası üzerinden Ģöyle anlatmıĢtır:“Hatta ben Ģeyh Ebû Ali elFâremedî‟den dinledim. Bana müridin Ģeyhine karĢı edebli olmasının vâcib (Ģer„î vâcib değil de tarîkat âdâbı açısından vâcib) olduğunu ve müridin kalbinde Ģeyhin bütün söylediklerine karĢı bir inkârın olmaması, diliyle Ģeyh ile mücadele etmemesi gerektiğini anlatıyordu. Bu esnada dedi ki:„Ben Ģeyhim Ebû Kasım elKirmânî‟ye bir rüyamı hikâye ederek dedim ki: „Seni rüyamda gördüm. Bana bir Ģey için „Ģöyledir‟ dedin. Ben de „Neden öyle olsun!‟ diye sordum.‟ “Bunun üzerine Ģeyh Ebû Kasım, beni bir ay bırakıp benimle konuĢmadı ve dedi ki: „Eğer senin içinde (Ģeyhinden) delil istemenin câiz olma fikri ve sana söylediğimi inkâr etme düĢüncesi caiz olmasaydı uyku halinde senin dilinden bu çıkmazdı.”( Ġmâm-ı Ğazâlî, Ġhyâ-i Ulûmiddîn, Bedir Yayınevi (Trc. Ali Arslan), Ġstanbul, 1979, c.1, s.593) Ġmâm-ı Ğazâlî Hazretleri (Kuddise Sirruhû) Hazretleri, Mevlânâ Ebû Ali Fâremedî (Kuddise Sirruhû) Hazretleri‟nden baĢka sûfîlerden 732 de istifade etmiĢtir. Yûsuf en-Nessâc (Kuddise Sirruhû) bu zâtlardan biridir. Ġmâm-ı Ğazâlî Hazretleri (Kuddise Sirruhû)nun hâl tercemesini kaydeden eserlerdeki zabıtlara göre babası, o ve kardeĢi henüz küçük yaĢlardayken vefât etmiĢ ve onları, sûfî bir dostunun himayesine bırakmıĢtı. Bu sûfî zâtın kim olduğu kaynaklarda tam olarak belirtilmemiĢse de Yûsuf en-Nessâc (Kuddise Sirruhû) olduğu yönündeki anlatımlar güçlü görünmektedir. Ġmâm-ı Ğazâlî (Kuddise Sirruhû) Hazretleri yaĢadığı buhranlı dönemleri tasavvuf vesilesiyle atlattığını, o tür bunalımlardan korunmanın yolunun da rûhu terbiye eden tasavvuf yolu olduğu gerçeğini “el-Münkizu min ed-Dalâl” adlı eserinde detaylarıyla anlatmıĢtır. O, NîĢâbur‟a gitme kararında görmüĢ olduğu rüyaların ve Ġslâm büyüklerinin hâl tercemelerinde kayıtlı bulunan tecrübelerin ne derece etkili olduğunu Ģöyle anlatmıĢtır:“Bu mesele hakkında kalb ve müĢâhede erbabından, yani mutasavvıflardan bir cemaatle istiĢarede bulundum. Hepsi artık halk içine karıĢmak, köĢeyi terk etmek lâzım geldiğini ittifakla söylediler. Allah (Celle Celâluhû) yolunda yürüyen bazı iyi kimseler tarafından görülüp tevâtür derecelerine varan birçok rüyalar da bu fikre kuvvet verdi. Bu rüyalar bu hareketin, Cenâb-ı Hakk‟ın bu asrın baĢında takdir ettiği bir hayrın, doğruluğa dönmenin baĢlangıcı olduğunu gösteriyordu…”( Ġmâm-ı Ğazâlî, elMünkizu min ed-Dalâl Tercemesi, Maarif Vekâleti Yayınevi, Ankara, 1960, s.81-82) Ġmâm-ı Ğazâlî (Kuddise Sirruhû) Hazretleri‟nin, sözünü ettiğimiz çalkantılı dönemi atlatmasında en büyük payın, Yûsuf enNessâc Hazretleri ve Mevlânâ Ebû Ali Fâremedî (Kuddise Sirruhumâ)ya ait olduğu ve bu baĢarısının, yetiĢtiği çevredeki sûfîlerden edindiği tasavvufî tecrübeye dayalı olduğu ifade edilir. Tasavvufla ilgili birtakım mülâhaza ve hâllerini de yine Yûsuf enNessâc (Kuddise Sirruhû)ya aktardığı ve müĢküllerini, onun îzâhlarıyla izâle ettiği anlatılır. Ġmâm-ı Ğazâlî (Kuddise Sirruhû) Hazretleri‟nin iĢbu yönü de bizler için tasavvufun önemi konusunda mühim bir ders niteliğindedir. Mevlâ Te„alâ hissedâr eylesin. 733 "ĠSLAM'IN KESĠN DELĠLĠ" UNVANIYLA TANINDI “Hüccetü‟l-Ġslam” (Ġslam‟ın kesin delili) unvanıyla tanınmaya baĢlandığı Bağdat‟taki görevi sayesinde buradaki Abbâsî halifesiyle ve idarî zümreyle de yakın iliĢkiler kurdu. Döneminin en etkili âlimi iken yaĢadığı manevî ve entelektüel kriz neticesinde 1095 yılında Bağdat‟taki görevlerini ani bir kararla bırakıp Ģehri terk etti. Bağdat‟tan ayrılıp DımaĢk ve Kudüs‟e gitti, Halil Ģehrinde Hz. Ġbrâhim‟in kabrinde bir daha siyasî otoritelere hizmet etmeyeceği ve devlet tarafından kurulan okullarda hocalık yapmayacağına dair yemin etti. 1096 yılında hacca gittikten sonra DımaĢk ve Bağdat üzerinden memleketi Tûs‟a döndü ve orada küçük bir medrese ve dergâh (hankâh) inĢa etti. Halk arasında yaygınlaĢan itikadî yozlaĢmayı gerekçe göstererek tekrar resmî görev alması yönünde Selçuklu yönetiminden gelen baskılara dayanamayıp 1106 yılında bir zamanlar öğrencisi olduğu NiĢâbûr‟daki Nizâmiye Medresesi‟nde hoca olma teklifini kabul etti. Tûs‟taki medrese ve dergâhında da ders vermeye devam eden Gazali, 1111 yılında Tûs‟ta vefat etti. HER ġEYĠN HAKĠKATĠNĠ ARADIĞI ESERĠ Hayatının sonlarında kaleme aldığı el-Munkız mine‟d-dalâl adlı otobiyografik eserinde Gazali, neredeyse ergenlik döneminden beri her Ģeyin hakikatini anlayıp kavramaya çalıĢan bir karaktere sahip olduğunu belirtmektedir. Bu özelliği sayesinde çocuk denecek yaĢta anne babasından, hocalarından ve çevresinden taklit yoluyla öğrenip benimsediği inançların değerini sorgulayan Gazali, gerçek ve kesin bilginin ne olduğunu araĢtırmaya koyulmuĢtur. Kesinlik arayıĢında öncelikle duyuları inceleyen Gazali, yanıltıcı bilgiler vermeleri sebebiyle duyulara güvenilemeyeceği sonucuna varmıĢtır. Gazali Ģüpheci tavrını aklı da kapsayacak Ģekilde geniĢletmiĢ ve duyuların güvenilmezliği karĢısında aklın yargılarına güvenilip güvenilemeyeceğini sorgulamıĢtır. Aklın öncelikli ve zorunlu ilkelerinin (mesela bir Ģeyin aynı anda hem var hem de yok olmasının imkânsız oluĢu) güvenilirliğine dair de tatmin edici bir sonuca ulaĢamayan Gazali, iki ay kadar süren bu Ģüpheci dönemin 734 üstesinden, Allah‟ın akla tekrar güvenmesini sağlayan ilahî bir aydınlanmaya gelebilmiĢtir. Gazzâlî ile ilgili eski ve yeni hemen bütün kaynaklar ve araĢtırmalar onun fıkıh, kelâm, tasavvuf, felsefe, eğitim, siyaset, ahlâk gibi dinî ve aklî ilimlerde söz sahibi, Ġslâm bilim ve düĢünce tarihinde eĢine az rastlanır bir âlim ve düĢünür olduğu hususunda birleĢirler. Gazzâlî‟nin bu çok yönlülüğü ve yetiĢmiĢliği, üstün yetenekleri, kolay ikna olmayan mizacı, ilmî ve fikrî bağımsızlığa düĢkünlüğü yanında gerçeğe ve kesin bilgiye derin iĢtiyakının bir sonucudur. Bizzat kendisi, gerçeği bulma ve kavrama arzusunun fıtratından gelen bir özelliği olduğunu, bundan dolayı daha çocuk denecek yaĢta iken taklit bağından ve göreneğe dayalı inançlardan sıyrıldığını ifade eder. (elMünḳıẕ, s. 2-3) EHL-Ġ SÜNNET ĠNANCINI BĠDATLERE KARġI SAVUNDU Yüce Allah‟ın lütfuyla Ģüphecilikten kurtulan Gazali, kendi döneminde hakikate ulaĢma iddiasında bulunan dört grup olduğunu belirterek araĢtırmalarını bunlar üzerinde yoğunlaĢtırmıĢtır: Kelamcılar, filozoflar, Bâtınîler ve sûfîler. Gazali, bu gruplara dair değerlendirmelerde bulunurken, öncelikle onların iddialarını bütün yönleriyle öğrenmeyi kendisine ilke olarak koymuĢ ve eleĢtirilerini bu öğrenim sürecinin ardından sağlam temeller üzerine inĢa etmiĢtir. El-Ġktisâd fi‟l-iʻtikâd adlı eseriyle EĢʻarî kelam geleneği içinde önemli bir yeri olan Gazali, kelamın görevini Ehl-i Sünnet inancını, sonradan ortaya çıkan aykırı yorumlara (bidʻat) karĢı savunmak Ģeklinde belirlemektedir. Ancak ona göre kelamcılar zamanla bu savunma göreviyle yetinmeyip özellikle filozofların yöntem ve öğretilerinden etkilenerek bir tür varlık öğretisi ortaya koymaya çalıĢmıĢlardır. Gazali‟ye göre kelamcılar bu çabalarında baĢarısız oldukları gibi inanç konusundaki görüĢ ayrılıklarını çözüme kavuĢturacak yöntemlere de sahip değildir. Gazzâlî, kelamın bir savunmacı bir disiplin olarak kalması konusundaki ısrarını hayatı boyunca sürdürmüĢ 735 ve kelamî konulardaki tartıĢmalardan halkın özellikle uzak tutulması gerektiğini vurgulamıĢtır. FĠLOZOFLARIN EN ÇOK HATAYA DÜġTÜĞÜ YER: METAFĠZĠK Gazali, Bağdat Nizâmiye Medresesi‟ne hoca olarak atandığı dönemde bir yandan talebelerine dinî ilimleri okuturken vaktinin bir kısmını da filozofların öğretilerini incelemeye ayırmıĢtır. Kendi ifadesine göre iki yıldan az bir sürede hiçbir hocadan yardım almadan felsefe kitapları okuyan Gazali, bir yılı da okumaları neticesinde elde ettiği sonuçları değerlendirmeye ayırmıĢtır. Gazali‟nin felsefeyle bu kadar yakından ilgilenmesinin baĢlıca sebebi, Ġbn Sînâ‟nın kuĢatıcı ve etkili felsefî sisteminin ardından Ġslam dünyasında felsefenin ve filozofların etkisinin hızla atmıĢ olmasıdır. Filozofların özellikle de Ġbn Sînâ‟nın eserlerine dair araĢtırmaları neticesinde ilk olarak onların mantık, metafizik ve fizik alanındaki öğretilerini nesnel bir Ģekilde özetleyen Makâsıdü‟l-felâsife adlı bir eser kaleme alan Gazali, filozoflara yönelttiği eleĢtirileri ise Tehâfütü‟l-felâsife‟de yirmi mesele çerçevesinde ortaya koymuĢtur. Felsefî ilimler kapsamında yer alan matematik, mantık, fizik, ahlak ve siyasete karĢı genel olarak olumlu bir yaklaĢım sergileyen Gazali, eleĢtirilerini, filozofların en çok hataya düĢtüğü alan olarak gördüğü metafizik üzerinde yoğunlaĢtırmıĢtır. Filozofları, mantık ilminde belirledikleri kanıtlama Ģartlarına metafizik meselelerde uymamakla suçlayan Gazali‟ye göre filozofları Ģu üç iddiaları sebebiyle tekfir etmek, yani Ġslam‟dan çıktıklarına hükmetmek gerekmektedir: 1. Âlem ezelîdir. 2. Allah tümelleri bilir, tikelleri bilmez. 3. Ahiret hayatı maddî değil, ruhanîdir. Filozofların matematik, mantık ve fizik gibi alanlarda ortaya koydukları bilimsel sonuçların, onların her söylediklerinin, özellikle de metafizik meselelere dair değerlendirmelerinin kesinlik derecesinde olduğu anlamına gelmediğine dikkat çeken Gazali, metafizik konulardaki hatalarından dolayı filozofların her sözünün yanlıĢ olduğu sonucuna varmanın da 736 bir baĢka hata olacağını, bunun Ġslam‟a büyük zararlar vereceğini ısrarla ifade etmiĢtir. BATINĠLERĠN “MASUM ĠMAM” ÖĞRETĠSĠNĠ ÇÜRÜTTÜ Gazali‟nin hakikat iddiasındaki üçüncü grup olarak Bâtınîleri ele alması, dönemin siyasî Ģartlarıyla yakından ilgilidir. Fâtımî Devleti‟nin siyasî ve ideolojik saldırılarına karĢı Abbâsî hilafetinin ve Büyük Selçuklu Devleti‟nin desteğiyle mücadele eden Gazali, Bâtınîlerin masum imam öğretisini çürütmek üzere pek çok eser kaleme almıĢtır. Bu eserler içinde en önemlisi, Abbâsî halifesi MustazhirBillâh‟ın isteği doğrultusunda yazdığı ve bu sebeple el-Mustazhirî olarak da bilinen Fedâihu‟l-Bâtıniyye‟dir. Gazali‟ye göre Bâtınîlerin iddia ettiği gibi hakikate ulaĢmak için masum bir imamın rehberliğine ihtiyaç olsa da söz konusu masum imam, tarihin bir döneminde kaybolan ve ahir zamanda geleceği düĢünülen “kayıp imam” değildir. Gazzâlî, Allah‟ın dinini eksiksiz bir Ģekilde inananlara tebliğ eden Hz. Muhammed‟in gerçek masum imam olduğunu vurgulayarak âlimlerin Kur‟ân ve sünnetin rehberliğinde Ġslam ümmetinin problemlerine çözüm getirebileceğini belirtmiĢtir. Gazali, Bağdat‟taki görevi sırasında bir yandan fıkıh ve kelam alanında eserler kaleme alıp filozoflar ve Bâtınîlere karĢı reddiyeler yazarken bir yandan da kendi hayatı üzerinde düĢünmeye baĢlayarak bir muhasebe sürecine girmiĢtir. Bu dönemde tasavvuf eserleriyle tanıĢan Gazali, bu kitapların sunduğu ahiret odaklı hayat anlatısından ciddi bir Ģekilde etkilenmiĢtir. ĠMAM GAZALĠ‟NĠN MANEVĠ ARAYIġI Otobiyografisinde anlattığına göre tasavvufun sadece kitaplardan öğrenilecek bir ilim olmadığının farkına varan Gazali, tasavvufun öngördüğü manevî tecrübeyi (zevk) bizzat yaĢamak için makam-mevki, mal-mülk, aile gibi dünyevî bağlardan kurtulup nefsin isteklerinin önüne geçerek tüm kalbiyle ahirete yönelmesi gerektiği sonucuna varmıĢtır. Ancak ulaĢtığı bu sonucu hayata geçirmekte zorlanan Gazali, altı aya yakın süren bir kararsızlık ve manevî 737 rahatsızlık döneminin ardından bütün görevlerini bırakıp ailesini, güvendiği dostlarına emanet ederek Bağdat‟tan ayrılmayı baĢarmıĢtır. Bağdat‟tan uzakta geçirdiği iki yıl boyunca dünyevî arzularını dizginleyip ilahî hakikatleri keĢif ve müĢahede için kalbini kötü huy ve düĢüncelerden temizlemeye odaklanan Gazali, yaĢadığı manevî tecrübeler neticesinde tasavvuf yönteminin hakikate ulaĢtıran en sağlam ve doğru yöntem olduğu sonucuna varmıĢtır. Gazali‟ye göre Hz. Peygamber‟in vahiy tecrübesiyle sûfîlerin manevî hâlleri arasındaki benzerlik, aklın bütün hakikatleri anlayıp açıklamadaki yetersizliğini ve hakikate ulaĢmada peygamberin rehberliğine duyulan zorunlu ihtiyacı gözler önüne sermektedir. Gazali‟nin Bağdat‟tan ayrıldıktan sonra kaleme aldığı ve Ġslam düĢünce tarihinin en etkili eserlerinden birisi olan Ġhyâü ulûmi‟d-dîn‟in de esas gayesi aklın sınırlılıklarını göstererek teorik tartıĢmalara boğulan dinî ilimlere tasavvuf yoluyla ruh üflemek ve onları canlandırmaktır. KALP HASTALIKLARI DOKTORU Peygamberlerin, kalp hastalıklarının doktoru olduğunu vurgulayan Gazali, aklın faydası ve iĢlevinin ise bize bunu tanıtması, peygamberliğin gerçekliğine Ģehadet etmesi ve kendisinin de peygamberlik gözüyle idrak edilenleri görmekten aciz olduğunu bilmesi, körleri kılavuza ve çare arayan hastaları müĢfik hekimlere teslim eder gibi elimizden tutarak bizi peygamberliğe teslim etmesinden ibaret olduğunu belirtmektedir. Bu anlamda Gazali‟ye göre peygamberlerin misyonunu hakkıyla sürdürebilecek tek zümre tasavvufî tecrübeyle donanmıĢ âlimlerdir. Nitekim gerçeği arama iĢtiyakının kendisinde daha gençlik dönemlerinden itibaren mevcut olduğunu belirtir. Muhtemelen ilmî baĢarı ve Ģöhretinin uzun müddet üzerini kapattığı bu Ģüphe temayülü dört yıllık müderrislik döneminin sonlarına doğru, temelden kavradığı tasavvufun kendisini derinden etkilemesiyle yeniden ve çok daha etkili bir Ģekilde ortaya çıkmıĢtır. Kendi ifadesine göre Ģüphesi sadece metafizik ve bilgi problemleriyle ilgili değildi; ayrıca ahlâkî bakımdan da kendini sorguluyor ve dünya alâkalarına boğulduğunu, 738 faaliyetlerinin en güzeli olan eğitim ve öğretim çalıĢmalarında bile hiç de önemli olmayan, âhiret yolu için faydası bulunmayan ilimlere yönelmiĢ olduğunu, öğretimdeki niyetinin tamamıyla Allah rızâsı olmadığını, makam ve Ģöhret arzusunun da bulunduğunu farkediyordu. Bu yüzden defalarca Bağdat‟tan ayrılmaya niyetlendiyse de ününü ve mevkiini terketmeye razı olmayan nefsiyle altı ay mücadele etmek zorunda kaldı. 488 Recebinde (Temmuz 1095) baĢlayan bu Ģüphe krizi giderek psikolojik depresyonlara hatta fizyolojik rahatsızlıklara yol açtı. Ders anlatmakta zorlanıyor, iĢtahsızlık ve hazımsızlık çekiyor, takatten düĢüyordu. Tabipler, bir süre uyguladıkları ilâçlı tedavinin sonuç vermediğini görünce hastalığın psikolojik sebeplerden kaynaklandığı, tedavisinin de o yolla olması gerektiği kanaatine vardılar. Nihayet duası kabul edilerek gönlünün makam, mal, evlât ve dostlardan ayrılmaya rızâ göstermesi üzerine Bağdat‟la olan bütün iliĢkilerini kesmeye karar verdi. Ailesine yetecek miktardan fazla olan bütün malını muhtaçlara dağıttı. Aslında ġam (Suriye-Filistin) yöresine gitmek üzere hazırlık yaptığı halde, ayrılmasına rızâ göstermeyeceklerini düĢündüğü halifenin ve diğer ileri gelen dostlarının gerçek niyetini öğrenmelerini istemediği için. Mekke‟ye gideceğini açıkladı. Medresedeki mevkiini kardeĢi Ahmed elGazzâlî‟ye bırakarak 488 yılının Zilkade ayında (Kasım 1095) Bağdat‟tan ayrıldı. Irak‟ın dıĢında yaĢayan müslümanlar bu olayın yönetimin bilgisi altında gerçekleĢtiğini tahmin ederken yönetime yakın olanlar da “ehl-i Ġslâm‟a ve âlimler zümresine nazar değmiĢ olabileceğini” düĢünüyordu. Son zamanlarda Gazzâlî‟nin Bağdat‟ı terketmesini kendisinin belirttiğinden baĢka sebeplere bağlayanlar da olmuĢtur. Nihayet Bağdat‟tan ayrıldıktan sonra baĢka bir yol tutması mümkün olduğu halde özellikle tasavvufî hal ve Ģartlar içinde yaĢamaya yönelmesi ve bunu on yıldan fazla sürdürmesi de bu ayrılıĢın esas itibariyle elMünḳıẕ‟da belirttiği epistemolojik ve ahlâkî Ģüpheye dayandığını 739 kanıtlamaktadır (Watt, Müslüman Aydın, s. 105-108; EI [Ġng.], III, 146; Jabre, MIDEO, I [1954], s. 89 vd.; 90, dipnot 2). Bununla birlikte Mâcid Fahrî‟nin de belirttiği gibi (Ġslâm Felsefesi Tarihi, s. 173), zamanın karıĢık durumu ve Nizâmülmülk‟ün 1092 yılında Ġsmâilî ajanlarca öldürülmesi, çok geçmeden de Sultan MelikĢah‟ın ölümü onda hayal kırıklığına yol açmıĢ ve dolayısıyla Bağdat‟ı terketme kararının kesinleĢmesinde bir ölçüde rol oynamıĢ olabilir. Esasen inzivâ döneminde telif edilmiĢ olan İḥyâʾü ʿulûmi‟ddîn üzerine yapılacak dikkatli bir inceleme, onun yaĢadığı krizin derinliklerinde ve Bağdat‟ı terketme kararının temelinde, Ġslâm insanının ve toplumunun içine düĢtüğü dinî ve ahlâkî yozlaĢmadan, bunun bir sonucu olarak siyasî istikrarsızlık ve çalkantılardan duyulan huzursuzluk ve acıların, bu olumsuz geliĢmelerin arkasındaki psikolojik, sosyal vb. sebepleri tesbit etme ve kendisinin sıkça kullandığı tabirle “tedavi yollarını gösterme”, hatta -İḥyâʾü ʿulûmi‟ddîn‟inin ismi, üslûbu ve muhtevası bütünüyle dikkate alındığındatopyekün bir ıslaha gitmek gerektiği düĢüncesinin bulunduğunu gösterecektir. El-Münḳıẕ‟daki açıklamalarına göre Gazzâlî Bağdat‟tan ġam‟a gitti ve iki yıla yakın bir süre orada kaldı. Bu sırada Emeviyye Camii‟ne çekilerek nefsini terbiye etmek, ahlâkını güzelleĢtirmek ve kalbini arındırmak maksadıyla riyâzet ve mücâhede ile meĢgul oldu; Kudüs‟e gitti ve bir süre de orada inzivâ hayatı yaĢadı. İḥyâʾü ʿulûmi‟d-dîn‟in bir bölümü olan er-Risâletü‟l-ḳudsiyye adlı eserini de buranın insanları için yazdı. (Ġḥyâʾ, I, 104) Ardından hac farîzasını yerine getirmek, Mekke ve Medine‟nin bereketlerinden nasibini almak ve Resûlullah(s.a.v)‟ı ziyaret etmek düĢüncesiyle Hicaz‟a gitti. Daha sonra vatan hasreti ve çocuklarının daveti onu memleketine çekti. Ġmâm-ı Gazâlî hazretlerine “Bağdad‟da pek Çok ilim talebesi var iken, orada ilim neĢretmekten, öğretmekten niçin vaz geçtiğinizi kimse bilemiyor ve bu kadar uzun zamandan sonra NiĢâbûr‟a dönmenizin sebebini kimse anlayamıyor” dediklerinde cevap verip izahlar yaptıktan sonra Nizamiye Medresesi‟ndeki derslerine ara verip, 740 Bağdad‟dan ayrılıĢ sebebini Ģöyle anlatmıĢtır: “Ben Ģer‟î ve aklî ilimlere bu kadar alıĢkanlık peyda edip, her ikisinde de inceleme ve müdârese yaptım. O esnada bulunduğum yolda, bende; Allah‟u Teâlâ‟ya, nübüvvete ve âhıret gününe yakînî bir imân hâsıl oldu. Ġmânın bu üç aslı ile kalbim çok kuvvetlendi. Ayrıca iyice anlamıĢtım ki, takvâ sahibi olmak nefsin isteklerini bırakmak ve bütün dünyevi arzuları terk etmeden âhıret saadetine kavuĢmak imkânsızdır. Hepsinin baĢı dünyâ alâka ve bağlarını kalbten tamamen kesmek ve bu dâr-ı gurûrdan, aldanma yeri olan dünyâdan uzaklaĢıp, ona muhabbet köklerini, gönül bahçesinden söküp atmak ve âhırete dönmek ve azîmet etmek ve cenâb-ı Hakka tam gayret ile dönüp tövbe eylemektir. Bu ise, emelleri kısmak, makamı, malı ve parayı terk etmek, meĢgûliyyeti, tutulma ve insanlarla beraber bulunmayı bırakmadan ve kalbin içinde sekîne ve karar hâsıl olmadan tamam olmaz. Sonra ben hâllerimi düşündüm. Gördüm ki, çeşitli bağ ve tutulmalar içine batmışım. Her tarafımı kuşatmışlar. Amellerimi gözümün önüne getirdim. Gördüm ki, hepsinin üstünü ve güzeli ilim öğretmektir. Öğretmek istediğim ilimlerin, bilgilerin çoğu, önemsiz olup, âhıret için faydasızdırlar. Sonra ilimdeki niyetimi düşündüm. Hâlis, Allah rızâsı için olmayıp, belki makam sevdası ve şöhretle beraber karışık buldum. İşte yakînen anladım ki, helak sâhilindeyim.Eğer hâllerimi düzeltmekle uğraşmazsam helak olur, kendime kötülük ve zarar etmiş olurum. Bir müddet böyle düşündüm durdum. Fakat henüz karar veremedim. Ba‟zan Bağdad‟dan ayrılmağa, içinde bulunduğum hâlleri bırakmağa karar verir, birgün azîmet yolunu seçer, ayağımı ileri atar, ba‟zan biraz daha durayım deyip, adımımı geri alırdım. Bir sabah olmazdı ki, âhıreti istemede sıdk ve rağbet üzere bulunayım da, ona nefsin istekleri ve dünyâ arzusu askerleri saldırıp, akşam olunca beni uzaklaştırmasınlar. Düşüncemi değiştirmesinler. Bir hadde geldi ki, dünyâ arzuları beni, zincirden bağlar ile, kendilerine çeker ve bu ma‟nânın hâsıl olması için zorlarlardı, imân sözcüsü de seslenip:“Hadi, çabuk ol! Ömründen çok az kaldı, önünde ise, uzun bir yolculuk vardır. 741 Kazandığın, elde ettiğin ilmin hepsi, riya ve aldatmadır. Eğer sen, Ģimdi âhıret için hazırlanmaz, o sonsuz âlem için azık bulundurmazsan, ne zaman yapacaksın? ġimdi alâkaları kesmez, engelleri kaldırmazsan ne zaman keseceksin ve kaldıracaksın?”derdi. O zaman kalbimde bir rağbet peyda olup, dünyâ ve ehlinden kaçmak, onlardan uzaklaşmak için kesin karar verirdim. Sonra şeytan, aldatma ve hile yoluna başvurup; “Bu düĢündüğün hâl, çabuk geçici bir Ģeydir. Sakın ona uymak yolunu seçme. Zîrâ sen bu görüĢü kabûl ve karar verip, bu büyük makamı terk edersen ve eziyetli olmıyan izzet ve Ģânı bırakıp gidersen, hasımlarla münâzaradan hâsıl olan zevk ve safâdan geçersen, nefsin yine sana gâlib olur. Bu sefer ondan kurtulmaya uğraĢırsın. Hâlbuki o zaman bir daha dönemezsin, bî çâre ve dermansız kalırsın” derdi. ĠĢte nefsin ve Ģeytanın bâtlı hak gösteren bu aldatma ve hileleri sebebi ile ben de, dünyâ arzuları ve âhıret isteği arasında tereddüt ve hayret vadisinde altı ay kadar ĢaĢkın, inler ve ağlar hâlde kaldım. Bu zaman 486 (m. 1093) yılının Receb ayında son buldu. Nihâyet aynı ayın sonunda işim ihtiyâr ve irâdeden geçip, aniden Allah‟u Teâlâ, dilime susmak kilidi vurup, mühürledi. Dilim söylemez, kalbim ise çok muzdarib oldu. Öyle oldu ki, kendimi zorladım, gayrete getirmeğe çalıştım. Huzûrumda bulunan üçyüz ilim talebesinin gönlünü almak, hatırlarını şen etmek, bu vesile ile birgün ders vermek için kendimi zorladım. Dilimde söyliyecek kuvvet, bir kelime telâffuz edecek güç bulamadım. Bu dil tutulması, kalbime öyle bir üzüntü ve elem verdi ki, arzu ve isteğim kalmadı. Hazmım kesildi. Ne ağzıma bir lokma alsam, onu çiğneyebilirdim, ne bir damla su içsem, yutabilirdim. Böyle devam edip, kuvvetten düştüm. Zayıfladım. Hattâ doktorlar hayâtımdan ümid kestiler. Bana ilâç vermekten imtina edip, bu böyle bir durumdur ki, kalbe indi. Ondan uzuvlara sirayet edip, mizacını bozdu, ilâç kabûl etmez, iyileşmez. Ancak kalbini mühim işlerden rahata kavuşturur, herşeyden temizlerse, belki iyileşir dediler. Bundan sonra, ben aczimi anladım ve gördüm, ihtiyârımın bütün sükûtunu, düĢüĢünü seyrettim. Yalvararak ve sızlıyarak Allah‟u Teâlâ ya sığındım. Çaresi olmayan hasta gibi yanarak ve inliyerek duâ ettim. 742 Nihâyet Neml suresi altmıĢ ikinci âyetinde meâlen; “Muzdar olan (sıkıntıya düĢen) kimse duâ ettiği zaman onun duâsını kabûl edip fenâlığı kaldıran...” buyurulduğu gibi, Allah‟u Teâlâ duâmı kabûl edip, kalbimi uyandırdı, içimdeki mal ve makam arzusunu kaldırdı. Hepsinden yüz çevirip çocuklarımdan, dostlarımdan, vatanımdan ve eshâbımdan ayrılmağı bana kolay eyledi. Derhal içimden Şam tarafına gitmek arzusu geldi. Ama görünüşte hacca gideceğim dedim. Halifenin ve eshâbımın, maksadımın Şam‟da kalmak ve bu sebeble onlardan ayrılmak isteğimi bilmelerini istemedim. Sonra bir daha dönmemek niyeti ile Bağdad‟dan çıktım. Fakat düşüncemi gizliyor, aksini bildiriyordum. Bunun için çeşit çeşit ifâde ve izah yollarına başvuruyordum. Onlar ise benimle alay ediyor, beni cevr-ü cefâ oklarına hedef tutuyorlardı. Sanki içlerinde, benim o tür safa ve zevkten yüz çevirmem ve dünyalıklardan kesilmek istememin bir din işi ve yakîn sebebi olduğunu uygun görecek bir kimse yok idi. Onlara göre, benim bulunduğum müderrislik rütbesi, yüksek bir din mevkii olup, ilimlerinin bütünü buraya kavuşabilmek için idi. Sonra genel vaziyetten maksadın ne olduğunu ta‟yin konusunda ihtilaf edip, Irak‟tan uzak olanlar sandılar ki, vâli ve hükümdârlardan birĢey oldu ki utandı ve orada duramadı dediler. Ama Irak‟a ve oradaki devlet adamlarına yakın olanlar, devlet adamlarının bu bağlılıklarını, gitmemem için bana yalvarmalarını, beni zorlamalarını, iltifât ve alçak gönüllülüklerini ve benim onlardan yüz çevirmemi sözlerine iltifât etmeyip, söyledikleri sözlere, okĢayıcı ifâdeleri kabûl etmediğimi bilirlerdi. Onlar, bu semâvî bir iĢtir ki âlimlere ve Müslümanlara bir nazar değmesi sonucudur derlerdi. Nihâyet Bağdad‟dan ayrıldım. Yanımda olan malı dağıtmaya başladım. Kendime yetecek ve küçük çocuklarıma kâfi gelecek kadar yanımda bulundurdum. Onda da şöyle bir ruhsat yolu buldum ki, Irak malı, Müslümanların işlerini görmek için vakf olunmuştur. Bunun için dünyâda aile nafakası için, bundan almaktan daha sâlih ve temiz bir mal bulamadım. Şam kıt‟asına gidip, Şam şehrinde iki sene kadar kaldım. Orada bir meşgalem yok idi. Ancak uzlet, halvet, mücâhede, riyâzet, nefsin tezkiyesi, ahlâkın mükemmelleşmesi ile meşgûl oldum. 743 Bütün bunları tasavvuf ehlinin ilminden öğrendiğim Ģekilde yaptığım gibi, Allah kelime-i celâlini zikr ile, kalbin tasfiyesi ve hâllere kavuĢmakla uğraĢtım. Böylece yakînen bildim ki, o büyüklerin yolu, ilim ve amel olmadan tamam olmaz. Onların ilimlerinin hâsılı, nefsin geçitlerini ve tehlikelerini aĢmak ve kötü ahlâktan temizlenip, kötü sıfatlarının kökünü sökmek ve atmaktır. Bununla kalbi Allah‟tan baĢkasına tutulmaktan korumak ve Allah‟u Teâlâ‟nın zikri ile süsleyip O‟na kavuĢmaktır. O zaman bana ilim, amelden kolay geldi O büyüklerin ilimlerini kitaplarından tahsil ve onları mütâlâa ile tamamlamağa koyuldum. Meselâ Ebû Tâlib-i Mekkî‟nin (Kut-ülkulûb) kitabını ve Hâris-i Muhâsibî‟nin kitaplarını, Cüneyd-i Bağdâdî‟nin, ġiblî‟nin, Bâyezîd-i Bistâmî‟nin ve baĢka meĢâyıhın (kuddise sirruhum) sözlerini ve onlardan rivâyet edilen yazı ve haberleri mütâlâa eyledim. Herbirinin ilimlerinin maksadlarına muttali oldum. Onların yolundan öğrenerek ve dinliyerek, tahsili mümkün olanı tahsil ettim. Anladım ki, onların seçilmiĢlerinin seçilmiĢlerine mahsûs olan ilimlere kavuĢmak, öğrenmek ve okumakla mümkün değil. Ancak sıfatların değiĢmesi ve hâlde zevk ile mümkündür. Bir müddet ġam mescidinde i‟tikaf eyledim. Uzun günlerde minaresine çıkıp, kapısını üstüme kapadım. Orada durdum. Sonra hac farizasını eda için Beyt-ül-harama gidip, Mekke ve Medine‟nin bereketi ve Resûlullahın ( aleyhisselâm ) ziyâreti ile O‟ndan imdâd ve yardım istemek arzu ve Ģevkim harekete geldi Gittikçe arttı. Hazreti Halîlürrahmân‟ın (aleyhisselâm) ziyâretinden sonra, Hicaz‟a doğru yola çıktım. Sonra beni, ba‟zı arzu ve insanlar ve çocukların ve ailemin istemesi vatanıma çekti. Ben de vatanıma döndüm. Tabiatım bu dönüĢten son derece uzak ve benim i‟tikâdım üzere bu görüĢ gayet yanlıĢ olduğu hâlde, vatanıma kavuĢtuktan sonra, orada da uzlete, çekildim. Zikr ile kalbin tasfiyesine olan aĢırı bağlılığımdan, hep uzlet istiyordum. Lâkin günlük olaylar ve çoluk-çocuğun geçim durumu ve hâl darlığı kalbimin safasına mâni olup, maksudun yüzü bulutlandı ve halvetin safâsı bulandı ve safa hâli verecek neticeler ele geçmez oldu. Ancak arasıra bir miktar safa hâsıl olup, yine örtülürdü. Lâkin böyle 744 iken yine kesmeyi tama‟ etmeyip, ba‟zan bir zuhurat engel, ba‟zan o mertebelere dönmek vâki olurdu. O yıl bu hâlde geçti. O halvetler esnasında hâsıl olan hâlleri saymak mümkün değildir. Faydası olur ümidi. Ġle bir iki Ģey bildirelim: Ben ilm-i yakîn ile bildim ki, Allah‟u Teâlâ ya kavuşanlar ve hidâyet yolunun yolcusu olanlar, bilhassa tasavvuf ehli olan büyüklerdir. En güzel sîret ve ahlâk, onların sîret ve ahlâkları, en doğru yol, onların yolu, en güzel ve en olgun ahlâk, onların ahlâk ve âdetleridir. Belki bütün akıllı insanların akılları, hikmet sahiplerinin hakimane buluĢları ve Ġslamiyet‟in esrârını bilen fukahâ ve ulemânın ilimleri toplanıp bir araya gelse, onların siret ve ahlâkından birini tahvil edemez, değiĢtiremez, ondan hayırlı ve üstün olana çevirmeyi düĢünseler, çâre ve yol bulamazlar. Zîrâ onların zâhir ve bâtınında olan bütün hareket ve hareketsizlikler peygamberlik kandilinden alınmıĢtır. Yeryüzünde ise, peygamberlik nûrunun ötesinde bir nûr yoktur ki, âleme ıĢık saçsın ve daha çok parlasın. Velhâsıl aklı olan kimse, tasavvuf hakkında ne söyleyebilir ki, tasavvuf ehlinin kalbi, Allah‟tan baĢka her Ģeyden temizlenmez ve baĢlangıcı, her an Allah‟u Teâlâ‟nın zikrine dalmak, nihâyeti ise, büsbütün fenâ fillah olmaktır. Bunun bile son olması, ihtiyârı altında bulunan mertebeye nispetledir. KeĢf mertebesi ve onun evveliyâtındandır. Gerçekte ise bu fenâ makamı tasavvufun baĢlangıcıdır. (Nitekim Ġmâm-ı Rabbânî de (kuddise sirruh): Fenâ fillah, bu yolda ilk adımdır buyuruyor.) Ondan önceki hâller, sâlik için sülûk yolunda dehliz, aralık gibidir. Ya‟nî vâsıtadırlar. Tasavvufun ilk hâlleri, keşif ve müşâhedenin zuhura gelmesidir. Hattâ bu keşif ve müşâhede sahibleri, uyanık iken, melekleri ve peygamberlerin rûhlarını müşâhede ederler. Onların sesini duyarlar, fayda ve hakîkat iktibas ederler. Sonra o hâl, sûret ve misâllerin müĢâhedesinden, baĢka derecelere yükselir ki, o makam kelimeler ile anlatılamaz. Bahsedilirse, sarih hatâ görünür ve ondan sakınmak mümkün olmaz. Kısaca Ģöyle diyelim ki, sâlikin hâli, öyle bir kurb ve yakın mertebesine ulaĢır ki, bir grup kimseler o makama hulul, bir baĢka grup ise vusul (kavuĢma) ta‟bir ederler. Bütün bunlar hâĢâ! Büyük hatadır. 745 Bu sebeb ve izahını (Maksad-ül-aksâ) kitabımızda, en ince ve güzel Ģekilde bildirmiĢiz. Belki bu hale kavuĢan kimsenin, Ģu beytten fazla bir söz söylemesi uygun olmaz. Beyt: “Olan oldu fakat ben anlatamam. Hüsn-i zan et ve haber sorma ondan.” Bu bildirilen hâlleri zevk yolu ile tatmak saadetine kavuĢamayıp, Ģevk sahibi olmıyan, peygamberlik mertebesinin hakîkatinin yalnız ismini anlar. Evliyanın kerameti, hakikatte enbiyanın baĢlangıcıdır (salevâtullahi ve selâmühü aleyhim). Ġmâm-ı Gazâlî hazretleri, elde etmek için uğraĢtığı mertebelere kavuĢunca ve sülûk iĢini tamamlayınca Tasavvufta da yetiĢince, ba‟zı gönül ve müĢâhede sâhibleri, kendisine uzlet, halvet ve mücâhedeleri terk, etmesine iĢâret ve zaviyeden çıkmasını söylediler. Çünkü bu hâller yalnız kendisi için faydalıdır, ilmin neĢrine dönmek ise, umûma faydadır ve daha lüzumludur demek istediler. Bu ma‟naya uygun ve sözlerinin doğruluğuna mutabık olarak, çok salihlerden ba‟zı vak‟alar zâhir oldu. Bütün bunlar, bu hareket bir hayır ve rüĢde baĢlangıçtır diye Ģehadet ve delil idiler ki, Allah‟u teâlâ onu, beĢinci asrın müceddidi olarak seçmiĢtir. Bu da hadîs-i Ģerîfte vâki olmuĢtur ki, Allah‟u teâlâ her yüz yıl baĢında bir âlim gönderir ki, ümmetin dinini tecdîd eder, yeniler ve kuvvetlendirir, iĢte bu Ģehâdet sebebi ile, îmâmın hüsn-i zannı galib olup, o büyük saadeti ister oldu. Ġmâm buyurdu ki: “O esnada bu mühim iĢi yerine getirmek için 499 (m. 1105) yılı Zilka‟de ayında NiĢâbûr‟a hareket müyesser oldu. Bağdad‟dan çıkıĢ ise 488 (m. 1095) yılında oldu. Uzlet müddeti ise onbir seneye ulaĢmıĢ idi. Bu bildirilen hareket, Allah‟u Teâlâ‟nın takdiriyledir. Uzlet müddetince, asla, o harekete kalbin meyil ve teveccühü yok idi. Nitekim Bağdad‟dan çıkıĢ ve o hâllerden ayrılık ve uzlet darlığına giriĢ, imkân mertebesinde olup, meydana geleceği hatıra bile gelmezdi. Kalbleri ve hâlleri değiĢtiren Allah‟u Teâlâ: “Mü‟minin kalbi, Rahmânın parmaklarından iki parmak arasındadır (kudretindedir).” hadîs-i Ģerîfi gereğince, kulların kalbinden dilediği kadar değiĢtirmeğe kadir olduğuna yakîn ve itminan 746 üzere olmak ile, kazaya râzı olup, bu kadar zahmet ve meĢakkatleri ihtiyâr ve irâde vâki olmuĢtur. Yine biliyorum ki, her ne kadar görünüĢte ilim ve neĢrine dönmüĢ isem de, yine” hakîkatta dönmüş değilim. Zîrâ rücû‟ etmek; dönmek; ilk; hâllere avdet etmektir. Hâlbuki ben o zaman bir ilim neşreder, yayardım ki; onunla makam ve devlet sâhibi olmak, dünyalık ve başkanlık elde etmek isterdim. Ve bütün insanları söz ve hareketlerim ile ona çağırırdım. Ama şimdi, bir ilme da‟vet ederim ki, onunla mevki, makam ve mal terk olunur. Sevâb kazanılır. Haşmet ve makamın derecelerinin düşüklüğü bilinir. Hâlâ niyyetim ve kasdım budur. Allah‟u Teâlâ benim bu niyetimi bilicidir. Ve dâima maksadım, nefsimi ve baĢkalarını ıslâh eylemektir. Lâkin o maksada kavuĢacağımı bilemem. Hele yakînî îmân ile inanmıĢ ve kalbin müĢâhedesi ile iyice anlamıĢımdır ki, her ferdde olan hareket ve kuvvet, Allah‟u Teâlâ‟nın ihsânı iledir. Benim her hareketim ve amelim O‟ndandır. Allah‟u Teâlâ‟dan yalvararak isterim ki, önce beni ıslâh eylesin, sonra da benimle baĢkalarını ıslâh eylesin. Evvelâ bana hidâyet verip, sonra benimle baĢkalarına hidâyet versin. Bana hakkı, sûret-i hakta gösterip, tâbi olmak, uymak nasîb eylesin. Batılı, sûret-i bâtılda gösterip sakınmak müyesser eylesin. Âmin!”. Bu bilgilere rağmen, Gazzâlî‟nin on bir yıl sürdüğünü (elMünḳıẕ, s. 67) ve kendisine “saymakla bitirilemeyecek durumları” keĢfetme imkânı verdiğini belirttiği bu halvet dönemi; DımaĢk‟, Kudüs‟ ziyaretleri ve oralarda belli süreler kalması sonra hac farizasını yerine getirip, daha sonra Bağdat‟a oradan da Horasana dönmüĢtür. (elKâmil, X, 252) Gazzâlî Zilkade 499‟da (Temmuz 1106) NîĢâbur‟a döndü ve buradaki Nizâmiye Medresesi‟nde tekrar öğretim görevine baĢladı. Kendisi, “O zaman mevki kazandıran ilmi öğretiyordum...; Ģimdi ise mevki terkettiren ilme çağırıyorum” Ģeklindeki ifadesinden bu ikinci hocalık döneminde yazdığı anlaĢılan el-Münḳıẕ‟da (s. 65-68), Ġslâm ümmetinin mânevî hastalıklara müptelâ olduğu ve helâke doğru gittiği bir dönemde uzlete devam etmesinin doğru olup olmadığı hususunda nefis muhasebesi yaptığını, ancak içtimaî ve siyasî Ģartların “halkı 747 hakka davet etmeye” elveriĢli olmadığı kanaatine vararak gözden ırak yaĢamaya devam etmek isterken sultanın ısrarlı daveti üzerine onu reddetmenin nezaketsizlik olacağını düĢünerek “kalp ve müĢâhede erbabından bir grup zevat ile de istiĢare edip” uzleti terketme ve zâviyeden çıkma yönünde görüĢ birliğine vardıktan sonra yeniden ilim öğretmeye koyulduğunu belirtir. ÇağdaĢı Abdülgāfir, Gazzâlî‟yi NîĢâbur Nizâmiye Medresesi‟ne dönmeye ikna eden sultanın, dönemin Selçuklu hükümdarı Sencer‟in veziri ve Nizâmülmülk‟ün oğlu Fahrülmülk olduğunu bildirir (Sübkî, IV, 107). Ġmâm-ı Gazâlî‟nin tasavvufta hocası, silsile-i zeheb (altın silsile) denilen mürĢid-i kâmillerden olan Ebû Ali Fârmedî hazretlerinin huzûrunda kemâle geldi. Zâhir ilimlerinde eĢsiz âlim olduğu gibi, tasavvuf ilimlerinde de mürĢid oldu. Her iki ilme sahip olup, Peygamberimizin (s.a.v) vârisi oldu. Kısa bir müddet daha Nizamiye Medresesi‟nde ders verdikten sonra, doğduğu yer olan Tûs‟a döndü. Elli beĢ sene gibi kısa bir ömür süren Ġmâm-ı Gazâlî, ömrünün son yıllarını Tûs‟ta geçirdi. Tûs‟a döndükten sonra evinin yanına fukaha için bir medrese, sûfiyye için de bir hankah yaptıran Gazzâlî ömrünün son demlerini ders okutmak, gönül ehlinin sohbetlerine katılmak ve eser yazmakla geçirdi. (Sübkî, IV, 105, 109) Ayrıca o zamana kadar yeterince birikim sahibi olmadığını belirttiği (Ḳānûnü‟t-teʾvîl, s. 246) hadis ilmiyle de meĢgul oldu. (Ḳānûnü‟t-teʾvîl, s. 246) SELÇUKLU SULTANI SENCEREYAZDIĞI MEKTUP Ġmâm-ı Gazâlî hazretleri, Selçuklu sultânı Sultan Sencer‟in padiĢahlığı sırasında Sultan Sencer ile görüĢmüĢ, ona mektûp yazmıĢ ve bizzat nasîhatta bulunmuĢtur. Ayrıca, Sultan Sencer‟e nasihat adlı bir risale yazmıĢtır. Sultan Sencer; Ehl-i sünnet i‟tikâdında, dînine bağlı ve bid‟atleri reddeden bir pâdiĢâh idi. 60 sene kadar tahtta kalmıĢ olup, ilme ve ulemâya karĢı çok hürmet eder, kendisi de ilimle meĢgûl olurdu. O zamanın en meĢhûr âlimi olan Ġmâm-ı Gazâlî hazretlerine hased edenler, Ġmâm-ı a‟zamın aleyhinde bulunuyor diye iftira ederek, Sultan Sencer‟e Ģikâyet etmiĢlerdi. Bunun üzerine Sultan Sencer, 748 Ġmâm-ı Gazâlî‟yi yanına da‟vet edip, görüĢmek istediğini bildirdi. Durum Ġmâm-ı Gazâlî‟ye iletilince ba‟zı mazeretlerini bildirerek gitmedi. Sultan Sencer‟e mazeretini bildirmek ve nasihat etmek üzere bir mektûp gönderdi. Bu mektûbun tercümesi Ģöyledir: “Allahü teâlâ pâdiĢâh-ı Ġslâmı, Ġslâm beldesinde muvaffak eylesin, nasîbdar kılsın. Âhırette ona, yanında yeryüzü padiĢahlığının hiç kalacağı mülk-i azîm ve âhıret sultanlığı ihsân etsin. Dünyâ padiĢahlığı, nihâyet bütün dünyâya hâkim olmaktan ibârettir, insanın ömrü ise, en çok yüz sene kadardır. Cenâb-ı Hakkın, âhırette bir insana ihsân edeceği Ģeylerin yanında, bütün yeryüzü, bir kerpiç gibi kalır. Yeryüzünün bütün beldeleri, vilâyetleri, o kerpicin tozu toprağı gibidir. Kerpicin ve tozunun toprağının ne kıymeti olur? Ebedî sultanlık ve saadet yanında, yüz senelik ömrün ne kıymeti vardır ki, insan onunla sevinip, mağrur olsun? Yükseklikleri ara, Allahü teâlânın vereceği padiĢahlıktan baĢkasına aldanma. Bu ebedî padiĢahlığa (saadete) kavuĢmak, herkes için güç birĢey ise de, senin için kolaydır. Çünkü Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Bir gün adâlet ile hükmetmek, altmıĢ senelik ibâdetten efdaldir.” Mademki Allahü teâlâ sana baĢkalarının altmıĢ senede kazanacağı, Ģeyi bir günde kazanma sebebini ihsan etmiĢtir, bundan daha çok muvaffakiyete fırsat olamaz! Zamanımızda ise iĢ o hâle gelmiĢtir ki, değil bir gün, bir saat adâletle iĢ yapmak, altmıĢ yıl ibâdetten efdal olacak dereceye varmıĢtır. Dünyânın kıymetsizliği, açık ve ortadadır. Büyükler buyurdular ki: “Dünyâ kırılmaz altın bir testi, âhıret de kırılan toprak bir testi olsa, akıllı kimse, geçici olan ve yok olacak olan altın testiyi bırakır, ebedî olan toprak testiyi alır. Kaldı ki dünyâ, geçici ve kırılacak toprak bir testi gibidir. Âhıret ise hiç kırılmayan ebediyyen bakî kalacak, olan altın testi gibidir. Öyleyse, buna rağmen dünyâya sarılan kimseye nasıl akıllı denilebilir? Bu misâli iyi düĢününüz ve dâima göz önünde tutunuz. 749 Tûs ahâlisine merhamet et. Çok zulüm görmüĢlerdir. ġimdi de sıkıntı içindedirler... Kadınlarıyla, çocuklarıyla, aç ve sefil olarak yaĢıyorlar... Beni yanınıza da‟vet etmiĢ bulunuyorsunuz. Benim hâlim Ģudur: Elliüç senelik bir ömür yaĢamıĢ bulunuyorum. Bunun kırk senesi, ilim öğrenmek ve öretmekle geçti. Yirmi senem, Sultan ġehîd‟in (MelikĢah‟ın) saltanatı zamanında geçti. Sultan MelikĢah‟dan Ġsfehan‟da ve Bağdad‟da bulunduğum sıralarda pekçok iltifât ve ikram gördüm. Çok defa mühim iĢlerde, Emîr-ülmü‟minîn ile onun arasında elçilik vazîfesi yaptım. Din ilimlerinde, yediyüz kitap yazmaya muvaffak oldum. Ya‟nî dünyânın her türlü saadetini gördüm. Fakat hepsini terkettim. Bir müddet Beyt-i Mukaddes‟te (Kudüs‟te) kaldım. Halîlullah Ġbrâhim aleyhisselâmın mübârek türbesinde ahdettim, bundan sonra Hiçbir sultânın yanına gitmeyeceğim ve hiç bir sultândan en ufak birĢey kabûl etmeyeceğim. Münâzarayı terk edeceğim dedim. Oniki seneden beri bu ahdimde durdum. Bu bakımdan, sultanlar beni bu husûsta ma‟zûr gördüler. ġimdi beni huzûrunuza çağırdığınıza dâir bir haber almıĢ bulunuyorum. Emre itaat olsun diyerek, Mûsâ Rızâ hazretlerinin mübârek türbesine kadar geldim, Ġbrâhim aleyhisselâmın mübârek makamında yaptığım ahdi bozmamak için, ordugâha kadar da geldim. Bu türbede, kabrin baĢucunda diyorum ki: “Ey Resûlullahın torunu, sen Ģefaatçi ol ki, Allahü teâlâ pâdiĢâh-ı Ġslâm‟ı (Sultan Sencer‟i), dünyâ sultanlığında babalarından daha ileriye gitmeye muvaffak etsin. Âhıret sultanlığında, saadetinde ise, Süleymân aleyhisselâmın derecesine eriĢtirsin. Halîlullah Ġbrâhim aleyhisselâmın makamında yapılan ahde hürmet etmesi için muvaffakiyet versin. Gönlünü Hakka çevirip, halkı bırakan bir kimsenin (Ġmâm-ı Gazâlî‟nin) kalbini periĢan eylemesin.” Ġnanıyorum ki, hakkınızda böyle duâ etmem, Hak teâlânın dergâhına yüz tutmam, resmi olarak yanınıza gelmemden daha faydalıdır, Eğer bunu kabûl etmeyip, gelmem için bir fermanınız olursa, emre itaatin lâzım olduğunu bildiğim için, ahdimi bozarak, fermânınızı kabûl etme yolunu seçerim. 750 Allah‟u teâlâ dilinize ve gönlünüze öyle Ģeyler getirsin ki, bununla yarın âhırette utanmaktan muhafaza etsin... Vesselâm.” Bu mektûp Sultan, Sencer‟e ulaĢınca, mademki MeĢhed‟e gelmiĢ, ordugâhımıza az bir mesafe var. Oradan gelmek güç bir iĢ değildir diyerek, gelmesini istediğini bildirdi. Bunun üzerine Ġmâm-ı Gazâlî, Sultan Sencer‟in yanına geldi. Huzûruna girince ayağa kalkıp, Ġmâm-ı Gazâlî‟yi karĢılayıp kucakladı. Sonra da kendi tahtına onu oturttu. Çok hürmet gösterdi, Ġmâm-ı Gazâlî oturduktan sonra, yanında bulunan bir talebesine, Kur‟ân-ı kerîmden bir miktar oku buyurdu. Talebesi de meâlen; “Allah kuluna kâfi değil mi?” buyurulan, Zümer sûresi 36. âyetini okuyunca, Ġmâm-ı Gazâlî “Evet” dedi. Daha sonra söze baĢladı. Sultâna karĢı Ģöyle konuĢtu: “Bismillâhirrahmânirrahîm. Allahü teâlâya hamd olsun. KurtuluĢ ancak müttekîler, takvâ sahibi olanlar içindir. DüĢmanlık da ancak zalimleredir. Mülk-i Ġslâm bakî olsun, Ġslâm âlimlerinin âdeti Ģöyledir: Ġslâm meliklerinin huzûruna girdiklerinde; duâ, sena, nasihat ve bir ihtiyâcın giderilmesi husûsunda konuĢma yaparlar. Duâ husûsunda evlâ olan, gece karanlıklarında Hak teâlâya gizlice münâcaat etmek, yalvarmaktır. Çünkü insanlar arasında yapılan duâlarda riya, gösteriĢ ihtimâli var. Hâlis olmayan böyle duâlar ise, Hak teâlâ indinde müstecâb değildir. Bu huzûrda medh ve övgüde bulunmak da riyakârlıktan uzak değildir. Yükseklik ve ıĢık bakımından, güneĢin parmakla gösterilip, övülmeye ihtiyâcı yoktur. Güzellik kemâle ulaĢınca, övenlerin pazarını bozar, bunların eli boĢ kalır.Medih ve senadan maksad ise bir iĢi yükseltmektir... Bu dört husûstan en mühim olan, nasihat ve ihtiyâcı gidermektir. Nasihat Öyle bir mertebedir ki, onun berâtı, izni, Risâlet kaynağından alınır. Resûlullah (s.a.v) buyurdu ki: “Size iki va‟iz (nasihatçı) bıraktım, biri susar, biri konuĢur. Susan nasihatçı ölümdür, konuĢan ise Kur‟ân‟dır.”Dikkat et, susan nasihatçı ölüm, lisân-ı haliyle ne söylüyor ve konuşan nasîhatçı ne söylüyor? Susarak, haliyle nasihat eden ölüm diyor ki: Ben, her canlıyı pusuda beklemekteyim. Zamanı gelince aniden pusudan çıkıp yakalayıveririm. Eğer benim herkes için yapacağım muâmelenin bir benzerini görmek 751 isteyen varsa; padişahlar, vefât etmiş olan pâdişâhlara, emirler de, vefât etmiş geçip gitmiş olan emirlere baksınlar.MelikĢâh, Alparslan, Çağrıbey toprak altından halleriyle Ģöyle nidâ ediyorlar: “Ey PâdiĢâh, ey gözümüzün nûru, sakın sakın unutma ki, biz nerelere sevkedildik ve ne korkunç iĢler gördük. Emrinde bulunanlardan biri aç iken, sen asla bir gece tok olarak uyuma! Biri çıplak iken, sen istediğin gibi giyinme! ġöyle vasıyyet ederler: Benden bir kelime kabûl et ki, bu; “Lâ ilahe illallah”dır. Bunu dâima dilinde tut, yalnız kaldığın zaman bunu söylemeyi asla unutma. Asıl imân, bunu söylemekle istikrâra kavuĢur. Buyuruldu ki: “Îmân, suyunu tâatdan alır. Kökü adâlet ile, devamı Hakkı zikretmek ile kâimdir.” Bunların hepsini yapıp âhıret azâbından kurtulursan da, kıyâmette suâlden kurtulamazsın. Hadîs-i Ģerîfte; “Herbiriniz çobansınız ve herkes emri altında bulunanlardan mes‟ûldür...” buyuruldu. Ey PâdiĢâh!Hak teâlânın hak ni‟metini eda eyle ki, ni‟met; doğru îmân, doğru i‟tikâd, güleryüz ve güzel ahlâktır ve iyi amellerdir. Bunlardan iyi amel işlemek senin elinde, diğerleri hediyye-i ilâhî‟dir. Madem ki Allah‟u teâlâ bu ni‟metleri sana ihsân etmiş, sen de dördüncüden, iyi amel etmekten kendini mahrûm etme ki, küfrân-ı ni‟met etmiş olmayasın ve ey ayakta duran emirler! (vezirler, kumandanlar!) Eğer devletinizin mübârek ve dâimi olmasını istiyorsanız, ni‟metin kadrini biliniz. Ni‟meti, felâket ve bedbahtlıktan ayırd ediniz. Biliniz ki; sizin bu Horasan melikinden başka, göklerin ve yerlerin mâliki olan başka bir pâdişâhınız vardır. Yarın kıyâmette, herkesi hesaba çekecek ve benim ni‟metimin hakkını nasıl elde eylediniz, nasıl yerine getirdiniz? Buyuracak. Meliklerin kalbleri, Allahü teâlânın hazîneleridir. Rahmet, azâb ve cezaya dâir yeryüzünde her ne vukû‟ bulsa, meliklerin gönülleri vasıtasıyla olur. Allahü teâlâ, kendi hazînemi size emânet ettim. Sizin dilinizi o hazînenin kilidi yaptım, korudunuz mu? Yoksa emânete ihânetmi ettiniz? Diye soracak. Hazîneye ihânette bulunan bir mazlûmun hâlini pâdişâhtan gizliyendir. Bir ihtiyâcın arzedilmesine gelince, benim bir umûmî, bir de husûsî olmak üzere iki hacetim vardır. Umûmî olan Ģudur: Tûs 752 ahâlisi zulümden yanmıĢ helak olmuĢtur. Soğuk ve susuzluktan mahsûller tamâmiyle mahvolmuĢtur. Onlara acı! Hak teâlâ da sana acısın. Açlık dert ve belasıyla mü‟minlerin boynu ve belleri kırıldı... Husûsî hacetim ise Ģudur:Ben, oniki seneden beri halktan uzaklaşmış, bir köşeye çekilmiştim. Sonra Fahr-ül-mülk, Nişabûr Medrese‟si müderrisliğini kabûl etmem için ısrar etti. Ben ona, “Bu zaman, benim sözlerimi kaldıramaz. Bu zamanda bir hak söz söyleyenin, kapı ve duvar bile aleyhine geçer” demiştim. Bugün ise iş o raddeye gelmiş ki, işitmiş olduğum sözleri rü‟yâda görseydim, karışık rü‟yâdır derdim. Bunların aklî ilimler ile alâkalı olanlarında eğer bir kimsenin i‟tirâzı varsa, buna şaşılmaz. Çünkü benim sözlerimde, herkesin anlayamayacağı gibi ma‟nâlar çoktur. Bununla beraber ben, kime olursa olsun söylemiş olduğum herhangi bir sözümü açıklayıp isbât edebilirim. Böylece mes‟eleyi açıklığa kavuştururum. Bu gayet kolaydır. Fakat İmâm-ı a‟zam Ebû Hanîfe‟nin aleyhinde bulunmuşum, diye söz söylüyorlarmış. İşte buna asla tahammül edemem. Allahü teâlâya yemîn ederim ki, ben, Ebû Hanîfe‟nin ümmet-i Muhammed arasında, fıkıh ilminin inceliklerinde ve ma‟nâsında en büyük âlim olduğunu kesin olarak kabûl etmekteyim. Her kim ki, bu söylediğimin tersine bir sözüm olduğunu veya birşey yazmış olduğumu söylerse o yalancıdır. Sizden Ģunu isterim ki; beni, NiĢâbûr‟da, Tûs‟da ve diğer bütün Ģehirlerde ders verme iĢinden affediniz. Kendi hâlimde kalayım. Bu zaman, benim sözlerime tehammüllü değildir vesselâm.” Sultan Sencer, Ġmâm-ı Gazâlî hazretlerini dikkatle dinledikten sonra Ģu cevâbı verdi: “Söylediğin bu sözleri duymak ve Ġmâm-ı a‟zam hakkındaki güzel kanâatlerini, Irak ve Horasan âlimlerinin hepsinin duyması için, onları burada toplamamız lâzımdır. Büyük Ġslâm âlimleri hakkındaki kanâatinizi ve onlara olan hürmet ve sevginizi herkese duyurmak üzere, her tarafa dağıtmak için bu ifâdeleri yazmanızı istiyorum. Tedristen, ders verme iĢinden muaf tutulma arzuna gelince, bu mümkün değil. Fahr-ül-mülk, seni NiĢâbûr müderrisliğine celb edebilmiĢtir. Biz, senin nâmına 753 medreseler yaptıracağız. Bütün âlimler gelsinler, kendilerine kapalı kalan mes‟eleleri öğrensinler, müĢkil mes‟elelerini halletsinler.” Ancak Ġmâm-ı Gazâlî hazretleri, ömrünün bundan sonraki son iki yılını, kendi memleketi Tûs‟ta kitap yazmak, insanları irĢâd etmek ve talebelere ders vermekle geçirdi. 55 yaĢında iken vefât etti. VEFATI Ġmam-ı Gazali hazretleri 1111 (h.505) yılının Cemâzilevvel ayının 14. Pazartesi günü büyük kısmını zikir ve tâat ve Kur‟an-ı kerim okumakla geçirdiği gecenin sabah namazı vaktinde abdest tazeleyip namazını kıldı, sonra yanındakilerden kefen istedi. Kefeni öpüp yüzüne sürdü, baĢına koydu:“Ey benim Rabbim, Mâlikim! Emrin baĢım gözüm üzere olsun” dedi. Odasına girdi. Ġçeride, her zamankinden çok kaldı. DıĢarı çıkmadı. Bunun üzerine oradakilerden üç kiĢi içeri girince, imam-ı Gazali hazretlerinin kefenini giyip, yüzünü kıbleye dönüp, ruhunu teslim ettiğini gördüler. BaĢı ucunda Ģu beytler yazılıydı: Beni ölü gören ve ağlıyan dostlarıma; ġöyle söyle, üzülen o din kardaĢlanma: Sanmayınız ki, sakın, ben ölmüĢüm gerçekten, Vallahi siz de kaçın, buna ölüm demekten. Ben sadrın içindeyim, bu cesed ise bana, Ev gibi, gömlek gibi örtü olmuĢtu, cana! Ben bir inciyim, örtüm, hicabım bir sadeftir, Sübhân ile ülfetim, beni beri etmiştir. Ben bir serçeyim ve bu beden benim kafesim, Ben uçtum o kafesten, rehin kaldı bedenim. Beni tahlîs eyliyen Rabbime hamd ederim, Bana yüksekte makam verene hamd ederim. Bu sabah aranızda bir ölü gibi idim, Ve bir müddet yaĢadım ve sonra kefen giydim. 754 Levh‟de durup, okurum yazılı olanları, Ve bütün nidâları; görüp yaklaşmaları. Anlayınız sırrımı onda bir haber vardır, Ve bilin ki sözümün altındaki ma‟nâdır. ĠĢte rihlet eyledim, arkada sizi bıraktım. Dünyâdaki yurdumu, hayâlimden çıkardım. Sakın sanmayınız ki, ölüm, dâim ölmektir, Biliniz ki hayattır ve ne yüksek gayedir. Sanmayın ölüm, azâb, Ģiddet, elem çekmektir, O sâdece bir evden, başka eve geçmektir. Azığınızı alın ve yola hazırlanın, Eğer aklınız varsa, baĢka Ģeye kanmayın! Ben kendim nasıl isem, sizi öyle bilirim, İ‟tikâdımca size, hep kendim gibi derim. Aslında hepimizin unsuru birdir bizim, Böyle toplandığını görürüz cismimizin. Bana rahmet okuyun, rahmet olunasınız, Biz gittik, biliniz ki, sırada siz varsınız. Yalvarırım Allaha, kendime rahmet için, Ve Rabbim dostlarıma çok merhamet eylesin. Son sözüm olsun size “aleyküm selâm” dostlar! Allah selâmet versin, diyecek baĢka ne var. Vefâtı, Tûs‟da ve duyulduğu Ġslâm ülkelerinde büyük bir acı uyandırdı, Ġlim, irfan ehli ve halk onu kaybettiklerine günlerce yandılar, ağladılar. Birçok edîb, âlim ve ârifler, ölümüne mersiyeler yazdı. Çünkü öyle bir kimse vefât etmiĢti ki, yerinin doldurulması çok güçtü. 755 Ġmâm-ı Gazâlî hazretleri, kendisini mezarın içine ġeyh Ebû Bekr en-Nessâc‟ın koymasını vasıyyet etmiĢti. ġeyh, bu vasıyyeti yerine getirip mezardan çıktığında, hâli değiĢmiĢ, yüzü kül gibi olmuĢ görüldü. Oradakiler, “Size ne oldu? Niçin böyle sarardınız, soldunuz efendim...” dediler. Cevap vermedi. Israr ettiler, gene cevap vermedi. Yemîn vererek tekrar ısrarla sorulunca, o da mecbûr kalarak Ģunları anlattı: “Ne zaman ki, Ġmâm-ı Gazâlî hazretlerinin cenâzesini (nâĢını) mezarın içine koydum. Kıble tarafından nurlu bir sağ elin çıktığını gördüm. Hafiften bir ses bana Ģöyle seslendi. Muhammed Gazâlî‟nin elini, Seyyid-ül-mürselin Muhammed Mustafâ‟nın (sallallahü aleyhi ve sellem) eline koy. Ben denileni yaptım, iĢte, mezardan çıktığımda benzimin sararmıĢ, solmuĢ olmasının sebebi budur. Allah ona rahmet eylesin.” Seyyid Mustafâ Bekrî anlatır: “Ben, Medîne-i münevverede mescid-i Nebevî‟nin hizmetkârı, temizleyicisi idim. Her akĢam Resûlullah efendimizi rü‟yâda görüyordum. Her gördüğümde de tebessüm buyururlardı. Ben de vazîfemi iyi yapmıĢım diye sevinirdim. Bir akĢam Resûlullah efendimizi ağlarken gördüm ve çok üzüldüm. Resûlullah efendimiz bana dönerek buyurdu ki: “Ey Mustafâ, sen üzülme! Hizmetinde bir kusur iĢlemedin. Benim ümmetimin âlimlerinden, benim ismimi taĢıyan birisi vefât etti.” Sonra öğrendik ki, o gün Ġmâm-ı Gazâlî hazretleri vefât etmiĢ. Bir gün öğrencileri Ġmam‟ı Gazâli Hazretlerine:“Hocam! Ölüm nedir? Bize özel olarak anlatır mısın?” demiĢler. Velâyet nûru ile ölümünün çok yakın olduğunu anlayan Ġmam‟ı Gazâli Hazretleri “Men lemyezuk, lemya‟rif” yani: “Tatmayan bilmez ki! Önce kendim tadayım, sonra size anlatırım” demiĢ. Öğrencileri:“Aman hocam! Öldükten sonra sizinle nasıl bağlantı kurarız” dediklerinde gülümseyerek, yalnızca “ĠnĢâAllah” diye cevap vermiĢ. Gerçekten aradan çok geçmeden Ġmam‟ı Gazâli Hazretleri ölümü tatmıĢ ve öldüğü gece öğrencilerinin rüyâlarına gelerek: “Allah dostları sözünü tutar. ĠĢte, bugün ölümü tattım ve sözümü tutmak için rüyânıza geldim” demiĢ. “Abdestimi tazeleyip, sabah namazını kıldıktan sonra, yalnızca odama çekildim ve ölüm 756 meleğini beklemeğe baĢladım. Lâilahe illallah diye zikir ederken, bir anda odamı nur kapladı ve bütün hücrelerim nur oldu. BaĢımı kaldırıp yukarı baktım. O nur‟un etkisi ile evimin tavanı cam gibi Ģeffaf olmuĢtu. Yattığım yerden yedi kat gökleri, melekleri, Cennet‟i gördüm ve Cennet‟teki bir melek bana, ya imam! ĠĢte köĢklerin, iĢte makamın diye Cennet‟teki yerimi gösterdi. Cennet‟e bakarken, sevgili Rabbim‟in Ġrci‟ıy ilâ Rabbik (Rabbine dön) hitabını duydum. O anda ruhum Allah aĢkı ile cezbeye gelip, beden kafesinden fırladı ve ben kendimi baĢka âlemlerde buldum.Tekrar dünyaya döndüğümde, evimin çevresinde aĢırı bir kalabalık gördüm. Onlara, ne var? Ne oldu? Niçin toplandınız? Diye ısrarla sorduğum halde hiçbiri ne yüzüme baktı ne de bana bir cevap verdi. Ġçeri girdim, hanımım ağlıyordu. Ona da aynı Ģeyleri sordum ama o da cevap vermeyince, az önce yatmakta olduğum odama girdim ve yerde yatan bedenimi görünce, hem öldüğümü, hem de insanların niçin benimle konuĢmadığını anladım”. Bazı öğrencileri:“Hocam, yerde yatan bedenimi görünce öldüğümü anladım diyorsun. Peki, sen başka, bedenin başka bir şey mi?”Ġmam-ı Gazâli Hazretleri gülümseyerek:“İnsanın aslı, özü, gerçek ve kalıcı kişiliği Ruh‟tur. Ruhsuz beden, kesilen kol, bacak gibi cansız bilinçsiz et, kemik yığınıdır”.Yine bazı öğrencileri: “Hocam, o daracık, karanlık kabirde Kıyâmete kadar nasıl yatacaksın? “Ah yavrum!” demiĢ. “Eğer kabirler dışarıdan göründüğü gibi dar, karanlık ve sıkıcı olsaydı, Allah dostları birer zindan mahkûmu gibi oraya atılır mıydı? Ana karnına göre dünya ne kadar geniş, güzel ve aydınlık ise, dünyaya göre kabirlerimiz de çok daha geniş, güzel ve aydınlık” demiş ve sonra:“Yakınlarım beni kabrimde bekliyor” diye ayrılıp gitmiĢ. Allah‟u teala rahmet eylesin, bizleri de Ģefaatine nail eylesin inĢallah. Ġmam-ı Gazali hazretleri asrının müceddidi olup, din bilgilerinden unutulmuĢ olanlarını meydana çıkarmıĢ, açıklamıĢ ve herkese öğretmiĢti. Ġmam-ı Gazali hazretleri, zamanındaki devlet adamlarının ikram ve iltifatlarına kavuĢmuĢtu. Onlara zaman zaman 757 nasihat ederek ve mektup yazarak hakkı tavsiye etmiĢ, Müslümanların huzur ve refahı için dua etmiĢtir. Tûs‟ta ünlü Ģair Firdevsî‟nin mezarının yakınına defnedildi. Günümüzde burada bulunan yapı halk arasında Hârûniyye adıyla anılmakta ve bunun bahçesinde yer alan bir kabir Gazzâlî‟nin mezarı olarak gösterilmektedir. Ancak bütün çini ve alçı tezyinatı harap olmakla birlikte tuğladan âbidevî bir eser halinde ayakta duran yapının Yâkūt el-Hamevî ve Ġbn Battûta gibi müelliflerce ziyaret edilen Gazzâlî‟nin türbesi olması kuvvetle muhtemeldir. Yapının Sultan Sencer‟in Merv‟deki türbesiyle aynı planda olması ve Selçuklu mimari özelliklerini taĢıması da bunu desteklemektedir. Ġmâm-ı Gazâlî‟nin vefâtından sonra, Ġslâm dünyâsının mâruz kaldığı Moğol felâketi esnasında, yakıp yıkılan binlerce kütüphâne içinde, Ġmâm-ı Gazâlî‟nin birçok eseri de yok edilmiĢtir. Bu sebepten, bu güne kadar eserlerinin tam bir listesi ve tasnifi yapılamamıĢ, ilim dünyâsı, bu husûstaki eksikliğini tamamlayamamıĢtır. Ġmam Gazzali'nin MeĢhed'deki mezarı 2007 yılında yapılan çalıĢmalar neticesinde ortaya çıkarıldı. Ġran makamları tarafından Gazzâlî‟nin türbesinin yapımına soğuk bakılıp, iĢler olabildiğince ağırdan alınırken; Hacı BektâĢ-ı Velî‟nin dünyaya geldiği, MeĢhed‟e 200 kilometre mesafede bulunan NîĢâbur‟un FûĢencân köyünde anıt yaptırılması, özellikle Türkiye‟deki Alevi vatandaĢlarının burayı ziyaret etmesi hususunda yoğun teĢvik faaliyetleri, aslında iĢin rengi hakkında bilgi veriyor. Kaldı ki kimi Ġranlı yetkililer de Ġmam Gazzâlî'nin bir Ehl-i Sünnet âlimi olduğunu bildiklerini, onun türbesinin restorasyonunda herhangi bir çekinceleri bulunmadığını, “ancak o bölgede Firdevsî'nin türbesinin bulunduğunu, Firdevsî'nin MeĢhed'in millî, Ġmam Rızâ'nın da dînî sembolleri olduğunu, Ġmam Gazali'ye ait kümbetin restorasyonundan, mezhebî ve kültürel sâiklerle kaçınıldığını” ifade etmiĢlerdir. Ġmam Rızâ‟nın kabrinin MeĢhed‟de bulunuyor olması nedeniyle, ġiiler için Kerbelâ ve Necef‟ten sonra en önemli ziyaret merkezi MeĢhed‟dir. ġiiler için buranın ne denli öneme haiz olduğu tartıĢılmaz. Fakat bunun yanında Ġslam dünyasının yetiĢtirdiği en önemli âlimlerden birisi olan ve yaĢadığı dönemde 758 heterodoks hareketlere karĢı en büyük mücadelelerden birini veren Ġmam Gazzâlî'nin türbesinin görünürlük kazanmasının ve Müslümanlar tarafından ziyaret edilmesinin kimseye zararı olmayacaktır, aksine bu durum Ġran‟ın zengin birikimine ayrı bir zenginlik katacaktır. ĠMAM GAZALĠ ESERLERĠ Büyük bir devlet ve siyaset adamı olan Nizâmülmülk ilmini ve zekâsını keĢfettiği Gazzâlî‟yi, hem mensubu bulunduğu ġâfiî mezhebini güçlendirme hem de -daha önemlisi- Sünnî yönetime karĢı baĢkaldıran ve Ġslâm dünyası için büyük tehlike teĢkil eden bâtınî hareketini durdurma planı açısından uygun bir eleman olarak görmüĢ olabilir. Yine Abdülgāfir‟in bildirdiğine göre vezirin karargâhı âlimlerin, din büyüklerinin ve edebiyatçıların buluĢma yeriydi. Genç Gazzâlî böyle bir ortamda geçirdiği altı yıl içinde bu entelektüel çevreden, iyi yetiĢmiĢ ilim ve fikir ehlinden faydalanma, ayrıca yaptığı ilmî müzakere ve tartıĢmalarla baĢarısını ve ününü arttırma imkânı buldu. Böylece Gazzâlî, “Daha önce Horasan‟ın imamı iken Ģimdi de Irak‟ın imamı oldu” Cemâziyelevvel 484‟te (Temmuz 1091) vezir tarafından Bağdat Nizâmiye Medresesi müderrisliğine tayin edilen Gazzâlî, buradaki çalıĢmaları sırasında dindarlığı ve faziletiyle tanınan Halife MuktedîBiemrillâh‟ın ilgi ve desteğine mazhar oldu. (Abdülemîr el-A„sem, s. 36, 37-38). Kaynaklarda, Gazzâlî‟nin dört yıl süren Nizâmiye‟deki müderrislik dönemi aynı zamanda onun kitap telifi bakımından en verimli devresi olarak gösterilir. (Sübkî, IV, 107). Ġmam-ı Gazali hazretleri, ömrü boyunca gece gündüz devamlı yazmıĢ büyük bir Ġslam âlimidir. O kadar çok kitap yazdı ki, ömrüne bölününce, bir güne on sekiz sayfa düĢmektedir. Eserlerinin sayısının 1000‟e ulaĢtığı, Mevduât-ul-Ulum kitabında bildirilmektedir. Bunlardan 400‟ünün isimleri ġeyh Ebu Ġshak ġirâzi‟nin Hazâin kitabında yazılıdır. Eserleri üstünde Avrupalılar geniĢ ve uzun süren incelemeler yapmıĢlardır. Bunlardan P. Bouyges adlı müsteĢrik Essaie de Chronologie des Oeuvres de al-Ghazâli adlı eserinde Ġmam-ı 759 Gazali‟nin 404 kitabının ismini vermiĢtir. MeĢhur müsteĢrik Brockelmann da Geschichte Der Arabischen Litteratur adlı eserinde, eserlerinden 75 tanesinin listesini vermiĢtir. 1959‟da dört Alman ordinaryüs profesörü, imam-ı Gazali hazretlerinin kitaplarını okuyarak, Ġslam dinine aĢık olmuĢlar ve hazret-i Ġmam‟ın kitaplarını Almancaya çevirerek sonunda Müslüman olmuĢlardır. Ġmam-ı Gazali hazretlerinin vefatından sonra Ġslam dünyasının maruz kaldığı Moğol felaketi esnasında yakıp yıkılan binlerce kütüphane içinde Gazali hazretlerinin sayısız eseri de yok edilmiĢtir. Bu sebepten bugüne kadar eserlerinin tam bir listesi ve tasnifi yapılamamıĢ, ilim dünyası bu husustaki eksikliğini tamamlayamamıĢtır. Ġmam-ı Gazali hazretlerinin en kıymetli eseri Ġhyâ‟sıdır. Osmanlı âlimlerinden Saffet Efendi Tasavvufun Zaferi isimli eserinde, Ġmam-ı Gazali‟nin Ġhyâu Ulumiddin kitabı öyle kıymetli bir eserdir ki, Kur‟an-ı kerimin ve Peygamber efendimizin hadislerinin manalarını Müslümanlara anlatmak ve Allahü teâlânın kullarına, doğru yolu göstermek, huzur ve saadete kavuĢturan Ġslam ahlakını öğretmek için, din âlimleri olarak elimizde bundan baĢka hiçbir kitap bulunmasaydı, yalnız bu kitap kifayet ederdi. Seyyid Abdülhakim Arvasi hazretleri de, “Ġmam-ı Gazali‟nin Ġhyâ kitabı, bütün âlimlerce doğru ve yüksektir. Bir gayrı müslim, severek yapraklarını çevirirse, müslüman olmakla Ģereflenir” buyuruyor. Hz. Musa(a.s) ile konuĢması: Peygamber efendimiz Miracda iken Musa aleyhisselam ile görüĢür. Hazret-i Musa, "Ümmetimin âlimleri Ġsrail oğullarına gelen peygamberler gibidir" buyuruyorsunuz. Bir âlim nasıl olur da peygamber gibi olur diyor. Peygamber efendimiz, bir âlim çağırır. Hz. Musa(a.s) gelen âlime sorar:- Senin adın ne?- Muhammed bin Muhammed bin Muhammed Gazali Hz. Musa(a.s) sorar:- Ben sana adın ne dedim, sen tâ dedelerinin adını bile söyledin? Böyle söylemek uygun mu? Sadece sorulana cevap vermek gerekmez miydi? 760 - Efendim Allah‟u teâlâ, (Ya Musa elindeki ne) diye sorduğunda siz, Asa demekle kalmadınız. (Bu elimdekini yere vurunca su çıkar, bununla düĢmanların oyunlarını bozarım, gerektiğinde bu ejderha olur, sihirbazların sihirlerini yok ederim, yürürken dayanırım. Bu Asanın bana çok faydaları vardır) demiĢtiniz. Öyle değil mi?- Evet öyle demiĢtim. - Maksadınız Allah‟u teâlâ ile daha fazla konuĢmak değil miydi?- Evet. - Ben de sizin gibi ulülazm büyük bir peygamberi bulmuĢken konuĢmayı uzatmak için dedelerimin de ismini söyledim. Hz. Musa(a.s), Peygamber efendimiz aleyhisselama der ki:- ġimdi anlaĢıldı, gerçekten de senin ümmetinin âlimleri Beni Ġsrailin peygamberleri gibi imiĢ.” (Ruhulbeyan c.2, s. 568) Bir taraftan da kıymetli kitaplar yazan imam-ı Gazali hazretleri, ilim ehli, devlet adamları ve halk tarafından büyük bir muhabbet ve hürmet gördü. ġöhreti gün geçtikçe arttı. Nizamiye Üniversitesinde bulunduğu yıllarda, Kitabü‟l-Basit fil-Füru, Kitab-ül-Vesit, El-Veciz, Meahiz-ül-Hilâf adlı kitaplarını yazdı. Ayrıca Ġsmailiyye adındaki sapık fırkanın görüĢlerini çürütmek için Kitabu Fedâihil-Bâtınıyye ve Fedâil-il-Müstehzariyye adlı eserini yazdı. Yine bu sırada Rumcayı öğrenerek felsefecilerin sapıklığını ortaya koymak için eski Yunan ve Latin filozoflarının kitaplarının aslı üstünde üç sene titizlikle incelemeler yaptı. Bu incelemeleri esnasında ve neticesinde felsefecilerin maksatlarını açıklayan Mekâsid-ül Felâsife kitabı ile felsefecilerin görüĢlerini reddeden Tehâfüt-ülFelâsife kitabını yazdı. Avrupalı filozoflar, o asırda dünyanın tepsi gibi düz olduğunu iddia ederek, ilimlerini ve felsefelerini böyle yanlıĢ bilgiler üstüne kurarken, imam-ı Gazali hazretleri dünyanın yuvarlak olduğunu, karaciğerde kanın zehir ve mikroplardan temizlenip tazelendiğini, safra ve lenfle zararlı madde eriyiklerinin burada kandan ayrıldığını bu iĢte dalağın, böbreklerin ve safra kesesinin rollerini, kanın madde miktarlarındaki oranın değiĢmesi ile sıhhatin bozulacağını, bugünkü fizyoloji kitaplarında yazdığı gibi, delillerle 761 ispat etti. Ayrıca diğer fen ilimlerinde de Avrupalıların bilmedikleri doğru bilgilere kitaplarında yazıp yer verdi. Ġmam-ı Gazali hazretleri, felsefecilerle ilgili bu çalıĢmalarını ElMunkızu Aniddalâl kitabında Ģöyle anlatmaktadır:“ĠĢte Ģimdi filozofların ilimlerinin hikayesini dinle: Onları birkaç sınıf, ilimlerini de birkaç kısım hâlinde gördüm. Onlara, çokluklarına ve eskileri ile yenileri arasında doğruya yakınlık ve uzaklık farkına rağmen, küfür ve ilhâd damgasını vurmak lazımdır. Filozoflar fırkalarının çokluğuna ve çeĢitliliğine rağmen, Dehriyyun, Tabiiyyun ve Ġlahiyyun olmak üzere üç kısma ayrılırlar. Dehriyyun sınıfı eski filozoflardan bir zümredir. Yaratıcının varlığını inkâr ederler, bunlar zındıktır. Tabiiyyun; bunlar da ahiretin mevcudiyetini kabul etmediler. Cenneti Cehennemi, kıyameti ve hesabı inkâr ettiler. Bunlar da zındıktır. Üçüncü sınıf olan Ġlahiyyun, daha sonra gelen filozoflardır. Bunlar ilk iki sınıfı red etmiĢlerse de kendilerini bid‟at ve küfürden kurtaramamıĢlardır.” Üçüncü kısımdan olan bu filozoflar, kendilerinden önce gelenlerin yanlıĢlarını açık seçik göstermek ve bir yaratıcının olduğunu söylemekle beraber Peygamberlere inanmadıkları için küfürde kalmıĢlardır. Çünkü küfürden kurtulmak için Peygamberlere ve onların bildirdiklerine inanmak da Ģarttır. Ġmam-ı Gazali hazretlerinin felsefecilerin görüĢlerini çürütmek ve itikadlarına, felsefe karıĢtıran sapık fırkalara cevap vermek için yaptığı bu çalıĢmasını iĢiten bir takım kimseler, onu felsefeci zannetmiĢlerdir. Bunun sebebi, felsefe ile tefekkür arasındaki mühim farkı bilmemek olabilir. Felsefeciler aklı rehber edinmiĢlerdir. Mütefekkirler ise aklı kullanmakla beraber, akla da rehber olarak Peygamberleri ve onların bildirdiği imanı almıĢlardır. Göz için ıĢık ne ise, akıl için iman odur. IĢık olmayınca göz göremediği gibi iman olmayınca akıl da doğru yolda yürüyemez. Ġmam-ı Gazali hazretleri, filozof değil müctehiddir. Zaten Ġslamiyet‟te felsefe ve filozof olmaz. Ġslam âlimi olur. Ġslam dininde felsefenin üstünde Ġslam ilimleri, filozofun üstünde de Ġslam âlimleri vardır. Ġmam-ı Gazali hazretleri, bu çalıĢmalarından sonra, yerine kardeĢi Ahmed Gazali‟yi vekil bırakarak Nizamiye Üniversitesindeki 762 görevine ara verdi ve Bağdat‟tan ayrıldı. ÇeĢitli ilmi çalıĢmalar ve seyahatler yaptı. ġam‟da kaldığı iki yıl içinde en kıymetli eseri ĠhyâuUlumiddin‟i yazdı. Daha sonra Kudüs‟e gitti. Burada Bâtıni denilen sapık fırkaya karĢı Mufassıl‟ul-Hilâf, Cevâb-ul-Mesâil ve Allahü teâlânın Esmâ-i Hüsnâ denilen isimlerini anlatan El- Maksad ül-Esmâ adlı eserini yazdı. Kudüs‟te bir müddet kaldıktan sonra hacca gitti. Haccını müteakiben Bağdat‟a döndü. Nizamiye Üniversitesinde, ġam‟da yazdığı Ġhyâ‟sını kalabalık bir talebe kitlesine ders olarak okuttu. Bu seferki tedris hayatı uzun sürmedi. Doğduğu yer olan Tus‟a gitti. Burada yine Bâtınilere karĢı Ed-Dercülmerkum kitabı ile ElKıstâs-ul-Müstakim, Faysal-ut-Tefrika, Kimyâ-ı Seâdet, Nasihât ülMüluk ve Et- Tibr-ul-Mesbuk adlı kıymetli eserlerini yazdı. On sene kadar süren bu hizmetlerinden sonra Selçuklu veziri Fahr-ül-Mülk‟ün ricası üzerine bir müddet daha Nizamiye Üniversitesinde ders verdi. Tasavvufu anlatan MiĢkât-ül-Envâr adlı eserini de bu sırada yazdı. Gazzali'nin, risale ve reddiyeleri ile birlikte 500'e yakın kitap yazdığı hakkında bilgiler vardır. Mısırlı bilim adamı Abdurrahman Bedevi yapmıĢ olduğu araĢtırmalara göre, Gazzali'nin 457 adet kitap yazdığını belirtir. Ancak günümüze sadece 75 eser ulaĢabilmiĢtir. 1- Ġhya-u Ulumi'd-din - Gazzali'nin en çok bilinen ve en büyük eseridir. Bu kitapta fıkıh ve tasavvuf konuları ele alınmıĢtır. Dört kısımdan oluĢur. Kitap yazılıĢından bu yana Ġslam dünyasında en çok okunan kitaplar arasındadır. (Telif; 488/1095‟ten sonra) Ġhyau ulumi'ddin. Ebû Hamid Huccetülislam Muhammed b. Muhammed Gazzali. Beyrut; Cidde: Darü‟l-Minhac, 2011.) 2-El-Ġktisâd fi‟l-iʻtikâd. Kitap, itikad konuları içerir.(Telif; 488/1095‟ten önce) Ġtikadda Orta Yol. Ebû Hamid Huccetülislam Muhammed b. Muhammed Gazzali. NeĢr ve terc. Osman Demir. Ġstanbul: Klasik Yayınları, 2012. 3-El Kıstasü'l Müstakim ve Fedâih-ul-Bâtınîyye - Batıniler'e reddiye ve tenkit olarak yazılmıĢtır. (Telif; 488/1095‟ten önce) Fedâihü'l-Bâtıniyye. Batıniliğin Ġçyüzü. Ebu Hamid Huccetülislam Muhammed b. Muhammed Gazzali. Terc. Avni Ġlhan. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 1993. 763 4-Miʻyâru‟l-ilm. (Telif; 488/1095‟ten önce) Mi‟yaru‟l-Ġlm: Ġlmin Ölçütü (EleĢtirmeli Metin-Çeviri). Ebu Hamid El-Gazzali. EleĢtirmeli metin Hasan Hacak; çev. Ali Durusoy, Hasan Hacak. Ġstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu BaĢkanlığı, 2013. 5-Makâsıdü‟l-felâsife. Felsefeyi tenkit etmeden önceki incelemesidir. (Telif; 488/1095‟ten önce) Makasıdü‟l-felasife. Ebu Hamid Huccetülislam Muhammed b. Muhammed Gazzali. Tashih Muyhiddin Sabri. -- [y.y. : y.y.], 1331; çev. Cemaleddin Erdemci. Ġstanbul: Vadi Yayınları, 2001. 6-Tehâfütü‟l-felâsife. Aristo felsefesine tenkit amacıyla yazılmıĢtır. (Telif; 488/1095‟ten önce) Filozofların Tutarsızlığı = Tehafütü‟l-felasife. / Ebu Hamid Huccetülislam Muhammed b. Muhammed Gazzali. Çev. Mahmut Kaya, Hüseyin Sarıoğlu. Ġstanbul: Klasik, 2005. 7-Kîmyâ-i Saâdet. Ġman ve ahlaka ait konuları içerir. Ġhyau Ulumi‟d Din kitabının kısa bir Farsça'ya çevrisi niteliğini taĢır.(Telif; 488/1095‟ten sonra) Kitab-ı Kimya-yı Saadet. Ebu Hamid Huccetülislam Muhammed b. Muhammed Gazzali. 4. bs. Tahran: Kitabhane-i Merkezi, 1352. 8-Mîzânü‟l-amel. (Telif; 488/1095‟ten sonra) Mizanü‟l-amel. Ebu Hamid Huccetülislam Muhammed b. Muhammed Gazzali. Thk. Süleyman Dünya. Kahire: Dârü‟l-Maarif, 1964. 9-El-Munkız Mine‟d-dalâli - Bu kitabında, hakikate nasıl eriĢtiğini anlatmakta ve bazı fırkaları inceleyerek tenkit etmektedir. (Telif; 488/1095‟ten sonra) Hakikat ArayıĢı: el-Munkız Mine‟d-dalâl. Terc. ve thk. Abdürrezzak Tek. Bursa: Emin Yayınları, 2013. 10-El-Mustasfâ min Ġlmi‟l-usûl. Usul-i fıkıha ait konular içerir, 4 bölümden oluĢmaktadır. (Telif; 488/1095‟ten sonra) Mustasfa: Ġslam Hukuk Metodolojisi. Gazzali. Terc. Yunus Apaydın. Ġstanbul: Klasik, 2006. 11- Bidayetü'l Hidaye - Din ve ahlak bilgilerini öğreten bir kitaptır. Birinci kısmında zahiri ibadet ve ahlaktan ikinci kısmında kalbin itaat ve isyanı konusunu ele alır. Daha sonra göz, kulak, dil, cinsiyet uzuvları, eller ve ayakların güzel kullanılmasından söz eder. 764 Son bölümünde kalbin iki yüzlülük ve ve kibir gibi kötülüklerden temizlenmesi konularını anlatır. 12- Miyarül Ġlim 13- Mihekkun Nazar 14-MiĢkatü‟l Envar 15- Tefsir u Yakuti‟t Te‟vil- Cevahir‟ül Kur‟an 16- El Basıt 17- El Vasit 18- Maksaadü‟l–Esna fi ġerhi‟l-Esmaü‟l Hüsna 19- Makaasıd Maznun‟ü Bih la Gayri Ehlih 20- El Veciz 21- Mizanü‟l Amel 22- Faysal ül-tefrika beyne'l Ġslam ve‟z-zendeka 23- Ġlcam ül-avam an Ġlm-i Kelam 24- El Mustazhiri 25- Er-Redd ül-cemil Ala Sarih 26- Kitab ül-erbain 27- Minhac ül-abidin 28- Eyyühe‟l Veled 29- MükâĢefetü'l-Kulûb 30- Nasihatü‟l Müluk 31- Ed-Dürc 32- Mafsalü‟l Hilaf 33- Hüccetü‟l Hak ĠMAM-I GAZALĠ(K.S)HAZRETLERĠNDEN ALTIN NASĠHATLER İmam-ı Gazali hazretlerinin buyurduğu güzel sözlerden bazıları:” Allah‟u teâlânın verdiği nimeti, Onun sevdiği yerde harcamak şükür; sevmediği yerde kullanmak ise küfran-ı nimettir (nimeti inkâr etmektir). -Belaya Ģükretmek lazımdır. Çünkü küfür ve günahlardan baĢka bela yoktur ki, içinde senin bilmediğin bir iyilik olmasın! Allah‟u teâlâ, senin iyiliğini senden iyi bilir. -Bir sözü söyleyeceğin zaman düĢün! Eğer o sözü söylemediğin zaman mesul olacaksan söyle. Yoksa sus! -Sabır insana mahsustur. Hayvanlarda sabır yoktur. Meleklerin ise sabra ihtiyacı yoktur.Allahü teâlânın, her yaptığımızı her düĢündüğümüzü bildiğini unutmamalıyız. Ġnsanlar birbirinin dıĢını görür. Allahü teâlâ ise, hem dıĢını, hem içini görür. Bunu bilen bir kimsenin iĢleri ve düĢünceleri edepli olur. -Aklı olan kimse nefsine demelidir ki: Benim sermayem, yalnız ömrümdür. BaĢka bir Ģeyim yoktur. Bu sermaye, o kadar kıymetlidir ki, her çıkan nefes hiçbir Ģeyle tekrar ele geçmez ve nefesler sayılıdır, azalmaktadır. O halde bu günü elden kaçırmamak bunu saadete kavuĢmak için kullanmamaktan daha büyük ziyan olur mu? Yarın ölecekmiĢ gibi bütün âzâlarını haramdan koru. 765 -Ey nefsim, sonra tevbe ederim ve iyi şeyler yaparım, diyorsan, ölüm daha önce gelebilir, pişman olup kalırsın. Yarın tevbe etmeyi bugün tevbe etmekten kolay sanıyorsan, aldanıyorsun. - Eğer bir vaiz halkı ağlatmaya, yaka paça yırttırmaya çalıĢıyorsa, bilin ki o adam gafildir. - Cevizin kabuğunu kırıp özüne inmeyen cevizin hepsini kabuk zanneder. - Okumak üç türlüdür: dilin okuması kıraat, aklın okuması tefekkür, kalbin okuması hayattır. -Cahillerle tartıĢmaya girmeyin; ben hiç yenemedim. - Layık olmadan devletin makamlarına atananlar, astlarını ısırır, üstlerine kuyruk sallarlar. - Cevizin kabuğunu kırıp özüne inmeyen cevizin hepsini kabuk zanneder. - Bir kimsenin, arkadaĢlarıyla veya diğer insanlarla iyi geçinebilmesi için onlara külfet vermemesi, yük olmaması lazımdır. Mümkün olduğu kadar kendi iĢini kendi halletmelidir. Mecbur kalmadıkça, hiç kimseden mal, para, gibi Ģeyler istememelidir. Herhangi bir makama geçmek içinde baĢkalarından yardım istememelidir. - Dargın ve küskün olanları barıĢtır ki yarın kıyamet gününde sevinenlerden olasın. - Ġlim adamları olmasaydı, insanlar hayvanlar gibi olurdu. Çünkü alimlar insanları, öğretim vasıtasıyla barbarlıktan çıkarıp insanlık seviyesine yükseltirler. - Allah‟u Teâla‟nın verdiği nimeti, onun sevdiği yerde harcamak şükür; sevmediği yerde kullanmak ise küfran-ı nımettir (nimeti inkâr etmektir). - Çok işte çırak olacağına, bir işte usta ol. - Bil ki, kalble giybet etmek, dille etmek gibi haramdır. Bir kimsenin noksanını, kusurunu baĢkasına söylemek doğru olmadığı gibi, kendi kendine söylemek de caiz değildir. - Ölüm Allah'ın sevgili kullarına, bir bardak tatlı soğuk suyu içmek kadar kolay gelir. 766 - Uzun mesafelere ulaĢmak, yakın mesafeleri aĢmakla mümkündür. -Astronomi ve anatomi bilmiyen, Allah‟u teâlânın varlığını ve kudretini anlıyamaz. -Üç kimse, Kur‟ân-ı kerîmin ma‟nâsını anlıyamaz: Birincisi, Arabîyi iyi bilmiyen ve tefsîr okumamıĢ olan câhil. Ġkincisi, büyük bir günaha devam eden fâsık. Üçüncüsü i‟tikâd bilgilerinden birini yanlıĢ anlayıp, anladığına uymadığı için, hak sözü kabûl etmiyen bid‟at sahibi de Kur‟ân-ı kerîmi anlıyamaz. (Ehl-i sünnet i‟tikâdından ayrılmak büyük günahtır. Bunun için, bid‟at sahibi olan Kur‟ân-ı kerîmin ma‟nâsını anlıyamaz. Çünkü bid‟atin zulmeti kalbi karartır.” -Müslüman olan bir kimseye ilk önce “La ilahe illallah, Muhammedün resûlullah” kelimesinin ma‟nâsını bilmek ve inanmak farzdır. Bu kelimeye (Kelime-i tevhîd) denir. Her müslümanın, Kelimei tevhîdin ma‟nâsına hiç şüphe etmeden, yalnız inanması yetişir. Bunları, delîl ile isbât etmesi ve akla uydurması farz değildir. Resûlullah ( aleyhisselâm ) Arablara, delîl ile bilmelerini ve bu delîlleri de söylemelerini, şüphelerini araştırıp, bunların çözülmesini emir buyurmadı. Yalnız inanmalarını, şüphe etmemelerini emir eyledi Herkesin böyle kısaca imân etmesi yetişir. Fakat her şehirde birkaç din âliminin bulunması farz-ı kifâyedir. Bunların, delîlleri bilmesi, şüpheleri gidermesi, sualleri çözmeleri vâcibdir. Bunlar, mü‟minlerin çobanı gibidir. Bir taraftan, onlara i‟tikâd, ya‟nî imân bilgisi öğretir, İ‟tikâdlarını korur. Bir taraftan da din düşmanlarının iftiralarına cevap verirler. Kelime-i tevhîdin ma‟nâsını Kur‟ân-ı kerîm bildirmekte ve Resûlullah da ( aleyhisselâm ) bu bildirilenleri açıklamaktadır. Ashâbı kirâmın hepsi, bu açıklamaları öğrendi ve kendilerinden sonra gelenlere bildirdiler. Eshâb-ı Kirâmın bildirdiklerini hiç değiştirmeden, olduğu gibi kitaplara geçirerek bizlere ulaştıran yüksek din âlimlerine (Ehl-i sünnet) denir. Herkesin, Ehl-i sünnet i‟tikâdını öğrenmesi, bu inançta birleşmeleri, sevişmeleri lâzımdır. Se‟âdetin tohumu, bu i‟tikâddadır. 767 Kelime-i tevhîdin ma‟nâsını, Ehl-i sünnet âlimleri şöyle bildiriyor. İnsanlar yok idi. Sonradan yaratıldı, insanların bir yaratanı vardır. Her varlığı, O yaratmıştır. Bu yaratan birdir. Ortağı benzeri yoktur. Bir ikincisi yoktur. O, hep var idi. Varlığının başlangıcı yoktur. Hep vardır. Varlığının sonu olmaz. Yok olmaz. O‟nun hep var olması lâzımdır. O, yok olamaz. Varlığı kendindendir. Hiçbir sebebe ihtiyâcı yoktur. O‟na muhtâc olmıyan hiçbir şey yoktur. Herşeyi var eden, her varı her an varlıkta durduran O‟dur. O, madde değildir, cisim değildir. Bir yerde değildir. Hiçbir maddede bulunmaz. Şekli yoktur, ölçülmez. Nasıldır diye sorulmaz. O deyince, akla hayâle gelen herşey, O değildir. O, bunlara benzemez. Bunlar, hep O‟nun mahlûklarıdır. O, mahlûkları gibi değildir. Akla, vehme, hayâle gelen herşeyi, O yaratmaktadır. Yukarıda, aşağıda, yanda değildir. Yeri yoktur. Her varlık, Arş‟ın altındadır. Arş ise, O‟nun kudreti, kuvveti altındadır. O, Arş‟ın üstündedir. Fakat bu, Arş O‟nu taşıyor demek değildir. Arş, O‟nun lütfu ve kudreti ile vardır. O, ezelde, sonsuz öncelerde nasıl ise, şimdi hep öyledir. Arş‟ı yaratmadan Önce nasıl idi ise, ebedî sonsuz geleceklerde de, hep öyledir. O‟nda değişiklik olamaz. O‟nun sıfatları vardır. (Sıfât-ı sübûtiyye)si sekizdir: Hayât, İlm, Sem‟, Basar, Kudret, İrâde, Kelâm, Tekvindir. Bu sıfatlarında da, hiç değişiklik olmaz. Değişiklik olmak, kusurdur. O‟nda kusur, noksanlık yoktur. Allah‟u teâlâ, kullarına, Peygamberler “aleyhimüsselâm” gönderdi. Bu büyük insanlar vâsıtası ile kullarına, saadete ve felâkete sebep olan iĢleri bildirdi. Peygamberlerin en yükseği, son Peygamberi olan (Muhammed) “aleyhisselâm”dır. Yeryüzündeki dinli dinsiz herkese, her yere, her millete Peygamber olarak gönderilmiĢdir. Bütün insanların, meleklerin ve cinnin Peygamberidir. Dünyanın her yerinde, herkesin, O yüce Peygambere tâbi olması, uyması lâzımdır. - Allah-u teâlânin, her yaptığımızı her düĢündüğümüzü bildiğini unutmamalıyız. Ġnsanlar birbirinin diĢini görür. Allahü teâlâ iĢe, hem diĢini, hem içini görür. Bunu bilen bir kimsenin iĢleri ve düĢünceleri edepli olur. - Ġlmi ile amel etmeyen alım; baĢkalarını giydirdiği halde kendisi çıplak olan iğne gibidir. 768 - Tamahkâr, açgözlü olma, kalbin katı ve kara olur. Çok mal artırmak için haĢıĢlık yapma. - Her hadıĢın hudûĢu (sonradan var olanın var olması) için bir sebebe ihtiyaç vardır. - O halde evrenin de var olması için bir sebebe ihtiyaç vardır. O sebep de tanrı'dır. - Ne kadar kibirli dursa da bardağın önünde eğilir çaydanlık. Öyleyse bu büyüklenme niye? Bu kibir, bu gurur niçin? - Şüphe duymayan hakikati bulamaz. - Çocuktaki utanma hali ondaki akıl nurunun alametidir. ĠĢte Ġmam-ı Gazalî'den altın öğütler... ALLAH'TAN KORK Ey oğul! Allah‟tan nasıl korkulması gerekiyorsa öyle kork. Ona kulluk görevini gereği gibi yap. Haram kıldığı Ģeylerden mümkün olduğu nisbette kaçın. Allah'ın saadete uzanan yolundan ayrılma. Hayatını düzene sokan emirlerini sakın ihmal etme ki, yaĢayıĢın sıhhat bulsun, gözlerin aydın olsun. Çünkü gizli ve kapalı hiçbir Ģey Allah'tan gizli ve kapalı değildir. BABANA ĠTAAT ET Ey oğul! Senin hayatını renk katmak için güzel belgeler koydum. Onları korur ve dediklerime kulak verir, günlük yaĢayıĢını ona uydurursan hükümdarların gözleri ve gönülleri sana karĢı ilgiyle dolup taĢacaktır. O halde Ģu anda da, bundan sonra da babana itaat et. BOġ SÖZDEN UZAK DUR Ey oğul! Aklının hemen kabul etmeyeceği Ģeyi söyleme. Lüzumsuz lâftan, çok gülmekten, Ģaka ve alaya almaktan, din kardeĢinle tartıĢmaktan sakın. Böyle yapmak saygıdeğerliği götürür, kin ve düĢmanlık kapılan açar. AĞIRBAġLI OL Ey oğul! AğırbaĢlı, terbiyeli, saygılı ve nezaketli olmaya çok dikkat et ve itina göster. Ancak böyle yaparken gurura kapılma. Sonra senden bu sıfatla söz edilir. Halka tepeden bakma. Sonra senden bu sıfatla bahsedilir. 769 HERKESE HOġNUT DAVRAN Ey oğul! Dostuna da düĢmanına da hoĢnutluk göster. BaĢkasına eza ve cefa etmekten kendini alıkoy ve bunu onlardan korkup ürktüğün için de yapma. Sadece iyi bir huy olduğunu düĢünerek öyle davran. ORTAYOLU TUT Ey oğul! Bütün iĢlerinde ortayolu tut. Çünkü iĢlerin en hayırlısı orta yoldur. Az konuĢ. KarĢılaĢtığın her Müslümana selâm ver. YÜRÜYÜġÜNE DĠKKAT ET Ey oğul! Ölçülü adımlarla yürü, ayaklarını yerde sürükleyerek yürüme. Sağa sola baka baka yürüme. Etrafı rahatsız ederek, baĢını Ģunun bunun kapısına doğru döndürme. TOPLANTILARDA ġUNLARA DĠKKAT ET Ey oğul! 1- Uğradığın bir toplantıda yer alanların üzerine dikilip durma. 2- Sokak ve caddeleri meclis gibi kullanma. 3- Dükkânları sohbet yeri olarak seçme. 4- Fikrî tartıĢmada kendini haklı çıkarmak için inat gösterme. 5- Edep ve terbiyesini yitirmiĢ patavatsız kimselerle tartıĢma. Bir hüküm verirken "Ģahsî görüĢümdür" de. 6- Bir Ģeyi veya bir adamı överken aĢırıya gitme. 7- Bir mecliste oturmak istediğin zaman bağdaĢ kurup otur. 8- Sakın parmak çatlatma. 9- Sakalınla oynama. 10- Yüzüğünle meĢgul olma. 11- Oturduğun bir yerde, bulunduğun bir toplulukta diĢlerini kürdan ve benzeri Ģeylerle temizlemeye kalkıĢma. 12- Burnunla oynama. 13- Parmağını burnuna sokma. 14- Yüzüne sinek konarsa yavaĢça onu kovmayı ihmal etme. 15- Esnememeye dikkat et. 16- Halkın seni hafife alacağı söz ve davranıĢtan sakın. 17- Bulunduğun topluluk yol gösterici olsun. 18- Sözlerin çok kıymetli bir nesne gibi paylaĢılsın. 19- Güzel sözlere kulak ver. 770 20- KonuĢulan bir sözün tekrar edilmesini isteme. Bu, onu dinlemediğini gösterir. ġU KADINDAN UZAK DUR Ey oğul! Huysuz ve karaktersiz kadından sakın. Çünkü böylesinin dili kocası üzerinde çirkin ve ağırdır. Dünyaya çocuk getirmesi, yüzündeki hayâ perdesini açmıĢtır. Artık ne ev halkından utanır, ne de konu komĢusundan. Böyle kadınlar ne dünyaya yararlar, ne de âhirete. Bunlar ülfet ve sohbet edilmeye lâyık değildirler. Böylelerinin gizli hali olmaz. Aile sırrını sokağa dökerler. Ġyilik ve hayrı çoktan yere gömmüĢlerdir. Asık suratlı olarak sabahlar, akĢam nerede olduğu bilinmez. Onun sunduğu bir yudum su Ģerdir, zehirdir. Yemeği öfke, konuĢması maskedir. Evi periĢan, elbisesi kir ve pastır. Yılan gibi sokar, akrep gibi ısırır. Kocası evet dese, o hayır der. Böylesi kadınlardan uzak dur. Kadınların bir kısmı da geri zekâlı ve hantaldır. Ağırcanlı ve kıt anlayıĢlıdır. Kocasını sever, kazancına razı olur; fakat güneĢ doğup yükseldiği halde hâlâ sesi duyulmaz. Yemekleri bayat, kapları kirli ve paslıdır. ġU KADINLA HAYATINI KUR Ey oğul! Kadınların bir kısmı da sevimli ve merhametlidir. Bereketli ve feyizlidir. Soylu çocuk doğurur. Kendisine her zaman güvenilir. KomĢuları arasında itibarlıdır. Aile sırlarım korur, kimsenin yanında açmaz. Cömerttir, eli açıktır. Bağırıp çağırmaz, alçak sesle konuĢur. Evi ter temizdir. Çocukları çiçek gibi, gönül alıcıdır. Hayrı süreklidir. Kocası da o nisbette yumuĢak huyludur. Namus onun Ģiarı, terbiye değiĢmez vasfıdır. FIRSATLARI KAÇIRMA Ey oğul! Fayda sağlayacak fırsatları kaçırma. Muhtaç olduğun Ģeylere iyice sahip çık. Görülmesini acele ettiğin iĢlerinde dikkatini baĢka taraflara dağıtma. Ġçinde bulunduğun toplumun âdet ve geleneklerine saygılı ol. Âhiret'te seni rüsva edecek çirkin âdet ve geleneklerden sakın. Bir Ģeyin neticesini iyice düĢünüp hesaba katmadan yapmakta acele etme. 771 SOYSUZ ADAMLARLA TARTIġMA Ey oğul! Soysuz adamlarla tartıĢma. Sonra onun kötü arzularını kendine çekmiĢ olursun. Namus ve Ģerefini koruyan insanlara herkes izzet ve ikramda bulunur. Böyle kimseler halk tarafından itibar görür. Hakkı bilmek, doğruluktan gelen bir fazilettir. Kendini zavallı ve fakir göstermeye çalıĢan kimse hakarete uğrar. AZ KELĠMEYLE ÇOK ġEY ANLAT Ey oğul! Bir meseleyi yazarken gereksiz kelime kullanma. Az kelimeyle çok Ģey anlatmaya çalıĢ. Sonu gelmeyecek arzular peĢinde koĢmak, sapıklıktır. BaĢkasını kınayan ve hep kusur söyleyen adamın dostu olmaz. Din süslerin en güzelidir. Kuru gürültü, boĢ yere vakit harcamaktır. SarhoĢluk insanlıktan uzaklaĢıp ĢeytanlaĢmaktır. Yapılan bir akdi bozan kimse sırtına bir kin yüklenmiĢ olur. YumuĢak söz büyüklerin ahlâkındandır. EVLENMEK ĠSTEDĠĞĠN KIZI ĠYĠ SEÇ Ey oğul! Ġnsanın hanımı huzur ve sükûnet kaynağıdır. Bir kızla evlenmek istediğinde ailesini iyice araĢtır ve öğren. Çünkü temiz ve asil bir aile tatlı meyveler yetiĢtirir. BilmiĢ ol ki kadınlar parmaklarımız kadar birbirinden farklıdırlar. ġirret ve karaktersiz kadından sakın. Onların dıĢ görünüĢlerine aldanma, böyleleri kocasına karĢı kaba ve hırçındır. Kocası kendisine saygılı olduğu zaman bunu bir üstünlük sanar. Hiçbir iyiliğe karĢı teĢekkür etmesini bilmez. Az Ģeye de hiç kanaat etmez. DOSTUNU ĠYĠ SEÇ Ey oğul! Ġki çeĢit dost ve kardeĢ vardır. Birisi, baĢına bir bela geldiği zaman seni korur; diğeri de mutluluk ve ikbal günlerinde senin dostundur. Belâ gelip ikbalden düĢtüğünde dostluk yüzünü gösteren kardeĢi hakiki kardeĢ ve dost bil ve dostluğunu korumaya çalıĢ. Saadet günlerindeki dosta pek güvenme. Sıkıntılı günlerinde dostluk bağını uzatmıyorsa, onu düĢmanların düĢmanı bil. ĠNSANLARI ĠYĠ TANI Ey oğul! Heveslerine ve nefsine uyan aĢağılık çukuruna yuvarlanır. Zarif görünümlü insanlar fazla ilgini çekmesin, dıĢ görünüĢe pek aldanma. Çünkü insan, kalbiyle, düĢüncesiyle ve diliyle 772 adamdır, kıyafetiyle değil. Benzi sarı, zayıf kimseleri hor görme. Çünkü insan iki küçük et parçasıyla ölçülür: Kalbi ve dili. Öyleyse insanların bu iki değerinden faydalanmaya çalıĢ; gerisi et, kan ve kemiktir. FĠTNEDEN SAKIN Ey oğul! DüĢman ülkesinde de olsan fitne ve fesat çıkarmaktan sakın. Kendinden aĢağı kimselere karĢı çoluk çocuğunu, Ģeref ve itibarını yaygı yapma. Malını kendinden fazla kıymetli ve üstün tutma. FAZLA KONUġMA Ey oğul! Fazla konuĢma. Sonra bulunduğun toplulukta taĢınması güç bir yük olursun. Seninle beraber oturana karĢı alicenap davran. Yanına oturmak isteyene güzel, nazik, hareket et. BaĢkasının gözüne dikkatle bakıp durma. Fazla lügat parçalayıp yaldızlı söz söyleme. Çünkü bu sözlerin dıĢ görünüĢü belki güzel sayılabilir, fakat gerçekte güzel değildir. KENDĠNDEN FAZLA SÖZ ETME Ey oğul! Çocuğunu çok beğendiğini baĢkalarına anlatma. Hizmetçinin çok hünerli olduğundan baĢkalarına söz etme. Atından ve kılıcından bahsetme. Gördüğün rüyaları her yerde anlatmaya kalkıĢma. Çünkü gördüğün rüyadan sevinç duyduğunu belirttiğin zaman beyinsiz ve seviyesiz insanlar bu konuda seni rahatsız etmeye baĢlarlar

KĠġĠLĠĞĠNĠ KORUMAK ĠÇĠN ġUNLARA DĠKKAT ET Ey oğul! 1- Saçını sakalını tarayıp öyle sokağa çık. 2- Beyaz kılları koparmaya kalkma. 3- Lüzumundan fazla güzel kokulu Ģeyler sürünme. 4- Bir ihtiyacını dile getirirken üzerinde ısrarla durma. 5- Birtakım arzularının yerine gelmesi için küçülme. 6- Servetinin tam listesini, mevcut paranın tam rakamım çoluk çocuğuna verme. Çünkü bunlar onu az görecek olurlarsa kendilerini zayıf sanarlar. Çok görecek olurlarsa yaĢayıĢlarında değiĢiklik yapmak isterler. Onları hırpalamadan belli ölçüde idare etmeye çalıĢ. TARTIġMADA ġUNLARA DĠKKAT ET 773 Ey oğul! 1- Birisiyle tartıĢırken vakar ve efendiliğini elden bırakma. 2- Bilgisizliğini ortaya koyma. Bu konuda aceleci olma. 3- Delillerini getirirken çok iyi düĢün. 4- TartıĢtığın kimseyle aranda hakem olarak yumuĢak huyunu gör. 5- Elinle ve parmağınla fazla iĢarette bulunma. 6- Fazla heyecanlanıp yüzün turp gibi olmasın. 7- ġakakların terlemesin. 8- KarĢındaki adam sana ölçüsüz davranır, küstahlıkta bulunursa sen de nezih ve ağırbaĢlı davran. 9- Seni kızdıracak olursa, yine ölçülü konuĢmaya çalıĢ, kendi Ģerefini düĢün. DEVLET BAġKANIYLA GÖRÜġÜRKEN ġUNLARA DĠKKAT ET Ey oğul! 1- Devrin hükümdarı sana yakınlık gösterirse, onunla mızrak ucunda bulunduğunu hesapla. 2- Hiçbir zaman onu bu yakınlığından cesaret alıp haddini aĢma ve kendini güven içinde hissetme. 3- Son derece efendi ve yumuĢak davran. 4- Ġlâhî hükümlerden biri zedelenmedikçe hükümdarın hoĢuna gidecek Ģekilde konuĢ. 5- Onun sana lütufları seni ölçüsüzlüğe sürüklemesin. 6- Sakın hükümdarla yakını arasına girme. Ancak iyilik ve hayırlı iĢlerde gir. Çünkü hükümdarla yakınları arasına giren kiĢinin düĢüĢü çok ani ve sür'atli olur. KONUġURKEN DĠKKAT EDĠLMESĠ GEREKENLER Ey oğul! 1- Söz verdiğinde onu mümkün olduğu ölçüde yerine getir. 2- KonuĢtuğunda ancak doğruyu söyle. 3- Sağırlara seslenir gibi konuĢma. 4- Dilsizlere hitap eder gibi sesini kısma. 5- Makbul söz söyle, güzel konuĢmaya çalıĢ. 774 6- Seni dinleyenin olduğu takdirde konuĢ. 7- Ġlgi duyulmayan yerde konuĢma. 8- Halkın kabul etmeyeceği ve garip karĢılayacağı olaylardan söz etme. 9- Bazı sözleri devamlı olarak tekarlayıp durma: "Yani, ondan sonra, evet evet evet, hayır hayır hayır" ve benzeri gibi... BÜYÜKLERĠN SOFRASINDA BUNLARA DĠKKAT ET Ey oğul! Büyüklerle bir sofraya oturduğun zaman fazla su isteme. Etin kemiği ile fazla meĢgul olma. Hiçbir yemeği ayıplama ve sofradaki hiçbir yiyeceği küçümseme. Sonra sofra sahibini üzmüĢ olursun. AÇGÖZLÜ VE SAVURGAN OLMA Ey oğul! Kendini iyice sıkıntıya sokmuĢ bir miskin gibi gözü aç; mal kıymeti bilmeyen, ilerisini görmeyen bir sefih gibi savurgan olma. Sana ait hakları belirle. Dostuna saygılı, düĢmanına insaflı ol. NĠMETLERE ġÜKRET Ey oğul! Allah‟ın verdiği nimete dâima Ģükret. Hz. Musa (a.s.) münacatında, "Yâ Rabbi! Âdemoğullarına el, ayak, göz, kulak ve sair birçok nimetler verdin. Âdemoğulları bu nimetlerin Ģükrünü nasıl îfa edebilir?" diye sordu. Cenab-ı Hak ona Ģöyle buyurdu:"Yâ Musa! Verdiğim nimeti Benden bilip, kendi iĢinden ve çalıĢmasından bilmeyen kulum, ona verdiğim nimetin Ģükrünü eda etmiĢ olur. Verdiğim nimetleri kendinden ve çalıĢmalarından bilip, Benden bilmeyen kulum da nimetin Ģükrünü eda etmemiĢ olur. Kula lâyık olan gece ve gündüz Bana teĢbih ve hamd etmektir." FAKĠRLERE ĠHSAN ET Ey oğul! Cenab-ı Hakkın ihsan buyurduğu nimetten fakirleri ve muhtaçları hissedar etmek Ģükürdür. Eğer kapına bir fakir gelirse, onun kalbini hoĢ et, öyle gönder. SADAKAYI GĠZLĠ VER Ey oğul! Sadaka verirken gizli vermek, kendine bir musibet geldiğinde bağırıp çağırmayarak, yaygara yapmayarak gizlemek 775 gerekir. Bir günah iĢlediğinde ceza gelmeden hemen tevbe et. Sadaka vermek sıddıklar niĢanıdır. Onlar sıddıklar zümresindendir. TAMAHKÂR OLMA Ey oğul! Tamahkâr olma. Kalbin katı ve kara olur. Çok mal arttırmak için hasislik etme. SALĠH ĠNSANLARIN SOHBETĠNDE BULUN Ey oğul! Âlimlerin ve sâlih insanların sohbet ve meclisinde bulunmayı elden bırakma. Peygamber Efendimiz bir hadislerinde Ģöyle buyurmuĢlardır:"Bir kimse ulema ve sâlihlerin meclis ve sohbetine giderse. Cenab-ı Hak o kimsenin herbir adımına karĢılık kabul olunmuĢ bir hac sevabı ihsan eder."Âlim ve sâlih zatlar Allah'ın dostlarıdır. Onları ziyaret edenin sevabı Allah'ın evini ziyaret edenin sevabı gibidir. DARGINLARI BARIġTIR Ey oğul! Dargın ve küsülü olanları barıĢtır ki, sen de yarın Kıyamet gününde mesrur ve Ģad olasın. Hz. Musa (a.s.) münacatında, "Yâ Rabbi! Küsülü iki kiĢiyi barıĢtırana ne ecir verirsin? Senin rızanı kazanmak için halka zulmetmeyenlere nasıl bir mükâfat verirsin?" diye sordu. Hak Teâlâ Ģöyle buyurdu:"Ben de yarın Kıyamet gününde ona selâmet verip korktuğundan emin ederim." MERHAMETLĠ OL Ey oğul! Cenab-ı Hak Ģefkati ve merhameti sebebiyle Musa Aleyhisselâma peygamberlik verdi. Ey oğul! Sen de Ģefkat ve merhameti elden bırakma ki merteben yüce olsun. Yeryüzünde olan mahlûkata merhamet eyle. Resul-i Ekrem Efendimiz Ģöyle buyurmuĢtur:"Yâ Ebâ Hüreyre! Yeryüzünde olan mahlûkata merhar met eylersen, Allah da sana merhamet eder." ANNE-BABANIN RIZASINI AL Ey oğul! Anne-baban yaĢlanınca elinden geldiği kadar onlara yardım et. Çünkü ebeveynin, sen küçükken türlü türlü zahmetini çektiler. Devamlı onların hayır duasını al. Beddua ederlerse dünyan da, Âhiret'in de yıkılır. Anne-babanın rızası Allah'ın rızasıdır. Onların öfkelenmesi Allah'ın gazabıdır. 776 Peygamber Efendimiz, "Cennet onların ayağı altındadır" buyurmuĢtur. Bir hadiste Ģöyle buyurmuĢtur: "Anne-babasına iyilik edenin, onların gönlünü alanın ömrü bereketli ve uzun olur. Yarın kıyamette azap görmez." YAKIN AKRABALARINA ĠYĠLĠKTE BULUN Ey oğul! Amcan ve halan baban hükmündedir, teyzen ve dayın da ana hükmündedir. Onlara anne-babana ettiğin hürmet gibi hürmet et. Hayır, dualarını almaya çalıĢ, sakın ihmal etme. ÂMÂ AKRABANA ĠYĠLĠK ET Ey oğul! Senin evindeki bereket direği, rahmetin vesilesi, sana gelecek musibetlerin gidericisi evindeki yaĢlı âmâ akra-bandır. "Ġdare edemiyorum, geçimim dardır" deme. Onların vesilesiyle gelen bereket olmasaydı, geçimin daha da darlaĢacaktı. HOCANA HÜRMET ET Ey oğul! Hocana tazim ve hürmet et. Çünkü hoca hakkı anababa hakkından fazladır. Ana-baban dünyanı mamur ederken, hocan Âhiretini mamur eder. Onun içindir ki, hocaya hürmet, ana-babaya hürmetten efdaldir. Hocanı gördüğün zaman elini öp, hürmet et, diz çöküp edeple otur. Senden bir isteği olursa, kendi iĢini bırak, önce onun iĢini gör. Eğer fakir ise elinden geldiği kadar yardım ederek hayır duasını al. Çünkü hocanın talebesine duası, ana-babanın evladına duası gibidir. KARDEġĠNĠN AYIBINI GĠZLE Ey oğul! Mü‟min kardeĢinin bir ayıp ve kusurunu görürsen onu gizle, ifĢa edip yayma. Resul-i Ekrem Efendimiz Ģöyle buyurmuĢtur:"Kim bir mü'min kardeĢinin kusurunu görür de, halkın yânında onu rüsvay etmezse, Allah Teâla Kıyamet gününde onun ayıplarını örter, mahĢerde halkın huzurunda rüsvay etmez." HAYIRLI ĠġLERDE DEVAMLI OL Ey oğul! Hayırlı amellerinde sebat et ve iĢlemede devamlı ol. Bir gün yapıp bir gün terk etme. Peygamber Efendimiz Ģöyle buyurmuĢtur: "Allah katında en sevgili amel, daimi yapılan ameldir. Daimî yapılan amel kiĢiyi maksuduna ulaĢtırır." ANNE-BABANA KARġI GELME 777 Ey oğul! Anne-babana karĢı gelme. Gönüllerini kırma. Kalplerini incitme. Bir kimseden anne-babası razı olmazsa o kimse için Cehennemden iki kapı açılır. Bir kimsenin anne-babası zâlim olsa bile onlara karĢı âsi olmamalıdır. Cenab-ı Hak, Hz. Musa (a.s.) Ģöyle buyurmuĢtur: "Ya Musa bil ki, günahların içinde bir günah vardır ki, mizanda en ağır o gelir. O da anne-babası çağırdığı zaman, çocuğun onlara 'efendim' deyip cevap vermemesidir. ANNE-BABANI GÜCENDĠRME Ey oğul! Anne-baban sana darılırsa, sen onlara karĢı gelme. Bir köle efendisine nasıl hürmet ve itaat ederse, sen de ana-baban bir iĢ buyururlarsa o iĢi çabucak yap ki, sana beddua etmesinler. Eğer sana darılırlarsa onlara karĢı kafa tutma. Ellerini öpüp hiddetlerini teskin et ĠZZET-Ġ NEFSĠNĠ KORU Ey oğul! Fakirlere karĢı mütevazı ol. Zenginlere karĢı zillet gösterme. Ġzzet-i nefsini koru. KĠMSEYĠ ĠNCĠTME Ey oğul! Âhirette selâmet istersen kimseyi incitme. Bir çocuk görünce, "Bu günâh iĢlememiĢ masumdur. Ben günahkârım, bu benden üstündür" de. Kendinden yaĢlı birisini gördüğün zaman da, "Bu benden çok ibadet etmiĢtir. Benden efdaldir" de. KENDĠNĠ HERKESTEN AġAĞI GÖR Ey oğul! Cahil birisini görürsen, "Bu bilmeyerek günah iĢler, ben ise bile bile günah iĢlerim, bu benden efdaldir" de. Bir fakiri görürsen "Bu imân ve saadetle gider. Ben ise nasıl gideceğimi bilmiyorum. Bu benden efdaldir" diye düĢün. Eğer bu Ģekilde kendini herkesten aĢağı görmezsen Allah katında yüce olamazsın. MÜ'MĠN KARDEġĠNĠ SEVĠNDĠR Ey oğul! Mü‟min kardeĢini sevindir. Peygamber Efendimiz Ģöyle buyurmuĢtur:"Bir kimse dünyada bir mü'min kardeĢim sevindirirse, Cenab-ı Hak kıyamet gününde onun kalbini ferahlatır." BaĢka bir hadiste de Ģöyle buyurmuĢtur:"Bir kimse bir çocuğu sevindirirse, Allah onu Ģirkten baĢka bütün geçmiĢ günahlarını bağıĢlar." 778 MÜ'MĠN KARDEġĠNĠN ĠHTĠYACINI GÖR Ey oğul! Elinden geldiği kadar mü'min kardeĢinin ihtiyacını gör. Peygamber Efendimiz Ģöyle buyurmuĢtur:"Kim dünyada bir mü'min kardeĢinin ihtiyacını giderirse, Cenab-ı Hak, on'u dünyada, altmıĢı da âhirette olmak üzere yetmiĢ ihtiyacını giderir." KÜÇÜK VE BÜYÜK KARDEġĠNE GÜZELCE DAVRAN Ey oğul! Eğer kardeĢin senden küçük ise, ona edep ve terbiyeyi öğret. Okut ve tahsil yapmasını temin et. Tatlı sözlerle öğüt ver, fena hallere düĢmesine mâni ol. ġayet kardeĢin senden büyükse, ona saygı ve hürmet göster, sözünü dinle, anlattıklarına kulak ver. Âhiret kardeĢine ise tazimde kusur etme. Senden bir haceti varsa, çabuk yerine getir. Çünkü ana-baba bir kardeĢten Âhiret kardeĢin daha hayırlıdır. Resul-i Ekrem Efendimiz Ģöyle buyurmuĢtur:"Birbirleriyle Allah için âhiret kardeĢi olanlara, Cenab-ı Hak âhirette bir derece ihsan eder ki, hiçbir amelle o manevî dereceye eriĢilemez."Eğer âhiret kardeĢin uzakta ise ara sıra ziyaret et, ihmal etme. ÇOCUKLARINI ĠYĠ YETĠġTĠR Ey oğul! Oğluna ve kızına küçükken edep ve terbiye öğret. Onları iyi yetiĢtir. Büyüdükleri zaman öğretmen güç olur. Hanımının ve çocuklarının bir suçu olursa bağıĢla. Peygamber Efendimiz Ģöyle buyurmuĢtur:"Çocuklarınızın, hanımınızın ve hizmetçinizin suçunu bağıĢlayınız." Küçüklerin kabahatim affetmek, büyüklerin Ģanıdır. En efdal sadaka ehline, evladına ve hizmetçisine verdiğin sadakadır. Bir hadiste Ģöyle buyurulmuĢtur:"Bir kimse hanımına, çocuklarına ve hizmetçisine gönlünün istediği yemeği yedirirse, Allah Taalâ ona bin derece ihsan eder." Oğlunu yabancı kadınlarla ülfet ettirme. Yedi yaĢında namazı, dokuz yaĢında orucu öğret. Günah ve haram olan Ģeyleri bellet. MĠSAFĠRE ĠKRAM ET Ey oğul! Evine misafir gelirse kapıda karĢıla, selâmını al. Ġzzet ve ikram ile "HoĢ geldiniz, safa geldiniz" diyerek önlerine düĢ. Odada 779 üst baĢa oturt. Sen de aĢağıya otur. Yemek vaktinden önce gelmiĢse yemek çıkar. Yemek vaktinden sonra gelmiĢlerse tatlı birĢey ikram et. Kalkıp giderken "Rahatsız oldunuz, özür dilerim" diyerek kapıya kadar uğurla. Gece kalmak için akĢamüstü gelen misafire de bu Ģekilde ikram et, yemek yedirdikten sonra gece fazla oturma. Belki misafir yorgundur. Münasip bir yere yatağını yap, yanına su koy, tuvaleti de göster. "Allah rahatlık versin" diyerek kendi odana çekil. Sabah olunca kahvaltı çıkar. Eğer kalıcı misafir ise, kalıncaya kadar gönlünü hoĢ tut. Gideceği vakit yemek yedirmeden bırakma. Belli bir yere kadar yolcu et, "Allah selamet versin" diye dua et. YĠYĠP ĠÇERKEN NELERE DĠKKAT EDĠLMELĠ? Ey oğul! 1- Sofraya oturmadan önce ellerini yıka. 2- Sağ dizini dikip sol dizinin üzerine otur. 3- Tabağın ortasından değil, kendi önünden ye. 4- Sofrada sağa sola eğilerek yanındakileri rahatsız etme. 5- Ağzında lokma varken konuĢma. 6- Ağzındaki lokmayı kimseye gösterme. 7- Etrafına çok bakma. 8- Ekmeği ısırıp yemeğe batırma. 9- Vücudunun rahatını istersen az ye ve az iç. 10- Sofradan kalkınca da az su iç. 11- Cemaat içinde sümkürüp tükürme. 12- Su içerken acele ile bardağı dikerek, hort hort içme. Vücuda zarardır. YavaĢ yavaĢ arada nefes alarak iç. 13- Ayakta su içme. Sıhhate zarardır. 14- Bir kimse su isterken sen de isteme. 15- Terli iken su içme. 16- Gece uyanıp su içmek doğru değildir. 17- Eğer çok susamıĢsan önce ağzını çalkala, sonra az iç. DIġARIDA DĠKKAT EDĠLMESĠ GEREKENLER Ey oğul! 1- ÇarĢı pazarda yürürken kimseye omuz vurma, incitme. 2- Kimse ile alay etme. 780 3- Meydanda yere sümkürme ve tükürme. 4- Elle çekiĢip kavga etme. 5- Sattığı Ģeyi geri getirirlerse al. 6- Yalan söyleme. 7- Kimseyi aldatma. 8- Dükkânını erken aç, geç kapa ve kaparken Besmele çek ve "La havle velâ kuvvete illâ billahi"l-aliyyilazîm"i oku. 9- Halkla tatlı konuĢ. 10- Yenecek birĢey alırken sahibinin izni olmadan alıp tatma. 11- Aldığın yiyeceği evine açıktan götürme. "O nedir?" diyene tattır. ARKADAġLIK HUKUKUNA RĠAYET ET Ey oğul! Bir kimseyle yol arkadaĢlığı yaparsan onun ayağınca yürü, hızlı yürüme. Öteye beriye sapma. Yol arkadaĢını bırakıp da bir tarafa savuĢma. Bir iĢle meĢgul olup da bekletme. ArkadaĢlık hakkını ve onun alıĢkanlıklarını gözet ki, senden hoĢnut olsun. Ondan ayrılacağın vakit helâlleĢip veda et ve elini sık. HASTA ZĠYARETĠNE GĠT Ey oğul! Hastanın halini hatırını sormak görgü kuralıdır. Hastayı ziyaret ettiğin zaman odasına habersiz girme. Ġçeri girerken selâm ver, hastanın sağ yanına oturup elini okĢa."Neren ağrıyor, hastalığın nedir, Ģimdi nasılsın?" diye sor. "ĠnĢâallah geçer" diye teselli et ve ümitlendir. Hastanın yanında çok oturma. Ġhtiyacı varsa elinden geldiği kadar yardım et. Eğer hasta ağır ve kendini bilmiyor veya doktor, kimse ile görüĢmesini yasaklamıĢsa odasına girme, ev halkından haber al veya bir adam gönderip sordur. Hasta ziyareti insanî bir vazife olduğu gibi, sünnettir ve sevabı çoktur. CENAZEYE KATIL Ey oğul! Akrabandan, dostlarından veya memleketin ileri gelenlerinden biri vefat ederse cenazesine katıl. Cenaze sahibine, evlat ve akrabasına orada hazır bulunanlara selâm ver. Vefat eden fakir ise cenaze masraflarına yardım et. Cenazeyi yaya olarak takip, etmek sünnettir. Mazeretin yoksa mezara kadar yaya git. Cenazeye 781 katılamıyorsan ailesine mektup yazarak baĢsağlığı bildir. Cenazede bulunmak ve cenaze namazını kılmak çok büyük sevaptır. ÖĞRENCĠ VE CEMAATE NASĠHATLERĠNDE Her kim dünyâda yolculuğa (âhırete) hazırlanmazsa, gözünü, âhırete çevirmez ve dünyâ ile ihtiyâcından fazla meĢgûl olursa, dünyâyı tanımamıĢ olur. Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Dünyâ, Hârût ve Mârut‟tan daha büyük büyücüdür. Ondan sakınınız.” Dünyâ insanı çeĢitli yönlerden aldatır. Bu hilelerinden bir kısmı Ģunlardır: 1. Dünyâ kendini sana devamlı kalacak gibi gösterir. Hâlbuki her gün yok olmaya yaklaĢır. Fakat gayet yavaĢ ve derece derece hareket eder. 2. Dünyânın bir hilesi de, kendini sana veriyor göstermesi, seni kendine âĢık etmesidir. Hâlbuki sonra sana aniden düĢman kesilir. 3. Bir hilesi de, dıĢını süsleyip, belâ ve mihnetleri örtmesidir. DıĢına bakan câhilleri aldatmasıdır. 4. Bir kimse, ezel ile ebed arasındaki birkaç günlük kısa ömrünü düĢünürse, dünyânın geçip gidilen bir yol olduğunu görür. Birinci konak beĢik, son konağın mezar ve birinci konak ile son konak arasında kaç konak bulunduğunu anlar. Her yıl bir konak, her ay kısa bir mesafe, hergün bundan daha kısa bir mesafe ve her nefes bir adım gibidir. Ġnsan ise durmadan yürüyor. Ölüme kiminin çok, kiminin az zamanı kalmıĢtır, insan ise, dünyâda devamlı kalacakmıĢ gibi gamsız ve düĢüncesiz oturmaktadır. 5. Dünyâya lâzım olduğundan fazla dalanlar, lezzetlere dalıp âhırette sıkıntı çekerler, rezalete düĢerler. Dünyalığı çok olanlar ölürken, dünyalığı az olanlardan daha çok ayrılık elemi çekerler. Bu elem, ölmekle de sona ermez. 6. Ġnsanın dünyâ iĢlerinden karĢılaĢtığı Ģeyler kendine az gözükür. Bunlarla meĢgûliyetin uzun sürmeyeceğini zanneder. Hâlbuki yüz tane meĢgaleden biri ortaya çıkar ve ömrü o iĢte geçer, Îsâ aleyhisselâm buyurdu ki: “Dünyâyı isteyen, deniz suyunu içene benzer, içtikçe hararet basar daha çok susar, içe içe nihâyet ölür. Fakat susuzluğu harareti eksilmez.” 782 7. Dünyâ bir misâfirhâne gibidir. Orada kendilerine ikram edilenler, ikram edilen Ģeyleri yer, eĢyalara göz dikmez, misâfirliği bitince de ayrılıp gider. EĢyalara göz dikip onları alanlar ise, ayrılacakları sırada aldıkları eĢyalar ellerinden geri alınınca üzülür, canı sıkılır ve feryâd ederler, iĢte dünyâ da, böyle yolcuların azıklarını bedava alacakları, fakat içeride olan eĢyâları tama‟kârlık ederek almayacakları bir misâfirhânedir. 8. Dünyâya düĢkün olanlar, dünyâ iĢleri ile lâzım olduğundan fazla meĢgûl olup, âhıreti unutanlar; bir gemide bulunup, gemi bir adaya yanaĢınca ihtiyâçlarını gidermek için karaya çıkanlar gibidir. Kaptan, hiç kimse fazla kalmasın, hemen ihtiyâcını giderip gemiye binsin der. Akıllı olanlar ihtiyâcını giderip hemen gemiye biner. Gemide daha rahat yer tutarlar. Bir kısmı ise, adanın güzelliğine dalıp onu seyre dalarlar. Oradaki çiçeklere, tatlı tatlı öten kuĢlara, bülbüllere, etrâfın güzelliğine bakıp kalırlar. Geri dönünce gemide rahat bir yer bulamazlar, karanlık bir yerde otururlar. Orada sıkıntı çekerler. BaĢka bir grup ise, yalnız seyretmekle kalmayıp, çiçekleri, süslü ve güzel çakıl taĢlarını toplarlar. Yanlarına alıp, gemiye götürürler, yer bulamayıp, dar bir yere sıkıĢırlar. Topladıklarını da omuzlarına alırlar Bir müddet sonra, topladıkları o güzel renkli çiçekler solar, kararıp, çürür. Onlardan kötü kokular yayılmaya baĢlar. Atacak yer bulamazlar. Topladıklarına piĢman olurlar. Onların yükünü ve sıkıntısını çekerler. Bir baĢka grup ise, indikleri adanın güzelliğine ĢaĢar ve öyle dalarlar ki, gemiyi unuturlar. Kaptanın sesini duymazlar. Gemiyi kaçırıp, adada kalırlar. Nihâyet bir kısmı açlıktan ölür. Bir kısmını da yırtıcı hayvanlar öldürür. Bunlardan birinci grup takvâ sahibi mü‟minlere benzer, Ġkinci ve üçüncü grup âsîler, isyankârlar gibidir. Ġmânın aslını korudular, fakat dünyâdan el çekmediler. Bir kısmı fakirlikten pay aldı. Bir kısmı çok Ģey toplayıp, yükü ağır oldu. Son grup ise kâfirlere benzer. Çünkü kendilerini, Allahü teâlâyı ve âhıreti unuttular. Bütün varlıklarını dünyâya verdiler. Nahl sûresi 107. âyet-i kerîmede meâlen; “Dünyâ hayâtını âhıret üzerine tercih edip sevmiĢlerdir” buyuruldu. 783 Ölümü hatırlamak: Bütün iĢlerin sonunun ölüm, duracağı yerin mezar, kendisine gelenlerin Münker ve Nekir, ebedî kalacağı yerin. Cennet veya Cehennemden biri olduğunu bilen bir kimse için, ölümü düĢünmekten daha mühim, ölüm için azık toplama çâresinden daha yüksek bir tedbir olamaz. Bunu yapanlar ancak akıllı olanlardır. Nitekim Resûlullah ( aleyhisselâm ): “Akıllı Ģu kimsedir ki, nefsini emre uydurur ve ölümden sonrası için amel iĢler, hazırlık yapar” buyurdu. Ölümü hatırlayan bir kimse, bunun için azık toplamakla elbette meĢgûl olur. Kabrini Cennet bahçelerinden bir bahçe bulur, ölümü unutup bütün maksadı dünyâ olan, âhıret azığını aklına bile getirmeyenin mezarı, Cehennem çukurlarından bir çukur olur. Bunun için ölümü hatırlamak büyük fazîlettir. Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ): “Ey dünyâ lezzetlerine dalmıĢ olanlar, bütün lezzetlerin yağma edildiği, yok edildiği zamanı düĢünün” buyurdu. Ve yine buyurdu: “Ölüm hakkında sizin bildiklerinizi koyun ve sığırlar bilse idi, hiçbir zaman yağlı et yiyemezdiniz.” ÂiĢe ( radıyallahü anha ), “Yâ Resûlallah, bir kimse Ģehidler derecesinde olabilir mi?” diye sorunca: “Evet, günde yirmi defa ölümü hatırlayan kimse Ģehidler derecesinde olur” buyurdu. Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) yüksek sesle gülen insanlar gördü. Buyurdu ki: “Bu toplantınızı bütün lezzetleri bozan ile karıĢtırınız.” “O nedir?” dediklerinde: “Ölümdür” buyurdu. Enes ( radıyallahü anh ) anlattı: Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Ölümü çok hatırla, seni dünyâda zâhid yapar, günâhlarına keffâret olur.” Ve yine buyurdu: “Ġnsanlara nasihat için ölüm kâfidir.” Ashâb-ı Kirâm (aleyhimürrıdvân) bir kimseyi çok övdüler. Resûlullah ( aleyhisselâm ) “Kalbinde ölüm için ne vardır?” buyurdu. Ölümden bahsettiğini duymadık dediler. “O hâlde sandığınız gibi değildir” buyurdu. Ġbn-i Ömer ( radıyallahü anh ) anlattı: Resûlullah‟ın ( aleyhisselâm ) yanında idim. Huzûrunda on kiĢi daha vardı. Ensârdan biri, “Ġnsanların en akıllısı ve en kerîmi kimdir?” diye sordu. “Ölümü çok hatırlayan ve âhıret için azık toplamakta çok acele edenlerdir. Dünyânın Ģerefini, âhıretin keremini götüren akıllılar onlardır” buyurdu. Ġbrâhim-i Teymî buyurdu ki: Dünyâ rahatını kalbimden kaldıran iki Ģeydir: ölümü hatırlamak ve Allahü teâlânın huzûrunda 784 korkulu durmak. Ömer bin Abdülazîz her gece âlimleri etrâfına toplar, ölümü ve kıyâmeti bildiren sözler konuĢulurdu. O kadar ağlarlardı ki, sanki evlerinden cenâze çıkmıĢ gibi olurlardı. Hasen-i Basrî oturur oturmaz ölümden, âhıretten ve Cehennemden konuĢurdu. Bir kadın hazret-i ÂiĢe‟nin ( radıyallahü anha ) yanında kalbinin sertliğinden Ģikâyet etti. Ölümü çok hatırla, kalbin yumuĢar buyurdu. Buyurduğu gibi yaptı, kalbindeki kasvet ve sertlik gitti. Gelip teĢekkür eyledi. Rebi‟ bin Heysem evinde bir mezar kazmıĢtı. Kalbinde dâima ölümü tutmak için günde birkaç defa orada uyurdu. Bir saat ölümü unutsam kalbim kararıyor, derdi. Ömer bin Abdülazîz bir kimseye ölümü çok hatırla; sıkıntıda isen kalbin rahatlar, ni‟mette isen ondan zevk almazsın, buyurdu. Tövbe etmek:Tövbe; Allah‟u teâlâya sığınmak, Allah‟u teâlâya dönmektir. Hiç bir insan tövbenin dıĢında kalamaz. Çünkü yaratılmasından yok olmasına kadar günah iĢlememek meleklere mahsûstur. Ya‟nî melekler hiç günah iĢlemezler. Hep günah ve isyan içinde olmak, Allah‟u teâlânın emir ve yasaklarına uymamak Ģeytana mahsûstur, onun hâlidir. Günah iĢlemekten tövbe etmek ise insanlara mahsûstur. Allah‟u teâlâ bütün insanlara tövbeyi emrediyor ve meâlen; “Ey mü‟minler sizden meydana gelen kusurlardan Allaha tövbe ve rücû ediniz ki, felah bulup dünyâ ve âhıret saadetine kavuĢasınız” buyurdu (Nûr-31). Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “GüneĢ batıdan doğmadan önce tövbe edenin tövbesi kabûl olur.” Yine hadîs-i Ģerîflerde buyuruldu ki: “Allah‟u teâlâ, can boğaza gelinceye kadar tövbeyi kabûl eder”,“Allah‟u teâlâ, gündüz günah işleyip, geceleyin tövbe edenin tövbesini kabûl etmekte ve gece günah işleyip, gündüz tövbe edenin tövbesini kabûl etmekte kerem sahibidir. Güneş batıdan doğuncaya kadar böyledir”, “Günâhı olmayan hiçbir insan yoktur. Fakat günahkârların en iyisi tövbe edenlerdir”, “Günahtan tövbe eden, hiç günah, iĢlememiĢ gibidir.” Tövbenin baĢı ma‟rifet ve îmân nûrudur. Günahların öldürücü zehir olduğu bu nûr ile görülür. Kendi hâline bakıp bu öldürücü zehirden çok yuttuğunu ve ölmeye yaklaĢtığını gören kimse, muhakkak piĢman olur ve içine bir korku düĢer. Aynen zehir içip de, 785 ister istemez piĢman olan, üzülen ve korkan kimsenin hâli gibi olur. Bunun için içtiği zehiri kusmaya mi‟desinden çıkarmaya çalıĢır. Bu korku sebebiyle ilâç ve tedâvi ister, iĢte, Ģehvetle (nefsin kötü isteklerine uyarak) yapılan iĢler, içinde zehir olan bal gibi görünür. Çünkü o ânda tatlıdır. Ne olduğu sonunda anlaĢılır. Böyle olunca içine bir korku düĢer, yaptığına piĢman olur. Kendini ölüm tehlikesinde görür; bu korku ve piĢmanlık ateĢiyle Ģehvetlerine karĢı meylinden ve günahlarından dolayı yanıp üzülür. ġehvet, hasret hâline döner. Hâlini düzeltmeye ve gelecekte bir daha yapmamaya azmeder. Cefâkârlığı bırakıp, vefakâr olur. Bu hareket ve duruĢlarını kontrol eder. Önceden oyun ve neĢ‟e ile gaflet içinde idi. ġimdi gözü yaĢlı, üzüntülü ve korkuludur. Önceden gâfil kimseleri severken, Ģimdi ma‟rifet sahibi olan kimseleri sever. O hâlde tövbe, piĢmanlıktır ve aslı (baĢı) ma‟rifet ve imân nûrudur. Neticesi, hâllerini kontrol etmek ve düzeltmek, günahlardan, dîne uymayan Ģeyleri yapmaktan sakınmak, iyi iĢler ve itaat yapmaktır. Her zaman tövbeye ihtiyâç vardır. Bunun için Süleymân-ı Dârânî hazretleri buyurdu ki: “Kul, hiçbir Ģeye ağlamayıp, sâdece bugüne kadar ömrünün boĢa geçen zamanları için ağlasa, ölünceye kadar bu üzüntü ona yetiĢir.” O hâlde, geleceğini de boĢ Ģeylerle harcayacak olan kimseye ne denilebilir? Evet, çok kıymetli bir mücevheri olan bunu kaybedince üzülür, ağlar. Bir de kaybettiği için eziyet veya ceza görecekse, daha çok ağlar, ömürden herbir nefes, ebedî saadeti ele geçirten bir cevherdir. Bir kimse kendini helak eden bir günah ve hatâ iĢleyip, bunu anlayınca ne hâle düĢer! Bu öyle bir musibettir ki, üzülmenin fayda vermediği zaman anlaĢılır. Meâlen; “Sizden birinize ölüm gelip de, “Ey Rabbim, beni yakın bir zamana kadar geciktirsen de sadaka versem ve sâlihlerden olsam” demezden önce, size rızık olarak verdiğimiz Ģeylerden (Allah yolunda) harcayın.” (Münâfikûn-10) buyurulan âyet-i kerîmeyi âlimler Ģöyle tefsîr etmiĢlerdir. Kul ölürken can alıcı meleği görür ve ölümün geldiğini anlar. Kalbine derin ve bitmeyen bir üzüntü çöker ve der ki, “Ey Melek-ül-mevt, bana bir gün müddet ver tövbe edeyim, af dileyeyim.” ölüm meleği der ki, “Önünde nice günler vardı. Bugün 786 ömrün bitti. Hiç kalmadı.” Tövbe etmeden ümitsizlik Ģerbetini içerse, imânının aslı sarsılmaya baĢlar. Eğer, Allah korusun ezelde Ģakiliğine hükmedilmiĢse, Ģüphesiz imânı tehlikededir ve bedbaht olmuĢtur. Ezelde de saadetine hükmedildiyse, îmânının aslı selâmette kalır. Allah‟u teâlâ meâlen buyurdu ki: “Ölüm ânına kadar kötü amel iĢleyenlere tövbe fayda vermez, ölümü görünce, Ģimdi Allaha sığınayım tövbe edeyim der” (Nisâ-18). DenilmiĢtir ki, Allah‟u teâlânın her kul ile iki sırrı vardır. Biri doğduğu zamandır ki, Allahü teâlâ kuluna, “Seni temiz ve düzgün yarattım, emânet olarak sana bir ömür verdim, ölüm zamanına kadar çok dikkat et. Emâneti geri vereceksin” buyurdu. Ġkincisi ölüm zamanındadır ki, Allah‟u teâlâ buyurur ki, “Kulum, o emânetle neler yaptın. Koruduysan karĢılığını bulursun. Zayi ettiysen, hazır ol ki, Cehennem bekliyor!” Tövbe, Ģartlarına uygun yapılırsa kabûl edilir. Tövbe ettiğin zaman, kabûl edilip edilmeyeceğinden Ģüphe etme. Tövbenin, Ģartlarına uygun olup olmadığından Ģüphe et. Ġnsanın kalbinin hakîkatini, beden ile olan bağlılığını ve alâkasının ne olduğunu Allah‟u teâlâ ile ilgisinin ne yolda olduğunu bilen ve kendisini bundan, alıkoyan sebeplerin neler olduğunu bilen, bu sebebin günah olduğunu ve Allah‟u teâlâ ile arasındaki perdeyi kaldırma yolunun makbûl tövbe olduğunda Ģüphesi olmaz. Çünkü insanın kalbi, aslında melekler cevheri cinsinden bir cevherdir. Bir ayna gibidir. Bu âlemin dıĢına çıkınca ve bu dünyâdan kurtulunca pas tutmaz. ĠĢlenen her bir günah ise, bu aynaya bir leke ve bir kararma yapar. Her iyi amel de, kalb aynasına bir nûr, bir parlaklık verir. Günah ve zulmet lekelerini siler. Ġyi amellerden hâsıl olan nûrlar ve günahlardan hâsıl olan karartılar, kalb aynası üzerine birbiri arkasından gelir. Karartı çok olur ve tövbe ederse, iyi amellerin nûrları o karanlığı bastırır, kalb kendi temizliği ve saflığında kalır. Fakat günahlara iyice dalıp, kalb cevheri pas tutar ve bu kir, içine iĢleyip kalbi temiz kalmazsa, kalb, temizliğine saflığına dönemez. Paslar, aynanın derinliğine iĢlemiĢ, ayna gibi olmuĢtur. Böyle bir kalbden, dil ile tövbe ettim deyip, kalbin bundan habersiz kalmasından baĢka bir tövbe hâsıl olmaz. Böyle tövbe de kalbe te‟sîr 787 etmez. Kirli elbise sabunla yıkanıp temizlendiği gibi, kalb de iyi amellerin nûrlarıyla günah karanlığından temizlenir. Bu sebeple Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Her kötülükten sonra, bir iyilik yap. Onu mahveder” ve “Göke ulaĢacak kadar çok günah iĢlesen de tövbe ile affolunur.” Yine buyurdu ki: “Kul vardır ki, günahı sebebiyle, Cennete girer.” “Nasıl olur?” denildikte, “Bir günah iĢler ve tövbe eder ve Cennete girinceye kadar o günâhı iĢlediğini, unutmaz (piĢman olur).” buyurdu. Yine buyurdu ki: “ġeytan, keĢke onu günaha sokmasaydım, der.” Bir hadîs-i Ģerîfte de: “Su, elbisenin kirini temizlediği gibi, sevâblar da günahları siler, süpürür.” Yine buyurdu: “Şeytan mel‟ûn olduğu zaman, Allah‟u teâlâya: (izzetine yemîn ederim ki, canı bedeninde olduğu müddetçe insanın kalbinden dışarı çıkmam) dedi.Allah‟u teâlâ: (Canı bedeninde olduğu müddetçe tövbesini bağlamam)” buyurdu. Resûlullahın ( aleyhisselâm ) huzûruna bir HabeĢli geldi ve: “Çok günahlar iĢledim, tövbem kabûl olur mu?” dedi. “Kabûl edilir” buyurdu. Giderken geri dönüp: “O günahları iĢlerken Allah‟u teâlâ beni görüyor muydu?” dedi. “Görüyordu” buyurdu. HabeĢli, feryâd etti, düĢtü ve can verdi. Fudayl bin Iyâd ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Allah‟u teâlâ peygamberlerden (aleyhimüsselâm) birine buyurdu ki: Günahkârlara müjde ver, tövbe ederlerse tövbelerini kabûl ederim. Sıddîkları korkut, eğer onlara adâletle iĢ yaparsam hepsine ceza veririm.” Talk bin Habib buyurur: “Allah‟u teâlânın hakkı, yapılabilenden üstündür (daha çoktur). Her sabah tövbe ile kalkınız ve gecede tövbe ile yatınız.” Habîb bin Sâbit ( radıyallahü anh ) buyurur “Günahları kula gösterilir. Bir günâha gelir ki, “Ah, dâima senden korkardım” der. Ondan korktuğu ve piĢman olduğu için o günâhı affedilir.” Benî-İsrâil‟de birinin çok günâhı vardı. Tövbe etmek istedi. Kabûl edilip edilmeyeceğini bilemedi, Zamanın en çok ibâdet edenini ona anlattılar, ya‟nî gitmesini söylediler. Ona gidip: “Günâhım 788 çoktur. Doksan dokuz kişi öldürdüm. Tövbem kabûl olur mu!” diye sordu. Hayır, olmaz dedi. Onu da öldürüp yüze tamamladı. Sonra ona zamanın en âlimini haber verdiler. Gitti ondan sordu ve: “Yüz adam öldürdüm, tövbem kabûl olur mu?” dedi. “Olur, fakat bulunduğun yer fesat yeridir. Başka tarafa gitmelisin. Filân memlekete git, orası iyidir” dedi. Oraya giderken, yolda öldü. Azâb ve rahmet melekleri anlaşamayıp, her biri bize âittir, dediler. Allahü teâlâ, öldüğü yerin ölçülmesini buyurdu. İyi tarafa bir karış daha yakın bulundu. Rahmet melekleri rûhunu götürdüler. Bundan anlaşılıyor ki, günah kefesinde hiç günah bulunmamak şart değildir. Fakat az da olsa, iyilik ve sevâb kefesinin ağır olması lâzımdır ve bununla kurtulabilir. Tövbenin esâsı, piĢmanlık neticesi meydana gelen bir irâdedir. PiĢmanlığın alâmeti dâima üzülmek, hasret çekmek, keĢke yapmasaydım demek, iĢi; ağlamak ve yalvarmak üzere olmaktır. Çünkü kendisini helak oluyor gören nasıl üzülmez, nasıl yanmaz? Eğer çocuğu hasta olsa, bir Hıristiyan doktorunun, bu hastalık tehlikelidir ve öldürebilir dediği zaman, babanın kalbine bir ateĢ ve üzüntü düĢeceği bilinmektedir. Hâlbuki kendini çocuğundan çok sevdiğini de bilir. Allah‟u teâlânın ve Resûlullahın ( aleyhisselâm ), hıristiyan doktorundan daha doğru sözlü olduğunu da bilir. Âhırette helak olmak, Cehenneme gitmek korkusu, ölüm hastalığından daha büyüktür. Günah iĢletmeye sebep olmak, hastayı öldürmeye sebep olmaktan daha çok Allah‟u teâlânın gazâbına sebep olur. Eğer bundan bir korku ve üzüntü doğmuyorsa, îmân, henüz günah âfetlerinden kurtulamamıĢtır. Bu korku ve üzüntü ateĢi ne kadar kuvvetli olursa, günahların keffâretine te‟sîri de o kadar büyük olur. Çünkü günah sebebiyle kalbe yerleĢen karartı ve paslar, üzüntü ve piĢmanlık ateĢinden baĢkasıyle temizlenmez. Bu yanma esnasında kalb, saflaĢmaya ve incelmeye baĢlar. Hadîs-i Ģerîfte: “Tövbe edenlerle oturunuz, onların kalbleri daha ince olur” buyuruldu. Kalb, ne kadar temiz ve saf olursa, günahtan o derece nefret eder ve günahların tatlılığı kalbe acı gelir. Benî-Ġsrâil‟den birisinin tövbesinin kabûlü ve affedilmesi için o zamanın peygamberi duâ etti. Vahiy geldi ki: 789 “Ġzzetime yemîn ederim ki, bütün göklerde olanlar ona Ģefaat etseler, o günah onun kalbine tatlı geldiği müddetçe kabûl etmem.” Günah, her ne kadar yaratılıĢ icâbı isteniyorsa da, tövbe eden için zehir katılmıĢ bal gibidir. Bir defa ondan ağzına koyup, büyük sıkıntılar çeken, ikinci defa onu düĢününce, ondan nefret etmesinden dolayı tüyleri diken diken olur. O tatlılığını istemek zararı, korkusuyla kalkar, iĢte bu acılığı bütün günahlarda bulmak lâzımdır. Çünkü iĢlediği günâhın zehir olması, Allah‟u teâlânın o günahtan gadaplanmasıdır. Bütün günahlar da böyledir. Ne için günâha devam ettiğini ve tövbe etmediğini bilmelidir. Bunun beĢ sebebi vardır ve herbirinin ayrı ayrı ilâcı vardır: 1- Âhırete inanmıyor veya Ģüphe ediyor. 2- ġehveti o kadar kuvvetlendirmiĢtir ki, arzularının terkini ona söylemeye dayanamaz. Lezzet ve zevki, kendini o kadar kaplamıĢtır ki, âhıret iĢinin tehlikesinden onu gâfil tutuyor, insanların çoğunun perdesi Ģehvetleridir. Bunun için Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Allahü teâlâ Cehennemi yarattığı vakit, Cebrâil aleyhisselâma: “Bak” buyurdu. Bakınca: “Yâ Rabbî, izzetine yemîn ederim ki bunun nasıl olduğunu duyan buna girmez” dedi. Sonra Allahü teâlâ Ģehvetleri, arzuları Cehennemin etrâfında yarattı ve “Bak” buyurdu. “Bakınca korktu ve Cehenneme girmeyen bir kiĢi kalmaz” dedi.Allah‟u teâlâ Cenneti yarattı ve: “Bak” buyurdu. “Bunu duyup da bir ân evvel buna kavuĢmak istemeyen bir kiĢi olmaz” dedi. Sonra, Cennet yolunda olan mekkâreleri (aldatıcıları) ve acı iĢleri, Cennetin etrâfında yarattı ve: “Bak” buyurdu. Bakınca: “Ġzzetine yemîn ederim ki, yolundaki sıkıntıların çokluğundan kimse Cennete giremez.” dedi.” 3- Âhıret borç senedi gibidir. Dünyâ ise eldeki nakit para gibidir. Ġnsanın yaratılıĢı ise peĢin paraya yakın olup senet ve gözünden uzak olan, kalbinden de uzaktır. 4- Mü‟min olan, hergün tövbe etmek azmindedir, fakat yarına kadar te‟hir eder. Önüne çıkan her arzusu için, bunu yapayım, bir daha yapmam der. 790 5- Günâhın Cehenneme götüreceği muhakkak değildir. Belki af olunabilir, Ġnsan ise kendisi için hüsn-i zan sahibidir. ġehvet kendisini kaplayınca: Allahü teâlâ affeder deyip, rahmet ümîd eder. Bu dünyâya sarılıp, gözden uzak olan âhıreti gönülden de uzak tutanın ilâcı, geleceği muhakkak olan Ģeyi gelmiĢ bilmektir. ġöyle ki, öleceğini gözünün önüne getirmelidir. Bu ise bugün belki Ģu ânda da olabilir. Eğer bütün lezzetlerini terk edemiyorsa, bir saat Ģehvet ve arzularına sabr edemediği hâlde Cehennem ateĢine nasıl dayanabileceğini Cennet lezzetlerinden ayrılığa nasıl tahammül edebileceğini düĢünmelidir. Hasta olursa ve soğuk sudan daha çok sevdiği Ģey olmasa, bir yahudi doktor kendisine bu su sana zarar verir dese, iyi olmak arzusuyla, o kadar istediği hâlde, suyu içmez. O hâlde, Allah‟u teâlânın ve Resûlünün ( aleyhisselâm ) buyurması ile, ebedî padiĢahlık ümidi. Ġçin Ģehvetleri terketmek daha iyidir. Tövbeyi yarına bırakana: Tövbeyi yarına bırakıyorsun, amma yarının gelmesi senin elinde değildir. Belki gelmez ve helak olursun! Demelidir. Bunun için Hadîs-i Ģerîfte: “Cehennemdekilerin çoğunun feryadı tehir etmek sebebiyledir” buyuruldu. Yarın yaparım diyene: “Bugünkü tövbeyi, niçin yarına bırakıyorsun? Eğer bugün Ģehvetini terketmen sebebi ile sana zor geliyorsa, yarın da böyle olacaktır. Çünkü Allahü teâlâ, Ģehvetleri terketmek daha kolay olan bir gün yaratmadı. Sen, Ģu ağacı kökünden sök dedikleri kimsenin: “Bu ağaç kuvvetlidir, ben zayıfım durayım, seneye sökerîm” diyen kimse gibisin. Ey ahmak, bir dahaki sene daha kuvvetli olur, sen ise daha çok kuvvetten düĢersin, derler. ġehvet ve arzu ağacı hergün daha çok kuvvetlenmekte, kök salmaktadır. Onu nasıl sökersin? Sen ise yapmamak sebebiyle hergün daha çok kuvvetten düĢersin. Ne kadar acele edersen o kadar kolay olur” demelidir. “Ben mü‟minim, Allahü teâlâ mü‟minleri affeder” sözüne güvenene: Affetmeyebilir de, deriz, Ġyi ameller yapmayınca imân da zayıflar ve ölüm zamanında, sekerât-ı mevtin fırtınasında temelinden yıkılır, gider. Çünkü îmân, suyunu iyi amellerden alan bir ağaç gibidir. Suyu kesilince, kurumak tehlikesiyle baĢbaĢa kalır. Ġyi amelsiz ve birçok günahlar içerisindeki îmân, birçok hastalıkları olan hastaya 791 benzer. Her ân helak olma korkusu vardır. Eğer îmân selâmeti ile ölürse, affedilmesi de, azâb olunması da mümkündür. O hâlde bu ümîdle oturmak ahmaklık olur. Böyle olan kimse, herĢeyini kaybetmiĢ, çoluk çocuğunu aç bırakmıĢ ve: “Belki bir harabeye giderler, bir hazîne bulurlar” diyen kimseye benzer. Yahut da, Ģehirde olan bir kimsenin, o Ģehri yağmaladıkları zaman kıymetli Ģeylerini gizlemeyip, evi öylece terkedip ve o zâlim benim evime geldiği zaman belki ölür, yahut eve girmez, yahut kör olur demesine benzer. Bunların hepsi olabilir. Affolunabilme de bunun gibidir. Fakat buna güvenmek ve tedbir almamak, tövbe etmemek ahmaklık olur. Ġhlâs: Allah‟u teâlâ: “Ġnsanlar, Allah‟a ihlâsla ibâdetten baĢkasıyla emir olunmadı.” (Beyyine-5), “Hâlis din, Allah için olandır” (Zümer-3) buyuruyor. Resûlullah ( aleyhisselâm ): “Allah‟u teâlâ buyuruyor ki, ihlâs benim sırlarımdan bir sırdır. Onu, sevdiğim kulun kalbine yerleĢtiririm.” buyurdu. Mu‟âz bin Cebel ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “İhlâs ile amel et, az da olsa yetişir.” Riyayı (gösteriĢi) kötülemek hakkında söylediklerimizin hepsi ihlâsla ilgilidir. Çünkü insanların görmesi, ihlâsı götüren sebeplerden biridir. Daha baĢka sebepler de vardır. Ma‟rûf-i Kerhî ( radıyallahü anh ) kendini kamçı ile döver ve: “Ey nefsim! Ġhlâs üzere ol, kurtulursun” derdi. Ebû Süleymân diyor ki: “Ömründe bir adım ihlâsla atmıĢ olana müjdeler olsun. Çünkü onunla Allah‟u teâlâdan baĢkasını istememiĢtir.” Ebû Eyyûb-i Sicistânî diyor ki:“Niyette ihlâs, niyetin aslından zordur.” Büyüklerden birini rü‟yâda gördüler. Allah‟u teâlâ sana ne yaptı? Diye sordular. Buyurdu ki: “O‟nun için yaptığım her şeyi sevâb kefesinde gördüm, hattâ yoldan kaldırdığım bir nar tanesini bile. Yüz altın kıymetinde merkebim ölmüştü, onu sevâb kefesinde görmedim. Hâlbuki evimde ölen kediyi sevâb kefesinde görmüştüm. Allahü teâlâya: “Yâ Rabbî, kediyi sevâb kefesinde görüyorum da merkebi görmüyorum” dedim. O, gönderdiğin yerdedir diye bir ses geldi ölünce, Allahın la‟netine git, dedin. Allah yolunda, deseydin onu da 792 bulurdun. Allah‟u teâlâ için bir sadaka vermiştim. Fakat insanlar görmüşlerdi. İnsanların görmesine sevinmiştim. Onu, ne lehimde, ne de aleyhimde gördüm.” ĠMAM GAZALĠ(R.A)HAKKINDA Ġmâm-ı Gazâlî hazretlerinin en kıymetli eseri “Ġhyâ”sıdır. Osmanlı âlimlerinden Saffet Efendi, “Tasavvufun Zaferi” isimli eserinde, Ġmâm-ı Gazâlî‟nin bu kitabı hakkında Ģunları yazmaktadır. “Hüccet-ül-Ġslâm vel-müslimîn Ġmâm-ı Muhammed Gazâlî‟nin “Ġhyâül-ulûm” kitabı, öyle bir yüce kitap, öyle yüksek bir eserdir ki, Kur‟ânı kerîmin ve Peygamber efendimizin hadîs-i Ģerîflerinin ma‟nâlarını müslümanlara anlatmak ve Allahü teâlânın kullarını, doğru yola irĢâd etmek, Ġslâm ahlâkını huzûr ve se‟âdete kavuĢturucu hükümlerini öğretmek için, din âlimleri olarak elimizde bundan baĢka hiçbir kitap bulunmasaydı, yalnız bu kitap kifâyet ederdi. “Hüccet-ül-Ġslâm” adıyla meĢhûr olan Ġmâm-ı Gazâlî, üçyüzbinden fazla hadîs-i Ģerîfi râvileriyle birlikte ezbere biliyordu, Ġslâmın yirmi temel ilmi ile, bunların yardımcıları olan müsbet ilimlerde de söz sahibi idi. Hadîs ve Usûl-i hadîs ilimlerinde ilim deryası olan bu zâtın kitaplarında mevdu hadîs var diyerek, Ġmâm-ı Gazâlî‟de eksiklik aramak, ilmin hakîkatini, Ġslâm âliminin derecesini bilmemektir. Zamanında yaĢıyan ve sonra gelen âlimler, onun kitaplarını senet kabûl etmiĢler ve netice olarak Ġmâm-ı Gazâlî‟nin kitaplarını ancak mezhepleri kabûl etmiyenlerin dinde reform yapmak için uğraĢanların beğenmediklerini bildirmiĢlerdir. Ġmâm-ı Gazâlî hazretleri asrının müceddididir. Vazifesi; din bilgilerinden unutulmuĢ olanlarını meydana çıkarmak, açıklamak ve herkese öğretmekdir. Hocası Ġmâm-ül-Harameyn el-Cüveynî, “Gazâlî, ilimde büyük bir denizdir” demiĢtir. Talebesi, Muhammed bin Yahyâ, “Ġmâm-ı Gazâlî, ikinci Ġmâm-ı ġafiî‟dir” demiĢtir. Es‟ad Mîhenî de; “Gazâlî‟nin ilmi ve üstünlüğü, kolay kolay anlaĢılmaz. Bunu ancak, onun derecesinde olanlar veya onun aklının kemâline yaklaĢabilenler anlar,” demiĢtir, Ġmâm-ı Sübkî ( radıyallahü anh ) de Ģöyle der: “Bu söz gerçekten doğrudur. Çünkü, ilim 793 bakımından kendisinden daha üstün olan kimsenin ilimdeki derecesini bilmek ve anlamak istiyen bir kimsenin sâlim bir akla ve iyi bir anlayıĢa sahip olması gerekir. Akıl, doğru ile yanlıĢı ayırır. AnlayıĢ ile de, karar verir, ĠĢte Gazâlî‟nin ilmi zirvede olduğu için, onun ilimdeki derecesini bilmek isteyen kimsenin, aklı tam bir kimse olması lâzımdır. Ayrıca, aklı tam olmakla beraber, ilimde onun mertebesine ve seviyesine yakın olmak da gerekir. Bu bakımdan, Ġmâm-ı Gazâlî‟den sonra gelen kimseler onu, ancak kendi bilgileri derecesinde anlıyabilmiĢlerdir. Fakat, Gazâlî‟yi ( radıyallahü anh ), Gazâlî‟nin kendisini bildiği (gibi bilmek), bunun cevâbı sâdece “Hayır” demektir. Çünkü Gazâlî‟den sonra, onun bir benzeri gelmemiĢtir. YetiĢmemiĢtir. Sonra, bir kimse Gazâlî‟nin derecesine yakın bile olsa, yine Gazâlî‟yi Gazâlî kadar bilmesi mümkün değildir. O da Gazâlî‟yi sâdece kendi ilminin derecesi kadar anlıyabilir.” Yine Ġmâm-ı Cüveynî Ģöyle demiĢtir:“Bir âlimin ilimdeki kadrini, derecesini ve üstünlüğünü, ancak onun seviyesinde olan anlıyabilir.” Yine bir âlim Ģöyle demiĢtir: “Âlimi herkes ilimdeki derecesi kadar anlayabilir. Ġmâm-ı ġafiî‟yi talebeleri arasında en iyi anlayan elMüzenî idi. O da, hocasını ancak kendi derecesi kadar anlayabildi. Daha fazlasını idrâk edemedi. Resûlullah‟ın ( aleyhisselâm ) kadrini, herkes kendi derecesi kadar anlayabildi. Resûlullahı en iyi anlayan Hazreti Ebû Bekr idi. Çünkü bu ümmetin en faziletlisi Hazreti Ebû Bekr‟dir. O da, ancak kendi derecesinin yüksekliği kadar anlayabildi.” Ġhyâ‟da geçen hadîs-i Ģerîflerin kaynaklarını tesbit eden Zeyneddîn Irâkî Ģöyle demiĢtir: “Ġhyâ, helâli ve haramı (dîni) anlatan, bu husûsta yazılmıĢ kitapların en büyüklerindendir. Ġmâm-ı Gazâlî, bu eserde birçok ince mes‟eleyi izah etmiĢ, zâhir ve bâtın ilmini en uygun bir tarzda kaynaĢtırmıĢtır. Mes‟eleleri, gayet açık, anlaĢılır bir Ģekilde ve güzel bir uslûbla yazmıĢtır...” Ġhyâ‟yı Ģerheden Zebîdî‟ ise; naklediciliği, izahı ve kaynaklara bağlılığı ve diğer üstün vasıflarıyla Ġhyâ gibi bir kitap görmediğini söyleyerek methetmiĢtir. Ġhyâ‟yı adetâ ezberleyecek derecede okuyup, defalarca baĢtan sona bitiren Abdülkâdir Ayderus, “Ta‟rîf-ül-Ġhyâ bi fadâil-il-Ġhyâ” adlı eserinde; “Biliniz ki, Ġhyâ, bütün üstünlükleri kendinde toplamıĢ olan ve kıymeti 794 anlatmakla bitmeyen bir eserdir, Ġhyâ‟yı uzun uzun inceledim. Her bölümü, her kelimesi üzerinde tekrar tekrar durup, düĢünerek anlamaya çalıĢtım. Hergün onda daha önce farketmemiĢ olduğum yeni bilgiler, üstün sırlar ve tefekküre sevkeden izahlar buldum. Hiç kimse ondan daha güzel bir eser yazmamıĢ ve hattâ ona yakın bir eser yazmamıĢtır” diyerek, okunmasını tavsiye etmiĢtir. Ġbn-i Sübkî, Ġhyâ için Ģöyle demiĢtir:“İhyâ, müslümanların önem vermesi ve yayması gereken bir eserdir. Böylece birçok kimsenin doğru yolu bulması, hidâyete kavuşması sağlanabilir. Çünkü bu eseri inceleyip, okuyup da te‟sîr altında kalmayan kimse yok gibidir.” Büyük âlim Ġbn-i Hacer-i Mekkî hazretleri, “El-A‟lâm bikavatı‟ıl-Ġslâm” kitabında küfre sebep olan Ģeyleri anlatırken, Ġbn-i Sübkî ve baĢka âlimlerin kitaplarından alarak buyuruyor ki; “Ġmâm-ı Gazâlî‟nin yazılarında kusûr bulan kimse, ya hased edip onu çekemiyendir yahut da, zındıktır.” Hanefî mezhebi âlimlerinden Ġbn-i Abidin, “El-Ukûd-üd-düriyye” kitabının sonunda diyor ki, “Ġmâm-ı Gazâlî âlim değildi, diyen kimse, câhillerin echeli ve fâsıkların en kötüsüdür. O, zamanının Hüccet-ül-Ġslâmı ve âlimlerin en Ustünü idi. Fıkıh ilminde çok kıymetli kitapları vardır. ġafiî mezhebinin ba‟zı hükümleri, onun kitapları üzerine kurulmuĢtur.” Batıda Ebü‟l-Hasen Ġbni Harezhem adında bir Ġmâm vardı, Ġmâm-ı Gazâlî hazretlerinin Ġhyâ kitabını okuyunca beğenmeyip onu yakmayı emretti. Halkın elinde bulunanları da toplayıp bir Cum‟a günü yakılmasını kararlaĢtırdılar. O Cum‟a gecesinde Ebü‟l-Hasen rü‟yâsında gördü ki: Kendi ders okuttuğu câminin kapısından içeri girdi. Bir de ne görsün; câminin içinde Resûlullah ( aleyhisselâm ) ve yanında Ebû Bekr ( radıyallahü anh ) ve Ömer ( radıyallahü anh ) oturuyorlardı, Ġmâm-ı Gazâlî de orada ayakta duruyordu ve elinde Ġhyâ kitabını tutup: “Ey Allahın Resûlü! ġu kimse benim hasmımdır” deyip, sonra dizleri üzerine çöktü, Ġhyâ kitabını Resûlullaha verip: “Yâ Resûlallah, Ģu kitaba bakınız, eğer bu kimsenin dediği gibi bunda sünnete uymayan, esâsa muhalif olan bir yanlıĢlık var ise, ben Allahü teâlâya tövbe ettim. Eğer sizin bildirdiğiniz dine uygun ise, bu adamdan hakkımı alıp beni sevindirin” dedi. Bunun üzerine 795 Resûlullah, Ġhyâ kitabını baĢtan sona kadar inceledi ve “Vallahi bu elbette güzel bir kitaptır”. Buyurdu. Sonra onu Hazreti Ebû Bekr‟e ve Hazreti Ömer‟e verdiler. Onlar da inceleyerek bu kitap elbette güzeldir dediler. Bunun üzerine Resûlullah: “Adı geçen Ebü‟l-Hasen‟in elbisesini soyun, iftira edenlere vurulduğu gibi had vurun” buyurdu. BeĢinci sopadan sonra Hazreti Ebû Bekr, “Yâ Resûlallah böyle yapması yine senin sünnetini ta‟zim için idi. Fakat yanıldı” dedi. Ġmâm-ı Gazâlî de affetti. Ebü‟l-Hasen uyanınca gördüklerini talebelerine anlattı. Tövbe etti. Bir ay, rü‟yâsında yediği sopaların acısından rahatsız oldu, canı yandı. Sonra geçti, fakat ölünceye kadar sopaların izi sırtında görüldü. Bu rü‟yâsından sonra dâima Ġhyâ kitabını okur, ona hürmet ederdi. ġeyh Ebû Zeyd Endülüsî Ģöyle anlatmıĢtır: “Birgün çarĢıdan bir kitap satın almıĢtım. Eve gelip okumaya baĢladım. Fakat kitabda Ġmâm-ı Gazâlî hazretlerine dil uzatılıyordu. Kitaba bakarken gözlerim birden bire görmez oldu. Hemen tövbe edip, kitaba baktığıma piĢman oldum, istiğfar edip yalvardım. Sonra gözlerim görmeye baĢladı.” Ebû Zeyd Endülüsî yine Ģöyle anlatmıĢtır: “Bir defasında rü‟yâmda gördüm ki, Ġmâm-ı Gazâlî, bir hınzırın (domuzun) boynuna zincir takmıĢ çekip götürüyordu. “Bunu neden böyle gezdiriyorsun?” dedim. “Bu öyle betbaht bir kimsedir ki, zulmete dalmıĢtır. Bize dil uzatanların hâli ve cezası budur” buyurdu. Ġmâm-ı Gazâlî hazretleri Ģöyle anlatmıĢtır: “Birgün bana bir taĢ lâzım oldu. DıĢarı çıkıp almak için hangi taĢa elimi uzatsam, taĢ altın veya cevher oluyordu. Baktım, elimi uzattığım her taĢ cevher oldu. Nihâyet bir taĢ bulamadan eve geri döndüm.” Büyük Selçuklu Devleti döneminde yaĢayan Ġslam'ın en büyük âlimlerinden Ġmam-ı Gazali Hazretleri bu duayı özellikle cuma günleri 7 defa okumayı tavsiye etmiĢti. ĠġTE ĠMAM GAZALĠ SALAVATI Allâhümme salli ve sellim ve bârik alâ seyyidinâ ve Mevlânâ Muhammedin ve alâ âlihi ve sahbihi ve ehli beytihi Salâten tekünü leke ridâen ve lihakkihi edâen Ve a‟tihil vesilete Veb‟ashul makâmel Mahmudellezi veadtehu ve eczihi annâ mahüve ehluhu Ve eczihi 796 efdale ma cezeyte nebiyyen an ümmetihi Ve salli aleyhi ve alâ cemi ihvânihi minennebiyyine vel mürselin Ve alâ âlihim ve sahbihim ecma‟in Yâ erhamerrahimin. SALAVATIN MANASI “Ey Rabbim, seyyidimiz, efendimiz Muhammed (salallahu aleyhi ve sellem)‟e onun âline, ashâbına ve ehl-i beytine, senin rızanı taĢıyan hakkı edâ edilebilecek bir salât ve selâm et!Onları mübârek kıl!. Ona vesîleyi bahĢet! Onu, kendisine vaad ettiğin Makâm-ı Mahmûd‟a eriĢtir! Onu nasıl ehli ise, o Ģekilde bizimle karĢıla. Bir nebînin ümmetiyle karĢılanacağı en güzel bir biçimde karĢıla. Ona, nebi ve resûl, tüm kardeĢlerine, onların âline ve arkadaĢlarına salât et! Ey merhametlilerin en merhametlisi!” BĠBLĠYOGRAFYA Müsned, II, 244, 251, 315.Buhârî, “Ġstiʾẕân”, 1.Müslim, “Birr”, 115, “Cennet”, 28.Gazzâlî, Ġlcâmü‟l-ʿavâm ʿan ʿilmi‟l-kelâm, Ġstanbul 1287, s. 48- 49.Cevâhirü‟l-Ḳurʾân ve dürerüh, Beyrut 1411/1990, s. 21.el-Erbaʿîn fî uṣûli‟ddîn, Kahire 1328, s. 10, 30, 62, 157.Mîzânü‟l-ʿamel, Kahire 1328, s. 15-16, 21, 32, 64, 113, 206, 215.el-Müstaẓhirî (nĢr. I. Goldziher), Leiden 1916, s. 8-9, 11- 13, 44-45, 48.el-Müstaṣfâ, Beyrut 1335, I, 1-57, 61, 83, 88.Fayṣalü‟t-tefriḳa beyne‟l-Ġslâm ve‟z-zendeḳa (nĢr. Mustafa el-Kabbânî ed-DımaĢkī), Kahire 1328, s. 60.Maḳāṣıdü‟l-felâsife (nĢr. Süleyman Dünyâ), Kahire 1961, s. 31- 32.MiĢkâtü‟l-envâr (nĢr. Ebü‟l-Alâ Afîfî), Kahire 1383/1964.Miḥakkü‟nnaẓar (nĢr. Bedreddin en-Na„sânî), Beyrut 1966, s. 9, 45, 48-52.el-Ġḳtiṣâd (nĢr. Ġbrahim Agah Çubukçu – Hüseyin Atay), Ankara 1972, s. 3, 62-63, 106-107, 797 163-167, 177.el-Maḳṣadü‟l-esnâ, Beyrut, ts. (Dârü‟l-Kütübi‟l-ilmiyye).elMünḳıẕ mine‟ḍ-ḍalâl (nĢr. Ahmed Câlindehrî), Lahor 1971.Tehâfütü‟l-felâsife, Beyrut 1990.Ḳānûnü‟t-teʾvîl (Meʿâricü‟l-ḳuds içinde), Kahire, ts. (Mektebetü‟lCündî), s. 95, 111.Miʿyârü‟l-ʿilm, Beyrut, ts. (Dârü‟l-Endelüs).Ebû Bekir erRâzî, Resâʿilü felsefiyye (nĢr. P. Kraus), Kahire 1939, s. 33-35.Fârâbî, es̱- S̱emeratü‟l-merżıyye (nĢr. F. Dietrici), Leiden 1890, s. 56.Bâkıllânî, etTemhîd (Ebû Rîde), s. 56-61, 302, 303.Ġbn Miskeveyh, Tehẕîbü‟l-aḫlâḳ, s. 161.Ebû Bekir Ġbnü‟l-Arabî, el-ʿAvâṣım (Ġstanbûlî), s. 30.ġehristânî, elMilel (Kîlânî), I, 98-99.Sem„ânî, el-Ensâb, Beyrut 1980, I, 251-252.Ġbn RüĢd, Tehâfütü‟t-Tehâfüt (nĢr. M. Bouyges), Beyrut 1930, s. 522.Ġbnü‟lCevzî, el-Muntaẓam, IX, 168-169.Yâkūt, Muʿcemü‟l-büldân, IV, 49.Ġbnü‟lEsîr, el-Kâmil, X, 252.el-Lübâb, II, 379.Bündârî, Zübdetü‟n-Nusra (Burslan), s. 58, 81.bn Hallikân, Vefeyât, I, 98; IV, 216.er-Red ʿale‟l-manṭıḳıyyîn, Lahor 1396/1976, s. 14-15.Muvâfaḳatü ṣaḥîḥi‟l-menḳūl, Beyrut 1405/1985, I, 32, 236- 238.Zehebî, Aʿlâmü‟n-nübelâʾ, XIX, 343-344.Safedî, el-Vâfî, I, 274- 277.Feyyûmî, el-Miṣbâḥu‟l-münîr, “ġzl” md.Sübkî, Ṭabaḳāt, IV, 101-182; VI, 195.Ġbn Kesîr, el-Bidâye, XII, 173-174.Ġbn Haldûn, Muḳaddime, III, 1099- 1100.Süyûtî, Ṣavnü‟l-manṭıḳ ve‟l-kelâm (nĢr. Ali Sâmî en-NeĢĢâr), Beyrut 1970, s. 324.Zebîdî, Ġtḥâfü‟s-sâde, I, 2-43.A. U. Pope, A Survey of Persian Art, London 1939, III, 1072-1074.A. J. Wensinck, La pensée de Ghazzālī, Paris 1940, s. 111.Brockelmann, GAL, I, 537-547; Suppl., I, 744-756.Farid Jabre, La notion de la certitude selon Ghazali, Paris 1958, s. 194.Ġslâm Felsefesi Tarihi (trc. Kasım Turhan), Ġstanbul 1987, s. 172-181, 194-198.Mahmûd Kāsım, “el-ʿAḳl ve‟t-taḳlîd fî meẕhebi‟l-Ġazzâlî”, Mihricânü‟l-Ġazzâlî fî DımaĢḳ: Ebû Ḥâmid el-Ġazzâlî, Kahire 1962, s. 168-205.Abdurrahman Bedevî, “el-Ġazzâlî ve meṣâdiruhü‟l-Yûnâniyye”, a.e., s. 220-237.Mustafa Cevâd, “ʿAṣrü‟l-Ġmâm el-Ġazzâlî”, a.e., s. 494-509.H. Laoust, La politique de Ġazālī, Paris 1970, s. 90-105.H. Lazarus-Yafeh, Studies in al-Ghazzālī, Jerusalem 1975.Süleyman Hayri Bolay, Aristo Metafiziği ile Gazzâlî Metafiziğinin KarĢılaĢtırılması, Ankara 1976.R. A. Nicholson, Ġslâm Sûfîleri (trc. Ethem Ruhi Fığlalı v.dğr.), Ankara 1978, s. 21.Refîk el-Acem, el-Manṭıḳ ʿinde‟l-Ġazzâlî, Beyrut 1979.Cemîl Salîbâ, Târîḫu‟l-felsefeti‟l-ʿArabiyye, Beyrut 1981, s. 333- 427.Hasan Âsî, et-Tefsîrü‟l-Ḳurʾânî ve‟l-luġatü‟ṣ-ṣûfîyye fî felsefeti Ġbn Sînâ, Beyrut 1403/1983, s. 83-88.Ali Sâmî en-NeĢĢâr, Menâhicü‟l-baḥs̱ʿinde müfekkiri‟l-Ġslâm, Beyrut 1404/1984, s. 90-99, 102, 159-163, 166-175, 179.Zekî Mübârek, el-Aḫlâḳ ʿinde‟l-Ġazzâlî, Beyrut 1988.W. Montgomery Watt, Müslüman Aydın: Gazzâlî Hakkında Bir AraĢtırma (trc. Hanifi Özcan), Ġzmir 1989.M. Âbid el-Câbirî, Tekvînü‟l-ʿaḳli‟l-ʿArabî, Beyrut 1991, s. 281- 290.Osman Bakar, Classification of Knowledge in Islam, Kuala Lumpur 1992, s. 155-224.Muhittin Macit, Gazzâlî‟nin Determinizmi EleĢtirisi (yüksek lisans 798 tezi, 1995), MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü.D. B. Macdonald, “The Life of alGhazzālī, with Especial Reference to His Religious Experiences and Opinions”, JAOS, XX (1899), s. 71-132.L. Massignon, “Le Christ dans les évangiles selon Ghazali”, REI, VI (1932), s. 523-536.Münîr el-Kādî, “el-Ġmâm Ebû Ḥâmid el-Ġazzâlî”, MMĠIr., IX (1962), s. 27-42.W. N. Arafat, “Al-Ghazālī on Moral Misconceptions”, IQ, XIV/2 (1970), s. 57-62.A. Sharma, “The Spiritual Biography of Al -G̲h̲azālī”, Studies in Islam, IX, New Delhi 1972, s. 65-85.Muhammad Abul Quasem, “Al-Ghazālī‟s Theory of Devotional Acts”, IQ, XVIII/3-4 (1974), s. 48-61.G. F. Hourani, “Ghazālī on the Ethics of Action”, JAOS, XCVI/1 (1976), s. 69-88.L. E. Goodman, “Did al-Gazali Deny Cosality?”, St.I, XLVII (1978), s. 83-120.N. F. Ramazanof, “Dirâse fî ʿâlemi‟lĠazzâlî ve fikrih” (trc. Celîl Kemâleddin), el-Mevrid, IX/4, Bağdad 1981, s. 355- 404.Cemâleddin el-Alevî, “el-Ġazzâlî ve‟l-ḫiṭâbi‟l-felsefî fi‟l-ġarbi‟l-Ġslâmî, elĠazzâlî ve teĢekkülü‟l-ḫiṭâbi‟l-felsefî li-Ġbn RüĢd”, Mecelletü Külliyeti‟l-Âdâb ve‟l-ʿulûmi‟l-insâniyye, VIII, Fas 1986, s. 5-50.Seyyid Hüseyin Nasr, “Ġazzâlî: Ḥakîm-i Muʿânid-i Felsefe”, Îrânnâme, IV/4, Washington 1986, s. 583- 592.Müctebâ Mînovî, “Ġazzâlî-yi Tûsî”, a.e., s. 554-570.R. Frank, “AlGhazâlî‟s Use of Avicenna‟s Philosophy”, REI, LV-LVII/1 (1987-89), s. 271- 285.Binyamin Abrahamov, “Al-Ghazālī‟s Theory of Causality”, St.I., LXVII (1988), s. 75-98.Maria Bernand, “Artisan de la fusion des systemes de pensee”, JA, CCLXXVIII (1990), s. 223-251.Salâh Abdülalîm Ġbrâhim, “esSebebiyye beyne‟l-Ġazzâlî ve Ġbn RüĢd”, Ḥavliyyetü Külliyyeti uṣûli‟d-dîn, IX, Kahire 1412/1992, s. 121-155.K. Harding, “Causality Then and Now: Al Ghazālī and Quantum Theory”, The American Journal of Islamic Social Sciences, X/2, Herndon 1993, s. 165-177.Kasım Kufralı, “Gazzâlî”, ĠA, IV, 748- 760.Tabakât-üĢ-ġâfiiyye cild-6, sh. 191.Miftâh-üs-se‟âde cild-2, sh. 332.ElBidâye ven-nihâye cild-12, sh. 173.Tebyînü kizb-ül-müfteri sh. 291.ġezerât-üzzeheb cild-4, sh. 10.Vefeyât-ül-a‟yân cild-4, sh. 216.Menâkıb-ı Gazâlî v. 1a-b, 2a-b, 3a-b, 4a-b, 5a-b, 6a-b, Süleymâniye Kütüphânesi Hacı Mahmûd Efendi kısmı No: 4609.Ġzâh-ül-meknûn (KeĢf-üz-zünûn zeyli) cild-2, sh. 43, 103, 370, 536.Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 79, 81.Mevdû‟ât-ül-ulûm cild-1, sh. 804.Kâmûs-ül-a‟lâm cild-5, sh. 3277.Nefehât-ül-üns sh. 404.Rehber Ansiklopedisi cild-6, sh. 137.Câmi‟u kerâmât-il-evliyâ cild-1, sh. 107 799 HACE MUHAMMED BAHAUDDĠNĠ ġAHI NAKġĠBENDÎ (k.s) (D.H. 718.-M.1318-V. H791.M.1389) Künyesi: Buhâra civarında Kasrı Ârifan'dan Hâce Muhammed BahâeddîniġâhıNakĢibendi‟dir. Uzunca boylu, buğday tenli ve güzel yüzlü,sakalı büyükçe, boynu nur gibi parlak,. tatlı dilli ve güler yüzlü olup herkesi sıratı müstakime davet eder,Zahiren halk ile, bâtınen Hak ile olan büyük bir mürĢidi kamildi. Buhara‟ya bir fersah mesafede Kasrı Arifan'da Sülalei Tahire‟den Ecdâdı Ġmamı Caferi Sadık(r.a)'a ve oradan Hz. Ali(r.a) ve Hz.Fatıma(r.anha) validemize varan sâlih bir babadan ve saliha bir anadan doğmuĢlardır. Henüz ana rahminde iken bir "er kokusu" duyulmuĢ ve bu durum manevi babası olan Muhammed Baba Semâsi tarafından ifade edilmiĢti. Daha çocuk yaĢlarda iken büyüklüğüne dalâlet eden alametler görülmüĢ, yaĢı ile mütenasip olmayan idrak, dirayet, nuru hidayet kendisinde müĢahade ediliyordu. ġâhı NakĢibendi(k.s) Hazretleri, kendisine kadar "Hacegân Yolu" olarak anılan tarîkatı, "NakĢibendi" yapan kolbaĢı, veliler serdârı bir uludur. Adı Muhammed Bahâüddîn b. Muhammed, nisbesi "el Buhârî"dir. Buhara yakınındaki Kasrı Arifân'dandır. Buranın eski adı Kasr,ı Hinduvan iken, kendilerine nisbetle "Arifler KöĢkü" anlamına gelen Kasrı Arifan denildi. Ġsminin baĢındaki ġah kelimesi 800 de "Gönül Sultanı" anlamında bir saygı ifadesidir. ġahı NakĢibendi (k.s) Kasr-ı Hindüvan (Kasr-ı Ârifan)'da dünyaya teĢrif ettiler. (H. 718. Muharrem‟inde M.1318 Nisan‟ında) dünyaya gelmiĢ, Ġslâm âlimlerinin en meĢhurlarından olup tasavvufda en yüksek derecelere ulaĢmıĢtır. Asrında ve kendinden sonraki asırlarda onun sebebiyle pekçok insan, hidayete, doğru yola kavuĢmuĢtur. Bu yıllar Osmanlı Devleti'nin kuruluĢ yılları. ġâh-ı NakĢbend'in doğumundan tam bir asır evvel, Cengiz Han, Buhârâyı kuĢatmıĢ. ĠĢgal edip yaktıp yıkmıĢ ve târ u mâr etmiĢti.Bundan sonra Buhârâ, Moğollarla Harezmliler ve Ġlhanlılar arasında bir çok defa el değiĢtirerek siyasi açıdan tam bir keĢmekeĢ içinde kalmıĢ. Bahaûddin Buhârî'nin doğduğu zaman Buhârâ, Ġran Moğolları ile müttefikleri Çağatay hânedânının elindeydi. Bahâeddîni Buharî‟nin ilk hocası, daha doğar doğmaz üç günlük bebek iken kendisini manevi evlatlığa kabul eden ve hakkında çok müjdeler veren dedesinin mürĢidi Hâce Muhammed Baba Semasi(k.s)‟dur. Önce ondan istifade etti. Sonra bu hocası onun yetiĢtirilmesini en kâmil talebelerinden Emir Külâl (k.s)ya havâle etti. Seyyid Emir Külâl (k.s)ġahı NakĢibendî Hazretleri‟nin yetiĢmesi için titizlikle meĢgul olup, onu tasavvuufdayüksek derecelere ulaĢtırdı.(TDV İslâm Ansiklopedisi, c.4, s.458. Hatta bir gün Ona dediki: "ġeyhim Muhammed Baba Semmâsi(k.s)‟nun senin yetiĢmen konusundaki emirlerini yerine getirdim. ġu anda hem hâl bakımından, hem de "kâl" bakımından yüksek derecelere eriĢtiniz. Sadrımda ne varsa sana aktardım. Fakat senin himmet kuĢun beni geçti, daha yükseklerde uçuyor. Artık kemâl semasında dilediğiniz gibi uçmağa tarafımdan mezunsunuz, diyerek icazet verdi. Suhâr'da bir mescid inĢası sırasında beĢyüz müridin huzurunda gerçekleĢen bu icazetten sonra ġahı NakĢibendî oradan ayrıldı. Bu izinden sonra zamanın büyük Ģeyhi ve âlimlerinden olan Mevlâna Arif (k.s)nun hizmet ve sohbetlerine yedi sene devam ettiler. Daha sonra yine ululardan Hâce Halil Ata(k.s)‟nun hizmetinde ve sohbetlerinde oniki sene bulundu. Nice arif sırlarına vakıf oldu. Bahâeddin Hazretleri, onsekiz yaĢında iken, ailesi kendisini evlendirmeyi, evlenirken Baba Muhammed Semmâsî(k.s)'nin de hazır bulunmasını arzu ettiklerini söyleyerek Semmas'a gönderdiler. Orada 801 bir müddet Semmâsî Hazretleri'nin hizmetinde bulundu.Semmâsî'nin vefatından sonra Emir Külal, Kasr-ı Ârifân'a gelerek Semmâsî'nin vasiyetini hatırlattı ve memleketi Nesef'e döndü. NakĢıbed Hazretleri uzun yıllar, Nesef'e giderek Emir Külal'ın hizmetinde bulundu ve ondan tarikat adabını öğrendi.( Büyük Ġslâm ve Tasavvuf Önderleri, Vefâ Yayıncılık, s.85-86, Ġstanbul 1993. Tarikat âdâb ve erkânını öğrendiği bu dönemde kendisinin doğumundan yaklaĢık bir asır önce vefat etmiĢ olan Abdülhâlik-ı Gücdüvânî'nin (v. 617/1220) ruhaniyetine intisap etti. (TDV Ġslâm Ansiklopedisi, c.4, s.458.) Bahâeddin NakĢibend her ne kadar Emir Külal'e intisab etmiĢ ise de en fazla Abdülhâlik-ı Gücdüvânî'nin manevi tesiri altında kaldığını kendisi söylemektedir. Tasavvufta bu usûle üveysîlik ismi verilir.(Büyük Ġslâm ve Tasavvuf Önderleri, Vefâ Yayıncılık, s.86, Ġstanbul 1993.) Onun ayrıca uzun yıllar Hakîm et-Tirmizî'nin (ö. 320/932) ruhaniyetinden faydalanması da üveysîliği ile ilgilidir.(TDV Ġslâm Ansiklopedisi, c.4, s.458) ġahı NakĢibendî (k.s)çok mütevazı bir hayat yaĢardı. Haramlardan titizlikle sakınır, ruhsat yolundan çok, azimet yolunu tercih ederdi. Misafirlerine ikramdan hoĢlanır, hediyeye, hediye ile mukabele etmeye çalıĢırdı. Mahlûkatın tümüne Ģefkat nazarıyla bakardı. Tasavvufdaki ilk hallerini Ģöyle anlatmıĢtır: Tasavvuf hallerinden cezbe hâli çoğalıp kararsız düĢtüğüm günlerde, geceleri ay ıĢığında kabristanda dolaĢırdım. Bir gece devamlı ziyaret edilmekte olan üç büyük zâtın mezarını gördüm. Her birinin kabrinde yanmakta olan birer kandil vardı. Kandillerin yağı ve fitilleri olduğu hâlde çok sönük yanıyorlardı. Fitillerini hareket ettirmek lazımdı ki, parlak yanıp çok ıĢık versinler. O kandilleri öylece bırakıp, Hâce Muhammed Vasî(k.s)‟nun kabri baĢına gittim. Orada Ahmed Eckarnevi (k.s)nun kabrine gitmem iĢaret olundu, oraya gittim. Bellerinde kılıç takılı olan iki kiĢi geldi. Bir hayvana beni bindirip yönünü de Mezdâhin tarafına çevirip ayrıldılar. O gece devamlı yol alarak sabaha doğru Mezdâhin mezarlığına ulaĢtım. Orada da diğer mezarlardaki gibi bir kandil yanıyordu. Fakat o da sönük yanıyordu. Kıbleye karĢı oturdum. Bu sırada bana geçkinlik hali geldi. Kıble tarafında gördüğüm duvar yarıldı. Gördüğüm manzara; yeĢil örtüler ile süslenmiĢ bir taht ve bu taht üzerinde bir zât oturmuĢtu. Etrafında ise 802 kalabalık bir cemaat vardı. Ġçlerinde Baba Semmasî (k.s)de bulunuyordu. Sâdece Onu tanıyordum. Daha sonra anladım ki bu zâtlar, vefat eden bu yolun büyükleridir. Fakat kürsinin üzerinde oturan kimdir diye merak ediyordum ki, kürsünün etrafında oturanlardan biri bana dedi ki: Bu zat Hâce Abdûlhâlık Gücdüvanî(k.s)‟dur. Etrafındaki cemaat ise O‟nun Halifeleridir. Sonunda Hocam Baba Semmasi Hazretleri‟ni göstererek bunu hayatta iken gördüm, senin Ģeyhindir. Sana taç verdi. Onu tanıdın mı? "Evet, Hocamı tanıdım, fakat tâcın nerede olduğunu bilmiyorum" dedim. O senin evindedir. Onu sana keramet olarak verdiler ki bir bela gelecek olsa, onun bereketiyle def edilir. Sonra denildi ki: ġimdi dikkat kesil Abdülhalık Gücdüvanî (k.s)sana nasihat edecek! Hâce Hazretleri‟nin elini öpmek istedim, izin verildi. YaklaĢtım, selâm verip edeple elini öptüm. Sonra huzurunda edeple ayakta durdum. Tasavvufda ilerlemek hususunda Ģöyle buyurdu: Evladım kabirlerin baĢında kandillerin sana öyle gösterilmesi senin bu yolda kabiliyet sahibi olduğuna alâmettir. Fakat fitil gibi olan kabiliyeti hareketlendirmek lâzımdır ki, bu kabiliyet ortaya çıksın. Hakkın gizli sırları sana açık olsun. Hangi durumda olursa olsun Dinimizin caddesinde yürümek, Azîmet ve Sünneti Seniyye üzere olmak lâzımdır. Emirlere ve yasaklara uymak hususunda istikamet üzere olacaksın, bidatlerden ve ruhsatla amel etmekten uzak duracaksın. Hadisi ġerif‟leri öğrenip amel edeceksin. Rasûlüllah (s.a.v)ve Sahabei Kiram‟ın haberlerini ve izlerini araĢtırıp inceleyeceksin. Böylece çağına yetiĢmeden yüzyüze görüĢmeden, Abdülhalık Gücdüvani(k.s)‟nun üveysi müridi olmuĢ, âlemi mânada onun terbiyesine girip feyz almıĢtır. Sonra cemâattan bana dediler ki: "Yarın acele Nesef tarafına gideceksin. Seyyid Emîr Külâl'in hizmetinde bulunacaksın. Oraya giderken yolda ihtiyar bir zât ile karĢılaĢacaksın. O sana sıcak bir çörek verecektir. Ekmeği al, fakat onunla hiç konuĢma. O ihtiyârı geçtikten sonra bir kervana, sonra da ata binmiĢ bir kimseye rastlayacaksın, o kimse senin önünde tövbe edecek. Sen, o evindeki mübârek tâcını al, Emîr Külâl'e götür." 803 Bu konuĢmalardan sonra bendeki o hâl gidip, eski hâlime döndüm. Derhal baĢında bulunduğum kabrin yanından ayrılıp, Zeyvertûn tarafına gittim. Evime varıp, bana bırakılmıĢ olan tâcı istedim. Getirip verdiler. Onu giyince hâlim değiĢti. BambaĢka bir hâle girdim. Tâcı alıp yola çıktım. Sabah namazı vaktinde Mevlânâ ġemseddîn'in mescidine ulaĢtım. Sabah namazını orada kılıp, o gün Eyne adındaki köyde kaldım. Ertesi gün güneĢ doğarken Nesef tarafına hareket ettim. Yolda, önceden büyüklerin iĢâret ettiği gibi, bir ihtiyâra rastladım. Bana bir ekmek verdi. Ekmeği alıp, hiçbir Ģey söylemeden geçip gittim. Sonra bir kervana rastladım. Kervanın baĢı bana; "Ey yiğit, nereden geliyorsun?" deyince; "Eyne köyünden." dedim. Ne zaman yola çıktığımı sordular. "GüneĢ doğarken." dedim. Kervana rastladığım vakit kuĢluk vakti idi. Kervandakiler bu sözümü iĢitince hayret edip; "Eyne köyü buraya dört fersah, yaklaĢık 24 km mesâfededir. Sabah vakti çıkılsa, ancak buraya ikindiden sonra gelinebilir." dediler. Kervanı da geçip gittim. Kervanı geçtikten sonra bir atlıya rastladım. Bana; "Sen kimsin? Seni görünce içime bir korku düĢtü." dedi. "Ben öyle bir kimseyim ki, sen benim önümde tövbe edeceksin." dedim. O atlı yanıma gelip tövbe etti. ġarap yüklü bir beygiri vardı. Beygirin üzerindeki Ģarabı yere döktü. Onu da geçip yoluma devam ettim. Nesef taraflarında bir köye uğradım. Seyyid Emîr Külâl'in orada olduğunu öğrendim. Hâcegân büyüklerinin mübârek tâcını çıkarıp arz ettim. Bir müddet sükût ettikten sonra; "Bu tâc, Hâcegân büyüklerinin mübârek tâclarıdır." buyurdu. "Evet efendim." dedim. Devâm ederek; "Bu tâc-ı Ģerîfi almakta iki Ģart vardır. Birinci Ģart; bunu korumak, ikincisi; îcâbını yerine getirmek. Bu iki Ģart, büyüklerin (Hâcegân'ın) yolunda bulunmak ve bize hizmettir. Bundan sonra ben de bu Ģartlara uymak üzere tâcı alıp kabûl ettim." Buyurdular ġah-ı NakĢibend (k.s)‟in intisab ettiği Hacegan Tarikati'nde; mürid tek baĢına olduğunda hafî (gizli), toplu haldeyken cehrî (açıktan) zikir yapılıyordu. Fakat kendisi, Gücdevânî (k.s)‟nin manevî telkiniyle "hafî zikri" tercih etmiĢtir.Abdülhalık Gücdüvani (k.s)zamanında gizli zikre önem veren "Hacegân Yolu"nda, Mahmud Ġncir Ağnevi (k.s)ile cehri ve hafi zikir birleĢtirildi. ġahıNakĢibendi Hazretleri gizli zikre olan meyilleri sebebiyle bir bakıma Abdülhalık Gücdüvani(k.s)‟nun va‟z ettiği esaslar çerçevesinde ve ondan aldığı 804 ruhani, üveysi terbiye dairesinde yetiĢerek yine Hâce tarafından tesbit edilen "On bir esas"ını ihya etmiĢtir. Abdülhàlik-ı Gücdevânî Hazretleri, NakĢî Tarikatı'nın asıl piridir. NakĢîlik ile arasında beĢ Ģeyh geçmiĢtir. O beĢ Ģeyh, bu Abdülhàlik-ı Gücdevânî'den intikal eden NakĢîliği meydana koyamamıĢlardır. Ancak bu nasib, NakĢıbend Muhammed Bahâeddin Hazretleri'ne nasib olmuĢ. O, Abdülhàlik-ı Gücdevânî'yi de görmemiĢtir. Görmediği halde ruhen, mânen ona bu dersi telkin etmiĢ. Kendisine de telkin eden Hızır Aleyhisselâm... Kendisini havuza sokmuĢ, suyun içine batırmıĢ. "ġimdi, Allah de bakayım!" demiĢ. Suyun içinde, tabiatıyla ses çıkmaz. Ses çıkmayınca içinden diyecek tabiatıyla... "Ha, iĢte bunu dıĢarda da böyle yap!" demiĢ. Bu Ģekilde zikir, beĢ Ģeyh arkasından NakĢıbend Mehemmed Bahaeddin Hazretleri'ne nasib olmuĢ. O da, bu nasibi talim etmiĢ bizlere... Bugüne kadar da elhamdü lillâh cârî olmaktadır.(Mehmed Zâhid KOTKU,Özel Sohbetler, Sehâ NeĢriyât, s.364-365, Ġstanbul 1993.) Uzun süren çok yönlü müridlik devresini tamamladıktan sonra doğum yeri Kasr-ı Hindûvân'a dönerek müridlerini yetiĢtirmeye baĢlayan Bahâeddin Hazretleri daha sonra ikisi hac için olmak üzere üç defa Buhara'yı terk etti. Ġkinci hac yolculuğunda üç gün kaldığı Herat'ta Zeyniyye tarikatının kurucusu Zeynüddin el-Hâfî'yi ziyaret etti. Bir müddet sonra Hükümdar Muizzüddin Hüseyin'in davetlisi olarak yine Herat'a bir defa daha giderek bu ziyaret esnasında tasavvuf anlayıĢını ve tarikatının esaslarını hükümdara anlattı (Câmî, s. 386.TDV İslâm Ansiklopedisi, c.4, s.458-459.) NakĢibendî yolunu daha sağlığında iken Buhara, Semerkand ve Maveraünnehir bölgesine yaydı. Güçlü ve müteĢerri halifeleri vasıtasıyla yıllarca Ġslam ülkesinde tesir ve nüfuzunu devam ettirmiĢtir. Emir Külal(k.s)‟dan hilafet alan, ġah-ı NakĢibend (k.s) daha sonra yedi sene Mevlana Arif (k.s), oniki sene de Halil Ata (k.s) ile sohbet ve arkadaĢlık yapmıĢtır. Bu iki Ģeyh Yesevî Tarikati'ne mensuptur. Ġki defa Hicaz'a gitmiĢler, ikinci seferinde bir müddet Merv'de oturduktan sonra Buhara'ya dönmüĢ ve ömrünün sonuna kadar burada ikamet etmiĢtir. Emir Külal Hazretleri'nin vefat etmeden kısa bir süre önce müridlerine "Bahâeddin'e uyun" demesi üzerine etrafında büyük bir 805 kalabalık toplandı ve irĢad faaliyetlerini bundan sonra hızlandırdı. NakĢıbend Hazretleri'nin en önemli tefrik edici hususiyeti Ģeriat karĢısındaki ta yabancı tesir ve unsurlardan uzaklığı, Ġslâm âlemini etkisi altına alan batınî ve felsefî hareketlere karĢı sedd oluĢu oldu. Ġslâm tasavvufu onunla en mükemmel Ģekle ulaĢtı. Gönülden gönüle iĢ gören, tamamen Allah'a yönelen bir hayatın gerekliliği üzerinde ısrarla durdu. O'nun için, hayatı Allah'ın huzurundaymıĢ gibi sürdürmek, Allah aĢkıyla dolu olmak, dikkati baĢka tarafa yöneltmemek, araya bir Ģey sokmadan; dünyevî bir mükâfat, hatta bir insan tarafından methedilmeyi beklemeden sırf Allah'a ibadet etmek asıldır. Müridlerini sohbetle yetiĢtirerek "Bizim yolumuz sohbet yoludur. Halvette Ģöhret ve musibet vardır." derdi. Benliğin, insanlardan ayrılarak inzivaya çekilmek suretiyle güçlendirilmesi yerine sosyal hayata aktif olarak katılmak ve buna rağmen Allah'a kullukta kusur etmemek suretiyle hayata iĢtirak etmek mânâsına gelen "Halvet der Encümen"i temel prensip edindi. Bahâeddin NakĢbend "sufî muhaddis değil, muhaddis sufî" esprisini yaymaya çalıĢtı. ġer'î kaidelere ve Ehl-i Sünnet Akidesine sıkı sıkıya bağlı kalarak batıl bir takım hareketlere karĢı durdu. NakĢibendî Tarikatında Adab ve Erkan Tarikatın önde gelen ilkeleri 11 terimle ifade edilmiĢtir. Müridin günlük hayatta ve zikir esnasında riayet etmesi gereken ilkeler “Kelimat-ı Kudsiyye”diye anılır. Ġlk sekizi Abdulhalik Gucdüvani(k.s) tarafından belirlenmiĢtir. Diğer ilkeler NakĢibendî(k.s)Hazretleri koymuĢtur.11 ilke Ģunlardır. 1-Her nefes alıĢ veriĢte bilinçli olmak.(HuĢ Derdem). 2-Yürürken öne bakmak.(Nazar ber kadem). 3-Kötü huylardan iyi huylara doğru yolculuk.(Sefer der vatan). 4-Toplum içinde yalnız, Halk içinde Hak ile olmak.(Halvet der Encümen). 5-Allah‟ı zikretmek.(Yâd kerd). 6-Nefesi tutarak icra edilen Kelime-i Tevhid zikrinde nefesi salarken,”Ġlahi ente maksudi ve rızake matlubi”demek(Bâz geĢt). 7-Kalbi dünyevi düĢüncelerden korumak.(Nigâh daĢt). 8-Allah‟ı daima hatırlamak.(Yâd daĢt). 9-Ġçinde bulunulan halin bilincinde olmak.(Vukuf-i zamani). 10-Zikri belli sayıya riayet ederek icra etmek.(Vukuf-i adedi). 806 11-Zikir esnasında kalbe teveccüh edip zikrin manasının bilincinde olmak.(Vukuf-i kalbi)(Diy. Vkf. Ġsl. Ans. c.32 sh.342) Bazı âlimlerde, NakĢibendiye Tarikatının esaslarını Ģu maddelerle özetlemiĢlerdir: 1-ġeriatla zahiri temizlemek. 2- Tarikatla batını temizlemek. 3- Hakikatle Kurb-ı ilâhiye ulaĢmak. 4- Marifetle Allah'a ulaĢmak(Mustafa Kara, Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, s. 295). BaĢta iĢaret edildiği gibi, Ehl-i Sünnet itikâdına bağlı olan NakĢibendiye tarikâtı çeĢitli ilimlerle meĢgul olmaya, va'z ve sohbetler vasıtasıyla bu ilimleri tebliğ etmeye son derece önem vermiĢtir. Ġlimle meĢgul olmanın, pozitif ilimlerden, bilhassa fizik, kimya, biyoloji vs. gibi Hakk'ın kudret ve azametini idrake vesile olan ilimlerden faydalanmanın bir çeĢit zikir olduğunu kabul etmiĢtir. Bir de NakĢibendiye tarikatı mensupları, ġerîat esâslarına uymaya ve ona bağlı olmaya son derece önem vermiĢlerdir. ġeyh Ahmed Farûkî'nin; "ġer'î edeplerden birine riayet, mekruhlardan birini bırakmak; zikirden, fikirden, murakabeden ve mertebelere teveccühten daha faziletlidir"(Muhammed b. Abdullah Hânî, Âdâb, trc. Abdulkadir Akçiçek, Ġstanbul 1976, s. 13) Ģeklindeki açıklamaları, bu durumu açıkça ortaya koymaktadır. Ayrıca NakĢibendiye tarikatı, boĢ kalan insanların nefsin pençesinden, çeĢitli kötü alıĢkanlıklardan korunması için, tevbe, istiğfar, zikir, tefekkür, nafile namazlar ve benzeri Ģeylerle meĢgul olmayı tavsiye etmiĢtir. Bu Ģekilde nefsi yenip kalbi kontrol altında tutmaya murakabe denir. Diğer tarikatlarda olduğu gibi, NakĢibendiye Tarikatı'nda da râbıta vardır. Râbıta'yı Ģöyle açıklamaktadırlar: Doğrudan Allah ile manevi bir baĢ ve irtibât kuramayan mürid, Resulullah (s.a.s) Efendimizden itibaren, hayatta olan mürĢidine kadar silsiledeki bütün meĢayihin oturduklarını, kendisinin de mürĢidinin yanında yer aldığını ve onlardan manevi bir feyiz aldığını düĢünür ki buna râbıta denir. Râbıta yoluyla alınan bu füyuzât, manevi yolda ilerlemeye vesiledir. Râbıta'da dikkat edilecek husus, rabıta yapılan kiĢinin bu iĢin ehli, alim, kamil bir mürĢid olmasıdır. Aksi takdirde, istenilen netice elde 807 edilemez. Râbıta vesilesiyle mürid, "fenâ fi'Ģ-ġeyh"e, ondan sonra "fena fi'r-Resûl" ve "fenâ Fillâha ulaĢır. KiĢi vasıtasız olarak "fena fıllah'a (Allah Teâlâ'da fani olma imkânına) sahip değilse, râbıta yapması tavsiye edilmiĢtir. Aksi hallerde buna lüzum görülmemiĢtir(M. Halid, Râbıta hakkında Risâle Ġstanbul 1924, s. 238; Selçuk Eraydın, Tasavvuf ve Tarikatlar, s. 447). NakĢibendîler önceleri kalben, gizli zikrederlerdi. Sonraları cehren, açık olarak da zikretmiĢlerdir. Hâlidîler ilk kurulduğu gibi kalben, gizli zikretmektedirler(ReĢid PaĢa, Tasavvuf, s. 104). HATMĠ HACEGAN NakĢibendî tarikatında toplu yapılan zikre “Hatmi hacegan”denir. MeĢhur usul Ģudur: 1-7Fatiha Suresi, 2-100 Salâvat, 3-79 ĠnĢirah Suresi, 4-1001 Ġhlâs Suresi, 5-7 Fatiha Suresi, 6-100 Salâvat. Bunlar zikre katılan kiĢilere belli miktarlarda taksim edilir ve alçak sesle okunduktan sonra dua edilir. Tarikatın bazı kollarında farklı uygulamalarda vardır. NakĢibendî Hazretleri‟nin menkibeleri sayılmayacak kadar çoktur. Bır kaçını burada zikredelim. ġahı NakĢibendî (k.s)Peygamberimiz(s.a.v)‟in sünnetine tam uyar ve O'nun yaptığı Ģeyleri yapmaya çok gayret ederdi. Her Sünnetini iĢlerdi. Bir defasında Efendimiz Aleyhissalatü Vesselam Ashabı Kiram‟ dan bir gurup ile ekmek piĢirmiĢlerdi. Peygamberimiz(s.a.v)‟de mübarek eline bir parça hamuru alıp tandıra koymuĢlardı. Bir müddet sonra baktılarki hamurlar piĢmiĢ. Fakat Peygamberimiz(s.a.v)‟in koyduğu hamur piĢmemiĢti, olduğu gibi duruyordu. Demek ki ateĢ Peygamberimiz‟in mübarek elinin değdiği hamuru yakmadı. ĠĢte ġahı NakĢibendî (k.s)da bu sünneti ihya için talelebeleriyle aynıĢekilde ekmek piĢirdiler. Ne görsünler tüm hamurlar piĢmiĢ. O'nun koyduğu hamur aynen duruyordu. O‟nun da mübarek elinin değdiği hamura ateĢ tesir etmedi. O‟nun talim ettiği NakĢîlik yolunda en büyük keramet, kerametin gizlenmesiydi. Çünkü Cenab-ı Hak bazen veli kulunu 808 kerametle taltif ederek, kendisi ile keramet arasında muhayyer bırakarak imtihan eder. Kul gayenin keramet değil, istikamet ve hak rızası olduğunu anlarsa kurtulur, değilse ayağı sürçer ve tökezler. Maneviyat yolunun en tehlikeli geçidi burasıdır. ġâhı NakĢibendî Hazretleri‟ne göre en büyük keramet, kerameti örtmek ve gizlemektir. Hatta kendisine: "Sizden niçin bu kadar az keramet zuhur ediyor? diye soranlara Ģu cevabı veriyor: Omuzlarımızda bunca günah yüküne rağmen ayakta durabilmekten daha büyük keramet mi arıyorsunuz? Halk içinde Hak ile beraberliği esas alan NakĢibendî(k.s), emaneti zahiren Emir Külâl (k.s)dan, batınen Abdülhalık Gücdüvani (k.s)dan almıĢtır Abdulkadir Geylani(k.s)Hazretleri ve NakĢibendî Ġsminin Sırrı Muhammed Bahauddin NakĢ-i Bendi (k.s)) Hazretleri, yaklaĢık olarak, Abdulkadir Geylani (k.s) Efendimizin irtihalinden 150 sene sonra dünyaya teĢrif etmiĢtir... Kendisine Gavs‟ul Azam Abdulkadir- Geylani (k.s) Hazretlerinin: "Kademi hâzâ alâ rakabeti külli veliyyullahi teâlâ" buyuruyor. (Yani benim ayağımın bütün Allah'ın (c.c) velilerinin omuzlarıüzerindedir).Buna ne dersiniz? ġah-ı NakĢ-i Bend (k.s) elini göğsüne koyarak Ģu cevabı vermiĢtir: "Alâ aynî ve basîretî." (yani baĢım ve gözüm üstüne) Muhammed Bahauddin (k.s) Hazretleri'nin, nakĢ-i bend ismini alması Ģöyle olmuĢtur: Kendisi anlatıyor: - ġeyhim Külal bana ismi celal, yani Allah (c.c) ismini telkin etmiĢti ve bu isimle meĢgul olmamı istedi. Ben de bu ismi çeker, tefekkür ederdim. Lakin isim yalnız dudaklarımda kalır, kalbime bir türlü iĢlemezdi. ĠĢte bundan dolayı sıkıntı içindeydim ve bir gün sahrada dolaĢırken Hızır (a.s) benim hacetimi keĢfedip bana: "Ey Bahaeddin!" dedi, "sıkılma! Elbet senin de derdinin çaresi bulunur." Ben ona sual ettim: "Benim derdimin çaresi nasl bulunur?" O dedi ki: "Yeryüzünde tasarruf sahibi büyük bir veli vardır. Ġsmi Abdulkadir'dir (k.s). Türbesi Bağdat Ģehrinde. Kim O'ndan (k.s) hacet dilerse, hacetine yeriĢir." Bunun üzerine Seyyid Abdulkadir'den (k.s) istimdat ettim. O esnada Hz. Hızır (a.s) beni Bağdat'a Hz. Pir Abdulkadir'in (k.s) yanına iletti ve kendimi bir anda Gavs‟ul-azam Sultan ġeyh Abdulkadir-i Geylani'nin (k.s) huzurunda buldum. Ve ona derdimi anlattım. "Ey âlemlerin elini tutucu. Sen benim elimi tut ki, sana el tutucu desinler." dedim. O anda Hz. Pir 809 Abdulkadir-i Geylani (k.s) bir kere Allah dedi ve mübarek elini uzatıp kalbimin üzerine koydu. O anda kalbimdeki sıkıntı gitti ve bana hikmet perdeleri açıldı. Gavsulazam Abdulkadir-i Geylani (k.s) Ģöyle devam etti: "Ya nakĢbendî âlem, nakĢi mârâ begir ki turâ nakĢebend güyend..." (yani: Ey âlemlerin nakĢını tutucu. Sen benim nakĢımı tut ki, sana NakĢ-ı bend desinler) Gözümü göğsüme çevirdiğimde orada bir yazı ile Allah ismini okudum ve ve ismim de NakĢ-i Bend oldu." Daha sonra Muhammed Bahauddin NakĢ-i Bend (k.s) Hazretleri., hem kendi türbesinde hem de Pir Abdulkadir-i Geylani (k.s) Hazretlerinin türbesinde yazılı olan Ģu medhiyyeyi söyledi: PadiĢahî herdüâlem ġahi Abdülkadirest Serveri evlâdı Âdem ġahı Abdülkadirest Âfütabu Mâhitâbi ArĢı ve Kürsiyyi Âlem Nûr-i Akdes, Nûr-i Âzam ġahi Abdülkadirest.. Anlamı: Dünya ve ahiretin padiĢahı ġah Abdülkadir'dir .(k.s) Evlad-ü Âdemin (insaoğlunun) serveri, ġah Abdülkadir'dir.(k.s) GüneĢ, Ay, ArĢ, Kürs, Kalem bunların cümlesi Nuru ġah Abdulkadir'in kalbinden aldılar... (Gayb'ın Dili; Abdülkadir Geylani'nin (k.s) menkibeleri, hükmetli sözleri, kadiri tarikatı ve evradı; Muhammed Sadık Ul Sadi, Tercüme Seyyid Hüseyin Fevzi PaĢa; Kitsan Yayınları ISBN 975 - 7557 - 47 - X Sayfa 334,335; 353, 354 Ariflerin Menkibeleri; Demir Murat Tarık Yüksel; Demir Kitabevi Sayfa 40, 65-66 ) Eserleri Bahâeddin Hazretleri kurduğu tarikatın mensuplarınca özellikle Türkiye'de ġah-ı NakĢibend unvanıyla tanınır. Bahâeddin NakĢibend'in tasavvufî görüĢlerini ihtiva eden herhangi bir eseri bugüne ulaĢmadığı için bu konuda ancak kendisi hakkında telif edilen eserlerde nakledilen menkıbelerden hareketle bazı sonuçlara ulaĢmak mümkün olmaktadır. Bahâeddin Hazretleri'nin baĢlıca eserleri: Evrad-ı Bahâiyye, Tuhfe ve Silkü'l-Envar Hediyyetü's-Salikin'dir. (12) Bahâeddin Hazretleri'nin sözleri baĢkalarının telif ettiği eserler yoluyla günümüze intikal etmiĢtir. Bunların baĢlıcaları Fahreddin Ali Safî'nin Reşehât'ı, Abdurrahman-ı Câmî'nin Nefehât'ı, Selâhaddîn-i Buhârî'nin Enîsü'tTâlibîn'i ve en önemlisi Hâce Muhammed Pârsâ'nın Risâle-i Kudsiyye'sidir. 810 Parsa (ö. 822/1419) Buhara'nın önemli âlimlerinden biri olup Bahâeddin Hazretleri'nin önde gelen halifelerindendir. NakĢibendî silsilesinin sürdürülmesini sağlaması bakımından en önemli halifesi Mevlânâ Yâkub Çerhî'dir (ö. 851/1448). Çerhî'nin yetiĢtirdiği Ubeydullah Ahrâr (ö. 895/1490), NakĢibendî tarikatının Orta Asya'da en önemli tarikat olmasını ve bütün Ġslâm dünyasına yayılmasını sağlamıĢtır. NakĢibendî silsilesinin Bahâeddin Hazretleri'nden önceki devirleri hakkında bilgi veren kaynaklara göre tarikat, Yûsuf elHemedânî zamanından Bahâeddin zamanına kadar, Hemedânî ve ardından gelenlerin taĢıdığı "hâce" lakabına iĢaret olarak "tarîk-i hâcegân" diye anılmakta iken Bahâeddin Hazretleri'den itibaren "tarîki NakĢibendî" adıyla tanınmıĢtır . Öte yandan Bahâeddin Hazretleri'nin ölümünden bir asırdan fazla bir zaman geçtikten sonra Abdurrahman-ı Câmî tarikatın usullerini anlatan risalesine Ser-rişte-i Tarîk-i Hâcegân(Kabil 1343 hĢ.) adını vermiĢtir. NakĢibendiyye tarikatının baĢlangıcı, tarikatın prensiplerini "kelimât-ı kudsiyye" olarak bilinen Farsça sekiz terimle özetleyen ve kendisinden hâcegân silsilesinin ilk halkası olarak bahsedilen Abdülhâlik-ı Gucdüvânî'ye kadar götürülebilir. Daha sonra gelen Ġmâm-ı Rabbânî (ö. 1034/1624) ve Hâlid-i Bağdadî (ö. 1242/1827) gibi NakĢibendî müceddidleri yeni ve müstakil tarikat kurucuları değil NakĢibendiyye tarikatının muhtelif kollarının kurucuları olarak görülürler. Bahâeddin Hazretleri'nin mânevî geliĢmesinde Yeseviyye vasıtasıyla Türk tesirinin de göz ardı edilmemesi lâzımdır. NakĢibendîlik Bahâeddin Hazretleri'nin ölümünden üç nesil sonra Orta Asya Türk kavimleri arasında yayılmaya ve giderek evrensel bir çekicilik kazanmaya baĢlamıĢtır.(TDV Ġslâm Ansiklopedisi, c.4, s.459.) Soy ġeceresi "Muhammed Bahaüddın en-NakĢibend, Onun babası Seyyid Muhammed, Onun babası Seyyid Muhammed Celalüddın, Onun babası Seyyid Burhanüddın, Onun babası Seyyid Abdullah, Onun babası Seyyid Zeynül'abidın, Onun babası Seyyid Kasım, Onun babası Seyyid ġa'ban, Onun babası Seyyid Burhanüddin, Onun babası Seyyid Mahmud, Onun babası Seyyid Balak, Onun babası SeyyidTakı Sofi-i Halveti, Onun babası Seyyid Fahruddin, Onun babası Seyyid Ali 811 Ekber, Onun babası Seyyid imam Hasan Askeri, Onun babası Seyyid imam Ali Nakı, Onun babası Seyyid imam Muhammed Takı, Onun babası Seyyid imam Ali Rıza, Onun babası Seyyid imam Musa Kazım, Onun babası Seyyid imam Ca'fer-i Sadık, Onun babası Seyyid imam Muhammed Bakır, Onun babası Seyyid imam Zeynül'-abidin, Onun babası Seyyid imam Hüseyn, Onun babası Seyyidüna imam Ali elMurtaza." Halifeleri Bahâeddin NakĢıbend'in vefat etmesinden sonra, onun halifeleri Alâeddin Attar, Hace Muhammed Parsa ve Mevlana Yakub Çerhi tarafından çok geniĢ bir alana yayıldı. Bu yayılmada Mevlana Yakub Çerhî'nin müridi olan Hace Ubeydullah Ahrar (v. 845/1489)'ın payı ve hizmeti büyük olmuĢtur. NakĢıbendî Tarikatı Fatih Sultan Mehmed zamanında, Ubeydullah Ahrar'ın halifelerinden Molla Abdullah-ı Ġlahî (v. 896/1490-91) vasıtasıyla Osmanlı'ya girdi. Ubeydullah Ahrar'ın diğer bir halifesi Baba Haydar Semerkandî de Ġstanbul'a gelip yerleĢmiĢ ve Ebû Eyyüb el-Ensârî'nin kabrinin yakınına bir cami ve bir tekke inĢa ettirmiĢtir. NakĢbendî Tarikatı, Ġmam-ı Rabbânî (v. 1034) ile Hindistan ve havalisinde yayıldı. Mevlânâ Ziyâeddin Bağdâdî ile, Osmanlılar'da hem geniĢledi, hem de istikrar kazandı. Osmanlı'nın son dönemlerinde bir takım BektaĢî tekkelerinin amaçları dıĢında kullanılmaya baĢlamasıyla birlikte adı geçen tekkelere NakĢbendî Ģeyhleri yerleĢtirildi. Ġstanbul'da 65 NakĢî dergâhının bulunması da, bu tarikatın son zamanlarda çok yaygın bir durumda olduğunu göstermektedir. ġu anda Fas'dan Endonezya'ya ve Çin'den Doğu Afrika'ya kadar bütün Ġslâm âleminde NakĢbendî gruplar mevcuttur. (Büyük Ġslâm ve Tasavvuf Önderleri, Vefâ Yayıncılık, s.87-88, Ġstanbul 1993.) Vefatı 3 Rebîülevvel 791 (2 Mart 1389) tarihinde doğduğu köyde Kasr-ı ârifan'da 73 yaĢında hastalandı ve bir süre sonra Hakk'a yürüdü. Vefat eden Bahâeddin Hazretleri cenaze merasiminde Ģu beytin okunmasını istemiĢti: Büyük müflisleriz köyünde ey Ģâh, Cemâlinden kılarız Ģey'en lillâh. 812 Zamanın Bereketi, Uzlet Ehlinin Kutbu olan Abdülkuddus Hazretleri buyurmuĢlardır ki: Bizim Hocamız Muhammed Bahaüddın Hazretleri'ni kabr-i Ģeriflerine koyduklarında, "Kabir, cennet bahçelerinden bir bahçedir" hükmüyle mübarek yüzleri tarafından cennetten bir pencere açıldı ve iki melek çıkageldi. Selam vererek: "Lutuf ve keremi yüce olan Allah Teâlâ bizi, Ģu kadar binlerce sene evvel sizin için yarattı. Ta o zamandan beri biz, sizin hizmetiniz için hazırlandık, bekliyoruz" dediler. Bunun üzerine Hace Hazretleri: "Benim, Yüce Rabbim ile Ruhlar âleminde; O'nun EĢsiz Cemaliyle Ģereflenmedikçe ve bana bağlanıp hak sözü benden iĢiterek onunla amel etmiĢ olanlara Ģetaat etmedikçe hiçbir Ģey ile meĢgul olmamak üzere sözleĢmem vardır"diye cevap verdi. Bunun üzerine; Hak Teâlâ tarafından meleklere, geri dönmeleri ve cennette beklemeleri ferman buyuruldu. Hikmetli Sözlerinden Müslümanlık; ahkâma bağlılık, takvâya riâyet ve azimet ile ameldir. Sordular: "Bu makama nasıl eriĢtiniz?" Dedi: "Hz. Rasul-i Ekrem (s.a.v)e tabi olmakla." 'Tarikat edebden ibarettir" hükmü ile bu yüce tarikata salik ve talib olan Allah'ın kullarına tam bir edeb Ģarttır. Mum gibi ol ve mum gibi olma!.. Mum gibi ol ki, ıĢığın baĢkalarını aydınlatsın. Mum gibi olma ki, kendini karanlıkta korsun. Herkes koĢmakla avı tutamaz. Avı, sürekli kovalayan kimse tutar. Namazda hûdû' ve huĢû' nasıl elde edilir? diye sorulunca, buyurdu ki: "Huzurlu bir hâlde helâl lokma yiyeceksiniz. Huzûr ile abdest alacaksınız ve namaza baĢlarken iftitâh tekbirini, kimin huzûruna durduğunuzu bilerek, düĢünerek söyleyeceksiniz." Buyurdu ki: "Nefsinizi dâimâ töhmet altında tutunuz ve ona uymayınız. Her kim bunda muvaffak olursa, Allah ona bu iĢinin mükâfâtını, karĢılığını verir, sâlih amel iĢlemeye muvaffak olur, buna tahammül ve güç bulur. Yaptığı her iĢi Allah'ın rızâsı için yapmaya baĢlar. Bütün iĢlerde niyeti düzeltmek çok mühimdir. Buyurdu ki: "Namaz müminin mîrâcıdır." buyurulan hadîs-i Ģerîfte, hakîkî namazın derecelerine iĢâret vardır. Namaza duran kimsenin, iftitâh tekbîrini söylerken, Allah'ın azametini, yüceliğini 813 düĢünerek, hudû' ve huĢû' hâlinde olması gerekir. Öyle ki, bu hâlini istigrâk, kendinden geçme hâline eriĢtirmelidir. Bu sıfatın kemâl derecesi, Resûlullah sallAllah aleyhi ve sellemde vardı. Rivâyet edilmiĢtir ki, Resûlullah efendimiz namazda iken, mübârek göğsünden öyle bir ses gelirdi ki, bu ses, Medîne-i münevverenin dıĢından iĢitilirdi. Namazda kalp huzûru nasıl elde edilir? diye sorulunca da; "Helâl lokma yemek ve yerken gaflet içinde olmamak, abdest alırken, iftitâh tekbirini söylerken, tam bir âgâhlık, gafletten uzak olma, uyanıklık içinde bulunmakla." buyurdu. Buyurdu ki: "Oruç bana mahsustur. Onun karĢılığını ben veririm." buyrulan kudsî hadîste, hakîkî oruca iĢâret vardır. Bu ise, mâsivâyı, Allah'dan baĢka her Ģeyi terketmektir." Yine buyurdu ki: "Allah'ın doksan dokuz ismi vardır. Kim onları sayarsa, Cennet'e girer." buyurulan bu hadîs-i Ģerîfteki "Ahsa" kelimesinin bir mânâsı, saymaktır. Diğer bir mânâsı ise, bu ism-i Ģerîfleri öğrenip, bilmektir. Bir mânâsı da, bu esmâ-i Ģerîfenin mûcibince amel etmektir. Meselâ "Rezzâk" ismini söylediği zaman, rızkı için aslâ endiĢe etmemeli. "Mütekebbîr" ismini söyleyince, Allah'ın azametini ve kibriyâsını düĢünmelidir." "Tasavvufda ilerlemek için çalıĢtığım ilk günlerde, bir yerde iki kiĢinin konuĢup sohbet ettiğini görsem, gider onlara katılırdım. Onları dinlerdim. Eğer Allah'dan, Resûlullah'tan, Kur'ân-ı kerîmden konuĢup, hayır olan iĢlerden bahsederlerse, memnun olur ferahlık duyardım. BoĢ Ģeyler konuĢanlardan ise, keder ve üzüntü duyarak uzaklaĢırdım." "Hak yolda ilerleyip, günahlardan arınmağa ve olgunlaĢmağa çalıĢtığım günlerde, bir gün yolum bir kumarhâneye uğradı. Ġnsanların kumar oynadıklarını gördüm. Bunlardan iki kiĢi kumara öylesine dalmıĢlardı ki, hiçbir Ģeyin farkında değildiler. Böylece bir müddet devâm ettiler. Nihâyet birisi kaybettikçe kaybetti. Neyi varsa ortaya koydu, onları da kaybetti. Dünyâlık neyi varsa hepsi bitti. Buna rağmen, kumar oynadığı kimseye Ģöyle diyordu: "Bu kadar kaybıma rağmen, bu oyunda baĢımı dahî versem oyundan vazgeçmem." Kumarbazın, kumar oynayıp bu kadar zarar ve ziyân görmesine rağmen, o oyuna olan hırsı bana ibret oldu. Hak yolunda yürüyüp daha da olgunlaĢabilmek için, bende öyle bir gayret hâsıl oldu ki, o günden îtibâren Hak yolunda talebim her gün biraz daha arttı." 814 "Tövbe edip, tasavvufa yöneliĢim Ģöyle oldu. "Âileme ve çocuklarıma karĢı kalbimde sevgi ve muhabbetim çok fazla idi. Bir gün evimde otururken, âileme ve çocuklarıma pek fazla iltifât ve muhabbet gösterdim. Bu sırada âniden kulağıma gizli bir ses geldi. "Her Ģeyi bırakıp Allah'a dönme zamânı daha gelmedi mi?" denildi. Bu sesi duyunca hâlim değiĢiverdi. Oturduğum yerde duramaz oldum. Hemen yakındaki nehre gidip, elbisemi yıkadım ve gusl ettim. Sonra iki rekât namaz kıldım. Bir daha günah iĢlememek üzere tam bir tövbe yaptım. Her Ģeyden el çekip, Allah'a döndüm. Nice seneler kıldığım o iki rekât namazın arzusundayım. Bu yola girdikten sonra Zeyvertûn köyünde oturdum. BeĢ vakit namazımı bu köyün câmisinde kılıyordum. Bir gün nasıl olduysa, bir vakit namazı cemâatle kılmayı kaçırmıĢım. Câminin, âlim ve takvâ sâhibi bir imâmı vardı. Bana; "Ben seni, ibâdet meydanının safını dolduran erlerinden zannederdim. Meğer sen, saf dolduran er değil, saf kıran imiĢsin." dedi. Buna karĢılık imâma; "Zât-ı âliniz, hakkımda böyle düĢünüyorsunuz, fakat ben yaldızlı ve parlak bir tuncum." dedim. Böyle deyince, imâm efendi Ģu beyti okuyarak cevap verdi: "Kalbinin yönünü aĢk pazarına çevir, Demirin hâlis olması ateĢ iledir." Bu söz kalbime ziyâdesiyle tesir etti ve içime öyle bir dert saldı, beni öyle bir aĢka düĢürdü ki bu aĢk ile kararsız kaldım. Bundan sonra Allah bana lütuf ve kereminden kapılar açtı. Önceki dostlarımdan birkaçı, bir gece yoluma çıktılar. Bana her biri bir Ģeyler söyledi. Böylece benim kendilerine uymam için çok uğraĢtılar. Onlara tâbi olmak isterken, Allah'ın inâyeti ile bir âyet-i kerîmede bildirildiği gibi, Allah'ın açtığı kapıyı kapatmaya ve kapamıĢ olduğu kapıyı açmaya kimsenin gücü yetmez dedim. Bu söz, eski dostlarıma çok tesir etti. Onlar da benim bulduğum yola girdiler. Benim bütün gayretim, Allah'dan baĢka her Ģeyi bırakıp, Allah'ın rızâsına kavuĢmaktı. Allah'a sonsuz hamdü senâlar olsun ki, bana inâyet-i Rabbânî, Allah'ın yardımı eriĢti ve maksadıma kavuĢturdu." NakĢibendiye Tarikatı'nda topluca yapılan zikre hatm-ı hacegan denir. Müridlerin adedi on kiĢiden az ise, küçük hatme; çok ise, büyük hatme sesli, sessiz olarak icrâ edilir. Aralarında iki fark vardır. Birisi, 79 kere okunacak olan el-ĠnĢirâh suresinin terkedilmesi, diğeri ise,1001 ihlâs yerine 500 defâ, Ya Baki entel-Bâki'nin 815 okunmasıdır.(Mustafa Kara, Mezhepler ve Tarikatlar Ansiklopedisi, s. 156). Hace NakĢibend Hazretleri'nin Tarikat Silsilesi 1-Seyyidüna ve Seyyidü'l-Âlemin Hazret-i Muhammed Mustafa (s.a.v.) 2-Seyyidüna ve Seyyidü'I-Ümme Ebu Bekri Sıddik-Ekber.(r.a) 3 -Selmanel-Farisi (r.a) 4 -Kasım bin Muhammed bin Ebi Bekri-Sıddık (r.a) 5 - EĢ-ġeyh imam Ca'fer-i Sadık (r.a) 6 - EĢ-ġeyhEbuYezid-i Bistami(k.s) 7 - EĢ-ġeyh Ebü'I-Hasan el-Harkani (k.s) 8 - EĢ-ġeyh Ebu Ali Farmedi et-Tusi(k.s) 9 - EĢ-ġeyhYusuf Hemedani (k.s) 10 -EĢ-ġeyh Hace-i Hacegan Abdülhalık Gucdüvani (k.s) 11 -EĢ-ġeyh Arifer-Rıvgiri(k.s) 12 -EĢ-ġeyh Mahmud el-Fağnevi(k.s) 13 -EĢ-ġeyh Ali er-Ramiteni (k.s) 14 -EĢ-ġeyh Muhammed Baba-yı Semması(k.s). 15 -EĢ-ġeyh es-Seyyid Emir Gülal en-Nesefi (k.s) 16 -EĢ-ġeyh es-Seyyid Hace Muhammed BahaüddinenNakĢibend (k.s) Hace NakĢibend Hazretleri'nin, "Ġmam Ca'fer-i Sadık ve ġeyh Ebu Ali Farmedi" vasıtalarıyla Peygamber(s.a.v) Efendimiz'e ulaĢan ikinci bir silsilesi vardır: EĢ-ġeyh Ebu Ali Farmedi-i Tusi (k.s) EĢ-ġeyh Ebü'I-Kasım Gürgani (k.s) EĢ-ġeyh Ebu Osman Mağribi (k.s) EĢ-ġeyhEbu Ali Katib (k.s) EĢ-ġeyhEbu Ali Rudbari (k.s)EĢ-ġeyh Cüneyd-i Bağdadi (k.s) EĢ-ġeyh Seriyy-i Sakati (k.s) EĢ-ġeyh Ma'ruf-i Kerhi (k.s) Ġmam Ali Rıza (r.a) Ġmam Musa Kazım (r.a) Ġmam Cafer-i Sadık (r.a Ġmam Muhammed Bakır (r.a) Ġmam Zeynül Abidin (r.a) Ġmam Hüseyn ġehid-i Kerbela (r.a) 816 Ġmam Hasan-ı Mücdeba(r.a) Ġmam Ali el-Murtaza (r.a) Ġmamü'l-Âlemin Sultanu'I-Enbiyai ve'I-Mürselin Hz.Muhammed Mustafa(s.a.v) Hace NakĢibend Hazretleri'nin, "Ebu Ali Farmedi Tusi" vasıtasıyla Peygamber(s.a.v) Efendimiz'e ulaĢan üçüncü bir silsilesi daha vardır: EĢ-ġeyh Ebu Ali Farmedi-i Tusi(k.s) EĢ-ġeyh Ebü'l-Kasım KuĢeyri (k.s) EĢ-ġeyh EbuAli Dekkak en-NiĢaburi (k.s) EĢ-ġeyh Ebü'I-Kasım Nasrabadi (k.s) EĢ-ġeyh Ebu Ali Rudbari (k.s) EĢ-ġeyh Cüneyd-i Bağdadi (k.s) EĢ-ġeyh Seriyy-i Sakati (k.s) EĢ-ġeyh Ma'ruf-i Kerhi (k.s) EĢ-ġeyh Davud-i Tai (k.s) EĢ-ġeyh Habib-i Acemi (k.s) EĢ-ġeyhHasan-ıBasri (k.s) Ġmam Ali el-Murtaza (r.a) Seyyidüna ve Seyyidü'l-Âlemin Hazret-i Muhammed Mustafa (s.a.v.) Her iki kol da Ebû Ali Ferâmedi'de birleĢir (ö. 477/1084-85). Bundan sonra silsile Ģöyle devâm eder: 1-Yûsuf Hemedânî (k.s)(ö. 535/1140-41) 2-Abdulhâlik Gücduvânî (k.s). (ö. 617/1220-21) 3-Hoca Ârif Rivgerî,(k.s) (ö. 649/1251) 4-Mahmud Ġncir FaĢnevî(k.s) (ö. 670/1271) 5-Ali Râmitenî (Azizan) (k.s) (ö. 705/1305, 715/1315) 6-Muhammed Baba Semmâsî(k.s) (ö. 740/1339) 7-Seyyid Emir Külâl(k.s) (ö. 777/1375) 8-Bahaeddin NakĢibend (k.s) (ö. 791/1389) 9-Muhammed Alâeddin Attâr.(k.s) (ö. 802/1399) 10-Mevlânâ Ya'kub Çerhî (k.s) (ö. 847/1443) 11-Ubeydullah TaĢkendî (k.s) (ö. 895/1490) 12-Muhammed Parsa (k.s) (ö. 922/1516-17) 13-DerviĢ Muhammed(k.s). (ö. 970/1562) 817 14-Hacegî Emkenegi(k.s) (ö. 1008/1599) 15-Muhammed Baki Billâh(k.s) (ö. 1014/1605) 16-Ġmam Rabbânî(k.s) .(ö. 1034/1625) 17-Muhammed Ma'sum(k.s) (ö. 1098/1687) 18-M. Seyfeddin Fârukî(k.s) .(ö.1100/ 1689) 19-Muhammed Bedvânî(k.s). (ö. 1135/1723) 20-ġemseddin Habibullah (k.s). (ö. 1195/1781) 21-Abdullah Dehlevî (k.s). (ö. 1240/1824-25) 22-Mevlânâ Hâlid Bağdâdî(k.s) .(ö. 1242/1826) Bu tarikat silsilesi, Hz. Ebûbekir (r.a)'den, Ebû Yezid Bistâmi'ye kadar "Sıddıkiyye"; Bistâmî'den, Abdulhâlik Gucdüvânî'ye kadar "Tayfuriyye"; Gucdüvânî'den, Muhammed Bahâeddin NakĢbend'e kadar "Hâcegâniyye"; Bahâeddin NakĢibendden, Ubeydullah Ahrâr'a kadar "NakĢbendiyye"; Ubeydullah Ahrâr'dan, Ġmâm Rabbâni'ye kadar "NakĢbendiyye-i Ahrâriyye"; Ġmam Rabbânî'den ġemseddin Mazhar‟a kadar "NakĢbendiyye-i Müceddidiyye"; ġemseddin Mazhardan, Mevlânâ Hâlid'e kadar NakĢbendiyye-i Mazhariyye"; Mevlânâ Hâlid'den sonra "NakĢbendiyye-i Hâlidiyye" olarak anılmıĢtır.(Selçuk Eraydın, Tasavvuf ve Tarikatlar, s. 434 vd.). Kerametleri Kendisinden bir keramet istendi. Cevabı: "Bunca günah yükünün altında, dimdik durabildiğimize göre, kerametimiz ortada" oldu. Biz ilk baĢta kendimizi matlub baĢkalarını tâlib bilirdik, Ģimdi o yoldan vazgeçtik. MürĢid, mutlak olarak Hakk Teâlâ'dır. Bu yüce tarikate girme yolunda her kimde bir taleb davası peyda olursa, Hakk Teâlâ onu bizim sohbetimize gönderir ve onun nasibi her ne ise kendisine eriĢir. Öyleyse, hakikatte taleb davası veren ve Ģeyhe gitmeye sevk eden Hakk Teâlâ olduğundan "o hem tâlib, hem de matlubdur" mefhumu zahir olur. (Büyük Ġslâm ve Tasavvuf Önderleri, Vefâ Yayıncılık, s.88, Ġstanbul 1993.) Bahâeddin NakĢıbend Hazretleri'ne keramet göster demiĢler. Üç adım ileri atmıĢ, "ĠĢte size keramet!" demiĢ. (Prof. Dr. M. Es'ad COġAN, Ġmanın ve Ġslâm'ın Korunması, s.109, Ġstanbul 1998). Bir defâsında Nesef'te büyük bir kuraklık oldu. Sıcaktan toprak çatlayıp, mahsûller kurumaya baĢladı. Halk, günlerce yağmur 818 bekledi. Fakat bir damla bile düĢmedi. Nesef halkı, Bahaüddin Buhârî'nin duâsını almak için aralarından birini huzûruna gönderdiler. O da gelip durumu arz etti. Nesef ahâlisi kuraklıktan dolayı mahzûn ve kederlidir, dedi. Bunun üzerine, Bahaüddin Buhârî buyurdu ki: "Üzülmesinler, Allah onlara yağmur gönderecek." Aradan kısa bir zaman geçti, Nesef'e yağmur yağmaya baĢladı. Bir gün ve bir gece devâm etti. Kuraklık kalkıp bolluk oldu. Bir talebesi Ģöyle anlatmıĢtır: "Ben küçük yaĢta Cenânyan denilen yerden Buhârâ'ya geldim. Âlimlerin derslerine devâm ettim. Sonra kalbime Kâbe'yi ziyâret etme arzusu düĢtü. Mekke'ye gidip, Kâbe'yi ziyâret etmek Ģerefine kavuĢtum. Buhârâ'ya döndüm. Fakat nefsim çok azgındı. Hattâ eĢkıyâlık yapacak kadar kötü bir hâlde idi. Ben bu hâlde iken, bir çekilme hâli hâsıl oldu. Bu hâl, beni ister istemez, Bahaüddin Buhârî'nin huzûruna sürükledi. Huzûruna varınca, beni yanına yaklaĢtırdı. Sonra enseme öyle bir vurdu ki, yediğim sillenin tesirinden neye uğradığımı bilemedim. Ġstemeyerek bağırdım. Bahaüddin Buhârî bu hâlime öfkelenip; "Sus!" dedi. Sonra da; "Eğer sabredip o nârayı atmasaydın, bir sohbetle iĢin tamâm olurdu." buyurdu." Bahaüddin Buhârî'nin talebelerinden ġeyh Ömer TaĢkendî Ģöyle anlatmıĢtır: "Benim, Bahaüddin Buhârî'ye muhabbetim ve talebe olmam Ģöyledir: Önce TaĢkend'de talebelerinden bir kısmını tanımıĢtım. Onlar ile sohbet eder, hizmetlerinde bulunurdum. Sohbet sırasında bana, Bahaüddin Buhârî'nin fazîletini, hâllerini anlatırlardı. Böylece görmediğim hâlde ona karĢı içimde bir muhabbet hâsıl oldu. Bir gün TaĢkend'deki talebelerinden birinin evine gittim. Hocasını hatırlıyor ve ona râbıta ediyordu. Bir müddet oturduktan sonra yemek getirdi. O anda Bahaüddin Buhârî gözüme göründü ve kulağıma; "Senin Horasan'a gitmen gerekir." diye söyledi. Yemekten sonra Horasan'a gitmek üzere yola çıktım. Horasan'a, oradan da Beheâddîn Buhârî'nin yakın talebelerinden Mevlânâ Celâleddîn'in bulunduğu yere gittim. Evine varıp kapıda durdum, kendisi tarafından çağrılmamı bekledim. Bir saat sonra evinden bir cemâat çıktı. Beni çağırıp huzûruna kabûl ettiler ve; "Sen geldiğin sırada, geliĢinden haberim var idi. Fakat seninle baĢbaĢa görüĢmek istedim. Onun için beklettim." dedi. Bundan sonra hâlimi ona anlattım ve çok ağladım, yardımcı olmasını istedim. Yemîn ederek dedi ki: "Bahaüddin Buhârî sana 819 kâfidir, teveccühüne kavuĢursun." Sonra onun fazîletinden, menkıbelerinden bahsedip, huzûruna kavuĢmak için hemen yola çıkmamı söyledi. Yolculukta baĢıma bâzı hâdiselerin geleceğini de iĢâret etti. Derhâl Nesef tarafına doğru yola çıktım. Oradan da Horasan'a hareket etmek üzere bir gemiye bindim. Gemi bir müddet yol aldıktan sonra sabah namazının vakti girdi. Gemide bir ezân okudum. Hiç bir yolcu namaza kalkmadı. Bu duruma üzülüp, onlara nasîhat ettim. Fakat bana kızdılar. Bu durum karĢısında bende öyle bir hâl oldu ki, kendimi suya atmak istedim. Ayaklarımı suya uzatıp gemiden ayrıldım, fakat batmadım. Öyle bir hâl oldu ki, suyun üzerinde yürümeye baĢladım. Gemidekiler bu hâlimi görünce ağlamaya baĢladılar. "Biz yanlıĢ bir iĢ yaptık, yaptığımıza tövbe ettik. Gemiye gel, sen ne dersen onu yapacağız." dediler. Bunun üzerine tekrar bindim. Sabah namazını, gemideki yolcular ile cemâat olup kıldık. Bir müddet yolculuktan sonra Âmûre kalesine vardık. Orada da acâib hâdiseler oldu. Bahaüddin Buhârî'ye ilticâ edip, sığındım. ġîrmüĢter denilen bir dergâha vardım. Yola devâm ederken bir kervana rastladım. Bana; "Bu çöle dalma, çok büyük bir çöldür, yolunu ĢaĢırırsın. Burada dur, Ģâyet yola devâm edecek olursan sağ tarafa yönel, sol tarafdan gidersen sonunu bulamazsın ve helâk olursun." dediler. Kervan geçip gittikten sonra, kendi kendime; "Ben, Bahaüddin Buharî'nin huzûruna gitmek üzere yola çıkmıĢ bulunuyorum. Ona tâbi olup, hak yola gireceğim için bana tehlike gelmez." dedim. Çöle dalıp yürümeye baĢladım. Bir müddet yürüdükten sonra aç olduğumu hatırladım. Kendi kendime bâzı nefis yemekleri düĢünerek; "Âh o yiyecekler olsa da yesem!" dedim. Ben böyle düĢünürken, o anda önüme birdenbire bir sofra geldi, üzerinde aklımdan geçen yemekler vardı. Bu durum karĢısında hâlim değiĢti. Ağlamaya baĢladım. "Ey Allah'ım, senin rızânı arayan kimseye her ne lâzım olursa ihsân ediyorsun. Ben de senin rızândan baĢka bir Ģey aslâ taleb etmeyeceğim." dedim. O yemekleri yiyip, çölde yola devâm ettim. Yolda karĢıma bir ceylan sürüsü çıktı. Beni görünce sağa sola kaçıĢmaya baĢladılar."Eğer bu yoldaki arzum ve isteğimde samîmî isem, ceylanlar benden kaçmazlar" dedim. Böyle der demez, ceylanlar yanıma toplanıp bana yüzlerini sürmeye baĢladılar. Bu durum karĢısında da hâlim değiĢti ve çok ağladım. Bahaüddin Buhârî'ye karĢı 820 muhabbetim o kadar arttı ki, huzûruna bir an evvel kavuĢmak için can atıyordum. Ehan denilen yere vardığımda, yine Bahaüddin Buhârî'nin bereketi ile acâib hâllere kavuĢtum. Oradan Serahs'a vardım. Kendi kendime; "Her yerde Allah'ın dostları, sevgili kulları bulunur. Bu civarda da vardır. Onlardan müsâade almadıkça bu Ģehre girmeyeyim." dedim. Böyle düĢünürken, karĢıma dîvâne hâlde bir kimse çıktı. Halk onu görünce; "Divâne Dâvûd geliyor." dediler. Benim yanıma yaklaĢınca, onu karĢılayıp, selâmün aleyküm diyerek selâm verdim. "Ve aleykesselâm." deyip selâmımı aldı. "HoĢ geldin Türkistanlı derviĢ!" dedi. Beni yanına yaklaĢtırıp koynundan bir ekmek çıkardı. Ekmeği parçalayıp yarısını bana verdi, ve; "Ey derviĢ, bu ekmeğin yarısını sana verdiğim gibi, bu mülkün yarısını da sana verdim!" dedi. Bu hâdiseden sonra Serahs Ģehrine girdim. ÇarĢıya girince, bir baĢka divâne gördüm. Çocuklar taĢa tutuyorlardı. "Bu divânenin adı nedir?" diye sordum."Câvadâr'dır. Bu beldenin divânelerindendir." dediler. Kendi kendime; "Bundan da izin alayım." dedim. Bir tarafdan da çocuklar onu taĢa tutuyorlardı. Bana bakıp; "Ey Türkistanlı derviĢ, söz divâne Dâvûd'un söylediği gibidir!" diyerek ilk karĢılaĢtığım kimse ile görüĢüp kavuĢtuğumuz Ģeylere iĢâret etti. Bundan sonra bende güzel bir hâl, cem'iyyet hâsıl oldu. Yemek arzu ettim ve; "Her hâlde bu Ģehirde Bahaüddin Buhârî'nin sevenlerinden bir kimse bulunur ve ilk lokmayı onun elinden yerim." dedim. Bu sırada yanıma biri gelip; "Ben Bahaüddin Buhârî'nin hizmetçilerindenim. Evime buyur." dedi. Beni evine götürdü. Üç çeĢit yemek getirdi. Sonra bana; "Bahaüddin Buhârî Behrâb denilen yere gitmiĢler, oradan burayı teĢrif edecekler. Burayı teĢrif edinceye kadar sen bizde kalacaksın, senin yerin burasıdır." dedi. Birkaç gün sonra Bahaüddin Buhârî'nin orayı teĢrif etmek üzere oldukları haberini aldık. KarĢılamak üzere derhâl dıĢarı çıktık. Bahaüddin Buhârî bir merkeb üzerinde ve etrâfında talebeleri olduğu hâlde teĢrif ettiler. Bir mezarlığa yöneldiler. Ziyâretinde o kadar insan toplanmıĢtı ki, kalabalıktan yanlarına yaklaĢmak mümkün olmadı. Kendi kendime; "Çok uzaklardan geldim. Çok zahmetlere katlandım. Acabâ bana neden hiç iltifât etmediler? Artık ben kendi baĢıma kaldım." diye 821 düĢündüm. Bu düĢünceler hatırımdan geçtiği sırada, Bahaüddin Buhârî merkebden indiler ve yanına yaklaĢmamı istediler. Bana; "HoĢ geldin ey TaĢkendli DerviĢ Ömer, yanlıĢ anlama, daha sen buraya geldiğin saatte haberdâr oldum. ġimdi Ģu gördüğün kalabalık ile bir müddet meĢgûlüm." buyurdu. Sonra eve gittiler ve kalabalık da dağıldı. Beni huzûruna kabûl edip; "BaĢından geçen hâdiselerin hepsini bilmekteyiz. Gemide iken denize inince sana biz yardım ettik. Çölde önüne sofra bizim tasarrufumuzla geldi. Ceylanların sana yaklaĢması ve iki divâne ile karĢılaĢman ve vukû bulan diğer hâdiseler hep bizim teveccühümüz ile oldu." buyurdu. Bu sohbeti sırasında bana öyle teveccüh ve tasarrufda bulundular ki, bambaĢka bir hâle girip, çok ağladım. "Niçin ağlıyorsun?" diye sordu. Ben de; "ġimdiye kadar geçen ömrü zâyi etmiĢim." dedim. "Öyle söyleme; yalnız bundan evvel bunu bilmiĢ olsaydım diyebilirsin. ġu andaki müĢâheden ve teslimiyetin ondan daha büyüktür." buyurdu. Sonra; "ġimdi sen, bulunduğun hâli mi, yoksa geçen hâlini mi istersin?" diye sordu. Ben de; "Bu hâlimi isterim." dedim. "Bu iĢ tâbi olmadan olmaz." buyurdu. "Ne iĢâret buyurursanız, ne emrederseniz yerine getiririm. Dedim. Ben böyle deyince; "Huyunuz mübârek olsun!" buyurdu." Talebelerinden Emîr Hüseyin de Ģöyle anlatmıĢtır: "Benim evim Kasr-ı Ârifân'da idi. Yirmi yaĢına kadar çiftçilik ile uğraĢtım. Namazdan ve niyâzdan uzak idim. Yiyip içip yatmaktan baĢka iĢim yoktu. Tam gençlik cehâleti içinde idim. Bahaüddin Buhârî câmiye giderken, gelip geçtikçe beni görüp tebessüm ederdi. Nihâyet bir gece rüyâmda Bahaüddin Buhâri'yi gördüm. Mübârek elinde bir ayna vardı. Aynayı bana verdi. Aynaya baktım, kendimi gördüm. Uyanınca, beni bambaĢka hâller kaplamıĢtı. Âniden Bahaüddin Buhârî evime geldi. Bana dedi ki; "Aynayı sana kim verdi?" "Siz verdiniz efendim." dedim. "Niçin namaz kılıp, Kur'ân-ı kerîm okumazsın?" buyurdu. "Kur'ân-ı kerîm okumayı bilmiyorum." dedim. "Ben sana namazı ve Kur'ân-ı kerîmi öğretirim." buyurdu. Bundan sonra beni yetiĢtirip, terbiye etti. Pekçok ihsâna ve nîmete gark etti." Nakledilir ki, ġeyh ġâdî adında bir zât, Kasr-ı Ârifân'a gelip, Bahaüddin Buhârî'nin huzûruna girerek, ziyâretlerine gelmekte kusûr ettiğini söyleyip affetmelerini istedi. Bahaüddin Buhârî ona Ģaka yaparak; "Bedâva özür kabûl edilmez." buyurdu. Gelen zât; "Bir 822 öküzüm vardır, onu size vereyim." dedi. "Onu kabûl etmeyiz, köyünde uzun zamandan beri biriktirip, duvar arasında bir kap içinde gizlediğin kırk altının var, onları getirirsen kabûl edilir." buyurdu. ġeyh ġâdî; "Sakladığım altınları baĢka kimse bilmiyordu. Nasıl bildiler?" diye hayretler içinde kaldı, sonra köyüne gidip altınlarını getirdi. Bahaüddin Buhârî'nin önüne koydu. Bahaüddin Buhârî altınları sayıp, içinden bir tânesini ayırdı. Diğerlerini o zâtâ geri verdi. "Bunlarla öküz satın alıp çiftçilik yap, kaldırdığın mahsûlü Allah'ın kullarına dağıt." buyurdu. Sonra ayırdığı bir altını göstererek; "Bu altın haramdır." buyurdu. Daha sonra o zâta; "Hâce'nin ayırdığı o bir altını nereden almıĢtın?" dediler. Bahaüddin Buhârî'yi tanıyıp, ona talebe olmadan önce bir kumarda kazanmıĢtım, dedi. Bahaüddin Buhârî, talebelerinden birini, bir iĢi için bir yere göndermiĢti. Talebesi iĢi görüp dönerken, yolda havanın çok sıcak olması sebebiyle, dinlenmek için bir ağacın gölgesine oturdu. Dinlenirken uykusu gelip, uyuya kaldı. Uyur uyumaz rüyâsında hocası Bahaüddin Buhârî'yi gördü. Elinde bir asâ ile yanına yaklaĢıp; "Uyan, kalk burası uyuyacak yer değildir." dedi. Bunun üzerine hemen uyanıp gözlerini açtı ve ayağa kalktı. Birden, iki kurdun kendisine doğru yaklaĢtığını ve hücûm etmek üzere olduklarını gördü. Hemen oradan uzaklaĢıp yoluna devâm etti. Kasr-ı Ârifân'a varınca, Bahaüddin Buhârî'nin yola çıkmıĢ, kendisini karĢılamakta olduğunu gördü. Yanına yaklaĢınca; "Hiç öyle korkulu ve tehlikeli yerlerde istirahat edilir mi?" buyurdu. Bahaüddin Buhârî bir gün bir yere gitmekte iken, yolları bir akarsuya rastladı. Yanında bulunan talebelerinden Emîr Hüseyin'e; "Kendini bu suya at." buyurdu. Daha böyle derdemez, Emîr Hüseyin hiç tereddüt etmeden kendini akan suya attı ve suyun içinde kayboldu. Aradan bir müddet geçti. "Ey Emîr Hüseyin, çık gel!" buyurdu. Emîr Hüseyin derhâl sudan dıĢarı çıktı. Elbisesinde en ufak bir ıslaklık yoktu. Bahaüddin Buhârî ona; "Ey Emîr Hüseyin, kendini suya atınca ne gördün?" diye sordu. Emîr Hüseyin dedi ki: "Emriniz üzerine kendimi size fedâ ederek suya atınca, bende öyle bir hâl hâsıl oldu ki, kendimi birden bire gâyet güzel döĢenmiĢ bir odada buldum. Bu odanın hiç kapısı yoktu. Kapı aradım, orada zâtı âlinizi gördüm. Bana bir kapı gösterdiniz. ĠĢte bu kapıdan çık buyurdunuz. Eliniz ile kapıyı açtınız, ben de kapıdan çıktım. ĠĢte huzûrunuza geldim." dedi. 823 Bahaüddin Buhârî'ye bir gün hediye olarak bir mikdâr balık getirilmiĢti. Balığın getirildiği sırada, o mecliste hazır bulunan talebeleri ile berâber balığı yemek arzu ettiler. Bunun üzerine balık hazırlanıp, sofra kuruldu. Talebeler, Bahaüddin Buhârî ile birlikte sofraya oturdular. Ġçlerinden biri, gelip sofraya oturmadı. Bahaüddin Buhârî ona; "Niçin gelip oturmuyorsun?" dedi. O da oruçluyum diyerek, nâfile oruç tuttuğunu bildirdi. Ona; "Gel bize uy!" dedi. Fakat gelmedi. Tekrar; "Gel bize uy! Sana Ramazan günlerinden bir günde tutulan oruç sevâbı kadar hediye edeyim." dedi. Fakat o kimse söz tutmayıp, inadında ısrâr etti. Bunun üzerine talebelerine; "Bu adam, Allah'dan uzaktır. Siz onu terkediniz." buyurdu. O oruçlu kimse, son derece zâhid bir kimse idi. Fakat Bahaüddin Buhârî'nin sözüne peki demeyip, muhâlefet göstermesi sebebiyle, zâhidliğini kaybetti, ne namaz, ne niyaz kaldı. Tamâmen dünyâya tapmaya baĢladı ve felâkete düĢtü. Bahaüddin Buhârî, Buhârâ‟nın bir köyüne gitmiĢti. ġeyh Hüsrev adında bir zâtın evinde misâfir oldu. O akĢam ġeyh Hüsrev, o köyde bulunan bütün âlimleri ve ileri gelenleri evine dâvet etti. Hep birlikte yemek yediler. Yemekten sonra Bahaüddin Buhârî, ev sâhibi ġeyh Hüsrev'e; "Git kapıya bak kim var?" buyurdu. Gidip baktı ki, köy halkından Yûsuf adında biri, bir kap içinde armut getirmiĢ kapıda bekliyordu. Ġçeri girmesine müsâade edildi. O da içeri girip, elindeki armut dolu kabı Bahaüddin Buhârî'nin önüne koydu. Bahaüddin Buhârî; "Bu armutları nereden aldın?" dedi, o da aldığı yeri söyledi. Bahaüddin Buhârî bir müddet susup, sonra ev sâhibine; "Bu armutları büyük bir kaba boĢalt gel." dedi. Ev sâhibi armutları büyük bir kaba boĢaltıp ortaya koydu. Bahaüddin Buhârî, armutlardan birini alıp getiren kimseye verdi. Sonra diğer armutların orada bulunanlara dağıtılmasını emretti. Dağıtıldıktan sonra;"Hiç kimse kendine verilen armudu yemesin, beklesin." buyurdu. Sonra armutları getiren Yûsuf adlı köylüye dönüp; "Armutları getirmekteki maksadın nedir bilir misin?" dedi. Getiren kimse; "Efendim, bana köyümüze keĢf ve kerâmet sâhibi bir zât geldi dediler. Ben de sizi görmekle Ģereflenmek için, bu armutları satın alıp, size hediye getirdim. Fakat küstahlık edip, armutların içinden birine bir iĢâret koydum ve en alta yerleĢtirdim. Eğer o zât evliyâ ise, bu armudu bulup bana verir diye düĢündüm." dedi. 824 "Öyleyse elindeki armuda bak, o iĢâret koyduğun armut mu?" buyurdu. "Evet efendim. O armuttur." dedi. Bundan sonra Bahaüddin Buhârî buyurdu ki:"Allah'ın evliyâ bir kulunu, bir kimsenin denemesi uygun değildir. Fakat iĢâretlediğin armudu bulup sana vermeseydik, sen bizden uzak kalır ve çok zarar görürdün. Resûlullah efendimizin bildirdiği yolda bulunan kimseyi imtihâna hâcet yoktur." Armutları getiren kimse, yaptığı iĢten çok piĢmân olup, Bahaüddin Buhârî'den af ve özür diledi. Talebelerinden biri Ģöyle anlatmıĢtır: "Semerkand'da oturuyordum. Bahaüddin Buhârî'nin keĢf ve kerâmet sâhibi büyük bir zât olduğunu duyunca, ona karĢı muhabbetim iyice arttı. Sabrım kalmadı ve sohbetine kavuĢmak için Buhârâ'ya gitmeye karar verdim. Yola çıkarken annem hırkamın bir yerine harçlık olarak dört altın dikti. Buhârâ'ya varınca, Bahaüddin Buhârî'nin sohbetine katıldım. Sohbeti sırasında beni öyle bir hâl kapladı ki, sabrım kalmadı. Orada bulunanlardan birine, Bahaüddin Buhâri'ye beni talebeliğe kabûl etmesini söylemesi için ricâ ettim. Durumumu arz edince, bana çok iltifât edip, kabûl ederiz, fakat senden altın alırız buyurdu. "Ben fakirim, altınım yoktur." dedim. Talebelerine dönüp; "Bunun hırkası içinde dört altını var, yok diyor." dedi. Bahaüddin Buhârî bunu söyleyince, hayretler içinde kaldım. Hemen hırkamı söküp, içindeki dört altını çıkarıp önlerine koydum. O mecliste bir çocuk vardı. Talebelerinden birine; "Al Ģu altınları bu çocuğa ver." buyurdu. O talebe alıp çocuğa verdi. Fakat çocuk almadı. Çok ısrar etmelerine rağmen kabûl etmedi. Tekrar bana verdiler. Çok utanıp mahcub oldum. Bu hâdiseden sonra, Bahaüddin Buhârî , talebeleri ile birlikte baĢka bir köye gitmek üzere yola çıktı. Ben de onlara katıldım. O köyde büyük bir sohbet meclisi kuruldu. Bir ara talebeleri, beni de talebeliğe kabûl etmesini arzettiler. Bu sefer yanımdaki altınları, o mecliste bulunan baĢka bir çocuğa vermemi söylediler. Verdim fakat, o da almadı. O kadar mahcub oldum ki, utancımdan yerin dibine girecektim. Talebeleri, beni talebeliğe kabûl buyurmaları için bir daha arz ettiler. O zaman buyurdu ki: "Hasislik, cimrilik, herkes için sevimsiz ve iğrenç bir sıfattır. Bilhassa Hak yolunda ilerlemek isteyen bir kimsenin hasislik etmesi çok kötü bir iĢtir." Bundan sonra beni de talebeliğe kabûl etti. Beni 825 irĢâd ederek, dünyâ sevgisini kalbimden çıkardı. Hamdolsun tevekkül sıfatı böylece kalbime yerleĢti. Bahaüddin Buhârî'nin talebelerinden biri, bir yere gitmek istediği zaman kerâmetiyle havada uçarak gider, gideceği yere hemen varırdı. Diğer talebeleri onu bir iĢ için Kasr-ı Ârifân'dan Buhârâ'ya gönderdiler. Bu talebe uçarak giderken, Bahaüddin Buhârî onun üzerinden tasarrufunu çekti. Talebe uçamaz oldu. Bu hâdise üzerine Bahaüddin Buhârî , "Allah bana talebelerimin gizli açık bütün hâllerini bilmek ve onlar üzerinde tasarruf etme kudreti verdi. Arzu edersem, Allah'ın izniyle talebelerime çeĢitli hâller veririm ve yine ellerinden hâllerini alırım. Onları kâbiliyetlerine göre terbiye ederim. Çünkü yetiĢtirici ve terbiye edici, yetiĢtirmek istediği kimseye yarayan ve en çok faydası olan Ģeyi yapar." buyurdu. Yine talebesi Emîr Hüseyin Ģöyle anlatmıĢtır: "Bir gün hocam beni bir iĢ için Kasr-ı Ârifân'dan Buhârâ'ya göndermiĢti. Bu gece Buhârâ'da kal, sabaha doğru geri dönersin dedi. Ben hemen yola çıktım. Yolda nefsimle mücâdele edip; "Ey nefsim! Acabâ sen bir gün ıslâh olacak mısın ve ben senin elinden kurtulur muyum?" diyordum. Nefsimi böyle azarlarken, karĢıma nûr yüzlü bir zât çıktı. Bana; "Sen bu yolda ne mihnet, ne meĢakkat çektin ki, nefsini ayıplıyorsun? Bu yolda gelip geçen büyükler öyle mihnet ve meĢakkat çekmiĢlerdir ki, senin bir zerresini bile çekmeğe tahammülün yoktur." dedi. Sonra vefât etmiĢ olan büyüklerin isimlerini ve çektikleri meĢakkatleri bir bir anlatıp, târif etti. Ben kusurlarımı kabûl edip, özür diledim. Bundan sonra karĢı çıkan o zât, bana dağarcığından bir mikdar hamur çıkarıp verdi. "Bu hamuru Buhârâ'da piĢirip, yersin." dedi. Hamuru alıp yoluma devâm ettim. Buhârâ'ya varınca, hamuru fırıncıya verdim. Fırıncı hamuru görünce hayret edip; "ġimdiye kadar böyle hamur görmedim." dedi. Bana kim olduğumu ve hamuru kimin verdiğini sordu. Ben de Bahaüddin'nin talebesi olduğumu söyledim. Fırıncı hürmetle hamuru piĢirip bana verdi. Bir parça koparıp ona verdim. Sonra hocamın emir buyurduğu iĢi bitirip, o gece Buhârâ'nın Gülâbâd mahallesindeki mescidde akĢam ve yatsı namazını kıldıktan sonra, kıbleye karĢı oturdum. Bu sırada canım elma istedi. O anda mescidin penceresinden birkaç elma attılar. Elmaları alıp ekmekle yedim. Gece yarısına kadar o mescidde kaldım. Sonra kalkıp yola çıktım. Sabaha doğru Kasr-ı Ârifân'a vardım. Sabah 826 namazını hocam Bahaüddin Buhârî ile kıldım. Hocam bana; "Sana hamuru veren kimdi bildin mi?" diye sordu. Bilemediğimi arz ettim. "O, Hızır aleyhisselâm idi." buyurdu. Sonra mescidin penceresinden bana atılan elmalardan bahsetti. "O fırıncıya ne büyük saâdet ki, senin verdiğin hamuru piĢirdi ve ondan yemek nasîb oldu." buyurdu. Bahaüddin Buhârî, Peygamber efendimizin sünnetine tam uyar. O'nun yaptığı Ģeyleri yapmağa çok gayret ederdi. Resûlullah efendimizin iĢlediği her sünneti iĢlerdi. Bir defâsında Peygamberimiz Eshâb-ı kirâm ile ekmek piĢirmiĢlerdi. ġöyle ki, Eshâb-ı kirâmdan bir grup, her biri bir parça hamuru alıp tandıra koymuĢtu. Peygamber efendimiz de mübârek eline bir parça hamur alıp tandıra koydular. Bir müddet sonra baktılar ki, Eshâb-ı kirâmın koyduğu hamurlar piĢmiĢ, fakat Peygamber efendimizin koyduğu hamur piĢmemiĢ, olduğu gibi duruyordu. AteĢ, Peygamber efendimizin mübârek elinin dokunduğu hamura tesir etmedi. Bahaüddin Buhârî , Resûlullah'a uymak için, talebeleriyle aynı Ģekilde ekmek piĢirdiler. Talebelerinin koyduğu hamurlar piĢti. Fakat Bahaüddin Buhârî'nin koyduğu hamur aynen kaldı. Onun da mübârek elinin dokunduğu hamura ateĢ tesir etmedi. Resûlullah efendimize uymaktaki derecesi bu kadar çok idi. Ġmâm-ı Rabbânî bu hususta; "Her hususta tâbi olana, tâbi olunanın kemâlâtından büyük pay vardır." buyurdular. Mevlânâ Abdullah-ı Hâcendî, ġâh-ı NakĢbend Bahaüddin Buhârî'ye talebe olmasını Ģöyle anlatır: "Bir ara içime öyle bir ateĢ düĢtü ki, yerimde duramıyordum. Bana yol gösterecek âlim bir zâta talebe olabilmenin istek ve arzusuyla yanıyordum. Ġçimdeki arzu dayanılmaz duruma gelince, bulunduğum Hâcend'den ayrıldım ve Tirmiz'e kadar hep bunu düĢündüm. Oradan Ârif-i Kebîr Muhammed bin Ali Hakîm-i Tirmizî'nin kabrini ziyârete gittim. Sonra Ceyhun Nehri kenarında bulunan mescide geldim. Orada namazı kıldıktan sonra, bir ara uyuya kalmıĢım. Rüyâda heybetli iki zât gördüm. Onlardan biri bana: "Ben Muhammed bin Ali Hakîm-i Tirmizî'yim, yanımdaki de Hızır aleyhisselâmdır. Sen hoca aramak için Ģimdilik zahmet çekme. Çünkü hem kimseyi bulamazsın, hem de istifâde edemezsin. On iki sene sonra Buhârâ'ya gidip orada bulunan ve zamânın kutbu olan Bahaüddin Buhârî'ye talebe olur, ondan istifâde edersin." buyurdu. Bunun üzerine Tirmiz'den Hâcend'e geri döndüm. Aradan epey bir zaman geçtikten sonra, bir gün çarĢıda iki Türk 827 gördüm. Gayr-i ihtiyârî peĢlerinden gittim. Bir mescide girdiler. Namazdan sonra, aralarında bir hocaya bağlanmanın kıymeti ile ilgili hususlar konuĢuyorlardı. Onlar böyle konuĢurlarken, onlara karĢı olan ilgim arttı. Hemen acele ile dıĢarı çıkıp, çarĢıdan bir Ģeyler alıp yanlarına geldim. Beni yanlarında görünce, biri; "Bu, iyi bir insana benzer, bizim hocamızın oğlu Ġshak'a talebe olabilir." dedi. Bu durum karĢısında çok merak ettim ve o zâtın kim olduğunu sordum. Hâcend'e bağlı bir köyde olduğunu bildirdiler. Bunun üzerine o köye gittim, zâtı buldum. Fakat bana hiç yakınlık göstermedi ve iltifât etmedi. Bu hocanın her hâliyle temizliği yüzünden belli olan bir de oğlu vardı. Bu durum karĢısında, bu temiz yüzlü çocuk, babasına dedi ki: "Babacığım, bu zât, sana talebe olmak ümidiyle buraya gelmiĢ, sen ise ona hiç yakınlık göstermiyorsun. Neden ilgilenmiyorsun, sebep nedir?" Bunun üzerine ağladı ve; "Ey evlâdım, bu, ġâh-ı NakĢbend Bahaüddin Buhârî'nin talebelerindendir. Bizim onun üzerinde hiç bir hükmümüz yoktur." dedi. Bunun üzerine ben tekrar Hâcend'e, memleketime döndüm ve hocamla ilgili bir iĢâretin çıkmasını bekledim.Aradan bir zaman geçtikten sonra kalbim, beni Buhârâ'ya gitmeğe zorladı. O isteği bir an dahi tehir etmeye kâdir değildim. Hemen kalkıp Buhârâ'ya doğru yola çıktım. Bir zaman sonra Buhârâ'ya vardım ve Bahaüddin Buhârî'nin yerini öğrenip yanına gittim. Ne zaman ki huzûr-i Ģerîfleri ile Ģereflendim, bana buyurdu ki: "Yâ Abdullah-i Hâcendî, senin daha üç günün vardır. Yâni sana bildirilen on iki senenin tamam olmasına daha üç günün vardır. Bunu unuttun mu?" Bunları duyunca, âdetâ kendimden geçtim. Sohbetinin muhabbeti benim kalbimin ufuklarına yerleĢti. Artık hep onlara olan bağlılık ateĢi ile yanıyordum. Bir müddet sonra himmet istedim. Bahaüddin Buhârî; "Himmetin zamânı var." buyurdu. Bunun üzerine bir müddet daha sohbete devâm ettim. Büyük âlimlerden birisi anlatır: Gençlik zamânında, Hâce Bahaüddin Buhârî'yi çok severdim. Himmetleri ile bende ĢaĢılacak hâller meydana geldi. Bana dâimâ; "Beni hâtırından çıkarma!" derdi. Ben de dâimâ onları düĢünür, hatırlardım. Bu hâl üzere iken babam hacca gitti. Beni de berâberinde götürdü. Giderken Hirat'a uğradık. Hirat Ģehrini seyrederken, Hâce hazretlerini unuttum, bağlılık hâtırımdan çıktı. O anda bendeki hâller gitti. Sonra Ġsfehan'a gittim. Orada bir büyük âlim var idi. Bütün Ġsfehanlılar ondan himmet ve duâ 828 isterlerdi. O zâttan çok kerâmetler meydana gelmiĢti. Babam beni alıp, o zâtın huzûruna getirdi ve benim için ondan himmet istedi. Fakat ben Hâce'den çok korktuğumdan, o zâtın huzûrundan dıĢarı çıktım. Sonra hacca gittik. Beytullah'ı ziyâret ettik. DönüĢte Hâce'nin ziyâreti ile Ģereflendiğim zaman, onu unuttuğum için çok çekiniyordum. Korktuğumu anlayıp; "Korkma, biz kusûru affederiz. Sen benim oğlumsun. Benim oğullarıma kimsenin tasarruf etmeye haddi yoktur." buyurup latîfe yollu; "Hirata gidince niçin beni unuttun?" deyip; "Unutmak katiyyen dostluğa sığmaz." mısrâını okudular." Bahaüddin Buhârî, Tûs Ģehrine gidip, birkaç gün kaldı. Bir gün talebe ve ahbâbıyla ġeyh MâĢuk-ı Tûsî'nin kabrini ziyârete gittiler. Mezarın yanına gelince: "Esselâmü aleyke, yâ MâĢuk-ı Tûsî, nasılsın, iyimisin? buyurdu. Kabirden; "Ve aleykesselâm. Ġyiyim, çok rahatım." diyen bir ses geldi. Yanındakilerin hepsi, bu cevâbı duydular. Orada bulunanlardan biri, Bahaüddin Buhârî'nin büyüklüğüne inanmazdı. Bu kerâmeti görünce, tövbe etti. Bundan sonra talebelerinden ve sevdiklerinden oldu. Hâce Bahaüddin Buhârî'ye, talebelerinden biri bir mikdar elma hediye getirdi. O elmaları hazır bulunanlara bölüĢtürdü ve buyurdu ki: "Bir saate kadar, kimse kendi elmasını yemesin. Çünkü bu elmalar, Ģimdi tesbih ediyorlar." Hâce'nin mübârek ağzından bu söz çıkar çıkmaz, elmalardan tesbîh sesleri gelmeye baĢladı. Mevlânâ Necmeddîn anlattı: "Birgün Hâce hazretleriyle Buhârâ'nın etrâfında bir sahrâda giderken, iki ceylânın gezdiğini gördük. Hâce bana hitâben; "Hak'ın kulları yanına, bu ceylânlar gibi vahĢî hayvanlar gelir. Sen de bunların yanına gelmesini dile." buyurdu. Ben; "Benim ne haddime, sizin huzûrunuzda kerâmet dileyeyim." dedim. Hâce buyurdu ki: "Sen onlara teveccüh eyle. Onlar senin yanına gelirler." Ben de onlara doğru iki adım gittim. O ceylanlar, koĢarak yanıma gelip durdular. Hâce buyurdu ki: "Hangisini tutarsan tut!" Ben hangisini tutmak istedimse, diğeri beni tut diye geldi ve onu tutayım dedim. Diğeri geldi. Ben hayretler içerisinde kalıp, birini tutamadım. O esnâda Hâce bir ceylanın sırtına mübârek elini koyup; "Sana lüzum kalmadı, ben tuttum." buyurdular. Sonra o ceylanları orada bırakıp gittik. Onlar ise arkamızdan bakıp durdular." Talebesinden biri Ģöyle anlatmıĢtır: Kasr-ı Ârifân'da bir bostan ektim. Sulama vakti geldi. Fakat sular kesildiğinden, bostanı 829 sulayamadım. Hâce o günlerde bostanıma geldi ve buyurdu ki: "Bostanın sulama zamânı geldi." Ben de; "Sulama vakti geldi ama, sular kesildi." dedim. Hâce buyurdu ki: "Yer ve gökleri yaratan, sana su vermeğe kâdirdir. Sen su yollarını aç." Acele ile su yollarını açtım. O gece sabah oluncaya kadar suyu bekledim. Sabah vaktinde su geldi. Bostanı suladım. Hattâ bir mikdâr soğan ve sarımsak var idi. Onları da suladım. Sonra su kesildi. Dağlara yağmur mu yağdı diye düĢündüm. Gittim, ırmak tarafına su akıyor mu diye baktım. Aslâ sudan bir iz göremedim. Acabâ bu su nereden geldi, diye ĢaĢtım kaldım. Sonra Hâce'nin ziyâretine gittim. "Bostanı suladın mı?" buyurunca; "Evet, suladım." dedim. "Su kesildikten sonra ne yaptın?" buyurdu. "Irmağa gittim ve hiç su görmedim. ġaĢtım kaldım. Suyun nereden geldiğini anlayamadım." dedim. Hâce , "Bunu sen gördün, kimseye söyleme." buyurdu. Talebesinden biri Ģöyle anlatmıĢtır: "Hâce bir gün bu fakirin hânesini Ģereflendirdi. Çok sevindim. Pazardan bir çuval un aldım, geldim. Bahaüddin Buhârî unu görünce; "Bu unu, çoluk çocuğun ile piĢirip yiyin ve bunun sırrını kimseye söylemeyin." buyurdu. Hâce o zaman evimde iki ay misâfir oldu. Talebelerinden bir kısmı da onun yanında idi. Çoluk çocuk ve diğer ahbâblarım, hepimiz, hattâ Hâce gittikten sonra, o undan çok zaman yedik. Un hâlâ ilk aldığımız gibi duruyordu. Aslâ eksilmedi. Sonra Hâce'nin mübârek sözünü unutup, o sırrı çoluk çocuğuma anlattım. Bunun üzerine o undan bereket kesilip, un tükendi." Bahaüddin Buhârî, birgün Ġshâk isminde bir talebesinin evine teĢrif etmiĢlerdi. Orada bulunan talebeler, yemek piĢirmek için tandıra çok odun koyup, ateĢ yakmıĢlardı. Her biri bir iĢle meĢgûl oldukları sırada, tandırın ateĢi alevlenip, tandırdan dıĢarı çıktı. Bunun üzerine hazret-i Hâce mübârek ellerini tandıra sokunca, Allah'ın inâyeti ve yardımı ile tandırın ateĢi sâkin oldu. Mübârek ellerini tandırdan çıkardığı zaman, ne elbisesine bir Ģey olmuĢ, ne de ellerinden bir tüy yanmıĢ idi. DerviĢ Muhammed Zâhid Ģöyle anlatmıĢtır: "Ġlk zamanlarımda, Hâce ile bir gün sahrâda gidiyorduk. Bahar günlerinden bir gün idi. Canım karpuz yemek istedi. Hâce hazretlerinden bir karpuz istedim. Bunun üzerine bana; "Muhammed, çay kenarına git!" buyurdu. Ben de, o sahrâda akan bir çayın kenarına 830 gittim. Suyun üzerinde, Baba ġeyh karpuzu denilen sulu karpuzları gördüm. Su üzerinde yüzen karpuzlardan biri, kenara yanaĢıp durdu. Aldım, henüz bostandan kopmuĢ gibi olduğunu gördüm. Hâce'nin huzûruna bıraktım. "Bu karpuzu kes de yiyelim." buyurunca kestim. Hâce ile yedik. Bu büyük kerâmeti hazret-i Hâce'den gördüğümde, onun, vilâyet ve tasarrufun en yüksek derecesinde olduğuna îtikâdım arttı. Bu yüzden de çok Ģeylere kavuĢtum." Hâce'nin talebelerinden birisi Ģöyle anlatmıĢtır: "Bir gün Hâce'nin sohbetlerine kavuĢma arzusu içime doğdu. O arzu ile TaĢkend vilâyetinden Buhârâ'ya hareket ettim. Hanımım bir mikdâr altın getirip bana verdi ve "Bu altınları Hâce hazretlerine ver!" dedi. Niçin gönderiyor diye merak edip sordum, fakat söylemedi. Hazret-i Hâce'nin sohbeti ile Ģereflendiğim zaman, o altınları önüne koydum. Görünce, tebessüm ederek buyurdu ki: "Bu altınlardan çocuk kokusu geliyor. Ümid ederim ki, cenâb-ı Hak sana bir çocuk verecektir." Hâce'nin bereket ve himmetlerinden Hak sübhânehu ve teâlâ bana bir sâlih oğul ihsân etti." Talebelerinden biri anlatır: "Merv'de, Bahaüddin Buhârî'nin huzûrunda idim. Buhârâ'daki ehlimi, akrâbamı görmeyi çok arzûladım. KardeĢim ġemsüddîn'in vefât haberi geldi. Hazret-i Hâce'den izin istemeğe cesâret edemedim. Yakınlarından olan Emîr Hüseyin'e, bana izin almasını ricâ ettim. Cumâ namazını kılıp mescidden çıkınca, Emîr Hüseyin, kardeĢimin ölüm haberini hazret-i Hâce'ye arz etti. "Bu nasıl haberdir! Onun kardeĢi sağdır. Onun kokusunu alıyorum, hem de pek yakından." buyurdu. Sözleri biter bitmez, kardeĢim Buhârâ'dan çıkageldi. Bahaüddin Buhârî'ye selâm verdi. Bunun üzerine hocam; "Ey Emîr Hüseyin! ĠĢte ġemsüddîn." buyurdu. Dâmâdı ve yüksek talebelerinden Alaeddîn-i Attâr anlattı. Hazret-i Hâce Buhârâ'da idi. Eshâbının ileri gelenlerinden Mevlânâ Ârif, Harezm'de idi. Bir gün eshâbı ile, görme sıfatı üzerinde konuĢuyordu. Söz arasında; "Mevlânâ Ârif, Ģu anda Harezm'den Serâ'ya doğru yola çıktı ve filân yere ulaĢtı." buyurdu. Bir müddet sonra; "Kalbime geldi ki, Mevlânâ Ârif, Serâ'ya gitmekten vaz geçti. ġu anda Harezm istikâmetine doğru geri döndü." buyurdu. Talebeleri, bu konuĢmanın olduğu gün, saat ve târihi bir yere yazdılar. Bir zaman sonra, Mevlânâ Ârif, Harezm'den Buhârâ'ya geldi. Bahaüddin 831 Buhârî'nin buyurduklarını ona anlattılar. "Tam buyurduğu gibi olmuĢtur." dedi. Talebeleri hayretler içinde kaldı. Talebelerinden biri anlatır: "Hazret-i Hâce'nin sohbeti ile Ģereflendiğimde, talebelerinin büyüklerinden olan ġeyh ġâdî, bana çok nasîhat etti ve edebden bahsetti. Bana emrettiklerinden biri; hazret-i Hâce'nin bulunduğu yere doğru hiçbirimiz ayağımızı uzatmayız nasîhati idi. Bir gün hava çok sıcaktı. Gazyût'tan Kasr-ı Ârifân'a Hâce hazretlerini ziyârete geliyordum. Bir ağacın gölgesinde dinlenmek için yattım. Bir hayvan gelip, ayağımı iki kere kuvvetlice tekmeledi. Fırladım kalktım. Ayağım çok fazla ağrıyordu. Tekrar yattım. Yine o hayvan gelip beni tekmeledi. Kalkıp oturdum ve sebebini düĢünmeğe baĢladım. Nihâyet ġeyh ġâdî'nin nasîhatını hatırladım ve ayaklarımı, hocamızın o anda bulunduğu Kasr-ı Ârifân'a doğru uzatarak yattığımı anladım." Alâeddîn-i Attâr Ģöyle anlatmıĢtır: "Hocamız, Emîr Hüseyin'e, kıĢ mevsiminde çok odun toplamasını emr etti. Odun toplama iĢi bittiğinin ertesi günü, kırk gün devâm eden kar yağmağa baĢladı. Sonra Hâce , Hârezm'e gitmek için yola çıktı. ġeyh ġâdî de hizmetinde idi. Hırâm Nehrine geldiklerinde, suyun üzerinden yürümesini ona emretti. ġeyh ġâdî korktu, çekindi. Bir defâ daha emretti. Yine yapamadı. O zaman büyük bir teveccühle ona baktı. Bununla kendinden geçti. Kendine gelince, ayağını suyun üzerine koyup yürüdü. Suya batmadı. Hocamız da arkasından yürüdü. Suyun üzerinden karĢıya geçince, Hocam; "Bak bakalım, pabucun hiç ıslandı mı?" buyurdu. Baktığında, Allah'ın kudreti ile, en küçük bir ıslaklık yoktu." Talebelerinden biri anlatır: "Hâce hazretlerini sevmem ve sohbetinde bulunmamın sebebi Ģudur: Bir gün Buhârâ'da dükkânımda idim. Gelip dükkânıma oturdu ve Bâyezîd-i Bistâmî'nin bâzı menkıbelerini anlatmağa baĢladı. Anlattığı menkıbelerden biri Ģu idi: "Bâyezîd-i Bistâmî buyurdu ki: "Elbisemin eteğine bir kimse dokunsa, bana âĢık olur ve ardımdan yürür." Ve sonra buyurdu ki: "Eğer kaftanımın kolunu hareket ettirsem, Buhârâ'nın büyükleri, küçükleri bana âĢık ve hayran olup, ev ve dükkânlarını bırakarak bana tâbi olurlar."O sırada elini yeni üzerine koydu. O anda gözüm yenine daldı. Beni bir hâl kapladı. Kendimi kaybettim. Uzun zaman öyle kalmıĢım. 832 Kendime gelince, muhabbeti beni kapladı. Ev ve dükkânı terk edip, hizmetini canıma minnet bildim." ġeyh Ârif-i Dikgerânî, Seyyid Emîr Külâl'in halîfelerinin büyüklerindendi. O anlatır: "Bir gün, Bahaüddin Buhârî'yi, Kasr-ı Ârifân'da ziyârete gittik. Buhârâ'ya döndüğümüzde, oranın fakirlerinden bir grup da bizimle berâberdi. Onlardan biri, Bahaüddin Buhârî'nin aleyhinde konuĢtu. Sen onu tanımıyorsun, Allah'ın evliyâsına karĢı sû-i zan ve sû-i edepte, kötü zan ve edepsizlikte bulunman uygun değildir dedik. Susmadı. Bir eĢek arısı gelip, ağzına girdi ve dilini soktu. Dayanamayacak kadar canı yandı. Bu, o büyük zâta edepsizliğinin cezâsıdır dedik. Çok ağladı, piĢmân oldu, tövbe etti. Ona karĢı îtikâdını düzeltti ve hemen ağrısı geçti. Bir defâsında Kıpçak çölü askerleri, Buhârâ'yı bir müddet kuĢattılar. Buhârâlılar çok zor günler yaĢadı. Birçok insan öldü. Buhârâ vâlisi, husûsî adamlarından birini hazret-i Hâce'ye gönderip; "DüĢmana karĢı koyacak gücümüz yok. Her çâremiz tükendi, plânlarımız bozuldu. Sizin yüksek kapınıza sığınmaktan baĢka çâremiz kalmadı. Bizi bu zâlimlerden siz kurtarırsınız. Müslümanların onların elinden kurtulması için Allah'a yalvarınız, duâ ediniz. ġimdi yardım zamânıdır." deyip, ricâda bulundu. Hazret-i Hâce; "Bu gece Allah'a yalvarırız. Bakalım Allah ne yapar." buyurdu. Sabah olunca, onlara; altı gün sonra bu belânın kalkacağı müjdesini verdi ve "Vâlinize böyle müjde verin!" buyurdu. Buhârâlılar bu müjdeye son derece sevindiler. Buyurduğu gibi oldu. Altı gün sonra, Ģehri kuĢatan düĢman askerleri çekilip gitti. Hazret-i Hâce, Herat melîkinin arzusuyla Tûs'dan Herat'a geldiklerinde, PâdiĢâhın sarayına girdi. Her uğradığına dikkatle baktı. Kapıcıdan vezîrlere kadar, herkeste bir hal ve değiĢiklik oldu. Hâlden hâle girdiler. Kendilerinde olmayan mertebelere kavuĢtular. Yâkûb-i Çerhî anlatır: Buhârâ'nın âlimlerinden ilim öğrenip fetvâ vermeye izin aldıktan sonra, memleketime dönmeyi düĢündüm. Hazret-i Hâce'ye uğrayıp; "Beni hâtırınızdan çıkarmayın." dedim ve çok yalvardım. "Gideceğin zaman mı, yanımıza geldiniz?" buyurdu. "Hizmetinize müĢtâkım, arzu ve istekliyim." dedim. "Hangi bakımdan?" buyurdu. "Siz büyüklerdensiniz ve herkesin makbûlüsünüz." dedim. "Bu kabûl Ģeytânî olabilir, daha sağlam delîlin var mı?" buyurdu. Sahîh hadîsde; "Allah bir kulunu severse, onun 833 sevgisini kullarının kalbine düĢürür." buyuruluyor dedim. Tebessüm edip; "Biz azîzânız." buyurdu. Bunu duyunca birden hâlim değiĢti. Bir ay önce rüyâda birisi bana: "Git, Azîzân'ın talebesi ol!" demiĢti. Onu unutmuĢtum. Onlardan duyunca, bu rüyâyı hâtırladım. Yine devâm ederek anlatır: "Hazret-i Hâce'ye, beni Ģerefli hâtırınızdan çıkarmayın!" dedim. Bunun üzerine; "Bir kimse Azîzân hazretlerinden, beni unutmayın diye ricâda bulundu, o da Allah'tan baĢka hâtırımda bir Ģey kalmaz. Yanımda bir Ģey bırak ki, görünce hâtırıma gelsin buyurdu." diye anlattıktan sonra, mübârek takyelerini bana verip: "Senin bana bırakacak bir Ģeyin yoktur. Bâri bu takyeyi sakla! Bunu gördüğün zaman beni hatırlarsın, beni hâtırladığın zaman yanında bulursun." buyurdu. Ayrılırken; "Bu yolculukta muhakkak Mevlânâ Tâcüddîn DeĢt-i Gülekî'yi gör! O evliyâullahdandır." buyurdu. Hâtırıma; "Ben Belh'e gidip, oradan vatanıma varırım; Belh nerede, DeĢt-i Gülek nerede?" diye geldi. Sonra Belh yolunu tuttum. Ama öyle bir zarûret hâsıl oldu ki, yolum DeĢt-i Gülek'e düĢtü. Hazret-i Hâce'nin iĢâreti aklıma gelip, ĢaĢtım kaldım. Seyyid Burhâneddîn, Hâce hazretlerine bir mikdâr balık getirdi. Hâce bağda idi. Balıkları da bağda piĢirmek istediler. Ġlkbahar mevsimiydi. Hâce balıkları piĢirirken, gökyüzünü büyük bir bulut kapladı. Yağmur yağmaya baĢladı. Hâce, Seyyid Emîr Burhâneddîn'e; "Duâ et, benim olduğum yere yağmur yağmasın!" buyurdu. Burhâneddîn; "Efendim, benim ne haddime?" dedi. Hâce , "Benim dediğimi yap." buyurdu. Seyyid Burhâneddîn emre uyarak duâ etti. Kudret-i ilâhî ile Hâce'nin olduğu yere yağmur yağmadı. Diğer yerlere o kadar yağdı ki, suları, sel gibi yanımızdan akıyordu. Bu hâli görenler hayretler içinde kaldı. Bu kerâmetten çokları istifâde ettiler. Hâce, talebeleri ile bir kimsenin evinin terasında otururlarken, gönülleri yakan, kalblere tesir eden bir sohbet ettiler. Sohbet esnâsında talebelerine; "Siz mi beni buldunuz, ben mi sizi buldum?" dediler. Talebeleri; "Biz sizi bulduk." dediler. "Mâdem ki, siz beni buldunuz, bu terasta beni bulun." buyurup, talebelerinin gözünden kayboldular. Talebeleri her tarafı arayıp, bulamadılar. Söyledikleri söze piĢmân olup; "Sizin câzibeniz olmasa, siz lutf etmeseniz, kim sizin sohbetinize kavuĢabilir?" deyip özür dilediler. Bunun üzerine Hâce kendisini gösterdi. Biraz önce oturdukları yerde, aynı Ģekilde oturuyordu. 834 Bir defâ buyurdu ki: "Bizim yolumuz Resûlullah efendimizin sünnetine uymak ve Eshâb-ı kirâmın hâllerine bakmaktır. Bunun için bu yolda az bir amel, büyük kazançlara, netîcelere sebeb olur. Sünnete uymak çok büyük bir iĢtir. Bu yoldan yüz çeviren, dînini tehlikeye atmıĢ olur." Bahaüddin Buhârî Buhârâ'da, yaz mevsiminde bir akĢam, talebeleriyle birlikte Atâullah adında bir zâtın evinin damında oturmuĢ sohbet ediyordu. Mübârek ağzından inci gibi güzel sözler dökülüyor, dinleyenlere feyz saçıyordu. Evin yakınında, Buhârâ vâlisinin sarayı vardı. O akĢam vâli de, sarayının damında adamlarıyla birlikte def ve çalgı çalıp, eğleniyordu. Ses her tarafa yayılıyordu. Bahaüddin Buhârî; "Bizim bu sesleri iĢitmemiz câiz değildir, kulağımıza pamuk tıkamak lâzımdır." dedi. Böyle söyledikten sonra, sohbet meclisinde bulunan talebeleri ve kendisi, çalgı sesini iĢitmez oldular. Hâlbuki vâli ve adamları sabaha kadar çalgı çalmıĢlardı. Sabahleyin komĢular, Bahaüddin Buhârî'nin talebelerine; "Biz çalgı sesinden sabaha kadar uyuyamadık, siz nasıl durabildiniz?" dediler. Talebeler; "Hocamız bu sesi dinlememiz uygun olmaz, kulağımıza pamuk tıkamamız lâzımdır." buyurdu. O andan îtibâren sabaha kadar hiç çalgı sesi iĢitmedik." dediler. Bu durum, o vâliye anlatıldı. Vâli durumu öğrenince, yaptığı iĢe piĢmân olup, tövbe etti. Bu hâdise Buhârâ'da günlerce anlatıldı. Herkes Bahaüddin Buhârî'nin büyüklüğünü gördü. Ona muhabbetleri daha çok arttı. Bahaüddin Buhârî Kâbe'yi ziyârete giderken, Horasan'a uğramıĢtı. Orada Hâce Müeyyiddîn adında bir zâtın evinde misâfir olup, birkaç gün kaldı. Bu sırada bir gün, Kârubanî saray mesîresine gitmiĢlerdi. Orada huzûruna bir derviĢ geldi. DerviĢe iltifât edip; "Bunlar bizim sevdiklerimizdendir, fakat bizi tanımazlar." dedi. Sonra o derviĢi yanına alıp, misâfir kalmakta olduğu eve götürdü. Ev sâhibi yemek koyunca, ev sâhibine; "Bugün Ģehrimizdeki Allah dostlarından birini bulup getirdim. Müsâade ederseniz bizimle birlikte yemek yesin." dedi. Ev sâhibi; "Hay hay efendim, emrediniz, sofraya gelsin." dedi. Bunun üzerine o derviĢ de sofraya oturdu. Yemekten sonra sohbete baĢladılar. O derviĢ ile tarîkat hâllerinden ve hakîkat sırlarından bahsettiler. 835 Bir müddet sohbetten sonra, o derviĢ müsâade isteyip, gitmek üzere kalktı. Oradan, havada uçarak ayrılıp gitti. Bahaüddin Buhârî, derviĢin bu hâline tebessüm edip; "Bu kolay iĢtir." buyurdu. Yatsı namazı vaktinde, o derviĢ tekrar geldi. Bahaüddin Buhârî ona uçarak ayrılıp gitmesini sorarak; "Allah dostlarının yanında böyle iĢler mûteber değildir. Allah bâzı kullarına öyle sırlar ihsân etti ki, bu sırlardan birini insanlara gösterse, halk periĢân ve mahvolur." buyurdu. DerviĢ zât; "Ben, kırk beĢ seneden beri denizlerde ve karada dolaĢırım, söylediğiniz gibi tasarruf sâhibi bir zât bulamadım. On defâ Kâbe'yi, on defâ da Resûlullah efendimizin kabr-i Ģerîfini ziyâret ettim. Bahsettiğiniz sırlardan hiç birinin kokusunu duymadım." dedi. Bahaüddin Buhârî o derviĢe; "Bir an bana teslîm olursan, sana nice sırları koklamak nasîb olur ve âlemde öyle kimse olup olmadığını anlarsın." buyurdu. DerviĢ; "Peki" deyip teslîm oldu. Yanına oturdu. Bahaüddin Buhârî, Ģehâdet parmağı ile derviĢe dokundu. DerviĢ kendinden geçip yere yıkılıverdi. Nefesi dahi kesildi. Bir müddet öylece kaldı. Sonra Ģehâdet parmağını derviĢin alnına dokundurdu. DerviĢ kendine gelip kelime-i Ģehâdet getirerek kalktı, özür ve af dileyerek; "Câhillik ettim. Sizin gibi Allah'ın sevgili bir kulunun huzûrunda edepsizlik ettim. Uygunsuz sözler söyledim. Kerem ve ihsân ediniz, küstahlığıma bakmayıp, beni bağıĢlayınız ve terbiye ediniz. Bunca zamandır gezip dolaĢtım ve hep sizin gibi kemâl ehli bir büyük âlim aradım. ġimdi himmetiniz bereketiyle aradığımı buldum." dedi. Bunun üzerine Bahaüddin Buhârî; "Bu mertebeye eriĢmek için, Allah'ın rızâsına uygun amel iĢlemek ve O'nun sevgili bir kuluna teslîm olmak lâzımdır." buyurdu. DerviĢ dedi ki: "Emriniz baĢım üstüne, emir buyurun, hizmetinizde Kâbe'ye gideyim." "Sen on defâ Kâbe'ye gitmiĢsin." buyurunca; "Sizinle gitmeyi arzu ediyorum." dedi. DerviĢe dedi ki: "Senin için hayırlı olan Ģudur: Sen Herat'a git ve bize bağlılığını sürdür. DerviĢ söz dinleyip, Herat'a gitti. Bahaüddin Buhârî de, talebeleriyle birlikte Kâbe'ye gitmek üzere misâfir olduğu evden ayrılıp, Horasan'dan yola çıktılar. Bahaüddin Buhârî hacda iken hacılar Mina'da kurban kesiyorlardı. "Bizim de kurban kesmemiz lâzım, fakat biz oğlumuzu kurban edeceğiz." buyurdu. Talebeleri bu sözde bir hikmet vardır diyerek, o günün târihini kaydettiler. Hacdan sonra Buhârâ'ya döndüklerinde, Bahaüddin Buhârî'nin o sözü söylediği gün, oğlunun 836 vefât ettiğini öğrendiler. Oğlunun vefâtı üzerine buyurdu ki: "Allah'ın ihsânı ile oğlumun vefât etmesi husûsunda da Resûlullah efendimize uymuĢ oldum. Çünkü Peygamberimizin de oğlu vefât etti. Resûlullah'ın baĢından geçen iĢlerin hepsi benim baĢımdan da geçti. YapmıĢ olduğu her iĢle amel ettim. Hiçbir sünneti terketmedim. Hepsini yerine getirdim ve netîcesini buldum. Bahaüddin Buhârî hacda iken, Kâbe'yi tavaf sırasında, ak sakallı bir ihtiyârın, Kâbe'nin örtüsüne sarılarak ağladığını ve göz yaĢları ile orayı ıslattığını gördü. Ġmrenilecek bir hâlde olan ihtiyârın, bir de kalbine teveccüh etti. KeĢfiyle gördü ki, ihtiyârın kalbi tamâmen dünyâlık Ģeylerle meĢgûl. Minâ pazarında ise genç bir tüccar gördü. Bu genç tüccar, aĢağı yukarı elli bin altın değerinde alıĢ veriĢ yapıyordu. GörünüĢte tamâmen dünyâya dalmıĢ gözüken gencin kalbine teveccüh ettiğinde, kalbini hep Allah'ı zikretmekle meĢgûl bir hâlde gördü. Bahaüddin Buhârî, asrının en meĢhûr âlimi ve mürĢid-i kâmili idi. Tasavvufta en yüksek dereceye ulaĢmıĢtır. Yıllarca insanları hidâyete, kurtuluĢa, doğru yola kavuĢturmuĢ, nice gönüller onun feyzleriyle nurlanmıĢtır. Vefâtına yakın halleri ve talebelerinin bu hususta nakilleri ise Ģu Ģekildedir. Büyük âlimlerden Mevlânâ Muhammed Miskin Ģöyle anlattı: "Buhârâ'da ġeyh Nûreddîn Halvetî adında, sâlih ve meĢhûr bir zât vefât etmiĢti. Bahaüddin Buhârî talebeleriyle birlikte vefât eden o zâtın yakınlarına tâziyeye gitmiĢlerdi. Tâziyeye gelenlerden bir kısmı ve o evin halkı, yüksek sesle ağlayıp feryâd ediyorlardı. Bahaüddin Buhârî bu hâli görüp, onları yüksek sesle ağlamaktan men etti. Orada bulunanlardan her biri bu hususta bir Ģeyler söyledi. Bu arada Bahaüddin Buhârî buyurdu ki: "Benim ömrüm sona erince, ölmek nasıl olurmuĢ derviĢlere öğreteyim!" Bu sözü dâimâ benim hatırımda kaldı. Bahaüddin Buhârî hastalandılar. Bu hastalığı ölüm hastalığı olup, ömrünün son günleri idi. Husûsî odasına çekildi. Vefâtına kadar orada kaldılar. Her gün talebeleri oraya giderler huzûrunda bulunurlardı. Talebelerinin herbirine Ģefkat gösterip, iltifatta bulunurdu. Vefât etmek üzere iken, ellerini kaldırıp duâ etmeye baĢladı. Ellerini uzatıp uzun müddet duâ etti. Sonra ellerini yüzüne sürüp vefât etti." 837 Alâeddîn-i Attâr de Ģöyle anlatmıĢtır: Bahaüddin Buhârî ömrünün son günlerinde bana kabrini kazmamı emretti. Gidip emredildiği gibi kabri kazdıktan sonra huzûruna geldim. Bu sırada, acaba kendilerinden sonra irĢâd emrini kime verecekler diye hatırımdan geçmiĢti. O anda mübârek baĢını kaldırıp; "Söyleyeceğimi, Hicaz yolunda söylemiĢtim. Her kim bizi arzu ederse, Hâce Muhammed Pârisâ'ya nazar etsin." buyurdu. Bu sözü söyledikleri günden sonraki gün vefât etti. Yine Alâeddîn-i Attâr Ģöyle anlatmıĢtır: "Hâce Bahaüddin Buhârî'nin vefâtı sırasında Yâsîn-i Ģerîfi okuyorduk. O da bizimle okuyordu. Yarısına gelince, nûrlar gözükmeye baĢladı. Kelime-i tevhîdi söyleyerek son nefeslerini verdiler." Kasr-ı Ârifân'da toprağa verildi. Talebeleri, üzerine güzel bir türbe yaptırdılar. Daha sonra türbenin yanına geniĢce bir mescid inĢâ edildi. Gelen pâdiĢâhlar o mescid için vakıflar kurdular. Oranın bakımını yapmak, Ģanını, Ģerefini duyurmak için çok îtinâ gösterdiler. Bu muhabbet günümüze kadar devâm edegelmiĢtir. Temiz rûhu vesîle edilerek cenâb-ı Hak'tan yardım istenmektedir. EĢiğinin toprağı gözlere sürme gibidir. Dar zamanlarda onun kapısına sığınılır. Zamânın büyüklerinden Abdülkuddüs Ģöyle anlatmıĢtır: Bahaüddin Buhârî hazretlerini kabrine koyduk. Gördüm ki, mübârek yüzleri tarafından "Mü'minin kabri Cennet bahçelerinden bir bahçedir." hadîs-i Ģerîfinde buyurulduğu gibi, Cennet'ten bir kapı, kabr-i Ģerîflerine açıldı. O kapıdan iki hûri gelip, ona selâm verdi ve; "Allah bizi, sizin için yarattığı vakitten beri sizi bekliyoruz." dediler. Hâce'nin onlara; "Ben Hak teâlâ ile ahdettim ki, O'nun hiçbir Ģeye benzemeyen, nasıl olduğu anlatılamayan dîdârını görmedikçe, benim yolumda bulunanlara ve benden hakkı iĢitip amel edenlere Ģefâat etmedikçe, hiçbir Ģey ve hiçbir kimse ile meĢgûl olmam." dedi. Vefâtından sonra sevenlerinden biri onu rüyâda görmüĢ ve; "Ne amel iĢleyelim ki kurtuluĢa erelim?" diye sormuĢtur. "Son nefeste ne ile meĢgûl olmak gerekirse, onunla meĢgûl olunuz." buyurmuĢtur. Bahaüddin Buhârî orta boylu, mübârek yüzü değirmi olup, yanakları kırmızıya yakın idi. Ġki kaĢı arası açık, gözleri sarı ile elâ renk karıĢımı olan kestane renginde idi. Sakalının beyazı siyahından çok idi. Ne hızlı, ne de yavaĢ yürürdü. KonuĢmaları Peygamber efendimizin konuĢması gibi tâne tâne idi. KonuĢtuğu kimseye yönünü 838 dönmüĢ olarak konuĢurdu. Kahkaha ile gülmez, tebessüm ederdi. Her gün kendini yirmi kere ölmüĢ ve mezara konmuĢ olarak düĢünürdü. Kimseyi küçük ve hakîr görmez, dâimâ güler yüzle karĢılardı. Ancak celâllendiği zaman kaĢlarını çatardı. Bu zamanda heybetinden karĢısında durulmaz olurdu. ġemâili, görünüĢü birçok bakımdan Resûlullah efendimize benzediği gibi, sözleri, iĢleri ve bütün hareketleri sünneti seniyyeye uygun idi. En baĢta gelen talebelerinden Alâeddîn-i Attâr Ģöyle anlatmıĢtır: "Hâce Bahaüddin NakĢbend o derece fakir idi ki, evlerinde kıĢ günleri namaz kılmak için yere serecek bir Ģey bulunmadığından, eski bir kilim serip, onun üzerinde namaz kılarlardı. MaîĢet ve geçimlerine bir çekirdek bile haram karıĢtırmazlardı. Kendilerinin ve âile efrâdının helâl yemesine çok dikkat ederdi. ġüphelendiği herhangi bir Ģeyden uzak dururlardı. "Ġbâdet on kısımdır. Dokuzu helâl rızık aramaktır. Diğer kısmı sâlih ameller ve ibâdetlerdir." buyurulan hadîs-i Ģerîfi bildirirlerdi. Fakir olmalarına rağmen, lütuf ve keremleri bol olup, cömert idiler. Bir kimse bir hediye getirse, mümkünse getirilen hediyenin iki misli kıymetinde bir hediye verirlerdi. Tanıdığı veya tanımadığı bir kimse evlerine ziyârete gelse, güleryüzle karĢılar, nezâketle yol gösterir, evde ne bulunursa ikrâm ederlerdi. Misâfirlerine bizzat kendisi hizmet ederdi. Eğer ev soğuk olursa, kendi giyeceğini ve yatağını misâfire verirdi. Misâfirin hayvanı varsa, hayvanın yemini ve suyunu verirdi. Nafakasını çalıĢarak temin ederdi. Bunun için eker, biçerdi. Bir mikdar arpa, biraz da hayvan yemi eker kaldırır, bununla geçinirdi. ĠĢinde bizzat kendisi çalıĢır, bütün iĢlerini görürdü. Zamânında âlim ve sâlih kimseler ziyâretine gelip, hâlis ve helâl yemek yiyelim diye onun husûsunda Peygamber efendimize uymaya çok dikkat ederdi. Çoğu zaman ekmeği kendi piĢirir ve sofra hizmetini kendi yapardı. Yemek yerken; "Sofra baĢında kendinizi Allah'ın huzûrunda biliniz. O'nun verdiği nîmeti yediğimizi unutmayınız." buyururdu. Cemâat ile toplu hâlde yemek yerken, içlerinden biri gaflet ile ağzına bir lokma alsa; "Önündeki yemeği, Allah'ın huzûrunda olduğunu unutmadan ye! Allah'ı hatırla, baĢka Ģeyler düĢünme. Allah , sana senden yakındır. O'nu düĢün." buyururdu. Bir yemek gafletle, öfkeyle veya zorla piĢirilse, o yemekten kendisi 839 yemez, yedirmezdi.yemeklerini yerlerdi. Her zaman ve her iĢte sünneti seniyyeye uyar ve bilhassa yemek Rivâyet edilir ki, bir zaman ġâh-ı NakĢbend Gazyut denilen bir yere gitti. Orada talebelerinden birisi onlara yemek getirdi. ġâh-ı NakĢbend buyurdu ki: "Bu hamuru yoğuran ve yemekleri piĢiren kimse, baĢlamasından bitirmesine kadar gadab hâlinde idi, kızmıĢ hâlde idi. Biz ondan hiçbir Ģey yiyemeyiz. Zîrâ böyle yapılan yemeklerde hiçbir hayır ve hiçbir bereket yoktur. Belki de Ģeytan yemek yaparken hep onunla bulunmuĢtur. Bizler böyle bir yemeği nasıl yiyebiliriz?" Buyurdu ki: "Yenilecek bir gıdâ, bir yiyecek, her ne olursa olsun gaflet içinde, gadabla veya kerâhatle hazırlansa, tedârik edilse, onda hayır ve bereket yoktur. Zîrâ ona nefs ve Ģeytan karıĢmıĢdır. Böyle bir yiyeceği yiyen kimsede, mutlaka bir çirkin netice meydana gelir. Gaflete dalmadan yapılan ve Allah'ı düĢünerek yenen helâl ve hâlis yiyeceklerden hayır meydana gelir. Ġnsanların hâlis ve sâlih ameller iĢlemeye muvaffak olamamalarının sebebi; yemede ve içmede bu husûsa dikkat etmediklerinden ve ihtiyatsızlıktandır. Her ne hâl olursa olsun, bilhassa namazda huĢû' ve hudû' hâlinde bulunmak, zevkle ve göz yaĢı dökerek namaz kılabilmek, helâl lokma yemeye, Allah'ı hâtırlıyarak yemeği piĢirmek ve yemeği Allah'ın huzûrunda imiĢ gibi yemeğe bağlıdır. Vücûduna haram lokma karıĢmıĢ bir kimse, namazdan tad duymaz." Tasavvufdaki hâllerinin kaybolduğunu söyleyen bir talebesine; "Yediğin lokmaların helâlden olup olmadığını araĢtır." buyurmuĢtur. Talebesi araĢtırdığında, yemeğini piĢirirken ocakta helâl olup olmadığı Ģüpheli bir parça odun yakmıĢ olduğunu tesbit ederek tövbe etmiĢtir. Bahaüddin Buhârî'ye bu dereceye nasıl ulaĢtınız? diye suâl olununca; "Resûlullah (s.a.v)e tâbi olmakla." buyurdu. Yine buyurdu ki: "Bizim yolumuz sohbettir. Halvette, yalnızlıkta Ģöhret vardır. ġöhret ise âfettir. Hayır ve bereket cemiyyette, bir araya gelmektedir. Bu da sohbet ile olur. Sohbet, bir kimsenin arkadaĢında fânî olmasıyla, arkadaĢını kendine tercih etmesiyle hâsıl olur. Bizim sohbetimizde bulunan kimseler arasında, bâzılarının kalblerindeki muhabbet tohumu baĢka Ģeylere bağlılığı sebebiyle geliĢmez, büyümez. Biz böyle kimselerin kalblerini baĢka Ģeylere olan bağlılıktan temizleriz. Bizim sohbetimizde bulunanlardan bâzılarının da kalblerinde muhabbet 840 tohumu yoktur. Biz böyle olanların kalblerinde muhabbet hâsıl etmek için çok himmet ederiz, yardımcı oluruz." "Ġnsanlara rehber olan, onları irĢâd eden doğru yolu gösteren âlimler, usta avcıya benzerler. Usta avcılar, ince mahâretlerle vahĢî bir canavarı tuzağa düĢürüp yakalarlar, sonra avladıkları o vahĢî hayvanı terbiye edip, ehlileĢtirirler. Bunun gibi, Allah'ın velîleri de hikmet ehli olup, güzel tedbirler ile, huylarına göre tâliblere gereği gibi muâmele ederek, teslimiyyet makâmına ulaĢtırırlar. Sonra sünnet-i seniyyeye tâbi olmalarını sağlayarak, maksada ulaĢtırırlar." Yine buyurdu ki: "Ġnsanlara rehber olan zâtlar, herkesin kâbiliyetine ve istidâdına göre muâmele ederler. Eğer tâlib yeni ise, onun yükünü çekip, ona hizmet ederler. Dâvûd aleyhisselâma; "Ey Dâvûd! Beni taleb eden birini gördüğün zaman, ona hizmetçi ol!" buyrulduğu gibi, çok hizmet ve himmet göstermek gerekir ki, tâlibde bu yola girme kâbiliyeti peydâ olsun. Bizim yolumuzda olan kimse, bu yola tam uyup, bunun aksine bir iĢ yapmamalıdır ki, iĢin netîcesi meydana çıksın. Sünnet-i seniyyeye uymaktan ibâret olan yolumuza uyarak, iĢlerde ve amellerde dikkatli davranmalıdır ki, yolumuzda olanlarda ehlullahın tam bir mârifetine kavuĢma saâdeti hâsıl olsun." Yine buyurdu ki: "Resûlullah(s.a.v) efendimizin, benim ümmetim buyurduğu ümmet, Ġbrâhim (a.s) Nemrud'un ateĢinden kurtulduğu gibi Cehennem ateĢinden kurtulurlar. Çünkü Resûlullah(s.a.v) efendimiz; "Benim ümmetim, dalâlet (sapıklık) üzerinde birleĢmez." buyurdu. Buradaki ümmetten maksad, hakîkî ümmettir. Yâni Resûlullah'a tâbi olan ümmettir. Bunun için Resûlullah(s.a.v)efendimiz buyurdu ki: "Benim ümmetim üç kısımdır. Birincisi dâvet ümmeti (müslüman olmayanlar), ikincisi icâbet ümmeti (müslüman olanlar), üçüncüsü de müteâbât (tam uyanlar) ümmetidir." Buyurdu ki: "Bir kimse nefsine muhâlefet etmeye muvaffak olursa, ameli az da olsa, nefsinin isteklerine boyun eğmemeye muvaffak olduğu için Ģükretmesi lâzımdır. Ebdâllerin makâmını isteyen kimsenin, hâlini değiĢtirmesi, yâni nefsine muhâlefet etmesi lâzımdır." Buyurdu ki: "Bizim yolumuz, Allah'ın gösterdiği kurtuluĢ yoludur. Çünkü bu yol, sünnete uymak ve Eshâb-ı kirâma tâbi olmaktır. ĠĢte bu sebeple, bizim yolumuzda az zamanda çok kazanç 841 elde edilir. Fakat sünnete uymak ve riâyet etmek, sabır ve tahammül ister. Biz, bizim yolumuza girenleri, istersek kolayca çekme ile, dilersek bir baĢka usûlle terbiye ederiz. Çünkü rehber olan âlim, bir tabîbe benzer. Hastanın hastalığını, derdini tesbit eder ve ona göre ilâç verir. Bizim yolumuzda yalnız kalmak değil, sohbet esastır. Sohbetin de Ģartları vardır. Ġki kiĢi sohbet etmek isterse, birbirinden emin olmaları gerekir. Böyle olmazsa, sohbetten fayda hâsıl olmaz. Bizim sohbetimize girenlerin kalblerinde, muhabbet tohumu vardır. Kısaca bu yola, Ehl-i sünnet ve cemâat yolu denir. Bizim sohbetimize dâhil olanların kalbine muhabbet tohumu atılmıĢtır. Fakat Allah'dan baĢka her Ģeyden alâkasını kesmemiĢ olabilir. Bu durumda sohbetimize katılan kimsenin kalbinde, Allah'ın sevgisinden baĢka neye bağlılık varsa, onu kalbinden temizleriz. Kalbinde bize karĢı meyli ve muhabbeti olanlara muhabbet tohumu ekip, gece gündüz onu terbiye etmemiz bizim vazîfemizdir. Muhabbet için uzakta olmak farketmez." Bahaüddin Buhârî'ye siz nasıl bir yolda bulunuyorsunuz? diye suâl sorulunca, buyurdu ki: "Ancak ârif olanların istifâde edebileceği bir yolda bulunuyoruz. Bu yol da üç Ģeyden ibârettir. Bunlar; murâkabe, müĢâhede ve muhâsebedir. Murâkabe: Bu yola giren kimsenin, her Ģeyi bırakıp Allah'a dönmesidir. Murâkabe ehli pek azdır. Olanlar da gizlidir. Biz Ģu netîceye vardık ki, murâkabeyi elde etmenin yolu, nefse muhâlefet etmektir. MüĢâhede: Gayb âleminden gelir ve kalb üzerine iĢlenen bir tecellîdir. Celâlî veya cemâlî olmak üzere ikiye ayrılmıĢdır. Muhâsebe: Bizim yolumuzda olan kimse, düĢünüp araĢtırır. Kendini hesâba çekip bakar. GeçmiĢ zamânı gaflet ile mi, huzûr ile mi geçti? Eğer huzûr ile geçmiĢse, o kimsenin vakti değerlendirilmiĢtir. Allah'a hamd etsin. Eğer geçen zaman gaflet ile geçmiĢse, o kimse vaktini zâyi etmiĢtir. Yapacağı iĢ, geleceği için tedbirli olup, tövbe etmektir. Ârif olanlar, bu üç husûsa riâyet ettikleri için pekçok fayda elde ederler. Ârif olmadan istifâde edemezler. Bizler, maksada ulaĢmakta vâsıtayız. Allah'ın inâyeti olmadan ve rehber olmadan maksada eriĢmek mümkün olmaz. ġu hâlde bu yolda ilerleyen kimse, kıyâmete kadar yaĢasa, kendisine rehber olan zâtın terbiye nîmetinin, lütuf ve himmetinin Ģükrünü yerine getiremez." Bahaüddin Buhârî'nin yolunun esaslarından olan; "Biz sonda ele geçecek Ģeyleri baĢa yerleĢtirdik." buyurması, Resûlullah 842 efendimizin daha ilk sohbetinde bulunan bir kimsenin kalbine hikmet ve feyz akmasına ve bir sohbetle nihâyete kavuĢmasına benzetilmiĢtir. Buyurdu ki: "Yolun esâsı, kalbe teveccühdür. Kalp ile de, Allah'a teveccühtür. Kalp ile çok zikretmektir. Farz ve sünnetleri edâ etmektir. Yeme, içme, giyme ve oturmada, iĢlerde ve âdetlerde orta derecede olmaktır. Kalbi kötü düĢüncelerden, vesveseden korumaktır. Kendisine rehber olan âlimin sohbetini ganîmet bilmektir. Hocasının huzûrunda iken ve yanında yok iken edebe uymaktır. Bu yoldan maksad ve ele geçen Ģey; Allah'ın devamlı huzûrunda olmaktır. Eshâb-ı kirâm zamânında buna "ihsân" denilmiĢti. Bu yolda ilerleme esnâsında; nefsin arzularını yok etmek, nûrlara ve hâllere gömülmek, fenâ ve bekâ makamlarına ulaĢmak, üstün ahlâk ile ahlâklanmak gibi on makam ele geçer." Buyurdu ki: "Lâ ilâhe illallah kelimesini söylemenin hakîkati, Allah'dan baĢka ne varsa hepsini yok bilmektir." Yine buyurdu ki: "Ġslâm dîninin hükümlerini yapmak, yâni emirleri yapıp yasaklardan sakınmak, haramları, Ģüpheli Ģeyleri, hattâ mübahların fazlasını terketmek, ruhsatlardan uzak durmak, mübahları zarûret mikdârınca kullanmak, tamâmen nûr ve safâdır. Aynı zamanda evliyâlık derecelerine kavuĢturan bir vâsıtadır. Vilâyet derecelerine bunlarla ulaĢılır. Uzak kalanların hepsi, bunlara dikkat etmediklerinden uzak kalırlar ve kendi arzularına uyarlar. Yoksa cenâb-ı Hakk'ın feyzi her ân gelmektedir." Bir kimse sizin yolunuzun esâsı ne üzere kurulmuĢtur? Deyince; "Zâhirde halk ile bâtında Hak ile olmak üzere kurulmuĢtur." buyurdu ve Ģu beyti okudu: "Ġçerden âĢinâ ol, dıĢdan yabancı, Az bulunur cihânda böyle yürüyüĢ." BU KĠMDĠR? Bahaüddin-i Buhârî(k.s) Ģöyle anlatır: "Bir kıĢ günüydü. Beni bir cezbe hâli kapladı. Kendimden geçip, kırlarda, sahrâ ve dağlarda, yalın ayak, baĢı açık gezip, dolaĢmaya baĢladım. Ayaklarım yarılıp, parçalandı. Bu hâlde iken bir gece hocam Emîr Külâl ile sohbet etmek arzusu uyandı. Bu arzu ile huzûruna gittim. Talebeler etrâfında toplanmıĢ, hocam da baĢ tarafta oturuyordu. Ġçeri girdim, aralarına katıldım. Emîr Külâl; "Bu kimdir?" dedi. "Bahaüddin'dir." dediler. Talebelerine beni meclisten dıĢarı çıkarmalarını söyledi. Onlar da beni 843 dıĢarı çıkardılar. O zaman nefsim son derece azdı ve taĢkınlık yapmak istedi. Az kalsın nefsim, irâdeme gâlip geliyordu. Fakat Allah'ın ihsânıyla, nefsimi serkeĢlikten ve îtirazdan menederek; "Ey nefs!Ben bu horlanmayı Allah için kabûl ettim. Beni, Allah elbette bundan dolayı mükâfatlandırır." dedim. Sonra baĢımı Emîr Külâl'nin kapısının eĢiğine koydum. Sabaha kadar öyle kaldım. Üzerime kar yağdığı hâlde kalkmadım. Sabah namazı vakti Emîr Külâl, ayağını kapının eĢiğine atınca, karlar arasında kalan baĢıma bastı. Beni o hâlde görünce teveccühte bulunup müjde verdi. Ġçeri alıp teselli ederek ayaklarımdaki dikenleri mübârek elleriyle çıkardı. Yaralarıma ilâç sürdü. "Oğlum! Bu saâdet libâsı (elbisesi) ancak sana lâyıktır." buyurdu. Rûhânî feyz, iĢte bende o zaman hâsıl oldu. ġimdi, her sabah evimden mescide çıkarken, bir talebemi o hâlde görmek isterim; fakat Ģimdi talebe kalmadı. Hepsi Ģeyh oldu." ÖYLE ZÂTLAR VARDIR KĠ! Bahaüddin Buhârî(k.s), bir defâsında ġeyh Seyfeddîn adlı bir zâtın ırmak kenarında bulunan kabri karĢısında kalabalık bir cemâatle sohbet ediyordu. O cemâatte bulunanlardan bir kısmı, Bahaüddin Buhârî'nin tasavvufdaki yüksek derecesini bilmiyorlardı. Söz, velîlerin hâllerinden açılmıĢtı. Bir hayli süren bu konuĢmada, evliyânın meĢhûrlarından olan ġeyh Seyfeddîn ile ġeyh Hasan-ı Bulgârî arasında geçen kerâmetler anlatıldı. Ġçlerinden biri dedi ki: "Eskiden velîlerin tasarrufu, kerâmeti çok olurdu. Acabâ bu zamanda da onlar gibi tasarruf ehli var mıdır? "Bunun üzerine Bahaüddin Buhârî buyurdu ki: "Bu zamanda öyle zâtlar vardır ki, Ģu ırmağa yukarı ak dese ırmak tersine akmaya baĢlar." Bu sözler Bahaüddin Buhârî'nin mübârek ağzından çıkar çıkmaz, önlerindeki ırmak ters akmaya baĢladı. Bunun üzerine Bahaüddin Buhârî , "Ey su! Ben sana yukarı ak demedim." buyurdu. Irmak tekrar eski yöne akmaya baĢladı. Bu kerâmetini o kadar çok kimse gördü ki, bu sebeple çokları Bahaüddin Buhârî'nin büyüklüğünü anlayıp, tam bir teslimiyetle ona bağlandılar ve saâdete kavuĢtular. MUHABBET DAĞI Talebesinden Emîr Hüseyin anlatır: "Hâce bir gece; "Yarın filân dostumu ziyârete gideceğim, inĢâallah on beĢ güne kadar gelirim." dedi. Sabahleyin talebesi ile yola koyulup gittiler. O gün Hâce'nin ayrılığına dayanamayıp, onu görmek isteği beni kapladı. 844 Hânekâhda benimle bir kiĢi daha kalmıĢ idi. AkĢam olunca ona; "Korkarım Hâce kendilerine olan bu aĢırı sevgimi keĢf eder ve Ģefkat edip, bana acıyıp döner." dedim. Ertesi sabah gördüm ki, hazret-i Hâce dönüp geldi ve bana heybetle bakıp; "Ben sana demedim mi ki, on beĢ gün sonra geleceğim. Sen ise önüme muhabbet dağını sed çektin. Ben o dağı nasıl aĢıp gideyim?" buyurdu. Sonra mübârek yüzünü yanımızdaki talebesine çevirip, buyurdu ki: "Emîr Hüseyin sana; "Korkarım Hâce yoldan döner gelir." demedi mi?" O da; "Evet." dedi. Hâce , "ĠĢte o muhabbet ve arzulardır ki, önümüze sed çekti." buyurdular. Bunun üzerine Hâce'nin celâlini müĢâhede ettiğimde, kalbimde büyük bir ürperme zâhir olup, ayaklarına düĢüp af diledim. Onlar da bu âciz hizmetçilerine, merhamet edip affetti ve; "Eğer maksadın benden ayrılmamak ise, beni seninle düĢün. Çünkü ben, senden ayrı değilim. Bundan sonra, sakın beni senden ayrı sanma!" buyurdular. "Nerede olursan seninleyim ben, Kendini sakın, yalnız sanma sen." ONLAR KĠMSEYE KILIÇ VURMAZ Bahaüddin Buhârî(k.s), kendisine karĢı edebsizlik yapan birine kızmayıp, tebessümle karĢıladı. Fakat edebsizlik yapan kimse büyük bir derde düĢüp, helâk olacak hâle geldi. Hatâsını anlayıp tövbe etti. Bahaüddin Buhârî bir ara o adamın evinin önünden geçerken, içeri girip hâlini sordu. "Allah Ģifâ vericidir, korkma iyileĢirsin." dedi. O kimse bu söz üzerine kalkıp; "Efendim, size karĢı edebsizlik ettim, hatırınızı incittim, beni affediniz." dedi. Bunun üzerine Bahaüddin Buhârî buyurdu ki: "Kalbimiz o zaman incindi. Fakat Ģu anda gönül aynası tertemiz. Ġyi bil ki, mürĢidlerin, yol göstericilerin kılıcı, kınından çıkmıĢ yalın bir kılıçtır. Ama mürĢid merhamet sâhibidir. Kimseye kılıç vurmaz. Ġnsanlardan belâsını arayanlar gelip kendilerini o kılıca vururlar. EDEB Bahaüddin Buhârî(k.s)bir sohbetlerinde buyurdu ki: "Bizim yolumuzdaki kimselerin Ģu edebi gözetmesi gerekir: Birincisi; Allah'a karĢı edeptir. Yâni zâhiri ve bâtını ile tamâmen kulluk içinde olmalı. Allah'ın bütün emirlerini yerine getirip, yasaklarından sakınması ve Allah'dan baĢka her Ģeyi, mâsivâyı terketmesidir. Ġkincisi; Resûlullah efendimize karĢı edeb: Bu da iĢ ve hâllerde O'na uymaktır. Üçüncüsü; 845 hocasına karĢı edeb: Çünkü kendisinin Peygamberimize uymasına, hocası vâsıta olmuĢtur. Bu bakımdan, hocasını hiçbir zaman unutmamalıdır." NEYLEYELĠM KĠ NASÎBĠN YOKMUġ Bahaüddin Buhârî(k.s), bir defâsında Buhârâ'da Gülâbâd mahallesinde bir dostunun evinde, talebeleri ile sohbet ediyordu. Talebelerinden Molla Necmeddîn'e dönüp; "Sana ne söylersem, sözümü tutup söylediğimi yapar mısın?" dedi. Molla Necmeddîn, "Elbette yaparım efendim." dedi. "Eğer bir günah iĢlemeni söylesem yapar mısın? Meselâ hırsızlık yap desem yapar mısın?" dedi. Bunun üzerine MollaNecmeddîn; "Mâzur görünüz efendim, hırsızlık yapamam." dedi. "Mâdem ki bu hususdaki isteğimizi kabûl etmiyorsun, meclisimizi terket!" buyurdu. Molla Necmeddîn bunu duyunca, dehĢet içinde kalıp, olduğu yere düĢtü ve bayıldı. Orada bulunanlar Bahaüddin Buhârî'ye yalvarıp, onun affedilmesini istediler. Kabûl edip affetti. Molla Necmeddîn de kendine gelip kalktı. Bundan sonra hep berâber o evden dıĢarı çıktılar, Dervâze-yi Semerkand (Semerkand Vâdisi) denilen tarafa doğru gittiler. Bahaüddin Buhârî yolda giderlerken, bir ev duvarı gösterip talebelerine dedi ki: "Bu duvarı delin, evin içinde falan yerde bir çuval kumaĢ vardır. Onu alıp getirin." Talebeleri bu emre uyup, duvarı yardılar. KumaĢ dolu çuvalı buldular ve çıkarıp getirdiler. Sonra bir köĢeye çekilip bir müddet oturdular. Bu sırada bir köpek sesi iĢitildi. Bahaüddin Buhârî(k.s) talebesi Molla Necmeddîn'e; "Bir arkadaĢınla gidip evin etrâfına bakın ne vardır?" dedi. Gidip baktılar ki, eve hırsızlar gelmiĢ, baĢka bir duvarı yarıp evde ne varsa almıĢlar. Gidip bu durumu Bahaüddin Buhârî'ye haber verdiler. Talebeler bu hâle ĢaĢtılar. Sonra tekrar talebeleri ile birlikte önceki misâfir oldukları eve döndüler. Sabahleyin, gece o evden aldırdığı kumaĢ dolu çuvalı sâhibine gönderdi. Talebelerine; "Gece buradan geçerken, bu malınızı alarak hırsızların çalmasına mâni olduk, bu malınızı hırsızlardan kurtardık." demelerini tenbih etti. Onlar da götürüp sâhibine teslim ederek durumu anlattılar. Bahaüddin Buhârî, bundan sonra talebesi Molla Necmeddîn'e dönüp; "Eğer sen emrimize uyup da bu hizmeti yapsaydın, sana çok sırlar açılacak ve çok Ģey kazanacaktın. Neyleyelim ki, nasîbin 846 yokmuĢ." dedi. Molla Necmeddîn ise, yaptığına çok piĢmân olup, yanıp yakındı. Bahaüddin‟e Uy! Âlimlerden biri, Bahaüddin Buhârî(k.s)'nin talebelerinden bir grupla Irak'a gitti. O anlatır: "Yolda Semnân Ģehrine varınca, burada ismi Seyyid Mahmûd olan, mübârek bir kimsenin bulunduğunu ve hocamızı çok sevenlerden olduğunu duyduk. Topluca onun ziyâretine gidip, hocamıza bağlılığının sebebini sorduk. Dedi ki: "Resûlullah efendimizi rüyâda gördüm. Çok güzel bir yerdeydi. Yanında heybetli bir zât vardı. Ben, Resûlullah'a tevâzu ve edeb ile yaklaĢıp; "Sohbetinizle Ģereflenemedim, bereketli zamânınızda ve huzûrunuzda bulunamadım, bu büyük ve eĢsiz saâdeti kaçırdım, Ģimdi ne yapayım?" diye arz ettim. Bana; "Bereketime ve beni görmek fazîletine kavuĢmak istersen, Bahaüddin'e uy!" buyurdu. Sonra yanında duran mübârek zâtı iĢâret etti. Bundan önce Bahaüddin Buhârî'yi görmemiĢ idim. Uyanınca, ismini ve Ģeklini, Ģemâilini bir kitabın üstüne yazdım. Uzun zaman sonra, bir manifaturacı dükkânında oturuyordum. Nûrlu ve heybetli bir zât gördüm. Geldi ve dükkânda oturdu. Yüzünü görünce, o simâyı hatırladım. Birden bende büyük bir hâl ve değiĢme oldu. Kendimi toparlayınca, evime gelip Ģereflendirmesini ricâ ettim. Kabûl buyurdu. Kalktık, o önde ben arkalarında yürüdük. Bizim eve gelinceye kadar, hiç dönüp bana bakmadı. Ondan gördüğüm ilk kerâmet buydu. Çünkü o, bizim evin nerede olduğunu, daha önceden bilmiyordu. Doğruca bizim eve gitti. Sonra kütüphânemin bulunduğu odaya girdi. Çok kitabım vardı. Elini uzatıp bir kitap çıkardı. Bana uzattı ve;"Bu kitâbın üzerine ne yazdın?" buyurdu. Bir de ne göreyim. Yedi sene önce gördüğüm ve târihini yazdığım rüyâ orada yazılı idi. Bu kerâmetlerinden, daha ilk anda bende büyük bir hâl hâsıl oldu. Kendime gelince, bana lutf ile mukâbele edip, beni talebeliğe kabûl buyurdu ve kapısında hizmet edenlerin saâdeti ile Ģereflendirdi." Sordular: - Sizin derviĢliğiniz mevrûs mudur, yoksa mükteseb midir? ġâh-ı NaĢkbend buyurdu: - Bizim derviĢliğimiz Hak cânibinden bir cezbedir. Hakk'ın ikrâmıdır. - Peki, sizin tarikınızda cehrî zikir, halvet ve semâ var mıdır? - Hayır, yoktur. 847 - Öyleyse sizin tarikatınızın esası nedir? - Bizim tarikatımızın esası "halvet der-encümen"dir. Yani zâhir halk ile bâtın Hakk ile bulunmaktır. "El kârda, gönül yârda" olmaktır. Nitekim Kur'an'daki: "Ne ticaret ve ne de alıĢ-veriĢin Allah'ın zikrinden alıkoymadığı erler vardır" (en-Nûr. 24/37) âyetinde bunlara iĢaret vardır. ġâh-ı NakĢbend(k.s) Hazretleri, ileri ufuklara bakmayı daima yükselmeyi öğütleyen bir mânâ sultanıydı. Müridlerine: "Eğer himmetimizi yüksek tutmaz, oyununuzu büyük oynamazsanız, size hakkımı helâl etmem. Üstün himmette öyle olmalısınız ki, ayaklarınızla baĢıma basmalısınız." Yani sizin mânevi dereceniz benden daha yukarılara ulaĢmalı. ASIL KERAMET, KERAMETĠ GĠZLEMEKTĠR: O'nun tâlim ettiği NakĢîlik yolunda en büyük keramet, kerametin gizlenmesiydi, setredilmesiydi. Çünkü Hak Teâlâ bazan veli kulunu kerametle taltif ederek kendisi ile keramet arasında muhayyer bırakarak imtihan eder. Kul, gayenin keramet değil, istikamet ve Hakk rızası olduğunu anlarsa kurtulur; değilse ayağı sürçer ve tökezler. Mâneviyat yolunun en tehlikeli geçidi burasıdır. ġâh-ı NakĢbend'e göre en büyük keramet kerameti örtmek ve gizlemektir. Bu yüzden kendisinden: "Sizden niçin bu kadar az keramet zuhur ediyor?" diye soranlara Ģu cevabı veriyor: "Omuzlarımızdaki bunca günah yüküne rağmen ayakta durabilmekten daha büyük keramet mi arıyorsunuz?" Cezbe ve taĢkınlıktan, meclisinde sayha ve nârâ atılmasından hoĢlanmazdı. Nitekim birisi bulunduğu mecliste: "Allaaaah!" diye haykırdı. O Ģunları söyledi: "Bu haykırıĢ, gaflet iĢaretidir. Bizim meclisimizde gafillere yer yok." NEFS KONUSUNDA Nefs konusunda Ģöyle konuĢurdu: "Nefislerinizi kınayın. Çünkü nefsini kınamasını bilen onun hile ve mekrini bilir." "Nefsin bineğindir, ona Ģefkatle davran" hadisindeki nefs, "mutmeinne" derecesine ermiĢ nefstir. Yoksa emmare olan nefs değildir. Nitekim Kur'an'daki: "Nefs, kötülüğü çokca tahrik edicidir, ancak Rabbımın merhamet ettiği nefs müstesnâ" (Yusuf Suresi 53) âyetinde istisnâ tutulan nefs de budur. Efendimiz bir hadis-i Ģeriflerinde "Eziyet veren Ģeyi yoldan uzaklaĢtırmayı" imândan saymıĢlardır. ġâh-ı NakĢbend hazretleri, bu 848 hadisteki ezayı "nefs", yolu da Hak yolu ve tarikat olarak yorumlardı ve bu duruma göre hadisin anlamı Bâyezid Bistamî'nin buyurduğu gibi, "Nefsini bırak da gel" Ģeklindedir. Hak ehli kimselere muhabbete bile mani olan nefsten geçmek nefsin sıfatları, esaretinden kurtulmak gerekir. Buhara ulemasından biri, ġâh-ı NakĢbend(k.s) hazretlerine sordu: - Bir kul namazda huzura nasıl erebilir? Cevap verdi:- Dört Ģeyle: 1. Helâl lokma 2. Namaz dıĢında da Hakk'ı asla unutmamak, 3.Abdest sırasında da gafletten uzak durmak;Hakk ile olmak. 4. Ġlk tekbiri alırken kendini Hakk'ın huzurunda bilmek. MÂRĠFET NESEPTE MĠ ĠKTĠSÂBDA MI? Kemâl ve mârifetin haseb ve neseble değil, iktisâbla olduğuna inanırdı. Bu yüzden kendisine "Sizin silsileniz nereye ulaĢır ve kime dayanır?" diye soran birine: "Silsile ile kimse bir yere ulaĢamaz." diye karĢılık verdi. Kur'an'daki "Ey müminler Allah'a inanın" (NisâSuresi 136) âyetini her göz açıp kapamada bu fânî vücûdu nefyedip mabûd-i hakiki'yi isbat etmektir" diye yorumlamıĢtır. Mâsivâya aldanıp bağlanmayı bu yolda en büyük perde olarak görmüĢ, kelime -i tevhiddeki "Lâ ilahe" tabiat putunu nefydir. "Ġllallah" gerçek mabûdû isbâttır. "Muhammedun Rasûlullah" Hazret-i Rasûle ittibâdır. Bu yüzden zikirden maksad, bu sırra ermektir. Zikir sırasında mâsivâ bilkülliye nefy olmalıdır, sayısının çok olması Ģart değildir. ġâh-ı NakĢbend hazretleri, yolunun esasını "sohbet" olarak tanımlamıĢtır. "Yolumuz sohbetledir. Halvette Ģöhret vardır. ġöhrette de âfet. Hayr ve felah cem'iyette, halk arasına karıĢmaktadır. Sohbete devam, iman-ı hakikiye imkân sağlar. Bizim tarikımızda az amel ile çok fütûh olur. Çünkü sünnete ittiba zor iĢtir ve bizim yolumuz sünnet yoludur." Bir gün, kendisine karĢı edepsizlik yapan bir kimseye kızmayıp, onu tebessümle karĢıladı. Fakat edepsizlik yapan kimse büyük bir derde düĢüp, helak olacak hale geldi. Hatasını anlayıp tövbe etti. ġah-ı NakĢibendî Hazretleri bir ara o adamın evinin önünden geçerken, içeri girip halini sordu; 849 “Allah Teâlâ Ģifa vericidir, korkma iyileĢirsin” dedi. O kimse bu söz üzerine kalkıp; “Efendim Size karĢı edepsizlik ettim, hatırınızı incittim, beni affediniz.” dedi. ġah-ı NakĢibendî Hazretleri buyurdu ki; “Kalbimiz o zaman incindi. Fakat Ģu anda bu gönül aynası tertemiz… Ġyi bil ki, mürĢitlerin kılıcı kınından çıkmıĢ yalın bir kılıçtır. Ama mürĢit merhamet sahibidir. Kimseye kılıç vurmaz. Ġnsanlar (belasını arayanlar) gelip kendilerini o kılıca vururlar. Bizim irademiz gerçek iradedir. Eğer dilersek, müridi cezbe yolu ile meĢgul ederiz. Dilersek onu sülûk yoluna sevk ederiz. MürĢid, keskin ve mütehassıs bir doktor gibidir. Öyle bir çeĢit ilaç verir ki hastanın durumuna uyar ve kendisine iyilik müyesser olur.”

Bugün 685 ziyaretçi (1730 klik) kişi burdaydı!

Bu web sitesi ücretsiz olarak Bedava-Sitem.com ile oluşturulmuştur. Siz de kendi web sitenizi kurmak ister misiniz?

Ücretsiz kaydol