ehlisunnnetde - pdf moğol-zengi

ABDULHAMİD HAN

ABDÜLHAMİD HAN Osmanlı padişahlarının 34'üncüsü olan Sultan II. Abdülhamid Han aklı, zekası ve ilmi fevkalade üstün olan bir zattı. Batılıların ve iç düşmanların asırlar boyunca devleti yok etmek için hazırladığı yıkıcı, sinsi planlarını sezip, önlerine aşılmaz bir set olarak dikildi. Hazırlayanları ve maşa olarak kullandıkları yerli işbirlikçilerini, sahte kahramanları işbaşından uzaklaştırdı. İşte bu büyük zatın 10 şubat, 96. yıldönümü idi. Yıldönümü vesilesi ile Yıldız Üniversitesi ve İstanbul Medeniyet Üniversitesi işbirliği ile iki açık oturumdan oluşan etkinlik düzenlendi. İlk panel Abdülhamid'in sağlık politikasıyla ilgiliydi. Oturum başkanlığını yaptığım bu panelde konuşmacılar özet olarak şunları anlattılar: Prof. Dr. Hüsrev Hatemi; Abdülhamid'in çok iyi niyetli, sağlam karakterli ve vefalı bir insan olduğunu söyledi. Kendisinden çok devleti düşünürdü. 33 sene zalimlik yapmadan devleti ustalıkla idare etmişti. Ona atılan iftiralardan biri de pinti olduğuna dairdi. Bu çok çirkin bir suçlama olduğunu ifade etti. Aristokrat havada, halktan uzak yaşamamıştı. Atatürk'ün Abdülhamid'i küçümseyici veya kötüleyici bir sözünün olmadığını da ekledi. Prof. Dr. Nil Sarı ise Abdülhamid'in sağlık alanındaki eserlerinden söz etti ve bazılarının fotoğraflarını gösterdi. Abdülhamid 90 adet gureba hastanesi, 19 adet belediye hastanesi, 89 adet askeri hastane ayrıca eğitim hastaneleri, kadın hastaneleri, akıl hastaneleri açmıştı. Bu hastaneler ülkemizden Lübnan'a, Yemen'den İsrail'e, Makedonya'dan Suriye'ye, Yunanistan'dan Libya'ya, Suudi Arabistan'dan Irak'a pek çok yerleşim bölgesine yayılmıştı. Ayrıca eczaneler, hapishane, sağlık merkezleri, fakirler, acizler ve hacılar için misafirhane de pek çoktur. Müthiş bir sağlık hizmetidir bu. Maalesef tahttan düştükten sonra bu eserlerin isimleri değiştirilmiş, bazıları yıkılmış ve bir kısmı da başka alanlarda kullanılmaya başlanmıştır. Kısacası bu büyük insan unutturulmak istenmiştir. Kasımpaşa, Haydarpaşa, Gülhane ve Mektebi Tıbbiye-i Şahane adlı eğitim ve üniversite hastanelerini açan da Abdülhamid olmuştur. Doç. Dr. Adem Ölmez ise Abdülhamid Han'ın özellikle eğitim, sağlık, ulaşım ve asayişe önem verdiğini anlattı. Zamanında yeni bulunan aşıları ülkeye getirmiş, aşı ve kuduz hastalığı üzerine merkezler kurmuş, Bimarhaneleri yani akıl hastanelerini ıslah etmiştir. Akıl hastalarına zincir kullanımını yasaklayarak bugün bile saldırgan hastalarda kullanılan gömleği yerine koymuştur. Dr. Şerif Esendemir konuşmasına Necip Fazıl'ın, "Abdülhamid'i anlamak her şeyi anlamak olacaktır." sözleriyle başladı. Abdülhamid'in tren yolları, bakteriyolojihane, cami ve mektepler yaptırdığını, çağına uygun yaşlılık politikası izlediğini, habitat yani biyosferi merkezi alan ekolojik politikaya önem verdiğini anlattı. Bunları dinlerken aklıma hep başbakanımız Recep Tayyip Erdoğan çağrışım yaptı. O da ülkeye duble yollar, hızlı trenler, Marmaray, üçüncü boğaz köprüsü, çok sayıda havaalanı gibi sayılamayacak eserler hediye etti. Sağlık alanında yeni hastaneleri hizmete açtı. Sağlık hizmetlerini halka yaydı. Eğitim alanını pek çok üniversite, sayısız derslik ve binlerce yeni öğretmenle destekledi güçlendirdi. Kısacası Abdülhamid'in çağdaş bir takipçisiyle karşı karşıyayız. Abdülhamid Han'ı nasıl ki bir takım vicdansız, merhametsiz ve acımasız kişiler, iç ve dış düşmanların oyununa gelerek, maşası olarak bir saray darbesi ile düşürdülerse aynı komplo şu an başbakanımıza karşı düzenlenmektedirler. Bu ülkeye hizmet etmek bazılarının gözüne batmakta ve ellerinden geleni yapmaktadırlar. Rabbim Başbakanımızı korusunu2026

ehlisunnnetde

SAKARYA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ NÛREDDİN MAHMUD ZENGÎ VE DEVRİ DOKTORA TEZİ Abdulkadir TURAN Enstitü Anabilim Dalı : Tarih Tez Danışmanı: Prof. Dr. Haşim ŞAHİN EYLÜL - 2018 BEYAN Bu tezin yazılmasında bilimsel ahlak kurallarına uyulduğunu, başkalarının eserlerinden yararlanılması durumunda bilimsel normlara uygun olarak atıfta bulunulduğunu, kullanılan verilerde herhangi bir tahrifat yapılmadığını, tezin herhangi bir kısmının bu üniversite veya başka bir üniversitedeki başka bir tez çalışması olarak sunulmadığını beyan ederim. Abdulkadir TURAN 28/09/2018 ÖNSÖZ Bu tezin yazılması aşamasında, çalışmamı sahiplenerek titizlikle takip eden danışmanım Prof. Dr. Haşim Şahin Hocam’a değerli katkıları için içten teşekkür ve saygılarımı sunarım. Tez izleme jurimde bulunarak çalışmama yaptıkları katkı vesilesiyle Prof. Dr. Mevlüt Koyuncu, Prof. Dr. Lüfi Şeyban, Doç. Dr. Saim Yılmaz, savunma jürimde yer alan Muharrem Kesik ve Cihan Piyadeoğlu Hocalarıma teşekkür ediyorum. Ayrıca çalışmam boyunca Arapça şiir metinlerinin Türkçeye çevrilmesinde Abdulhakim Sonkaya ve haritaları çizen Nurhan Sürücü’nün değerli katkılarını ifade etmek isterim. Kendilerine de teşekkür ediyorum. Abdulkadir TURAN 28/09/2018 i İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ..............................................................................................................................i KISALTMALAR ............................................................................................................ v TABLO LİSTESİ...........................................................................................................vi ŞEKİL LİSTESİ............................................................................................................vii GİRİŞ ............................................................................................................................... 1 1. BÖLÜM: HALEP EMÎRLİĞİ ÖNCESİ HAYATI ............................................... 50 1.1. Doğum Tarihi ve Yeri .............................................................................................. 50 1.2. Künyesi ve Lakapları ............................................................................................... 51 1.3. Soyu ......................................................................................................................... 53 1.4. Çocukluk-Gençlik Yılları ve Aldığı Eğitim............................................................. 55 2. BÖLÜM: DEVRİNİN ASKERÎ VE SİYASÎ GELİŞMELERİ ............................ 57 2.1. Halep Emirliği Süreci (541-549/1146-1154) ........................................................... 58 2.1.1. Halep ve Çevresinde Zengî İdaresinin Teşekkülü..........................................58 2.1.2. Halep Yönetimini Elde Etmesi.......................................................................70 2.1.3. Halep Yönetimini Elde Ettiğinde Çevredeki Yönetimlerin Durumu .............76 2.1.4. Seyfeddin Gazi Devri’ndeki Faaliyetleri........................................................94 2.1.4.1. Urfa’nın İstilasını Engellemesi..........................................................95 2.1.4.2. Baʿlebek’in Düşmesi Karşısındaki Tutumu ......................................98 2.1.4.3. Artah ve Çevresini Fethi..................................................................100 2.1.4.4. Seyfeddin Gazi ile Buluşması..........................................................100 2.1.4.5. Seyfeddin Gazi Karşısındaki Konumu ............................................102 2.1.4.6. II. Haçlı Seferi’ndeki Yeri...............................................................102 2.1.4.7. ʿUrayma Kalesi’ni Fethi ..................................................................109 2.1.4.8. Yağra Yenilgisi................................................................................110 2.1.4.9. Halep’te Dinî, Kültürel ve Sosyal Yaşama Yönelik Tutumu ..........112 2.1.4.10. Antakya Haçlılarını Yenilgiye Uğratması .....................................115 2.1.5. Seyfeddin Gazi’nin Ölümünden Sonraki Faaliyetleri ve İktidarını Pekiştirmesi ..................................................................................................121 2.1.5.1. Sincar’da Atabeglik Hazinesini Ele Geçirmesi ve Kardeşi Mevdûd’la İlişkilerini Düzenlemesi...............................................121 ii 2.1.5.2. I. Dımaşk Kuşatması .......................................................................124 2.1.5.3. II. Joscelin’i Esir Alması .................................................................126 2.2. Dımaşk’ı Ele Geçirmesi ve Bağımsız Devlete Evrilme Süreci (549-558/1154-1163) ............................................................................................. 130 2.2.1. II. Dımaşk Kuşatması...................................................................................130 2.2.2. III. Dımaşk Kuşatması ve Dımaşk’ı Zaptı....................................................141 2.2.3. Baʿlebek’i Teslim Alması ............................................................................142 2.2.4. Diplomatik İlişkilerini Geliştirmesi..............................................................143 2.2.5. Dımaşk’ı Zaptının İçişleri Açısından Neticeleri...........................................145 2.2.6. Dımaşk’ı Zaptından Sonra Haçlılara Yönelik İlk Akınları ..........................147 2.2.7. Manuel’in Suriye’ye Saldırmasını Engellemesi...........................................159 2.2.8. II. Kılıcarslan’ın Ülkesine Akın Düzenlemesi ve Haçlılarla Mütarekesi.....164 2.2.9. Renaud’u Esir Alması ..................................................................................166 2.2.10. Hârim’i Yeniden Kuşatması.......................................................................168 2.2.11. Müslüman Yönetimlerle İlişkileri ..............................................................169 2.2.11.1. II. Kılıcarslan’la İlişkileri ..............................................................169 2.2.11.2. Artuklularla İlişkileri.....................................................................172 2.3. Mısır Siyasetine Müdahalesi ve Büyük Devlete Evrilme Süreci (558-569/1163-1174).................................................................................. 175 2.3.1. Ordusunun I. Mısır Seferi ve Nûreddîn Mahmud’un Hârim, Banyas, Müneytırâ Kalelerini Fethi ...........................................................................179 2.3.2. Ordusunun İkinci Mısır Seferi ve Nûreddin Mahmud’un Sâfaysâ, ‘Urayme Kalelerini Fethi.............................................................................................187 2.3.3. Menbic’deki İsyanı Sonlandırması...............................................................193 2.3.4. Mısır’a Hâkim Olması ve Haçlı-Bizans İttifakının Mısır’a Saldırması .......194 2.3.5. Mısır’ı Ele Geçirmesinden Sonra Haçlılarla Mücadelesi.............................207 2.3.5.1. Mısır’daki Ordusunun Haçlılara Yönelik İlk Seferleri....................210 2.3.5.2. I. Kerek-Şevbek Vakası...................................................................212 2.3.5.3. Trablus Kontluğu Akını...................................................................215 2.3.5.4. Ermeni Mleh’i Bizans ve Haçlılara Karşı Desteklemesi.................216 2.3.5.5. Haçlıların Kendisine Karşı Haşhaşîlerle İttifak Girişimi ................217 2.3.5.6. II. Kerek-Şevbek Vakası ve Fâtımî Yanlılarının Haçlılarla İşbirliği Yapması..............................................................218 iii 2.3.6. Caʿber Kalesi’ni Zaptı ..................................................................................222 2.3.7. Merkezî İdaresini Güçlendirmesi .................................................................223 2.3.7.1. Musul’u Merkezî İdareye Bağlaması ..............................................224 2.3.7.2. Mısır’ın Merkezî İdareyle Uyumu İçin Faaliyetleri ........................231 2.3.8. Abbâsî Halifeleri İle İlişkileri.......................................................................238 2.3.9. II. Kılıcarslan’la İlişkileri .............................................................................242 2.3.10. Kudüs Siyaseti............................................................................................246 3. BÖLÜM: VEFATI VE ŞAHSİYETİ..................................................................... 252 3.1. Evlilikleri ............................................................................................................... 253 3.2. Çocukları................................................................................................................ 254 3.3. Karakteri ve Yetenekleri ........................................................................................ 255 3.4. Dindarlığı ............................................................................................................... 257 3.4.1. Gayri Müslim Tarihçilerin Dindarlığı İle İlgili Yaklaşımları.......................261 3.4.2. Dinî Bağları ..................................................................................................264 3.4.3. Çevresindeki Âlimler....................................................................................267 3.4.4. Hakkında Veli Algısının Oluşması...............................................................270 4. BÖLÜM: DEVLETİNİN EL DEĞİŞTİRMESİ................................................... 275 4.1. Oğlu el-Melikü’s-Sâlih İsmâil’in Yerine Seçilmesi............................................... 275 4.2. Selâhaddin’in Dımaşk’a Gelmesi........................................................................... 282 4.3. Halep ve Musul’un Selâhaddin’in Hakimiyetini Tanıması.................................... 292 5. BÖLÜM: DEVRİNDE DEVLET VE TOPLUM ................................................. 295 5.1. Devletin İdarî Yapısı.............................................................................................. 295 5.1.1. Nûreddin Mahmud’un Konumu ve Atabeglik Unvanı.................................296 5.1.2. Saltanat Alametleri.......................................................................................302 5.1.3. Saray.............................................................................................................307 5.1.4. Veliahtlık ......................................................................................................308 5.1.5. Merkez Teşkilatı...........................................................................................309 5.1.5.1. Merkeze Bağlı Memurluklar ...........................................................309 5.1.5.2. Taşra Teşkilatı .................................................................................323 5.1.6. Taşra Teşkilatının Merkez Tarafından Denetlenmesi ..................................328 iv 5.1.7. Şehir Yönetimi .............................................................................................330 5.1.8. Adliye Teşkilatı ............................................................................................330 5.1.8.1. Başkadı (kādılkudât) ve Kadılar......................................................331 5.1.8.2. Dârüladl ...........................................................................................332 5.1.9. Ordu..............................................................................................................336 5.1.9.1. Orduyu Oluşturan Güçler ................................................................339 5.1.9.2. Ordunun Savaş Taktikleri................................................................344 5.1.9.3. Savaşın Meşruiyet Dayanağı ...........................................................345 5.1.10. Berid (Posta) Teşkilatı................................................................................347 5.2. Sosyal ve İktisadî Durum ................................................................................350 5.2.1. 12. Yüzyılda Suriye’de İktisadî Durum........................................................350 5.2.2. Devletin Gelirleri..........................................................................................352 5.2.2.1. Düzensiz Gelirler.............................................................................352 5.2.2.2. Düzenli Gelirler...............................................................................354 5.2.2.3. İktâ ve Vakıf Sistemleri...................................................................356 5.2.3. Sosyal ve İktisadî Siyasetinin Topluma Yansıması .....................................358 5.3. Devlet-Toplum İlişkileri......................................................................................... 365 5.3.1. Şehirlerin İmarı.............................................................................................368 5.3.2. Eğitim Kurumları .........................................................................................372 5.3.3. Sanat ve Edebiyat .........................................................................................384 SONUÇ......................................................................................................................... 389 KAYNAKÇA ............................................................................................................... 398 ÖZGEÇMİŞ................................................................................................................. 411 v KISALTMALAR akt. : Aktaran b. : Bin bkz. : Bakınız çev. : Çeviren DİA : Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi ed. : Editör h. : Hicrî hzl. : Yayına Hazırlayan hş. : Hicrî Şemsî takvim İA : İslam Ansiklopedisi İSAR : İslam Tarih ve Kültürünü Araştırma Vakfı nşr. : Neşreden TDV : Türkiye Diyanet Vakfı thk. : Tahkik tkd. : Takdim tsh. : Tashih t.y. : Tarih yok vr. : Varak y.y. : Yayınevi yok vi TABLO LİSTESİ Tablo 1: Nûreddîn Mahmud’un Faaliyetleri İle Devrin Şiiri Arasındaki İlişki ...........387 vii HARİTA LİSTESİ Harita 1: Nûreddin Mahmud’un İlk Yönetim Alanı (541/1146)..................................76 Harita 2: Nûreddin Mahmud’un Vefat Ettiği Yıl Devletinin Sınırları (569/1174).....251 viii Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tez Özeti Tezin Yazarı: Abdulkadir TURAN Danışman: Prof. Dr. Haşim Şahin Kabul Tarihi: 28/09/2018 Sayfa Sayısı: 394 Anabilimdalı: Tarih 511’de (1118) Halep’te doğan Nûreddin Mahmud Zengî, babası, Musul Atabegi İmâdüddin Zengî’nin 541’de (1146) katledilmesi üzerine Musul Atabegliği’nin Halep şehri ve çevresine hâkim olmuştur. Nûreddin, Urfa’nın Haçlılar tarafından ikinci kez istilasının önüne geçmiş; “Halep Sahibi” olarak, Antakya Haçlı Prinkepsliği ve Trablus Haçlı Kontluğu üzerine akınlar düzenlemiş, Müslümanların Haçlılara karşı mücadelesinin liderliğine yükselmiştir. Onun liderliğiyle, Haçlılara karşı mücadele, Müslümanların birliği sağlanarak Haçlı istilasına son verme stratejisine kavuşmuştur. Bu strateji, aynı zamanda Suriye ve çevresinde Müslüman toplumun yeniden inşası yönünde çok yönlü bir yenilenmeyi de kapsamıştır. 549’da (1154) Dımaşk’ı ele geçiren Nûreddin Mahmud, Tuğteginliler Atabegliği’nin topraklarını emirliğine katarak Şam’ın Suriye kısmının Haçlılara karşı bütünleşmesi yönünde en büyük atılımı yapmıştır. Bu başarısından sonra “Melik (Sultan)” olarak anılan Nûreddin, istila kabiliyetleri Müslümanların bölünmüşlüğünden kaynaklanan Haçlıların Kudüs’ten çıkarılmasını sağlayacak sürecin siyasî, askerî ve sosyal temellerini atmıştır. Nûreddin, 558’de (1163), Esedüddin Şîrkûh komutasındaki bir birliği Mısır’a göndererek bu ülkenin siyasetinde söz sahibi olmaya başlamıştır. Mısır’la ilgili süreç Şîrkûh’un komutasında işlerken Nûreddin, kardeşi Musul Atabegi Kutbüddin Mevdûd’un ölümü üzerine 566’da (1170), Musul Atabegliği’ni kesin olarak merkezî idaresine katmıştır. Süreklilik arz eden bir siyasetle Mısır’a hâkim olan Nûreddin, 567’de (1171) Mısır’daki nâibi Selâhaddîn-i Eyyûbî üzerinden Fâtımî Hilafeti’ne son vermiş, İslam dünyasını yeniden tek halifelik çatısı altında toplamıştır. Nûreddin, Mısır’ın zaptı ve sonrasında elde ettikleriyle “büyük sultan” konumuna çıkmış, devrinin İslam dünyasının en önemli hükümdarı olmuştur. Nûreddin, yaklaşık 28 yıllık iktidarının ardından 569’da (1174) Dımaşk’ta öldüğünde İran sınırından Libya’nın batısına uzanan ve sadece Haçlılarca bölünen büyük bir coğrafyaya hükmediyordu. Yemen ve Sudan’ın bir bölümü, onun hâkimiyeti altındaydı; Mekke ve Medine’de de adına hutbe okutuluyordu. Nûreddin, ülkesini hukukta ve malî düzenlemelerde bütünlük, devlet-toplum ilişkisinde adalet, toplumun yönlendirilmesinde eğitimden yararlanma esasları üzerinde yönetmiş, Suriye ve çevresinde gerçekleştirdiği çok yönlü kurumsallaşmayla devrinden sonrasını da etkileyen bir yenilenme gerçekleştirmiştir. Kaynak tarama yöntemiyle hazırlanan çalışmamızda Nûreddin’in siyasî ve askerî faaliyetlerine odaklanılmış, sosyo-kültürel alandaki faaliyetleri de işlenmiştir. Anahtar Kelimeler: Nûreddin Mahmud Zengî, Zengîler, İmâdüddin Zengî, Haçlılar, Selâhaddin-i Eyyûbî ix Sakarya University Institute of Social Sciences Abstract PhD Thesis Title of the Thesis: Nur ad-Din Mahmoud Zangi And His Era Author: Abdulkadir TURAN Supervisor: Professor Haşim Şahin Date: 28/09/2018 Nu. of pages: 394 Department: History Born in Aleppo in 511/1118, Nur ad-Din Mahmoud Zangi dominated Aleppo and surrounding which was connected to Mosul Atabeg after the death of his father and the Atabeg of Mosul, Imad Ad-Din Zangi in 541/1146. Nur Ad-Din Mahmoud prevented the second seize of Edessa by the Crusaders and made raids on Antakya Crusade Princedom and Tripoli Crusade County as “The owner of Aleppo”, and then became the leader of the Muslim community against the crusaders. The fight against crusaders reached to a strategy of ending crusader invasions by enabling the unity of Muslims during his leadership. This strategy involved a multidirectional renewal of Muslim community in Syria and surrounding territory as well. He conquered Damascus in 549/1154, and he made a greatest leap towards the unity of Muslim Syria community by annexing Atabegdom of Tughtiginis to his emirate. By being nominated as “The King (Sultan)” after this success, Nur ad-Din Mahmoud laid the political, military and social foundations of the process which would then enable the removal of the crusaders from al-Quds, the seizing capability of whom stemmed from the division of Muslims in that time. By sending a team under the command of Asad al-Din Shirkuh to Egypt, he became efficient in the politics of this country. As the process relating to Egypt was continuing after the death of his brother, he annexed Mosul Atabegdom totally to his central administration in 566/1170. Nur ad-Din Mahmoud managed to dominate Egypt by a constant policy, he ended the Fatimid Caliphate in 567/1171 by the hands of his representator in Egypt, Saladin, and brought Muslim World together under the command of one caliphate. By capturing Egypt and other earnings afterwards, Nur ad-Din Mahmoud became “The Great Sultan” and the most important muslim ruler of his era as well. When he died in 569/1174 after his approximately 28 year sovereign, he was ruling a great land divided only by Crusaders, extending from Iran to the West of Libya. Yemen and a part of Sudan was under his rule and in Makkah and Madina hutba was being read by his name. Nur ad-Din Mahmoud was ruling his country on the principles of the unity in regulation of law and economics, justice in the relations of the government and society, and guidance of the society by education and by constructing an instutionalization in Syria and its surrounding had realized a renewal that effected afterward eras. In our study that have been prepared by resource scanning method, we focused on the politic and military acts of Nur ad-Din Mahmoud, and his acts in socio-cultural area also have been processed. Keywords: Nur ad-Din Mahmoud Zangi, Imad ad-Din Zangi, Zangid Dynasty, Saladin, Crusaders 1 GİRİŞ Büveyhîler ve Fâtımîler’in Abbâsîlere karşı siyasî faaliyetleri karşısında Irak ve Şam’a yerleşen Büyük Selçuklular, 11. yüzyılın sonlarında taht mücadelesi sorunuya karşılaştıklarında ülkenin batı ucunda Fâtımîler’e karşı zemin kaybetmiş ve ardından Haçlı istilası ile yüz yüze kalmışlardır. Taht çekişmelerinin bölgesel Selçuklu hiyerarşilerine yol açtığı devrin yapısı içinde Suriye Selçukluları, Dımaşk ve çevresini istiladan korumayı başarmış ancak Fâtımîler ve Haçlıları bölgeden uzaklaştıracak bir siyaset geliştirememişlerdir. Irak Selçukluları ise aradaki Suriye engelinden dolayı Fâtımîler’den uzak kalırken Haçlılara karşı mücadeleyi Güneydoğu Anadolu’ya hükmeden Artuklular’la birlikte Musul Atabegliği üzerinden yürütmüşlerdir. Büyük Selçuklu Sultanı Melikşah, 479’daki (1086) Şam Seferi sırasında, yakınındaki isimlerden Kāsimüddevle Aksungur et-Türkî’yi Halep’te şahne olarak bırakmıştır. Halep’i başarıyla yöneten Aksungur, Selçuklular’ın taht kavgaları sırasında katledilirken (487/1094) ardında İmâdüddin Zengî adını taşıyan tek bir oğul bırakmıştır. Aksungur’un memlûkları ve arkadaşları tarafından büyütülen Zengî, Irak Selçuklu Devleti’nde başarılı bir asker ve emir olarak yetişmiş; bunun üzerine 520’de (1126) Irak Selçuklu Sultanı Mahmud (ö. 525/1131) tarafından, Selçuklular’ın Haçlı istilası karşıtı faaliyetlerini yürütmek üzere Musul Atabegi olarak atanmıştır. Zengi, Musul Atabegi olduğunda Urfa, Antakya, Trablus ve Kudüs Haçlı istilası altındaydı. Haçlı istilasının etkisi Diyarbakır, Nusaybin ve Re’sül‘ayn (Ceylanpınar) yerleşimlerinin çevresine kadar uzanıyordu. Dımaşk’a giden ticaret yolları kesilmiş; Musul’un kuzeyi, Artuklu sahası ve eski Suriye Selçukluları coğrafyasındaki şehirler arasında hiyerarşi zayıflamış veya kopmuş, bir veya birkaç kale ve çevresi ile sınırlı devletçikler ortaya çıkmıştı. Zengî, kimi süreçlerde Irak’ın iç siyasetiyle daha çok meşgul olmak durumunda kaldığı hâlde, Musul çevresindeki hiyerarşik bütünlükten yoksun, coğrafik koşulların getirdiği dar koruma alanlarının eseri olarak ortaya çıkan kale idarelerine son vermiştir. Bununla birlikte Musul ile Halep arasındaki coğrafyada asayişi sağlayan Zengî, Artuklu sahasına uzanarak Güneydoğu Anadolu’nun bir bölümünü hâkimiyeti altına almış, devletin 2 teşkili için kayda değer bir coğrafî zemini bütünleştirmiştir. Zengî, Suriye Selçukluları’nın bakiyesi Tuğteginliler Atabegliği’nin başkenti Dımaşk’ı alamamışsa da Türkmenlerin de desteğini kazanarak Suriye’de Haçlı-Bizans ittifakının karşısına en önemli güç olarak belirmiştir. 539’da (1144) Urfa’yı Haçlı istilasından kurtararak Selçuklular’ın Haçlılara karşı mücadelesinde en büyük kazanıma ulaşan Zengî, Haçlılar için çöküşe yol açacak süreci başlatmıştır. Ne var ki Zengî, mikro devletçiklere son verip birliği sağlama siyaseti çerçevesinde Suriye’nin kuzeyinde Caʿber Kalesi’ni zapt etmekle uğraşırken katledilmiştir (541/1146). Zengî’nin katlinden sonra Musul Atabegliği’nin büyük oğlu Seyfeddin Gazi’ye (ö. 544/1149) bırakılması, Musul idarecilerinin çabaları ile Irak Selçuklu Sultanı Mesud’a (ö. 547/1152) kabul ettirilmiştir. “Atabeg” unvanı Seyfeddin Gazi’de kalırken Zengî’nin diğer oğlu Nûreddin Mahmud, Atabegliğin Şam kısmında emirlerin desteğiyle Halep ve çevresine hâkim olmuştur. Kudüs’ün Haçlılarca istilasından on iki yıl sonra doğan (511/1118) Nûreddin Mahmud, babasının katline kadar, Haçlı istilası altındaki bölgeye komşu kale ve şehirlerde yaşamış; istilaya yol açan sebepleri ve istilanın sonlandırılamamasının ardındaki etkenleri yakından görme imkânı bulmuştur. Seyfeddin Gazi’nin atabegliği devrinde Musul idaresi ile uyum içinde kalan Nûreddin, Halep merkezli hâkimiyet alanını Müslümanların Haçlılara karşı birliği ve Haçlı istilasına son verme siyaseti doğrultusunda genişletmiş, Haçlılara karşı mücadelede Müslümanların en önemli emiri olarak öne çıkmıştır. Urfa’nın ikinci kez Haçlı istilasına alınmasını engelleyen Nûreddin, hemen ardından Haçlı istilasındaki kalelere yönelik akınlar düzenlemiş, bu kalelerin bir kısmını ele geçirmiştir. Seyfeddin Gazi’nin vefatından sonra kendisini yeni atabegin seçimi konusunda dışlayan Musul’u hâkimiyet alanına katmak isteyen Nûreddin, Musul’un direnişi karşısında, atabeg unvanını kendisinden küçük kardeşi Kutbüddin Mevdûd’dan almak için ısrar etmemiştir. Haçlılara karşı mücadeleyi bir stratejiye dönüştüren Nûreddin, Musul idaresiyle çatışmayı değil, bu idarenin olanaklarını Haçlı karşıtı mücadeleye katmayı seçmiş, Irak’taki Selçuklu taht çekişmelerine karışmaktan da uzak durarak Haçlılarla mücadeleye odaklanmıştır. 3 Haçlılara karşı başarı için Müslümanların birliğinin zorunluluğuna inanan Nûreddin, babasının alamadığı Tuğteginliler Atabegliği ve Caʿber Kalesi topraklarını, idarelerini inkıraza uğratarak hakimiyetine almıştır. Bu beyliklerin topraklarının yanında, depremle sahipsiz kalan Şeyzer’i de alan Nûreddin, Suriye, Lübnan ve Filistin’i kapsayan tarihî Şam (Biladüşşam) coğrafyasının Suriye kısmının birliğini sağlamayı başarmıştır. Nûreddin, Fâtımî Devleti’ne son vererek Mısır’ı ülkesine katmış; Büyük Selçuklu Sultanı Alparslan’ın 463’te (1071) Malazgirt Savaşı’ndan önce ulaşmak istediği hedefe varmış, İslam dünyasındaki ikili halifelik devrini bitirmiş, İslam birliğine büyük katkıda bulunmuştur. Daha sonra, Musul Zengîleri’nin atabeglik unvanlarını ellerinden almadan Musul ve çevresini Dımaşk merkezli idaresine bağlayan Nûreddin, devrinin bütününe yayılan başarılarıyla doğuda İran’ın Hemedân kentinden batıda Libya’nın ortalarına, kuzeyde Sivas’tan güneyde Yemen’e uzanan büyük bir devlet kurmuştur. Nûreddin, askerî ve siyasî zaferlerle yetinmemiş; ülkesini başta ilim kurumları olmak üzere yaşamın pek çok alanıyla ilgili kurumlarla donatmış, toplumu Sünnî kimlik etrafında buluşturup güçlendirmiş, toplumla devlet arasında sağlam bir bağ inşa etmiş, Kudüs’ün fethini sağlayan ortamı hazırlamıştır. 569 (1174) vefat eden Nûreddin, 12, 13 ve 14. yüzyıl İslam kaynaklarında Kudüs’ün fethinin önünü açan sultan olarak kabul edilmiştir. Ama oryantalist araştırmaların öne çıkmasıyla, Nûreddin, kendisinin tarihe kazandırdığı Selâhaddîn-i Eyyûbî’nin gölgesinde kalmış, Batı’da Nikita Elisseeff’in çalışması bir yana bırakılırsa ancak Haçlı Seferleri tarihi içinde veya Selâhaddin araştırıldığında adı anılmış; yaşamının Selâhaddîn ile ilgili olmayan kesitleri, ekseriyetle araştırmaların dışında kalmıştır. 1948’de Filistin topraklarında İsrail’in kurulması ve Kudüs’ün doğu kesiminin 1967’de İsrail tarafından istilasından sonra Arap ülkelerinde Nûreddin’le ilgili daha çok popüler nitelikli ve Filistin sorununa dikkat çekmek için yazılan çok sayıda eser yayımlanmıştır. Bu eserlerde Nûreddin’le Filistin sorununun çözümü doğrudan ve dolaylı olarak ilişkilendirilmiştir. Son yıllarda muhtemelen bu eserlerin etkisini kırmak üzere İsrail’de ve Batı’da da Nûreddin’le ilgili araştırmalarda bir hareketlilik gözlenmektedir. Buna rağmen Fransız araştırmacı Nikita Elisseeff’in çalışması bir yana bırakılırsa dünyada Nûreddin Mahmud Devri’ye ilgili kapsamlı bir çalışma yapılmamıştır. 4 Ülkemizde Nûreddin ile ilgili çalışmalar, Bahattin Kök’ün “Nûreddin Mahmud Bin Zengi ve İslam Kurumları Tarihindeki Yeri” çalışması dışında makale düzeyinde kalmıştır. Kök, Nûreddin’in İslam kurumlarına katkısıyla sınırlı, değerli bir eser vermişken makaleler, Nûreddin’in siyasî ve askerî yaşamını ana hatları ile işlemekle kalmıştır. Bu çalışmalara son yıllarda ancak birkaç yüksek lisans tezi eklenmiş; Nûreddin Mahmud Devri, başta siyasî ve askerî tarih sahasında olmak üzere kapsayıcı bir araştırmaya konu olmamıştır. Nûreddin’in şahsiyeti ve tarihe katkısı, onun devrinin bütünlük içinde kapsamlı bir çalışmaya konu edinilmesini gerektirmektedir. Çalışmamız bu doğrultuda yapılmıştır. Tezin Konusu ve Kapsamı Bu çalışmanın konusu, Nûreddin Mahmud Zengî’nin şahsiyeti ile birlikte, 7 Rebîülevvel 541’de (17 Ağustos 1146) Halep hâkimiyeti ile başlayıp 11 Şevval 569’da (15 Mayıs 1174) vefatıyla son bulan emirlik-sultanlık devrinde, öznesi ya da ilişkili olduğu siyasî, askerî ve kurumsal gelişmelerdir. Çalışmamızda Nûreddin Mahmud Zengî’nin şahsiyeti, siyasî, askerî yaşamı ve kurumsal tercihleri ile ilgili tespit edilebilen bütün ayrıntılar ele alınmıştır. Nûreddin’in yükselişinin tarihsel arka planı, devrindeki çevre yönetimlerin durumu, devletinin Selâhaddîn-i Eyyûbî’ye devrediliş süreci ise ana hatları ile işlenmiş; ilişkili olduğu vaka ve kurumlar tarihsel perspektif içinde analiz edilmiştir. Bu çerçevede çalışmamız, “Halep Emîrliği Öncesi Hayatı”, “Devrinin Askerî ve Siyasî Gelişmeleri”, “Vefatı ve Şahsiyeti”, “Devletinin El Değiştirmesi”, “Devrinde Devlet ve Toplum” olmak üzere beş bölümden oluşmuştur. Çalışmamızda “Devrinin Askerî ve Siyasî Gelişmeleri” bölümü, “Halep Emirliği Süreci (541-549/1146-1154)”, “Dımaşk’ın Ele Geçirilmesi ve Bağımsızlaşma (Devletleşme) Süreci (549-558/1154-1163)”, “Mısır Siyasetine Müdahalesi ve Büyük Devlete Evrilme Süreci (558-569/1163-1174)” olmak üzere dört ana başlık altında işlenmiştir. Tezin Sınırlılıkları Bu çalışmanın odağında Nureddin Mahmud Zengî’nin şahsiyetinin yanında Hicrî takvime göre 28 yıl 8 ay 4 gün, Miladî takvime göre ise 27 yıl 4 ay 2 günlük siyasî, askerî ve kurumsal devri yer almaktadır. Her şahsiyet, devrini etkilediği gibi devrinin gelişmelerinden de etkilenmiştir. Çalışmamızda bu insan gerçeği dikkate alınmış; ilgili bölümde Nûreddin’in ailesinin, içinde siyasî vücut bulduğu Büyük Selçuklu Devleti’nin 5 Irak ve Şam’a uzanmasını sağlayan vakalar, Nûreddin’in dedesi Aksungur ve babası Zengî’nin artlarında bıraktıkları siyasî mirasa değinilmiştir. Yine ilgili bölümde Nûreddin’in vefatından sonra yaşanan gelişmeler, devletinin bütün yapıları ile Selâhaddîn-i Eyyûbî’ye devredilinceye değin geçirdiği gelişmelerden söz edilmiştir. Böylece çalışmamız, 1071-1146 tarihsel arka planı; 1146-1174 odak devresi ve 1174- 1185 devletin el değiştirmesi süreçleri olmak üzere 114 yıllık bir zaman dilimi ile sınırlandırılmıştır. Kurumsal yapı işlenirken ise Türk devlet geleneği ve önceki İslam devletlerinin yapısı ile birlikte Eyyûbîler ve Memlükler devletlerinin kurumlarıyla ilişkilendirmeler yapılmıştır. Çalışmamızın odak devresi (1146-1174), ilk kaynaklardan başlanarak araştırma eserlerin değerlendirilmesiyle birlikte işlenmişken tarihsel arka planı ve ilişkili olduğu diğer vakalar ise araştırma eserler öne çıkarılarak ele alınmıştır. Tezin Amacı Bu çalışma, Nûreddin Mahmud Zengî’nin şahsiyetiyle birlikte tarihteki konumunu tespit etmek, onun Zengî Atabegliği’nin batı kesitinde Halep emiri olmasıyla başlayan devrini, öncelikle siyasî ve askerî vakalar yönünden olmak üzere, kurumsal ve kültürel yönden de tasvir edip tahlil etmek amacıyla yapılmıştır. Tezin Önemi Nûreddin Mahmud Devri, Büyük Selçuklu Devleti’nin inkırazı sonrası Türk ve İslam tarihi; Haçlı Seferleri ile ilgili olarak Batı tarihi; Moğol ilerleyişinin, Şam’da Eyyûbîlerin yerini alan Memlükler tarafından Aynicâlût Savaşı’nda (658/1260) durdurulması ile ilişkili olarak ise Doğu tarihi için bir dönüm noktasıdır. Nûreddin Mahmud Zengî, İslam dünyasının Haçlı ve Moğol krizlerini aşmasındaki etkenlerin anlaşılması ve bu krizlerin aşılmasını sağlayan zeminin inşasında mühim konuma sahip bir şahsiyettir. Çalışmamızda onun devrinin siyasî, askerî gelişmeleri, devlet-toplum ilişkileri ve kurumları değerlendirilerek öncesinden farkı belirlenmeye çalışılmış; sonrasına etkisiyle ilgili de göndermeler yapılmıştır. Ele alınan odak devre bütünlük içinde açıklanırken öncesi ve sonrasının anlaşılmasına katkıda bulunacak ayrıntılar da verilmiştir. Dolayısıyla çalışmamızın odaklandığı devirle birlikte HaçlıMoğol istilaları vakalarının sonlandırılmasının da anlaşılmasına katkıda bulunacağını düşünüyoruz. 6 Tezin Yöntemi Nûreddin Mahmud Zengî ve Devri ile ilgili arşiv bulunmamaktadır. Bu yoksunluk, çalışmamızın arşiv bilgilerinden yararlanmasını engellemiştir. Bununla birlikte Nûreddin’in iktidar coğrafyasının önemli kesitlerinin dış güçlerin içinde bulundukları iç savaş yüzünden sıcaklığını koruması, onunla ilgili fizikî izleri görmemizin de önüne geçmiştir. Ancak devir, vakanüvisler tarafından çok yönlü olarak kayıt altına alınmış, sonraki kuşak tarihçileri tarafından kapsamlı bir şekilde incelenmiş, devrin kitâbeleri araştırmacılar tarafından okunup çözümlenmiştir. Bu çalışmada, arşiv boyutu bulunmadığından kaynak tarama, tasnif ve tahlil yöntemlerinden yararlanılmış, tahlil aşamasında betimleme, çözümleme ve yorumlama yöntemleri uygulanmıştır. Bu kapsamda, kaynaklar tespit edilip tasnif edilmiş, vakanüvislerin kayıtlarının yanında devirle ilgili hatırat, seyahat, tabakat, mesâlik ve memâlik eserleri taranmış, kaynak ve diğer eserlerin kendi içinde ve diğer eserlerle tutarlığı irdelenmiş; araştırma eserlerin kaynakları nasıl değerlendirdiği tahkik edilmiş, Nûreddin Mahmud Zengî ve Devri tarihsel gerçeğinin doğruya ve bütüne en yakın şekilde görünmesini sağlayacak bir yöntem takip edilmeye çalışılmıştır. Çalışmamız, eldeki verilere dayanılarak Nûreddin’in şahsiyetinin hangi etkenlerle şekillendiğini, onun Abbâsî Halifeliği ve Musul Atabegliği karşısındaki konumunu, Fâtımî Halifeliğine ne tür bir siyaset izleyerek son verdiğini, Kudüs’ün fethine ve Haçlıların Doğu Akdeniz’den çıkarılmasına katkısını açıklamanın mümkün olduğu varsayımı ile yapılmıştır. Söz konusu hususlar varılan tespitlerle çalışmamızın ilgili bölümlerinde anlaşılır kılınmıştır. Yararlanılan Kaynaklar ve Araştırmalar Yararlanılan İslâm Kaynakları İslam tarihi kaynaklarını genel tarih, özel tarih, hatırat, tabakat kitapları gibi kapsam ve konularına göre tasnif etmek mümkündür. Çalışmamızda kaynağın vaka ile ilişkisinin önemli olduğuna inandığımızdan başvurduğumuz İslam tarihi kaynaklarını eserlerin sahiplerinin vefat tarihlerine göre sıralamayı uygun bulduk ve şu şekilde sıraladık: 7 İbnü’l-Kalânisî Ebû Ya‘lâ Hamza b. Esed ed-Dımaşkî et-Temîmî 465’te (1073) Dımaşk’ta doğmuş; 1 555’te (1160) aynı şehirde vefat etmiştir.2 Hilâl b. el-Muhassin es-Sâbî’nin (ö. 448/1056) tarihine zeyl olarak yazdığı,3 bilinen tek eseri4 Źeylü Târîħi Dımaşķ ile tanınmıştır. Dımaşk’ın idaresinde yer alan köklü bir aileye mensup olan İbnü’l-Kalânisî, Divanü’rResail’de kâtip olarak çalışmış, iki kez Dımaşk şehrinin reisliğine getirilmiştir.5 İbnü’l-Kalânisî, Suriye Selçuklu Sultanlığı’nın kuruluş sürecinde doğmuş. Dımaşk Atabegliği’nin (Tuğteginliler) kuruluşu, I-II. Haçlı Seferleri ve Nûreddin’in Dımaşk kuşatmalarına bizzat tanıklık etmiş. Yaşamının son yıllarını onun hizmetinde geçirmiş, bu sayede devri ile ilgili belgeleri görme olanağı elde etmiştir. İbnü’l-Kalânisî, eserine el-Sâbî’nin Târîħi Dımaşķ eserinin devamı mahiyetinde olacak şekilde, 360 (970) olayları ile başlamış, olay kayıtlarını vefat yılı 555’e (1160) kadar getirmiştir. Suriye’de yaşananların yanında Mısır, Irak ve diğer bölgelerde yaşanan önemli vakaları da aktaran İbnü’l-Kalânisî, Nûreddin’in 549’da (1154) Dımaşk’ı almasından önce Dımaşk Atabegliği (Tuğteginliler) ile ilişkilerini takip etmiştir. Onun Dımaşk’ı almasından sonra ise idaresindeki Dımaşk’ta olayları izleyip kaydetme olanağı bulmuştur. Tarihçi, Nûreddin Mahmud Zengî Devri’ni, başlangıcından kendi vefat yılına kadar (555/1160), sağlam bir kronoloji ve sade bir anlatımla işlemiştir. Kanaatimizce İbnü’l-Kalânisî’nin eseri, Nûreddin’in devletini inşa etme ve bağımsızlaşma süreci bağlamında en önemli kaynak konumundadır. Devrin tarihçileri 1 Ramazan Şeşen, Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, İstanbul: İSAR, 1998, s. 113. 2 Abdülkerim Özaydın, “İbnü’l- Kalânisî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), Ankara: TDV Yayınları, 2000, Cilt: 21, s. 99-100. 3 İbnü’l- Kalânisî, Târîħi Dımaşķ, thk.: Süheyl Zekkâr, Neşredenin Mukaddimesi, Dımaşk: Dâru Hassân, 1983. 4 Yüsrî Abdülgani, Mu‘cemü’l-müverrihîne’l-Müslimîn hatta’l-karni’s-sânî ‘aşer el-Hicrî, Beyrut: Dârü'l-kütübi'l-ilmiyye, 1991, s. 140. 5 İbn Asâkir, Târîħu medîneti Dımaşķ, thk.: Muhibbuddin Ebi Said Ömer b. Garame el-Umrevî, Beyrut: Dârü’l-fikr, 1995, Cilt: 15, s. 191; Zehebî, Siyeru a'lâmi'n-nübelâ, Beyrut: Al Risâle 1996, Cilt 20, s. 388-389; İbnü’l-İmâd, Şeźerâtü’ź-źeheb, thk.: Abdulkadir ve Mahmut Arnavut, Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1986, Cilt: 6, s. 290-291. 8 de onun bu konumunu kabul etmişlerdir. İbn Asâkir, İbnü'l-Esîr, Ebû Şâme, İbnü'lAdîm ve Sıbt İbnü'l-Cevzî gibi önemli tarihçiler, ondan sıklıkla alıntılar yapmışlardır. İbnü’l-Kalânisî’nin eseri ilk kez 1908’de Henry F. Amedroz tarafından, İbnü’l-Ezrâk el Fârikî’nin Târîhu Meyyâfâriķin ve Âmid (Târîhu’l-Fârikî), Sıbt İbnü’l-Cevzî’nin Mirâtü’z-zamân ve Zehebî’nin Târîhu’l-İslâm’ından alıntılar ve notlar eklenerek Leyden’de History of Damascus;6 Beyrut’ta Tarihu Ebû Ya‘lâ el- Kalânisî (el-ma‘ruf) bi Zeyl-i Târîħi Dımaşķ7 adıyla yayımlanmıştır. Eser, daha sonra Süheyl Zekkâr tarafından tahkik edilerek Târîħu Dımaşķ8 adıyla 1983’te Dımaşk’ta yayımlanmıştır. Alptekin’e göre İbnü’l-Kalânisî’nin eseri 19. yüzyılın sonlarına kadar bilinmediğinden Batılı araştırmacılar İbnü'l-Esîr’in el-Kâmil adlı eserine odaklanmışlardır. Bu eserin 1908’de Amedroz tarafından neşredilmesiyle İbnü'l-Esîr, devirle ilgili kaynaklar arasında ikinci sıraya düşmüştür.9 Źeylü Târîħi Dımaşķ, “Şam Tarihine Zeyl - 1. ve 2. Haçlı Seferleri Dönemi” adı altında Onur Özatağ tarafından kısmen Türkçeye çevrilmiş ve yayınlanmıştır.10 Çalışmamızda, Źeylü Târîħi Dımaşķ’ın Süheyl Zekkâr tarafından tahkik edilip Târîħi Dımaşķ adı altında 1983’te yayınlanan Dımaşk baskısı esas alınmıştır. Azîmî Ebû Abdillâh Muhammed b. Alî b. Muhammed el-Azîmî et-Tenûhî, 483 (1090-1091) yılında Halep’te doğup 558’den (1163) sonra vefat etmiştir. Târîħu’l-Azîmî olarak bilinen eseriyle Selçuklu Devri Halep olaylarının önemli kaynakları arasındadır. Hakkında çok şey bilinmeyen Azîmî, çocuklara muallimlik yapmış ve şiirle uğraşmıştır. Artuklular, Tuğteginliler ve İmâdüddin Zengî hakkında methiyeler yazmıştır. Dımaşk’ta İbn Asâkir; Bağdat’ta Semʿanî ile tanışmıştır.11 6 İbn al-Qalânisi, History of Damascus, ed.: H. F. Amedroz, Leyden: Late E.J. Brill, 1908. 7 İbnü'l-Kalânisî, Târîħu Ebî Ya‘lâ el- Kalânisî (el-ma‘ruf) bi Zeyl-i Târîħi Dımaşķ, nşr.: H. F. Amedroz, Beyrut: Abâi el-Yesû‘în, Matbaası, 1908. 8 İbnü’l-Kalânisî, Târîħu Dımaşk, thk.: Süheyl Zekkâr, Dımaşk: Dâru Hassân, 1983. 9 Coşkun Alptekin, Dımaşk Atabegliği (Tog-Teginliler), İstanbul: Marmara Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1985, s. XV-XVII. 10 İbnü’l-Kalânisî, Şam Tarihine Zeyl I. ve II. Haçlı Seferleri Dönemi, çev.: Onur Özatağ, İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları, 2015. 11 Şâkir Mustafa, et- Târîħu 'l-Arabî ve'l-müʾerrihûn, Beyrut: Dâru ilmu'l- melayîn, 1986, Cilt: 2, s. 139, 140. 9 Azîmî’den günümüze kalan tek eser, Târîħu’l-Azîmî’dir. Târîħu’l-Azîmî, 538 (1143) yılı olaylarına kadar yaşananları oldukça kısa anlatmasına rağmen, Nûreddin Mahmud öncesi devrin en çok yararlanılan kaynakları arasındadır. Çalışmamızda ele aldığımız devrin tarihsel arka planının anlaşılır kılınmasında Azîmî’den istifade ettik. Ali Sevim, Azîmî’nin tarihi üzerinde çalışmış; 430 (1041) yılından sonraki kısmını Selçuklular üzerinde odaklanarak notlarla Türkçeye çevirmiştir. Bu çeviri, 1988’de Türk Tarih Kurumu tarafından neşredilmiştir.12 Azîmî’nin tarihinin çok sayıda tahkiki yapılmıştır. Çalışmamızda, İbrahim Zarur’un 1984’te Dımaşk’ta tahkik edip yayımladığı baskı esas alınmıştır.13 Eş-Şerîf İdrîsî Doğum tarihi ve yaşamı hakkında sınırlı ölçüde bigiler bulunan Ebû Abdillâh Muhammed b. İdrîs es-Sıkıllî, Nûreddin Mahmud Devri’nin önemli bir coğrafya bilginidir. 560’ta (1165) vefat eden İdrîsî, Kuzey Afrika ve Endülüs’te uzun seyahatlere çıkmış; Müslüman olmasına rağmen Sicilya Norman kralları II. Roger ve I. Guillaume’un hizmetinde bulunmuş; II. Roger’in sağladığı imkânlarla geniş bir coğrafya araştırması yapmış, bu araştırmalarının yer aldığı Nüzhetü’l-müştâķ fi’ĥtirâķı’l-âfâķ adlı eserini onun için yazmıştır. Kitâbu Rucâr (Roger) ve el-Kitâbü’rRucârî adıyla da bilinen ve Şevval 548’de (Ocak 1154) tamamlanan eser, iklimlere göre düzenlenmiştir.14 Nüzhetü’l-müştâķ fi’ĥtirâķı’l-âfâķ’ın çalışmamıza konu olan coğrafya ile ilgili verdiği bilgilerden yararlanılmıştır.15 Tarih kitaplarında genellikle ihmal edilen, bölgelerin fizikî özelliklerinin yanı sıra, gelir kaynakları konusunda da bu eser, çalışmamızın diğer kaynakları İbn Cübeyr’in “Rıhle” ve Yâkūt el-Hamevî’nin Muʿcemü’l-büldân adlı eserleriyle birlikte yer edinmiştir. 12 Ali Sevim, Azîmî Tarihi Selçuklular Dönemiyle İlgili Bölümler (H. 430-538=1038/39-1143/44), Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2006. 13Azîmî, Târîħu Halep, thk.: İbrahim Zarur, Dımaşk: y.y., 1984. 14 Ramazan Şeşen, “İdrîsî, Şerif”, DİA, Ankara: TDV Yayınları, 2000, Cilt: 21, s. 493. 15 İdrîsî, Nüzhetü’l-müştâķ fi’ĥtirâķı’l-âfâķ, Kahire: Mektebetü’l-sekâfetü’d-dinîyye, 2006. 10 İbn Asâkir Dımaşk hakkında yazılmış en hacimli kitap16 olan Târîħu medîneti Dımaşķ adlı eseriyle bilinen Ebü'l-Kasım Ali b. el-Hasen b. Hibetillah b. Abdillâh b. Hüseyn ed-Dımaşkî eşŞafiî; 499’da (1105) Dımaşk’ta doğup 571’de (1176) aynı şehirde vefat etmiştir;17 Nûreddin Mahmud Devri’nin en önemli tarih yazarlarındandır. Dımaşk’ın varlıklı ailelerinden birine mensup olan İbn Asâkir, yaşamını ilme, özellikle hadis ilmine adamıştır. İslâm dünyasının çok sayıda şehrine ilmî seyahatler yapmış, Horasan ziyaretini tamamladıktan (533/1139) sonra iki yıl Bağdat’ta kalıp ardından Dımaşk’a geçmiş; ilmî çalışmalarını Dımaşk’taki medreselerde sürdürmüştür. Nûreddin’in ilmini takdir edip kendisi için Dârü’l-Hadîsi’n-Nûriyye’yi inşa ettiği İbn Asâkir, 566’dan (1171) sonra bu medresede ders vermeye başlamıştır.18 Nûreddin’in tamamlaması için İbn Asâkir’i teşvik ettiği Târîħu medîneti Dımaşķ seksen defterden oluşan kapsamlı bir eserdir. İbn Asâkir, bu eserin başında Dımaşk şehrini birçok yönüyle tanıtmış, diğer ciltlerde ise Dımaşk’ta yaşayan veya bir süre bu şehirde bulunan kişilerin yaşam öykülerine yer vermiştir. Son bölümde Dımaşk şehrinde yaşayan önemli kadınlardan da söz etmiştir.19 İbn Asâkir, Târîħu medîneti Dımaşķ’ta Nûreddin’in özlü bir biyografisine yer vermiş; bu biyografide Nûreddin’in belli başlı özelliklerinin yanı sıra fetihlerini ve hizmetlerini de kendisinden sonraki bütün eserler için kaynak teşkil edecek şekilde kayda geçmiştir.20 Çalışmamızda, Beyrut merkezli Dâru’l-fikr yayınlarının baskısı esas alınarak21 bu biyografinin yanında İbn Asâkir’in Dımaşk’la ilgili kayıtlarından ve devrin diğer önemli şahsiyetleriyle ilgili verdiği bilgilerden de yararlanılmıştır. 16 Kâtip Çelebi, Hacı Halife Mustafa b. Abdillah, Keşfu'z-zunûn 'an esâmi'l-kutubi ve'l-funûn, Beyrut: Dârü'l-ihyâ-i't-türâsi'l-Arabî, Cilt: 2, s. 294. 17 Zehebî, el-ʿİber fî haberi men-ğaber, thk.: Ebû Hâcer Muhammed el-Saʿîd el-Beysûnî Zeğlûl, Beyrut: Dâru'l-kütübi'l-ilmiyye, 1958, Cilt: 3, s. 60-61. 18 İbn Asâkir, Cilt: 1, Tahkik Mukaddimesi; İbn Hallikân, Vefeyâtü’l-a’yân, thk.: İhsan Abbas, Beyrut: Dâru Sadr, 1978, Cilt: 3, s. 309; Zehebî, A'lâmi'n-nübelâ, Cilt 20, s. 554-571; Mustafa Sabri Küçükaşcı ve Cengiz Tomar, “İbn Asâkir, Ebû Muhammed”, DİA, Ankara: TDV Yayınları, 1999, Cilt: 19, s. 321- 324. 19 Şeşen, Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, s. 117. 20 İbn Asâkir, Cilt: 57, s. 118-124. 21 İbn Asâkir, Târîħu Medîneti Dımaşķ, thk.: Muhibbuddin Ebî Said Ömer b. Garame el-Umrevî, Beyrut: Dârü’l-fikr, 1995. 11 İbnü’l-Ezrâk el-Fârikî “Târîħu Meyyâfârikîn ve Âmid” adlı eseriyle bilinen Ahmed b. Yûsuf b. Alî b. el-Ezrâk el-Fârikî, 510’da (1117) Meyyâfârikîn’de (Silvan) doğmuş, 577’den (1181) sonra vefat etmiş, en önemli Artuklu tarihçisidir. Artuklular’ın Mardin kolunun kurucusu Necmeddin İlgazi Devri’nde doğan İbnü’lEzrâk, onun oğlu Timurtaş; Timurtaş’ın oğlu Necmeddin Alp (ö. 572/1176) ve torunu II. Kutbüddin İlgazi (ö. 580/1184) devirlerini görmüş; Irak, Suriye ve Doğu Anadolu’nun çok sayıda şehrine yaptığı gezileri; buralarda tanıştığı halife, sultan, emir, kadı gibi önemli kişileri ve tanıklık ettiği olayları kronolojik bir sıra içinde Târîhu Meyyâfârikîn ve Âmid’de anlatmıştır.22 İbnü’l-Ezrâk, Nûreddin’in ağabeyi Seyfeddin Gazi Devri’nde Musul’da bulunmuş, Nûreddin’in babası İmâdüddin Zengî’nin öldürülmesi ve sonrasında yaşananları, vaka sırasında Caʿber Kalesi’nde bulunanlardan bizzat dinlemiştir. Artuklu Beyi Timurtaş’ın (ö. 547/1152-1153), Zengî’nin öldürülmesinden yararlanarak gerçekleştirdiği Dârâ kuşatmasına da bizzat katılmıştır.23 Nûreddin Mahmud Devri’nde Dımaşk’a giden (563/1167-1168) İbnü’l-Ezrâk, Dımaşk’ta bir süre vakıf riyasetinde bulunmuş; 566’da (1170) Selâhaddin’in babasının ve ailesinin Dımaşk’tan Mısır’a uğurlanma merasimine tanıklık etmiştir.24 İbnü’l-Ezrâk, hem söz konusu hususlar hem de Nûreddin Mahmud-Artuklu ilişkileri sahasında çalışmamızın ilk kaynakları arasındadır. Çalışmamızda, Nûreddin Mahmud Devri’ndeki bölge emirliklerinin durumunun tespit edilmesinde olduğu kadar İbnü’l-Ezrâk’ın Musul ve Dımaşk hatıralarında Zengîler ve Nûreddin Mahmud Devri’yle ilgili anlattıklarından da yararlanılmıştır. Târîhu Meyyâfârikîn ve Âmid’in Mervânîler’le ilgili bölümleri, Bedevî Abdüllatif Avad tarafından, 1959’da Kahire’de; 25 Artuklular ilgili kısmı ise Ahmet Savran tarafından 1992’de Erzurum’da yayımlanmıştır. 22 İbnü’l-Ezrâk, Meyyâfarîkin ve Âmid Tarihi (Artuklular Kısmı), çev.: Ahmet Savran, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları, 1992, s. 9-17; İbnü’l-Ezrâk el-Fârikî, Târîħu’l-Fârikî, thk.: Bedevî Abdüllatif Avad, Kahire: el-Hey’etü’l-ʿamme lî şuʿuni’l-matabıʿ vel emireyt, 1959, Neşredenin Mukaddimesi. 23 İbnü’l-Ezrâk, s. 88-90. 24 İbnü’l-Ezrâk, s. 157, 158, 162. 25 İbnü’l-Ezrâk el-Fârikî, Târîħü’l-Fârikî, thk.: Bedevî Abdüllatif Avad, Kahire: el-Hey’etü’l-ʿamme lî şuʿuni’l-matabıʿ vel emireyt, 1959. 12 Üsâme b. Münkız Üsâme b. Münkız eş-Şeyzerî, Şeyzer Kalesi’nin sahibi Münkızoğulları’dan emir Mürşid’in oğludur. 488’de (1095) babasının emirliği sırasında Şeyzer’de doğan Üsâme, Nûreddin Mahmud Devri’nin eser kaleme almış önemli tanıklarındandır. Üsâme, Münkızoğulları arasındaki çekişmelerden dolayı26 524’te (1130) Şeyzer’den ayrılıp Dımaşk’a gitmiş; Dımaşk Atabegleri Tuğteginliler’e bir süre hizmet ettikten sonra İmâdüddin Zengî’nin hizmetinde bulunmuştur. 533’de (1138) Şeyzer’i kuşatan Haçlı-Bizans güçlerine karşı savaşmış; 539’da (1145) Mısır’a gitmiş; Mısır’daki iktidar kavgalarının içinde yer almıştır.27 Mısır Veziri el-Âdil İbnü’s-Sellâr’ın elçisi olarak Dımaşk’a gelmiş, Nûreddin’le görüşmüş; Nûreddin’in izni ve yardımıyla Suriye’de asker toplamış, Askalân civarındaki Haçlılara yönelik akınlar düzenlemiştir.28 Üsâme, 552’de (1157) Nûreddin’le arasının açılmasına kadar devrin olaylarını Dımaşk’tan takip etmiş, Nûreddin’in Şeyzer’i almasından sonra muhtemelen burayla ilgili hak iddia etmesi üzerine Dımaşk’tan ayrılmış; Hısn-keyfâ’ya (Hasankeyf) yerleşmiş; Selâhaddin’in 570’te (1174) Dımaşk’a gelmesi üzerine tekrar Dımaşk’a yerleşip Selâhaddin ve emirleriyle birlikte bulunmuştur.29 Çağının Haçlılar da dâhil, Doğu ve Güney Akdeniz’deki neredeyse bütün aktörleri ile görüşme olanağı bulup 584’te (1188) vefat eden Üsâme b. Münkız’ın günümüze ulaşan en önemli eseri, otobiyografisinden oluşan Kitâbü’l-İtibâr’dır.30 Ali Sevim’e göre, 31 İslâm dünyasının ilk otobiyografisi olan eserde Üsâme, yaşamıyla birlikte devrin önemli ekonomik, siyasî, sosyal, tarihi olaylarını ve büyük doğal afetleri kendi bakış açısıyla aktarmıştır. 1886’da Paris’te Derenbourg tarafından yayımlanan,32 daha sonra Almanca, Rusça gibi dillere çevrilen ve çok sayıda farklı Türkçe çevirisi de bulunan Kitâbü’l-İtibâr, çalışmamızın ilk kaynakları arasındadır. Ele aldığı devrin atmosferini en iyi yansıtan eserler arasında yer alan bu kaynakta, Dımaşk’ın zaptından sonra Nûreddin ile Mısır 26 Yüsrî Abdülgani, s. 38. 27 Şeşen, Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, s. 119. 28 Steven Runciman, Haçlı Seferleri Tarihi, çev.: Fikret Işıltan, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2008, Cilt: 2, s. 282-283. 29 Ali Sevim, “Üsâme b. Münkız”, DİA, Ankara: TDV Yayınları, 1999, Cilt: 20, s. 221. 30 Yüsrî Abdülgani, s. 38-39. 31 Sevim, “Üsâme b. Münkız”, s. 221. 32 İbn Münkız, Ousâme Ibn Mounkıdh, hzl.: Hartwig Derenbourg, Paris: Ernest Leroux Editeur, 1886. 13 vezirleri el-Âdil İbnü’s-Sellâr ve Melikü’s-Sâlih b. Rüzzik arasındaki ilişkiler noktasında İbnü’l-Kalânisî’de değinilmekle yetinilen ayrıntılar bulunmaktadır. Çalışmamızda bu ayrıntılar dikkate alınmıştır. İmâdüddin Kâtip el-İsfahânî 519’da (1125) doğup 597’de (1201) Dımaşk’ta vefat eden Ebû Abdillâh İmâdüddin Muhammed el-Kâtib el-İsfahânî, Nûreddin ve Selâhaddîn devirlerindeki kâtiplik görevinden dolayı “Kâtip İmâd” olarak bilinmiştir. Kâtip İmâd, Nizâmiye Medreselerinde eğitim aldıktan sonra Bağdat’ta farklı görevlerde bulunmuş; Dîvânü’l-Hilâfe’de çalışmıştır. Hizmetinde bulunduğu, Busra ve Vasıt nâibliğini yaptığı Abbâsî Veziri Ebü’l-Muzaffer İbn Hübeyre’nin 560’ta (1165) ölümü üzerine Nûreddin’in âlimlere verdiği değeri duyup 562’de (1167) Dımaşk’a gelmiştir. Dımaşk’ta, Tikrit yıllarından tanıdığı Selâhaddin’in babası Necmeddin Eyyûb’la buluşmuş; Selâhaddin’le tanışmıştır. Kadı Kemâleddin eş-Şehrezûrî tarafından takdir edilmiş; el-Medresetü’n-Nûriyye’de müderrisliğe başlamış ve Nûreddin’le tanıştırılmıştır. Aynı yılın sonlarında divanda önemli bir göreve getirilmiş; bu görevi sırasında Selâhaddin’le yakınlığı artmış; 564 (1169) sonlarında Selâhaddin’in amcası Şîrkûh’un üçüncü Mısır seferi hazırlıklarında görev almıştır. Aynı yıl Nûreddin tarafından Ahlât Hükümdarı Zahîrüddin Sökmen’e elçi olarak gönderildikten sonra Dîvân-ı İnşâ’nın başkanlığına getirilmiştir. Kâtip İmâd bu görevi sırasında farklı yerlere gönderilen önemli mektup ve evrakı kaleme almıştır. 566’ta (1170) Abbâsî Halifesi Müstencid-Billâh’a Musul’un temliknâmesini götürmesi için elçi olarak görevlendirilmiştir. Bu görevden dönünce Nûreddin, ders verdiği el-Medresetü’nNûriyye’nin idaresini ona vermiş; bu medrese “İmâdiyye Medresesi” olarak onun adıyla anılmıştır. el-Muvaffık el-Kayserânî, Nûreddin tarafından Mısır’ın malî durumunu teftiş etmek üzere Mısır’a gönderildiğinde, Divan-ı İstifa’nın başına Kâtip İmâd getirilmiştir. Kâtip İmâd, aynı zamanda, 567’den (1172) itibaren, askerî ve adlî işler dışında bütün devlet memurlarını teftiş etmekle görevli ve üyelerine “müşrif” denen Divan-ı İşraf’ın başında da bulunmuş; böylece el-Kayserânî’nin Mısır’a gönderilmesinden sonra inşâ, istifa ve işraf divanları riyasetlerinin üçü de ona bıraklımıştır. Ayrıca Kâtip İmâd, 14 Nûreddin’in sır kâtipleri arasında yer almış; Nûreddin, 11 Şevval 566’da (17 Haziran 1171) vefat edinceye kadar ona hizmet etmeye devam etmiştir.33 Nûreddin’in vefatından sonra Selâhaddin’in yanında görev alan ve Selâhaddin’in yaşamı boyunca onun sır kâtipleri arasında yer alan İmâdüddin el-İsfahânî, Türk tarihi ve Nûreddin-Selâhaddin devri için en önemli eserleri kaleme alan isimlerin başında gelmektedir. İmâdüddin el-İsfahânî’nin edebiyat alanından İran-Irak Selçukluları tarihine kadar çok sayıdaki eseri arasında, çalışmamızla doğrudan ilgili en önemli kitabı, el-Berku’şŞâmî’dir. Eserin konumuzu kapsamayan III. ve V. ciltleri34 dışındaki ciltleri günümüze ulaşmamıştır. Ancak kitabın Sene’l-Berkı’ş-Şâmî adı altında el-Bündârî olarak bilinen el-Feth b. Ali el-Bündârî el-İsfahânî tarafından kaleme alınan muhtasarı, Ramazan Şeşen tarafından 1967’de Süleymaniye Kütüphanesi’nde bulunmuş; 1971’de Beyrut’ta yayınlanmıştır.35 Daha sonra (1979) Dr. Fethiye en-Nebravî tarafından da ayrıntılı bir tahkike tabi tutulan bu muhtasar,36 kanaatimizce Nûreddin’in son dört yılı ile ilgili en önemli kaynaktır. Çalışmamızın bu dört yılla ilgili bölümünde Sene’l-Berkı’ş-Şâmî’den, Dr. Fethiye en-Nebravî’nin tahkik ettiği 1979 Kahire baskısını esas alarak genişçe istifade edilmiştir. Sene’l-Berk, bununla birlikte çalışmamızın Selâhhaddîn-i Eyyûbî’nin devleti devraldığı süreçle ilgili bölümü için de en önemli kaynak olmuştur. Kâtip İmâd’ın önemli eserlerinden biri de Nusretü’l-fetre ve usretü’l-katre adlı tarihidir. Nusretü’l-fetre ve usretü’l-katre’de 569 (1174) yılına kadar gelen İran-Irak Selçukluları tarihi konu edinilmiştir. Kâtip İmâd, bu eseri hazırlarken önce, Irak Selçukluları vezirlerinden Enûşirvân b. Hâlid’in, -Melikşah’ın tahta çıkışından (1072) II. Tuğrul’un ölümüne kadar (1134) gelen- Fütûru zamâni’s-śudûr adlı Farsça tarihini Arapçaya çevirmiş, çevirinin baş tarafına daha önceki Selçuklu tarihini, sonuna da kendi zamanındaki İran-Irak Selçukluları’yla ilgili olayları ilâve etmiştir. Bu eser de Bündârî tarafından Zübdetü’n-Nuśra ve nuhbetü’l-uśra adıyla ihtisar edilmiştir. Selçuklu tarihinin en sağlam ve en eski kaynaklarından kabul edilen bu muhtasar, Kıvâmüddîn 33 İbn Hallikân, Cilt: 5, s. 147-153; Ramazan Şeşen, “İmâdüddin el-İsfahânî”, DİA, Ankara: TDV Yayınları, 2000, Cilt: 22, s. 174-176; el-Feth b. Alî el-Bündârî, Sene’l-Berkı’ş-Şâmî, thk.: Fethiye enNebravî, Kahire: Mektebetü’l-Hanci, 1979, s. 1-68; Şâkir Mustafa, Cilt: 2, s. 246-248; Carl Brockelman, Târîħu’l-edebi’l-Arabî, çev.: Abdulhalim Neccar, Kahire: Dârü’l-maarif, 1919, Cilt: 6, s. 5-9. 34 III. cilt, 573-575 (1177-1180); V. cilt, 578-579 (1182-1184) yılları arasındaki olayları anlatmaktadır. 35 Bündârî, Sene’l-Berkı’ş-Şâmî, hzl.: Ramazan Şeşen, Beyrut: Dârü’l-kitabi’l-cedid, 1971. 36 Bündârî, Sene’l-Berkı’ş-Şâmî, thk.: Fethiye en-Nebravî, Kahire: Mektebetü’l-Hanci, 1979. 15 Burslan tarafından Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi adıyla Türkçeye çevrilmiştir. Çalışmamızda Nûreddin Mahmud devrinin tarihsel arka planı işlenirken, söz konusu eserden -Târîħu devleti Âli Selcûķ adıyla yayımlanan 1900 tarihli Mısır baskısı esas alınarak- genişçe yararlanılmıştır.37 Kâtip İmâd’ın Ħarîdetü’l-ķaśr ve cerîdetü’l-ʿaśr adlı antolojisi de Nûreddin Mahmud Devri’ndeki edebiyat çalışmaları ve aynı zamanda şair olan kimi önemli şahsiyetlerin biyografileri için çalışmamımızın kaynakları arasında yer almıştır. el-Büstân el-câmi adlı muhtasar38 bir İslâm tarihi de İmâdüddin el-İsfahânî’ye atfedilmiş ancak kitabın 519-593 (1125-1197) yılları arasında Halep’te yaşamış Kadı İmâdüddin el-İsfahânî adında birine ait olduğu anlaşılmıştır.39 Daha çok bir kronolojiden ibaret olsa da kimi zaman diğer eserlerde bulunmayan ayrıntılar içeren bu eser de, yazarının Nûreddin Mahmud Devri’nde yaşamış olması göz önünde bulundurularak kaynaklar arasına alınmış ve olayların tarihinin tetkikinde bu eserden de istifade edilmiştir. İbnü'l-Esîr, İbn Vâsıl, Ebû Şâme gibi tarihçiler, İmâdüddin el-İsfahânî’den alıntılar yapmışlardır. Ancak İmâdüddin el-İsfahânî’nin çalışmamızla ilgili tarih kayıtları sözü edilen eserlerin yanında, özellikle Ebû Şâme üzerinden günümüze ulaşmıştır. Ebû Şâme’nin Kâtip İmâd’dan yaptığı ve Sene’l-Berkı’ş-Şâmî’de yer almayan alıntıları da çalışmamızın esas kaynakları arasında bulunmaktadır. Ebü’l-Ferec İbnü’l-Cevzî 510’da (1116) Bağdat’ta doğup 597’de (1201) aynı şehirde vefat eden Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed el-Bağdâdî, torunu Sıbt İbnü’lCevzî’ye göre Nûreddin için “el-Fahrü’n-Nûrî” adlı, içinde cihad ve adaletle ilgili kıssalarla nasihatların yer aldığı bir kitabın yanında sadece cihad konusunu işleyen bir kitap da kaleme almıştır.40 Ancak Ebü’l-Ferec’in Bağdat’ta yazıp Dımaşk’a gönderdiği anlaşılan bu kitaplar günümüze ulaşmamıştır. Onun günümüze kalan çok sayıdaki eseri arasında çalışmamızla ilgili olanı, el-Muntazam olarak bilinen el-Muntazam fî târîħi’l- 37 Bündârî, Târîħu devleti Âli Selcûķ, Mısır: Şirketü kabʿi’l-kütübi’l-Arabiyye, 1900. 38 Kadı İmâdüddin el-İsfahânî, el-Büstân el-câmi lî cemʿi tevarih-i ehl-i zaman, thk.: Muhammed Ali Taanî, Suudi Arabistan: Müessetü Hammade, 2003. 39 Şâkir Mustafa, s. 291-292; Brockelman, Cilt: 6, s. 132. 40 Sıbt İbnü’l-Cevzî, Mirâtü’z-zamân fî târîħi’l-ayân, thk.: Müsfir b. Sâlim b. Arîc el-Gāmidî, Mekke: Umm Al-Qura University, 1978, Cilt: 8, Kısım: 1, s. 313 16 mülûk ve’l-ümem adlı tarihidir. Kâinatın yaratılışından 574’e (1179) kadar gelişen olayların anlatıldığı bu eser, Nûreddin Mahmûd Devri’nde Bağdat’taki gelişmeler açısından önemli kaynaklar arasında bulunmaktadır. Çalışmamızda, el-Muntazam’ın, Muhammed Abdülkâdir Atâ - Mustafa Abdülkâdir Atâ tarafından tahkiki yapılan 1992 Beyrut baskısı41 esas alınmıştır. Söz konusu eserden, çalışmamıza konu olan devrin tarihsel arka planı, Musul Atabegliği-Bağdat Abbâsî Halifeliği ilişkileri ve Nûreddin’in faaliyetlerinin Bağdat’ta nasıl yankı uyandırdığı gibi hususlarda yararlanılmıştır. Yâkūt el-Hamevî Ebû Abdillâh Şihâbüddîn Yâkūt b. Abdillâh el-Hamevî el-Bağdâdî er-Rûmî, 574 (1178) ya da 575 (1179) yılında Anadolu’da doğmuş;42 beş-altı yaşlarındayken Anadolu’dan esir olarak götürülüp Bağdat’ta, efendisi Asker b. Ebû Nasr İbrâhim elHamevî tarafından iyi bir eğitime tabi tutulmuştur. Yâkūt, ticaretle uğraşan efendisi ile birlikte Şam, Mısır ve İran’dan birçok yeri görmüş; gittiği şehirlerin kütüphanelerini gezip kitap ticaretiyle de uğraşmış; bu uğraş ona farklı yerlerle ilgili kitapları görme imkânı vermiştir. 626’da (1229) Halep’te vefat eden Yâkūt’un eserlerinden Muʿcemü’lbüldân, çalışmamızda geçen şehir ve kaleler hakkında bilgi edinmek açısından önem taşımaktadır. Bu eser, alfabetik sıraya göre dizilmiş bir coğrafya kitabıdır. Yâkūt, bu eserde anlattıkları yerlerin coğrafi konumu hakkında bilgi vermiş, tarihini ve önemli şahsiyetlerinin hayat hikâyesini muhtasar olarak aktarmıştır. Eser bu yönüyle çalışmamızın incelediği devri de kapsayan bir yer isimleri ansiklopedisi mahiyetinde, yardımcı kaynaklarımız arasında yer almıştır.43 Çalışmamızda, bu eserden Dâru Sâdr yayınlarının 1977 Beyrut baskısı esas alınarak yararlanılmıştır.44 41 İbnü'l-Cevzî, el-Muntazam, thk.: Muhammed Abdülkadir Atâ ve Mustafa Abdülkadir Atâ, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1992. 42 Casim Avcı, “Yâkūt el-Hamevî”, DİA, Ankara: TDV Yayınları, 2013, Cilt: 43, s. 289. 43 Şeşen, Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, s. 135, 136; Şâkir Mustafa, Cilt: 2, s. 250-252. 44 Yâkūt el-Hamevî, Muʿcemü’l-büldân, Beyrut: Dâr-ı Sâdr, 1977. 17 Yahya b. Hâmid İbn Ebû Tay Yahya b. Hâmid İbn Ebû Tay el-Halebî, 575’te (1180) Halep’te doğmuş; 630’da (1233) Mısır’da vefat etmiştir. Halep Şiîlerinin önde gelenleri arasında yer alan babası Nûreddin Mahmud tarafından Halep’ten sürgün edilmiştir.45 Halep Şiîlerine mensup olmasından dolayı Nûreddin’e muhalif olan İbn Ebû Tayy’ın Nûreddin Mahmud ile ilgili anlattıkları, Nûreddin’in muhalifleri tarafından nasıl görüldüğünün bilinmesi açısından önem arz etmektedir. Ancak İbn Ebû Tayy’ın tarihle ilgili eserlerinden hiçbirine ulaşılamamış; onun anlattıkları Ebû Şâme, İbnü’l-Âdim, İbn Kādî Şühbe, Zehebî gibi tarihçiler aracılığıyla günümüze aktarılmıştır.46 Batılı tarih araştırmacıları, söz konusu eserlerde İbn Ebû Tayy’ın anlattıklarını tespit edip eserlerinde aktarmışlardır. Çalışmamızda, -Batılı araştırmacıların tutumunu da dikkate alarak- özellikle Şîrkûh’un Mısır seferleri öncesi Nûreddin Mahmud devleti içindeki konumu gibi hususlarda, İbn Ebû Tayy’ın görüşleri değerlendirilmiş; bu kaynağa ait bilgiler, İbn Ebû Tay adına aktırılmış ve aktaran tarihçi “Aktaran (Akt.)” şeklinde belirtilmiştir. Resul Caferiyan, İbn Ebû Tayy’dan yapılan alıntıların geniş bir indeksini çıkarmış ve 2000 yılında Tahran’da yayımlamıştır.47 İbnü’l-Esîr 555’te (1160) Cizre’de doğan Ebü’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed eş-Şeybânî İbnü’l-Esîr el-Cezerî, İmâdüddin Zengî günlerinden itibaren Zengîler’in hizmetinde bulunan bir aileye mensuptur. İbnü’l-Esîr kardeşler olarak bilinen üç kardeşin ikincisidir.48 el-Kâmil fi’t- târîħ ve et- Târîħu’l-bâhir fi’d-devleti’l-Atâbekiyye (Târîħu’d-devleti’l-Atâbekiyye fi’l-Mevsıl) adlı eserleriyle, genel İslâm tarihinde olduğu gibi Zengî tarihi alanında da eserleri en çok dikkate alınan tarihçiler arasındadır. 45 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 77. 46 Şeşen, Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, s. 139, 140; Şâkir Mustafa, Cilt: 2, s. 252, 255. 47 Resul Caferiyân, Yahya b. Hâmid b. Zafir et-Taî İbn Ebû Tayy el-Halebî, Tahran: y.y., H.Ş.1379. 48 Bu kardeşlerin en büyüğü, Mecdüddîn, en küçüğü, Ziyâuddîn İbnü’l-Esîr’dir; İbnü’l-Esîr, et- Târîħu’lbâhir fi’d-devleti’l-Atâbekiyyebi’l-Mevśıl, thk.: Abdülkadir Ahmed Tuleymât, Kahire: Dârü’l-kütübi’lhadis- Bağdat: Mektebetü’l-müsna, 1963, Tahkik Edenin Mukaddimesi, s. 9; İbn Kesîr, el-Bidâye ve'nnihâye, thk.: Ahmet Cad, Kahire: Dârü’l-hadis, 2006, Cilt: 13, s. 125,126; Şâkir Mustafa, Cilt: 2, s. 111. 18 İbnü’l-Esîr, Musul ve Bağdat’ta eğitim görmüş, Kudüs’ün Selâhaddin tarafından alınmasından sonra tarihle uğraşmaya başlamıştır. Kudüs’ün fethine müteakip 584’te (1188) Dımaşk-Halep bölgesine geçen muverrih, Dımaşk’ta Selâhaddin ile görüşmüş, Hittîn Savaşı’nın yapıldığı alanı gezmiş, Selâhaddin’in Antakya Haçlılarına karşı düzenlediği sefere Musul askerleriyle birlikte tarihçi olarak katılmış, ardından Musul’a dönmüştür. 603 (1206) yılında Zengîler’den Musul Atabegi Nûreddin Arslanşah için etTârîħu’l-bâhir fi’d-devleti’l-Atâbekiyye (Târîħu’d-devleti’l-Atâbekiyyefi’l-Mevsıl) adlı eserini yazmış, Nûreddin Arslanşah’ın vefatı üzerine eserini oğlu Mesud’a sunmuştur.49 Kendisinden sonraki bütün tarihçilerin kaynakları arasında yer alan50 İbnü’l-Esîr’in, çok sayıdaki eseri arasında konumuzu doğrudan ilgilendiren iki eseri, el-Kâmil fi’t-târîħ ve et- Târîħu’l-bâhir fi’d-devleti’l-Atâbekiyye (Târîħu’d-devleti’l-Atâbekiyyefi’l-Mevsıl) adlı eserleridir. Dünyanın yaratılışıyla başlayıp 628 (1231) yılı sonuna kadar gelen el-Kâmil fi’t- târîħ, İslâm ve Türk tarihinin en önemli kaynakları arasındadır.51 İbnü’l-Esîr, eserinin başında, doğuyu anlatanların batıyı, batıyı anlatanların doğuyu ihmal ettiklerini, kendisinin buna karşı kapsamlı bir tarih oluşturmak için bu büyük tarih çalışmasını kaleme aldığını ifade etmiştir.52 Tarihî olaylar arasında sağlam bir ilginin kurulduğu, gereksiz ayrıntıların ayıklandığı eser, Türkçeye de çevrilmiştir.53 Çalışmamızda, tercüme konusunda problemler içeren söz konusu Türkçe çeviri değil, tahkiki Ebu'l-Fidâ Abdullah el-Kâdî tarafından yapılan ve 1978’de yayımlanan Arapça baskı esas alınmıştır.54 Nûreddin’in dedesi Kasîmüddevle Aksungur’dan Nûreddin Arslanşah’ın 607’deki (1211) vefatına kadar gelen olayları kapsayan et- Târîħu’l-bâhir fi’d-devleti’l-Atâbekiyye (Târîħu’ddevleti’l-Atâbekiyyefi’l-Mevsıl) ise, Zengî’lerin özel bir tarihini konu edinmesinin 49 Şeşen, Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, s. 137,138; Abdülkerim Özaydın, “İbnü’l-Esîr, İzzeddin”, DİA, Ankara: TDV Yayınları, 2000, Cilt: 21, s. 26,27. 50 Sır Hamilton Gibb, The Life Of Saladin From Work Of Imad Ad-Dîn and Baha Ad Dîn, Oxford: Oxford At The Clarendon Press, 1973, s. 1. 51 Kâtip Çelebi, Cemâleddîn Muhammed ibn İbrahib Vatvât’ın (ö. 718) el-Kâmil’e vakalarla ilgili faydalı notlar eklediğini; Ebû Tâlip Ali bin Enceb ibnü’l-Sâ’i’nin (ö. 674) 656 yılı olaylarına kadar bir zeyl yaptığını, Mevlânâ Necmeddin et-Tarimî’nin de ustalıklı bir inşa ile bu eseri Farsçaya çevirdiğini belirtmiştir. (Keşfu'z-zunûn, Cilt: 2, s. 1379.) 52 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi't- târîħ, thk.: Ebü'l-Fidâ Abdullah el-Kâdî, Beyrut: Dâru'l-kütübi'l-ilmiyye, 1978, Cilt: 1, s. 6. 53 İbnü’l-Esîr, İslâm Tarihi el-Kâmil Fi’t-Tarih Tercümesi, çev.: Ahmet Ağırakça ve Abdülkerim Özaydın, İstanbul: Bahar Yayınları, 1987. 54 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi't-tarih, thk.: Ebu'l-Fidâ Abdullah el-Kâdî, Beyrut: Dâru'l-kütübi'l-ilmiyye, 1978. 19 yanında Nûreddin’le ilgili el-Kâmil’de yer almayan bazı bilgileri içermesi açısından da önemlidir. İbnü’l-Esîr, bu eserinde, Nûreddin’i anlatırken el-Kâmil’de olduğu gibi İmâdüddin Zengî’nin ve emirlerinin hizmetinde bulunduğunu ifade ettiği55 babasının anlattıklarından yararlanmış; Kâtip İmâd ve İbn Asâkir gibi tarihçilerin eserlerine de başvurmuştur. Eserin tek yazma nüshası, “Târîħu Devleti’l-Atâbekiyye Mulükü’lMavsıl” adı altında Paris’te bulunmuştur. Çalışmamızda Abdülkadir Ahmed Tuleymât’ın bu nüsha üzerinde yaptığı tahkik esas alınmıştır. 56 Nûreddin Mahmud vefat ettiğinde (569/1174) on dört yaşında olan (d. 555/1160) İbnü’l-Esîr, çalışmamıza konu olan devrin olaylarına doğrudan tanıklık etmemiştir. Bu devrin son kesitini görmüşse de henüz çocuk yaşta olduğundan vakaları ancak başkalarından dinlemiştir. Eserlerini çalışmamıza konu olan devirden sonra,57 Musul Zengîleri için ve onların bakış açısıyla kaleme almıştır. Musul Zengîleri’nin bakış açısının, Nûreddin açısından olduğu kadar onun halefi Selâhaddin açısından da sorunlu olduğu söylenebilir. Nûreddin ve Selâhaddin’in ideallerini genel anlamda paylaşmayan bu idare, her iki hükümdar karşısında da varlık mücadelesi vermiştir. Musul idaresi, Nûreddin Mahmud Devri’nde Haçlılarla mücadelenin çok az bir kısmında yer almış, Nûreddin’in vefatından sonra ise Selâhaddin’in hâkimiyetini tanıyıncaya kadar bu mücadelenin dışında kalmış hatta bu mücadele konusunda sorun oluşturmuştur. 630’da (1233) Musul’da vefat eden İbnü’l-Esîr, buna rağmen, Nûreddin’in Haçlılara karşı mücadelesinden, Musul Zengîler’inin önemini ispatlamak için istifade etmeye çalışmıştır. Musul Zengîler’inin Selâhaddin Devri ve sonrasında Eyyûbilerle yaşadıkları problemleri temellendirmek niyetiyle Nûreddin ve halefi Selâhaddin arasındaki problemleri deşmiş, o problemleri olduğundan farklı bir boyuta taşımaya çalıştığı izlenimini vermiştir. Bu yönleriyle soruna ihtilaf yönünden yaklaşmak isteyen Batılı araştırmacıların eline onlar için vazgeçilmez bir malzeme sunmuştur. Bununla birlikte İbnü’l-Esîr, Halep yöresi vakalarına, özellikle Nûreddin’in ilk dönemi için yeteri kadar hâkim değildir. Bu yöredeki vakalarla ilgili, kimi yerlerde yıl konusunda yanlışa düşmüş, vakaların ay ve gününü ise genellikle belirtememiştir. Buna rağmen İbnü’lEsîr, İbnü’l-Kalânisî’nin. 549-555 ve Kâtip İmâd’ın 565-569 yılları arasındaki kayıtları 55 İbnü’l-Esîr, et-Târîħu’l-bâhir fi’d-devleti’l-Atâbekiyye bi’l-Mevśıl, thk.: Abdülkadir Ahmed Tuleymât, Dârü’l-kütübi’l-hadis (Kahire)-Mektebetü’l-müsna (Bağdat), Bağdat-Kahire, 1963, s. 118, 147. 56 İbnü’l-Esîr, et-Târîħu’l-bâhir fi’d-devleti’l-Atâbekiyye bi’l-Mevśıl, thk.: Abdülkadir Ahmed Tuleymât, Dârü’l-kütübi’l-hadis (Kahire)-Mektebetü’l-Müsna (Bağdat), Bağdat-Kahire, 1963. 57 Atâbekiyye, Nûreddin’in vefatından (1174) 27 yıl (603), el-Kâmil, 57 yıl (1231) sonra tamamlanmıştır. 20 dışında başkentte kaleme alınmayan Nûreddin Mahmud Devri için en önemli kaynaklardan biri olmuş, kendisinden sonraki İslâm tarihçilerinin olduğu gibi Batılı araştırmacıların da -gayrı müslim kaynaklarından sonraki- en önemli kaynağını teşkil etmiştir. Çalışmamızda, İbnü’l-Esîr’in belirtilen durumu dikkate alınmış, ondan yararlanılırken devirle ilgili bildirdiği kayıtlar ilk kaynaklara başvurularak ve kendi içindeki tutarlılığı sorgulanarak kritik edilmiştir. Bu yaklaşım, çalışmamızın özgünlüğüne katkı sağlamıştır. Bahâeddin İbn Şeddâd Bahâüddîn Yûsuf İbn Şeddâd el-Mevsılî el-Halebî, 539’da (1145) Musul’da doğmuş; Musul’daki medreselerde ve Bağdat’ta Nizâmiye Medresesi’nde eğitim görmüştür. 569’da (1174) Bağdat’tan Musul’a dönen İbn Şeddâd, Musul Atabegi İzzeddin Mes‘ûd b. Mevdûd tarafından Abbâsî Halifesi Nâsır-Lidînillâh, Selâhaddin ve başka hükümdarlara elçi olarak gönderilmiş; 583’te (1188) hac dönüşü Dımaşk’ta bulunduğu sırada Kevkeb Kalesi’ni kuşatan Selâhaddin’in çağrısı üzerine onunla buluşmuştur. Kudüs’ün alınmasından sonra 584’te (1188) Kudüs’e gitmiş; Fezailü’l-cihâd adlı eserini Selâhaddin’e sunmuştur. Bu tarihten sonra Selâhaddin’in yakın çevresi içinde yer alan İbn Şeddâd, kadıaskerlik, Kudüs kadılığı ve Halep kādılkudâtlığı gibi görevlerde bulunmuş, Selâhaddin’in vefatına kadar Eyyûbî devletinin yetkin bürokratları arasında yer almıştır.58 632’de (1234) vefat eden İbn Şeddâd’ın tarih alanındaki tek eseri, Selâhaddin’i bir kronikçi gibi değil, yakınında bulunan biri olarak açık ve basit bir tarzda anlattığı59 enNevâdirü’s-sultâniyye ve’l-mehâsinü’l-Yûsufiyye’dir (Sîretü Salâhiddîn, es-Sîretü’lYûsufiyye). İbn Şeddâd, Nûreddin Mahmud Devri’nde Musul ve Bağdat’ta bulunsa da Selâhaddin’in yanında olduğu dönemde Nûreddin-Selâhaddin ilişkisini Selâhaddin’in kendisinden ve yakınlarından dinlemiş; söz konusu eserinde bu hususlara temas 58 Casim Avcı, “İbn Şeddâd, Bahâeddin”, DİA, Ankara: TDV Yayınları, 1999, Cilt: 20, s. 373; Bahâeddin İbn Şeddâd, en-Nevâdirü’s-sultânîyye, thk.: Cemâleddin eş-Şeyyâl, Kahire: Mektebetü’l-Hanci, 1994, Tahkik Edenin Mukaddimesi; Yüsrî Abdulgani, s. 103-104. 59 Gibb, s. 2. 21 etmiştir. Eser, özellikle Nûreddin-Selâhaddin ilişkileri açısından çalışmamızda yararlanılan ilk kaynaklar arasındadır.60 Sıbt İbnü’l-Cevzî Ebü’l-Muzaffer Şemsüddîn Yûsuf b. Kızoğlu et-Türkî el-Avnî el-Bağdâdî, 582’de (1186) Bağdat’ta doğmuş, Mirâtü’z-zamân fî târîħi’l-ayân adlı kapsamlı tarihi ile tanınmıştır. Babası memlûk bir Türk’tür. Anne tarafından ise Nûreddin Mahmud Devri’nin Bağdat tarihçilerinden Ebü’l-Ferec İbnü’l-Cevzî’nin torunudur.61 654’te (1256) Dımaşk’ta vefat eden Sıbt İbnü’l-Cevzî, Bağdat, Musul ve Dımaşk’ta eğitim görmüş; Dımaşk’ın önemli camilerinde vaaz vermiş, vaazlarıyla halkla birlikte önemli devlet adamlarını da etkilemiştir. Dımaşk Eyyûbî Hükümdarı el-Melikü’lMuazzam’ın takdirini kazanan Sıbt, Eyyûbî hükümdarları el-Melikü’l-Muazzam ve elMelikü’l-Eşref ile birlikte 607 (1210) yılında Haçlılara karşı düzenlenen Nablus seferine de katılmıştır.62 Sıbt İbnü’l-Cevzî’nin yaradılıştan kendi ölüm yılına kadar olan olayları anlattığı ve çok sayıda muhtasarı ile zeyli yazılan kırk ciltlik Mirâtü’z-zamân fî târîħi’l-ayân, 63 - çalışmamızla ilgili hususlarda- genellikle İbnü’l-Esîr gibi tarihçilerin anlattıklarını ihtiva etmekle birlikte, Nûreddin’in halk arasında veli olarak tanınması gibi özgün ayrıntılar da içermektedir. Mirâtü’z-zamân, bu yönleri ile çalışmamızda istifade edilen kaynaklar arasında bulunmaktadır. Çalışmamızda bu eserin Suudi Arabistan Ummü’l-Kura Üniversitesi tarafından yapılan tahkiki64 ve Haydarabat’ta Dairetü’l-Maarif el-Osmanî tarafından yapılan baskısı esas alınmıştır.65 60 Bahâeddin İbn Şeddâd, en-Nevâdirü’s-sultânîyye, thk.: Cemâleddin eş-Şeyyâl, Kahire: Mektebetü’l Hanci, 1994. 61 Yüsrî Abdulgani, s. 87. 62 Şâkir Mustafa, Cilt: 2, s. 261; Şeşen, Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, s. 144, 145; Ali Sevim, “Sıbt İbnü’l-Cevzî”, DİA, Ankara: TDV Yayınları, 2009, Cilt: 37, s. 87. 63 Kâtip Çelebi, Cilt: 2, s. 1647-1648. 64 Sıbt İbnü’l-Cevzî, Mirâtü’z-zamân fî târîħi’l-ayân, thk.: Müsfir b. Sâlim b. Arîc el-Gāmidî, Mekke: Umm Al-Qura University, 1978. 65 Sıbt İbnü’l-Cevzî, Mirâtü’z-zamân fî târîħi’l-ayân, Haydarabat: Dairetü’l-maarif el-Osmanî, 1951. 22 İbnü’l-Adîm Ebü’l-Kasım Kemâlüddîn Ömer b. Ahmed b. Hibetillâh el-Halebî, 588’de (1192) Halep’te doğmuştur. Eyyûbî Devri devlet adamlarından olan İbnü’l-Adîm, Nûreddin Mahmud Devri’nde Halep’te ilimle meşgul olan Benû Carede ailesindendir. Babası, Halep kadılığı yapmış, amcası da Halep hazinesinin başında bulunmuştur. İlk derslerini onlardan alan ve onlarla bir arada bulunmaktan dolayı pek çok emirle buluşma, tanışma imkânı elde eden İbnü’l-Adîm, farklı medreselerde ders gördükten sonra Halep Eyyûbî Hükümdarı el-Melikü’z-Zâhir Gazî (ö. 613/1216) tarafından şehrin Şâdbaht ve Hallâviyye Medreselerinin müderrisliğine tayin edilmiş, ardından babası ve dedeleri gibi Halep kadılığına getirilmiştir. Türkiye Selçukluları’na elçi olarak gönderilmiş; 612’de (1216) Halep Eyyûbî’lerinden Sultan el-Melikü’l-Azîz’in veziri olmuş, vezirliği sonraki dönemde de devam ederek 658 (1260) yılına kadar sürmüştür. İlhanlı Hükümdarı Hülâgû’nun 658’de (1260) Halep’i işgal etmesinden bir süre önce Kahire’ye gitmiş, Kahire’deyken Hülâgû’nun tüm Şam bölgesine kādılkudât (başkadı) tayin edilme teklifini reddetmiştir.66 660’ta (1262) Kahire’de vefat eden İbnü’l-Adîm’in çeşitli konulardaki çok sayıda eseri arasından konumuzla ilgili iki eseri, Halep tarihi konusunda ilk tasnif edilmiş eserler olan67 Buğyetü’t-taleb fî târîħi Haleb ile Zübdetü’l-Haleb min târîħi Haleb adlı eserleridir. Buğyetü’t-taleb fî târîhi Halep, İbn Asâkir’in Târîħu medîneti Dımaşķ’ı ile aynı tarzda yazılmış, bir Halep tarihidir. Muhtemelen kırk cilt olarak yazılmış, günümüze sadece on cildi ulaşmıştır. Müslüman tarihçilerin yanı sıra gayrı müslim tarihçilerden de yararlanılarak Halep’i, coğrafik özellikleri, tarihi, kültürü, âlimleri, muhaddisleri başta olmak üzere bütün yönleriyle ele alan68 bu on ciltlik tarih, özellikle İmâdüddin Zengî ve babası Aksungur’un biyografileri, dolayısıyla Nûreddin’in kökeniyle ilgili bilgiler açısından çalışmamızı doğrudan ilgilendirmektedir. Eserin fotoğraf baskısı, Fuat Sezgin tarafından 1986’da Frankfurt’ta yapılmıştır. Eser, ayrıca 1988’de Süheyl Zekkâr 66 İbnü’l-Adîm, Buğyetü’t-taleb fî târîħi Haleb, thk.: Süheyl Zekkâr, Beyrut: Dârü’l-fikr, 1988, Neşredenin Takdimi, s. 5-29; Şâkir Mustafa, Cilt: 2, s. 263; Brockelman, Cilt: 6, s. 85; Şeşen, Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, s. 146, 147; Ali Sevim, “İbnü’l-Adîm”, DİA, Ankara: TDV Yayınları, 1999, Cilt: 20, s. 478, 479; İbn Kesîr, Cilt: 7, Cüz: 13, s. 210, 211. 67 Kâtip Çelebi, Cilt: 1, s. 291. 68 Yüsrî Abdulgani, s. 124. 23 tarafından tahkik edilerek -son cildi indeks olmak üzere- on iki cilt olarak Beyrut’ta Dârü’l-fikr tarafından yayımlanmıştır. Ali Sevim de, bu eserin Selçuklu tarihi ile ilgili bölümlerini Türkçeye çevirmiştir. Çalışmamızda Süheyl Zekkâr’ın tahkiki esas alınmıştır.69 Zübdetü’l-Haleb ise Buğyetü’t-taleb’in muhtasarı gibidir. Bu eserde Halep tarihi, Hz. İbrahim Devri’nden 641’e (1243) kadar hükümdar esaslı bir dönemsellikle anlatılmıştır. İbnü’l-Adîm, bu kitapta kendisinden önce yazılan tarih kitaplarından alıntılar yapmış, bununla birlikte Nûreddin Mahmud Devri’ni gören babası ve amcasından dinlediklerini aktarmıştır. Eserin özellikle Nûreddin Mahmud Devri’ni anlatan on dördüncü bölümü konumuzla doğrudan ilgilidir. İbnü’l-Adîm, pek çok vakada İbnü’l-Esîr’in yazdıklarını tamamlamakla yetinse de doğrudan Halep şehir merkezi ile ilgili vakalarda kendisinin yakınlarından topladığı bilgilere dayanmış; İbnü’l-Esîr’in aktarmadığı bilgileri vakaların tanıklarından aktararak kaynak oluşturmuştur. Çalışmamızda, İbnü’l-Adîm’in eserlerinden, Nûreddin’in ilk başşehri ve devrin Dımaşk’la birlikte en önemli iki şehrinden biri olan Halep’le ilgili bilgiler başta olmak üzere önemli ölçüde yararlanılmıştır. Zübdetü’l-Haleb, Sâmi Dehhan tarafından 1951, 1954 ve 1968 yıllarında Dımaşk’ta Fransız Enstitüsü; 1996’da da Halîl el-Mansûr tarafından Dârü'l-kütübi'l-ilmiyye yayınları aracılığıyla neşredilmiştir. Çalışmamızda Halîl el-Mansûr’un neşri esas alınmıştır.70 Ebû Şâme Ebü’l-Kasım Şihâbüddîn Abdurrahmân el-Makdisî, 599’da (1203) Dımaşk’ta doğmuştur. Kıraat, fıkıh gibi ilimlerin yanında tarihle de uğraşan Ebû Şâme, Kitâbü’rRavzateyn fî ahbâri’d-devleteyn adlı eseriyle çalışmamızın en önemli kaynakları arasındadır. 665’te (1267) Dımaşk’ta vefat eden Ebû Şâme, bu eserinde Nûreddin Mahmud ve Selâhaddîn-i Eyyûbî devirlerini (devletlerini) konu edinmiş; bununla birlikte Zengî ve Eyyûbî hanedenlarının diğer şahsiyetlerini de ele almıştır. 69 İbnü’l-Adîm, Buğyetü’t-taleb fî târîħi Haleb, thk.: Süheyl Zekkâr, Beyrut: Dârü’l-fikr, 1988. 70 İbnü’l-Adîm, Zübdetü’l-Halep min târîħi Haleb, thk.: Halîl el-Mansûr, Beyrut: Dârü'l-kütübi'lllmiyye, 1996. 24 Şeşen’e göre Ebû Şâme, eserine kendi görüşlerinden az şey katmış; İbnü’l-Kalânisî, İbn Asâkir, Kâtip İmâdüddin el-İsfâhânî, İbn Şeddâd, İbnü’l-Esîr ve İbn Ebû Tay tarafından yazılanları sadece bir araya getirmiştir. Yazdıkları özellikle Kâtip İmâdüddin elİsfâhânî’nin el-Berku’ş-Şâmî eserine zeyl gibidir.71 Bu görüş haklı bir yana sahip olmakla birlikte, çalışmamız açısından Kitâbü’r-Ravzateyn’in değerini azaltmamıştır. Kitâbü’r-Ravzateyn, tarihle ilgili hiçbir eseri günümüze ulaşmayan Halepli Şiî tarihçi İbn Ebû Tayy’ın Nûreddin Mahmud Devri ile ilgili anlattıklarına ulaşmamız açısından önemlidir. Kâtip İmâd’ın muhtasarı ve konumuzla ilgili olmayan bölümleri dışında elimizde bulunmayan el-Berku’ş-Şâmî eserine alıntılar üzerinden ulaşmamızı sağlaması yönünden de Kitâbü’r-Ravzateyn, Nûreddin ile ilgili göz önünde bulundurulması gereken bir kaynak konumundadır. Ebû Şâme, Kitâbü’r-Ravzateyn’e bir mukaddime ile başlamış, bu mukaddimede kaynaklarının, İbn Âsâkir’in Târîhu Medineti Dımaşķ; İbn-i Kalânisî’nin Zeylü Târîhi Dımaşķ; İbnü’l-Esîr’in ed-Devletü’l-Atâbekiyye, Kādî el-Fâzıl’ın mektupları, Kâtip İmâdüddin İsfahanî’nin eserleri,72 İbn-i Şeddâd’ın en-Nevâdirü’s-sultâniyye eserleri olduğunu belirtmiş ve “başka bazı tasnif ve divanlar” ifadesiyle İbn Ebû Tayy’ın eserlerini ima etmiş; İbn Ebû Tay dışındaki kaynakları konusu açısından ayrı ayrı değerlendirmiştir.73 Ardından Zengî Hânedanı ile ilgili ayrıntılara geçmeden Nûreddin’in kişisel özellikleri hakkında genişçe bilgi vermiştir. Burada verilen bilgiler, Kitâbü’r-Ravzateyn’in çalışmamız açısından önemini daha da artırmaktadır. Çünkü Ebû Şâme, bu bölümde kaynaklarında anlatılanları te’kid eden ve buna ek olarak da Nûreddin çağında yaşayanların tanıklığına dayanan özgün ayrıntılara yer vermiştir. Ebû Şâme’nin buradaki kaynakları, Nûreddin Mahmud Devri’nde yaşayanlar, Nûreddin’in hizmetinde bulunanlar veya onların Ebû Şâme tarafından güvenilir bulunan yakınlarıdır.74 Bu kaynak çeşitliliği, çalışmamıza konu olan devirle ilgili Ebû Şâme’nin eserine ayrı bir değer katmıştır. 71 Şeşen, Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, s. 147, 148. 72 İmâdüddin el-İsfahanî’nin el-Berķu’ş-Şâmî adlı eserinin sadece III. ve V. ciltleri günümüze kalmıştır. Bu ciltlerde Nûreddin Mahmud Devri bulunmamaktadır. Oysa Ebû Şâme, İsfahanî’nin Nûreddin Mahmud Devleti’yle ilgili anlattıklarının secili olmakla birlikte büyük bir yer tuttuğunu ifade etmiş (Cilt: 1, s. 95.); el-Berķu’ş-Şâmî’nin elimizde bulunmayan I. cildinden henüz kitabının başında alıntı yapmıştır. (Ebû Şâme, Kitâbü’r-Ravzateyn fî ahbâri’d-devleteyn en-Nûriyye ve’s-Salâhiyye, Şerh ve İlgiler: İbrahim Şemseddin, Beyrut: Dâru'l-kütübi'l-ilmiyye, 2002, Cilt: 1, s. 108.) 73 Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 92-96. 74 Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 98, 101, 108, 115, 116. 25 Ebü’l-Feth Bencir b. Ebi’l Hasan b. Bencir el-Eşterî adındaki bir şahsın Nûreddin Mahmud Devri’nde Dımaşk’a geldiğini ve Nûreddin için bir siret (biyografi) kaleme aldığını da Ebû Şâme’nin eserinden öğreniyoruz. Bugün elimizde böyle bir siret bulunmamaktadır. Ancak Ebû Şâme, Nûreddin’in şahsiyetini anlatırken bu eserden alıntılar yapmıştır.75 Ebû Şâme, devrin İbnü’l-Münir ve Kayseranî gibi şairlerinin Nûreddin’le ilgili şiirlerini de Kitâbü’r-Ravzateyn fî ahbâri’d-devleteyn’e almış, anlattıklarını diğer eserlere göre daha çok şiirle desteklemiş, Nûreddin’le ilgili diğer eserlerden daha kapsamlı bir metin ortaya koymuştur. Bu yönleriyle Kitâbü’rRavzateyn, çalışmamızın kaynakları arasında daha çok yer edinmiştir. Ebû Şâme, Kitâbü’r-Ravzateyn fî ahbâri’d-devleteyn kitabının hem muhtasarını hem zeylini yazmıştır. Müellifin Nûreddin ve Selâhaddin’in unutulmaması için kaleme aldığını ifade ettiği76 Muhtasarü’r-Ravzateyn’de Kitâbü’r-Ravzateyn’de asıl eser özetlenmiş, özellikle uzun şiirler çıkarılmıştır. Bu eser, Ahmed Beysûmî tarafından Uyûnü’r-Ravzateyn fî ahbâri’d-devleteyn adıyla, ekleriyle birlikte 172 sayfalık bir takdim eşliğinde, 1991’de Dımaşk’ta tahkik edilerek yayımlanmıştır.77 Ebû Şâme, Kitâbü’r-Ravzateyn’in zeyli ez-Zeyl ale’r-Ravzateyn’de, Selâhaddin’in vefatından bir sonraki yılın (590/1194) olaylarından başlayarak 665 (1267) yılı olaylarına kadar olan tarihsel süreci yıl yıl özetlemiş, bu devirde vefat eden önemli şahsiyetlerin biyografilerine yer vermiş, kendi yaşadıklarını da aktarmıştır. Eser, devrin şahsiyetlerinin tanınması açısından önemli bir kaynak durumundadır. Bu eser, ez-Zeyl ale’r-Ravzateyn Terâcimü ricâli’l-karneyni’s-sâdis ve’s-sâbi adı altında Muhammed Zâhid Kevserî’nin tahkikiyle neşredilmiştir; günümüzde Kitâbü’r-Ravzateyn’in V. Cildi olarak yayımlanmıştır. Kitâbü’r-Ravzateyn’in birden çok tahkikli baskısı vardır. Çalışmamızda İbrahim Zeybek’in tahkiki de incelenmiş78 ancak tahkiki İbrahim Şemseddin tarafından yapılan 2002 Beyrut bakısı esas alınmıştır.79 75 Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 117; Ahmet Beysûmî, “Ebü’l-Feth Bencir” adını “Ebü’l-Feth Bince” olarak kayda geçmiştir, (Ebû Şâme, Uyûnü’r-Ravzateyn fî ahbâri’d-devleteyn, thk.: Ahmet Beysûmî, Dımaşk: Vezaretü’s-sekâfe, 1991, Cilt: 1, s. 119.) 76 Ebû Şâme, Uyûnü’r-Ravzateyn fî ahbâri’d-devleteyn, Cilt: 1, s. 180. 77 Ebû Şâme, Uyûnü’r-Ravzateyn fî ahbâri’d-devleteyn, thk.: Ahmet Beysûmî, Vezaretü’s-sekâfe: Dımaşk, 1991. 78 Ebû Şâme, Kitâbü’r-Ravzateyn, thk.: İbrahim Zeybek, Beyrut: er-Risâle Yayınevi, 1997. 26 İbn Hallikân Ebü’l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed b. Hallikân el-Bermekî el-Erbilî, 608’de (1211) Erbil’de doğmuş; 681’de (1282) vefat etmiştir. Tarihçi, fakih ve şairdir; Vefeyâtü’layân adlı eseriyle tanınmıştır. İbn Hallikân, Erbil’de ilimle uğraşan ailesinin Abbâsîler’in ünlü vezir ailesi Bermekîler’in devamı olduğunu söylemektedir. Babası Muzafferiyye Medresesi müderrisi Şehâbeddin Muhammed b. İbrâhim de çağında Erbil’in güvenilir fakihlerinden biridir. Müverrih, Musul, Halep, Dımaşk ve Mısır’da eğitim görmüş; 645 (1247) Kādılkudât Sincârî’nin nâibi olmuştur. 659 (1261) yılında Memlük Sultanı I. Baybars tarafından Şam kādılkudâtlığına getirilmiş; bu görevinin yanında vakıflar, camiler, hastaneler ve Âdiliyye, Nâsıriyye, Azrâviyye, Felekiyye, Rükniyye, İkbâliyye ve Behesniyye medreselerinin idaresinden sorumlu olmuştur. 669’da (1271) Sultanı I. Baybars tarafından görevinden azledilen İbn Hallikân, Kahire’ye yerleşip orada müderrislik yapmış; Baybars’ın ölümünden sonra 676’de (1277) yeniden Şam kadılkudâtlığına getirilmiş, yaşamının bu evresinde adı bir isyana karıştığından bir süre tutuklu kalmışsa da serbest bırakılmış ve görevine iade edilmiştir.80 Söz konusu farklı görevlerin kendisine geniş bir birikim kazandırdığı İbn Hallikân’ın günümüze kadar gelen tek eseri, kısaca Vefeyâtü’l-ayân olarak bilinen Vefeyâtü’l-ayân ve en-bâü ebnâi’z-zamân mimmâ ŝebete bi’n-naķl evi’s-semâ ev eŝbetehü’l-ayân’dır. Türündeki eserler arasında ilk kez ashab, tabiin ve halifelere yer verilmeden toplumun her kesiminden kişilerin biyografisini ihtiva eden81 bu eserde, Nûreddin’in biyografisine de yer verilmiştir. Eser, Nûreddin Mahmud Devri’nin diğer şahsiyetlerinin biyografisi açısından da önem arz etmektedir. Biyografilerin bir devrin anlaşılmasındaki önemini dikkate alarak çalışmamızda İbn Hallikân’ın eserinden yararlandık. 79 Ebû Şâme, Kitâbü’r-Ravzateyn fî ahbâri’d-devleteyn en-Nûriyye ve’s-Salâhiyye, İbrahim Şemseddin (Şerh ve İlgiler), Beyrut: Dârü'l-kütübi'l-ilmiyye, 2002. 80 İbn Hallikân, Cilt: 1, Neşredenin Girişi, s. 5-13; İbn Kesîr, Cilt: 7, Cüz: 13, s. 268; Abdülkerim Özaydın, “İbn Hallikân”, DİA, Ankara: TDV Yayınları, 1999, Cilt: 20, s. 17, 18; Şeşen, Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, s. 151-152. 81 Fatih Yahya Ayaz, “Memlükler Döneminin (648-923/1250-1517) Öne Çıkan Vefeyât, Tabakât ve Terâcim Eserleri”, Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Adana, 2016, Sayı: 16 (2), ss. 1- 38, s. 5. 27 Vefeyâtü’l-ayân’ın birden çok tahkikli çalışması yapılmış; çalışmamızda, 1978’de Beyrut’ta İhsan Abbas tarafından tahkik edilip yayımlanan baskısı esas alınmıştır.82 İzzeddin İbn Şeddâd 613’te (1217) Halep’te doğan Ebû Abdillâh İzzüddîn Muhammed b. Alî b. İbrâhîm b. Şeddâd el-Ensârî el-Halepî, öğrenimini Bahâeddin İbn Şeddâd gibi hocaların yanında tamamladıktan sonra Halep Eyyûbîlerinin hizmetine girmiş; Halep Eyyûbî hükümdârı II. el-Melikü’n-Nâsır Selâhaddin Yûsuf’un yanında Harran vergilerinin teftişi, kâtiplik, elçilik gibi görevlerde bulunarak Halep ve çevresini birçok yönüyle tanıma imkânı bulmuştur. Halep yönetimi adına Moğollarla yürüttüğü müzakerelerin sonuçsuz kalması üzerine 659’da (1261) Mısır’a giden İbn Şeddâd, Memlûkların Moğol karşıtı Şam seferine katılmıştır.83 684’te (1285) Mısır’da vefat eden İzzeddin İbn Şeddâd’ın çalışmamızla ilgili eseri elAlâķu’l-ħatîre fî zikri ümerâi’ş-Şâm ve’l-Cezîre’dir. Halep tarihindeki savaşların kronolojik sırayla kaydedildiği bu eserin, daha fazla önem arz eden yönü ise, Halep’teki mimari eserler hakkında ayrıntılı bilgiler içermesidir. Eser, Nûreddin’in Halep ve çevresinde inşa ettiği eserler konusunda çalışmamızın önemli kaynakları arasında yer almıştır. Çalışmamızda, bu eserin Yahyâ Zekeriyyâ Abbâre tarafından 1991’de tahkik edilip yayımlanan baskısı esas alınmıştır.84 İbn Vâsıl Ebû Abdillâh Cemâlüddîn Muhammed et-Temîmî el-Hamevî eş-Şâfiî, 604’te (1208) Hama’da doğmuştur. Hama’da Eyyûbîlerin hizmetinde bulunup yöneticilik yapan bir aileye mensuptur. Yaşamı yaklaşık olarak Hicrî yedinci yüzyılın başında başlayıp aynı yüzyılın sonunda biten İbn Vâsıl, Eyyûbîlerin son büyük sultanı el-Melikü’s-Sâlih Necmeddin Eyyûb’un hizmetinde bulunmuş; Eyyûbî devletinin yıkılışına ve Memluk devletinin kuruluşuna tanıklık etmiştir. Eyyûbi devletinin yerine kurulan Memluk 82 İbn Hallikân, Cilt: 1, s. 5-13. 83 İzzeddin Muhammed İbn Şeddâd, el-Alâķu’l-ħatîre fî zikri ümerâi’ş-Şâm ve’l-Cezîre, thk.: Yahyâ Zekeriyyâ Abbâre, Dımaşk: Vezaretü’s-sekâfe, 1991, Cilt: 3, Kısım:1 s. 14-16; Casim Avcı, “İbn Şeddâd, İzzeddin”, DİA, Ankara: TDV Yayınları, 1999, Cilt: 20, s. 374-375. 84 İzzeddin Muhammed İbn Şeddâd, el-Alâķu’l-ħatîre fî zikri ümerâi’ş-Şâm ve’l-Cezîre, thk.: Yahyâ Zekeriyyâ Abbâre, Dımaşk: Vezaretü’s-sekâfe, 1991. 28 devletinde Sultan I. Baybars tarafından Sicilya Kralı Manfred’e elçi olarak gönderilmiş, bir süre Sicilya’da kalmış; Sicilya’dan döndükten sonra Hama’da Şafii başkadısı olmuştur. Fıkıh, tarih, felsefe, astronomi gibi pek çok alanda büyük bir âlim olarak kabul edilen müellifin çalışmamızla ilgili eseri Müferricü’l-kürûb fî ahbâri Benî Eyyûb’dur. Eyyûbî tarihi olarak kaleme alınan bu eserin ilk cildinde Zengî tarihine yer verilmiş; Nûreddin’e genişçe yer ayrılmıştır.85 697’de (1298) Hama’da vefat eden İbn Vâsıl, genellikle İbnü’l-Esîr yazdıklarını tekrarlamakla yetinmişse de çalışmamızda söz konusu bölümlerden yararlanılmıştır. Müferricü’l-kürûb fî aħbâri Benî Eyyûb’un ilk üç cildi, 1953, 1957, 1960 yıllarında, Cemâleddin eş-Şeyyâl tarafından; dördüncü ve beşinci ciltleri ise 1972, 1977 yıllarında Hasaneyn M. Rabî tarafından Kahire’de yayımlanmıştır. Çalışmamızda, Cemâleddin eş-Şeyyâl’in 1953 yılında tahkik edip yayımladığı ilk iki cilt esas alınmıştır.86 Nüveyrî 677’de (1279) yukarı Mısır’daki Nüveyr’de doğup 733’te (1333) Kahire’de vefat eden Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Abdilvehhâb b. Muhammed el-Bekrî et-Teymî elKureşî en-Nüveyrî, babası gibi Memlük devletinin farklı makamlarında bulunmuş, Nihâyetü’l-ereb fî fünûni’l-edeb adlı ansiklopedik eseriyle tanınmıştır. Beş ana bölüme ayrılan kitabın en hacimli bölümü olan beşinci bölüm, tarih alanına ayrılmıştır. Eserin 11-31. ciltlerini kapsayan bu bölümde Nüveyrî, kendisinden önceki tarihçileri hânedan ve devletleri bir bütünlük içinde anlatmamalarından dolayı eleştirmiş; kendisinin bütünlüğe önem verdiğini ifade etmiştir. Nüveyrî, bu ifade doğrultusunda her devleti bir bütün hâlinde anlatmıştır. Eserin 27. cildinde, esas aldığımız baskıda, sayfa 78 ile 136 arasındaki elli sekiz sayfalık bölümünü Zengîlere ayıran ve diğer devletleri anlatırken olduğu gibi bu bölümde de olayları art arda vererek gelişmeler arasındaki bütünlüğü görmemizi sağlayan Nüveyrî’nin eseri, bu yönüyle çalışmamız açısından dikkate değer bulunmuştur.87 85 İbn Vâsıl, Cilt: 1, Neşredenin Takdimi, s. 4; Şeşen, Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, s. 154- 156; Yüsrî Abdulgani, s. 185-186; Cengiz Tomar, “İbn Vâsıl”, DİA, Ankara: TDV Yayınları, 1999, Cilt: 20, s. 438, 439, Şeşen, Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, s. 154, 155, 156; Yüsrî Abdulgani, s. 185-186. 86 İbn Vâsıl, Müferricü’l-kürûb fî ahbâri Benî Eyyûb, thk.: Cemâleddin eş-Şeyyâl, Kahire: 1953. 87 Mustafa Öz, “Nüveyrî, Muhammed b. Kāsım”, DİA, Ankara: TDV Yayınları, 2007, Cilt: 33, s. 307- 308. 29 Çalışmamızda, Nihâyetü’l-ereb fî fünûni’l-edeb’in 27. cildinin, tahkiki 2004 yılında Lübnan’da Necip Mustafa Fevvaz ve Hikmet Kuşlu Fevvaz tarafından yapılan baskısı esas alınmıştır.88 Zehebî Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed ez-Zehebî et-Türkmânî el-Fârikî ed-Dımaşkî, 673’te (1274) Dımaşk’ta doğup 748’te (1348) aynı şehirde vefat etmiştir. Meyyâfârikîn’de yaşamış Türkmen bir aileye mensuptur. Dımaşk ve çevresindeki şehirlerden sonra Kahire ve İskenderiye’de ilim tahsil etmiş; Dımaşk çevresindeki medreselerde ders vermiş, hadis ilmini okutmuş; Takıyyüddin İbn Teymiyye’nin (ö. 728/1328) talebeleri arasında bulunmuştur. Dârülhadis el-Eşrefiyye’de ders vermek istemişse de Şafii olmasına rağmen Hambeliliğe yakınlık duyduğu gerekçesiyle bu medreseye kabul edilmeyen Zehebî, devrinin en üretken âlimlerindendir; 235 civarında eser yazdığı rivayet edilir. Hadis ilmiyle de ilişkili olarak biyografi araştırmalarına yönelen Zehebî, İslâm tarihin en önemli biyografi yazarlarındandır.89 Çalışmamızda, Zehebî’nin Târîħu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-(tabaķātü’l-)meşâhîr ve’l-alâm ve el-İber olarak bilinen “el-İber fi-haber min-ğaber” adlı muhtasar tarihleri ile Siyeru alâmi’n-nübelâ adlı tabakat kitabından istifade edilmiştir. Târîħu’l-İslâm’da, Hicri 1’den (622) 700 (1301) yılına kadar olan süreci onar yıllık yetmiş tabakaya ayırıp 40.000’e yakın biyografiye yer veren Zehebî, Siyeru alâmi’nnübelâ’da da İslâm’ın ilk devrinden başlayarak kendi çağına kadar, İslâm âleminin her tarafından başta muhaddisler olmak üzere tanınmış 7000 kişinin biyografisine yer vermiştir. Çalışmamızda, Zehebî’nin eserlerinden özetle aktardığı -incelediğimiz devirle ilgilivaka bilgisinin yanında özellikle Nûreddin Mahmud Devri’yle ilgili şahsiyetlerin biyografileri konusunda yararlanılmıştır. Târîħu’l-İslâm’ın Ömer Abdusselam Tedmurî tarafından yapılan 1990 Beyrut tahkiki90; el-İber’in el yazmasının zaptı ve tahkiki Ebû 88 Nüveyrî, Nihâyetü'l-ereb fî fünûni'l-edeb, thk.: Necip Mustafa Fevvaz ve Hikmet Keşlî Fevvaz, Beyrut: Dâru'l-kütübi'l-ilmiyye, 2004, s. 27. 89 Şeşen, Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, s. 185-188; Tayyar Altıkulaç, “Zehebî”, DİA, Ankara: TDV Yayınları, 1999, Cilt: 44, s. 180-188. 90 Zehebî, Târîhu’l-İslâm ve vefayatü’l-meşahir ve’l-aʿlam, thk.: Ömer Abdusselam Tedmurî, Beyrut: Dârü’l kutübi’l-Arabî, 1990. 30 Hâcer Muhammed el-Sa’îd el-Beysûnî Zeğlûl tarafından yapılan 1958 Beyrut baskısı91; Siyeru alâmi’n-nübelâ’nin ise Beşşar Avvad Maruf tarafından tahkiki yapılan 1996 Beyrut baskısı esas alınmıştır. 92 Sübkî 727’de (1327) Kahire’de doğup 771’de (1370) Dımaşk’ta vefat eden Tacedddin Abdülvahhab b. Ali es-Sübkî, Tabakâtu`ş-Şafiyyeti'l-kübra adlı eseri ile tanınmıştır. Şam ve Kahire’de başkadılık yapan Sübkî, çok sayıda medresede ders verip Şafiilerin reisliğine yükselmiştir. Fıkıh, kelâm ve tarih alanında kendisinden söz ettiren Sübkî, Tabakâtu`ş-Şafiyyeti'l-kübra’da Şafii mezhebinin tanınmış isimlerinin biyografilerini kaleme almıştır.93 Çalışmamızda, Tabakâtu`ş-Şafiyyeti'l-kübra’dan Nûreddin Mahmud Devri’ndeki kadı, fakih, zahid gibi şahsiyetlerin yaşam öyküleri hususunda yararlanılmıştır.94 İbn Kesîr Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddin İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer b. Kesîr b. Dav’ b. Kesîr el-Kaysî elKureşî el-Busrâvî ed-Dımaşkî eş-Şâfiî, 701’de (1301-1302) Busrâ’nın doğusundaki Mecdel köyünde dünyaya gelmiş, 774’te (1373) Dımaşk’ta vefat etmiş; tarih alanında el-Bidâye ve’n-Nihâye adlı tarihiyle tanınmıştır.95 İbn Kesîr, küçük yaşta iken ailesinin taşındığı Dımaşk’ta öğrenimine başlamış; devrin önemli şahsiyetlerinden Takıyyüddin İbn Teymiyye’den (ö. 728/1328) kelâm ve fıkıh dersleri almış, öğrenimini tamamladıktan sonra Dımaşk’ta vaiz, müderris ve mahkeme üyesi olarak görev yapmıştır. Tarihçi, İbn Teymiyye’nin etkisinde olmasına rağmen, devrin yöneticileri ile iyi ilişkiler kurmuştur. Özellikle tefsir ve hadis alanında kendisinden söz ettirmiş, “el-Hâfızü’l-muhaddis” unvanı almıştır. İbn Kesîr, halk arasında güvenilir biri olmasının yanı sıra devrin yöneticileri tarafından da sözüne itibar edilen bir şahsiyet olmuştur. 767’de (1365) Haçlıların İskenderiye’yi tahrip edip 91 Zehebî, el-İber fi-haber min-ğaber, thk.: Ebû Hâcer Muhammed el-Sa’îd el-Beysûnî Zeğlûl , Beyrut: Dâru'l-kütübi'l-ilmiyye, 1958. 92 Zehebî, Siyeru alâmi’n-nübelâ, thk.: Beşşar Avvad Maruf, Beyrut: er-Risâle, 1996. 93 Sübkî, Tabakâtu`ş-Şafiyyeti'l-kübra, Kahire: Matbaatü İsa el-Babî el-Halepî, 1964, Cilt: 1, Muhakkik Mukaddimesi, s. 3-30; Şeşen, Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, s. 195-196. 94 Sübkî, Tabakâtu`ş-Şafiyyeti'l-kübra, thk.: Mahmûd Muhammed el-Tannahî ve Muhammed Abdülfettah el-Hulv, Kahire: Matbaatü İsa el-Babî el-Halebî, 1964. 95 İbn Kesîr, Cilt: 1, Neşredenin Mukaddimesi, s. 5, 6. 31 Müslümanları öldürmeleri üzerine Memlük Sultanı el-Melikü’l-Eşref II. Şa‘bân, yayımladığı bir menşurla Şam bölgesindeki Hıristiyanların mallarının dörtte birinin müsadere edilmesini istemiş, Mısırlı fakihlerden fetva alınmasına rağmen İbn Kesîr, kararın şer‘an caiz olmadığını söylemiş; sultan da onun görüşüne uymuştur.96 İbn Kesîr’in tefsir, hadis gibi farklı alanlardaki eserlerinden çalışmamızla ilgili olanı, elBidâye ve’n-nihâye adlı tarihidir. el-Bidâye ve’n-nihâye, bir tabakat kitabını andırsa da başlangıçtan 767 (1365-1366) yılına kadar gelen olayları tarihsel sıralama içinde bünyesinde barındırmaktadır. Eser, bu yönüyle genel bir İslâm tarihi mahiyetindedir. On dört ciltten oluşan bu genel İslâm tarihi, Mehmet Keskin tarafından Türkçeye de çevrilmiş ve yayımlanmıştır.97 Çalışmamızda gerek konu edinilen devrin önemli şahsiyetlerinin yaşam öykülerinin gerek vakaların anlaşılmasında yararlandığımız el-Bidâye ve’n-nihâye’nin birden çok tahkiki yapılmıştır. Çalışmamızda tahkikini Ahmet Cad’ın yaptığı, 2006 Kahire baskısı esas alınmıştır.98 İbnü’l-Furât Nâsırüddîn Muhammed b. Abdirrahîm b. Alî el-Mısrî el-Hanefî, 735’te (1335) Kahire’de doğmuş; 807/1405’te aynı şehirde vefat etmiştir. Târîhu İbni’l-Furât olarak bilinen Târîhu’d-düvel ve’l-mülûk adlı eseriyle tanınmıştır. Yüz cüzü bulduğu tahmin edilen Târîhu İbni’l-Furât’ın sadece 501-799 (1107-1397) yılları arasını kapsayan yirmi cüzlük bölümü -bazı bölümler yine noksan olarakgünümüze ulaşmıştır. Bu eser, İsmâiliyye mezhebinin tarihi gibi sosyal konuları da içermesi ve bugün elimizde bulunmayan İbn Ebû Tay gibi tarihçilerden alıntılar içermesi bakımından önem arz etmektedir.99 Eserini kendisinden önceki tarihçilerin yaptığı gibi yıllara göre tasnif eden ve her yılın sonuna vefayât ekleyen İbnü’l-Furât,100 Nûreddin’in Halep’teki ilk yılları ve Dâyeoğulları ile ilişkileri açısından başka kaynaklarda bulunmayan bilgilere yer vermiştir. Kanaatimizce, İbn Ebû Tayy’ın 96 Abdülkerim Özaydın “İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ”, DİA, Ankara: TDV Yayınları, 1997, Cilt: 20, s. 132, 133, 134; İbn Kesîr, s. 272, 273. 97 İbn Kesîr, Büyük İslâm Tarihi, çev.: Mehmet Keskin, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1994. 98 İbn Kesîr, el-Bidâye ve’n-nihâye, çev.: Ahmet Cad, Kahire: Dâru’l-hadis, 2006. 99 Sadi S. Kucur, “İbnü’l-Furât, Nâsırüddin”, DİA, Ankara: TDV Yayınları, 2000, Cilt: 21, s. 46, 47; Şeşen, Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, s. 201, 202; Şâkir Mustafa, Cilt: 3, s. 128-130. 100 Yüsrî Abdulgani, s. 138. 32 günümüze ulaşmayan eserlerinden alınan ve Nûreddin’in kaynaklarımıza konu olan yaşam öyküsüyle çeliştiği için konuyla ilgili eserlerde göz ardı edilen söz konusu bilgiler, çalışmamızda kritik edilmiştir. Çalışmamızda, Târîhu İbni’l-Furât’ın incelediğimiz devirle ilgili olan 4. Cilt, 1. Cüz’ünden yararlanılmıştır.101 Kalkaşendî Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Alî el-Kalkaşendî, 756’te (1355) Kahire yakınındaki Kalkaşende köyünde doğup 10 Cemâziyelâhir 821’de (15 Temmuz 1418) Kahire’de vefat etmiştir. Memlûklar Devri’nde Dîvân-ı İnşâ’da çalışan Kalkaşendî, “Subhu’l-aşâ” olarak bilinen “Subhu’l-aşâ fî sınâati’l-inşâ” adlı eserinde İslâm dünyasında bürokrasisinin işleyişini ve bürokrasi kültürünü ansiklopedik bir tarzda ele almıştır.102 Nûreddin’in Mısır’daki emirleri Şîrkûh ve Selâhaddîn-i Eyyûbî’nin bürokratik faaliyetlerine de eserinde yer veren Kalkaşendî, Fâtımî Halifesi el-Adıd ile Nûreddin arasındaki ilişkiler ve Nûreddin’in Mısır’daki emirlerinin faaliyetleriyle ilgili önemli belgelerin günümüze ulaşmasını sağlayan isimler arasındadır. Çalışmamızda, konumuzla doğrudan ilgili söz konusu belgelerin yanında devrin bürokratik işleyişinin anlaşılması hususunda da Subhu’l-aʿşâ’dan yararlanılmıştır.103 Makrîzî 766’de (1364-1365) Kahire’de doğan Ebû Muhammed Takıyyüddîn Ahmed el-Makrîzî, Kahire’de eğitim görmüş, İbn Haldûn gibi önemli isimlerle tanışmıştır. Özellikle kültürel ve sosyal tarih alanına yönelmiş; iktisat tarihiyle uğraşmış, bununla birlikte siyasî tarih alanında da eserler yazmıştır. Eserleri, Mısır tarihi konusunda kaynak olarak kabul edilmektedir.104 101 Nâsırüddîn Muhammed b. Abdirrahîm bin el-Furât, Târîhu İbnü’l-Furât, Cilt: 4, Cüz: 1, nşr.: Hasan Muhammed Şemma, Basra-Aşşar: Matabaatü Haddad, 1967. 102 Mehmet İpşirli, “Kalkaşendî”, DİA, Ankara: TDV Yayınları, 2001, Cilt: 24, s. 263-265; Şeşen, Müslümanlarda Tarih ve Coğrafya Yazıcılığı, s. 205-207. 103 Kalkeşendî, Kitabu subhu’l-aʿşa, Kahire: Dârü'l-kütübi'l-Mısriyye, 1922. 104 Şeşen, Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, s. 208-212; Eymen Fuâd es-Seyyid, “Makrîzî”, DİA, Ankara: TDV Yayınları, 2003, Cilt: 27, s. 448-351; Şâkir Mustafa, Cilt: 3, s. 140-151; M. Mustafa Ziyâde, el-Müʾerrihûn fî Mısr fi’l-karni’l-hâmis ‘aşar el-Mîlâdî el-karni’ttâsi‘ el-hicrî, Kahire: Matbaatü’l-cenneti’l-te’lif ve terceme ve’l-nişer, 1949, s. 6-17. 33 Makrîzî eserlerinden İttiâzü’l-hunefâ bi-ahbâri’l-eimmeti’l-Fâtımiyyîn el-hulefâ çalışmamız açısından önem taşımaktadır. Fâtımî tarihiyle sınırlı tutulan bu eser, Selâhaddin-i Eyyûbî ve Şîrkûh’un Mısır’daki faaliyetleri yanında Nûreddîn Mahmud’un emriyle Fâtımî hilafetinin sonlandırılması konularına Mısır’dan bir bakışı yansıtması bakımından kayda değerdir. Eserin 3. cildi, bu yönüyle çalışmamızla doğrudan ilgilidir. Çalışmamızda, bu eserin I. cildinin tahkiki Cemâleddin eş-Şeyyâl; II. ve III. ciltlerinin tahkiki Muhammed Ahmed Hilmi tarafından Kahire’de 1967-1971 yıllarında yapılan nüshası esas alınmıştır.105 Makrizî, Fâtımî halifeliğinin ilgasından sonraki devri es-Sulûk li-ma’rifeti duvel elmulûk106 adlı eserinde anlatmıştır. Bu eser de, Nûreddin’in Mısır nâibi Selâhaddîn-i Eyyûbî’nin faaliyetleri açısından değerlidir. Verimli bir tarihçi olan Makrizî’nin çalışmamızı ilgilendiren diğer eseri, el-Hitatü’lMakrizî olarak bilinen el-Mevâ'iz ve'l-i'tibâr bi-zikri'l-hıtat ve'l-âsâr 107 adlı eseridir. Tarihî olayları özetle veren bu eser, devletin işleyişi ile bilgiler açısından çalışmamızda yararlanılan kaynaklar arasında yer almıştır. Söz konusu eserlerin bütünü dikkate alındığında Makrîzî, sonraki tarihçiler arasında (ö. 845/1442) çalışmamızda en çok atıf yapılan tarihçi durumundadır. Aynî Ebû Muhammed (Ebü’s-Senâ) Bedrüddîn Mahmûd b. Ahmed b. Mûsâ b. Ahmed elAynî, 762’de (1361) Ayıntab’da (Gaziantep) doğup 855’te (1451) Kahire’de vefat etmiştir. Mısır-Memlük tarihi konusunda kaynak kabul edilen Türk tarihçidir. Ankara’dan Halep civarına göç eden bir aileye mensup olan Aynî, Mısır’a yerleşmiş; Memlük devletinde farklı görevlerde bulunmuştur.108 Aynî’nin eserleri arasında çalışmamızla ilgili olanı, İkdü’l-cümân fî târîħi ehli’z-zamân’dır. Çalışmamızda, 105 Makrîzî, İtti'âžü’l-ĥunefâ’ bi-aħbâri’l-eimmeti’l-Fâŧımiyyîn el-ħulefâ’, thk.: Cemâleddin eş-Şeyyâl (1. Cilt) ve Muhammed Ahmed Hilmi (2. ve 3. cilt), Kahire: Vezâretü’l-evkâf, 1996. 106 Makrizî, es-Sulûk li-Ma’rifeti Duvel el-Mulûk, thk.: Muhammed Abdulkâdir Atâ, Beyrut: Dârü'lkütübi'l-ilmiyye, 1997. 107 Makrizî, el-Mevâ'iz ve'l-i'tibâr bi-zikri'l-hıtat ve'l-âsâr, Beyrut: Dâru Sâdr, H.1370. 108 Aynî, İkdü’l-cümân(Asrü’l-Eyyûbî), thk.: Mahmud Rızk Mahmud, Kahire: Matbaatu’l-dârü’l-kütüb ve’l- vesaiki’l-kâvmiyye, 2010, Cilt: 1, Neşredenin Takdimi, s. 18-21. 34 Mahmud Rızk Mahmud tarafından tahkiki yapılan ve 2010’da Kahire’de İkdü’l-cümân fî târîħi ehli’z-zamân adı altında yayımlanan baskısı esas alınmıştır. 109 İbn Kādî Şühbe 798’de (1395) Dımaşk’ta doğup 874’te (1470) aynı şehirde vefat eden ve İbn Kādî Şühbe adıyla bilinen Ebü’l-Fazl Bedrüddîn Muhammed ed-Dımaşkî, Dımaşk’ta müderrislik, başkadılık gibi görevlerin yanında Nûreddin Bîmâristanı’nın (Hastane) mütevelliliği görevinde bulunan Takıyyüddin İbn Kādî Şühbe’nin (ö. 841/1448) oğludur. Babasının İslâm tarihi alanında, aslından bazı ciltlerin, zeylinin ise tamamı günümüze ulaşan el-İ’lam bi târihi ahl el-İslâm adlı bir eseri bulunmaktadır.110 Öğrenimini babasının yanı sıra Dımaşk’ın önemli âlimlerinin yanında tamamladıktan sonra Dımaşk’ın ünlü medreselerinde ders veren İbn Kādî Şühbe’yi çalışmamız için önemli kılan husus, ed-Dürrü’ŝ-ŝemîn fî sîreti Nûriddîn ya da el-Kevâkibü’d-dürriyye fi’s-sîreti’n-Nûriyye olarak bilinen eseridir. Kayıtlarda daha çok el-Kevâkibü’d-dürriyye olarak geçen bu eser, modern dönem öncesinden günümüze ulaşan eserler arasında, sadece Nûreddin’i anlatan tek özel tarih olması açsından dikkate değerdir. Yedi bölümden oluşan eserin ilk beş bölümünde Nûreddin’in doğumu, hususiyetleri, adaleti, kahramanlığı, hizmetleri, zühdü, takvası anlatılmış; altıncı bölümünde Şerefeddîn İbnü’l-Kayseranî ve İbn Münîr et-Trablusî’nin onu öven şiirlerine yer verilmiş, son bölümde ise savaşları konu alınmıştır.111 İstanbul Hacı Selim Ağa (nr. 786, Aziz Mahmud Hüdâyî, nr. 1022), Nurosmaniye (nr. 2906) ve Süleymaniye (Ayasofya, nr. 3194) kütüphanelerinde yazma nüshaları bulunan el-Kevâkibü’d-dürriyye, Mahmud Zâyid tarafından 1971’de Beyrut’ta tahkik edilip yayımlanmıştır.112 Çalışmamızda, bu eserin Nurosmaniye (nr. 2906) nüshası esas alınmıştır.

İbn Tağrîberdî Ebü’l-Mehâsin Cemâlüddîn Yûsuf b. Tağrîberdî el-Atâbekî el-Yeşbugavî ez-Zâhirî, 812 (1409-1410) yılında Kahire’de doğmuş, 874’te (1470) vefat etmiş, Memluklar Devri tarihçisidir. İbn Tağribirdî’nin babası Anadolu’dan Mısır’a götürülen bir Memlük olsa da Memlük devleti içinde Atabek el-Asâkir derecesine kadar çıkmış, 813’te (1410) Dımaşk nâibi olmuştur. Henüz iki yaşındayken babası vefat eden İbn Tağribirdî, Memlük sarayına yakın bir çevrede büyümüş, önemli âlimlerden dersler almış, Türkçe öğrenmiş, Aynî ve Makrizî’nin etkisiyle tarihe ilgi duymuştur. Makrîzî (ö. 845/1441) ve Aynî’nin (ö. 855/1451) vefatlarından sonra Mısır tarihçileri arasında öne çıkan İbn Tağribirdî’nin çalışmamızla ilgili eseri en-Nücûmü’z-zâhire fî mülûki Mısr ve’l-Kahire’dir.114 enNücûmü’z-zâhire fî mülûki Mısr ve’l-Kahire, Mısır’ın İslâm orduları tarafından 20’de (641) fethedilmesiyle başlamakta, 860 (1456) yılı olayları ile son bulmaktadır. Mısır ve Fâtımî tarihinin en önemli eserleri arasında sayılan bu eser, Nûreddin Mahmud Devri’nde Mısır’ın durumu ve Nûreddin’in Mısır’a gönderdiği Şîrkûh ve Selâhaddîn-i Eyyûbî’nin faaliyetleri hususunda çalışmamız açısından önem arz etmektedir. Çalışmamızda, en-Nücûmü’z-zâhire fî mülûki Mısr ve’l-Kahire’nin, takdimi ve notları Muhammed Hüseyin Şemseddin tarafından 1992’de Lübnan’da yapılarak yayımlanan baskısı esas alınmıştır.115 Süyûtî Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân es-Süyûtî, 849’da (1445) Kahire’de doğup 911 (1505) aynı şehirde vefat etmiştir. Mısır Abbâsî Halifesi Müstekfî-Billâh’ın hususi imamlığını yapmış ve bir dönem Kahire kadılığına vekâlet etmiş bir babanın oğlu olarak dünyaya gelen Süyûtî, henüz çocukken babası vefat ettiğinden babasının arkadaşlarının himayesinde yetişmiştir. Öğreniminin ardından tefsir, hadis, fıkıh, Arap dili ve edebiyatı 114 Mustafa Çuhadar ve İsmail Yiğit, “İbn Tağrîberdî”, DİA, Ankara: TDV Yayınları, 1999, Cilt: 20; s. 386; Şeşen, Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, s. 219-221; Şâkir Mustafa, Cilt: 3, s. 169-172. 115 İbn Tağrîberdî, en-Nücûmü’z-zâhire fî mülûki Mısr ve’l-Kahire, thk.: Muhammed Hüseyin Şemseddin, Kahire: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1992. 36 gibi ilimlerde İslâm tarihinin üretken yazarları arasında yer almıştır. Bu ilimlerle ilgili eserleri günümüzde hâlâ önemli kaynaklar arasında gösterilmektedir.116 Süyûtî’nin Târîħu’l-hulefâ (Menâhilü’s-safâ bi-tevârîhi’l-eimme ve’l-hulefâ) adlı Halifeler Tarihi eseri, Nûreddin Mahmud Devri Abbâsî halifelerini bir arada anlatması bakımından çalışmamız açısından kayda değerdir. Çalışmamızda, bu eserin tahkiki 2013’te Muhammed Gassan Ezkul Hüseyni tarafından yapılıp yayımlanan Katar baskısı esas alınmıştır.117 İbn İyâs Ebü’l-Berekât Zeynüddîn (Şehâbüddîn) Muhammed b. Şehâbiddîn Ahmed b. İyâs (Ayâs) el-Hanefî, 852/1448’de Kahire’de doğmuş, 930’de (1524) vefat etmiştir. Bedâiu’z-zühûr fî veķâi’d-dühûr adlı Mısır tarihiyle bilinmektedir.118 Eserinde başlangıçtan 928 (1522) yılına kadar Mısır’la ilgili bilgileri yazan İbn İyâs, çalışmamız açısından geç dönem tarihçisi olsa da eserinin birinci cildinin ilk kısmında Nûreddin ile ilgili anlattıkları, Nûreddin’in adının “veli” sıfatıyla birlikte yüzyıllar boyunca anıldığının tespiti açısından değer taşımaktadır. Çalışmamızda, İbn İyâs’ın Bedâiu’z-zühûr fî veķâi’d-dühûr eserinin tahkiki Muhammed Mustafa tarafından 1960-1975 yılları arasında yapılmış Kahire baskısı esas alınmıştır.119 İbn İmâd ed-Dımaşkî 1032’de (1623) Dımaşk’ta doğup 1089’da (1679) Mekke’de vefat eden Ebü’l-Felâh Abdülhay es-Sâlihî el-Hanbelî, Şam ve Kahire’de ders gördükten sonra Dımaşk’ta müderrislik yapmıştır. Fıkıh ve nahiv âlimidir. Tarih ve edebiyatla da uğraşmış, aynı zaman da hattat olarak bilinmiştir.120 Müellifin çalışmamızla ilgili eseri, Şezerâtü’zzeheb fî ahbâri men zeheb adlı vefayat kitabıdır. Kısaca Şezerâtü’z-zeheb olarak bilinen bu eser, hicretin ilk yılından başlayarak 1000 (1592) yılına kadar ulemâ ve devlet adamlarının biyografilerini ölüm tarihlerini esas alarak anlatmaktadır. Çalışmamızda ele 116 Halit Özkan, “Süyûtî”, DİA, Ankara: TDV Yayınları, 2013, Cilt: 38, s. 188. 117 Süyûtî, Târîħu'l-hulefâ, thk.: Muhammed Gassan Ezkul Hüseynî, Katar: Vezaretü'l-evkâf ve'şŞuûni'l- İslâmiyye, 2013. 118 Şâkir Mustafa, Cilt: 3, s. 195-198. 119 İbn İyâs, Bedâiu’z-zühûr fî vekâi’d-dühûr, Kahire: Mektubetü’l-dârü’l-baz, 1974. 120 Cengiz Tomar, “İbnü’l-İmâd”, DİA, Ankara: TDV Yayınları, 2000, Cilt: 21, s. 95. 37 alınan devrin önemli şahsiyetlerinin yaşam öyküleri bağlamında Şezerâtü’z-zeheb’in Abdülkadir Arnavut ve Mahmut Arnavut tarafından tahkik edilen 1986 Beyrut-Dımaşk baskısından yararlanılmıştır.121 Yararlanılan Gayri Müslim Kaynakları Urfalı Mateos Doğum ve ölüm tarihi tam olarak bilinmeyen Urfalı Ermeni tarihçi Mateos, I. Haçlı Seferi ve bununla ilgili olaylara Urfa’da Ermeni patriği olarak tanıklık etmiş, kendisinden önceki devre de uzanarak 952-1136 yılları arasındaki olayları vekayi'nâme biçiminde kaleme almıştır. Urfalı Mateos Vekayi’nâme’si olarak bilinen bu eser, özellikle I. Haçlı Seferi’nden sonraki olaylar açısından kaynak eserlerdendir. Papaz Grigor, adlı bir öğrencisi, bu Vekayi’nâme’ye zeyl yazmış; bu zeylde 1136-1162 yılları arasındaki olayları anlatmıştır. Vekayi’nâme ile birlikte Türkçeye çevrilen bu zeyl, çalışmamızın kaynakları arasında bulunmaktadır.122 Tudelalı Rabbi Benjamin 1130 civarında Endülüs’ün Tuteyla (Tudela) kentinde doğan, 1173’te yine Endülüs’te ölen Yahudi bir gezgindir. Nûreddin Mahmud Devri’nde Şam ve Filistin civarını gezmiş; seyahatnamesinde daha çok Yahudilerden söz etmişse de Halep ve Şam şehirlerinin o günkü durumu hakkında kayda değer bilgiler vermiştir. Eser bu bilgilerle Nûreddin Mahmud Devri’nin ekonomik ve sosyal hayatının anlaşılması açısından çalışmamıza katkıda bulunan eserler arasındadır.123 Kinnamos 12. yüzyıl Bizans tarihinin önemli yazarlarındandır. Bizans imparatorlarından II. Ioannes (1118-1143) ve oğlu I. Manuel’in (1143-1180) imparatorluk devirlerini kaleme almıştır. 121 İbnü’l-İmâd, Şeźerâtü’ź-źeheb, thk.: Abdülkadir Arnavut ve Mahmut Arnavut, Dımaşk-Beyrut: Dârü’l-İbn Kesîr, 1986. 122 Urfalı Mateos Vekayi-nâmesi (952-1136) ve Papaz Grigor'un Zeyli (1136-1162), çev.: Hrant D. Andreasyan, Edouar d Dulaurier ve M. Halil Yinanç (Notlar), Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1962. 123 The Itınerary Of Rabbi Benjamin Of Tudela, çev.: A. Asher, Londra ve Berlin: y.y., 1840. 38 II. Ioannes’in (8 Nisan 1143) ölümünden bir süre önce doğan ve genç yaşta imparatorluk sekreteri görevi ile I. Manuel’in hizmetinde bulunup kendisi ile birlikte Anadolu’da ve Balkanlar’da savaşlara katılan Kinnamos’un tarihi, II. Ioannes Devri’ni kapsasa da daha çok I. Manuel Devri’ni anlatmaktadır. Eser bu yönüyle çalışmamızın kaynakları arasındadır.124 1185’te öldüğü düşünülen Kinnamos’un tarihi Türkçeye çevrilmiş ve Işın Demirkent tarafından Türk Tarihi Kurumu yayınları arasında yayımlanmıştır.125 Çalışmamızda, Kinnamos’un tarihinden Nûreddin Mahmud Devri’nde Bizans’ın içinde bulunduğu durum ve Nûreddin Mahmud-Türkiye Selçukluları-Bizans-Haçlı devletleri ilişkileri açısından yararlanılmıştır. William of Tyre (Willermus Tyrensis) William of Tyre (Willermus Tyrensis), 1130 yılı civarında Kudüs’te doğup 1186’da aynı şehirde ölmüş olan Haçlı yazarıdır. Haçlı Seferlerini yazan Batılıların en çok yararlandıkları ve onların bakış açısını büyük ölçüde belirleyen kaynak konumundadır.126 Kudüs’teki öğreniminin ardından farklı Avrupa şehirlerinde bulunan Katolik kurumlarında dersler almıştır. 1163’te Akdeniz üzerinden Filistin’e geçtiği düşünülmektedir. Yaşamının dört yılını nerede geçirdiği bilinmemekle birlikte, 1167’ten itibaren Filistin’in Askalân şehri çevresinde bulunduğu bilinen William, 1174’te Kudüs’e yerleşmiş, 1175-1184 veya 1185 yılları arasında Kudüs başpiskoposluğu yapmış, ölünceye kadar Kudüs’te yaşamıştır. I. Haçlı Seferi’nden 1184 yılına kadar yaşanan olayları kaydetmiş, kendi adıyla anılan tarihini yazmıştır.127 124 Ioannes Kinnamos'un Hıstorıa'sı (1118-1176), hzl.: Işın Demirkent, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2001, Yayına Hazırlayanın Girişi, s. IXX-XXI. 125 Ioannes Kinnamos'un Hıstorıa'sı (1118-1176), hzl.. Işın Demirkent, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2001. 126 Wiliam Archbishop of Tyre, A History of Deed Beyond The Sea, İngilizceye Çeviren ve Açıklamaları Ekleyen: Emily Atwater Babcock, New York: Colombia Universıty Press, 1943, Cilt: I, s. 24. 127 Wiliam Archbishop of Tyre, Cilt: I, s. 1-26. 39 William’ın anlatımları, Batılı yazarları derinden etkilemiş; onların Nûreddin’e yönelik bakış açılarının şekillenmesinde kanaatimizce en önemli kaynaklardan birini teşkil etmiştir. William of Tyre, Nûreddin’in ve devrindeki tarihi olayların Haçlılar tarafından nasıl değerlendirildiğinin ve Batılı yazarların Nûreddin ile ilgili görüşlerinin kökeninin anlaşılması bakımından, çalışmamızda en çok yararlanılan gayri müslim kaynaklarındandır. William’ın eseri başlangıçtan Kudüs’ün Haçlılar tarafından zaptına kadar Ergin Ayan tarafından 1994’te yüksek lisans tezi olarak Türkçeye çevrilmiş ve uzun yıllar bekletildikten sonra 2016’da yayımlanmıştır.128 Çalışmamızda, bu eserin Emily Atwater Babcock tarafından 1943’te New York’ta açıklamalar eklenerek İngilizceye çevrilen baskısı esas alınmıştır.129 Süryânî Mihail (Mikhail) Süryâni Mihail, 1126 yılında Malatya’da doğup 1199’da ölmüş Süryâni bir tarihçidir; kendi adıyla anılan Vekayi’nâme’si ile tanınmıştır. 1166’da Süryânî Kilisesi patriği olan Mihail, başlangıcından 1195 yılına kadar gelen dünya tarihini Süryânî Kilisesi etrafında not almıştır. Daha sonra adı bilinmeyen biri, bu notlara 1204-1234 yılları arasındaki olayları anlatan bir zeyl yazmıştır.130 Süryânîce kaleme alınan bu tarih, Nûreddin Mahmud Devri olaylarının yerli Hıristiyanlar tarafından nasıl algılandığı ile birlikte yerli Hıristiyanların Nûreddin Mahmud Devri’ndeki durumu, Haçlı Savaşları’ndaki rolü ve Müslümanlarla ilişkisi açısından da önem taşımaktadır. Mihail’in Vekayi’nâme’si, 1944 yılında Hırant D. Andreasyan tarafından Türkçeye çevrilmiş ancak Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi’nde bulunan bu çeviri 128 Ergin Ayan, Willermus Tyrensis’in Haçlı Kroniği/Başlangıçtan Kudüs’ün Zaptına Kadar, İstanbul: Ötüken Yayınları, Nisan 2016. 129 William Archbishop of Tyre, A History of Deed Beyond The Sea, İngilizceye Çeviren ve Açıklamaları Ekleyen: Emily Atwater Babcock, New York: Colombia Universıty Press, 1943. 130 Şeşen, Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, s. 129. 40 yayımlanmamıştır.131 Çalışmamızda Süheyl Zekkâr tarafından Arapçaya yapılan çeviri esas alınmıştır.132 Niketas Khoniates 12. yüzyılın ortalarında Denizli yakınlarındaki Khonai kentinde doğup 1213’te muhtemelen İznik’te ölen Niketas Khoniates, Bizans tarihçisidir. Bizans sarayında çalışan ve 1204’te İstanbul’un Haçlılar tarafından işgaline tanıklık eden Niketas, Bizans tarihinin en önemli kaynakları arasındadır. Historia adlı eserinde, 1118’den 1206’ya kadar Bizans tarihini konu edinmiştir.133 Niketas Khoniates’in Historia’sının özellikle I. Manuel Devri, çalışmamızla doğrudan ilgilidir. Çalışmamızın ilgili bölümlerinde bu eserden yararlanılmıştır. Eser, Fikret Işıltan tarafından Türkçeye kazandırılmıştır. Çalışmamızda bu çeviri esas alınmıştır.134 Anonim Süryânî Vekayi’nâmesi Anonim Süryânî Vekayi’nâmesi, 556’da (1160) Urfa’da doğduğu, 632’de (1234) Kudüs’te öldüğü düşünülen Süryânî bir patriğe aittir. Yazar, Selâhaddîn-i Eyyûbî’nin Kudüs’ü fethettiği tarihte Kudüs’tedir. 135 Onun anlattıklarının önemli bir bölümü kendi gözlemleridir. Müellif, Urfa Haçlı Kontluğu gibi gözlemlerinin dışında kalan konuları ise Urfalı Basil Bar Şumna adındaki birinin tuttuğu notlardan almıştır.136 Çalışmamızda başta Urfa’nın ikinci kez istilasının Nûreddin tarafından engellenmesi vakası olmak üzere Anonim Süryânî’nin anlatıkklarından istifade etmeye çalıştık. 131 Süryâni Patrik Mihail’in Vakainamesi, çev.: Hırant D. Andreasyan, 1944 (Müsvedde hâlinde), TTK Kütüphânesi Tercümeler Kısmı, No: Ter/44. 132 Süheyl Zekkâr, el-Mevsuʿatü’l-Şamile fi’t-tarih-i hurûb’s-salibîyye, Dımaşk: Dârü’l-fikr, 1995, Cilt: 5, s. 87-309. 133 Niketas Khoniates Historia (Ioannes ve Manuel Komnenos Devirleri), çev.: Fikret Işıltan, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1995, Giriş bölümü, s. IX. 134 Niketas Khoniates Historia (Ioannes ve Manuel Komnenos Devirleri), çev.: Fikret Işıltan, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1995. 135 Şekîb Râşid el-Fattâh, “Suretu Nûreddin Mahmud fi kitabı’r-Rehâvî el-Meçhûl”, Meceletü’t Terbiye ve’l-İlm, Camiatü’l-Musul, Yıl: 2010, Sayı: 17, s. 53. 136 Fikret Işıltan, Urfa Haçlı Kontluğu, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1994, s. XXXVI. 41 Anonim Süryani Vekayi’nâmesi’nin I. ve II. Haçlı Seferleri ile ilgili bölümleri, A. S. Tritton tarafından İngilizciye çevrilmiş, H.A.R. Gibb tarafından notlandırılarak yayınlanmıştır.137 Süheyl Zekkâr tarafından da Arapçaya çevrilmiştir.138 Gregory Ebü'l-Ferec (Bar Hebraeus) Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Yuhannâ Mâr Grigorius b. Tâciddîn Ehrûn (Hârûn-Aaron) elMalatî, 622’de (1225) Malatya’da doğmuş, 685’te (1286) Meraga’da ölmüştür. İbnü’l İbrî olarak da bilinen Ebü’l-Ferec, Ebü’l-Ferec Tarihi olarak adlandırılan “Târîhü’lDüvel’il-Kebir” ve bunun muhtasarı Târîhu muhtasari’d-düvel adlı eserleriyle tanınmıştır. Babası Yahudi bir doktordur, sonradan Hıristiyanlığa geçmiştir. Antakya’da eğitim gördükten sonra Malatya civarında patriklik yapmıştır. Halep hükümdarı elMelikü’n-Nâsır tarafından Doğu Hıristiyanlarına patrik olarak tayin edilmiştir. Moğollar, 1260’ta Halep’i işgal ederken orada bulunan Ebü’l-Ferec, Hıristiyanlar adına Moğollarla görüşmüş, eski Sâsânî toprakları Hıristiyanlarının Antakya patriğinden sonra en yüksek rütbeli din adamı olarak atanmıştır.139 Arapça, Süryânîce ve İbranice bilen Ebü’l-Ferec, bu bilgisi sayesinde her üç dildeki kaynaklara da ulaşmış, Süryânî Mihail’in Vekâyi‘nâme’sinden yararlandığı gibi farklı İslâm kaynaklarından da yararlanmıştır. Müslümanların Moğollar karşısında zayıf düşüp yeniden güçlendikleri bir süreçte yaşayan Ebü’l-Ferec, Türk ve İslâm tarihi açısından bu yönüyle önem taşımaktadır. Ebü’l-Ferec, tarihinin muhtasarını Arapça yazmış; “Târîhu muhtasari’d-düvel” adındaki bu eser günümüze ulaşmış ve yayımlanmıştır. Ebü’l-Ferec Tarihi, Ömer Rıza Doğrul tarafından Abû’l-Farac Tarihi adı altında, İngilizceden Türkçeye çevrilmiştir. Çalışmamızda bu tercümeden yararlanılmıştır.140 137 A.S. Tritton ve H.A.R. Gibb, “The First and Second Crusades From an Anonymous Syriac Chronicler” JRAS, I. Kısım, 63-101, 2. Kısım 273-305. 138 Zekkâr, Cilt: 5, s. 20-86. 139 Gregory Abûl-Farac, Târîhu muhtasari’d-düvel, tsh.: Ebu Anton Salhani, Lübnan: Dârü’l-raid’lLübnanî, 1983, Neşredenin Mukaddimesi; Şeşen, Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, s. 153. Abdülkerim Özaydın, “İbnü’l-İbrî”, DİA, Cilt: 21, s. 92-93. 140 Gregory Abûl-Farac (Bar Hebraeus), Abû’l-Farac Tarihi, Süryancadan İngilizceye çev.: Ernest A. Wallıs Budge, Türkçeye çev.: Ömer Rıza Doğrul, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1950. 42 Yararlanılan Araştırma Eserler Çalışmamızla ilgili araştırma eserler; 1. Nûreddin Mahmud Zengî ile ilgili araştırmalar 2. Zengîlerle ilgili araştırmalar 3. Eyyûbiler, Tuğteginliler, Fâtımîler ve Bizans tarihi ile ilgili araştırmalar 4. Selçuklularla ilgili araştırmalar 5. Haçlı Seferleri araştırmaları 6. Ansiklopediler ve diğer araştırmalar şeklinde sınıflandırılabilir. Nûreddin Mahmud Zengî İle İlgili Araştırmalar Nûreddin Mahmud Zengî ile ilgili en önemli çalışmalardan biri Fransız araştırmacı Nikita Elisseeff’in, Nur Ad-Din Un Grand Prince Musulman De Syrie Au Temps Des Croisades (511-569 H./1118-1174) adlı eseridir.141 Elisseeff, bu üç ciltlik eserin birinci cildini konu ilgili kaynaklara ve Nûreddin’in hüküm sürdüğü coğrafyanın tanıtılmasına; ikinci cildini Zengîler’in ve Nûreddin’in tarihine, üçüncü cildini ise Nûreddin’in şahsiyetine ve icraatlarına ayırmıştır. Nûreddin’le ilgili daha sonra yazılan eserlerde yararlanılan bu kapsamlı eser, henüz Türkçeye çevrilmemiştir. Çevirmen desteği alarak çalışmamızda bu eserden istifade ettik. Nûreddin’i konu alan en önemli araştırmalardan biri Bahattin Kök’ün Nureddin Mahmud Bin Zengi ve İslâm Kurumları Tarihindeki Yeri adlı eseridir.142 İlk bölümü Nûreddin’in yaşam öyküsüne, diğer bölümleri Nûreddin Mahmud Devri kurumlarına ayrılan bu eser, çalışmamızda en çok dikkate alınan araştırmalar arasındadır. Arap asıllı Amerikalı sanat tarihçisi Yasser Tabbaa, Nûreddin’in himayesinde oluşan mimariyi, New York Üniversitesi’nde The Architectural Patronage of Nur al-Din (1146-1174) başlığı altında yüksek lisans tezi hazırlamıştır. Nûreddin Mahmud Devri mimarisini neo-oryantalist bir bakış açısıyla inceleyen Tabbaa, bu çalışmasıyla birlikte Nûreddin Mahmud Devri üzerine en çok çalışma yapan araştırmacılardandır. 141 Nikita Elisseeff, Nur Ad-Din un Grand Prince Musulman de Syrie au Temps des Croisades (511- 569 H./1118-1174), Damas: Instıtut Françaıs De Demas, 1967. 142 Bahattin Kök, Nûreddin Mahmud b. Zengî ve İslâm Kurumları Tarihindeki Yeri, İstanbul: İşaret Yayınları, 1991. 43 Tabbaa’nın eserleri, çalışmamızda özellikle Nûreddin Mahmud Devri’nin mimari faaliyetleri işlenirken değerlendirilen araştırmalar arasında yer almıştır. Malezya’dan Burhan Che Daud, Newyork Üniversitesi’nden Arap araştırmacı Yasser Tabbaa, İsrail’den Yaacov Lev son dönemde Nûreddîn hakkında araştırmalar yayımlayan önemli isimler arasındadır. Che Daud, Nûreddîn Mahmud Devri’nin sosyal ve askerî tarihi ile ilgili önemli tespitler yaparken Tabbaa ve Lev, oryantalist bakışı açısını güncelleyen önemli isimler olarak belirmektedir. Bununla birlikte Tabbaa’nın çalışmaları Nûreddin Mahmud Devri’nin mimarisinin anlaşılmasında önemli bir yere sahiptir. Çalışmamızda bu isimlerin de araştırmaları dikkate alınmıştır. Zengîlerle İlgili Araştırmalar Coşkun Alptekin, The Reign of Zangi: 521-541/1127-1146143 başlıklı İngilizce doktora tezinde Zengî Atabegliğini özet bir metin hâlinde ele almıştır. Alptekin’in tezi İmâdüddin Zengî’nin tarih sahnesine çıkmasını ele alması bakımından çalışmamız açısında yol gösterici olmuştur. Halil İbrahim Gök, Musul Atabeyliği Zengiler (Musul Kolu 1146-1233)144 başlıklı, Türk Tarih Kurumu tarafından yayımlanmış doktora tezinde, Zengîler’in Musul kolunu ele almış; Nûreddin ve Musul’daki kardeşleri-yeğenleri arasındaki ilişkileri işlemiştir. Arap araştırmacı Muhammed Suheyl Tokuş, Târîhu Zengiyyin Fi Musul ve Biladi’şŞam145 başlıklı eserinde Zengî Devleti’ni bütün yönleriyle konu edinmiştir. İslâm kaynaklarının verimli bir şekilde kullanıldığı bu eser, özellikle Zengî Devleti’nin tarih içindeki yeri açsından önemli bir araştırma niteliğindedir. Libyalı Arap araştırmacı Ali Muhammed Sallâbî, Zengiler Dönemi İslâmî İdârenin Yeniden Hâkim Kılınması146 adlı eseri, Nûreddin Mahmud Devri’ni kapsamlı işleyen eserlerdendir. Ravza Yayınları tarafından Türkçe çevirisi yayımlanan eser, kaynak gösterme noktasında kusurlu olsa da Zengîler’in son devir Sünnî-Arap İslâm dünyası 143 Coşkun Alptekin, The Reign of Zangi: 521-541/1127-1146, Erzurum: Atatürk University Press, 1978. 144 Halil İbrahim Gök, Musul Atabeyliği Zengiler (Musul Kolu 1146-1233), Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2013. 145 Muhammed Süheyl Tokuş, Târîħu Zengiyyîn fî Musul ve bilâdi’ş-Şâm, Lübnan: Dârü’n-nefâis, 2010. 146 Muhammed Ali Sallâbî, Zengîler Dönemi İslâmî İdârenin Yeniden Hâkim Olması, çev.: Turgut Akyüz, İstanbul: Ravza Yayınları, 2014. 44 bakış açısından ele alınmış olması nedeniyle çalışmamızda yer bulmuştur. Aynı yazarın Eyyübi Devleti Selahaddin Eyyübi ve Kudüs’ün Yeniden Fethi147 adlı eseri de çalışmamızda dikkate alınan eserler arasındadır. Nûreddin Mahmud Devri’nde inşa edilen veya onarılan Suriye yapıları ile ilgili olarak Alman Arkeolog Ernst Emil Herzfeld, 1908-1930 yılları arasında Instute de France adına tespit, görüntüleme ve plan çizme çalışmaları yapmış, bu çalışmalar, “Ars İslamica” dergisinde “Damascus: Studies In Architecture” başlığı altında iki sayıda yayımlanmıştır. 148 Çalışmamızın Nûreddin Mahmud Devri eserleri tespitlerinde yararlanılan eserlerdendir. İran’dan İntizâr Alevî Pûr’un Zengîler Devri’ndeki eğitim kurumları hakkında kaleme aldığı “Berre’si Nihad Âmûzeş Der Asrî Atâbakân Zengî (Zengîler Yüzyılında Kurumsal Eğitim)”149 adlı makalesi, devrin eğitim kurumları hakkında kayda değer bir çalışma niteliğindedir; çalışmamızda ilgili bölümde bu çalışmadan istifade edilmiştir. Eyyûbîler, Dımaşk Atabegliği (Tuğteginliler), Fâtımîler ve Bizans’la İlgili Araştırmalar Ramazan Şeşen, Salâhaddin Eyyûbi ve Devri adlı eserinde Selâhaddîn-i Eyyûbî’yi anlatırken Nûreddin’le Selâhaddîn arasındaki ilişkiyi de ele almıştır. Bu eser, Nûreddin Mahmud Devri devlet teşkilatı konusunda da çalışmamıza yol gösteren eserler arasındadır.150 Ayşe Dudu Kuşçu, Eyyûbî Devleti Teşkilatı başlıklı, Türk Tarih Kurumu tarafından yayımlanan doktora tezinde, Eyyûbî devlet teşkilatını işlerken bu teşkilatın Zengî devlet teşkilatının devamı olmasıyla ilişkili olarak Zengî devlet teşkilatına değinmiştir. Coşkun Alptekin, Dımaşk Atabeyliği: Tog-Teginliler151 adlı eserinde, Dımaşk Atabegliği’nin yıkılış dönemi kapsamında Nûreddin üzerinde durmuştur. Alptekin’in 147 Muhammed Ali Sallâbî, Eyyübi Devleti, Selahaddin Eyyübi ve Kudüs’ün Yeniden Fethi, çev.: Şerafettin Şenaslan, İstanbul: Ravza Yayınları, 2010. 148 Ernest Emil Herzfeld, “Damascus: Studies In Architecture”, Ars İslamica, Ann Arbor Press: Michigan, 1942, Cilt: 9; 1943, Cilt: 10. 149 İntizâr Alevî Pûr, “Berre’si Nihad Âmûzeş Der Asrî Atâbakân Zengî (Zengîler Yüzyılında Kurumsal Eğitim)”, Fasılnâme Tarih-i Nû, Tahran: 1393, s. 8. 150 Ramazan Şeşen, Salahâddin Eyyûbi ve Devri, tkd.: Ekmeleddin İhsanoğlu, İstanbul: İSAR, 2000. 151 Coşkun Alptekin, Dımaşk Atabegliği: Tog-Teginliler, İstanbul: Marmara Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Yayınları,1985. 45 eseri, Nûreddin’in kendisiyle Haçlılar arasında kalan Müslüman bir devleti ortadan kaldırma politikasını tasvir etmesinin yanında, Batılı araştırmacıların İslâm kaynaklarından yararlanma süreciyle de ilgili çalışmamızın önünü açan eserler arasında yer almıştır. İranlı araştırmacı Ferhad Daftary’ın The Ismailis Their History and Doctrines152 adlı eseri, Fâtimî devletinin mahiyetini ve Nûreddin Mahmud Devri’nde yaşadığı siyasî krizin mezhepsel kökenini anlaşılır kılan bir araştırmadır. Eserin bu yönü, Fâtımî devletinin Nûreddin tarafından yıkılmasını kolaylaştıran mezhep içi cedelleşmenin izahında çalışmamıza yardımcı olmuştur. Nûreddin Mahmud Devri’nde Bizans’ın içinde bulunduğu durumun açıklanmasında daha önce ifade edilen ilk kaynakların yanında Georg Ostrogorsky’in Bizans Devleti Tarihi’nden153 de yararlanılmıştır. Bunların yanında çalışmaları İngilizce de yayımlanan Alman Arkeolog Ernest Herzfeld ve Alman tarihçi Stefan Heidemann’ın araştırmaları devrin sosyo-kültürel durumunun anlaşılmasında önemlidir. Çalışmamızda bu çalışmalar dikkate alınmıştır. Selçuklularla İlgili Araştırmalar Zengî devleti, Büyük Selçuklu Devleti’nin bir atabeyliği olarak doğmuş; Anadolu Selçuklu Devleti’yle de sürekli bir temas hâlinde olmuştur. Bu gerçeklik, Nûreddin Mahmud Devri’nin anlaşılmasında Büyük Selçuklu İmparatorluğu kadar Türkiye Selçuklu Devleti’yle de ilgili araştırmaları önemli kılmaktadır. Çalışmamızda bu durumdan yola çıkarak Selçuklu tarihiyle ilgili araştırmalardan özellikle yararlanılmıştır. Faruk Sümer’in Oğuzlar (Türkmenler)154 kitabı, Selçuklu tarihinin yanı sıra Nûreddin’in hüküm sürdüğü coğrafyada önemli bir güç teşkil eden Suriye’deki Türkmen topluluklarının ve Türkmen beylerinin kökenlerinin bilinmesinde önemli bir eserdir. 152 Ferhad Daftary, The Ismaılıs Their History and Doctrines, New York: Cambrıdge Unıversıty Press, 2007. 153 Georg Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, çev.: Fikret Işıltan, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2015. 154 Faruk Sümer, Oğuzlar (Türkmenler) Târihleri-Boy Teşkilâtı-Destanları, Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1972. 46 Osman Turan’ın Selçuklular Târihi ve Türk-İslâm Medeniyeti155 , Zengîler’in de hem siyasî olarak hem kültürel olarak içinde yer aldığı Selçuklular’ın, İslâm medeniyeti içinde tanımlanması açısından yol gösterici bir araştırmadır. Ali Sevim ve Erdoğan Merçil’in ortak çalışması “Selçuklu Devletleri Tarihi” 156 kitabında, Büyük Selçuklular’ın yanı sıra, Türkiye Selçukluları’nın Zengîler ve Nûreddin’le ilişkisine yer verilmiştir. Kitap, söz konusu yönüyle olduğu kadar, Nûreddin Mahmud Devri’ndeki devletler arası ilişkilerin Selçuklu devlet geleneği içinde anlaşılmasında da yararlandığımız eserler arasında yer almıştır. Nûreddin’in Halep’te yer edinmesi, Zengîler’in Halep halkı nezdindeki konumundan bağımsız değildir. Bu konumun belirlenmesinde Ali Sevim’in Ünlü Selçuklu Komutanları Afşin, Atsız, Artuk ve Aksungur157 kitabı açıklayıcı bir eser niteliğindedir. Erdoğan Merçil’in Müslüman Türk Devletleri Tarihi158 adlı eseri, Nûreddin Mahmud Devri’nde Müslüman devletlerin içinde bulunduğu durumun anlaşılması hususunda çalışmamıza yardımcı olan eserlerdendir. Mehmet Altay Köymen’in Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi159 adlı eseri, Selçuklu tarihi için olduğu kadar, Zengilerin Irak Selçukluları ile ilişkileri açısından da zengin bir içeriğe sahiptir. Çalışmamızda, bu eserin her iki yönünden de yararlanılmıştır. Muharrem Kesik’in Türkiye Selçuklu Devleti Tarihi Sultan I. Mesud Dönemi (1116- 1155) başlıklı, Türk Tarihi Kurumu tarafından da yayımlanmış tezi, I. Mesud’un şahsiyetini ve icraatlarını ifade ederken Nûreddin’in kayınbabası ve genellikle müttefiki Türkiye Selçuklu sultanı ile ilişkisini de ortaya koymuştur. Çalışmamızda bu eserdeki tespitlerden de istifade edilmiştir. 155 Osman Turan, Selçuklular Târihi ve Türk-İslâm Medeniyeti, İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2009. 156 Ali Sevim ve Erdoğan Merçil, Selçuklu Devletleri Tarihi Siyaset, Teşkilât ve Kültür, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2014. 157 Ali Sevim, Ünlü Selçuklu Komutanları Afşin, Atsız, Artuk ve Aksungur, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1990 158 Erdoğan Merçil, Müslüman Türk Devletleri Tarihi, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2006. 159 Mehmet Altay Köymen, Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2011. 47 Claude Cahen’in Osmanlılardan Önce Anadolu160 eseri de Türkiye SelçuklularıNûreddin Mahmud ilişkilerinin değerlendirilmesi noktasında çalışmamızda dikkate alınan eserlerdendir. Haçlı Seferleri Araştırmaları Steven Runciman’ın, Fikret Işıltan tarafından Türkçeye çevrilen üç ciltlik Haçlı Seferleri Tarihi adlı eseri Haçlı Seferleri ile ilgili kapsamlı bir araştırmadır. Eserde, başta II. Haçlı Seferi olmak üzere Haçlılarla Nûreddin arasındaki ilişkiler detaylı bir şekilde işlenmiştir. Runciman, yer yer İbnü’l-Esîr ve İbnü’l-Kalânisî’den alıntılar yapsa da ağırlıklı olarak Müslümanlarca yazılmayan kroniklerden yararlanmış; Haçlı Savaşları ile ilgili gayrı müslim vekâ’yinâme yazarlarının bakış açısını bir tür modernize etmiştir. Eser, Haçlı Seferleri açısından önem taşımasının yanı sıra gayrı müslimlerin Nûreddin Mahmud algısının anlaşılması açısından da çalışmamızda önemsenmiştir. Stevenson’un The Crusaders in The East161 kitabı, Haçlı Seferleri araştırmaları arasında Nûreddin’i özet bir metin içinde en doyurucu şekilde anlatan eserdir, denilebilir. Bilgilerini daha çok İbnü’l-Kalânisî ve İbnü’l-Esîr’e dayandıran Stevenson, bu eserinde olayları aktarmakla kalmamış, önemli çıkarımlarda da bulunmuştur. Stevenson’un çıkarımları çalışmamız açısından ufuk açıcı olmuştur. Kenneth Meyer Setton’un editörlüğünde hazırlanan A History of the Crusades (The First Hundred Years)162 adlı çalışma, Haçlı Seferleri’ni hem Avrupa hem İslâm dünyası açısından irdeleyen önemli bir eserdir. Çalışmamızda, bu eserin Haçlılar cephesiyle ilgili bölümlerinin yanı sıra Türklerin liderliğindeki İslâm dünyası cephesiyle ilgili bölümlerinden de yararlanılmıştır. Ebru Altan’ın İkinci Haçlı Seferi (1147-1148)163 adını taşıyan eseri, Nûreddin’e çok az yer ayırmışsa da Nûreddin’in mücadele ettiği Haçlıların yapısını ve Nûreddin’le Haçlılar arasında kalan Dımaşk Atabegliği’nin durumunu tasvir etmiştir. Çalışmamızda bu eserden özellikle yararlanılmıştır. 160 Claude Cahen, Osmanlılardan Önce Anadolu, çev.: Erol Üyepazarcı, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2000. 161 W. B. Stevenson, The Crusaders İn The East, Cambridge: Cambridge At The University Press, 1907. 162 A History of the Crusades (The First Hundred Years), ed.: Kenneth Meyer Setton ve Baldwin, M. W., Madison: University of Wisconsin Press, 1969. 163 Ebru Altan, İkinci Haçlı Seferi (1147-1148), Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2003. 48 Işın Demirkent’in iki ciltlik Urfa Haçlı Kontluğu Tarihi164, Nûreddin Mahmud Devri’ni kapsamasa da Haçlı kontluklarının yapısı, birbirleriyle ve çevrelerindeki Müslüman Türk devletleriyle savaşları bakımından çalışmamızda dikkate alınmıştır. Arap araştırmacı Süheyl Zekkâr, kırk ciltlik el-Mevsuatü’ş-şamile fi’t-tarih-i hurubü’sSalibîyye165 adlı eserinde Haçlı Seferlerini ayrı ayrı tetkik etmiş, bununla birlikte Haçlı Seferleri ile ilgili önemli kaynakları Arapçaya çevirerek bir araya getirmiş; kapsamlı bir külliyat oluşturmuştur. Haçlı Seferleri araştırmaları için büyük değer taşıyan bu külliyat, çalışmamızda sıklıkla başvurulan eserlerdendir. Carole Hillenbrand’ın Müslümanların Gözünden Haçlı Seferleri166 adlı eseri, Haçlı Seferlerini konu alan Müslüman tarihçilerin Nûreddin Mahmud algısını ele alması bakımından önemlidir. Hillenbrand, eserinde İslâm dünyasında gelişen Batı karşıtı görüşlerin tarihsel kökenleri üzerinde odaklanmış; Nûreddin’i bu çerçevede konu edinmiştir. Tarihçilerin Nûreddin Mahmud algısını izah ederken Hillenbrand’ın eserinden yararlanılmıştır. Arap araştırmacı Said Abdulfettâh Aşûr’un el-Harakatü’s-Selîbîyye167 adlı iki ciltlik eseri de Haçlı Seferlerini bir bütün olarak ele alan önemli bir eser olarak çalışmamızda dikkate alınmıştır. Ansiklopediler ve Diğer Araştırmalar Çalışmamızda İslâm Ansiklopedilerinin ilgili maddelerinden168 ve Kuteybe eşŞehâbî’nin Muʿcemû Dımaşk et-târih169 adlı ansiklopedik tarzdaki üç ciltlik kitabından da yararlanılmıştır. Şahâbî, bu eserinde Dımaşk’taki mekânlarla ilgili tarih kitaplarındaki kayıtları bir araya getirmiştir. Benzer şekilde Riyad Sâlih Ali Haşiş’in Haçlı Seferleri sırasındaki tasavvuf hareketlerini konu alan el-Harakatü’s-sufiyye fî 164 Işın Demirkent, Urfa Haçlı Kontluğu Tarihi I-II, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2013. 165 Süheyl Zekkâr, el-Mevsuatü’ş-şâmile fi’t-tarih-i Hurubi’s-Salibiyye, Dımaşk: Dârü’l-fikr, 1995. 166 Carole Hillenbrand, Müslümanların Gözünden Haçlı Seferleri, çev.: Nurettin Elhüseyni, İstanbul: Alfa Yayınevi, 2015. 167 Said Abdulfettâh Aşûr, el-Harakatü’s-Salîbîyye, Kahire: Mektebetü’l-Enclû el-Mısrîyye, 2010. 168 Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 1999; Milli Eğitim Bakanlığı (MEB) İslâm Ansiklopedisi (İA), İstanbul: Milli Eğitim Basım Evi, 1979. 169 Kuteybe eş-Şahâbî, Muʿcemû Dımaşk et-târih, Dımaşk: Vezâretü’s-Sekâfe fi’l-Cumhuriyye elArabiyye es-Suriyye, 1999. 49 Bilâdi’ş-Şam hilali’l Hurubi’s-Salibiyye170 adlı yayınlanmamış yüksek lisans tezi ve Mualli Abdulselam Halepî’nin Kādî el-Fâzıl’ın mektuplarını derleyip tahkik eden Reasilu’l-Kadı Fazıles-siyasîyetti ʿahdi Selâhaddin-i Eyyûbî (589-564 H /1169-1193 M)171 adlı değerli yüksek lisans tezi, tezimizde yararlanılan çalışmalar arasındadır. 170 Riyad Sâlih Ali Haşiş, “el-Haraktü’s-sufiyye fî bilâdi’ş-Şam hilali’l-Hurubi’s-Salibiyye”, (Yayınlanmamış Yüksek Lisan Tezi, Gazze İslâm Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü, 2005.) 171 Mualli Abdulselam Halebî, Reasilu’l-Kadı Fazıles-siyasîyetti ʿahdi Selâhaddin-i Eyyûbî (589- 564/1169-1193), (Yayınlanmamış Yüksek Lisan Tezi, Gazze İslâm Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü, 2013.) 50 1. BÖLÜM: HALEP EMÎRLİĞİ ÖNCESİ HAYATI 1.1. Doğum Tarihi ve Yeri Devrin iki önemli kaynağı olan Azîmî’nin Târîħu’l-Azîmî olarak da bilinen Târîħu Halep adlı eseri ile İbnü’l-Kalânisî’nin Źeylü Târîħi Dımaşķ adlı eserinde Nûreddin’in doğum tarihiyle ilgili bir kayıt yer almamıştır. Nûreddin’in doğum tarihinin verildiği ilk eser, bu eserlerden sonra ve Nûreddin’in teşvikiyle yazılan İbn Asâkir’in Târîħu Medîneti Dımaşķ adlı eseridir. İbn Asâkir, Nûreddin’in doğum tarihini, Nûreddin’in kâtibi Ebü’l-Yusr Şâkir elMaarî’den (ö. 581/1185-1186) almış ve “17 Şevval 511 Pazar günü (5 Şubat 1118), gün doğumu sırasında” olarak kayda geçmiştir.172 Bu kayıt sonraki eserlerde de ihtilaf konusu yapılmadan tekrarlanmıştır.173 İbn Asâkir, Nûreddin’in doğum yeri konusunda bilgi vermemiştir; sonraki müverrihlerden Zehebî, İbn Kesîr ve İbn Kādî Şühbe ise doğum yeri olarak Halep’i göstermişlerdir. 174 Ne var ki babası İmâdüddin Zengî’nin belirtilen tarihte Halep civarında herhangi bir faaliyetinin bulunmaması, söz konusu bilginin doğruluğundan kuşkulanmamızı gerektirmektedir. Zengî, bu tarihte Musul’da Atabeg Cüyûş Beg’in (Emîr Aybaba Cüyûş Beg) hizmetindedir.175 Halep ise 511’de (1117-1118) Zengî’nin faaliyetleri dışında Rıdvan’ın oğullarından alınmış, Artuklu Beyi Necmeddin İlgazi’ye (ö. 516/1122) teslim edilmiştir.176 Bu durum, Nûreddin’in doğum yerini belirsiz bırakmaktadır. 172 İbn Asâkir, Cilt: 57, s. 118. 173 İbn Hallikân, Cilt: 5, s. 187; Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 96; İbn Vâsıl, Cilt: 1, s. 264; Zehebî, Siyeru ʿalâmi’n-nübelâ, Cilt: 20, s. 531; İbn Kesîr, Cilt: 12, s. 258; İbn Kādî Şühbe, vr.4; İbnü’l-İmad, Cilt: 6, s. 378. 174 Zehebî, Siyeru ʿalâmi’n-nübelâʾ, Cilt: 20, s. 531; İbn Kesîr, Cilt: 12, s. 258; İbn Kādî Şühbe, vr.4; Kök de TDV İslam Ansiklopedisi’ndeki ilgili maddede buna itibar etmiştir. (Kök, “Nûreddin Zengî, Mahmud”, DİA, Ankara: TDV Yayınları, 2007, Cilt: 33, s. 259.) 175 İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 20. 176 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, cilt: 9, s. 171. 51 1.2. Künyesi ve Lakapları Nûreddin’in ilk adı Mahmud, lakabı el-Melikü’l-Âdil’dir.177 Mahmud adı, Nûreddin’in doğduğu yıl tahta çıkan Irak Selçuklu Sultanı Mahmud b. Muhammed Tapar ile ilişkilendirilmişse de178 bu malumat, pek isabetli görünmemektedir; zira Nûreddin, 17 Şevval 511’de (5 Şubat 1118) doğmuş iken, Selçuklu Sultanı Mahmud, 24 Zilhicce 511’de (18 Nisan 1118) 179 babası Muhammed Tapar’ın ölümü üzerine sultan olmuştur. Yine de Zengî’nin Sultan Mahmud, henüz sultan olması muhtemel şehzade iken onun ismini oğluna vermiş olması mümkündür. Mahmud’un ilk lakabı “Nûreddin”dir.180 “Nûreddin”, bir unvan değildir veya herhangi bir başarı karşısında Mahmud’a verilmiş bir lakap değildir. İslâmiyet’ten önce Orta Asya Türklerinde olduğu gibi,181 o devirde de çocuklara, adları konurken verilen ve çoğu zaman Selâhaddîn-i Eyyûbî’de olduğu gibi182 asıl addan daha çok bilinen lakaplardandır. Şehid olmayı çok istediği için183 “Nûreddin Mahmud eş-Şehid” olarak da bilinen184 Nûreddin’in künyesi ise “Kasım’ın babası” anlamında “Ebü’l-Kāsım”dır. Nûreddin’in “Kasım” diye bir oğlu bilinmemektedir, dolayısıyla bu künyenin seçiliş nedeni de belirsizdir. Nûreddin, Ebü’l-Kāsım künyesinin yanında pek çok lakapla da anılmıştır. Bu lakaplarla birlikte İbn Asâkir, adını, “Mahmud b. Zengî b. Aksungur Ebü’l-Kāsım b. Ebû Said Kāsîmiddevle et-Türkî”;185 Ebû Şâme ise “el-Melikü’l-Âdil Nûreddin Ebü’lKāsım Mahmud b. İmâdüddin Atabeg (ki o Ebû Said Zengî b. Kāsîmiddevle Aksungur et-Türkî’dir)” olarak aktarmış, Nûreddin’e babasından dolayı “Zengî” lakabı; 177 İbn Hallikân, Cilt: 5, s. 184; İbnü’l-Kalânisî, s. 506, 512; Nûreddin’in el-Melikü’l-Âdil lakabını ne zaman aldığı belirsizdir. Süyûtî, Dımaşk’ı alması üzerine Abbâsî Halifesi Muktefî-Liemrillâh’ın kendisine hilʿat gönderdiğini, Melikü’l-Âdil lakabını verdiğini ve Mısır’a sefer düzenlemesini emrettiğini yazmışsa da (s. 675.) bu bilgi devirle ilgili kaynaklarda geçmemiştir. 178 Sallâbî, Zengîler Dönemi, s. 41. 179 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 9, s. 168. 180 İbnü’l-Cevzî, Cilt: 18, s. 209. 181 Nebi Bozkurt, “Lakap”, DİA, Ankara: TDV Yayınları, 2003, Cilt: 27, s. 66. 182 Selâhaddîn-i Eyyûbî’nin asıl adı Yusuf’tur; lakabı Selâhaddin’dir ancak Selâhaddin lakabı, Yusuf adından daha çok bilinmiştir. 183 İbn Asâkir, Cilt: 57, s. 120; Zehebî, Târîħu İslam, Cilt: 39. s. 384. 184 Zengîler Devri anlatıldığında tek başına “eş-Şehid” lakabı ile Nûreddin’den değil, babası İmâdüddin Zengî’den söz edilmektedir. Nitekim İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye’de Zengî’den sıklıkla “eş-Şehid” diye söz etmiş; Nûreddin için ise böyle bir kullanıma gitmemiştir. Ancak Nüveyrî, vefatından sonra kendisine “eşŞehid” lakabının verildiğini yazmıştır. (Cilt: 27, s. 117.) 185 İbn Asâkir, Cilt: 57, s. 118. 52 dedesinden dolayı “İbn Kāsım” künyesi verildiğini de belirtmiştir.186 İbnü’l-Adîm, ondan “el-Melikü’l-Âdil Nûreddin Ebü’l-Kāsım Mahmud b. Zengî” diye söz etmiştir.187 İbn Hallikân, adını künyesini başa alarak “Ebü’l-Kāsım Mahmud b. İmâdiddin Zengî b. Aksungur” diye kayda geçmiştir; bu kayda lakabının “el-Melikü’l-Âdil Nûreddin” olduğunu eklemiştir.188 Zehebî, ondan “Sahibu’ş-Şam, el-Melikü’l-Âdil, Nûreddin, Nâsıru emîri’l-mü’minin189 (Halifenin yardımcısı), Takiyyü’l-mülük (Meliklerin takvalısı), Leysü’l-İslâm (İslâm’ın aslanı), Mahmud b. Atabeg Kāsımıddevle Ebû Said Zengî b. Emîri’l-Kebir Aksungur et-Türkî es-Sultanî, el-Melikşahî” diye söz etmiştir.190 İbn Kesîr, onu, “el-Melikü’l-Âdil Nûreddin Ebü’l-Kāsım Mahmud İbn el-Melik elAtabeg Kāsımıddevle İmâdüddin Ebû Said Zengî şeklinde tanıtmıştır.191 İbn Kādî Şühbe, onu, “el-Melikü’l-Âdil es-Said Nûreddin Şehid Mahmud b. Zengî b. Aksungur et-Türkî” olarak anmıştır. Bahattin Kök ise künyesini başa alarak adını, “Ebü’l- Kāsım (Ebü’l-Muzaffer)192 el-Melikü’l-Âdil eş-Şehîd Nûruddîn Mahmûd Zengî b. İmâdiddîn Zengî b. Kāsîmiddevle Aksungur” olarak belirtmiştir.193 Kanaatimizce Nûreddin’in devlet idaresiyle ilgili asıl lakabı el-Melikü’l Âdil’dir; diğer lakaplar ise şahsiyetine uygun şekilde devrinde veya devrinden sonra kendisini anmak üzere sınırlı durumda kullanılmıştır. 186 Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 96. 187 İbnü’l-Adîm, Zübde, s. 329. 188 İbni Hallikân, Cilt: 5, s. 184. 189 İbnü’l-Kalânisî, lakaplar hakkında ayrıntılı olarak bilgi verdikten sonra “Nâsıru emîri’l-mü’minin” lakabının İmâdüddin Zengî’ye verildiğini ifade etmiştir (s. 443). Nûreddin’e Abbâsî Halifesi tarafından böyle bir lakabın verildiği ile ilgili kayıt yoktur. Sadece Zehebî, Siyeru a'lâmi'n-nübelâ’nın yanı sıra (Cilt: 20, s. 531.) tarihinde de onu bu lakapla anmıştır. (Târîhu’l-İslâm, Cilt 39, s. 370.) Zehebî’nin bu kaydı, Nûreddin’in hutbede kendisinin mü’minlerin emirinin yardımcısı olarak anılmasını istemiş (Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 114) olmasından kaynaklanmalıdır. Bununla birlikte Herzfeld’in 1930’da, Dımaşk’ta 549/1154’de inşa edilen Nûreddin Bimâristanı’nın doğu eyvanında bulup okuduğu kitâbede de Nûreddin, “âdil, âlim, zahid” unvanları ile birlikte “Rüknü’l-İslam ve’l-Müslimin” ve “Nâsıru emîri’l-mü’minin” olarak anılmıştır. (Herzfeld, “Damascus: Studies In Archıtecture-I”, Ars İslamica, Cilt: 9, s. 3) Kitâbe, Nûreddin’in dilinden yazılmıştır. Kanaatimizce Nûreddin’in ısrarlı bir şekilde kendisini mü’minlerin emirinin yardımcısı olarak tanıtması, emirlik devrinde meşruiyet problemi yaşaması, sultanlık devrinde ise ülkesine kattığı yerlerin kendisine aidiyeti konusunda Abbâsî Halifesine desteğine gereksinim duymasıdır. 190 Zehebî, Siyeru ʿalâmi’n-nübelâ, Cilt: 20, s. 531. 191 İbn Kesîr, Cilt: 12, s. 258. 192 “Ebü’l-Muzaffer” lakabı, Zengî’ye aittir. (İbn Asâkir, Cilt: 19, s. 85.) Sadece İbn Münkız tarafından bir kez Nûreddin için kullanılmıştır (İbn Münkız, s. 139.), Usame b. Münkız, bunu sehven de yapmış olabilir. (Kök, İslâm Kurumları, s. 26.) 193 Kök, “Nûreddin Zengî, Mahmud”, DİA, Cilt: 33, s. 259. 53 1.3. Soyu Kaynaklarda Nûreddin’in annesi hakkında bilgiye yer verilmemiştir. Zengî’nin müverrihlerce anılan ilk hanımı, Selçuklu emirlerinden Gündoğdu’un dul kalan ve adı belirtilmeyen hanımıdır. Sultan Mahmud, 518’de (1124-1125) Zengî ile Bağdat’ta tanışıp Basra’yı ona iktâ olarak vermek istediğinde onu bu hanımla evlendirmiştir. Bu tarihte Nûreddin, yedi yaşındadır.194 Zengî’nin sonraki hanımlarının adları ya da babalarının adları kayıtlarda geçtiği hâlde195 Nûreddin’in annesinin adının geçmemesi, dayılarından da herhangi bir kaynakta söz edilmemesi, annesinin cariye olma ihtimalini doğurmaktadır. Nûreddin, Kāsimüddevle Aksungur’un tek çocuğu196 İmâdüddin Zengî’nin oğludur. Zengî’nin babası Halep valisi Aksungur, Büyük Selçuklu Sultanı Alparslan’ın197 ya da oğlu Melikşah’ın memlûküdür.198 İbnü’l-Esîr’e göre, Melikşah’ın yaşıtı ve çocukluk arkadaşıdır, onunla birlikte yetişip büyümüştür. Melikşah, babasından sonra sultan olduğunda sohbetinde onu gözetmiş, önemli emirleri arasına almış, yalnızken ve toplantılarında yanında bulundurmuş; Melikşah’la ilişkisi bakımından Vezir Nizâmülmülk’ün (ö. 485/1092) düzeyine çıkmıştır. Nizâmülmülk, Aksungur’un sultan katındaki değerinden rahatsız olmuş ve onu merkezden uzaklaştırmak için Halep valisi olarak önermiştir. Aynı kaynağa göre Aksungur’un Melikşah katındaki değerinin kanıtı, Aksungur’un “devletin ortağı” anlamına gelen “Kāsimüddevle” lakabıdır. Zira bu tür lakaplar rastgele verilmemekteydi; Aksungur, sultanın tahtının sağına otururdu, kimse onun önüne geçmezdi.199 Aksungur’un faaliyetlerini anlatan Kâtip İmâd da Nizâmülmülk’le kıyaslamadan onu ve Bozan’ı (ö. 487/1094) uçlarda görev yapan en 194 İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 27-28. 195 İmâdüddin Zengî’nin, Emir Gündoğdu’nun dul hanımı; Tutuş’un oğlu Melik Rıdvan’ın kızı Hatun; Sekmân Kutbî’nin kızı Hallât; Artuklu Emiri Timurtaş’ın kızı; eski Humus emirinin kızı; Emîr Çavlı’nın (Çavlı Sakavu) kızı, Dımaşk Emiri Şemsü’l-Mülûk İsmail’in annesi Safetü’l-Mülûk Hanım olmak üzere altı hanımı bilinmektedir. (Sallâbî, Zengîler Dönemi, s. 40-41.) Emir Çavlı’nın kızı Safvetü’l-Mulûk Zümrüd Hatûn el-Muhtereme, Tutuş’un oğlu Melik Dukak’ın anne bir kardeşidir, Tacü’l-Mulk Börî’nin hanımı, çocukları Mahmud ve İsmail’in annesidir. İlim sahibi, hayırsever bir kadın olarak tanınmış, siyasî gelişmelere de karışmış, oğlu İsmail’in Dımaşk’ı kötü yönetmesi üzerine öldürülmesine izin vermiştir, Zengî ile dokuz yıl evli kalmış, Zengî’nin öldürülmesi üzerine Hac için Mekke’ye gitmiş, 557’de (1161- 1162) Medine’de vefat etmiş ve orada gömülmüştür. (İbnü’l-İmâd, Cilt: 6, s. 298.) 196 Zehebî, Siyeru ʿalâmi’n-nübelâ, Cilt: 20, s. 191. 197 İbn Vâsıl, Cilt: 1, s. 11. 198 İbn Hallikân, Cilt: 1, s. 241; İbnü’l-Adîm, “Onun Melikşah’ın memlûkü olduğu söylenmiştir; yine onun Melikşah’a iltisak ettiği söylenmiştir.” diye yazmıştır. (İbnü’l-Adîm, Zübde, s. 222.); Sonraki tarihçilerden İbnü’l-İmâd, “memlûk” yerine “mevali” demiştir. (Cilt: 5, s. 372.) 199 İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 4; İbnü’l-Esîr’in verdiği bilgiler Nüveyrî gibi sonraki İslâm tarihçilerince de tekrarlanmıştır. (Cilt: 27, s. 79.) 54 büyük iki emîr olarak anmıştır.200 İbn Hallikân ise onun “hâcib” olarak bilindiğini yazmıştır.201 Kaynaklardaki bu bilgiler değerlendirildiğinde Aksungur’un memlûk kökenli bir üst düzey memur olduğuna kuşku bırakmamaktadır. Aksungur, Melikşah’ın dadısı ile de evlenmiş ve o dadıdan İmâdüddin Zengi doğmuştur.202 İbnü’l-Adîm’e göre Aksungur, Sabyu kabilesinden Abdullah Elturgan’ın oğludur. 203 İbnü’l-Adîm “Babasının adının Numân olduğu da söylenmiştir.” şeklinde bir aktarımda da bulunmuştur.204 Abdullah ismi genellikle yeni Müslüman olanlara verildiğinden muhtemelen Zengî ailesinin Müslüman ilk ferdi, Aksungur’un babası Abdullah Elturgan’dır. Abdullah Elturgan hakkında ilk dönem kaynaklarında herhangi bir bilgi yoktur. Memlûklar Devri kaynaklarından Zehebî’ye göre ise Elturgan, Melikşah’ın yanında yüksek rütbeli bir kişidir.205 Elturgan’ın, Zehebî’nin ifade ettiği gibi yüksek rütbeli bir kişi olması, memlûk kökenli olmasına engel değildir. Selçuklular Devri’nde diğer Türk boyları gibi Oğuz Türklerinden de memlûklar alınmaktaydı.206 Bu memlûklar eğitilip yetiştirildikten sonra onların yetenekli olanları yüksek görevlere atanma imkânına sahip bulunmaktaydı. Kaynaklarda Sabyu kabilesi hakkında net bir bilgiye rastlanmamaktadır. Ancak Sevim, bu kabilenin Kıpçak Türklerinden olma ihtimalini ifade etmiştir.207 Yılmaz Öztuna, bundan farklı olarak Zengî’nin atalarının Avşar boyuna mensup olduğunu yazmıştır.208 Türkmen beylerinin kökenleri hakkında bilgi veren Faruk Sümer ise Zengîler’in bir Türk memlûk ailesi olduğunu belirtmekle yetinmiştir.209 Sabyu kabilesi hangi Türk boyuna mensup olursa olsun, Türk olmak, İslâm tarihi kaynaklarına Zengî ailesinin belirgin bir özelliği olarak geçmiştir. Nûreddin’in lakapları 200 Bündârî, Târîhu âl-i Selcuk, s. 78. 201 İbn Hallikân, Cilt: 1, s. 241. 202 İbnü’l-Kalânisî, s. 196; İbnü’l-Adîm, Zübde, s. 223; Sevim, Ünlü Selçuklu Komutanları, s. 84. 203 İbnü’l-Adîm, Buğye, s. 1954; İbnü’l-Adîm, bu bilgileri Azîmî’de gördüğünü belirtse de Azîmî’nin elimizdeki muhtasar tarihinde bu bilgiler yoktur. İbnü’l-Adîm, diğer kaynaklarını ise “Ebû Yemen elKindî ve ondan başkaları” şeklinde vermiştir. Ömrünün son dönemiyle İbnü’l-Adîm’in çağdaşlarından olan Ebû Yemen el-Kindî (ö. 520-613/1126-1217), Halep’te bir süre yaşamış, kıraat, nahiv, lügat ve Hanefî fıkhı âlimidir. (Zehebî, Siyeru ʿalâmi’n-nübelâ, Cilt: 22, s. 34); Sevim’e göre “Elturgan”, hâkimiyeti devam eden ve büyük işlere karışan anlamındadır. (Ünlü Selçuklu Komutanları, s. 72.) 204 İbnü’l-Adîm, Zübde, s. 223. 205 İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 15; İbnü’l- Cevzî, Cilt: 8, Kısım: 1, s. 189; Zehebî, Siyeru ʿalâmi’nnübelâ, Cilt: 19, s. 129. 206 Sevim, Ünlü Selçuklu Komutanları, s. 73. 207 Sevim, Ünlü Selçuklu Komutanları, s. 73. 208 Yılmaz Öztuna, Büyük Türkiye Tarihi, İstanbul: Ötüken Neşriyat, 1983, Cilt: II, s. 105. 209 Sümer, s. 109. 55 anlatılırken ifade edildiği üzere İbn Asâkir, Ebû Şâme, Sıbt İbnü’l-Cevzî, Zehebî, İbn Kesîr, İbn Kādî Şühbe gibi tarihçiler, Zengî’nin babası Aksungur'u “et-Türkî” nispetiyle anmışlardır. 1.4. Çocukluk-Gençlik Yılları ve Aldığı Eğitim Nûreddin, babasının katledildiği 541’deki (1146) Caʿber Kalesi kuşatmasına katıldığında Hicrî yıla göre otuz yaşında, Miladî yıla göre yirmi dokuz yaşındaydı. Yaşamının bu yirmi dokuz-otuz yılı ile ilgili ilk kaynaklarda kayıt bulunmamakta; adı herhangi bir ordu birliği içinde ya da herhangi bir iktâ emirliği ile ilgili olarak geçmemektedir. Ebû Şâme, Esedüddin Şîrkûh’un, Zengî hayatta olduğunda da Nûreddin’in hizmetinde bulunduğunu söylese de Nûreddin’in o dönemdeki durumu ve görevi hakkında bilgi vermemiştir. İbn Halikân da Ebû Şâme’den söz etmeden onun verdiği bu bilgiyi olduğu gibi aktarmıştır.210 Şîrkûh’un o dönemde Nûreddin’in emrinde olduğunu gösteren herhangi bir vaka kaydı söz konusu olmadığından Nûreddin’in yetiştirilmek üzere Şîrkûh’un yanında bulundurulma olasılığı belirmektedir. Mısır Memlûklar Devri tarihçilerinden İbn Tağrîberdî, Zengî’nin kendisinde necabet görerek oğlu Nûreddin’i diğer oğullarından önde tuttuğunu211 ifade etmişse de bunu bir kayda dayalı bilgiden öte Tağrîberdî’nin yorumu olarak görmek daha yerinde görünmektedir. Zira Zengî’nin büyük oğlu Seyfeddin el-Gazî’ye iktâ verdiği212ve Irak Selçuklu Sultanı Mesud’un yanında bulundurarak onu önde tuttuğu bilinmektedir.213 Bununla birlikte Nûreddin’in aldığı eğitim yönünden Seyfeddin Gazi’nin önünde olduğu, Zengî Atabegliği’ndeki ulemânın birikiminden yararlanarak yöneticiliğe ondan daha iyi hazırlandığı söylenebilir. 214 İbn Asâkir, babasıyla birlikte katıldığı 541’deki (1146) Caʿber Kalesi kuşatması öncesindeki yaşamı için “Gençlik yıllarına girdiğinde Caʿber Kalesi kuşatmasında nihayet buluncaya kadar babasının hizmetinde bulundu.”215 demekle yetinmişse de Nûreddin’in öğrenimi ile ilgili kanaati oluşturan yine odur. Nûreddin’in yakın 210 Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 355; İbn Hallikân, Cilt: 7, s. 143. 211 İbn Tağrîberdî, Cilt: 6, s. 65. 212 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 9, s. 341. 213 İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 4-5. 214 Yaacov Lev, “The jihad of sultan Nur al-Dın of Syria(1146–1174): History and Discourse”, JSAI, 35 (2008), s. 251-252. 215 İbn Asâkir, Cilt: 57, s. 118. 56 halkasında bulunan tarihçi, hattının (yazısının) güzel olduğunu, marifet ve beyan ilimlerini bildiğini, hadis kitaplarını tahsil etmeye düşkün olduğunu, başta İslâm Peygamberi ile ilgili eserler olmak üzere dinî ilimlerle ilgili eserleri çokça okuduğunu, Kur’an-ı Kerim tilavetini uzunca yaptığını, hadis dinleyip aktardığını216 ifade etmiştir. Yalnız âlim bir şahsiyette bulunabilecek bu özellikler, Nûreddin’in çocukluk ve gençlik yıllarında iyi bir öğrenim gördüğüne işaret etmektedir. Nitekim İbnü’l-Esîr de onun Hanefî fıkhını iyi bildiğini aktarmıştır.217 Nûreddin’in öğrenimi hakkında yorumlardan öte bir kayıt bulunmadığı gibi, Selâhaddin’den başka karşısına kimsenin çıkamayacağı kadar iyi bir çevgân218 oyuncusu olan; 219 devrinin en iyi at binicisi ve küre oyuncusu kabul edilen, düşmanla ön safta bizzat savaşan220 Nûreddin’in, bu yeteneklerinin oluşmasını sağlayan disiplinli ve yetkin eğitim sürecinin ayrıntıları hakkında da elimizde kayıt bulunmamaktadır. Son devir popüler Arap tarihçilerinden Sallâbî, onun aldığı eğitimi “ağır bir eğitim” diye ifade edip medreselerin yanında özel hocalardan askerî ve siyasî eğitim aldığını, onlardan aldığı teorik eğitimi Necmeddin Eyyûb ve Şîrkûh’un gözetimi altında tatbik etme imkânı bulduğunu belirtse de bu husus da kaynaklarda yer almamıştır.221 Elisseeff’in Nûreddin’in babasının katledilmesinden önce akınlara katıldığı ifadesi de222 kaynaktan yoksun bir yorumdan ibarettir. 216 İbn Asâkir, Cilt: 57, s. 124. 217 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 57; Atâbekiyye, s. 165. 218 Çevgân, Arapçada kürre denen topa bir sopa ile vurulması ile oynanan bir oyundur, adını sevlecân da denen kendisine has sopadan almıştır. Çevgân oyunu Zengîler de olduğu gibi Eyyûbîler ve Memlûklar’da da oynanmış hatta Memlûklar da sultanın çevgânını taşıyan ve “çevgândâr” denen bir saray memuru dahi bulunmuştur. (Kalkaşendî, Cilt: 5, s. 458.) Bugünkü polo oyununa benzeyen çevgân at üstünde, dört köşe bir sahada, karşılıklı iki takım arasında oynanırdı. (Fevzi Halıcı, “Çevgân”, DİA, Ankara: TDV Yayınları, 1993, Cilt: 08, s. 295.) 219 Kök, İslâm Kurumları, s. 27. 220 Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 104-105. 221 Sallâbî, s. 179-180; Kök de Şîrkûh ve Mecdüddîn İbnü’d-Dâye’nin ismini anarak benzer ifadeler kullanmışsa da onun da anlattıkları sadece kanaatten ibarettir. Kök, onun Halep’e hâkim olmadan önce babasının emrinde bir kale veya şehrin emrini üstlenmiş olmasını da sadece bir “tahmin” olarak öne sürmüştür. (İslam Kurumları, s. 27.) Bu tür kanaatler, doğru olma ihtimali bulunmakla birlikte ilk kaynaklarda yer almadığı gibi sonraki tarih kitaplarında da yer almamıştır. 222 Elisseeff, Cilt: 2, s. 389. 57 2. BÖLÜM: DEVRİNİN ASKERÎ VE SİYASÎ GELİŞMELERİ Tarihçiler, büyük şahıslara, önemli olaylara ve dikkat çekici kültürel gelişmelere bakarak tarihi, devirlere ayırmışlar; bu devirleri söz konusu şahıslar, olaylar veya kültürel gelişmelere izafe ederek adlandırmışlardır.223 Bu yaklaşım çerçevesinde, “Nûreddin Mahmut Devri”inden kasıt, Nûreddin’in idare ettiği, hükmettiği devirdir. Nûreddin’in kaynaklarda yer alan idareciliği, babasının Caʿber Kalesi’nde katledilmesinden sonra 7 Rebîülevvel 541’de (17 Ağustos 1146) Halep’e varmasıyla224 başlamış; vefat ettiği 11 Şevval 569’da (15 Mayıs 1174) son bulmuştur. Nûreddin, babasının katledilmesinden sonra tarih sahnesine çıkmış, bu çıkışla birlikte âdeta İslâm tarihi, İran-Irak havzasından önce Halep-Dımaşk, ardından Şam-Mısır havzasına doğru bir zemin değişimi yaşamıştır. Daha önce İran ve Irak’taki gelişmeleri merkeze alan, diğer yörelerdeki gelişmeleri ise çevredeki gelişmeler olaylar şeklinde aktaran vakayi’nameler, Nûreddin iktidarını sağlamlaştırıp ülkesini büyüttükçe onun şahsını merkeze almaya başlamışlardır. Zira etkili olduğu coğrafyada yaşanan gelişmeler ya doğrudan onun tarafından kararlaştırılmış ya da sonuçları itibariyle onunla ilişkili olmuştur. Nûreddin Mahmud Devri, Hicri Takvim’e göre 28 yıl 8 ay 4 gün (7 Rebîülevvel 541-11 Şevval 569); Miladi takvime göre ise 27 yıl 4 ay 2 gün (17 Ağustos 1146-15 Mayıs 1174) sürmüştür. Çalışmamızda bu 27 yıl 4 ay 2 günlük süre, “Halep Emirliği Süreci”, “Dımaşk’ı Ele Geçirmesi ve Bağımsız Devlete Evrilme Süreci”, “Mısır Siyasetine Müdahalesi ve Büyük Devlete Evrilme Süreci” başlıkları altında üç devreye ayrılarak ele alınmış; buna “Vefatı ve Devletinin El Değiştirmesi” bölümü de eklenmiştir. 223 H. Ritter, “Devir”, İA, Cilt: 1, s. 558-559. 224 Bu tarih, Ebû Şâme’nin İbn Ebû Tayy’dan aktardığı tarihtir. (Cilt: 1, s. 193.); Halep tarihi açısından önemli bir isim olan İbnü’l-Adîm ise 13 Rebîülahir 541 (22 Eylül 1146) tarihini verir ki (Zübde, s. 329), Zengî’nin 5-6 Rebîülahir 541 (14-15 Eylül 1146) gecesi katledildiği ve Nûreddin’in tekfin işlemini dâhi beklemeden yola çıktığı düşünüldüğünde İbnü’l-Adîm’in tarihi hatalı görünmektedir. Zira Halep ile Caʿber Kalesi arasındaki mesafe 123 kilometredir. Şehrin hâkimiyetini elde etmek için hareket eden atlı bir birliğin 123 kilometreyi kat etmek için yedi-sekiz gün yol aldığı düşünülemez. İbn Ebû Tayy’ın aktardığı tarih ise yaklaşık iki güne denk gelir ki bu tür atlı birliklerin ara yolları kullandığı düşünüldüğünde yerinde görünmektedir. 58 2.1. Halep Emirliği Süreci (541-549/1146-1154) Nûreddin’in üzerinde yükseldiği ortamı oluşturan asıl etkenler, Büyük Selçuklu Devleti’nin batıya açılması, Suriye’nin Selçuklu hâkimiyetine girmesi ve Halep’te Zengî idaresinin teşekkülüdür. Nûreddin’in Halep emirliği ve Suriye hakimiyetinin anlaşılması, Halep şehriyle Zengî hânedanı arasındaki ilişkinin anlaşılmasını gerektirmektedir. 2.1.1. Halep ve Çevresinde Zengî İdaresinin Teşekkülü Henüz 16 (637) yılında İslam hakimiyetine giren Halep şehri, Büyük Selçuklu Sultanı Alparslan’ın, Mısır’dan gelen çağrılara cevap vererek 462’de (1070) Şiî Fâtımî Devleti’ni yıkmak üzere Urfa-Halep-Dımaşk hattına yönelmesinden bir süre önce Türk hâkimiyetini tanımıştır. Alparslan’ın söz konusu seferi sırasında ise şehrin Mirdasî Emîri Mahmud, huzuruna çıkıp adına hutbe okumayı kabul ederek (Şâban 463/Mayıs 1071) ona itaatini yenilemiştir. Alparslan, Dımaşk’ı da hâkimiyet altına alma kararında iken Bizans İmparatoru Romanos Diogenes’in (ö. 1072) Doğu Anadolu yönünde ilerlediğini haber alınca Malazgirt’e yönelmiştir.225 Selçuklu beylerinin Suriye ve Filistin’i ele geçirip Fâtımî Devleti’ne son vermek üzere Mısır seferine çıkmasından sonra, Büyük Selçuklu Sultanı Melikşah (ö. 485/1092), kardeşi Tâcüddevle Tutuş’u (ö. 488/1095) Şam bölgesine göndermiştir. Bölgedeki diğer Selçuklu beyleriyle anlaşmazlığa düşen Tutuş, kendisini Fâtımî ordusuna karşı yardıma çağıran Selçuklu komutanı Atsız Bey’i öldürmüş; çekiştiği Anadolu fatihi Süleyman Şah da hayatını kaybetmiştir.226 Bunun üzerine Sultan Melikşah, 479’da (1086) Porsuk, Bozan ve Nûreddin’in dedesi Kāsimüddevle Aksungur gibi büyük emirlerle birlikte Halep’e gelmiş, Halep’i, merkezî Selçuklu yönetimine bağlamıştır.227 İmâdüddin Zengî ve oğlu Nûreddin için Halep’te, siyasî ve toplumsal zemin bu seferle oluşmaya 225 İbnü’l-Kalânisî, s. 167; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 8, s. 387; Makrîzî, İttiʿâz, Cilt: 2, s. 302; Sevim ve Merçil, s. 74-76; Turan, Selçuklular Târihi, s. 169-171; Cihan Piyadeoğlu, “Sultan Alparslan Fethin Babası, İstanbul: Kronik Yayıncılık, 2017, s. 166-171. Alparslan her ne kadar Suriye’de kalmamışsa da onun buraya yönelmesi bu bölgedeki Fâtımî etkinliğinin sarsılmasına yetmiştir. Halep’te daha önce Fâtımî Halifeleri adına hutbe okunurken bu tarihten sonra -bazı süreçsel kesintiler olmuşsa da- Abbâsîler adına okunmuştur. (Azîmî, s. 247-248; İbn Haldûn, Târîħu İbn Haldûn (el-ʿİber, Halîl Şehhâde ve Süheyl Zekkâr (nşr.), Beyrut: Dârü’l-fikr, 2000, Cilt: 5, s. 6-7.) 226 Makrîzî, İttiʿâz, Cilt: 2, s. 320; Sevim ve Merçil, s. 108-110. 227 Sevim ve Merçil, s. 133-139. 59 başlamıştır. Zira Sultan Melikşah, Antakya’ya doğru hareket etmek üzere şehirden ayrıldığında şehri Kāsimüddevle Aksungur’a bırakmıştır ( 480/1087-1088). 228 Azîmî, Aksungur’un Halep’teki konumunu şahnelik olarak ifade etmiş; 229 Aksungur’un Halep valiliğinden önce Büyük Selçuklu Sultanı ile ilişkisini ifade eden bir sıfatının bilinmediğini belirten Sevim de bu bilgiyi dikkate alarak Aksungur’un Halep’teki görevini doğrudan doğruya Büyük Sultan’a bağlı “askerî valilik (şahne)” olarak kabul etmiştir.230 Ancak Halep’teki sıfatı ne olursa olsun, Aksungur, şehir ve çevresinde Büyük Selçuklular’ın nâibi olarak hâkimiyet kurmuştur. Nitekim, Sevim’in görüşüne kaynaklık eden Azîmî, Melikşah’ın Halep Kalesi’ne Nûh et-Türkî adında birini vali tayin ettiğini; köşkün ise Aksungur’a bırakıldığını, yanında dört bin atlı bulunan Aksungur’un valiliğinin Halep ve amallarında yedi yıl sürdüğünü kaydetmiştir.231 Dımaşk bürokrasisinin içinde yer alan İbnü’l-Kalânisî, Aksungur’un valiliğe atanması hakkında Nûh et-Türkî’den söz etmeden “Bu yıl (480/1087-1088) Halep’in valiliğinin Emîr Aksungur’a verilmesi kararlaştırıldı.” demiş;232 sonraki kayıtlarında da Aksungur hakkında, o devirde müstakil emirler ya da en üst konumdaki emir için kullanılan “sahib” unvanını kullanmış ve ondan “Sâhibü’l-Halep” diye söz etmiştir.233 Bağdat tarihçisi olarak Abbâsî Devri’ndeki konumlara vâkıf olan İbnü'l-Cevzî ve İbnü’l-Esîr de İbnü’l-Kalânisî ile aynı tercihte bulunarak Aksungur’un Halep’teki konumunu, “Sâhibü’l-Halep” olarak aktarmışlardır.234 İbnü’l-Esîr, Melikşah’ın ona Halep ve amallarının yanında Şam’ın bir kısmını da ona verdiğini belirtmiş;235 Nüveyrî de Nizâmülmülk’ün önerisiyle Halep’in yanında Lazkiye, Efâmiye, Kefertâb, Hama ve Menbic’in de Aksungur’a ikta olarak verildiğini yazmıştır.236 Bu bilgiler birlikte değerlendirildiğinde, Aksungur’un Büyük Selçuklular’ın Halep’teki en büyük mülkî amiri, dolayısıyla Büyük Sultan’ın naibi olduğuna kuşku bırakmamaktadır. İmâdüddin Zengî’nin babası ve Nûreddin’in dedesi Aksungur, Halep valiliği sırasında halka iyi davranmış, bununla birlikte etkili bir otorite tesis etmiştir. Güçlü yönetimiyle 228 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 8, s. 444-445; İbn Hallikân, Aksungur’un bu göreve Tutuş tarafından getirildiğini yazmış ancak kaynak belirtmemiştir. (Cilt: 1, s. 241.) 229 Azîmî, s. 354. 230 Sevim, Ünlü Selçuklu Komutanları Afşin, Atsız, Artuk ve Aksungur, s. 73. 231 Azîmî, s. 354. 232 İbnü’l-Kalânisî, s. 196. 233 İbnü’l-Kalânisî, s. 197, 198, 199. 234 İbnü’l-Cevzî, Cilt: 17, s. 5; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 8, s. 474. 235 İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 4. 236 Nüveyrî, Cilt: 27, s. 79. 60 şehir ve çevresinde asayişi sağlayan Aksungur, emniyeti temin etmiş, yol kesiciliği bitirmiş, çevredeki yöneticilere de asayişi bozanlara karşı kendisi gibi davranmalarını emretmiştir. Daha önce yolculuk yapmaktan endişe duyan halk, onun devrinde emniyet içinde seyahate çıkmış; bu güven ortamında ortamında tüccarlar, Halep’e yoğun bir şekilde gelmeye başlamış, ticarî hayatın ivme kazanmasıyla Halep ekonomik olarak kalkınmış; bu kalkınmanın önünü açan Aksungur, halk tarafından sevilen bir yönetici olmuştur.237 Aksungur, Halep’e asayişle ilgili bu zihinsel hatıraların yanı sıra fizikî hatıralar da bırakmış; şehrin ulucamisini, kalesini ve şehitliklerini onarmıştır.238 Ne var ki Melikşah’ın ölümünün (485/1092) ardından Büyük Selçuklu Devleti’nde yaşananlar, Suriye’de Aksungur’un da geleceğini etkilemiştir. Suriye Selçuklu Sultanı Tutuş, Melikşah’ın büyük oğlu Berkyaruk’a karşı sultanlık iddiasında bulunmuş, emirleri itaatine çağırmıştır. Halep hâkimi Aksungur, Urfa ve Harran hâkimi Bozan, Antakya hâkimi Yağısıyan, “Berkyaruk’un durumunu öğreninceye kadar”239 koşuluyla Tutuş’a tabi olmuş, onun adına hutbe okutmuşlardır.240 Tutuş’a boyun eğmeyen İbrahim b. Kureyş gibi yerel beyler de bu ittifakın katkılarıyla, insan kaybının yoğun olduğu çatışmalarla itaat altına alınmış,241 böylelikle Selçuklu Suriye’si, Berkyaruk’tan bağımsız hareket eden Tutuş’un hâkimiyetine geçmiştir.242 Şam bölgesinin ardından Musul’u da Aksungur, Bozan ve Kürboğa’nın desteğiyle hâkimiyeti altına alan Tutuş, başta Diyarbakır olmak üzere Güneydoğu Anadolu’yu da kendisine bağlayıp Azerbaycan’a yönelmiş, Berkyaruk’la savaşmaya karar vermiştir. Ancak daha önce de Tutuş ile aralarında husumet bulunan Aksungur, Bozan’ı da yanına alarak ondan ayrılmış, Halep’e geri dönüp orada hutbeyi Berkyaruk adına okutmuştur.243 237 İbnü’l-Kalânisî, s. 196; İbnü’l-Adîm, Buğye, s. 1954; İbnü’l-Adîm, Aksungur zamanında, evcil hayvanlara zarar veren çakallara karşı alınan tedbirlerden dolayı kendi zamanında bile Halep’in çevresinde nadir hâller dışında çakallara rastlanmadığını belirtmiştir. (Buğye, s. 1955); 681 (1212) yılında vefat eden İbn Hallikân da kendi döneminde bile halkın Aksungur’un ruhu için Kur’an okuduğunu yazmıştır. (Cilt:1, s. 241) 238 Sevim, s. 74, 75. 239 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt 8: s. 486. 240 İbnü’l-Adîm, Zübde, s. 224; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt 8: s. 486. 241 İbnü’l-Adîm, Zübde, s. 224-225. 242 Azîmî, s. 357. 243 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt 8, s. 488-489; İbnü’l-Kalânisî, s. 201-203. 61 Tutuş, yöredeki Arap beyleri ve Antakya Valisi Yağısıyan ile birlikte Aksungur’un üzerine varmıştır. Berkyaruk, Kürboğa ile Urfa hâkimi Bozan’a Aksungur’a yardım etmeleri emrini vermişse de Bozan ve Kürboğa, Tutuş’la Halep yakınlarında yapılan savaşa fiilen katılmamışlardır. Aksungur, Tutuş tarafından yakalanmış, Halep yakınlarındaki Rûyan adlı bir köyde boynu vurularak öldürülmüştür (487/1094).244 Aksungur’un başı, oğlu İmâdüddin Zengî Halep’e hâkim oluncaya kadar (526/1131) Halep çevresinde teşhir edilmiştir. 245 Halep’i ele geçiren Tutuş, Bozan’ı öldürmüş, Kürboğa’yı da hapse atmıştır. Ancak Tutuş, 488’de (1095) Rey civarında Berkyaruk’la karşılaştığı savaşta yenilmiş ve savaş meydanında Aksungur’un bazı arkadaşları tarafından öldürülmüştür.246 Melikşah’ın 485’teki (1092) ölümüyle başlayan taht kavgaları, Berkyaruk-Tutuş mücadelesinin ardından, Berkyaruk ile Kafkasya Bölgesi’ndeki Arrân Meliki kardeşi Muhammed Tapar arasında 497 (1104) yılına kadar devam etmiştir.247 Bu tarihte iki taraf arasında yapılan anlaşmada Selçuklu Devleti ikiye bölünmüştür.248 Tutuş’un hayatını kaybetmesinin ardından oğlu Rıdvan (ö. 507/1113) Halep’e, diğer oğlu Dukak (ö. 497/1104) ise Dımaşk’a hâkim olmuştur. Babalarının yanında yer alan Yağısıyan da Rıdvan’a bağlı olarak Antakya’ya hükmetmiştir.249 Böylece Büyük Selçuklu Devleti bölünürken Suriye Selçukluları da kendi içinde bölünmüştür. 490’da (1096-1097) Rıdvan ve kardeşi Dukak da kendi aralarında savaşmışlardır.250 Bu savaşın ardından Rıdvan’ın Halep ve Antakya hâkimiyeti kesinleşmiştir. Rıdvan, daha sonra Fâtımîler’e meyletmiş; Şiîlerin Halep’teki faaliyetleri onun devrinde artmış, hutbe, şehirde bir süre Fâtımîler adına okunmuş251 ancak Antakya hâkimi Yağısıyan’ın (ö. 491/1098) itirazı ile bu durum düzeltilmiştir.252 244 İbnü’l-Kalânisî, s. 206-209; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt 8, s. 494-495; İbn Hallikân, s. 241; Haşim Şahin, Orta Zaman Türkleri/Orta Çağ İslam ve Türk Tarihine Dair Yazılar, İstanbul: Yeditepe, 2015, s. 121. 245 İbnü’l-Adîm, Buğye, s. 1959. 246 İbnü’l-Kalânisî, s. 211-212. 247 Abdülkerim Özaydın, “Berkyaruk”, DİA, TDV Yayınları: Ankara, 1992, Cilt: 5, s. 514-516. 248 Türkiye Selçukluları, daha önce Büyük Selçuklular’dan bağımsız hareket etmişlerdir. 249 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt 8: s. 503-504. 250 Azîmî, savaşın tarihi olarak 489’u vermiştir. (s. 358.) 251 Azîmî, Halep’te hutbenin Fâtımîler adına okunmasını 490 yılı olayları arasında kayetmiş, bu durumun bir ay sürdüğünü belirtmiştir. (s. 459.); Makrîzî ise Rıdvan’ın elçilerinin Kahire’deki görüşmelerini ayrıntılı bir şekilde verdikten sonra hutbenin dört ay Fâtımîler adına okunduğunu ve Artuklu emiri 62 Suriye’yi Selçuklular’ın taht mücadelesi çekişmelerine iten Tutuş, Atsız’ın ardından Aksungur, Bozan gibi diğer beyleri öldürerek Selçuklu Suriye’sini dirayetli idareciler açısından zayıflatmış; bu durumdan Urfa çevresinde Ermeniler, Filistin’de Fâtımîler, bölgenin genelinde ise Haçlılar yararlanmışlardır. Tutuş’un yol açtığı bu parçalı yapı ve karışık durum devam ederken Haçlılar, Anadolu’yu aşıp Urfa’ya yönelmiş, Yağısıyan’ın hutbe tartışmaları nedeniyle bulunduğu Halep’ten dönmesinden üç gün sonra Antakya’yı kuşatmaya başlamışlardır.253 Zengî’nin çocukluk ve gençlik yılları hakkındaki bilgileri derleyen İbnü’l-Esîr’e göre babası Aksungur öldürüldüğünde on yaşlarında olan254 Zengî, babasının memlûkları tarafından sahiplenilmiştir. Musul Atabegi Kürboğa, Tutuş’un öldürülmesi üzerine 489 (1095-1096) yılından sonra Humus’taki tutsaklıktan kurtulunca, “Kardeşimin oğlu, onu büyütüp eğitmekte başkalarından evlayım.” diyerek Aksungur’un memluklarından Zengî’yi isteyip yanına almış, Aksungur’un memlûklarına iktâlar vererek onları Zengî’nin etrafında toplamıştır. Kürboğa, 490 (1102) yılında ölünceye kadar Zengî onun yanında kalmıştır. Kürboğa’dan sonra, Musul’a hâkim olan Çökürmüş, Zengî’yi himayesine almış; babasına duyduğu sevgiden dolayı kendisine yakın tutmuştur. Zengî, Çökürmüş’ün ardından, Haçlılarla mücadelede önemli bir isim olan Musul Valisi Mevdûd’un himayesine girmiştir. Mevdûd, akıl ve cesaretini görüp onun iktalarını artırmış, savaşlarda yanında bulundurmuştur. Zengî, Mevdûd’la birlikte Haçlılara karşı Tel Bâşir ve Urfa kuşatmalarına katılmış; Dımaşk Atabegi Tuğtegin’in Haçlılarla işbirliğine tanıklık etmiştir. Zengî’nin Haçlılara karşı kahramanlık öyküleri, Mevdûd Devri’nde Şam’da ve Haçlılar arasında yayılmıştır. Mevdûd, bir Bâtınî tarafından ve muhtemelen Atabeg Tuğtegin’in planlamasıyla Dımaşk’ta öldürülünce (507/1113), Zengî, Musul Atabegi Cüyûş Beg ve Selçuklu komutanı Aksungur el-Porsukî’nin yanında bulunmuş, Porsukî’nin İranlı askerlerinin arasında “Şamlı Zengî” diye tanınmıştır. Onunla birlikte Urfa yöresinde Haçlılarla ve Ermenilerle savaşmış, savaştan sonra kahramanlık hikâyeleri askerler arasında anlatılmıştır. Bundan sona Porsukî, Bağdat’a dönerken Zengî, Atabeg Cüyûş Beg ve Selçuklu Şehzadesi Mesud’la Sökmen b. Artuk’un Rıdvan’a yaptığı baskıyla bu duruma son verildiğini yazmıştır. (İttiʿâz, Cilt: 3, s. 19.) 252 İbnü’l-Kalânisî, s. 216; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt 9, s. 11. 253 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt 9, s. 11. 254 İbn Hallikân, İbnü’l-Esîr’in verdiği (Atâbekiyye, s. 15.) bu bilgiden yola çıkarak Zengî’nin doğum yılını 477 (1084/1085) olarak hesaplamıştır. (Cilt: 2, s. 326.) 63 (ö.547/1152) birlikte Musul’da kalmıştır. Atabeg Cüyûş Beg ve Mesud’un Sultan Mahmud’a karşı 514’deki (1120-1121) isyanından uzak duran Zengî, isyandan sonra Sultan Muhammed tarafından, Musul’a vali olarak atanan Porsukî’nin yanına, yapılacak işlerde görüşü alınmak üzere verilmiştir. Porsukî, Mesud’un annesi ile evlendirilip Irak şahnesi olarak atanınca Zengî’nin de konumu yükselmiştir. Zengî, Irak Selçukluları ve Abbâsî başkenti Bağdat’ın siyasetine fiilen dâhil olmuştur. 514’te (1120-1121) Vasıt şehri kendisine ikta edilmiş; Basra şahneliği de verilmiştir. Bu görevi sırasında ve Bağdat çevresindeki isyanların bastırılması hususunda başarılarıyla anılmıştır. Porsukî’nin Bağdat’taki görevinden alınıp Musul’a gönderilmesinden sonra Zengî, Sultan Mahmud’un yanında kalmış, onun yakın çevresi içinde yer alıp kendisine önce Basra iktâ olarak verilmiş, ardından Bağdat şahneliğine getirilmiştir.255 520’de (1126) Porsukî, Musul’da bir Bâtınî tarafından öldürülmüş, onun yerine geçen oğlu İzzeddin Mesud da ölmüştür. İzzeddin Mesud’un yanında onun işlerini yürütmek üzere bulunan Emir Çavlı, Porsukî’nin küçük oğlunun Musul’da görevlendirilmesi için Bahâeddin eş-Şehrezûrî ve Selâhaddîn Muhammed el-Yağısyanî’yi Bağdat’a göndermiştir. Ancak Haçlı istilasından kaygı duyan bu iki şahsiyet, Vezir Enûşirvân b. Hâlid el-Kâşânî’nin (ö. 532/1138) konağına giderek ona, “Sen de sultan da çok iyi biliyorsunuz ki Haçlılar Cezire ve Şam’ı işgal ettiler, burada yerleştiler ve güçlendiler. Aksungur Porsukî, onlarla baş edebiliyordu. Onun öldürülmesinden sonra Haçlıların İslâm şehirlerini ele geçirme hırsları daha da arttı. Onun oğlu ise henüz yaşça küçüktür. Cesur bir şahıs vali tayin edilmeli ki onları memleketten uzak tutsun, sınırları ve çevreyi himaye edebilsin. Biz, İslâm ve Müslümanlar zarar görmesin diye durumu sana arz ettik. Biz, bununla kendimizi Allah’a karşı günah işlemekten ve sultanın kınamasına uğramaktan kendimizi koruduk.” diyerek Musul’a Haçlılarla mücadele edebilecek bir valinin atanmasını talep etmişlerdir. Sultan Mahmud’a vezir Enûşirvân tarafından iletilen talep, Bağdat’ta istişare ile uygun bulununca256 Zengî, 521’de (1127) daha önce Porsukî’nin elinde olan bütün yerleri yönetmek üzere Musul’a vali olarak 255 İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 15-32. Bu konuda babasından yaptığı derlemelerle ilk kaynağı oluşturan İbnü’l-Esîr’in anlattıkları, Ebû Şâme (Cilt: 1, s. 146-156) ve Nüveyrî (Cilt: 27, s. 81-84) gibi tarihçiler tarafından olduğu gibi alıntılanmıştır. 256 İbn Hallikân’a göre Sultan Mahmud, Dübeys b. Sadaka’yı (ö. 529/1135) Musul’a atamıştı, Emir Çavlı Sakavu, buna karşı Musul’un kendisine verilmesi için söz konusu elçileri Bağdat’a göndermiş, elçiler Halife Müsterşid-Billâh’ın Dübeys’in atanmasına karşı çıktığını görmüşler ve Halifeye Zengî teklif edilmiştir. Halife, yüz bin dinar para vererek Sultan Mahmud’u Zengî’nin valiliğine ikna etmiştir. (Cilt: 2, s. 327.) 64 atanmıştır.257 Sultan Mahmud, kendisine oğulları Melik Alparslan ve Melik Hafâcî258 olarak bilinen Melik Ferruhşah’ı da teslim edip Zengî’yi onların atabegi olarak atamıştır.259 Bu atamayla Zengî Atabegliği kurulmuştur.260 Önce Tikrit yakınlarındaki Bevazıh’a gidip orada güç toplayan, ardından 10 Ramazan 521’de (19 Eylül 1127) 261 Musul’a giren Zengî, Musul’u Çavlı ile anlaşarak herhangi bir çatışmaya girmeden teslim almıştır. Ancak Zengî, Musul’a tamamen hâkim olduğu hâlde yönetimi Melik Alpaslan b. Mahmud b. Muhammed Tapar’ın elindeymiş gibi göstermiş, çevre emirlere ve Bağdat’a yönelik bütün yazışmalarını onun adına yapmıştır.262 Zengî, Musul’a vali olarak atandığında Haçlı istilası altında bulunan topraklar, Mardin ve yakınlarındaki Şabah’ın çevresinden Mısır’a uzanıyordu. Bu bölgede Halep, Hama, Humus, Dımaşk dışında istila altında olmayan Müslüman bir vilayet kalmamıştı. Haçlı istilasının etkileri, Diyarbakır, Nusaybin ve Re’sülayn (Ceylanpınar) çevresinde de görülüyordu. Arada kalan Rakka ve Harran ise Haçlı saldırılarına maruz kalma endişesi içinde yaşıyordu. Dımaşk’a gelen ticaret yolları kesilmişti; tüccarlar ve diğer yolcular, korku içindeydiler.263 Zengî, Büyük Sultan Sencer’in (ö. 552/1157) gayretine rağmen Selçuklu şehzadelerinin taht kavgasında oldukları; Abbâsî halifelerinin ise bundan istifade ederek Selçuklu yönetimini Bağdat’ta zayıflatmak istedikleri Irak Selçukluları’nın inkiraz devrinde 257 İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 34-35; Süryânî Mihail, Zekkâr (nşr.), Cilt: 5, s. 137; Anonim Süryânî, Zengî’nin Büyük Selçuklu Sultanı tarafından Doğu emiri olarak atandığını kaydetmiştir. (Tritton ve Gibb, s. 100.) 258 Bu lakap konusunda İbn Hallikân, İbnü’l-Esîr ile çelişmiştir; İbnü’l-Esîr, Alparslan’ı bu lakapla anmıştır, (Atâbekiyye, s. 71.) Ebû Şâme, Kâtip İmâdüddin İsfahânî’nin Selçuklular tarihinden (Nusretü’lKatre ve Usretü’l-Katre) alıntı yaparak İbnü’l-Esîr’in yanıldığını ifade etmiştir. (Cilt: 1, s. 179.) Bündârî, bu lakabı Nusretü’l-Katre’nin muhtasarında (Devletü’l-Selçuk) Ebû Şâme’nin aktardığı şekilde almıştır.(s. 187); İbn Hallikân’ın kaynağı da Kâtip İmâdüddin olmalıdır. İbnü’l-Ezrâk’taki kayıt da Bündârî’deki Kâtip İmâdüddin kaydına uygundur. (s. 42); sonraki tarihçilerden İbn Vâsıl ise Alpaslan’dan İbnü’lEsîr’in söz ettiği şekilde söz etmiş, Ferruhşah’ı ise anmamıştır. (Cilt: 1, s. 33.) 259 İbn Hallikân, Cilt: 2, s. 327. 260 Zengî Atabegliğinin, Selçuklu Devletinin uzantı(dal, şube)larından olduğunu vurgulayan Nüveyrî, devletin kuruluşunun başlangıcını Aksungur’un Halep valisi olarak atanmasına götürür. Ona göre, Aksungur’un katliyle devlet kesintiye uğramış, Zengî’nin Musul valisi olarak atanmasıyla Musul, Şam ve Mısır’da yeniden varlık bulmuştur. (Cilt: 27, s. 78.) 261 İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 34; İbn Hallikân, Cilt: 2, s. 328. 262 İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 71. 263 İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 33; Süryânî Ebü’l-Ferec, Müslümanların Haçlılar karşısındaki durumunu İbnü’l-Esîr’den daha ağır tasvir etmiş; Müslümanların Haçlı korkusundan tir tir titrediğini ve Haçlıların Halep’in değirmenlerindeki unun bile yarısına el koyduğunu iddia etmiştir. (Abû’l-Farac, Cilt: 2, s. 362.) 65 Bağdat siyasetine dâhil olmuştur.264 Bağdat kadar, Artuklular, Tuğteginliler ve Musul’un yakın çevresi de kendi içinde parçalı vaziyetteydi. Zengî, Haçlı tehlikesi ile birlikte bu parçalı yapıdan yararlanarak Irak-Suriye ve Güneydoğu Anadolu’nun “fiilî siyasî iktidarı”nı265 elde etmiştir. Zengî, Musul’a yerleştikten sonra, önce geçmişte Porsukî’nin elinde olan yerleri yönetimine katmaya çalışmış; sonra çevredeki şehirlere yönelmiş; Dicle kıyısında, Musul’a üç gün mesafede bulunan266 Cezîretü’l-İbn Ömer’i (Cizre), Porsukî’nin kendisine teslim olmak istemeyen memluklarından; Nusaybin’i de Artuklular’dan almıştır. Musul yakınlarındaki Sincar, Urfa yakınlarındaki Harran’ı da yönetimine katan Atabeg, Halep’e girebilmek için Urfa Kontu Joscelin ile çatışmamak üzere anlaşmıştır.267 Zengî, Haçlı istilası endişesi taşıyan halkın çağrısı üzerine Halep’le ilgilenmiş, taraftarları şehirde hakimiyet sağlayınca oraya vali olarak önce Hasan Karakuş adındaki bir emiri sonra Selâhaddin Muhammed el-Yağısyanî’yi atamıştır.268 522’de (1128) çocukluğunu aralarında geçirdiği arkadaşlarının desteğiyle Halep’e kesin olarak hakim olan269 Zengî, şehre geldiğinde halk tarafından büyük bir coşkuyla karşılanmış, şehre hakim olunca babası Aksungur’un teşhir edilen kafasını gömmüş; babası adına bir medrese yaptırmış (526/1131), cenazesini bu medreseye naklettirip iki köyün gelirini de buraya vakfetmiştir.270 Emîr Seyfeddin Suvâr b. Aytekin, 524’te (1129-1130) Dımaşk’tan kaçıp Halep’e sığındığında Zengî kendisine Halep ve çevresinin valiliği ile birlikte Haçlılarla mücadele görevini de vermiştir.271 Halep çevresinden sonra Hama’yı da beyliğine katan (523/1129) Atabeg, Güneydoğu Anadolu’ya yönelerek Artuklular’dan Mardin yakınlarındaki Dârâ’yı almış 264 Turan, Selçuklular Târihi, s. 247-250. 265 Turan, Selçuklular Târihi, s. 249. 266 Yâkūt, Cilt: 2, s. 133. 267 Papaz Grigor, s. 248. 268 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 9, s. 246-247. 269 İbn Adîm, Buğye, s. 3845. 270 İbnü’l-Adîm, Buğye, s. 1959. İbnü’l-Adîm, medresenin ismini vermeden idaresinin İmam Ebû Talib el-Acemî’ye verdiğini belirtmişken İbn Hallikân, Zengî’nin babasını Züccâciye Medresesi’ne defnettiğini, kendisinin her cuma günü büyük bir topluluğu onun kabrinin başında Kur’an okurken gördüğünü belirtmiştir. İbn Hallikân’a geliri o okuyuculara verilmek üzere büyük bir vakfiyenin bulunduğu ancak vakfiyenin kimin tarafından tahsis edildiğinin bilinmediği söylenmiş; kendisi vakfiyeyi tahsis edenin Nûreddin olduğunu tespit etmiştir. (İbn Hallikân; Cilt: 1, s. 241.) 271 İbn Adîm, Zübde, s. 303. Emîr Suvâr, Nûreddin Halep’e hakim oluncaya kadar Haçlılarla mücadelenin en önemli komutanı olarak öne çıkmış ve kendisiyle birlikte Urfa’nın fethine katılmıştır. (İbnü’l-Kalânisî, s. 450.) 66 (524/1130)272 ancak Mardin ve Âmid’e (Diyarbakır) uzanamamıştır. Zengî, aynı yıl Musul Atabegliği’ne atandığından beri ilk kez Haçlılarla savaşarak Halep’in güneydoğusundaki Esârib Kalesi’ni fethetmiştir.273 Zengî, Suriye ve Güneydoğu Anadolu ile uğraşırken Irak siyasetiyle de ilgilenmiş, Sultan Mahmud’un ölümünden (525/1131) sonra Selçuklular’ın kendi içindeki ve Abbâsî halifeleri ile olan çekişmelerine fiilî olarak katılmıştır. Selçuk Şah ve Dâvûd b. Mahmûd’a karşı Mesud’u destekleyen (526/1132) Zengî, Selçuk Şah’ın atabegi Karaca es-Sâkî’ye yenilmiş, yaralı bir hâlde Musul’a doğru yol alırken Bağdat’ın kuzeyindeki Tikrit Kalesi’nde Şâdi’nin oğulları Necmeddin Eyyûb ve Esedüddin Şîrkûh’un yanında kalmıştır. Zengî, Eyyûb ve Şîrkûh tarafından iyi karşılanınca -bu aile Tikrit kalesinden çıkarıldığında- onları yanına kabul etmiş, bugün Lübnan sınırları içinde kalan, Humus’un güneyindeki Baʿalbek’e yerleştirmiştir.274 Zengî, 528’de (1134) Artuklular’ın elindeki Âmid’i bir kez daha kuşatmıştır. Atabeg, Âmid’i alamamışsa da Âmid yakınlarındaki Savr Kalesi’ni ele geçirmeyi başarmıştır.275 529’da (1135) ise Zengî, Dımaşk hâkimi Şemsü’l-Mülûk’un daveti üzerine şehri teslim olmak üzere Dımaşk’ı kuşatmış; Şemsü’l-Mülûk, bu karara karşı çıkanlar tarafından öldürülünce kuşatmayı kaldırmak zorunda kalmıştır.276 Ancak Zengî, bu kuşatmayla Dımaşk’ta hutbeyi kendi yanındaki Selçuklu şehzadesi Alpaslan b. Mahmud b. Muhammed Tapar adına okutmayı başarmış, Dımaşk üzerindeki etkisini daha çok hissettirmiştir.277 Zengî, 532’de (1138) Hama önlerinde Dımaşk yönetimiyle uğraşırken Bizans İmparatoru II. Ioannes Komnenos (ö.1143), Suriye’ye girmiş; Halep yakınlarına gelmişse de şehrin iyi savunulduğunu görüp oradan uzaklaşarak Esârib, Maarratünnuʿmân ve Kefertab’ı işgal etmiş, Şeyzer Kalesi’ni kuşatmış; Halep ve Dımaşk’ta korkuya yol açmıştır. Zengî, Komnenos’e karşı Şeyzer Kalesi halkını 272 İbnü’l-Esîr’deki (Atâbekiyye, s. 38-39.) bu kayıt, İbnü’l-Ezrâk’ta, “Artuklu Emirleri, Timurtaş ve Dâvud Dârâ’ya sığındılar.” şeklinde geçmiş; Dârâ’nın alındığından söz edilmemiştir. (s. 47.) 273 İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 39-43. 274 Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 354-355. 275 İbnü’l-Ezrâk, s. 61; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 9, s. 274; Arapça sat, vav, re harfleri ile yazılan “Savr (Savur)” ismi, el-Kâmil’in Türkçe çevirisinde (Cilt: 11, s. 24.) yanlışlıkla “Sur” diye çevrilmiştir. Diyarbakır yakınlarında Sur diye bir kale yoktur, burada sözü edilen Mardin’in bugünkü Savur ilçesidir. İbnü’l-Ezrâk çevirisinde “Savr” olarak doğru yazılmıştır. (s. 61.) 276 İbnü’l-Kalânisî, s. 390-391. 277 İbnü’l-Kalânisî, s. 392. 67 desteklemek için Şeyzer yakınlarına gitmiş, Komnenos, Zengî ile karşılaşmaktan çekinip Şeyzer çevresinden uzaklaşmıştır.278 İmparatora meydan okusa da onunla çatışmamanın yolunu seçen Zengî, aynı yıl Esârib’i ve Hama’nın kuzeyinde yer alan Maarratünnu’mân ile Kefertab’ı, Bizans İmparatoru’nun teslim ettiği Haçlılardan geri almıştır.279 Bölgenin idarî yapısını etkilemeye devam eden Zengî, Re’sülayn’ı ve Cebelcur’u almış (533/1139); bir süre önce tekrar Artuklu hakimiyetine giren Mardin yakınlarındaki Dârâ’yı da idaresine katmıştır.280 Bölgedeki etkisiyle birlikte şöhreti de artan Zengî, Dımaşk Atabeg’i Şehâbeddin Mahmud’un (ö. 533/1139) annesi ve Emîr Çavlı’nın kızı olan Safvetü’l-Mülük Zümrüd Hatun’la Humus yakınlarında, Halifenin, Irak Selçuklu Sultanının, Mısır, Anadolu ve Dımaşk elçilerinin hazır bulunduğu bir düğünle evlenmiştir. Humus’u Zümrüd Hatun’a çeyiz olarak Dımaşk yönetiminden alan Atabeg, buna karşılık Humus ile Akdeniz sahili arasındaki281 Bârin Kalesi’ni Dımaşk yönetimine bırakmıştır.282 Zengî, 534’te (1139) Bağdat’ın kuzeyindeki Şehrezûr’u Musul’a bağladıktan sonra Dımaşk hâkimi Cemâleddin’le anlaşarak Dımaşk’ı da kuşatmıştır. Dımaşk halkının şehrin kendisine teslim edilmesine karşı çıkması üzerine Dımaşk’ı alamamış fakat Baʿlebek’i topraklarına katmıştır.283 Atabeg, Bârin Kalesi’ni de Haçlılardan alarak Haçlılara karşı en önemli başarılarından birini elde etmiştir. Bârin kuşatmasına son vermek için Halep yakınlarına gelen Bizanslılar, Atabeg karşısında bir sonuç almadan geri dönmek zorunda kalmışlardır.284 538’de (1143) Diyarbakır çevresindeki Maden, Tanzeh, Hizan gibi kaleleri alan Atabeg, 25 Cemâziyelâhir 539’da (23 Aralık 1144) Haçlılara karşı en büyük başarısını elde edip 278 Runciman, Cilt: 2, s. 176-178. Ioannes Kınnamos’un Histroria’sında bu olaylar aktarılırken Zengî ve ordusu hiç anılmamıştır. (s. 16-17.); William of Tyre de olayları Zengî’yi anmadan aktarmıştır. (Cilt: 2, s. 94-97.) Süryânî Mihail ise İmparatorun Şeyzer çevresinden çekilmesini Türkiye Selçuklu Sultanı I. Mesud’un Kilikya’ya girmesine bağlamıştır. (Süryânî Mihail, Zekkâr (nşr.), Cilt: 5, s. 158-159.); Ebü’lFerec de Zengî’den söz etmeden Mihail’in Sultan Mesud’la ilgili yazdıklarını aktarmıştır. (Cilt: 2, s. 374.); Anonim Süryânî ise Zengî’yi anmış, Sultan Mesud’dan söz etmemiştir. (s. 279.) 279 Azîmî, s. 393-394; Runciman, Cilt: 2, s. 180. İbnü’l-Adîm ise Esarib’in kurtarılmasını 3 Safer 533 olarak kaydetmiştir. (İbnü’l-Adîm, Zübde, s. 319.) 280 Azîmî, s. 394; İbnü’l-Adîm, Zübde, s. 320. 281 Yâkūt, Cilt: 2, s. 452. 282 İbnü’l-Kalânisî, s. 419-420. 283 Azîmî, s. 395; İbnü’l-Kalânisî, s .424. 284 İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 59-61. 68 Urfa’yı Haçlılardan kurtarmıştır.285 Fırat’ın doğusundaki bütün Haçlı istilasına son veren Atabeg, Birecik’i de kuşatmış fakat Musul’da Melik Alparslan b. Mahmud b. Muhammed Tapar tarafından kendisine karşı düzenlenen bir isyan yüzünden bu kuşatmaya son vermek durumunda kalmıştır.286 Melik Alpaslan’ın isyanını bastıran Zengî, 5-6 Rebîülâhir 541 (14-15 Eylül 1146) gecesinde Fırat kıyısındaki, İbn Malik Kalesi287 olarak da bilinen, Rakka ve Sıffîn arasında Fırat Nehri üzerindeki bir mevkide yer alan288 Caʿber Kalesi’ni kuşattığı sırada Haçlı kökenli hizmetlisi Yarenkuş tarafından öldürülmüştür. Cenazesi önce Hz. Ali ile Muaviye arasındaki savaşın yaşandığı Sıffîn’deki şehitliğe gömülmüş, ardından Rakka kadısı Ebû Muslim289 tarafından Rakka’ya taşınmıştır.290 Zengî, arkasında Seyfeddin Gazî, Nûreddin, Kutbüddin Mevdûd ve Nusretüddin Emir-i Emirân291 olmak üzere dört oğul ve bir kız292 bırakmıştır. Zengî öldürüldüğünde büyük oğlu Seyfeddin Gazi, babası adına iktâ emiri olduğu Şehrezûr’da;293 onun bir küçüğü Nûreddin, kendisinin yanında,294 diğer iki oğlu ise Musul’da bulunuyordu. Yaşamı boyunca savaştan savaşa, bir mücadeleden başka bir mücadeleye koşan Zengî, Irak ve Suriye’nin istikrarsızlığından, hâkimiyet alanını genişletmek için yararlanmış; güvensiz bir şahsiyet izlenimine yol açmayacak makul bir taraf tutma ve ayrışma siyaseti izlemiştir. İstikrar unsurunu, durağan ittifaklarda değil, siyasî değişkenlik içinde uygun koşullarda taraf değiştirmekte görmüştür. Valiliği ve atabegliği, Haçlılarla mücadele üzerine varlık bulmuştur. Buna rağmen, olanaklarını büyütünceye kadar Haçlılarla çatışmaktan kaçınmış;295 atabegliğinin ilk döneminde Bağdat siyasetindeki yerini kaybetmeyecek bir hassasiyet içinde, Irak Selçuklu ve Abbâsî başkenti ile 285 Urfa’nın fethi, gayrimüslim kaynaklarında ayrıntılı bir şekilde anlatılmıştır. (William of Tyre, Cilt: 2, s. 140-144; Abû’l-Farac, Cilt: 2, s. 378-380.) 286 Zengî’nin dönmesinden korkan Haçlılar, şehri Artuklu emiri Hüsameddin Timurtaş’a teslim etmişlerdir. (Abû’l-Farac, Cilt:2, s. 380.) 287 İbn Asâkir, Cilt: 19, s .85. 288 Yâkūt, Cilt: 2, s. 141-142. 289 İbnü’l-Adîm, Buğye, s. 3856. 290 Bündârî, Târîhu Devleti Âl-i Selçuk, s. 186; İbn Asâkir, Cilt: 19, s. 85, Cilt: 57, s. 118; İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 35-75; Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 157-187, İbnü’l-Adîm, Buğye, s. 3845-3858; İbn Vâsıl, Cilt: 1, s. 31-104; Şahin, s. 133-134. 291 İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 76, 95. 292 Abû’l-Farac, Cilt: 2, s. 381. 293 İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 85. 294 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 9, s. 341. 295 Atabegliğinin ilk sekiz yılında sadece bir kez Haçlılarla karşılaşmıştır. (Stevenson, s. 123.) 69 iletişimini hep koruyarak hâkimiyet alanı içindeki parçalı yapıyı birleştirip gücünü artırmıştır. İmâdüddin Zengî, Haçlılarla mücadele etme olanağına ulaştığında, İslâm topraklarında kurulan ilk Haçlı kontluğunun merkezi Urfa’yı istiladan kurtarmıştır. Halep yakınlarına kadar sefer düzenleyebilme askerî gücüne sahip Bizans’la karşı karşıya gelmeden gerçekleştirdiği bu fetihle, Haçlılarla mücadeleyi yeni bir aşamaya taşımıştır. Musul ve Mardin’e doğru genişleme yollarını kapatarak Haçlıları Antakya-Kudüs yolundaki dar Akdeniz sahiline hapsetmiş, kendisinden önce Artuklular ve Irak Selçukluları’nın mücadelesine rağmen saldırgan konumunda bulunan Haçlıları, kaybettikleri toprakları kurtarma sürecine geriletmiştir. Zengî, Bağdat’ın kuzeyindeki Tikrit yakınlarında yer alan Şehrezûr’dan Halep’in batısına uzanan, Mardin çevresinden Dımaşk yakınlarına kadar genişleyen nispeten istikrar ve sükûnet içinde bulunan, doğusunda Musul’un, batısında Halep’in baş şehirler olduğu bir ülke miras bırakmıştır. Zengî, fizikî alanı genişletme ve bütünleştirmeyi ifade eden niceliksel değişimle uğraşırken ülkenin imarını ifade eden niteliksel değişimi ihmâl etmemiş; savaş ve mücadele sürecine rağmen ülkesini mamur etmiştir. Atabeg olarak atandığında surları harap olmuş, yerleşimi seyrekleşmiş bir durumda bulunan Musul’un surlarını onarmış, içini de çok amaçlı binalarla donatmıştır. Kendisinden önce meyve açısından en yoksul şehirlerden biri iken onun döneminde şehir içinde ve çevresinde yapılan bahçelerle Musul, meyve bakımından en zengin şehirlerden biri hâline gelmiştir.296 Halep’te ekonomik açıdan rahatlama sağlayamadıysa da Harran yöresindeki çiftçileri memnun etmiştir.297 Musul, Sincar ve Halep arasında ekonomik bir denge sağlamaya çalışmış, ülkenin çıkarına uygun bir iskân politikası geliştirmiştir. Hizmetindekilerin ülkeyi terk etmesine izin vermemiş, Halep çevresine Emîr Yârûkī’nin liderliğindeki Eyvaniyye Türkmenlerini yerleştirerek buradaki demografik yapıyı değiştirmiştir.298 Sınır şehirlerinin savunmasız, iç şehirlerin ise saltanat çekişmesi içinde olduğu bir dönemde Zengi, sınırdaki şehirlerin dışarıya karşı korunaklı, iç şehirlerin ise saltanat çatışmalarından nispeten uzak olduğu bir yönetim inşa etmiştir. Kanaatimizce, Zengî’nin en büyük başarısı ise devleti yeniden inşa etmesi olarak görülmelidir. 296 İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 77-78. 297 İbnü’l-Adîm, Buğye, s. 3851-3852; Zübde, s. 327-328. 298 Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 185. 70 Kendisinden önce Musul’un doğusundan Halep’in batısına, Diyarbakır’ın kuzeyinden Dımaşk’ın güneyine uzanan bölgede devlet müessesesinin mevcudiyeti kuşkuludur. Bu coğrafyada mevcut olan, Irak Selçukluları, Artuklular, Dımaşk Atabegliği ve kimi bağımsız beylerce yönetilen kalelerdir ve bu kaleler arasında ortak bir yönetim yoktur. Kale yönetimleri sadece yakın çevresindeki dış alanı kontrol edebilmiş, kale emirleri iç isyan ve dış saldırı endişesi taşıdıklarından büyük hedefler için kalelerinden uzaklaşamamışlardır. Bu durum kale yönetimlerinin Haçlılarla uzun süre ve etkili bir mücadele yürütmesini engellemiştir. Kaleler arasında kalan geniş alanlar ise bir tür kontrolsüz serbest bölge mahiyetindedir. Bu serbest bölgelerin varlığı Haçlılara zaman zaman içeriye doğru açılma olanağı tanımıştır. Zengî, Musul’u başkent edinerek Bağdat’ın kuzeyinden Halep’in batısına, Diyarbakır yakınlarından Dımaşk’ın yanı başına kadar uzanan bölgeyi merkezî bir yönetime bağlamıştır. Haçlı tehdidi altındaki Halep’i, Musul’daki askerî olanakların güvencesi altına almış; iki şehir arasında uyum tesis etmiştir. Dımaşk’ı ele geçirmeyi genel strateji hâline getirmiş, Urfa yöresini Musul ve Halep bütünlüğüne katmıştır. Musul’un çevresindeki kontrolsüz kaleler gibi Halep çevresindeki kaleleri de merkezi yönetime bağlamış, dolayısıyla bu coğrafyada kontrolsüz serbest bölge bırakmamıştır. Stevenson’un ifade ettiği gibi her ne kadar Haçlılarla mücadele onun döneminin karakteristik bir özelliği değilse de299 Haçlılarla mücadeleyi sistematik olarak sürdürebilecek yegâne kurum olan devleti inşa ederek Haçlılarla mücadeleyi yeni bir aşamaya taşımış; oğlu Nûreddin’in Haçlılara karşı mücadeleyi yürüteceği zemini hazırlamıştır. İmâdüddin Zengî’nin tarihsel olarak en önemli fonksiyonu, Stevenson’un “Müslümanların en büyük güçsüzlükleri” diye ifade ettiği300 parçalı yapıya son vermek; bütünlüğü dış güçler karşısında işlevselleştirerek düzenli, sürekli ve etkili bir güç hâline getiren devleti yeniden inşa etmesi olarak görülmelidir. 2.1.2. Halep Yönetimini Elde Etmesi Zengî Halife, Irak Selçuklu Sultanı Mesud ve etraftaki emirlere; atabegi olduğu Sultan Mahmud’un oğlu Alpaslan’ın adına Musul yönetiminin başında bulunduğu izlenimi 299 Stevenson, s. 125. 300 Stevenson, s. 1. 71 vermiştir. Atabeg, yazışmaları “Melik diyor ki” ifadesiyle Alpaslan’ın adına yapmış; elçileri onun adına göndermiş, çevredeki emirleri onun adına kendisine bağlamıştır.301 Alpaslan, Sultan Mesud’un yerine Irak Selçukluları’nın başına geçmek istiyordu. Zengî’nin Urfa’nın fethinden sonra Birecik’i kuşatarak Urfa Haçlı kontluğunun istilası altında kalan alanlara yöneldiği sırada (539/1145) Alpaslan, Musul’da yönetime el koyma girişiminde bulunmuş; Zengî’nin Musul’daki nâibi Nusreddin Çakır’ı öldürtmüştür. Zengî, bu yüzden Fırat kıyısındaki Bîre kuşatmasına son vermiş, Musul’a geri dönmek için yola çıkmak zorunda kalmıştır. Ancak Zengî’nin Musul’daki bürokrasisi, kendisi Musul’a ulaşmadan Alpaslan’ı kontrol altına almayı başarmıştır. Zengî, Musul’a vardığında Nusreddin Çakır’ın yerine, çocukluk arkadaşı302 ve en güvendiği adamı Zeyneddin Ali Küçük’ü Musul nâibi yapmıştır.303 Atabeg, Musul’daki isyandan iki yıl sonra Caʿber Kalesi kuşatmasına giderken tedbirli davranmış, güvenmediği Alpaslan’ı başkenti Musul’da bırakmamış, yanında götürmüştür. Buna rağmen, Zengî’nin katledildiği 5-6 Rebîülâhir 541 (14-15 Eylül 1146) gecesinden sonra Alpaslan’ın bir daha yönetime el koyma talebi olmuştur. 304 Zengî’nin kurduğu yapının sürekliliğinin engellenerek Zengîler'in devleti olma vasfını kaybetmesine yol açacak bu problemin nasıl giderildiği ve Nûreddin’in Halep yönetiminin başına nasıl geçtiği hususu, ilk kaynaklarda tarihçilerin eğilimlerinin ve anlatıcıların kendilerini öne çıkarmalarının etkisi altında, tespit edebildiğimiz yedi farklı anlatıma yol açmıştır. Söz konusu anlatımlar şu şekilde özetlenebilir: Devrin gelişmelerini yakınlarından dinleyen İbnü’l-Esîr’in anlatımında, Zengî’nin öldürülmesinden sonraki gelişmeleri Zengî ailesi lehine yöneten Zengî’nin divanının başında bulunan ve devlete tek başına hükmeden Emîr Cemâleddîn Muhammed b. Ali’dir. Emîr Cemâleddîn ile Emîr-i Hâcib Selâhaddîn el-Yağısyanî305 arasında çekişme bulunmaktadır. Emir Cemâleddîn, el-Yağısyanî’ye giderek Zengî’nin kendilerine yaptığı iyilikleri anlatmış, Melik Alpaslan’ın yönetimi ele geçirmek istediğini, ittifak yapmamaları durumunda ülkenin Zengî’nin çocuklarının elinden çıkacağını belirtmiştir. 301 Zengî, tahakkümü altına aldığı Dımaşk’ta bile 529’de (1135) hutbeyi Alpaslan’ın adına okutturmuştur. (İbnü’l-Kalânisî, s. 392.) 302 İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 15. 303 Bündârî, Târîħu devleti Âli Selcûķ, s. 186-188; İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 71-73; Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 178-180. 304 Bündârî, Târîħu devleti Âli Selcûķ, s. 190-191; İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 84-85. 305 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil’de adını Selâhaddîn el-Bâğisyânî olarak vermiştir. (Cilt: 9, s. 341.) 72 İki emir, Cemâleddîn’in Musul’da Seyfeddin el-Gazî, el-Yağısyanî’nin ise Halep’te Nûreddin’in yanında bulunması konusunda sözleşmişlerdir. Bu sözleşmenin ardından Cemâleddîn, Melik Alpaslan’ı kontrol altında tutarken Caʿber ’in kuşatılması sırasında babasının iktâ emiri olarak Şehrezûr’da bulunan Zengî’nin büyük oğlu Seyfeddin Gazi’ye Musul nâibi Ali Küçük üzerinden haber yollamış, onun Musul’a gelerek idarenin başına geçmesini sağlamıştır. Selâhaddîn el-Yağısyanî ise babasının cesedinden parmağındaki mühür yüzüğünü alıp Halep’e giden Nûreddin’in yanında kalmıştır.306 İbnü’l-Esîr’in anlatımı, Emîr Cemâleddîn ve Selâhaddîn el-Yağısyanî arasındaki ihtilaf307 ile Musul’da Atabegliğin başına geçen Seyfeddin Gazi odaklıdır. Bu anlatımda Nûreddin’in Halep’e hâkim olmasının ayrıntıları aktarılmamıştır. Dolayısıyla Selâhaddîn el-Yağısyanî dışında onun hangi emirler tarafından desteklendiğine de yer verilmemiştir. Olayı özetle anlatan ve yüzük gibi ayrıntılara yer vermeyen İbnü’l-Kalânisî’ye göre de Zengî’in cesedi tekfin edilmeden terk edilmiştir. Alpaslan ve Seyfeddin Gazi birlikte Musul’a gitmişlerdir. Emir Seyfüddevle Savar (Seyfeddin Mesud Savar, ö. 541/1146’dan sonra) ve Selâhaddîn el-Yağısyanî ise Nûreddin’le beraber Halep’e yürümüşlerdir. Fakat ülkede farklı gruplar aracılığıyla kaotik bir ortam oluşmasından dolayı Hama’daki iktâsı konusunda endişeye düşen Selâhaddin, Nûreddin’den ayrılıp Hama’ya gitmiştir.308 Yüzüğün katil Yarenkuş tarafından alındığını belirten Kâtip İmâdüddin el-İsfahanî’ye göre, başlangıçta Emir Cemâleddîn’in çadırına yönelik bir saldırı olmuştur. Ancak emirler, daha sonra kendi aralarında anlaşmışlardır. Emîr Cemâleddîn, Melik Alpaslan’ı kontrol altında tutmuş; Şehrezûr’da bulunan ve babasının isteği doğrultusunda Sultan Mesud’un emrinden çıkmayan Seyfeddin Gazi’yi Musul’a çağırtarak Zeyneddin Ali’nin de yardımıyla Musul’da yönetimi ona devretmiştir. En büyükleri Selâhaddîn el- 306 İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 84-86; el-Kâmil, Cilt: 9, s. 341-342. 307 İbnü’l-Esîr, iki emirin niyetini de sorgulamıştır. Ona göre Hama’yı iktâ olarak elinde bulunduran elYağısyanî’nin Halep’e kast etmesinin nedeni, onun Melik Alpaslan’ın ülkeyi ele geçireceğine ve Fırat’ın doğusunda Zengî’nin oğullarının hükmünün kalmayacağına, dolayısıyla Hama iktasının elinden çıkacağına inanmasıdır. Cemâleddîn’in el-Yağısyanî’yi Halep’e yönlendirmesinin nedeni ise ondan kurtularak yönetime tek başına hükmetmek istemesidir. (Atâbekiyye, s. 85.) 308 İbnü’l-Kalânisî, s. 444-448. 73 Yağisyanî olan ve aralarında Şîrkûh’un da bulunduğu Şam (Suriye) emirleri ise Nûreddin’le birlikte Halep’e gitmişlerdir.309 Tarihini Nûreddin’in teşvikiyle yazan İbn Asâkir’in anlatımında ise gelişmeleri yöneten Nûreddin’in bizzat kendisidir. Nûreddin, Melik Alpaslan ve beraberindeki emirleri, “Oraya vardığınızda kardeşim Seyfeddin el-Gazî oraya ulaşmışsa Musul onundur ve size ona tabi olursunuz, ulaşmamışsa ben Şam’daki işleri düzene koyduktan sonra sizin yanınıza dönerim” diyerek Musul’a yollamıştır.310 Babası Nûreddin tarafından Halep’ten çıkarıldığı için Nûreddin’e karşı olup Mısır’a yerleşerek Selâhaddin’e yakınlık duyan Şiî tarihçi Yahya b. Ebû Tayy’ın Ebû Şâme üzerinden günümüze ulaşan anlatımında Nûreddin’i Halep hâkimiyetine götüren, Şîrkûh’tur. Ona göre Şîrkûh, Atabeg Zengî’nin öldürüldüğü haberini aldığında Nûreddin’e gidip ona “Emîr Cemâleddîn Musul askerini alarak kardeşin Seyfeddin’i öne çıkarmak için Musul’a gitti, benim de yanında gitmemi istedi ancak ben ona icabet etmedim. Benim görüşüm, senin Halep’e yürüyüp orayı kendin için başkent edinmendir. Suriye askeri senin hizmetinde toplanır ve yönetim senin eline geçer. Zira ben biliyorum ki Halep’e hâkim olan tüm Şark’a hâkim olur.” demiş; ardından Suriye askerine Nûreddin’in hizmetinde toplanmalarını emretmiştir. Nûreddin ve beraberindekiler, 7 Rebiulevvel’de (17 Ağustos) Halep’e varmışlardır. Şîrkûh da kalenin kapısına gelince Nûreddin, onun kaleye girmesine izin vermiştir. “Bundan sonra Şîrkûh’un da işleri yoluna girmiştir. Ona bu yolu açan Nûreddin Mahmud’du. Zira Nûreddin Mahmud, onu emirliğinin yolunu açan kişi olarak görüyordu.”311 Devrin önemli Artuklu tarihçisi İbnü’l-Ezrâk, 544’te (1139) Musul’da bulunduğu sırada olayı Kādılkudât Kemâleddin Ebü’l-Fadl Muhammed b. Abdullah eş-Şehrezûrî’den dinlemiştir. Onun anlatımına göre ise Zengî’nin katledilmesi sonrasında, Emîr Cemâleddîn’in olaylara müdahil olmasını sağlayan, anlatıcı Kādılkudât Kemâleddin Ebü’l-Fadl Muhammed b. Abdullah eş-Şehrezurî’nin kendisidir. Emîr Cemâleddîn’in çadırı saldırıya uğramış ancak kadı ortalığı sakinleştirerek ona Seyfeddin Gazi’nin Musul atabegi olmasıyla neticelenen yolu göstermiştir. Seyfeddin, babasının müstevfisi Cemâleddîn Muhammed b. Ali el-İsfahanî’yi vezir tayin etmiş, Cizre’yi de Ebûbekir ed- 309 Bündârî, Târîħu devleti Âli Selcûķ, s. 189-191. 310 İbn Asâkir, Cilt: 57, s. 119. 311 Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 193. 74 Dübeysî’ye iktâ olarak vermiş; böylece ülkede otorite sağlanmıştır. Nûreddin’in işlerini ise Esedüddin Şîrkûh ve Selâhaddîn el-Yağısyanî üstlenmişlerdir. Mecdüddîn Ebû Bekir İbnü’d-Dâye de ona hâcib olmuştur. Mecdüddîn, Nûreddin’in sütkardeşiydi, küçüklüğünden beri Nûreddin’e hizmet ediyordu. Nûreddin, emir olunca bütün işleri ona devretmiş, onu Halep’e (nâib) tayin etmiştir.312 Selâhaddîn el-Yağısyanî ise elinde iktâ olarak bulundurduğu Hama’yı kaybetme endişesiyle Nûreddin’den ayrılmış, Hama’ya gitmiştir.313 Anonim Süryânî’ye göre ise Nûreddin’in Halep’e hâkim olmasını sağlayan Selâhaddîn el-Yağısyanî’dir. Zengî öldürüldüğünde bulunduğu yerde defnedilmeden bırakılmıştır. O sırada dört oğlundan Seyfeddin Gazi Irak Selçuklu Sultanı Mesud’la beraber İran’da; Nûreddin, cephede yanında; Kutbüddin Mevdûd ve Nusretüddin Emîr-i Emirân ise Musul’dadır. Yaşlı ve akıllı emîr Selâhaddîn el-Yağısyanî, Zengî’nin öldürüldüğünü haber alır almaz, kendisine tabi emirlerle birlikte, hazineyi de yanlarına alıp Nûreddin’i Halep’e götürmüş, yönetimin başına geçirmiştir. Atabeg Zengî’nin cenazesi ise bazı adamlarca Rakka’ya götürülüp gömülmüştür.314 Sonraki tarihçilerden İbnü’l-Adîm ve İbnü’l-Verdî’nin anlatımları İbnü’l-Kalânisî ile örtüşmektedir.315 Süryânî Ebü’l-Ferec, İbn Ebû Tayy’ın anlatımını tercih etmiştir. Nûreddin’in babasının cenazesinden parmağındaki yüzüğü çıkardığını anlatan Ebü’lFida’nın anlatımı da İbnü’l-Esîr’in özeti gibidir. Nüveyrî ve İbn Haldûn da İbnü’lEsîr’in anlattıklarını olduğu gibi aktarmışlardır. İbn Kesîr olayların ayrıntısına girmemiş, bir kronolojiden ibaret olan İbn Subât tarihi ise Nûreddin’in babasının mühür yüzüğünü ölü parmağından çıkarıp Halep’e gittiği ve Halep’i temlik ettiğini aktarmakla yetinmiştir.316 312 İbnü’l-Ezrâk, s. 79-81. 313 İbnü’l-Kalânisî, s. 445; Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 191. 314 Tritton ve Gibb, s. 291-292. Anonim Süryânî, Halep’le ilgili bu ayrıntıları aktarırken Musul’la ilgili ciddi bir hata yapmış, Seyfeddin Gazi’ye hiç değinmeden Musul yönetiminin Zeyneddin Ali’nin danışmanlığında Kutbüddin Mevdûd’a kaldığını yazmıştır. (Tritton ve Gibb, s. 292.) 315 İbnü’l-Adîm’in kaynağı, Ebû Mehasin el-Harranî’nin bugün elimizde bulunmayan Harran Tarihi’dir. Dolayısıyla bu anlatım da, aslında ilk kaynaklardaki anlatımlar arasındadır. (Buğye, s. 3855; Zübde, s. 328-329; Zeynüddin İbnü’l-Verdî, Tetimmetü’l-Muħŧasar fî aħbâri’l-beşer (Târîħu İbni’l-Verdî), Kahire, H.1285, Cilt: 2, s. 46.) 316 Abû’l-Farac, Cilt: 2, s. 382–383; Ebü’l-Fidâ, Cilt: 2, s. 87; Nüveyrî, Cilt: 27, s. 104–107; İbn Haldûn, Cilt: 5, s. 279; İbn Kesîr, Cilt: 6, s. 209; İbn Subât, Târîħu İbn Subât, thk.: Ömer Abdüsselam Tedmurî, Cerûs Bors Yayınları: Lübnan, 1993, Cilt: 1, s. 81.) Modern dönem tarihçilerinden Runciman, doğrudan İbn Ebû Tayy’ı esas alırken (Cilt: 2, s. 197.) Elisseeff de İbn Ebû Tayy’ın tezine yakın durmuştur 75 Bu anlatımlardan hangisi doğru olursa olsun, Zengi’nin Bağdat’ın istikrarsızlığına rağmen, Musul’da kurduğu bürokrasinin, yapının sürekliliğini sağlayarak devlet mekanizmasını yaşatma kabiliyetine ulaştığı gerçeğini değiştirmemektedir. Emîr Cemâleddîn ve Zeyneddin Ali, Musul’da Seyfeddin Gazi’nin; Selâhaddîn el-Yağisyanî, Mecdüddîn İbnü’d-Dâye ve Esedüddin Şîrkûh, Halep’te Nûreddin’in yanında kalarak ülkenin iki yakasında da devletin sürekliliğini sağlamışlardır. Halep ve Musul yönetimlerinin oluşmasından sonra Zengîleri bekleyen tehlike, hânedan mensuplarının çatışması ve Stevenson’un Müslümanlar için güçsüzlüğün kaynağı ve Haçlıların bölgede yer edinmesini sağlayan etken;317 Gibb’in ise Haçlıların askerî güvenliğinin güvencesi318 olarak ifade ettiği bölünmüşlük tehlikesidir. Ancak Zengî’nin oğullarının rasyonel tutumları ve babalarının kurduğu bürokrasinin sağlamlığı ile “bir Müslüman hükümdarın vefatından sonra zuhuru mutat olan hanedân kavgalarının onun devletini de dağıtacağını umarak sevinenlerin” beklentilerini karşılıksız bırakmıştır.319 Zengî’nin öldürülmesinden sonra bir hânedan kavgası yaşanmamıştır. İlgili tezlerin aksine Zengî’nin mirasçıları arasında yaşananlar, devletin bölünmesi ile değil, yönetimin paylaşılması ile ifade edilebilir. Zengî’nin mirası oğullarına geçerken devlet bölünmemiş, parçalanmamış, sadece yönetim, bölgeler üzerinden mirasçılar arasında paylaşılmıştır. Bu paylaşım neticesinde, ülkenin büyük bölümünü teşkil eden Habur Irmağı’nın batı sınırlarını oluşturduğu320 Musul bölgesi, doğrudan Seyfeddin Gazi’ye bağlanırken Habur Irmağı’nın batısındaki Halep ve çevresinden oluşan dar bir alan ise Nûreddin’e kalmış ve böylelikle tarihsel süreçte Nûreddin Mahmud Devri başlamıştır. Nûreddin’in faaliyetlerin anlaşılması, devrindeki diğer yönetimlerinin durumunun anlaşılmasını gerekli kılmaktadır. Bu husus dikkate alınarak çalışmamızda, Nûreddin Mahmud Devri’ni incelemeden önce o devirdeki yönetimler hakkında -bu yönetimlerin tarihinin kimi kısımları ile çalışmamıza dâhil olmamasını göz önünde bulundurup daha çok araştırma eserlere ağırlık vererek- genel hatlarıyla anlatmayı uygun bulduk. (Elisseeff, Cilt: 2, s. 392.). Bu konuları ilk kez derli toplu işleyen Cumhuriyet Devri Türk tarihçilerinden Alptekin ise, İbnü’l-Esîr’i esas alırken (The Reign of Zengî, s. 91.) Kök, Ebû Şâme üzerinden Batılı tarihçilerin yaptığı gibi İbn Ebû Tayy’ın anlatımını esas almıştır. (İslam Kurumları, s. 28.) 317 Stevenson, s. 173. 318 A History Of The Crusades, Cilt: 1, s. 530. 319 Runciman, Cilt: 2, s. 197-198. 320 Said Abdülfettâh Âşûr, el-Hareketü’s-Salibîyye, Kahire: Mektebetü’l-Enclü el-Mısrîyye, 2010, Cilt: 1, s. 485. 76 Harita 1: Nûreddin Mahmud’un İlk Yönetim Alanı (541/1146) Çizim: Nurhan Sürücü 2.1.3. Halep Yönetimini Elde Ettiğinde Çevredeki Yönetimlerin Durumu Nûreddin Halep yönetimini elde ettiğinde çevredeki yönetimlerin durumu Müslüman yönetimler ve gayri Müslim yönetimler olmak üzere iki başlık altında incelenebilir. 2.1.3.1. Müslüman Yönetimler Büyük Selçuklu Devleti ve Irak Selçukluları Nûreddin, Halep idaresinin başına geçtiğinde Büyük Selçuklu Devleti’nin başında Melikşah’ın hayattaki son oğlu Sencer bulunuyordu. Sultan Sencer, Nûreddin’in doğduğu yıl 511’de (1118) Sultan Muhammed Tapar’ın ölümü üzerine Büyük Selçuklu Sultanı olmuştu. Hicrî yıla göre kırk bir yıl sultanlık yapan Sencer, sultanlığının ilk döneminde kendisinden önce sultanlığı ilan edilen Muhammed Tapar’ın on dört yaşındaki oğlu Mahmud’un durumunu açıklığa kavuşturmuştur. Buna göre, Sencer, “sultanü’l-azam” unvanını, Mahmud ise Irak, Suriye ve İran’ın bir bölümünün hâkimi 77 olarak “sultanü’l-muazzam” unvanını almıştır. Sencer’in bu uzlaştırmasıyla Irak Selçuklu Devleti tarihteki yerini almıştır.321 Sencer, batıda Irak Selçukluları’nın iç sorunları ile uğraşmak durumunda kalmış; doğuda ise Gazne Sultanı Behramşah’la savaşmış; Büyük Selçuklu Devleti’nin gücünü korumasını sağlayamamıştır. Sultan, Hârezmşahlar üzerine sefer düzenlemiş; 536’da (1141) Karahıtaylılar’la karşılaşmış, bu savaşta büyük bir yenilgiye uğrayarak esaretten son anda kurtulmuştur. Nûreddin’in Halep yönetimini elde ettiği yıl, Sencer’in dikkati hâlâ doğudaydı; 543’te (1148) tekrar Harezm seferine çıkmış, peşinden Gur (Afgan) hükümdarı Alâeddin Hüseyin’in Gazne’yi tahrip edip kılıçtan geçirmesi üzerine bu hükümdarı te’dip etmekle meşgul olmuştur. Sencer, bundan sonra Oğuzlarla savaşmak durumunda kalmış, Oğuzlar tarafından esir alınmış, bu esaretten beş yıl sonra kurtulmuşsa da bir daha kendini toparlayamamış, 552’de (1157) Merv şehrinde vefat etmiştir.322 Sultan Sencer’in devrinde Irak’ta, Büyük Selçuklu otoritesi sarsılmış; Irak Selçuklu Sultanları, Abbâsî halifelerini kontrol altında tutmaya çalışırken Abbâsî Halifeleri, onları, Bağdat’taki etkilerini zayıflatıp Hemedan’da tutarak işlerine karıştırmama yoluna gitmişlerdir. Irak Selçukluları, bu dönemde başta Azerbaycan Atabegleri olmak üzere kendi atabeglerinin himayesine muhtaç duruma düşmüşlerdir. 323 Abbâsî Halifesi Muktefî-Liemrillâh’ın taziyesi için oturumda bulunmadığı324 Sencer’in ölümüyle, Büyük Selçuklu Devleti tarihe karışmıştır. Nûreddin Halep emirliğini elde ettiğinde karışıklıklar içinde bulunan Irak Selçuklu Devleti de Nûreddin’in devri boyunca bu durumundan kurtulmamıştır. Nûreddin, Halep idaresinin başına geçtiğinde Irak Selçuklu Devleti’nin başında Sultan Mesud bulunuyordu. Ancak devlet, tahta Mesud’dan önce on üç-on dört yaşlarında çıkarılan Sultan Mahmud b. Muhammed Tapar’ın devrinde, iç anlaşmazlıklar ve halifelerle çatışmalar yüzünden yıpranmıştı. Mahmud’un ölümü üzerine tahta çıkan Mesud’un sultanlığında bu yıpranma hâli devam etti. Büyük Selçuklu Sultanı Sencer, Mesud’un sultanlığını onaylamayıp onun karşısına Tuğrul’u çıkardı. Bundan dolayı Mesud, ancak Tuğrul’un ölümü üzerine 529’da (1135) gerçek anlamda sultan olmuştur. Ama Mesud, 321 Sevim ve Merçil, s. 260; Turan, Selçuklu Tarihi, s. 247. 322 İbn Hallikân, Cilt: 2, s. 427-428; Bündârî, Târîħu devleti Âli Selcûķ, s. 240-260; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 9, s. 415; Sevim ve Merçil, s. 257-284; Turan, Selçuklu Tarihi, s. 236-247. 323 Hodgson, s. 287. 324 İbnü’l-Cevzî, Cilt: 18, s. 121; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 9, s. 416. 78 buna rağmen iç çekişmeleri sonlandıramamış, bizzat kendi desteğiyle seçilen sonraki Halife Muktefî-Liemrillâh bile mücadele etmek durumunda kalmıştır. Bu mücadelede kardeşi Selçukşah bile karşısında durarak Halife ile birlikte hareket etti. 547’de (1152) ölünceye kadar tahtta kalan Mesud, bu sorunlar içinde Selçuklu merkezini Hemedan’a taşımış, 325 ondan sonra Irak Selçuklu Devleti inkıraz sürecine girmiştir. 326 Abbâsî Hilafeti Nûreddin Halep idaresinin başına geçtiğinde Abbâsî Halifeleri, Sultan Sencer’in doğudaki problemlerle uğraşması ve Irak Selçuklu Sultanlarının hânedân içi çatışmalara yoğunlaşmalarından dolayı, siyasî güçlerini Bağdat ve çevresinde artırmışlardı, 327 İslâm dünyası üzerindeki manevi otoritelerini de korumaya devam ediyorlardı. Bu devirde Abbâsî Halifeleri yıpranmış olsalar da Mısır’a hükmeden Fâtımîler dışında İslâm dünyasından saygı görüyorlardı. Hükümdarlar tahta çıkarken ya da bir bölgeyi topraklarına katarken onlardan berat alma ihtiyacı duyuyorlardı. Nûreddin Halep emîri olduğunda Abbâsî Halifesi Muktefî-Liemrillâhtı (ö. 555/1160). Muktefî-Liemrillâh, Selçuklu sultanları ile iktidar çatışması yaşayan kardeşi RâşidBillâh’ın (ö. 532/1138) yerine, Irak Selçuklu Sultanı Mesud ve Büyük Selçuklu Sultanı Sencer’in temsilcilerinin ortak görüşüyle, sefere çıkmamak ve askerî birlik bulundurmamak koşuluyla 18 Zilkade 530’da (18 Ağustos 1136) halife seçilmişti. Sultan Mesud, onun seçildikten sonra kendisinden önceki Abbâsî Halifeleri gibi yönetime karışıp sefere çıkmasını engellemek için Halifeliğe bağlı askerî teçhizata ve bineklere el koymuş, bir sonraki yıl onun bütün iktâlarını da elinden almıştı. 328 Ama Muktefî-Liemrillâh, sultan Mesud’a rağmen Selçuklular’ın iç çekişmelerinden yararlanarak gücünü artırmış; Sultan Sencer’den aldığı destekle Mesud’un etkisini azaltmıştır.329 Sultan Mesud’a karşı gizlice beddua kampanyası başlatmış; Mesud, 325 Turan, Selçuklu Tarihi, s. 247-250. 326 Devâdârî, Büyük Selçuklu yönetiminin Irak’ta 559’da (1163-1164) bittiğini, idarenin tamamen Abbâsî Halifesi el-Müstencid-Billâh’a geçtiğini yazmıştır. (Devâdârî, Kenzü’d-dürer ve câmiʿu’l-ġurer, thk.: Bayrond Ratke, Matbaatü İsa el-Bâbî el-Halebî: Kahire,1982, Cilt: 7, s. 20). Nüveyrî ise Selçuklular’ın Irak’taki varlığının 24 Rebîülevvel 590’da (19 Mart 1194) III. Tuğrul Şah’ın öldürülmesi ile sona erdiğini yazmıştır. (Cilt: 27, s. 41-42.) Devâdârî’nin tespiti siyasî bir güç olmak ile ilgilidir, onun verdiği tarihten sonra Irak Selçukluları’nın Irak siyasetindeki rolü en aza inmiştir. Nüveyrî’nin verdiği tarihten sonra ise Irak Selçukluları’ndan kimse taht iddiasında bulunmamıştır. 327 K.V. Zettersteen, “Abbâsîler”, İA, MEB, Cilt: 1, s. 23. 328 İbnü’l-Cevzî, Cilt: 17, s. 312-314; Süyûtî, s. 671. 329 Süyûtî, s. 672. 79 547’de (1152) ölünce siyasî etkinliğini daha da artırarak Irak Selçuklu Sultanlarının önüne geçmiştir.330 Halife, Tikrit Kalesi dışında,331 Bağdat’ın etrafındaki şehirleri, art arda kendisine itaat ettirmiştir.332 Türkiye Selçuklu Devleti Nûreddin, Halep idaresinin başına geçtiğinde Türkiye Selçuklu Devleti’nin başında Sultan I. Mesud bulunuyordu. 510’dan (1116) beri Türkiye Selçuklu tahtında olan I. Mesud, sultanlık mücadelesinde kardeşlerine karşı Dânişmendlilerin desteğini almış,333 sultanlığının ilk yıllarında Dânişmendli Emîr Gazi’nin etki alanında hüküm sürdüyse de onun ölümünden (528/1134) sonra bağımsız hareket edebilmiştir. Dânişmendli Muhammed’in ölmesinden (537/1142) sonra ise Anadolu’nun en güçlü hükümdârı hâline gelen sultan, Bizans kralları Ioannes ve oğlu Komnenos’un Türkleri Anadolu’dan uzaklaştırma planlarını akamete uğratmış, ilk defa onun döneminde Anadolu, “Türkiye” olarak adlandırılmıştır.334 I. Mesud Devri’nde Anadolu, Haçlıları güç zaafiyetine sürükleme işlevini sürdürmüştür. Türkiye Selçuklu ordusu, II. Haçlı Seferi’ne karşı 29 Cemâziyelevvel 542’de (26 Ekim 1147) Eskişehir yakınlarındaki Dorylaion’da Alman Kralı Konrad’ı ağır bir yenilgiye uğratmıştır.335 Bu sırada Antalya’ya yönelen Fransız Kralı VII. Louis’in ordusu da yıpratılmıştır.336 Bu faaliyetler, Haçlıları etkisizleştirerek onların Suriye’de başarısız olmalarına tesir etmiştir. I. Mesud, Kuzey Suriye’de Zengîler ve Artuklular’la birlikte hareket etmiştir.337 II. Haçlı Seferi’ne rağmen, Bizans’la sulh içinde olan Mesud, batıda saldırılardan uzak olmanın sağladığı ortamdan, Güneydoğu Anadolu’ya yönelme yönünde yararlanmıştır. Bir kızını Nûreddin’le evlendiren ve Nûreddin’le iyi ilişkileri önemseyen Mesud,338 330 İbnü’l-Cevzî, Cilt: 18, s. 83-85; Süyûtî, s. 674. 331 İbnü’l-Cevzî, Cilt: 18, s. 95-96. 332 İbnü’l-Cevzî, Cilt: 18, s. 90-91. 333 Muharrem Kesik, Dânişmendliler (1085-1178) Orta Anadolu’nun Fatihleri, İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınevi, 2017, s. 84-87. 334 Kesik, I. Mesud, s. 106, 137-138. 335 Kesik, I. Mesud, s. 85. 336 Cahen, Osmanlılardan Önce Anadolu, s. 32. 337 Kesik, I. Mesud, s. 137. 338 Cahen, Osmanlılardan Önce Anadolu, s. 33. 80 Kilikya seferi dönüşünde tahtını oğlu II. Kılıcarslan’a bırakmış, 550’de (1155) vefat etmiştir.339 Dânişmendliler Dânişmendliler, Anadolu’nun Müslümanlaşıp Türkleşmesi sürecinin ilk safhasında Anadolu’nun o devirdeki istikrarsızlığı içinde sınırları sürekli değişmekle birlikte Sivas, Tokat, Amasya’dan kuzeye ve batıya doğru Kastamonu, Kayseri, Çorum, Çankırı, Ankara’ya uzanan ve güneyde Malatya ilini içine alan 137 bin kilometrekarelik bir alanda hâkimiyet kurmuşlardı. 340 Ancak Nûreddin Halep yönetiminin başına geçtiğinde Dânişmendliler dağılma sürecindeydiler. Beyliğin kurucusu, Büyük Selçuklu Sultanı Melikşah’ın emirlerinden, Türkiye tarihinin büyük şahsiyetlerinden341 Dânişmend Gazi, henüz 464 (1071) yılında İç Anadolu’da ilk hakimiyet alanını oluşturmuştu. Onun vefatından sonra yerini alan Gümüştekin, 493 (1100) yılında Antakya Prinkepsi Bohemond’u esir ederek Haçlıları mağlup etmiş; Ermeni Gabriel’in elindeki Malatya’yı üç yıllık kuşatmadan sonra 495’te (1102) fethetmiş,342 Anadolu’nun en güçlü hükümdarı konumuna çıkmıştı. Gümüştekin’in ardından oğlu Emîr Gazi de Anadolu siyasetinin en önemli şahsiyetlerinden biri olarak öne çıkmıştı. Emîr Gazi, Türkiye Selçukluları’nın taht kavgasında desteklediği damadı I. Mesud’la birlikte Malatya’yı ele geçirmiş,343 Haçlılara da önemli darbeler vurmuştu. Bizanslıların Anadolu’daki en büyük düşman olarak gördüğü344 Dânişmendlilerin ordusu, 524’te (1130) Ermenilerle arası bozuk olan Antakya Haçlı Prensi II. Bohemond’u Anazarba Ovası’nda, Misis yakınlarında dağıtmış; savaşta öldürülen II. Bohemond’un başı Halifeye gönderilmişti. 345 Emîr Gazi, Bizans’ın daha önce aldığı Kastamonu ve diğer yerleri geri almıştır. Bu zaferleriyle büyük bir üne kavuşan Emîr 339 Kesik, I. Mesud, s. 114-115. 340 Öztuna, Cilt: 2, s. 39. 341 Öztuna, Cilt: 2, s. 39. 342 Merçil, s. 253-254. 343 Süryânî Mihail, Zekkâr (nşr.), Cilt: 5, s. 129-130; Süryânî Ebü’l-Ferec, tarihini 13 Haziran 1124 olarak verdiği bu olayı, Mesud’dan söz etmeden ayrıntılı olarak aktarmıştır. (Abû’l-Farac, Cilt: 2, s. 359.) 344 Ostrogorsky, s. 350. 345 Süryânî Mihail, Zekkâr (nşr.), Cilt: 5, s. 135; Cahen, Osmanlılardan Önce Anadolu, s. 26; Süryânî Ebü’l-Ferec, olayı ayrıntılı olarak aktardığı hâlde Bohemond’un kafasının halifeye gönderildiğinden söz etmemiş (Cilt: 2, s. 362-363.), İslâm tarihçileri de bu bilgiye yer vermemişlerdir. 81 Gazi, “melik” unvanının Halife ve Büyük Selçuklu Sultanı Sencer tarafından onaylandığı haberinin geldiği bir sırada (528/1134) ölmüştü. 346 Emîr Gazi’nin yerine geçen oğlu Muhammed, taht çekişmeleri ve Türkiye Selçuklu Sultanı Mesud ile Bizans ittifakı karşısında topraklarının bir kısmını kaybetmiş; 536’da (1141-1142)347 Kayseri’de öldükten sonra Dânişmend ülkesi dağılma sürecine girmişti. 348 Nûreddin Halep idaresini elde ettiğinde Muhammed’in Zünnûn, İbrahim ve Yunus ile Sivas Valisi kardeşi Nizâmeddin Yağıbasan arasındaki mücadele devam ediyordu. Artuklular Adını Anadolu’nun Türklere açılmasına öncülük eden emirlerden Artuk Bey’den (ö. 484/1091) alan Artuklular, Nûreddin’in Halep yönetimini elde ettiği dönemde Hısnıkeyfâ ve Âmid (Diyarbakır) Artukluları ile Mardin ve Meyyâfarkin Artukluları olmak üzere iki kol hâlinde zayıflamış olarak birbirleri ile mücadele hâlinde varlıklarını sürdürüyorlardı. Hısnıkeyfâ Artuklular’ının başında Fahreddin Karaarslan bulunuyordu. 349 Zengî ile iyi ilişkiler kuramayan Karaarslan, Urfa Haçlı Kontu Joscelin’le yakınlık kurmuştu. Ama Nûreddin’in güçlenmesiyle Haçlılara karşı mücadelede onun yanında yer aldı.350 Aynı dönemde Mardin Artukluları’nın başında ise Timurtaş (548/1154) vardı. Timurtaş, Zengî ile savaşmış ve Nusaybin, Dara gibi yerleri ona vermek durumunda kalmıştı. Bir ara Zengî ile anlaşıp Diyarbakır’ı kuşatan Timurtaş, Zengî’nin ölmesi üzerine ona verdiği yerleri geri aldı. Seyfeddin Gazi, Musul’dan bu bölgeye gelinceye kadar buraların çoğunu elinde bulundurdu.351 346 Abû’l-Farac, Cilt: 2, s. 367; Cahen, Osmanlılardan Önce Anadolu, s. 26; Kesik, Dânişmendliler, s. 93- 98. 347 İbnü’l-Kalânisî, s. 431; Azîmî, s. 396; Kesik, Muhammed’in ölüm tarihi olarak 5 Cemaziyelevvel 537’yi (6 Aralık 1142) vermiştir. (Kesik, I. Mesud, s. 44.) 348 Cahen, Osmanlılardan Önce Anadolu, s. 29; Kesik, I. Mesud, s. 41, 44-45; Dânişmendliler, s. 103- 112. 349 İbnü’l-Ezrâk, s. 61, 73. 350 Merçil, s. 244. 351 İbnü’l-Ezrâk, s. 73, 82; Osman Turan, Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2013, s. 172. 82 Dımaşk Tuğteginliler Atabegliği Dımaşk Tuğteginliler Atabegliği’nin temeli, Suriye Selçuklu Sultanı Tutuş’un atabegliğin kurucusu Tuğtegin’i Meyyâfâriķin’e vali olarak gönderip oğlu Dukak’ı atabeg tayin etmesiyle atılmıştır (486/1093).352 Tutuş’un Büyük Selçuklu sultanları ile giriştiği mücadeleye katılan Tuğtegin, onun öldürülmesinin ardından dul eşi ve oğlu Dukak’ın annesi Safvatü’l-Mülk Hatun ile evlenerek Dımaşk’taki konumunu sağlamlaştırmış; 353 Dukak ve oğlu Tutuş’un ölümünden sonra ise Dımaşk’ın yönetimini tamamen eline geçirmiştir. 354 İktidarını sağlamlaştırdıktan sonra Haçlılarla mücadeleyi Irak Selçukluları ile birlikte yürüten Tuğtegin, 8 Safer 522’de (12 Şubat 1128) ölünce yerine oğlu Börî-Tegin geçmiş; Börî, Bâtınîler ve Haçlılarla mücadele etmiştir.355 Dımaşk Atabegliği, Börî’nin devrinde Zengî’nin Dımaşk’ı ele geçirmeyi bir politika haline getirmesinden dolayı zayıflamıştır. Börî’nin oğulları İsmail ve Muhammed arasındaki mücadele Atabegliği daha da zayıflatmıştır. Kötü yönetimi yüzünden halk tarafından öldürülme korkusu yaşayan İsmail, Dımaşk’ı Zengî’ye teslim etmek istemiş ancak bu teslim gerçekleşmeden Rebîülâhir 529’da (1 Şubat 1135) katledilmiş; 356 yerine geçen kardeşi Şehâbeddin Mahmud da Zengî’nin Dımaşk’ı ele geçirme stratejisine karşı koymakla uğraşmak durumunda kalmıştır.357 Zengî, Mahmud’un annesi Zümrûd Hatûn’la evlenmiş ve Humus, Hatûn’un çeyizi olarak Zengî’ye bırakılmışsa da Zengî, Dımaşk’ı ele geçirme siyasetine son vermemiştir.358 23 Şevval 533’te (23 Haziran 1139) öldürülen Şehâbeddin Mahmud’un yerine gittikçe güç kazanan359 Muînüddin Üner’in desteğiyle Cemâleddin Muhammed geçmiştir. Üner’e vezirlik rütbesi verilmiş, Baʿlebek de ona iktâ edilmiştir.360 Bu sırada Dımaşk Atabegliği üzerinde baskılarını sürdüren Zengî, 14 Safer 534’te (10 Ekim 1139) 352 Alptekin, Dımaşk Atabegliği, s. 6. 353 İbnü’l-Kalânisî, s. 214; Alptekin, Dımaşk Atabegliği, s. 8. 354 Alptekin, Dımaşk Atabegliği, s. 22-23. 355 Merçil, s. 228-229. 356 İbnü’l-Kalânisî, s. 387-390; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 9, s. 278-279; Azîmî, s. 386; Merçil, s. 229- 230. 357 İbnü’l-Kalânisî, s. 390-392. 358 İbnü’l-Kalânisî, s. 418-419. 359 Bir önceki yıl Şıhâbeddin Mahmud, Üner’e hila’t giydirmiş, onu ordu komutanı ilan etmiştir. (İbnü’lKalânisî, s. 415.) 360 İbnü’l-Kalânisî, s. 421-422. 83 Baʿlebek’i almıştır.361 Bununla yetinmeyen Zengî, Dımaşk’ın kendisine teslim edilmesini istemiştir. Cemâleddin Muhammed, buna razı olmuşsa da emirlerinin karşı koyması üzerine bundan vazgeçmiştir. Bu süreçte hastalanan Cemâleddin Muhammed 8 Şâban 534’te (29 Mart 1140) ölmüş, yerine oğlu Abdüdevle Ebû Said Abak geçmiştir.362 Ancak yönetim artık tamamen Vezir Muînüddin Üner’in eline geçmiştir. Üner, Zengî’ye karşı Şeyzer emiri Üsâme b. Münkız’ın aracılığıyla Kudüs Kralı Fulk’la anlaşmıştır. Haçlıların Dımaşk’ı Zengî’den korumaları karşılığında onlara ayda yirmi bin dinar ödemeyi ve Zengî’nin elindeki Banyas’ı363 ele geçirirlerse Haçlılara bırakmayı vadetmiştir. Üner, Haçlılarla ilişkisini daha da geliştirerek 538’de (1143) Kudüs’ü ziyaret etmiştir.364 Buna rağmen Üner, ayrıntıları çalışmamızın ilgili bölümünde anlatılacağı üzere Nûreddin’in Halep emiri olmasıyla ona yakınlık kurmuş, kızını onunla evlendirmiş; Nûreddin, onun tecrübe ve ilişkilerinden yararlanmıştır. Fâtımîler Devleti Şîîler arasındaki bölünmede kendilerini Ca‘fer es-Sâdık’ın (ö. 148/765) oğlu İsmâil’e atfettikleri için “İsmailîler” adını alan mezhebe mensup olan Fâtımîler,365 Kuzey Afrika’da 297’da (909) inançları doğrultusunda bir devlet kurmuş, Abbâsî Halifeliğine karşı yeni bir halifelik teşkil edip Şâban 358’de/Temmuz 969’da Mısır’a hâkim olmuşlardır. 366 İslâm tarihinde Şîî etkinliklerin yoğunluğundan yola çıkılarak kimi Batılı araştırmacılarca “Şiî yüzyılı” olarak adlandırılan367 11. yüzyılda, Akdeniz’in güneyinde güçlü bir ekonomiye sahip büyük bir deniz gücüne dönüşüp Müstansır-Billâh zamanında en geniş sınırlarına ulaşan Fâtımî Devleti, Mısır, Güney Suriye bölgesi, Kuzey Afrika, Sicilya ve Afrika’nın Kızıldeniz sahillerinin yanında Hicaz ve Yemen’i 361 İbnü’l-Kalânisî, s. 424-425; Azîmî, s. 394-395; İbnü’l-Esîr, Cilt: 9, s. 310; Alptekin, Dımaşk Atabegliği, s. 122-123. 362 İbnü’l-Kalânisî, s. 425; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 9, s. 313-314. 363 Banyas, Hospitallier tarikatına verilen ilk kalelerdendir; Müslümanlar tarafından birkaç kez ele geçirilmişse de Haçlıların Suriye’ye saldırmak için kullandığı en önemli noktalardan biri olarak uzun süre varlığını korumuştur. (Lawrence, s. 88.) 364 Alptekin, Dımaşk Atabegliği, s. 124-130; vakaları titizlikle kaydeden İbnü’l-Kalânisî ve devrin diğer kaynaklarında bu yolculukla ilgili bir ayrıntı bulunmamaktadır. İbn Münkız, hatıraları arasında bu yolculuğa değinmiştir. (s. 103.) 365 Farhad Daftary, The İsmāʿ̄il ̄is Their History and Doctrines, Cambridge: Cambridge University Press, 2007, s. 88. 366 Daftary, s. 137-138; İbn Haldûn ve Makrîzî’nin aktardıklarına göre Mısır’da Şîî versiyondaki ilk ezan Cemaziyülevvel 359’da (Nisan 970) okunmuştur. (İbn Haldûn, Cilt: 4, s. 60; Makrîzî, İttiʿaz, Cilt: 1, s. 120-121.) 367 Hodgson, Cilt: 2, s. 38. 84 de kapsayacak bir büyüklüğe ulaşmıştı. 368 Ancak el-Müstansır-Billâh’ın 437 (1094) yılında oğlu Ebû Mansûr Nizâr’ı veliaht tayin etmesiyle Fâtımîlerde siyasal çekişme, inançsal bir çekişmeye dönüşmüştü. Ebû Mansûr Nizarî’ye karşı vezirler ve ordu, alMüsta’li-Billâh’ı destekleyip halife ilan etmişlerdir. Bu vakadan sonra Mısır İsmailîleri, Nizarîler ve Müsta’liler olmak üzere iki gruba ayrılmıştır.369 İsmailîlerinin inançsal olarak bölünmesiyle Fâtımî hânedan ve devleti zayıflamaya başlamıştır. 487-515 (1094-1121) yılları arasında vezirlik yapan Ermeni kökenli370 Bedr elCemalî’den sonra Fâtımî Devleti’nin asıl yöneticileri vezirler olmuştur.371 Vezirlik makamının bu kadar öne çıkması, onunla ilgili çekişmeleri de kızıştırmıştır. HâfızLidînillâh döneminde vezirliğe getirilen (529/1135) Ermeni General Behrâm’ın vezaretinde Mısır’da önemli makamların tamamı Ermeniler tarafından işgal edilmiştir. Ermenilerin yönetimdeki etkinliği Mısır’daki çekişmelere yeni bir boyut getirmiş ve Müslüman askerlerle Ermeniler arasında bir dizi vakaya yol açmıştır.372 Nûreddin Halep emiri olduğunda Mısır’da Fâtımî Halifesi Hâfız-Lidînillâh’tı. Hâfız, Behram’ın uygulamalarının yol açtığı huzursuzluğu gidermek için Cemâziyelevvel 531’de (Şubat 1137) Sünnîler tarafından sevilen ve Haçlılara karşı mücadele edeceğine inanılan Rıdvan b. Velahşâ’yı vezirliğe getirmiş ancak faaliyetlerinden memnun kalmayıp onu görevden almıştı. Hâfız, 544’te (1149) ölünceye kadar vezirlik makamını boş bırakmış, vezirlerin işleriyle kendisi ilgilenmiştir. 373 Onun döneminde Fâtımîler, Şam bölgesindeki son şehirleri Askalân’ı ellerinde tutmaya çalışmışlar, şehre sürekli asker ve asker göndererek Haçlıların eline geçmesinin önüne geçmeye çalışmışlardır.374 Hâfız’ın ölümünden sonra Mısır, vezirler arasındaki mücadele ile tam anlamıyla bir entrikalar devleti hâline gelmiştir. 368 Daftary, s. 138-139. 369 İbn Haldûn, Cilt: 4, s. 84-85; Daftary, s. 238. 370 İbn Haldûn, Cilt: 4, s. 81. 371 Daftary, s. 248. 372 İbn Haldûn, Cilt: 4, s. 93-94; Daftary, s. 249; Serkan Özer, “Fâtımî-Haçlı İlişkileri (1098-1171)”, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2015, s. 128. 373 İbn Haldûn, Cilt: 4, s. 94-95; Makrîzî, İttiʿaz, Cilt: 3, s. 189. Bu, istisna bir durumdur. Hâfız, bu özelliğiyle Mısır’da devletin idaresini gerçek anlamda üstlenen son Fâtımî halifesidir; vezirlik görevi de doğrudan doğruya kendisi tarafından üstlenilmemiş, sırasıyla oğulları Süleyman ve Haydara tarafından icra edilmiştir fakat üçüncü oğlu Hasan, ağabeyi Haydara’yı öldürmüş, bunun üzerine ordu, Hasan’ın katledilmesini istemiş; Hâfız, oğlunu doktorlarına zehirleterek öldürtmek zorunda kalmıştır. (Daftary, s. 248.) 374 Özer, s. 130-131. 85 Suriye’deki Kale Devletler Nûreddin Mahmud Devri’nde Suriye’de Şeyzer ve Caʿber, ortamın istikrarsızlığı içinde yerlerinin muhkemliğinden de yararlanarak çevredeki devletlerin hiyerarşisi dışında kalıp bağımsız kale devletçileri olarak varlıklarını sürdürüyorlardı. Hama’ya 20 km mesafede, Asî nehrinin sol kıyısında yüksek bir kayalığa kurulu Şeyzer Kalesi ve şehri, Sâlih b. Mirdas (ö. 420/1029-1030) devrinden beri (415/1024) Beni Münkız ailesinin elindeydi. Kale defalarca Haçlıların ve Bizanslıların saldırısına uğramıştı fakat muhkemliğinden dolayı Suriye coğrafyasında, bağımsız bir devlet gibi varlığını sürdürüyordu. Nûreddin Mahmud Devri’nde kalenin yaklaşık elli yıllık hâkimi Ebü’l-Asâkir İzzeddin Sultan b. Ali b. Münkız (ö. 552/1157) ile kardeşinin oğlu Üsâme b. Münkız arasında problem çıkmış, Üsâme, bu yüzden kardeşi ile birlikte Şeyzer’i terk etmişti. Kale yönetimi, zaman zaman Haçlılara karşı mücadeleye asker verse de genellikle onlarla karşı karşıya gelmemeyi seçiyordu.375 Kuzey Suriye’de Fırat Nehri’nin sol sahilinde, Balis ile Rakka arasında, Sıffîn’e yakın Ca‘ber Kalesi ise Büyük Selçuklu Sultanı Melikşah 479’da (1086) Halep çevresine geldiğinde, Benî Kuşeyr (Kuşeyroğulları) Araplarından Caʿber b. Malik adlı âmâ bir adamla iki oğlunun elindeydi. Kale yol kesme ve soygun için kullanılıyor, güvenliği tehdit ediyordu. Melikşah, kaleyi kuşatıp ele geçirmiş, içindekilerin çoğunu kılıçtan geçirtmiş veya sürgün ettirmiş, Halep’e vardığında ise şehri elinde bulunduran Salim b. Malik b. Bedrân b. Mukalled el-Ukaylî’ye kendi isteği dışında Halep’e karşılık Ca‘ber Kalesi’ni vermiştir.376 Malik, Rakka’yı da ele geçirmişti. Küçük bir devlet yapısında olan Ca‘ber merkezli bu devletçik, Haçlı tehdidi altındaydı, 497’de (1103) Urfa Haçlıları tarafından saldırıya uğramış, halkının bir kısmı esir alınmış, sürüleri yağmalanmıştı.377 Ülkesinin topraklarını bölen şehir devletçiklerini güvenliğe tehdit olarak görüp devletinin hiyerarşisine katmak isteyen Zengî, 541’de (1145) Ca‘ber’i 375 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 9, s. 413-415; Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 319-324; İbnü’l-Adîm, Buğye, s. 145- 147; İbn Haldûn, Cilt: 5, s. 284-286; Gülay Öğün Bezer, “Şeyzer”, DİA, Ankara: TDV Yayınları, 2010, Cilt: 39, s. 106-107. 376 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 8, s. 444; Yâkūt, Cilt: 2, s. 382; İbn Haldûn, Cilt: 5, s. 11; Aydın Taneri, “Caʿber Kalesi”, DİA, Ankara: TDV Yayınları, 1992, Cilt: 6, s. 525-527. 377 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 9, s. 70. 86 kuşatmış ancak kuşatma sırasında öldürülmüştür.378 Nûreddin, Halep emirliğini elde ettiğinde kale, hâlâ aynı ailenin elinde bağımsızlığını koruyarak Suriye’yi bölüyordu. 2.1.3.2. Gayri Müslim Yönetimler Bizans İmparatorluğu Nûreddin Halep yönetimini elde ettiğinde Bizans imparatoru, yaklaşık üç yıl önce ölen (537/1143) babası John Komnenos’un yerine tahta geçmiş olan genç Manuel Komnenos’tu.379 Manuel, cesur, diplomasiden anlayan, evrensel imparatorluk kurma düşüncesine sahip, dini tartışmalara girmeye tutkun, yaşam tarzıyla Avrupalılara yakın bir imparatordu.380 Manuel, Bizans’ın bölgede herhangi bir gücün büyümesinden rahatsızlık duyma ve Ermeni karşıtı siyaseti ile Komnenos hânedanının Katolik Papasıyla geliştirdiği iyi ilişkileri de miras almıştır. Bu dönemde, Doğu Avrupa’nın yanında Marmara Bölgesi, Kuzey Anadolu ve Güney Anadolu’nun önemli bir kısmına hükmeden Bizans’ı yeniden bir dünya gücü yapma hayali içinde olan Manuel, doğuya ilgi duysa da doğudaki sorunların çözümünü batıda görüyordu. Norman-Bizans çatışmasını devralan Manuel, Almanya ile iyi ilişkiler geliştirmişse de II. Haçlı Seferi’nde Haçlıların Bizans topraklarından geçiş biçiminden rahatsız olmuştur. Ayrıca onun dünya devleti olma hayali ile Almanların dünya devleti olma hayali de çatışıyordu. Bunun için Normanlara karşı Almanlarla olan ittifakı yeterli düzeyde gerçekleşmiyordu. Örneğin Manuel, 1156’da Norman Kralı I. Guillaume’nin karşısında ağır bir yenilgiye uğramış; Almanlardan yardım talep etmek yerine Papadan yardım istemiştir. 1158’de Papa’nın aracılığıyla I. Guillaume ile anlaşmıştır. Bu anlaşma ona doğu ile uğraşma fırsatı vermiştir.381 Bizans’ın Antakya üzerindeki hak iddiaları, Bizans’ın Haçlılarla ilişkisini olumsuz etkilerken Ermenilerle Haçlılar arasındaki yakınlık da Ermenilerle problemleri bulunan Bizanslıların Haçlılarla ilişkisini olumsuz etkiliyordu. Manuel, Doğu Akdeniz’deki siyasete müdahale olmakta istekli davranırken Haçlıların Bizans’tan yardım talepleri 378 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 9, s. 70; İbn Haldûn, Cilt: 5, s. 278-279. 379 A History Of The Crusades, Cilt: 1, s. 530. 380 Ostrogorsky, s. 351. 381 Ostrogorsky, s. 356-357. 87 diledikleri karşılığı bulmuyordu.382 Bununla birlikte Haçlılar, Bizans’tan yardım alma umudunu korumaya çalışıyor, Bizans da bu umudun korunmasını lehinde görüyordu.383 Bizans, Haçlıların Doğu Akdeniz’de kendisinden bağımsız bir güç olarak büyümesini istemiyor,384 bölgede çatışan güçlerin varlığından yararlanma yoluna gidiyordu. Haçlılar ise gerek Avrupa’dan gelecek Haçlıların Bizans sahasından geçme zorunluluğu nedeniyle gerek Doğu Akdeniz’e uzak olan Avrupa’dan gelecek bir yardımın gecikmesi durumunda uzanabilecekleri tek yerin Bizans olması hasebiyle, Bizans’ın tepkisine yol açacak adımlar atmaktan kaçınıyor ve Müslümanlar karşısında Bizans’ın himayesine sahip oldukları görüntüsünü vermeye çalışıyorlardı.385 Nûreddin, Manuel’le Haçlılar arasındaki bu ilişkiden dolayı Haçlılarla mücadelede Bizans’ı hep dikkate almıştır. Özellikle Bizans’ın Antakya üzerindeki hak iddiası çalışmamızın ilgili bölümünde anlatılacağı üzere onun Antakya Haçlılarına karşı adımlarını temkinli atmasına yol açmıştır. Ermeniler Ermeniler, Selçuklu akınları Anadolu’ya ulaştığında Aras Vadisi ve Van dolaylarından gelip 1071 yılı civarında Kilikya ve Toros Dağları’na yerleşmiş, Suriye yolunu tutarak Antakya ile Bizans toprakları arasına girmişlerdi.386 I. Haçlı Seferleri sırasında Thoros adındaki Ermeni, Urfa’yı, onun kayınpederi Gabriel ise Malatya’yı elinde bulunduruyordu. Kogh Vasil (Hırsız Vasil) ise Maraş ile Fırat nehri arasındaki bölgede bir Ermeni idaresi oluşturmuştu.387 I. Haçlı Seferi’nde Haçlıları dostça karşılayan ve Urfa’yı onlara teslim eden388 Ermeniler, bu bölgede çoğu zaman Bizans, kimi zaman Haçlılar adına kaleleri idare ediyorlardı.389 Bununla birlikte 382 A History Of The Cruasedes, Cilt: 1, s. 530. 383 Ostrogorsky, s 357-358. 384 Ostrogorsky, s. 353. 385 Kudüs Kralı, III. Baudouin 1158’de Manuel’e biat etmiştir. Amaury de, 1171’de İmparatorun vasalı sıfatıyla İstanbul’a gitmiştir. Her iki kral da Bizans’la iyi ilişkiler içinde görünmeyi önemsemiştir. (Runciman, s. 258.) 386 Ostrogorsky, s. 350. 387 Runciman, Cilt: 1, s. 150. 388 Stevenson, s. 22-24. 389 Süryânî Mihail, Zekkâr (nşr.), Cilt: 5, s. 108. 88 sevmedikleri Bizans’a karşı Haçlıların bölgede bulunmasını kendileri açısından güvence olarak görüyorlardı.390 Nûreddin’in Halep yönetimini elde ettiği sırada önde gelen Ermeni idareci ise Ruben ailesinden II. Thoros’tur (Thoros b. Leon, ö. 1169). Çalışmamızın bundan sonraki bölümlerinde sadece “Thoros” veya “Ermeni Thoros” diye anılacak olan bu yerel idareci, Roma İmparatoru II. İoannes’in 1137 ilkbaharında Kilikya’ya yaptığı sefer sırasında, aynı zamanda Urfa Kontu II. Joscelin’in dayısı olan 391 babası Leon’la birlikte İstanbul’a götürülüp hapsedilmişti. Babasının ölümünden iki yıl sonra Toros Dağları’na gelip etrafına Ermenileri toplamış, İmparator Manuel’in Batı’daki işlerle uğraşmasını fırsat bilerek392 hâkimiyet bölgesinde Ermenilerin ulaştığı en geniş sınırlara ulaşmıştır. Bizanslıları Kilikya’dan atmak için kardeşleriyle birlikte bütün gücü ile çalışıp393 Misis’i ele geçiren Thoros, sınırlarını Haçlılarla iş birliği içinde ve Bizans aleyhine genişleterek Tarsus’u da ele geçirdikten sonra denize ulaşmak istiyordu. 394 Temel stratejileri yaşadıkları topraklarda varlıklarını korumak olan ancak koşulları uygun görünce alanlarını genişletme yoluna giden Ermeniler Bizans İmparatoru Manuel’le genellikle anlaşmazlık içindeydiler. Bu durum, Nûreddin’e Çukurova bölgesinde siyaset geliştirme olanağı vermiştir. Manuel’in Ermenilere karşı tutumu Nûreddin Mahmud’a Çukurova bölgesinde siyaset geliştirme olanağı vermiştir. Haçlılar Papa Urbanus’un (ö. 1099) Clermont Konsili’ndeki (488/1095) çağrısı üzerine Avrupa’nın farklı noktalarından yola çıkan ve önemli bir bölümü halktan oluşan ilk Haçlılar, Türkiye Selçukluları’nca İznik çevresinde neredeyse imha edilmiştir.395 Ancak, onların ardından içlerinde Fransız soylularından Aşağı Lorraine Dükü Godefroi de Bouillon ve kardeşi Baudouin (ö. 1118), İtalyan Normanlarından Bohemond (ö.1111) ve yeğeni Tankerd, Toulouse kontu IV. Raymond’un bulunduğu asıl I. Haçlı Seferi’ni teşkil edecek olanlar gelmiştir. Bizans kralı Aleksios, vasallık yemini 390 II. Haçlı Seferi başlarken bir Ermeni heyeti Roma’ya kadar giderek Papa III. Eugenius’tan Bizans’a karşı yardım talep etmiştir. Altan, İkinci Haçlı Seferi, s. 11; A History Of The Crusades, Cilt: 1, s. 466. 391 William of Tyre, Cilt: 2, s. 52; Runciman, Cilt: 2, s. 165; Ostrogorsky, s. 350. 392 Kinnamos, s. 130. 393 Papaz Grigor, ED. Dulaurier’in Notu, s. 305. 394 Kesik, I. Mesud, s. 111. 395 Runciman, Cilt: 1, s. 84. 89 ettirdikten sonra onların Anadolu’ya geçmelerine izin vermiştir. Bunun üzerine Türkiye Selçukluları’nın başkenti İznik, bu Haçlı grubu tarafından kuşatılmış ve istila edilmiştir. I. Kılıcarslan, Haçlıların yolunu Eskişehir yakınlarında kesmişse de onları durduramamış; Haçlılar, Kılıcarslan’ın boşalttığı Konya’ya varmışlardır.396 Haçlılar, 1097 kışı başlarında Ermenilerin de desteğiyle Fırat Nehri çevresini işgal etmiş; şehri Bizanslılar adına yöneten Ermeni Thoros’un davetiyle 6 Şubat 1098’de Urfa’ya girmiş, Urfa’yı kendileri için başkent yapmışlardır. Thoros, Baudouin’i kendisi için oğulluk ilan edip halef seçmiştir. 9 Mart 1098’de ölen Thoros’un yerine Baudouin geçince ilk Haçlı devleti Urfa’da kurulmuştur.397 Urfa’dan sonra Antakya da Selçuklu Valisi Yağısıyan’ın dokuz ay süren direnişine rağmen Haçlıların eline geçmiş (Haziran 1098), Musul’dan yola çıkan Musul Atabegi Kürboğa (Ebû Saîd Kıvâmüddevle Kürboğa, ö. 495/1102) Antakya’yı kuşatmışsa da geri alamamıştır.398 Antakya’da Yağısıyan’ın direnişi ve Kürboğa’nın kuşatmasıyla kırılmaya uğrayan Haçlılar, çevre kalelere yönelik saldırılar düzenlemiş; sonraki yılın başlarında (1099) ise Bohemond’u konumu tartışmalı da olsa -sonradan Antakya Prinkepsi sıfatıylaAntakya’da bırakıp Kudüs’e doğru hareket etmişlerdir.399 Antakya-Kudüs yolu üzerindeki Suriye şehirleri, aralarında merkezi bir örgütlenme ekseni olmayan, coğrafi koşullarla parçalanmış topraklar üzerine kurulu kale ve şehirlerden oluşan küçük birer devlet gibiydi, aralarında uyum bulunmamaktaydı. Bir bölümü, Bağdat (Selçuklu-Abbâsî) ile ilişkiliydi; diğer bölümü Fâtımîler’e bağlı bulunuyordu.400Arap kale devletlerinin emirleri, Haçlılarla savaşmayı göze almamışlardır.401 Haçlılar, Arap emirlerin elindeki bu merkezî idareden yoksun kaleleri birbirine bağlayan yollarda bir engelle karşılaşmadan emirlerin bir kısmıyla anlaşıp 396 Runciman, Cilt: 1, s. 142; Aşûr, Cilt: 1, s. 131-136 397 Papaz Grigor, s. 82-84; Süryânî Mihail, Zekkâr (nşr.), Cilt: 5, s. 89-90; Runciman, Cilt: 1, s. 156-157; Stevenson, s. 23-24. 398 Târîhu Metta er-Rehavî, çev. ve İlgiler: Mahmud Muhammed Ruveydî ve Abdurrahim Mustafa, Ürdün: Vezaretü’s-sekâfe, 2009, s. 89-97; Tritton ve Gibb, s. 71, 72; Süryânî Mihail, Zekkâr (nşr.), Cilt: 5, s. 91-92; William of Tyre, Cilt: 1, s. 225-246. 399 Runciman, Cilt: 1, s. 206; Antakya ve Urfa çevresinde kalan Haçlılar, çevre şehirlere yönelik saldırılarını sürdürmüş, 1101’de Suruç’ta bütün Müslümanları kadın ve çocuk demeden öldürmüşlerdir. (Tritton ve Gibb, s. 77.) 400 Stevenson, s. 25. 401 Aşûr, Cilt: 1, s. 185. 90 diğer kısmının pazarlarından serbestçe alışveriş yaparak402 Akdeniz sahil şeridinden Kudüs’e doğru yol almışlardır. Selçuklularla Fâtımîler arasında sıkça el değiştiren Mısır-Suriye arasındaki koridoru kullanan Haçlılar, bir yıl önce (491/1098) Antakya Haçlı kuşatmasında iken Fâtımîler tarafından kırk gün boyunca kuşatılıp surlarının bir bölümü tahrip edildikten sonra Artuklular’ın elinden alınan403 Kudüs’ün çevresine 15 Receb 492’de (7 Haziran 1099) varmışlardır. Şehri elinde tutan Fâtımî Valisi İftiharüddevle, kendisinin ve adamlarının canlarının bağışlanması karşılığında Kudüs’ü 14 Temmuz’da Haçlılara teslim etmiştir. “Bütün Kudüs’te canlarını kurtaran yegâne Müslümanlar bunlar olmuştur.”404 17 Temmuz’da toplanan Haçlıların seçicileri, Kutsal Mezarın Savunucusu sıfatıyla Godefroi’yi Kudüs Haçlı idaresinin başına getirmişlerdir.405 Bir yıl sonra Godefroi ölmüş, onun yerine kardeşi Urfa Kontu Baudouin, Haçlılar arasındaki tartışmalardan sonra Kudüs Kralı I. Baudouin olarak, Haçlı yönetiminin başına getirilmiştir. Böylece 1100’de Haçlıların Kudüs Krallığı kurulmuştur.406 Kudüs’ü ele geçirdikten sonra hâkimiyet alanlarını genişletmeye çalışan Haçlılar, uzun bir direnişin ardından 12 Temmuz 1109’da Trablus’a girmiş; Trablus’ta bir Haçlı kontluğu ilan etmişlerdir.407 Bu ilanla Suriye, Filistin ve Akdeniz sahillerindeki Haçlı idaresi, bir krallık (Kudüs), iki kontluk (Urfa ve Trablus) ve bir prenslikten (Antakya) oluşarak şekillenmiştir. Haçlıların söz konusu neticeyi elde etmelerinde, Suriye Selçukluları arasındaki çekişme kadar, Selçuklu-Fâtımî çekişmesinin ve Bizans’la müttefik olan Fâtımîler’in bu çekişmede Haçlıları, Bizans’ın müttefiki olarak kendilerine yakın görmelerinin katkısı 402 Runciman, Cilt: 1, s. 206. 403 Makrîzî, İttiʿâz, Cilt: 3, s. 22; İbnü’l-Kalânisî, s. 221; Azîmî, s. 359. 404 Süryânî Mihail, Zekkâr (nşr.), Cilt: 5, s. 93; Runciman, Cilt: 1, s. 220; İbnü’l-Kalânisî şehrin teslim tarihini 22 Şâban 492 (14 Temmuz 1099) olarak yazmıştır. (s. 222.) O sırada Mısır’da Fâtımî icraatı Vezir el-Efdal yönetimindeydi; Stevenson’a göre el-Efdal, Haçlıların işgal ettikleri toprakları Mısır’la Suriye Selçukluları arasında bir tampon bölge gibi düşünmüştür. Bunun için Mısır ordusu Kudüs işgal edilinceye kadar Haçlıların karşısına çıkmamış, Kudüs’ün işgalinden sonra sadece Askalân’da Haçlılara direnmiştir. (Stevenson, s. 20.) Urfalı Mateos’a göre sadece Kudüs şehir merkezinde altmış beş bin Müslüman katledilmiştir. (Rehavî, s. 99.) 405 Runciman, Cilt: 1, s. 226. 406 Runciman, Cilt: 1, s. 252. 407 Runciman, Cilt: 2, s. 57. 91 bulunmaktadır.408 Stevenson’un kitabının ilk sayfasındaki ifadesiyle, Suriye’deki ölümcül güçsüzlüğün kaynağı, Müslümanlar arasında birliğin bulunmamasıdır.409 Nûreddin Halep yönetimini elde ettiğinde Haçlıların Urfa-Antakya-Trablus-Kudüs coğrafyasına yerleşmesinin üzerinden yaklaşık yarım yüzyıl geçmişti. Bu süre içinde gevşek bir federasyonu andıran410 Haçlı idaresinde, Urfa’dan çekilmeleri dışında kayda değer bir değişiklik olmamış ama Haçlıların siyasî ve sosyal anlayışında idealler peşinde olmaktan gerçeği kavramaya doğru önemli değişiklikler meydana gelmiştir. Bu durum, Haçlıların başlangıçtaki problemleri ve Selçuklu Devletleri direnişi ile buluştuğunda Haçlıları, bir krallık (Kudüs), iki kontluk (Urfa, Trablus) ve bir prinkepslikten oluşan feodal yapı içinde, iç sorunlarla uğraşmak durumunda kalmalarına neden olmuştur. Elli yıl sonrasının Haçlıları, Batı’nın yoksulca ve basit yaşamından uzaklaşmış; Doğu’nun varlığı ve bu varlığın beslediği şatafatlı yaşam tarzına yönelmişlerdir. Konutların ihtişamının arttığı, kadınların süslendiği ve koca beğendiği, sosyete fahişeliğinin dahi meslek hâline geldiği bu yaşam tarzı,411 Selçuklu Devletlerinin savaşı sürdürme kararlılığıyla birlikte yerleşik Haçlıları zorluyor; sonradan Batı’dan gelen Haçlıları ise yerleşik Haçlıların ideallerinden uzaklaştığı düşüncesine itiyordu. Haçlılar, Antakya’yı almaların üzerinden elli yıl geçmesine rağmen, Antakya’nın konumu, Bizans ile Haçlılar arasındaki bir ihtilaf konusu olarak hâlâ netleşmemişti. Ne İmparator iddiasından vazgeçmişti ne de Antakya Haçlı idaresi İmparatora sadık bir bağlılık içindeydi. Zengî’nin başşehri Urfa’yı alarak başsız bıraktığı Urfa kontluğu, Tel Bâşir ve civarına sığınmıştı. Kudüs krallığı kurulurken Urfa kontu, Kudüs kralına tabi olmayı kabul etmişti ancak Urfa, merkez şehrini kaybettikten sonra Antakya’ya, dolayısıyla da Bizans’a tabiydi. Kudüs kralları ise Bizans’la dostluğa önem verseler de Bizans’a bağlılığı hiçbir zaman benimsememişlerdi. Trablus kontları da Bizans’la ilişkilerini iyi tutarken kendilerini Kudüs kralı ile eşit görüyorlardı. Haçlıların kilise 408 Willam of Tyre, Fâtımî halifesinin Haçlılara ortaklık önerisinde bulunduğunu kaydetmiştir. (Cilt:1, s. 223.) Fâtımîler, Selçuklu ülkesindeki istenmeyen gelişmelerden topraklarını genişletme yönünde yararlanmaya çalışmış; 486/1093-1094’te Sur’a girmiş (Makrîzî, İttiʿâz, Cilt:2, s. 328.); 489’da (1095- 1096) Humus civarında görünmüş (Makrîzî, İttiâz, Cilt: 3, s. 18.); 491/1098’da Selçuklular Antakya civarında Haçlılar ile uğraşırken Kudüs’e girmişlerdir (Makrîzî, İttiʿâz, Cilt: 3, s. 22.). Haçlıların Suriye ve Filistin’e gelişini kendilerine yönelik bir tehdit olarak görmemişlerdir. 409 Stevenson, s. 1. 410 A History Of The Crusades, Cilt: 1, s. 529. 411 Runciman, Cilt: 2, s. 263-264. 92 idaresi de problemliydi. Kudüs ve Antakya’da olmak üzere iki büyük patriklik bulunmaktaydı. Her iki patriklik de papaya bağlıydı fakat Antakya patriği, Bizans idarî sistemiyle ilgili olarak dünyevî iktidar tarafından değiştirilebiliyordu. Antakya, Trablus ve Urfa idarelerine ait araziler, kilise bakımından Antakya patriğine aitti ancak sınırlar açık değildi. Örneğin Sûr şehri Kudüs krallığına aitti ama geleneklere göre Antakya patrikliğine bağlıydı. Trablus kontları412 da kiliselerinin Kudüs’e bağlanmasına rıza göstermiyorlardı, başına buyruk bir kilise arzulasalar da Antakya kilisesinin hâkimiyetini kabul etmişlerdi. Diğer yandan, baronlarla birlikte Haçlıların önemli asker kaynakları arasında yer alan413 şövalye tarikatları da ayrı bir yapılanma içindeydiler. Tarikatlar, kralın hiçbir ekonomik katkısı olmadan sağlam kaleler inşa ediyor, Hıristiyanların hac yollarını koruyarak krallara prestij sağlıyor, savaşlara gönüllü olarak katılarak masrafsız ve aynı zamanda becerikli askerî birlikleri teşkil ediyor, zaferlerde önemli bir rol oynuyor, barış zamanında da hastane işleterek ve yoksullara yardım ederek sosyal yaşamı güçlendiriyorlardı. Ancak ne kralın idaresine ne de kilise idaresine tabi oluyorlardı. Efendileri doğrudan papanın kendisiydi, savaşa sadece “gönüllü müttefik” olarak kendi komuta birimleri içinde katılırken topraklarını işletenlerin kiliseye pay vermesine de izin vermiyorlardı. Kudüs krallığında Hospitalier ve Templier olmak üzere iki büyük tarikat vardı. Hospitalier tarikatı, sosyal yardımlarda adını duyurmuşken Templier tarikatı daha çok askerî alanda kendisini ispatlamıştı. İki tarikat, bir taraftan kilise ile yarışırken diğer taraftan kendi aralarında yarışıyorlardı. Her ikisi de kendi siyasetini yürütüyor, kralların izni olmadan Müslüman idareler ile bile anlaşmalar yapabiliyorlardı.414 Nûreddin Halep idaresini ele geçirdiğinde Kudüs Haçlı Kralı Fulk, ölmüş (538/ (1143),415 ardından on üç yaşındaki Baudouin ve yedi yaşındaki Amaury olmak üzere iki oğul kalmıştı. Fulk, Kraliçe Melisende’in kocası sıfatıyla kral olmuştu. Fulk öldüğünde Melisende, oğlu Baudouin’i kral yapmış, yönetimi ise kilisenin de onayıyla kendisi üstlenmişti. 416 412 Raymond, I. Haçlı Seferi sırasında Antakya’yı eline geçiren Bohemond’la ihtilafa düşmüş; bu ihtilaf, Raymond ile diğer Haçlılar arasında sürekli bir hoşnutsuzluğa dönüşmüştür (Stevenson, s. 30-34.); Raymond’un mirasçıları da bu ihtilafı devralmışlardır. 413 A History Of The Crusades, Cilt: 1, s. 529. 414 Runciman, Cilt: 2, s. 243-271. 415 İbnü’l-Kalânisî, s. 433. 416 William of Tyre, Cilt: 2, s. 136-137, 139-140; Runciman, Cilt: 2, s. 191-192. 93 Antakya Prinkepsliği ise Dânişmendli Emîr Gazi’nin 524’te (1130) Prinkeps Bohemond’u öldürmesiyle siyasî bir bunalım içine girmişti. Bohemond, Kudüs Kralı II. Baudouin’in kızı Alice ile evliydi. Bohemond öldürüldüğünde arkasında varis olarak sadece iki yaşında bulunan Constance adında bir kız çocuğu bırakmıştı. Alice, babası Kudüs Kralı II. Baudouin’in Antakya’ya bir nâib atamasını beklemeden nâibliği kendisi üstlenmiş; Atabeg İmâdüddin Zengî’ye de bir elçi göndererek kendisinin Antakya hâkimiyetini tanıdığı takdirde ona tabi olmayı önermek istemişti. Haberi alan devrin Kudüs Kralı II. Baudouin, Urfa Kontu Joscelin’i de çağırarak Antakya’ya gelmiş, Alice’nin Zengî’ye gönderdiği elçiyi öldürtmüş, Lâzkiye ve Cebele’yi Alice’e bırakmış, iki yaşındaki Constance’ı Antakya hâkimesi ilan etmiş, onun vesayetini ise Urfa Kontu Joscelin’e bırakmıştı. 417 Constance dokuz yaşına geldiğinde Raymond de Poitiers ile evlendirilmişti. Böylece Antakya Prinkepsi olan Raymond, Bizans İmparatoru Ioannes’in vasalı olmaya karşı çıkmıştır. Bunun üzerine Ioannes, 531’de (1137) Antakya önlerine gelmiştir. Raymond, Kudüs Haçlı Kralı Fulk’un da tavsiyesiyle İmparatorun vasalı olmayı kabul etmiştir. Buna karşılık İmparator, Haçlılar Halep civarını ele geçirirlerse Halep, Humus, Hama ve Şeyzer’i içine alacak bir devletin başına Raymond’un geçmesini kabul etmiştir.418 Bu karmaşık durum ve vaatler, Nûreddin’le Antakya Prinkepsliği arasında sürekli bir mücadele alanı oluşturmuştur. Nûreddin Halep yönetimini elde ettiğinde Trablus Haçlı Kontluğu’nun başında II. Raymond bulunuyordu. Kudüs Kraliçesi Melisende’ın kız kardeşi Hodierna ile evli olan II. Raymond, babasının yerine geçtiği yıl (1137) Lübnan’ın yerli Hıristiyanlarının bir bölümünü kılıçtan geçirmiş, Lübnan’da huzursuzluğa yol açmıştır.419 Urfa Haçlı kalıntılarının başında ise Tel Bâşir’i kendisine merkez edinen II. Joscelin vardı; II. Joscelin, Çukurova’nın bir bölümünü elinde tutan Ermeni Thoros’un halasının oğluydu420 ve Haçlılar tarafından sevimsiz bulunmaktaydı.421 417 William of Tyre, Cilt: 2, s. 42-45; Runciman, Cilt: 2, s. 151-152. 418 William of Tyre, Cilt: 2, s. 94-97; Runciman, Cilt: 2, s. 162-164,175; Kınnamous, s. 15, İmparatorun bu faaliyetleri, Müslüman tarihçiler tarafından da kaydedilmiştir. (İbnü’l-Kalânisî, s. 406; Azîmî, s. 388.) 419 Runciman, Cilt: 2, s. 166. William of Tyre, Haçlıların “Ne mutlu!” diyerek Zengî’nin ölümünü kutladıklarını kaydetmiştir. (Willam of Tyre, Cilt: 2, s. 146.) 420 Willam of Tyre, Cilt: 2, s. 52; Runciman, Cilt: 2, s. 166. 421 William of Tyre, Cilt: 2, s. 53; Runciman, Cilt: 2, s. 159. 94 Bu dönemde Haçlılarla ilgili en önemli askerî gelişme ise Urfa’nın İmâdüddin Zengî tarafından fethedilmesinden sonra Haçlıların korkuya kapılmış olmaları ve Avrupa’ya II. Haçlı Seferi’ne yol açan yardım taleplerini ulaştırmış olmalarıdır. Kudüs Kraliçesi Melisende, Urfa’nın durumunu Nûreddin’in Halep emirliğini elde ettiği günlerde öğrenmiş, Antakya Haçlıları ile temasa geçerek Cebele Piskopusu Hugue’yi Papa III. Eugenius’a yeni bir Haçlı Seferini başlatması için göndermiştir.422 2.1.4. Seyfeddin Gazi Devri’ndeki Faaliyetleri Zengî’nin 541’de (1146) Caʿber Kalesi’nde öldürülmesi, diğer Müslüman idarecilerin ölümünden sonra olduğu gibi onun da devletinin bölüneceğini düşünen bütün düşmanlarını sevindirmiş, ülkesine karşı harekete geçirmiştir. 423 Antakya Prinkepsi Raymond, 424 Hama ve Halep çevresine saldırmış;425 güneyde Dımaşk Atabegliği’nden Muînüddin Üner, Baʿlebek’e el koymuş; Hama ve Humus idaresini de kendisine bağlamıştır. 426 Kuzeyde Artuklu emirleri Hüsameddin Timurtaş ve Fahreddin Karaarslan, Zengî’nin daha önce Artuklular’dan aldığı Re’sulayn, Dârâ gibi bütün kaleleri yeniden ele geçirmişlerdir. 427 Urfa kontluğunun kalıntılarına hükmeden II. Joscelin428 ise şehirdeki Ermenilerin çağrısı üzerine Urfa üzerine yürümüştür.429 Zengî’nin devletine yönelik saldırılardan Halep’i -coğrafî yakınlıktan dolayı- en çok ilgilendiren Antakya Prinkepsi Raymond’un saldırılarıydı. Bizans İmparatorunun vasallığını kabul etmesi karşısında Bizans İmparatorlu ve Haçlılar tarafından kendisine Halep, Hama, Humus ve Şeyzer’i kapsayacak bir devlet vaat edilen (531/1137)430 Raymond, Halep’in çevresindeki Salda yakınlarına kadar ulaşmış, çok sayıda kişiyi öldürmüş, birçok kişiyi de esir almıştır. Nûreddin, Halep’te düzeni yeniden inşa etmekle iştigal ettiğinden Raymond’un saldırılarına karşı koymak için şehri bırakamamış; 422 William of Tyre, Cilt: 2, s. 163, 164; Runciman, Cilt: 2, s. 205; A History Of The Crusades, Cilt: 1, s. 466. 423 Runciman, Cilt: 2, s. 197. 424 Müslüman tarihçiler, Raymond’dan Bernis olarak söz etmişlerdir. (Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 216; İbnü’lAdîm, Zübde, s. 333, 334.) 425 Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 194; Abû’l-Farac, Cilt: 2, s. 383. 426 İbnü’l-Kalânisî, s. 449; Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 195; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, s. 345; Abû’l-Farac, Cilt: 2, s. 383. 427 İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 90-91; İbnü’l-Ezrâk, s. 82. 428 Joscelin ismi, kimi İslâm kaynaklarında Coslîn olarak geçerken (İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 86.) bazılarında Coskîn olarak da geçmiştir. (İbn Haldûn, Cilt: 5, s. 280; Nüveyrî, Cilt: 27, s. 108.) 429 İbnü’l-Kalânisî, s. 449-450; İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 86-87; Abû’l-Farac, Cilt:2, s. 383. 430 Runciman, Cilt: 2, s. 174-175. 95 Şîrkûh’un komutasında bir askerî birliği ona karşı akına çıkarmıştır. Raymond, Nûreddin’in bu önlemi karşısında Antakya Prinkepsliği’nin elindeki topraklara geri dönerken Şîrkûh, Raymond’un aldıklarının çoğunu kurtarmış, Haçlıların Halep çevresindeki muhkem kalelerinden431 Artah’a akın düzenleyerek bu kaleyi yağmalayıp Halep’e zaferle gelmiştir. 432 Artah çevresindeki bu akın, Nûreddin Mahmud Devri’nde kazanılan ilk askerî başarıdır. Nûreddin, bu süreçte Üner’in ele geçirdiği, Halep’e yaklaşık üç yüz kilometre; Dımaşk’a ise Akdeniz sahiline doğru iki merhale mesafede, 433 su kaynakları, tarihî yapıları, mamur meyve bahçeleri ile ünlü Baʿlebek’in istilasını yok saymıştır. Artuklular’ın Zengîler aleyhindeki kazanımlarıyla da ilgilenmeyen Nûreddin, II. Joscelin’in -günümüz yol koşullarında Halep’e üç yüz kilometre mesafedeki- Urfa’ya yönelik yeniden istila girişimine karşı ise bu girişimi haber alır almaz harekete geçmiştir. 2.1.4.1. Urfa’nın İstilasını Engellemesi Eski Urfa Kontu II. Joscelin, Urfa’nın Zengî tarafından fethedilmesine müteakip kuzey yönünden Halep’e iki günlük mesafede, o dönemde nüfusunun çoğu Ermeni olan, geniş ve korunaklı kale434 Tel Beşir’i başkent edinmiş; kendisini “Urfa Kontu” olarak anmayı sürdürmüştür. II. Joscelin, Maraş ve Keysun’a 435 hâkim olan Baudouin ile birlikte, Zengî’nin öldürülmesinden kırk gün sonra, Antep’te bazı Haçlıları toplamış ve ani bir gece baskınında bulunmak üzere Urfa’ya doğru hareket etmiştir. Joscelin’in Urfa baskını, Zengî’nin katlinden sonra Urfa’nın durumunun idari olarak belirsiz kalmasından, Musul’a bildirildiği gibi Halep’e de bildirilmiştir. Nûreddin, Urfa Kalesi’ndeki Türk garnizonuna, en kısa zamanda kendilerine ulaşacağını bildirerek Haçlılara karşı önlem almalarını emretmiş; bunun üzerine Türk garnizonu, yerli Hıristiyanlara karşı kendisini güvenceye almak için elli civarındaki yerli Hıristiyanı 431 Yâkūt, Cilt: 1, s. 140. 432 Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 194, Abû’l-Farac, Cilt: 2, s. 383; Stevenson, s. 156. 433 İdrîsî, Cüz: 5, s. 377. Bir merhale, İdrîsî’nin hesaplamasında 48 kilometredir. (Cevad Safi Nejad, “Ünsü’l-Mühec ve Coğrafyayi Ekâlim-i Heftgane”, Tahran: Güzariş-i Mirâs, İkinci Devre, Yıl: 2, Sayı: 1-2, Temmuz 1392 hş., s. 34.) 434 Yâkūt, Cilt: 2, s. 40. 435 Adıyaman’ın Besni ilçesi sınırları içinde yer alan Keysûn, günümüzde hâlâ bir ova (Keysun Ovası) ve çay (Keysun Çayı) adı olarak geçmektedir. Kalesi (Keysân Kalesi) ise günümüzde Samsat Kalesi ile birlikte harap durumdadır. (Yusuf Halaçoğlu, “Adıyaman”, DİA, Ankara: TDV Yayınları, 1998, Cilt: 1, s. 379.) 96 rehin tutmuştur. Joscelin, 27 Ekim 1146’da (19 Cemâziyelevvel 541) Urfa önlerine varmışken436 Haçlılar, Joscelin’in isyana ikna ettiği,437 şehir nüfusunun çoğunu oluşturan438 Ermenilerle birlikte kulelere çıkmışlardır. Şehirdeki Türk askerleri, bu kuşatma karşısında iç kaleye sığınmışlardır. Joscelin, şehrin sabahleyin açılan sur kapısından içeri girmiş ancak şehirde yerleşik Süryânî metropolitesinin de desteğiyle birlikte,439 altı gün440 savaşmasına rağmen Müslüman Türk garnizonun koruduğu iç kaleyi ele geçirememiştir. 441 Haçlılar, bu altı gün içinde Hıristiyan-Müslüman farkı gözetmeksizin şehri hâne hâne yağmalamışlardır. Haçlılarla baş edemeyen şehir Müslümanlarının bir bölümü kaleye sığınırken bir bölümü de geceleri surlardan ip sarkıtarak kaçmış ve Harran’a ulaşabilmiştir.442 Şehirden çıkmayı başaramayan Müslümanlar ise yerli Hıristiyanların yardım ettiği Haçlılar tarafından katledilmiştir.443 Nûreddin, Emîr Seyfüddevle Suvar’ın komutasındaki öncü birlikleri Urfa’ya doğru yola çıkarırken kendisi de Suvar’ın ardından beraberinde Türkmenlerden on bin kişilik bir atlı grubu bulunduğu hâlde “gece gündüz yol alarak, atların yorgunluktan yol kenarına düştüğü bir hızla” Urfa önlerine varmıştır. 444 Joscelin’in komutasındaki Haçlılar, Türk birlikleri ile Türkmenlerin büyük gruplar hâlinde Halep’ten ayrılıp Urfa’ya doğru yol aldığını cumartesi günü öğrenmiş, Türk askerlerine karşı koymaktan korktuklarından şehirden ayrılmışlardır. Atlıları, geceleyin üç saat süren izdiham hâlinde şehirden uzaklaşırken445 piyadeleri de halktan bir grupla birlikte harap bir kaleye kapanmışlardır. Joscelin ve Baudouin ise geceleyin bir süre yol almış, ardından 26 Cemâziyelevvel’de (3 Kasım) Ermeni nüfusun yoğunlukta olduğu, Fırat’ın kıyısındaki Sümeysât’a446 doğru hızla gitmişlerdir. Nûreddin’in askerlerinin bir bölümü şehirde Süryânî ve Ermenilerden oluşan yerli Hıristiyanlarla savaşırken diğer kısmı Joscelin ve Baudouin’i takip etmiş; 436 Tritton ve Gibb, s. 292-293. 437 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 9, s. 342. 438 İbnü’l-Adîm, Zübde, s. 329; İbn Vâsıl, Cilt: 1, s. 110. 439 Tritton ve Gibb, s. 293. 440 Papaz Grigor’a göre Joscelin şehirde beş gün kalmıştır. (Papaz Grigor, s. 299.) 441 Abû’l-Farac, Cilt: 2, s. 383. 442 Tritton ve Gibb, s. 293. 443 İbnü’l-Kalânisî, s. 450; İbn Kādî, Şühbe, s. 87. 444 İbnü’l-Kalânisî, s. 450. 445 Tritton ve Gibb, s. 294; Süryânî Mihail, Zekkâr (nşr.), Cilt: 5, s. 177; İbnü’l-Esîr, Cilt: 9, s. 342. İbnü’l-Kalânisî, bu hususta diğer kaynaklarla çelişmiştir. Ona göre Joscelin, şehrin içinde Su Burcu’nda kuşatılmışsa da yirmi adamıyla kurtulmayı başarmış; burç yıkılmış ve orada çok sayıda Haçlı öldürülmüştür. (s. 450.) 446 Sümeysât, Yâkūt’ta, Fırat nehrinin batı yakası üzerinde, nüfusunun çoğu Ermeni olan bir şehir olarak geçmiştir. (Yâkūt, Cilt: 3, s. 258.) Adıyaman’ın bugünkü Samsat ilçesidir. 97 Joscelin, yaralı olarak Sümeysât’a ulaşmayı başarırken Baudouin öldürülmüş ancak kimliği Müslümanlar tarafından teşhis edilmemiştir.447 Nûreddin, Urfa’da Joscelin’in şehirden uzaklaştırılmasından sonra babasının fetih (539/1144) sırasındaki uygulamasından daha sert bir tutum takınmıştır: Zengî, şehri sadece iki gün yağmalamışken Nûreddin yağmalama için sınır koymamış;448 isyana katılanları şiddetle cezalandırmış, kılıçtan geçirerek veya esir ederek Urfa’daki Hıristiyan nüfusun büyük kısmını imha etmiştir.449 Ağıtsal bir anlatımı tercih eden bazı gayrı müslim kaynakları, şehirde öldürülen ve esir edilenlerin sayısını “on binler” olarak yazmışlardır.450 Sayı ne olursa olsun, Nûreddin’in buradaki uygulaması, Urfa’da önemli düzeyde demografik değişime yol açmıştır.451 Urfa, nüfus bakımından Nûreddin’in bu faaliyetiyle Müslüman şehri hâline gelmiştir. Urfa’daki Türk garnizonu adına Musul’a doğru yola çıkan ulak, Cizre’yi Seyfeddin Gazi adına teslim almaya giden İzzeddin Ebû Bekir ed-Dübeysî ile Cizre yolunda karşılaşmıştır. Dübeysî, Seyfeddin Gazi’den de yardım isteyerek Cizre yolculuğuna son vermiş, Urfa’ya yönelmiştir. Ama Dübeysî ve Musul’dan yardıma gelen askerler Urfa yakınlarına geldiklerinde şehir, Nûreddin tarafından ele geçirilmiş; dolayısıyla Musul 447 Abû’l-Farac, Cilt: 2, s. 384; Papaz Grigor, s. 299, Tritton ve Gibb, s. 296-297; Süryânî Mihail, Zekkâr (nşr.), Cilt: 5, s. 177-178. Şehirde sınırsız bir katliam yapıldığı iddiasına katılan Elisseeff, Joscelin’in, Ermenilere karşı bir intikama yol açmamak için şehri terk ettiğini yazmıştır. (Cilt: 2, s. 398.) Oysa kaynaklarda bunu destekleyecek bir husus bulunmamaktadır. Elisseeff, Ermenilerin yaşadığı sorunlarda Batı’nın etkisini örtbas etme yoluna gittiği izlenimi vermiştir. 448 Süryânî Mihail’e göre Nûreddin’in askerleri Urfa çevresinde II. Joscelin’in peşini bırakıp altın ve gümüş dolu Urfa’ya yağmalamakla meşgul olmuşlardır. (Zekkâr, Cilt: 5, s. 178.) Anonim Süryânî’ye göre de yıl boyunca kiliseler, çatılar aranmış, gizli yerler bulunup kazılmış, babalar, atalar zamanında saklanılan ve yerli halkın dahi bilmediği paralar bulunup götürülmüştür. (Tritton ve Gibb, s. 297.) 449 İbnü’l-Kalânisî, bu konuda, “Urfa Hıristiyanlarından ele geçirilenlerin hepsi kılıçtan geçirildi. Çok mal ganimet alındı ve çok kişi esir edildi. Hüzün ve ümitsizlikten sonra kalpler güç buldu. Müslümanlar, esir ve ganimetlerle Halep ve etrafına döndüler.” (s. 450) derken, İbnü’l-Esîr, “Şehir halkını esir aldı ve şehri onlardan boşalttı. Urfa’da çok azı dışında Hıristiyan kalmadı” demiştir. (el-Kâmil, Cilt: 9, s. 342; Atâbekiyye, s. 86-87.) Onun bu ifadesi, sonraki Müslüman tarihçiler tarafından da tekrarlanmıştır. ( İbnü’l-Adîm, Zübde, s. 328, İbn Vâsıl, Cilt: 1, s. 111; Sıbt İbnü’l-Cevzî, Cilt: 8, Kısım: 1, s. 190; İbn Haldûn, Cilt: 5, s. 280; Nüveyrî, Cilt: 27, s. 108.) 450 Süryânî Mihail, birinci ve ikinci Urfa fethinde öldürülenlerin sayısını 30 bin, esir edilenlerin sayısını 10 bin olarak vermiştir (Zekkâr, Cilt: 5, s. 177-179). Süryânî Ebü’l-Ferec ise öldürülenlerin sayısını 30 bin olarak vermiş, bununla birlikte Haçlılarla kaçan bin kişiden bahsetmiş, esir edilenlerin sayısını ise 46 bin olarak vermiştir (Abû’l-Farac, Cilt: 2, s. 384.). William of Tyre Hıristiyanlar açısından bozgun ve acının büyüklüğüne değinmekle yetinmiş, ölü ve esir sayısını vermemiştir. (Cilt: 2, s. 159-161.) Anonim Süryânî de ölü sayısını vermeden Hıristiyanların Mardin ve Şabahtan’a sığındıklarını, Tanrı’nın onlara merhamet etmiş olmasını dilediğini yazmış, esir alınanlar arasında yer alan Ermeni Başpiskopusunun Halep’te satıldığını; Süryânî papazının Sumeysât’a sığındığını, kilisenin önde gelen isimlerinden birinin şehirden kaçmak isterken bir Türk tarafından öldürüldüğünü, diğer papazların da ya esir edildiğini ya da öldürüldüğünü belirtmiştir. (Tritton ve Gibb, s. 297.) 451 Demirkent, Urfa Haçlı Kontluğu, Cilt: 2, s. 153-154. 98 askerleri, bu duruma müdahil olamamışlardır.452 Nûreddin, Urfa’da ele geçirdiklerinin bir bölümünü Musul yöneticilerine hediye olarak göndermiştir.453 Şehir ise kendisinde kalmış; ağabeyi Musul Atabegi Seyfeddin Gazi, buna itiraz etmemiştir.454 Urfa’nın fethinin neticelerinden biri, yerli Hıristiyanların Haçlılara duyduğu güvenin kırılmasıdır. Yerli Hıristiyanlar, kalelerin arkasında Türklerle savaşamayan Haçlıların sahrada Türklerle hiç savaşamayacağını, onları koruyamayacakları gibi kendi çıkarları için kullanacaklarını anlamışlardır. Bundan sonra, özellikle Ermeniler dışındaki yerli Hıristiyanları kendileriyle işbirliği yapmaya ikna etmek Haçlılar için güçleşmiş;455 Süryânî azınlık, Haçlılara fiilî yardımda bulunmaktan kaçınmıştır. Urfa’nın ikinci kez fethinin en önemli neticesi ise Nûreddin’in yeni bir güç olarak ortaya çıkmasıdır. Vaka, bölgedeki en önemli askerî güç olan Türkmenlerden yararlanma kabiliyetini gösterip gelecekte yerli Hıristiyanlarla ilgili yapılacak hesapları kısmen de olsa engelleyen Nûreddin’in askerî ve siyasî yeteneğini duyurmuş, onun Musul idaresine karşısındaki konumunu güçlendirmiştir.456 Nûreddin’in kriz yönetme kabiliyetiyle birlikte Hıristiyanlara karşı yaklaşımını da ortaya koyan bu vaka, onun Hıristiyanlar için en büyük düşman; Müslümanlar içinse babasından sonraki umut olarak algılanmasının yolunu açmıştır. 2.1.4.2. Baʿlebek’in Düşmesi Karşısındaki Tutumu Baʿlebek, daha önce ifade edildiği üzere Zengî tarafından Selâhaddin’in babası Necmeddin Eyyûb’e ikta olarak verilmişti (534/1139). Zengî’nin öldürülmesinden sonra, Dımaşk Atabegliği’nde idareye hükmeden Vezir Muînüddin Üner, Baʿlebek’i savaş araçları ve mancınıklarla kuşatarak kalenin su kaynaklarını kesmiş; şehrin 452 İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 86-87; el-Kâmil, Cilt: 9, s. 342; Gülay Öğün Bezer, Begteginliler (Erbil’de Bir Türk Beyliği) (526-630/1132-1233), İstanbul: TÜRKGEV, 2000, s. 32-34 Vaka sırasında Musul’da bulunan İbnü’l-Ezrâk, bu konuyu işleyen bütün kaynaklara muhalefet ederek Urfa’nın İzzeddin edDübeysî ve Menbic hâkimi Hassân el-Menbicî tarafından bir grup Türkmenle alındığını yazmıştır. (s. 81- 82.) Muhtemelen Musul yönetimi, prestij sağlayıcı bu büyük bir başarının kendisine ait olduğunu göstermek için haberi, Musul’da İbnü’l-Ezrâk’ın anlattığı şekilde yaymıştır. 453 İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 87, el-Kâmil, Cilt: 9, s. 342. 454 İbn Vâsıl, Cilt: 1, s. 111; Sıbt İbnü’l-Cevzî, Cilt: 8, Kısım: 8, s. 190. 455 Yerli Hıristiyanlarla Haçlılar arasında oluşan güvensizlik ortamı tarih metinlerine de yansımıştır. Süryânî Mihail’e göre, Haçlılar, Türklerin yaklaştığını duyunca korkularından titremişler, halkı da önlerine katıp kaçmışlardır. (Süheyl Zekkâr, Cilt: 5, s. 177-178.) Durumu Haçlılar açısından düzeltme yoluna giden William of Tyre’ye göre ise Haçlılar, iç kaledeki Türklerle şehri dışarıdan kuşatan Türkler arasında kaldıklarından şehirden çıkmayı en iyi çözüm olarak görmüşlerdir. Urfa’nın yerli Hıristiyanları da şehirde kalıp katledilmektense onlarla birlikte gitmişlerdir. (Cilt: 2, s. 159-161.) 456 A History Of The Crusades, Cilt: 1, s. 513. 99 kendisine teslim edilmesini istemişti. Necmeddin Eyyûb, Seyfeddin Gazi’den yardım talep etmiş ama onun bu talebi karşılık bulmamıştır. Kalede su azalınca Necmeddin Eyyûb, Dımaşk civarındaki bazı iktalara ve köylere karşılık şehri Dımaşk Atabegliği’ne teslim edip Dımaşk’a yerleşmiştir.457 Antakya Prinkepsi Raymond’un etkinliklerine Şîrkûh komutasında bir askerî birlikle cevap veren, Urfa’nın işgaline karşı ise bizzat müdahalede bulunan Nûreddin, Halep’e uzaklığı Urfa ile hemen hemen aynı olan Baʿlebek’in Dımaşk Atabegliği tarafından alınmasına savaşla karşılık vermemiştir. Nûreddin, Urfa’dan döndükten sonra aynı yılın Şevval/Mart ayında onunla Dımaşk Atabegliği arasında elçiler gidip gelmiş, yazışmalar yapılmıştır. Nihayetinde 23 Şevval 541’de (28 Mart 1147) Nûreddin’in elçisiyle Üner arasında, Dımaşk’ta yazılı bir anlaşma yapılmıştır. Nûreddin’in bilinen ilk anlaşması olan bu anlaşmayla, iki taraf arasında tam bir ittifak sağlanmış, Nûreddin’in Üner’in kızı İsmet Hatun ya da sadece Hatun olarak bilinen İsmetüddin Hatun’la evlenmesi kararlaştırılmıştır. Bir sonraki ayın (Zilkade/Nisan) ortalarında Nûreddin’in elçisi, düğün alayı ile birlikte Dımaşk’tan çıkıp Halep’e gitmiştir.458 Nûreddin ile Üner arasındaki bu yakınlaşma, Nûreddin’i Suriye’nin yeni siyasî tablosunda Müslüman yönetimler tarafından dikkate alınan bir emîr olarak öne çıkarırken Dımaşk Atabegliği’ni onun için Haçlılara karşı müttefik kılmış, Üner’in Dımaşk’taki konumunu da güçlendirmiştir. Kanaatimizce Nûreddin’in bu ilk anlaşması, “Haçlılarla savaş-Müslümanlarla ittifak” diye ifade edilebilecek Nûreddin’in ana siyasetinin de ilk işaretidir. Nûreddin, kimi zaman tehditleri dikkate alarak farklı bir tutum içinde bulunmuşsa da söz konusu siyasete büyük ölçüde bağlı kalmıştır.459 Nûreddin, ittifak siyasetiyle kendisi kazandığı gibi müttefiklerinin de kazanmasını sağlayan etkinlikler içinde bulunmuştur. Üner, Nûreddin’le anlaştıktan sonra savaş hazırlıkları yapmış, Haçlılarla işbirliği içinde olan Altuntaş adında bir emirin elinde 457 İbnü’l-Kalânisî, s. 449; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 9, s. 345; Ebû Şâme, s. 194-195; Abû’l-Farac, Cilt: 2, s. 383; İbn Hallikân, Cilt: 7, s. 143; Ebü’l-Fidâ, Cilt: 2, s. 87. İbn Ebû Tayy’a göre Nûreddin, Necmeddin Eyyûb’un Dımaşk’a yerleşmesinden sonra Şîrkûh’la ilgili endişeye kapılmış, ondan sonra bütün işlerini Mecdüddîn Ebû Bekir İbnü’d-Dâye’ye teslim etmiştir. (Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 195.) İbn Kādî Şühbe de kaynak belirtmeden bu görüşe, Ebû Şâme’de geçtiği gibi yer vermiştir. (vr. 85-86.) 458 İbnü’l-Kalânisî, s. 450; İbn Kādî Şühbe, vr. 87-88. 459 Stevenson, s. 157. 100 bulunan Dımaşk’ın aʿmallarından Busrâ kasabası460 ve korunaklı bir kale ile birlikte geniş arazilere sahip olan461 Serhed’in üzerine gizlice yönelmiştir. Haçlılar da Altuntaş’a yönelik harekâtı duyunca savaş hazırlıkları yapmışlardır. Bunun üzerine Üner, Nûreddin’den yardım talebinde bulunmuştur. 27 Zilhicce 541’de (18 Mayıs 1147) Nûreddin’in askerleri Dımaşk’a ulaşmış, müttefik ordu yola çıktığında Busrâ’nın Haçlılara karşı yardım ve şehri Dımaşk yönetimine teslim talebi Üner’e ulaşmıştır. Nûreddin’in askerlerinin desteğindeki Dımaşk askerleri, Haçlı ordusu ile Busrâ civarında yakınlaşmışlarsa da Dımaşk ordusunun ok atışları karşısında Haçlı ordusu savaşmaktan çekinerek geri gitmiştir. Nûreddin ile Üner’in ittifakı Haçlılara ve onlarla ittifak içinde olan emirlere karşı ilk neticelerini vermiş; Üner, önce Busrâ, ardından Serhed’i almıştır. Altuntaş, Haçlılara sığınmışsa da bir süre sonra Dımaşk’a gelip teslim olmuştur.462 2.1.4.3. Artah ve Çevresini Fethi Nûreddin, 542’de (1147) Haçlıların elindeki topraklara yönelmiş, Şîrkûh’un bir yıl önce yağmaladığı muhkem kale Artah’ın yanında, Hısnelmabule, Basarfûs463 ve temiz su kaynaklarının suladığı bahçeleri ile bilinen, Halep’e bir gün mesafedeki464 Keferlâsa’yı da fethetmiştir.465 Onun Urfa’nın ikinci kez fethi dışında gerçekleştirdiği ilk fetihler olan bu fetihlerle Nûreddin, daha önce babasının elinde bulunmayan yerleşim alanlarına ve kalelere sahip olmuş, Haçlı istila sahasını kendi faaliyetleri ile daraltma ve Müslüman topraklarını istiladan kurtarma başarısına ulaşmıştır. 2.1.4.4. Seyfeddin Gazi ile Buluşması Nûreddin, Haçlılarla mücadele ederken Seyfeddin Gazi, babasının öldürülmesi üzerine Artuklu emirlerinin geri aldıkları kale ve şehirlerini kurtarmak için 542’de (1147) Artuklular’a karşı sefere çıkmış, Nusaybin ile Mardin arasındaki466 Dârâ’yı ve çevredeki diğer kaleleri almış, Mardin’i kuşatmıştır. Daha sonra Mardin Artukluları 460 Yâkūt’ta Araplar arasında meşhur bir kasaba olduğu ve hakkında çok sayıda şiirin yazıldığı kaydedilmiştir. (Cilt: 1, s. 441.) 461 Yâkūt, Cilt: 3, s. 401. 462 İbnü’l-Kalânisî, s. 452-453; Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 200. 463 Yâkūt’ta bu iki yerleşim alanı veya kaleden söz edilmemiştir. 464 Yâkūt, Cilt: 4, s. 470. 465 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 9, s. 348; İbnü’l-Adîm, Zübde, s. 330; Ebü’l-Şâme, Cilt: 1, s. 201-202; Sıbt İbnü’l-Cevzî, Cilt: 8, Kısım: 1, s. 195; İbn Kādî Şühbe, s. 88; Ebü’l-Fidâ, Cilt: 2, s. 87. 466 Yâkūt, Cilt: 2, s. 418. 101 emiri Timurtaş’ın “Hepimiz, Atabeg Zengî’den şikâyetçiydik. Nerede kaldı o günler? Zengî’nin günleri bayram günleri gibiydi.” diyeceği kadar Artuklular’a babasından daha sert davranmıştır.467 Seyfeddin, Dârâ ve çevresinden sonra, Zengî’nin Artuklular’dan alıp Artuklular’ın onun öldürülmesi üzerine el koyduğu Maden,468 Hizan,469 Siirt ve diğer şehirlerin tamamını Artuklular’dan alıncaya kadar onlarla mücadele etmiştir.470 Seyfeddin Gazi, Musul ve Cezire’deki işlerini bizzat; Humus, Rakka gibi Şam sahasında kalan beldelerdeki işlerini ise nâibleri üzerinden yoluna koyduktan sonra, Şam’ın durumunu görmek ve kardeşi Nûreddin’le ilişkilerini düzenlemek için Suriye’ye geçmiştir. Seyfeddin Gazi, Nûreddin’i birden çok kez yanına çağırmış fakat Nûreddin, onun kendisine yapacağı muamele konusunda endişeli olduğundan her seferinde bir gerekçe bulup onunla buluşmaktan kaçınmıştır.471 Seyfeddin Gazi, Nûreddin’in tutumu karşısında askerî bir tedbire başvurmamış, “kardeşinin gönlünü kazanmak için” onun taleplerine de olumlu karşılık vermiştir. Nihayet, onların Seyfeddin’in söz konusu Şam seferi sırasında, karargâhının dışında ve her birinin yanında beş yüz asker olduğu hâlde buluşmalarına karar verilmiştir. İbnü’l-Esîr’in öykümsü anlatımına göre, geceleyin gerçekleşen buluşmada Nûreddin, Seyfeddin’in yakınına varmadan onu tanımamıştır. Nûreddin, Seyfeddin’le yüz yüze gelince hızlı adımlarla ona doğru gitmiş, önünde toprağı öpmüş, adamlarına geri dönmelerini söylemiştir. İki kardeş, baş başa kalınca duygulanıp ağlamışlardır. Seyfeddin, ona kendisiyle buluşmaktan kaçınma nedenini sormuş, canından endişe etmişse onun canına kastetmeyi hiç düşünmediğini, insanlar arasında en çok sevdiği kişi olan kardeşine kötülük ettikten sonra güç gösterisinde bulunmanın, beldeleri ele geçirmenin, yaşamanın kendisi için bir anlam taşımayacağını ifade edip Nûreddin’i teskin etmiş, onun endişesini gidermiştir. Nûreddin, daha sonra Halep’e gitmiş, askerî donanımını tamamlayıp kardeşi Seyfeddin’in hizmetine 467 İbnü’l-Esîr, Dârâ’nın alınmasını el-Kâmil’de 542 yılı olayları içinde verdiği hâlde (Cilt: 9, s. 349.), Atâbekiyye’de 544 yılı olayları içinde vermiştir. (s. 90-91; İbnü’l-Ezrâk, s. 83.) 468 Elazığ’ın bugünkü Maden ilçesidir. 469 Bitlis’in ilçesi, Yâkūt’ta Siirt yakınlarında bahçeleri ve ağaçlarının çokluğuyla bilinen bir belde olarak geçmiştir. (Yâkūt, cilt: 2, s. 331) 470 Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 193; Gök, s. 74-75. 471 Gibb, iki taraf arasında Nûreddin’in Harran-Halep yolu üzerinde bulunan Fırat üzerindeki köprüye hâkim olması ve Kalʿatu Necm'i yeniden tahkim etmesi gibi problemlerin bulunduğunu ifade etmişse de kaynak belirtmemiştir. Gibb, iki taraf arasındaki buluşmanın Musul Veziri Cemâleddin ile Şîrkûh arasındaki dostluk sayesinde sağlandığını da ifade etmiştir. (A History Of The Crusades, Cilt: 1, s. 513.) Ancak iki şahsiyet arasındaki dostluk bilinmekle birlikte bunun buluşmaya katkısı tarih kayıtlarında yer almamıştır. 102 dönmüştür. Seyfeddin, ona “Gayem, senin benim yanımda kalman değil, (çevredeki ) meliklere ve Haçlılara bize kötülük etmek isteyenlere yetecek ittifakımızı bildirmendir.” diyerek askerinin yanına (Halep’e) dönmesini emretmiştir. Nûreddin, kalması gerektiği kadar Seyfeddin’in yanında kalmış, sonra her biri kendi beldesine dönmüştür.472 Yaygın uygulamaya göre Zengî’nin makamının ilk mirasçısı konumunda bulunan Seyfeddin Gazi’nin bu yapıcı tutumu, Zengî’nin oğulları arasındaki ilişki, yardımlaşma ve düşmana birlikte karşı koyma üzerinde şekillenmiş; kimi dönemlerdeki problemler de aradaki ülfet ve muhabbet hâlini engellememiştir.473 2.1.4.5. Seyfeddin Gazi Karşısındaki Konumu İbnü’l-Esîr’in anlatımından açıkça anlaşılacağı üzere, Seyfeddin Gazi, Zengî Atabegliği’nin başıdır; Nûreddin ise ona tabidir. Zengî devleti bölünmemiş, sadece idari olarak paylaşılmıştır. Bu noktada ortak bir hazinenin bulunup bulunmadığı sorusu sorulabilir. Bir iddiaya göre, Nûreddin, Ca‘ber Kalesi’nden ayrılırken babasının hazinesini de yanına almıştır.474 Ancak asıl hazine Sincar’da; Nûreddin’in her tür gereksinimini cömertçe karşılayan475 Seyfeddin Gazi’nin elinde bulunmaktaydı. Seyfeddin Gazi’nin vefatından sonra bu hazine Nûreddin’in eline geçmiştir.476 2.1.4.6. II. Haçlı Seferi’ndeki Yeri Haçlılar, Urfa’nın Zengî tarafından fethinden sonra Kudüs ve diğer Haçlı şehirlerinin korunamayacağını düşünerek Papa III. Eugenius’ten (ö. 1153) yardım istemeye karar vermişlerdir. Bunun üzerine, Kudüs Kraliçesi Melisende (ö.1152) ve Antakya Prinkepsi Raymond, Antakya Prinkpesliğine bağlı Cebele şehrinin Piskoposu Hugue’ü Papa’ya göndermişlerdir. Cemâziyelevvel-Cemâziyelâhir 540/Kasım 1145’te Papa ile buluşan Hugue, Urfa’nın kaybı ve Haçlıların durumunu Papa’ya aktarmıştır. O sırada Çukurova Ermeni piskoposlarından oluşan bir heyet de Bizans’a karşı yardım istemek üzere Papa III. Eugenius ile görüşmekteydi. Bu heyet de Doğu’daki Hıristiyanların durumunu anlatmış olmalıdır. Papa, bunun üzerine harekete geçmiş ve 1 Aralık 1145’te Fransa 472 İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 88; Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 193, İbn Vâsıl, Cilt: 1, s. 111-112, Abû’l-Farac, Cilt: 2, s. 383; Sıbt İbnü’l-Cevzî, Cilt: 8, Kısım: 1, s. 192; Tokuş, s. 169-171. 473 Tokuş, s. 169-170. 474 Tritton ve Gibb, s. 292. 475 İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 88; Runciman, Cilt: 2, s. 201-202. 476 İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 97-98. 103 Kralı VII. Louis, asilzadeleri ve Fransa’daki bütün Hıristiyanlara yönelik bir ferman yayımlamıştır. Bununla birlikte Haçlılar, Urfa’yı kurtarma umutlarını yitirdiklerinden Papa, fermanda Urfa’dan hiç söz etmemiştir.477 Papa, 15 Ramazan 540’da (1 Mart 1146) fermanı tekrar yayımlamış; Kral VII. Louis, Papa’nın gönderdiği haçı 15 Şevval 540’ta (31 Mart 1146) takmıştır. Alman Kralı III. Konrad ise 11 Şevval 540’ta (27 Aralık 1146) haçı takmaya ikna olmuştur.478 Fransız Kralı Haçı kabul ederken Urfa’nın ikinci kez fethi (24 Cemâziyelevvel 540/1 Kasım 1146) henüz gerçekleşmediği gibi, Alman Kralı III. Konrad Haçı kabul etmeye karar verirken de o günün koşullarında Urfa’nın ikinci kez fethinin Almanya’ya ulaşmış olması mümkün değildir. Dolayısıyla II. Haçlı Seferi, Nûreddin’in değil, babası Zengî’nin faaliyetlerinden dolayı gerçekleşmiştir. Bu durumda Nûreddin’in II. Haçlı Seferi ile ilişkisi, Batılı kralların sefere çıkmalarından sonraki gelişmelerde aranmalıdır. 26 Şevval 542’de (19 Mart 1148) Antakya’ya varan Fransız Kralı VII. Louis, Halep ve Şeyzer’i kendisi için istila etmesini uman Prinkeps Raymond tarafından, Urfa’dan Hama’ya kadar olan bölgenin tek hakimi olan Nûreddin’e karşı savaşmaya teşvik edilmiştir. Raymond’a göre Antakya, Nûreddin’in sürekli baskısı altındadır; Urfa ile birlikte Avrupalıların yardımına en çok ihtiyacı olan Haçlı başkentidir. Kralın Halep’e saldırmasından kralla birlikte Antakya ve Urfa, Trablus ve Kudüs Haçlıları da kazançlı çıkacaklardır. 479 Eski Urfa Kontu II. Joscelin de kaybettiği toprakların alınmasında Louis’in kendisine yardımcı olacağına, dolayısıyla Nûreddin’e karşı harekete geçeceğine inanmıştır. Oysa Louis, bir an önce Kudüs’e gidip Kutsal Mezar’ı ziyaret etmek istiyordu. Kudüs Kraliçesi Melisende de Patrik Foucher’yi Antakya’ya göndermiş, Louis’i Kudüs’e davet etmiştir. Doğu Akdeniz’de yerleşik Haçlıların bu ihtilafı karşısında Louis, Nûreddin’in topraklarına yönelik herhangi bir saldırıda bulunmadan Kudüs’e hareket etmiştir.480 Türkiye Selçukluları tarafından kuvveti büyük ölçüde tüketilen Alman Kralı Konrad, 1148 Nisan ayı ortalarında (Zilkade 542) Filistin’e varırken, Kudüs’te kendisi hakkında Nûreddin tarafından Halep yakınlarında yakalanabileceği endişesi duyulan Louis, ondan 477 Altan, İkinci Haçlı Seferi, s. 10-12, 14. 478 Altan, İkinci Haçlı Seferi, s. 16, 17, 21. 479 Birsel Küçüksipahioğlu, Trablus Haçlı Kontluğu Tarihi, İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 2007, s. 143; Hasan Habeşî, Nûreddin ve’s- Salîbîyyûn, Bağdat: Dârü’l-fikri’l-Arabî, 1948, s. 53. 480 William of Tyre, Cilt: 2, s. 180-181; Altan, İkinci Haçlı Seferi, s. 98-101. 104 ancak bir ay sonra Filistin’e varabilmiştir. İki kral ziyaretlerini bitirdikten sonra 4 Safer 543’te (24 Haziran 1148) Ürdün sahası içinde Akdeniz sahilindeki481 Akkâ’da bir Haçlı toplantısı düzenlemişlerdir. Antakya Prinkepsi Raymond, Trablus Kontu Raymond ve Urfa Kontu II. Joscelin, Louis’in Nûreddin’e karşı kendilerine yardımcı olmamasından duydukları hayal kırıklığı ve Kudüs’e gitmeleri hâlinde Nûreddin’in onların topraklarına saldırma ihtimali endişesiyle bu toplantıya katılmamışlardır.482 Haçlılar Akkâ toplantısında, bir savaşa girip girmeme ile savaşa girilecekse nereye saldıracakları konusunda tartışmışlardır. Anadolu Türkleri tarafından güçten düşürülen Alman Kralı’nın savaşız Avrupa’ya dönme eğilimine karşı, Avrupa’ya önemli bir başarı ile dönmek isteyen Louis’in eğilimi kabul görmüştür. Saldırılacak yer konusunda ise Nûreddin ile Dımaşk seçenekleri arasında Haçlılar, Kudüs Kraliçesinin de ısrarıyla birbirlerini Dımaşk konusunda ikna etmişlerdir.483 İslâm âleminin doğusu ile batısı, kuzeyi ile güneyi arasında stratejik bir öneme sahip Dımaşk’ın484 seçilmesi önemli olmakla birlikte, Haçlıların neden Urfa’nın ikinci kez istilasını engelleyen ve Haçlı idareleri için en büyük tehdit konumunda olan Nûreddin’in topraklarını değil de Dımaşk’ı tercih ettikleri anlaşılamamıştır. II. Haçlı Seferi’nin başlama nedeni olan Urfa’yı elinde bulunduran, Nûreddin olduğu gibi, Haçlı kontlukları için en büyük tehlike de Nûreddin’di. 485 “Nûreddin, artık Urfa’dan Hama’ya kadar uzanan sınır boyunca iyice yerleşmiş ve 1147 sonbaharını Âsi Irmağı’nın doğusunda kalmış olan Frank kalelerini zapt etmekle geçirmişti.” 486 Haçlılar, Nûreddin’le Dımaşk Atabegliği arasındaki farkı anlamamış ve dikkate almamışlardır. Nûreddin’in saldırıya uğraması durumunda Dımaşk, ona yardım etmeyebilirdi. Oysa Dımaşk’ın saldırıya uğraması durumunda Nûreddin’in Dımaşk’ın 481 Yâkūt, Cilt: 4, s. 143. 482 William of Tyre, Cilt: 2, s. 182, 183; Stevenson, s. 160; A History Of The Crusades, Cilt:1, s. 506-507; Altan, İkinci Haçlı Seferi, s. 104; Işın Demirkent, Haçlı Seferleri, İstanbul: Dünya Yayıncılık, 2004, s. 111. 483 Tritton ve Gibb, s. 299; William of Tyre, Cilt: 2, s. 186; Altan, İkinci Haçlı Seferi, s. 105-106. 484 William of Tyre, bu tercihin nedenini izah ederken, “Dımaşk, Suriye’nin en büyük kentidir, kimi zaman Suriye’nin Fenike’si gibi görülmüştür, aynı zamanda bölgenin metropolüdür ve biz onun hakkında ‘Suriye’nin başı’ dendiğini okuduk” demiştir. (Cilt: 2, s. 187.) Runciman ise Dımaşk’ın Müslümanlar için önemini “Burası Frank hakimiyetine geçecek olursa Mısır ve Afrika Müslümanlarının Kuzey Suriye ve doğuda bulunan dindaşları ile bağlantıları tamamiyle kesilirdi.” (Runciman, Cilt: 2, s. 233-234.) sözleri ile açıklamıştır. 485 Stevenson, s. 159. 486 Runciman, Cilt: 2, s. 231. 105 yardımına geleceği kesindi. Dolayısıyla Haçlıların tercihi Nûreddin’le tek başına savaşmak ya da Dımaşk üzerinden savaşmak arasında söz konusu olabilirdi.487 Haçlılar, ikinci seçeneği tercih etmekle kendileri açısından zor olanı seçmişlerdir. Runciman, Haçlıların kendileri ile işbirliği yapan tek Müslüman emirlik Dımaşk’a saldırma kararı almalarını “budalaca” bulmuş; bu kararı; Antakya Prinkepsi Raymond ile Louis’in karısı Eleonore arasındaki aşk dedikoduları, Haçlıların bölgeyi tanımamaları, bütün Müslümanları bir görmeleri, Halep’in önemini bilmemeleri ve Dımaşk’ın adının İncil’de geçmesinin fanatik Haçlılarca taşıdığı önemle açıklamıştır.488 Arap araştırmacılardan Habeşî ise Haçlıların kararı için; Louis’in kraliçe ile ilgili aşk dedikodularından dolayı Raymond’a yardım etmek istememesi, Kudüs Haçlılarının Kudüs’ün yakın güvenliğine odaklanmaları, kendilerine yakın Dımaşk’ın istilasından daha çok kazanç beklemeleri ve Nûreddin’i Dımaşk’ın ittifakından yoksun bırakarak zayıflatma planı muhtemel gerekçelerinden söz etmiştir. 489 Demirkent de Raymond ile Eleonore arasındaki aşk dedikodularına dikkat çekmiştir.490 Bu kararda yöreyi tanımayan, yorgun Avrupa krallarının Nûreddin ile ilgili anlatılanlardan endişe duyup ona saldırmaktan çekinmiş olmalarının etkisi var mıydı? Kaynaklar gibi araştırmalar da bunu yeterince irdelememişlerse de kanaatimizce yorgun Haçlıların tutumunda Nûreddin’in peş peşe kazandığı zaferlerden duydukları endişe karşısında ele geçirmeyi daha kolay buldukları Dımaşk’ı alıp Avrupa’ya zaferle dönme düşüncesinin etkisi de dikkate alınmalıdır. Kudüs Haçlı Krallığı ile iyi ilişkilere sahip Dımaşk Atabegliği, 542 yılı sonlarında (1148 Nisan-Mayıs) yeni Haçlıların gelişinden haberdar olmuştur.491 Emîr Üner, Haçlıların Dımaşk’a saldırma konusunda ittifak ettiklerini haber alınca Dımaşk’ın istihkâmını güçlendirmekle birlikte çevredeki emirlerden ve Türkmenlerden yardım istemiş;492 Seyfeddin Gazi’ye de elçi gönderip onu Müslümanlara yardım etmeye ve 487 Stevenson, s. 159-160. 488 Runciman, Cilt: 2, s. 232-233. 489 Habeşî, s. 53-56. 490 Demirkent, Haçlı Seferleri, s. 110-111. 491 İbnü’l-Kalânisî, s. 461-462. 492 İbnü’l-Kalânisî, s. 464. Bağdat tarihçisi İbnü’l-Cevzî’ye göre Dımaşklılar, ilkin Haçlıların Dımaşk yakınlarındaki bir kaleye saldıracağını zannetmiş ancak 6 Rebîülevvel 543 (25 Temmuz 1148) Cumartesi günü Haçlıları Dımaşk kapılarında bulmuşlardır. (Cilt: 18, s. 63.) 106 düşmanları Dımaşk’tan uzaklaştırmaya davet etmiştir.493 Seyfeddin Gazi, ordusunu toplayıp hemen Şam’a hareket etmiş, Halep’ten kardeşi Nûreddin’i da yanına almıştır.494 Kudüs Kralı III. Baudouin, Alman Kralı III. Konrad ve Fransa Kralı VII. Louis idaresindeki birleşik Haçlı ordusu, 6 Rebîülevvel 543 (25 Temmuz 1148) Cumartesi günü Dımaşk’ın çevresindeki meyve bahçelerine varmıştır. Bahçelerin duvarları ve ağaçlar, Haçlı ordusunun ilerlemesini engellerken Dımaşk halkı, askerler, ahdas denen milisler, din adamları ve bütün kesimleri ile Haçlılara karşı koymuştur.495 Çatışmalarda, şehrin tanınmış âlimlerinden Fakih Hüccetüddin Yûsuf b. Dûnâs Ebü’l-Heccâc b. İsa elFundelâvî el-Mağribî el Malikî496 de öldürülmüştür.497 Haçlılar, Dımaşk’ın direnişi karşısında şehrin içine doğru ağır yol alırken Seyfeddin Gazi ve Nûreddin’in orduları, Dımaşk ile Halep’in yarı yolunda yer alan498 Humus’a varmıştır. Seyfeddin Gazi, ülkesindeki eli silah tutan herkesi yanına alarak geldiğini belirtip Üner’den nâiblerinin şehrin içine alınmasını istemiş, “Mağlup olursam, askerlerimle şehre sığınırım, galip olursam şehir yine sizindir, bu konuda sizinle çekişmem” demiştir. Dımaşk’ı hakimiyetinde tutmak için hem Haçlıları hem Zengîleri idare etmeye çalışan499 Üner, Seyfeddin’e yol vermek yerine Haçlıları vazgeçirmeye dönük diplomatik girişimlerde bulunmuş, Avrupa’dan gelen Haçlıları “Şarkın melikleri buraya geldi.” diyerek ürkütürken Kudüs Haçlılarına da Avrupa’dan gelen Haçlıların Dımaşk’ı alırlarsa bütün sahilleri kendilerinden alacaklarını, kendisinin şehri savunmakta aciz kalması durumunda ise Dımaşk’ı Seyfeddin Gazi’ye teslim edeceğini söylemiş, “Seyfeddin’le beraber (Seyfedin’in Dımaşk’ı alması durumunda) Kudüs’te kalmanız da mümkün değildir.” demiştir. Geri dönmeleri durumunda ise onlara Kudüs 493 İbn Kādî Şühbe, Üner’in Nûreddin’den de yardım istediğini yazmıştır. (vr. 90.) Ancak bu bilgi ilk kaynaklarda yer almamıştır. 494 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 9, s .353; Atâbekiyye, s. 89. 495 İbnü’l-Kalânisî, s. 463-465; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 9, s. 353; Atâbekiyye, s. 89; William of Tyre, Cilt: 2, s. 189-190. 496 Fakih Hüccetüddin Yûsuf b. Dûnâs Ebü’l-Heccâc b. İsa el-Fundelâvî el-Mağribî el-Malikî, Endülüs’ten Suriye’ye gelip önce Bânyâs, ardından Dımaşk’a yerleşmiş, keramet sahibi biri olarak tanınmış bir Malikî mezhebi fakihidir. (İbnü’l-Kalânisî, s. 463, 1 Nolu Muhakkik Notu) 497 İbnü’l-Kalânisî, s. 463; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 9, s. 353; Atâbekiyye, s. 89; Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 03-204. İbn Vâsıl’a göre Selâhaddîn-i Eyyûbî’nin kardeşi, Takiyüddin Ömer ile İzzeddin Ferrûhşâh’ın babası Şâhinşâh b. Necmeddin Eyyûb da bu savaşta öldürülmüştür. (Cilt: 1, s. 113-114.) 498 Yâkūt, Cilt: 2, s. 302. Günümüzün yol koşullarında Humus, Dımaşk’a 162 kilometre mesafededir. 499 Tokuş, s. 260. 107 Haçlıları sınırında yer alan, İbn Cübeyr’in “şehir” diye tanıttığı500 Banyas Kalesi’ni teslim etme sözü vermiştir. Üner’in tehditlerinden korkuya kapılan ya da gayri müslim kaynaklarına göre Üner’in verdiği sahte altın rüşvetine501 kanan Kudüs Haçlıları, Alman İmparatoruna Seyfeddin’in güçlü bir orduya sahip olduğunu ve onunla baş etmenin mümkün olmadığını söyleyip onu kuşatmaya son vermesi konusunda ikna etmişlerdir.502 Bölgeyi tanımadıkları için şehrin direnmeden teslim olacağını sanıp direniş karşısında şaşıran ve yiyecekleri azaldığı için öfkelenen Avrupa Haçlıları ile Üner’in diplomatik çabaları sonucu şehrin teslim alınması durumunda kime verileceği hususunda endişe taşıyan Kudüs Haçlıları arasındaki ihtilafın da etkisiyle zafer umutlarını kaybeden Haçlılar,503 10 Rebîülevvel 543 (29 Temmuz 1148) Çarşamba günü Dımaşk etrafından çekilmeye başlamışlardır. Ancak Türkmenler, onları yol boyunca takip edip ceset kokuları uzun süre çevreyi rahatsız edecek kadar onlardan çok sayıda kişiyi öldürmüşlerdir.504 Haçlıların 10 Rebîülevvel 543 (29 Temmuz 1148) Çarşamba günü Dımaşk etrafından çekilmeye başladığını505 bildiren İbnü’l-Kalânisî, Seyfeddin ve Nûreddin’in adlarına savaşın hiçbir aşamasında yer vermemiştir. Sadece Üner’in çevre emirlerden ve Türkmenlerden yardım istediğini,506 İslâm askerlerinin haberlerinin kendilerine mütevatir bir şekilde ulaşmasıyla Haçlıların Dımaşk etrafından çekildiklerini kaydetmekle yetinmiştir.507 İbnü’l-Kalânisî’nin anlatımında, büyüklüğüne rağmen hedefini dört günde bırakıp giderek Haçlıların itibarına ağır darbe vuran508 birleşik Haçlı ordusunun bu duruma düşmesinde en büyük pay Üner’indir. İbnü’l-Kalânisî, onun dışında hiçbir emirin ismini anmamıştır. İbnü’l-Esîr ise zaferin kazanılmasında Üner’in 500 İbn Cübeyr, Rıhletü İbn Cübeyr, Daru Sadr: Beyrut, s. 273. 501 Süryânî Mihail, Üner’in Mısır altını suyuna batırılmış tunç veya bakırdan 200 bin dinarı Kudüs Kralı’na, 50 bin dinarı da Taberiye hâkimine gönderdiğini, altınların sahte olduğunun sonradan anlaşıldığını yazmıştır. (Zekkâr, Cilt: 5, s. 181.) Ancak Süryânî Ebü’l-Ferec, beş İslâm kaynağını incelediğini, bu bilginin hiçbirinde geçmediğini belirtmiş. (Abû’l-Farac, Cilt: 2, s. 385.) Süryânî Mihail’in aktardıklarına katılmamıştır. 502 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 9, s. 354; İbn Vâsıl, Cilt: 1, s. 113. 503 William of Tyre, Cilt: 2, s. 191-195; Stevenson, s. 160-162. 504 Runciman, Cilt: 2, s. 236. 505 İbnü’l-Kalânisî, Cilt: s. 465-466. 506 İbnü’l-Kalânisî, s. 464. 507 İbnü’l-Kalânisî, s. 465. 508 Runciman, Cilt: 2, s. 236. 108 diplomatik başarısını takdir etmekle birlikte Seyfeddin’e önemli bir yer vermiştir.509 İbnü’l-Kalânisî’nin Dımaşk Atabegliği; İbnü’l-Esîr’in ise Musul Zengîleri tarihçisi olduğu düşünülürse her tarihçinin kendi tarafını öne çıkarma amacında olduğu anlaşılmaktadır. Bununla birlikte, Bağdat tarihçisi İbnü’l-Cevzî de Seyfeddin’in 20 bin askerle yola çıktığını, askerlerinin sayısının Halep ve Rakkâ arasındaki510 Bâlis taraflarında otuz bine ulaştığını ileri sürmüştür.511 İbnü’l-Cevzî’nin Seyfeddin’in ordusunu asker sayısıyla birlikte anması da İbnü’l-Cevzî’nin Seyfeddin’in ordusu ile Bağdat arasındaki bir ilişki kurması, böylece Bağdat’ın Dımaşk’ı yalnız bırakmadığı görüşünü desteklemesi amacını taşıdığı ifade edilebilir. Hakikatte ise Dımaşk kuşatma altındayken Bağdat, hiçbir dış olaya müdahale edemeyecek kadar iç karışıklıklar içindedir. Zira o yıl emirler, Sultan Mesud’u devirmek için toplanmışlardır. Bağdat’taki idareciler, “Haçlılar orada olsa yapmayacaklarını birbirlerine karşı yapıyorlardı.” Dımaşk tam olarak kuşatma sürecine girerken Abbâsî Halifesi, vezirini tutuklatmak ve onun yerine yeni vezir atamakla iştigal ediyordu.512 Gayrimüslim tarihçiler ise yenilgiden Üner’in rüşvetine kanan Kudüs Haçlılarını sorumlu tutmuşlar, Seyfeddin Gazi veya Nûreddin ile ilgili herhangi bir ayrıntıya yer vermemişlerdir. Bununla birlikte Fransız Kralı VII. Louis’in Antakya’ya ayak bastığı günden kuşatmanın bittiği güne kadar Zengî’nin oğullarının Şam’daki asıl belirleyen olma konumuna çıktıkları açıkça görülmektedir. II. Haçlı Seferi’nin Zengî’nin oğullarının katkısıyla bu şekilde sona ermesiyle, Suriye’de üstünlük Müslümanlara geçmiştir.513 Urfa’nın ellerinden alınmasıyla gerileyen Kudüs Haçlıları, bundan sonra Suriye içlerine doğru ilerleme umutlarını yitirmişlerdir. Zira Avrupalılarla İslâm topraklarına yerleşen Haçlılar arasındaki güven zedelenmiştir. Haçlılar, bundan sonra Nûreddin karşısında Avrupa’dan çok az yardım alabilmiş; Bizans İmparatoru’na da kızmışlardır.514 Bu sıkışmışlık içinde sonraki süreçte yönlerini Mısır’a çevirmişler ve çalışmamızın ileriki bölümlerinde anlatılacağı üzere karışıklıklar içinde bulunan Mısır Fâtımî Devleti’nden kazanımlar 509 Sonraki tarihçilerden İbn Vâsıl, vakayı İbnü’l-Esîr’den naklederek anlatırken (Cilt: 1, s. 112-113.) olayları hânedan ve kişilere göre tasnif eden Nüveyrî de II. Haçlı Seferi’ndeki Müslüman başarısını Nûreddin’in değil, ağabeyi Seyfeddin Gazi’nin savaşları arasında anlatmıştır. (Cilt: 27, s. 106.) Ebü’lFidâ da Seyfeddin Gazi’yi öne çıkarmıştır. (Cilt: 2, s. 89) İbn Haldûn ise her iki kardeşin Müslümanların savunmasında güzel bir örneklik teşkil ettiğini yazmış, ikisinin vakaya katkısını aynı düzeyde anmıştır (Cilt: 5, s. 281.) 510 Yâkūt, Cilt: 1, s. 328. 511 İbnü’l-Cevzî, Cilt: 18, s. 63. 512 İbnü’l-Cevzî, Cilt: 18, s. 63-65. 513 Stevenson, s. 163. 514 Stevenson, s. 164. 109 elde etmeye çalışmışlardır. Ancak Demirkent’in ifadesiyle II. Haçlı Seferi’nden sonraki kırk yıllık süreç Müslümanlar için yükseliş süreci olmuş,515 dolayısıyla Haçlılar, bundan sonra çalışmamızda anlatılacak olan Askalan’ın istilası dışında hedeflerine ulaşamamışlardır. 2.1.4.7. ʿUrayma Kalesi’ni Fethi Dımaşk kuşatması devam ederken Halep birlikleri çevredeki Haçlı güçlerine yönelik saldırılarını sürdürmüşlerdir.516 Dımaşk kuşatması kalktıktan sonra ise 543 yılı Rebîülâhir ayının sonlarında (Eylül 1148’de) Üner, Baʿlebek’e doğru yola çıkmış; Nûreddin’i henüz Humus’ta ağabeyi Seyfeddin Gazi ile bir arada iken kendisine katılmaya çağırmıştır. İki emir buluştuğunda Trablus Kontu Raymond’un mektubu kendilerine ulaşmıştır. Raymond, Alman Kralı Konrad ile birlikte Trablus’a gelip ʿUrayma Kalesi’ne517 pek çok Haçlı seçkini ve annesi ile birlikte518 yerleşen eski Trablus Kontu Alfonso Jordan'ın oğlu Bertram’ı, kaleden çıkarma konusunda yardım talep etmiştir. Haçlılar arasındaki ihtilafın derinleşmesi anlamına gelen bu talebe Nûreddin, Üner’le birlikte hemen cevap vermiştir. Nûreddin ve Üner’in orduları, ʿUrayma Kalesi’ne doğru yol alırken Seyfeddin’den de yardım istenmiştir. Humus’ta bulunan Seyfeddin Gazi, Cizre ve başka şehirlerin valisi Ebû Bekir ed-Dübeysî’nin komutasındaki bir orduyu onların yardımına göndermiştir. Alfonso Jordan'ın oğlu kaleyi teslim etmeyi reddedince Müslümanlar kaleye birkaç kez hücum etmişlerdir. Nihayetinde lağımcıların surları delmeyi başarmasıyla Haçlılar teslim olmuşlardır. Haçlıların kadın ve çocukları esir edilip kale tahrip edilmiştir.519 Seyfeddin’in ordusu Humus’a dönerken Nûreddin ve ordusu, Alfonso Jordan'ın oğlu Bertram ve annesini yanına alarak Halep’e; Üner ve ordusu ise Dımaşk’a dönmüştür.520 Bir Haçlıyı başka bir Haçlıya karşı desteklemek üzere -o güne kadar görülmemiş bir işbirliğinin neticesinde- oluşturulan Müslüman ittifakının söz konusu zaferinde çok 515 Işın Demirkent, “Haçlı Seferleri ve Türkler”, Türkler, Ankara: Türkiye Yayınları, 2002, s. 1145. 516 Runciman, Cilt: 2, s. 272. 517 Yâkūt’ta yer almayan bu kalenin ismini İbnü’l-Esîr, “Uzayma” olarak vermiştir. (Cilt: 9, s. 355-354; Atâbekiyye, s. 90); İbn Vâsıl da onun gibi vermiştir. (Cilt: 1, s. 114.) 518 İbnü’l-Kalânisî, s. 466-467. 519 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 9, s. 355-354; Atâbekiyye, s. 90; İbn Haldûn, Cilt: 5, s. 281. 520 İbnü’l-Kalânisî, s. 467; Küçüksipahioğlu, s. 145. İbnü’l-Esîr, bütün orduların esirlerle birlikte Humus’a Seyfeddin’in yanına döndüğünü kaydetmiştir. (el-Kâmil, Cilt: 9, s. 355-354; Atâbekiyye, s. 90.) Halep tarihçisi İbnü’l-Adîm de vakanın başında Nûreddin’i öne çıkarmakla birlikte, İbnü’l-Esîr’in yazdıklarını tekrarlamakla yetinmiştir. (Zübde, s. 330, 331; Stevenson, s. 164.) 110 sayıda Haçlı öldürülmüş; 521 o güne kadar Müslümanlara karşı birliklerini koruyan Haçlılar birbirleriyle çatıştırılarak yıpratılmıştır. Bu ölümler ve Alfonso Jordan’ın oğlu ile karısının esir düşmeleri, II. Haçlı Seferi’nden sonra aralarındaki ihtilafla Müslümanları kendilerine karşı Kuzey Suriye’de kazanımlar elde etmeye sevk eden Haçlıların522 aralarındaki kırgınlığı daha da artırmış olmalıdır. Öte yandan en önemli esirlerin Nûreddin’e düşmesi, onun savaştaki rolünü de açıklamaktadır. Nûreddin, en önemli esirleri yanına aldığına göre bu kalenin alınmasında en büyük rol ona ait olmalıdır. Bu rol, sonraki yıllarda bazı yol kazalarına uğrasa da Haçlılara karşı gittikçe daha çok kendisini hissettirecektir. Runciman’a göre, Haçlılara karşı savaşın önderliğini üstlenen Nûreddin, henüz II. Haçlı Seferi ile ilgili olarak Humus’ta iken eski Urfa Kontu Joscelin, beyaz bayrakla onun karargâhına gitmiş ve ondan ancak geçici bir ateşkes koparabilmiştir.523 2.1.4.8. Yağra Yenilgisi Türkiye Selçuklu Sultanı I. Mesud, Maraş yöresini fethetmeyi kararlaştırınca Antakya Prinkepsi Raymond, ona karşı Antakya’nın kuzeyine doğru bir akın düzenlemiştir. Bunun üzerine Sultan I. Mesud, Nûreddin’den Raymond’un üzerine yürümesini istemiştir. Nûreddin, Receb 543’te (1148 yılı sonlarında) Maraş-Antakya yolu üzerindeki Famiye’ye doğru hareket etmiştir.524 Ancak Raymond, Antakya’nın kuzeyindeki Yağra yakınlarında, Hıristiyanlardan daha çok Nûreddin’den nefret eden Haşhaşî (Şiî-İsmaili) Ali b. Vefa ile birlikte525 Nûreddin’e yönelik ani bir saldırı gerçekleştirmiş, Nûreddin’i yenilgiye uğratmıştır.526 Nûreddin, karargâhını ardında 521 İbnü’l-Kalânisî, s. 466-467. 522 A History Of The Crusades, Cilt: 1, s. 532. 523 Runciman, Cilt: 2, s. 272. Runciman’ın kaynağı, Cahen’in İbnû’l-Fırat’tan yaptığı alıntıdır. (Claude Cahen, La Syrıe Du Nord, Paris: Librairie Orientaliste Paul Geuthner, 1940, s. 382.) Süryânî Mihail de Nûreddin ile Joscelin arasında anlaşma bulunduğundan söz etmiş ama anlaşmanın yer ve zamanını vermemiştir. (Zekkâr, Cilt: 5, s. 201.) 524 Runciman, Cilt: 2, s. 272. Yākut’ta Famiye’nin Humus aʿmalları içinde yer alan bir kale olduğu kaydedilmiştir. (Cilt: 1,s. 227) Yākut, Fâmiye ile Efamiye’nin aynı yerler olduğunu da yazmıştır. (Cilt: 4, s. 233.) Ancak Maraş yöresinde Famiye diye bir yer, kaynaklarda geçmemiştir. Runciman’ın Türkiye Selçuklu Sultan’ı Mesud’u öne çıkaran anlatımına karşın Cahen, Nûreddin’le Mesud’u eşitleyerek, iki tarafın anlaşıp bu bölgeye akın düzenlediklerini yazmıştır. (Osmanlılardan Önce Anadolu, s. 32.) Süryânî Mihail’e göre ise Mesud’un savaş kararının nedeni onunla Joscelin arasındaki bir ahittir: Joscelin, yemin ederek Sultan Mesud’a tabi olmayı kabul etmiş ama sözünden dönmüştür. (Zekkâr, Cilt: 5, s. 201.) 525 Runciman, Cilt: 2, s. 272; Elisseeff, Cilt: 2, s. 427. 526 Stevenson, s. 165; Demirkent, Haçlı Seferleri, s. 117. 111 bırakarak iki bin süvariyle oradan hızla uzaklaşıp Halep’e dönmüş527 ve bir süre bu yenilgide kaybettiklerini telafi etmek için uğraşmıştır.528 Söz konusu yenilgide Necmeddin Eyyûb’un Dımaşk’a yerleşmesinden sonra yetkilerinin Mecdüddîn Ebû Bekir İbnü’d-Dâye’ye aktarılmasından529 rahatsız olan Şîrkûh’un savaşmakta isteksiz davranması etkili olmuştur. Nûreddin, savaştan sonra Şîrkûh’un yanına gitmiş ve ona “Bu vakitte, Müslümanların yenilgisine yol açan bu duruş ve gafletin nedeni nedir?” diye sormuş; Şîrkûh “Ey Hanımız, bizim neyimiz var ki? Her şey Mecdüddîn Ebû Bekir’e aittir çünkü emir onundur.” diye karşılık verince Nûreddin sorunu anlamış, Şîrkûh’un gönlünü almış; İbnü’d-Dâye’den de Şîrkûh’un hakkını gözetmesini istemiştir. Bunun üzerine iki emirin arası tekrar düzelmiştir. 530 Nûreddin’in çok sayıda kayıp verdiği531 bu olay, devrin İslâm kaynaklarında açık bir anlatımla yer almamıştır. İbnü’l-Esîr, el-Kâmil’de pusuya hiç değinmeden olayı tamamen bir zafer olarak aktarmış,532 Nûreddin’in Yağra’da elde ettiği ganimetlerin bir bölümünü, ağabeyi Seyfeddin’e, bir bölümünü Abbâsî Halifesine, bir bölümünü de Irak Selçuklu Sultanı Mesud’a ve başka kişilere gönderdiğini kaydetmiştir.533 Atâbekiyye’de olayın yeri konusunda bir isim karışıklığı ile “Yağra” yerine “Busrâ” diyen müverrih, olayın içeriğini ise el-Kâmil’de olduğu gibi anlatmıştır.534 Nûreddin’in yenildiğini kabul etse de ifade etmekte tereddütlü görünen İbnü’l-Kalânisî, Nûreddin’in çok sayıda Haçlı’yı öldürüp az sayıda kayıp verdiğini ve Halep’e sağ salim dönüp orada kaybettiği donanımı onarmak için zaman harcadığını söylemiştir.535 Ebû Şâme de bir yenilginin söz konusu olduğunu ancak dolaylı olarak ifade etmiştir. Yine de -belki de aradan geçen 527 Anonim Süryânî, konuyu ayrıntılı olarak işlemiş ama I. Mesud’la Nûreddin arasında ittifakın bulunduğunu vurgulamıştır. (Tritton ve Gibb, s. 300.) 528 İbnü’l-Kalânisî, s. 470. 529 Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 195; İbn Kādî Şühbe, vr. 85-86. 530 İbn Ebû Tay, Akt.: Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 210. 531 Abû’l-Farac, Cilt: 2, s. 386. 532 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 9, s. 356. 533 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 9, s. 356. Sonraki İslam tarihçileri de genellikle İbnü’l-Esîr’de olduğu gibi Haçlıların mağlup olduğunu kaydetmiş, ganimete ise değinmemişlerdir. (İbnü’l-Adîm, Zübde, s. 331; Nüveyrî, Cilt: 27, s. 109; Ebü’l-Fidâ, Cilt: 2, s. 89, İbn Haldûn, Cilt: 5, s. 281.) Haçlı tarihçisi William of Tyre, vakaya değinmemiş; Süryânî Mihail, vakayı Ali b. Vefâ’nın desteğini alan Haçlıların güç kazanarak Türklerin kırılması ve kötü bir şekilde kaçmaları olarak anlatmıştır. (Zekkâr (nşr.), Cilt: 5, s. 197.); Batılı araştırmacılardan ise Stevenson, Nûreddin’in durumunu yenilgi ile ifade etmişken (s. 165.) Runciman, geri çekilme (Cilt: 2, s. 272-273.), Gibb, işlerinin ters gitmesi (A History Of The Crusades, Cilt: 1, s. 515.), Elisseeff, sürprizle karşılaşma ve kaçış (Cilt: 2, s. 426-428.) ile ifade etmiştir. 534 İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 91. Dımaşk yakınlarında Busrâ diye bir yer var ise de (Yākut, Cilt: 1, s. 441.) Atâbekiyye’yi yayına hazırlayan Tuleymât, Yağra’nın nerede olduğunu ifade etmeden doğru ifadenin Busrâ değil, Yağra olduğunu yazmıştır. (Atâbekiyye, s. 91.) 535 İbnü’l-Kalânisî, s. 470. 112 zamanın verdiği rahatlıkla- vakanın yenilgi yönünü en açık şekilde aktaran Ebû Şâme’dir. Ebû Şâme, İbn Ebû Tayy’a dayanarak Şîrkûh ile İbnü’d-Dâye arasındaki problemi aktarmakla kalmamış; şair İbn Münir’in vakayı Huneyn Günü’ne536 benzeten dizelerine ve şair Kayserânî’yle diğer Halep şairlerinin Yağra’da bir yenilginin söz konusu olduğunu ifade eden şiirlerine de yer vermiştir.537 Bu farklı anlatımlara rağmen, Nûreddin’in karargâhını Yağra’da bırakıp gelmesi, Halep’te bir süre donanımını onarmakla geçirmesi, Yağra’da bir yenilginin gerçekleştiğini kesin olarak ortaya koymaktadır. Halep şairlerinin, bir yıl sonra Şîrkûh’un Raymond’u öldürmesi üzerine söyledikleri “Eğer Haçlılar Yağra Günü’nde bir zafer elde ettilerse nihayetinde ölümün zaferine ulaştılar/Ey Ebe’l-Müzaffer sen küfrün üzerindeki her şeyi alarak yularından tutup getirdin/ Yağra gününde elde ettikleri ile yağmaya çağırdılar oysa sen şerli topluluğun mensuplarının yularlarından tutup bize yağmayı verdin/Onlar çıplak atları sürüklediler, sen küfrün liderlerini aşağılanmış ve alçalmış olarak sürükledin” dizelerinde Yağra Günü’nde Haçlıların bir zafer elde ettiklerini açıkça ifade etmişlerdir.538 Ganimetlerin dağıtılış biçimi ise Nûreddin’in hâkimiyet alanındaki istikrarı konusunda henüz kuşkularının geçmediğini, Halife, Irak Selçuklu Sultanı ve Musul karşısında henüz rahat olmadığını, buralardaki Haçlılara karşı muzaffer imajının bozulmasından endişe duyduğunu ve bunu düzeltmeye çalıştığını göstermektedir. Dımaşk tarihçisi İbnü’l-Kalânisî’nin yenilgiyi ifade ederken kullandığı temkinli dil, Müslümanların Nûreddin’e yenilgiyi yakıştırmadıkları, onun yenilmeyeceğini dair umutlarını korumak istedikleri; sonraki devir Musul tarihçisi İbnü’l-Esîr’in yenilgiyi kayda geçmemesi ise kanaatimizce, Nûreddin’in imaj düzeltme çabasının başarıya ulaştığı şeklinde değerlendirilmelidir. 2.1.4.9. Halep’te Dinî, Kültürel ve Sosyal Yaşama Yönelik Tutumu Halep, 351’ye (962) kadar Sünnî ağırlıklı bir şehir iken Bizans’ın o tarihte Halep çevresinde gerçekleştirdiği katliam ve yol açtığı göçlerle Halep’teki Sünnî nüfus azalmıştır. Hamdanîlerden Seyfüddevle (ö. 356/967), şehirdeki nüfus boşluğunu Harran çevresinden getirdiği Şiîlerle doldurmuş; aynı zamanda şehirde Şiîleştirme (Teşyiʿ) 536 Hz. Muhammed’in ordusunun Mekke’nin fethinden sonra Huneyn Vadisi’nde çevre kabileler karşısında önce dağılıp sonra toparlanarak zafer kazandığı gündür. (İmam Muhammed Abdülmelik b. Hişâm el-Humeyrî, es-Sîretü’n-Nebevîyye, Tahkik, Şerh, Zapt ve Fihrist: Mustafa el-Sakâ, İbrahim elİbyârî, Abdulhefiz Şiblî, Dâru Dımaşk-Beyrut: İbn Kesîr, 2005, s. 960-968.) 537 Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 210. 538 Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 216. 113 siyaseti gütmüş ve Halep’te Şiî nüfusun ağırlık kazanmasına yol açmıştır. Şehirde İmâmiyye Şîa’sının yanında Nizârî Şiîler de bulunuyordu.539 Nûreddin, Halep’i ele geçirdiğinde Halep’te kayda değer bir Şiî nüfus ve bunun dinî ve sosyal yaşam üzerinde önemli bir etkisi bulunmaktaydı. Şiîler, rüya motifini kullanarak Halep’te çok sayıda “meşhed” ihdas etmiş,540 Halep’e hükmeden Selçuklular hatta Zengî de onlara karşı müsamahakâr davranmış, o meşhedleri onarmış, 541 bu hizmetlerini kitâbelerle de duyurmuşlardır. 542 Halep’i ele geçirdiği ilk yıllarda Şiîlere karşı müsamahakâr davranan, 543 daha doğru bir ifadeyle kendisinden önce şekillenen müsamahakâr siyaseti sürdüren,544 Şiîlere ait mekânları onaran545 Nûreddin, Ali b. Vefa’nın Haçlılara yaptığı işbirliğinin oluşturduğu psikolojik ortamda ve şüphesiz Haçlılarla işbirliği yapan Şiî unsurlara karşı tedbir olarak Receb 543’te (1148 yılı sonları) Halep’teki Şiî etkinliklere müdahale etmiştir. Şiîler tarafından sabah ezanına eklenen “Hayyeʿalâ hayri’l-ʿamel (Haydi en hayırlı amele)” sözlerinin ezanda okunmasını ve Hz. Muhammed’in sahabesi aleyhinde konuşmayı şehrin Hanefî âlimlerinden İmam Ebü’l-Hasan Ali el-Hanefî ve bir grup Sünnî’nin talebi ile yasaklamıştır. Nûreddin’in devletinin Haçlı karşıtı Sünnî bir karakter üzerine oturduğunu gösteren bu uygulama, Halep Şiîlerine ağır gelmiş; Şiîler, Halep’te karışıklıklar çıkarmış fakat Nûreddin’in “meşhur heybeti”nden bu durumu sürdürememişlerdir.546 Şair İbn Münir, aynı yılın Ramazan ayında yazdığı şiirde Nûreddin’i “melikü’l-asr (asrın hükümdârı)” olarak nitelemiştir.547 Kendisiyle birden çok kez görüşen İbn Asâkir’in ifadesiyle İbn Münir, “İmâmiyye mezhebine mensup 539 İbnü’l-Adîm, Buğye, s. 60; İlhan Baran, “Büyük Selçuklu ve Eyyubilerde Siyaset Eksenli Sünni Faaliyetler”, Basılmamış Doktora Tezi, Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Diyarbakır, 2017, s. 159-160. 540 İbn Şeddâd İzzeddîn Muhammed, Cilt: 1, Kısım: 1, s. 147-155 541 İbn Şeddâd İzzeddîn Muhammed, Cilt: 1, Kısım: 1, s. 150-151 542 Carole Hillanbrand, “The Shīʿīs of Aleppo in the Zengid Period: Some Unexploited Textual and Epigraphic Evidence”, Difference and Dynamism in Islam/Festschrift for Heinz Halm on his 70th Birthday, Hinrich Biesterfeldt ve Verena Klemm (Ed.), Würzburg: Ergon-Verlag, 2012, s. 163-179. 543 A History Of The Crusades, Cilt: 1, s. 515. 544 Tabbaa, The Sunni Revival, s. 21. 545 İbn Ebû Tayy’a göre Musul Atabegi el-Porsuki (ö. 520/1126), Şiîlerin bir rüyadan yola çıkarak ihdas ettikleri Dikkâ Meşhedi’ni onarmış, Nûreddin’in devrinde de onun emriyle bu meşhede yeni yapılar katılmıştır. (İbn Şeddâd İzzeddîn Muhammed, Cilt: 1, Kısım: 1, s. 150-151; İbn Şihne, ed-Dürrü’lmunteheb fî tarihî memleketi Haleb, tkd.: Abdullah Muhammed ed-Dervîş, Dımaşk: Darü’l-Kütübi’lArabî, 1984, Cilt: 1, s. 86-87. ) 546 İbnü’l-Kalânisî, s. 468; Baran, s. 164. 547 Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 214. 114 Râfizî bir Şiî’dir.”;548 473 (1081) Trablus doğumlu olup 503’te (1109) şehir, Haçlılar tarafından istila edildiğinde şehirden çıkabilen Trabluslulardandır. Trablus, İmâmiyye Şiîlerinin Suriye’deki en önemli merkezlerinden biriydi.549 Şehir, Haçlılar ele geçirmeden önce Şiî emir İbn Ammar (Ebû Alî Fahrülmülk Ammâr b. Muhammed b. Ammâr el-Kādî, ö. 514/1120) tarafından yönetiliyordu. İbn Ammar, Haçlılar Antakya’dan Kudüs’e geçtiklerdinde onlarla uzlaşmayı ve onlardan korunmak için onlara yardımcı olmayı seçmiştir.550 Ama Haçlılar, daha sonra, Trablus’a yönelince Trablus, Haçlı saldırılarına yedi yıl direnmiştir.551 Trablus teslim olduğunda Haçlılar şehri yağmalamışlar, şehirde kan dökmüşler, kadınlara tecavüz etmişlerdir.552 İbn Münir, Şiî olmasına rağmen bu hatırata sahip bir Trabluslu olarak şiddetli bir Haçlı karşıtıdır. Onun Nûreddin’in yakınındaki şairler arasında yer almaya devam etmesi, Haçlı karşıtı Şiîlerin Nûreddin’in Şiî karşıtı uygulamalarına rağmen onunla ilişkilerini sürdürdüklerini ve yine onun Haçlı karşıtı Şiîleri yanında bulundurmaya devam ettiğini göstermektedir. Nûreddin, Şiîlerin Halep’in toplum yapısında hakim unsur konumunda durmalarına müsaade etmemiş, Sünnî toplumu hakim toplum olarak güçlendirmiş ancak Halep’teki Haçlı karşıtı Şiîlerle iyi ilişkilerini sürdürmüştür. Onun etrafındaki alimler de benzer bir tutum içinde bulunmuşlardır. Nitekim İbn Münir 548’de (1153) öldüğünde cenaze namazı Halep’in Ulucami’sinde ve Nûreddin’in yakınındaki büyük alimlerden Şâfîî fakihi Şerefeddîn İbn Ebî Asrûn tarafından kılınmıştır.553 Halep’te Şiîlerin okuduğu ezanı gayrimeşru ilan eden ve “Meşru ezanı okumayan müezzinlerin başına minareleri yıkarım.” diyen Nûreddin, Ehl-i Sünnet’i güçlendirme amacıyla aynı yıl medreseleri ve tasavvuf dergâhlarını onarmıştır. Helaviyye Medresesi’ni Ehl-i Sünnet duyarlılığı ile öne çıkan İmam Ebü’l-Hasan Ali el-Belhî elHanefî’ye; Asrûniyye Medresesi’ni Şafiî Şerefeddin b. Ebî Asrûn’a; Neferîyye 548 İbn Asâkir, Cilt: 6, s. 32-33. İbn Asâkir’in İbn Münir’le ilgili sözleri sonraki eserlerde de aktarılmıştır. (Zehebî, Siyeru a'lâmi'n-nübelâ, Cilt: 20, s. 224; İbn Hallikân, Cilt:1, s. 156; İbnü’l-İmâd, Cilt: 6, s. 241- 242.) Şiirlerini bize ulaştıran kaynaklar arasında yer alan Kâtip İmâd da İbn Münir’le görüşmemişse de onu yakından tanıyan İbn Münkız’dan dinlemiş ve Şiî olduğunu yazmıştır. (Kâtip İmâd, Cilt: 11, s. 76.) 549 Ömer Abdüsselam Tedmûrî, Dîvânu İbn Münir et-Trâblusî, Beyrut: Darü’l-ceyl-Trablus: Darü’ssâih, 1986, s. 25, 34-35. 550 William of Tyre, Cilt: 1, s. 329-330. 551 Şankıtî, s. 125-129; İbn Ammâr’ın direnişi, İbnü’l-Esîr tarafından ayrıntılı olarak anlatılmıştır. İbn Ammâr, 502 (1108) yılına kadar Trabulus’u yedi yıl destansı bir şekilde savunmuş ancak Bağdat’a yardım istemek için gittiğinde Trabluslular şehri Fâtımîler’e teslim etmişler; İbn Ammâr, Bağdat’tan döndüğünde şehre girememiş; Fâtımî valisi 503’te (1109) şehri Haçlılara teslim etmiştir. (İbnü’l-Esîr, elKâmil, Cilt: 9, s. 95-96, 120-121, 137.) 552 Küçüksipahioğlu, s. 78-79. 553 Tedmûrî, s. 40. 115 Medresesi’ni, Kutbüddîn en-Nîsâburî’ye teslim etmiş; Şeyh Şuayb’ı da Mescid-i Ğadraiye Vakfiyesi’nin başına getirmiştir.554 2.1.4.10. Antakya Haçlılarını Yenilgiye Uğratması 543 yılı başında (1148 Mayıs sonları) Doğu Akdeniz kıyısındaki555 Sûr ve Akka civarındaki Haçlı hareketliği üzerine Muînüddin Üner, Türkmenleri ve Arapları toplayarak Dımaşk’ın güneyindeki geniş tarım alanları, çok sayıda köyü ve geniş yerleşimiyle556 önemli bir belde olan Havrân taraflarına doğru hareket etmiştir. Dımaşk Atabegliği ordusu ile Haçlılar arasında bir çatışma olmadan iki taraf arasında elçiler gidip gelmiş ve 543 Muharrem (1148 Haziran) başı esas alınarak iki taraf arasında iki yıllık bir saldırmazlık antlaşması kabul edilmiştir.557 Haçlı ilerlemesinin durduğu bu devirde Üner’in neden böyle bir anlaşmaya ihtiyaç duyduğu kesin olarak anlaşılaşılmıyorsa da Nûreddin’in etkinliğini artırmasının, Dımaşk Atabegliği’nde yol açtığı endişenin onu böyle bir anlaşmaya sürüklediği söylenebilir. Sonraki gelişmeler de bu kanaatimizi pekiştirmektedir. Ancak amacı ne olursa olsun Üner, bu anlaşmayla Kudüs Haçlılarının dikkatini kuzeyden uzaklaştırmış ve Nûreddin’in Antakya Haçlıları üzerine varmasını kolaylaştırmıştır. Akdeniz sahili Haçlılarının Halep çevresine doğru harekete geçtiğini haber alan Nûreddin, Safer 544’te (Haziran 1149), onlara karşı harekete geçmiştir. Nûreddin’in komutası altında, Türkmenler, yardıma çağırdığı Dımaşk Atabegliği ordusundan Mücâhidüddin Bozan komutasındaki askerler, ağabeyi Seyfeddin’in gönderdiği askerler, 558 kendi askerlerinden oluşan altı bin kişilik atlı bir birlik ve çok sayıda piyade buluşmuştur. Antakya Haçlıları ise dört yüz atlı ve bin diğer savaşçı ile başka kişilerden oluşuyorlardı. Nûreddin’in ordusu, 21 Safer 544 (30 Haziran 1149) Çarşamba günü, Azâz civarındaki559 Ineb 560 çevresinde Antakya Haçlıları ile karşılaşıp hücuma 554 İbnü’l-Adîm, Zübde, s. 332. 555 Yâkūt, Cilt: 3, s. 433. 556 Yâkūt, Cilt: 2, s. 317. 557 İbnü’l-Kalânisî, s. 472. 558 Sıbt İbnü’l-Cevzî, bu bilgiye kaynak göstermeden yer vermiş (Cilt: 8, Kısım: 1, s. 201.); İbn Kādî Şühbe de Sıbt’ı anmadan ondan alıntı yapmıştır. (vr. 92.) Oysa vakanın kaynağı İbnü’l-Kalânisî, bundan söz etmemiş, altı bin kişilik orduyu oluşturan birlikleri sayarken “ve etraftan gelenler” ifadesine yer vermiştir. (s. 473.) Haçlılara karşı mücadelede Musul Atabegliği’ne mümkün oldukça pay çıkaran İbnü’lEsîr’in bu vakada Seyfeddin Gazi’nin askerlerini anmaması (el-Kâmil, Cilt: 9, s. 362-363; Atâbekiyye, s. 99.), Sıbt’ın kaynağı belirsiz bilgisinin doğruluğunda kuşkuya yol açmaktadır. 559 Yâkūt, Cilt: 1, s. 258. 116 geçmiştir. Haçlılar, karşılık verince Nûreddin’in ordusu sahte ricatla yarılmış, ikiye bölünmüş; ardından düşmanı halkaya alıp Haçlı ordusunun tamamına yakınını imha etmiştir.561 Vakada Eski Urfa Kontu, Tel Bâşir’de yerleşik II. Joscelin’in damadı Maraş hâkimi Renaud562 ve Haşhaşî İsmailî Reisi Ali b. Vefa563 öldürülenler arasında yer alırken Antakya Prinkepsi Raymond, bizzat Şîrkûh tarafından öldürülmüştür. Şîrkûh çok sayıda Haçlıyı esir almış, çok sayıda silah ve at ele geçirmiş; ele geçirdiklerinin bir bölümünü Dımaşk’a, ağabeyi Necmeddin Eyyûb’a göndermiştir. Halep şairlerinin bu vakayı kendisi için Yağra gününe bedel saydıkları Şîrkûh, bu zaferle Yağra’da zedelenen prestijini onarmış, Nûreddin’in Halep emirliği içinde daha çok öne çıkmış, yükselişini sürdürmüştür.564 Nûreddin, Antakya Prinkepsliğinin başsız ve ordusuz kaldığını görünce Antakya önlerine kadar gitmiş, şehri fethetmeyi düşünmüştür. Ancak ordusuz bile olsa büyük bir nüfusa sahip Antakya’yı almanın kolay olmadığını görüp Hama’ya bir merhale uzaklıkta, bir tepede yer alan, yörenin en muhkem ve en korunaklı kalesi565 Efamiye tarafına dönmüştür. Efamiye Kalesi’ndeki Haçlılar, Hama ve Beni Münkız hânedanının elindeki Şeyzer’e saldırarak yağmada bulunup Müslüman halka zarar vermekteydiler.566 Müslümanları onların faaliyetlerinden kurtarmak isteyen Nûreddin, daha önce gönderdiği Selâhaddîn el-Yağisyanî’nin komutasındaki kuvvetler ile buluşup kaleye hücum etmiştir. Kale halkı, canlarının bağışlanması karşılığında 18 Rebîülevvel 544’te (26 Temmuz 1149) kaleyi Nûreddin’e teslim etmiştir.567 Nûreddin, Asi Irmağı vadisinde bulunan Arzghan ve Halep ile Lazkiye arasındaki568 Tel Keşfehân’ı fethetmiş, daha kuzeyde Hârim Haçlılarını mağlup etmiş, Halep ve Antakya arasında sularının çokluğu ve ağaçlarıyla güzel bir belde olan569 Hârim’i çevresindeki bütün köyleri ile birlikte fethedip bir daha batıya dönerek Antakya’ya yönelmiştir.570 560 Bundan dolayı bu vaka, aynı zamanda Ineb ya da Huteyma Vakası olarak da adlandırılmıştır. (Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 215.) 561 İbnü’l-Kalânisî, s. 473-474. 562 William of Tyre, Cilt: 2, s. 198; Runciman, Cilt: 2, s. 273. 563 Tritton ve Gibb, s. 300. 564 İbn Ebû Tay, Akt.: Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 216; Runciman, Cilt: 2, s. 273; Stevenson, s. 165; Alptekin, Dımaşk Atabegliği, s. 144; Demirkent, Haçlı Seferleri, s. 117. 565 Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 224. 566 İbnü’l-Esîr; Atâbekiyye, s. 100. 567 İbnü’l-Kalânisî, s. 474; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 9, s. 362-363; Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 216-217. 568 Yâkūt, Cilt: 2, s. 43. 569 Yâkūt, Cilt: 2, s. 205. 570 Tritton ve Gibb, s. 301; Runciman, Cilt: 2, s. 273. 117 Nûreddin, tekrar Antakya’ya yaklaşmışsa da Antakya Patriği Aimery’in yardıma çağırdığı Kudüs Kralı Baudouin komutasındaki571 Haçlıların sahil tarafından yardıma geldiğini haber almış; Halep çevresindeki Antakya Haçlılarına ait kalelerin kendisine bırakılması şartıyla Antakya Haçlıları ile anlaşmıştır.572 Nûreddin, bu anlaşmayla elde ettiklerini bu süreç için yeterli bulup Antakya civarından çekilmiş; Mücâhidüddin Bozan komutasındaki Dımaşk birlikleri de büyük ganimetlerle yetinerek geri dönmüşlerdir.573 Raymond’un öldürülmesiyle sonuçlanan ve Nûreddin’in o güne kadar Haçlılara karşı elde ettiği en büyük galibiyet olan bu zafer, Müslümanlar arasında büyük bir sevince yol açmış, Nûreddin’in konumuna güç katmıştır. Şair Kayserânî, Nûreddin için en güzel şiirlerinden birini bu vaka üzerine yazmış, Nûreddin’i “dedesi Aksungur ve babası İmâdüddin’in temelini attığı binanın tamamlayıcısı” olarak övmüştür. İbn Münir ise Nûreddin’i “Sen, İslâm’ın gençlik yüzyılını yeniden getirdin, temelini sağlamlaştırdın, sütunlarını ve surlarını onardın” diyerek onun zaferinin İslâm için önemini destansı bir anlatımla dile getirmiştir.574 Nûreddin’i, “Hıristiyan ismi ve inancına karşı babası kadar katı bir zalim” olarak tarif eden Haçlı tarihçi William of Tyre, Raymond’un kesik başının Bağdat’a halifeye gönderildiğini iddia etmiştir.575 Süryânî Mihail’in de kaydettiği576 bu husus, İslâm kaynaklarında geçmemiştir.577 Haçlıların vakayı bu şekilde anlatmaları, Müslümanların duyduğu sevincin büyüklüğünün çevrede nasıl bir yankı uyandırdığını ortaya koymaktadır. 571 Runciman, Cilt: 2, s. 274. 572 İslâm kaynakları, sadece mütarekeden söz ederken Runciman, Patrik Aimery’nin Kudüs Kralı Baudouin’in gelmemesi durumunda şehri Nûreddin’e teslim etme sözü verdiğini iddia etmiştir. (Cilt: 2, s. 275.) Ancak, Süryânî Ebü’l-Ferec’de de geçen (Abû’l-Farac, Cilt: 2, s. 386.) bu bilginin doğruluğu kuşkuludur. Zira İslâm tarihçilerinin bu kadar büyük bir olayı atlamış olmaları düşünülemez. 573 İbnü’l-Kalânisî, s. 474-475. 574 Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 217-224. 575 William of Tyre, Cilt: 2, s. 199. 576 Süryânî Mihail, Zekkâr (nşr.), Cilt: 5, s. 198. 577 Vakayla ilgili bilgisi eksik görünen Sıbt İbnü’l-Cevzî, Raymond’un başından söz etmeden Nûreddin’in ganimetlerin bir bölümünü Halifeye, Dımaşk’a ve Seyfeddin Gazi’ye gönderdiğini yazmış, (Cilt: 8, Kısım, 1, s. 201.), İbn Kādî Şühbe de ondan alıntı yapmıştır. (s. 94.) Ancak Sıbt’ın Bağdat tarihçisi dedesi Ebü’l-Ferec İbnü’l-Cevzî, böyle bir kayda yer vermemiş; Irak’taki iç çatışmalara odaklanmış, söz konusu yılın (544) vakalarını verirken “Mahmud bin Zengî bin Aksungur, gazveye çıktı, Antakya melikini öldürdü, Haçlı askerlerine galip geldi ve pek çok kalelerini fethetti” demekle yetinmiştir. (Cilt: 18, s. 71.) 118 Raymond’un öldürülmesi, Halep-Antakya-Maraş-Tel Bâşir bölgesi için bir dönüm noktası olmuştur. Raymond’un ortadan kaldırılmasıyla Haçlılar ve Bizans’ın Halep, Hama, Humus ve Şeyzer’i kapsayacak yeni bir Haçlı devleti kurma planı578 bozulmuş; Antakya ve Maraş, başsız kalmış; Antakya Prinkepsliği, Nûreddin tarafından çökertilememişse de Antakya Ovası’na ve İskenderun’dan Lazkiye’ye kadar uzanan dar bir bölgeye sıkışmıştır.579 Raymond ve karısı Constance’ın iki erkek ve iki kızından hiçbirinin reşit olmamasından dolayı, şehir başsız kalınca yönetimi Patrik Aimery üstlenmiş;580 Antakya, sahil Haçlıları, Kudüs Haçlıları ve Bizans’ın müdahil olduğu, Hırıstiyanlar arası bir hâkimiyet mücadelesi alanı hâline gelmiştir.581I.Haçlı Seferi’ndeki başarılarını aralarındaki birliğe borçlu alan Hıristiyanların bu hâkimiyet mücadelesi, Nûreddin’in daha sonra Antakya Haçlılarına yönelik faaliyetleri ile birlikte Antakya Prinkepsliği’nin Doğu Akdeniz siyasetindeki yerini zayıflatmış, Doğu Akdeniz’deki Haçlı varlığını gelecekte etkileyecek boyutlara varmıştır. Nûreddin’in zaferi, Türkiye Selçukluları’na da yansımıştır. Maraş’ın başsız kalması üzerine eski Urfa Kontu Joscelin, damadı Maraş hâkimi Renaud’un mirasına konmak üzere Maraş’a girmiştir. Ancak Türkiye Selçukluları da Süleyman Şah’ın fetihlerinden bu yana ilk kez Ceyhun Irmağı’nın ötesine geçerek Sultan I. Mesud ve oğlu II. Kılıcarslan’ın komutasında Maraş üzerine yürümüşlerdir. Sultan Mesud, 6 Cemâziyelevvel 544’te (11 Eylül 1149) Maraş’ı kısa süren bir kuşatmadan sonra fethetmiştir. Maraş’ta halkın canını bağışlayan, Haçlı din adamlarının da Antakya’ya gitmesine izin veren582 Mesud, Suriye sınırları üzerindeki Sam ve Dulûk’u ele geçirmiş; Nûreddin’den da yardım alıp Tel Bâşir üzerine varmış, Urfa Kontu Joscelin’i haraca bağlayıp geri dönmüştür.583 Bu sıralarda I. Mesud’un kızı Selçuka Hatun’la evlenen584 Nûreddin, güneyde Dımaşk’la evlilik bağı üzerinden ilişkilerini geliştirdiği gibi kuzeyde de Türkiye Selçukluları ile ilişkilerini sağlamlaştırma yoluna gitmiştir. Bu gelişmeler vuku bulurken Nûreddin’in neden Antakya’yı fethetmediği hususu belirsizliğini 578 Runciman, Cilt: 2, s. 175. 579 Runciman, Cilt: 2, s. 275. 580 William of Tyre, Cilt: 2, s. 199-200. 581 Runciman, Cilt: 2, s. 274-278-296. 582 Bu Haçlıların çoğu yolda Türkmenlerin saldırısına uğrayıp öldürülmüştür. (Süryânî Mihail, Zekkâr (nşr.), Cilt: 5, s. 198.) 583 Süryânî Mihail, Zekkâr (nşr.), Cilt: 5, s. 200; Papaz Grigor, s. 301; Cahen, Osmanlılardan Önce Anadolu, s. 32-33. 584 Müneccimbaşı, Cilt: 2, s.25; Kesik, I. Mesud, s. 102. Süryânî Ebü’l-Ferec, bu evliliği Joscelin’in esir düşmesinden sonraki olaylar arasında kayda geçmiştir. (Cilt: 2, s. 388.) Runciman da, bu kayda itibar etmiştir. (Cilt: 2, s. 276.) 119 korumaktadır. Konu, İslâm kaynaklarında ele alınmamıştır. II. Haçlı Seferi’ne destek vermeyen Raymond’un Antakya’sı kuşatma altında iken Kudüs Haçlıları tarafından yalnız bırakılmasını unutturma çabasında olan Haçlı kaynağı William of Tyre ise Nûreddin’in bölgeden çekilmesini Kudüs Kralı Baudouin’in Antakya tarafına yönelmesine bağlamıştır.585 William of Tyre’nın iddiası, İbnü’l-Kalânisî’nin kraldan söz etmeden sahil yönünden gelen Haçlılarla ilgili kaydıyla586 birlikte ele alındığında güç kazansa da Nûreddin’in Antakya tarafından çekilmesinin asıl sebebi değildir. Yerinin sağlam olmasıyla fethedilmesi ordular için zaman alan Antakya, Haçlıların elinde olsa da o sırada Sultan Mesud ile anlaşma hâlinde bulunan Bizanslılara göre kendilerine aitti. Haçlı karşıtı mücadelesini aşamalandırma konusunda büyük bir ustalığa sahip olan Nûreddin, prestiji yaşamının hiçbir evresinde öne çıkarmamış, savaşı günün gerçekliğinde sürdürmüştür. Antakya’nın ele geçirilmesi, Nûredddin Mahmud’a büyük bir prestij sağlayacak olsa da Bizans’ın üzerine varmasına yol açabilirdi. Nûreddin, Bizans’ı ve dolayısıyla Bizans’la o süreçte iyi ilişkilere sahip Türkiye Selçukluları’nı harekete geçirecek bir girişimde bulunmayı o günün koşullarında kendi açısından yerinde bulmamıştır. Ayrıca Antakya gibi muhkem bir şehrin uzun sürecek olan kuşatılması, Nûreddin’in henüz planlama aşamasında olduğu Haçlı karşıtı mücadelesini olumsuz etkileyebilirdi. Savaşı günün istikrarsız koşullarında, Türkmen akını gibi kısa ama etkili tutmayı karakter edinen ve attığı her adımın sonrasını hesaplayan Nûreddin için Antakya’nın kuşatılması akılcı bulunmamış olmalıdır. Nûreddin, Antakya’yı alamamışsa da bölgenin güvenliğini sağlayan emir olarak öne çıkmış; onun bölgenin etkin gücü Dımaşk Atabegliği karşısında konumu yükselmiştir. Nûreddin, Haçılılara karşı bu faaliyetleri yürütürken onun 544 Rebîülâhir, Cemâziyelâhir (1149 Ağustos, Kasım) aylarında, Dımaşk ve Musul’la ilgilenmesini gerektiren iki ölüm vuku bulmuştur. 23 Rebîülâhir 544’te (30 Ağustos 1149) Muînüddin Üner hastalanıp ölmüştür.587 Dımaşk Atabegi Ebu Said Mücireddin Abak olsa da idare tamamen Üner’in elindeydi.588 Abak, Üner’in ölümüyle bütün yetkileri kendisinde toplamıştır. Bu durumu kabullenmeyen emirler, halkı da etraflarında 585 İbnü’l-Kalânisî, s. 474. 586 William of Tyre, Cilt: 2, s. 200. 587 İbnü’l-Kalânisî, s. 476. 588 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 9, s. 353. 120 toplayarak Dımaşk’tan Baʿlebek’e uzanan bir isyan çıkarmış, şehirde düzen, ancak yıl sonuna doğru sağlanabilmiştir.589 Üner’in ölümünden yaklaşık iki ay sonra (544 Cemâziyelâhir ayının sonları/1149 Kasım ayı başı) Atabeg Seyfeddin Gazi de bir süredir devam eden hastalığı yüzünden ölmüştür. Vezir Cemâleddîn ve ordu komutanı Zeyneddin Ali Küçük, Nûreddin’e danışmadan kardeşi Kutbüddin Mevdûd’u, Seyfeddin için düğün hazırlıkları yapılan Mardin Artuklu Emiri Hüsameddin Timurtaş’ın kızı Hatun’la evlendirip onun yerine atabeg ilan etmişlerdir. Başta Musul olmak üzere, Seyfeddin’e bağlı bütün şehirler, Mevdûd’a tabi olmuştur.590 Üner, Nûreddin’in elçisiyle 23 Şevval 541’de (28 Mart 1147) yaptığı Dımaşk Sözleşmesi ve dolayısıyla kızını Nûreddin’le evlendirdiği günlerden ölümüne kadar Nûreddin’in önemli destekçileri arasında yer almıştır. Üner, Nûreddin’in Haçlılara karşı savaşında ona asker vererek ve diplomasideki maharetiyle güneyi sulh içinde tutarak zaferlerinin arkasındaki en önemli şahsiyetlerden biri olarak bulunmuştur. Dımaşk’ın bu siyaseti terk etmesi, Nûreddin’i söz konusu destekten yoksun bırakacak; istikrasızlaşması ise -Haçlı işgali tehdidine maruz kalacağından- Nûreddin’in özenle planladığı geleceğe zarar verecektir. Nûreddin, bundan dolayı öncelikle Dımaşk’la ilgilenmiştir. Seyfeddin Gazi, Nûreddin’in her tür yardım talebini karşılıyordu. Bununla birlikte Seyfeddin Gazi, başında ilk defa sancak taşıyan Zengî emiri olarak591 Irak siyasetinden kısmen bağımsızlaşsa da geçmişte Irak Selçuklu Sultanı Mesud’un yanında bulunmak ve Bağdat yakınlarındaki Tikrit’e hükmetmekle Irak siyasetini de iyi biliyor; Nûreddin’in hâkimiyet alanıyla Bağdat arasında bir set oluşturarak Bağdat’taki karışık siyasetin Nûreddin’e yansımasını engelliyordu. Seyfeddin, aynı zamanda Artuklular’la ilişkileri de yürüterek Nûreddin’in Halep’in kuzeydoğusundaki problemlerle uğraşmasının da önüne geçiyordu. Bunlar kadar vurgulanması gereken bir diğer husus ise Seyfeddin’in Nûreddin’e yardımda bulunurken ona müdahalede bulunmaması olgunluğu, büyük devlet adamlığıdır. 589 İbnü’l-Kalânisî, s. 476-478; Alptekin, Dımaşk Atabegliği, s. 146-147. 590 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 9, s. 359-360; Atâbekiyye, s. 92-94; Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 233-235, İbn Vâsıl, Cilt: 1, s. 116-118; Ebü’l-Fidâ, Cilt: 2, s. 90; İbn Haldûn, Cilt: 5, s. 281-282. 591 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt, 9, s. 359. 121 Seyfeddin Gazi’nin yerini alan Kutbüddin Mevdûd, onun tecrübesinden yoksun olmakla birlikte Nûreddin’den küçük olmasına ve onun kadar dirayetli olmamasına rağmen devletin başına getirilmesiyle bir anormalliğe de yol açmıştı. Musul’un Nûreddin’e müdahalesi, onun Haçlılarla mücadelesini engelleyebilir, yardımını kesmesi ise bu mücadelenin önemli bir desteğinden yoksun kalmasına yol açabilirdi. Bu durum, Nûreddin’in Musul’la ilişkilerini yeniden düzenlenmesini zorunlu kılmaktaydı. Nûreddin’i bu süreçte rahatlatan ve onun hem Dımaşk hem Musul’a müdahale kabiliyetini artıran ise kuzeyde Antakya’nın, güneyde Kudüs’ün karışıklıklar içinde olmasıdır. Her iki şehirde de anne-oğul ve patrik yönetimleri üçlüsü bulunmaktaydı. Haçlıların bu üçlü arasındaki anlaşmazlıklardan dolayı kendi aralarında çekişmeleri Nûreddin’e Dımaşk ve Musul sorunlarıyla uğraşması için imkân tanımıştır. 2.1.5. Seyfeddin Gazi’nin Ölümünden Sonraki Faaliyetleri ve İktidarını Pekiştirmesi 544 (1149) yılı, Nûreddin’in yaşamındaki dönüm noktalarındır. Şair İbn Münir’in “Senin taze kokun Halep’te iken kasırgan Antakya’da esiyor. Sabahleyin iyiliğin Şam’da iken etrafta baskınların vardır.”592 diye hareketliliğini övdüğü Nûreddin’in o günün ulaşım koşulları içinde şaşırtıcı bir hızla Halep’in doğusundaki Sincar’a; Sincar’dan Halep’in kuzeyine, Halep’in kuzeyinden Dımaşk civarına uzandığı bir süreçte olayların sıralamasını yapmak, -devrin tarihçileri kimi olayların ay ve gününü belirtmediklerinden- oldukça güçtür. Bu probleme rağmen kaynaklar ve araştırmalardan hareketle şu şekilde bir sıralama yapmak mümkündür. 2.1.5.1. Sincar’da Atabeglik Hazinesini Ele Geçirmesi ve Kardeşi Mevdûd’la İlişkilerini Düzenlemesi Seyfeddin Gazi öldüğünde, bazı Musul emirleri Nûreddin’e mektup gönderip onu Musul’a davet etmişlerdir. O emirlerden Sincar Dizdârı el-Mukaddem Abdülmelik, Nûreddin’e haber yollayarak Musul’a üç gün mesafedeki593 Sincar’ı kendisine teslim etmek istemiştir. Bunun üzerine Nûreddin, 544 sonlarında (1149 yılı başları) yetmiş atlı ile birlikte, yanında önde gelen emirleri Esedüddin Şîrkûh ve Mecdüddîn İbnü’d-Dâye bulunduğu hâlde Musul’a hareket etmiştir. Nûreddin, muhtemelen tebdil-i kıyafet 592 Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 237. 593 Yâkūt, Cilt: 3, s. 262. 122 yaparak yanına sadece beş kişiyi alarak arkadaşlarından ayrılmış, şiddetli yağmurun yağdığı bir gecede Makisîn Kalesi’ne varmıştır. Üzerlerinde lübâde denen yağmurluklar bulunan Nûreddin ve arkadaşları kale görevlilerince tanınmamış, şahneye bir grup Türkmenin kapıya geldiği şeklinde haber verilmişlerdir. Şahne, kapıya geldiğinde Nûreddin’i tanımış, eline öperek içeri almıştır. Nûreddin, orada diğer arkadaşları ile buluşmuş ancak yine yanında küçük bir grup olduğu hâlde Sincar’a gitmeyi tercih etmiştir. Nûreddin’le haberleşmesi Musul’a ulaşan el-Mukaddem, Musul’a çağrılmış, bir süre çağrıya direnmişse de Nûreddin’in gecikmesi üzerine oğlu Şemseddîn Muhammed’e “Musul’a gidiyorum, dönüşüm gecikirse veya ben yolda iken Nûreddin Mahmud gelirse bana haber ver!” diyerek Musul’a hareket etmiştir. el-Mukaddem, Telâfer’de iken Nûreddin’in geldiğini oğlundan haber almış, hızla Sincar’a dönmüş ve şehri ona teslim etmiştir. Nûreddin, Musul’un saldırısına uğrama ihtimali karşısında aralarında dostluğun bulunduğu Hısnıkeyfâ Sahibi Fahreddin Karaarslan’a Heysem Kalesi’ni vererek ondan yardım istemiş, Karaarslan, askerleri ile Nûreddin’in yardımına ulaşmışır. Atabeg Mevdûd olayı duyduğunda yanında Vezir Cemâleddin ve ordu komutanı Zeyneddin Ali Küçük olduğu hâlde Sincar’a hareket etmiş, karargahını Telâfer’de kurmuş, ağabeyi Nûreddin’le buradan elçiler üzerinden haberleşmiştir. Mevdûd, ağabeyini kınamış, onu kendisine ait olmayan bir yeri almakla itham etmiş, kendi isteğiyle dönmemesi durumunda onu güç kullanarak Musul sahasından çıkarmakla tehdit etmiştir. Bu tehditlere karşılık Nûreddin, “Büyük olan benim, kardeşimin (Seyfeddin Gazi) işlerini üstlenmekte sizden daha müstahakım, ben buralara ancak emirlerinizin Vezir Cemâleddin ve ordu komutanı Zeyneddin Ali Küçük’ün kendilerine kötü muamele etmesinden dolayı beni davet etmeleri ile geldim. Ben, onların öfkelerinin artmasından ve memleketi elimizden almalarından endişe ettim. Benimle savaşma tehdidine gelince ben, sizin askerinizle size karşı savaşırım” diyerek Mevdûd’a emirlerin bir bölümünün kendisini desteklediğini ima etmiştir. Emirler arasında yapılan istişare sonucu Vezir Cemâleddin söz almış, “Biz, Irak Selçuklu Sultanı ve Abbâsî Halifesinin karşısına Nûreddin’in bize tabi olduğunu, bizim adımıza Haçlılarla savaştığını ve Haçlıları bizimle tehdit ettiğini söyleyerek çıkıyoruz. Durumumuz ortaya çıkar ve onunla savaşıp yenilirsek sultan, ülkemize göz diker, onu yenersek Haçlılar, bize yönelir. Şam’daki Humus bizimdi; Sincar ise onun oldu. Bizim de onun da faydasına olan Sincar’ın bize; Humus’un ona ait olmasıdır. Haçlılarla uçlarda savaşan, onlara karşı koyan odur.” diyerek Nûreddin’in faaliyetlerinin Musul 123 Atabegliği için önemini vurgulamış, uzlaşma önerisinde bulunmuş, emirler de onun önerisini kabul etmişlerdir. Nûreddin, Sincar’ı Musul yönetimine bırakmış, Humus’u onlardan almıştır. Ancak Atabegliğin zengin Sincar hazineleri kendisine kalmıştır. Urfa dışında Fırat’ın batısını kardeşine bırakan Nûreddin, Cemâleddin’in kendisinin yanında kalmasını istemiştir. Cemâleddin, “Senin yanında bana ihtiyaç duymayacağın vezir ve danışmanlar vardır ve senin düşmanların kardeşinin düşmanları gibi değildir. Senin düşmanların kâfirdir. Halk, dini için onlara karşı koyar. Kardeşinin düşmanları ise Müslümandır. Onu savunacak birilerine ihtiyacı vardır. Kardeşinin yanında olursak bizim menfaatimiz yine sana aittir. Ama bizim harcamalarımız çoktur. Bana kardeşinin memleketinden elde ettiğim gelir kadar gelir ver.” demiştir. Nûreddin, onun bu talebine olumlu cevap vermiştir. Buna rağmen Cemâleddin –talebini küçülterek- “Sen, kâfirlerle savaşıyorsun, senin desteğe ihtiyacın vardır. Bana yılda on bin dinar vermen yeterlidir.” demiş, isteği kabul edilmiştir.594 Emîr Cemâleddin’in tecrübe ürünü tavrı sayesinde iki tarafın da yıpranmayacağı şekilde neticelenen bu görüşmeler, Zengî Devleti’nin birliğinin korunduğunu ama Seyfeddin Gazi Devri’nin aksine devletin merkezinin Musul’dan Halep’e geçtiğini ortaya koymaktadır. Nûreddin, Heysem gibi bilinmeyen bir kaleyi Karaaslan’a vermek durumunda kalması dışında masrafsız ve zayifatsız bu operasyonla Humus gibi zengin bir vilayeti kazanmış, Dımaşk Atabegliği’ne daha çok müdahele etme imkânı bulmuş, Zengî Atabegliği’nin büyük hazinesini de alarak Seyfeddin Gazi’nin ölümünden sonra yoksun kaldığı ve Haçlılarla mücadele için hep gereksinim duyduğu ekonomik kaynağa 594 İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 97-98; Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 235-236; İbn Vâsıl, Cilt: 1, s. 118-120. İbnü’lEsîr’in el-Kâmil’deki anlatımı Atâbekiyye’deki anlatımından bazı farklılıklar içermektedir. İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye’de Nûreddin’in küçük bir birlikle Sincar’a vardığını yazmışken, el-Kâmil’de “Yanında rikâbî (ata binmesine yardımcı olan) ve silâhdârdan başka kimse yoktu.” demiştir; aynı eserinde Vezir Cemâleddin’in konuşmasını daha uzun ve tam anlaşılmayan ifadelerle aktarmış, Cemâleddin’in sözlerinin başına “Ona düşmanlık yapmak ve onunla savaşmak doğru değildir. Onu sultanın (Irak Selçuklu Sultanı) yanında biz yücelettik. Onun gaziler arasında yeri yoktur. Biz kendimizi onun altında gösterdik. O, Haçlıların karşısına büyüklenerek çıkıyor. O, bize tabidir; ya gereği gibi davranırsınız ya da Musul’u sahibine (Sultana) teslim ederim. O zaman size yapacağını yapar. Onu yenersek sultan bunların yücelttikleri ve sığındıkları adam bunlardan zayıfmış der, üzerimize gelir. O bizi yenerse Haçlılar onun sığındıkları ondan zayıfmış ki onları yendi derler, onun üzerine gelirler. Ki nihayetinde o, Atabeg’in oğludur.” ifadelerini eklemiştir. (el-Kâmil, Cilt: 9, s. 359-360.) Atâbekiyye’deki anlatım daha özlü olduğu gibi daha tutarlı da görünmektedir. Sonraki tarihçilerden Ebû Şâme ve İbn Vâsıl Atâbekiyye’deki anlatımı tercih etmişken (Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 235-236; İbn Vâsıl, Cilt: 1, s. 118-120.) İbnü’l-Adîm, elKâmil’deki anlatımı “O, bizi Haçlılar karşında yüceltiyor ve bize tabi olduğunu belirterek onların karşısına çıkıyor… Nihayetinde o Atabeg’in büyük oğludur.” ifadeleriyle tashih ederek almış, metni Atâbekiyye’deki metne yaklaştırmıştır. (Zübde, s. 332-333.) Hayırseverliği ile bilinen Cemâleddin (Gök, s. 124-126.), tarafların üzerinde anlaştığı parayı almış ancak onunla Nûreddin’den Haçlı esirleri satın alarak parayı dolaylı olarak ona iade etmiştir. (Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 236.) 124 ulaşmıştır. Devletin iki kesimi arasında tam bir bütünleşme bulunmamakla birlikte Nûreddin artık Halep emiri değil, Zengî Devleti’nin başı konumundadır. Bununla birlikte atabeglik unvanını almamış, bu unvan, Musul’da kalmıştır. Haçlılarla savaş ve Musul idaresiyle Irak Selçuklu Devleti arasındaki hassas ilişkiden konmunu güçlendirme yönünde yararlanan Nûreddin, bundan sonra atabeglik unvanıyla ilgilenmemiş, Musul idaresini yanında tutup Irak Selçuklu Devleti işleriyle bizzat uğraşmayarak bağımsızlaşmaya (sultanlık konumunu elde etmeye) doğru yol almıştır. Kanaatimizce Sincar operasyonu, Nûreddin’in devletleşmesinde en önemli başarılarından biridir. 2.1.5.2. I. Dımaşk Kuşatması Nûreddin, Zilhicce 544’te (Nisan 1150) kendilerine karşı akınlar düzenleyen Müslümanlara karşı birlik olmaya söz veren Kudüs taraflarındaki Haçlıların Havrân taraflarında yağmalarda bulunduğunu ve bazı kişileri esir aldığını haber almıştır. Onlara müdahale etmek üzere hazırlanan Nûreddin, Dımaşk Atabegliği’nden de güvenilir bir emîrin komutasında bin kişilik bir atlı talebinde bulunmuştur. Dımaşk yönetimi, Nûreddin’e yardım göndermeyi reddettiği gibi Dımaşk yakınlarına geldiğinde kendisine karşı Haçlılardan yardım da istemiştir. Bu çağrı üzerine Askalân taraflarında bulunan Haçlılar, Banyas’a kadar gelmişlerdir. Nûreddin, Haçlıların haberini aldığında “Ben, onlarla cihat etmekten caymam, yanımdakiler onlarla baş etmek için yeterlidir.” demiş, Haçlılara karşı kararlılığını göstermiştir. Dımaşk halkı da ona sempati beslemiştir. Şiddetli bir kuraklığın görüldüğü günlerde Havrân taraflarına intikal eden Nûreddin, Baʿlebek taraflarına geldiğinde nehirleri besleyecek kadar yağmur yağmış; bunun üzerine halk, “Bu, Nûreddin’in adaletinin ve yaşamının düzgünlüğünün bereketidir” deyip ona dua etmiştir. Nûreddin, ardından “Asır Durağı” olarak bilinen Cisrü’lHaşeb’e gitmiş, Oradan Mücirüddin Abak’a elçiyle gönderdiği mektupta, “Ben, buraya sizinle savaşmak ya da sizin yanınızda bulunmak için gelmedim. Beni buraya getiren, Havrân halkından Müslümanların şikâyetleridir. Orda çiftçilerin malları Haçlılar tarafından yağmalanıyor, kadınları ve çocukları kaçırılıyor ve onlara yardımcı olacak kimse bulunmuyor. Allah’a hamd olsun, O bana bu kadar mal ve adam vermişken, benim Müslümanlara yardım etme ve müşriklerle cihat etmeye gücüm yetiyorken onların durumu karşısında yerimde oturmam bana helal olmaz. Benim yardımım, sizin onlara yardım etmekten, size bağlı olan yerleri korumaktan, sizi Haçlılara karşı 125 yardıma çağıranlar için savaşmaktan aciz olmanızdan, yoksul ve zayıfların mallarını onlara zulmederek alıp Haçlılar için savurmanızdandır. Allah buna razı olmaz, hiçbir Müslüman da bunu kabul etmez. Sizden istediğim bin adam, Askalân’ın çevresindeki kaleleri ve başka yerleri onların cesaretiyle kurtarmak içindir.” bildiriminde bulunmuştur. Üner devrindeki işbirliğini tamamen terk eden Abak, Nûreddin’in elçisine “Bizimle senin arasında ancak kılıç vardır. Topraklarımıza saldırırsan sana karşı koyar ve Haçlıları da yardıma çağırırız.” sözleriyle karşılık vermiş; elçiyi geri çevirmiştir. Nûreddin, bu uzlaşmazlık karşısında bir sonraki gün sabahleyin Dımaşk’a hücum etmeyi tasarlamıştır. Ancak o gün (14 Zilhicce 544/14 Nisan 1150) şiddetli bir yağmur yağmış, hücum kararı icra edilememiştir. İbnü’l-Kalânisî’ye göre Nûreddin’i Dımaşk’a müdahaleden alıkoyan o gün yağan bu şiddetli yağmurdur.595 Ama kanaatimizce İbnü’lKalânisî’nin Nûreddin’in çekilmesini şiddetli bir yağmura bağlaması, pek isabetli görünmemektedir. Zira Sincar’da Musul yönetimi ile anlaşarak Dımaşk’a sınır Humus’u alan Nûreddin, Sincar’da olduğu gibi bu tür koşullarda harekâtta bulunabilecek bir komutandır. Hücum kararının uygulanmamasını Nûreddin’in siyaset tarzında aramak daha doğrudur. Kanaatimizce, temkini karakter edinen Nûreddin, koşullar olgunlaşmadan Müslüman bir şehre saldırmayı uygun bulmamıştır. Nûreddin, o güne kadar hep ittifaklar yaparak veya Musul’u yardıma çağırarak Haçlılara karşı koymuş, ittifak yapmayı siyasetinin esaslarından biri olarak benimsemiştir. İttifak siyaseti, askerî açıdan yararının yanında Haçlılarla çevre emirlikler arasında dostlukların kurulmasını engellediği gibi, Nûreddin’i Müslümanların temsilcisi olarak da Haçlıların karşısına çıkarmıştır. Müslüman emirlerin kendisine karşı uzlaşmazlığını, buna karşı Haçlılarla işbirliğini teşhir edip topluma duyurmak Nûreddin’in siyasetinin tarafımızca tespit edilen diğer bir esasıdır. Abak’ın bu tutumu karşısında Nûreddin’in bu teşhir sürecini beklemeden hemen savaşı seçmesi, onun “Müslümanlarla ittifak-Haçlılarla savaş” siyasetini ve Haçlılar karşısında Müslüman lideri olma imajını Müslüman kamuoyu açısından olumsuz etkileyebilirdi. Hücum için koşulların olgunlaşmadığını gören Nûreddin, Müslüman kanı dökmekten kaçınarak sorunu elçiler üzerinden çözmekte ısrar etmiştir. Nihayet, 545 Muharrem’inin başında (1150 Nisan sonu) iki taraf arasında anlaşma sağlanmıştır. Dımaşk yönetimi, Nûreddin’in itaatine girmeyi, onun adını Abbâsî Halifesi ve Irak Selçuklu Sultanı’ndan sonra hutbede okutmayı ve sikkelere yazmayı kabul etmiştir. Abak’a hilʿat giydiren Nûreddin’in adı 14 Muharrem 545 (13 595 İbnü’l-Kalânisî, s. 478-480; Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 239-240. 126 Mayıs 1150) Cuma günü Dımaşk minberlerinde hutbede anılmıştır. Nûreddin, Abak’ın ardından Vezir Reis İbn Sûfî’ye hilʿat giydirmiş, halkın ileri gelenlerini çadırında kabul etmiş, yoksullara yardım dağıtmıştır. 16 Muharrem 545 (15 Mayıs 1150) Pazar günü ise Dımaşk önlerindeki karargâhını kaldıran Nûreddin, Halep’e hareket etmiştir.596 Nûreddin, Dımaşk yönetimiyle vardığı bu anlaşma ile Dımaşk’ın imkânlarından yararlanma hususunda Üner devrindeki koşullardan daha iyi koşullara ulaşmamıştır. Ama Üner Devri’nde Üner’in şahsında yönetim ile işbirliği yapmışken bu kez Dımaşk’a yaklaşıp düşüncelerini ve siyaset pratiğini Dımaşk halkına duyurma olanağı bulmuş, Dımaşk halkını ve bazı emirleri kazanmış, Dımaşk’ın zayıf yönetimini şiddetli bir savaşa girmeden, halkın desteğini alarak devirme sürecine girebilmiştir. Artık Dımaşk’ı almak, şartların olgunlaşması hususuyla ilgili bir hâl almıştır. Temkinli olmayı düstur edinen Nûreddin, bu konuda acele etmemeyi seçmiştir. 2.1.5.3. II. Joscelin’i Esir Alması 544’te (1149) Nûreddin, Halep’in kuzeyine yönelmiş, Halep’in kuzeyinde yer alan Tel Bâşir, Antep ve Azâz’ı597 elinde bulunduran II. Joscelin’le karşılaşmıştır.598 İkili arasında çıkan savaşta, Nûreddin yenilmiş; silahdârı esir edilmiş, pek çok silahına el konmuştur. Joscelin, silahdârı ve silahları Türkiye Selçuklu Sultanı I. Mesud’a “İşte bunlar, senin damadına aittir, bundan sonra başkası da gelecektir.” diyerek göndermiştir. Joscelin’in bu aşağılayıcı tutumu karşısında Nûreddin, Türkmenlere mal ve iktâlar vererek onlardan Joscelin’i ölü veya sağ olarak kendisine getirmelerini istemiştir.599 Nûreddin’in Dımaşk önlerine gelmesinden önce gerçekleştiği anlaşılan bu 596 İbnü’l-Kalânisî, s. 480; Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 240-241; Sıbt İbnü’l-Cevzî, Cilt: 8, Kısım: 1, s. 206; İbn Kādî Şühbe, vr.98-99. 597 Günümüzde Türkiye-Suriye sınırında, Kilis’e yaklaşık17 kilometre uzaklıkta, Suriye içinde kalan Azâz, Yâkūt’ta “Kuzey yönünde Halep’e bir günlük yol mesafede, kalesi bulunan bir beldedir.” şeklinde anlatılmıştır. (Cilt: 4, s. 118.) 598 Sıbt İbnü’l-Cevzî, kaynak belirtmeden Nûreddin’in kendisinin değil, silahdârının Joscelin ile karşılaştığını yazmıştır. (Cilt: 8, Kısım:1, s. 202.) Bu bilgi dönemin kaynakları ile çelişmekte ve Sıbt’ın bu bölgedeki vakalara vakıf olmadığına işaret etmektedir. İbn Kādî Şühbe de Sıbt’ı anmadan ondan aldığı bilgiyi paylaşmıştır. (vr. 99.) 599 İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye’de olayın tarihini vermemiş; el-Kâmil’de ise olayı 546 yılı olayları arasında vermiştir. (Atâbekiyye, s. 101-102; el-Kâmil, Cilt: 9, s. 369.) İbnü’l-Adîm (Zübde, s. 335.), İbn Vâsıl (Cilt: 1, s. 123.), Ebü’l-Fidâ (Cilt: 2, s. 92.) gibi tarihçiler de kaynak belirtmeden bu kayda yer vermişlerdir. Sonraki tarihçiler de bu kaydı tekrarlamışlardır. (Nüveyrî, Cilt: 27, s. 111; İbn Haldûn, Cilt: 5, s. 283.) Ancak İbnü’l-Esîr, bu hususta yanılmıştır, Zira İbnü’l-Kalânisî, II. Joscelin’in esir edilme haberini Muharrem 545’te (Mayıs 1150) Nûreddin’in Dımaşk önlerinden ayrılmasından sonra almıştır. (s. 481.) İbnü’l-Kalânisî’nin kaydı, gayrimüslim tarihçilerin kaydıyla da uyuşmaktadır. Osmanlı tarihçisi Müneccimbaşı ise Anadolu Selçukul Sultanı I. Mesud’un Nûreddin’e büyük bir ordu göndermesiyle 127 olay, İbnü’l-Esîr dışındaki kaynaklarda yer almamıştır. Aksine Süryânî Mihail ve Papaz Grigor, Joscelin’in esir edilmeden önce Nûreddin ile muahede hâlinde olduğunu iddia etmişlerdir. Süryânî Mihail, Joscelin’in başına gelenleri, Nûreddin’in onun iki şehrini ele geçirmesine rağmen Nûreddin ile muahede yapmasına; Papaz Grigor ise Nûreddin’in 1157’de hastalanmasını onun Joscelin’le dostça bir muahede yapmasına rağmen onu yakalattırmasına bağlamıştır.600 İbnü’l-Kalânisî, İbnü’l-Esîr’in sözünü ettiği yenilgiye hiç değinmemiştir. Gayrimüslim kaynaklar da böyle bir yenilgiden söz etmemişlerdir. Konuyla ilgili kaynaklar, II. Joscelin’in yola çıkış nedenini farklı601 anlatsalar da esir ediliş biçimini benzer ifadelerle aktarmışlardır. Buna göre, Joscelin, Muharrem 545’te (Mayıs 1150) iki yüz kişilik bir atlı birliğiyle birlikte Antakya’ya gitmek için yola çıktığında, Azâz yakınlarında az sayıdaki bir Türkmen birliği tarafından bir ihtimal yaralı olarak602 yakalanmıştır. Türkmenler, başta onu tanımamış ve para karşılığında serbest bırakmaya razı olmuşlardır. Ancak bir Yahudi603 veya Ermeni604 yakaladıkları kişinin Joscelin olduğunu onlara söylemiştir. Nûreddin, Humus’ta iken vuku bulan bu olay, onun Halep’teki nâibine ulaşınca Türkmenler para ve mal verilerek onu teslime ikna edilmiş; Joscelin, Halep’e getirilip gözlerine mil çekilerek hapsedilmiştir.605 Antakya’nın ardından bu vakayla eski Urfa Kontluğu da başsız kalmış; Joscelin’in karısı Beatrice, küçük bir erkek çocuğu ve iki kızıyla baş başa kalmıştır.606 Nûreddin, Rebîülevvel 545’te (Haziran-Temmuz 1150) Joscelin’in esir edilmesinden doğan boşluğu değerlendirmek için kuzeye yönelmiş, ona bağlı Azâz üzerine varmış, Nûreddin’in Joscelin’i esir aldığını ve ona bağlı Şam sahasındaki bütün kaleleri ele geçirdiğini yazmıştır. (Müneccimbaşı, Cilt: 2, s. 25.) Ancak devrin kaynaklarında Joscelin’in yakalanması I. Mesud ile ilişkilendirilmemiştir. 600 Süryânî Mihail, Zekkâr (nşr.), Cilt: 5, s. 201; Papaz Grigor, s. 319. 601 Anonim Süryânî, Joscelin’in Antakya’ya Prinkepsliğin yönetimini ele geçirmek (Tritton ve Gibb, s. 301.); Süryânî Ebü’l-Ferec ise bir gemiyi karşılamak üzere gittiğini yazmıştır. (Cilt: 2, s. 387.) 602 İbn Vâsıl, Cilt: 1, s. 123. 603 Süryânî Mihail, Zekkâr (nşr.), Cilt: 5, s. 202. 604 İbn Vâsıl, Cilt: 1, s. 124. 605 İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye; s. 102-103; İbnü’l-Kalânisî, s. 481; İbn Vâsıl, Cilt: 1, s. 123-124; İbnü’lAdîm, Zübde, s. 334-335; Nüveyrî, Cilt: 27, s. 111; Süryânî Mihail, Zekkâr (nşr.), Cilt: 5, s. 202; Tritton ve Gibb, s. 301; William of Tyre, Cilt: 2, s. 201; Stevenson, s. 167; Runciman, Cilt: 2, s. 208; A History Of The Crusades, Cilt: 1, s. 517. İbn Kādî Şühbe, II. Joscelin’in Türkmenlerden aldığı bir kadınla eğlenirken yakalandığını ve Nûreddin’in ona karşılık Türkmenlere on beş bin dinar ödediğini yazmıştır. (vr. 99-100.) İbn Kādî Şühbe’deki bilginin kaynağı olduğu anlaşılan ve bölge ile ilgili haberlerde isabetli görüş serd etmeyen Sıbt İbnü’l-Cevzî ise Türkmenlerin Joscelin’i bir kadınla tuzağa düşürdüklerini ima etmiştir. (Cilt: 8, Kısım: 1, s. 202.) 606 William of Tyre, Cilt: 2, s. 201-202. 128 kaleyi âmânla teslim almış ve Halep’e zaferle dönmüştür.607 Aynı yılın Receb (EkimKasım) ayında Nûreddin, Tel Bâşir yakınlarında tekrar Haçlılara saldırarak onlardan çok sayıda kişiyi öldürmüş ve esir almış; Halep çevresindeki608 Tel Halid Kalesini de fethetmiştir.609 Türkiye Selçuklu Sultanı Mesud da Joscelin’den kalan şehirleri hâkimiyet alanına katmak amacıyla yola çıkmış; 23 Muharrem 545’te (22 Mayıs 1150) Keysun’a varmış; şehri âmânla teslim aldıktan sonra Antep çevresindeki Behesnî ve Raban (Araban) kalelerini alıp Tel Bâşir’i kuşatmıştır.610 Mesud, Tel Bâşir önlerinde iken Nûreddin de buraya gelerek, Mesud’la buluşmuştur.611 Bu sırada Kudüs Kralı Baudouin, II. Joscelin’in başına gelenler ve Antakya ile ilgili olarak, Marşal Onfroi ve Beyrut hâkimi Guido ile birlikte Trablus’taki şövalyelerle buluşmuş ve hızla Antakya’ya hareket etmiştir. Mesud ise ele geçirdiği şehirleri oğlu Kılıcarslan’a bırakıp Tel Bâşir’den ayrılmıştır.612 Bu arada Joscelin’in karısı Beatrice ise Bizans İmparatoru Manuel’den şehirlerini kendisine satması teklifini almıştır. Beatrice, Antakya ile bağlantısı kesilen şehirleri koruyamayacağını anlamış, Çukurova’nın Bizans valisi Thomas’ın getirdiği torbalar dolusu altın karşılığında Tel Bâşir, Sümeysât, Antep, Râvendân,613 Dülük614 ve Fırat kıyısında korunaklı bir kale ile geniş bir meydana sahip olan615 Bîre’yi (Birecik) 607 İbnü’l-Kalânisî, s. 481; Tel Bâşir’deki Haçlılar, Joscelin’in yerine küçücük bir çocuk olan oğlunu geçirmiş ve ona da Joscelin adını takmışlardır. (Abû’l-Farac, Cilt: 2, s. 388.) 608 Yâkūt, Cilt: 2, s. 41. 609 İbnü’l-Kalânisî, s. 483. 610 Papaz Grigor, s. 304; İbnü’l-Kalânisî her nedense, Mesud’un hedefinin Antakya olduğunu söyleyip Tel Bâşir’e indiğini kaydetmiştir. (s. 481.) Bu kayıt Sıbt İbnü’l-Cevzî tarafından da olduğu gibi alınmıştır. (Cilt: 8, Kısım: 1, s. 206.) 611 Süryânî Mihail ve muhtemelen ona dayanan Süryânî Ebü’l-Ferec, Mesud’un kızını burada Nûreddin’le evlendirdiğini kaydetmişlerdir. Hatta Süryânî Ebü’l-Ferec, Nûreddin’in hanımını Tel Bâşir taraflarında bırakıp Halep’e döndüğünü iddia etmiştir. (Süryânî Mihail, Zekkâr (nşr.), Cilt: 5, s. 205; Abû’l-Farac, Cilt: 2, s. 388.) İbnü’l-Kalânisî, Mesud’un Tel Bâşir çevresine geliş tarihi olarak Muharrem 545 (Mayıs 1150); oradan ayrılış tarihi olarak da Rebîülahir 545’i (Temmuz-Ağustos 1150) vermiştir. (s. 481,482) Nûreddin, mayıs ayında Dımaşk önlerinden ayrılıp Halep’e gittiğinden, bu zaman aralığı onun Mesud’la görüşmesini mümkün kılmaktadır. İbn Haldûn, bu vakaları anlatırken yanılmış, Nûreddin’in II. Joscelin’in bütün kalelerini fethettiğini yazmış, Mesud’un olaylarla ilişkisine ise değinmemiştir. (Cilt: 5, s. 283.) Nüveyrî de vakayı İbn Haldûn’a yakın bir içerikte yazmıştır. (Cilt: 27, s. 111-112.) 612 Süryânî Mihail, Zekkâr (nşr.), Cilt: 5, s. 205; William of Tyre, Cilt: 2, s. 207-208; İbnü’l-Kalânisî, s. 481; Kesik, I. Mesud, s. 109. 613 Râvandân, Kilis’in 24 kilometre kuzeybatısında bir kaledir. Yâkūt’ta, Halep çevresinde korunaklı ve etrafı yeşil bir kale olarak geçmiştir. (Cilt: 3, s. 19.) 614 Dülûk, Gaziantep yakınlarında antik bir şehirdir. Yâkūt’ta, Halep’in kuzey sınırında bir yer olarak geçmiştir. (Cilt: 3, s. 461.) 615 Yâkūt, Cilt: 1, s. 526. 129 Manuel’e satmıştır. Sadece, Fırat kıyısındaki Rumkale’yi616 satıştan beri tutup Ermeni Katolikosuna bırakmıştır. Beatrice, çok sayıda Haçlı ve Ermeni ile birlikte Antakya’ya hareket etmiş; Nûreddin, Bizans ordusunun korumasındaki bu grubu, Antep civarında baskına uğratmak istemişse de başarılı olamamıştır.617 Kudüs Kralı ile gelen Haçlılar da Antep’e saldırmak istemişlerse de Kral Baudouin, onları vazgeçirmiştir.618 Bir sonraki yılın ilkbaharında Nûreddin ile Türkiye Selçuklu Sultanı I. Mesud, -önceki yıl Tel Bâşir önlerinde ittifak ettikleri üzere- aynı anda Tel Bâşir’e saldırmışlardır. Saldırıya bir taraftan Artuklular da katılmıştır. Antep ve Dülük, Sultan Mesud; Sümeysât ve Bire, Mardin Artkulu emiri Timurtaş; Fırat’ın batısında etrafı hendekle çevrili, muhkem kale619 Hısnı Mansûr (Adıyaman) ve Bâbille, diğer Artuklu emiri Fahreddin Karaarslan; Râvendân, Nûreddin tarafından teslim alınmıştır. Urfa Haçlı Kontluğu’nun Urfa’dan sonraki yönetim merkezi Tel Bâşir, bir süre direnmişse de 25 Rebîülevvel 546’da (12 Temmuz 1151) Nûreddin Dımaşk yakınlarında iken nâibi Menbic Beyi Hasan elMenbicî’ye teslim olmuştur. Beatrice, oğlu Joscelin ve kızı Agnes ile birlikte Kudüs’e yerleşmiştir.620 Agnes, Kudüs ve çevresinde yol açtığı olaylarla Kudüs’ün Selâhaddîn-i Eyyûbî Devri’nde fethedilmesini sağlayan koşulların Haçlı tarafı açısından oluşmasında önemli bir rol oynamıştır.621 Nûreddin, bu akınıyla babasının Urfa’yı fethetmesiyle en ağır darbesini alan Urfa Haçlı Kontluğu’nun tarihe karışmasına neden olmuş; üzerinde bulunduğu coğrafyanın siyasî haritasında bir daha geriye döndürülemeyecek yeniliklere yol açmış, geleceği şekillendirecek bir değişimin önünü açmıştır. 616 Rumkale, Gaziantep’in Yavuzeli ilçesinin Kasaba köyü yakınlarında Merzimen Çayı’nın Fırat Nehri ile birleştiği yerde dik bir kayalıktadır. Kale, 1909’da bölgeye gelen Lawrence tarafından da görülmüş ve fotoğraflanmıştır. Lawrence göre Urfa Haçlı Kontluğunun en muhkem kalelerinden olan Rumkale, Haçlılardan çok az iz taşımaktadır. Kale, daha çok Bizans eseri olarak görünmektedir. (T.E. Lawrence, Crusader Castles, Newyork: Oxford University Press, 1990, s. 69,70,124.) 617 Hep temkinli bir tutum içinde olan Nûreddin için, bir başarısızlıktan öte Bizans korumasındaki bir gruba saldırmayı uygun bulmaması söz konusu olmalıdır. 618 William of Tyre, Cilt: 2, s. 210-212. İbnü’l-Esîr, 547 yılı olayları içinde Nûreddin’in bu çevrede Haçlılarla karşılaşıp onları yendiğini ve bu kapsamda Dulûk’u ele geçirdiğini yazmışsa da (el-Kâmil, Cilt: 9, s. 375.), bu bilgi sorunludur. Tarihi hatalı da olsa İbnü’l-Esîr’in verdiği, Ebû Şâme’nin de özetleyerek aktardığı ve şair İbn Münir’in bir şiirini ilişkilendirdiği olay (Cilt: 1, s. 251-252.), Nûreddin’in Antep yakınlarında Haçlılara saldırması ile örtüşmektedir. Ancak Dulûk’ün fethi hususu tamamen hatalıdır. Genel anlamda İbnü’l-Esîr, bu civarda gelişen olaylarda zayıf bir kaynak olarak kalmıştır. 619 Yâkūt, Cilt: 2, s. 265. 620 Süryânî Mihail, Zekkâr (nşr.), Cilt: 5, s. 205; İbn Ezrâk, s. 91-92; İbnü’l-Kalânisî, s. 489; William of Tyre, Cilt: 2, s. 208-212; Runciman, Cilt: 2, s. 275-276, Abû’l-Farac, Cilt: 2, s. 388; Demirkent, Haçlı Seferleri, s. 118. 621 Runciman, s. 276; Abdulkadir Turan, “Nûreddin Mahmud Zengî’nin Faaliyetleri İle Dul Kalan Haçlı Kadınlarının Haçlılar Açısından Yol Açtığı Sorunlar”, Yakın Doğu Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Yıl: 3, Cilt: 3, Sayı: 1, Bahar 2017, ss. 139-260. 130 2.2. Dımaşk’ı Ele Geçirmesi ve Bağımsız Devlete Evrilme Süreci (549-558/1154- 1163) 2.2.1. II. Dımaşk Kuşatması Dımaşk yönetimi, 14 Muharrem 545’ten (13 Mayıs 1150) beri Nûreddin adına hutbe okutmuşsa da622 ona karşı bir tür soğuk savaş içindeydi; halkın Nûreddin’e yönelimi arttıkça onun halk içindeki itibarını sarsacak söylentiler yayıyordu. 623 Nûreddin de babası Zengî Devri’nden beri Zengîler’in genişleme ve güçlerini artırma politikasının bir kesitini oluşturan Dımaşk Atabegliği’ni ele geçirme emelini sürdürmüştür. Nûreddin, Halep’teki hâkimiyetini pekiştirme sürecinde Dımaşk Atabegliği’yle ittifak siyaseti yürütmüş; Dımaşk yönetimini Haçlılarla savaşmaya zorlamış, kuzeydeki Haçlılara karşı bu atabegliğin olanaklarından yararlanmıştır. Bu siyasetiyle Dımaşk ile Haçlılar arasındaki düşmanlığı canlı tutmuş, Dımaşk’ın Haçlılarla daimi bir dostluk kurmasının önüne geçmiştir. Dımaşk yöneticileri, Nûreddin’le birlikte kuzey Haçlılarına karşı dururken Kudüs Haçlı Krallığı ile ilişkilerini iyi tutma uğraşında olmuş; kuzey Haçlıları zayıfladıkça Nûreddin’den duydukları endişe artmış, Kudüs Haçlılarıyla temaslarını yoğunlaştırmışlardır. Haçlı tarihçisi William of Tyre’nin Nûreddin’in bütün tasarılarına karşı direnen adam diyerek övdüğü624 Üner, yaşamının son döneminde Kudüs’e gitmiş ve Haçlılarla iki yıllık bir anlaşma yapmıştır.625 Onun ölümünden sonra bütün yönetimi ele geçiren Mücîrüddin Abak da Nûreddin adına hutbe okutmuşsa da onun Haçlılara karşı yürüttüğü mücadelenin içinde yer almak istememiştir. Bu durum Nûreddin ile Dımaşk Atabegliği arasındaki gizli gerginliği açığa çıkarmış ve Nûreddin’in Dımaşk’ı tekrar kuşatmasına yol açmıştır. 622 İbnü’l-Kalânisî, s. 480. 623 545 yılı ortalarında (1150 sonu), Mengü-Bars adındaki emirin başında bulunduğu bir grup Türkmen, Busra Valisi Serhâk ile de buluşmuş, Havrân civarına saldırıp yörede karışıklıklar çıkarmış, halkın huzurunu bozmuş, çiftçilerin faaliyetlerine zarar vermiştir. Mengü-Bars, Receb ayı sonlarında (Kasım 1150) bir grup Dımaşk askeri ile karşılaşıp onların komutanı Balnüvis el-Hacî’yi yaralamış; el-Hacî, Dımaşk yolunda ölmüştür. Dımaşk’ta Türkmenlerin Nûreddin tarafından buralara gönderildiği haberleri yayılmıştır. (İbnü’l-Kalânisî, s. 482-484.) 624 William of Tyre, Cilt: 2, s. 224. William’ın Üner’le ilgili bu yaklaşımı, onun kendisini Haçlılara Nûreddin’i durduran kişi olarak kabul ettirmiş olma ihtimalini akla getirimektedir. 625 İbn Münkız, hatıraları arasında bu yolculuğa değinmiştir. (s. 103.) 131 14 Muharrem 546 (3 Mayıs 1151) Çarşamba günü Nûreddin’in askerleri, kuzeybatıdan Dımaşk’a yirmi beş kilometre mesafede olan ve Dımaşk kırsalında yer alan626 Azra çevresinde görünmeye başlamıştır. Perşembe günü daha büyük birlikler, Dımaşk kırsalının en güzel yerleri arasında yer alan627 Sehim ve Neyreb çevresine ulaşmıştır. Onları uzaklaştırmak üzere yanlarına yaklaşan bir grup Dımaşk askeri, tuzağa düşürüldüğünü anlayınca oradan hızla geri dönmüştür. Cuma günü ise Nûreddin’in kendisi, Dımaşk’ın doğusuna, Azra ve Dımaşk’ın kuzeydoğusundaki Dûmâ arasındaki ʿUyûn Fâseryâ yakınlarına ulaşmıştır. Cumartesi günü ise Dımaşk ile Kudüs Haçlıları arasındaki bağlantıyı kesmek için buradan ayrılıp güneydeki Huceyra (Hucra) ve Raviya çevresine gelmiştir. Nüfusun kalabalık olduğu bu bölgede Dımaşk askerleri Nûreddin’e karşı tedbir alırken disiplinsiz olduklarından yollar kesilmiş, ekin ve bahçe sahipleri zarar görmeye başlamış, şehirde fiyatlar artmıştır. Nûreddin, bir elçi aracılığıyla Dımaşk emirlerine, ilk kuşatmadaki mesajına benzer bir mesajla, “Benim aradığım, Müslümanların iyiliği, müşriklere karşı cihad ve onların elindeki Müslüman esirleri kurtarmaktan başka değildir. Eğer beni Dımaşk askeri ile desteklerseniz, cihad için birbirimizi güçlendirirsek, işler birbirini destekleme ve birbiriyle uyumlu yürürse, iyi olan ve talep edilen işte budur.” demiş, Haçlılara karşı ittifak çağrısında bulunmuştur. Ancak Dımaşk emirleri ona arzu ettiği cevabı vermemişlerdir. Nûreddin, cumartesi günü karargâhını, Mescidü’l-Cedid tarafına, yıllardır hiçbir ordunun konmadığı şehrin ön tarafına taşımıştır. Askerlerinin öncü birlikleri ile şehirden bazı kişiler arasında küçük çaplı çatışmalar yaşanmış, yine de taraflar bulundukları konuma geri dönmüşlerdir.628 Dımaşk’ın Nûreddin’e karşı Kudüs Haçlılarından başka yardım alacağı bir güç bulunmamaktaydı. Doğuda Bağdat karışıklıklar içinde ve etkisizdi, Abbâsî Hilafeti hac kafilesinin bile güvenliğini sağlayamayacak durumdaydı. 629 Batıda Mısır, daha da olumsuz koşullar altındaydı.630 Dımaşk yönetimi gibi Nûreddin de bunun farkındaydı. Dımaşk yönetiminin önünde iki yol vardı: Dımaşk yönetimi, Üner Devri’nde olduğu 626 Yâkūt, Cilt: 4, s. 91. 627 İbnü’l-Kalânisî, s. 485, 3 nolu muhakkik dipnotu. 628 İbnü’l-Kalânisî, s. 484, 486; Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 257-258; Alptekin, Dımaşk Atabegliği, s. 150-151. 629 Bu yılın (546) zilhicce ayında Hacılar, Mekke ile Medine arasında Bedevîlerin saldırısına uğramış; Bağdat’ın Hac Emiri Kaymaz, yanındaki birkaç kişi ile Medine’ye sığınarak ölümden kurtulmuştur. (İbnü’l-Cevzî, Cilt: 18, s. 87, 88.) 630 Mısır’da Vezir İbn Mesâl ve İbnü’s-Sellâr arasındaki ihtilafın savaşa dönüştüğü ve savaşın İbn Mesâl’ın katledilmesi, İbnü’s-Sellâr’ın ise onun yeri geçmesi ile sonuçlandığı ancak askerlerin birbirlerinin kanını akıtmaya devam ettiği haberi o günlerde Dımaşk’a ulaşmıştır. (İbü’l-Kalânisî, s. 482.) 132 gibi Nûreddin’le sürekli iyi ilişkiler içinde bulunabilir yahut ona karşı tavır alıp Haçlılarla birlikte hareket edebilirdi. Yönetimi kendi emirleri ile dahi paylaşmak istemeyen Atabeg Abak, ikinci yolu tercih etmiştir. Üner Devri’nde yapılan anlaşma bağlamında Nûreddin’in Dımaşk yönetiminden taleplerine karşılık Abak, daima Haçlılardan yardım dileme yoluna gitmiştir. Nûreddin de buna karşılık Dımaşk’ı kuşatma, ekonomik ablukaya alma, Abak’ı yalnızlaştırma ve şairlerden de yararlanarak Abak yönetimini itibarsızlaştırma yollarına başvurmuştur. Nûreddin’in Dımaşk önlerine gelmesiyle Dımaşk önlerinde asayiş bozulmuş, halk zarar görmüştür. Bu sırada Haçlıların Dımaşk yönetimine yardım etmek üzere yola çıktığının haberi Dımaşk’ta yayılmıştır. Bu durum, Dımaşk’ta “Sulhtan yana olanların ve diyanet ehlinin zoruna gitmiş.”; 13 Safer’e (1 Haziran) kadar devam eden bu süreçte büyük bir çatışma yaşanmamıştır. Nûreddin, bu tarihte daha önce hiçbir ordunun yerleşmediği Yahudi mezarlığının güneyindeki Halkıbleteyn, Fezâyâ ve Hâmisin’e yerleşmiş, iki taraf arasındaki çatışmalar şiddetlenmiş, yaralıların ve halkın zayıf kesiminden zarar görenlerin sayısı artmıştır. Nûreddin, ancak Haçlıların yaklaştığının haber alınması üzerine güneybatıdaki Dâriya taraflarına çekilmiştir. Türkmen boylarından ve ülkenin farklı yerlerinden gelen birliklerle ordusu sürekli büyümüş, buna rağmen Nûreddin, “Müslüman kanının dökülmesine razı olmadığından saldırıya geçmelerine izin vermemiştir. Onun bu emrini ihlâl eden kimi gruplar, saldırıya geçtiklerinde kayıplar vermişlerdir.” Nûreddin, Haçlılara yaklaşmak için Aʿvec taraflarına geçmiş; Aʿvec’den de Zebdanî bölgesine çekilirken Araplarla birlikte askerlerinden dört bin kişilik bir atlı birliğini, Haçlıların gelişine karşı koymak ve Dımaşk askerleri ile buluşmalarını engellemek için Dımaşk’ın güneyinde geniş zirai alanlara ve çok sayıdaki köye sahip631 Havrân’a göndermiştir. Kudüs Kralı III. Baudouin komutasındaki Haçlı birlikleri, Nûreddin’in çekilmesinden sonra, 3 Rebîülevvel (20 Haziran) günü Aʿvec’e varmışlardır. Çok sayıda Haçlı, ihtiyaçlarını gidermek için Dımaşk pazarına kadar gelirken Abak ve veziri İbn Sûfî, şehrin bazı ileri gelenleri ile birlikte III. Baudouin’i karargâhında ziyaret etmişler; iki taraf, Havrân civarındaki kasabalardan632 Busra’ya saldırmak üzere anlaşmıştır. Haçlılar, bunun üzerine Re’sulmâ’ya doğru hareket

etmişlerdir. Fakat Dımaşk askerleri disiplinsizliklerinden ve aralarındaki ihtilaftan dolayı onlarla birlikte hareket edebilecek durumda değillerdi. Nûreddin’in kuvvetleri de 631 Yâkūt, Cilt: 2, s. 317. 632 Yâkūt, Cilt: 1, s. 441. 133 hâlâ Havrân civarındaydı. Zaman zaman etraftaki Araplarla birlikte Haçlılara zarar veriyorlardı. Nûreddin, Haçlıların Havrân’a yöneldiğini duyunca Haçlılar ve Dımaşk askerleri ile karşılaşmak için, Baʿlebek, Humus ve Dımaşk arasında yer alan, su kaynaklarına ve geniş arazilere sahip,633 Dımaşk’a ait Bikâʿa tarafında, yörenin su ihtiyacının çoğunu karşılayan634 Aynü’l-Cerr su kaynağına yönelmiştir. Haçlılar ise Dımaşk askerleri ile birlikte Dımaşk’a itaat etmeyen Emir Serhâk’a ait Busrâ’yı kuşatmaya karar vermişlerdir. Serhâk, bu müttefik kuvvetlere karşı koyunca Haçlılar, hiçbir şey elde etmeden geri çekilmek zorunda kalmış, 546 Rebîülevvel ayının ikinci yarısında (1151 Temmuz başlarında) Kudüs’e gitmek üzere bölgeden ayrılmış fakat Abak ve emirlerine sürekli mektup gönderip “Biz olmasaydık Nûreddin Mahmud, Dımaşk kuşatmasına son vermezdi.” diyerek verdikleri desteğin karşılığını istemişlerdir.635 Bu süreçte Vezir el-Âdil İbnü’s-Sellâr Ebu Mansur Ali b. İshak, 636 Mısır’da yönetime hâkim olmuş, üç yüz bin dinar harcanarak yetmiş gemiden oluştuğu haber verilen bir Mısır donanması, son yıllarda görülmemiş bir şekilde -muhtemelen önceki yıl (Receb 545/Ekim-Kasım 1159) Haçlıların Ferâme’ye saldırıp şehri yağmalamaları ve yakıp yakmalarına637 karşılık olarak- Haçlıların elindeki Yafa ve Akkâ limanlarına saldırmıştır. Mısır donanması, çok sayıda Haçlı, Batılı Kudüs hacısı ve Rum’u öldürmüş veya esir almış, onlara ait gemilere el koymuştur. Kayıpsız bir şekilde buralardan uzaklaştıktan sonra Trablus ve Beyrut’a yönelen donanma, oralarda da benzer bir faaliyette bulunmuştur. Nûreddin, Mısır donanmasının faaliyeti sırasında Haçlılara karadan saldırma sözü vermiş ama “zayıf ve halkının kendisinden yana olduğuna inandığı” Dımaşk’la uğraşmayı tercih etmiştir.638 633 Yâkūt, Cilt: 1, s. 470. 634 Yâkūt, Cilt: 1, s. 470. 635 İbnü’l-Kalânisî, s. 486-488; Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 258-259. 636 Makrîzî, İttiʿaz, Cilt: 3, s. 202. 637 Makrîzî, İttiʿaz, Cilt: 3, s. 201. 638 İbnü’l-Kalânisî, s. 488; Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 259. Virginia G. Berry, kaynak göstermeden, Nûreddin’in Askalân üzerindeki baskının kaldırılması için Haçlıları protesto etmesi üzerine İbnü’s-Sellâr’ın bu seferi düzenlediğini yazmıştır. (A History Of The Crusades, Cilt: 1, s. 510.) İslâm kaynaklarında bunu doğrulayan herhangi bir kayıt bulunmamaktadır. Makrîzî, Nûreddin’in söz verdiğine değinmeden, Mısır donanmasının faaliyetleri sırasında Haçlılara karadan saldırmaya azmettiğini ama Dımaşk’la meşgul olmasından dolayı buna muvaffak olamadığını yazmış; Haçlıların sonunu getireceğine inandığı böyle bir etkinliğin gerçekleşmemesine hayıflanmıştır. (İttiʿaz, Cilt: 3, s. 202.) 134 Dımaşk ile Haçlılar arasındaki yakınlaşma Dımaşk halkı ve askerlerini Nûreddin’e daha da yaklaştırmıştır. Şehirde onun adaleti, idaresi ve askerlerinin sayısı konuşulmuş; askerlerinin otuz bini bulduğu söylenmiştir. Dımaşk’taki durumu lehinde gören Nûreddin, Haçlıların bölgeden ayrılmasından sonra da Dımaşk çevresini terk etmemiş; şehrin yakınlarındaki el-Dâlhamiye’de bir süre kaldıktan sonra tekrar Dımaşk’a yönelmiştir. 21 Rebîülevvel 546’de (8 Temmuz 1151) Dariyâ’nın batısındaki Kevkeba’ya, oradan da Havrân-Dımaşk yoluna gelmiştir. Etraftaki sürülere, muhtemelen askerlerine yiyecek bulmak amacıyla, el koymuştur. Merc ve devrin gezginlerinin Basra yakınlarındaki Nehrü’l-Übülle ve Semerkant ile birlikte dünyanın en güzel üç yeri arasında saydıkları, 639 Dımaşk’ı on sekiz mil çevreleyen, etrafı dağlarla çevrili, meyvelik ve tarım sahası Gûta’ya uzanmıştır. Dımaşk yönetimi; askerleri ve halkı ona karşı koymaya çağırmış ama daha önce ona karşı çıkanların çok azı bu çağrıya karşılık vermiştir.640 Nûreddin, 24 Rebîülevvel 546’de (11 Temmuz 1151) Dımaşk’a yakın Katiʿa mevkiine kadar gelmiştir. Burada onun askerleri ile Dımaşk askerleri arasında bazı küçük çarpışmalar yaşanırken kuzeyde, onun Menbic nâibi Emîr Hasan el-Menbicî’nin Tel Bâşir’i sulh ile teslim aldığı haberi, -müjdeci ve anlaşmayı sağlamak üzere bir grup Tel Bâşir ileri geleni ile birlikte- Nûreddin’in karargâhına gelmiş; karargâhta tabl ve davullar çalınarak sevinç gösterileri yapılmıştır.641 Karargâhtaki görüş, Dımaşk’ın savaş yoluyla alınmasından yanadır. Fakat Nûreddin, amacını bir daha hatırlatarak “Müslümanların birbirlerinin eliyle katledilmesine ne gerek var! Ben, onların nüfusları ile müşriklere karşı koymalarını istiyorum.” demiş; bu doğrultuda iki taraf arasında elçiler gidip gelmiştir. Şîrkûh, ağabeyi Necmeddin Eyyûb ve Dımaşk’ın büyük âlimlerinden el-Fakih Burhâneddin Belhî’nin ısrarlı aracılığıyla 10 Rebîülâhir 546 (27 Temmuz 1151) Perşembe günü Nûreddin ve Dımaşk emirleri bir kez 639 İbnü’l-Asâkir, Cilt: 2, s. 394. Yâkūt, Cilt: 4, s. 219; Ebî’l-Bekaa Abdullah b. Muhammed el-Bedrî elMısrî ed-Dımaşkî, Nüzhetü’l-enâm fî mehasini’ş-Şâm, Bağdat: el-Mektebetü’l-Arabiyye, Kahire: elMektebetü’s-selefiyye, 1341, s. 356-361. 640 İbnü’l-Kalânisî, s. 488-489. 641 Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 260; İbnü’l-Kalânisî, s. 489. İbnü’l-Esîr, Tel Bâşir’in Dımaşk’ın ele geçirilmesinden sonra teslim olduğunu ifade etmişse de (el-Kâmil, Cilt: 9, s. 399.), olayları yaşandığı günlerde kaydeden İbnü’l-Kalânisî’nin kaydı, onun yanıldığını göstermektedir. İbnü’l-Adîm de İbnü’lEsîr’in görüşünü esas almıştır. (Zübde, s. 336.) 135 daha anlaşmaya varmışlardır.642 Şehrin abluka altında olduğu bu süre içinde Dımaşk çevresine asayişsizlik ve istikrarsızlık hâkim olmuştur. Daha önce Dımaşk yönetimi ile Haçlıların kendisine karşı birlikte harekete geçtikleri Busrâ emiri Serhâk, Haçlılarla işbirliği yaparak isyan etmiştir. Nûreddin, 11 Rebîülâhir 546 (28 Temmuz 1151) Cuma günü Busrâ üzerine yürümek üzere Dımaşk önlerinden ayrılmıştır. Dımaşk yönetiminden de mancınık gibi savaş aletleri istemiş, büyük bir ordu ile Serhâk’ın üzerine varmıştır.643 Serhâk’ın isyanıyla, hem Dımaşk’ın problemlerine bizzat Dımaşk’ın sahibiymişçisine müdahale etme hem de Haçlı müttefiki Serhâk üzerinden Haçlılar ile Dımaşk yönetimini karşı karşıya getirme fırsatını bulan Nûreddin, bu seferi tamamlamadan aniden Halep’e dönmüştür. Başkentinden uzun süre uzak kalmayı tercih etmeyen Nûreddin’in yaklaşık üç ay süren bu ikinci kuşatmayı niçin Dımaşk’ı ele geçirmeden bitirdiği tam olarak anlaşılamamıştır. İbnü’l-Kalânisî, Nûreddin’in kuşatma boyunca saldırmazlık tutumunu, onun Müslüman kanı dökmek istememesi ile açıklamıştır.644 Nûreddin’in aktarılan sözleri de bu görüşü desteklemektedir.645 Nûreddin’in şahsiyetiyle ilgili bu içsel gerekçenin yanına bir dışsal gerekçe olarak Haçlı tehdidini de eklemek yerinde görünebilir. Ancak Nûreddin, Haçlıların Dımaşk çevresini terk etmesinden sonra da Dımaşk’a karşı saldırıya geçmeme tutumunu sürdürmüştür. Hatta Haçlılar, Dımaşk çevresini terk ettikten sonra anlaşmaya razı olmuştur. O hâlde ona nasıl bir kazanç sağladığı bilinmeyen bu anlaşmaya neden razı olup Halep’e dönmüştür? Ordusuyla ilgili bir sorun yaşanmamıştır. İbnü’l-Kalânisî, ordusunun büyüklüğünü özellikle vurgulamış646 disipliniyle de ilgili herhangi bir eleştiride bulunmamıştır. Buna karşı, Dımaşk ordusu çapulculuk yapacak kadar düzensiz durumda bulunmaktadır.647 Yağmurun dahi Nûreddin’in hürmetine yağdığına inanan Dımaşk 642 İbnü’l-Kalânisî, s. 488-490; Sıbt İbnü’l-Cevzî, Cilt: 8, Kısım:1, s. 210; İbn Kādî, Şühbe, vr.100; İbn Tağrîberdî, Cilt: 5, s. 301; Alptekin, Dımaşk Atabegliği, s. 156. İbnü’l-Kalânisî’nin Abak’ın 12 Receb 546’daki (25 Ekim 1151) Halep ziyareti ile ilgili açıklamalarına bakılırsa bu anlaşmada Mücîrüddin, Nûreddin’in tabisi ve nâibi olmayı kabul etmiştir. (s. 491.) Bunun daha önce de (545/1150) sembolik olarak kabul edildiği düşünülürse Nûreddin’in başka bir kazancı da olmalıdır. Ancak Dımaşk yönetiminin Nûreddin’e Dımaşk’a serbest girip çıkma ve Dımaşk ordusuna hükmetme hakkı vermiş olabileceği de dile getirilmiştir. (Alptekin, Dımaşk Atabegliği, s. 156.) 643 İbnü’l-Kalânisî, s. 490; Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 260; Sıbt İbnü’l-Cevzî, Cilt: 8, Kısım:1; Alptekin, Dımaşk Atabegliği, s. 156. 644 İbnü’l-Kalânisî, s. 486. 645 İbnü’l-Kalânisî, s. 489. 646 İbnü’l-Kalânisî, s. 486, 488; Sıbt İbnü’l-Cevzî’de Bukâʿa’da Nûreddin’e askerin arzının yapıldığı, sayının Türkmenler ve onların dışındakilerle birlikte otuz bin olduğunun tespit edildiğini yazmıştır. (Cilt: 8, Kısım: 1, s. 210. 647 İbnü’l-Kalânisî, s. 485. 136 halkı, 648 Nûreddin’e karşı savaşmakta istekli olmadığı649 gibi Dımaşk halkının Nûreddin’e karşı koyma gücü de yoktur. Nûreddin, kuşatma sırasında şair İbn Münir’in konuyla ilgili şiirinde, “Gazvede bulunursan ganimet alırsın, savaşırsın, muzaffer olursun.” diye öveceği kadar güçlüdür.650 Kudüs Haçlı Krallığı ise bir süredir Kral III. Baudouin ve annesi Melisende arasındaki iktidar kavgasından dolayı kendi iç sorunları ile meşguldür.651 Açıkça anlaşılmaktadır ki Nûreddin, Dımaşk’ı cihad ittifakının içine çekmek konusunda samimidir. Nûreddin, 10 Rebîülahir 546’da (27 Temmuz 1151) yaptığı anlaşmayla bu amacına ulaşmış, bunun için kuşatmaya son vermiştir. Nitekim 12 Receb 546’da (25 Ekim 1151) Abak, önde gelen emirleri ile birlikte Nûreddin’in tabisi ve nâibi olarak durumu arz etmek üzere Halep’e gitmiş; Nûreddin, onu en iyi şekilde karşılamış ve 6 Şâban 546’da (18 Kasım 1151) Dımaşk’a aynı konumda dönmüştür.652 Dımaşk, bu süreçte bir paradoks içinde bulunmuştur. Şehir, gerçekte Nûreddin’e bağlıdır; yönetimi iyi bilen İbnü’l-Kalânisî, bu süreçte Nûreddin için artık “Şam ve Halep Sultanı” unvanını kullanmıştır.653 Bununla birlikte Dımaşk, Nûreddin ile anlaşması bulunmayan Kudüs Haçlı Krallığı ile de anlaşma hâlindedir: 546 Şâban ayı sonlarında (1152 Aralık ayının başlarında) bir grup Türkmen, Banyas’ta Haçlılara yönelik şiddetli bir saldırı düzenlemiş, saldırıda vali dışında bütün Haçlı birliği imha edilmiştir. Haçlılar, saldırı ile ilgili Dımaşk’a başvurduklarında Dımaşk yönetimi aralarındaki sulh ve anlaşmadan dolayı yapılanları kınamış; askerlerini Türkmenlere karşı operasyona çıkarmış, üç Türkmen tutulup Dımaşk’a getirilmiştir.654 Haçlılar, buna karşılık birkaç gün sonra 546 Ramazan ayı başlarında (1152 Aralık ayının ortalarında) Bukâʿa çevresine saldırmış; kadın, yaşlı ve çocukları katlederek sürüleri alıp götürmüşlerdir. Haçlı saldırısı karşısında Bukâʿa halkının yardımına sadece Baʿlebek Valisi Necmeddin Eyyûb ve oğlu Turan Şah ulaşmışlardır.655 Saldırgan Haçlıların çoğunun imha edildiği ve pek çok Müslüman esirin kurtarıldığı bu olayda Dımaşk 648 İbnü’l-Kalânisî, s. 479. 649 Dımaşk yönetimi, halka ve ahdaslara Nûreddin’e karşı savaşa çıkmaları çağrısında bulunmuş ama daha önce çıkanlardan başka kimse bu çağrıya icabet etmemiştir. (İbnü’l-Kalânisî, s. 489.) Sıbt İbnü’l-Cevzî’ye göre Dımaşklılar, Haçlıların yardıma çağrılmış olmasından dolayı çağrıya icabet etmekte ağır davranmışlardır. (Cilt: 8, Kısım: 1, s. 210.) 650 Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 255. 651 William of Tyre, Cilt: 2, s. 214; Abû’l-Farac, Cilt: 2, s. 391; Runciman, Cilt: 2, s. 279-280. 652 İbnü’l-Kalânisî, s. 491. 653 İbnü’l-Kalânisî, s. 495. 654 İbnü’l-Kalânisî, s. 491; İbn Ebû Tay, Akt: Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 264-265. 655 İbnü’l-Kalânisî, s. 492; İbn Ebû Tay, Akt: Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 264-265. 137 yönetimi, Bukâʿa Müslümanlarına yardım etmemiştir.656 Dımaşk’ın artık şehrin içinde kalıp çevreyle ilişkisini kestiği için Haçlıların üzerine varmadığı görüşü iddia edilemez. Zira Safer 547’de (Haziran 1152) Abak, veziri Müeyyedüddîn ile birlikte Banyas emiri Serhâk’a karşı sefere çıkmıştır.657 Bu sırada Mısır’da bulunan Üsâme b. Münkız, Mısır yönetimi tarafından Fâtımîler’in Filistin topraklarındaki son şehri Askalân çevresinde Haçlılara karşı faaliyette bulunmak üzere görevlendirilmiştir.658 Üsâme’nin anlattıklarına göre Mısır Fâtımî Veziri el-Âdil İbnü’s-Sellâr, kendisine bir miktar para ve değerli hediyeler vermiş, Nûreddin’e gidip ondan Askalân’a saldırmak isteyen Haçlıları savmasını, Nûreddin’in bunu kabul etmemesi durumunda yanındaki para ile asker toplayıp Askalân için tedbir almasını istemiştir.659 Üsâme, Suriye’ye geçmiş; Nûreddin, Şîrkûh ile birlikte Dımaşk’a saldırmak için Busrâ civarında iken onunla görüşmüştür. Onun teklifi karşısında Nûreddin, “Haçlılar da Dımaşk ehli de düşmanımızdır. İkisine de güven olmaz.” diyerek Dımaşk’ı bırakıp Askalân civarına geçmeyi reddetmiştir. Bunun üzerine Üsâme, faaliyetin Nûreddin adına yapılıp katılımın sağlanması için ondan bir adamını otuz atlıyla birlikte yanına verip asker toplamasına izin vermesini talep etmiştir. Talep olumlu karşılanmış, Üsâme’nin yanına Türkmenlerin saygın isimlerinden Aynuddevle el-Yârukî verilmiştir. Üsâme, kardeşi Ebü’l-Hasan Ali’yi de yanına almış, bir hafta içinde 860 asker toplayıp Askalân’a doğru yola çıkmıştır. 660 Üsâme ve beraberindeki askerler Haçlılara ağır kayıplar verdirmişlerdir. Ancak Vezir el-Âdil İbnü’s-Sellâr, Üsâme’yi Mısır’a çağırdığından savaş sürdürülememiştir.661 Askalânlılar Haçlılar aleyhine hareketlenirken Kudüs Haçlı Kralı III. Baudouin, annesi Melisende ile aralarındaki iktidar çekişmesini kendi lehine çözüp Fatımîlerin elindeki Askalân’a saldırmaya karar vermiş, 27 Şevval 547’de (25 Ocak 1153) krallığın bütün güçleri ile Askalân önünde görünmeye başlamıştır.662 Baudouin, kuşatmaya Hospitalier 656 İbnü’l-Kalânisî, s. 491, 492; Alptekin, Dımaşk Atabegliği, s. 157. 657 İbnü’l-Kalânisî, s. 493. Alptekin, bu görevin Nûreddin tarafından verilme ihtimalinin bulunduğunu yazmıştır. (Dımaşk Atabegliği, s. 157.) 658 Runciman, Cilt: 2, s. 283. 659 İbn Münkız, s. 7. Elisseeff, paranın 6000 dinar olduğunu yazmıştır. (Cilt: 2, s. 446.) 660 İbn Münkız, s. 10-11. 661 İbn Münkız, s. 12-13; İbnü’l-Kalânisî, 10 Muharrem 547’de (17 Nisan 1152) Askalânlıların çevredeki Haçlılara saldırıp onlara ağır kayıplar verdiklerini yazmış ama Üsâme ve onunla birlikte giden askerlerden söz etmemiştir. (s. 493.) 662 William of Tyre, bundan önce Mardin Artuklu emiri Timurtaş’ın (William, kendisinden Hiaroquin diye söz etmiştir) komutasında büyük bir Türkmen grubunun Kudüs yakınlarına kadar geldiğini, Dımaşk 138 ve Templier tarikatlarının büyük üstatları ile birlikte Kudüs patriği, Sûr, Kaysâriye, Nazareth başpiskoposları ile Betlehem ve Akkâ piskoposlarını da yanına almıştır. Mısırlılar, kuşatma altındaki Askalân’a deniz üzerinden yardım ulaştırmayı başarmışlardır. Temmuz ayında şehrin surlarında açılan bir gedikten içeri giren bir grup Templier şövalyesi de Askalân garnizonu tarafından imha edilmiştir. Diğer Mısırlılar gibi çekişme içinde olan Askalân’daki Mısırlılar, bu birliğin imhasını zafer zannetmiş, zaferin kimin tarafından kazanıldığı konusunda tartışıp aralarında çatışmaya başlamışlardır. Bundan dolayı garnizon, gediği kapatmaya fırsat bulmadan şehir Baudouin’in saldırısına uğramış; Haçlılar, 26 Cemâziyelevvel 548’de (19 Ağustos 1153) surları aşıp şehre girdiklerinde kaçma fırsatı bulmayan on beş bin Müslümanı katletmişlerdir.663 Askalânlıların kendisinden yardım istediği Nûreddin, 548’de (1153) Türkmenleri ve çevre şehirlerin birliklerini toplayıp Halep’ten yola çıkmış, Haçlılara yönelik saldırılar düzenleyerek Askalân’ın yardımına ulaşmaya çalışmış, yolu üzerindeki Aflis Kalesi’ni de fethetmiştir. Abak da 13 Muharrem’de (10 Nisan) ona katılmak üzere Dımaşk’tan yola çıkmış ancak ordusu Haçlıların elindeki Banyas çevresine ulaştığında Askalân’a gitmekten çekinerek Banyas’a saldırmayı önermiştir. Bu ihtilaf üzerine her iki ordu da Banyas çevresinden ayrılmış; Abak, Dımaşk’a giderken Nûreddin, Humus’a gitmiştir.664 Abak’ın tutumu, Kudüs Haçlıları ile anlaşma içinde bulunması; Nûreddin’in tutumu ise temkinli bir karaktere sahip olup ittifak olanağı bulmadığında Haçlılara yönelik büyük saldırılara girişmemesi ve başkentinden çok uzakta bulunan noktalara gitmekten yönetiminin bunlara yardım etmediğini, Haçlıların ise onları yenince moral bulup Askalân’a saldırma kararını aldıklarını kaydetmiştir. (Cilt: 2, s. 215-218.) İslâm kaynaklarında yer almayan bu esrarengiz olay, Runciman tarafından da kayda değer görülmüştür. (Cilt: 2, s. 283.) Stevenson tarafından ise Askalân’ın Haçlılar tarafından alınmasının sebebi olarak kabul edilmiştir. (s. 171.) 549’da (1154) vefat eden Timurtaş’ın, Türkmenler arasındaki değeri bilinmekle birlikte (İbnü’l-Kalânisî, s. 507.) onun Mardin’den çıkıp Suriye’nin güneyindeki Türkmenlerle buluşup Kudüs’e ulaşma biçiminin açıklanmaması, olayın doğruluğunu kuşkulu duruma düşürmektedir. Böyle bir olay söz konusu ise muhtemelen, buradaki Timurtaş, Türkmenler arasından başka bir Timurtaş olmalıdır. 663 Süryânî Mihail, Zekkâr (nşr.), Cilt: 5, s. 223-224; Abû’l-Farac, Cilt: 2, s. 391; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 9, s. 391-392; Papaz Grigor, s. 320; İbn Kādî Şühbe, vr.107; Özer, s. 141-148. Makrîzî, Askalân’ın kaybedilmesinden Üsâme b. Münkız’ı sorumlu tutmuştur. Ona göre Mısır’daki yaşamdan ayrılıp düşmanla karşılaşmayı istemeyen Üsâme, Askalân’da altı ayda bir yapılan düzenli asker değişimi için yola çıkan Abbas’ı, Mısır’daki iç karışıklıkların içine çekmiş, Askalân’a asker gitmediği gibi Abbas’ın Mısır’da çıkardığı isyanın yol açtığı çatışma ve infazlar Askalân’a ulaştığında halk öfkelenip Haçlılarla çatışmaktan vazgeçmiştir. (Cilt: 3, s. 204-206.) Askalân kuşatmasını ayrıntılı olarak anlatan Haçlı tarihçisi William of Tyre, halkın şehri anlaşma ile terk ettiğini ve Kral Baudouin’in onların güvenliğini sağlayarak Mısır’a güvenle gitmelerinin yolunu açtığını iddia etmiş, Runciman da diğer tarihçilerin kayıtlarına hiç yer vermeden bu iddiayı sorgulamadan tekrarlamıştır. (William of Tyre, cilt: 2, s. 232- 233; Runciman, Cilt: 2, s. 283-284.) 664 İbnü’l-Kalânisî, s. 495-496; Alptekin, Dımaşk Atabegliği, s. 158. 139 kaçınması ile açıklanabilir. Ancak İbnü’l-Esîr’in anlattıklarına bakılırsa o günün İslâm dünyası, Nûreddin’in Askalân’a ulaşmamasından Dımaşk yönetimini sorumlu tutmuştur. Nûreddin ile Dımaşk Atabegliği arasındaki olayları genellikle kayda geçmeyen İbnü’l-Esîr’e göre Nûreddin, Kudüs Haçlıları ile arasında Dımaşk Atabegliği bulunduğu için, Askalân’ın yardımına ulaşamamıştır.665 Hakikat ne olursa olsun “Suriye’nin gelini” ya da “Müslümanların gelini” diye övülen, yörenin en zengin ve en muhkem şehri Askalân’ın kaybı, Nûreddin’i yıpratmamış, aksine Dımaşk’ta Nûreddin taraftarı Abak aleyhtarı cepheyi güçlendirmiş; Nûreddin’in Dımaşk’ı ele geçirme politikasını olgunlaştırmış, Dımaşk Atabegliği’nin onun tarafından ortadan kaldırılmasını kolaylaştırmıştır.666 Askalân’ı ele geçiren Kudüs Haçlı Krallığı güçlenmiş, Dımaşk konusunda umutlanmış; Abak’a haber yollayıp Dımaşk’ta bulunan bütün Hıristiyan köle ve cariyelerin serbest bırakılmasını istemişlerdir. Abak’ın bu isteği kabul etmesiyle Dımaşk’ta kalmak isteyen köle ve cariyeler yerinde bırakılmış; Haçlıların elinde kalan topraklara dönmek isteyenler ise efendileri kabul etsin veya etmesin alınıp götürülmüştür. Haçlılar, her yıl Dımaşk’tan aldıkları tazminatı da almaya devam etmişlerdir.667 Dımaşk’ı gözetim dışı bırakmayan Nûreddin, Haçlıların Dımaşk’ı ele geçirmesinden endişelenmiştir. Zira Dımaşk’ın elden çıkması durumunda Suriye’de Müslümanların hâkimiyetinden eser kalmayacağı düşünülmüştür.668 Nûreddin, Haçlı tehlikesinin halk tarafından daha yakından hissedildiği bir ortamda Dımaşk’ı ele geçirmeye karar vermiştir.669 Ancak Dımaşk’a savaş ilan etmek yerine Abak’ın Haçlılardan yardım almasını engellemek ve kendi nezdinde oldukça değerli olan Müslüman kanının akmasının önüne geçmek için, Dımaşk’a yönelik ekonomik baskı ve Abak’a siyasî tuzaklar kurma yoluna başvurmuştur. 665 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 9, s. 398. Bu görüş, sonraki tarihçiler tarafından tekrarlanmıştır. (İbn Kesîr, Cilt: 12, s. 217.) 666 Stevenson, s. 171, 172. Runciman, Nûreddin’in uzak görüşlü davranarak Askalân kuşatmasına kasıtlı olarak müdahale etmemiş olma ihtimalini öne sürmüştür. (Cilt: 2, s. 284-285.) 667 Papaz Grigor, Dımaşk’ın bazı ileri gelenlerinin çocuklarının, Haçlıların Dımaşk’tan alacaklarına karşılık teminat olarak Kudüs’te rehin tutulduğunu da iddia etmiştir. (Papaz Grigor, s. 321.) 668 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 9, s. 398; İbnü’l-Adîm, Zübde, s. 336-337; Ebi’l-Fidâ, Cilt: 3, s. 26; İbn Kādî Şühbe, vr.107-108; İbn Kesîr, Cilt: 12, s. 217; İbnü’l-Verdî, Cilt: 2, s. 55. 669 Sıbt İbü’l-Cevzî’ye göre, Nûreddin, Kudüs’ü ve Akdeniz sahilindeki şehirleri Haçlılardan kurtarmak için Dımaşk’ı almak istiyordu. (Cilt: 8, Kısım: 1, s. 221.) 140 Dımaşk, Haçlı tehdidi altında iken Abak ve emirleri, yıkıcı bir iktidar mücadelesine başlamışlardır. 547 Safer (1152 Mayıs) ayının sonlarında Abak ve veziri Müeyyedüddîn İbn Sufî, Serhed Valisi Mücâhidüddin Bozan’a karşı bir akın düzenlemiş; Bozan, karşı koymadan teslim olmuştur.670 548/1153’te ise Haçlıların Askalân’ı kuşatmaya başladığı haberinin alındığı sırada İzziddevle es-Sufî ve kardeşlerinin arasında sorun çıkmış, İzzidevle’nin yerine kardeşi Zeyneddin İbn Sufî getirilmiş; Bozan, Serhed’e doğru yol alırken yakalanıp kalede ev hapsine alınmış, Vezir Haydara da öldürülmüştür.671 Ata b. Haffâz es-Sülemi el-Hâdım ise Serhed’den Dımaşk’a, Abak’a yardımcı olması için getirilmiş ama bir süre sonra halka zulmettiği, hakaret ettiği, kendisiyle ilgili olmayan işlere karıştığı ve işlerini ihmal ettiği gerekçesiyle bizzat Abak’ın emriyle boynu vurularak öldürülmüştür.672 Nûreddin, Abak’a hediyeler gönderip onun gönlünü kazanmış, emirlerine karşı yanında görünerek kendisinden uzaklaşmasını engellemiş, bununla birlikte emirleriyle de arasını açmış, onu gün geçtikçe Dımaşk’ta yalnızlaştırmıştır. Dımaşk Atabegliği’nin, Askalân’ı alarak daha da güçlenen Haçlılar karşısında, Nûreddin’in Haçlı mücadelesine katkı vermesi bir yana, varlığını sürdürmesi bile güçleşmiştir.673 Zilkade 548’de (1154 yılının başında), Nûreddin’in Dımaşk’a yönelik ticareti engellemesinden dolayı şehirde kıtlık baş göstermiş; buğday, yoksul kişilerin alamayacağı kadar pahalanmış, pek çok kişi şehri terk etmiş, açlıktan yollarda ölenler olmuştur. Halk umutsuzluğa kapılmışken Nûreddin’in Dımaşk’ı alacağı haberleri şehirde yayılmıştır.674 Ayrıca edebiyatı, kamu diplomasisinde etkili bir araç olarak kullanan Nûreddin’in şairleri, uzun süredir Dımaşk yönetimi ile onu karşılaştıran şiirler söylemekte, Nûreddin’in tarafını İslâm’ın tarafı diye tanımlamakta, ona karşı olmayı ise küfrün yanında olmak şeklinde tarif etmekteydiler. Başka bir ifadeyle şairlerin dilinden, 670 İbnü’l-Kalânisî, s. 493-494; Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 273. 671 İbnü’l-Kalânisî, s. 493-494. 672 İbnü’l-Kalânisî, s. 496-497, 500-501; Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 276-277. 673 İbnü’l-Esîr, Abak’ı yalnız bırakmak için Ata b. Hefaz el-Sülemî el-Hadım gibi en değerli emirlerinin Nûreddin’in hilesi ile ona öldürtüldüğünü yazmıştır. (İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 9, s. 398; Atâbekiyye, s. 285.) Sonraki bazı tarihçiler de İbnü’l-Esîr’in anlattıklarını olduğu gibi tekrarlamışlardır. (İbnü’l-Adîm, Zübde, s. 337; İbn Vâsıl, Cilt: 1, s. 128; Sıbt İbnü’l-Cevzî, Cilt: 8, Kısım: 1, s. 221; İbn Kādî Şühbe, vr.108; Nüveyrî, Cilt: 27, s. 114; İbn Haldûn, Cilt: 5, s. 185). İbnü’l-Esîr’in bu iddiaları, olayların tanığı İbnü’l-Kalânisî’de yer almamış; aksine İbnü’l-Kalânisî, Ata’nın öldürülmesini maktulun eylemleri ile açıklamıştır. (s. 500-501.) 14. yüzyıl tarihçilerinden İbn Kesîr ise kendisi için “şedit bir zalimdi” ifadesine yer vermiş ve onu halkın Dımaşk yönetiminden uzaklaşmasının sebepleri arasında saymıştır. (Cilt: 12, s. 217-218.) 674 İbnü’l-Kalânisî, s. 502. 141 Nûreddin’in tarafı İslam’ın tarafı, onun karşısındaki cephe İslam düşmanlarının tarafı olarak tasvir edilmekteydi.675 Benzer şekilde Şîrkûh’un ağabeyi Necmeddin Eyyûb’un da aralarında bulunduğu pek çok emir, Dımaşk’ta onun için çalışmaktaydı.676 Bu girişimlerin neticesinde Dımaşklılar, şehrin Nûreddin’in eline geçmesi için dua etmeye başlamışlardır.677 Fetih için toplumsal destek sağlanmış, halkın direnme ihtimali kalmamış, fetih sırasında can kaybının olma olasılığı azalmış, Dımaşk’ın zaptı için koşullar olgunlaşmıştır. 2.2.2. III. Dımaşk Kuşatması ve Dımaşk’ı Zaptı 549 Muharrem ayının ortalarında (1154 Nisan ayının başları) İsfehsâlâr (ordu komutanı) Şîrkûh, Nûreddin’in elçisi olarak, bin kişilik askerleriyle Dımaşk önlerinde görülmüş, Merc bölgesindeki el-Kasap’ta çadırını kurmuştur. Abak, onu karşılamadığı gibi onunla görüşmeyi de reddetmiştir. Karşılıklı gönderilen mektuplar da durumun düzelmesini sağlamamıştır. Ürün yokluğu ve fiyatların yükselmesi, kıtlığa yol açarken 3 Safer 549 (19 Nisan 1154) Pazartesi günü Nûreddin de Dımaşk önlerine gelip Uyunul-Faseryâ’da Şîrkûh’a katılmıştır. Nûreddin, diğer gün şehrin doğusunda, Gûta’daki Beytü’l-Ebrar denilen yere karargâh kurmuş, şehre doğru yaklaşmaya başlamıştır. Dımaşk’ın milis gücü ahdâslar ve halkın bir bölümü ile Nûreddin’in askerleri arasında zaman zaman küçük çarpışmalar yaşansa da Nûreddin, şehir üzerindeki baskısını önemli bir çatışmaya girmeden aşamalı olarak artırmıştır. Bu hâl bir hafta devam ettikten sonra 10 Safer 549 (26 Nisan 1154) Pazartesi günü Nûreddin’in askerleri ile Dımaşklılar arasında yoğun çatışmalar yaşanmaya başlamıştır. Nûreddin’in ordusu, şehrin önündeki Bab Keysân ve Debağa’ya ulaşmış; Dımaşk’ın elinde surları güçlü bir şekilde koruyacak kimse kalmadığından bazı askerler surlara çıkmayı başarmıştır.678 Surlara bayrak dikilmiş ve “Nûreddin ya Mansur (ey Muzaffer)” diye surların üzerinden seslenilmiştir. Halk, Nûreddin’e muhabbet duyduğundan onlara engel olmamış; önce Doğu Kapısı (elBabû’ş-Şarkî) sonra Tuma Kapısı (el-Babû’t-Tûma) ele geçirilmiştir. Nûreddin, açlıktan ve Haçlıların şehri ele geçirmesinden korkan tüm halkın sevinç gösterisi içinde şehre 675 Şair İbn Münir, 546’daki Dımaşk kuşatması sırasında söylediği bir şiirde, Dımaşk yöneticilerini Haçı sırtlamak ve Allah’ın partisine karşı savaşmakla itham etmiştir. (Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 256.) 676 Alptekin, Dımaşk Atabegliği s. 159. 677 İbn Kesîr, Cilt: 12, s. 217. 678 İbnü’l-Kalânisî, ilk askerin Yahudi bir kadının uzattığı iple surlara çıktığını kaydetmiştir. (s. 504) Bu kayıt, bazı sonraki tarihçilerce de tekrarlanmıştır. (Sıbt İbnü’l-Cevzî, Cilt: 8, Kısım: 1, s. 222; İbn Kādî Şühbe, vr.108) 142 girmiş; Abak, önde gelen emirleri ile iç kaleye çekilmiştir. Nûreddin, ona güvence verince Atabeglik sarayındaki bütün mallarını yanına alarak kaleden çıkmıştır. Nûreddin, ona iyi davranmış; halkın da can ve malının güvence altında olduğunu ilan etmiş, yağmalamaya izin vermemiş, malları zarar görenlere tazminat vereceğini duyurmuştur. Abak ve etrafındaki önde gelen emirlerle gitmek isteyen herkes Nûreddin tarafından Humus’a yerleşmek üzere Dımaşk’tan yollanmıştır.679 İç çekişmeler sırasında tutuklanan, Haçlılara karşı mücadelenin ünlü emirlerinden Bozan serbest bırakılmış; Reis İbn Sufî ise evinde kalmış, fetihten kısa bir süre sonra 4 Rebîülevvel 549’da (19 Mayıs 1154) öldüğü duyurulmuştur.680 Abak, şehir kuşatma altında iken çok miktarda para ve Baʿlebek’in kendilerine teslimi vaadiyle Kudüs Haçlı Krallığı’ndan yardım istemiştir. Fakat Haçlı birliği, Dımaşk yakınlarına geldiğinde şehir, Nûreddin’in eline geçmiştir. 681 Bununla birlikte Nûreddin, Abak’ın Haçlılarla yaptığı anlaşmayı bir süre sürdürmüş, Haçlılara yılda sekiz bin dinar ödemeye devam etmiştir.682 Nûreddin, Dımaşk’taki işlerini düzene koyduktan sonra Halep’e geri dönmüş, Dımaşk’ta kendisine nâib olarak Şîrkûh’u bırakmıştır.683 2.2.3. Baʿlebek’i Teslim Alması Baʿlebek, Dımaşk’ın Nûreddin tarafından ele geçirilmesinden önce Abak tarafından Dehhâk adındaki birine teslim edilmişti. Dehhâk, şehri Nûreddin’e teslim etmek istemiyordu. Nûreddin, bunun üzerine 550’de (1155) Baʿlebek’in üzerine yürümüş; Dehhâk direnmekten vazgeçerek şehri 7 Rebîülevvel 550 (11 Mayıs 1155) Perşembe günü teslim etmiştir.684 Necmeddin Eyyûb’un teslim alınmasında yardımcı olduğu 679 İbnü’l-Kalânisî, s. 503-506; Abak, Dımaşk’ta Dımaşk siyasetine karışmayı sürdürünce Humus’tan çıkarılmış; Balis’e gönderilmiş, bu durum zoruna gittiğinden Bağdat’a göç etmiş ve orada ölmüştür. (İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 9, s. 398; Atâbekiyye, s. 109; Sıbt İbnü’l-Cevzî, Cilt: 8, Kısım: 1, s. 222; İbn Kādî Şühbe, vr.108; Nüveyrî, Cilt: 27, s. 114; İbnü’l-Verdî, Cilt: 2, s. 55; İbn Haldûn, Cilt: 5, s. 185; Alptekin, Dımaşk Atabegliği, s. 160.) 680 İbnü’l-Kalânisî, s. 506; Sıbt İbnü’l-Cevzî, Cilt: 8, Kısım: 1, s. 223. 681 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 9, s. 398; Atâbekiyye, s. 108; İbnü’l-Adîm, Zübde, s. 337; İbn Kādî Şühbe, vr.108. 682 İbnü’l-Kalânisî, s. 509, 516; Zehebî, Târîħü’l-İslâm, Cilt: 38, s. 7. Stevenson, anlaşmanın muhtemelen 1156’ya kadar devam ettiğini yazmıştır. (s. 174.) 683 İbn Ebû Tay, Akt: Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 285. 684 İbnü’l-Kalânisî, s. 509. İbnü’l-Esîr, bu vakayı 552 yılı olayları içinde aktarmış (el-Kâmil, Cilt: 9, s. 419), İbn Vâsıl da ondan olduğu gibi alıntı yapmıştır. (İbn Vâsıl, Cilt: 1, s. 128-129.) 143 Baʿlebek, İmâdüddin Zengî Devri’nde olduğu gibi yeniden Necmeddin Eyyûb’a verilmiştir.685 2.2.4. Diplomatik İlişkilerini Geliştirmesi Kuzeyde II. Joscelin’in Tel Bâşir merkezli kontluğunu yıktığı hâlde kontluğun topraklarının önemli bir bölümünü Türkiye Selçukluları’na ve çevre emirliklere kaptıran Nûreddin, Dımaşk Atabegliği’nin mirasını tek başına devralmıştır. Bu devirden sonra, Nûreddin’in devleti, kendisine yönelik beklenti ve hesapların arttığı, daha etkin bir bölge gücü hâline gelmiştir. Sonraki birkaç fetih neticesinde Müslüman Suriye’nin birliğini sağlayan bu gelişmeyle Nûreddin, artık şehir veya kale sahibi bir bey olarak değil, “melik” olarak kabul görmüştür. Dımaşk’ın ona tabi olduğu 546 (1151) yılında Abbâsî Halifesi el-Muktefî-Liemrillâh’ın elçisi Şeyh Şerefeddin b. Ebû Asrûn, Bağdat’tan gelip ona hilʿat giydirmiştir.686 Dımaşk’ı ele geçirdiği 549’da (1154) ise Halife, yine elçisini göndermiş, ona kılıç kuşamış, “Melikü’l-Âdil” unvanını vererek hükümdarlığını onaylamış ve ondan Mısır üzerine bir sefer düzenlemesini talep etmiştir.687 Dımaşk’ın zaptından önce ve sonra Mısır siyasetinin tarafları ile hep temas hâlinde olan,688 Haçlılara karşı stratejisi kapsamında siyasî tutumlarını süreç odaklı düzenleyen Nûreddin, Mısır üzerine herhangi bir sefer düzenlemediği gibi Mısır’la yoğun bir diplomatik ilişki de geliştirmiştir. Nûreddin, 548 yılı başlarında (1153) Vezir İbnü’s-Sellâr’ın ölümü üzerine, onun yerine geçen Abbas es-Sanhâcî ile yakınlık kurmuş, Abbas es-Sanhâcî, Melikü’s-Sâlih’e yenildiğinde Suriye’ye sığınmayı ve oradan hazırlık yapıp tekrar Mısır’a dönmeyi düşünmüş, Melikü’s-Sâlih de onun bu hareketini engellemek için Suriye’ye saldırmaktan söz etmiştir. Abbas es-Sanhâcî, Dımaşk’ın Nûreddin tarafından zaptından kırk iki gün sonra 23 Rebîülevvel 549’da (7 Haziran 1154), Üsâme b. Münkız ile Suriye’ye doğru yola çıkmış, yolda önce Bedevî saldırısına, ardından Askalân ve Gazze civarında iken Haçlı saldırısına uğramış, oğlu ile birlikte Haçlılar tarafından öldürülmüş; ailesi ve yakınlarından kaçabilenler de çölde susuzluk ve açlıktan ölmüştür. Üsâme’nin kardeşinin de esir alındığı olay Müslümanlar arasında üzüntüye yol 685 İbn Ebû Tay, Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 295; İbn Kādî Şühbe, vr. 110. 686 İbnü’l-Kalânisî, s. 509; Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 265. 687 Süyûtî, s. 675; A History Of The Cruasedes, Cilt:1, s. 519. Süyûtî’nin aktardığı bu bilgi makul olmakla birlikte ilk kaynaklarda geçmemiştir. 688 İbn Münkız, s. 17-18. 144 açmıştır.689 Nûreddin, buna rağmen Vezir Melikü’s-Sâlih’le iletişim kurmaya ve Bizans-Haçlı ittifakına karşı Mısır’la ittifak içinde görünmeye çalışmıştır. Çalışmamızın bundan sonraki sayfalarında yer verileceği üzere, Nûreddin, Dımaşk’ın Muînüddin Üner Devri’nin yetenekli şahsiyetlerinden Hâcib Mahmud el-Müsterşidî’nin diplomasi becerisinden istifade etmiş; 552-554 (1157-1159) yıllarında Dımaşk’la Mısır arasında sürekli bir elçi gidiş gelişi söz konusu olmuştur.690 Bu süreçte Melikü’s-Sâlih de Nûreddin’le dostluk kurma konusunda istekli olmuş, Üsâme ile gönderdiği şiirlerde (553/1158-1159) hastalığından dolayı ona geçmiş olsun dileğinde bulunmuş, “Sen uzakta olsan da dostsun” diye hitap etmiş, onun faaliyetlerini övmüş, onu Haçlılara karşı savaşı sürdürmeye teşvik etmiş; bu konuda yanında yer alacaklarına yemin etmiştir.691 Dımaşk’ın ele geçirilmesinden sonra çevre devletler de Nûreddin’le ilişkilerini geliştirme yoluna gittiklerinden Dımaşk ve Halep, birer diplomasi merkezine dönmüştür. Şâban 550’de (Eylül-Ekim 1155) Türkiye Selçuklu Sultanı Kılıcarslan ile kardeşlerini barıştırarak Anadolu’ya yönelecek bir Bizans tehdidinin önüne geçen Nûreddin, Zilhicce 550’de (Ocak-Şubat 1156) Artuklu Emiri Karaarslan’ı Halep’te kabul etmiştir.692 552 Safer ayının sonlarında (1157 Nisan ayının başları) Büyük Selçuklu Sultanı Sencer’in elçisi Dımaşk’a ulaşmış; aynı yıl farklı vilayet ve kalelerin sahipleri de Nûreddin’e elçiler göndermişlerdir. Suriye’nin birliğini büyük ölçüde sağlayan Nûreddin, onlar için düşmanlarına karşı güçlü bir dayanak olmuştur.693 Şevval/KasımAralık ayında ise Irak’ın ünlü âlimlerinden Ebü’l-Hayat Muhammed b. Ebi’l-Kasım b. Ömeri’l-Belhî de Irak Selçuklu Sultanı ve vezirinden bir mektupla Dımaşk’a gelmiştir.694 689 İbn Münkız, s. 19-20; İbnü’l-Kalânisî, s. 508. 690 Makrîzî, İttiʿaz, Cilt: 3, s. 233-236. 691 Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 326-329. 692 İbnü’l-Kalânisî, s. 510-511. 693 İbnü’l-Kalânisî, s. 518-519. 694 İbnü’l-Kalânisî, s. 531-532. 145 2.2.5. Dımaşk’ı Zaptının İçişleri Açısından Neticeleri Dımaşk zapt edilirken Nûreddin’in iki büyük ordu komutanından İsfehsâlâr Mecdüddîn İbnü’d-Dâye, hacda bulunmaktaydı.695 Şehri zapt edecek öncü birlikler Selâhaddin’in amcası, İsfehsâlâr Esedüddin Şîrkûh komutasında şehrin önüne gelmiştir. Şîrkûh, şehrin surlarının aşılmasında ve kapılarının açılmasında önemli rol üstlenmiş, ağabeyi Necmeddin Eyyûb da şehrin fethe hazırlanmasında ve teslim edilmesinde Nûreddin’e yardımcı olmuştur.696 İki kardeşin bu hizmetleri şehrin ele geçirilmesinden sonra, onların Nûreddin Devleti’ndeki konumlarını yükseltmiştir: Kendisine Baʿlebek’in de teslim edildiği Necmeddin Eyyûb, Dımaşk nazırı olarak Nûreddin’in huzurunda oturma hakkına sahip tek emir konumuna çıkarken, Şîrkûh ise onun Dımaşk’taki nâibi olmuştur.697 Şehrin şahneliğine de önce Necmeddin’in büyük oğlu Turan Şah getirilmiş; ardından bu görev, 546’deki (1151) kuşatmadan sonra Dımaşk’ı terk edip Nûreddin’in hizmetine giren Selâhaddin’e verilmiş; Selâhaddin şehrin divanında görev almıştır.698 Bu görevlendirmelerle Şîrkûh’un devlet içindeki gücü zamanla Nûreddin’in gücüne yaklaşmıştır.699 Nûreddin, Dımaşk’ın fethiyle büyüyen ülkesinin bütünlüğünü koruma yönünde önlemler almış, merkezî teşkilatlanmasını güçlendirme yoluna gitmiş, yargı birliği ve malî birliğin sağlanması alanlarında önemli kararlar almıştır. Bu doğrultuda, Kadı Kemâlüddîn Ebü’l-Fadl Muhammed b. eş-Şehrezûrî, 557 (1161-1162) yılında ülkedeki bütün mahkemelerden sorumlu kadılığa (kādılkudât) atanmış, bütün kadılara yazı gönderilerek bundan sonra kararlarını onun nâibi olarak vermeleri emredilmiştir.700 695 Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 294-295. 696 İbnü’l-Kalânisî, s. 509; İbn Ebû Tay, Akt.: Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 285; Alptekin, Dımaşk Atabegliği s. 159. 697 İbnü’l-Kalânisî, s. 516; İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 172; İbn Ebû Tay, Akt.: Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 285, 295-296; A History Of The Cruasedes, Cilt: 1, s. 519. 698 İbn Ebû Tay, Akt.: Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 265, 296-297; İbn Ebû Tay, Selâhaddin’le divanın reisi (sahibüddivan) Ebû Sâlim b. Hümâm’ın arasında ihtilaf çıkması üzerine Selâhaddin’in Dımaşk’ı terk edip Halep’e gittiğini, bunun üzerine Nûreddin’in Ebû Sâlim’i yakalattırıp sakalını kestirerek cezalandırdığını kaydetmiştir. (Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 297. Ancak İbnü’l-Kalânisî’nin 551 yılı olaylarıyla ilgili anlatımına bakılırsa bu bilgi hatalıdır. İbnü’l-Kalânisî’ye göre Ebû Sâlim ile Şîrkûh arasında problem yaşanmış, bunun üzerine Nûreddin Dımaşk’a geldiğinde ona sakalını kestirip yüzüne kor sürerek eşeğe ters bindirme ve bu hâl içinde “Bu hain ve muhbirlerin cezasıdır.” diye ilan ederek Dımaşk sokaklarında teşhir edilme cezası vermiştir. (s. 516.) 699 Şeşen,“Eyyûbîler”, DİA, Ankara: TDV Yayınları, 1995, Cilt: 12, s. 20. 700 İbnü’l-Adîm, Zübde, s. 342. 146 Kemâleddin’e aynı zamanda Dımaşk’ın bütün vakıf, divan ve idare işleri de tevdi edilmiştir.701 Nûreddin bu kararla kadıları kontrol altına alırken aynı zamanda ülkeyi yargı sistemi açısından da birleştirmiştir. Fakat devleti merkezîleştirme yönündeki bu karar, daha önce “şehir devleti” düzeni içinde, kendi aralarında bir hiyerarşi içinde yer almadan çalışan kadıların tepkisiyle karşılaşmıştır. Dımaşk Kadısı Zekiyüddîn ve tarihçi İbnü’lAdîm’in Halep kadısı dedesi Ebü’l-Fadl Hibetullah b. Ebî Cerade emre uymak istemeyince azledilmişlerdir. Halep kadısının yerine Mecdüddîn İbnü’d-Dâye’nin önerisiyle, başkadı eş-Şehrezûrî’nin oğlu Muhyiddin Ebû Hamid İbn Kemâleddin ve Ebü’l-Mefahir Abdulğafur b. Lokman atanmışlardır.702 Bunlarla birlikte Hama Kadısı Emireddin b. Ceyş’in yerine Kemâlüddîn’in kardeşinin oğlu Şemseddin Ebü’l-Kâsım; Humus Kadısı Ca’fer b. Ebu’l-Hindî’nin yerine de Şerefüddîn Ebu’l-Mealî getirilmiştir.703 Ülkenin büyük şehirlerinin kadılarının değiştiği bu atamalarla, devletin merkezîleşip başkent etrafında toplanması kararına karşı gerçekleşen itirazlara son verilmiştir. Nûreddin’in büyüyen ülkesini idarî açıdan merkezîleştirerek bütünleştirme yönündeki diğer adımı malî konularda gerçekleşmiştir. Nûreddin, 553’te (1157) Şeyzer’de iken toplam geliri 150 bin dinar olan mükûs vergisini ülkenin tamamında kaldırmıştır.704 Ancak Dımaşk’ın fethi sırasında kaldırdığı bazı vergileri, muhtemelen depremlerden dolayı, ülkenin bir kısmında da olsa yeniden getirmiştir. 553 Receb (1158 Ağustos) ayının sonlarında Dımaşk’ta halktan bir grup, Nûreddin’in Dımaşk’ın fethinden sonra iptal edilip sonraki dönemde geri getirilmiş bazı vergileri kaldırması içinde toplanmış, Nûreddin’i eleştirmiş, ona yönelik kötü hitapta bulunmuş, mektup yazmış, onun pek çok üründen alınan vergileri kaldırmasını istemişlerdir. Ancak onlara cevap verilmemiş; tutumlarında ısrar edince halk onlardan rahatsız olmuş ve bunun üzerine Nûreddin, durumu gözden geçirerek söz konusu vergilerin kaldırılmasını istemiştir. 12 Ramazan/7 Ekim’de ise vergilerin bütün ülkede mutat sınıra çekilmesini emretmiştir.705 Onun bu 701 İbnü’l-Ezrâk, s. 126. 702 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 103, İbnü’l-Adîm, Zübde, s. 342; İbnü’l-Ezrâk, s. 125-126. Halep’e iki kadı atanması, Nûreddin’in Hanefî ve Şafiîler için ayrı kadı atamasındandır. 703 İbnü’l-Ezrâk, s. 126. 704 İbnü’l-Adîm, Zübde, s. 339. 705 İbnü’l-Kalânisî, s. 538-539. 147 konudaki emirnamesi, bütün topluma duyurulmuş, böylelikle büyüyen ülke malî açıdan birliğin sağlandığı bütüncül bir yapıya kavuşmuştur. 2.2.6. Dımaşk’ı Zaptından Sonra Haçlılara Yönelik İlk Akınları Nûreddin, Dımaşk’ın ele geçirilmesiyle Kudüs Haçlıları ile doğrudan temas etme imkânı bulmuştur. Urfa’nın kuzeyinden Mavera-i Ürdün’e uzanan topraklarının batı sınırlarında Akdeniz sahili boyunca Haçlı hâkimiyeti söz konusuydu. Akdeniz, buradaki Haçlıların Sicilya Krallığı ve Avrupa’dan yardım alma kapısı olarak açık duruyordu. Kuzeydeki Antakya Prinkepsliği ile Bizans arasındaki ilişki ise güneydeki Haçlılara İstanbul’a kadar uzanan bir ittifak kurma olanağı tanıyordu. Haçlılara karşı Müslümanlar arasında ittifak kurarak mücadele etmeyi siyaset hâline getiren Nûreddin, ittifak edebileceği, istikrarlı bir Müslüman güçten yoksundu. Bağdat karışıklık içindeydi, Mısır’da henüz önceki yılın büyük karışıklıklarından çıkmıştı, istikrar bulacağı belirsizdi.706 Kuzeydeki müttefiki Türkiye Selçuklu Sultanı I. Mesud, 550’de (1155) ölmüş;707 Nûreddin, onun ölümüyle sadece Anadolu’nun ittifakından değil, Bizans’a karşı sağlam bir setten de yoksun kalmıştı. Mesud’un yerine geçen II. Kılıcarslan ve kardeşleri arasında taht çekişmesi ortaya çıkmıştı.708 Dânişmendlilerin de karıştığı bu çekişme,709 Bizans’a doğrudan ve Antakya Prinkepsliği üzerinden bölgeye müdahale etme imkânı verebilirdi. Nûreddin, bu yapı içinde temkinli tutumunu sürdürmüş, yeniden yapılanma gereksinimi de duyarak Dımaşk zaferini Haçlılara karşı hemen harekete geçeceği bir zemin olarak kullanmamıştır.710 Aksine Haçlı uyumunu engelleyecek şekilde Kudüs Haçlıları ile daha Baʿlebek’in zapt edilmesinden önce bir yıllık bir saldırmazlık anlaşması yapmıştır. 24 Rebîülevvel 550’de (28 Mayıs 1155) 711 yapılan bu anlaşmanın koşulları tam olarak bilinmemektedir. Fakat sonraki gelişmelere bakılırsa bunun mutlak bir saldırmazlığı içermekten ziyade Dımaşk ile Kudüs Haçlı Kontluğu arasında geçmişte var olan, Dımaşk’ın her yıl Kudüs Haçlı Krallığı’na bir miktar ödemede bulunma koşullarını 706 Bağdat’ın durumu için bkz. İbnü’l-Cevzî, Cilt: 18, s. 101-102; Mısır’daki karışıklıklar için bkz. Makrîzi, İttiʿaz, Cilt: 2, s. 208-222. 707 Kesik, I. Mesud, s. 114. 708 Merçil, s. 123-124. 709 Kesik, Dânişmendliler, s. 124-126. Bu dönemde Dânişmendli Yağıbasan’ın (ö. 559/1164) da Nûreddin’in ülkesi için tehdit oluşturduğu öne sürülmüştür. (Abû’l-Farac, Cilt: 2, s. 393; Kesik, Dânişmendliler, s. 124-126.) 710 Stevenson, s. 173-174; Runciman, Cilt: 2, s. 286; A History Of The Crusades, Cilt: 1, s. 519-520. 711 İbnü’l-Kalânisî, s. 509. 148 sürdürdüğü ve bunun Kudüs Haçlı Krallığının Dımaşk’a kadar uzanan bir saldırı içinde bulunmasını engellediği düşünülebilir. Nûreddin, Dımaşk’ın birinci ve ikinci kuşatılması sırasında Haçlılara karşı harekete geçmemiştir. Menbic nâibinin Tel Bâşir’i teslim alması dışında, Nûreddin’in Dımaşk’ın zapt edilmesi sürecinde Haçlılara yönelik kayda geçen önemli tek faaliyeti, Akdeniz sahilinde Dımaşk ile Humus sınırında yer alan,712 Humus’a iki merhale uzaklıktaki küçük ve korunaklı şehir713 Antartus’un fethidir. 547 yılının başında (Nisan 1152) gerçekleşen bu vakada Nûreddin, önce Antartus’u kuşatmış, çok sayıda Haçlının öldürülmesi üzerine Antartus Haçlıları, canlarının bağışlanması karşılığında çevrelerindeki Haçlı kaleleri ile birlikte teslim olmuşlardır.714 2.2.6.1. Hârim’i Kuşatması Dımaşk’ın ele geçirilmesinden sonra, Nûreddin’in ordusu ile Haçlılar arasında kayda geçen ilk savaş, Nûreddin’in Antakya’nın doğusundaki Hârim Kalesi’ni kuşatmasıdır. Hârim Kalesi, 544’te (1149) Nûreddin tarafından fethedilmiş715 ancak bilinmeyen bir tarihte yeniden elden çıkmış, Antakya Haçlılarının hâkimiyeti altına girmiş; daha sonra kuzeydeki gelişmeler, Nûreddin’in bu kaleye müdahale etmesini gerektirmiştir. Antakya Prinkepsliği’nde Raymond’un dul karısı Constance, kendisi ile evlenmek isteyen pek çok asili reddedip Fransa Kralı Louis ile birlikte İkinci Haçlı Seferi’ne katılıp ülkesine dönmeyen Renaud de Châtillon’la 547-548 (1153) ilkbaharında evlenmiştir. Bizans Kralı Manuel’in rızası alınmadan yapılan bu evlilikten sonra Antakya yöresi bir kez daha hareketlenmeye başlamıştır.716 Constance’e yakıştırılmayan Renaud de Châtillon, kendisini Antakyalılara kabul ettirmek için bölgede faaliyetler içine girmiştir. Ayrıca Prinkepsliğe bağlı Hârim Kalesi’nin Haçlıları da çevrede bozgunculuk yapmaktaydılar. Nûreddin, bu gelişmeler üzerine 24 Safer 551’de (18 Nisan 1156) Hârim Kalesi’ni kuşatmıştır. Kuşatma sırasında çok sayıda Haçlı öldürülmüş, bir o kadar Haçlı da esir edilmiştir. Bu kayıplar karşısında kaledeki 712 Yâkūt, Cilt: 1, s. 280. 713 İdrîsî, şehrin karşısında üzerinde bir kilisenin de bulunduğu bir adacığın bulunduğunu yazmıştır. (s. 375.) Ancak şehrin fethedildiğini anlatan kaynaklar, bu adacıktan söz etmemişlerdir. 714 İbnü’l-Kalânisî, s. 492; Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 269; İbnü’l-Esîr, bu fethi kayda geçmemiştir. İbn Asâkir’in Nûreddin biyografisinde de bu kalenin ismi Nûreddin tarafından fethedilen kaleler arasında anılmamıştır. (Cilt: 57, s. 118-124.) 715 Tritton ve Gibb, s. 301; Runciman, Cilt: 2, s. 273. 716 William of Tyre, Cilt: 2, s. 224; Runciman, Cilt: 2, s. 289. 149 Haçlılar, kalenin çevresindeki bölgenin yarısının Nûreddin’e verilmesi koşuluyla anlaşmak istemiş; Nûreddin de bunu kabul etmiştir. Haçlılarla mücadeledeki öncü konumunun ve sahadaki zaferlerin halka anlatılmasına önem veren Nûreddin, bu vakada öldürülen Haçlıların bir kısmının kafasını Dımaşk’ta sergilemiş;717 zaferinin büyüklüğünü Dımaşk halkıyla paylaşmıştır. 9 Şâban 551 (27 Eylül 1156) Perşembe gününden itibaren Halep ve Hama çevresinde peş peşe şiddetli depremler meydana gelmiş; 25 Şâban (13 Ekim) Cumartesi gününe kadar yaklaşık kırk kez yer sarsılmıştır. Depremin etkisiyle Halep ve Hama çevrelerinde pek çok yer yıkılmış, Efâmiye Kalesi’nin bir burcu da harap olmuştur. 29 Şâban’da (17 Ekim) yeni bir deprem dizisi daha başlamış, 22 Şevval’a (8 Aralık) kadar süren bu deprem dizisinde ise Halep çevresi tekrar zarar görürken Şeyzer halkının önemli bir kesimi ölmüş, Kefertâb ve Hama halkı da göç etmiştir. Dımaşk yöresi ise zarar görmemiştir.718 Ramazan 550’de (Ekim-Kasım 1155), II. Kılıcarslan’ın eski Urfa Kontluğu’na ait topraklarına girip Türkiye Selçukluları ile Dânişmendliler arasındaki çatışmadan yararlanarak Antep, Dülük ve muhtemelen Sümeysât kalelerini ülkesine katan719 Nûreddin, bu deprem dizisi sırasında 21 Ramazan 551 (7 Kasım 1156) Çarşamba günü Dımaşk’a gelmiştir. Şevval ayında (Kasım-Aralık), Şâban ayının başı (19 Eylül 1156) tarihi esas alınarak Kudüs Haçlıları ile saldırmazlık anlaşması bir yıl daha uzatılmıştır. Anlaşma yazılı bir metne dönüştürülmüş, Haçlıların daha önce Dımaşk yönetimine yükledikleri sekiz bin Surî720 dinar da kendilerine ödenmiştir. Ancak Zilhicce ayının sonlarında/1156 Ekim ayı ortalarında Haçlılar anlaşmayı Banyas civarındaki faaliyetleri ile ihlal etmişlerdir.721 2.2.6.2. Banyas’ı Fethi ve Yakıp Terk Etmesi Nûreddin ile Kudüs Haçlı Krallığı arasındaki saldırmazlık anlaşmasından yararlanıp Haçlıların elindeki Banyas Kalesi’nin çevresine sürülerini otlatmak için gelen büyük bir 717 İbnü’l-Kalânisî, s. 512; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 9, s. 406; Atâbekiyye, s. 109; Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 302; İbn Kādî Şühbe, vr. 111. İbn Kesîr, bu vakayı daha sonra gerçekleşecek Hârim’in fethiyle karıştırarak kalenin büyük bir savaştan sonra fethedildiğini ve bu fethin büyük fetihlerden biri olduğunu yazmıştır. (Cilt: 12, s. 219.) 718 İbnü’l-Kalânisî, s. 514-515; Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 304-305; Nûreddin Mahmud Devri depremleri için bkz. Abdulkadir Turan, “Nûreddin Mahmud Zengî’nin Faaliyetlerinin Şekillenmesinde Depremlerin Etkisi”, Sosyal ve Kültürel Araştırmalar Dergisi, Cilt.3, Sayı: 6, 2017, ss. 1-34. 719 İbnü’l-Kalânisî, s. 511; Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 297; Runciman, Cilt: 2, s. 286; Stevenson, s. 175, 176. 720 Bir tarafında dinarı basan hükümdarın resminin, diğer tarafında Butros ve Balis’in resimlerinin bulunduğu dinar. (Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 302, muhakkik notu.) 721 İbnü’l-Kalânisî, s. 514; Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 302; Stevenson, s. 174. 150 Türkmen grubu, Kudüs Kralı III. Baudouin’in dikkatini çekmiştir. Akdeniz sahillerinden gelen yeni Haçlı gruplarından da cesaret alan Baudouin, Nûreddin ile yaptığı anlaşmaya ihanet edip 551 Zilhicce ayının sonlarında (1157 Şubat ayının başları) Banyas yakınlarındaki Şuara bölgesinde çobanları gafil yakalayarak Türkmenlerin sürülerini yağmalamış, anlaşmanın devam ettiğini düşünen çok sayıda Türkmeni de esir almıştır.722 Nûreddin ise bu sırada daha evvelki depremlerin tahribatını gidermekle uğraşırken 19 Safer 552 (2 Nisan 1157) Çarşamba günü yeni bir deprem dizisi başlamış; cuma günü öğleden sonraya kadar yaşanan bu depremlerde Şeyzer, Efâmiye, Hama, Kefertâb ve Halep civarının ağır hasar aldığı Dımaşk’a bildirilmiştir. Buna rağmen Nûreddin, anlaşmalarını bozan Haçlılara karşı savaş hazırlıklarının yapılmasını emretmiştir. Nûreddin, 13 Rebîülevvel 552’de (25 Nisan 1157) Bʿlebek taraflarına yönelmişken Haçlıların Hama ve Humus çevresinde göründüğü kendisine bildirilmiştir. Kendisi Baʿlebek civarında Re’sulma’da iken kardeşi Nusretüddin Emîr-i Emirân da 700 Haçlı atlısının çok sayıda piyade ile birlikte şehri korumak, mal ve silahla takviye etmek üzere Banyas’a doğru geldiklerini haber almıştır. Nusretüddin, Haçlıları Banyas’a varmadan tuzağa düşürmüş ve aynı gün (13 Rebîülevvel 552/25 Nisan 1157) onları ağır bir yenilgiye uğratmıştır. Nûreddin’in Baʿlebek’teki karargâhına çok sayıda esir gönderilmiş; bu esirler Nûreddin’in emriyle öldürülmüştür. 723 Nûreddin’le buluşmak için Baʿlebek’e doğru gelen Şîrkûh ise ülkenin kuzeyinde Bukaye Vadisi taraflarında başka bir Haçlı birliğini bozguna uğratmış ve 25 Rebîülevvel (7 Mayıs) Pazartesi günü, çok sayıda Türkmen tarafından desteklenmiş ordusu ile birlikte Nûreddin ile buluşmuştur. Burada Banyas’a karşı cihad kararı alınmıştır.724 Dımaşk’ın zapt edilmesinden önce Haçlılara karşı savaşlara başka emirliklerle ittifak içinde katılmayı siyaset edinen Nûreddin, şehri ele geçirmesinden sonraki bu ilk büyük savaşta, -Dımaşk’ı ele geçirme amacına uygun olarak- Dımaşk’taki nüfustan istifade yoluna gitmiş, seferberlik ilan ederek ahdâsları, gönüllü kişileri, fakihleri, sufîleri ve diğer dindar kişileri de ordusuna katmıştır. Nûreddin’in ordusu, 7 Rebîülâhir (19 Mayıs 722 İbnü’l-Kalânisî, s. 517; William of Tyre, s. 255-256; Runciman, Cilt: 2, s. 286-287; Abdulkadir Turan, “Nûreddin Mahmud Zengî’nin Başarılarında Türkmenlerin Katkısı”, Tarih İncelemeleri Dergisi, Cilt: 33, Sayı: 1, 2018, s. 224. 723 İbnü’l-Kalânisî, s. 518-520; Runciman, Cilt: 2, s. 286-287; Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 310-311. 724 İbnü’l-Kalânisî, s. 521; Turan, ““Nûreddin Mahmud Zengî’nin Başarılarında Türkmenlerin Katkısı”, s. 225. 151 1157) Cumartesi günü Banyas çevresine mancınık gibi savaş aletleri ile birlikte varmıştır.725 Şîrkûh’un ordusu ise Hevneyn çevresinde iken yüz civarındaki bir Haçlı birliği, ordunun farkında olmaksızın Şîrkûh’un öncü birliklerine saldırmış, Şîrkûh’un ordusu Haçlı birliğinin tamamına yakınını imha etmiştir. Dımaşk’ta kazandığı başarıyı kalıcılaştırmak isteyen Nûreddin, posta güvercinlerini kullanarak bu tür gelişmeleri her gün Dımaşk’a haber vermiş, cephe gerisini aralıksız bilgilendirmiştir. Nûreddin’in ordusu 10 Rebîülâhir (22 Mayıs 1157) Salı günü Banyas şehrini ele geçirmiş, Banyas iç kalesini de zorlamaya başlamıştır. Kalenin sahibi Onfroi de Toron kaleyi teslim etmek üzere iken Kudüs Haçlıları III. Baudouin’in komutasında Banyas kalesine ulaşmıştır. Nûreddin şehrin aşağı mahallerini yakarak Banyas’tan çekilmiştir. III. Baudouin, kalenin yıkılan taraflarını hızla onarıp Ürdün Suyu vadisinden güneye dönerken Nûreddin, onun birliğine Banyas ile Taberiye arasında, Taberiye Gölü’nün kuzeyinde, Mullaha denen yerde baskın düzenlemiştir. Kralın birliğindeki Haçlıların tamamı öldürülmüş veya esir alınmıştır. Kral, etrafında kalan birkaç şövalye ile birlikte Safed’e726 kaçmış; Müslümanlar, kralın akıbetinden haber almadan Haçlıları ve onların yanlarında getirdikleri bütün varlıklarını Dımaşk’a götürmüşlerdir. Bu baskında sadece iki mensubunu kaybeten Nûreddin’in ordusu, esir Haçlıların dört-beşini aynı ipe bağlayarak ve öldürülen Haçlılardan yaklaşık bin Haçlı kafasını teşhir ederek halkın sevinç gösterileri arasında fetihten sonraki Pazar gününde (17 Rebîülâhir/27 Mayıs 1157) Dımaşk’a girmiştir.727 William of Tyre’e göre bu baskında az sayıda şövalye öldürülmüşken çok sayıda şövalye ise esir edilmiştir. Esir alınanlar arasında Hugh de İbelin, kralın mareşalı Eudes de Saint Amand, John Gotmanus, Rohard of Jaffa, Balian, 725 İbn Ebû Tay, Nûreddin’in Banyas’a 28 Rebîülevvel 552’de (10 Mayıs 1157) girdiğini (Banyas’ı fethettiğini) söylemişse de (Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 314), bu bilgi, olayları anbean kaydeden İbnü’lKalânisî’nin anlatımlarına bakılırsa hatalıdır. 726 1140’ta Haçlılar tarafından inşa edilen Safed Kalesi, Templier şövalyelerinin elindeki kalelerden biridir. 1909’da kalıntıları Lawrance tarafından gezilmiş, fotoğraflanmış ve krokisi çizilmiştir, Lawrence, s. 81,84,87. 727 İbnü’l-Kalânisî, s. 521-524; William of Tyre, s. 255-262; Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 312-313; İbn Ebû Tay, Akt: Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 314; İbn Kādî Şühbe, s. 112-113; A History Of The Cruasedes, Cilt: 1, s. 521; Stevenson, s. 177, Runciman, Cilt: 2, s. 286-287. Ebû Şâme, Nûreddin’in yaşam öyküsünü yazan ancak yazdıkları günümüze ulaşmayan Nizâmiyye Medreseleri âlimlerinden Ebü’l-Feth bin Ebi Hasan elEşterî’den konuyla ilgili aktarımda bulunmuştur. el-Eşterî, 553 yılı olaylarını anlatırken bir önceki yıl (552) Nûreddin’in Haçlıları ağır bir yenilgiye uğrattığını ve Humus Valisi Selâhaddîn el-Yağısyanî’nin Humus’a uğrayan sadece bir Türkmen süvari birliğinin yanında bin Haçlı esiri getirdiğini kendisine aktardığını, Kudüs Kralı (III. Bauoduin)nın bir kaleye sığınıp gece olunca o kaleden kaçarak kurtulduğunu ifade etmiştir. (Cilt: 1, s. 337.) İbnü’l-Esîr’in atladığı Banyas olayı, sonraki İslâm tarihçileri tarafından da genellikle atlanmıştır. 152 Balian’ın kardeşi ve Templier tarikatının üstadı Bertrand de Blanquefort da vardır.728 William, “yorulmak nedir bilmeyen” Nûreddin’in bu baskından sonra tekrar Banyas üzerine yürüdüğünü fakat Baudouin’in Trablus ve Antakya Haçlıları ile birlikte Banyas’a doğru hareket etmesinden dolayı kuşatmaktan vazgeçtiğini de iddia etmiştir.729 Bununla ilgili İslâm kaynaklarında herhangi bir ayrıntı geçmemiştir. Mahiyeti ne olursa olsun bu zafer, şehir Tuğteginliler Atabegliği’nde iken Haçlılara boyun eğen Dımaşk halkının gururunu okşayıp Nûreddin’in şehirdeki iktidarını sağlamlaştırmıştır. Nûreddin’in Banyas’tan çekilme nedeni, başka çekilme tutumlarında olduğu gibi anlaşılmamıştır. O sırada herhangi bir deprem vuku bulmamıştır. Banyas vakasından sonra İbnü’l-Kalanisî’nin kaydettiği ilk deprem dizisi, Nûreddin’in cepheden ayrılmasından yaklaşık kırk beş gün sonra 25 Cemâziyelevvel (5 Temmuz) Perşembe günü yaşanmış; yine Halep, Humus, Kefertâb, Efâmiye çevrelerinde etkili olmuştur.730 Ancak ülkenin kuzeyinde daha önce yaşanan depremlerin tahribatı henüz giderilememiş, kalelerin duvarları sağlamlaştırılmamıştır. Nûreddin’le Antakya Prinkepsliği arasında anlaşma bulunmakta iken Türkiye Selçuklu Sultanı II. Kılıcarslan, Antakya tarafalarına geldiğinden Nûreddin, askerlerinin bir bölümünü Haçlılara karşı savaş için güneyde bırakırken diğer askerleriyle birlikte 25 Cemâziyelâhir (4 Ağustos 1157) Cumartesi günü Dımaşk’a gelmiştir. Ordu altı gün dinlendikten sonra 3 Receb 552 (11 Ağustos 1157) Pazar günü “Haçlıların o taraflara yönelmesinden ve II. Kılıcarslan’ın yaklaşmasından dolayı” kuzeye, Halep’e doğru hareket etmiştir. 731 Nûreddin’in kuzeye hareket etmesinden bir sonraki gün 4 Receb 552 (12 Ağustos 1157) Pazartesi günü, Suriye’de yüz binlerce kişinin ölümüyle sonuçlanan bir deprem dizisi daha yaşanmıştır. Kuzeyde Hama harap olmuş, şehrin kalesi yıkılmış; Şeyzer’in eski depremlerde zarar gören kısımları dışında mahalleleri ayakta kalırken ünlü kalesi çökmüş, emir Tâcüddevle b. Asâkir b. Münkız ve onun ailesinin büyük çoğunluğu yıkıntıların altında can vermiştir. Humus halkı şehri terk ettiğinden kurtulmuş ama şehir 728 William of Tyre, s. 261. 729 William of Tyre, s. 262-264. 730 İbnü’l-Kalânisî, s. 525. 731 İbnü’l-Kalânisî, s. 525; Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 314-315; Runciman, Cilt: 2, s. 287. Papaz Grigor, II. Kılıcaslan’nın burada Haçlılarla ve Ermenilerle sulh yapıp dostluk kurduğunu, makamına döndükten sonra da devletin ileri gelenleri ile görüşüp onların onayını alarak Kudüs, Antakya ve Ermeni Thoros’a elçiler gönderdiğini, şehirlerini ele geçirmiş olmasından dolayı Nûreddin’e karşı duyduğu kinle Nûreddin karşıtı bir ittifak oluşturmaya çalıştığını yazmıştır. (Papaz Grigor, s. 318-318.) 153 harap olmuştur. Halep’in ise etrafı zarar görmüş ama halk, kaleleri ve büyük binaları terk edip Ruhba çevresindeki dağlık bölgeye sığındığından Halep çevresinde insan kaybı daha az yaşanmıştır. Dımaşk’ta da halk, şehri terk edip bahçelik ve boş alanlara çekilmiştir. Hama’ya bağlı Ma'arretü'n-Nu'man ve Şumeymis Kalesi de yıkılan yerler arasında bulunmaktadır.732 Müslümanların kalelerinin yanında Haçlı kaleleri de depremden etkilenmiş, Antakya Kalesi’nin bir bölümü, 733 Humus’a mukabil dağlarda, batı tarafında Humus’la Baʿlebek arasında Humus’a bir gün mesafede yer alan734 Hısnü’l-Ekrâd ve Arkad tamamen yıkılmış;735 Sayda, Beyrut, Trablus, Akka, Sûr, Lâzkiye ve diğer Haçlı yerleşimleri harap olmuştur.736 Flandre Kontu Thierrey’in Filistin’e gelmesiyle birlikte depremin yol açtığı yıkımdan da cesaret alan737 Haçlılar, depremi Suriye’de yeni bir istila hareketi için fırsata dönüştürmüşlerdir. Haçlı grupları toplanmış; kaleleri yıkılan, şehir merkezleri harap olan Müslümanlara saldırma kararı almışlardır. Şehirlerin halkları ve Türkmenler, Antakya tarafında onlara karşı koymak için hazırlığa başlamışlar ve İzaʿa’da karargâhlarını kurmuşlardır. Fakat Ramazan ayının başlarında (Ekim 1157) Nûreddin’de hastalık belirtileri baş göstermiştir. Hastalığı şiddetlenince Nûreddin, kardeşi Nusretüddin Emîr-i Emirân’ı ve Şîrkûh’u devletin diğer ileri gelenleri ile birlikte yanına çağırıp onlarla ülkenin geleceğini konuşmuş, yapılan görüşmelerde Emîr-i Emirân’ın, Nûreddin’in halefi, Şîrkûh’un ise onun Dımaşk’taki nâibi olmasına karar verilmiştir. Şîrkûh, karardan sonra Haçlı tehlikesinden dolayı hemen Dımaşk’a geçmiş; Nûreddin ise Halep Kalesi’ne kapanmıştır. 738 Nûreddin’in hastalığı yeni bir Haçlı buluşmasına zemin sağlamıştır. “En büyük düşmanımız hasta, belki de ölmüştür” diye birbirine haber yollayan Haçlılar, saldırı için 732 İbnü’l-Kalânisî, s. 526-528; İbnü’l-Adîm, Zübde, s. 338. 733 Süryânî Mihail, Zekkâr (nşr.), Cilt: 5, s. 228. 734 Yâkūt, Cilt: 2, s. 264. 735 Abû’l-Farac, Cilt: 2, s. 397. 736 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 9, s. 413; Sıbt İbnü’l-Cevzî, Cilt: 8, Kısım: 1, s. 228-229. Buna rağmen Papaz Grigor’un bu depremle ilgili “Müslüman şehirleri temelden yıkıldı, Hıristiyan şehirleri ise Allah tarafından bugüne kadar korundu” sözü (Papaz Grigor, s. 316.), Antakya’nın kuzeyindeki Ermeni yerleşimleri ile ilgilidir. Thoros’un hükmettiği Çukurova coğrafyası, depremden kayda değer bir şekilde etkilenmemiştir. 737 Stevenson, s. 178. 738 İbnü’l-Kalânisî, s. 533-534; Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 315. 154 harekete geçmişlerdir. Kudüs Kralı III. Baudouin, Filistin’de bulunan Flandre Kontu Thierrey ile buluşmuş, Antakya hakimi Renaud’u ikna etmiş, Ermeni Thoros’u da aralarına alarak söz konusu Haçlı buluşmasını, Hıristiyan buluşmasına dönüştürmüşlerdir. Munkizoğullarının neredeyse tamamının depremde vefat etmeleri üzerine bir grup İsmailî’nin yerleştiği Şeyzer Kalesi Haçlıların ilk hedefi olmuştur. 552 (1157) yılı sonlarına doğru Şeyzer Kalesi önüne gelen Hıristiyanlar, savaş ehli olmayan çevre halkını kısa sürede yenilgiye uğratmış; 739 Şeyzer halkından çok sayıda kişiyi öldürmüş, çok kişiyi de esir almışlardır.740 Kudüs Kralı III. Baudouin’in içlerinde yer aldığı Haçlılar, Şeyzer’i işgal etmek için birbirleriyle yarışmış, her biri kaleye ilk girenin kendisi olması için uğraşmıştır. İstila edilmek üzere olan kalenin kime ait olacağı hususunda Hıristiyanlar içinde ihtilaf çıkmıştır. Kral Baudouin, kaleyi Türklere karşı daha iyi koruyacağını düşündüğü Flandre Kontuna verme niyetinde ise de Renaud, Şeyzer’in eski hâkimlerinin Antakya’ya vergi verdiklerini belirterek Kontun kendisine bağlılık yemini etmesini istemiştir. Kont, soyluluk açısından kendisinden düşük düzeyde gördüğü Renaud’a bağlılık yemini etmeyince Hıristiyan birliği bozulmuştur. İsmailîlerin ve çevredeki diğer halkların karşı saldırıları karşısında tutunamayan741 Haçlılar, Antakya tarafına doğru çekilmişlerdir ancak Nûreddin’in hastalığından dolayı cephede olmamasının verdiği fırsatı kaçırmak istemediklerinden, yeniden harekete geçip uygun buldukları her kaleye saldırma kararı almışlardır.742 Bu karar doğrultusunda Efâmiye Kalesi’nin harabelerini işgal ettikten sonra Hârim çevresine ulaşmışlardır. Baudouin ve Kont Thierry, Hârim’in Müslümanlardan alınması konusunda anlaşmış, Hârim Kalesi,743 553 yılının başında 739 William of Tyre, Cilt: 2, s. 265-267; Runciman, Cilt: 2, s. 292. 740 İbnü’l-Kalânisî, s. 534. Anonim Süryânî, Haçlıların Şeyzer etrafından beş bin kadın ve erkeği esir aldıklarını yazmıştır. (Zekkâr, Cilt: 5, s. 84.) 741 İbnü’l-Kalânisî, s. 534. William of Tyre, İsmailîlerin Şeyzer’de Haçlılara saldırdığına değinmemiş, Haçlıların ihtilaf yüzünden çekildiğini iddia etmiştir (William of Tyre, Cilt: 2, s. 268.); Runciman da bu kaydı olduğu gibi almış, Baudouin’in ihtilaf karşısında burayı kaderine terk etmeyi en uygun yol olarak gördüğü şeklinde oldukça garip bir açıklamada bulunmuştur. (Cilt: 2, s. 292.) Şeyzer gibi Bizans Kralı’nın almakta güçlük çektiği muhkem bir yerin sadece iç ihtilaf yüzünden Haçlılar tarafından olduğu gibi bırakıldığı doğru değildir. Baudouin’i yüceltme eğiliminde olan Runciman, emrinde bu kadar büyük ordu varken onun küçük bir topluluğa yenilmesini saklamış olmalıdır ki sonraki olaylarda da Runciman’ın benzer bir tutumu söz konusudur. 742 William of Tyre, Cilt: 2, s. 269-270. 743 Olayı ayrıntılı olarak anlatan William of Tyre, kalenin ismini vermemiştir. (s. 270-271.) Stevenson, Hârim’in bundan önce Haçlıların elinde olduğu gerekçesiyle bu kalenin Hârim olduğundan kuşkuludur. (s. 179.) Runciman da buranın Hârim olduğunun Robert de Torigny dışında hiçbir kaynakta geçmediğini not etmiştir. (Cilt: 2, s. 292.) Oysa İbnü’l-Kalânisî yerin adını açık bir şekilde Hârim olarak vermiştir. (s. 155 (Şubat 1158’in ilk günleri) Haçlılar tarafından mancınıklarla atılan taşlarla dövülmüş; kale halkı, saldırılara direnmişse de kaleyi “kılıç zoruyla” teslim etmek zorunda kalmıştır. Haçlılar, Antakya sahasında gördükleri Hârim’i, -Renaud’un vasalı olması koşuluyla- Kont Thierry’e bağlı hareket eden Renaud St. Valery adlı bir şövalyeye teslim etmişlerdir.744 Nûreddin’in ordusunun cephede olmamasından bir süre daha yararlanan Baudouin, Kudüs’te annesi Melisende ve teyzesi Flandre Kontu Thierrey’nin karısı Sibylle’nin yol açtığı patrik seçimi krizine dâhil olmak için Kudüs’e dönmüş, Halep’in batısından geçinceye kadar Trablus Kontu tarafından korunmuştur.745 Nûreddin’in hastalığı Halep’te Sünnîlerle Şiîler arasında çatışmaya yol açmıştır. Nûreddin’in yerine geçmek için Halep önlerine gelen kardeşi Nusretüddin Emîr-i Emirân, şehrin kapılarında onun Halep nâibi Mecdüddîn İbnü’d-Dâye’nin engeliyle karşılaşmıştır.746 Dayeoğullarına muhalefeti ilen bilinen İbn Ebû Tayy’a göre Mecdüddîn, Halep’in idarenin kendisinde kalmasını istiyordu. 747 Şehir halkı ve ahdâslar ise “Bu, kardeşinden sonra beyimizdir.” diyerek Nusretüddin Emîr-i Emirân’ı emir ilan edip isyan etmişler, Mecdüddîn isyan karşısında kaleye çekilmiş, şehrin Şiîleri, kendisini emir kabul etmelerine karşı isteklerini Emîr-i Emirân’a kabul ettirmişlerdir. Şehirde ezan, yeniden Şiî versiyonunda “Hayʿala Hayri’l-ʿamel, Muhammedün ve Aliyyün hayrü’l-beşer (Haydi en hayırlı amele, Muhammed ve Ali insanlığın en hayırlısıdırlar)” eklemesiyle okunmuştur. Ancak Nûreddin’in hayatta olduğu haberi gelince Halep’te düzen yeniden kurulmuş; Emîr-i Emirân, kendi idaresinde olan Harran’a yollanmış; Şîrkûh ise Dımaşk’tan yola çıkıp Halep’e gelmiş; Nûreddin’in huzuruna varıp hizmetine geri dönmüştür.748 Hastalığı düzelen Nûreddin, Şeyzer’in üzerine varmıştır. Bu sırada Şeyzer’i yöneten Beni Münkız ailesinden Tâcüddevle b. Münkız’ın hanımı, eski Dımaşk Atabegi Şemsü’l-Mülûk Börî’nin kaynaklarda kendisinden Hatun olarak söz edilen kız kardeşi ve deprem sırasında kalede bulunmayan Üsâme b. Münkız dışında kimse sağ kalmamıştır. Kale, Nûreddin’e teslim edilmiş; Nûreddin, kalenin bundan sonraki 536) Anonim Süryânî ise Hârim’in daha önce boşaltıldığı için Haçlıların burada kimseye zarar vermediklerini yazmıştır. (Zekkâr, Cilt: 5, s. 84.) 744 İbnü’l-Kalânisî, s. 536; Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 326;William of Tyre, Cilt: 2, s. 268. 745 William of Tyre, Cilt: 2, s. 271. 746 İbnü’l-Kalânisî, s. 534. 747 İbn Ebû Tay, Akt.: Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 316. 748 İbnü’l-Kalânisî, s. 315-316; İbn Ebû Tay, Akt.: Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 315-316. 156 saldırılara karşı koyabilmesi için sur ve duvarlarını onarmıştır.749 Şeyzer, Nûreddin’in Halep emiri olarak Suriye siyasetinde öne çıktığı günden bu yana Urfa Haçlı Kontluğu kalıntıları ve Dımaşk Atabegliği ile birlikte ülkesine kattığı üçüncü devlettir. Şeyzer’in fethiyle Nûreddin, Suriye’nin birliğine doğru bir adım daha yaklaşmıştır. Safer 553’te (Mart 1158) Dımaşk’a dönmek üzere Halep’ten yola çıkan Nûreddin’in yolculuğu devam ederken bir grup Haçlı, Havrân ve Dâriya çevresini yağmalayarak ev ve camileri yakmış, pek çok kişiyi esir almıştır. Çok sayıda asker ve ahdâsın onlarla karşılaşmak üzere harekete geçmesi üzerine Haçlılar, yöreyi terk edip kaçmışlardır. 750 6 Rebîülevvel 553 (7 Nisan 1158) Pazartesi günü Dımaşk’a varan Nûreddin, ordusunu Cisrü’l-Haşeb taraflarına sevk etmiştir. Kendisinden önce Şîrkûh, Türkmenlerle birlikte Sayda civarında bir grup Haçlı atlısını tuzağa düşürmüştür. Haçlıların çoğu öldürülürken bir kısmı da esir alınmıştır. Esir alınanlar arasında Hârim Kalesi’nin teslim edildiği Haçlı valisinin babası da bulunmaktadır.751 Nûreddin’in ordusu Cisrü’l-Haşeb çevresinde iken aniden Haçlı saldırısına uğrayıp dağılmıştır. Nûreddin de etrafında has askerlerinden ve önemli savaşçılarından çok az kişi olduğu hâlde, büyük bir cesaretle atından inip kendisini ok atışlarıyla savunmuş, savaşmaya devam etmiştir. Haçlılar, bu cesaret karşısında tuzağa düşürüldükleri korkusuyla kaçmış, Nûreddin yara almadan karargâhına geri dönmüş, kaçan askerlerini sadece kınamış, cezalandırmamıştır. Kudüs Haçlı Kralı III. Baudouin, bu sıralarda saldırmazlık anlaşması talebinde bulunmuş, iki taraf arasında elçiler gidip gelmişse de bir sonuca ulaşılmamıştır.752 749 İbnü’l-Adîm, Zübde, s. 339, İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 9, s. 415; İbnü’l-Adîm, Nûreddin’in, Hatun’dan Beni Münkızların parasını sorduğunu fakat Hatun’un,“Benim haberim yok, para varsa yıkıntıların altındadır.” dediğini de kaydetmiştir. (Zübde, s. 339.) 750 İbnü’l-Kalânisî, s. 536. William of Tyre, bu olayı İbnü’l-Kalânisî’den farklı aktarmıştır. Şeyzer vakasında olduğu gibi yöre halkının Haçlı ordularını püskürtmesine hiç değinmemiştir; onun anlatımında saldırıyı düzenleyen Flandre Kontu Thierry ile birlikte III. Baudouin’in kendisidir ve Kral, Nûreddin’in Halep’ten döndüğünü haber aldığı için buradaki faaliyetine son vermiştir. (Cilt: 2, s. 272.) Runciman da, William of Tyre’nin yazdıklarını aktarmakla yetinmiştir. (Cilt: 2, s. 293.) Her iki anlatıcı da Şeyzer vakasında olduğu gibi Kralın, yöre halkına veya oraya intikal eden Türkmenlere yenilmesini özenle saklamış görünmektedirler. 751 İbnü’l-Kalânisî, s. 537; William of Tyre, vakanın ayrıntılarını ve neticesini vermemiş, sadece Nûreddin’in “cesur ve gururlu” Şîrkûh’u burada Hıristiyanlara karşı sefere çıkardığını yazmıştır. (Cilt: 2, s. 272, 273.) 752 İbnü’l-Kalânisî’nin bu şekilde özetle aktardığı (s. 538.) olayın ayrıntıları, Ebû Şâme tarafından megâzi türünde derlenmiştir. Ebû Şâme, Nûreddin’in yaşam öyküsünü yazan ancak yazdıkları günümüze ulaşmayan Nizâmiye Medreseleri âlimlerinden Ebü’l-Feth b. Ebû Hasan el-Eşterî’den konuyla ilgili ayrıntılı bir aktarımda bulunmuştur. Olayın tarihini hataen 556 olarak veren el-Eşterî’ye göre Nûreddin’in 157 Nûreddin’in Müslüman Suriye’nin birliği üzerinden kurduğu yeni devlet güçlenirken bölgedeki güçler arasında ittifak arayışları da devam etmiştir. Bu arayışların odağında 550’de (1155) “Melik” unvanıyla vezarete başlayan753 Melikü's-Sâlih Talai' b. Rüzzik el-Gassani el-Ermenî’in (ö.556/1161) liderliğinde bir süre için toparlanan Mısır bulunmaktadır. Müslümanların birliğinin önemine inanan754 Melikü's-Sâlih, Mısır’ı Haçlılara karşı konumlandırmaya çalışmış; bu konuda Nûreddin’le ittifak arayışına girmiş; Dımaşk’a elçi göndermiştir. 552 Rebîülevvel (1157 Nisan ayında) ise Nûreddin’in elçisi, ordusu dağılmış ve etrafında küçük bir grup dışında kimse kalmamıştır. Nûreddin, Tel Habiş denen bir tepede iken bir düşman grubunun kendisine doğru geldiğini gördüğü hâlde kaçmamış, kıbleye dönüp “Ey Kulların Rabbi! Ben, zayıf bir kulum. Sen, bana bu idareyi, bu vekâleti verdin, senin ülkeni imar ettim, kullarına öğüt verdim, bana neyi emrettin ise onlara onu emrettim, bana neyi yasakladıysan onlara onu yasakladım, aralarından münkerâtı kaldırdım, senin dininin şiarlarını diyarlarında ihya ettim. Muhakkak ki Müslümanlar yenildiler. Benim gücüm senin dinine ve Peygamberin Muhammed’e düşman olan şu kâfirleri defetmeye yetmez. Ben şu an nefsimden başka kimseye hükmedecek durumda değilim, sen zaferi onlara verirsen senin dinin ve dininin yardımcıları darmadağın olur” diye dua etmiştir. Bunun üzerine Haçlıların kalbine korku düşmüş; Nûreddin’in kendilerini tuzağa düşürmek için öne çıktığını düşünüp üzerine varmaktan korkmuşlar ve onun yanında bulunan Hutloh ez-Zahîd’in onlara hücum etmesiyle uzaklaşmışlardır. el-Eşterî’nin burada aktardığı ikinci olay ise Runciman’ın da ilgi duyup eserinde yer verdiği (Cilt: 2, s. 294) ve Müslümanlarla Haçlılar arasındaki ilişkinin de karmaşıklığını yansıtan katır vakasıdır. Şuayb Peygamber’in m+12ezarının hizmetkârı Şeyh Davud el-Makdisî’nin anlattığına göre, Kudüs Haçlı Kralı Şeyh Davud’a bir katır hediye etmiştir. O gün Nûreddin ile birlikte olan Şeyh Davud’un katırı anırınca Haçlılar, Davud’un Nûreddin’le birlikte olduğunu bildiklerinden kendilerine yaklaşan Müslüman askerlerinin içinde Nûreddin’in bulunduğunu anlamış, tuzağa düşürüldüklerini zannetmişlerdir. Oysa Nûreddin’in yanında bulunan asker sayısı küçük bir gruptan ibarettir. O askerlerin her biri Nûreddin’e, “Ey hükümdâr, sen bu konumda ve bu bölgede bütün Müslümanlara bedelsin (varlığın bütün Müslümanların varlığına eştir), başına bir şey gelirse kâfirlerin Müslümanların yurdunu istila etmesi kolaylaşır ve o durumda onları bundan kim alıkoyar” diye yalvarmış ve orayı terk etmesini istemişlerdir. Ancak Nûreddin, yerini terk etmemiş, arkasında büyük bir ordu varmışçasına durmuş, Haçlılar, tuzağa düşürüldüklerini düşünüp oradan uzaklaşmışlardır. Sonradan bunun Nûreddin’in bir tuzağı değil, hilesi olduğunu anlamış ve ona saldırmadıklarına oldukça pişman olmuşlardır. (Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 336-337.) Runciman, anlaşma talebinde bulunan tarafın Nûreddin olduğunu, anlaşma talebinde bulunanın Haçlılar olduğunun İbnü’l-Kalânisî’nin metnindeki bir kelimenin farklı iki anlama gelmesinden kaynaklandığını iddia etmiştir. (Cilt: 2, s. 294.) Anlam karışıklığının nedeni bir kelimenin iki farklı anlama gelmesi değil, İbnü’l-Kalânisî’nin harekesiz Arapça metininde (s. 537.) “melik” kelimesinin “melike” şeklinde meful veya “melikü” şeklinde fail olarak okunmasının mümkün olmasıdır. Metin, böyle bir itiraza açıktır. Öte yandan savaşın son noktasında tuzağa düşen Nûreddin’dir. Bu durumda Baudouin’in anlaşma istemesi için bir neden bulunmamaktadır. Bu sırada Baudouin’in Bizans Kralı Manuel’den istediği eşin (Kraliçe adayının) Kudüs yolunda olması (William of Tyre, Cilt: 2, s. 273-274.) ve bunun ona verdiği özgüven düşünüldüğünde, -tersi de muhtemel olmakla birlikte- sardırmazlık sürecine girmek isteyenin Baudouin olması ihtimalini zayıflatmaktadır. Nûreddin ise temkinli savaş karakteri ve uzun planlamayı anlık olaylardan daha çok önemsemesiyle böyle bir tutumdan uzak değildir. Bununla birlikte Baudouin’in evliliği için fırsat bulmak için böyle bir anlaşmayı özellikle istemesi de ihtimal dâhilindedir. Sonraki kaynakların da irdelemediği bu konu, bizi modern araştırmalarla ile baş başa bırakmaktadır. Bu bağlamda Stevenson, anlaşmaya değinmezken Gibb, anlaşmayı isteyenin Nûreddin olduğunu yazmıştır. (A History Of The Crusades, Cilt: 1, s. 522.) 753 Makrizî, İttiʿaz, Cilt: 3, s. 218. 754 İbnü’l-Esîr, Cilt: 9, s. 477-478. 158 Mısır’dan gelen o elçi ile birlikte Mısır’a ulaşmıştır.755 Bu süreçte Haçlılarla Mısır arasındaki anlaşma bozulmuş, Mısır askerleri Cemâziyelevvel 552’den (Haziran 1157) itibaren Haçlılara karşı akınlar düzenlemeye başlamışlardır.756 553 yılının başından itibaren (Şubat 1158) Mısır askerleri, Haçlılara yönelik saldırılarına devam etmişlerdir. Kuzeyde Nûreddin, batıdan Mısır askerleri tehdidi altında kalan Kudüs Haçlıları, barış talep etmek üzere Mısır’a elçi yollamışlardır. Aynı devirde Bizans Kralı Manuel, Sicilya Kralı I. William’a karşı ittifak arayışı için Mısır’a elçi yollamışken Nûreddin’in elçisi Hâcib Mahmud el-Müsterşidî Mısır’a ulaşmıştır. Melikü’s-Sâlih b. Rüzzik, Nûreddin’den yana bir tutum içinde olmuş, Mısır askerleri Kudüs Haçlılarına yönelik saldırılarına devam etmişlerdir. Makrîzî’ye göre Melikü’s-Sâlih, Nûreddin’in elçisine, 30 bin dinar nakit para, hediyeler ve silah vermiş, Nûreddin’e yapılan yardımın parasal değeri yetmiş bin dinara ulaşmıştır. Makrîzî, Melikü’s-Sâlih’in Nûreddin’e hilʿat gönderdiğini ve Nûreddin’in bu hilʿatı giydiğini yazmışsa da Dımaşk tarihçisi İbnü’lKalânisî, buna yer vermemiş; konuyla ilgili anlatımında hilʿattan değil, Mısır işi elbiseden söz etmiştir. 757 Nûreddin, Mısır’ın himayesine girmek anlamına gelen hilʿati muhtemelen giymemiş, istikrarsızlık içindeki vaziyetiyle güven vermeyen Mısır’la ortak bir harekât içinde bulunmaktan da kaçınmış ancak iç ve dış sorunların yoğunlaştığı bu devirde çok yönlü bir dış siyaset içinde bulunarak Mısır yönetimi ile ilişkileri önemsemiştir. Nûreddin, Cisrü’l-Haşeb vakasından sonra güneyden çekilmiş, Dımaşk’a geri dönmüştür. 21 Ramazan 553 (16 Ekim 1158) Salı günü Mısır heyeti, Nûreddin’in Mısır’a yolladığı elçi ile birlikte Dımaşk’a varmıştır. Heyet yolda bir grup Haçlının saldırısına uğramış ancak Mısır ordusu ve yöredeki Arapların yardımıyla kurtulmuştur.758 Nûreddin, bu süreçte Mısır’la ilişkilerini canlı tutmaya devam etmiştir. Zira Kudüs Haçlıları ile Bizans İmparatorluğu arasında yeni bir yakınlaşma meydana gelmiştir. Kudüs Kralı III. Baudouin, kendisi için uygun bir eş seçmesi için Bizans İmparatoru Manuel’e başvurmuş (552/1157); Manuel ise ağabeyinin on üç yaşındaki kızı Theodora’yı yüz bin altınlık çeyiz, on bin altınlık düğün masrafı ve otuz bin altınlık hediye ile birlikte; kendisine yüzgörümlüğü olarak Akkâ verilmek üzere III. Baudouin’e 755 İbnü’l-Kalânisî, s. 519. 756 Makrîzî, İttiʿaz, Cilt: 3, s. 230. 757 Makrîzî, İttiʿaz, Cilt: 3, s. 233-234. İbnü’l-Kalânisî paranın miktarını vermemiş, sadece “bir miktar para” ifadesini kullanmıştır. (s. 539.) 758 İbnü’l-Kalânisî, s. 539-540; Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 338. 159 eş olarak göndermiş; Theodora, Şâban-Ramazan 553 (Eylül 1158) Kudüs’e ulaşmıştır.759 Bu durum, Bizans İmparatorluğu ile Kudüs Haçlıları arasında tabii bir ittifak zemini hazırlamıştır. Nitekim Papaz Grigor’a göre Haçlı heyeti kral için eş bulma girişimini Nûreddin’e karşı bir ittifak müzakeresine dönüştürmüş, Manuel, Kudüs’e ve onun Hıristiyan halkına yardım etme vaadinde bulunmuştur.760 2.2.7. Manuel’in Suriye’ye Saldırmasını Engellemesi Bizans Kralı Manuel, batıda savaş halinde olduğu Norman Kralı I. Guillaume ile Papa’nın aracılığıyla 553’te (1158) barış anlaşması yapmış; bu anlaşma ile Bizans birlikleri İtalya’dan çekilmişlerdir. 761 Manuel, batıda Normanlarla uğraşırken Ermeni Thoros, Bizans’ın Çukurova’daki kalelerini zapt etmiş; Bizans’ın vasalı konumunda olan Antakya Prinkepsi Renaud ise Templier tarikatının da teşvikiyle Thoros ile ittifak kurmuştur. Renaud ve Thoros, İmparatorun yeğeni İoannes Komnenos’un vali bulunduğu Kıbrıs’ı yağmalamış; çok sayıda Kıbrıslıyı Antakya’ya esir olarak getirmişlerdi. Esirler arasında İoannes Komnenos ve komutanı Mikhail Branas da vardı. Renaud, isyanında sınır tanımamış, bazı esirleri uzuvlarını keserek İstanbul’a göndermiştir. Bu gelişmeler karşısında Manuel, batıda kaybettiği prestijini, doğuda Haçlıları ve Ermenileri te’dip ederek kazanmak için İstanbul’dan Çukurova’ya doğru yola çıkmıştır.762 Manuel, büyük bir ordu763 tarafından takip edilmek üzere İstanbul’dan gizlice ayrılmış; Renaud’la Thoros’un beklemediği bir anda, öncü bir birlikle Çukurova’ya varmış; Renaud’u itaat altına almıştır. Kudüs Kralı III. Baudouin ise Manuel’le görüşmek için elçi göndermiş ve ısrarı karşısında Manuel, kendisiyle Antakya’da görüşmeyi kabul etmiştir. Kardeşi Amaury ve Nûreddin tarafından daha önce serbest bırakılan Hugh de Ibelin ile birlikte Manuel’le buluşan Baudouin, Renaud’un serbest bırakılmamasını tavsiye etmiştir. Manuel, Baudouin’in Antakya Prinkepsliğine el koyma isteğinde olduğunu düşündüğünden -Baudouin kendisini oldukça iyi ağırlamasına rağmen- onun 759 William of Tyre, Cilt: 2, s. 273-275; Runciman, Cilt: 2, s. 293. 760 Papaz Grigor, s. 322. Runciman’a göre Manuel, Nûreddin’e karşı harekete geçmeyi kabul ederken Baudouin de Antakya Prinkepsi Renaud’un te’dib edilmesine razı olmuştur. (Cilt: 2, s. 293.) 761 Ostrogorsky, s. 267. 762 Kinnamos, s. 130- 131; Papaz Grigor, s. 322; William of Tyre, Cilt: 2, s. 275-276; Runciman, Cilt: 2, s. 290-291; Ostrogorsky, s. 267; Ebru Altan, “Renaud de Chatillon Antakya Prinkepsi (1153-1160) Mâverâ-i Ürdün Senyörü (1177-1187)”, Tarih Dergisi, Sayı 55 (2012/1), İstanbul 2013, ss. 1-30. 763 Papaz Grigor, askerlerinin sayısını beş yüz bin olarak vermiştir. (Papaz Grigor, s. 322.) 160 Renaud’la ilgili talebini geri çevirmiş; Renaud’un itaat altına alınmasını yeterli bulmuştur. Dağlık bölgeye kaçan Thoros’u ise Baudouin’in aracılığıyla affedip onun da itaatini kabul etmiştir.764 Nûreddin, Manuel’in Zilhicce 553’te (Aralık 1158-Ocak 1159) Müslüman şehirleri ve kalelerine saldırmak üzere yola çıkıp Murûcü’d-Dîbâce denen yere ulaştığını ve birliklerinin Antakya ve çevre illere akınlar düzenlediğini haber almış, Halep yöresindeki kalelerin sağlamlaştırılması ve olabilecek gelişmelere karşı tedbir alınması için ilgili emirlere talimat vermiştir.765 Ancak kendisi Halep yöresine gidememiştir. Zira 553 Zilhicce ayının başında (Aralık 1158) Dımaşk’ta hastalığı yeniden sirayet etmiştir. Manuel Antakya Prinkepsi Renaud ve Ermeni Thoros’u tahakküm altına almakla 764 Kinnamos, s. 134-136; Papaz Grigor, s. 323-324; William of Tyre, Cilt: 2, s. 276-281, Runciman, Cilt: 2, s. 294-296; Ostrogorsky, s. 357. 765 İbnü’l-Kalânisî, s. 540-541. İbn Ebû Tay, Nûreddin’in ikinci kez hastalandığı yer olarak yine Halep’i vermişse de Ebû Şâme’nin ifadesiyle yanılmıştır. Nûreddin, İbnü’l-Kalânisî’nin ifade ettiği gibi birinci kez Halep’te, ikincisinde Dımaşk’ta iken hastalanmıştır. (Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 340-341.) İbnü’l-Esîr de İbn Ebû Tay gibi Nûreddin’in 553’teki (1157) hastalığı ile 554’deki (1158) hastalığını birbirine karıştırmış (el-Kâmil, Cilt: 9,s. 435.), sonraki tarihçiler de onun hatasını tekrarlamıştır. (İbn Haldûn, Cilt: 5, s. 286.) Ancak İbnü’l-Esîr’le benzer bir kaydı düşen sonraki tarihçilerden İbnü’l-Adîm’in neden yanıldığını anlamak kolay değildir. Zira İbnü’l-Adîm, Halep tarihçisidir ve Halep Kadısı olan dedesi, bizzat Nûreddin’in emri ile olayların yatıştırılmasında görev almıştır. İbnü’l-Adîm, konuyla ilgili şu ayrıntılı kaydı düşmüştür: “Nûreddin Mahmud, 554’te Halep’te şiddetli bir hastalığa yakalandı. Hâli ölüme yaklaştı. Kardeşi Nusretüddin Emir-i Emirân Muhammed b. Zengî de Halep’teydi. O da Nûreddin’in ölmesinden telaşa kapıldı. Halkı topladı. Halepliler ona meyletti. Kale dışında bütün şehri ele geçirdi. Şiîlerin ezana “Hey alâ hayri’l-amel ve Muhammed’ün ve Ali’yyün hayrü’l-beşer (Haydi amellerin en hayırlısına Muhammed ve Ali insanların en hayırlılarıdır)” eklemesine izin verdiği için Halepliler ona meylettiler. Bunun üzerine Şiîler ve Sünnîler arasında fitne çıktı. Şiîler, Sünnîlerin idaresindeki İbn Ebû Asrûn Medresesi ve diğer medreseleri yıktılar. Esedüddin Şîrkûh, Humus’taydı. Durumu öğrendiğinde ele geçirmek üzere Dımaşk’a gitti. Kardeşi Necmeddin Eyyûb oradaydı. Onu kınadı ve dedi ki “Sen, bizi mahvettin. Maslahata uygun olan senin Halep’e dönmendir. Eğer Nûreddin Mahmud sağ ise onun hizmetinde bulunursun, vefat etmişse ben Dımaşk’tayım, sen dilediğini yaparsın.” Şîrkûh, hızla Halep’e döndü. Nûreddin Mahmud’u iyileşme evresinde buldu. Nûreddin Mahmud, yüzü hastalıktan sararmış bir hâlde iken bütün halk (onun sağ olduğunu) görsün diye şehre bakan bir pencerede oturmuştu. (İlgili kişiler) ‘Bu sultanınızdır’ diye şehir halkına seslendiler. Oradaki kişinin Nûreddin Mahmud değil, ona benzeyen ve halk aldansın diye yüzü boyanan bir kişi olduğunu düşünen bazıları, “Bu, Nûreddin Mahmud değildir, falan kişidir” dediler. Nusretüddin, ağabeyinin hayatta olduğunu duyunca elindeki kalkanla kendisini ok atanlardan koruyarak bulunduğu kalenin dibindeki evden çıktı, Harran’a vardı ve orayı ele geçirdi. Nûreddin Mahmud, Halep’in kadılığı, hatipliği ve imamlığı görevini üzerinde bulunduran Halep Kadısı dedem Ebî’l-Fadl Hibetullah b. Ebî Cerade’ye, “Camiye git. Halka namaz kıldır ve ezanı üzerinde olduğu şekle (aslına) çevir!” dedi. Dedem, camiye gitti ve caminin kuzey tarafındaki minarenin altına oturdu, müezzinleri çağırdı. Onlara Ebu Hanife’nin görüşü üzerine ezan okumaları emrini verdi. Müezzinler (bunu yapmaktan) korkunca dedem onlara “Ben, işte burada daha aşağıda bir yerdeyim ve ailem sizi koruyacaktır” dedi. Müezzinler, minarelere çıktılar ve meşru ezanı okudular. Minarelerin altında Şiîlerin avamlarından ve düşkünlerinden büyük bir kalabalık toplandı. Kadı onlara ‘Ey dostlarımız, Allah sizi muvaffak kılsın. Abdestli olanlarınız, camiye girsin ve namaz kılsın, abdestsiz olanlar abdest alsın ve namaz kılsın. Mevlamız Nûreddin Mahmud, Allah’a hamd olsun, sıhhattedir. Muhakkak ki o bunu emretti. Dosdoğru dağılınız.’ dedi. Bunun üzerine “Biz, kadımıza ne diyebiliriz ki?” dediler ve dağıldılar. Müezzinler de minarelerden indiler. Dedem, halka namaz kıldırdı ve fitne durdu.” (Zübde, s. 340-341.) 161 uğraşırken Nûreddin, hastalığına rağmen dışarıda ve içeride faaliyetlerini sürdürmüş, dışarıda Manuel’i elçiler vasıtasıyla durdurmuş; içeride hastalığından dolayı ölüm endişesi duyduğunda ise kendisinden memnun olmadığı kardeşi Nusretüddin Emîr-i Emirân’ın yerine, Musul kuvvetlerinin de ülke savunmasına katılmasını sağlayacak Kutbüddin Mevdûd’u veliaht tayin etmiş ve Dımaşk’a çağırmıştır. Nûreddin, Halep Nâibi Mecdüddîn İbnü’d-Dâye aracılığıyla Nusretüddin taraftarlarının Halep’te çıkarmak istedikleri isyanı bastırmış, Nusretüddin’in Halep’e ulaşmasını da Şîrkûh’un eliyle engellemiştir. Ülke içinde işler bu şekilde yoluna koyulmuşken Manuel’in elçisi de Dımaşk’a ulaşmıştır. Manuel elçi üzerinden Nûreddin’e yönelik hoşça hitapta bulunmuş, ona ipek elbiseler, bir katır ve başka hediyeler getirmiştir. Elçi, misliyle karşılık bulup 554 Safer sonu (1159 Mart ayının son haftası) Dımaşk’tan ayrılmıştır. Buna rağmen Antakya üzerine yürüyen Manuel’in Haçlılarla ittifak içinde Nûreddin’in ülkesine (İslâm kalelerine ve şehirlerine) saldırı hazırlığı içinde olduğu haberleri gelmeye başlamıştır. Bunun üzerine Nûreddin, 5 Rebîülevvel 554 (27 Mart 1159) Perşembe günü Dımaşk’tan ayrılmış, Halep’e gitme niyetiyle Humus’a doğru yola çıkmıştır. Emir ve komutanlarının ordularını Halep’e yönlendirmiş; Musul ve Cizre askerlerini de yardıma çağırarak Bizans ve Haçlılara karşı savaş vaziyeti almıştır.766 Nûreddin, söz konusu önlemlerle birlikte krizi aşma arayışını da sürdürmüştür. 5 Rebîülevvel 554’te (29 Mart 1159) Haçlı elçisi, Mısır’a hediyeler eşliğinde ulaşmışken Nûreddin’in elçisi Hâcib Mahmud el-Müsterşidî de yanında Mısır’ın Nûreddin’e gönderdiği Emir İzzeddin Ebü’l-Fadl Ğassan b. Muhammed b. Celeb Rağibu’l Umerâ ile birlikte Mısır’a varmıştı. 767 Manuel’in bölgede olduğu bu süreçte Melikü’s-Sâlih, altı bin beş yüz kişilik bir birliği, deniz yoluyla, Bizans’a gözdağı vermek üzere yola çıkarmış, durumu Nûreddin’e da bildirmiştir. Ancak Nûreddin, kuzeyle meşgul iken ülkesinin Kudüs Haçlılarının saldırısına uğramaması için, Melikü’s-Sâlih’ten Kudüs Haçlılarının elindeki bölgeye yönelik saldırı düzenlemeleri talebinde bulunmuştur.768 766 İbnü’l-Ezrâk, Bizanslıların Suriye’de Lazin’e (kayıtlarda ismi geçmeyen bir yer) saldırdıklarını, Kutbüddin Mevdûd ve Zeyneddin Ali Küçük’ün de Cizre Emiri İmâdüddin Ebû Bekir ed-Dübeysî ile birlikte Nusaybin’e kadar geldiklerini, İmâdüddin’in burada öldüğünü ve zehirlendiği yönünde söylentilerin bulunduğunu, ölümünden sonra da Cizre’nin onun mirasçılarından alınıp Musul’a bağlandığını kaydetmiştir. (s. 121, 122) 767 Makrîzî, İttiʿaz, Cilt: 3, s. 236. 768 Makrîzî, İttiʿaz, Cilt: 3, s. 236. 162 Elçilerin defalarca gidip gelmesiyle Manuel’le nihayet anlaşmaya varılmıştır. Nûreddin, Manuel’in bütün talepleriyle birlikte769 -Haçlıların ve Ermenilerin Manuel’i Nûreddin’in ülkesine doğru harekete geçirmek için en çok başvurdukları argüman olan- deprem sırasında duvarları yıkılınca durumları çevredeki Hıristiyanlar tarafından da görülen770 Halep Kalesi’ndeki Haçlı esirlerini771 salıverme talebini de kabul etmiş ve Haçlı esirlerinin önde gelenlerini ona göndermiştir. Bununla birlikte Nûreddin, Manuel’in hâlâ bölgede olmasından dolayı önlem almaya devam etmiş, kardeşi ve veliahdı Kutbüddin’in Musul ordusunu, diğer şehirlerin orduları ile birlikte Haçlılara ve Bizans’a karşı savaş için yanına çağırmış, 17 Cemaziyelevvel 554 (6 Haziran 1159) Cuma günü, onlar için büyük bir şölen düzenleyerek güç gösterisinde bulunmuş veya tehlikenin atlatılmasını onlarla birlikte kutlamıştır. Manuel bu sıralarda, Cemaziyülevvel ayının on biri ile yirmisi (31 Mayıs-9 Haziran) arasındaki bir tarihte ordusuyla birlikte İstanbul’a doğru yola çıkmıştır.772 Haçlıların ve Ermenilerin Manuel’den beklentisi, Manuel’in Nûreddin’in ülkesine saldırmasıdır. Haçlılar ve Ermeniler, Baudouin’in evlilik görüşmeleri sırasında saldırı sözünü Manuel’den aldıklarını düşünmekte, onun yola çıkış sebebini bu sözle ilişkilendirmekte ve her hareketini Nûreddin’e doğru bir sefer işareti olarak yorumlamaktaydılar. Papaz Grigor’a göre, Manuel, Kudüs Kralı Baudouin, Antakya Prinkepsi Renaud ve Ermeni Thoros’un katılımıyla Halep ve Dımaşk’taki esirlerin kurtarılması için Hıristiyanlar arasında bir mutabakat yapılmış, Hıristiyan ordusu Halep’e doğru büyük bir coşkuyla yol almış; Türklerin ülkesini istila etmek üzere birbirleriyle yarışmış fakat Halep’e bir günlük mesafedeki Balane’ye geldiklerinde Nûreddin’in elçileri gelmiş; Nûreddin, elçiler vasıtasıyla on bin Hıristiyan esiri serbest bırakacağını vaat etmiş, buna rağmen Hıristiyanlar seferden vazgeçmemiş, ülkeyi 769 İbnü’l-Kalanisî’nin burada ifade ettiği bütün talepler arasında Türkiye Selçuklu Sultanı II. Kılıcarslan’a karşı ittifak da söz konusu olabilir. Cahen, Manuel’in Nûreddin’e Kılıcarslan’a karşı bir ittifak önerdiğini, Nûreddin’in de bunu memnuniyetle kabul ettiğini yazmıştır. (Osmanlılardan Önce Anadolu, s. 35.) Ancak İslâm kaynaklarında bu konuda açık bir bilgi bulunmamaktadır. 770 Süryânî Mihail, Zekkâr (nşr.), Cilt: 5, s. 227. 771 William of Tyre, Cilt: 2, s. 280; Papaz Grigor, s. 324; İbn Kādî Şühbe, Nûreddin’in defalarca gidip gelen elçiler üzerinden buna zorlandığını ve Manuel’in anlaşma için bunu koşul olarak öne sürdüğünü kaynak belirtmeden ifade etmiştir. (vr. 117.) 772 İbnü’l-Kalânisî, s. 542-547; Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 338-342. İbnü’l-Esîr, bu olayı baştan sona atlamış, sonraki İslâm tarihçileri de bu konu üzerinde durmamışlardır. Öyle ki Sıbt İbnü’l-Cevzî, olayın tamamıyla ilgili sadece Bizans kralının Suriye’ye geldiğini ve Nûreddin’in ona karşı asker topladığını kaydetmekle yetinmiş, ayrıntılara girmediği gibi Müslümanların onlardan ganimetler alarak geri döndükleri gibi yanıltıcı bir bilgiye de yer vermiştir. (Cilt: 8, Kısım: 1, s. 232.) 163 boşaltmalarını, aksi hâlde, süt emen çocuğa kadar bütün halkın kılıçtan geçirileceğini söylemişlerdir. Ancak bu sırada imparatorluk şehrinden (İstanbul) elçiler gelmiş ve Manuel aniden dönme kararı almıştır. Bizans’ın Ermenilere yönelik ihaneti belli olmuş, bütün Ortodoks Hıristiyanlar hayal kırıklığına uğramışlardır. Manuel’den üç gün daha Halep önünde kalması rica edilmiş, Manuel buna bile razı olmamış, ikiyüzlülük yaparak Nûreddin’e elçi göndermiş, ona sulh teklif etmiş ve İstanbul’a geri dönmüştür. Manuel gidince Nûreddin, anlaşmaya bağlı kalmamış, esirlerden sadece yalnız önde gelen elli kişiyi salıvermiştir. 773 Papaz Grigor’un anlatımında çelişkili bir unsur görünmese de anlaşılmaz olan anlattığı kadar büyük bir seferin, surları depremle zarar görmüş, kalesi oradaki Hıristiyan esirlerin görüneceği kadar yıkılmış olan774 Halep’te, büyük bir infiale yol açmamış olması ve bunun devrin İslâm kaynaklarında işlenmemiş olmasıdır. Tarihçi İbnü’lEsîr’in ailesi o devirde Musul’da olsa da İbnü’l-Adîm’in ailesi Halep’te bulunmaktaydı. O devirde Halep’te Şiîlerle ilgili yaşananları kendisine ayrıntılı olarak aktaran775 İbnü’lAdîm’in ailesinde, Halep’e dönük sözü edilen ölçüde büyük bir tehdide dair bir hatıratın olması beklenmektedir.776 Ancak İbnü’l-Adîm’in ailesi, böyle bir aktarımda bulunmamıştır. Manuel’in, Nûreddin’in ülkesiyle ilgili tutumu konusunda, Nûreddin’i bir vasal konumunda gösteren ittifak iddiaları bir yana bırakılırsa, Bizans tarihçisi Kinnamos’un anlattıkları Papaz Grigor’un anlattıklarına göre daha az sorun içermektedir. Kinnamos’a göre, “Manuel, Çukurova ve Antakya’daki sorunlarını çözdükten sonra Nûreddin’e hücum etmeye hazırlanmıştır. Nûreddin Mahmud, bunu haber almış ve aralarında eski Trablus Kontu Raymond (de Saint Gilles) ile Templier tarikatının üstadı Bertrand de Blancford’un bulunduğu üst düzey esirlerle II. Haçlı Seferi’nden kalma altı bin esiri serbest bırakmış, Manuel’e doğudaki seferlerinde yardımcı olma sözü de vermiştir. Onu bu şartlarda müttefik kabul eden Manuel, hücumdan vazgeçmiştir. Daha sonra 773 Papaz Grigor, s. 322-327. 774 Süryânî Mihail, Süheyl Zekkâr (nşr.), Cilt: 5, s. 227. 775 İbnü’l-Adîm, Zübde, s. 340-341. 776 Anonim Süryânî, Manuel’in Afrin civarına kadar gittiğini sade bir dille kaydetmekle yetinmiş; Nûreddin’in ve Müslümanların Manuel’den korkmasından dolayı, ona karşı Mardin, Diyarbakır, Cezire gibi farklı İslâm memleketlerinden asker topladığını iddia etmiştir. (Zekkâr, Cilt: 5, s. 84.) Süryânî tarihçi Ebü’l-Ferec ise, Ermeni tarihçilerden daha gerçekçi bir tutum takınarak Bizans, Haçlı ve Ermeni bütün Hıristiyanların birleşerek Halep, Dımaşk ve bütün Suriye’ye saldırma kararı aldığını ancak İstanbul ahalisi Manuel’e ihanet ettiğinden kararın uygulanmadığını yazmıştır. (Cilt: 2, s. 398.) 164 Baudouin’in de yanında bulunduğu bir sırada Müslümanların saldırısına uğrayan Manuel, Nûreddin’le yaptığı anlaşmayı bir kenara bırakmışsa da Batı’dan gelen bazı haberler oralardaki işlerin iyi gitmediğini bildirdiğinden Nûreddin’e saldıramamıştır.”777 Anlaşıldığı kadarıyla Manuel’in Haçlılara ve yerli Hıristiyanlara verdiği güvence, kendileri tarafından Nûreddin’e dönük bir imha niyeti olarak algılanmış ve bu algının karşılık bulmaması, onlarda ağır bir hayal kırıklığına yol açmıştır. Manuel, Nûreddin’e hücum edeceğine dair bazı işaretler vermiş fakat Halep’in yanı başına gelecek kadar Nûreddin’in ülkesine yönelik bir hücuma geçmemiş, Nûreddin’le savaşmayı göze almamıştır.778 Sonuçta Haçlılara ve onlara dayanan Ermenilere karşı, bazı Haçlı esirlerini salıvermek durumunda kalmışsa da kazanan Nûreddin olmuş, ülkesini Dımaşk’ın zaptından sonra büyük bir ittifakın saldırısından diplomatik yollarla korumuştur. Nûreddin, doğal vakalar (depremler), bedensel problemler (hastalıklar), iç sorunlar (kardeşinin isyanı) ve dış sorunların (Manuel’in bölgeye gelişi ve Haçlılarla ittifak arayışı) bir araya gelmesiyle, devri boyunca karşı karşıya kaldığı en büyük krizi de başarıyla atlatmıştır. Dımaşk tarihçisi İbnü’l-Asâkir, kardeşi Kutbüddin Mevdûd’dan da yardım alarak Manuel’in Antakya seferi krizini, Suriye’de Manuel’in askerlerinin çokluğuna rağmen kimsenin ölümüne ve Hârim’deki bir buğday başağının dahi zayi olmasına yol açmadan, Bizans’ı amacına ulaşma konusunda umutsuzluğa sürükleyerek atlatmasından dolayı Nûreddin’i özellikle övmüştür.779 2.2.8. II. Kılıcarslan’ın Ülkesine Akın Düzenlemesi ve Haçlılarla Mütarekesi Nûreddin’in, 17 Cemaziyülevvel 554 (6 Haziran 1159) Cuma günü kardeşi Mevdûd için düzenlediği şölenle meşgul olmasını fırsat bilen bir grup yabancı Türkmen, Beni Üsâme 777 Kinnamos, s. 138-139; Kinnamos, asi Antakya Prinkepsi Renaud’un Manuel’e itaatini bildirdiğinde, çevredeki diğer ülkelerin elçileri ile birlikte Nûreddin’in elçisinin de orada olduğunu yazmıştır. (s. 134.) 778 Nûreddin’le yapılan mütarekeyi psikolojik bir hata olarak değerlendiren Runciman’a göre, Manuel’in böyle bir seferi hiç düşünmemiş olması muhtemel olmakla birlikte eğer böyle bir savaş düşünülmüşse Nûreddin’e karşı bir savaşın Haçlıları aşırı güçlendirmesinden endişe duymuş olması, Manuel’i bu savaştan vazgçiren sebepler arasındadır. Haçlılar ise Halep’teki esirlerin çoğu II. Haçlı Seferi’nden kalma Almanlar olduklarından ve kendi esirleri arasında ise -Templier tarikatının üstadı önemli olmakla birlikteTrablus konusunda hak iddia eden Bertrand de Toulouse’ın yeni sorunlara yol açmasından endişe duymalarından Manuel’in Nûreddin’e karşı harekete geçmemesine fazla üzülmemişlerdir. (Cilt: 2, s. 297.) 779 İbnü’l-Asâkir, Cilt: 57, s. 121-122. 165 ve diğer Araplara baskın düzenlemiş, sürülerini yağlamamıştır. Nûreddin, buna karşı askerî bir birlik çıkarmış; Arapların mallarını iade etmiş, o hassas ortamda iç karışıklığa yol açabilecek bir hâlin önüne geçmiştir. Ardından Harran’ı kardeşi Nusretüddin’den almak üzere 1 Cemaziyelâhir 554’te (21 Mayıs 1159) kuzeye doğru hareket etmiştir. Harran, bir süre kuşatılmış, şehrin önünde iki taraf arasında bazı çatışmalar yaşanmış ama 23 Cemâziyelâhir 554’te (12 Temmuz 1159) teslim olmuştur. Nûreddin, şehri kardeşi Kutbüddin’in Musul nâibi ve Musul ordusu komutanı İsfehsâlâr Zeyneddin Ali Küçük’e iktâ olarak vermiştir. Nusretüddin ise oğlunu kalede bırakıp kaçmıştır. Nûreddin, Harran’ın ardından Rakka’ya geçmiştir. Rakka’nın emiri Zengî devletinin ayanlarından Emirek el-Candar ölmüş, şehir oğluna kalmıştı; Nûreddin, Candar’ın oğlunun kalede kalması için aracı olanlara, “Ben, kardeşimin oğlundan Harran’ı aldığımda aracı olsaydınız ya, onun için aracı olmanız benim için her şeyden değerliydi” diyerek şehri Candar’ın oğlundan almıştır.780 Nûreddin, Harran ve Rakka’daki işlerini bitirdikten sonra Orta Fırat Bölgesi’nden II. Kılıcarslan’ın Kilikya’daki topraklarına yönelmiş; Keysûn şehrinin emirini kendisine tabi kılmış, Maraş ve Behesnî’yi kuşatıp surlarını yıkarak topraklarına katmış, Göksun ve Raʿban’ı da almıştır.781 Nûreddin, kuzeyde bu işlerle meşgul iken III. Baudouin, güneyde Busrâ çevresini yağmalamış, etrafı yakıp yıkmıştır. Nûreddin’in yerine Dımaşk nazırı Necmeddin Eyyûb, III. Baudouin ile dört bin altın ve altı sıradan esir şövalyeyi serbest bırakması karşılığında üç aylık bir saldırmazlık anlaşması yapmıştır.782 Ancak anlaşma süresinin bitmesine rağmen Nûreddin’in Dımaşk’a dönmediğini öğrenen III. Baudouin, bir kez daha Nûreddin’in ülkesine saldırmıştır. Bunun üzerine Nûreddin, kuzey seferine son verip Dımaşk’a gitmiş, III. Baudouin’e karşı savaş hazırlıklarına başlamıştır.783 Papaz Grigor’a göre 1160’ta Müslümanlar Nûreddin’in; Haçlılar ise Kudüs Kralı III. Baudouin’in etrafında savaşa hazır bir vaziyette toplanmışlar ama aralarında hiçbir 780 İbnü’l-Kalânisî, s. 546-547; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 9, s. 435; Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 342; İbnü’lAdîm, Zübde, s. 341; İbn Vâsıl, Cilt: 1, s. 131; İbn Haldûn, Cilt: 5, s. 286. 781 Papaz Grigor, s. 328; Cahen, Osmanlılardan Önce Anadolu, s. 36. 782 William of Tyre, Cilt: 2, s. 282; Stevenson, s. 182; Runciman, Cilt: 2, s. 298; A History Of Crusades, Cilt: 1, s. 523. Papaz Grigor, bu anlaşma ile ilgili olarak Necmeddin Eyyûb’dan hiç söz etmemiş, Nûreddin’in buradaki kazançlarını, Kudüs Kralını altın karşılığında bir çocuk gibi aldatıp onunla dört aylık bir anlaşma yapması karşılığında elde ettiğini yazmıştır. (Papaz Grigor, s. 328.) 783 Papaz Grigor, s. 328; William of Tyre, Cilt: 2, s. 283. 166 muharebe yaşanmamıştır. Sonuçta taraflar iki yıllık bir saldırmazlık anlaşması yapıp kendi muhitlerine çekilmişlerdir.784 2.2.9. Renaud’u Esir Alması Eski Urfa Kontu ve Halep Kalesi’nde tutulan II. Joscelin’in oğlu Hârim valisi785 III. Joscelin, Antakya taraflarından her yıl Halep yakınlarına gidip yağmacılık yapmaktaydı. Receb 555’te (Temmuz-Ağustos 1160) Mecdüddîn İbnü’d-Dâye, ona karşı bir harekât düzenlemiş, onu tuzağa düşürüp yakalamış; babasının da esir tutulduğu Halep Kalesi’ne hapsetmiştir.786 Antakya Prinkepsi Renaud, Nûreddin’in Kudüs Haçlıları ile uğraşmak üzere bölgeden uzaklaşmasını fırsat bilerek aynı yıl eski Urfa Haçlı Kontluğu sınırları içinde kalan Antep yöresindeki Türkmenlerin sürülerini yağmalayıp Antakya’ya doğru sürüklemiştir. Mecdüddîn İbnü’d-Dâye, ona Halep yakınlarındaki Cüma’da, 22 Zilkade 555’te (23 Kasım 1160) bir baskın düzenlemiş; Renaud’u yanındakilerle birlikte yakalayıp Halep’e getirmiş, II. Joscelin’in oğlunun yanına atmıştır.787 Ordusunun kuzeydeki bu ataklarıyla Nûreddin, Manuel’le yaptığı anlaşmadan dolayı doğrudan Antakya’ya müdahale edemese de bütün Haçlıların düzenini bozmaya ve bölgeyi dizayn etmeye devam etmiştir. Güneyde kendisine karşı saldırı hazırlığında olan Baudouin, Renaud’un yakalandığını duyunca Nûreddin’in ülkesiyle ilgilenmeyi bırakıp Antakya ile ilgilenmek durumunda kalmıştır. Antakya’da Constance, bir kez daha dul kalmış ve Renaud’la evlenmeden önceki statüsüne talip olmuştur. Ancak Antakyalılar, Constance’ın Renaud’un yerine 784 Papaz Grigor, s. 329; İbnü’l-Kalânisî, 555 (1160) yılında hayatını kaybettiğinden ve artık onun gibi titiz bir vakanüvisten yoksun olduğumuzdan bundan sonra Nûreddin’le ilgili ancak etraf emirliklerde duyulacak kadar mühim olayları ayrıntılı olarak öğrenme şansımız vardır. Bu durum Kâtip İmâd’ın Dımaşk’a geldiği 562 (1167) yılına kadar devam etmiştir. 785 Stevenson, s. 183. 786 İbnü’l-Adîm, Zübde, s. 341; Papaz Grigor, isim belirtmemiş, sadece “kontun oğlu” demekle yetinmiştir. (Papaz Grigor, s. 329; Stevenson, s. 183.) Joscelin’in babası II. Joscelin, 1157’de aynı kalede esir olarak ölmüştür. (Abû’l-Farac, Cilt: 2, s. 397.) 787 İbnü’l-Adîm, Zübde, s. 341; William of Tyre, Cilt: 2, s. 283-284; Runciman, Cilt: 2, s. 299; Stevenson, s. 183; A History Of The Crusades, Cilt: 1, s. 523. Anonim Süryânî’ye göre ikisi önce birlikte yağma hareketine katılmış, çok sayıda kişiyi öldürüp çevreye ağır zarar vermiş fakat Renaud, bölgeden ayrılırken Joscelin yeme içme ile uğraştığından yakalanmıştır. Sonra Renaud, ikinci kez bölgeye yağma hareketi düzenlerken yakalanmıştır. (Zekkâr, Cilt: 5, s. 85.) Papaz Grigor, Nûreddin’in bu olayı duyması üzerine Kudüs Haçlıları üzerine varmaktan vazgeçip Trablus taraflarına yöneldiğini, Trablus’a kadar bütün bölgeleri tahrip edip çok kişiyi esir ederek Halep’e götürdüğünü kaydetmiştir. (Papaz Grigor, s. 333.) 167 Raymond’dan olma oğlu Bohemond’un Prinkeps olmasını istemişlerdir. Bohemond, henüz on beş yaşında ve kekeme bir çocuktu. Kudüs Kralı Baudouin, kendisiyle annesi arasında yaşanan soruna benzeyen bu sorunu, Antakya’dan gelen bir heyetin başvurusuyla Bohemond’un lehine çözmek istemiştir. Hızla Antakya’ya gitmiş ve onu III. Bohemond adıyla Prinkeps ilan etmiş, idareyi ise Bohemond rüştünü ispatlayıncaya kadar Patrik Aimery’ye vermiştir. Constance, Antakya Prinkepsiliğinin tabi olduğu Manuel’e itirazda bulunmuştur. Manuel, Constance’ın itirazıyla ilgili olmasa da sorunun kendisinden izinsiz bir şekilde çözülmesinden rahatsız olmuştur.788 Nûreddin açısından Antakya’ya hücum etmek için uygun ortamın oluştuğu sırada Manuel’in yardımı yeniden Haçlılara uzanmıştır. Daha önce yeğeni Theodora’yı, III. Baudouin ile evlendirerek Kudüs Haçlıları ile akrabalık bağı kuran Manuel, 554 (1159) yılı sonuna doğru ölen İmparatoriçe Eirene’den sonra yeniden evlenmeye karar vermiş ve Baudouin’den kendisine uygun bir eş bulmasını istemiştir. Haçlılar, ikisi de Baudouin’in teyze kızları olan II. Raymond’un kızı Melisende ve Antakya hakimesi Constance’ın kızı Maria olmak üzere iki eş adayı belirlemişlerdir. Baudouin, Manuel ile Antakya Haçlıları arasında bir akrabalık bağı oluşmasını istemediğinden Melisende’yi önermiştir. Ancak Melisende için düğün hazırlıkları yapılırken Manuel, Maria’yı tercih etmiştir. Bu vaka, Constance’ın Antakya hakimeliğini onaylamak anlamına gelirken Haçlılar arasında huzursuzluğa yol açmıştır.789 Antakya’da bulunduğu sırada annesi Melisende’ın ölümünü duyan Baudouin, Kudüs’e dönerken Trablus civarında hastalanmış; Trablus Kontu ona özel doktoru Barac’ı göndermiş; Barac’ın tedavisine rağmen III. Baudouin, Beyrut’a doğru yol alırken 10 Şubat 1162’de, otuz bir yaşında ölmüştür. Haçlılar arasında onun Barac’ın ilaçları ile zehirlendiği söylentisi yayılmıştır.790 Bu vaka, Trablus Haçlıları ile diğer Haçlılar arasında, sonraki yıllarda açık yansımaları görülen bir psikolojik engel oluşturmuştur. Kraliçe Theodora’nın henüz on altı yaşındayken ardından dul kaldığı III. Baudouin’den çocuğu yoktu. Bundan dolayı Kudüs Haçlıları, onun yerine, ölümünden sekiz gün sonra 788 William of Tyre, Cilt: 2, s. 287; Runciman, Cilt: 2, s. 300. 789 William of Tyre, Cilt: 2, s. 288-292; Kinnamos, s. 152-154; Runciman, Cilt: 2, s. 302. 790 William of Tyre, Cilt: 2, s. 292; aynı kaynağa göre cenaze Kudüs’e taşınırken Nûreddin’e saldırı teklifi yapılmış ama Nûreddin, “Biz, onların acısına saygı duymalıyız, zira onlar, dünyanın bugün sahip olmadığı bir prensi kaybettiler” diyerek bu öneriyi reddetmiştir. (Cilt: 2, s. 293; Runciman, Cilt: 2, s. 302.) 168 kardeşi Yafa ve Askalân kontu Amaury’yi kral seçmişlerdir.791 Ancak Nûreddin’in Haçlılara karşı mücadelesinin onlar üzerindeki olumsuz etkisini artıran Haçlı ileri gelenlerinin evlilik problemi hususu, Amaury’de de görülmüştür. Yirmili yaşlarda olan Amaury’nın kral seçilmeden dört yıl önce, Nûreddin’in ordusu tarafından ortadan kaldırılan (21Safer 544/30 Haziran 1149) Maraş hâkimi Renaud de Mares’in karısı Agnes ile evlenmişti. Kocası öldürüldüğünde henüz on üç yaşında olan Agnes, kocasının ardından iffeti konusunda iyi bir nam bırakmamıştı. Aynı zamanda aralarında dördüncü dereceden kan bağı bulunduğundan kilisenin kurallarına göre Amaury’le evlenmesi yasaktı. Amaury, kral seçilince Agnes’ten boşaması istenmiş; Amaury boşanmaya razı olmuşsa da evliliği sırasında Agnes’ten doğan erkek çocuğu Baudouin ve kız çocuğu Sibylle’nın kendi soyundan geldiğinin tescillenmesinde ısrar etmiştir.792 Bu durum, Amaury’yi daha krallığının ilk günlerinde bir krizle yüz yüze getirdiği gibi kıta Avrupa’sından gelen Katolik değerlere sıkıca bağlanmış Haçlıların, Kudüs Krallığına duydukları saygının azalmasına yol açmıştır. 2.2.10. Hârim’i Yeniden Kuşatması Nûreddin, 557’de (1162) Baudouin henüz Antakya’da iken Halep’te hazırlıklarını tamamlayıp yanında Mısır’daki iç karışıklar yüzünden Dımaşk’a sığınmış Üsâme b. Münkız bulunduğu hâlde Antakya civarındaki Hârim Kalesi’ni ikinci kez kuşatmıştır. Haçlılar, Nûreddin’in savaş için dışarıya çıkma çağrısını reddedip kaleyi içeride kalarak savunmuş, onunla iyi ilişkiler geliştirmek istediklerini söyleyip kendisinden kuşatmayı kaldırmasını istemişlerdir. Nûreddin, kalenin sağlamlığı karşısında Haçlıların Antakya’dan yardım almaları ihtimaline karşı bir neticeye ulaşmadan Halep’e geri dönmüştür.793 791 William of Tyre, Cilt: 2, s. 295; Runciman, Cilt: 2, s. 303. 792 William of Tyre, Cilt: 2, s. 300-302; Runciman, Cilt: 2, s. 303. 793 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 9, s. 457; Atâbekiyye, s. 116; İbnü’l-Adîm, Zübde, s. 342; Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 349; İbn Vâsıl, Cilt: 1, s. 134. Papaz Grigor, Nûreddin’in bu seferde Ardzkhan diye bir kaleyi fethettiğini yazmışsa da (s. 333.), o civarda böyle bir kale bulunmamaktadır. 169 2.2.11. Müslüman Yönetimlerle İlişkileri 2.2.11.1. II. Kılıcarslan’la İlişkileri Nûreddin’in Dımaşk’ın fethiyle birlikte devletleşme sürecindeki siyasetinin ana sorunlarından biri, I. Mesud’la geliştirdiği ilişkiyi, II. Kılıcarslan’la geliştirememesidir. İkili arasındaki ilişkiyi Nûreddin için sorun hâle getiren, onun güneye açılırken kuzey Haçlılarını durduracak bir müttefikten yoksun kalması, bundan dolayı Kudüs Krallığı üzerine zamana yayılan ve kalıcı toprak kazancıyla neticelenen akınlar düzenleyememesidir. Ancak bu sorun, II. Kılıcarslan için de söz konusudur. II. Kılıcarslan, babasının Nûreddin’le kurduğu ilişkiyi sürdüremeyince Manuel gibi hareket kabiliyeti yüksek bir Bizans İmparatoru karşısında dururken veya onun ülkesinde yol alırken dayanacağı güçlü bir müttefikten yoksun kalmıştır. Kılıcaraslan, Manuel’e karşı sorunlar yaşamış; Manuel’in egemenlik alanına akınlar düzenlerken zaferlerinin neticesini alamadan geri dönmek durumunda kalmıştır. Nûreddin ile Türkiye Selçukluları ilişkinin I. Mesud Devri’ne nispetle yol almamasının izahı mümkündür: Nûreddin, I. Mesud Devri’nde Abbâsî Halifesi ve Irak Selçukluları ile iletişim sorunu yaşamıştır. Dımaşk’ı zaptından sonraki süreçte Irak Selçukluları artık etkisizleşmişse de Abbâsî Halifesi ile iletişim kurabilmiş ve Selçuklu soyundan gelmemesine rağmen bölgede Müslümanların lideri olarak öne çıkmıştır. Nûreddin, hiç dillendirilmemişse de Selçuklu soyundan gelen ve uyumlu olması durumunda nâibi olarak görülme olasılığı bulunan II. Kılıcarslan’ın büyümesini, konumu için tehdit görmüş olmalıdır. Nitekim çalışmamızın ilgili bölümünde anlatılacağı üzere Nûreddin, II. Kılıcarslan’la arasındaki problemi, değerler (günün yapısına uygun olarak akide ve amel) üzerinden açıklayacak; II. Kılıcarslan’ın sahih bir İslâmî akideye sahip olmadığını ifade edecek; böylece Türkiye Selçuklu Sultanı ile kendi ülkesi arasında değerlerden bir sınır inşa edecek ve ona karşı mücadeleyi değerler üzerinden meşrulaştırma yoluna gidecektir. Nûreddin, I. Mesud’un ölümünden (550/1155) hemen sonra II. Kılıcarslan’la kardeşleri arasındaki mücadeleye, onları Haçlıların ve Bizanslıların İslâm kalelerine saldırma iştiyakını artıracak bir çatışmadan kaçınmaları gerektiği uyarısıyla müdahale etmiştir. Hediyeler göndererek onları etkilemeye ve barıştırmaya çalışmıştır. İbnü’l-Kalânisî’ye 170 göre onun bu müdahalesiyle Kılıcarslan’la kardeşleri arasında barış sağlanmıştır.794 Ancak Nûreddin’in bu dostça yaklaşımı aynı yıl yerini düşmanlığa bırakmıştır. Nûreddin ile II. Kılıcarslan arasındaki çekişmenin sahadaki malzemesi, Sultan Mesud’un Nûreddin’in faaliyetleri sayesinde elde ettiği Maraş yöresi ve eski Urfa Kontu II. Joscelin’den alınan ve Antep’e kadar uzanan bölgedir. Söz konusu bölgenin liderlik çekişmesi için malzeme olacak önemli bir yönü bulunmaktadır: Nûreddin, buralara sahip olması durumunda Urfa ve Harran dışında Anadolu’da toprak elde edip Suriye coğrafyasının dışına çıkmış oluyordu. II. Kılıcarslan ise burayı aldığında atası Süleyman Şah b. Kutalmış’ın hatıralarında yeri bulunan Suriye bölgesine, bununla birlikte kadim Büyük Selçuklu coğrafyasına ulaşıyordu. Nûreddin, I. Mesud’un sağlığında ve onunla ittifak içinde buralara akınlar düzenlemiştir. İlk yönetim alanı Elbistan ve çevresi olan II. Kılıcarslan da babasıyla birlikte bu coğrafyanın fethine katılmış795 ve babasının yerli Hıristiyanlara karşı politikasını genellikle sürdürerek yörenin Hıristiyan nüfusu ile Nûreddin’in uzak durduğu bir yakınlık kurmuş, müsamahakâr yaklaşımıyla yerli halkı kendisine bağlamıştır. 796 Ramazan 550’de (Ekim-Kasım 1155), I. Mesud’un ölümünden sonra II. Kılıcarslan ve kardeşleri Dânişmendoğulları ile savaşırken Nûreddin, II. Kılıcarslan’ın eski Urfa Kontluğu’ndan alınma topraklarına akınlar düzenlemiş, buraları çevresiyle birlikte kısmen aman, kısmen kılıçla zapt etmiştir.797 II. Kılıcarslan, Şâban 550’de (Eylül-Ekim 1155) Aksaray yakınlarındaki savaşta Dânişmendliler’i yendikten sonra Nûreddin’in zapt ettiği topraklarla ilgilenmiştir. Nûreddin’e gönderdiği haberde aralarındaki söz ve anlaşmaların yanında akrabalık bağını hatırlatarak onu kınamış ve tehdit etmiştir. Buna karşılık Nûreddin, güzel sözlerle ondan özür dilemiş, gönlünü almış ve aldığı yerleri ona iade etmiş, böylece aralarındaki sükûnet hâli devam etmiştir.798 794 İbnü’l-Kalânisî, s. 510. 795 Papaz Grigor, s. 301, 303-304; Kesik, I. Mesud, s. 108-110. 796 Papaz Grigor, s. 315, 316, 318. 797 İbnü’l-Kalânisî, s. 511; Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 297; Runciman, Nûreddin’in Zünnûn’un ricasıyla Selçuklu sahasına girdiğini söylese de (Cilt: 2, s. 286) İslam kaynaklarında bu hususta kayıt yoktur. Stevenson da Zünnûn’un davatine değinmemiş, sadece Dânişmendliler ile II. Kılıcarslan arasındaki savaşın Nûreddin için ortam hazırladığını ifade etmiştir. ( s. 175-176.) 798 İbnü’l-Kalânisî, s. 511; Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 297. Papaz Grigor, İbnü’l-Kalânisî’nin sükûnet kaydının aksine II. Kılıcarslan’ın Nûreddin’e karşı faaliyetlerine Haçlılarla ittifak arayışı içinde devam ettiğini yazmıştır. (s. 318-319.) 171 II. Kılıcarslan, Konya’ya döndüğünde Papaz Grigor’a göre II. Kılıcarslan’ın uyarılarına rağmen, İran İmparatoru’undan bile daha çok gurura kapılan Nûreddin’e karşı ittifak arayışına girmiştir. Türkiye Selçuklu Sultanı, Kudüs, Antakya ve Ermeni Thoros gibi gayri müslim unsurlar nezdinde Nûreddin’e karşı bir ittifak girişiminde bulunmuştur.799 Ancak bu ittifak uygulamaya geçmemiştir. Buna rağmen kendisini hem kuzey hem güneyden savaşmak durumunda bırakacak hatta ülkesinin varlığını tehlikeye düşürecek böyle bir ittifak, Nûreddin’i çok kızdırmış olmalıdır. Nûreddin, bir süre sonra Kudüs ve Antakya Haçlıları ile anlaşıp Antep yöresine bir akın daha düzenleyip şehri ele geçirmiş ancak güneyde Kudüs Haçlı Krallığı’nın saldırısına uğrayınca buraları terk etmiştir.800 II. Kılıcarslan, 11 Cemaziyülevvel 552’de (21 Haziran 1157) Nûreddin ile anlaşma hâlinde olan Antakya’ya karşı bir akın düzenlemiştir. Nûreddin, 3 Receb 552’de (11 Ağustos 1157) II. Kılıcarslan’ın akınlarına karşı Halep’e doğru yola çıkmıştır.801 Ancak Halep çevresine geldiğinde II. Kılıcarslan ülkesine döndüğünden iki hükümdar arasında herhangi bir çatışma yaşanmamıştır. Manuel, 554 Cemaziyülevvel ayının on biri ile yirmisi (31 Mayıs-9 Haziran 1159) arasındaki bir tarihte ordusuyla birlikte Antakya çevresinden ayrılıp İstanbul’a doğru yola çıktığında802 yolda Anadolu Türklerinin saldırısına uğramıştır. Manuel, birkaç ay sonra bunun intikamını almak üzere Antakya Prinkepsi Renaud ve Ermeni Thoros ile ittifak içinde II. Kılıcarslan’ın ülkesine saldırmıştır. Nûreddin de bu sırada Orta Fırat bölgesinden girerek iki taraf arasında çekişmelere konu olan yöreye bir kez daha girmiş, Maraş ve Behisnî’yi kuşatıp surlarını yıkarak topraklarına katmış, Göksun ve Raʿban’ı almıştır. II. Kılıcarslan, bu kuşatma karşısında Manuel’le anlaşma yolunu seçmiştir. 799 Vakayı aktaran Papaz Grigor, II. Kılıcarslan’ın Haçlılarla dostluk kurma isteğinin buna arzulu olmasından değil, kızkardeşinin kocası Nûreddin’e karşı güçlü bir destek oluşturmak istemesinden kaynaklandığını ifade etmiştir. (s. 318-319.) 800 Vakayı aktaran Papaz Grigor, Nûreddin’in bu sefere çıkmadan önce Kudüs Kralı Baudouin’i altın vererek kazandığını, Antakya Prinkepsini de ikna ederek Haçlılarla anlaştığını, onların bu anlaşma ile söz konusu fetihlere müsaade ettiğini iddia etmiştir. Ona göre Nûreddin, Raʿban ve Ke’çûn valilerine de birçok mesaj yollamış, buraları sulh yoluyla elde temek istemiş ancak bu yörelerin halkı Türkiye Selçuklu Sultanından korktuğu için bu isteği reddetmiştir. Girigor, Kudüs Kralı ve Antakya Prinkepsinin - ahitlerinden dönerek- aynı anda ülkesini yağmalamaya başlamaları üzerine Nûreddin’in alelacele Halep ve Dımaşk’a döndüğünü, Haçlılara karşı koyacak durumda olmadığını, hâlbuki onların da yağmalamalar yapsalar da Dımaşk’ı boyun eğdirme gücünde olmadıklarını yazmıştır. (Papaz Grigor, s. 321-322.) Nûreddin’le ilgili bu tür ilişki ve hususlar ya devrin Hıristiyan yazarlarınca uydurulmuş ya da Müslüman müverrihlerce Nûreddin’in imajına aykırı bulunarak atlanmıştır. İki ihtimalden hangisinin doğru olduğu konusunda elimizde yeterli veri yoktur. 801 İbnü’l-Kalânisî, s. 525. 802 İbnü’l-Kalânisî, s. 546. 172 Nûreddin’in kendisine sığınmış olan kardeşi Nusretüddin ile birlikte İstanbul’a, Manuel’in yanına gitmiş, Manuel’le anlaşmıştır. Bu anlaşma, II. Kılıcarslan’ın Müslüman hükümdarlar içindeki itibarına muhtemelen zarar vermiştir. Öte yandan Haçlıların Anadolu’dan geçişi önünde önemli bir engel oluşturan Türkmenler, II. Kılıcarslan’ın Manuel’e verdiği sözlerden dolayı baskı altına alındığından Anadolu toprakları, Batı’dan gelen Kudüs Hacıları için bir süre güvenilir bir yol hâline gelmiştir. Bu durum, Batılıların Suriye ve Filistin’e güven içinde gelmesine yol açmış, Haçlılara karşı mücadeleyi zorlaştırmıştır.803 2.2.11.2. Artuklularla İlişkileri Nûreddin, Dımaşk’ın zaptından önce olduğu gibi Dımaşk’ın zaptından sonra da Artuklularla ilişkisini iyi tutmuş ve onları Haçlılarla mücadeleye dâhil etmeye çalışmıştır. Zilhicce 556’da (Kasım-Aralık 1161) Şihabeddin Muhammed b. İlyas b. İlgazi b. Artuk, Haçlılarla savaşmış, onları yenilgiye uğratmış ve esir aldığı Haçlılar arasından bir baronu Nûreddin’e teslim etmiştir.804 2.2.12. İç Siyaseti ve Irak’la İlişkileri Dımaşk’ın zaptından sonra Nûreddin’in devletindeki en önemli iç gelişmeler, Nûreddin’in Ramazan 552’de (Ekim 1157) Halep’te, bir sonraki yıl 553 Zilhicce ayının ilk günlerinde (Aralık 1158’in sonları) ise Dımaşk’ta hastalanması ve devletinin mutlak hâkimi olarak durumundan kaygılanıp kendisinden sonra melik olacak kişiyi belirlemesi ile doğrudan ilgilidir. Nûreddin, Halep’teki ilk hastalığında Harran valisi olan küçük kardeşi Nusretüddin Emîr-i Emirân’ı veliaht olarak tayin etmiştir. Ancak çalışmamızda daha önce anlatıldığı üzere Nusretüddin’in veliahtlığı, Halep’te kendisini destekleyen Şiîlerin isyanına dönüşmüştür. 805 803 Papaz Grigor, s. 328; Kinnamos, s. 144-146, 150-151; Runciman, Cilt: 2, s. 298-299. Nûreddin’in Anadolu faaliyetlerinin Manuel’in Anadolu’da alanını genişletmesine yaradığı gerçeğini ifade eden Cahen, İbnü’l-Furât’ta dayanarak iki hükümdarın Nûreddin’in II. Kılıcarslan’ın kız kardeşi olan hanımının (Selçuka Hanım) aracılığıyla barıştığını söylese de (Osmanlılardan Önce Anadolu, s. 36-38.) devrin kaynaklarında bunu doğruluyan bir kayıt yer almamıştır. Bununla birlikte Cahen (Osmanlılardan Önce Anadolu, s. 35) ve Turan başta olmak üzere (Selçuklular Tarihi, s. 292.) Selçuklu tarihçilerinin II. Kılıcarslan’ın İstanbul’a gitmesinde Nûreddin-Manuel ilişkisine yapılan vurgu, makul görünmekle birlikte, bu vurgunun İslam tarihi kaynaklarında karşılığı görünmemektedir. 804 İbnü’l-Ezrâk, s. 128. 805 İbnü’l-Kalânisî, s. 540-541. 173 Nûreddin’in 553 Zilhicce ayının ilk günlerinde (Aralık 1158’in sonları) ikinci kez hastalandığında Nusretüddin Emîr-i Emirân’ın yerine Musul Atabegi Kutbüddin Mevdûd’u veliaht tayin etmiştir. Hastalığı şiddetlendiğinde Nûreddin, emirlerini toplamış, onlara kendisinden sonra cahil ve zalim birinin işbaşına gelmemesi hususunda Müslümanlara karşı şefkatli olduğunu, kardeşi Nusretüddin’in ahlakını ve kötü hâllerini bildiğini, bundan dolayı Müslümanların işlerini ona teslim edemeyeceğini bildirmiştir. Onun yerine “akil, dürüst, dindar ve akidesi sağlam” 806 Kutbüddin Mevdûd’u atama tercihi konusunda görüşlerini almış, emirlerin mutabakatıyla Kutbüddin’in Musul’dan çağrılmasına karar verilmiştir. Manuel’in Antakya civarında olduğu günlerde alınan bu karar, Nusretüddin ve taraftarlarının isyanına yol açmış; Halep’teki divanın başkanı Emînüddin Zeyne’l-Hac Ebü’l-Kâsım, Halep Kalesi Valisi İzzeddin ve nâibleri tarafından Harran’da bulunan Nusretüddin’e mektup gönderilmiş, ağabeyi Nûreddin’in hayatından ümit kesildiği bildirilmiş, bunun için Dımaşk’a hareket etmesi istenmiştir. Mektubu götüren kurye Dımaşklı İbn Magzû, Nûreddin’in hastalığı üzerine muhtemel bir isyana karşı yolları tutan Halep nâibi Mecdüddîn İbnü’d-Dâye tarafından yakalanmıştır. Nûreddin, 14 Muharrem 554’te (5 Şubat 1159) durumu Mecdüddîn’den haber aldığında, Nusretüddin’in Dımaşk’a doğru yola çıkmış olduğu da Ca‘ber Kalesi’nden haber verilmiş; bunun üzerine Nûreddin, kardeşinin durdurulması için Şîrkûh’u görevlendirmiştir. Nusretüddin, ağabeyinin durumunun iyi olduğunu duyup geri döndüğünden iki taraf arasında herhangi bir çatışma olmamıştır.807 Nûreddin’in çağrısını alan Kutbüddin Mevdûd, Musul’dan yola çıkmışsa da onun iyileştiğini duyduğundan bulunduğu yerde kalarak vezir Cemâleddin’i Dımaşk’a göndermiş; Dımaşk’ta en iyi şekilde ağırlanan Cemâleddin; müzakerelerin tamamlanması için Şîrkûh’la birlikte Mevdûd’un yanına dönmüştür. Mevdûd, ordusuyla birlikte Dımaşk’a gelmiş, 17 Cemaziyülevvel 554’te (6 Haziran 1159) Dımaşk’ta onun için büyük bir şölen düzenlenmiştir.808 Harran, Nusretüddin’in elinden alınmış ve Musul 806 Nûreddin’in dindarlığa ek olarak “sağlam akide” vurgusu, Nusretüddin’in Şiîlere verdiği tavizler karşısında bir önlem olarak görünmektedir. Nûreddin, bu vurguyu daha sonra II. Kılıcarslan’la mücadelesinde de yaparak ona karşı mücadeleyi meşrulaştıran bir husus olarak ifade edecektir. 807 İbnü’l-Kalânisî, s. 542-543. 808 İbnü’l-Kalânisî, s. 543-546. 174 ordusu komutanı ve Mevdûd’un Musul nâibi İsfehsâlâr Zeyneddin Ali Küçük’e iktâ olarak verilmiştir.809 Nûreddin’in Dımaşk’ta iktidarını sağlamlaştırdığı süreçte Musul idaresinin güçlü ismi, İmâdüddin Zengî’nin çocukluk arkadaşı810 ve Suriye Selçukluları’ndan Melik Rıdvan b. Tutuş’un kızı Melike Hatun’la evli811 Zeyneddin Ali Küçük, Irak siyasetinde Zengî’nin bıraktığı boşluğu doldurmuştur. Nûreddin, Haçlılarla mücadele ederken, Ali Küçük, Mevdûd adına karmaşık Irak siyasetinin içinde önemli bir rol oynamıştır. Receb 551’de (Eylül-Ekim 1156) Irak Selçukluları’nın saltanat mücadelesinde Sultan Muhammed’in oğlu Sultan Mesud’un kardeşi Melik Süleyman Şah’ı tutuklamış,812 Muharrem 552’de (Mart 1157), Sultan Muhammed’in Bağdat kuşatmasına katılmıştır. Bu kuşatma, Bağdat’ta üç hafta boyunca hilafet köşkü dışında cuma namazının bile kılınmamasına yol açmıştır.813 Sultan Muhammed’in ölümü üzerine Melikşah b. Mahmud’a karşı, Irak Selçukluları’nın başkenti Hemedan’dan gelen heyetin Mevdûd’a başvurması üzerine Süleyman Şah’ı hapisten çıkarmıştır. Ali Küçük, Süleyman Şah’ın sultan, Mevdûd’un onun atabegi, Vezir Cemâleddin’in Süleyman Şah’ın veziri ve kendisinin onun ordu komutanı olması konusunda Hemedan’daki Süleyman Şah yanlıları ile varılan anlaşmayı uygulamak üzere 555 (1160) yılının başlarında Süleyman Şah’la birlikte Hemedan’a gitmiştir. Ancak Ali Küçük, Süleyman Şah’ı Irak Selçuklu tahtına oturtmayı başarsa da oradaki durumun iyi olmadığını görüp Musul’a geri dönmüştür.814 Ali Küçük, aynı yıl Hacca giderken Bağdat’ta Halife el-Müstencid Billâh’ın huzuruna çıkmıştır. Halife, kendisine hilʿat giydirmiş ve “Şununla Mü’minlerin emirinin (halifenin) ve Müslümanların düşmanları ile savaş!” diyerek ona kılıç kuşamıştır.815 Nûreddin, Dımaşk’ın ele geçirilmesinden önce olduğu gibi Dımaşk’ın ele geçirilmesinden sonra da Irak siyasetinden uzak kalmıştır. Onun bu süreçte Irak’la ilişkisi hakkında sadece birkaç kayıt bulunmuştur. Söz konusu kayıtlardan biri, Süyûtî tarafından kaynak belirtilmeden verilmiştir. Süyûtî, Nûreddin’in Dımaşk’ı alması 809 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 9, s. 435; Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 342; İbnü’l-Adîm, Zübde, s. 341; İbn Vâsıl, Cilt: 1, s. 131; İbn Haldûn, Cilt: 5, s. 286; Bezer, Begteginliler, s. 47-48. 810 İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 15 811 İbnü’l-Ezrâk, s. 122. 812 İbnü’l-Cevzî, Cilt: 18, s. 107; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 9, s. 405-406; Atâbekiyye, s. 108-109, İbnü’lEzrâk, s. 119-120; Bezer, Begteginliler, s. 40-41. 813 İbnü’l-Cevzî, Cilt: 18, s. 111-115; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 9, s. 409-410; Atâbekiyye, s. 113-114; İbnü’l-Ezrâk, s. 119-120. 814 İbnü’l-Cevzî, Cilt: 18, s. 138; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 9, s. 437; Atâbekiyye, s. 114-115; 815 İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 114-115. 175 üzerine Abbâsî Halifesi Muktefî Liemrillâh’ın kendisine hilʿat gönderdiğini, ona Melikü’l-Âdil lakabını verdiğini ve Mısır’a sefer düzenlemesini emrettiğini yazmıştır.816 İlk kaynaklarda yer almayan böyle bir emir söz konusu olsa bile Nûreddin tarafından dikkate alınmamıştır. Bu devirle ilgili diğer iki kayıt, İbnü’l-Cevzî’ye aittir. İbnü’lCevzî, 552 (1157-1158) yılı olaylarını aktarırken Nûreddin’in elçisinin hediyeler, Haçlıların başları, silahları ve kalkanları ile Bağdat’a ulaştığını yazmış ama elçinin görüşmeleri hakkında bilgi vermemiştir.817 İbnü’l-Cevzî’nin diğer kaydı ise bir rivayet şeklindedir. İbnü’l-Cevzî, Nûreddin’in, Muharrem 552’deki (Mart 1157) Bağdat kuşatmasına katılıp Bağdat’ın sıkıntı çekmesine yol açan Zeyneddin Ali Küçük’e haber gönderip ona “Git, kendini Mü’minlerin emirinin önüne at, senden razı oluncaya kadar ona yalvar!” dediğinin söylendiğini aktarmıştır.818 Böyle bir emir söz konusu olmayabilir. Ancak bunun Bağdat’ta konuşulması, Abbâsî başkentinde Zeyneddin Ali Küçük’ün Nûreddin’in emrini dinleyecek biri olarak görüldüğünü, Nûreddin’in Halifeye karşı mücadeleden yana olmadığının düşünüldüğünü ya da Halifenin Nûreddin’in kendisinden yana olmasını önemsediğini göstermektedir ki bu durum, Nûreddin’in İslâm âlemindeki konumu açısından kanaatimizce önemli görülmelidir.819 2.3. Mısır Siyasetine Müdahalesi ve Büyük Devlete Evrilme Süreci (558-569/1163- 1174) Nûreddin, Haçlılarla mücadelesinde başarıyı, Müslümanların ittifak etmesinde görmüş; Müslüman devletlerdeki iç çatışmaları, Haçlıların İslâm şehirlerine karşı istila emellerinin gerçekleşmesine katkı sağlayan etkinlikler içinde değerlendirmiştir.820 O, bu anlayışla Dımaşk’ı zaptetme sürecinde Mısır’la diplomatik ilişkilerini geliştirmiş; iki tarafın elçilerinden Mısır’daki gelişmeler hakkında sürekli bilgi sahibi olmuştur. Askalân’ı iç çatışmalar sırasında Haçlılara veren Mısır’daki Fâtımî Devleti, inkıraz işaretleri verirken Mısır’da birbiriyle sürekli çatışma içinde olan vezirler, Haçlılarla 816 Süyûtî, s. 675. 817 İbnü’l-Cevzî, Cilt: 18, s. 119. Sözü edilen Haçlı kafaları, silahları ve kalkanları Nûreddin’in 552’deki (1157) Banyas zaferine ait olmalıdır. 818 İbnü’l-Cevzî, Cilt: 18, s. 114. 819 Hanbelî kaynakları, devrin Abbâsî Halifesi veziri, Hanbelî alimi İbn Hübeyre ile Nûreddin arasında bir dostluğun bulunduğunu aktarmışlarsa da (İbn Receb, Cilt: 2, s. 252, 255, 258.) bu bilgiler devrin kaynaklarında geçmemiştir. 820 Nûreddin, II. Kılıcarslan’ın tahta çıkmasından sonra kardeşleri ile arasındaki çatışmaya karşı, aralarındaki savaşın Bizans ve Haçlıların İslam kalelerine yönelik emellerine hizmet edeceği endişesini onlara açıkça beyan etmiş (İbnü’l-Kalânisî, s. 510); Dımaşk’ı zaptetmesinden önce Dımaşk Atabegliği’nde görülen iç çatışmadan da bu yönde tedirgin olmuş ve bu tedirginliği, Dımaşk’ın fethiyle neticelenmiştir. 176 mücadele etmek yerine onlarla anlaşmanın yollarını aramıştır. Her fırsatta Mısır’a elçi gönderen Haçlılar, Mısır siyasetinde etkili bir güç olma imkânı elde etmişlerdir. Ordu komutanı Şâver b. Mucir es-Sadî tarafından 558 yılının başında (Aralık 1162) devrilip ailesinin dokuz yıl bir aylık vezaret sürecine son verilen Vezir Melikü’s-Sâlih Talaiʿ b. Rüzzik, vezir olduktan hemen sonra Haçlılarla anlaşma yoluna gitmiş, emirlerinin iktâlarından keserek821 her yıl Haçlılara otuz üç bin dinar haraç ödemeyi kabul etmiştir. Sâlih, Ramazan 558’de (Ağustos 1163) Şâver’in emriyle öldürülünce onun devrilmesinde kendisine yardımcı olan ve kendisi tarafından Hâcib (Sâhibü’l-Bâb) görevine getirilen Dırgam b. Âmir b. Sıvar el-Münzerî el-Lahmî Ebü’l-Eşbâl arasında ihtilaf çıkmıştır. Bu sırada Haçlı elçisi Kahire’ye gelip parayı istemiştir.822 Yeni vezir Şâver, Haçlılara karşı savaşan Nûreddin’e yakın durmuş; Nûreddin’e hediyeler göndermiş, bu hediyeler 12 Ramazan 558 (14 Ağustos 1163) Pazartesi günü Nûreddin’e ulaştırılmıştır.823 Ancak Şâver’in vezarete gelişinin üzerinden henüz dokuz ay geçmişken Hacip Dırgam, 28 Ramazan 558’de (30 Ağustos 1163) ona karşı isyan etmiş, Şâver’in büyük oğlu Tay b. Şâver’i öldürmüştür. Malları yağmalanan, ailesi esir alınan ve yakınları öldürülen Şâver, Suriye’ye gitmek amacıyla Kahire’den çıkmıştır. Mısır’da vezire karşı isyan edip galip gelen vezir olduğundan, 824 Şâver’in yerine de Dırgam, Fâtımî Halifesi el-Âdıd Lidinillâh tarafından vezir olarak atanmıştır. Makrîzî’ye göre cesaretiyle bilinen eski ordu komutanı (Emirü’l-Ceyş) Şâver’in idaresinden halk genellikle memnundu. Melikü’s-Sâlih b. Rüzzik’i öldürmesinden ve oğlu Kâmil’le ilgili bir iki husus825 haricinde aleyhinde bir şey konuşulmamıştır. Buna rağmen Dırgam tarafından devrilmesi, Mısır’da istikrasızlığa yol açan siyasî alışkanlıklardan kaynaklanmaktaydı. Şâver’in devrilip yerine Dırgam’ın gelmesiyle birlikte Mısır’da o yıl (558) Melikü’s-Sâlih b. Rüzzik, Şâver ve Dırgam olmak üzere üç vezir görev yapmıştır.826 821 İbnü’l-Kalânisî, s. 509-510. 822 Makrîzî, İttiʿaz, Cilt: 3, s. 259; Makrîzî’nin sözünü ettiği anlaşma Mısır ile III. Baudouin arasında yapılmıştır. (William of Tyre, Cilt: 2, s. 302 ve ilgili 18 nolu Yayına Hazırlayan Dipnotu.) 823 Makrîzî, İttiʿaz, Cilt: 3, s. 260-262. 824 İbn Şeddâd, s. 75; İbn Vâsıl, Cilt: 1, s. 138. 825 el-Kâmil, başının üzerinde Mısır’da hilafet alametlerinden sayılan bir şemsiye taşımış; babasının adını kullanıp emirlere tahakküm etmekle suçlanmıştır. (Makrîzî, İttiʿaz, Cilt: 3, s. 261.) 826 Makrîzî, İttiʿaz, Cilt: 3, s. 259-262; İbn Kādî Şühbe, vr. 123-124; Bahattin Kök, “Nuruddin Mahmud’un Mısır’ı Ele Geçirmesi ve Fatımilerin Yıkılışı”, Atatürk Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Basımevi, 1990, Sayı: 9, ss. 165-187. 177 Mısır Fâtımî Devleti’nin söz konusu dağınıklığı sürecinde Kudüs Haçlı Kralı Amaury, Kudüs Haçlı Krallığı’nın güneybatı sınırında etkin olan Hospitallier tarikatının üstadı Gilber de Assailly’nin teşviki ve desteğiyle827 Mısır’a saldırmış, Sedir denen yere ulaşmış, 2 Şevval 558’de (3 Eylül 1163) ise Doğu Mısır’da, Suriye sınırındaki828 Fakus’ta bulunduğu haber verilmiştir. Dırgam, kardeşi Hemam’ı ona karşı çıkarmışsa da Hemam ve askerleri Haçlılara yenilmiştir. Haçlılar, Bilbis Kalesi’ne kadar ulaşıp kalenin bir kısmını da ele geçirmişlerdir. Hemam ve Beni Kenane Araplarının karşı koyması üzerine Haçlılar iki kola ayrılmış; Araplar, onlardan çok sayıda kişiyi öldürünce Amaury, yanına bazı esirleri de alıp Kudüs’e dönmek zorunda kalmıştır.829 Amaury’nin Mısır’a saldırdığı günlerde Nûreddin’le Kudüs Haçlı Krallığı arasındaki anlaşma devam etmekteydi. Daha önce iki yıl olan anlaşma süresine muhtemelen bir yıl daha eklenmiştir. 830 Nûreddin, Amaury’nin Mısır saldırısı karşısında Kudüs Krallığı’na yönelik herhangi bir saldırıda bulunmamış; diğer Haçlılar ve özellikle Bizanslılarla Manuel’in evlenme süreciyle ilgili problem yaşayan Trablus Kontluğuna saldırıp - Kudüs Haçlıları Mısır’la meşgul iken- batıda ve kuzeyde kazanımlar elde etmeyi tasarlamıştır. Nûreddin, 558’de (1163) Hısnü’l-Ekrâd Kalesi’ne831 akın düzenlemek amacıyla büyük bir toplulukla832 yola çıkmış, Trablus’a kadar gitmeyi düşünmüştür. Ancak Hısnü’lEkrâd Kalesi civarında, Bukeyʿa denen yerde karargâhını kurup ordusu ile birlikte öğle civarı istirahata çekilmişken833 Kudüs ziyaretinden dönen, aralarında önemli kişilerin bulunduğu bir grup Batılı Hıristiyan hacı ile Templier Tarikatı mensupları, Müslümanlarla savaşmak üzere bölgeye gönüllü olarak gelen Bizanslı Dukas834 ve muhtemelen Ermeni Thoros’un oluşturduğu Hıristiyan birliğinin baskınına 827 Stevenson, s. 186. 828 Yâkūt, Cilt: 4, s. 232. 829 Makrîzî, İttiʿaz, Cilt: 3, s. 262. 830 Stevenson, s. 185. 831 Runciman, kalenin ismini Krak olarak vermiştir. (Cilt: 2, s. 307.) 832 Sıbt İbnü’l-Cevzî, Cilt: 8, Kısım: 1, s. 244. 833 Abû’l-Farac, Cilt: 2, s. 402. 834 Bu şahsın, Manuel’in, Baudouin’in yardım etmek üzere 1160’ta Kudüs’e gönderdiği ve oradan 1161’de İstanbul’a dönen Kontostephanos (Kinnamos, s. 145-146.) olma ihtimali vardır. Kinnamos’un verdiği tarih ile İbnü’l-Esîr’deki tarih (558 sonu/1162’nin başı) arasında bir fark bulunmaktaysa da iki taraftan biri tarihi karıştırmış olmalıdır. Zira iki olayın gerçekleşme biçimi benzerlik arz etmektedir ve Kinnamos’un Historiası’nı yayına hazırlayan Işın Demirkent’in belirttiği üzere (s. 146, 92 Numaralı Not), Türkiye Selçuklu tarihçileri böyle bir olayı Selçuklu tarihinde tespit edememişlerdir. 178 uğramıştır.835 Atının köstekli olduğu sırada yaşanan baskında Nûreddin ancak bir askerin836 atının kösteğini son anda çözmesiyle kurtulmuş, kösteği çözen asker ise öldürülmüştür. “el-Bukeyʿa Vakası” 837 denen baskında Nûreddin’in ordusu, Haçlılara tedbirsiz yakalanmış, silahlarını düşmanın eline geçen karargâhta bırakıp Humus yakınlarındaki Kades Gölcüğüne kadar yol almıştır. Nûreddin, savaş alanı ile aralarında dört fersah bulunmasına rağmen buradan ayrılma teklifini, “Yanımda bin süvari olsa onlarla savaşırım, Allah’a yemin olsun ki şahsımın ve İslâm’ın intikamını almadıkça çardağın altında gölgelenmeyeceğim.” diyerek reddetmiştir. Haçlılar, Humus’a kadar ilerlemeye karar vermişken Nûreddin’in konaklama yerini duyduklarında tuzağa düşürülme korkusuyla geri dönmüşlerdir. Ancak Nûreddin’in ordusu ağır kayıplar vermiş, silahlarının tamamına yakını da Haçlıların eline geçmiştir. Nûreddin’le baş edemeyeceklerini bilen Haçlılar, ona verdikleri zararı daha büyük bir kazanca dönüştürmek için elçi gönderip anlaşma talebinde bulunmuşlar fakat Nûreddin, onların taleplerini reddetmiştir. Bu yenilgiden sonra Nûreddin, toparlanmak için ekonomik olarak koşullarını zorlayınca kendisine fakih, sufi, kurrâ (Kur’an-ı Kerim okuyucusu) ve yoksulların aylığının kesilmesi önerilmiştir. Nûreddin, bu kesimlerin dualarının kendisi için önemine duyduğu inancı dile getirmiş, “Zafere ancak onlar sayesinde ulaşacağıma inanıyorum. Size ancak aranızdaki zayıfların hürmetine rızık ve zafer veriliyor.” diyerek bu öneriyi kabul etmemiştir.838 Sıbt İbnü’l-Cevzî’ye göre Nûreddin, nâiblerinin zenginlerin elindeki mala cihada katkı için el konulması önerisini de sonraki gece gördüğü bir rüya üzerine karşı çıkmıştır.839 Nûreddin, söz konusu sorunlarla uğraşırken Şâver, 568 Zilkâde (1163 Ekim) 840 ayının sonlarında Nûreddin’e sığınmıştır. Dırgam, Şâver’i tutuklatıp kendisine iade etmesi için 835 Bu baskında yer alan Angouleme kontunun kardeşi Martel ve Hugh de Lesignan Brown gibi Batılı hacıların isimlerini de kaydeden William of Tyre, Nûreddin’in zaferlerinden aldığı cesaret yüzünden dikkatsiz davrandığı için baskına uğradığını iddia etmiş, Haçlı başarısındaki büyük payın ise Templier tarikatından Gilbert de Lacy’e ait olduğunu belirtmiştir. (Cilt: 2, s. 306; Stevenson, s. 183; Runciman, Cilt: 2, s. 307.) 836 Kadı İmâd, bu kişinin adını Aziz b. Muzaffer el-Kürdî olarak vermiştir. (s. 391.) 837 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 9, s. 462. 838 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 9, s. 462-463; Atâbekiyye, s. 116-118; Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 350-354; İbnü’l-Adîm, Zübde, s. 342-343, İbn Vâsıl, Cilt: 1, s. 135-137; Sıbt İbnü’l-Cevzî, Cilt: 8, Kısım: 1, s. 344- 345; İbn Kādî Şühbe, 121-123. Ebü’l-Fidâ, bu olayı 559 yılı olayları arasında anlatmıştır. (Cilt: 2, s. 115.) İbn Haldûn kaynak belirtmeden öneriyi yapan kişinin adını İbn Nasrî olarak vermiştir. (Cilt: 5, s. 288.) 839 Sıbt İbnü’l-Cevzî, Cilt: 8, Kısım:1, s. 245. 840 Bu tarih, Kâtip İmâd tarafından 6 Rebîülevvel 558 (12 Şubat 1163) Pazartesi günü olarak verilmişse de (Bündârî, Sene’l-Berk, s. 19) onun verdiği tarih olayların akışına aykırıdır. 179 İbn Rüzzik Devri’nin idarecilerinden Alemü’l-Mülk İbn Nuhhas’ı Nûreddin’e göndermiş; Nûreddin, taleplerine olumlu cevap verir gibi görünüp tersi yönde davranmıştır. Şâver’in Nûreddin’e ulaşmasına engel olamayan Dırgam, emirlerden kuşkulanmaya başlamış, onların birkaçını evine davet edip öldürmüştür. Mısır’ın savunmasız kaldığını gören Kudüs Haçlıları, 559’un başında (Aralık 1163) bir kez daha Mısır’a gelip anlaştıkları haracın kendilerine ödenmesini istemişlerdir. Dırgam, onlara karşı tedbir almak yerine Şâver’le mektuplaşıp kendisiyle birlikte bir isyan düzenleme vaadinde bulundukları gerekçesiyle 18 Rebîülevvel 559’da (14 Şubat 1164) aralarında Ali Sabbah b. Şahinşah, Esel el-Ğavi ve Ali b. Zibd gibi önemli isimlerin bulunduğu yaklaşık yetmiş emirle onların yakın çevrelerini tutuklatmış ve aynı günün gecesinde onların boyunlarını vurmuştur. Dırgam, kardeşi Hemam’ı da İskenderiye valisi büyük emir Hilvas’ın üzerine göndermiş; şiddetli çarpışmalardan sonra el-Hilvas da yakalanıp Kahire’ye götürülmüş, onun da boynu vurulup bedeni Zubeyle Kapısı’nda çarmıhta sergilenmiştir. Bundan dolayı halkta Dırgam’a karşı şiddetli bir nefret oluşmuştur.841 2.3.1. Ordusunun I. Mısır Seferi ve Nûreddîn Mahmud’un Hârim, Banyas, Müneytırâ Kalelerini Fethi Nûreddin, kendisine sığınan Şâver’i Dımaşk’ta iyi karşılamış, ona güzel bir konak tahsis edip ikramda bulunmuştur. Şâver, Nûreddin’den makamına dönmesi için kendisiyle Mısır’a asker göndermesini talep etmiştir. Buna karşılık, Mısır gelirinin, askerlerin iktâları dağıtıldıktan sonra geriye kalan, üçte birini Nûreddin’e vermek, Nûreddin’in kendisiyle Mısır’a göndereceği askerlerin Mısır’da kalmasını sağlamak ve Mısır’ı Nûreddin’in emirleri doğrultusunda yönetmek konusunda söz vermiştir.842 Nûreddin, Şâver’in isteklerine cevap verme konusunda ikilem yaşamıştır. Şâver’in kendisine sığınmış olması, vaatleri ve Haçlılara karşı ona yardımcı olmanın gerekliliği hususları Nûreddin’i kararını Şâver’in lehine olması yönünde etkilemiştir. Ancak yolun durumu, Haçlıların yolun üzerinde olması ve Şâver’in Mısır’da istikrar bulunca ihanet etme ihtimali onu kaygılandırmıştır. Nûreddin, bu ikilem içinde nihayet kararını Mısır’a müdahale etmekten yana vermiştir.843 Bunun üzerine “ülkenin en cesur ve önde gelen 841 Makrîzî, İttiʿaz, Cilt: 3, s. 262-264. 842 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 9, s. 465; İbnü’l-Adîm, Zübde, s. 344-345; Makrîzî, İttiʿaz, Cilt: 3, s. 264; Ebü’l-Fidâ, Cilt: 2, s. 115-116. 843 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 9, s. 465; Atâbekiyye, s. 120-121; Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 356. 180 komutanı” Şîrkûh, Halep’ten Dımaşk’a çağrılmış; Nûreddin, kendisinden yardım dileyenin hakkını vermesi, Şâver’i görevine iade etmesi, onu yerinden edenlerden intikam alması, Mısır’ın durumunu araştırması ve değerlendirmesi için Şîrkûh’a Şâver’le birlikte Mısır’a gitmesini emretmiştir.844 Şîrkûh, bilmediği bir coğrafyaya savaşmak için gitmekte isteksiz olmuştur.845 “Bin atlıyla on binlerce savaşçının bulunduğu bir ülkeye akın düzenlemenin, yol almış bir orduyu yerleşik bir orduya karşı savaştırmanın, ülkesinden uzak savaşçıları hazinelerine yakın savaşçıların karşısına çıkarmanın” riskli olduğunu belirtip sefere çıkmaktan imtina etmiştir. Makrîzî’ye göre Nûreddin, konuyla ilgili kendisine anlatılan olağandışı bir haberi kendisine bildirerek onu ikna edebilmiştir.846 Şîrkûh hazırlıklarını tamamlayınca beraberinde sefere isteksiz katılan yeğeni Selâhaddin-i Eyyûbî847 bulunduğu hâlde 20 Cemaziyülevvel 559’da (15 Nisan 1164) Şâver’le birlikte Dımaşk’tan yola çıkmıştır.848 Nûreddin de Şîrkûh ve beraberinde bulunanların Haçlı saldırısına uğramasını engellemek için onlarla birlikte Haçlı sınırına doğru yürümüş; Haçlılar, sınırlarını Nûreddin’den korumakla meşgul olurken Şîrkûh ve yanındakiler yol almışlardır.849 Nûreddin, sınırları gözetirken onlar Akabe Körfezi’nin başındaki Rıft Vadisi’ni izlemişlerdir.850 Kerek ve Şevbek’in doğusundan Eyle’ye, 844 İbn Şeddâd, s. 75, İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 9, s. 465, Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 356, İbn Vâsıl, Cilt: 1, s. 138; İbn Hallikân, Cilt: 7, s. 145-146. 845 İbn Şeddâd, s. 75. 846 Makrîzî’nin aktardığına göre Vaiz Zeyneddin b. Necâ el-Ensârî adlı devrin ünlü vaizlerinden biri Mısır’da iken bir şahıs gelip kendisine Şîrkûh’u sormuş ve onun Mısır’ı fethedeceğini söylemiştir. İbn Necâ, bu haberi Nûreddin’e vermiş, Nûreddin, kendisinden bunu gizlemesini istemiş, Şîrkûh’un Mısır konusundaki isteksizliğini görünce İbn Necâ’dan haberi Şîrkûh’a anlatmasını istemiştir. İbn Necâ’dan haberi alan Şîrkûh, Mısır’a gitmeye ikna olmuştur. (İttiʿaz, Cilt: 3, s. 265-266.) Ancak çalışmamızın ilgili yerlerinde ifade edileceği üzere Mısır konusunda kimi zaman Nûreddin’in, kimi zaman Şîrkûh ya da Selâhaddin’in tereddüt içinde olduğu düşünüldüğünde anlatılanın bir menkıbeden ibaret olduğunu kabul etmek gerekmektedir. 847 İbn Şeddâd, s. 76; İbn Hallikân, Cilt: 7, s. 145-146. 848 Bündârî, Sene’l-Berk, s. 19; İbnü’l-Esîr, Şîrkûh’un yola çıkış tarihi için sadece Cemaziyülevvel 559 kaydını düşmüş, gün belirtmemiştir. (el-Kâmil, Cilt: 9, s. 465.) Ebû Şâme ise tarihi, Cemaziyülâhır 559 olarak vermiş, yine gün belirtmemiştir. (Cilt: 1, s. 356) İbn Şeddâd, bu tarihi 558 olarak vermişse de (s. 75-76.) Ebû Şâme’nin de ifade ettiği üzere yanılmıştır. (Cilt: 1, s. 356.) 849 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 9, s. 465; Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 357. Bu seferde Şîrkûh’un yanında kaç askerin bulunduğu İslâm kaynaklarında belirtilmemiştir. Haçlı kaynağı William of Tyre ise, “Nûreddin; Şîrkûh’u büyük bir ordu ile Mısır’a gönderdi.” diyerek durumu abartmıştır. (Cilt: 2, s. 304.) 850 Malcolm Cameron Lyons ve D. E. P. Jackson, Selahaddin Kutsal Savaşın Politikiları, Türkçesi: Zehra Savan, Pınar Yayınları: Ankara, 2006, s. 15. 181 oradan da Sadr, Süveyş ve el-Bereke üzerinden Kahire’ye uzanan yolu takip etmişlerdir.851 Dırgam, Şîrkûh ve beraberindeki Türkler ile Şâver’in haberini aldığında, Haçlı elçisi Mısır tarafından kendilerine vaat edilen yıllık otuz üç bin dinarlık haracı almak üzere Kahire’deydi.852 Şâver ve Şîrkûh’un gelişini haber alan Dırgam, III. Baudouin’e vadedilen eski haraçla birlikte ek ödemede bulunma ve hatta güvence olarak bazı adamlarını kendisine rehin bırakma ve ebedi dostluk karşılığında Amaury’den yardım talep etmişse de Mısır elçisi henüz Kudüs’te ikna görüşmelerine devam ederken ve Amaury hazırlıklarını tamamlamadan Şîrkûh ve Şâver Mısır’a varmıştır.853 Şîrkûh 559 Cemaziyülâhır ayının başlarında (1164 Nisan ayının sonları) Bilbis’e varmış; Dırgam, kardeşi Nasıru’l-Müslimin Hemam’ın komutasında altı bin kişilik atlı bir birliği Bilbis’te Şîrkûh’un karşısına çıkarmış ancak Şîrkûh’un ilerlemesine engel olamamıştır.854 Şîrkûh, 6 Cemaziyülâhır (1 Mayıs 1164) Perşembe günü Kahire’nin dış mahallelerine varmıştır.855 İki taraf arasındaki şiddetli bir savaştan sonra856 Dırgam, kendisinden nefret eden Mısır halkının ona yardım etmemesiyle aynı ayın sonlarında yenilmiş, 29 Cemaziyülâhır’da (24 Mayıs) 857 es-Seyyide Nefise Meşhedi’nin yakınlarında öldürülmüş; 3 Receb’de (27 Mayıs) Şâver, yeniden vezir olmuştur.858 Makamına yerleşen Şâver, Kahire’nin dışında konaklayan Şîrkûh’a karşı düşmanca davranmış; ona ve Nûreddin’e verdiği sözleri yerine getirmemiş, kendisinden Suriye’ye geri dönmesini istemiştir. Şîrkûh, bu isteği yerine getirmeyip Bilbis’teki nâiblerine haber göndererek şehri teslim almalarını emretmiştir. Onların emri yerine getirmesiyle Şîrkûh, Bilbis’le birlikte Mısır’ın doğusunu ele geçirmiştir. Şâver, Şîrkûh’a karşı fazla miktarda mal vererek Haçlılardan yardım dilemiştir.859 Dırgam’la yapılan anlaşmanın yenilenmesi koşulu üzerine Şâver’le anlaşan860 Haçlılar, bu yardım talebini büyük bir coşkuyla karşılamışlardır. Kudüs Haçlı Kralı Amaury ve Batı’dan Kudüs ziyareti için 851 İbn Vâsıl, Cilt: 1, s. 138. 852 Makrîzî, İttiʿaz, Cilt: 3, s. 266. 853 Runciman, Cilt: 2, s. 307; William of Tyre, Cilt: 2, s. 304-305. 854 Makrîzî, İttiʿaz, Cilt: 3, s. 267. 855 Makrîzî, İttiʿaz, Cilt: 3, s. 268. 856 Makrîzî, İttiʿaz, Cilt: 3, s. 267-268. 857 Makrîzî, İttiʿaz, Cilt: 3, s. 270. 858 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 9, s. 466; Makrîzî, İttiʿaz, Cilt: 3, s. 272. 859 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 9, s. 466. 860 William of Tyre, Cilt: 2, s. 305. 182 gelen çok sayıda kişi, Şâver’in yardımına gitmişlerdir. Mısır’a sahip olma emeli taşıyan Haçlılar, buranın Nûreddin’in eline geçmesini kendileri için felaket görmüşlerdir.861 Mısır yönetimi ve halkı Şâver’i desteklemiştir. Şîrkûh, Şâver’in bu destekle birlikte Haçlılarla da ittifak kurduğunu görünce Kahire yakınlarından ayrılıp Bilbis’e çekilmiş; Haçlılar ve Mısırlılar, onu orada üç ay kuşatmışlardır.862 Kuşatma sırasında Şîrkûh’un yanında bulunan Serhed emiri Seyfeddin Muhammed b. Bercivan öldürülmüş ve Şîrkûh’un Nûreddin ile iletişimi kesilmiştir. Ancak Nûreddin’in Haçlıların Mısır’da yaptıklarından haberi olmuştur.863 Nûreddin, bu sırada Hârim’e bir sefer düzenlemiş; ardından Banyas’a yürümüştür. Amaury’nin komutasındaki Haçlılar bunu duyduklarında kuşatmayı bırakmak istemişler ve Şîrkûh’a anlaşma teklif etmişlerdir. Nûreddin’in Hârim ve Banyas faaliyetlerinden haberi olmayan Şîrkûh, eline geçirdiği yerleri Mısırlılara iade etme koşuluyla Suriye’ye dönmek üzere onlarla anlaşmayı kabul etmiştir. Haçlılar, bunu kabul edince Şîrkûh Zilhicce 559’da (Ekim-Kasım 1164) Suriye’ye gitmek üzere Bilbis’ten ayrılmıştır.864 Suriye-Mısır yolu üzerinde Eyle, Kudüs ve Kızıldeniz arasında yer alan865 Kerek’in ve Şevbek’in sahibi Ernat, onun yolunu kesmek istemiş ancak Şîrkûh, bundan haberdar olmuş, yolunu değiştirmiş, Dımaşk’a sağ salim ulaşmayı başarmıştır.866 Nûreddin, Şîrkûh ve arkadaşlarının Bilbis’te Haçlılar ve Mısırlılar tarafından kuşatılmaya başlandığı Ramazan 559’da (Temmuz-Ağustos 1164) Haçlıların kuşatmayı kaldırmalarını sağlamak için Haçlılara yönelik bir saldırı planlamıştır. Haçlılarla mücadeleyi hep müttefik güçlerle yapma siyasetini sürdüren Nûreddin, Musul hâkimi Kardeşi Kutbüddin, Hısnıkeyfâ Artuklular’ından Fahreddin Karaarslan, Mardin 861 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 9, s. 466; Makrîzî’ye göre Dırgam, Şîrkûh ve Şâver’e karşı yardım istediğinde Amaury, buna olumsuz cevap vermiş ve “Ben, halifenin emri olmadan Mısır’a girmem.” demiştir. Ancak Şâver yardım talebinde bulunduğunda, Zahireddin Bedran’ı Amaury’ye göndererek Nûreddin’in askerinin Mısır’da bulunmasının Haçlılar için oluşturacağı tehlikeyle onu korkutmuş, “Nûreddin Mahmud Mısır’da istikrar bulursa seni istediği gibi yok eder” demiş, ona çok mal vaat etmiş, belirtildiğine göre yolun her merhalesi için ona bin dinar ödeme sözünü vermiştir. Amaury, bu teklifi duyduğunda sevinmiş, Mısır’a gözünü dikmiş, Askalân’dan yola çıkmış ve bu yolculuğu için yirmi yedi bin dinar kazanmıştır. (İttiʿaz, Cilt: 3, s. 276-277.) 862 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 9, s. 466; Makrîzî, İttiʿaz, Cilt: 3, s. 276-277; Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 360. 863 Makrîzî, İttiʿaz, Cilt: 3, s. 278. 864 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 9, s. 466; Makrîzî, İttiʿaz, Cilt: 3, s. 278; İbnü’l-Esîr’in aksine Haçlı tarihçisi William of Tyre, Amaury’nin Mısır’dan geri dönmesini Nûreddin’in faaliyetleri ile ilişkilendirmemiş, Şîrkûh’un Dımaşk’a geri dönmesine bağlamıştır. (Cilt: 2, s. 305.) 865 Yâkūt, Cilt: 4, s. 453. 866 Makrîzî, İttiʿaz, Cilt: 3, s. 279. 183 Artuklular’ından Necmeddin Alpı ve çevredeki diğer emirlere kararını haber verip onlardan yardım talep etmiştir.867 Haçlılara karşı savaşta Müslüman güçlerin rakipsiz lideri konumunda çıkan Nûreddin, Haçlılara karşı mücadeleyi “küfre karşı cihad” olarak ideolojik bir formata büründürmüştür. Nûreddin’in “Allah yolunda cihad” çağrısı, sadece dinî önderleri değil, sıradan halkı dahi Müslüman idarecileri Nûreddin’e tabi olmaları konusunda baskı altına alacak ölçüde etkilemiştir. Bu etkiyle, Nûreddin’in siyasî gücü ülkesinin sınırlarını aşmıştır. Emirlerden Kutbüddin Mevdûd ve Necmeddin Alpı, Nûreddin’in çağrısına hemen olumlu cevap verip savaş hazırlıklarına başlamışlardır. Fahreddin Karaarslan ise bir gecelik bir tereddütten sonra, Nûreddin’in oluşturduğu Müslüman kamuoyunun baskısından endişe ederek çağrıya olumlu cevap vermek durumunda kalmıştır.868 II. Kılıcarslan’ın yanından dönen küçük kardeşi Nusretüddin Emîr-i Emirân’ı da yanına alan869 Nûreddin, bu seferde askerlerin başına ordu komutanı olarak Musul orduları komutanı Zeyneddin Ali’yi atamış,870 Musul’la birlikteliğine Haçlılar konusunda daha güçlü bir işlevsellik kazandırmıştır. Nûredin, Hârim’i kuşattığında, Haçlılar ve diğer Hıristiyanlar bir araya gelerek bir tür “Hıristiyan Birliği” oluşturmuşlar; aralarında Antakya Prinkepsi III. Bohemond, Trablus Kontu II. Raymond, eski Urfa Kontu II. Joscelin’in oğlu III. Joscelin, Bizans’ın Kilikya Valisi Konstantin Kolaman ve Ermeni Thoros’un871 bulunduğu otuz bin872 867 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 9, s. 467. 868 Fahreddin Karaarslan, haber aldığı gece, “Nûreddin Mahmud, çok namaz kılıp oruç tutmaktan sapıttı. O, nefsini helak etti. Herkes de bu konuda onunla aynı yola girdi.” deyip savaşa katılmayı reddetmiş ama sabah olduğunda savaş için hazırlık yapılmasını emretmiştir. Bunun nedeni sorulduğunda “Nûreddin Mahmud bana karşı öyle bir yol tuttu ki ona yardım etmeyecek olursam halkım itaatimden çıkar. Çünkü Nûreddin Mahmud ülkedeki zahitlere, abitlere ve dünyadan el etek çekenlere mektuplar yazarak Müslümanların Haçlıların elinden çektiklerini, Müslümanları öldürmelerini, esir almalarını ve onların yurtlarını yağmalamalarını anlattı. Onlardan dua talep ediyor ve Müslümanları cihada teşvik etmelerini istiyor. Bunların her biri dostları ve tabileri ile birlikte oturmuş Nûreddin’in mektuplarını okuyor ve ağlıyor, beni lanetliyor ve bana beddua ediyorlar. Ben, onun çağrısını mutlaka icabet etmeliyim.” demiştir. (İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 9, s. 468; Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 326-327; İbnü’l-Adîm, Zübde, s. 346.) 869 İbnü’l-Ezrâk, s. 140-142. 870 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 9, s. 466. 871 William of Tyre, Thoros’tan da söz etmiştir. (Cilt: 2, s. 308) İslâm kaynakları ise bu savaşta Thoros adını anmamışlardır. Sadece İbnü’l-Adîm, İbn Leon, diye bir isim vermiş ama ardından bunun da adını “Mleh” olarak vermiştir ki (Zübde, s. 347.) Runciman, “Mleh” diye verdiği bu ismin sahibini Thoros’un kardeşi olarak tarif etmiştir. (Cilt: 2, s. 308.) 872 Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 364. 184 kişilik askerî bir kuvvetle Hârim’e yönelmişlerdir. Nûreddin, onların gelişi karşısında sahte bir geri çekilme manevrasında bulunup Artâh’a gitmiştir. Haçlılar, Hârim Kalesi’nin hâkimi Renaud de St-Valery’nin uyarıda bulunmasına rağmen bu manevraya aldanarak Nûreddin’i takip etmiş; onlar Hârim’in kale korunağından uzaklaştıklarında Nûreddin, geri dönüp onlarla savaşmaya başlamıştır. Savaşın başında Nûreddin’in ordusundan Halep ve Hısnıkeyfâ askerlerinin bulunduğu sağ cenah yenilmiş veya Nûreddin, Haçlılara yönelik ikinci bir sahte ricat manevrası yapmıştır.873 Bu ricatın niteliği ne olursa olsun Nûreddin’in ordusu, Haçlıları 21 Ramazan 559’da874 (12 Ağustos 1164) aniden dört yandan kuşatmış, onlardan on binden fazla kişiyi öldürürken Antakya Prinkepsi III. Bohemond, Trablus Kontu Raymond, Konstantin Kolaman ve Huge de Lusignan’ın da aralarında bulunduğu üç bin875 Haçlıyı esir alıp Halep Kalesi’ne göndermiştir. Nûreddin, Hârim’e girmiş ve oradaki her şeyi Halep’e sevk etmiştir.876 William of Tyre’ye göre, Hıristiyan liderlerden sadece Ermeni Thoros ve kardeşi Mleh kurtulmuşlardır. Thoros, Nûreddin’in takip edilmesine karşı çıkmış, savaşı terk etmek istemiş ama diğerlerinin sözleri ona galip gelmiştir.877 Antakya’nın fethedilmesi önerilmişse de Nûreddin, bir kez daha Bizans’la karşı karşıya gelmekten uzak durup temkinli bir tutum içinde, “Şehri fethetmek kolay fakat kaleyi ele 873 İbnü’l-Adîm, sahte ricata hiç değinmeden bunun bir hezimet olduğunu ve Nûreddin’in bir tepenin başında bu hezimete karşı Allah’a yalvardığını kaydetmiştir. (Zübde, s. 347.) Ebû Şâme ise sağ cenahtaki Fahreddin Karaarslan ve Halep askerlerinin Haçlılar karşısında korkuya kapıldığını belirtmekle birlikte bu kaçışın bir savaş hilesi olduğunu açıkça belirtmiş (Cilt: 1, s. 363); Nûreddin’in savaş sahasındaki dualarına yer vermiş ancak bu duaları yenilgiyle ilişkilendirmemiştir. Kendisine anlatıldığına göre Nûreddin Tel Hârim’in altında tek başına durmuş ve başını secdeye koyarak “Ey Rabbim! Şu (Nûreddin) senin kulundur ve bu askerler de senin dostlarındır. Şu (Nûreddin) senin kulundur ve onlar (Haçlılar) senin düşmanlarındır. Düşmanlarına karşı dostlarına yardım et. Mahmud’un arada olmasının ne değeri var ki? Bu hâl üzerine ya Rabbi, sen Müslümanlara yardım edersen senin dinin muzaffer olur. Eğer Mahmud, zafere müstahak değilse onun yüzünden onları zaferden yoksun bırakma!” demiştir. Yine kendisine haber verildiğine göre Nûreddin o gün “Allah’ım Mahmud’a değil, dinine yardım et! Mahmud ne köpektir ki sen ona yardım edesin!” diyerek duada bulunmuştur. (Cilt: 1, s. 364.) 874 Bündârî, Sene’l-Berk, s. 19. 875 Kadı İmâd, s. 391. 876 Bundârî, Sene’l-Berk, s. 19; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 9, s. 468; William of Tyre, Cilt: 2, s. 308-309; İbnü’l-Adîm, Zübde, s. 346-347; İbn Kādî Şûhbe, s. 126-127; Runciman, Cilt: 2, s. 308-309; Bezerci, s. 48-50. 877 William of Tyre, Cilt: 2, s. 308. Thoros’un savaştaki durumu açık değildir. İbnü’l-Adîm, bu savaşta, Ermeni Thoros’un kardeşi Mleh’in kaçabildiğini ve bir söylentiye göre, bunu dayıları olduğu için Yarukî Türkmenlerinin yardımıyla başardığını kaydetmiş; Thoros’u anmamıştır. (Zübde, s. 347.) Runciman, Thoros hakkında çelişkiye düşmüş; esirlerden söz ederken Thoros’un kardeşiyle birlikte kurtulduğunu belirtirtmiş, serbest bırakılan esirleri andığında ise onun Bohemond ile birlikte serbest bırakıldığını söylemiştir. (Cilt: 2, s. 308-309.) 185 geçirmek zor. Ayrıca şehri Bizans Kralı’na da teslim edebilirler. Zira Antakya’nın hâkimi İmparatorun kardeşinin oğludur ve benim için Bohemond’a komşu olmak Bizans İmparatoruna komşu olmaktan daha iyidir.” diyerek bu teklifi reddetmiştir. Nûreddin, Bohemond’u “yüz bin dinar fidye ve beş yüz Müslüman esirin serbest bırakılması”878 karşılığında hemen serbest bırakmıştır.879 Buna karşılık Nûreddin, Trablus Kontu Raymond ve Antakya yönetimini elinde tutan Renaud de Châtillon’u bırakmayı reddetmiştir.880 Nûreddin, esirleri tutma-bırakma stratejisiyle Trablus Kontluğu ve Antakya Prinkepsliği’ni başsız bırakmış; Bohemond’u serbest bırakarak Renaud de Châtillon’un ardından Antakya’da yeniden bir iktidar problemi meydana getirmiştir.881 Nûreddin, kuzeydeki Haçlıları Hârim’de diğer Hıristiyan müttefikleri ile birlikte yendikten sonra Musul ve Diyarbakır (Artuklu) askerlerinin ülkelerine dönmelerine izin vermiş, kendisi ise Dımaşk’a gitmiş; Şîrkûh’un Mısır’daki işini kolaylaştırmak için, Mısır’da onu kuşatan Haçlıları endişelendirip kuşatmaya son verecekleri bir adım atmak maksadıyla güneydeki Banyas Kalesi’ni kuşatmak için yola çıkmıştır.882 Nûreddin, Haçlıların Hârim’deki kayıplarından dolayı zayıflayan Banyas’ı daha da zayıflatmak maksadıyla güneybatı yönünde, Ürdün sahası içinde Dımaşk’a üç gün yürüyüş mesafesindeki883 Taberiye’ye saldıracağı şayialarını yaymış, Haçlıların orada toplanmalarını sağlamıştır. Zilhicce 559’da884 (Ekim-Kasım 1164) kardeşi Nusretüddin 878 Kadı İmâd, s. 393. İbn Asâkir, Nûreddin’in, Bohemond’u miktarı net olarak ifade etmeden büyük bir mal karşılığında serbest bırakıp o malı cihad için harcadığını yazmıştır. (Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 364.) 879 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 9, s. 468; Runciman, s. 309; Stevenson, s. 189. Süryânî tarihçi Ebü’l-Ferec, esirlerin serbest bırakılmasını Ermeni Thoros’un Maraş yöresindeki faaliyetlerine bağlamıştır. Ona göre Thoros, Maraş’ı yağmalamış, 400 Türkü esir alarak Nûreddin’e haber gönderip Hıristiyan esirleri serbest bırakmadığı takdirde bu esirleri yakmakla tehdit etmiş, Nûreddin de hemen anlaşmaya razı olmuştur. Ancak Ebü’l-Ferec’ın bu konudaki anlatımları abartılıdır, zira kendisi aynı olayla ilgili Bohemond’un da esaretten kaçarak kurtulduğunu iddia etmiştir. (Abû’l-Farac, Cilt: 2, s. 402.) 880 Runciman, Cilt: 2, s. 309; Stevenson, s. 189. 881 Nûreddin’in diğer Haçlıları alıkoyarken Bohemond’u serbest bırakması, Haçlı tarihçisi William of Tyre’nin zihnini meşgul etmiştir. Konuyu, Nûreddin’in zekiliği ve uzak görüşlülüğünü vurgulayarak açıklayan William of Tyre, bu tercihi iki muhtemel nedene bağlamıştır: Nûreddin’in Bizans Kralı Manuel’in soruna dâhil olmasını istememesi ve Antakya’nın seçilmesi muhtemel bir idareci karşısında Bohemond gibi tecrübesiz ve dar görüşlü bir idarecinin kendi menfaatine daha uygun düşmüş olmasıdır. (Cilt: 2, s. 311.) 882 Stevenson, s. 189. 883 Yākut, Cilt: 4, s. 17. 884 Ebû Şâme ve İbn Kādî Şühbe, Banyas’ın fethini 560 yılı olayları arasında vermişlerdir. (Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 375; İbn Kādî Şühbe, vr. 128.) Runciman, İbnü’l-Esîr’in anlattıklarından farklı olarak Banyas’ın fethi sırasında kalenin hâkimi Onfroi de Toron ile Kudüs Kralı Amuary’nın Antakya’da olduklarını yazmıştır. (Cilt: 2, s. 309.) Onun bu iddiasının doğruluğu ancak Ebû Şâme’nin verdiği tarihin kabul edilmesi ile mümkündür. Aksi hâlde, 559 Zilhicce ayında Amuary, henüz Mısır’da ya da Mısır’dan dönüş yolunda olmalıdır. 186 Emir-i Emirân885 ile birlikte Banyas Kalesi’ne bir akın düzenlemiştir. Hâkimi Mısır’da Amaury ile birlikte bulunan, patriği de hazır bulunmayan Banyas’ın Haçlıları o sırada Filistin’e gelmiş olan Flandre Kontu Thierrey’nin kendilerine yardım edeceğini zannetmiş886 fakat kale bazı çarpışmalardan sonra 29 Zilhicce 559’da887 (18 Ekim 1164) teslim olmuştur. Nûreddin, bu fetihle birlikte Taberiye’nin çevresinin bir kısmını Haçlılar’dan almış; onlara bıraktığı yerler için ise onları her yıl ödeyecekleri bir haraca bağlamıştır. Banyas’ın haberi Mısır’da Haçlılara ulaştığında Haçlılar, hemen Bilbis kuşatmasını bırakıp dönmüş ancak onlar dönünceye kadar Nûreddin, kaleyi fethetmiştir. Baynas’ın fethine, kaleyi II. Haçlı Seferi’nde Dımaşk kuşatmasının kaldırılması karşılığında Haçlılara teslim eden Muînüddin Üner’in oğlu da katılmıştır. Nûreddin, ona, “Bugün herkese bir sevinç, sana iki sevinç vardır. Çünkü Allah bugün, babanın cehennemdeki azabını kaldırdı.” demiştir.888 Nûreddin, böylece Mısır seferini hem Kuzey hem Güney Haçlılarının aleyhinde toprak kaybına dönüştürmüş, bu seferin oluşturduğu ortamda gücünü ve İslâm dünyasındaki saygınlığını artırmıştır.889 Nûreddin, Hârim ve Banyas’tan sonra da Haçlılar aleyhindeki faaliyetlerini sürdürmüş; 561’de (1165-1166), Trablus ile Baʿlebek arasında, Trablus sınırları içinde yer alan890 Muneytırâ Kalesi’ne ani bir baskın düzenlemiş, bu kaleyi Haçlıların kuvvet toplamasına fırsat vermeden fethetmiş, içindeki Haçlıları öldürmüş, onların kadın ve çocuklarını ise esir almıştır.891 885 İbnü’l-Esîr, Nüsretüddin’in bir gözünün burada ok isabet etmesinden dolayı kör olduğunu, Nûreddin’in bu hususta ona “Eğer, sana bunun sevabı görünseydi sen diğerinin de kör olmasını isterdin.” dediğini kaydetmiştir. (el-Kâmil, Cilt: 9, s. 469.) 886 William of Tyre, Cilt: 2, s. 308-309. 887 Stevenson, s. 189. 888 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 9, s. 469-470; İbnü’l-Adîm, Zübde, s. 347-348. 889 A History Of The Cruasedes, Cilt:1, s. 524. 890 Nüveyrî, Cilt: 27, s. 112; Runciman, yeri hakkında çok şey bilinmeyen Muneytırâ Kalesi’nin Templier şövalyeleri tarafından Amman yakınlarında inşa edildiğini yazmışsa da (Cilt: 2, s. 310, 20 Nolu Dipnot) Nüveyrî’nin yaşadığı dönemde kalenin varlığını koruduğu düşünülürse, bu hususta yanılmıştır. (Cilt: 2, s. 310.) 891 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 9, s. 481; İbnü’l-Adîm, Zübde, s. 348; Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 3; İbn Kādî Şühbe, vr.128; Nüveyrî, Cilt: 27, s. 112. İbn Şeddâd, Muneytırâ Kalesi’nin fetih tarihi olarak 562/1166- 1167’yi vermiş, bu fethin Şîrkûh’un Mısır’a ikinci gidişinden sonra gerçekleştiğini ve Haçlıların bu fethi duyunca şehirleri konusunda korkuya kapılarak Mısır’ı terk edip Kudüs’e döndüklerini kaydetmiştir. (s. 77-78) Kadı İmâd, bu vakaya 562 yılı olayları arasında yer vermiştir. (s. 394.) Kalenin adını Sur Mağarası olarak kayda geçen William of Tyre ise kalenin, Şîrkûh’un ani baskını ve kale muhafızının ihanetiyle teslim olduğunu iddia etmiş; Runciman da kaleyi fetheden kişi olarak Şîrkûh’u vermiştir. (Cilt: 2, s. 310.) 187 2.3.2. Ordusunun İkinci Mısır Seferi ve Nûreddin Mahmud’un Sâfaysâ, ‘Urayme Kalelerini Fethi Şîrkûh, Mısır’dan Şam’a döndükten sonra ulaşabildiği herkese sürekli Mısır’dan söz ediyordu. Nûreddin ise durumun kontrol dışına çıkıp İslam’ın zarar görmesinden endişe duyduğundan bu sefer konusunda isteksizdi. Şîrkûh, nihayetinde Nûreddin’i ikna etmeyi başarınca “Mısır’ı ele geçirmek üzere”, 892 Nûreddin’in kendisine katılmaya ikna ettiği yeğeni Selâhaddin’le birlikte 20 Rebîülevvel 562’de893 (14 Ocak 1167) bir kez daha bu ülkeye doğru yola çıkmıştır.894 Nûreddin, Haçlıların Şîrkûh’a yönelik bir saldırısını engellemek için kendisiyle Haçlı sınırına kadar yürümüş895 ve Şîrkûh’un yanına ikinci bir birlik vermiştir. Böylece asker sayısı iki bini bulan Şîrkûh, Haçlıların elindeki toprakları sağına alarak Kudüs’ün güneyinden Mısır’a varmış, Nil’in doğu kıyısındaki896 Itfîh’e yönelmiş, Nil’in üzerinden geçerek Batı Mısır’a ulaşmıştır.897 Makrizî’ye göre Şîrkûh’un Mısır’a doğru yol aldığını Haçlılardan öğrenen Şâver, onlardan Şîrkûh’a karşı yardım istemiştir.898 Kudüs Haçlı Kralı Amaury, Şîrkûh’un haberini Nablus’ta iken almış; Şîrkûh’un Mısır seferinden büyük bir endişeye kapılmış, derhal patrikler, piskoposlar, kilisenin diğer 892 İbn Vâsıl, Cilt: 1, s. 148. 893 Makrîzî, İttiʿaz, Cilt: 3, s. 282. 894 İbn Şeddâd, Şirkûh’un İkinci Mısır Seferi’nin gerekçesini İbnü’l-Esîr’den farklı anlatmıştır. Ona göre Şâver, Şîrkûh’un sürekli Mısır’dan söz ettiğini haber alıp nihayetinde Mısır’a tekrar geleceğine inanmış, ona karşı Haçlılardan yardım talep etmiştir. Şaver’in Haçlılardan yardım talebini haber alan Nûreddin ve Şîrkûh, Mısır’ın Haçlıların eline geçeceği konusunda kaygılanmışlar; bunun üzerine Şîrkûh, ikinci kez Mısır seferine çıkmıştır. (s. 77.) İbn Şeddâd’ın anlatımı sonraki tarihçiler tarafından dikkate alınmamıştır. Ancak Şeşen, onun anlatımını İbnü’l-Esîr’in anlatımına tercih etmiştir. (Şeşen, Salâhaddin, s. 34-35.) 895 İbn Vâsıl, Cilt: 1, s. 148. 896 Yâkūt, Cilt: 1, s. 218. 897 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 3; Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 7; İbnü’l-Adîm, Zübde, s. 348; İbn Vâsıl, s. 148; Amaury’nin Mısır seferini ve Babeyn vakasını ayrıntılı olarak veren William of Tyre, Şîrkûh’un yanındaki askeri birlikleri, 3 bin okçu, kasklı ve zırhlı 12 bin Türk ve mızrakla savaşan 10-12 bin Arap olarak vermiş, Amaury’nin askeri birliğinin ise 374 kişiden ibaret olduğunu iddia etmiştir. (Cilt: 2, s. 331.) Şîrkûh’un Suriye’den getirdiği ordunun en çok iki bin kişiden oluştuğu düşünülürse William of Tyre’nin önemli bir artırma ve azaltma işlemi yaptığı kolaylıkla anlaşılacaktır. Nitekim onun bu iddiaları, dönemin Hıristiyan tarihçilerince ciddiye alınmadığı gibi modern Haçlı tarihçilerince de ciddiye alınmamıştır. Süryânî Ebü’l-Ferec, Şîrkûh’un asker sayısının iki bin, Mısırlılar ve Haçlıların toplamının ise on bin olduğunun aktarıldığını yazmıştır. (Cilt: 2, s. 404.) Stevenson da Şîrkûh’un Suriye’den yaklaşık iki bin askerle çıktığını kabul etmiştir. (s. 191.) 898 Makrîzî, İttiʿaz, Cilt: 3, s. 282. İbnü’l-Esîr ve İbn Şeddâd, Şâver’in Şîrkûh’un gelişini nasıl haber aldığına değinmemişlerdir. Ama Haçlı tarihçisi William of Tyre de Makrîzî’de olduğu gibi Şîrkûh’un gelişinin Amaury tarafından Şâver’e haber verildiğini kaydetmiştir. (Cilt: 2, s. 315.) Şeşen, bu kaynaklara ilgi duymayarak Şâver’in haber alışını Amaury’den bağımsız anlatmıştır. Haberi, Şâver’in Dımaşk’taki haber kaynakları ile ilişkilendirmiş görünmüştür. (Şeşen, Salâhaddin, s. 34-35.) 188 yetkilileri ve baronlarla bir toplantı yapmıştır. Haçlılar, bu toplantıda Mısır’a sefer düzenleme kararı almışlardır.899 Amaury’nin Mısır’a sefer düzenleme kararının gerekçesi, Şîrkûh’un Mısır seferinin gerekçesiyle hemen hemen aynıdır. Nûreddin ve Şîrkûh, içinde bulunduğu istikrarsızlıktan dolayı kendisini koruyamayacak durumda olan Mısır’a Haçlıların hâkim olmasından endişe duyduklarından Mısır’ı ele geçirmek istiyorlardı. Amaury da Nûreddin’in Mısır’a hâkim olmasından endişe duyduğundan Mısır’a sefer düzenlemek istiyordu. Bununla birlikte Haçlılar, Şîrkûh’un Mısır’a geçirmesi durumunda Kudüs’te tutunamayacaklarına inanıyorlardı.900 Haçlılar, muhtemel bir saldırıya karşı koruma görevi görecek kişiler dışında herkesin Mısır seferine katılmasını zorunlu tutmuş, katılmayanları yıllık gelirinin onda birini vermekle yükümlü kılmışlar ancak henüz saldırıya hazırlanmadan Şîrkûh’un Sina Çölü’nden geçtiğini haber almışlardır. Amaury, yanındaki Haçlıları Şîrkûh’un yolunu kesmek için göndermiş fakat bu birlikler eli boş dönmüşlerdir.901 Şîrkûh, Mısır şehrinin karşısında el-Cize’de konaklamış, orada elli gün civarında kalmış,902 Mısır’ın batısındaki yerleşim alanlarını hâkimiyeti altına almıştır.903 Şâver’e haber gönderip niyetinin Mısır’da kalmak olmadığına ve askerlerinin ona asla zarar vermeyeceklerine dair yemin etmiş; ona kendisiyle Haçlılara karşı benzeri nadir görülecek türden bir ittifak önermiş ancak Şâver, bu öneriyi reddetmiştir.904 Şîrkûh’la anlaşmayı reddeden Şâver, Amaury ile Şîrkûh ülkeden ayrılıncaya kadar Mısır’ı terk etmeyeceğine dair Haçlıların törenle yemin etmesi şartıyla onlara -yarısı 899 Runciman, Cilt: 2, s. 311. William of Tyre, Şîrkûh’un Bağdat’a gidip Halifeyi Mısır seferine ikna etmek için çok uğraştığını, nihayetinde Halifenin buna ikna olmasıyla bütün emirlere Şîrkûh’a yardımcı olma emri verdiğini, Amaury’nin Halifenin bu haberlerini duyurmak üzere Nablus toplantısını düzenlediğini iddia ederek (Cilt: 2, s. 313.) durumu oldukça abartmıştır. 900 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 3. Ebû Şâme, Haçlıların Mısır’a hakim olma isteğini, Nûreddin’in Mısır’ı ele geçirme ihtimali ile Haçlıların Mısır’ın zenginliklerine sahip olma isteğine bağlamıştır. (Cilt: 2, s. 7.) İbn Vâsıl ise Haçlıların Mısır’a hakim olma endişesinin Nûreddin üzerinde yaptığı etkiye değinmeden konuyu sadece Şaver’in I. Mısır Seferi’nde Şîrkûh’a karşı tutumunun ve ittifak sözünden dönmesinin Şîrkûh üzerinde bıraktığı etkiye bağlamıştır. (Cilt: 1, s. 148.) Konuyu İbnü’l-Esîr gibi Haçlıların Mısır’la ilgili emelleri ile açıklayan İbn Kādî Şühbe ise Şâver’in Haçlılâra iktâlar verdiğini ve onlar için Kahire’de özel çarşılar yaptığını söylese de (vr. 129.) yanılmıştır. Çünkü bu gelişmeler, Şîrkûh’un ikinci seferi ile değil, üçüncü seferi ile ilgilidir. 901 Runciman, Cilt: 2, s. 311. 902 Makrîzî, İttiʿaz, Cilt: 3, s. 283. 903 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 3. 904 Makrîzî, İttiʿaz, Cilt: 3, s. 283. 189 derhal, diğer yarısı bir süre sonra ödenmek üzere- 400.000 bin Bizans altını vermek üzere anlaşmıştır. Anlaşma, Amaury’nin görevlendirdiği Kayseriyye hâkimi Hugue ve Geoffroi adındaki bir Haçlı şövalyesi üzerinden Halife el-Âdıd’a götürülerek Haçlıların olağanüstü zenginliklere tanık oldukları Fâtımî Sarayı’nda onaylattırılmıştır.905 Amaury ve Şâver, Şîrkûh’u takip ederken Şâver’in oğlu el-Kâmil ve Amaury’nin boşadığı Agnes ile evlenen906 Hugue d’Ibelin, önemli bir askerî birliğin başında Kahire’de bırakılmıştır.907 Şâver’in tutumu karşısında Şiî Fâtımî Devleti’ne karşı Ehl-i Sünnet’ten yana olan908 İskenderiye halkı ile Kahire arasındaki uyuşmazlıktan yararlanarak İskenderiye halkından yardım isteyen ve bu çağrısına eski Sünnî vezirin ailesinden Necmeddin b. Messâl gibi isimlerin de arasında bulunduğu İskenderiye halkının büyük bir kesiminden olumlu cevap alan909 Şîrkûh, Şâver ve Haçlıların yaklaştığını duyunca bu yardımı alamadan ve ağır yüklerini de bırakarak gece boyunca yol almıştır. Şâver ve Haçlılar ise onu takip edip Aşmûneyn’de ona yaklaşıp karargâh kurmuşlardır. Şîrkûh, bulunduğu yerde askerlerini seferberlik hâlinde tutmuştur. Şâver ve Haçlılar, sabaha doğru hücuma geçmiş, ilk saldırıda İzzeddin Çavlı’nın komutasındaki birliği hezimete uğratıp Şîrkûh’un askerleri ve onlara katılan İskenderiyelilerden birçok kişiyi öldürmüşlerdir. İzzeddin Çavlı ve yanındaki askerler, İskenderiye’ye sığınmak zorunda kalmıştır. Bunun üzerine daha önce askerlerini iki gruba ayıran Şîrkûh, bütün askerlerini bir araya getirmiştir.910 Şîrkûh, askerleriyle yaptığı istişarede çoğunun savaştan yana olmadığını görmüştür. Emirler, Mısır’da asker, çiftçi ve halk herkesin kendilerine düşman olduğunu, kesin gibi görünen hezimetleri durumunda sığınacakları kimsenin bulunmadığını belirtip Nil üzerinden doğuya geçerek Şam’a dönmeyi önermişlerdir. Ancak Nûreddin’in Sâkif Valisi Şerefüddîn Bozkuş adlı bir memlûkü, “Allah’a yemin ederim ki galip gelmeden veya mazur görülebileceğimiz bir felaketle karşılaşmadan geri dönersek şüphesiz Nûreddin iktalarımızı ve maaşlarımızı elimizden alacaktır. Siz, Müslümanların 905 William of Tyre, Cilt: 2, s. 319-323; Runciman, Cilt: 2, s. 311; İbnü’l-Esîr, anlaşmanın bu ayrıntılarına değinmediği gibi bu konuları ondan daha ayrıntılı aktaran Mısır tarihçisi Makrîzî de değinmemiştir. 906 William of Tyre, Cilt: 2, s. 327. 907 Runciman, Cilt: 2, s. 312. 908 İbn Vâsıl, Cilt: 1, s. 151. 909 Makrîzî, İttiʿaz, Cilt: 3, s. 284. 910 Makrîzî, İttiʿaz, Cilt: 3, s. 283-284. 190 mallarını alıp düşmanın önünden kaçıyor, Mısır gibi bir ülkeyi de kâfirlere teslim ediyorsunuz, diyecektir, hüküm onundur.” ihtarıyla savaşmayı önermiştir. Şîrkûh ve Selâhaddin, bu görüşü onaylayınca savaş kararı alınmıştır. 25 Cemâziyelâhir 562’de (18 Nisan 1162) el-Babeyn denen yerde Selâhaddin’in sahte ricatla görevli merkez kuvvetlerinin başında bulunduğu bu savaşta Şîrkûh, Mısır ve Haçlı kuvvetlerini ağır bir yenilgiye uğratmıştır.911Çok sayıda Haçlı öldürülmüş, yetmişe yakın Haçlı esir alınmış,912 Amaury de esir düşmekten son anda kurtulmuştur. 913 Esir alınanlar arasında Şâver’le anlaşmayı el-Âdıd’a götüren Kayseriyye hâkimi Hugue, Ponthieu’nun seçkin lordlarından Eustace Cholet, Sicilya doğumlu seçkinlerden Hugh of Creona de bulunmaktadır. Beytülahm piskoposu Ralph da ciddi yara almıştır. Amaury, kurtulabilen adamları ile buluşmak üzere Şâver’le birlikte Kahire’ye sığınmıştır.914 Şâver ve Amaury, Kahire’de yeniden asker toplamış; verdikleri kayıplara rağmen Şîrkûh’un asker sayısından daha fazla bir askerî birliğe sahip olmuşlardır.915 Şîrkûh, bu savaşın ardından Feyyûm yolu üzerinden İskenderiye’ye hareket etmiş; İskenderiye Divan Başkanı İbn Zübeyr, kendisine şehri teslim etmiştir. Şâver’in takibinin farkında olan Şîrkûh, Selâhaddin’i İskenderiye’de bırakarak tekrar Yukarı Mısır’a yönelmiş, vergileri toplamış, Ramazan (Haziran-Temmuz) ayına kadar bu bölgede konaklamıştır. Şâver ise İskenderiye’yi kuşatmış ve şehre gıda girişini engellemiştir. Üç ay boyunca kuşatma altında kalan İskenderiye’de Şevval (Temmuz) ayında kıtlık baş göstermiştir. Şîrkûh, İskenderiye’deki durumu aşmak için 8 Şevval’da (28 Temmuz) Mısır şehrini kuşatmıştır. Şâver, Mısır kuşatmasını duyunca İskenderiye’yi kuşatma altında tutarak kendisi Mısır’a doğru gitmiştir. Şîrkûh ise Selâhaddin’e sulha razı olmasını söyleyerek Şam’a geçmiştir.916 Şâver, onun yanındaki bazı Türkmenleri etkisi altına almış ve aynı zamanda Haçlılarla birlikte ona sulh teklif etmiştir. Bunun üzerine Selâhaddin, Haçlıların da aynı anda Mısır’ı terk etmesi ve 911 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 4; İbnü’l-Adîm, Zübde, s. 349; İbn Vâsıl, Cilt: 1, s. 149-150; İbn Kādî Şühbe, vr.129-130. 912 Makrîzî, İttiʿaz, Cilt: 3, s. 284. Runciman, Amaury’nin yanındaki şövalyelerin sayısının yüzden biraz fazla olduğunu iddia etmiş ancak Babeyn yenilgisinden sonra bile Mısır ve Haçlı ordusunun toplamının Şîrkûh’un ordusundan daha büyük olduğunu kabul ederek (Cilt: 2, s. 312.) çelişkiye düşmüştür. 913 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 4. 914 William of Tyre, Cilt: 2, s. 331-333; Runciman, Cilt: 2, s. 312. 915 Runciman, Cilt: 2, s. 312. 916 Makrîzî, İttiʿaz, Cilt: 3, s. 285. 191 Şâver’in kendisine elli bin dinar ödemesi şartıyla anlaşmayı kabul etmiştir.917 Ancak anlaşma, Şîrkûh tarafından değil, Selâhaddin tarafından uygulanmıştır. Mısır’dan hareket edip 18 Zilkade 562’de (5 Eylül 1167) Dımaşk’a ulaşan918 Şîrkûh’un, anlaşmanın uygulanmasını neden beklemediği anlaşılmamıştır.919 Haçlıların Mısır’la ilgili asıl hedefleri, Nûreddin’in ordusunun ülkeyi terk etmesiydi. Haçlılar, bunun için Selâhaddin’in İskenderiye’yi terk etme sürecinde ona kolaylıklar sağlamış, Selâhaddin’in yanında bulunan askerî birliklerin bir kısmının kara yolu, diğer kısmının deniz yoluyla Şam’a geçme isteğini üç bin dinar karşılığında kabul etmişlerdir. Selâhaddin, İskenderiye halkına zulmetmeme konusunda Şâver’le anlaşamayınca Amaury ile konuşmuş, halka iyi davranılması yönünde ondan söz almıştır. Buna rağmen kendisi Şevval ortalarında (Ağustos başı) İskenderiye’den ayrılırken Necmeddin b. Messâl da Şam’a kaçmak zorunda kalmıştır. Kendisine yardımcı olan diğer önde gelen şahsiyetler ise tutuklanmıştır. Selâhaddin’in birliklerinden deniz yoluyla gidenler de Akka’da Haçlılar tarafından tutulmuş ve ancak Amaury’nin Filistin’e dönmesiyle serbest bırakılmışlardır.920 Böylece anlaşma daha ilk anda ihlâl edilmiştir. Amaury, Şîrkûh ve Selâhaddin’in ayrılmasından sonra Mısır’da kalmış, Şâver’le birlikte Kahire yakınlarındaki el-Cize’ye gitmiş, orada karargâh kurmuş, birkaç gün kaldıktan sonra Şâver tarafından kendisine Bilbis’e kadar eşlik edilerek Filistin’e geri dönmüş,921 3 Zilkade 562’de (21 Ağustos 1167) kendi hâkimiyetindeki Askalân’a varmıştır.922 İbn Şeddâd’a göre Amaury, Nûreddin’in Muneytırâ Kalesi’nin fethettiğini duyunca şehirleri konusunda kaygılandığı için Mısır’ı terk etmiştir.923 Ancak Muneytırâ’nın fethinin 561’de (1165-1166) gerçekleştiği düşünülürse, Suriye’de bulunmasından önceki tarihler konusunda dikkatsiz olan İbn Şeddâd’ın hata ettiği anlaşılmaktadır. Nûreddin, 917 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 5; İbn Vâsıl, Cilt: 1, s. 151-152; William of Tyre’ye göre anlaşma teklifi Şîrkûh tarafından, yanında esir bulunan Kayseriye hâkimi Hugue üzerinden yapılmış ve anlaşmada iki tarafın da ellerindeki esirleri serbest bırakmaları şart koşulmuştur. (Cilt: 2, s. 339-341.) 918 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 5; İbn Vâsıl, Cilt: 1, s. 152. 919 İbn Şeddâd’a göre, Şîrkûh’un Mısır’dan çekilme nedeni, askerinin zayıf olması, Mısır ve Haçlıların inatla onun karşısında durmasıdır. İbn Şeddâd, bu hususta haklı olsa da Haçlılar Mısır’ı terk edinceye kadar Şîrkûh’un Mısır’da kaldığını söyleyerek (s. 77.) yanılmıştır. 920 Makrîzî, İttiʿaz, Cilt: 3, s. 285; Runciman, Cilt: 2, s. 313. Bu vakaları oldukça ayrıntılı olarak işleyen Kadı İmâd (s. 394-398.), Selâhaddin ile Amaury arasındaki görüşmelerin Şâver’den habersiz yapıldığını, Şâver’in Selâhaddin’i Amaury’nin yanında gördüğünü, Selâhaddin’in kendisine teslim edilmesine karşılık Amaury’ye yılda elli bin dinar vaat ettiğini ancak Amaury’nin görüşme ile ilgili verdiği sözden dönmediğini yazmıştır. (s. 397.) 921 Makrîzî, İttiʿaz, Cilt: 3, s. 286. 922 William of Tyre, Cilt: 2, s. 343. 923 İbn Şeddâd, s. 78; Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 10. 192 Amaury’nin Mısır’a geçmesinden, Şâban 562’de (Mayıs-Haziran 1167) Hısnü’l-Ekrâd Kalesi çevresinde istifade etmiştir. Şîrkûh’un Mısır’ı terk ediş biçimi ve Selâhaddin’in İskenderiye’den çıkması, Şâver ve Amaury açısından zafer olarak kabul edilebilir. Buna rağmen, Şîrkûh’un ikinci Mısır seferi, uzun süreli politikaları uygulama konusunda başarılı olan Nûreddin için yararlı olmuş, onun Mısır’da daha çok tanınmasını ve Mısır siyasetinin daha etkin bir tarafı hâline gelmesini sağlamıştır. Şâver, Mısır siyasetine dâhil olan Nûreddin’in bu tutumunu sürdüreceğinden emin olduğundan, Amaury’nin Mısır’da bulunduğu günlerde onunla ek bir anlaşma yapmıştır. Amaury’nin Kahire’de bir şahne ve bir askerî birlik bırakmasını istemiş, buna karşılık ona yılda yüz bin dinar ödemeyi vadetmiştir. Haçlıların Kahire’de kalması, Şîrkûh ile yapılan anlaşmaya aykırıydı ve Halife el-Âdıd’ın rızasına uygun değildi. Bu nedenle Şâver’in oğlu el-Kâmil, bu durumdan rahatsız olmuş, Selâhaddin’in dayısı ve Nûreddin’in büyük emirlerinden Şehâbeddin Mahmud el-Hâremî aracılığıyla Nûreddin’e ulaşmış, Müslümanların birleşmesi gerektiğini belirterek Mısır’ı onun itaatine vermek istediğini ifade etmiş, ona bağlılığını bildirmiş, bazı emirlerle birlikte her yıl Nûreddin’e bir miktar para göndererek onunla bağını sürdürmüştür.924 Şâver, Haçlıların varlığından ve onlara yapılan ödemelerden rahatsız olan Mısır halkına ve bizzat kendi yakınlarına zulmetmiş, kendisine karşı çıkanları katletmiştir. Melikü’sSâlih b. Rüzzik vakası, Şâver’in onu devirmesi, Dırgam olayı ve ardından Haçlıların Kahire’ye yerleşmesi, Mısır’ı tükenme noktasına getirmiştir.925 Şîrkûh henüz Mısır’da iken Nûreddin, kardeşi Kutbüddin Mevdûd’dan Fırat’ı geçerek kendisiyle buluşmasını istemiştir. Mevdûd, Zeyneddin Ali Küçük ile birlikte çok sayıda askerî teçhiz ederek Nûreddin ile Humus önlerinde buluşmuştur. Nûreddin’in komutasındaki askerler, Şâban 562’de (Mayıs-Haziran 1167) Hısnü’l-Ekrâd Kalesi taraflarına baskınlar düzenlemiştir. 926 Hısnü’l-Ekrâd Kalesi, korunaklı ve muhkem 924 Bündârî, Sene’l-Berk, s. 24; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 5; Makrîzî, İttiʿaz, Cilt: 3, s. 287; Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 10; İbn Vâsıl, Cilt: 2, s. 152; Bezer; Begteginliler, s. 50-51. 925 Makrîzî, İttiʿaz, Cilt: 3, s. 287-288. 926 İbn Şeddâd, bu gazvenin gerçekleştiği ay olarak Ramazan’ı vermişse de (s. 78), İbnü’l-Esîr’in anlatımından bunun Ramazan ayından hemen önce gerçekleştiği anlaşılmaktadır. (el-Kâmil, Cilt: 10: s. 5- 6.) 193 olmasından dolayı kuşatılamamış927 fakat çevresindeki bütün yerler ele geçirilmiş; oradan ʿIrka’ya ulaşılıp bu kale kuşatılmış ve Cebele’ye geçilmiştir. Nûreddin’in ordusu, Cebele’nin ardından sağa ve sola ayrılıp Urayme ve Sâfeysâ’yı kuşatıp almıştır. Nûreddin, bu fetihlerden sonra Humus’a dönmüş, Ramazan ayını orada geçirmiş; Ramazan’dan sonra Banyas tarafına yönelmiş, Haçlıların en sağlam kalelerinden Hevneyn Kalesi’ne saldırmıştır. Haçlılar, Nûreddin’in geldiğini duyunca kaleyi yıkmışlardır. Nûreddin, sabahleyin oraya vardığında sur ve duvarlarını tamamen yıkarak kaleyi kendisinden sonra kullanılamaz hâle getirmiştir. Oradan Beyrut’a gitmek isteyen Nûreddin’in ordusu içinde anlaşmazlık çıkmıştır.928 Mevdûd, Musul’a dönme kararı almış, Nûreddin, kendisine ait olan Rakka’yı ona vermiş; Mevdûd, yolu üzerinde Rakka’yı teslim aldıktan sonra Musul’a dönmüştür.929 Ordudaki, -muhtemelen Musul birlikleri içindeki- karışıklıkların, Mevdûd’un aniden Musul’a gitmesinin ve Nûreddin’in Şîrkûh’un hazır bulunmamasından dolayı Musul ordusundan aldığı yardım karşısında kazanımları sınırlı iken Rakka’yı Musul’a teslim etmesinin gerekçeleri anlaşılamamış, kaynaklarda ele alınmamıştır. Ancak ordudaki anlaşmazlık ayrıntısının sadece İbnü’l-Esîr’de yer alması; kanaatimizce anlaşmazlığın Musul askerleri arasında yaşandığına, bir sonraki yıl Zeyneddin Ali Küçük’ün Musul’dan çıkıp Erbil’e yerleşmesi ise anlaşmazlığın Zeyneddin Ali Küçük’le ilgili olduğuna işaret etmektedir. Bu işaretleri değerlendirerek Nûreddin’in ordusu içindeki ihtilafın Yağra vakası (543/1148) sınırlı olduğu görüşümüzü koruyoruz. 2.3.3. Menbic’deki İsyanı Sonlandırması Hassan el-Menbicî öldükten sonra Menbic, onun oğlu Gazî b. Hassan el-Menbicî’ye verilmişti. Fakat Gazî, Nûreddin’e karşı isyan etmişti. Bunun üzerine Nûreddin, 562’de (1166-1167) Menbic’in üzerine asker göndermiş, buradaki iktâları Gazi’den alıp onun kardeşi Kutbüddin Yınal b. Hassan’a vermiştir. Kutbüddin, akıllı ve hayır sahibi biri 927 İbn Kādî Şühbe, vr.132. 928 Ordunun içinde anlaşmazlığın çıktığı ayrıntısı, sadece İbnü’l-Esîr tarafından belirtilmiştir. (el-Kâmil, Cilt: 10, s. 5-6.) 929 İbn Şeddâd, s. 78; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 5-6; Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 16; İbn Kādî Şühbe, vr.132; İbnü’l-Adîm, Zübde, s. 349; Nüveyrî, Cilt: 27, s. 113; Stevenson, s. 192; Bezer, Musul ordusunun ayrılmasını yorgunluktan şikayete bağlamıştır. ( Begteginliler, s. 51.) 194 olarak bilinmekteydi. Menbic, Selâhaddin tarafından 572’de (1176-1177) ondan alınıncaya kadar elinde kalmıştır.930 Nûreddin, 563’te (1167) Dımaşk’tan Humus’a geçmiş, oradan Hama’ya ve Halep’e ulaşmış; yanında Şîrkûh ve Selâhaddin olduğu hâlde kışı Halep’te geçirmiştir. Halep meydanında Selâhaddin’le çevgan oynamıştır.931 Nûreddin, aynı yıl Halep’ten çıkıp Menbic’i denetlemiştir. Nûreddin’in Haçlılarla doğrudan ilgili görünmeyen faaliyetleri de Haçlılarla mücadeleyle ilişkilendirilmiş; Kâtip İmâd, Nûreddin’in Menbic’i denetlemesi ile ilgili yazdığı şiirde, Menbic ile Kudüs’ün fethi arasında ilgi kurmuş; Trablus ve Nablus’un da fetih sırasını beklediğini söylemiştir.932 Nûreddin, Menbic’den yakınındaki Necm Kalesi’ne geçmiş, Menbic’i teslim ettiği Yınal b. Hassan’la birlikte Fırat’ı aşıp Urfa’ya varmış, Urfa Kalesi’nde bir süre kaldıktan sonra Receb 563’te (Nisan-Mayıs 1168) Halep’e dönmüştür. Nûreddin’in buralardaki faaliyetlerinin denetleme amaçlı olduğu anlaşılmaktadır. Nitekim Kâtip İmad, Necm Kalesi’nin denetlemesinden sonra yazdığı şiirde “Sen, cahiliyeye ait olanı izale ettin, fakirleri zengin kıldın.” demiştir. Nûreddin, Halep’te Yeşil Meydan’da (Meydanü’l-Ahdar) da çadırını kurmuş, burada Selâhaddin’le birlikte çevgân oynamıştır. Ona Halep ve Kefertab’ta birer iktâ vermiş, Şîrkûh’a da Humus ve ona bağlı yerleri iktâ etmiştir; buna karşılık “Sen, iki kez uğraştın ama amacına ulaşamadın.” diyerek ondan kendisini Mısır sevgisinden kurtarmasını talep etmiştir.933 2.3.4. Mısır’a Hâkim Olması ve Haçlı-Bizans İttifakının Mısır’a Saldırması Halife el-Âdıd’ın bütün yetkilerini alan Şâver, Mısır’ı elinde tutmak için dış güçler için etkili olmayan bir denge politikası yürütüyordu. Makrîzî’nin kaynak belirtmeden aktardıklarına göre Şâver, 563’de (1167-1168) Selâhaddin’in dayısı Şehâbeddin Mahmud aracılığıyla Nûreddin ile iletişime geçmiş; Şîrkûh’u Mısır emelinden vazgeçirmesi koşuluyla ona her yıl Mısır gelirinin bir bölümünü göndermeyi vadetmiştir.934 Bu vaadiyle Nûreddin ile ilişkilerini düzeltmeye çalışan Şâver, diğer yandan Mısır’daki Nûreddin yanlısı muhalifleri katlederek onun Mısır’a müdahale 930 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 6-7; Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 18; İbnü’l-Adîm, Zübde, s. 349; İbn Vâsıl, Cilt: 1, s. 153. 931 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 21. 932 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 23. 933 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 23-26. 934 Makrîzî, İttiʿaz, Cilt: 3, s. 289. 195 imkânını kısıtlamaya çalışıyordu. Şâver, Muharrem 563’te (Ekim-Kasım 1167) İskenderiye’nin önemli idarecilerinden er-Reşid Eba’l-Hüseyin el-Gessânî el- Esvanî’yi, Şîrkûh ve Selâhaddin ile işbirliği yaptığı gerekçesiyle işkence ettikten sonra boynunu vurarak öldürmüştür.935 Ancak Şâver’e karşı gelişen muhalefet, sadece Nûreddin ile ilişkili değildir. Aynı yıl Yahyâ b. el-Hayyât, kendisine karşı vezaret iddiasında bulunarak isyan etmiş, başarısız olunca da Haçlılara sığınmıştır.936 Bu olayın Haçlılarla ilişkisi ve Haçlılarla Şâver arasındaki ilişki üzerindeki etkisi kaynaklarda tam olarak belirtilmese de Şâver’in Haçlılarla istikrarsız ilişkisini daha da güvensiz bir zemine çekmiş olması muhtemeldir. Şîrkûh’un ikinci seferinden sonra Şâver tarafından Mısır’a yerleştirilen Haçlı garnizonu, Müslüman halka yönelik olumsuz tutumlarını artırırken aynı zamanda istihbarat görevinde bulunarak Mısır’ın korumasız kaldığını Kudüs’e haber veriyordu.937 Haçlı Kralı Amaury, İmparatorun kuzeni Andronikos Komnenos’un, Çukurova valisi iken Antakya Prinkepsi Bohemond’un kız kardeşi ve İmparatorun baldızı Philippa’yı iğfal etmesi, ardından Filistin’e geçip III. Baudouin’in dul karısı, eski kraliçe Teheodora ile yakınlaşması ve onunla birlikte Türklere sığınması938 yüzünden problemli bir süreçten geçmişse de 1167’de Manuel’in yeğeni Maria Komnene ile evlenmiş, bu evlilik törenleri sırasında Bizans sarayının önemli isimlerinden Georgios Palaiologos üzerinden Bizans’la ilişkilerini geliştirmiş ve ittifak kurmuştur.939 Manuel de Haçlı Kralı Amaury’nin başvurusu üzerine ya da kendi olanakları ile Mısır’daki durumdan haberdardı. İmparator, Mısır’daki Haçlıların başvuruları karşısında, kararsızlık içinde olan Amaury’i Mısır’ı ele geçirmesi için cesaretlendiriyordu. 1167’de içinde tarihçi William of Tyre’nin de bulunduğu bir Haçlı heyeti, İstanbul’a gitmiştir. Ama İmparator o sırada Sırbistan’da bulunduğundan heyet Manastır’da onunla buluşmuş ve Mısır konusunda anlaşmıştır.940 Şâver’in Nûreddin’le ilişkilerini geliştirdiği, Fakih İsa el-Hakkârî’nin Şâver’in kızını Selâhaddin’e istemek ve onun kız kardeşini el-Kâmil’le evlendirmek için Mısır’a 935 Makrîzî, İttiʿaz, Cilt: 3, s. 289. 936 Makrîzî, İttiʿaz, Cilt: 3, s. 290; Şeşen, Salâhaddin, s. 39. 937 Makrîzî, İttiʿaz, Cilt: 3, s. 291; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 12; Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 32. 938 William of Tyre, Cilt: 2, s. 345-346; Runciman, Cilt: 2, s. 315-316. 939 William of Tyre, Cilt: 2, s. 344-345; Runciman, Cilt: 2, s. 315-317. 940 William of Tyre, Cilt: 2, s. 348-349; Runciman, Cilt: 2, s. 315-317. 196 geldiği,941 Şâver’in Nûreddin’e elçi gönderip onun yardımını alması durumunda Haçlıları Mısır’dan atacağı ve Amaury ile yaptığı bütün anlaşmaları bozacağını haber verdiği942 gibi şayialar, Haçlılar arasında yayılıyordu. Hospitallier tarkiatı lideri Gilber de Assaily, Mısır’a saldırıyı organize ediyor veya asıl uygulayıcı olarak görev yapıyordu. Fransa’dan Nevres Kontu William’ın seçkin bir şövalye grubu ile birlikte Filistin’e ulaşmış olması da Haçlıların kendilerine olan güvenlerini artırmıştı.943 Nûreddin ise, Kudüs Haçlı krallığının sınırlarının uzağındaki Halep’teydi; Menbic’de kontrolü sağlamış ve Caʿber Kalesi’ni almışsa944 da Musul’da Ali Küçük’ün vefatından sonra oluşan ortamı düzenlemekle meşguldü.945 Suriye askerleri de kendi şehirlerine dağılmışlardı.946 Nûreddin’in uzakta bulunmasından dolayı kendilerine ulaşamayacağını düşünen947 Haçlıların Mısır’a saldırmasına karşı olan tek taraf, Templier tarikatıydı. Hospitallier tarikatı ile rekabet içinde olan Templier tarikatı, Mısır’ın anlaşmalara bağlı kaldığını ve böyle bir saldırıyı hak etmediğini bildirerek Amaury’nin Mısır seferine katkıda bulunmayı reddetmiştir.948 Amaury, İslâm kaynaklarına göre saldırı konusunda isteksiz olmasına rağmen,949 İstanbul’a giden heyet henüz Filistin’e ulaşmadan Suriye ve özellikle Humus şehrine saldıracakmış gibi davranıp950 Zilhicce 563-Muharrem 564’te (Ekim 1168) Mısır’a saldırmıştır.951 Amaury’nin Mısır’a saldırmasından 563 Muharrem (1168 Ekim) ortalarında haberdar olan Şâver, Amaury’ye, -kral henüz Filistin’in güneyindeki ed-Devram Kalesi’ndeykenBedran adındaki bir emiri onunla görüşmek üzere göndermiş ancak Amaury, Bedran’ı birkaç köyü iktâ olarak verme vaadiyle kendi safına çekmiş ve ondan Şâver’e yardım etmek için geldiklerini söylemesini istemiştir. Şâver, bunun üzerine Şemsu’l-Halife Muhammed b. Muhtar’ı ona göndermiş, Şemsu’l-Halife, Amaury’ye Nûreddin ile ilişkiler konusunda duydukları haberlerin doğru olmadığını söyleyip ondan daha önce yapılan anlaşmaya bağlılık konusunda Şâver’le görüşmesi için süre talep etmiştir. 941 Makrîzî, İttiʿaz, Cilt: 3, s. 292. 942 William of Tyre, Cilt: 2, s. 350. 943 William of Tyre, Cilt: 2, s. 347, 351. 944 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 7, 11; Atâbekiyye, s. 134, 136; İbnü’l-Adîm, Zübde, s. 349-350. 945 İbn Şeddâd, s. 78. 946 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 32. 947 Makrîzî, İttiʿaz, Cilt: 3, s. 291. 948 William of Tyre, Cilt: 2, s. 350-351. 949 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 12; Atâbekiyye, s. 137. 950 İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 138. 951 William of Tyre, Cilt: 2, s. 350-351; Runciman, Cilt: 2, s. 317. 197 Şâver, Şemsu’l-Halife’ye niyetinin sadece yıllık ödemeyi tahsil etmek ve buna karşılık kendisine yardım etmek olduğunu söyleyen Amaury’ye gönderdiği haberde, ona vadettiği yıllık ödemeleri düşman saldırısı karşısında yardım etmesi için yaptığını, şu anda böyle bir ortam söz konusu olmadığından o anlaşmanın geçersiz olduğunu duyurmuştur.952 Amaury, bu görüşmelerin ardından, Şâver’in muhaliflerinden ʾElimu’lMülk İbn Nahhas, Yahyâ b. el-Hayyât, İbn Kercele ve bir toplulukla işbirliği içinde 1 Sefer 564’te (4 Kasım 1168) Bilbis’e saldırmıştır. Saldırının ikinci gününde şehri ele geçirmiş, Şâver’in oğlu Süleyman ve torunu Kays b. Tayy’ı esir almış,953 yaş ve cinsiyet farkı gözetmeden halkın çoğunu öldürmüştür.954 Kral, gurura kapılmış; “Bilbis peynir, Kahire tereyağıdır” diyerek Kahire’yi bir zorlukla karşılaşmadan alacağını düşünüp Şâver’i korkutmuştur. 955 Haçlıları kendi içlerinde zayıf düşüren, soylu kadınlarının tutumları; Müslümanlara karşı zayıf düşüren ise katliama düşkünlükleridir. Amaury, Şâver’den rahatsız oldukları için savaşa katılmakta isteksiz olma ihtimali bulunan Mısırlıları, Bilbis’te katliam yaparak Haçlılara karşı harekete geçirmiştir.956 Halife el-Âdıd, saray kadınlarının saçlarından bir demeti, “Bunlar, kadınlarımızın saçlarıdır; seni onları Haçlılardan kurtarmaya çağırıyorlar.” içerikli mektubun içine koyarak957 Şemsü’l-Halife’yle Nûreddin’e göndermiştir. Mısırlılar aynı zamanda Humus’ta bulunan Şîrkûh’a da mektup gönderip onun da desteğini almaya çalışmışlardır.958 el-Âdıd’ın elçisi, Nûreddin’le Halep’te buluşmuştur. Nûreddin emirlerle istişare kararı almışken yanında hazır olması için haber gönderdiği Şîrkûh, Nûreddin’i bile şaşırtacak bir hızla bir gecede Humus’tan Halep’e ulaşmıştır. Nûreddin, kendisinden aynı hızla Mısır’a gitmesini isteyerek ona iki bin seçkin asker, iki yüz bin dinar ve gerekli teçhizatla birlikte askere hükmetme yetkisi vermiştir. Şîrkûh’un asker 952 Şâver, ödemeyi yapsa dahi Amaury’nin saldıracağını düşünmüş olmalıdır. 953 Makrîzî, İttiʿaz, Cilt: 3, s. 292-293. 954 William of Tyre, Cilt: 2, s. 351; Makrîzî, öldürülenlerden çok esir edilenlere dikkat çekmiş, esirlerin bir kısmının kırk yıl Haçlıların elinde kaldığını ve önemli bir kısmının onların elindeyken öldüğünü belirtmiştir. (İttiʿaz, Cilt: 3, s. 295.) 955 Makrîzî, İttiʿaz, Cilt: 3, s. 393. 956 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 12; Atâbekiyye, s. 138. 957 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 13; Atâbekiyye, s. 138. 958 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 34; Makrîzî’ye göre el-Âdıd’ı buna ikna eden Şemsü’l-Halife’nin kendisi ve yine onun ikna ettiği Şâver’in oğlu el-Kâmil’dir. (İttiʿaz, Cilt: 3, s. 293.) Nûreddin ile ilişkisini hep sürdüren el-Kâmil, Mısır’daki Haçlı varlığına karşı durmuştur. Ebû Şâme, Kâtip İmâd’dan yaptığı alıntıda Şâver’in bir yandan Haçlıları oyaladığını, diğer yandan bizzat Nûreddin’e mektup göndererek ondan yardım istediğini yazmıştır. (Cilt: 2, s. 34.) 198 sayısı, Türkmenlerden topladıkları ile birlikte altı bini bulmuştur. Nûreddin, maaşlarından kesmeden her bir askere 20 dinar daha vermiştir. Şîrkûh’u Aynüddevle elYârûkî, Nâsihuddin Humartigin, Kutbuddîn Yinâl b. Hassân el-Menbicî, Şehâbeddin Mahmûd el-Hârimî, Seyfüddîn Ali b. el-Meştûb, Kutbüddîn Hüsrev b. Telîl, İzzüddîn Curdîk, Şerefüddîn Bozkuş, Ğarsüddin Kılıç, Selâhaddin gibi komutanlarla desteklemiştir. Böylece önemli bir askerî güce ulaşan Şîrkûh, 12 Rebiulevvel 564’te (14 Aralık 1168) Mısır’a doğru yola çıkmıştır.959 Nûreddin, Zeyneddin Ali Küçük b. Begtegin’in ölümünden dolayı Musul’da oluşan ortamı düzenlemekle meşgul olduğundan bu sefere kendisi gitmemiştir. Selâhaddin de istemediği hâlde Nûreddin’in talebi üzerine sefere katılmıştır. Nûreddin, Mısır’dan gelecek haberi beklemek üzere Dımaşk taraflarında gelip Re’sulma’da karargâh kurmuştur.960 Amaury, Bilbis’in ardından Mısır şehrine saldırınca Şâver, Mısır halkından Kahire’ye göç etmelerini istemiş ve 9 Safer 564’te (12 Kasım 1168) bu şehri, Haçlıların eline geçmemesi için yakmıştır. Amaury, Mısır’ın yakıldığını Şâver’in elçisi Şemsü’lHilafe’den duyup Kahire’ye saldırmaya karar vermiş, 10 Sefer 564’te (13 Kasım 1168) Kahire önlerine gelmiş, okların çadırına değeceği kadar şehre yaklaşmıştır. Kahire’deki Mısırlılar, şehri bütün imkânları ile savunmuşlar ancak Şâver, şehrin düşmesinden korkarak Şemsü’l-Hilafe’yi Amaury’ye göndermiştir. Şemsü’l-Hilafe, onu Nûreddin’le korkutmuş ve Şâver’in ona dört yüz bini hemen olmak üzere bir milyon dinar ödeme karşılığında sulh yapma teklifini kabul ettirmiştir. Şâver, saraydan ve halktan para toplamak için uğraşmış ancak Mısır şehri yandığından ve Kahire’deki halk memurlarla askerlerden oluştuğundan sadece yüz bin dinar toplayabilip Amaury’ye göndermiştir. Amaury ilkin bu miktarı az bularak reddetmişse de Nûreddin’in yardımının Mısır’a ulaştığını öğrenince kabul etmiştir.961 Amaury, Şîrkûh’un gelişini -Kahire yakınlarında 959 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 14; Atâbekiyye, s. 139; Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 34-35; Şeşen, Salâhaddin, s. 40. 960 İbn Şeddâd, s. 78-79; Bündârî, Sene’l-Berk, s. 39-40; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 14; Atâbekiyye, s. 139; Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 34-38; Makrîzî, İttiʿaz, Cilt: 3, s. 294-295. Kâtip İmâd, Nûreddin’in Şîrkûh’a iki yüz bin dinar verdiğini, bununla birlikte haznedârı Veliyeddin İsmail’e Şîrkûh’u dilediği kadar hazineden yararlandırma emri verdiğini yazmıştır. (Bündârî, Sene’l-Berk, s. 40.) Süryânî Süryânî Ebü’lFerec ise Nûreddin’in iki ay boyunca asker toplamakla uğraştığını, bundan dolayı Mısır’da çatışmaların kızıştığını, Şâver’in Haçlılara, “Arapların razı olacağını bilsem size Mısır’ı devrederdim.” dediğini iddia etmiştir. (Abû’l-Farac, Cilt: 2, s. 407.) Ebü’l-Ferec’in anlattıkları, Hıristiyanların Mısır konusunda büyük bir umuda kapıldığına işaret etmektedir. 961 Makrîzî, İttiʿaz, Cilt: 3, s. 296-299. Kâtip İmâd’a göre, Şâver, Amaury’ye bir milyon dinar vadedip onu yüz bin dinarla oyalayarak hileye başvurmuş, bununla zaman kazanarak Nûreddin’in talep ettiği yardım gelinceye kadar Amaury’yi tutabilmiştir. (Bündârî, Sene’l-Berk, s. 39.) 199 bu parayı beklerken- öğrendiğinde derhâl Bilbis’e gitmiş, askerlerini donatmış, Şîrkûh’u çölde karşılamak için yola çıkmış fakat başarılı olamamıştır. Şîrkûh’un Nil’i geçtiğini duyan Amaury, onunla Mısır birlikleri arasında sıkışmaktan korkmuş, 1 Rebiülâhir’de (2 Ocak) dönüş için yola koyulmuştur.962 3 Rebîülâhir 564’te (4 Ocak 1169), Bilbis çevresinden topladığı erkek, kadın ve çocuklardan oluşan on iki bin esirle birlikte Mısır’dan ayrılmıştır.963 William of Tyre’ye göre Amaury, Şâver’den para koparmaya odaklanmış; askerî bir eğitim almamış, savaşmayı bilmeyen kişiler tarafından savunulan, ani bir atakla ele geçirilebilecek, korunaksız Kahire’yi almak için hızlı davranmamış, bir günde yürünebilecek yolu on günde yürümüştür.964 Makrîzî’ye göre Kahire halkı, Haçlılara karşı en şiddetli şekilde direnmiş, onları şehre girişini engellemek için bütün gücünü sarf etmiştir965 İbnü’l-Esîr’e göre ise Kahire halkını harekete geçiren Haçlıların Bilbis’teki uygulamalarıdır. İbnü’l-Esîr, bunu âdeta ilahî bir yardım olarak görmektedir. Zira Haçlılar, Bilbis’te iyi uygulamalar içinde bulunsalar Şâver’in haksız uygulamalarından rahatsız olan Kahire halkı, onlara karşı harekete geçmeyecektir.966 Bu görüşe göre Kahire halkını Haçlılara karşı motive eden ve böylece Amaury’nin Şîrkûh gelmeden Mısır’a hâkim olmasını engelleyen, onların Haçlıların zulmünü Şâver’in zulmünden aşırı bulmalarıdır. Ne var ki Amaury’nin Kahire’yi alamaması ile Mısır’ı terk etmesini birbirinden ayrı değerlendirmek gerekir. Amaury’nin Kahire’ye giremeyişini Kahire halkının direnişiyle açıklamak mümkün ise de onun Mısır’ı aniden terk etmesi, ancak Şîrkûh’un gelişiyle açıklanabilir. Vakanın cephe gerisindeki etkeni ise Nûreddin’in merkezde kalırken sayısı yedi bini aşan967 güçlü bir orduyu Mısır gibi merkezden uzak bir noktaya gönderebilme gücüne ulaşmasıdır. Amaury, Kahire’ye girse bile Şîrkûh tarafından kuşatılacak; bu durumda Kudüs Haçlı Krallığının toprakları, Nûreddin’in akınları karşısında savunmasız kalacaktır. Nûreddin’i bundan alıkoyma olasılığı bulunan tek güç Bizans İmparatorluğu idi. Bizans İmparatoru Manuel ise o 962 William of Tyre, Cilt: 2, s. 356. 963 Makrîzî, İttiʿaz, Cilt: 3, s. 299. 964 William of Tyre, Cilt: 2, s. 352-353. 965 Makrîzî, İttiʿaz, Cilt: 3, s. 297. 966 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 12; Atâbekiyye, s. 138. 967 Şeşen, Salâhaddin, s. 40. 200 sırada Avrupa’da Macar ve Sırp probleminden sonra ortaya çıkan sorunlarla uğraşmaktaydı.968 Şîrkûh, 7 Rebîülâhir 564’te (8 Ocak 1168) Kahire’nin dışındaki Muks’a varmış, orada Halife el-Âdıd tarafından karşılanmıştır. 9 Rebîülâhir 564’te (10 Ocak 1169) el-Âdıd’ın sarayına çıkmış, kendisine el-Âdıd tarafından hilʿat giydirilmiş ve tekrar Kahire dışındaki karargâhına dönmüştür. Şâver, kendisiyle karşılaştığında ona saygı göstermiş, Haçlıların takip edilmesi konusunda imada bulunmuş ama Şîrkûh yorgun olduğundan onunla ilgilenmemiştir.969 Politik çıkarına uydukça Haçlılarla yakınlık kuran, politik çıkarı zedelenince onlardan uzaklaşan970 Şâver, el-Âdıd’ın Haçlıların Mısır’ı terk etmesini sağlayan Şîrkûh’la ilgilenmesinden rahatsız olmuş, Haçlıları tekrar Mısır’a çağırmak istemiş ancak oğlu elKâmil, buna engel olmuştur. Şîrkûh’u öldürmeye çalıştığı da düşünülen971 Şâver’in tutumlarına karşı teyakkuza geçen Selâhaddin ve İzzeddîn Curdîk onu öldürme konusunda anlaşmışlardır. Haçlıları Mısır’a sokan adam olarak anılan972 Şâver, iki komutan tarafından gaflet içinde tutuklanıp Şîrkûh’un karargâhına götürülmüş, elÂdıd’ın de onayı alınarak 17 Rebîülâhir 564 (18 Ocak 1169) Cumartesi günü öldürülmüştür.973 Şîrkûh, Şâver’in öldürülmesinin ardından 17 Rebîülâhir 564974(18 Ocak 1169) Pazartesi günü Kahire’ye girmiş, aynı gün Halife el-Âdıd’ın sarayına çıkmış ve el-Âdıd tarafından el-Melikü’l-Mansur Emiru’l-Cuyuş lakabıyla Şâver’in yerine başvezarete atanmıştır.975 Durum, Kādî el-Fâzıl’ın hattıyla 27 Rebîülâhir 564’te (29 Ocak 1169) yazılan bir mektupla Nûreddin’e bildirilmiştir. Nûreddin’den da ilgili cevap Mısır’a 968 Kinnamos, s. 184-190; Ostrogorsky, s. 358-359. 969 Makrîzî, İttiʿaz, Cilt: 3, s. 299. 970 İbn Şeddâd, s. 79. 971 İbn Tağrîberdî, Cilt: 5, s. 388. 972 İbn İyâs, Cilt: 1, Kısım: 1, s. 232. 973 Makrîzî, İttiʿaz, Cilt: 3, s. 300-301; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 15; Atâbekiyye, s. 140. Hep Nûreddin’i destekleyen ve babasına rağmen Haçlılara karşı açık bir tutum içinde olan el-Kâmil ve Şâver’in diğer oğullarının çocukları, vezaret sarayına sığındılarsa da 4 Cemaziyelevvel 564 (3 Şubat 1169) Pazartesi günü katledilmişlerdir; Haçlılarla işbirliğine karşı çıkan el-Kâmil’in öldürülenler arasında olması üzüntüye yol açmıştır. (Makrîzî, İttiʿaz, Cilt: 3, s. 301-302.) 974 Makrîzî, bu tarihi 19 Rebîülâhir 564 (20 Ocak 1169) Pazartesi olarak vermiştir. (İttiʿaz, Cilt: 3, s. 302.) 975 İbn Tağrîberdî, tarihçilerin Şîrkûh’u emîr veya vezirler arasında anlatmak konusunda ihtilafa düştüklerini, kedisinin onu hem “Mısır emîrleri” hem “Mısır vezirleri” arasında anlattığını ifade etmiştir. (Cilt: 5, s. 387.) 201 ulaşmıştır.976 Nûreddin’in Dicle’nin doğusundan başlayan ülkesinin sınırlarını, Mısır’ı fethetmekle Nil’in batısına yayan Şîrkûh, Mısır’da göreve başlar başlamaz topluma dönük icraatlarda bulunmuş; Mısır şehrinin ahalisinin devlet yardımıyla yerlerine iadesi için adımlar atmış; vezaret makamında altmış üç gün kaldıktan sonra 22 Cemâziyelâhir 564’te (23 Mart 1169) 977 ölmüştür. Şîrkûh’un memlûklarıyla birlikte emirlerin çoğunun desteği ve el-Âdıd’ın onayıyla 25 Cemâziyelâhir 564’te (26 Mart 1169) onun yerine yeğeni Selâhaddîn-i Eyyûbî, el-Melikü’n-Nasır lakabıyla seçilmiştir.978 Mısır’da hutbe el-Âdıd, Nûreddin ve Selâhaddin’in adına okunmaya başlamıştır.979 Önce Şîrkûh, ardından Selâhaddin’in vezareti, İslâm dünyası açısından ilginç bir çelişkiye yol açarken Mısır’daki mücadeleyi kaybeden Kudüs Haçlı Krallığı açısından ise inkıraz işareti olmuştur. Şîrkûh ve Selâhaddin, Şiî Fâtımî Halifesi el-Âdıd’ın veziri; Sünnî Abbâsî Halifesine bağlı Nûreddin’in ise emiriydiler. Ülkesinde ilk kez kendisinin içinde yer almadığı bir ordu birliği tarafından gerçekleştirilen bir büyük fetihle Nûreddin’in merkezine yerleştiği bu çelişkinin uzun süre devam etmesi mümkün değildi. Halkanın zayıf tarafı el-Âdıd’ın aradan çıkarılması gerekmekteydi. Mısır’daki gelişmeler de bu yönde yol almıştır. Kudüs Haçlıları açısından ise “vahim olan” 980 gerçekleşmiş: Suriye’nin birliği sağlandıktan sonra Mısır da Nûreddin’in idaresine geçmiştir. Antakya’dan Kudüs’e uzanan Haçlı hattı, artık Suriye ve Mısır tarafından sıkıştırılacak, bu durum nihayetinde yirmi yıldan daha az devam edecek ve Haçlılar, Kudüs’ü terk etmek zorunda kalacaklardır. Mısır’ın ele geçirilmesiyle Nûreddin, biri Mısır’da, diğeri Suriye’de yerleşik iki ordusuyla dilediği an, Haçlıların elindeki bütün sahil şehirlerini kuşatabilecek güce ulaşmıştır. Haçlıların bu durum karşısındaki ilk tepkisi ise Bizans’la ittifak hâlinde Dimyat’a saldırmaları olmuştur. Kendilerine yönelik tehdidin farkında olan Haçlılar, 1169 yılı baharında (564) Kraliyet Patriği Amaury, Kayseriyye Patriği Hernesius ve Akre Patriği William’ın 976 Makrîzî, İttiʿaz, Cilt: 3, s. 302-303. 977 Makrîzî, bu tarihi 23 Cemâziyelâhir 564 (24 Mart 1169) Pazar günü olarak vermiştir. (İttiʿaz, Cilt: 3, s. 304-305.) 978 İbn Şeddâd; s. 80-81; Kadı İmâd, s. 400; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 15-17; Atâbekiyye, s. 141- 143; Makrîzî, İttiʿaz, Cilt: 3, s. 304, 308; Bahattin Kök, “Nuruddin Mahmud’un Mısır’ı Ele Geçirmesi ve Fatımilerin Yıkılışı”, Atatürk Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Basımevi, 1991, Sayı: 10, ss. 130-148. 979 İbn Tağrîberdî, Cilt: 6, s. 8. 980 Runciman, Cilt: 2, s. 305. 202 başkanlıklarındaki heyetleri, Batılıları yeni bir Haçlı Seferine çağıran Kral Amaury’nin mektuplarını, Alman İmparatoru Friedrich, Fransa Kralı VII. Louis, İngiltere Kralı II. Henry, Sicilya Kralı William, Flanders Kontu Philip, Troyers Kontu Henry gibi liderlere ulaştırmak için yola çıkarmışlardır. Fakat heyetleri taşıyan gemiler, kıyıdan ayrılmalarından bir gece sonra şiddetli bir fırtınaya yakalanmış, üçüncü gün kendilerini Akkâ’ya zor atabilmişlerdir. Onların yerine Sur Başpiskoposu Frederick ve Banyas Piskoposu John başkanlığında ikinci bir heyet gönderilmiştir. Bu heyetler, Temmuz 1169’da Roma’ya varmıştır. Papa Alexandrus’tan yüksek ruhanilere verilmek üzere tavsiyenameler almışlardır. Ancak Avrupa kralları iç problemler ve Papa ile Alman Kralı Frederich arasındaki çekişmeden dolayı onlara yardım etmemişlerdir. Banyas Piskoposu Paris’te ölmüş, Sur Başpiskoposu da hiçbir başarı elde edemeden iki yıl sonra Filistin’e geri dönebilmiştir.981 Haçlıların aradığı yardım, Bizans İmparatorluğu’ndan gelmiştir. Kinnamos’a göre Mısır Türkler tarafından ele geçirilince Manuel, elçiler göndererek Şiî-İsmailî Fâtımî devletinin her yıl Bizans’a ödediği haracı hatırlatmış, ödemenin yapılmamasının savaş sebebi olacağını bildirmiş ama Mısır bunu şiddetle reddetmiştir. Bunun üzerine Manuel, Mısır’a karşı savaş kararı almıştır.982 Amaury’le 1168’de yaptığı ittifaka dayanarak Mısır’a saldırmak üzere Filistin’e yüz elli kadırga, atları yüklemek için kapıları arka taraftan açılan altmış gemi ve kuşatma aracı yüklü on iki hafif gemiden oluşan bir donanma göndermiştir.983 Donanma, Andronikos Kontostephanos kumandasında 13 Şevval 564’te (10 Temmuz 1169) Çanakkale’den denize açılmıştır. Selâhaddin’in keşif için gönderdiği altı gemilik bir filo, Kıbrıs yakınlarında donanmayla karşılaşmıştır. Filodan iki gemi Haçlılar tarafından yakalanırken diğerleri Selâhaddin’e durumu haber vermişlerdir.984 Bizans donanmasından Theodoros Mavrozomes komutasında altmış gemi, Andronikos’un komutasındaki donanmanın Filistin’e geldiğini haber vermek ve savaşa katılacak Haçlıların masrafını karşılayacak parayı ulaştırmak üzere yola çıkarılmıştır.985 Bu filo, doğrudan Akkâ’ya gitmiş,986 Andronikos’un donanması ise 981 William of Tyre, Cilt: 2, s. 360-361; Runciman, Cilt: 2, s. 320-321. 982 Kinnamos, s. 198-199. Müslüman tarihçiler, Dimyat vakasını tamamen bir Haçlı saldırısı olarak aktarmışlar, Bizans’ın rolüne hiç değinmemişlerdir. (İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 22-23; Bündârî, Sene’l-Berk, s. 35-36; Makrîzî, İttiʿaz, Cilt: 3, s. 315-316.) Sadece İbn Şeddâd, Bizans’ın adını anmakla yetinmiştir. (s. 83.) 983 William of Tyre, Cilt: 2, s. 361. Niketas’a göre de gemi sayısı iki yüzden fazladır. (s. 111.) 984 Şeşen, Salâhaddin, s. 46; Niketas, s. 112; Lyons ve Jakson, s. 52. 985 Niketas, s. 112. 203 Amaury’i Kıbrıs’ta beklemek ile Kudüs’e yönelmek konusunda Amaury’nin görüşünü öğrenmek üzere Kıbrıs açıklarında beklemiştir. Niketas’ın iddiasına göre Amaury pişman olma işaretleri verircesine ağır davranmıştır.987 Diğer Bizans tarihçisi Kinnamos’a göre ise Bizans ile Haçlılar, Mısır’da ele geçirilecek yerlerin yarı yarıya paylaşılması üzerinde anlaşmışlardır fakat Amaury, Mısır’ın Bizanslılar tarafından ele geçirilip kendisine teslim edilmesini istemiştir; Bizans donanması Mısır’a erken ulaşınca Amaury, Bizanslara ihanet ederek savaşma konusunda ağır davranmış, onlara da bunu telkin etmiştir.988 Kādî el-Fâzıl’ın kalemiyle Abbâsî Halifesi’ne gönderdiği mektupta, Dimyat’ı kuşatan Hıristiyan ittifakının birleşenlerini Haçlılar, Bizans Krallığı ve güneydeki farklı Bizans uzantılarını; gemi sayısını bin, savaşçı sayısını ise iki yüz bin olarak veren Selâhaddin, o sırada kendisinin mektupta “münafık” dediği Sudanî’lerin (Siyahîler) isyanını bastırmakla meşguldü.989 Selâhaddin’in vezarete getirilmesinden rahatsız olan Mısırlılar, saraydaki hadım görevlilerden Miʾteminü’l-Hilafe etrafında toplanıp Haçlıları Mısır’a çağırmak üzere bir mektup göndermişlerdir. Mektubu taşıyan kişi bir Türkmen tarafından yakalanıp Selâhaddin’e getirilince Miʾteminü’l-Hilafe, Suriye askerleri tarafından 25 Zilkade 564 (20 Ağustos 1169) Çarşamba günü öldürülmüştür. Bunun üzerine el-Âdıd’ın sarayının hizmetindeki -sayıları elli bini bulan- Sudanîler isyan etmiştir. Selâhaddin, isyanı Nûreddin’in kendisine yardımcı olması için gönderdiği kardeşi Turan Şah’ın desteğiyle Sudanîlerin çoğunu katlederek ancak 28 Zilkade 564 (23 Ağustos 1169) Cumartesi günü bastırabilmiştir.990 Selâhaddin, bu vakadan sonra bütün saray görevlilerinin işine son vermiş, saraydaki işlerin başına ak hadım ağası Bahâeddin Karakuş’u getirmiştir.991 Amaury, 1168’deki Mısır seferinden sonra henüz toparlanmamış, Hospitallier şövalyeleri o seferde ağır kayıplara uğramışlardır. Templier tarikatı, bu sefere de katılmayı reddetmiş, baronların da cesareti kırılmıştır.992 Bizanslılar, sadece üç aylık erzakla gelmiş ve eylülün sonu geldiği hâlde Amaury henüz hazırlanmamıştır. Amaury, 986 Runciman, Cilt: 2, s. 323. 987 Niketas, s. 112. 988 Kinnamos, s. 199. 989 Mualli Abdüsselam, s. 117. 990 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 86-88. İsim, sayı ve tarihler konusunda titiz davranmayan İbn Haldûn, Sudanîlerin ulaştığı sayıyı beş bin olarak vermiştir. (Cilt: 5, s. 332.) 991 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 19. 992 Runciman, Cilt: 2, s. 323. 204 ancak ekim başlarında yola çıkmaya karar vermiş ve Bizanslılara Hıristiyan azınlığın bulunduğu kara yolunu önermiştir. Amaury, ordusunu sahile paralel yürüterek 1 Safer 565’te (25 Ekim 1169) Farama yakınlarından Mısır’a girmiştir. Haçlı ordusu, kendileriyle aynı hizada ilerleyen Bizans gemileri tarafından Nil deltasının doğu kollarına nakledilerek Nil’in ana kollarına hâkim Dimyat’a sevk edilmiştir. Dimyatı kuşatan Bizans-Haçlı ittifakı Hıristiyan ordusu, Nil üzerinden Kahire’ye ulaşmayı ummuştur. Ancak Dimyat’a ani bir saldırıda bulunmayı başaramadıkları gibi, Nil’de yol almayı da başaramamışlardır. Dimyat garnizonu, nehri ağır bir zincirle kapatmış, surlarını güçlendirdikleri şehri de iyi savunmuş, Hıristiyan ittifakı ordusunu durdurmayı başarmıştır.993 Selâhaddin, yeni bir isyan ihtimaline karşı, Kahire’de kalmayı tercih ederek yeğeni Takiyüddin Ömer b. Şahinşah ve dayısı Şehâbeddin Mahmud el-Hârimî komutasındaki askerleri Dimyat’a sevk etmiş, onları para ve silahla desteklemiştir.994 Bununla birlikte Nûreddin’e haber göndererek Dimyât’a ulaşmaması durumunda Haçlıların Kahire’ye kadar geleceklerini; Kahire’ye gitmesi durumunda ise Mısırlı Şiîlerin kendisine arkadan saldıracaklarını, böylece iki taraf arasında kalacağını bildirmiş ve ondan yardım talep etmiştir.995 O sıralarda daha çok kuzeydeki işler ve Musul’la zihni meşgul olan Nûreddin, Emîr Kutbüddin Hüsrev b. Telil el-Hezbânî’nin komutasındaki bir birliği Selâhaddin’in yardımına göndermiştir.996 Müverrihlere göre kendisi de Kudüs Haçlılarının istilasındaki kalelere akınlar düzenleyerek Haçlıları huzursuz etmiştir.997 993 Niketas, s. 112; William of Tyre, Cilt: 2, s. 363-365; Runciman, Cilt: 2, s. 322-323. Müslüman tarihçiler, olayın ayrıntılarına girmemişlerdir. Hıristiyan tarihçi William of Tyre ve araştırmacı Runciman ise Dimyat’ın direnişini açıklayamamaktadır. Onlara göre Selâhaddin, saldırının Dimyat’a yapılacağını tahmin etmediğinden onun kuvvetlerinden Dimyat’ta sadece, ani bir atakla imha edilebilecek küçük bir garnizon vardır fakat ittifak uyumlu olmadığı için bu atak yapılamamıştır. 994 Bündârî, Sene’l-Berk, s. 45; Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 91-93; Makrîzî, İttiʿaz, Cilt: 3, s. 315. 995 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 22; Nüveyrî, Cilt: 28, s. 261-262. 996 Bu birlik yolda kum fırtınasına yakalandığından, Hıristiyan ordusunun Dimyat önlerinden çekilmesinden ancak bir hafta önce Dimyat’a ulaşmıştır. (Bündârî, Sene’l-Berk, s. 45.) Mısır tarihçisi Aynî, Nûreddin’in peş peşe birlikler gönderdiğini yazmışsa da yanılmıştır. (Cilt: 1, s. 33.) 997 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 22; Makrîzî, İttiʿaz, Cilt: 3, s. 315; Ebü’l-Fidâ, Cilt: 2, s. 125; Nüveyrî, Cilt: 28, s. 261; Aynî, Cilt: 1, s. 34; Aynî’nin Süryânî Ebü’l-Ferec’dan yaptığı alıntıya göre ise Nûreddin, Kerek civarına ulaşmış, Haçlıların Beysân’a ulaştığını duymuş, üzerlerine varmış, Haçlılar Akkâ’ya çekilirken kendisi de Dımaşk’a dönmüştür. (Cilt: 1, s. 34.) Bilginin kaynağı, kısmen İbn Şeddâd’dır. İbn Şeddâd, Nûreddin’in Kerek civarına indiğini ancak Akdeniz sahili Haçlılarının (Trablus Kontluğu) saldırıya geçmeleri üzerine onlara yöneldiğini, bu sırada Halep’te Mecdüddîn İbnü’d-Dâye, Musul’da kardeşi Mevdûd’un öldüğünü, bundan dolayı oralarla meşgul olmak durumunda kaldığını 205 Hıristiyan ordusu, Dimyat’ın surlarını yıkmaya çalışmışsa da Müslümanların direnişi karşısında başarısız olmuştur. Bunun üzerine Andronikos ve Amaury, Kutsal Mezar üzerine yemin ederek daha büyük saldırı konusunda anlaşmışlardır. Amaury’nin önerisiyle Dimyat’ın çevresindeki hurmalıklar dâhil bütün meyve ağaçlarını keserek surlara dayayacakları kuleler inşa etmişlerdir. Ancak Bizans’ın yiyecek stokları bittiğinden aç kalan Hıristiyan askerler, kule inşasından da diledikleri sonucu alamamış, kuleleri geç bitirmiş, bununla birlikte yanlış bir kararla surların en sağlam yerine konumlandırmış, dolayısıyla Dimyat’taki direnişi kıramamışlardır. Müslümanlar, ziftlenen odunlarla doldurdukları bir botu ateşleyerek aniden Bizans donanmasının içine sürüklemiş, altı Bizans gemisi yanmaya başlamıştır. Ateş dalgaları karşısında donanma da karadakiler de paniğe kapılmıştır. Amaury, atını denize sürerek canını zor kurtarmıştır. Açlıkla mücadele eden Hıristiyan askerleri, Müslümanlara doğudan yardım ulaştığını haber alıp korkuya kapılmışlardır.998 21 Rebîülâhir 565’te (12 Ocak 1170) veya iki gün sonra, 51-53 günlük kuşatmalarına son verip Dimyat önlerinden çekilmişlerdir.999 Haçlı tarihçisi William of Tyre’ye göre Bizanslılar, Müslümanlarla anlaşarak Dimyat önlerini terk etmişlerdir.1000 Bizans tarihçisi Niketas’a göre ise Amaury, Müslümanlara fayda sağlayan bir anlaşma yapmıştır. Anlaşmayı duyan askerler coşku içinde gelişigüzel gemilere binmiş ve Dimyat önlerinden uzaklaşmışlardır. Öylesine plansız binmiş ve hızla uzaklaşmışlardır ki komutanları yazmıştır (s. 83). İbnü’l-Kesir de benzer bilgileri aktarıp, “Nûreddin Mahmud, Kerek’i almak üzereyken Haçlıların Dımaşk çevresine geldiğini haber almış, Haçlıların onu çevrelemelerinden endişe duyup kuşatmayı terk etmiştir.” demiştir. Kanaatimizce Nûreddin’in Dimyat kuşatması sırasında Kudüs Haçlılarına yönelik faaliyete geçtiğine dair kayıtlar, doğruluğundan kuşku duyulacak kadar zayıftır. Hıristiyan donanmasının Dimyat’ı terk ettiği günlerde ise Nûreddin, Haçlı sınırında değil, Dımaşk çevresinde ibadetle meşguldür. (Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 94.) Nûreddin’in kuşatma sırasında Kudüs Haçlılarına veya doğrudan Dimyat’a yönelik kayıtlarda ayrıntılı olarak yer alacak kadar bir faaliyette bulunmadığı açıktır. Nûreddin, aynı anda Suriye ve Irak’ın kuzeyinin yanında Mısır’la uğraşamamış, Mısır’daki işler koşullar gereği Selâhaddin’e kalmış ve bunun devletin geleceği üzerinde etkisi olmuştur. 998 Niketas, s. 113-114; Runciman, Cilt: 2, s. 323; William of Tyre, Cilt: 2, s. 366-367. Hıristiyan ordusunu korkutan bu askerler, Nûreddin’in Emir Kutbüddin Hüsrev b. Telil el-Hezbânî’nin komutasında daha savaşın başında gönderdiği ancak kum fırtınasından dolayı geciken askeri birlik olmalıdır. Ama Makrîzî, bundan söz etmemiş; İbnü’l-Esîr’in de ifade ettiği şekilde (el-Kâmil, Cilt: 10, s. 22.) Hıristiyanların çekilme nedeni olarak Nûreddin’in Kudüs Haçlı Krallığının topraklarına yönelik faaliyetlerini göstermiştir. (İttiʿaz, Cilt: 3, s. 316.) 999 Makrîzî, İttiʿaz, Cilt: 3, s. 316; Ebü’l-Fidâ, kuşatmanın elli gün sürdüğünü yazmıştır. (Cilt: 2, s. 125.) 1000 William of Tyre, Cilt: 2, s. 368; Bizans tarihçileri buna değinmemişlerdir. Ancak savaştan sonra Mısır elçilerinin İstanbul’a gelip anlaşmak istediğini iddia etmişlerdir. Kinnamos’a göre, Manuel, Mısır’a yeniden saldırma niyetinde olduğundan elçileri eli boş göndermiştir. (s. 200.) Niketas ise Müslümanların Bizans’ın bu seferinden korktukları ve gelecekte bu tür girişimlerin tekrarlanmaması için Manuel’e kendi nazarlarında değerli hediyeler gönderip barışı teyit ettiklerini iddia etmiştir. (s. 117.) 206 Andronikos’u bekleyen sadece altı gemi kalmıştır.1001 İbnü’l-Esîr ise vakayı tamamen Nûreddin odağında değerlendirmiş, Haçlıların Dimyat’tan çekilmesini tamamen onun Suriye’de Haçlılara yönelik akınlar düzenlemesine bağlamış1002 ancak Nûreddin’in Haçlıların elindeki hangi kalelere dönük bir faaliyette bulunduğunu açıklayamamıştır. Kış ortasında Akdeniz’e açılan Bizans donanması, yolda fırtınaya yakalanmış, Andronikos İstanbul’a ulaşmayı başarmışsa da askerlerinin cesetleri uzun süre Mısır ve Filistin sahillerine vurmuştur.1003 Fâtımî Halifesi el-Âdıd, Dimyat savunması boyunca giysi ve diğer donanımlar dışında Selâhaddin’e bir milyon dinar vermiştir.1004 Süreç boyunca tebessüm etmeyi dahi kendisine haram gören1005 Nûreddin, el-Âdıd’ı Dimyat’taki zaferden dolayı tebrik etmiştir. el-Âdıd, Nûreddin’den varlıklarından endişe ettiği Mısır’daki Türk askerlerini geri çekmesini istemiştir. Nûreddin, Dimyat Zaferi ile ilgili ona gönderdiği mektupta Türkleri övmüş, “Haçlıların mızrakları ancak Türklerin okları ile savılır, Haçlılar ancak onlardan korkar, onlar olmazsa Haçlıların Mısır’ı ele geçirme umutları artar, Mısır’da emniyet onlarla sağlanır. Umulur ki Allah Kudüs’ün fethini kendisinin sonsuz nimetlerine ek olarak kolaylaştırır.” diyerek teklifi reddetmiştir.1006 Dimyat zaferi, Haçlılarla mücadelede bir dönüm noktasıdır. Bizans donanmasına rağmen Nûreddin’in Mısır’daki hâkimiyeti engellenememiştir. Bundan sonra Haçlılar açısından durum gittikçe ağırlaşmış ve iktidarını Mısır’da sağlamlaştıran Selâhaddin, nihayetinde onlara en ağır darbeyi vurmuştur.1007 Bizans donanma komutanı Andronikos, kuşatma sırasında askerlerine yaptığı konuşmada, Amaury’nin kendi düşmanlarından daha iyi duygulara sahip olmadığını, düşman gibi davrandığını belirtmiş, Bizans’la bütün anlaşmaların hükümsüz olduğunu 1001 Niketas, s. 116-117. Sıbt İbnü’l-Cevzî, kaynak belirtmeden çekilmeyi Nûreddin’in Haçlılara yönelik akınlarının yanında, veba hastalığının Hıristiyan askerler arasında yayılması ve bu hastalıktan çok kişinin ölmesine bağlamıştır. (Cilt: 8, Kısım: 1, s. 279.) Mısır tarihçisi İbn Tağrîberdî de kaynak belirtmeden bu ayrıntıya yer vermiştir. (İbn Tağrîberdî, Cilt: 6, s.7.) İbn Haldûn, yine kaynak belirtmeden Haçlı askerlerinin mevtân (kırgın, salgın hastalık) ile tükendiklerini (Cilt: 5, s. 333.); Mısır tarihçisi Aynî ise hastalığın adını belirtmeden Haçlıların arasında hastlalığın çıktığını yazmıştır. (Cilt: 6, s. 36.) 1002 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 23; Atâbekiyye, s. 143-144. 1003 William of Tyre, Cilt: 2, s. 368-369; Niketas, s. 117; Kinnamos, s. 200; Runciman, Cilt: 2, s. 324. 1004 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 22-23; Atâbekiyye, s. 144; Ebü’l-Fidâ, Cilt: 2, s. 125; Tağrîberdî, Cilt: 6, s. 7. 1005 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 93. 1006 Bündârî, Sene’l-Berk, s. 45-46; Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 94; Aynî, Cilt: 1, s. 62. 1007 A History Of The Crusades, Cilt: 1, s. 558. 207 söylemiştir.1008 Bu sözler savaşın kızgınlığı içinde söylenmişse bile Dimyat’tan sonra Bizans’la Haçlılar arasındaki güven bir kez daha sarsılmıştır. Daha önce Nûreddin’in karşısında Bizans’ı güvence olarak gören Haçlılar, Dimyat’ta “Boynuz isterken kulaktan da olan devekuşu misali”1009 bulundukları konumun gerisine düşmüş, Selâhaddin’le Mısır tarafından kuşatılırken Bizans’ın sağladığı güvenceden de yoksun kalmışlardır.1010 2.3.5. Mısır’ı Ele Geçirmesinden Sonra Haçlılarla Mücadelesi Nûreddin’in Mısır’ın ele geçirilmesinden sonraki yılları, daha çok devletin merkezîleşmesini sağlayıp bütünlüğünü koruyacak önlemleri almakla geçmiştir. Nûreddin, bu süreçte özellikle Musul sorunuyla uğraşmış; Haçlılarla mücadele odağı Mısır’a kaymıştır. Bununla birlikte genellikle Haçlıların tutumlarına bağlı olarak Şam sahasında da onlarla bazı muharebeler yaşanmıştır. Haçlılar, Rebîülâhir 565’te (Aralık-Ocak 1169-1170) Akkâ Kalesi’ni1011 istila edip hâkimi Hıtlah Alemdâr’ı esir almışlardır.1012 Bu kale, Haçlıların elinde kalmış ve Trablus Kontluğu’nun nâibi olarak Amaury tarafından Arka şehri ile birlikte Hospitallier şövalyelerine verilmiştir. Böylece bu Akkâ Kalesi ve Arka şehrinin içinde yer aldığı bütün vadi Hospitallier tarikatının denetimine geçmiştir.1013 Selâhaddin’in babası Necmeddin Eyyûb, kendisinin Nûreddin’den talebi1014 ya da Selâhaddin’in Nûreddin’den babasını yanına göndermesi için başvurusu üzerine1015 24 Cemâziyelâhir 565’te (15 Mart 1170) 1016 Mısır’a doğru yola çıkmıştır. Nûreddin de onunla birlikte Haçlı sınırındaki Re’su’l-ma’ya kadar yürümüş, ardından Şâban 565’te 1008 Niketas, s. 114-116. 1009 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 22. 1010 Amaury, Dimyat yenilgisinden sonra, 1171’de Bizans’la arasındaki güveni tesis etmek için İstanbul’a gitmeye karar vermiştir. Ancak Selâhaddin’in Haçlıların güney sınırına yönelik bir saldırısından dolayı seyahatını ertelemiştir. 10 Mart 1171’de büyük bir heyetle birlikte İstanbul’a gitmiş; bu ziyaret sırasında Manuel’le yeniden anlaşmış ise de anlaşmanın hükümleri açık değildir. Anlaşmanın daha çok yerli Hıristiyanlarla ilgili olduğu, bununla birlikte Haçlıların Mısır’a saldırması durumunda mali destek hükmünü de içerdiği düşünülmektedir. (Runciman, Cilt: 2, s. 326-327.) Ancak bu anlaşmadan Müslümanlara yönelik herhangi bir sonuç alınamamıştır. (A History Of The Crusades, Cilt: 1, s. 558- 559.) Kinnamos’a göre ise Amaury, bu ziyaret sırasında Bizans İmparatoru’na tabi olmayı kabul etmiştir. (s. 200.) 1011 Runciman, Akkâr Kalesi diye vermiştir ki, (Cilt: 2, s. 324.) doğru olan bu isim olmalıdır. 1012 İbn Şeddâd, s. 83. 1013 Runciman, Cilt: 2, s. 324-325. 1014 Bündârî, Sene’l-Berk, s. 461; İbn Tağrîberdî, Cilt: 5, s. 344. 1015 İbnü’l-Esîr, Cilt: 10, s. 23; Makrîzî, İttiʿaz, Cilt: 3, s. 316. 1016 İbnü’l-Ezrâk, s. 157. 208 (Nisan-Mayıs 1170) Kerek’e yönelmiştir.1017 Amaury, o sırada Bizans İmparatoru Manuel’le görüşmelerde bulunmak ve ittifakını yenilemek için İstanbul’da bulunmaktaydı.1018 Amaury’nin yokluğu, Haçlılara yönelik bir sefer için uygun ortam oluşturmuşsa da İstanbul’da bulunuşu, Haçlılarla mücadelede Bizans unsurunu daima dikkate alan Nûreddin’in temkinli davranmasına yol açacak bir durumdur. Nûreddin, birkaç gün Suriye ile Ürdün arasındaki1019 Balkâ’da kalmış, oradan SuriyeMısır yolu üzerinde yer alan Kerek çevresine geçip Haçlıların bu sağlam kalesini dört gün boyunca kuşatmış, kalenin etrafına mancınıklar kurarak kaleyi taşa tutmuştur. Ancak İbnü’l-Esîr’in adlarını Henferi ve Philip b. Rekik olarak verdiği iki ünlü Haçlının komutasındaki Haçlıların kendisine hücum etmek üzere Maʿayn çevresinde toplandıklarını duyunca kuşatmayı bitirmiş ve diğer Haçlıların onlarla buluşmaması için Maʿayn’e yönelmiştir. Nûreddin’in yanında Urfa yöresinin askerleri ve bazı Araplar bulunmaktaydı. İki Haçlı komutanı ile birlikte ise iki yüz şövalye ve bin kadar terkebli1020 asker bulunuyordu. Nûreddin, Haçlıları izlemiş, onlardan yana herhangi bir saldırı gerçekleşmeyince kendisi de saldırıya geçmemiştir. Bazı Haçlı yerleşim alanlarını yağmaladıktan sonra amacına ulaştığını düşünmüş, Havrân’a geçmiş, Aştara’da konaklamış, Haçlıların tutumlarını gözetlemeye başlamıştır. Ramazan ayını orada geçirmiş ancak 12 Şevval (29 Haziran) Pazartesi günü büyük bir deprem vuku bulunca Nûreddin, 13 Şevval (30 Haziran) Salı günü oradan ayrılmıştır.1021 Nûreddin’in Kerek’i kuşattığını Bizans topraklarından ayrılmak üzere iken duyup büyük bir sıkıntıya kapılan1022 Amaury, 9 Şevval 565’te (15 Haziran 1171) İstanbul’dan yola çıkmıştır. Amaury, Suriye kıyılarına geldiğinde Nûreddin daha Banyas civarında 1017 İbnü’l-Esîr, Kerek kuşatmasının Necmeddin Eyyûb’un Mısır’a giderken Haçlıların saldırısına uğramaması için yapıldığını belirtmişse de onun bu kayıtta yanıldığı görülmektedir. Zira Necmeddin Eyyûb, 24 Cemâziyelâhir 565’te (15 Mart 1170) Dımaşk’tan çıkmış (İbnü’l-Ezrâk, s. 157.); 14 Receb’de (3 Nisan) Mısır’a ulaşmıştır. (Makrîzî, İttiʿaz, Cilt: 3, s. 316.) Oysa Kerek kuşatması Şâban ayında (Nisan sonu veya Mayıs başı) gerçekleşmiştir. Buna rağmen İbnü’l-Adîm de İbnü’l-Esîr’in anlattıklarını olduğu gibi aktarmıştır. (Zübde, s. 352.) 1018 William of Tyre, Cilt: 2, s. 377-384; Runciman, Cilt: 2, s. 326-327. 1019 Yâkūt, Cilt: 1, s. 489. Günümüzde Ürdün’ün başkenti Amman’ın kuzeybatısında bir yerleşim alanıdır. 1020 Terkebli, yerli Hıristiyanlardan ve Haçlılara ittiba eden kimi Müslümanlardan oluşan hafif donanımlı, okçu askerlerdir. İbnü’l-Adîm’e göre Müslüman olmayan Türklerdir, bir görüşe göre ise babaları Türk veya Arap anneleri ise Yunanlı olan askerlerdir. (Ebû Şâme, Muhakkik Dipnotu, Cilt: 2, s. 99.) 1021 Bündârî, Sene’l-Berk, s. 47; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 23; Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 98-99; İbnü’lAdîm, Zübde, s. 352. İbn Şeddâd, ayrılış nedeni olarak Mecdüddîn İbnü’d-Daye’nin ölümünü ansa da (s. 83.) kuşatma sırasında Nûreddin’in yanında bulunan Kâtip İmad, ayrılma nedeni olarak depremi ifade etmiştir. Mecdüddîn İbnü’d-Daye, Ramazan ayında vefat etmiştir. Oysa deprem 12 Şevval Pazartesi vuku bulmuş, Nûreddin de 13 Şevval Salı günü Aştara’dan ayrılmıştır. (Bündârî, Sene’l-Berk, s. 47.) 1022 William of Tyre, Cilt: 2, s. 387-388. 209 bulunmaktaydı. Ancak Nûreddin’in Amaury’nin gelişinden haberdar olup olmadığı bilinmemektedir. Bununla birlikte Nûreddin’in Aştara’dan ayrılırken arkasında bazı birlikleri tedbir amaçlı bıraktığı anlaşılmaktadır. Amaury, Nûreddin’in büyük bir orduyla burada olduğunu düşündüğünden, bir saldırı olasılığı karşısında bazı baronları keşif amacıyla etrafa göndermiştir.1023 Nûreddin, Aştara’dan acil olarak ayrılırken iki yüz kişilik bir atlı birlikle onun yanında bulunan Artuklular’dan Birecik Kalesi Hâkimi Şehâbeddin İlyâs b. İlgazi b. Artuk, Aştara çevresinde kalmıştır. Baʿlebek’e bağlı el-Lebve köyü çevresinde ava çıkan Şehâbeddin, 17 Şevval’da (4 Temmuz) Müslümanların yerleşim alanlarını yağmalamaya gelen üç yüz kişilik bir Haçlı birliği ile karşılaşmıştır. İki taraf arasındaki şiddetli çatışmada Haçlıların çoğu öldürülmüştür. Öldürülenler arasında Müslümanlara sıkıntı veren Hospitallier tarikatının başkanı Hısnü’l-Ekrâd hâkimi de bulunmaktaydı. Şehâbeddin, öldürülen Haçlıların başları ve esirlerle birlikte Nûreddin’le buluşmuş, Nûreddin, bu başarıya çok sevinmiştir.1024Amaury ise Nûreddin’in Kerek Kalesi’ne zarar vermeden oradan ayrıldığını ve Haçlı sınırında bir barış ortamının oluştuğunu haber aldığında mutlu olmuştur.1025 İki tarafın da memnuniyeti, savaşa ara verilmesi için uygun ortamı sağlamış; taraflar depremin yol açtığı yıkımı gidermeye yönelerek çatışma sahasından uzaklaşmışlardır. Nûreddin, 14 Şevval (1 Temmuz) Çarşamba günü Baʿlebek’e varmış; Baʿlebek’i harap hâlde bulmuştur. Orada iken diğer şehirlerin haberleri de kendisine ulaşmıştır: Hama, Humus, Halep, Bârin harap durumdaydı. Dikkati onarım ve yeniden inşa üzerine yoğunlaşan Nûreddin, Baʿlebek’in onarılması için gerekli görevlendirmeleri yapıp Humus’a geçmiştir. Humus’ta da benzer faaliyetlerde bulunduktan sonra Hama ve ardından Bârin’e yol almıştır. Bârin’in hâkimi, Zeyneddin Ömer b. Laçin, Mısır’a Selâhaddin’in yanına gitmişti. Nûreddin, buranın Haçlıların saldırısına uğramasından endişe ettiğinden bu kalede emir Aynüddevle b. Kohat’ın komutasında beş yüz asker bırakıp buradan Halep’e yönelmiş, yol boyunca her yerleşim alanında durarak imar işlerini düzene koymuştur.1026 1023 William of Tyre, Cilt: 2, s. 383-384. 1024 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 23-24; Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 104. 1025 William of Tyre, Cilt: 2, s. 388. 1026 Bündârî, Sene’l-Berk, s. 48, İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 24. 210 Nûreddin, Haleb’i de harap vaziyette bulmuştu, şehirde beş binden fazla kişi hayatını kaybetmiş,1027 Halep Camisi, caminin çevresi ve çarşı da yanmıştır.1028 Nûreddin’in sütkardeşi ve nâibi Mecdüddîn İbnü’d-Dâye, depremden önce Ramazan ayında hayatını kaybettiğinden şehrin onarımı ile Nûreddin, bizzat ilgilenmiş;1029 bu sırada idarî düzenlemeye de giderek Mecdüddîn İbnü’d-Dâye’nin elindeki Halep, Hârim ve Ca‘ber’i kardeşi Şemseddin Ali b. ed-Dâye’ye vermiştir.1030 Halep’ten Tel Bâşir’e geçen Nûreddin, Zilhicce (Ağustos) ayında Tel Bâşir’de iken kardeşi ve veliahdı Kutbüddin Mevdûd b. Zengî’nin vefatını haber almıştır.1031 Mevdûd, 12 Zilhicce (27 Ağustos) ölmüş;1032 onun yerini oğlu Seyfeddin Gazî almıştır. Nûreddin’in yanında uzun süre bulunan ve aynı zamanda kızıyla evli olan, Mevdûd’un büyük oğlu İmâdüddin, duruma itiraz ederek amcası Nûreddin’e başvurmuş; Nûreddin, bundan dolayı Musul’a yönelmiştir.1033 Nûreddin, bundan sonra daha çok Musul işleri ve depremin yol açtığı yıkımı onarmakla uğraşmıştır. Depremde Kudüs Haçlı Krallığı’nın merkezinde ölen olmamışsa da Sûr gibi şehirler ağır hasar görmüş; Trablus Haçlı Kontluğu ve Antakya Prinkepsliği’nde ise şehir ve kaleler yıkılmış, her yer ceset dolmuştur.1034 Hısnü’l-Ekrâd, Safeysa, ʾUrayma, ʾIrka neredeyse yerle bir olmuş, özellikle Hısnü’l-Ekrâd’da surlardan eser kalmamıştır.1035 Bundan dolayı Haçlılar da depremin yol açtığı yıkımla uğraşmış ve uzun süre Müslümanların şehirlerine yönelik herhangi bir saldırıda bulunmamışlardır. 2.3.5.1. Mısır’daki Ordusunun Haçlılara Yönelik İlk Seferleri Selâhaddin, Sudanîlerin isyanını bastırdıktan sonra Mısır’ı Sünnîleştirme çalışmalarına hız vermiştir.1036 Bu çalışmalar devam ederken Haçlıların haber aldığına göre halkın 1027 Kadı İmâd, bu sayıyı 11 bin olarak vermiştir. (s. 401.) 1028 İbn Şeddâd İzzeddin Muhammed’e göre cami, Şiîler tarafından kasıtlı olarak yakılmıştır. (Cilt: 1, Kısım: 1, s. 106.) İbnü’l-Adîm ise, “caminin yandığını ya da Şiîler tarafından yakıldığını” belirterek yangının Şiîler tarafından çıkarılmış olmasını bir ihtimal olarak değerlendirmiştir. (Zübde, s. 352.) 1029 İbnü’l-Adîm, Zübde, s. 352. 1030 İbnü’l-Esîr, el- Kâmil, Cilt: 10, s. 27. 1031 İbnü’l-Adîm, Zübde, s. 353. 1032 İbn Şeddâd, s. 83. 1033 Bündârî, Sene’l-Berk, s. 49; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 24-25; İbnü’l-Adîm, Zübde, s. 353; Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 105. 1034 William of Tyre, Cilt: 2, s. 370-371. 1035 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 101. 1036 Makrîzî, İttiʿaz, Cilt: 3, s. 317-320. 211 bütün kesimlerinden çok sayıda asker toplamış,1037 ordu ile birlikte bulunan Kadı Kādî el-Fâzıl’ın Ebû Şâme tarafından aktarılan mektuplarına göre de 15 Rebîülevvel 566 (26 Kasım 1170) Perşembe günü askerlerini Birketü’l-Cubb’daki ordugâhından harekete geçirmiş, 27 Rebîülevvel 566 (8 Aralık 1170) Salı günü Filistin’e ulaşmıştır.1038 Sonraki gün Gazze’nin 9 mil güneyindeki ed-Deyr’e (Darum) hücum etmiş, daha ilk gün çevredeki yerleşim bölgelerini ele geçirmiş ve ed-Deyr’i kuşatmıştır. Kuşatma devam ederken 30 Rebîülevvel (11 Aralık) Cuma günü Amaury’nin Gazze’den ed-Deyr’e doğru hareket ettiği haber alınmıştır. Selâhaddin, Amaury’i ön ve arka cephelerden kuşatmış ancak Amaury, Selâhaddin’in askerlerinin çokluğundan çekinerek onunla karşılaşmaktan kaçınmıştır. Selâhaddin’in tarafından da herhangi bir saldırı olmamıştır. Amaury, Selâhaddin’in askerlerinin arasından ed-Deyr’e sığınmış, böylelikle Haçlıların elindeki Gazze açıkta kalmıştır. Bunun üzerine Selâhaddin, cumartesi günü aniden Gazze’ye yönelmiş, Gazze Kalesi’ne girememişse de şehrin etrafındaki yerleşim alanlarında bulunan halktan birçok kişi, -Haçlı komutanı Miles de Palancy tarafından kaleye alınmadıklarından- Selâhaddin tarafından esir alınmıştır. Aynı zamanda buralarda tutulan çok sayıda Müslüman esir kurtarılmıştır. Selâhaddin, aynı gün Amaury ile karşılaşmak üzere ed-Deyr’e geri dönmüş fakat iki taraf da birbirlerine saldırmamıştır. Selâhaddin, maksadına ulaştığını düşünerek Amaury ile karşılaşmakta ısrar etmemiş; Gazze’den esirlerle birlikte büyük miktarda ganimetle 11 Rebîülâhir’de (22 Aralık) Kahire’ye dönmüş, Kahire’de Halife el-Âdıd tarafından karşılanmıştır.1039 Söz konusu akında Nûreddin’in Mısır ordusunun saldırıları karşısında Amaury, korkuya kapılıp canını zor kurtarmıştır.1040 Mısır ordusu ed-Deyr-Gazze seferinden önce 15 Rebîülevvel 566’da (26 Kasım 1170) Şam-Mısır yolu üzerinde büyük bir garnizon barındıramasa da Suriye-Mısır geçişleri için engel teşkil edebilecek stratejik bir konumda olan ve Haçlıların Kızıldeniz’e açılan tek kapısı konumunda bulunan Eyle (Eliat) Kalesi’ni ele geçirmek için harekete geçmiştir.1041 Selâhaddin’in Kādî el-Fâzıl’ın kaleminden Abbâsî Halifesi’ne gönderdiği mektupta anlattığına göre, Haçlılar bu kaleyi kullanıp Kızıldeniz üzerinden Hicaz ve 1037 William of Tyre’nin anlatımına bakılırsa Haçlılar, Selâhaddin’in Filistin’e doğru büyük bir akın içinde olduğunu düşünmüşler (William of Tyre, Cilt: 2, s. 371.) ya da Haçlıları ona karşı harekete geçirmek için bu tür bilgiler Kudüs Krallığı tarafından kasıtlı bir şekilde yayılmıştır. 1038 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 120-121. 1039 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 120-123; William of Tyre, Cilt: 2, s. 371-375; Lyons ve Jackson, s. 58-59. 1040 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 31; Makrîzî, İttiʿaz, Cilt: 3, s. 320. 1041 Lyon ve Jackson, s. 59-60; Şeşen, Salâhaddin, s. 52. 212 Yemen’e uzanmakta; Hicaz için tehdit oluşturmaktaydı. Söz konusu bölgelerin huzuru için kalenin Haçlıların elinden çıkarılması gerekmekteydi.1042 Eyle’nin fethi için gemi parçaları develere yüklenerek sahile ulaştırılmış, monte ettirilip denize bırakılmış, Eyle karadan ve denizden kuşatılmıştır. Kale, ed-Deyr (Darum) ve Gazze seferinden sonra 20 Rebîulahir’de (31 Aralık) fethedilmiştir.1043 Fetihten sonra kale onarılıp oraya bir garnizon yerleştirilmiştir.1044 Böylece Hicaz’ın güvenliği sağlandığı gibi, Nûreddin’in devletine bağlı bölgeler arasındaki iletişim ve ulaşım için stratejik öneme sahip Suriye-Mısır yolu daha güvenilir hâle gelmiştir. 2.3.5.2. I. Kerek-Şevbek Vakası Selâhaddin, Muharrem 567’de (Eylül 1171) Fâtımî Hilafetine son verdikten sonra1045 Haçlılarla mücadeleye yönelmiştir. Kudüs Haçlı Krallığına bağlı Kerek-Şevbek Prinkepsliği1046 üzerine bir sefer düzenleme konusunda Nûreddin’le vaatleşmiştir. 25 Muharrem 567’de (28 Eylül 1171) Kahire’den çıkıp Şevbek Kalesi’ne yürümüştür.1047 İbn Şeddâd’ın daha sonraki bir kuşatma için verdiği bilgilere göre burası Suriye ile Mısır arasındaki yolun üzerinde engel oluşturmakta ve Suriye’den Mısır’a yönelenlerin düşman topraklarından geçme zorunluluğuna yol açmaktaydı.1048 Nûreddin’in bu vaat konusunda ne tür bir faaliyette bulunduğuna değinmeyen Kâtip İmâd, Selâhaddin’in 1042 Mualli Abdüsselam, s. 118. 1043 Makrîzî, İttiʿaz, Cilt: 3, s. 320. İbnü’l- Esîr olayı olduğu gibi anlatmakla birlikte fetih tarihini Rebîülâhir ayının ilk on günü (1-12 Aralık 1170) tarihleri arası olarak vermiş (el-Kâmil, Cilt: 10, s. 31.); Şeşen de bundan yola çıkarak Selâhaddin’in ed-Deyr-Gazze seferi ile asıl gayesinin Haçlıların dikkatini başka tarafa çekerek Eyle’yi fethetmek olduğu sonucuna ulaşmıştır. (Salâhaddîn, s. 52.) İbnü’l-Esîr’in verdiği tarih doğru kabul edilirse Şeşen’in vardığı sonucun haklılık payından söz edilebilir. Ancak Makrîzî’nin verdiği tarihler daha yerinde görünmektedir. Ebû Şâme’deki alıntıya bakıldığında da (Cilt: 2, s. 118.) Makrîzî’nin tespiti haklılık kazanmaktadır. Selâhaddin, ed-Deyr-Gazze seferinden kendisi ile birlikte bulunan Kādî El-Fâzıl’ın anlatımına göre 11 Rebîülahir’de (22 Aralık) Kahire’ye dönmüştür. elÂdıd’ın karşılama töreni yaptığı bu tarihin yanlış kaydedilme ihtimali zayıftır. Oysa Makrîzî ve Ebû Şâme’nin anlatımında Selâhaddin, Eyle’nin fethinden sonra 26 Cemâziyelevvel’de (4 Şubat 1171) Kahire’ye dönmüştür. Bununla birlikte Makrîzî’nin anlatımı da problemlidir. Zira Makrîzî, Eyle seferine çıkış tarihi olarak 15 Rebîülevvel 566’yı (26 Kasım 1170) verdiği hâlde, olayı ed-Deyr-Gazze seferinden sonra anlatmış ve anlatımına “sonra” ifadesi ile başlamıştır. Bu durumda, Eyle kuşatmasının ed-DeyrGazze seferinden önce başlayıp kuşatmadan sonra sona ermiş olması, parçalı gemilerin kuşatma sırasında hazırlanıp ed-Deyr-Gazze seferi bitince taşınmış olması ve bunlarla sonucun alınmış olması ihtimali güç kazanmaktadır. Ebü’l-Fidâ ise Eyle’nin fethini 567 yılı olayları arasında vermiştir. (Cilt: 2, s. 127-128.) 1044 Şeşen, Salâhaddin, s. 52. 1045 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 33. 1046 Başkenti Kerek (Kerak) olan Mâverâyıürdün iktâsı bu prinkepslik, Etiennette de Mily adında bir kadının hâkimiyetindeydi. Kadının ilk kocası Onfroi de Toron ölmüş, kadın Miles de Palancy ile evlenmiştir. (Runciman, Cilt: 2, s. 331.) 1047 Bündârî, Sene’l-Berk, s. 62. 1048 İbn Şeddâd, s. 86. 213 yolda büyük zorluklarla karşılaştığı için Şevbek’te amacına ulaşmadan Kahire’ye döndüğünü kaydetmiştir.1049 İbn Şeddâd ise bu olayı atlamıştır. Şevbek Kalesi’ni Montreal Kalesi olarak kayda geçen William of Tyre’ye göre Selâhaddin, Nûreddin’in Kerek’e akın düzenlemesinden sonraki yıldaki kışın başında Şevbek taraflarına gelmiş; Amaury, ona on altı mil uzaklıkta bir yere karargâh kurmuş, ardından onunla karşılaşmamak için rotasını değiştirmiştir. Şevbek Kalesi’nin çevresindeki Hıristiyan halk, Selâhaddin’e karşı şiddetli bir direniş gösterdiğinden Selâhaddin amacına ulaşamadan bölgeden ayrılmıştır.1050 Ancak İbnü’l-Esîr, Selâhaddin’in Şevbek Kalesi’ni zorlayınca Haçlı garnizonunun ondan aman dileyip on günlük süre istediğini, Nûreddin’in bunu duyunca başka bir noktadan Haçlılara savaş açtığını ve Selâhaddin’in Şevbek’ten ayrılması yüzünden beklenen sonuca ulaşılmadığını öne sürmüştür. İbnü’lEsîr’e göre Selâhaddin’in danışmanları, Haçlıların aradan çıkması durumunda onun Nûreddin’le Mısır’da buluşmak zorunda kalacağını, Nûreddin’in onu kendi tahakkümü altına girmeye zorlayacağını söyleyip Mısır’a dönmesi konusunda ikna etmişlerdir. Selâhaddin, Mısır’a dönünce meclisini bu konuda toplamıştır. Yeğeni Takiyüddin Ömer b. Şâhinşâh b. Eyyûb’un Nûreddin’le çatışma önerisine karşı babası Necmeddin Eyyûb, ona Nûreddin’in itaatinden çıkmamasını tavsiye etmiş; Selâhaddin, babasının tavsiyesine uymuştur.1051 İbnü’l-Esîr’in bu iddiası sonraki tarihçiler tarafından da benzer ifadelerle tekrarlanmıştır.1052 Fransız araştırmacı Nikita Elisseeff de konuyu irdelemeden İbnü’l-Esîr’in anlatımını esas alarak işlemiş; Nûreddin ile Selâhaddin arasında böyle bir vakanın yaşandığına okuyucusunu inandırmak istemiştir.1053 Nûreddin’in, Halep’te bulunan İbn Ebû Asrûn’u Mısır’a gönderdiğinde ona kendi el yazısıyla gönderdiği mektup, Ebû Şâme tarafından görülmüş ve aktarılmıştır. Nûreddin, söz konusu mektupta Selâhaddin’den memnun olduğunu vurgulamış, İbn Ebû Asrûn’un gönderilişini ise “en büyük fetihlerinden olan ve darü’l-küfr iken darü’l-İslâm’a dönüştürülen Mısır’da bir gözetleyiciye ihtiyaç duyulması”, “Dinin emirleri her konuda 1049 Bündârî, Sena’l-Berk, s. 62. 1050 William of Tyre, Cilt: 2, s. 387-389. 1051 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 35-36. 1052 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 148-149; İbnü’l-Adîm, Zübde, s. 354-355; Aynî, Cilt: 1, s. 97-98; İbn Hallikân, Cilt: 7, s. 162-164; İbn Kādî Şühbe, vr.170-171; Ebü’l-Fidâ, Cilt: 2, s. 130; İbn Vâsıl, Cilt: 1, s. 221-222. Şeşen’e göre Nûreddin ile Selâhaddin arasındaki ilişki hiçbir zaman bu ölçüde bozulmamıştır. Nûreddin’in Selâhaddin’in üzerine varmasının nedeni Nûreddin’in Mısır’ın gelirinden istediği payla ilgilidir. (Salâhaddîn, s. 52.) Lyons ve Jackson’a göre ise Selâhaddin’in Şevbek seferi, Haçlılara yol gösteren Bedevîlerle ilgilidir. Selâhaddin, Bedevîlerin Haçlılara yol göstermesini engellemek için bu seferi düzenleyerek onları kontrol altına almayı istemiş ve bunu Nûreddin’e da bildirmiştir. (s. 84-85.) 1053 Elisseeff, Cilt: 2, s. 670-674. 214 asıl iken Mısır’da bu konuda hiçbir duyarlılığın olmaması, Mısır’ın Şerʿi hükümlerden yoksun olması”, “Allah huzurunda kendisinin sorumluluktan kurtulması ve o huzura tertemiz olarak çıkması” gerekçeleri ile açıklamıştır.1054 Nûreddin, Mısır’ın bir an önce Şiî-İsmailî görünümden kurtarılmasını istemekteydi. Zira Kâtip İmâd’ın şahitliğiyle, Mısır’ın Şiîlik dolayısıyla dinde ve akidede Suriye’ye muhalif kalması, Suriye’de Mısır’ın fethi ile ilgili burukluğa yol açmaktaydı.1055 Bununla birlikte Nûreddin ile Selâhaddin arasındaki problem kısmen malidir. 1056 Nûreddin, hazinenin dolu olmasına önem vermiş, devletin elde ettiği ekonomik imkânları önce hazinede toplamış, ardından gereksinim duyulan yerlere bir düzen içinde harcamıştır. Selâhaddin ise hazine ile pek ilgilenmemiş, eline geçen ekonomik olanakları hesapsız bir şekilde halka dağıtmıştır.1057 Selâhaddin’in dağıttığı hediyeler, aralarında Kâtip İmâd’ın da bulunduğu önde gelen şahsiyetlere verilmek üzere Suriye’ye kadar ulaşmıştır.1058 Bu durum, Suriye’de süreçsel ekonomik zorluklar içinde bulunan ve devleti bütün varlığı ile kendisine ait bilen1059 Nûreddin’in onaylayacağı bir uygulama değildir. Kanaatimizce Mısır’daki daha büyük problem ise Mısır’ın fethinden sonra ortaya çıkan idari problemdir. Selâhaddin, Fâtımî veziri olduğunda Fâtımîler nezdinde “sultan” unvanını almış, Nûreddin’in Suriye’deki konumuna eşitlenmiş, Nûreddin’in devletinde hiyerarşiyi bozmuştur.1060 Nûreddin’in Selâhaddin’i azledip yerine başkasını ataması, merkezîleşme yönünde yapılanmakta olan devletinde sözün kendisinde olduğunun önemli bir kanıtı olacaktı. Daha sonra Fâtımî Hilafetine son verilmiş ve Selâhaddin’in meşruiyetini Fâtımîler’den alan sultanlık konumu ortadan kalkmışsa da Nûreddin’in ataması söz konusu olmadan Selâhaddin’in Mısır’ın başında bulunması, Nûreddin’i rahatsız etmiş olabilir.1061 Çalışmamızın ilgili bölümünde 1054 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 78-79. 1055 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 51. 1056 İbn Ebû Tayy’ın Nûreddin’e olan nefretinin Nûreddin’i Selâhaddin’e düşmanmış gibi göstermesine yol açtığını belirten Ebû Şâme, ikili arasındaki problemi “Onun Selâhaddin ile ilgili şikâyeti, Selâhaddin’in ona danışmadan elinde mal tutmama konusundaki aşırılığıdır” sözleriyle anlatmıştır. (Cilt: 2, s. 77.) 1057 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 136; Makrîzî, İttiʿaz, Cilt: 3, s. 330-331. 1058 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 82. 1059 Bündârî, Sene’l-Berk, s. 79. 1060 Sorun, henüz Şîrkûh’un vezir olmasıyla başlamış ancak onun devrinin kısa sürmesi, konunun Nûreddin nezdinde değerlendirilmesini engellemiş; sorun Selâhaddin’in devrine taşınmıştır. 1061 İbn Ebû Tay, Nûreddin’in Selâhaddin’in kendisine danışılmadan atanmasından rahatsız olduğunu belirtmiştir. Ebû Şâme, bunun doğruluğunu sorgulamışsa da (Cilt: 2, s. 77) bu durumun Nûreddin’in tutumunu etkilemiş olması kuvvetle muhtemeldir. 215 anlatılacağı üzere, bu etkenler, Nûreddin’i Mısır’a gidip Selâhaddin’i azletme kararına yöneltmiş fakat ömrü bu kararı uygulamaya vefa etmemiştir. 2.3.5.3. Trablus Kontluğu Akını Nûreddin ile Haçlılar arasında barış anlaşması1062 bulunmasına rağmen Haçlılar, Mısır’dan Suriye’ye doğru yola çıkan iki ticaret gemisine Lazkiye’de el koymuşlardır. Söz konusu anlaşmada, ticaret gemilerine el koymama maddesi olmakla birlikte, su alan gemilere el konabileceği hususu da eklenmişti. Nûreddin, Haçlılara haber gönderip onlardan ele geçirdikleri gemileri iade etmelerini istediğinde Haçlılar, gemilerin su aldığı bahanesiyle iadeyi reddedip Nûreddin’le aralarındaki anlaşmayı hileyle ihlal etmişlerdir.1063 Bunun üzerine Nûreddin, Musul hâkimi yeğeni II. Seyfeddin Gazi’yi de yanına alarak Muharrem 567’de (Eylül-Ekim 1171) 1064 Trablus Kontluğu üzerine bir sefer düzenlemiştir. Nûreddin, askerlerini üçe ayırarak bir birliğini Trablus Kontluğu üzerine, diğerini Antakya taraflarına göndermiştir. Kendi komutasında kalan birlik ise Dımaşk-Trablus arasında yer alan, Dımaşk’a bağlı son yerleşim olan, Trablus’a dört fersah uzaklıktaki1065 Arka Kalesi’ni kuşatmıştır. Kendisi Arka Kalesi’ni alırken1066 Trablus Kontluğu üzerinde akına çıkan diğer birlikler, Safeysa ve ʿUrayma’yı ele geçirip büyük bir ganimetle Arka’da Nûreddin’le buluşmuş; Antakya civarına doğru akına çıkan birlikler de, amaçlarına ulaşıp geri dönmüşlerdir. Böylece Nûreddin, bütün ordusuyla Trablus üzerine varma imkânı bulmuştur. Nûreddin’in akını karşısında Trablus Haçlıları, gemilerde ele geçirdiklerini teslim etmeye razı olmuş ve anlaşmanın yenilenmesini istemişlerdir. Nûreddin de anlaşmayı yenilemiştir. 1067 Nûreddin’in ülkesine yönelik tacizlerini sürdüren Haçlılar, Rebîülevvel 568’de (Ekim 1172) Dımaşk’a bağlı Havrân’ın Zurra (ya da Zerʿa) bölgesine bir baskın düzenlemiş, Cevlan’ı ve Şemskin köyünü istila etmişlerdir. Nûreddin, askerleriyle birlikte elKusva’da iken baskını haber almış; 1 Rebîülevvel 568’de (21 Ekim 1172) onlara karşı harekete geçmiştir. Haçlılar, Nûreddin’in gelişini haber alınca es-Sevâd ve eş-Şelâl 1062 Bu anlaşmanın ne zaman yapıldığı ile ilgili bir kayıt bulunmamaktadır. 1063 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 38; İbn Vâsıl, Cilt: 1, s. 220. 1064 İbn Şeddâd, s. 86; Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 146; İbn Vâsıl, Cilt: 1, s. 221. 1065 Yâkūt, Cilt: 4, s. 109. 1066 İbn Ebû Tay ve İbn Şeddâd, Arka’nın fethedildiğini yazmışlardır. (Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 146; İbn Şeddâd, s. 86.) İbnü’l-Esîr ise sadece çevresindeki yerleşim alanlarının tahrip edildiğini yazmıştır. 1067 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 38; Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 146-147; İbn Vâsıl, Cilt: 1, s. 221-222. 216 taraflarına çekilmişlerdir. Nûreddin ise Havrân civarındaki1068 Aştara’ya kadar gelip Taberiyye taraflarına birlikler göndermiştir.1069 Nûreddin’in askerleri buradan çok sayıda esir ve büyük miktarda ganimet almışlardır. Haçlılar, Taberiyye çevresinde yaşananları duyunca harekete geçip Nûreddin’in askerlerini takip etmiş, onların aldıklarını geri almaya çalışmış ancak hiçbir şey alamadan geri dönmek zorunda kalmışlardır.1070 2.3.5.4. Ermeni Mleh’i Bizans ve Haçlılara Karşı Desteklemesi Ermeni Thoros, 1168’de ölmüş, arkasında II. Ruben adında küçük bir çocuk varis olarak kalmış; II. Ruben’in nâibliği, Thoros’un kız kardeşinin oğlu Haçlı Şövalyesi Thomas’a verilmişti. Thoros’un kardeşi Mleh1071 (ö. 570/1177), bu düzenlemeye karşı çıkmış, daha önce Templier Şövalyelerine katılıp onların resmi andını içtiği hâlde Nûreddin’le yakınlık kurmuş, ona tabi olmuş; Bizans ve Haçlılara karşı harekete geçmiştir. Mleh, Thoros’un oğlu II. Ruben’i devirmiş, Çukurova’ya akınlar düzenlemiş; Misis, Adana ve Tarsus’u Bizans’tan almış, Templier Şövalyelerine karşı da saldırılarda bulunmuştur. Haçlı Kralı Amaury, Mleh’le baş edemeyen Antakya Prinkepsi Bolenmond’un çağrısı üzerine Çukurova’ya yürüyüp bazı başarılar elde etmişse de Nûreddin’in Kerek’e saldırdığını duyunca hızla Kudüs Haçlı Krallığı sahasına geri dönmüştür. 1072 Mleh’in elde edilmesi, -Çukurova’daki Ermeni gücü sınırlı ve birlikte hareket etmekten uzak da olsa- simgesel bir öneme sahiptir. Nûreddin, bu başarıyla Hıristiyan birliğini bozmuş, Hıristiyanı Hıristiyana karşı savaştırma politikasını uygulayabilmiştir. Bu durumun, Hıristiyanlar üzerinde olumsuz etkisi kadar, Nûreddin’in İslâm âlemindeki imajına güçlü bir katkısı da olmuştur. Başarıyı duyurmaya önem veren Nûreddin, Mleh’in diğer Hıristiyan güçlere karşı kazanımlarını İslâm dünyasına özellikle duyurmuştur. Mleh, Cemaziyelevvel 568’de (Aralık-Ocak 1172-1173) İstanbul’dan gelen büyük bir Bizans ordusunu Nûreddin’in askerlerinin yardımıyla mağlup etmiş; Misis, Adana ve Tarsus’u yeninden ele geçirmiş, elde ettiği taşınabilirlerin büyük bir bölümüyle Bizanslı otuz seçkin esiri Nûreddin’e göndermiştir. Nûreddin, bunların bir 1068 Yâkūt, Cilt: 4, s. 125. 1069 Bündârî, Sene’l-Berk, s. 66-67; Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 158; İbn Vâsıl, s. 226-227; Aynî, Cilt: 1, s. 105- 106. 1070 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 45; İbn Kādî Şühbe, vr.175. 1071 William of Tyre de, Malih (Cilt: 2, s. 386.); Runciman’da Mleh (Cilt: 2, s. 325.) olarak geçmektedir. 1072 Kinnamos, s. 204; Süryânî Mihail, Zekkâr (nşr.), Cilt: 5, s. 226-227; William of Tyre, Cilt: 2, s. 386- 388; Runciman, Cilt: 2, s. 325, 330. 217 bölümünü Abbâsî Halifesi el-Mustazî Biemrillâh’a göndermiştir.1073 Ebû Şâme’nin Kâtip İmâd’dan yaptığı alıntıya göre, esirleri götüren elçi Kadı Kemâleddin b. Şehrezûrî’dir ve Nûreddin onunla gönderdiği mektupta Halife’ye hitaben “İstanbul (Kostantiniyye) ve Kudüs fethedilmeyi bekliyorlar. İkisi gecenin karanlığında sabahın munis aydınlığını bekliyor. Allahu Teâla keremiyle bana bu iki fethi İslâm ehline sunmayı nasip etsin” demiştir.1074 Bu kayda göre Nûreddin, Anadolu’daki faaliyetlerinin hedefi olarak İstanbul’un fethini belirlemiştir. Bu son vakada Bizans Valisi Konstantin Koloman’ın da esirler arasında yer aldığını belirten Runciman, Mleh’in Müslüman olduğunu iddia etmişse de1075 yanılmıştır. Bu şahsın iktâlar verilerek hizmete alınması sorulduğunda Nûreddin, “Milletine karşı savaşta ondan yararlanıyorum. Onun çevreye saldırması yüzünden görevlendirmek durumunda kalacağım askerlerimi de onu bu şekilde kullanarak istirahat ettiriyorum.” demiştir.1076 Nûreddin, bölgenin belirleyici gücü hâline gelmiş, daha önce Bizans’ın yanında yer alan emirler, Nûreddin’den yardım ummaya başlamış, Nûreddin buna olumlu karşılık vermiş ve ona katılanlar kazançlı çıkmıştır. Nitekim, II. Kılıcarslan’ın üzerine yürüdüğü Malatya ve Sivas hâkimi Zünnûn b. Dânişmend, Nûreddin’e sığınmış; Nûreddin, bunun üzerine Selçuklu topraklarına akın düzenlemiş ve onun yeniden Sivas’a hâkim olmasını sağlamıştır. 1077 Aynı şekilde bölgenin diğer önemli emirlerinden Ziyaüddin Mesud b. Kıpçak ve Malatya hâkimi gibi emirler de Nûreddin’e intisap etmişlerdir.1078 2.3.5.5. Haçlıların Kendisine Karşı Haşhaşîlerle İttifak Girişimi Şiî Fâtımî Devleti’nin yıkılmasının ardından Haçlılar ve bölgede yerleşik diğer unsurlar, ittifak girişimlerine başlamışlardır. William of Tyre’ye göre Filistin’in kuzeyi ve Lübnan dağlarında on kalede yaklaşık altı bin Haşhaşî yaşamaktaydı.1079 Fâtımî Hilafetinin yıkılması, bu bölgedeki Haşhaşî toplulukları öfkelendirmiştir. 1169’da Haşhaşilerin ana karargâhı İran’daki Alamut Kalesi’nden Reşideddin Sinan adlı Basralı bir Haşhaşî, Nusayrî dağları bölgesine gönderilmiştir. Haçlıların daha sonra Dağların 1073 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 46; İbn Vâsıl, Cilt: 1, s. 235. İbnü’l-Adîm, olayı aktarmış fakat esirlerin Bağdat’a gönderilmesine değinmemiştir. (Zübde, s. 356; Aynî, Cilt: 1, s. 109.) 1074 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 174. 1075 Runciman, Cilt: 2, s. 325. Elisseeff, Mleh’in Müslümanlaştığı iddiaları ile ilgili daha tedbirli davranarak, “Bazıları, onun Müslüman olduğunu iddia etmişlerdir.” demekle yetinmiştir. (Cilt: 2, s. 656.) 1076 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 46. 1077 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 48-49; İbnü’l-Adîm, Zübde, s. 356; Müneccimbaşı, Cilt: 2, s. 27-28. 1078 Bündârî, Sene’l-Berk, s. 71. 1079 William of Tyre, Cilt: 2, s. 391. 218 Şeyhi (Şeyhülcebel) olarak anacakları Reşideddin, Amaury’ye Abdullah adında birinin başkanlığında bir elçi heyeti göndererek ona ittifak teklifinde bulunmuştur. Haşhaşîler, Antartus’taki Templier tarikatı mensuplarının her yıl kendilerinden aldığı iki bin altın haracı almamaları durumunda Hıristiyan olmayı ve Haçlılara tabi olmayı teklif etmişlerdir. Amaury, teklifi memnuniyetle kabul etmiş ve anlaşmanın tamamlanması için kendilerine daha sonra bir elçi gönderme vaadiyle Abdullah ve beraberindekileri yanlarında Haçlı kılavuzu olduğu hâlde kalelerine yolcu etmiştir. Ancak Haşhaşî heyeti, Trablus yakınlarından geçerken Templier şövalyelerinin saldırısına uğramıştır. Saldırı tarikatın bilgisi dâhilinde Walter du Maisnilio (Mensil) adında biri tarafından düzenlenmiştir. Amaury, elçiler göndererek Eudes de Saint Amand’dan saldırının sorumlusunu istemişse de Eudes bunu reddetmiş, Papa’nın hâkimliğine başvurmayı önermiştir. Bu öneriye hiddetlenen Amaury, Sayda’ya gimiş, Walter’i yakalayıp Sûr’da zindana atmıştır. Amaury, aynı zamanda Haşhaşîlerden özür dilemiş, onlar da bu özrü kabul edip Amaury ile işbirliklerini sürdürmüşlerdir.1080 Amaury’nin olaya bizzat müdahalesi, William of Tyre tarafından, elçileri koruma hassasiyetine dayandırılsa da bu görüşten öte Mısır ile Suriye arasında sıkışan ve Bizans’ın da desteği konusunda kuşkuda olan Kralın, Haşhaşîler ile ittifaka verdiği öneme binaen olmalıdır. Zira Nûreddin, Müslüman Suriye’nin birliğini sağlamış; Mısır’a da hâkim olmuştu. Bundan sonra Kudüs Haçlıları için çevredeki topluluklar dışında anlaşabilecekleri kimse kalmamıştır. Haçlılar, bu ortamda, memnun olmadıkları hâlde çöldeki Bedevîlerin desteğine önem vermişlerdir.1081 Bu ittifakla, dağlardaki Haşhaşîlerin de desteğini almayı ummuşlardır. 2.3.5.6. II. Kerek-Şevbek Vakası ve Fâtımî Yanlılarının Haçlılarla İşbirliği Yapması Selâhaddin, 15 Şâban 568’de (1 Nisan 1173) Nûreddin’e ulaştıracak -içinde bir filin de bulunduğu- bazı hediyeleri de yanına alarak, Suriye-Mısır yolu üzerinde bulunan ve Suriye’den Mısır’a gelmek isteyenlere düşman toprağından geçme zorunluluğuna yol 1080 William of Tyre, Cilt: 2, s. 392-394; Runciman, Cilt: 2, s. 331-332; Farhad Daftary, The İsmāʿ̄il ̄is Their History and Doctrines, Cambridge: Cambridge University Press, 2007, s. 367-369. İslâm kaynakları ise vakayı atlamışlardır. 1081 Lyons ve Jackson, s. 84-85. 219 açan1082 Kerek ve Şevbek Prinkepsliği’ne sefer düzenlemiştir. Selâhaddin, bu kalelerin etrafını tahrip edip buradaki Bedevîleri kontrol altına almış ve onlardan Benâ Abbâd’e mensup iki yüz atlıyı, bazı hediyeler ve Kādî el-Fâzıl’ın hattıyla Nûreddin’e yazılmış mektupla birlikte Suriye’ye göndermiştir. Fil ve diğer hediyeler ise 569 (1174) yılında Nûreddin Halep’te iken ona ulaşmış; Nûreddin, onları yeğeni Seyfeddin Gazi’ye vermiş, bazı hediyeleri de Bağdat’a halifeye yollamıştır. Selâhaddin’in Bedevîlerle uğraşmasının nedeni, onların Haçlılar için keşifler yapmaları ve onlara erzak sağlamalarıydı. Selâhaddin, Bedevîleri kontrol altına alarak Haçlılara karşı yapacağı savaşlarda onlara rehberlik edecek kimseyi bırakmamayı ummuştur.1083 Hediyeler Suriye’ye ulaştığında, Nûreddin, hediyelerin çokluğu ve paha biçilmez değerleri karşısında Selâhaddin’i övmüş, ona teşekkür etmiş ama “Bizim bu mala ihtiyacımız yok, o benim Mısır için ne kadar altın harcadığımı ve o altınlara karşılık ne yoksulluğu aldığımı bilir. Ancak Suriye, büyük askerî birlikler konusunda yoksuldur ve Haçlı belası da muhakkak ki yayılmıştır. Umulur ki dayanışma ve yardımlaşma ile imdada yetişilir” sözleriyle1084 Suriye’nin içinde bulunduğu durum karşısında Selâhaddin’in gönderdiklerini yetersiz bulduğunu ima etmiş ve onun bizzat gelip kendisiyle görüşmesini istemiştir.1085 Nûreddin’le Selâhaddin arasındaki ilişkinin düşmanlık boyutuna ulaştığını ispat kaygısı taşıdığı izlenimi veren İbnü’l-Esîr, olayı tamamen farklı anlatmıştır. Ona göre Nûreddin ve Selâhaddin, Kerek’te buluşmak üzere anlaşmış, Selâhaddin, daha yakında olmasından dolayı Nûreddin’den önce Kerek’e ulaşmış ancak kendisini Mısır’daki görevinden azletmesinden endişe duyduğu için Nûreddin’le buluşmaktan korkmuş ve Kerek’i aniden terk etmiştir. Selâhaddin, Fakih İsa el-Hakkârî’yi Nûreddin’e gönderip babasının ağır hasta olmasından ve ülkenin elinden çıkmasından endişe duyduğundan Kerek’ten ayrıldığını söylemiş; Nûreddin’in ise buna inanmadığı hâlde “Mısır’ın muhafazası bizim için de elbette diğer yerlerden daha önemlidir.” dediğini kaydetmiştir. Nûreddin’in Kerek’e iki merhale uzaklıktaki er-Rakim’e kadar geldiği de 1082 İbn Şeddâd, s. 86. 1083 Bündârî, Sene’l-Berk, s. 65-66; Sıbt İbnü’l-Cevzî, Cilt: 8, Kısım: 1, s. 293; İbn Vâsıl, Cilt: 1, s. 225; Lyons ve Jackson, s. 84-85; Şeşen, Salâhaddin, s. 53. İbn Vâsıl’ın anlatımında seferin sadece hediyelerin güvenliği için yapıldığı iması bulunmaktadır. (Cilt: 1, s. 225.) 1084 İbn Vâsıl, Cilt: 1, s. 226. 1085 İbn Vâsıl, Cilt: 1, s. 232. 220 İbnü’l-Esîr’in iddiaları arasındadır.1086 Elisseeff, bu konuda bir kez daha İbnü’l-Esîr’in anlatımını esas almış, durumun farklı olabileceğini hissettirmekten kaçınmıştır.1087 Stevenson da benzer bir tutum içindedir.1088 Oysa Selâhaddin, Kerek ve Şevbek civarında iken Nûreddin, Musul’dadır. Oradan geldikten sonra ise Halep üzerinden Anadolu’ya yönelmiş; Maraş, Behesna ve II. Kılıcarslan’ın elindeki başka yerleri ele geçirmiştir.1089 Bu dönemde Nûreddin’in Kerek-Şevbek civarına yönelik herhangi bir faaliyeti söz konusu değildir. Selâhaddin, Kerek-Şevbek civarında iken babası Necmeddin Eyyûb attan düşmüş ve bir süre yatakta kaldıktan sonra 27 Zilhicce 568 (9 Ağustos 1173) Salı günü ölmüştür.1090 Selâhaddin’in büyük kardeşi Şemsüddevle Turan Şah ise 1 Receb 569’da (5 Şubat 1174) Sudan’ın fethinden sonra Şair Umâre’nin teşvikiyle Yemen’e geçmiştir.1091 Söz konusu ortamda ittifak etme saikleri, “Şiîlik (Alevilik)”1092 ve “Mısırlılık”, 1093 ortak duyguları Fâtimî Devri’ne özlem,1094 çoğunun harekete geçme sebebi yeni devlet düzeninde elindekileri kaybetmek olan kişilerden oluşan bir koalisyon kurulmuştur. Sünnî şair Umâre b. Ebü’l-Hasan el-Yemenî, Suriyeli Sünnî Vaiz İbn Necâ olarak bilinen Zeyneddin Ali b. Necâ, Tahrir Divanı’ndan Kâtip Abdussamed, Şiîlerin üst dinî makamı Dai’d-Duâtlar, Mısırlı askerler, Zenci piyadeler ve Fâtımî sarayının mensupları,1095 bu koalisyonda bir araya gelmişlerdir. Eski vezir ailelerinden Sünnî Benû Messâl (Messâloğulları), Şiî Benû Rüzzik (Ruzzîkoğulları) ve Benû Şâver (Şâveroğulları) aileleri de koalisyonun destekçileri arasındadır. Onlara Ermeni bir yıldız falı bakıcısı1096 ve diğer Ermeniler, İskenderiyeli çok sayıda tabisi bulunan Şiî bir kadın tarikat reisi1097 gibi aynı amaçlar etrafında buluşmaları beklenmeyen kişiler de katılmıştır. Bu çok yönlü koalisyonun tarafları Fâtımî Devleti’ni ihya etmek üzere 1086 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 49-50. Sonraki tarihçiler de, İbnü’l-Esîr’in yazdıklarını benzer ifadelerle aktarmışlardır. (İbnü’l-Adîm, Zübde, s. 356-357; Ebü’l-Fidâ, s. 132.) 1087 Elisseeff, Cilt: 2, s. 682-683. 1088 Stevenson, s. 203. 1089 Sıbt İbnü’l-Cevzî, Cilt: 8, Kısım: 1, s. 294. 1090 Bündârî, Sene’l-Berk, s. 68; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 50; İbn Şeddâd, s. 87; İbn Vâsıl, Cilt: 1, s. 230; İbnü’l-Adîm, Zübde, s. 357. 1091 İbnü’l-Esîr, el- Kâmil, Cilt: 10, s. 52; İbn Şeddâd, s. 87-88; Aynî, Cilt: 1, s. 135-136. 1092 İbnü’l-Esîr, el- Kâmil, Cilt: 10, s. 53; Aynî, Cilt: 1, s. 144. 1093 Ebû Şâme (Kâtip İmâd’den naklen), Cilt: 2, s. 185. 1094 İbn Ebû Tay, Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 186. 1095 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 54. 1096 Kadı İmâd’a göre Ermeni müneccim, kendilerine yetmiş gün sonra Mısır’a hâkim olacaklarını söylemiş, onlar da buna inanmışlardır. (s. 404.) 1097 İbn Ebû Tay, Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 186-187, 189-190. 221 anlaşmışlardır. İsyancılar, Sicilya Haçlılarını ve Filistin Haçlılarını ülkeye davet edip onlara vaatlerde bulunmuşlardır.1098 Lübnan dağlarında yerleşik Haşhaşî lideri Reşideddin Sinan’la da haberleşip “Dava aynı dava, birlik aynı birlik, iki taraf arasındaki ihtilaf birliği bozacak kadar büyük değil, dolayısıyla yardım etmekten geri durmamalı” diyerek onu isyanı desteklemeye çağırmaşlardır. İsyancılar, Selâhaddin’in Kerek-Şevbek’te; askerlerin çoğunun hasat mevsiminden dolayı iktâlarda olduğunu, bundan dolayı Kahire’de sayılı kişiler dışında kimsenin kalmadığını1099 haber vererek içeriden ve dışarıdan Selâhaddin’e düşmanlık yapabilecek bütün kesimleri bir araya getirmeye çalışmışlardır. Selâhaddin’in Nûreddin’e gönderdiği, Kādî el-Fâzıl tarafından kaleme alınmış son mektubunda belirttiğine göre isyancılar, halife ve vezir seçimi konusunda konuşmuş; halifelik konusunda el-Âdıd’ın yaşı büyük bir amcasının oğlu ile yaşı küçük iki çocuğu arasında ihtilafa düşmüşlerdir. Vezirlik konusunda ise eski vezir ailelerinden Benû Ruzzîk ve Benû Şâver arasında ihtilaf çıkmıştır.1100 İsyancıların aralarındaki Sünnîlerden İbn Mesâl veya Vaiz İbn Necâ durumu haber verince1101 ya da Kādî elFâzıl’ın Kâtip Abdüssamed’den kuşkulanıp onu takip ettirmesiyle1102 durumu öğrenen Selâhaddin, kendisine gelen Haçlı elçilerini bir Hıristiyana takip ettirmiş; Kudüs Haçlı Kralının elçisi Corc’un Selâhaddin’le görüşme bahanesiyle Mısır’a gelip isyancılarla görüştüğü anlaşılmıştır. Selâhaddin, bu durumu mektupta “Sözde bize geliyor ama gizlice onlarla görüşüyordu. Bize nefislerimizin kabul etmeyeceği güzellikler sergiliyordu, onlarla da bilgimizin dışında olmayan çirkin anlaşmalar yapıyordu. Corc’un son gelişinde Hıristiyanlar, Yahudiler, saray hizmetkârları, Mısır emirleri ve diğerleri ile yaptığı bütün görüşmeleri tespit ettik.” sözleriyle anlatmıştır.1103 Selâhaddin, başta Şiî olmadığı hâlde isyancılara öncülük eden Şair Umâre olmak üzere, olaya katılanları yakalattırıp 2 Ramazan 569’da (6 Nisan 1174) hilafet ve vezaret sarayı arasında ya da evlerinin önünde çarmıha gererek idam etmiştir. Ordu mensuplarına ise ceza vermemiş, onları Yukarı Mısır’a göndermiştir. el-Âdıd’ın saray mensuplarına karşı 1098 İbnü’l-Esîr, el- Kâmil, Cilt: 10, s. 54; İbn Vâsıl, Cilt: 1, s. 244. 1099 Ebû Şâme (Kâtip İmâd’den naklen), Cilt: 2, s. 189; Mualli Abdüsselam, s. 49; Sâllabî, Selâhaddîn, s. 215. 1100 İbn Ebû Tay, Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 186. 1101 Kâtip İmad, İbn Necâ’nın ismini verirken İbn Ebû Tay, İbn Mesâl’ın adını vermiş, “Bir görüşe göre İbn Necâ haber verdi.” demiştir. (Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 185, 186.) 1102 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 54. 1103 İbn Ebû Tay, Akt: Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 188; Mualli Abdüsselam, s. 49; Sallabî, Selâhaddîn, s. 215. 222 ise yeni tedbirler almıştır.1104 Selâhaddin, durumu sözü edilen mektup ve el-Murteza İbn Kureyş tarafından yazılmış bir mektupla Nûreddin’e bildirmiştir. İlk mektubun Nûreddin’e ulaşıp ulaşmadığı bilinmemekle birlikte, ikinci mektup, Kâtip İmâd’a göre Nûreddin’in vefat gününde Dımaşk’a ulaşmıştır.1105 Dolayısıyla Nûreddin tarafından görülmemiştir. 2.3.6. Caʿber Kalesi’ni Zaptı Ca‘ber Kalesi, Şihâbüddin Mâlik b. Ali b. Mâlik el-Ukayl’nin elindeydi. Kale, Sultan Melikşah Devri’nden beri onun ailesi tarafından yönetiliyordu. Nûreddin’in babası İmâdüddin Zengî, bir tarafı Fırat’a baktığından çevreyi kontrol altında tutan ve oldukça muhkem olan bu kaleyi ele geçirmişse de burada suikasta uğradıktan sonra kale tekrar Ukaylî Arapların elinde kalmıştı. Receb 563’te (Nisan-Mayıs 1168) kalenin sahibi Şihâbüddîn, avlanmak için kaleden çıktığında yöredeki diğer bir Arap kabilesi Benû Kilâb (Kilâb Oğulları) tarafından yakalanmış ve Nûreddin’e teslim edilmiştir. Nûreddin, hapsettirdiği emîre önce iyi davranarak ardından onu tehdit ederek kaleyi teslim etmesini istemişse de Şehâbeddin, ona itaat etmemiştir. Bunun üzerine Nûreddin, Mesud b. Ali ez-Zaʿferânî komutasındaki bir orduyu Caʿber Kalesi’ne göndermiştir. Sonuç alınmayınca Halep Nâibi Emîr Mecdüddîn İbnü’d-Dâye, Ca‘ber ’i muhasara etmiş, bu muhasaradan da sonuç alınamayınca İbnü’d-Dâye’nin tavsiyesi üzerine Nûreddin, 564’te (1168) Caʿber Kalesi’ne karşılık Şihâbüddin’e Suruç ve civarını, Haleb ile Bâbu Buzâ’a arasındaki tuzlayı ve peşin olarak yirmi bin dinar vermiştir. 1106 Şihâbüddin’e verilenler, önemli olsa da kale içermediğinden geçmişte olduğu gibi kendi başına hareket etme imkânı tanımamaktaydı. Caʿber Kalesi’nin ele geçirilmesiyle Nûreddin, sadece babasının bir hedefini gerçekleştirmekle kalmamış, Caʿber’de müstakil Benî Mâlik idaresine son vererek babasının toprakları içinde mikro devletçikler bırakmama politikasını sürdürmüş, Müslüman Suriye’nin birliğini de kararlılıkla sağlamıştır. Mecdüddîn İbnü’d-Dâye, kaleyi 15 Muharrem 564’te (14 Ekim 1168) teslim almış; Nûreddin, 20 Muharrem’de 1104 İbnü’l-Esîr, el- Kâmil, Cilt: 10, s. 55; Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 186; Aynî, Cilt: 1, s. 144-148; Şeşen, Salâhaddin, s. 50-51. 1105 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 187; Aynî, Cilt: 1, s. 146. 1106 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 11; Kadı İmâd, s. 399; Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 30; İbnü’l-Adîm, Zübde, s. 349-350; İbn Vâsıl, Cilt: 1, s. 155; Nûveyri, Cilt: 27, s. 115. 223 (19 Ekim) kaleye çıkmış; burayı ona teslim etmiştir. Mecdüddîn’in vefatının ardından kale, kardeşi Şemseddin Ali İbnü’d-Dâye’ye kalmıştır.1107 2.3.7. Merkezî İdaresini Güçlendirmesi Nûreddin, Mısır’ı ele geçirdiğinde ülkenin idaresi dört ana kısımdan oluşuyordu: Dımaşk ve çevresi, doğrudan Nûreddin’in yönetimindeydi. Halep ve çevresini yine merkezî yönetime bağlı olarak nâibi Mecdüddîn İbnü’d-Dâye, yönetiyordu. Mecdüddîn İbnü’d-Dâye 565’te (1170) vefat ettiğinde buranın yönetimi kardeşi Şemseddin Ali İbnü’d-Dâye’ye verilmişti.1108 Harran’dan Musul’un batısına kadar olan bölge, Nûreddin’in kardeşi ve veliahdı Mevdûd tarafından yönetiliyordu. Mısır ise Şîrkûh’un ardından Selâhaddin’in yönetimindeydi. Mısır orduları tarafından fethedilen Sudan, Libya ve Yemen de yine Selâhaddin ve kardeşlerinin yönetiminde kalmıştır. Mısır’ın ele geçirilmesinden sonra da başkentinden uzaklaşmama tutumunu sürdüren Nûreddin, merkezî yönetimi güçlendirme yoluna gitmiş; bu hususta büyük bir engelle karşılaşmamıştır. Daha önce merkezî idare ile uyum problemi bulunan en küçük kardeşi ve eski veliahdı Nusretüddin vefat etmiştir.1109 Nûreddin, Mısır’ın alınmasından önce iç sorunlarını kısmen çözmüş, Mısır’ın fethinden sonra ise Mısır ordusunun Haçlıları sıkıştırmasından yararlanarak kuzeydeki sorunlara yeniden yönelmiş, bununla birlikte Musul’un merkezî idare ile bağının güçlendirmesi hususunda da önemli adımlar atmıştır. 1107 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 30. 1108 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 27; İbn Vâsıl, Cilt: 1, s. 191. 1109 Nusretüddin Emîr-i Emirân, Harran vakasından sonra 554 (1159) yılında Diyarbakır çevresindeki Egil Kalesi’ne (Hısn-ı Egil’e) sığınmış, orada bir süre Diyarbakır hâkimi İbn Nisan’ın yanında kaldıktan sonra II. Kılıcarslan’ın yanına geçmiş, (İbnü’l-Ezrâk, s. 140.) onun İstanbul ziyaretine de katılmıştır. (Cahen, Osmanlılardan Önce Anadolu, s. 36.) Nusretüddin, II. Kılıcarslan’dan ayrıldıktan sonra tekrar Suriye sahiline dönmüş, 559’da (1164) Nûreddin’le birlikte Hârim (İbnü’l-Ezrâk, s. 140, 142.) ve Banyas’ın fethine katılmış, bu savaşta ok isabet etmesinden dolayı bir gözünü kaybedip (İbnü’l-Esîr, elKâmil, Cilt. 9, s. 469; Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 375; İbn Haldûn, Cilt: 5, s. 289.) bir yıl sonra 560’ta (1165) vefat etmiştir. İbnü’l-Ezrâk, onun ağabeyine kızgınlığından dolayı Hısn-Keyfâ (Hasankeyf) Fahreddin Karaaslan’a sığındığını, orada ölüp bütün devlet adamlarından bineklerinden inerek yaya olarak onun defin törenine katıldığını yazmıştır. ( s. 145.) Buna itibar edilirse, Nusretüddin, Banyas vakasından sonra, bir kez daha Nûreddin’i terk etmiş olmalıdır. Tağrîberdî, onun önde gelen, cesur bir emir olduğunu ve ağabeyi tarafından sevildiğini ifade etmiştir. (Tağrîberdî, Cilt: 5, s. 367.) İbn İmâd’a göre vefatı söz konusu yaradan dolayı ve Dımaşk’ta vuku bulmuştur. (İbn İmâd, Cilt: 6, s. 314.) 224 2.3.7.1. Musul’u Merkezî İdareye Bağlaması Nûreddin, kardeşi Kutbüddin Mevdûd yönetiminin işlerine müdahale etmemiş; sadece savaş durumunda Musul ordusunun kendisine katılmasını istemiştir. Nûreddin’in Mevdûd Devri’nde Musul’a yönelik kayda geçen tek müdahalesi, Artuklular’la ilgilidir. 562’de (1166-1167) Hısnıkeyfâ ve Diyarbakır’ın büyük bir bölümüne hâkim olan Fahreddin Karaarslan b. Dâvud b. Sökmen b. Artuk öldüğünde Mevdûd, onun yönetimindeki yerleri Musul idaresine katmak istemiştir. Artuklular, Nûreddin’in Haçlılarla mücadelesine önemli bir destek vermekteydiler. Fahreddin Karaarslan, ölüm döşeğinde iken Nûreddin’e haber gönderip, “ Kâfirlere karşı cihad arkadaşlığımız var. Elimdeki yerleri oğlum adına korumanı istiyorum.” demiştir. Fahreddin Karaarslan’ın varisi oğlu Nûreddin Muhammed idi. Nûreddin onu himaye etmiş ve kardeşi Mevdûd’un onun elindeki yerlere müdahale etmesi durumunda buna karşı koyacağını bildirmiştir. Mevdûd, Nûreddin’in kararlılığı karşısında geri adım atmış, Artuklu ülkesine müdahale etmekten vazgeçmiştir.1110 Zira Musul’da idare, Nûreddin’le uyuma sahipti, bu uyumda Vezir Cemâleddin ve Zeyneddin Ali Küçük’ün önemli bir payı vardır. Vezir Cemâleddin, daha İmâdüddin Zengî Devri’nin önemli bir idarecisiydi. Seyfeddin Gazi Devri’nde ise Musul’da vezir olmuş, Kutbüddin Devri’nde bir süre görevine devam etmiştir. Ancak “Senin malını alıp bağışlıyor.” denilerek Mevdûd nezdinde şikâyet edilmiş, Mevdûd, Zeyneddin Ali Küçük’ten onun tutuklanmasını istemiştir. Zeyneddin, bu emri onaylamamışsa da yerine getirmiştir.1111 Cemâleddin, Şâban 558’de (Temmuz-Ağustos 1163) azledilerek hapse atılmış, yaklaşık bir yıl sonra Şâban 564’te (Haziran-Temmuz 1164) hapiste iken veya salıverilmesinen kısa bir süre sonra ölmüştür.1112 Cemâleddin, tasavvuf ehli, dindar bir şahsiyetti. Musul ve çevresine güzel eserler kazandırmış; Mekke ve Medine’nin imarına da katkıda bulunmuştur. Cizre yakınlarında Dicle üzerinde yapılan bir köprü ve ona yakın bir yerde el-Erbâd adıyla bilinen nehrin üzerinde başka bir köprü; Medine ve Feyd şehri surları onun yaptırdığı eserler arasındadır. Kâbe’nin yanı başında el-Hicr’i yaptırmıştır. Kâbe’yi süslemiş, Kâbe’nin 1110 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 7. 1111 Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 365-369. 1112 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 470; Bezer, Begteginliler, s. 52. 225 avlusuna mermer döşemiş; Arafat’taki bir mescidi ve ona giden yolu onarmış, yine Arafat’ta havuzlar yaptırmış, bu havuzlarda sürekli su tutmak için yer altından su yolları götürmüştür. Hicaz’daki bu faaliyetlerde bulunabilmek için Abbâsî Halifesi el-Müktefi Liemrillâh’a büyük hediyeler göndererek ondan izin talep etmiştir. Mekke emiri İsa’yı da ikna etmek için ona büyük miktarda para vermiştir.1113 Cemâleddin, hayır işleri için “Erbâbu’-rusûm ve’l-kusad” adında bir divan oluşturmuş, cömertliğinden dolayı “elCevad” diye anılmıştır.1114 Bu yönleriyle sadece Musul’da değil, bütün İslâm dünyasında sevilen Cemâleddin’in mahpus iken ölümü konusunda Nûreddin’in nasıl bir tutum içinde olduğu bilinmemektedir. Cemâleddin’le Şîrkûh arasında ise bir sözleşme bulunmaktaydı; hangisi önce ölürse diğeri onun cenazesini Medine’ye ulaştıracaktı. Cemâleddin önce ölünce Şîrkûh, onun cenazesini Musul’daki mezarından çıkartırmış ve Medine’ye yollamıştır.1115 Zengî ve Seyfeddin Gazi devirlerinin idarecilerinden, ordu komutanı Zeyneddin Ali Küçük de 563’te (1167-1168) görevini bırakarak ailesinin bulunduğu Erbil’e geçmiştir. Ali Küçük, Musul’da devlet işlerini idare eden kişiydi, aynı zamanda Şehrizûr (bugünkü Süleymaniye) ve bütün çevresindeki şehirler, Hakkâri yöresi ve kaleleri, İmâdiye Kalesi, Hamîdiye şehri, Tikrit, Sincar, Harran ve Musul doğrudan onun yönetimindeydi. Ali Küçük, devlet işlerini idare etmeyi bıraktığı gibi bu şehirlerin idaresini de bırakmıştır. Buralar doğrudan Mevdûd’un idaresine geçerken Ali Küçük’ün devlet işleriyle ilgili idaresi, Zengî’nin ak hadım memluklarından Fahreddin Abdülmesih’e bırakılmıştır.1116 Böylece Seyfeddin Gazi Devri’nin ve Seyfeddin’in vefatından sonra korunmasını istediği düzen1117 Musul’da bozulmuştur. Abdülmesih, Hıristiyan kökenlidir; Antakya esirlerindendir. Müslüman olduğunu söylemiştir. Süryânî Mihail’e göre, Hıristiyanlara gizlice yardım etmekteydi.1118 Süryânî Ebü’l-Ferec, Mihail’e dayanarak onun için “Müslüman gibi hareket ediyordu. Fakat için için Hıristiyanlığa bağlı idi ve Hıristiyanlığa büyük iyilikler yapıyordu. Arapların ve Arap muallimlerin açık düşmanıydı.” ifadelerine yer vermiştir.1119 İbn Şeddâd’a göre 1113 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 471-472. 1114 Gök, s. 124. 1115 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 472. 1116 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 8; İbn Tağrîberdî, Cilt: 5, s. 378-379. 1117 Bezer, Begteginliler, s. 34-35. 1118 Süryânî Mihail, Zekkâr (nşr.), Cilt: 5, s. 230. 1119 Abû’l-Farac, Cilt: 2, s. 411-412. 226 ise Müslüman olmuştu fakat Hıristiyanlığını sürdürdüğü ve evinde bir kilisesinin bulunduğu görüşü de mevcuttu.1120 Nûreddin’in, Musul’da icranın Abdülmesih’e bırakılması ile ilgili ilk tepkisi kaynaklarda yer almamıştır. Nûreddin, zamanla Abdülmesih’in haksız uygulamalarından rahatsız olmuş ama bu konuda kardeşi ve veliahdı Mevdûd’u kınamakla yetinmiş;1121 Musul’la ilişkisini geçmişte olduğu gibi sürdürmüştür. Hicrî yıla göre yirmi bir yıl beş ay iktidarda kalan ve kırk yaşını yeni geçmişken 12 Zilhicce’de (27 Ağustos 1170) 1122 vefat eden Mevdûd, ülke yönetiminde halkla iyi ilişkiler kuran âdil bir idareci olarak bilinmekteydi. Nûreddin ile iyi bir ittifak içindeydi. Hârim ve Banyas’ın fethinde Nûreddin’le birlikte Haçlılara karşı savaşmıştı. İbnü’lEsîr’e göre kendi yönetimindeki yerlerde Nûreddin’den korktuğu için değil, gönüllü olarak onun adına hutbe okutuyordu.1123 Nûreddin, Zilhicce (Ağustos) ayında Tel Bâşir’de iken Mevdûd’un vefatını haber almıştır.1124 Mevdûd, kendisinin yerine önce oğlu İmâdüddin Zengî’yi tavsiye etmiştir. İmâdüddin Zengî, Nûreddin’in damadıydı, kızı Sufye ile evliydi,1125 Halep’te konağı vardı, uzun süre Nûreddin’in yanında kalmıştı. Nûreddin tarafından sevilir ve değer görürdü. Abdülmesih ise İmâdeddin’in işbaşında kalması durumunda Nûreddin’in tasarrufu altına girerek kendisini azledeceğini düşünmüştür. Bu nedenle Kutbüddin Mevdûd’un hanımı ve çocuklarından Seyfeddin Gazi ile İzzeddin Mesud’un annesi Hatun binti Hüsameddin Timurtaş b. İlgazi b. Artuk ile işbirliği yaparak emirleri toplamış; Mevdûd’un ölümünden bir gün önce Seyfeddin Gazi’yi varis olarak belirlemiş ve idarenin başına geçirmiştir.1126 Ancak vaktini gençlik havası içinde geçiren 1120 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 113. 1121 İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 146. 1122 İbn Şeddâd, s. 83. İbnü’l-Esîr, el-Kâmil’de, Mevdûd’un ölüm tarihinde gün belirtmemiş, yıl ve ayı ise İbn Şeddâd ile aynı vermiştir. Atâbekiyye’de ise yine günü vermemiş, ayı ise Şevval (Haziran-Temmuz) olarak vermiştir. (s. 146.) 1123 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 24-25; Atâbekiyye, s. 146, 148-150. 1124 İbnü’l-Adîm, Zübde, s. 353; İbnü’l-Furât, Cilt: 4, Cüz: 1, s. 103. 1125 İbn Vâsıl, Muhakkik Dipnotu, Cilt: 1, s. 190. 1126 İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 146; İbn Vâsıl, Cilt: 1, s. 190; İbn Tağrîberdî, Cilt: 5, s. 383-384; İbnü’lFurât; Cilt: 4, Cüz: 1, s. 102; Bezer, Begteginliler, s. 55. Varis değişikliğinde Mevdûd’un görüşünün alınıp alınmadığı belirsizdir. İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye’de görüşünün alınmadığını ima ederken el-Kâmil’de Mevdûd’un önce İmadeddin’i vasiyet ettiğini fakat ondan vazgeçip Seyfeddin Gazi’yi varis yaptığını belirtmiştir. (Cilt: 10, s. 24.) Ebü’l-Fidâ’ya göre Kemâleddin eş-Şehrezûrî, II. Seyfeddin Gazi’nin İmâdeddin’e tercih edilmesi ile ilgili olarak, “Bu yol Atabeg ailesi için sıkıntılara yol açıyor. Zira İmâdeddin büyüktür, II. Seyfeddin Gazi’ye itaat etmez. Seyfeddin meliktir, İmâdeddin’e söz geçiremez. İhtilaf hâsıl oldu, düşmanın iştahı kabardı.” demiştir. (Cilt: 2, s. 126.) 227 Seyfeddin Gazi’nin idarede sadece ismi bulunmuştur. Musul’un idaresi tamamen Abdülmesih’in eline geçmiştir.1127 Nûreddin, idarede halka karşı yumuşak ve âdil olmayı seçerken Abdülmesih, halka karşı mübalağalı bir sertlik içinde olmuştur.1128 İbn Şeddâd’a göre ilim ve din ehline zulmetmiş, onları yönetimden uzaklaştırmış, halka da kötü davranmıştır; onun bu hâliyle ilgili pek çok olay Nûreddin’e mektupla bildirilmiştir.1129 II. İmâdeddin Zengî, amcası Nûreddin’in yanına gelerek Musul’da yaşananları ona şikâyet etmiş ve ondan yardım istemiştir.1130 Nûreddin, Mevdûd’un taziyesi henüz bitmişken 1 Muharrem 566’da (14 Eylül 1170) Caʿber Kalesi’nin yakınında Fırat’ı geçerek Musul idaresinin topraklarına geçip Rakka’ya yönelmiştir.1131 Rakka’da Musul yönetimine bağlı Kürdik b. Musa el-Kürdî adında bir vali bulunmaktaydı. Kürdik, şehri teslim etmeyince Nûreddin Rakka’yı kuşatmış, savaşarak teslim almış, kalede yerleşik halkı buradan göç ettirmiştir.1132 Musul yönetimi, Kutbüddin Mevdûd’un diğer oğlu İzzeddin Mesud b. Kutbüddin’i Hemedân, Azerbaycan, el-Cibal, Isfahan, Rey ve yöredeki diğer bazı şehirlerin hâkimi Atabeg Şemseddin İldeniz’e göndermiş, ondan yardım istemiştir.1133 Bununla birlikte Abbâsî Halifesi’den yardım istemiş olma ihtimalleri bulunmaktadır. Nitekim İbnü’lFurât’a göre, Abbâsî Halifesi el-Müstencid Billâh’ın Musul’a yardım etme kararı Nûreddin’e ulaşmıştır.1134 Nûreddin, Kâtip İmâd’ı Bağdat’a gönderip halifeye kendisinin Musul’da kendi evine ve babasının evine girmekten alıkonduğunu, 1127 İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 146; Bezer, Begteginliler, s. 55. İbn İmâd, İbn Şühbe’den yaptığı bir alıntıda II. Seyfeddin Gazi’nin Musul’da içki dükkânlarına zarar veren Ebü’l-Ferec ed-Dakkâk adlı birini dövdürdüğü için onun bedduasına uğrayarak henüz otuz yaşında öldüğünü yazmıştır. (İbnü’l-İmâd, Cilt: 6, s. 424.) Vakanın mahiyeti açık değilse de bu aktarım, II. Seyfeddin Gazi’nin içki konusunda Nûreddin’den tamamen farklı düştüğüne dair kanaatin tarihçiler ve tabakat yazarları arasında yerleştiğine işaret etmektedir. 1128 İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 142; el-Kâmil, Cilt: 10, s. 30. İbnü’l-Esîr; Abdülmesih hususunda çelişkiye düşmüş; Ali Küçük’ü azledilip yerine Abdülmesih’in geçirilmesini anlatırken Abdülmesih’in siyasetini övmüştür. (el-Kâmil, Cilt: 10, s. 8.) Süryânî Ebü’l-Ferec de Abdülmesih’in halka yönelik uygulamalarının Nûreddin’in canını sıktığını ve “Kardeşimin oğullarını benim mi yoksa Abdülmesih’in mi idare etmesi doğrudur?” diyerek harekete geçtiğini kaydetmiştir. (Abû’l-Farac, Cilt: 2, s. 411.) 1129 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 110. 1130 İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 146. 1131 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, 10, s. 30. 1132 İbnü’l-Furât, Cilt: 4, Cüz: 1, s. 104. İbnü’l-Esîr, şehrin önce direnip sonra teslim olduğunu kaydetmekle yetinmiştir. (Atâbekiyye, s. 152; el-Kâmil, s. 30.) İbn Şeddâd da Nusaybin ve Sincar’la birlikte Rakka’nın zapt edildiğini yazmış, ayrıntıya girmemiştir. (s. 85.) 1133 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, 10, s. 30; Atâbekiyye, s. 153. 1134 İbnü’l-Furât, Cilt: 4, Cüz: 1, s. 104. 228 kendisinin onlardan büyük ve asıl varis olduğunu, onlarla ilgili kötü haberlerin kendisine geldiğini söylemiştir.1135 Askerlerinin çoğu Haçlı sınırlarını korumakla görevli olduğundan yanında az asker bulunan Nûreddin, Rakka’dan Habur’a, oradan Nusaybin’e geçmiş; Musul’un idaresindeki bu yerleri merkezî idareye bağlamıştır. Nûreddin, Nusaybin’de iken Artuklu beylerinden Hısnıkeyfâ hâkimi Nûreddin b. Karaarslan b. Dâvud’un kendisine katılmasıyla asker sayısı artmıştır.1136 Müverrihler arasında Nûreddin karşıtlığı ile öne çıkan Süryânî Mihail’e göre Nusaybin’i alması, Müslüman (Arap) fakihleri çok sevindirmiştir. “Zira onlar, Nûreddin’i içki içmeyen ve bütün namazları eda eden dindar bir mü’min olarak biliyorlardı, onu Peygamber görüyorlardı. Burada Müslümanlara ihsan bulundu. Hıristiyanlara karşı ise gazaba geldi. İçinde binlerce kitabın bulunduğu Mar Yakup Kilisesi’nin yıkılmasını emretti. İbn Asrûn’u kadı tayin ederek ondan kendi babası ve kardeşi devrinde yapılmış bütün kiliselerin yıkılmasını istedi. Hıristiyanlar, yeni yerlerin geçmişe ait olduğuna dair yemin ettiler ve Nûreddin’in görevlendirdiği kişiye rüşvet vermek istediler. Buna rağmen binaları yıkıldı.”1137 Nûreddin, Nusaybin’den Sincar’a geçmiş, şehri kuşatmış ve etrafına mancınıklar kurmuştur. Bu sırada Musul’dan pek çok emir, Sincar çevresinde iken kendisine itaat arz etmiş, onun Sincar’la vakit kaybetmeden derhâl Musul’a gelmesini istemişlerdir. Nûreddin, acele etme talebini reddetmiş,1138 Kâtip İmâd, Bağdat’tan dönüp Halifenin cevabını getirinceye kadar Sincar çevresinde beklemiş, bu cevabı alınca Sincar’ın üzerine daha çok varmış, şehri teslim alıp II. İmâdüddin Zengî’ye teslim ettikten sonra Musul’a doğru yoluna devam etmiştir.1139 Nûreddin Sincar’da iken İldeniz’in elçisi de kendisine ulaşmış, ondan Musul’a girmekten vazgeçmesini istemiştir. İldeniz, kendisine Musul çevresinin Selçuklu sultanına ait olduğunu ve oralara giremeyeceğini iletmiştir. Nûreddin onun mektubuna cevap vermemiş, sözlü olarak talebini reddetmiş; elçinin İldeniz’e, “Kardeşimin 1135 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 110; İbnü’l-Furât, Cilt: 4, Cüz: 1, s. 104. 1136 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 30; İbn Vâsıl, Cilt: 1, s. 192; İbnü’l-Furât, Cilt: 4, Cüz:1, s. 110. 1137 Süryânî Mihail, Zekkâr (nşr.), Cilt: 5, s. 231-232. 1138 İbn Vâsıl, Cilt: 1, s. 192. 1139 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 30; Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 110; İbnü’l-Furât, Cilt: 4, Cüz: 1, s. 111; İbn Vâsıl, Cilt: 1, s. 192; Bezer, Begteginliler, s.56. 229 çocukları ile aramıza niye giriyorsun, senin ülkeni Gürcüler ele geçirdi. Ben ise Haçlılarla uğraştım, onların krallarını esir ettim, bize düşen senin ihmal ettiğin yerleri savunmak ve Müslümanları zulümden kurtarmaktır” demesini söylemiştir.1140 Nûreddin, Sincar’dan el-Beled’e geçmiş, ardından bir Türkmenin yol göstericiliğinde Dicle’yi aşıp Musul önlerine gelmiş;1141 Musul’un doğusunda Ninova Kalesi önünde karargâh kurmuştur. Musul’da onun adaletini duyan halkın tamamı, asker ve emirler kentin ona teslim edilmesinden yana olmuştur. Fahreddin Abdülmesih, şehri koruyamayacağını anlayınca sulh talebinde bulunmuş, kendisinin affedilmesini, şehrin de II. Seyfeddin Gazi’de bırakılmasını istemiştir. Nûreddin, “Senin Musul’da kalmana izin vermeyeceğim, seni Suriye’ye götüreceğim. Musul’a şehri kendi evlatlarımdan almak değil, onları terbiye etmek ve halkı senden kurtarmak için geldim.” demiştir. Şehri, 13 Cemâziyelevvel 566’da (22 Ocak 1171) teslim almış ve yeniden II. Seyfeddin Gazi’ye vermiştir. II. İmâdüddin Zengî’ye Sincar’ı iktâ etmiş; kaleye vali olarak ise hadımlarından Sadeddin Gümüştekin’e bırakmış, ona dizdarlık görevi vermiştir. Kutbüddin Mevdûd’un mirasını çocukları arasında şerʿî kurallara göre taksim etmiştir.1142 Kâtip İmâd’a göre Nûreddin, bundan sonra Musul Kalesi’ne çekilmiş, orada on yedi gün kalmıştır.1143 Bu süre içinde görevlilerin menşurlarını bizzat kendisi yenilemiştir. Suriye’de olduğu gibi mükûs ve şerʿî olmayan bütün diğer vergileri kaldırmıştır. Bununla ilgili Kâtip İmâd’a bir menşur yazdırmış; bu menşûrde ülkedeki ortak uygulamalara dikkat çekmiş; Allah’ın kendilerini cezalandırmasından korkarak ve onun rızasını umarak Allah’ın razı olmayacağı her tür uygulamanın kaldırıldığını ilan etmiştir.1144 İbnü’l-Esîr’e göre buradaki uygulama Mısır, Habur, Nusaybin ve bütün beldeler için müşterek olmuştur.1145 Nûreddin, ülkeyi idari olarak bütünleştirdiği gibi vergi hukuku açısından da bütünleştirmiştir. Nûreddin’in Musul’daki diğer önemli icraatı, Nûreddin Camisi’nin yapılmasını emretmesidir. Nûreddin, caminin yerini bizzat görmüş, civarındaki ev ve dükkânların sahaya dâhil edilmesini ancak sahiplerinin rızası 1140 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 30; Bezer, Begteginliler, s.56. 1141 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 110; İbnü’l-Furât, Cilt: 4, Cüz: 1, s. 110. 1142 İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 151-152; el-Kâmil, Cilt: 10, s. 30-31; İbn Vâsıl, Cilt: 1, s. 193; İbnü’lFurât, Cilt: 4, Cüz: 1, s. 110.) 1143 İbn Vâsıl ve İbnü’l-Furât da Nûreddin’in Musul’da kaldığı süreyi on yedi gün olarak vermişlerdir. (İbn Vâsıl, Cilt: 1, s. 196; İbnü’l-Furât, Cilt: 4, Cüz: 1, s. 114.) 1144 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 111-112. 1145 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 31. 230 olmadan onlardan hiçbir şey alınmamasını emretmiş; caminin inşaat işlerini Şeyh Ömer el-Mellâ’ya bırakmıştır.1146 Kâtip İmâd’a göre, Kur’ân ahkâmı ve Hz. Peygamber’in hadisleri konusunda marifet sahibi olan Ömer Mellâ, Nûreddin’in has dostlarındandı, yanında onunla istişare eder, uzağında olduğunda mektupla onun görüşlerini alırdı.1147 İbn Şedâd’a göre ise Abdülmesih, affedilmek ve Seyfeddin Gazi’nin Musul idaresinde kalmasını sağlamak için Ömer el-Mellâ’ya başvurmuş; Ömer el-Mellâ’nın aracı olması üzerine Nûreddin, Abdülmesih’i affetmiş, onun himayesindeki Hıristiyanlara zarar verilmesine izin vermemiş ve mallarını ona bağışlamıştır.1148 Nûreddin’in Musul seferi devam ederken Halife el-Müstencid-Billâh 8 Rebîülâhir 566’da (19 Aralık 1170) ölmüş, onun yerine el-Mustazî-Biemrillâh geçmiştir.1149 el-Mustazî, ona bir hilʿat göndermiş. Nûreddin bu hilʿatı II. Seyfeddin Gazi’ye giydirmiştir.1150 Erbil hâkimi Mücahididdin Kaymaz da Musul’a gelmiş ve Nûreddin’in itaatine girmiştir.1151 İbnü’l-Esîr’e göre Nûreddin, Musul’da yaklaşık yirmi gün kaldıktan sonra buradan ayrılmaya karar vermiş, kendisine neden acele ettiği sorulduğunda, “Musul’da kalbim değişti, buradan ayrılmazsa muhakkak kararacaktır ve burada bulunmam, beni ülkenin sınırlarında cihad için hazır bulunmaktan alıkoydu.” demiştir.1152 İbn Şeddâd ise onun Musul’dan ayrılmasının bir rüyaya dayandırmıştır. Ona göre Hz. Peygamber rüyada ona, “Sen, şehrine geldin ve orada kalmak hoşuna gitti. Cihadı ve din düşmanları ile savaşmayı terk ettin.” demiştir. Nûreddin, o gecenin seher vaktinde halkın çoğunun haberi olmadan yola düşmüş, kendisiyle beraber Musul’dan ayrılacak olanlar bile şehirden ayrıldığını geç öğrenmiş ve daha sonra ona katılabilmiştir.1153 1146 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 31. 1147 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 111; İbnü’l-Furât, Cilt: 4, Cüz: 1, s. 114. 1148 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 114. 1149 İbnü’l-Furât, Cilt: 4, Cüz: 1, s. 118. 1150 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 31; Atâbekiyye, s. 154; Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 110. 1151 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 112; Ali Küçük 563 (1168) yılında ölünce yerine büyük oğlu Kökböri (Gökböri) (ö. 630/1233) geçmiş ancak Kökböri Atabegi Mücâhidüddin Kaymaz (ö. 595/1199) tarafından tutuklanmıştır. Kaymaz, Kökböri’ni yerine kardeşi Yusuf Yınal Tegin’i getirmiş ve Erbil’e kendisi hükmetmeye başlamıştır. (İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 263; Bezer, Begteginliler, s. 55. Sâmî esSakkâr, “Mücâhidüddin Kaymaz”, DİA, Ankara: TDV Yayınları, 2006, Cilt: 31, ss. 443-444.) 1152 İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 154; İbnü’l-Esîr, Nûreddin’in Musul’da kalma süresini el-Kâmil’de yirmi dört gün olarak vermiştir. (Cilt: 10, s. 31.) Bu süre Kâtip İmâd’ın verdiği süre ile çelişmiş sayılmaz. Zira Kâtip İmâd, kalede kalış süresi olarak on yedi günü vermiş (Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 110.); Musul’un çevresinde kaldığı ilk günleri bu süreye dâhil etmemiştir. Sonraki tarihçilerden Nuveyrî ise Atâbekiyye’yi esas alarak süreyi yirmi gün olarak vermiştir. (Nüveyrî, Cilt: 27, s. 116.) 1153 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 114. 231 Nûreddin, Musul’dan ayrılırken Abdülmesih’i yanına almış, adını Abdullah olarak değiştirmiş, Suriye’de ona iktâlar vermiştir.1154 Abdülmesih’le ilgili ayrıntılı bilgiler veren Süryânî Mihail’in kaydına göre Nûreddin, Musul’a girdikten sonra Hıristiyanların durumunu ağırlaştırmış, haraçlarını artırmış, onlara yönelik bazı yasaklar getirmiş, saçlarını Müslümanlarca alayı alınsınlar diye uzatmalarını emretmiş; Yahudilerden de tanınmaları için sırtlarına, omuz aralarına kırmızı bir bez yapıştırmalarını istemiştir.1155 Nûreddin, Nusaybin ve Habur’u askerlerine iktâ olarak vermiştir. Buradaki yargı işlerini de merkezi idareye bağlı olarak Şeyh Şerefüddîn Abdullah b. Ebû Asrûn’a bırakmıştır.1156 Daha sonra Musul’dan Sincar’a dönmüş, surlarını tamir ettirmiş; Harran’a geçmiş, Harran ve el-Micdel’i de Musul’un hâkiminden başkasına ikta olarak vermiştir.1157 Cizre’yi ise Musul’un hâkimi II. Seyfeddin Gazi’ye bırakmıştır.1158 Kâtip İmâd’a göre 5 Receb 566’da (14 Mart 1171); İbn Şeddâd’a göre ise Şâban’da (NisanMayıs) Halep’e varmıştır. Bu süreçte kızını II. Seyfeddin Gazi ile evlendirmiştir. Şeyh Şerefüddîn Abdullah b. Ebû Asrûn’u Nusaybin, Sincar ve Habur’a nâib ve kadı olarak atamıştır.1159 Kanaatimizce Nûreddin’in Musul ve çevresindeki uygulamaları da değerlendirildiğinde onu Musul’a karşı harekete geçiren, tek başına Abdülmesih’le ilgili şikayetler veya atabeg seçiminin kendisine danışılmadan yapılması değildir; onun bütün ülkesini kendi liderliği altında idarede birliğe kavuşturma siyasetidir. 2.3.7.2. Mısır’ın Merkezî İdareyle Uyumu İçin Faaliyetleri Şîrkûh, Mısır’ı ele geçirdiğinde Mısır’la Nûreddin’in devleti arasında mezhebî, askerî, iktisadî ve idarî uyumsuzluk bulunmaktaydı. Ebû Şâme’nin bizzat el yazısından okuduğunu belirttiği bir metinde Nûreddin, Mısır’ı “şerʿi yasalardan uzak”, “küfür ve nifak yurdu” olarak tasvir etmiştir.1160 1154 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 31. 1155 Süryânî Mihail, Zekkâr (nşr.), Cilt: 5, s. 230. 1156 İbnü’l-Furât, Cilt: 4, Cüz: 1, s. 114. 1157 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 114. 1158 İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 154. 1159 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 114; İbn Vâsıl da aynı bilgileri aktarmıştır. (Cilt: 1, s. 196.) 1160 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 77-78. 232 Şîrkûh, kısa süreli vezaretinde Mısır’ın yapısında idari değişikliğe gitmemiş, devraldığı düzeni olduğu gibi sürdürmüştür.1161 Amcası Şîrkûh’un ardından Mısır’da vezareti üstlenen Selâhaddin değişimi başlatmış, Nûreddin’in ülkesi ile Mısır arasındaki mezhepsel uyumsuzluğunu ortadan kaldıracak adımlar atmıştır. Mısır’da yaygın iki Sünnî mezhep, Şafiîlik ve Malikîlikti.1162 Selâhaddin, 566 Muharrem ayının başında (Eylül 1170) Dârü’l-Maûne adlı Kahire Cezaevi’ni Şafiîler için medreseye çevirmiştir.1163 15 Muharrem’de (28 Eylül) ise Dârü’l-Ğazel adlı yeri, Malikîler için medreseye dönüştürmüştür. Takiyüddin Ömer de aynı yıl 15 Şâban’da (23 Nisan 1171) Mısır’ın Nil’e bakan en güzel binalarından birini el-Âdıd ailesinden satın alarak Şafiiler için medrese yapmış ve o medreseye vakıflar tahsis etmiştir. Bunlar, Mısır’da Sünnîlere ait ilk medreselerdir.1164 Selâhaddin, 22 Cemaziyülahir’de (5 Ekim) bütün Şiî kadıları görevden almış, Sadreddin Abdülmelik b. Dırbas el-Hedbanî eş-Şafiî’yi Mısır’daki bütün kadıların başına tayin etmiş,1165 el-Ezher Camisi’ndeki Şiî propaganda merkezi Meclis-i Daʿve’yi dağıtmış,1166 Şiîlikle ilgili simgelere son vermiş, ezanın Şiî versiyonundaki “Hayye ʿala hayri’l-ʿamel” lafzını kaldırmıştır.1167 Selâhaddin, askerî alanda da Mısır’ı, Nûreddin’in devletine benzetme konusunda adımlar atmıştır. Mısır ordusu, beyaz atlılar ve siyah (Sudanî) piyadelerden oluşmaktaydı. Selâhaddin, Sudanîlerin isyanını fırsat bilerek bu askerî düzene son vermiş, beyaz Mısırlılardan has birlikler oluşturmuş; Türklerden oluşan Esedî memluklarla kendi memlûklarını da korumuştur. Selâhaddin, bu yeni askerî nizamın oluşturulması çerçevesinde Mısır’a ilk kez askerî ikta sistemini getirmiştir.1168 İktâ sistemiyle Mısır’daki askerî yapı, Nûreddin’in ülkesindeki askerî yapıyla ekonomik açıdan da uyumlu hâle gelmiştir. Genel ekonomik uyumla ilgili adımlarda ise İbn Ebi Tayy’a göre Selâhaddin, henüz 564’te (1168-1169) mükûs ve benzeri vergileri kaldırmış, hacılardan alınan yol 1161 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 75. 1162 Makrîzî, İttiʿaz, Cilt: 3, s. 319. 1163 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 117-118; İbnü’l-Esîr, Cilt: 10, s. 31-32; Ebü’l-Fidâ, Cilt: 2, s. 128; Makrîzî, İttiʿaz, Cilt: 3, s. 319; Sıbt İbnü’l-Cevzî, Cilt: 8, Kısım: 1, s. 283. 1164 Kâtip İmâd, Akt: Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 117-118, Makrîzî, İttiʿaz, Cilt: 3, s. 319-320. 1165 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 117-118. Makrîzî, bu tayinin tarihini 19 Cemaziyülevvel Cuma günü olarak vermiş; Kadı İbn Dırbas’a o gün hilʿat giydirildiğini belirtmiştir. (İttiʿaz, Cilt: 3, s. 319.) Muhtemelen değişiklik bu tarihte yapılmış ancak emirnâme, Kâtip İmâd ve İbnü’l-Esîr’in kaydettiği tarihte, (Ebû Şâme (Kâtip İmâd’dan naklen), Cilt: 2, s. 117-118; el-Kâmil, Cilt: 10, s. 32.) bütün Mısır’a yazılmıştır. 1166 Makrîzî, İttiʿaz, Cilt: 3, s. 320. 1167 İbn Ebû Tay, Akt: Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 120. 1168 Tokuş, s. 390-391. 233 haraçlarına son vermiştir.1169 Hacılardan alınan yol haracı Mısır’a özgü olsa da mükûs ve benzeri vergileri kaldırmak, Nûreddin’in hâkimiyet alanının en önemli hususiyetlerindendir. Mısır’la Suriye arasındaki asıl uyumsuzluk, Mısır’daki idarî yapıyla ilgiliydi. Fâtımî hânedanından tahta çıkan kişi, Abbâsîlerde olduğu gibi, “emirü’l-mü’minin” unvanını kullanmakta ve etkisi altındaki alanlarda halife olarak kabul edilmekteydi. Mısır, Nûreddin’in ordusu tarafından ele geçirildiği hâlde, el-Âdıd hâlâ yerindeydi ve bu durum son dönemde Sıbt ibnü’l-Cevzî’nin “Halife’den izin almadan hiçbir şey yapmazdı.” demesine1170 sebebiyet verecek kadar Abbâsî halifesi ile ilişkisini iyi tutan, ülkesinin genişleme meşruiyetini ona onaylatan Nûreddin açısından problem oluşturmuştur. Mısır idarî yapısında başvezir ise “melik” ve “sultan” unvanlarını kullanmaktaydı. el-Âdıd da Şîrkûh’u bu makama atadığında yazdığı menşurda, kendisi için “emirü’l-mü’minin”, Şîrkûh için “el-melikü’l-mansur, sultanu’l-cuyuş” unvanlarını kullanmıştır.1171 Bu durum, Nûreddin’in ülkesinde iki farklı halifeye bağlı iki sultanın varlığı gibi bir problemi ihdas etmiştir. Nûreddin, Mısır’daki bu fiilî durumu tanımamış; Selâhaddin’e gönderdiği mektuplarda ona amcası Şîrkûh’un Mısır’a gitmeden önce taşıdığı unvanla, “ordu komutanı” anlamında “Emir İsfehsâlâr” diye seslenmiştir.1172 Kâtip İmâd’a göre Selâhaddin, Nûreddin’in emrinden çıkmamış, her konuda onun görüşüne başvurmuştur. 1173 Nûreddin de iktidarını sağlamlaştırması için ona yardımcı olmuştur. Selâhaddin, kardeşlerinin yanına gönderilmesini istediğinde, “Onlardan birinin sana muhalefet etmesinden ve ülkenin fesada uğramasından endişe ediyorum.” deyip bunu reddetmiştir. Bununla birlikte Haçlıların Mısır’a saldırıları söz konusu olduğunda Mısır’a gönderdiği askerler arasında Selâhaddin’in kardeşlerinin de bulunmasına izin vermiş ve onlardan Selâhaddin’den yaşça büyük olan Şemsüddevle Turan Şah’a “Sen, Mısır’a gittiğinde Selâhaddin’i emrinin altında ve kendini onun 1169 Ebû Şâme, Cilt 2, s. 79. Bununla birlikte Ebi Şâme, mükûs vergisiyle ilgili Kahire camilerinde okunan emirnameyi bizzat gördüğünü ve bunun 567 (1171-1172) tarihli olduğunu yazmıştır. (Cilt: 2, s. 151, 152.) 1170 Sıbt İbnü’l-Cevzî, Cilt: 8, Kısım: 1, s. 282. 1171 Kalkaşendî, Cilt: 10, s. 81-92; Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 44. 1172 İbnü’l-Esîr, Cilt: 10, s. 17-18; Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 49. “İsfehsâlâr” makamını Fâtımî Devleti açısından açıklayan Kalkaşendî, kavramın “askerlerin başı” anlamında kullanıldığını, bu unvanı taşıyan kişinin askerî işlerden sorumluğu bulunduğunu, askerler hakkında konuşma yetkisine sahip olduğunu, hiyerarşide ikinci vezir konumundaki “sâhibü’l-bâb”dan sonra geldiğini açıklamıştır. (Cilt: 3, s. 483; Cilt: 6, s. 7-8.) 1173 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 133. 234 komutanı olarak göreceksen gitme. Sen, ülkeyi fesada uğratırsın. Ben de huzura getirtir ve sana hakkettiğin cezayı veririm. Ama sen onu Mısır’ın hâkimi ve kendini ona hizmet edecek bir hizmetkâr olarak göreceksen oraya git, gücü artır ve ona ihtiyaç olduğu konularda yardım et.” demiştir. Turan Şah da “Bu şekilde davranacağım ve benden sana ulaşacak olan, ona hizmet ve itaat olacaktır.” diyerek güvence vermiş ve sözüne bağlı kalmıştır.1174 İbn Şeddâd’ın aktardığına göre ise babası Necmeddin Eyyûb Mısır’a geldiğinde Selâhaddin, kendisine vezaret görevini devretmek istemiş ancak o bunu reddetmiş, bunun üzerine Selâhaddin, ona hazinelere bakma görevi vermiştir.1175 Mısır’ı merkezi yönetime fiilen olduğu gibi şeklen de bağlayan esaslı değişim, Fâtımî Hilafeti’nin ilgasıdır. Bu önemli değişimin nasıl yapıldığı ise farklı anlatımlara konu olmuştur. Fâtımî Halifeliği’nin ilgasını sadece Nûreddin’le ilişkilendirme eğiliminde olan İbnü’l-Esîr’e göre Nûreddin, bu konuda Selâhaddin’i sürekli baskı altında tutmuş ancak Selâhaddin, Nûreddin’in Mısır’a gelip kendisini azletmesinden korktuğundan bunu geciktirmiş hatta Mısır halkı ve el-Âdıd’la birlikte hareket edip bu emre karşı çıkmıştır. Ne var ki kendisi nâib konumunda olduğundan Nûreddin’in emrine karşı direnememiş, bunun için emirlerini çağırmış, bir kısmı Abbâsîler adına hutbe okunmasına taraf olurken diğer bir kısmı Mısırlılardan korktuğundan buna karşı çıkmıştır. Sonuçta Nûreddin’in emrine uyulmuştur.1176 O sırada Mısır’a “Emiru’l-âlem” adıyla tanınan bir Acem (Fars) gelmiş,1177 hiç kimse hutbeyi Abbâsîler adına okutmaya cesaret edemeyince bu şahıs, “Onlar adına ilk defa ben hutbe okuyayım” demiştir. 567 Muharrem’inin ilk cumasında (10 Eylül 1171) hatipten önce minbere çıkıp Abbâsî 1174 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 49-50; İbnü’l-Esîr de, Nûreddin’in Selâhaddin’in kardeşlerine, Selâhaddin’e itaat etme koşulunu koyduğunu belirtmiştir. (el-Kâmil, Cilt: 10, s. 18.) 1175 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 99. 1176 Sonraki tarihçiler de bu görüşü tekrarlamış; Abbâsî Halifeliğinin Nûreddin’in ısrarıyla ilga edildiğini, Selâhaddin’in fitne korkusuyla bunu yapmaktan çekindiğini ama Nûreddin’in ısrarı karşısında değişikliği gerçekleştirmek durumunda kaldığını yazmışlardır. (İbn Vâsıl, Cilt: 1, s. 200; Ebü’l-Fidâ, Cilt: 2, s. 128- 129.) 1177 İbnü’l-Esîr’in sözünü ettiği kişi Muhammed b. Muvaffakaddîn Saʿîd b. Hasan b. Abdullah elHubuşânî Necmeddîn Ebû Berekât el-Şâfii’dir. Selâhaddîn-i Eyyûbî’nin itimadını kazanan el-Hubuşânî, 585’te (1189-1190) Mısır’da vefat etmiştir, söz konusu şahsın “Tahkiku’l-Muhît” adlı bir eseri vardır. (Zehebî, el-İber, Cilt: 3, s. 95; Sûbkî, Tabakat, Cilt: 7, s. 14-15; Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 124, 2 Nolu Yayıncı Notu, İbn Hallikân, Cilt: 3, s. 239-240.) İbnü’l-Esîr söz konusu kişiyle Musul’da bizzat görüştüğünü ifade etmiştir. Ancak hutbeyi ilk okuyan kişinin kim olduğu konusunda farklı isimler de verilmiştir. Bu hususta Muhammed b. el-Muhsin İbn Ebî Medaʿ el-Baʾlebekî Ebû Abdullah’ın (ö.572/1176-1177) yanı sıra Selâhaddin’in Fâtımî Hilafetinin ilgası ile ilgili mektubunu Abbâsî Halifesine götüren el-Hatip Şemseddin b. Ebî el-Meda’nın da ismi verilmiştir. (İbn Vâsıl, Cilt: 1, s. 200, 3 Nolu Dipnot.) Kadı İmâd ise hatibin adını Ebû Delâlât olarak bilinen Şerif el-Abbas olarak vermiştir. (s. 402.) Anlaşıldığı kadarıyla pek çok kişi bu onuru, kendisine ait göstermek istemiş ve dolayısıyla kaynaklarda farklı isimlerin yer alması söz konusu olmuştur. 235 Halifesi el-Mustazî Billâh için dua etmiş, kimseden tepki görmeyince Selâhaddin bir sonraki Cuma (14 Muharrem/17 Eylül) Mısır ve Kahire’deki hatiplere Abbâsîler adına hutbe okumalarını emretmiş ve buna hiç kimse tepki göstermemiştir. Bunun üzerine Selâhaddin, diğer şehirlere de aynı emri vermiştir. O sırada hasta olan el-Âdıd, bu değişimi öğrenmeden 10 Muharrem 567’de (13 Eylül 1171) ölmüştür.1178 Selâhaddin, el-Âdıd’ın ölümüne üzülmüş, onun cenaze törenine katılmış ve onun için taziyeleri kabul etmiştir.1179 Selâhaddin’i Şiîler konusunda ılımlı bir tutum içinde gösterme eğiliminde olan, Nûreddin karşıtı Şiî tarihçi İbn Ebû Tay da farklı bir saikle1180 İbnü’l-Esîr’e yakın bir görüş beyan etmiştir. İbn Ebû Tay, Fâtımî halifeliğinin ilgasının Nûreddin’in baskısıyla yapıldığını kaydetmiş ancak sorunun çözülüş biçimini farklı aktarmıştır. Ona göre Nûreddin’den bunu talep eden Abbâsî Halifesi el-Müstencid-Billâh’tır. Müstencid ölüp yerine oğlu el-Mustazî geçince o da Nûreddin’den aynı talepte bulunmuş, onun Selâhaddin’in üzerine varmasına yol açmış, bunun üzerine Nûreddin, Selâhaddin’i bu emri uygulamaya zorlamış, Selâhaddin geciktiğinde ona ithamlarda bulunmuş ve onu kınamıştır. Nihayetinde Nûreddin, emrin uygulanması için Necmeddin Eyyûb’u Mısır’a göndermiştir.1181 Necmeddin Eyyûb Mısır’a gelip talebi ilettiğinde Selâhaddin zamanın gelmediğini söylemiş, özür beyan etmiştir, Fâtımî Hilafetinin ilgasında tedrici bir yol izlemeyi tercih etmiştir: Selâhaddin önce Fâtımîler’in Sudanî ve Ermeni askerlerini bertaraf etmiş; Mısırlı emirleri etkisiz hâle getirmiştir. Sonra el-Âdıd’ın gelir kaynaklarını kesmiş, elindeki bütün yerleri almış, köşklere el koyarak başlarına Karakuş’u tayin etmiştir. el-Âdıd ve sarayının bu şekilde kontrol altına alınmasının ardından ezanın Şiî versiyonuna son vermiş, Şiîliğe intisap edenleri kınamış, onların 1178 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 33-35. ed-Devadârî, ölüm sebebi konusunda ihtilafın bulunduğunu, kendiliğinden öldüğünü söyleyenlerin yanı sıra Selâhaddin tarafından kendisini zehirleyinceye kadar baskı altına alındığını söyleyenlerin de olduğunu yazmıştır. (Cilt: 7, s. 48.) Ancak Makrîzî, onu ölüme götüren hastalık sürecini aktarmış ve ölümünün bu hastalıktan kaynaklandığını yazmıştır. (İttiʿaz, Cilt: 3, s. 324-327.) 1179 İbn Vâsıl, Cilt: 1, s. 202. 1180 İbnü’l-Esîr ve İbn Ebû Tay, Fâtımî halifeliğinin ilgasını farklı sebeplerle Selâhaddin’le doğrudan ilişkilendirmek istememişlerdir. İbnü’l-Esîr, bu başarıyı Selâhaddin’e ait görmek istememiştir. İbn Ebû Tay ise kendi açısından cürüm olarak gördüğü böyle bir durumu Selâhaddin’den uzak tutmak istemiştir. Batılı diğer tarihçiler gibi Müslümanlar arasındaki ilişkileri ihtilaf esaslı ele almaya eğilimli olan Nikita Elisseeff de bu konuda ittifak içinde olan bu iki karşıt görüşlü tarihçinin görüşüne itibar etmiştir. (Cilt: 2, s. 651.) 1181 Çalışmamızda daha önce yer verildiği gibi, İbn Ebû Tay, bu hususta yanılmakta ya da kasıtlı olarak gerçeği saptırmaktadır. Zira Necmeddin Eyyûb, kendi isteğiyle veya Selâhaddin’in talebi üzerine Mısır’a gitmiştir. (İbn Şeddâd, s. 85.) 236 sorun çıkarma güçlerinin kalmadığını görünce Abbâsîler adına hutbeye okumaya karar vermiştir.1182 Sorunun çözülüş biçimi ne olursa olsun Nûreddin, 14 Muharrem 567 (17 Eylül 1171) Fâtımî Halifeliği’ni ilga ederek Alpaslan’ın yüz yıl önce Malazgirt Zaferi’yle sonuçlanan seferini ilk amacı açısından tamamlamış; İslâm dünyasını yaklaşık iki yüz elli yıl süren bir ikilikten, ülkesini de iki ayrı halifeye bağlı iki sultanlı çelişkili bir vaziyetten kurtarmıştır. Fâtımî Hilafeti’nin ilgası ve Mısır’da Abbâsîler adına hutbenin okunması, Nûreddin tarafından, Şehâbeddin Ebü’l-Maali el-Mutahhar b. Ebû Asrûn aracılığıyla Abbâsî Halifesine iletilmiştir. İbn Ebû Asrûn, aynı zamanda geçtiği her şehirde okumak üzere yanında bir müjde metni götürmüş ve yolunun geçtiği her şehirde okumuştur.1183 İbn Ebû Asrûn, 22 Muharrem (25 Eylül 1171) Cumartesi günü Bağdat’a ulaşıp hutbenin Mısır’da Abbâsî Halifesi el-Mustazî adına okunduğunu ve onun adına Mısır’da para basıldığını haber verince1184 Bağdat’ta günlerce şenlik yapılmış; şehir süslenmiş büyük sevinç gösterileri yapılmıştır.1185 Halife, Rebîülevvel (Kasım-Aralık) ayında kendisine yakın kişilerden İmâdüddin Sandal’ı, İbn Ebû Asrûn’la birlikte yanında hilʿat ve siyah Abbâsî bayrağı olduğu hâlde Nûreddin’e göndermiştir.1186 Hilʿat, bizzat Sandal tarafından Nûreddin’e giydirilmiştir.1187 Selâhaddin’e gönderilen Abbâsî bayrağı ve Nûreddin’e gönderilenden daha az görkemli olan1188 hilʿat ise Kâtip İmad tarafından 21 Receb 567’de (19 Mart 1172) Selâhaddin’e ulaştırılmıştır. Böylece Fâtımî Devleti’nin hakimiyetinden beri ilk kez Mısır’a Abbâsî bayrağı girmiş;1189 İbn Vâsıl’a göre Selâhaddin’e ve emirlerine gönderilen hilʿatla Eyyûbîlerin Mısır’daki konumu da istikrar kazanmıştır.1190 1182 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 129-130. 1183 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 132-133; İbn Vâsıl, Cilt: 1, s. 216. Selâhaddin de, daha sonra Kadı Fazıltarafından kaleme alınan ve Şemseddin b. Ebî Mada’nın eliyle Abbâsî vezirine iletilen bir mektup göndermiştir. (Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 127.) 1184 İbnü’l-Cevzî, Cilt: 18, s. 196. 1185 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 35; Ebü’l-Fidâ, Cilt: 2, s. 129. 1186 İbnü’l-Cevzî, Cilt: 18, s. 196. 1187 İbnü’l-Esîr; el-Kâmil, Cilt: 10, s. 35. 1188 İbn Vâsıl, Cilt: 1, s. 219. 1189 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 135-136. 1190 İbn Vâsıl, Cilt: 1, s. 219. 237 İbn Ebi Tayy’ın anlattığına göre Selâhaddin, Fâtımî Halifeliği’nin ilgasından sonra Fâtımîler’e ait bütün köşklere baskın yapmış, köşklerde bulunan değerli eşyaları almıştır. Bu eşyaların bir kısmı Bağdat’a Abbâsî Halifesine kadar ulaştırılmıştır. elÂdıd’ın çocukları ise sarayların dışına çıkarılmış, bir eve hapsedilmiş, başlarına Hadım Karakuş verilmiş ve nesilleri kesilsin diye kadınlar ile erkekler birbirinden ayrı tutulmuştur.1191 Kâtip İmâd’ın anlattığına göre saraydaki eşyalar, 569’da (1172-1173) Selâhaddin tarafından Nûreddin’e gönderilmiştir.1192 Saraydaki eşyalar arasında İbn Vâsıl’ın ifadesiyle “benzeri az bulunan, nefis” yüz yirmi bin cildi aşan el yazması kitap da bulunmaktaydı. Kitaplardan seksen yük, Suriye’ye, Nûreddin’e gönderilmiş, bir kısmı yerinde bırakılmış, diğer bir kısmı ise ilgili şahıslara verilmiştir.1193 Diğer yandan Mısır’daki idare, sürekli bir genişleme içindeydi. Cemaziyülevvel 568’de (Aralık 1172-Ocak 1173) Şemsüddevle Turan Şah, Mısır’dan o dönemde en-Nûbe olarak bilinen Kuzey Sudan’a hareket etmiş, oradan köle ve cariyelerden oluşan ganimetlerle dönmüştür.1194 Aynı yıl Takiyüddin Ömer’in memlûkü Karakuş, bir grup Türk’ü yanına alarak Kuzey Afrika’nın önemli bir bölümünü zapt etmiştir.1195 Turan Şah, 569 Receb ayının ilk gününde (5 Şubat 1174) Mısır’dan yola çıkıp Mekke’ye varmış, oradan Yemen’e geçmiş ve Yemen’e hâkim olmuştur.1196 Nûreddin tarafından Şeyh Şerefüddîn b. Ebû Asrûn’a gönderilmiş ve Ebû Şâme’nin Nûreddin’in bizzat el yazısından ulaştığı bir mektupta Nûreddin, Mısır’daki bu büyümeye dikkat çekmiş, Selâhaddin’den memnun olduğunu ancak Mısır’daki işlerde bir nazıra da ihtiyaç olduğunu söylemiş, ona bu görevi teklif etmiştir.1197 Ebû Şâme’nin aktardığı metinde anlatılanlar, Nûreddin’in yönetim biçimine de uygundur. Nûreddin, şehirlerde genellikle 1191 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 136; İbn Vâsıl, Cilt: 1, s. 202-203. 1192 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 154, Sarayda bulunup Nûreddin’e gönderilen hediyeler arasında bir yaban eşeği, zürafa ve bir fil de yer almıştır. (Devadârî, Cilt: 7, s. 48.) 1193 İbn Vâsıl, Cilt: 1, s. 203. 1194 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 160. İbnü’l-Esîr’e göre Eyyûbîler, Nûreddin’in Mısır’ı ellerinden alacağını bildiklerinden yeni bir ülke arayışındaydılar. (el-Kâmil, Cilt: 10, s. 45.) Bu iddia, sonraki bazı tarihçiler tarafından da tekrarlanmıştır. (Ebü’l-Fidâ, Cilt: 2, s. 133.) 1195 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 175, Ebü’l-Fidâ, Cilt: 2, s. 132. 1196 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 52; Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 177-178; Ebü’l-Fidâ, Cilt: 2, s. 133. Kâtip İmâd’a göre Yemen Melikî Ali b. Mehdi, kan dökücü, Müslümanları esir alan, içki içen, kendisini sultan ve imam (halife) olarak gören ve Mekke’yi ele geçirmekten söz eden bir adamdı. (Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 178.) Sıbt İbnü’l-Cevzî, kaynak belirtmeden Selâhaddin’in Turan Şah’ın bu faaliyeti için Nûreddin’den izin istediğini kaydetmiştir. (Cilt: 8, Kısım: 1, s. 299.) Bu kayıt, Nûreddin’in Mısır’ı merkezî yönetime tam bağlaması açısından önemli olsa da konuyla ilgili diğer kayıtlarla çelişmektedir. 1197 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 78-79. 238 kendisine bağlı, farklı yetkilerde iki nâib bulundurmuştur. Bu çift başlı idare biçimiyle, şehrin nâiblerden biri tarafından ele geçirilmesini engellemiştir. Nûreddin, 569’da (1173-1174) Mısır’a el-Muvaffık b. el-Kayseranî’yi Mısır’ın bütün gelirini hesaplamak için göndermiştir. İbn Ebû Tayy’a göre Selâhaddin, Nûreddin’e götürülmek üzere ona çok mal vermiş ancak bir görüşe göre bu mallar kendisine ulaşmadan Nûreddin vefat etmiştir. Yine İbn Ebû Tay, Kayseranî’in Mısır’ın bütün gelir ve giderlerini kalem kalem hesapladığını, bunun üzerine Nûreddin’in Selâhaddin’e ağır bir mali yük yüklediğini, babasından duyduğuna göre Mısır’da emir, asker veya sıradan kişiler, herkesin Nûreddin’in Selâhaddin üzerindeki baskısını duyduğunu ve Nûreddin’in ömrü yetse mutlaka Mısır’a gireceğini yazmıştır. Kâtip İmâd’a göre de Selâhaddin, Kayseranî’yi bütün alanlarla ilgili bilgilendirmiştir. Bununla birlikte ona Nûreddin’e ulaştırmak üzere çok mal vermiş;1198 Nûreddin, bundan sonra Şeyh Şerefüddîn b. Ebû Asrûn’u muhtesip olarak Mısır’a atamıştır.1199 Nûreddin, bu denetleme faaliyetleri ile birlikte Suriye ile Mısır arasında ulaşım ve iletişime önem vermiştir. Kendisinin ve Selâhaddin’in Kerek-Şevbek Prinkepsliği’ne yönelik seferleri esasta bu yolu açmaya dönüktür.1200 Nûreddin, Afrika’daki Sudan’dan İran sınırları içindeki Hemedân’a uzanan ve sadece bu Haçlı prinkepsliği tarafından bölünen ülkesinde haberleşmeyi sağlamak için posta güvercinleri edinmiştir.1201 Kâtip İmâd’a göre de Nûreddin bahar ve yaz mevsimlerinde aynı vilayette bulunmamış, sürekli sınırların muhafazası ile ilgilenmiştir. Bunun yanında Mısır’daki durumla ilgili haberlere ve orada intizamın tahkikine çok önem vermiştir. Bundan dolayı 17 Zilkade 567’de (11 Temmuz 1172) posta güvercinleri almıştır.1202 2.3.8. Abbâsî Halifeleri İle İlişkileri Dımaşk’ın zaptına kadar Nûreddin’le Abbâsî Halifeleri arasında karşılıklı bir iletişim yoktur. Dımaşk’ın zaptından sonra taraflar arasında iletişim başlamış ancak problemler barındırmıştır. Büyük devlete evrilme sürecinde Nûreddin, geçmişteki bu durumun 1198 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 183-185. Sıbt İbnü’l-Cevzî, Muhammed b. Halid el-Kayseranî’nin görevini “müstevfilik” olarak belirtmiş ve Selâhaddin’in ona, “Biz, Nûreddin’in memlûklarıyız, dilediğini yap. Ancak bazı büyük emirler, çıkarlarının kısıtlanmasına razı değil” dediğini yazmıştır. (Cilt: 8, Kısım: 1, s. 299.) 1199 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 78-79. 1200 Sıbt İbnü’l-Cevzî, Cilt: 8, Kısım: 1, s. 294. 1201 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 38. 1202 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 150. 239 aksine Abbâsî Halifeleriyle yoğun bir ilişki içine girmiştir. Bu süreçte önemli olaylar, elçiler aracılığıyla Abbâsî Halifelerine iletilmiş; özellikle çevredeki İslâm emirlik ve devletlerinden elde edilen topraklar üzerindeki hâkimiyetin meşruiyeti, bu yöndeki girişimlerin Halifeye onaylatılması ile sağlanmaya çalışılmıştır. Nûreddin ile Abbâsî Halifesi arasındaki ilişkilerin yoğunlaşması, Kutbüddin Mevdûd’un 565’teki (1170) ölümünden sonra Nûreddin’in 566’ta (1170) Musul’a müdahalesi ile başlamıştır. Musul, Irak coğrafyasının içinde ve Bağdat siyaseti ile doğrudan ilgiliydi. Musul’a müdahale kararı aldığında Nûreddin ile Abbâsî Halifeliği arasında bir gerginlik yaşanıyor olmalıdır. Bu gerginlik, Mısır’da Nûreddin’in emirlerinin Şiî Fâtımî Halifesinin vezirliğini yapmaları ile başlamış olabileceği gibi, Nûreddin’in Musul’a müdahale kararı ile de başlamış olabilir. İbnü’l-Furât’a göre Abbâsî Halifesi elMüstencid-Billâh’ın Musul’a yardım etme kararı Nûreddin’e ulaşmıştı.1203 Kâtip İmâd’ın anlattığına göre de Nûreddin, kendisini çağırmış, ona Bağdat’a gidip halifeye kendisinin Musul’da kendi evine ve babasının evine girmekten alıkonduğunu, kendisinin onlardan büyük ve asıl varis olduğunu, onlarla ilgili kötü haberlerin kendisine geldiğini söylemesini istemiştir.1204 Nûreddin’in Kâtip İmâd’a verdiği emirde Halifeyi ikna çabasının öne çıkması, İbnü’l-Furât’ın görüşünü te’yid etmektedir. Nitekim Nûreddin, Sincar’da iken Kâtip İmad, Bağdat’tan dönüp Halifenin cevabını kendisine iletince Sincar’ın üzerine daha fazla varmıştır.1205 Nûreddin’in Halifeyi Kâtip İmâd’ın ifadelerinde geçtiği gibi tek taraflı mı ya da Mısır’da Fâtımî Halifeliği’nin ilgası gibi vaatler vererek mi ikna ettiği bilinmemektedir. Bu yönde bir kayıt kaynaklarda yer almamıştır. Ancak İbn Ebû Tay, Musul olayından hiç söz etmeden, Nûreddin’den Fâtımî Halifeliği’ni ilga etmesini talep edenin Abbâsî Halifesi elMüstencid-Billâh olduğunu, Müstencid’in ölümü zerine yerine geçen oğlu elMustazî’nin bu talepteki ısrarı sürdürdüğünü, bunun üzerine Nûreddin’in Selâhaddin’e baskı yapıp onu hutbeyi Abbâsî Halifesi adına okutmak zorunda bıraktığını iddia etmiştir.1206 1203 İbnü’l-Furât, Cilt: 4, Cüz: 1, s. 104. 1204 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 110; İbnü’l-Furât, Cilt: 4, Cüz: 1, s. 104. 1205 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 110; İbnü’l-Furât, Cilt: 4, Cüz: 1, s. 111; İbn Vâsıl, Cilt: 1, s. 192. 1206 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 129-130. Ebû Şâme’nin Bağdatlı İbnü’l-Maristanî’den yaptığı alıntıda Mısır’ın fethinin de Bağdat’ın baskısıyla gerçekleştiği ileri sürülmüştür. Devrin tanıklarından İbnü’l-Maristanî, Abbâsî veziri İbn Hübeyre’nin Mısır’da yönetimin değiştiğine dair bir rüya gördüğünü ve bunun üzerine Nûreddin’i Mısır’ı ele geçirmeye yönlendirdiğini yazmıştır. (Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 130-132.) Ancak bunu 240 Nûreddin’in Musul seferi devam ederken Halife el-Müstencid-Billâh, 8 Rebîülâhir 566’ta (19 Aralık 1170) ölmüş, onun yerine el-Mustazî Biemrillâh geçmiştir.1207 Süryânî Mihail’e göre Nûreddin, Bağdat’a gidip el-Müstencid Billâh’ın mezarını ziyaret etmek için el-Mustazî Biemrillâh’tan izin istemiş ama el-Mustazî şiddetli bir tehditle onun talebini geri çevirmiştir.1208Ona göre “Nûreddin, bu dönemde bazı Müslümanların (Arapların) kendisini peygamber zannedecekleri kadar güçlenmiş, güç ve iktidar onu sarhoş etmiş, Suriye ve Mısır’dan sonra her yeri (dünyayı) ele geçirebileceği kanaatine kapılmış, kapıldığı gururla Hıristiyanları yok etmenin yolunu aramaya başlamış, Halifeye gönderdiği mektupta Hz. Muhammed’in Peygamberliğinin üzerinden beş yüzyılın geçmesiyle Müslümanların Hıristiyanlara tahammül etme süresinin dolduğunu Hıristiyanların elindeki bütün ülkelerin Müslümanların eline geçmesi ve İslâm’a girmeyi reddeden herkesin öldürülmesi gerektiğini yazmıştır. Halifeye gönderdiği diğer bir mektupta ise kendisinden Bağdat’ı ziyaret edip kendisiyle görüşmeyi talep etmiştir. Bunun üzerine Halife ondan kuşkulanmış, onun Mısır halifesini yerinden ettiği gibi Bağdat’a gelip kendisini yerinden ederek kendisini Halife ilan edeceğini anlamış, onu reddetmiş ve kendisini peygamber görmesinden dolayı kınamıştır.”1209 Süryânî Mihail’in anlattıkları, hayal ürünü olarak görünmektedir. Ancak bu tür vakaların Hıristiyanlar tarafından uydurulması, -İslâm kaynaklarında hiç söz edilmemişse de- Nûreddin’in halife olmak istediğinin Hıristiyanlar arasında konuşulduğuna işaret etmektedir. Sıbt İbnü’l-Cevzî, devri anlatırken Süryânî Mihail’in anlattıklarına zıt sayılabilecek kayıtlar düşmüş; Nûreddin’in Musul’daki bütün uygulamalarını Halifenin emriyle gerçekleştirdiğini, zira Nûreddin’in Halifeden izin almadan hiçbir şey yapmadığını dile getirmiştir.1210 Kanaatimizce bu devirde Nûreddin ile Abbâsî Halifesi arasındaki ilişkiler ne Süryânî Mihail’in anlattığı kadar kötüdür ne de Sıbt İbnü’l-Cevzî’’nin öne sürdüğü gibi, doğrulayacak bir kanıt yoktur. William of Tyre ise ilk Mısır seferinden sonra Şîrkûh’un Bağdat’ta defalarca haber göndererek Mısır’ın fethinin mümkün olduğuna Abbâsî halifesini inandırdığını ve Halifenin desteğini almayı başardığını iddia etmiştir. (William of Tyre, Cilt: 2, s. 313-314.) Runciman da bu bilgiye itibar etmiştir. (Cilt: 2, s. 310.) 1207 İbnü’l-Furât, Cilt: 4, Cüz: 1, s. 118. 1208 Süryânî Mihail, Zekkâr (nşr.), Cilt: 5, s. 237. 1209 Süryânî Mihail, Zekkâr (nşr.), Cilt: 5, s. 231. 1210 Sıbt İbnü’l-Cevzî, Cilt: 8, Kısım: 1, s. 282. 241 Nûreddin, Abbâsî Halifesinin her emrine hazır bir emirdir. Nûreddin ile Halife arasındaki ilişki, anlaşıldığı kadarıyla Musul’a müdahaleden önce problemlidir ama Musul’a müdahale sürecinde farklılaşmış ve o dönemdeki sultan-halife ilişkilerindeki

normale dönmüştür. Buna göre Halife, bir izin makamı olmaktan öte, gerçekliği genellikle kabullenilen bir onay makamıdır. Bu onay alınmadığında meşruiyet problemi oluşmuş ancak onayın alınmaması, emir ve sultanları faaliyetlerinden de alıkoymamıştır. Musul harekâtında Nûreddin’in yanında olan Kâtip İmâd’ın kaydına göre Nûreddin, Musul yolunda Dicle Nehri’ni geçerken Halifelik sarayının (Dâru’l-Halife) elçisi elMustazî’nin halife olduğunu haber vermiş, Nûreddin de biatını bildirmek üzere Şeyh Şerefüddîn b. Ebû Asrûn’u nâib olarak Bağdat’a göndermiştir.1211 Nûreddin’in Musul’a girişinden sonra Halife el-Mustazî kendisine hilʿat göndermiş ancak Nûreddin de bu hilʿatı giymemiş; II. Seyfeddin Gazi’ye giydirmiştir.1212 Nûreddin’in 13 Cemaziyülevvel 566’da (22 Ocak 1171) Musul’a girmesinden yaklaşık sekiz ay sonra 667 Muharrrem ayının ikinci cuması (17 Eylül 1171) gerçekleşen Fâtımî Halifeliği’nin ilgası vakasıyla Nûreddin ile Abbâsî Halifeliği arasındaki ilişki yeni bir sürece girmiştir. Bundan sonra Nûreddin, her önemli gelişmeyi düzenli olarak Bağdat’a haber vermiş; olaylara müdahale gücü gittikçe azalsa da onay makamı olma özelliğini koruyan Abbâsî Halifeliği ile ilişkilerini canlı tutmuştur. Nûreddin, Selâhaddin’in Şevval 568’de (Mayıs-Haziran 1173) kendisine gönderdiği ve aralarında bir zebranın da bulunduğu bazı hediyeleri, II. Seyfeddin Gazi’ye, Seyfeddin Gazi de bu hediyeleri, Bağdat’a Halifeye göndermiştir. 1213 Nûreddin, safına çektiği Ermeni Mleh üzerinden Bizans ve Haçlılara karşı kazandığı zaferi haber vermek üzere Kadı Kemâleddin b. eş-Şehrezurî’yi bu zaferde ele geçirilen bazı esirler ve ganimetlerle Bağdat’a göndermiş; gönderdiği mektupta hedeflerini de bildirmiş, Kudüs ve İstanbul’u fethetmek istediğini ima etmiştir.1214 İbnü’l-Esîr’e göre Halife, Musul, Erbil, Ahlat, Suriye, Mısır ve el-Cezire’nin yanı sıra Kılıcarslan’ın elindeki toprakların Nûreddin’e verildiğine dair bir menşuru Kadı Kemâleddin’e 1211 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 116-117. 1212 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 31; Atâbekiyye, s. 154; Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 110. 1213 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 156. 1214 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 174-175. 242 vermiştir.1215 Bu menşurla Nûreddin, Mağrip ve Endülüs dışında, Bağdat’ın batısında kalan bütün İslâm âleminin liderliğini elde etmiştir. Halife bu menşurla Nûreddin’in hakimiyetine aldığı yerlerin ona ait olduğunu onaylamış, onun hakimiyetinde olmayan Ahlat ve Türkiye Selçuklu toprakları için de onun yolunu açmıştır.1216 Bu süreçte Nûreddin’le Halife arasındaki ilişkiler, en iyi düzeye çıkmıştır. Nûreddin, Bağdat’a gönderdiği mektupta hem itaatini hem düşman karşısındaki durumunu, Kâtip İmâd’a ait, “Gözyaşlarım itaat etti ve sabrım maksadım uğrundaki aşkında taştı/…/Kulun (kölen, kapıkulun) Mahmud bununla zafere ulaştı/ (Ama) Düşman onun korkusundan teyakkuzdaki bekleyişini bırakmadı/Hudut boyları onun aniden geri dönüşü üzerinde (beklemededir)” dizeleriyle duyurmuş, kendisini Halife’nin düşmanla savaşan kapıkulu olarak tarif etmiştir.1217 Kanaatimizce şiirsel anlatımın ürünü bu abartılı ifadeleri, yalnızca bir iltifat olarak kabul etmek gerekir. Nûreddin, vefatına yakın bir dönemde 569’da (1174) Yemen’in fethini bildirmek üzere doktoru Mühezzibüddin Ebü’l-Hasan Ali b. Nakkaş’ı (ö. 12 Muharrem 574/ 30 Haziran 1178) Bağdat’a yollamış, bazı Bizans esirleri ile bazı hediyeleri de Halifeye göndermiştir.1218 Nûreddin, Bağdat yakınlarında babasına ait mülklerden Harun ve Sereyfin’i ihya etmek üzere Halife’den istemiş; Halife, 569’da (1174) bu iki yerin Nûreddin’e verildiğine dair tevkī'nameyi, İbn Ebû Asrûn’un Fâtımî Halifeliğinin ilgasını bildirmek üzere Bağdat’a girdiği günün hatırasına basılan elli tane dinarla birlikte Nûreddin’e göndermiştir.1219 2.3.9. II. Kılıcarslan’la İlişkileri Nûreddin, büyük devlete evirilme sürecinde II. Kılıcarslan’ın saltanatını ve meşruiyetini tartışmaya açmış, ülkesini hâkimiyeti altına almaya çalışmıştır. Mısır, Libya ve Yemen’i fethetmekle güçlenen Nûreddin, İstanbul’u da almak istemiştir.1220 İstanbul’a giden yol ise II. Kılıcarslan’ın hâkimiyetindeki Anadolu’dan geçiyordu. Nûreddin, Anadolu siyasetinde Artuklular’la Dânişmendliler’i birlikte kendi tarafında tutmaya çalışırken 1215 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 49. 1216 Çalışmamızda, Türkiye Selçukluları ile ilişkiler daha sonra ele alınacaktır. Nûreddin’in Ahlat politikası ise kaynaklarda işlenmemiştir. Ancak Kâtip İmâd, 565’te (1169-1170) Nûreddin tarafından Şahı Ermen olarak bilinen Zahireddin Sökmen’e elçi olarak gönderildiğini söylemiştir. (Ebu Şâme, Cilt: 2, s. 97.) 1217 Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 182. 1218 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 180. 1219 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 186. 1220 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 174-175. 243 Artuklular’dan Haçlı karşıtı savaşında, Dânişmendliler’den ise II. Kılıcarslan karşıtı siyasetinde yararlanmış; Dânişmendliler üzerinden II. Kılıcarslan’ı tahakküm altına almaya çalışmıştır. II. Kılıcarslan, onun bu siyasetine direnmiş; Anadolu’nun hakim gücü olmak için Anadolu’daki Türk beyliklerinin üzerine varmıştır. 1163’te Dânişmendli Yağıbasan, Artuklular’a bağlı Harput ve Çemişgezek’i yağmalamış; Artuklular, buna karşı Sivas’a doğru harekete ederken II. Kılıcarslan da Dânişmendli Yağıbasan’a karşı harekete geçmiştir. Artuklular’la II. Kılıcarslan arasında kalan Yağıbasan geri çekilmiş; Nûreddin’in Haçlılar dururken Müslümanların birbirleri ile savaşmamaları gerektiği uyarısı üzerine Artuklular ile Yağıbasan anlaşmışlardır.1221 560’ta (1164-1165), II. Kılıcarslan’la Dânişmendliler arasında şiddetli bir savaş yaşanmış; Kılıcarslan, Bizans’ın desteğiyle Dânişmendliler’i yenilgiye uğratmıştır.1222 Anadolu’daki gelişmeler, II. Kılıcarslan’ın doğuya yönelerek Anadolu’nun hakim gücü olma siyasetini Anadolu’daki Türk beyliklerini destekleyerek engellemeye çalışan Nûreddin’le Kılıcarslan’ı karşı karşıya getirmiştir. İki Türk hükümdâr arasındaki çekişmeyi haber alan Mısır veziri Melikü’s-Sâlih Talaʿi b. Rüzzîk, II. Kılıcarslan’dan Müslümanları bölecek ve kâfirlerin işini kolaylaştıracak tutumlardan uzak durmasını tavsiye etmiş; ikili arasındaki çekişme savaşa dönüşmemiştir.1223 Sahasını Anadolu’un doğusu ve güneydoğusuna doğru genişletme siyaseti güden II. Kılıcarslan, Ankara ve Çankırı’ya hükmeden kardeşi Şahinşah’ın elindeki yerleri almış, Dânişmendliler’in elinde bulunan Elbistan, Darende, Gedük ve Tohma suyu yörelerinden sonra Kayseri ve Zamantı’yı da alarak Dânişmendli beyliğine son vermiş, 1171’de Malatya’yı da Dânişmendliler’den alarak Müslüman Anadolu’ya hâkim olmuştur.1224 II. Kılıcarslan’la kardeşi Şahinşah ve Kayseri- Malatya-Sivas hâkimi Dânişmendli Zünnûn arasındaki sorun, Nûreddin’e Anadolu’ya müdahale etme imkânı vermiştir. II. 1221 Merçil, s. 258. 1222 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 9, s. 477. 1223 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 9, s. 477-478; Müneccimbaşı, Cilt: 2, s. 27. İbnü’l-Esîr, Melikü’s-Sâlih Talaʿi b. Rüzzîk’in Kılıcarslan’a gönderdiği söylenen şiiri aktarmış ve (vezirin 556/1161’de öldürülmüş olmasından dolayı) şiirin daha önce yazılmış olma ihtimalinden söz etmiştir. 1224 Sevim ve Merçil, s. 548; Osman Turan, Selçuklu Sultanı II. Kılıç Arslan, Türkler, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, Cilt: 6, s. 985. 244 Kılıcarslan, Zünnûn’un ülkesini zaptedince Zünnûn, Nûreddin’e sığınmıştır.1225 Nûreddin, II. Kılıcarslan’dan, Zünnûn’dan ve kardeşi Şehinşah’tan aldığı yerleri onlara iade etmesini; Şehinşah’ın hapiste tuttuğu çocuklarını serbest bırakmasını istemiştir.1226 II. Kılıcarslan, Nûreddin’in talebine olumlu karşılık vermeyince Nûreddin, II. Kılıcarslan’a karşı harekete geçmiş; 20 Zilkade 568’de (Temmuz 1173) Maraş’ı almış,1227 sonra Keysûn, Behisni, Merzubân’dan başlayarak o yöredeki şehirleri ele geçirmiştir. Ardından gönderdiği bir askerî birlik üzerinden Sivas’ı da almış, sefer devam ederken Kadı Kemâleddin eş-Şehrezûrî, II. Kılıcarslan’ın elindeki toprakların Nûreddin’e verildiğine dair bir menşuru Nûreddin’e getirmiştir.1228 Nûreddin’in seferi karşısında II. Kılıcarslan, anlaşmak istediğini bildirmiştir. Nûreddin, Haçlılar tarafından da taciz edilince1229 II. Kılıcarslan’ın anlaşma talebine üç koşulla olumlu karşılık vermiştir. Nûreddin, II. Kılıcarslan’a bir elçiyle gönderdiği mektupta, “Senden üç şeyi terk etmeni istiyorum: Birincisi, senin İslâm toprakları üzerindeki hâkimiyetini kabul edebilmem için benim elçimin huzurunda İslâm’ını yenileyeceksin -zira II. Kılıcarslan, filozofların mezhebinden olmakla itham ediliyordu-. İkincisi, senden gazve için asker talep ettiğimde sefere çıkacaksın, sen İslâm diyarında geniş bir yer tutan bir kesite hükmediyorsun, Bizanslılarla cihadı terk ettin ve onlarla barıştın ya Haçlılarla savaşımda bana askerinle destek vereceksin ya da çevrendeki Bizanslılarla savaşacaksın ve onlara karşı cihadı genişleteceksin. Üçüncüsü, kızını kardeşimin oğlu Seyfeddin Gazi ile evlendireceksin” demiştir. İbnü’l-Esîr’e göre Nûreddin başka şartlar da koşmuştur. Kılıcarslan, mektubu dinlediğinde “Nûreddin benimle ilgili zındıklık şayiası yaymak istiyor. Onun taleplerine cevap vermek benim için bundan iyidir. İslâm’ımı onun elçisinin önünde yeniliyorum” demiş, bunun üzerine barış hâsıl olmuştur. Nûreddin, Anadolu’dan geri dönerken eski Musul veziri Abdulmesih’i 1225 İbnü’l-Esîr, Zünnûn için “Nûreddin’den yardım almak üzere ona iltica etti” demiş, (el-Kâmil, Cilt: 10, s. 48.); İbnü’l-Adîm de bu bilgiyi benzer bir ifadeyle aktarmış (Zübde, s. 356.); Ama Selçuklu tarihçisi Aksarayî, her nedense “Nûreddin’e elçi göndererek ondan yardım istedi” demiştir. (s. 23.) 1226 Süryânî Mihail, Zekkâr (nşr.), Cilt: 5, s. 239. 1227 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 170; İbnü’l-Adîm, Zübde, s. 356. 1228 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 48-49. 1229 Bizans tarihçisi Kinnamos’un, “Filistin (Kudüs) Kralı, Antakya Prinkepsi ile birlikte Halep barbarlarına karşı yürüdü.” şeklinde kaydettiği (s. 208.) bu taciz vakasını, Demirkent, Amaury’nin başarısız Banyas saldırısı olarak not almışsa da söz konusu Banyas saldırısı Nûreddin’in vefatından sonra gerçekleşmiştir. (William of Tyre, Cilt: 2, s. 394-395; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 60.) 245 Sivas’ta bırakmıştır. Abdulmesih, Nûreddin vefat edince Sivas’ı terk etmiş, şehir tekrar Kılıcarslan’ın eline geçmiştir.1230 İbnü’l-Esîr’e göre Nûreddin, bir zaruret söz konusu olmadan bir Müslüman ülkeye savaş açmazdı. O, bir Müslüman ülkeye Haçlılara karşı yardım etmek amacıyla ya da Dımaşk ve Mısır’da olduğu gibi o ülke için Haçlı işgali tehlikesi söz konusu olduğunda müdahale ederdi.1231 Nûreddin, devletleşme sürecinde Dımaşk Atabegliğine dayattığı koşulların benzerini, -Müslümanlar için belirlediği söz konusu savaş hukukuna aykırı olarak- II. Kılıcarslan’a dayatmıştır. Nûreddin, Musul’un doğusundan Nil’in batısına kadar bütün Müslüman coğrafyasını ele geçirerek güçlenmiş, Ermeni Mleh ile birlikte II. Kılıcarslan’ın eski Ankara-Çankırı hâkimi kardeşi Şehinşah ve Dânişmendli eski Kayseri-Malatya-Sivas hâkimi Zünnûn’la ittifak kurmuştur.1232 Yanına Dânişmendliler’in II. Kılıcarslan’a tabi olan1233 Sivas hâkimi İsmail’i de alan1234 Nûreddin, II. Kılıcarslan’ın Göksun hâkimi amcası Gök Arslan’ı1235 da bu ittifakın içine çekmiş, Mardin Artukluları ile Musul askerlerini de güçlerine katmıştır.1236 II. Kılıcarslan, bu ölçüde güçlenip kendisine karşı güç toplayan Nûreddin’e karşı koymak ya da onun dayatmasıyla Bizans’la savaşmak veya ittifak yapmak arasında kalmıştır. Kılıcarslan, Kudüs Haçlı Krallığı ile savaşmak yerine ittifak yapmayı seçen, bundan dolayı da Müslümanlar arasında itibarı zedelenip yalnızlaşan Dımaşk Atabegliği’nden farklı bir tutum takınarak Bizans’la savaşmayı tercih etmiştir.1237 Böylece kendisini, Nûreddin’in liderliğindeki Müslüman ittifakın karşısında Bizans’ın müttefiki olma durumundan korumuş; Nûreddin’in ülkesine müdahale “meşruiyeti”ni de ortadan kaldırmıştır. Bununla birlikte II. Kılıcarslan, hangi şartlarda anlaşmış olursa olsun Anadolu’daki hâkimiyet alanı ile ilgili olarak Nûreddin’in tüm isteklerini yerine 1230 İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 160; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil’de bu şartlardan sadece cihada katılmayı kaydetmiştir. (el-Kâmil, Cilt: 10, s. 49; Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 171-172.); Osmanlı tarihçisi Müneccimbaşı da el-Kâmil kaydını esas almıştır. (Müneccimbaşı, Cilt: 2, s. 28.) Süryânî Mihail, II. Kılıcarslan’ın kardeşi Şehinşah ile Zünnûn’a topraklarını iade ettiğini ancak Malatya’yı elinde tuttuğunu yazmıştır. (Zekkâr (nşr.), Cilt: 5, s. 239.) 1231 İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 160. 1232 Kinnamos, s. 206; Cahen, Osmanlılardan Önce Anadolu, s. 40. 1233 Sevim ve Merçil, s. 548-549. 1234 Süryânî Mihail, Zekkâr (nşr.), Cilt: 5, s. 238. 1235 Cahen, Osmanlılardan Önce Anadolu, s. 40. 1236 Süryânî Mihail, Zekkâr (nşr.), Cilt: 5, s. 238. 1237 Cahen, Osmanlılardan Önce Anadolu, s. 41. Bizans tarihçisi Kinnamos’a göre bu sırada Manuel, Alman ve Venediklilerin hareketlenmeleri ile meşguldu. II. Kılıcarslan’a elçi göndererek ona neden birdenbire Bizans’a saldırdığını sormuş; II. Kılıcarslan, Bizans’la yaptığı anlaşmadan dolayı halifenin kendisini kızdığını söylemiştir. (s. 208.) 246 getirmemiştir. Kızını II. Seyfeddin Gazi ile evlendirmemiş, kardeşi Şehinşah’ın şehirlerini ona iade etmemiş, çocuklarını salıvermemiş, ona yılda yirmi bin dinar vermeyi vadetmekle yetinmiştir.1238 II. Kılıcarslan’ın Selçuklu soyundan gelen meşruiyetini Müslümanlığının sahihliğini sorgulayarak elinden almaya çalışıp onu tahakküm altına almayı hedefleyen, bu hedefine ulaşmak için II. Kılıcarslan’ın kardeşleri ve Dânişmendlilerle yaşadığı problemlerden yararlanan Nûreddin, Kılıcarslan’a dayattığı siyaseti neticelendirmeden vefat etmiştir. Nûreddin’in vefatıyla II. Kılıcarslan, onun Anadolu’daki müttefikleri Dânişmendliler’e karşı harekete geçmiş; onların elindeki şehirleri engelsiz bir şekilde ele geçirmiştir. Nûreddin’in Dânişmendliler içindeki en önemli müttefiki Zünnûn, Bizans’a sığınmak zorunda kalmıştır.1239 2.3.10. Kudüs Siyaseti İslâm müverrihlerine göre Nûreddin’in zihni sürekli Kudüs’ün fethi ile meşguldü. Kudüs, sürekli onun gündemini teşkil ediyordu.1240 Ancak bu hâl, 563’te (1168) kadar onun özel halkası içinde kalmış olmalıdır. Zira o yıla kadar Nûreddin’in Kudüs’ün fethiyle doğrudan ilgilendiğine dair herhangi bir işaret bulunmamaktadır. Başarılarını duyurma konusunda oldukça istekli olan Nûreddin, hedeflerini açıklama konusunda o ölçüde ketumdur. Dımaşk ve Mısır’ı zaptedinceye kadar buraları ele geçirmek istediğine dair bir ifadesi bulunmamaktadır. Kudüs’ün konumu, kuşkusuz Dımaşk ve Mısır’ın konumundan farklıdır. Kudüs’ün simgesel bir önemi bulunmaktadır. Kudüs’ü fetih amacını dillendirmek, Nûreddin açısından ideolojik bir hedef oluşturup etrafında buluşmanın kolaylaşmasına katkıda bulunabilirdi. Tutumlarında rasyonelliği esas alan Nûreddin, buna rağmen başarı umudu oluşuncaya kadar Kudüs’ün fethiyle ilgili amacını duyurmaktan kaçınmıştır. Zira Kudüs’ü 1238 Süryânî Mihail, Zekkâr (nşr.), Cilt: 5, s. 239; Sevim ve Merçil, s. 549 1239 Süryânî Mihail, Zekkâr (nşr.), Cilt: 5, s. 244-245; Turan, Türkler, Cilt: 6, s. 986; Kesik, Dânişmendliler, s. 133. Sûryanî Mihail, Nûreddin’in Dânişmendliler’in sefahat içinde yaşayan Malatya emirini (Nâsıruddin Muhammed) Bîre’de (Birecik) hapsettiğini ve söz konusu emirin Nûreddin’in vefatından sonra hapisten kurtulduğunu yazmışsa da( Süryânî Mihail, Zekkâr (nşr.), Cilt: 5, s. 246-247.) devrin İslam kaynaklarında bu konuda bir ayrıntı yer almamıştır. Birecik’in Nûreddin’in değil, Artuklular’ın elinde olması ise Mihail’in verdiği bilginin doğruluğu ile ilgili ayrıca sorun oluşturmuştur. 1240 İbn Vâsıl, Cilt: 2, s. 228. 247 dillendirmek, aynı zamanda Batı’nın Nûreddin’in üzerine varmak için imkânlarını daha çok seferber etmesine yol açardı. 563’te (1168) Müslüman Suriye’nin birliği büyük ölçüde tamamlanmıştır. Veliaht Kutbüddin Mevdûd’un Musul yönetimi ile Nûreddin arasında uyum mevcuttur. Nûreddin, dilediğinde Musul ordusu yardımına ulaşmaktadır. Bu durum Artuklular için de söz konusudur. Nûreddin, bu koşullar altında Kudüs Haçlıları ile uğraşmayı artık daha rasyonel görmüş olmalıdır. Nûreddin 563’te (1168) Suriye’nin kuzeyindeki Menbic’de çıkan isyanı bastırmış; Menbic’i Emir Gazi b. Hassan el-Menbicî’nin elinden alıp Gazi’nin kardeşi Kutbüddin Yınal b. Hassan’a vermiştir. Kâtip İmâd, bu vaka üzerine, yazdığı şiirde, “Menbic Kalesi’nin fethini memleketlere müjdeleyin/ Bu her taçlı zaferin yanında küçük kalacağı bir zaferdir/ Bu fetih sana (Ey Nûreddin) bütün kapalı kapıların fethinin anahtarını verdi/ Kendisinden sonraki fetihlerin müjdesi olarak yeterlidir/ Onunla askerlerini teşvik et ve yüksel/ Sana müjdeler olsun ey Kudüs, Menbic’in ardından/ Menbic onun fethi için en güzel misaldir/ Burçlarındaki oklar, seni aciz bırakmadı (ey Nûreddin)/ Senin talebine karşı isyan edenler seni burçlarda nasıl alıkoyabilir/ Yemin olsun ki sana isyan edene hakaret olarak yeter/ Senin parlayan yüzünü haşin görmesi/ Ancak sana isyan edeni siyasetinde terbiye edersin/ O terbiyenin her eğriliği düzeltme özelliği vardır/ Kudüs’e doğru gaza ederek doğrul/ Ve yetim Trablus ve Nablus üzerine/ Sen İslâm içinde en güzel yolu tuttun/ Ve en açık metodu edindin/ Hidayet yolundan her edindiğin/ Sen onu bütün olarak tecdit ettin.”1241 sözleriyle Suriye’nin birliği ile ilgili olan Menbic’deki problemin aşılmasını doğrudan Kudüs’ün fethi için müjde saymakta, bundan sonra mücadelenin yönünün Kudüs’e dönük olduğunu duyurmaktadır. Nûreddin’in sır kâtibi olan Kâtip İmâd’ın, bu dizeleri Nûreddin’den habersiz yazdığı düşünülemez. Ancak kanaatimizce Nûreddin, Kudüs’ün fethini Mısır’ı zaptından sonra 564’te (1169) yakın bir hedefe dönüştürmüştür. Şîrkûh’a yönelik şiirinde, “Sen Mısır’ı fethettin umulur ki onunla Kudüs’ün fethini yakında gerçekleştirirsin.”1242 mısrasıyla Mısır’ın zaptını Kudüs’ün fethiyle ilişkilendiren Kâtip İmâd, aynı hususta Nûreddin için yazdığı şiirde, onu Mısır’ın fethi için kutlamış ve “Haçlılarla savaş, şimdi savaş vaktidir/ Onların topluluklarını yok olacakları bir parçalayışla paçala/ Ve Kudüs’ü 1241 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 23. 1242 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 45. 248 Haçın pisliğinden temizle!” dizeleriyle ondan Kudüs’ün fethini talep etmiştir.1243 Mısır’ın zaptından sonra Kudüs konusuna odaklanan yalnızca Kâtip İmâd değildir. Nûreddin’e yakın büyük tarihçi ve Nûreddin’in kendisi için Dârülhadis’i inşa ettiği muhaddis Hafız Ebü’l-Kasım İbn Asâkir de Mısır’ın fethi üzerine, “Sen, Dımaşk’ı yumuşaklıkla fethettin/ Allah sana bütün azametiyle Mısır’ı verdi/ Eğer Kudüs’ü de fethetmek için bir hesap içinde olursan/ Sayılmayacak bir ecirle ecirlendirilirsin/ Bunun ecri bekleyenler için Allah katındadır/ O sevaba ulaşmak için bekleyen, bekleyenlerin en hayırlısıdır/ İnsanların arasında hayırla anılmanın kazancı/ Beyaz gümüş ve altından daha hayırlıdır/ Senin için cihadın terkinin özrü yoktur/ Sen Mısır’ı ve Halep’i mülk edinmişken/ Geniş Musul’un sahibi olmuşken/ Nasıl dilersen nâibler topluluğunu öyle yönlendir/ Azimlerini güçlendirenler insanların en seçkinleridir/ Nihayet onunla en üst rütbelere ulaşıncaya kadar/ Seçkinlik kararlılıktadır ve ulaşmak talep etmekledir/ Mescid-i Aksâ ve havzasını arındır/ Necasetlerden, şirkten ve haçlardan/ Umulur ki dünyada muzaffer olursun güzel bir anışla/ Ve kıyamette hayırların üstünü ile karşılaşanlardan olursun”1244 dizelerinin geçtiği bir şiir yazmış; Nûreddin’i Kudüs’ün fethine teşvik etmiştir. Ancak bu şiirleri teşvik amacıyla yazılmış metinler olarak kabul etmek mümkün olduğu gibi Nûreddin’in talebiyle yazılmış, kamuoyu oluşturma maksadıyla oluşturulmuş metinler olarak da kabul etmek mümkündür. Şiirlerin niteliği ne olursa olsun, Nûreddin, Kudüs hedefini bu süreçte açığa vurmuş ve bu hedefi Mescid-i Aksâ için bir minber yaptırarak somutlaştırmıştır. Nûreddin, Kudüs’ün fethinden yaklaşık yirmi yıl önce1245 (563/1168) Halep’te memleketi Ahterîn’e nispetle Ahterînî1246 olarak bilinen “sanatında benzeri görülmemiş” bir ahşap ustasını çağırmış; “En güzelini ve en sağlamını üretecek şekilde çalış!” diyerek ondan Mescid-i Aksâ için bir minber yapmasını istemiştir. Bunun üzerine Ahterînî, bilinen zanaatkârları toplamış, iki yıl çalışmış ve minberi yapmıştır. 1243 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 81. 1244 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 46. 1245 Ebû Şâme (Kâtip İmâd’dan nakil), Cilt: 3, s. 46. İbn Vâsıl, Cilt: 2, s. 228. 1246 Minberi Halep ahşap süslemesinin doruğu olarak kabul eden Yasser Tabbaa’ya göre minber, hepsi aynı aileden ve Ahtarin köyünden olan, dolayısıyla Ahtarinî olarak nisbetlendirilen Hâmîd İbn Zâfir, Ebü’l-Hasan İbn Yahyâ, Ebü’l-Fazâil İbn Yahya ve Salmân İbn Mecâlî adlı dört usta tarafından yapılmıştır. ( Tabbaa, , “The Transformation of Islamic Art During the Sunni Revival”, s. 94; Burhan Che Daud, Mohd Roslan Mohd Nor ve Abd al-Fattah el-Awaisi, “Nur Al-Din Mahmud Zanki’s Plan for Liberating Islamicjerusalem: A Historical Analysis”, Middle-East Journal of Scientific Research, 11 (8): 1161-1170, 2012, s. 1166.) Yine Tabbaa’ya göre minberin Nûreddin’in vefatından sonra oğlu Melikü’s-Sâlih İsmail zamanında tamamlanmış olma ihtimali de vardır. (Tabbaa, “The Transformation of Islamic Art During the Sunni Revival”, s. 93.) 249 Halep’te çıkan yangında Halep Camisi’nin minberi yanınca Mescid-i Aksâ için yapılan bu minber Halep Camisi’ne yerleştirilmiştir.1247 Kudüs’ün fethinden sonra Mescid-i Aksâ’yı onarma işleri minber aşamasına gelindiğinde Selâhaddin’e Nûreddin’in yaptırdığı minber hatırlatılmış; o da Nûreddin’e karşı vefa ile, minber yaptırmaktan vazgeçmiş ve söz konusu minberi Halep’ten getirtip Mescid-i Aksâ’ya yerleştirmiştir.1248 Kâtip İmâd’a göre, “Allah’ın ilham alan, tertemiz velilerinden, abidlerin en zahidi, zahidlerin en abidi, seçkin muttakilerden olan” Nûreddin, Kudüs’ün fethinin yolunu açmıştır: “Ferasetinin nuruyla Kudüs’ün fethinin yakın olduğunu gördü. Yüce Allah, ölümünden sonra da olsa onun duasını kabul etti. Onun kararlılığının gücünü artırdı. Onu ayıplardan temizledi, ona gaybın sırrını verdi, onun bereketini ondan sonra İslâm’a şamil kıldı ve keramet olarak Kudüs’ün fethini bildi. Onun yapmak istediği Selâhaddin’in mülke sahip olmasıyla sağlandı. O Selâhaddin ki onun tarafından eğitilmiş, onu sevmiş ve sevdirmiştir. Fethin ve başarının yolunu açan odur.”1249Ebû Şâme’ye göre de, Kâtip İmâd’ın Mescid-i Aksâ için minber yaptırmasını keramet olarak Nûreddin’e nisbet etmesi, Nûreddin’in makamına uygundur. Nûreddin, daha emirliğinin başından itibaren Kudüs’ü fethetmeyi düşünmüştür. Fetih, her ne kadar doğrudan onun tarafından yapılmamışsa da dolaylı olarak onun tarafından yapılmıştır. Zira Kudüs’ün fatihleri, onun taraftarları, emirleri, askerleri ve tabileri olarak onun tesis ettiği imkânlarla fethi gerçekleştirmişlerdir.1250 1247 İbn Vâsıl, Cilt: 2, s. 228; Ebû Şâme, Cilt: 3, s. 254. 1248 Bündârî, Sene’l-Berk, s. 215; Ebû Şâme, Cilt: 3, s. 254. Selâhaddin, sonradan, Mescid-i Aksâ’ya konan minberinin benzerini yaptırıp Halep Camisi’ne yerleştirmiştir. (İbn Vâsıl, Cilt: 2, s. 229.) Minber, 1969’da bir Yahudi tarafından çıkarılan Mescid-i Aksâ yangınına kadar aslı üzerinde kalmıştır. O yangında küle dönüşen minber, Ürdün hükümeti tarafından orijinaline sadık kalınarak yeniden yaptırılmış ve 2007’de Mescid-i Aksâ’ya yerleştirilmiştir. (Jordan İnvestment and Business Guide, USA Washington DC, USA-Jordan: İnternational Business Publications, 2016, Cilt: 1 (Strategic and Practical İnformation), s.100-101.) Ürdün Üniversitesi’nden Walid H. Abweını ve arkadaşları, 2013’te yayımladıkları bir makalede minberin bu aslına uygun üretimini sanat ve mühendislik açısından ayrıntılı bir tahlile tabi tutmuşlardır. (Walid H. Abweını ve Diğerleri,“Reconstructıng Salah al-dın Mınbar of alAqsa Mosque: Challenges And Results”, Internatıonal Journal of Conservatıon Scıence, Volume: 4, Issue: 3, July-September 2013, p.307-316.) 1249 Ebû Şâme, Cilt: 3, s. 253-254. Minberin yapılışının birkaç yıl sürdüğünü ve benzerinin İslâm dünyasında bulunmadığını söyleyen İbnü’l-Esîr de Mescid-i Aksâ için bu minberin yapılmasını Nûreddin’in Kudüs’ün fethedileceğini bildiğine işaret eden bir keramet olarak kabul etmiştir. (el-Kâmil, Cilt: 10, s. 158.) 1250 Ebû Şâme, Cilt: 3, s. 254. Ebû Şâme, bununla birlikte, Nûreddin’in henüz on bir yaşında iken Ebü’lHâkem b. Berrecân el-Endulüsî’nin Kur’an tefsirinde Rum Sûresi’ni açıklarken Kudüs’ün fethedileceği yılı açıkça haber verdiğini, Nûreddin’in bu tefsiri okumuş olma ihtimalinin bulunduğunu da ifade etmiştir. Ebû Şâme’nin söz konusu tefsirde okuduğuna göre Endulüsî, “Kudüs, 487’de (1099) Haçlı istilasına 250 Kudüs’ün fethi hedefinin imparatorluğun dış ilişkileri ile ilgili bir belgede ilk kez yer alması yine Mısır’la ilgilidir. Nûreddin, Safer 565’te (Ekim 1169) Bizans-Haçlı ittifakının Dimyat kuşatmasını bırakması üzerine Fâtımî Halifesi el-Âdıd’a gönderdiği tebrik mektubunda “Umulur ki Allah, Kudüs’ün fethini kolaylaştırmayı bu nimete ekler” demiş; 1251 Kudüs’ü fetih amacını Fâtımî idaresine duyurmuştur. Hedefin Abbâsî Halifesine duyurulması ise 568’de (1172-1173) gerçekleşmiştir. Bu devirde Mısır ve Musul’a tamamen hâkim olan, Nûreddin, Anadolu’da II. Kılıcarslan’ın siyasetini etkileyebilecek güce ulaşmıştır. Bununla birlikte Anadolu’da Ermenileri Haçlı ittifakının dışına çıkarabilmiş, Hıristiyan unsurları birbirine düşürerek onlar üzerinden Bizans’ın Antakya yöresindeki faaliyetlerini sınırlandırmış; doğudan sıkıştırdığı Antakya Haçlılarını kuzeyden de Ermeniler üzerinden baskı altına almıştır. Trablus kontu Raymond da, yanında esir olarak bulunmaktadır. O devirde İslâm dünyasının en güçlü hükümdarı olarak beliren Nûreddin, sadece Kudüs’ü değil, İstanbul’u da yakın bir hedef olarak gündemine almayı rasyonel bulmuştur. Nûreddin, 568’de (1172-1173) Çukurova Ermenilerinin başı Mleh b. Leon’un Haçlılar ve Bizanslılardan aldığı ganimetlerle yakaladığı esirlerin bir bölümünü Kadı Kemâleddin b. eş-Şehrezûrî ile Bağdat’a Halife el-Mustazî’ Biemrillâh’a gönderirken elçiye verdiği mektupta, yukarıda bahsedildiği üzere bu arzusunu açıkç dile getirmiştir.1252 diye yazmıştır. Ancak Nûreddin’in Kudüs’ün fethine yönelik doğrudan bir girişimi bu mektuptan sonra da söz konusu değildir. Nûreddin, bu dönemde daha çok devletinin sistem açısından bütünlüğe kavuşması ve ekonomik kalkınması için çalışmıştır. Kudüs Haçlılarına yönelik herhangi bir sefer hazırlığı yapmaya ömrü yetmemiştir. uğradı. Biz, şu anda 522’deyiz (1128).” demiş ve Kudüs’ün 583’e (1187) kadar ellerinde kalacağına işaret etmiştir. (Cilt: 3, s. 255.) 1251 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 94; Aynî, Cilt: 1, s. 37; Aynî’ni kaynağı Ebû Şâme; Ebû Şâme’nin kaynağı ise Kâtip İmâd’dır ancak mektubun Sene’l-Berk’te yer alan giriş kısmında (s. 45-46.) bu ayrıntı yer almamıştır. Ebû Şâme, bu metni Berkü’ş-Şâme’nin elimizde bulunmayan metninden almış olmalıdır. 1252 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 174. 251 Harita 2: Nûreddin Mahmud’un Vefat Ettiği Yıl Devletinin Sınırları (569/1174) Çizim: Nurhan Sürücü 252 3. BÖLÜM: VEFATI VE ŞAHSİYETİ Nûreddin, 569 Ramazan Bayramı’nda (5 Mayıs 1174) oğlu Sâlih İsmail’in sünnet edilmesi emrini vermiş, bu amaçla şehri süslemiş, törenler düzenlemiştir. Nûreddin, saltanat çadırını Meydanu’l-Ahdar’da (Yeşil Meydan) kurdurmuş, Bayram Hutbesi için minberin konulmasını istemiştir. Bayram namazından sonra hutbeyi Kadı’l-asker Şemseddin İbnü’l-Farâş okumuştur. Ardından Türk töresine göre orada bulunan devlet büyükleri ve diğerleri tarafından bayramı kutlanmıştır. Bayramın ikinci günü tekrar meydana çıkan Nûreddin, yanında bulunan, devletin ilk yıllarındaki Halep valisi ve yakın dostu Hammâmeddin Mevdûd’un, “Gelecek sene burada buluşup buluşmayacağımızı bilen Allah’ın şanı ne yücedir!” sözlerine karşılık, “Öyle deme bilakis bu aydan sonra buluşup buluşmayacağımızı bilen Allah’ın şanı ne yücedir, de” demiş, ardından kürre (çevgan) oyunu oynamıştır. O gün sakin karakterine aykırı olarak öfkeli görünmüş, Yarankuş adlı Emîr-i Ahûr’u azarlamış, sonra kaledeki küçük konutuna çekilmiştir.1253 Orada ibadetle meşgulken boğaz anjini (Hevanik) hastalığına yakalanan Nûreddin, aralarında ölüm anını İbnü’l-Esîr’e anlatan et-Tabibu’r-Rahbi1254 olarak bilinen uzmanın da bulunduğu doktorların kan aldırma teklifini, “Altmış yaşındaki bir adam kan aldırmaz.” diyerek reddetmiş, derhâl daha geniş bir konuta çıkarılma teklifini de kabul etmemiş, 11 Şevval 569 (15 Mayıs 1174) Çarşamba günü, gün doğumu sırasında o küçük konutta vefat etmiştir. Cenazesi önce Dımaşk Kalesi’nde defnedilmiş, ardından Dımaşk’ta Sûku’l-Havvasin civarında yaptırdığı en-Nûriyyetü’lKübrâ Medresesi’ne nakledilmiştir.1255 1253 Bündârî, Sene’l-Berk, s. 30-32; Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 200-203; İbn Kādî Şühbe, vr.184-185. 17 Şevval 511’de (11 Şubat 1118) doğan Nûreddin, Hicrî yıla göre 58, Miladî yıla göre 56 yaşında vefat etmiştir. 1254 İbnü’l-Esîr’in et-Tabibu’r-Rahbî olarak kendisinden söz ettiği bu hekim, Rediyeddin Yûsuf b. Heyder b. Hasan er-Rahbî’dir. Devrin en önemli hekimlerinden olan er-Rahbî, aslen Fırat kıyısındaki Ruhba kentindendir. 534’te (1139-1140) Cizre’de doğmuş, kendisi gibi doktor olan babası ile birlikte 555’te (1160) Dımaşk’a gelmiş, 631’de (12333-1234) burada vefat etmiştir. (Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 204, Muhakkik Dipnotu.) Süryânî Ebü’l-Ferec, “Rahabaya” adıyla kendisinden söz ettiği er-Rahbî’nin iki oğluyla yaşlılıkları döneminde görüşmüş, onlardan Nûreddin’in vefat vakasını dinlemiştir. Ebü’l-Ferec’in aktardığına göre doktorlar, Nûreddin’in bir damarını açmak istemiş ancak Nûreddin, buna izin vermemiştir. (Abû’l-Farac, Cilt: 2, s. 417.) 1255 İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 121-122, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 57; İbn Kesîr, Cilt: 12, s. 264. 253 Nûreddin, ilgili eserlerde uzun boylu,1256 esmer, bakışı sevimli, alnı geniş, köse, çenesi dışında yüzünde kıl olmayan bir kişi olarak tarif edilmiş; 1257 yetenekleri, cesareti, dindarlığı ve güzel karakteri ile övülmüştür. 3.1. Evlilikleri Nûreddin’in üç evlilik yaptığı bilinmektedir.1258 Bu evliliklerden ilkini, Dımaşk Atabegliği veziri Mu’ineddin Üner’in kızı İsmetüddin Hatun’la (İsmetüddîn Âmine bint Üner ed-Dımaşkıyye, ö. 581/1186) yapmıştır. Evliliğe, 23 Şevval 541’de (28 Mart 1147) kendi elçisiyle Dımaşk Emiri Muʿineddin Üner arasında varılan bir anlaşmada karar verilmiştir. Bir sonraki ayın (Zilkade/Nisan) ortalarında Nûreddin’in elçisi, düğün alayı ile birlikte Dımaşk’tan çıkıp Halep’e ulaşmıştır.1259 Nûreddin, diğer bir evliliğini ise 1150’den önce Türkiye Selçuklu Sultanı I. Mesud’un kızı Selçuka Hatun’la yapmıştır.1260 Söz konusu iki evliliğin de siyasî yönü bulunmaktadır. Çalışmamızın ilgili bölümünde anlatıldığı üzere İsmetüddîn Hatun’la yapılan evlilikten sonra, Vezir Üner’in yaşamı boyunca Nûreddin’le Dımaşk yönetimi arasındaki ilişkiler iyi olmuştur. Selçuka Hatun’la yapılan evlilikle ise Nûreddin, Halep’e yakın Maraş çevresine akınlar düzenleyen Türkiye Selçuklu Sultanı I. Mesud’la ilişkilerini düzenlemiştir. Sultan I. Mesud’un devri boyunca birbirinden kuvvet alan ikilinin ilişkileri ile Türkiye Selçukluları ve Nûreddin arasında uyum olmuştur.1261 Nûreddin, diğer evliliğini oğlu Melikü’s-Sâlih İsmail’in annesi ile gerçekleştirmiştir. 20 Şâban 577’de (29 Aralık 1181) Halep’e gelen Atabeg İzzeddin Mesud’un 5 Şevval’da (11 Şubat) Melikü’s-Sâlih İsmail’in annesi ile evlendiğini bildiren kayıt 1262 dışında 1256 İbn Tağrîberdî’ye göre orta boyluydu. (Cilt: 6, s. 66.) 1257 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 9, s. 56; İbn Hallikân, Cilt: 5, s. 188; Abû’l-Farac, Cilt: 2, s. 417; Ebü'lFidâ el-Eyyûbî, Târîhu Ebi’l-Fidâ el-muhtasar fî ahbâri’l-beşer, thk.: Mahmud Deyyûb, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1997, Cilt: 2, s. 134; İbnü’l-İmâd, Cilt: 6, s. 378. 1258 Aksarayî, Dânişmendli Zünnûn ile II. Kılıcarslan arasındaki mücadeleden söz ederken Zünnûn’nun, “damadı” Şam Padişahı Nûreddin’den yardım istediğini yazmıştır. (Kerimüddîn Mahmud-i Aksarayî, Müsameretü’l-Ahbâr, çev.: Mürsel Öztürk, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2000, s. 23.) Bu bilginin doğru olduğu kabul edilirse Nûreddin’in bilinen evlilik sayısı dörde çıkmaktadır. Ancak kaynaklarda Nûreddin’in Zünnûn’un kızıyla evli olduğuna dair bir bilgi yoktur. 1259 İbnü’l-Kalânisî, s. 450; İbn Kādî Şühbe, vr. 87-88. 1260 Müneccimbaşı Ahmed b. Lütfullah, hzl.: Ali Öngül, Câmiu’d-Düvel Selçuklular Tarihi II /Anadolu Selçukluları ve Beylikleri, İstanbul: Kabalacı Yayıncılık, 2017, s.25; Kesik, I. Mesud, s. 102. 1261 Münnecimbaşı, Cilt: 2, s. 25. 1262 İbn Şeddâd, s. 99-100; İbn Vâsıl, Cilt: 2, s. 106-108; İbnü’l-Adîm, Zübde, s. 384. 254 Melikü’s-Sâlih’in annesi hakkında kaynaklarda bilgiye yer verilmemiştir.1263 Çalışmamızın ilgili bölümünde değinileceği üzere Atabeg İzzeddin Mesud, bu evliliği Selâhaddin’e karşı Nûreddin’in ülkesine sahip olmak için yapmıştır. Nûreddin’in kaynaklarda faaliyetlerine yer verilen tek hanımı, Üner’in İsmet Hatun ya da sadece Hatun olarak da bilinen kızı İsmetüddîn Hatun’dur. İbnü’l-Esîr’e göre İsmetüddîn Hatun, kendisine ayrılan nafakanın yetmediğini Nûreddin’e söyleyince Nûreddin kızarmış, “Ona nereden getireyim? Malı ona yetmiyor mu? Vallahi ben onun yüzünden kendimi cehenneme atmam. Eğer elimin altındaki malın bana ait olduğunu zannediyorsa bu ne kötü zandır. Bu, Müslümanların malıdır. Onların işleri için ve düşmanlarına karşı vardır ve ben onların haznedarıyım, hainleri değilim” demiş, ona Humus’ta geliri yirmi dinar civarında olan1264 üç dükkânı vermiştir.1265 Zahitliği ve hayırseverliği ile bilinen İsmetüddîn Hatun, Dımaşk’ta bir medrese ve Banyas nehrine mukabil bir hankah yaptırmıştır.1266 Selâhaddin, Dımaşk Kalesi’nde yerleşik olan İsmetüddin Hatun’la, Safer 572’de (Ağustos-Eylül 1176), Hatun’un kardeşi Sadeddin Mesud b. Üner’in oluru ve vefat eden Kadı Kemâleddin Şehrezûrî’in yerine atanan, Nûreddin Mahmud Devri’nin önemli şahsiyetlerinden Kadı Şeyh Şerefüddîn İbn Ebû Asrûn’un (ö. 585/1189) aracılığıyla evlenmiştir.1267 Selâhaddin, bu evlilikle Nûreddin’in siyasî mirası üzerindeki hak iddiasını pekiştirmeyi amaçladığı söylenebilir. 3.2. Çocukları Kaynaklarda Nûreddin’in iki oğlu ve üç kızından söz edilmiştir. Hangi hanımından doğduğu bilinmeyen oğlu Ahmed, 547’de (1152-1153) doğumundan kısa bir süre sonra vefat etmiştir. Ebû Şâme, şair İbn Münir’in Ahmed’in doğumunu konu alan bir şiirine yer vermiş, mezarının da Dımaşk’ta Emevîlerin ilk halifesi Muâviye’nin mezarının arkasında olduğunu yazmıştır.1268 Diğer oğlu ise el-Melikü’s-Sâlih İsmail, Nûreddin 1263 Elisseeff’e göre Haçlılar, Melikü’s-Sâlih İsmâil’in annesinin Haçlı kökenli olduğuna inanmaktaydılar. (Cilt: 2, s. 425-426.) 1264 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, cilt: 10, s. 57 1265 İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 124; Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 98. 1266 İbnü’l-İmâd, Cilt: 6, s. 299. 1267 Bündârî, Sene’l-Berk, s. 112; İbn Vâsıl, Cilt: 2, s. 51. 1268 Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 272. 255 vefat ettiğinde on bir yaşındadır, çalışmamızın ilgili bölümünde anlatılacağı üzere Nûreddin’den sonra sultan ilan edilmiştir.1269 Nûreddin’in kızlarından biri, kardeşi Mevdûd’un oğlu İmâdüddin,1270 diğeri ise yine Mevdûd’un oğlu II. Seyfeddin Gazi ile evlenmiştir.1271 Bu evlilikler, Nûreddin’in Sincar-Musul bölgesindeki hâkimiyetini pekiştirmiş, çalışmamızın ilgili bölümünde anlatılacağı üzere Nûreddin’in her iki damadı da Nûreddin’in siyasî mirası üzerinde hak iddiasında bulunmuştur. Nûreddin’in vefatından sonra küçük bir kızının da hayatta bulunduğu kaynaklarda geçmektedir. Melikü’s-Sâlih İsmail, Hatun adındaki1272 bu kız kardeşini yaşı küçük olduğu hâlde, aralarını bulması için, Selâhaddin’e göndermiş; Selâhaddin, ona hürmet etmiş ve onun isteği üzerine Azâz Kalesi’ni Melikü’s-Sâlih İsmail’e bırakmıştır.1273 Selâhaddin’in 581’deki (1185) Musul kuşatmasında ise Atabeg İzzeddîn Mesûd, diğer Zengî kadınları ile birlikte Nûreddin’in bir kızını da Selâhaddin’e elçi olarak göndermiştir. İzzeddîn, Sultan’ın özellikle Nûreddin’in kızının aracılığını dikkate alarak Musul’u kendisine bırakacağını ummuştur. Ancak Selâhaddin’in danışmanları onun bu yönde davranmasını engellemişlerdir.1274 Bu bilgileri ayrıntılı olarak aktaran İbnü’lEsîr, Nûreddin’in vakada adı geçen kızının adını veya kiminle evli olduğunu belirtmediğinden adı geçenin Nûreddin’in kayıtlarda geçen kızlarından başka biri olup olmadığını öğrenme imkânımız oluşmamıştır. 3.3. Karakteri ve Yetenekleri 562 (1166-1167) yılında Dımaşk’a gelip 563 yılı başlarında (Ekim 1167) Nûreddin’in hizmetine giren1275 Kâtip İmâd, Nureddin Mahmud için, “meliklerin en iffetlisi, en dindarı, en ferasetlisi, en nezihi ve en faziletlisi” ifadelerini kullanmıştır.1276 İbn Asâkir’e göre Nûreddin, iffetli, az yemek yiyen, israftan ve nefsinin hoşuna gidecek zevklerden kaçınan, zorbalıktan ve kibirden uzak, onu uzaktan görenin ondaki saltanat 1269 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 58. 1270 İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 146. 1271 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 114. 1272 İbn Kesîr, Cilt: 12, s. 274. 1273 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 77; İbnü’l-Adîm, Zübde, s. 373; Ebü'l-Fidâ, Cilt: 2, s. 138. 1274 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 131-132. 1275 Bündârî, Sene’l-Berk, s. 16, 22. 1276 Bündârî, Sene’l-Berk, s. 16. 256 heybetinden korktuğu, yakından görenlerin ise tevazusundan hayrete düştüğü, hangi koşullarda bulunursa bulunsun dili kötü sözlerden uzak, Müslüman kanı dökmekten kaçınan, askerlerinin haklarına önem veren, savaşta kararlı, okçu, güç durumlarda arkadaşlarının önüne geçen, yenilgi durumlarında onların hezimetini bertaraf eden, şehit olmayı kendisi için saadet gören bir şahsiyettir.1277 “İslâm öncesindeki ve zamanımıza kadar İslâm Devri’ndeki meliklerin geçmişlerini okumuş biri olarak dört büyük halifeden ve Ömer b. Abdülaziz’den beri âdil melik Nureddin’den daha ahlaklısına rastlamış değilim.” diyen İbnü’l-Esîr de, onun kendi malıyla geçinen, devletin malına el uzatmaktan kaçınan, her işinde iyi niyetli, taassuptan uzak, zahit, âdil, eli açık, hayırsever, oturma emri vermediği sürece Necmeddin Eyyûb dışında Şîrkûh dâhil hiçbir emirin huzurunda oturamayacağı kadar heybetli, buna karşı sufi ve yoksullara karşı alçakgönüllü, yoksulları kendisine en yakın kişilermiş gibi yanında oturtan, onlara bir şey verdiğinde “Bu onların beytülmâldaki hakkıdır” diyen, arkadaşlarının ve askerlerinin namusunu muhafaza eden, vakarlı, başkalarında bulunmayacak özelliklere sahip, daima şehit olmayı dileyen1278 savaşta iki yay ve iki ok torbası (sadak, terkeşen) taşıyan cesur1279 bir şahsiyet olduğunu yazmıştır. Selâhaddin’e göre Nûreddin, “Merhameti ve yumuşaklığıyla birlikte heybetli ve kendisinden korkulan biriydi.”1280 Ebû Şâme, onun övülmeyi sevmediği ve bu nedenle minberlerde lakaplarının anılmasını yasakladığının kendisine aktarıldığını belirtmiş,1281 buna az gülen, ciddi bir kişi olduğunu da eklemiştir.1282 İdeal bir şahsiyeti yansıtan bu özellikler sonraki İslâm tarihçileri ve tabakat yazarlarınca da dile getirilmiştir.1283 Bu hususta tarihçilerin doğrudan aktardıklarının yanında Nûreddin’in yaşam öyküsüne de bakıldığında öne çıkan özelliklerinin başında tutarlılığın geldiği söylenebilir. Dolayısıyla tarihçilerin onunla ilgili bu övgülerini “yakıştırma” olarak değerlendirmek doğru olmayacaktır. Nûreddin’in karakteri kadar binicilik gibi yetenekleri de övülmüştür. İbnü’l-Esîr, onun biniciliği hakkında “Çok kişiden duydum, ondan daha iyi ata binen birini görmediklerini söylediler. O adeta at sırtında yaratılmıştı, ne sarsılır ne kayardı.” kaydını düşmüştür. Aynı tarihçi, çevgân oyunundaki yeteneği için de “O kürre (çevgân 1277 İbn Asâkir, Cilt: 57, s. 121, 123. 1278 İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 163-174. 1279 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 57. 1280 Zehebî, Târîhu’l-İslâm, Cilt: 39, s. 14. 1281 Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 112. 1282 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 93. 1283 İbnü’l-İmâd, Cilt: 6, 378-379; Zehebî, Siyeru a'lâmi'n-nübelâ, Cilt: 20, s. 533-539. 257 topu) ile en güzel oynayan ve ona en çok hâkim olan kişiydi. Başının üzerinde çevgânı görünmezdi. Kimi zaman topa vurur ve atını sürer, eliyle havada topa yönelir ve meydanın sonuna ulaşacak şekilde ona vururdu. Elinde çevgân görülmezdi. Çevgânı kabanının külahında oyuna hazır olsun diye bulunurdu.” sözlerini kayda geçirmiştir.1284 “Sen, boş zaman geçsin ve eğlence olsun diye dini bir fayda söz konusu olmadan oyun oynuyorsun, atlara eziyet ediyorsun” sözleriyle kendisini çevgân konusunda eleştiren birine Nûreddin, bizzat el yazısıyla cevap vermiş, ona gönderdiği mektupta “Vallahi ben, eğlence olsun, boş zaman geçsin diye kürre ile oynamıyorum. Biz, uç bölgede yaşıyoruz. Düşmanın en yakın olduğu yer bizim yerimizdir. Biz oturduğumuz an savaşa çağrı vuku bulduğunda atlarımıza binip o sese cevap vermek durumundayız. Bizim için savaşın gecesi gündüzü, yazı kışı ve kuşkusuz asker için rahatlık dönemi yoktur. Biz atlarımızı idmansız bıraktığımızda ani savaş çağrısına cevap vermek için yürüme hâlleri olmuyor, atlarımız hücum ve uzaklaşma için hız kabiliyetini kaybediyor. Biz, bu oyunla onları hızları ve savaşta binicilerine itaatları konusunda idmanlı tutuyoruz. Vallahi, top oynamaktan maksadımız budur.” cevabını vermiştir.1285 Kâtip İmâd, kendi gözlemine dayanarak Nûreddin’in çevgân topuna vurmaya düşkün olduğunu, kimi karanlık gecelerde sahanın etrafına mumlar dikerek çevgân oynamaya devam ettiğini, Selâhaddin’in güçlü atlarla onun karşısına çıktığını, çevgânın adabını, koşullarını ve Nûreddin’le birlikte oynamayı bildiğini kaydetmiştir.1286 3.4. Dindarlığı Kâtip İmâd, Nûreddin’in Allah’ın mü’min, salih ve veli kullarından olduğunu, konağının içinde ahşap bir ev yaptığını, o evde sabahlara kadar tek başına ibadet ettiğini yazmıştır.1287 Medresesini kendisinden habersiz ve kendisi medresede yok iken ziyaret ettiği gün, çağrıldığında Nûreddin’i seccadesini sermiş, kuşluk namazı kılarken görmüştür.1288 İbn Asâkir, Nûreddin’in farz namazlarını cemaatle, vaktinde ve sünnetleriyle birlikte kıldığını, Kur’an-ı Kerim’i çokça okuduğunu, çok zikir ve dua ettiğini, oruç tutmaya ve 1284 İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 168-169; Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 103. 1285 İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 164-165. 1286 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 25. 1287 Bündârî, Sene’l-Berk, s. 32. 1288 Bündârî, Sene’l-Berk, s. 27. 258 sadaka vermeye çok düşkün olduğunu, teravih namazlarına devam ettiğini, geçmişteki hayırla anılan kişilerin hayat hikâyelerini inceleyip onların iyi özelliklerini yaşamına taşıdığını, her hâliyle âlim ve salih şahıslara benzediğini kaydetmiştir.1289 İbnü’l-Esîr’in Nûreddin’in hanımı Hatun’un süt çocuğu olan bir arkadaşından aktardığına göre, Nûreddin, konağında kendisine özel bir ibadet ve çalışma mekânına sahipti. Orada, işlerinin başında bulunan kişilerle görüşür, kendisine gelen mektupları inceler, namazı uzunca kılardı. Onun kendisine ait gündüz virdleri vardı. Yatsı namazını kıldığında uyuyup gece yarısında kalkar, abdestini alır, şafak vaktine kadar dua ederdi. Ardından dışarı çıkıp devletin işleri ile uğraşırdı.1290 Aynı tarihçi, Nûreddin’in hâlinin “O Rabbi için cesaret ve huşu içinde bulunmayı birleştirdi/Mihrapların mihraplar içinde olması ne güzeldir” dizelerinde anlatıldığı gibi olduğunu kaydetmiş,1291 zahitliğini özellikle vurgulamıştır. Ona göre “Nûreddin Mahmud, zühd ile varsıllığı ve idareciliği bir arada bulundurmuş, varlığa rağmen zühdü seçmiştir; bu yönüyle Hz. Davud ve Hz. Muhammed’e benzemiş; çağında seyyidü’z-zahidin (zahidlerin efendisi) makamına çıkmıştır. Onun meclisi Allah’ın elçisi Hz. Muhammed’in Meclisi gibi hayâ ve hilm meclisiydi. O mecliste haram bulunmazdı, sadece ilim, din, salih insanların hâli konuşulurdu. Orada cihad ve düşmana yapılacak saldırılar istişare edilirdi. Nûreddin Mahmud, bütün işlerini Allah için yapacak bir dindarlığa ulaşmış, çevgân oyununu oynamayı dahi Allah yolunda cihad için yapmış; şehit olmayı çok dilemiş hatta aslanların midesinde ya da yırtıcı kuşların gagasında haşrolmayı dileyecek kadar Allah’a adanmıştır.”1292 Çevresindeki bilginlerden Kutbüddin en-Nisâburî1293 Nûreddin’e, “Kendine dikkat et. Nefsini ve İslâm’ı tehlikeye düşürme. Eğer sen bir çatışmada vurulursan bütün Müslümanlar (intikamını almak için) kılıç kuşanıp çatışmak durumunda kalır” dediğinde “Mahmud kimdir ki onunla ilgili böyle konuşuluyor? Benden önce ülkeyi ve 1289 İbn Asâkir, Cilt: 57, s. 123. 1290 İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 164. 1291 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 57. 1292 İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, Cilt: 57, s. 120, 165, 166, 173. 1293 İbnü’l-Esîr, en-Nisavî diye vermiş; Ebû Şâme, en-Neysaburî diye tashih etmiştir. (Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 104.) 259 İslâm’ı koruyan kimdi? Kendisinden başka hiçbir ilah bulunmayan Allah’tı.” diye cevap vermiştir.1294 Kaynaklar, Nûreddin’in dindarlığı üzerinde ittifak etmekle birlikte dindarlığının başlangıç noktası ve dayanağı konusunda ikna edici bir bilgi vermemektedirler. İbnü’lFurât, kaynak belirtmeden Nûreddin’in gençlik yıllarında han ve harabelerde Mecdüddîn Muhammed Ebû Bekir İbnü’d-Dâye ve Haleplilerle birlikte içki içen bir sarhoş olduğunu ve Şia eğiliminin bulunduğunu iddia etmiştir. Ona göre mutaassıp Ehli Sünnet mensubu İbnü’d-Dâye ve kardeşleri, Mahmud’a Sünnîliği sevdirmişlerdir. Nûreddin, emir olunca Dâyeoğulları ve kendisiyle birlikte içen Haleplilere çok iyilikte bulunmuştur. Onlar da Nûreddin’i el-Serracin b. Düveyl es-Serrac adındaki Halepli bir arife bağlamışlardır.1295 İbnü’l-Furât’ın ilk kaynaklarda yer almayan söz konusu kayıtlarının, yaşamının son yıllarında gayrı müslimler arasında ve çevre ülkelerde duyulacak kadar zühde yönelen bir şahsiyet olan Nûreddin hakkında bir yakıştırma olma ihtimali bulunmaktadır. Bununla birlikte Anonim Süryânî Vekâyinâmesi, 543 (1148) Yağra yenilgisinde onun yanında müzisyenlerin ve şarkıcı kadınların bulunduğunu yazmıştır.1296 511 (1118) doğumlu olan Nûreddin, bu tarihte Hicrî yıla göre otuz iki, Miladî yıla göre otuz bir yaşına girmiştir. Ebû Şâme’nin Şerefeddin el-Müstevfî’nin Târîħu Erbil adlı eserinden yaptığı bir alıntıya göre, el-Müntecib (Ebû Osman el-Müntecib b. Ebî Muhammed el-Buhterî) adlı bir vaiz, Erbil’e uğrayıp orada ilgi gördükten sonra Nûreddin’in yanına gitmiştir. Nûreddin, kendisine mal vermek istemiştir. Fakat el-Müntecib, Nûreddin’in haramlardan kaçınmadığını iddia ederek bu yardımı reddetmiş ve kendisini düzeltmesi için ona nasihatta bulunmuştur. Ebû Şâme, Nûreddin’in bu vaazdan etkilenerek bir değişim yaşamış olabileceğini yazmış ancak vakanın tarihini belirtmemiştir.1297 Elisseef, Nûreddin’in 549’den (1154) önce “Alîm”, “Arîf”, “Âdil” unvanlarıyla anıldığını ancak ilk iki unvanın “Adîl” unvanından önce geldiğini; o tarihten sonra ise 1294 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 57. 1295 İbnü’l-Furât, Cilt: 4, Cüz: 1, s. 107. İbnü’l-Furât’ın adını andığı el-Serracin b. Düveyl es-Serrac hakkında kaynaklarda bir kayıt yoktur. 1296 Tritton ve Gibb, s. 300. 1297 Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 112. 260 “Âdil” unvanının öne geçtiğini belirtmiştir. 1298 Bu durumda Nûreddin’in dindarlığı Halep emirliği devrinde biliniyor olmalıdır. Oysa Nûreddin’in 557 (1162) yılında hacca gittiği yanılgısına düşen1299 Runciman, onun dindarlığını 552’de (1157) ağır bir hastalık geçirmesiyle ilişkilendirmeye çalışmıştır.1300 552 (1157) yılı, bir önceki yılda yaşanan depremlerle birlikte Nûreddin açısından bir dönüm noktasıdır. O yıl, Nûreddin için sadece hastalandığı yıl değil, aynı zamanda deprem yılıdır. Nûreddin aynı yıl kardeşi Nusretüddin Emîr-i Emirân’ı destekleyen Halep Şiîleriyle yüzleşmek durumunda da kalmıştır.1301 Bu vakalardan hangisinin Nûreddin’i en çok etkilediği belirsizlik taşıdığı gibi, Nûreddin’in dindarlığının bu vakalardan bağımsız gelişmesi olasılığı da söz konusudur. Kesin olan ise Safer 553’teki (Mart 1158) Cisrü’l-Haşeb vakasından itibaren Nûreddin’in yaşamında dindarlığın dikkat çekici bir boyuta ulaştığıdır. Ebû Şâme, Nûreddin’in biyografisini yazan ancak yazdıkları günümüze ulaşmayan Nizâmiye Medreseleri âlimlerinden Ebü’l-Feth b. Ebû Hasan el-Eşterî’den konuyla ilgili ayrıntılı bir aktarımda bulunmuştur. Cisrü’l-Haşeb vakasının yılını hataen 556 (1160-1161) olarak veren el-Eşterî’ye göre, Nûreddin’in ordusu vaka sırasında dağılmış, etrafında küçük bir grup dışında kimse kalmamıştır. Nûreddin, Tel Habiş tepesinde iken bir düşman grubunun kendisine doğru geldiğini gördüğü hâlde kaçmamış, kıbleye dönüp “Ey Kulların Rabbi! Ben, zayıf bir kulum. Sen, bana bu idareyi, bu vekâleti verdin, senin ülkeni imar ettim, kullarına öğüt verdim, bana neyi emrettin ise onlara onu emrettim, bana neyi yasakladıysan onlara onu yasakladım, aralarından münkerâtı kaldırdım, senin dinin şiarlarını diyarlarında ihya ettim. Muhakkak ki Müslümanlar yenildiler. Benim gücüm senin dinine ve Peygamberin Muhammed’e düşman olan şu kâfirleri defetmeye yetmez. Ben şu an nefsimden başka kimseye hükmedecek durumda değilim, sen zaferi onlara verirsen senin dinin ve dininin yardımcıları darmadağın olur” diye dua etmiştir.1302 Duanın içeriğinden anlaşıldığına göre Nûreddin, dinsel ıslahatlara bu vakadan önce başlamıştır. Bu vakadan sonra ise Nûreddin’in yaşamında dindarlığın yoğunlaştığı kaynaklardan anlaşılmaktadır. Ne var ki İbnü’l-Adîm, “Denmiştir ki” ifadesiyle aktararak onun zühde yönelmesine yol açan etkeni, bu vakadan beş yıl sonra gerçekleşen 558’deki (1162) Hısnü’l-Ekrâd vakasıyla açıklamaya 1298 Elisseeff, Cilt: 3, s. 83. 1299 Runciman, Cilt: 2, s. 302. 1300 Runciman, Cilt: 2, s. 310. 1301 Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 315. 1302 Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 336. 261 çalışmıştır. Ona göre, Nûreddin’in katledilmekten son anda kurtulduğu Hısnü’l-Ekrâd vakasından sonra, Burhaneddin el-Belhî adlı bir zahit, Nûreddin’e, “Senin ordunun içinde günahkârlar, müzisyenler, sarhoşlar varken sen zafer mi umuyorsun?” demiştir. Nûreddin, bu sözleri duyduğunda tövbe etmeye yemin etmiş, ipek giysileri terk etmiş, şehveti uyandıran hâllerden kaçınmış, İslâm hukukunda bulunmayan vergileri kaldırmış, fuhşuyatı yasaklamış, ülkenin zahit ve abidlerine haber gönderip Müslümanların çektikleri sıkıntıları onlara bildirmiş, onlardan dua ile yardım talep etmiştir.1303 İlk kaynaklarda yer almayan bu bilgi doğru olsa bile 558’deki (1162) Hısnü’l-Ekrâd vakası, Nûreddin’in dindarlığının başlangıcı değil, yeni bir aşamanın başlangıcı olarak kabul edilmelidir. Aksi hâlde aktarım, kendi içinde tutarsızdır. Zira İbnü’l-Âdîm aynı aktarımda, bu vakanın yol açtığı ekonomik problemden dolayı Nûreddin’den sûfîler gibi kesimlere yönelik ödemeleri kesmesi istendiğinde onun bunu öfkeyle reddettiğine yer vermiştir.1304 Yaşamının sonraki evrelerinde Nûreddin’in dindarlığı ülkesinin içinde ve dışında yankı uyandıracak kadar yoğunlaşmıştır. Ramazan 559’da (1164) Hârim çevresindeki Haçlılarla savaşacak orduya askerleriyle birlikte katılma çağrısı yapılan Artuklu emiri Fahreddin Karaarslan, Nûreddin için “O fazla namaz kılıp oruç tutmaktan elbiselerini eskitti.” demiştir.1305 Ebû Şâme de Safer 565 (Ekim-Kasım 1169) Dimyat vakasını aktarırken Nûreddin’in geceleyin sabah namazı vakti girmeden camiye gelip sabah namazı vakti oluncaya kadar rükûda durduğunun kendisine aktarıldığını kaydetmiştir.1306 Müverrihler, bu vaka ve bundan sonraki vakalarda dolaylı olarak Nûreddin’in velayet makamında olduğuna dair aktarımlara yer vermiş; rüyasında İslâm Peygamberi ile görüştüğüne dair menkıbeler yazmışlardır.1307 3.4.1. Gayri Müslim Tarihçilerin Dindarlığı İle İlgili Yaklaşımları Gayri müslim tarihçilerin Nûreddin’le ilgili yaklaşımını şekillendiren, onun emirliğinin ilk döneminde Urfa’yı ikinci kez fethetmesidir. Bu fetihte yaşananlar, gayri müslim kaynaklarda ağıtsal bir anlatımla aktarılmış; Nûreddin’in Urfa’da demografik bir 1303 İbnü’l-Adîm, Zübde, s. 342-344. 1304 İbnü’l-Adîm, Zübde, s. 343-344. 1305 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 9, s. 467-468. 1306 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 94. 1307 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 94, s. 114. 262 değişim meydana getirirken1308 Hıristiyanlarla ilgili tutumunda acımasız olduğu algısı oluşturulmuştur.1309 Haçlı tarihçisi William of Tyre’ye göre Nûreddin, Hıristiyanların en büyük düşmanıdır, Hıristiyanlık adı ve inancı konusunda acımasızdır. Ama katı uygulamalara sahip olsa da âdil, bilge, ihtiyatlı, uzak görüşlü ve kendi geleneği (“batıl inancı”) içinde Allah’tan korkan dindar bir şahsiyettir.1310 Ermeni tarihçi Papaz Grigor’a göre Nûreddin, Türkiye Selçuklu Sultanı II. Kılıcarslan’a (ö. 588/1192) karşı gururlu; Haçlılara karşı ise sözünde durmayan, bu yüzden Allah’ın günahkârlara verdiği cezalara çarpıtılarak ağır bir hastalığa yakalanan bir emirdir.1311 Nûreddin’in Hıristiyanlara kimi zaman iyi davranması bile memleketlerini kolayca ele geçirmek içindir.1312 Nûreddin’e yönelik en ağır ithamlar ise Süryânî tarihçi Mihail’den gelmiştir. Nûreddin’in Musul ve çevresini merkezî yönetime bağladıktan sonra Hıristiyanların durumunu ağırlaştırdığını, haraçlarını artırdığını, onlara yönelik farklı yasaklar getirdiğini ve saçlarını Müslümanlarca alaya alınsınlar diye uzatmalarını istediğini belirten1313 bu vakanüvise göre Nûreddin, saltanatı genişleyince gurura kapılmış, her yeri alabileceği düşüncesine sürüklenmiş, Hıristiyanları aşağılamıştır. Müslümanlar ise, onun Hıristiyanlara karşı tutumuyla şeriatı koruduğunu düşünmüş hatta bazıları peygamber zannedip ona yardım etmişlerdir. Nûreddin, Mısır Fâtımî Halifesini aldattığı gibi Bağdat Abbâsî Halifesini de aldatmaya çalışmış, onun halifelik makamına göz dikmiş fakat Halife, bunun farkına varmış, Bağdat’a girmesine izin vermemiştir. Nûreddin, mütedeyyin bir mü’min olarak bütün farz namazlarını kılmış, içki içmemiş, âlimlere saygı göstermiştir. Ama Müslümanlara iyi davranırken Hıristiyanlara buğzetmiştir. Musul’dan sonra Nusaybin’e geldiğinde büyük kilisenin bir kısmıyla birlikte babası ve kardeşi döneminde yapılmış bütün kiliseleri yıkmıştır.1314 Aynı tarihçiye göre Nûreddin’in ölümü Hıristiyanlar arasında olduğu kadar kendilerine içki, 1308 Demirkent, Urfa Haçlı Kontluğu, Cilt: 2, s. 153-154. 1309 Tritton ve Gibb, s. 294-298; Süryânî Mihail, Zekkâr (nşr.), Cilt: 5, s. 177-179; William of Tyre, Cilt: 2, s. 158-161; Abû’l-Farac, Cilt: 2, s. 384. 1310 William of Tyre, Cilt: 2, s. 146, 158, 394-395. 1311 Papaz Grigor, s. 319. 1312 Papaz Grigor, s. 304-305. 1313 Süryânî Mihail, Zekkâr (nşr.), Cilt: 5, s. 230. 1314 Süryânî Mihail, Zekkâr (nşr.), Cilt: 5, s. 231, 237. 263 müzik ve dansı yasakladığı Müslüman emirler tarafından da büyük bir sevinçle karşılanmıştır. Zira o askerlerine dini kuralları tatbik etme zorunluluğu getirmiştir. Sürekli Kur’an ve Hadis dinlemiş, kendisini peygamber olarak görmüştür; Allah’ın Hz. Musa ile konuştuğu gibi kendisiyle de konuştuğuna inanmıştır. Müslümanlar (Araplar), bu düşüncesinin hezeyan olduğunu ve onu dinden açıkça çıkardığını biliyorlardı. Ancak bazı riyâkârlar ve çıkarcılar, ona “Biz seni Mekke’de ya da falan adamın mescidinde gördük” diyorlar, o da bu tür sözlere büyük bir sevinçle karşılık veriyordu.1315 Mihail’in dile getirdiği bu iddialar, hiçbir İslâm kaynağında bir söylenti olarak dahi yer almadığı gibi diğer Hıristiyan kaynaklarda da yer almamıştır. Nûreddin’in ülkesinin bütünlüğünü sağlama çabası içinde gayri müslim unsurlara karşı tedbirler getirdiğinden kuşku yoktur. Ancak onun sıradan gayri müslimlere karşı adaleti gözetmeyecek kadar sert bir tutum içinde olduğu doğru değildir. Kanaatimizce Mihail, Nûreddin’in Hıristiyanlara karşı tutumunu bu tür gerçek dışı kayıtlarla çarpıtma yoluna gitmiştir. Diğer bir Hıristiyan tarihçi Ebü’l-Ferec ise Nûreddin hakkında Mihail’in tutumunu paylaşmamış; ölümünü anlatırken hakarette bulunmamış, ölüm döşeğindeki hekiminin bizzat çocuklarından aktararak giyiminin sade, ölüm döşeğinin bulunduğu odanın küçük ve rahatsızlık verici olduğunu aktarmakla yetinmiştir.1316 Modern Batılı tarihçilerin Nûreddin’in dindarlığı ile ilgili yaklaşımları farklılık arz etmektedir. Onu “Nureddin, Hıristiyan âleminin baş düşmanı olarak öne çıkmış bulunuyordu. Bu sırada henüz yirmi dokuz yaşında bulunmakla beraber yaşından umulmaz bir maharet ve uzak görüşlülüğe sahipti. Düşmanları bile onun adalet, merhamet ve samimi dindarlık duygularına hayranlık hissediyorlardı.” sözleriyle tanıtan Runciman, “Belki de babası kadar parlak bir hükümdar değildi fakat daha az zalim daha az hilekâr ve hiç şüphesiz insanların değerini çok daha iyi ölçebilen bir zattı.”1317 yorumuna yer vermiş, ona yönelik övgüsüne adeta şerh düşmüş, William of Tyre ile hemen hemen aynı yaklaşımı benimsemiştir. Elisseeff, onun dindarlığını sorgulamamayı tercih etmiştir. “Onun yaşam kodları gayet basitti, bir yanıyla Zengî’nin oğlu diğer yanıyla Peygamber’in bir takipçisiydi” diyerek Nûreddin ile ilgili özlü bir değerlendirme yapan 1315 Süryânî Mihail, Zekkâr (nşr.), Cilt: 5, s. 243. 1316 Abû’l-Farac, Cilt: 2, s. 417. 1317 Runciman, Cilt: 2, s. 200. 264 Stevenson’a göre, dindarlık onun karakterinin oluşması ve anlaşılmasında önde gelen unsurdur. Motivasyon kaynağı, dinî görevini yerine getirme arzusudur. Siyasetini belirleyen de dindarlığıdır. Babası kadar yayılmacı ve büyük bir asker değildir fakat kendisini İslâm’ın ve İslâm topraklarının baş savunucusu olarak görmüş, bunu bir olan Allah için yapmıştır. Hıristiyanlarla savaşmayı da dini bir görev bilmiştir.1318 M. G. S. Hodgson, onu Ehl-i Sünnet ideallerine uygun, örnek bir lider olmaya hevesli bir gazi, Hıristiyanların güçlerini artırmalarına karşı önlem alsa da Şeriatı bütün olarak güçlenmiş görmeyi isteyen, her şeyi halka Şeriat adına empoze eden biri olarak tanıtmıştır.1319 Gibb, onun Hıristiyanlara karşı kullanılacak bir mekanik yapıyı inşa etmeyi başarıp kuzeyde Anadolu Müslümanları ile savaşmasını, ihtiraslı olmasıyla açıklarken1320 son dönem tarihçilerinden Hillenbrand ise Süryânî Mihail ile benzer bir yaklaşım içinde onun bütün dindarlığını şahsî çıkarla ilişkilendirmiş; onun İslâm tarihlerindeki portresini ulema ile kurduğunu iddia ettiği çıkar bağıyla açıklamış, bu dindar portrenin bir tarihçi tasarımı olduğu iddiasını dile getirmiştir.1321 3.4.2. Dinî Bağları Nûreddin Mahmud Devriyle ilgili kaynaklar, Nûreddin’in Sünnî, zahid, hadis okumaya düşkün ve Şîa’ya karşı olduğu;1322 Hanefî mezhebine mensup olmakla birlikte taassup ehli olmadığı hususlarında ittifak içinde olmuştur.1323 İbnü’l-Esîr, onun II. Kılıcarslan’la ilişkilerini anlatırken filozofların mezhebine tabi olduğu için II. Kılıcarslan’ı tövbeye çağırdığını belirtmiştir.1324 Aynı kaynağa göre “Biz yolları, hırsızlardan ve soygunculardan koruyoruz. Bizim dini koruyup onu ihlal etmek isteyenlerden korumamız gerekmez mi?” diyen Nûreddin, bidatlar konusunda duyarlı bir tutuma sahiptir. Dımaşk’ta Yusuf b. Âdem olarak bilinen, zahit ve ibadetlerini düzgün yapıyor 1318 Stevenson, s. 156, 155, 173. 1319 M. G. S. Hodgson, İslâm’ın Serüveni, çev.: Metin Karabaşoğlu, İstanbul: İz Yayıncılık, 1995, Cilt: 2, s. 291. 1320 A History Of The Crusades, Cilt: 1, s. 527. 1321 Hillenbrand, s. 51, 146-165. 1322 Abû’l-Farac, Nûreddin’in Şiîlerden nefret ettiğini yazmıştır. (Cilt: 2, s. 417.) 1323 İbn Asâkir, Cilt: 57, s. 120; Zehebî, Siyeru ʿalâmi’n-nübelâ, Cilt: 20, s. 534; Nûreddin’in 19 Safer 554 (12 Mart 1159) Perşembe günü Şam Kalesi’nde, şehirdeki vakıflar ve diğer hususlarda yaptığı bir istişare toplantısında Hanefî, Şafiî, Malikî ve Hanbelî fakihlerin temsilcileri hazır bulunmuştur. (Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 124-125.) 1324 İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 160; Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 172. 265 görünen ama Müşebbihe’ye1325 yakın düşünceleri bulunan bir adamı, huzura getirmiş; eşeğe ters bindirilip tokatlanmasını ve aşağılanarak ülkede gezdirilirken “Bu, dine bidat sokanların cezasıdır.” diye ilan edilmesini emretmiş, onu Harran’a sürmüş ve ölünceye kadar orada tutmuştur.1326 Nûreddin, sûfileri de bidatlerden korumaya ve Ehl-i Sünnet çizgisi üzerinde tutmaya çalışmıştır.1327 Suriye’yi sûfilerin merkezi haline getiren1328 Nûreddin’in adı özellikle tasavvuf ehli ile anılmıştır. Nûreddin, ülkenin her tarafında sûfîler için ribâtlar ve hankahlar inşa etmiş; onlara çok sayıda vakıf vermiş, bu vakıfları için işleyen bir idarî mekanizma oluşturmuştur. O, sûfîlerin şeyhlerine meclisinde yer vermiş, onlarla yakınlık kurmuş, onlara karşı alçakgönüllü davranmış1329ve pahalı hediyeler vermiştir.1330 Dımaşk’ın Türk emirlerinden birinin görkemli köşkünde gece âlemi yaptığı ihbar edildiğinde Nûreddin, köşke el koymuş ve onu sufîler için hankah yapmıştır.1331 Bununla birlikte Nûreddin’in sûfî olduğuna dair bir kayıt yoktur. Kaynaklar onun zahitliğini vurgulamış ama onun için “sûfî” dememiştir. Nûreddin’in Musullu Ömer Mellâ ile ilişkisi sûfî olma olasılığını güçlendirmektedir. Kâtip İmâd’a göre, Ömer Mellâ, üzerinde basit bir elbise bulunan, cıstan yapılma tandırları ücretiyle taşıyarak geçindiği için kendisine “Mellâ (omuzlayan)” lakabı verilen, mülk edinmeyen, bununla birlikte Kur’an ahkâmı ve Hz. Peygamber’in hadisleri konusunda marifet sahibi olan bir şahsiyetti. Âlimler, fakihler, emirler ve 1325 Sözlükte, “benzetmek” anlamındaki teşbîh kökünden türeyen müşebbihe kelimesi “benzetenler’ demektir. Terim olarak Allah’ı yaratıklara veya yaratıkları Allah’a benzeten yahut bu sonuçları doğurduğu ileri sürülen inançları benimseyenleri ifade eder. (Yusuf Şevki Yılmaz, “Müşebbihe”, DİA, Ankara: TDV Yayınları, 2006, Cilt: 32, s. 156.) 1326 İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 173-174. 1327 Riyad Sâlih, s. 69. 1328 Riyad Sâlih, s. 67. 1329 İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 171; Riyad Sâlih, s. 71-72. İbnü’l-Mustevfi, Târîħu Erbil adlı eserinde, Nûreddin’in Ebû Yezid el-Horasanî gibi Melamî bir şeyhe de saygı duyduğunu, bununla birlikte onu bazı hallerinden vazgeçirmeye çalıştığını kaydetmiş; “Ebû Yezid, def eşliğinde sema gösterisi yapan ve düşük işler yaparak geçimini sağlayan bir şeyhti. Nûreddin Mahmud, bu tür işleri terk etmesi durumunda onun ve arkadaşlarının geçimini sağlama sözü vermiştir. Ancak Ebû Yezid “Allah’ın minneti, Mahmud bin Zengî’nin minnetinden evladır” demiştir. (İbnü'l-Müstevfî el-Erbîlî, Târîħu Erbil, thk.: Sâmî es-Sakkār, Bağdat: Dârü’r-reşid, 1980, Cilt: 1, s. 264-265; Riyad Sâlih, s. 69.) 1330 İbnü’l-Esîr, Mısır’dan kendisine getirilen sırmalı, süslü bir sarığın çok övüldüğünü ancak onun buna ilgi duymadığını ve konuşma devam ederken yanına gelen bir sûfîye verilmesini emrettiğini, yanındakilerin “O, bu adama uygun değil, bunu kullanacak birine vermeli” dediklerinde “Ona veriniz, umut ediyorum ki ahirette ondan istifade ederim” dediğini, sûfînin Bağdat’ta sarığı altı yüz ya da yedi yüz dinara sattığının söylendiğini ama fiyatının daha yüksek olduğunu tahmin ettiğini aktarmıştır. (Atâbekiyye, s. 165.) 1331 İbn Cübeyr, s. 257. 266 melikler onu Musul’daki zaviyesinde ziyaret ederlerdi. Onun himmetine dâhil olur, bereketini umarlardı. Her sene Hz. Muhammed’in doğum gününde (Mevlid Kandili) halkı davet eder, Musul’un hâkimi ve şairler bu davette buluşur, Hz. Peygamber’i anarlardı. Nûreddin, onun has dostlarındandı, yanında olduğunda onunla istişare eder, uzağında olduğunda mektupla onun görüşlerini alırdı.1332 İbn Şeddâd’a göre de Nûreddin, her yıl Ramazan ayında Şeyh Ömer Mellâ’dan iftar için bir şeyler isterdi. Ömer Mellâ da un ve diğer gıdaları onun için torbalara koyup gönderirdi. Nûreddin, iftarını onlarla açardı. Musul’a gittiğinde onsuz yemek yemezdi. Nûreddin, Musul’u kendi merkezi yönetimine bağladığında Musul Şahnesi Gümeştekin’e kadı emretmeden hiçbir şey yapmamasını, kadı ve nâiblere de Ömer Mellâ’ya danışmadan hiçbir şey yapmamalarını söylemiştir.1333Musul hâkimi yeğeni II. Seyfeddin Gazi’nin veziri, Abdümesih’i Ömer Mellâ’nın aracı olması üzerine affetmiştir.1334 Buna rağmen Nûreddin’in Ömer Mellâ’nın müridi olduğuna dair bir kanıt yoktur. Nûreddin, Ömer Mellâ’nın Mevlid programlarının benzerini Suriye’de icra etmemiştir. Ömer Mellâ’nın hırsız ve yol kesicilerin daha sert cezalara çarptırılmaları yönündeki talebini de şeriatın dışına çıkamayacağı gerekçesiyle kabul etmemiştir. Musul yöresinde hırsızlık ve yol kesiciliğin artması üzerine Musul Şahnesi Gümüştekin, Ömer Mellâ’ya başvurmuş; Ömer Mellâ, Nûreddin’e mektup yazarak hırsızlık cezasının öldürülme ve çarmıha gerilme şeklinde uygulanmasını istemiştir. Nûreddin, bu mektubun arkasına yazdığı cevapta “Allah, halkı yaratan, onların maslahatını bilen ve onlar için hukuk kuralları koyandır. Onun şeriatında halkın maslahatları eksiksiz olarak vardır. Halkın maslahatı farklı olsaydı Allah bu cezaları artırırdı. Bizim, o hukuk kuralları üzerine kural koymamıza ihtiyacımız yoktur” cevabını vermiştir. İbn Şeddâd, bu cevap üzerine Ömer Mellâ’nın Musul ehlini topladığını, Nûreddin’in cevabını okuduğunu ve “Siz, zahit olanın hükümdara gönderdiği mektuba bakın, bir de hükümdarın ona verdiği cevaba!” dediğini yazmıştır.1335 1332 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 111; İbnü’l-Furât, Cilt: 4, Cüz: 1, s. 114; Riyad Sâlih, s. 67-68. 1333 Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 116. 1334 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 113-114. 1335 Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 116; Ömer Mellâ, Musul’da Muhammed b. Abdülbaki adlı Hanbelî bir fakihi ölümcül bir şekilde dövecek kadar taassup derecesinde Hanbelî karşıtıdır; söz konusu fakihi her ne kadar darb edişi ikili arasındaki ekonomik bir sorunla ilgili olsa da konunun bu şekilde sonuçlanmasında Ömer Mellâ’nın Hanbelî karşıtlığından söz edilebilir. Nitekim, Ömer Mellâ, konuyu aktaran Hanbelî İbn Receb tarafından zahit, abid ama bidatlare meyleden biri olarak tanıtılmıştır. (İbn Receb, eź-Źeyl ʿalâŦabaķāti'l-Ĥanâbile, Tahkik ve Taʿlik: Abdurrahman b. Süleyman el-Useymîn, Mekke-i 267 Devrin tanıklarını dinleyen İbnü’l-Esîr ve Ebû Şâme, Nûreddin’i herhangi bir tarikatın mensubu olarak değil, zahitleri ve âlimleri (fakihleri) bir araya getiren, birleştiren, onların üstünde bir makamda tasvir etmişlerdir. İbnü’l-Esîr, Nûreddin’in sûfîlerin şeyhlerine olduğu gibi âlimlere de değer verdiğini, onları yücelttiğini, onlara saygı duyduğunu, sorunlar karşısında onları toplayıp görüşlerini dinlediğini, Horasan gibi farklı memleketlerden âlimlerin ona geldiğini, bütün din ehlinin onun yanında en üst makamda bulunduğunu; bu durumun emirlerin kıskançlığına yol açtığını aktarmıştır. Nûreddin, Şafii fakihi Kutbüddin en-Nisâburî’yi kıskanıp eleştiren bir emire, “Eğer sen doğru konuşuyorsan onda, eksiklerini affettiren bir üstünlük vardır. O da ilim ve dindir. Fakat sen ve arkadaşlarında ise eksikler vardır ve o eksikleri affettirecek üstünlükler yoktur. Ben, iyiliklerinizin bulunmamasına rağmen kötülüklerinize tahammül ediyorum. Senin de onun iyilikleri karşısında ona tahammül etmen gerekmez mi? Vallahi ben sana uymayacağım ve eğer sen bir daha ondan bu şekilde söz edersen seni cezalandıracağım” demiştir.1336 Ebû Şâme, Halep fakihi Hafız el-Muradî (Ali b. Süleyman b. Ahmed el-Muradî elKurtubî el-Şukurî el-Endülüsî) öldüğünde (544/1150) fakihlerin onun yerini tutacak kişi konusunda İbn Ebû Asrûn ve Kutbüddin en-Nisâbûrî etrafında iki gruba bölündüğünü, bunun üzerine Nûreddin’in fakihleri Halep Kalesi’nde topladığını, kendi adına onlarla konuşmak üzere Mecdüddîn İbnü’d-Dâye’yi onların karşısına çıkardığını yazmıştır. İbnü’d-Dâye, “Biz, medreseleri bu memlekette ancak bidatlar giderilsin, din anlaşılsın ve ilim yayılsın diye inşa ettik. Sizin aranızda cereyan eden vaka, iyi değil ve size yakışmıyor. Mevlamız Nûreddin diyor ki, biz her iki gruptan da razıyız, İbn Ebû Asrûn ve Kutbüddin en- Neysâbûrî’yi hepiniz adına kabul ediyoruz. Her birini bir medresenin başına getiriyoruz” diye seslenmiş, fakihler arasındaki karışıklığa son vermiştir.1337 3.4.3. Çevresindeki Âlimler Nûreddin’in çevresindeki âlimler, Nizâmiyye Medreseleri kökenli olup genellikle hadisçidirler ve tasavvuf yönünden ise Kuşeyrî (Ebü’l-Kāsım Zeynülislâm Abdülkerîm b. Hevâzin b. Abdilmelik el-Kuşeyrî, ö. 465/1072) - Gazzâlî (Hüccetü’l-İslâm Ebû Mükerreme: Mektebetü'l-ʾUbeykân, H.1425, Cilt: 1, s. 335.) Nûreddin’in Ömer Mellâ’dan Hanbelî karşıtılğı konusunda taassup ehli olmadığı muhakakktır. 1336 İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 171-172. 1337 Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 117. 268 Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed el-Gazzâlî et-Tûsî, ö. 505/1111) çizgisindedirler. Bununla birlikte Nûreddin, çağının ulaşabildiği bütün âlimleri ile yakınlık kurmaya çalışmıştır.1338 Nûreddin’in Halep emirliği döneminde Şafiî medreselerinin başında bulunduğu anlaşılan Hafız el-Mûradî,1339 Endülüs kökenlidir, 500’den (1106-1107) önce Endülüs’te doğmuş, 510 (1116-1117) yılından sonra Endülüs’ten ayrılıp Bağdat’a gelmiş, Bağdat’tan Horasan’a geçip bir süre Nisâbûr’da ikâmet etmiştir. Gazzâlî’nin öğrencilerinden Muhammed b. Yayha’dan ve Kuşeyrî’nin oğlu Ebi’l-Muzaffer Abdulmunʿem b. Kuşeyrî’den hadis dinlemiş; zahitlerden Şeyh Abdurrahman elEkkâf’ın1340 sohbetlerinde bulunmuştur. 540’tan (1145-1146) sonra Dımaşk’a; oradan Hama ve Halep’e geçmiş; Halep’te İbnü’l-Acemî medresesinde ders vermiştir. Nûreddin’in çevresindeki âlimlerden İbn Asâkir’in de kendisinden hadis dinlediği elMûradî, Zilhicce 544’te (1150) Halep’te vefat etmiştir.1341 Nûreddin’in başkadılığa getirip hukuk işlerinin önemli bir bölümünü kendisine ve ailesine verdiği Kādılkudât Kemâleddin eş-Şehrezûrî, Bağdat Nizâmiyye Medresesi müderrislerinden1342 Esa’d b. Ebî Nasr b. Ebû Fadl el-Mihennî’nin (ö. 527/1132-1133) öğrencisidir.1343 Nûreddin’in çevresindeki diğer âlimlerden İbn Ebû Asrûn da Nizamiye Medreselerinde aynı kişiden ders almıştır.1344 Nûreddin’in kendisine Dımaşk Kalesi’nde vaaz kürsüsü verdiği özel vaizlerinden1345 Kutbüddin en-Neysâbûrî de Nizâmiyye medreselerinde yetişmiş; el-Mûrâdî gibi Gazzâlî’nin öğrencilerinden Muhammed b. Yayha’dan ders almış ve Kuşeyrî’nin oğlu Ebû Nasr ile görüşmüştür.1346 1338 Hanbelî mezhebindeki taasubu ile bilinen Ebü’l-Ferec İbnü’l-Cevzî, Nûreddin’in âlimleri ve dindarları sevdiğini ve defalarca kendisine mektup gönderdiğini belirtmiştir. (İbnü’l-Cevzî, Cilt: 18, s. 210.) 1339 Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 116-117. 1340 Yâkūt, Cilt: 4, s. 254. 1341 Zehebî, Siyeru ʿalâmi'n-nübelâ, Cilt: 20, s. 187-189; Sübkî, Tabakat, Cilt: 7, s. 224-225. 1342 İbn Hallikân, Cilt: 1, s. 207. 1343 İbn Hallikân, Cilt: 4, s. 241; Sübkî, Tabakat, Cilt: 6, s. 117. 1344 Zehebî, Siyeru ʿalâmi'n-nübelâ, Cilt: 21, s. 126; İbn Hallikân, Cilt: 3, s. 53; Sübkî, Tabakat, Cilt: 7, s. 132. 1345 Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 110. 1346 Zehebî, Siyeru ʿalâmi'n-nübelâ, Cilt: 21, s. 107; Sübkî, Tabakat; Cilt: 7, s. 297. 269 Nûreddin’in yine Dımaşk Kalesi’nde her hafta vaaz etmek üzere kendisine kürsü verdiği diğer vaizi ise Sühreverdîyye tarikatının kurucusu Şehâbeddin Sühreverdî’nin (Ebû Hafs Şihâbüddîn Ömer b. Muhammed b. Abdillâh b. Ammûye el-Kureşî el-Bekrî esSühreverdî, ö. 632/1234) amcası Ebü’n-Necîb Ziyâeddin Abdülkāhir’in1347 oğlu Abdurrahim b. Abdulkāhir b. Abdullah es-Sühreverdî’dir (ö. 567/1171-1172).1348 Tabakat kitaplarına göre Sühreverdî’nin (Ebû Hafs Şihâbüddîn Ömer b. Muhammed b. Abdillâh b. Ammûye el-Kureşî el-Bekrî es-Sühreverdî, ö. 632/1234) kendisi de birkaç kez Suriye’ye elçi olarak gelmiş,1349 Yâkūp el-Hamavî’ye göre Nûreddin’le görüşmüştür.1350 Ebû Şâme’nin devrin tanıklarının yakınlarından yaptığı bir alıntıda, Nûreddin’in tövbe etmesini sağlayan kişi olarak adı geçen Burhan el-Belhî (Burhaneddin Muhammed Ebu’l-Hasan b. Ali el-Belhî)1351 ise Dımaşk’taki Hanefî şeyhidir. Belhîyye, Hatunîyye ve Beranîyye medreselerinde ders vermiş, veraʿ sahibi, zahid, âlim1352 ve vaiz bir kimsedir, ayrıca Hanbelilik ve Şia karşıtı olarak tanınmıştır.1353 Nûreddin, Musul’u merkezi yönetime bağlayıp orada Musul Camisi’ni inşa ettirdiğinde o camiye hatip ve fakih olarak Ebû Bekir el-Berkânî’yi atamış, onun için bir menşur yazmıştır. el-Berkânî, Gazzâlî’nin öğrencilerinden Muhammed b. Yahya’nın öğrencisidir.1354 Söz konusu âlimlerin biyografileri, İbnü’l-Esîr’in aktardığı II. Kılıcarslan’a yönelik tövbe çağrısı ile birlikte değerlendirildiğinde Nûreddin’in -dinî çevresini geniş tutmakla birlikte- Kuşeyrî-Gazzâlî çizgisine yakın durduğunu ya da bizzat o çizginin bir mensubu olduğunu söylemek yerinde bir tespit olacaktır.1355 1347 Ebü’n-Necîb Ziyâeddin Abdülkāhir, Sühreverdiyye tarikatının kurucusu ve yeğeni Şehâbeddin Sühreverdî’nin hocasıdır. (Hasan Kâmil Yılmaz, “Sühreverdî, Şehâbeddin”, DİA, Ankara: TDV Yayınları, 2010, Cilt: 38, s. 41.) 1348 Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 110 ve 3 Nolu Muhakkik Notu. 1349 Zehebî, Siyeru ʿalâmi'n-nübelâ, Cilt: 22, s. 373; Sübkî, Tabakat, Cilt: 8, s. 338. 1350 Yâkūt, Cilt: 3, s. 290. 1351 Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 121-122. 1352 İbn Kesîr, Cilt: 12, s. 215. 1353 İbnü’l- İmâd, Cilt: 6, s. 244. 1354 İbn Kesîr, Cilt: 12, s. 244. 1355 Nûreddin’in 561/1166’da vefat eden devrin Bağdat Hanbelîlerinin şeyhi (Zehebî, Siyeru a'lâmi'nnübelâ, Cilt:20, s. 441.) Abdülkadir-i Geylânî ile yakın bir ilişki içinde olduğu kimi Arap tarihçilerce dile getirilse de (Sallâbî, Zengîler, s. 361-364.), kanaatimizce söz konusu tarihçiler bu hususta abartılı ve yanıltıcı bir tutum içindedirler. Nûreddin’in halkının çoğu Hanbelîlerden oluşan Harran’a el-Geylanî’nin 270 3.4.4. Hakkında Veli Algısının Oluşması İlk kaynaklardaki bilgiler ve sonradan derlenen menkıbeler ile İslâm tarihleri ve tabakat kitaplarında Nûreddin, doğrudan veya dolaylı olarak velayet makamında gösterilmiştir. Nûreddin’le ilgili ilk kaynaklarda anlatılanlar, bir veli olarak Nûreddin portresine zemin oluşturmuş; Sıbt İbnü’l-Cevzî gibi sonraki tarihçiler ise halktan derledikleri menkıbelerle o portreyi tamamlayarak tabakat kitapları için veri oluşturmuşlardır. İbnü’l-Kalânisî’nin henüz Zilhicce 544’teki (Nisan 1150) olayları ile ilgili kaydına göre Nûreddin’in Dımaşk taraflarına gelmesinden önce Hevran, Gutâ ve Merc’de uzun öğrencilerinden Esad Muhammed b. Münca b. Berekât’ı (ö. 606/1209) kadı olarak tayin ettiği (İbn Receb, Cilt:3, s. 101.), aynı şehirde Hamid b. Mahmud el-Harranî’ye bir medrese inşa ettirdiği ve söz konusu medreseyi ona tevli ettiği tabakat kitaplarında geçmektedir. (İbnül-İmâd, Cilt: 6, s. 392; İbn Receb, Cilt: 2, s. 285-290). Ancak Hamid b. Mahmud, Nûreddin’in yakın çevresi içinde değildir. Aynı tarihçilerce Nûreddin’in Haçlı istilası altındaki bölgelerden öğrenci toplayıp el-Geylânî’ye gönderdiği de (Sallâbi, Zengîler, s. 361.) kaynaklarda geçmemektedir. Ünlü Hanbelî âlimi 541/1147 doğumlu, Nablûslu İbn Kudâme’nin (Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullāh b. Ahmed b. Muhammed b. Kudâme elCemmâîlî el-Makdisî-ö. 620/1223) babası Nûreddin’in dostları arasında yer aldığı hâlde Bağdat’ta Abdulkadir-i Geylanî’nin yanına eğitim için gönderilmesi (Zehebî, Siyeru a'lâmi'n-nübelâ, Cilt:22, s. 165-172; İbnü’l-İmâd, Cilt:7, s. 155-156; Abdurrezzâk el-Keylânî, eş-Şeyh Abdulkadir el-Geylânî, Dımaşk: Dârü’l-Kalem,1994, s. 286-287.), böyle bir çıkarıma ulaşmak için yeterli değildir. Bu dönemde bazı öğrencilerin Abdulkadir-i Geylanî’nin medresesinde eğitim gördüğü ve bunların Eyyûbîler Devri’nde Hanbelî âlimi olarak kendilerinden söz ettirdikleri bilinmekle birlikte (Sallâbî, Şeyh Abdulkadir el-Geylânî, Kahire: Müessesetü İkrâ, 2007, s. 103-105.), bu öğrencilerin Nûreddin tarafından özellikle toplanıp el-Geylâni’ye gönderildiği kaynaklar ve sonraki tarih kitaplarında doğrudan veya dolaylı yer almadığından doğru kabul edilmemelidir. Nûreddin’i oryantalist bakış açısıyla değerlendiren Yasser Tabbaa da İbn Receb’in anlattıklarına dayanarak ısrarlı bir şekilde Nûreddin’i Hanbelîlikle ilişkilendirmeye çalışmış, onunla devrin Abbâsî Halifesi Veziri Ebü’l-Muzaffer Avnüddîn İbn Hübeyre (ö.560/1165) arasında bağ kurmaya çalışmıştır. Tabbaa’ya göre Nûreddin, İbn Hübeyre’nin kendisine gönderdiği el-İfsâh kitabından etkilenmiş; söz konusu kitap, Nûreddin’in Haçlı karşıtlığı ve Sünnîliği güçlendirme esaslarına dayanan ideolojisini şekillendirmiştir. (Yasser Tabbaa, The Transformation of İslamic Art During The Sunni Revival, University of Washington Press: Hon Kong, 2011, s. 21.Tabbaa’nın kaynağı İbn Receb’in Nûreddin’le İbn Hübeyre’yi ilişkilendiren en önemli menkıbelerinden (İbn Receb, Cilt: 2, s. 255-258) birinin kaynağı Ebü’l-Ferec İbnü’l-Cevzî’dir. Ne var ki İbn Hübeyre’nin dostu Ebü’l-Ferec İbnü’l-Cevzî’nin anlatımında ne Nûreddin ne de İbn Receb’in adını andığı Malikî alimi ve Nûreddin’in dostu el-Eşterî’nin adı geçmektedir. (Ebü’l-Ferec İbnü’l-Cevzî, Cilt: 18, s. 169). Her iki isim de menkıbeye açıkça sonradan yerleştirilmiştir. Abbâsî Halifesi ile iyi ilişkiler içinde olmaya önem veren Nûreddin’le Halife’nin önemli veziri (Mehmet Aykaç, “İbn Hübeyre, Ebü’lMuzaffer”, DİA, Ankara: TDV Yayınları, 2010, 1999, Cilt:20, s. 82-88) İbn Hübeyre arasında muhtemelen yazışmalar olmuştur ancak bu yazışmalar, devrin kaynaklarının ilgisini çekecek bir niteliğe ulaşmamşıtır ve Nûreddin’in siyasetinde belirleyici değildir. Zira İbn Hübeyre’nin vezir olduğu devirde Nûreddin, Şiî Fâtımîler’in yönetimindeki Mısır’la iyi ilişkilere sahiptir. Öyle anlaşılıyor ki Hanbelîler, mezheplerinin üstünlüğünü halka kabul ettirmek için Nûreddin’in halk tarafından kabul gören şahsiyetinden istifade etmek istemiş ve bu amaca uygun hikâyeler geliştirmişlerdir. Söz konusu hikâyenin İbn Receb anlatımında hem bir Malikî âlimi Hanbelî bir alime yenilmiş hem Haçlı Seferlerine karşı savaşta yer almayan Hanbelî bir alim, Nûreddin’in yakın dostu konumuna çıkmıştır. Tabbaa ise bunu bir adım daha ileri götürerek İbn Hübeyre’yi Nûreddin’in üstadı konumuna çıkarmak istemiştir. Tabbaa’nın çabasıyla Hillenbrand’ın yine bir Hanbelî olan ve Nûreddin’in çağdaşı olmayan Ali b. Tahir es-Sülemî (ö.500/1106) arasında ideolojik bir bağ kurması (Hillenbrand, s. 102) arasındaki ilişki, üzerinde durulmaya değerdir. Kanaatimizce bu ilişkinin anlaşılması, son yıllarda Batı’da Haçlı Seferlerine karşı Müslüman direnişi hakkında oluşturulmak istenen algının anlaşılmasına katkıda bulunacaktır. 271 zamandır yağmurun yağmamasından dolayı halkın bir kısmı Hevran çevresini terk etmiştir. Nûreddin’in Baʿlebek’e ulaşmasından sonra “takdir-i ilahiyle gökyüzü, yağmur kanallarını açmış”tır. Zilhicce ayının üçünden itibaren yağmur yağmaya başlamış, “sular sel misali akmış, Hevran’da kanallar dolmuş, değirmenler dönmüş, kuruyan ekinler ve diğer bitkiler yeniden yeşile dönmüş”tür. Yağmurun Nûreddin sayesinde yağdığına inanan halk, “Bu, onun adaletinden ve siretinin (yaşam biçiminin) güzelliğindendir” deyip Nûreddin’e dua etmiştir.1356 Şuayb Peygamber’in mezarının görevlisi Şeyh Davud el-Makdisî, Nûreddin’in hazır bulunduğu bir Dârüladl oturumundan söz ederken Nûreddin’in davacıya öğüt verirken söylediği, “Yüce Allah, Kur’an’da ‘Cahiller onlara sataştıkları zaman selam deyip geçerler’1357 diye buyurmuyor mu? O senin hakkında cehaletle konuşup uygun olmayan sözler söylediğinde sen de onun gibi konuşursan onun konumuna düşersin. Sen, kötülüğe kötülükle cevap vermiş olursun. Sana düşen, kötülüğe iyilikle karşılık vermektir” sözleri karşısında “İster bunu bir tefsir kitabında okumuş olsun ister yüce Allah bunu onun diline getirip onu konuşturmuş olsun, hak, Melik el-Âdil’in dediği gibidir” sözlerinden hareketle Nûreddin’in kendisine Allah tarafından verilen vehbî bir bilgiye sahip olma ihtimalinden söz etmiştir.1358 Selâhaddin de meks1359 vergisi konusunda amcası Şîrkûh ile Nûreddin arasındaki görüş farkını aktarırken amcası Şîrkûh’a “Bunu (mukûs vergisinin kaldırılmasını) onun kalbine Allah ilham etmiştir. Bu konuda onun yanında ol!” demiş,1360 Nûreddin’in velayet makamında olduğunu dolaylı olarak ifade etmiştir. Nûreddin’in velayet yönü sonraki eserlerde özellikle rüya motifi etrafında işlenmiştir. Ebû Şâme, Nûreddin’in, önemli bir Haçlının fidye karşılığında serbest bırakılması konusunda emirleri ile danıştıktan sonra onların görüşlerinin aksine istihare ile karar verdiğini ve Haçlının büyük bir fidye karşılığında serbest bırakıldıktan kısa bir süre 1356 İbnü’l-Kalânisî, s. 479. 1357 Kur’an-ı Kerim, Furkan Sûresi, Ayet: 63. 1358 Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 119. 1359 Meks, geniş anlamıyla, “hesap veya kesenek, kesinti, vergi/resim” anlamına gelir; dar anlamıyla bir ülkedeki yerel yönetimlerin kendi bölgelerine giren ticaret mallarından rıhtımlar, sınır gümrükleri, şehir kapıları, köprü başları, derbendler, kapanlar veya pazarlarda aldıkları duhûliye vergisini ifade eder. (Cengiz Kallek, “Meks”, DİA, Ankara: TDV Yayınları, 2003, Cilt: 28, s. 583.) 1360 Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 121. 272 sonra öldüğünü aktarmış; 1361 onun geleceği haber aldığı imasında bulunmuştur. Aynı kaynak, 565 (1169) yılı olaylarını aktarırken, Nûreddin’in imamının Hz. Peygamber’i rüyasında gördüğünü, Hz. Peygamber’in Nûreddin’e Haçlıların Dimyat kuşatmasına son verdiğini haber vermesini söylediğini, kendisine anlatılanlara dayanarak yazmıştır.1362 Bu vaka Sıbt İbnü’l-Cevzî’de farklı bir biçimde aktarılmıştır. Sıbt İbnü’l-Cevzî’deki anlatımda, Nûreddin, Dimyat vakası sırasında Dımaşk Kalesi’ndeki Ebû Derdâ Mescidi’nde inzivaya çekilmiş, yirmi gün boyunca oruç tutup iftarını sadece su ile açmış, nihayetinde zayıflamaktan neredeyse ölecek duruma düşmüş ama kimse cesaret edip onu bundan vazgeçirememiştir. Nihayet devletin ileri gelenleri ona namaz kıldıran ve Kur’an okuyan imamı Yahya Derir’e gitmişler, ondan Nûreddin’le konuşmasını istemişlerdir. Yahya Derir, o gece İslâm Peygamberi Hz. Muhammed’i rüyasında görmüş, ona Haçlıların Dimyat’tan çekildiğini haber vermiştir.1363 İbn Şedâd ise Nûreddin’in 566 (1170) yılında Musul’u merkezî yönetime bağladıktan sonra oradan ayrılmasını, onun rüyasında Hz. Peygamberi görüp ondan emir almasına bağlamıştır. Onun anlatımına göre Hz. Peygamber rüyada Nûreddin’e “Sen kendi beldene geldin ve onda kalma hoşuna gitti. Sen, cihadı ve düşmanla savaşmayı terk ettin!” demiş, Nûreddin rüyasından uyanınca kimseye haber vermeden Musul’dan ayrılmış, onunla Musul’dan ayrılacak olanlar ancak yolda ona katılabilmişlerdir.1364 İbnü’l-Adîm’in Rakka kadısı Şihabüddin Ebû Abdillah Muhammed b. Ali b. Ebû Müslim’den yaptığı alıntıda da rüya motifi bulunmaktadır. Ancak bu sefer rüyada Nûreddin’e emir gönderen Hz. Peygamber değil, Hz. Ali Meşhedi’nin hizmetinde bulunan İranlı Binar üzerinden Hz. Ali’dir. Hz. Ali, oğulları Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin’le hizmetlinin rüyasına gelmiş ve ona Nûreddin’e gidip babasının mezarını meşhedden taşımasını iletmesini talep etmiştir. Bunun üzerine şahıs, haberi aktaran Rakka kadısının dedesine gitmiş, o da rüyayı mektupla Nûreddin’e bildirmiş, Nûreddin babası Zengî’nin mezarını meşhedden taşımıştır.1365 İbnü’l-Esîr, Nûreddin’in Kudüs’ün fethedileceğini bilmesiyle keramet sahibi olduğuna inanırken1366 Nûreddin’in veli portresi, zühd, ilham, gaybın sırrına ermek, keramet ve 1361 Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 105-106. 1362 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 94. 1363 Sıbt İbnü’l-Cevzî, Cilt: 8, Kısım:1, s. 317-318. 1364 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 114. 1365 İbnü’l-Adîm, Buğye, s. 3857. 1366 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 158. 273 duanın kabulü motifleriyle somut olarak Kâtip İmâd tarafından çizilmiştir. Kâtip İmâd’a göre Nûreddin, Allah’tan ilham alan, abidlerin en zahidi, zahitlerin en abidi, seçkin bir muttaki olarak Allah’ın pâk velilerindendir. Nûreddin, gaybın sırrına ermiş, keramet olarak Kudüs’ün fethini bilmiştir. Yüce Allah’ın Kudüs’ün fethi konusunda onun ölümünden sonra da olsa duasını kabul etmiştir.1367 İlk ve hemen sonraki kaynaklarda yer almayan ve yine rüya motifli bir hikâye ise Nûreddin’in velayetiyle ilgili halkın kanaatini yansıtan en önemli anlatıdır: 11/18. yüzyıl tarihçilerinden İbnü’l-İmad’ın Şezerâtü’z-zeheb adlı eserinde, 8/14. yüzyıl tarihçilerinden el-Matarî’nin (Ebû Abdullah Muhammed el-Matarî) Tarihû’l-Medine adlı eserinden yaptığı alıntıya göre, Nûreddin’in bir gecede üç kez rüyasına gelen Hz. Peygamber her seferinde ona, “Beni bu iki adamdan kurtar” demiştir. Nûreddin, vezirini uyandırıp rüyasını anlatır, vezir ona bunun Medine’de kendisi dışında kimsenin halledemeyeceği bir problem olduğunu söyler. Bunun üzerine Nûreddin derhal bin atlıyla yola çıkıp Medine’ye gider, rüyada kendisine tarif edilen Endülüslü iki adamı bütün Medine halkını huzuruna çağırarak tespit eder, onların boynunu vurur, cesedini yaktırır, sonra Allah’ın bu velisi (Nûreddin) Medine’nin etrafını surlarla çevirir.1368 Hikâye, 10/16. yüzyıl Mısır tarihçilerinden İbn İyâs’ın Bedâiu’z-zühûr adlı eserinde yine rüya motifiyle aktarılmış ancak o anlatımda iki Endülüslüden değil, Rafizî bir adamdan söz edilmiş ve adam, boynu vurularak değil, çarmıha gerilerek öldürülmüştür. İbn İyâs, söz konusu hikâyenin sahihliği için “meşhur” demekle yetinmiştir.1369 Asırdan asra aktarılırken değişen, kurgu ürünü olduğundan kuşku duymadığımız bu anlatı, Nûreddin’in İslâm’a yönelik hizmetinin halk tarafından basit bir hikâye kalıbı içinde nasıl algılandığının anlaşılması açısından önemli kabul edilebilir. Kanaatimizce halk, onu Hz. Peygamber’in cesedini kurtaracak kadar büyük bir gazi olarak görmüş ve buna uygun hikâyeler kurgulamıştır. 1367 Ebû Şâme, Cilt: 3, s. 253-254. 1368 İbnü’l-İmâd, Cilt: 6, s. 380-381; Bahattin Kök, bu menkıbeyi nazma aktarmış ve yayımlamıştır. (Bahattin Kök, İvedi Çağrı, Erzurum: Eser Ofset Matbaacılık, 2017.) 1369 İbn İyâs, Cilt: 1, Kısım: 1, s. 241; İbn İyâs, aynı yerde, Nûreddin’in sufîlerin Revdu’r-Reyhân adlı eserinde kırk evliyadan sayıldığını da yazmıştır. 274 Nûreddin’le ilgili rüya motifine Hızır motifini de ekleyen1370 Sıbt İbnü’l-Cevzî ise vefatını anarken halktan derlediği menkıbelerle Nûreddin için tam olarak bir derviş-veli hükümdar portresi oluşturmuştur. Onun çizdiği portrede zahit, abid bir şahsiyet olarak Nûreddin, Hz. Hızır’la görüşmüş; ondan velayet müjdesi almış; kendi elleriyle ürettiği tahta kaşık gibi ürünleri satıp ondan elde ettiği geliri yoksullara dağıtmıştır. Bu ürünler onun vefatından yaklaşık yetmiş beş yıl sonra bile Dımaşk’ta evlerde bulunmuştur.1371 Nûreddin’in velayetine olan inanç, türbesinin de kutsanmasına ve bir dua yeri olarak seçilmesine yol açmıştır. Ebû Şâme, “Onun mezarının başında yapılan duanın kabul olunduğunu tecrübe ettim.”1372 derken İbn Hallikân, “Ben, Şam ehlinden bir gruptan işittim; dediler ki onun türbesinin başında yapılan dua kabul olur. Ben denedim ve doğru olduğunu gördüm” demiştir.1373 1370 Sıbt İbnü’l-Cevzî, “Harranlı sâlih bir adam” üzerinden Şeyh Hayyât b. el-Harranî’ye dayandırdığı (ö. 581/1185-1186) ayrıntılı bir hikâyede Hayyât, Nûreddin’e çıktığı makamı nasıl elde ettiğini sormuş, o da Hızır’ın kendisine görünerek “Allah, sana dünyayı verdi; sen, onunla ahireti satın aldın.” demiştir (Sıbt İbnü’l-Cevzî, Cilt: 8, Kısım: 1, s. 314-316.). 1371 Sıbt İbnü’l-Cevzî, Cilt: 8, Kısım: 1, s. 305-323. 1372 Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 138. 1373 İbn Hallikân, Cilt: 5, s. 187. 275 4. BÖLÜM: DEVLETİNİN EL DEĞİŞTİRMESİ 4.1. Oğlu el-Melikü’s-Sâlih İsmâil’in Yerine Seçilmesi İbnü’l-Esîr’e göre, Nûreddin, kendisiyle buluşmamak için Haçlılarla savaşı ağırdan alan Selâhaddin’i azletmek üzere Mısır’a gitmeyi tasarlamaktaydı. Suriye’nin idaresini Musul hâkimi olan yeğeni II. Seyfeddin Gazi’ye bırakıp Musul, el-Cezire ve Diyarbakır’dan zahirde cihada, gerçekte Mısır için çağırdığı askerlerle Mısır’a hareket edecektir ancak ömrü buna yetmemiştir.1374 İbn Şeddâd’ın bizzat kendisiden aktardığına göre Selâhaddin’in Nûreddin’in Mısır’a gelme planından haberi vardır. Selâhaddin’in istişaresindeki arkadaşları, Nûreddin’in bu planını gerçekleştirmesi durumunda ona karşı koymayı teklif etmişlerdir. Ancak Selâhaddin, tek başına buna muhalefet etmiş ve bu konuda bir söz söylenmesini istememiştir. Yine de bu husus, Nûreddin’in vefat haberi Mısır’a ulaşıncaya kadar Selâhaddin ve arkadaşları arasında tartışılmaya devam edilmiştir.1375 Süryânî Mihail’e göre Nûreddin’in ölümü, Hıristiyanlar arasında olduğu kadar kendilerine içki, müzik ve dansı yasakladığı Müslüman emirler tarafından da büyük bir sevinçle karşılanmıştır.1376 Kâtip İmâd’a göre de Musul hâkimi yeğeni II. Seyfeddin Gazi, amcasının ölümünü sevinçle karşılamış; münadileri, içkinin açıkça içilmesinin serbest bırakıldığını duyurmuşlardır.1377 Ebû Şâme de, münadinin elinde içki küpü ve içki kadehi olduğu hâlde duyuruyu yaptığının bununla birlikte Musul’da şarkılar söylenip eğlence düzenlendiğinin söylendiğini yazmıştır.1378 Nûreddin, vefat ettiğinde ardında erkek çocuğu olarak sadece on bir yaşındaki1379 elMelikü’s-Sâlih İsmâil’i bırakmıştır. el-Melikü’s-Sâlih İsmâil, Nûreddin’in konumunun tabii mirasçısıdır. Bununla birlikte Nûreddin’in kendisinden sonra onu vasiyet edip 1374 İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 122; el-Kâmil, Cilt: 10, s. 56, 59. Sonraki tarihçiler de, bu görüşü benzer ifadelerle tekrarlamışlardır. (Ebü’l-Fidâ, Cilt: 2, s. 134; İbn Kesîr, Cilt: 12, s. 264.) 1375 İbn Şeddâd, s. 88; Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 203. 1376 Süryânî Mihail, Zekkâr (nşr.), Cilt: 5, s. 243. 1377 Bündârî, Sene’l-Berk, s. 36-37. 1378 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 214. İbn Kādî Şühbe de II. Seyfeddin Gazi ile ilgili bu kaynaklardaki bilgileri aktarmıştır. (vr. 186.) Süryânî Ebü’l-Ferec, bu bilgilere II. Seyfeddin Gazi’nin herkese kendi hesabına (masrafları emir tarafından karşılanmak üzere) eğlenebilecekleri ilanının yapıldığını eklemiştir. (Abû’lFarac, Cilt: 2, s. 417.) Bu yöndeki bilgiler, sonraki tarihlerde de ifade edilmiştir. (İbn Kesîr, Cilt: 12, s. 265; Nüveyrî, Cilt: 27, s. 120.) 1379 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 58, İbnü’l-Adîm, Zübde, s. 359. 276 etmediği bilinmemektedir.1380 Tahta varis olabilecek diğer iki kişi, Musul Atabegi II. Seyfeddin Gazi ve Sincar sahibi II. İmâdüddin Zengî’dir. İkisi de Nûreddin’in kızlarıyla evlidir. Ancak ikisinin de Dımaşk’taki yöneticilerle ilişkileri sınırlıdır. II. Seyfeddin Gazi, devlet idaresinde ve günlük yaşamında Nûreddin’in benimsemiş olduğu düşünce tarzından bir hayli uzaktır; Haçlılarla mücadele ideali yoktur, yönetimi Nûreddin’in aksine vezirlere bırakmıştır; kuşlara ve eğlenceye düşkündür.1381 Nûreddin’in bir idarecisi olmaktan öte, devrin Bağdat sahasındaki idarecilerinden birine benzemektedir, siyasetteki dikkati dışarıya dönük olmaktan ziyade içeriye dönüktür. Sincar sahibi II. İmâdüddin Zengî ise Nûreddin tarafından çok sevilip değer görse de Kutbüddin Mevdûd’un büyük oğlu olmasına rağmen, Musul’daki iç siyaset yapılanması içinde mağdur edilmiş, dışlanmış ve yerine kardeşi II. Seyfeddin Gazi atabeg seçilmiştir. Bu mağduriyet, İmâdüddin’i Zengî ailesi ile birlikte hareket etme hususunda etkilemiş olmalıdır. Bununla birlikte İmâdüddin, idealler bakımından kayınbabası Nûreddin’e, dolayısıyla Selâhaddin’e daha yakındır. Zengî mirasının bu ailede kalmasını isteyenler, onun bu yakınlığından hep rahatsız olup devleti nihayetinde Selâhaddin’e teslim edeceğine inanmışlardır. Dımaşk bürokrasisi Nûreddin’in yerine on bir yaşındaki oğlu Sâlih İsmâil’i getirmeye karar vermiş, henüz defin gerçekleşmeden Sâlih İsmâil, el-Melikü’s-Sâlih Ebü’l-Feth İsmail adıyla,1382 Tacüddevle Tutuş (ö.488/1095) Devri’nden kalma bir tahta oturtulmuştur. Defin işlemi bittikten sonra devletin ileri gelenlerinden Kadı Kemâleddin eş-Şehrezûrî, Nûreddin’in en önemli yardımcılarından Cemâleddîn Reyhân, Hazinedâr Şeyh İsmail, Emînü’l-Amâl Ebû Sâlih el-Adl b. el-Acemî ve Mukaddemü’l-asker Emîr Şemseddin Muhammed İbnü’l-Mukaddem, birlikte hareket etme hususunda yemin etmişlerdir.1383 el-Melikü’sSâlih İsmâil’in terbiyesini Emir Şemseddin Muhammed İbnü’l-Mukaddem 1380 İbn Şeddâd’a göre Nûreddin, onun kendisinden sonra seçilmesini istemiştir. (İbn Şeddâd, s. 91, 92.) Zehebî, Devâdârî ve İbnü’l-İmâd gibi tarihçiler de bu görüşü aktarmışlardır. (Zehebî, el-İber, Cilt: 3, s. 73; Devâdârî, Cilt: 7, s. 43; İbnü’l-İmâd, Cilt: 6, s. 426.) 1381 II. Seyfeddin Gazi, Selâhaddîn-i Eyyûbî karşılaştığı Halep ile Dımaşk arasındaki savaş alanı Tel Sultan’a kuşlarını ve iddialara göre yüze yakın kadın şarkıcı da götürmüştür. Selâhaddin, II. Seyfeddin Gazi’nin hükümdâr çadırını ele geçirince kuşlarını onun ardından göndermiş, onu kınama amacıyla “Bunlarla eğlenmekle kal! Bunlar senin için savaşmaktan lezzetlidir.” demiştir. (Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 263; İbn Kesîr, Cilt: 12, s. 271-272.) 1382 İbnü’l-İmâd, Cilt: 6, s. 426, Zehebî, el-İber, Cilt: 3, s. 73. 1383 Bündârî, Sene’l-Berk, s. 32; Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 208. Şemseddin Muhammed İbnü’l-Mukaddem Abdülmelik, Selâhaddîn-i Eyyûbî’nin en önemli emirleri arasında yer almış, Zilhicce 583’te (Şubat 1188) Mekke’de Iraklılar tarafından öldürülmüştür. (İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 162-163.) 277 üstlenmiş,1384 onun atabegi olmuş;1385 vezirliğe ise Halid el-Kayserânî henüz Mısır’dan dönmediğinden1386 Ebû Sâlih el-Adl İbnü’l-Acemî getirilmiştir.1387 Durum, aynı gün Selâhaddin’e bir mektupla bildirilmiştir.1388 Dımaşk’ta devlet başsız bırakılmamışsa da istikrar sağlanamamıştır. Kâtip İmâd, bunun sorumluluğunu Vezir Ebû Sâlih el-Adl İbnü’l-Acemî’ye yüklemiş, onu hazine harcamaları ve diğer hususlarda keyfi davranmakla itham etmiştir.1389 İbn Ebû Tayy’a göre de Dımaşk’ta Nûreddin’in kaldırdığı vergiler geri getirilmiş, yasakladığı haramlar serbest olmuştur.1390 İbn Şeddâd’a göre ise el-Melikü’s-Sâlih İsmâil’in etrafındakilerin birliği bozulmuş, önlemleri işlevsizleşmiş, birbirlerinden korkmaya ve birbirlerini tutuklamaya başlamış; geriye kalanlar da korku içinde kalmıştır. Bu yüzden halk, bir çocuğun sultan olmasından rahatsızlık duymuştur.1391 Nûreddin’in liderliği etrafında buluşan bürokrasi, kaybına hazırlıksız yakalanmış, kılavuzunu kaybetmiş bir topluluk olarak şaşkınlık içinde, onun etrafında buluşmadan önceki alışkanlıklarına dönmüştür. Dımaşk’taki yeni durumun devlet için parçalanmaya yol açmadan istikrara kavuşması için Musul, Halep ve Mısır’ın el-Melikü’s-Sâlih İsmâil’i tanıması gerekmekteydi. Özellikle Mısır ve Musul’un itaat arz etmesi önemliydi. Zira Mısır’da bulunan Selâhaddin, devletin büyük bir kısmına hükmetmekteydi. Musul’un etkinlik alanı Nûreddin tarafından küçültülmüş ise de atabegliğin kurulduğu başkent olarak orada Zengî ailesinden taht iddiasında bulunabilecek II. Seyfeddin Gazi bulunmaktaydı. Onun itaat arz etmemesi durumunda Zengî ailesinde bölünme kaçınılmaz olacaktı. Selâhaddin, Mısır’da el-Melikü’s-Sâlih İsmâil adına hutbe okutmuş, dinar bastırmış; ona taziye ve kutlamasını Kādî el-Fâzıl’ın kaleme aldığı bir mektupla bildirirken onun 1384 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 58; Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 208. 1385 İbn Kesîr, Cilt: 12, s. 265; İbn Kādî Şühbe, vr.186. 1386 İbnü’l-Adîm, Zübde, s. 360. 1387 Bündârî, Sene’l-Berk, s. 36. 1388 Bündârî, Sene’l-Berk, s. 32. 1389 Bündârî, Sene’l-Berk, s. 36; İbnü’l-Esîr, Kâtip İmâd’ın bu kayıtlarına rağmen yönetimin İbnü’lMukaddem’de olduğunu yazmıştır. (el-Kâmil, Cilt: 10, s. 58.) 1390 İbn Ebû Tay, Akt: Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 225. Sonraki tarihçiler de bunu dile getirmişlerdir. (İbn Kesîr, Cilt: 12, s. 265.) 1391 İbn Şeddâd, s. 92. 278 adının yazılı olduğu dinarlardan göndermiş, işleri babasının zamanında olduğu gibi yürüteceğinin sözünü vermiş, ona itaatini arz etmiştir.1392 Nûreddin’in zahirde cihad, gerçekte Mısır için yanına çağırdığı II. Seyfeddin Gazi ve Hadım Sadeddin Gümüştekin1393 komutasındaki Musul ordusu, onun vefat haberini yolda öğrenmiştir. İbn Kesîr’in “içki içmesin, fuhuşatta bulunmasın ve oyunlara dalmasın diye Nûreddin tarafından II. Seyfeddin Gazi için Musul’da gözetleyici olarak görevlendirilen” sözleri ile Musul’daki görevini, Nûreddin’in önem verdiği ahlakî değerler etrafında ifade ettiği1394 Gümüştekin, haberi duyunca bir süvari grubuyla Halep’e kaçmış,1395 II. Seyfeddin Gazi ise Nusaybin’den başlayarak Harran, Urfa, Cizre, Rakka ve Suruc’u ele geçirmiş, Caʿber Kalesi hariç bütün el-Cezire bölgesine hâkim olmuştur. Sivas’ta bulunan Abdülmesih de şehri terk edip II. Seyfeddin Gazi ile buluşmuş,1396 ona Suriye’ye gitmeyi tavsiye etmişse de emirlerinden Zülfendâr olarak bilinen Emîr-i Ahur İzzeddin Mahmud’un “Babana ait beldelerin çoğunu ele geçirdin, geri dönersen daha iyi edersin.” sözlerine uyup Musul’a geri dönmüştür.1397 Süryânî Mihail’e göre II. Seyfeddin Gazi, ele geçirdiği bu yerlerde Musul’da olduğu gibi içkinin açıkça içilmesini serbest bırakmış, Nusaybin’de amcası Nûreddin tarafından mescide konan “Kanunlar Taşını” kırmış; onun koyduğu kanunları iptal etmiştir.1398 Halep, Sâlih İsmail’in sünnet haberi ile birlikte Nûreddin’in vefat haberini güvercin postasıyla almıştır. Nûreddin’in Halep nâibi Şemseddin Ali İbnü’d-Dâye, hasta olduğundan Nûreddin’in azatlı kölesi Kale Valisi Hadım Cemalüddîn Şazbaht el-Hadım el-Hindî, emirleri toplamıştır. Önce Sâlih İsmail’in sünnet haberini duyurup Halep’i babasına ait bildikleri gibi ona ait de bileceklerine dair onlardan söz alan Şazbaht, ardından Nûreddin’in vefat haberini duyurmuş, emirler de sözlerinde durmuşlardır. Bununla birlikte Seyfeddin Gazi’nin Haleb’i ele geçireceği endişesi şehre hâkim olmuştur. Bunun üzerine Şemseddin İbnü’d-Dâye, el-Melikü’s-Sâlih İsmâil’in Halep’e 1392 Mualli Abdüsselam, s. 123; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 58; Atâbekiyye, s. 162; Abû’l-Farac, Cilt: 2, s. 417; Ebü’l-Fidâ, Cilt: 2, s. 135; Nüveyrî, Cilt: 27, s. 120, İbn Haldûn, Cilt: 5, s. 297. 1393 Süryânî Ebü’l-Ferec, kendisinden Harem ağası Sadeddin olarak söz etmiştir. (Abû’l-Farac, Cilt: 2, s. 418.) 1394 İbn Kesîr, Cilt: 12, s. 265. 1395 İbnü’l-Adîm, Zübde, s. 360. 1396 Bündârî, Sene’l-Berk, s. 75; İbn Haldûn, Cilt: 5, s. 298. 1397 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 59; Atâbekiyye, s. 175. Zengî ailesine olayların sorumluluğunu yüklemekten kaçınan İbnü’l-Esîr, II. Seyfeddin Gazi’nin bu süreçteki hatalarını Zülfendâr’a; Halep’te Nûreddin’in idealleri ve devleti yönetim tarzıyla uyuşmayan tutumları ise Gümüştekin’e bağlamıştır. 1398 Süryânî Mihail, Zekkâr (nşr.), Cilt: 5, s. 245. 279 gelmesini istemiş ancak Dımaşk’taki idareciler onun Halep’te İbnü’d-Dâye’nin tahakkümü altına gireceğini düşünüp bu isteği geri çevirmişler; Halep’teki hazineleri denetlemek ve el-Melikü’s-Sâlih İsmâil’in mührünü götürmek üzere oraya Müeyyid b. Amîd, Osman b. Zerdık ve Hemâmeddin’i göndermişlerdir.1399 Ancak buna rağmen Halep’te durum kontrol altına alınamamıştır. II. Seyfeddin Gazi’nin, el-Melikü’s-Sâlih İsmâil’e itaat arz etmemesi, sadece Musul ve eski alanını da aşan el-Cezire bölgesinin elden çıkmasına yol açmakla kalmamış; Halep’i de tehlikeye düşürmüş, Dımaşk’ın kendisini güvende hissetmesini engellemiştir. Devletin başkenti Dımaşk, eyaletlerin itaat problemi ile uğraşırken Kudüs Haçlı Kralı Amaury, Nûreddin’in ölümünü fırsat bilerek Banyas civarına kadar gelmiştir. İbnü’lEsîr’e göre İbnü’l-Mukaddem, Dımaşk’ta yanında bulunan askerlerle birlikte Banyas’a doğru yola çıkmış, onları II. Seyfeddin Gazi ve Selâhaddîn-i Eyyûbi ile korkutmaya çalışmıştır. Haçlılar, onun “Selâhaddin, Nûreddin ile buluşmaktan korkardı. Şimdi böyle bir korku yok. Onu ülkenize saldırmaya çağırırsak reddetmez.” şeklindeki tehdidini ciddiye almış ve Dımaşk’ta bulunan Haçlı esirlerini serbest bırakması şartı ile onunla anlaşmışlardır.1400 Böylelikle Nûreddin’in Dımaşk’ı ele geçirdiği günden beri orada esir tuttuğu Haçlılar serbest bırakılmıştır.1401 Haçlı tarihçi Willam of Tyre de Kral Amaury’nin Hıristiyanların en büyük düşmanı Nûreddin’in vefatını duyar duymaz krallığın bütün kuvvetleri ile birlikte Banyas civarına gidip kaleyi kuşattığını yazmıştır. Ancak ona göre Amaury’ye anlaşma teklif eden Nûreddin’in dul hanımıdır. Nûreddin’in hanımı, Amaury’ye geri dönmesi durumunda ona büyük miktarda para vermeyi vaat etmiş, ne var ki Amaury, daha çok para umuduna kapılarak kuşatmayı elli gün sürdürmüştür. Nihayetinde Nûreddin’in hanımının verdiği paraya ek olarak yirmi Haçlı esirini serbest bırakmayı kabul etmesiyle Amaury, daha sonra dönmek üzere kuşatmayı kaldırmıştır. Amaury’nin kuşatmayı kaldırmasında hastalanmasının da etkisi olmuştur.1402 İslam kaynaklarında Nûreddin’in hanımlarının böyle bir siyasî girişim 1399 İbnü’l-Adîm, Zübde, s. 359-360; İbn Haldûn, Cilt: 5, s. 298. 1400 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 69; İbn Haldûn, vakayı kaynak belirtmeden özetle yazmıştır. (Cilt: 5, s. 298-299.) 1401 Süryânî Mihail, Zekkâr (nşr.), Cilt: 5, s. 249. 1402 William of Tyre, Cilt: 2, s. 394-395. Ebü’l-Ferec, Suriyelilerin Selâhaddin’den korkarak Amaury’le sulh yapmayı kabul ettiklerini ve ona vergi vermeyi taahhüt ettiklerini iddia etmiştir. (Abû’l-Farac, Cilt: 2, s. 413.) Süryânî Mihail’e göre ise Suriyeliler geçmişte olduğu gibi Amaury’ye vergi (cizye) vermeyi 280 içinde bulunduğuyla ilgili herhangi bir kayıt bulunmamaktadır. Willam of Tyre, Haçlılarda kralın ölümünden sonra -varisinin küçük olması durumunda- kraliçenin ülke yönetimini ele geçirmesinden hareketle Dımaşk elçisini Nûreddin’in hanımının elçisi olarak kayda geçmiş olma ihtimali söz konusudur. Ancak bu ayrıntı, Dımaşk’ın kendisini Haçlılara karşı korumaktan aciz kaldığı gerçeğini değiştirmemektedir. Banyas’taki anlaşmayı haber alan Selâhaddin, bu anlaşmayı yadırgamış, el-Melikü’sSâlih İsmâil ve Dımaşk yönetimini ayıplamış, onlara el-Melikü’s-Sâlih İsmâil’in ülkesinde gözünün olmadığını ve Haçlılarla savaşmaya hazır olduğunu haber vermiştir.1403 Kadı Kemâleddin eş-Şehrezûrî’nin ülkenin yönetiminde Selâhaddin’in görüşünün alınması teklifi İbnü’l-Mukaddem ve diğer emirler tarafından henüz elMelikü’s-Sâlih İsmâil tahta otururken reddedilmiştir.1404 İbnü’l-Esîr’e göre Dımaşk emirleri, Seyfeddin Gazi ve Selâhaddin’in Suriye’ye geçip Dımaşk’ı ellerinden almalarından korktukları için böyle bir anlaşmaya razı olmuşlardır.1405 Böyle bir ihtimal söz konusu olsa bile Dımaşk’ın Haçlılarla anlaşması, Selâhaddin’in Dımaşk’a doğru yola çıkmasını geciktirmemiş aksine onun Dımaşk’a müdahalesi için meşruiyet zemini oluşturmuştur. Amaury, 9 Zilhicce 569’da (11 Temmuz 1174) ölmüştür.1406 Amaury’nin ölümünden haberi olmayan Sicilya Kralı II. Guilaume, Lecce Kontu Tankred’in kumandasında iki yüz seksen dört1407 gemilik bir deniz filosunu İskenderiye üzerine göndermiş; bu filo, 25 Temmuz 1174’te İskenderiye önlerine gelmiş ve şehri kuşatmıştır.1408 İskenderiye’deki askerler iktâlarında olduklarından, ilk aşamada şehri halk savunmuştur. İktâlardaki askerlerin şehre gelmesi ve Selâhaddin’in yardıma gelme haberinin şehre ulaşması üzerine savunmayı hücuma dönüştüren İskenderiyeliler, Sicilya askerlerini ağır bir teklif etmişlerdir. Amaury, onlarla anlaşmak istememiş, onlara karşı savaş hazırlığı yapmıştır ancak ölümünün yaklaştığını anlayınca acele edip Dımaşklılardan altın almış ve onlarla sulh yapmıştır. (Zekkâr, Cilt: 5, s. 244.) 1403 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 60; İbn Kādî Şühbe, vr.186. 1404 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 58; İbn Haldûn, Cilt: 5, s. 297. 1405 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 60. Runciman, Dımaşk’ın Haçlılara Selâhaddin’e karşı ittifak sözü verdiğini yazmışsa da (Cilt: 2, s. 333) kaynaklarda böyle bir ayrıntı bulunmamaktadır. Dımaşk’ın o günlerde Selâhaddin’e karşı bu ölçüde bir önlem alması, gerçeklikle uyuşmadığı gibi Dımaşk’ın meşruiyetini de tehlikeye düşürürdü. 1406 Mualli Abdüsselam, s. 124; Runciman, Cilt: 2, s. 333. 1407 İbn Şeddâd’a göre büyük ve küçük gemilerin toplamı 600’dür. (s. 90-91. Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 220- 221.) 1408 Runciman, Cilt: 2, s. 337; İbn Şeddâd’a göre büyük ve küçük gemilerin toplamı 600, bunlardaki askerlerin sayısı ise otuz bindir. (s. 90-91.) 281 yenilgiye uğratmışlardır. Filodaki otuz bin1409 askerin önemli bir kısmı kılıçtan geçirilmiş, diğerlerinin de çoğu boğulmuştur.1410 Selâhaddin, Sicilyalılara karşı bu zaferinden sonra, Muharrem 570’te (Ağustos 1174) Yukarı Mısır’da el-Kenz adında birinin isyanı ile meşgul olmak durumunda kalmıştır.1411 Selâhaddin, Mısır’da dış ve iç düşmanlarına karşı zafer kazanırken Halep nâibi İbnü’dDaye, II. Seyfeddin Gazi’nin şehri ele geçirebileceğini öne sürerek Sâlih İsmail’in Halep’e gelmesinde ısrarcı olmuş, onu Halep’e getirmek üzere Gümüştekin’i Dımaşk’a yollamıştır. Gümüştekin Dımaşk’a yaklaştığında İbnü’l-Mukaddem, üzerine asker sevk edip onu mağlup etmiş, yanındaki mallara da el koymuştur. Gümüştekin, Halep’e dönmüşse de, Dımaşk’taki emirler el-Melikü’s-Sâlih İsmâil’in Halep’e yerleşmesini daha uygun görmüş, İbnü’d-Daye’den el-Melikü’s-Sâlih İsmâil’i götürmek üzere Gümüştekin’i Dımaşk’a göndermesini talep etmişlerdir. el-Melikü’s-Sâlih İsmâil, kendisini götürmeye gelen Gümüştekin’le birlikte Dımaşk’tan ayrılmış, 2 Muharrem/3 Ağustos 1174’te Halep’e varmıştır. Gümüştekin, kendilerini karşılayan şehrin reisi, ahdasların başı Şiîlerin lideri Ebü’l-Fadl b. el-Haşşab’ı tutuklayıp öldürmüş;1412 edDaye’nin üç oğlu divan işlerini elinde bulunduran ve orduya bakan Şemseddin Ali, şehrin şahnesi Bedredddin Hasan ve Sabukuddin Osman’ı tutuklamış; Nûreddin Devri’nin önemli idarecilerini bu tür uygulamalarla tasfiye ederek Halep’te idareyi ele geçirmiştir.1413 1409 İbn Şeddâd, s. 90. 1410 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 63-64. 1411 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 64-65; Ebû Şâme, Cilt:2, s. 221-222; Zehebî, el-İber, Cilt: 3, s. 61- 62; Ebü’l-Fidâ, Cilt: 2, s. 135; İbn Kesîr, Cilt: 12, s. 267. 1412 İbn Ebû Tayy’a göre, İbn Haşşâb, Kutb İbnü’l-Acemî Ebû Sâlih İbn Eminüddevle Cürdik tarafından el-Melikü’s-Sâlih İsmâil’in yüzüğü kendisine gösterilerek evden çıkarılmış ve öldürülmüştür. (s. 218.) 1413 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 65; İbn Şeddâd, s. 92; Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 215-216; İbn Haldûn, Cilt: 5, s. 299; Nüveyrî, Cilt: 27, s. 120. Kaynaklardaki aktarımlara bakılırsa Halep’teki durum oldukça karışıktır. Halep’te Sünnîler ve Şiîler olmak üzere iki parti vardır. Şiîlerin başı, şehrin ve ahdasların reisi Ebü’l-Fadl b. el-Haşşab’dır. Sünnîlerin başı ise Ehl-i Sünnet taasubu ile bilinen Dâyeoğullarıdır. Nûreddin’in süt kardeşi Mecdüddin’in anne bir kardeşleri olan Dâyeoğulları, Mecdüddin’in vefatından sonra Halep’teki etkinliklerini devam ettirmekteydiler. Halep’in kendisi gibi çevresindeki yerleşimlerden Şeyzer, Caʿber, Tel Bâşir, Hârim, Antep, Azzâz ve başka yerler ellerindeydi. Gümüştekin, şehre geldiğinde Halep idaresinin başındaki Şemseddin Ali İbnü’d-Dâye, hasta idi, olaylara müdahale edemiyordu. Kâtip İmâd’a göre dehadan yoksun Sabukuddin Osman, ilkin Gümüştekin’le işbirliği yapmıştır. (Sene’l-Berk, s. 73.) Şiî İbn Ebû Tayy’a göre, ed-Dâyeoğullarına bağlı askerler, Şiîlerin reisi Ebü’l-Fadl b. el-Haşşab’ın evini basıp talan etmişlerdir. (Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 215-216.) Halep’teki partileşmeyi ayrıntılı olarak aktaran ve Dâyeoğullarının etrafında toplananlar için Mecdüddin İbnü’dDâye’ye nisbetle “Mecdîler” adlandırmasını yapan Halep tarihçisi İbnü’l-Adîm’e göre ise ed-Dâye 282 4.2. Selâhaddin’in Dımaşk’a Gelmesi Gümüştekin’in Dımaşk’ı ele geçirmesinden endişe duyan Dımaşk emirleri, II. Seyfeddin Gazi’den Dımaşk’a gelmesini talep etmişlerse de Seyfeddin, bunun bir komplo olduğunu sanıp talebe karşılık vermemiştir. Bunun üzerine İbnü’l-Mukaddem liderliğindeki emirler, Selâhaddin’e mektup gönderip onu Dımaşk’a davet etmişlerdir. Daveti kabul eden Selâhaddin, yanında sadece yedi yüz asker bulunduğu hâlde yolunu kesen Haçlıları aşarak Busra’ya ulaşmış, kaleyi teslim almış, oradan Dımaşk’a gitmiş, şehir kendisine direnişsiz teslim olmuş, babasının evinde konaklayıp kaleyi teslim alma müzakerelerine başlamıştır. Kale komutanı Reyhan adlı hadım, kaleyi teslim etmeye yanaşmamış, bunun üzerine Selâhaddin, Nûreddin Mahmud Devri’nin en önemli idarecilerinden Kadı Kemâleddin eş-Şehrezûrî’ye kendisinin el-Melikü’s-Sâlih İsmâil’in hizmetinde olduğunu, ondan alınan yerleri tekrar ona vereceğini söyleyerek kendi tarafına çekmiştir.1414Kadı Kemâleddin, Reyhan’ı ikna edip kaleyi Selâhaddin’e teslim etmiştir.1415 Selâhaddin, Dımaşk’ta kendisine tabi olma konusunda tereddüt yaşayan idareciler nezdinde Suriye’ye geliş amacını vasisi olmaya en müstahak kişi olarak el-Melikü’sSâlih İsmâil’in terbiyesini üzerine almak ve mülkünü maslahatlar doğrultusunda korumak olarak açıklamış,1416 bu yolla onları etkilemiştir. Şehre hâkim olduktan sonra oğulları, Sünnî ve Şiîler arasında çatışma çıkararak Halep’e hâkim olmak istiyorlardı. Ed-Dâye oğullarının başını Halep Şahnesi Bedreddin Hasan çekiyordu. el-A’cemi ailesi ve Şeyh Ebû Ya’la b. Eminü’d-devle de onu destekliyorlardı. Bu partidekilerin Ebü’l-Fadl b. El-Haşşab ve Tarsusî oğullarına yönelik kendilerine katılma çağrısı söz konusu ailelerce reddedilmiştir. Şiîler, Ebü’l-Fadl b. el-Haşşab’ı desteklemiş; ed-Dâye oğullarına muhalefet ve şehri el-Melikü’s-Sâlih İsmâil için elde tutmak üzere onun önderliğinde buluşmuşlardır. Şiîler, Kutbüddin b. el-Acemî ve Emvalü’l-Eytam (yetimlere ait devlet güvencesindeki mallar)ın bulunduğu Şeyh Ebû Ya’la b. Eminü’d-Devle’nin evini yağmalamış; Züccaciyyîn Medresesi’nde de önemli şahsiyetlerden Şeyh Ebû Abbas el-Mağribî’yi katletmişlerdir. Şehirde asayişsizlik çıkmış, zenginlerin malları yoksullar tarafından yağmalanmıştır. Bunu üzerine Şahne Bedreddin Hassan İbnü’d-Dâye, kale valisi Şazbaht’tan yardım istemiş, ordu Dâye oğullarını desteklemiş, iki taraf arasında çıkan çatışmada çok sayıda kişi katledilmiştir. Bu durum, el-Melikü’s-Sâlih İsmâil gelip işleri Gümüştekin’e bırakıncaya kadar devam etmiştir. el-Melikü’s-Sâlih İsmâil, şehre geldiğinde Ebü’lFadl b. el-Haşşab, onunla buluşmak istemiş ama el-Melikü’s-Sâlih İsmâil’in yanında bulunan emirlerce öldürülmüş, kafası kalede teşhir edilmiştir. (İbnü’l-Adîm, Zübde, s. 363-365.) Halep’teki partileşmenin ayrıntıları ne olursa olsun, sonuç Gümüştekin’e yaramış; Musul’dan gelen bu idareci, onların iç çekişmesinden yararlanarak şehrin en güçlü adamı olmayı başarmıştır. 1414 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 66; İbn Şeddâd, s. 92-93; İbn Kādî Şühbe, vr. 186-187; Ebü’l-Fidâ, Cilt: 2, s. 135; Nüveyrî, Cilt: 27, s. 120-121. el-Melikü’s-Sâlih İsmâil’in şehirden çıkarılması, Dımaşk’ın Selâhaddin tarafından alınmasını kolaylaştırmış; Gümüştekin ve Halepliler, farkında olmadan Selâhaddin’in amaçlarına ulaşmasına katkıda bulunmuşlardır. 1415 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 66. Sonraki tarihçilerden Ebü’l-Fidâ, Şehrezûrî’nin rolüne değinmeden Hadım Reyhan’ın Selâhaddin’den yana tavır takınıp kaleyi ona teslim ettiğini yazmıştır. (Cilt: 2, s. 135.) 1416 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 222; Abû’l-Farac, Cilt: 2, s. 419. 283 ise Mısır’da olduğu gibi mal dağıtarak halkı kendi yanına çekmiş, buna rağmen burada da el-Melikü’s-Sâlih İsmâil adına para bastırmış ve onun adına hutbe okutmuştur.1417 Selâhaddin, bununla birlikte vergiler ve yasaklar konusunda Nûreddin’in vefatından sonra görülen sapmaya son vermiş; yeni yönetimin getirdiği vergileri kaldırmış, yasakladığı haramları yeniden yasaklamıştır.1418 Bu uygulamalarıyla Selâhaddin, Nûreddin’in takipçisi ve oğlunun vasiliğini üzerine almak isteyen şahsiyet olarak öne çıkmıştır. Dımaşk’ın Selâhaddin’e duyduğu ilgiden rahatsız olan Halep idarecileri, onun eski muhaliflerinden1419 Kutbüddin Yınal b. Hassan’ı ona göndermişlerdir. Kutbüddin Yinal, Selâhaddin’e hakarette bulunmuş, bu hakaretlere karşı Selâhaddin, Kutbüddin’i tebessümle dinlemiş ve -Halep yönetimine iletilmek üzere- Suriye’ye gelişini, “İslam’ın birliğini sağlamak, işleri düzene koymak, toplumu bir araya getirmek, sınırları güçlendirmek, Sâlih İsmail’in eğitilmesini üzerine almak, durumu olağana çevirmek” amaçlarıyla açıklamıştır. Kutbüddin, bu amaçları inandırıcı bulmamış, Selâhaddin’e asıl amacının ülkeyi ele geçirmek olduğunu ve kendilerinin ona aldanmayacaklarını söylemiştir. Selâhaddin bu görüşmeden sonra askerlerine aşağı Suriye’ye yönelmeleri için çağrıda bulunmuş ve Humus’a doğru yola çıkmıştır.1420 Selâhaddin, devletin başkentini elde ettikten sonra 11 Cemaziyülevvel 570’te (8 Aralık 1174) Humus önlerine gitmiş, şehri teslim almış ama kalesi ile uğraşmamıştır.1421 Ardından (3 Cemâziyelâhir 570/30 Aralık 1174) Halep’i de kuşatmıştır.1422 Ancak II. Seyfeddin Gazi’nin büyük bir ordu ile Halep’e doğru yola çıktığını duyduğundan kuşatmaya son vermiştir.1423 Selâhaddin, Halep’ten Hama önlerine geçmiş, kalede bulunan Nûreddin memlûklarından İzzeddin Cûrdîk,1424 şehri teslim etmek istememiş ancak Selâhaddin’in el-Melikü’s-Sâlih İsmâil’in vesayetini üzerine almak, onun ülkesini onun için korumak üzere Suriye’ye geldiğini söylemesi ve bu hususta Cûrdîk’in 1417 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 222. 1418 İbn Ebû Tay, Akt: Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 225; İbn Kesîr, Cilt: 12, s. 268. 1419 İbnü’l-Adîm, Zübde, s. 371. 1420 İbn Ebû Tay, Akt: Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 227. 1421 İbn Şeddâd, s. 93; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 67; Ebü’l-Fidâ, Cilt: 2, s. 135. 1422 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 67. 1423 İbn Şeddâd, s. 93. 1424 Vakayı aktaran İbn Kesîr, Cürdik’in ismini İzzeddin b. Cibrîl olarak vermiştir. (Cüz: 12, s. 268.) 284 kendisinden istediği yemini etmesi üzerine Hama’yı ona teslim etmiştir.1425 Selâhaddin, Cûrdîk’in safına geçmesiyle, Nûreddin Mahmud Devri’nin ilk kadrolarını etrafında toplamakta yeni bir aşamaya geçmek istemiştir. Cûrdîk, el-Melikü’s-Sâlih İsmâil’in etrafındaki yöneticileri, Selâhaddin’in niyeti konusunda ikna etmek ve Dâyeoğulları’nın serbest bırakılmasını sağlamak üzere Halep’e gitmiş; el-Melikü’s-Sâlih İsmâil ve diğerleriyle istişarede bulunmak istemiş ama Halep’teki idareciler, onunla istişare etmeyi reddedip onu ihanetle suçlamışlardır. Cûrdîk, Gümüştekin tarafından işkence edilerek Dâyeoğullarının yanına hapse atılmıştır.1426 Halep’teki yeni yönetim, Nûreddin’in yönetim tarzından neredeyse tamamen uzaklaşmıştır. Nûreddin’in Bağdat, Musul ve daha önce Mısır’da sürdürülmesine rağmen lağvettiği, sultanı vesayet altına alan vezaret sistemi, Halep’te Gümüştekin’in şahsında yeniden zuhur etmiştir. Nûreddin’in şehirdeki etkilerini azalttığı Şiîler, şehirde söz sahibi olmaya başlamışlardır. Çevre idarelerde sürekli olarak gerçekleşse de Nûreddin’in devletinde hiç görülmeyen, devlet idarecilerinin idamı (siyasî infazlar) Halep’te günlük bir vaka hâlini almıştır. Nûreddin Mahmud Devri’nde unutulan işkence bile, Halep’te en katı şekliyle uygulanmaya başlanmıştır. Halep idaresinin bu durumu, - memlûklarının bir bölümü hiçbir zaman Halep yönetimini terk etmese de1427 - Nûreddin’in eski dostlarının Selâhaddin’in safına geçmesine katkıda bulunmuştur. Selâhaddin’in tarafında, Sincar’ın hazinelerini daha emirliğinin ilk döneminde Nûreddin’e teslim eden emîrin oğlu İbnü’l-Mukaddem,1428 Nûreddin’in geniş yetkilere sahip kadısı Kemâleddin eş-Şehrezûri, Cûrdîk ailesi ve Nusaybin yöresi iktâ olarak verilen, Nûreddin tarafından değer gören âlimlerden Şeyh Şerefüddîn b. Ebû Asrûn gibi önemli isimler bulunmaktadır. Nûreddin’in çok değer verdiği, kızıyla evlendirdiği, bir dönem Musul’un başına getirmek istediği yeğeni II. İmâdüddin Zengî’nin gönlü de Selâhaddin’den yanadır.1429 İmâdüddin’in Selâhaddin’e yakınlığı Zengî ailesinin 1425 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 67. İbn Ebû Tayy’a göre Selâhaddin, Cûrdîk’in Halep’te hapse atılmasından sonra şehri kardeşinden teslim almıştır. (Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 228; Ebü’l-Fidâ, Cilt: 2, s. 136.) 1426 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 67; İbn Ebû Tay, Akt: Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 227; Ebü’l-Fidâ, Cilt: 2, s. 135. 1427 Nûreddin’in “en-Nûrî” olarak bilinen memlûklarının bir bölümü, el-Melikü’s-Sâlih İsmâil’in vefatından sonra bile Halep idarecilerinin yanında kalmıştır. (İbnû’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 121; İbnü’l-Adîm, Zübde, s. 380-381.) 1428 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 66. 1429 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 67. Nûreddîn Mahmud’un diğer idarecilerinden vezir konumundaki Halid el-Kayserânî evine çekilmiş, hiçbir işe karışmamıştır. Kâtip İmâd ise Dımaşk’taki idareyle uyuşmadığından Musul’a geçmiştir. (Bündârî, Sene’l-Berk, s. 76-77.) Kâtip İmâd, daha sonra Musul’u 285 bölünmesi açısından büyük bir öneme sahip olmuştur fakat Nûreddin Mahmud Devri kadrolarının simgeleri Dâyeoğullarıdır. Selâhaddin, Cûrdîk’in onların yanında hapse atılmasının ardından Halep’e yönelik kuşatmalarını artık Dâyeoğullarını kurtarma isteğiyle de izah edecek,1430 bu aile üzerinden Gümüştekin’i yalnızlığa sürüklerken etrafındaki Sünnî halkayı genişletecektir. Bu gelişmeler üzerine Gümüştekin için artık Haşhaşî İsmailîlere ve Şiîlere yanaşmaktan başka bir çıkar yol kalmamıştır. Bu da gittikçe onu yıpratacak ve yenilgiye mahkûm edecektir. Selâhaddin, Cûrdîk’in durumunu öğrendiğinde tekrar Halep’i kuşatma kararı almıştır. Askerleri ile Halep’teki Cebel-i Cevşeyn’e kadar gitmiş, çadırını orada kurmuştur. Halep yönetimi, halkın Dımaşk’ta olduğu gibi şehri Selâhaddin’e teslim etmesinden endişe duymuştur. Bunu üzerine el-Melikü’s-Sâlih İsmâil’i Meydanu Babi’l-Irak’ta halkın karşısına çıkarmış; el-Melikü’s-Sâlih İsmâil, burada halka yaptığı konuşmada “Ben, sizin yetiminizim, misafirinizim, mültecinizim. Büyükleriniz yanımda babam gibidir. Gençleriniz kardeşim gibidir.” diye hitap etmiş. Halk, tek ses hâlinde “Biz, senin babanın ve senin köleleriniziz. Senin için savaşırız. Malımızı ve canımızı senin yolunda feda ederiz.” diye bağırmış, ona dua etmiş, babasına rahmet okumuşlardır. Bununla birlikte Ehl-i Sünnet taassubu ile bilinen ve tarihçi Yahya b. Ebû Tayy’ın babasının da aralarında olduğu Şiîleri şehirden süren Dâyeoğullarının yönetimden uzaklaştırılmasından memnun kalan1431 ve bundan cesaret bulan Şiî Halep halkı, elMelikü’s-Sâlih İsmâil’den babasının Şiîlere yönelik getirdiği bütün yasakları kaldırması şartını koşmuştur. Gümüştekin’in öncülüğündeki Halep idaresi, onların şartlarını kabul etmiş, Nûreddin Mahmud Devri yasaklarından önce olduğu gibi Halep Camisi’nin doğu kısmını Şiîlere vermiş, ezan “Hayye ʿalâ hayri’lʿamel” eklemesiyle Şiî versiyonuna çevrilmiş, cenazelerde On İki İmam’ın adı anılmış, nikahlar Şiîlere göre kıyılmış, İbn Ebû Tayy’ın Halep’ten sürülen babası Halep Camisi’nde imam olarak halkın önünde namaz kılmıştır.1432 Selâhaddin, oldukça şiddetli soğukların görüldüğü o kışta, elMelikü’s-Sâlih İsmâil’e gönderdiği haberde Halep çevresine sadece Dâye oğullarını kurtarmaya ve hâllerini düzeltmeye geldiğini haber vermiştir. Bununla birlikte Halep terk edip 8 Cemaziyülahir 570/4 Ocak 1175’te Dımaşk’a gelmiş, diğer eski devir idarecileri gibi Selâhaddin’in yanına geçmiş, onun safında yer almıştır. (Bündârî, Sene’l-Berk, s. 84-85.) 1430 İbn Ebû Tay, Akt: Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 229. 1431 İbn Ebû Tayy’ın babası, Dâye oğullarının hapse atılması ile ilgili memnuniyetini ifade eden ve “Falanca kadının dalalet ehli oğulları onların zilleti ile ilgili felek ve kader gerçekleşti.” diye başlayan bir Şiir de kaleme almıştır. (Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 227.) 1432 İbn Ebû Tay, Akt: Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 228. 286 yönetimiyle sulh yapma talebinde bulunmuş ancak Halep yönetimi bu talebi reddetmiştir.1433 Gümüştekin, Haşhaşî İsmailîlerin lideri Reşideddin Sinan’a adam gönderip Selâhaddin’i öldürmeleri durumunda para teklifinde bulunmuştur. Sinan’ın gönderdiği suikastçıların, emirlerden Humartekin tarafından tanınması üzerine Selâhaddin kurtulmuş ancak Humartekin katledilmiştir.1434 Selâhaddin’e karşı ittifak girişimlerini Haşhaşîlerle sınırlı tutmayan Gümüştekin, 559’daki Hârim vakasından bu yana Halep’te esir bulunan Trablus Kontu Raymond’u bin esir ve elli bin Surî dinar karşılığında serbest bırakmıştır.1435 III. Raymond, esaretten kurtulunca Haçlılar, Amaury’nin ardından bir lidere kavuşmuştur. Kudüs Haçlıları, yeni kral IV. Baudouin’in de hamiliğini üzerine alan1436 Raymond’un etrafında toplanıp Selâhaddin Halep kuşatmasındayken 7 Receb 570’te (1 Şubat 1175) Humus önlerine gelmişlerdir. Bunun üzerine Selâhaddin, Halep kuşatmasını kaldırmış, bir gün sonra 8 Receb’de (2 Şubat) Hama’ya varmış, oradan Humus’u hareket etmiş, onun geldiğini haber alan Haçlılar Humus’un çevresinden uzaklaşmışlardır. Amaury’nin ölümünden sonra Haçlıların en önemli ismi hâline gelen Raymond’un defedilmesi, Selâhaddin’in Nûreddin’in Haçlılara karşı mücadelesinin mirasçısı olma iddiasına güç katmıştır. Selâhaddin, Humus önüne gelmiş, 21 Receb’e (15 Şubat) kadar şehri kuşattıktan sonra ele geçirmiştir. 1437 Selâhaddin, henüz Humus kuşatmasında iken Hatip Şemseddîn İbn Vezîr İbn Medâ’yı Kādî el-Fâzıl’ın kaleme aldığı bir mektupla Abbâsî Hilafetinin dış işlerine bakan Dîvânü’l-Azîz’e göndermiştir. Selâhaddin, bu mektupta niyetini saklamamış, Nûreddin’in devletinin kendisine devredilmesi talebini açıkça beyan etmiştir. Mektup üç bölümden oluşmuştur: Birinci bölümde, Selâhâddin, Mısır’ın ele geçiriliş sürecinden 1433 İbn Ebû Tay, Akt: Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 229. 1434 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 66-67. İbn Ebû Tayy’a göre Haşhaşîlerden biri Selâhaddin’in çadırının kapısına kadar ulaşmış ancak orada Emîr Candar Tuğril tarafından öldürülmüştür. (Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 229.) 1435 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 68. İbn Ebû Tayy’a göre, Raymond, Nûreddin’in vefatından kısa bir süre önce Fahrettin Mesud ez-Za’ferânî’nin aracı olmasıyla bizzat Nûreddin tarafından yüz elli bin dinar ve bin esir karışlığında serbest bırakılmıştır. (Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 228.) Stevenson da bu kaydı dikkate almıştır. (s. 213.) Oysa dönemin Haçlı tanıklarından William of Tyre’ye göre 1176’da serbest bırakılmıştır. (Cilt: 2, s. 414.) Bu surum, söz konusu olaylardan sonrasına denk gelmekle birlikte Raymond’un Nûreddin’in vefatından sonra serbest bırakıldığına işaret etmektedir. 1436 Stevenson, s. 213. 1437 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 68. 287 Sicilya donanmasının İskenderiye önlerinden uzaklaşmasına kadarki gelişmeleri anlatmıştır. Bu çerçevede Fâtımî Devleti’nin yıkılması, hutbenin Abbâsîler adına okunması, Yemen’in ele geçirilmesi, Mağrib’e yönelik adımlar ve doğuda Haçlılarla mücadelesinden söz etmiştir. Nûreddin’in vefatının Mısır’da haber alınmasıyla başlayan ikinci bölümde Selâhaddin, Suriye’ye geliş süreci ve amacını anlatmıştır. Haçlıların Banyas’a kadar geldiklerini, Banyas’ın sahibinin kendilerinden yardım istediğini, bunu üzerine Haçlıların işgalindeki topraklara doğru yola çıktığını, onun gelişiyle Haçlıların Dımaşk yönetimiyle anlaşmaya razı olduğunu, kendisinin gelişi söz konusu olmasa o anlaşmanın hükümlerinin de uygulanamayacağını ifade etmiştir. Bununla birlikte kendisine Suriye ile ilgili sürekli haberlerin iletildiğinden bahsetmiştir. O haberlerden Nûreddin’in devletin idarecilerinin birbirine karşı partileştiğini, devletin büyüklerinin cezalandırılarak hapse atıldığını, her kale sahibinin kendisini kendi kalesinde emir sahibi gördüğünü ve her birinin Haçlılarla bağ kurduğunu öğrendiklerini ifade etmiştir. Selâhaddin’e göre Haçlılar, İslam ülkesinin etrafında kaleler inşa etmiş, intikam fırsatı kollamaktadırlar. Ayrıca Haçlılar, Kudüs’ün sebepler oluşturulmadan fethedilemeyeceğini ve kendisiyle mücadele etmeden pes etmeyeceğini öğrenmişlerdir. Bu nedenle Selâhaddin, Mısır’da büyük bir orduya ve geniş imkânlara sahip iken Haçlılar kendilerini güvende hissedemezdi. Selâhaddin, bu görüşlerin ardından, son bölümde talebini iletmiştir. Halifeden taleplerinin devleti güçlendirmek, davayı te’kid etmek, ümmeti birleştirmek, birliği korumak, düşmanın elindeki beldeleri kurtarmak, Abbâsîler’in ismini her yer ve zamanda duyurmak için Mısır, Yemen, Mağrip, Suriye ve Nûreddin’in bütün beldelerinin, onların yanında bundan sonra fethedecekleri bütün beldelerin taklidi olduğunu açıkça beyan etmiş; Kudüs’ün de ancak kendileri tarafından alınabileceğini sözlerinin sonuna eklemiştir.1438 Selâhaddin, Humus’un ardından Baʿlebek’e gitmiş, Nûreddin’in Baʿlebek Valisi Yümn, kaleyi 14 Ramazan 570’te (8 Nisan 1175) kendisine teslim etmiştir.1439 Halep-Dımaşk İttifakının Selâhaddîn’e Karşı Mücadelesi Gümüştekin’in vesayeti altındaki el-Melikü’s-Sâlih İsmâil, Selâhaddin’in bu başarısı üzerine II. Seyfeddin Gazi’yi Halep’e davet etmiştir. II. Seyfeddin Gazi, Zengîler 1438 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 240; Muallî Abdüsselam, s. 125-127. 1439 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 68; İbn Haldûn, Cilt: 5, s. 300. 288 arasında birlikteliği sağlamak için Sincar hâkimi kardeşi İmâdüddin b. Mevdûd’u Selâhaddin’e karşı kendisine katılmaya çağırmıştır. İbnü’l-Esîr’e göre Selâhaddin’den II. Seyfeddin Gazi’nin yerine hükümdar olma sözü alan ve eskiden beri Selâhaddin’le iyi ilişkilere sahip olan İmâdüddin, bu çağrıya olumsuz cevap vermiştir. II. Seyfeddin Gazi, bunun üzerine Sincar’ı kuşatmış, kardeşi İzzeddin Mesud ve Zülfidâr İzzeddin komutasındaki bir ordusunu Halep’e göndermiştir.1440 Halep’e ulaşan İzzeddin Mesud, Selâhaddin’e karşı Halep askerleri ile birlikte savaş hazırlığı yapmış, Musul-Halep ordusu Hama yakınlarına kadar gelmiştir. Selâhaddin, Hama, Humus ve çevredeki diğer kaleleri kendilerine bırakıp Dımaşk’la yetinmeyi teklif ederek sulh talebinde bulunmuştur. Ordu komutanı Gümüştekin ve Vezir Ebû Sâlih İbn el-Acemî, Selâhaddin’le buluşmuş; Selâhaddin’e hakarette bulunarak ondan Rahbe’yi de vermesini istemişlerdir. Selâhaddin, Rahbe’nin amcasının oğluna ait olduğunu belirtip teklifi reddetmiştir. Bunun üzerine Gümüştekin, görüşme alanını gizlice terk etmiştir. Selâhaddin İbn el-Acemî’yi bu firardan sorumlu tutmuş, onu serbest bırakıp durumu düzeltmek üzere Halep tarafına göndermiştir. İbn el-Acemî, İzzeddin Mes’ud’un yanına vardığında Selâhaddin’in yanında az askerin bulunduğunu söyleyip onu savaşa teşvik etmiştir. 1441 Bununla birlikte Haleplilerin tutumu, daha çok II. Seyfeddin Gazi’den kaynaklanmaktadır. II. Seyfeddin Gazi, “Aramızda savaş caiz olmaz” diyen Selâhaddin’e ağır hakaretlerde bulunmuş,1442 ondan Suriye’yi tamamen terk edip Mısır’a dönmesini istemiştir. Halep ve Musul’un ısrarı karşısında Selâhaddin savaş hazırlıkları yapmış, iki ordu 19 Ramazan 570’te (13 Nisan 1175) Kurunu Hama denen, Hama yakınlarındaki bir yerde karşılaşmış, bu karşılaşmada Seyfeddin Gazi’nin ve Halep’in ordusu hezimete uğramış, gerisinde fil, çok sayıda silah, deve, at bırakarak Halep’e kaçmıştır. Ordusunun yenildiğini duyan II. Seyfeddin Gazi de, Sincar kuşatmasını kaldırıp Musul’a çekilmiştir. Zaferin ardından el-Melikü’s-Sâlih İsmâil’in adını hutbeden çıkaran ve onun adına para basmaya son veren Selâhaddin, onları takip ederek Halep’i tekrar kuşatmış, durumun aleyhlerine geliştiğini gören Halepliler, ele geçirdiği yerlerin kendisine kalması şartıyla Selâhaddin’le anlaşmaya razı olmuşlardır. 1440 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 68-69. Sonraki tarihçiler de bu vakayı aktarmışlardır. (İbn Kesîr, Cilt: 12, s. 271; İbn Haldûn, Cilt: 5, s. 301-302.) 1441 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 250. 1442 Süryânî Mihail, Zekkâr (nşr.), Cilt: 5, s. 249. Aynı kaynağa göre Selâhaddin, savaş meydanında yakalanan Musul ve Halep askerleri için, “Onlar bizim kardeşimizdir, sakın onları öldürmeyiniz.” demiş, savaştan sonra esirlere yiyecek ve at vererek onları serbest bırakmıştır. 289 Selâhaddin, Şevval ayının ilk on günü içinde (25 Nisan/4 Mayıs 1175) Halep çevresinden ayrılmış, Hama önlerine gelmiştir. Selâhaddin, Hama önlerinde iken Abbâsî halifesinin hilʿatı kendisine ulaşmıştır.1443 Nûreddin’in ülkesinin hâkimiyeti, Abbâsî Halifesi tarafından Selâhaddin’e bırakılmış, böylece devlet henüz bütün toprakları ile olmasa da el değiştirmiş, Selâhaddin’e geçmiştir.1444 Selâhaddin, Hama’dan sonra, Nûreddin Mahmud Devri’nin son dönem emirlerinden Fahreddin Mesud b. ez-Zaʿferanî’nin iktâsı Ba’rin Kalesi’ne doğru harekete geçmiştir. Fahreddin Mesud, önce Selâhaddin’e katılmış, sonra ondan ayrılmıştır. Bârin Kalesi çok direnmeden valisi tarafından Selâhaddin’e teslim edilmiştir. Böylece Nûreddin Mahmud Devri’nin önemli emirlerinden Fahreddin Mesud, yeni dönemde tamamen iktâsız kalarak yönetimin dışında kalmıştır.1445 Halifenin kararına ve yaşanan gelişmelere rağmen, Halep’in, Dımaşk gibi Selâhaddin’e hemen teslim olması beklenemezdi. Zengîler’in Dımaşk idaresi, Nûreddin Mahmud Devri’nde başlamış (549/1154) ve Miladî yıla göre yirmi yılda nihayete ermiştir. Dolayısıyla Dımaşk’ta kökleşmiş bir Zengî idaresinden söz edilemezdi. Aksine Nûreddin’e duyulan bağlılığa rağmen Dımaşk ahalisinin Zengî ailesi ile hatıraları daha çok çekişmeye dayanmaktaydı. Halep’te ise Zengî idaresi, Nûreddin’in dedesi Aksungur’un bu şehre vali olarak atanmasıyla (479/1086) başlamış ve Aksungur’un öldürülmesinden İmâdüddin Zengî’nin Halep’e hâkim olmasına kadar kesintiye uğramışsa da (487-522/1094-1128), Miladî yıla göre doksan yıla yaklaşmıştır. Halep halkı için Zengî ailesi, şehrin aslî hânedanıydı. Halep, Zengîler sayesinde Haçlılardan korunmuş; çevresine göre daha istikrarlı olmuş ve varlık kazanmıştır. Zengîlere sahip çıkmak Halep için, belki vatan ve devlete sahip çıkmakla eş değerdir. Bununla birlikte 1443 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 69-70; ed-Devdârî, Cilt: 7, s. 58. 1444 İbn Ebû Tay, Halife el-Müstazî-Biemrillâh’ın elçisinin, teşrifatı, Abbâsîler’in siyah bayrağını ve Mısır’la Şam’ı Selâhaddin’e bırakan tevkī'i getirdiğini yazmıştır. (Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 251.) Bu kayda göre devlet, bu tevkī' ile Şevval 570/Mayıs 1175’te resmen el değiştirmiştir. Kâtip İmâd ise Halifenin Dîvânü’l-Aziz elçisinin, teşrifatı, sultanın kendisi, akrabaları, özellikle amcasının oğlu olması münasebetiyle Nasîrüddin Mahmud b. Şîrkûh için hılʿat ve diledikleri bütün vilayetlerin taklidini getirdiğini yazmıştır. (Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 252.) Selâhaddin’in tarafının istediği bütün vilayetler, Nûreddin’in bütün ülkesi olarak anlaşılabileceği gibi, Musul dışındaki yerler olarak da anlaşılabilir. Her durumda Halife el-Müstazî-Biemrillâh başta başkent Dımaşk olmak üzere Suriye’nin büyük bir kısmının Selâhaddin’e geçmesini onaylamıştır, dolaysıyla devlet el değiştirmiştir. Bu durum Haleplilerin anlaşması ile buluşturulduğunda fiili duruma da uygundur. Selâhaddin, bu tevkīʿden sonra Halep ve Musul idaresinin elindeki beldeleri hep kendisine ait ancak durum gereği onların elinde görmüş, başka bir ifade ile Halep ve Musul ile ilgili taleplerini hep tevkīʿ üzerinden meşrulaştırmıştır. (İbn Vâsıl, Cilt: 2, s. 112.) 1445 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 70. 290 Musul’daki Zengî idaresinin de Halep’ten kolayca vazgeçmesi düşünülemezdi. Zira Musul ile Halep’in birliği İmâdüddin Zengî’nin şehre hâkim olmasıyla kanıksanmış, atabeglik bu iki şehir arasındaki uyumla coğrafyasındaki siyasette etkin bir güç hâline gelmişti. Halep’le Selâhaddin arasındaki barışa rağmen II. Seyfeddin Gazi, 571’de (1175) Hısnıkeyfâ ve Mardin Artukluları ile anlaşıp Gümüştekin’in komutasındaki Halep askerleri ile de buluşarak -ordusunu Mısır’a gönderdiği için etrafında az sayıda asker bulunan- Selâhaddin’e saldırma kararı almıştır.1446 Seyfeddin Gazi, Halep’e gelince Haçlılarla işbirliği yapmış, burada Nûreddin Mahmud Devri’nden itibaren esir olarak tutulan Kerek Kontu Renaud ile Hârim Hakimi III. Joscelin gibi Haçlı liderlerini serbest bırakmıştır.1447Antakya Haçlıları da II. Seyfeddin Gazi’nin ittifakını desteklemişlerdir.1448 İttifaka yanındaki askerlerle karşı koyamayacağını anlayan Selâhaddin, Mısır’a gönderdiği askerlerini çağırmıştır. Onun komutasındaki ordusu ile II. Seyfeddin Gazi’nin komutasındaki Musul-Halep-Artuklu ordusu, Halep’le Dımaşk arasında Tel Sultan’da karşılaşmıştır. Bu karşılaşmada II. Seyfeddin Gazi’nin ordusu bir kez daha yenilmiş; çadırı yağmalanmış, hazinesi ele geçirilmiştir. Aralarında Sivas’ı bırakıp gelen eski Musul veziri Fahreddin Abdulmesih’in de bulunduğu ve sonradan tamamı serbest bırakılan çok sayıda emir ve askeri esir edilmiştir. II.Seyfeddin Gazi, kardeşi İzzeddin Mesud’u Halep’te bırakıp Musul’a geçmiştir.1449 Selâhaddin, bu zaferden sonra, ünlü muhaliflerinden Kutbüddin Yinal b. Hassan’ın elindeki Menbic’i Şevval 571’de (Mayıs 1176), ardından Halep yönetiminin elindeki 1446 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 74. 1447 Bündârî, Sene’l-Berk, s. 94; Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 262. 1448 İbn Vâsıl, Cilt: 2, s. 38; Stevenson, s. 211. İbn Kesîr, bazı Haçlıların Musul-Halep ordusu ile birlikte savaşa bizzat katıldığını yazmıştır. (Cüz: 12, s. 271.) 1449 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 74-75; Bündârî, Sene’l-Berk, s. 64-67; İbnü’l-Adîm, Zübde, s. 370- 371; İbn Vâsıl, Cilt: 2, s. 38-40, Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 262-263. Kâtip İmâd, Selâhaddin’in asker sayısını altı bin, Musul-Halep-Artuklu ordusunun asker sayısını yirmi bin olarak vermiştir. (Bündârî, Sene’l-Berk, s. 94.) İbnü’l-Esîr, bu kaydın doğru olmadığını iddia etmiştir; Seyfeddin’in ordusunun altı bin-altın bin beş yüz civarında olduğunu iddia etmiştir. Sonraki tarihçilerden Zehebî de bu görüşü esas almış ve savaşta onlardan sadece bir kişinin öldüğünü yazmıştır. (el-İber, Cilt: 3, s. 58.) İbn Vâsıl ise Kâtip İmâd’ın görüşünü esas almış (Cilt: 2, s. 38.), bunun yanında İbnü’l-Esîr’in Kâtip İmâd’ın kaydıyla ilgili görüşüne de yer vermiştir. (Cilt: 2, s. 40-41.) Kadı İmâd, Selâhaddin’in askerinin sayısını vermemiş, ittifak ordusunun ise 11 bin atlıdan oluştuğunu belirtmiştir. (s. 408.) Vakayı romansı bir üslupla aktaran Süryânî Mihail ise II. Seyfeddin Gazi’nin Mardin ve Hısnıkeyfâ askerleri ile birlikte askerlerinin sayısının altmış bini bulduğunu, Selâhaddin’in askerinin sayısının ise sadece on iki bin olduğunu yazmıştır. (Zekkâr, Cilt: 5, s. 250.) İbn Şeddâd’a göre, II. Seyfeddin Gazi, Halep’in hazinelerini de yanında götürmüştür. (s. 95.) İbn Kesîr’e göre Selâhaddin, bazı esirlere hilʿat giydirerek onları serbest bırakmıştır. (Cüz: 12, s. 271.) 291 son yerlerden Azâz’ı 38 gün kuşatıp Zilhicce 571’de (Haziran 1176) teslim almıştır.1450 Selâhaddin, Kutbüddin Yınal’ın kendisine olan düşmanlığına rağmen onu esir aldığı hâlde cezalandırmamış, serbest bırakmıştır.1451 Selâhaddin, Azâz kuşatmasında iken Haşhaşîler, çadırına kadar girmiş, kendisini hafif yaralamayı başarmışlardır. Ölümden Yazkeş1452 adlı memlûkü sayesinde son anda kurtulan Selâhaddin, 15 Zilhicce 571’de (25 Haziran 1176) Halep’i tekrar kuşatmış, kuşatmayı 572 Muharrem’e (Ağustos 1176) kadar sürdürdüğü hâlde bir netice alamamıştır. Bu sırada elçiler gidip gelmiş, neticede II. Seyfeddin Gazi-el-Melikü’s-Sâlih İsmâil ile Hasankeyf-Mardin Artukluları ve Selâhaddin arasında anlaşmaya varılmıştır. Taraflar anlaşmaya bağlı kalacaklarına ve anlaşmayı bozan taraf aleyhine yardımlaşacaklarına yemin etmişlerdir.1453 Anlaşma yapıldıktan sonra el-Melikü’s-Sâlih İsmâil, küçük yaştaki kız kardeşi Hatun binti Nûreddin’i1454 Selâhaddin’e göndermiş, Selâhaddin, bu kız çocuğuna ikramda bulunmuş ve Azâz’ı bağışlamıştır.1455 Selâhaddin, Safer (Ağustos-Eylül) ayında Nûreddin’in Dımaşk Kalesi’nde ikâmet eden hanımı, Üner’in kızı İsmetüddin Hatun’la, Hatun’un kardeşi Sadeddin Mesud b. Üner’in onayı ve vefat eden Kadı Kemâleddin Şehrezûrî’in yerine atanan, Nûreddin Mahmud Devri’nin önemli şahsiyetlerinden Kadı Şeyh Şerefüddîn b. Ebû Asrûn’un aracılığıyla evlenmiş,1456 Dımaşk’taki hâkimiyetini ve Nûreddin’in mirası üzerindeki tahakkümünü pekiştirmiştir. Ardından Rebîülevvel 572’de (Eylül-Ekim 1176) Mısır’a dönmüştür. 1457 1450 Bündârî, Sene’l-Berk, s. 99-100, 102; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 75-76; İbn Şeddâd, s. 96; İbn Vâsıl, Cilt: 2, s. 44. II. Seyfeddin Gazi, Kutbüddin Yınal’a Rakka’yı ikta olarak vermiş, burası da 578’de Selâhaddin tarafından elinden alınmıştır. (Bündârî, Sene’l-Berk, s. 99.) 1451 Ebü’l-Fidâ, Cilt: 2, s. 137. 1452 Vakayı İbnü’l-Esîr’den daha ayrıntılı anlatan Kâtip İmâd, bu şahsın adını Seyfeddin Yazkûc olarak vermiştir. (Sene’l-Berk, s. 100.) Halep tarihçisi İbnü’l-Adîm ise ondan Yazgec olarak söz etmiştir. (Zübde, s. 372.) 1453 Anlaşma metnine, “Taraflardan biri ahdinden dönerse geriye kalanlar tek el gibi onun aleyhinde olacaklardır.” maddesi konulmuştur. (İbn Vâsıl, Cilt: 2, s. 46.) 1454 İbn Kesîr, Cilt: 12, s. 274. 1455 Bündârî, Sene’l-Berk, s. 105; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 74-77; İbnü’l-Adîm, Zübde, s. 372- 373; İbn Vâsıl, Cilt: 2, s. 40; Ebü’l-Fidâ, Cilt: 2, s. 137. İbnü’l-Adîm, İzzeddin Cûrdîk ile Dâyeoğullarının serbest bırakılmasının bu anlaşmanın koşullarından olduğunu, serbest bırakılan bu emirlerden Cûrdîk’in Halep’te kalmayı tercih ettiğini, Dâyeoğullarının ise Selâhaddin’in yanına gittiğini yazmıştır. (Zübde, s. 373.) İbn Şeddâd ise Dâyeoğullarının serbest bırakılmasından söz etmeden İzzeddîn Cûrdîk ve Zeyneddîn Bellek el-Yarûkî’nin, Halep’te Selâhaddin tarafından teslim alınınca serbest bırakıldığını kaydetmiştir. (s. 105.) İbn Şeddâd, bu sırada Selâhaddin’in yanında değilse de dönemin tanıkları arasındadır. İbnü’l-Adîm ise Halep konusunda ailesi üzerinden daha geniş bilgi sahibidir. Hangi kaynağın isabet ettiği belirsizlik arz etmektedir. 1456 Bündârî, Sene’l-Berk, s. 112; İbn Vâsıl, Cilt: 2, s. 51. 1457 İbn Şeddâd, s. 96. 292 Selâhaddin’le varılan anlaşamaya rağmen Halep’teki iç karışıklık dinmemiş, Gümüştekin 573’te (1177-1178), Ebû Sâlih b. el-Acemî’yi İsmailî Haşhaşîlere öldürtünce el-Melikü’s-Sâlih İsmâil tarafından tutuklanıp taraftarlarının gözleri önünde işkence edilip dumanla boğdurularak öldürülmüştür.1458 Haçlılar, bu iç karışıklıktan ve Selâhaddin’in Mısır’a gitmiş olmasından yararlanıp Hârim’e kadar gelip kaleyi ele geçirmişlerdir. el-Melikü’s-Sâlih İsmâil, onlara çokça mal vermiş ve kaleyi terk etmemeleri durumunda Selâhaddin’e vermekle onları tehdit etmiştir. Haçlılar, bu tehdidi ciddiye alıp Hârim’i terk edince kale yeniden el-Melikü’s-Sâlih İsmâil’e kalmıştır.1459 Ancak Halep’teki iç karışıklıklar durmamış, 575’te (1179-1180) Nûreddin Mahmud Devri’nden beri Halep kadılığı yapan Muhyeddîn Ebî Hâmid b. Şehrezûrî, Kale Valisi Şazbaht’ın baskısı karşısında şehri terk edip Musul’a gitmek durumunda kalmıştır. Gümüştekin’in öldürülmesinden sonra İsmailî Haşhaşîlerle Halep’in arasında gerginlik çıkmış, aynı yıl Haşhaşîler Halep çarşısını sokaklara neft dökerek baştan başa yakmışlardır.1460 4.3. Halep ve Musul’un Selâhaddin’in Hakimiyetini Tanıması II. Seyfeddin Gazi, 3 Safer 576’da (29 Haziran 1180) ölmüş, yerine kardeşi İzzeddin Mesud geçmiştir.1461 Selâhaddin, aynı yıl İbn Şeddâd’a göre II. Kılıcarslan’ın Ermeni İbn Leon’a karşı yardım talebinde bulunması, 1462 İbnü’l-Esîr’e göre ise II. Kılıcarslan’a karşı savaşmak üzere Mısır’dan Suriye’ye gelmiştir.1463 Hangi görüş doğru olursa olsun, Selâhaddin, Çukurova yöresindeki Türkmenlerin sürülerini yağmalayıp onlardan çok sayıda kişiyi de esir alan Ermenilerin başı İbn Leon’a karşı, Türkmenlerin kendisinden yardım istemeleri üzerine Halep askerlerini yanına alarak bir sefer düzenlemiş, Ermenilerle savaşmış, onlara karşı zafer kazanmış, çok sayıda Ermeniyi öldürmüş ve bir 1458 Bündârî, Sene’l-Berk, s. 134-135; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 87; İbnü’l-Adîm, Zübde, s. 375- 376; İbn Haldûn, Cilt: 5, s. 302-303; Nüveyrî, Cilt: 27, s. 121-122. 1459 Bündârî, Sene’l-Berk, s. 137; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 87-88. Süryânî Mihail’e göre Gümüştekin, Antakya Haçlılarından yardım istemiş; Haçlılar, kaleyi alıp ona bırakacaklarına söz vermişlerdir. Ancak kale halkı, kaleyi savunmuş ve el-Melikü’s-Sâlih İsmâil ’e haber vererek kaleyi ona teslim etmiştir. (Süheyl Zekkâr, Cilt: 5, s. 257.) 1460 İbnü’l-Adîm, Zübde, s. 378. 1461 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 100. 1462 İbn Şeddâd, s. 98; İbn Şeddâd, bu görüşünde yalnız kalmıştır. Zira Anadolu’ya yönelik harekâta katılan Kâtip İmâd, II. Kılıcarslan’a yönelik bir seferden söz etmiştir ancak bu seferde herhangi bir savaş yaşanmamıştır. (Kâtip İmâd, s. 175-176.) 1463 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 101. İbn Vâsıl, olayı ayrıntılı bir şekilde işleyerek İbnü’l-Esîr’in görüşünü desteklemiştir. (Cilt: 2, s. 96-98.) 293 o kadar da esir almıştır. Ardından II. Kılıcarslan’la da bir anlaşma yapmıştır.1464 Türkmenlerin Halep yönetimini atlayarak Ermenilere karşı Selâhaddin’den yardım talebinde bulunmaları, Selâhaddin’in bölgedeki Müslümanlar açısından Nûreddin’in yerini aldığına işaret etmesi açısından önemlidir. II. Kılıcarslan’ın onunla anlaşması da, Selâhaddin’in bölgede yerini sağlamlaştırdığına işaret eden gelişmeler arasında görülmelidir. 25 Receb 577’te (4 Aralık 1181) el-Melikü’s-Sâlih İsmâil henüz on dokuz yaşında iken vefat etmiş; onun vasiyeti üzerine Halep, İzzeddin Mesud’a kalmıştır. İzzeddin Mesud, 20 Şâban 577’de (29 Aralık 1181) Halep’e gelmiş ve 5 Şevval’da (11 Şubat) elMelikü’s-Sâlih İsmâil’in annesi ile evlenmiştir.1465 Yerine Nûreddin adında küçük bir oğlunu bırakıp şehrin bütün hazinelerini, silahlarını ve askerî donanımını alıp Antakya Haçlıları ile iki yıllık bir anlaşma yaparak1466 Halep’ten ayrılmıştır. Daha sonra Halep, şehirdeki bazı emirlerin de desteğiyle II. İmâdüddin Zengî’ye Sincar karşılığında verilmiştir.1467 Selâhaddin ise Mısır’a gitmiş ancak el-Melikü’s-Sâlih İsmâil’in ve Suriye Valisi kardeşinin oğlu İzzeddin Ferruhşah’ın vefatı üzerine 17 Safer 578’de (22 Haziran 1182) Suriye’ye dönmüştür.1468 Musulluların anlaşmayı bozarak Haçlılarla işbirliği içinde kendisine saldırmak için hazırlandıklarını duymuş,1469 Harran hakimi Muzafereddin Gökböri’yi de yanına alarak Cemaziyelevvel 578’de (Eylül 1182) Fırat’ı geçmiş; Urfa (Ruha), Rakkâ, Nusaybin, Suruç’u ve Habur çevresini almış, Musul’u da kuşatmış, Musul’u alamamışsa da 2 Ramazan 578’de (20 Aralık 1182) Sincar’ı almıştır.1470 İzzeddîn Mesud, Ahlat sahibi Şah-ı Ermen’den Selâhaddin’e karşı yardım 1464 İbn Şeddâd, s. 98-99. İbn Vâsıl’a göre İbn Leon, Selâhaddin’e itaati kabul etmiştir. (Cilt: 2, s. 99.) Savaşta Selâhaddin’in yanında bulunan Kâtip İmâd, Haleplilerin desteğini anmamıştır. (s. 177.) 1465 İbn Şeddâd, s. 99-100; İbn Vâsıl, Cilt: 2, s. 106-108; İbnü’l-Adîm, Zübde, s. 384; Zehebî, el-İber, Cilt: 3, s. 73. 1466 Abû’l-Farac, Cilt: 2, s. 427. 1467 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 106-108; İbn Şeddâd, s. 100; İbnü’l-Adîm, Zübde, s. 385; İbn Vâsıl, Cilt: 2, s. 109-110. 1468 İbn Şeddâd, s. 101. 1469 İbn Vâsıl’ın yer verdiği, Selâhaddin tarafından Suriye’ye gönderilmiş mektupta Selâhaddin, Halep ve Musul idarecilerini Abbâsî Halifesine tabi olma iddialarına rağmen Bâtınîlerle işbirliği yapmakla itham etmiş, el-Müstazî-Biemrillâh’ın tevkī'ine göndermede bulunarak, Halep’in, kendisine ait olduğunu belirtmiştir. (Cilt: 2, s. 110-112.) 1470 İbn Şeddâd, s. 101-103. İbnü’l-Esîr, Musul idaresinin Haçlılarla işbirliğine hiç değinmemiştir. Konuyu Gökbörî ile Musul idarecileri arasındaki çekişme ve Gökbörî’nin Selâhaddin’le işbirliği yapmasına bağlamıştır. (İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 114; İbn-ı̇ Vasıl, Cilt: 2, s. 117-124.) İbn Vâsıl’ın kaydı bu konuda daha açıklayıcıdır. Ona göre adı geçen yerler, Halife el-Müstazî-Biemrillâh’tan gelen tevkī'de Selâhaddin’e verilmiştir. Ancak Selâhaddin, şefaat üzerine buraları II. Seyfeddin Gazi’ye bırakmıştır. İzzeddin Mesud, atabeg olduğunda Selâhaddin’den II. Seyfeddin Gazi ile bu konuda yaptığı anlaşmanın geçerli olmasını istemiş ancak Selâhaddin, bu teklifi reddetmiş; söz konusu şehirlerin İslâm 294 dilemiş, Mardin Artukluları ve Halep askerleri de onlara katılmış ancak iki taraf arasında savaş yaşanmadan Şah-ı Ermen-Musul-Mardin-Halep ittifakı dağılmıştır.1471 Selâhaddin, Diyarbakır’ı İbn Nisan’dan alıp müttefiki Artuklu Nûreddin Muhammed b. Karaarslan’a vermiş, Antep’i de Nûreddin tarafından buraya atanmış olan Haznedâr Şeyh İsmail’in kardeşi Nasîrüddin Muhammed’den almış; aynı yıl -Nûreddin’in vefatından ancak on yıl sonra- 17 Safer 579’da (11 Haziran 1183) 1472 Halep’i alabilmiş; Halep ordusunu kendi ordusuna katmış, II. İmâdüddin Zengi’ye iyi muamelede bulunmuş, hilʿat giydirmiştir. Şehrin hazineleri İzzeddin Mes’ud tarafından alındığı için askerlerinin maaşına karşılık kendisine Halep eşrafı tarafından hanımının ziynetlerini dahi satması önerilen1473 İmâdüddin, Halep’i terk ederek Sincar taraflarına gitmiş ve bundan sonra askerleri ile birlikte Selâhaddin’in hizmetine girmiştir.1474 Şevval 581’de (Aralık 1185) II. Seyfeddin Gazi’nin Cizre sahibi oğlu Sencer Şah’ı tarafına çeken Selâhaddin, aynı yıl Abbâsî Halifesi Nâsır-Lidînillâh da müdahalesiyle Musul idaresiyle de anlaşarak Zengi Atabegliğini adına hutbe okutulan yerler arasına katmıştır.1475 Atabeglik, bundan sonra Selâhaddin’e bağlı olarak varlığını Musul ve çevresinde sürdürmüştür. beldelerinin savunulması için önemine değinen bir mektupla durumu yeni halife Nâsır-Lidînillâh’a bildirmiştir. (Cilt: 2, s. 93-95.) Selâhaddin, bu sefere çıkmadan önce Birecik civarında “Küfür ile cihad etmek üzere teslim olup sultanın askerlerine katılan hükümdarların ülkesi selamette olacaktır.” diye çevre meliklere yazılı haber yollamış, bunun üzerine Hısnıkeyfâ sahibi Nûreddin b. Karaarslan b. Sökmen b. Artuk kendisine tabi olmuştur. (İbn Vâsıl, Cilt: 2, s. 117.) 1471 İbn Şeddâd, s. 103; İbn Vâsıl, Cilt: 2, s. 132-134. 1472 Kadı İmâd, Halep’in Selâhaddin tarafından alınışının tarihi olarak 20 Safer 579’u (13 Temmuz 1183) vermiştir. (s. 418.) 1473 Abû’l-Farac, Cilt: 2, s. 431-432. 1474 İbn Şeddâd, s. 104-106; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 121-122; İbn Vâsıl, Cilt: 2, s. 134-143. 1475 İbn Şeddâd, s. 119-120; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 134-135; İbn Vâsıl, Cilt: 2, s. 155-157. 295 5. BÖLÜM: DEVRİNDE DEVLET VE TOPLUM Nûreddin Mahmud Devri’nde devletin işleyişine dair konuları doğrudan ele alan kaynak eser kaleme alınmamıştır. Bu nedenle konuyla ilgili elde edilen bilgiler, devrin kaynaklarında Nûreddin’in hayatı ve şahsiyeti hakkında yazılanlardan ibarettir. Bu kaynakların Nûreddin’in şahsiyeti üzerine odaklanmaları ve devlet işleyişini onun karizmatik kişiliği etrafında açıklamakla yetinmeleri, Nûreddin Mahmud Devri’nde devletin işleyişi ile ilgili bilgi edinme konusunda önemli bir problem teşkil etmektedir.1476 Çalışmamızda, bu kaynaklardan dolaylı olarak ulaştığımız bilgilerin yanı sıra Nûreddin’in devletinin halefleri olan Eyyûbî ve Memlûk yönetimlerinin işleyişi hakkında ayrıntılı olarak yazılmış Makrîzî, Kalkaşendî gibi kaynaklardan yararlanılmıştır. Ayrıca Bahattin Kök, Nikita Elisseeff ve Ramazan Şeşen’in araştırmaları da göz önünde bulundurularak Nûreddin’in devletinin işleyişi ele alınmış; Abbâsî ve Selçuklu devlet teşkilatları ile ilgili araştırmalardan yola çıkarak Nûreddin’in yönetimindeki farklılıklar tespit etmeye çalışılmıştır. Nûreddin, yaşamı boyunca büyük bir devlet tesis etmiş ancak bu büyük devlette hiyerarşik yapı, tam olarak yerleşmemiştir. Onun devrinde unvanlar belirsizlik arz etmektedir. Devleti yönetenler arasındaki hiyerarşik yapı belirgin bir mahiyete sahip değildir. Devlet, Nûreddin’in ismi etrafında ve onun karizmasıyla mevcudiyetini ayakta tutmaktadır. Nûreddin, idaresinin ilk döneminde İmâdüddin Zengî’nin oğlu ve Zengî Atabegliği’nin Halep emiri olarak yönetimin başında bulunmuşsa da kurucu ve karizmatik bir lider olarak öne çıkmış, sürekli büyüyen devlet, onun şahsiyeti etrafında şekillenmiştir. Halep emirliğini babasının mirası olarak elde etmişse de devletin kurucusu esas olarak kendisidir. Devlet, onun eseridir, onun dünya görüşü ve idare pratiği doğrultusunda bir idarî yapıya ve toplumla ilişkilere sahip olmuştur. 5.1. Devletin İdarî Yapısı Devletin idarî yapısı, devletin zirvesinde yer alan Nûreddin’in etrafında oluşmuştur. Merkezde unvanları belirgin olmayan yardımcı idareciler, taşrada ise “emir” unvanlı nâibler ve yine onların yardımcıları bulunmaktadır. Nûreddin, nâibleri kontrol altında tutarken nâiblere bağlı kurumların merkez teşkilatıyla ilişkileri yeteri kadar açık 1476 Bu konudaki kaynak problemi, Elisseeff tarafından da dile getirilmiştir. (Cilt: 3, s. 12.) 296 değildir. Bununla birlikte genellikle merkezden ayrılmayan Nûreddin, devletin taşra yapısıyla merkezî yapısı arasında günün koşullarında mümkün olan en güçlü ilişkiyi kurmak için gayret göstermiştir. Nûreddin, başkent etrafında üniterliğe meyleden merkezîleşmeyi tercih etmiş; aralarında hiyerarşik bağın bulunmadığı ya da zayıf olduğu şehirleri bu sisteme zorlamış ancak günün koşulları, onun bu yöndeki nihaî hedefine ulaşmasını engellemiştir. Çalışmamızda, onun devletiyle ilgili bu temel husus göz önünde bulundurularak hiyerarşinin tepe noktasından -Nûreddin’in konumundanbaşlamak üzere devlet yapısı birim birim ele alınmıştır. 5.1.1. Nûreddin Mahmud’un Konumu ve Atabeglik Unvanı K.V. Zettersteen, İslâm Ansiklopedisi’nde “Nûreddin Mahmud” maddesini, “Halep ve Şam Atabeyi” unvanıyla başlatmıştır.1477 Buna karşın Kök, “Nûreddin Mahmud ve İslâm Kurumları Tarihindeki Yeri” eserinin “İdare Kurumları” başlığı altında, Nûreddin’in atabeg unvanıyla tanınmasını gerektirecek bir durumun olmadığını belirtmiştir. Kök, bu eserinde Nûreddin’in atabeg olarak anılmasının babasının bu unvanla meşhur olmasından kaynaklandığını, Abbâsî Halifelerinin hükümdar olarak gördükleri ve geniş bir coğrafyaya hükmeden Nûreddin’i atabeg olarak konumlandırmanın düşünülemeyeceğini ifade etmiş;1478 Nûreddin için eseri boyunca “sultan”1479 ya da “hükümdâr”1480 demeyi tercih etmiştir. Ama Kök, Diyanet İslâm Ansiklopedisi’nin “Nûreddin Mahmud” maddesini, K.V. Zettersteen ile tutum birliği içinde “Dımaşk ve Halep Atabegi(1146-1174)” unvanıyla başlatmıştır. Türkiye’de ve Arap ülkelerinde Selçuklular’la ilgili kimi eserlerde de Nûreddin, “atabeg” olarak anılmaktadır. Ne var ki bu nitelendirme, Kök’ün ifade ettiği1481 gibi Nûreddin’in babasının mirasçısı olarak meşhur olmasından kaynaklanan bir galat-ı meşhurdur. Atabeglerin yanında, yetiştirilmek, korumak ve kontrol altında tutulmak üzere bir şehzade bulunur. Bununla birlikte atabegler, merkezi yönetime doğrudan bağlıdırlar, sultanın nâibidirler. Daha çok uç beyliği kapsamına giren emirlikleri, meşruiyet ve 1477 K.V. Zettersteen, “Nûr-ed-dîn”, İA, MEB, Cilt: 9, s. 358. 1478 Kök, İslâm Kurumları, s. 47-50. 1479 Kök, İslâm Kurumları, s. 31, 32, 35, 36, 37, 38, 39, 40, 43. 1480 Kök, İslâm Kurumları, s. 31, 34, 39. 1481 Kök, İslâm Kurumları, s. 47-48. 297 gücünü bu iki unsurdan almaktadır.1482 Oysa Nûreddin’in yanında hiçbir zaman bir şehzade bulunmamıştır. Bununla birlikte Nûreddin, Selçuklu sultanının nâibi de değildir. Çalışmamızda daha önce ifade edildiği üzere Zengî’nin yanında Melik Alpaslan ve kardeşi Melik Hafacî olmak üzere iki Selçuklu şehzadesi bulunuyordu. Bu şehzadelerin Musul’a hâkim olmak maksadıyla içinde yer aldıkları ilk girişim, Melik Hafacî’nin kaybolmasıyla, ikinci girişim Melik Alpaslan’ın önce hapsedilip sonra bir daha kendisinden söz edilmemesiyle sonuçlanmıştır.1483 Nûreddin ile Irak Selçuklu Sultanlığı arasında gerçekleşen ilk temas, yönetiminin başlangıç yıllarında, 543’te (1148) Yağra’da Haçlılardan kazandığı ganimetlerin bir bölümünü, ağabeyi Seyfeddin’e, bir bölümünü Abbâsî Halifesine, bir bölümünü de Irak Selçuklu Sultanı Mesud’a ve başka kişilere de göndermesidir.1484 Esasen ilgili bölümde ifade edildiği üzere Yağra’daki durum, olağan değildir. Zira Nûreddin, -yönetimini henüz yerleştirme aşamasında olduğu bir süreçte- burada muzaffer iken1485 pusuya düşürülmüş, karargâhının önemli bir kısmını İsmailî lider Ali b. Vefa’nın da desteklediği Haçlılara kaptırmış, iki yüz atlısı ile Halep’e zor ulaşabilmiştir. Vaka, bütün Hıristiyanlar arasında büyük bir sevince yol açmıştır.1486 İslâm coğrafyasını istila etmek isteyen Haçlılara karşı set oluşturan ve varlığının önemini de bu işleviyle açıklayan Nûreddin, Yağra vakasının, Bağdat ve Musul’da onun oluşturduğu setin zayıfladığı kanaatinin oluşmasına yol açarak meşruiyetinin tartışmaya açılmasından endişelenmiş olmalıdır. Bunun önüne geçmek için elindeki bir miktar ganimeti ağabeyi Seyfeddin Gazi, Sultan Mesud ve Halifeye göndererek hâlâ yeterince güçlü olduğunu göstermeye çalışmıştır. Şair el-Kayserânî de bu vakadan sonra aleyhinde oluşabilecek bir ortamın önüne geçmek için bir şiir yazmış, bu şiirde onun için “sultan” unvanını kullanmıştır.1487 Atabeglik, kurumsal değişmeye uğrayarak şehzade yetiştirme işlevi söz konusu olmadan babadan oğla bir unvan olarak tevarüs edebilmiştir. Bunun açık örneği, 1482 “Atabeg” kavramı ve atabeglik kurumu için bkz. Fuat Köprülü, “Ata”, İA, Cilt: 1, s. 712; Turan, Selçuklular Târihi, s. 310-311; Yılmaz Öztuna, Devletler ve Hânedanlar-İslâm devletleri, Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı, 1996, Cilt: 1, s. 494-495; Coşkun Alptekin, “Atabeg”, DİA, Ankara: TDV Yayınları, 1991, Cilt: 4, s. 38; Kenan Ziya Taş, Osmanlılarda Lalalık Müessesesi, Isparta: Kardelen Kitabevi, 1999, s. 3-5. 1483 Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 180. 1484 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 9, s. 356. 1485 İbnü’l-Kalânisî, s. 470. 1486 Tritton ve Gibb, s. 300. 1487 Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 211-213. 298 Dımaşk Atabegliği’dir. Tuğteginliler’in Dımaşk emirleri, Nûreddin Mahmud Devri’nde Dımaşk’ta bir şehzade bulundurmadıkları hâlde “atabeg” olarak anılmıştır. Ne var ki Nûreddin için atabegliğin tevarüsü de fiilî olarak söz konusu değildir. Zengî’nin atabeg unvanını miras alan, büyük oğlu Seyfeddin Gazi’dir. İmâdüddin Zengî’nin öldürülmesinden sonra, Musul’daki Zengî yönetimi, Melik Alpaslan’ı bir daha kendisinden haber alınmamak üzere bertaraf edip Irak Selçuklu Sultanı Mesud’dan Seyfeddin Gazi’nin babasının yerine geçmesini onaylaması talebinde bulunmuştur. Sultan Mesud, Zengî’nin sağlığında kendisinin yanında bulunan1488 Seyfeddin Gazi’nin babası İmâdüddin Zengî’nin yerine geçmesini onaylamış, makamını onaylama simgesi olarak da ona hilʿat göndermiştir.1489 Seyfeddin Gazi hayatta iken Nûreddin’in de atabeg olduğunu iddia etmenin makul bir tarafı bulunmamaktadır. Zira bu durumda aynı aileden eş zamanlı olarak iki atabegin mevcudiyeti söz konusu olur ki Seyfeddin Gazi ve Nûreddin için bu durum gerçekleşmemiştir. Nitekim ilgili bölümde anlatıldığı üzere Musul yönetimi de Nûreddin’i kendisine bağlı bilmiştir. Seyfeddin Gazi, Nûreddin’in -kendisine bağlılık hissetsin diye- her yardım isteğini karşılayarak defalarca yanına gelip itaatini bildirmesini talep etmiş, Nûreddin, devrin koşulları içinde kardeşinden korkarak buluşmayı geciktirmişse de bu talebe nihayetinde olumlu karşılık vermiştir. Görüşme, Musul’da olmasa da Seyfeddin Gazi’nin karargâhında gerekleşmiş; Nûreddin, Seyfeddin Gazi’yle karşılaşınca yeri öpmüştür.1490 Yer öpme, ağabeye gösterilen saygı değil, o dönemde itaat bildirme simgesidir.1491 Musul yönetimi, Nûreddin’i kendisine bağlı emirler arasında görmüştür. Atabeglik veziri Cemâleddîn, Seyfeddin Gazi’nin ölümünden sonra (544/1149), Nûreddin’e karşı savaşmak isteyen emirlere “Biz, Halife ve Sultan nezdinde Nûreddin Mahmud’u kendimize tabi bildirdik. Nûreddin Haçlıların karşısına bizim adımıza çıktı.” 1488 İbnü’l-Esîr, Sultan Mesud’un Seyfeddin Gazi’yi sevdiğini, ona yakınlık duyduğunu, hazırda ve seferde yanında bulundurduğunu kaydetmiştir. (Atâbekiyye, s. 86.) 1489 İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 86. 1490 İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 87-88; Abû’l-Farac, Cilt: 2, s. 383. 1491 İbnü’l-Esîr, bu konuda açık bir ifadeyle, “Kardeşi Seyfeddin’in hizmetine askeriyle birlikte döndü.” demiştir. (Atâbekkiye, s. 88.) Bununla birlikte bu, tam anlamıyla bir emirlik konumu değildir. Zira Seyfeddin Gazi, Nûreddin’in idare tarzına ve faaliyetlerine karışmamıştır. 299 demiştir.1492 Nûreddin ise Seyfeddin Gazi’nin sağlığı sırasında Musul’u kendisine bağlı gösterme çabasında olmamıştır. Nûreddin’in atabeg unvanına sahip olup olmadığı, ancak Seyfeddin Gazi’nin ölümünden sonrası için tartışılabilir. Nûreddin, Seyfeddin Gazi’den sonra Zengî’nin ikinci büyük oğlu ve aynı zamanda güç sahibi bir emîr olduğundan atabegliğin ona geçmesi beklenirdi.1493 Ancak Musul yönetimi, Vezir Cemâleddîn ve ordu komutanı Zeyneddin Ali’nin ortak görüşüyle kardeşi Kutbeddin Mevdûd’u atabeg ilan etmiş; Seyfeddin Gazi’ye ait bütün yerleri de ona bağlamıştır. Nûreddin, bu duruma itiraz ederek babasının zengin hazinesinin bulunduğu Sincar’a yürümüş, babasının hazinelerini almış, Sincar’ı kardeşine bırakıp Suriye topraklarındaki Humus ve Rahbe’yi ise ondan almıştır.1494 Nûreddin’i hem ekonomik açıdan hem memleketin genişliği açısından güçlü kılan bu vaka da onun atabeg olarak anılmasına sebep değildir, zira bu vakadan sonra da Nûreddin kendisini atabeg olarak tanıtmamış, atabeg olarak da anılmamıştır. Musul Zengîleri ise başta Kutbüddin Mevdûd olmak üzere atabeg olarak anılmaya devam etmişlerdir.1495 Abbâsî Halifesi Nûreddin’e ilk kez 546’da (1151-1152) sarı bir kısrak ve Arap kılıcı ile birlikte hilʿat ve siyah ipek (bayrak) göndermiştir.1496 İlgili menşura ulaşmak mümkün olmadığından Halifenin Nûreddin’i hangi unvanla andığı bilinmemekle birlikte, Seyfeddin Gazi’nin vefatından sonraki bu onurlandırma, Nûreddin’in bağımsız bir melik olarak tanınmaya başlandığı kanaati oluşturmaktadır. Ancak kayıtlara bakıldığında Nûreddin’in tam anlamıyla bağımsızlığa Dımaşk’ı ele geçirmesiyle kavuştuğunu söylemek daha doğrudur. 1492 İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 96; Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 236. 1493 Nejat Kaymaz, Türk hakimiyet telakisinin İslam sonrasına kalan bir izi olarak Selçuklular’da en büyük evlat (ekber-i evlâd) olmanın idarede veraset için hukukî bir kaide olmamakla birlikte hep gündeme geldiğini ve tayinde avantaj sağladığını belirtmiştir, Kaymaz’a göre bu avantaj güç ile bir araya geldiğinde tayinin gerçekleşmesini sağlamıştır, güçten yoksun olduğunda ise tek başına tayine yetmeyebilmiştir. (Nejat Kaymaz, “Anadolu Selçuklu Devletinin İnhitatında İdare Mekanizmasının Rolü I”, AÜDTCF Tarih Araştırmaları Dergisi, Ankara 1964, c.II, s. 133.) Halil İnalcık ise bu konuda “en eski devirlerden beri Türk devletlerinde tahtı hânedanın muayyen azasına inhisar ettiren” bir geleneğin yerleşmemesine rağmen, zaman zaman büyük oğulların veya küçüklerin tercihi gibi temayüllerin ortaya çıktığı tespitine ulaşmıştır. (Halil İnalcık, Osmanlılarda Saltanat Verâseti Usûlü ve Türk Hakimiyet Telakkisiyle İlgisi”, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, Ankara 1959, Cilt: 14, Sayı: 1, s. 73.) 1494 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 9, s. 359-361; Atâbekiyye, s. 92-98; Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 233-239; İbnü’lAdîm, Zübde, s. 332-333. 1495 İbnü’l-Esîr, bizzat bu vakayı anlattığı sayfada Kutbüddin Mevdûd için, “Atabeg Kutbüddin” demiş, Nûreddin için ise bu unvanı hiçbir yerde kullanmamıştır. (el-Kâmil, Cilt: 9, s. 360.) 1496 Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 265. 300 Konuyla ilgili kaynaklarda da Nûreddin, atabeg olarak anılmamıştır. Nûreddin, İslâm tarihi kaynaklarında ilkin “Sâhibü’l-Haleb”, sonra “melik” ve “sultan” olarak anılmıştır.1497 İbnü’l-Kalânisî, Nûreddin’in adının Dımaşk’ta Halife ve Sultan’dan sonra hutbede okutulduğu ve Dımaşk emiri Abak’a hilʿat giydirdiği 14 Muharrem 545’e (13 Mayıs 1150) 1498 kadar unvanını “Emîr Nûreddin”1499, “Sâhibü’l-Haleb” 1500 diye kayda geçmişken1501 o tarihten itibaren onu üç yıl (545, 546, 547) unvansız anmış; 548’den itibaren ise unvanını “Sultanü’l-Haleb veş-Şam (Halep ve Şam Sultanı)”,1502 “Meliku’lâdil”1503 , “Sultanu’ş-Şam”1504, “Melik Nûreddin”1505 olarak kayda geçmiştir.1506 Nûreddin’in unvanının belirlenmesinde devrin idarî yapısını iyi bilen Kalânisî’nin bu kayıtları esas alınmalıdır. Buna göre, Nûreddin, Halep yönetimini elde ettiği ilk dönemde devrin adlandırmasıyla “Halep sahibi ve emiri”dir. Dımaşk üzerindeki etkinliğini artırdıktan sonra ise bölgedeki diğer gelişmelerle de ilgili olarak “sultan” olarak görülmeye başlanmıştır. Ancak İbnü’l-Kalânisî’nin vefatından sonra Nûreddin’in gücü ve etki alanı daha da artmıştır. İbn İyâs, İbn Fadl el-Ömerî’nin “Mesalik” adlı eserindeki kriterlere dayanarak Nûreddin’in“sultan” değil, “es-Sultanu’l-a’zam (büyük sultan)” olduğunu ifade etmiştir. İbn Fadl’a göre, Mısır, Şam, İfrikiya, Endülüs gibi büyük ülkeleri yöneten, vilayetlerinde önemli emirler bulunan, asker sayısı on bin atlıyı bulan idareciye, “sultan”; birbirine uzak birkaç memleketi yöneten idareciye ise “esSultanü’l-aʿzam” denir. İbn İyâs, Nûreddin’in, halifelerin varlığına rağmen kendisine “Sultan” denilen Büyük Selçuklu Sultanı Melikşah’tan sonra kendisine “sultan” olarak 1497 Şair el-Kayserânî’nin, henüz 543’teki (1148-1149) Yağra vakasından dolayı şiirinde Nûreddin’i “sultan” diye aanması (Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 211.) bir konumu bildirmekten öte, şiirde methiye kapsamı içinde ele alınmalıdır. 1498 İbnü’l-Kalânisî, s. 480. 1499 İbnü’l-Kalânisî, s. 450. 1500 İbnü’l-Kalânisî, s. 451, 466, 472. 1501 İbnü’l-Kalânisî, sadece Nûreddin’in Halep’e hükmetmesinin ilk yıllarında, 543 yılı olaylarını aktarırken “Nûreddin Atabeg” diyerek ondan Atabeg diye söz etmiştir. Bunun hatalı bir yazımdan kaynaklanma ihtimali de bulunmaktadır. (s. 468.) Nitekim hemen sonrasında Nûreddin’i sadece Halep sahibi olarak anmaya devam etmiştir. (s. 470.) 1502 İbnü’l-Kalânisî, s. 495. 1503 İbnü’l-Kalânisî, s. 506, 512. Süyûtî, Nûreddin’in Dımaşk’ı alması üzerine Abbâsî Halifesi MuktefîLiemrillâh’ın kendisine hilʿat gönderdiğini, ona Melikü’l-Âdil lakabını verdiğini ve Mısır’a sefer düzenlemesini emrettiğini yazmıştır. (s. 675.) Gibb de onun “Melikü’l-Âdil” unvanını 1154’te almış olabileceğini yazmıştır. (A History Of The Crusades, Cilt: 1, s. 519.) 1504 İbnü’l-Kalânisî, onu aynı zamanda “Melikü’l-Âdil”, “Rüknü’l-İslâm vel Müslimin” diye anmıştır. (s. 516.) 1505 İbnü’l-Kalânisî, s. 507. 1506 Kalkaşendî’ye göre “melik”, en üst emirdir; “sultan” kavramı, melik kavramından daha kapsamlıdır, sultan, melikin ve diğer emirlerin de üstündedir. Bir rivayete göre kendisine sultan denen ilk kişi Hârûnürreşîd’in (ö.193/809) veziri Halid Bermekî’dir (ö.165/781-782). Daha sonra Selçuklu sultanları için de bu unvan kullanılmıştır. (Cilt: 5, s. 448, 447.) 301 “el-melikü’l-âdil” unvanı verilen ilk kişi olduğunu, Melikşah gibi “Sultan” unvanının onun isminin yerine ilk kez bir idareci için kullanıldığını ve “es-Sultanu’l-a’zam”lığın bütün koşullarına sahip olduğunu belirtmiştir. Nûreddin’in başının üzerinde sancak taşıyan ilk melik de olduğunu belirten1507 İbn İyâs, Nûreddin’in vefatından sonra onun yerini alan Selâhaddin’e şairin “Ey asrın ve farklı kıtaların sultanı” diye hitap ettiğine de dikkat çekmiştir.1508 İbnü’l-İmad da onun başta Selçuklu sultanlarına bağlı olduğunu ama sonra bağımsızlaştığını yazmıştır.1509 Abbâsî Halifelerinin Nûreddin’e gönderdiği mektuplar günümüze ulaşmamıştır. Ancak Fâtımî Halifesi el-Âdıd’ın Kādî el-Fâzıl’a yazdırdığı mektuplar elimizde bulunmaktadır. İbn Fadl el-Ömeri, “el-Mesâlikü’l-Ebsâr” adlı kitabında bu mektubu, bizzat Kādî ElFâzıl’ın el yazısından gördüğünü ifade edip eserine almıştır. Söz konusu mektupta elÂdıd, Nûreddin’e “el-Melikü’l-Âdil el-Muazzam” diye hitap etmiştir.1510 Devletin iç yazışmalarında da Nûreddin, sultan olarak anılmıştır. Selâhaddin’in Mısır’dan Kādî ElFâzıl’ın hattıyla Nûreddin’e gönderdiği ilk mektupta ondan “es-Sultan el-Mevlâ elMeliku’l-Âdil” diye söz edilmiştir.1511 Kâtip İmâd, Mısır’da Fâtımî Halifeliğinin lağvedilip Abbâsî Halifesi adına hutbe okunmasından sonra Abbâsî Halifesinin hem Nûreddin hem Selâhaddin’e hediyeler gönderdiğini ancak Nûreddin’e gönderdiği hediyelerin daha üstün olduğunu kaydetmiştir.1512Kök’e göre halife bu farkı gözeterek Nûreddin’i büyük sultan, Selâhaddin’i ise ona bağlı ikinci derecede bir hükümdar kabul ettiğini anlatmak istemiştir.1513 Nûreddin’in hediyelerinin bizzat Halifenin büyükelçisi, Selâhaddin’in hediyelerini ise Nûreddin’in görevlendirdiği aralarında Kâtip İmâd’ın da bulunduğu kişiler tarafından kendisine verilmesi,1514 Kök’ün bu görüşünü desteklemektedir. Nûreddin, vefat ettiğinde Suriye, Mısır, Musul ve Yemen’e hükmetmekte; Mekke ve Medine’de de adına hutbe okunmaktaydı. Diyarbakır ve diğer el-Cezire emirlerini ise 1507 İbnü’l-Esîr’e göre Selçuklu sultanlarından sonra başında ilk kez sancak taşıyan I. Seyfeddin Gazi’dir. (Atâbekiyye, s. 93.) 1508 İbn İyâs, Cilt: 1, Kısım:1, s. 241. 1509 İbnü’l-İmâd, Cilt: 6, s. 378. 1510 Ebü'l-Abbâs Şehâbeddin Ahmed b. Yahya İbn Fadlullah el-Ömeri, Mesalikü’l-Ebsâr fi Memaliki’lEmsar, thk.: İbrahim Sâlih, Abu Dabi:el-Muʿcmeu’s-sakâfî, 2002, s. 144. 1511 Bündârî, Sene’l-Berk, s. 30. 1512 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 136; Makrîzî, es-Sülûk, Cilt: 1, s. 151. 1513 Kök, İslam Kurumları, s. 52. 1514 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 135-136. 302 itaat altına almıştı.1515 Bununla birlikte Libya ve Kuzey Sudan da onun etki alanı içindeydi. Musul’un doğusundan Kuzey Afrika’nın ortalarına, Diyarbakır’ın kuzeyinden Yemen’e uzanan bu geniş hâkimiyet coğrafyasının atabeglik olarak kabul edilmesi isabetli bir yaklaşım değildir. Batı’nın literatüründe imparatorluğun kültürel, etnik, ekonomik ve toplumsal açılardan çeşitlilik arz eden farklı halkları bünyesinde toplayan bir büyük politik ve teritoryal gövde olarak tanımlandığı1516 dikkate alınırsa İbn Fadl’ın ölçülerine göre “es-Sultanü’l-a’zam”, “imparator” unvanına denk gelmektedir. Bu durumda Nûreddin’in devleti Batılı terminolojiye göre imparatorluk, Nûreddin de imparator konumundadır. Nitekim 1165’te (560-561) Nûreddin’in ülkesini gezen Yahudi seyyah Rabbi Benjamin of Tudela, Nûreddin’in ülkesi için “imparatorluk (empire)”, Nûreddin için ise “Türk Kralı (King of Thogarmim)” ifadelerini kullanmıştır.1517 5.1.2. Saltanat Alametleri İsmail Hakkı Uzunçarşılı’ya göre Selçuklularda, hutbe ve sikkenin yanında önemli hükümdarlık alametleri tevkī', tuğra, arma, çetr, nevbet ve saltanat çadırıdır.1518 Diğer önemli saltanat alametleri ise hilʿat, taht, tac, bayrak, sancak ve otağdır.1519 Nûreddin, sadece kendi hâkimiyet alanında değil, henüz 545 Muharrem’inin başında (13 Mayıs 1150) Dımaşk Atabegliği’nde adına hutbe okutulmasını kabul ettirmiştir. Çalışmamızın ilgili bölümünde anlatıldığı üzere, Dımaşk Atabegliği, Nûreddin’in adını, Abbâsî Halifesi ve Irak Selçuklu Sultanı’ndan sonra hutbede okumayı ve sikkelere yazmayı kabul etmiş, Nûreddin, Atabeg Abak’a hilʿat giydirmiş; 14 Muharrem 545 (13 Mayıs 1150) Cuma günü Nûreddin’in adı Dımaşk minberlerinde hutbede anılmıştır. Nûreddin, bunun ardından Abak’ın vezirine de hilʿat giydirmiştir.1520 1515 İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 162. Mekke ve Medine’den Nûreddin adına hutbe okunduğu, İbnü’lEsîr’de olduğu gibi sonraki kaynaklarda da geçmiştir. Ancak bunun ne zaman, ne şekilde ve hangi dayanakla başlandığı bilinmemektedir. 1516 Barış Ünlü, “İmparatorluk Fikrinin Gelişimi”, Ankara SBF Dergisi, 65-3, s. 237-266. 1517 Rabbi Benjamin, s. 83. 1518 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti Teşkilâtına Medhal, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1988, s. 26-30. 1519 Ayşe Dudu Kuşçu, Eyyûbî Devleti Teşkilâtı, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2013, s. 202-213. 1520 İbnü’l-Kalânisî, s. 480; Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 240-241. 303 Sivas’tan Yemen’e, Musul’un1521 doğusundan Libya içlerine uzanan bir coğrafyada adına hutbe okunan Nûreddin, hutbede aşırı övgülerle anılmasını yasaklamış, kendisiyle ilgili söylenecek sözlerin “yalandan arındırılması için” bizzat emirname yayımlamıştır. Ülkenin tamamında kendisiyle ilgili söylenecek sözleri veziri konumundaki Halid b. Muhammed b. Nasr b. el-Kayserânî’ye bizzat yazdırmış, ülkenin bütün minberlerinde bu sözlerle anılması için kendi el yazısıyla bir emirname (rukʿa) yazmıştır.1522 Kök’e göre Nûreddin, kendi adına para bastıran ilk Zengî hükümdârıdır; ne babası İmâdüddin Zengî ne de I. Seyfeddin Gazi para bastırmışlardır.1523 Nûreddin’in paralarının bir yüzünde kendi ismi, diğer yüzünde Selçuklularda olduğu gibi1524 halifenin ismi bulunmaktadır. Selâhaddin, Fâtımî Halifeliğinin ilgasından sonra, 7 Rebîülâhir 567’de (8 Aralık 1171) Mısır’da bir yüzünde Abbâsî Halifesi el-MustazîBiemrillâh, diğer yüzünde Nûreddin’in isminin bulunduğu sikkeler basmıştır.1525 Sikke, “altın, gümüş veya bakır üzerine damga vurmak için hazırlanmış demir kalıp” anlamına gelse de1526 dinar veya dirhem üzerinde damganın nakşedildiği her türü para anlamında 1521 İbnü’l-Esîr, Musul Atabegi Kutbüddin Mevdûd’un, korkudan değil, kendi isteğiyle Musul’da Nûreddin adına hutbe okuttuğunu yazmıştır. (Atâbekiyye, s. 149.) 1522 Ebû Şâme, bu konuda İbnü’l-Adîm’den şu alıntıyı yapmıştır: “Vezir Halid b. Muhammed b. Nasr b. el-Kayserânî’nin Nûreddin’e yazdığı ve Nûreddin’in üst tarafta ve satır aralarında ona verdiği cevabın yazılı olduğu rukaʿyı her ikisinin yazısından gördüm, o metni olduğu gibi aktardım. Nûreddin Mahmud, İbn Kayserânî’den hatipler, kendisinde bulunmayan hiçbir özelliği kendisiyle ilişkilendirmesinler diye, onlar tarafından minberde okunmak üzere, yalandan ve hâline muhalif sözlerden arındırılmış bir metin hazırlamasını istemişti. Halid’in bunun üzerine yazdığı metin şu şekildeydi: ‘Allah dünya ve ahirette efendimizin değerini artırsın. Onu kendisi ve zürriyeti ile ilgili emellerine ulaştırsın. Kendi hamd, fadl, kerem ve minnetiyle onun hâlihazırdaki ve sonraki işlerini hayırlı neticelere ulaştırsın.’ Emirler, bu duaya ‘Allah, ondan ve anne babasından razı olsun, rızasına giden yolu ona kolaylaştırsın, kendi katındaki yakınlığını ve fevzini artırsın. Allah, her şeye kadirdir.’ şeklinde ekleme yapmışlardı. Onlar, bu büyük ilim kaynağından kendilerine arz edileni gördüler. Allah, yüceliğini artırsın. Hatiplerden minberde Nûreddin için dua ettiklerinde, ‘Allah’ım rahmetine muhtaç, yüceliğin karşısında boyun büken, kuvvetine sığınan, yolunda cihad eden, düşmanlarına karşı nöbette duran kulunu, Nasıra’l- emire’l mü’minin (Halifenin yardımcısı) Eba’l-Kasım Mahmud b. Zengî b. Aksungur’u islâh et!’ de diyeceklerdi. Bu sözlerden hiçbiri yalan ve bir fazlalık içermiyordu. Onun derecesi bundan da üstündü. Nûreddin’in rukʿanın üst tarafına şöyle yazmıştı: ‘Benim amacım, minberlerde yalan söylenmemesiydi. Ben, bütün söylenenlere muhalifim. Azıcık akılla yapmadıklarımla seviniyorum. Senin yazdıkların bu türdendir. Bütün memlekete göndereceğimiz bir metin yaz’ diye yazmıştı. Kayserânî, onun istediğini rukʿanın sonuna yazmış ve şu duayı da eklemişti: Allah’ım ona hakkı hak göster. Allah’ım onu yücelt. Allah’ım ona yardım et. Allah’ım ona başarı nasip et.” (Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 114.) 1523 Kök, İslam Kurumları, s. 158. 1524 Uzunçarşılı, s. 24. 1525 Makrîzî, es-Sülük, Cilt: 1, s. 151. Bu paralar, siyah gümüşün piyasadan toplanıp eritilmesi ile elde edilmiştir, (Turan, Selçuklular Tarihi, s. 376.) Selâhaddin, 569’da (1173-1174) bir daha para bastığında Mısır’da altın ve gümüş kıtlığı baş göstermiştir. (Makrîzî, er-Resâil, s. 170.) Bu durumda Selâhaddin, gümüş paraların yanında, altın paralar da basmış olmalıdır. Bu dönemde hatıra para basma âdetinin olduğu da bilinmektedir. (Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 186.) 1526 İbrahim Artuk, “Sikke”, İA, MEB, Cilt: 10, s. 621. 304 kullanılmıştır.1527 Nûreddin Mahmud Devri’nde hem sûrî dinar hem de Nûreddin’in kendi dinarı tedavülde bulunmuştur. Kaynaklarda surî dinar, Haçlılarla ilişkilerde anılmış; İbnü’l-Kalânisî, Nûreddin’in Dımaşk Atabegliği ile Haçlılar arasında yapılan ve Haçlılara yılda sekiz bin sûri dinar ödemeyi kabul eden anlaşmayı Dımaşk’ı aldıktan sonra bir yıl daha uzatmayı kabul ettiğini kaydetmiştir.1528 Sûrî dinar, Bizans ve Haçlı dinarıdır; bu dinarın bir tarafında dinarı basan hükümdarın resmi, diğer tarafında Hz. İsa’nın Anadolu’ya gönderdiği iki Havarî Butros (Petrus) ve Bûlis’in (Bartolomeus) resimleri bulunmaktaydı.1529 İslâm’a ait işaretler taşımayan bu dinarların Nûreddin’in devletinin iç piyasasında kullanılıp kullanılmadığı bilinmemektedir. İbnü’l-Adîm, İmâdüddin Zengî’nin öldürüldüğü yılın ekonomik durumu hakkında bilgi verirken birer dinarla altı mekûk buğdayın, on iki mekûk arpanın, dört mekûk mercimeğin, altmış rıtl pamuğun, beş mekûk karaburçağın alınabildiğini; o günkü dinarın değerinin elli kırtas olduğunu yazmıştır.1530 Nûreddin Mahmud Devri’nde de yaygın iki para birimi dinar ve kırtastır. Dükkânların kira ödemeleri gibi1531 pek çok işlemin yanında kimi zaman askerin harcırahı da dinarla ödenmiştir.1532 Dinardan da daha yaygın para birimi ise kırtastır. Bizans’a ait olan ve Abdülmelik b. Mervan Devri’ne kadar Bizans’ta olduğu gibi kullanılan1533 kırtas, Nûreddin Mahmud Devri’nde kâğıt para değil, “1/3 oranında gümüş ihtiva eden bakır dirhemdir.”1534 Elisseeff’e göre 1800 gümüş dirhemle 4200 bakır dirhemin eritilip karıştırılması ve kayıp miktara karşılık eritme sırasında 200 dirhemin daha eklenmesi ile elde edilen metal varaklar hâlindeki paradır.1535 Nûreddin, nafakasını hazineden ayda 2000 kırtas olarak bu para birimi ile almış,1536 vakıf yerlerinin bir bölümü bu para birimi ile kiraya verilmiştir.1537 Dımaşk’taki herhangi bir esnafın elinde 10 binden 20 bine varan kırtas bulunabiliyordu. Nûreddin, kırtasın değerinin düşmesinden dolayı tedavülden kaldırılmasını isteyen büyük tüccarlara, bunu 1527 Allame Seyyid Musa el-Huseynî el-Mazenderânî, Târîhu’n- Nukûdu’l-İslâmiyye, Beyrut: Dârûl’lulûm, 1988, s. 8-9, 143. 1528 İbnü’l-Kalânisî, s. 516. 1529 Kalkaşendî, Cilt: 3, s. 441; Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 302, Muhakkik Notu. Surî dinarların ağırlığı 14 kırattı, buna karşılık “halifî ya da imamî” denen İslâmî dinarın ağırlığı 20 kırattı, surî dinarlar ayar bakımından da düşüktü. (Halil Salihoğlu, “Dinar”, DİA, Ankara: TDV Yayınları, 1994, Cilt: 9, s. 354.) 1530 İbnü’l-Adîm, Zübde, s. 328. 1531 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 57. 1532 İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 139. 1533 el-Mazenderânî, s. 70-71. 1534 Turan, Selçuklular Tarihi, s. 375. 1535 Elisseeff, Cilt: 3, s. 66. 1536 Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 110. 1537 Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 119. 305 yapması durumunda “reayanın evini yıkacağı (ağır zarara uğratacağı)” gerekçesiyle olumsuz cevap vermiştir.1538 Fulüs de denen1539 bu yaygın para biriminin üzerinde de Nûreddin’in adı bulunuyor olmalıdır. Elisseeff, Dımaşk müzesinde bulduğu Nûreddin Mahmud Devri’ne ait ve üzerinde “el-Melikü’l-Âdil”, “Mahmud b.Zengî”, “İzzeti daim, ömrü selamette olsun”, “bu fuls… yılında darp edildi” gibi yazıların bulunduğu sikke örneklerine kitabında yer vermiştir.1540 Selçuklular’ın diğer saltanat alameti tevkī', hükümdarın tuğrası değildir, imzaya denk gelen ve hükümdârın yazılı emri onayladığını bildiren bir ifadedir. Alparslan’nın tevkī’’i, “Binesrillâh” Sultan Sencer’in “tevekkeltü alellâh”tır.1541 Büyük Selçuklu Sultanlarının tuğraları da vardır fakat bu tuğralara henüz ulaşılamamıştır. Bununla birlikte tevkī’ ile tuğranın aynı olması da mümkündür.1542 Nûreddin’in bilindiği kadarıyla tuğrası bulunmamaktadır, tevkī’i ise “Elhamdülillâh”tır. Menşurlarının başına menşurun kendisine ait olduğuna ve kendi onayıyla yazıldığına alamet olarak bu lafzı yazmıştır.1543 Selâhaddin’e gönderdiği emirlerdeki tevkī’i, Ebû Şâme tarafından kendi hattından görülmüştür.1544 Devletle toplum arasındaki ilişkileri güçlendirmeyi amaçlayan Nûreddin, hükümdarı halktan ayıracak alametleri önemsememiş, “çetr” denen “bir mızrak üzerinde havada küçük bir kubbe şeklinde açılan saltanat şemsiyesi”ni1545 Selçuklularda bulunduğu hâlde kendisi başının üzerinde bulundurmamıştır.1546 1538 Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 119. 1539 Kök, İslam Kurumları, s. 157. Fulûs, Latince asıllı “fels” kelimesinin Arapça çoğuludur, “pul” kelimesi ile eşanlamlı olarak içinde bakır bulunan her tür sikke için kullanılan bir addır, her tür para için de bu ad kullanılabilmiştir. (Mazenderâni, s. 155-158,19.) 1540 Elisseeff, Cilt: 3, s. 68-69. 1541 Uzunçarşılı, s. 26-27. 1542 Uzunçarşılı, s. 26, Dipnot; Kök, İslam Kurumları, s. 56. 1543 Ebû Şâme, Nûreddin’in Cemâziyelevvel 569’da (Aralık-Ocak 1173-1174) saman vergisini kaldırmasına yönelik menşurunu bizzat gördüğünü ve başındaki ayırıcı alametin, Nûreddin’in kendi hattıyla menşurun başında yer alan “Elhamdülillah” olduğunu kaydetmiştir. (Cilt: 2, s. 177; Kök, İslam Kurumları, s. 56.) 1544 İbnü’l-Esîr, Nûreddin’in bu yazışmalarda ayırıcı alametini kullandığını ifade etmiş ancak buna tevkī' demediği gibi, o ayırıcı alametin ne olduğunu da açıklamamıştır. (el-Kâmil, Cilt: 10, s. 11.) Bu bilgi, Ebû Şâme’de de yer almış, eserin muhakkiki, dipnotta bu ayırıcı alametin tevkī' olduğunu belirtmiştir. (Cilt: 2, s. 49.) 1545 Uzunçarşılı, s. 28. 1546 Selçuklu sultanları, İslâmiyet’ten önceki İran’a ait bu saltanat işaretini bulundurmuşlardır. (Uzunçarşılı, s. 28.) Kalkaşendî, “çetr” yerine “mızılla (gölgelik)” ifadesini kullanmış, “mızılla”’ya çetr dendiğini de ifade etmiştir. Ona göre çetr, Memluklara, Fâtımî Devri’nden kalan, tepesinde gümüş kuş armasının bulunduğu, altınla sarılandırılmış ipekten bir kubbe biçimindedir; Ramazan ve Kurban Bayramlarında bulundurulmuştur. (Cilt: 4, s. 7-8.) 306 Selçuklu sultanları, bulundukları yerlerde sultanın hazır bulunduğuna dair bir işaret olarak günde beş kez “nevbet”1547 denen bandoyu çaldırmışlardır. İlk kaynaklarda geçmemekle birlikte Makrîzî, vezir olunca Selâhaddin’in kapısında üç kez nevbet çalındığını, Suriye’de ise Nûreddin’in kapısında günde beş kez nevbet çalındığını ifade etmiştir.1548 Abbâsî Halifesi el-Müstencid Billâh’in ölümü üzerine (8 Rebîülâhir 566/19 Aralık1170) yerine geçen oğlu el-Mustazî-Biemrillâh, Nûreddin’e bir hilʿat göndermiş, Nûreddin, o hilʿatı II. Seyfeddin Gazi’ye giydirmiştir.1549 Mısır’da Fâtımî Halifeliğinin ilgasından sonra ise kendisine Halife tarafından gönderilen “el-Fereciyye” denilen hilʿatı giymiş, çifte kılıcı kuşanmış, boynuna tavkı (takı) takmış, başında menşurun bulunduğu sancakla birlikte ata binerek kaleden çıkmış, diğer atı yedeğine almış, Dımaşk’ın dışına çıkarak Meydânü’l-Ahdar’ın (Yeşil Meydan) sonuna kadar yol alıp geri dönmüştür. Kâtip İmâd, Nûreddin’in hilʿatın üzerine iki kılıç kuşanmasının anlamını sormuş, ona bunların Şam ile Mısır’ı yönetimi altında buluşturmasını temsil ettiğini söylemişlerdir. Kâtip İmâd, tavkın aksesuarları ile birlikte kırmızı altından bin dinar ağırlığında olduğunu da ifade etmiştir.1550 Nûreddin’in Musul seferi sırasında gelen hilʿatı giymemesi, muhtemelen o hilʿatı kendi konumuna uygun bulmaması ile ilgilidir. Mısır’ın zaptından sonraki hilʿat ise oldukça görkemlidir. Nûreddin, altın tavkı takarak altın ve gümüş kullanmama kuralını da bu merasimde ihlâl etmiştir.1551 Bu merasimde sözü edilen hâlin dışında sade bir yaşamı seçen Nûreddin, başına tac koymamış ve görkemli bir tahta oturmamıştır. Bununla birlikte Şam Kalesi’ndeki konağının kuzey eyvanındaki şeref locasında Büyük Selçuklulardan Tâcüddevle Tutuş’tan kalma bir taht bulunmaktadır. Nûreddin Mahmut vefat ettiğinde oğlu el-Melikü’s-Sâlih İsmail, bu tahta oturtulmuştur.1552 Saltanat alametlerinden Abbâsî bayrağı ve siyah sancağı, daha önce sözü edildiği üzere Mısır’da Fâtımî Halifeliğinin ilga edilip hutbenin Abbâsî Halifeleri adına okunmasından 1547 Kalkaşendî, “nevbet” yerine “tablhane” ifadesini kullanmış ve tablhanenin Büyük İskender’den sonraki bütün melikler tarafından çaldırıldığını belirtmiştir. (Cilt: 4, s. 8-9.) 1548 Makrîzî, es-Sülük, Cilt: 1, s. 152; el-Hıtat, Cilt: 3, s. 379; Kuşçu, s. 212. Uzunçarşılı, kaynak belirtmeden bu bilgiyi dipnot olarak aktarmıştır. (s. 29) Kök de ondan alıntı yapmıştır. (İslam Kurumları, s. 54.) 1549 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 31; Atâbekiyye, s. 154; Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 110. 1550 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 135-136. 1551 Zehebî, Siyeru a'lâmi'n-nübelâ, Cilt: 20, s. 535. 1552 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 208. 307 sonra kendisine ve Mısır’a gönderilmiştir.1553 Nûreddin, bu siyah sancak ve bayrağı kullanmış olmalıdır. Ayrıca kendisine ait bir bayrağın olması ihtimali de mevcuttur. Kaynaklarda bu bayrağın rengi hakkında hiçbir kayıt bulunmamaktadır. Ancak Şeşen, Eyyûbîlerin üzerinde kartal arması bulunan sarı renkteki bayrağının Zengîler’den alındığını ve bayrağın bu renkte Memlûkler’e de geçtiğini belirtmiştir.1554 Şeşen, bu tespitini Abbâsîler’in bayrağının renginin siyah, Fâtımîler’in bayrağının renginin beyaz olmasıyla ilişkilendirmiştir. Ancak Fâtımîler’in saltanat alameti olarak sarı renge de önem verdikleri bilinmektedir. Üstelik onlarda saltanat alameti sarı renkteki çetrin (şemsiye) üzerinde bir kuş (tayr) armasının da bulunduğu kayıtlarda geçmiştir. 1555 Bu durum, Eyyûbîlerin bayraklarının rengini Mısır’daki bu devletten alma ihtimalini de doğurmaktadır. Bununla birlikte sarı renk, Zengîlerde de önemsenmiştir. Kalkaşendî’ye göre, Musul’daki İmâdüddin Zengî’nin Atâbekiyye devletinden itibaren sultan ve emirler, sarıksız sarı külahlar giymişlerdir.1556 Ebû Şâme’deki bir kayda göre Nûreddin, saltanat çadırı (sürâdık) da kurmuştur.1557 Nûreddin’in yaşamında heyme (otak) denen çadırın ise ayrı bir yeri mevcuttur. Türkmen gelenekleriyle ilişkisi güçlü olan Nûreddin, henüz Muharrem 545’te (Mayıs 1150) Dımaşk önlerinde iken Dımaşk idarecilerini ve halkın ileri gelenlerini çadırında kabul etmiş,1558 hükümdarlığı boyunca seferlerinde çadırını hükümet konağı gibi kullanmıştır. 5.1.3. Saray Bilindiği kadarıyla Nûreddin, saray inşa etmemiştir. Kâtip İmâd’ın bildirdiğine göre onun, Dımaşk Kalesi’nin kuzey tarafında, içinde bir “suffe (salon)” bulunan eyvanlı bir konağı vardır. Nûreddin, Dımaşk’ta bulunduğunda oturumlarını bu suffe veya evyanda gerçekleştirmiştir.1559 Dârü’l-memleke (ülke evi) de denen1560 bu konaktaki suffe, hem 1553 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 135-136. 1554 Şeşen, Salâhaddin, s. 237. 1555 Kalkaşendî, Cilt: 4, s. 7-8. Kalkaşendî, Memlûkları anlatırken üç tür bayraktan söz etmiştir: Altınla sarı renk verilmiş ve üzerinde sultanın ismiyle lakabının bulunduğu, “el-i’sabe” denen büyük ipek bayrak, sultanın başının üzerinde bulunan, kıllardan yapılma, “çalış” denen (muhtemelen tuğ kastedilmektedir) diğer büyük bayrak ve sarı renkte bulunan “sancak” denen küçük bayrak. Kalkaşendî, meliklerin başında sancak taşıma geleneğinin Nûreddin’in ağabeyi Seyfeddin Gazi (metinde Gazi b. Zengî olarak geçmiştir) tarafından ihdas edildiğini, kendisinden sonraki meliklerin de ona uyduğunu ifade etmiştir. (Cilt: 4, s. 8.) Ancak onun sancağının rengi hakkında herhangi bir bilgi aktarmamıştır. 1556 Kalkaşendî, Cilt: 4, s. 5. 1557 Kök, İslâm Kurumları, s. 54. 1558 İbnü’l-Kalânisî, s. 480; Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 240-241. 1559 Bündârî, Sene’l-Berk, s. 32, 63. 308 hükümet konağı hem istişare meclisidir. Nûreddin’in bu konağında hangi hizmetlilerin bulunduğu ise kaynaklarda belirtilmemiştir. 5.1.4. Veliahtlık “Bir işi üstlenen kimse, sahip” anlamındaki velî ile “antlaşma, yükümlülük” anlamındaki ahd kelimelerinden meydana gelen velî-ahd (veliyyü’l-ahd), sözlükte “bir yükümlülüğü üstlenen, taahhüt eden kimse”olarak geçmektedir. Terim olarak halife ve hükümdarların kendilerinden sonra tahta geçmek üzere belirledikleri kişileri ifade etmektedir. Veliaht terimi, “veliyyü ahdi’l-müslimîn” (Müslümanların yönetim sorumluluğunu üstlenen kişi) terkibinin kısaltılmış biçimidir. Veliahtlar hükümdarın oğlu veya kardeşi olabileceği gibi hânedanın diğer mensupları arasından da seçilebilir.1561 Nûreddin, Ramazan 552’ye (Ekim 1157) kadar veliaht tayin etmemiştir. Ancak bu tarihte hastalanıp ölüm endişesi duyunca Esedüddin Şîrkûh ve önde gelen diğer emirlerin de görüşünü alarak küçük kardeşi Nusretüddin Emîr-i Emirân’ı veliaht tayin etmiştir. Nûreddin, bu konuyla ilgili Halep’te çıkan karışıklığın bastırılmasından sonra yaptığı konuşmada, şehir halkını, gayelerinin kardeşinin ve kendisinden sonra veliahdını maslahatını gözetmeleri olmasından dolayı affettiğini bildirmiş; sözlerinde “veliaht” unvanına bizzat yer vermiştir.1562 Hastalığı 553 Zilhicce ayının başında (Aralık 1158) Dımaşk’ta yeniden sirayet ettiğinde Nûreddin, Nusretüddin Emir-i Emirân yerine, Musul Atabegi kardeşi Kutbüddin Mevdûd’u veliaht tayin etmiştir. Nûreddin, Nusretüddin’i, ahlâken beğenmediği ve onun kötü hâller içinde bulunduğuna inandığı için azletmiş; onun yerine “akil, dürüst, dindar ve akidesi sağlam” Kutbüddin Mevdûd’u tercih etmiştir.1563 Kutbüddin Mevdûd, Zilhicce 565’te (Ağustos 1170) ölünce Nûreddin, bir kez daha veliahtsız kalmıştır. Bu tarihte oğlu İsmail, yedi yaşlarındadır. İbnü’l-Cevzî’ye göre, Nûreddin, kendisinden sonra oğluna itaat edeceklerine dair ahd almıştır.1564 Ancak İbnü’l-Cevzî, Bağdat’ta bulunduğundan vakanın tanıkları arasında değildir; onun 1560 İbnü’l-Kalânisî, s. 517. 1561 Saim Yılmaz, “Veliaht”, DİA, Ankara: TDV Yayınları: 2013, Cilt: 43, s. 28. 1562 İbnü’l-Kalânisî, s. 533-534. 1563 İbnü’l-Kalânisî, s. 542-543, 546. 1564 İbnü’l-Cevzî, Cilt: 18, s. 210. 309 kaydını destekleyen diğer bir kayıt da yine vakanın tanıkları arasında olmayan İbn Şeddâd’a aittir. İbn Şeddâd’a göre Nûreddin, oğlunun kendisinin yerine geçmesini istemiştir.1565 Vakanın Kâtip İmâd, böyle bir görüş beyan etmediği gibi Ebû Şâme’nin derlemeleri arasında da bu kayıt yoktur. İbnü’l-Cevzî gibi İbn Şeddâd da Nûreddin’in vefatı sırasında Irak bölgesindedir ve muhtemelen Musult Atabegliği’nin Nûreddin’in mirası ilgili anlattıklarının etkisinde kalmıştır. 5.1.5. Merkez Teşkilatı Nûreddin’in devletinde merkez teşkilatı oluşum aşamasında kalmıştır; kurumların iç işleyişi, kurumlardaki hiyerarşi, makamlar ve unvanlar, müphemdir; Nûreddin’in şahsı dışındaki devlet idarecilerinin taşradaki yapılarla ile ilgili yetkileri de belirsizdir. 5.1.5.1. Merkeze Bağlı Memurluklar Vezirlik Vezirlik makamı üzerinde ayrıntılı açıklamalar yapan Maverdî’ye (ö. 450/1058) göre, tefvîz veziri ve tenfîz veziri olmak üzere iki tür vezir mevcuttur. Tefvîz veziri, imamın kendisine görüş ve ictihadıyla ülkenin işlerini yürütme görevini verdiği vezirdir. Tefvîz veziri, sultanın sahip olması gereken koşulların yanı sıra, savaş işleri ve haraç hukuku hakkında ayrıntılı bilgi sahibi olmak gibi koşulları da taşımalıdır.1566 Tenfîz veziri ise imam ve reaya arasındaki aracı kişidir, imamın görüş ve emirleri doğrultusunda işleri yürütür. Tenfîz vezirinin yetkileri sınırlı olduğundan atanma koşulları da sınırlıdır.1567 Kalkaşendî’ye göre, kendisine vezir denilen ilk kişi Abbâsî Halifesi es-Seffâh’ın (Ebü’lAbbâs Abdullāh b. Muhammed, ö. 136/754) veziri Hafs b. Selman el-Hellal’dir. Abbâsîler, vezirlere önce kâtip, sonra vezir demişlerdir. Bu vezirlerden biri tefviz veziri iken diğerleri tenfiz veziri olarak görev yapmışlardır.1568 Büyük Selçuklu Devleti’nde etkin bir vezaret sistemi bulunmaktaydı; Nûreddin’in devrinde de bu sistem yürürlükteydi. Toplumun farklı kesimlerinden gelen vezirler, 1565 İbn Şeddâd, s. 91, 92; Zehebî, Devâdârî ve İbnü’l-İmâd gibi tarihçiler de bu görüşü aktarmışlardır. (Zehebî, el-İber, Cilt: 3, s. 73; Devâdârî, Cilt: 7, s. 43; İbnü’l-İmâd, Cilt: 6, s. 426.) 1566 Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed el-Mâverdî, el-Ahkâmü’s-sultâniyye ve’l-vilâyâtü’d-dîniyye, thk.: Ahmed Mübârek el-Bağdâdî; Kuveyt: Dâru İbn Kuteybe, 1989, s. 30. 1567 Mâverdî, s. 34-35. 1568 Kalkaşendî, Cilt: 5, s. 449. 310 Büyük Selçuklular’da Nizâmülmülk; Dımaşk Atabegliği’nde Muînüddin Üner, Zengî sonrası Musul Atabegliğinde Vezir Cemâleddîn örneklerinde olduğu gibi, devletin merkezinde etki alanlarını zamanla genişletmiş; güçleri, sultan veya emirin gücüyle karşılaştırılacak kadar artmış hatta kimi zaman sultan veya emiri gölgede bırakmışlardır. Nûreddin’in devletinde bu tür bir vezaret yer almamıştır. Kanaatimizce bu durumu, Nûreddin’in heybeti karşısında diğer şahsiyetlerin gölgede kalması ya da devlet teşkilatının henüz oluşum aşamasında olması ile açıklamak yerinde değildir. Nûreddin, devletin merkezine hükmeden böyle bir vezaretin oluşmasını bizzat engellemiştir. Kendisine bağlı Musul’da kardeşi Mevdûd’un veziri Cemâleddin’in övülen vasıflarına rağmen azledilmesine tepki göstermemiş; yeğeni II. Seyfeddin Gazi’nin aynı konumdaki yerilen veziri Abdulmesih’i azletmiş ve merkezden uzaklaştırmıştır. Nûreddin, emirlerinin etki alanlarının ülkenin tamamına yayılmasını engellemiş, en büyük emiri konumundaki1569 Esedüddin Şîrkûh’u, Dımaşk taraflarında tutarken Halep’i ise Mecdüddîn İbnü’d-Dâye’nin elinde tutmuş, iki emir, birbirlerinin sahalarına müdahale edememişlerdir. Devletinin kuruluşunu bütün yönleri ile üzerine alan Nûreddin’in yanında “vezir” unvanlı kimse bulunmamaktadır. Sonraki eserlerde vezir olarak geçen Halid b. Muhammed el-Kayserânî (ö.588/1192) de vezir sıfatını taşımamış; tarihçiler tarafından vezir makamında görüldüğü için sonraki eserlerde “vezir” olarak anılmıştır. Nitekim Ebû Şâme’nin İbnü’l-Adîm’den yaptığı alıntıda el-Kayserânî’nin adı vezir sıfatıyla “Vezir Halid b. Muhammed b. Nasr b. el-Kayserânî” şeklinde geçerken1570 Nûreddin’in sır kâtibi Kâtip İmâd, el-Kayserânî için “vezir” unvanını kullanmamış, adını unvansız olarak andıktan sonra “onun yanında vezirlik makamında idi” demiştir.1571 Vezir olmakla, vezir makamında olmak farklı durumlardır. Öyle anlaşılıyor ki sonraki tarihçiler, Kâtip İmad’ın bu açıklamasını “vezir” unvanı şeklinde dönüştürmüşlerdir. Kök’ün tenzif veziri1572 olarak kabul ettiği Mecdüddîn İbnü’d-Dâye, Kemâleddin eş- 1569 İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 168. 1570 Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 114. 1571 Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 135. 1572 Kök, İslam Kurumları, s. 72. 311 Şehrezûrî, el-Adl Ebû Sâlih el-Acemî1573 gibi şahsiyetler de vezir konumunda olsalar da Nûreddin Mahmud Devri’nde vezir unvanına sahip değillerdir. İbnü’l-Kalânisî, 26 Zilkâde 553’de (19 Aralık 1158) vefat eden Ebî Abdullah b. Nevfel el-Halebî için, “el-Emîr İsfehsâlâr Esedüddin (Şîrkûh)in kâtibi ve veziriydi” kaydını düşmüştür.1574 Bu durumda bu dönemde “vezir” unvanı, “emir veya sultana yardımcı olan” anlamında kullanılmış, emir veya sultana yardımcı olan kişiler “vezir” unvanını taşımasalar dahi vezir olarak görülmüşlerdir. Kâtipler Kâtipler, sultanın yazı işlerini yürüten, kitâbet memurlarıdır. Kitâbet, inşa ile aynı anlamda, resmî mektup yazma (tersil) sanatıdır.1575 Kalkaşendî, sultanların emir ve yasaklarının kaleme alınması, ülkenin mali kaynaklarının tespiti ve harcamaları, sultana tabi idareci, asker, ülkenin idari birimleri ve reayanın hali konusunda yapılan yazışmalarda kâtiplere gereksinim duyduklarını yazmış;1576 devlet işleri açısından kitabetin pek çok türünün bulunduğunu belirtmekle birlikte inşâ kitabeti (kitabetü’linşâ) ve emval kitâbeti (kitabetü’l-emval) diye ikiye ayırmıştır. İnşâ kitâbeti, menşurlar, anlaşmalar, vilayetlere gönderilen emirler gibi aslî yazışmaları; emval kitâbeti ise devlet hazinesindeki kayıtlar, vergilerin toplanması ve devlet harcamları gibi malî hususları kapsamaktadır.1577 Kalkâşendî, kâtipleri de kâtibüssır, katibuddest ve katibudderc olmak üzere üçe ayırmıştır: Kâtibüssır, inşâ divanının başında bulunur, katibuddest, katibüssırla birliket darul’l-adl’da oturur, katibudderc ise vilayetlere yönelik yazışmaları takip eder.1578 Nûreddin’le ilgili kayıtlarda kâtipler hakkında çok az bilgiye yer verilmiştir. İbn Asâkir, onun Ebü’l-Yusr (Şâkir b. Abdullah el-Tenvihî el-Maarî) diye bir kâtibinden söz etmiş, 1573 Kök, İslam Kurumları, s. 73. el-Adl Ebû Sâlih el-Acem, Nûreddin’in devletinde önde gelen isimlerdendir. Nûreddin’in vefatından sonra el-Melikü’s-Sâlih İsmâil’in devrinde büyük vezir konumunda sayılmış ve iç çekişmeler içinde 573’te Saddedin Gümüştekin tarafından öldürülmüştür. (İbnü’l-Esîr, elKâmil, Cilt: 10, s. 87.) İbnü’l-Cevzî Kemâleddin eş-Şehrezûrî için “sonra ona vezir yaptı” demişse de (Cilt: 18, s. 233.) Kemâleddin, vezir unvanı almamış, vezir olarak anılmamıştır. Nitekim İbn Hallikân ondan söz ederken “vezir oldu” dememiş“Vezaret derecesine kadar ilerledi” demiştir. (İbn Hallikân, Cilt: 4, s. 242.) 1574 İbnü’l-Kalânisî, s. 540. 1575 Kalkaşendî, Cilt: 1, s. 51. 1576 Kalkaşendî, Cilt: 1, s. 39. 1577 Kalkaşendî, Cilt: 1, s. 52, 54. 1578 Kalkaşendî, Cilt: 1, s. 364-365. 312 doğum tarihini ondan öğrendiğini yazmıştır.1579 Kâtip İmâd da Nûreddin’in kendisine, “Sen, benim kâtibim, eminim ve arkadaşımsın; benden habersiz bir emir yazmazsın”dediğini belirtmiştir.1580 Ebü’l-Yusr’un konumu bilinmemekle birlikte, Kalkaşendî’nin yaptığı tanıma göre Kâtip İmâd’ın sır kâtibi (katibüssır) olduğundan kuşku yoktur. Nûreddin, devletin kurucusu ve ideolojisini (kuruluş ilkelerini) belirleyen kişi olarak, kimi zaman emirleri, daha sıkı uygulansın diye, bizzat kendisi yazmıştır; onun kendi hattıyla yaptığı bazı yazışmaların metinleri Ebû Şâme tarafından görülmüş ve aktarılmıştır.1581 Nûreddin, el yazısıyla sıklıkla emir yazmış olmalı ki Musul Şahnesi ve nâibi Sadeddin Gümüştekin, Kâtip İmâd’ın yazdığı bir emre “Nûreddin’in tevkī‘i ve yazısı dışında emir beni bağlamaz.”1582 diyerek itiraz etmiştir. Nûreddin, kâtip sınıfı içinde yer almayan vezir konumunda kabul edilen yardımcılarına, örneğin Halid b. Muhammed b. Nasr Muvafekeddin el-Kayserânî’ye de yazdırmış, onları yazdırdığı metinlerin başına, kenarlarına veya satır aralarına eklemelerde bulunmuştur.1583 Nûreddin Mahmud Devri’nde resmi yazılar, rukʿa ve menşur diye adlandırılmıştır. Şeşen, rukʿa için, “bir kimse için bir istekte bulunulan dilekçe”; menşûr içinse Kâtip İmâd’a dayanarak, “sultan tarafından bütün vazife alanlara verilen tayin fermanı” demiştir.1584 Nûreddin Mahmud Devri için bu konuda açık bir ayrım yoktur; “rukʿa” ve “menşur”, “sultan tarafından onaylanmış her tür talep” anlamında birbirinin yerine kullanılabilmiştir. Yine bu dönemde “sicil” kavramı da, söz konusu anlamda geçmektedir. Nûreddin’in hutbede nasıl anılacağı ile ilgili fermana Ebû Şâme, rukʿa demiştir.1585 Aynı kaynak Mısır’da meksin kaldırılması ile ilgili ferman için ise“sicil” ifadesini kullanmıştır.1586 Her iki ferman da minberlerden halka duyurulmuştur, aralarındaki fark içerikle ilgilidir. Bu içeriğin adlandırmada etkili olup olmadığıyla ilgili ise kaynaklarda yeteri kadar bilgi bulunmamaktadır. Kâtip İmâd, 564’te (1169) Şeyhü’ş-Şuyûh İmâdüddin el-Feth Muhammed b. Ali b. Muhammed b. Hamevî’nin bütün sufîlerin şeyhi olarak tayin edilmesi ile ilgili tayin yazısına “menşur” dediği 1579 İbn Asâkir, Cilt: 57, s. 118. 1580 Bündârî, Sene’l-Berk, s. 79. 1581 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 78-79. 1582 Bündârî, Sene’l-Berk, s. 79. 1583 Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 114. 1584 Şeşen, Salâhaddin, s. 251. 1585 Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 114. 1586 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 151. 313 gibi; 1587 Mısır’da hutbenin Abbâsî Halifesi adına okutulmaya başlandığına dair Nûreddin’in elçisi İbn Ebû Asrûn tarafından Bağdat’a götürülen ve yol boyunca bütün beldelerde okunan bildirinin yanı sıra,1588 ülkedeki bütün nâiblerin posta güvercinleri edinmeleri ile ilgili emire de “menşur” demiştir.1589 Risale ve kitap da resmi mektup anlamında bu dönemdeki resmi belgelerdendir. İbn Ebû Tay, Nûreddin’in el-Kayserânî’yi Mısır’a teftiş için gönderirken Selâhaddin’e verilmek üzere kendisine verdiği metne “risale” demiştir.1590 Kâtip İmâd, Nûreddin’in Dimyat ile ilgili Fâtımî Halifesi el-Âdıd’a gönderdiği tebrik mesajı için, “kitap” demiştir.1591 Tevkī‘ de bu dönemde “metnin sultana ait olduğunu gösteren ifade” anlamıyla birlikte “resmi yazı” anlamında da kullanılan ifadelerdendir.1592 Hâcib Hâcib, halife, sultan veya emir ile reaya arasındaki aracı kişidir; reayanın haberlerini halife, sultan veya emire ulaştırır, onlarla görüşmek isteyenlerin izin işlerine bakar, Fâtımîlerde “sahibülbâb” denmiştir.1593Hâciblik, bu anlamıyla günümüzdeki özel kalem müdürlüğü veya cumhurbaşkanlığı için genel sekreterliğe denk gelmektedir. İbnü’l-Esîr, Nûreddin’in haksızlığa uğrayanların şikâyetlerine bizzat müdahale ettiğini bu konuda hâcib veya emir görevlendirmediğini ifade etmiştir.1594 Ebû Şâme’nin de Nûreddin hayatta iken onun biyografisini yazan ancak eseri günümüze ulaşmayan elEşterî’den yaptığı bir alıntıya göre Nûreddin, zengin veya yoksul, zayıf veya fakir herkes kendisine ulaşabilsin diye hâciblik ve bevvablık (kapı görevlisi) görevlerini kaldırmıştır; kapısını aracısız ve engelsiz bir şekilde halka açmıştır.1595 Ancak Nûreddin ve nâibinin Halep’te mahkeme karşısına çıkmasıyla ilgili bir kayıttan açıkça anlaşıldığına göre, Nûreddin’in hâcibi vardır. Nûreddin, mahkemeye hâcibi üzerinden 1587 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 173. 1588 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 133. 1589 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 150. Ebû Şâme, bizzat kendisi tarafından görülen, Nûreddin’in kendi yazısından tevkī‘inin üzerinde bulunduğu etbân vergisinin kaldırılmasına dair ferman için “menşur” demiştir. (Cilt: 2, s. 177.) 1590 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 183. 1591 Bündârî, Sene’l-Berk, s. 45; Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 94. 1592 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 176. 1593 Kalkaşendî, Cilt: 5, s. 449-450. 1594 İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 166. 1595 Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 117. 314 çağrılmış; hâcib buna şaşırmıştır.1596 Kâtip İmâd, 567 (1172) yılı olayları kapsamında Dımaşk şahneliğinin Kadı Kemâleddin’e verilmesini aktarırken Nûreddin’in Ebû Nasr adında bir hâcibinin bulunduğunu ve Nûreddin’in onu kapısına dikerek her tür maslahat konusunda görevlendirdiğini kaydetmiştir.1597 İbn Şeddâd da 565 (1170) olaylarını aktarırken Tedmur ve Baʿlebek sahibi el-İmâdî’nin vefatına yer vermiş, onun Nûreddin’in arkadaşı ve hâcibi olduğunu yazmıştır.1598 Bu durumda hâcibliğin kaldırıldığına dair kayıtlar, daimî bir durumu anlatmamaktadır, kimi özel zaman ve durumlarla ilgilidir. Bununla birlikte onun devrinde kimlerin “hâcib” unvanını aldığı açık değildir. Dımaşk’ın zaptından sonra Mısır’la diplomatik ilişkileri yürüten Mahmûd el-Müsterşidî’nin de unvanı, “Hâcib”dir.1599 Ancak Müsterşidî, bu unvanı Nûreddin Mahmud Devri’nde değil, Dımaşk Atabegliği’nde Muînüddin Üner’in hizmetinde bulunurken almıştır.1600 Kâtip İmâd’ın 568’deki (1172) gelişmeleri aktarırken sözünü ettiği el-Hâcib Ziyâuddîn Bekr Yessan’ın unvanının da, Şîrkûh’un hizmetinde bulunduğu günlere ait olma ihtimali söz konusudur. Zira Ziyâuddîn Bekr Yessan, geçmişte Şîrkûh’a hâciblik yapmıştır.1601 Hazinedâr (Hizendâr) Hazinedâr, hazinenin saklandığı yer anlamındaki Arapça “hizane” sözcüğü ile “koruyan, sahip çıkan” anlamındaki Farsça “dâr” sözcüğünden türetilmiştir, ıstılahı olarak hazine muhafızı anlamındadır.1602 Hazinedâr, sultanın has hazinesine gelen ve bu hazineden çıkan malları kaydetmekle görevlidir,1603 devlet hazinesi (beytü’l-mal) sorumlusudur.1604 Nûreddin, hazineye önem vermiş, zaman zaman teftiş etmiş; hazineye gelen malların nereden getirildiğini görevlilere sormuştur. Onun için hazine, hem kendi malının hem devletin malının (beytü’l-mala ait malların) bulunduğu bir emanethânedir. Hazinede hazine mütevellisi (emiri, emini) ve hazine nâibleri (vekilleri) görev yapmışlardır. İbnü’l-Esîr’in güvendiği kişilerden aktardığına göre Nûreddin, bir hazine teftişi 1596 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 101. 1597 Bündârî, s. 28. 1598 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 92. 1599 İbnü’l-Kalânisî, s. 544. 1600 İbn Münkız, s. 3-4. 1601 Bündârî, Sene’l-Berk, s. 64. 1602 Kalkaşendî, Cilt: 5, s. 362-363. 1603 Kuşçu, s. 230. 1604 Kök, İslam Kurumları, s. 59. 315 sırasında tespit ettiği bir malla ilgili olarak “Bu ne bizim malımız ne de beytü’l-malın malıdır, bunda bir iş var?” diyerek o malın sahibine verilmek üzere Kadı Kemâleddin’e iadesini istemiştir. Hazine mütevellisi, Kemâleddin’e göndermişse de Kemâleddin malı tekrar hazineye iade etmiştir. Nûreddin, başka bir teftiş sırasında yeniden bu malla karşılaşınca hazine nâiblerine, “Ben, size bu malı sahibine iade edin, demedim mi?” diye çıkışmıştır. Nâibler, Kemâleddin’in tutumunu ona aktarmışlardır. Bunun üzerine Nûreddin, malları bir kez daha sahibine verilmek üzere Kemâleddin’e iade etmiş, aracı kişiye, “Kemâleddin’e de ki sen, bu malın günahını kaldırabilecek güçtesin! Benimse boynum incedir, benim bunu taşımaya ve Allah’ın huzurunda budan hesaba çekilmeye gücüm yetmez” demiştir.1605 Nûreddin’in hazine emini olarak geçen isimlerden biri, Şeyh Muhliseddin Ebî’l-Berekât Abdukahir b. Ali b. Ebî Cerâde el-Halebî’dir. İbnü’l-Kalânisî, kendisinin şiirde ve düzyazıda hüsnü belağat sahibi ve güzel yazı ustası olduğunu kaydetmiştir.1606 Nûreddin’le ilgili kayıtlarda “Hizendâr (Hazin)” unvanına sahip Veliyeddin İsmail adında bir şahıstan da söz edilmiştir.1607 Hezzânü’l-Beytü’l-mâl Şeyh İsmail, Nûreddin’in vefatından sonra oğlu Melikü’s-Sâlih İsmail’e biat etme konusunda yemin ederek anlaşan üst heyetin içindedir.1608O hâlde Nûreddin’in idaresinde hazinedâr, Büyük Divan’a mensup vezir konumunda olmalıdır. Corcî Zeydan’ın her İslâm devletinde var olduğunu ifade ettiği,1609 para basma kurumu Dârü’d-Darb, Nûreddîn Mahmud’un devletinde kesinlikle mevcuttur. Zira daha önce ifade edildiği üzere Nûreddin, henüz Dımaşk’ı almadan kendi adına para bastırmıştır. Ancak bu dairenin bu devirdeki işleyişi ve hazine ile ilişkisi konusunda kaynaklarda herhangi bir bilgi bulunmamaktadır. 1605 İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 167; Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 102. 1606 İbnü’l-Kalânisî, onun vefatına üzülmüş ve bunun üzerine bir şiir de yazmıştır. (s. 528-529; Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 324.) 1607 Bündârî, Sene’l-Berk, s. 64, 68; Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 120. 1608 Bündârî, Sene’l-Berk, s. 32. Nûreddin’in hazinesinde görevli Şahabeddin Ebû Sâlih Abdurrahim b. Ebû Talib el-Acemî de Nûreddin’in vefatından sonra Sâlih İsmail’ başveziri olarak atanmıştır. (İbnü’lAdîm, Zübde, s. 360.) 1609 Corcî Zeydân, Târîhu’t-temeddüni’l-İslâmî, Kahire: Mektebetü Medbûlî, 1999, Cilt: 1, s. 144. 316 Silahdâr “Silahdâr” unvanı Arapça “silah” sözcüğü ile Farsça “dâr” sözcüğünün birleşmesinden türemiştir; bu unvandaki kişilere “emir-i silah” da denmiştir. Silâhdar, emir veya sultanın silahlarından sorumlu kişidir.1610 Nûreddin’in yanında silahdârın bulunduğu, onunla II. Joscelin arasındaki bir savaşla ilgili İbnü’l-Esîr’in aktardıklarından anlaşılmaktadır. Söz konusu kayda göre, Nûreddin’in silâhdarı II. Joscelin tarafından esir alınmış ve silahları ile birlikte Türkiye Selçuklu Sultanı I. Mesud’a “İşte bunlar, senin damadına aittir, bundan sonra başkası da gelecektir.” diyerek gönderilmiştir.1611 Emîr-i Ahûr “Emîr-i ahûr”, Arapça “emîr” sözcüğü ile Farsça “yemlik” anlamındaki “ahûr” sözcüklerinin birleşmesinden oluşmuştur. “Âmir-i Âhur” veya “Emir-i İstabl” da denmiştir. Istılahta, istabl-i sultaniye nezaret eden, sultanın at, deve gibi bineklerinden sorumlu emir anlamındadır.1612 Atlarına önem veren Nûreddin’in atlarından sorumlu emiri mevcuttur. Kâtip İmâd, Nûreddin’in vefatından hemen önceki gelişmeleri anlatırken onun Yerenkuş adında bir emîr-i ahûrundan söz etmiştir.1613 Nûreddin’in Sincar seferinden yanında rikâbî da bulunduğu anlaşılmıştır.1614 Endülüs Emevîleri sâhibü’r-rikâb, Fâtımîler’de rikâbî veya sıbyânü’r-rikâbi’l-has unvanıyla anılan bu görevlinin Abbâsîlerde de var olduğu bilinmektedir.1615 Ancak Nûreddin’in yanında bulunan rikâbînin emîr-i ahûr ile aynı kişi olup olmadığı belirsizdir, zira bu konuda kaynaklarda başka bir kayıt yer almamıştır. Divanlar Uzunçarşılı’ya göre Büyük Selçuklu İmparatorluğu’nda devlet merkezinde veya hükümdârın bulunduğu yerde “Dîvân-ı Sultan” adı verilen bir büyük divan vardı. Büyük divanın reisi (Sahibü’d-dîvân) kimi zaman hükümdârın kendisi, genellikle ise vezirdi. Bunun dışında mali konulara bakan müstevfi divanı, devletler ve eyaletlerle ilişkileri 1610 Kalkaşendî, Cilt: 5, s. 462, 456. 1611 İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 101-102; el-Kâmil, Cilt: 9, s. 369; İbnü’l-Adîm, Zübde, s. 335. 1612 Kalkaşendî, Cilt: 5, s. 433; Kuşçu, s. 235. 1613 Bündârî, Sene’l-Berk, s. 31; Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 202. 1614 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 9, s. 360. 1615 Abdulkadir Özcan, “Rikâbdar”, DİA, Ankara: TDV Yayınları, 2008, Cilt: 35, s. 111-112. 317 düzenleyen tuğra veya inşâ divanı, teftiş işlerine bakan müşrif divanı (Dîvânü’l-işraf) ve bugünkü milli savunma bakanlığının yerini tutan divan-ı ârız bulunmaktaydı.1616 Büyük Selçuklu Devleti’nin bir uzantısı konumunda olan Nûreddin’in devletinde de büyük divan mevcuttur. Büyük divan, sorunlar söz konusu oldukça toplanmıştır. İbnü’lKalânisî, 3 Şevval 553’te (28 Ekim 1158) vefat eden Müntecib Ebû Sâlim b. Abdurrahmân el-Halebî adlı şahsın Nûreddin’in divanında askerlerin arzından ve ordunun yazışmalarından sorumlu kişi1617 Kâtip İmâd, 568 (1173) olaylarını aktarırken Şahabeddin Ebû Sâlih el-Acemî’nin onun divanın nazırı1618 olduğunu kaydetmiştir.1619 İbnü’l-Esîr de, Hısnü’l-Ekrâd yenilgisinden (558/1163) sonra Nûreddin’in divanında ashabı (yakın arkadaşları) ile ülkenin ekonomik durumunu ve ordunun yeniden teçhizini görüştüğünü yazmıştır.1620 Nûreddin’in büyük divanı, devletin bir tür atanmışlar parlamentosu gibidir. Divanın üyeleri Nûreddin tarafından atanmıştır. Divan üyelerinin Nûreddin’e rağmen karar alma yetkisi bulunmamaktadır. Nûreddin, ülkenin sorunlarının yanında önemli atamaları da divana danışmış, kararını divanı dinledikten sonra kendisi vermiştir.1621 Nûreddin’in divanında, idare ettikleri devlet kurumunu temsilen görev alan sabit üyelerin yanında ele alınan konuya göre değişen üyeler de bulunmuştur. Ramazan 552’de (Ekim 1157) kardeşi Nusretüddin Emîr-i Emirân’ı veliaht tayin ederken Esedüddin Şîrkûh’un yanında emirlerin ayanlarını ve önde gelen şahsiyetleri toplamış, onların görüşlerini almıştır.1622 Nûreddin’in 19 Safer 554 (12 Mart 1159) Perşembe günü Dımaşk Kalesi’nde şehirdeki vakıflar ve diğer hususlarda yaptığı bir istişare toplantısında ise Hanefî, Şâfiî, Malikî ve Hanbelî fakihlerin temsilcileriyle birlikte Cuma Hatibi İzzeddîn Ebü’l-Berekât b. Abd, Dımaşk Reisi Radiyaddîn Ebû Ğâlib Abdulmuni’m b. Muhammed b. Esed el-Temîmî, Dımaşk vezirleri divanı başkanı Nizamüddin Ebü’l-Kirâm Muhsin b. Ebî Medâa, âdil şahit vasıflarına haiz Dımaşk ayanları Abdussamed b. Temîm, Abdulvahid b. Hilâl, Sain Ebü’l-Hüseyin ve başkaları 1616 Uzunçarşılı, s. 39-45. Köymen’e göre ise Büyük Divan, Dîvân-ı Tuğra ve İnşâ, Dîvân-ı İstifa, Dîvân-ı İşrâf ve Dîvân-ı Arz’dan (Dîvân-ı Ceyş) oluşan divandır. (Köymen, Cilt: 3, s. 178.) 1617 İbnü’l-Kalânisî, s. 540. 1618 Memlûklarda “nazıruddevle” de denen divan nazırı, vezirin sahip olduğu her tür yetkiye sahip divan görevlisidir, vezirle aynı statüdedir. (Kalkaşendî, Cilt: 4, s. 30.) 1619 Bündârî, Sene’l-Berk, s. 69. 1620 İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 117; Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 351. 1621 Bündârî, Sene’l-Berk, s. 63. 1622 İbnü’l-Kalânisî, s. 533. 318 bulunmuştur. Oturumu bizzat yöneten Nûreddin, ayanlarla Dımaşk’taki vakıfları ve vakfı bulunmayan kurumları konuşmuş, vakıf gelirlerinin kullanılabileceği yerler konusunda ise adı geçen mezhep fakihlerinin temsilcilerinin görüşünü sormuştur. Ebû Şâme, bu meclisteki danışma biçimini, İslâm Peygamberinin sahabesinin istişaresine benzetmiştir.1623 Bununla birlikte Nûreddin, Kardeşi Kutbüddin Mevdûd’u veliaht olarak ilan ederken danışma gereği duymamış, seçkin arkadaşlarını çağırıp kararını onlara bildirmek ve onlardan bu karara uymalarını istemekle yetinmiştir.1624 Nûreddin’in vefatından sonra birlikte hareket etme konusunda yemin ederek anlaşan heyetin içinde Kadı Kemâleddin eş-Şehrezûrî, Nûreddin’in en önemli yardımcılarından Cemâleddîn Reyhân, Hazinedâr Şeyh İsmail, Emînü’l-Amâl Ebû Sâlih b. el-Acemî ve Mukaddemü’l-Asker Emir Şemseddin Muhammed İbn Mukaddem hazır bulunmuştur.1625 Bu heyetin üyeleri aynı zamanda büyük divanın üyeleri olmalıdır. Abbâsîlerde “dîvânü’r-resail” veya “dîvânü’l-müktebât”; Fâtımîler’de “dîvânü’l-inşâ” denen, “Emevîler zamanında da valilere gönderilen talimatları, tebaaile ilgili bildirileri ve tüm yazı ve mektupları kaleme alan, kısaca devletin iç ve dış yazışmalarını yürüten” divan, Nûreddin’in devletinde de aynı işlevle yer almıştır. Kâtip İmad, “divanı münşiya” dediği bu divanda, 563’ten (1167) itibaren Ebü’l-Yusr Şakir b. Abdullah’ın inşâ işlerinden affedilip evinde oturmasından sonra,1626 bizzat görev almıştır. Bu divanın üyelerinin bir bölümü veya tamamı, Nûreddin’in seferlerinde onunla birlikte bulunmuş, onun saltanat çadırında emrinde hazır durmuşlardır. Nûreddin’in seferlerinde yanında hazır bulunan Kâtip İmâd, göreve başladığında Nûreddin’in inşâ divanında yer alanların inşâ usullerini bilmediklerini, bu usulleri onlara öğrettiğinde kendisiyle alay ettiklerini de kaydetmiştir.1627 Ona göre Nûreddin’in divanında yer alan memurlar kendi aralarında dışarıya kapalı bir yapı oluşturmuşlardır. Yeni bir kâtip orada Nûreddin’in emri ile göreve başladığında ya onlara uyum sağlamayıp görevden affını isterdi ya da onlara uyum sağlasa da başarılı olmadığından azledilirdi. Kendisi bundan dolayı bu 1623 Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 124-126. 1624 İbnü’l-Kalânisî, s. 542. 1625 Bündârî, Sene’l-Berk, s. 32; Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 208. Şemseddin Muhammed İbn Mukaddem, Selâhaddîn-i Eyyûbî’nin en önemli emirleri arasında yer almış, Zilhicce 583’de (Şubat-Mart 1188) Mekke’de Iraklılar tarafından öldürülmüştür. (İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 162-163.) 1626 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 20. Ebü’l-Yusr Şâkir b. Abdullah b. Muhammed et-Tenûhî, tanınmış bir şairdir; İmâdüddin Zengî’nin ardından Nûreddin’in hizmetine girmiş, 571’de (1175-1176) Dımaşk’ta vefat etmiştir. (Zehebî, Siyeru a'lâmi'n-nübelâ, Cilt: 21, s. 145; Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 20, 1 Nolu Muhakkik Notu) 1627 Bündârî, Sene’l-Berk, s. 22. 319 görevi yapmak istememiş ancak Nûreddin’in ısrarıyla kabul etmiştir.1628 Dolayısıyla devletin ilk yıllarında divanda görev alan bir sınıf oluşmuşsa da profesyonelleşmenin söz konusu olmadığını söylemek mümkündür. Nûreddin’in, malî işlerine “İstifa Divanı” bakmış; bu divan, bugünkü maliye bakanı konumunda müstevfi tarafından yönetilmiştir. Nûreddin’in istifa divanının başında, ülkesinin müstevfisi olarak el-Muvaffık el-Kayserânî bulunmuştur. el-Kayserânî, Mısır’ın malî durumunu teftiş etmek üzere Mısır’a gönderildiğinde Divan-ı İstifa’nın başına Kâtip İmâd getirilmiştir.1629 Kâtip İmâd, aynı zamanda, 567’den (1172) itibaren, askerî ve adlî işler dışında bütün devlet memurlarını teftiş etmekle görevli ve üyelerine “müşrif” denen Dîvân-ı İşraf’ın başında da bulunmuştur. Böylece el-Kayserânî’nin Mısır’a gönderilmesinden sonra İnşa, İstifa ve İşraf divan başkanlıklarının üçünü kendinde toplamıştır.1630 Nûreddin’in devletinde askerlerin sayısını, durumunu, gelirlerini takip etmek, denetlemek ve bildirmekle görevli Dîvânü’l-Arzu’l-Ceyş (Ordu Divanı) de işlemiştir. Bu divan hakkında elimizde çok bilgi bulunmamakla birlikte İbnü’l-Kalânisî’nin kaydından, 3 Şevval 553’te (28 Ekim 1158) vefat eden Müntecib Ebû Sâlim b. Abdurrahmân el-Halebî adlı şahsın Nûreddin’in divanında askerlerin arzından ve ordunun yazışmalarından sorumlu olduğunu anlamaktayız.1631 Nûreddin’in yargı işlerine bakan Kada (Adalet) Divanı’nın başında “Kādılkudât (kadılar kadısı)” unvanıyla Kadı Kemâleddin eş-Şehrezûrî bulunmuştur. Nûreddin, sur ve kalelerin onarılmasını da ilgilendiren vakıf işlerini bizzat kendi üzerine almışsa1632 da Kadı Kemâleddin, vakıf işleriyle de ilgilenmiştir1633 ve büyük ihtimalle vakıfların ayrı bir divanı bulunmaktadır. Kadı Kemâleddin, son dönemde Dımaşk şahneliğini de üstlenmiş,1634 zaman zaman elçi olarak da görev yapmıştır.1635 1628 Bündârî, Sene’l-Berk, s. 64. 1629 Bündârî, Sene’l-Berk, s. 69; Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 155; Kök, İslam Kurumları, s. 80-81. 1630 Bündârî, Sene’l-Berk, s. 63-64, 69; Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 155. 1631 İbnü’l-Kalânisî, s. 540. 1632 Bündârî, Sene’l-Berk, s. 28. 1633 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 66. 1634 Bündârî, Sene’l-Berk, s. 28; Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 111. 1635 Bündârî, Sene’l-Berk, s. 72; Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 174. 320 Elçiler Nûreddin’in devletinde diplomasi önemli bir yer tuttuğu hâlde “elçi” unvanını taşıyan kimse bulunmamıştır. Elçi gönderme gereksinimi duyulduğunda Nûreddin herhangi bir divan başkanı veya kâtibi, elçilik göreviyle görevlendirmiştir. Şerefeddin Ebü’l-Meʿâlî el-Mutahhar b. Ebû Asrûn (ö. 585/1189), Kadı Kemâleddin eş-Şehrezûrî, Şîrkûh, İmâdüddin Ahmed, Mühezzibüddin Ebû Hasan Ali b. İsa Nakkâş, Kadı Bahaeddîn, Nûreddin’in kayıtlarda geçen elçileridir. Abbâsî Halifesi el-Müstencid-Billâh’ın ölümünden sonra yerine el-Mustazî-Biemrillâh seçildiğinde Nûreddin, Bağdat’a Şerefeddin Ebü’l-Meʿâlî el-Mutahhar b. Ebû Asrûn’u kendisine niyabeten ona biat etmek üzere göndermiştir.1636 Ermeni Mleh b. Leon’nun Bizanslılardan ele geçirdiği esir ve malları Bağdat’a bildirmek üzere Kadı Kemâleddin eş-Şehrezûrî’yi görevlendirilmiştir.1637 Yemen’in fethini bildirmek üzere Nûreddin’in doktorlarından Mühezzibüddin Ebû Hasan Ali b. İsa Nakkâş,1638 kimi vergilerin kaldırıldığına dair halifeyi bilgilendirmek ve tüccarların ülkenin pazarlarına yönlendirilmesi için onun desteğini almak üzere Kadı Bahaeddîn1639 Bağdat’a gönderilmiştir. Nûreddin’in devletinin uzun süre elçilik görevinde bulunan kişi ise Hâcib Mahmud el-Müsterşidî’dir. Nûreddin’in Dımaşk’ın zaptından sonra Bizans-Haçlı-Ermeni ittifakına karşı Mısır’la birlikte görünmeye ihtiyaç duyduğu ve diplomatik ilişkiler üzerine yoğunlaştığı bir dönemde, Dımaşk Atabegliği’nin Muînüddin Üner Devri’nin yetenekli şahsiyetlerinden Müsterşidî’nin diplomasi becerisinden istifade edilmiş; Müsterşidî, 552-554 (1157- 1159) yıllarında Dımaşk’la Mısır arasında sürekli olarak gidip gelmiştir.1640 Merkez Nâibleri Nâib, sözlükte “birini temsil etmek, birine vekâlet etmek” anlamındaki nevb (niyâbe) mastarından türemiştir. Bu sözcüğün çoğulu “nüvvâb”dır. Istılahta ise nâib, “bir makamın sorumluluğunu asıl sahibi yerine geçici bir zaman için yüklenen kimse” demektir.1641 1636 Bündârî, Sene’l-Berk, s. 72; Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 116. 1637 Bündârî, Sene’l-Berk, s. 54, 72; Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 174. 1638 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 180. 1639 Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 122. 1640 Makrîzî, İttiʿaz, Cilt: 3, s. 233-236. 1641 Cesim Avcı, “Nâib”, DİA, Ankara: TDV Yayınları, 2006, Cilt: 32, s. 311. Nûreddin, Abbâsî Halifesi el-Mustazî-Biemrillâh’a biat etmek için kendi yerine İbn Ebû Asrûn’u göndermiştir. Ebû Şâme, bu 321 Memlûklar Devleti’ndeki uygulamaları anlatan Kalkaşendî, nâiblerin, sair görevleri yerine getiren nâibler ile “el-nâibü’l-kâfil” diye ayrıştığını belirtmiştir. Sair işleri yapan nâibler, sadece ilgili oldukları alanlardaki konularda yetki sahibidirler ve o yazışmaları bilirler. Kâfilü’l-Memaliki’l-İslâmiyye de denen Nâibü’l-Kâfil ise sultanın yapacağı bütün yazışmaları yapar, ona danışmadan üst düzey atamalarda bulunabilir, kendisi için katibu’s-sır ya da vezir tayin eder. O aslında bir tür ikinci sultandır. Sultanın meclisinde başköşede oturur. Meclis dağıldığında niyabet köşküne geçer, üst düzey yetkililerle veya halkla görüşmeler yapar. Bu durumda sultanın halkla buluşmasına gerek kalmaz. Dîvânü’l-Ceyş (ordu divanı) onsuz toplanmaz.1642 Devlet teşkilatının tamamının Nûreddin’in şahsı etrafında ve onun adına şekillendiği Nûreddin’in devletinde, devletin işleri merkezde veya taşrada nâibler üzerinden yürütülmüştür. Devletin bütün üst düzey memurları ya Nûreddin’in bizzat nâibi ya da onun nâiblerinin nâibidirler. Bu sistemde Nûreddin asıl; memurlar, devletin işlerini onun adına yürüten vekillerdirler, görevleri, asıl olanın istediği yer ve sürede devam eder. Nâib, bütün işlerini asıl adına, asıl o işi yapıyormuşçasına yürütür. Dolayısıyla Nûreddin Mahmud Devri’ndeki nâiblik, yetkilendirici değil, kısıtlayıcıdır; Nûreddin gibi davranma yükümlülüğüyle sınırlayıcıdır. Bu sistemde nâibu’l-kâfile yer yoktur. Sadece Selâhaddin, Mısır’da yönetime hâkim olduğunda Fâtımî Devleti’ndeki durumun sürekliliğinden ve Suriye ile Mısır arasındaki uzaklıktan dolayı, bu unvanı almadan ve bu unvanından söz edilmeden, ailesinin hâkimiyetindeki alanla sınırlı olarak, re’sen bu makamda bulunmuştur. Çalışmamızın ilgili bölümünde anlatıldığı üzere Selâhaddin, uygulamalarını Nûreddin’in uygulamalarına benzetmek, bulunduğu taşra ile merkez arasında uyum sağlamak için düzenlemeler yaparken Nûreddin, koşullar gereği ortaya çıkan bu durumu ortadan kaldırmak için uğraşmış, bir yandan Mısır ile Suriye arasında ulaşımı kolaylaştırmak için kendisi Kerek bölgesinde akın düzenlemiş, Selâhaddin’i bu bölgede akınlara zorlamış, haberleşme için posta güvercinleri edinmiş ve bizzat müstevfisini Mısır’a gönderip Mısır’ı her yönden teftiş ederek Mısır’ın merkezle bağını canlı tutmuştur.1643 Nihayetinde bizzat şahsı Mısır’a gitmek ve orayı denetlemek ya da daha sıkı bir şekilde merkezi yönetime bağlamak istemiştir. görevlendirme için “kendi yerine nâib olarak” ifadesini tercih etmiş (Cilt: 2, s. 117.), nâib kavramını Avcı’nın yaptığı tanıma uygun olarak “vekil” kavramıyla eş anlamlı kullanmıştır. 1642 Kalkaşendî, Cilt: 4, s. 17-18; Cilt: 5, s. 453-454. 1643 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 78-79. 322 Nûreddin, nâibler sistemi üzerinden ülkeyi bütünlük içinde tutarken Kâtip İmâd’ın “Nâibleri azilden emindiler.” sözüyle ifade ettiği üzere,1644 o günün dünyasındaki uygulamanın aksine bir tutumla nâiblerini yaşamları boyunca görevde tutarak istikrarlı bir bürokrasi kurmuş, devlette sürekliliği sağlamıştır. İsfehsâlâr “İsfehsâlâr” unvanını Fâtımî Devleti açısından açıklayan Kalkaşendî, kavramın “askerlerin başı” anlamında kullanıldığını, bu unvanı taşıyan kişinin askerî işlerden sorumlu bulunduğunu, askerler hakkında konuşma yetkisine sahip olduğunu, hiyerarşide ise ikinci vezir konumundaki “sâhibü’l-bâb”dan sonra geldiğini açıklamıştır.1645 Nûreddin’in devletinde isfehsâlâr, “askerlerin başı” değildir. Ordusunun genel komutanı savaşta ve barışta Nûreddin’in kendisidir. İsfehsâlâr, taşradaki belli bir bölgenin ordusunun en büyük komutanıdır. Esedüddin Şîrkûh,1646 Mecdüddîn İbnü’d-Dâye1647 ve Selâhaddîn-i Eyyubî,1648 “İsfehsâlâr” unvanına sahip olmuşlar; Esedüddin Şîrkûh ve Mecdüddîn İbnü’d-Dâye, Suriye’de aynı anda bu unvanı taşımışlardır.1649 Nûreddin Halep’te iken Esedüddin Şîrkûh, Dımaşk çevresinde ordunun komutanı olarak isfehsâlâr unvanı ile bulunmuştur. Nûreddin, Dımaşk’a geçtiğinde Mecdüddîn İbnü’d-Dâye Halep ordusunun komutanı olarak isfehsâlâr unvanı taşımıştır. Her ikisi de orduların genel komutanı değildir. Her ikisi de Nûreddin cephede yer aldığında kendi ordularının komutanı olarak onun bir altında yer almıştır. Bununla birlikte isfehsâlâr unvanı, onları merkez veya taşradaki sair emirden ayırmıştır. Esedüddin Şîrkûh ve Mecdüddîn İbnü’d-Dâye arasında herhangi bir hiyerarşi bulunmamaktadır. İkisi de doğrudan Nûreddin’e bağlıdır. Ancak önem durumları birbirinden farklıdır. Nûreddin, Halep emiri iken Mecdüddîn İbnü’d-Dâye, Nûreddin’in nezdinde daha önemlidir.1650 Dımaşk’ın ele geçirilmesinden sonra ise Şîrkûh, ondan çok 1644 İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 174. 1645 Kalkaşendî, Cilt: 3, s. 483; Cilt: 6, s. 7-8. 1646 İbnü’l-Kalânisî, Emîr İsfehsâlâr Esedüddin Şîrkûh, şeklinde kayıt düşmüştür. (s. 503.) 1647 İbnü’l-Kalânisî, s. 508. 1648 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 49. 1649 Nûreddin’e tabi Musul Atabegliğinde de bu unvan ordu komutanı anlamında kullanılmıştır. Atabeglikte Vezir Cemâleddin’le birlikte idareyi elinde bulunduran Zeyneddin Ali Küçük, bu unvanla anılmıştır. (İbnü’l-Kalânisî, s. 547.) 1650 İbn Ebû Tay, Akt.: Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 210; Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 195; İbn Kādî Şühbe, vr.85-86. 323 daha fazla önem kazanmıştır. Mecdüddîn, Halep çevresindeki orduların komutanı olarak görevine devam etmiş, bu konumuyla Haçlılara karşı zaman zaman tek başına küçük seferler düzenlemiştir. Şîrkûh, Mısır’a geçtiğinde Mecdüddîn, Suriye’deki en büyük emir konumuna çıkmıştır. Suriye’de iken ordu komutanlığı gibi bir görevi bulunmayan Selâhaddin, amcası Şîrkûh’un vefatı üzerine Mısır’daki emirlerin başına geçmiş; isfehsâlâr unvanını amcasından devralmış; Mısır’ı ele geçirmesiyle Nûreddin’in en büyük eyaletinin nâibi olmuş ve en büyük ordusunun emiri konumuna çıkmıştır. Nûreddin’in devletinde kale kapısındaki askerlerin komutanına da “ısbâsalâr” denmiştir.1651 İbnü’l-Adîm, Nûreddin’in vefat ettiği yıl Ebû Bekr b. Mekbel adlı şahsın unvanını Kale Kapısı ısbâsalârı olarak vermiştir.1652 5.1.5.2. Taşra Teşkilatı Nûreddin’in taşradaki idarî yapısı vilayetler, amallar ve kaleler olmak üzere üçe ayrılmıştır.1653 Vilayet (veya eyalet), çevresine göre büyük şehirdir. Amal, ilçe veya kasaba için kullanılmıştır.1654 Kale ise şehrin içinde veya şehir dışında, sınır boylarında yer alan ve belli bir ordu birliği tarafından korunan yerdir. Vilayet ve kaleler, “nâib” ve “vali” unvanı ile anılan kişiler tarafından yönetilmiştir. Amallarda ise yine bir valinin bulunma ihtimali var ise de genellikle nâiblerin nâibleri bulunmuştur. Eyalet nâibleri ve valilerle birlikte amalların idarecilerine de “amil” denmiştir. Nûreddin’in devletinde merkezî hiyerarşi sade bir mahiyete sahiptir; sınırlı sayıda kişi tarafından birçok iş icra edilmektedir. Taşra teşkilatı ise karmaşıktır, görevler birden çok kişi tarafından paylaşılmıştır. Nûreddin, eyalet veya şehirleri tek kişinin yönetimine vermemiştir. Mısır dışında her eyalette ve alanı geniş vilayette biri büyük emir, diğeri kale valisi olmak üzere 1651 İbnü’l-Adîm, Zübde, s. 363, Muhakkik Notu. 1652 İbnü’l-Adîm, Zübde, s. 363. 1653 İbnü’l-Kalânisî, s. 541. Yerleşim yerleri sınıra yakınlığına göre belde veya suğr diye sınıflandırılmıştır; sınıra uzak yerler için belde denirken sınıra yakın yerlere suğr denmiştir. (İbnü’lKalânisî, s. 542.) 1654 İbnü’l-Kalânisî, Haleb’in çevresindeki yerler anlamında “Halep amalları” ifadesini kullanmış; başındaki görevliler için de “amalların valileri” demiştir. (s. 545.) Ancak burada vali, eyalet emiri ya da vilayet valisi anlamında değil, bu yerleşim yerlerindeki nâibler ya da en üst mülk amirler anlamında kullanılmıştır. 324 kendisinin en az iki nâibi bulunmaktadır. Kimi zaman kale valilerinin nüfûzu emirin nüfûzunu geçmiştir.1655 Nâiblerin de divanı ve hâcib gibi yardımcıları1656 hatta kimi nâiblerin vezirleri de mevcuttur. Örneğin, İbnü’l-Kalânisî, Mehzeb Ebû Abdillah b. Nevfel el-Halebî’nin, İsfehsâlâr Esedüddin Şîrkûh’un kâtip ve veziri olduğunu yazmıştır.1657 Nâibler, merkez teşkilatı memurlarından müstevfi, müşrif gibi görevlilerce teftiş edilmişlerdir. Bu teftişe rağmen merkezdeki memurların taşradaki nâiblerle ilgili yetkileri hususunda sistem yeteri kadar açık değildir. Uygulamadan anlaşıldığı kadarıyla Nûreddin, kādılkudât dışında merkezdeki herhangi bir memurun taşra üzerinde geniş bir yetkiye sahip olmasını istememiştir. Sadeddin Gümüştekin’in kendisinden haksız yere bin dinar aldığı iddiasıyla Nûreddin’e başvuran birini Nûreddin haklı bulmuş, Kâtip İmâd’dan, paranın iadesi için Sadeddin Gümüştekin’e emir yazmasını istemiştir. Sadeddin Gümüştekin, “Nûreddin’in tevkī‘i ve yazısı dışında emir beni bağlamaz.” diyerek uygulamasında diretmiştir. Ancak Nûreddin’in Kâtip İmâd’a “Sen, benim kâtibim, eminim ve arkadaşımsın; benden habersiz bir emir yazmazsın.” deyip yazıyı olduğu gibi Gümüştekin’e ulaştırmasını emredince sorun çözülmüş; Gümüştekin, parayı iade etmiştir.1658 Divan-ı İstifa’ya seçilen Fahreddin el-Zaferâni, her beldede kendisi için bir nâib tayin etmeyi talep etmiş, Nûreddin,“Benim malımla kendisi için vefalı dostlar edinmek istiyor.” diyerek bu talebi geri çevirmiştir.1659 Bu temel anlayışla birlikte Nûreddin’in eyalet ve vilayetleri, idarecileri yönünden ikiye ayrılmıştır: 1. İdarenin miras yoluyla geçtiği eyalet ve vilayetler (Bir hânedan tarafından idare edilen eyalet ve vilayetler): 1655 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 67-68. 1656 554’te (1159) Halep’te Mecdüddîn İbnü’d-Dâye’nin divan mütevellisi (sorumlusu) Eminüddin Zeyne’l-Hac Ebü’l-Kasım, Kale sorumlusu mütevellisi İzzeddin diye biriydi, Muhammed Çağrı ise onun hâciblerindendi. (İbnü’l-Kalânisî, s. 542.) el-Hâcib Ziyauddin Bekr Yessan ise Şîrkûh’un hâciblerindendi, onunla Mısır’a gitmemiş ve sondan Nûreddin’in en büyük emirleri arasında yer almıştır. (Bündârî, Sene’lBerk, s. 64.) 1657 İbnü’l-Kalânisî, s. 540. 1658 Bündârî, Sene’l-Berk, s. 79. 1659 Bündârî, Sene’l-Berk, s. 79. 325 İdaresi bir aile tarafından paylaşılan ve hâkiminin ölümü durumunda emirliğin mirasçılarına devredildiği eyalet ve vilayetlerdir. Nûreddin’in devletinin Halep, Musul ve Mısır olmak üzere üç eyaleti vardır ve her üçü de bu yapıya tabidir. Ancak eyalet büyüklüğünde olmadığı hâlde bu yapıya tabi idarî birimler de bulunmaktadır. Her iki türü de iki grupta ele almak mümkündür: a. Zengî Hânedanı tarafından idare edilenler: Başında Zengî ailesinden bir emirin bulunduğu ve merkeze karşı en geniş yetkiye sahip idari birimlerdir. Musul ve Sincar bu statüdedir. Musul, bir eyalet konumunda iken Sincar, onun sınırları içinde yer alan bir vilayettir. Musul, Nûreddin’in kısmen Sincar seferinin ardından veya nihayetinde Kutbüddin Mevdûd’un veliaht seçilmesinden sonra başında atabeg unvanı taşıyan Zengî ailesine mensup emirin bulunduğu eyalet konumuna geçmiştir. Bununla birlikte Musul atabegleri Kutbüddin Mevdûd ve II. Seyfeddin Gazî’yi nâib konumunda görmek isabetli değildir. Onlar, bu konumda olsalardı Nûreddin’in müstevfi ve müşrif gibi görevlerdeki malî ve idarî müfettişlerinin teftişine konu olurlardı. Kutbüddin Mevdûd veliahttı, veliahdın müfettişler tarafından denetlendiğini düşünmek yersizdir. Nûreddin, anlaşıldığı kadarıyla onun idarî işlerine karışmamıştır, Zeyneddin Ali Küçük’ün yerine Abdülmesih’i getirdiğinde1660 bile ona müdahale etmemiştir. II. Seyfeddin Gazi’nin ise konumu Nûreddin açısından fiilî olarak nâiblik olsa da Nûreddin, onun yanına kendi nâibi olarak Şahne Sadeddin Gümüştekin’i de atamış, Nûreddin’in işraf işlerine de bakan Kâtip İmâd, Musul konusunda II. Seyfeddin Gazi ile değil, Sadedin Gümüştekin’le muhatap olmuştur.1661 Musul; Irak’ta Tikrit, Şehrizûr, Sincar, Erbil, Akre’l-Hamidiye, Anadolu’da Hakkârî’den Halep’e yaklaşan Urfa’ya kadar geniş bir bölgeyi kapsıyordu, bu şehirlerin her birinde Musul Atabeglerinin büyük vezirlerine bağlı nâibleri vardı.1662 Mevdûd’un vefatından sonra bu bölge daraltılmış, Cizre dışında,1663 Sincar’ın doğusu ile Halep 1660 İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 136. 1661 Bündârî, Sene’l-Berk, s. 79. 1662 İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 135. 1663 İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 154; Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 114. 326 eyaleti arasında kalan bölge merkez yönetimine bağlanmıştır.1664 Erbil de biat bildirmiş, tabiî emirlik konumuna geçmiştir.1665 Sincar da Musul’a bağlı olarak Zengî hânedanından II. İmâdeddin Zengî (b. Mevdûd) tarafından yönetilmiştir.1666 b. Zengî hânedanına mensup olmayan kişilerce idare edilenler: Halep ve Mısır eyaletleri ile Menbic gibi vilayetler bu türden idarî birimlerdir. Halep eyaletinin başında, Kâtip İmâd kendileriyle ilgili yazdığı şiirde, “Siz Mahmud (Nûreddin) için Hz. Muhammed’in Ehl-i Beyt’i gibisiniz” dediği ve isim benzerliğinden telmih yaparak her bir kardeşi dört halifeden birine, beşincisini de Hz. Ali’nin oğlu Hz. Hasan’a benzettiği Mecdüddîn İbnü’d-Dâye liderliğindeki Dâyeoğulları bulunmaktaydı. Halep ve çevresindeki kasabalarla Hârim, Ca’ber gibi önemli kaleleri yöneten Dâyeoğulları, Ebû Bekir Mecdüddîn İbnü’d-Dâye, Sabıkuddîn Osman, Şemseddin Ali, Bedreddin Hasan, Bahaeddin Ömer olmak üzere beş kardeşten oluşmaktaydı. Nûreddin’in nâibi Mecdüddîn İbnü’d-Dâye idi,1667 onun vefatından sonra ise yerine kardeşi Şemseddin Ali İbnü’d-Dâye geçmiştir. Suriye’deki emirlerin en büyüğü olan Şemseddin Ali, Şeyzer’i elinde tutmakta; kardeşi Osman, Ca’ber Kalesi ve Tel Bâşir’de; Hasan ise Hârim’de hüküm sürmekteydi.1668 Şemseddin Ali’nin konumuna rağmen, Nûreddin, Halep Kalesi’ne vali olarak Cemâleddîn Şazbaht el-Hadım el-Hindî’yi atamıştır.1669 O da Nûreddin’in nâibiydi, Nûreddin’in vefat haberini taşıyan posta güvercini ona teslim edilmiştir.1670 Mısır eyaleti, Mısır, Yemen, Tunus, Libya ve Sudan’ın kuzeyi gibi geniş bir bölgeden oluşmaktadır. Nûreddin’in en büyük eyaletidir.1671 Necmeddin Eyyûb’un oğlu 1664 İbnü’l-Furât, Cilt: 4, Cüz: 1, s. 114. 1665 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 112. 1666 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 68; İbn Vâsıl, Cilt: 2, s. 30. 1667 İbnü’l-Kalânisî, Mecdüddîn İbnü’d-Dâye’den vali diye söz etmiştir. Bu durum, nâib ile vali unvanlarının birbirinin yerine kullanıldığını göstermektedir. Ancak nâib ile kale valisi, sonraki dönemde Halep’te farklı kişilerdir. Nûreddin vefat ettiğinde Halep’teki nâibi Şemseddin Ali İbnü’d-Dâye iken kale valisi, Cemalüddîn Şazbaht idi. (İbnü’l-Adîm, Zübde, s. 359.) Ancak el-Medresetü’l-Şazbehtiyye’yi inşa eden Emîr Cemâleddîn Şazbaht el-Hâdım el-Atâbekî, İzzeddîn Muhammed b. Şeddâd’ın eserinde nâib diye anılmıştır. (İbn Şeddâd İzzeddin Muhammed, Cilt: 1, Kısım: 1, s. 271.) Bu durum da, Nûreddin’in eyaletlerinde, Mısır dışında, doğrudan ona bağlı birden çok üst düzey memurlukların bulunduğu görüşümüzü desteklemektedir. 1668 Lyons ve Jackson, s. 97. 1669 İbnü’l-Adîm, Zübde, s. 359. 1670 İbnü’l-Adîm, Zübde, s. 359. 327 Selâhaddin, “İsfehsâlâr” unvanıyla bu eyaletin başında nâib olarak bulunmuştur.1672 Mısır ve Mısır’a bağlı yerler onun aile fertleri ve memlûkları tarafından yönetilmiştir. Menbic de idarenin miras olarak geçtiği idari birimler arasındadır. Nûreddin vefat ettiğinde bu idari birim, Menbicî ailesinden Kutbüddin Hasan el-Menbicî tarafından yönetilmekteydi.1673 Ermeni Mleh’in coğrafyası ise vilayet veya eyalet değildir. Nûreddin’in düşmanları arasında yer alan Thoros’un ölümünden sonra Ermenilerin başına geçen Mleh, tek gayrimüslim nâib olarak, kanaatimizce farklı bir statüye sahiptir. Mleh, diğer emirlerden farklı olarak sadece askerî olarak Nûreddin’e tâbidir. Onu Nûreddin’in vasalı saymak daha isabetli olacaktır. Dımaşk’ın alınmasından önce 545 Muharremi’nin başında (1150 Nisan sonu), Dımaşk Atabegliği’nin Nûreddin’in itaatine girmeyi, onun adını Abbâsî Halifesi ve Irak Selçuklu Sultanı’ndan sonra hutbede okutmayı ve sikkelere yazmayı kabul etmesi sonucu Nûreddin, Dımaşk Atabegi Abak’a hilʿat giydirmişse de1674 Abak’ı bilinen anlamda Nûreddin’in nâibi, Dımaşk’ı da zapt (549/1154) öncesi Nûreddin’in eyaleti saymak isabetli değildir. Kök, Abak’ı Nûreddin’in nâibleri arasında saymışsa da1675 kanaatimizce psikolojik bir üstünlükten ötesini ifade etmeyen bu durumu nitelendirmekte isabet etmemiştir. 2. İdarenin miras yoluyla geçmediği vilayetler: Hadım veya memlûklerin yönettiği vilayetlerdir. Büyük devlet devrinde çok sayıda vali bu sınıftandır. Nûreddin, devletin genişlediği bu dönemde bu tür valileri atayarak devlet içinde yeni hânedanların oluşmasına engel olmak istemiş olmalıdır. Bu tür valiler, kendilerini etkileyecek bir akraba çevresinden yoksun olmakla emirleri daha fazla olduğu gibi yerine getirirler, dayanacakları akrabalık bağlarının bulunmamasıyla da daha risksiz görevden alınabilirler. Nûreddin, Halep emirliği döneminden itibaren Dâye ve Şâdioğulları’nın ailesel gücünden yararlanmış ancak muhtemelen Mısır’da Şâdioğulları hânedanının geniş bir 1671 İbn Vâsıl, Cilt: 2, s. 7. 1672 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 49. 1673 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 86. 1674 İbnü’l-Kalânisî, s. 480; Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 240-241. 1675 Kök, İslam Kurumları, s. 65. 328 alana yayılmasıyla bu tür ailesel bağlara dayalı idarî tarzın önüne geçmiştir. Devletin müstevfisi Halid el-Kayserânî, Mısır’a gönderildiğinde İstifa Divanı’nda yerine kardeşlerinden birini nâib olarak bırakma isteğineNûreddin’in izin vermeyip istifa işini Kâtip İmâd’a bırakması,1676 Nûreddin’in büyük devlet döneminde hânedan karşıtı tutumuyla ilgili kanaatimizi pekiştiren hususlar arasındadır. Nûreddin’in vefat ettiği dönemde Urfa (Reha) valisi siyahî bir hadımdır; Musul’a II. Seyfeddin Gazi’nin yanına nâib olarak verilen Sadeddin Gümüştekin1677 ve Humus valisi Yümn1678 de hadımdır. Hama Kalesi valisi İzeddîn Curdik Nûreddin’in memlûku,1679 Busra Valisi Şemseddin Çavlı, Esedüddin Şîrkûh’a mensup bir memlûktur.1680 Musul Kalesi Valisi Şazbaht da Nûreddin’in özgür bırakılmış, hadım bir kölesidir.1681 Nûreddin’in bir hânedana mensup olmayan önemli nâiblerinden biri de Emîr Fahreddin Mesûd b. Ebî Ali ez-Zaferânî’dir. Fahreddin Mesûd, mukaddimu’l-asker (ordu komutanı) olarak Ca’ber Kalesi’nin zaptı için gönderilmiş ancak başarılı olmamıştır.1682 Buna rağmen Nûreddîn’in yaşamının son döneminde ordu içinde öne çıkmış, kendisine Hama, Urfa (Reha), Kefertab, Humus, Selmiye, Tel Hâlid ve Bârin gibi yerler ikta olarak verilmiştir.1683 5.1.6. Taşra Teşkilatının Merkez Tarafından Denetlenmesi Nûreddin, eyalet veya vilayetleri ile merkez arasında inançta,1684 hukukî, malî uygulamalarda ve idarecilerin toplumla ilişkisinde sıkı bir birlik sağlamış; ülkesinin tamamında aynı hukuku işletmiş, aynı vergileri almış, idarecilerin halkla münasebetlerinde keyfi davranmasına izin vermemiş; bu hususta disiplinin boyutunu, çalışmamızda daha önce belirtildiği üzere hutbede hatiplerin kendisiyle ilgili 1676 Bündârî, Sene’l-Berk, s. 69. 1677 İbnü’l-Adîm, Zübde, s. 360. 1678 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 68. 1679 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 68; İbn Vâsıl, Cilt: 2, s. 22. 1680 Bündârî, Sene’l-Berk, s. 81; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 76. 1681 İbnü’l-Adîm, Zübde, s. 359; Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 113. 1682 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 11. 1683 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 67-68, İbn Vâsıl, Cilt: 2, s. 22, 34; Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 29, Muhakkik notu 1684 İbn Ebû Tay, Nûreddin’in Şîrkûh’un Mısır’da mezhep değiştirip Şiîleşmesinden endişe duyduğunu iddia etmiştir. (Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 74.) Ama Şîrkûh’un Şiîleşme ihtimali Nûreddin’in endişesi değil, İbn Ebû Tayy’ın umudu olmalıdır. 329 yapacakları duayı bile bizzat el yazısıyla düzeltecek noktaya vardırmıştır. Bu birliğin başkent Dımaşk’ta olduğu gibi muhafaza edilmesi için yardımcıları üzerinden istihbarat; müfettişleri üzerinden ise teftiş mekanizması geliştirmiştir. Nûreddin’in hizmetinde bulunanlar, bir gün onu akşam namazını kılarken derin bir tefekkür içinde bulmuşlardır. Kendisine bu tefekkürün nedeni sorulduğunda “Vallahî ben, Müslümanların işlerini kendilerine tevdi ettiğim ama onlara adaletli davranmayan valilerim, arkadaşlarım, ayanlarım hakkında düşünüyordum. Bu konuda Allah’ın benden isteyeceği hesaptan korkuyorum. Allah’a yemin olsun ki sizden biriniz bir mazlumun durumunu ya da herhangi bir vakayı duyar da bana iletmezse ona ekmeğimi helal etmem.” demiş,1685 onlardan idarecilere karşı halktan istihbarat toplamalarını talep etmiştir. İbn Kesîr, Sadeddin Gümüştekin’in, “içki içmesin, fuhuşatta bulunmasın ve oyunlara dalmasın” diye Nûreddin tarafından II. Seyfeddin Gazi’nin yanına verildiğini yazmıştır.1686 Anlaşıldığı kadarıyla Nûreddin’in taşradaki nâibleri karşılıklı olarak birbirlerini denetledikleri gibi Nûreddin, istihbarat üzerinden de denetlemiştir. Nûreddin, mektuplaştığı ve zaman zaman yüz yüze görüştüğü sûfilerden ve âlimlerden de nâiblerinin devletin kurucusunun izinden gidip gitmedikleri konusunda haber toplamış olmalıdır. Nûreddin, çalışmamızda daha önce ifade edildiği üzere kendisinin atamadığı Musul Veziri Abdülmesih’i halkın şikâyeti üzerine azletmiş; Abdülmesih durumunu düzeltince onu Sivas’a göndermiştir. Nûreddin’in Selâhaddin’i de, el-Kayserânî gibi bir müfettiş üzerinden sıkıca denetlemesi, onun eyaletlerin denetimine verdiği önemle ilgili görülmelidir. Dolayısıyla Nûreddin’in devleti, Mevdûd Devri Musul dışında, gevşek bir federasyon ya da devletler topluluğu değil, merkezi yönetimin taşra idarecilerini tam olarak denetlediği, merkezileşmeyi esas alan, ünitere yakın bir devlet yapısındadır. Kanaatimizce Nûreddin’in emirlerinin “nâib” olarak adlandırılması da bu adlandırma her ne kadar ona has değilse de onun merkezi yönetime verdiği önemle ilgilidir. Nâib

1685 Ebû Şâme, orada hazır bulunanlardan Nûreddin’in hizmetkârı Sungur Atik Şâzbaht en-Nûrî’nin oğlu el-Hâc Ömer’den, o da babasının arkadaşı et-Tavâşî Şâzbaht el-Hadım’dan dinlemiştir. (Cilt: 1, s. 113- 114.) 1686 İbn Kesîr, Cilt: 12, s. 265. 330 Nûreddin’e vekâleten taşradadır. Vekil, kendi başına bir yetki sahibi değildir ve asıl gibi olmak durumundadır. 5.1.7. Şehir Yönetimi Nûreddin Mahmud Devri’nde şehirlerin kendilerine ait divanı mevcuttur. Nûreddin’in 19 Safer 554 (12 Mart 1159) Perşembe günü Dımaşk Kalesi’nde bizzat başkanlık ettiği Dımaşk şehri divan toplantısına Dımaşk’taki mezhep müftüleri, Cuma hatibi, reis, Dımaşk’tan sorumlu kişilerin divan başkanı ve Dımaşk ayanları yer almıştır.1687 Burada divan bir tür şehir meclisi konumundadır. Bu divanda kadı ve şahne de bulunuyor olmalıdır. Dımaşk dışındaki şehirlerde de böyle bir şehir divanı söz konusudur, divan başkanlığını şehir ziyaretlerinde muhtemelen yine Nûreddin, diğer zamanlarda ise nâib veya vali yapmaktadır. Şehir yönetiminde kadı, yargı işlerine ve aynı zamanda vakıf işlerine bakarken şahne, polis teşkilatının başında yer almıştır, reis ise belediye hizmetlerine bakmıştır. Şehirlerdeki askerî teşkilat, Nûreddin’in vefatı sırasında Halep’teki teşkilat dikkate alındığında nâib, kale valisi ve şahne üçlüsünün komutasında teşekkül etmiştir. Nâib, şehirdeki bütün işler gibi askerî işlerle ilgiliyken kale valisi, garnizon komutanıdır; şahne ise şehrin asayişinden sorumlu emniyet amiri konumundadır.1688 Nûreddin vefat ettiğinde Halep’teki nâibi Şemseddîn Ali İbnü’d-Dâye, kale valisi Cemalüddîn Şâzbaht, şahne ise Bedreddin Hasan İbnü’d-Dâye’dir.1689 5.1.8. Adliye Teşkilatı Emirlerin durulmayan enerjilerini adliye sistemiyle kontrol altına almayı başararak Suriye’e yeniden refah getiren1690 Nûreddin’in devletinde adiyle işleri, “kādılkudât” unvanını taşıyan başkadı ve ona bağlı kadılar tarafından yürütülmüştür. Ancak adaleti sağlamayı temel hedefleri arasına alan Nûreddin, adalet işleriyle bizzat ilgilenmiş, 1687 Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 124-126. 1688 İbn Cübeyr, “Şahne, onların yanında polis amiridir.” demiştir. (İbn Cübeyr, s. 271.) 1689 İbnü’l-Adîm, Zübde, s. 360. 1690 Runciman, cilt: 2, s. 332-333. 331 mezalim mahkemelerinin görülmesi için “Dârüladl” inşa etmiştir. Bu durumda, Nûreddin Mahmud Devri’nde iki1691 yargı makamından söz edilebilir: 5.1.8.1. Başkadı (kādılkudât) ve Kadılar Nûreddin’in devletinde başkadılık, 557 (1161-1162) yılında Kemâleddin eşŞehrezurî’nin, ülkedeki bütün mahkemelerden sorumlu kadılığa getirilip ülkedeki bütün kadıların kararlarını onun nâibi olarak almalarının emredilmesiyle teşekkül etmiştir.1692 Aynı zamanda Dımaşk’ın bütün vakıf, divan ve idare işlerinin verildiği1693 Kemâleddin’in nâibi olmayı reddeden kadılar azledilmiş, onların yerine bir kısmı Kemâleddin’in ailesinden olan yeni kadılar atanmıştır.1694 Nûreddin’in devletinde sadece bir başkadı vardır.1695Nûreddin, Hanefî olduğu hâlde başkadısı Kemâlüddîn, Şâfiîdir.1696 Buna karşılık, şehirlerde başkadının, etkin olan her mezhepten birer nâibi vardır. Nitekim Halep Kadısı Ebî’l-Fadl Hibetullah b. Ebû Cerade azledildiğinde onun yerine Mecdüddîn İbnü’d-ed-Dâye’nin önerisiyle başkadı eşŞehrezûrî’nin oğlu Şâfiî Muhyiddin Ebû Hamid İbn Kemâleddin ve Hanefî Ebü’lMefahir Abdulğafur b. Lokman nâib olarak atanmıştır.1697 Başkadılar gibi onların nâibi konumundaki kadılar da, görev yaptıkları şehrin sınırları içinde en üst idarecileri 1691 Nûreddin’in Devri’nde üçüncü bir yargı makamı olarak, askerlerin hukuk işlerine ve aralarındaki anlaşmazlıklara bakmakla görevli kadıasker unvanlı kişilerin görev yaptıkları kesin değildir. Kalkaşendî’ye göre bu makam ilk kez Selâhaddîn-i Eyyûbî Devri’nde ihdas edilmiştir. (Cilt: 4, s. 36.) Nûreddin’le ilgili tarih kayıtlarında bu makamın hiçbir etkinliği görülmemektedir. Sadece vefatından önceki son bayramda hutbeyi okuyanın Kadı Şemseddin İbnü’l-Ferraş olduğu kaydı bulunmaktadur. Kâtip İmâd, 588’de (1192) vefat eden bu şahıs için Kadıasker unvanını kullanmıştır. (Bündâri, Sene’lBerk, s. 31.) Ancak bu, onun Nûreddin dönemindeki unvanı olmayabilir. Zira İbnü’l-Ferraş, Selâhaddîn Eyyûbî Devri’nin de önemli bir idarecisi ve kadıaskeridir. (Ebû Şâme, Cilt: 4, s. 203-204.) Yine Kâtip İmâd, Nûreddin’in Medresetü’n-Nûriyye el-Kübra’da ders veren Mesud b. Şuca’ el-Hanefî’yi, bir yıllığına askerleri için kadı olarak atadığını yazmıştır. Ancak Burhaneddîn el-Belhî’nin bilinen öğrencilerinden olan el-Hanefî için kadıasker unvanını kullanmamşıtır. (Kâtip İmâdüddin el-İsfahânî, Ħarîdetü’l-ķaśr ve cerîdetü’l-‘aśr, thk.: Şükrü Faysal, Dımaşk: el-Matbaatü'l-Haşimiyye, 1955, Cilt: 11, s. 307-308.) 1692 İbnü’l-Adîm, Zübde, s. 342. İbnü’l-Kalânisî’nin kaydına göre Safer 555’te (Şubat 1160) Kadı Zekiyüddin Ebu’-l Hasan b. Muhammed b. Yahya b. Ali, Nûreddin’e başvurarak kadılıktan istifa etmek istemiş bunun üzerine Nûreddin, onun yerine Kemâleddin’i Dımaşk kadısı olarak atamıştır. (s. 548.) İbnü’l-Kalânisî’nin, ilminin genişliği, zihninin açıklığı, kanunlar hakkındaki bilgisi, insaflı, âdil ve nezih oluşu, keyfi davranıştan ve zulümden uzak olması ve halk arasında en iyi şekilde hâkimlik yapmasıyla bilinen biri olarak tanıttığı (s. 548.) Kemâleddin, Dımaşk kadılığındaki tecrübede Nûreddin nezdinde yükselmiş ve başkadılığa layık görülecek düzeyde görülmüş olmalıdır. 1693 İbnü’l-Ezrâk, s. 126. 1694 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 103, İbnü’l-Adîm, Zübde, s. 342; İbnü’l-Ezrâk, s. 125-126. 1695 Kalkaşendî’ye göre kādılkudât’ın hangi mezhepten olursa olsun tek kişi olması, Memluklarda Zahir Baybars dönemine kadar devam etmiştir. (Cilt: 4, s. 35.) 1696 Şeşen, Salâhaddin, s. 266, 267. 1697 İbnü’l-Adîm, Zübde, s. 342; Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 120, 2 Nolu Dipnot. 332 yargılayabilecek geniş bir yetkiyle donatılmıştır. Halep Kadısı Eba’l-Mefahir Abdulğafur b. Lokman, mübaşiri Suveyd’i göndererek Nûreddin’i mahkemeye çağırmış; Nûreddin, nâib konumundaki kadının kendisini yargılamayacağı itirazında bulunmamış, bu çağrıya icabet etmiştir.1698 5.1.8.2. Dârüladl İbnü’l-Esîr’e göre Nûreddin, haksızlığa uğrayanların tespiti için1699 müstakil bir bina inşa edip ona “Dârüladl” diyen ilk kişidir. Nûreddin, Dımaşk’ı ele geçirdiğinde Şîrkûh’la ilgili şikâyetler artmış; Kadı Kemâleddin, Şîrkûh’la ilgili şikâyetlere bakmaktan çekinmiş; bu şikâyetleri Nûreddin’e ulaştırılmıştır. Bunun üzerine Nûreddin, bir Dârüladl inşa edilmesini emretmiştir. Şîrkûh, Nûreddin’in Dârüladl inşa ettiğini duyunca nâiblerini toplamış; “Biliniz ki Nûreddin Mahmud, bu binayı benim yüzümden yaptırıyor. Aksi durumda Kemâleddin’in tarafından mahkeme edilmekten kaçınan kimdir? Vallahi hanginizin yüzünden Dârüladl’e çıkarılırsam onu asarım. Gidiniz ve kiminle bir anlaşmazlığınız varsa o anlaşmazlığı bitiriniz, neyle mümkünse onu razı ediniz, elimdeki her şey gitse bile bu şekilde davranınız.” demiştir. Nâibleri “Halk, bunu öğrenirse taleplerini artırırlar.” deyince Şîrkûh, “Nûreddin tarafından zalim görülmektense ya da mahkemenin karşısında sıradan bir kişiyle eşitlenmektense bütün malımın elimden çıkmasını tercih ederim.” diye cevap vermiştir. Şîrkûh’un kararlılığı karşısında nâibler, halkla aralarındaki bütün problemleri çözmüşler; Nûreddin, Dârüladl’de halkın şikâyetlerini dinlemeye başladığında Şîrkûh’la ilgili hiçbir şikâyet kendisine arz edilmemiştir. Şîrkûh’un Dârüladl’in inşasından sonra yaptıklarını duyduğunda şükür secdesi yapmış, “Arkadaşlarımız bizim huzurumuza çıkmadan insafa geldikleri (adaleti icra etikleri) için Allah’a hamd olsun.” demiştir. Nûreddin, haksızlığa uğrayanların durumunun tespiti için emir veya hâciblerine vekâlet vermemiş, davalara bizzat kendisi bakmıştır; Dârüladl’de haftanın iki günü oturmuş, yanında kadı ve fakihler bulunmuş; halk şikâyetlerini şahitleri ile birlikte ona arz etmiştir.1700 İbnü’l-Esîr’in bütün eserlere kaynaklık eden bu bilgilerine rağmen Dârüladl’in inşası, Nûreddin’in biyografisinde kapalı kalan istisna konulardandır. Devrin önemli iki 1698 Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 120. 1699 Bu işlevinden dolayı Dârüladl’e “Dârülkeşf” de denmiştir. 1700 İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 166, 168; Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 102-103; Makrîzî, el-Hitat, Cilt:3, s. 51-52; Aynî, Cilt: 1, s. 155-156. Zehebî, Nûreddin’in haftada dört gün Dârüldl’de oturumda bulunduğunu yazmıştır. (Siyeru aʿlâmi'n-nübelâ, Cilt: 20, s. 536.) 333 kaynağı, İbnü’l-Kalânisî ve Kâtip İmâd’da Dârüladl’den söz edilmemiştir. İbnü’lAsâkîr, Nûreddin biyografisinde “Memleketinin çoğu yerinde Dârüladller inşa etti, anlaşmazlıkların çözümü için oralarda kadılar ve fakihler hazır bulundurdu, çoğu zaman bizzat kendisi de oturumlarda yer aldı, adaletin ikamesi konusunda istekli, insaf ve fazilet arayışında olarak zülme uğrayanların iddia ve beyanatlarını bizzat dinledi.” demekle yetinmiştir.1701 İbnü’l-Esîr, Dârüladl’in inşa tarihini vermemiş; daha çok inşa sebebi üzerine odaklanmış ve o sebebi anlatıldığı üzere Şîrkûh ile ilişkilendirmiştir. Ancak İbnü’l-Esîr, devre tanıklık etmiş değildir, onun Şâdioğulları’na karşı olumsuz tutumu da göz önünde bulundurulduğunda Dârüladl’in açılışı için verdiği sebep sorgulanmayı gerektirmektedir. İbnü’l-Esîr, Dârüladl’in açılış tarihini de vermemiştir. Elisseeff, bu tarihi 549 (1154) tahmin etmiş, Kök de onun verdiği bilgiyi aktarmıştır.1702 Rabbat ise, Dârüadl’in kesinlikle 1160’ten sonra ve muhtemelen 1163’te inşa edildiğini öne sürmüştür. 1703 Kanaatimizce Elisseeff’in tespiti, daha doğrudur zira Şîrkûh’un gücünü artırması Dımaşk’ın fethiyle olmuştur. Nûreddin’in onun uygulamalarına on bir yıl sonra müdahele etmiş olması, halkın taleplerine önem veren bir idareci için makul değildir. Öte yandan İbnü’l-Esîr’in Dârüladl’in adı ile ilgili verdiği bilgi de sonraki eserlerde ilginç bir değişime uğramıştır. İbnü’l-Esîr, el-Kâmil’de “Ülkesinde Dârüladl inşa etti.” demekle yetinirken1704 konuyu ayrıntılı olarak işlediği Atâbekiyye’de “Mezalimin keşfi için bir bina inşa edip ona Dârüladl diyen ilk kişidir.” ifadesini kullanmıştır.1705 İbnü’l-Esîr’in Arapça “Evvelen men benâ dâren likeşfi’l-mezâlimi ve semmâhâ dâre’l-adl” ifadesindeki “likeşfi’l-mezâlimi (mezâlimin tespiti için)” sözü devre yakın kaynaklardan Ebû Şâme’de benzer şekilde sebep bildiren “lâm”la ve “lilkeşfi’l-mezâlimi” şeklinde yazılmıştır.1706 Bu ifade Sıbt İbnü’l-Cevzî’de ise yanlışlıkla “Evvelen men benâ dâre’l-adl ve semmâhâ dâre’l-keşf (Dârüladl’i inşa edip ona Dârülkeşf diyen ilk kişidir.)” şeklinde geçmiştir.1707 Tarafımızdan Sıbt İbnü’l-Cevzî’nin metni ile kaynağı İbnü’l-Esîr’in metni karşılıştırılarak bulunan bu hata Sıbt İbnü’lCevzî’nin Dımaşk-Hicaz baskısında, asıl nüshadaki hatalı yazım da belirtilmek süretiyle 1701 İbn Asâkir, Cilt: 57, s. 120-121. 1702 Elisseeff, Cilt: 3, s. 83; Kök, İslam Kurumları, s. 104. 1703 Nasser O. Rabbat, “The Ideological Significance of the Dar al- Adl in the Medieval Islamic Orient”, International Journal of Middle East Studies, Vol: 27, No. 1 (Şubat 1995), s. 149. 1704 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 57. 1705 İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 166. 1706 Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 102. 1707 Sıbt İbnü’l-Cevzî, Cilt:8, Kısım: 1, s. 309. 334 düzeltilerek verilmiştir.1708 İbnü’l-Esîr’in ifadesi İbn Vâsıl’da “Evvelen men benâ dâre’l-keşfi ve semmâhâ dâre’l-adl (Dârelkeşf’i inşa edip ona Dâreladl diyen ilk kişidir.)” şeklinde yazılmıştır.1709 İbn Kādi Şühbe ve Aynî’de Sıbt İbnü’l-Cevzî’nin hatalı yazımı;1710 Nüveyrî’de de İbn Vâsıl’in ifadesi olduğu gibi tekrarlanmıştır.1711 Elisseeff ve konuyu ayrıntılı işleyen Kök de Nûreddin’in inşa ettiği kurum için “Dârüladl” demişler; isim tartışmasına girmemişler, Nûreddin’in Dârüladl için Dârülkeşf adlandırması yapıp yapmadığına değinmemişlerdir.1712 Dârüladl’in inşasından (549/1154)1713 önce Nûreddin, Halep’te köşkündeki Mescidü’lMeʿlek’te, müslim veya gayr-i müslim hiçbir fark gözetilmeden herkes ona ulaşsın diye her hafta salı günü, Adalet Meclisi oturumu yapmış, bu mecliste kadılar, fakihler ve farklı mezheplerin müftüleri bulunmuştur.1714 Nûreddin’in Dârüladl’de fakih ve kadılar dışında hangi devlet adamları ile oturduğu hakkında kaynaklarda bilgi yer almamıştır. Makrîzî’nin Memlûk Devri Dârüladl oturumları hakkında verdiği bilgiye göre ise Dârüladl’de sultanın sağında dört mezhep kadıları, beytü’l-mâl vekili ve Kahire hısbe nazırı; sol yanında ise sır kâtibi, nazıru’lceyş (ordu bakanı) ve mevki sahibi kişiler otururdu. Silahdâr, câmdar ve has askerleri, sultanın arkasında sağlı sollu iki sıra olarak dizilir, meşvere (danışma) emirleri ve diğer vazifeli kişiler de içerde yer alır; sultanı çevreleyen bu halkanın dışında halkla uğraşmak için hacip ve devâdâr1715 bulunurdu.1716 Nasser O. Rabbat’a göre Dârüladl, Emevîler Devri’nden beri adlî sistemde yer alan “Mezalim Mahkemeleri”nin devamı değildir. İslamî ideallerin hem yöneticiler hem halk nezdinde ihya olduğu Haçlı karşıtı sürecin özgün bir üretimidir. İslam’ın dışarıda Haçlı, içeride Şiîliğin tehditi altında olduğu bu süreç, Suriye-Mısır sahasında yaşamın pek çok 1708 Sıbt İbnü’l-Cevzî, Mir’âtü’z-zamân fî tevârîħi’l-aʿyân, thk.: İbrahim ez-Zeybek, Dımaşk-Hicaz: erRisâletü’l-alemiyye, 2013, Cilt: 21, s. 206. 1709 İbn Vâsıl, Cilt: 1, s. 268. 1710 İbn Kādî Şühbe, vr.12; Aynî, Cilt:1, s. 155. 1711 Nüveyrî, Cilt: 27, s. 118 1712 Elisseeff, Cilt: 3, s. 83-84; Kök, İslam Kurumları, s. 101-110. 1713 Kök, İslam Kurumları, s. 104. 1714 İbn Kesîr, Cilt: 12, s. 259. 1715 Devâdâr, “düvâdâr, devîdâr, düveydâr ve divitdâr” şeklinde de kullanılmıştır. Memlûk Devleti’nde sultana gelen her tür mektubu emir-i candâr ve katib-i sır ile birlikte alıp sultana takdim eden, aynı şekilde gönderilecek mektupları da postaya ileten memurdur. (Asri Çubukçu, “Devâtdâr”, DİA, Ankara: TDV Yayınları, 1994, Cilt: 9, s. 221-222.) Kanaatimizce Nûreddin’in devletinde böyle bir memuriyet bulunmamaktadır. 1716 Makrîzî, el-Hitat, Cilt. 3, s. 53-54. 335 alanında bir yenilenme getirdiği gibi adliye alanında da yenilenme getirmiş ve Dârüladllerin inşasını sağlamıştır.1717 Kanaatimizce Rabbat, bu ifadeleriyle Dârüladl’in işlevini açıklamıştır. Bu bağlamda ifade etmek gerekir ki İslâm hukukunu kast ederek, “Biz, onun şahnesiyiz, hükümlerini yürütürüz.” diyen Nûreddin’in devrinde şerʿî hukuk yürürlüktedir. Nûreddin, İslâm hukukunu yüceltir, hükümlerinin uygulanmasında titizlik gösterir, davalı kendisi olduğunda bizzat mahkemeye katılırdı.1718 Kanıtsız ve şüpheye dayalı suçlamalarla cezalandırmaya gitmez; suç sabit olduktan sonra İslam hukukunun ön gördüğü şekilde cezalandırmaya giderdi.1719 Nûreddin, yönetimi altına aldığı yerlerde de İslâm hukukunun uygulanmasını talep etmiştir. İbn Ebû Asrûn’u Mısır’a teftiş için gönderme nedeni olarak şerʿî hükümlerin Mısır’da uygulanmamasını ifade etmiş;1720 Musul’u merkezî yönetime bağladığında Musul Şahnesi Gümeştekin’e kadı emretmeden hiçbir şey yapmamasını, kadı ve nâiblere de Ömer Mellâ’ya danışmadan hiçbir şey yapmamalarını emretmiştir.1721 Gümüştekin’in Musul yöresinde hırsızlık ve yol kesiciliğin artmasından dolayı kendisine başvurması üzerine Ömer Mellâ, Nûreddin’e mektup yazarak hırsızlık cezasının şerʿî hukukun dışına çıkılarak öldürülme ve çarmıha gerilme şeklinde uygulanmasını istediğinde Nûreddin, onun mektubunun arkasına, “Allah, halkı yaratan, onların maslahatını bilen ve onlar için hukuk kuralları koyandır. Onun şeriatında halkın maslahatları eksiksiz olarak vardır. Halkın maslahatı farklı olsaydı Allah bu cezaları artırırdı. Bizim, o hukuk kuralları üzerine kural koymamıza ihtiyacımız yoktur.” cevabını yazmış, şer’i kuralların dışına çıkmayı Ömer Mellâ talep etse bile reddetmiştir. Ömer Mellâ, başvurusundan dolayı pişmanlık duymuş, Nûreddin’i şerʿî kuralların uygulanmasında gösterdiği titizlik için övmüştür.1722 Devrinin kaynakları da adaletini, uygulamalarının şerʿî hukuka uyumu üzerinden ölçerek onu övmüşlerdir. 1717 Bkz. Nasser O. Rabbat, “The Ideological Significance of the Dar al- Adl in the Medieval Islamic Orient”, s. 145-165. 1718 İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 166-167. 1719 İbn Kādı Şühbe, vr. 11 1720 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 78. 1721 Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 116. 1722 Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 116. 336 İbnü’l-Esîr’in aktardığı bir vakada, Selâhaddin de “Bizde adalet adına ne görülüyorsa hepsi ondan öğrendiğimizdir.” demiştir.1723 5.1.9. Ordu Nûreddin’in ordusu, henüz Halep emirliği devrinde bile Suriye’nin en disiplinli ordusudur. İbnü’l-Kalânisî, 541 (1147) yılı olaylarını anlatırken, “Görünüş, teçhizat ve sayısının çokluğu bakımından onun ordusundan daha iyisine şahid olunmamıştır.” kaydını düşmüştür.1724 Aynı müverrih, 544 (1149) yılı olaylarını anlatırken, Türkmenlerden ve civar topluluklardan topladığı askerlere Emîr Mücâhideddin Bozân’ın komutasındaki Dımaşk kuvvetlerinin katılmasıyla, Nûreddin’in artçı topluluk ve yük taşıyıcıları dışında altı bin kişilik atlı bir orduya ulaşarak kendisine duyulan güveni pekiştirdiğini ve ordusunun daha korkulur hâle geldiğini yazmıştır.1725 Nûreddin’in Antakya’yı fetih noktasına gelip fethedemediği seferle ilgili bu sayı, Nûreddin’in hem Halep emirliği hem Dımaşk’ı zaptından sonra ilk yıllardaki asker sayısı ile ilgili en açık bilgidir. Nûreddin, Musul Atabegliği ve Artuklu güçleri yanında bulunmadan en çok bu kadar asker çıkarabilmiş olmalıdır. Nûreddin, 546’da (1151) Dımaşk’ı kuşatırken Hevrân çevresindeki Araplara saldıran Haçlıların yardımına gönderdiği atlı sayısı dört bindir.1726 Bu bilgiyi veren İbnü’l-Kalânisî, Nûreddin’in ordusunun çevre illerden ve Türkmen boylarından gelen takviyelerle birlikte sayılmayacak kadar büyüdüğünü,1727 Nûreddin’in ordusundaki asker sayısının arzını istediğini ve ona bildirilen sayının tam otuz bin olduğunun söylendiğini kaydetmiştir.1728 Bu sayı, oldukça abartılı görünmektedir ve muhtemelen gerçeklikten öte Dımaşk halkı arasında yayılan haberleri yansıtmaktadır. Zira 548’de (1153) Askalân’ın yardımına gitmek için Banyas çevresine giden Nûreddin’in komutasındaki ordusu, Türkmenler ve Dımaşk Atabegliği müttefik Müslüman güçlerinin sayısı bile on bin civarındadır.1729 Askerî gücü Nûreddin’in gücü ile kıyaslanan Şîrkûh, 549 (1154) 1723 İbnül’-Esîr, Atâbekiyye, s. 166-167. 1724 İbnü’l-Kalânisî, s. 451. 1725 İbnü’l-Kalânisî, s. 473. Eldeki verilerle Nûreddin’in asker sayısı hakkında bilgi sahibi olmanın mümkün olmadığını belirten Elisseeff, nihayet altı bin askere sahip olduğunu, bunun etraftaki Türkmenlerle on bini bulabildiğini yazmıştır. (Cilt: 3, s. 13.) 1726 İbnü’l-Kalânisî, s. 486. 1727 İbnü’l-Kalânisî, s. 486. 1728 İbnü’l-Kalânisî, s. 488. 1729 İbnü’l-Kalânisî, s. 496. 337 yılındaki son Dımaşk kuşatmasına bin kişilik bir güçle gelmiştir.1730 Şîrkûh, 652’deki (1167) ikinci Mısır seferine Nûreddin’in yanına verdiği çok sayıda emirle birlikte ancak iki bin kişilik bir ordu oluşturabilmiş;1731 564’teki (1169) üçüncü Mısır seferi içinse Nûreddin’in ordusundan iki bin kişilik bir asker seçmiş, buna altı bin kişilik bir Türkmen atlı birliği dahil edebilmiştir. 1732 Nûreddin, hiçbir zaman on binlerle ifade edilen has bir orduya sahip olmamıştır. Yaşamının sonlarına doğru Artuklu emirlerinden, Musul güçlerinden, Türkmen ve Araplardan oluşan ordusundaki asker sayısının bile on-on beş bin civarında olduğu tahmin edilmiştir.1733 Bunlardan ancak iki bini onun hassa birlikleridir.1734 Anonim Suryanî, Nûreddin’in ordusunun bu vakada yetmiş bin atlı ve kırk bin piyadeden oluştuğunu iddia etmişse1735 de bu görüş hiçbir kaynak tarafından desteklenmemiştir. Söz konusu kaynak, Haçlıların bu vakada aldıkları ağır yengilgiyi izah etme kaygısıyla bu sayıları vermiş olmalıdır. Ordunun kayıtlarını, Nûreddin Mahmud Devrindeki işleyişi hakkında yeterli bilgiye sahibi olmadığımız “Dîvânü’l-Ceyş” tutmuştur. Divanın asker sayısını, techizatını ve iktâlarını sultana sunmasına ya da askerin Nûreddin’in önünden geçerek teftiş edilmesine “arz” denmiştir.1736 Askerlerin başında mukaddimü’l-asker (askerin öncüsü) denen subaylar bulunmuştur. Nûreddin dışındaki en üst askerî komutan ise isfahsalârdır. Nûreddin’in devletinde her emir, aynı zamanda askerdir. Emirin askerleri, kendi komutasında ya da mukaddimü’l-askerin komutasında savaşa katılmıştır. Nûreddin, Mısır seferi ve birkaç istisna durum haricinde savaşta ordusunu bizzat kendisi komuta etmiştir. Ordusunun birlik içinde bulunmasına önem vermiş, komutanların ihtilafları1737 ve askerlerin hukuklarıyla bizzat ilgilenmiştir. Bundan dolayı, Yağra yenilgisine yol açan Mecdüddîn İbnü’d-Dâye ve Şîrkûh arasındaki çekişme dışında,1738 1730 İbnü’l-Kalânisî, s. 503. 1731 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 3. 1732 İbnû’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 139. 1733 Kök, İslam Kurumları, s. 130; A History Of The Crasades, Cilt: 1, s. 520. 1734 Kök, İslam Kurumları, s. 129; A History Of The Crasades, Cilt: 1, s. 519. 1735 Anonim Süryânî, Süheyl Zekkâr (nşr.), Cilt: 5, s. 85 1736 Şeşen, Salâhaddin, s. 295-303, 275. Kalkaşendî, Memlûk Devleti için nâzıru’l-ceyş (ordu bakanı) diye memlûk askerlerin işlerinden ve askerlerin iktâlarından sorumlu bir nâzırdan söz etmiştir. (Cilt: 4, s. 30, 31.) Nûreddin’in devletinde bu nâzırın bulunup bulunmadığı ile ilgili herhangi bir kayıt elimizde mevcut değildir. 1737 İbn Ebû Tay, Akt: Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 210. 1738 Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 195, 210; İbn Kādî Şühbe, vr. 85-86. 338 emirliği ve sultanlığı boyunca ordusu içinde, kayıtlara geçecek hiçbir çekişme yaşanmamıştır. Düşmana bilgi verme, iç çekişmelerden dolayı savaş alanını terk etme gibi herhangi bir vaka da kayda geçmemiştir. Nûreddin, emirlerinin gelirlerini hazine güvencesine almıştır; belli sayıda silahlı, atlı ve techizatlı asker yetiştirme karşılığında iktâ verdiği emirlerin gelirleri onların harcamalarını karşılamadığı dönemlerde onlara eksik meblağı hazineden ödemiştir.1739 Emirlerin kısıtlamaya giderek askerlerle ilgili mükellefiyetlerini yerine getirmeme ihtimalini göz önünde bulundurup her emirin emrindeki askerlerin adlarını, silahlarını ve bineklerini divanında kaydettirmiştir. Bu duyarlılığını, aksi durumda İslâm’ın zayıf düşmesi ile açıklamış, “Biz her an savaş ihtimali ile karşı karşıyayız. Bütün emirlerin askerleri sayı ve teçhizat bakımından mükemmel olmazsa İslâm zayıf düşer.” demiştir.1740 Nûreddin, askerlerden biri öldüğünde iktasını oğluna bırakmıştır. Askerin oğlu küçükse güvendiği bir kişiyi ona veli tayin etmiş; çocuk büyüyünceye kadar o kişi, onun işlerine bakmıştır. Bu da askerlerin iktâları çocuklarına bırakılacak şahsi malları gibi görmelerini ve savaşta sebat etmelerini sağlamıştır.1741 Disipline önem veren Nûreddin, ordusunu binekleri ile birlikte sürekli idmanlı tutmuş, bu hususta çevgan oyunundan da yararlanmıştır.1742 Nûreddin, bir hadis sohbeti sırasında İslâm Peygamberi Hz. Muhammed’in kılıç kuşanma biçimini öğrendikten sonraki sabah, aynı kuşanma biçimiyle halkın karşısına çıkmış, halk bütün ordusunu da söz konusu kuşanma biçimi içinde görmüştür.1743 Nûreddin, babasının atabegliği devrindeki asker kıyafetini değiştirmemiş, nâibleri de benzer bir uygulama içinde bulunmuştur. Mısır nâibi, Selâhaddin, Mısır’daki düzeni değiştirme gücüne ulaştıktan sonra devletin çoğu uygulaması gibi ordunun kıyafetini de değiştirmiş, İmâdüddin Zengî’nin Musul Atabegliği ve Nûreddin’in Suriye düzenine geçmiştir. Bundan sonra Mısır’da askerler, Atabegler Devleti’nde olduğu gibi başlarına sarıksız sarı kelûte serpuşlar giymişler, zülüflerini bu kelütelerin altından 1739 Şeşen, Salâhaddin, s. 298. 1740 İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 169. 1741 İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 169. 1742 İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 164-165. 1743 Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 111-112. 339 sarkıtmışlardır. Memlûkler, emirler ve diğer askerler, hep aynı düzeni almışlardır. Öyle ki çarşıya çıkan bir emir, askerlerden ayırt edilememiştir. Askerlere, kılıçlarını bellerine bağlamaları, kalkanlarını da ata bindiklerinde bir düzen içinde taşımaları zorunluluğu getirilmiştir.1744 Dımaşk’ta daha önce hiç yapılmadığı hâlde, Nûreddin, savaş tehlikesi belirdiğinde halka cesaret vermek amacıyla şehri süslemiş; kale ve konağının duvarlarında savaş aletlerini sergilemiştir. Bu sergilerden birinden anlaşıldığı kadarıyla askerler, savaşta kılıç, kalkan, ok-yay, mızrak, uzun saplı mızrak (kuntâriye) taşımış ve zırh giymiştir. Ayrıca askerlere farklı işaretler vermek ya da askerleri savaşta cesaretlendirmek için davul, kös ve değişik müzik aletleri çalınmıştır.1745 Kuşatmalara hazırlıklı giden Nûreddin, şehirlerin kuşatılmasında mancınıktan yararlanmıştır.1746 Zafer durumunda parola, “Nûreddin ya Mansûr (Nûreddin ey Muzaffer”dir.1747 Ayrıca bazı savaşlardan sonra esirler, öldürülenlerin kafaları ve silahları Dımaşk’ta sergilenmiştir.1748 5.1.9.1. Orduyu Oluşturan Güçler Memlûklar Memlûkler, esir veya köleler arasından seçilen, özel bir eğitimden geçirildikten sonra hükümdarın özel birlikleri arasına alınan askerlerdir. Memlûkler, genellikle Kafkaslar ve Orta Asya’dan gelen ve Türk topluluklardan seçilirdi.1749 Çocuk yaşta askerî eğitime alınan memlûkler, ergenlik çağına geldiklerinde hükümdâr tarafından kölelikten azat edilir, cariyelerle evlendirilir ve yeteneğine uygun bir şekilde görevlendirilirdi.1750 Memlûklar, mensup oldukları kişiye göre el-Nûriyye (Nûrî), el-Esedîyye (Esedî) gibi gruplara ayrılırdı.1751 1744 Kalkaşendî, Cilt: 3, s. 5. 1745 İbnü’l-Kalânisî, s. 519. Bu sergiyle ilgili kayıtta anılmamışsa da askerler balta (İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 9, s. 467.), nacak, gürz, topuz gibi savaş aletleri de taşımışlardır. (Şeşen, Salâhaddin, s. 292.) 1746 İbnü’l-Kalânisî, s. 519. 1747 İbnü’l-Kalânisî, s. 504. 1748 İbnü’l-Kalânisî, s. 520. 1749 Süleyman Kızıltoprak, “Memlûk”, DİA, Ankara: TDV Yayınları, 2004, Cilt: 29, s. 88. 1750 Kök, İslam Kurumları, s. 128. 1751 Şeşen, Salâhaddin, s. 282. 340 Nûreddin’in hassa ordusunu oluşturan memlûklarının yanında emirlerinin de memlûkları mevcuttur. Şîrkûh’un ordusunda sayıları beş yüzü bulan ve kendisine atıfla “Esedî” diye adlandırılan memlûkler, önemli bir yer tutmakta; Şîrkûh, Mısır’a gittiğinde yanındaki önemli askerî birliklerden biri, memlûklerden oluşmaktaydı.1752 Nûreddin’in devrinde memlûkların eğitimleri ve orduya alınış biçimleri hakkında tarih kaynaklarında bilgi bulunmamaktadır.1753 Nûreddin’in hassa ordusundaki memlûkların askerî başarıları da Nûreddin’le ilgili kayıtlarda anılmamıştır. Sadece İbn Şeddâd, 565 (1169) yılı olaylarını aktarırken Akkâr kalesinde emir olarak Nûreddin’in memlûklarından Hutlah Alemdâr’ın bulunduğunu ve kalenin Haçlılar tarafından ele geçirildiğini kaydetmiştir.1754 Bu kişinin “alemdâr”1755 unvanına sahip olması, onun, savaşlarda Nûreddin’in bayrağını taşıdığına ve orduda böyle bir unvanın bulunduğuna işaret etmektedir. Memlûklar, daha çok Mısır sürecinde anılmıştır. Şîrkûh’un, 652’deki (1167) ikinci Mısır seferinde yaşanan Bâbeyn Vakası’ndaki istişarede, Nûreddin’in Memlûklarından Şerefeddin Berğış, Haçlılar ve Mısırlılarla savaşmayıp Suriye’ye dönmeleri durumunda Nûreddin’in ellerindeki bütün iktâlarını, maaşlarını ve o güne kadar hizmetleri karşılığında elde ettikleri her şeyi geri alacağını söylemiş, Nûreddin’in olası tutumunu aktararak savaşma yönünde görüş bildirmiş, Şîrkûh da, “İşte en doğru görüş budur!” diyerek savaşma kararı almıştır. İbnü’l-Esîr’in aktardığına göre Şerefeddin Berğış, Şekîf1756 valisidir.1757 Nûreddin’in vefatından sonra da memlûkları, oğlu Melikü’s-Sâlih İsmail’e ve devletine hâkim olan Selâhaddîn-i Eyyûbi’ye hizmet etmişlerdir. Oğlu Melikü’s-Sâlih İsmail, 1752 Şeşen, Salâhaddin, s. 282-283. 1753 Makrîzî, Memlûklar Devleti’nde memlûkların yetiştirilme biçimi ile ilgili geniş bilgi vermiştir. Ondaki kayıtlara göre, çocuk yaşta alınan memlûklar önce deftere kaydedilir, memlûk birliklerinden herhangi birine aktarılır, ilgili emire teslim edilirdi. Orada onlara öncelikle Kur’an eğitimi ve diğer İslâmî bilgiler öğretilirdi. Bu iş için her gün birliklerine fakih giderdi. Memlûk, buluğ çağına geldiğinde ona savaş sanatı öğretilirdi. Eğitiminin ardından ilgili ordu birliğine alınır, orada İslâm’ın kalbine nakşolmuş olması ve güzel ahlâklı olması koşuluyla emirler arasında yer alıncaya kadar rütbe rütbe yükselirdi. (elHıtat, s. 313-314.) 1754 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 92. 1755 Alemdâr, savaşlarda sultanın bayrağını taşıyan, bayrak tutan kişidir. (Kalkaşendî, Cilt: 5, s. 463.) 1756 Yâkūt, tamamı o dönemin Suriye topraklarında yer alan Şekîf adlı beş yerleşim yerinden söz etmiştir. Hepsi de küçük birer kaledir. (Cilt: 3, s. 356.) 1757 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 4. 341 memlûklarından birini Hârim’e nâib olarak atamıştır.1758 Diğer tanınmış memlûklarından Hama Kalesi Valisi Emir İzzeddin el-Curdik1759 ve Şîrkûh’un memlûklarından Çavlı el-Esedî1760 ise Selâhaddin’nin hizmetine girmişlerdir. İktâ Sahiplerinin Askerleri Kendilerine ikta verilen emirlerin yetiştirdikleri atlı askerlerdir. Her iktâ emiri dirliğinin büyüklüğüne göre atlı asker yetiştirmek zorundaydı. Bu atlı askerler, Nûreddin’in ordusunda önemli yer tutmaktaydı.1761 Nûreddin’in en önemli ikta emiri, ordu komutanı Şîrkûh’tur. Nûreddin, ona ülkesindeki verimli arazilerin önemli bir kısmını teşkil eden Humus ve Rahbe’yi iktâ olarak vermiş;1762 bu iktalar, Şîrkûh’un vefatından sonra varislerinin elinde kalmış ancak Selâhaddin’in Mısır’a hâkim olmasıyla onlardan alınmıştır.1763 Türkmenler Zengîler’in de memlûk kökenli olduğunu düşünen Sümer, Türkmenlerin YakınDoğu’da özellikle uç bölgeleri yurt edindiklerini, buralarda düşmanın üzerine akınlar düzenleyip “doyumluk” elde ettiklerini belirtmiş; İmâdüddin Zengî’nin Şehrezûr bölgesindeki Yıva Türkmenlerinden bir kısmını, Suriye’deki Haçlı hududuna getirip onlara yurt verdiğini yazmıştır.1764 Bu Türkmenler, Halep civarına yerleştirilmiş ve kendilerine ikta (dirlik) verilmiştir.1765 Onlardan önce ise Nâvekiyye Türkmenleri Güney Suriye’deki Remle çevresine yerleştirilmiştir.1766 İmâdüddin Zengî tarafından Halep’e yerleştirilen Yiva Türkmenleri, başları Yârukʿa nisbetle Yârukîyye (Yaruklu) diye anılmışlardır. Yaruk, 564’te (1168) ölmüş ve yerine oğulları Aynuddevle ve Bedruddin Doldurum geçmiştir.1767 Aynuddevle Yârukî, 1758 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 88. 1759 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 67. 1760 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 96. 1761 Kök, İslam Kurumları, s. 125-127. 1762 İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 139, el-Kâmil, Cilt. 10, s. 16; Kök, İslam Kurumları, s. 127. 1763 İbn Şeddâd, s. 81. 1764 Sümer, s. 111. 1765 Sümer, s. 134. 1766 Sümer, s. 133. 1767 Sümer, s. 133, 365. İbn Hallikân kendisinden Yârûk b. Arslan el-Türkmânî olarak söz etmiş, kendisinin Yârukî Türkmenlerinin reisi olarak Haleb’in dışında, kıble tarafında Kuveyk nehri üzerinde bir yerleşim bina ettiğini ve buranın kendi (İbn Hallikân) döneminde el-Yârukîyye olarak anıldığını belirtmiştir. (Cilt: 6, s. 117.) 342 Şîrkûh’un Mısır seferine katılmış, Şîrkûh’un ölümünden sonra Mısır’da vezir olmak isteyen beyler arasında yer alacak kadar önemli bir konuma yükselmiştir. Ancak vezaretin Selâhaddîn-i Eyyûbi’ye verilmesi üzerine hiçbir zaman Selâhaddin’e itaat etmeyeceğini belirtip Suriye’ye, Nûreddin’in yanına dönmüştür.1768 Kardeşi Bedruddîn Doldurum, Nûreddin ve Selahâddîn’in seçkin emirleri arasında yer almış, Tel Bâşir ve Tel Hâlid çevresini yönetmiştir.1769 Türkmenler, Urfa’nın ikinci kez fethinden başlayarak Nûreddin’in zaferlerinde en önemli paya sahip silahlı kuvvetlerden biri olmuşlardır.1770 Urfa’nın II. Joscelin tarafından işgal edildiğini haber alan Nûreddin, kendisine yönelen Türkmenlerle ordusunu takviye etmiş ve onlarla birlikte gece gündüz demeden Urfa’ya doğru yol almış, II. Joscelin’in şehre girmesinden hemen sonra Urfa’ya ulaşmıştır.1771 II. Haçlı Seferi’nde Türkmenlerin atlılarının Dımaşk çevresine varmasıyla Müslümanların kendilerine olan güvenleri artmış, Müslümanlar, korkularını yenmiş ve erkenden Haçlılara saldırmışlardır.1772 Nûreddin, 544’te (1149) Türkmenlerin de desteğini alarak Antakya Haçlılarını ağır bir hezimete uğratmıştır.1773 Haçlıların en hareketli isimlerinden II. Joscelin, Türkmenler tarafından yakalanmış ve Nûreddin’e teslim edilmiştir.1774 Nûreddin, kuzeyde olduğu gibi güneydeki Haçlılara karşı ve Dımaşk kuşatmalarında da Türkmenlerin desteğinden yararlanmıştır.1775 Nûreddin’in ordu komutanı Şîrkûh’un da Türkmenlerden oluşan birlikleri bulunmaktaydı. Şîrkûh, 552’de (1157) kuzeyde çok sayıda cesur Türkmenin kendisine katılmasıyla Haçlılara ağır bir darbe indirmiş; 553’te (1158) Sayda civarında Haçlıları yanındaki Türkmen birlikleri ile yenmiştir.1776 Nûreddin’in ordusu içindeki sayıları, akının önemi, büyüklüğü ve Türkmenlerin yardıma gelebilme imkânlarına göre 4-10 bin arasında değişebilen Türkmenler, ok 1768 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 16. 1769 Sümer, s. 365. 1770 Setton’a göre, Nûreddin’in bu vakada on bin Türkmeni harekete geçirebilmesi, onun siyasî kariyerine oluşmasında önemli bir husustur. Bu kuvvetler, onun ağabeyi Seyfeddin Gazi karşısında konumunu güçlendirdiği gibi, Dımaşk Atabegliği’nin onunla anlaşmasında da etkili olmuştur. (A History Of The Crusadess, Cilt: 1, s. 514.) 1771 İbnü’l-Kalânisî, s. 450. 1772 İbnü’l-Kalânisî, s. 464-465. 1773 İbnü’l-Kalânisî, s. 473. 1774 İbnü’l-Kalânisî, s. 481-482. 1775 İbnü’l-Kalânisî, s. 486, 496. 1776 İbnü’l-Kalânisî, s. 520, 537. 343 atmakta olduğu kadar kılıç ve mızrak kullanmakta olduğu kadar da oldukça maharetliydiler. Türkmen okçuları, grup birlikteliği içinde topluca ok atarak düşmanı savmada Nûreddin’in ordusunda, onları başka topluluklardan farklı kılan çok önemli bir işlev görüyorlardı. Türkmenler, Nûreddin’in ordusunda ayrıca, atlı birlikler olarak hızlı hareket etme, düşmana ani tuzaklar kurma, düşmanı önce hilal içine alıp ardından çembere alarak imha etme gibi üstün yeteneklerle donanmış güçler olarak zaferlerin ana unusurunu oluşturuyorlardı.1777 Araplar Toplumun farklı kesimlerini, “Allah yolunda cihad” için çevresinde toplayan Nûreddin, özellikle çok sayıda askere gereksinim duyduğu durumlarda Arapları da ordusuna katmıştır. 552’de (1157) Banyas civarına hareket ederken Türkmenlerin yanında çok sayıda Arap da onunla buluşmuştur. Aynı yıl Banyas ve Taberiyye arasında, Türk ve Araplardan oluşan ordusuyla Haçlıların önemli isimlerini öldürmüş ya da esir almıştır.1778 Nûreddin, yine asker çokluğuna ihtiyaç duyduğunda eğitilmiş birlikler ya da maharetli Türkmen atlılarının desteğiyle yetinmemiş; bir tür seferberlik ilan ederek ahdasları, gönüllüleri, şehrin gençlerini, kimsesiz ve yabancıları dahi “müşrik ve mulhid Haçlılarla” savaşmak için orduya katılmaya çağırmıştır. Onun çağrılarına ahdaslar, gönüllüler, fakihler, sufiler ve dindar kimseler karşılık vererek ordunun personel ihtiyacını karşılamışlardır.1779 Tâbi Emirlerin Kuvvetleri ya da Müttefik Kuvvetler Başka güçlerle ittifak yaparak savaşmak, Nûreddin’in savaş siyasetinin değişmez özelliklerindendir. Nûreddin, doğrudan öneri götürerek, baskı yaparak ya da kamu diplomasisi yoluyla etki altına alarak çevresindeki emirleri kendisiyle ittifak yapmaya zorlamıştır. 1777 Muhammed Necip ve Abdülvehab Muhammed Hamd, “es-Siyâsetü’d-Dahilîyye li Nûreddin Mahmud Zengî 541-569/1146-1174”, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Gazze İslam Üniversitesi, 2009, s. 90-94; Türkmenlerin Nûreddin’in başarılarındaki yeri için bkz. Turan, “Nûreddin Mahmud Zengî’nin Başarılarında Türkmenlerin Katkısı”, ss. 205-234. 1778 İbnü’l-Kalânisî, s. 521, 523. 1779 İbnü’l-Kalânisî, s. 521. Gibb, Nûreddin’in hizmetindeki Kürt askerlere de dikkat çekmiş, Şîrkûh ve Necmeddin Eyyûb üzerinden çok sayıda Kürdün Türk memlûkların yanı sıra Nûreddin’in ordusunda yer aldığını ve bunun onun ordusuyla Selçuklu ordusu arasındaki en önemli fark olduğunu yazmıştır. (A History Of The Crusades, Cilt: 1, s. 520.) 344 Çalışmamızın ilgili bölümlerinde anlatıldığı üzere Nûreddin, Halep emirliği döneminde bir taraftan ağabeyi Seyfeddin Gazi’den sürekli yardım talep etmiş, diğer taraftan Dımaşk Atabegliği’ni kendisiyle ittifak yapmaya zorlamış; Haçlılarla iyi ilişkilere sahip Muînüddin Üner’i Haçlılara karşı savaşın içine çekmiş; onun bu hamlesi Suriye’de dengeleri değiştirmiştir. Muînüddin Üner’in ölümünden sonra kendisiyle Haçlılara karşı ittifak yapmayı reddeden Atabek Mücîrüddin Abak idaresindeki Dımaşk Atabegliği’ni ise ortadan kaldırmıştır. Nûreddin, Dımaşk’ın zaptından sonra kardeşi Kutbüddin Mevdûd’la ilişkilerini düzeltmiş, onun idaresindeki Musul ordusunu Haçlılarla mücadeleye aktif olarak katmış, aynı dönemde Artuklu güçlerini de akınlarına dahil etmiştir. Yabancı Mücahitler Nûreddin’in Haçlılara karşı mücadelesine, devrin tarih kaynaklarında yer almasa da İbn Cübeyr’in verdiği bilgilere göre, bazı yabancı mücahitler de katılmıştır. İbn Cübeyr’e göre, Mağribli bir kısım Müslüman, Nûreddin’in yanında bir kalenin alınışında gazveye katılmıştır. Daha önce ellerindeki topraklardan geçen Müslümanlardan meks vergisi ve haraç almayan Haçlılar, bundan sonra Tebnin denen yerde Mağripli Müslümanlardan kişi başına meks olarak bir dinar ve bir kırât; haraç olarak da bir kırât almaya başlamışlardır. İbn Cübeyr, bir dinarın 24 kırât ettiğini sözlerine eklemiştir.1780 5.1.9.2. Ordunun Savaş Taktikleri Devrin istikrarsızlığı içinde küçük bir orduya sahip olan Nûreddin, başkentinden uzun süre uzak kalmaktan ve uzun sürecek savaşlara girmekten kaçınmış; Türkmenlerin hızlı hareket etme kabiliyetinden1781 yararlanarak savaşlarda özellikle “baskın düzenleme” ve “pusu kurma” yöntemlerine başvurmuştur.1782 Sürekli idmanda tutulan süvari 1780 İbn Cübeyr, s. 274. 1781 Ordu savaş dışında iktalarda; Türkmenler, kendi sürülerinin başında bulunmuş, bir tehlike durumunda Haçlıların ummadıkları bir hızla Nûreddin’in komutasında buluşup Haçlılara baskın düzenlemişlerdir. (İbnü’l-Kalânisî, s. 464-465.) İbnü’l-Kalânisî, askerlerin baskın yeteneğini “avına atılan şahinler, kekliğe atılan doğanlar” benzetmesiyle ifade etmiştir. (s. 452.) Nûreddin, Haçlılara karşı mücadelede öne çıkmasını sağlayan Urfa’nın ikinci kez fethini de, süvari birliklerinin ve Türkmenlerin hızlı hareket edebilmeleriyle gerçekleştirmiştir. İbnü’l-Kalânisî, Türkmenlerin ve süvari birliklerin sayıları on bini bulacak bir topluluğa ulaşarak “gece gündüz, sabah akşam” yol almalarından, “kimi bineklerin yorgunluktan yol kenarlarına düşecekleri” aralıksız bir hızla Urfa’ya ulaşıp Haçlı kuvvetlerine baskın düzenlemelerini hayranlıkla aktarmıştır. (s. 450.) 1782 İbnü’l-Kalânisî, s. 523, 537. Nûreddin, Dımaşk kuvvetlerine karşı da pusu kurma yöntemini denemiş ancak Dımaşk birlikleri pusuya düşmemiştir. (İbnü’l-Kalânisî, s. 485.) 345 memlûkları,1783 binicilik konusunda usta olan Türkmenlerle birlikte kalelere ani baskınlar düzenlemiş; çevredeki Haçlıların yardımı gelmeden lağımcılar, kalelerin surlarını delmiş ve kaleler fethedilmiştir. Bu mümkün olmayıp kuşatmanın uzun sürmesi ve kaledekilerin çevredeki Haçlılardan yardım alması ihtimali belirdiğinde Nûreddin kuşatmaya son verip çoğu zaman çevredeki Haçlı yerleşimlerini tahrip ederek başkentine geri dönmüştür.1784 Kale dışı baskınlarında ise Türkmenler, oklarıyla Haçlıları şaşkına çevirmiş, kılıç ve mızraklarıyla yenilgiye uğratmışlardır.1785 Nûreddin, Türkmenlerin de içinde yer aldığı istihbarat çalışmaları yaptırarak Haçlı liderlerini izlemiş ve onlara yönelik pusular kurdurmuştur. Nitekim II. Joscelin, Türkmenler tarafından böyle bir pusuda esir edilmiştir.1786 Nûreddin’in ordusunun Kudüs Haçlıları dışındaki bütün Haçlıların önde gelen isimlerini savaşlarda esir alması, onun birliklerinin baskın kabiliyetinin yanı sıra pusu kurma kabiliyetiyle de ilişkili görülmelidir. Kanaatimizce onun birliklerinin savaşı, bu tür vakalarda gayri nizamî savaşlar kapsamında ele alınmalıdır. Nûreddin Mahmud Devri’nin yaygın diğer bir savaş taktiği ise sahte ricʿat taktiğidir. Bu taktiğe en belirgin şekilde Şîrkûh’un ikinci Mısır seferi sırasında başvurulmuştur. O seferde Mısır ordusu ve Kudüs Haçlıları karşısında Şîrkûh’un merkeze yerleştirdiği Selâhaddin’in komutasındaki birlik, sahte ricʿat yöntemine başvurarak bir süre kaçmış, bu kaçışa aldanan Mısır ve Haçlı orduları ağır bir yenilgiye uğramıştır.1787 5.1.9.3. Savaşın Meşruiyet Dayanağı Nûreddin, savaşını “cihad”, akınlarını “gazve” olarak adlandırmış1788 ve bütün eylemleri gibi cihada çıkma amacını, “Allah’ın rızasını kazanmak” esas hedefi doğrultusunda, 1783 İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 165. 1784 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 9, s. 457. Açık sahada düşmanın askerlerinin su ve otlaklara ulaşmasının kesilmesi savaş taktilerinden olduğu gibi, bir kuşatma kalenin fethiyle sonuçlanmandan terk edildiğinde etraftaki otlakların ve yerleşim alanlarının yakılması da başvurulan yollardandır. (İbnü’l-Kalânisî, s. 452.) 1785 İbnü’l-Kalânisî, s. 520, 523. İbnü’l-Kalânisî, Türkmenlerin ve diğer Müslüman askerlerin Haçlılara yönelik ok atışlarındaki şiddeti yağmurun yağışında olduğu gibi “boşalma” kelimesiyle ifade etmiştir. (s. 464.) 1786 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 9, s. 369-370. 1787 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 4. 1788 Nûreddin, Kâtip İmâd’dan kendisinin (Nûreddin’in) cihad ile ilgili sözlerini şiirle ifade etmesini istemiş, bunun üzerine Kâtip İmâd, “Benim faaliyetim gazve içindir, eğlencem odur/ Benim hayatta ondan başka maksadım yoktur/ Çabam ve cihadım maksadımda başarıdır/ Rahatlık, yorgunlukta depoludur (saklıdır)/ Benim için gazvesiz rahatlık yoktur/ Kılıcım müzik şakırtısıyla sallanır, düşmana bulanır/ İzzet, küfrün zelil olmasıyla elde edilir/ Cihadsız kudret acziyettir/ Yemin ederim cihaddan başka ereğim 346 İslâm beldelerini ve Müslüman esirleri Haçlılardan kurtarmak olarak açıklamıştır. Ordusuna yapılacak yardımı İslâm’a yapılacak yardım, ordusunun yenilmesini Müslümanların yenilmesi olarak görmüş; cihadın önderi olarak şahsını geri planda tutup yaptığı savaşlara verilecek desteği doğrudan İslâm’a verilecek destek, bu savaştan geri durmayı ise İslâm’a sahip çıkmaktan geri durmak olarak değerlendirmiştir.1789 Son dönemde Nûreddin’le ilgili artan akademik çalışmalarda Yaacov Lev1790 gibi araştırmacıların Nûreddin’in, savaşını cihad olarak nitelendirmediği ya da onun savaşının cihad olarak nitelendirilemeyeceği yönündeki tezleri, bilimsel bir mahiyete sahip olmaktan uzaktır. Nûreddin, Haçlılara karşı olmayan savaşlarını da cihadla ilişkilendirmiş, o savaşlarını, Haçlılara yönelik cihada katılımı, desteği sağlamak hedefine dayandırmıştır. Nûreddin, çalışmamızın ilgili bölümünde ifade edildiği üzere, 544’te (1150) I. Dımaşk Kuşatması’nı Dımaşklıların kendisine güvenilir bir emirin komutası altında Haçlılara karşı cihatta desteklemeleri için gerçekleştirmiştir. Dımaşk yönetimi bu talebi karşılamaktan imtina edip Haçlılardan yardım talep ettiğinde ise Nûreddin, “Ben, onlarla cihad etmekten caymam.” demiş, Haçlılara karşı harekete geçmiş, Abak’a gönderdiği mektupta gayesinin Haçlılar tarafından zulmedilen Müslümanlara yardım ve Müşriklerle cihad olduğunu beyan etmiştir.1791 546’daki (1151) II. Dımaşk Kuşatması’nda Dımaşk yönetimine hitaben, “Ben, Müslümanların maslahatından, müşriklere karşı cihaddan ve ellerindeki esirleri kurtarmaktan başka bir şeyin peşinde değilim. Eğer Dımaşk askerleri ile beni desteklerseniz, cihad için birbirimize yardımcı olursak, işler anlaşma ve hakkın ödemesi ile neticelenirse muradım ve hedefim budur.” beyanında bulunmuş, yaptığı savaşı doğrudan “cihad” olarak adlandırmıştır.1792 Nûreddin, aynı kuşatmaya son verme gerekçesini de “Kendi varlıklarını müşriklere karşı cihad uğrunda harcamaları için onlara fırsat veriyorum.” sözleriyle açıklamıştır.1793 Nûreddin’in Haçlıları doğrudan hedeflemeyen bu tür savaşlar için fetva gereksinimi duyup duymadığı konusunda elimizde bir kayıt bulunmamaktadır. Nûreddin’in Türkiye Selçukluları’na karşı tutumunu da Dımaşk yoktur/ Onun dışında rahatlık bana eziyettir/ Çaba olmadan maksada ulaşılmaz/ Çabasız ve cihadsız yaşam boş oyundur.” dizelerini onun dilinden kaleme almıştır. (Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 158-159.) 1789 İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 125-126; Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 364. 1790 Yaacov Lev “The Jıhad of Sultan Nur al-dın of Syrıa (1146–1174): Hıstory and Dıscourse”, JSAI, 35 (2008), s. 227-284. 1791 İbnü’l-Kalânisî, s. 478-479; Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 239-241. 1792 İbnü’l-Kalânisî, s. 484. 1793 İbnü’l-Kalânisî, s. 489. 347 Atabegliği’ne karşı ifade ettiği gerekçeyle izah etmeye çalışmış; bu konuyu ele alan tek kaynak olan İbnü’l-Esîr’in aktardıkları esas alınırsa II. Kılıcarslan’ı, “Bizans’a karşı cihadı terk ettiği ve onlarla anlaştığı” için kınamış, “Ya ben Haçlılarla savaşırken askerinle yardımıma gelirsin ya da sana yakın olan Bizans’la savaşır, elindeki varlığı onlara karşı cihadda harcarsın.” demiştir. Nûreddin, Türkiye Selçukluları konusunda Dımaşk Atabegliği’ne karşı tutumundan farklı bir tutumla II. Kılıcarslan’ı itikad bozukluğuyla itham etmiş, onu imanını tazelemeye çağırmıştır.1794 5.1.10. Berid (Posta) Teşkilatı İslâm devletlerinde kuruluşu İslâm’ın ilk yüzyılına dayandırılan posta teşkilatına “berîd”, bu işle ilgili divana “divânü’l-berîd”, divânın başındaki kişiye de “Sâhibü’lberîd” denmiştir.1795 Bir görüşe göre “berid” kelimesi, Arapça luğatta “on iki mil mesafe” anlamındadır. Başka bir görüşe göre ise kelime Farsça kökenlidir ve “kesik kuyruklu” anlamına gelmektedir. Zira Sasanî hükümdârları, posta atlarını diğerlerinden ayırmak için onların kuyruklarını kesmekteydiler.1796 Ancak “süvari, postacı, elçi, ulak, postaya verilen mektuplar, resmi işlerle ilgili posta” anlamlarında da kullanılan berid kelimesinin Latince “posta hayvanı” anlamındaki “veredus” sözcüğünden geldiğini ve İslâm devletlerinin posta işlerini Bizans’tan aldığını öne sürenler de olmuştur.1797 İslâm devletlerinde ilk berid teşkilatı Muâviye b. Ebû Süfyan’a dayandırılır.1798 Abbâsîler de posta güvercinlerine (hamamü’l-resâil) önem vermiş ve güvercinlerin soylarını Arapların soylarını defterlere kaydeder gibi ensab (soy kütüğü) defterlerine kaydetmişlerdir.1799 Ancak Buyevhîler, Halifenin kendi işlerini öğrenmesinden çekindiklerinden posta işlerini ihmal etmiş; Selçuklular da bu ihmal edilmişliği devralmışlardır. Berid teşkilatına seçkin konumunu tekrar kazandıran Zengî Devleti olmuştur.1800 1794 İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 160-161. 1795 Mehmet Aykaç, Abbâsî Devleti’nin İlk Dönemi İdarî Teşkilâtı’nda Dîvânlar (132-223/750-847), Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1997, s. 50, 55. 1796 Kalkaşendî, Cilt: 14, s. 366-370. 1797 Aykaç, Dîvânlar, s. 50; Fuat Köprülü, “Berid”, İA, MEB, Cilt: 2, s. 546. 1798 Kalkaşendî, Cilt: 14, s. 366-367. 1799 Kalkaşendî, Cilt: 14, s. 390. 1800 Kalkaşendî, Cilt: 14, s. 369-370. 348 İmâdüddin Zengî Devri’nde Sâhibü’l-berid, dîvân-ı resâile bağlıydı. Zengî, iyi bir posta teşkilatına sahip olup posta işlerini at, deve ve güvercinlerle yapmakta; hızlı uçan güvercinlere el-hamamü’l-havadi ya de el-menasib denmekteydi.1801 Nûreddin, Haçlılarla hızlı ve etkili bir mücadelede, dağınıklığın yol açtığı problemleri gördüğünden devlet işlerini yürütme yetkisini merkezde toplamaktan yana olmuştur. Nâiblerinin eyaletlerini kendi adına ve kendisi gibi yönetmelerini isteyen sultan, sadece kendi ülkesindeki değil, çevre ülkelerdeki âlim veya sûfi gibi etkin şahsiyetlerle bizzat iletişim kurmuş; çevredeki emirliklerin idarecilerinin Haçlılara karşı mücadeleye katılması için âlim ve sûfilerle kurduğu bu iletişimden yararlanmıştır. Onun bu faaliyetleri sağlıklı bir şekilde yürütebilmesi için işlek bir berîd teşkilatına gereksinim bulunmaktaydı. Nûreddin, Mısır’ı elde etmesinden önce başkentte bulunduğunda, nâib ve valileriyle, seferde olduğunda ise başkentle haberleşmek için posta güvercinlerinden yararlanmıştır. 552’de (1157) Banyas kuşatmasında iken Şîrkûh’un Türk ve Araplardan oluşan birliklerinin Haçlılara verdikleri kayıplar başkente güvercinle bildirmiştir. Cumartesi günü verilen bu haberin ardından salı günü dört saat arayla Banyas’la ilgili gelişmeler, posta güvercinleriyle, gün içinde iki kez haber verilmiştir. Bu haberin ilkinde Banyas’ın fethedildiği, ikincisinde ise kılıç zoruyla alındığı anlatılmıştır.1802 Nûreddin, Mısır’ı ele geçirmesinden sonra posta güvercinlerine daha da önem vermiş, bu hususla bizzat kendisi ilgilenmiştir. Kādî El-Fâzıl’ın “Kuşlar, meliklerin melekleridir.” diyerek önemine değindiği güvercinler, Kâtip İmâd’ın ifadesiyle, “haberleri en kısa zamanda en uzak memleketlere ihanet etmeden iletiyor, mücahit ve murabıtların işlerini kolaylaştırırken Haçlıların tuzaklarını da zamanında haber veriyordu. Diğer yandan Nûreddin Mahmud, sınırlarını düşmandan korumak için yazın ve kışın aynı yerde kalmıyor, Mısır haberlerine karşı da iştiyak duyuyordu.”1803 İbnü’l-Esîr’in ifadesiyle ise, “Nûreddin’in ülkesi büyümüş, Hemedan kapılarından Sudan’a kadar genişlemişti. Haçlılar, zaman zaman kalelere saldırıyor, Nûreddin Mahmud, haber alıp onlara ulaşıncaya kadar amaçlarına 1801 Alptekin, “XI-XII. Yüzyıllarda Selçuklular İle Atabeyliklerde Posta ve İstihbarat”, Uluslararası Haçlı Seferleri Sempozyumu (23-25 Haziran 1997 İstanbul), Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1999, s. 189. 1802 İbnü’l-Kalânisî, s. 522. 1803 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 150-151. 349 ulaşıyorlardı. Bunun için Nûreddin Mahmud, el-hamamu’l-havadi ya da el-menasib denen güvercinler edindi, bu güvercinlere besleyenler için ücret tahsis etti.”1804 Nûreddin, 11 Zilkade 567’de (11 Temmuz 1172) Dımaşk dışında Vadi’l-levvân’da çadırını kurmuşken Divan-ı İnşa’dan Kâtip İmâd’a bu hususta bir menşur yazdırmıştır.1805 Nûreddin, yolların üzerinde ve kendi ülkesiyle Haçlılar arasındaki sınırlarda burçlar inşa etmiş, bu burçlarda kalan muhafızlara havadi türü güvercinler vermiştir. Muhafızlar, izledikleri her tür Haçlı hareketliliğini o güvercinler aracılığıyla haber veriyorlardı. 1806 Ancak Nûreddin’in posta güvercinlerine verdiği önem ülkenin hudut boyları ile sınırlı değildir. Nûreddin, her kalede yanlarında posta güvercinleri bulunan görevliler bulundurmuştur. Bu görevliler, kendilerine gelen haberleri posta güvercinleriyle en yakın şehre ulaştırmakta, o şehirdekiler, haber kâğıdını diğer bir güvercine bağlamakta, haber Nûreddin’in bulunduğu yere ulaşıncaya kadar bu şehirden şehre aktarma işi devam etmekteydi.1807 Bu kalede görevli kişilere “berrac”, güvercinlere bağlanan ve ğübari denen ince yazıyla yazılan özlü mektuplara “bitaka”, denmiştir. Mektupların ağırlığı yaklaşık 1,5 dirhem (yaklaşık 4,8 gr ağırlığında) idi.1808 Nûreddin’in posta güvercinleri edinme emri, 567’de (1172) ona bağlı bütün beldeleri kapsadığından1809 Dımaşk’tan Mısır’a ve Dımaşk’tan Ermeni Mleh’in hüküm sürdüğü Çukurova yöresine güvercinler üzerinden bir posta ağı kurulduğu söylenebilir. Güvercinler, sadece savaş muhaberesinde kullanılmamış, başkentin taşraya duyurmak istediği her tür haber güvercinler vasıtasıyla iletilebilmiştir. Melikü’s-Sâlih İsmail’in 1804 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 38. 1805 Bündârî, Sene’l-Berk, s. 62, Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 150. Kalkaşendî, Şihab b. Fadlullah’ın et-Taʿrif adlı eserinden yaptığı alıntıda, Suriye ve Mısır’da posta güvercinlerini yayan kişinin Nûreddin olduğunu ve Nûreddin’in bu güvercinleri Musul’dan edindiğini yazmışsa da bu konuda verdiği 565 (1169-1170) tarihi, Kâtip İmâd ve İbnü’l-Esîr’in kayıtları ile çelişmektedir. Ayrıca Kalkaşendî, aynı alıntıda Fâtımî Halifelerinin Mısır’da bu kuşları edindiklerini, güvercin soyları için bir divan oluşturduklarını, cerideler tuttuklarını yazmıştır ki, (Cilt: 10, s. 390.) bu da Nûreddin’in bu kuşları Suriye ve Mısır’da yaydığı bilgisi ile uyuşmamaktadır. Güvercinler, hamamü’l-resâilî (posta güvercinleri) ve hamamü’l-havadî diye ikiye ayrılıyordu. (Uzunçarşılı, s. 439.) Nûreddin’in Suriye ve Mısır’da yaydığı kuşlar, bütün posta güvercinleri değil, hızlı uçmaları ile bilinen el-Hamamü’l-Havadî türü olmalıdır. 1806 İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 171. 1807 İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 159. 1808 Uzunçarşılı, s. 439, Kök, İslam Kurumları, s. 95. 1809 İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 171; Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 150. 350 sünnet edildiği 5 Şevval 569’da (9 Mayıs 1164) Halep’e posta güverciniyle iletildiği gibi,1810 Nûreddin’in vefatı da Halep’e posta güverciniyle iletilmiştir.1811 Nûreddin, güvercinlerle yapılamayacak posta işlerini at ve katırlardan çok develerle yapmış,1812 postacıların kullanması için hızlı yol alan “hecin” develeri de edinmiştir.1813 Posta ile ilgili bu işlerin yürümesi bir idareyi de zorunlu kılmıştır. Bu idareyle ilgili projeleri, kurucu ve güçlü bir lider olarak bizzat Nûreddin takip ederken ilgili menşurun Dîvânü’l-İnşa’dan Kâtip İmâd’a yazdırılması, posta işlerinin Zengî Devri’nde olduğu gibi Dîvânü’l-İnşa’ya bağlı olduğuna işaret etmektedir. 5.2. Sosyal ve İktisadî Durum 5.2.1. 12. Yüzyılda Suriye’de İktisadî Durum 12. yüzyılda Suriye, tarım bakımından gelişmiş bir coğrafyaydı. Halep’te zeytincilik, fıstıkçılık yapılmaktaydı. Asi Nehri boyunca farklı meyvelerin yetiştiği bahçeler bulunmaktaydı. Diğer şehirlerin de etrafları bağlar ve bostanlarla çevrilmişti. İbn Cübeyr, Nûreddin’in vefatından on bir yıl sonra bölgeyi gezdiğinde Hama’dan geçen iki nehrin üzerinde birer su dolabı kurulmuştu, nehirlerden birinin suyu evlere verilirken diğerinin suyu bahçelere dağıtılmaktaydı.1814Şehrin dışındaki tarım alanlarında da tahıl üretimi ve üzümcülük yapılmaktaydı. Hama’daki su dağıtım sistemi, Dımaşk’ta da vardı. Şehirden geçen Barady ve el-Faike nehirlerinden Barady’ın suyu evlere dağıtılırken el-Faike’nin suyu bahçelere verilmekteydi. Dımaşk’ın etrafı on beş mil boyunca “dünyada benzeri görülmemiş” zenginlik ve güzellikte sebze-meyve bahçeleri ile kaplıydı.1815 Dımaşk, meyve zenginliğini farklı üretimlerde değerlendirmekteydi. Reçellerinin ve tatlılarının lezzeti ün salmıştı.1816 Dımaşk, aynı zamanda buğday bakımından zengindi.1817 Dımaşk’ı çevreleyen Gûta, bir tahıl üretimi bölgesiydi ve tahıl 1810 İbnü’l-Adîm, Zübde, s. 358. Melikü’s-Sâlih İsmâil, 1 Şevval 569’da (4 Mayıs 1174) sünnet edilmiştir. (Bündârî, Sene’l-Berk, s. 30.) Haber, aynı gün güvercinle gönderilmişse, güvercinin Dımaşk-Halep yolculuğu dört gün sürmüştür. 1811 İbnü’l-Adîm, Zübde, s. 359. 1812 Kök, İslam Kurumları, s. 95. 1813 Köprülü, “Berid”, Cilt: 2, s. 546. 1814 İbn Cübeyr, s. 229-231. 1815 Rabbi Benjamin, s. 83-84. 1816 İdrîsî, Cüz: 5, s. 369; W. Heyd, Yakın-Doğu Ticaret Tarihi, Türkçeye Çevrien: Enver Ziya Karal, Ankara: Türk Tarih Kruumu Basımevi, 2000, s. 185. 1817 İdrîsî, Cüz: 5, s. 369. 351 üretimi burada geniş bir alana yayılmıştı.1818 Humus da pazarlarına yetecek tarımsal üretimi yapabilmekteydi.1819 Buna karşılık İbn Cübeyr’e göre Filistin’deki Haçlı şehirleri tarımsal üretim bakımından gelişmemişti.1820 Suriye’deki bu zirai üretimin yanında hayvancılık da önemli bir gelir kaynağıydı. Ülkenin her tarafına yayılan Türkmenlerin, Kudüs Haçlı Kralının çapulculuk amaçlı akınlarına konu olacak kadar büyük sürüleri vardı.1821 Suriye’de tarımla birlikte sanayi de gelişmişti. Ahşap işçiliğinin oldukça ilerlediği1822 Halep’te, “Haşşab (Marangoz)” bilinen bir unvandı.1823 Halep, aynı zamanda kadim bir camcılık merkeziydi.1824 Hama’da her tür sanat işçiliği, “sınıflanmış ve düzenli olarak” yapılıyordu.1825 Dımaşk’ın halkı sanayici ve zekiydi.1826 Dımaşk’ta her tür zanaatın yanında kumaş üretimi çok gelişmişti; İran ve Bizans üretimiyle yarışacak kalitede sırmalı ipekli kumaşlar üretiliyordu.1827 Bıçakları ve diğer silahları da evrensel bir üne kavuşmuştu.1828 Dımaşk, pazarları satılan malların türlerine göre ayrışmış,1829 aralarında Yahudi zenginlerin de bulunduğu1830 büyük tüccarların yerleştiği,1831“doğu mallarının sel gibi aktığı”, 1832 gelişmiş bir ticaret merkeziydi.1833 Dımaşk, Medine’ye giden yolda bir kavşak noktasıydı, dolayısıyla hac kervanları için bir geçiş yeriydi.1834 Devrin koşulları içinde hacca gidenlerin sayısında bir azalma olmuşsa da bu konum, Dımaşk’a ticari yönden zenginlik katmış olmalıdır. Dımaşk, Halep ve genel olarak Suriye, aynı zamanda batıyı doğuya bağlayan uluslararası ticaret 1818 İdrîsî, Cüz: 5, s. 366. 1819 İdrîsî, Cüz: 5, s. 374. 1820 İbn Cübeyr, s. 283. 1821 İbnü’l-Kalânisî, s. 517; William of Tyre, Cilt: 2, s. 255-256; Runciman, Cilt: 2, s. 286-287. 1822 İbn Cübeyr, s. 226-227. 1823 İbnü’l-Adîm, Zübde, s. 363. 1824 Heyd, s. 180. 1825 İbn Cübeyr, s 231. 1826 Heyd, s. 185. 1827 İdrîsî, Cüz: 5, s. 369. 1828 Heyd, s. 186. 1829 İbnü’l-Kalânisî, s. 505; İbn Asâkir, Cilt: 57, s. 120. 1830 Rabbi Benjamin, s. 85. 1831 Selâhaddîn-i Eyyûbî’nin babası Necmeddin Eyyûb, 565’te (1170) Dımaşk’tan Mısır’a yola çıktığında ona çok sayıda tüccar katılmıştır. (İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 23.) 1832 Heyd, s. 189. 1833 İdrîsî, Cüz: 5, s. 369. 1834 İdrîsî, Cüz: 5, s. 376. 352 yolları üzerinde yer alıyordu. Hint ve İran malları, Irak’ın Anbar kentinde Fırat’la buluşur, buradan “yüzyıllardan beri parlak bir ticaret merkezi olan” Rakka’ya varır; Rakka’dan bir yol, dokuma bakımından zengin ve gelişmiş olan Musul’a ulaşırken diğeri Harran ve Urfa üzerinden Halep’e doğru kıvrılarak Antakya ve Lazkiye üzerinden Akdeniz’e ulaşmaktaydı. Bu yol, Hint ve İran mallarının yanında Orta Asya’nın ve Çin’in de mallarının batıya taşınmasında kullanılmaktaydı.1835 Halep ve Dımaşk; Hama ve Humus’tan geçen üzerinde kervansarayların bulunduğu, işlek bir kervan yolu ile birbirine bağlanıyordu. Humus’un Rakka’yla bağlantısı bulunduğu gibi iki günlük yürüyüş mesafesindeki Tartuş üzerinden Akdeniz’le de bağlantısı bulunmakta, Doğu ile Batı arasında önemli bir kavşak noktasını teşkil etmekteydi. Dımaşk, aynı zamanda Doğu’yu Mısır’a bağlayan önemli bir konumdaydı.1836 5.2.2. Devletin Gelirleri 5.2.2.1. Düzensiz Gelirler Nûreddin’in Musul Atabegliği’nden devraldığı ya da fethettiği yerlerden gelen gelirlerdir. Anonim Süryânî Kroniğine göre Nûreddin, Caʿber Kalesi kuşatmasından ayrılırken orada katledilen babasının hazinesini de yanına almıştır.1837 Musul Atabegi İmâdeddin Zengî’nin cepheye götürülen hazinesiyle ilgili bu bilgi, İslâm kaynaklarında yer almamışsa da Nûreddin, Atabegliğin büyük hazinesine, ağabeyi I. Seyfeddin Gazi’nin vefatından (544/1149) sonra Sincar’da el koymuştur. İbnü’l-Esîr’e göre Nûreddin, buradan altı yüz deve ve altmış dokuz katır yükü altın alıp Halep’e götürmüştür. Buna emîrlere ve onların çocuklarına verilen kısım dâhil değildir.1838 Seyfeddin Gazi hayatta iken Nûreddin, ondan düzenli olarak yardım almıştır.1839 Mısır Fâtımî Devleti de Ramazan 553’te (Ekim 1158) bazı hediyelerle birlikte Nûreddin’in hazinesine katılmak üzere İbnü’l-Kalânisî’ye göre bir miktar para;1840 Makrîzî’ye göre 30 bin dinar nakit para, hediyeler ve silah göndermiş, Nûreddin’e yapılan yardımın parasal değeri yetmiş bin dinara varmıştır.1841 İbn Şeddâd İzzeddin Muhammed’deki bir 1835 Heyd, s. 181-183. 1836 Heyd, s. 184-185. 1837 Tritton ve Gibb, s. 292. 1838 İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 97-98. 1839 İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 87-88. 1840 İbnü’l-Kalânisî, s. 539. 1841 Makrîzî, İttiʿaz, Cilt: 3, s. 233-234. 353 kayda göre Nûreddin, 569’da (1174) Ermenilerin şehirlerine girmeme karşılığında 5000 dinar almıştır.1842 Nûreddin, varlığına son verdiği devletlerden Şeyzer Kalesi’nin hazinesine ulaşmamıştır.1843 Dımaşk Atabegliği ve Caʿber Kalesi’nin hazinelerinden de ne kadar para elde ettiğine dair kaynaklarda bilgi bulunmamaktadır. Nûreddin’in emirleri, Mısır Fâtımî Devleti’nin ise hazinesine ulaşmış, devlet idarecilerinin mal varlıklarını da müsadere etmişlerdir. Ancak bu mal varlığının önemli bir kısmı Selâhaddin tarafından halka dağıtılmış, sadece bir kısmı Nûreddin’e ulaştırılmıştır.1844 Nûreddin’in düzensiz gelirlerinin diğer bir kalemini ise ganimetler ve fidyeler oluşturmuştur. Ganimet, gayri müslimlerden savaş yoluyla elde edilen her tür mal ve esirleri ifade etmektedir. İslâm savaş hukukuna göre, ganimetlerin beşte dördü savaşa katılanlara, beşte biri ise devlete aittir. Devlet, bu payın bir kısmını sosyal yardımlaşmada kullanır.1845 Nûreddin, bu hukuka bağlı kalmıştır. Bununla birlikte Nûreddin’in ele geçirdiği Haçlı kaleleri varlıklı değildi. Dolayısıyla devletin ganimet gelirleri kanaatimizce sınırlıdır. Esirlerin serbest bırakılmasına karşılık alınan ücreti ifade eden fidye de önemli bir meblağa ulaşmamış olmalıdır. Zira Haçlıları insan unsuru bakımından zayıflatmak isteyen Nûreddin, esirleri serbest bırakmak istememiş, II. Joscelin gibi Haçlılar ölünceye kadar Halep zindanında kalırken Renaud de Chatillon gibi tanınmış Haçlılar ise Nûreddin’in vefatından sonra serbest bırakılmıştır. Bununla beraber Kâtip İmâd, Şâban 569’da (Mart-Nisan 574), adını vermediği ünlü bir Haçlının elli beş bin dinar ve 550 ipek elbise karşılığında serbest bırakıldığını;1846 Ebû Şâme de Dımaşk Bîmâristanı’nın tanınmış bir Haçlı için alınmış fidye ile yapıldığının kendisine anlatıldığını yazmışlardır.1847 Mirasçısı bulunmayan malları ifade eden el-mevârisü’l-haşrîyye de depremle yıkılıp çok sayıda ailenin bütün fertlerinin öldüğü Suriye’de, Nûreddin’in hazinesine akan önemli düzensiz gelirlerdendir. Mirasçısı bulunmayan bir kişi öldüğünde onun vasiyet ettiklerinin dışında kalan malları hazineye aktarılmaktaydı. Bu gelirin toplanması konusunda ihmalkârlıklar olmuş ancak üçte biri, Nûreddin’in vefatından bir süre önce 1842 İbn Şeddâd İzzeddin Muhammed, Cilt: 1, Kısım: 2, s. 337. 1843 İbnü’l- Adim, Zübde, s. 339. 1844 Bündârî, Sene’l-Berk, s. 64-65; Makrîzî, İttiʿaz, Cilt: 3, s. 320-322, 330-331, es-Sülûk, s. 151, 158. 1845 Mehmet Erkal, “Ganimet”, DİA, Ankara: TDV Yayınları, 1996, Cilt: 13, s. 351-354. 1846 Bündârî, Sene’l-Berk, s. 65. 1847 Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 105-106. 354 (569/1174) Kâdı Kemâleddin’e bırakılınca nâibleri, bunu toplama konusunda daha disiplinli davranmış, bunun üzerine hazinenin geliri artmıştır.1848 5.2.2.2. Düzenli Gelirler Nûreddin, Müslümanların toprak ürünlerinden zekât olarak alınan, Türkçede “onda bir anlamına gelen” öşür (çoğulu uşûr, a’şar),1849 tebaadan olan gayri müslimlerin can ve mal güvenliğine karşılık verdikleri baş vergisi cizye1850 ve üretken araziden alınan haraç1851 vergisinin yanı sıra resm (rusûm), darb (durûb), meks (mükûs) gibi adlarla anılan sultanî vergileri1852 kapsayan, bunlara ek olarak topluma yüklenmiş bazı süreçsel borçlandırmalar da içeren; kalemleri peynir, süt ve keşkeki kapsayacak kadar ayrıntılı bir vergi sistemini devralmış,1853 bu vergi türlerini “Allah’ın kullardan almaya razı olduğu ve razı olmadığı” şeklinde iki sınıfa ayırmıştır.1854 Allah’ın açık bir şekilde kullara yüklediğine inandığı öşür, cizye, haraç vergilerini daimî olarak almış; koşullar gereği alındığında şerʿî hukuka aykırı olmayacağına inandığı kimi meks türlerini1855 ise koşullara göre almış, koşullar ortadan kalktığında kaldırmış, şerʿî hukuka kesin olarak aykırı olduğuna inandığı ve devrin kaynaklarında zulüm olarak nitelenen1856 vergi kalemlerini ise kaldırmıştır. Nûreddin, zekâtın toplanmasına özel bir önem vermiş, sultanî vergilerin yerine zekâtı yerleştirmeye çalışmıştır.1857 Selâhaddin’in Mısır’daki uygulamasına bakılırsa zekât gelirinin yaklaşık yarısı amillerin (zekât toplayıcılarının), müellefe-i kulûb (İslâm’a 1848 Bündârî, Sene’l-Berk, s. 28; Şeşen, Salâhaddin, s. 330-331. 1849 Mehmet Erkal, “Öşür”, DİA, Ankara: TDV Yayınları, 2007, Cilt: 34, s. 97. 1850 Mehmet Erkal, “Cizye”, DİA, Ankara: TDV Yayınları, 1993, Cilt: 8 s. 42. 1851 Cengiz Kallek, “Haraç”, DİA, Ankara: TDV Yayınları, 1997, Cilt: 16, s. 71. 1852 Şeşen, Salâhaddin, s. 319. 1853 İbn Asâkir, Cilt: 57, s. 120. 1854 Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 122-123; Cilt: 2, s. 111-112, s. 151-152. 1855 Ebû Şâme’nin Şeyzer hânedanından Rediyedddin Ebû Sâlim Abdu’l-Munʿîm b. Münzir’den duyduğuna göre, Nûreddin, Şeyzer’i aldığında Ebû Ğanem b. Munzîr, kendisiyle sohbet ettikten sonra meksin kaldırıldığına dair bir menşur yazılmasını emretmiştir. Nûreddin, bu menşurda “Allah’ın kitabına ve Peygamberinin sünnetine tabi olmak; kötülüklerinden arınmak, sevabına nail olmak” için yıllık geliri yüz elli altı bin dinarı bulan meks vergisinin, ondan kaynaklanan bütün borçlarla birlikte hem mukim kişiler hem ülkeden geçenler açısından kaldırılmasını emretmiştir. Söz konusu emirle Nûreddin, bu vergilerin Halep için elli bin, Azâz; Ruhba, Iʿdadi’l-Arab için onar bin, Dımaşk için yirmi bin, Tel Bâşir için yirmi bir bin, el-Maʿarra için üç bin, Harran için beş bin, Sincar için bin, Humus için yirmi altı bin dinarlık gelirinden vazgeçmiştir. (Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 123.) 1856 İbn Asâkir, Cilt: 57, s. 120; İbn Cübeyr, s. 257. Nûreddin, Cemâziyelevvel 569’da (Aralık-Ocak 1173-1174) saman vergisini, Allah’a yaklaşmayı (Allah’ın rızasını kazanmayı) umarak bu vergiden kaynaklanan borçlarla birlikte kaldırmıştır. (Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 177.) 1857 Şeşen, Salâhaddin, s. 319. 355 ısındırılacak gayri müslimlerin), Allah yolunda cihad edenlerin ve rikâbın (devlet başkanı ve maiyetinin) payı olarak hazineye aktarılmıştır.1858 Bu dağıtıma göre zekât, Nûreddin’in gelirlerinin en önemli kaynağını oluşturmuş olmalıdır. Nûreddin’in ne kadar cizye elde ettiği kaynaklarda belirtilmemiştir. Nûreddin Mahmud Devri’nde bölgeyi gezen Yahudi Rabbi Benjamin of Tudela’ya göre, Dımaşk’ta çoğu varlıklı üç bin Yahudi yaşamaktaydı. Tedmûr civarında iki bin Yahudi vardı ve “bunlar savaşta Hıristiyanlara karşı komşuları olan Müslümanları, Nûreddin’in halkını desteklemekteydi.” Halep’te Yahudi varlığı bin beş yüz; Caʿber ’de iki bin, Rakka’da yedi yüz, Horan’da iki yüz, Habur civarındaki bir yerleşim alanında iki yüz, Nusaybin’de iki bin, Cizre’de dört bin, Musul’da yedi bindi. 1859 Önemli bir Yahudi nüfusa denk gelen bu sayıların gerçeği ne kadar yansıttığı tam olarak bilinmemektedir. Hıristiyan nüfus konusunda ise elimizde herhangi bir sayı bulunmamaktadır. Halep1860 ve Dımaşk çevresinde1861 Hıristiyanların bulunduğu bilinmektedir. Ayrıca Nusaybin ve Musul’da da önemli bir Hıristiyan nüfus bulunmalıdır. Ancak Nûreddin’in devletinde Hıristiyan nüfus, Mısır’ın ele geçirilmesinden sonra önemli bir orana ulaşmış olmalıdır. Nûreddin, Müslümanlara yönelik vergileri sürekli halkın lehine değiştirirken gayri müslimlerin vergilerinde lehlerinde bir değişiklik yapmamıştır.1862 Nûreddin, gayri müslimlerin cizye ve haracını devri boyunca sürdürmüş, ayda iki bin kırtâs olan maaşını da cizye ve haraçtan almış, bu maaştan bütün masraflarını ay boyunca karşıladıktan sonra geriye kalan parayı sadaka olarak dağıtmıştır.1863 Suriye topraklarının yaklaşık dörtte biri haraç arazisiydi.1864 Hz. Ömer Devri’nde başlayan uygulamaya göre fetih yoluyla elde edilip mülkiyeti devlete geçen arazilerden oluşan haraç arazisini işleten kişi Müslüman olsa dahi işlettiği arazinin statüsü değişmiyordu.1865 Dolayısıyla bu topraklar devlet için önemli bir gelir kaynağı teşkil etmiştir. Elisseeff’e göre Zengiler Devri’nde Suriye ve el-Cezire’deki bu topraklar, Irak’taki vergi sistemine göre işletilmiştir. Mukâseme veya mesâha denen bu sistemde, 1858 Makrîzî, es-Sülûk, Cilt: 1, s. 151. 1859 Rabbi Benjamin, s. 85-91. 1860 Halep’te açık kiliseler bulunmakta, bir piskopos görev yapmaktaydı. Bu piskopos, Haçlı esirlerinin dinî hizmetlerini yerine getirmekteydi. (Abû’l-Farac, s. 397.) 1861 İbn Cübeyr, s. 233. 1862 Bündârî, Sene’l-Berk, s. 26. 1863 Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 110. 1864 Şeşen, Salâhaddin, s. 323. 1865 Kallek, “Haraç”, DİA, Cilt: 16, s. 72. 356 devlet, araziyi ortaklık sistemine göre işletir, ürünün yarısını ya da beşte üçünü alırdı.1866 Ancak bu sabit bir uygulama değildir, İslâm hukukuna göre haracın miktarını belirleme yetkisi devlet başkanındadır1867 ve Nûreddin, bu yetkisini son devirde Hıristiyanların haracını artırma yönünde kullanmıştır.1868 5.2.2.3. İktâ ve Vakıf Sistemleri Sözlükte “kesmek, ayırmak” anlamındaki kat‘ kökünden türetilen iktâ‘ kelimesi, terim olarak, devlet başkanı veya onun adına yetki kullanan merci tarafından özellikle arazi gibi taşınmaz mallarla maden ocağı ve benzeri tabii kaynakların mülkiyet (temlik), işletme (irfâk) yahut faydalanma (intifâ, istiğlâl) hak veya imtiyazlarının ya da bir bölgenin vergi gelirlerinin uygun gördüğü kimselere tahsisini ifade etmektedir.1869 İslâm’ın ilk devrinden itibaren uygulanan iktâ, atıl durumdaki arazinin canlandırılması ve madenlerin çıkarılması için söz konusu olduğu gibi1870 bir bölgenin gelirinin asker yetiştirme karşılığında birine verilmesi biçiminde de olabilmektedir.1871 İlk tür iktâ, İslâm’ın ilk devrinden itibaren sınırlı bir alanda uygulanmakta; iktâ verme işlemine ve bu işlemle ilgili belgeye “mükataa” denmektedir. Mükataa verilen kişi, kendisi için belirlenen ücreti beytü’l-mâla vermekte, iktâlardan burada biriken para, usulüne uygun olarak askerlere dağıtılmaktadır.1872 İktâ, iktâ-ı istiğlâl ya da iktâ-ı temlik biçiminde gerçekleşmektedir. İktâ-ı istiğlâl’de toprak devlete aittir, sadece ürün iktâ sahibine (muktâi) aittir. İktâ-ı temlikte ise mülk de iktâ sahibine verilmiş ve bu iktâ türü, sadece atıl arazinin ihyası ve madenler için söz konusu olmuştur.1873 Büyük Selçuklu veziri Nizâmülmülk, askerlik hizmeti karışlığında iktâlar vermiş, böylelikle Selçuklularda askerî iktâ türemiştir. Nizâmülmülk, göçebe Türk aşiretlerinin iskân edilmesinde ve askerlik hizmetine alınmasında bu sistemden yararlanmıştır.1874 Nûreddin, Nizâmülmülk’ün Büyük Selçuklulara getirdiği bu sistemi sürdürmüştür. Emirlerine belli sayıda asker yetiştirmek ve onları silahlandırmak üzere iktâ vermiş; iktâ 1866 Şeşen, Salâhaddin, s. 323. 1867 Kallek, “Haraç”, DİA, Cilt: 16, s. 74. 1868 Süryânî Mihail, Zekkâr (nşr.), Cilt: 5, s. 230. 1869 Mustafa Demirci, “İktâ”, DİA, Ankara: TDV Yayınları, 2000, Cilt: 22, s. 43. 1870 Kalkaşendî, Cilt: 13, s. 113. 1871 Uzunçarşılı, s. 18. 1872 Kalkaşendî, Cilt: 13, s. 113. 1873 Makrîzî, el-Hitat, Cilt: 1, s. 96; Uzunçarşılı, s. 18. 1874 Bündârî, Târîħu devleti Âli Selcûķ, s. 55; Uzunçarşılı, s. 18. 357 geliri, emirin üzerine aldığı yükümlülüğü karşılamadığında Nûreddin, bir tür devlet garantisiyle eksik kısmı hazineden karşılamıştır.1875 Fâtımîlerde ise iktâ varsa da bu sistem bilinmemekteydi. Şîrkûh, Mısır’a hâkim olduğunda ülkeyi kendi askerleri arasında ikta olarak dağıtmıştır.1876 Selâhaddin, onun yerini aldığında, bunu sürdürmüş; Selçuklu-Zengî askerî iktâ uygulamasını Mısır’a taşıyarak tevkī'ler yazdırmış ve Mısır arazilerini asker yetiştirme karşılığında emirlerine iktâ olarak vermiştir.1877 Nûreddin, vergilerin toplanmasında ve ordunun harcamalarının hazineye yüklediği yükü hafifletmede iktâ sisteminden yararlandığı gibi Bedevîlerin iskânında da iktâ sisteminden yararlanmıştır.1878 Vakıf ise sözlükte “durmak; durdurmak, alıkoymak” anlamına gelmektedir. Terim olarak, bir malın sahibi tarafından hayır gayesiyle dinsel, sosyal hizmetlere ebediyen tahsis edilmesidir.1879 Vakıf sistemi İslam’ın ilk günlerine dayansa da Nûreddin’den önce Suriye’de küçülmüş; Nûreddin, bu sistemi ihya ederek şehirlerin dönüşümü için önemli bir gelir kaynağı hâline getirmiştir.1880 Vakıf sistemi, Nûreddin’in devletinde hazinenin sosyal hizmetlerdeki yükünü hafifletmede en önemli unsurdur. Nûreddin, vakfa ayrı bir önem vermiş, eğitim kurumlarını, ibadet mekânlarını, hastane gibi sağlık hizmetlerini vakıflara bağlayarak bütçe için yük olmaktan çıkarmıştır.1881 Toplumun maslahatlarına önem veren, bununla birlikte devletin güçlendirilmesi ile toplumun maslahatı arasında dengeyi bulmakta başarılı bir yönetici olan Nûreddin, Emevî Camisi’nin çevresinde kimin vakfettiği ya da vakıf koşulları bilinmeyen bütün malları o caminin vakfiyesine dahil etmiş; o malları 1875 Bündârî, Sene’l-Berk, s. 64. 1876 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 15; Makrîzî, İttiʿaz, Cilt: 3, s. 304. 1877 Kalkaşendî, Cilt: 13, s. 131-138; 144-148; Makrîzî, İttiʿaz, Cilt: 3, s. 322; Demirci, s. 45. 1878 İbn Asâkir, Cilt: 57, s. 121. 1879 Hacı Mehmet Günay, “Vâkıf”, DİA, Ankara: TDV Yayınları, 2012, Cilt: 42, s. 475. 1880 Stefan Heidemann, “Charity and Piety for the Transformation of the Cities. The New Direction in Taxation and Waqf Policy in Mid-Twelfth-Century Syria and Northern Mesopotamia”, Charity And Giving İn Monoheistic Religions, Editörler: Miriam Frenkel ve Yaacov Lew, Berlin: Walter de Grayter, 2009, s. 153-174. 1881 Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 123; 358 “Malü’l-Mesâlih (Maslahat Malı)” adı altında aynı havuzda toplamış, yoksul, dul, yetim gibi ihtiyaç sapihlerini o mallardan yararlandırmıştır.1882 Sadece Dımaşk’taki Emevî Camisi için iki değirmen, yedi bostan, iki tarla, bir hamam ve dükkânlar vakfetmiş, İbn Cübeyr’in görevlilerinden birinden aldığı bilgiye göre bu vakıflara iyi bakıldığında gelirleri yılda 500 dinarı bulabilmiştir.1883 Vakıf, Nûreddin’in devletinde halkın bağışının denetim altına alınmasını ve o bağışların yeniden bir hizmet olarak halka dönmesini ifade etmektedir. Bununla birlikte devlet herhangi bir hizmet için yeterli bağışı bulamadığında elindeki herhangi bir mülkü o hizmet için vakfetmiş, oradan gelen gelirle o hizmetin sürmesini sağlamıştır. Nûreddin, yılda otuz bin dinarı bu tür vakıflar için harcamıştır.1884 Bundan dolayı vakıflar bir harcama kalemi gibi görünmekle birlikte bütün olarak değerlendirildiğinde devletin harcama kalemlerini azaltmış, devlet tarafından doğrudan gerçekleştirildiğinde bütçe gerektirecek işler vakıflar üzerinden gerçekleştirilebilmiştir. Nitekim, Nûreddin alimlerden fetva alarak vakıf gelirlerinden, imar işleriyle birlikte sur ve kalelerin onarılması gibi işlerde de yararlanmış, böylece devletin savunma giderlerinin bir kısmını dahi vakıflara yüklemiştir.1885 5.2.3. Sosyal ve İktisadî Siyasetinin Topluma Yansıması Nûreddin Mahmud Devri’nde, Suriye’nin zenginliklerine ve Nûreddin’in Atabeglik’ten devraldığı hazinelere rağmen devletin ekonomik bir refah içinde olduğu söylenemez. Aksine kaynaklarda devrin, ekonomik bakımdan problemli olduğuna dair imalar bulunmaktadır. İbnü’l-Kalânisî’nin aktardığına göre, “Dımaşk halkının düşük bir kesimi”, Receb 553’te (Ağustos 1158) vergileri protesto etmiş, Nûreddin, göstericilerin taleplerine olumlu karşılık vermek durumunda kalıp 12 Ramazan 553’te (7 Ekim 1158) süt, peynir, keşkek (herise) gibi ürünlerin vergisini kaldırmış, sebze-meyve pazarı vergilerini ve nehir sularından sulama amaçlı yararlanma ücretlerini yeniden düzenlemiş, bütün ülkede vergilerin mutat sınıra çekilmesini emretmiştir.1886 İbnü’l- 1882 İbn Kesîr, Cilt: 12, s. 259. 1883 İbn Cübeyr, s. 258. 1884 Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 123. 1885 Bündârî, Sene’l-Berk, s. 28, Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 111, 124-127. Ebû Şâme, Suriye’nin aʿmalları hakkında bilgi sahibi olan birinin 608 (1211-1212) yılında vakıflarının aylık gelirinin doksan bin dinara ulaştığını bildirdiğini yazmıştır. (Cilt: 1, s. 108.) 1886 İbnü’l-Kalânisî, s. 538-539; Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 337-338. 359 Adîm’e göre Nûreddin’in vefat ettiği yıl, kıtlıkla birlikte nüfusun da artmasından dolayı fiyatlar çok yükselmiş, babası İmâdüddin Zengî’nin öldüğü yılla aynı düzeye çıkmıştır. Bir buçuk ölçek (mekûk) buğday, iki buçuk ölçek arpa, bir buçuk ölçek mercimek, altı rıtl pamuk birer dinara satılmıştır.1887 Ebû Şâme’nin devrin tanıklarından yaptığı bir alıntıya göre de tüccarlardan bir topluluk Nûreddin’in huzuruna çıkmış, kırtâsın değerinin dinar karşısında düşmesinden şikâyet etmiştir. Daha önce altmış kırtâs bir dinar ediyorken altmış yedi kırtâs bir dinar etmeye başlamıştır.1888 Bu kayıtlardan anlaşıldığı kadarıyla Nûreddin Mahmud Devri’nde vergiler ve enflasyon yüksektir. Toplumda vergilerin düşürülmesi ve yerli yerinde kullanılması beklentisi bulunmaktadır. İbnü’l-Kalânisî, Nûreddin’in 554 (1159) yılında kardeşi ve veliahdı Kutbüddin Mevdûd için bir ziyafet vermesini dahi, “Vergilerin büyük bir kısmı da buna gitmişti.” diyerek ima yoluyla yadırgamıştır.1889 Topluma yansıyan bu ekonomik tablo, devlet açısından da benzer bir nitelik taşımaktadır. Devletin gelirlerinin giderleri karşılamadığı dönemler olmuştur. Nûreddin 558’de (1163) Hısnülekrâd yenilgisinden sonra divanını toplayıp giderleri için kaynak bulma konusunda istişarede bulunmuş, devletin harcamalarını karşılayacak gelir arayışına girmiştir.1890 Mısır’ı aldığında oradan gelecek gelirin ekonomik açıdan kendisini rahatlatacağını düşünmüş ancak bu düşüncesi de gerçekleşmemiştir.1891 Nûreddin’in ekonomik problemlerle karşılaşmasının en önemli nedeni giderlerinin çok olması, buna karşılık devrin askerî hareketliliğinin ve doğal koşullarının gelirlerini olumsuz etkilemesidir: Neredeyse sürekli sefer ve savaş hâlinde olan ordu, devlete ağır bir ekonomik yük getirmiştir. İktâ sistemi asker yetiştirme konusunda önemli bir işlev görse de sefer ve savaşlarda Nûreddin’in kendisi de harcamada bulunmak durumunda 1887 İbnü’l-Adîm, Zübde, s. 358. İbnü’l-Adîm, Nûreddin’in vefat yılı fiyatları ile babasının vefat yılı fiyat karşılaştırmasında çelişkiye düşmüştür. Zira babasının vefat yılı verilerini aktarırken birer dinarla altı mekûk buğdayın, on iki mekûk arpanın, dört mekûk mercimeğin, altmış rıtl pamuğun, beş mekûk karaburçağın alınabildiğini yazmıştır. (Zübde, s. 358.) Bu verilere göre Nûreddin’in vefat yılındaki fiyatlar, babasının vefat ettiği yıldan oldukça yüksektir. 1888 Tüccarlar, Nûreddin’den kendi adına dinar basmasını ve kırtâsı tedavülden kaldırmasını da istemişlerdir. Nûreddin, kırtâsın tedavülden kaldırılması durumunda yanında on bin-yirmi bin dinar bulunan esnafın zarara uğrayacağını söyleyip onların isteklerini kabul etmemiştir. (Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 119.) 1889 İbnü’l-Kalânisî, s. 546. 1890 İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 117-118. 1891 Bündârî, Sene’l-Berk, s. 68. 360 kalmıştır.1892 İbnü’l-Esîr’in 558 (1163) ile ilgili kaydına göre Nûreddin’in harcamaları bir günde binek, çadır ve silah harcamaları hariç, 200 bin kırmızı dinar dağıtmaya varacak kadar artmıştır.1893 Nûreddîn Mahmud, yoksullar, fâkihler, sufîler, Ehl-i beyt (İslâm Peygamberinin soyundan gelenler), Abbâsî soyundan gelenler, Kur’ân öğreticilerin ve görme engellilerden oluşan geniş bir kesimi, vakıf sistemi üzerinden maaşa bağlamıştır.1894 Gelirlerinin ordu giderlerine yetmediği ağır ekonomik koşullarda bile onlara yaptığı ödemelerde kesinti yapmayı reddetmiştir.1895 Yine ülkesinin çoğu şehrinde yetim okulları açmıştır, bu okullarda okuyanlara ve onların öğretmenlerine doyurucu bir ücret vermiştir.1896 Mekke ve Medine sakinlerine de ödenek ayırmış, Mescid-i Nebevî ve Mescid-i Haram’ın (Kaʿbe) çevresinde oturanların ihtiyaçlarını karşılamıştır.1897 Nûreddin, Medine’de hacıların yararlanacağı yapılar inşa etmiş, 558’de (1162-1163) şehrin etrafına ikinci bir sur örmüş,1898 Hz. Muhammed’in makberini koruma amacıyla etrafını kazıyıp yerin altından kurşundan bir duvarla çevrelemiştir.1899 Vefat ettiği yıl (569/1174) vakıf ve sadaka harcamalarını daha da artırmıştır. Kâtip İmâd’a bu hususta ülkenin her yerine gönderilmek üzere binden çok menşûr yazdırmış, bu işler için harcaması otuz bin dinarı aşmıştır.1900 Bu sosyal harcamalara Nûreddin’in depremler sonrasında yoğunlaşan imar harcamaları1901 da eklendiğinde hazinesi, ancak geliri büyük bir devletin karşılayabileceği bir yük altında kalmıştır. Sürekli savaş hâli Suriye’nin ticaret yolları üzerinde bulunmasından elde edilen geliri olumsuz etkilemiş olmalıdır. Bölgedeki asayişsizlik hac yolculuğunu da olumsuz 1892 Nitekim Nûreddin, Şîrkûh’la üçüncü Mısır seferine gönderdiği her bir askere, 20 dinar harcırah vermiştir. (İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 139.) 1893 İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 117-118. Ebû Şâme’nin Nûreddin’in hayır işlerindeki harcamalarının toplam 200 bin dinara ulaştığını yazmıştır. (Cilt: 2, s. 123.) İbnü’l-Esîr’in verdiği bilgide bir netlik olmadığı gibi Ebû Şâme’nin kaydında da bir netlik yoktur. Ebû Şâme’nin Nûreddin’in yaşamı boyunca yaptığı hayır işlerinin toplamını kast etmiş olması mümkündür. Zira 200 bin dinar, o günün koşullarında büyük bir meblağdır. Bu bilgilerden yola çıkarak Nûreddin’in yıllık bütçesini hesaplamak ne yazık ki mümkün olmamaktadır. 1894 Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 123; İbn Asâkir, Cilt: 57, s. 121. 1895 İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 118. 1896 İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 172. 1897 İbn Asâkir, Cilt: 57, s. 121. 1898 Muhammed Edip, Medine surlarından kalan bir duvarın üzerinde “Bu Allah’a muhtaç kul, Mahmu b. Zengî Aksungur’un emriyle yapılmıştır.” kitabesinin bulunduğunu yazmıştır. (el-Hadj Mehemmed Edıb Ben Mehemmed Dervıche, İtinéraire de Constantinople à la Mecque, traduction de l’ouvrage turc: Kıtab Menassık El-Hadj, çev.: Bianchi, Paris, 1816-1817, s. 119, 146. 1899 İbrahim Rıfat Paşa, Mir'atü'l-Haremeyn, Matbuatu dâri’l kütübi’l-Mısrîyy: Kahire, 1925, Cilt: 1, s. 374. 1900 Ebû Şâme, Cilt: 1-2, s. 110. 1901 İbn Asâkir, Cilt: 57, s. 120, İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 170-172. 361 etkilemiştir.1902 Dımaşk’ın iktisadî durumu ve hatta gıda gereksinimi karşılaması, tamamen Halep’e uzanan kuzey ticaret yoluyla Gûta’daki zirai alanlara bağlıydı. Bu yol kapandığında Dımaşk’a ticaret kervanları gelmemiş, bu zirai alanlar zarar gördüğünde Dımaşk’ta buğday ve diğer ürünlerin fiyatları artmıştır. 1903 Nûreddin Mahmud Devri’nde Suriye’de sadece deprem gibi kentsel yıkıma yol açan doğal afetler yaşanmamış, ülkenin gelirini ve enflasyonu doğrudan etkileyen aşırı yağış ya da kıtlık gibi felaketler de art arda yaşanmıştır. 1150-1151 yıllarında şiddetli kar yağışı, soğuk ve ardından şiddetli yağmurlar yüzünden tarım ağır zarar görmüş, kıtlık baş göstermiştir.1904 1152 Eylül ayında başlayan yağmur, kar ve soğuklar yüzünden zeytinlikler, pamuk ve susam ekili alanlar “ateşle yakılırcasına” zarar görmüş, tarlalar “simsiyah tepelere” dönmüştür. el-Cezire’nin (Fırat ve Dicle arası) yanında Filistin, Malatya, Çukurova, hatta İran da bu felaketi yaşamıştır.1905 551’de (1156) Mısır’da,1906 552’de (1157) Bağdat’ta1907 kıtlık yaşanmıştır. Aynı yıllarda depremler Halep, Hama, Humus çevrelerini vururken depremden daha az etkilenen Dımaşk çevresinde de yağış problemi bulunmaktadır.1908 1164’te Antakya taraflarında etkili olan bir kıtlık daha yaşanmıştır.1909 Nûreddin, bu koşullar içinde idealleri ile devlet ve toplumun ihtiyaçları arasında bir denge oluşturmaya ve kanaatimizce bu dengede toplumun ikna yoluyla bağlandığı güçlü bir devlet nizamının tesisine öncelik vermiştir. O, iktâ sisteminin daha önce olduğu gibi devam ettiği ama daraltılmış bir vergi sistemi ve güçlendirilmiş bir vakıf sistemi çevresinde ekonomisini inşa etmiştir. Bu ekonomik yapı, toplumun, 1902 İbnü’l-Kalânisî, Muharrem 545’te (Nisan 1150) Irak ve Horasan hacılarından oluşan bir kafilenin, Bedevîlerin saldırılarına uğramasından dolayı Dımaşk’a sığınmasından söz etmektedir. İçlerinde emirlerin hanımlarının ve fakihlerin bulunduğu kafile, Bedevîler tarafından soyulmakla kalınmamış, kafilenin neredeyse tamamı katledilmiş, onlardan kurtulan küçük bir topluluk Dımaşk’a sığınabilmiştir. (s. 481.) 1903 Bunun en açık kanıtı, Nûreddin’in Dımaşk kuşatmalarının şehrin ekonomisi üzerindeki etkisidir. Nûreddin, Dımaşk’ı her kuşattığında Dımaşk’ta fiyatlar yükselmiş, şehri çevreleyen verimli tarım alanı Gûta’da askerlerinin bulunmasıyla buradaki ürünlerin Dımaşk’a ulaşmaması yüzünden gıda problemi yaşanmış; II. Dımaşk Kuşatması’nda (548/1154) bir ölçek buğday, 25 dinara satılmış ve halkın bir bölümü açlık yüzünden şehri terk etmek durumunda kalmıştır. Nûreddin, Dımaşk’ın Halep tarafına olan bu bağımlılığından yararlanmıştır. (İbnü’l-Kalânisî, s. 485-486, 502.) 1904 Süryânî Mihail, Süheyl Zekkâr (nşr.), Cilt: 5, s. 204. 1905 Süryânî Mihail, Zekkâr (nşr.), Cilt: 5, s. 210. İbnü’l-Kalânisî, bu yılın Mayıs (Safer) ayı için aşırı yağışların ardından şiddetli soğuklardan söz etmiş, “son zamanlarda görülmeyen” o soğuklarda çok sayıda hayvanın telef olduğunun kendisine haber verildiğini kaydetmiştir. (s. 493.) İbnü’l-Esîr, bu yılın olayları arasında kıtlıktan söz etmemiş, ancak 1157’de Horasan’da insanın insanı yiyeceği boyutlara ulaşan bir kıtlıktan söz etmiştir. (el-Kâmil, Cilt: 9, s. 419.) 1906 İbnü’l-Kalânisî, s. 516. 1907 İbnü’l-Cevzî, Cilt: 18, s. 118. 1908 İbnü’l-Kalânisî, s. 530, 535. 1909 Süryânî Mihail, Zekkâr (nşr.), Cilt: 5, s. 224-225. 362 uygulamalarını benimseyerek güçlü bir aidiyet duygusuyla bağlandığı güçlü bir devlete odaklanmıştır. Nûreddin, Suriye’de kendisinden önce tüketim durumunu, dolayısıyla vergisinin devletin bütçesine katkısını bilmediğimiz içkiyi yasaklamış; içki vergisini reddetmiştir.1910 Suriye’de kendisinden önce fuhuş evlerinin işletildiğine dair elimizde bilgi bulunmamaktadır. Ancak Musul ve Mısır’da fuhuş evleri bulunmakta; Mısır’da bu evlerden kayda değer bir vergi alınmaktaydı. Nûreddin, Musul’u merkezî yönetime bağladıktan sonra ( 566/1171 ) içkiyi yasakladığı gibi fuhuş evlerini de kapatmıştır.1911 Mısır’daki içki serbestiyeti ve fuhuş evleri işletmeciliği bir süre devam etmiş, onun ölümünden sekiz yıl sonra (1177) Selâhaddin Devri’nde yasaklanmıştır.1912 Nûreddin’in topluma dönük övülen taraflarının önemli bir bölümü, devletin topluma yüklediği ekonomik yükümlülükleri şerʿi hukuk ile ilişkilendirerek azaltmasıyla ilgilidir. Nûreddin, bu hususta da toplumun memnuniyeti ile devletin ihtiyaçları arasında denge oluşturmayı, başka bir ifadeyle devletin ihtiyaçlarını toplumu ikna ve memnun ederek karşılamayı esas almıştır. Dımaşk’ı aldığında (549/1155) halka yüklenmiş olan Karpuz Pazarı (Dâru’l-Betih), Sebze Hâli (Sûku’l-Bakl), Hayvan Pazarı (Sûku’l-Ğenem) rusûmlarını, nehir suyunu kullanma bedellerini ve halka sıkıntı veren ek borçlandırmaları kaldırmış, halkı rahatlatmıştır.1913 Ancak muhtemelen 551 (1156) ve 552 (1157) depremlerinin yol açtığı problemlerden dolayı bu vergileri yeniden getirmiş, bazı yeni vergiler koymuş veya var olan vergilerin miktarını artırmıştır. Bu husus 553’te (1158) halkın bir kesiminin protestolarına yol açtığında ise Nûreddin, vergilendirmede kendi mutat uygulamalarına dönmüştür.1914 Nûreddin’in meks vergisi ile ilgili tutumunun da onun sözü edilen denge siyaseti içinde ele alınması gerekir. Hac yolcularından alınan meksi kaldıran1915 Nûreddin, devlet 1910 İbn Asâkir, Cilt: 57, s. 120. Bu yasak gayri müslimleri kapsamamıştır. Nûreddin’den rahatsız olan ve toplumlarına dönük her tutumunu aktaran gayrimüslim vakanüvisler, böyle bir yasaktan söz etmemişlerdir. 1911 Nûreddin’in ölüm haberi Musul’a ulaştığında yeğeni Atabeg II. Seyfeddin Gazi, münadisini (duyurucu, ilan görevlisi) çağırarak oyunun, eğlencenin, şarap ve sarhoşluğun serbest bırakıldığını duyurmuştur, (İbn Kesîr, Cilt: 12, s. 265.) Süryânî Mihail de Nûreddin’in içkiyi ve eğlenceyi yasakladığı için ölümünün, kendisini onun baskısı altında gören Müslüman emirlerce sevinçle karşılandığını yazmıştır. (Zekkâr, Cilt: 5, s. 243.) 1912 Şeşen, Salâhaddin, s. 319. 1913 İbn Asâkir, Cilt: 57, s. 120. 1914 İbnü’l-Kalânisî, s. 538-539; Ebû Şâme, Cilt: 1-2, s. 337-338. 1915 İbn Cübeyr, s. 257. 363 bütçesine o günkü katkısı yüz elli bin dinar olan diğer meks vergilerini de ilk kez, Şeyzer’i almasından sonra (553/1158), ülke genelinde kaldırmıştır.1916 Ancak sonraki yıllarda ya meks vergisi yeniden konmuş ya da bu verginin kısmen alınmasına göz yumulmuştur. Zira Musul, merkezî yönetime dâhil edilince (566/1171) ikinci bir meks tevkī’i yayımlanmıştır. Bu ikinci tevkī’, “bütün meksler” ve “uzak yakın bütün vilayetlerimiz” ifadeleri ile net bir emir içermektedir.1917 Selâhaddin de bu tevkī’ üzerine yaklaşık bir yıl sonra (3 Safer 567/6 Ekim 1171) meksin kaldırıldığına dair bir tevkī’i, Mısır’ın bütün minberlerinde okunmak üzere kaleme aldırmıştır.1918 Mısır’da meksin iptal edilmesiyle devlet her yıl bir milyon dinar gelirden yoksun kalmıştır.1919 Onun meks ile ilgili tutumu devrin kaynaklarınca dindarlığı1920 (ideallerine bağlılığı); modern araştırmacılarca ise şekilci fakihlerin bu vergiyi şeriata aykırı bulmaları ile açıklanmıştır.1921 Kanaatimizce bu açıklamalar, Nûreddin’in meks vergisi ile ilgili kararlılığını açıklamakta yüzeysel kalmaktadır. Meks vergisi Nûreddin’in dindarlığının yoğunlaştığı dönemde de kısmen devam etmiştir.1922 Nûreddin’in son 565 (1170) depreminden sonraki dört yılını, “ülkeyi bütünleştirme ve kalkındırma devri” olarak görmek mümkündür. Haçlılarla mücadelenin, Mısır ve Musul’daki kazanımlarla -Haçlıların saldırma cesareti kırıldığından- Nûreddin’in kesin olarak inisiyatifine kaldığı ve bu inisiyatif doğrultusunda merkezî yönetimin faaliyetleri açısından kısmen ara verildiği bu devirde, meksin bütün türleriyle ve ülkenin tamamında kesin olarak kaldırılması hususu, kalkınmaya yönelik en önemli adımlardan biri olarak görülmelidir. Bu dönemde 565 (1170) depreminin yol açtığı tahribatı giderme ve deprem öncesinden daha mamur bir hâle getirme konusunda geniş bir imar faaliyeti içinde olan Nûreddin, meks ve diğer gayri şerʿi vergilerin yerine zekâtı 1916 İbnü’l-Adîm, Zübde, s. 339; Ebû Şâme, Cilt: 1-2, s. 121-124. 1917 Ebû Şâme, Cilt:2, s. 111-112. 1918 Ebû Şâme, metni tarihi ile birlikte bizzat görmüş ve nakletmiştir. (Cilt: 2, s. 151-152.) 1919 İbn Tağrîberdî, Cilt: 6, s. 238. 1920 Ebû Şâme, meksin kaldırılmasını, Sakr b. Yahya’dan yaptığı alıntıyla Hâlid b. el-Keyserânî’nin gördüğü bir rüyaya dayandırmıştır. el-Kayserânî, rüyasında Nûreddin’in elbiselerinin yıkamak üzere kendisine verildiğini görmüş, rüyayı dinleyen Nûreddin’in yüzü sararmış; birkaç gün sonra elKayserânî’yi çağırıp “Gel, şimdi elbisemi yıka! Otur ve meks ve öşrün Müslümanlar için kaldırıldığını yaz! Ve onlara de ki ben Allah’ın üzerinizden kaldırdığını kaldırdım, Allah’ın size yüklediğini yükledim.” diyerek ona meksi kaldıran tevkī’ yazdırmıştır. Ebû Şâme’nın Halife b. Süleyman’dan yaptığı alıntıda ise meksin kaldırılması, Bukeya yenilgisinden sonra Burhan el-Belhî’nin Nûreddin’e yaptığı nasihatlere bağlanmıştır. (Cilt: 1, s. 121-122.) 1921 Şeşen, Salâhaddin, s. 319. 1922 Kādılkudât Bahaeddin İbn Şeddâd, Nûreddin’in gecenin bir vaktinde namaz kılıp ellerini kaldırarak, “Öşür ve meks vergisi ödeyenlere yardım et!” diye Allah’a yakarışta bulunduğunu söylemiştir. (Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 122.) 364 koymakla1923 yetinmemiştir. İran’ın Hemedan kentinden Libya içlerine kadar Haçlıların elindeki Kerek-Şevbek koridoru dışında bölünmeyen ülkesini ticarî bakımından canlandırmak için de çalışmıştır. Geniş bir coğrafyayı birleştirerek tüccarlar açısından işlemleri basitleştiren, bu geniş coğrafyada onlar için yol güvenliği ve konaklama imkânlarını sağlayan Nûreddin, meksi kaldırarak tüccarların ülkesinin pazarlarına ilgisini artırmaya çalışmıştır. Nitekim meks ile ilgili tevkī'lerinden sonra Nûreddin, Kadı Bahaeddin’i Bağdat’a elçi olarak göndermiştir. Halifeyi kaldırdığı vergiler hakkında bir mektupla bilgilendiren sultan, ondan bu mektubun vaizlere takdim edilerek onların tüccarları ülkesine yönlendirmelerini talep etmiştir. Bu talebi karşılanmış, vaizler minberlerde bu yönde çağrıda bulunmuşlardır.1924 Nûreddin, bu ticarî atılım çalışmaları çerçevesinde kervan güvenliğine önem vermiş, Mısır ile Suriye arasındaki Haçlı koridoru engelinin kaldırılması için Selâhaddin’e ısrarla Kerek-Şevbek bölgesine akın düzenlemesini emretmiştir.1925 Selâhaddin, bu emirler doğrultusunda Eyle Kalesi’ne büyük bir akın düzenlemiş, kaleyi fethedip buraya askerî bir garnizon yerleştirerek Suriye-Mısır yolunu daha güvenilir bir hâle getirmiştir.1926 Lazkiye’ye gelen bir Mısır kervanına Haçlıların hileyle el koymasını ise savaş sebebi saymış ve o gemilerin mallarını Haçlılardan alıncaya kadar AntakyaTrablus Haçlıları üzerine askerî birlikler göndermiştir.1927 Hac yolunun güvenliğini sağlamak için Bedevîlere iktâlar vermiş, onları tarıma yönlendirerek ülke ekonomisine katkı verecek bir yapıya geçirmeye çalışmıştır.1928 Nûreddin, Müslüman nüfusa dönük bu uygulamalar içinde iken Süryânî Mihail’e göre Hıristiyanlara karşı farklı bir tutum içinde olmuş, Musul’u merkezî yönetime katmasından sonra Hıristiyanların haraçlarını artırmıştır.1929 1923 Şeşen, Salâhaddin, s. 319. 1924 Ebû Şâme, bu haberi İbn Şeddâd’dan bizzat dinlemiştir. (Cilt: 1, s. 122.) 1925 Bündârî, Sene’l-Berk, s. 62. 1926 Makrîzî, Cilt: 3, s. 320; Şeşen, Salâhaddin, s. 52. 1927 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 38; Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 146. 1928 İbn Asâkir, Cilt: 57, s. 121. 1929 Süryânî Mihail, Zekkâr (nşr.), Cilt: 5, s. 230. 365 5.3. Devlet-Toplum İlişkileri Nûreddin, Müslüman Sünnî (Ehl-i Sünnet ve’l-Cemâat) toplumu, devletin aslî unsuru kabul etmiş; Şiîleri kontrol altına almış, gayri Müslimlerin devlet kadrolarında yer almasına son vermiştir. Nûreddin, Halep’in idaresini elde ettiğinde nüfusun önemli bir bölümü Şiîydi;1930 kentte ezan Şiî versiyonuna göre okunmaktaydı. Devletlerle ilişkisinde olduğu gibi toplumla ilişkisinde de temkinli bir tutum içinde olan ve uygulamalarını tedrici bir yöntemle kabul ettiren Nûreddin, idaresinin ilk yıllarında Şiîlere karşı müsamahakâr davranmıştır.1931 543’te (1148) Şiî-İsmailî Ali b. Vefa’nın Haçlılarla birlikte hareket etmesi üzerine1932 Nûreddin’in Şiîlere yönelik bazı tedbirleri söz konusu olmuşsa da1933 bu tedbirler sınırlı kalmıştır. Ancak 552 (1157) yılında Halep Şiîlerinin kardeşi Nusretüddin’i destekleyerek bir isyan girişiminde bulunmaları üzerine onların üzerine varmıştır.1934 Halep’teki Şiî etkinliğine aralarında tarihçi İbn Ebû Tayy’ın babasının da bulunduğu bazı Şiîleri şehirden sürerek son veren Nûreddin, onlara karşı Sünnî toplumu desteklemiş ve güçlendirmiştir.1935 Şiîler, bu durumdan rahatsız olmuş, Şevval 564’te (Haziran-Temmuz 1169) isyan ederek Halep Camisi ve etrafındaki çarşıyı yakmışlardır.1936 Buna rağmen Nûreddin, Şiîleri büsbütün dışlamamış, etkisiz de olsa şehir divanında yer alan şehir reisliği görevini, Halep’te Şiîlerin reisi -aynı zamanda Halep ahdaslarının da reisi olan- Ali b. Haşşab’a vermiştir.1937 Halep’in merkezinde yerleşik Şiîlerin büyük çoğunluğu İmamîye(İsnâaşeriyye) mensubuydu. Şankıti, Nûreddin’in daha 1146’da Nizarîye-İmâmîye farkı gözetmeksizin bütün Şiîlere karşı sert bir politika başlattığını; Selâhaddin’in ise daha faydacı bir 1930 İbnü’l-Adîm, Buğye, s. 60. Nûreddin’in ülkesindeki Şiî nüfus, Halep çevresiyle sınırlı değildir. Dımaşk’ın çevresinde de büyük bir Şiî nüfus bulunmaktadır. (İbn Cübeyr, s. 252.) 1931 A History Of The Cruasedes, Cilt: 1, s. 515. 1932 Runciman, Cilt: 2, s. 272-273. 1933 A History Of The Cruasedes, Cilt: 1, s. 515. 1934 Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 315. 1935 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 77. İbn Asakîr, Nûreddin’in Halep’te Sünnîlerin lehine Şiî toplumu bastırmasını, “Halep’te dinin şiarlarını ikame edinceye kadar sünneti izhar etti. Ezandaki bida’tı kaldırdı. Bidat ehli Rafizîleri bastırdı. Ehl-i Sünnet’in dört mezhebini orada yaydı. Rafizîlere yönelik her tür katkıyı kesti. Onların fitnede bulunmalarını engelledi. Orada medreseler inşa etti, vakıflar kurdu, insaf ve adaleti inşa etti.” sözleriyle anlatmıştır. (Cilt: 57, s. 120.) 1936 İbn Şeddâd İzzeddin Muhammed, Cilt: 1, Kısım: 1, s. 106. Bu isyan, diğer kaynaklarda yer almamıştır. Sadece İbnü’l-Adîm, Halep Camisi’nin Nûreddin tarafından onarılmasından söz ederken caminin yandığını ya da Şiîler tarafından yakıldığını yazmıştır. (Zübde, s. 352.) 1937 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 65; İbn Vâsıl, Cilt: 2, s. 10. İbn Haşşab’a bu konumun verilmiş olması, bütün Şiîlerin Nûreddin karşıtı olmadığını göstermektedir. 366 tutumla Suriye’de İmâmiyye mensuplarını müttefik edindiğini öne sürmüştür.1938 Şankıtî’nin tezi çok yönlü olarak problemlidir. Öncelikle çalışmamızın ilgili kısımlarında anlatıldığı üzere Nûreddin, 543’e (1148) kadar Halep’te ezanın Şiî versiyona göre okunmasına izin vermiştir. Şiîlere yönelik baskılar Şankıtî’nin dediği tarihte kısmen başlamışsa da bundan sonra artmış olmalıdır. Ancak Nûreddin’in Şiî karşıtı uygulamaları Şiîlerin tek başına mezhepleri ile değil, kendi iç ve dış siyasetine muhalefet etmekle ilişkilidir. Zira Yahya b. Ebû Tayy’ın ailesi İmâmîyye mezhebinin önde gelenleri arasında yer aldığı hâlde Halep’ten sürülmüştür.1939 Buna karşılık devrin Halep İmâmiyye’sinin en büyük fakihi ve imamı Hamza b. Ali İbn Zehra el-Halebî, 585’te (1189) vefat edinceye kadar şehirdeki faaliyetlerini sürdürmüştür.1940 İmamiye mezhebine mensup İbn Haşşab da anlatıldığı üzere Nûreddin’in vefat ettiği yıl Halep’in reisidir. Halep İmâmiyesi, Şiîlerin genellikle Selâhaddin’le anlaştıkları Kudüs’ün fethinden sonra bir değişim geçirmiş olsa da onun Halep’i Sâlih İsmail’den alma girişimine karşı en sert direnişi gösteren kitle olarak öne çıkmıştır.1941 Kanaatimizce, Şankıtî’nin tezinin aksine, Tabbaa’nın da Moğol işgaline kadar devam ettiğini belirttiği,1942 Haçlılarla işbirliği yapmayan Şia’nın İmâmiyye fırkasına karşı müsamahakâr siyasetin temelini atan -Nûreddin sonrası devir için- bizzat Nûreddin’dir. Nûreddin’in gayri müslim azınlıklarla ilişkisine gelince ülkesindeki Yahudi azınlıkla ilişkisi konusunda kaynaklarda bir bilgi bulunmamaktadır. Ancak Yahudi gezgin Rabbi Benjamin of Tudela’nın anlattıklarına bakılırsa Yahudiler, Nûreddin Mahumd idaresinden memnundur, Haçlılara karşı da onun yanında yer almışlardır.1943 Hıristiyan azınlık içinse durum farklıdır. Hıristiyan azınlık, Nûreddin’in kendilerine yönelik uygulamalarından memnun kalmamıştır. Bundan dolayı kendisini Abbâsî Halifesine de şikâyet etmişlerdir. Nûreddin, bu farklı tutumu genel bir politika hâline getirmiştir. İsfehsâlâr Şîrkûh, Mısır Hıristiyanlarını dışlamış; onun yerini alan Selâhaddin de 1938 Muhammed b. Muhtar el-Şankıtî, “Haçlı Savaşlarının Etkisi Altında Sünnî-Şiî İlişkileri”, çev.: İdris Çakmak, İstanbul: Mana Yayınları, 2012, s. 134-138. 1939 Seyyid Muhsin Emîn, Aʿyanu’ş-Şia, thk.: Hasan el-Emîn, Beyrut: Dârü’t-taʿaruf li’l-matbuʿat, 1983, Cilt: s. 286-287. 1940 İbn Zehra el-Halebî, Ğünyetü’n-nuzûʿ, thk.: İbrahim Bahâdirî, Kum: Müeessesetü’l-İmam Sâdık, H. 1417, s. 8-14. 1941 Halebî, s. 8-14. 1942 Tabbaa, The Sunni Revival, s. 23. 1943 Rabbi Benjamin, s. 85-91. 367 Ermenilere ait idarî konutu yıkmış;1944 divanda çalışan bütün Hıristiyan memurları azletmiş, onları ellerindeki toprakları alıp sürmekle de tehdit etmiştir.1945 Nûreddin, bu temel siyaset doğrultusunda, sosyal bir ıslahat gerçekleştirerek1946 Müslüman toplumda devlete karşı sahiplenme ve aidiyet hissi oluşturmayı önemsemiş, Müslüman toplumun devletle bağını güçlendirmeyi hedeflemiştir. Onun toplumla ilişkisi, devletin ıslahıyla toplumun devletle bütünleşmesine ikna edilmesine dayanmıştır. İbn Kādî Şühbe’nin onun biyografisinin başında ifade ettiği üzere “Adalet, din ve dünyayı güçlendirir, halk arasında barışı temin eder, kalpler kaynaşır, milletler buluşur, başarı ve kurtuluş yolu açılır.” 1947 Nûreddin bu doğrultuda, devlet idaresiyle toplum arasındaki engelleri kaldırmış, zaman zaman toplumla hâcibsiz görüşmüş, Dârüladl’ı inşa ederek toplumu devlet idarecilerine karşı koruma mekanizması tesis etmiş; Runciman’ın ifadesiyle Suriye’de emirlerin durulmayan enerjilerini adliye teşkilatıyla kontrol altına almayı başararak göçebe yaşamın yerine bir refah toplumu inşa etmiştir.1948 Hukuk karşısında idareciyle toplumdaki sıradan bireyin eşit olduğunu ortaya koymuş, İslâm hukukunu (Şeriatı) bir tür toplum sözleşmesi olarak görüp, “Biz, o şeriatın şahnesiyiz” demiştir.1949 Nûreddin, toplumun adalet talebi yanında ekonomik ihtiyaçlarını da karşılamış, zekâtı devlet eliyle dağıtarak ihtiyaçların karşılanma kapısı olarak devleti öne sürmüştür. Hastaneler inşa etmiş, yetimleri koruma altına almış, halka geleceğe dair bir güven oluşturmuştur. Haçlılara karşı kazandığı zaferlerle Haçlı istilasına uğrama tehdidini bertaraf etmiş, toplumun korkularını yatıştırmıştır.1950 Nûreddin, devletle toplum arasındaki bağın güçlendirilmesinde toplum lehine etkinliklerde bulunmak ile yetinmemiş, bu etkinliklerin anlatılmasına da önem vermiştir. Propaganda ya da kamu diplomasisi, Nûreddin Mahmud Devri’nin en önemli faaliyetleri arasındadır. Nûreddin, bu çerçevede devletinin ilk döneminde Ebû Abdullah Muhammed b. Nasr bir Sağir el-Kayserânî ve Ebü’l-Hasan Ahmed b. Münîr gibi maharetli şairlerin toplumu ikna kabiliyetinden yararlanmıştır. Bu şairler, Nûreddin’in 1944 Fâtımî Halifesinin sarayı ile başvezerat sarayı arasında yer alan bu konut, Ermenilerin Mısır’daki gücünün simgelerindendir. (Makrîzî, Ittiʿaz, Cilt: 3, s. 311.) 1945 Makrîzî, es-Sülûk, s. 153. 1946 Ahmet Çelebi, s. 364. 1947 İbn Kādî Şühbe, vr. 3. 1948 Runciman, Cilt: 2, s. 332-333. 1949 İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 166-168. 1950 İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 170-172. 368 her zaferini ve topluma dönük uygulamasını anlatma görevini üstlenmişlerdir.1951 Ömrünün son yıllarına doğru ise Kâtip İmâd, devrin diğer şairleri ile birlikte bu görevi yerine getirmiştir. Nûreddin, kendisinden önce Dımaşk’ta problemli olan ve zaman zaman yasaklara konu olan1952 vaaz kürsülerini, tanınmış vaizleri ülkesine çekerek düzene koymuş, vaizlerin toplumu etkileme yönünden istifade etmiştir. Nûreddin’in toplumla ilişkilerinde hankâhların da önemi büyüktür. Nûreddin, 564’te (1169) İmâdüddin el-Feth Muhammed b. Ali b. Muhammed b. Hamevî’yi bütün sufilerin şeyhi olarak tayin etmiş, bu hususta Kâtip İmâd’a bir menşur yazdırmıştır. Bu menşurun birer nüshası ülkedeki bütün ribatlara gönderilmiştir.1953 Medreseler açarak ilmiye sınıfını devletin yanında tutan Nûreddin, bütün hankâhları aynı çatı altında toplayarak bu sivil kurumların devletin hedefleri doğrultusunda, devletle ahenk içinde çalışmalarını sağlamıştır. Bu faaliyetleri ile Nûreddin, bir devlet başkanı olmanın yanında bir toplum lideri olarak da belirmiş, çalışmamızın ilgili bölümünde anlatıldığı üzere halk onu sadece devletin sultanı değil, aynı zamanda kendi önderi olarak görmüş, ona veli payesi vermiştir. 5.3.1. Şehirlerin İmarı Nûreddin, yeryüzünün üstü kadar altının da hareketli olduğu, peş peşe depremlerin yaşandığı Suriye’de şehirlerin onarılmasına ve yeni eserlerle donatılmasına önem vermiştir.1954 Başta Dımaşk, Halep, Hama, Humus, Bârin, Şeyzer, Menbic olmak üzere Suriye’nin bütün yerleşim alanlarının sur ve kalelerini onarmış; şehirleri mescidler, camiler, ribatlar, hankahlar, medreseler, hastaneler ve diğer kurumlarla donatmıştır.1955 Şehir yolları üzerinde hanlar yaptırmış, sarnıçlar kazımış,1956 tüccarların ve diğer kesimlerin şehirlere girişini kolaylaştırmıştır. Sınır şehirlerinin yolları üzerinde bir tür erken uyarı sistemi oluşturmuş, buralarda inşa ettirdiği burçlara yanlarına posta 1951 Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 128-138. 1952 İbnü’l-Kalânisî, s. 486. 1953 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 173. 1954 Nûreddin 565/1170’deki yıkıcı Suriye depreminden sonra Dımaşk’tan Halep’e kadar şehirleri bir bir dolaşarak her şehirde bir süre kalmış, onarım çalışmalarını bizzat yönetmiştir. (Atâbekiyye, s. 145.) 1955 İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 145, 170; Bündârî, Sene’l-Berk, s. 16. 1956 İbn Asâkir, Cilt: 57, s. 121. 369 güvercinleri verdiği muhafızlar yerleştirmiş, olası saldırıların şehre zamanında haber verilmesi için gerekli önlemleri almıştır.1957 Nûreddin, ilk başkenti Halep’te, şehrin eski surlarının önünde ikinci bir sur örmüş;1958 şehrin kale içini çok sayıda bina ile donatmış; şehrin ortasında bir meydan açtırmış, bu meydanı yeşilliklerle süslemiş ve ona el-Meydânü’l-Ahdar (Yeşil Meydan) adını vermiştir.1959 Ayrıca şehirde çok sayıda medrese açmış,1960 kalede Hz. İbrahim’le ilişkilendirilen “Makam-ı İbrahim el-Ala” ve “Makam-ı İbrahim es-Süfle” olarak bilinen, kiliseden dönüştürülme iki camiyi yenilemiş, bunlar için sarnıç yaptırmış ve çokça vaktini geçirip ibadet ettiği bu camilere vakıf da vermiştir.1961 Şiî İsmailîler Halep’in büyük camisi Camii’l-Kebir’i çevresiyle birlikte yaktıklarında (564/1169), Fakih Alaaddin Ebü’l-Feth Abdurrahim b. Mahmud el-Ğaznevî’den fetva alarak çevresindeki çarşıyı da kapsayacak şekilde eski hâli dört köşeli olmayan camiyi, dört köşeli mimari biçiminde büyüterek yeniden inşa etmiştir. Nûreddin, bu caminin inşaatı için bakır sütunlar kestirmiş, ayrıca tarihi Kinnesrîn kentinden de sütunlar getirtmiştir.1962 Şehrin dışında yer alan, dedesi Aksungur tarafından onarılan, Meşhedü’d-Dükkâ olarak bilinen ve Hz. Peygamer’in Ehl-i Beyt’i ile ilişkilendirilen meşhedi onarmış, çevresine ziyaretçilerin kalabilecekleri evler yaptırmıştır.1963 Nûreddin, kale dibinde sûfiler için bir hânkâh inşa etmiş ve köşküne yakın olduğu içine adını bizzat kendisi Hankahü’l-Kasr (Köşk Hankahı) olarak belirlemiştir. Nûreddin’in Halep’te yaptırdığı diğer hankah ise Şemseddin ibn Kasım el-Tartusî’ye verdiği Hankahu’l-Kadîm’dir.1964 Nûreddin, 19 Safer 554 (12 Mart 1159) Perşembe günü Dımaşk’ın surları ve şehrin etrafındaki hendeğin yenilenmesi için şehir divanını toplamış; Emevî Camisi, Bîmâristan, mescidler, sebiller ve diğer yerlerin mütevellisine vakıflara ait 1957 İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 171. 1958 İbnü’l-Adîm, Buğye, s. 51. 1959 İbn Şeddâd İzzeddin Muhammed, Cilt: 1, Kısım: 1, s. 81; İbnü’l-Adîm, Buğye, s. 53. 1960 İbnü’l-Adîm, Zübde, s. 331, 332; Buğye, s. 62, 65-66; İbn Şeddâd İzzeddin Muhammed, Cilt: 1, Kısım: 1, s. 248-249, 257, 264-265. 1961 İbn Şeddâd İzzeddin Muhammed, Cilt: 1, Kısım: 1, s. 123-124; Nûreddin Mahmud Devri’nde vakıf sisteminin şehrin yapılaşmasındaki yeri için bkz. Julian Raby, “Nur al-Dın, The Qastal Al-Shu‘Aybıyya, And The Classıcal Revıval”, Muqarnas Online, Cilt: 21, s. 289 – 310. 1962 İbn Şeddâd İzzeddin Muhammed, Cilt: 1, Kısım: 1, s. 106; Muhammed Esʿed Tuleys, el-Âsârü’lİslâmiyye vel Tarihiyye fi Haleb, Dımaşk: Matabaatü’t-Tarakkî, 1956, s. 44. 1963 İbn Şeddâd İzzeddin Muhammed, Cilt: 1, Kısım: 1, s. 1150-151. 1964 İbn Şeddâd İzzeddin Muhammed, Cilt: 1, Kısım: 1, s. 233. 370 gayrimenkullerin listesini okutmuştur. Ardından ayanlara doğru söyleme sorumluluklarını hatırlatarak vakfa ait olmadığı hâlde geliri caminin vakfına eklenen mülkleri söylemelerini talep etmiştir. Onlar da ayrıntılı bir şekilde bu konuda beyanda bulunmuşlardır. Nûreddin, geliri surların onarılmasına harcanmak üzere bir vakfın bulunup bulunmadığını sormuş, böyle bir vakfın olmadığını beyan etmişlerdir. Bunun üzerine Nûreddin, vakıf mallarının şehrin güvenliğini sağlamak için harcanıp harcanamayacağını sormuş. Şâfiî şeyhi Şerefeddîn b. Ebû Asrûn, mescid vakfının ancak mescid için harcanabileceğini, diğer vakıfların da her birinin ancak kendi alanında harcanabileceğini ancak zorunluluk durumunda başka alanlara harcama yapılabileceğini fakat bu harcamanın da beytü’l-mal’dan iadesinin yapılması gerektiğini beyan etmiş, orada bulunan diğer mezhep müftüleri de bu görüşe katılmışlardır. Malikî müftüsü Abdülvehhâb b. İsa b. Muhammed el-Malikî ise daha esnek bir tutum içinde, ihtiyacın bulunması ve beytü’l-malın bu ihtiyacı karşılayamaması şartı ile bunun caiz olduğunu söylemiştir.1965 Nûreddin, Dımaşk’ın güvenliğine önem verdiği kadar imarına da önem vermiş; şehirde birden çok medrese açmış, on civarındaki mescidi kendisi yaptırmış ya da onarılmasına önemli katkıda bulunmuştur.1966 Nûreddin, yüz mescidi onardığı1967 Dımaşk’ta birden çok hamam da yaptırmıştır.1968 Kendisinden önce ilim kurumları açısından yoksul olan Suriye’yi, ribatlar ve medreseler için önemli harcamalarda bulunarak âlim, fakih ve sûfîlerin merkezi hâline getiren1969 Nûreddin, 566’da (1170-1171) hadis ilimlerinin okutulması için Dımaşk’ta ilk kez bir Dârülhadis inşa etmiştir.1970 Nûreddin’in Dımaşk’a kazandırdığı en ünlü eser ise Bîmâristanü’l-Kübra, Bîmâristanü’l-Kebir en-Nûri, Bîmâristanü’l-Cedid en-Nûri olarak bilinen ve “Suriye sahasının en önemli mimari eserleri arasında yer alan”1971 hastanedir. 549’da (1155) 1965 İbn Asâkir, Cilt: 2, s. 306-307, Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 124-127. 1966 İbn Asâkir, Cilt: 2, s. 295-296, 301-302, 306, 308, 311, 315, 317. 1967 Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 110. 1968 İbn Asâkir, Cilt: 2, s. 397. 1969 Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 118. 1970 Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 108; Şahâbî, Cilt: 1, s. 274; Elisseeff, Cilt: 3, s. 33. İbnü’l-Esîr, çok sayıda vakıf malının tahsis edildiği bu Dârülhadis’in ilk Dârülhadis olduğunu yazmıştır.(Atâbekiyye, s. 172.) 1971 Ernest Herzfeld, “Damascus: Studies In Architecture-I”, s. 2. 371 yapımına başlanan bu hastanede yoksul veya zengin herkes ücretsiz tedavi olmuş, yiyecek ve içeceğin yanında, sonradan kullanacağı ilaçları da ücretsiz almıştır.1972 Nûreddin, hizmetlerini ilk başkenti Halep ve sonraki başkenti Dımaşk’la sınırlı tutmamış, eline geçirdiği Hama, Humus, Harrân, Urfa, Sincâr, Rakka, Baʿlebek, Şeyzer, Menbic, Serhed, Tedmûr gibi şehirlerde de benzer faaliyetlerde bulunmuştur.1973 Ülkenin her yanında camiler, bîmâristanlar ve yetim okulları açmıştır. Örneğin, Hama Camisi, en güzel eserleri arasındadır.1974 Halep ve Dımaşk’ın yanında Menbic, Hama, Baʿlebek şehirlerinde İbn Ebû Asrûn için medreseler inşa etmiş ve bu medreselerdeki tedrisatı onun gözetimine vermiştir.1975 Babası İmâdüddin Zengî Devri’nde büyüyüp gelişen1976 fakat Zeyneddin Ali Küçük’ün vezareti sırasında şehirleşme yönü ihmal edilen Musul’un imarına da el atmış, Musul’da büyük bir cami yaptırmıştır.1977 1165’te Nûreddin’in ülkesini gezen Yahudi Seyyah Rabbi Benjamin of Tudela, “Türk Kralı” Nûreddin’in imparatorluğunun başşehri Dımaşk’ın oldukça büyük ve güzel olduğunu, şehrin bir surla dışarıya kapandığını ve güzel bir ülkeyle çevrelendiğini, etrafından on beş mili bulan genişliğiyle dünyada benzeri olmayan bahçe ve meyveliklerin bulunduğunu kaydetmiştir. Rabbi Benjamin’in izlenimlerine göre, Dımaşk’ta iki nehir vardır: Bu nehirlerden Amana’nın (Barady) suları borularla evlere, çarşılara ve caddelere ulaştırılmıştır. Parpar (el-Faike) nehrinin suları ise bahçe ve meyveliklerden geçmekte, buraları zengince sulamaktadır. Bütün ülkenin pazarlarından Dımaşk’a ulaşan bir ticaret icra edilmektedir. Dımaşk’ta dünyada benzeri olmayan bir Dımaşk Camisi mevcuttur. Burada on iki dilime bölünmüş bir saat kulesi bulunduğundan herkes günün her vaktini öğrenebilmektedir. Nûreddin’in diğer şehirlerini de dolaşmışsa da dikkati daha çok Yahudiler üzerinde olan Rabbi Benjamin, 1972 Şahâbî, Cilt: 1, s. 53. İbnü’l-Esîr, fetihten sonra Kudüs’ü ziyarete giderken bu hastanede tedavi olmuş ve ücretsiz ilaç almaya ihtiyacının olmadığını belirttiği hâlde doktor, kendisine Selâhaddin’in çocuklarının bile buradan ücretsiz ilaç aldığını belirterek ilaçları ücretsiz vermekte ısrar etmiştir. (Atâbekiyye, s. 170-171.) Ebû Şâme ise vakfiyesini okuduğunu, buranın zengin ve fakirlere vakfedildiğine dair herhangi bir kaydın bulunmadığını, bunun halk arasında yayılan bir söz olduğunu ancak burada tedavi olma sırasında herkesin imkânlarından ücretsiz yararlanabildiğini, Nûreddin’in dahi buradaki şerbetten içtiğini yazmıştır. (Cilt: 1, s. 105.) Bu bîmâristan, İbn Asâkir’de “el-Bîmâristanü’l-Nûri elCedîd” olarak geçmektedir. (Cilt: 2, s. 316.) 1973 İbn Asâkir, Cilt: 57, s. 121. 1974 İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 171-172; Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 105. 1975 İbn Şeddâd İzzeddin Muhammed, Cilt: 1, Kısım: 1, s. 245. 1976 İbnü’l-Esîr, İslam Kurumları, s. 77-78. 1977 İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 171; Yasser Tabbaa, “The Mosque of Nûr-al-Dîn in Mosul 1170-1172”, Annales İslamologiques, İnstut Français d’archeologie oriantale, 2002, Ayrı Basım: 36, s. 336-361. 372 Baʿlebek’in zengin yapıları kadar bahçelerinden de etkilenmiş; Nûreddin’in nadir bir duvarla kuşatılmış konağının bulunduğu Halep’te, çeşme veya nehrin bulunmadığını ama her evin kendisine ait bir sarnıcının bulunduğunu yazmış, Nusaybin’in de büyük bir şehir olduğunu belirtmiştir.1978 5.3.2. Eğitim Kurumları Haçlı karşıtı, Ehl-i Sünnet merkezli bir düşünsel yapının (fikriyatın) oluşmasına önderlik eden Nûreddin, bu düşünsel sistemin Suriye ve Mısır’da yerleşmesinde eğitim kurumlarının önemine inanmış, Suriye ve Mısır’da nâibleri ile birlikte, Ehl-i Sünnet’in eğitim kurumlarının inşasına öncülük etmiştir. Onun devrinde, eğitim ile toplum arasındaki engeller kaldırılmış, ilimle uğraşmak isteyenler, geçim probleminden uzaklaşmış olarak öğrenim görme imkânına kavuşmuş, yabancı öğrenciler için de bu koşullar içinde eğitim görme imkânı oluşmuştur.1979 Bu devirde çocuklar, mekteplerde eğitim görmüş: sadece yetim çocukların devam ettiği yetim mektepleri (Mekatibü’l-Eytâm) de açılmıştır. Mekteplerde öğretmenlere ücret verildiği gibi öğrencilere de harçlık verilmiştir.1980 İbn Cübeyr, Nûreddin’in vefatından on yıl sonra, Selâhaddin-i Eyyûbî Devri’nde 24 Rebîülevvel 579’da (5 Temmuz 1183) Dımaşk’a ulaştığında şehirde çocukların ve yetimlerin ders gördüğü büyük bir mektep faaliyetteydi. Bu mektebin vakfından öğretmenlerin maaşı ödendiği gibi öğrencilere de yardım yapılmıştır.1981 Bu mekteplerin yanında cami ve mescidler de İslâm tarihinde daimî olarak görüldüğü üzere1982 birer eğitim kurumu olarak faaliyet yürütmüştür. İbn Cübeyr, er-Rihle adlı eserine konu olan seyahatinde, Emevî Camisi’nde müderrislerinin iyi bir ücret aldıkları ders halklarıyla da karşılaşmıştır.1983 Nûreddin, mescidlerde Kur’an okunmasına ihtimam göstermiş; İbnü’l-Esîr’e göre kendisinden önce hiç görülmediği hâlde, mescidlerde Kur’an okuyanlara ve Kur’an 1978 Rabbi Benjamin, s. 83-92. 1979 İbn Cübeyr, s. 258. 1980 İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 172. 1981 İbn Cübeyr, s. 245. 1982 Cahid Baltacı, XV-XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Medreseleri, İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2005, Cilt: 1, s. 25-29; Corcî Zeydân, Târîhu’t-temeddüni’l-İslâmî, thk.: Hüseyin Munis, Kahire: Darü’l-hilâl, Cilt: 3, s. 221-222. Mektepler, İslâm tarihinde, daha önce mevcut olmakla birlikte, Abbâsîler Devri’nde yayılmış, bu devirde camiler, mescidler, umera ve eşrafın evleri mektep olarak işlediği gibi mekteplere has binalar da inşa edilmiştir. (Muhammed Münir Mursî, et-Terbiyetü’lİslâmiyye, Kahire: Daru’l-maarif, 1987, s. 212-214; Zeydân, Cilt: 3, s. 227-229.) 1983 İbn Cübeyr, s. 244-245. 373 okuyan yetimlere vakıflar tahsis etmiştir.1984 İbn Cübeyr, İbnü’l-Esîr’in anlattıklarına müşahede etmiş, Dımaşk’ta çocuk eğitimine verilen önemi takdir etmiştir. Onun izlenimlerine göre, Şam’da ilköğretim öğretmenliği bir meslek hâline gelmiştir; öğretmenler, başka bir işle uğraşmadıklarından çocuk eğitimi, Kur’an-ı Kerim ve güzel yazı alanlarında oldukça başarılıdır. Şam’ın genelinde karşılaşılan, çocuklara yönelik öğretim kurumlarında çocuklara şiir de öğretilmekte ve başka bilgiler de verilmektedir.1985 İbnü’l-Esîr’in anlattıkları ile İbn Cübeyr’in anlattıkları birlikte değerlendirildiğinde bu uygulamaların Nûreddin Mahmud Devri’nde başladığı anlaşılmaktadır. Ahmet Çelebi’nin, İslâmî eğitim-öğretim kurumlarını himaye eden Abbâsî Halifesi elMe’mun, Selâhaddin ve Nizâmülmülk’le birlikte İslâm tarihinde yer edinen dört kişiden biri olarak saydığı1986 Nûreddin, Kur’an eğitiminin yanında hadis eğitimine de önem vermiştir. Kendisinden önce Nîşâbur’da 4/10. yüzyılın ilk yarısında “Dârüssünnen” adı altında Dârülhadis ile aynı işlevde medreseler kurulmuşsa da1987 bilindiği kadarıyla İslâm tarihinde ilk kez onun tarafından, 566’da (1170-1171) “Dârülhadis” adı altında hadis eğitiminin verildiği müstakil bir hadis medresesi inşa edilmiştir.1988 Yanlış bir bilgiyle, Nûreddin’in hanımı ve sonradan Selâhaddin ile evlenen İsmetüddin Hanım’ın vakfettiği iddia edilen bu medrese, kesinlikle Nûreddin tarafından, Târîħu Dımaşķ’ın yazarı muhaddis İbn Asâkir (ö. 571/1175) için inşa edilmiş, nitekim adına nispetle Dârü’l-hadîsi’n-Nûriyye diye adlandırmıştır.1989 İbn Asâkir’in ardından oğlu et-Tâc Abdulvehab b. Zeyni’l-Ümena Ebü’l-Berekât el-Hasan b. Muhammed ed-Dimaşkî b. Asâkir’e tevli edilen1990 Dârülhadîsi’n-Nûriyye, medrese olarak adlandırılsa da fıkıh eğitimi için kullanılmamış, orada sadece hadis dinlenmiş ve hadis ilimleri 1984 İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 172. 1985 İbn Cübeyr, s. 245. 1986 Ahmet Çelebi, İslâm’da Eğitim-Öğretim Târihi, çev.: Ali Yardım, İstanbul: Damla Yayınevi, 1976, s. 363-366. 1987 Nebi Bozkurt, “Dârülhadis”, DİA, Ankara: TDV Yayınları, 1993, Cilt: 8, s. 528. Sübkî’nin yaptığı bir alıntıya göre Ebû Bekir Ahmed b. İshak es-Sıbgī (ö. 342/954), talebesi Hâkim en-Nîsâbûrî’ye kendisine ait dârüssünnenin işlerini yürütmesini vasiyet etmiş ve bu medresenin vakıflarını ona tevli etmiştir. (Sübkî, Tabakat, Cilt: 4, s. 159.) 1988 İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 172; Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 108; Şâhâbî, Cilt: 1, s. 274; Elisseeff, Cilt: 3, s. 33. 1989 Nuaymî, ed-Dâris fî târîħi’l-medâris, İbrahim Şemseddin (Fihristlerini Hazırlayan), Beyrut: Darü’lkütübi’l-ilmiyye, 1990, Cilt: 1, s. 74-77. 1990 Nuaymî, Cilt: 1, s. 78. 374 okutulmuştur.1991 Dımaşk’ta Sûku’l-Asrûniyye denen mevkide inşa edilen medrese,1992 1893’te geçirdiği bir yangınla yıkılmış, kalıntıları günümüze ulaşmamıştır.1993 Nûreddin Mahmud Devri’nin büyük eğitim kurumları medreselerdir. İslâm tarihi ile ilgili kaynaklarda medreseler hususunda Nûreddin’in adı, ifade edildiği üzere Nizâmülmülk’le birlikte anılmıştır.1994 Kök’ün Kâtip İmâd’dan yaptığı alıntıya göre, “Nizâmülmülk, herhangi bir kasabada ilim sahasında ilim yapmış bir kimse bulmuşsa onun adına bir medrese bina etmiş ve ona ait bir vakfiye tahsis ederek bir de kütüphane kurmuştur.”1995 Ondan önce Abbâsî Halifesi el-Me’mûn (ö. 218/833), İsfahan’da vali iken bir medrese inşa etmiştir.1996 Sübkî’ye göre de Zehebî medrese inşa eden ilk kişinin Nizâmülmülk olduğunu yazmışsa da yanılmıştır. Zira Beyhakiyye Medresesi, Nizâmülmülk henüz doğmadan Nîşâbur’da inşa edilmiştir. Aynı şehirde Emir b. Nasr Subuktekin tarafından yapılan Saidiye Medresesi ve Vaiz Ebû Said İsmail b. Ali b. Müsenna el-İstırâbâzî tarafından yapılan başka bir medrese de Nizâmülmülk’ün medreselerinden önce inşa edilmiştir.1997 Bununla birlikte Nizâmülmülk’ün İslâm âleminde medreseleri kurumsallaştıran ilk kişi olduğundan kuşku yoktur; kendi adıyla anılan Nizâmiyye Medreseleri’nin ilkini Nişâbur’da,1998 en meşhur örneğini ise Bağdat’ta inşa etmiş, Merv, Belh, İsfahan, Herat gibi kentlerin yanında Musul, Basra gibi kentlere de bu eğitim kurumlarını yaymıştır.1999 Medreseler, Irak’ta ilk kez onun tarafından kurulmuş; bu kurumları Nûreddin, Dımaşk çevresine; nâibi Selâhaddin, Mısır’a taşımıştır. Nûreddin, henüz Halep emiri iken Şiî propagandaya karşı Ehl-i Sünnet’i tahkim etmek üzere Hanefî ve Şâfiîler için medreseler inşa etmeye başlamıştır. Nitekim Halep yöresindeki faaliyetleri ve Şiî uygulamaların sonlandırılması ile ilgili geniş bilgi sahibi olan İbnü’l-Adîm, Zübde adlı eserinde, Nûreddin’in Halep’te medrese inşasıyla 1991 İntizâr Alevî Pûr, “Berresi Nihad Âmûzeş Der Asrî Atâbakân Zengî (Zengîler Yüzyılında Kurumsal Eğitim)”, Fasılnâme Tarih-i Nû, Sayı: 8, Tahran, 1393hş. 1992 Şâhâbi, Cilt: 1, s. 274. 1993 Bozkurt, “Dârülhadis”, DİA, Cilt: 8, s. 528. 1994 Ahmed Çelebi, s. 115; Zeydân, Cilt: 3, s. 225. 1995 Kök, İslam Kurumları, s. 174. 1996 Kök, İslam Kurumları, s. 172. 1997 Sübkî, Tabakat, Cilt: 4, s. 314. 1998 Kök, İslam Kurumları, s. 173. 1999 Muhammed Münir Mursî, s. 208; Zeydân, Cilt: 3, s. 225. 375 ilgilenmeye başlamasına, Şiîlere karşı alınan önlemler dâhilinde yer vermiştir.2000 Nûreddin’in Halep nâibi Mecdüddîn İbnü’d-Dâye de onun adına yaptığı bir açıklamada medresenin kuruluş amacını, “bid’atlerin giderilmesi, dinin anlaşılması ve ilmin yayılması” olarak ifade etmiştir.2001 Bu açıklamadaki “bidatler”den kasıt, Şiî uygulamalar olmalıdır.2002 Nûreddin’in emirliğinden önce Halep’te inşa edilen ilk medrese,2003 el-Medresetü’lZücaciyye, açık bulunmaktaydı. Artuklular’dan Halep sahibi Bedrüddevle Ebû Rebi’ Süleyman İbn Abdulcebbâr b. Artuk tarafından 516’da (1122-1123) yapımına başlanmışsa da inşası sırasında Halep Şiîlerince defalarca yıkılmış, buna rağmen çevre duvarı üzerindeki kitabeye göre, 517’de (1123-1124) tamamlanabilmiştir. Nûreddin’in babası, İmâdüddin Zengî, Halep’i ele geçirdiğinde bu medreseyi korumuş; 522’de (1128) babası Aksungur’un cenazesini buraya aktarmış ve onun türbesinde düzenli olarak Kur’an okuyacak olanlar için vakıf ihsas etmiştir. Nûreddin, Halep emirliğini elde ettiğinde medresenin idaresi, Şâfiî müderrisi Şerafeddin İbnü’l-Acemî’deydi. İbnü’l-Acemî, 561’de (1165-1166) vefat edinceye kadar bu görevini sürdürmüştür.2004 Nûreddin, Halep’te Şiîlerle mücadeleye başlayıp onlara karşı Ehl-i Sünnet kurumlarını güçlendirme kararını ivedilikle uygulamaya koymuş, zaman kaybetmemek için bu uygulamaya eldeki binaları medreseye dönüştürme ile başlamıştır. Nûreddin, Halep’e hâkim olduktan hemen sonra, İslâm ordularının Halep’i fethettiklerinde mescide dönüştürdükleri ilk mescidi, “el-Medresetü’l-Şu’aybiyye” adı altında Şâfiîler için medreseye dönüştürmüş ve Şeyh Şuayb b. Hasan b. Hüseyin b. 2000 İbnü’l-Adîm, Zübde, s. 331. Nûreddin’in medrese inşasını doğrudan Şia karşıtı ilişikilendirme görüşü, çağımızın oryantalist yazarlarınca kabul görmektedir. Raby bunu açıkça ifade ederken (Raby, Cilt: 21, s. 296) Herzfeld, medresenin kendisinin Dârü’l-ilm ya da eski İran ve Yunan akademilerinden farklı olarak doğrudan İslam’ın içeriden ve dışarıdan karşılaştığı saldırılara karşı bir reaksiyonun ürünü olarak Sünnî skolasisizminin ürünü olduğunu öne sürmüştür. (Herzfeld, Ars İslamica, Cilt: 10. s. 13-71.) 2001 Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 117. 2002 Elisseeff de Nûreddin’in eğitim faaliyetlerini Sünnetin ihya amacı ve Ehl-i Sünnet’i (“ortodoks inancı”) desteklemesi çerçevesinde görmüştür. (Elisseeff, Cilt: 3, s. 27.) 2003 Bu medresenin inşasından önce Halep’te ilmi tedrisat mescid ve camilerde yapılmaktaydı. (Kâmil b. Hüseyin b. Mustafa Palî el-Halebî el-Ğazevî, Nehrü’z-Zeheb fî Tarihi’l-Haleb, Haleb: Matbaatü’lmarûye, s. 159.) 2004 İbn Şeddâd İzzeddin Muhammed, Cilt: 1, Kısım: 1, s. 241. 376 Ahmed el-Endülüsî’ye tevli etmiştir. el-Endülüsî, 596 (1200) yılında vefat edinceye kadar bu görevini sürdürmüştür. 2005 Nûreddin, Halep’te kiliseden çevrilme Mescidü’l-Siracin’i, “Medresetü’l-Helaviyye” adı altında Hanefîler için medreseye çevirmiştir. Nûreddin’in İbnü’l-Âdim’e göre 543’te (1148-1149), 2006 İbn Şeddâd’a göre ise 544’te (1149-1150) onarılmasına başlayıp aynı yıl derse devam edecek duruma getirdiği bu medrese, Halep’in en büyük medreselerindendir; öğrencisi en fazla olandır. Nûreddin, eyvanlar ekleyerek burayı fakihler için bir buluşma noktası yapmıştır. Adına uygun olarak her yıl 15 Şâban’da ve Mevlid Kandili’nde burada helva yapılıp halka dağıtılmıştır. Medrese, Nûreddin tarafından Burhaneddin Ebü’l-Hasan Ali b. Hasan b. Muhammed b. Ebî Cafer elBelhî’ye (ö. 548/1153) tevli edilmiştir. el-Belhî ile Nûreddin’in nâibi İbnü’d-Dâye arasında problem çıktığında el-Belhî, Halep’i terk edip Dımaşk’a gitmiş, onun yerine elİmam Abdurrahman b. Mahmud b. Muhammed b. Cafer el-Ğaznevî Ebü’l-Feth (ö.564/1169) getirilmiş, Ebü’l-Feth’in vefatından sonra, yerine küçük oğlu Mahmud getirilmiş, Mahmud’un terbiyesi, el-Hüsâm Ali b. Ahmed b. Yekî el-Râzî el-Verdî’ye verilmiştir. Ardından bu medrese, bizzat Nûreddin tarafından el-Muhit adlı kitabın müellifi, Rediyeddin Muhammed b. Muhammed b. Muhammed Ebû Abdullah esSerehsî’ye tevli edilmiştir. Medrese, idare konusunda Nûreddin’i sürekli olarak uğraştırmıştır.2007 Nûreddin, Hanefîler için “Medresetü’l-Helaviyye”’yi açtığı süreçte 544’te (1149-1150) Şâfiîler için kendi adıyla anılan “el-Medresetü’l-Nifriyetü’n-Nûriyye” olarak bilinen bir medrese yapmış, bu medresenin tedrisatını Kutbüddin Muhammed b. Mesud enNeysâbûrî et-Tarsusî’nin gözetimine vermiştir.2008 en-Neysâbûrî (ö. 578/1182-1183), Merv ve Neysâbûr’da ilimle uğraşmış, Kuşeyrî’nin oğlu Ebû Nasr el-Kuşeyrî ile görüşmüş, Neysâbur’da Nizâmiyye Medresesi’nde İbnü’l-Cuveynî’nin nâibi olarak ders vermiş, 540’ta (1145/1146) Dımaşk’a gelip orada ders vermiş, sûfî bir şahsiyettir.2009 2005 İbnü’l-Adîm, Zübde, s. 332; İbn Şeddâd İzzeddin Muhammed, Cilt: 1, Kısım: 1, s. 257. 2006 İbnü’l-Adîm, Zübde, s. 331. 2007 İbn Şeddâd İzzeddin Muhammed, Cilt: 1, Kısım: 1, s. 264-269. 2008 İbnü’l-Adîm, Zübde, s. 332; İbn Şeddâd İzzeddin Muhammed, Cilt: 1, Kısım: 1, s. 248-249. 2009 İbn Şeddâd İzzeddin Muhammed, Cilt: 1, Kısım: 1, s. 248-249. 377 Nûreddin, Halep’te İbn Ebû Asrûn için de “Medresetü’l-Asrûnîyye”yi inşa etmiştir.2010 Daha önce Benî Mirdâs vezirlerinden Ebû Hasan Ali İbn Ebî Süreyya’ya ait bir konak olan medrese binası, 550’de (1155) Nûreddin tarafından şerʿî usule uygun olarak alınmış ve medreseye dönüştürülmüştür. Medresenin ilk müderrisi Şâfiî âlimi Abdullah b. Ebî es-Süreyya Muhammed b. Hibetullâh b. Mutahhâr b. Ali b. Ebû Asrûn b. Ebî Sureyya et-Temimî (ö. 585/1189 ), çağının önde gelen fakihlerindendir. Nûreddin tarafından saygı görmüş, Nûreddin, Menbic, Hama, Baʿlebek ve Dımaşk’ta onun için birer medrese inşa etmiştir. İbn Ebî Asrûn, 585’te (1189) vefat edinceye bu medreseler, onun idaresinde kalmıştır.2011 Nûreddin’in önde gelen emiri İsfehsâlâr Esedüddin Şîrkûh da Rahbe’de Şâfiîler için bir medrese yaptırmıştır. Bu medrese de Şîrkûh tarafından, el-Medresetü’l-Nifriyetü’nNûriyye’nin tevli edildiği Kutbüddin Muhammed b. Mesud en-Neysâbûrî et-Tarsûsî’ye tevli edilmiştir.2012 Nûreddin’in Dımaşk’ı fethetmesinden önce bu şehirde Nizamî medreselerin bulunmadığı düşünülmektedir; dersler küçük medreseler,2013 camiler ve zaviyelerde verilmekteydi. Yine Dımaşk dışında Serhed’de el-Mücahididdîn Emîr Bozân tarafından bir medrese yaptırılmış ve Nizâmiye müderrislerinden Kutbüddin Mes’ud b. Muhammed b. Mes’ud en-Nisabûrî, Dımaşk’taki zaviyelerde ders verdiği gibi bu medresede de ders vermiştir.2014 Nûreddin’in Dımaşk’ta açtığı ilk medrese, Emevî Camisi’nin yanı başında onarılıp “Medresetü’l-Kelâse” olarak adlandırılan binadır. 555’te (1160) yapılan bu medrese, 570’te (1174-1175) yıkılmış, Selâhaddin tarafından 575’te (1179-1180) yeniden yapılmıştır.2015 Nûreddin, Dımaşk’ta Emevî Halifelerinden Muâviye b. Ebû Süfyan ve Hişam b. Abdülmelik b. Mervan tarafından konak olarak kullanılan bir evi, 563’te (1169) onararak medreseye dönüştürmüştür. Dımaşk’ın Hattı’l-Havvasin (günümüzde Sûku’l- 2010 İbnü’l-Adîm, Zübde, s. 332; Buğye, s. 62, 65-66; İbn Şeddâd İzzeddin Muhammed, Cilt: 1, Kısım: 1, s. 140, 244-245. Nûreddin, Halep’te Mescid-i Nûr olarak bilinen mescidi de Şâfiîlere medreselere olarak tahsis etmiştir. (İbn Şeddâd İzzeddin Muhammed, Cilt: 1, Kısım: 1, s. 138.) 2011 İbn Şeddâd İzzeddin Muhammed, Cilt: 1, Kısım: 1, s. 244-245. 2012 İbn Şeddâd İzzeddin Muhammed, Cilt: 1, Kısım: 1, s. 249, 253. 2013 Nûreddin’in Dımaşk’ı ele geçirmesinden önce şehirde Hanbelîlere ait el-Musmariyye Medresesi açıktı; 546’da vefat eden el-Hasan ibn Musmar el-Hilalî el-Hevranî el-Mukriʾ et-Tâcir tarafından yapılan bu medrese, ondan sonra Esad b. Münca İbn Berekât’a bırakılmıştır. (Nuaymî, Cilt: 2, s. 89.) 2014 İbn Şeddâd İzzeddin Muhammed, Cilt: 1, Kısım: 1, s. 248. 2015 Nuaymî, Cilt: 1, s. 440-441. 378 Hattatin) mevkiinde inşa edilen ve “Medresetü’n-Nûriyye el-Kübrâ” (Büyük Nûreddin Medresesi) Hanefîler için inşa edilmiştir.2016 Nûreddin, bu büyük medrese dışında, “Medresetü’n-Nûriyye es-Suğrâ” (Küçük Nûreddin Medresesi) olarak bilinen bir medreseyi Hanefîler için yaptırmış, Dımaşk Kalesi’nde bulunan bu medrese de günümüze ulaşmıştır.2017 Nûreddin, Dımaşk’ta Malikîler için “Medresetü’n-Nûriyye elMalikî” olarak bilinen bir medreseyi Dârülhadis yakınlarında inşa etmiştir.2018 Yine Dımaşk’ta el-Bimâristanü’n-Nûri yakınlarında “Medresetü’s-Selâhiyye” olarak Selâhaddin’e nisbet edilse de, 567’de (1171-1172) Nûreddin tarafından yaptırıldığı bilinen ve 1925’e kadar ayakta kalan bir medrese de kayıtlarda geçmektedir.2019 Nûreddin, 562’de (1166-1167) Dımaşk’ta Şâfiîler için daha sonra el-İmâdiyye Medresesi olarak bilinen bir medrese inşa etmiş, bu medreseyi Ebü’l-Berekât el-Hadr b. Şıbl b. Abdülhârsî ed-Dımaşkî el-fakih el-Şafiî’ye tevli etmiştir.2020 Esedüddin Şîrkûh da, 560’ta (1164-1165) Dımaşk’ta Meydânü’l-Ahdar yakınlarında “Medresetü’l-Esedîyye” olarak kendi adıyla anılan hem Hanefî hem Şâfiîlere hizmet veren bir medrese yapmıştır.2021 Bu devirde kadınlar da eğitim faaliyetlerine katkıda bulunmuştur. Nûreddin’in vefatından sonra Selâhaddin ile evlenen İsmetüddin Hatun binti el-Emîr Muînüddin Üner (ö. 581/1186), Dımaşk’ta Hicre’z-Zeheb mevkiinde kardeşi Sadeddin’in katkısıyla Hanefîler için bir medrese2022 ve sûfîler için bir hânkâh inşa etmiştir.2023 Nûreddin’in Dımaşk’ta başlattığı eğitim faaliyetleriyle, -İbn Cübeyr 579’da (1183) Dımaşk’a ulaştığında- şehirdeki medreselerin sayısı yirmi civarına ulaşmıştır.2024 2016 Nuaymî, bu medresenin Melikü’s-Sâlih İsmâil tarafından yapıldığına dair bir görüşün bulunduğunu yazmıştır. (Cilt: 1, s. 466.) Şâhâbî’ye göre de bu medrese, 567’de (1171-1172) tamamlanmış ve günümüze ulaşmamıştır. (Cilt: 2, s. 213.) Ahmet Çelebi, Nuaymî’nin aktardığı görüşün yerinde olmadığını belirtmiştir. Bununla birlikte Çelebi, 1950’de bu medresenin kalıntılarını görmüş (s. 121.) ve eserinde Nûreddin medreselerinin örneği olarak onun planını hakkında geniş bilgi vermiştir. (s. 127.) Ona göre medrese, 1500 metrekare üzerinde inşa olunmuştur. Medrese, eyvan, mescid, müderrisin istirahat yeri, pansiyon odalar, müstakil bir hademe lojmanı, tuvalet, banyo, mutfak, yemek salonu, kiler ve umumi bir depodan oluşmuştur. Çelebi, medresenin vakfiye kitâbesini de görmüş ve kitabında yayımlamıştır. (s. 121-129.) 2017 Nuaymî, Cilt: 1, s. 499; Şâhâbî, Cilt: 2, s. 213. 2018 Şâhâbî, Cilt: 2, s. 214. 2019 Nuaymî, Cilt: 1, s. 250; Şâhâbî, Cilt: 2, s. 191. 2020 Nuaymî, Cilt: 1, s. 309. 2021 Nuaymî, Cilt: 1, s. 214; Şâhâbî, Cilt: 2, s. 169. 2022 Nuaymî, Cilt: 1, s. 388. 2023 Nuaymî, Cilt: 2, s. 113-114. 2024 İbn Cübeyr, s. 255. 379 Nûreddin’in medreseleri, “tevli etme” ile ifade edilen bir görevlendirilmeyle güven duyulan kişilerin velayetine bırakılmış, bu görev, babadan oğula geçmiştir. Hatta söz konusu kişinin yetişkin bir mirasçısı olmadığında velayet, küçük yaşlardaki çocuklarına kalmıştır.2025 Tevli görevini üzerlerinde bulunduranlar, medreseyi doğrudan yönetebildikleri gibi nâiblerine de teslim edebilmişlerdir.2026 Nûreddin’in medreseleri arasında bir hiyerarşi görünmemektedir. Ancak Halep’te ilk yıllarda Hafız el-Muradî’nin bütün Şâfiî medreselerinin başında bulunduğu, onun 544’teki (1150) vefatından sonra bu görevin Şerefeddin b. Ebî Asrûn ile Kutbüddin enNisâburî arasında bölündüğü2027 ancak Halep çevresindeki Şâfiî medreselerinin daha sonra İbn Ebû Asrûn’un velâsında kaldığı bilinmektedir.2028 Hanefî medreselerinin idaresiyle ise bizzat Nûreddin ilgilenmiştir.2029 Medreselerin nizamına önem veren Nûreddin, müderrisler arasında çıkan ihtilaflara bizzat müdahale etmiş,2030 zaman zaman ani teftişler de yapmıştır.2031 Nûreddin’in Şiîliğe karşı Ehl-i Sünnet’in eğitim kurumlarını yaygınlaştırma faaliyetlerini Mısır’a taşıyan Selâhaddin, 566 Muharrem ayının başında (Eylül 1170) “Dârü’l-Maûne” adlı Kahire Cezaevi’ni Şâfiîler için medreseye çevirmiştir.2032 15 Muharrem’de (28 Eylül) de “Dârü’l-Ğazel” adlı yeri de Malikîler için medreseye dönüştürmüştür. Takiyüddin Ömer de, aynı yıl 15 Şban’da (23 Nisan 1171) Mısır’ın Nil’e bakan en güzel binalarından birini el-Âdıd ailesinden satın alarak Şâfiîler için medrese yapmış ve o medreseye vakıflar tahsis etmiştir. Bunlar, Mısır’da Sünnîlere ait ilk medreselerdir.2033 2025 İbn Şeddâd İzzeddin Muhammed, Cilt: 1, Kısım: 1, s. 248. 2026 İbn Şeddâd İzzeddin Muhammed, Cilt: 1, Kısım: 1, s. 266. 2027 Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 116-117. 2028 İbn Şeddâd İzzeddin Muhammed, Cilt: 1, Kısım: 1, s. 244-245. 2029 İbn Şeddâd İzzeddin Muhammed, Cilt: 1, Kısım: 1, s. 267-269. 2030 Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 116-117. 2031 Bündârî, Sene’l-Berk, s. 26. 2032 Kâtip İmâd, Akt: Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 117-118; İbnü’l-Esîr, Cilt: 10, s. 31-32; Makrîzî, İttiʿaz, Cilt: 3, s. 319; Sıbt İbnü’l-Cevzî, Cilt: 8, Kısım: 1, s. 283. 2033 Kâtip İmâd, Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 117-118, Makrîzî, İttiʿaz, Cilt: 3, s. 319-320. 380 Farklı isimlerle anılan aynı işlevdeki ribât, hankâh ve zaviyeler2034 de medreselerden farklı olarak tasavvuf dergâhlarını merkezî bir idareye bağlayan2035 Nûreddin’in devrinin önemli eğitim kurumlarındandır. Ribâtlar, sınır bölgelerinde erkek ve kadınların uzlet ve ibadet etmeleri için yapılan mekânlardır. Bu mekânlar, sınır boylarında abid mücahitlere, yolcu kafilelerine, posta görevlilerine, yolda kalmışlara hizmet etmiş, bu yönleriyle müsteşrikler tarafından Hıristiyanların manastırlarına benzetilmiştir.2036 Ribatlar, İslâm dünyasının sınıra uzak iç bölgelerinde kurulduğunda kadın veya erkeklerin ibadet ettikleri mekânlar olarak öne çıkarken İslâm dünyasının batısında, sınır bölgelerinde ibadetle birlikte cihadla anılmıştır. Âlimler, ribatlarda kimi zaman bir ay boyunca konaklamakta, ribatları medrese olarak kullanmakta, oralarda konaklayanlara ilim öğretmekteydiler.2037 İbn Cübeyr’in Dımaşk’ta ribatların farklı isimdeki karşılığı olarak gördüğü2038 hankâhlar da tasavvuf dergâhı mahiyetinde ilmî kurumlar olarak işlemiştir. Nûreddin, ülkenin her tarafında ribatlar ve hankâhlar inşa etmiştir.2039 Dımaşk’ta Türk bir emire ait, geceleri içki içilen bir köşk sufiler tarafından baskına uğramış, Nûreddin vakayı duyunca bu köşkü sahibinden alıp sufilere vermiştir.2040 “Tâhun Hânkâhı” da, Nûreddin tarafından yapıldığı bilinen Dımaşk hânkâhlarındandır.2041 Nûreddin’in emirlerinden Necmeddin Eyyûb, Mısır’a oğlu Selâhaddin’in yanına gittiğinde Dımaşk’taki evini sûfîlere hankâh olarak vermiş, bu mekân, “Hânkâhu’n-Necmîyye” olarak bilinmiştir.2042 Kardeşi Esedüddin Şîrkûh da Babu’l-Câbiye denen mevkide “el-Hânkâhu’l-Esedîyye” olarak bilinen ve şehrin tasavvuf tarihinde önemli bir yere sahip olan bir hankah2043 ve şehirde bir ribât inşa etmiştir.2044 2034 Nuaymî, Şezratü’z-Zeheb’den yaptığı bir alıntıda, “Hankâh, sûfîlerin evi anlamındadır; sâlih amellerin ve ibadetlerin mekânı olan bu yerlerle zaviye ve ribatlar arasında bir fark yoktur.” ifadesine yer vermiştir. (Cilt: 2, s. 152.) 2035 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 173. 2036 Şahâbî, Cilt: 2, s. 316. 2037 Muhammed Münir Mürsî, s. 219-220. 2038 İbn Cübeyr, s. 256. 2039 İbnü’l-Esîr, Atâbekiyye, s. 171. 2040 İbn Cübeyr’in Dımaşk’ta gördüğü en büyük hankâh, şehre hâkim bir yerde “kasr (köşk)” denen ve büyük bir bostan içinde yer alan bu görkemli yapıdır. (s. 257.) 2041 Nuaymî, Cilt: 2, s. 129. 2042 Nuaymî, Cilt: 2, s. 136. 2043 Nuaymî, Cilt: 2, s. 109-110. 2044 Nuaymî, Cilt: 2, s. 152. 381 Bu devirde zaviyelerde eğitim verilmeye devam edilmiş, zaviyelerde uzak ülkelerden gelen öğrenciler de eğitim görmüştür, İbn Cübeyr, Emevî Camisi’nde Mağripli öğrencilerin eğitim gördükleri Malikî mezhebi mensuplarına ait bir zaviyenin bulunduğunu kaydetmiştir.2045 Nûreddin, bu zaviyeye aralarında iki değirmen, yedi bostan, bir tarla, iki dükkân ve bir hamamın bulunduğu, iyi bakıldığında yılda beş yüz dinar gelir getiren çok sayıda vakıf tahsis etmiştir.2046 Nûreddin Mahmud Devri’nde Bîmâristan da tıp eğitiminin verildiği bir eğitim-öğretim kurumu olarak kabul edilmelidir. Bîmâristan, sadece yoksul veya zengin herkesin ücretsiz tedavi olduğu2047 bir hastane değildir; aynı zamanda yeni doktorların yetişmesini sağlayan eğitim kurumudur. Bu devirde bîmâristan, şehirlerin yaygın hizmet kurumlarından biri hâline gelmiştir. İbn Cübeyr, Halep ve Hama’nın bîmâristanlarını görmüş; Humus’ta ise bir yaşlıya “Suriye kentlerinin ortak yapılarından olan bimâristanın bulunup bulunmadığını” sormuş; yaşlı, Humus’un bîmâristana ihtiyacı olmadığı cevabını vermiştir.2048 Nûreddin, Halep emirliği devrinde şehirdeki Yahudi doktorlardan yararlanmış; Dımaşk’a geçtikten sonra ise devletinin aslî unsurunu oluşturan Müslümanların öne çıkarılması siyasetine uygun olarak çevre ülkelerden Müslüman doktorları burada toplamış; Yahudi doktorların faaliyetlerini engellemeden sonraki nesil Müslüman doktorların yetişmesini sağlayacak koşulları oluşturmuştur. Nûreddin, bu yöndeki faaliyetleri ile kendisinden sonra Suriye’de ortaya çıkan tıp medreselerinin de temelini atmıştır.2049 Eczane sahibi Sukre el-Halebî, Halep doktorları içinde kendisinden söz ettirmiş, Nûreddin’in tedavisinde görev almıştır. Yahudi Afif Abdulkahir b. Sukre ve ailesi de Halep’te tıp alanında öne çıkmışlardır. 2050 2045 İbn Cübeyr, s. 245. 2046 İbn Cübeyr, s. 257. 2047 Eş-Şâhâbi, Cilt: 1, s. 53. İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 2, s. 316. 2048 İbn Cübeyr, s. 228, 230, 232. 2049 Eyyûbîler Devri’nde, Nûreddin’in Dımaşk Bîmâristanı çevresinde bağımsız tıp medreseleri açılmaya başlamıştır. Muhezzibüddin Abdurrahim b. Ali b. Hamid ed-Dâhurî (ö. 628/1231-1232), 621’de (1224- 1225) bağımsız bir tıp medresesi açmış, burada tıp alanında eserlerin de yazılmasını sağlayan bir eğitim verilmiş ve sonraki devrin önemli doktorları yetişmiştir. (Nuaymî, Cilt: 2, s. 100-104.) 2050 Ahmed b. el-Kâsım el-Hazrecî İbn Ebî Asbiʿa, et-Tıbbu’l-İslâmî Uyunu’l-Enbiya ve Tapakati’lEtbiya, nşr.: Ucost Muler, Frankfurt: Me’hedü’l-Tarîhû’l-Ulumu’l-Arabiyye vel’İslâmiyye fi İtarî Camiʿeti, 1995, Cilt: 2, s. 163-164; Seyyid Rıza Hadarî ve Ali Himmet Halilî, “Nakşî Nûreddin Zengî Gösteriş-i Daniş-i Pızışgî Der Temeddün-i İslâmî”, Fasılnâme Tarih-i Pızişgi, Yıl: 2, Sayı: 4, Sonbahar1389, s. 132-135. 382 Dımaşk’ta bîmâristan inşası, İslâm tarihinde Emevîler Devri’ne rastlamaktadır. Daha sonra Abbâsîler de, bîmâristan inşasına devam etmişlerdir. Suriye Selçukluları’ndan Melik Dukâk b. Tutuş da, “el-Bîmâristan-ı Dukkâkî” olarak bilinen bîmâristanı inşa etmiş veya Emevîler Devri’nde yapılmışsa da kendisi tarafından büyük bir onarımdan geçirildiği için onun adıyla anılmıştır.2051 Arapların, Farsça bir kelime olan “bîmâristan”ı, tahfif etmek için “mâristan” olarak kullanmasına2052 bağlı kalarak “bîmâristan”lardan “mâristan” diye söz eden İbn Cübeyr, Dımşak’a vardığında şehirde iki bimâristan bulunmaktadır;2053 eş-Şâhâbî de Dımaşk’ta Nûreddin’e ait iki bîmâristanın bulunduğunu yazmıştır.2054 Bu durumda Nûreddin öncesinde Dımaşk’ta açılan bîmâristanlar, Nûreddin şehri ele geçirirken kapanmış olmalıdır. Nûreddin, Dımaşk’taki bimâristan varlığını canlandırmış daha önce yapılmış bütün bîmâristanlardan daha görkemli bir bîmâristan inşa etmiş, bu bîmâristan “elBîmâristanü’n-Nûrî”, “el-Bîmâristanu’l-Kebîr” ya da “el-Bîmâristanü’n-Nûrî el-Cedîd” olarak anılmıştır.2055 Nûreddin’in ilmi himaye ile ilgili en önemli adımlarından kabul edilen Dımaşk’taki Bîmâristanü’n-Nûrî, İslâm âleminin her tarafından doktorların gelip tecrübelerini birbirlerine ve doktor adaylarına aktardıkları bir merkeze dönüşmüştür. Nûreddin’in devrin tıp kitaplarını temin edip içinde aynı zamanda bir tıp kitaplığı tesis ettiği bu bimâristan, sonradan Musul ve Erbil gibi şehirlerde farklı emirlerce açılan bîmâristanların da doktor ihtiyacını karşılamıştır.2056 Nûreddin, Dımaşk’ın önemli doktorlarının yetiştiği Bîmâristanü’n-Nûrî’yi inşa ettikten sonra, tıpla ilgili işleri Ebü’l-Mecd b. Ebu’l-Hakem’e bırakmıştır. Hendese ve astronominin yanında müzik konusunda geniş bilgi sahibi olan, ud çalan ve diğer müzik aletlerini de kullanan Ebü’l-Mecd, her gün hastalarının durumunu tetkik eder, onlar için ilaçlar yazar, ardından üç saat boyunca eyvanda etrafında toplanan diğer doktorlarla tıp konularını tartışır, öğrencilerine tıp dersleri verirdi.2057 579’da (1183) günlük gideri on beş dinar olan bîmâristanda, hastaları ile birebir ilgilenen doktorların, hastaların 2051 Şâhâbî, Cilt: 1, s. 51-52. 2052 Şâhâbî, Cilt: 1, s. 51; Herzfeld, “Damascus: Studies In Architecture-I”, Ars İslamica, Cilt: 9, s. 2. 2053 İbn Cübeyr, s. 255-256. 2054 Şâhâbî, Cilt: 1, s. 52. 2055 Şâhâbî, Cilt: 1, s. 53. 2056 Seyyid Rıza Hadarî ve Ali Himmet Halilî, s. 119-139; Şâhâbî, Cilt: 1, s. 51 2057 İbn Ebû Asbiʿa, Cilt: 2, s. 155; Nuaymî, Cilt: 2, s. 108. 383 adlarının, şikâyetlerin ve kullandıkları ilaçların sicillerde kayıt altına alınması,2058 dikkat çekicidir. Bu siciller, Suriye’de tıp ilminin gelişmesine önemli katkılarda bulunmuş olmalıdır. Mühezzibüddin İbn Nakkâş (ö.574/1178) ve son hastalığında Nûreddin’i tedavi eden hekimler arasında yer alan2059 Rediyeddin er-Ruhba (ö. 631/1233-1234), Bîmâristanü’nNûrî’nin Nûreddin Mahmud Devri önemli doktorlarıdır. Aynı zamanda şair olan Ebû Abdullah İsa b. Hibettillâh İbn Nakkâş, devrin en büyük hekimi olarak tanınmıştır. Nûreddin’in yanında konum sahibi olup aynı zamanda inşa kâtipleri arasında yer alan İbn Nakkâş, kendisinden sonraki Suriye-Mısır doktorlarının en önemli hocaları arasındadır.2060 555’te (1160) babası ile birlikte Dımaşk’a gelen ve babasının vefatından sonra orada adını duyuran Rediyeddin Ebu’l-Haccac Yusuf b. Haydara İbni’l-Hasan erRahbî de, devrin en önemli doktorları arasında yer almış, Nûreddin’in vefatından sonra Selâhaddin-i Eyyûbî’nin hizmetinde bulunarak doktor yetiştirmiştir.2061 Nûreddin’in Bîmâristanü’n-Nûrî ile başlattığı sağlık hizmetleri ve tıp eğitim faaliyetleri, Eyyûbî ve Memlûk devirlerinde bağımsız tıp okulları ile yeni bir boyuta ulaşmıştır. Muhezzibüddin Abdurrahim b. Ali b. Hamid ed-Dâhurî (ö. 628/1231-1232), 621’de (1224) bağımsız bir tıp medresesi açmış, ed-Dâhuriyye Medresesi denen bu medresede tıp alanında eserlerin de yazılmasını sağlayan bir eğitim verilmiş; sonraki devrin önemli doktorları yetişmiştir.2062 “el-Medresetü’d-Düneyserîyye” ve “el-Medresetü’l-Büdîyye en-Necmiyye” de Dımaşk’ta açılan iki tıp medresesidir. 681 (1281) ya da 6862063 (1287- 1288), Bîmâristanü’n-Nûrî’nin yakınlarında açılan el-Medresetü’d-Düneyseriyye’nin ünlü hekimi İmâdüddin Ebû Abdullah Muhammed b. Abbas İbn Ahmed er-Reb’î (ö. 686/1287), Bîmâristanü’n-Nûrî’de yetişmiş, bir süre hizmet etmiş ve tıp alanında devrinde önemsenen eserler yazmıştır.2064 İnşası 664’te (1264-1265) biten elMedresetü’l-Büdîyye en-Necmiyye’nin ise kurucusu Necmeddin Yahya b. Muhammed b. el- Büdî, Dımaşk’ta tıp alanında önemli eserler veren hekim bir ailedendir. Aileden Şemseddin Muhammed b. Abdullah ed-Dımaşkî et-Tabib (ö. 621/1224-1225), tıp 2058 İbn Cübeyr, s. 255. 2059 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 57; Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 204. 2060 İbn Ebû Asbiʿa, Cilt: 2, s. 162-163. 2061 İbn Ebû Asbiʿa, Cilt: 2, s. 192-193. 2062 Nuaymî, Cilt: 2, s. 100-104. 2063 Şahâbî, Cilt: 2, s. 182. 2064 Nuaymî, Cilt: 2, s. 104-106. 384 alanında çok sayıda eser vermiş; bu ailenin medresesinde yetişen doktorlar Suriye’nin önemli Müslüman doktorları arasında yer almıştır.2065 5.3.3. Sanat ve Edebiyat Nûreddin’in devrinde öne çıkan sanatlar, mimari ve ahşap işleme sanatlarıdır. Depremlerin ardından ülkesini yeniden imar eden Nûreddin, bu iki sanattan yararlanmıştır. Nûreddin, bu sanatlardaki eserlerin üstün nitelikte, ihtiyaçları karşılayacak müştemilatta ve özgün olmasına önem verdiği kadar tanıtılmasına da önem vermiştir. Nûreddin’in Mescid-i Aksâ için Halep’te yaptırdığı minber gibi, bîmâristanında inşa ettiği ve ölümünden sonra bir benzeri kendisine türbe olarak yapılan kubbesinin de Suriye’de bir benzeri bulunmamaktadır.2066 Nûreddin Mahmud Devri yapılarını ayrıntılı olarak inceleyen Herzfeld’e göre, Nûreddin bu yapıları inşa ederken bir yandan Bizans’tan kalma eski yapıların taşlarını kullanmış, kimi yapıları ise Bizans ve önceki İslam devletlerinin kalıntılarının üzerinde inşa etmiştir. Bunun yanında babasının o devirdeki yapılaşmasının kurucusu olduğu Musul’un yapı tarzını da Suriye’ye taşımıştır.2067 1050-1250 arası mukarnas yapıları inceleyen ve özellikle Nûreddin Mahmud Devri mimari dönüşümü üzerine odaklanan Yasser Tabbaa da mukarnas mimarinin ilk kez Sasanîlerde görüldüğü, bu tarzın İslamlaşmadan sonra İran’dan batıya doğru Endülüs’e varacak kadar yayıldığı tespitinde bulunmuştur.2068 Hezfeld ve Tabbaa’nın tespitleri değerlendirildiğinde Nûreddin’in Suriye’de medreselerin kurulmasında olduğu gibi mimaride de hem kendisinden önceki Suriye birikiminden yararlandığı hem de Suriye’yi mimarlar için bir çekim merkezi yaparak Suriye’de daha önce görülmeyen bir mimari inşa ettiği anlaşılmaktadır. Nûreddin Mahmud Devri’nde inşa edilen mukarnas kubbeli ihtişamlı mimari eserler hâlâ ayaktadır.2069 “Ana eyvanı Suriye’ye has kemerli ve at nalı biçimi profiliyle ilginç 2065 Nuaymî, Cilt: 2, s. 106-108. 2066 Ahmed Çelebi, s. 124. 2067 Herzfeld, “Damascus: Studies In Architecture-I”, Ars İslamica, Cilt: 9. 2068 Yasser Tabbaa, “The Muqarnas Dome: Its Origin And Meaning”, Muqarnas, Cilt: 3 (1985), s. 61-74. 2069 Bkz. Herzfeld, “Damascus: Studies In Architecture-I”, Ars İslamica, Cilt: 9; Herzfeld, “Damascus: Studies In Architecture-II”, Ars İslamica, Cilt: 10; Herzfeld, “Damascus: Studies In Architecture-III”, Ars İslamica, Cilt: 11-12. Hillenbrand da Nûreddin Mahmud Devri’ndeki mimari eserlerin günümüze ulaşmış olanlarından bir bölümünün plan ve resimlerini, “Müslümanların Gözünden Haçlı Seferleri” adlı kitabında aktarmıştır. (s. 149-167.) 385 bir görüntü veren”, batı eyvanındaki mukarnas teşkilâtı özgün süslemesinin bir unsuru olarak düşünülen el-Bîmâristan-ı Nûrî, günümüzde Arap Tıp ve Bilimler Müzesi (Methafü’t-tıb ve’l-ulûm inde’l-Arab) olarak hizmet vermektedir.2070 Ayrıca onun Mescid-i Aksâ için inşa ettiği ve İbnü’l-Esîr’in İslâm dünyasında benzerinin bulunmadığını bildirdiği2071 minber, 1969’da yakılıncaya kadar sağlam kalmıştır.2072 İbn Cübeyr’in “Nûreddin’in medresesi dünyanın en güzel medreselerinden biridir. O, âdetâ içinde çağlayan şeklinde sular akan, sonra da uzunca bir mecrâdan geçerek ortada bulunan büyük bir sarnıca dökülen şirin köşklerden bir köşkü andırmaktadır. Bu güzel manzarası ile o bakışları hayran bırakır.”2073 diye tanıttığı ve “yüksek tahsil veren ilim müesseselerinin ihtiyacını karşılayacak bütün imkânlara haiz”, “bir sanat şaheseri olan” medresesi de kısmen ayaktadır, diğer kısımları da sonradan onarılarak aslına benzer özelliklerle günümüze kadar getirilmiştir.2074 Nûreddin’in eserlerini neo-şarkiyatçı bir anlayışla ele alan Hillenbrand, bu eserlerdeki kitabelerin büyüklüğüne, kamuya açık alanlarda bulunmasına ve halkta Nûreddin’in mücahitliği ile ilgili olumlu bir kanaat oluşturmaya dönük yazılmasına dikkat çekmiştir. Hillenbrand, Nûreddin’in eserleri arasında yer alan Hama Camii’ndeki uzunluğu yedi metreyi aşan kitabede olduğu gibi, onun devrine ait 38 kitabeden yaklaşık yarısının, Nûreddin’in mücahit olduğu vurgusunda bulunduğu tespitine yer vermiştir.2075 Yasser Tabbaa da Nûreddin’in yapılarına aynı anlayışla yaklaşmış; Musul Nûreddin Camisi’nin yapılış nedenini Nûreddin’in egemenliğini Musul’a ve Musul çevresindeki Hıristiyan azınlığa hissettirme amacına bağlamıştır.2076 Kanaatimizce devlet idarecilerince inşa edilen dinî yapıların dünyevî amaçlarının bulunma ihtimalinin göz önünde tutulması haklılılık payı taşımakla birlikte Nûreddin gibi dindarâne yaşamı öne çıkan bir idarecinin her yaptığının salt dünyevî sebeplerle açıklanması doğru bir yaklaşım değildir. 2070 A. Engin Beksaç, “Nûreddin Zengî Bîmâristanı”, DİA, Ankara: TDV Yayınları, 2007, Cilt: 33, s. 263. 2071 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Cilt: 10, s. 158. 2072 Jordan İnvestment and Business Guide, USA Washington DC, USA-Jordan: İnternational Business Publications, 2016, Cilt: 1 (Strategic and Practical İnformation), s. 100-101. Ürdün Üniversitesi’nden Walid H. Abweını ve arkadaşları, 2013’te yayımladıkları bir makalede, minberin bu aslına uygun üretimini sanat ve mühendislik açısından ayrıntılı bir tahlile tabi tutmuşlardır. (Walid H. Abweını ve Diğerleri,“Reconstructıng Salah al-dın Mınbar of al-Aqsa Mosque: Challenges And Results”, Internatıonal Journal of Conservatıon Scıence, Volume: 4, Issue: 3, July-September 2013, p.307-316. 2073 Ahmed Çelebi, s. 121. 2074 Ahmed Çelebi, s. 121-122. 2075 Hillenbrand, s. 147. 2076 Tabbaa, “The Mosque of Nûr-al-Dîn in Mosul 1170-1172”, ss. 336-361. 386 Nûreddin Mahmud Devri’nde diğer faaliyetler gibi sanat ve edebiyat da Haçlılara karşı mücadelede önemli bir işleve sahiptir. Bilhassa edebiyat, Haçlılarla mücadelede Nûreddin’in hedeflerini gerçekleştirmeye yönelik diğer sanatlara göre daha açık bir şekilde işlevsel bir niteliğe sahip olmuştur. Şiir, bu devirde kamuoyu oluşturmanın önemli bir aracı görevini üstlenmiş; Nûreddin’in hemen her faaliyeti şiirle anlatılmış, bir tür takdis edilmiştir. Dımaşk’ın zaptından önce öne çıkan iki şair İbn Münir ve elKayserânî, şiirlerinde Nûreddin’i bağımsız bir devlet inşa etme çabasında iken Haçlılarla mücadelenin önderi olarak öne çıkarmış, yüceltmiştir. el-Kayserânî, Nûreddin henüz emirliğini sağlamlaştırma çabasında iken onun için “sultan” unvanını kullanmış, bağımsızlaşma çabasını şiiriyle desteklemiştir.2077 Aynı şairler, şiirlerinde Suriye’nin birliği ve Haçlılarla mücadelenin önünde engel teşkil eden Dımaşk Atabegliği’nin yöneticilerinin ise itibarlarını sarsacak, onlarla ilgili düşmanlarla işbirliği yapan, Müslümanlara ihanet eden kişiler imajının oluşmasına yol açacak dizelere yer vermişlerdir.2078 Bu üretken iki şairin yanında Ebü’l-Mecd Muslim b. Hadar b. Kasîm el-Hamavî de Nûreddin için şiirler kaleme almıştır.2079 Şair İbn Münir ve el-Kayserânî 548’de (1153) Dımaşk’ın zaptından bir süre önce (eylül ve kasım aylarında) art arda; Ebü’l-Mecd Muslim de 555’te (1160) vefat etmişlerdir.2080 Bu şairlerin ardından Nûreddin, Kâtip İmâd Dımaşk’a yerleşinceye kadar (562/1167) faaliyetlerini anlatacak büyük bir şairden yoksun kalmıştır. Kâtip İmâd, Dımaşk’a yerleştikten sonra şair İbn Münir ve el-Kayserânî ile aynı doğrultuda şiirler yazarak Nûreddin’in her başarısını dizeleriyle anlatmıştır. Nûreddin’in Mısır siyasetine dâhil olmasıyla şiir de kısmen Mısır üzerinde odaklanmış, şairler Şîrkûh ve Selâhaddin’i öven şiirler kaleme almışlardır.2081 Bu süreçte Kâtip İmâd ile birlikte Alameddîn eş-Şâtânî2082 ve Selâhaddin’in önde gelen şairlerinden Ebü’l-Ferec el-Mevsılî2083 de Nûreddin için şiir kaleme almışlardır. 2077 Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 211. 2078 Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 128-137. 2079 Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 137-138. 2080 Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 128-137. 2081 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 13-16, 26, 36, 45-46, 52-55, 82-84, 88-89, 94-97, 122-123, 161, 168-170. 2082 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 81-82. Alameddîn eş-Şâtânî, Diyarbakır yöresindendir, fakih, edip ve şairdir, 579’da (1183-1184) vefat etmiştir. (Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 81, Muhakkik Dipnotu.) 2083 Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 352-353. Ebü’l-Ferec Mehzebü’d-Dîn Abdullah bin Esʿad el-Mevsılî, İbn Dehhân eş-Şâʿir olarak bilinir. Musul’dan Humus’a geçmiş, İbn Asâkir ve İbn Ebû Asrûn ile birlikte 387 Nûreddin’in faaliyetleri ile şiir yazımı arasındaki uyum, onun bu yöndeki taleplerinin sistematik bir üretime dönüştüğü; kendisinin bu sistemi, ideolojisinin yaygınlaşması ve amaçlarına ulaşmadaki başarısının kabullenilmesi için bizzat sürdürdüğü izlenimi oluşturmaktadır.2084 Aşağıda bu sistemdeki uyumu yansıtan bir tablo sunulmuştur:2085 Tablo 1: Nûreddîn Mahmud’un Faaliyetleri İle Devrin Şiiri Arasındaki İlişki İŞLEYEN ŞAİR BAŞARI İbn Münir2086 Urfa’yı ikinci kez fethi el-Kayserâni2087 Yağra yenilgisinin örtbas edilmesi İbn Münir2088 Halep’te Şiî görünümü ortadan kaldırması el-Kayserânî, 2089 Münir2090 İneb Vakası ve Raymond’un katli İbn Münir2091 Efâmiye Kalesi’nin fethi el-Kayserânî, 2092İbn Münir2093 Sincar’da Zengî hazinesinin alınması el-Kayserânî2094 Dımaşk’ta adına hutbe okutması İbn Münir2095 Azâz’ı fethi el-Kayserânî2096, Münir2097 Joscelin’in esir alınması İbn Münir2098 Dulûk’ü zaptı İbn Münir2099 Dımaşk’ı ikinci kez kuşatması el-Kayserânî2100 M. Abak’ın Halep’te itaatini sunması İbn Münir2101 Halifenin ona ilk hilʿatı göndermesi İbn Münir2102 Antarsûs Kalesi’nin fethi Belirsiz 2103 Mellâhe zaferi Ebü’l-Ferec el-Mevsılî2104 Hisnü’l-Ekrâd’daki savaşçılığı bulunmuş bir Şafiî fakihidir. 581’de (1185/1186) Humus’ta vefa etmiştir. (Abdullah el-Cubûrî, Dîvânu İbn Dehhân, Bağdat: Matbaatü’l-maarife, 1968, s. 7-9.) 2084 Bu dönemde Mısır Fâtımî veziri Melikü’s-Sâlih b. Rüzzik ve Üsâme b. Münkız önemli şairlerdir. Nûreddin’in sistematik edebiyat faaliyetlerinin dışında yer alan bu iki şairden Üsâme b. Münkız, dönemi anlatan önemli şiirler kaleme almış (Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 320-324); Melikü’s-Sâlih b. Rüzzik de, Üsâme ile şiir üzerinden haberleşmiş ve Nûreddin’i öven şiirler yazmıştır. (Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 326-334). 2085 Şiirler, başlıksız yazıldığından şairin adı belirtilmiştir. 2086 Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 197-198. 2087 Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 211-213. 2088 Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 214. 2089 Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 217-220. 2090 Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 217-224. 2091 Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 224-227. 2092 Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 236-238. 2093 Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 238-239. 2094 Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 241-242. 2095 Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 242-244. 2096 Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 246-249. 2097 Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 249-251. 2098 Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 251-252. 2099 Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 254-257; 260-263. 2100 Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 263-264. 2101 Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 265-268. 2102 Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 269-272. 2103 Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 313-314. 2104 Ebû Şâme, Cilt: 1, s. 352-353; Cubûrî, s. 70-77. 388 Tablo 1 (Devamı) Kâtip İmâd2105 Menbic’in zaptı İbnü’l-Asâkir,2106 Kâtip İmâd2107, eş-Şâtânî2108 Mısır’a hakim olması Kâtip İmâd2109 565 (1169) depreminden sonraki imar faaliyetleri Kâtip İmâd2110 Erbil hâkiminin itaatini sunması Kâtip İmâd2111 Zurrâ’da Haçlılara karşı tedbir alması Kâtip İmâd2112 Türkiye Selçuklu ülkesine girmesi 2105 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 23. 2106 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 46. 2107 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 79-81. 2108 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 81-82. Alameddîn eş-Şâtânî, Diyarbakır yöresindendir, fakih, edip ve şairdir, 579’da (1183-1184) vefat etmiştir. (Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 81, Muhakkik Dipnotu.) 2109 Kâtip İmâd, Cilt: 10, s. 46-49; Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 101-103. 2110 Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 112. 2111 Kâtip İmâd, Cilt: 10, s. 54-62; Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 158-159. 2112 Kâtip İmâd, Cilt: 10, s. 63-64; Ebû Şâme, Cilt: 2, s. 170-171. 389 SONUÇ Haçlı istilasının genişleme eğilimini devam ettirdiği bir süreçte babası İmâdüddin Zengî’nin 541’de (1146) katledilmesi üzerine Musul Atabegliği’ne bağlı Halep ve çevresinin idaresini elde eden Nûreddin Mahmud Zengî, hâkimiyetinin henüz ilk günlerinde Müslümanların Haçlı karşıtı mücadelesinin başına geçmiştir. Bundan sonraki süreçte Nûreddin, Haçlı karşıtı mücadeleyi sadece yönetmemiş, aynı zamanda bu mücadelenin kendi devri ve devrinden sonraki safhalarının fikrî önderliğini de yapmıştır. Nûreddin, babası Atabeg Zengî’nin katlinden dolayı Musul Atabegliği’nin toprakları Haçlıların yanında Müslüman beyliklerin de saldırılarına uğramasına rağmen Haçlı saldırıları üzerinde odaklanmış, önceliğinin Haçlı istilasına son vermek olduğunu, Müslüman nüfusa fark ettirerek hâkimiyeti için başta Türkmenler olmak Müslüman toplumun desteğini sağlamıştır. Bu destekle, Nûreddin’in etrafında kısa sürede, günün gerçekliği içinde küçük ama amaçlarına ulaşabilen bir ordu teşekkül etmiştir. Ordusu ilk harekâtını Antakya Haçlı Prinkepsliği’ne karşı başarıyla gerçekleştirirken Nûreddin, ilk büyük zaferini babasının katlinden sonra yerli Hıristiyanların işbirliğiyle Haçlı saldırısına uğrayan Urfa’nın ikinci kez Haçlı istilasına uğramasını engellemekle elde etmiştir. Urfa’nın istilasının engellenmesi, Halep çevresinde Nûreddin’in önderliğinde yeni bir gücün oluşmasının habercisi olmuştur. Nûreddin’in şehirde hâkimiyet kurduktan sonraki uygulamaları, Haçlıların ve onlarla birlikte hareket edenlerin geçmişte karşılaştıklarından daha sert bir güçle karşılaşacaklarını göstermiştir. Nûreddin, Urfa’daki zaferine rağmen ağabeyi Seyfeddin Gazi’ye karşı atabeglik iddiasında bulunmamış; “atabeg” unvanını kullanmamış, Seyfeddin Gazi’nin hâkimiyetini tanımış; buna karşılık Seyfeddin Gazi de onun Haçlı karşıtı mücadelesini desteklemiştir. Dolayısıyla Nûreddin’in Halep hâkimiyetini elde etmesiyle Musul Atabegliği, parçalanmamış ancak atabegliğin idaresinde bir paylaşım gerçekleşmiştir. Nûreddin, Seyfeddin Gazi’nin sağlığında Musul’un ekonomik imkânlarından yararlanırken iç ihtilaflar konusunda talepkâr ve deneyimli Musul Atabegliği bürokrasisini işlerine karıştırmamayı ustalıkla başarmıştır. 390 Vezir Muînüddin Üner’in icraatlarını yönettiği Dımaşk Tuğteginliler Atabegliği, Zengî’nin katlinden sonra, Musul Atabegliği’nin hâkimiyetindeki Baʿlebek’i istila etmiştir. Buna rağmen Nûreddin, emirliğinin ilk günlerinde Dımaşk Atabegliği ile uğraşmamış; aksine Dımaşk Atabegliği’nin Haçlı karşıtı faaliyetlerini desteklediği gibi bu atabegliği, kendisinin Haçlı karşıtı faaliyetlerine katmış, sonraki süreçte Üner’in kızıyla da evlenerek Halep-Dımaşk sathında Haçlı karşıtı bir Müslüman ittifakı inşa etmiştir. Söz konusu Müslüman ittifakı, II. Haçlı Seferi’nin başarıya ulaşmasını Üner’in önderliğinde engellerken sefere katılan Haçlıların dağılmasından hemen sonra Haçlı karşıtı mücadelenin önderliğinde öne çıkan, bu mücadeleyi babasından ve diğer çevre beylerden farklı olarak bir strateji hâline getiren Nûreddin olmuştur. Haçlı karşıtı mücadele, onunla parçalı ve süreçsel olmaktan çıkmış, amaçlarını nihayetine kadar takip eden, istikrarlı bir stratejiye dönüşmüştür. Bu stratejinin esasını ise öncelikle Şam’ın Suriye kısmında olmak üzere bölgede Müslüman birliğinin sağlanmasıyla Haçlıların bir süreç içinde istila ettikleri topraklardan çıkarılmaları oluşturmuştur. Haçlılara karşı mücadeleyi çevredeki Müslüman yönetimlerle ittifak ve onların desteğini sağlama üzerinde kuran ve neredeyse bütün Haçlı karşıtı savaşlarında yanına başka emirliklerin kuvvetlerini de alan Nûreddin, içeride de toplumunun desteğini sağlamayı temel siyaset hâline getirmiştir. İdareci atamasında ve dış ilişkilerinde kimi kritik durumlarda “sağlam akide vurgusu” yaparak Ehl-i Sünnet bağını öne çıkaran Nûreddin, hâkimiyetinden önce bölgenin istikrarsızlığından yararlanarak Halep ve çevresinde demografik olarak varlıklarını artıran Şiî unsurlarla bu unsurlar -Ali b. Vefa örneğinde olduğu gibi- Haçlılarla doğrudan birlikte hareket etmedikleri sürece çatışmaktan kaçınmıştır. Ama Halep’te başta eğitim sahasında olmak üzere Ehl-i Sünnet toplumunu güçlendirerek etnik fark gözetmeksizin devletinin hâkim toplumunu Ehl-i Sünnet Müslüman unsuru üzerinde inşa etmiştir. Bununla birlikte Halep’te adalet mekanizmasına, adalet meclisleri ile bizzat müdahale ederek yönetim ile toplumun bütün kesimleri arasındaki ilişkileri ıslah etmiş, toplumun aidiyet duygusunu güçlendirerek hâkimiyetini pekiştirmiştir. Nûreddin, yönetiminin ilk yıllarında 543’te (1148) Yağra’da Antakya Prinkepsliği’ne yenilmiş ama Musul ve Bağdat nezdindeki diplomatik atağıyla Haçlı karşıtı mücadelesinin başarıya ulaşması konusunda kuşkuların oluşmasını engellemiştir. Bu diplomatik başarı onun savaş dışı ve savaş sonrası kabiliyetini gösterirken bir sonraki 391 yıl (544/1149) Antakya Prinkepsi Raymond’la savaşında Raymond’un öldürülmesi ve çok sayıda Haçlı liderinin esir edilmesi Haçlılara karşı mücadelenin lideri olarak bölgenin yeni büyük gücü olduğunu bir kez daha ortaya koymuştur. Şiî lider Ali b. Vefa’nın da öldürüldüğü bu savaş, bölgede beşinci bir Haçlı devleti kurma planlarını tamamen sona erdirirken Nûreddin’i aynı zamanda içeride de güçlendirmiş; sonuçlarının kendisi tarafından iyi değerlendirilmesiyle onu Halep’teki Şiî sosyal görüntüsüne karşı daha ileri adımlara yöneltmiştir. Prinkeps Raymond’un öldürüldüğü ve kanaatimizce kendisinin gelecekteki başarılarında çok önemli yere sahip söz konusu vakayla kuzey Haçlılarını zayıflatan Nûreddin, henüz savaşma gücünde olmadığı Bizans İmparatorluğu ile karşı karşıya gelmemek için Antakya’yı ele geçirmek için uğraşmamıştır. Aynı yıl Seyfeddin Gazi ve Üner’in yaşamlarını yitirmeleri ise Nûreddin’in Müslümanların egemenliğindeki coğrafya ile ilgilenmesini gerektirmiştir. Bu iki ölüm, bilgeliği Haçlılar tarafından dahi takdir edilen, vakaları kendi lehinde yönetme konusunda büyük maharete sahip Nûreddin’i Şam-Musul bölgesinde güçlü tek Müslüman lider konumuna çıkarmıştır. Ancak Nûreddin, Seyfeddin Gazi’den sonra Zengî’nin en büyük oğlu olmasına ve geleneksel düzen içinde öncelikli olmasına rağmen atabeglik unvanını alma konusunda ısrarcı olmamıştır. Atabeglik unvanının kardeşi Kutbüddin Mevdûd’a bırakılmasına razı olan Nûreddin, babasının Sincar’daki hazinelerine el koyarak ekonomik bir kazanım elde etmekle yetinmiştir. Kendisiyle güney Haçlıları arasında engel teşkil eden Dımaşk konusunda ise Nûreddin, Tuğteginliler Atabegliği’ne son vermeyi yakın hedefleri arasına almıştır. Nûreddin, Dımaşk’a yönelik ilk kuşatmasını 544’te (Nisan 1150) gerçekleştirmiştir. Nûreddin’in Dımaşk’a yönelik faaliyetlerini sürdürürken daha önce kızıyla evlendiği Türkiye Selçuklu Sultanı I. Mesud’la ilişkilerini iyi tutmuştur. I. Mesud’un da desteğiyle Urfa Haçlı Kontluğu’nun kalıntılarını küçülten Nûreddin, kendisine bağlı Türkmenlerin Urfa Haçlı Kontu unvanını kullanmayı sürdüren Joscelin’i esir etmesiyle kuzeyde büyük bir başarı elde etmiş; Haçlıların bölgede kurduğu ilk kontluk Urfa Haçlı Kontluğu’nu ortadan kaldırarak bölgenin siyasî yapısını değiştirmiştir. Urfa Haçlı Kontluğu, Nûreddin’in devri boyunca ortadan kaldırdığı, devlet niteliğindeki ilk yapılanma olurken bu faaliyeti, onu aynı zamanda Türkiye Selçukluları ile komşu yapmış ve Bizans’ın etkisindeki sahaya daha çok yaklaştırmıştır. 392 Nûreddin, Dımaşk’ı 545’te (1155) ikinci kez kuşatmış; bu kuşatmada Dımaşk Atabegliği’yle anlaşmaya vararak şehirde adına hutbe okutmuşsa da bununla yetinmemiş, şehri ele geçirme siyasetini sürdürmüştür. Nûreddin, dışarıdan askerî kuşatma ve ticaret yollarını kesip ekonomik ablukaya alma yöntemleriyle Dımaşk’ı muhasara altına almış; içeride ise Dımaşk siyasetini istikrarsızlaştırıp atabegliği yıpratmış; bununla birlikte kamu diplomasisine yönelip başarılarını şairler üzerinden duyurarak Dımaşk halkını kendi yönetimine meylettirmiştir. Çok yönlü bu siyasetle şehir, nihayetinde 549’da (1154) kan dökülmeden ve tahrip edilmeden teslim alınmıştır. Böylece Nûreddin’in bölgede ortadan kaldırdığı devlet sayısı ikiye çıkmıştır. Nûreddin’in kayıp vermeden ve Dımaşk’ı tahrip etmeden Dımaşk Atabegliği sahasını bütün zenginlikleriyle ele geçirdiği bu zafer, önemli bir dönüm noktası olmuştur. Nûreddin, Dımaşk’ı ele geçirdikten sonra Abbâsî Halifeliği tarafından “melik” olarak anılmış; başka bir ifadeyle Nûreddin’in ülkesi bağımsız bir devlet olarak görülmeye başlanmıştır. Ancak bu fetih, Bizans ve Haçlıların ilgisinin ona yönelmesine de yol açmıştır. Bu süreçte başlayan ve Halep çevresinde daha çok etkili olan depremler dizisinin de etkisiyle Nûreddin, başkentini Halep’ten Dımaşk’a taşırken Dımaşk’taki hâkimiyetini pekiştirmek ve Bizans’a karşı konumunu güçlendirmek için realist bir tutum içinde, Dımaşk yönetiminin geçmişte güneydeki Haçlılara verdiği vergileri ödemeye devam etmiştir. 552’de (1157) Suriye’de yüz binlerin ölümüyle neticelenen bir deprem olmuş, aynı yıl Nûreddin, ağır bir hastalığa yakalanmıştır. Haçlılar, Nûreddin’in ülkesine yeniden saldırmak için depremlerin tahribatından yararlanmak isterken Nûreddin, kardeşi Nusretüddin Emîr-i Emirân’ı veliahdı olarak ilan etmiştir. Nûreddin iyileştiğinde Haçlılara yönelik saldırıya geçmiş; depremden ağır zarar görüp Haçlıların eline geçme tehdidi altında olan Şeyzer’i ele geçirmiş; böylece bölgede üçüncü bir devleti ortadan kaldırmıştır. Nûreddin’in Suriye’de yükseleşini sürdürdüğü bir devirde Bizans İmparatoru Manuel, 553’te (1158) Antakya Prinkepsliği ve Ermenilerle problemlerini çözdükten sonra onların kışkırtmasıyla Halep çevresine yönelmiştir. 393 Nûreddin, Irak Selçukluları ve Abbâsî Halifeliği iletişim sorunu yaşadığı bir süreçte Türkiye Selçuklu Sultanı I. Mesud’la kurduğu ilişkiyi onun ölümü (550/1155) üzerine yerini alan oğlu II. Kılıcarslan’la geliştirememiş ya da Irak Selçukluları’nın etkisizleştiği ama Abbâsî Halifesi ile iletişim kurabildiği bu yeni süreçte geliştirmek için uğraşmamıştır. Buna karşılık rasyonel bir tutumla Mısır’la yoğun bir diplomatik faaliyet içine girerek Bizans ve Haçlılara karşı Mısır’ın desteğini kazanmıştır. Bununla birlikte Musul Atabegi kardeşi Kutbüddin Mevdud’un desteğini de almaya çalışmıştır. Ama Nûreddin’in hastalığı bu süreçte yeniden sirayet edince veliaht kardeşi Nusretüddin Emîr-i Emirân Halep’te isyan etmiştir. İsyanı kısa sürede bastırılan Nusretüddin veliahtlıktan azledilmiş, onun yerine Musul Atabegi Kutbüddin Mevdûd veliaht tayin edilmiş; bundan sonra Musul, daha güçlü bir şekilde Nûreddin’in yanında yer almıştır. Nûreddin’le Bizans Kralı Manuel arasındaki görüşmeler, bu koşullar altında 554’te (1159) Nûreddin’in bazı küçük ödünler vermesiyle olumlu neticelenmiş; Manuel, Nûreddin’in ülkesine saldırmadan İstanbul’a geri dönmüştür. Böylece Nûreddin, doğal vakalar (depremler), bedensel problemler (hastalıklar), iç sorunlar (kardeşinin isyanı) ve dış sorunların (Manuel’in bölgeye gelişi) buluşmasıyla oluşan, devri boyunca karşılaştığı en büyük krizi başarıyla atlamış; bölgede kurduğu önderlik istikrar kazanmıştır. Manuel’in bölgeden ayrılmasından sonra Nûreddin, Haçlılara karşı harekete geçip başarılar elde etmiştir. Bu başarıların ardından kendisine karşı Haçlılarla ittifak arayışlarına girip Antep civarlarına saldırması üzerine Türkiye Selçuklu Sultanı II. Kılıcarslan ile karşılaşmak üzere Halep’e yönelmiş ancak Kılıcarslan’ın Konya’ya geri dönmesi üzerine iki sultan arasında savaş yaşanmamıştır. İki Türk sultan arasındaki çekişmeyi bölgede oluşan güç dengesinde Kılıcarslan’ın, Nûreddin’in büyüyen önderliğini tehdit olarak değerlendirmesi; Nûreddin’in de Selçuklu soyundan gelen Kılıcarslan’ın Suriye’ye yaklaşmasını kendi sultanlığının meşruiyeti açısından tehdit olarak algılamasıyla ilişkilendirmek mümkündür. Bizans İmparatoru Manuel ile Haçlılar ittifakının ülkesine saldırmasını engelleme çabası sırasında Mısır’la kurduğu diplomatik ilişkilerle Mısır’daki siyasî gelişmeleri yakından izleme imkânı bulan Nûreddin, Fâtımî Devleti’nde başvezaret içinde çekişen Şâver ile Dırgam arasındaki mücadeleden yararlanarak Mısır siyasetine müdahale etmiştir. 394 Başkentinden uzun süre uzaklaşmamayı tutum hâline getiren Nûreddin, 559’da (1164), Şâver’in müracaatıyla Mısır’daki çekişmeye müdahale etmesi için ordu komutanı Esedüddin Şîrkûh’u görevlendirmiş; Şîrkûh’un yanına yeğeni Selâhaddîn Yusuf b. Eyyûb’u almasıyla Selâhaddin, devletin ve bölgenin geleceğinde önemli bir şahsiyet olarak ortaya çıkmıştır. Şîrkûh’un Mısır’daki faaliyetleri sırasında Nûreddin, Haçlılarla savaşa Musul ordusu ve Artukluları da katmış; böylece Haçlı karşıtı cepheyi genişletmiştir. Söz konusu cephe, 559’da (1164) Haçlıları ağır bir yenilgiye uğratmıştır. Şîrkûh’un I. ve II. Mısır Seferleri, Nûreddin’in Mısır siyasetindeki yerini pekiştirmiş; bizzat Fâtımî Halifesi el-Âdıd’ın müracaatıyla düzenlenen III. Mısır Seferi ile Şîrkûh, 564’te (1168) “sultan” unvanı ile ifade edilen Mısır Fâtımî başvezirliğini elde etmiş, böylece Nûreddin, Mısır’a hâkim olmuştur. Şîrkûh, sadece 63 gün süren vezaretinin ardından 564’te (1169) vefat etmiş; Nûreddin’in emirlerinin seçimi ve Fâtımî Halifesi’nin onayı ile Selâhaddin, onun yerine başvezir olmuş; Nûreddin de bu değişikliği onaylamıştır. Nûreddin, Mısır’ı hakimiyetine katmasıyla devletini, coğrafyasının dışına taşırarak iki kıtaya yaymış; “büyük devlet” vasfına kavuşturmuştur. Bu gelişme, Nûreddin’in kuzeyden zorlamasıyla son dönemde ekonomik açıdan Mısır’dan beslenip bu ülkeyi istila ederek içine girdiği sıkışmışlığı aşmaya çalışan Kudüs Haçlı Krallığı’nın inkırazının yaklaştığını haber verse de Nûreddin’i aşması gereken bir dizi iç sorunla da yüz yüze getirmiştir. Abbâsî Halifesi adına hutbe okutan Nûreddin, onun onayını alarak bölgedeki egemenlik alanını genişletmek isterken nâibi Selâhaddin’in Şiî Fâtımî Halifesi’nin veziri olması Nûreddin’i o süreçte Türklerle ilişkileri problemli olan Abbâsî Halifesi’ne izah etmekte güçlük çekeceği bir durumla karşı karşıya bırakmıştır. Nûreddin, bu problemi aşmak için Selâhaddin’den Fâtımî Halifeliği’ne son vermesini talep ederken Selâhaddin’in içeride eski düzen yanlıları, dışarıda ise Bizans-Haçlı ittifakı ile mücadele hâlinde bulunması, Nûreddin’in söz konusu talebine zamanında cevap vermesini engellemiştir. Selâhaddin’in babası Necmeddin Eyyûb’un Mısır’a geçmesinden sonra Fâtımî Halifeliği’ne 567’de (1171) son verilmiştir. Bu değişimle Mısır Fâtımî Devleti, Nûredin’in ortadan kaldırdığı beşinci devlet olarak onun ülkesine katılmıştır. 395 Selâhaddin, Nûreddin’le buluşmadan Haçlı karşıtı mücadeleyi sürdürürken aynı zamanda Tunus, Libya, Sudan, Yemen ve Hicaz’ı da kendi etki alanı içinde Nûreddin’in ülkesine katmış; Nûreddin’in ülkesi kısa sürede büyürken merkezî idareden büyük bir eyalet idaresiyle çifte idareye sahip bir görünüme bürünmüştür. Yönetim tarzı açısından merkezî idarenin güçlü olmasından yana olan Nûreddin, Mısır’a hâkim olduktan sonra 565 (1170) depreminin de etkisiyle Haçlılara karşı savaşına ara vermiş, bir yandan şehir ve kalelerini onarırken diğer yandan ülkesini yönetim tarzı bakımından bütünlüğe kavuşturma ve ekonomik yönden kalkındırma yönündeki adımlara ağırlık vermiştir. Nûreddin, 563’te (1168) merkezî yönetimle uyuşmazlık sorunu içinde olan Menbic üzerine varmış; Menbic’in merkezî yönetimle uyumunu sağlamış; bunun yanında topraklarını bölen Caʿber kale devletini o güne kadar ortadan kaldırdığı dördüncü devlet olarak 564’te (14 Ekim 1168) ülkesine katmış; 566’da (1171) ise Musul’u merkezî yönetime bağlamıştır. Nûreddin, bu süreçte Artuklu siyasetine hükmetmiş; Ermeni Thoros’un ölümü üzerine kardeşi Mleh b. Leon’u kendisine bağlamış; Dânişmendlilerin çekişmelerinden yararlanarak Sivas’a hâkim olmuştur. Böylece Sivas’tan Yemen’e, İran sınırından Libya’ya kadar geniş bir coğrafyada, Abbâsî Halifesi ile de iyi ilişkilere sahip en büyük Müslüman hükümdar konumuna çıkmıştır. Nûreddin, posta güvercinleri ve hızlı koşan develerle desteklediği güçlü bir posta teşkilatıyla nâibleri ile sürekli bir iletişim içinde bulunmuş; ülkesini hukuk ve malî açıdan bütünlüğe kavuşturmaya çalışmıştır. Nûreddin’in malî konulardaki ısrarı, onunla Mısır nâibi Selâhaddin arasında problem oluşturmuşsa da Selâhaddin, Nûreddin’in Mısır’ı malî açıdan teftiş etmek üzere gönderdiği görevlileri olumlu karşılamış, ikili arasındaki problem fiilî bir çatışmaya dönüşmemiştir. İktidarı boyunca Efamiye, Azâz, Tel Bâşir, Dulûk, Maraş, Antep, Bare, Râvândân, Tel Halid, Keferlasâ, Beserfût, Ineb kalelerini Haçlılardan alan Nûreddin, Kudüs’ün fethiyle de hep ilgilenmiştir. Ancak Nûreddin, Kudüs’ün fethi ülkesinin gücü açısından ulaşılabilir bir hedefe dönüşmeden bu konuyu ülkesinin kamuoyunda sıcak tutmamış, eldeki kayıtlardan anlaşıldığı kadarıyla ilk kez 563’te (1168) Kudüs’ün fethiyle ilgili düşüncesini toplumun önüne açık bir hedef olarak koymuştur. Nûreddin, bir sonraki yıl 396 devrin en önemli ahşap ustalarına Mescid-i Aksâ için Halep’te bir minber yaptırarak bu hedefi bir simgeyle somutlaştırmıştır. Nûreddin, Mısır’ın fethinden sonra ve Ermeni Mleh b. Leon’u dahi Bizans’a karşı kullanabilecek yetkinliğe ulaştığında sadece Kudüs’ün fethini değil, İstanbul’un fethini de ülkesinin hedefleri arasına koymuş ve bu hedeflerini devrin Abbâsî Halifesi’ne bildirmiştir. Yemen’i zaptıyla birlikte devri boyunca en az altı devleti ortadan kaldırarak ülkesini büyük devlet konumuna çıkaran Nûreddin 569’da (1174) vefat ettiğinden Kudüs ve İstanbul’u fethetme hedeflerine ulaşamamıştır. Bununla birlikte devrin tarihçileri tarafından Kudüs’ü her ne kadar bizzat fetheden kişi değilse de bu fethi hazırlayan kişi olarak anılmış, Selâhaddin, 587’de (1183) Kudüs’ü fethettiğinde onun Kudüs’ün fethine katkısını Halep’te yaptırdığı minberi Mescid-i Aksâ’ya yerleştirerek anıtlaştırmıştır. Nûreddin, toplumla yakın bir ilişki içinde bulunmuş; medreseler ve tasavvuf kurumları üzerinden ülkesinin hâkim unsurunu inşa etmiştir. Tasavvuf kurumları onun devrinde merkezî bir sisteme bağlanırken Dımaşk’ta ilk kez Nizamî medreseler kurulmuş, Mısır’da ilk kez Ehl-i Sünnet medreseleri açılmıştır. Hadis ilimlerine özellikle önem veren Nûreddin, daha önceki kimi benzer yapılar söz konusu olsa da ilk Darülhadis’i açan isim olarak bilinmiştir. Nûreddin, dinî ilimlerin yanında tıp eğitimine de önem vermiş, başta Dımaşk’ta kendi adıyla anılan Bîmâristan olmak üzere ülkesinin önemli şehirlerinde hastaneler inşa etmiştir. Nûreddin, toplumla devlet ilişkilerinin iyi işlemesine önem vermiş; Dımaşk’ta ilk kez Dârüladl açmış, Dârüladl oturumlarına bizzat başkanlık etmiştir. Onun toplumla ilişkilerde önem verdiği diğer bir saha maliyedir. Nûreddin, İslam hukukunda yer almayan vergileri kaldırmıştır. Ama onun bu yöndeki düzenlemelerini, sadece ekonomisini İslam hukukuyla uyumlu kılma açısından ele almak eksik bir değerlendirme olur. Vergilerin azaltılması ve malî sistemin bütünlüğe kavuşturulması, Nûreddin’in yaşamının son yıllarında ülkesini ekonomik bakımdan kalkındırmak için tüccarları ülkesinin pazarlarına yöneltmeye dönük girişimleri arasında kabul edilmelidir. 397 Nûreddin’in öncülüğünde ahşap işlemeciliği ve mimari başta olmak üzere sanat alanında ilerleme kaydedilmiş; Suriye şehirlerinde büyük bir yenilenme görülmüş, bu yenilenme devrin son yıllarında Musul’a da yansımıştır. Nûreddin, bütün faaliyetlerini Haçlılara karşı mücadele ve devletini geliştirme stratejisi doğrultusunda bütünleştirmiştir. Devrin önemli sanatları arasında yer alan şiirin yanında mimari de kitabeler üzerinden Nûreddin’in başarılarını anlatarak kendisine verilen desteği artırmak için yararlandığı sanatlar arasında yer almıştır. Nûreddin, devletini nâiblik sistemi üzerinden yönetmiş; devletin mutlak sahibi ve lideri olarak bütün üst idarecilerini kendi vekili olarak atamıştır; devrin yönetim tarzının aksine yönetiminde başvezir bulundurmamış hatta kayıtlardan anlaşıldığı kadarıyla devrinde hiçbir idareci vezir unvanını kullanmamıştır. Çağının idarî tarzını devletinin gereksinimleri doğrultusunda değiştiren ve geliştiren Nûreddin’in devletinde Mısır’ın fethine kadar herhangi bir hânedana mensup idareciler öne çıkarken bu fetihten sonra daha çok, bir kısmı hadım olan memlûk idareciler atanmıştır. Nûreddin, kardeşi Nusretüddin’in ikinci kez isyanı sırasında emirleri tarafından yapılan birkaç infaz dışında, devri boyunca siyasî ve askerî suçlardan dolayı infazlarda bulunmamıştır. İdarecilerini görevden alma konusunda da yönetimde istikrarı önemsemesinden dolayı isteksiz olan Nûreddin, Şâdioğulları, Dâyeoğulları gibi hânedan mensubu idareciler, onun vefatına kadar görevlerine devam etmişlerdir. Bir istisna olarak görevden alınan Menbic beyinin yerine de kardeşi atanmıştır. Nûreddin 569’da (1174) vefat ettiğinde veliahdı bulunmadığından 11 yaşındaki oğlu İsmâil, Melikü’s-Sâlih lakabıyla onun yerine devletin başına getirilmiştir. Çocuk yaştaki Sâlih İsmâil, bürokrasiye hükmedememiştir. Nûreddin’in yeğenleri ve aynı zamanda damatları olan Musul atabegi II. Seyfeddin Gazi ile Sincar hâkimi II. İmâdüddin Zengî arasında ise uyum bulunmadığından Dımaşk’ta siyasî ve askerî boşluk oluşmuştur. Bunun üzerine Dımaşk bürokrasisi, Şâdioğulları hânedanından Selâhaddin b. Yusuf b. Eyyûb’u çağırarak başkenti kendisine teslim etmiştir. Selâhaddin ve Zengîler arasında on yılı geçen mücadelenin ardından Musul Zengî Atabegliği, atabeglik unvanını korumakla birlikte, Zengî Devleti’nin yerini Eyyûbî Devleti almıştır. 398 KAYNAKÇA Abû’l-Farac, Gregory (Bar Hebraeus). Abû’l-Farac Tarihi, çev.: Ömer Rıza Doğrul, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1950. Abweını, Walid H., Rizeq N. Hammad, Abdel-Elah M. Abdeen ve May M. Houranı. “Reconstructing Salah al-dın M

HİTİT ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İSLAM TARİHİ VE SANATLARI ANABİLİM DALI NUREDDİN MAHMUD ZENGİ VE İSLAM TARİHİNDEKİ YERİ Yüksek Lisans Tezi Tuğçe YILDIRIM Çorum, 2020 NUREDDİN MAHMUD ZENGİ VE İSLAM TARİHİNDEKİ YERİ Tuğçe YILDIRIM Sosyal Bilimler Enstitüsü İslam Tarihi ve Sanatları Ana Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi TEZ DANIŞMANI Prof. Dr. Mehmet AZİMLİ ÇORUM – 2020 KABUL VE ONAY Tuğçe YILDIRIM tarafından hazırlanan Nureddin Mahmud Zengî ve İslam Tarihindeki Yeri başlıklı bu çalışma 28/09/2020 tarihinde yapılan savunma sınavı sonucunda oybirliği/oyçokluğu ile başarılı bulunarak yüksek lisans tezi olarak kabul edilmiştir. Prof. Dr. Mehmet AZİMLİ(Başkan-Danışman) ----------------------------------------------------------- Prof. Dr. Mustafa KILIÇ ----------------------------------------------------------- Doç. Dr. Nadir KARAKUŞ ----------------------------------------------------------- Yukarıdaki imzaların adı geçen öğretim üyelerine ait olduğunu onaylarım. Prof. Dr. Mehmet EV KURAN Enstitü Müdür V. T.C. HİTİT ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE Tez içindeki bütün bilgilerin etik davranış ve akademik kurallar çerçevesinde elde edilerek sunulduğunu, ayrıca tez yazım kurallarına uygun olarak hazırlanan bu çalışmada bana ait olmayan her türlü ifade ve bilginin kaynağına eksiksiz atıf yaptığımı beyan ederim. (……/……/20…) İmzası ………………. Tuğçe YILDIRIM i ÖZET YILDIRIM, Tuğçe. Nureddin Mahmud Zengî ve İslam Tarihindeki Yeri, (Yüksek Lisans Tezi), Çorum, 2020. Nureddin Mahmud Zengi, XII. yüzyılda Zengi Devleti’nin hükümdarı, siyasi, askeri ve sosyal anlamda başarılı bir şahsiyettir. Nureddin Mahmud Zengi’nin Haçlılar ile olan mücadelesindeki başarısı onun şöhretinin esas sebebidir. Nureddin Mahmud Zengi, babası İmâdüddin Zengi’nin (1146) vefatının ardından Halep Hakimi olarak göreve başlamıştır. 28 yıllık iktidarlık döneminde devletinin; sınırlarını genişletmiş, refah seviyesini yükseltmiştir. Müslümanların, Haçlılara karşı gösterdiği direncin sembol isimlerinden olmuştur. XI. yüzyıl Selçukluların, Abbasilerin, Fatımilerin askeri ve siyasi anlamda kan kaybettiği bir yüzyıl olarak değerlendirilebilir. Devletlerin iç ve dış siyasetlerindeki sorunlar, bölgesel barışın ve huzurun bozulmasını da beraberinde getirmiştir. XI. yüzyılda Haçlıların Anadolu’ya gerçekleştirdikleri seferler bölgedeki dengeleri tamamen değiştirmiş ve tarihi akışa doğrudan etki etmiştir. Nureddin Mahmud Zengi döneminde de devam Haçlı etkisi onun siyasetine yön veren en önemli etken olmuştur. Urfa Haçlı Kontluğu, Antakya Prinkepsliği, Trablus Haçlı Kontluğu ile hem askeri hem de siyasi anlamda mücadele etmiş ve ciddi başarılar elde etmiştir. Nureddin Mahmud Zengi, Dımaşk ve Musul’u hakimiyeti altına almasının ardından Fâtımî Devleti’nin varlığına son vermiş, Müslümanların tek bir halifeye bağlılığını sağlamıştır. Nureddin Mahmud Zengi, sosyal anlamda da devletine önemli artılar kazandırmış bir şahsiyettir. İnşa ettirdiği medreseler, mescitler, hastaneler, adalet kurumları ile halkının ilgisini ve sevgisini kazanmıştır. Nureddin Mahmud Zengi’nin özellikle eğitim, adalet ve sağlık alanlarında gerçekleştirdiği yenilikler bu alanlar için yeni bir döneminde başlamasına katkı sağlamıştır. Çalışmamızın birinci bölümünde; Zengiler Öncesi Siyasi Durum ve Zengi Ailesi ile ilgili bilgilere yer verilmiştir. İkinci bölümde, Nureddin Mahmud Zengi; şahsiyeti, seferleri, askeri ve siyasi mücadeleleri incelenmiştir. Son bölümde ise Nureddin Mahmud Zengi’nin; idari iktisadi, dini, sosyal ve kültürel kurumları hakkında çalışılmıştır. Anahtar Kelimeler: Nureddin Mahmud Zengi, Zengiler, Haçlılar, II. Haçlı Seferi. ii ABSTRACT YILDIRIM, Tuğçe. The Place Of Nureddin Mahmud Zengi In Islamic History, (Post Graduate Thesis), Çorum, 2020. Nureddin Mahmud Zengi, the ruler of the Zengi State, is a precious and succesful figure socially, politically and militarily in the XII. century. The success of Nureddin Mahmud Zengi in his struggle with the Crusaders; is the main reason for his fame. Nureddin Mahmud Zengi took up a position as the Judge of Aleppo after the death of his father, İmâdıddin Zengi (1146). During his 28 years of rule, he expanded the borders of his state and increased its welfare level. He became one of the symbols of the resistance of the Muslims against the Crusaders.As known, the 11th century is considered as a century in which Seljuks, Abbasids and Fatimids lost power in military and political terms. The problems experienced by the states in their domestic and foreign policies brought with it the deterioration of regional tranquility and peace. The campaigns of the Crusaders to Anatolia in the 21st century completely changed the balances in the region and directly affected the historical flow. The Crusader influence, which continued in the period of Nureddin Mahmud Zengi, was the most important factor that shaped his politics. He fought with the Crusader County of Urfa, the Prinkeps Office of Antakya, the Crusader County of Tripoli in military and political terms and achieved serious success. Nureddin Mahmud Zengi ended the existence of the Fatimid State after he took Damascus and Mosul under his rule and ensured Muslims' loyalty to a single caliph. Nureddin Mahmud Zengi is a charachter who has brought important benefits to his state in social terms. He gained the attention and love of his people with the madrasahs, mosques, hospitals, justice institutions he built. Nureddin Mahmud Zengi's innovations especially in the fields of education, justice and health have contributed to the initiation of these fields in a new period. In the first part of our study; The political situation before the Zengi State and information about the Zengi Family were given. In the second part, Nureddin Mahmud Zengi’s personality, expeditions, military and political struggles are studied. In the last part, Nureddin Mahmud Zengi's; administrative, economic, religious, social and cultural institutions have been studied. Key Words: Nureddin Mahmud Zengi, The Crusaders, Second Crusades. iii İÇİNDEKİLER Sayfa ÖZET ................................................................................................................................ i ABSTRACT.....................................................................................................................ii İÇİNDEKİLER..............................................................................................................iii RESİMLER...................................................................................................................vii HARİTALAR...............................................................................................................viii SİMGELER VE KISALTMALAR.............................................................................. ix ÖN SÖZ ........................................................................................................................... x GİRİŞ............................................................................................................................... 1 A. Birincil Kaynaklar ........................................................................................... 1 B. Gayrimüslim Kaynaklar.................................................................................. 3 C. Araştırmalar ..................................................................................................... 4 BİRİNCİ BÖLÜM ZENGİLER ÖNCESİ SİYASİ DENGELER VE ZENGÎ AİLESİ 1.1.ZENGÎLER ÖNCESİ SİYASİ DENGELER ..................................................... 7 1.2. ZENGÎ AİLESİ.................................................................................................. 16 1.2.1. Aksungur ....................................................................................................... 16 1.2.2. İmâdüddin Zengî ........................................................................................... 20 İKİNCİ BÖLÜM NUREDDİN MAHMUD ZENGÎ 2.1. ŞAHSİYETİ........................................................................................................ 29 2.2. HALEP ATABEGLİĞİ..................................................................................... 34 2.3. SEFERLERİ....................................................................................................... 36 2.3.1. Urfa Kontluğu................................................................................................ 36 2.3.2. II. Haçlı Seferi ............................................................................................... 37 2.3.3. Antakya Prinkepsliği ..................................................................................... 40 iv 2.3.4. Dımaşk........................................................................................................... 44 2.3.5. Harim Kalesi.................................................................................................. 46 2.3.6. Banyas ........................................................................................................... 49 2.3.7. Musul............................................................................................................. 50 2.3.8. Mısır Seferleri................................................................................................ 51 2.4. SİYASİ- ASKERİ MÜCADELELERİ............................................................. 56 2.4.1. Haçlılar ile Mücadelesi.................................................................................. 56 2.4.2. Şiilik ile Mücadelesi...................................................................................... 59 2.4.3. Anadolu Devletleri ile Mücadelesi................................................................ 60 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM İDARİ, İKTİSADİ, SOSYAL VE KÜLTÜREL FAALİYETLER 3.1 İDARİ KURUMLAR.......................................................................................... 65 3.1.1.Hükümdarlık................................................................................................... 65 3.1.2. Veliahtlık ....................................................................................................... 65 3.1.3. Naiplik ........................................................................................................... 66 3.1.4. Valilik............................................................................................................ 66 3.1.5. Dizdarlık........................................................................................................ 67 3.1.6. Vezirlik .......................................................................................................... 67 3.1.7. Divan ............................................................................................................. 67 3.1.8. Kâtiplik.......................................................................................................... 68 3.1.9. Elçilik ............................................................................................................ 68 3.1.10. Haberleşme .................................................................................................. 68 3.2. ADLİ KURUMLAR........................................................................................... 69 3.3. ASKERİ KURUMLAR ..................................................................................... 70 3.4. İKTİSADİ KURUMLAR .................................................................................. 72 3.5. SOSYAL VE KÜLTÜREL FAALİYETLER.................................................. 74 3.5.1. Camiler-Mescitler........................................................................................ 74 v 3.5.2. Medreseler.................................................................................................... 76 3.5.3. Bimaristanlar ............................................................................................... 78 3.5.4. Diğer Faaliyetler .......................................................................................... 79 SONUÇ .......................................................................................................................... 81 KAYNAKÇA................................................................................................................. 84 EKLER .......................................................................................................................... 92 Ek-1: Nurî Cami- Hama........................................................................................... 92 Ek:2: Nurî Cami- Musul.......................................................................................... 93 Ek: 3: Nûriyyetü’l-Kübra Medresesi, Dımaşk ....................................................... 94 Ek:4: Nûriyyetü’l-Kübra Medresesi, Dımaşk. ....................................................... 94 Ek:5: Nûriyyetü’l-Kübra Medresesi, Dımaşk. ....................................................... 95 Ek:6: Nureddin Mahmut Zengi Türbesinin Kubbesi............................................ 95 Ek: 7: Halilurrahman Camii................................................................................... 96 Ek:8: Mescid-i Aksa Minberi................................................................................... 97 vi RESİMLER Sayfa Resim 1.2.2.1. İmâdüddin Zengi’nin Şehit Edildiği Ca’ber Kalesi………………….....29 Resim 2.1.1. Nureddin Mahmud Zengi’nin Kabri…………………………………......35 Resim 3.4.1. Nureddin Mahmud Zengi Sikkeleri……………………………………...81 Resim 3.5.1.1.Mescid-i Aksa’dan Nureddin Mahmud Zengi Minberi………………....83 vii HARİTALAR Sayfa Harita 1.1: Zengiler Öncesi Siyasi Durum……………………………………………...4 Harita 2.2.1. Nureddin Mahmud İktidara Geldiğinde Siyasi Dengeler………………..36 Harita 2.3.9.1: Nureddin Mahmut Zengi’nin ölümü esnasında devletinin sınırları........57 viii SİMGELER VE KISALTMALAR b. : Bin bk. : Bakınız c. : Cilt çev. : Çeviren Ed. : Editör İSAM : İslam Araştırmaları Merkezi sy. : Sayı t.y. : Tarih yok y.y. : Yayın evi yok ix ÖN SÖZ Nureddin Mahmud Zengi, XII. yüzyılın en önemli hükümdarlarındandır. İktidarlığı süresince; gerek askeri gerek siyasi gerekse sosyal anlamda oldukça önemli başarılar elde etmiş, Müslüman kimliğini daima ön planda tutmuştur. Haçlılar ile olan mücadelesi hem Müslümanlar hem de Müslüman olmayan taraflarca çok kez incelenmiş ve irdelenmiştir. Bizim bu tezi çalışma amacımız ise; Nureddin Mahmud Zengi’nin İslam Tarihindeki yeri ve önemini tarihi akış içerisinde askeri, siyasi ve sosyal anlamda incelemek ve Nureddin Mahmud Zengi’nin bir Müslüman hükümdar olarak ortaya koyduğu karakteri tahlil etmektir. Çalışmamızın her bir kelimesi üzerinde emeği olan çok kıymetli danışmanım Prof. Dr. Mehmet Azimli hocama çok teşekkür ediyorum. Kendisinin ilme olan isteği, disiplini, bize daima örnek oldu ve olmaya da devam edecektir. İslam’ı, hayat ışığımız Kur’ân’ı, kendime rehber edinmemde en büyük pay sahibi, bilgeliğin değil bilginin kıymetini, yolun değil yolda olmanın önemini öğreten, değerli Hocam Prof. Dr. Mehmet Okuyan’ a sonsuz teşekkür ediyorum. Devam eden eğitim sürecim boyunca maddi ve manevi anlamda desteğini asla esirgemeyen aileme, kıymetlim annem Nuray Yıldırım’a minnetimi ifade etmek istiyorum. Çalışmamız boyunca yanımızda olan herkesin kıymetini bilerek “yolda” olmak en büyük temennimizdir. Selam ve dua ile… Tuğçe Yıldırım/ Çorum, 2020 1 GİRİŞ XII. yy’ın en etkin Müslüman şahsiyetlerinden birisi olan Nureddin Mahmud ile ilgili çalışmamızı hazırlarken birçok eseri inceleyip, konu ile ilgili farklı bakış açıları kazanmak istedik. Tarihin dokusuna uygun, sebep sonuç ilişkilerini iyi analiz edebilmek hedefiyle sürecimize devam ettik. Çalışmamızın temelini birincil kaynaklar ve gayrimüslim kaynaklar ile oluştururken, konu ile ilgili yapılmış araştırmalardan da faydalandık. A. Birincil Kaynaklar a. İbnü’l-Kalânisi (ö. 555/1160); Zeylu Târîhu Dımaşk İbnü’l-Kalanisi Dımaşk doğumludur. Burada eğitim almış burada çalışmalarını sürdürmüştür.1 Nureddin Mahmud’un Dımaşk’in hakimiyetini alması ve şehirde gerçekleştirdiği faaliyetlerle ilgili bölümlerinde bu eserden sıklıkla yararlanılmıştır. b. Ebû Şâme, (ö. 555/1160); Kitâbü’r-Ravzateyn fi Ahbâri’d- Devleteyni’nNuriyye ve’s Salâhiyye Dımaşk’li olan Ebû Şâme, II. Haçlı ve III. Haçlı Seferleri ile ilgili ayrıntılı bilgileri aktardığı eserinde Nureddin Mahmuz Zengi ve Selahaddin dönemleri ile ilgili kapsamlı bir çalışma yapmıştır.2 Tezimizde özellikle Haçlılar ile ilgili bölümlerde eserden önemli bilgiler edinilmiştir. c. İbn Âsâkir (ö. 571/1176); Târihu Medineti Dımaşk Dımaşk doğumlu olan İbn Âsâkir, Bağdat, Hicaz, Irak, Nişabur gibi birçok şehre ilim yolculukları yapmıştır. En kapsamlı Dımaşk kitabı olan “Târihu Medineti Dımaşk” 3 eserinden ilgili bölümlerinde faydalanılmıştır. d. İbnü’l-Ezrâk (ö.572/1176); Târihu Meyyâfârıkin ve Âmid Silvan doğumlu olması sebebiyle eserinde daha çok Anadolu Beylikleri, Selçuklular ve Haçlıların faaliyetleri ile ilgili bilgiler yer almaktadır.4 Çalışmamızda bu alanlara ek olarak İmâdüddin Zengi ve Nureddin Mahmud Zengi ile ilgili bilgilerin verildiği bölümlerden de yararlanılmıştır. 1 İbnü’l-Kalânisi, Ebû Ya‘lâ Hamza b. Esed b. Ali b. Muhammed et-Temîmî. Târîhu Dımaşk, thk. Süheyl Zekkar, (Dımaşk: Dâru Hassan, 1983). 2 Ebu Şâme, Ebü’1-Kāsım (Ebû Muhammed) Şihâbüddîn Abdurrahmân b. İsmâîl b. İbrâhîm el Makdisî. Kitâbü’r-Ravzateyn fî Ahbâri’d-Devleteyn en-Nûriyye ve’s-Salâhiyye, thk: İbrahim Şemseddin (Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 2002). 3 İbn Asakir, Ebü’l-Kāsım Alî ed-Dımaşkî. Târîħu Medîneti Dımaşķ. thk.: Muhibbuddîn Ebi Said Ömer b. Garame el-Umrevî, (Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1995). 4 İbnü’l-Ezrâk, Ahmed b. Yusuf b. Ali. Târîħu’l-Fâriki, thk.:Bedevî Abdüllatif Avad, (Kahire: elHey’etü’l-ʿAmme lî Şuuni’l-Matabıʿ ve’l-Emireyt, 1959). 2 e. İbnü’l-Cevzî (ö. 597/1201); Muntazam fi Târihi’l Mulûk ve’l- Umem Bağdatlı tarihçi ömrünü bu şehirde tamamlamıştır. Yaratılıştan 1179’a kadar olan tarihi akışı eserinde yansıtmaya çalışmıştır.5 Çalışmamızda eserin Irak tarihi ile ilgili bölümlerinden bilgiler edinilmiştir. f. Yâkût, (ö. 626/1229); Mu’cemu’l- Büldân Anadolu’ da yaşayan Rum kökenli bir ailenin çocuğu olarak dünyaya gelen Yâkût, esir olarak Bağdat’a getirildikten sonra oldukça fazla seyahat etmiştir. Tecrübelerinden ve daha önce yazılmış coğrafi kitaplardan faydalanarak eserini tamamlamıştır.6 Çalışmamızda bahsi geçen coğrafi yerler ve özellikleri ile ilgili bölümlerde esere başvurulmuştur. g. İbnü’l-Esîr (ö. 630/ 1233); el-Kâmil fi’t-Tarih İbnü’l-Esîr, Cizre’de dünyaya gelmiştir. Babası iyi bir eğitim almasını sağlamıştır. İbnü’l-Esîr, Bağdat, Dımaşk, Halep ve Kudüs’te bulunmuştur. İslam tarihinin en önemli ortaçağ tarihçisi olarak bilinen İbnü’l-Esîr’in en kapsamlı kitabı elKâmil fi’t Tarih7 çalışmamızda çokça kullandığımız eserlerdendir. Nureddin Mahmud Zengi dönemi ile ilgili önemli bilgiler yer almaktadır. Ayrıca yazarın et-Târîhu’l-bâhir fi’ddevleti’l- Atâbekiyye bi’l-Mevśıl adlı eserin Zengîler dönemiyle ilgili ayrıntılı bilgiler yer almaktadır8 . h. İbnü’l-Adîm (ö. 660/1262); Bugyetu’t- Tâlep fi Târihi Halebi Halep’te dünyaya gelmiş ve ilim insanı olarak yetiştirilmiştir. Eser Halep’in; tarihi, coğrafi özellikleri ve ilim insanları üzerine yapılmıştır. 9 Çalışmamızda daha çok eserden Halep ile ilgili bölümlerde faydalanılmıştır. i. İbn Hallikân (ö. 681/1282); Vefeyâtü’l-A’yân ve Enbâ’ü Ebnâi’z-Zamân Erbil doğumlu olan İbn Hallikân, 800’den fazla önemli kişinin biyografisini ele aldığı eserinde; İmâdüddin Zengi, Nureddin Mahmud Zengi ve Selahaddin Eyyubi ve 5 İbn’ül-Cevzi, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed el-Bağdâdî. Mirʾâtü’zZamân fî târîħi’l-Aʿyân. (Haydarabat: Dairetü’l-maarif el-Osmanî, 1951). 6 Yakût, el-Hamevî. Ebû Abdillâh Şihâbüddîn Yâkūt b. Abdillâh el-Hamevî el-Bağdâdî er-Rûmî. Muʿcemü’l- Büldân, (Beyrut: Dârü Sâdr, 1977). 7 İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzüddîn Alî eş-Şeybânî Cezerî. el-Kâmil fi't-Tarih, (Beyrut: Darü’l Kutubi’l İlmiyye, 1987). 8 İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzüddîn Alî eş-Şeybânî Cezerî. et-Târîhu’l-bâhir fi’ddevleti’l- Atâbekiyye bi’l-Mevśıl. thk.: Abdülkadir Ahmed Tuleymât, (Kahire:Dârü’l-Kütübi’l-Hadis, Bağdat: Mektebetü’lMüsna, 1963). 9 İbnü’l-Adîm, Ebü’l-Kāsım Kemâlüddîn Ömer b. Ahmed b. Hibetillâh b. Muhammed el- Ukaylî elHalebî., Bugyetü’t talep fî Tarihi Halep, çev: Ali Sevim. (Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi,1982). 3 önemli komutanlar ile ilgili kapsamlı bilgilere yer vermiştir.10 Tezimizin ilgili bölümlerinde eserden faydalanılmıştır. j. İbn Vâsıl (ö. 697/1298); Müferricü’l-kürûb fî ahbâri benî Eyyûb Hamâ’da dünyaya gelen İbn Vâsıl; Dımaşk, Halep, Kudüs, Bağdat gibi daha birçok şehirde bulunmuştur. Atabegler dönemi ve Eyyubiler ile ilgili bilgilerin yer aldığı eseri11 çalışmamın ilgili bölümlerinde kullanılmıştır. k. Ebü’l-Fidâ (ö. 732/1331); el-Muhtasar fî Ahbâri’l-Beşer Dımaşk’li olan Ebü’l Fidâ’nın bu eseri Haçlılar ve Suriye tarihi ile ilgili kapsamlı bilgiler yer almaktadır.12 Çalışmamızın ilgili bölümlerinde eserden faydalanılmıştır. l. Nüveyri,(ö. 733/1333); Nihâyetü’l- Ereb fi Fünûni’l- Edeb Mısır’da doğup eğitimini Kahire’de tamamlayan Nüveyri, eserinde Mısır’da kurulan devletlere ve Haçlılara da yer vermektedir.13 Çalışmamızın özellikle Mısır ile ilgili bölümlerinde eserden yararlanılmıştır. m. Zehebî (ö. 748/1348); Siyeru a’lâmi’n-nübelâ. Dımaşk’te Türk bir ailenin çocuğu olarak dünyaya gelmiştir. Trablus, Kahire, Kudüs, İskenderiyye gibi daha birçok önemli şehirde bulunarak buradaki ilim insanlarından eğitim alan Zehebi, 7000’den fazla önemli şahsiyeti anlattığı bu eserle14 tezimizde en çok yararlandığımız eserlerden birisi olmuştur. B. Gayrimüslim Kaynaklar a. Urfalı Mateos ve Papaz Grigor Zeyli XII. yüzyılda Urfa’da bir manastırda rahiplik yapan Mateos, Urfa Haçlı Kontluğu, Selçuklu ve Haçlılar ile ilgili önemli vekâyinâme oluşturmuştur.15 Papaz Grigor ile birlikte yürüttükleri bu çalışmada Haçlı Seferleri ile ilgili önemli ayrıntıların 10 İbn Hallikân, Ebü’l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm b. Ebî Bekr b. Hallikân elBermekî el-İrbilî. Vefeyâtü’l-aʿyân, thk.: İhsan Abbas, (Beyrut: Dâru Sadr, 1978) 11 İbn Vâsıl, Ebû Abdillâh Cemâlüddîn Muhammed b. Sâlim b. Nasrillâh et-Temîmî el-Hamevî. Müferricü’l-Kürûb fî Ahbâri benî Eyyûb, thk.: Cemâleddin eş-Şeyyâl, (Kahire: Matbaatü’l-Emiriyye, 1957). 12 Ebü’l- Fida, İmâdüddîn İsmâîl b. Alî b. Mahmûd el-Eyyûbî. Târîħu Ebi’l-Fidâ el-Muhtasar fî Ahbâri’l Beşer, thk.: Mahmud Deyyûb, (Beyrut: Dârü’l-kütübi’l İlmiyye, 1997). 13 Nüveyri, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Abdilvehhâb b. Muhammed el-Bekrî et-Teymî el-Kureşî. Nihayeti'l-ereb fî Fünuni'l-Edeb. thk. Abdulhalim Nedvi, (Dımaşk: Dârü'l-Fikr, 1987). 14 Zehebi, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân ez-Zehebî et-Türkmânî el-Fârikî edDımaşkî, Siyeru A’lâmi’n-Nübelâ. thk. Şuayb el-Arnaut, Muhammed Naîm el-Araksûsî, Me'mûn esSâgırcî, (Beyrut: Müessesetü'r-Risâle, 1982). 15 Urfalı Mateos ve Papaz Grigor’un Zeyli, çev: Hrant D. Andreasyan, (Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1962). 4 yer almaktadır. Çalışmamızın Urfa ve çevresi ile ilgili bölümlerinde eserden yararlanılmıştır. b. Ioannes Kinnamos (ö. 1143’ten sonra); Historia Haçlılar ve Bizans arasındaki ilişkiler ve Haçlıların Anadolu’daki faaliyetleri ile ilgili bilgilerin yer aldığı kaynağın yazarı Ioannes İmparator Manuel Komnenos’un yanında yer almaktaydı.16 Çalışmamızda özellikle Haçlılar ve Bizans ilişkileri konusunda kaynaktan faydalanılmıştır. c. Wilermus Tyrensis (ö. 1185); Haçlı Kroniği. Ünlü Haçlı tarihçi Kudüs’te dünyaya gelmiştir. IV. Bauodin’in mürebbisi olarak görev yapmıştır. I. Haçlı Seferi’nden sonraki tarihi akışı yazmaya başlayan Willermus, Nureddin Mahmud dönemi ile ilgili önemli bilgiler aktarmaktadır.17 Tezimizde birinci ve ikinci Haçlı seferleri ile ilgili verdiği bilgilerden faydalanılmıştır. d. Niketas Khoniates (ö.1213); Historia Haçlılar ve Bizans ilişkileri ile ilgili bilgilerin yer aldığı eserdir.18 Tezimizde İkinci Haçlı Seferi ve onların Bizans ile olan ilişkilerine yönelik bilgilerde esere başvurulmuştur. e. Gregory Abû’l-Farac ö. (1286); Abû’l-Farac Malatya’da dünyaya gelen Abü’l Ferec din ve felsefe eğitimi aldıktan sonra piskopos olarak görev yapmaya başlamıştır. Eserin Haçlılar ve Selçuklular ile ilgili bilgilerinin yer aldığı bölümlerinden faydalanılmıştır. 19 C. Araştırmalar Çalışmamız esnasında birçok araştırma çalışması incelenmiştir. Faydalanmış olduğumuz çalışmalarının bazıları; Osman Turan; Selçuklular ve İslamiyet, Selçuklu Zamanında Türkiye, Kenneth M. Setton; A History of The Crusades, Steven Runciman; Haçlı Seferleri Tarihi, Bernand Lewis; Ortadoğu, Nikita Elisséeff; Nur Ad-Din un Grand Prince Musulman de Syrie au Temps des Croisades, Carole Hillenbrend; Müslümanların Gözünden Haçlı Seferleri, Amin Maalouf; The Crusades, Coşkun Alptekin; Dimaşk Atabegliği (Tog-Teginliler), Bahattin Kök; Nureddin Mahmud bin 16 Ioannes Kinnamos, Historia (1118-1176). thk. Işın Demirkent, (Ankara: Türkiye Tarih Kurumu, 2001). 17 Wilermus Tyrensis,. Haçlı Kroniği, çev. Ergin Ayan, (İstanbul: Ötüken, 2016). 18 Niketas Khoniates, Historia ( Ioannes ve Manuel Devirleri), çev. Fikret Işıltan, (Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1995). 19 Gregory Abû’l-Farac, Abû’l-Farac Tarihi, çev.: Ömer Rıza Doğrul, (Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1950). 5 Zengi ve Kurumlardaki Yeri, Hakkı Dursun Yıldız; Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, Hasan İbrahim Hasan; İslâm Tarihi, Halil İbrahim Gök; “Musul Atabegliği; Zengiler (Musul Kolu:1146-1233)”. A. Onur Çalışır; Deniz Aşırı Ülke’den Havadisler: Haçlıların Mektupları. Çalışmamızda; YÖK Ulusal Tez Merkezi’nden, İSAM Kütüphanesi’nden ve Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi maddelerinden yararlanılmıştır. 6 BİRİNCİ BÖLÜM ZENGİLER ÖNCESİ SİYASİ DENGELER VE ZENGÎ AİLESİ Orta Doğu, tarih boyunca birbirinden farklı birçok medeniyetin hüküm sürdüğü yahut sürmek istediği topraklar olmuştur. Bu kuvvetli isteğin en temel sebebi pek tabi Orta Doğu’nun coğrafi konumudur. Karadan ve denizden olmak üzere önemli ticaret yollarını üzerinde bulunduran, Avrupa ve Asya arasında adeta köprü görevi gören bu muhteşem topraklar Doğu ile Batı’nın tanışma noktasıdır. Ayrıca iklim koşulları sayesinde; yerleşik yaşama, tarıma elverişli olması Orta Doğu’nun medeniyetler için cazip olma sebeplerindendir. Yine Orta Doğu’yu vazgeçilmez kılan bir diğer sebep ise; Müslümanlar, Hristiyanlar ve Yahudiler için kutsal topraklarının üzerinde bulunmasıdır. İşte tüm bu sebepler ve fazlası Orta Doğu’ya hükmetmek isteyen medeniyetlerin birbirleri ile sorunlar yaşamalarına, savaşmalarına sebep oluşmuştur.20 XI. yy’da Orta Doğu’nun etnik yapısı incelendiğinde Arapların, Türklerin, Kürtlerin, Ermenilerin21, Rumların22 varlığı görülmektedir. Farklı etnik unsurların aynı coğrafyada farklı devletlere bağlı olarak yaşıyor olması siyaset üzerinde oldukça etkili olmuştur. XI. yy’da Orta Doğu’da yaşanan siyasi olaylar, XII. yy siyasetini derinden etkileyecek olaylara zemin hazırlamışlardır. XI. yy’da; yaşadığı askeri ve siyasi sorunlar neticesinde güç kaybetmiş, varlığını Müslümanların hilafete olan bağlılığını kullanarak sürdürmeye çalışan Abbasiler23 , taht kavgaları, sosyal ve siyasi politikalarının başarısızlığından dolayı zayıflamış bir Bizans24 , mezhepsel farklılıktan beslenerek var olmaya çabalayan Fâtimiler25 , Anadolu’da Bizans’a karşı verdiği 20 Bernand Lewis, Ortadoğu, (Ankara: Arkadaş Yayınevi, 2017), 307-338. 21 Osman Turan, Selçuklular ve İslamiyet, (İstanbul: Turan Neşriyat ve Yayıncılık, 1971), 42. 22 Hasan İbrahim Hasan, “Dış Münasebetler”, İslâm Tarihi, çev: İsmail Yiğit, c.4 (İstanbul: Kayıhan Yayınevi, 1986), 290. 23 Hakkı Dursun Yıldız, “Abbasiler”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c.1 (İstanbul: TDV Yayınları, 1988), 37-38. 24 Işın Demirkent, “Bizans”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c.6 (İstanbul: TDV Yayınları, 1992), 236-238. 25 Eymen Fuâd Seyyid, “Fâtîmiler”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c.12 (İstanbul: TDV Yayınları, 1995), 230-231. 7 mücadeleler ile varlığını genişletmeye çalışan Selçuklular, bölgenin en önemli siyasi odakları olarak öne çıkmaktadır. 26 Harita 1.1: Zengiler Öncesi Siyasi Durum27 Orta Doğu’da XI. yy sonlarında belki de insanlık tarihinin en çok kayıp verilen savaşlarından biri olan Haçlı Seferleri başlamıştır.28 Yaşanan bu gelişme sonrasında Orta Doğu’daki tüm dengeler değişmiştir. XII. yy’da etkin siyaset yapan Nureddin Mahmud Zengî, XI. yy’da yaşananların zemininde görevine başlamıştır. Gerek askeri-siyasi olaylar gerek etnik unsurlar gerekse dini ya da mezhepsel farklılıklar onun iktidarlık sürecinde alacağı kararları ve duruşu etkilemiştir. Bu sebepten çalışmamızın birinci bölümü, XI. yy’da Orta Doğu’da etkili olan siyasi odakları incelenerek başlamaktadır. 1.1. ZENGÎLER ÖNCESİ SİYASİ DENGELER Müslümanlar, Hz Muhammed’in vefatının ardından halifelik kurumu ile yönetilmeye başlamış ve ilk halife Hz. Ebu Bekir29 ve halefi. Hz. Ömer dönemlerinde 26 Philip K. Hitti, “Batı ile Doğu Arasında Askeri Temaslar: Haçlı Seferleri”, Siyasi ve Kültürel İslam Tarihi, çev: Salih Tuğ, c. 4 (İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 1980), 1016-1018. 27 “Kudüs Krallığı”, erişim 11 Mayıs 2020, https://tr.wikipedia.org/wiki/Kud%C3%BCs_Krall%C4%B1%C4%9F%C4%B1. 28 Işın Demirkent, “Haçlılar”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c.14 ( İstanbul: TDV Yayınları, 1996), 525. 29 Muhammed Hamidullah, İslâm Peygamberi, (İstanbul: Beyan Yayınları, 2011), 921-930. 8 çok büyük iktidar sorunları yaşanmamıştır. Fakat III. Halife Hz. Osman’ın 30 çok acı şekilde öldürülmesi (17 Haziran 656)31 ve halifenin ölümünden sorumlu kişilerin bulunup cezalandırılmaması, IV. Halife Hz. Ali’nin hilafetine gölge düşürmüştür. Ne yazık ki yaşanan bu olaylar Hz. Osman ile kan bağı bulunan Şam valisi Muaviye ile Hz. Ali arasında mücadeleye dönüşmüştür. Bunun sonucunda İslam dünyası çok büyük parçalanmalar yaşamıştır.32 Hz. Ali’nin Hariciler tarafından şehit edilmesi, Hz. Hasan’ın halifelik için direnmesi fakat başarılı olamaması ardından Muaviye’nin iktidar savaşını kazanarak halife olup Emevi Devleti’ni kurması İslam dünyasında yeni bir dönemin başlaması anlamına gelmekteydi.33 Emevi Devleti’nin kurulmasıyla başlayan yenilikler, Muaviye’nin oğlu Yezid’i hilafete atamasıyla yani saltanat sistemi ile devam etmiştir.34 Emeviler, kurdukları sosyal ve 35siyasi düzen sayesinde bölgede belli bir süre sükûneti sağlamış olsalar da saltanatlarını korumak adına tercih ettikleri mevali politikası ve Hz. Ali’nin taraftarlarına uyguladıkları faşist siyaset ile beraber sonlarını da hazırlamışlardır. Emevilerin mevali politikalarında Horasan ve Maverâünnehir bölgesinde yaşayan Türkler de etkilenmiştir.36 Emevilerin uyguladığı Arapçılık ve mevali politikası Türklerin Anadolu’ya gelmesini en az 100 yıl ertelemiştir diyebiliriz. Abbasoğullarının Emevilere yönelik yürüttüğü ihtilali başlatan Muhammed bin Ali, Horasan ve Maveraünnehir bölgesinde yaşayan Türkler için şu ifadeleri kullanmıştır. 37 Kufe ve çevresi, Ali ve evladı taraftarıdır. Basra ve çevresi Osmancıdır. Muhalif bir duruşları yoktur. Allah’ın maktul kulu ol, katil kulu olma, derler. Cezire Haricidir. Oradakiler ahlaken Hristiyan gibi Müslümandırlar. Suriyeliler, Emevilere itaatten başka bir şey bilmezler. Mekke ve Medine’ye Ebu Bekir ve Ömer hakim olmuştur. Ancak bir de Horasan’a bakın. Orada kalabalık bir toplum ve sağlam bir kuvvet var. Onlar güçlü vücutlara, omuzlara ve pazulara sahip gür sesli bir ordudur. Ben doğuyu, dünyanın ve halkın ışığının doğduğu yeri uğurlu sayıyorum. 38 30 Adem Apak, Ana Hatlarıyla İslam Tarihi (2), (İstanbul: Ensar Yayınevi, 2012), 19-24. 31Mehmet Azimli, Dört Halifeyi Farklı Okumak-3 Hz. Osman, (Ankara: Ankara Okulları Yayınları, 2017), 167-170. 32 Adnan Demircan, Ali –Muaviye Kavgası, (İstanbul: Beyan Yayınları, 2017), 82- 182; Mehmet Azimli, Dört Halifeyi farklı okumak-4, (Ankara: Ankara Okulları Yayınları,2017), 56-62. 33 Adem Apak, Ana Hatlarıyla İslam Tarihi (3), (İstanbul: Ensar Yayınevi, 2011), 32. 34 İrfan Aycan, Saltanata Giden Yolda Muaviye Bin Ebi Süfyan, (Ankara: Ankara Okulları Yayınları, 2014), 241. 35 İrfan Aycan, Mahfuz Söylemez, Ramazan Altınay, Fatih, Erkoçoğlu, Nizamettin Parlak, Emeviler Dönemi Bilim Kültür ve Sanat Hayatı, (Ankara: Ankara Okulları, 2011), 21-33. 36 Celal Emanet, Emeviler Döneminde Fetih Politikası, (Ankara: Özlenen Rehber Yayıncılık, 2017), 201- 240. 37 Nahide Bozkurt, Oluşum Sürecinde Abbasi İhtilali, (Ankara: Ankara Okulları Yayınları, 2016), 66. 38 Bozkurt, Oluşum Sürecinde Abbasi İhtilali, 44. 9 Abbasi ihtilalini gerçekleştirecek olan İbrahim bin Muhammed, Horasanlı Ebu Müslim’i Muhammed bin Ali’nin bu sözleri ışığında kendilerine destek aramak için görevlendirmiştir. Ebu Müslim, Horasan, Toharistan ve Ceyhun bölgelerine kendi davalarının bilincinde olan kimseleri (dâiler) göndererek burada yaşayan İranlıları ve Türk boylarını kendi saflarına çekmek istemişti. Rivayetten de anlaşıldığı üzere Abbasiler, Türkleri askeri açıdan güçlü görüp kendileri için iyi bir şans olarak değerlendirmektedirler. Abbasoğulları, İranlıların ve Türklerin yardımı ile Emevileri yıkıp yerine Hz. Muhammed’in amcası Hz. Abbas’ın soyundan gelen Ebu’l Abbas’ın halife olduğu Abbasi Devleti’ni kurmuşlardır. 39 İhtilal esnasında Harzem, Soğd ve Toharistan Türkleri Abbasoğullarına destek vermişler hatta ihtilal ordularına komutanlık yapmışlardır. Buradan da anlaşılmaktadır ki; Türklerin Araplarla olan ilk ciddi iletişiminin Talas Savaşı olduğu şeklindeki kanının aksine Arap-Türk ilişkisi daha öncelere dayanmaktadır diyebiliriz. 40 Abbasiler, gerçekleştirdikleri bu ihtilal ile birlikte bölgede resmi olarak Abbasi iktidarı dönemi başlamıştır. Abbasiler söz verdikleri gibi mevali aleyhinde bir politika uygulamamış, ırkçı eylemlere son vermiştir. Bunun sonucu olarak da Abbasi Devleti içerisinde mevaliler üst rütbelere yükselmişlerdir. Harun Reşit dahil bir çok halife özel korumalarını Türklerden oluşturmuş, ordu içindeki en stratejik mevkilere Türk komutanlar getirilmiştir. Sonraki dönemlerde bu durum öyle bir hal almıştır ki bu seferde bürokraside Türkler Arapların önüne geçmeye başlamıştır. 836-892 yılları arasında Türkler için özel olarak Samerra şehri kurulmuş, hilafetin merkezi de Mu’tasım döneminde buraya taşınmıştır. Aynı zamanda bu yüzyılda Abbasilerin başına yeterli donanıma sahip olmayan halifeler geçmiş, Bu da onların devlet içerisinde etkisini yitirmelerine ve Türklerin etkisini çoğaltmasına sebep olmuştur. Abbasileri yıpratan bir diğer önemli konu ise İslam düşüncesinde kelami konulardaki tartışmaların çoğalması ve mezhep farklılıklarının önemli boyutlara ulaşmasıdır. Nitekim iş o noktaya gelmiştir ki; itikâdi ve fıkhi tartışmalar amaçlarından tamamen saparak adeta siyasi arenayı kullanabilme stratejisine dönüştürülmüştür. 41 39 Adnan Demircan, Mehmet Azimli, İslam Tarihi 2, (Ankara: Bilay Yayınları, 2018), 261-263. 40 Mehmet Emin Şen, “Abbasilerin İkinci Döneminde Siyasi ve Kültürel Alanda Türkler”, (Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi, 2008), 37-40. 41 Yıldız, “Abbasiler”, c.4, 35-36. 10 Abbasiler ayrıca IX. ve X. yy’ın başlarında Türk-Arap problemi ve mezhepsel sorunlarla uğraşırken, aynı yüzyılın ortasına gelindiğinde, Şii problemi ile yüzleşmek zorunda kalmışlardır. Çünkü devrim gerçekleştikten sonra vaatlerin karşılığını alamayan Ali evladı, yine muhalif tarafta kalmıştır.42 İran Şiilerinin kurduğu Büveyhilerin Bağdat’ı ele geçirmesinin (945) ardından Abbasi halifeliği iktidardaki otoritesini yitirmiştir.43 Mısır’da Şii Fatimiler’in güçlenmesi, Abbasilerin otoritesine bir darbe daha vurmuştur.44 Böylece Abbasiler Bağdat’ta sembolik bir halifelik kurumunu kullanır hale düşmüşlerdir. XI. yy’da Selçukluların etkin askeri ve siyasi faaliyetleri özellikle Suriye, Irak ve Anadolu’daki dengeleri değiştirmiştir. Abbasiler de bu yüzyılda şii kurumsal yapılarına karşı sünni Türklerin bölgedeki öncüsü Selçuklularla iş birliğine gitmişlerdir. Bu işbirliği İslam dünyasının sünnileşmesinde büyük bir ivme kazandırmıştır. Selçuklular, XI. yy’da Orta Asya’nın en güçlü devleti olan Gazneliler ile mücadele etmişlerdir. Onların 1040 yılında Dandanakan Savaşı ile Gaznelileri bozguna uğratması sonucu başarılarını gören Abbasi Halifesi, Selçukluların lideri Tuğrul Bey’e hilat göndermiştir.45 Bu gelişme Selçuklular ile Abbasi ilişkilerinin bu yıllarda olumlu yönde seyrettiğini ifade etmektedir. Tuğrul Bey ve Dandanakan zaferi ile elde ettiği bu başarı, Türklere Orta Doğu ve Anadolu’yu vatan edinme imkânı sağlamıştır.46 Ayrıca bölgede sünni otorite yani Abbasi Halifesinden tarafa belirleyen Selçuklular, XI. yy’da sünni akımın hamisi olmuştur.47 1063 yılında Rey şehrinde vefat eden Tuğrul Bey’ den sonra iktidara Çağrı Bey’in oğlu Sultan Alparslan’a gelmiştir. Sultan Alparslan, Tuğrul Bey’in ölümünün ardından Abbasi Halifesinin onayını aldıktan sonra Horasan’da, Azerbaycan’da, Maverâünnehir’de, Cend bölgesinde bir çok yeri Selçuklu hakimiyeti altına almıştır. Hicaz bölgesinin yönetimini de ele geçirerek hutbenin Abbasi Halifesi adına okunmasını sağlamıştır. Sultan Alparslan tüm ömrünü fetih ruhuna adamış ve Türklerin 42 Mehmet Azimli, Hz. Ali Neslinin İsyanlar, (Konya: Çizgi Kitabevi, 2017), 28. 43 Azimli, Hz. Ali’nin Neslinin İsyanları, 119. 44 Azimli, Hz. Ali’nin Neslinin İsyanları, 109. 45 Hakkı Dursun Yıldız, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, c.7 (İstanbul: Çağ Yayınları, 1992), 101. 46 Cihan Piyadeoğlu, Selçukluların Kuruluş Hikayesi Çağrı Bey, (İstanbul: Timaş Yayınları, 2017), 139. 47Ali Sevim, “Dandanakan Savaşı”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c.8 (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1993), 457. 11 Bizans karşısında aldığı şanlı Malazgirt zaferinin komutanı olarak tarihteki yerini almıştır.48 1068 yılına gelindiğinde Sultan Alparslan ordusunu Fatimileri ortadan kaldırmak üzere hazırlıyordu. Fatimiler ise sürekli düzenledikleri saldırılar ile bölgede yaşayan sünni Müslüman halkı korkutup kendilerine bu topraklarda yer açmak, kendi hakimiyetlerini kabullendirmek istiyorlardı. Buna müsaade etmek istemeyen Alparslan da bu doğrultuda planlamalar gerçekleştiriyordu.49 Fakat bu süreçte Bizans’ın yaptığı saldırgan siyaset sonucunda Alparslan yönünü Anadolu’ya çevirmek durumunda kaldı. 1071 yılında Sultan Alparslan, Malazgirt ovasında yapılan savaş öncesi Bizans ordusu karşısında sayıca daha az olmalarına rağmen kendi ordusunun bu savaşı kazanacağına inanıyordu. Nitekim savaşın sonunda kazanan Alparslan olmuştur. Malazgirt zaferinin ardından Sultan Alparslan, el-Cezire, Suriye ve Anadolu’nun büyük bir bölümü ele geçirmiştir. Yapılan tüm askeri ve siyasi hamleler, bölgede Türkleri, Bizans’ın ilk hedefi haline getirirken, Abbasi Halifesi’nin yanında da itibarlarını yükseltmiştir. Melikşah dönemine geldiğimizde ise; Selçukluların adeta altın çağını yaşadığı bilgilerine ulaşıyoruz. Öyle ki; Selçuklu Devletinin sınırları, Orta Asya’dan Akdeniz’e kadar genişlemiştir. Selçukluların siyasi ve askeri olarak güçlü olduğu bu döneme bakıldığında bölgede daha sakin bir siyasi akış izlenmektedir. Fakat Melikşah’ın ölümünden (1092) sonra yaşanan taht kavgaları yüzünden Selçukluların zayıflaması bölgede siyasi kargaşanın başlamasına sebep olmuştur.50 Bizans Devleti, 395 yılında kurulmuş, yaklaşık 1000 yıl varlığını devam ettirmiş bir imparatorluktur. Herakleios döneminde altın dönemlerini yaşamışlardır. 1025 yılında Bizans İmparatoru, II. Basileios’un ölmesinin ardından devletin çöküş dönemi başlamıştır. VIII. Konstantinos ve sonrasında göreve gelen İmparatorların sorumsuzca aldıkları kararlar ve harcamalar ile ekonomi zayıflamış, halk fakirleşmiştir.51 Türklerin Anadolu’daki ilerleyişlerinin devam etmesi de Bizans’ın askeri anlamda da başarısız olmasının görüntüsüdür. 1071 yılında Türklerin Malazgirt’te kazanması ise Bizans için bu yüzyılda yaşadıkları en ağır darbelerden birisi olmuştur. 48İbrahim Kafesoğlu, “Alparslan”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c.2 (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1989),526-529. 49 Cihan Piyadeoğlu, Sultan Alparslan Fethin Babası, (İstanbul: Kronik Yayıncılık,2017), 166-171. 50 Gülay Öğün Bezen, Begteginliler, (İstanbul: Türkiye Gençlik Vakfı, 2000), 3-5. 51Georg Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, Türkçe çev. Fikret Işıltan, (Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1999), 296. 12 Türklerin Anadolu’ya yerleşmesi ile Bizans’ın kötü gidişatı Haçlı Seferleri başlayana kadar devam etmiş, Avrupa ve Anadolu’daki etkinliklerini kaybettikleri bir süreç olmuştur.52 I. Aleksios dönemi başladığında ise Bizans’ın kötü gidişatının duraksadığı görülmektedir. İmparator, askeri, siyasi ve ekonomik alanlarda önemli adımlar atmış, Balkanlarda ve Anadolu’da kaybettiği bazı toprak parçalarını geri almıştır. Melikşah’ın ölümünün ardından Büyük Selçukluların yaşadığı sıkıntılı süreçten faydalanmak isteyen Bizans’ın bu hamlesi Haçlı Seferleri’ne zemin oluşturmuştur.53 Fâtımîler, XII. yy’ın önemli bir diğer siyasi gücüdür. Emevilerin iktidarı döneminde oldukça zor zamanlar geçiren Ali evladı, gördükleri baskılar yüzünden ihtilal sürecinde Abbasoğullarına destek vermişti. Fakat devrim gerçekleştikten sonra Abbasilerin de tıpkı Emeviler gibi, Ali evladını kendi iktidarları için tehlike olarak görüp onlara karşı yaptırımlara gitmesi, Alioğulları açısından bir hayal kırıklığı idi. Nitekim gördükleri baskılar yüzünden Kuzey Afrika’ya göç etmek zorunda kalan Ubeydullah el-Mehdi, bu bölgede teşkilatmış ve Hz. Muhammed’in kızının soyundan geldikleri iddiası ile Fâtımî Devleti’ni 909 yılında kurmuştur. 54 Fatımilerin kuruluş yılları ve bölgede kendilerini kabullendirme dönemleri zor geçse de bu süreci başarı ile atlatmışlardır. Özellikle kurucuları Ubeydullah elMehdi’nin gerçek kimliği birçok rivayete konu olmuştur. Fakat burada hangi rivayet esas alınırsa alınsın sonuç olarak Ubeydullah el-Mehdi, askeri ve siyasi olarak başarı elde etmiş üstelik yıllarca ötekileştirilen hem Ali evladı için hem de şii akım için güvenli bir liman oluşturmuştur. 55 9 Temmuz 969 yılında ekonomik ve siyasi sebeplerle zayıflamış Ihşîdileri Fâtimîler yıkmıştır.56 Mısır hakimiyetinden elde edilen ganimetler ve kazandıkları özgüven ile birlikte bir sonraki hedef Abbasilerin merkezi Bağdat olmuştur. Bağdat’ın 52 Sevtap Gölgesiz Karaca, “I. Haçlı Seferi Öncesinde (1096)Bizans İmparatorluğu’nun Siyasi Durumuna Bakış”, Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 2, sy. (2012): 141-142. 53Gölgesiz Karaca, ”I. Haçlı Seferi Öncesinde (1096) Bizans İmparatorluğu’nun Siyasi Durumuna Bakış”, 143-149. 54 Seyyid, “Fâtîmiler”, 228-229. 55 Azimli, Ali Neslinin İsyanları, 108. 56Ahmet Ağırakça, “Ihşîdîler”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c.21( İstanbul: TDV Yayınları, 2000), 551-553. 13 güçlü Büveyhilerin elinde olması Fatımileri Hicaz bölgesine yöneltmiştir. Mekke ve Medine’yi de ele geçiren Fatımiler en büyük sınırlarına ulaşmışlardır.57 Fatımi Devleti’nin zayıflama sürecinde ise farklı etkenler görülmektedir. Fatımi ordusunun kozmopolit bir yapıya sahip olması ve bu yapının büyük bir çoğunluğunun Selçuklularla akraba Türklerden oluşması Fâtımî Halifelerinin ordu üzerindeki hakimiyetini etkilemiştir.58 Selçukluların bölgede etkilerini artırmasıyla Fatımilerin güç alanı daralmıştır. Fâtımîler, Selçuklulara karşı Bizans ile iş birliği yapmış, en üst mevkilere ermeni asıllı komutanlar ve yöneticiler atayarak problemlerini çözmeye çalışmıştır.59 Nureddin Mahmud Zengî, öncesi dönemde Fâtımîler, kendi problemleriyle birlikte bölge siyasetinin verdiği zorluklar karşısında direnç göstermeye çalışan lokal bir politika içerisinde kalmış görünmektedir. Haçlı kavramı, Müslüman tarihçilerin “Frenkler” olarak nitelendirdikleri, 1096 yılından 1291’e kadar devam etmiş, Hristiyan askerlerin üzerine giydiği haç sembollü kamuflaj sebebiyle ortaya çıkmıştır. Haçlı Seferleri, “din” argümanı kullanılarak “Kutsal Toprakları Kurtarma” düşüncesi ile yola çıkılmış savaşlar olarak bilinmektedir.60 XI. yy’da Avrupa; hızlı nüfus artışı, ekonomik krizler, kilise baskıları ve başarısız siyasetçilerden kaynaklanan problemler yaşamaktaydı. Türklerin Anadolu’da ilerleyişinin devam etmesi Avrupa’yı hem ekonomik hem sosyal hem siyasi olarak endişelendirmekteydi. Avrupa’nın en önemli ticaret bağlantılarını sağladığı Anadolu topraklarında Müslüman Türklerin hakimiyet elde etmiş olması, Avrupa ekonomisinin zayıflamasına sebep olmuştur. Bizans İmparatorluğu’nun zaten kötü giden ekonomisi, Normanların Avrupa’daki topraklarına saldırıları ve Türklerin Anadolu’daki nüfuzunun artması ile daha da kötüleşmiştir. Hristiyan dünyanın en büyük temsilcilerinden olan Bizans İmparatorluğu’nun, halkına olan sorumluluklarını yerine getirmemesi, adaletsizlik ve fakirleşme halkın devletlerine karşı bağlılıklarının azalmasına sebep olmuştur. Anadolu’da yaşayan halkın İslamiyet’e olan ilgisi de Hristiyan dünyasını rahatsız eden bir diğer konudur. Müslüman Türklerin Anadolu’da Malazgirt ile Bizans 57 Hanefi Palabıyık, ”Fatımiler”, İslam Tarihi 2, edt: ,Adnan Demircan, Mehmet Azimli, (Ankara: Bilay Yayınları, 2018), 268-271. 58 Lewis, Ortadoğu, 107. 59 Palabıyık, “Fâtımîler”, 269. 60 Işın Demirkent, Haçlı Seferleri, ( İstanbul: Dünya Yayıncılık.1997), 1-2. 14 İmparatorluğu’na çok büyük kayıplar yaşatması ardından İznik’in fethedilmesi, Avrupalılar ve Bizans için varlıkların tehlike altında olduğu düşüncesine sebep olmuştur.61 Bizans İmparatorluğu’nun başarısızlıklarla devam eden süreci I. Aleksios’un göreve gelmesi ile duraksamıştır. I. Aleksios, Selçuklular ile yaptığı anlaşmalar, Balkanlarda kazandığı zaferler ile devletinin kötü giden sürecine olumlu katkılar sağlamıştır. I. Aleksios, Türklere karşı durabilmek için Papa’dan ücretli asker talep etmiştir. I. Aleksios’un bu hamleleri planlanırken 1086 yılında Süleymanşah’ın ölmesi 1092 yılında Melikşah’ın ölmesi Anadolu’da Türklerin iç karışıklar yaşamasına sebep olmuştur. Kaos ortamından faydalanmak isteyen Bizans ve Kilise Haçlı oluşumunu bu gelişmeler üzerine inşa etmiştir.62 Papa II. Urbanus, I. Aleksios’un ücretli asker isteğinin Avrupa için yeterli olmayacağını düşünerek daha fazla menfaat elde edebilecekleri bir düşünce ortaya koymuştur. II. Urbanus, Avrupa’nın ekonomik ve sosyal anlamda zor zamanlar geçiren halkını dini argümanlar kullanarak büyük bir hareketin parçası haline getirmeyi hedeflemiştir. 63 Papa II. Urbanus, Hristiyan dünyasının önemli din adamlarının ve halkın huzurunda 27 Kasım 1095 tarihinde, Türklerin Anadolu’daki Hristiyanlara zulmettiğini, Kudüs’e ibadet için giden Hristiyanlara eziyet edildiğini iddia ederek Türklere ve Müslümanlara karşı savaşmanın dinin gereği olduğunu anlattı ve tüm Hristiyanları Haçlı ordusuna katılmaya davet etti.64 Bu sefer sırasında hac ibadetinin de gerçekleşeceğini duyuran II. Urbanus, Hristiyanlara bu sefere katılanların tüm günahlarından kurtulup cenneti elde edeceklerini vadetti. II. Urbanus konuşmasında “Babalara, oğullara ve yeğenlere hitap ediyorum. Eğer birisi sizin akrabanızdan birini öldürse, kendi kanınızdan olanın intikamını almaz mıydınız? Öyleyse efendimizin (İsa) ve din kardeşlerinizin intikamını öncelikle almalısınız” diyerek hitap ettiği topluluğu adeta intikam duygusu ile güçlendirmiştir. Papa’nın çağrısından sonra Hristiyan halkın bir kısmı dini duygularla bu sefere katılmışlardır. Bir kısmı maddi sebeplerle katılmışlardır. Pisa, Venedik ve Cenova tüccarları ticari menfaatleri için bu savaşı 61 Demirkent, Haçlı Seferleri, 2. 62Karaca Gölgesiz, ”I. Haçlı Seferi (1096) Öncesinde Bizans İmparatorluğu’nun Siyasî Durumuna Bakış”, 145-146. 63Karaca Gölgesiz, ”I. Haçlı Seferi (1096) Öncesinde Bizans İmparatorluğu’nun Siyasî Durumuna Bakış”, 149. 64 Demirkent, Haçlı Seferleri, 11-12. 15 sonuna kadar destekliyorlardı. 65 Haçlı Seferlerine katılan bir diğer kısım da siyasi amaçlar güderek kendi prensliklerini kurmak istiyorlardı.66 II. Urbanus ve destekçilerinin yaptığı propaganda başarılı olmuş, harekete geçebilmek için oldukça kalabalık bir ordu oluşturulmuştur. Ordu yaklaşık bir yıla varan sürede toparlanıp İstanbul’a ulaşabilmiştir. Burada bir süre konuşlandıktan sonra 3 Haziran 1097 yılında Anadolu Selçuklu başşehri İznik’i kuşatmışlar, 19 Haziran 1097 tarihinde ise İznik’i teslim almışlardır. Anadolu Selçuklu Devleti’nin hükümdarı I. Kılıçarslan İznik’i kurtarmak için hamleler gerçekleştirmiş fakat Haçlı ordusunun karşısında varlık gösterememiş ve İznik’i tamamen kaybetmiştir. İlerleyişini sürdüren Haçlı ordusu Adana, Antakya, Urfa bölgelerinde kontluklar kurarak bu bölgelerde siyasi hükümdarlığı elde etmiştir.67 Birinci Haçlı Seferi esnasında Anadolu’da yaşayan değişik dinlerden çok sayıda insan hayatını kaybetmiştir. Yaşadıkları acı ve kayıplar Anadolu halkını derinden etkilemiş fakat bu topraklardan vazgeçmeleri için yeterli olmamıştır. 1100 yılına geldiğimizde Danişmendli Gümüş-Tegin Anadolu’da ilerleyen Haçlıları Malatya civarında bozguna uğrattı ve başta Bohemond olmak üzere en etkin komutanlarını esir aldı. Kılıç Arslan ve Danişmendli Ahmed Gazi, 1101’de, Merzifon, Amasya ve Ereğli’de Haçlı ordularına karşı zafer kazanmışlardır. Kazanılan bu zaferler hem Selçuklu yöneticilerinin hem de Anadolu halkının yeniden ümitlerini yeşertmiştir.68 Kılıç Arslan kaybedilen Selçuklu başkenti İznik’ten sonra başkent olarak Konya’yı tayin etmiştir. 1107 yılının Temmuz ayında hayatını kaybetti. Onun ölümü Haçlılar için avantajlı bir sürece dönüşürken Selçuklular için sorunlu yılların devamı olarak değerlendirilebilir. 1110 yılından itibaren ise Haçlılar Anadolu’nun iç taraflarına doğru ilerleyişlerini sürdürmüşlerdir.69 I. Haçlı Seferinin sonucunda; Kudüs Krallığı kurulmuş, başına Godfrey’in kardeşi Baldvin geçmiştir. Antakya Prensliği’nin başına Bahemond’tan sonra yerine yeğeni Tancred geçmiştir. Trablus Kontluğu’nun yönetimine Raymond, Ruha (Urfa) Kontluğu’na ise Baldvin gelmiştir.70 I. Haçlı Seferinde Selçukluların varlık gösterememesi, Haçlı ordusunun Anadolu’da oldukça hızlı ilerlemesine sebep olmuştur. 65 İbrahim Ethem Polat, Haçlılara Kılıç ve Kalem Çekenler, (Ankara: Vadi Yayınları, 2006), 62-66. 66 Hitti, “Askeri Temaslar ve Haçlı Seferler”, c.4, 1023. 67 Aydın Usta, Haçlı Seferlerinde Kuşatma, (İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2015), 82-95. 68 Turan, Selçuklular ve İslamiyet, 45. 69 Turan, Selçuklular ve İslamiyet, 46. 70 Hasan, “Dış Münasebetler”, c.4, 299. 16 Fakat Halep, Musul, Dımaşk ve Bağdat bölgelerinde Haçlılar yoğun bir direnç ile karşılaşmıştır. Bu güçlü direncin önemli mimarları arasında Zengi ailesi vardır. 1.2. ZENGÎ AİLESİ Selçuklu hanedanına bağlılıkları ile bilinen Zengî Ailesi, kendilerine atabeglik verilmiş köklü bir ailedir. Atabeglik, genel anlamda pozitif değerlendirilen bir uygulamadır. Atabeglik, devlet için “yetkin kişi yetiştirme programı” olarak anlaşılabilir. Atabegler, Türk olmaları şartıyla, yetenekleri doğrultusunda sarayda mevki sahibi insanların yanında devlet adamı, asker, bürokrat olmaları için yetiştirilmiş donanımlı şahsiyetlerdir.71 Selçuklu iktidarının güçlü olduğu dönemlerde bu program oldukça iyi uygulanmıştır. Fakat Selçuklu iktidarında zayıflamalar baş gösterdiğinde kendilerine yetki verilen bazı atabegler, yetkilerini menfaatleri için kullanmaya başlamış ve böylece uygulamanın negatif yönleri gün yüzüne çıkmıştır. Bu süreçte hanedana bağlı kalan atabegler olduğu gibi farklı tercihlerde bulunan atabegler de olmuştur. Zengî ailesi ise atabeglik görevlerini yerine getirirken Selçuklu hanedanına bağlılığını korumuş bir aile olarak tanınmaktadır.72 Selçuklular için Melikşah’ın ölümünün ardından yaşanan olaylar bölgenin huzurlu durumunu bir anda altüst etmişti. Melikşah’ın ölümünün ardından çıkan taht kavgaları, Büyük Selçuklu İmparatorluğu’nun toprak bütünlüğünün parçalanmasına sebep olmuştur.73 Yaşananların ardından Selçuklular; bölgede Suriye Selçukluları, Irak Selçukları ve Anadolu Selçukluları olarak ayrılmışlardı. Ayrıca bu parçalanmalar sonucunda; Şam(Dımaşk) Atabegleri, Böriler, Sincar Atabegleri, Azerbaycan Atabegleri, Musul-Cezire-Halep Atabegleri, Harzemşahlar, Salgurlular, Begtiginiler gibi atabeglikler farklı bölgelerde ortaya çıkmıştır.74 1.2.1. Aksungur Zengî ailesinin ilk atabegi olan Kasimüddevle Aksungur, Büyük Selçuklu Sultanlarından Melikşah ile beraber büyümüş, Türk soyundan gelen, cesur, askeri ve 71 Hasan Akyol, “Atabeglikler”, Selçuklu Tarihi El Kitabı, ed: Refik Turan, ( Ankara: Grafiker Yayınları, 2012), 235-236. 72 Hasan, “Abbasi Hilafetine Bağlı Bağımsız Devletler”, c.4, 84-85. 73 Carole Hillenbrend, Müslümanların Gözünden Haçlı Seferleri, çev: Nurettin Elhüseyni, (İstanbul: Alfa Yayınları, 2015), 108-112. 74 Hasan, “Abbasi Hilafetine Bağlı Bağımsız Devletler”, c.4, 87-88. 17 siyasi bilgisi oldukça kuvvetli değerli bir devlet adamıdır.75 Oğuzların Avşar boyunun Sabyu oymağından gelen Aksungur, Abdullah İl-Turgan’ın oğludur. Sultan Alparslan döneminden beri Selçuklu Devleti’ne hizmet etmiştir. Zengî ailesinin büyüğü olarak bilinen Aksungur, Melikşah’ın dostu Sultan İdris Togan’ın dadısıyla evlenmiştir.76 Aksungur, halkı tarafından çok sevilen bir yöneticiydi. Halep’e atamasının ardından şehrin tüm sorunlarıyla ilgilenmeye başlamıştı. Halep’in en büyük problemlerinden biri yol güvenliği idi. Aksungur hemen bu sorunla ilgilenerek Halep’i dönemin en güvenli güzergahlarından biri haline getirdi. Ayrıca soygunculardan, yol kesen eşkıyalardan, hırsız ve haydutlardan şehri kurtarmıştır.77 Melikşah’ın yakınında yetişmiş Aksungur, aynı zamanda Sultan’ın değer verdiği, sözüne güvendiği dostu olmuştur. Genç yaşından itibaren devlet için önemli mevkilerde önemli görevler almıştır. Melikşah’ın Aksungur’a verdiği ilk önemli görev, 1084 yılında Musul üzerine giderek Ukaylıların elinde olan bölgeyi kontrol altına almasıdır. Bu görevin hemen ardından 1086 yılında Sultan ile birlikte Suriye seferine katılmıştır. Sultan Melikşah, Suriye seferinden istediği başarıyı elde etmiş, bunun yanı sıra özverisini, askeri ve stratejik yeteneklerini takdir etmiş, Aksungur’u Kasîmuddevle sıfatı ile vali olarak 1087 yılında Halep’e atamıştır. Böylece Halep’te Zengiler dönemi resmi olarak başlamıştır.78 Türkistan seferini tamamlayan Sultan Melikşah, 5 Kasım 1091 yılında ikinci defa Bağdat’a geldiğinde bu ziyareti münasebetiyle Suriye Meliki kardeşi Tutuş, Halep Valisi Kasîmuddevle Aksungur, Urfa Valisi Bozan ve Emir Çubuk’u Bağdat’a davet etmişti. Atanması gerçekleştikten sonra Aksungur; Hama, Lazkiye, Menbiç’i de topraklarının arasına katmıştır. Ardından Humus’u ve Efâmiye Kalesi’ni ele geçirmiştir. Sultan Melikşah ile birlikte Musul civarında Ukaylılara karşı kazanmış, Melikşah’ın ölümden sonra 1092’de Tekrit’i hâkimiyeti altına almıştır.”79 Sultan Melikşah, devlet adamı bilinci ile yetiştirilmiş, donanımlı bir şahsiyettir. Bundandır ki o dönem birçok devletin yıkılmasına sebep olan iç karışıklıklar Selçuklular için de oluşmaya başladığında Melikşah öngörüleri ile hareket etmiş, olaylar büyümeden üstesinden gelmeyi bilmiştir. Melikşah dönemindeki başarının en büyük mimarlarından olan, iktidarda önemli derecede söz sahibi bir karakter daha görüyoruz ki 75 İbnü’l-Esîr, et-Târîhu’l-bâhir fi’ddevleti’l- Atâbekiyye, 4. 76 İbnü’l-Adîm, Bugyetü’t talep fî Tarihi Halep, 64-65. 77 İbnü’l-Kalânisi, Târîhu Dımaşk, 196. 78 İbnü’l-Esîr, et-Târîhu’l-bâhir fi’ddevleti’l- Atâbekiyye, 4. 79 İbnü’l-Esîr, et-Târîhu’l-bâhir fi’ddevleti’l- Atâbekiyye, 4; Nüveyri, Nihayeti'l-Ereb, 27: 79. 18 o da meşhur vezir Nizâmülmülk ’tür. Nizâmülmülk ömrünü yaptığı işe adamış donanımlı ve başarılı bir şahsiyettir.80 Aksungur’un, Halep’e atanmasında en büyük etkenin Nizâmülmülk olduğu rivayetleri mevcuttur.81 Aksungur’un Kâsimuddevle yani “devletin ortağı” künyesi ile anılması aslında Melikşah’ın gözünde Aksungur’un önemini idrak edebilmemiz için oldukça dikkate değerdir.82 Meşhur vezirin, Aksungur’un Melikşah ile bu denli yakın olan ilişkisinden ve saraya yakın olmasından pek memnun olmadığı ve kendisine rakip olacağı endişesiyle Aksungur’un Halep valiliği için görevlendirmesinde Sultan’ı desteklediği söylenir.83 Böylece Nureddin Mahmud Zengî’nin dedesi Aksungur’un ve Zengi ailesinin geleceğini belirleyen süreç başlamıştır. Nizâmülmülk ile Melikşah’ın arasındaki ilişki başlarda gayet yerinde olsa da son dönemlerde ikisinin arasında yoğun bir gerginlik olduğu aktarılır. Bu gerginliğe sebep olabilecek nedenler arasında Sultan’ın eşi Terken Hatun ve veziri Ebu’l-Ganaim’in Nizâmülmülk’e yönelik eleştirileri gösterilebilir. Onlar, Nizâmülmülk’ü ailesine ve akrabalarına imtiyazlı davranmak ile itham ediyorlardı. Bu iddialarının delillerini ise Nizâmülmülk’ün oğullarından torunlarına, damatlarından kölelerine kadar birçok yakınının devlet bünyesinde yüksek makamlarda görev yapması olarak gösteriyorlardı. Nitekim bu iddiaları destekleyen şekilde Nizâmülmülk’ün Merv valisi oğlu Osman ile Sultan’ın yakın dostu Emir Kavdan arasında çıkan gerilim artınca Sultan Melikşah, vezirine şöyle bir mektup yazmıştır. Sen benim devletimi memleketimi istila eyledin, evlatlarına ve damatlarına verdin. Bunlar benim adamlarıma saygı duymuyor, halka zulmediyor, sen de bunları tedip etmiyorsun. İster misin ki vezirlik divitini elinden, sarığını başından alayım ve halkı tahakkümünüzden kurtarayım. 84 Sultan Melikşah’ın bu sert mesajına Nizâmülmülk, aynı sertlikte karşılık vermiştir; “Devlete benim de ortak olduğumu bilmiyor musun? Bu vezirlik diviti ve sarık, senin tacın ile o derece alakalıdır ki diviti aldıktan sonra taç da kalmaz, gider.” 85 Bu mektuplaşmanın üzerinden çok uzun zaman geçmeden Nizâmülmülk, Deylemli Ebu Tahir Eyvâni tarafından hançerlenerek öldürülmüştür.86 Vezirin ardından 80 Abdülkerim Özaydın, “Nizâmülmülk”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c.33 (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2007), 194-196. 81 İbnü’l-Esîr, et-Târîhu’l-bâhir fi’ddevleti’l- Atâbekiyye, 4. 82 Abdulkadir Turan, “Nureddin Mahmud Zengi Ve Devri”, (Doktora Tezi, Sakarya Üniversitesi, 2018), 53. 83Hasan, “Abbasi Hilafetine İslam Tabi Bağımsız Devletler”, c.4, 90. 84 İbnü’l-Esir, el-Kâmil fi’t-Tarih, 8: 478-479. 85 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-Tarih, 8: 479. 86 Ayşe Atıcı Arayancan, Hasan Sabbâh ve Alamut, (İstanbul: Yeditepe, 2017), 237-241. 19 Sultan Melikşah da çıktığı bir av gezisinde yediği etten olduğu tahmin edilen humma hastalığına yakalanarak vefat etmiştir. Tüm bu yaşanan olayların ardından hem vezirin hem de Sultan Melikşah’ın suikast sonucu öldürüldüğünü düşünen tarihçiler vardır. Fakat sonuca bakıldığında net bir şekilde anlaşılan şudur ki; bu olaydan en çok faydalanan Terken Hatun ve veziri Ebu Ganaim’dir. Urfalı Mateos, bu iddiayı destekleyen şu aktarımı yapmaktadır; Aynı yılda (1092) herkesin babası ve bütün insanlara karşı merhametli ve iyi niyet sahibi bir zat olan büyük Sultan Melikşah öldü. O Bağdat şehrinde Semerkant sultanının kızı olan karısı tarafından ihanetle öldürülmüştür. O, bu muhterem zata zehir içirip en büyük hükümdarın canına kıydı.87 Sultan’ın öldürülmesinden sonra Terken Hatun, Sultanın oğlu Berkyaruk’u değil henüz 5 yaşındaki oğlu Mahmud’u Sultan ilan etmeye çalışmış devamında da Berkyaruk’a karşı savaş açan Melikşah’ın kardeşi Tutuş’a evlenme teklifinde bulunmuştur.88 Bütün bu olaylar sürecinde Zengi ailesinin lideri Aksungur, en başından beri Melikşah’a sadık olmuştur. Nitekim Berkyaruk ile Tutuş arasındaki mücadelede Berkyaruk’u desteklemiştir. Sonuçta Aksungur, desteğini ne Tutuş’tan ne de Terken Hatun’dan ve oğlu Sultan Mahmud’tan tarafa vermiştir. Bu da Zengi ailesinin ne denli sadakat sahibi olduğunu gösteren delillerdendir. Nitekim onun bağlılığını gösteren olaylardan biri şudur; Sultan Melikşah’ın vefatının ardından, Melikşah’ın oğlu Berkyaruk ve kardeşi Tutuş arasında taht kavgası başlamıştı. Tutuş ilk ordusu ile birlikte Halep üzerine yürüyünce direnecek askeri yeterliliği olmayan Aksungur itaat etmek durumunda kalmıştı. Fakat kısa bir süre sonra bu kararından dönerek Berkyaruk’un tarafına geçmiştir. Aksungur bu kararını Urfa valisi Bozan’a bildirmiş ve kendisini desteklemesini istemiştir. Aksungur Bozan’a yazdığı mektupta durumu şöyle ifade etmiştir; “Biz bu adama (Tutuş) efendimizin (Melikşah) çocuklarının neler yapacağını görmek ve beklemek maksadı ile itaat arz etmiştik; şimdi ise sultanın oğluBerkyaruk- (taht iddiası ile) ortaya çıktı. Biz şimdi onun tarafına geçmek istiyoruz.”89 Tutuş, Aksungur ve Bozan’ın taraf değiştirmesinin ardından Berkyaruk’a karşı duramayacağını bildiğinden Suriye’ye geri dönmek zorunda kalmış ve ihanete uğradığını düşünerek, 1094 yılında Halep’e yönelmiş Aksungur’u yenerek esir almıştır. Tutuş, huzuruna getirilen Aksungur’a “Sen beni böyle ele geçirseydin ne yapardın?” 87 Urfalı Mateos ve Papaz Grigor, 178. 88 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-Tarih, 8: 484. 89 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-Tarih, 8: 484 20 sorusuna Aksungur “Öldürürdüm” diye cevaplaması üzerine, “O halde ben de sana senin bana vermek istediğin hükmü veriyorum” demiş ve öldürmüştür.90 Aksungur, öldürülmesinin ardından Halep’te Karanbiya Meşhedi’nin batı yönünde taştan yapılmış küçük bir kubbenin içine gömülmüştür. İmadeddin Zengi Halep emiri olduktan sonra babasının mezarını Şerefüddin Ebu Talip bin el-Acemi’nin tavsiyesi üzerine Züccacin denilen yerdeki medreseye naklettirmiş ve babasının mezarında dua okuyacak kimseler için Şamir adında bir köyü de vakfetmiştir.91 1.2.2. İmâdüddin Zengî Aksungur’un tek oğlu İmâdüddin Zengî, 1084 veya 1087 yılında Halep’te dünyaya gelmiştir.92 İmâdüddin Zengî, babasını kaybetmesinin ardından onun arkadaşları tarafından büyütülmüş, askerlik ve yöneticiliğe dair edindiği bilgi ve tecrübelerin birçoğunu babasının yakın dostlarından öğrenmiştir.93 Gençlik döneminde Musul valileri ile birlikte Cezire, Suriye, Telbaşir, Taberiyye, Sumaysat, Ruha, Maarratü’n- Numan seferlerine ve Haçlılar ile yapılan savaşlara katılmıştır. Bu seferlere katılması İmâdüddin Zengî’ye hem tecrübe kazandırmış hem de devlet yöneticilerine kendisini tanıtması ve kanıtlaması noktasında önemli değerler katmıştır.94 İmâdüddin Zengî’nin elde ettiği askeri ve siyasi tecrübeleri inceleyerek oğlu Nureddin Mahmud Zengî’ye nasıl bir miras bıraktığını daha iyi aktarmak istiyoruz. Aksungur’un ölümünün hemen ardından Kürboğa İmâdüddin’e sahip çıkmış onu Musul’a götürmüş orada eğitimine devam etmesini sağlamıştır. İmâdüddin, ilk askeri tecrübesini de Kürboğa’nın yanında Âmid kuşatması ile yaşamıştır. Selçuklu’ya bağlılığı ile bilinen Kürboğa; Musul, Harran ve Mardin’i ele geçirdiğinde İmâdüddin yanında yer almıştır. İmâdüddin, Diyarbakır’ın ele geçirilmesinde büyük katkı sağlamıştır. Musul emirlerinin yanında hizmetlerine devam eden İmâdüddin Taberiyye’de Frenklere karşı üstün başarılar elde etmiştir. 95 Kürboğa’nın vefatından sonra Musul; Musa et Türkmâni ardından Çökürmüş’ün himayesine girmiştir. Çavlı ve sonrasında görevi devralan Mevdud, Musul’a yönetici 90 İbnü’l-Adim, Bugyetü’t talep fi Tarihi Halep, 66. 91 İbnü’l-Adim, Bugyetü’t talep fi Tarihi Halep, 69. 92İbn Hallikân, Vefeyâtü’l-Aʿyân, 2: 225; İbnü’l Adim, Bugyetü’t talep fi Tarihi Halep, 157. 93 İbn Hallikân, Vefeyâtü’l-Aʿyân, 2: 326; Hasan, ”Abbasi Hilafetine İsmen Tabi Bağımsız Devletler”, c.4, 92. 94 Hasan, “Abbasi Hilafetine İsmen Tabi Bağımsız Devletler”, c. 4, 92. 95Osman Gürbüz, , “XII. Yüzyıl İslam Dünyasında Örnek Bir Yönetici: İmadeddin Zengi”, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sy.38 (2012), 52. 21 olarak atanmışlardır. Zengî bu yöneticilerden itibar görmüştür. Mevdud zamanında Haçlılar ile yapılan sefere katılmıştır. Mevdud’tan sonra Musul valiliğine atanan Aksungur Porsuki ile de sefere dahil olan İmâdüddin, savaş bittikten sonra Musul’a dönmüştür. Burada Sultan Muhammed Tapar’ın oğlu Mesud’un memlukleri arasına girmiştir. 96 1118 yılında Sultan Muhammed Tapar’ın ölümünün ardından oğullarının en büyüğü olan Mahmud, sultanlığını ilan etmiştir. Fakat amcası Sencer ona itaati kabul etmemiştir. Bu sebepten Sâve’de amca yeğen arasında mücadele yaşanmış, Sencer Mahmud’u bozguna uğratmıştır. Sencer bu savaş sonrasında yeğeni Mahmud’u veliaht tayin etmiş ve kızı Mah-Melek ile evlendirmiştir.97 Sultan Mahmud ve Sencer arasındaki ahitleşme Mesud tarafından iyi karşılanmamış ve Mesut, kardeşi Mahmud’a karşı harekete geçmiştir. Sultan Mahmud’a karşı ilk denemesinde başarısız olan Mesut, Musul’u kaybetmiş ve Azerbaycan’a gönderilmiştir. Musul’da boşalan mevkiye Aksungur Porsuki getirilmiştir. İlk kalkışmasında Mesud’a destek veren Dübeys İbn Sadaka, yeniden harekete geçmiştir. Bu kalkışmaya önlem olarak Sultan Mahmud tecrübesine güvendiği Aksungur Porsuki ‘yi Irak şahneliğine getirmiştir.98 İmâdüddin Zengî’yi Vâsıt’a atayan Porsuki ona ilk ciddi görevini vermiştir. Bu görevin hakkını veren Zengî, Dübeys ve ona destek veren unsurların önünü kesmiş ve Bağdat’a girişlerini önlemiştir. Zengî’nin bu görevi başarılı bir şekilde tamamlamış ve ilk iktâsı Vâsıt olmuştur.99 Sultan Mahmud’a karşı Mesut’a yakınlığı bilinen Halife Müsterşid, Mesut’un yaşadığı hezimete rağmen Bağdat’ı ele geçirebilmek için yeni hamleler yapmaya devam etmiştir. Müsterşid, Bağdat’da Selçuklulara karşı bir saldırı gerçekleştirmek istiyordu. Halife’nin Bağdat hamlesinin haberini alan Sultan Mahmud derhal Bağdat’a yürüdü ve halifenin makamına doğru saldırı başladı. Halifenin makamına saldırı olduğunu gören halk birden Selçuklu güçlerine karşı ayaklandı ve Sultan Mahmud ve güçlerine zor zamanlar yaşattı. Olaylar başladığı sırada Basra’da bulunan İmâdüddin Zengî, Sultan Mahmud’un emri ile Bağdat’a kadar sorunları hallederek ulaştı. Zengî, Sultan Mahmud’un askerleri ile koordine sağladı ve Halife Müsterşid güçlerinin üzerine taarruza geçti. Bunun üzerine halife barış istemek zorunda kaldı. Sultan Mahmud bu 96 Halil İbrahim Gök, “Musul Atabegliği; Zengiler (Musul Kolu:1146-1233)”, (Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, 2001), 4. 97 Gök, Musul Atabegliği, 6. 98 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-Tarih, 9: 207. 99 İbnü’l-Esîr, et-Târîhu’l-bâhir fi’ddevleti’l- Atâbekiyye, 15-32; Gök, Musul Atabegliği, 7-8. 22 barış karşılığında oldukça yüklü bir ganimet elde etmiştir. İmâdüddin Zengî ise gerek askeri dehası gerek liderlik vasıflarının sonucunda elde ettiği bu başarının ardından Sultan Mahmud tarafından 1126 yılında Bağdat şahneliğine terfi ettirilmiştir.100 İmâdüddin Zengî’nin en büyük destekçilerinden biri olan Porsuki 1126 yılında Musul’da hutbe verdiği esnada Batıniler tarafından öldürülmüştür. Bu olayın ardından yerine oğlu İzzeddin Mesud gelmiştir.101 Göreve gelmesinin üzerinden kısa bir zaman geçtikten sonra İzzeddin Mesud düzenlediği Şam seferinde hayatını kaybetmiştir. İzzeddin Mesud’un ölümünün ardından birçok kesim tarafından engellenmeye çalışılsa da 1127 yılında Sultan Mahmud, oğlu Alp Aslan’ı Musul Hakimi, İmâdüddin Zengî’ yi de Musul valisi olarak atamıştır.102 İmâdüddin Zengî, göreve başlar başlamaz harekete geçmiştir. Öncelikli hedefi olarak Cezire’yi belirlemiş ve şehir için harekete geçmiştir. Her şey İmâdüddin Zengî’nin lehine giderken yaşanan bir sel olayı Zengî’nin yönünü Sincar’a çevirmiştir. Ordusu ile hiç zorlanmadan bu beldeyi hâkimiyeti altına almıştır. Bu galibiyetin ardından Zengî, Halep’te yaşanan iç karışıklar ve bu karışıklıklardan faydalanmak isteyen Haçlılara engel olabilmek için Halep’e yönelmiştir.103 İmâdüddin Zengî aynı zamanda Halep’e sahip olarak Urfa Kontluğu, Antakya Prinkepsliği ve Kudüs Krallığı’nın birlik oluşturmalarını engellemek istiyordu.104 Halep için hazırlıklarını tamamladıktan sonra harekete geçen İmâdüddin Zengi, önce Menbiç’i ele geçirmiş ardından Halep’e yürümüştür. 1128 yılında Halep’te istediğini elde eden İmâdüddin Zengi babasının hüküm sürdüğü toprakları kazanmış ve bölge halkı tarafından oldukça iyi karşılanmış ve Rıdvan bin Tutuş’un kızı ile evlenmiştir. Yaptığı bu evlilikten dolayı çokta mutlu olmayan İmâdüddin Zengî, babasının katilinin torunu ile evli kalmayı sindirememiştir ve yıllar sonra bu evliliği bitirmiş eşinden boşanmıştır.”105 Dönemin siyasi durumu göz önüne alındığında oldukça karmaşık bir yapılanmanın olduğu anlaşılmaktadır. İmâdüddin Zengî tüm bu karmaşanın içerisinde hem kendi iktidarını korumaya ve genişletmeye çabalarken hem de Selçuklu tarafında 100 İbnü’l-Esîr, et-Târîhu’l-bâhir fi’ddevleti’l- Atâbekiyye, 15-32. 101 İbnü’l-Esîr, el-Kâmilfi’t-Tarih, 9: 236. 102 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-Tarih, 9: 242. 103 Gök, Musul Atabegliği, 8. 104 Abdulcelil Işık, “Haçlılarla Mücadelede Halep Şehrinin Rolü ve Önemi (Selçuklular-İmadeddin Zengi ve Nureddin Mahmud Dönemleri)”, Avrasya Sosyal ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi, sy.3 (2019), 11- 16. 105 İbnü’l-Adim, Bugyetü’t talep fi Tarihi Halep, 165-166. 23 yaşanan olaylarda doğru tarafta kalmaya çalışmıştır. Haçlıların bölgeye verdiği zararın da önüne geçmek isteyen Zengî, süreç devam ederken birçok kez bu taraflarla karşı karşıya gelmek durumunda kalmıştır. 1131 yılında Sultan Mahmud’un ölümünün ardından Irak’ta taht kavgaları başlamıştır. İmâdüddin Zengî tarafını Mesud’tan yana belirlemiş ve onu desteklemiştir. Sultan Mahmud’un diğer oğulları Davud ve Sencer’de iktidarı elde etmek istiyorlardı. Davud, Cibal ve Azerbaycan bölgesinde kendisine bulduğu desteklerle birlikte adına hutbe okutmuştur.106 Mesud ise Halife Müşterşid’ten kendi adına hutbe okutmasını istediğinde Halife Sencer’i desteklediğini belli ederek Sencer adına hutbe okutmuştur. Bunun üzerine Mesut ve Zengi Bağdat’a doğru orduları ile ilerlemeye karar verdiler. Sultan Mahmud’un bir diğer kardeşi olan Selçukşah, ordusu ile beraber Tikrit yolunda İmâdüddin Zengi ordusunu büyük bir mağlubiyete uğrattı. Mağlubiyete uğrayan Zengî, Tikrit’e çekildi. Burada Necmeddin Eyyub tarafından çok iyi karşılandı. Zengi ve Eyyubi ailesi arasındaki yakınlık bu olayda doğdu. “107 Yaşananların ardından iktidar mücadelesi veren Mesud ve Sencer anlaşmaya varmışlardır. Mesut’un sultan olması Sencer’in ise ondan sonra iktidarda hak sahibi olacağı kararlaştırılmıştır. Sencer, Halife Müsterşid’in üzerine yürümesi için Zengi ve Dübeys’in işbirliği içerisinde Bağdat’a hareket etmelerini emretmiştir. Bu durumdan hiç hoşlanmayan Zengi, halifeye karşı savaşmak istememiş ve geri dönmüştür. Halife Müsterşid ise Musul’u kuşatma altına alıp Zengî’yi oldukça zor durumda bırakmıştır. Kısa zaman sonra Halife Müsterşid, İmâdüddin Zengî’nin kendisi ile ilgili tutumunu öğrenince Sultan Mesud’a karşı birlik olmayı istedi ise de 1135 yılında bir grup Batıni tarafından öldürülmüştür.108 Halife Müsterşid’in ardından yerine oğlu Raşid geçmiştir. Fakat Raşid İmâdüddin Zengî dışında hiçbir grup ya da kişiden destek alamamıştır. 1136 yılında Zengî, hutbeyi Muktefi’nin ve Sultan Mesud’un adını okutmuştur. Raşid ise kısa bir süre sonra Mesud’a karşı Davud ile birlikte gerçekleştirdikleri seferde öldürülmüştür. İmâdüddin Zengi, Müslümanlar arasında yaşanılan “halife” probleminin ardından enerjisini Haçlıların yoğun saldırı gerçekleştirdiği bölgeler üzerinde askeri ve siyasi hamleler gerçekleştirmek üzere kanalize etmiştir.109 106 Gök, Musul Atabegliği, 10. 107Hasan, “Abbasi hilafetine İsmen Tabi Bağımsız Devletler”, c.4, 96. 108Hasan, “Abbasi hilafetine İsmen Tabi Bağımsız Devletler”, c.4, 97. 109 Gök, Musul Atabegliği, 11. 24 İmâdüddin Zengî, Bârin denilen yer üzerine hareket etti ve Haçlılarla savaştı. Savaşta Kudüs Kralı Fulk, oldukça zorlanırken Trablus’un Kontu Raymond ise Zengî’nin eline esir düşmüştür. Zengî’nin gerçekleştirdiği başarı sonucunda Kral Fulk anlaşmak zorunda kalmıştır.110 İmâdüddin, bölgede Haçlılara karşı güçlü bir direnç oluşturmak istiyordu. Çünkü Haçlıların bölgeyle ilgili planları olduğunun farkındaydı. Keza Bizans İmparatoru II. Ioannes Antakya’yı merkeze alıp Raymond ile anlaşarak yeni bir hamle gerçekleştirmiştir. İmparator II. Ioannes’in asıl hedefi Ermenileri hükmü altına alarak Türklerin elindeki Halep, Hama, Humus gibi kritik noktaları tekrar ele geçirmekti.111 İmparator II. Ioannes, 1138 yılında planlarını gerçekleştirmek üzere Halep üzerine harekete geçtiğinde İmâdüddin’in Sultan Mesud’tan istediği takviyenin gelmesiyle ummadığı bir karşılık görmüş, Halep şehrini kuşatsa da başarılı olmadan çekilmek zorunda kalmıştır. İmparator; Esârip ve Şeyzer için sulh istemiştir. Yapılan tüm bu savaşlar esnasında İmâdüddin Zengî hem Sultan Mesud’tan hem de Türkmen Beylerinden Haçlılara karşı birlik içerisinde olmaları gerektiği vurgusu ile yardım talep etmiştir.112 İmâdüddin’in Sultan Mesud’tan yardım istemek için çağırdığı Kadı Efendi, bu konudaki endişelerini şöyle ifade etmiştir; “Vallahi, ülkenizin elinizden alınmasından korkarım. Sultan bunu bahane ederek kuvvetlerini gönderir, sözde yardıma gelen bu kuvvetler, ülkemizi elimizden alırlar.” Zengi ise Kadı’ya; “Haçlılar ülkemize göz koymuşlardır. Halep şehrini ele geçirecek olursa Suriye ve dolaylarında İslam yok olur. Her halükarda Müslümanlar, kafirlerden daha hayırlıdır. “113 şeklinde cevap vermiştir. Kadı Efendi’nin Müslümanlar arasında olmayan birlikten korkması sebebiyle Zengî’nin çağrısına olumlu yanıt verenlerin yardımı ile beraber, Haçlıların geri çekilmesinin ardından, Dımaşk’i hakimiyeti altına almak isteyen İmâdüddin Zengi, birkaç defa harekete geçtiyse de burada başarı sağlayamamıştır. Dımaşk, Kral Fulk’tan yardım alarak Zengi ordusuna geçit vermemiştir. Bunun üzerine Zengî, ele geçirdiği Ba’lebek’ i Selahaddin Eyyubi’nin babası Necmeddin Eyyûb’un kontrolüne vererek Musul’a dönmüştür.114 110 Gülay Öğün Bezer, “İmâdüddin Zengi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c.44 (İstanbul: TDV Yayınları, 2013), 260. 111 İbnü’l-Kalânisi, Târîhu Dımaşk, 262. 112 Bezer, “İmâdüddin Zengi”, 260. 113 Hasan, “Abbasi Hilafetine İsmen Tabi Bağımsız Devletler “, c.4, 99. 114 Coşkun Alptekin, Dımaşk Atabegliği (Tog-Teginliler), (İstanbul: Marmara Yayınları, 1985), 128-129. 25 1140 yılında İmâdüddin Zengî, Şehrizor’u topraklarına kattı. Çünkü burası Musul ve Hama için oldukça stratejik bir bölgeydi.115 Ardından Zengî kuzeye doğru olan seferlerine devam etti.116 Önce Behmerd’i ardından da Hakkâri bölgesinde Aşip Kalesi’ni ele geçirerek orada adını taşıyan “İmadiye” kalesi yaptırdı. 1144 yılına kadar İmâdüddin ve naiplerinin düzenlediği seferler ile Bitlis, Za’feran, Hizan, Ergani, Çermük, Tulhum, Tel Mevzen, Tanza ve Siirt bölgelerini tek tek hakimiyeti altına aldı. Zengi’nin bu bölgeye olan seferlerinin sebebi hem Artukluları sıkıştırarak bölgeyi tamamen ele geçirmek hem de kuzeyden gelebilecek herhangi bir soruna karşı topraklarını güven altına almaktır.117 İmâdüddin’in başarılı bir şekilde yürüttüğü askeri hamleleri, Sultan Mesud için tehlikeli olmaya başlayınca Sultan Zengî’ye karşı büyük bir harekete geçmek üzere ordusunu toplamaya başlamıştır. Bunun haberini alan Zengî ise Sultan ile karşı karşıya gelmek istemediğini belirterek oğlu Seyfeddin’i Sultan’a rehin vermiştir. Ayrıca 100.000 dinar da teklif eden Zengî, Sultan Mesud’a kararının ne kadar net olduğunu da göstermiştir.118 İmâdüddin Zengî’nin teklifini kabul eden Sultan Mesud, savaşmaktan vazgeçmiş onu kazanma düşüncesiyle Urfa’nın fethi görevini İmâdüddin Zengî’ye vermiştir.119 Urfa’nın fethi, bölge için çok önemli hale gelmişti. Çünkü Urfa Kontu II. Joscelin Nusaybin, Mardin, Amid, Harran ve Rakka üzerinden bir ağ kurarak Müslümanlara büyük zararlar verebilecek seviyeye gelmeyi başarmıştır. Bu tehlike daha da büyümeden ortadan kaldırmak isteyen Zengî, kendisine Sultan tarafından verilen görev için harekete geçti. 120 Zengî, 1143-1144 tarihleri arasında Diyarbakır yöresine seferler düzenlemiştir. Tanza, İs’ird, Hizan gibi şehirleri, er- Ravk, Katlis, Natasa, Zülkarneyn kalelerini ele geçirdi. Mardin’de de seferler yapan Zengî burada da Hamlin, el-Müvezzer, Tell Mavzen kalelerinde kontrolü sağladı.121 Urfa Haçlı Kontluğu daha önce Musul Valiliği yapmış iki isim olan Kürboğa ve Çökürmüş ardından I. Kılıç Arslan ve 1110 yılında Musul Valiliği yapan Mevdud 115Adnan Eskikurt, Musul Atabegliği ( Zengilerin Son Devri ve Lü’lü’Ailesi), (İstanbul: Çamlıca Yayınları, 2014), 34-39. 116 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-Tarih, 9: 314-315. 117 Bezer, “İmâdüddin Zengi”, 260. 118 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-Tarih, 9: 328. 119 Hasan, “Abbasi hilafetine İsmen Tabi Bağımsız Devletler “, c.4, 100. 120 Bezer, “İmâdüddin Zengi”, 260-261. 121 İbnü’l-Esîr, el-Kâmilfi’t-Tarih, 9: 329. 26 tarafından ele geçirilmek istenmiş fakat girişimler başarısızlıkla sonuçlanmıştır. Zengî, bu yüzden Urfa’nın hakimiyetini ele geçirebilmek için en doğru hamleleri yapmak istiyordu. 1144 yılında Bizans İmparatoru Ioannes’in Haçlılar ile arasında yaşanan problemler Zengi için olumlu bir zemin oluşturmuştu.122 Urfa Kontu II. Joscelin, Zengî ile Sultan Mesud arasındaki sorunların devam ettiğini, sıranın kendine gelmeyeceğini düşünerek Zengî’yi bitirmek için yardım aramak amacıyla şehirden ayrılmıştı. Bu arada Harran Reisinin Zengî’ye bu haberi mektupla bildirmesinin ardından İmâdüddin Zengî’nin ordusu şehrin en savunmasız olduğu bu esnada şiddetli bir kuşatma gerçekleştirerek Urfa kalesinden içeri girmeyi başarmış ve Urfa’nın fethi Aralık 1144 yılında gerçekleşmiştir.123 Urfa’nın fethi tüm Müslümanlar tarafından büyük bir coşkuyla kutlanmıştır. İmâdüddin Zengi’ye bu başarısından dolayı hediyeler ve iltifatlar gelmiştir. Halife Muktefî Liemrillâh, Zengî’ye el-Emîrü’l-İsfehsâlâr el-Kebîr, Zeynü’l-İslâm el-Melikü’lMansûr, Nasîrü emîri’l-mü’minîn” unvanlarını vermiştir. 124 Urfa’nın fethi Haçlıların Müslümanlara karşı kullandığı en kritik bölge olması açısından çok önemlidir. Bazı tarihçiler, Urfa’nın kaybedilişinin Haçlılar için ne denli önemli olduğunu II. Haçlı Seferlerini düzenlemelerinden anlamalıyız şeklinde yorumlamıştır.125 Haçlılara verilen en büyük cevap olarak nitelendirilen bu fetih sonrasında İmâdüddin Zengî, şehir içerisinde hiç kimseye zarar verilmemesi, şehrin tahrip edilmemesi için askerlerine ciddi talimatlar vermesi sonucunda şehir halkı tarafından da kabullenilmiştir.126 İmâdüddin, Urfa’nın fethinden sonra Fırat’ın doğusunda olan kalelerin tamamını ele geçirmiştir. O, Bire Kalesi’ni kuşatması esnasında Musul’dan gelen isyan haberi ile beraber Halep’e doğru yönelmiş, isyanı bastırması için görevlendirdiği Urfa Valisi Ali Küçük ise görevini başarı ile tamamlamasının ardından Zengî Musul’a gelmiş ve Ali Küçük’ü Musul valiliğine atamıştır.127 122Birsel Küçüksipahioğlu, Urfa haçlı Kontluğu ve İmadeddin Zengi, Medeniyetlerin Beşiği Orta Doğu ve Şanlıurfa: Uluslararası Sempozyum Bildirileri, (Urfa:11-12 Mayıs 2017), 51-53. 123 İbnü’l- Kalânisi, Târîħu Dımaşķ, 154; İbnü’l- Esîr, el-Kâmil fi’t-Tarih, 9: 331-332; İbnü’l-Ezrâk, Târîħu’l-Fârikî,74; İbnü’l-Adim, Bugyetü’t talep fi tarihi Halep, 162; Aydın Usta, Çıkarların Gölgesinde Haçlı Seferleri, (İstanbul: Yeditepe Yayınları, 2008), 144. 124 Alptekin, Dımaşk Atabegliği, 131. 125 Hasan, “Abbasi Hilafetine İsmen Tabi Bağımsız Devletler”, c.4, 101. 126 İbnü’l-Esîr, el-Kâmi fi’t-Tarih, 9: 331-332. 127 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-Tarih, 9: 332. 27 İmâdüddin Zengî, Suriye’nin tamamında birlik sağlamak düşüncesi ile Ca’ber Kalesi’ne kuşatma gerçekleştirdiği 15 Eylül 1146 tarihinde, Ca’ber Kalesi’nde “Yarenkuş” adlı biri tarafından uykusundayken öldürüldü. Zengî’nin katili olayın hemen ardından Ca’ber Kalesi’ne kaçtı.”128 Atabeg İmâdüddin Zengî, 59 yahut 62 yaşında vefat etmiştir. Naaşı Rakka şehrinde Meşhed-i Ali’nin içine defnedilmiştir. Nureddin Mahmud daha sonra babasını orada bulunan şehit mezarlarının yakınına naklettirmiş, mezarın üstüne kısa bir duvar yaptırmıştır.129 İmâdüddin Zengî’nin; Seyfeddin Gazi, Nureddin Mahmud, Kutbeddin Mevdûd, Nusretüddin Emir-i Emirân isimleriyle bilinen oğulları ve bir de kızı dünyaya gelmiştir.130Evlatlarına oldukça önemli miraslar bırakmıştır. Zengî; “Gök gözlü”131 , yakışıklı, sert bir duruş sergileyen, yönettiği ve hükmettiği kişilere karşı korku salan bir karakter olarak aktarılmaktadır. İmâdüddin Zengî bazı kaynaklarda, Müslümanlar tarafından abartılan, alkol düşkünü, basit düzeyde bir yönetici olarak aktarılmıştır. Hatta Zengî’nin öldürüldüğü gece çok alkol aldığı için bir köleye bile karşı koyamayacak halde olduğu bilgileri verilerek aşağılanmaya çalışılmıştır.132 İmâdüddin Zengî, Müslümanların Haçlılar karşısında üstün gelmesi için canını ortaya koyduğu birçok sefer düzenlemiş önemli bir devlet adamıdır. Haçlılara karşı verdiği mücadele, cihat kavramına verdiği önem ise onun en büyük itibarı olarak nitelendirilmektedir.133 İmâdüddin Zengî, Seyfeddin Gazi ve Nureddin Mahmud Zengî gibi tarihin gidişatını etkileyecek evlatlar yetiştirmiş bir baba, Haçlıların bölge Müslümanlarına zulmetmelerinin önüne geçmiş başarılı bir komutan, yönettiği topraklardaki insanlardan saygı gören bir atabeg olarak yaşamış ve ömrünü tamamlamıştır. 128 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-Tarih, 9: 339-341; İbnü’l-Adim, Bugyetü’t talep fi Tarihi Halep, 167; Fayid Hammad Muhammed Aşur,, el-Cihadü'l-İslâmî zıdde's-salibiyyin fi'l-asri'l-Eyyubi, (Kahire: Dârü'lİ'tisam, 1983), 203-204. 129 İbnü’l-Kalânisi, Târîħu Dımaşķ, 156; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-Tarih, 9: 340; İbnü’l-Adim, Bugyetü’t talep fi tarihi Halep, 168-169. 130 İbnü’l-Esîr, et-Târîhu’l-bâhir fi’ddevleti’l- Atâbekiyye, 76, 95. 131 Hitti, İslam Tarihi, 1035. 132Urfalı Mateos, 299; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’-Tarih, 9: 340-341; Hillenbrend, Müslümanların Gözünden Haçlı Seferleri, 141. 133 Amin Maalouf, The Crusades Through Arap Eyes, çev. Jon Rothschild, (London: Ali Saqi Books, 1984), 113-114. 28 Resim1.2.2.1.: İmâdüddin Zengî’nin Şehit Edildiği Ca’ber Kalesi134 134 “Ca’ber Kalesi”, erişim 11 Mayıs 2020, http://wikimapia.org/6903963/tr/Caber-Kalesi 29 İKİNCİ BÖLÜM NUREDDİN MAHMUD ZENGÎ 2.1. ŞAHSİYETİ Nureddin Mahmud Zengî, 17 Şevval Pazar 511 (5 Şubat 1118) tarihinde dünyaya gelmiştir. 135 Nureddin Mahmud Zengî’nin doğum yeri ile ilgili bilgiler belirsizdir. Tarihi kaynaklarından birbirinden farklı bilgiler verdiği için bu konu da tatmin edici bir bilgiye ulaşılamamaktadır.136 Nureddin Mahmud, Aksungur’un torunu, İmâdüddin Zengi’nin ise oğludur.137Nureddin’in annesinden ya da annesinin ailesinden herhangi bir kişinin ismi kaynaklarda geçmemektedir. Nureddin Mahmud’un; uzun boylu, esmer, geniş alınlı, güler yüzlü aynı zamanda köse olduğu bilgisi verilmektedir. Türk töresine göre binicilik, ok atma ve çevgan oynamayı öğrenerek askerlik mesleğinin gerektirdiği bilgi ve yetenekleri kazandı. Ayrıca babası İmâdüddin Zengî ile beraber katıldığı askeri ve siyasi ortamlarda çok değerli tecrübeler edindi.138 Nureddin Mahmud, küçük yaşından itibaren bir devlet adamı olacak donanımla yetiştirilmiştir. Öncelikle Kur’an eğitimi alan Nureddin Mahmud, çokça hadis ezberlemiş aynı zamanda fıkıh konusunda da iyi bir eğitim almıştır. Çok güzel yazı yazdığı da kendisi ile ilgili belirtilen bilgiler arasındadır. 139Nureddin Mahmud, Arapça ve Rumca bilmektedir.140 Nureddin Mahmud Zengî, ilk evliliğini 28 Mart 1147 tarihinde Muîneddin Üneri’in kızı İsmetüddin Hatun ile gerçekleştirmiştir. Bu evliliğe Üner ve Nureddin arasında gerçekleşen anlaşmanın üzerine karar verilmiştir.141Nureddin, 1150 yılında I. 135 İbn Asakir, Târîħu Medîneti Dımaşķ, 57:118; Zehebi, Siyeru A’lâmi’n-Nübelâ; 20: 531. 136 Zehebî, Siyeru Alâmi’n-Nübelâ, 20:53; İbnü’l-Esîr, et-Târîhu’l-bâhir fi’ddevleti’l- Atâbekiyye, 20, İbn Kesîr, el-Bidâye ve’n-Nihâye, thk.:Ahmet Câd , (Kahire: Dârü’l-hadis, 2006), 12: 258. 137 İbn Asâkir, Târîħu Medîneti Dımaşķ, 57: 118. 138Bahattin Kök, Nureddin Mahmud bin Zengi ve Kurumlardaki Yeri, ( İstanbul: İşaret Yayınları,1992), 26. 139 Ebû Şâme, Kitâbü’r-Ravzateyn 1: 216. 140 İbn Kesîr, el-Bidâye ve’n-Nihâye, 12: 493; Muhammed Türkücü, “Zengi’nin Haçlılar ile Mücadelesi, Ve Siyasi Birlik Çabası”, (Yüksek Lisans Tezi), Hacı Bayram Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2016, 96. 141 İbnü’l-Kalânisi, Târîhu Dımaşk, 450. 30 Mesud’un kızı Selçuka Hatun ile ikinci evliliğini yapmıştır.142Nureddin üçüncü ve son evliliğini ise oğlu, Salih İsmail’in annesi ile gerçekleştirmiştir fakat kaynaklarda Nureddin’in sözü edilen eşi ile ilgili herhangi kişisel bilgisine ulaşılamamıştır.143 Nureddin’in bu evliliklerinden iki oğlu üç kızı dünyaya gelmiştir. Oğlu Ahmed doğumdan kısa bir süre sonra vefat etmiş, diğer oğlu ise kendisinden sonra devletinin başına geçen Salih İsmail’dir.144 Nureddin Mahmud’un kızlarının isimleri ise bilinmemektedir.145 Nureddin Mahmud, babasının öldürülmesinin ardından Halep Hakimi olarak göreve başlamıştır. Yaklaşık 28 yıl süren bir iktidarlık dönemi olmuştur. Dedesine ithafen el- Kasım146 künyesi ile anılmış, gerek askeri gerek siyasi gerekse sosyal faaliyetler ile bölgenin geleceğini değiştirmiştir. Nureddin Mahmud’un, bölgede ne kadar etkin olduğunu anlayabilmek adına, sadece gayri Müslimlerin elinden 50’den fazla kaleyi ele geçirdiğini bilmemiz yeterli olacaktır. Nureddin Mahmud’un uyguladığı siyaset bölgedeki dengeleri değiştirdiği gibi I. Haçlı Seferinin sağladığı özgüvenle planlar yapan Haçlıların, tüm planlarını değiştirmelerine sebep olmuştur.147 Nureddin Mahmud, ülkesini İslamî kurallara göre yönetmiştir. Adalete her şeyden daha fazla önem vererek yoluna devam etmiştir. Nureddin Mahmud karşısındaki kim olursa olsun adalet neyi gerektiriyorsa ona uygun şeklide davranmaya dikkat etmiştir. İslam tarihinin en önemli alimlerinden olan İbnü’l-Esir, İslam öncesi ve sonrası hükümdarları incelediğini, Hulefa-î Raşidin ve Ömer bin Abdülaziz’den sonra gördüğü en iyi, en adaletli ve en merhametli hükümdarın Nureddin Mahmud Zengî olduğunu söylemiştir.148 Nureddin Mahmud Zengî, el– Âdil künyesi ile anılmış,149 adaleti birçok insanı etkilemiştir. Onun bu tutumu halkının kendisine olan bağlılığını sağlamıştır. Hatta yaşadığı bir olay üzerine hakkının kendisine teslim edilmesinin ardından Nureddin Mahmud adaletine hayran kalan bir kişi, Dımaşk’e yerleşmiştir. Nureddin Mahmud 142 Müneccimbaşı Ahmed b. Lütfullah, Câmiu’d-Düvel Selçuklular Tarihi II /Anadolu Selçukluları ve Beylikleri, hzl.: Ali Öngül,( İstanbul: Kabalacı Yayıncılık, 2017) , 25. 143Ebü’l-Mehâsim (Ebü’l-İzz) Bahâüddîn Yûsuf el-Mevsılî el-Halebî İbn Şeddâd, el- A’lâku’l-hatîre fi Zikri Ümerâ’i’ş-Şam ve’l-Cezîre, thk.: Yahyâ Zekeriyyâ, (Dımaşk: Vezaretü’ssekâfe, 1991), 99-100; İbn Vâsıl, Müferricü’l-Kürûb, 2: 106-108. 144Ebû Şâme, Kitâbü’r-Ravzateyn, 1: 272. 145 Turan, Nureddin Mahmud Zengi Ve Devri, 253-254. 146 Ebû Şâme, Kitâbü’r-Ravzateyn 1: 5; İbn Hallikan, Vefeyâtü’l-Aʿyân, 1: 184. 147 Kök, Nureddin Mahmud bin Zengi ve Kurumlardaki Yeri, 32. 148 Kök, Nureddin Mahmud bin Zengi ve Kurumlardaki Yeri, 41. 149 Zehebi,, Siyeru A'lâmi'n-Nübelâ, 20: 531. 31 Zengî’nin ölümünün ardından Selahaddin Eyyubi’nin askerlerinden birisi bu zata zarar verince yine hakkını aramak üzere adalete başvurmuştur. Fakat bu sefer şikayetleri dikkate alınmamıştır. Yaşadığı bu haksızlığı sindiremeyen bu kişi, ağlaya ağlaya Dımaşk Kalesi’nden Nureddin Mahmud’un mezarına gitmiştir. Selahaddin bu olayın bilgisi kendisine ulaşınca Nureddin’in mezarı başında “ölümünden sonra da bize adalet sunan Sultan’a ağlıyorum” diyerek ağlamaya devam eden zata şöyle söylemiştir: “işte bu doğrudur, adalet adına bizde görülenlerin hepsini biz ondan öğrendik”. Selahaddin’in bu cümleleri Nureddin Mahmud Zengî adaletinin kendisi için ne denli anlamlı olduğunu ifade etmiştir.150 Nureddin Mahmud Zengî’nin adaleti dönemin şairlerini etkilemiş olacak ki İbn Münir, Nureddin’i şöyle anlatmıştır; Ey adaleti bozulup kötüleştiği her yerde ihya edip yayan sultan! Asırlardan beri süregelen zulmü ve haksızlığı kaldırdın ortadan! El- Melikü’l- Adil ifadesidir seni açıklamaya en yaraşan! Varlığın sayesinde adalet ve gayrettir her yeri kaplayan! Ne bir gül oldu koparılan ne de bir kapı sıkı sıkıya kapatılan!151 Nureddin Mahmud, İslam dinince alımı ve satımı haram olan alkollü ürünleri kendi egemenliği altında olan bölgelerde yasaklamıştır. İslam dinine sonradan eklenmeye çalışılan inançlara, bidatlere ve hurafelere geçit vermeyen Nureddin Mahmud bu konu ile ilgili “Biz yolları hırsızlardan yol kesenlerden koruduğumuza göre dini de ona aykırı düşen hususlara karşı korumamız gerekmez mi?”152 sözleriyle duruşunu net bir şekilde ifade etmiştir. Nureddin iyi bir yönetici olmasının yanında İslam’ı özümsemiş sağlam bir Müslüman olarakta bilinir. Yalnızca kendisine ait olan mallardan kazandıkları ile geçinir, ganimetten başka pay almazdı. Aşırı olan yeme, içme, giyme ve her türlü harcamaya karşıydı. Kaynaklardan edindiğimiz bilgilere göre bu konu ile ilgili eşi ile problemler yaşamıştır.153 Hayatının büyük bir bölümünü seferlerde geçiren Nureddin Mahmud, seferde olmadığı zamanlarda devlet işleri ile ilgilenir, bunları yaparken de ibadetlerini aksatmamaya özen gösterirdi. Oruç tutar, namazlarını cemaatle kılar bilhassa gece ibadetlerinde devamlı olmaya çabalardı. 154 150 Ebû Şâme, Kitâbü’r-Ravzateyn 1: 8. 151 Polat, Haçlılara Kılıç ve Kalem Çekenler, 115. 152 Kök, Nureddin Mahmud bin Zengi ve Kurumlardaki Yeri, 38-39. 153 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-Tarih, 10: 56. 154 Zehebi, Siyeru A'lâmi'n-Nübelâ, 20: 533. 32 Nureddin Mahmud’un dinine ve ibadetine olan düşkünlüğü Haçlıların bile dikkatini çekmiş olacak ki “ Şüphesiz ki Kasım‘ın oğlu Kasım’ın Allah’la gizli sırları vardır; çünkü o bize karşı askerlerinin çokluğu ile değil, dualarının çokluğu ve kıldığı gece namazlarıyla galip gelmektedir.”155 şeklinde yorum yapmışladır. Elbette ki Nureddin Mahmud’un askeri ve siyasi dehasını kabul etmek Haçlılar için oldukça zordur. Haçlıların yaptığı bu yorumdan, Nureddin’in onlara yaşattığı tüm yenilgilerde kutsal dokunuşlar arayarak, kendi yetersizliklerini örtmeye çalıştıkları anlaşılmaktadır. Nureddin Mahmud, ilme çok önem verir, okumaya devam ederdi. İlme verdiği önemden ötürü âlimlere de değer verir onlara saygı duyardı.156 İlmî münazaralara ve sohbetlere önem verirdi. Sultan, aynı zamanda da oldukça otoriter bir yapıya sahipti. Dedikoduyu hiç sevmez yapılmasına da müsaade etmezdi. Disiplinsizlikten hiç hoşlanmaz, katıldığı sohbet ve münazaraların karşılıklı saygı ve hoşgörü içerisinde geçmesini sağlardı.157 Nureddin Mahmud’un bu konu ile ilgili hassasiyetinin insanlara nasıl yansıdığı ile ilgili kaynaklarda şöyle bir olaydan bahsedilir. Selahaddin döneminde yaşayan büyük alim İbn Asâkir Selahaddin’in toplantılara katılmıyordu. Selahaddin bunu öğrendiğinde değerli ilim adamına meclis toplantılarına katılması için ısrar ettiğinde İbn Asâkir; Ben kendimi senin meclisine gelmekten tenzih ettim çünkü ben bu meclisi aşağı tabakalardan insanların meclisi olarak gördüm. Ne konuşan dinleniyor ne de konuşana cevap veriliyor. Biz daha önce Nureddin’in meclisinde bulunurduk. Biz o toplantılarda başlarımızın üzerinde kuş varmış gibi vakar ve heybet yükselen bir durumda bulunuyorduk. Kendisi konuştuğu zaman biz onu dinlerdik. Biz konuştuğumuzda ise o bizi dinlerdi.” diyerek Selahaddin’in ısrarına Nureddin’in ilim meclisine ne kadar kıymet verdiğini anlatarak cevap vermiştir.158 “el-Melikü’l Âdil”159, “eş-şehid”160, “Nâsıru Emîri’l-Mü’minin”, “Takiyyü’lMülük”, “Leysü’l-İslâm”161, “Mahmud b. Zengî b. Aksungur Ebü’l-Kāsım b. Ebû Said Kāsîmiddevle et-Türkî”162 künyeleri ile tanınan Nureddin Mahmud Zengi 15 Mayıs 155 Ebu’l- Fida. Târîħu Ebi’l-Fidâ el-Muhtasar fî Ahbâri’l Beşer, 3: 55-56. 156 Zehebi, Siyeru A'lâmi'n-Nübelâ, 20: 533. 157 İbn Asakir, Târîħu Medîneti Dımaşķ, 57: 121. 158 Kök, Nureddin Mahmud bin Zengi ve Kurumlardaki Yeri,40. 159 İbn Hallikân, Vefeyâtü'l-Aʿyân 5: 184. 160 İbn Asâkir, Târîħu Medîneti Dımaşķ, 57: 120. 161 Zehebî, Siyeru A'lâmi'n-Nübelâ, 20: 531. 162 İbn Asâkir, Târîħu Medîneti Dımaşķ, 57:118. 33 1174 yılında Çarşamba günü vefat etmiştir.163Vefat ettiğinde 56 yaşında idi. Hükümdarın cenaze namazı kaledeki camide kılındı. Cesedi önce iç kalede çokça oturduğu bir odaya gömüldü sonra da Sûku’l- Havvâsîn denilen çarşının giriş kapısında Hanefiler için yaptırdığı en-Nûriyyetû’l- Kübrâ medresesinin girişindeki türbeye nakledildi.164 Hem Ramazan bayramı hem de oğlu İsmail’in sünnet töreni sebebiyle şehir süslenmiş vaziyette iken rahatsızlanan Nureddin’in doktoru Rahbî, onun son günlerini şöyle aktarmaktadır; Nureddin ölümüyle sonuçlanan hastalığı sırasında başka hekimlerle birlikte beni de istetti. Vakit geçirmeden gidip huzuruna girdik. Dımaşk Kalesi’nde küçük bir evde yatıyordu. Hastalığı iyice ilerlemiş; nerde ise sesi duyulmaz bir duruma gelmiş, ölümü yaklaşmıştı. O, bu evde kendini ibadete vermiş bulunmaktaydı. Hastalık kendisinde ortaya çıkmış ancak oradan yine ayrılmamıştı. Yanına gidip durumunu görünce ona keşke hastalığın bu dereceye gelinceye kadar bizi çağırmakta gecikmemiş olsaydın. Şu anda hemen buradan daha geniş ve aydınlık bir eve geçmen gerekir; çünkü bu durumun bu hastalık üzerinde etkisi vardır diyerek onu tedavi etmeye başladık ve fasdın (bir çeşit damar ameliyatı) daha uygun olacağını söyledikse de o altmış yaşına gelmiş bir kişiye bu müdahalenin yapılamayacağını söyleyerek bundan kaçındı. Bu sebeple onu başka ilaçlarla tedavi ettikse de bu ilaçların bir etkisi görülmedi, neticede hastalığı gittikçe arttı ve vefat etti.165 163 Ebû Şâme, Kitâbü’r-Ravzateyn, 2: 200-203; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-Tarih, 10: 56; el-Feth b. Alî. Sene’l-Berkı’ş-Şâmî Bündârî, Sene’l-Berkı’ş-Şâmî, thk.: Dr. Fethiye en-Nebravî, (Kahire: Mektebetü’lHanci, 1979), 30-32. 164 İbnü’l-Esîr, et-Târîhu’l-bâhir fi’ddevleti’l- Atâbekiyye, 121-122; el-Kâmil fi’t-Tarih, 10: 57; İbn Kesîr, el-Bidâye ve’n-Nihâye, 12: 264. 165 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-Tarih, 10:57. 34 Resim 2.1.1.: Nureddin Mahmud Zengî’nin Kabri166 2.2. HALEP ATABEGLİĞİ İmâdüddin Zengî’nin öldürülmesinin hemen ardından devlet, iki oğlu arasında paylaşılmış ve herhangi taht kavgası yaşanmamıştır. Seyfeddin Gazi Musul hâkimliğini tercih ederken, Nureddin Mahmud ise Haleb’i almıştır.167 İki kardeş hakim oldukları bölgelerde başarılı olabilmek için çabalamışlardır. 166 “Damascus Nur-al Din- Shahid Mosque”, erişim 11 Mayıs 2020, https://syriaphotoguide.com/damascus-nur-al-din-al-shahid-mosque- %D8%AF%D9%85%D8%B4%D9%82-%D8%AC%D8%A7%D9%85%D8%B9- %D9%86%D9%88%D8%B1-%D8%A7%D9%84%D8%AF%D9%8A%D9%86- %D8%A7%D9%84%D8%B4%D9%87%D9%8A%D8%AF/ 167 İbnü’l-Esîr, el- Kâmil fi’t-Tarih, 9: 341; Sertavi, Mahmûd Fayiz İbrâhim, Nureddin Zengi fi'l-edebi'lArabi fî asri'l-hurubi's-Salibiyye , (Amman : Dârü'l-Beşir, 1990), 353. 35 Harita:2.2.1.: Nureddin Mahmud İktidara Geldiğinde Siyasi Dengeler.168 1146 yılında Nureddin Mahmud Zengî, Halep’e giderek bölgenin kontrolünü sağlamıştır. Nureddin Mahmud Zengî’nin Halep’i seçmesi konusunda babası İmâdüddin’in yakın arkadaşı Esedüddin Şîrkûh’un büyük bir payı vardır.169 Selahaddin Eyyubî’nin amcası Esedüddin Şîrkûh, aynı zamanda Nureddin Mahmud’un askeri ve siyasi tecrübe kazanmasında yardımcı olmuş tecrübeli devlet adamıdır. Ayrıca iktidarının ilk yıllarında vezir Mücahidüddin Kaymaz verdiği destek ile Nureddin Mahmud’un yükünü hafifletmiştir.170 Nureddin Mahmud, Halep şehrine sahip olarak Haçlılara karşı stratejik ve jeopolitik açıdan önemli bir konum elde etmiştir. Halep şehri bu yüzyılda Haçlılara karşı verilen mücadelede en güçlü şehirlerden birisi olmuştur. İmâdüddin Zengî, Halep Hakimi olduktan sonra Antakya Prinkepsliği, Kudüs Krallığı ve Urfa Kontluğunun bir araya gelerek büyük güç oluşması engellenmiştir. Nureddin Mahmud’ta bu avantajı Haçlılar ile olan mücadelesi süresince devam ettirmiştir.171 168 Turan, Nureddin Mahmud Zengi ve Devri, 76. 169 Ebû Şâme, Kitâbü’r-Ravzateyn, 1: 193; Gregory Abû’l-Farac, Abû’l-Farac Tarihi, 2: 382. 170 Bahattin Kök, “Nureddin Mahmud Zengi”, Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi, (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2007), 33: 260. 171 Işık, “Haçlılarla Mücadelede Halep Şehrinin Rolü ve Önemi (Selçuklular-İmadeddin Zengi ve Nureddin Mahmud Dönemleri)”, 18. 36 Halepliler, Nureddin Mahmud Zengî’ye biatlerini bildirerek herhangi bir isyana kalkışmamışlardır. İmâdüddin Zengî’nin Halepliler tarafından sevildiği veya otoritesinden ötürü saygı duyulduğu göz önüne alınarak Nureddin Mahmud’un Halep üzerinde hâkimiyet sağlaması esnasında çok zorluk yaşamadığı anlaşılmaktadır. Burayı merkez edinen Nureddin, böylece hızlı bir şekilde bölgede etkin olabilmek ve halkını koruyabilmek adına harekete geçmiştir.172 Nureddin Mahmud, Halep Hakimi olduktan sonra Kuzey sınırlarında Ayntap, Tell-Başir ve Azaz bölgelerinde hüküm süren II. Joscelin, Maraş ve Keysun’a sahip Boudouin, Halep’e oldukça yakın olan Antakya Kontluğu, Haçlılara verdiği destekler ile Bizans, Adana Tarsus’da bulunan Klikya Ermeni Prensliği, Anadolu Selçuklu Hükümdarı I. Mesut, Malatya, Sivas ve Kayseri’de hakimiyet kuran Danişmendliler, Mardin ve Harput’ta bulunan Artuklular ile mücadele etmiştir.173 2.3. SEFERLERİ 2.3.1. Urfa Kontluğu İmâdüddin Zengî’nin 1146 yılında öldürülmesi, Haçlıların Urfa’nın geri alınması ile ilgili fikirlerinin oluşmasında zemin hazırladı. II. Joscelin ilk olarak daha önce hakimi olduğu bazı Urfalılar ve şehrin çoğunluğunu oluşturan Ermeniler174 ile iletişime geçerek isyanın başlatılmasını sağladı. Ardından Urfa’ya doğru ordusu ile yola çıktı. Gelişmeleri yakından takip eden Nureddin Mahmud, II. Joscelin’in ardından Halep’ten Urfa’ya doğru giderken abisi Seyfeddin Gazi de o bölgeye asker sevk etti.175 Şehrin önlerine kadar gelen Joscelin şehri kuşattı fakat Nureddin’in bölgede kendisine bağlı olan tüm askerlerine direnmelerini ve şehri teslim etmemelerini emretti. II. Joscelin, halka kendisi ile beraber şehri terk etmelerini emretmiş fakat halkın çoğunluğu evlerinden çıkmamıştır. II. Joscelin bu evleri yaktırmıştır.176 Tam altı gün boyunca iç kaleye olan saldırısını devam ettiren II. Joscelin tüm çabalarına rağmen Nureddin’in emriyle iç kaleyi koruyan askerileri aşmayı başaramamıştır.177 II. Joscelin Urfa şehrini 172 İbnü’l-Esir, el Kâmil fi’t-Tarih, 9: 341. 173Ahmet Kütük, “Nureddin Mahmud Zengi’nin Kuzey Sınırındaki Hristiyan Devletlerle İlişkileri”, Beytülmakdis Araştırmaları Dergisi, sy.3, (2018), 54- 55. 174 el- Hamevî. Ebû Abdillâh Şihâbüddîn Yâkūt b. Abdillâh el-Hamevî el-Bağdâdî er-Rûmî Yakût, Muʿcemü’l-Büldân, (Beyrut: Dârü Sâdr, 1977), 2: 40. 175 İbnü’l-Esir, el Kâmil fi’t-Tarih, 9: 342. 176 Yasemin Sarı, “Cezire Bölgesinin Önemli Şehirlerinden Urfa ve Çevresinin Zengi Ailesi İçerisinde El Değişimi”, İstem, sy.30, (2017), 383. 177 Abû’l-Farac, Abû’l-Farac Tarihi, 2: 383. 37 yağmalayarak halkı katlederek gerçekleştirdiği istiladan178 Nureddin’in ordusu ile karşılaşmayı göze alamadığı için vazgeçmiş, Urfa’yı askeri ile birlikte terk etmiştir. Böylece Urfa’da çıkan isyan bastırılmış ve Nureddin Mahmud tarafından tekrar hakimiyet altına alınmıştır.179 Nureddin şehre girdikten sonra isyana katılanların büyük çoğunluğunu öldürtmüştür. Şehirde büyük bir yağmalama başlatmış ve gözdağı vermiştir. Böylece şehirde tekrar edecek olası bir isyanın önüne geçmiştir.180 Urfa’nın Haçlılar için ne kadar önemli olduğu göz önüne alınarak II. Joscelin’in Nureddin’in karşısına çıkamadan geri dönmesi, Haçlılar için büyük bir hayal kırıklığına yol açmıştır. Papa III. Eugenius, yaşanan bu yıkımın ardından derhal II. Haçlı Seferinin başlatılması için harekete geçmiştir.181 Nureddin Mahmud, Urfa isyanını bastırması ile birlikte babasının bıraktığı yerden Haçlılar karşısındaki mücadelenin devam edeceğinin sinyalini verirken, askeri ve stratejik kararlar ile de yeterliliğini ispat etmiştir. 2.3.2. II. Haçlı Seferi I. Haçlı Seferi, Haçlılar için çok büyük zaferler ile sonuçlanmış, önemli başarılar elde edilmiş, birden çok krallık kurdukları dönem olmuştur. Fakat İmâdüddin Zengi’nin Urfa Kontluğunu yıkması, bölgedeki Haçlı otoritesini sarsmış, Müslümanlara ise heyecan getirmiştir. Nureddin Mahmud Zengi, babasının bıraktığı yerden Haçlılar ile olan mücadeleye devam edip Urfa’da II. Joscelin’e karşı kazandığı itibar, daha önce de belirttiğimiz gibi II. Haçlı Seferinin organize edilmesindeki büyük etkenlerden biridir. 182 II. Haçlı Seferi ile ilgili tüm kaynakların kabul ettiği bir gerçek var ki o da; Haçlıların başarısızlığıdır. Seferi yöneten kralların, komutanların aldığı kararlar, uygulanan stratejiler, kilisenin merkezden olan baskısı, bu seferin tarihe en başarısız Haçlı Seferlerinden biri olarak yazılmasına sebep olmuştur.183 Papa III. Eugenius’un çağrısının ardından tarih 31 Mart 1146 yılını gösterdiğinde Aziz Bernand de Clairvaus, Fransa’nın Veselay şehrinde II. Haçlı Seferini 178 İbnü’l-Kalânisi, Târîhu Dımaşk, 450. 179 İbnü’l-Esir, el-Kâmil fi’t-Tarih, 9: 342. 180 İbnü’l-Kalânisi, Târîhu Dımaşk, 450. 181 Kök, “Nureddin Mahmud Zengi”, 260. 182 Setton, “Volume I The First Hundred Years”, 462; Runciman, Haçlı Seferleri Tarihi, 2: 231. 183Setton, “Volume I The First Hundred Years”, 463; Hillenbrend, Müslümanların Gözünden Haçlı Seferleri, 143; Hasan, “Dış Münasebetler”, c.4, 302; İhsan Süreyya Sırma, Haçlı Seferleri, (İstanbul: Beyan Yayınları, 2013),103;Ebru Altan, ”İkinci Haçlı Seferi”, (Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2000), 113. 38 büyük bir kalabalığa açıklamış ve karar kalabalık tarafından coşkuyla karşılanmıştır. Aziz Bernand, Fransa’dan yola çıkarak Burgundia, Lorraine, Flandre bölgelerinde halkın sefere olan inancını ve ilgisini artırmak için vaazlar vermiştir. Ardından Almanya’ya geçen Aziz Bernand, Alman Kral III. Konrad’ı II. Haçlı Seferi için ikna etmiştir. II. Haçlı Seferi ile ilgili destek vermek istemeyen Bizans İmparatoru ise Haçlılar tarafından hain olarak ilan edilmiştir.184 Bizans İmparatoru Manuel Komnenos, Sicilya Kralı II. Roger’ın yapacağı olası saldırı yüzünden bu seferi istemiyordu.185 Aynı zamanda Anadolu Selçuklu Hükümdarı Sultan Mesut ile yaptığı barış anlaşmasını bozmak istemiyor ve kendi devlet sınırlarını korumak istiyordu. Çünkü Sultan Mesut ve İmparator Manuel Danişmendlilerin ve Haçlıların bölgede yarattığı tahribat yüzünden kan kaybetmek istemiyordu. 186 Alman Kralı III. Konrad, ordusu ile beraber Bizans sınırlarından içeri hiçbir zarara yol açmayacaklarının sözünü vererek girdiler.187 I. Haçlı Seferinde olduğu gibi Anadolu’da galibiyet alacaklarını düşünerek ilerlemek isteyen Haçlıları Sultan Mesud liderliğindeki188 Selçuklu ordusu, 25 Ekim 1147’de kısa zaman içerisinde bertaraf etti.189 Kral Kondrad İznik’in doğusunda yer alan Dorylaion’da ordusunun %90’ına yakınını kaybedince İznik’e geri dönmüştür. Bu arada Fransa Kralı VII. Louis, eşi Eloinere, 4 Ekim 1148’de İstanbul’a geldi. İstanbul’a gelişinin ardından Alman Kralın büyük yenilgisinin haberini alan Kral Louis, İznik’e doğru yola çıktı. Kral Konrad ve Kral Louis liderliğinde buluşan Alman ve Fransız Haçlı orduları İznik’ten güneye doğru Balıkesir-Bergama üzerinden Efes’e ulaştılar. Kral Konrad bu süreç zarfında rahatsızlanınca İstanbul’a geri dönmek durumunda kaldı. İmparator Manuel, Kral Kondrad ile olan ilişkisini kuvvetlendirirken onun iyileşebilmesi için tüm imkanlarını seferber etti. Kral’ın oğlunu emanet ettiği Almanya’daki Corvey Manastırı Başrahibi Wibald’a gönderdiği mektubunda; bu hezimetten asla bahsetmez. Kral bilhassa sefere 184Peter Lock,”Narrative Outline Of The Crusades”, The Routledge Companion To The Crusades, (London: Routledge Companies To History, 2006), 147-148. 185 Niketas Khoniates, Historia, 41. 186 Demirkent, “Haçlılar”, 533. 187 Khoniates, Historia ,40. 188Faruk Sümer, “Mesud I”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c.29 (Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2009), 341. 189 Demirkent, ”Haçlılar”, 533. 39 devam edeceklerini, başarıya ulaşacaklarını evleri ve oğullarına kavuşacaklarını yazmıştır.190 Kral Kondrad, Filistin’e ulaşmak üzere 1148 yılının Mart ayında İstanbul’dan bir Bizans deniz filosu ile ayrılmıştır. Fransız Kral Louis ise Balıkesir, Denizli üzerinden Antalya’ya geçmeye çalışırken Türklerin saldırıları sebebi ile büyük kayıplar vermiştir. Kral Louis Antalya’dan gemilerle Antakya’ya geçerken, askerleri de yaya halde Antakya’ ya ulaşmıştır.191 24 Haziran 1148’de Akka’da gerçekleşen Haçlı toplantısının ardından Dımaşk üzerine bir saldırı gerçekleştirme kararı alındı.192 Saldırının Dımaşk üzerinden planlanmasının sebebi, Nureddin Mahmud Zengi’nin Antakya için büyük tehdit oluşturuyor olması aynı zamanda Urfa için Haçlı ordusuna yol açmasını sağlamaktı. Haçlılar aldıkları kararın ardından Dımaşk için hazırlıklarını tamamlamıştır.193 Haçlı ordusu, ne kadar kan kaybetmiş olsa da Filistin’den gelen destek orduları ile beraber güçlü bir ordu oluşturmayı başarmıştı. Dımaşk’ın hakimleri, şehirlerine yapılacak saldırıyı öğrendiklerinde I. Seyfeddin Gazi’den yardım istediler. I. Seyfeddin Gazi ise Haçlılar karşısında kardeşi Nureddin Mahmud’un yardımını talep etti.194 Haçlılar, savaş esnasında yaptığı stratejik hatalar sonucunda çok asker kaybettiler. Zaten yorgun olan ordunun kazanmaya olan inancı kaybolmuş, artık kaybedilen bu savaşın ardından hangi kralın nereye gideceği konuşuluyordu. Tüm disiplininden kopan Haçlı ordusu farklı farklı hamleler ile savaşın içinde tutulmaya çalışılıyordu fakat Muineddin Üner ordularını öyle akıllıca konuşlandırmıştı ki Haçlıların ilerlemek için uyguladıkları tüm hamleler sonuçsuz kaldı. Böylece II. Haçlı Seferi kapsamında Dımaşk saldırısı Haçlılar için felakete dönüştü.195 Yaşadıkları sorunları yazdığı mektupla Kral Kondrad şöyle ifade ediyor: Şimdi birliklerimizden bahsedelim, Ortak Konsey’in hükmüne müteakip Dımaşk’a gittik ve sonra büyük sıkıntılar içerisinde kamplarımızı şehrin kapısının önüne kurduk, kesinlikle ele geçirilmesi yakındı. Ancak asgari derecede şüphelendiğimiz belli kişiler, ihanet edercesine, şehrin bu kısmını ele geçirilmez olduğunu iddia etti ve alelacele bizi birliklerin su temin edemediği ve herhangi bir erişmenin olmadığı başka bir yere götürdü. Ve böylece herkes aynı derecede öfkeli ve üzgün olarak geri döndü ve girişimimiz tamamlanamadı.196 190 Abdurrahman Onur Çalışır, Deniz Aşırı Ülke’den Havadisler: Haçlıların Mektupları, 35-36. 191 Lock, ,”Narrative Outline Of The Crusades”, 149. 192 Runciman, Haçlı Seferleri Tarihi, 233-234. 193 Demirkent, “Haçlılar”, 534. 194İbnü’l-Kalânisi, Târîħu Dımaşķ 461-462. 195 Âşur, el-Cihadü'l-İslâmî Zıdde's-Salibiyyin fi'l-Asri'l-Eyyub, 214-215. 196 Çalışır, Deniz Aşırı Ülke’den Havadisler: Haçlıların Mektupları, 37. 40 Mektubun devamında Kral Konrad, Askalan için de bir girişim yaptıklarını ama bunun da başarıya ulaşamadığını ifade etmektedir.197 II. Haçlı Seferinde yaşadıkları büyük yenilginin ardından Haçlılar, Nureddin Mahmud’a karşı zafer kazanma konusunda daha temkinli olmak zorunda kaldıklarını anlamışlardır. 1149 yılında Nureddin Mahmud’un abisi, Musul Atabegi Seyfeddin Gazi vefat etmiştir. Seyfeddin Gazi’nin yerine kardeşi Kutbeddin Mevdud geçmiştir. Kutbeddin Musul’un hükümdarlığını aldıktan sonra Nureddin Mahmud’un büyük abi olarak tüm bölgeyi alması için bazı isimler Nureddin Mahmud’a destek verdiklerini açıkladılar.198 Nureddin Mahmud, askerleriyle beraber Sincar’ı ele geçirince Kutbeddin de tepki olarak askeriyle beraber bölgeye ulaştı. İki kardeş arasında sürekli giden gelen elçiler sonucunda Nureddin Mahmud kendi hâkimiyetinde olan Hıms, Rahbe ve Sincar’ı kardeşi Kutbeddin’e teslim ederek Halep’e geri döndü. Nureddin’in bunu yapmasında muhtemel iki sebep olabilir. Bu muhtemel sebeplerden ilki; iki kardeş arasında çıkacak herhangi bir sorunun Haçlılar ve bölgedeki düşmanlarının elini güçlendireceği gerçeği, ikincisi ise Suriye bölgesinde babasından kalan ciddi bir devlet hazinesinin olmasıdır. Böylelikle Nureddin, kardeşi ile kurduğu ittifak sayesinde iktidarını korumayı hedeflemiştir.199 II. Haçlı Seferinden sonra bölgedeki dengeler Nureddin Mahmud Zengî için pozitif şekilde devam etmiştir. Haçlılar karşısında Nureddin’in ordusunun yakaladığı muhteşem başarı onun bölgedeki diğer liderler karşısında itibarının artması sağladı. Bölgede Haçlılar karşısında zaferler kazanan en büyük mücahit olarak anılmaya başlayan Nureddin alimlerin ve halkın kahramanı olmuştu.200 II. Haçlı Seferinden sonra Nureddin Haçlıları Urayma Kalesi’ni muhasara altına almıştır.201 Nureddin Mahmud’un stratejik noktalardaki başarısı, Haçlıların birliğini bozmuş ve hareket kabiliyetlerini sınırlandırmıştır.202 2.3.3. Antakya Prinkepsliği Haçlıların yaşadığı bozgunu fırsata çevirmeyi hedefleyen Sultan Mesud, 1148 yılında Nureddin Mahmud ile anlaşarak Maraş üzerine yürüme kararı aldı. Bunun 197 Çalışır, Deniz Aşırı Ülke’den Havadisler: Haçlıların Mektupları, 37. 198 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-Tarih, 9: 359. 199 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-Tarih, 9: 360. 200 Hillenbrand, Müslümanların Gözünden Haçlı Seferleri, 143-146. 201 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-Tarih, 9: 354; Runciman, Haçlı Seferleri Tarihi, 2: 272. 202 Turan, Nureddin Mahmud Zengi Ve Devri, 109-110. 41 üzerine Antakya Prinkepsi Raymond’un, Ali b. Vefa ile birleşen ordusu203, Yağra’da Nureddin’in ordusuna ani bir saldırı düzenledi. Saldırı karşısında büyük kayıplar yaşayan Nureddin Mahmud kısa bir süre için Halep’e döndü.204 Yaşanan saldırının sebeplerini anlamaya çalışan Nureddin Mahmud, en önemli komutanlarından birisi olan Şîrkûh’un bu seferde neden isteksiz olduğunu anlamak üzere yanına gitmiştir. Yağra seferinden önce Şîrkûh’un yetkilerinin İbn Dâye’ye aktarıldığını, bu olayın Necmeddin Eyyub’un Dımaşk’e yerleşmesinden sonra gerçekleştiğini, Şîrkûh’un sitemkar sözlerinden anlayan Nureddin Mahmud, Şîrkûh’a gereken itibarını verdikten sonra ordusu içindeki bu sorunu çözüme kavuşturmuştur.205 Nureddin Mahmud, yaşadığı yenilgiyi telafi edebilmek için 1149 yılında Raymond’un üzerine doğru harekete geçme kararı aldı. Birkaç küçük sefer de düzenleyen Nureddin, bir sonraki hedefini İnab olarak belirlemiştir. I. Haçlı Seferi sonucu kurulan krallıklardan birisi de Antakya Prinkepsliği’dir. Antakya’nın Nureddin için olan önemi şüphesiz kendi devletini korumak, Suriye’nin bütünlüğünü sağlamak ve Haçlıları bölgede mümkün olabildiğince etkisiz hale getirmektir. Antakya stratejik konumunun yanında dinsel ve tarihsel önemi ile Haçlılar için de oldukça kıymetli bir yerdir. Antakya, Babil Kralı Nabukadnezar ve Yahudi hükümdar Zedekiah’ın mücadelesine şahitlik etmiş, İskender’in ölümünden sonra Antiochus tarafından korunaklı bir başkente dönüştürülmüştür. İlk piskoposluk burada kurulmuş, İsa-Mesih inancını kabul edenlere Nasıralılar değil Hristiyanlar olarak adlandırılmasına karar verilmiştir. 206 Antakya’nın Haçlılar için hem dini hem de stratejik birçok anlamının olmasının yanında Nureddin’in bölgede Haçlı varlığını azaltma isteği ve Akdeniz’e olan kıyısı ile Antakya’nın 207 kontrolünü ele geçirmek arzusu 1149 yılında karşı karşıya gelmiştir. Nureddin Mahmud Zengî, Türkmenler ve abisi Seyfeddin Gazi’nin gönderdiği askerlerin desteği ile ordusunu güçlendirmiş208 ve İnab Kalesi önünde209 iki ordu karşı karşıya gelmiştir. Antakya Prikepsi Raymond Nureddin karşısında varlık gösterememiştir. Haçlılar ağır yenilgiye uğramıştır. Bu savaşta Antakya Prinkepsi 203 Nikita Elisséeff, Nur Ad-Din 2: 427. 204 Runciman, Haçlı Seferleri Tarihi, 2: 272. 205 Turan, Nureddin Mahmud Zengi Ve Devri, 111. 206 Tyrensis, Haçlı Kroniği, 168. 207 Yâkūt, Muʿcemü’l-Büldân, 3: 433. 208Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed el-Bağdâdî İbn’ül-Cevzi, Mirʾâtü’zZamân fî Târîħi’l-Aʿyân, (Haydarabat: Dairetü’l-maarif el- Osmanî, 1951), 8: 201. 209 Ebû Şâme, Kitâbû’r- Ravzateyn, 1: 215. 42 Raymond Nureddin’in komutanı Şirkuh tarafından 28 Haziran 1449 öldürülmüş210 , birçok önemli şövalyede esir alınmıştır. Yağra’da Nureddin’in ordusuna büyük zarar veren Ali b. Vefa ve II. Joscelin’in damadı Maraş Hakimi Renaud burada öldürülenler arasındadır. 211 Öldürülen Prinkepsin yerini oğlu Bohemond almıştır. Fakat Bohemond henüz bir kaleyi yönetecek yaşta olmadığı için annesi Constance yönetime geçmiştir. Nureddin’in Antakya saldırısı başladığında Kudüs Krallığından yardım talep eden Costance’ın beklediği yardım ulaştığında Nureddin geri çekilmeye karar vermiştir. Buna rağmen Nureddin Mahmud’un bölgedeki şanı ve şöhreti artmış, zaferinden dolayı türlü iltifatlar almış ve ismine birçok şiirler yazılmıştır. Antakya’da ise Bohemond yönetimin başına geçmiştir.212 Antakya’dan sonra Nureddin Mahmud, II. Joscelin’in hakimiyeti altında olan Tell-Başir, Ayntap, A’zaz bölgelerine karşı harekete geçti.213 Nureddin Mahmud cesaretle bölgedeki yürüyüşünü devam ettiriyordu. II. Joscelin de cesareti ve başarıları ile tanınan bir yöneticiydi. Nureddin Mahmud ile Joscelin’in orduları karşı karşıya geldiğinde iki taraftan da birçok asker öldü. Fakat mağlup olan Nureddin Mahmud oldu. Joscelin Nureddin’in askerlerinden önemli bazı kişileri de esir etti. Bunlardan biri de Nureddin’in silahtarıydı. II. Joscelin Nureddin Mahmud karşısındaki başarısından sonra uyguladığı siyaset ile kendisini zor durumda bırakan Anadolu Selçuklu Sultanı Mesud’a bir mesaj gönderdi. Mesaj kaynaklarda şöyle geçmektedir; “İşte bu senin damadının (Nureddin Mahmud’un) silahıdır; onun başına gelenlerin büyüğü yakında senin başına da gelecektir.” 214II. Joscelin, Anadolu Selçuklu Sultanı Mesut’u, Nureddin Mahmud’a verdiği destekten dolayı Nureddin Mahmud’un silahtarı üzerinden tehdit ettiği anlaşılmaktadır.215 Nureddin Mahmud kaybetmeye alışık olmayan, başarısızlığı kabul etmek istemeyen bir karaktere sahipti. Bu durumu düzeltebilmek için hemen harekete geçti. Nureddin Mahmud, Joscelin’e saldırması halinde onun Antakya kalesine çekileceğini ve aylarca burada direnebileceğini bildiği için bu hamlenin onu istediği sonuca ulaştırmayacağını biliyordu. Bu yüzden Türkmen Beylerinden bir grubu çağırarak 210Runciman, Haçlı Seferleri Tarihi, 2: 273, Demirkent, “Haçlılar”,534. 211 Ebû Şâme, Kitâbû’r- Ravzateyn, 216; Runciman, Haçlı Seferleri Tarihi, 2: 273. 212 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-Tarih, 9: 362. 213 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-Tarih, 9: 369. 214 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-Tarih, 9: 369. 215 Muharrem Kesik, “Sultan I. Mesud-Nureddin Mahmud b. Zengi İttifakı ve Urfa Haçlı Kontluğu’nun Yıkılışı”, Selçuklu Medeniyeti Araştırmaları Dergisi, sy.3 (2018), 92. 43 onlara iş birliği önerdi. Eğer Joscelin’i ölü ya da diri ona getirirlerse çok büyük ödüller vereceğini söyledi. Türkmen Beyleri Nureddin’in teklifini kabul ettiler. Böylece kaybedilen savaş için intikam planı hazırlanmış oldu.216 Türkmen Beyleri planlandığı gibi Joscelin’i ele geçirdiler. Esir düşen Joscelin, Türkmen Beylerine Nureddin’den daha çok para vereceğini vaat ederek onlardan kurtulmak istedi. Türkmenler de ona para kendilerine ulaştığı zaman kendisini serbest bırakacaklarını söylediler. Joscelin, hemen bir adamı görevlendirerek parayı getirmesi için gönderdi. En başta Nureddin için çalışacaklarını söyleyen Türkmen casuslardan birisi bu haberi Nureddin’in Halep’teki naibi Ebu Bekir’e bildirdi. Bunun üzerine Ebu Bekir derhal askerlerini toplayarak Joscelin’in yakalandığı yere giderek Joscelin’i ele geçirdi. Joscelin ne kadar uğraşsa da Nureddin Mahmud’un esiri olmaktan kurtulamadı.217 Joscelin’in esir düşmesi çok büyük yankı uyandırdı. Çünkü Joscelin Haçlılar için kahraman bir şövalye, gelecek için büyük bir umut vaat ediyordu. Bu sebeple Haçlılar için Joscelin’in Nureddin Mahmud tarafından esir edilmesi çok büyük bir yıkım olarak değerlendirildi. Nureddin Mahmud ise gerçekleştirdiği başarılı operasyon sonrasında Joscelin’in hükümdarlığı altında bulunan Tell- Başir, Ayntap, A’zaz, Tell Halid, Kuris, Râvendân, Burcu’r- rasas, Hısnu’l Bare, Kefersud, Keferlasa, Maraş Neh’rul- Cevz gibi kaleleri ele geçirmek için harekete geçti. Böylece kaybettiği savaşın sonucunda daha da güçlenerek bu süreçten çıkmayı bildi.218 II. Joscelin’in esir edilmesi ve ardından yapılan fetihler Urfa Haçlı Kontuluğu’nun sonunu getirmiştir.219 Nureddin’in II. Joscelin tarafından bozguna uğratılmadığı220, Nureddin’in Türkmenlerle II. Joscelin için anlaşma yapmadığı, II. Joscelin’in Türkmenler tarafından esir edilmesinin tesadüfi olduğu221 da bu konu ile ilgili yapılan farklı değerlendirmelerdir. Her iki şekilde de Nureddin’in naibine II. Joscelin’in esir edildiği haberi ulaştıktan sonra Nureddin, II. Joscelin’i hapis ettirmiş ve gözlerine mil 216 İbnü’l-Esîr, el- Kâmil fi’t-Tarih, 9: 369; İbn Vâsıl, Müferricü’l-Kürûb, 123-124; Ebü’l-Fidâ, elMuhtasar, 1: 123, 2: 92. 217 İbnü’l-Esîr, el- Kâmil fi’t-Tarih, 9: 369. 218 İbnü’l-Esîr, el- Kâmil fi’t-Tarih, 9: 369- 370. 219Fatma İnce, “Nureddin Mahmud Zengi ve Haçlılar ile Mücadelesi”, (Yüksek Lisans), Niğde Üniversitesi, 2011, 99-100. 220 Urfalı Mateos, 319. 221 İbn Vâsıl, Müferricü’l-Kürûb, 1: 123. 44 çekilmiştir. Böylelikle Haçlıların en yetenekli komutanlarından görülen II. Joscelin kontrol altına alınmıştır.222 Haçlılar yaşadıkları kayıpların ardından Nureddin Mahmud’a Dülûk’ta iken saldırıya geçtiler. 1152-1153 yıllarında Haçlıların hedefi Nureddin’i, Joscelin’i esir aldıktan sonra elde ettiği topraklardan çıkarabilmekti. Nureddin, Haçlıların saldırısına karşı geldi ve iki ordu arasında çokça kayıpların verildiği bir savaş gerçekleşti. Nureddin Mahmud’un zaferi ile sonuçlanan bu savaşta da Haçlılar kaybettiler ve Nureddin Dülûk şehrine girerek burayı hükmü altına almıştır.223 2.3.4. Dımaşk Nureddin Mahmud, Haçlıların etkin olduğu bölgeleri tek tek düşürmeye devam ederken bu sefer önündeki hedef Dımaşk’ti. Bölgenin belki de en kritik şehirlerinden birisi olan Dımaşk tüm güçler tarafından elde edilmek isteniyordu. Özellikle Haçlılar için ciddi direnç oluşturan bu şehri elde etmek Nureddin için oldukça önemliydi. Aynı zamanda Haçlıların bölgedeki Müslüman köylere yaptığı taciz ve bölge Müslümanlarının kendisinden yardım talep etmeleri de Nureddin’in Dımaşk çıkarmasındaki önemli sebepler arasındadır.224 1150 yılında Nureddin bu hedefini gerçekleştirmek üzere askerleri ile beraber Mucireddin Abak’ın yönettiği Dımaşk’e doğru yola çıktı. Nureddin, elçilere aracılığı ile Dımaşk Hakimi Abak’a savaş istemediğini iletti. Havran civarındaki Müslümanların kendisinden yardım istediğini, bölgede bulunan Haçlılara karşı birlik olma çağrısını yineledi fakat Abak bu teklifi kabul etmedi.225 Yoğun yağmurla iki ordunun askerleri çarpışmaya başlamıştı. Fakat yağmurun şiddeti Nureddin ve Mucireddin’in ordusunu kötü etkilemişti. Nureddin taarruza devam etse de Mucireddin’in Haçlılardan destek kuvvet istediği bilgisi kendisine ulaşınca daha fazla dayanamayacağını düşünerek Mucireddin ile uzlaşmayı tercih etti. Nureddin, Haçlı desteği gelirse askerlerinin buradan daha ağır kayıplar yaşayacağını düşünerek geri çekilirken, Mucireddin ise bu anlaşmayı Dımaşk’ın düşebileceği endişesi ile kabul etti. Antlaşmaya göre Nureddin adına hutbe okutulacak, hakimiyeti kabul edilecek fakat Nureddin ordusu ile Dımaşk’e girmeyecekti.226 222 İbnü’l-Kalânisî, Târîħu Dımaşķ, 481; Runciman, Haçlı Seferleri Tarihi, 2: 208. 223 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-Tarih, 9: 385. 224 İbnü’l-Kalânisî, Târîħu Dımaşķ, 478-480. 225 Ebû Şâme, Kitâbû’r-Ravzateyn 1: 240. 226 İbnü’l-Kalânisî, Târîħu Dımaşķ, 480. 45 Nureddin, gerçekleştirdiği bu seferden memnun değildi. Çünkü yapmak istediklerini gerçekleştirememişti. Abak’tan önce Dımaşk Hakimi olan Üner’in Haçlılar ile yaptığı anlaşma yüzünden227 Dımaşk halkı hala Haçlılara vergi ödemekteydi ve teslim olurlarsa vergi ödemeyeceklerinden dolayı Dımaşk’e yapılacak bir sefer, kendisininkinden çok daha kolay olacaktı. Bu sırada Haçlılar, 1152 yılında Fatımilerin iç karışıklığından faydalanarak Askalan’ı ele geçirdiler. Bu olaydan sonra Dımaşk’i ele geçirmek Nureddin için artık zorunluluk haline gelmişti. Çünkü Dımaşk’in tamamen Haçlıların eline geçmesi demek, bölgede Müslümanların durumunu tamamen zora sokacaktı. Böylece Dımaşk hem Nureddin’in iktidarı hem de Müslümanların hayatı için en önemli konu haline gelmişti.228 Nureddin Mahmud, 1151 yılında ikinci kez Dımaşk üzerine harekete geçmiştir. Orduları ile birlikte başarılı bir ilerleme kaydetmesine rağmen Abak’ın Haçlılardan istediği yardım üzerine Kudüs Kralı III. Boudouin’in orduları ile çarpışmak zorunda kalınca bu seferinden de geri çekilmek zorunda kalmıştır.229 Nureddin Mahmud, yaşadığı iki başarısız denemenin ardından Dımaşk’ın fethi ile ilgili detaylı planlar hazırlamaya koyuldu. Ona göre; Dımaşk’ı Mücireddin Abak ve ona destek veren Haçlılar olduğu müddetçe ordusu sadece askeri güç ile ele geçirmesi oldukça zor görünüyordu. Bu durumda yapması gereken ilk şey, Dımaşk Hakimi Mucireddin Abak ve ona destek verenler arasındaki ilişkileri zayıflatmak ve onu bölgede yalnızlaştırdıktan sonra harekete geçmekti.230 Planlarını tek tek hayata geçiren Nureddin, önce Mucireddin ile yakınlaşarak onu kendi tarafına çekti. Ona birkaç kalenin daha sorumluluğunu verip hediyeler göndererek yanında olduğuna ikna etti. Ardından da Haçlılar ile bağlantısı olan tüm yöneticileri ile arasını bozarak onları bertaraf etmesini istedi. Bunlardan en etkin olanı Dımaşk’te bulunan Emir Ata idi. Bu zat cesur, kabiliyetli ve emrindeki askerleri ile Nureddin’i endişelendiren konumda bulunuyordu. Nureddin Mahmud planı dâhilinde Mucireddin’i ikna etti ve Mucireddin Emir Ata’yı öldürdüğünde beklenen gün artık gelmişti.231 Nureddin Mahmud orduları ile beraber derhal Dımaşk üzerine yola çıktı. Haberi alan Mucireddin Nureddin’in planını anlamış fakat artık çok geç kalmıştı. Yardım 227 Turan, “Nureddin Mahmud Zengi Ve Devri”, 130. 228 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-Tarih, 9: 398. 229 İbnü’l-Kalânisî, Târîħu Dımaşķ, 488. 230 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-Tarih, 9: 398. 231İbnü’l-Esîr el-Kâmil fi’t-Tarih, 9: 398. 46 isteyebileceği kimse kalmadığı için hemen Haçlılara haber göndermiştir. Fakat Haçlılar Nureddin’in ordusuna yetişememiş, Nureddin Dımaşk şehrine girmiş 19 Mayıs 1154’te Mucireddin’i Hıms’a göndermek şartıyla teslim almıştır. Dımaşk halkı ise Nureddin Mahmud’a karşı büyük bir sempati beslemekteydi. Yöneticilerinin Haçlılar ile olan ilişkisinden ve ödedikleri vergilerden hoşlanmıyorlardı. Nureddin, kendisini ve ordusunu büyük bir coşku ile karşılayan Dımaşk halkına; onların şehirlerine, mallarına ve canlarına zarar vermeyerek, şehrin yağmalanmasına müsaade etmeyerek karşılık vermiştir. 232 Dımaşk’ın Nureddin Mahmud tarafından ele geçirilmesi ile birlikte Suriye birliği sağlanmıştır. Dımaşk sahibi olmak Haçlılar ile olan mücadele de karadaki üstünlüğün büyük çoğunluğunu elde etmek anlamına gelmekteydi.233 Babası İmâdüddin Zengî’nin hayalini gerçekleştirmiş olan Nureddin Mahmud Zengî artık babasının hayallerine ulaşan bir komutan olmuştur. Bu ona çok büyük bir özgüven, halkı karşısında ise büyük itibar kazandırmıştır.234 Dımaşk’ın Nureddin Mahmud tarafından hakimiyet altına alınabilmesindeki en önemli isimler arasında Şîrkuh ve Necmeddin Eyyûb gelmektedir. İki ismin gerek askeri gerek stratejik hamleleri şehrin ele geçirilmesi noktasında oldukça etkili olmuştur. 235 Nureddin Mahmud, Dımaşk’ın ardından Ba’lebek’i de kontrolü altına almak istemiştir. Mayıs 1155 yılında Dehhâk isimli yöneticiden teslim almıştır.236 2.3.5. Harim Kalesi Harim Kalesi, Antakya’nın hemen doğusunda yer alan, sağlam, güvenlikli bir kaleydi.237 Nureddin Mahmud Zengî bu kaleyi 1149 yılında Antakya Prinkepsliğine saldırmadan önce ele geçirmiştir238 fakat kale Haçlıların eline tekrar geçmiştir. 1156 Antakya Prinkepsi Bohemund’un hâkimiyeti altında bulunan kaleyi Nureddin Mahmud sefer düzenleyerek kuşattı. Zor durumda kalan Haçlılar, Nureddin’den anlaşma istediler. Anlaşmaya göre Harim’e bağlı yerlerin yarısını 232 İbnü’l-Kalânisî, Târîħu Dımaşķ, 503-506. 233 Ziya Polat, “Nureddin Zengi’nin Dımaşk Hakimiyeti ve Bilâdüşşâm’da Birliğin Sağlanması”, Kadim Akademi Sosyal Bilimler Dergisi, sy.1 (2019) , 11-13. 234 Nadir Karakuş, “Miladî XII. ve XIII. Asırda Dımaşk ve Haçlılar”, Cumhuriyet İlahiyat Dergisi, sy,1(2018) 22: 14. 235 İbnü’l-Kalânisî, Târîhu Dımaşk, 505. 236 İbnü’l-Kalânisî, Târîħu Dımaşķ, 509. 237 Yâkut, Mu’cemü’l-Büldân, 2: 237-238. 238 Runciman, Haçlı Seferleri Tarihi, 2: 273. 47 Nureddin’e vermeyi kabul eden Haçlıların bu tekliflerine Nureddin olumlu yanıt vererek kalenin üzerindeki kuşatmayı kaldırdı. Böylece Harim Kalesi, Haçlıların kontrolünde kalmaya devam ederken Nureddin için yarım kalmış bir hikâye daha ortaya çıkmıştı.239 Nureddin Mahmud Harim kuşatmasının ardından Hama yakınlarında bulunan Şeyzer Kalesini 1157/1158 yılında zapt etmiştir. Ardından Haleb’e dönen Nureddin Mahmud hastalanmıştır. Hastalanmasının ardından her yerde öldüğü iddia edilerek hükmü altında olan topraklar ele geçirilmeye çalışılmıştır. Bunu yapanlardan birisi kendi emiri Şîrkûh’tur. Abisi Necmeddin Eyyûb’un elinde olan Dımaşk’ı kuşatmaya çalışmıştır. Necmeddin Eyyûb ise onu şu sözlerle geri göndermiş ve Nureddin’e olan bağlılığını bir kez daha kanıtlamıştır: “Sen bizi mahvettin, işin doğrusu senin Haleb’e dönmendir. Eğer Nureddin hayatta ise sen şimdi zaten onun hizmetindesin; eğer ölmüşse biz Dımaşk’teyiz ve Dımaşk’e hakim olmak için dilediğimizi yaparız” Necmeddin Eyyûb’un bu sözlerinin üzerine Haleb’e gelerek Nureddin ile görüşen Şîrkûh görev yerine dönmüştür. Nureddin’in hastalık sürecinde problem olan bir diğer kişi ise küçük kardeşi Emir-i Emirân’dır. Abisi Nureddin’in hayatta olduğunu bilmesine rağmen Harran’ı zapt etmiştir. Nureddin Mahmud ise iyileşmesinin hemen ardından Harran’ı geri almak için yola çıkmıştır. Bunun haberini alan Emir-i Emirân ailesini Harran Kalesinde bırakarak kaçmıştır. Harran’ı geri alan Nureddin buradan Rakka’ya geçmiş orayı da hükmü altına almıştır.240 Nureddin Mahmud, 1162 yılında Halep’ten Harim kalesi üzerine askerleriyle beraber tekrar yürümüştür. Fakat Harim kalesi, Haçlı şövalyeleri tarafından çok iyi korunuyordu. Nureddin Mahmud kaleyi muhasara altına almış ama başarılı olamamış, ikinci kere Harim Kalesi ile ilgili istediklerini gerçekleştiremeden geri çekilmek zorunda kalmıştır.241 Nureddin Mahmud Zengî, 1164 yılında Harim Kalesini üçüncü kere kuşatmış, bu sefer başarılı olmuştur. Nureddin büyük bir ordu ile Harim Kalesi’ne saldırırsa Haçlı ordusunun dağılacağına inanıyordu. Bu fikrini anlatan mektuplar yazarak, Müslüman yöneticilerden Haçlılara karşı oluşturacağı sefer için asker talep etti. Malatya Hakimi Yakup Arslan ile Hısn-ı Keyfâ Hakimi Fahreddin Kara Aslan, Mardin Artuklu emiri 239 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-Tarih, 9: 406. 240 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-Tarih, 9: 413, 435. 241 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-Tarih, 9: 457. 48 Necmeddin Alpı, Erzen Emiri Fahreddin Devletşah savaş halindeydiler. Nureddin Mahmud, Haçlılar ile ilgili büyük bir sorun varken Müslümanların birbirleri ile savaşarak kan kaybetmemelerini istedi. Nureddin’in bu isteğine tüm emirler itaat ettiler.242 Çünkü Nureddin Mahmud Harim Kalesi ve Mısır Seferinin önemini âlimlere öyle bir anlatmıştı ki; tüm âlimler yaşadıkları bölgelerde bunlardan bahsederek Nureddin’e ve askerlerine dua ediyor, onlara yardım etmeyenlere ise beddua ederek cephe alıyordu.243 Harim Kalesini korumak için toplanan Haçlı ordusunun başında Antakya Prinkepsi Bohemund vardı. Ayrıca Trablus Kontu Raimond, Bizanslı Costantinos Coloman ve Hugues de Lusignan gibi şövalyeler Haçlı ordusunda yer almaktaydılar244 . Nureddin Mahmud Zengi ordusunu komuta ederken, Hısn-ı Kefyâ Hakimi Fahreddin Kara Arslan ve Mardin Hakimi Necmettin Alpı destekleriyle birlikte ona katıldılar. Harim Kalesi şiddetli bir şekilde kuşatılmış, Haçlılar ise kale içine çekilerek karşılık vermeye çalışıyorlardı. Nureddin savaşın düğümünü bu şekilde çözemeyeceğini anlayınca ordusu ile beraber Artah’a kadar çekildi. Haçlılar, Nureddin’in ordusunu yakalamak istediler ama ulaşamadılar. Harim’e geri dönmek için yola çıkacakları zaman Nureddin ve ordusu tarafından takip edildiler.245 Haçlılar, Nureddin askerlerinin sadece bir kolu olan Hısn Keyfâ hâkimi Fahreddin’in askerlerinin bulunduğu bölüme karşı harekete geçti. Fahreddin askerlerine geri çekilmeleri gerektiği söyledi ve böylece Haçlılar, tüm çevrelerini saran Nureddin’in ordusu ile karşı karşıya kaldılar. Savaşın bundan sonraki bölümünde Haçlılar çok ağır kayıplar vermiştir. Trablus Kontu, Joscelin’in oğlu ve birçok önemli şövalye esir alınmıştır. Böylece Nureddin yarım kalan hikâyesini üçüncü denemesinde başarıyla sonuçlandırmıştır.246 Harim Kalesi’nin Nureddin Mahmud’un kontrolüne geçmesini Antakya Patriği Aimery Fransa Kralı Louis’e mektupla bildirmiştir. Patriğin mektubundaki bazı bölümlerde Nureddin’in ordusunun Haçlılar üzerinde nasıl bir etki bıraktığı şu şekilde geçmektedir: Çarpışma öylesine feciydi ki, atlarının gücünden dolayı ya da kargaşa sırasında kurtulan birkaç kişi dışında hiçbir kıdemlimiz kaçamadı. Yakalananlar şunlardı; 242 Bezer, “Begtengilliler”,49. 243 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-Tarih, 9: 467. 244 Bezer, “Begtengilliler”, 49. 245 İbnü’l- Esîr, el-Kâmil fi’t-Tarih, 9: 467. 246 Nadir Karakuş, “Haçlı Seferleri’nden Moğol İstilâsı’na Tarihin Tanığı: Hârim Kalesi”, Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakülte Dergisi, sy.1 (2017): 11. 49 Prensimiz, Trablus Kontu, Calaman adlı bir Grek, soyu şöhretli bir dük, Mamistrensis, Lesiniacolu Hugh ve Trablus Kontluğundan Trablus Kontu ile gelen bazı Tapınakçılar ve Hospitalier biraderleri. Bunların bazıları öldürüldü diğerleri esir edildi, çok azı da kaçtı. Adamlar, atlar ve silahlar neredeyse tamamen yok edildi.247 Mektupta Türkler, büyük bir yıkım yaratan, suçsuz birçok kadın ve çocuğu öldüren, işkence eden katiller olarak nitelendirilmiştir. Öyle ki savaşmaya daha fazla güçleri kalmadığını, Tanrı’nın onlara merhamet etmek istemediğini yazan patrik, son şanslarının Kral Louis olduğunu çok dokunaklı bir şekilde ifade etmiştir.248 Nureddin Mahmud Zengî, Harim Kalesini fethederek bölgedeki duruşunu sağlamlaştırmış, ülkesini kontrol atına almış ve aynı zamanda Haçlılara karşı oluşturulacak güce liderlik yapan kişi olarak çevresinde güven kazanmıştır. Artık bölgedeki Müslüman liderler, Nureddin’in Haçlılara karşı kazandığı zaferler neticesinde onun siyasi ve askeri tecrübelerine güvenebileceklerini görmüşlerdir. Nureddin’in Harim Kalesi zaferi esnasında ona destek veren isimler, Nureddin’e Antakya üzerine giderek orada da tam hakimiyet alması için ısrar ettiler. Fakat Nureddin Mahmud bu ısrara şu şekilde cevap vererek duruşunu belli etmiştir; Şehri zapt etmek kolay fakat kale çok müstahkem olduğu için orayı almak zordur. Ayrıca şehri Bizans İmparatoru’na da teslim edebilirler. Çünkü Antakya Hakimi İmparator’un kardeşinin oğludur. Bohemund’a komşu olmak benim için Kostantıniyye hükümdarı ile komşu olmaktan daha iyidir. 249 Nureddin Mahmud Zengî, Harim Kalesini fethinde aslında sadece askeri olarak değil aynı zamanda ileri görüşlü olduğunu da herkese kanıtlamıştır. 2.3.6. Banyas Nureddin, 1164 yılının Ekim- Kasım aylarına gelindiğinde ise yaklaşık 15 yıldır Haçlıların elinde bulunan Banyas Kalesi’ni ele geçirmiştir. Bundan önce Nureddin’in asıl hedefi Beyrut seferine çıkmaktı ki fakat ordusunun çok yorgun olduğunu biliyordu. Bu sebeple Nureddin, Harim Kalesi’ni ele geçirdikten sonra ordusunun bir bölümüne memleketlere gidip dinlenmeleri için izin verdi. Kendisi de ordunun geri kalanı ile beraber Taberiyye tarafına gideceğini belirtti. Bunun haberini alan Haçlılar, Nureddin’e saldırmak için harekete geçtiler. Nureddin ise Banyas Kalesi’nde az sayıda asker olacağını düşündüğü için oraya doğru gitti. Düşündüğü gibi de oldu. Nureddin askerleri 247 Çalışır, Deniz Aşırı ülkelerden havadisler: Haçlıların Mektupları, 41. 248 Çalışır, Deniz Aşırı ülkelerden havadisler: Haçlıların Mektupları 42. 249 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-Tarih, 9: 469. 50 ile birlikte kaleyi ele geçirdi.250 Haçlılar ise yine Nureddin karşısında mağlup oldular. Nureddin Banyas’tan sonra da Hunin Kalesi’ni topraklarına katmıştır. 251 2.3.7. Musul Nureddin Mahmud, Harim Kalesi’ni ele geçirmesinin ardından 1168 yılında Ca’ber Kalesi’ni de ele geçirdi. Ca’ber Kalesi’nin çevresinde bir yerleşke yoktu fakat oldukça geniş bir alana sahipti. Nureddin’in burayı kontrolü altına almasındaki sebeplerden birisi de babasının öldürüldüğü yer olması olabilir. 252 1170 yılının Zilhicce ayına gelindiğinde ise Musul hâkimi Kutbeddin Mevdud, humma hastalığına yakalanarak öldü. Mevdud önce vasiyetinde büyük oğlu İmadeddin Zengi’nin yerine geçmesini istedi. Ardından Fahreddin Abdulmesih adlı yardımcısının tavsiyeleri doğrultusunda diğer oğlu Seyfeddin’i istedi. Fahreddin’in İmadeddin’i istememesindeki asıl sebep ise Nureddin Mahmud’un damadı olması ve ona olan yakınlığı idi. Böylece Seyfeddin Musul hakimliğini ilan etti. Bunun üzerine İmadeddin Zengi, Nureddin Mahmud’tan destek istedi. Nureddin Mahmud, olanları öğrendikten sonra Fahreddin’in bu hareketinden hoşlanmadı. Zaten devlet içindeki sert duruşundan da çok hoşlanmıyordu ve bunu Fahrettin’e yazdığı mektupta şu sözlerle ifade etti; “Kardeşimin çocuklarını ve onların elindeki yerleri idareye ben herkesten daha layığım.”253 Daha sonra 14 Eylül 1170’de ordusu ile beraber Musul’a doğru hareket etti. Öncelikle Fırat yakınlarındaki Rakka şehrini ele geçirdi. Ardından da Habur’a giderek orayı da kontrolü altına aldı. Nureddin bir sonraki durağı ise Nusaybin idi. Buranın kontrolünü de sağladıktan sonra ordusu ile buraya konuşlandı. Hısn-ı Keyfâ Hakimi Fahreddin Kara Aslan askerleri ile Nureddin’e destek vermek üzere buraya geldiler. Böylece Nureddin Musul için ordusunu yeterince güçlendirerek harekete geçti.254 Nureddin önce Beled şehrine girip ele geçirdi ardından da Ninova Kalesi önünde durdu. Nurebüyük bir ciddiyetle Musul’a doğru yürüyüşünden endişe duyan Seyfeddin; İsfehan, Azerbaycan, Rey gibi önemli şehirlerin atabegi Şemseddin İldeniz’e İzzeddin Mesud b. Kutbeddin haber göndererek Nureddin karşısında kendisine destek vermesini istedi. Bunun üzerine İldeniz, Musul’a bir elçi göndererek “Bu bölge Selçuklu Sultanına 250 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-Tarih, 9: 469. 251 Bezer, “Begtengilliler”, 50-51. 252 Ebû Şâme, Kitabü’r- Ravzateyn, 2: 30; İbnü’l-Esîr, el- Kâmil, 10: 11. 253 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-Tarih, 10: 29. 254 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-Tarih, 10: 29-30. 51 aittir, sakın girmeyesin” mesajını Nureddin’e iletti. Nureddin Mahmud bu mesaja şu şekilde cevap verdi. Kardeşimin çocuklarına ben senden daha yakınım. Niçin aramıza giriyorsun? Onların ülkesinde işlerimi bitirdikten sonra Hemedân kapısında seninle hesaplaşacağım Sen o kocaman ülkeye hakim oldun. Fakat sınırları ihmal ettin ve nihayet Gürcüler ele geçirdi. Benim elimdeki yerler senin ülkenin dörtte biri kadardır fakat buna rağmen dünyanın en cesur insanları olan Franklarla uğraşan ben oldum. Onların elindeki yerlerin büyük bir kısmını ele geçirdim, krallarını esir ettim. Şimdi benim senin karşında susmam doğru olmaz. Bizim üzerimize düşen senin ihmal ettiğin yerleri müdafaa etmek ve Müslümanlar zulümden kurtarmaktır. 255 Nureddin, Musul ile ilgili fikrini çok net bir şekilde ifade ettikten sonra Musul önlerine kadar geldi. Fahreddin, Nureddin’in Musul konusunda geri adım atmayacağını anlayınca ona anlaşma teklif etti. Anlaşmaya göre Nureddin Musul’u alacak, Seyfeddin’i hakim kılacak, Fahreddin’in ise mal ve can güvenliğini sağlayacaktı. Nureddin anlaşmayı kabul ettikten sonra Musul’a girerek hâkimiyeti altına aldı. Fahreddin’i ise kendi ikta ettiği yerleri yönetmesi için atadı. Böylece Musul artık Nureddin Mahmud’un toprakları arasına katılmış oldu.256 İmâdüddin Zengî’nin bu durumu hiç hoş karşılamayacağını bilen Nureddin Mahmud onu da Sincar Kalesi’ne hakim olarak atadı. Nureddin’in bu kararı alimler tarafından eleştirilmiştir. Çünkü İmâdüddin Zengî, Seyfeddin’in abisidir. Dolayısı ile onun emrini kabul etmeyecektir. Seyfeddin de otoritesini korumak adına bunu kabullenmeyecektir. Nitekim tarih bize bu tahminlerin çok da yanlış olmadığını göstermiştir.257 2.3.8. Mısır Seferleri Nureddin Mahmud Zengî, Harim Kalesi ve Ca’ber Kalesi’nin hakimiyetini ele geçirmek oldukça önemliydi.. Çünkü bu kalelerinin hakimiyetini elde tutmak Mısır Seferi için Nureddin Mahmud’ a zemin oluşturmuştur. Birinci Haçlı Seferlerinin ardından bölgedeki etkinliğini kaybeden Fatımiler Arsuf, Kaysariye, Sayda, Hayfa, Yafa, Akka, Cübeyl, Trablusşam ve Beyrut’u Haçlılara bırakmak zorunda kalmışlardı.258 Ayrıca 1153’te Askalan’ı savunamamış ve Haçlılara teslim etmişlerdir. Dahası Haçlılara yüksek vergiler ödüyorlardı. Fâtimiler zor günler geçiriyor, isyanlar yaşanıyordu. Bu isyanlardan birisi de Kus Valisi ve aynı zamanda 255 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-Tarih, 10: 30-31. 256 Ebû Şâme, Kitabü’r- Ravzateyn, 2: 110. 257 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-Tarih, 10: 30-31. 258 Demirkent, “Haçlı Seferleri”, 530-534. 52 Mısır Veziri olan Şaver’in isyan sonucunda makamını Saray Baş Hâcibi Dırgam’a vermek zorunda kalmasıdır.259 Vezir Şaver, inatçı ve geri adım atmaktan hoşlanmayan birisi olacak ki makamını geri alabilmek adına 1164’te Nureddin Mahmud’tan yardım talep etmiştir. Şaver, bu yardımı isterken başka çaresinin kalmadığı ve iktidarını devam ettirebilmesinin bu hamleye bağlı olduğunu bilmekte fayda vardır. Anlaşma gereği eğer Şaver yeniden makamına gelebilirse Mısır gelirinin üçte biri Nureddin’in ülkesine ödenecek ve vezir Şaver Nureddin’in naibi konumda olacaktı. Nureddin, Mısır’ın ele geçirilmesi planları dâhilinde Şaver’in teklifini kabul etmiştir.260 Nisan ayında Nureddin’in görevlendirdiği tecrübeli komutan Şîrkûh ile yola çıkan Şaver, Mayıs ayında Dirgam ve kardeşi Nasreddin’in ordusuna karşı Bilbis’te zafer kazanmış ve makamını geri almıştır. Dirgam ise yakalanarak öldürülmüştür. Şehrin hâkimiyetini alan Şaver, Nureddin’e verdiği sözü tutmayarak, Şirkuh’un Mısır’dan ayrılmasını istemiştir. Şirkuh ise ele geçirdiği Bilbis’e bir grup asker ile yeğeni Selahaddin’i bırakmış, kendisi ise Kahire’yi kuşatmıştır.261 Yaşananları oldukça yakından takip eden Haçlılar bu haber üzerine Kahire’ye doğru harekete geçtiler. Şaver bu sefer Haçlılar ile anlaşma yapmak zorundaydı. Çünkü Nureddin Mahmud’un ihanetinin sonucunda ona ikinci bir şans vermeyeceğini çok iyi biliyordu. Haçlılar ile birlikte hareket eden Şaver, Bilbis’e doğru harekete geçti. Harim Kalesi’nin fethi ile sonuçlanmıştır. Nureddin’in ordularının Banyas’a doğru geldiğini öğrenen Şaver ve beraberindeki Haçlılar Şîrkûh’tan hemen anlaşma istediler. Anlaşmaya göre Şaver vezir olarak devam edecek, Haçlılar ve Türkmenler bölgeyi terk edecekti. 24 Ekim 1164’te Şîrkûh, bu teklifi kabul etti çünkü geri döndüğünde işini yarım bırakmak istemiyordu. Daha güçlü bir ordu ile dönmek üzere Dımaşk’e harekete geçti. 262 Şîrkûh, Dımaşk’e döndükten sonra Mısır için planlamalarını yapmış Nureddin Mahmud’tan destek istemekteydi. Nureddin Mahmud’un verdiği destek ve emirlerle birlikte 9 Ocak 1167 yılında harekete geçen Şîrkûh, Atfih’i ele geçirdikten sonra elGiza‘da ordusunu konuşlandırdı.263 Şaver ve işbirliği yaptığı Haçlı ordusu Şîrkûh üzerine saldırıya geçse de Şîrkûh ve ordusu tarafından büyük bozguna uğrayarak 259 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-Tarih, 9: 360. 260 Ebû Şâme, Kitabü’r- Ravzateyn, 1: 356; İbnü’l-Esîr, el- Kâmil fi’t-Tarih, 9: 365. 261 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-Tarih, 9: 366. 262 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-Tarih, 9: 366. 263 İbn Vâsıl, Müferricü’l-Kürûb, 1: 148. 53 mağlup olmuşlardır. Şîrkûh, zaferinin ardından İskenderiyye’yi kuşatmış fakat savaşmasına gerek kalmadan şehri kontrolü altına almıştır. Etkisi altına almak istediği alanı genişletmek ve vergi almak için Yukarı Mısır’a gitmiş yerine daha önce olduğu gibi yeğeni Selahaddin’i bırakmıştır.264 Haçlılar yaşadıkları hezimeti atlattıktan sonra İskenderiyye üzerine harekete geçmişler ve Selahaddin’i burada kuşatma altına almışladır. Bu sırada Nureddin Mahmud ve ordusu da Haçlı kuvvetlerini bölmek adına Urayma ve Safisa’nın ardından Hunîn Kalesi’ne saldırmış orayı da ele geçirmişlerdir. Haberi alır almaz bölgeye ulaşan Şîrkûh, Selahaddin ve ordusunun oldukça yıpranmış olmasından dolayı Haçlılar ile anlaşmak zorunda kalmıştır. Anlaşmayı öneren Haçlılar ve Şaver, Şirkuh’un İskenderiyye’yi terk etmesini, yaralı Müslümanların Akka’ya sevkini ve toplamda 80 bin dinar tazminat ödeyeceklerini bildirdiler. 9 Ocak 1167’de başlayıp 5 Eylül 1167’de Şîrkûh’un Dımaşk’e dönmesi ile biten bu süreç, Nureddin Mahmud Zengî hükümdarlığı altında gerçekleşen ikinci Mısır seferi olarak nitelendirilir.265 Fâtımi Veziri Şaver’in Mısır’ı koruyacak gücünün olmadığını çok iyi bilen Haçlı ordusu Kahire’ye doğru harekete geçmiş 4 Kasım 1168’de Bilbis’i ele geçirmiştir. Haçlıların öngördükleri üzere kendilerine karşı çıkabilecek güçte bir ordu da bulamamışladır. Ardından Şaver, Kahire’yi kuşatan Haçlılara, Nureddin Mahmud’un şehri ele geçirmek üzere ordu hazırladığını, yapılacak bir Kahire işgalinin bunu hızlandıracağını söyleyerek onlarla anlaşmaya varmıştır. Haçlıların Kahire kuşatmalarını kaldırmaları durumda onlara yüklü miktarda tazminat teklif etmiştir.266 Fatımi Halifesi ve vezirinin Kahire kuşatması ile birlikte Nureddin Mahmud’tan yardım istemelerinin ardından olayları zaten yakından takip eden Nureddin Şîrkûh’u ivedilikle Humus’tan Dımaşk’e çağırmıştır. Durum ile ilgili ve görev tebliği yapıldıktan sonra yanına tecrübeli komutanları da alan Şîrkûh 17 Aralık 1169’da ordusu ile beraber yola çıkmıştır.267 8 Ocak’ta Haçlılar Fatımi Halifesi ve Şaver’in izniyle şehre girmişler Nureddin ordusu için beklemekteydiler. Vezir Şaver daima Haçlılar ve Şîrkûh’u birbirlerine karşı kullanıyordu. Bunu yaparak hem iki tarafı da yıpratmak hem de ülkesi için zaman kazanmaya çalışıyordu. Pek tabi ki kendi makamını da kaybetmek istemiyordu. Sürekli 264 İbnü’l-Esîr el-Kâmil fi’t-Tarih, 9: 367. 265 Kök, “Nureddin Mahmud Zengi”, 260. 266 Kök, “Nureddin Mahmud Zengi”, 261. 267 Kök, “Nureddin Mahmud Zengi”, 261. 54 yaptığı bu “denge siyaseti” onu ölüme götüren asıl sebep oldu. Şaver’in 18 Ocak 1170 tarihinde kesilen başı Fatımi Halifesi Âdıd’a gönderildi. Şirkuh’un düzenlediği 3 seferle halifeye verdiği mesaj oldukça netti ve bunun ardından Fatımi Halifesi Vezir olarak Şirkuh’u ilan etti. Böylece Nureddin Mahmud Zengî’nin Mısır komutanı, Mısır veziri olarak görevine başlamış oldu. 268 Şirkuh’un 23 Mart 1169’da vefat etmiştir. Ardından yerini yeğeni Selahaddin Eyyubi almıştır. 17 Eylül 1171 yılında Abbasi Halifesi adına hutbe okunmaya başlandı. Böylece Nureddin Mahmud Zengî Suriye’den Mısır’a uzanan büyük bir devletin hükümdarı olmuştur.269 Fatımi Halifesi el Adıd’ın 10 Eylül’de vefatından sonra Abbasi Halifesi tarafından Mısır Hakimi olarak Nureddin Mahmud’a, hilâtı teslim edilmiştir.270 Harita 2.3.8.1.: Nureddin Mahmut Zengi’nin ölümü esnasında devletinin sınırları271 Nureddin Mahmud tarafından Mısır Naibi olarak atanan Selahaddin Eyyûbi, Tikrid’te 1138 yılında dünyaya gelmiştir. Babası Necmeddin Eyyûb Tikrid Valisi olarak görev yapıyordu. İmâdüddin Zengi ile yakın dostluğu olan Necmeddin Eyyûb daha sonra Musul’da görev almıştır. Necmeddin Eyyûb ve kardeşi Esedüddin Şirkuh272 268 İbnü’l-Esîr el-Kâmil fi’t-Tarih, 10: 11-14. 269 İbnü’l-Esîr el-Kâmil fi’t-Tarih, 10: 15-16. 270 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-Tarih, 10: 33-35. 271 Turan, Nureddin Mahmud Zengi ve Devri, 251. 272 Ali Beyyümî, Kuruluş Devrinde Eyyübîler, çev. Abdulhadi Timurtaş, (İstanbul: Kent Yayınları, 2005), 37. 55 İmâdüddin Zengi’nin yanında yer aldıkları gibi Zengi’nin ölümünden sonra Nureddin Mahmud ‘a desteklerini sürdürmüşlerdir.273 Selahaddin yıllarca Nureddin Mahmud Zengî’nin komutası altında yer almış bir isimdir. Ona verilen görevleri başarı ile tamamlamak adına elinden gelen tüm gayreti göstermiştir. Özellikle Mısır üzerine gerçekleştirilen üç büyük seferde de kilit görevlere getirilmiştir. 274 Amaury’in Bizans İmparatoru ile görüşmek üzere İstanbul’da olmasını değerlendirmek adına Nureddin Mahmud 1169’da Kerek’e doğru hareket etmiştir. Kerek Kalesini kuşatmaya alan Nureddin Mahmud, bu girişiminde başarılı olamamış ve Haçlıların Ma’ayn üzerinden kendisine müdahale edebileceği ihtimaline karşı geri çekilmiştir.275 Selahaddin Eyyûbi, Yemen ve Hicaz bölgelerine ulaşımın sağlandığı Eyle Kalesi’ni Haçlıların elinden almak istiyordu. 31 Aralık 1170’de kaleyi ele geçiren Selahaddin Hicaz bölgesinin güvenliği ile ilgili büyük sorunu çözmüştür.276 Selahaddin Eylül 1171’de Kerek- Şevbek üzerine bir sefer düzenleme kararı vermiştir. Ordusu ile yola çıkan Selahaddin zorlu şartlardan dolayı Kahire’ye geri dönmek durumunda kalmıştır277 . Selahaddin 1173 yılında Kerek- Şeyzer üzerine bir sefer daha düzenlemiştir. Kalenin etrafında yer alan bölgeleri kontrol altına almış fakat kaleyi ele geçirmeden ordusu ile geri çekilmiştir.278 Nureddin Mahmud, Selahaddin’in bu seferlerden geri çekilmesini doğru bulmamıştır. Nureddin Mahmud’un Mısır’ı hakimiyeti altına alması ve Fâtimi Devleti’ni yıkmış olması Haşhaşi sorununu artırmıştır. Nureddin Mahmud’un yastığının altına hançer koyarak ona sert bir mesaj iletmişlerdir. Fâtimilerden sonra bölgede yalnızlaşmak istemeyen Haşhaşiler ve Haşhaşilerin Nureddin Mahmud’a karşı bir güç unsuru oluşturabileceklerini düşünen Haçlılar arasında bir ittifak gerçekleştirilmiştir. Kudüs Kralı Amaury ve Haşhaşi Lideri Râşidüddin Sinan arasında yapılan bu anlaşma Templier şövalyelerinin Haşhaşilere yaptığı saldırı sonunda yara almış ve iki tarafta da anlaşmadan beklentilerini sağlayamamıştır:279 273 Ramazan Şeşen, Salâhaddin Eyyûbi Ve Devri, ( İstanbul: İslam Tarih, Sanat ve Kültürünü Araştırma Vakfı, 2000), 33-34. 274 Şeşen, Salâhaddin Eyyûbi Ve Devri, 37. 275 Turan, Nureddin Mahmud Zengi ve Devri, 208. 276 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-Tarih, 10: 31. 277 Bündârî, Sene’l-Berk, 62. 278 İbn Vâsıl, Müferricü’l-Kürûb, 1: 225 279 Nadir Karakuş, Haçlı Seferlerinde Haşhaşîler, (İstanbul: Mana Yayınları, 2018), 82-83. 56 2.4. SİYASİ- ASKERİ MÜCADELELERİ Nureddin Mahmud Zengî siyasi hayatı boyunca birçok dengeyi bir arada götürmüştür. XII. yy’ın başlarında; çıkmaza giren Selçukluları, bölgeye bütün dengeleri değiştirerek giren Haçlıları, otoritesini yitirmiş Abbasileri, Haçlıların faaliyetleri ve iç karışıklıkları yüzünden yıpranmış Fâtımîleri ve Anadolu’da kendi varlıklarını devam ettirmek adına büyük çabalar vermeye çalışan Artuklu ve Danişmendli güç odaklarını görüyoruz.280 Nureddin, iktidarında sürekliliğini sağlayabilmek için halife ile olan ilişkisini sıkı tutmalı ve bölgedeki diğer güçlerle yakın temas halinde olmalıydı. Toprak bütünlüğünü sağlamalı, kendini tehdit eden tüm unsurları ortadan kaldırabilmeliydi. Haçlılar ile mücadele etmeli, yıllarca İslam’ın hüküm sürdüğü bu topraklarda acının ve zulmün önüne geçmeliydi. Sünni akımı desteklemeli, bölgesinde daha fazla ayrılığa sebebiyet verebilecek herhangi bir ideolojik isyana karşı teyakkuz halinde olmalıydı. Şii akımın etkisini azaltmalı, Fatımi ve İran tehlikesini topraklarından uzak tutmalıydı. İşte tüm bunlar Nureddin Mahmud’un mücadele ettiği belli başlıklar olarak değerlendirilebilir. Biz de bu başlıklar altında Nureddin Mahmud’un mücadelelerini biraz daha ayrıntılı inceleyeceğiz. 2.4.1. Haçlılar ile Mücadelesi Nureddin Mahmud, babasının vefatı üzerine Halep emiri olarak başladığı iktidarlık süreci boyunca en büyük mücadelesini Haçlılara karşı vermiştir. Haçlılarla olan mücadelesini babasının bıraktığı yer olan Urfa’dan, Mısır’ı hükmü altına alana kadar sürdürmüştür. Uyguladığı askeri ve siyasi hamleler çoğu zaman sonuç vermiş Haçlılar karşında birçok büyük zafer kazanmıştır. Nureddin Mahmud, inandığı gibi yaşamaya çalışan, siyasetine de bunu yansıtan bir hükümdardır. Her şeyden önce Nureddin bir devlet adamı olacak donanımla yetiştirilmiş, babası İmâdüddin Zengî, kendisine bu konuda çok ciddi tecrübelerden oluşan bir miras bırakmıştır. Dolayısı ile Nureddin Mahmud Zengî, ayağı yere basmayan, gerçek karşılığı olamayacak veya sadece manevi duygularının etkisi ile askeri ve siyasi kararlar almayacak kadar yetkin bir kişidir. Bunun yanında Nureddin 280Abdulkasım Kasım, “Beytü’l Makdis Bölgesinde Eyyubilerin Haçlılara Karşı Mücadelesi”, Uluslararası Selahaddin Eyyubi Sempozyumu, (Diyarbakır: Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi, 1997), 77- 78. 57 dindar bir hükümdardı ve kararlarını cihad fikriyle alır, bunun etrafında şekillendirirdi. Şehit olmak arzusu bilinen Nureddin Mahmud bu isteğinden dolayı eş-şehid künyesi ile anılmaktır. Sultan, Haçlılar ile olan mücadelesinde manevi gücü bu kavramlara yüklediği anlamlarda bulmuştur. Buradan yola çıkarak şunu söyleyebiliriz ki cihad fikri Nureddin Mahmud’un daima aklında ve kalbinde yer etmiştir. Fakat bu duygu ve düşüncesi onu pozitif anlamda beslerken yanlış ve stratejik hatalar yapmasında bir handikap oluşturmamıştır.281 Nureddin Mahmud, Haçlılara karşı zaferler kazandıkça cihad fikrini daha ön plana çıkararak çevresini ve ordusunu güçlendirmeyi ve Haçlılara karşı siyasi askeri birlik kurmayı hedeflemiştir. Dönemin alimleri tarafından buna destek gelmiş, cihad kavramı etrafında Müslümanların lideri olarak Nureddin Mahmud Zengî anılmıştır. Nureddin İsfehani’ye şu şiiri not ettirmiştir; Şevkim sefere çıkmaktır ve budur benim zevkim Hayatta yoktur benim başka dileğim Arayışta başarıya uğraşla ve cihatla varılır Kaygısızlık Allah yolunda gayrete bağlıdır282 Nureddin Mahmud Zengî ile ilgili taradığımız birçok yabancı kaynakta onunla ilgili olumsuz eleştirinin yanında askeri ve siyasi dehasını kabul eden ve hakkını veren yorumlara da rastlanmıştır. Nureddin’in Haçlılar karşısında gösterdiği muhteşem cesaret onlara belki de yapabilecekleri şeyleri yaptırmamış, özellikle II. Haçlı Seferinde alınması güç yanlışlıklara imza atmışlardır. 283 II. Haçlı Seferini Nureddin Mahmud’un zaferi olarak değil, Haçlı ordusunun başarısızlığı olarak yazan kaynaklar da mevcuttur. 284 Fakat bir savaşın kaybedilmesi karşınızdaki düşmanın üzerinizdeki baskısı hesaba katılmadan değerlendirilemez.285 Nureddin Mahmud Zengî yaşadığı hiçbir mağlubiyetin peşini bırakmamıştır. Bazı durumlarda geri çekilmeyi bilmiş fakat mutlaka geri dönerek istediğini almıştır. Onun gösterdiği kararlılık ve azim Haçlıların hata yapmasını sağlamıştır. Nureddin 281 Abdulcelil Işık, “Halep Zengi Atabeyliği’nin Haçlılar İle Olan Mücadelesinde Maneviyatın Rolü”, Kilis 7 Aralık Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyal Bilimler Dergisi, sy.18(2018),269. 282 Hillenbrend, Müslümanların Gözünden Haçlı Seferleri,187. 283 Henry Treece, The Crusades, ( USA: Barnes& Noble Books, 1994), 126-127; Archibal R. Lewis, Nomads and Crusaders, (Bloomington: India Universty Press, 1991), 118-119. 284 Hillenbrend, Müslümanların Gözünden Haçlı Seferleri 142-143. 285 Robert Payne, The Crusades A History, (London: WordsWorth Editions, 1998), 158-160. 58 Mahmud’un Seferleri bölümde bahsettiğimiz İnap, Harim ve Mısır Seferleri’nde bu konu ile ilgili örneklere yer vermiştik. Nureddin Mahmud’un Haçlılar karşındaki duruşuna şiirler yazılmıştır. İbn Kayserâni Nureddin’i şöyle ifade etmiştir: Bütün hayatı hem nefsiyle hem de düşmanla savaşta geçen iki cihat sahibi, Ey insanların aydınlık yolu takip etmeleri gerektiğini söyleyen kral Sen insanlar arasında halifelerin yaşamıyla örnek olup Adaletinle de gölgede bıraktın kralları! Kıyaslanırsın bazen güçlü aslanlarla bazen de evliyalarla Ömrüme yemin olsun ki, anneleri ve babalarıyla Hazırdır bütün bir millet yoluna feda olmaya 286 Antakya üzerindeki baskısı, durması gerektiğinde durup hareket etmesi gereken zamanda ileriye atılması, siyasi öngörüsünün ne denli sağlam olduğunu kanıtlamıştır. Harim Kalesi, Ca’ber Kalesi ve en son Mısır’ın hakimiyeti ile Haçlılar bölgede Nureddin Mahmud’un üstünlüğünü kabullenmek durumda kalmıştır. Nureddin Mahmud babasından devleti devraldığında Haçlılar Müslümanlar üzerinde taarruz halindeyken, Nureddin Mahmud vefat ettiğinde bu durum tam tersine çevrilmiştir ki bu da onun büyük bir başarısıdır. Ioannes Kinnamos, Nureddin Mahmud ile ilgili aslında hiç kabullenmek istemeyerek şunları söylemiş ve onun varlığı sebebiyle kendilerinin nasıl farklı rota çizmek durumda kaldığını şu sözlerle ifade etmiştir: Suriye’nin ikisi de önemli birer şehri olan Halep ve Dımaşk’e sahip olan Nureddin talih yüzüne güldüğünden Fırat nehrinin sularını içen diğer birçok şehrin hükümdarı olduğu gibi, küçümsenemeyecek daha pek çok bölgeye sahipti. Orada sayısız prensle çatıştı; bazılarını esir aldı ki aralarında Urfa Hakimi Joscelin de vardı. Diğerlerini savaşta öldürmüştü; mesela hakkında daha önce bilgi verdiğimiz efsanevi Herakles gibi güçlü, kuvvetli bir adam olan Raymond de Poitiers ve o sırada Maraş hakimi olan Baudouin. Nureddin mücadelesini sürdürerek, soyadı Genç Kalamanos olan asil görünüşlü ve iyi savaşçı Konstantinos ile de savaşa tutuştu. Önce bu genç tarafından şiddetle yenilgiye uğratıldı ve neredeyse felakete düştü fakat sonra şans eser hem onu hem de Antakya Prinkepsi Renaud’yu esir aldı; aralarında ayrıca Fenike’den Trablus hakimi de vardı. Savaş kazanılırken Konstantinos durdurulamamıştı ve aptalca atılganlığı ile beceriksizce takibe girişince kendisi esir düşmüş Romalıların işleri de çökmüştü. Nureddin aynı zamanda Thros’u da savaşta mağlup etmiş ve Antakya’yı derhal eline geçirme umuduna kapılmıştı. Bu yüzden imparator önce olanlara üzüldü ve sonra uygun zamanda bütün ordusuyla oraya yürümek üzere Anadolu’ya geçmeye karar verdi.287 286Polat, Haçlılara Kılıç ve Kalem Çekenler, 119. 287 Ioannes Kinnamos, Historia (1118-1176), ter. Işın Demirkent, (Ankara: Türkiye Tarih Kurumu,2001), 157-158. 59 2.4.2. Şiilik ile Mücadelesi Selçuklular, tarihi boyunca daima sünni akımı desteklemiş, Sünnilik üzerinden politikalarını kurgulamışlardır. Dolayısı ile Nureddin Mahmud’un aldığı askeri, siyasi ve ilmi eğitimlerin tamamı sünni düşüncenin etrafında şekillenmiştir.288Mezhepçilik gibi bir fanatizm dürtüsü ile hareket etmemiştir. 289 XII. yy’a baktığımızda; Şii akımını temsil eden Büveyhiler çoktan yıkılmış,290 Şii Fâtımîler ise güçlü bir devlet olarak varlık gösterememelerine rağmen yönetimleri mezhepsel tarafgirliğini kaybetmemiştir. Nureddin Mahmud, Fâtımîlere karşı üstünlük kurmak istememiş, Fâtımîlerin ellerini güçlendirmemek adına şii etkisini mümkün olabildiğince azaltmak için adımlar atmıştır.291 Fâtımîlerin Haçlılar ile olan siyasi yakınlaşması Nureddin Mahmud’un Mısır üzerine seferler düzenlemeye başlamasıyla artmıştır. Nureddin Mahmud, Mısır Veziri Şaver’e Haçlılar karşısında kendi yanında olması için fırsat tanımış ancak bu samimi dalı tutmak istemeyen Fâtımîlere güvenemeyeceğini anlamıştı. Bu olaydan sonra gerçekleştirdiği tüm hamleleri Haçlılara ulaşmak için engeli ortadan kaldırmak olarak değerlendirmiştir. Fâtımîlerin, Nureddin’e karşı sergiledikleri bu mezhepçi siyaset onların sonunu getirmiş ve egemenliklerini kaybetmelerine sebep olmuştur.292 Nureddin Mahmud şii akıma yakınlığı ile tanınan Haşhaşiler ile mücadele etmiştir. XII. yy’da etkisini sürdüren Haşhaşiler birçok Müslüman-Türk yöneticiye suikast düzenlemiştir. Nureddin Mahmud’un Haşhaşiler karşısındaki başarılı bir süreç yönetmiştir. Bu başarı, kurduğu haberleşme ağı sayesinde mümkün olabilmiştir. Suriyeİran arasındaki haberleşme yolunda, Musul’da ve Mısır’da Haşhaşilere göz açtırmayan Nureddin Mahmud Haşhaşîlerin düşmanları arasında yer almaktaydı. Nureddin Mahmud’un “hayyâ a’lâ hayr’il- amel” şeklinde okunan Şii ezanını yasaklaması ile bu düşmanlık artarak devam etmiştir. Haşhaşi Lideri Râşidüddin Sinan’ın, Nureddin Mahmud’a yazdığı mektuptaki dörtlük ona olan düşmanlığının boyutu ile ilgili bilgiler vermektedir: Ey kılıç darbeleri ile bizi tehdit eden Eğer sen beni yere yıkarsan, yanım yerden kalkmasın Güvercin kalkmış da şahini tehdit mi ediyor? 288 Ebû Şâme, fî Ahbâri’d-Devleteyn en-Nûriyye ve’s-Salâhiyye, 2; 216. 289 Turan, “Nureddin Mahmud Zengi Ve Devri”, 259. 290 Durant, İslam Medeniyeti, 34. 291 Lewis, Ortadoğu, 107. 292 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-Tarih, 10: 11-14. 60 Ormanın arslanlarına sırtlanlar karşı çıkıyor293 Nureddin Mahmud, mektubun son bölümünde “Belalar için hazırlıklarını yap. Kimseden görmediğin sıkıntıyı benden göreceksin. Kendi kuyunu kendin kazdın. Sen, ölümünü benim elimden arıyorsun” sözleri ile kendisini tehdit eden Haşhaşileri ortadan kaldırmak için planlamalar yapmış fakat gerçekleştiremeden vefat etmiştir.294 Nureddin iktidar süresince siyasi ve askeri olarak uyguladığı sünni tarafgirliğini sosyal ve kültürel açıdan da desteklemiştir. Kurduğu medreseler, yaptırdığı ribatlar ile bölgede etkin olmayı hedefliyordu. Sünni ve şafi alimlerin imkanlarını artırarak halkını bu konuda beslenmesini sağlıyordu. Ayrıca toplum tarafından saygı duyulan alimler ile arasında ciddi ve yakın bir ilişkiye sahipti. Böylece insanlarının ne konuştuğunu ne düşündüğünü biliyor ve müdahale ediyordu. 295 Fâtımîlerin şii akımını destelemek üzere kurulan Dar’ül Hikme Medresesi 172 yıl boyunca şii eğitim vermiş ve bölge halkının şiileşmesi için faaliyet göstermiştir.296 Bu medreseye karşı Sünnilerin ilk cevabı Nizamiye Medreseleridir. Nureddin Mahmud Zengi ise kendi hakimiyetindeki bölgelerde bu boşluğu gidermek üzere Dımaşk, Hama, Humus, Ba’lebek, Urfa, Halep’te medreseler kurarak sünni eğitimi destelemek için yoğun gayret sarf etmiştir. Nûriyyetû’l- kûbra ve Nûriyyetû’l- Hanefiyyetû’s- suğrâ en önemli medreselerin başında gelmektedir297 Nureddin Mahmud’un uyguladığı askeri ve siyasi hamleler, yaptığı tüm sosyal ve kültürel faaliyetlere bakıldığında sünni akımın şii akım karşısında ciddi bir yapılanma oluşturduğu görülmektedir. Tüm bunların sonucunda Nureddin Mahmud’un hükmettiği zaman dilimi içerisinde; sünni mezhebin yayılması, korunması için başarılı hamleler yapılmıştır. 2.4.3. Anadolu Devletleri ile Mücadelesi XI. yy’da; Selçuklu Sultanı Melikşah’ın ölümünden sonra yaşanan taht kavgaları sonucunda devlet parçalanmıştır. Bu dağılmanın ardından Selçuklu topraklarında Anadolu Selçuklularını, Selçuklu Devleti’nden ayrılan Danişmendlileri ve Artukluları görmekteyiz.298 293 Karakuş, Nadir, Haçlı Seferlerinde Haşhaşîler, 84-85. 294 Karakuş, Nadir, Haçlı Seferlerinde Haşhaşîler, 78-85. 295 İbn Asakir, Târîħu Medîneti Dımaşķ, 57: 121. 296 Seyyid, “Fâtımîler”, 235. 297 Kök, “Nureddin Mahmud Zengi”, 261, M. Hanefi Palabıyık, “Medreseler ve Mektepler”, İslam Kurumları Tarihi, ed. Eyüp Baş, (Ankara: Grafiker Yayınları, 2017), 492-493. 298 Osman Turan, Selçuklu Zamanında Türkiye, ( İstanbul: Ötüken Yayınları, 2011), 199-204. 61 Nureddin Mahmud Zengî’nin dedesi Aksungur, iktidar kavgalarının oldukça yoğun olduğu dönemde tarafını Selçuklu Ailesinin menfaatine olacak şekilde belirlemiştir. Aksungur, Melikşah ile olan yakın ilişkisi sebebiyle Sultan’ın ölümünden sonra oğlu Berkyaruk’u desteklemiştir. Aksungur’un Selçuklu ailesine karşı hissettiği aidiyet duygusu ile verdiği bu kararının sonucunda öldürülmesinin, Nureddin Mahmud’un aldığı kararlarda oldukça etkili olduğunu düşünüyoruz. Aidiyet duygusu ile hareket etmeyen Nureddin Mahmud, Selçuklulara karşı tavrını daha çok realist yaklaşımlarla belirlemiştir. 299 İmâdüddin Zengî babasının ardından yerine geçmiş, onun dostları tarafından desteklenmiş ve babasının bıraktığı miras üzerinden güçlü bir iktidar dönemi geçirmiştir. Özellikle Musul Atabegliğini ele geçirmesi otoritesinin kalıcı olmasını sağlamıştır. Urfa’nın 1444 yılında Haçlıların elinden alınması bölgede tamamen başka bir sayfanın açılmasına sebep olmuştur. Açılan bu yeni sayfada başta Anadolu Selçukluları olmak üzere Artuklular, Danişmendliler ve Haçlılara karşı ciddi dirençler göstermişlerdir.300 XII. yy’da Anadolu Selçuklu Hükümdarı Sultan Mesud, Konya’da Bizans’a karşı kazandığı zaferlerle Selçuklunun üzerindeki kara bulutları dağıtmayı başarmış, II. Haçlı Seferi esnasında Antakya’ya ulaşmaya çalışan Haçlı ordusunu bozguna uğratmıştır. Sultan Mesud aldığı siyasi ve askeri kararlar ile 1150 yıllarında, Maraş, Göksun, Ayıntap, Ra’ban ve Delûk beldelerini fethederek bölgeden Haçlıları çıkarmayı başarmıştır.301 1146 yılında iktidara gelen Nureddin Mahmud ile Sultan Mesut arasında herhangi bir sorun görülmemektedir. Çünkü Nureddin Mahmud, Haleb’i kontrolü altına alır almaz Urfa üzerine gitmiş orada yaşanacak sıkıntıların önüne geçmiştir. Bu sıralarda Sultan Mesud Danişmendliler ile ilgili sorunları çözmeye çalışırken, Haçlı Ordusuna karşı büyük mücadele vermekteydi.302 II. Kılıç Arslan batıda istediği hedefe ulaştıktan sonra yönünü doğuya çevirmiştir. Bu sebeple Nureddin Mahmud ile rekabet içine girmesi kaçınılmaz olmuştur. İki lider de başarısını kanıtlamış ve halkları tarafından destekleniyordu. Sultan II. Kılıç Arslan ve Nureddin Mahmud Zengî arasında yaşanan ilk ciddi sorun 299 Alptekin, Dımaşk Atabegliği, 296. 300 Turan, Selçuklular ve İslamiyet, 48. 301 Faruk Sümer, “Mesud I”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c.29 (Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2004), 341. 302 Sümer, “Mesud I”, c.29, 340-341. 62 Sultan Mesud’un ölümünün ardından Selçuklu’dan ayrılan Zünnûn, Yağıbasan’ın topraklarını II. Kılıç Arslan’ın ele geçirmesinden sonra başlamıştır. Zünnûn ve Yağıbasan II. Kılıç Arslan’ın doğuya yapacağı seferlere ilgili Nureddin Mahmud Zengî’den yardım istediler. Nureddin, Haçlılara karşı kendisine destek veren bu Türkmen beylerine desteklerini bildirdi. 1155 yılında Ayıntap ve Ra’ban doğru hareket ederek ele geçirdi. Nureddin’in bölgedeki ilerleyişini sürdürmek istese de Antakya Prinkepsliğini topraklarına düzenlediği saldırı sonucu ele geçirdiği toprakları 1157 yılında II. Kılıç Arslan’a iade ederek geri çekildi. İki lider arasındaki sorun böylece çözüme kavuştu.303 Nureddin Mahmud ve II. Kılıç Arslan tarafında yaşanan ikinci kriz ise yine Malatya ve Sivas Hakimi Zünnun üzerinden gelişmiştir. II. Kılıç Arslan’ın burayı ele geçirmesi ile Zünnun Nureddin Mahmud’tan sığınma talep etmiştir. Nureddin Mahmud II. Kılıç Arslan’dan geri çekilmesini ve topraklarının Danişmendlilere geri verilmesini talep etti. II. Kılıç Arslan Nureddin’in teklifini geri çevirince Nureddin ordusu ile beraber 1173 yılında Keysun, Behisni, Maraş, Merzuban beldelerini ele geçirerek yürüyüşüne devam ediyordu. Önce Maraş’ı sonra da Sivas’ı topraklarına kattı. Yaşanan bu hadiselerin üzerine Suriye’den içeri girmeye çalışan II. Kılıç Arslan Nureddin Mahmud’tan barış istedi. Nureddin Mahmud, bu barış teklifini şartlarını sunarak kabul etti. Nureddin’in şartlarına göre II. Kılıç Arslan ele geçirdiği toprakları geri iade edecek, Haçlılar ile yapılacak savaşlar için asker temin edecekti. Nureddin Mahmud, II. Kılıç Arslan’a; “Sen Rumlarla aynı sınırı paylaşıyorsun fakat cihad etmiyorsun. Ülken İslam ülkeleri arasında büyük bir yer işgal ediyor, benimle cihada katılmalısın” 304 dedi. II. Kılıç Arslan, Nureddin’in tüm şartlarını kabul ederek ülke sınırlarına geri döndü. Bu olaydan sonra Nureddin ve II. Kılıç Arslan arasında herhangi bir sorun yaşanmadı. XII. yy’ın Anadolu’daki siyasi güç odaklarından olan Danişmendliler; 1143 yılında vefat eden liderleri Melik Muhammed’ten sonra oğulları arasında çıkan taht kavgaları yüzünden eski gücünü kaybetmiştir. Fakat Malatya ve çevresindeki bölgelerde etkili olmayı sürdürmüşlerdir. Sultan Mesud ve II. Kılıç Arslan’a yaşadıkları sorunlarda Nureddin Mahmud’tan yardım talep ettiler. Nureddin Mahmud isteklerini geri çevirmedi ve bu beylikleri destekledi. 305 303 Abdülkerim Özaydın, “Kılıçarslan II.”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c.25 (Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2002), 399. 304 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-Tarih, 10: 48- 49. 305 Ebru Altan, “ İkinci Haçlı Seferi”, 47-48. 63 Nureddin Mahmud’un askeri ve siyasi olarak ilişkisini önemsediği diğer güç Artuklular’dır. İmâdüddin Zengî’nin Urfa ve çevresine yaptığı seferlerden rahatsız olan Artuklu güçleri bu sebeple Nureddin’e karşı mesafeli durmuşlardır. Fakat Nureddin’in üst üste kazandığı zaferler, Haçlılar karşısındaki başarısı Necmeddin Alpı, Nureddin Mahmud’a yaklaştırmıştır. Haçlılara karşı yapılan birçok seferde Artuklular Nureddin Mahmud’a destek vermiştir.306 Nureddin Mahmud’un Artuk ve Danişmend Beyleri ile iyi ilişkiler kurmasının iki temel sebebi olabilir. İlki Haçlılar karşısında daha kuvvetli bir ordu oluşturabilmek için onların vereceği destek çokça kıymetliydi. Tarih bu desteğin ne kadar doğru olduğunu Nureddin’in Haçlılara karşı kazandığı zaferlerle doğruluyor. İkinci sebep ise Anadolu Selçuklu Hükümdarı ile kendi devleti arasında bir tampon bölge oluşturarak güvenliğini sağlamaktır. Bu iki temel amaç doğrultusunda Nureddin Mahmud, Danişmedli ve Artuklu liderler ile siyasi ve askeri işbirliği süreçlerini tamamlamışlardır. Nureddin Mahmud, İnab ve Antakya üzerine düzenlediği seferlerinde Artuk ve Danişmendlilerden aldığı askeri desteklerle birlikte bölgede üstün güç olmaya adım atmış, artık kalelerini ellerinde tutmaya çalışan beylik görüntüsünden çıkmış, istediğini almak için taarruza geçmiştir. Nureddin Mahmud liderliğinde oluş an bu birlik, Haçlılar açısından hakkında ciddi planlar yapılması gereken, egemenlikleri için en büyük tehdidi ifade etmekteydi. Bu durumun oluşmasındaki en büyük isim şüphesiz Nureddin Mahmud Zengi’dir. 307 Nureddin Mahmud Zengî’nin Dımaşk ve Musul’u hakimiyeti altına aldıktan sonraki zaman diliminde iktidarı boyunca aşılamayacak boyutta bir isyan yaşanmamıştır. En başında abisi Seyfeddin Gazi ile hiç sorun yaşamadan yola çıkmaları Nureddin’in bölgesel anlamda tereddüt yaşamadan Haçlıların üzerine gitmesini kolaylaştırmıştır. Seyfeddin Gazi’nin ölümünden sonra yeğenleri ile arasını açmaya çalışanlarına izin vermemiş, sorunlar çok büyümeden çözmüştür.308 XII. yy’ın en büyük hükümdarlarından Nureddin Mahmud Zengî Anadolu devletleri ile Haçlılara karşı askeri ve siyasi birlik üzerinden politikalar kurmuştur. Bununla ilgili yanında duran, destek veren herkesle barış yolunu tercih etmiş, ikramda 306 Coşkun Alptekin, “Artuklular”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c.3 (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1991), 416. 307 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-Tarih, 10: 49. 308 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-Tarih, 9: 360. 64 bulunmuştur. Bu konuda engel çıkaran herkese ise gerek askeri gerek siyasi cevabını vermiştir. 65 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM İDARİ, İKTİSADİ, SOSYAL VE KÜLTÜREL FAALİYETLER 3.1 İDARİ KURUMLAR Nureddin Mahmud Zengî, 1146 yılından 1183 yılına kadar olan iktidar sürecinde devletleşme adına birçok şey yapmıştır. Nureddin Mahmud’un Halep Hakimi olarak başlayan süreci, Suriye ve Mısır Hakimi olarak bitmiştir. Nureddin Mahmud, Haçlılara karşı kazandığı zaferler ile İslam tarihinin değerli mücahitlerinden biri olarak anılmaktadır. Bununla birlikte Nureddin Mahmud tarihi sürece idari, iktisadi, sosyal ve kültürel anlamda çok büyük katkılar sağlamış bir hükümdardır. Nureddin Mahmud, Hükümdar, Veliahtlık, Naiplik, Valilik, Dizdârlık Vezirlik, Divanlar, İnşa Kâtipleri, Elçilik ve Haberleşme kurumları şeklinde oluşmaktaydı. Bu kavramların Nureddin Mahmud hükümdarlığı çerçevesindeki sürecini incelemek istiyoruz. 3.1.1.Hükümdarlık Nureddin Mahmud, babası atabeg Zengî’nin öldürülmesinin ardından Halep Hakimi olmuş ve “Sahibu’l Haleb olarak anılmıştır. Nureddin, Dımaşk’ın yönetimini elde ettiğinde ise “Halep ve Şam Sultanı” şeklinde unvanlarını almıştır.309 Nureddin Mahmud’un Urfa, Güneydoğu Anadolu’nun bir bölümü, Suriye’nin tamamı, Ürdün, Musul, el- Cezire, Mısır, Trablusgarp ve Yemen’de belli bölgeleri egemenliği altına almış olması ve Abbasi Halifesinin hükümdar hilâtı göndermesi ona atabeg değerlendirilmesi yapılmasını anlamsız hale getirmiştir. Nureddin Mahmud, yaptığı anlaşmalar, otoritesini kabul ettirdiği her yerde hükümdar, sultan, melik olarak tanınmıştır.310 3.1.2. Veliahtlık Nureddin Mahmud, kurduğu bu büyük devletin geleceği ile ciddi bir süreç yönetmeye çalışmıştır. Devletinin ve ailesinin geleceği için doğru kararlar vermeye özen göstermiştir. Nureddin Mahmud 1157 yılında geçirdiği rahatsızlık sürecinde ölmesi ihtimali dahilinde kardeşi, Nusreteddin Emir’in geçmesini, emirlerinin yanında vasiyet etmiştir. Ardından ikinci kere hastalandığında ise Nusreteddin’i değil Kutbeddin 309 İbnü’l-Kalânisi, Târîhu Dımaşk, 495. 310 Kök, Nureddin Mahmud b. Zengi ve İslam Kurumları Tarihindeki Yeri, 49-59. 66 Mevdud’un yerine geçmesini vasiyet etmişti. Fakat Kutbeddin’in Nureddin’den önce ölmesi Nureddin’in tüm planlarını alt üst etmiştir. Nureddin Mahmud Zengî, kendisinden sonra oğlu Salih İsmail’e itaat edilmesi üzerine vasiyet etmiştir.311 Nureddin Mahmud Zengi, vefat ettikten sonra henüz küçük olan Salih İsmail babasının yerine geçmiş, fakat Nureddin Mahmud Zengi’nin mirasını ileri taşıyamamıştır. 3.1.3. Naiplik Nureddin Mahmud Zengi’nin devletinin sınırları büyütebilmesi ve siyasi birliğini sağlaması noktasında en büyük pay sahibi olan kurumu şüphesiz naiplik kurumudur. Naiplik Sultan’ın vekili anlamına gelmektedir. Nureddin naiplik kurumunu iki farklı şekilde inşa etmiştir.312 Nureddin’in uyguladığı bu yöntemlerden ilki; yarı bağımsız olarak atadığı naipleri, ikincisi ise tamamen kendisinin sahibi olduğu Halep ve Dımaşk şehirlerine atadığı naipleridir. İlkine örnek olarak Musul Atabegi Kutbeddin Mevdud, Necmeddin Alpi, Fahreddin Kara Aslan örnekleri verilebilir. Bu sayede Nureddin Mahmud, bölgede istikrarı sağlayarak hem kendi ülkesinin güvenliğini sağlamış hem İslam birliği fikrini benimsetmiş hem de Haçlılara karşı oluşturduğu güçlü ordularla büyük zaferler kazanmıştır. Nureddin’in ikinci naiplik yönteminin merkezleri olan Halep ve Dımaşk’te ise kendi atadığı isimler vardır. Halep’te Ebu Bekr Muhammed b. ed-Dâye, Dımaşk’te ise Esedüddin Şirkuh görev almıştır. Bu iki şehre atadığı isimler sayesinde iktidarını güçlü tutuyor, merkezi yönetimden kopmadan halkı ile arasında mesafeler oluşmasına izin vermeden otoritesinin güçlü kalmasını hedefliyordu.313 3.1.4. Valilik İslam tarihinin Nureddin Mahmud Zengî’ye mirası olarakta anlaşılabilecek valilik sıfatı, halifeler döneminden beridir bölgede etkin siyasetin bir parçası olmuştur. İslam Devlet’lerinde halifeden sonra en çok yetki ile donatılmış makam olarak bilinen valilik sistemi Nureddin Mahmud’un döneminde daha dar bir yetki alanına sahiptir. 314 Nureddin’in valiliğini yapmış isimler arasında Selahaddin Eyyubi’nin babası Necmeddin Eyyub, amcası Şîrkûh, İbnü’l Dâye, Emir Nusreteddin sayılabilir. Bu 311İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, 18: 210. 312 Kök, Nureddin Mahmud b. Zengi ve İslam Kurumları Tarihindeki Yeri, 64. 313 Kök, Nureddin Mahmud b. Zengi ve İslam Kurumları Tarihindeki Yeri, 65-66. 314 Yağmur, “Nureddin Mahmud b. Zengi’nin Haçlılar ile Mücadelesi”, 91. 67 isimler naiplikten daha geniş yetkilere sahip olurken, Nureddin’e yakınlıkları ve bağlılıkları konusunda daha çok beklenti olunan isimlerdir.315 3.1.5. Dizdarlık Dizdarlık kurumu farsça bir kelime olup kale muhafızı olarak anlamlandırılmıştır. Nureddin Mahmud’un birçok kaleyi fethettiği göz önüne alınarak bu kurumu devlet idarisi kapsamında neden kullandığı anlaşılabilir. Nureddin’in ölümü esnasında Halep kalesinin muhafızı olarak Şadbaht el- Hindi’nin Dımaşk’te ise Sadedin Gümüştegin’in görevde olduğu kaynaklardaki bilgilerden biridir. Ayrıca Nureddin Mahmud Zengî’nin vefatının ardından ülkesine yapılan saldırıların önlenmesi için Sadeddin Gümüştegin yine kale sorumluluğu görevini yerine getirmiştir.316 3.1.6. Vezirlik Nureddin Mahmud Zengî, vezirlik kavramı kapsamında bir uygulama geliştirmemiştir. Çünkü bu kavram ile donatılmış kişilerin yetki alanın çok geniş olması Nureddin’in çok uygulamak istediği bir stil değildir. Bazı kaynaklarda İbnü’l-Daye’nin ve Kayserâni’nin Nureddin’in veziri olduğu ile ilgili bilgilere yer verilmiş olsa da bu bilgilerin çok sağlıklı olduğu düşünülmemektedir.317 3.1.7. Divan Günümüz literatüründe Bakanlık olarak da anlaşılabilir. Nureddin Mahmud’un Büyük Selçuklu’dan model aldığı bu kurum; Tuğra (Dış İşleri) Divanı, İstifa (Maliye) Divanı, İşraf ( Gelir- Gider) Divanı, Ordu Divanı, Kadu (Adalet) Divanı şeklinde sınıflandırılmıştır. Nureddin bu divanlarla düzenli olarak planlamalar yaparak hareket eder, maddi ve manevi yönden yaşanacak her türlü problemin yaşanmadan çözümlenmesi isterdi. Bu sebeple divan kurumlarını dikkate alır, burada görevlendirdiği insanların fikirlerini dinleyerek değerlendirmeler yapardı.318 Nureddin Mahmud’un atamaları üzerine İstifa Divanı’nın başında Kayserâni’yi görüyoruz.319Ordu Divanı’nın başında Abdurrahman el- Halebî320, Adalet Divanı’nda ise Kemaleddin eş-Şehruzerî yer almaktadır.321 315 Kök, Nureddin Mahmud b. Zengi ve İslam Kurumları Tarihindeki Yeri, 69-70. 316 Kök, Nureddin Mahmud b. Zengi ve İslam Kurumları Tarihindeki Yeri, 71-72. 317 Turan, “Nureddin Mahmud Zengi ve Devri”, 310. 318 Kök, Nureddin Mahmud b. Zengi ve İslam Kurumları Tarihindeki Yeri, 80-83. 319 Bündârî, Sene’l-Berk, 69. 320 İbnü’l-Kalânisi, Târîhu Dımaşk, 540. 321 Bündârî, Sene’l-Berk, 72. 68 3.1.8. Kâtiplik Devlet hükümdarının tüm resmi yazışmalarını sağlayan, yazan, mühürleyen ve gereken yere gereken zamanda ve güvenle ulaşmasını sağlayan kurum olarak bilinir. Bu göreve getirilen kişilerin oldukça donanımlı, resmi yazışma diline hakim, iyi dil bilgisi eğitimi almış, aynı zamanda da hükümdarın güvenini kazanmış olması gerekirdi. Nureddin Mahmud Zengî’nin katiplerinden Şakir bin Abdillah er-Reis Ebu’l Yusr etTenuhi ve Muhabezeddin b. en-Nakkaş Ali b. İsa kaynaklarda geçen isimlerdendir. 322 Nureddin Mahmud Zengî, resmi yazıların çoğunu kendisi de yazmaktaydı. Güvenlik açısından titiz davrandığını bildiğimiz Nureddin Mahmud’un bu uygulaması da çevresindeki birçok emir tarafından bilinir. Özellikle kritik zamanlarda Nureddin’in el yazılı emirlerini bekledikleri bilgilerine ulaşılmaktadır. 323 3.1.9. Elçilik Elçiler, hükümdarın diğer hükümdarlar ile olan ilişkilerinde aktif olan hükümdarların istek ve temennilerinin, anlaşmaların yahut uyarıların, hediyelerin ilgili hükümdara resmi olarak ulaştırılmasından sorumlu olmaktaydı. Nureddin Mahmud’un Şerefeddin el Mutahhar Abdillah b. Ebi Asrûn, Kemaleddin eş- Şehrezuri elçiliğini yapmış isimlerdir.324 3.1.10. Haberleşme Bütün devletlerin ve pek tabi ki İslam devletlerinin de en çok kullandığı kurumların başında haberleşme yani posta teşkilatı gelmektedir. Modern dönem iletişim yöntemlerinin hiçbirinin olmadığı bir dönemden bahsederken aslında bu teşkilatın ne denli önemli olduğu da daha iyi anlaşılmaktadır. Nureddin Mahmud, haberleşme ile ilgili iyi bir teşkilata sahiptir. Haberleşme bu dönemde atlılar, develiler ve güvercinler üzerinden yapılmaktaydı. Haberleşme için kullanılan atlı görevlilere berîd denilmekteydi. Berîdler genelde resmi evrakların ve mektupların ulaşımını sağlamaktaydı. Berîd atlarının diğerlerinden ayrıştırılabilmesi için kuyrukları kesilirdi. Ayrıca çok süratli olan develi haberciler (neccâblar) de haberleşme de aktif rol almaktaydı. Nureddin’in özellikle güvercinler üzerinden inşa ettiği haberleşme sisteminin Nureddin’in askeri ve siyasi anlamda çok büyük kazançlar sağlamasına katkı sağlamıştır.325 Güvercinlerin, Nureddin 322 Kök, Nureddin Mahmud b. Zengi ve İslam Kurumları Tarihindeki Yeri, 83-85. 323 Bündârî, Sene’l-Berk, 79. 324 Kök, Nureddin Mahmud b. Zengi ve İslam Kurumları Tarihindeki Yeri, 86-89. 325 İbnü’l-Esîr, et-Târîhu’l-bâhir fi’ddevleti’l- Atâbekiyye, 171. 69 Mahmud tarafından Suriye ve Mısır’a kadar geçirildiği bilgisi kaynaklarda mevcuttur. Kus ve Ayzap sınırlarına burçlar inşa ettirmiş burada güvercinler bulundurulması emrini vermiştir.326 Güvercinler kalelerin burçlarına haberleri getiriyor, bu haberler ise kale muhafızı tarafından alınarak gerekli kişilere ulaştırılıyordu. Güvercinlerin yetiştirilmesi ile ilgilenen kişilere ise berrâc denilmekteydi. Güvercinlerin yanı sıra yetiştirilen istihbarat görevlileri de dönemin en güvenilir haberleşme kanallarından biri olarak bilinmektedir. Nureddin Mahmud özelikle Haçlılar ile ilgili haber almak için casuslarını kullanmaktaydı. Casuslar farklı diller konuşabiliyor bu sayede kimliklerini gizli tutabiliyorlardı. Özellikle Ermeni, Grek ya da Suriyeli olarak Haçlıların arasına karışabiliyor ve görevlerini yerine getiriyorlardı. 327 3.2. ADLİ KURUMLAR Nureddin Mahmud dönemi boyunca adaletli olması ile tanınmış bir yönetici olmuştur. Nureddin’e El-Melik’ul- Adil sıfatının da layık görülmesi onun adaletli olduğu gerçeğini perçinlemiştir.328 Nureddin Mahmud, hakkı üstün tutmuş, zalimin ise karşısında olduğunu ifade etmiştir. Allah’ın ve Hz. Muhammed’in sünneti neyi emrediyorsa Nureddin için doğru olan odur, buna göre davranmıştır. Bu sebeple çokça fıkhı okumalar yapmış, alimlerle sohbetler ederek kendisini bu alanda olabildiğince geliştirmiştir.329 Nureddin, adaleti teslim etmek için kendi üzerine düşenleri yaparken aynı zamanda adaletin kurumsallaşması adına büyük bir adım atmıştır. İslam tarihinde ilk kez Darü’l Adl yani Adalet Konağı resmi bir kurum olarak ilan etmiştir.330 Daha önce buna benzer uygulamalar olmuş fakat sürekliliği sağlanamamış ya da sadece adalet konuların görüşüldüğü müstakil bir bina daha önce tesis edilmemiştir. Nureddin Mahmud böylece halkının yaşadıkları tüm sıkıntı ve problemleri çözüme kavuşturabilmek adına gelebilecekleri, kadıların halka daha ulaşılabilir olmasını kolaylaştıran bir sistemin kurucusu olmuştur. 331 326 Tülay Yürekli, “Eyyubilerde İstihbarat”, Türkiyat Mecmuası, sy.2, 27: 305. 327 Kök, Nureddin Mahmud b. Zengi ve İslam Kurumları Tarihindeki Yeri, 89-96. 328Zehebi, Siyeru A'lâmi'n-Nübelâ, 20: 531. 329 Zehebi, Siyeru A'lâmi'n-Nübelâ, 20: 533. 330 Hillenbrend, Müslümanların Gözünden Haçlı Seferleri, 150. 331 Ebû Şâme, Kitabü’r- Ravzateyn, 1: 102-103; Kök, Nureddin Mahmud b. Zengi ve İslam Kurumları Tarihindeki Yeri 102-103. 70 Nureddin Mahmud, birisi Halep’te diğeri Dımaşk’te iki Dar’ül Adl inşa ettirmiştir.332 Adaletin yerine getirilebilmesi için dört ameli mezhepten kadılar göreve atamıştır. Sultan ise şehirde olduğu zamanlarda Salı ve Çarşamba günleri, adalet konağına giderek mahkemelere katılırdı. Nureddin böylece hem halk ile devlet arasındaki bağı kuvvetlendirmiş hem de adalet sisteminin düzenli yürümesini sağlamıştır. 333 Nureddin Mahmud’un adalet kurumunun en başında Kâdılkudât bulunmaktaydı. Kemâleddin eş-Şehrezurî, bu görevi yerine getirmek ile sorumluydu. Bu makamının günümüz karşılığı Yargıtay başkanı olarak anlaşılabilir. Geniş yetkilerle donatılmış kadılar, adaletin temsil edilmesi noktasında en çok sorumluluğu taşıyan kişiler olmuşlardır. Bu sebeple Nureddin Mahmud, tüm kadılarını ilim ehlinden seçmiştir. Kadıların yetkin insanlardan seçilmesi Nureddin Mahmud’un adalet sistemindeki en önemli unsurlardandır.334 Kadılar görevlerini yerine getirirken herhangi bir baskı görmemiştir.335 Günümüz yerel hizmetler kurumu olarak tanımladığımız belediyecilik, Nureddin Mahmud döneminde muhtesiplik olarak nitelendirilmektedir. Muhtesipler, sokakların temizliği, güvenliği, halkın huzuru ve güvenliği gibi konularla ilgilenir, bu tür konularda oluşan veya oluşabilecek olaylar için önlem almak ile yükümlüdür. Nureddin Mahmud, hükmettiği topraklarda halkın güven içinde yaşamalarını sağlamak için muhtesiplik kurumuna oldukça önem vermiştir.336 Muhtesibin alt birimi olarak düşünebilecek Reislik ve Şıhnelik Nureddin Mahmud’un Adli kurumları arasında yer almaktadır. Reisler, muhtesip ile devlet arasındaki bağı kurarken, şıhneler ise şehrin asayiş ve güvenliğinden sorumludur. 337 3.3. ASKERİ KURUMLAR Nureddin Mahmud, Orta Asya’dan yola çıkarak Anadolu’da Devlet kurmayı başarmış bir kültürün görüntüsüdür. Selçukluların, Anadolu Selçuklularının mirası Nureddin’e askeri teşkilatlanma konusunda büyük avantaj sağlamıştır. Aynı zamanda Nureddin Mahmud’un Haçlıları bölgeden çıkarmak ülküsü, askeri teşkilatın devlet politikasında en belirleyici kurum olduğu anlamına gelmektedir. 332 Elisseeff, Nur-ad-din, 3: 820-821. 333 Kök, Nureddin Mahmud b. Zengi ve İslam Kurumları Tarihindeki Yeri, 108-109. 334Turan, “Nureddin Mahmud Zengi Devri’nde (541-569/1146-1174) İlmiyye Sınıfı”, 45. 335 Kök, Nureddin Mahmud b. Zengi ve İslam Kurumları Tarihindeki Yeri, 110-111 336 İbnü’l-Kalânisî, Tarihu Dımaşk, 451. 337 Kök, Nureddin Mahmud b. Zengi ve İslam Kurumları Tarihindeki Yeri,115-118. 71 Nureddin Mahmud, askeri anlamda oldukça donanımlı bir hükümdardı. Askeri yönü diri tutmak adına bir Türk oyunu olan çevgan oynardı. Bu oyunda hükümdarlar, hem asker ile aralarındaki bağı sıkı tutar hem de at ve silah üzerinde ne kadar hakim olduklarını askerlerine göstererek aynı ordu üzerindeki otoritesini de sağlamlaştırmış olurdu. Nureddin Mahmud’un ordusu zamanla dönemin en güçlü ordularından birisi haline gelmiştir. Elbette ki bu başarının mimarı Nureddin Mahmud’un bu konudaki askeri ve siyasi zekasından kaynaklanmıştır. Nureddin’in ordusu “sayı, disiplin ve teçhizat yönünden onun ordusundan daha üstün bir ordu hiçbir zaman görülmemiştir.” ifadeleri ile anılmıştır.338 Nureddin’in ordusu, Selçuklu geleneğinde olduğu gibi büyük anlamda tımarlı sipahiler ve hassa birliklerden oluşmaktaydı. Bunun yanında ordusunu desteklemek amacıyla başka beyliklerden istediği birliklerde zaman zaman Nureddin’in ordusuna katılıyordu. Tımarlı Sipahiler, ordunun en temeli yani devamlı askerlerdi. Tımarlı Sipahilere Nureddin Mahmud, oldukça dikkatli atadığı emirler adil bir şekilde askerlere toprakları paylaştırıyor ve bu toprakların çalıştırılmasını sağlıyorlardı. Böylece asker hem devleti için hem de kendi toprağı için savaşıyor, bu da askeri savaşta motive ediyordu. Toprak sahibi vefat ettiğinde ise toprağı oğluna kaldığı için asker, ailesi için zaferi bir zorunluluk olarak görüyordu. Bu uygulamanın başarılı olup olmadığı, Nureddin Mahmud’un zaferlerine bakılarak yorumlanabilir.339 Nureddin Mahmud’un ordunun bir diğer bölümü ise hassa birliklerdir. Bu birlikler maaşlı köleler olarakta anlaşılabilir. Savaş esnasında ele geçirilen erkekler, maaş karşılığında asker olarak görev yapıyordu. İhtiyaç olması halinde Türkmen Beylerinin paralı askerleri ve Yarı bağımsız emirlerin paralı askerleri orduya katılıyordu. Nureddin Mahmud özellikle Haçlılarla yaptığı savaşlarda ordusunu oldukça genişletmiş ve bu dört birlikle zaferlere yürümüştür. Nureddin Mahmud’un ordu içerisinde yaşanan sorunları çözmesi için ise Ordu Kadılığı bulunmaktaydı. Ordu kadılığı, olaylara hakim olup sorunları hızlı ve adil bir şekilde çözümlemesi için diğer 338 Kök, Nureddin Mahmud b. Zengi ve İslam Kurumları Tarihindeki Yeri, 122. 339 Kök, Nureddin Mahmud b. Zengi ve İslam Kurumları Tarihindeki Yeri,125-131. 72 mahkemelerden ayrılmıştır. Bu da ordunun daha problemsiz hareket etmesini sağlamıştır. 340 3.4. İKTİSADİ KURUMLAR Nureddin Mahmud Zengî, iktidarı boyunca devletini her açıdan geliştirmeye ve büyütmeye çalışan bir hükümdar olmuştur. Ortaçağ’da var olan Müslüman devletler ekonomik açıdan çok zorlandıkları bir süreç yaşamamıştır. Nureddin döneminde de ticaretin devam etmesi, savaşların devam etmesi bölgedeki ekonomik çarkın sürekli dönmesini sağladığından ekonomik anlamda herhangi bir buhran görülmemektedir. Aksine Nureddin Mahmud’un devlet hazinesinin oldukça zengin olduğu söylemek mümkündür. Suriye; tarım, hayvancılık, ticaret ve zanaatte oldukça gelişmiş bir şehirdir. Nureddin Mahmud Zengî döneminde de bu süreç ivme kazanarak devam etmiştir. Tarımsal alanda zeytin, üzüm ve çeşitli meyveler yetiştirilirken aynı zamanda buğday üretimi de gerçekleştiriliyordu. Hayvancılık da halkın önemli gelir kaynaklarından birisi olarak görülürken, marangozluk, camcılık ve demircilik başka kazanç yöntemleridir. Ayrıca tam bir ticaret güzergahı olarak görülen Suriye şehirlerinde dönemin koşullarına göre yerli ve yabancı tüccar burada birçok ürünün pazarlamasını gerçekleştirmekteydi. 341 Nureddin Mahmud, babasının uzun yıllar hükmettiği Halep topraklarında göreve başladıktan sonra yine babası gibi ticaret yollarının güvenliğini oldukça sıkı tutmuş, burayı tüccarlar için güvenilir bir güzergâh olarak korumayı sürdürmüştür. Nureddin’in bu istikrarı beraberinde başarıyı da getirmiş, Halep şehri Nureddin döneminde ticari gelirini artırmaya devam etmiştir. Haçlılar ile olan savaş Avrupa ile Asya’yı adeta bir araya getirmiş, ticari anlamda büyük bir ağ kurulmuştur. Avrupa’ya daima merak uyandıran Doğu, haçlıların ticari anlamda ilgisini çekmiş ve barış zamanlarında iki taraf arasında oldukça kazanç sağlayan alışverişler gerçekleştirilmiştir.342 Nureddin Mahmud, babası İmâdüddin Zengî’nin ölümünün ardından abisi I. Seyfeddin Gazi’nin büyük oğul olarak babalarının büyük mirasını alması noktasında hiçbir sorun çıkarmamıştır. I. Seyfeddin Gazi’nin ölümünün ardından ise kardeşler arasındaki taht sorununu çözüme kavuşturan Nureddin Mahmud aynı zamanda babasının mirasını yeğeninden alarak hem otoritesini hem de hazinesini 340 Kök, Nureddin Mahmud b. Zengi ve İslam Kurumları Tarihindeki Yeri,125-133. 341 Turan, Nureddin Mahmud Zengi ve Devri, 350-351. 342 Kök, Nureddin Mahmud b. Zengi ve İslam Kurumları Tarihindeki Yeri,135-137. 73 zenginleştirmiştir. Nureddin Mahmud’un iktidarını koruması, kazandığı zaferler devlet hazinesinin zenginleşmesindeki en büyük etkenlerden biri olarak değerlendirilmektedir. Nureddin’in Haçlılar karşısında kazandığı savaşlar, Dımaşk’ın kontrolünü sağlaması ve Fatımi Devleti’nin hazinelerinin ele geçirilmesinin ardından devlet, ekonomik anlamda en iyi noktaya ulaşmıştır.343 Nureddin Mahmud, devletinin refah seviyesini koruyabilmek adına ciddi bir iktisadi sistemi uyguluyor olması da devlet hazinesinin güçlü kalmasını sağlayan diğer bir etkendir. Nureddin’in Abbasi ve Selçuklu toprak yönetiminden çok farklı bir sistem uygulamadığını anlaşılmaktadır. Halkın özel mülk edinme hakkı devam etmekle birlikte, öşür vergisi uygulaması devam etmektedir. Müslüman olmayanlardan alınan haraç ve cizye vergileri yine Nureddin döneminde düzenli olarak sürdürülmüştür. Bölge halkının alışık olduğu toprak sisteminin devam etmesi ve disiplini sağlanmıştır. Ayrıca uygulanan ikta sistemi de topraklardaki verimli kullanımın artırılması noktasında etkili olmuştur. Sultan’ın bu konuda aldığı adil kararlar hem halkın hem de askerlerin ona bağlılığını artırmış, üretmek isteyen bir toplum görüntüsü oluşturmuştur. Nureddin Mahmud’un devlet hazinesi; zekat, fey ve meks vergileriyle de desteklenmiştir. 344 Nureddin Mahmud Zengî, kendi adına para bastırmıştır. Nureddin Mahmud’un bunu devlet kontrolünde yaptırdığı anlaşılmaktadır. 3’te 1’i gümüş olmak üzere bakır ile karıştırılarak bastırılan para (fulüs) Zengî Devleti’nin sikkeleri olarak kullanılmıştır. Bastırılan sikkelerin üzerinde “el-melikü’l-adil” yazmaktadır.345 Sikkelerin diğer bir yüzünde Mahmud ibn Zengî ve “...salim en- nasr...” yazıları tespit edilebilmiştir. Nureddin Mahmud’a ait olan sikkeler Mardin Müze’sinde sergilenmektedir. 346 343 İbnü’l-Kalânisî, Târîħu Dımaşķ, 503-506. 344 Kök, Nureddin Mahmud b. Zengi ve İslam Kurumları Tarihindeki Yeri,144-147. 345 Elisseeff, Nur-ad-din, 3: 821. 346Zekai Erdal, Halil Menteşe, “Mardin Müzesindeki Nureddin Zengi Sikkeleri”, Beytülmakdis Araştırmaları Dergisi, sy.2 (2018), 18: 91-93. 74 Resim 3.4.1.: Nureddin Mahmud Zengî Sikkeleri 3.5. SOSYAL VE KÜLTÜREL FAALİYETLER Nureddin Mahmud Zengî, XII. yy’ın en çok iz bırakan hükümdarlarında biridir. Gerek Haçlılar karşısında gösterdiği başarı gerek ekonomik olarak sağladığı istikrar gerekse sosyal ve kültürel anlamdaki duruşu bunu kanıtlamaktadır. Nureddin Mahmud, birçok eser inşa ettirmiş ve bu eserler yakın tarihe kadar yüzbinlerce belki milyonlarca insanın faydalandığı, Nureddin’in sadaka-i cariyeleri olarak nitelendirilmiştir. Nureddin’in halkı için inşa ettirdiği eserler hakkında bilgi vermek istiyoruz. 3.5.1. Camiler-Mescitler Nureddin Mahmud Zengî daha öncede bahsettiğimiz üzere dini yaşamına oldukça dikkat eden, İslam’ın etkisini toplum üzerinde de görmeyi hedefleyen bir hükümdardır. Nureddin Mahmud Halep Hakimi olduktan kısa bir süre sonra meydana gelen depremden dolayı Halep Ulu Caminde hasarlar meydana gelmiş, kullanılamayacak hale gelmiştir. Nureddin, Halep’te ilk olarak bu camiyi yeniden inşa ettirmiştir. Eski halinden çok daha büyük bir alanda yapılan cami öncekine göre daha çok Müslümana ibadet imkanı sağlamıştır.347 Nureddin Mahmud yine iktidarının ilk yıllarında Urfa Ulu Cami ve Menbiç’te başka bir cami daha yaptırmıştır. Hama şehrinde alışılmış Selçuklu Mimarisinden çok farklı bir görünüme sahip olan, dört köşeli minareleri ile dikkat çeken el- Cami’ul Nûrî ‘de Nureddin Mahmud Zengî tarafından inşa ettirilmiştir. Fakat Nureddin Mahmud’un 347 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-Tarih, 9: 413. 75 Musul’da yaptırdığı el- Cami’ul Nûrî, sultanın yaptırdığı en göze çarpan eseri olmuştur. 348 Nureddin Mahmud, Kudüs’ü Haçlılardan geri almak fikrini öyle bir benimsemiştir ki oranın kontrolünü sağlayacağı zamanı düşünerek Mescid-i Aksa için dönemin en değerli sanatçılarından el- Ehterani’ye bir minber yaptırmıştır. Yaptırdığı minber Kudüs fethedilene kadar Halep Ulu Cami’inde kalmış, Nureddin’in bu arzusunu Kudüs’ü Haçlılardan geri alan Selahattin Eyyubi yerine gerçekleştirmiş ve minberi Mescid-i Aksa’ya getirtmiştir.349 Resim: 3.5.1.1.: Mescid-i Aksa’dan Nureddin Mahmud Zengi Minberi350 348 Elisseef, Nur-ad-din, 3: 776. 349Hillenbrand, Müslümanların Gözünden Haçlı Seferleri, 174, “Halilurrahman Camii”, erişim 26.05.2020, http://www.gercekhayat.com.tr/yazarlar/dostun-dostunun-evi-el-halil/ Nureddin Mahmud Zengi’nin Kudüs fethi için bir değil iki minber yaptırdığı, bu minberlerden birinin Mescid-i Aksa için olduğu diğerinin ise El-Halil şehrindeki cami için olduğu iddia edilmektedir. El- Halil şehri isminin de çağrıştırdığı üzere İbrahim peygamberin şehri olarak bilinir. Ek-6 350 “Mescidi Aksa Minberi”, erişim 26.05.2020 https://www.davamizkudus.org/kudus/kudus-gezirehberi/nureddin-minberi/. 76 Nureddin Mahmud, Dımaşk’te el- Medresetü’l Nuriyyetü- Kubra’nın hemen yanına inşa ettirdiği mescit, Suku’l-Hayl’de (at pazarı), Dergah’ta, Suku’l Kamh’ta (buğday pazarı), el- Giyâz yolunda yapılmış mescitler, Suku’l- Gazel’de, Dımaşk Kalesi yakınlarındaki Küçük Meydan’da, Kellâse’de ve son olarak Köşk Mescidi Nureddin Mahmud Zengî’nin umumi hizmetleri arasındadır. 351 3.5.2. Medreseler İslam tarihinde eğitim-öğretim, Mekke’de Dar’ül Erkâm, Medine’de Mescid-i Nebi ve Suffa ile başlamış, Emevi ve Abbasi Dönemlerinde ise daha disipline edilmiş uygulamalar ile gelişimini sürdürmüştür. Bu döneme kadar dini ilimler ağırlıklı olarak eğitim- öğretim yapılmış, dönemin ihtiyaçlarını karşılayacak bilgilerde öğrencilere verilmeye çalışılmıştır.352 Fakat mescitlerde gerçekleştirilen bu eğitim, öğrencilerin ve öğretmenlerin mescidin bir ibadethane olması sebebiyle aksaklıklara ve sorunlara yol açıyordu. Bundan dolayı mescitten ayrı olarak medrese ilk defa Nişabur’da kurulan elKuşeyriyye medresesi ve Beyhakiyye medresesi olarak bilinir.353 İslam tarihinde ilk defa dini ve fenni ilim dallarında uzman olabilecek öğrenci yetiştirmek amacıyla kurulmuş ilk medrese Büyük Selçuklu veziri Nizamülmülk’ün kurucusu olduğu Nizamiye Medreseleridir. Basra, Nişabur, Musul, Bağdat, Merv, Isfehan, Herat gibi sosyal ve ticari anlamda gelişmiş şehirlerde medreseler kurulan Nizamiye Medreseleri bölgenin ilim ve bilim açısından gelişimini bambaşka bir boyuta taşımıştır.354 Nizamülmülk’ün medrese kurmasının ardından farklı ekoller ve farklı devletler medreseler kurmaya başlamıştır. Nureddin’in medrese kurmak ile ilgili temelde üç amacının olduğu anlaşılmaktadır. Bu amaçların ilki, kaliteli eğitim vererek ülkesinin refah seviyesini artırmaktır. İkinci amacı, bölgede bir tehdit olarak gördükleri şiiliğin önüne geçmek, halkın şiileşmesini engellemektir. Sonuncusu ise; sünni alimlerin sayısını artırarak sünni halkın bölgedeki varlığını korumak ve sayısını çoğaltmaktır.355 Nureddin Mahmud, Halep başta olmak üzere Şam, Hama, Hıms gibi Suriye’nin tüm bölgelerinde medrese kurmuştur.356 Bu medreselerde Şafi ve Hanefi mezhebinden 351 Kök, Nureddin Mahmud b. Zengi ve İslam Kurumları Tarihindeki Yer, 165-169. 352 İbrahim Sarıçam, Seyfeddin Erşahin, İslam Medeniyet Tarihi, (Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2015),123-124. 353 Kök, Nureddin Mahmud b. Zengi ve İslam Kurumları Tarihindeki Yeri, 172. 354 Sarıçam, Erşahin, İslam Medeniyet Tarihi, 131-132. 355 Harun Yılmaz, Zengiler ve Eyyubiler Dımaşk’ta “Medreseler”, (Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 2014), 206-209. 356 Taef Kamal el- Azhari, The Saljuqs of Syria, (Berlin: Klaus Schwards Verlag, 1997), 327. 77 alimler; tefsir, hadis, fıkıh dersi verirken aynı zamanda tıp, felsefe ve matematik yine bu medreselerde okutulmuştur. Nureddin Mahmud Halep’in hakimiyetini ele aldığında buradaki tek medrese Necmeddin İlgazi’nin inşa ettirdiği Zeccaciyye Medresesi idi. Fakat bu medrese Halep’teki Şii sempatizanlar tarafından provoke edildiğinden halk için istenilen düzeyde fayda sağlanamamıştır. Nureddin Mahmud, 1150 yılında Halep’in en büyük Hanefi medreselerinden olan Helâviyye medresesini yaptırmıştır. Aynı yıllarda Halep’te elMedresetü’l-Nifriyetü’n-Nûriyye’yi Şafiler için inşa ettirmiştir. 1555 yılında ise yine Halep’te Asrunniyye Medresesini kurmuştur.357 Medrese ismini Nureddin Mahmud’un özel isteği ile Halep’e gelen büyük alim Şerafeddin Ebu Said Abdullah bin Ebî Asrun’dan almıştır. Ebi Asrun, Halep’te medresenin başına geçtikten sonra Nureddin ona; Menbiç, Hama, Hıms ve Şam’da yaptırdığı medreselerin yükümlülüğünü de vererek bölge olarak ilmi açıdan da bir bütünlük sağlamayı amaçlamıştır. Mescidü’nNûr’ da Şafiler için yaptırdığı eserlerdendir.358 Nureddin böylece Halep’te yaygın olan Alevi sempatizanlığını kurduğu medreseler sayesinde azaltmış Halep’i adeta bir ilim şehrine dönüştürmüştür. 359 Nureddin Mahmud, Dımaşk’i hükmü altına aldığında şehirde Hanbelilere ait olduğu bilinen el- Musmariyye Medresesi’nden başka büyük medrese bulunmamaktaydı. Nureddin Mahmud, ilk olarak 1160’ta el- Kellâse medresesini açmıştır. Nureddin Mahmud Dımaşk’te; “Medresetü’n-Nûriyye el-Kübra”, “Medresetü’n-Nûriyye es- Süğra”, “Medresetü’nNûriyye el-Malikî”, “Medresetü’sSelâhiyye” medreselerini yaptırmıştır.360 Nureddin Mahmud, çocukların ilköğretimini önem vermiş, mekteplerin daha efektif kullanılmasını sağlamıştır. Nureddin Mahmud döneminde mektep öğretmeni olmanın itibarı da artmıştır. Yetim mektebi olarak bilinen Mekatibü’l-Eytâm Nureddin Mahmud’un uygulamasıdır.361 Ayrıca Nureddin Mahmud, müstakil olarak hadis 357 Yılmaz, Zengiler ve Eyyubiler Dımaşk’ta “Medreseler”, 50. 358 Turan, Abdulkadir, “Nureddin Mahmud Zengi Devri’nde (541-569/1146-1174) İlmiyye Sınıfı”, BeytülMakdis Araştırmaları Dergisi, 2018, c.18, sy.3, 37. 359 Kök, Nureddin Mahmud b. Zengi ve İslam Kurumları Tarihindeki Yeri, 180. 360Nuaymi, Ebü'l- Mefahir Muhyiddin Abdülkadir b.Muhammed b. Ömer, ed-Dâris fî Tarihi'l-Medaris, thk. Cafer el-Haseni, ( Kahire: Mektebetü's-Sekâfeti'd-Diniyye, 1988), 1: 248-249; Elisseeff, Nur-ad-din, 3: 925. 361 Turan, Abdulkadir, “Nureddin Mahmud Zengi Devri’nde (541-569/1146-1174) İlmiyye Sınıfı”, 40. 78 çalışmalarının yapılabilmesi amacıyla Dar’ûl-Hadis’i inşa ettirmiştir.362 Nureddin’in yaptırdığı bu medreseler ilmi açıdan bölgede farkındalık yaratığı gibi mimari açıdan takdir almıştır. Medreseler daima camilerin yakınına inşa ettiriyor; şadırvanlar, sarnıçlar kullanılarak medresenin görünüşü ile insanları etkilemesi hedefleniyordu.363 Nureddin Mahmud, dönemi boyunca inşa ettirdiği medreseler ile ilim ve bilime ne kadar önem verdiğini sadece sözleriyle değil eylemleriyle ortaya koyan bir hükümdar olmuştur. Bu sayede her biri kendi alanında yetkin ilim ve bilim insanları yetişmiş, Halep bir medeniyet şehri görüntüsüne Nureddin sayesinde kavuşmuştur. 3.5.3. Bimaristanlar Umumi hizmet kapsamında insanlığın belki de en çok ihtiyaç duyduğu kurumlardan birisi de şüphesiz hastanelerdir. İslam tarihinde ilk hastane Emeviler tarafından 706-707 yıllarında Dımaşk’te kurulmuştur.364 Bu tarihten itibaren, Müslüman devletler hastaneler yapıp, uzman hekimler yetiştirmek ve insanlara faydalı olmak adına hastaneleri çok daha kullanışlı ve işlevsel hale getirebilmek için uğraşmışlardır. Bimaristanlara yani hastanelere Büyük Selçuklu Devleti oldukça önem vermiş, Vezir Nizamülmülk, Nişabur’da devletin ismini taşıyan ilk hastanesini kurmuştur. Zencan’da, Gence’de, Erran’da, Ebreh’te, Kaşan’da Selçuklulara ait hastaneler yaptırılmış, Anadolu Selçuklu döneminde ise; Kayseri, Sivas, Konya Çankırı, Amasya Tokat, Kastamonu, Aksaray gibi merkezlere hastaneler inşa ettirmiştir. Nureddin Mahmud Zengî ise; ilime ve bilime değer vermesinin yanı sıra devlet kültürünün kendisine kazandırdığı şuurla halkının çok daha iyi hizmet görebilmesi adına dönemin şartlarını göz önüne alarak çok yüksek kapasiteli hastanelerbimaristanlar inşa ettirmiştir. Nureddin ilk hastanesini Halep’te Suku’l Hevâ olarak bilinen yere inşa ettirmiştir.365 Dımaşk’te 1154 yılında yapılmış olan Nureddin Mahmud’un yaptırdığı en kapsamlı hastane şüphesiz Bimaristan-ı Nurî’dir. Yavuz Sultan Selim dönemine kadar aktif olarak hizmette kalan hastane hem hekimleri ile bölgeye ün salmış hem de mimari olarak göz dolduran bir eserdir. Dönemin en üstün hastanesi olarak bilinmektedir.366 362 Palabıyık, “Medreseler ve Mektepler”, İslam Kurumları Tarihi, ed. Eyüp Baş, (Ankara, Grafiker Yayınları,2017), 492. 363 Kök, Nureddin Mahmud b. Zengi ve İslam Kurumları Tarihindeki Yeri, 180-188. 364Cengiz Tomar, “Dımaşk”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c.38 (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2010), 313. 365 Kök, Nureddin Mahmud b. Zengi ve İslam Kurumları Tarihindeki Yeri, 214-216. 366 Corci Zeydan, İslam Medeniyetleri Tarihi, çev. Zeki Megâmiz, (İstanbul: Üç Dal neşriyat, 1972), 3: 401. 79 Nuri hastanesinin ünü o kadar büyüktür ki sırf incelemek için gelen İranlı bir asilzade’nin hastalara uygulanan muhteşem diyet yemeklerini tadabilmek için hasta taklidi yaptığı bilinmektedir. Kahire’de döneminin en muhteşem örneği olan Mansur hastanesini inşa ettiren Sultan Mansur’un genç bir kumandan iken Şam’da safra kesesinden rahatsızlanınca Nuri Hastanesine kaldırılmıştır. Tedavi olan Mansur, eğer Allah kendisine yöneticilik nasip ederse Nuri hastanesi gibi bir hastane yapacağına dair söz vermiştir. Çünkü hastanenin verdiği hizmet karşısında oldukça etkilenmiştir. 367 Nuri hastanelerinde çalışan hekimler, tıp, musiki ve diyet tedavileri ile hastalarına şifa dağıtmak noktasında bölgede eşi olmayan bir seviyede hizmet vermekteydi. Ayrıca Nureddin Mahmud’un yaptırdığı tüm umumi hizmetlerde olduğu gibi hastanelerine de vakıf kurması, durumu ve imkanı olmayan insanlarında hastanelerden faydalanabilmesini sağlıyor, ciddi bir fon oluşturuyordu.368 Nureddin Hastanesi’nde çok değerli doktorlar görev yapmıştır. Tıp bilgisinin yanında Matematik, Astronomi ve Musiki ile de ilgilenen El-Muhammedeyn Nureddin Mahmud tarafından hastanenin başına getirilmiştir. Muhammedeyn musikiyi hastaların tedavisinde kullanması ile ün yapmış bir tabiptir. Göz hekimliği sonrasında da burada tıp eğitimi veren değerli alim ed-Dahhar ve İbnü’nNefis Nureddin Hastanesinin tabiplerindedir.369 3.5.4. Diğer Faaliyetler Nureddin Mahmud Zengî, camiler, mescitler, medreseler ve hastaneler inşa etmek dışında halkının sosyal hayatına etki eden birçok faaliyet yürütmüştür. Özellikle kadınların kendilerini geliştirebilmeleri için hankâhlara yönlendirmeler yapılmıştır. Nureddin Mahmud, kadınların bu dönemde eğitim- öğretim faaliyetlerinden yararlanamamasının eksikliğini, hankâhlarda dini ve sosyal hayat ile ilgili eğitimler verdirerek gidermeye çalışmıştır.370 Nureddin Mahmud’un yaptırdığı ribatlar ise hükmettiği topraklarda; İslam’a, sünni akıma ve kendisinin hükümdarlığına olan bağlılığın artmasında etkin rol oynamıştır. Ribatlarda yetişerek irşad görevi yapan alimler, halkın fikri duruşunu yönlendirmede oldukça öneme sahipti. Bu konularda tecrübe sahibi olan Nureddin 367 Sigrid Hunke, Avrupa’nın Üzerine Doğan Allah’ın Güneşi, çev. Servet Sezgin, (İstanbul: Prof. Dr. Fuat Sezgin İslam Bilim Tarihi Araştırmaları Vakfı yayınları, 2017), 141-142. 368 Kök, Nureddin Mahmud b. Zengi ve İslam Kurumları Tarihindeki Yeri, 214-218. 369Fatma, İnce, “Ortaçağ’da Türk-İslam Tıbbının Parlak Mümessili: Nureddin Hastanesi”, Beytülmakdis Araştırmaları Dergisi, sy.3 (2018), 18: 80-82. 370 Azhari, The Saljuqs of Syria, 326. 80 Mahmud hakimiyeti altındaki yerlere, bu sebeplerle çok sayıda ribat ve hankâh inşa ettirmiştir. Nureddin’in bu uygulaması kendi döneminde de sonrasında da örnek alınmış ve birçok kişi bu ve buna benzer kurumların yapımında katkı sağlamıştır.371 Nureddin Mahmud, makam ve meşhed yapımını da önemsemiştir. Tarihin ve kendisinin önem verdiği şahısların ismini yaşatmak Nureddin için kıymetli bir duruştur. Bunu göreve gelir gelmez yaptırmaya başladığı makam ve meşhedlerden anlayabiliyoruz. Nureddin, Halep’te İbrahim makamını, Hz. Ali’ye nispet edilen makamı, Hz. Hüseyin’in makamını yaptırmıştır. Dımaşk’te ise ed-Dârâni’nin meşhedini yaptırarak bu konudaki hassasiyetini korumuştur.372 Nureddin Mahmud, yollar ve hanlar konusunda da halkına hizmet vermiş bir hükümdardır. Halep’te sokakları düzenletmiş yolları genişletmiş ve kaldırımlar yaptırmıştır. Bunun yanında yolların güvenliği ile ilgili titizliği sayesinde hükmü altında olan topraklarda tüccarlara güven vermiş ve ekonominin gelişmesine katkı sağlamıştır.373 371 Kök, Nureddin Mahmud b. Zengi ve İslam Kurumları Tarihindeki Yeri, 194-196. 372 Kök, Nureddin Mahmud b. Zengi ve İslam Kurumları Tarihindeki Yeri, 168-169. 373 Ebû Şâme, Kitabü’r- Ravzateyn, 1:5; Mehmet Emin Yağmur, “Nureddin Mahmud Zengi’nin Haçlılar İle Olan Mücadelesi”, (Yüksek Lisans Tezi), Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2016, 137. 81 SONUÇ Nureddin Mahmud, XI. yy’da yaşanan askeri, siyasi ve sosyal olayların etkilerinin devam ettiği XII. yy’da hüküm sürmüştür. Zengî ailesinin siyasi alandaki varlığı dedesi Aksungur’un bir atabeg olarak Selçuklu ailesine hizmet etmesi ile başlamıştır. İmâdüddin Zengî, babasından daha aktif bir dönem geçirmiş ve Musul ve Halep Sultan’ı olarak anılmıştır. Onun ölümünün ardından ise Nureddin Mahmud kendi dönemini inşa etmek üzere Halep Hakimi olmuştur. Ailesinin siyasi alandaki varlığı kendisine itibar kazandırmıştır. Nureddin Mahmud’un babası İmâdüddin Zengî’den etkilendiği anlaşılmaktadır. Askeri ve siyasi anlamda tecrübeler edinmiştir. İmâdüddin Zengî’nin Haçlılara karşı olan mücadelesi, kararlığı ve azmi Nureddin Mahmud’a örnek olmuştur. Babasının vefatından sonra abisi ile hiçbir şekilde sorun yaşamadan Halep’i tercih etmiş ve Haçlılar ile olan mücadeleye bir ömür adamıştır. Nureddin Mahmud’un babasından farklı olmayı tercih ettiği birkaç nokta da vardır. Nureddin Mahmud, İslam’ın emirlerini yerine getirmek noktasında oldukça hassas davranmıştır. Nureddin Mahmud, sarhoş haldeyken bir köle tarafından aciz bir halde öldürülen babasından etkilenmiş olacak ki alkolle arasına ciddi bir mesafe koymuştur. Namazlarına, oruçlarına dikkat etmiş, gece ibadetlerinde devamlı olmaya gayret göstermiştir. Nureddin Mahmud’un babasından farklı olarak benimsediği bir başka konu ise halkı ile ilgili duruşudur. İmâdüddin Zengî halkı tarafından saygı duyulan bir lider olmasının yanında oldukça mesafeli, kendisinden korkulan bir liderdi. Nureddin’in iktidar sürecine bakıldığında ise babası gibi halkını mesafe ve korku ile kontrol altında tutmak gibi bir yöntem benimsemediğini anlıyoruz. Aksine halkı ile beraber olmayı seven, adalet algısı yüksek aynı zamanda da otoriter kimliğini koruyan bir lider duruşu görüyoruz. Nureddin Mahmud Zengî’nin şahsiyeti incelendiğinde; askeri, siyasi ve sosyal anlamda donanımlı, İslam’a olan bağlılığı oldukça yüksek bir karakterde olduğu görülmektedir. Adaleti, hayatının merkezine koyan Nureddin Mahmud Zengî, Haçlıları bölgeden çıkarmak, Şii etkisini azaltmak ve Kudüs’ü İslam hakimiyeti altına almak hedefleri ile hareket etmiştir. Nureddin Mahmud Zengî, kendisine çizdiği yol doğrultusunda Haçlılara karşı büyük zaferler kazanmış, istediğine yakın bir başarı elde etmiştir. I. Haçlı Seferinin 82 Müslümanlar üzerinde yarattığı kötü etkiyi yok etmiş ve Haçlılara karşı İslam Birliği düşüncesini belli ölçüde gerçekleştirmiştir. Haçlıların korkulu rüyası haline gelen Nureddin Mahmud Zengî, Haçlıları büyük hatalar yapmaya zorlayan askeri ve siyasi hamleleri ile onları çoğu kez bertaraf etmiştir. Nureddin Mahmud, kararlarını verirken reel politikanın gereğini yapmış, devleti için en doğru olanı tercih etmeye çalışmıştır. Bunun sonucunda birçok kez Anadolu Selçuklu Sultanları ile karşı karşıya gelmiş fakat duruşundan ödün vermemiştir. Nureddin Mahmud’un ilkeli duruşu sadece Selçuklulara karşı değil bölgedeki tüm güç sahibi Müslüman liderlere karşı böyle olmuştur. Bölgede Haçlılar karşısında daha büyük güç olmak hedefi ile hareket eden Nureddin Mahmud, Müslüman bölge liderleri ile olan ilişkilerini yakın tutmak için adımlar atmış fakat her zaman kendi devletinin menfaatini öncelemiştir. Nureddin Mahmud, şii akımın XI ve XII. yy. temsilcisi Fâtımî Devleti karşısındaki politikasında da tutarlı bir duruş sergilemiştir. I. Haçlı Seferinden sonra büyük kayıplar yaşayan Fâtımîler karşısında Nureddin Mahmud, hem sünni akımın bölgede etkin olabilmesi için hem de Kudüs’ün fethi ile ilgili planlarının gerçekleşebilmesi için aktif askeri ve siyasi hamleler gerçekleştirmiştir. Zengîler öncesi dönemden Fâtımîlerin hamlelerini iyi okuyan Nureddin Mahmud, bu süreçte hata yapmamış, sahip olduğu tecrübe sayesinde Kudüs’ün fethi için büyük engel olan Fâtımîleri tarih sahnesinden silmiştir. Nureddin Mahmud Zengî’nin; idari, iktisadi, sosyal ve kültürel anlamda önemli faaliyetlerde bulunmuştur. İdari anlamda Abbasiler ve Selçuklulardan çok farklı bir sistem tercih etmeyen Nureddin Mahmud, sistemin iyi işleyebilmesi adına yetkin insanları göreve getirmeye çalışmıştır. İdari sisteminde tercih ettiği isimler ve elde edilen başarılar incelediğinde Nureddin Mahmud’un bu konuda yaptığı tercihlerinin doğru olduğu görülmektedir. Nureddin Mahmud, el-Adil sıfatı ile övülmüş bir hükümdardır. Öncelikle devlet yönetiminde adalet kavramını hareket merkezine alarak kararlar vermiştir. İslam hukuku ile ilgili ciddi okumalar yaparak, alimlere danışarak kendini bu konuda devamlı geliştirmeye çalışmıştır. Kurduğu adalet sarayları ile hem devletin hem de halkın haklarını arayabileceği bir zemin oluşturmuştur. Haklıya hakkının teslim edileceğine olan güven ortamını sağlamıştır. Yaptığı tüm bu eylemlerin sonucunda el-Âdil sıfatı kendisine layık görülmüştür. 83 Nureddin Mahmud, sosyal ve kültürel anlamda ise belki de döneminin en başarılı ismi yorumu yapılabilir. İnşa ettirdiği medreseler, mescitler, bimaristanlar, kervansaraylar, ribatlar bu konudaki haklı itibarının kanıtı mahiyetindedir. Nureddin daima ilme önem veren bir lider olmuştur. Hayatının önemli bir bölümü daha çok öğrenmek adına katıldığı ilim meclislerinde geçmiştir. Sünni akımın desteklenmesi, yayılması için elinden gelen tüm imkanları alimler için seferber etmiştir. İnşa ettirdiği medreselerden bazıları yakın tarihe kadar varlığını korumuş ve faaliyetlerini sürdürerek ilim insanı yetişmeye devam etmiştir. Yine aynı şekilde yaptırdığı hastaneler belki de hala benzeri olmayan imkanlar sunarak insanlığa faydalı olabilmek için büyük bir özveri ile çalışmıştır. Sonuç olarak Nureddin Mahmud Zengi her anlamda bugüne ışık olması gereken en önemli Müslüman liderlerden birisidir. Nureddin Mahmud Zengî sadece Haçlılara karşı büyük zaferler kazanmış başarılı bir komutan ya da Kudüs’ün fethine zemin hazırlayan kıymetli bir şahsiyet olarak değil aynı zamanda tarihten edindiği tecrübeler ile yanlıştan vazgeçip doğru olanı tercih edebilen, adaleti, ilimi-bilimi önemseyen, medeniyet inşa eden, yaşadığı çağa yön veren, kendisinden sonrakilere rota çizen, Müslüman lider, roll-modelidir. 84 KAYNAKÇA Abdulkasım, Kasım. “Beytü’l Makdis Bölgesinde Eyyubilerin Haçlılara Karşı Mücadelesi”, Uluslararası Selahadd

İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH BİLİM DALI ORTAÇAĞ TARİHİ ANABİLİM DALI YÜKSEK LİSANS TEZİ MOĞOL İSTÎLÂSI VE AYNİCÂLÛT SAVAŞI Muhammed Said GÜLER 2501110051 TEZ DANIŞMANI Prof. Dr. Abdülkerim ÖZAYDIN İSTANBUL – 2018 iii ÖZ Moğol İstîlâsı ve Aynicâlût Savaşı Muhammed Said GÜLER Ortaçağ’ın en büyük felaketlerinden sayılan Moğol istîlâsı İslâm ve Türk tarihi için olduğu kadar dünya tarihi için de büyük ehemmiyeti hâiz bir hadisedir. İki büyük safhada gerçekleşen istîlâ Orta Asya, İran, Anadolu, Irak ve Suriye’nin işgali ile neticelenmiş ve sayısız müslümanın can ve mal kaybına uğramasına sebep olmuştur. Moğol istîlâsı İslâm medeniyetine de ağır darbeler indirmiş, Asr-ı Sa‘âdet’ten XIII. asır ortalarına kadar büyük emeklerle ortaya konan ilmî ve kültürel birikimin muhafaza edildiği ve ilerletildiği merkezler olan İslâm beldelerinin istîlâ sırasında esaslı bir tahrip geçirmesi insanlık âlemi için her bakımdan menfi neticeler vermiştir. Başlangıçta Cengiz’in Sultan Alâeddîn Muhammed Hârizmşah ile siyâsî mücadelesi şeklinde kendisini gösteren istîlâ bununla kalmamış, İslâm coğrafyasının büyük bölümünün Moğol hâkimiyetine girmesine neden olarak Orta Asya ve Ortadoğu’daki müslüman idaresini neredeyse tamamen ortadan kaldırmıştır. Hârizmşahlar, Türkiye Selçukluları, Abbâsîler ve Eyyûbîler gibi İslâm devletleri istîlâya karşı koymaya çabalamış olsa da Moğollar durdurulamamış, bu devletlerden bir kısmı Moğollar tarafından tarih sahnesinden silinmiş, diğer bir kısmı da Moğol tâbiiyetini kabul etmekten başka çare görememişlerdir. İlhanlılar adıyla İran Azerbaycanı’nda bir devlet tesis eden Hülâgû’nun 656/1258’de İslâm hilâfetinin merkezi olan Bağdâd’ı işgal ve tahrip ederek müslümanların dinî riyâsetini temsil eden Abbâsî Halîfesi Müsta‘sım-Billâh’ı katlettirmesi ile İslâm dünyası büyük bir buhran yaşamış ve Suriye’nin de istîlâ edilmesi sonrasında artık Ortadoğu’da Moğollara karşı koyacak hiçbir beşerî kuvvet kalmamıştır. Ancak XIII. asrın ortalarında Mısır’da kurulmuş olan Bahrî Memlük Devleti Sultan el-Melikü’lMuzaffer Seyfeddîn Kutuz’un önderliğinde olarak Moğollarla savaşmak üzere kıyam iv etmiş, 25 Ramazân 658/3 Eylül 1260 tarihinde Kuzey Filistin’deki Aynicâlût mevkiinde Ketboğa Noyan kumandasındaki Moğol ordusuyla Sultan Kutuz kumandasındaki Memlük İslâm ordusu arasında cereyan eden şiddetli muharebe müslümanların kesin galibiyetiyle sona ermiş ve Moğol istîlâsının en tahripkâr kolunun ilerleyişini durdurulmasına vesile olmuştur. Moğol istîlâsı ve bu istîlânın güneye inmesini engellemek suretiyle dünya tarihi açısından mühim neticeler hasıl eden Aynicâlût Savaşı hakkında etraflı çalışmalar yapmak mutlaka gereklidir. Esasen Moğol istîlâsı hakkında yerli ve yabancı araştırmacılar tarafından birçok kez ilmî çalışmalar yapılmış, konuyla ilgili müstakil monografiler hazırlanmıştır. Ancak özellikle Aynicâlût Savaşı’na dair Arap dünyasındaki büyük ilgiye karşın Türkiye’de bu savaş hakkındaki çalışmalar yetersiz kalmış, mevzuyu muhtasar şekilde ve yüzeysel olarak inceleyen birkaç makale ve tez çalışmasından öteye gidememiştir. Bu çalışmamızda biz, Moğol istîlâsının öncesinden başlayarak Aynicâlût Savaşı’na kadar gelen süreci etraflıca ele almaya gayret ettik. Daha ziyade çağdaş kaynaklardan istifade ederek ve modern araştırmaları da bunları desteklemek maksadıyla kullanarak İslâm tarihinin en mühim meydan savaşları arasında bulunan Aynicâlût Savaşı’nı bütün teferruatıyla anlatmaya çalıştık. Savaşın öncesindeki ve sonrasındaki hadiseleri, ayrıca tarafların bu süreçteki vaziyetini inceleyerek siyâsî ve askerî tarihe dair tespitlerde bulunma çabasına girmemizin yanı sıra, savaşın neticelerine ve ehemmiyetine dair birtakım çıkarımlar yaptık. Tezimizin Memlük ve İlhanlı tarihlerine dair yapılacak olanlar başta olmak üzere Ortaçağ tarihi araştırmalarına katkıda bulunmasını, dolayısıyla Türk ilim âlemi için bir nebze olsun fayda sağlamasını temenni ederiz. Anahtar Kelimeler: Moğol istîlâsı, Cengiz, Hârizmşahlar, Hülâgû, İlhanlılar, Abbâsî Hilâfeti, Memlükler, Kutuz, Baybars, Aynicâlût Savaşı. v ABSTRACT The Mongol İnvasion and The Battle of ‘Ayn Jālūt Muhammed Said GÜLER The Mongol invasion that be counted amongst the biggest catastrophes of the Middle Ages is a very considerable incident for the history of the world as much as for Islamic history and Turkish history. The invasion which consisted of two huge stages ended up with occupations of Central Asia, Iran, Asia Minor, Iraq and Syria and it called forth lives and goods losts for innumerable muslims. It also struck Islamic civilization heavily, the deep distruction that Islamic towns -those had been centers which preserved and improved the scientific and cultural accumulation that had been producing with great effort from the era of Prophet (PBUH) to the thirteenth century- experienced during the invasion caused negative results in all respects for the humanity. The invasion, in first place, showed itself as a political conflict between Genghis Khān and Sultan ‘Alā ad-dīn Muhammad Khwārezmshāh but did not end with that, it caused submission of the best part of the Islamic world to Mongol sovereignty and it revoked the muslim administration in Central Asia and the Middle East almost completely. In spite of Islamic states like Khwārezmshāhs, Seljuks of Asia Minor, Abbāsids and Ayyūbids struggled to resist the invasion, Mongols could not be intercepted and part of these states were erased from the history by Mongols, as for another part of them could not find a remedy but the submission to Mongol hegemony. Islamic world experienced a huge crisis owing to occupation and ruination Baghdād and slaughtering of al-Musta‘sım-Billāh, the caliph of the muslims, in 656/1258 by Hūlāgū who had established a state in Azerbaijan of Iran named Ilkhānids, after invasion of Syria too almost no human power survived any more in the Middle East to resist Mongols. But Bahrī Mamlūk State which had founded in Egypt in the middle of the thirteenth century rised vi against the Mongols to fight them under Sultan Al-Malik al-Muzaffar Sayf ad-dīn Qutuz’s leadership, the violent pitched battle that happened between the Mongol army under the command of Ketbugha Noyin and the Mamlūk-Islām forces under the command of Sultan Qutuz in 25 Ramadān 658/3 September 1260 in ‘Ayn Jālūt location where falls within North Palestine finished with absolute muslim victory and this brought about the most destructive section of The Mongol invasion to be stopped. It is obvious that doing detailed researches about The Mongol invasion and The Battle of ‘Ayn Jālūt which gave important results for the world history by obstructing of southing this invasion, is necessary. Substantially, many academic researches have been done by native and foreign scholars about The Mongol invasion and separate monographs have been prepared about this subject. But especially in spite of paying attention to The Battle of ‘Ayn Jālūt throughout the Arabic science world, studies about this battle in Turkey have been not enough and these studies have not advanced beyond a few articles and thesis those have handled the subject briefly and superficially. In our thesis, we tried to analyze the course that had started before The Mongol invasion and come to The Battle of ‘Ayn Jālūt in detail. By utilizing the contemporary resources and using the modern studies to support them, we made an effort to describe The Battle of ‘Ayn Jālūt which have been amongst the most momentous pitched battles of the Islamic history with its all the details. In addition to endeavouring to make determinations about political and military history by analyzing the events those had happened before and after the battle and investigating the situations of both sides (Mamlūks and Mongols) in this course, we tried to make some inferences about results of the battle and significance of it. We wish that our thesis will contribute the researches mainly about Mamlūkid and Ilkhānid history and in general about the history of the Middle Ages, hereby we hope that it will be useful even a little bit for the Turkish academic world. Keywords: The Mongol invasion, Genghis Khān, Khwārezmshāhs, Hūlāgū, Ilkhānids, ‘Abbāsid Caliphate, Mamlūkids, Qutuz, Baibars, The Battle of ‘Ayn Jālūt. vii ÖNSÖZ Dünya tarihinin şimdiye kadar meydana gelmiş en mühim hadiselerini içinde bulunduran Ortaçağ, halihazırda mevcudiyetini devam ettiren hemen tüm medeniyetlerin teşekkül dönemi olması bakımından sürekli ehemmiyetle üzerinde durulan bir zaman dilimidir. Bu geniş zaman diliminin İslâm âleminin terakki devirlerini ve müslümanların her bakımdan en aydınlık dönemlerini kapsıyor oluşu bu çağı müslümanlar nezdinde müstesna bir mevkie koymakta; ayrıca Hz. Peygamber’e risâletin verilmesi ve onun Allah’tan aldığı mesajı insanlığa ulaştırması, Sâsânî İmparatorluğu’nun inkırazı, Türklerin İslâmiyeti kabul etmeleri, İslâm dünyası ile hristiyanlık âlemi arasında uzun asırlar sürüp gidecek olan din savaşlarının başlaması ve bunların en çarpıcı örneği olarak Haçlı Seferleri’nin zuhuru gibi tarihin akışına yön veren birçok hadisenin Ortaçağ’da cereyan etmesi bu dönemin ehemmiyetini büsbütün artırmaktadır. Bu hadiselerin en mühimlerinden biri olan Moğol istîlâsı da tüm dünyada büyük yankılar uyandırmış, ancak istîlânın en ciddi tesirleri İslâm âlemi üzerinde yoğunlaşmıştır. Yeryüzünde en fazla müslümanın yaşamakta olduğu Orta Asya ve Ortadoğu coğrafyaları Cengiz tarafından başlatılan ve onun halefleri tarafından devam ettirilen istîlâ sırasında tarümar edilmiş, bu sırada vuku bulan korkunç katliamlar, tecavüzler, yağmalar ve tahripler müslüman Asya’nın dimağında unutulmaz akisler bırakmıştır. Moğol istîlâsı kırk senelik süre zarfında doğuya, fakat daha ziyade batıya doğru sürekli ilerlemiş, her biri kendi zamanının en kuvvetli İslâm devleti olan siyâsî teşekküllerin Moğol egemenliği altına girmesine, hatta müslümanların dinî riyâset makamı olan hilâfetin ortadan kalkmasına sebep olmuş, nihayet 25 Ramazân 658/3 Eylül 1260 tarihinde Türk Bahrî Memlük Devleti ile İlhanlılar arasında Kuzey Filistin’de cereyan eden Aynicâlût Savaşı’yla birlikte istîlânın İslâm dünyası üzerindeki ilerleyişi durdurulmuştur. Bu şekilde İslâm âlemi tamamen mahvolmaktan kurtulduğu gibi, Bilâd-ı Şâm misilli büyük ve jeopolitik açıdan mühim bir bölge Moğolların elinden kurtarılmıştır. İslâm tarihinin en mühim meydan savaşlarından olan Aynicâlût Savaşı hakkında yaptığımız bu tez çalışmasının giriş kısmında gerek devrin büyük İslâm viii devletlerinin, gerekse Moğolların istîlânın öncesindeki vaziyetlerini inceleyerek istîlâyı hazırlayan hadiseler ve ayrıca istîlâya karşı mezkûr İslâm devletlerinin aldıkları tedbirler hakkında malumat vermeye çalıştık. Birinci bölümde Moğol istîlâsını ve istîlâ sırasındaki vukuatı mümkün mertebe çağdaş ve birinci elden kaynakları kullanmak suretiyle derli toplu şekilde anlatmaya gayret ettik. Memlüklerin ve Moğolların Aynicâlût Savaşı arifesindeki durumlarını ele aldığımız ikinci bölümde tarafların siyâsî, askerî ve sosyo-psikolojik ahvalini detaylı bir incelemeye tâbi tuttuk. Tezimizin esas kısmını teşkil eden üçüncü bölümde ise Memlük ordusunun Sultan el-Melikü’l-Muzaffer Seyfeddîn Kutuz idaresinde Kāhire’den ayrılışlarından Moğollara karşı Aynicâlût mevkiinde kazandıkları savaşın sonuna kadar gerçekleşen bütün olayları en ince teferruatıyla birlikte aktarmaya çabaladık. Bunu yaparken Memlük ve Moğol ordularının asker sayıları, hâletiruhiyeleri, fiziksel kondisyonları ve hatta savaşta kullandıkları binekleri ve silahları arasında mukayesede bulunarak askerî tarihe yönelik birtakım tespitler yapmaya çalıştık. Çalışmamızın bu bölümünde konu hakkında bizden önce kaleme alınmış bir kısım modern çalışmalardan da istifade ettik ve gerek çağdaş kaynaklardan, gerekse bu modern araştırmalardan hareketle savaşla ilgili bazı detaylı yorumlarda ve çıkarımlarda bulunduk. Muharebeyi tespit edebildiğimiz bütün sahneleri ve safhalarıyla birlikte aktardıktan sonra, muharebenin bir değerlendirmesini yaptık ve bu değerlendirme kısmında hadiseyi bizlere nakleden bazı İlhanlı ve Şark hristiyan kaynaklarına yer yer tenkitler yönelttik. Fakat söz konusu tenkitleri yaparken de devamlı olarak diğer çağdaş kaynakların rehberliğinde hareket ettik. Dördüncü bölümde Aynicâlût Savaşı’ndan Emîr Rükneddîn Baybars’ın Memlük tahtına cülus etmesine kadar geçen süre içerisinde cereyan eden hadiseleri anlattık, ayrıca Memlük ve Moğol taraflarının savaştan sonraki vaziyetlerini değerlendirdik. Savaşın neticelerini ve ehemmiyetini de müstakil bir bölümde incelemeyi münasip gördük. Bu son bölümde Aynicâlût Savaşı’nın İslâm ve Türk tarihi bakımından ehemmiyetine dair bugüne kadar pek de dile getirilmemiş bazı noktalara temas ederek çalışmamıza nihayet verdik. Tezimizin en başından itibaren daha ziyade orijinal dilleriyle ilmî neşirleri yapılmış çağdaş kaynaklardan istifadeye gayret ettik, ilmî neşirleri bulunmayan eserlerin de yazma nüshalarını ve Osmanlı döneminde yapılmış tercümelerini kullandık. ix Tez konusunun tespiti aşamasından itibaren desteğini benden esirgemeyen, tezimin bütün hazırlık safhası boyunca kıymetli görüşleri ve değerli katkılarıyla bana yardımcı olan muhterem hocam ve tez danışmanım Prof. Dr. Abdülkerim ÖZAYDIN’a, İslâm tarihinin en ehemmiyetli hadiselerinden olan Aynicâlût Savaşı’nı incelemem hususunda teşviklerini gördüğüm kıymetli hocam Prof. Dr. Ahmet AĞIRAKÇA’ya teşekkürü borç bilirim. Çalışmam sırasında karşılaştığım bir kısım ağdalı Arapça ve Farsça ibarelerin tercümesinde yardımlarına müracaat ettiğim biraderim Ömer Said GÜLER’e ve mesai arkadaşlarına, tez süreci boyunca bana tahammül eden ve maddi manevi desteklerini eksik etmeyen muhterem ebeveynime de ayrıca teşekkür ederim. Muhammed Said GÜLER İstanbul, 2018 x İÇİNDEKİLER ÖZ......................................................................................................................................... iii ABSTRACT...................................................................................................................... v ÖNSÖZ.............................................................................................................................. vii İÇİNDEKİLER............................................................................................................... x KISALTMALAR LİSTESİ.................................................................................... xv KAYNAKLAR................................................................................................................ 1 A. İSLÂM KAYNAKLARI........................................................................................ 1 1. Husûsî Tarihler......................................................................................................... 1 2. Umûmî Tarihler ..................................................................................................... 16 3. Terâcim ve Vefeyât Kitapları................................................................................. 27 4. Şehir-Bölge Tarihleri ve Coğrafya Kitapları.......................................................... 29 5. Ansiklopedik Eserler.............................................................................................. 34 B. MOĞOL KAYNAKLARI...................................................................................... 37 C. DOĞU HRİSTİYAN KAYNAKLARI................................................................ 42 1. Ermeni Kaynakları................................................................................................. 43 2. Süryânî Kaynakları ................................................................................................ 45 D. BATI HRİSTİYAN KAYNAKLARI .................................................................. 47 E. ARAŞTIRMA ESERLERİ .................................................................................... 48 GİRİŞ................................................................................................................................. 52 BİRİNCİ BÖLÜM MOĞOL İSTÎLÂSI A. CENGİZ DEVRİ MOĞOL İSTÎLÂSI............................................................. 86 B. ÖGEDEY VE GÜYÜK DEVİRLERİNDE İSTÎLÂNIN SEYRİ.............. 97 C. MENGÜ DEVRİ MOĞOL İSTÎLÂSI............................................................ 102 1. Hülâgû’nun Batı Seferine Memur Edilmesi ve İsmâilî Seferi ............................. 104 2. Hülâgû’nun Bağdâd Seferi................................................................................... 110 2.1. Bağdâd’ın Muhasarası ve İşgali ...................................................................... 112 2.2. Bağdâd’ın Tahribi ve Abbâsî Halîfesi Müsta‘sım-Billâh’ın Katli .................. 117 xi 3. Eyyûbîlerin Moğollara Karşı Tutumu.................................................................. 123 4. el-Cezîre ve Suriye’nin İşgali .............................................................................. 126 4.1. el-Cezîre’de Vuku Bulan İşgaller.................................................................... 127 4.2. Haleb’in Muhasarası ve İşgali......................................................................... 129 4.3. el-Melikü’n-Nâsır’ın Firarı.............................................................................. 131 4.4. Dımaşk’ın Teslim Olması ve Şehirdeki Hristiyanların Tavrı.......................... 133 İKİNCİ BÖLÜM AYNİCÂLÛT SAVAŞI ARİFESİNDE MOĞOL VE MEMLÜK CEPHELERİNDE DURUM A. MOĞOL CEPHESİNDE DURUM ................................................................. 139 1. Hülâgû’nun Suriye Seferinden Dönüşü ve Bu Sırada Vuku Bulan Hadiseler..... 139 1.1. Mengü’nün Ölümü ve Moğol Tahtı İçin Başlayan Mücadele......................... 139 1.2. Hülâgû’nun Ketboğa’yı Suriye’de Bırakarak İran Azerbaycan’ına Doğru Dönüş Yoluna Çıkması ....................................................................................................... 144 1.3. Meyyâfârıkîn’in Sukûtu ve Mardin’in Teslim Olması .................................... 147 2. Ketboğa’nın Suriye’deki Harekâtı ve el-Melikü’n-Nâsır’ın Tutuklanması ......... 150 B. MEMLÜK CEPHESİNDE DURUM.............................................................. 153 1. Seyfeddîn Kutuz’un Saltanatına Kadar Mısır’da Durum..................................... 153 2. Seyfeddîn Kutuz’un Saltanatı ve İlk İcraatları..................................................... 158 2.1. Moğollarla Cihâd Meselesinin Görüşüldüğü Toplantı .................................... 158 2.2. Seyfeddîn Kutuz’un Saltanatı Ele Geçirmesi .................................................. 160 3. Hülâgû’nun Memlüklere Gönderdiği Tehdit Mektubu ve Memlüklerin Savaş Kararı ........................................................................................................................... 165 3.1. Hülâgû’nun Mektubunu Taşıyan Moğol Elçilerinin Kāhire’ye Gelişi ve Mektubun Muhtevası ............................................................................................... 165 3.2. Sultan Kutuz’un Bahriyye ile Musâlahası....................................................... 172 3.3. Ümerâ ile Yapılan Toplantı, Harp Kararı ve Cihâd İlanı................................ 174 4. Sultan Kutuz’un Cihâd Hazırlıkları ..................................................................... 178 xii ÜÇÜNCÜ BÖLÜM AYNİCÂLÛT SAVAŞI A. MEMLÜK İSLÂM ORDUSUNUN MOĞOLLAR ÜZERİNE SEFERE ÇIKMASI...................................................................................................................... 182 1. Memlük İslâm Ordusunun Kāhire’den Sâlihiyye’ye Hareketi ve Ordunun Vaziyeti........................................................................................................................ 182 1.1. Moğol Elçilerinin Katli ................................................................................... 183 1.2. Memlük İslâm Ordusunun ve Moğol Kuvvetlerinin Vaziyeti......................... 185 1.2.1. Tarafların Asker Sayısı............................................................................... 185 1.2.2. Tarafların Savaş Gücü................................................................................ 194 1.3. Sultan Kutuz’un el-Melikü’s-Sa‘îd ve el-Melikü’l-Eşref ile Muhâberesi....... 200 2. Sâlihiyye’de Gerçekleşen Hadiseler ve Sultan Kutuz’un Emîrleri Cihâda Teşvik Eden Konuşması .......................................................................................................... 202 3. Memlük İslâm Ordusunun Aynicâlût’a Varmasına Kadar Vuku Bulan Hadiseler ...................................................................................................................... 208 3.1. Rükneddîn Baybars el-Bundukdârî’nin Öncü Kuvvetinin Başında İleri Gönderilmesi ve Gazze’de Moğollarla İlk Karşılaşma ............................................ 208 3.2. Memlük İslâm Ordusunun Haçlı Topraklarından Geçmesi ve Haçlıların Moğollara Karşı Tavrı.............................................................................................. 212 3.3. Sultan Kutuz’un Memlük İslâm Ordusu Emîrlerini Gayrete Getiren İkinci Konuşması................................................................................................................ 220 3.4. Ketboğa’nın Memlük İslâm Ordusunun Hareketine Tepkisi ve Aldığı Tedbirler................................................................................................................... 222 3.5. Savaşın Mevkii ve Tarafların Savaş Mevkiine Ulaşması................................ 224 3.5.1. Aynicâlût Mevkii ....................................................................................... 224 3.5.2. Memlük İslâm Ordusunun Aynicâlût Mevkiine Varması.......................... 228 B. AYNİCÂLÛT SAVAŞI...................................................................................... 233 1. Aynicâlût Savaşı (25 Ramazân 658/3 Eylül 1260) .............................................. 233 2. Savaşa Dair Bazı Hususlar ve Kısa Bir Değerlendirme....................................... 247 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM AYNİCÂLÛT SAVAŞI SONRASINDA MEMLÜK VE MOĞOL CEPHELERİNDE DURUM A. MEMLÜK CEPHESİNDE DURUM.............................................................. 260 xiii 1. Suriye’nin Memlük Hâkimiyetine Girişi ve Bu Sırada Gerçekleşen Hadiseler... 260 1.1. Aynicâlût Savaşı’ndan Hemen Sonra Sultan Kutuz’un İcraatları ve Dımaşk’ta Vaziyet ..................................................................................................................... 260 1.2. Dımaşk Müslümanlarının Sevinci, Hristiyanlardan ve Diğer Moğol İşbirlikçilerinden Alınan İntikam............................................................................. 264 1.3. Sultan Kutuz’un Dımaşk’a Girişi ve Ümerâya Yaptığı Tevcihât.................... 267 1.4. Rükneddîn Baybars el-Bundukdârî’nin Firari Moğolları Takibi ve Suriye’nin Moğollardan Temizlenmesi ..................................................................................... 272 2. Sultan Kutuz’un Katli ve Rükneddîn Baybars’a Bîat Edilmesi ........................... 275 2.1. Sultan Kutuz’un Kusayr Mevkiinde Öldürülmesi........................................... 275 2.2. Memlük Emîrlerinin Baybars el-Bundukdârî’ye Bîat Etmeleri....................... 282 B. MOĞOL CEPHESİNDE DURUM ..............................................................288 1. Moğol Hezimetine Dair Haberlerin Hülâgû’ya Ulaşması ve el-Melikü’n-Nâsır’ın Hülâgû Tarafından Katledilmesi.................................................................................. 288 2. Hülâgû’nun Suriye Planları ve Aynicâlût’tan Sonraki Harekâtı............................. 296 BEŞİNCİ BÖLÜM AYNİCÂLÛT SAVAŞI’NIN NETİCELERİ VE EHEMMİYETİ A. AYNİCÂLÛT SAVAŞI’NIN NETİCELERİ................................................ 300 1. Güneye Doğru Moğol İlerleyişinin Durdurulması ve Suriye’nin Moğollardan Temizlenmesi............................................................................................................... 300 2. Suriye’deki Eyyûbî Hâkimiyetinin Sona Ermesi ve Mısır ile Suriye’nin Birleştirilmesi............................................................................................................... 302 3. Bahrî Memlük Devleti’nin Yükselme Devrine Girmesi ve Memlük Sultanının İslâm Dünyâsının Siyâsî Lideri Haline Gelmesi.......................................................... 306 4. Moğolların İslâm’a Yaklaşımlarının Değişmesi ve Muhtemel Moğol-Haçlı İttifakının Önlenmesi ................................................................................................... 309 5. Müslümanların Müdafaa Siyasetini Terkederek Saldırı Pozisyonuna Geçmeleri ve Haçlı Devletlerinin İnkırazının Başlaması................................................................... 313 6. Kāhire’nin Siyâsî, İlmî ve Kültürel Manada Kıymetinin Artması ..................... 317 7. Mısır’da Abbâsî Hilâfeti’nin İhyâsı ................................................................... 322 B. AYNİCÂLÛT SAVAŞI’NIN İSLÂM TARİHİ VE MÜSLÜMANLAR AÇISINDAN EHEMMİYETİ.................................................................................. 327 1. İslâm Âleminin Moğollara ve Moğol İstîlâsına Bakışı........................................ 327 1.1. Muâsır Tarihçilerin Eserlerine Göre İslâm Âlemindeki Moğol Algısı............ 328 xiv 1.2. Moğol İstîlâsı Döneminde Müslümanların Kurtarıcı Hükümdar Beklentileri............................................................................................................... 332 1.3. Moğol İstîlâsı Döneminde Müslümanların Uğradığı Felaketler ve Ortaya Çıkan Kıyâmet Beklentisi................................................................................................... 335 2. Aynicâlût Savaşı’nın İslâm Tarihi ve Müslümanlar Açısından Ehemmiyeti....... 356 SONUÇ............................................................................................................................ 366 KAYNAKÇA ............................................................................................................... 370 A. KAYNAK ESERLER......................................................................................... 370 B. MODERN ARAŞTIRMALAR VE ANSİKLOPEDİ MADDELERİ...... 379 xv KISALTMALAR LİSTESİ a. mlf. : Aynı müellif a. yer : Aynı yer ae. : Aynı eser age. : Adı geçen eser agm. : Adı geçen makale/madde agt. : Adı geçen tez AS : Aleyhisselâm bkz. : Bakınız BSOAS : Bulletin of the School of Oriental and African Studies DGBİT : Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi DİA : Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi ed. : Editör EI2 : The Encyclopaedia of Islam (Brill, New Edition) haz. : Hazırlayan İA : Millî Eğitim Bakanlığı İslâm Ansiklopedisi İÜ : İstanbul Üniversitesi krş. : Karşılaştırınız no: : Numara not. : Notlandıran nşr. : Neşreden OMÜ : Ondokuz Mayız Üniversitesi ö. : Ölüm tarihi ra : Radıyallâhu Anh s. : Sayfa numarası Sa. : Sayı xvi SAV : Sallallâhu Aleyhi ve Sellem t. y. : Tarih yok thk. : Tahkik eden trc. : Tercüme eden TTK : Türk Tarih Kurumu Vol. : Volume vr. : Varak numarası y. y. : Yayım yeri yok yay. : Yayınlayan 1 KAYNAKLAR Moğol istîlâsı’nın yahut Aynicâlût Savaşı’nın çağdaşı olan veya bu hadiselerden sonra yaşamış bulunan hemen bütün Ortaçağ tarihçileri eserlerinde söz konusu hadiseler hakkında malumata yer vermişlerdir. Dolayısıyla Ortaçağ tarihi bünyesindeki birçok mevzunun aksine bu iki hadise hakkında araştırma yapacak kimseler hiçbir şekilde kaynak sıkıntısı çekmemekte, başta Arapça ve ikinci sırada Farsça olarak kaleme alınmış çağdaş kaynaklar bu konular hakkında araştırmacılara yeterli bilgi vermektedir. Biz araştırmamız sırasında kullandığımız kaynakları; İslâm Kaynakları, Moğol Kaynakları, Doğu Hristiyan Kaynakları, Batı Hristiyan Kaynakları ve son olarak Araştırma Eserleri başlıkları altında tasnif edecek ve bu kaynakları müelliflerinin ölüm tarihlerine göre sıralayarak tezimizde hangi vesilelerle kendilerine müracaat ettiğimizi belirteceğiz. A. İSLÂM KAYNAKLARI 1. Husûsî Tarihler Önceleri Irak Selçuklu Devleti’nin hizmetinde bulunan tarihçi ve müzehhip Ebû Bekr Necmüddîn Muhammed b. Alî b. Süleymân er-Râvendî’nin (ö. 603/1207’den sonra) bu devletin 590/1194 senesinde yıkılmasından sonra kaleme aldığı ve Türkiye Selçuklu Sultanı I. Gıyâseddîn Keyhusrev’e (588-593/1192-1196, 601-607/1205-1211) ithaf ve takdim ettiği Râhatü’s-Sudûr ve Âyetü’s-Sürûr adlı eser1 Irak Selçuklularının yanında Hârizmşahlar ve onların hilâfet makamıyla münasebetleri hakkında malumat vermektedir. Eser Türkçe’ye tercüme edilerek yayımlanmıştır.2 Biz Râvendî’nin bu eserini Hârizmşah Alâeddîn Tekiş’in (568- 596/1172-1200) Halîfe Nâsır-Lidînillâh (575-622/1180-1225) ile bir haberleşmesi münasebetiyle kullandık. 1 Râvendî ve Râhatü’s-Sudûr adlı eseri hakkında malumat için bkz. Abdülkerim Özaydın, “Râvendî, Muhammed b. Ali”, DİA, XXXIV, 471-472. 2 Ebû Bekr Necmüddîn Muhammed b. Alî b. Süleymân er-Râvendî, Râhatü’s-Sudûr ve Âyetü’sSürûr, (trc. Ahmet Ateş), TTK, Ankara 1960, II. 2 Eyyûbîler dönemi devlet adamı, ayrıca fakîh ve tarihçisi olan Ebü’l-Mehâsin Bahâüddîn Yûsuf b. Râfi‘ İbn Şeddâd’ın (ö. 632/1234)3 Selâhaddîn-i Eyyûbî’nin hayatı ve mücadelesine dair telif ettiği en-Nevâdirü’s-Sultâniyye ve’l-Mehâsinü’lYûsufiyye adlı eseri Aynicâlût mevkiinde evvelce müslümanlar ile Haçlılar arasında cereyan eden bir karşılaşmaya işaret etmek için kullandık. Eser tahkik edilerek yayımlanmış olup4 müellifin adı çalışmamızda “Bahâeddîn İbn Şeddâd” şeklinde gösterilmiştir. Aynı hadiseler hakkında Eyyûbîler döneminin meşhur edip ve tarihçisi Ebû İbrâhîm Kıvâmüddîn el-Feth b. Alî el-Bündârî’nin (ö. 643/1245)5 Sene’lBerki’ş-Şâmî adlı çalışmasını6 da kaynak olarak kullandık. Hârizmşahlar Devleti’nin meşhur tarihçi ve münşîsi olan Şihâbüddîn Muhammed b. Ahmed b. Alî el-Hurendizî ez-Zeyderî en-Nesevî’nin (ö. 647/1249- 50)7 Hârizmşahlar, Cengiz devri Moğol istîlâsı ve bilhassa Sultan Celâleddîn Mengübertî’nin (617-629/1220-1231) faaliyetleri hakkında çok kıymetli bilgiler ihtiva eden eseri Sîretü’s-Sultân Celâliddîn Mengübertî, İbnü’l-Esîr’in elKâmil’inde Sultan Celâleddîn’e dair yetersiz malumat verilmesi dolayısıyla kaleme alınmıştır. Eserin Arapça’dan Fransızca’ya yapılan tercümesi Necip Âsım Yazıksız tarafından Türkçe’ye aktarılmış olup biz de çalışmamızda bu tercümeden8 istifade ettik. Müellifin adı çalışmamızda “Nesevî” şeklinde kısaltılmıştır. Eyyûbî veziri ve tarihçisi olan Ebü’l-Fezâil Muhammed b. Alî b. Abdilazîz b. Nazîf el-Ğassânî el-Hamevî’nin (ö. 651/1253’ten sonra)9 Hıms Eyyûbî hükümdarı elMelikü’l-Mansûr Nâsıreddîn İbrâhîm’e takdim ettiği et-Târîhu’l-Mansûrî adlı eseri Sultan Celâleddîn Mengübertî’nin Türkiye Selçukluları ve Eyyûbîlerle münasebetleri, Celâleddîn’in Ahlat kuşatması ve Yassıçimen Savaşı, ayrıca Türkiye 3 Bahâeddîn İbn Şeddâd’ın hayatı ve eserleri hakkında malumat için bkz. Casim Avcı, “İbn Şeddâd, Bahâeddin”, DİA, XX, 373-374. 4 Ebü’l-Mehâsin Bahâüddîn Yûsuf b. Râfi‘ İbn Şeddâd, en-Nevâdirü’s-Sultâniyye ve’l-Mehâsinü’lYûsufiyye (Sîretü Salâhiddîn), (thk. Cemâleddin eş-Şeyyâl), Mektebetü’l-Hâncî, Kāhire 1994. 5 Bündârî ve eserleri hakkında bkz. Özaydın, “Bündârî”, DİA, VI, 489-490. 6 Ebû İbrâhîm Kıvâmüddîn el-Feth b. Alî el-Bündârî, Sene’l-Berki’ş-Şâmî, (thk. Fethiyye enNebrâvî), Mektebetü’l-Hâncî, Kāhire 1979. 7 Nesevî’nin hayatı ve eserleri hakkında bilgi için bkz. Özaydın, “Nesevî, Muhammed b. Ahmed”, DİA, XXXII, 577-578. 8 Şihâbüddîn Muhammed b. Ahmed b. Alî el-Hurendizî ez-Zeyderî en-Nesevî, Sîretü’s-Sultân Celâliddîn Mengübertî (Celâlüttin Harezemşah), (Fransızcadan trc. Necip Âsım Yazıksız), Maârif Vekâleti, İstanbul 1934. 9 İbn Nazîf el-Hamevî’nin hayatı ve eserleri hakkında bkz. Angelika Hartmann, “İbn Nazîf”, DİA, XX, 230-231. 3 Selçuklularının Moğollara karşı aldıkları bazı önlemler hakkında tezimize kaynaklık etmiştir. Eser tahkikli olarak neşredilmiştir.10 Müellifin adı çalışmamızda “İbn Nazîf” şeklinde kısaltılmıştır. Eyyûbî ve Memlük hâkimiyetleri altındaki Dımaşk’ta yaşamış bulunan, Moğolların Dımaşk’ı istîlâsı, hristiyanların şehirdeki taşkınlıkları, Aynicâlût Savaşı’ndan sonra şehrin Memlük hâkimiyetine girmesi gibi çok mühim hadiselerin görgü tanığı olan ve Ortaçağ’ın en büyük İslâm tarihçilerinden sayılan fakîh, hadîs hâfızı ve kırâat âlimi Ebû Şâme Şihâbüddîn Abdurrahmân b. İsmâ‘îl b. İbrâhîm elMakdisî’nin (ö. 665/1267)11 Zengîler ve Eyyûbîler hakkında yazdığı Kitâbü’rRavzateyn fî Ahbâri’d-Devleteyn en-Nûriyye ve’s-Salâhiyye adlı son derece değerli eserinde bu iki hanedanın tüm siyâsî faaliyetlerine ve Haçlılarla mücadelelerine dair geniş bilgi bulunmaktadır. Özellikle kendi kitabına Terâcimü Ricâli’l-Karneyni’sSâdis ve’s-Sâbi‘ adıyla yazmış olduğu zeyl, Eyyûbîlerin Suriye’deki son dönemleri, Suriye’deki Moğol hâkimiyeti ve aynı coğrafyada Memlük hâkimiyetinin başlangıç devirleri hakkında önemli bilgiler içermekte olup tezimizin başından sonuna kadar istifade ettiğimiz en önemli kaynaklardandır. Eserin zeyl kısmı Muhammed Zâhid elKevserî tarafından tahkik edilerek yayımlanmış,12 daha sonra Kitâbü’r-Ravzateyn’in tamamı zeyliyle birlikte beş cilt halinde tahkik edilerek neşredilmiştir. Biz ikinci neşrin çalışmamızla ilgili bazı bilgiler ihtiva eden üçüncü cildini de kullandık.13 Müellifin adı tezimizde “Ebû Şâme”, onun Kitâbü’r-Ravzateyn’e zeyl olarak yazdığı eseri ise “Terâcim” şeklinde kısaltılmıştır. Kâtiplik ve diplomatlık görevleriyle Haleb ve Dımaşk Eyyûbî hükümdarı elMelikü’n-Nâsır Yûsuf’un (634-658/1236-1260), bilahare Memlük hükümdarları elMelikü’z-Zâhir Rükneddîn Baybars (658-676/1260-1277) ve el-Melikü’l-Mansûr Seyfeddîn Kalavun’un (678-689/1279-1290) hizmetinde bulunan meşhur tarihçi Ebû 10 Ebü’l-Fezâil Muhammed b. Alî b. Abdilazîz b. Nazîf el-Ğassânî el-Hamevî, et-Târîhu’l-Mansûrî, (thk. Ebü’l-‘İyd Dudu), Matbû‘atü Mecma‘i’l-Luğati’l-Arabiyye, Dımaşk 1981. 11 Ebû Şâme el-Makdisî’nin hayatı ve eserlerine dair bkz. Tayyar Altıkulaç, “Ebû Şâme el-Makdisî”, DİA, X, 233-235. 12 Ebû Şâme Şihâbüddîn Abdurrahmân b. İsmâ‘îl b. İbrâhîm el-Makdisî, Terâcimü Ricâli’lKarneyni’s-Sâdis ve’s-Sâbi‘ (Zeyl ‘ale’r-Ravzateyn), (thk. Muhammed Zâhid el-Kevserî), Dâru’lCîl, Beyrut 1974. 13 Ebû Şâme, Kitâbü’r-Ravzateyn fî Ahbâri’d-Devleteyn en-Nûriyye ve’s-Salâhiyye, (thk. ve not. İbrâhîm Şemseddîn), Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 2002, III. 4 Abdillâh İzzüddîn Muhammed b. Alî b. İbrâhîm İbn Şeddâd el-Ensârî el-Halebî de (ö. 684/1285)14 Târîhu’l-Meliki’z-Zâhir (Sîretü’l-Meliki’z-Zâhir) adlı eserinde Sultan Baybars ve dönemi hakkında kıymetli bilgiler vermektedir. Ne yazık ki bu eserin sadece 670/1271-676/1277 senelerini ihtiva eden ikinci cildi bize ulaşabilmiştir. Eserin elde bulunan kısmı Mehmed Şerefettin Yaltkaya tarafından Türkçe’ye tercüme edilmiştir.15 Çalışmamızda Bahâeddîn İbn Şeddâd ile karışmaması için adını “İzzeddîn İbn Şeddâd” şeklinde verdiğimiz bu müellifin eserini, Sultan Kutuz’un Aynicâlût Savaşı hazırlıkları sırasında ihdas ettiği vergilerin Baybars’ın saltanatı döneminde kaldırıldığından bahsettiğimiz yerde kullandık. Türkiye Selçuklularının her türlü faaliyeti hakkında teferruatlı malumat veren en mühim kaynak mevkiinde bulunan el-Evâmiru’l-‘Alâ’iyye fi’l-Umûri’l-‘Alâ’iyye, “İbn Bîbî” adıyla meşhur olmuş Nâsırüddîn Hüseyn b. Muhammed b. Alî el-Ca‘ferî er-Rugadî (ö. 684/1285’ten sonra) adlı Fars edibi ve tarihçisi tarafından telif edilmiştir. Anadolu’nun Moğolların işgali altında olduğu yıllarda Alâeddîn Atâ’ Melik Cüveynî’nin İbn Bîbî’ye bir Selçuklu tarihi (Selçuknâme) yazımı vazifesi vermesi üzerine hazırlanmış ve adını Sultan I. Alâeddîn Keykubâd’ın unvanından almış olan eser, müellifin yazılı kaynak kullanmaması ve sadece şifahî rivayetleri bir araya getirmesi yoluyla telif edilmiş olmasına rağmen Türkiye Selçuklularının Moğollara karşı aldıkları tedbirler, yine onların Abbâsîler, Eyyûbîler ve Hârizmşahlar ile münasebetleri hakkında güvenilir bilgi veren oldukça önemli, ayrıca dil ve edebiyat değeri yüksek bir çalışmadır.16 Bu konularda ve çalışmamız boyunca Türkiye Selçuklularının her türlü faaliyeti hakkında istifade ettiğimiz eserin müellifi için biz de “İbn Bîbî” kısaltmasını kullandık. Eser Mürsel Öztürk tarafından Türkçe’ye tercüme edilmiştir.17 Bahrî Memlük Devleti’nin kuruluş dönemindeki en mühim hadiselere tanıklık eden ve bizzat Sultan Kutuz’un Moğollara karşı tertip ettiği Suriye seferine iştirak 14 İzzeddîn İbn Şeddâd’ın hayatı ve eserleri hakkında bilgi için bkz. Avcı, “İbn Şeddâd, İzzeddin”, DİA, XX, 374-376. 15 Ebû Abdillâh İzzüddîn Muhammed b. Alî b. İbrâhîm İbn Şeddâd el-Ensârî el-Halebî, Târîhu’lMeliki’z-Zâhir (Baypars Tarihi: Al-Melik-Az-Zahir Baypars Hakkındaki Tarihin İkinci Cildi), (trc. M. Şerefettin Yaltkaya), TTK, Ankara 2000. 16 İbn Bîbî ve Selçuknâme’si hakkında malumat için bkz. Özaydın, “İbn Bîbî”, DİA, XIX, 379-382. 17 Nâsırüddîn Hüseyn b. Muhammed b. Alî el-Ca‘ferî er-Rugadî İbn Bîbî, el-Evâmiru’l-‘Alâ’iyye fi’l-Umûri’l-‘Alâ’iyye, (Selçuknâme II), (trc. Mürsel Öztürk), TTK, Ankara 2014. 5 eden meşhur kadı, münşî, edip ve tarihçi Ebü’l-Fazl Muhyiddîn Abdullâh b. Abdizzâhir b. Neşvân es-Sa‘dî (ö. 692/1293), 18 çalışmamızın en önemli kaynaklarından birinin müellifidir. Onun Sultan Baybars dönemi olaylarını bütün teferruatıyla anlatan çok kıymetli eseri er-Ravzu’z-Zâhir fî Sîreti Meliki’z-Zâhir Baybars’ın gerek saltanatından evvelki, gerek sonraki bütün icraatlarını muhtevi olup özellikle Aynicâlût Savaşı’nda Baybars’ın ve Bahrî Memlüklerin rolleri hakkında bizi aydınlatmaktadır. Müellifin Sultan Baybars döneminde Dîvân-ı İnşâ’nın riyâseti vazifesini yürütmüş ve dolayısıyla Sultan’ın en yakınları arasına girmiş olması erRavzu’z-Zâhir’i mezkûr dönem hakkında yapılacak araştırmalar için vazgeçilmez bir kaynak haline getirmektedir. er-Ravzu’z-Zâhir’in dili diğer Ortaçağ İslâm müelliflerinin eserlerinde kullandıkları dile nispetle ağırdır. Biz eserin bilhassa Aynicâlût Savaşı öncesinde Bahrî Memlüklerin ve Baybars’ın vaziyetini, Aynicâlût Savaşı sırasındaki bazı olayları, savaştan hemen sonraki vukuatı, Baybars’ın Kutuz’u öldürerek Memlük tahtına geçişini ve Mısır’da Abbâsî Hilâfeti’nin ihyâsını konu alan bölümlerinden istifade ettik. Eser tahkikli olarak neşredilmiş olup19 eserin müellifi hakkında kullandığımız kısaltma “İbn Abdüzzâhir”dir. Hama, Dımaşk ve Mısır Eyyûbî hükümdarlarının hizmetinde bulunmuş olan meşhur kadı, diplomat ve Eyyûbî tarihçisi Ebû Abdillâh Cemâlüddîn Muhammed b. Sâlim b. Nasrillâh et-Temîmî el-Hamevî’nin yahut daha meşhur adıyla İbn Vâsıl’ın (ö. 697/1298)20 bütün Eyyûbî hanedanı ve Bahrî Memlük Devleti’nin ilk yılları hakkında önemli bilgiler içeren Müferricü’l-Kürûb fî Ahbâri Benî Eyyûb adlı eseri, adı geçen hanedan ve devletler hakkındaki araştırmaların temel kaynaklarından biri konumundadır. Müellifin Eyyûbîlerin Türkiye Selçukluları, Hârizmşahlar, Haçlılar ve Moğollarla münasebetlerine, Suriye’nin Moğollar tarafından istîlâsına, bu sırada Eyyûbî ailesinin vaziyetine ve Aynicâlût Savaşı arifesindeki hadiselere dair verdiği malumat bilhassa kıymetlidir. Kendi dönemindeki bazı mühim olayların bizzat görgü tanığı olan İbn Vâsıl, çalışmamızın Aynicâlût Savaşı’ndan bahseden kısmında görüleceği üzere Moğollarla savaşmak üzere Kāhire’den ayrılan Memlük İslâm 18 Muhyiddîn İbn Abdüzzâhir’in hayatı ve eserleri hakkında bilgi için bkz. Asri Çubukçu, “İbn Abdüzzâhir”, DİA, XIX, 289-291. 19 Ebü’l-Fazl Muhyiddîn Abdullâh b. Abdizzâhir b. Neşvân es-Sa‘dî, er-Ravzu’z-Zâhir fî Sîreti Meliki’z-Zâhir, (thk. Abdülazîz el-Huvaytır), Riyâd 1976. 20 İbn Vâsıl’ın hayatı ve eserleri hakkında bkz. Cengiz Tomar, “İbn Vâsıl”, DİA, XX, 438-440. 6 ordusunu Sâlihiyye’ye kadar uğurlayan grubun içerisinde de yer almış, hatta Sâlihiyye’de kurulan ordugâhta Hama Eyyûbî hükümdarı el-Melikü’l-Mansûr Nâsırüddîn Muhammed ile birlikte iftar yemeği yemiştir. İbn Vâsıl’ın Eyyûbîler ve Bahrî Memlükler ile ilgili birçok hadisenin birinci elden kaynağı durumundaki bu eseri tahkikli şekilde neşredilmiş olup eserin neşrinin çalışmamızda incelediğimiz konuları ihtiva eden üçüncü ve dördüncü ciltleri21 ile yine eserin 646-659/1248-1261 yılları arasındaki olayları anlatan son kısmı22 tarafımızdan kullanılmıştır. Müellifin adı çalışmamızda “İbn Vâsıl” şeklinde verilmiştir. Iraklı Şiî tarihçi Ebû Ca‘fer Safiyyüddîn Muhammed b. Alî b. Tabâtabâ elHasenî el-Alevî İbnü’t-Tıktakā (ö. 709/1309’dan sonra), İlhanlı hükümdarı Gāzân Han’ın (694-703/1295-1304) Musul valisi olan Fahreddîn Îsâ’ya ithaf ettiği tarih ve siyâsetnâme hususiyeti gösteren el-Fahrî adlı eserinin İslâm halîfelerine dair olan ikinci kısmında Hz. Ebûbekir’den (ra) Abbâsî hanedanının Bağdâd’daki hâkimiyetinin sona erdiği 656/1258 tarihine kadarki dönemi ele almıştır.23 Çalışmamızla alakalı olarak Hülâgû’nun Bağdâd seferi, Bağdâd’ın muhasarası ve işgali gibi konularda kısa fakat kıymetli malumat vermekte olan eser Ramazan Şeşen tarafından dilimize kazandırılmıştır.24 Müellifin adı tarafımızdan “İbnü’t-Tıktakā” şeklinde kısaltılmıştır. Iraklı muhaddis, tarihçi ve hattat Ebü’l-Fazl Kemâlüddîn Abdürrezzâk b. Ahmed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Bağdâdî İbnü’l-Fuvatî (ö. 723/1323), Moğolların Bağdâd’ı işgali sırasında kardeşi ile birlikte esir düşmüş, İlhanlı hâkimiyetindeki İran’da uzun bir süre kalmış, hatta Merâga Rasadhânesi’nin kütüphanesinde hâfız-ı kütüplük yapmıştır. İran’da bulunduğu sırada mühim tarih ve biyografi kitapları telif etmiş olan İbnü’l-Fuvatî’nin kıymetli eserlerinden biri de el- 21 Ebû Abdillâh Cemâlüddîn Muhammed b. Sâlim b. Nasrillâh et-Temîmî el-Hamevî İbn Vâsıl, Müferricü’l-Kürûb fî Ahbâri Benî Eyyûb, (thk. Cemâleddîn eş-Şeyyâl), Kāhire 1960, III; ae., (thk. Haseneyn Muhammed Rebî‘), Kāhire 1972, IV. 22 İbn Vâsıl, ae., (Die Chronik des İbn Wāsil), (thk. Mohamed Rahim), Harrassowitz Verlag, Wiesbaden 2010. 23 İbnü’t-Tıktakā ve eseri el-Fahrî hakkında malumat için bkz. Sabri Hizmetli, “İbnü’t-Tıktakā”, DİA, XXI, 232-233. 24 Ebû Ca‘fer Safiyyüddîn Muhammed b. Alî b. Tabâtabâ el-Hasenî el-Alevî İbnü’t-Tıktakā, el-Fahrî (Devlet İdaresi, Halifeler, Vezirleri Tarihi, 632-1258), (trc. Ramazan Şeşen), Bilge Kültür Sanat Yayınları, İstanbul 2016. 7 Havâdisü’l-Câmi‘a ve’t-Tecârübü’n-Nâfi‘a fi’l-Mi’eti’s-Sâbi‘a’dır.25 626- 700/1228-1301 yılları arasında cereyan eden hadiseleri yıl başlıkları altında ele alan eser, özellikle Ögedey döneminde Moğolların hilâfet topraklarına düzenledikleri yağma hareketleri, Halîfe Müsta‘sım-Billâh’ın Güyük ve Hülâgû ile diplomatik münasebetleri, Hülâgû’nun Irak’ı istîlâsı ve Bağdâd’ı işgal etmesi gibi olaylar için önemli bir kaynaktır. Müellif çalışmamızda kısaca “İbnü’l-Fuvatî” şeklinde gösterilmiştir. Bahrî Memlükler döneminin meşhur tarihçi, fakih ve emîri olup Haçlılara ve Moğollara karşı yapılan seferlere iştirak etmiş, kendi dönemindeki birçok önemli hadiseye bizzat şahitlik etmiş olan Rüknüddîn Baybars el-Mansûrî en-Nâsırî edDevâdâr el-Hıtâî (ö. 725/1325), yaratılıştan 724/1324 senesine kadar vukua gelmiş mühim hadiseleri ihtiva eden Zübdetü’l-Fikre fî Târîhi’l-Hicre adlı eserinin son kısmını Bahrî Memlük Devleti dönemine ayırmıştır. Esasen müellifin on bir cilt halinde telif ettiği bu eser, muhtevasından da anlaşılacağı üzere bir umûmî tarihtir;26 ancak günümüze sadece bir kısmı intikal etmiş olan Zübdetü’l-Fikre’nin27 çalışmamızı esas ilgilendiren kısmı, eserin Memlük Devleti’nin ilk yıllarından müellifin vefatına yakın bir döneme kadar gelen olayların kaydedildiği son bölümüdür. Hadiseleri sene başlıkları altında ele alan eser, Suriye’nin Moğollar tarafından işgalinden Rükneddîn Baybars el-Bundukdârî’nin cülusuna kadar cereyan eden olaylar ve bu arada Aynicâlût Savaşı hakkında tezimizin başta gelen kaynaklarındandır. Secili ve sanatlı bir üslupla kaleme alınmış olan Zübdetü’l- 25 Kâtib Çelebi bu eserin İbnü’l-Fuvatî’ye ait olduğunu belirtmesine rağmen (Keşfü’z-Zunûn ‘an Esâmi’l-Kütüb ve’l-Fünûn, (yay. M. Şerefettin Yaltkaya-Kilisli Rıfat Bilge) Milli Eğitim Bakanlığı, Ankara 1360/1941, I, 693) bu husus günümüz araştırmacıları arasında tartışma konusu olmuştur. elHavâdisü’l-Câmi‘a’yı ilk kez İbnü’l-Fuvatî’nin adıyla neşreden Mustafâ Cevâd daha sonra eserin Ebü’l-Abbâs Muhibbüddîn Ahmed el-Kerhî’ye ait olabileceğini söylemiş, eseri tekrar yayımlayan Beşşâr Avvâd Ma‘rûf ve İmâd Abdüsselâm Raûf ise eserin İbnü’l-Fuvatî ile çağdaş olup ismi bilinmeyen bir müellif tarafından kaleme alındığını söylemişlerdir. Bu görüşler için, ayrıca İbnü’lFuvatî’nin hayatı ve eserleri hakkında bkz. Tomar, “İbnü’l-Fuvatî”, DİA, XXI, 47-49. Bununla birlikte eserin bizim kullandığımız neşri de yine İbnü’l-Fuvatî’ye nispet edilerek yayımlandığından ötürü biz de eseri aynı müellifin adıyla birlikte zikretmeyi uygun gördük. Eserin neşri için bkz. Ebü’lFazl Kemâlüddîn Abdürrezzâk b. Ahmed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Bağdâdî İbnü’l-Fuvatî, elHavâdisü’l-Câmi‘a ve’t-Tecârübü’n-Nâfi‘a fi’l-Mi’eti’s-Sâbi‘a, (thk. Mehdî en-Necm), Dâru’lKütübi’l-İlmiyye, Beyrut 2003. 26 Umûmî tarih eseri olduğu halde günümüze sadece bir kısmı intikal etmiş ve dolayısıyla sadece bazı hanedanlara dair malumat vermekte olan kaynaklar burada tarafımızdan husûsî tarihler başlığı altında ele alınmıştır. 27 Baybars el-Mansûrî ve onun en mühim eseri olan Zübdetü’l-Fikre hakkında bilgi için bkz. Çubukçu, “Baybars”, DİA, V, 220-221. 8 Fikre’nin çalışmamız sırasında istifade ettiğimiz son bölümü tahkikli olarak neşredilmiştir.28 Müellifin 650/1252 senesinden 711/1312 senesine kadarki Bahrî Memlük Devleti tarihini yine yıl başlıkları altında anlatan et-Tuhfetü’l-Mülûkiyye fi’d-Devleti’t-Türkiyye adlı eseri29 ile Eyyûbî ve Bahrî Memlük hükümdarları hakkında kısa fakat derli toplu bilgi veren Muhtâru’l-Ahbâr’ı30 da tezimizin kaynakları arasındadır. Müellifin adı tezimizde “Baybars el-Mansûrî” şeklinde kısaltılmıştır. Bir sûfî-ulemâ ailesine mensup olup hayatının hiçbir devresinde resmî görev almamış olan din âlimi Ebü’l-Feth Kutbüddîn Mûsâ b. Muhammed b. Ahmed elBa‘lebekkî el-Yûnînî (ö. 726/1326), daha ziyade Sıbt İbnü’l-Cevzî’nin Mir’âtü’zZamân adlı eserine yazmış olduğu zeyl ile şöhret bulmuştur. 654-711/1256-1312 arasında vukua gelen hadiseleri yıl başlıkları altında aktaran Zeylü Mir’âti’z-Zamân, Eyyûbîlerin son dönemine, Haçlılara, Moğollara ve Bahrî Memlük Devleti’nin ilk devirlerine ait son derece kıymetli malumat vermektedir. Özellikle Moğolların Suriye’yi istîlâsı ve Aynicâlût Savaşı hakkında orijinal bilgiler içeren ve Mısır ile Suriye’nin kültürel ortamına dair okurlarını aydınlatan eser sonraki birçok Memlük tarihçisi tarafından da kaynak olarak kullanılmıştır.31 Eser tahkikli şekilde neşredilmiş olup biz bu neşrin Moğolların Irak, el-Cezîre ve Suriye’yi istîlâsı sırasında gerçekleşen olaylar, Dımaşk’taki hristiyanların taşkınlıkları, Sultan Kutuz’un cihâd hazırlıkları, Ketboğa’nın Suriye’deki faaliyetleri, Aynicâlût Savaşı, Sultan Kutuz’un Aynicâlût Savaşı’ndan sonraki icraatları, yine Sultan Kutuz’un katli ve Rükneddîn Baybars’ın Memlük tahtına cülusu gibi hadiseleri ihtiva eden birinci 28 Rüknüddîn Baybars el-Mansûrî en-Nâsırî ed-Devâdâr el-Hıtâî, Zübdetü’l-Fikre fî Târîhi’l-Hicre, (thk. Donald S. Richards), Beyrut 1998. 29 Baybars el-Mansûrî, et-Tuhfetü’l-Mülûkiyye fi’d-Devleti’t-Türkiyye, (thk. Abdülhamîd Sâlih Hamdân), ed-Dâru’l-Mısriyyetü’l-Lübnâniyye, Kāhire 1987; ae. (Türk Devleti Konusunda Sultânlara Armağan (1252-1312)), (trc. Hüseyin Polat), TTK, Ankara 2016. Biz çalışmamızda ekseriyetle eserin Türkçe tercümesini kullandık. 30 Baybars el-Mansûrî, Muhtâru’l-Ahbâr (Târîhu’d-Devleti’l-Eyyûbiyye ve Devleti’l-Memâlîki’lBahriyye Hattâ Sene 702), (thk. Abdülhamîd Sâlih Hamdân), ed-Dâru’l-Mısriyyetü’l-Lübnâniyye, Kāhire 1993. 31 Yûnînî ve Zeylü Mir’âti’z-Zamân adlı eseri hakkında bilgi için bkz. Mustafa Sabri Küçükaşçı, “Yûnînî”, DİA, XLIII, 596-597. 9 ve ikinci ciltlerinden32 istifade ettik. Müellifin adı çalışmamızda “Yûnînî” şeklinde kısaltılmıştır. Anadolu’nun İlhanlı Moğol işgali altında bulunduğu yıllarda Türkiye Selçuklu Devleti memurlarından olan, bir dönem Anadolu vakıflarının mütevelliliğinde ve Aksaray kalesi dizdarlığında bulunan, İbn Bîbî’nin el-Evâmiru’l- ‘Alâ’iyye’sinden sonra en mühim Türkiye Selçuklu tarihini telif etmiş olan Kerîmüddîn Mahmûd b. Muhammed el-Aksarâyî (ö. 733/1332-33), dört bölümden oluşan Müsâmeretü’l-Ahbâr ve Müsâyeretü’l-Ahyâr adlı eserinin üçüncü bölümünü Büyük Selçukluların kuruluşundan Türkiye Selçuklu hükümdarı II. Gıyâseddîn Keyhusrev’e kadar gelen olaylara ve dördüncü bölümünü XIV. asrın ikinci yarısına kadar gerçekleşen hadiselere ayırmıştır.33 Eserin üçüncü ve dördüncü bölümleri Mürsel Öztürk tarafından Türkçe’ye tercüme edilmiştir.34 Eserin çalışmamızla doğrudan ilgisi ve dolayısıyla tezimiz için büyük bir kaynak değeri bulunmamaktadır. Bununla birlikte Hülâgû’nun Suriye seferi sırasında Türkiye Selçuklu tahtının müşterek hükümdarlarının pozisyonu, Hülâgû’nun Haleb ve Dımaşk Eyyûbî hükümdarı el-Melikü’n-Nâsır Yûsuf’a gönderdiği mektuplar ve Nasîrüddîn Tûsî’nin hadiselerdeki konumu gibi araştırmamız için ikinci veya üçüncü derecede önemli bilgiler hususunda Müsâmeretü’l-Ahbâr’dan istifade ettik. Müellifin ismi çalışmamızda “Aksarâyî” şeklinde kısaltılmıştır. İslâm tarihinin en velûd müelliflerinden olup akâid, fıkıh, hadîs, tarih ve terâcim türlerinde 300 civarında eser kaleme almış olan Türk asıllı meşhur hadîs hâfızı, kırâat âlimi ve tarihçi Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân ez-Zehebî et-Türkmânî el-Fârıkī ed-Dımaşkī’nin (ö. 748/1348) her biri kendi döneminde bir şekilde şöhret bulmuş 40.000 kimsenin hal tercümesini ihtiva eden hacimli eseri Târîhu’l-İslâm ve Vefeyâtü’l-Meşâhîr ve’l-A‘lâm da tezimizin önemli kaynaklarından biridir. Hz. Peygamber’in (SAV) Medîne’ye hicret ettiği tarihten başlayarak 700/1301 senesine kadarki süreci onar yıllık yetmiş tabakaya ayırmış olan 32 Ebü’l-Feth Kutbüddîn Mûsâ b. Muhammed b. Ahmed el-Ba‘lebekkî el-Yûnînî, Zeylü Mir’âti’zZamân, Dâiretü’l-Maârifi’l-Osmâniyye, Haydarabad 1954-1955, I-II. 33 Aksarâyî ve eseri hakkında malumat için bkz. İsmail Aka, “Aksarâyî, Kerîmüddin”, DİA, II, 293. 34 Kerîmüddîn Mahmûd b. Muhammed el-Aksarâyî, Müsâmeretü’l-Ahbâr ve Müsâyeretü’l-Ahyâr, (trc. Mürsel Öztürk), TTK, Ankara 2000. 10 müellif, her sene gerçekleşen mühim hadiselere de yer vermiştir.35 Târîhu’l-İslâm vefeyât tarzında bir eser gibi görünmekle birlikte, eserin İslâmî dönem siyâsî tarihine, özellikle Moğolların Ögedey döneminde hilâfet topraklarını tacizleri, Hülâgû’nun Bağdâd’ı işgali, Suriye’nin istîlâsı, el-Melikü’n-Nâsır Yûsuf’un Moğollara karşı tutumu, Bahrî Memlük Devleti’nin kuruluş yıllarındaki olaylar, Sultan Kutuz’un tahta cülusu ve icraatları, Aynicâlût Savaşı, savaştan sonra Suriye’deki gelişmeler, Sultan Kutuz’un öldürülmesi ve Rükneddîn Baybars’ın Bahrî Memlük Devleti sultanı olması gibi çalışmamızı ilgilendiren hadiselere dair verdiği kıymetli malumat bu eserin aynı zamanda bir İslâm tarihi olduğunu göstermektedir. Müellifin özellikle Aynicâlût Savaşı’ndan hemen önce gerçekleşen bazı olaylara dair verdiği bilgiler başka hiçbir kaynakta bulunmamaktadır. Biz elli üç cilt halinde neşredilmiş olan eserin tezimizi doğrudan alakadar eden beş cildinden istifade ettik.36 Hâfız Zehebî’nin Târîhu’l-İslâm’daki hal tercümelerini ihtisar ederek hazırladığı Düvelü’l-İslâm’ın iki ciltlik tahkikli neşrinin ikinci cildi37 ile yine müellifin Târîhu’l-İslâm’ın bir muhtasarını çıkarmak ve buna bazı ilavelerde bulunmak suretiyle hazırladığı el-‘İber fî Haberi men Ğaber adlı eserinin dört ciltlik tahkikli neşrinin üçüncü cildi38 de çalışmamızın kaynakları arasında yer almaktadır. Müellifin adı çalışmamızda “Zehebî” şeklinde kısaltılmıştır. Selçukluların tarih sahnesine çıkışlarından 765/1363 senesine kadarki vukuatı anlatan Anonim Selçuknâme’nin çalışmamız için husûsî bir kıymeti bulunmamaktadır. İbn Bîbî ve Aksarâyî’nin eserleriyle mukayese edildiğinde yer yer bilgi yanlışları içeren eseri sadece Sultan I. Alâeddîn Keykubâd’ın Moğollara karşı Konya ve Sivas’ta tahkimât yaptırması ile Kösedağ Savaşı mevzularında kullandık. İlk kez Feridun Nafiz Uzluk tarafından dilimize kazandırılan eser yakın bir tarihte tekrar Türkçe’ye tercüme edilmiş olup biz bu ikinci tercümeden istifade ettik.39 35 Hâfız Zehebî’nin hayatı, eserleri ve özellikle Târîhu’l-İslâm’ı hakkında bilgi için bkz. Tayyar Altıkulaç, “Zehebî”, DİA, XLIV, 180-188. 36 Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân ez-Zehebî et-Türkmânî el-Fârıkī edDımaşkī, Târîhu’l-İslâm ve Vefeyâtü’l-Meşâhîr ve’l-A‘lâm, (thk. Ömer Abdüsselâm Tedmürî), Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, Beyrut 1997-2000, XLIV, XLVI-XLVIII, LII. 37 Zehebî, Düvelü’l-İslâm, (thk. Hasan İsmâ‘îl Merve), Dâru Sâdır, Beyrut 1999, II. 38 Zehebî, el-‘İber fî Haberi men Ğaber, (thk. Ebû Hacer Muhammed es-Saîd Zağlûl), Dâru’lKütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1985, III. 39 Bu bilgiler ve eserin bizim kullandığımız tercümesi için bkz. Anonim Selçuknâme (Târîh-i Âl-i Selçuk), (trc. Halil İbrahim Gök-Fahrettin Coşguner), Atıf Yayınları, Ankara 2014, s. 8, 10. 11 Kādiriyye tarîkatı meşâyihinden olup aynı tarîkatın kendi nisbesiyle anılan Yâfi‘iyye kolunun da kurucusu olan Ebû Muhammed Afîfüddîn Abdullâh b. Es‘ad b. Alî b. Süleymân el-Yâfi‘î el-Yemenî’nin (ö. 768/1367) Mir’âtü’l-Cinân ve ‘İbretü’lYakzân fî Ma‘rifeti mâ Yu‘teberu min Havâdisi’z-Zamân adlı eseri de tezimize kaynaklık eden İslâm tarihlerindendir. Müellif Hicret’ten 750/1349 senesine kadar meydana gelen olayları anlatmakta; Hz. Peygamber’in (SAV), ashâb-ı kirâmın, tâbi‘înin ve diğer İslâm büyüklerinin hayatlarına ve ayrıca Yemen’e dair malumat vermektedir.40 Eserin bizim çalışmamıza katkısı ise müellifin Halîfe Müsta‘sımBillâh’ın katli, Moğolların Dımaşk’a girişlerinden sonra şehir hristiyanlarının müslümanlara karşı aldıkları tavır, Aynicâlût Savaşı, Sultan Kutuz’un savaştan sonraki faaliyetleri ve Rükneddîn Baybars’ın Memlük tahtına çıkışı gibi mevzulara dair nakilleri dolayısıyladır. Şeyh Yâfi‘î mezkûr hadiseleri naklederken yer yer orijinal ve az bulunur bilgiler de vermektedir. Mesela Mir’âtü’l-Cinân, Şeyh Necmeddîn-i Kübrâ’nın Gürgenç’in Moğollar tarafından işgali sırasında şehid düşmesi hadisesinin teferruatını anlatan az sayıda kaynaktan biridir. Hadiseleri kısa fakat derli toplu olarak nakleden eser birkaç kez tahkik edilerek neşredilmiş olup biz Beyrut’ta son olarak dört cilt halinde yapılan neşrin dördüncü cildini41 kullandık. Müellifin adı tezimizde “Yâfi‘î” şeklinde kısaltılmıştır. Bahrî Memlük Devleti’nin hizmetinde bulunmuş köklü bir ailenin mensubu olan tarihçi Nâsırüddîn Muhammed b. Abdirrahîm b. Alî el-Mısrî İbnü’l-Furât’ın (ö. 807/1405) aslında bir umûmî tarih eseri olarak kaleme aldığı ve daha çok Târîhu’dDüvel ve’l-Mülûk adıyla bilinen eseri kıymetli bir çalışma olmakla birlikte günümüze bu eserin ancak bir kısmı ulaşabilmiştir. Bunda muhtemelen müellifin yüz cüzden oluşan bu eserinin ancak bir beşte birini temize çekebilmiş olmasının payı bulunmaktadır. Birçok resmî belgenin de kullanımıyla hazırlanan, Memlükler ve Haçlılar hakkında önemli bilgiler veren Târîhu’d-Düvel’in 501-799/1107-1397 seneleri arasındaki vukuatı aktardığı bölümler kısmî eksiklerle bize ulaşmıştır.42 Bu 40 Şeyh Yâfi‘î, onun Mir’âtü’l-Cinân’ı ve diğer eserleri hakkında bilgi için bkz. Derya Baş, “Yâfi‘î”, DİA, XLIII, 175-177. 41 Ebû Muhammed Afîfüddîn Abdullâh b. Es‘ad b. Alî b. Süleymân el-Yâfi‘î el-Yemenî, Mir’âtü’lCinân ve ‘İbretü’l-Yakzân fî Ma‘rifeti mâ Yu‘teberu min Havâdisi’z-Zamân, (thk. Halîl elMansûr), Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1997, IV. 42 İbnü’l-Furât ve Târîhu’d-Düvel adlı eseri hakkında bilgi için bkz. Sadi S. Kucur, “İbnü’l-Furât, Nâsırüddin”, DİA, XXI, 45-46. 12 bölümlerin günümüze ulaşan ve halen Asya ve Avrupa’daki muhtelif yazma eser kütüphanelerinde bulunan kısımları neşredilmiş olup, biz eserin tezimizde incelediğimiz bazı konuları ihtiva eden bölümünün tahkik edilmiş Arapça hali ile aynı kısmın İngilizce tercümesinden oluşan iki ciltlik neşrini43 kullandık. Bu neşirde Haleb’in Moğollar tarafından işgali, Suriye’de bırakılan İlhanlı birliklerinin sayısı ve vaziyeti, Haçlıların Moğollarla münasebetleri, emrindeki Memlük İslâm ordusuyla birlikte Moğollarla karşılaşmak üzere Kāhire’den ayrılan Sultan Kutuz’un Akkâ’da Haçlılarla görüşmesi gibi bir kısım hadiseler yer almaktadır. Ancak bu neşirde ne yazık ki Aynicâlût Savaşı’nın anlatıldığı kısım bulunmamakta olduğundan, biz bu kısım hakkındaki bilgileri eserin Vatikan nüshasını görmüş ve kullanmış olan araştırmacı Reuven Amitai-Preiss’in Aynicâlût Savaşı’na dair hazırladığı makaleden44 istifade ile tamamladık. Müellifin adı çalışmamızda “İbnü’l-Furât” şeklinde gösterilmiştir. Bahrî Memlüklerin son ve Burcî Memlüklerin ilk dönemini idrak etmiş Türk asıllı Hanefî fakîhi ve tarihçi Sârimüddîn İbrâhîm b. Muhammed b. Aydemir el-Alâî el-Mısrî İbn Dokmak’ın (ö. 809/1407) hilkatten 799/1396-97 senesine kadar vuku bulan hadiseleri anlatması hasebiyle umûmî tarih özelliği gösteren, fakat sadece bir kısmı günümüze ulaşabilmiş olan eseri Nüzhetü’l-Enâm fî Târîhi’l-İslâm Moğol istîlâsı, Eyyûbîler ve Bahrî Memlükler hakkında önemli bilgiler vermektedir.45 Tarihçilerin bu sürece dair muhtasar şekilde naklettikleri bazı olaylara geniş yer vermiş olması ve yine tarihçiler tarafından aktarılmayan bazı diyalogları aktarması eseri çalışmamız için vazgeçilmez kılmaktadır. Hadiseleri sene başlıkları altında incelemiş olan eser Abbâsî Halîfesi Müsta‘sım-Billâh’ın katli, el-Cezîre ve Suriye’nin Moğollar tarafından işgali, Bahrî Memlük Devleti’nin kuruluşu, Hülâgû’nun Memlüklere gönderdiği mektup, Aynicâlût Savaşı, Sultan Kutuz’un katli ve diğer birçok hadise münasebetiyle tezimizin temel kaynaklarındandır. Nüzhetü’lEnâm, İlhanlılar ve Altın Orda devletleri hakkında da bize kıymetli malumat vermektedir. Eserin 628-659/1230-1261 seneleri arasındaki olayları ele alan ve 43 Nâsırüddîn Muhammed b. Abdirrahîm b. Alî el-Mısrî İbnü’l-Furât, Târîhu’d-Düvel ve’l-Mülûk (Ayyubids, Mamlukes and Crusaders Selections from the Tārīkh al-Duwal va’l-Mulūk), (thk. ve not. U. and M. C. Lyons-J. S. C. Riley Smith), W. Heffer and Sons Ltd., Cambridge 1971, I-II. 44 Bu makalenin tam künyesi araştırma eserlerine ayırdığımız kısımda verilecektir. 45 İbn Dokmak ve Nüzhetü’l-Enâm adlı eseri hakkında bilgi için bkz. Çubukçu, “İbn Dokmak”, DİA, XIX, 414-415. 13 dolayısıyla çalışmamız için en önemli hadiseleri ihtiva eden kısmı tahkikli olarak neşredilmiştir.46 Müellifin çalışmamıza kaynaklık eden diğer bir diğer eseri de elCevherü’s-Semîn fî Siyeri’l-Hulefâ’ ve’l-Mülûk ve’s-Selâtîn olup bu eser Hz. Ebûbekir’den (ra) 797/1395 senesinin sonuna kadar gelip geçmiş halîfe ve sultanlardan kısaca bahseden bir İslâm tarihidir. Eser tahkikli şekilde neşredilmiştir.47 Müellifin adı çalışmamızda kısaca “İbn Dokmak” şeklinde gösterilmiştir. Çalışmamızda kullandığımız kaynaklar arasında bir Selçuklu tarihi daha mevcuttur ki, bu eser kendisinden evvel telif edilen Selçuknâmelerin bir tercümesi ve kısmen de zeyli konumunda olup Râvendî, İbn Bîbî ve Aksarâyî’nin eserlerinden sonra bu sahanın en mühim eseridir. Yazıcızâde Ali’nin (ö. 827/1424’ten sonra) Sultan II. Murad’ın (824-848/1421-1444, 850-855/1446-1451) isteği üzerine kaleme aldığı Tevârîh-i Âl-i Selçuk, müellifin İbn Bîbî’nin el-Evâmiru’l-‘Alâ’iyye’sini Osmanlı Türkçesine tercüme etmesiyle ve bu tercümeye yaptığı ekleme-çıkarmalarla ortaya çıkmıştır. Eser Yazıcızâde’nin müdahaleleri sonucunda tercüme bir eser olmaktan çıkmış, sadece Türkiye Selçukluları dönemini değil; İslâmiyet öncesi Türk tarihini, Gazneliler, Hârizmşahlar, Moğollar ve Anadolu Türk Beylikleri dönemlerini, ayrıca Osmanlı Devleti’nin ilk devirlerini anlatan umûmî bir Türk tarihi şeklini almıştır. Eserin kaynakları arasında İbn Bîbî’nin eserinden başka Oğuznâme, Râvendî’nin Râhatü’s-Sudûr’u ve Reşîdüddîn Fazlullâh’ın Câmi‘u’t-Tevârîh’i bulunmaktadır. Eser, yazma nüshalarının edisyon kritiği yapılmak suretiyle tam transkripsiyonlu olarak yayıma hazırlanmıştır.48 Biz Sultan I. Alâeddîn Keykubâd’ın Moğollara karşı aldığı tedbirler, onun Celâleddîn Mengübertî ile münasebetleri, Kösedağ Savaşı, İlhanlıların Suriye kumandanı olan Ketboğa Noyan’ın emrindeki Moğol askerinin sayısı gibi mevzularda bu eserden istifade ettik. Müellifin adı çalışmamızda “Yazıcızâde” şeklinde kısaltılmıştır. 46 Sârimüddîn İbrâhîm b. Muhammed b. Aydemir el-Alâî el-Mısrî İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm fî Târîhi’l-İslâm, (thk. Semîr Tabbâre), el-Mektebetü’l-Asriyye, Sayda 1999. 47 İbn Dokmak, el-Cevherü’s-Semîn fî Siyeri’l-Hulefâ’ ve’l-Mülûk ve’s-Selâtîn, (thk. Saîd Abdülfettâh Âşûr), Câmi‘atü Ümmi’l-Kurâ, Mekke (t.y.). 48 Tevârîh-i Âl-i Selçuk hakkında yukarıda verdiğimiz bilgiler ve eserin neşri için bkz. Yazıcızâde Ali, Tevârîh-i Âl-i Selçuk (Oğuznâme-Selçuklu Târihi, Giriş-Metin-Dizin), (haz. Abdullah Bakır), Çamlıca Basım Yayın, İstanbul 2017, (Giriş bölümü), s. xxxv-xxxvı. Aynı eser hakkında yine bkz. Osman Gazi Özgüdenli, “Târîh-i Âl-i Selçûk”, DİA, XL, 72-73. 14 Mısır’ın İslâmî dönem tarihi hakkında çok değerli eserler telif etmiş olan, siyâsî, coğrâfî, iktisâdî, sosyal ve kültürel tarihe dair çalışmalarıyla ünlenen müderris ve tarihçi Ebû Muhammed Takıyyüddîn Ahmed b. Alî b. Abdilkādir b. Muhammed el-Makrîzî (ö. 845/1442), İbn Haldûn’un Mısır’da teşkil ettiği tarih ekolünün en başta gelen temsilcisidir. O, tarihe dair kaleme aldığı eserlerinde hadiseleri kaynaklarına inerek incelemiş, ele aldığı olayları tarafsız şekilde aktarmaya gayret etmiştir. Bu bakımdan kendisi, Memlük dönemi tarihçileri arasında güvenilirlik bakımından birinci sırayı işgal etmektedir.49 Müellif Burcî Memlükler (784-923/1382-1517) devrinde yaşamış olmasına rağmen Bahrî Memlükler dönemine ait en kıymetli malumat da onun es-Sülûk li Ma‘rifeti Düveli’l-Mülûk adlı eserinde yer almaktadır. İslâmî dönemde Mısır’da hâkimiyet kuran hanedan ve hükümdarlar hakkında bilgi verdikten sonra 568/1172 senesinden başlayarak Mısır’ın tarihini anlatan müellif kendi dönemine kadarki olayları derli toplu şekilde kaydetmiş, anlaşıldığına göre bunu yaparken kendisinden evvel yaşamış İslâm tarihçilerinin rivayetlerini inceleyerek bu rivayetlerin en doğru ve muteber olanlarını dikkate almış, bazen de muhtelif rivayetleri birleştirmiş ve bu şekilde hadiseleri daha geniş ve detaylı olarak aktarmıştır. Naklettiği olayların tarihini gün cinsinden de vermeyi ihmal etmeyen müellifin adı geçen eseri tahkikli olarak neşredilmiş olup bu neşrin birinci cildi50 tezimizin Bahrî Memlük dönemiyle ilgili kısmının ve bu arada Aynicâlût Savaşı’na dair verdiğimiz bilgilerin de temel kaynağı konumundadır. Çalışmamızda müellif “Makrîzî”, eseri ise “es-Sülûk” kısaltmasıyla verilmiştir. Yukarıda kendisi hakkında kısa bilgi verdiğimiz Makrîzî’nin talebelerinden biri olan, İslâmî ve müspet ilimlerde derin bilgiye sahip bulunan Türk asıllı Burcî Memlük kumandanı Ebü’l-Mehâsin Cemâlüddîn Yûsuf b. Tağrîberdî el-Atâbekî elYeşbuğavî ez-Zâhirî (ö. 874/1470) de bilhassa Mısır ve Memlük tarihi için çok mühim eserler vermiş tarihçilerdendir. Onun Mısır’ın müslümanlar tarafından fethinden kendi vefat tarihinin iki sene evveline kadar geçen hadiseleri teferruatıyla anlattığı en-Nücûmu’z-Zâhire fî Mülûki Mısr ve’l-Kāhire adlı çalışması İslâmî 49 Makrîzî’nin hayatı, tarihçiliği ve eserleri hakkında malumat için bkz. Eymen Fuâd es-Seyyid, “Makrîzî”, DİA, XXVII, 448-451. 50 Ebû Muhammed Takıyyüddîn Ahmed b. Alî b. Abdilkādir b. Muhammed el-Makrîzî, es-Sülûk li Ma‘rifeti Düveli’l-Mülûk, (thk. Muhammed Abdulkâdir Atâ), Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1997, I. 15 dönem Mısır tarihininin en önemli kaynaklarındandır. Müellif bu eserinde hocası Makrîzî’nin üslubunu taklid etmesine rağmen ondan farklı olarak olayları her bir hükümdarın hâkimiyet devresine dair açtığı başlıklar altında incelemeyi tercih etmiştir. en-Nücûmu’z-Zâhire, Bahrî ve Burcî Memlük devirleri vukuatına dair verdiği bilgilerle Makrîzî ve Bedreddîn el-Aynî’nin eserlerinden sonra en mühim Memlük tarihi kaynağı kabul edilebilir.51 Eser tahkikli şekilde neşredilmiş olup biz daha ziyade bu neşrin Moğolların Suriye’yi istîlâsı, Sultan Kutuz’un saltanat dönemi, Aynicâlût Savaşı ve Baybars’ın Memlük tahtını ele geçirmesi gibi ehemmiyetli hadiseleri ihtiva eden yedinci cildinden52 istifade ettik. Müellifin adı çalışmamızda kısaca “İbn Tağrîberdî” şeklinde verilmiştir. İslâmî ilimlerin her sahasında çok kıymetli eserler vermiş olan meşhur imâm Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî es-Süyûtî (ö. 911/1505) İslâm ilim tarihine damgasını vurmuş mühim bir isimdir. Onun telifi olan 600’ü aşkın eserden53 çalışmamızı alakadar edenlerden birisi Târîhu’lHulefâ’sıdır. Müellif bu eserinde Hz. Ebûbekir’den (ra) kendi devrine kadar gelen halîfelerin hayatlarını, onların hilâfet dönemlerinde gerçekleşen mühim olayları ve yine devirlerinde vefat eden meşhur kimseleri konu edinmiş; bu arada Moğolların Bağdâd’ı işgali, Abbâsî Halîfesi Müsta‘sım-Billâh’ın katli, Sultan Kutuz ve Memlük ümerâsının Moğollarla savaşmak üzere yaptığı hazırlık, Aynicâlût Savaşı, Sultan Kutuz’un Dımaşk’a girişi ve sefer dönüşünde öldürülmesi, Rükneddîn Baybars elBundukârî’nin Memlük sultanı olması, Abbâsî Hilâfeti’nin Mısır’da ihyası ve Baybars’ın saltanatı döneminde halîfelik yapan iki zâtın hayatları ve icraatları hakkında muhtasar bilgi vermiştir. İslâm halîfeleri hakkında yapılmış derli toplu bir monografik çalışma olan eser tahkikli olarak neşredilmiştir.54 Müelliften çalışmamızda kısaca “Süyûtî” şeklinde bahsedilmiştir. 51 İbn Tağrîberdî’nin tarihçiliği ve başta en-Nücûmu’z-Zâhire olmak üzere eserleri hakkında bilgi için bkz. Mustafa Çuhadar-İsmail Yiğit, “İbn Tağrîberdî”, DİA, XX, 385-388. 52 Ebü’l-Mehâsin Cemâlüddîn Yûsuf b. Tağrîberdî el-Atâbekî el-Yeşbuğavî ez-Zâhirî, en-Nücûmu’zZâhire fî Mülûki Mısr ve’l-Kāhire, (not. Muhammed Hüseyin Şemseddîn), Dâru’l-Kütübi’lİlmiyye, Beyrut 1992, VII. 53 Bununla birlikte Süyûtî’nin eserlerinin 1000’den ziyade olduğunu söyleyen araştırmacılar da mevcuttur. İmâm Süyûtî’nin hayatı ve İslâmî ilimlerin muhtelif dallarında telif ettiği en mühim eserler hakkında bkz. Halit Özkan, “Süyûtî”, DİA, XXXVIII, 188-198. 54 Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî es-Süyûtî, Târîhu’lHulefâ, Dâru’l-Minhâc, Cidde 2012. 16 2. Umûmî Tarihler Çalışmamızda istifade ettiğimiz umûmî tarihlerin en başta geleni, Ortaçağ’ın en büyük İslâm tarihçisi kabul edilen büyük edip ve muhaddis Ebü’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî’nin, daha meşhur adıyla İbnü’l-Esîr’in (ö. 630/1233)55 el-Kâmil fi’t-Târîh adlı eseridir. Hilkatten 628/1230- 31 senesine kadar gelen hadiseleri büyük bir titizlikle kaydeden, kendisine ulaşan rivayetleri tahlil ve tenkit ederek eserine alan müellif, hadiseleri sene başlıkları altında incelemiş ve her sene vuku bulan olaylardan başka o sene vefat eden meşhur kimseler hakkında malumata da yer vermiştir. Eserinde Peygamberler tarihi, eski Fars hükümdarları, Selevkoslar, Câhiliye Arapları ve Hz. Peygamber’in (SAV) hayatı hakkında teferruatlı bilgi veren müellif 302/915 senesine kadarki olayları büyük ölçüde Taberî’nin Târîhu’l-Ümem ve’l-Mülûk’ünden almış, bununla beraber adı geçen eserde bulunan ve kendisinin güvenilir görmediği rivayetleri çıkarmak ve bazı ilaveler yapmak suretiyle kendi eserinin ilgili kısmını şekillendirmiştir. Eserini hazırlarken ulaşabildiği tüm sözlü ve yazılı kaynakları kullanan ve rivayetleri tenkit süzgecinden geçirerek kaydeden müellif, İslâm tarihi kaynaklarının da başarılı bir sentezini ortaya koymuştur. el-Kâmil, birçok mevzuda olduğu gibi Haçlı Seferleri ve Moğol istîlâsı hakkında yapılacak araştırmaların en mühim kaynağı durumundadır. Bilhassa müellifin Moğol istîlâsına görgü tanıklığı yapan müslüman tüccarların, fakîhlerin ve diplomatların sözlü ifadelerinden istifade etmiş olması, eserin çalışmamız için ehemmiyetini artırmaktadır.56 Müellifin on büyük cilt halinde kaleme aldığı el-Kâmil bir komisyon tarafından on iki cilt halinde Türkçe’ye tercüme edilmiş olup biz bu neşrin İslâm devletlerinin Moğol istîlâsı arifesindeki vaziyetlerine dair bilgiler veren, yine Abbâsî-Hârizmşah mücadelesini, başladığı tarihten müellifin vefatına yakın bir döneme kadar Moğol istîlâsını, Hârizmşahların Moğollarla mücadelesini ve istîlâ sırasında cereyan eden çarpıcı hadiseleri ihtiva 55 İzzeddîn İbnü’l-Esîr’in hayatı, eserleri ve tarihçiliği hakkında bkz. Özaydın, “İbnü’l-Esîr, İzzeddin”, DİA, XXI, 26-27. 56 İzzeddîn İbnü’l-Esîr’in el-Kâmil fi’t-Târîh adlı eseri hakkında daha geniş bilgi için bkz. Özaydın, “el-Kâmil”, DİA, XXIV, 281-283. 17 eden on ikinci cildinden57 yararlandık. Müellifin adı çalışmamızda “İbnü’l-Esîr” şeklinde kısaltılmıştır. Türk bir baba ile ve meşhur Ebü’l-Ferec İbnü’l-Cevzî’nin kızından dünyaya gelmiş olan meşhur âlim, vâiz ve tarihçi Ebü’l-Muzaffer Şemsüddîn Yûsuf b. Kızoğlu et-Türkî el-‘Avnî el-Bağdâdî, daha meşhur adıyla Sıbt İbnü’l-Cevzî (ö. 654/1256) tarafından kırk cilt halinde telif edilmiş olan Mir’âtü’z-Zamân fî Târîhi’lA‘yân adlı eser, yaratılıştan müellifin ölüm tarihine kadar geçen olayları yıl başlıkları altında anlatan mühim bir kaynaktır. Müellifin kendisinden evvel telif edilmiş olan kaynakları incelemek ve kendi şahit olduğu hadiseleri de bunlara ilave etmek suretiyle hazırladığı bu eser Selçuklulara dair başka kaynaklarda bulunmayan bilgiler içermesi, müellifin bazı mühim tarihî şahsiyetler ile bizzat görüşerek kaydettiği bilgileri ihtiva etmesi ve Eyyûbî hâkimiyetindeki Suriye hakkında verdiği önemli malumat ile asrının en değerli tarih eserleri arasında yer almıştır.58 Eserin muhtelif kısımları çeşitli tarihlerde neşredilmiş olmakla birlikte, biz tezimizde eserin tamamının bir heyet tarafından yirmi üç cilt halinde yapılmış tahkikli neşrinin incelediğimiz konularla alakalı yirmi ikinci cildini59 kullandık. Bu ciltte Abbâsîlerin Hârizmşahlarla anlaşmazlıkları, Eyyûbîlerin Moğol istîlâsı arifesinde Türkiye Selçukluları ve Hârizmşahlar ile münasebetleri, Eyyûbîlerin V. Haçlı Seferi’nde Mısır’a çıkarma yapan Haçlılara karşı verdikleri mücadeleler, Celâleddîn Mengübertî’nin bazı siyâsî ve askerî faaliyetleri, Moğolların Ögedey döneminde elCezîre’de ve hilâfet topraklarında yaptıkları katliam ve yağmalar, Bahrî Memlük Devleti’nin kuruluşu ve Bahrî Memlüklerin Eyyûbîlerle mücadeleleri gibi çalışmamızı doğrudan ve dolaylı yoldan alakadar eden hadiseler yer almaktadır. Müellifin adı çalışmamızda “Sıbt” şeklinde kısaltılmıştır. Gûrlu hükümdarlarının hizmetinde bulunmuş bir aileden gelen ve kendisi de Delhi Türk Sultanlığı’nın (602-932/1206-1526) hizmetinde bulunan âlim, edip ve tarihçi Ebû Amr Minhâcüddîn Osmân b. Sirâciddîn Muhammed yahut meşhur adıyla 57 Ebü’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-Târîh, (trc. Ahmet Ağırakça-Abdülkerim Özaydın), Bahar Yayınları, İstanbul 1987, XII. 58 Sıbt İbnü’l-Cevzî’nin hayatı, faaliyetleri ve eserleri hakkında malumat için bkz. Ali Sevim, “Sıbt İbnü’l-Cevzî”, DİA, XXXVII, 87-88. 59 Ebü’l-Muzaffer Şemsüddîn Yûsuf b. Kızoğlu et-Türkî el-‘Avnî el-Bağdâdî, Mir’âtü’z-Zamân fî Târîhi’l-A‘yân, (thk. İbrâhîm ez-Zeybek), er-Risâletü’l-Âlemiyye, Dımaşk 2013, XXII. 18 Minhâc-ı Sirâc el-Cûzcânî (ö. 664/1266’dan sonra) tarafından Fars dilinde kaleme alınan Tabakāt-ı Nâsırî, asrının önemli umûmî tarihlerindendir. Eserini 658/1260 senesinde tamamlayarak Delhi Türk Sultanı I. Nâsırüddîn Mahmûd Şâh’a (644- 664/1246-1266) takdim eden ve eserine bu yüzden Tabakāt-ı Nâsırî adını veren müellif, yirmi üç tabakadan oluşan eserinde Peygamberler tarihi, Hz. Peygamber’in (SAV) hayatı, Hulefâ-yi Râşidîn, Emevîler, Abbâsîler, İran ve Yemen hükümdarları, Tâhirîler, Saffârîler, Sâmânîler, Deylemîler, Gazneliler, Selçuklular, İldenizliler, Salgurlular, Eyyûbîler, Hârizmşahlar, Gûrlular, Delhi Sultanları, Karahıtaylar ve Moğollar hakkında geniş bilgi vermiştir. Tabakāt-ı Nâsırî gerek içerdiği orijinal bilgiler, gerekse zengin muhtevası ve hoş üslûbuyla sonraki tarihçiler tarafından kaynak olarak kullanılmıştır.60 Müellif Moğol istîlâsının başladığı yıllarda Hindistan ve Afganistan’da cereyan eden hadiseleri mümkün mertebe teferruatıyla anlatmış ve başka kaynaklarda haklarında bilgiye ulaşamadığımız bölgelerin işgali hakkında malumat vermiştir. Dolayısıyla onun eseri istîlânın söz konusu coğrafyalardaki etkileri hakkında bilgi veren yegane kaynak konumundadır. Bundan başka, müellifin Hindistan gibi uzak bir coğrafyada bulunduğu halde İlhanlıların Irak ve elCezîre’deki işgalleri hakkında başka kaynaklarda bulunmayan enteresan bilgiler vermesi eserin ehemmiyetini bir kat daha artırmaktadır. Biz Cengiz devri Moğol istîlâsı, Hülâgû’nun İsmâilî seferi, Bağdâd’ın işgali ve Halîfe Müsta‘sım-Billâh’ın şehâdeti, Meyyâfârıkîn olayları ve daha başka mevzularda bu kıymetli eserden istifade ettik. Eserin biri Gazneliler, Selçuklular, Atabeglikler ve Hârizmşahlar tabakalarını ihtiva eden,61 bir diğeri Moğol istîlâsına dair kayıtları içeren62 iki ayrı Türkçe tercümesi mevcut olup ikisi de tarafımızdan kullanılmıştır. Müellifin ismi çalışmamızda kısaca “Cûzcânî” şeklinde gösterilmiştir. Hama Eyyûbî hükümdarı olmakla birlikte bir tarih ve coğrafya âlimi olan Ebü’l-Fidâ el-Melikü’l-Müeyyed İmâdüddîn İsmâ‘îl b. Alî b. Mahmûd el-Eyyûbî (ö. 732/1331) yine Hama Eyyûbî hükümdarlarından olup Aynicâlût Savaşı’na Memlük 60 Minhâc-ı Sirâc el-Cûzcânî ve Tabakāt-ı Nâsırî adlı eseri hakkında bilgi için bkz. A. S. Bazmee Ansari, “Cûzcânî, Minhâc-ı Sirâc”, DİA, VIII, 98-99. 61 Ebû Amr Minhâcüddîn Osmân b. Sirâciddîn Muhammed el-Cûzcânî, Tabakât-ı Nâsırî (Gazneliler, Selçuklular, Atabeglikler ve Hârezmşâhlar), (trc. ve not. Erkan Göksu), TTK, Ankara 2015. 62 Cûzcânî, ae. (Moğol İstilasına Dair Kayıtlar), (trc. Mustafa Uyar), Ötüken Neşriyat, İstanbul 2016. 19 safında iştirak eden el-Melikü’l-Mansûr Nâsırüddîn Muhammed’in yeğeni ve yine bu savaşta onunla birlikte bulunan el-Melikü’l-Efdal Alî’nin oğludur. Ebü’l-Fidâ, İslâmî ve müspet ilimlerin birçok dalında icâzet alarak tahsilini tamamlamış, bunun yanı sıra Memlüklerin Moğollara, Haçlılara ve Ermenilere karşı tertip ettikleri seferlere katılarak büyük kahramanlıklar icra etmiştir. Ancak onu asıl şöhrete ulaştıran ise hiç şüphesiz umûmî tarih türündeki eseri el-Muhtasar fî Ahbâri’l-Beşer olmuştur. Hilkatten 729/1329 senesine kadar gelen hadiseleri ihtiva eden eser özellikle Eyyûbîlerin son ve Memlüklerin ilk dönemine ilişkin verdiği bilgiler dolayısıyla çalışmamızın önemli kaynaklarından biridir.63 Müellif mühim olayları bu olaylara ait başlıklar altında toplamış, yılları ise metnin içerisinde göstermiştir. Eyyûbîlerin Haçlılarla ve Moğollarla münasebetleri, Moğolların Irak, el-Cezîre ve Suriye’yi istîlâsı, Bahrî Memlük Devleti’nin kuruluşu ve Memlüklerin Eyyûbîlerle mücadeleleri, Haleb ve Dımaşk Eyyûbî hükümdarı el-Melikü’n-Nâsır Yûsuf’un faaliyetleri, Aynicâlût Savaşı, Sultan Kutuz’un katli ve Rükneddîn Baybars’ın Memlük tahtına çıkışı gibi hadiseler hakkındaki birçok rivayet hususunda Ebü’l-Fidâ sonraki tarihçilere kaynaklık etmiş, birçok tarihçi onun ifadelerini büyük bir değişikliğe tâbi tutmaksızın eserlerine almışlardır. Bu da onun eserinin güvenilirliğinin ve üslubunun güzelliğinin bir delilidir. Eser birkaç defa tahkikli olarak neşredilmiş olup biz eserin Kāhire neşrinin tezimizle ilgili mevzuları ihtiva eden üçüncü ve dördüncü ciltlerini64 kullandık. Müellifin adı tezimizde “Ebü’l-Fidâ” kısaltmasıyla gösterilmiştir. Dedesi Eyyûbîlerin, babası ve kendisi ise Bahrî Memlük Devleti’nin hizmetinde bulunmuş olan Türk asıllı Memlük tarihçisi Seyfüddîn Ebû Bekr b. Abdillâh b. Aybek ed-Devâdârî (ö. 736/1336’dan sonra) 709/1309 senesinde telifine başlayıp 736/1335-36’da itmam ettiği Kenzü’d-Dürer ve Câmi‘u’l-Ğurer adlı dokuz cüzlük umûmî tarihinin sekizinci cüzünü Memlük tarihine ayırmıştır. Eserinin her bir cüzüne bir felek ismi vermiş olan müellif, Zehrü’l-Mürûc min Kısmeti Feleki’l-Bürûc adını verdiği sekizinci cüzde Bahrî Memlük Devleti’nin kuruluşundan el-Melikü’nNâsır Muhammed b. Kalavun (693-694/1293-1294, 698-708/1299-1309, 709- 63 Ebü’l-Fidâ’nın hayatı ve tarihçiliği, yine onun tarih, coğrafya ve nahiv ilmine dair telif ettiği eserler hakkında bkz. Özaydın, “Ebü’l-Fidâ”, DİA, X, 320-321; a. mlf., “el-Muhtasar”, DİA, XXXI, 70-71. 64 Ebü’l-Fidâ el-Melikü’l-Müeyyed İmâdüddîn İsmâ‘îl b. Alî b. Mahmûd el-Eyyûbî, el-Muhtasar fî Ahbâri’l-Beşer, el-Matba‘atü’l-Hüseyniyyeti’l-Mısriyye, (y. y.), 1325/1907, III-IV. 20 741/1310-1341) devrine kadar Memlük tarihini anlatır.65 Eserin bu sekizinci cüzünde yer alan diğer hadiseler normal bir üslupla kaleme alınmış olduğu halde Aynicâlût Savaşı’nın anlatıldığı yerde ifadelerin heyecanlı, secili ve sanatlı bir hal alması enteresandır. Bir heyet tarafından tahkik edilen eserin her bir cüzü bir cilt halinde neşredilmiştir. Biz bu neşrin; Halîfe Müsta‘sım-Billâh’ın şehâdeti, Suriye’nin Moğollar tarafından istîlâ edilmesi, Hülâgû’nun Memlüklere gönderdiği tehdit mektubu, Aynicâlût Savaşı, Sultan Kutuz’un savaştan sonraki icraatları ve katli, Rükneddîn Baybars’ın tahta çıkışı gibi çalışmamızda incelediğimiz hadiseler hakkında bilgi içeren sekizinci cildini kullandık.66 Müellifin adı çalışmamızda kısaca “İbnü’d-Devâdârî” şeklinde gösterilmiştir. Fıkıh, Arap dili, şiir gibi sahalarda mühim bir âlim kabul edilen mutasavvıf ve şâir Ebû Hafs Zeynüddîn Ömer b. el-Muzaffer b. Ömer el-Bekrî el-Kureşî elMa‘arrî yahut daha meşhur adıyla İbnü’l-Verdî (ö. 749/1349), daha ziyade Ebü’lFidâ’nın telif ettiği el-Muhtasar’a yazdığı zeyl ile bilinir. Müellif el-Muhtasar’ı özetlemek ve 729-749/1329-1349 seneleri arasında gerçekleşmiş hadiseleri de kendisi ilave etmek suretiyle Târîhu İbni’l-Verdî adıyla da meşhur olan Tetimmetü’l-Muhtasar fî Ahbâri’l-Beşer isimli eserini hazırlamıştır.67 Eser 729/1329 tarihinden evvelki diğer tüm hadiselerde olduğu gibi Moğol istîlâsı, Eyyûbîler, Memlükler ve Aynicâlût Savaşı hakkında da büyük ölçüde el-Muhtasar’ı esas almış olup söz konusu mevzular hakkında önemli bir ilavede bulunmamış olduğundan dolayı tezimizin en başta gelen kaynakları arasında yer almamaktadır. Eserin bizim incelediğimiz kısımlarında bulunan ifadeler ekseriyetle elMuhtasar’dan bire bir alınmıştır. Biz muhtelif zamanlarda birkaç defa tahkikli vaziyette neşredilmiş olan Tetimmetü’l-Muhtasar’ın iki ciltlik Beyrut baskısının 65 İbnü’d-Devâdârî ve eseri Kenzü’d-Dürer hakkında malumat için bkz. Cevat İzgi, “İbnü’dDevâdârî”, DİA, XXI, 11-13. 66 Seyfeddîn Ebû Bekr b. Abdillâh b. Aybek ed-Devâdârî, Kenzü’d-Dürer ve Câmi‘u’l-Ğurer (Die Chronik des İbn ad-Dawādārī-Die Bericht Über Die Frühen Mamluken), (thk. Ulrich Haarmann), Schwarz, Freiburg-Kāhire 1971, VIII. 67 İbnü’l-Verdî ve Tetimmetü’l-Muhtasar adlı eseri hakkında bkz. İsmail Durmuş-Ali Şakir Ergin, “İbnü’l-Verdî, Zeynüddin”, DİA, XXI, 239-240. 21 ikinci cildini68 kullandık. Müellifin adı tezimizde “İbnü’l-Verdî” kısaltmasıyla yer almaktadır. Bahrî Memlükler döneminin büyük müfessir, muhaddis, Şâfiî fakîhi ve tarihçisi olan Ebü’l-Fidâ İmâdüddîn İsmâ‘îl b. Şihâbiddîn Ömer b. Kesîr el-Kaysî elKureşî yahut daha meşhur adıyla İbn Kesîr (ö. 774/1373), hazırladığı büyük Kur’ân tefsîrinden başka el-Bidâye ve’n-Nihâye adını verdiği umûmî tarih eseriyle meşhur olmuştur.69 Eser dünya tarihinin anlatıldığı el-Bidâye ve akâide dair olan en-Nihâye olmak üzere iki ana kısımdan teşekkül etmiştir. Yaratılıştan 767/1365-66 yılına kadar cereyan eden olayların anlatıldığı el-Bidâye’nin başlangıçtan Hz. Peygamber’in (SAV) irtihâline kadar olan bölümleri âyetler ve hadîslerle desteklenmiş olup bu bakımdan söz konusu bölümler son derece muteber bilgiler ihtiva etmektedir. Eserde Hz. Peygamber’in siyerine ayrılmış olan kısım da oldukça geniştir. Kendisinden önce telif edilmiş birçok önemli tarih eserini kaynak olarak kullanan müellif el-Bidâye’de hadiseleri yıl başlıkları altında anlatmış, her yılın hadiselerini naklettikten sonra o yıl vefat eden meşhur şahsiyetlere ait bilgilere de yer vermiştir.70 el-Bidâye ve’nNihâye’nin bizim çalışmamızı asıl ilgilendiren kısmı ise Moğol istîlâsından evvel İslâm âleminin vaziyeti, Moğolların Irak ve Suriye’yi istîlâsı, Eyyûbîlerin Moğollara karşı tavrı, Bahrî Memlük Devleti’nin kurulduğu yıllardaki bazı hadiseler, Aynicâlût Savaşı ve Baybars’ın cülusuna kadar cereyan eden olaylar hakkındadır. Müellifin bilhassa Sultan Kutuz’a ve Aynicâlût Savaşı’na dair verdiği bilgiler orijinal ve kıymetlidir. Biz birkaç kez tahkikli olarak neşredilmiş olan bu mühim eserin Mehmet Keskin tarafından hazırlanmış Türkçe tercümesinin on üçüncü cildini71 kullandık. Müellifin adı çalışmamızda “İbn Kesîr” şeklinde kısaltılmıştır. Meşhur sosyolog, filozof ve devlet adamı olup daha ziyâde İbn Haldûn adıyla bilinen Ebû Zeyd Veliyyüddîn Abdurrahmân b. Muhammed b. Muhammed el- 68 Ebû Hafs Zeynüddîn Ömer b. el-Muzaffer b. Ömer İbnü’l-Verdî el-Bekrî el-Kureşî el-Ma‘arrî, Tetimmetü’l-Muhtasar fî Ahbâri’l-Beşer (Târîhu İbni’l-Verdî), Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1996, II. 69 İbn Kesîr’in hayatı ve eserleri hakkında malumat için bkz. Özaydın, “İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ”, DİA, XX, 132-134. 70 İbn Kesîr’in el-Bidâye ve’n-Nihâye adlı eseri hakkında daha geniş bilgi için bkz. Özaydın, “elBidâye ve’n-Nihâye”, DİA, VI, 131-132. 71 Ebü’l-Fidâ İmâdüddîn İsmâ‘îl b. Şihâbiddîn Ömer b. Kesîr el-Kaysî el-Kureşî, el-Bidâye ve’nNihâye (Büyük İslam Tarihi), (trc. Mehmet Keskin), Çağrı Yayınları, İstanbul 2000, XIII. 22 Hadramî el-Mağribî et-Tûnisî (ö. 808/1406), telif ettiği eserler ve bu eserlerdeki görüşleriyle Ortaçağ’a damgasını vurmuş mühim bir isimdir. Kuzey Afrika ve Endülüs’te Hafsîlerin (625-982/1228-1574), Merînîlerin (592-869/1196-1465) ve Nasrîlerin (635-897/1238-1492) hizmetinde bulunarak önemli siyâsî ve diplomatik vazifeleri deruhte etmiş olan İbn Haldûn, daha sonra Burcî Memlüklerinin (784- 923/1382-1517) hizmetine girmiştir. O, bulunduğu yerlerde çok sayıda tarih eserini inceleme imkanı elde etmiş ve bu incelemeleri neticesinde Kitâbü’l-‘İber ve Dîvânü’l-Mübtede’i ve’l-Haber fî Eyyâmi’l-‘Arab ve’l-‘Acem ve’l-Berber ve Men ‘Âsarahum min Zevi’s-Sultâni’l-Ekber adlı umûmî tarih eserini ve bu eserin başında bulunmakta olup tarih ilmine dair birçok meseleyi ele alan meşhur Mukaddime’sini hazırlamıştır. Müellifin tarih ilmine dair ortaya koyduğu teori ve görüşleri içermesi ve onun geliştirdiği tarih metodolojisini gözler önüne sermesi dolayısıyla Mukaddime İbn Haldûn’un diğer eserlerinin önüne geçmiş olsa da, müellifin bizim çalışmamız için asıl ehemmiyet arzeden eseri onun Kitâbü’l- ‘İber’idir. Müellif bu eserinde Araplar, Nabatîler, Süryânîler, Farslar, eski Mısırlılar, Yunanlılar, Türkler ve Franklar gibi milletlerin tarihini anlattıktan sonra Hz. Peygamber (SAV), Hulefây-yi Râşidîn, Emevîler, Abbâsîler dönemlerine ve diğer İslâm hanedanlarının tarihlerine dair malumat vermektedir. Eserin Kuzey Afrika ve Berberîlere dair verdiği bilgiler bilhassa kıymetlidir. Kāhire’de bulunduğu süre içerisinde kendisine ait bir tarih ekolü oluşturan ve başta Makrîzî olmak üzere birçok tarihçiyi etkileyen İbn Haldûn, diğer tarihçilerden farklı olarak hadiseleri gerçekleşme sıralarına göre değil konularına ve dönemlere göre tasnif etmek suretiyle incelemiştir.72 Kitâbü’l-‘İber’in tezimiz için önemli olan kısmı ise Moğol istîlâsı sırasında Eyyûbîlerin ve Memlüklerin durumu, bunların istîlâya verdikleri tepki, Aynicâlût Savaşı, Sultan Kutuz’un öldürülmesi ve Baybars’ın tahta geçmesi gibi mevzulara dairdir. Çalışmamızda eserin Riyâd’da hazırlanan tahkikli neşri73 kullanılmıştır. Tezimizde müellif “İbn Haldûn” kısaltmasıyla gösterilmiştir. 72 İbn Haldûn’un hayatı, tarihe ve siyasete dair görüşleri, Kitâbü’l-‘İber’i ve diğer eserleri hakkında geniş malumat için bkz. Süleyman Uludağ-Tahsin Görgün, “İbn Haldûn”, DİA, XIX, 538-555. 73 Ebû Zeyd Veliyyüddîn Abdurrahmân b. Muhammed b. Muhammed el-Hadramî el-Mağribî etTûnisî İbn Haldûn, Kitâbü’l-‘İber ve Dîvânü’l-Mübtede’i ve’l-Haber fî Eyyâmi’l-‘Arab ve’l- ‘Acem ve’l-Berber ve Men ‘Âsarahum min Zevi’s-Sultâni’l-Ekber, (thk. Ebû Sahîb el-Keremî), Beytü’l-Efkâri’d-Düveliyye, Riyâd, (t. y.). 23 Daha çok İmâm Buhârî’nin el-Câmi‘u’s-Sahîh’ine yazdığı ‘Umdetü’l-Kārî adlı şerh ile tanınan Türk asıllı muhaddis, Hanefî fakîhi, dil âlimi ve tarihçi Ebû Muhammed Bedrüddîn Mahmûd b. Ahmed b. Mûsâ b. Ahmed el-Aynî’nin (ö. 855/1451) başlangıçtan 850/1446 senesine kadarki olayları anlattığı umûmî tarih türündeki eseri ‘İkdü’l-Cümân fî Târîhi Ehli’z-Zamân özellikle Moğolların Suriye’yi istîlâsından itibaren gerçekleşen hadiselere dair verdiği bilgilerle tezimizin en başta gelen kaynaklarından biridir. İslâmî ilimlerin birçok sahasında vukûfiyetiyle bilinen Aynî eserini hazırlarken kendisinden evvel telif edilmiş İslâm tarihlerini büyük bir titizlikle incelemiş ve bir hadiseyi anlatırken o hadiseye dair en muteber gördüğü kaynakların nakillerini de tek tek sıralama ihtiyacı hissetmiştir. İki ana kısımdan oluşan eserin birinci kısmı dünyanın yaratılışı ve coğrafyası, Peygamberler tarihi ve muhtelif milletlerin tarihleri konularını ihtiva etmekte; ikinci kısım ise Hz. Peygamber (SAV), Hulefâ-yi Râşidîn, Emevîler, Abbâsîler ve bunlardan sonra İslâm dünyasının çeşitli coğrafyalarında devlet kurmuş hanedanların tarihlerini kapsamaktadır. Eserin son kısmı Memlük tarihine ait olup bu kısımda Memlüklerin İlhanlılarla mücadelelerine de geniş yer verilmiştir.74 Eserde -olayları yıl başlıkları altında nakleden umûmî tarihlerin birçoğunda olduğu gibi- her sene gerçekleşen hadiselerin anlatımından sonra bir vefeyât kısmı yer almaktadır. ‘İkdü’l-Cümân Moğolların Suriye’yi istîlâsı, Eyyûbîlerin istîlâ sırasındaki vaziyetleri, Bahrî Memlük Devleti’nin kuruluşu, Aynicâlût Savaşı, Sultan Kutuz’un katli ve Baybars’ın Memlük tahtına oturması gibi hadiselerde ve daha birçok hadisede başvurduğumuz kıymetli bir kaynaktır. Eserin 565-707/1168-1307 yılları arasında cereyan eden olayları anlatan bölümü dokuz cilt halinde tahkik edilerek neşredilmiş olup biz bu neşrin yukarıda zikrettiğimiz hadiseleri ihtiva eden dördüncü ve beşinci ciltlerini75 kullandık. Hadîs, fıkıh, tarih ve tabakât türlerinde birçok eser vermiş olan müellifin76 adı tezimizde “Aynî” şeklinde kısaltılmıştır. 74 İmâm Bedreddîn el-Aynî’nin ‘İkdü’l-Cümân adlı eseri hakkında daha geniş malumat için bkz. Tomar, “İkdü’l-Cümân”, DİA, XXII, 25-26. 75 Ebû Muhammed Bedrüddîn Mahmûd b. Ahmed b. Mûsâ b. Ahmed el-Aynî, ‘İkdü’l-Cümân fî Târîhi Ehli’z-Zamân (‘Asru’l-Eyyûbî), (thk. Mahmûd Rızk Mahmûd), Dâru’l-Kütüb ve’l-Vesâiki’lKavmiyye, Kāhire 2010, IV; ae. (‘Asru Selâtîni’l-Memâlîk), (thk. Muhammed Muhammed Emîn), Kāhire 2010, V. 76 Aynî’nin hayatı ve eserleri hakkında bkz. Ali Osman Koçkuzu, “Aynî, Bedreddin”, DİA, IV, 271- 272. 24 Timurlular (771-913/1370-1507) döneminin meşhur tarihçisi Hamîdüddîn Muhammed Mîrhând b. Burhâniddîn Hâvendşâh b. Kemâliddîn Mahmûd elHerevî’nin (ö. 903/1498) Farsça telif ettiği Ravzatü’s-Safâ fî Sîreti’l-Enbiyâ ve’lMülûk ve’l-Hulefâ adlı eser, özellikle Abbâsîler, Hârizmşahlar ve İlhanlılarla ilgili olarak zaman zaman müracaat ettiğimiz kaynaklardan biridir. Müellifin Alî Şîr Nevâî’ye ithaf ettiği bu yedi ciltlik dünya tarihinde kâinâtın yaratılışından 899/1494 senesinden sonraki bir tarihe kadar vuku bulan mühim hadiseler anlatılmıştır. Eserde Peygamberler tarihi, Hz. Peygamber (SAV) ve Hulefâ-yi Râşidîn dönemleri, on iki imâm, Emevî ve Abbâsî halîfeleri, Abbâsîler ile muâsır olan Selçuklular ve Hârizmşahlar gibi hanedanlar, Cengiz ve ahfadının dönemleri, Timurlenk ve haleflerinin vukuatı yer almaktadır.77 Biz eserin on cilt halinde ve taş baskı olarak hazırlanmış neşrinin Abbâsîlerin Hârizmşahlarla münâzaasına, Hülâgû’nun İsmâilî seferine, yine Hülâgû’nun Bağdâd, Meyyâfârıkîn ve Mardin’i işgaline, Suriye’nin istîlâsına ve Aynicâlût Savaşı’na dair bilgiler veren dördüncü ve beşinci ciltlerini78 kullandık. Çalışmamız sırasında farkettiğimiz üzere Ravzatü’s-Safâ’nın özellikle İlhanlılara dair hadiseleri içerdiği bölümler müellif tarafından ekseriyetle Reşîdüddîn Fazlullâh-ı Hemedânî’nin Câmi‘u’t-Tevârîh’inden alıntılanmıştır. Müellifin adı tezimizde “Mirhând” şeklinde yer almaktadır. Mîrhând’ın torunu olup dedesi gibi Timurluların, daha sonra Bâbürlülerin (932-1274/1526-1858) hizmetinde bulunan İranlı tarihçi Gıyâsüddîn Hândmîr b. Hâce Hümâmiddîn Muhammed b. Celâliddîn Muhammed b. Burhâniddîn Muhammed-i Hüseynî Şîrâzî’nin (ö. 942/1535-36) Farsça kaleme aldığı üç ciltlik umûmî tarih eseri Habîbü’s-Siyer fî Ahbâri Efrâdi’l-Beşer yaratılıştan başlayarak Şâh İsmâîl’in ölümüne (930/1524) kadar gelen olayları anlatmaktadır. Hândmîr’in Habîbü’s-Siyer’de dedesi Mîrhând’ın Ravzatü’s-Safâ’da bahsetmediği bazı hanedanlardan bahsetmesi; Safevîler (907-1148/1501-1736), Timurlular, Bâbürlüler ve Şeybânîler (905-1007/1500-1599) hakkında bilhassa görgü tanıklığı yaptığı hadiseleri kaydetmiş olması eseri önemli kılmaktadır. Eserde anlatılan her devrin nihayetinde o devirde yaşamış önemli devlet adamları, seyyidler, şâirler ve fâzıl 77 Mîrhând ve eseri Ravzatü’s-Safâ hakkında bilgi için bkz. Aka, “Mîrhând”, DİA, XXX, 156-157. 78 Hamîdüddîn Muhammed Mîrhând b. Burhâniddîn Hâvendşâh b. Kemâliddîn Mahmûd el-Herevî, Ravzatü’s-Safâ fî Sîreti’l-Enbiyâ ve’l-Mülûk ve’l-Hulefâ, Tahran 1270/1854, IV-V. 25 kimseler hakkında bilgi verilmiştir.79 Biz eserin tahkikli neşrinin Hülâgû’nun İsmâilî kalelerini, Bağdâd’ı, Meyyâfârıkîn’i ve Mardin’i işgaline, Suriye’yi istîlâsına ve Aynicâlût Savaşı’na dair kısa bilgiler veren üçüncü cildini80 kullandık. Habîbü’sSiyer Nevşehirli Damad İbrâhim Paşa’nın teşkil ettiği bir heyet tarafından da Türkçe’ye tercüme ettirilmiş olup biz bu tercümenin de yazma bir nüshasından81 istifade ettik. Müellifin adı çalışmamızda kısaca “Hândmîr” şeklinde gösterilmiştir. Anadolu seyyidlerinden olup muhtelif kadılık ve müderrisliklerde bulunmuş olan Osmanlı dönemi tarihçisi Cenâbî Mustafa Efendi (ö. 999/1590) Arapça olarak telif ettiği el-‘Aylemü’z-Zâhir fî Ahvâli’l-Evâ’ili ve’l-Evâhir adlı eseriyle umûmî tarih türünde eser vermiş ilk Osmanlı tarihçisi olma vasfını kazanmıştır. Peygamberler tarihine ve İslâm öncesinde kurulmuş devletlere ayırdığı bölümlerden sonra seksen iki adet devleti birer bâb başlığı altında incelemek suretiyle toplam seksen altı bölüm halinde hazırladığı eserinde müellif klasik Arap tarih yazıcılığı metodunu uygulamıştır. Eser günümüze ulaşmayan bazı kaynaklardaki bilgileri de nakletmesi, Hz. Peygamber (SAV) döneminden itibaren kurulmuş olan tüm İslâm devletleri hakkında müstakil başlıklar altında malumat vermesi, hangi kaynakları nerede kullandığını belirtmesi gibi açılardan ehemmiyetlidir. Eserin beşte biri 997/1588-89 yılına kadar gelen Osmanlı tarihine ayrılmıştır. Sultan III. Murad’a (982-1003/1574-1595) ithaf ve takdim edilen eserin muhtelif yazma eser kütüphanelerinde yazma nüshaları bulunmakta olup82 biz eserin Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi Hamidiye koleksiyonunda mukayyet nüshasını83 kullandık. Eserin daha ziyade istifade ettiğimiz kısmı ise Sultan Kutuz’un cihâd hazırlığı, Aynicâlût Savaşı ve Baybars’ın saltanatına kadar cereyan eden hadiselere dairdir. Müellif tezimizde “Cenâbî” kısaltmasıyla gösterilmiştir. 79 Hândmîr’in hayatı, Habîbü’s-Siyer’i ve diğer eserleri hakkında malumat için bkz. Aka, “Hândmîr”, DİA, XV, 550-552. 80 Gıyâsüddîn Hândmîr b. Hâce Hümâmiddîn Muhammed b. Celâliddîn Muhammed b. Burhâniddîn Muhammed-i Hüseynî Şîrâzî, Habîbü’s-Siyer fî Ahbâri Efrâdi’l-Beşer (Târîh-i Habîbü’s-Siyer), (mkd. Cemâleddîn Hümâyî, ed. Muhammed Debîr-i Siyâkî), Kitâbhâne-i Hayyâm, Tahran 1333/1915, III. 81 Hândmîr, age. (Osmanlıca trc.), Süleymaniye Kütüphanesi, Nuruosmaniye, no: 3245. 82 Cenâbî Mustafa Efendi, el-‘Aylemü’z-Zâhir adlı eseri ve eserin bazı yazma nüshaları için bkz. Mehmet Canatar, “Cenâbî Mustafa Efendi”, DİA, VII, 352-353. 83 Cenâbî Mustafa Efendi, el-‘Aylemü’z-Zâhir fî Ahvâli’l-Evâ’ili ve’l-Evâhir, Süleymaniye Kütüphanesi, Hamidiye, no: 896. 26 Çalışmamız için büyük bir ehemmiyeti olmamakla birlikte belli hususlarda kendisine müracaat ettiğimiz kaynaklardan biri de meşhur müfessir, Eş‘arî kelamcısı ve Şâfiî fakîhi Kadı Beyzâvî’nin (ö. 685/1286) Nizâmü’t-Tevârîh adıyla Fars dilinde kaleme aldığı ve birçok İslâm hanedanı hakkında kısaca malumat veren umûmî tarihinin Sultan III. Mehmed’in (1003-1012/1595-1603) talimatıyla Mustafa b. Abdurrahmân (ö. ?) tarafından Enîsü’l-Mülûk adıyla yapılmış tercümesidir.84 Ancak birçok Osmanlı dönemi tercümesi örneğinde görüldüğü üzere mütercim Nizâmü’tTevârîh’i tercüme ederken kaynak esere tamamen sadık kalmamış ve bazı ilavelerde bulunmak suretiyle kendi eserini kurmuştur. Mütercim eserin başına kâinâtın yaratılışı hakkında bir bölüm ve eserin son kısmına Sultan III. Mehmed’den başlayarak Osmanlı hanedanının Hz. Âdem’e (AS) kadar uzanan şeceresini eklemiştir. Biz eserin Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi Hüsrev Paşa koleksiyonunda kayıtlı nüshasının85 Abbâsîler, Hârizmşahlar, Bâtınîler, Moğollar ve Memlüklerle ilgili kısımlarından istifade ettik. Meşhur Osmanlı âlimi, mutasavvıfı, müneccimbaşısı ve tarihçisi olan Müneccimbaşı Ahmed b. Lütfullâh’ın (ö. 1113/1702) Câmi‘u’d-Düvel adıyla Arapça olarak telif ettiği umûmî tarih eseri de müslim ve gayrimüslim birçok hanedan hakkında önemli malumat veren kıymetli bir çalışmadır. Hilkatten 1081/1670 senesine kadarki vukuatı ihtiva eden eserin sistematiği diğer birçok umûmî tarih eserininkinden farklı ve daha karmaşıktır. Osmanlı tarihçileri arasında tenkitçi tarihçilik anlayışına yönelmiş ilk müelliflerden olan Müneccimbaşı eserinde kendisinden önceki kaynakları iyi tetkik etmiş, bu arada diğer tarih eserlerinde yer almayan bazı küçük kabilelerin ve hanedanların dahi isimlerini ve tarihlerini aktarmaya gayret etmiştir. Eserin müellifin bizzat şahit olduğu Sultan IV. Mehmed (1058-1099/1648-1687) devri olaylarına dair kısmı bilhassa önemlidir.86 Câmi‘u’dDüvel telifinden otuz sene sonra Nevşehirli Damad İbrâhim Paşa’nın emriyle meşhur müderris ve dîvân şâiri Nedîm Ahmed Efendi riyâsetindeki bir heyet tarafından Türkçe’ye tercüme edilmiş ve daha sonraki dönemde Sahâ’ifü’l-Ahbâr fî Vekâyi‘i’lA‘sâr adıyla İstanbul’da basılmış olup biz bu tercümenin Abbâsî-Hârizmşah 84 Yusuf Şevki Yavuz, “Beyzâvî”, DİA, VI, 102. 85 Mustafa b. Abdurrahmân, Enîsü’l-Mülûk (Terceme-i Nizâmü’t-Tevârîh), Süleymaniye Kütüphanesi, Hüsrev Paşa, no: 293. 86 Ahmet Ağırakça, “Müneccimbaşı, Ahmed Dede”, DİA, XXXII, 4-5. 27 anlaşmazlığı, Sultan I. Alâeddîn Keykubâd’ın Moğollara karşı Halîfe NâsırLidînillâh’a askerî destek göndermesi, Hârizmşahların Türkiye Selçukluları ve Eyyûbîlerle münasebetleri ve Aynicâlût Savaşı gibi mevzularda bilgiler içeren ikinci cildini87 kullandık. Câmi‘u’d-Düvel’de muhtelif hanedanlar hakkında bilgi veren kısımlar müstakil çalışmalara, tercüme ve neşirlere de konu olmuştur. Biz Câmi‘u’dDüvel’in Türkiye Selçuklularından bahseden kısmının günümüzde hazırlanmış bir Türkçe tercümesinden88 de istifade ettik. Müellifin adı tezimizde kısaca “Müneccimbaşı” şeklinde gösterilmiş, onun eserinin Osmanlıca matbû nüshası “Sahâ’ifü’l-Ahbâr” ve eserin Türkiye Selçukluları ile ilgili kısmının günümüz Türkçesine tercümesi “Câmi‘u’d-Düvel” kısaltmalarıyla verilmiştir. 3. Terâcim ve Vefeyât Kitapları Daha çok günümüze ulaşan tek eseri Vefeyâtü’l-A‘yân ve Enbâ’ü Ebnâ’i’zZamân ile meşhur olmuş fakîh, edip ve tarihçi Ebü’l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm b. Ebî Bekr b. Hallikân el-Bermekî el-İrbilî veya daha bilinen adıyla İbn Hallikân (ö. 681/1282), adı geçen eserinde çeşitli sahalarda şöhrete kavuşmuş 800 küsur kimsenin hal tercümesini vermiş ve bu şekilde vefeyât türünün İslâm tarihindeki bilinen ilk örneğini ortaya koymuştur. Müellifin İslâm’ın ilk dönemlerinden itibaren kendi dönemine kadar yaşamış sultan, vezîr, emîr, müctehid, müfessir, muhaddis, fakîh, kadı, zâhid, edip, tarihçi, astronom, filozof vs. şahsiyetleri alfabetik olarak sıraladığı eser bütün Ortaçağ tarihi araştırmaları için en kıymetli kaynaklardan biri durumundadır.89 Eyyûbîlerin son ve Bahrî Memlüklerin ilk dönemini idrak etmiş ve Memlük hizmetinde Suriye kādi’l-kudâtlığı yapmış olan müellifin birçok hadisenin görgü tanığı oluşu, ayrıca eserinde kendisinin ve hocalarının gözlemlerinden istifade etmiş olması Vefeyâtü’l-A‘yân’ı daha da kıymetli hale getirmektedir. Biz eserin tahkikli neşrinin Sultan Kutuz ve el-Melikü’n-Nâsır 87 Müneccimbaşı Ahmed b. Lütfullâh, Sahâ’ifü’l-Ahbâr fî Vekâyi‘i’l-A‘sâr (Terceme-i Câmi‘u’dDüvel), (trc. Nedîm Ahmed Efendi vd.), Matbaa-i Âmire, İstanbul 1285/1868-69, II. 88 Müneccimbaşı, Câmi‘u’d-Düvel (Selçuklular Tarihi II), (haz. Ali Öngül), Kabalcı Yayınevi, İstanbul 2017. 89 İbn Hallikân ve eseri Vefeyâtü’l-A‘yân hakkında daha geniş bilgi için bkz. Özaydın, “İbn Hallikân”, DİA, XX, 17-19. 28 Selâhaddîn Yûsuf’tan bahseden kısımlarının yer aldığı dördüncü cildinden90 istifade ettik. Tezimizde müellifin adı onun meşhur unvanı olan “İbn Hallîkân” şeklinde gösterilmiştir. Yukarıda Târîhu’l-İslâm, Düvelü’l-İslâm ve el-‘İber gibi eserleri münasebetiyle kendisinden bahsettiğimiz Hâfız Zehebî’nin tabakât türündeki eseri Siyeru A‘lâmi’n-Nübelâ söz konusu sahanın mühim örneklerindendir. Müellif Asr-ı Sa‘âdet’ten 700/1301 senesine kadar gelip geçmiş ve her biri kendi sahasında şöhret bulmuş 7000 civarında şahsiyetin hal tercümesini kırk tabakada anlatmıştır. Zehebî’nin 739/1338 tarihinde on cilt halinde tamamladığı eser91 farklı zamanlarda birkaç kez tahkikli olarak neşredilmiştir. Biz eserin üç büyük cilt halinde hazırlanmış olan Riyâd neşrinin Sultan Kutuz’un ve el-Melikü’n-Nâsır Yûsuf’un biyografilerini içeren ikinci ve üçüncü ciltlerini92 kullandık. Eserin adı bizim çalışmamızda “Siyer” şeklinde kısaltılmıştır. Muhtelif sahalarda çok sayıda eser telif etmiş olan Türk asıllı Arap dili ve edebiyatı âlimi, edip, kâtip ve tarihçi Ebü’s-Safâ Salâhuddîn Halîl b. İzziddîn Aybeg b. Abdillâh es-Safedî’nin (ö. 764/1363)93 din ve devlet adamlarından, ayrıca ilim, sanat ve tasavvuf erbabından 14.000 civarında şahsın hal tercümesini ihtiva eden elVâfî bi’l-Vefeyât adlı meşhur eseri temsil ettiği türe ait en önemli ikinci eser olup tezimizin de en önemli kaynakları arasındadır. İsminden de anlaşılacağı üzere İbn Hallikân’ın Vefeyâtü’l-A‘yân’ının adeta bir zeyli şeklinde hazırlanan eser “Muhammed” adlı kimselerin biyografileriyle başlamakta, bundan sonra da alfabetik olarak devam etmektedir. Müellif el-Vâfî’yi hazırlarken hocası Hâfız Zehebî’nin Târîhu’l-İslâm’ı başta olmak üzere birçok kaynaktan yararlanmıştır. Eser tahkikli olarak neşredilmiş olup biz bu neşrin Kutuz, Baybars, Ketboğa Noyan, bazı Eyyûbî hükümdarları ve çok sayıda Bahrî Memlük emîrinin biyografilerinin yer aldığı birkaç 90 Ebü’l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm b. Ebî Bekr b. Hallikân el-Bermekî elİrbilî, Vefeyâtü’l-A‘yân ve Enbâ’ü Ebnâ’i’z-Zamân, (thk. İhsân Abbâs), Dâru Sâdır, Beyrut 1978, IV. 91 Hâfız Zehebî’nin Siyer’i hakkında daha geniş malumat için bkz. Mehmet Efendioğlu, “Siyeru A‘lâmi’n-Nübelâ”, DİA, XXXVII, 326-327. 92 Zehebî, Siyeru A‘lâmi’n-Nübelâ, (thk. Hassân Abdülmennân), Beytü’l-Efkâri’d-Düveliyye, Riyâd 2004, II-III. 93 Halîl b. Aybeg es-Safedî’nin hayatı ve eserleri hakkında bilgi için bkz. İsmail Durmuş, “Safedî”, DİA, XXXV, 447-450. 29 cildinden94 istifade ettik. Müellifin adı çalışmamızda “Safedî”, eserinin adı ise “elVâfî” şeklinde kısaltılmıştır.95 Osmanlı dönemi Suriye’sinin fakîh, edip ve tarihçilerinden olan Ebü’l-Felâh Abdülhayy b. Ahmed b. Muhammed es-Sâlihî yahut meşhur adıyla İbnü’l-İmâd (ö. 1089/1679), Hicret’ten 1000/1592 senesine kadarki süreçte cereyan eden olayları ve bu aralıkta yaşamış âlimlerin ve devlet adamlarının biyografilerini Şezerâtü’z-Zeheb fî Ahbâri men Zeheb adlı eserinde toplamıştır. 10.000 civarında hal tercümesini ihtiva eden eser bir zümreye ve mekana hasredilmemiş olup bu bakımdan genel biyografik kaynaklar sınıfına girmektedir. 1080/1670’te tamamlanan eserde her sene gerçekleşen olaylar muhtasar şekilde anlatıldıkdan sonra o sene vefat eden kimselerin biyografileri verilmiştir.96 Eserin bizi asıl ilgilendiren kısmı ise bahsettiğimiz siyâsî tarih kısmıdır. Biz eserin tahkikli neşrinin Sultan Kutuz’un saltanatının başlangıcından Rükneddîn Baybars’ın saltanatına kadarki süreci de içeren yedinci cildini97 kullandık. Müellifin ismi tezimizde “İbnü’l-İmâd” şeklinde yer almaktadır. 4. Şehir-Bölge Tarihleri ve Coğrafya Kitapları Rum asıllı bir devşirme olup Ortaçağ’ın en büyük İslâm coğrafyacılarından ve seyyahlarından biri sayılan Ebû Abdillâh Şihâbüddîn Yâkūt b. Abdillâh elHamevî el-Bağdâdî er-Rûmî veya daha meşhur adıyla Yâkūt el-Hamevî’nin (ö. 626/1229) Mu‘cemü’l-Büldân adlı son derece kıymetli coğrafya lügati, Ortaçağ İslâm tarihine ve coğrafyasına dair yapılacak araştırmaların vazgeçilmez kaynaklarından biridir. Müellif Suriye şehirlerinden başka ticaret ve seyahat maksadıyla Âmid, Tebriz, Musul, Merv, Nîşâbur, Belh, Nesâ, Herat gibi merkezlerde bulunmuş ve Mu‘cemü’l-Büldân adlı çalışmasının temellerini bu merkezlerde 94 Ebü’s-Safâ Salâhuddîn Halîl b. İzziddîn Aybeg b. Abdillâh es-Safedî, el-Vâfî bi’l-Vefeyât, (thk. Ahmed el-Arnaût-Türkî Mustafâ), Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, Beyrut 2000, VI-VII, IX-X, XII, XV, XXIV, XXIX. 95 el-Vâfî bi’l-Vefeyât’ın, Safedî’nin yine çalışmamızda kullandığımız fakat bizim konularımız için büyük bir öneme sahip olmayan Ümerâ’ü Dımaşk adlı eseriyle karıştırılmaması için bu yola gidilmiştir. 96 İbnü’l-İmâd ve Şezerâtü’z-Zeheb adlı vefeyât eseri hakkında bkz. Tomar, “İbnü’l-İmâd”, DİA, XXI, 95-96. 97 Ebü’l-Felâh Abdülhayy b. Ahmed b. Muhammed es-Sâlihî İbnü’l-İmâd, Şezerâtü’z-Zeheb fî Ahbâri men Zeheb, (thk. Abdülkādir el-Arnaût-Mahmûd el-Arnaût), Dâru İbn Kesîr, Beyrut 1991, VII. 30 topladığı malzeme ile atmıştır. Moğol istîlâsının başladığı sıralarda Gürgenç’te bulunan ve istîlânın dehşetine şahit olan Yâkūt el-Hamevî güçlükle Irak’a ve oradan Suriye’ye gelmiş, 621/1224’te Haleb’de tamamladığı eserine 625/1228 senesinde son halini vermiştir. Eser İslâm dünyasındaki şehir, kasaba, köy, ada, dağ, deniz, göl, ova, vadi, çöl vs. mevkilerin ve yeryüzü şekillerinin alfabetik şekilde sıralanmasından, isimlerinin okunuşlarından ve özellikle bunlar arasında meskûn mahal olan yerlerin kısa tarihinin aktarımından ibarettir. Müellif yeri geldiğinde bazı beldeler hakkında yazılmış şiirleri de iktibas ederek eserini zenginleştirmiştir. Eser 13.000 civarındaki madde başı ile İslâm dünyasındaki en geniş coğrâfî ansiklopedi olma özelliğini taşımaktadır.98 Biz birkaç kez tahkik edilerek neşredilmiş olan eserin beş ciltlik Beyrut neşrini99 tezimizin ilgili yerlerinde bazı mevkilerin adlarını ve bunların tam olarak bulundukları bölgeleri doğru şekilde tespit edebilmek için kullandık. Müellifin adı çalışmamızda “Yâkūt” şeklinde kısaltılmıştır. Hayatının büyük bölümünü Haleb Eyyûbî hükümdarlarının hizmetinde geçirmiş meşhur muhaddis, fakîh, şâir ve diplomat Ebü’l-Kāsım Kemâlüddîn Ömer b. Ahmed b. Hibetillâh b. Muhammed el-Ukaylî el-Halebî, daha bilinen adıyla İbnü’l-Adîm (ö. 660/1262), özellikle el-Melikü’n-Nâsır Yûsuf’un vezîri ve elçisi olarak yerine getirdiği görevler ve Haleb tarihi hakkında kaleme aldığı eserler ile ünlenmiştir.100 Müellif evvelâ Haleb’in tarihine, coğrafyasına ve burada yaşamış meşhur kimselerin biyografilerine yer verdiği Buğyetü’t-Taleb fî Târîhi Haleb adlı hacimli eserini101 telif etmiş, daha sonra bu eseri ihtisar ederek Haleb’in İslâm öncesi tarihinden 641/1243 senesine kadarki durumunu ve bu arada Haleb ve çevresinde vukua gelen mühim hadiseleri anlattığı Zübdetü’l-Haleb min Târîhi Haleb isimli 98 Yâkūt el-Hamevî ve Mu‘cemü’l-Büldân hakkında daha teferruatlı bilgi için bkz. Avcı, “Yâkūt elHamevî”, DİA, XLIII, 288-289. 99 Ebû Abdillâh Şihâbüddîn Yâkūt b. Abdillâh el-Hamevî el-Bağdâdî er-Rûmî, Mu‘cemü’l-Büldân, Dâru Sâdır, Beyrut 1977, I-V. 100 Kemâleddîn İbnü’l-Adîm’in diplomatik görevleri ve kaleme aldığı eserler hakkında derli toplu malumat için bkz. Ebü’l-Kāsım Kemâlüddîn Ömer b. Ahmed b. Hibetillâh b. Muhammed el-Ukaylî el-Halebî İbnü’l-Adîm, Buğyetü’t-Taleb fî Târîhi Haleb (Selçuklularla İlgili Hal Tercümeleri), (haz. Ali Sevim), TTK, Ankara 1976, (Giriş bölümü), s. 1-12; Sevim, “İbnü’l-Adîm”, DİA, XX, 478- 479. 101 Buğyetü’t-Taleb hakkında daha geniş bilgi için bkz. İbnü’l-Adîm, Buğye, s. 16-22; ayrıca bkz. Sevim, “Buğyetü’t-Taleb”, DİA, VI, 361-362. 31 Haleb tarihini hazırlamıştır. Zübdetü’l-Haleb tahkik edilerek neşredilmiş olup102 biz bu neşrin sadece Sultan I. İzzeddîn Keykâvus’un (608-616/1211-1220) Haleb Eyyûbîleri üzerine tertip ettiği seferle ilgili kısmını kullandık. Müellifin adı çalışmamızda “İbnü’l-Adîm” kısaltmasıyla gösterilmiştir. Çalışmamızda müracaat ettiğimiz coğrafya ve tarihî coğrafya kaynaklarından biri de Ortaçağ’da Suriye ve el-Cezîre’nin durumu hakkında mühim bilgiler veren elA‘lâku’l-Hatîre fî Zikri Ümerâ’i’ş-Şâm ve’l-Cezîre’dir. Evvelce Târîhu’l-Meliki’zZâhir adlı eseriyle kendisini takdim ettiğimiz İzzeddîn İbn Şeddâd Suriye, Ürdün, Lübnân, Filistin, Diyâr-ı Mudâr, Diyâr-ı Rebî‘a ve Diyâr-ı Bekr bölgelerinin, yani bütün bir Bilâd-ı Şâm ve el-Cezîre ülkelerinin topoğrafyasına ve coğrâfî hususiyetlerine, buralarda bulunan beldelere ve bunların tarihlerine, mimarî yapılara, bu bölgelerin iktisâdî ve kültürel vaziyetine, buralardan gelip geçen devletlere ve hükümdarlara, ayrıca buralarda bulunmuş âlimlere dair elde ettiği malumatı elA‘lâku’l-Hatîre’de toplamıştır.103 Müellifin 680/1281’de tamamladığı eserin muhtelif yazmaları tahkikli olarak neşredilmiş olup biz eserin Sultan I. İzzeddîn Keykâvus’un Suriye seferi, Hülâgû’nun el-Cezîre ve Kuzey Suriye’deki bazı mevkileri işgali gibi hususlarda bilgiler veren bölümlerinin neşrinden104 istifade ettik. Eserin adı tezimizde “el-A‘lâku’l-Hatîre” şeklinde gösterilmiştir. Memlük devri tarihçilerinin en meşhuru olan ve evvelce Kitâbü’s-Sülûk adlı eseri münasebetiyle kendisinden bahsettiğimiz Takıyyüddîn Ahmed el-Makrîzî’nin bir diğer eseri olup el-Hıtatü’l-Makrîziyye adıyla da bilinen el-Mevâ‘iz ve’l-İ‘tibâr bi-Zikri’l-Hıtati ve’l-Âsâr, Mısır’ın tarihî coğrafyası ve topoğrafyası hakkında son derece ehemmiyetli bilgiler sunan bir kaynaktır. 840/1437 tarihinde tamamlanan eserde Mısır’ın arazisi, bu arazideki vergi taksimi, piramitler ve yeryüzü şekilleri, Nil nehri, mühim şehirlerin sokakları, caddeleri ve kapıları, Mısır’da dinî hayat ve mezhepler, ayrıca Fâtımî, Eyyûbî ve Memlük dönemlerinde Mısır’ın vaziyeti hakkında bilgiler bulunmaktadır. Hıtat türünün en mühim örneği olan bu eser 102 İbnü’l-Adîm, Zübdetü’l-Haleb min Târîhi Haleb, (thk. Halîl el-Mansûr), Dâru’l-Kütübi’lİlmiyye, Beyrut 1996. 103 el-A‘laku’l-Hatîre adlı eser hakkında bilgi için bkz. Avcı, “İbn Şeddâd, İzzeddin”, DİA, XX, 375. 104 İzzeddîn İbn Şeddâd, el-A‘lâku’l-Hatîre fî Zikri Ümerâ’i’ş-Şâm ve’l-Cezîre, (thk. Yahyâ Zekeriyyâ Abbâre), Menşûrâtü Vezâreti’s-Sekâfe, Dımaşk 1978, III/I; 1991, I/I-I/II. 32 kendisinden sonra aynı türde yapılan çalışmalara kaynak teşkil etmiştir.105 İki cilt halinde tahkikli olarak neşredilmiş olan eserin her iki cildi106 Memlük askerlerinin eğitimleri ve iktâları ile alakalı birtakım hususlar, Mısır’daki bazı mevkiler ve Kāhire’nin kapıları gibi noktalarda bizim çalışmamıza da katkıda bulunmuştur. Eserin adı tezimizde “el-Hıtat” şeklinde kısaltılmıştır. Tezimizi hazırlarken istifade ettiğimiz kaynaklardan Târîhu’l-Hulefâ’nın müellifi olan Süyûtî’nin Mısır’ın tarihine dair telif ettiği önemli bir eser olan Hüsnü’l-Muhâdara fî Târîhi Mısr ve’l-Kāhire, Mısır’dan gelip geçen Peygamberler ve diğer bazı önemli kimseler, firavunlar döneminde Mısır’ın durumu, ülkenin İslâmlaşma süreci, Mısır’da hâkimiyet tesis etmiş devletler ve burada ikâmet etmiş sultanlar, yine aynı coğrafyada bulunmuş âlimler, şâirler, filozoflar ve Mısır’da cârî âdetler hakkında bizi bilgilendirmektedir.107 Biz eserin iki ciltlik tahkikli neşrinin Aynicâlût Savaşı’ndan, savaştan sonra Baybars’ın Memlük tahtına cülusuna kadar cereyan eden hadiselerden ve Mısır’da hilâfetin ihyâsından bahseden ikinci cildini108 kullandık. Eserin adı çalışmamızda “Hüsn” şeklinde kısaltılmıştır. Mısır’da Memlüklerin son ve Osmanlıların ilk dönemlerine tanıklık etmiş olan Mısır tarihçisi Ebü’l-Berekât Zeynüddîn Muhammed b. Şehâbiddîn Ahmed yahut bilinen adıyla İbn İyâs’ın (ö. 930/1524) hilkatten 928/1522 yılına kadar Mısır’ın tarihi ve coğrafyası hakkında kaleme aldığı Bedâ’i‘u’z-Zühûr fî Vekā’i‘i’dDühûr adlı eseri çalışmamız için çok faydalı bilgileri ihtiva etmektedir. Başlangıçta Mısır’ın faziletinden ve bu coğrafyadan gelip geçen hanedanlardan bahseden müellif, Memlük tarihini ve özellikle Sultan Kayıtbay (872-901/1468-1496) dönemini daha teferruatlı şekilde anlatmıştır.109 Eserin Mısır’ın Osmanlı hâkimiyetine girişi ile ilgili verdiği bilgiler de oldukça değerlidir. Biz eserin tahkikli neşrinin bilhassa Sultan Kutuz’un saltanat dönemi hadiselerini, bu arada Aynicâlût Savaşı’na dair haberleri 105 Makrîzî’nin hıtat türündeki bu önemli eseri hakkında daha geniş bilgi için bkz. Mehmet İpşirli, “elHıtatü’l-Makrîziyye”, DİA, XVII, 402-404. 106 Makrîzî, el-Mevâ‘iz ve’l-İ‘tibâr bi-Zikri’l-Hıtati ve’l-Âsâr (el-Hıtatü’l-Makrîziyye), Dâru Sâdır, Beyrut (t.y.), I-II. 107 Özkan, agm., DİA, XXXVIII, 196. 108 Süyûtî, Hüsnü’l-Muhâdara fî Târîhi Mısr ve’l-Kāhire, (thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhîm), Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, Kāhire 1968, II. 109 İbn İyâs ve eseri Bedâ’i‘u’z-Zühûr hakkında daha geniş bilgi için bkz. Muhammed Razûk, “İbn İyâs”, DİA, XX, 97-98; İzgi, “Bedâiu’z-Zühûr”, DİA, V, 294-295. 33 kapsayan ve eserin birinci cüzünün birinci kısmından ibaret olan ilk cildini110 kullandık. Müellif Aynicâlût Savaşı’na dair malumat verirken aynı konuya yer veren diğer bazı tarih eserleri ile çelişik ifadeler kullandığı gibi, mezkûr hadise hakkında kendisinden evvelki kaynaklarda bulunmayan bazı bilgileri de aktarmıştır. Müellifin adı tezimizde “İbn İyâs” şeklinde kısaltılmıştır. Ebü’l-Fazl Şemsüddîn Muhammed b. Alî b. Ahmed b. Tolun ed-Dımaşkî (ö. 953/1546) Dımaşklı Türk bir aileye mensuptur. Birçok ilimde derinleşmesinin ve çok sayıda eser telif etmesinin yanı sıra kuvvetli bir şâir olan müellifin İ‘lâmü’l-Verâ bimen Vülliye Nâ’iben mine’l-Etrâk bi-Dımaşki’ş-Şâmi’l-Kübrâ adlı eseri Dımaşk’ta valilik yapmış olan Memlük ve Osmanlı idarecileri hakkında bilgi vermektedir. Müellifin Suriye’de hem Memlük hem de Osmanlı devirlerini idrak etmiş olması eserinin değerini artırmaktadır.111 Tezimizde incelediğimiz konular için büyük bir ehemmiyete sahip olmayan bu eserden Sultan Kutuz’un Ketboğa kumandasındaki Moğol ordusuna karşı yapmış olduğu hazırlık, Aynicâlût Savaşı ve Sultan Kutuz’un Dımaşk’a girişinden sonra buraya nâip olarak Alemeddîn Sencer el-Halebî’yi bırakması gibi birkaç mevzuda istifade ettik. Eser tahkikli şekilde neşredilmiştir.112 Müellife tezimizde “İbn Tolun” kısaltmasıyla işaret edilmiştir. Osmanlı dönemine ait Mısır tarihlerinden olup “İbnü’l-Vekîl” lakabıyla meşhur XVIII. asır Mısır tarihçisi Ebü’l-Haccâc Yûsuf b. Muhammed el-Mellevânî (ö. 1131/1719’dan sonra) 113 tarafından telif edilmiş olan Tuhfetü’l-Ahbâb bi-men Meleke Mısr mine’l-Mülûki ve’n-Nüvvâb da Bahrî Memlükler dönemini anlatan ve dolayısıyla Aynicâlût Savaşı’na değinen kaynaklardan biridir. Bölge tarihi hususiyeti gösteren bu eserini dört bölüme ayıran müellif bu bölümlerden ikincisinde Mısır’daki 110 Ebü’l-Berekât Zeynüddîn Muhammed b. Şehâbiddîn Ahmed İbn İyâs, Bedâ’i‘u’z-Zühûr fî Vekā’i‘i’d-Dühûr, (thk. Muhammed Mustafâ), el-Hey’etü’l-Mısriyyeti’l-Âmme li’l-Kitâb, Kāhire 1982, I/I. 111 İbn Tolun’un hayatı ve tahsili, İ‘lâmü’l-Verâ adlı eseri ve yine onun telifi olan diğer eserler hakkında bkz. Ahmet Kavas, “İbn Tolun, Şemseddin”, DİA, XX, 415-416. 112 Ebü’l-Fazl Şemsüddîn Muhammed b. Alî b. Ahmed b. Tolun ed-Dımaşkî, İ‘lâmü’l-Verâ bi-men Vülliye Nâ’iben mine’l-Etrâk bi-Dımaşki’ş-Şâmi’l-Kübrâ, (thk. Muhammed Ahmed Dehmân), Dâru’l-Fikr, Dımaşk 1984. 113 Müellifin hayatı hakkında hemen hiç bilgi bulunmamakta, sadece eserinin 1311/1719 senesi olayları ile son bulmasından hareketle onun bu tarihten sonra vefat ettiğini söylemek mümkün olmaktadır. Bu bilgi ve eserin tezimizde kullandığımız neşri için bkz. Ebü’l-Haccâc Yûsuf b. Muhammed el-Mellevânî İbnü’l-Vekîl, Tuhfetü’l-Ahbâb bi-men Meleke Mısr mine’l-Mülûki ve’nNüvvâb, (thk. Muhammed eş-Şeştâvî), Dâru’l-Âfâkı’l-Arabiyye, Kāhire 1999, (nâşirin mukaddimesi), s. 6. 34 Emevî ve Abbâsî halîfelerine dair malumat vermiş, üçüncü bölümde ise Eyyûbî ve Memlük dönemlerinde Mısır’da gerçekleşen hadiseleri anlatmıştır. Ancak müellifin Tuhfetü’l-Ahbâb’ın dördüncü ve asıl büyük bölümünü Mısır’da vazife yapmış olan Osmanlı valilerine ayırması ve bundan önceki bölümlerde yer alan olaylara çok kısa yer vermesi, bu eseri tezimiz için önemli bir kaynak olmaktan çıkarmaktadır. Bununla birlikte biz eserin, Hülâgû’nun elçilerinin Kāhire’ye gelişinden Baybars’ın cülusuna kadar cereyan eden olayları nakleden bölümlerini kullandık. Eser tahkikli olarak neşredilmiştir. Tezimizde müellifin adı “İbnü’l-Vekîl” şeklinde kısaltılmıştır. XVIII. asırda Bağdâd’da vazife yapmış Osmanlı memurlarından Nazmîzâde Hüseyin Murtazâ Efendi’nin (ö. 1136/1723) Bağdâd Valisi Ömer Paşa’nın isteği üzerine Osmanlı Türkçesi ile kaleme aldığı Gülşen-i Hulefâ, Bağdâd’ın Abbâsîler tarafından kurulmaya başlamasından 1130/1718 senesine kadarki serüvenini anlatmaktadır. Abbâsî hanedanından olup Bağdâd’da halîfelik yapmış zevâtın müstakil başlıklar altında incelendiği eserin son ve en hacimli kısmı şehrin Osmanlı yönetimi altındaki yıllarına ve bu yıllarda şehirde valilik yapmış kimselerin icraatına ayrılmıştır. Özellikle Bağdâd’ın Osmanlı dönemindeki tarihi için en mühim çalışma konumunda olan Gülşen-i Hulefâ 1143/1730-31 senesinde İbrâhîm Müteferrika tarafından bir mukaddime ilavesiyle İstanbul’da basılmıştır.114 Biz çalışmamız sırasında bu eserin Bağdâd’daki Abbâsî Halîfeleri hakkında bilgi veren, Abbâsîler ve Hârizmşahlar arasındaki münâzaadan bahseden ve özellikle Hülâgû’nun Bağdâd’ı işgali esnasında cereyan eden hadiseleri nakleden kısımlarını kullandık. Tezimizde ismini “Nazmîzâde” kısaltmasıyla gösterdiğimiz Murtazâ Efendi’nin bu mühim eseri tam transkripsiyonlu olarak yayımlanmıştır.115 5. Ansiklopedik Eserler Bahrî Memlük Devleti hükümdarı el-Melikü’n-Nâsır Muhammed b. Kalavun döneminde üst düzey memuriyetlerde bulunmuş olan edip ve tarihçi Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Abdilvehhâb b. Muhammed el-Bekrî et-Teymî el-Kureşî enNüveyrî’nin (ö. 733/1333) otuz bir cilt halinde hazırlayarak adı geçen hükümdara 114 Nazmîzâde, eserleri ve Gülşen-i Hulefâ’sı hakkında malumat için bkz. Tahsin Özcan, “Nazmîzâde Murtaza Efendi”, DİA, XXXII, 461-463. 115 Nazmîzâde Hüseyin Murtazâ Efendi, Gülşen-i Hulefâ (Bağdat Tarihi 762-1717), (nşr. Mehmet Karataş), TTK, Ankara, 2014. 35 ithaf ettiği Nihâyetü’l-Ereb fî Fünûni’l-Edeb adlı ansiklopedik eseri Memlük tarihine dair ehemmiyetli bilgiler veren kıymetli bir kaynaktır. Müellifin beş ana bölüme ayırdığı eserde tabiat olayları, Hz. Peygamber (SAV) ve Ashâb-ı Kirâm, güzel hasletler, hükümdarlığa dair hususlar ve hükümdarın halka, halkın hükümdara karşı vazifeleri, bütün cepheleri ile devlet yönetimi, hayvanlara, bitkilere ve güzel kokulara dair bahisler yer almakta, bunlardan sonra da Peygamberler tarihinden başlayarak muhtelif milletlerin ve hanedanların tarihleri kendilerine mahsus başlıkların altında ele alınmaktadır.116 Eserin Memlük ve Moğol tarihlerine ayrılmış kısmı bilhassa mühim olup biz de eserin tahkikli neşrinin Moğolların Ögedey döneminde Irak havalisini tacizleri, Halîfe Müsta‘sım-Billâh’ın katli, Hülâgû’nun elCezîre ve Suriye’yi istîlâsı, İlhanlıların iç işlerine dair bazı hususlar, Suriye’deki Moğol işgalleri devam ettiği sırada Eyyûbî ailesinin durumu, Bahrî Memlük Devleti’nin kuruluşu, Sultan Kutuz’un saltanatı ele geçirmesi ve cihâd hazırlıkları, Aynicâlût Savaşı’nda hazır bulunan Memlük ve Moğol askeri sayısı, Aynicâlût Savaşı ve savaştan Baybars’ın saltanatına kadarki sürede gerçekleşen olaylar gibi mevzuları ihtiva eden ciltlerinden117 istifade ettik. Müellifin adı tezimizde “Nüveyrî” kısaltması ile gösterilmiştir. Tıpkı Nüveyrî gibi Sultan Muhammed b. Kalavun devrinde yüksek görevlerde bulunmuş edip, tarih ve coğrafya âlimi Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Yahyâ b. Fazlillâh yahut daha meşhur ismiyle İbn Fazlullâh el-Ömerî (ö. 749/1349) Mesâlikü’l-Ebsâr fî Memâliki’l-Emsâr adlı eserinde tarih, coğrafya ve içtimâiyâta dair değerli bilgiler vermektedir. Eser tarih ve coğrafyaya verdiği ağırlık sebebiyle Memlük devrinde hazırlanmış ansiklopedik çalışmaların en kıymetlisi konumundadır. Eserini birincisi yeryüzünden, ikincisi yeryüzündeki ülkelerden ve milletlerden bahseden iki temel kısma ayıran müellif verdiği bilgiler bakımından Nüveyrî’den daha zengin bir eser hazırlamaya muvaffak olmuştur. Birçok mühim şahsiyetten de bahseden ve çok çeşitli tarzda bilgiler veren Mesâlikü’l-Ebsâr 116 Nüveyrî ve Nihâyetü’l-Ereb hakkında geniş malumat için bkz. Mustafa Öz, “Nüveyrî, Ahmed b. Abdülvehhâb”, DİA, XXXIII, 304-306. 117 Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Abdilvehhâb b. Muhammed el-Bekrî et-Teymî el-Kureşî enNüveyrî, Nihâyetü’l-Ereb fî Fünûni’l-Edeb, (thk. Necîb Mustafâ Fevvâz-Hikmet Keşlî Fevvâz), Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 2004, XXVII, XXIX-XXX. 36 Memlük tarihi araştırmacıları için de bir başucu kaynağıdır.118 Müellifin eserin Bahrî Memlük Devleti’nin ilk dönemlerine dair malumat veren kısmını genelde Ebü’lFidâ’nın ifadelerini tekrar ederek hazırladığı dikkat çekmektedir. Eser tahkikli olarak neşredilmiş olup biz bu neşrin bazı garip ıstılahları açıklayan, ayrıca Suriye’nin Moğollar tarafından istîlâsına, el-Melikü’n-Nâsır Yûsuf’un ve diğer Eyyûbî meliklerinin istîlâ sırasındaki durumuna, Aynicâlût Savaşı’na ve tezimizin sonuna kadar değindiğimiz birçok hadiseye dair bilgiler veren ciltlerini119 kullandık. Çalışmamızda müellifin adı “Ömerî” şeklinde kısaltılmıştır. Burcî Memlükler döneminin kadı, müderris, edip, münşî ve tarihçisi Ebü’lAbbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Alî el-Kalkaşendî (ö. 821/1418) uzun çalışmalar, kitap ve arşiv taramaları neticesinde ortaya koyduğu ve İslâm dünyasında inşâ sanatının en mükemmel ansiklopedik örneği olan Subhu’l-A‘şâ fî Sınâ‘ati’l-İnşâ adlı eserinde muhtelif milletler, çeşitli ilim dalları, hayvanlar, bitkiler, yeryüzü şekilleri, kıymetli taşlar, güzel kokular, takvimler, harfler ve hat çeşitleri, askerlerin, memurların ve din adamlarının vazifeleri, devlet idarecilerine verilecek künye ve lakaplar, hükümdarların yazışma örnekleri, iktâlar, yeminler, mezhepler, mütâreke, emân ve anlaşmalar, icâzetnâmeler, haberleşme usulleri vs. birçok konuyu gayet muntazam bir sistematik içerisinde işlemiştir. Yirmi yıllık bir çalışmanın mahsulü olan ve 814/1412 senesinde tamamlanan Subhu’l-A‘şâ bir mukaddime, on bölüm ve bir hâtimeden müteşekkil olup Ortaçağ’daki İslâm devletlerinin bürokrasisine ait en değerli bilgileri içeren son derece kıymetli bir kaynaktır.120 Biz eserin tahkikli neşrinin işlediğimiz konularla ilgili bazı ıstılahlara ve anlamlarına yer veren, birtakım mühim yazışmaların metinlerini içeren, Kāhire şehrinin kapılarından bahseden, nihayet Memlük tarihine ve tezimizde adı geçen Bahrî Memlük hükümdarlarına 118 İbn Fazlullâh el-Ömerî ve ansiklopedik eseri Mesâlikü’l-Ebsâr hakkında daha geniş bilgi için bkz. Abdülazîz el-Alevî, “İbn Fazlullâh el-Ömerî”, DİA, XIX, 483-484; Eymen Fuâd es-Seyyid, “Mesâlikü’l-Ebsâr”, DİA, XXIX, 265-266. 119 Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Yahyâ b. Fazlillâh el-Ömerî, Mesâlikü’l-Ebsâr fî Memâliki’lEmsâr, (thk. Kâmil Selmân el-Cübûrî), Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 2010, III; ae., (thk. Kâmil Selmân el-Cübûrî-Mehdî en-Necm), Beyrut 2010, XXVII. 120 Kalkaşendî ve Subhu’l-A‘şâ adlı eseri hakkında geniş malumat için bkz. İpşirli, “Kalkaşendî”, DİA, XXIV, 263-264. 37 değinen ciltlerinden121 istifade ettik. Müellifin ismi tezimizde kısaca “Kalkaşendî” şeklinde gösterilmiştir. B. MOĞOL KAYNAKLARI Yukarıda görüldüğü üzere çalışmamızda incelediğimiz konular hakkında İslâm kaynakları çok zengin malumat ihtiva etmektedir. Bu mevzulara dair kayıtlar içeren Moğol kaynakları aynı zenginliğe sahip olmamakla birlikte İslâm kaynaklarının nakillerini tamamlamaları cihetiyle ayrı bir ehemmiyet taşımaktadır. Moğol istîlâsı ve Aynicâlût Savaşı’nın vuku bulduğu dönemde yahut daha sonra yaşamış olup Moğol hâkimiyetindeki İran’da tarih eserleri ortaya koymuş olan tarihçilerin her birinin İlhanlılar hizmetinde bulunan bürokratlar arasında yer almaları, bunların eserlerinde daha ziyade Moğolların olaylara bakış açısının yansıtılması ve yine bu eserlerde Moğol tarafgirliğinin kesâfetle kendisini hissettirmesi dolayısıyla biz bu tarihçilerin eserlerini Moğol kaynakları kapsamına dahil ettik. Moğollar ve Cengiz hakkında bilgi veren kaynakların en başta geleni, Moğolca Mangĥol-un Niuça Tobça’an ve Çince Yüan-Ch’ao Pi-Shi adı verilmiş olup Çin harfleriyle fakat Moğolca olarak istinsah edilmiş eserdir. Cengiz ve Ögedey devri hadiselerinin birçoğunun görgü tanığı olduğu anlaşılan meçhul bir müellif tarafından muhtemelen ilk olarak Uygur harfleriyle kaleme alınmış ve Moğolların efsânevî menşeinden mîlâdî 1240 senesine kadarki vukuatı kaydetmiş olan eser bütün Moğol tarihi araştırmalarının en temel kaynağı konumundadır. Cengiz’in ataları hakkında teşekkül etmiş efsânelerin nakli ile başlayan eser, onun gençlik dönemini, han oluşuna kadarki sergüzeştini ve muhtelif Moğol kabileleriyle mücadelesini bütün teferruatıyla anlatmaktadır. Eserin Uygur harfleriyle yazıldığı düşünülen müellif hattı nüshası halen kayıp olup eserin ilmî neşirleri elde mevcut Çin alfabesiyle yazılmış Moğolca nüshalara dayanılarak evvelâ Alman dilbilimci E. Haenisch tarafından Almanca, daha sonra Rus araştırmacı S. Kozin tarafından Rusça 121 Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Alî el-Kalkaşendî, Subhu’l-A‘şâ fî Sınâ‘ati’l-İnşâ, Dâru’lKütübi’l-Mısriyye, Kāhire 1914-1915, III-IV, VII-VIII. 38 olarak hazırlanmıştır.122 Türk dilbilimci Ahmet Temir de eserin bu iki neşrini ve Moğolca aslını kullanmak suretiyle eseri Moğolların Gizli Tarihi adıyla Türkçe’ye tercüme etmiş, bu tercüme ilk kez 1948 yılında Türk Tarih Kurumu tarafından basılmış, bundan sonra da eserin yine aynı kurum tarafından defaatle baskıları yapılmıştır.123 Eser Moğol istîlâsı hakkında bilgi veren kaynakların ilki olmasına rağmen eserde Moğolların Hârizmşahlar ile mücadelesine çok kısa yer verilmiş; Moğol elçilerinin Hârizmşahlar tarafından öldürülmesi, Cengiz’in müslümanlar üzerine sefere çıkması, bazı İslâm şehirlerinin işgali, Celâleddîn Mengübertî ve Herat hâkimi Emînülmülk’ün Moğollarla mücadelesi gibi mevzular genelde ihtisaren anlatılmıştır. Dolayısıyla eserin Moğol istîlâsından bahseden kısmı, eserin bütün kıymetine rağmen kifâyetsiz ve hatta kullanışsızdır. Bununla birlikte eser söz konusu süreçteki hadiselere dair kısmî teferruat da vererek İlhanlılar döneminde telif edilmiş Moğol tarihlerinin rivayetlerinde bulunan bazı eksikleri tamamlamaktadır. Çalışmamızda eserin adı “Gizli Tarih” şeklinde kısaltılmıştır. Hârizmşahların ve Moğolların hizmetinde bulunmuş son derece nüfuzlu ve kültürlü bir aileden gelmekte olup kendisi de İlhanlıların hizmetine girerek Irak-ı Arab ve Hûzistan valilikleri yapan devlet adamı, münşî ve tarihçi Ebü’l-Muzaffer Alâüddîn Atâ’ Melik b. Bahâiddîn Muhammed el-Cüveynî’nin (ö. 681/1283) Târîh-i Cihângüşâ adlı eseri bizim çalışmamıza en büyük katkıyı sağlayan Moğol kaynağıdır. Müellifin 650-658/1252-1260 yılları arasında üç cilt halinde Farsça olarak kaleme aldığı eser Moğollar ve Cengiz yasası, Cengiz’in han olması ve Moğolların Orta Asya’yı istîlâsı, Ögedey ve Güyük devirleri, Hârizmşahlar ve Karahıtaylar tarihi, Sultan Alâeddîn Muhammed Hârizmşah (596-617/1200-1220) ve oğlu Celâleddîn Mengübertî’nin faaliyetleri, Mengü dönemi, Hülâgû’nun İsmâilîler üzerine yürümek maksadıyla İran’a gelişinden itibaren İlhanlı tarihi, İsmâilî hükümdarları gibi konuları ihtiva etmektedir. Eserin sonuna meşhur Nasîrüddîn Tûsî’nin Bağdâd’ın Hülâgû tarafından işgaline dair hazırladığı zeyl ilave edilmiştir. Atâ’ Melik Cüveynî’nin muteber kaynaklara istinat etmesi, İlhanlılar Devleti’nin kuruluş döneminde yaşamış ve başta Alamut seferi olmak üzere birçok hadisenin 122 Mangĥol-un Niuça Tobça’an adlı eser, eserin nüshaları ve neşirleri hakkında detaylı bilgi için bkz. Moğolların Gizli Tarihi, (trc. Ahmet Temir), TTK, Ankara 2010, (Giriş bölümü), s. xıv-xxxıı. 123 Mustafa Erkan, “Temir, Ahmet”, DİA, XL, 426. 39 şahidi konumunda bulunmuş olması Târîh-i Cihângüşâ’yı Moğol tarihine dair yapılacak araştırmalar için vazgeçilmez bir kaynak haline getirmektedir. Eser bilhassa Cengiz ve Hülâgû dönemi Moğol istîlâsı ve müslümanların istîlâya karşı verdikleri mücadele hakkında teferruatlı bilgi veren en mühim yazılı kaynaktır. Târîh-i Cihângüşâ dilinin ağdalı, ifadelerinin secili ve sanatlı oluşu, üslubunun güzelliği, çok sayıda Arapça ve Farsça şiir, ayrıca birçok Türkçe ve Moğolca terim içermesi ile Fars nesrine ve özellikle tarih yazıcılığına yön veren eserler arasına girmiştir.124 Mürsel Öztürk’ün dilimize kazandırdığı bu eserdeki125 hemen bütün kayıtlar tarafımızdan tetebbu edilmiş ve çalışmamızın ilgili yerlerinde kullanmıştır. Müellifin adı tezimizde kısaca “Cüveynî” şeklinde gösterilmiştir. Meşhur İlhanlı vezîri olup tabipliği ve tarihçiliği ile de ünlenen Reşîdüddîn Fazlullâh b. İmâdiddevle Ebi’l-Hayr b. Muvaffakiddevle Âlî et-Tabîb elHemedânî’nin (ö. 718/1318) İlhanlı hükümdarı Gāzân Han’ın isteği üzerine telifine başladığı Câmi‘u’t-Tevârîh, modern manada ortaya konmuş ilk dünya tarihi olma hususiyetini taşımaktadır. Müellif evvelâ Gāzân hakkında bir eser yazmaya başlamış, Gāzân’ın ölümü üzerine eserini onun halefi Olcaytu’ya (703-716/1304-1316) ithaf etmek istemiş, ancak Olcaytu’nun müelliften onun hazırlamış olduğu eseri yine Gāzân’a ithaf etmesini ve kendisi için de bir dünya tarihi hazırlamasını istemesi üzerine müellif Câmi‘u’t-Tevârîh adını verdiği umûmî tarih eserini telife girişmiştir. Bununla birlikte Reşîdüddîn Fazlullâh bu eserin her bölümünü bizzat kaleme almamış, onun talebi doğrultusunda Çin, Moğol ve Avrupa tarihlerine ait kısımlar söz konusu milletlerin ve coğrafyaların tarihleri konusunda uzman konumundaki kimselere yazdırılmıştır. Eserin birinci cildi Reşîdüddîn’in ilk olarak telif etmiş olduğu ve Gāzân Han ile Türk-Moğol kabilelerine dair olan cilt olup ikinci ciltten itibaren eserin dünya tarihi kısmı başlamaktadır. İkinci ciltte Olcaytu’nun hayatı, Hz. Âdem’den (AS) itibaren Peygamberler tarihi, Hz. Peygamber (SAV), Hulefâ-yi Râşidîn, Emevîler ve Abbâsîler dönemleri, Gazneliler, Selçuklular, Hârizmşahlar, İsmâilîler, Türkler, Çinliler, yahûdîler, Avrupalı kavimler, Hintliler hakkında bilgiler yer almaktadır. Üçüncü cilt dünyadaki muhtelif ülkelerin iklim ve coğrafyalarını 124 Atâ’ Melik Cüveynî ve Târîh-i Cihângüşâ adlı eseri hakkında teferruatlı malumat için bkz. Orhan Bilgin, “Cüveynî, Atâ Melik”, DİA, VIII, 140-141; Özgüdenli, “Târîh-i Cihângüşâ”, DİA, XL, 77-79. 125 Ebü’l-Muzaffer Alâüddîn Atâ’ Melik b. Bahâiddîn Muhammed el-Cüveynî, Tarih-i Cihan Güşa, (trc. Mürsel Öztürk), TTK, Ankara 2013. 40 konu almaktadır. Fakat bu cilt bugün elde mevcut değildir. Eserin dördüncü cildi ise Arap, Türk, yahûdî, Frank ve Çinlilerden devlet idaresinde söz sahibi beş sülâlenin şecereleri, Türk ve Moğol hükümdarlarının aile fertleri ve ordu mevcutları hakkındadır. İlk nüshası Farsça ve kısmen Moğolca yazılmış olan Câmi‘u’tTevârîh’in bazı bölümleri daha sonra Arapça’ya da tercüme edilmiştir. Reşîdüddîn Fazlullâh eserin hazırlanması sırasında Farsça, Moğolca ve Çince belgelerden istifade etmiş, resmî yazışmaları ve tüccarlardan aldığı şifahî bilgileri de kaynak olarak kullanmıştır. Müellif sadece muhtelif devletlerin ve hanedanların başından geçen hadiseleri anlatmakla kalmamış, dünya üzerindeki milletlerin itikâdî, kültürel ve içtimâî durumlarını da incelemiştir. Câmi‘u’t-Tevârîh kendisinden sonraki birçok tarih eserini etkilemiş, İslâmî dönem tarih yazıcılığının çığır açıcı eserlerinden biri kabul edilmiştir. 126 Eserin bizim için en mühim kısmı ise Moğol tarihine dair bilgileri ihtiva eden kısımdır. Câmi‘u’t-Tevârîh’in muhtelif bölümleri farklı zaman ve mekanlarda tahkik yahut tercüme edilerek neşredilmiş olup biz eserin Moğol tarihine dair kısmının üç ciltlik İngilizce tercümesini,127 yine eserin İlhanlılar kısmının Türkçe tercümesini128 kullandık. Çalışmamızın Moğol tarihi ile doğrudan alakadar olan her meselesinde müracaat ettiğimiz Câmi‘u’t-Tevârîh’in müellifinin adı tezimizde “Reşîdüddîn” kısaltmasıyla gösterilmiştir. İlhanlıların Fars bölgesi âmillerinden olan ve bilahare dîvân hizmetinde de bulunan Şerefüddîn Abdullâh b. İzziddîn Fazlillâh b. Ebî Na‘îm-i Yezdî yahut daha meşhur adıyla Vassâfü’l-Hazret (ö. 730/1329-30), Atâ’ Melik Cüveynî’nin Târîh-i Cihângüşâ’sına zeyl olmak üzere Fars dilinde beş cilt halinde hazırladığı ve 728/1328 senesinde tamamladığı, Târîh-i Vassâf ismiyle de bilinen Tecziyetü’lEmsâr ve Tecziyetü’l-A‘sâr adlı eserinde Mengü’nün ölümünden başlayarak İlhanlı hükümdarı Ebû Sa‘îd Bahâdır Hân’ın (717-736/1317-1335) saltanatının ilk zamanlarına kadar Moğol tarihini, ayrıca Delhi Türk Sultanı Alâeddîn Halacî ve 126 Reşîdüddîn Fazlullâh ve Câmi‘u’t-Tevârîh adlı eseri hakkında teferruat için bkz. Özgüdenli, “Reşîdüddîn Fazlullāh-ı Hemedânî”, DİA, XXXV, 19-21; Ramazan Şeşen, “Câmiu’t-Tevârîh”, DİA, VII, 132-134. 127 Reşîdüddîn Fazlullâh b. İmâdiddevle Ebi’l-Hayr b. Muvaffakiddevle Âlî et-Tabîb el-Hemedânî, Câmi‘u’t-Tevârîh (Compendium of Chronicles-A History of the Mongols), (İngilizce trc. W. M. Thackston), (yay. Şinasi Tekin-Gönül Alpay Tekin), Harvard University, Cambridge 1998-1999, I-III. 128 Reşîdüddîn, ae. (İlhanlılar Kısmı), (trc. İsmail Aka-Mehmet Ersan-Ahmad H. Khelejani), TTK, Ankara 2013. 41 haleflerinin 723/1323 senesine kadarki tarihlerini anlatmaktadır. Müellif eserinde Moğolların Çin’deki faaliyetleri, Hârizmşahlar ve İsmâilîler, Gāzân Hân’ın reformları, Fars eyâletinin siyâsî ve iktisâdî durumu hakkında da bilgiler vermiştir. Hadiseleri Reşîdüddîn’e nazaran daha tarafsız şekilde incelemiş olan müellif, Câmi‘u’t-Tevârîh’in verdiği malumatın tashihi ve ikmali açısından da ehemmiyetli ve faydalı bir eser ortaya koymuştur. Eserinin ilk üç cildini Gāzan Hân’a, dördüncü cildini de Olcaytu’ya sunmuş olan Vassâf, daha evvel görülmemiş derecede sanatlı ve ağdalı bir üslupla kaleme aldığı eserinde çok sayıda Arapça, Farsça, Türkçe ve Moğolca ıstılah kullanmış ve bu durum eserin metninin anlaşılmasını zorlaştırmıştır. Bununla birlikte Vassâf’ın aşırı süslü üslubu Osmanlı müelliflerince beğenilmiş ve taklit edilmeye çalışılmıştır.129 Biz Hülâgû’nun Irak’ı ve Suriye’yi istîlâsı, yine onun el-Melikü’n-Nâsır’a gönderdiği mektup, Ketboğa’nın faaliyetleri, Aynicâlût Savaşı gibi konularda Vassâf’ın bu eserinin Tahrîr-i Târîh-i Vassâf adıyla yapılmış Farsça tahkikli neşrinden,130 ayrıca eserin Osmanlı döneminde hazırlanmış ve yazma halinde bulunan Türkçe tercümelerinin birinden131 istifade ettik. Çalışmamızda müellifin adı kısaca “Vassâf” şeklinde verilmiştir. Arap asıllı Şiî bir aileden gelmekte olup İlhanlı hizmetinde müstevfîlik vazifesinde bulunmuş ve memuriyeti dolayısıyla “el-Müstevfî” lakabıyla meşhur olmuş tarihçi, coğrafyacı ve şâir Hamdullâh b. Ebî Bekr b. Ahmed b. Nasr elKazvînî’nin (ö. 740/1340’tan sonra)132 kaleme aldığı Târîh-i Güzîde de çalışmamızın kaynakları arasındadır. Hilkatten 730/1330 senesine kadar gelen olayların anlatıldığı eser bu bakımdan umûmî tarih özelliği göstermektedir. İlhanlı vezîri Reşîdüddîn Fazlullâh-ı Hemedânî’nin teşvikiyle eserini hazırlamaya başlayan ve Reşîdüddîn’in katlinden sonra çalışmasını onun oğlu ve yine İlhanlı vezîri olan Gıyâseddîn Muhammed’e takdim eden müellif bir mukaddime, altı bölüm ve bir hâtimeden oluşan eserinde Peygamberler tarihi ve İslâm öncesi İran tarihinden, Hz. Peygamber 129 Vassâfü’l-Hazret ve kaleme aldığı Târîh-i Vassâf hakkında daha geniş bilgi için bkz. Özgüdenli, “Vassâf”, DİA, XLII, 558-559; a. mlf., “İlhanlı Tarihine Ait Yeni Bir Kaynak: Târîh-i Vassâf’ın Müellif Nüshası”, Belleten, LXX/258, (Ağustos 2006), s. 501-503, 504-506. 130 Şerefüddîn Abdullâh b. İzziddîn Fazlillâh b. Ebî Na‘îm-i Yezdî Vassâf, Tecziyetü’l-Emsâr ve Tecziyetü’l-A‘sâr (Tahrîr-i Târîh-i Vassâf), (thk. Abdülmuhammed Âyetî), Bünyâd-ı Ferheng-i İrân, Tahran 1346/1927. 131 Vassâf, ae. (Osmanlıca trc.), Süleymaniye Kütüphanesi, Hüsrev Paşa, no: 361. 132 Hamdullâh el-Müstevfî’nin hayatı ve eserleri hakkında bkz. Özaydın, “Hamdullah el-Müstevfî”, DİA, XV, 454-455. 42 (SAV) ile onun ashâbı ve ahfâdından, Hulefâ-yi Râşidîn’den, Emevîler, Abbâsîler, Sâmânîler, Gazneliler, Gûrlular, Selçuklular, Hârizmşahlar, Atabeglikler, İsmâilîler, İlhanlılar gibi devletlerden, müçtehidler, muhaddisler, şeyhler, şâirler gibi kimselerden, Kazvîn’in tarihinden ve coğrafyasından bahsetmiştir. Eser başka tarih kaynaklarında bulunmayan bazı orijinal bilgiler de vermektedir.133 Târîh-i Güzîde Hârizmşahların Abbâsîlerle ve Karahıtaylarla münasebetleri, Moğol istîlâsının başlamasına sebep olan Otrar hadisesi, Hârizmşahların Moğol istîlâsı karşısındaki vaziyetleri, Hülâgû’nun İsmâilî seferi ve Aynicâlût Savaşı gibi konularda tezimize kaynaklık etmiştir. Biz eserin Yâkub Paşa adlı Osmanlı devlet adamı tarafından tek cilt halinde hazırlanmış ve Kānûnî Sultan Süleymân’ın (926-974/1520-1566) oğlu Şehzâde Bayezid’e ithaf edilmiş Türkçe yazma tercümesini134 kullandık. Müellifin adı çalışmamızda “Hamdullâh el-Müstevfî” şeklinde gösterilmiştir. C. DOĞU HRİSTİYAN KAYNAKLARI Moğol istîlâsı’nın ve Aynicâlût Savaşı’nın gerçekleştiği dönemde yaşamış ve telif ettikleri tarih eserlerinde mezkûr hadiseler hakkında kayıtlara yer vermiş bir kısım Ermeni ve Süryânî müellifler de mevcuttur. Ancak özellikle Ermeni tarihçiler İslâm tarihçilerinin yaptığı gibi istîlâ yahut istîlânın durdurulmasını sağlamış olan Aynicâlût Savaşı ile doğrudan alakadar olmamışlar, daha ziyade meselenin Ermeni milletine taalluk eden kısmı ile ilgilenmişlerdir. Bahsettiğimiz dönemde eserler kaleme almış Ermeni müelliflerinin neredeyse tamamı din adamı olup bunlar eserlerinde hristiyanlık ve Ermenilik gayretiyle kendi inanç ve milliyetlerini yüceltme çabası içerisine girmişler, hatta bazen Moğolların müslümanlara karşı yürüttükleri askerî harekâtı konu alan kayıtlarının merkezine bazı Ermeni şahsiyetleri alma garabetine düşmüşlerdir. Söz konusu tarihçiler kendi eserlerinde İslâmiyeti ve müslümanları tahkir tarzında ifadeler kullanmakta oldukları gibi Moğolları müslümanlara karşı hristiyanlığın kurtarıcıları addetmekte ve bariz şekilde Moğol taraftarlığı yapmaktadırlar. Bu taraftarlık onların birçok noktada yanlış bilgi vermelerine ve hatalı yorumlar yapmalarına sebebiyet vermiştir. Dolayısıyla şunu belirtmek gerekir ki, Ermeni tarihlerinin incelediğimiz konular hakkındaki 133 Târîh-i Güzîde hakkında malumat için bkz. Özaydın, “Târîh-i Güzîde”, DİA, XL, 82-83. 134 Hamdullâh b. Ebî Bekr b. Ahmed b. Nasr el-Müstevfî el-Kazvînî, Târîh-i Güzîde, (Osmanlıca trc. Yâkub Paşa), Süleymaniye Kütüphanesi, Nuruosmaniye, no: 3213. 43 rivayetlerinin güvenilirliği çok şüpheli ve bu eserlerin çalışmamıza katkıları da pek azdır. Öte yandan müslümanlarla daha iç içe bulunan ve hatta bazıları Ortadoğu’daki İslâm devletlerinin hizmetinde memuriyet ifa eden Süryânî müellifleri nakil ve yorumlarında daha insaflı davranmışlar, hadiseleri bütün cepheleriyle ele almaya çalışmışlar, dolayısıyla daha güvenilir kaynaklardan sayılmışlardır. Aşağıda bu Ermeni ve Süryânî kaynakları hakkında daha geniş bilgi verilecektir. 1. Ermeni Kaynakları Bir Ermeni vardapeti (rahip) olup Moğol istîlâsının Ortadoğu’yu ciddi manada tehdit etmeye başladığı 1240’ların başında Ermeni Tarihi adlı bir eser yazmaya başlayan Genceli Kiragos (ö. 1272) 1265 senesinde tamamladığı eserinde Ermeni kilisesinin kuruluşundan itibaren geçirdiği merhaleleri konu edinmiş ve bu arada Moğolların Ermeni ve Gürcü ülkelerine, ayrıca Anadolu’ya ve Suriye’ye yaptıkları taarruzlar hakkında da bilgiler vermiştir. Kiragos’un Ermeniler, Gürcüler, Bizanslılar, Selçuklular, Haçlı Seferleri ve Moğollar hakkında malumata yer verdiği eserinin135 Moğol istîlâsı ile alakalı kısmı M. Edvar Dulaurier tarafından Ermenice orijinal metinden Fransızca’ya çevrilmiş, bu tercüme de Türkçe’ye çevrilerek 1928 senesinde Türkiyat Mecmuası’nda “Ermeni Müverrihlerine Nazaran Moğollar” adıyla Osmanlıca hurûf ile neşredilmiştir.136 Biz bu neşrin Bağdâd’ın Hülâgû tarafından işgali, bu işgal sırasında gerçekleştirilen katliamda Ermeni ve Gürcü askerlerinin rolü, Abbâsî Halîfesi Müsta‘sım-Billâh’ın katli, Suriye’nin istîlâsı, Moğolların Şark hristiyanlarını himayesi, Hülâgû tarafından Suriye’de bırakılan Moğol kuvvetlerinin asker sayısı, Meyyâfârıkîn’in işgali, Aynicâlût Savaşı ve bu savaşta Ermeni ve Gürcü askerlerinin durumu gibi mevzulardaki bazı nakillerini kullandık. Bu mevzulara diğer Ermeni tarihçilerine nazaran daha geniş yer vermiş olan müellifin adı çalışmamızda “Kiragos” şeklinde kısaltılmıştır. XIII. asır Ermeni tarihçilerinin belki de en meşhuru Müverrih Vardan adıyla da bilinen ve Genceli Kiragos’un da ders arkadaşı olan Vardapet Vardan’dır (ö. 135 Genceli Kiragos ve kaleme aldığı tarih eseri hakkında geniş malumat için bkz. Hrand D. Andreasyan, “Türk Tarihine Aid Ermeni Kaynakları”, İÜ Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, I/I, (İstanbul 1949), s. 112-118. 136 Genceli Kiragos, “Ermeni Müverrihlerine Nazaran Moğollar”, (M. Edvar Dulaurier’in Fransızca tercümesinden Türkçeye trc.), Türkiyat Mecmuası, II, (İstanbul 1928), s. 139-217. 44 1271-72). Telif ettiği Cihan Tarihi ile ünlenen Vardan, yaratılıştan başlayarak 6000 senelik tarihi ele aldığı bu eserinde İslâmiyet’in doğuşu, Irak, Suriye, İran ve Doğu Anadolu’daki İslâm fetihleri, Bizanslılar, Selçuklular, Haçlı Seferleri ve Moğol istîlâsı gibi konuları da işlemiştir. Eserinin Moğollara dair kısmında hocası olan Vardapet Vanagan Hovannes’in (ö. 1251) kayıp tarih eserinden yararlanmış olan müellifin bizzat Hülâgû ile ve onun ölümünden sonra karısı Tokuz Hatun ile görüşmüş ve bazı noktalarda onların danışmanlığını da yapmış olması eserin kaynak değerini bir miktar artırmaktadır.137 Vardan’ın eserinin Moğollarla ilgili kısımları M. Edvar Dulaurier tarafından Ermenice’den Fransızca’ya aktarılmış, bu tercüme de Mahmud Kemal Ayas tarafından Türkçe’ye tercüme edilmiştir.138 Eserin 889-1269 yılları arasındaki hadiseleri anlattığı kısım da Hrand D. Andreasyan tarafından Türk Fütuhatı Tarihi adıyla Türkçe’ye çevrilmiştir.139 Biz çalışmamız sırasında her iki neşrin Bağdâd’ın işgali ve Halîfe Müsta‘sım-Billâh’ın katli, Moğolların Suriye’yi istîlâsı, Suriye’de bırakılan Moğol askerlerinin sayısı, Meyyâfârıkîn’in sukûtu, Aynicâlût Savaşı, bu savaşta Ermeni-Gürcü kuvvetlerinin vaziyeti ve savaş meydanından firar edenlerin Kilikya Ermeni Kralı I. Hetum tarafından ağırlanması gibi mevzuları ihtiva eden bölümlerini kullandık. Müellifin adı tezimizde kısaca “Vardan” şeklinde yer almaktadır. Yine XIII. asır Ermeni tarihçilerinden Aknerli Grigor’un (ö. 1273’ten sonra) Moğollar hakkında kaleme aldığı Okçu Milletin Tarihi isimli eser tezimizde başvurduğumuz kaynaklardandır. Müellif aslında eserini Süryânî Mihail Vekâyinâmesi’ne zeyl olarak hazırlamış, bununla birlikte zuhûrundan itibaren Moğol milletinin tarihini ve onların 1229-30 ile 1272-73 seneleri arasındaki faaliyetlerini anlatmıştır. Eser Moğolların Şark eyâletlerindeki ve Doğu Anadolu’daki işgal ve tahribatına, Kilikya Krallığı’nın Moğollarla uzlaşmasına, Sultan Baybars’ın Ermeni seferlerine dair malumat da vermektedir.140 Türkçe’ye tercüme edilen eser Moğol

Dulaurier’in Fransızca tercümesinden Türkçe’ye trc. Mahmud Kemal Ayas), Türkiyat Mecmuası, V, (İstanbul 1936), s. 27-48. 139 Vardan, Türk Fütuhatı Tarihi (889-1269), (trc. Hrand. D. Andreasyan), İÜ Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1937. 140 Okçu Milletin Tarihi adlı eser hakkında bkz. Andreasyan, “Ermeni Kaynakları (II)”, s. 418-419. 45 Tarihi adıyla yayımlanmıştır.141 Biz tezimizde bu neşrin Kösedağ Savaşı, Hülâgû’nun Bağdâd’ı işgali, Halîfe Müsta‘sım-Billâh’ın öldürülmesi, yine Hülâgû’nun Suriye’yi istîlâsı, Moğolların hristiyanları himayesi, Meyyâfârıkîn’in işgali ve Aynicâlût Savaşı hakkında bilgi veren bölümlerini kullandık. Ancak içerisinde olaylara dair çok kısa rivayetlerin nakledildiği, birçok yanlış bilginin ve asılsız rivayetin yer aldığı eser çalışmamız için kıymetli bir kaynak olmaktan uzaktır. 2. Süryânî Kaynakları Fâtımîlerin ve Eyyûbîlerin hizmetinde bulunmuş bir aileye mensup olan ve Mekîn yahut İbnü’l-Amîd adları ile de tanınan Süryânî tarihçisi ve devlet adamı Ebü’l-Mekârim el-Mekîn Circîs b. el-Amîd Ebi’l-Yâsir b. İlyâs (ö. 672/1273-74) elMecmû‘u’l-Mübârek adlı Arapça umûmî tarihi ile ünlenmiştir. Hilkatten Sultan elMelikü’z-Zâhir Rükneddîn Baybars’ın saltanatına kadarki süreci işleyen müellif, iki ana kısma ayırdığı bu umûmî tarihin ilk kısmında kâinâta, muhtelif ülkelere ve milletlere, Peygamberler tarihine, Roma, Bizans ve Sâsânî imparatorluklarına dair malumat vermiş, “Târîhu’l-Müslimîn” ismini verdiği ikinci kısımda ise İslâmiyet’in doğuşundan 658/1260 senesine kadarki olayları sırasıyla anlatmıştır. Eserin 602- 658/1205-1260 yılları arasını kapsayan bölümü Ahbâru’l-Eyyûbiyyîn adıyla neşredilmiştir.142 Ahbâru’l-Eyyûbiyyîn özellikle Suriye’nin Moğollar tarafından istîlâsı, bu sırada el-Melikü’n-Nâsır Yûsuf başta olmak üzere Eyyûbî ailesi fertlerinin vaziyeti, Bahrî Memlük Devleti’nin kuruluşu, Aynicâlût Savaşı, Sultan Kutuz’un katli ve Baybars’ın Memlük tahtına cülusu gibi tezimizde ele aldığımız mühim mevzuların anlatımında başvurduğumuz temel kaynaklardan biridir. Müellifin Eyyûbî hizmetinde Dîvânü’l-Ceyş’te vazife yapmış olması ve Moğolların Suriye’de bulunduğu dönemde cereyan eden birçok olayın görgü tanığı konumunda bulunması eserin kıymetini artırmaktadır.143 Müellifin adı çalışmamızda “İbnü’l-Amîd” şeklinde kısaltılmıştır. 141 Aknerli Grigor, Moğol Tarihi, (trc. Hrand D. Andreasyan), İÜ Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1954. 142 Ebü’l-Mekârim el-Mekîn Circîs b. el-Amîd Ebi’l-Yâsir b. İlyâs, Ahbâru’l-Eyyûbiyyîn, Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, Kāhire, (t.y.). 143 İbnü’l-Amîd ve Ahbâru’l-Eyyûbiyyîn adlı eseri hakkında malumat için bkz. Özaydın, “Mekîn”, DİA, XXVIII, 553-554. 46 Ortaçağ’ın Süryânî Mihail (ö. 595/1199) ile birlikte en meşhur Süryânî tarihçisi olup filozof, tabip ve ilâhiyatçı kimliği ile de şöhrete kavuşmuş olan, müslümanlar tarafından Ebü’l-Ferec yahut İbnü’l-İbrî ve batılılarca Bar-hebraeus adlarıyla bilinen ve bir dönem Haleb metropolitliği yapmış Cemâlüddîn Yuhannâ Mâr Grigorus b. Tâciddîn Ehrûn el-Malatî’nin (ö. 685/1286) Makhtebhanūth Zabhne (Târîhu’z-Zamân) adlı umûmî tarih eseri Ortaçağ tarihi araştırmacılarının her daim başvurduğu önemli bir kaynaktır. Süryânîce olarak telif edilen ve iki bölümden oluşan eserin “Chronicon Syriacum” adlı ilk bölümü hilkatten 685/1286 senesine kadarki hadiseleri ihtiva etmektedir. Bu bölümde tarih sırası gözetilerek Peygamberler tarihi, Benî İsrâîl hükümdarları, İbrânîler, Keldânîler, Persler, Romalılar, Grekler, Bizanslılar ve Hz. Peygamber’den (SAV) Abbâsî Hilâfeti’nin inkırazına kadar İslâm tarihi anlatılmakta; Selçuklular, Haçlılar, Eyyûbîler, Hârizmşahlar ve Moğollar hakkında mühim bilgiler verilmektedir. Müellifin kendi döneminde Suriye’de vukua gelen önemli hadiselerin şahidi olması, Moğolların Haleb’i işgali sırasında şehirde bulunması ve Hülâgû ile görüşmesi gibi hususlar söz konusu eserin kaynak olarak değerini artırmıştır. Eserini hazırlarken İslâm tarihlerini de kaynak olarak kullanmış ve hadiseleri genelde tarafsız olarak kaydetmiş olan müellifin bu eseri muahhar araştırmacılar tarafından muteber kabul edilmiştir. Müellif eserin ikinci bölümünü ise kilise tarihine ayırmış, burada Antakya kilisesi, Süryânî kilisesinin doğu kısmı, monofizitler ve Nestûrî patrikleri hakkında malumat vermiştir. Eserin muhtelif bölümleri farklı zamanlarda farklı dillere tercüme edilerek neşredilmiştir. “Chronicon Syriacum” kısmı Ernest A. Wallis Budge tarafından Süryânîce’den İngilizce’ye çevrilmiş, bu çeviri de Ömer Rıza Doğrul tarafından Abu’l-Farac Tarihi adıyla iki cilt halinde Türkçe’ye aktarılmıştır. Biz bu Türkçe tercümenin Selçuklular, Eyyûbîler, Hârizmşahlar, İsmâilîler ve Moğollarla ilgili olayları kapsayan ikinci cildini144 kullandık. Müellifin tezimizin kaynakları arasında bulunan bir eseri daha vardır ki, o da Makhtebhanūth Zabhne’nin bizzat müellif tarafından hazırlanmış Arapça muhtasarı olan Târîhu Muhtasari’d-Düvel’dir. Müellif bu eserinde de Hz. Âdem’den (AS) itibaren belli başlı on büyük devlet hakkında bilgi vermiştir. Bu eserin Moğollarla alakalı bölümü M. Şerefettin Yaltkaya 144 Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Yuhannâ Mâr Grigorus b. Tâciddîn Ehrûn el-Malatî, Abu’l-Farac Tarihi, (trc. Ömer Rıza Doğrul), TTK, Ankara 1999, II. 47 tarafından Türkçe’ye tercüme edilmiştir.145 Biz müellifin her iki eserinin Moğollarla alakalı bütün kayıtlarını inceleyerek tezimizin ilgili yerlerinde kaynak olarak kullandık. Çalışmamızda müellifin ismi “Ebü’l-Ferec”, müellifin adı geçen ikinci eseri ise “Muhtasar” kısaltmasıyla gösterilmiştir. D. BATI HRİSTİYAN KAYNAKLARI Doğu hristiyan kaynaklarının Moğollar ve onların İslâm memleketlerini istîlâsı hakkında az çok bilgi vermelerine mukabil batı hristiyan müelliflerinin daha ziyade seyahatnâme ve hatırat türlerinde kendisini gösteren eserlerinin aynı mevzularda verdikleri bilgiler son derece yetersiz ve aynı zamanda hatalıdır. Buna mukabil bu kaynaklar Moğolların inançları, âdetleri, yaşayış tarzları, kılık kıyafetleri, askerî düzenleri ve silahları, yaşadıkları coğrafya, kullandıkları binekler, yemek kültürleri vs. birçok mevzuda bizi aydınlatmaktadır. Daha çok Moğolların karakterleri ve onlara dair zikrettiğimiz diğer hususlar hakkında birinci elden malumat veren Katolik hristiyan kaynakları aşağıda sıralanmıştır. İtalyan asıllı Fransisken rahibi ve vâizi olan Johann de Plano Carpini (ö. 1248’den sonra) Papa IV. Innocentus tarafından Moğollara barış elçisi olarak gönderilmiş, Papa’nın Moğolları hristiyanlığa davet eden ve onlardan Doğu Avrupa’da hristiyanları katletmeyi durdurmalarını talep eden mektubunu Karakurum’a ulaştırmıştır. Güyük’ün (644-645/1246-1248) han seçildiği kurultayda da hazır bulunan ve onun mukabil cevabını alarak dönüş yoluna çıkan Carpini, 1245- 1247 yılları arasında yaptığı bu seyahati sırasında gördüklerini Latince olarak kaleme almış, kendi şahit olduğu hadiselere ilaveten işittiği bazı asılsız haberleri ve bu haberlere dayanarak yazdığı kısa Moğol tarihini de kaydederek bir eser hazırlamıştır. Biz Moğol Tarihi ve Seyahatnâme adıyla dilimize çevrilmiş olan eserin146 Moğolların geleneklerine, silahlarına ve harp usullerine dair verdiği bilgilerden yararlandık. 145 Ebü’l-Ferec, Tarihu Muhtasari’d-Düvel, (trc. Şerafeddin Yaltkaya), TTK, Ankara 2011. Ebü’lFerec ve adı geçen iki eseri hakkında daha geniş bilgi için bkz. Özaydın, “İbnü’l-İbrî”, DİA, XXI, 92- 93. 146 Carpini’nin Moğolistan’a yaptığı yolculuk ve hazırladığı eser hakkında bkz. Johann de Plano Carpini, Moğol Tarihi ve Seyahatnâme (1245-1247), (trc. Ergin Ayan), Derya Kitapevi, Trabzon 2003, s. 6-9, 14-17. 48 Carpini’nin seyahatinden bir süre sonra bu kez Batu’nun hristiyanlığı kabul ettiği işitilmiş olan oğlu Sartak’a Fransa kralı IX. Louis, Flaman Fransisken rahibi ve misyoneri Wilhelm von Rubruk’u (ö. 1293) göndermiş, ancak Sartak tarafından Batu’ya, oradan da Mengü’ye gönderilen Wilhelm Karakurum’a kadar gitmişti. 1253-1255 yılları arasında Moğol hâkimiyetindeki ülkelerde bulunan ve seyahatini tıpkı Carpini’nin yaptığı gibi Latince olarak kaydeden Wilhelm von Rubruk’un Moğolların âdetlerine, siyasetlerine ve hristiyanlığa bakış açılarına dair verdiği bilgiler çalışmamızda kullanılmıştır. Eser Moğolların Büyük Hanına Seyahat adıyla dilimize çevrilerek neşredilmiştir.147 Son olarak yine Fransa kralı IX. Louis’in yanında Mısır üzerine tertip edilen VII. Haçlı Seferi’ne (1248-1252) katılmış olan Lord Jean de Joinville’in (ö. 1317) kendisinin ve Haçlıların sefer sırasında yaşadıklarını Fransızca olarak kaydettiği eserinin Bir Haçlının Hatıraları adıyla hazırlanmış Türkçe çevirisi,148 tezimizin VII. Haçlı Seferi’ne ve bu sefer sırasında Eyyûbî ordusunun ve Bahrî Memlüklerin Haçlılara karşı verilen mücadeledeki rollerine değinen kısmına kaynaklık etmiştir. E. ARAŞTIRMA ESERLERİ Dünya tarihinde derin izler bırakmış olan Moğol istîlâsı ve bu istîlânın Ortadoğu’ya uzanan kolunun ilerleyişinin durdurulduğu Aynicâlût Savaşı yerli ve yabancı günümüz tetkikçileri tarafından defaatle incelenmiş olup bu hadiseler hakkında hem müstakil monografiler, hem de bu hadiselere geniş yer veren başka araştırma eserleri ortaya konmuştur. Evvelâ Moğol istîlâsı hakkında kaleme alınan muahhar araştırmalardan bahsedelim. XVIII. asır araştırma eserleri arasında Moğollar ve Moğol istîlâsı hakkında çalışmamıza katkı sağlayan eserler Deguignes149 ve D’ohsson’a150 aittir. Dilimize de tercüme edilmiş olan bu eserler sadece Moğol tarihini anlatmakla kalmamışlar, 147 Wilhelm von Rubruk, Moğolların Büyük Hanına Seyahat, (trc. Ergin Ayan), Ayışığı Kitapları, İstanbul 2012. 148 Jean de Joinville, Bir Haçlının Hatıraları, (trc. Cüneyt Kanat), Vadi Yayınları, Ankara 2002. 149 Sekiz cilt halinde Türkçe’ye çevrilen eserin beşinci ve altıncı ciltleri tarafımızdan kullanılmıştır. Neşir için bkz. Joseph Deguignes, Hunların Türklerin Moğolların ve Daha Sâir Tatarların Târîhi Umûmîsi, (trc. Hüseyin Cahid Yalçın), Tanin Matbaası, İstanbul 1924, V-VI. 150 A. Constantin D’ohsson, Moğol Tarihi (Denizler İmparatoru Cengiz), (trc. Mustafa Rahmi Balaban; günümüz Türkçesine aktaran: Bahadır Apaydın), Nesnel Yayınlar, İstanbul 2008. 49 Moğollara dair birçok hususta kendilerinden sonraki çalışmalara kaynaklık etmişlerdir. Ancak bu iki müellifin kendi eserlerini hazırlarken bizim tezimizle alakalı kısımlarda Eyyûbî ve Memlük kaynaklarına neredeyse hiç müracaat etmemeleri ve sadece İlhanlı, Ermeni ve Süryânî müelliflerinin eserlerini kullanmaları söz konusu iki çalışmayı ilmî araştırmalar için gerekli olan hususiyetlerden genelde mahrum kılmaktadır. Rus ilim adamı Barthold’un çalışması151 ise çalışmamızın özellikle Moğol istîlâsına ilişkin kısmına büyük ölçüde katkıda bulunmuştur. Objektiflikten büyük ölçüde uzaklaşmalarına ve hatta Moğollarla doğrudan alakalı birçok mevzuda açıkça Moğol tarafını tutmalarına mukabil verdikleri bazı bilgileri ve yaptıkları yorumları tezimizde değerlendirdiğimiz Fransız şarkiyatçılar Grousset152 ve Roux’un153 eserlerini de burada zikretmemiz gerekir. Ancak tezimizin Moğol istîlâsı ve Moğolların Hârizmşahlar ile münasebetleriyle ilgili kısımları için en esaslı araştırma kaynakları İbrahim Kafesoğlu154 ile Hacı Ahmet Özdemir’in155 çalışmalarıdır. Adı geçen araştırmacılar istîlânın safhalarını adım adım incelemişler, çağdaş kaynakların konu hakkındaki rivayetlerinden başka modern araştırmacıların görüşlerini de titizlikle değerlendirmişler, ele aldıkları konularda son derece isabetli tespitlerde bulunarak aynı konularda kendilerinden sonraki çalışmaların mühim başvuru kaynakları arasında yer almışlardır. Müstakilen İlhanlılar hakkında birer eser kaleme almış Bertold Spuler156 ve Abdülkadir Yuvalı157 da bilhassa Hülâgû dönemi olayları ve bu dönemden itibaren İlhanlıların Memlük siyaseti hakkında eserlerinden ve ansiklopedi maddelerinden yararlandığımız araştırmacılar arasındadır. Çalışmamızın el-Cezîre ve Suriye’nin Moğollar tarafından istîlâsı, Eyyûbîlerin istîlâ sırasındaki vaziyetleri, Mısır’da Bahrî Memlük Devleti’nin teşekkülü, Sultan Kutuz’un saltanat dönemi ve Aynicâlût Savaşı gibi mevzuları 151 V. Vladimiroviç Barthold, Moğol İstilâsına Kadar Türkistan, (haz. Hakkı Dursun Yıldız), Kervan Yayınları, İstanbul 1981. 152 Rene Grousset, Stepler İmparatorluğu, (trc. Halil İnalcık), TTK, Ankara 2011. 153 Jean-Paul Roux, Moğol İmparatorluğu Tarihi, (trc. Aykut Kazancıgil-Ayşe Bereket), Kabalcı Yayınevi, İstanbul 2001. 154 İbrahim Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi, TTK, Ankara 2000. 155 H. Ahmet Özdemir, Moğol İstilâsı (Cengiz ve Hülâgû Dönemleri), İz Yayıncılık, İstanbul 2011. 156 Bertold Spuler, İran Moğolları (Siyaset, İdare ve Kültür, İlhanlılar Devri 1220-1350), (trc. Cemal Köprülü), TTK, Ankara 1987. 157 Abdülkadir Yuvalı, İlhanlı Tarihi, Bilge Kültür Sanat Yayınları, İstanbul 2017. 50 kapsayan bölümleri için de tarafımızdan çok sayıda araştırma eseri kullanılmıştır. Bunlar arasında Ahmed Muhtar el-Abbâdî,158 Fâyid Hammâd Âşûr,159 Saîd Abdülfettâh Âşûr,160 Abdullâh Saîd el-Ğāmidî,161 Muhammed Süheyl Takkūş162 gibi Arap kökenli önemli isimlerin eserlerinin yanı sıra, Kâzım Yaşar Kopraman,163 Ramazan Şeşen164 ve İsmail Yiğit165 gibi Türk araştırmacıların hazırladıkları çalışmalar tezimizde sıklıkla müracaat ettiğimiz kaynaklardandır. Râğıb es-Sercânî’nin166 ve Alî es-Sallâbî’nin167 müstakil olarak Sultan elMelikü’l-Muzaffer Seyfeddîn Kutuz’a ve Aynicâlût Savaşı’na dair hazırladıkları kitaplar bilhassa mühimdir. Savaşı hazırlayan ortam, savaş arifesinde, sırasında ve sonrasında Ortadoğu’nun ve müslümanların durumu, Aynicâlût muzafferiyetinin sebepleri, sonuçları ve ehemmiyeti hakkında önemli bilgiler aktaran ve görüşler beyan eden bu eserler daha ziyade tezimizin son bölümünde istifade ettiğimiz çalışmalar arasındadır. Bunlardan başka, tezimizde yaptığımız birçok tespitte yabancı Ortaçağ tarihi araştırmacılarından Reuven Amitai-Preiss’in168 ve John Masson Smith’in169 Aynicâlût Savaşı’nın muhtelif yönlerini ele alan ve savaşı derinlemesine tetkik eden çalışmalarından istifade ettik. Yine Nuray Ergun’un Aynicâlût Savaşı 158 Ahmed Muhtâr el-Abbâdî, Kıyâmu Devleti’l-Memâlîki’l-Ûlâ fî Mısr ve’ş-Şâm, Dâru’nNehdati’l-Arabiyye, Beyrut 1986. 159 Fâyid Hammâd Âşûr, el-‘Alâkātü’s-Siyâsiyye Beyne’l-Memâlîk ve’l-Moğūl fi’d-Devleti’lMemlûkiyyeti’l-Ûlâ, Dâru’l-Maârif bi-Mısr, Kāhire 1976. 160 Saîd Abdülfettâh Âşûr, el-Eyyûbiyyûn ve’l-Memâlîk fî Mısr ve’ş-Şâm, Dâru’n-Nehdati’lArabiyye, Kāhire 1996. 161 Abdullâh Saîd Muhammed Sâfir el-Ğāmidî, Cihâdü’l-Memâlîk Zıdde’l-Moğūl ve’s-Salîbiyyîn, (y.y.), (t.y.). 162 Muhammed Süheyl Takkūş, Târîhu’l-Memâlîk fî Mısr ve Bilâdi’ş-Şâm, Dâru’n-Nefâis, Beyrut 1997; a. mlf., Târîhu’l-Eyyûbiyyîn fî Mısr ve Bilâdi’ş-Şâm ve İklîmi’l-Cezîre, Dâru’n-Nefâis, Beyrut 2008. 163 Kâzım Yaşar Kopraman, “Mısır Memlûkleri”, DGBİT, Çağ Yayınları, İstanbul 1987, VI. 164 Ramazan Şeşen, Eyyûbîler (1169-1260), İsam Yayınları, İstanbul 2012; a. mlf., Haçlılar Önünde Sultan Baybars, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2013; a. mlf., Salahaddin’den Baybars’a EyyubilerMemluklar (1193-1260), İSAR, İstanbul 2007. 165 İsmail Yiğit, Memlûkler (648-923/1250-1517), Kayıhan Yayınları, İstanbul 2015. 166 Râğıb es-Sercânî, Kıssatü’t-Tatâr mine’l-Bidâye ilâ ‘Ayni Câlût, Müessesetü İkra’, Kāhire 2006. 167 Alî Muhammed Muhammed es-Sallâbî, es-Sultân Seyfüddîn Kutuz ve Ma‘reketü ‘Ayni Câlût, Müessesetü İkra’, Kāhire 2009. 168 Reuven Amitai-Preiss, Mongols and Mamluks (Mamluk-İlkhānid War 1260-1281), Cambridge University Press, Cambridge 1996; a. mlf., “‘Ayn Jālūt Revisited”, Tārīh (Papers in Near Eastern Studies), (ed. William Brinner), Vol. 2, (Philadelhpia 1992), s. 119-150. 169 John Masson Smith Jr., “‘Ayn Jālūt: Mamlūk Success or Mongol Failure”, Harvard Journal of Asiatic Studies, Vol. 44/2, (December 1984), s. 307-345. 51 hakkında hazırladığı yüksek lisans tezi mahiyetindeki çalışmasından170 büyük ölçüde yararlandık. Zikredilen çalışmalar haricindeki bazı araştırma eserleri de tezimize dolaylı yoldan katkı sağlamıştır. Bunlar arasında Ortaçağ’da Haçlıların ve Moğolların İslâm hükümdarları ile yazışmalarını derlemiş olan Hammâde’nin,171 Dımaşk Eyyûbîleri hakkında bir monografi hazırlamış olan Humphreys’in,172 Türkiye Selçukluları hakkında aşılamaz kıymette bir eser kaleme almış olan Osman Turan’ın,173 Haleb ve Dımaşk Eyyûbî hükümdarı el-Melikü’n-Nâsır Yûsuf’a dair doktora tezi hazırlamış olan Mustafa Kılıç’ın174 ve Memlük Devleti’nin kuruluşunu konu alan bir yüksek lisans tez çalışması yapmış olan Cengiz Tomar’ın175 çalışmaları, katkılarıyla tezimizi zenginleştirmiştir. Nihayet muhtelif araştırmacılar tarafından kaleme alınan makaleler, ayrıca The Encyclopaedia of Islam, Millî Eğitim Bakanlığı İslâm Ansiklopedisi ve Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi’nde yer alan çok sayıda ansiklopedi maddesi tezimizin şekillenmesinde rol oynamıştır. 170 Nuray Ergun, Ayn Câlût Savaşı ve Neticeleri (658/1260), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 1999. 171 Muhammed Mâhir Hammâde, Vesâ’iku’l-Hurûbi’s-Salîbiyye ve’l-Ğazvi’l-Muğūlî li’l-Âlemi’lİslâmî, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut 1982. 172 R. Stephen Humphreys, From Saladin to the Mongols the Ayyubids of Damascus (1193- 1260), State University of New York Press, Albany 1977. 173 Osman Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2011. 174 Mustafa Kılıç, Melik Nâsır II. Salahaddin Yusuf Devrinde Eyyûbîler Devleti (Hicri 634- 659/Miladi 1246-1261), (Basılmamış Doktora Tezi), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul 2001. 175 Cengiz Tomar, Memluk Devleti’nin Kuruluşu ve Gelişmesi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Araştırmaları Enstitüsü-Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 1996. 52 GİRİŞ Haçlı Seferleri ile birlikte bütün Ortaçağ’ın şüphesiz en büyük yıkımlarına sebep olan Moğol istîlâsı; özelde İslâm tarihi ve Türk tarihi, genelde ise dünya tarihi için büyük ehemmiyeti hâiz bir hadisedir. Esasen Moğol istîlâsının neticelerinin ve uyandırdığı yankıların Haçlı Seferleri’ninkilere nispetle daha mühim olduğunu kabul etmek lazımdır. Zira Haçlılar yeryüzünde Müslümanların çoğunlukta yaşadığı Ortadoğu’yu istîlâ etmekle beraber, iki asır boyunca -bazı mühim muvaffakiyetler müstesna olmak üzere- belli engelleri aşamamışlar, en nihayetinde evvelce işgal ettikleri mevkileri ve bu mevkilerde tesis ettikleri devletleri muhafazaya çalışmaktan öteye gidememişlerdir. Moğol istîlâsı ise Haçlı Seferleri’nden çok daha kısa sürede ve kesin olarak hedeflerine ulaşmış, Ortadoğu’dan evvel hemen bütün bir Asya’yı dehşetli yıkımlara uğratmıştır. Haçlılar iki asırlık sürede sadece Urfa, Antakya, Kudüs ve Trablusşâm gibi merkezleri ve bunların havalisindeki bölgeleri işgal ve istîlâ edebildikleri halde, Moğollar daha pek çok İslâm şehrini zapta ve yağmaya muvaffak olmuşlardır. İslâm ilim merkezlerine ve bu merkezlerde teşekkül etmiş ilmî müktesebata en büyük zararı veren Moğollar olduğu gibi, İslâm hilâfetinin pâyitahtı olan Bağdâd’ı da onlar işgal ve tahrip etmişlerdir. Yine 690/1291’de Akkâ’nın Memlük Sultanı el-Melikü’l-Eşref Halîl b. Kalavun (689-693/1290-1293) tarafından fethi ile şarkta iki asra yakın devam eden Haçlı varlığı nihayete ermiş olduğu halde, Moğol istîlâsı sırasında işgal edilen birçok coğrafyada Cengiz evladının tesis ettikleri devletlerin hükümranlığının Haçlıların Ortadoğu’da kaldıkları süreden daha uzun müddet devam ettiği görülmektedir. Bütün bunlardan Moğol istîlâsının, Haçlı Seferleri gibi Ortaçağ’a damgasını vurmuş bir hadiseler silsilesi ile mukayese edildiğinde dahi ne denli önemli olduğu anlaşılacaktır. Hadiseleri Aynicâlût Savaşı’na kadar götürecek süreç incelenirken ilk Moğol istîlâsının evveline giderek gerek İslâm dünyasının, gerekse Moğolların istîlânın başladığı senelerdeki vaziyetlerine kısaca göz atmak, ondan sonra ise birinci ve ikinci Moğol istîlâları hakkında malumat vermek yerinde olacaktır. 53 A. MOĞOL İSTÎLÂSININ BAŞLADIĞI YILLARDA İSLÂM DÜNYASININ UMÛMÎ VAZİYETİ XIII. asrın ilk çeyreğinde Müslümanlarla meskûn geniş coğrafyada hüküm süren büyük devletlerin başında Abbâsîler, Türkiye Selçukluları, Eyyûbîler ve Hârizmşahlar gelmekteydi. Aşağıda bu devletlerin Moğol istîlâsının başladığı yıllardaki siyâsî vaziyetleri ve bu sıralarda istîlâya karşı aldıkları tedbirler hakkında malumat verilecektir. 1. Abbâsîler Abbâsîlerin Moğol istîlâsı arifesindeki siyâsî faaliyetleri, onların ekseriyetle Hârizmşahlarla mücadeleleri ve siyâsî polemikleri şeklinde tebarüz etmektedir. Moğolların istîlâ maksadıyla İslâm âlemine teveccüh ettiği senelerde hilâfet makamında Nâsır-Lidînillâh b. Müstazî Biemrillâh (575-622/1180-1225) bulunmaktaydı. Nâsır-Lidînillâh halîfeliğin dünyevî hükümranlığını diriltmek gayesini güdüyor, bu yüzden de diğer İslâm devletleriyle siyâsî mücadelelerde bulunmaktan çekinmiyordu. 176 Bu cümleden olarak Nâsır-Lidînillâh, kendi siyâsî emellerinin gerçekleşmesine engel telakki ettiği Irak Selçuklu Sultanı Tuğrul’a karşı, onun en güçlü düşmanı olan Hârizmşah Alâeddîn Muhammed Tekiş’i desteklemiş, neticede 590/1194 senesinde Irak Selçuklularının tarih sahnesinden silinmesinde etkili olmuştu.177 Fakat sonra Irak Selçukluları’nın mirası hususunda Hârizmşahlarla da bozuşmuş, Tekiş’i kendi emri altına almak istemiş, bu mümkün olmayınca bu kez Tekiş’e karşı Gûrlu hükümdarı Gıyâseddîn Muhammed ile anlaşarak onu Gûrlular’la karşı karşıya getirmişti.178 Bununla birlikte Abbâsî-Hârizmşah kavgasının zirveye çıktığı devre, Tekiş’in oğlu ve halefi Alâeddîn Muhammed dönemi olmuştur. 596/1200 senesinden itibaren Abbâsî halîfesinin takip ettiği siyaset, yeni Hârizmşah sultanı Alâeddîn Muhammed’in hasımları ile ona karşı ittifak etme şeklindeydi. 179 608/1212 senesinde Isfahan, Hemedan ve Rey bölgelerini Halîfe’ye tâbi Emîr Aydoğmuş’un elinden alan ve 610/1213’te de Aydoğmuş’u ortadan 176 F. Taeschner, “Al-Nāsır li-Dīn Allāh”, İA, IX, 92. 177 İbnü’l-Esîr, age., XII, 97; Cüveynî, age., s. 273-274; F. Taeschner, agm., İA, IX, 92. 178 İbnü’l-Esîr, age., XII, 97-98, 120-121; Kafesoğlu, age., s. 126-128. 179 Taeschner, agm., İA, IX, 92. 54 kaldıran Nâsırüddîn Mengli180 Halîfe’nin tepkisini çekmişti. 612/1215 senesinde Halîfe Nâsır ona karşı İldenizli Atabegi Özbek, Erbil Atabegi Muzafferüddîn Kökböri ve İsmâilîlerin (Bâtınîler/Haşîşîler/Melâhide) reisi Celâleddîn Hasan181 ile ittifak etti ve bu müttefik grup Mengli’yi mağlup edip ortadan kaldırdı. 182 Bu vesileyle Irak-ı Acem’in büyük kısmını elde etmiş olan Özbek, Mengli’nin elinden aldığı bölgeleri Oglımış adlı kumandanının emrine bırakmıştı. Ancak Oglımış’ın hutbeyi Sultan Muhammed Hârizmşah adına okutması, Hârizmşahlarla Abbâsîler arasında yeni bir gerginlik husule getirdi.183 Nâsır-Lidînillâh döneminin Moğol istîlâsı arifesindeki devresine ait en dikkat çeken hadiselerden biri, Sultan Muhammed Hârizmşah’ın seyyidlerden birini Nâsır’a alternatif halîfe ilan etmesidir ki; bu hadise gerek Nâsır döneminde Abbâsîler ile Hârizmşahlar arasındaki münazaanın şiddetini göstermesi, gerekse Moğol istîlâsının başlamasından hemen önce İslâm devletleri arasındaki anlaşmazlığın bariz bir misali olması bakımından önemlidir. Artık devleti büyük bir imparatorluk mahiyeti arz eden Sultan Muhammed, 1210’ların başından beri Bağdâd’da hutbenin kendi adına okunması için Halîfe’ye müracaat etmekte, fakat talebi her defasında geri çevrilmekte, hatta zaman zaman hilâfeti kendi tahakkümüne alma yönündeki ihtirası yüzüne vurulmaktaydı. 184 Sultan’ın talep ve rica yoluyla istediğini elde edemeyeceğini fark etmesi, onun Nâsır-Lidînillâh’ın karşısına halîfe olarak Şiî 180 İbnü’l-Esîr, age., XII, 253, 257. Mengli, İldenizli (Azerbaycan) Atabegi Özbek’in pederi Muhammed Cihân Pehlevân’ın kölelerindendi. Bkz. Kafesoğlu, age., s. 181. 181 Sultan Muhammed Hârizmşah ile Nâsır-Lidînillâh arasındaki husumetin sebeplerinden biri olan Celâleddîn Hasan 608/1211-1212 senesinde müslüman olup imâmlık iddialarından vazgeçmiş, İslâm şerî‘atının emirlerine uyacağını ve yasaklarından kaçınacağını ilan etmişti. Bkz. Ebû Şâme, Terâcim, s. 78; Abu’l-Farac Tarihi, II, 494. Hatta Hasan aynı sene annesini hacca da göndermişti. Ancak Nâsır-Lidînillâh onun hacca gönderdiği kafileyi Bağdâd’da ağırlayarak kafiledekilere yakın alaka gösterdiği ve onlara sancak verdiği halde Sultan Muhammed’in gönderdiği Hârizm hacılarına soğuk davranmış, bu da Sultan Muhammed’i rencide etmişti. Bkz. İbnü’l-Esîr, age., XII, 254-255; Nesevî, age., s. 15-16; Cüveynî, age., s. 314-315, 334, 573-574. Nâsır-Lidînillâh, Celâleddîn Hasan’ın müslüman olduğunu duyurarak onunla dostluk ve ittifak kurmuştu. Hasan’a, sünnî bir müslüman gibi yaşamaya başlaması dolayısıyla “Nev-Müslümân (Yeni Müslüman)” unvanı verilmişti. Bununla birlikte Cüveynî (age., s. 334, 574), Celâleddîn Hasan’ın müslümanlığında samimi olmadığını ve çıkarları için müslüman olduğunu söylemektedir. Herhalde Nâsır-Lidînillâh bunu önemsememekteydi. O, bu ittifaktan muhtemelen son derece memnun vaziyette olarak Hasan’ın emrindeki fedaileri kendi muhaliflerini ortadan kaldırmakta kullanmaktaydı. Bu hususta bkz. Mustafa b. Abdurrahmân, age., vr. 74a; Hamdullâh el-Müstevfî, age., vr. 233b. 182 İbnü’l-Esîr, age., XII, 262-264. 183 İbnü’l-Esîr, age., XII, 263, 272; Nesevî, age., s. 16. 184 Nesevî, age., s. 15; Kafesoğlu, age., s. 216. 55 seyyidlerden185 Alâülmülk-i Tirmîzî’yi çıkarmasına sebep oldu. Sultan bunu yaparken de hareketine meşrûiyet kazandırmak için ulemâya; Abbâsîlerin gazâyı terk ettikleri ve sapıkların kökünü kurutmadıkları gibi gerekçelerle, özelde NâsırLidînillâh’ın ve genelde de “Hz. Hüseyin’in (ra) ahfadının hilâfet hakkını gasbetmiş olan” bütün bir Abbâsî hanedanının hilâfetinin sahih olmadığı yönünde fetvâlar verdirmeyi de ihmal etmedi. 186 Bu sıralarda Sultan Muhammed adına hutbe okutan Irak-ı Acem hâkimi Oglımış’ın, Halîfe Nâsır’ın müttefiki olan Celâleddîn Hasan’ın fedaileri tarafından öldürülmesi, Sultan’a Bağdâd’a yürümek hususunda istediği fırsatı verdi. Sultan 614/1217’de ordusuyla Irak-ı Acem üzerine yürüyüp bu bölgeyi ele geçirdi ve bundan sonra Bağdâd’ı zapt için harekete geçti.187 Böylesine nazik bir vaziyette Halîfe, meşhur âlim ve sûfî Ebû Hafs Şehâbeddîn Ömer es-Sühreverdî’yi o sırada Hemedan’da bulunan Sultan Muhammed’in nezdine göndererek ondan Bağdâd üzerine yapacağı yürüyüşü durdurmasını istedi. Şeyh Şehâbeddîn’i huzuruna kabul eden Sultan, 188 onun nasihatlerine rağmen ikna olmadı ve harekâtını sürdürdü.189 Ancak Sultan’ın gönderdiği askerî birlikler henüz ciddi bir harekâta 185 Müneccimbaşı, Sahâ’ifü’l-Ahbâr, II, 671. 186 Cüveynî, age., s. 315, 335; Reşîdüddîn, age., I, 232-233; Angelika Hartmann, “Nâsır-Lidînillâh”, DİA, XXXII, 399. 187 İbnü’l-Esîr, age., XII, 272-273; Nesevî, age., s. 16-19; Cüveynî, age., s. 315-316. Bu harekâttaki Hârizmşah ordusunun mevcudu hakkında Nesevî (age., s. 15) ve Sıbt İbnü’l-Cevzî (age., XXII, 216) 400.000, Mîrhând (age., IV, 938; ayrıca bkz. Balatîzâde Mehmed Kemâlî Çelebi, Tercemânü’dDüstûr fî Havâdisi’l-Ezmân ve’d-Dühûr (Terceme-i Ravzatü’s-Safâ), Süleymaniye Kütüphanesi, Hekimoğlu, no: 715, vr. 440b) ve Nazmîzâde Murtazâ (age., s. 104) 300.000 rakamlarını vermektedirler. İbnü’l-Esîr (age., XII, 273) Sultan Muhammed’in ordusunun toplam mevcudu hakkında bilgi vermezken onun 15.000 kişilik bir birliği emîrlerinden birinin kumandasında Bağdâd üzerine sevkettiğini, akabinde bir emîrini daha yola çıkardığını belirtmektedir. İbnü’l-Esîr haricindeki müelliflerin verdikleri rakamların mübalağalı olduğu açıktır. Ancak Sultan’ın tüm ordusunun İbnü’lEsîr’in verdiği bu 15.000 rakamından ibaret olmadığı da muhakkaktır. Şu halde Sultan asker sayısı 15.000’den fazla olan, ancak yüz binleri bulmayan bir orduyla Irak üzerine yürümüş olmalıdır. 188 Nesevî’nin (age., s. 16) “Kadı Mücîrüddîn’den işittim” şeklinde başlayarak aktardığı rivayet, Sultan Muhammed’in Şeyh Şehâbeddîn’e hüsnüzannı bulunduğu ve kendisine Sultan’ın ordugâhında mutadın aksine fazlaca hürmet gösterildiği şeklindedir. Şeyh Şehâbeddîn Sultan’a Âl-i Abbâs’ın faziletlerinden bahsedip bu hususta bir hadîs-i şerîf de nakletmiş, Sultan ise kendisinin Âl-i Abbâs’a fenalık etmediğini, Halîfe’nin hapishanelerinde Abbâsoğullarından birçok kimsenin mazlumen bulunduğunu ve asıl Halîfe’nin bu konuda nasihate muhtaç olduğunu söylemiştir. Bundan sonra Şeyh Şehâbeddîn ile Sultan arasında bazı münakaşalar olmuşsa da Nesevî bunları nakletmenin doğru olmayacağını düşünerek bunları kaydetmekten çekinmiştir. Sıbt İbnü’l-Cevzî’nin (age., XXII, 216- 217) ise bizzat Şeyh Şehâbeddîn’den naklettiğine göre Sultan tarafından Şeyh’in oturmasına müsaade edilmemiş, Şeyh o vaziyette Sultan’la konuşmuş ve Sultan’dan bir cevap alamadan geri dönmek durumunda kalmıştır. Mîrhând (age., IV, 939) da Şeyh’in ayakta durarak Arapça bir hutbe irat ettiğini söylemektedir. Bu konuda ayrıca bkz. Balatîzâde, age., vr. 440b-441a; Nazmîzâde, age., s. 104. 189 Nesevî, age., s. 15-16; Kafesoğlu, age., s. 217-219; ayrıca bkz. Hasan Kamil Yılmaz, “Sühreverdî, Şehâbeddin”, DİA, XXXVIII, 41; Özaydın, “Muhammed b. Tekiş”, DİA, XXX, 582. 56 kalkışamadan Esedâbâd civarında gerek ağır kış şartları sebebiyle, 190 gerekse bölgedeki Türkmenlerin ve Kürtlerin taarruzlarıyla mahvoldu.191 Bu başarısız harekât akabinde 615/1218 baharında ülkesine dönen Sultan, Hârizmşah ülkesinin bazı şehirlerinde Halîfe Nâsır-Lidînillâh adına hutbe okunmasını yasakladı.192 Abbâsîlerin Moğol istîlâsının başladığı senelere tekabül eden dönemi incelenecekse, Nâsır-Lidînillâh hakkındaki en büyük itham olan, onun Moğolları Hârizmşahlar üzerine saldırttığı iddiası üzerinde de durmak lazımdır. Bu rivayetler gerek çağdaş tarihçiler, gerekse günümüz tetkikçileri tarafından defaatle tartışılmıştır. Esasen Halîfe’nin Moğolları davet ettiğini düşündürecek hadiseler mevcuttur. Bir kere Halîfe, Abbâsîleri siyâsî olarak güçlendirmek ve eski ihtişamlı günlerine döndürmeye çalışmak adına her türlü çareye başvurmaktaydı. Daha önceleri de bir devlete karşı bir diğerini desteklediğini, hatta birini öbürüne taarruza teşvik ettiğini görmüştük. Nâsır-Lidînillâh Irak Selçuklu Sultanı Tuğrul’a karşı Hârizmşah Tekiş ile, sonra Tekiş’e karşı Gûr hükümdarı Gıyâseddîn Muhammed ile anlaşmıştı. Yine Nâsır, Sultan Muhammed Hârizmşah’a karşı Gûrlular ve Karahıtaylarla ittifak etmişti.193 İkinci olarak Sultan Muhammed adına hutbe okutmaması sebebiyle Sultan’ın ona alternatif bir halîfe getirmesi ve Bağdâd üzerine yürümesi gibi hadiseler, Nâsır-Lidînillâh’ın Moğolları davet ederek Hârizmşahlardan kurtulmaya çalışmış olabileceğini akla getirmektedir.194 Bununla birlikte İbnü’lEsîr, 195 İbn Vâsıl,196 İbn Kesîr197 gibi muteber tarihçilerin, ayrıca sonraki dönemde Mîrhând198 ve Nazmîzâde Murtazâ199 gibi tarihçilerin kaydettikleri ve Nâsır- 190 Nesevî, age., s. 20-21; Sıbt, age., XXII, 217; Cüveynî, age., s. 316; Reşîdüddîn, age., I, 233; Mîrhând, age., IV, 939; Balatîzâde, age., vr. 441b. 191 İbnü’l-Esîr, age., XII, 273-274. 192 Sultan Muhammed, Nîşâbur halkına halîfenin öldüğünü söylemiş ve bu şekilde onun isminin hutbelerde okunmamasını sağlamıştı. Bkz. İbnü’l-Esîr, age., XII, 274. 193 Cüveynî, age., s. 308, 333-334. 194 Özdemir, age., s. 114-115. 195 İbnü’l-Esîr, age., XII, 401. 196 İbn Vâsıl (age., IV, 39) bu husustaki rivayet için İbnü’l-Esîr’i kaynak göstermektedir. 197 İbn Kesîr (age., XIII, 226-227) de Nâsır-Lidînillâh’ın Moğolları davetiyle ilgili rivayeti İbnü’lEsîr’den almış ve “Acemlerin iddiasına göre” ve “eğer doğruysa” ifadelerini kullanmak suretiyle aslında bu rivayetlerin hakikati yansıtıp yansıtmadığını kesin olarak bilmediğini ima etmiştir. 198 Mîrhând (age., V, 1062-1063) Nâsır-Lidînillâh’ın Seyyid Alâülmülk-i Tirmîzî’ye bîat edildiğini işiterek son derece huzursuz olduğunu, hilâfet merkezinde bulunan ricâl-i devlet ile meşverette bulunduğunu ve neticede Cengiz’i Hârizmşahlara karşı davet ettiğini iddia etmektedir. 199 Nazmîzâde (age., s. 104) Nâsır-Lidînillâh’ın Cengiz’e mektup yazarak onu davet ettiği ile ilgili malumatı şeyhulislâm ve tarihçi Karaçelebizâde Abdülazîz Efendi’nin Ravzatü’l-Ebrâr adlı eserinden aldığını söylemiştir. 57 Lidînillâh’ı Moğolları davet etme hususunda itham etmeye yönelik rivayetler kesin olarak delillendirilmiş değildir.200 Müneccimbaşı da Nâsır-Lidînillâh’ın Moğolları davetini ihtimal dahilinde görmemektedir.201 Son dönem tetkikçilerine gelince; bunlar kendilerinden evvelki tarihçilerin konu hakkındaki rivayet ve yorumlarını değerlendirerek görüş belirtmişler ve kendi görüşlerine mâkul izahlar getirmeye çalışmışlardır.202 Kanaatimizce Moğolların Nâsır-Lidînillâh tarafından davet edilmesi rivayetinin hakikatini kesin olarak tespit etmek güç olup, bu mevzuda söylenecek şeyler spekülatif kalacak, belki tahminden öteye gidemeyecektir. Abbâsîlerin Moğol istîlâsı münasebetiyle zikredilmeye değer diğer faaliyetleri, onların istîlâya karşı aldıkları önlemlerden ibarettir. 618 Safer/1221 Nisan’ında Merâga’yı işgal edip halkını katleden Moğolların Erbil’e yaklaşmakta oldukları haberi alınınca Bağdâd başta olmak üzere Irak’taki birçok kentte panik havası hâkim olmuştu.203 Bu haberler üzerine Erbil Atabegi Muzafferüddîn Kökböri Musul hâkimi Bedreddîn Lü’lü’den asker istemiş, ayrıca Moğolların geleceğini düşündüğü istikametteki sarp geçitleri tutmaya hazırlanmıştı. Ancak Moğolların Erbil ile Bağdâd arasındaki Dakūka istikametinden gelmeleri ihtimalini düşünen Halîfe Nâsır, Lü’lü’ ve Kökböri’ye gönderdiği mektuplarla Musul ve Erbil askerlerinin Dakūka’da toplanmasını istedi. Musul’dan ve Erbil’den aldığı birliklerle 200 Özdemir, age., s. 118-121. Zaten Cengiz’e gönderildiği iddia edilen mektubun sureti de elde bulunmamaktadır. Bkz. Kafesoğlu, age., s. 245. 201 Öyle görünüyor ki Müneccimbaşı (Sahâ’ifü’l-Ahbâr, II, 192; yine bkz. 671) eserini telif ederken kullandığı bazı kaynaklardan menkul olarak Nâsır-Lidînillâh’ın Cengiz’e böyle bir çağrıda bulunduğunu, bununla birlikte Cengiz’in bu çağrıya icabet edip Hârizmşahlarla arasında bulunan sulhü bozmak niyetinde olmadığını kaydetmiş; ancak eserinin bir başka yerinde “Hattâ derler ki 617 senesinde Sultân Muhammed Hârizmşâh’ın tekebbürü ziyâde olub Halîfe’ye muhâlefet semtin tutmağla Nâsır, Cengiz tarafına haber gönderüb Hârizmşâh’ın bilâdına ıtmâ‘ eyledi. Lâkin bu sözün aslı olmamak gerek. Zîrâ İslâm’dan behresi olan kimse dünyâ garazı içün kefereyi ehl-i İslâm üzerine nice taslît ider?” demek suretiyle bu haberleri tenkit etmiştir. 202 Mesela Barthold, Cengiz’in gönderdiği tüccarların Sultan’ın Otrar valisi tarafından katlinin Moğollara savaş sebebi vermeye kifâyet ettiğini, Moğolların Hârizmşahlar üzerine yürümek için Halîfe’nin çağrısına ihtiyaç duymayacağını, Moğolları Nâsır-Lidînillâh’ın davet ettiği yönündeki rivayetlerin müphem olduğunu ve dikkate alınmaya değmeyeceğini söylemiştir. Bkz. Barthold, age., s. 493. İbrahim Kafesoğlu (age., s. 244-245) ise Nâsır-Lidînillâh’ın karakterine dair tahlilde bulunmak suretiyle ve belki de onu bu konuda itham eden kaynakların fazlalığı sebebiyle onu tebriye etmemektedir. Mezkûr ithamlar ve bu konudaki diğer tartışmalar için bkz. Özdemir, age., s. 114-124; ayrıca bkz. Hartmann, “Al-Nāsır Li-Dīn Allāh”, EI2 , VII, 997-998; Taeschner, agm., İA, IX, 93. 203 Bazı kaynaklar Moğolların Bağdâd’a yaklaşmaları dolayısıyla Nâsır-Lidînillâh’ın endişelendiğini, halka kunût dualarıyla Allâh’a yalvarmalarını emrettiğini ve şehri tahkim ederek asker hazırladığını kaydetmektedirler. Bkz. Sıbt, age., XXII, 256; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLIV, 55; İbn Kesîr, age., XIII, 208. 58 Dakūka’ya gelen Kökböri’ye destek olmak üzere Halîfe de Emîr Kuştemür 204 kumandasında 800 kişilik bir askerî birlik göndermişti. Ancak Kökböri, emrindeki askerin azlığı sebebiyle ve kazanamayacağı bir savaşa girerek Müslümanların hayatlarını tehlikeye atma endişesiyle harekete geçmedi. Müslümanların Dakūka’dan kendi üzerlerine saldıracaklarını düşünen Moğol birlikleri geri çekilerek Hemedan taraflarına gitmişler, fakat kimsenin kendilerini takip etmediklerini müşahede ile bulundukları yerde beklemeye başlamışlardı. Dakūka’da bulunan Kökböri ise düşmanın taarruza geçmediğini, kendilerine yardımcı bir kuvvetin de gelmediğini görerek burada beklemekten vazgeçip emri altındaki askerleri dağıttı.205 Bundan sonra mezkûr Moğol birlikleri de Hemedan’ı işgal ve halkını katlettiler.206 Nâsır-Lidînillâh’ın aldığı bir diğer tedbir, Türkiye Selçukluları’ndan Moğollara karşı yardım talep etmesiydi. Yukarıda belirttiğimiz üzere Moğolların Bağdâd istikametinde yürüdükleri207 haberi Halîfe Nâsır’ı ciddi manada endişelendirmişti. Bu yüzden Halîfe, yardım talep etmek üzere elçi olarak Muhyiddîn İbnü’l-Cevzî’yi -Hârizmşahların inkırazı münasebetiyle- en güçlü İslâm hükümdarı mevkiine yükselmiş bulunan Türkiye Selçuklu Sultanı Alâeddîn Keykubâd’a gönderdi. Konya’da Sultan ile görüşen hilâfet elçisi, Bağdâd’a yaklaşmakta olan Moğollara karşı Halîfe’nin 2000 süvariden müteşekkil bir imdat kuvveti istediğini bildirdi. Bu isteği kabul eden Sultan Keykubâd Türkiye Selçuklu ordusunun tam teçhizatlı 5000 seçme askerini, yanlarına bir senelik erzak da vererek Melikü’lÜmerâ olan ve ayrıca Malatya sübaşısı bulunan Bahâeddîn Kutluğca’nın emrinde hilâfet merkezine doğru yola çıkardı. Musul’da Bedreddîn Lü’lü’ ve Erbil’de Muzafferüddîn Kökböri tarafından misafir edilen Emîr Kutluğca ve ordusu, hilâfet merkezinden gelen bir elçilik heyetinin Moğol birliklerinin Irak’tan uzaklaştığını ve 204 İbnü’l-Esîr’e (age., XII, 338) göre Taşdemir. 205 İbnü’l-Esîr, age., XII, 337-338; İbn Vâsıl, age., IV, 49-50; Gülay Öğün Bezer, Begteginliler (Erbil’de bir Türk Beyliği, 526-630/1132-1233), Türk Gençlik Vakfı, İstanbul 2000, s. 111-112; Adnan Eskikurt, Musul Atabegliği (Zengîlerin Son Devri ve Lü’lü’ Ailesi), Çamlıca Basım Yayın, İstanbul 2014, s. 104-105. 206 İbnü’l-Esîr, age., XII, 341; Cüveynî, age., s. 162-163. 207 Bahsedilen Moğol birlikleri, Cengiz tarafından Sultan Alâeddîn Muhammed Hârizmşah’ı yakalamak için gönderilen ve sürekli batıya doğru seyrettikleri için “el-Muğarribe” adını alan Cebe Noyan ve Subutay Noyan kuvvetleridir. Bkz. İbnü’l-Esîr, age., XII, 327-328; Cüveynî, age., s. 144. 59 ihtiyaten davet edilmiş olan askerlerin memleketlerine dönmelerine izin verildiğini bildirmesi üzerine Malatya’ya avdet ettiler.208 Belirttiğimiz üzere Moğolların İslâm ülkelerine teveccüh ettiği yıllarda Abbâsî Hilâfeti ile Hârizmşahlar Devleti arasında şiddetli bir münazaa mevcuttu. Bu çatışmada taraflardan birinin Müslümanların dinî riyâsetini temsil etmesi, diğerinin ise kendi zamanının en büyük İslâm devleti olma hususiyeti göstermesi ve dolayısıyla çatışmanın İslâm âleminin dinî-siyâsî otoriteleri arasında gerçekleşiyor oluşu, Moğol istîlâsı arifesinde İslâm âleminin içinde bulunduğu durumu göstermeye kâfidir sanıyoruz. Kökleri geçmişe dayanan söz konusu münazaa, istîlâ sırasında Abbâsî-Hârizmşah işbirliğini engellemekle kalmayacak, Halîfe’nin Moğollara karşı ve Hârizmşahlar lehine Müslümanları harekete geçirmek için herhangi bir faaliyette bulunmasını da engelleyecektir. 209 Ancak Halîfe Nâsır, kendi bölgesi olan Bağdâd tehlikeye girdiği anda birçok önlem almış, Moğollara karşı Musul ve Erbil Atabegliklerinden, ayrıca Eyyûbîlerden imdat kuvvetleri talep etmiştir.210 Yine Halîfe, Türkiye Selçuklularına müracaat ederek askerî yardım talebinde bulunmuş, ancak yardıma gelen Selçuklu birliklerini tehlikenin uzaklaşması sebebiyle geri göndermiştir.211 Abbâsîleri asıl tehdit eden Moğol taarruzları ise Nâsır-Lidînillâh’ın hilâfetinden sonraki yıllarda, Müstansır-Billâh ile Müsta‘sım-Billâh devirlerinde gerçekleşecektir. 208 İbn Bîbî, age., s. 278-286; Yazıcızâde Ali, age., s. 315-322; Müneccimbaşı, Câmi‘u’d-Düvel, s. 60; Turan, Türkiye, s. 355-356; a. mlf., “Keykubâd I.”, İA, VI, 647; Emine Uyumaz, Sultan I. Alâeddîn Keykubad Devri Türkiye Selçuklu Devleti Siyasî Tarihi (1220-1237), TTK, Ankara 2003, s. 81-83; Bezer, age., s. 112-113. 209 Sultan Muhammed Hârizmşah’ın vefatından sonra 622/1225 başlarında bu kez oğlu Celâleddîn Mengübertî Irak bölgesine gelecek, Nâsır-Lidînillâh’tan Moğollara karşı yardım isteyecek, ancak Halîfe ona yardım etmediği gibi onun üzerine bir ordu gönderecek ve Celâleddîn bu orduyu mağlup ederek Bağdâd’ı tehdide başlayacaktır. Moğol istîlâsı henüz devam etmekte iken Halîfe ile Hârizmşahlar arasındaki münazaa bu derece şiddetlidir. Nâsır-Lidînillâh ile Celâleddîn arasındaki anlaşmazlık hakkında malumat için bkz. İbnü’l-Esîr, age., XII, 385-387; Nesevî, age., s. 68-69; Cüveynî, age., s. 356-357; Aydın Taneri, Celâluddin Hârizmşâh ve Zamanı, Kültür Bakanlığı, Ankara 1977, s. 52-54; a. mlf., “Celâleddin Hârizmşah”, DİA, VII, 250. 210 Halîfe diğer İslâm hükümdarları ile beraber el-Cezîre Eyyûbî hükümdarı el-Melikü’l-Eşref Mûsâ’dan da askerî yardım talebinde bulunmuştu. Hadisenin tafsilatı Eyyûbîlerin Moğol istîlâsı arifesindeki vaziyetini anlattığımız kısımda gelecektir. 211 Tahminimizce Halîfe Nâsır-Lidînillâh’ın Moğol tehlikesinin uzaklaştığı anda Selçuklu imdat kuvvetlerini derhal geri göndermesinin bir sebebi harp ile meşgul olmayacak ve boşta kalmış, üstelik hariçten gelmiş mücehhez bir ordunun -velev ki hilâfet merkezi bile olsa- şehirler için tehlikeli olabileceğini düşünmesidir. Halîfe ile Selçuklu kumandanı yahut yabancı asker ile yerli halk arasındaki en küçük sürtüşme korkunç sonuçlara yol açabilirdi. Mühim bir siyâsî olan Nâsır-Lidînillâh yardım kuvvetlerini geri gönderirken bunları düşünmüş olmalıdır. 60 2. Türkiye Selçukluları Moğol istîlâsı başladığı sıralarda Türkiye Selçuklu tahtında bulunan Sultan I. İzzeddîn Keykâvus (608-616/1211-1220) saltanatının son zamanlarını yaşıyordu. Haleb Eyyûbîleri üzerine yaptığı başarısız seferden212 kısa süre sonra vefat eden Keykâvus’un yerine, evvelce taht mücadelesinde bulunduğu biraderi Alâeddîn Keykubâd geçti.213 Sultan Keykubâd, gayet temkinli bir hükümdar ve tedbirli bir siyâsî sıfatıyla, kısa süre önce başlayarak hızla ilerleyen Moğol istîlâsının diğer İslâm ülkelerindeki tesirlerini takip etmekte ve istikbalde kendi ülkesine de uğraması muhtemel olan bu tehlikeye karşı önlemler almaktaydı. Bu maksatla ilk olarak Konya ve Sivas şehirlerini muhkem surlarla çevirmeyi planlayan Sultan Keykubâd, kendisine sunulan projelere birtakım teknik müdahalelerde de bulundu ve Konya surlarının inşaatı için ümerânın büyüklerine emirler vererek, her bir burcun inşaatını bir emîre ısmarladı. Bu emîrler de kendi keselerinden harcama yapmak suretiyle ameliyenin kendi üstlerine düşen kısmını tamamladılar. Benzer bir buyruk da Sivas’ta bulunan Emîr-i Meclis Mübârizüddîn Behramşah’a yollanarak Sivas’ta da sur inşaatı başlatıldı. Büyük uğraşlar neticesinde Konya surları 618/1221’de, Sivas surları da 621/1224’te ikmal edildi.214 Yine Sultan Keykubâd Kayseri’de kale ve surlar inşa ettirdiği gibi Erzincan, Amasya ve Malatya gibi merkezlere de surlar ve tahkimat yaptırdı.215 Abbâsîler kısmında bahsettiğimiz Halîfe Nâsır-Lidînillâh’ın Sultan Alâeddîn Keykubâd’dan askerî yardım talebinde bulunması hadisesi, Konya surlarının itmamından hemen sonra gerçekleşmiştir. Bu yardım meselesinde dikkate şayan bir nokta, Sultan Keykubâd’ın Moğollara karşı tutumudur. Sultan, henüz doğrudan 212 Sultan I. İzzeddîn Keykâvus’un 615/1218’deki Suriye seferi hakkında tafsilat için bkz. İbnü’l-Esîr, age., XII, 305-308, 312; İbn Bîbî, age., s. 207-222; Sıbt, age., XXII, 227-228; İbnü’l-Adîm, Zübde, s. 457-462; Ebû Şâme, Terâcim, s. 109; İzzeddîn İbn Şeddâd, el-A‘lâku’l-Hatîre, I/II, 433, 469; İbn Vâsıl, age., III, 263-264, 267-268; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 500-501, 504-505; Turan, Türkiye, s. 337-340; Salim Koca, Sultan I. İzzeddin Keykâvus (1211-1220), TTK, Ankara 1997, s. 47-59. 213 Sultan Alâeddîn Keykubâd Konya’da tahta çıktığı vakit (617 Zilhicce/1220 Ocak-Şubat), Moğol orduları bir süredir Otrar’ı kuşatmış, yani Moğol istîlâsı fiilen başlamış bulunuyordu. Bkz. Barthold, age., s. 500-501; Uyumaz, age., s. 21. 214 İbn Bîbî, age., s. 275-278; Anonim Selçuknâme, s. 41; Yazıcızâde, age., s. 384-391; Turan, Türkiye, s. 353-354; a. mlf., “Keykubâd I.”, İA, VI, 647; Uyumaz, age., s. 26-27. 215 Turan, Türkiye, s. 355; Halil Edhem, Kayseriyye Şehri: Mebânî-i İslâmiyye ve Kitâbeleri, Orhaniye Matbaası, İstanbul 1334, s. 42-43; İsmet Miroğlu, “Erzincan”, DİA, XI, 319. 61 karşılaşmadığı fakat hakkında çok şey duyduğu bu amansız düşmana karşı silahlı mücadeleden ziyade sulh yolunu tercih etmekteydi. Hilâfet elçisi Muhyiddîn İbnü’lCevzî vasıtasıyla yapılan yardım talebini dinledikten sonra halvet odasına giden Sultan, ileri gelen ümerâyı çağırtarak onlarla istişarede bulunmuştu. Bu toplantıda Sultan; Moğollarla uzlaşma yoluna gitmek gerektiği, Halîfe’nin İslâm hükümdarlarının işbilir murahhaslarından oluşan bir heyeti, bu heyetin başına hilâfet elçisini getirmek suretiyle Moğol hanına göndermesi ve bu elçilerin ağır hediyelerle birlikte giderek kendi hükümdarları adına Moğollara tâbiiyet arz etmeleri lazım geldiği, ancak bu şekilde İslâm beldelerinin istîlâdan korunabileceği yönünde görüş bildirmişti. Fakat Halîfe’nin Selçukluları zayıf yahut hilâfet makamına yardım hususunda isteksiz zannetmemesi için bu görüşünü Halîfe’ye bildirmeden evvel ona istediği desteği göndermeyi münasip görmüş, Halîfe’nin çağrısına onun talebinden daha fazla asker göndererek cevap vermişti.216 Sultan Alâeddîn Keykubâd’ın Moğollara karşı bu tutumu ömrünün sonuna dek değişmeyecek, kendisi onlarla harp yerine sulhü tercih edecektir. Sultan Keykubâd, artık inkıraz vaziyetinde bulunan Hârizmşahların yeni idarecisi Celâleddîn Mengübertî ile de münasebet halindeydi. Babası Sultan Alâeddîn Muhammed’in Şevvâl 617/Aralık 1220’deki vefatından sonra Moğollara şiddetle mukavemet etmiş, fakat mağlup olarak Hindistan’a gitmiş olan Celâleddîn; 622/1225 senesinde Hûzistan ve Irak’a gelmiş, bu bölgelerde yağmalarda bulunduktan sonra Erbil Atabegi Muzafferüddîn Kökböri ve Dımaşk Eyyûbî hükümdarı el-Melikü’l-Mu‘azzam Îsâ ile sulh yapmış, Merâga’yı ve Tebriz’i ele geçirmiş, Gürcülerle cihâda başlamıştı.217 Aynı sene Celâleddîn, Kâdi’l-Kudât Mücîrüddîn Tâhir b. Ömer el-Hârizmî’yi218 bir mektupla birlikte elçi olarak Alâeddîn Keykubâd’a gönderdi. Bu mektupta Sultan Keykubâd’a övgülerde bulunduktan başka, iki devlet arasında din ve milliyet birliği bulunduğunu, biri batıda ve biri doğuda olmak üzere her iki devletin de cihâdın bayrağını taşıdıklarını belirtmekte ve iyi dileklerini bildirerek Türkiye Selçukluları ile dostluk ve komşuluk yapmak 216 İbn Bîbî, age., s. 281-282; Turan, Türkiye, s. 355-356; Uyumaz, age., s. 81-82. 217 İbnü’l-Esîr, age., XII, 385-388, 391-396; Nesevî, age., s. 68-69; Sıbt, age., XXII, 273; İbn Vâsıl, age., IV, 145-148. 218 Nesevî’de (age., s. 69) bu isim Mücîrüddîn Ömer b. Sa‘d şeklindedir. 62 istediğini bütün samimiyetiyle beyan etmekteydi. 219 Kayseri’de huzuruna çıkan Kadı Mücîrüddîn’i iyi karşılayan Sultan Keykubâd, Celâleddîn’in dostluk ve ittifak teklifini kabul etti. Hatta Keykubâd’ın oğlu Gıyâseddîn ile Celâleddîn’in Fars Atabegi Sa‘d’ın hemşiresi Melike Hâtun’dan olan kızının izdivacı planlandı.220 Sultan Keykubâd Kadı Mücîrüddîn’den gerek Celâleddîn Hârizmşah, gerekse Moğollar hakkında geniş malumat da almıştı.221 Bundan sonra da Sultan Keykubâd, Celâleddîn’in mektubuna mukabil bir mektup yazarak Emîr Sipehsâlâr Selâhaddîn vasıtasıyla ona ulaştırdı. Mektubunda Sultan Keykubâd; Celâleddîn’in gazâlarını elçi Mücîrüddîn’den dinlediğini, kendisinin şecaat ve metanetine hayran olduğunu, kendisi de batıda kâfirlerle uğraştığından ötürü mektup yollama fırsatı bulamadığını bildirdikten sonra dostâne ilişkilerin sürüp gideceğini ve elçi teatisinin devam edeceğini belirtti.222 Bu mektup Sultan Keykubâd’ın samimi hislerini aksettirmekle beraber, şüphe yok ki haberleri alınan ve Hârizmşah elçisi tarafından da teferruatıyla bildirilen Moğol tehlikesine karşı Türkiye Selçuklu hükümdarının bir ittifak fırsatını değerlendirme isteğinin de göstergesiydi. Bundan sonra da elçi teatisi devam edecek, ancak 626/1229 senesiyle beraber her iki hükümdarın arzuları hilafına gelişen olaylar bu iki İslâm devleti arasındaki münasebetleri zedeleyecek, bu da Moğollar karşısında bütün bir Ortadoğu’nun vaziyetine menfi yönde tesir edecektir. Sultan Alâeddîn Keykubâd ülkesinin menfaatlerini daima önde tutmuş, Moğollara karşı siyasetini de buna göre tayin etmiştir. Daha saltanatının ilk senelerinden itibaren komşu Müslüman devletler ile iyi geçinme ve ülkesindeki mühim şehirleri surlarla çevirtme gibi faaliyetlerinden anlaşıldığı üzere İslâm hükümdarları arasında Moğol tehdidini en iyi o kavramıştır. Yine o, er ya da geç 219 Nesevî, age., s. 69; İbn Bîbî, age., s. 369-372; Turan, Türkiye Selçukluları Hakkında Resmî Vesikalar, TTK, Ankara 1988, s. 82-83. 220 Yazıcızâde, age., s. 425; Taneri, age., s. 63. Nesevî (age., s. 125) ise Celâleddîn’in 626/1229’daki Ahlat muhasarası sırasında Alâeddîn Keykubâd’ın elçilerinin gelerek Türkiye Selçuklu şehzâdesine Celâleddîn’in kızını istediklerini, ancak buna iyi cevap verilmediğini kaydetmiştir. 221 İbn Bîbî, age., s. 372; Yazıcızâde, age., s. 424-425; Turan, Türkiye, s. 385. 222 İbn Bîbî, age., s. 372-374; Turan, Vesikalar, s. 83-84. Nesevî (age., s. 96-97), İmâdüddîn adlı bir Selçuklu elçisinin Keykubâd’ın vezirinin imzası bulunan bir mektubu o sıralarda Hoy taraflarında bulunan Hârizmşah veziri Şerefülmülk’e getirdiğini kaydetmektedir. Bu elçi şifahen, Sultan Keykubâd’ın Hârizmşahlar için her türlü askerî yardıma hazır olduğu ve iki devleti hiçbir şeyin ayırmaması gerektiği şeklindeki mesajı da iletmiştir. Osman Turan (Vesikalar, s. 89) ise elçilerin isim farklılıklarına rağmen Nesevî ve İbn Bîbî’deki mektupların gerek muhtevasından ve gerekse elçi teatisindeki zaman aralığından hareketle, farklı mektuplar gibi görünen bu iki mektubun aslında aynı mektup olduğu tespitini yapmıştır. 63 Türkiye hudutlarına da ulaşacağından emin olduğu bu taze ve güçlü devlete karşı İslâm devletlerinin ittihadına çalışmış, ancak Eyyûbî ve Hârizmşah idarecilerinin kendisiyle aynı basirete sahip olmayışı sebebiyle bu ittihat gerçekleşmemiştir.223 Gerek Celâleddîn’in gönderdiği mektuba ve ittifak teklifine verdiği tepki, gerekse iki hükümdar arasında daha sonra gerçekleşen elçi teatileri ve mektuplaşmalar, Türkiye Selçuklu Devleti’nin ve genelde tüm İslâm âleminin menfaatini düşünerek hareket ettiğini anladığımız Sultan Alâeddîn Keykubâd’ın, Moğol tehlikesi karşısında izlediği geniş görüşlü ve tedbirli siyasetin açık bir misalidir.224 1230’ların başından itibaren Sultan Keykubâd, dikkatini Moğol meselesi üzerine teksif edecek ve bu tarihlerde alacağı tedbirler sayesinde de kendi saltanatı müddetince Moğolları Türkiye sınırlarından uzak tutmaya muvaffak olacaktır. 223 Nejat Kaymaz, Anadolu Selçuklu Sultanlarından II. Gıyâsü’d-dîn Keyhüsrev ve Devri, TTK, Ankara 2009, s. 21. Daha sonra 626/1229’da Celâleddîn’in Eyyûbilere ait Ahlat’ı kuşatması sırasında ona elçi göndererek kuşatmayı kaldırmasını isteyen Sultan Keykubâd, elçi vasıtasıyla Celâleddîn’e; Moğolların merhum Sultan Muhammed Hârizmşah’ın günahları dolayısıyla Allâh tarafından müslümanlar üzerine musallat edildiğini söyledikten sonra, Eyyûbîlerin mübarek bir sülale olduğunu ve onlara kılıç çekmenin hayır getirmeyeceğini, kendisinin de onların düşmanı değil dostu ve akrabası olduğunu, eğer Ahlat kuşatmasını kaldırırsa kendisinin Eyyûbîlerle birlikte Hârizmşahların düşmanlarına karşı harekete geçebileceğini söylemiştir. Bkz. İbn Nazîf, age., s. 197-198; İbn Bîbî, age., s. 376-379, 381-382; Cüveynî, age., s. 372; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 527; Turan, Türkiye, s. 389; a. mlf., Vesikalar, s. 99-100; Taneri, age., s. 68-70. Buna rağmen, ileride de değineceğimiz gibi, Celâleddîn Ahlat’ı zaptedecek, bu olay Türkiye Selçukluları ve Eyyûbîlerin Hârizmşahlar ile savaşmasına ve Hârizmşahların tarih sahnesinden tamamen silinmesine yol açacak, dolayısıyla Anadolu’nun Moğol istîlâsı ile karşı karşıya kalmasını netice verecektir. 224 Turan, Vesikalar, s. 99. Celâleddîn Hârizmşah’ın Türkiye Selçuklularının şark sınırlarında mütemadiyen hareket halinde olması, Gürcüler ve Moğollarla harbe devam etmesi gibi hususlar da ülkesinin istikrarını ve ticaret yollarının emniyetini düşünen Alâeddîn Keykubâd’ı endişelendirmekteydi. Bkz. Uyumaz, age., s. 51. Dolayısıyla Türkiye hükümdarının, mümkünse Celâleddîn’i zapturapt altına alma, bölgede sükuneti ve istikrarı temin etme adına onunla iyi ilişkiler kurmaya çalıştığı da söylenebilir. Ayrıca Sultan Keykubâd, Celâleddîn’in faaliyet sahasının Moğollarla Türkiye Selçukluları arasında bulunduğunu da dikkate almaktaydı. Celâleddîn Moğollarla savaşa devam ettiği ve mağlup olarak aradan çekildiği takdirde Türkiye Selçuklu Devleti Moğollarla yüz yüze gelebilirdi. Nitekim bu durum Celâleddîn’in vefatından sonra el-Cezîre Eyyûbî hükümdarı el-Melikü’l-Eşref Mûsâ tarafından da “Celâleddîn bizimle Tatarlar arasına bir set olarak girmişti.” şeklinde dile getirilmiştir. Bkz. İbn Kesîr, age., XIII, 264. İşte Sultan Keykubâd bu sebeple Celâleddîn’in mağlubiyetini asla temenni etmiyor, bilakis onunla ittifaka gayret ediyordu. Böylece Moğolların Türkiye Selçuklu Devleti’ni tehdit etmesi durumunda Sultan Keykubâd Celâleddîn Hârizmşah gibi Moğolları tanıyan, onlarla savaşta tecrübe kazanmış, aynı zamanda cesur ve gâzi bir hükümdarı müttefik olarak yanında bulacaktı. Bu yüzden o, Celâleddîn’in ittifak teklifini kabul etmekte hiçbir beis görmemiş, bu ittifakı da kendisi bozmamıştır. Bütün bunlarla birlikte İslâm kaynaklarının ifade ettiği üzere Sultan Keykubâd’ın Celâleddîn Hârizmşah’ın cihâdından etkilendiği, onun şecaatine hayran olduğu ve onu şarkta İslâm’ın bekçisi sayarak onun ittifak teklifine olumlu yaklaştığı hakikatini de göz ardı etmemek lazımdır. 64 3. Eyyûbîler Moğolların İslâm diyarına girmelerine az bir süre kala Eyyûbî ailesi V. Haçlı Seferi ordularıyla uğraşmaktaydı. Macar, Avusturyalı ve Akkâlı Haçlılardan müteşekkil Haçlı ordusu kuvvetli bir filo ile 615/1218 yazında Dimyât’ı sıkıştırmaya başlamışlardı. Bu sıralarda Eyyûbî Sultanı el-Melikü’l-Âdil vefat etmiş, Mısır’ın idaresi büyük oğlu el-Melikü’l-Kâmil Muhammed’e geçmişti. el-Melikü’l-Kâmil bir yandan Haçlılarla savaşmakta, bir yandan da onlarla müzakerelerde bulunmaktaydı. Ne var ki Dimyât şehri uzun süren bir muhasaradan sonra Şâbân 616/Kasım 1219’da Haçlıların eline geçti.225 el-Melikü’l-Kâmil, Dımaşk ve el-Cezîre hâkimleri bulunan kardeşleri el-Melikü’l-Mu‘azzam Îsâ ve el-Melikü’l-Eşref Mûsâ’dan Haçlılara karşı mütemadiyen imdat istemekteydi. Öte yandan Moğollar önlerine çıkan şehir ve kasabaları yağma ve tahrip etmek suretiyle garba ilerleyerek Azerbaycan’a ulaşmışlardı. Buranın hâkimi olan İldenizli Atabegi Özbek b. Pehlivân Moğollardan emân almış, Moğollara karşı koymaya çalışan bir Gürcü ordusu ise 617 Zilkâde/1221 Ocak ayında ağır bir mağlubiyet alıp geri çekilmişti. Bundan sonra Moğollara karşı ittifak eden Özbek ve Gürcüler, bu ittifaka el-Cezîre Eyyûbî hükümdarı el-Melikü’lEşref’in de dahil olmasını arzu etmişlerdi. Gürcüler bu maksatla el-Melikü’l-Eşref’e elçiler göndererek, onun bu birliğe katılmaması halinde kendilerinin Moğollara tâbi olup onlarla beraber İslâm memleketlerini tahrip edecekleri haberini ulaştırmışlardı. el-Melikü’l-Eşref’in niyeti ise ağabeyinin çağrısına uyarak onun Haçlıları Mısır’dan uzaklaştırmasına yardımcı olmaktı. Dimyât meselesi, onun için Moğolların Ortadoğu’ya girmelerinden daha mühimdi; Mısır’ın kaybı, İslâm ümmetinin kıyamete kadar zilleti olabilir, Haçlıların oraya yerleşmeleri Bilâd-ı Şâm’ın da elden çıkmasına sebep olabilirdi. Haçlıların yerleşimci, Moğolların ise yağmacı ve gelip geçici olduğunu düşünen el-Melikü’l-Eşref kısa vadede Moğolları büyük bir tehdit olarak görmüyordu, bu yüzden Mısır’a hareket etme yönündeki kararını değiştirmedi. Bununla birlikte Gürcülere, kendisinin Haçlılarla savaşmak için Mısır’a gideceğini, 225 İbnü’l-Esîr, age., XII, 276-282, 309; Ebû Şâme, Terâcim, s. 108-109, 111, 116-117; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 498-499, 501-502; İbn Vâsıl, age., III, 254-261, 270-271; ae., IV, 15-19, 32- 33; Steven Runciman, Haçlı Seferleri Tarihi, (trc. Fikret Işıltan), TTK, Ankara 2008, III, 133-142; Işın Demirkent, Haçlı Seferleri, Dünya Yayıncılık, İstanbul 2004, s. 187-191; Şeşen, Eyyûbîler, s. 101-107; a. mlf., “el-Melikü’l-Âdil”, DİA, XXIX, 59. Moğolların Otrar’ı muhasarasının başladığı tarih için Barthold’un (age., s. 500) verdiği 1219 Eylül’ünü kabul edersek, Dimyât düştüğü sırada Otrar kuşatmasının devam ettiğini söyleyebiliriz. 65 Ahlat’ı biraderi el-Melikü’l-Muzaffer Şehâbeddîn Gāzî’ye verdiğini ve Özbek-Gürcü ittifakının ihtiyacı olduğunda Şehâbeddîn’in onlara askerî destek vereceğini söyledi, 618/1221 senesi başlarında da Şehâbeddîn’i Ahlat’a gönderdi.226 Bu elçilik hadisesinden kısa süre sonra bu kez Abbâsî Halîfesi NâsırLidînillâh, el-Melikü’l-Eşref’ten Moğollara karşı yardım talebinde bulundu. Abbâsîlerin Moğollara karşı almış oldukları tedbirlerden bahsederken Erbil istikametinde ilerledikleri haber alınan Moğollara karşı Halîfe Nâsır’ın, Erbil Atabegi Muzafferüddîn Kökböri ve Musul hâkimi Bedreddîn Lü’lü’ye Moğolları Dakūka’da karşılamalarını emrettiğini söylemiştik. Halîfe bu sırada el-Melikü’lEşref’e de bir mektup göndererek ondan bizzat askerlerinin başında Moğollara karşı harekete geçmesini ve diğer emîrlerle birleşmesini istemişti. Ancak tam da bu sıralarda el-Melikü’l-Mu‘azzam Harran’da bulunan el-Melikü’l-Eşref’in yanına gelerek Dimyât’ı işgal etmiş olan Haçlılarla savaşmak üzere birlikte Mısır’a hareket etme hususunda ona baskıda bulunmuştu. el-Melikü’l-Eşref, Halîfe Nâsır’a da Gürcülere verdiği cevabı vererek mutlaka Mısır’ı Haçlılardan kurtarmak gerektiğini ve kendisinin de ağabeyi el-Melikü’l-Kâmil’in cihâdına yardım etmek üzere Mısır’a gideceğini söyleyerek Halîfe’den özür diledi. Neticede el-Melikü’l-Eşref Moğollarla savaşmak yerine Dimyât’ı kurtarmayı tercih etti ve biraderi el-Melikü’l-Mu‘azzam ile beraber yola koyuldu.227 el-Melikü’l-Eşref’in gerek Gürcülere, gerekse Halîfe’ye verdiği cevapta haklılık payı olmakla birlikte, söz konusu tavırlardan Eyyûbîlerin henüz Moğol tehlikesinin boyutlarını kavrayamamış oldukları anlaşılmaktadır. Öte yandan elMelikü’l-Eşref’in -muhtemelen kendi hâkimiyetinde bulunan el-Cezîre bölgesinin Moğolların saldırdığı İran ve Azerbaycan gibi mevkilere coğrafî yakınlığı münasebetiyle- Moğolları kendi toprakları için bir tehdit olarak algıladığı, ancak 226 İbnü’l-Esîr, age., XII, 333-334, 357-359; İbn Vâsıl, age., IV, 47-48, 89-91; Önder Kaya, Selahaddin Sonrası Dönemde Anadolu’da Eyyûbiler, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2007, s. 129- 132. 227 İbnü’l-Esîr, age., XII, 337-338; Sıbt, age., XXII, 257; İbn Vâsıl, age., IV, 49; İbn Kesîr, age., XIII, 201; Şeşen, Eyyûbîler, s. 107-108; Kaya, age., s. 134-136; a. mlf., “el-Melikü’l-Eşref Mûsâ”, DİA, XXIX, 65. Filhakika el-Melikü’l-Kâmil’e destek için Mısır’a giden kardeşleri, Dimyât’ın Receb 618/Eylül 1221’deki istirdadında ve V. Haçlı Seferi’nin başarısızlığında mühim rol oynamışlardır. Tafsilat için bkz. İbnü’l-Esîr, age., XII, 282-288; Ebû Şâme, Terâcim, s. 128-130; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 509-510; İbn Vâsıl, age., IV, 92-100, 105; Ebü’l-Fidâ, age., III, 129-130; Demirkent, age., s. 191-194; Şeşen, Eyyûbîler, s. 107-109. 66 Dimyât meselesi ve kardeşlerinin ısrarı dolayısıyla bölgeyi terke mecbur kaldığı da düşünülebilir.228 Eyyûbîlerin Celâleddîn Mengübertî ile münasebetleri de Moğolların Ortadoğu’da ilk kez göründüğü sıralarda başlamıştır. Yassıçimen Savaşı’na kadarki süreçte Celâleddîn Eyyûbîlerle iyi geçinememiş, ancak el-Melikü’l-Mu‘azzam Îsâ bunlar arasında istisna olmuştur. Babasının vefatından sonra Moğollarla çetin mücadelelerde bulunan, akabinde Hindistan’a giden, 622/1225 senesinde de Hûzistan ve Irak’a gelerek hilâfet topraklarındaki bazı bölgeleri ele geçiren Celâleddîn bir yandan Bağdâd üzerine yürümeye hazırlanmakta, diğer yandan kendisine Halîfe Nâsır ile mücadelesinde destek verecek müttefikler aramaktaydı. Bu maksatla Dımaşk Eyyûbî hükümdarı olan el-Melikü’l-Mu‘azzam Îsâ’ya bir mektup göndererek; Halîfe’nin kâfirleri Hârizmşahlar üzerine musallat ettiğini, kendilerinin onun “Hıtaylar”a yazdığı mektupları bulduklarını ve yine Halîfe’nin, babası Sultan Muhammed’in sonunu hazırladığını söyleyerek229 Halîfe’ye karşı el-Melikü’lMu‘azzam’ın desteğini istemişti. el-Melikü’l-Mu‘azzam ise mü’minlerin emîrine kılıç çekmeyeceğini, ancak Halîfe haricinde herkese karşı Celâleddîn’in yanında olduğunu söylemiş; neticede el-Melikü’l-Mu‘azzam, Celâleddîn ve Muzafferüddîn Kökböri arasında bir ittifak kurulmuştu.230 el-Melikü’l-Mu‘azzam bu ittifakı, o sıralarda kendileriyle arasının açık olduğu kardeşlerine karşı yapmıştı. Böylelikle Celâleddîn, Eyyûbî melikleri arasındaki nüfuz mücadelelerine dahil olmuş oluyordu.231 Eyyûbîler, Hülâgû’nun el-Cezîre ve Suriye’yi işgal ettiği tarihe dek Moğollarla doğrudan münasebette olmayacaklardır. Eyyûbî ailesinin o tarihlere 228 Humphreys, age., s. 168. 229 Sıbt İbnü’l-Cevzî (Sıbt, age., XXII, 273) ve ondan naklen Ebû Şâme (Terâcim, s. 144) bu hadiseyi anlattıkları yerlerde Tatar değil, “küffâr” ve “Hıtâ” kelimelerini kullanmışlardır. Bu yüzden Celâleddîn’in nakledilen ifadelerinden Halîfe’nin, Moğolları mı yoksa Karahıtayları mı Hârizmşahlar üzerine saldırmaya teşvik ettiği tam olarak belli değildir. Celâleddîn’in, babasının helakine sebep olan bir hareketten bahsetmesi, kışkırtılanların Moğollar olduğunu düşündürmekte ise de; varlığı iddia edilen mektuplarda kastedilenin Moğollar olup olmadığı net olarak anlaşılamadığından ötürü bu rivayeti Halîfe’nin Moğolları daveti tezine malzeme olarak kullanmamak ve Celâleddîn’in ifadelerinin sıhhatine şüpheyle yaklaşmak lazımdır. Zira ona bu cümleleri kurduran, Abbâsîler ve Hârizmşahlar arasında üç kuşaktan beri devam eden münazaa olabilir. Bu konuda görüşler için bkz. Özdemir, age., s. 120-121. 230 Sıbt, age., XXII, 273; Ebû Şâme, Terâcim, s. 144; İbn Vâsıl, age., IV, 145-146; Şeşen, Eyyûbîler, s. 112. 231 İbn Vâsıl, age., IV, 146; Humphreys, age., s. 176-178. 67 kadarki faaliyetleri, Haçlılarla savaşmaktan ve el-Cezîre’den Mısır’a kadar uzanan hat üzerinde hâkimiyet tesis etmiş olan Eyyûbî teşekkülleri arasındaki nüfuz mücadelelerinden ibarettir. Mezkûr Eyyûbî teşekkülleri diğer İslâm devletlerinin aksine Moğollarla geç karşılaşacaklar, fakat Moğol istîlâsının tahripkarlığını derinden hissedeceklerdi. 4. Hârizmşahlar Moğollara coğrafî bakımdan en yakın devlet olmaları ve Moğol istîlâsının İslâm âlemine indirdiği darbeleri en derinden duymaları hasebiyle, Hârizmşahların Moğollarla münasebetleri Moğol istîlâsının tüm devreleri içerisinde hususi bir mevkie sahiptir. Büyük Selçuklu Devleti’nin inhitatından sonra gitgide genişleyerek kuvvetlenmiş olan Hârizmşahlar Devleti, Sultan Alâeddîn Tekiş b. İl Arslan (568- 596/1172-1200) devrinde artık büyük bir imparatorluk mahiyeti arz etmekteydi. Tekiş’in arkasında bıraktığı devlet; ordusu İslâm âleminin en seçkin askerî gücü olan, sınırları ise Bağdâd havalisinden Talas’a kadar uzanan muazzam bir siyâsî teşekkül vaziyetindeydi. 232 Hârizmşahlara komşu olan Gûrlular, Tekiş’in vefatı akabinde Hârizmşah topraklarına girerek bazı bölgeleri zaptetmişlerdi. Tekiş’in oğlu ve halefi olan Alâeddîn Muhammed Hârizmşah, Hârizmşahlardaki taht değişikliğinden istifade ile Horasan’ı bütünüyle ele geçirmiş olan Gûrlulara karşı harekete geçerek Merv’i ve Nîşâbur’u istirdat ettiği gibi; Herat, Belh ve Tirmiz’i de zaptetti.233 Sultan Muhammed, Karahıtaylar ile de mücadele halindeydi. Bu mücadelelerde zaman zaman Karahıtaylara mağlup olduysa da, 234 606/1210 tarihinde İlamış mevkiinde 232 Kafesoğlu, age., s. 146; a. mlf., “Tekiş”, İA, XII/I, 138; Meryem Gürbüz, “Tekiş, Alâeddin”, DİA, XL, 365. 233 Sultan Alâeddîn Muhammed’in 597-603/1201-1206 yılları arasında Gûrlularla mücadelesi hakkında tafsilat için bkz. İbnü’l-Esîr, age., XII, 142-145, 149-152, 158-159, 173, 189-193, 204-205; Cüveynî, age., s. 283-296; Cûzcânî, age., s. 131-132; Reşîdüddîn, age., I, 195-197; Kafesoğlu, age., s. 148-160, 162-166. 234 Sultan Muhammed, 604/1207 yılında Karahıtaylarla yaptığı muharebeyi kaybederek onlara esir düşmüş, bir kumandanının hilesi sayesinde kurtularak Hârizm’e dönebilmişti. Bkz. İbnü’l-Esîr, age., XII, 219-221. Hamdullâh el-Müstevfî (age., vr. 221b) de Sultan’ın Karahıtaylarla yaptığı savaşlardan birinde esir olduğunu, ancak Karahıtay askerinin içinde bulunmasına rağmen kendisinin Sultan olduğunu kimsenin anlamadığını nakletmektedir. 68 Karahıtayları ağır bir bozguna uğrattı ve Mâverâünnehr’e hâkim oldu. 235 Bundan iki sene sonra Semerkand sultanı Osmân Han’ı öldürtmek ve Semerkand’ı ele geçirmek suretiyle Batı Karahanlıları ortadan kaldıran Sultan Muhammed,236 612/1215’te Gazne’yi zaptederek Gûrlu devletine son verdi,237 Kirmân ve Sicistân’ı ilhak etti,238 614/1217-1218’de Irâk-ı Acem’i zaptetti, Salgurlu (Fars) Atabegi Sa‘d ve İldenizli Atabegi Özbek ile harbederek onları taht-ı itaatine aldı.239 Böylelikle Moğol istîlâsı arifesinde Sultan Muhammed Hârizmşah’ın hâkimiyetinde olan yerler Bağdâd civarından Hindistan’a, Hazar Denizi’nin şarkındaki Mangışlak’tan Umman Denizi’ne kadar uzanır hale gelmişti.240 Sultan Alâeddîn Muhammed’in üst üste elde ettiği muvaffakiyetler Hârizmşahlar Devleti’ni hızla genişlettiği gibi, Sultan’ı da büyük bir gurura sevketmişti; Sultan hiçbir devlet reisini kendisine denk kabul etmez bir vaziyetteydi. 241 Öte yandan Sultan’ın vehmi de gururu ile aynı derecede olup, kendisinden şüphelendiği yahut nüfuz sahibi olduğunu fark ettiği kimseleri ya nefyetmekte yahut ortadan kaldırmaktaydı. 242 Sultan bu kadar debdebesine ve zahirdeki azametine rağmen validesi Terken Hatun karşısında gayet zavallı durumdaydı. Terken Hatun’un salâhiyetlerine bakılacak olursa onun devletin idaresinde oğlu ile neredeyse eşit mevkide bulunduğu, bir müşterek imparator sıfatını 235 İbnü’l-Esîr, age., XII, 223-224; Cüveynî, age., s. 299-302, ayrıca bkz. s. 305-307. Bu İlamış muharebesiyle bir manada Karahıtayların sonu gelmiştir. Zira bu yenilgi ile ağır darbe almış olan Karahıtay hükümdarı Gürhan, 1211’de de Nayman Moğollarının reisi Güçlük’e de mağlup olduktan sonra Karahıtaylar tarih sahnesinden çekileceklerdir. Bkz. İbnü’l-Esîr, age., XII, 226-228; Cüveynî, age., s. 311-312; Kafesoğlu, age., s. 189-193. 236 İbnü’l-Esîr, age., XII, 224-226; Cüveynî, age., s. 337-338; Kafesoğlu, age., s. 188-189; Özaydın, “Karahanlılar”, DİA, XXIV, 410. 237 İbnü’l-Esîr, age., XII, 265-266; Cüveynî, age., s. 307-308; Cûzcânî, age., s. 134; Kafesoğlu, age., s. 193-196. 238 İbnü’l-Esîr, age., XII, 259-260; Kafesoğlu, age., s. 196-199. 239 İbnü’l-Esîr, age., XII, 272-273, 274-275; Nesevî, age., s. 15-19; Cüveynî, age., s. 315-316; Kafesoğlu, age., s. 199-205; Erdoğan Merçil, Fars Atabegleri Salgurlular, TTK, Ankara 1991, s. 76- 79. 240 Kafesoğlu, age., s. 205. 241 Sultan Muhammed Karahıtay muzafferiyeti akabinde kendisine verilen “İskender-i Sânî” unvanını beğenmemiş, Büyük Selçuklu Sultanı Sencer’in saltanat süresinin uzunluğu münasebetiyle onun adını kendisine unvan yapmıştı. Bkz. Cüveynî, age., s. 302; Kafesoğlu, age., s. 186-187; ayrıca bkz. s. 206. 242 Sultan’ın Gûrlularla mücadelesinde büyük yararlık göstermiş olan ve son Karahanlı hükümdarı Osmân Han’ın da akrabasından olan Otrar hâkimi Tâceddîn Bilge Han bu şekilde öldürülen bigünahlardandı. Bkz. Nesevî, age., s. 21-22; Kafesoğlu, age., s. 207-208. 69 hâiz olduğu anlaşılır. Sultan gibi Terken Hatunun da ayrı bir payitahtı,243 sarayı ve ricâl-i devleti bulunuyordu. Terken Hatun devlet hazinesinden dilediği kadar masrafta bulunabiliyor, Sultan’ın kararlarına müdahale edebiliyordu. Onun bu nüfuzunun ardında, mensubu bulunduğu Kanklı kabilesinin Hârizmşahlar Devleti’ndeki mevkii rol oynamaktaydı. Onun Tekiş’e zevce olduğu zamandan itibaren Kanklılar idarede ve orduda mühim vazifeler almaya başlamışlardı. Hârizmşah ordusu ekseriyetle Kanklılardan müteşekkil olup, bunlar Terken Hatun’un destekçileriydiler.244 Sultan, kazandığı zaferleri validesi vasıtasıyla devlet hizmetine girmiş olan Kanklılar vesilesi ile kazanmıştı, dolayısıyla bu hususta validesine borçlu bulunuyordu. Hârizmşah tahtının otoritesi askerî aristokrasinin nüfuzu ile sarsılmıştı. Annesinin taraftarları olan bu gruplara herhangi bir mevzuda muhalefet etmek de Sultan için kolay değildi. Sultan Muhammed bu şekilde validesinin arzusu hilafına hareket etme hürriyetinden mahrumdu. 245 Terken Hatun’un baskısını en çok hissettirdiği mevzu, Sultan Muhammed’in veliahtının kim olacağı meselesiydi. Terken Hatun, annesi kendisiyle aynı kabileden olduğu için torunlarından Kutbüddîn Uzlagşah’ın veliaht olmasını istemekteydi. Sultan da, büyük oğlu ve idareciliğe daha liyakatli olan Celâleddîn Mengübertî ve hatta diğer bir oğlu Rükneddîn Gûrsançtı dururken validesinin arzusu üzerine küçük oğlu Uzlagşah’ı veliaht edinmişti. Böylelikle Terken Hatun devletin başında KanklıKıpçak soyunun ibkasını arzuluyor, bu maksatla saltanat meselelerine doğrudan müdahalelerde bulunuyordu.246 Sultan’ın validesi karşısındaki acziyetinin bariz bir nümunesi olması bakımından Vezir Nizâmülmülk Nâsırüddîn Muhammed’in azli hadisesi de zikre değer. Sultan, bu veziri birçok usulsüzlüğünden dolayı azletmiş, uygunsuz hareketlerinin devamı üzerine onun katlini emretmiş, ancak Terken Hatun’un himayesindeki bu şahıs ölümden halâs olmuştu. Nesevî’nin deyişiyle, 243 Sultan Muhammed Karahanlı Osmân Han’ı katlettirdikten ve Karahanlı Devleti’ne son verdikten sonra Semerkand’ı kendisine merkez yapmıştı. Öyle anlaşılıyor ki, Hârizmşahların asıl payitahtı olan Gürgenç’i de vâlidesine bırakmıştır. Bkz. Kafesoğlu, age., s. 209, 266 no’lu dipnot; Özaydın “Karahanlılar”, DİA, XXIV, 410. 244 Kafesoğlu, age., s. 130-131; a. mlf., “Tekiş”, İA, XII/I, 138; Gürbüz, Hârizmşahlar (Devlet Teşkilâtı-Ekonomi-Kültür), Boğaziçi Yayınları, İstanbul 2014, s. 158-159. 245 Nesevî, age., s. 25; Cüveynî, age., s. 388; Barthold, age., s. 433; Kafesoğlu, age., s. 208-210. 246 Nesevî, age., s. 23; Cüveynî, age., s. 342; Cûzcânî, age., s. 139; Kafesoğlu, age., s. 206-210. 70 dünyayı titreten Sultan bu şahsa karşı duyduğu öfkeye rağmen bir şey yapamamıştı.247 Abbâsîler kısmında Sultan Alâeddîn Muhammed’in Nâsır-Lidînillâh ile münasebetlerine genişçe yer vermiş olduğumuzdan, o mevzuya burada tekrar girmeyeceğiz. Ancak burada değinilmesi gereken husus, Sultan’ın Bağdâd üzerine gönderdiği ordunun mahvından sonra bunun Hârizmşahlar ve genelde Müslümanlar tarafından nasıl karşılandığıdır. Sultan bu hadise ile Müslümanlar nezdinde büyük prestij kaybına uğramış, Esedâbâd civarındaki bozgun Müslümanlarca haklı olarak “Âl-i Abbâs’a yapılan hürmetsizliğe verilen ilâhî bir cezâ” telakki edilmiştir.248 Yine Sultan’ın, Halîfe Nâsır’ın ismini hutbelerden kaldırma emri verdiğinden bahsetmiştik. İbnü’l-Esîr’in kaydına göre Merv, Belh, Nîşâbur, Buhara ve Serahs’ta uygulanan bu emir Hârizm, Semerkand ve Herat’ta uygulanmamıştı.249 Sultan, Büyük Selçuklu hükümdarı Sencer’in varisi sıfatı ile hareket etmek ve bütün bir İslâm âleminin sultanı olmak emelinde olmasına rağmen gerek Halîfe’ye karşı giriştiği böyle faydasız mücadelelerle, gerekse Kübreviyye tarikatı büyüklerinden ve Terken Hatun’un riayet ettiği zevattan Şeyh Mecdüddîn-i Bağdâdî’yi öldürtmesi gibi hareketleriyle validesinin ve kendi tâbiiyetindeki memleketlerde bulunan ulemânın nefretini celbetmişti. 250 Sultan Muhammed devrinde Hârizmşahlar Devleti bütün ihtişamıyla beraber - Karahıtaylarla yapılan gazâlar istisna edilirse- ülküden yoksun hale gelmişti. Terken Hatun nüfuzunu artırmak maksadıyla, Sultan otoritesini zayıflatmamak ve Abbâsî Halîfesi’ne galebe çalmak hırsı ile, ordu ise yağma ve çapul amacıyla hareket etmekteydi. Halk, farklı mevkiler tarafından neşredilen ve birbirini nakzeden 247 Nesevî, age., s. 25-27; Kafesoğlu, age., s. 211-213. 248 Barthold, age., s. 463; M. Fuad Köprülü, “Hârizmşâhlar”, İA, V/I, 273; Kafesoğlu, age., s. 219- 220. Hadiselere muasır olan bazı İslâm kaynakları da bu görüştedirler. Mesela İbnü’l-Esîr (age., XII, 274) Abbâsoğulları gibi necib bir hanedana kastetmenin felaketle neticeleneceğini, böyle bir harekette bulunan Sultan Muhammed’in başına hiçbir hükümdarın başına gelmeyen kötü hadiselerin geldiğini söylemektedir. Cüveynî (age., s. 316), bu olaydan sonra Sultan’ın talihinin bozulduğunu ve Hz. Peygamber’in (SAV) mucizesinin onun üzerinden kalktığını belirtir. Hamdullâh el-Müstevfî (age., vr. 222b) de Sultan’ın Dâru’l-Hilâfe’ye kasdının onun için mübarek olmadığını ifade etmiştir. 249 İbnü’l-Esîr, age., XII, 274. Barthold (age., s. 463) Sultan’a ve validesine sadık şehirler arasındaki itaat farkını düşünerek bu emrin bazı bölgelerde tatbik edilmemesini Sultan ile validesi arasındaki münazaaya bağlamaktadır. Ancak Sultan’ın bu emrinin uygulanmadığı yerlerden olan Semerkand’ın Sultan’ın payitahtı olduğu ve bu şehrin Terken Hatun’a değil Sultan’a sadık olduğu düşünüldüğünde Barthold’un bu görüşü bizce tartışmaya açıktır. 250 Bartold, age., s. 464-465; Grousset, age., s. 247; Kafesoğlu, age., s. 220-221. 71 fermanlar ile şaşkındı. Ordu, Atsız zamanından beri ekseriyetle bozkır kabilelerinden temin edilen paralı askerlerden oluşuyordu; halk ile hiçbir münasebeti bulunmayan Kıpçaklar, Karluklar, Uğraklar, Halaçlar vesair unsurlardan müteşekkildi. Fars ve Hârizmli Müslümanların oluşturduğu halk ile, orduyu teşkil eden mezkûr Türk kabileleri arasında görüş ve hedef bakımından uçurum bulunuyordu. Vakıa Hârizmşah ordusu kalabalık ve harp gücü yüksek, kuvvetli bir orduydu;251 ancak bu paralı Türk askerlerinin Sultan’a sadakatleri tam değildi. Hususan Kanklı-Kıpçak askerleri, kabile bağları münasebetiyle Sultan’dan ziyade Terken Hatun’a bağlıydılar. Ordunun ve ulemânın desteğini arkasına almış olan Terken Hatun ise Sultan’ın en işbilir oğlu olarak tebarüz eden ve aslında tahtın en mâkul adayı olan Celâleddîn’in şiddetle aleyhinde bulunuyor ve bu şekilde Hârizmşahlar Devleti için hiç de hayırlı olmayacak bir siyaset izliyordu. Sultan Muhammed hem ulemânın, hem de askerin sadakatini kaybetmiş vaziyetteydi. Bu şekilde devletin zahirindeki ihtişama mukabil, batınındaki durum inhitat alâmetleri gösterir bir mahiyet arz etmekteydi. 252 Şimdi de Sultan Muhammed’in Moğollarla münasebâtını inceleyelim. Bu münasebât Cengiz Han’ın emrindeki Moğol ordusunun 610/1214 senesinde Çin’i istîlâ etmesinden hemen sonra, henüz Çin’de bulunan Cengiz’e Sultan’ın bir elçilik heyeti göndermesi ile başlamıştır. Cûzcânî’nin, bu elçilik heyetine reislik eden Seyyid Bahâeddîn-i Râzî’den naklettiğine göre; Sultan Çin’in Moğollar tarafından istîlâsını işitmiş ve kendisinin de bir zamandır fethini tasarladığı bu ülkenin hakikaten işgal edilip edilmediğini öğrenmek, Moğolların silahları ve asker mevcudu hakkında da istihbarat toplamak maksadıyla bu elçileri göndermişti. Bu heyette bulunanlar yol boyunca Moğolların Çin’deki mezalimini müşahede ettikten sonra Cengiz’in nezdine gitmişler ve onun tarafından iyi karşılandıktan sonra Cengiz’in Hârizmşahlar ve Moğollar arasında ticârî faaliyetler yapılması ve iki devlet arasında 251 Hârizmşah hükümdarları, en başından beri sahip oldukları askerî kuvvete istinat ediyorlardı. Atsız istiklal mücadelesinde ordusuna güveniyordu; İl Arslan’ın da Büyük Selçuklu Devleti’nin inkırazından sonra Selçuklu bakiyesi toprakların en kuvvetli hükümdarı haline gelmesinin mühim bir sebebi, kuvvetli ordusuydu. Bkz. M. Fuad Köprülü, “Hârizmşâhlar”, İA, V/I, 268; Gürbüz, age., s. 146-147. Askerinin ihtiyaçlarını temin için Halîfe Nâsır’dan Hûzistân bölgesini talep eden Tekiş de Hârizmşah ordusunun kalabalıklığı ile övünüyordu. Bkz. Râvendî, age., II, 355; Gürbüz, age., s. 149. 252 Grousset, age., s. 246-247; Kafesoğlu, age., s. 221. 72 barışın hüküm sürmesi şeklindeki iyi dilekleriyle uğurlanmışlardı.253 Sultan’ın murahhaslarına mukabil Cengiz de Hârizmşahlar ile akdetmeyi tasarladığı anlaşmanın şartlarını tam olara tespit etmek ve ikili münasebetleri geliştirmek amacıyla Mahmûd-ı Hârizmî, Alî Hâce-i Buhârî ve Yûsuf Kenka-i Otrarî adlı elçilerini ağır hediyelerle birlikte Sultan’ın nezdine göndermişti. Sultan’ın Bağdâd üzerine yaptığı başarısız seferden sonra Mâverâünnehr’e avdeti akabinde Sultan’ın huzuruna çıkan elçiler; 254 Cengiz’in Hârizmşahların kuvvetini bildiği, onun da şarkta Çin’i zaptederek ülkesini genişlettiği, iki devlet arasında ticârî faaliyetlerin geliştirilmesini arzu ettiği ve Sultan’ı en sevgili bir oğul addettiği yönündeki mesajını Sultan’a tebliğ ettiler.255 Cengiz’in “en sevgili bir oğul” şeklindeki ifadesine haklı olarak öfkelenen Sultan,256 bilahare bu elçilerden Mahmûd-ı Hârizmî ile yalnız görüşerek ona Cengiz’in hakikaten Çin’i istîlâ edip etmediğini ve Moğolların asker mevcudunu sorunca Mahmûd-ı Hârizmî Çin’in istîlâsı gibi büyük bir olayı saklamanın imkansız olduğunu ve Sultan’ın bunu yakında kesin olarak öğreneceğini söylemiş, ancak Sultan’ın öfkelendiğini anladığı anda Moğolların Hârizmşahlara nispetle çok güçsüz olduğunu söyleyerek Sultan’ı teskin etmiş, bu cevaptan memnun olan Sultan da Cengiz’in talep ettiği anlaşmaya rıza göstermiştir.257 Moğol istîlâsı öncesinde Hârizmşah-Moğol münasebetlerinin mühim bir cüzü, bizzat Sultan Muhammed’in idare ettiği Hârizmşah kuvvetlerinin Moğollarla ilk silahlı mücadelesidir. Muasır tarihçilerin nakillerinde bu muharebenin Otrar faciasından evvel mi, yoksa sonra mı olduğu hususunda birlik bulunmamaktadır. Ancak biz günümüz araştırmacıları tarafından defaatle tartışılmış olan258 bu mevzuya burada girmeyip, Cûzcânî’nin bu muharebeyi Otrar hadisesinden önce gösteren 253 Cûzcânî, age., s. 136; ae. (Moğol İstilası), s. 51-53. Cengiz bu görüşme sırasında Hârizm elçilerine kendisinin şarkın, Sultan Muhammed’in de garbın efendisi olduğunu söylemiş ve o zaman için samimi olan dostluk teklifini bu Hârizmşah elçileri vasıtasıyla iletmiştir. Bkz. Cûzcânî, ae. (Moğol İstilası), s. 52-53. 254 Sultan, Irak’tan dönüşünde Nîşâbur’a, Merv’e ve oradan da Buhara’ya gelmiş ve Cengiz’in murahhasları ile burada görüşmüştü. Bkz. İbnü’l-Esîr, age., XII, 274; D’ohsson, age., s. 92. 255 Nesevî, age., s. 28; Reşîdüddîn, age., I, 234. 256 Sultan, başbaşa görüştüğü Mahmûd-ı Hârizmî’ye hitaben “Nasıl olur da bu mel‘ûn bana böyle hitap eder?” demişti. Bkz. Nesevî, age., s. 29. Filhakika bu tarz hitap, o dönemin beynelmilel diplomasi literatüründe bir çeşit tâbiiyet ve hatta tahkir ifade etmekteydi. Bkz. D’ohsson, age., s. 93; Özdemir, age., s. 135. 257 Nesevî, age., s. 28-29. 258 Bu husustaki tartışmalar için bkz. Barthold, age., s. 456-457; Kafesoğlu, age., s. 236-238; Özdemir, age., s. 149. 73 kaydını esas almak259 ve hadisenin teferruatı için de diğer kaynaklardan istifade etmek suretiyle bu ilk karşılaşmayı anlatacağız. Nayman Moğollarının hükümdarı olan Güçlük, 614/1218 senesinde Cengiz’in Cebe Noyan kumandasında gönderdiği Moğol ordusu tarafından ortadan kaldırılmış, 260 bundan sonra da Cengiz Kıpçak memleketine doğru firar etmiş olan Merkitler üzerine, başlarında büyük oğlu Çoçi olduğu halde Tohuçar Noyan ile Subutay’ı göndererek Merkitleri cezalandırmıştı. 261 Bu Moğol birlikleri kaçan Merkitleri takip etmekte iken Sultan Muhammed’in idaresindeki kalabalık Hârizmşah ordusunun takibine uğradılar.262 Sultan, Kıpçak ülkesinde görünen Merkit reisi Tohtoa Beki üzerine yürüyüp onu ortadan kaldırmak niyetiyle Semerkand ordusuyla birlikte Cend’e hareket etmiş, ancak bir Moğol ordusunun Merkitleri mağlup ederek takibe aldığını ve bu Moğolların Hârizmşah sınırları yakınından geçmekte olduğunu işitmiş, mümkünse hem firari Merkitleri, hem de takipçi Moğolları imha etmek üzere bu iki grubu takibe başlamıştı. Hârizmşah kuvvetleri Moğollar ile Merkitlerin harbettiği bir sahradaki yaralılardan Moğolların Merkitlere galip geldiğini ve ülkelerine dönmekte olduklarını öğrendikten sonra takibe devam ederek Moğollara yetiştiler. Sultan’ın ordusunun kendilerini takip etmekte olduğunu farkeden Moğollar, zaten bir seferden dönmekte olduklarından bitkin ve savaşa isteksizdiler.263 Çoçi, kendilerinin sadece Merkitler üzerine gönderildiklerini ve Hârizmşahlarla savaşma emri almadıklarını Sultan’a bildirerek264 Merkitlerden aldıkları ganimetlerin tasarrufu hususunda Sultan’a teklif dahi verdi. Ancak Sultan; “Cengiz sana benimle savaşmamanı söylediyse Allâh Teâlâ da bize sizinle savaşmayı emretti, hem de sevap vadetti. Sen, Güçlük ve diğerleri birsiniz, hepiniz müşrik olduğunuz için aranızda benim nazarımda fark yoktur. Mızraklar çarpışıp kılıçlar 259 Kafesoğlu (age., s. 238) da bu hususta Cûzcânî’nin kaydını esas almaktadır. 260 Gizli Tarih, s. 159; Cüveynî, age., s. 109; Reşîdüddîn, age., I, 231. 261 Cüveynî, age., s. 110; Reşîdüddîn, age., I, 226. 262 Nesevî (age., s. 14) İslâm tarafının 60.000, Moğol ordusunun da 20.000’den ziyade askerden müteşekkil olduğunu söylemekte, bu ibarenin biraz aşağısında ise Sultan’ın askerinin Çoçi’nin askerinin iki katı olduğunu ifade etmektedir. 263 Cüveynî, age., s. 110, 318-319; Reşîdüddîn, age., I, 235; Barthold, age., s. 457-458; Kafesoğlu, age., s. 238-239; Özdemir, age., s. 150. 264 Cüveynî, age., s. 319; Reşîdüddîn, age., I, 235. 74 birbirine girecek, vaktine hazır ol!” demek suretiyle harpte ısrar etti.265 Çoçi ve ordusu çaresiz muharebeye giriştiler. İslâm kaynaklarının dehşet verici bir savaş olarak nitelendirdiği bu ilk karşılaşmada taraflar var güçleriyle birbirlerine karşı koyarak harp meydanını kan gölüne çevirdiler. Her iki tarafın sağ cenah kuvvetleri birbirlerinin sol cenahına hücum ve galebe etmek suretiyle harbi kızıştırmaktaydılar. 266 Bundan sonra Çoçi, İslâm ordusunun bizzat Sultan’ın da yer aldığı noktasına, yani kalbine saldırarak Sultan’a endişeli anlar yaşattıysa da, Sultan’ın büyük oğlu ve şecaati bütün tarihçilerce müsellem olan Celâleddîn Mengübertî bu taarruzu başarılı bir şekilde püskürtmek suretiyle Çoçi’nin hamlesini boşa çıkardı.267 Sabahtan akşam namazı vaktine kadar süren muharebede galip yoktu, her iki taraf da birbirinin harp gücünden etkilenmiş ve haddinden fazla yorulmuş oldukları halde muharebeye fasıla verdiler. Moğollar ordugâhlarının bulunduğu mevkide ateşler yakarak süratle ülkelerine doğru çekildiler.268 Hârizmşahlar ile Moğollar arasındaki bu ilk karşılaşma her iki tarafı, fakat daha ziyade Sultan Muhammed’i tedirgin etmişti.269 Zira kuvvetler arasında gerek asker mevcudu ve gerek fizikî durum bakımından büyük farklılık bulunduğu halde270 Hârizmşah ordusu Moğollara galip gelememişti. Sultan, ömrünün nihayetine dek bu karşılaşmayı ve Moğolların askerî gücünü unutamayacak, hatta bu hadise dolayısıyla 265 Nesevî, age., s. 14. Bu ısrarda hiç şüphesiz Sultan’ın hamiyet-i dîniyyesi kadar, Moğol ordusunun yorgunluğu ve sayıca azlığı da müessirdi. Sultan biraz da buna güvenerek vuku bulacak bir muharebeden muhakkak zaferle çıkacağını ümit etmekteydi. Bkz. Kafesoğlu, age., s. 239; Özdemir, age., s. 150-151. 266 Nesevî, age., s. 14; Cûzcânî, age., s. 135; Cüveynî, age., s. 110. 267 Cüveynî, age., s. 110, 320; Reşîdüddîn, age., I, 235; Özaydın, “Muhammed b. Tekiş”, DİA, XXX, 582. 268 Nesevî, age., s. 14; Cûzcânî, age., s. 135; Reşîdüddîn, age., I, 235-236. İbnü’l-Esîr (age., XII, 322- 323) bu muharebenin üç gün üç gece devam ettiğini ve 20.000 şehide mukabil sayısız kâfir öldürüldüğünü kaydettikten sonra dördüncü gün tarafların savaşa ara verdiklerini ve Hârizmşah ordusunun da Moğollar gibi ateşler yakarak geri çekildiğini söylemektedir. Bu hareket, bir ordunun gece karanlığından istifade ile muharebe meydanını terkederken düşmanın halen kendilerini harp meydanındaki ordugâhlarında zannetmeleri için başvurulan bir taktikti. Cüveynî (age., s. 320) ise Moğolların ellerinde meşaleler olduğu halde atlarıyla hızla savaş meydanından uzaklaştıklarını ve Hârizmşahlar tarafından farkedilmediklerini kaydetmektedir. 269 Kaynaklar Moğolların da Hârizmşah ordusunun kuvvetinden müteessir olduğunu yazmaktadır. Cüveynî’ye (age., s. 110-111) göre Çoçi geri dönünce babasına Hârizmşah ordusunun kalabalık ve kuvvetli bir ordu olduğunu, ancak Moğolların yine de onları yenebileceğini söylemiştir. Reşîdüddîn (age., I, 236) de Çoçi ile beraber bu savaşta bulunan Moğol kumandanlarının Cengiz’e, bilhassa Celâleddîn Mengübertî’nin kahramanlığından bahsettiklerini nakletmektedir. 270 Moğol ordusunun sayıca daha az ve ayrıca daha yorgun olduğunu söylemiştik. 75 bir daha Moğollarla bizzat karşılaşma cesaretini gösteremeyecekti.271 Sultan’ın, istîlânın hiçbir safhasında ülkesinin ve ordusunun başında bulunmamasına ve firara başlamasına en mühim sebep işte bu olaydır. Yukarıda zikrettiğimiz gibi bu muharebenin Otrar hadisesinden önce veya sonra olduğu hususunda kaynaklardaki rivayetler muhteliftir. Ancak bizce bu hadisenin Otrar hadisesinden önce gerçekleşmiş olması ihtimali daha kuvvetlidir. Buna dair sağlam bir karine, Cengiz’in Otrar’a gönderdiği kafilede bulunan ve Gizli Tarih’e göre Uhuna adındaki272 Moğol elçisinin taşıdığı mektubun muhtevasında gizlidir. Cüveynî’nin bir kısmını naklettiği bu mektupta yer alan “Ülkenizin tüccarlarından buraya gelenler oldu. Onları memnun edip sağ salim gönderirken, onlarla birlikte ülkenizde alışveriş yapıp güzel ve nadide şeylerle geri dönsünler diye adamlar gönderiyoruz. Böylece ticârî ilişkiler, aramızdaki anlaşmazlıkları ve düşmanlıkları kaldırıp yerine sevgi ve dostluk getirmeye, kin ve husumetin sürüp gitmesini önlemeye vesile olacak.”273 şeklindeki ibareler, açıkça aradan kaldırılması lüzumlu olan bir “düşmanlıktan” ve “kinden” bahsetmektedir. Cengiz’in aynı mektubunun Ebü’l-Ferec tarafından nakledilen versiyonunda da “Tacirler buraya geldiler, kendilerini sağ salim yerlerine döndürdük. O tarafların zarif ve nefis eşyasından satın almak için kölelerimizden bir kısmını onlar ile beraber oraya gönderdik. Ortadan nifak kalkmak ve her iki taraftan ittifak muhkemleşmek için bunların da sağ ve salim olarak dönmeleri gerekir”274 ifadeleri bulunmaktadır. Burada da ortadan kaldırılmasına çaba sarfedilen bir “nifak” söz konusudur. Mektubun iki versiyonunda da aslında evvelce vuku bulmuş olan ve iki devlet arasına düşmanlık tohumu atan bir hadiseye gönderme bulunmaktadır. Aksi takdirde aradan düşmanlığın ve kinin kaldırılması ihtiyacını hissetmek abes olurdu. Bu durum Otrar hadisesinden önce iki devlet arasında vukua gelen bir çatışmaya delalet eder ki, kaynaklarımızda Sultan Muhammed ve Çoçi arasındaki mezkûr karşılaşmadan başka bu hususiyeti taşıyan bir hadise yoktur. Yine mektubun iki versiyonunun ortak bir hususiyeti, Hârizmli Müslüman tüccarların Moğol ülkesine giderek “sağ salim ülkelerine dönmüş” olmalarının Cengiz tarafından özellikle vurgulanmasıdır. 271 Barthold, age., s. 460. 272 Gizli Tarih, s. 174. 273 Cüveynî, age., s. 117. 274 Ebü’l-Ferec, Muhtasar, s. 8. 76 Buradan da iki taraf arasında bulunan evvelki bir husumete zımnen işaret edildiği anlaşılmaktadır. Zira Moğol ülkesinde bu Hârizmli tüccarların başlarına bir şey gelmediğini vurgulamak, ayrıca Moğol ülkesinden Hârizm ülkesine giden tüccarların aynı şekilde sağ salim geri gönderilmelerini istemek, ancak iki hasım devlet arasında gerçekleşen bir protokol olabilir. Aralarında problem olmayan iki devletin kendi elçilerinin yahut tüccarlarının sağ salim iadesini istemelerinin söz konusu olmayacağı, taraflar arasında böyle ifadelere ihtiyaç duyulmayacağı malumdur. Burada ise durum tam aksidir; aslında Cengiz, “Aramızdaki husumete rağmen Hârizm tüccarları bizim ülkemizde alışverişlerini yaptılar ve kendilerine eziyet edilmedi. Biz de aynı şeyi sizden bekliyoruz.” demek istemektedir. Hulâsa Cengiz tarafından Sultan’a gönderilen mektubu dikkatli okumak; evvelâ Sultan ile Çoçi’nin harbettiğini, sonrasında Otrar hadisesinin gerçekleştiğini tespit etmeye yardımcı olacaktır. Hatta belki Sultan’ın Otrar hadisesine kayıtsız kalmasının ve Cengiz’in gönderdiği kervanın Otrar’da imhasına yeterince ciddi yaklaşmamasının altında bile Sultan’ın bu ilk muharebede Moğollara galebe edememesinin verdiği öfkenin bulunduğu söylenebilir. Cengiz tarafından gönderilen ve Mahmûd-ı Hârizmî, Alî Hâce-i Buhârî ve Yûsuf Kenka-i Otrarî’den oluşan elçilik heyetinin Sultan Muhammed tarafından kabulünden ve taraflar arasında bir anlaşma akdedilmesinden bir süre sonra yukarıdaki muharebe gerçekleşmiş olmasına rağmen, akdedilen anlaşmanın gereği olarak275 Cengiz’in gönderdiği ve altın, gümüş külçeleri ile çok miktarda kıymetli ticârî emtia taşımakta olan büyük ticaret kafilesi Hârizmşahlar Devleti’nin mühim sınır şehirlerinden Otrar’a geldi. 450 kişiden müteşekkil olan bu kafilenin276 başında Otrarlı Ömer Hoca, Hammâl-ı Merâğî, Fahreddîn Dîzekî-i Buhârî ve Emînüddîn-i 275 Cengiz’in taraflar arasındaki ticârî ilişkilerin sekteye uğramamasını bilhassa kendisinin arzuladığı, bu yolda Sultan’ın Çoçi ile karşılaşmasının üzerinde fazlaca durmamış olduğu ve adı geçen murahhaslar vasıtasıyla evvelce yapılan anlaşmayı hayata geçirmeye çalıştığı anlaşılıyor. Söz konusu muharebeye rağmen Cengiz’in barıştan taraf olması, bu savaşta bulunan Moğol kumandanlarının Hârizmşahların kuvveti hakkında verdiği bilgilerden ve dolayısıyla Cengiz’in Sultan’ın kuvvetinden az da olsa çekinmesinden kaynaklanmaktadır. Ayrıca Moğol tebası olan tüccarların kıymettar mallarla dolu Hârizm pazarlarında alışverişten mahrum olmaları Cengiz’in asla işine gelmezdi. 276 Cüveynî, age., s. 117. Ebü’l-Ferec; Tarih’inde (II, 482) kervanın 400 tacirden, Muhtasar’ında (s.

müslüman, hristiyan ve Türk toplam 150 kişiden müteşekkil olduğunu söylemektedir. Hamdullâh elMüstevfî (age., vr. 222b) ise 500 tacirden bahsediyor. 77 Herevî adlı Müslüman tüccarlar bulunuyordu.277 Kervanda tacirlerden başka Cengiz’in Sultan’a yazdığı bir mektubu taşıyan Moğol elçileri de yer almaktaydı. 278 Cengiz bu mektubunda; evvelce bazı Hârizm tüccarlarının Moğol ülkesine geldiklerini ve alışveriş yaparak salimen geri döndüklerini, kendisinin de bir tüccar kafilesini alışveriş yapmaları ve nadide emtia alıp salimen geri dönmeleri için Hârizm ülkesine gönderdiğini, böylece iki ülke arasında düşmanlıkların kalkıp dostluğun başlayacağını bildirmekteydi.279 Ancak Hârizmşahların Otrar valisi ve Terken Hatun’un da akrabası olan Gayır Han İnalcuk,280 bu kervanın mallarına tamah ederek Sultan’a bu kafilenin casusluk için Otrar’a gelmiş olduğunu ve kafiledekilerin bazı tehditlerle halkı korkuttuklarını söyleyerek Sultan’dan bunları cezalandırmak için izin isteyince Sultan, kendisi bunlar hakkında bir karar verinceye dek kafiledekilerin hapsini emretti. Ne var ki İnalcuk’un emriyle bu tüccarlar kâmilen katledildiler, mallarına da el konuldu.281 Katliamdan tek bir kişi kaçıp kurtuldu ve Cengiz’e hadiseyi haber verdi.282 277 Nesevî, age., s. 29. Cüveynî (age., s. 317) ve Reşîdüddîn (age., I, 145, 233) bu kafiledeki tüccarların tamamının müslüman olduğunu söylemektedirler. İbnü’l-Esîr (age., XII, 320), bu kafilenin Türklerden ve bilhassa tüccarlardan teşekkül ettiğini kaydetmiştir. 278 Gizli Tarih (s. 174), Uhuna adlı elçinin ve 100 kişilik maiyetinin Cengiz tarafından müslümanlara gönderildiğini kaydetmektedir. Bu kafileyi oluşturan mezkûr 450 kişiden 100’ünün Moğol elçilik heyeti olması muhtemeldir. Bkz. Özdemir, age., s. 140. Ebü’l-Ferec her iki eserinde (Abu’l-Farac Tarihi, II, 482; a. mlf., Muhtasar, s.

kafilenin mevcudunu farklı vermiş olduğu halde, her iki naklinde de bir Moğol elçisinin varlığından söz etmektedir. 279 Cüveynî, age., s. 117. 280 Cüveynî, age., s. 117. Nesevî (age., s. 29) bu zatın Sultan’ın dayısının oğlu, Reşîdüddîn (age., I, 145) ise Sultan’ın dayısı olduğunu söylemektedir. 281 Hadisenin sebebini bu şekilde veren Nesevî (age., s. 29), tüccarlardan bir daha haber alınamadığını belirtir. Cüveynî (age., s. 117-118), İnalcuk’un bu kafilede bulunan ve kendisinin daha evvelden tanıdığı bir Hintli’ye kötü davrandığını, fakat adamın İnalcuk’tan korkmayarak ona saygı göstermediğini ve buna öfkelenen İnalcuk’un tüccarları hapsettikten sonra Sultan’a elçi göndererek bunları cezalandırmak için izin istediğini, Sultan’ın ise hiçbir tetkikat yapmaksızın tüccarların katline ve mallarına el konulmasına izin verdiğini kaydetmiştir. Reşîdüddîn (age., I, 234) de bu Hintli’nin eski tanışıklıkları münasebetiyle İnalcuk’a ismiyle hitap ederek ve ayrıca ona hiç ehemmiyet vermeyerek İnalcuk’u kızdırdığını ve bu yüzden diğer tüccarlarla beraber İnalcuk tarafından tevkif edildiğini söylemektedir. İnalcuk vaziyeti Sultan’a bildirmiş, Sultan da bu tüccarlarının kanlarının dökülmesini emretmiştir. 282 Cûzcânî (age., s. 136; ae. (Moğol İstilası), s. 53) bu kişinin; kafilede yer alan ve kafile tevkif edildiği sırada hamamda bulunan bir deve çobanı olduğunu, Cüveynî (age., s. 118) diğer tüccarlarla birlikte İnalcuk tarafından hapsedildikten sonra bir yolunu bulup zindandan kaçan ve bir yerde saklanan bir tüccar olduğunu söylemektedir. Reşîdüddîn (age., I, 234) de kafiledeki bir kişinin hapisten firar ederek bir delikte saklandığını, arkadaşlarının katlinden sonra Cengiz’in yanına gelerek ona hadiseyi haber verdiğini kaydetmiştir. Ebü’l-Ferec (Abu’l-Farac Tarihi, II, 482; a. mlf., Muhtasar, s. 9) ise kimliğini vermeksizin yalnızca bir kişinin kaçıp kurtulduğunu ve Cengiz’i olaydan haberdar ettiğini belirtir. 78 Bu faciadan haberdar olan Cengiz, evvelce Sultan Tekiş’in hizmetinde bulunmuş bir şahsın oğlu olan İbn Kefrec Buğra’yı iki Moğol ile birlikte Sultan’a göndererek Otrar valisinin teslimini istedi; aksi takdirde Hârizmşahların harbe hazır olması gerektiğini bildirdi. Sultan, Cengiz’den çekinmekteydi; ancak İnalcuk, Terken Hatun’un akrabası olduğundan ve Hârizmşah ordusunun da ekserisi İnalcuk ile aynı kabileden olduğundan dolayı onu Moğollara teslim edemezdi. Sultan ikinci büyük hatasını yaptı; İnalcuk’u Moğollara teslim etmediği gibi İbn Kefrec’i ve diğer elçileri öldürttü.283 Kaynakların ifadesinden Cengiz’in, Hârizmşah’ın bu tavırlarına çok öfkelendiği ve bu son hadiseyi harp sebebi saydığı açıkça anlaşılmaktadır.284 İşte bütün Ortaçağ’ın en yıkıcı istîlâsı bu elim hadise neticesinde başlamıştır. Hadiseyi bize nakleden kaynaklardan bazısı Sultan’ı tebriye etmekte,285 bazıları da asıl kabahatli olarak Sultan’ı görmektedir.286 İhtimal ki söz konusu tüccarlar, Otrar valisinin hırsının ve Sultan’ın vehminin kurbanı olmuşlardı. Sultan Muhammed, evvelce Çin’in istîlâsı ve Moğolların kuvveti hakkında casusluk yapması için elçilik kisvesi altında Seyyid Bahâeddîn-i Râzî’yi Cengiz’in yanına göndermişti. Dolayısıyla kendisi de Otrar’a gelen kafilenin mensuplarının kendi ülkesinde istihbarat toplamak üzere gönderilmiş tüccar kılıklı bir grup Moğol casusu olmaları 283 İbnü’l-Esîr, age., XII, 322; Nesevî, age., s. 29-30. Ancak İbnü’l-Esîr Sultan’ın Moğol elçilik heyetinin reisini öldürttüğünü, diğer elçileri de sakallarını kazıttıktan sonra geri gönderdiğini kaydetmiştir. İbnü’l-Esîr’in (age., XII, a. yer) ve Cüveynî’nin (age., s. 119) rivayetlerinde Cengiz’in bu elçiler vasıtasıyla mutlaka Hârizmşah üzerine yürüyeceği şeklinde daha tehditkar bir mesaj gönderdiği de ifade edilmektedir. Cüveynî’ye göre Cengiz, Sultan’a onun üzerine yürüyeceğini bu şekilde haber vererek, onun Moğollara habersiz yakalanma şeklinde bir bahane öne sürmesine meydan vermemeye çalışmıştı. Reşîdüddîn (age., II, 241) de Cengiz’in sefere çıkma kararı aldıktan sonra son defa Sultan’a elçi gönderdiğini ve tüccarların intikamı için üzerine yürüyeceğini ona bildirdiğini söylemektedir. 284 Gizli Tarih’e (s. 174) göre Cengiz, “Altın dizginlerimin müslümanlar tarafından koparılmasına nasıl müsaade edebilirim?” demek suretiyle hadiselere ilk tepkisini vermiştir. Diğer kaynakların rivayetlerine göre ise haberi alınca öfke ve üzüntüden ağlayan Cengiz, başını açmış ve kemerini omuzuna asmış vaziyette bir tepeye çıkarak üç gün üç gece burada aç susuz durmuş, gökyüzüne bakarak intikam için dua etmiştir. Bkz. Cüveynî, age., s. 118-119; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 482-483; a. mlf., Muhtasar, s. 9; Reşîdüddîn, age., I, 234-235. Elbette Cengiz’in bu şamanist ritüeli, onun son kez gönderdiği elçisi İbn Kefrec’in katlinden ve artık sulh ihtimali ortadan kalktıktan sonra gerçekleştirdiği düşünülmelidir. 285 Nesevî (age., s. 29) Sultan’ı söz konusu hadisede suçlu görmemekte, asıl suçlunun Sultan’ın tüccarların hapsedilmesi yönündeki emrini adeta farklı biçimde tevil eden İnalcuk olduğunu ima etmektedir. 286 İbnü’l-Esîr (age., XII, 320), Sultan’ın bu mallara tamah ederek tüccarların öldürülmelerini ve mallarının da tarafına gönderilmesini emrettiğini söylemektedir. Cûzcânî’ye (age., s. 136) göre kervandaki emtiayı Sultan’a haber veren İnalcuk, kafileyi ortadan kaldırmak için Sultan’dan izin alarak hareket etmiştir. Cüveynî (age., s. 117-118, 316-317) ve Reşîdüddîn (age., I, 234) ise tüccarların cezalandırılması hususunda Sultan’ı düşüncesizlikle suçlamaktadırlar. 79 ihtimalini düşünmüş ve bu vehimle hareket etmiş olmalıdır.287 Katliam emrini bizzat Sultan’ın verip vermediğini tespit güçtür; bununla beraber -tacirlerin casusluğuna ihtimal verdiyse bile- Sultan’ın, tamamının Müslüman olduğunu anladığımız bu tüccarların hakikî kimliklerini soruşturma zahmetine girmemesi kabahat addolunabilir.288 Her şeye rağmen bu hatanın düzeltilmesi imkan dahilindeydi, belki İnalcuk’u Moğollara teslim etmeye dahi lüzum yoktu; Sultan’ın emriyle İnalcuk ortadan kaldırılabilir, Moğolların zararı tazmin edilebilir, öldürülen tüccarların kanları için diyet ödenebilir ve bu şekilde meselenin halli mümkün olabilirdi. Ancak belirttiğimiz üzere, Otrar valisinin Terken Hatun’un akrabası olması ve Hârizm askerleriyle aynı kabileden oluşu Sultan’ı istese dahi ona ceza veremeyecek durumda bırakmaktaydı. Sultan’ın hakikî kabahati ise bizce onun son defa kendisine gönderilen elçiyi katlinde aranmalıdır. Sultan, Moğol elçilerine yumuşak davranması halinde zayıf görüneceği fikrindeydi. İbn Kefrec’i katlettirmesinin altında da muhtemelen Moğollardan duyduğu çekinceyi bastırma ve kendini kuvvetli gösterme düşüncesi yatıyordu.289 Ne olursa olsun bu son hareket bütün sulh ümitlerini ortadan kaldırmaya yetmiştir.290 Bu bahsi kapatmadan evvel Sultan Muhammed Hârizmşah’ın Moğollara karşı aldığı tedbirlerinden bahsedelim. Sultan, Çoçi ile yaptığı muharebede Moğolların kuvvetini ölçme imkanına sahip olmuştu. Moğol ordularının küçük bir kısmına galebe etmek bu denli zor ise, Sultan’a göre, topyekûn harekete geçecek Moğol kitlelerine karşı koymak imkan dahilinde değildi. Bu yüzden Otrar hadisesi akabinde ortaya çıkan savaş durumu, Sultan’ı ciddi manada endişeye sevketmiş olmalıdır. Cengiz’in harp ilanından sonra Sultan, Buhara ve Semerkand gibi mühim şehirlere harp aletleri ve zahîre takviyesi yaptırdı, Semerkand’ın etrafına yeni surlar çektirip 287 Barthold, age., s. 492. 288 Kafesoğlu (age., s. 242), Sultan’ın bu tüccarların durumuna ve kimliklerine olan kayıtsızlığı sebebiyle onun ne olursa olsun Otrar hadisesinde birinci derecede mesul olmaktan kurtulamayacağını söylemektedir. 289 Nesevî, age., s. 29-30; Kafesoğlu, age., s. 243. 290 Sultan’ın elçi İbn Kefrec’i öldürttükten sonra diğer Moğol elçilerine Cengiz’e iletmeleri için; “Dünyanın öbür ucunda da olsan yanına gelir, adamlarını katleder ve senden intikam almadıkça seni rahat bırakmam” (bkz. İbnü’l-Esîr, age., XII, 322) şeklinde sözler söylemesi, Sultan’ın, her türlü sulh kapısının kapandığının farkında olduğunu göstermektedir. Zira Sultan’ın sözleri, telafi edilemez bir kabahat işledikten ve geri dönülmez bir yola girdikten sonra artık düşmanına karşı kuvvetli görünme ihtiyacı hisseden bir hükümdarın sözleri gibidir. 80 kaleyi tamir ettirdi, hendekleri yeniletti.291 Ayrıca 615/1218-1219 senesi vergilerini peşinen toplattığı gibi, okçu birliklerini ve tüm orduları teçhizatlarıyla beraber silah başına çağırdı. Toplanan para her bir askere binek, silah ve zahîre temininde kullanılacaktı.292 Böylelikle şehirler daha muhkem hale getirildiği gibi, istimal edilecek asker ve para hususunda da sıkıntı bulunmuyordu. Ancak Sultan’ın kendisi psikolojik olarak harbe hazır değildi; Moğollarla yaptığı ilk ve tek silahlı karşılaşma dimağında korkunç akisler bırakmıştı.293 Sultan bu tedbirleri aldıktan sonra, Hârizmşah ülkesine doğru yola çıkmış olan Moğol ordusuna karşı tatbik olunacak harp stratejisi hakkında fikir alışverişinde bulunmak üzere bir meclis topladı. Bu mecliste bulunan ve Sultan’ın yanında çok muteber olan büyük Şâfiî fakîhi İmâm Şehâbeddîn-i Hîvakî diğer İslâm ülkelerinden Moğollara karşı yardım talebinde bulunmak, Hârizmşah ordusuyla birlikte muazzam bir yekûna ulaşacak olan bu İslâm ordularını Seyhun ötesine geçirmek ve uzun yol katederek yorgun vaziyette Hârizmşah ülkesi hududuna gelecek olan Moğolları orada karşılamak yönünde tavsiyede bulundu. Ancak ricâl-i devletten bir kısmı buna karşı çıkarak, Moğolların Seyhun’u geçmesine müsaade etme ve onların Hârizmşah ülkesine girmelerinden sonra onları dağ geçitlerinde imha etmeyi teklif ettiler.294 Mâverâünnehr’i elde tutmanın imkansızlığını savunan bir görüş de, en azından Horasan ve Irak’ı elde tutmak için Ceyhun’u set yaparak Moğollara mukabeleye çalışma taraftarıydı. Yine Sultan’ın Gazne’ye giderek Moğollara burada karşı koyması, bu mümkün olmazsa Hindistan’a çekilmesi yönünde fikirler ortaya atıldı.295 Ancak bu fikirlerin hepsi mahzurluydu. Bir kere Sultan’ın gerek Abbâsî Hilâfeti ile, gerekse diğer İslâm devletleri ile arası iyi değildi, dolayısıyla onlardan imdat bekleyemezdi. Sonra, Moğolları bilmedikleri geçitlerde kırma fikrini öne sürenler Cengiz’in Hârizmşahlar ülkesinde casuslarının bulunduğunu ve ordusunu emniyetli yollardan ülkeye sokacak rehberler bulmakta güçlük çekmeyeceğini hesap 291 İbnü’l-Esîr, age., XII, 323; Nesevî, age., s. 30; Cüveynî, age., s. 322. 292 Nesevî (age., s. 30) toplanan bu paraların istîlânın çok seri şekilde ilerlemesinden ötürü lazım olan mahallere sarfedilemediğini söylemektedir. 293 Kaynaklardan bazıları Sultan’ın bu bozuk ruh halini etrafındakilere de yansıttığını, tedbir almak üzere bizzat bulunduğu mevkilerde Moğolların kalabalıklığından ve yenilmezliğinden bahsetmek ve herkesin kendi canını kurtarmaya bakması gerektiğini söylemek suretiyle askerin ve halkın moralini bozduğunu belirtmektedirler. Bkz. Cüveynî, age., s. 322; Reşîdüddîn, age., I, 236. 294 İbnü’l-Esîr, age., XII, 321. 295 Cüveynî, age., s. 322-323. 81 etmiyorlardı. Ceyhun’u set yapma yahut mücadeleyi Gazne’de, olmazsa Hindistan’da verme fikri ise Mâverâünnehr’i yani Hârizm ülkesinin en mühim kısmını Moğollara savaşsız terketmek demekti.296 Neticede Sultan Muhammed, ileri sürülen fikirlerin haricinde bambaşka bir taktiği uygulamaya karar verdi; hatalarına bir yenisini ilave ederek bütün bir Hârizmşah ordusunu Mâverâünnehr’deki şehirlere taksim etti. Ona göre yapılması gereken, meydan savaşı vermek yerine her bir şehrin kendi garnizonu ile müdafaada bulunmasıydı. Bu da belki bir defada mahvedilmesi mümkün olan Moğol ordusuna karşı savunmaya geçerek savaşın süresini uzatmak, kalabalık Hârizmşah ordularını şehirlere hapsetmek demekti.297 Sultan, Moğolların evvelâ taarruz edecekleri tahmin edilen ve Gayır Han İnalcuk kumandasında 20.000 askere sahip bulunan Otrar’a298 50.000 askerden başka Hâcib Karaca kumandasında 10.000 süvariden oluşan bir takviye kuvveti bıraktı, ayrıca surları tahkim edip müdafaa için teçhizat ve zahîre takviyesi yaptı.299 Benâket’e Kutluğ Han kumandasında 10.000 asker; 300 Buhara’ya Emîr-i Âhûr İhtiyârüddîn Güçlü, İnanç Oğul Hâcib, Gök Han, Hâmid Pûr, Tayangu ve Sevinç Han kumandasında 30.000 kişilik bir kuvvet yerleştirildi.301 En esaslı hazırlık ise Mâverâünnehr’in payitahtı konumundaki Semerkand’da yapıldı. Sultan’ın dayısı Toganşah’tan başka Alp Er Han, Şeyh Han, Arslan Han ve yine İzzeddîn Kert, Husâmeddîn Mes‘ûd gibi Gûrlu kumandanlar idaresinde olmak üzere 40.000 askerle takviye edilen şehirde biriken Hârizmşah askerlerinin sayısı 110.000’e baliğ olmuştu.302 Ayrıca 20 harp fili303 bulunan şehrin kalesi de tam bir 296 Kafesoğlu, age., s. 249-250; Özdemir, age., s. 155-158. 297 Nesevî, age., s. 30; Cüveynî, age., s. 339; Reşîdüddîn, age., I, 236. 298 Reşîdüddîn, age., I, 236. 299 Cüveynî, age., s. 120; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 496; Reşîdüddîn, age., II, 241. Bu 60.000 kişilik takviye kuvveti, sonraki dönemde İbn Battûta tarafından da zikredilmektedir. Bkz. Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Abdillâh et-Tancî İbn Battûta, Tuhfetü’n-Nuzzâr fî Garâ’ibi’lEmsâr ve ‘Acâ’ibi’l-Esfâr (Rıhletü İbn Battûta), (thk. Muhammed Abdülmün‘im el-Uryân-Mustafa el-Kassâs), Dâru İhyâi’l-Ulûm, Beyrut 1987, s. 374. 300 Reşîdüddîn, age., I, 236. 301 Nesevî, age., s. 30; Reşîdüddîn, age., I, 236. İbnü’l-Esîr (age., XII, 323) ve Cüveynî (age., s. 134) ise 20.000 rakamını vermektedirler. Kafesoğlu (age., s. 250) muhtemelen bu rivayetleri birleştirmek suretiyle Buhara’da bulunan 20.000 muharibin, adı geçen kumandanların komutasında 30.000 askerle takviye edildiğini söylemektedir. Muasır kaynaklarımızdan Cûzcânî (age. (Moğol İstilası), s. 56) de Emîr-i Âhûr İhtiyârüddîn Güçlü’nün 12.000 askeriyle Buhara’da bulunduğunu kaydetmiştir. Ancak bu rakama Emîr-i Âhûr’un birlikleri haricindeki Hârizmşah kuvvetleri dahil olmasa gerektir. 302 Nesevî, age., s. 30; Cüveynî, age., s. 143, 145; Reşîdüddîn, age., I, 236; ae., II, 247. İbnü’l-Esîr’in (age., XII, 323) Semerkand’a yapılan asker takviyesi için verdiği rakam 50.000’dir. Cûzcânî (age. 82 müstahkem mevki haline getirilmiş, kalenin etrafına çekilen yüksek surların çevresi içi su dolu hendeklerle çevrilmişti.304 Fahreddîn-i Habeşî’yi Sicistan ordusuyla beraber Tirmiz’e, kendi dayılarından Ebû Muhammed’i Belh’e yerleştiren Sultan; yine Cend’e, Toharistan’a, Bâmiyân’a, Gazne’ye kumandanlar tayin etti, Hârizmşahlar Devleti sınırları dahilindeki sayısız kaleye Türk veya Gûrlu emîrler yerleştirerek her bir müstahkem mevkiye de asker takviyesinde bulundu.305 Özellikle Seyhun’un her iki yakasında bulunan şehirler birer ileri müdafaa hattı olduğundan buralara külliyetli miktarda asker bırakmış olan Sultan, Hârizm bölgesinin merkezi olan Gürgenç’e de kuvvetli bir garnizon yerleştirmişti.306 Bu şekilde kalabalık Hârizmşah ordusu307 şehirlere hapsedilmiş ve taarruz ile düşmanı dağıtması mümkün iken müdafaaya mecbur edilmiş oldu.308 Moğol istîlâsı arifesinde Hârizmşahlar Devleti’nin siyâsî ve askerî durumu böyleydi. İleride istîlânın seyrinden de anlaşılacağı gibi Moğol ordusunda hüküm süren intizam, maalesef Hârizmşah ordusunda bulunmuyordu. Ordunun büyük kısmı Sultan’dan ziyade onun annesine sadıktı, Sultan büyük bir harpte orduya tam olarak itimat etmiyordu. Esasen Hârizmşah ordusu bu harbe çok iştiyaklı değildi, ordudaki gayr-ı Türk unsurlar da halk veya Sultan için savaşmıyorlardı.309 Farklı Müslüman milletlerin efradından oluşan bir ordu ancak gazâ ve cihâd mefkûreleriyle tek bir amaca kanalize edilebilirdi. Fakat Sultan’ın bunu bizzat ordusunun başında bulunarak yapması icap ediyordu. O ise Moğollarla ilk karşılaşmasının kendisinde (Moğol İstilası), s. 58) de Semerkand’da Türk, Gûrlu, Halaç, Karluk ve Fars toplam 60.000 asker bulunduğunu belirtir. 303 Cüveynî, age., s. 143-144. Reşîdüddîn (age., II, 247) 60 filden bahsetmektedir. 304 Cüveynî, age., s. 144; Reşîdüddîn, age., II, 247. 305 Nesevî, age., s. 30; Cûzcânî, age. (Moğol İstilası), s. 61-62; Reşîdüddîn, age., I, 236. 306 Kafesoğlu, age., s. 250. 307 Kaynaklarımız şehirlere yerleştirilen garnizonlar için verdikleri rakamlarda kısmen mübalağa etmişler, fakat bu şekilde Hârizmşah ordusunun kalabalıklığına işaret etmişlerdir. Reşîdüddîn’in (age., I, 236) Hârizmşah ordusunun toplam asker sayısı olarak verdiği “takriben 400.000” rakamı da mübalağalı olmakla beraber, geniş bir coğrafyaya yayılmış olan Hârizmşahlar Devleti’nin yüzlerce kalesindeki garnizonlar dikkate alındığı takdirde Sultan’ın elinin altında bulunan Kanklı-Kıpçak, Uran, Karluk, Halaç, Fars, Gûrlu vs. askerlerin toplam yekûnunun bu sayıya yaklaştığını söylemek yanlış olmaz. Sultan’ın çağdaşı olan Nesevî’nin (age., s. 30) silah başına çağrılan Hârizmşah birliklerinin içtima mahallerine gidişlerini “insanlar sel gibi akıyorlardı” şeklinde ifade etmesi, yine ona ait olan “eğer Sultan, mevkiinde kalmış olsaydı en kalabalık bir ordu başında bulunacaktı” cümlesi bizce bir hakikati ifade etmektedir. En nihayetinde Sultan’ın emrindeki askerin, Cengiz’in idaresindekinden daha kalabalık olduğu muhakkaktır. Bu konuda görüşler için bkz. D’ohsson, age., s. 96; Barthold, age., s. 498; Grousset, age., s. 248; Kafesoğlu, age., s. 248. 308 Nesevî (age., s. 30) bu hareketi uğursuz bir tedbir ve büyük bir hata olarak görmektedir. 309 D’ohsson, age., s. 96; Kafesoğlu, age., s. 252. 83 uyandırdığı endişeden bir türlü kurtulamayacak, mezkûr tedbirleri aldıktan sonra ordusunun başında durmayacak ve garba doğru meşhur firarına başlayacaktı. Vakıa silah başına çağırdığı ordusu kuvvetliydi; ancak başsız kalabalıkların -ne kadar kuvvetli olurlarsa olsunlar- büyük zaferler kazandığını tarih görmüş değildi. İstîlânın hemen her safhasında, Moğolların aksine, Hârizmşahlar tarafında bulunan mücâhid ruhlu kimselerin gösterdiği harikulade kahramanlık örnekleri müşahede edilecekti; ancak ne yazık ki bunlar münferit hadiseler olmaktan öte gidemeyecek, buna mukabil Moğollar katı disiplinleri ve her daim riayet ettikleri “emre tam itaat” prensibi sayesinde Hârizmşahları mağlup edeceklerdi.310 En nihayetinde Hârizmşahlar, evvelini anlatmaya çalıştığımız bu istîlâ ile inkıraza uğrayacaklar, böylelikle XIII. asrın ilk çeyreğinde hemen bütün bir Müslüman Asya’yı hâkimiyetinde bulunduran Şark’ın bu en büyük İslâm imparatorluğu tarihe karışacaktı. B. MOĞOLLARIN ZUHURU VE İSTÎLÂNIN BAŞLANGICINA KADAR VAZİYETLERİ Gobi Çölü’nün kuzeyindeki Onan ve Kelüren Irmakları ile Baykal Gölü kıyılarında ikamet etmekte olan Moğollar; doğuda Hıtay (Kuzey Çin), kuzeyde Kırgız toprakları ve Selenge Nehri ile hudut idiler. Ülkelerinin batısında Uygur toprakları bulunmakta, güneyde ise Tangutların ve Tibetlerin ülkeleri yer almaktaydı.311 Moğolların umumiyetle orman kabileleri ve bozkır kabileleri olmak üzere iki çeşit içtimaî gruplanmaları söz konusuydu. Ormanlarda yaşayan Moğol kabileleri daha ziyade Baykal Gölü kenarında, Yenisey Irmağı yukarısında yahut İrtiş boylarında ikamet etmekteydiler. Bozkır Moğolları ise Altay Dağları’nın güney yamaçlarına uzanan bozkır arazisinde ve yaylalarda göçer vaziyette hayatlarını sürdürmekteydiler. Bozkır Moğolları çok kalabalıktı ve Cengiz’in başına geçeceği gruplar bunlardı. 312 310 Barthold, age., s. 514. 311 Özdemir, age., s. 35. Cüveynî (age., s. 82-83) Moğol ülkesini de kapsayan bozkır için “ülkelerinin eninin boyunun uzunluğu yedi sekiz aydan fazladır” demekte, Ebü’l-Ferec (Abu’l-Farac Tarihi, II, 476) de “boyu ve eni sekiz aylık seyahatti” ifadesini kullanmaktadır. 312 Boris Y. Vladimirtsov, Moğolların İçtimaî Teşkilâtı, (trc. Abdülkadir İnan), TTK, Ankara 1944, s. 57, 60. 84 Asıl adı Temuçin olan Cengiz, Yesügey Bahadır ile Hö’elin-Ücin’in çocuğu olarak 549/1155313 senesinde doğmuştu. 314 Zorlu bir gençlik dönemi geçiren ve babasının suikast sonucu ölümü sonrasında aile efradı ile birlikte hayatta kalmaya çalışan Temuçin, Merkitler tarafından kaçırılmış olan karısı Borte’yi kardeşliği Camuka ve Karayit hanı Tuğrul’un yardımı ile Merkitlerin elinden kurtardı.315 Moğollar kabilecilik usulü ile yaşamaktaydılar ve başlarında bir han bulunmamaktaydı. Temuçin, Moğol ileri gelenleri tarafından “Çinggis”316 unvanı ile han ilan edildi. 317 Ancak kısa süre sonra gerek Tuğrul, gerekse Camuka ile arası bozuldu ve her ikisi ile de savaşarak onlara galip geldi.318 Bundan sonra da emri altındaki kimselerle birlikte muhtelif Moğol kabileleri ile savaşarak onları kendi tahakkümüne almaya muvaffak oldu. 319 602/1206’da Onan Nehri’nin doğduğu yerdeki büyük kurultayda Moğol kabile reisleri toplanarak Cengiz’i “büyük han” ilan ettiler ve Cengiz, Moğollar üzerine birtakım yasaları geçerli kıldı. Ordusunu binlik gruplara taksim eden ve “ulusun kuruluşunda birlikte çalışmış olanları” binbaşı tayin eden Cengiz, daha birçok askerî düzenleme yaptı.320 607/1211 senesinde de Karluklar ve Uygurlar henüz kurulmakta olan büyük Moğol İmparatorluğu’na kendi 313 12 hayvanlı takvime göre bu tarih domuz yılıdır. Cengiz’in doğumu da, ölümü de domuz yılına tekabül etmiştir. Bkz. Reşîdüddîn, age., II, 285. 314 Reşîdüddîn, ae., II, a. yer; Roux, age., s. 43; Mustafa Kafalı, “Cengiz Han”, DİA, VII, 367. Cengiz’in soyu hakkında bkz. Gizli Tarih, s. 3-15; Tuncer Gülensoy, “Moğolların Gizli Tarihi, Altan Topçi, Defter-i Çingiz-Nâme, Cengiz-Nâme ve Anonim Şibanî-Nâme’ye Göre Cengiz-Han’ın Soy Kütüğü”, Turkish Studies / Türkoloji Araştırmaları Dergisi (Osman Nedim Tuna Armağanı), Vol. 2/2, (Spring 2007), s. 257-275. 315 Gizli Tarih, s. 21-22, 43-49. 316 Temuçin adı ve Çinggis telkibi hakkında malumat için bkz. Gizli Tarih, s. 19, yine bkz. s. 215- 216; Turan, “Çingiz Adı Hakkında”, Belleten, V/19, (Temmuz 1941), s. 267-276; İlyas Kemaloğlu, “Büyük Moğol İmparatorluğu”, Avrasya’nın Sekiz Asrı (Çengizoğulları), (haz. Hayrunnisa Alanİlyas Kemaloğlu), Ötüken Neşriyat, İstanbul 2016, s. 31, 8 no’lu dipnot. 317 Gizli Tarih, s. 56-58. Temuçin’in “Çinggis” unvanıyla han ilan edildiği tarih, -şüpheli olmakla birlikte- Ahmet Temir (Gizli Tarih, s. 280) tarafından 1196 olarak ortaya konmuştur. 318 Roux, age., s. 131; Özdemir, age., s. 47. 319 Özdemir, age., s. 46-47; Kemaloğlu, “Büyük Moğol İmparatorluğu”, age., s. 32-33; Osman Gazi Özgüdenli, “Moğollar”, DİA, XXX, 225. 320 Gizli Tarih, s. 133-134; Barthold, age., s. 407-411. Gizli Tarih’teki malumattan anladığımız üzere Cengiz’in ordusu ile ilgili muahhar kaynaklarda verilen rakamların birçoğu mübalağalıdır. Zira Gizli Tarih’te Cengiz’in, orman halkları hariç Moğol milleti içerisinden 95 binbaşı nasbettiği bilgisi verilmekte ve bunlardan 89’unun ismi de zikredilmektedir. Zaten Cengiz öldüğü vakit Moğol ordusunun 129.000 kişiden müteşekkil olduğu bilinmektedir. Bkz. Reşîdüddîn, age., II, 272-284; D’ohsson, age., s. 160-161. Ancak istîlâ sırasında Moğollara esir düşen ve diğer müslümanlara karşı savaşmaya mecbur edilen müslümanlar ile, Moğollara tâbi milletlerin askerleri bu rakama dahil değildir. Moğol ordusu, Hülâgû döneminde Ermeni, Gürcü ve diğer tâbi milletlerin askerleri ile daha kalabalık hale gelecektir. Bkz. Roux, age., s. 243. 85 rızaları ile itaat arz ettiler.321 Böylece Cengiz Moğolları bir araya topladığı gibi, hariçten de tâbiler ve müttefikler edinmiş oldu. 607/1211 yılı aynı zamanda Cengiz’in Çin seferinin başladığı yıldı. Yeni Çin imparatoru Çung-hay’ın (Altan Han) Cengiz’e elçi göndererek vergi istemesi, 322 Cengiz’i Kuzey Çin’e sefer yapmaya teşvik etti. Gobi Çölü’nü aşarak Çin Seddi’ne yaklaşan Moğol ordusu, Ye Hu Ling adlı mevkide Çin ordusunu büyük bir mağlubiyete uğrattı. Moğollar bu galibiyetten ziyadesiyle istifade edemediler ise de 609/1213 senesinde Çin Seddi’ni birçok noktadan aşmaya muvaffak oldular. Cengiz Pekin’i muhasara etme emelindeydi, ancak nüfusu çok kalabalık olan Çin ülkesini tamamen işgal edemeyeceği ve kuvvetlerini zayi edeceği fikri ile 610/1214 baharında Çin ile mütareke yaptı. Mütareke akabinde Çinliler, payitahtlarını Pekin’den Sarı Irmak civarındaki Kaifeng’e taşımaya karar vermişlerdi. Pekin’in boşaltılmış olduğu haberi Cengiz’e ulaştığı vakit, Cengiz derhal geri döndü ve anlaşmayı bozarak eski Çin başkentini işgale hazırlandı. Pekin’i kurtarmak ve Moğolları durdurmak maksadıyla gönderilen 40.000 kişilik Çin ordusu Pekin’in güneyinde bulunan Pa-çeu mevkiinde Moğollar tarafından dağıtıldı ve Pekin Moğolların eline geçti. Ancak şehirdeki cesetler sebebiyle yayılan hastalıktan çekinerek burayı terkeden Cengiz, tüm muharebe ve muhasaralara rağmen Çin seferinden kesin sonuç alamayacağı fikri ile 614/1217 sonbaharında bir miktar askerini kumandanlarından Mugali’ye bırakarak Moğolistan’a döndü. Böylece yedi sene müddetle Çin’i zor durumda bırakan seferler sona ermiş oldu.323 Cengiz, Moğolları tek bir bayrak ve ülkü altında birleştirmişti. Bu ülkünün tezahürü olan yayılmacı siyaset neticesinde de Moğollar, Hârizmşahlar Devleti’nin sınırlarına dayanmışlardı. 615/1218 yılından itibaren Cengiz idaresindeki Moğolların, Asya’daki en kuvvetli İslâm devleti olan Hârizmşahlar ile münasebetleri artacak ve iki devlet arasında ciddi manada anlaşmazlığa sebebiyet verecek olan Otrar hadisesi ile birlikte Ortaçağ’ın en büyük istîlâsı başlayacaktı. 321 Gizli Tarih, s. 159-160; Reşîdüddîn, age., II, 290; Deguignes, age., V, 53. 322 Cengiz, Çin’e sefer yapıncaya kadar Moğollar Çin’e vergi vermekteydiler. Bkz. Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 476; Deguignes, age., V, 51. 323 Cengiz’in Kuzey Çin’i istilası hakkında daha geniş malumat için bkz. Gizli Tarih, s. 169-174; Reşîdüddîn, age., I, 213-228; Deguignes, age., V, 51-74; D’ohsson, age., s. 59-75; Grousset, age., s. 237-243; Roux, age., s. 160-169. 86 BİRİNCİ BÖLÜM MOĞOL İSTÎLÂSI Girişte hem İslâm âleminin, hem de Moğolların istîlâya kadarki vaziyetlerini anlattık. Şimdi de istîlânın başladığı tarihten 658/1260 tarihine kadarki seyri hakkında malumat vereceğiz. Ancak Moğol istîlâsı hakkında gerek yerli, gerek yabancı günümüz araştırmacıları tarafından birçok monografi hazırlanmış olduğundan, biz teferruatı o çalışmalara havale ederek istîlâyı ihtisaren, ana hatlarıyla ve mümkün mertebe çağdaş kaynakları kullanmak suretiyle anlatmaya gayret edeceğiz. Moğolların Hârizmşahlar üzerine yürümeleri, önceden de belirttiğimiz gibi, Otrar faciası dolayısıyla başlamıştır. Ancak bazı araştırmacılar istîlânın bu hadise olmasaydı da vuku bulacağı kanaatindedirler. Bu kanaate göre; iklimi mutedil, toprakları ziyadesiyle verimli ve madence zengin, üstelik pazarları kıymetli emtia ile dolup taşan zengin Mâverâünnehr, Horasan ve Hârizm diyarlarını ele geçirme fikri de Cengiz’i istîlâya teşvik etmiştir. Yine Cengiz’in cihangirlik iddiası ve Moğollara telkin edilen “seçkin millet” düşüncesi, istîlânın sebepleri arasında zikredilmektedir.324 Sebepler her ne olursa olsun Otrar hadisesi Cengiz’e İslâm ülkelerini istîlâ hususunda bahane vermiş ve Cengiz’in garp seferi, dolayısıyla Moğol istîlâsı bu olay dolayısıyla başlamıştır. A. CENGİZ DEVRİ MOĞOL İSTÎLÂSI 615 Zilkâde/1219 Ocak ayında toplanan Moğol kurultayından harp kararı çıktıktan325 kısa süre sonra harekete geçen, Karluklar ve Uygurlar gibi kendisine tâbi kavimlerden aldığı askerlerle ordusu 150.000 ile 200.000 arası bir mevcuda ulaşan326 Cengiz Han, aynı yılın sonbaharında İnalcuk’un idaresindeki Otrar önlerine ulaştı. Burayı muhasaraya başlayan Cengiz, vaktini Otrar önünde zayi etmemek adına 324 Moğol istîlâsının sebepleri hakkında teferruatlı malumat için bkz. Özdemir, age., s. 53-77. 325 Reşîdüddîn, age., II, 241. 326 Barthold, age., s. 498; a. mlf., “Cengiz Han”, İA, III, 96; Kafesoğlu, age., s. 248. Cûzcânî (age. (Moğol İstilası), s. 55) Moğol ordusu için 800.000 rakamını verir. 87 ordusunu kısımlara ayırdı; Çağatay ve Ögedey adlı oğullarını Otrar kuşatmasına memur etti, kendisi Buhara üzerine yürürken diğer bir kısım kumandanlarını da birkaç tümen ile başka mevkileri işgale gönderdi. Böylece Hârizmşah şehirlerinin birbirine yardımının önüne geçilmiş olacaktı.327 Beş ay devam eden Otrar muhasarası, müdafaadan vazgeçerek askerleriyle beraber teslim olan Hâcib Karaca’nın çıktığı kapıdan şehre giren Moğollar tarafından sona erdirildi. Cansiperâne müdafaasına rağmen sağ ele geçirilen İnalcuk, Cengiz’e gönderilerek işkence ile şehid edildi. Şehir tahrip edildiği gibi, Otrar Müslümanlarının bir kısmı cebren Moğol ordusuna dahil edilip geri kalanlar kâmilen katledildiler. 328 Cengiz’in Otrar önünde yaptığı taksim ile Sığnak, Barçınlıg-kend, Cend ve Yeni-kend üzerine gönderdiği büyük oğlu Çoçi ve kumandan Ulus-İdi de mezkûr şehirleri 616/1219 ilkbaharında işgal ettiler. Özellikle Moğollara mukavemet eden Sığnak’ta korkunç bir katliam vuku buldu.329 Bu arada Cengiz, yanında küçük oğlu Tuluy, ayrıca Cebe Noyan ile Subutay Noyan adlı kumandanları olduğu halde Moğol ordusunun külliyetli kısmı ile birlikte Buhara üzerine yürümüştü. Sırasıyla Zernûk ve Nûr kentlerini işgal eden Cengiz,330 616 Zilhicce/1220 Şubat ayında Buhara önlerine vardı. Kısa süren bir müdafaa akabinde Horasan’a gitmek üzere şehirden huruç eden Buhara’daki Hârizmşah kuvvetleri, Ceyhun ırmağına yetişemeden kendilerini takip eden Moğol birlikleri tarafından katledildiler, ancak bir kısım Hârizmşah askerleri iç kaleye kapanarak savunmayı sürdürdüler. Şehre girmeyi başarmış olan Moğollara 12 gün müddetince büyük zayiat verdiren bu gâziler, son ferdin şehâdetine dek mücadeleye devam ettiler. Bu harp müddetince iç kaleye ateş yağdıran Moğol askerleri şehrin büyük kısmının yanarak harabeye dönmesine sebep oldukları gibi, Kur’ân-ı Kerîm’e, mâbedlere ve müslüman kadınların namusuna büyük hakaretlerde bulunmuşlardı.331 327 Cüveynî, age., s. 121; Reşîdüddîn, age., II, 241; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 495-496; a. mlf., Muhtasar, s. 9; Kafesoğlu, age., s. 253. 328 Nesevî, age., s. 30; Cûzcânî, age. (Moğol İstilası), s. 55; Cüveynî, age., s. 121-122; Reşîdüddîn, age., II, 241-242; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 496-497; a. mlf., Muhtasar, s. 9-10. 329 Cüveynî, age., s. 123-125; Reşîdüddîn, age., II, 242-243. 330 Cüveynî, age., s. 131-134; Reşîdüddîn, age., II, 245-246. 331 İbnü’l-Esîr, age., XII, 323-326; Nesevî, age., s. 34-35; Cûzcânî, age. (Moğol İstilası), s. 56-57; Cüveynî, age., s. 134-136; Reşîdüddîn, age., II, 246-247; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 505- 506; a. mlf., Muhtasar, s. 10-11. Buhara’da mukaddesâta yapılan hakaretlerin müslümanların 88 Bundan sonra Cengiz, Hârizmşahlar Devleti’nin ikinci payitahtı olan Semerkand’a yürüdü. Otrar’ın işgalini tamamlayan Çağatay ve Ögedey de kuvvetleriyle birlikte Semerkand önlerinde bulunan babalarına katılmışlardı. Cengiz evvelâ çevresindeki şehirleri işgal ile Semerkand’ın imdat yolunu kesmiş, Moğol ordusunun esas kalabalık kısmını Mâverâünnehr’in bu en müstahkem mevkiinin işgaline tahsis etmişti. Cengiz, Semerkand önlerinde iken şehre çok yakın bir mevzie küçük bir Moğol birliği gönderdi. Şehirdeki Hârizmşah askerlerini ve halktan bazı gönüllüleri dışarıda kurduğu pusuya çekerek imha eden Cengiz,332 aralarında kılıç zoruyla kendi dindaşlarına karşı yürümeye teşvik edilen çok sayıda müslüman esirin de bulunduğu Moğol ordusunu -diğer şehirlerin kuşatmalarında olduğu gibi- art arda gelen ve birbirini ihata eden birkaç halka şeklinde konuşlandırmak suretiyle Semerkand’ı ablukaya aldı. Şiddetli vuruşmalar neticesinde şehri teslime karar veren şehir ileri gelenlerinin kapıları Moğollara açmasıyla Semerkand işgal edildi; müdafaaya Câmi-i Kebîr’de devam edenler dahil bütün Kanklı askerleri ve sivil müslümanlar merhametsizce katledildiği gibi, çarpışmalar sırasında mahvolmuş olan şehir günlerce yağma edildi (Muharrem 617/Mart-Nisan 1220). 333 Sultan Muhammed Semerkand’ın imdadına iki ordu göndermişti, ancak bunlar da şehrin düştüğünü öğrenip geri dönmüşlerdi.334 Ulak Noyan, Süketü Çerbi ve Tugai’nin emrindeki 5000 kişilik Moğol birliği de Otrar’ın güneyinde olup Seyhun’un her iki yakasında bulunan şehirleri işgale memur edilmişlerdi. Bu kuvvet Benâket’i işgal ve buradaki Kanklı askerlerini katletti.335 Yine Seyhun sahilinde bulunan şehirlerden Hocend’in muhasarası için ise 20.000 Moğol’dan başka Buhara, Semerkand ve istîlânın uğradığı diğer Hârizm şehirlerinden cebren sürüp getirilen 50.000 müslüman esir sevk edilmişti. Şecaati ve harpteki mahareti ile meşhur Temür Melik kumandasındaki Hocend müdafileri kahramanca bir savunmadan sonra Hocend bölgesini terk ederek teknelerle Seyhun’u Aral Gölü’ne doğru takip etmek suretiyle direnişe devam dimağında uyandırdığı teessürün en hisli ifadeleri İbnü’l-Esîr’in el-Kâmil’inde (age., XII, 324-325) mevcuttur. 332 İbnü’l-Esîr, age., XII, 326; Cûzcânî, age. (Moğol İstilası), s. 57. Cüveynî (age., s. 145) ve Ebü’lFerec (Abu’l-Farac Tarihi, II, 512; a. mlf., Muhtasar, s. 12) ise Hârizmşah askerlerinin hurucunun başarılı olduğunu ve onların düşmandan esirler alarak şehre döndüklerini söylemektedirler. 333 İbnü’l-Esîr, age., XII, 326-327; Cûzcânî, age. (Moğol İstilası), s. 57-58; Cüveynî, age., s. 143-147; Reşîdüddîn, age., II, 247-249; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 512-513; a. mlf., Muhtasar, s. 11-12. 334 İbnü’l-Esîr, age., XII, 327. 335 Cüveynî, age., s. 125-126; Reşîdüddîn, age., II, 243. 89 ettilerse de, firara muvaffak olan Temür Melik haricinde son ferde kadar şehid oldular, Hocend ise Moğolların eline geçti.336 Bütün bunlar olurken Sultan Alâeddîn Muhammed, garba doğru firara başlamış bulunuyordu. O, daha Cengiz’in Buhara’ya yürüdüğü 1220 başlarında Semerkand’dan Horasan bölgesine, Belh’e hareket etmişti. Sultan’ın oğlu ve Hârizmşahların Irak idarecisi olan Rükneddîn Gûrsançtı’nın veziri İmâdülmülk-i Sâvî tam bu sıralarda Belh’e gelerek, Sultan’a Irak’tan asker toplamak ve bu askerle Moğolların üzerine yürümek gerektiğini söyledi. Sultan’ın bütün firarı boyunca yanında bulunan oğlu Celâleddîn buna kati surette karşı çıkarak; Sultan’ın dilerse Irak’a gidebileceğini, fakat Hârizmşah ordularının kumandasını kendisine bırakması gerektiğini, bu şekilde en azından Moğolların karşısına çıkarak müslümanlar nezdinde korkaklıktan ve rezillikten kurtulacaklarını söyledi. Ancak Sultan buna rıza vermediği gibi Celâleddîn’in kendisinden ayrılıp gitmesine de müsaade etmedi.337 Bu sıralarda Buhara’nın ve az sonra da Semerkand’ın düştüğü haberinin gelmesi yüzünden Sultan korkuya kapılarak Irak’a yöneldi.338 Bu sıralarda ne pahasına olursa olsun Sultan’ı ele geçirmek emelinde olan Cengiz’in Sultan’ı aramak vazifesiyle garba gönderdiği Cebe, Subutay ve kendi damadı Tohuçar’ın idaresindeki 30.000 kişilik Moğol kuvveti Ceyhun’u geçerek her yerde Sultan’ı aramaya başlamışlardı. 339 Sultan Nîşâbur’a, oradan İsferâyîn’e gitti, Hemedan’a kadar yola devam ettikten sonra kuzeye yönelerek peşindeki Moğol kuvvetlerine izini kaybettirdi, Mâzenderân’a ve nihayet Hazar Denizi’ndeki Âbeskûn adalarından birine vasıl oldu. Yanında bulunan büyük oğlu Celâleddîn’i veliahtı tayin eden Sultan Muhammed, bundan kısa süre sonra gerek akciğer rahatsızlığından, gerekse ailesinin ve ülkesinin 336 Cüveynî, age., s. 126-127; Reşîdüddîn, age., II, 243-244. Temür Melik’in akıbeti hakkında bkz. Cüveynî, age., s. 127-128; Reşîdüddîn, age., II, 244-245. 337 Nesevî, age., s. 35; Cüveynî, age., s. 323-324, 339-340; Reşîdüddîn, age., I, 237; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 513-514. 338 Cüveynî, age., s. 324. Sultan bu sıralarda validesi Terken Hatun’un akrabalarından Uranların suikastına da uğramıştı. Bkz. Cüveynî, ae., a. yer; Reşîdüddîn, age., II, 250; Hamdullâh el-Müstevfî, age., vr. 223a. 339 Nesevî, age., s. 35; Cüveynî, age., s. 160-163; Reşîdüddîn, age., II, 248, 250-252. İbnü’l-Esîr (age., XII, 327-328) bu kuvvetler için 20.000, Cûzcânî (age. (Moğol İstilası), s. 58-59) 60.000 rakamını vermektedirler. 90 Moğollar elinde telef olmasından duyduğu ıstıraptan dolayı 617 Şevvâl/1220 Aralık tarihinde vefat etti.340 Sultan’ın vefatından bir süre önce, oğulları Çağatay ve Ögedey’i bütün bir Hârizmşah ülkesinin payitahtı olan Gürgenç’e yollayan ve Çoçi’ye de onlara iltihak etme emri veren Cengiz,341 bir yandan da Sultan Muhammed ile Terken Hatun arasındaki anlaşmazlığı Hârizm ülkesinin işgali için kullanmak üzere Sultan’a, Terken Hatun’un emrindeki kumandanların ağzından Moğollara tâbiiyet arz eden sahte mektuplar göndermişti. Akabinde Cengiz, Gürgenç’te bulunan Terken Hatun’a; Sultan’ın kendi annesine karşı nankörlük ettiğini ve Moğolların sadece Sultan ile harp halinde olduğunu söyleyerek, Terken Hatun’un güvenilir bir adamını kendisine göndermesi halinde Hârizm, Horasan ve Ceyhun’un garbındaki bölgelerin idaresini Terken Hatun’a bırakma hususunda ona teminat vereceğini bildirdi. Ancak Terken Hatun hazineyi, ayrıca Sultan’ın hanımlarını ve çocuklarını yanına alarak Horasan’a gitmek üzere Gürgenç’i terk etti.342 Başsız kalan Gürgenç’te bir süre kargaşa hüküm sürdü ise de, Sultan Muhammed’in Şevvâl 617/Aralık 1220’de vefatından sonra Gürgenç’e gelen ve babası tarafından yeni veliaht ilan edilmiş olan Celâleddîn Mengübertî duruma hâkim oldu. Bununla birlikte Terken Hatun’a sadık kimselerin kendisine suikastta bulunacaklarını haber alan Celâleddîn, eski Hocend muhafızı Temür Melik ile birlikte bölgeden ayrılarak Horasan’a hareket etti.343 Gürgenç ileri gelenleri ise Terken Hatun’un akrabasından Humar-tigin’i Hârizmşah ilan ettiler.344 Kısa süre sonra Gürgenç önlerine gelen Çağatay ve Ögedey’in kuvvetleri Semerkand’da olduğu gibi Kanklı askerlerinin çoğunu dışarı çekerek pusuya düşürüp imha ettiler. Çoçi’nin de iltihakıyla kuvvetlenen Moğol ordusu, Ögedey’in kumandasında muhasarayı sürdürdü. Aylarca devam eden muhasara sonunda, şehrin muhakkak düşeceği fikriyle Humar-tigin ve bazı ileri gelenler Moğollara teslim 340 İbnü’l-Esîr, age., XII, 329; Nesevî, age., s. 35-37, 40-41; Cüveynî, age., s. 324-330; Reşîdüddîn, age., II, 250-252; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 514; Özaydın, “Muhammed b. Tekiş”, DİA, XXX, 582. 341 Cüveynî, age., s. 148; Reşîdüddîn, age., II, 253. 342 Nesevî, age., s. 31; Hamdullâh el-Müstevfî, age., vr. 222b-223a. Terken Hatun’un ve Sultan’ın kadınları ile çocuklarının hazin akıbeti hakkında malumat için bkz. Nesevî, age., s. 32-33; Cüveynî, age., s. 388-390. 343 Nesevî, age., s. 41-42; Cüveynî, age., s. 342; Reşîdüddîn, age., II, 253. Celâleddîn’in ayrılmasından kısa süre sonra Gürgenç’teki biraderleri Uzlakşah ile Akşah da şehri terkettilerse de Moğollar tarafından yakalanıp şehid edildiler. Bkz. Nesevî, age., s. 44-45; Cüveynî, age., s. 343. 344 Cüveynî, age., s. 148; Reşîdüddîn, age., II, 253-254. 91 oldular. Fakat asker ile ahali direniyordu; Moğollar metanet ve şecaatle şehri savunan Kanklı askerleri ve bütün bir Gürgenç ahalisi ile sokak sokak savaşmak zorunda kaldılar. Daha sonra binaları ateşe verdiler, Ceyhun’un bendlerini yıkarak şehri sular altında bıraktılar, böylece şehri tamamen tahrip etmek suretiyle Hârizmşahların merkezini işgal edebildiler. Kadın ve çocuklar esir alındı, erkekler ise tamamen katledildi (Rebîülevvel 618/Mayıs 1221). 345 618/1221 ilkbaharını dinlenerek geçiren Cengiz, sonbaharın gelmesiyle Tirmiz’i muhasara edip zaptettikten sonra korkunç bir katliam gerçekleştirdi,346 sonra Ceyhun’u geçip Belh’i işgal ederek aynı şenaati burada da tatbik etti, 347 küçük oğlu Tuluy’u Horasan’ın diğer şehirlerini işgal ile görevlendirerek kendisi Talekan’a yöneldi, burada bulunan ve çok cesur muhariplerce müdafaa edilen Nasr-kûh kalesini zorlu uğraşlar sonunda ele geçirerek kale halkını katletti.348 Tuluy ise Merv’i muhasara ediyordu. Kısa süren mukavemetten sonra Moğollardan eman isteyen müslüman halk, Moğol askerlerinin şehre girişiyle birlikte şehir dışına çıkarılarak evvelkilerden çok daha büyük bir katliama ve tecavüze maruz kaldı, şehir yağmalandı (Ramazân 618/Kasım 1221).349 Sonra Tuluy tarafından Nîşâbur üzerine öncü olarak gönderilen ve Cengiz’in damadı olan Tohuçar’ın ölümü üzerine şehri işgal eden Moğollar intikam hissiyle hayvanlar dahil her canlıyı katledip şehri tamamen tahrip ettiler. 350 Benzer bir katliamdan Sebzevâr ve Tûs’taki müslümanlar da kurtulamadı, Tûs şehri tamamen tahrip edildi.351 Horasan’ın diğer bir müstahkem şehri olan Herat’ı da işgal eden Tuluy, buradaki Hârizmşah askerlerini şehid ettikten 345 İbnü’l-Esîr, age., XII, 353-355; Nesevî, age., s. 60-61; Cüveynî, age., s. 149-151; Reşîdüddîn, age., II, 254-255; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 513. Büyük muhaddis ve sûfî, “Şeyh-i Hârizm” diye maruf Şeyh Necmeddîn-i Kübrâ’nın müridleri de Gürgenç dahilindeki şiddetli çarpışmalara iştirak ederek şehid olmuşlar, Şeyh’in kendisi ise göğsüne aldığı ok darbesiyle şehid düşmüştü. Bkz. Yâfi‘î, age., IV, 34; Hândmîr, age., III, 37; Hamid Algar, “Necmeddîn-i Kübrâ”, DİA, XXXII, 499. 346 İbnü’l-Esîr, age., XII, 349; Cûzcânî, age. (Moğol İstilası), s. 63; Cüveynî, age., s. 152; Reşîdüddîn, age., II, 255. 347 Cüveynî, age., s. 153-154; Reşîdüddîn, age., II, 254. 348 İbnü’l-Esîr, age., XII, 350; Cûzcânî, age. (Moğol İstilası), s. 66-67; Cüveynî, age., s. 154. 349 İbnü’l-Esîr, age., XII, 350-352; Cûzcânî, age. (Moğol İstilası), s. 72; Cüveynî, age., s. 170-173. Bu işgalden sonra bölgeye gelen diğer Moğol kuvvetleri üst üste yaptıkları katliamlarla Merv ahalisinden kurtulanları da ortadan kaldırmışlardır. Bkz. Cüveynî, age., s. 175-176; D’ohsson, age., s. 120-121; Barthold, age., s. 548-549. 350 İbnü’l-Esîr, age., XII, 352-353; Nesevî, age., s. 40; Cûzcânî, age. (Moğol İstilası), s. 72; Cüveynî, age., s. 181-184; Hândmîr, age., III, 40. 351 İbnü’l-Esîr, age., XII, 353; Cüveynî, age., s. 181-182. 92 sonra Talekan’ın işgali ile uğraşan Cengiz’in yanına döndü.352 Cengiz Nesâ, Cüveyn, Beyhak, Serahs gibi birçok İslâm şehrine ordular sevkederek buraları işgal ve Herat’tan Sîstan’a kadarki bölgede yer alan meskûn mahalleri tahrip ettirdi.353 Batıya gönderilen Cebe ve Subutay Noyan kumandasındaki Moğol birlikleri de 618 Safer/1221 Mart-Nisan’ında Merâga’yı, 618 Receb/1221 Ağustos-Eylül’ünde Hemedan’ı ve 618 Ramazân/1221 Ekim-Kasım’ında Erdebil ve civarını işgal ile müslüman halkı katletmişlerdi. 354 Böylece 618/1221 senesi sonbaharına gelindiğinde evvelce Hârizmşah mülkü olup Moğollar tarafından istîlâ edilen bölgeler Kuzey’de Cend’den güneyde Sîstan’a, doğuda Seyhun kıyılarından batıda Irak-ı Acem’e uzanıyordu. Cengiz, Sultan Muhammed’in vefatıyla en büyük düşmanından kurtulmuştu. Evvelce belirttiğimiz gibi, babasının vefatından sonra Gürgenç’e gelen Celâleddîn, Moğolların Gürgenç’i kuşatmasından kısa süre önce şehirden ayrılmak mecburiyetinde kalmıştı. Temür Melik ile birlikte şehri terkeden Celâleddîn, rastladığı Moğol kıtalarıyla çarpışarak bunları dağıtmış, o sıralarda henüz Moğolların eline düşmemiş olan Nesâ’ya, oradan Nîşâbur’a gelmiş, yine o sıralarda emrindeki askerle birlikte Herat’tan çıkmış olan Herat hâkimi Emînülmülk ile birleşmiş, topladığı kuvvetlerle 618/1221 ilkbahar başında Gazne’ye gelmiş, burada Halaç emîrlerinden Seyfeddîn Buğrak ve bazı Hârizmli ve Gûrlu kumandanların askerlerinin de iştirakiyle 90.000 kişilik kuvvetli bir orduya sahip olmuştu.355 Celâleddîn Cengiz’in Şigi-Kutuku emrinde gönderdiği 30.000 Moğol askerini Pervan’da perişan etti ise de,356 ganimet taksiminde çıkan kavgada Seyfeddîn’in biraderinin öldürülmesi ve Emînülmülk’ün Seyfeddîn’e hakareti yüzünden Halaç 352 İbnü’l-Esîr, age., XII, 353; Cûzcânî, age. (Moğol İstilası), s. 72-73; Cüveynî, age., s. 165, 183. 353 Cüveynî, age., s. 164. Gûr, Garcistan ve Sîstan bölgelerindeki Moğol işgal ve katliamları hakkında bkz. Cûzcânî, age. (Moğol İstilası), s. 77-97. 354 İbnü’l-Esîr, age., XII, 336-337, 339-341, 342-343. 355 Nesevî, age., s. 43-45, 54; Cûzcânî, age. (Moğol İstilası), s. 69; Cüveynî, age., s. 343-344; Ebü’lFerec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 514; Taneri, age., s. 21-24; a. mlf., “Celâleddin Hârizmşah”, DİA, VII, 248-249. İbnü’l-Esîr’in (age., XII, 355) verdiği rakam 60.000’dir. 356 Gizli Tarih, s. 182; İbnü’l-Esîr, age., XII, 355-356; Nesevî, age., s. 54; Cûzcânî, age. (Moğol İstilası), s. 69-70; Cüveynî, age., s. 345-346; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 514. İbnü’l-Esîr (age., XII, 355) bu muharebede Moğol ordusunu Cengiz’in bir oğlunun idare ettiğini söylüyor ki bu yanlıştır. Nesevî (age., a. yer) ve Zehebî (Târîhu’l-İslâm, XLIV, 53) de yanlış olarak Tuluy’un Moğol ordusunun başında olduğunu ve savaş sırasında öldürüldüğünü söylemektedirler. 93 askerleri Celâleddîn’i terkettiler.357 Bundan sonra oğullarıyla birlikte bizzat Celâleddîn üzerine yürüyen Cengiz, Sind nehri kenarında vuku bulan şiddetli muharebede başlangıçta Celâleddîn’in müthiş bir gayretle Moğol ordusunu dağıtmasına rağmen ordusunu takviyelerle güçlendirerek Celâleddîn’i mağlubiyete uğrattı. Emînülmülk de dahil birçok İslâm askerinin şehid düştüğü bu savaşın sonunda Celâleddîn, Moğolların eline geçmemeleri için kendi hanımlarını nehre attırmaya mecbur kaldı; akabinde kendisini de atının üzerinde olduğu halde pervasızca Sind nehrine bıraktı ve salimen karşı sahile geçmeye muvaffak oldu (Şevvâl 618/Kasım 1221). 358 Bu savaş akabinde Gazne Ögedey tarafından işgal edilerek sağ kalan müslümanlar kılıçtan geçirildiği gibi, şehir de yağmalanarak ateşe verildi.359 Sağ kalan Hârizmşah askerleriyle Sind nehrinin karşı sahilinde buluşan Celâleddîn, Hind mıntıkalarına baskınlar vererek çok sayıda silah ve ganimet elde etti, kendisine Hindistan’da katılanlarla birlikte gitgide kuvvetlendi. Üç sene müddetle Hindistan’da bazı racalarla harbeden, Delhi Türk Sultanı Şemseddîn İltutmış, onun müttefiki Kobaca ve diğer Hind hâkimleri ile mücadelerde bulunup bazı muvaffakiyetler elde eden Celâleddîn, bir müddet sonra Hindistan’ın kendisi için tehlikeli olduğuna kanaat getirerek bu ülkeyi terketti.360 Celâleddîn’in Hindistan’a gitmesinden hemen sonra Cengiz de Bala Noyan ve Törbay Tokşin’i onun peşinden göndermişti. Bunlar bir müddet Multan’ı kuşatmışlar, ancak şiddetli sıcaklar sebebiyle kuşatmayı kaldırdıktan ve Multan, Lahor, Peşâver ve Melikfûr 357 İbnü’l-Esîr, age., XII, 356; Nesevî, age., s. 54-55; Cûzcânî, age. (Moğol İstilası), s. 70; Cüveynî, age., s. 346. 358 Gizli Tarih, s. 182; İbnü’l-Esîr, age., XII, 356-357; Nesevî, age., s. 55-56; Cûzcânî, age. (Moğol İstilası), s. 70; Cüveynî, age., s. 155-156, 347-349; Reşîdüddîn, age., II, 256; Ebü’l-Ferec, Abu’lFarac Tarihi, II, 515; a. mlf., Muhtasar, s. 14; Mükrimin Halil Yınanç, “Celâleddin Harzemşah”, İA, III, 49; Taneri, age., s. 25-26. Bu manzarayı seyreden Cengiz, hayretinden elini ağzına götürmüş ve oğullarına hitaben; “Böyle bir oğula sahip olan babaya ne mutlu, işte su ve ateş girdabından kurulup sahil-i selâmete vardı. Böyle bir adama adam demek yakışır” diyerek Celâleddîn’in şecaatine olan hayranlığını dile getirmiştir. Bkz. Cüveynî, age., s. 349; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, a. yer; D’ohsson, age., s. 129. Bununla birlikte Cengiz bu savaş sonunda barbarlıklarına bir yenisini ekleyerek Celâleddîn’in büluğa ermemiş küçük çocuklarını merhametsizce öldürtmüştür. Bkz. Nesevî, age., s. 55; Reşîdüddîn, age., II, a. yer; Ebü’l-Ferec, Muhtasar, s. 14. 359 İbnü’l-Esîr, age., XII, 357; Cûzcânî, age. (Moğol İstilası), s. 77. 360 Celâleddîn Mengübertî’nin Hindistan’daki vukuatı hakkında tafsilat için bkz. Nesevî, age., s. 56- 59, 61; Cüveynî, age., 349-353; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 515-516; Yınanç, “Celâleddin Harzemşah”, İA, III, 49; Taneri, age., s. 27-32. 94 bölgelerinde birçok yağma ve katliam yaptıktan sonra Sind nehrini geçerek Gazne’ye gelmişler, oradan da Cengiz’in yanına dönmüşlerdi.361 621/1224 senesinde Kirman’a, buradan da biraderi Gıyâseddîn Pîrşah’ın elindeki Isfahan’a gelerek burayı ele geçiren ve Fars Atabegi Sa‘d’ın kızı ile izdivaç eden Celâleddîn, biraderini mağlup edip kendisine muti kılarak resmen Hârizmşah sultanı oldu; Horasan, Mâzenderân ve Irak-ı Acem’de bulunan idarecileri tâbiiyetine aldı. 362 Halîfe Nâsır-Lidînillâh’ın elindeki topraklara taarruz etmeyi tasarlayan Sultan Celâleddîn Hûzistan’a geldi, Halîfe’nin ordusuyla mücadelelerde bulunduğu gibi Tüster’i muhasara etti, Basra’ya kadar uzanan akınlar yaptırdı. 363 622/1225 yazında Merâga’yı ve İldenizli Atabegi Özbek’in elindeki Tebriz’i zaptedip Azerbaycan’ı kendisine tâbi kıldıktan sonra 364 Türkiye Selçuklu Sultanı I. Alâeddîn Keykubâd’a elçi göndererek onunla dostça münasebet tesis etti,365 yine Dımaşk Eyyûbî hükümdarı el-Melikü’l-Mu‘azzam Îsâ ve Erbil Atabegi Muzafferüddîn Kökböri ile ittifak yaptı,366 Gürcülerle cihâda başladı.367 Hârizmşah veziri Şerefülmülk’ün Erzenürrûm arazisinde yağma yaptırması ve yağmacı Hârizmşah askerlerinin elCezîre Eyyûbî hükümdarı el-Melikü’l-Eşref’e ait Ahlat civarından geçerlerken Eyyûbî askerleri tarafından taarruza uğramaları üzerine Celâleddîn, 623/1226 sonbaharında Ahlat’ı muhasara etti. Ancak vali Husâmeddîn Alî’nin şiddetle karşı koyması ve Yıva Türkmenlerinin Celâleddîn’e tâbi Azerbaycan’a saldırması dolayısıyla Celâleddîn kuşatmayı kaldırarak bu Türkmenleri cezalandırdı.368 624/1227 senesinde Rey kurbundaki Dâmegân’a gelmiş olan Moğolları bozguna uğratan Sultan, Ahlat hâkimi Husâmeddîn Alî’nin Hârizmşahların Azerbaycan’daki topraklarına taarruzu sebebiyle Azerbaycan’a döndü. 625/1228 yazında da Isfahan 361 Gizli Tarih, s. 186; Cüveynî, age., s. 159; Reşîdüddîn, age., II, 257. 362 İbnü’l-Esîr, age., XII, 385-386; Nesevî, age., s. 61-63; Cüveynî, age., s. 353-355; Taneri, age., s. 33-37. 363 Celâleddîn’in Halîfe Nâsır-Lidînillâh ile mücadelesi hakkında kaynakça için bkz. 209 no’lu dipnot. 364 İbnü’l-Esîr, age., XII, 391-394; Nesevî, age., s. 69-70; Cüveynî, age., s. 357-359. 365 Nesevî, age., s. 69; İbn Bîbî, age., s. 369-372; Turan, Vesikalar, s. 82-83. 366 Sıbt, age., XXII, 273; Ebû Şâme, Terâcim, s. 144; İbn Vâsıl, age., IV, 145-146. 367 Sultan Celâleddîn’in Gürcülere karşı giriştiği gazâlar hakkında tafsilat için bkz. İbnü’l-Esîr, age., XII, 394-396, 412-415, 431; Nesevi, age., s. 70-71, 75-76, 78, 111-113; Cüveynî, age., s. 359-363, 368-371; Sıbt, age., XXII, 273; Yınanç, “Celâleddin Harzemşah”, İA, III, 50-51. 368 İbnü’l-Esîr, age., XII, 416-418, 421-424; Nesevî, age., s. 76-79; İbn Vâsıl, age., IV, 187-188, 189- 191. 95 yakınlarında daha kuvvetli bir Moğol ordusu ile harbetti, kendi ordusu bozuldu ise de Moğolları da geri çekilmeye mecbur etti.369 Sultan Celâleddîn Mengübertî, Gürcüler ve Moğollara karşı yaptığı gazâlar ile müslümanlar nezdinde yüksek bir mevki elde etmişti. Ne var ki büyük bir hata yaparak bir İslâm şehrine, Ahlat’a 626 Şevvâl/1229 Ağustos’unda ikinci defa yürüdü ve burayı muhasara etti. Gerek Halîfe Müstansır-Billâh, 370 gerek Eyyûbîlerle müttefik olan Sultan Alâeddîn Keykubâd elçiler vasıtasıyla Sultan Celâleddîn’e muhasarayı kaldırması yönünde ihtarda bulundular ise de, şehri kuşatan Hârizmşah askerlerinin 627 Cemâziyelevvel/1230 Nisan’ında şehri düşürerek şehirde bir kıyım gerçekleştirmeleri, taraflar arasında savaşı kaçınılmaz kıldı. el-Melikü’l-Eşref Mûsâ ile Alâeddîn Keykubâd kumandasındaki Eyyûbî-Selçuklu ordusu ile Celâleddîn Mengübertî ile Erzenürrûm meliki Rükneddîn Cihânşah idaresindeki HârizmşahErzenürrûm ordusunun 627 Ramazân/1230 Ağustos’unda Erzincan yakınlarındaki Yassıçimen ovasında giriştikleri muharebede Hârizmşah ve müttefikleri bozguna uğradı. Muharebeden kısa süre sonra taraflar arasında sulh akdolundu ve Celâleddîn Azerbaycan’a çekildi.371 616-619/1219-1222 seneleri arasında Asya’nın müslümanlarla meskûn geniş kısmının altını üstüne getirmiş ve Hârizmşah ülkesine tamamen hâkim olmuş olan Cengiz, evvelce istîlâ ettiği Kuzey Çin’de isyanlar başgösterdiği için 619/1222 sonbaharında dönüş yoluna çıkmış, 621/1224 yazında payitahtına varmış, isyan halindeki Tangutları itaate aldığı sıralarda, Ramazân 624/Ağustos 1227’de 369 İbnü’l-Esîr, age., XII, 432-433, 438-440; Nesevî, age., s. 84-87; Cüveynî, age., s. 366-367; Taneri, age., s. 73-76; Yınanç, “Celâleddin Harzemşah”, İA, III, 50. 370 Nâsır-Lidînillâh 622 Ramazân /1225 Ekim’inde vefat etmiş, yerine evvelâ Zâhir-Biemrillâh geçmiş, onun da 623/1226’da vefatı üzerine hilâfete Müstansır-Billâh gelmişti. Bkz. İbnü’l-Esîr, age., XII, 398, 401-402, 418, 420. 371 Celâleddîn Mengübertî’nin Ahlat muhasarası, bu arada gelişen hadiseler ve Yassıçimen Muharebesi hakkında tafsilat için bkz. İbnü’l-Esîr, age., XII, 450-451, 453-455; Nesevî, age., s. 115- 133; İbn Nazîf, age., s. 183-186, 197-199, 200, 202, 204-216; Sıbt, age., XXII, 303-305; Ebû Şâme, Terâcim, s. 159; İbn Bîbî, age., s. 374-400; Cüveynî, age., s. 371-377; İbn Vâsıl, age., IV, 294-301; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 527-529; Yazıcızâde, age., s. 427-465; Müneccimbaşı, Câmi‘u’d-Düvel, s. 67; Turan, Türkiye, s. 386-393; a. mlf., Vesikalar, s. 95-101; Taneri, age., s. 67- 72; Kaya, age., s. 195-222; Uyumaz, age., s. 52-63; Yınanç, “Celâleddin Harzemşah”, İA, III, 51-52. Ebü’l-Ferec (Abu’l-Farac Tarihi, II, 529) Sultan Celâleddîn’in sulha yanaşmadığını söylemektedir. 96 ölmüştü.372 Takriben iki yıl sahipsiz kalan Moğol tahtına Cengiz’in vasiyeti gereği oğullarından Ögedey geçti. 373 Ögedey, Celâleddîn Mengübertî’yi ortadan kaldırmak maksadıyla Cengiz’in batıya gönderdiği Çormagan Noyan’ı yedek kuvvetlerle desteklemişti.374 Yassıçimen’de mağlup olduktan sonra, 30.000 kişilik bir kuvvetin başında bulunan Çormagan’ın Ceyhun’u geçerek batıya ilerlediği haberini alan Celâleddîn; Halîfe’den, Alâeddîn Keykubâd’dan ve Eyyûbî hükümdarlarından imdat istedi ise de onun evvelce Ahlat’ta müslümanlara karşı icra ettiği fiiller sebebiyle İslâm hükümdarları ondan yüz çevirdiler. 375 628/1231 yazında el-Cezîre bölgesine gelen ve Diyârbekir kurbunda Dicle nehri kenarında Moğolların baskınına uğrayarak Meyyâfârikîn’e (Silvan) doğru firar eden Celâleddîn, bu bölgede kimliği tayin edilemeyen kimseler tarafından hazin şekilde öldürüldü.376 Yassıçimen akabinde sağa sola dağılmış olan Hârizmşah kuvvetlerinin büyük kısmı ise Türkiye Selçuklu hükümdarı Alâeddîn Keykubâd tarafından himaye edildiler.377 XIII. asır başından 617/1220 senesine kadar Şark’ın en büyük İslâm imparatorluğu olma vasfını hâiz Hârizmşahlar Devleti, bütün Ortaçağ’ın en acımasız 372 Gizli Tarih, s. 187-190; Reşîdüddîn, age., II, 260-264; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 522- 523; D’ohsson, age., s. 142-144; Grousset, age., s. 256-257; Roux, age., s. 224-228; Özdemir, age., s. 178-179. 373 Gizli Tarih, s. 190-191; Cüveynî, age., s. 187-189; Reşîdüddîn, age., II, 311-312; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 525-526; a. mlf., Muhtasar, s. 15-16. 374 Gizli Tarih, s. 184, 191. 375 İbnü’l-Esîr, age., XII, 458-459, 461; Cüveynî, age., s. 378. 376 Sultan Celâleddîn Mengübertî’nin şehâdeti hakkında bilgi veren kaynakların ifadeleri çelişiktir. Nesevî (age., s. 155-158) baskından sonra dağlık bölgeye kaçan Celâleddîn’in, kardeşi Ahlat’ta Hârizmşahlar tarafından öldürülen bir Kürt’ün mızrağıyla öldüğünü söylemektedir. Cüveynî (age., s. 380-384; ayrıca bkz. Mustafa b. Abdurrahmân, age., vr. 82a) Sultan’ın Âmid bölgesinde “nasıl bir av yakaladıklarını bilmeyen” eşkıyalar tarafından elbiselerine tamah edilerek öldürüldüğünü kaydeder. İbn Kesîr (age., XIII, 264) evvelce kardeşi Hârizmşah askerleri tarafından öldürülen bir çiftçinin Celâleddîn’i uykusunda öldürdüğünü belirtir. Ebü’l-Ferec’e (Abu’l-Farac Tarihi, II, 529) göre Sultan, dağlarda kendisini tanımayan Kürtler tarafından öldürülmüştür. İbn Kesîr’in (age., XIII, 264) rivayeti Celâleddîn’in Meyyâfârıkîn taraflarında bir çiftçi tarafından ağırlandığı, ancak Celâleddîn’in uyuması üzerine çiftçinin ona hıyânet ederek onu uykusunda bir balta ile öldürdüğü şeklindedir. İbnü’l-Esîr (age., XII, 460-462, 465) ise Celâleddîn’in uğradığı baskından bahsettikten sonra onun akıbetini öğrenemediğini söylemektedir. 377 Sultan Keykubâd, Celâleddîn’in vefatından sonra Bitlis bölgesinde başıboş vaziyette dolaşarak bölgedeki istikrarı zedeleyen Hârizm kumandanlarını hizmetine alarak bunlara Erzincan, Amasya, Lârende, Niğde gibi mühim yerleri de iktâ olarak vermiştir. Sultan Keykubâd’ın maksadı Türkiye’nin şark sınırlarında istikrarı sağlamak olduğu gibi, muhtemel Moğol karşılaşmasına tedbir olarak Moğollarla evvelce savaşmış tecrübeli kumandanlardan da istifade etmekti. Bkz. İbn Bîbî, age., s. 419-421, 423; Turan, Türkiye, s. 398-399; Uyumaz, age., s. 63-64; Kaymaz, Anadolu Selçuklularının İnhitatında İdare Mekanizmasının Rolü, TTK, Ankara 2011, s. 85. İbn Vâsıl (age., IV, 325) bu Hârizmşah askerlerinin takriben 12.000, Ebü’l-Ferec (Abu’l-Farac Tarihi, II, 530) ise 10.000 süvariden oluştuğunu kaydeder. 97 ve kan dökücü müstevlîsi olan Cengiz idaresindeki Moğollar eliyle üç dört sene gibi kısa bir süre zarfında yıkılmıştı. Kaynaklarımız bütün müslüman Asya’yı korkunç yıkımlara uğratan bu istîlânın bilançosu hakkında kifâyet miktarı malumat vermektedirler. İşgal edilen şehirlerin müslüman ahalisi katliamlara ve tecavüzlere uğratılmış, ilim merkezleri tahrip edilmiş, yüz binlerce müslüman ikamet mahallini, vatanını terketmek mecburiyetinde kalmıştır. Bununla birlikte Moğollara metanetle karşı duran çok sayıda İslâm kumandanı hakkında da elimizde yeterli bilgi mevcuttur. Bunların belki en başında gelen Celâleddîn Mengübertî Moğollarla mücadeleyi sürdürmüş, zaman zaman onlara galip de gelmiştir. İslâm tarihinin sayılı kahramanlarından olduğu halde askerî muvaffakiyetlerini takip edecek siyâsî başarılar elde etme kabiliyetinden mahrum olan Celâleddîn’in vefatı ile Hârizmşahlar tarihe mâl olmuştur. 378 Mücadeleci kişiliği, pervasızlık derecesinde şecaati ve İslâm düşmanlarına karşı giriştiği gazâlar ile müslümanların gönlünde bir dönem taht kurmuş olan Celâleddîn siyâsî hırslarının kurbanı olmuş, İslâm âleminde büyük uğraşlarla elde ettiği haklı şöhretini kendi eliyle tarümar etmiş, tabiatıyla Moğollar karşısında kendisine yardım edecek müttefikler bulamamıştır. 624/1227’de Cengiz’in ölümü, 628/1231’de de Celâleddîn’in vefatıyla dünya tarihinin çok hareketli bir safhası sona ermiş oluyordu. Bu tarihten sonra Moğollar Türkiye Selçuklularını, Eyyûbîleri ve Abbâsî Hilâfeti’ni tehdide başlayacaklardır. İstîlânın Avrupa’ya ve Anadolu’ya uzanacak olan kısmı ise çalışmamızın dışında kalmaktadır. B. ÖGEDEY VE GÜYÜK DEVİRLERİNDE İSTÎLÂNIN SEYRİ Cengiz’in üçüncü oğlu olan Ögedey’in (626-638/1229-1241) Moğol tahtına cülus ettiği dönemde istîlâ zayıflamakla birlikte Moğollar Ortadoğu’daki, bilhassa hilâfet topraklarındaki mahallerde görülmekte ve mezkûr bölgelerde yağma hareketlerinde bulunmaktaydılar. Bu cümleden olarak Celâleddîn Mengübertî üzerine sevkedilmiş olan Çormagan’ın birlikleri gerek Celâleddîn ile karşılaşmadan evvel, gerekse onun vefatından sonra Âmid ve Meyyâfârıkîn bölgelerinde yağma ve katliam yapmışlar, bugünkü Siirt bölgesi halkını kılıçtan geçirmişlerdi. 628/1231 yılında Âmid çevresinde 15.000 civarında müslüman379 Moğollar tarafından 378 Turan, Türkiye, s. 393; Taneri, age., 85-86; Yınanç, “Celâleddin Harzemşah”, İA, III, 52. 379 Sıbt İbnü’l-Cevzî (age., XXII, 309) 20.000 küsur müslümanın şehid edildiğini söylemektedir. 98 katledilmişti. Moğol birlikleri karşılarına hiçbir kuvvetin çıkmamasından cesaretle Mardin ve Nusaybin havalileri, Sincâr, Habur ve Arabân’da katliamlar gerçekleştirmişlerdi. Bitlis, Bârgirî ve Erciş de yağmalanan ve halkı öldürülen mevkiler arasındaydı. Yine Moğol kuvvetlerinin bir kolu Erbil köylerini yağmalamış, Muzafferüddîn Kökböri Erbil ve Musul askeriyle onları karşılamaya hazırlanmış, ancak bu birlikler Moğolların Dakūka havalisinde tahribat yaptıktan sonra Azerbaycan’a çekildiklerini öğrenince bir ileri harekâta kalkışmamışlardı (Zilhicce 628/Eylül-Ekim 1231). 380 629/1232 senesinde Moğol birlikleri tekrar bölgeye gelerek bu kez Harran civarında katliam ve tahribat yaptılar.381 633/1235 senesinde Moğollar yine hilâfet toprakları içinde kalan Erbil’e382 hücum edince Halîfe Müstansır-Billâh Cemâleddîn Kuştemür kumandasındaki asker ve gönüllülerden oluşan bir orduyu Moğollar üzerine gönderdi ise de Moğolların çekildiğine dair haber üzerine hilâfet ordusu Bağdâd’a döndü.383 Aynı sene Moğol kuvvetleri tekrar Erbil ve Musul havalisine gelerek yağma ve katliamda bulunduktan, Sincar önlerinde bir ticaret kervanını yağmalayıp tüccarları da öldürdükten sonra geri çekildiler.384 634/1236 yılında bu kez Baycu Noyan komutasında olarak Erbil’i kırk gün kadar muhasara edip düşüren, şehirdeki evleri ateşe veren ve iç kaleye kapanmış olan müslümanların susuzluktan kırılmasına sebep olan Moğollar, Halîfe’nin Erbil’e imdat için peş peşe yola çıkardığı Şemseddîn Arslan Tegin, Mücâhidüddîn Aybeg ve Şerefeddîn İkbâl eş-Şarâbî’nin kuvvetlerinin yaklaştığını haber alarak, ahalinin kendilerine verdikleri malları teslim aldıktan sonra şehri terkettiler.385 635/1237 tarihinde Erbil ve Dakūka arazisine giren, ayrıca Samerrâ şehri ahalisini katleden Moğol birlikleri, Şerefeddîn İkbâl eş-Şarâbî kumandasındaki hilâfet ordusunun yaklaştığını öğrenince geri çekildiler. Ancak onlara yetişen hilâfet kuvvetleri bazı Moğol askerlerini öldürüp, bazılarını da esir almaya muvaffak oldu. Bundan sonra 380 İbnü’l-Esîr, age., XII, 462-465; Sıbt, age., XXII, 308-309; İbn Vâsıl, age., IV, 324-328; Nüveyrî, age., XXVII, 234-235. Celâleddîn’in yokluğu sebebiyle Azerbaycan da Moğol tâbiiyetine girmişti. Bkz. İbnü’l-Esîr, age., XII, 465-467. 381 Sıbt, age., XXII, 315-316. 382 Muzafferüddîn Kökböri 630/1233’te vefat edince Erbil, Kökböri’nin vasiyeti gereği hilâfet topraklarına katılmıştı. Bkz. Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 533; Bezer, age., s. 120; Sâmî esSakkâr, “Erbil”, DİA, XI, 273. 383 İbnü’l-Fuvatî, age., s. 80; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVI, 13; Özdemir, age., s. 195. 384 Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 536; a. mlf., Muhtasar, s. 18-19; Eskikurt, age., s. 107. 385 Sıbt, age., XXII, 340; İbnü’l-Fuvatî, age., s. 89-90; Reşîdüddîn, age., II, 397; Zehebî, Târîhu’lİslâm, XLVI, 18-19; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 536; a. mlf., Muhtasar, s. 19. 99 Bağdâd’da emniyet tedbirleri alındı, surlara mancınıklar yerleştirildi.386 Bu hadiseden kısa süre sonra Moğolların daha kalabalık kuvvetlerle Bağdâd civarına yaklaştığının haber alınması, Halîfe’yi el-Cezîre bölgesindeki İslâm hükümdarlarından yardım istemeye mecbur etti. Bazı Eyyûbî meliklerinin gönderdiği yardımlarla 7000 kişiye vasıl olan hilâfet ordusu, 5000 kişilik Moğol ordusuyla Bağdâd’a çok yakın bir mevki olan Hânikîn’de karşılaştı ise de mağlup olarak Bağdâd’a çekildi. Moğollar ise Bağdâd üzerine yürümeyerek geri döndüler.387 Yassıçimen Savaşı’ndan sonraki dönemde Çormagan idaresindeki Moğol kuvvetleri Türkiye Selçuklu Devleti’ni de tacize başlamışlardı. 629/1231-1232 senesinde Moğolların Sivas civarında katliam ve yağmada bulunması üzerine Sultan I. Alâeddîn Keykubâd bölgeye seçme askerler gönderdiyse de Moğollar bölgeden hızla çekilmiş olduklarından onların sayıları ve saldırılarının mahiyeti hakkında malumat alınamadı. Kısa süre sonra Sultan, Emîr Kemâleddîn Kâmyâr’ı Moğolların yağmaladığı Ahlat, Bitlis, Van, Vastan, Adilcevaz yörelerine göndererek buraları Selçuklu topraklarına kattığı gibi buralarda bayındırlık ve iskan faaliyetleri başlattı, halkın tekrar buraya yerleşmesine çaba sarfetti, bölgedeki kaleleri de tahkim ettirdi. 388 Sultan’ın tedbirleri bununla kalmadı; bu Moğol yağmasından kısa süre sonra Ögedey’e elçi göndererek ona tâbi olup vergi vereceğini bildirdi. Buna cevaben Sultan’ın bizzat huzuruna gelmesi halinde Rum ülkesinin kendisinde kalacağını söyleyen Ögedey,389 633/1236 yılında Sultan’a bir yarlıg390 göndererek ondan “il” yani kendisine tâbi ve müttefik olmasını istedi. Ancak ülkesinin ve müslümanların menfaati adına bunu kabul eden ve Ögedey’e gönderilmek üzere 386 İbnü’l-Fuvatî, age., s. 96-97; Reşîdüddîn, age., II, 397; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 538; a. mlf., Muhtasar, s. 19; Özdemir, age., s. 197-198. 387 İbnü’l-Fuvatî, age., s. 97-99; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 539; a. mlf., Muhtasar, s. 19. Zehebî (Târîhu’l-İslâm, XLVI, 25) Moğol ordusunu 10.000 kişi olarak göstermektedir. 388 İbn Bîbî, age., s. 415-419; İbn Nazîf, age., s. 255; Turan, “Keykubâd I.”, İA, VI, 656; Uyumaz, age., s. 73-74. Sultan, şarktaki bu bölgeleri imar ve bölgedeki kaleleri tahkim ile, muhtemel bir Moğol saldırısını henüz Anadolu sınırlarının başında karşılamayı ve bu saldırının iç bölgelere girmesine müsaade etmemeyi hedefliyordu. Böylece Moğollar geldiği takdirde kuvvetli ve aşılması güç bir şark sınırı ile karşılaşacaklardı. Bkz. Turan, Türkiye, s. 397. 389 Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 532; a. mlf., Muhtasar, s. 18. 390 Türkçeden Moğolcaya geçmiş olan “yarlıg” kelimesi fermana tekabül etmekte olup, Moğol hanlarının ekseriyetle tâbi hükümdarlara gönderdiği buyrukları ihtiva eden vesikanın adıdır. Bkz. Ömerî, age., III, 105, 1 no’lu dipnot; Kalkaşendî, age., IV, 423-424; İlyas Kamalov, “Yarlık”, DİA, XLIII, 334-335. 100 hediyeler hazırlatan Sultan Keykubâd 634/1237 yazının başında vefat etti.391 Ne yazık ki Alâeddîn Keykubâd’ın oğlu ve halefi olan II. Gıyâseddîn Keyhusrev babası gibi kabiliyetli bir hükümdar değildi. 641/1243 tarihinde vuku bulacak olan Kösedağ Savaşı, Anadolu’yu Moğol işgaline açık hale getirecekti.392 Anlaşıldığı üzere Sultan Keykubâd, evvelce Celâleddîn Mengübertî’ye Moğollarla iyi geçinme yönünde yaptığı tavsiyeyi393 bizzat tatbik etmiş, müslümanların selameti namına bu güçlü düşmanla uzlaşma ve barışçı bir siyaset izleme yoluna gitmiştir.394 Moğolların, Keykubâd döneminde değil de oğlu II. Gıyâseddîn döneminde Türkiye Selçuklu Devleti’nin zaaflarının farkına vararak Anadolu’yu istîlâya girişmeleri, Sultan I. Alâeddîn Keykubâd’ın güttüğü Moğol siyasetinin ne derece isabetli olduğunu ve Türkiye’yi nasıl istîlâdan koruduğunu göstermeye kâfidir.395 Ögedey’in 639/1241’de ölümünün ardından karısı Töregene nâibe sıfatıyla Moğolları idare etmeye başlamıştı. Onun niyâbet devresine tekabül eden 643/1245 senesinde Moğol birlikleri tekrar Irak’ta göründüler. Erbil’e saldıran ve oradan Bağdâd yakınlarına gelen 16.000 kişilik Moğol ordusu, Cebelü Hımrîn’de Halîfe Müsta‘sım-Billâh’ın396 gönderdiği, aralarında çok sayıda gönüllü ve başlarında Şerefeddîn İkbâl eş-Şarâbî bulunan hilâfet ordusu ile karşılaştı. Birinci gün az bir müddet savaşıldı, ikinci gün ise İslâm ordusu Moğolların çekildiğini müşahede 391 İbn Bîbî, age., s. 437-440; Yazıcızâde, age., s. 500-503; Turan, Türkiye, s. 405-407; Uyumaz, age., s. 89-90. 392 Uyumaz, age., s. 91. Kösedağ Savaşı hakkında geniş malumat için bkz. İbn Bîbî, age., s. 493-502; Yazıcızâde, age., s. 549-558; Anonim Selçuknâme, s. 43; Aknerli Grigor, age., s. 16-17; Ebü’l-Ferec, Muhtasar, s. 19-21; Aksarâyî, age., s. 35; Claude Cahen, Osmanlılardan Önce Anadoluda Türkler, (trc. Yıldız Moran), E Yayınları, İstanbul 1979, s. 144-145; V. Aleksandroviç Gordlevski, Anadolu Selçuklu Devleti, (trc. Azer Yaran), Onur Yayınları, Ankara 1988, s. 64-65; Turan, Türkiye, s. 451-457; a. mlf., “Keyhusrev II.”, İA, VI, 625-626; Kaymaz, II. Gıyâsü’d-dîn Keyhüsrev, s. 89-99; Faruk Sümer, “Kösedağ Savaşı”, DİA, XXVI, 272-273. 393 Sultan Keykubâd, Celâleddîn’e, Moğollar gibi İlâhî takdirin temşiyet vermesiyle yayılan bir kavme karşı ancak onlarla sulh yapılarak durulabileceğini söylemişti. Bkz. İbn Bîbî, age., s. 377-378. 394 Turan, Türkiye, s. 407; a. mlf., “Keykubâd I.”, İA, VI, 655; Gordlevski, age., s. 64; Uyumaz, age., s. 102; Kaymaz, II. Gıyâsü’d-dîn Keyhüsrev, s. 21. 395 Turan, Türkiye, s. 408; Kaymaz, İdare Mekanizmasının Rolü, s. 125. Claude Cahen (Anadoluda Türkler, s. 141) Moğolların işgal ettikleri yerlerdeki durumlarını sağlamlaştırmadan daha büyük istîlâ hareketlerine girmediklerini söylemekte; Sultan Keykubâd’ın saltanatının son zamanlarına tekabül eden yıllarda, Moğolların büyük hanın halefinin kim olacağı mevzuu ile meşgul olmaları dolayısıyla Türkiye Devleti’ni itaate almayı ertelediklerini iddia etmektedir. Osman Turan (Türkiye, s. 407-408) ise bizce daha isabetli bir görüş serdederek, Moğolların Anadolu’ya daha önce saldırmamalarına sebep olarak onların Alâeddîn Keykubâd’ın gücünün ve Anadolu kalelerinin muhkemliğinin farkında olmalarını göstermektedir. 396 Müstansır-Billâh 640/1242 senesinde vefat etmiş, oğlu Müsta‘sım-Billâh hilâfet makamına cülus etmişti. Bkz. İbnü’l-Fuvatî, age., s. 127, 129; Süyûtî, Târîhu’l-Hulefâ, s. 705-706, 708. 101 etti.397 Çok kısa süre sonra bir Moğol birliğinin Düceyl bölgesinde yağma ve katliam yaptığına dair haberler gelince İslâm ordusundan 3000 süvari bölgeye avdet etti ise de Moğollar saldırılarını tamamlamış ve her zaman olduğu gibi hızla uzaklaşmışlardı.398 Ögedey’in hanlığından ve karısı Töregene’nin takriben beş sene süren nâibeliğinden sonra Ögedey’in oğullarından Güyük (644-645/1246-1248) Moğol tahtına çıktı. Güyük’ün han seçildiği kurultayda Moğol han ailesi ileri gelenlerinden başka Moğolların Horasan, Mâverâünnehr ve Türkistan’ın idaresine tayin ettikleri kimseler, Irak, Azerbaycan, Lûristan, Şirvan, Türkiye Selçuklu idarecileri, Kirman, Fars reisleri, Alamut hâkimi, Gürcü tahtının varisleri, Haleb ve Musul murahhasları ve Papalık elçileri ile birlikte Halîfe Müsta‘sım-Billâh’ın temsilcisi Kâdi’l-Kudât Fahreddîn de hazır bulunuyordu.399 Güyük cülus merasiminden sonra hazır bulunan tüm hükümdar yahut murahhaslara yarlıglar verip her birini taltif ettiği halde Alamut hâkimi ile Halîfe’nin elçisini azarladığı gibi, Halîfe’ye de tehditkar bir mesaj gönderdi; zira Çormagan’ın oğlu Siremün’den Halîfe aleyhinde raporlar alınmıştı.400 397 İbnü’l-Fuvatî, age., s. 162; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 545; Özdemir, age., s. 203-204. Reşîdüddîn (age., II, 397) Moğolların Cebelü Hımrîn’e vasıl olan İslâm ordusundan kaçtığını, müslümanların Moğolları kovalarken birçoğunu öldürdüğünü, Erbil havalisinin böylece kurtarıldığını söylemektedir. 398 İbnü’l-Fuvatî, age., s. 163. 399 Cüveynî, age., s. 234; Reşîdüddîn, age., II, 392; Carpini, age., s. 119-120; Ebü’l-Ferec, Abu’lFarac Tarihi, II, 546; a. mlf., Muhtasar, s. 22. 400 Cüveynî, age., s. 239; Reşîdüddîn, age., II, 394; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 546-547; a. mlf., Muhtasar, s. 22. Esasen Güyük’ün İslâm düşmanlığı meşhurdu ve bizce o, müslümanların dinî riyasetini temsil eden zat ile haberleşmekten ve müzakerede bulunmaktan imtina ediyordu. Bununla birlikte kaynaklarımızdan İbnü’l-Fuvatî’nin (age., s. 200) nakline göre Halîfe Müsta‘sım-Billâh, Ahmed İbnü’l-Huzdâdî adlı kimseyi de iki kez Güyük’e elçi olarak göndermiştir. Yeri gelmişken H. Ahmet Özdemir’in mevzu ile alakalı olarak yaptığı küçük bir yanlışı da düzeltmeye çalışalım. Özdemir Moğol İstilâsı adlı son derece kıymetli ve faydalı çalışmasında (age., s. 211-212) İbnü’lFuvatî’yi kaynak göstererek; söz konusu elçilik vazifesini Mukalled b. Ahmed İbnü’l-Huzdâdî adlı tacirin gerçekleştirdiğini, bu vazifenin 649/1251 yılında mezkûr şahıs tarafından yerine getirildiğini, İbnü’l-Fuvatî’nin Güyük ile Mengü’yü karıştırdığını ve bu elçinin Güyük’e değil Mengü’ye gönderilmiş olması lazım geldiğini söylemiştir. Oysa İbnü’l-Fuvatî’nin nakline baktığımızda bunların doğru olmadığını anlıyoruz. Bir kere İbnü’l-Fuvatî’nin elçilik vazifesiyle ilgili kurduğu cümle وهذا“ المذكور أحمد “ibaresiyle başlamaktadır ki, buradan elçi olarak Mukalled b. Ahmed’in değil, bu zatın babası olan Ahmed’in elçilik yaptığı açıkça anlaşılmaktadır. İkinci olarak; İbnü’l-Fuvatî’nin verdiği 649/1251 tarihi Ahmed İbnü’l-Huzdâdî’nin elçilik vazifesini yerine getirdiği tarih değil, onun oğlu Mukalled b. Ahmed’in kendi amca kızıyla izdivaç ettiği tarihtir. Zira tarihçimiz söz konusu tarih için “...أحمد بن مقلد تزوج فيها و “cümlesini kurmuştur. Yani İbnü’l-Fuvatî elçiliğin hangi tarihte gerçekleştiği ile alakalı bir bilgi vermemiştir. Dolayısıyla 649/1251 tarihinde evlenen Mukalled’in babası olan ve yine İbnü’l-Fuvatî’ye göre 652/1254’te vefat etmiş olan Ahmed İbnü’l-Huzdâdî’nin bu son tarihten evvelki herhangi bir vakitte Güyük’e elçi olarak gönderilmesi akıldan uzak değildir ki, İbnü’l- 102 Güyük, batıdaki ülkelerin; Anadolu, Musul, Haleb ve el-Cezîre bölgelerinin işlerini Elçigiday’a havale etti, Alamut Batınîlerini ortadan kaldırmak için her idarecinin 10 askerinden ikisini Elçigiday’a vermelerini emretti.401 Anlaşıldığına göre Güyük bir batı seferi tasarlamaktaydı, ancak onun ani ölümü ile büyük batı seferi Mengü dönemine ertelenmiş oldu.402 Görüldüğü üzere Sultan Muhammed Hârizmşah’ı takip eden Cebe ve Subutay kuvvetlerinden sonra Celâleddîn’in üzerine sevkedilen Çormagan, Ögedey devrinde Irak’ta askerî faaliyetlerde ve katliamlarda bulunmuş, Celâleddîn’in vefatı akabinde de Çormagan’a ve onun yerini alan Baycu Noyan’a tâbi kuvvetler zaman zaman Azerbaycan ve Hemedan bölgelerinden Erbil, Musul ve Bağdâd istikametinde taarruzlar yapmışlar, müslüman ahaliyi katlederek yağma ve tahripte bulunmuşlardı. Türkiye Selçukluları ise Kösedağ mağlubiyetinden sonra istiklallerini yitirmişler, Moğollara tâbi hale gelmişlerdi. Bu şekilde Moğol idaresi, müslümanlara adeta sıranın Irak ve Suriye’de olduğunu hissettirmekteydi. Güyük’ün kısa süren hanlığı devrinde İslâm dünyası üzerinde tesiri kısmen zayıflayan istîlâ, Mengü’nün Moğol tahtına cülusuyla birlikte Cengiz dönemindeki hareketliliğine ulaşacak ve İslâm âlemini bir kez daha büyük felaketlere uğratacaktı. C. MENGÜ DEVRİ MOĞOL İSTÎLÂSI Güyük’ün kısa süren hanlığından ve ölümünden sonra bu kez onun karısı Oğul Gaymış nâibe sıfatıyla Moğol tahtını idare etmeye başladı.403 Onun niyâbeti devrine tekabül eden 647/1249 senesinde Moğollar Hânıkîn’e gelerek birçok yerleşim yerini yağmalayıp müslümanları katlettiler. Bu haberler üzerine bütün Bağdâd ahalisi silahlı vaziyette nöbet tutmaya başladıysa da Dakūka’da korkunç Fuvatî’nin aynı yerde Moğol hanının adını “خان كيل) “Küyül Han, Güyük Han?) şeklinde vermiş olması bu hanın Mengü değil Güyük olduğunu göstermektedir. 401 Cüveynî, age., s. 239; Reşîdüddîn, age., II, 394. Moğolların adı geçen bölgelere idareci tayin ettiği Elçigiday 644-649/1246-1251 arasında bu vazifeyi yapmış, 650/1252’de Mengü tarafından idam edilmiştir. Bkz. Grousset, age., s. 353. 402 Cüveynî, age., s. 241; Reşîdüddîn, age., II, 395. 403 Cüveynî, age., s. 243; Reşîdüddîn, age., II, 400; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 553; a. mlf., Muhtasar, s. 23. 103 katliam, tecavüz ve tahribatta bulunan Moğolların bölgeden çekildikleri haber alındı. 404 649/1251 yılına kadar Moğol hanedanında süren kargaşadan sonra toplanan kurultayda, evvelâ Çoçi’nin oğlu olup Moğol han ailesinin en yaşlı şehzâdesi bulunan ve istîlânın Avrupa’ya uzanan kolunu idare eden Batu’nun han seçilmesi fikri ileri sürülmüştü. Bununla birlikte bizzat Batu’nun reyi dikkate alınarak Tuluy’un oğlu Mengü, Moğol hanı ilan edildi.405 Otoriteyi sağlamaya muvaffak olan Mengü Han, bazı idarî düzenlemelerde bulunduktan sonra Moğol imparatorluğunun doğu ve batı yönünde genişlemesi için planlar yapmaya başlamış, bu planları hayata geçirecek şahısları da kardeşleri arasından intihap etmişti. Mengü, kardeşi Kubilay’ı Çin seferine memur ettiği gibi, kendisinde cihangirlik alâmetleri gördüğü diğer kardeşi Hülâgû’yu da İsmâilîlerin elinde bulunan mevkilerin ve İslâm topraklarının Moğol istîlâsından masûn kalmış kısmının işgali ile görevlendirdi.406 Moğol hanedanındaki İslâm ülkelerini istîlâ etme zihniyeti -Ögedey ve Güyük dönemlerinde istîlânın zayıflamasına rağmen- tazeliğini muhafaza ediyordu. Hülâgû’nun İsmâilî seferi devam etmekte iken Mengü’nün Halîfe Müsta‘sımBillâh’tan hilâfet topraklarındaki kaleleri ve tahkimâtı yıktırmasını istemesi bunun göstergesiydi.407 Böylelikle han, Bağdâd ve civarını ciddi mukavemetle karşılaşmaksızın düşürmeyi tasarlıyordu. Yine böylelikle yoğun nüfusun ve münbit toprakların bulunduğu tüm İslâm ülkeleri Moğol tâbiiyetine girecek, Cengiz’den beri bir Moğol mefkûresi olarak tebarüz etmiş olan dünya hâkimiyeti yolunda büyük bir adım atılmış olacak, Cengiz yasası Ceyhun’dan Mısır’a değin icra olunacaktı.408 Bu arada Baycu’nun Alamut İsmâilîleri ve Abbâsî Halîfesi hakkında şikayetleri de 404 İbnü’l-Fuvatî, age., s. 188. 405 Cüveynî, age., s. 460-462; Reşîdüddîn, age., II, 401-402; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 553; a. mlf., Muhtasar, s. 23-24; Hândmîr, age., III, 58. 406 Cüveynî, age., s. 495-498; Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 13; Rubruk, age., s. 112; Deguignes, age., VI, 7. 407 Halîfe Müsta‘sım-Billâh -muhtemelen sulh tesis etmek maksadıyla- tıpkı evvelce Güyük’e gönderdiği gibi Mengü’ye de elçi göndermişti. 652/1254 senesinde, yani Hülâgû batı seferine çıktıktan bir süre sonra Karakurum’a gelen Fransisken rahibi Wilhelm von Rubruk’un (age., s. 126) anlattığı üzere bu hilâfet elçisi Mengü’nün nezdine gelmiş ve bu elçi vasıtasıyla Halîfe’ye, hilâfet topraklarında bulunan kalelerin ve bunların tahkimâtının yıktırılması yönünde Moğol hanının emirvâri istekleri iletilmişti. 408 Preiss, age., s. 12. 104 Mengü’ye batı seferi için yeni sebepler, daha doğru tabirle bahaneler temin etmekteydi. 409 1. Hülâgû’nun Batı Seferine Memur Edilmesi ve İsmâilî Seferi Mengü, batı ülkelerinin istîlâsı vazifesini Hülâgû’ya tevdi etmişti; buna göre İran, Suriye, Mısır, Anadolu ve İrmîniyye tam tâbiiyete alınacak, tâbiliği reddeden ülkeler baştan başa çiğnenecek ve bütün bu ülkeler İlhan410 Hülâgû’nun taht-ı idaresinde olacaktı. Baycu ve Çormagan, Hülâgû’nun kuvvetleriyle birleşeceklerdi. Keşmir bölgesine sevkedilen Dayır Bahadır da Hülâgû’nun emrine tâbi olacak; Balagay, Kuli, Teküdar411 ve Buka Timur adlı kumandanlar Hülâgû’nun hizmetinde bulunacaklardı. Moğol ordularındaki her 10 askerden ikisi Hülâgû’nun kumandasına verileceği gibi,412 mancınık, sapan ve tatar yayı ustası 1000 hanelik Çinli mühendis grubu da bu orduya dahil edilecekti. Her askere muayyen sayıda at ve silah, belirli miktarda yiyecek ve şarap tevzi edilecek, Karakurum ile Ceyhun arasında bulunan tüm otlaklar sadece Hülâgû’nun ordusunun atlarının yemlemesine tahsis olunacaktı. Moğol ordusunun geçeceği yollar düzeltilecek, icap eden mahallere köprüler kurulacaktı. Hülâgû’nun kardeşlerinden Sögatay, ayrıca evvelce Hülâgû’nun üvey annesi ve sonra karısı olan Tokuz Hatun413 ile diğer karısı Olcay Hatun da Hülâgû’ya 409 Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 12-13; Mîrhând, age., V, 1116; Hândmîr, age., III, 94; ae. (Osmanlıca trc.), Süleymaniye Kütüphanesi, Nuruosmaniye, no: 3245, vr. 47b. İsmâilîler, müslüman ulemâ tarafından da Mengü’ye şikayet edilmişti. Bu âlimlerden biri olan Kâdı’l-Kudât Şemseddîn-i Kazvînî zırh giymiş vaziyette Mengü’nün nezdine giderek İsmâilîlerden şikayet etmiş ve mülhidlerin korkusundan mütemadiyen bu zırhı giydiğini söylemek suretiyle İsmâilî tehlikesine işaret etmişti. Bkz. Cûzcâni, age. (Moğol İstilası), s. 144; Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 12-13. Hamdullâh elMüstevfî (age., vr. 259a) de Kadı Şemseddîn’in Hülâgû’nun İsmâilîler üzerine sefere çıkmasında müessir olduğunu belirtir. İbn Fazlullâh el-Ömerî (age., III, 103) ise Kazvin’den gelen ve İsmâilîlerden şikayette bulunan elçilerden bahsetmektedir. 410 Moğol Han ailesinden olup büyük Han’a tâbi İran hâkimlerine verilen bu unvan, Hülâgû ve ahfadının Tebriz merkezli olarak idare edecekleri İran Moğolları devletine “İlhanlılar” şeklinde isim olmuştur. Bkz. Spuler, “İlkhāns”, EI2 , III, 1121; a. mlf., “İlhanlılar”, İA, V/II, 968; Yuvalı, “İlhanlılar”, DİA, XXII, 102. 411 Bu isimlerden ilk ikisi Çoçi’nin, üçüncüsü ise Çağatay’ın torunudur. Bkz. J. Andrew Boyle, “Dynastic and Political History of the İl-Khāns”, The Cambridge History of Iran (The Seljuq and Mongol Periods), (ed. J. Andrew Boyle), Cambridge University Press, Cambridge 1968, V, 340-341. 412 Hândmîr (age. III, 94; ae. (Osmanlıca trc.), vr. 33a, 47b) bu usulle Hülâgû’nun emri altında toplanan Moğol askeri sayısını 120.000 olarak göstermektedir. 413 Moğolların kendi üvey anneleriyle evlenmelerine yasak koymayan âdet için bkz. Carpini, age., s. 30; Rubruk, age., s. 41. 105 eşlik edeceklerdi. Hülâgû’nun oğullarından Abaka ve Yoşmut Oğul da Moğol ordusunda bulunuyordu.414 İlk hedef İsmâilî (Haşîşî) kaleleriydi. İlk olarak 650 Cemâziyelâhir/1252 Ağustos tarihinde Naymanlı Ketboğa Noyan kumandasında 12.000 kişilik öncü birliği Kûhistan bölgesine gönderilerek kendisine İsmâilî kalelerini muhasara etmesi emredildi. 651 Rebîülevvel/1253 Mayıs’ta müstahkem mevkilerden Gird-kûh hisarını kuşatan ve Alamut dahil birçok kaleyi kuşatmaya aldıran Ketboğa, aynı senenin Cemâziyelâhir/Ağustos ayından 652 Şâbân/1254 Eylül’üne kadar Mihrin, Şâh-diz, Türşiz, Kemâlî gibi mühim kaleleri muhasara etti, önüne çıkan pek çok İsmâilî’yi kılıçtan geçirdi. Bir kısım Moğol birlikleri de Tarum ve Rûdbâr havalisinin altını üstüne getirmekte, Mansûriyye ve Alûnişîn’de katliamlar yapmaktaydılar. 415 Bölgenin en sağlam kalesi olan Gird-kûh ise İsmâilîlerin şeyhi Alâeddîn Muhammed’in416 gönderdiği destek sayesinde uzun süre direnmeye devam etti. Kûhistan ve Mâzenderân’daki İsmâilî kaleleri kuşatılmakta iken 653 Zilkâde/1255 Aralık tarihinde Alâeddîn Muhammed, hâcibi olan Hasan-ı Mâzenderânî tarafından sarhoş vaziyette uyumakta iken öldürüldü ve Alâeddîn’in genç yaştaki oğlu Rükneddîn Hûrşâh İsmâilîlerin başına geçti.417 Ketboğa’yı öncü olarak mezkûr bölgelere sevkettikten sonra 651 Rebîülevvel/1253 Mayıs’ında kendi ordugâhına giden Hülâgû, 651 Şâbân/1253 Ekim ayında muazzam bir ordu ile batı seferine çıkmıştı.418 652/1254 yazını Almalıg bölgesinde geçirerek burada Moğollara tâbi Mâverâünnehr ümerâsının büyüğü Mesud Bek’i huzuruna kabul ettikten sonra yavaş yavaş ilerleyişini sürdürdü, Kiş bölgesinde başta İran idarecisi Argun Aga olmak üzere İran ve Horasan ileri gelenlerinin bağlılıklarını kabul etti, Moğol tâbiiyetindeki Anadolu, Fars, 414 Cüveynî, age., s. 498-499; Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 13-16; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 556-557; a. mlf., Muhtasar, s. 25-26; Yuvalı, age., s. 135. 415 Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 18-19; Ebü’l-Ferec, Muhtasar, s. 27; Özdemir, age., 239-240. 416 Müslüman olup İsmâilîleri Şerî‘at esaslarını tatbike yönlendiren ve bu yüzden “Nev-Müslümân” unvanını alan Celâleddîn Hasan’dan sonra şeyhü’l-cebel olarak İsmâilîleri tekrar sapıklaştıran oğlu Alâeddîn hakkında bkz. Cüveynî, age., s. 576-579. 417 Cüveynî, age., 580-581; Cûzcânî, age. (Moğol İstilası), s. 148; Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 19; Hamdullâh el-Müstevfî, age., vr. 234a; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 560. Alâeddîn’in, kendi oğlu Rükneddîn’in azmettirmesi ile katledildiğine dair rivayetler için bkz. Cüveynî, age., s. 582. 418 Cüveynî, age., s. 500; Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 15-16. Hülâgû’nun batı seferine çıkış tarihi ve seferin Bağdâd’a kadarki tüm güzergahı hakkında derli toplu malumat için bkz. J. M. Smith, “Hülegü Moves West: High Living and Heartbreak on the Road to Baghdad”, Beyond the Legacy of Genghis Khan, (ed. Linda Komaroff), Brill, Leiden 2013, s. 113-118. 106 Azerbaycan, Arran, Gürcistan idarecilerine haber göndererek her bölgenin Moğol ordusuna asker vermesini emretti. Kendisine arz-ı itaat edip nezdine gelenleri kabul eden ve emrine altığı tâbi askerlerle birlikte ordusu daha da kalabalıklaşan Hülâgû, 653 Zilhicce/1256 Ocak tarihinde gerek yapılan köprüler, gerekse el konulan kayık ve gemiler vasıtasıyla Ceyhun’u geçti. Bu bölgede Hülâgû’ya muhteşem bir otağ kurduran Argun Aga, Mengü’nün yanına gitmek üzere ordugâhtan ayrıldı.419 İlerleyişine devam eden Hülâgû ise Ketboğa’nın birliklerinin faaliyette olduğu ve İsmâilî kalelerinin bulunduğu topraklara geldi. Sertaht kalesinin İsmâilî kumandanı Nâsırüddîn el-Muhteşem’in teslim olması üzerine onu, -az sonra Moğollar tarafından ele geçirilecek olan- Tun kalesine vali tayin etti, geçirdiği hafif rahatsızlık sebebiyle Zave ve Hafin kaleleri üzerine bizzat yürümeyerek bunların işgalini Ketboğa ile Köke İlgay’a havale etti. Mezkûr kumandanlar bu kalelerle birlikte Tun kalesini de şiddetli bir muhasara neticesinde düşürüp halkını kâmilen telef ettikten sonra o sıralarda Tus civarındaki bahçelerde eğlenmekle meşgul olan Hülâgû’nun yanına avdet ettiler (Rebîülâhir 654/Mayıs 1256).420 Hülâgû yola devam ederek Hâbûşân bölgesine vardığında İsmâilî reisi Rükneddîn Hûrşâh’a elçiler gönderdi. Bu elçilerin Hûrşâh’ın yanına gidip gelmeleri akabinde Bistam’a hareket eden Hülâgû, bir elçilik heyeti daha tertip edip Hûrşâh’a göndererek onu tehdit etti. Bunun üzerine Hûrşâh çekingen bir tavır sergilemeye başladı, yanında bulunan ileri gelenlerin teşvikiyle teslime razı oldu, kardeşi Şehinşâh ile Hâce Asîlüddîn-i Zozanî’yi Hülâgû’ya göndermek suretiyle tâbiiyet arz etti.421 Hülâgû onun hakikî niyetini anlamak için bir elçilik heyeti daha irsal ile emri altındaki kaleleri yıkarak kendi huzuruna gelmesini emretti. Hûrşâh; “Pederim size asi oldu, ancak ben itaat edeceğim.” cevabını verdikten sonra içinde hiçbir malzeme 419 Cüveynî, age., s. 500-503; Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 17-18; Ebü’l-Ferec, Muhtasar, s. 27. Argun Aga, Karakurum’a gitmek üzere Hülâgû’yu Ceyhun’un karşı sahilinde terkederken Moğol istîlâsı ve hususan bu batı seferi hakkında teferruatlı malumat veren ve birçok hadisenin şahidi bulunan Atâ’ Melik Cüveynî’yi de Hülâgû’nun yanında bırakmıştı. Bkz. Cüveynî, age., s. 503; Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 18; Hândmîr, age., III, 95; ae. (Osmanlıca trc.), vr. 48a. Ölünceye kadar Moğolların hizmetinde bulunacak olan Cüveynî, 657/1259 senesinde İlhanlıların Irak ve Hûzistan idarecisi olacaktır. Bkz. Cüveynî, age., s. 20; Orhan Bilgin, “Cüveynî, Atâ Melik”, DİA, VIII, 140. 420 Cüveynî, age., s. 503-504; Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 20. 421 Reşîdüddîn (age. (İlhanlılar), s. 21-22), bu ileri gelenler arasında “istemsiz olarak İsmâilîlerin yanında bulunan” Nasîrüddîn Tûsî’nin adını bilhassa zikrederek onun ve onun fikrinde olanların Hûrşâh’ı teslim olmadığı vakit başına gelecekler hususunda ikaz ettiğine değinir. 107 ve zahîre bulunmayan bazı kalelerinin surlarını ve tahkimatını göstermelik olarak yıktırdı ise de İlhan’ın yanına gelmek için bir sene mühlet istedi. Esasen o, kışın bastırmasını ve güç vaziyette kalması muhtemel Moğol ordusuna karşı zaman kazanmayı arzu etmekteydi.422 Ancak Hülâgû bunun farkında olarak Bistam’dan İsmâilî kaleleri üzerine hareket etti. Geniş bir alana yayılacak Moğol ordularının sağ kanadı Buka Timur ve Köke İlgay idaresinde Mâzenderân’a yönelecek, sol kanat Teküdar Oğul ile Ketboğa’nın kumandasında Huvar ve Simnan’a yürüyecekti. Hülâgû ise 10.000 seçme savaşçı ile birlikte merkezde bulunacaktı.423 Ordular bu şekilde tertip olunduktan sonra 654 Şâbân/1256 Eylül ayında yürüyüş başladı. Hülâgû’nun birliklerinin Firûzkûh bölgesini geçmeleri akabinde Hûrşâh’ın veziri Keykubâd gelerek Hûrşâh’ın İlhan’ın emrini yerine getirmek üzere kalelerin tahribatı ile meşgul olduğu için bizzat gelemediğini söyledi; efendisi adına Alamut, Lembeser ve Lâl kalelerinin tahribattan masûn tutulmasını rica etti. Ancak yürüyüşünü sürdüren ve Ketboğa’yı Şah-diz’i işgal ile görevlendiren Hülâgû, bu kalenin düşmesi akabinde Rükneddîn Hûrşâh’a kendi yanına gelmesini emretti.424 Hûrşâh halen zaman kazanmaya çabalıyor, bu maksatla aslında oğlu olmayan küçük bir çocuğu 300 kişilik bir İsmâilî grubuyla birlikte sanki oğlu imiş gibi Abbâsâbâd’da ordugâh kurmuş olan Hülâgû’ya gönderiyordu. Hülâgû bu çocuğun Hûrşâh’ın oğlu olmadığını ve Hûrşâh’ın hile yaptığını anladı ise de çocuğu salimen geri gönderdi.425 Hûrşâh, kardeşlerinden bir diğeri olan Şiranşâh’ı da Hâce Asîlüddîn-i Zozânî ve 300 İsmâilî ile birlikte Hülâgû’ya yolladı. 426 Hülâgû Şiranşâh’ı, Hûrşâh ve Şiranşâh’ın babalarının asiliklerinin affedildiğini bildiren ve Hûrşâh’ın da Moğollara itaat etmekle halâs olacağını müjdeleyen bir berat ile geri gönderdi.427 Ancak Hûrşâh’ın oyalanmasına ve teslim olmayı geciktirmesine öfkelenen Hülâgû, Şiranşâh ile birlikte gelen 300 kişiyi Kazvin’in Cemâlâbâd nâhiyesine göndererek katlettirdi,428 422 Cüveynî, age., s. 504-506; Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 22; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 60; Yuvalı, age., s. 142. 423 Cüveynî, age., s. 506; Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 22. 424 Cüveynî, age., s. 506-507; Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 22-23. 425 Cüveynî, age., s. 507, 585; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 560-561; a. mlf., Muhtasar, s. 28. 426 Cüveynî, age., s. 507; Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 23. 427 Reşîdüddîn, ae. (İlhanlılar), a. yer. 428 Cüveynî, age., s. 508; Ebü’l-Ferec, Muhtasar, s. 28. Cüveynî (age., a. yer; ayrıca bkz. Ebü’lFerec, Muhtasar, s. 28) mezkûr 300 kişinin katlinden sonra Kazvinlilerin “öldürmek” fiili için 108 Şevvâl/Kasım ayında da Hûrşâh’ın ikamet ettiği ve İsmâilîlerin en mühim kalelerinden Meymûn-Diz’i 80.000 askerle muhasara etti. Lakin kış mevsiminde uzun sürecek bir kuşatmaya devam edilmesi güç işti. Bu yüzden bazı Moğol kumandanları muhasarayı erteleme yönünde fikir serdettilerse de Hülâgû muhasarayı sonuna kadar sürdürme görüşünü ileri süren kumandanlarının tavsiyelerine uydu.429 Bu arada Hûrşâh’a son bir kez elçi gönderdi; beş gün içinde teslim olmasını yahut harbe hazırlanmasını söylemek suretiyle İsmâilî reisini tehdit etti. 430 Muhasaranın şiddetini ve Moğolların kuvvetini müşahede ile Rükneddîn Hûrşâh müdafaadan vazgeçerek Hülâgû’dan özür dileyince kendisine canının bağışlandığına dair yarlıg gönderildi. Bunun üzerine Hûrşâh evvelâ oğlu Terkiya ile kardeşlerinden İranşâh’ı, yanlarında Nasîrüddîn Tûsî ve Hâce Asîlüddîn-i Zozânî olduğu halde hediyelerle Hülâgû’ya gönderdi, sonra 654 Şevvâl/1256 Kasım tarihinde yakınları ile birlikte bizzat kaleden aşağıya inerek Hülâgû’nun huzurunda yer öptü. Meymûn-Diz ise Moğollar tarafından tahrip edildi.431 Hülâgû tarafından iyi karşılanan ve hediyelerle taltif edilen Hûrşâh, idaresindeki kalelerden 40’ını tahrip ettirdi, Alamut kumandanına da Hülâgû’ya boyun eğmesi yönünde çağrıda bulundu ise de onun bunu reddederek müdafaaya hazırlanması üzerine Hülâgû, Balagay adlı kumandanını Alamut üzerine gönderdi. Zor durumda kalan Alamut kumandanı kaleyi teslim etti. Yüz yetmiş seneden fazla İsmâilî reislerinin karargâhı olan ve Meymûn-Diz’den bir ay kadar sonra işgal edilen Alamut kalesi Moğol askerleri tarafından uzun bir çalışma neticesinde yerle bir edildi.432 Kûhistan, Rûdbâr ve Kûmis bölgelerinde yer “Cemâlâbâd’a göndermek” deyimini kullanmaya başladıklarını söylemektedir. İbnü’l-Fuvatî (age., s. 224) Şiranşâh’ın da maktuller arasında olduğunu kaydetmiştir. 429 Cüveynî, age., s. 508-509; Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 24; J. M. Smith, “Hülegü Moves West”, s. 128-130. 430 Cüveynî, age., s. 508; Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 24; Ebü’l-Ferec, Muhtasar, s. 28. Cüveynî bu hadiseyi anlattığı yerde Hülâgû’nun elçi olarak evvelce kendi nezdine gelmiş bulunan ve Hûrşâh’ın kardeşi olan Şehinşâh’ı geri göndererek bu tehditte bulunduğunu ve bunu Meymûn-Diz muhasarasından evvel yaptığını söylemektedir. 431 Cüveynî, age., s. 516-519, 586-587; Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 25; Ebü’l-Ferec, Muhtasar, s. 28-29. 432 Cüveynî, age., s. 520, 587-589; Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 25; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 561. Cüveynî (age., s. 588) kendisinin Alamut kalesi kütüphanesinde bulunan Kur’ân-ı Kerîm mushaflarını, birtakım faydalı kitapları ve rasat aletlerini kurtardığını, sapık Bâtınî akidesine mensup kitapları ise yaktırdığını belirtmiştir. 109 alan 100 kadar İsmâilî kalesinin433 de ekseriyeti ya Moğollar tarafından cebren zaptedilmiş yahut Rükneddîn Hûrşâh’ın emriyle teslim ve tahrip edilmişti. 434 Son İsmâilî reisi (Şeyhü’l-Cebel) Rükneddîn Hûrşâh’ın tarihçiler tarafından muhtelif şekillerde aktarılan akıbetine gelecek olursak; Hûrşâh önce bir Moğol kızı ile evlendirilmiş, ondan sonra da Karakurum’a, Mengü’ye gönderilmişti. Ancak Hûrşâh Karakurum yolunda iken -muhtemelen İsmâilî kalelerinin tamamının teslim olmamasına öfkelenen- Mengü’nün emriyle ortadan kaldırıldı.435 Hûrşâh’ın tüm ailesi, tevâbii ve teslim olmuş diğer tüm İsmâilîler ise Ebher ve Kazvin arasında katledildiler.436 Böylelikle Hasan Sabbâh adlı İsmâilî dâîsi tarafından teşkil edilen ve Alamut’u merkez ittihaz ederek iki asra yakın süredir İslâm coğrafyasında terör faaliyetleri gerçekleştiren, müslümanların İsmâiliyye ile beraber Bâtıniyye, Haşîşiyye, Melâhide437 isimleriyle andıkları sapık mezhebin İran’daki ayağı ve buradaki mensupları tarihe gömüldü. Bu hadiseler vesilesiyle müslüman halkı, hususan İslâm emîrlerini ve hükümdarlarıni ciddi manada tehdit eden bir topluluk ortadan kalkmış, -Haşîşîlik gibi siyâsî ve itikâdî bir fitnenin bütünüyle sonu gelmemiş olmakla birlikte- söz konusu fırkanın Ön Asya’daki faaliyetlerine nihayet verilmiş oluyordu. 438 Kaynakların ifadelerinden müslümanların bu hadiseden dolayı sevindikleri ve rahata kavuştukları anlaşılmaktadır.439 433 Mîrhând, age., V, 1117. Cûzcânî (age. (Moğol İstilası), s. 148) de 70 tane Kûhistan’da, 35 tane de Alamut havalisinde olmak üzere İran’daki İsmâilî kalelerinin adedini 105 olarak vermiştir. 434 Bunlardan sadece Lembeser kalesi bir sene sonra, Gird-Kûh kalesi ise 20 sene sonra Hülâgû’nun oğlu Abaka zamanında Moğollar tarafından işgal edilecekti. Bkz. Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 25. Cûzcânî (age. (Moğol İstilası), s. 149) de 658/1260 senesinde halen Gird-Kûh’un muhasara altında olduğunu söylemektedir. 435 Reşîdüddîn’in (age., II, 486) sahih kabul ettiği rivayete göre Mengü “O herifi buraya göndererek niçin altındaki ata eziyet ediyorsunuz?” diyerek Hûrşâh’ın yolda katlini emretmiştir. Hûrşâh’ın ölümü hakkındaki karmaşık bir görünüm arz eden rivayetler için bkz. Cüveynî, age., s. 591-592; Cûzcânî, age. (Moğol İstilası), s. 148-149; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 561-562; a. mlf., Muhtasar, s. 29-30. 436 Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 26; Mîrhând, age., V, 1117. Cüveynî (age., s. 591) ve Ebü’l-Ferec (Muhtasar, s. 29-30) Moğolların İsmâilî hâkimiyetindeki bölgelerde yaptıkları katliamlarda 12.000 kişinin öldürüldüğünü söylemektedirler. 437 Bazı İslâm kaynakları İsmâilîlerin İran coğrafyasındaki mensupları için Bâtıniyye ve Melâhide, Suriye’dekiler için ise Haşîşiyye tabirini kullanmışlardır. Bkz. Mustafa Öz, “Haşîşiyye”, DİA, XVI, 418. 438 Spuler, age., s. 61. 439 Cüveynî, age., s. 592; Hamdullâh el-Müstevfî, age., vr. 234b; Mîrhând, age., V, 1117. 110 2. Hülâgû’nun Bağdâd Seferi Merkezleri Alamut olan İran İsmâilîlerinin işi tamam olmuştu; Mengü’nün tasarısı gereği sırada başta İslâm hilâfetinin merkezi bulunan Bağdâd olmak üzere batıdaki bütün bir İslâm memâlikinin istîlâsı geliyordu. Bağdâd’a yürüyecek Moğol ordularına kumanda eden Hülâgû’nun artık bahanesi de mevcuttu; Hülâgû, mülhidlerle savaş sırasında Halîfe Müsta‘sım-Billâh’dan askerî destek istemiş, Halîfe ise müşavirlerinin bu isteğin altında bir hile olduğunu ve Bağdâd’ı askersiz bırakarak kolaylıkla ele geçirme maksadı taşıdığını söylemeleri sebebiyle bu isteği yerine getirmemişti.440 İsmâilî kalelerinin sukûtundan sonra Hemedan’a gelen Hülâgû, Halîfe’ye tehditkar bir mektup göndererek sefer sırasında kendisine asker göndermediği için hesap sordu; Halîfe’ye emredercesine, ondan Bağdâd tahkimâtını yıktırmasını, hendekleri doldurmasını, ya bizzat huzuruna gelmesini yahut hilâfet veziri Müeyyedüddîn İbnü’l-Alkamî, Devatdâr-ı Sağîr Mücâhidüddîn Aybeg veya hilâfet ordusu kumandanı Süleymanşâh’tan birini kendi yanına göndermesini istedi, ayrıca Moğol ordularının kuvvetinden bahsederek Halîfe’yi doğrudan tehdit etti.441 Müsta‘sım-Billâh Hülâgû’nun bu isteklerini de yerine getirmedi; Bağdâd kadısı Şerefeddîn Abdullâh b. Muhyiddîn İbnü’l-Cevzî ile Bedreddîn Muhammed enNahcivânî’yi Hülâgû’ya göndererek; bütün müslümanların hilâfet makamında bulunan kişinin emrine amade olduğunu, kendisinin bir emriyle harekete geçecek İslâm ordularının yeryüzünü fethedebilecek kuvvete sahip olacağını, tasarıyla, kuvvet, asker ve silah ile “yıldızların esir edilemeyeceğini”, sulhun doğru yol olduğunu, ancak harpte ısrar edilirse mutlaka Moğolların mahvolacağını bildirdi.442 Halîfe’nin cevabına son derece öfkelenen Hülâgû; Halîfe’yi mal ve mevki muhabbetiyle ve gafletle itham eden, onun ecdadının yolundan ayrılan bir kimse olduğunu belirten, Moğollara itaat edenlerin kurtulacağını ifade eden ve kalabalık 440 Cüveynî, age., s. 592-593. 441 Cüveynî, age., s. 594; Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 30-31; İbnü’l-Fuvatî, age., s. 228; Ebü’lFerec, Muhtasar, s. 32; Balatîzâde, age., vr. 455a; Hammâde, age., s. 345-346. Vassâf (age., s. 16- 17) -muhtemelen yanlış olarak- adı geçen bu üç kişiden İbnü’l-Alkamî yerine Şerefeddîn İkbâl eşŞarâbî’nin adını vermektedir. 442 Cüveynî, age., s. 594-596; Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 31-32; Hammâde, age., s. 346-347. 111 ordularla üzerine yürüyeceğini ilan ederek Halîfe’yi şiddetle tâzir eden bir mektubu Bağdâd’a gönderdi.443 Gerek Hülâgû’nun son mektubunun, gerekse hilâfet elçilerinin görüp işittiklerinin Halîfe Müsta‘sım’ı endişeye sevkettiği anlaşılmaktadır. Halîfe, böylesine güçlü bir düşmana karşı alınması gereken tedbir hususunda vezirine danıştığı vakit Vezir İbnü’l-Alkamî, çok sayıda kıymetli binek ve fazlaca zahîre hazırlayıp Moğollara göndermek ve Hülâgû adına sikke kestirip hutbe okutmak gerektiği yönünde fikir beyan etti. Ancak Devatdâr-ı Sağîr ve taraftarları müdahalede bulunarak Vezir’i kendini Hülâgû’ya şirin göstermeye çalışmakla ve Moğol işbirlikçiliği yapmakla itham etmek444 suretiyle bu hediyelerin ve hediyeleri götürecek murahhasların gönderilmesine imkan vermediler; neticede Hülâgû’ya az miktarda ve düşük kıymette hediyeler yollandı.445 Çok geçmeden Halîfe, Hülâgû’ya bir mektup daha göndererek; geçmişte Âl-i Abbâs’a tahakküm etmek isteyenlerin acı akıbetlerinden bahsetti, bu hanedana edepsizlik etmenin hiçbir hükümdara hayır getirmeyeceğini haber verdi. 446 Hülâgû ise Halîfe’ye cevaben; isterse demirden 443 Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 32-33; Hammâde, age., s. 347-348. 444 Devatdâr-ı Sağîr Mücâhidüddîn Aybeg ile Vezir İbnü’l-Alkamî arasında uzun süredir devam eden bir anlaşmazlık söz konusuydu. Devatdâr Bağdâd’daki Sünnîlerin, Vezir ise Şiîlerin mümessiliydi. İki taraf arasında süregelen mezhep çatışmalarına bu şahıslar da dahil olmakta, birbirlerinin icraatlarına engel olmaya çabalamaktaydılar. Ancak daha faal olduğunu gördüğümüz Devatdâr-ı Sağîr, işi Müsta‘sım-Billâh’ı hilâfet makamından indirerek bir başkasını halîfe tayin etme planları yapacak kadar ileri götürmüştü. Vezir’in bu husustaki şikayetlerini dinleyen Halîfe, Devatdâr’ın müdafaasıyla ikna olmuştu. Devatdâr, İbnü’l-Alkamî’nin esasen Moğollarla haberleştiğini ve bunu gizlemek maksadıyla başkalarına iftira ettiğini söylemişti. Ancak Halîfe emri altındakilerin çatışmasına fırsat veremezdi; Devatdâr’ın isyan teşebbüsünde bulunmadığını ilan ettirdiği gibi, hutbelerde kendi adından sonra onun adının zikrine de müsaade etmişti. Ne olursa olsun Devatdâr-ı Sağîr ile Vezir arasındaki münazaa, Bağdâd’ın muhasarası gibi çok kritik bir anda dahi şiddetini muhafaza edecekti. Bkz. Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 28-29. İbnü’l-Alkamî’nin Moğollarla irtibat halinde olduğu, hatta Hülâgû’yu Bağdâd’ı işgale teşvik ettiği yönündeki iddialar bazı tarihçiler tarafından zikredilegelmiştir. Mesela Vassâf (age., s. 16-17; ae. (Osmanlıca trc.), vr. 29b-31a, 32a-33a), İbnü’lAlkamî’nin Hülâgû’yu Bağdâd’a davet ettiğini ve hilâfet ordusunun büyük kısmını -masrafları kısmak bahanesiyle- Bağdâd haricine çıkarması için Halîfe’ye telkinde bulunarak Bağdâd’ı savunmasız bıraktığını söylemektedir. İbnü’l-Alkamî’nin Hülâgû ile haberleşmesi ve hilâfet ordusunu dağıtması ile alakalı itham Cûzcânî’de (age. (Moğol İstilası), s. 155-156) de mevcuttur. İbnü’l-Alkamî hakkındaki ithamlar hakkında bilgi için bkz. Özdemir, age., s. 288-298; Özaydın, “İbnü’l-Alkamî”, DİA, XX, 483. 445 Cüveynî, age., s. 594-594; Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 33; İbnü’l-Fuvatî, age., s. 228. 446 Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 35; Hammâde, age., s. 348-349. Halîfe’nin dedikleri doğru olmakla beraber, onun Hülâgû’nun istîlâsının birçok safhasında vaziyetin ciddiyetini kavrayamamış olduğunu ve tedbir almak hususunda yavaş hareket ettiğini görmekteyiz. Halîfe’ye göre Moğollar kendisi izin vermediği takdirde Bağdâd’a gelemezlerdi. Bkz. Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 33; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 544. Esasen o, inhitat alâmetleri gösterir tüm devletlerin idarecilerinin yaptığı gibi kendisine haddinden fazla güvenme ve devlet meseleleri haricindeki işlerle 112 şehirler kurmasını, şeytanlar ve devlerden ordular toplamasını, ne olursa olsun onu mahvedeceğini ve aslanlara yem yapacağını söyledi, 447 akabinde Moğol ordularına hareket emri verdi. Yanında Sâhib Atâ’ Melik Cüveynî ile meşhur Nasîrüddîn Tûsî de bulunmaktaydı. 448 2.1. Bağdâd’ın Muhasarası ve İşgali Hemedan’dan hareket eden ordunun sağ kanat öncü kuvvetlerine Baycu Noyan449 ve Suğuncak Noyan kumanda ediyordu. 450 Hülâgû bu kanadı Bağdâd’ın batısında bulunan mevkilerde konuşlanmaları için Erbil, Şehrezôr ve Dakūka istikametinde yola çıkardı. Buka Timur, Suntay Noyan ve ayrıca Çoçi’nin torunlarından Balagay, Kuli, Tutar da sağ taraftan ilerleyeceklerdi. Ketboğa, fazlaca uğraşma hatasını işliyor, Hülâgû’nun Bağdâd’ı tehdit ettiği günlerde dahi gaflet içerisinde saz ve söz meclisleri tertip ediyordu. Bkz. İbnü’t-Tıktakā, age., s. 233; Balatîzâde, age., vr. 455b-456a. 447 Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 35-36. 448 Reşîdüddîn’e (age. (İlhanlılar), s. 37-38; ayrıca bkz. Hândmîr, age., III, 107; ae. (Osmanlıca trc.), vr. 51b-52a) göre Hülâgû Bağdâd’a yürümek hususunda Tûsî’ye danışmış, bu kararın alınacağı mecliste Husâmeddîn adlı müneccimin Bağdâd’a hariçten ordu sevkedilirse atların ölüp askerlerin hastalanacağı, güneşin doğmayıp yağmurun yağmayacağı, depremlerle dünyanın harap olacağı, bitki bitmeyeceği ve o sene büyük bir hükümdarın öleceği şeklindeki iddialarına mukabil Tûsî geçmişte de bazı halîfelerin katledildiğini ve bundan dolayı hiçbir felaketin zuhura gelmediğini söylemek suretiyle Bağdâd’a yürümenin İlhan’a bir zarar vermeyeceğini ima etmiş, Halîfe’nin şehâdetinden kısa süre sonra bu Husâmeddîn de katledilmiştir. Vassâf Târîhi’nin tercümesinde (age. (Osmanlıca trc.), vr. 31a-31b) yer alan bir rivayete göre ise Hülâgû Hemedan’dan hareket etmeden evvel Tûsî ile müşaverede bulunmuş, onun birkaç farklı şekilde fal bakarak Hülâgû’nun muzaffer olacağını ve düşmanlarının perişan olacağını söylemesi üzerine Moğollar Bağdâd seferine azimet etmişlerdir. Bazı kaynaklar Bağdâd’ın işgalinden sonra Halîfe Müsta‘sım’ın katlinde de Tûsî’nin parmağı olduğunu ileri sürmüşlerdir. Bkz. Ebü’l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm b. Mecdiddîn Abdisselâm elHarrânî İbn Teymiyye, Minhâcü’s-Sünneti’n-Nebeviyye, (thk. Muhammed Reşâd Sâlim), Riyâd 1986, III, 445-446; Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ebî Bekr b. Eyyûb ez-Züraî ed-Dımaşkī İbn Kayyim el-Cevziyye, İgāsetü’l-Lehfân fî Mesâyidi’ş-Şeytân, (thk. Muhammed Uzeyr Şems), Dâru Alemi’l-Fevâid, Cidde 2010, II, 1032; İbn Kesîr, age., XIII, 363; Balatîzâde, age., vr. 458b. Aksarâyî (age., s. 39) de “müslümanların katlini teşvik eden” Tûsî’nin işlerinin yolunda gittiğini, Alamut’un işgali sırasında Moğollara rehberlik etmek ve sapık İsmâilîlerin mahvına sebep olmak dolayısıyla kazandığı sevabı, sonradan müslümanların mahvına sebep olarak düştüğü dalâlet yolunda kaybettiğini söylemektedir. Esasen Reşîdüddîn’in rivayeti doğru ise -Halîfe’nin katlinde dahli olmasa dahi- Nasîrüddîn Tûsî’nin Bağdâd’ın muhasara edilmesi, işgali ve sonrasındaki olaylar dolayısıyla tebriye edilemeyeceği, onun da bu büyük yıkımda rolü olduğu açıkça anlaşılmış olur. Nihâyet Târîh-i Cihângüşâ’ya zeyl olmak üzere bir “Bağdâd Fetihnâmesi” kaleme alması ve İslâm hilâfetinin çöküşünü bir zafer olarak aksettirmesi Tûsî’nin zihniyetini, hadiselerdeki pozisyonunu tayin etmeye kâfidir. 449 Hülâgû Hemedan’da iken Azerbaycan’dan huzuruna gelen Baycu’ya, onun Çormagan’ın ölümünden sonra hiçbir şey yapmadığını ve Halîfe’nin haşmetiyle Moğolları korkuttuğunu söyleyerek onu azarlamış, Baycu ise Rum ülkesini istîlâ ettiğini, ancak Bağdâd’ın müstahkemliği dolayısıyla orayı düşürmeye gücünün yetmediğini söyleyerek mazeret bildirmişti. Baycu bundan sonra Hülâgû’nun emriyle Anadolu’ya dönmüş, katliamlarda bulunduktan sonra tekrar gelerek Bağdâd’a ilerleyecek Moğol ordusuna iltihak etmişti. Bkz. Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 27-28. 450 Vassâf (age. (Osmanlıca trc.), vr. 31b) Suğuncak’ın 50.000 süvari ile ileri gönderildiğini iddia eder, ancak bu rakam bir öncü birliği için hayli fazladır. 113 Kudusun ve İlkay Noyanlar Luristan, Kerit,451 Hûzistan ve Bayat üzerinden gelecek olan sol kanat kumandanlarıydılar. Merkezde Köke İlgay, Urugtu Noyan ve Argun Aga adlı kumandanlar Hülâgû ile birlikte bulunmakta olup, bunların birlikleri de Kirmanşâh ve Hulvân üzerinden gelecekti.452 655 Şevvâl/1257 Ekim453 ayında Hemedan’dan hareket eden Hülâgû, Esedâbâd’da hilâfet elçilerini kabul etti. Halîfe her sene kendisine vergi vermeyi vadediyor ve seferden vazgeçmesini istiyordu. Ancak Hülâgû; Moğolların uzun yollar katederek Irak hudutlarına geldiklerini, kendisinin Halîfe ile görüştükten ve ancak ondan izin aldıktan sonra geri döneceğini söylemek suretiyle Halîfe ve murahhasları ile alay etti. Yola devam eden Moğol ordusu Kirmanşâh bölgesinde Türkmenler ve Kürtlerle meskûn kaleleri düşürerek ve müslümanları katlederek güneybatıya doğru ilerliyordu.454 Moğol ordusunda bir miktar Ermeni ve Gürcü askeri de bulunuyordu.455 Bu sıralarda Moğol öncülerinden bir grup, ileri gelen hilâfet ordusu kumandanlarından Aybeg el-Halebî ve Seyfeddîn Kılıç’ı yakalamışlardı. Bu kumandanların canlarını bağışlayan Hülâgû bunları Moğol öncülerine dahil etti.456 Yine bu sıralarda Moğol öncülerinin kumandanlarından ve Hârizmşah ailesinden olan Sultançuk, hilâfet ordusu öncülerinin kumandanı olan Kara Sungur adlı Kıpçak asıllı emîre mektup göndererek; kendisinin Moğollara itaat edip kurtulduğunu, onlardan ikram gördüğünü, hilâfet askerlerinin de bunu yaparak halâs olacaklarını söyleyince Kara Sungur Hülâgû’nun Âl-i Abbâs’a küstahlık ettiğini, derhal Halîfe’den af dileyerek Hemedan’a dönmesi gerektiğini söylemek suretiyle cevap verdi.457 Bundan sonra Hülâgû Bağdâd’a tekrar elçiler gönderdi; bu kez Vezir, Devatdâr-ı Sağîr ve Süleymanşâh’ın her üçünün huzuruna gelmesini istedi.458 451 Lûristan’danki Hürremâbâd kentinin güneyinde bulunan bir beldedir. Bkz. Cüveynî, age., s. 597, 1266 no’lu dipnot. 452 Cüveynî, age., s. 596-597; Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 38-39. 453 Cüveynî, age., s. 596. Reşîdüddîn’e (age. (İlhanlılar), s. 39) göre 655 Muharrem/1257 Ocak. 454 Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 39. 455 Aknerli Grigor, age., s. 28. 456 Cüveynî, age., s. 597-598; Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 39-40. İbnü’l-Fuvatî (age., s. 229) Aybeg el-Halebî’nin Moğollara kılavuzluk yaptığını söylemektedir. 457 Cüveynî, age., s. 598; Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 40; Hammâde, age., s. 349-350. Ebü’lFerec (Muhtasar, s. 33) Moğol tarafından gelen mektubun Aybeg el-Halebî’ye ait olduğunu söylemekte, hilâfet ordusu kumandanının adını vermemektedir. 458 Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 41. 114 Hülâgû 655 Zilhicce/1257 Aralık tarihlerinde Hulvan nehri yakınlarında bulunduğu sırada Ketboğa Luristan bölgesinde katliamlar yapmış; 656 Muharrem/1258 Ocak’ta da Baycu, Buka Timur ve Suğuncak Dicle’yi geçerek Bağdâd civarına gelmişlerdi. Hilâfet ordusu da Moğollarla çarpışmaya hazırlanmıştı. İlk karşılaşma Enbâr civarında Devatdâr-ı Sağîr Mücâhidüddîn Aybeg kumandasındaki hilâfet ordusu ile Suğuncak Noyan ve Buka Timur’un birlikleri arasında vukua geldi. İslâm ordusu burada Moğollara karşı koyarak onları ric‘ate mecbur etti. Ancak geri çekilmekte olan Moğol kuvvetleri, arkadan gelen Baycu ile ittihat ederek İslâm ordusu üzerine yürüdüler.459 İslâm ordusu Fırat nehri kenarında istirahat etmekte iken Moğollar bir gün ve bir gece içerisinde Fırat’ın İslâm ordugâhına yakın kısmındaki bendi yıkmak ve hilâfet ordusunun konuşlandığı mevzii su ve çamur içinde bırakmak suretiyle hilâfet ordusunu hareket edemez hale getirdiler. Ertesi gün mezkûr Moğol kumandanları çok kısa sürede savaşamaz hale gelmiş olan hilâfet ordusuna saldırarak bu orduyu ağır bir mağlubiyete uğrattılar (10 Muharrem 656/17 Ocak 1258). Devatdâr-ı Sağîr ile iki kişi firara muvaffak olarak Bağdâd’a gelebildiler. 20.000 kişiden müteşekkil İslâm ordusunda evvelce zikri geçen Kıpçak Kara Sungur ile Kürt askerlerinin kumandanı İzzeddîn b. Fetheddîn İbn Kürd’ün de aralarında bulunduğu 12.000 hilâfet askeri şehid olmuştu.460 Devatdâr-ı Sağîr Bağdâd’a avdet edince şehrin tahkimi, hendekler kazılması işleriyle uğraştı ve icabı halinde şehrin sokak sokak müdafaa edilmesi için sokak başlarına istihkamlar kurdurdu. Baycu, Suğuncak ve Buka Timur şehrin batısını ablukaya aldılar. Hülâgû da Moğol ordusuyla birlikte geçilmesi güç Hamrîn dağlarını aşarak 15 Muharrem/22 Ocak’ta Bağdâd önlerine gelmiş ve şehri doğu tarafından sarmış bulunuyordu. Sol kanat kumandanı Ketboğa ise Luristan ve Hûzistan bölgelerini tahrip ettikten sonra gelerek Bağdâd’ın güneyini tutmuştu. Tâbi askerlerle birlikte mevcudu 150.000’e baliğ olan büyük Moğol ordusunun461 Kûhistan, Şiraz ve 459 İbnü’t-Tıktakā (age., s. 235) bu Moğol kuvvetlerinin toplam 30.000 kişiden oluştuğunu kaydeder. 460 Cüveynî, age., s. 598; Cûzcânî, age. (Moğol İstilası), s. 158-159; İbnü’l-Amîd, age., s. 44; Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 41; Yûnînî, age., I, 88; İbnü’t-Tıktakā, age., s. 235; İbnü’l-Fuvatî, age., s. 231-232; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 568-569; a. mlf., Muhtasar, s. 33; Ebü’l-Fidâ, age., III, 194; Vassâf, age., s. 18; ae. (Osmanlıca trc.), vr. 33b-34a; Mîrhând, age., V, 1120; Balatîzâde, age., vr. 456b; Nazmîzâde, age., s. 109-110. 461 İlhanlı ordusunun 6 tümeni sağ kanadı, 3 tümeni sol kanadı teşkil etmekteydi, İlhan’ın kendisi de tâbi hükümdarlarla birlikte merkezde bulunuyor ve 4 tümeni idare ediyordu. Tâbi askerlerle birlikte bu ordunun 150.000’e yakın asker barındırdığını kabul etmek mâkuldür. Bkz. J. M. Smith, “Hülegü 115 Hemedan’dan gelen askerlerin iltihakıyla her saat sayısı artmaktaydı. Moğol askerleri durmadan çalışıyor, kuşatma için şehrin etrafına duvar örüyor, mancınıklar hazırlıyorlardı. Bağdâd ahalisi 25 millik bir sahaya yayılan Moğol ordusunun harp hazırlığını dehşetle müşahede etmekteydi.462 Moğolların Bağdâd önlerindeki harp tertibatı, Müsta‘sım-Billâh’ı yeise sevketmişti. Derhal birtakım hediyeler hazırlatarak Vezir İbnü’l-Alkamî’yi ve Bağdâd hristiyanları adına Mar Makika adlı rahibi Hülâgû’ya gönderdi. Hülâgû ise Hemedan’da iken Vezir, Devatdâr-ı Sağîr yahut Süleymanşâh’tan birini göndermesini Halîfe’den istediğini, şimdi ise işlerin değiştiğini söyledi, Halîfe’den bunların üçünü birden göndermesini istedi ve 22 Muharrem 656/29 Ocak 1258’de ordularına muharebenin başlaması emrini verdi. Hülâgû, şehrin doğu tarafındaki Burcü’l-Acemî’nin karşısında bulunuyordu. Diğer Moğol kumandanlarının birlikleri de zikrettiğimiz gibi Bağdâd’ın batı ve güneyinde konuşlanmış olup muhasarayı burada sürdürmekteydiler. Çinli mühendislerce imal edilen ve şehre gülle yağdıran mancınık, arrâde vesair kuşatma aletlerinden başka, muhacimlerin fasılasız olarak attıkları oklar da Bağdâd’ı savunmakta olan askerleri ve halkı bunaltıyordu. Mancınıklarla şehre atılacak taş ziyadesiyle bulunamadığından hurma ağaçları Moves West”, s. 130-131; a. mlf., “‘Ayn Jālūt”, s. 310. Aslında J. M. Smith, yanlış bir değerlendirme ile doğru bir sonuca varmıştır. Reşîdüddîn’in verdiği 15 kumandan isminden hareketle Moğol ordusunda 15 tümen asker bulunduğunu düşünen Smith, herhalde Reşîdüddîn’in Çormagan’ın askerlerinin de Bağdâd seferinde bulunduğunu söyleyen rivayetini yanlış anlamış olmalıdır. Çormagan bir süre önce felç geçirmiş ve yerine Baycu Noyan batı orduları kumandanı tayin edilmişti. Bkz. İbn Bîbî, age., s. 490. Dolayısıyla Bağdâd seferinde Çormagan bulunmuyordu, onun askerleri de Baycu Noyan’ın kumandası altındaydı. Bu yüzden Reşîdüddîn’de (age. (İlhanlılar), s. 38-39) yer alan ve Bağdâd seferinin anlatımı sırasında kullanılan “Çormagan ve Baycu Noyan’ın ordularına, ordunun sağ tarafında yer almaları için...” ifadelerindeki “Çormagan’ın ordusu” tabiri, evvelce Çormagan’ın emrinde bulunan ve sonra Baycu’nun ordusuna ilhak edilen Moğol askerlerini kastetmektedir. Smith’in, Reşîdüddîn’in kaydında yer aldığı için yanlışlıkla Bağdâd seferine İlhan’la birlikte çıktığını zannettiği diğer kumandan da Kobak (Kıyak) Noyan olmalıdır ki, onun da Hülâgû tarafından han ailesini ve ağırlıklarını muhafaza etmesi için Hemedan’da bırakıldığı yine Reşîdüddîn (ae. (İlhanlılar), s. 39) tarafından açıkça belirtilmiştir. Toparlarsak; Reşîdüddîn Bağdâd seferine katılan 15 değil 13 tane Moğol kumandanının ismini vermiştir ki, bu da 13 tümen (130.000) askere tekabül etmektedir. Bu rakama İlhan’ın kendi birliğini dahil etmemiz halinde bu sayı 14 tümene yükseliyor. Nitekim İlhan’ın İsmâilî seferi sırasında bir tümen seçkin savaşçıya bizzat kumanda ettiğini görmüştük. Bkz. Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 22. Zaten Smith’in, Hülâgû’nun merkezdeki 4 tümene kumanda ettiği yönündeki tespitinin doğruluğu için merkezde bulunan Köke İlgay, Urugtu ve Argun Aga tümenlerine ilaveten bizzat Hülâgû’nun tümenini de saymak gerekir. Bütün bu düzene tâbi askerlerden oluşan birlikler de eklenince yine 15 tümenden (150.000 asker) müteşekkil bir Moğol ordusunun Bağdâd’ı muhasara ettiği kesinlikle anlaşılmış oluyor. 462 Cüveynî, age., s. 598; Cûzcânî, age. (Moğol İstilası), s. 159; Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 41- 42; Ebü’l-Ferec, Muhtasar, s. 33-34; İbnü’t-Tıktakā, age., s. 235; İbnü’l-Fuvatî, age., s. 230, 232- 233; Vassâf, age., s. 18; ae. (Osmanlıca trc.), vr. 34a-34b. 116 kesilip ıslatılarak surlar dövülüyordu. Muhasaranın en şiddetli olduğu nokta Burcü’lAcemî idi. Hülâgû bir yandan da Bağdâd askerlerinin ve ahalisinin maneviyatını bozmak, onlara harpten el çektirmek maksadıyla şehre; üzerine kadılara, bütün ulemâya, şeyhlere, seyyidlere, rahiplere ve savaşla doğrudan ilgisi olmayan kimselere emân verildiğine dair yarlıgların bağlandığı oklar attırdı. 25 Muharrem/1 Şubat’ta Burcü’l-Acemî’nin yıkılması ile muhasara daha da şiddetlendi. Surlara tırmanmaya muvaffak olan Moğollarla müslümanlar arasında gerçekleşen şiddetli çarpışmalar neticesinde 28 Muharrem/4 Şubat’ta surların tamamı işgal edildi. Bağdâd müslümanları büyük bir korkuyla sağa sola kaçışmaya başladılar.463 Moğol birlikleri şehrin tazyiki sırasında Hülâgû’nun emriyle Dicle’deki teknelere el koymak, gemileri yanyana bağlamak ve bunlarla bir set teşkil ederek bunların üzerine mancınıklar yerleştirmek suretiyle müslümanların Dicle yani nehir yolunu kullanarak şehirden hurucunu da engellemeye çalışmaktaydılar. Ayrıca Basra ve Medâin yolu üzerine Buka Timur kumandasında 10.000 asker yerleştirilmişti. Moğollar hücumlarını şiddetlendirdiği sıralarda Devatdâr-ı Sağîr Mücâhidüddîn Aybeg müdafaadan ümidini keserek bütün yakınları ve hizmetkarları ile birlikte nehir yoluyla Bağdâd’dan çıkmaya çabalamış, ancak Buka Timur’un mancınık ve diğer ateşli silahlarla onun yolunu kesmesi üzerine geri dönmeye mecbur olmuştu.464 Halîfe Müsta‘sım-Billâh için teslim olmaktan başka çare kalmamıştı. Vezîr İbnü’l-Alkamî çarpışmaları tamamen nihayete erdirmek ve sulh şartlarını görüşmek maksadıyla Hülâgû’nun ordugâhına gönderilmiş, Moğollara arz-ı itaat ettikten kısa süre sonra geri dönmüştü. Halîfe bundan sonra Hülâgû’ya bir miktar hediye ile birlikte Fahreddîn-i Dâmegânî ve İbn Dernûş’u, akabinde ortanca oğlu Ebü’l-Fazl Abdurrahmân’ı gönderdi. Gönderilen herkes hediyelerle İlhan’ın yanına gelip şefaat talebinde bulunuyor, bunların hiçbirine ehemmiyet vermeyen Hülâgû ise ısrarla Devatdâr-ı Sağîr ile Süleymanşâh’ı istiyordu. Nihayet 1 Safer/7 Şubat’ta Devatdâr ile Süleymanşâh Bağdâd’dan çıkıp Hülâgû’nun yanına geldiler, ancak Hülâgû onlara şehre dönerek bütün tâbileri ile birlikte huzuruna gelmelerini emretti; güya Bağdâd 463 Cüveynî, age., s. 599-600; Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 42-43; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 569; a. mlf., Muhtasar, s. 34; Vassâf, age., s. 18-19. Iraklı tarihçi İbnü’t-Tıktakā (age., s. 235) surların 9 Muharrem/16 Ocak’ta, yine Iraklı İbnü’l-Fuvatî (age., s. 233) 21 Muharrem/28 Ocak’ta işgal edildiğini söylemektedirler. 464 Cüveynî, age., s. 600; Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 43. 117 askerlerini emrine alarak Suriye seferinde istihdam edecekti. Ancak Devatdâr ve Süleymanşâh’ın maiyetleri ile birlikte şehirden çıkan ve halâs olma ümidiyle bunların ardına takılan birçok Bağdâdlı onar, yüzer ve biner kişilik gruplar halinde Moğol askerlerine teslim edilerek merhametsizce öldürüldüler. Şerefeddîn-i Merağî ile Şehâbeddîn-i Zencânî adlı zevâtın Bağdâd müslümanları adına gelerek Hülâgû’dan emân diledikleri sırada Bitikçi Hindu adlı Moğol kumandanının gözüne saplanan bir ok Hülâgû’yu hiddete getirdi ve Hülâgû’nun şehri bütünüyle ele geçirme hususunda acele etmesine sebep oldu. Devatdâr ile Süleymanşâh’ın akıbetine gelecek olursak; 2 Safer/8 Şubat’ta Devatdâr bütün adamlarıyla beraber, Süleymanşâh da sorguya çekilip tahkir edildikten sonra 700 kişilik maiyetiyle birlikte şehid edildi.465 Devatdâr-ı Kebîr’in oğlu Emîr Hâceddîn de katledilenler arasındaydı. Bu üç şahsın kesik başları Musul’da teşhir edilmek üzere el-Melikü’s-Sâlih Rükneddîn İsmâ‘îl eliyle onun babası ve Musul hâkimi Bedreddîn Lü’lü’e gönderildi.466 2.2. Bağdâd’ın Tahribi ve Abbâsî Halîfesi Müsta‘sım-Billâh’ın Katli Müsta‘sım-Billâh’ın tâbilerinin ileri gelenleri ya Moğollara itaat etmişler yahut katledilmişlerdi. Halîfe artık şehirde duramazdı, Vezir İbnü’l-Alkamî’nin teşviki ile 4 Safer/10 Şubat’ta oğulları Ebü’l-Abbâs Ahmed, Ebü’l-Fazl Abdurrahmân, Ebü’l-Menâkıb Mübârek ve şehir ileri gelenlerinden 3000 kişiyi de yanına alarak467 Hülâgû’nun ordugâhına gitti. Halîfe’yi iyi karşılayan Hülâgû, ondan Bağdâd ahalisinden her bir ferdin silahsız vaziyette şehir haricine çıkmaları icap ettiğini duyurmasını istedi. Bu isteği yerine getiren Halîfe, oğulları ile beraber Ketboğa’nun mevzilendiği Bâbü’l-Kelvâze tarafına yerleştirildi.468 Bağdâd garnizonundan sağ kalmış gâziler ile müdafaada onlara yardım eden ahali, ayrıca Hülâgû’nun yanına gelmemiş olan şehir ileri gelenleri Halîfe’nin çağrısına uyup silahlarını bırakmakta ve kalabalıklar halinde şehirden çıkar çıkmaz Moğollar 465 Cüveynî, age., s. 600; Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 43-44; Ebü’l-Ferec, Muhtasar, s. 34. 466 Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 44. Musul hâkimi Bedreddîn Lü’lü’ Moğolların el-Cezîre bölgesini tehdide başladıkları andan itibaren onlara karşı duramayacağı fikriyle tâbiiyeti tercih etmiş, Güyük’ün cülusunu tebrik için Karakurum’a elçi göndererek Moğol hâkimiyetini tanımıştı. Lü’lü’ idaresindeki Musul Atabegliği’nin Moğollara tâbiiyeti hakkında tafsilat için bkz. Eskikurt, age., s. 108-120. 467 Cûzcânî (age. (Moğol İstilası), s. 160) bu cemaatin 1200 kişi olduğunu belirtir. 468 Cüveynî, age., s. 600; Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 45; Ebü’l-Ferec, Muhtasar, s. 34; Vassâf, age., s. 19-20. 118 tarafından öldürülmekteydiler. 469 7 Safer/13 Şubat’ta Moğol askerlerine yağma ve toplu katliam için müsaade edilince şehre giren Moğollar Bağdâd’ı baştan başa yağma ettiler, müslüman ahaliyi kâmilen katlettiler. Bu korkunç katliamda kadın, ihtiyar ve bebekler dahil on binlerce Müslüman şehid edildi. 470 Ahaliden muhtelif mahallerde toplanmakta ve saklanmakta olan kimseler bulundukları yerlerde öldürüldü. Katliam o derece büyük olmuştu ki evlerinin damlarında kıstırılarak kılıçtan geçirilen müslümanların kanları evlerin oluklarından sokaklara dökülmekteydi. Mescidlerde ve hankâhlarda da manzara farklı değildi. Yağma akabinde şehri ateşe veren Moğol askerleri, Üçüncü Pazar kilisesine ve burada toplanan hristiyanlara dokunmadıkları gibi, hristiyanların ve yahûdîlerin evlerini de yağmaya dahil etmediler. Hristiyanların ve yahûdîlerin evlerine, ayrıca Vezîr İbnü’lAlkamî’nin evine iltica edenlere emân verildi.471 Oysa el-Câmi‘u’l-Hulefâ, Rusâfe’de bulunan Abbâsî hulefâsı türbeleri ve Hz. Peygamber’in (SAV) torunlarından İmâm Mûsâ Cevâd’ın meşhedi dahil müslümanların hemen tüm mukaddes mekanları ateşe verilmişti.472 Ulemâdan birçok zevât da maktuller arasında bulunuyordu.473 469 Cûzcânî, age. (Moğol İstilası), s. 160; Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 45. 470 Vassâf Târîhi’nin tercümesinde (age. (Osmanlıca trc.), vr. 37a; ayrıca bkz. Balatîzâde, age., vr. 458a) Bağdâd’da katledilen müslümanların kanları ile Dicle nehrinin kızıla boyandığı, “Moğol şeytanlarının” insan neslini kurutmaya çalışırcasına hunharlık yaptığı söylenmektedir. Bağdâd katliamındaki şehid sayısı hakkında 80.000’den 3.000.000’a kadar değişen muhtelif ve bir kısmı mübalağalı olan rakamlar zikredilmiş ise de (bkz. Abbâs el-Azzâvî, Târîhu’l-‘Irâk beyne İhtilâleyn: Hukûmetü’l-Moğūl, Matba‘atü Bağdâd, Bağdâd 1353/1935, I, 39-40) şehirdeki müslüman kaybının 100.000’den aşağı olmadığı kesindir. Bkz. Abdülazîz ed-Dûrî, “Bağdat”, DİA, IV, 432. 471 Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 45; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 569-570; a. mlf., Muhtasar, s. 34; İbn Kesîr, age., XIII, 364. Bağdâd katliamında hususan Moğol ordusunda bulunan Gürcülerin katliamın en kanlı safhasını gerçekleştirdiklerini söyleyen Süryânî Ebü’l-Ferec (Abu’lFarac Tarihi, II, 570), mallarını emaneten hristiyanlara teslim ederek kurtarmaya çalışan müslümanların da tamamen katledildiğini nakleder. Ermeni tarihçi Genceli Kiragos (age., s. 208-209) müslüman boğazlamaktan yorulan Moğol askerlerinin hayatta kalan müslümanları öldürmeleri için kendilerine ayrıca ücret ödendiğini hikaye ettikten sonra, Tokuz Hatun ismindeki hristiyan karısının ricası üzerine Hülâgû’nun Bağdâd’da sakin Nastûrîlerle sair milletlere mensup hristiyanları bu kıtalin ve yağmanın haricinde tuttuğunu söylemektedir. Yine Ermeni tarihçi Vardan (Türk Fütuhatı Tarihi, s. 232; a. mlf., “Ermeni Müverrihine Göre Moğollar”, s. 37) “kahraman” addettiği Hülâgû’nun Bağdâd’ı işgali sırasında şehir hristiyanlarının Tokuz Hatun’un şefaati ile kurtulduğunu söylemektedir. Takıyyüddîn İbn Ebi’l-Yüsr’ün Bağdâd’ın düşüşü ve Halîfe’nin katli için söylediği mersiyede de minberlerde haçın yükseldiği ve zünnar sahiplerinin, yani hristiyanların aziz olduğu ifade edilmiştir. Mersiye için bkz. Süyûtî, Târîhu’l-Hulefâ, s. 717. 472 Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 46. 473 Bu cümleden olarak çalışmamızın başından itibaren ismini zikrettiğimiz, Hâlife’nin Üstâdü’d-Dâr’ı ve meşhur Hanbelî âlimi Ebü’l-Ferec Abdurrahmân İbnü’l-Cevzî’nin oğlu olan Muhyiddîn İbnü’lCevzî de başta Bağdâd kadısı olan oğlu Şerefeddîn Abdullâh olmak üzere oğullarıyla birlikte 119 9 Safer/15 Şubat’ta Hülâgû şehri ve özellikle Halîfe’nin sarayını görmek maksadıyla şehre girdi. Halîfe Müsta‘sım’ı da huzuruna getirten İlhan, Halîfe’den gizli ve açık hazinelerinin yerini sordu. Halîfe paha biçilmez emtia ile yüklü miktardaki hilâfet hazinesini olduğu gibi Hülâgû’ya teslime mecbur oldu. Halîfe’nin haremini de saydıran Hülâgû, 700 hanımdan müteşekkil saray kadınlarından 600’ünü, ayrıca 1300 saray hademesini Halîfe’nin elinden aldı. Bundan sonra da yağmaya nihayet verildi, katliamdan bir şekilde kurtulmuş az sayıda Bağdâdlı müslümana emân verildi, Halîfe’nin gasbedilen parasının ve mallarının sayımı yapıldı.474 İslâm hilâfetinin merkezi işgal edilmiş, binaları tahrip edilmiş, bahçeleri mahvedilmiş, halkı katledilmişti. Moğollar kendilerine az da olsa mukavemet edenleri işin nihayetinde ortadan kaldırmayı itiyat edinmişlerdi. Aynı şey şüphesiz Abbâsî Halîfesi’nin de başına gelecekti. Müsta‘sım-Billâh’ın katli hususunda kaynaklar arasında ihtilaf mevcuttur. Sefere bizzat katılarak baştan sona bütün Bağdâd vukuatının şahidi olan ve bir “Bağdâd fetihnâmesi” kaleme alan Nasîrüddîn Tûsî’nin nakline göre Halîfe’nin mallarına el konulması sırasında Hülâgû Halîfe’ye bir tabak dolusu altın vererek tabaktakileri yemesini söylemiş, Halîfe’nin bunun yenecek bir şey olmadığını söylemesi üzerine “Madem bunlar yenmez, niçin bunları sakladın da askerlerine vermedin? Eğer sen şehrinin kapılarını söküp benim huzuruma gelseydin ben nehri geçmeyecektim” diyerek Halîfe’yi azarlamıştır.475 14 Safer 656/20 Şubat 1258 günü Halîfe ile ortanca oğlu Ebü’l-Fazl Abdurrahmân cellatlara teslim edilmiş, ertesi gün de Halîfe’nin büyük oğlu Ebü’l-Abbâs Ahmed ile diğer tüm akrabaları Bâbü’lKelvâze’de katledilmiştir.476 Cûzcânî’nin rivayetine göre Moğol ordusunda bulunan müslümanlar Hülâgû’ya, Halîfe’nin kanı dökülürse Moğolların depremlerle Moğollar tarafından katledilmişti. Bkz. Safedî, el-Vâfî, XXIX, 105; İbn Kesîr, age., XIII, 365, 375- 376; Aynî, age., V, 175. 474 Cüveynî, age., s. 601; Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 46. 475 Cüveynî, age., s. 601. Bu rivayet, Hândmîr (age. (Osmanlıca trc.), vr. 48a) ile Vassâf’ta (age., s. 21) da mevcuttur. 476 Cüveynî, age., s. 600-601. Aynı eserde Tûsî, Halîfe ile ortanca oğlunun bir köyde katledildiğini de belirtir. Reşîdüddîn’den (age. (İlhanlılar), s. 47) bu köyün Bağdâd civarındaki Vakf köyü olduğunu öğreniyoruz. 120 mahvolup yere geçeceğini söylemişlerdi.477 Bundan çekinen Hülâgû; Halîfe’nin sağ bırakılmasının müslümanları galeyana getirip onu kurtarma çareleri aramaya sevkedeceğini, kanının dökülmesinin ise söz konusu afetlere sebep olacağını düşünerek başka bir ölüm şekli buldu; Abbâsî Halîfesi, Emîrü’l-Mü’minîn Müsta‘sım-Billâh, bir çuvala konularak sürekli tekmelenmek ve böylece âzâsı parçalara ayrılmak suretiyle hunharca şehid edildi.478 Diğer birçok kaynak da Halîfe’nin tekmelenerek şehid edildiğini söylemektedir. 479 Halîfe’nin bizzat Hülâgû yahut onun emrindeki bir Gürcü tarafından kılıçla öldürüldüğü rivayeti de mevcuttur.480 Halîfe’nin en küçük oğlu Mübârekşâh haricinde Abbâsî hanedanının Bağdâd’da bulunan bütün fertleri de öldürülmüşlerdi.481 Neticede İslâm hilâfetinin beş asırlık merkezi, idareciler ve âlimler yurdu olan Bağdâd; camileri, medreseleri, kütüphaneleri ve bahçeleri ile birlikte büyük bir yıkıma uğratıldığı gibi, Hz. Peygamber’in (SAV) halîfesi, 46 yaşındaki Emîrü’l-Mü’minîn Müsta‘sım-Billâh ve ailesi ile beraber birçok müslüman feci şekilde katledilmiş, uzun süredir siyâsî tesirini ve kuvvetini yitirmiş olan Abbâsî Devleti tamamen ortadan kalkmış oldu.482 477 Şüphesiz bunu iddia eden müslümanlar buna inanmıyorlardı; maksatları İslâm halîfesinin infazının önüne geçmekti. Cûzcânî (age. (Moğol İstilası), s. 162) ve Aksarâyî (age., s. 38) de bunu açıkça beyan etmektedirler. 478 Cûzcânî, age. (Moğol İstilası), s. 162. 479 İbnü’l-Amîd, age., s. 45; İbnü’l-Fuvatî, age., s. 233-234; Aknerli Grigor, age., s. 29; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 570; İbn Kesîr, age., XIII, 363; Vassâf, age., s. 21; Süyûtî, Târîhu’l-Hulefâ, s. 716; Mîrhând, age., V, 1123; Balatîzâde, age., vr. 458b. Nüveyrî (age., XXVII, 258) Moğolların büyük hükümdarların kanını dökmeme şeklinde bir âdetlerinin bulunduğunu ve bu yüzden Halîfe’yi atlara çiğneterek öldürdüklerini söylemektedir. İbn Dokmak (Nüzhetü’l-Enâm, s. 239) Halîfe’nin - ismini vermediği- bir oğlu ile birlikte çuvallara konulduğunu ve her ikisinin de şehid oluncaya kadar tekmelendiğini kaydetmiştir. Diğer bazı kaynaklar da Halîfe’nin kendisi gibi tekmelenerek şehid edilen bu oğlunun Ebûbekir olduğunu söylemektedirler. Bkz. İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 36; Yâfi‘î, age., IV, 107. Ancak İbn Kesîr’de (age., XIII, 363) bulunan bir başka rivayete göre Halîfe boğazı sıkılmak yahut suda boğulmak suretiyle şehid edilmiştir. 480 Kiragos (age., s. 208) Halîfe’nin Hülâgû’nun eliyle katledildiğini, Halîfe’nin bir oğlunun Hülâgû’nun oğullarından biri tarafından öldürüldüğünü ve diğer bir oğlunun da Dicle’ye atıldığını belirtir. Vardan (Türk Fütuhatı Tarihi, s. 232; a. mlf., “Ermeni Müverrihine Göre Moğollar”, s. 37) da Halîfe’nin Hülâgû’nun eliyle öldürüldüğünü söylemektedir. Halîfe Müsta‘sım’ın şehâdeti hakkındaki muhtelif rivayetler için bkz. Yûnînî, age., I, 89; İbn Kesîr, age., XIII, 363; ayrıca bkz. J. Andrew Boyle, “The Death of the Last ‘Abbasid Caliph: A Contemporary Muslim Account”, The Mongol World Empire (1206-1370), (ed. J. Andrew Boyle), Variorum Reprints, London 1977, s. 145-150. 481 Cûzcânî, age., s. 162; Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 47. 482 Şark hristiyan tarihçilerinden bazıları hadiseleri kaydederken İslâm halîfesinin katlini ve Abbâsîlerin tarihten silinişini alkışlamışlardır. Bunlardan biri olan Ermeni Kiragos (age., s. 209) hristiyanlık taassubu ile ve hiçbir mâkul gerekçe olmaksızın “…bu şehir hâkimiyetini muhâfaza ettiği müddetçe doymak bilmez bir sülük gibi bütün dünyânın kanını emdi. Fakat Ermeni takvîmine göre 707 senesinde bütün yuttuklarını i‘âde etti… Tâciklerin hâkimiyet-i zâlimânesi altıyüz kırk sene devâm etti. 121 Halîfe’nin katlinden sonra Hülâgû, Alî Bahadır adlı kumandanını Bağdâd şahnesi tayin etti, İbnü’l-Alkamî’yi de şehre vezir nasbetti. Fahreddîn-i Damegânî Sâhib-Dîvân ve Nizâmüddîn-i Bendenicin Kâdı’l-Kudât olarak Bağdâd’da bırakıldıktan başka, daha birçok idareci atanarak şehre gönderildi. Hülâgû, yağma sonrasında şehrin imarını emretti. Nâip İmâdeddîn Ömer-i Kazvînî el-Câmi‘u’lHulefâ’yı ve İmâm Mûsâ Cevâd’ın meşhedini tamir işine girişti. İlkay Noyan ve Kara Buka adlı kumandanları da Bağdâd’ın yeniden imarı işini takip etmeleri için 3000 Moğol askeri ile şehre gönderen Hülâgû, 23 Safer/1 Mart’ta ailesini bıraktığı Hânıkîn’e doğru yola çıktı, oradan da Hemedan yakınlarındaki Siyâh-kûh’a hareket etti, 11 Rebîülâhir/17 Nisan’da buraya vardı.483 Hülâgû İran’a dönerken Buka Timur’u bir miktar askerle Irak’ta bırakmış ve ona Hille, Kûfe ve Vâsıt’ı itaate almasını emretmişti. Hille ahalisinin boyun eğmesine mukabil Vâsıt’ta direnişle karşılaşan Moğollar bir hafta müddetince bölgede katliam yaparak 40.000’e yakın müslümanı kılıçtan geçirdiler. Tikrit’te de benzer bir katliam yapıldı. Şuşter’de bulunan az miktarda hilâfet askerinin bir kısmı firar ederken, bir kısmı da katledildi. Kûfe ve Basra ise savaşsız teslim oluyordu. Buka Timur tüm bu havaliyi itaate almış olarak Siyâh-kûh’ta bulunan Hülâgû’nun yanına hareket etti.484 Hülâgû Urugtu Noyan’ı da Irak’ta Moğol hâkimiyeti altına girmemiş tek şehir olan Erbil üzerine göndermişti. Hatırlanacağı üzere Erbil Muzaferrüddîn Kökböri’nin vefatından sonra doğrudan hilâfet makamına bağlanmıştı, Sâhib Tâceddîn İbn Selâye el-Alevî tarafından idare ediliyordu. İbn Selâye’nin Urugtu’nun hizmetine gelmesine rağmen Erbil kalesinde bulunan Kürt askerleri Moğollara teslim olmayıp mukabeleyi tercih ettiler. Bu Kürt gâzileri Erbil önlerindeki Moğollara zor anlar yaşatmakta olduğundan, Urugtu Musul hâkimi Bedreddîn Lü’lü’den yardım istemek durumunda kaldı. Lü’lü’ Urugtu’ya yazın Kürtlerin muharebeyi bırakıp dağlara çekileceklerini Bağdâd perhiz ayının ilk günü zabtedildi.” demek suretiyle İslâm hilâfetine duyduğu kini ve müslümanlara yapılan insanlık dışı muameleden duyduğu süruru ifadelerine yansıtmıştır. Muasır bazı İslâm şâirleri ise bu hazin hadiseyi şiire dökmüşler, Bağdâd ve Müsta‘sım-Billâh için mersiyeler yazmışlardır. Bunların belki en dikkat çekeni Şeyh Sa‘dî-i Şîrâzî’ye ait olanıdır. Bu mersiye ve tercümesi için bkz. Tâhirü’l-Mevlevî Olgun, Cengiz ve Hülâgû Mezâlimi, Sebîlürreşâd Kütüphanesi Neşriyâtı, Tevsî-i Tıbâat Matbaası, İstanbul 1322/1904, s. 4-8. Diğer bazı mersiyeler için bkz. Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 37-39; Süyûtî, Târîhu’l-Hulefâ, s. 716-717. 483 Cüveynî, age., s. 601-602; Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 47-49. 484 Cüveynî, age., s. 602; Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 48-49; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 571; a. mlf., Muhtasar, s. 35. 122 ve beklemek gerektiğini söyledi. Urugtu Erbil’i zaten Moğol tâbiiyetinde olan Lü’lü’e bırakmaya söz verip Tebriz’e hareket etti. Kürtler ise sıcakların başlamasıyla şehri Lü’lü’e teslim ederek Suriye’ye göçtüler.485 Cengiz ve oğulları 1219-1222 yılları arasında Şark-İslâm âleminin en mâmur beldelerini yerle bir etmişler, Cengiz’in torunlarından Hülâgû ise Moğol istîlâsını daha batıya ve güneye taşıyarak Abbâsî Devleti’ne nihayet vermişti. Kaynaklar ismini zikretmediğimiz pek çok vilayetin, nahiyenin ve kalenin imha edildiğini anlatmaktadır. Bunların sadece isimleri dahi büyük bir yekûn tutmaktadır. Moğolların tahripkarlığı şehirlere ve bu şehirlerde yaşayan müslüman ahaliye müthiş ve telafisi imkansız zararlar verdiği gibi, İslâm ilim müktesebatına da ağır bir darbe indirmişti. XIII. asır başlarında Asya’nın çok sayıda şehri ilim, sanat ve tasavvuf merkezi iken asrın ortalarına doğru bu merkezler; medreseleri yıkık, camileri ve tekkeleri harap birer ıssız mevki, başta ilim adamları ve zâhidler olmak üzere ahalisi maktul düşmüş olan birer virane haline gelmişti.486 Irak’taki İslâm şehirlerinin Moğol tahakkümüne girmesiyle Mengü devri Moğol istîlâsının ikinci aşaması da sona ermiş bulunuyordu. Hülâgû artık seferin üçüncü ve nihaî hedefine odaklanmış, tüm Ortadoğu’yu istîlâ etme maksadıyla daha güneye; el-Cezîre, Suriye ve Mısır’a yürümek üzere hazırlığa başlamıştı. 485 Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 49-50. Ebü’l-Ferec’in (Abu’l-Farac Tarihi II, 570; ayrıca bkz. Eskikurt, age., s. 120) nakline göre Bedreddîn Lü’lü’ 70.000 dinar karşılığında Erbil kalesini Moğollardan satın almıştır. İbnü’l-Amîd (age., s. 45) Urugtu’nun kendi hizmetine gelen İbn Selâye’yi kendisine karşı direnişi onun tertip ettiği ve aslında kaleyi Moğollara teslim etmeye niyetinin olmadığı gerekçesiyle öldürttüğünü söylemektedir. Reşîdüddîn’e (age. (İlhanlılar), s. 50) göre ise İbn Selâye, Urugtu tarafından Hülâgû’ya gönderilerek onun emriyle öldürülmüştür. 486 Tâhirü’l-Mevlevî (age., s. 15-16) Cengiz’in ve Hülâgû’nun istîlâları ve bunların feci neticeleri hakkında şu ifadeleri kullanmaktadır: “…Sultan Muhammed Hârizmşâh’a i‘lân-ı harbile Mâverâünnehr, Hârizm, Horâsân, Kandehar ve Multan cihetlerini tahrîb, ahâlîsini katl-i ‘âm ve Buhârâ ile Semerkand, Belh, Herât gibi büyük şehirleri hâk ile yeksân ettiği gibi, medeniyyet-i İslâmiyye’nin âsârından olan nice ma‘mûreleri dahi bir daha kesb-i ‘umrân edemeyecek sûrette vîrânelere çevirmiştir … Altı yüz sene zarfında nice emeklerle vücûda gelmiş ve hattâ kable’l-İslâmki akvâm ve ümemden dahi kalmış olan nice âsâr-ı ‘umrânı, nice kütübhâneleri, medreseleri, rasadhâneleri imhâ eylemiştir. ‘Ulemâ ve hükemâ-yı İslâm’ın ekser âsâr-ı müfîdelerinin elyevm mefkûd ve nâ-yâb olması, başlıca Cengiz ile evlâd u ahfâdının ve bunların taht-ı emrinde olan Moğol tâ’ife-i vahşiyyesinin memâlik-i İslâmiyye’de îka ettikleri tahrîbât-ı cân-sûzun neticesidir.” 123 3. Eyyûbîlerin Moğollara Karşı Tutumu İlhan Hülâgû’nun İran ve Irak’ı istîlâ ettiği sıralarda Haleb ve Dımaşk tahtında el-Melikü’n-Nâsır Selâhaddîn Yûsuf487 bulunuyordu. el-Melikü’n-Nâsır, daha Mengü’nün cülusu sırasında Sâhib Zeyneddîn el-Hâfızî’yi hediyelerle Karakurum’a göndermiş, Mengü’den tâbi hükümdarlara verilen tamga ve nişan alarak Moğol tâbiiyetini kabul etmişti.488 Bununla birlikte Hülâgû’nun aldığı emir belliydi; İran ve Irak’tan sonra Moğol orduları Suriye’ye ve Mısır’a inecekti. elMelikü’n-Nâsır Yûsuf da kendi hareketlerinin Hülâgû tarafından takip edildiğinin ve sıranın Suriye’de olduğunun farkındaydı. O, Bağdâd’ın düşmesi ve korkunç bir yıkıma uğratılması ile de dehşete düşmüştü. Bu yüzden Hülâgû’ya itaate karar vererek Bağdâd’ın sukûtundan hemen sonra, 656 Rebîülevvel/1258 Mart’ta murahhaslarını Hülâgû’ya göndermişti. Suriye seferine hazırlanmak için Azerbaycan tarafına dönmek üzere olan Hülâgû, Nasîrüddîn Tûsî’ye el-Melikü’n-Nâsır’a gönderilmek üzere bir mektup yazdırdı. Kur’ân-ı Kerîm’den ayetlerin de yer aldığı mektupta Bağdâd’ın başına gelenler anlatılmakta, benzer bir yıkıma Haleb’in ve Dımaşk’ın da uğramaması için el-Melikü’n-Nâsır tam itaate davet edilmekte, iyi işler yaptığını zannedip kötülük işleyen kimselerin mahvının Allâh’a zor olmadığı ifade edilmekte, Haleb ve Dımaşk hükümdarı olan kişi İlhan’ın huzuruna çağrılmaktaydı. 489 Bu mektuptan dolayı kendisinde ziyadesiyle korku hasıl olan elMelikü’n-Nâsır, bir an evvel aralarında küçük yaştaki oğlu el-Melikü’l-Azîz Muhammed’in de bulunduğu ve Zeyneddîn el-Hâfızî’nin riyasetinde bir elçilik heyeti daha tertip ederek armağanlarla birlikte İlhan’a gönderdi. Zeyneddîn; el-Melikü’nNâsır’ın Haçlılarla uğraşmakta olduğundan dolayı gelemediğini ve bunun için özür dilediğini bildirdi. Hülâgû bu özrü kabule mütemayil olsa da, ikisi de Nastûrî hristiyan olan Tokuz Hatun ile Naymanlı Ketboğa itiraz ederek bunun geçerli bir mazeret olamayacağını söylediler.490 Bunun üzerine Hülâgû, kışı kendisiyle beraber 487 el-Melikü’n-Nâsır Yûsuf, Haleb Eyyûbî hükümdarı el-Melikü’l-Azîz Muhammed’in oğlu ve elMelikü’z-Zâhir Gāzî b. Selâhaddîn Eyyûbî’nin torunu idi. 488 Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 52; Humphreys, age., s. 334-335. 489 Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 49; Hammâde, age., s. 351; Humphreys, age., s. 339; Yuvalı, age., s. 166-167. 490 İbn Haldûn, age., s. 1453; Humphreys, age., s. 339; Kılıç, agt., s. 124-125. İbnü’l-Amîd (age., s. 46) Hülâgû’nun zahirde el-Melikü’n-Nâsır’ın özrünü kabul ettiğini, ancak içten içe onun hakkında kötü düşündüğünü kaydetmektedir. 124 Azerbaycan’da geçiren el-Melikü’l-Azîz’e, babasına götürmesi için tehdit dolu bir mektup teslim etti. Mektup el-Melikü’n-Nâsır ile birlikte Suriye’nin ileri gelenlerinden Cemâleddîn b. Yağmur, Alâeddîn el-Kaymerî ve Husâmeddîn Kuştemür’e hitap ediyordu. Mektupta “Allâh’ın askerleri” olarak tavsif edilen ve birçok hanedana son vererek dünyanın altını üstüne getiren Moğolların çok kalabalık ordularla “fâsık ve fâcir” müslümanlar üzerine yürüyeceği haber verilmekte, kovalamanın Moğollara ve kaçmanın müslümanlara düştüğü, Moğolların sayı, silah ve cesaret bakımından çok kuvvetli olduğu, “kalplerinin dağ gibi ve sayılarının kum gibi olduğu”, nice ülkeleri harap ve nice müslüman çocuğunu yetim bıraktıkları, müslümanların beddualarının Moğollara zarar vermeyeceği, Moğollardan kaçacak bir yer olmadığı belirtilmekteydi.491 Hülâgû el-Melikü’l-Azîz’i değil, babasını yanına çağırıyordu. Elçilik heyetleri neticesiz müzakerelerde bulunuyor, İlhan ne olursa olsun el-Melikü’n-Nâsır’ı huzurunda istiyordu.492 el-Melikü’n-Nâsır Yûsuf bizzat İlhan’ın nezdine gitmeye taraftardı, ancak Haleb ileri gelenleri buna engel olmaktaydılar. Bu yüzden el-Melikü’n-Nâsır tereddüt etmekte; gitmediği takdirde Hülâgû’nun hışmına uğrayacağı, giderse de kendi adamları tarafından suikaste uğrayacağı endişesiyle bocalamaktaydı. Hatta bu yüzden kendisi hastalanmış ve yarı felçli hale gelmişti.493 Neticede el-Melikü’nNâsır, Moğollardan çekincesinden dolayı Haleb’den çıktı ve Dımaşk’a hareket etti. Bir yandan Dımaşk civarında müdafaa tedbirleri almakta, diğer yandan Sâhib Kemâleddîn Ömer İbnü’l-Adîm’i Kāhire’ye, Mısır Eyyûbî hükümdarı el-Melikü’lMu‘azzam Tûranşâh b. el-Melikü’s-Sâlih’i devirmiş ve Mısır’ın idaresini ele geçirmiş olan Memlüklere göndererek yardım talep etmekteydi.494 Haleb ise müdafaaya hazırlanıyordu. Selâhaddîn-i Eyyûbî’nin o sırada ihtiyar bir adam olan oğlu el-Melikü’l-Mu‘azzam Fahreddîn Tûranşâh, el-Melikü’n-Nâsır Yûsuf’un saltanat nâibi sıfatıyla Haleb’de bulunuyordu.495 Bu arada -muhtemelen el-Melikü’n- 491 Aksarâyî, age., s. 40-42; Ebü’l-Ferec, Muhtasar, s. 37-38; Vassâf, age., s. 23-24; ae. (Osmanlıca trc.), vr. 40a-41a; Hammâde, age., s. 353. Anlaşıldığına göre Hülâgû tarafından Haleb’e birden fazla mektup gönderilmiştir. Hülâgû’nun el-Melikü’n-Nâsır’a gönderdiği diğer mektuplar için bkz. Hammâde, age., s. 352. 492 Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 573. 493 Ebü’l-Ferec, ae., II, a. yer. 494 Makrîzî, es-Sülûk, I, 506. 495 İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 193; Yuvalı, age., s. 169; Şeşen, Eyyûbîler, s. 161-162; Cengiz Tomar, “el-Melikü’n-Nâsır, Yûsuf”, DİA, XXIX, 78. 125 Nâsır’ın Haleb’deki ricâli tarafından- Hülâgû’nun tehditkar mektuplarına aynı siyakla mukabele edildi. Eyyûbîler tarafından Hülâgû’ya gönderilen ve Kur’ân âyetleri ile desteklenen mektup; Moğolların Allâh’ın hışmına uğramış bir kavim olduğunu, onların övündükleri katliam ve zulümlerin Firavun’un ve şeytanların hareketlerinden olduğunu, kâfirlerin elbette mahvolacaklarını ve ne pahasına olursa olsun Haleb’in Moğollara karşı koyacağını bildiriyordu.496 İhtimaldir ki Moğolların tehditkar mektuplarına aynıyla mukabele edilmesi de Tûranşâh’ın emri ile gerçekleşmişti. Nitekim Moğolların Haleb kuşatması sırasında da onun yiğit bir idareci olduğu görülecektir. el-Melikü’n-Nâsır’ın Eyyûbî ailesi içinde Moğollara karşı bazı ittifak girişimlerine dahil olduğuna da şahit olmaktayız. Meyyâfârıkîn hâkimi el-Melikü’lKâmil Nâsırüddîn Muhammed b. el-Melikü’l-Muzaffer Şehâbeddîn Gāzî b. elMelikü’l-Âdil, 497 idare ettiği toprakları emniyete almak maksadıyla tâbiiyet arz etmek üzere Karakurum’a gitmiş,498 655/1257 senesinde ülkesine dönerek bu kez Moğollara karşı el-Melikü’n-Nâsır Yûsuf ile ittifak aramaya başlamıştı. el-Melikü’nNâsır’a nispetle çok daha tedbirli bir siyâsî olan el-Melikü’l-Kâmil, kendi topraklarının bir Suriye seferi planlayan Hülâgû’nun yol güzergahında olduğunun farkında olmakla, ne olursa olsun buraları Moğollara bırakmamak, mümkünse müdafaaya hazırlanmak yolunda adımlar atmış; elindeki kaleleri güçlendirdiği gibi Türkiye Selçuklularının elinden Âmid’i (Diyârbekir) almıştı. Ancak evvelâ elMelikü’l-Kâmil’e yardım sözü veren el-Melikü’n-Nâsır, ya Moğolların Haleb üzerine yürüyeceğini öğrenince yahut ordusunu harekete geçmeye ikna edemediğinden ötürü yardımdan vazgeçmişti.499 496 Aksarâyî, age., s. 42-45; Vassâf, age. (Osmanlıca trc.), vr. 41a-43a. 497 Bu zat görüldüğü üzere Selâhaddîn-i Eyyûbî’nin biraderi olan el-Melikü’l-Âdil’in torunu ve ismi daha evvel Moğollara karşı Gürcülerle ittifak bahsinde geçen Urfa ve Meyyâfârıkîn hâkimi elMelikü’l-Muzaffer Şehâbeddîn Gāzî’nin oğludur. 498 el-Melikü’l-Kâmil Karakurum’da Mengü’nün nezdinde bulunduğu sırada kendisine sunulan şarabı içmemiş, sebebi sorulduğunda İslâm’da bunun haram ve yasak olduğu cevabını vermiş ve dinine bağlılığından dolayı Mengü tarafından taltif edilmişti. Bkz. Cûzcânî, age. (Moğol İstilası), s. 166. 499 İbnü’l-Amîd, age., s. 45; Yûnînî, age., I, 91; Humphreys, age., s. 340-341. 126 Bundan sonraki hadiseler el-Melikü’l-Kâmil’in tahmini doğrultusunda gelişmiş, Hülâgû Bağdâd’ın işgalinden hemen sonra500 oğullarından Yoşmut’u, yanına İlkay Noyan ile Suntay’ı da katarak Meyyâfârıkîn üzerine göndermişti.501 Yoşmut, el-Melikü’l-Kâmil’e ve Meyyâfârıkîn ahalisine emân vereceğini, buna karşılık onların da şehri teslim ederek il olmaları gerektiğini bildirmişti. Ancak elMelikü’l-Kâmil Moğolların ahde vefa etmediklerini pek iyi bildiğinden ve şehir tahkimatının kuvvetli olmasına emniyet ettiğinden dolayı teslimi reddederek Moğollara, onlarla şehid oluncaya kadar cihâd edeceği cevabını vermişti. 502 Vakıa elMelikü’l-Kâmil diğer Eyyûbî meliklerinden yardım alamamıştı, ancak onun ve şehir garnizonunun gösterdiği cesaret, muhacimleri iki seneye yakın müddetle şehir önünde beklemeye mecbur edecekti. Bu Meyyâfârıkîn muhasarası hakkında yeri geldiğinde tekrar malumat verilecektir. 4. el-Cezîre ve Suriye’nin İşgali el-Cezîre ve Suriye’de bunlar olurken Hülâgû Tebriz’de bir yandan Suriye seferine hazırlanmakta, bir yandan da İran ve Irak harekâtı sırasında elde edilen ganimeti bir araya getirterek bunlardan birçok kıymetli emtiayı Mengü’ye göndermekteydi. İlhan İran Azerbaycanı’nda bulunduğu müddet zarfında Musul hâkimi Bedreddîn Lü’lü’,503 Fars Atabegi Sa‘d b. Ebûbekir, Türkiye Selçuklu 500 Cûzcânî’nin (age. (Moğol İstilası), s. 167) rivayetine göre el-Melikü’l-Kâmil Halîfe’nin imdadına yetişmek için Meyyâfârıkîn askerleriyle birlikte yola çıkmış, ancak Bağdâd’ın düştüğü haberi üzerine çaresiz geri dönerek kendi kalelerini tahkime başlamıştı. 501 Kiragos, age., s. 209-210. Reşîdüddîn (age. (İlhanlılar), s. 53) Meyyâfârıkîn kuşatmasının Suriye seferi sırasında başladığını söylemektedir. Ancak doğrusu Bağdâd’ın işgalinden hemen sonra Yoşmut ve diğer Moğol kumandanlarının burayı muhasara ettikleridir. Bkz. Ebü’l-Fidâ, age., III, 196; İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 240; Yuvalı, age., s. 168-169. 502 Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 60-61. 503 Bağdâd seferi sırasında Hülâgû’nun Musul’dan asker desteği istemesi üzerine Lü’lü’, oğlu elMelikü’s-Sâlih İsmâ‘îl’i 1000 süvari ile Moğol ordusuna muavenet için yollamıştı. Ancak belki de İslâm hilâfetini yerle bir etmeye giden putperest bir orduya yardım ettiği için müslümanlar tarafından kıyamete kadar lanetle anılma endişesi ile bu yardımı göndermekte gecikmişti. Hülâgû buna çok öfkelerek Lü’lü’ü ikiyüzlülükle suçlamış, Lü’lü’ Bağdâd seferinden sonra Merâga taraflarına dönmüş olan Hülâgû’nun yanına çok kıymetli hediyelerle giderek kendini affettirmiş, İlhan’ın tahtının yanında bir sandalyeye oturtulmuş, hatta hediye olarak getirdiği inci küpeyi bizzat Hülâgû’nun kulağına takacak kadar İlhan ile yakınlaşmıştı. Bkz. Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 51; Ebü’l-Ferec, Abu’lFarac Tarihi, II, 572; a. mlf., Muhtasar, s. 36; Eskikurt, age., s. 119-120. 127 hükümdarı II. İzzeddîn Keykâvus ve müşterek hükümdar IV. Rükneddîn Kılıcarslan504 gibi hâkimlerin itaatlerini kabul etti.505 4.1. el-Cezîre’de Vuku Bulan İşgaller 22 Ramazân 657/12 Eylül 1259 Cuma günü Tebriz’den hareket eden Moğol ordusunun öncü kuvvetine yine Ketboğa Noyan, sağ cenahına Şiktur (Sunkur) Noyan506 kumanda ediyor, Suğuncak Noyan sol cenah kuvvetlerinin başında ve Hülâgû da merkezde bulunuyordu.507 Hülâgû’nun yanından Musul’a döndükten çok 504 Hülâgû II. İzzeddîn Keykâvus’a merkezi Konya olmak üzere Aksaray’dan Antalya sahillerine kadar olan bölgenin, IV. Rükneddîn Kılıcarslan’a da merkezi Tokat olmak üzere Kayseri’den bütün Dânişmendiyye vilayetinin (Sivas’tan Sinop ve Samsun sahillerine kadarki bölge) idaresini vermişti. Bkz. İbn Bîbî, age., s. 584; Aksarâyî, age., s. 46; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 573; Turan, Türkiye, s. 509. 505 Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 53; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 573; a. mlf., Muhtasar, s. 39. 506 Reşîdüddîn (age. (İlhanlılar), s. 53) yanlışlık eseri olarak Baycu’nun da Şiktur ile birlikte sağ cenahın idaresinde yer aldığını söylemiştir. Ancak Baycu o sırada artık hayatta değildi. Rivayete göre Bağdâd’ın işgalinden bir süre sonra Hülâgû, Baycu’nun Rum ülkesinin idaresinde istiklal peşinde olduğunu öğrenerek onu öldürtmüştü. Bkz. Nüveyrî, age., XXVII, 259; Yuvalı, age., s. 169. 507 Ebü’l-Ferec’e (Abu’l-Farac Tarihi, II, 573; a. mlf., Muhtasar, s. 39) göre bu Moğol ordusu toplam 400.000 askerden oluşuyordu. Bu rakam şüphesiz mübalağalıdır. Bununla birlikte J. M. Smith’in (“‘Ayn Jālūt”, s. 310) Hülâgû’nun Suriye seferi sırasında emrinde bulunan Moğol ordusunun 6 tümen gibi az bir kuvvetten teşekkül ettiği yönündeki görüşüne de katılmıyoruz. Smith, Bağdâd seferi münasebetiyle yaptığı gibi sadece Reşîdüddîn’in verdiği kumandan isimlerinden hareketle Hülâgû’nun birliğiyle beraber 60.000 Moğol askerinin Suriye’ye hareket ettiği yönünde tahminde bulunmuştur. Bir kere Bağdâd seferi sırasında Moğol ordusunda bulunan tüm noyanların ismini zikreden Reşîdüddîn’in Suriye seferinde tekrar aynı isimleri zikretmekten imtina etmiş olma ihtimali mevcut olup, onun Suriye seferine katılan 6 tane kumandanın ismini vermiş olması bütün Moğol ordusunun 6 tümenden ibaret olduğunu düşünmemize neden olmamalıdır. İkincisi; Bağdâd seferinde Bağdâd ve Irak’ın büyük kısmı istîlâ edilmiş ve bunun için Hülâgû 15 tümen civarında askerle Hemedan’dan hareket etmişti. Oysa Suriye seferinde istîlâ edilecek yerler de Bağdâd kadar, belki ondan da ehemmiyetli yerlerdi. Çünkü buralar İslâm dünyasının siyâsî liderlerinin elinde bulunuyordu, buraların işgali müslümanlar için Bağdâd’dan daha büyük bir felaket olacaktı. Ayrıca Suriye’deki şehirler muhtemelen Bağdâd’dakinden daha güçlü askerî birliklerle korunuyordu. Kaldı ki müslümanların hilâfet merkezi tarümar olmuş olsa dahi hilâfet ailesi mensupları ancak Müslümanların siyâsî manada liderliğini üstlenmiş devletler eliyle eski makamlarına iade edilebilirlerdi. Nitekim bilahare Baybars bunu gerçekleştirmiştir. Dolayısıyla İslâm dünyasında o yıllarda halen ayakta bulunan ve siyâsî manada gücü ellerinde bulunduran Eyyûbîlerin ve Memlüklerin ortadan kaldırılması yahut en azından tâbiiyete alınması demek, bütün el-Cezîre, Suriye ve Mısır’ın istîlâsı demekti. Böyle geniş bir coğrafyanın istîlâsı için İlhan, en az Bağdâd seferinde bulunan kadar Moğol askerine ihtiyaç duymuş olmalıdır. Son olarak Smith’in kaynaklığına başvurduğu Reşîdüddîn’de yahut diğer herhangi bir kaynakta Hülâgû’nun ordusunun büyük kısmını, mesela Smith’in iddia ettiği gibi 9 tümenini Azerbaycan’da bırakarak Suriye seferine çıktığına (“‘Ayn Jālūt”, s. 328) dair net bir bilginin bulunmadığını söyleyelim. İbnü’l-Amîd’in (age., s. 48) Moğol ordusunun mevcudu hakkında elMelikü’n-Nâsır’ın Dımaşk nâibi olan Zeyneddîn el-Hâfızî’nin sözlerinden naklettiği 200.000 rakamı yukarıdaki diğer rakamlardan daha mâkul olmakla birlikte; bizce yine mâkul olan, Suriye seferinde hazır bulunan Moğol ordusunun mevcudunun Bağdâd seferindeki gibi 15 tümen civarında olduğu kabul etmek olacaktır. 128 kısa süre sonra, 657 Şaban/1259 Temmuz tarihinde vefat eden Bedreddîn Lü’lü’ün508 oğlu ve yeni Musul hâkimi el-Melikü’s-Sâlih Rükneddîn İsmâ‘îl de Âmid’i işgale memur edilmişti. 509 Yine orduda İlhan’a itaat arzetmiş Ermeni ve Gürcü hükümdarlarının birlikleri de bulunuyordu. Evvelâ emrindeki kuvvetlerle Van gölünün kuzeyinde yer alan Aladağ’a gelen İlhan, Ahlat ve Hakkâri bölgelerinde ikamet eden birçok müslüman Kürt’ü katlettirdi. 510 Bundan sonra batı yönünde ilerledi, Malatya’da Fırat’ı geçmek maksadıyla bir köprü yaptırdı. Akabinde güneye yönelen İlhan, ilerledikçe el-Bîre (Birecik), Kal‘atü’r-Rûm511 ve Kırkîsiyâ 512 bölgelerinde Fırat’ı geçmek için başka köprüler inşa ettirmekteydi.513 Hülâgû idaresindeki kuvvetler evvelâ Cizre’yi işgal ettiler. Ruha (Urfa) şehri kendiliğinden teslim oldu, Harran’a yürüyen Hülâgû ve ordusu burayı da emân ile teslim aldı. İç kaleye çekilen Harran garnizonu askerleri Moğollarla mücadeleye başladılarsa da bir süre sonra onlar da Ebü’l-Kāsım b. eş-Şeyh Ebûbekir elHarrânî’yi araya koyarak emân talep ettiler. Bunu kabul eden Hülâgû şehir surlarını tahrip etmekle iktifa etti.514 Düneysir (Kızıltepe) ve Nusaybin’de ise katliam gerçekleşti. el-Cezîre’deki en büyük yıkımlardan biri de Serûc’da (Suruç) vukua geldi; Serûclular Moğollara itimat etmemekte, teslimden önce muhakkak emân istemekteydiler. Ancak onların elçi göndermeyip şehri teslime yanaşmamaları Hülâgû’yu kızdırdı. Şehre zorla giren Moğollar korkunç bir katliam yaptılar.515 508 Bedreddîn Lü’lü’ 50 seneye yaklaşan Musul hâkimliğinden sonra 80 küsur (Hândmîr’e göre 90, Reşîdüddîn’e göre 96) yaşında vefat etmişti. Zaten ihtiyarlığı dolayısıyla Hülâgû tarafından Suriye seferine iştirakten muaf tutulmuş, Moğol ordusuna takviye olmak üzere oğlunu göndermesi emredilmişti. Bkz. Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 53, 65; Ebü’l-Fidâ, age., III, 198; Hândmîr, age., III, 97. 509 Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 53; Spuler, age., s. 66. el-Melikü’s-Sâlih İsmâ‘îl, Yoşmut’un Meyyâfârıkîn’i muhasaraya başladığı sıralarda Âmid’i muhasara etmiş olmalıdır. Zira Âmid şehri de Meyyâfârıkîn sahibi el-Melikü’l-Kâmil Nâsırüddîn Muhammed’in idaresindeydi. Hülâgû’nun elMelikü’l-Kâmil’in elindeki bu iki şehri aynı anda kuşatmaya aldırarak şehirleri birbirine yardım etmekten alıkoymaya çalışmış olması muhtemeldir. Moğolların eline geçecek olan Âmid, İlhan tarafından Türkiye Selçuklularına bırakılacaktı. Bkz. Yınanç, “Diyarbekir”, İA, III, 618. 510 Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 53. 511 el-Bîre ile Sümeysat (Samsat) arasında, Fırat’ın batı yakasında kalan muhkem bir kaledir. Bkz. Yâkūt, age., IV, 390. 512 Habur’un Fırat’a döküldüğü mevkide bir beldedir. Yâkūt, age., IV, 328. 513 İbnü’l-Fuvatî, age., s. 243-244; Ebü’l-Ferec, Muhtasar, s. 39. 514 İzzeddîn İbn Şeddâd, el-A‘lâku’l-Hatîre, III/I, 60-61; İbn Tağrîberdî, age., VII, 69; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 573; Ahmet Demir, Urfa ve Çevresi Eyyubîler Tarihi, Kent Yayınları, İstanbul 2008, s. 113. 515 Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 573; a. mlf., Muhtasar, s. 39; Demir, age., s. 113. 129 Rakka ve Caber kaleleri emân ile teslim alındı ise de teslime yanaşmayan Menbic, Serûc’dakine benzer bir katliamdan kurtulamadı.516 4.2. Haleb’in Muhasarası ve İşgali Moğol ordusu muhtelif kollar halinde el-Cezîre’nin ve Kuzey Suriye’nin altını üstüne getirerek Haleb’e ilerlemekteydi. Nihayet 2 Safer 658/18 Ocak 1260 günü Moğol ordusunun bizzat İlhan tarafından kumanda edilen kalabalık kısmı Haleb’e yaklaştı. Hülâgû şehre elçiler göndererek; kendisinin el-Melikü’n-Nâsır Yûsuf’un peşinde olduğunu, Haleblilerin şehrin kapılarını açarak şehre tayin edilecek Moğol şahnesini (şahne) kabul etmeleri halinde Haleb’e emân vereceğini bildirdi. Ancak Haleb muhafızı ihtiyar el-Melikü’l-Mu‘azzam Tûranşâh b. Selâhaddîn-i Eyyûbî, Hülâgû’nun yaptığı bu son teslim teklifine “Sana verecek kılıçtan başka bir şeyimiz yoktur, aramızdaki hükmü kılıçlar verecektir!” şeklinde cesurâne cevap verdi. 517 Moğol ordusunun sayı bakımından kesretini haber alan Tûranşâh, şehirden çıkmak ve şehir önlerinde bir muharebe vermek istemediği halde bir kısım ümerânın kararıyla ve halktan gönüllülerin iştirakiyle Haleb önlerine gelen Moğol öncüleri ile karşılaşmak üzere isteksizce şehirden çıktı. Müslümanlar Moğollara saldırarak onları bir saat kadar takip ettiler, ancak Moğollar âdetleri olduğu üzere ansızın geri dönerek kendilerini takip eden müslümanlara büyük zayiat verdirdi.518 Bundan sonra Hülâgû’nun asıl ordusu Haleb önünde ordugâh kurdu ve muhasara tertibatı aldıktan sonra harbe girişti. Urugtu Noyan Bâbü’l-Yehûd’da, Ketboğa Bâbü’r-Rûm’da, Suğuncak Bâbü Dımaşk’ta, Hülâgû ise Bâbü Antakya’da konuşlanmışlardı. Şehrin etrafına her zamanki gibi duvar ören Moğol askerleri yirmiden fazla mancınığın atışları ve fasılasız ok yağmuru ile Haleb’i yıpratmaya çalışmaktaydılar. Kuşatmanın yedinci günü olan 9 Safer/25 Ocak günü Bâbü’l-Irâk’tan şehre giren Moğol askerleri Bağdâd’dakini aratmayacak büyük bir katliama giriştiler. Beş gün süren yağma, katliam ve tecavüz neticesinde on binlerce müslüman şehid edildi, 100.000 civarında kadın ve çocuk ise esir alındı. Kaynaklarımız şehirde yolların şehid naaşları ile dolduğunu ve bu yüzden Moğol askerlerinin şehirde güçlükle yürüdüğünü

nakletmektedirler.519 Esir alınan müslümanlar ise Haçlılara yahut Ermenilere satıldı. Haleb muhasarasına yardımcı kuvvetlerle iştirak eden ve el-Câmi‘u’l-Kebîr’i kendi eli ile ateşe verme cinayetini işleyen Ermeni Kralı I. Hetum da Haleb ganimetinden hissedar oldu. Bundan başka Hülâgû; Haleb nevâhîsinden evvelce Ermenilerin elinde olup müslümanlar tarafından fethedilmiş toprakları Hetum’a, aynı şekilde Selâhaddîn-i Eyyûbî devrinde fethedilmiş olan Antakya Prinkepsliği topraklarını da Moğollara tâbi olmuş olan Antakya Prinkepsi ve Trablus Kontu VI. Bohemond’a iade etti.520 14 Safer/30 Ocak günü Hülâgû Haleb’deki müslüman katliamını durdurdu ve Şihâbeddîn b. Amrûn ile Alemeddîn Kaysar el-Mavsılî’nin evlerine, ayrıca Zeyneddîn es-Sûfî Hânkâhı ve yahûdîlerin havrasına iltica edenlere emân verdi. Buralara sığınan müslümanların sayısı 50.000’e baliğ olmuştu.521 Tûranşâh ile bir kısım askerleri ise iç kaleye kapanarak takriben 40 gün daha müdafaayı sürdürdüler. 11 Rebîülevvel/25 Şubat’ta emân ile teslim olan garnizona dokunulmadı. Tûranşâh da bundan çok kısa süre sonra vefat etti.522 Haleb’deki kıyım Suriye’deki tüm müslümanları tedirgin etmişti. Civardaki pek çok nahiye ve köy boşaltılmıştı; müslümanlar güneye, Dımaşk ve Mısır taraflarına kaçıyorlardı. Muhtelif şehir ve kaleler de emân ile Moğol idaresine giriyordu. Bu cümleden olarak Azaz kalesi, henüz Haleb iç kalesinin muhasarası devam etmekte ve Hülâgû Haleb’de bulunmakta iken teslim oldu. Hama Eyyûbî 519 İbnü’l-Amîd, age., s. 49; İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 197; Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 53-54; Ebû Şâme, Terâcim, s. 203; Ebü’l-Fidâ, age., III, 201; İbn Kesîr, age., XIII, 386; Kiragos, age., s. 211; Aknerli Grigor, age., s. 36; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 574; a. mlf., Muhtasar, s. 39-40; İbnü’l-Fuvatî, age., s. 245; Yûnînî, age., I, 349; Vassâf, age., s. 25; ae. (Osmanlıca trc.), vr. 43a-43b; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 49-50; İbnü’l-Verdî, age., II, 197; Makrîzî, es-Sülûk, I, 511; Aynî, age., V, 231; İbn Tağrîberdî, age., VII, 70. İslâm kaynakları daha ziyade Hülâgû’nun Haleb’e emân verdiğini, şehrin sulhen teslim alınması akabinde de emânı bozduğunu ve Moğolların müslümanları kılıçtan geçirmeye başladığını nakletmektedirler. 520 İbnü’l-Amîd, age., s. 49; Nüveyrî, age., XXVII, 261; Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 48; İbnü’l-Furât, age., I, 50; ae., II, 41; Grousset, age., s. 364; Runciman, age., III, 260-261; Humphreys, age., s. 349. 521 Ömerî, age., XXVII, 251. 522 İbnü’l-Amîd, age., s. 49; Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 54; Şeşen, Eyyûbîler, s. 162-163. Haleb kalesi teslim alındığı vakit içerisinde Seyfeddîn Sekiz, Sungur el-Aşkar, Seyfeddîn Berâmık, Bedreddîn Begmiş, Gündoğdu es-Sağîr gibi evvelce Memlük sultanı İzzeddîn Aybek’ten kaçıp Kerek hâkimi el-Melikü’l-Muğîs’e iltica eden ve birtakım hadiseler neticesinde el-Melikü’n-Nâsır Yûsuf’a teslim edilerek onun tarafından hapsedilen Bahrî Memlük kumandanları da bulunuyordu. Hülâgû bunlara da eman vermiş, bunları ismini daha evvel Bağdâd’ın muhasarası münasebetiyle zikrettiğimiz Moğol ordusunun Hârizmşah asıllı kumandanı Sultançuk’un birliğine dahil etmişti. Bkz. İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 200; Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 48-49; Ebü’l-Fidâ, age., III, 202; İbnü’l-Verdî, age., II, 198; Makrîzî, es-Sülûk, I, 511; Aynî, age., V, 238. 131 hükümdarı el-Melikü’l-Mansûr Nâsırüddîn Muhammed’in evvelce Dımaşk taraflarına, el-Melikü’n-Nâsır Yûsuf’un yanına gitmesi yüzünden başsız kalan Hama da anahtarlarını İlhan’a teslim ediyordu. Buraya Hülâgû tarafından Hz. Hâlid b. Velîd (ra) soyundan geldiği söylenen Husrevşâh adlı bir şahıs şahne tayin edildi.523 Hıms hâkimi el-Melikü’l-Eşref Muzafferüddîn Mûsâ b. İbrâhîm b. Şîrkûh da, Haleb’in sukûtunu haber alması akabinde Mısır’a yönelecek olan el-Melikü’nNâsır’ın yanından ayrılarak Haleb’de bulunan Hülâgû’nun nezdine gelip itaat arz edince Hıms’ın idaresinde bırakıldı, ayrıca el-Melikü’n-Nâsır’ın evvelce kendisinden aldığı Tell-Bâşir de İlhan tarafından kendisine iade edildi.524 Haleb’in işgalinden sonra İlhan, Haleb hâkimliğine Fahreddîn es-Sâkî’yi getirmiş, şahne olarak da Tükal Bahşi’yi tayin etmiş ve -muhtemelen iç kalenin kuşatılması için bir miktar asker bıraktıktan sonra- Haleb’den ayrılarak Hârim’e hareket etmişti. Muhasara edilen Hârim’in ahalisi Hülâgû’nun emânına güvenmedikleri için Haleb idarecisi Fahreddîn es-Sâkî’nin Kur’ân-ı Kerîm’e el basarak ve hanımının boş olması üzerine yemin ederek kendilerine teminat vermesini istediler. Ancak bu işlemin gerçekleştirilmesinden hemen sonra bütün Hârim ahalisi bebeklerine kadar merhametsizce katledildi. Katliamdan sadece bir Ermeni kuyumcu kurtuldu.525 Bundan sonra da İlhan’ın tekrar Haleb’e döndüğü anlaşılıyor. 4.3. el-Melikü’n-Nâsır’ın Firarı Evvelce söylediğimiz gibi el-Melikü’n-Nâsır Selâhaddîn Yûsuf, meşhur Kemâleddîn İbnü’l-Adîm’i elçi olarak Mısır’a göndermiş ve Memlüklerden imdat talep etmişti. Ancak o sırada Mısır tahtında, ilk Memlük sultanı olan maktul İzzeddîn Aybek et-Türkmânî’nin genç yaştaki oğlu el-Melikü’l-Mansûr Nûreddîn Alî bulunuyordu. Esasen Mısır’da Eyyûbî sultanı el-Melikü’l-Mu‘azzam Tûranşâh’a 523 İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 198; Nüveyrî, age., XXVII, 262; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 51; Ömerî, age., XXVII, 252; İbn Tağrîberdî, age., VII, 70; Aynî, age., V, 232; Kılıç, agt., s. 134-135. 524 Ebü’l-Fidâ, age., III, 202; Nüveyrî, age., XXVII, 262; Makrîzî, es-Sülûk, I, 511; Aynî, age., V, 239; Eşref Buharalı, “Sarım Al-Dîn Özbek b. Abdullah Al-Eşrefi’nin Tatarların Adeti ve Ayn-ı Calut Savaşı Hakkındaki Rivayeti”, 60. Yılında İlim ve Fikir Adamı Prof. Dr. Kâzım Yaşar Kopraman’a Armağan, (haz. E. Semih Yalçın), Berikan Elektronik Basım Yayım Sanayi ve Ticaret Ltd. Şti., Ankara 2003, s. 206-207. 525 Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 54; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 574-575; a. mlf., Muhtasar, s. 40; İzzeddîn İbn Şeddâd, el-A‘lâku’l-Hatîre, I/II, 69; Ömerî, age., XXVII, 254; Mîrhând, age., V, 1125; Hândmîr, age., III, 98; ae. (Osmanlıca trc.), vr. 49a. 132 darbe yaparak Mısır tahtını ele geçiren Memlükler ile el-Melikü’n-Nâsır’ın arası hiç de iyi değildi; -ileride anlatacağımız üzere- Memlükler ile Dımaşk Eyyûbîleri arasında muharebe de vukua gelmiş, güçlükle bir sulh ortamı temin edilebilmişti. Ancak Moğol tehdidi el-Melikü’n-Nâsır’ı hasmından yardım isteyecek vaziyete düşürmüştü. Mısır’daki anlaşmazlıklardan dolayı liderleri katledilmiş ve elMelikü’n-Nâsır Yûsuf’un hizmetine gelmiş olan el-Memâlîkü’l-Bahriyye (Bahrî Memlükler) ümerâsı ve hususan bunlardan Rükneddîn Baybars el-Bundukdârî, Moğollarla savaşmaktan yanaydı. Öte yandan el-Melikü’n-Nâsır, böylesine tehlikeli bir anda vaktini şiirle uğraşarak zayi ediyordu. Bu sıralarda birçok Bedevî, Türk, Kürt ve Fars, ayrıca Bedreddîn Lü’lü’ün diğer oğlu ve Sincar hâkimi olan elMelikü’s-Sa‘îd (el-Melikü’l-Muzaffer) Alâeddîn Alî, yine Hama sahibi el-Melikü’lMansûr Muhammed Moğollarla cihâd için Dımaşk’ın kuzeydoğusundaki Berze’de bulunan Eyyûbî ordugâhında toplanmışlardı. Ancak Baybars’ın Sıffin civarındaki Balis’e ulaşan 8000 kişilik Moğol birliği ile meydan savaşı yapmak üzere elMelikü’n-Nâsır’dan 3000 kişilik bir kuvvet istemesine karşın Sâhib Zeyneddîn elHâfızî, Moğol ordusunun toplamda müslüman kuvvetlerinden birkaç kat kalabalık olduğunu, İlhan’a itaatten başka yol olmadığını söylemekle İslâm kuvvetlerinin ve bilhassa zaten kararsız bir idareci olan el-Melikü’n-Nâsır’ın maneviyatını bozmuş, Baybars el-Bundukdârî bu sözler üzerine Zeyneddîn el-Hâfızî’ye kamçısıyla vurmuş ve “Sizler müslümanların helâkine sebepsiniz!” diyerek hakaret etmişti. Tam bu sıralarda el-Melikü’n-Nâsır’a kendi memlükleri olan Nâsıriyye tarafından bir suikast tertip edilince el-Melikü’n-Nâsır Dımaşk kalesine kaçmaya mecbur olmuştu. Bu Nâsıriyye memlükleri aslında el-Melikü’n-Nâsır’ı öldürmeyip tutuklamak ve onun yerine biraderi el-Melikü’z-Zâhir Gāzî’yi geçirmek istemişlerdi. el-Melikü’z-Zâhir ise kendi lehine başlatılan bu hareketten tedirgin vaziyette Gazze tarafına gitmiş, Nâsıriyye memlükleri de onun peşinden Gazze bölgesine doğru yola çıkmışlar, artık herkesten kuşkulanmakta olan el-Melikü’n-Nâsır’ın kendilerini de tutuklatmasından çekinen Bahriyye askerleri de aynı bölgeye hareket etmişlerdi. Berze’deki içtima müspet bir neticeye vesile olmamıştı, Moğolların karşısına çıkacak bir İslâm ordusu henüz bulunmamaktaydı. 9 Safer 658/25 Ocak 1260 tarihinde Haleb’in sukûtu haberini alınca büsbütün çaresizliğe düşen el-Melikü’n-Nâsır Yûsuf da 15 Safer/31 Ocak günü Dımaşk’ı terkederek Gazze’ye doğru yola çıktı. Zeyneddîn el-Hâfızî’yi 133 şehrin başında bulunması için Dımaşk’a göndermişti.526 Dımaşk halkı el-Melikü’nNâsır ayrılırken surların üzerinden ona beddua ediyorlar, “Bizi Tatarlara lokma olarak bırakıp gidiyor musunuz” diye haykırıyorlardı.527 Böylece el-Melikü’n-Nâsır Yûsuf, tıpkı Alâeddîn Muhammed Hârizmşah gibi nereye gideceğini kesin olarak bilmeksizin firara başlamış bulunuyordu. 4.4. Dımaşk’ın Teslim Olması ve Şehirdeki Hristiyanların Tavrı Suriye’nin Haleb ile birlikte merkezi mesabesinde olan Dımaşk’ta korku ve yeis hâkimdi. el-Melikü’n-Nâsır’ın yokluğu şehri büyük ölçüde müdafaadan mahrum bırakmıştı. Dımaşk müslümanlarının bir kısmı 658/1260 senesi kışının şiddetli soğukları altında aileleri ve kıymetli eşyaları ile Mısır’a gitmeye çalışmaktaydı. Hülâgû için Dımaşk’ı işgal hiç de zor değildi. Şehir ileri gelenleri de Haleb’in başına gelenlerin kendi başlarına gelmesinden korkmaktaydı, Dımaşk’ta şehri harpsiz teslim etme fikri gündemdeydi. Zeyneddîn el-Hâfızî’nin başında bulunduğu şehir meclisi nihaî olarak şehrin Moğollara teslimine karar verdi; Dımaşk adına, o sırada Haleb’de bulunan İlhan’a arz-ı itaat etme vazifesi Kadı Muhyiddîn Yahyâ İbnü’z-Zekî’ye verildi. İbnü’z-Zekî Hülâgû ile görüşerek şehrin teslim olacağını haber verdikten ve Hülâgû tarafından Dımaşk kadılığı makamında bırakıldığı kendisine bildirildikten sonra 17 Safer/2 Şubat Pazartesi gecesi İlhan’ın murahhasları ile birlikte Dımaşk’a geldi, ertesi gün öğle namazından sonra da Hülâgû’nun halka emân verdiğine dair yarlıg okundu. Bundan tam bir ay sonra 17 Rebîülevvel/2 Mart günü Hülâgû tarafından bir miktar Moğol askerinin başında gönderilen ve şehrin ileri gelenlerince iyi karşılanan nâip Balaban es-Sırrî, bu kez halkı el-Meydânü’l-Ahdar’da toplayarak Dımaşk ve havalisine emân verildiğine dair bir ferman daha okuttu. Bu esnada yine Hülâgû tarafından gönderilen ve yanında Kilikya Ermeni Kralı I. Hetum ile onun damadı Antakya Prinkepsi ve Trablus Kontu VI. Bohemond ve ayrıca Banyas ve Subeybe hâkimi olup Birecik kalesinde mahpus iken İlhan tarafından hapisten çıkarılarak onun hizmetine girmiş olan el-Melikü’s-Saîd Hasan b. el-Melikü’l-Azîz 526 İbnü’l-Amîd, age., s. 48-49, 50; İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 196; İbn Abdüzzâhir, age., s. 62; İbnü’l-Verdî, age., II, 197; İbn Kesîr, age., XIII, 388; İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 256; Aynî, age., V, 233-234; Humphreys, age., s. 346-351; Şeşen, Salahaddin’den Baybars’a, s. 259-260; a. mlf., Haçlılar Önünde Sultan Baybars, s. 20; Kılıç, agt., s. 137-138. 527 İbnü’l-Amîd, age., s. 50. 134 Osmân528 bulunan Ketboğa Dımaşk’a giriyordu. Baydara adlı Moğol kumandanı da Ketboğa’nın maiyetindeydi. Ketboğa’ya bağlı 12.000 kişiden müteşekkil Moğol birlikleri ise şehir yakınlarındaki el-Ğūta Mârrîn mevkiine ulaşmıştı.529 26 Rebîülevvel/11 Mart günü de el-Meydânü’l-Ahdar’da Kadı Kemâleddîn Ömer b. Bündâr et-Tiflîsî’nin Bilâd-ı Şâm Kâdi’l-Kudâtlığına ve ayrıca bütün bu bölgedeki evkâfın nezâreti vazifesine getirildiğine dair Hülâgû’nun menşûru 530 okundu. Hülâgû böylece Ketboğa’yı Suriye bölgesi idarecisi tayin etmekle kalmamış, ona muavenet edecek adlî, mülkî ve askerî idarecileri de özellikle seçerek onun hizmetine vermişti. Ketboğa’nın Dımaşk kalesini ve hazinesini teslim almasıyla şehirde 7 ay sürecek Moğol hâkimiyeti başlamış oldu.531 Şehir harpsiz teslim olmuştu, ancak iki ay kadar sonra bazı emîrler isyan ederek iç kaleye çekildiler ve burada kuşatıldılar. Dımaşk’a girerken ordusunu yanına almamış ve sadece bir miktar askerle şehre duhul etmiş olan Ketboğa,532 Dımaşk kalesindeki isyanı haber alır almaz kaleyi muhasara altına almıştı. Kalede bulunan mancınıklara mukabil, Moğol askerleri kalenin batı tarafına getirdikleri 20 mancınıkla kaleyi fasılasız taş yağmuruna tuttular. Uzun süre mukavemet edemeyen kale 15 Cemâziyelevvel/28 Nisan’da teslim oldu ve tahrip edildi; kaleyi savunanların başında bulunan Nakîb Cemâleddîn b. es-Sayrafî el-Halebî ile Emîr Bedreddîn Muhammed b. Karaca ise esir alındılar.533 Şehrin teslim olmasında en büyük paya sahip olanlardan biri, Zeyneddîn el-Hâfızî, Fahreddîn es-Sâkî’den boşalan Haleb 528 Hülâgû el-Melikü’s-Saîd’i Ketboğa’ya müşavir tayin etmiş, eskiden ona ait olan Subeybe ve Banyas’ı ona iade etmesini Ketboğa’ya emretmişti. Bkz. İbnü’l-Amîd, age., s. 51. 529 Ebû Şâme, Terâcim, s. 203; İbnü’l-Amîd, age., s. 51; Kiragos, age., s. 211; Vardan, Türk Fütuhatı Tarihi, s. 233; Aknerli Grigor, age., s. 36; Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 48; Yûnînî, age., I, 349-350; Nüveyrî, age., XXVII, 263; Ömerî, age., XXVII, 253; Makrîzî, es-Sülûk, I, 512; İbn Tağrîberdî, age., VII, 70-71; Mîrhând, age., V, 1125; Hândmîr, age., III, 98; ae. (Osmanlıca trc.), vr. 49a; Humphreys, age., s. 353; Şeşen, Salahaddin’den Baybars’a, s. 263-264; Yuvalı, age., s. 170. Ermeni kaynakları Hülâgû’nun bizzat Dımaşk’ı ele geçirdiğini söylerlerse de bu yanlıştır. Aknerli Grigor (age., a. yer) uydurma haberlerin naklinde daha da ileri giderek Hülâgû’nun Kudüs’ü ele geçirip Kutsal Mezar kilisesinde secde ettiğini iddia etmektedir. 530 Hükümdar tarafından yapılan tayin, vazife yahut muafiyetleri bildiren yahut iktâ tevcihlerini gösteren belge manasında kullanılan menşûr hakkında bilgi için bkz. Özaydın, “Menşur”, DİA, XXIX, 148-149. 531 Ebû Şâme, Terâcim, s. 204; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 51; Vassâf, age., s. 26. 532 Şeşen, Salahaddin’den Baybars’a, s. 264. 533 İbnü’l-Amîd, age., s. 52; İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 202; Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’lFikre, s. 50; Nüveyrî, age., XXVII, 263; Zehebî, Düvelü’l-İslâm, II, 177; İbn Kesîr, age., XIII, 387; Aynî, age., V, 236-237. 135 idareciliği mansıbına getirildi.534 Dımaşk’a İlbasan535 adlı bir Moğol şahnesi bırakıldığı gibi, onun yanına Kadı Şemseddîn-i Kûmî, Alâeddîn-i Câsî ve Cemâleddîn Kadakay-ı Kazvînî nöker536 tayin edildi.537 Kendisine Tedmür ve Rahbe bölgeleri de verilen Hıms hâkimi el-Melikü’l-Eşref Mûsâ da Suriye bölgesinde İlhan’ın nâibi olarak bırakıldı ve Dımaşk’a yerleşti.538 Dımaşk ahalisine eman verilmişti, ancak -birçok kaynağımızın aktardığı üzere- Moğol askerlerinin müslümanlara herhangi tacizde bulunmamalarına mukabil yerli hristiyanlar539 işgalden sonraki süreçte dîn-i İslâm’ı ve mukaddesatını tahkir edecek şenaatlerde bulunmakta, müslümanları türlü eziyetlere düçar etmekteydiler. Nastûrî Ketboğa Noyan, yanında I. Hetum ve VI. Bohemond ile askerleri bulunduğu halde şehre duhul etmişti. Altı asırdır ilk kez hristiyan hükümdarlar Dımaşk’a böyle muzafferâne giriyorlardı.540 Şehirde hristiyan idarecilerin mevcudiyeti, bu yerli hristiyanlara hareket serbestîsi temin edebilirdi. Bir asra yakındır Haçlılarla cihâdın öncü isimlerine payitahtlık yapmakta olan bu şehri hristiyan kumandan ve hükümdarlar eliyle teslim alan ve karılarından rütbece en kıdemlisi de Nastûrî olan İlhan, yerli hristiyanların zannınca, mutlaka hristiyanların selametini düşünmekte ve müslümanlara böylece bir ders vermekteydi. Bu yüzden Dımaşk’ın bu yolla zaptının 534 Reşîdüddîn’in (age. (İlhanlılar), s. 54) dediğine göre mezkûr Fahreddîn, Haleb ahalisinin şikayetleri üzerine azledilmiş ve öldürülmüştü. Ebü’l-Ferec’e (Abu’l-Farac Tarihi, II, 575) göre ise Fahreddîn, Hârim ahalisine emân verileceği hususunda onlara yemin ettikten hemen sonra, bu emânı bozarak Hârim halkını katleden Hülâgû tarafından Hârim’de öldürülmüştü. Belki de Hülâgû’nun Fahreddîn’i katlettirmekten maksadı, onun tarafından Hârim ahalisine verilen yeminin mesuliyetinden kurtulmaktı. Bkz. Deguignes, age., VI, 19. 535 Kaynaklarımızda “İlsaban” (Ebû Şâme, Terâcim, s. 205), “Elsaban” (Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 48), “İlban” (Yûnînî, age., I, 362), “İlsitan” (İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 51), “Abalsiyan” (İbn Kesîr, age., XIII, 387) ve “İlsinan” (Aynî, age., V, 242) gibi şekillerde geçen bu ismin doğru telaffuzu herhalde İlbasan olmalıdır. Bununla birlikte bu kişinin İbnü’l-Amîd’in (age., s. 51) ismini “Balaban es-Sırrî” şeklinde imla ettiği nâip ile aynı kişi olması ve kaynaklarımızın bu ismi muhtelif şekillerde yazmalarının karışıklığa sebebiyet vermiş olması ihtimali vardır. Kaynakların ekserisinin bu ismi “İlbasan” kelimesine yakın şekilde yazması sebebiyle biz de “İlbasan” kullanımını tercih ettik. 536 Türklerde ve Moğollarda han ve kabile reislerine hizmet eden bağımsız askerler olan nökerler genelde hanların hassa askerleri olarak tebarüz etmiştir. Ancak bunlar köle olmayıp dilediklerinde hanın emrinden ayrılabilirlerdi. Sadakatin esas olduğu nökerlik, yüksek rütbeli subaylar ve idareciler yetiştiren bir müesseseydi. Nökerler ordu kumandanlığı, elçilik ve şehir idareciliği yapabilirlerdi. Nökerlik hakkında geniş malumat için bkz. Vladimirtsov, age., s. 133-146; Zerrin Günal, “Nöker”, DİA, XXXIII, 216-217. 537 Ebû Şâme, Terâcim, s. 205; Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 54. 538 Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 49; Yûnînî, age., I, 356; ae., II, 312; Aynî, age., V, 239. 539 Bu hristiyanlar ekseriyetle Ya‘kūbîler (Süryânîler) idi. Bkz. M. C. Şehâbeddin Tekindağ, “Kutuz”, İA, VI, 1058. 540 Runciman, age., III, 261-262. 136 Şark hristiyanlarını sevince boğduğuna ve onlar tarafından bunun “hristiyanlığın zaferi” addedildiğine şüphe yoktur. Esasen Ketboğa İsmâilî harekâtından beri Moğol ordusunun mukaddemesine kumanda ediyordu, Bağdâd ve Haleb işgallerinde de mühim rol oynamıştı. Dolayısıyla Dımaşk’a İlhan’ı temsilen ve öncü olarak onun irsal edilmesi tabiî karşılanabilir. Ancak Ketboğa’nın yanına Ermeni kralı ile Antakya prinkepsi ve Trablus kontu olan şahsı vermesinin, İlhan’ın hristiyanları müslümanlara karşı himaye eder görünme siyasetinin bir parçası olabileceği ve bu siyasette Tokuz Hatun’un tesirinin olduğu da akla gelmektedir.541 Dımaşk hristiyanları Moğolların gelişinden memnundu; ancak onların bu memnuniyetlerini özellikle şehrin tesliminden birkaç ay sonra, Ramazân’da türlü taşkınlıklarla dışarı aksettirmeleri feci manzaralar ortaya çıkardı. Hülâgû’nun verdiği emândan sonra başlarının üzerinde haçlar taşıdıkları halde Bâbü’t-Tûmâ’dan geçen ve başlarında papazları olduğu halde şehrin sokaklarında dolaşan hristiyan gruplar sahih dinin hristiyanlık olduğunu haykırmakta ve dîn-i İslâm’ı alenen tahkir etmekte; dahası müslümanların evlerinin ve mescidlerinin kapılarına, yolda rastladıkları müslümanların yüzlerine ve kıyafetlerine şarap dökmekte, 542 müslümanları cebren haça kıyam ettirmekte ve daha başka fevâhişi irtikap etmekteydiler. Bazı hristiyanlar da Dımaşk’taki çarşıların kemerleri arasında haykırarak hristiyanlığa methiyeler düzüyorlardı. Müslümanlar kendi dükkanlarının önünde haça tâzim etmeye zorlanmakta, kıyam ve tâzim etmeyen müslümanların dükkanlarının kapıları ateşe verilmekteydi. Çanlar çalarak sokaklarda dolaşan Dımaşk hristiyanları Şeyh Ebü’lBeyân hankâhını (Ribâtu’l-Beyâniyye) ve Derbü’l-Hacer’deki mescidi de şarapla kirlettiler. el-Câmi‘u’l-Emeviyye’de de aynı rezaletler yaşandı. Bu esnada Meryem Kilisesi’nde çanlar çalıyor, Dımaşk’ın Moğol hâkimiyetine girişiyle Müslümanların 541 Nitekim Ermeni Vardan’ın (Türk Fütuhatı Tarihi, s. 242) Tokuz Hatun’un 663/1265’teki ölümü münasebetiyle kurduğu “Tokuz Hatun’un vefatıyla bütün hristiyan âlemi büyük bir ümitsizliğe düştü. Hülâgû’nun hristiyanlara karşı beslediği muhabbetin ancak Tokuz Hatun’un delâleti ile olduğuna kânî idik. Bundan başka, kilisenin gittikçe daha ziyade yükseleceğini de ümit ediyorduk.” cümlesi buna delildir. Diğer bazı Şark hristiyan kaynakları da Tokuz Hatun’un hristiyanların hâmisi olduğunu ve onun ölümü ile hristiyanların büyük kedere düştüklerini söylemektedirler. Bkz. Kiragos, age., s. 217; Aknerli Grigor, age., s. 37. Yine Ebü’l-Ferec (Abu’l-Farac Tarihi, II, 584-585) Hülâgû ve Tokuz Hatun’un ölümleri ile hristiyanlığın iki büyük ışığının söndüğünü ve dolayısıyla hristiyanların onların ölümlerinden müteessir olduğunu kaydetmektedir. 542 Şeyh Yûnînî (age., I, 363-364) ve Hâfız Zehebî (Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 59), yine bir tarihçi olan Şemseddîn İbnü’l-Cezerî’nin (ö. 739/1338) babasının o sene Ramazân ayının ikinci Cuma günü namaz kılmakta olan müslümanların üzerine hristiyanların şarap döktüklerini gördüğünü ve teessüründen dükkanına varıncaya kadar ağladığını hazin bir şekilde anlatmaktadırlar. 137 zelil vaziyete düşmeleri hristiyanlara tebşir ediliyordu. Bu olaylar sebebiyle Derbü’rReyhân’da müslümanlar ile hristiyanlar arasında arbede vukua geldi. Müslümanlar bu küçük düşürücü hadiseleri Moğol şahnesi İlbasan’a şikayet ettilerse de şahne hristiyanların tarafını tutarak müslümanları tahkir etti. Moğollardan cesaret alan bu hristiyanlar, şehirdeki mescidleri yıkma planları543 da yapmaya başlamışlardı.544 Bu suretle Suriye’nin istîlâsı da büyük ölçüde tamamlanmış oluyordu. İki seneden kısa sürede İlhan Hülâgû büyük bir güçlükle karşılaşmaksızın Irak ve Suriye’yi işgale muvaffak olmuştu. Ortadoğu’daki müslüman varlığı hiç olmadığı kadar zor zamanlar geçirmekteydi. Moğollar hedefledikleri kaleleri bir bir düşürmekte, sayısız müslüman kılıçtan geçirilmekte, müslümanların canı, ırzı ve malı Moğolların ve onlarla müştereken hareket eden Ermeni ve Gürcü askerlerinin vicdanına kalmaktaydı. İslâm mukaddesatı ayaklar altına alınmakta ve bu durumdan son derece memnun Şark hristiyanları Moğol muzafferiyeti için dua etmekteydi. Bu müstevli güce karşı duracak müslüman bir hükümdar bulunmamaktaydı; el-Cezîre ve Suriye hâkimleri ekseriyetle Hülâgû’nun emrindeydi. Türkiye tahtının iki müşterek hükümdarı dahi Suriye seferinde İlhan’a hizmet ediyordu. 545 İlhan’ın Ortadoğu’da topraklarını istîlâ etmediği tek İslâm devleti kalmıştı: Mısır’daki Memlük Devleti. Ancak Hülâgû tam da Mısır’ın işgaline hazırlandığı sırada Büyük Moğol İmparatorluğu’nun doğusunda gerçekleşecek olaylar Hülâgû’yu bizzat Mısır’ı ele 543 Makrîzî (es-Sülûk, I, 517) bu hristiyanların daha da ileri giderek kendi kiliselerine civar olan bazı mescidleri ve ezan mahallerini tahrip ettiklerini bildirmektedir. 544 Ebû Şâme, Terâcim, s. 208; İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 213; Yûnînî, age., I, 362-363; Ebü’lFidâ, age., III, 204; İbn Kesîr, age., XIII, 387-388; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 59-60; a. mlf., Düvelü’l-İslâm, II, 177; Yâfi‘î, age., IV, 113; Aynî, age., V, 242-243; İbn Tağrîberdî, age., VII, 75. Makrîzî (es-Sülûk, I, 512) aynı hadiseleri anlattığı yerde Ketboğa’nın şikayet için kendisine müracaat eden müslümanlardan bazılarına dayak attırdığını, hristiyanları müdafaa ve onların kiliselerini tâzim ettiğini söylemiştir. Bedreddîn el-Aynî (age., V, 242) de şahne İlbasan’ın Dımaşk hristiyanları ile birlikte Meryem Kilisesi’ni ziyaret ettiğini ve hristiyanları himaye ettiğini bildirmektedir. Bu nakiller şahne İlbasan’ın da hristiyan olması ihtimalini akla getirmekle beraber, şahne hristiyan olsun ya da olmasın söz konusu hadiselerden Hülâgû’nun Dımaşk hristiyanlarına riayet edilmesi şeklinde bir emir verdiği ve şahnenin de bu emri tatbik ettiği anlaşılmaktadır. 545 Ebü’l-Ferec (Muhtasar, s. 39) İlhan ile birlikte sefere çıkmış olan II. İzzeddîn Keykâvus ve IV. Rükneddîn Kılıcarslan’ın Fırat kıyılarında Moğol ordusundan ayrılarak memleketlerine döndüklerini söylerse de, İbn Bîbî (age., s. 584-585) her iki Türkiye hükümdarının da Haleb’in işgalinde İlhan ile beraber bulunduğunu ve onun Azerbaycan’a döndüğü sırada onların da ülkelerine döndüğünü kaydetmektedir. İbn Dokmak (Nüzhetü’l-Enâm, s. 255) da bu Türkiye hükümdarlarının Haleb’in işgalinde hazır bulunduğunu belirtmiştir. Bu nakil için ayrıca bkz. Kaymaz, İdare Mekanizmasının Rolü, s. 144; İlhan Erdem, Türkiye Selçukluları-İlhanlı İlişkileri (1258-1308), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Estitüsü (Basılmamış Doktora Tezi), Ankara 1995, s. 167-168. 138 geçirmekten alıkoyacak ve tarihin akışını değiştiren hadiseler silsilesinin başlangıç noktasını teşkil edecekti. 139 İKİNCİ BÖLÜM AYNİCÂLÛT SAVAŞI ARİFESİNDE MOĞOL VE MEMLÜK CEPHELERİNDE DURUM A. MOĞOL CEPHESİNDE DURUM 1. Hülâgû’nun Suriye Seferinden Dönüşü ve Bu Sırada Vuku Bulan Hadiseler 1.1. Mengü’nün Ölümü ve Moğol Tahtı İçin Başlayan Mücadele Evvelce Moğol büyük hanı Mengü’nün Hülâgû’yu batıdaki İslâm ülkeleri üzerine, diğer bir kardeşi Kubilay’ı da Çin, Kore ve Japonya’yı istîlâ maksadı ile doğuya gönderdiğinden bahsetmiştik. Kubilay Çin’de hüküm süren Song İmparatorluğu üzerine mahut seferine çıkmıştı, ancak batıda kardeşi Hülâgû’nun elde ettiği muvaffakiyetlerin bir benzerini elde edememekteydi. Song Devleti’nin Çin’i Moğollara teslim etmeme hususundaki gayretkeşliğine Kubilay’ın gut hastalığından çektiği ıstırap eklenince Çin seferi akamete uğrar gibi olmuş, bu yüzden Mengü, küçük kardeşlerinden Arık Buka’yı Karakurum’da bırakarak, Cengiz’in sayıları artık epey ziyadeleşmiş olan torunlarının kumanda ettiği kalabalık ordularla546 bizzat Çin seferine azmetmişti.547 Ordusunu muhtelif kollara ayıran Mengü, Song İmparatorluğu’nu kuzey, güney ve batıdan çepeçevre kuşatmaya, Si-şuan’a girmeye, Pao-ning’i ve daha birçok mühim mevkii işgale muvaffak oldu. Çin seferi süratle devam etmekte ve Song Devleti tazyik edilmekte iken Büyük Moğol İmparatorluğu’nun siyâsî vaziyetine en şarktaki sınırlarından Mısır hudutlarına kadar tesir edecek bir hadise gerçekleşti: Ho-çeu’yu muhasara etmekte olan Mengü, Moğol askerlerinin birçoğunun hayatına mal olan kolera ve dizanteriden korunmak için 546 Reşîdüddîn (age., II, 414) mübalağalı olarak 60 tümen (600.000) askerden bahsetmektedir. 547 Reşîdüddîn, age., II, 413-415; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 577-578; a. mlf., Muhtasar, s. 42; Grousset, age., s. 291. 140 sürekli şarap içtiğinden dolayı 19 Şâbân 657/11 Ağustos 1259’da548 fenalaşarak öldü. 9 sene Moğol tahtında bulunmuş olan Mengü öldüğünde 52 yaşındaydı.549 Moğol büyük hanının Ho-çeu’daki ölümü onun biri Moğolistan’da tahta vekalet eden, diğeri ise Çin seferinde bulunan iki biraderini; Arık Buka ile Kubilay’ı hanlık meselesinde karşı karşıya getirmişti. Arık Buka ağabeyinin tahtın muhafazasını kendisine bıraktığını ve hanlığa kendisinin layık olduğunu iddia etmekteydi.550 Kubilay ise Mengü’nün ölüm haberini aldıktan sonra Song İmparatorluğu ile mütareke yapmış, ordusu ile Karakurum’a dönme zahmetine dahi girmeksizin sadece yanında bulunan Cengiz ahfadından kumandanlar ile bir kurultay tertip etmiş ve Çin-Moğolistan sınırında bulunan Kai Ming Fu’da 4 Haziran 1260 tarihinde kaanlığını ilan etmişti. Kısa süre sonra Arık Buka tarafından Kubilay’a gelen elçilerden Arık Buka’nın da Moğolistan’da han seçildiği öğrenildi. Ancak o da Kubilay gibi, hem de Kubilay’dan evvel asılsız bir kurultay toplamış, han ailesinin birçok ferdi olmaksızın kendisini Moğol hanı seçtirmiş; üstelik Berke ve Hülâgû’nun da kendisinin hanlığına rey verdiklerini iddia ederek uzak ülkelerin istîlâsı ile meşgul bulunan hanedan mensuplarına, özellikle han ailesinde hususi bir mevkie sahip Ögedey’in çocuklarına kendisinin han seçildiğini bildirmiş ve Kubilay’a itaat 548 Grousset, age., s. 292. Reşîdüddîn (age., II, 416) yanlışlıkla Mengü’nün ölüm tarihini Muharrem 655/Ocak 1257 olarak vermiştir. Vassâf’ın (age., s. 1) verdiği tarih ise 656/1258 senesi sonlarıdır. Ancak bu iki tarihin de Mengü’nün ölüm tarihi olabileceği şüphelidir. Zira -ileride göreceğimiz üzere658/1260 senesinde Kuzey Suriye’de bulunan Hülâgû, ağabeyinin ölüm haberini burada almıştır. İlhan’ın, büyük hanın ölümü gibi Moğol İmparatorluğu’nun istikbalini doğrudan alakadar edecek bir hadiseden Reşîdüddîn ve Vassâf’ın işaret ettikleri gibi iki veya üç sene sonra haberdar olmuş olması mantıksızdır. 549 Reşîdüddîn, age., II, 415-416; Grousset, age., s. 292; Roux, age., s. 323. Cûzcânî (age. (Moğol İstilası), s. 152) Mengü’nün Çin ordusuna mağlup olduğunu, askerleriyle birlikte etrafı bataklıkla çevrili bir dağa iltica ettiğini ve burada açlıktan helak olduklarını söylemektedir. Aslında Reşîdüddîn’in rivayeti ile birlikte düşünüldüğünde Cûzcânî’nin nakli hakikate büsbütün aykırı görünmemektedir. Zira Moğol ordusunu kırıp geçiren salgının sebebi, ordunun muhasara sırasında bataklıklı bir mevzide konuşlanmak durumunda kalması yahut sıkıştırılması olabilir. Hândmîr (age., III, 61; ae. (Osmanlıca trc.), vr. 33a) de Reşîdüddîn’in naklini tekrarlamakta ve Mengü’nün hastalıktan korunmak için yedi gün boyunca şarap içerek fenalaştığını kaydetmektedir. Ebü’l-Ferec’in (Abu’l-Farac Tarihi, II, 578; a. mlf., Muhtasar, s. 42-43) nakli bunlardan bambaşkadır; o Mengü’nün Çin imparatoru ile yaptığı muharebede kendisine isabet eden bir ok ile öldüğünü iddia etmektedir. Muahhar kaynaklar ise ekseriyetle Mengü’nün dizanteriden dolayı öldüğüne kanaat getirmişlerdir. Bkz. Grousset, age., a. yer; Roux, age., a. yer. Deguignes’e (age., V, 237) göre ise Mengü, Ho-çeu muhasarasında Moğol ordusuna çok zayiat verdiren bir fırtına esnasında ölmüştür. Ancak Mengü’nün salgın dolayısıyla ölmüş olması ihtimali daha kuvvetlidir. 550 İbnü’l-Amîd, age., s. 51; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 578; a. mlf., Muhtasar, s. 43. 141 etmemeleri yönünde çağrıda bulunmuştu. Haliyle bu durum, hanedan mensupları arasında bloklaşmaya sebep oldu.551 Han ailesi dahilinde bir mesele daha mevcuttu. Batu’nun 1256’daki ölümünden sonra Çoçi ulusunun yani Altın Orda’nın başına geçen Berke Han (1256- 1266) ile onun amcasının oğlu İlhan Hülâgû arasında Azerbaycan topraklarının hâkimiyeti üzerinde bir anlaşmazlık söz konusuydu. Burası Çoçi ulusuna aitti, İran’da yeni bir devlet teşkil eden İlhanlıların burayı ilhakı, Altın Orda’nın hukukuna resmen tecavüz manasına geliyordu. Çoçi oğullarının Irak seferinde İlhanlı ordusunda hizmetleri geçmişti; Berke, Irak seferinin Altın Orda’ya düşecek ganimeti olarak da gördüğü Azerbaycan’ı kesinlikle İlhan’a bırakma niyetinde değildi.552 İşte bu Azerbaycan meselesi, payitahtı Tebriz’de bulunan İlhanlılar Devleti için ciddi bir problem teşkil ediyordu. Bu ülkenin ticaret hacmi yüksek bir coğrafyada bulunması da iki amca çocuğunun mezkûr topraklar üzerindeki hırslarını bilemekteydi.553 Batu’nun ölümü akabinde Altın Orda kumandanlarından bazıları Hülâgû’ya yakasız gömlek ve kılıçsız kın göndermişler, böylece Altın Orda tahtının boş olduğunu haber vermişlerdi. Bu bir nevi tahta davet yahut en azından İlhan’ın Altın Orda’yı tahakküme alması için yapılmış bir çağrıydı. Ancak teşebbüste bulunmasına rağmen Hülâgû’nun Altın Orda tahtını ele geçirmesi mümkün olmamıştı. 554 Mezkûr hadise de evvelce Berke ile Hülâgû arasında bir gerginlik husule getirmişti. Bundan başka, - her ne kadar Bağdâd seferine iştirak etmişse de- Berke samimi bir müslümandı; 555 551 Reşîdüddîn, age., II, 424-428; D’ohsson, age., s. 218-219; Grousset, age., s. 293-294; Roux, age., s. 350-351. 552 Aslında Cengiz yasasına göre işgal edilen toprakların beşte ikisinin büyük hana, beşte birinin de Batu’nun ulusuna verilmesi lazımdı. Evvelce Altın Orda’ya ait olan Azerbaycan’ın iadesi ile mesele halledilebilirdi. Oysa Hülâgû İran ve Irak’ı istîlâ ettiği halde bu yasaya uymamış ve Berke’ye herhangi toprak bağışında bulunmamıştır. Bkz. Fatih Orta, “Berke Han Zamanında Altın Orda Hanlığı-İlhanlı Hanlığı İlişkileri”, Türk Dünyası Tarih Kültür Dergisi, LVI/334, (Ekim 2014), s. 63. 553 A. Yu. Yakubovskiy, Altın Ordu ve Çöküşü, (trc. Hasan Eren), TTK, Ankara 2000, s. 40-41; Kemaloğlu, “Altın Orda Devleti”, age., s. 101; Orta, agm., s. 62-63; Barthold, “Berke”, İA, II, 554. Muahhar araştırmacı J. M. Smith (“‘Ayn Jālūt”, s. 328) bu Azerbaycan meselesini hiç dikkate almamış olmalı ki, Arık Buka ile Kubilay arasındaki taht mücadelesi evvelinde Hülâgû ve Berke arasında düşmanlık için hiçbir sebep olmadığını söylemektedir. 554 İlknur Bozkır, Ötemiş Hācı’nın Çingiz nāmesi ve Dil Husûsiyetleri, Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Kırıkkale 2006, s. 114-115. 555 Berke’nin ordugâhında şarap içilmediği ve her süvarinin yanında bir seccade bulundurduğu gibi mübalağalı rivayetleri bir tarafa, Cûzcânî’nin (age. (Moğol İstilası), s. 181-186) Berke’nin İslâm dinine samimiyetle bağlı olduğuna dair verdiği bilgiler kesinlikle kayda değerdir. Berke sadece Cengiz yasasına birçok noktada muhalefet ederek Şerî‘at-ı Muhammediyye’yi icra ile kalmamış, Altın Orda ileri gelenleri arasında İslâmiyeti yayma gayretinde de bulunmuştur. Dolayısıyla muahhar 142 başta Emîrü’l-Mü’minîn Müsta‘sım-Billâh’ın katli olmak üzere Hülâgû’nun İslâm ülkelerinde icra ettiği zulümleri kesinlikle tasvip etmiyor, Hülâgû’dan müslümanların kanlarını dava ediyordu. 556 Bütün bunlarla birlikte Altın Orda ile İlhanlılar arasındaki belki en büyük sıkıntı, büyük hanın intihabı meselesindeydi. Mengü Han’ın ölüm haberi Suriye’ye ulaşır ulaşmaz Hülâgû’nun ordularını toplayıp Azerbaycan havalisine dönmesi gerekecekti. Çünkü kendisi, her ikisi de kardeşi olan han adaylarından Kubilay’ı destekleyecek, Berke ise Arık Buka’nın hanlığını arzu edecekti.557 Hülâgû’nun desteklediği adayın galip gelmesi İlhanlıları rahatlatacak, belki de karşıt adayın destekçisi olan Altın Orda’nın İlhanlılar ile rekabetini sona erdirecek, onları Azerbaycan üzerindeki emellerinden kıyamete kadar vazgeçirecekti. Kubilay büyük han olduğu vakit Hülâgû endişesiz bir şekilde topraklarını ardında bırakarak Mısır üzerine yürümekle Ortadoğu seferini itmam edebilirdi. Ancak Arık Buka’nın da han olması nihayet ihtimal dahilindeydi.558 Bunun olması demek İlhanlı siyasetinin yönünün büsbütün değişmesi demekti. Böyle bir durumda esas toprakları İran ve Azerbaycan’da bulunan İlhanlı Devleti, Arık Buka’nın Berke’ye vereceği salâhiyetler sonucunda kurulduğu yerdeki asıl topraklarının tasarrufunu yitirebilirdi. Bu sebeple Hülâgû, aslında ne doğrudan Kubilay’ı ve ne de Moğol tahtını düşünmeksizin, fakat kendi tahtının ve topraklarının selameti için endişelenerek Azerbaycan’a hareket edecekti. Hiç şüphesiz bu hareketinin altında hanlık mücadelesi dolayısıyla vukua gelecek hadiseleri yakından takip etme arzusu da yatıyordu.559 Eğer -mesela Nüveyrî’nin dediği gibi- gerçekten hanlığı kendisi için isteseydi560 ne olursa olsun Karakurum’a doğru yola devam ederdi. Ancak Hülâgû, büyük hanın kimliğinin netleşmediği karmaşık bir süreçte, kuzeyden Altın Orda tarafından her an tehlikenin gelebileceği düşüncesiye İlhanlı Devleti’nin merkezini araştırmacılar da Berke’nin İslâm hamiyetine sahip samimi bir müslüman olduğu hususunda Cûzcânî ile hemfikirdirler. Bkz. Grousset, age., s. 367, 396; Yakubovskiy, age., s. 100-101; Roux, age., s. 343. 556 Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 68. 557 Nadir Devlet, “Altın Ordu”, DGBİT, Çağ Yayınları, İstanbul 1992, IX, s. 107; Yuvalı, age., s. 172. 558 Kubilay ile Arık Buka arasında meydana gelen savaşlardan sonra Moğol tahtına Kubilay geçecekti. İki kardeş arasındaki mücadele hakkında tafsilat için bkz. Reşîdüddîn, age., II, 428-435; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 577-578; a. mlf., Muhtasar, s. 42-43; Grousset, age., s. 293-294. 559 Kılıç, agt., s. 142. 560 Nüveyrî, age., XXVII, 264. Ancak Grousset’in (age., s. 365) de dediği gibi Hülâgû hem Karakurum’dan çok uzaktaydı, hem de zaten İran, Irak ve Suriye gibi büyük ve münbit ülkeleri istîlâ etmişti, yeterli toprağı mevcuttu. Bu yüzden tahta aday olmamıştı. 143 boş bırakmamak için Suriye’den ayrılmıştır.561 Kendisi Tebriz’e ulaştıktan sonra Moğol tahtına Kubilay’ın oturduğunu öğrenip memnun olacaktır.562 Hülâgû’nun Suriye’yi terkine bir diğer sebep de emrindeki kalabalık ordunun ve bu ordunun -dayanıklı olmakla birlikte- Suriye’nin sıcak iklimine alışık olmayan ve adetçe büyük bir yekün tutan atlarının beslenmesi işindeki sıkıntılardı.563 Moğol ordusu uçsuz bucaksız otlakların yer aldığı bir ülkede değildi, su da askerler ve atlar için yetersizdi. Hususan yaz mevsimine yaklaşılan günlerde Suriye’nin bunaltıcı havası ve su yetersizliği İlhan’ın birlikleri için ciddi bir mesele halini almıştı.564 Zaten yaz mevsiminde Mısır’a doğru ileri harekât güçtü, kavurucu sıcaklar altında kalabalık orduların Suriye’de bulunmasının da manası yoktu. Moğol ordusunun yazı geçireceği nispeten serin, otlağı ve suyu bol topraklara ihtiyacı vardı. Bu da ancak merkeze, Azerbaycan taraflarına dönmekle mümkün olabilirdi. Burada zikredilenlerin yan sebepler olduğu unutulmamalıdır; ancak Hülâgû hiç şüphesiz Suriye’den çekilirken bunları da hesap etmiş olmalıdır. Aslında bu son zikredilenler Hülâgû’nun neden Suriye’yi terkettiği sorusunun değil, buradan çekilirken neden ordusunun külliyetli kısmını da yanında götürdüğü sorusunun cevabıdır. Ermeni tarihçi Genceli Kiragos’un, Hülâgû’nun kışı geçirmek üzere bölgeden ayrıldığına dair rivayetini565 ise dikkate almaya lüzum dahi yoktur; zira Dımaşk’ın teslimi zaten bahar başında gerçekleşmiş, kış çoktan nihayete ermişti. 561 Roux, age., s. 340; Yuvalı, age., s. 172; Ergun, agt., s. 29-30. 562 Spuler, age., s. 67. 563 Büyük bir ihtimalle Hülâgû’nun Irak ve Suriye seferlerinde her bir Moğol askerinin birkaç tane yedek atı bulunuyor, bu da yiyecek ve su sıkıntısını artırıyordu. Nitekim bu birden fazla ata sahip olma durumuna başka hadiseler vesilesi ile de rastlamaktayız. Sultan Baybars’ın 1262 senesinde Sandagu Noyan tarafından muhasara edilen Musul’a imdat için Şemseddîn Akkuş el-Borlı’yı göndermesi üzerine Sandagu’nun bu Memlük imdat kuvveti ile savaşması için yolladığı tümende her Moğol askerinin üç atı bulunuyordu. Bkz. Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 66. Plano Carpini (age., s. 98) de Moğol askerlerinin aynı ata üç dört günde bir bindiklerini söylemektedir. Bu da her askerin üç veya dört atı olduğunu gösterir. Nitekim Carpini askerlerin çok sayıda yedek atının bulunduğunu da ilave etmiştir. J. M. Smith’in (“Hülegü Moves West”, s. 118, 40 no’lu dipnot) verdiği nihai rakam ise asker başına beş attır. Zira Moğollar bineklerini devamlı surette dinlendirmekte ve bir günde beş at değiştirmekteydiler. 564 Preiss, age., s. 226. 565 Kiragos, age., s. 212. 144 1.2. Hülâgû’nun Ketboğa’yı Suriye’de Bırakarak İran Azerbaycan’ına Doğru Dönüş Yoluna Çıkması Dımaşk işgal edildiği sıralarda başlarında Şiktur Noyan bulunan haberciler vasıtasıyla Mengü’nün ölümünü Haleb’de haber alan Hülâgû’nun566 Suriye’den ayrılmadan evvel işgal edilmiş toprakların muhafazası için Ketboğa ve Baydara’nın567 kumandası altında bıraktığı Moğol kuvvetinin asker mevcudunun tam tespiti, Aynicâlût Savaşı’nda yer alacak Moğol askerlerinin sayısını tespit açısından da ehemmiyetlidir. Suriye’de bırakılan Moğol ordusunun sayısı hakkında muhtelif rakamlar verilmişse de ekseriyetle 10.000568 ve 12.000569 rakamları telaffuz edilmiştir. Bundan başka Yazıcızâde Ali 5000,570 Ermeni Kiragos ve Müverrih Vardan ise 20.000571 kişilik bir Moğol ordusundan bahsetmektedirler. Hülâgû’nun yukarıda zikrettiğimiz Suriye’yi terk sebepleri göz önüne alındığında geride bırakılan Moğol ordusunu kalabalık olarak tavsif eden İbnü’l-Furât572 ile bu ordu için büyük rakamlar veren Safedî573 ve İbn Tolun’un574 nakillerinde hata bulunduğu anlaşılır. İlhan’ın Suriye’den ayrılmasına neden olan unsurlar hesaba katıldığında mâkul olan, bu ordunun 10.000 ila 12.000 arasında bir mevcuda sahip olduğunu bildiren tarihçilerin nakillerini kabul etmek olacaktır.575 Bu iki rakam arasında tercih yapmak zarureti hasıl olursa da 12.000 rakamını dikkate almak daha doğru olur. Zira Hülâgû’nun İsmâilî seferinde gördüğümüz üzere Ketboğa kumandasında Kûhistan havalisine gönderilen kuvvetin asker sayısı 12.000’di. Yine Ketboğa Dımaşk bölgesine aynı miktarda askerin başında gelmişti. Şu durumda akla, Ketboğa idaresindeki bu kuvvetin mütemadiyen mukaddeme (öncü) birlik vazifesi yaptığı ve 566 Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 55. 567 Sârımüddîn Özbek’in (Abbâdî, age., s. 264; Buharalı, agm., s. 208) ve Makrîzî’nin (es-Sülûk, I, 514) dediğine göre Hülâgû Ketboğa’yı Haleb, Baydara’yı da Dımaşk nâibi olarak bırakmıştı. 568 Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 575; a. mlf., Muhtasar, s. 40; Deguignes, age., VI, 19; ayrıca tarihçi Hetum’dan naklen bkz. J. M. Smith, “‘Ayn Jālūt”, s. 309. 569 Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 49; a. mlf., et-Tuhfetü’l-Mülûkiyye, s. 35; İbn Haldûn, age., s. 1454; İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 260. 570 Yazıcızâde Ali, age., s. 628. 571 Kiragos, age., s. 212; Vardan, Türk Fütuhatı Tarihi, s. 234. Ancak Vardan’ın Mahmud Kemal Ayas tercümesinde (“Ermeni Müverrihine Göre Moğollar”, s. 38) “takriben 10.000” ibaresi bulunmaktadır. 572 İbnü’l-Furât, age., I, 50; ae., II, 41. 573 Safedî’nin (el-Vâfî, XXIV, 240) verdiği rakam 40.000’dir. 574 İbn Tolun (age., s. 31) Aynicâlût Savaşı’nda Moğol tarafının asker mevcudunu hayli mübalağa ile 90.000 olarak göstermiştir. 575 Preiss (agm., s. 124) de aynı görüştedir. 145 bir şekilde Ketboğa’nın şahsî birliği olduğu gelmektedir. Dolayısıyla Ketboğa bu sayıda askerle Suriye’de kalmış olmalıdır. Bu hususta dikkat edilmesi gereken bir nokta da şudur ki; Moğol askerî hiyerarşisinde en üst kademeyi işgal eden “noyan”lar bir tümen askere, yani 10.000 kişiye kumanda etmekteydiler.576 O halde bir noyan olan Ketboğa’nın emrinde yine 10.000 askerin bulunduğu, diğer 2000 kişilik kuvvetin de Ketboğa’ya destek olmak üzere Baydara kumandasında Suriye’de bırakıldığı farzedilebilir.577 Suriye’de bırakılan Moğol kumandanının vazifelerine gelecek olursak, öncelikle yeni işgal edilmiş şehir ve kalelerin bölgedeki Haçlılara ve belki Memlüklere karşı muhafazasından bahsetmemiz gerekir.578 Suriye seferinde Antakya Prinkepsi ve Trablus Kontu VI. Bohemond Moğol tarafındaydı. Ancak belki onun 576 Kalkaşendî, age., IV, 423. İbn Kesîr (age., XIII, 398) ve Aynî de (age., V, 282) “noyan” kelimesinin tümen komutanına tekabül ettiğini söylemektedirler. Aslında noyan unvanı sadece tümen kumandanlarına mahsus değildi, yüzbaşı ve binbaşılar da bu unvanı taşıyorlardı. Bkz. Vladimirtsov, age., 157. Ancak Hülâgû’nun İran, Irak ve Suriye seferlerinde kalabalık kuvvetleri idare eden ve hatta Moğol ordusunun kanatlarına kumanda eden kimselerin daha ziyade “noyan” unvanı taşıyanlardan oluştuğunu, ülkelerin idaresine (Baycu Noyan gibi) yahut muhafazasına (Ketboğa Noyan gibi) memur edilmek misilli ehemmiyetli işlerin hep onlara verildiğini görüyoruz. Bu da “noyan” unvanının büyük kuvvetlere, tümenlere kumanda eden askerî idareciler için daha hususi ve yerinde bir mana ifade ettiğini gösteriyor. 577 J. M. Smith (“‘Ayn Jālūt”, s. 311) Baydara’nın, Ketboğa’nın tümenindeki bir binliğin kumandanı (binbaşı) olduğu yönünde tahmin yürütmüştür. Ancak Memlük kaynaklarının hemen tamamında ismi zikredilen ve Sârımüddîn Özbek’in rivayetinde Hülâgû tarafından Ketboğa ile birlikte ismi tekrarlanan Baydara’nın (“Ey Sârım, Ketboğa ve Baydara’yla buluştuğunda...” Bkz. Abbâdî, age., s. 265; Buharalı, agm., s. 209; “(...) evlatlarım Ketboğa ve Baydara’ya...” Bkz. Abbâdî, age., s. 266; Buharalı, agm., s. 210) yine Ketboğa’nın emrinde bir kumandan olmakla birlikte onun tümeninde yer alan kumandanlardan biri olduğunu zannetmiyoruz. Baydara eğer Ketboğa’nın tümeninde bir binbaşı olsaydı Hülâgû ondan ismiyle, hele de ona ve vazifesine ehemmiyet atfederek bahsetmezdi. Onun isminin Hülâgû tarafından Ketboğa ile beraber anılması, onun da İlhan tarafından tanınan ve bizzat kendisine vazife verilen bir kimse olduğunu, bir binbaşıdan daha üst düzey bir kumanda mevkiinde bulunduğunu gösteriyor ki, bizce bu vazife Suriye’deki Moğol ordusu destek kuvveti kumandanlığı yahut ileri karakol kuvveti kumandanlığıdır. Reşîdüddîn (age. (İlhanlılar), s. 57; ayrıca bkz. Yuvalı, age., s. 174) de Baydara’nın “Moğol öncülerinin önderi” olduğunu açıkça söylemektedir. Yine Smith makalesinin aynı yerinde Baydara’nın Suriye’de yerel kuvvetlerden oluşan bir tümen teşkil ettiğini ve bu tümene kumanda ettiğini söylemektedir ki, bu da bir binbaşının yapacağı bir iş değildir. Baydara’nın bunu yapacak salahiyet ve kuvvette olması, onun bir binbaşıdan daha mühim bir vazifesinin yahut rütbesinin bulunduğunu göstermektedir. Aynı hususta görüş belirten Preiss (agm., s. 125) Sârımüddîn Özbek’in rivayetinin güvenilir olmadığını, Baydara’nın mevkii abartılmış bir kumandan olduğunu ve onun rütbece Ketboğa ile aynı seviyede (tümen kumandanı) olmadığını söylemektedir. Esasen biz de buna muhalif görüşte değiliz. Fakat yapılması gereken Sârımüddîn Özbek’in rivayetini büsbütün reddetmeksizin, onun anlattıklarını, Baydara’nın Ketboğa’dan emir aldığını belirten Reşîdüddîn’in (age. (İlhanlılar), s. 58) rivayeti ile birlikte değerlendirerek Baydara’nın Ketboğa’dan alt seviyede fakat yine mühim mevkide bir kumandan olduğunu kabul etmektir. 578 Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 55; İbnü’l-Amîd, age., s. 51; İbnü’l-Furât, age., I, 50; ae., II, 41; İbn Bîbî, age., s. 584; Kiragos, age., s. 212. 146 tâbiiyeti kayınpederi Ermeni Kralı I. Hetum’dan ileri geliyordu. Suriye sahillerindeki Haçlılar ise bölgede müslümanlar haricinde bir kuvvet bulunmasını, hele Moğollar gibi kalabalık, tahripkar, siyâsî, askerî ve iktisâdî her türlü dengeyi alt üst edecek bir unsurun yerleşmesini arzu etmiyorlar, VI. Bohemond’un Moğol sempatizanlığına da aşağılık bir hareket gözüyle bakıyorlardı.579 Nitekim Aynicâlût Savaşı’nın hemen öncesindeki hadiseler bunu açıkça ortaya koyacaktır. Hülâgû Haçlıları çekinilecek bir kuvvet olarak görmüyordu; ancak neticede işgal ettiği yerleri onlara kaptırmak niyetinde de değildi. Ketboğa’ya Haçlılarla karşılaşmasını emretmişti, bu da herhalde onları itaate almak manasına geliyordu.580 Bu arada bütün çağrılara rağmen bizzat gelip İlhan’a arz-ı itaat etmeyen el-Melikü’n-Nâsır’ın tutuklanıp Hülâgû’ya gönderilmesi de hiç şüphesiz Moğolların Suriye kumandanı olan Ketboğa’nın vazifeleri arasındaydı. Yine İlhan, Ketboğa ve Baydara’ya Mısır seferi ısmarlamış; onlardan, büyük bir kuvvete sahip olmadıklarına kanaat getirdiği Memlükleri kendisine tâbi kılmalarını yahut ortadan kaldırmalarını istemişti. Hülâgû zaten Mısır’ı Suriye ve Filistin ile jeopolitik bakımdan alakalı görmekte, bu ülkelerin istîlâsının tamamlanması için Mısır’ın da işgalini zaruret addetmekteydi.581 Eninde sonunda kendisi de Mısır’ı ve çevresini tamamen Moğol hâkimiyetine almak için ya bizzat kendisi ordusunun başında oraya hareket edecek yahut oraya Ketboğa’nın ordusundan daha büyük ordular sevkedecekti.582 Hülâgû Haleb’in şehir ve kale surlarının tahribini emrettikten, Hıms hâkimi el-Melikü’l-Eşref Mûsâ’yı da Hıms surlarını yıkması için oraya gönderdikten sonra ordusunun büyük kısmı ile birlikte doğuya hareket etti. Hama’ya da surların yıkılması için benzer bir buyruk gönderilmişti.583 579 Grousset, age., s. 365; Runciman, age., III, 261; Peter Malcolm Holt, Haçlılar Çağı (11. Yüzyıldan 1517’ye Yakındoğu), (trc. Özden Arıkan), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2003, s. 90. 580 İbnü’l-Furât, age., I, 50. 581 Hamdullâh el-Müstevfî, age., vr. 259a; Abbâdî, age., s. 265; Buharalı, agm., s. 209; Spuler, age., s. 71. 582 Preiss, agm., s. 120. 583 İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 201; Ebü’l-Fidâ, age., III, 203; Nüveyrî, age., XXVII, 264; Ömerî, age., XXVII, 254; Aynî, age., V, 240. Bu hadiseyi nakleden kaynaklarımız Hama hâkimi Husrevşâh’ın, eğer surlar yıkılırsa Hısnü’l-Ekrâd’daki Haçlılara karşı şehrin müdafaasız hale geleceği endişesiyle Hülâgû’nun emrini yerine getirmediğini, el-Melikü’l-Eşref’in de kendi idaresindeki Hıms’ın sadece bazı surlarını yıktırdığını söylemektedirler. 147 1.3. Meyyâfârıkîn’in Sukûtu ve Mardin’in Teslim Olması Hülâgû dönüş yolu üzerindeki Tell-Bâşir’e vardığı sırada, iki seneye yakın Yoşmut kumandasındaki Moğol, Ermeni ve Gürcü kuvvetlerinin584 ablukası altında olan Meyyâfârıkîn’in düştüğü haberi geldi. Buranın hâkimi olan el-Melikü’l-Kâmil Nâsırüddîn Muhammed b. Şehâbeddîn Gāzî’nin Moğollara itaatten çıktığını, elMelikü’n-Nâsır Selâhaddîn Yûsuf’tan yardım istediğini ve elinin altındaki kaleleri tahkim ettiğini evvelce söylemiştik. Yine el-Melikü’l-Kâmil, Hülâgû tarafından Meyyâfârıkîn’e gönderilmiş olan Moğol şahnelerini ve İlhan’dan yarlıg ve payza 585 almış bir papazı, topraklarında Moğolları ve yandaşlarını görmek istemediğini haykırırcasına el, ayak ve kafalarından çarmıha çiviletmek suretiyle öldürtmüştü. Bunlara ilaveten el-Melikü’l-Kâmil, evvelce Halîfe Müsta‘sım-Billâh’ın yardım talebine olumlu cevap vererek bir miktar askeri Bağdâd müdafaasına yardımcı olmak üzere göndermiş, fakat Halîfe’nin şehâdet haberi gelince bu yardım yerine ulaşmamıştı. İlhan bu sebeplerden ötürü el-Melikü’l-Kâmil’e kızgındı.586 Bağdâd’ın işgali ve Halîfe Müsta‘sım-Billâh’ın şehâdetinden sonra Yoşmut, Suntay ve İlkay Noyan, Hülâgû’nun emriyle Meyyâfârıkîn’e yürümüşler ve el-Melikü’l-Kâmil’i tâbiiyete davet etmişlerdi. el-Melikü’l-Kâmil ise Moğolların emânına asla itimat etmediğini ve şehid oluncaya kadar Moğollara kılıç sallayacağını söylemiş, Meyyâfârıkîn ahalisine çok miktarda mal tevzi ederek onları müdafaaya teşvik etmişti. Gayet müstahkem bir mevki olan Meyyâfârıkîn gerek konumu, gerekse müdafilerinin destansı direnişi sebebiyle üç ay boyunca bütün mancınık atışları ve şiddetli hücumlara rağmen düşürülemedi. Şehrin çarpışma ile düşmeyeceği 584 Reşîdüddîn’in (age. (İlhanlılar), s. 61) Meyyâfârıkîn muhasarası sırasında bir Gürcü’nün mübarezeye çıktığını söylemesi, Vardan’ın (Türk Fütuhatı Tarihi, s. 234; a. mlf., “Ermeni Müverrihine Göre Moğollar”, s. 38) da Ermeni prenslerinden Haçenli Sevata’nın şehir önlerindeki çarpışmalarda öldüğünü kaydetmesi, bu muhasarada da Ermeni ve Gürcü askerlerinin yer aldığını göstermektedir. Kiragos (age., s. 210) da Meyyâfârıkîn’i kuşatan Moğol ordusunun Ermenilerle takviye edildiğini belirtmiştir. 585 Çince “paizi” kelimesinden gelmekte olup altın, gümüş veya tahtadan imal edilen ve boyunda taşınan bir çeşit belgedir. Payzanın üzerinde Moğol hanının adı yazar ve bu da o payzayı boynunda taşıyan kişinin han tarafından kendisine imtiyaz verilmiş bir kimse olduğuna delalet ederdi. Bkz. Cûzcânî, age. (Moğol İstilâsı), s. 119, 113 no’lu dipnot. 586 Cûzcânî, age. (Moğol İstilası), s. 167; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 572; a. mlf., Muhtasar, s. 37; Vassâf, age., s. 25. Cûzcânî (age. (Moğol İstilası), a. yer) ayrıca Hülâgû’nun Bağdâd muhasarası sırasında el-Melikü’l-Kâmil’den Moğol ordusuna yardım için kuvvetler istediğini, ancak el-Melikü’l-Kâmil’in Hülâgû’yu oyalayarak kendisinden istenen yardımı göndermediğini söylemektedir. 148 kanaatiyle Yoşmut, muhasarayı ablukaya çevirmişti. 587 Moğollar şehrin ortasından geçen akarsuyun da mecrasını değiştirmişlerdi. İki seneye yakın devam eden abluka sırasında şehirde dehşetli bir kıtlık ve salgın başgösterdi. Yiyecek hayvanları tükenince Meyyâfârıkîn müslümanları kedi ve köpek yemeye, kıtlığın şiddetini artırdığı dönemde ise insan eti yemeye başladılar. Bu elim vaziyet şehirde ancak 70 kadar kişi sağ kalıncaya dek sürdü. Moğollara mukavemet edecek kimse kalmadığı anlaşıldığında Yoşmut, Urugtu Noyan’ı şehre gönderdi. Kolayca şehri ele geçiren Urugtu, sağ kalan fakat açlıktan perişan olmuş bir avuç müslümanı da merhametsizce öldürttü. Bundan sonra el-Melikü’l-Kâmil ve biraderi Tell-Bâşir’de bulunan Hülâgû’ya gönderildiler. el-Melikü’l-Kâmil’in biraderini boğazlatan Hülâgû, Mengü tarafından kendisine suyurgamişi588 verildiği halde Moğollara itaat etmeyip harbi tercih ettiği için el-Melikü’l-Kâmil’in vücudundan etler kopartıp cebren ona yedirmek suretiyle bu dindar ve şecî hükümdarı dehşetli bir surette katlettirdi. Meyyâfârıkîn’e el-Melikü’l-Kâmil’in emîr-i âhûru olan Abdullâh isminde bir şahıs İlhan tarafından nâip tayin edildi.589 el-Melikü’l-Kâmil Muhammed’in kesik başı da Haleb ve Hama etrafında gezdirildikten sonra 27 Cemâziyelevvel/10 Mayıs’ta Dımaşk’ta bir kargıya geçirilmiş surette teşhir edildi ve bir müddet Bâbü’l-Ferâdîs’te asılı kaldı. Sonra aynı kapının yakınındaki Mescidü’r-Re’s’te Hz. Hüseyin’in (ra) 587 Cûzcânî, age. (Moğol İstilası), s. 167-168; Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 60-62; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 572; a. mlf., Muhtasar, s. 37. Reşîdüddîn (age. (İlhanlılar), s. 61-62) bu abluka devam etmekte iken her gün şehirden Seyfeddîn Levkîlî ve Anber-i Habeşî adlı iki süvarinin çıkıp birçok Moğol öldürdükten sonra kaleye döndüğünden bahsetmektedir. Cûzcânî (age. (Moğol İstilası), s. 169-171) de kerâmet ehli olan birkaç süvarinin her gün Moğollara büyük kayıplar verdirdiğini nakletmektedir. Ancak onun nakli bu kadarla kalmamakta; tarihçi, Hz. Peygamber’in (SAV) Bedreddîn Lü’lü’ün oğlu el-Melikü’s-Sâlih İsmâ‘îl’in rüyasına girerek “Bu kale Yüce Allâh’ın ve benim nübüvvetimin himayesindedir” buyurduğunu söylemektedir. Bu rüyadan sonra el-Melikü’sSâlih İsmâ‘îl Moğol ordusundan ayrılarak Musul’a dönmüştür. Bu rivayet dolayısıyla evvelce Âmid’in işgaline memur edilen el-Melikü’s-Sâlih’in burayı teslim aldıktan sonra, o sıralarda Meyyâfârıkîn’i kuşatmakta olan Yoşmut’un ordusuna iltihak etmiş olduğu anlaşılmaktadır. Ancak görüldüğü üzere bilahare Moğol şehzadesinden izin almaksızın kuşatmayı bırakarak Musul’a dönmüştür. 588 İlgi göstermek (Cüveynî, age., s. 401, 406, 409, 425), beğenmek (ae., s. 420) ve ihsan etmek (ae., s. 487) gibi manalarda kullanılan bu Moğolca kelime, ıstılâhî manada bir bölgenin bir şahsa aidiyetini resmîleştirmek veya iktâ dağıtmak anlamında kullanılmaktadır. Bkz. Aksarâyî, age., s. 245; Ahmet Recep Tekcan, Anadolu Selçuklu Devleti Merkezi Şehirlerinden Konya ve Kayseri’de Şehir Hayatı, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Doktora Tezi), Ankara 2012, s. 66, 454 no’lu dipnot. 589 İbnü’l-Amîd, age., s. 45; Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 62-63; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 575; a. mlf., Muhtasar, s. 40; Kiragos, age., s. 210-211; Vardan, Türk Fütuhatı Tarihi, s. 232; Aknerli Grigor, age., s. 29; Ömerî, age., XXVII, 254-255; Mîrhând, age., V, 1125-1126; Hândmîr, age., III, 99; ae. (Osmanlıca trc.), vr. 49a-49b. 149 başının medfun olduğu söylenen mevkie defnedildi.590 Hülâgû ise Tell-Bâşir’den sonra yoluna devam etmiş, 24 Cemâziyelâhir/6 Haziran’da Ahlat’a varmıştı.591 Yoşmut ve yanındakilerin diğer bir vazifesi Mardin’i teslim almaktı. Mardin Artuklu hükümdarı el-Melikü’s-Sa‘îd Necmeddîn Gāzî, Moğolların emân verdikleri halde birçok müslüman hükümdarı katletmiş olmaları sebebiyle teslim teklifini reddedince şehir muhasara edildi. Esasen evvelce Necmeddîn Gāzî kendisini huzuruna çağıran Hülâgû’nun yanına gitmemiş, oğlu Fahreddîn Karaarslan’ı göndermişti. Buna öfkelenen İlhan Necmeddîn Gāzî’nin bizzat gelmesini emretmiş, ancak Necmeddîn Gāzî’nin Mardin’i Moğollara teslim etmeyi teklif eden oğlunun tavsiyelerine kulak asmayarak onu hapsetmesi ve Hülâgû’nun nezdine gitmemesi üzerine muhasara başlamıştı. Necmeddîn Gāzî şehrin muhkemliğine, emrindeki Türk ve Kürt askerlerinin cengâverliğine güvenmekteydi. Fakat sekiz ay sürecek olan muhasara sırasında Mardin’de kıtlık ve veba başgösterecekti. Mardin ahalisi yavaş yavaş kırılırken Düneysir ve Erzen havalisi Moğollarca tahrip edilecek, Necmeddîn Gāzî salgın sebebiyle vefat edecek, yerine geçecek olan oğlu el-Melikü’l-Muzaffer Fahreddîn Karaarslan da Mardin’i Urugtu Noyan’a teslim edecek ve buna mukabil Hülâgû tarafından babasının yerine Mardin hâkimliğine ikâme edilecekti. Nusaybin, Habur ve Re’sü’l-Ayn da Karaarslan’ın idaresine bırakılacak ve Karaarslan Moğollara senelik 50.000 dirhem vergi verecekti.592 590 Ebû Şâme, Terâcim, s. 205; İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 202-203; Yûnînî, age., I, 359-360; Ebü’l-Fidâ, age., III, 203-204; Ömerî, age., XXVII, 255; İbn Kesîr, age., XIII, 381-382. el-Melikü’lKâmil’in başının Dımaşk’a gönderilmesi hadisesini anlattığı yerde Ebû Şâme el-Makdisî (Terâcim, a. yer), el-Melikü’l-Kâmil için yazdığı mersiyesine de yer vermiştir. Tarihçi bu şiirinde el-Melikü’lKâmil’i Hz. Hüseyin’e (ra) benzetmekte ve onun Hz. Hüseyin ile birlikte haşrolmasını temenni etmektedir. Filhakika el-Melikü’l-Kâmil de tıpkı Hz. Hüseyin gibi aç ve susuz şekilde şehid edilmiş, yine onun gibi başı kesilerek Dımaşk’a gönderilmiştir. Ebû Şâme, el-Melikü’l-Kâmil’in kesik başının Mescidü’r-Re’s’e, Hz. Hüseyin’in başının bulunduğu söylenen mevkie defnedilmesini de bu benzerliği tamamlayan garip bir tevafuk olarak değerlendirmektedir. 591 Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 55. 592 İbnü’l-Amîd, age., s. 53; Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 63-64; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 575-576; a. mlf., Muhtasar, s. 40-41; Mîrhând, age., V, 1126-1127; Hândmîr, age., III, 100; ae. (Osmanlıca trc.), vr. 49b; Kâtib Ferdî, Mardin Mülûk-i Artukiyye Târîhi ve Kitâbeleri ve Sâ’ir Vesâ’ik-i Mühimme, (nşr. Ali Emîrî), Kader Matbaası, Dersaâdet 1331/1912, s. 34-37; Turan, Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, Nakışlar Yayınevi, İstanbul 1980, s. 184-185; Muammer Gül, Orta Çağlarda Doğu ve Güneydoğu Anadolu (Tarihî Arka Plan ve XIII-XIV. Yüzyıl Moğol Hâkimiyeti), Bilge Kültür Sanat Yayınları, İstanbul 2010, s. 109. Fahreddîn Karaarslan’ın pederi Necmeddîn Gāzî’yi zehirleyerek Mardin’i Hülâgû’ya teslim ettiğine dair rivayet için bkz. Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 64; Mîrhând, age., V, 1127; Hândmîr, age., III, a. yer. 150 2. Ketboğa’nın Suriye’deki Harekâtı ve el-Melikü’n-Nâsır’ın Tutuklanması Evvelce belirttiğimiz üzere Ketboğa’nın aldığı mühim vazifelerden biri, elMelikü’n-Nâsır Selâhaddîn Yûsuf’un ele geçirilmesiydi. Bu maksatla Ketboğa, vakit kaybetmeksizin Husâmeddîn Keşlü Han adlı kumandanı593 bir Moğol birliği ile elMelikü’n-Nâsır’ın peşine, Filistin’e gönderdi. el-Melikü’n-Nâsır, yanında eski Hama hâkimi olup Moğollara tâbi olmamak için kendisine iltihak etmiş olan el-Melikü’lMansûr bulunduğu halde Nablus’a gelmiş, burada bir müddet kaldıktan sonra Gazze’ye hareket etmiş, Nablus’a da nâip olarak Mücîreddîn İbn Ebî Zekerî’yi ve onun yanına Nûreddîn Alî b. Şücâeddîn el-Aktâ‘ ile Fahreddîn İbn Derbâs elMısrî’yi bırakmıştı. Keşlü Han kumandasındaki Moğol birliği el-Melikü’n-Nâsır ve maiyetinin Nablus’tan ayrılmasından kısa süre sonra buraya ulaşarak beldede bulunan Eyyûbî garnizonuna baskın verdi. Burada Moğollarla harbe tutuşan Emîr Mücîreddîn büyük kahramanlıklar icra etmesine rağmen diğer Eyyûbî askerleriyle birlikte şehid oldu.594 Gazze’de bulunan el-Melikü’n-Nâsır, Nablus’taki baskından kurtulmayı başaran iki Eyyûbî askeri vasıtasıyla hadiseyi haber aldı. Akabinde el-Arîş’e doğru ilerledi ve evvelce Memlük Sultanı el-Melikü’l-Muzaffer Seyfeddîn Kutuz’un kendisine göndermiş olduğu Kadı Burhâneddîn el-Hıdr b. el-Hasen’i Kutuz’a geri göndererek yardım istedi. Kutuz ise el-Melikü’n-Nâsır’a ve yanında bulunan elMelikü’l-Mansûr’a birer sancak gönderdiği gibi Sâlihiyye’de onlarla buluşmak istediğini söyledi. Ancak el-Melikü’n-Nâsır’ın Kutuz’a emniyeti tam değildi; zira evvelce harbetmişlerdi, bu toplantı pekala bir tuzak olabilirdi. Neticede el-Melikü’nNâsır Sâlihiyye yerine Katya’ya gitti, ancak Katya’da Şehrezôriyye Kürtleri ile Türkmenler arasında başgösteren kavgalar dolayısıyla burada da kalamadı; yakınlarını el-Melikü’l-Mansûr’a emanet ederek Mısır’a uğurladı, kendisi çöl yoluyla doğuya doğru devam etmeye karar verdi. Nâsıriyye askerleri de el-Melikü’n- 593 Bu kumandanın da ismine bakılarak Hârizmli olduğu söylenebilir. 594 Ebû Şâme’nin (Terâcim, s. 204) nakline göre Mücîreddîn elinden kılıcı düşünceye dek Moğollara karşı koymuş, sonra gürzü ile savaşa devam etmiş, yanına yaklaşan Moğol askerlerini kılıçla, gürzle hatta tekmeyle uzaklaştırmış, nihayet şehid olmuştu. Tek başına öldürdüğü Moğol sayısı 17 veya 19 idi. Moğollar onun şecaatinden ve savaşçılığından o kadar etkilenmişlerdi ki şehâdetinden sonra Mücîreddîn’in kılıcını Dımaşk’a giderken yanlarında götürmüşlerdi. 151 Nâsır’dan ayrılarak Mısır’a doğru yola çıkmışlardı. el-Melikü’l-Mansûr’un liderliğinde bulunan ve el-Melikü’l-Muzaffer Kutuz’un gönderdiği sancakla Mısır’a doğru yol alan kafile ve Suriye askerleri Kutuz tarafından Sâlihiyye’de büyük teveccühle karşılandılar. Bu arada kısa süre önce el-Melikü’n-Nâsır’ın yanında bulunan Baybars el-Bundukdârî ve el-Memâlîkü’l-Bahriyye ümerâsı, aralarının açık olduğu el-Melikü’l-Muzaffer Kutuz ile barışmışlar ve onunla birlikte Moğollara karşı cihâd planları yapmak maksadıyla Mısır’a gitmişlerdi.595 Emrindeki Nâsıriyye askerlerinin de Mısır’a gitmesi dolayısıyla el-Melikü’n-Nâsır büsbütün yalnız kalmıştı; beraberindekiler küçük yaştaki oğlu el-Melikü’l-Azîz Muhammed, biraderi el-Melikü’z-Zâhir Gāzî, eski Hıms hâkimlerinden el-Melikü’l-Mücâhid Şîrkûh’un oğlu olan el-Melikü’s-Sâlih İsmâ‘îl596 ve ayrıca Şihâbeddîn el-Kaymerî başta olmak üzere bazı Kaymeriyye emîrleri ile küçük bir muhafız birliğiydi. Bu şartlar altında o, gideceği emniyetli hiçbir mevki kalmadığı fikriyle evvelâ Tîhü Benî İsrâ’îl’e, sonra da Hicâz istikametinde doğuya ilerledi. Kerek hâkimi el-Melikü’l-Muğîs Ömer’in onu ve yanındakileri Kerek’e davet etmesine rağmen yoluna devam etti, Belkâ’ya, nihayet Birketü Zîzâ’ya vasıl oldu. Bu sırada yanında bulunan Teberdâr Hüseyin elKürdî, el-Melikü’n-Nâsır’a Moğollara teslim olmaktan başka çare olmadığı yönünde telkinlerde bulunmakta olduğu gibi bizzat Mercü Bergūs’ta bulunan Ketboğa’nın yanına giderek, kendisine Hıdr el-Havlân çiftliğinin verilmesi koşuluyla el-Melikü’nNâsır’ın bulunduğu mevkii ona haber verdi. Bunun üzerine Ketboğa Teberdâr ile birlikte bir Moğol kuvveti göndererek el-Melikü’n-Nâsır ile yanındakileri tutuklattı. el-Melikü’n-Nâsır’ın zaten ne gidecek yeri ve ne de kaçmaya mecali kalmıştı. Ketboğa tutsaklarını, o sırada Nablus ve Ba‘lebek’i düşürdükten sonra işgallerine süratle devam eden Moğol birliklerinin kuşattığı Aclun kalesi önüne getirtti. Aclun, Ketboğa tarafından kalenin teslimine zorlanan el-Melikü’n-Nâsır’ın emriyle Moğollara teslim edildikten sonra tahrip edildi. Ketboğa’nın emriyle el-Melikü’nNâsır’ın biraderi el-Melikü’z-Zâhir Sarhad kalesini597 tahrip etmek üzere oraya hareket etti. Bundan sonra Ketboğa, bir miktar asker refakatinde el-Melikü’n-Nâsır’ı, 595 İbn Abdüzzâhir, age., s. 62-63; İbn Kesîr, age., XIII, 388; Aynî, age., V, 234. 596 Bu zat, o günkü Hıms hâkimi olan el-Melikü’l-Eşref Mûsâ b. İbrâhîm b. Şîrkûh’un da amcasıydı. 597 el-Melikü’z-Zâhir Gāzî evvelce biraderi el-Melikü’n-Nâsır’dan Sarhad kalesini talep etmiş, alamayınca Şehrezôrîlerin yanına gitmiş, onun bu hareketinden çekinen el-Melikü’n-Nâsır da nihayet burayı kardeşine teslim etmişti. Ketboğa’nın el-Melikü’z-Zâhir’i Sarhad’ın tahribine göndermesinin sebebi bu kalenin onun hâkimiyetinde olmasıydı. Bkz. İbnü’l-Amîd, age., s. 50, 51. 152 oğlu el-Melikü’l-Azîz Muhammed’i, yine biraderi el-Melikü’z-Zâhir Gāzî’yi ve bunların maiyetinde bulunan kimseleri 14 Receb 658/25 Haziran 1260 tarihinde, o sıralarda muhtemelen Tebriz’e varmış olan Hülâgû’ya598 göndermek üzere yola çıkardı. Kaymeriyye emîrleri ise Dımaşk kalesinde alıkonuldular. el-Melikü’n-Nâsır Yûsuf sırasıyla Dımaşk, Hama ve Haleb istikametinde kuzeye, buradan da İran Azerbaycanı’na sevkedildi. Böylelikle Dımaşk ve Haleb’de Eyyûbî hâkimiyeti nihayete eriyordu.599 Mısır’ın işgali halinde el-Melikü’n-Nâsır’ı Moğollara tâbi Suriye hükümdarı olarak tahtına iade etmeyi tasarlayan Hülâgû, teslimi reddeden yahut teslim olma hususunda gevşeklik gösteren hükümdarlara yaptığı muameleyi elMelikü’n-Nâsır’a yapmadı, onu iyi karşıladı ve ona ihsanda bulundu.600 Bir rivayete göre el-Melikü’n-Nâsır’ı ağırlaması sırasında İlhan ona Mısır’daki kuvvetlerin miktarını ve o ülkenin ilhakı için ne kadar asker istihdam etmek lazım geldiğini sual etmiş, el-Melikü’n-Nâsır da Memlüklerin az miktarda askere sahip kuvvetsiz bir topluluk oldukları ve Mısır’ın az sayıda askerle de ele geçirilebileceği yönünde cevap vermişti.601 el-Melikü’n-Nâsır’ın akıbetine ileride değineceğiz. 598 İslam kaynaklarının ekserisi el-Melikü’n-Nâsır’ın Haleb’de bulunan Hülâgû’nun yanına gönderildiğini söylemektedirler. Ancak dönüş yoluna çıkmış olan Hülâgû’nun Ahlat’a vardığı tarihi 24 Cemâziyelâhir/6 Haziran olarak gösteren Reşîdüddîn (age. (İlhanlılar), s. 55) ile, el-Melikü’nNâsır’ın Ketboğa tarafından Hülâgû’ya gönderilmek üzere yola çıkarılmasının tam tarihini 14 Receb/25 Haziran olarak veren Ebû Şâme’nin (Terâcim, s. 206) kayıtları dikkate alınırsa el-Melikü’nNâsır’ın Hülâgû’nun dönüş yoluna çıkmasından bir süre sonra onun yanına gönderildiği anlaşılır. Mesafe ve zaman aralığı hesaplandığında da el-Melikü’n-Nâsır’ın, Hülâgû Tebriz’e vardıktan sonra onun ordugâhına ulaştığı ortaya çıkmaktadır. Ebü’l-Ferec’in (Muhtasar, s. 41) İlhan’ın el-Melikü’nNâsır’ı Taberistan’da bulunan Tâk dağlarında huzuruna kabul ettiğini söylemesi de buna delildir. Ebü’l-Ferec’in mülakat mevkiini yanlış vermiş olma ihtimali vardır; ancak neticede bu mülakatın Haleb’de değil daha şarkta, Tebriz’de yahut İran Azerbaycan’ındaki herhangi bir mevkide yapıldığı anlaşılmaktadır. 599 Ebû Şâme, Terâcim, s. 204-205, 206; İbnü’l-Amîd, age., s. 52-53; İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 199-200, 204-205; Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 49; a. mlf., Muhtâru’l-Ahbâr, s. 11; Yûnînî, age., I, 358-359; Ebü’l-Fidâ, age., III, 201-202, 204; Nüveyrî, age., XXVII, 263; Ömerî, age., XXVII, 255; Safedî, el-Vâfî, IX, 73-74; İbn Kesîr, age., III, 388-389; İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 260; Makrîzî, es-Sülûk, I, 513; Aynî, age., V, 232-235; Deguignes, age., VI, 22; Humphreys, age., s. 351-357; Şeşen, Salahaddin’den Baybars’a, s. 262-263, 265; a. mlf., Eyyûbîler, s. 163-164; Kılıç, agt., s. 145-146; Ergun, agt., s. 31-32; Tomar, “el-Melikü’n-Nâsır, Yûsuf”, DİA, XXIX, 78. Hülâgû’nun nezdine gitmek üzere Haleb civarından geçilirken şehrin içler acısı halini gören elMelikü’n-Nâsır Selâhaddîn Yûsuf’un ağlayarak söylediği acıklı mersiyeler için bkz. İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 57-59; Aynî, age., V, 235. Mersiyelerin Türkçe tercümeleri için bkz. Kılıç, agt., s. 147- 148. 600 İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 205; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 576; a. mlf., Muhtasar, s. 41; Ebü’l-Fidâ, age., III, 204; Mîrhând, age., V, 1125. 601 Bu yüzden de Hülâgû Ketboğa’yı başka kuvvetlerle destekleme lüzumu görmemiştir. Bkz. Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 49; Nüveyrî, age., XXVII, 263; İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 260; Aynî, age., V, 236. 153 Moğollar Suriye602 topraklarındaki birçok mühim kaleyi işgal edip yağmalamış, sakinlerini katletmişlerdi. Bunlar arasında Havran, Beytu Cibrîl, Salt, Halîl, Birketü Zîzâ, Sarhad, Busrâ gibi mevkiler bulunuyordu. Subeybe ve Banyas şehirleri buraların hâkimi olan el-Melikü’s-Sa‘îd Hasan tarafından Ketboğa’ya teslim edilmişti. Kerek Eyyûbî hükümdarı el-Melikü’l-Muğîs ise Ketboğa’nın kendisini itaate davet etmesi üzerine görünüşte Moğol tâbiiyetine girmişti. Ketboğa, Gazze’ye de bir Moğol birliği sevketmişti.603 Dımaşk kalesi müdafileri Bedreddîn b. Karaca ve Cemâleddîn b. es-Sayrafî’nin esir alındığını belirtmiştik. Bu iki zat 15 Şâbân/26 Temmuz’da Mercü Bergūs’a getirilerek burada katledildiler.604 Tam da bu sıralarda, Ketboğa Mercü Bergūs’ta bulunmakta iken, Suriye’nin sahil kesimindeki Haçlılardan bir elçilik heyeti armağanlarla Ketboğa’nın yanına geldi. Bu Haçlılar şüphesiz Moğollardan hazzetmiyorlar ve onların bölgedeki mevcudiyetini kendileri için tehlikeli görüyorlardı; hatta bu yüzden kalelerini tahkim etmişlerdi. Ancak Moğolları teskin etmek ve Haçlı topraklarını onların taarruzundan masun tutmak için bu tarz münasebetlere girmeleri elzemdi. Hediyeleri kabul eden Ketboğa Haçlılardan şehir ve kalelerinin surlarını yıkmalarını istedi. Ancak Haçlılar bu isteği yerine getirmeyeceklerdi.605 B. MEMLÜK CEPHESİNDE DURUM 1. Seyfeddîn Kutuz’un Saltanatına Kadar Mısır’da Durum Memlük sisteminin İslâm tarihindeki belki en mühim örneği Mısır Eyyûbî hükümdarı el-Melikü’l-Kâmil Muhammed’in büyük oğlu el-Melikü’s-Sâlih Necmeddîn Eyyûb’un (637-647/1240-1249), biraderi II. el-Melikü’l-Âdil Muhammed ile mücadelesi sırasında kendisini yalnız bırakmayan Türk memlüklerinin bu sadakatlerinden etkilenmesi dolayısıyla, Kāhire’de tahta cülusu 602 Mütemadiyen Suriye şeklinde verdiğimiz coğrafya adı ile eskiden “Bilâd-ı Şâm” denilen ve halihazırdaki Suriye, Filistin, Lübnan ve Ürdün ülkelerini müştemil geniş kıtayı kastettiğimizi belirtelim. 603 Ebû Şâme, Terâcim, s. 204; Yûnînî, age., I, 358; Ebü’l-Fidâ, age., III, 204; Zehebî, Târîhu’lİslâm, XLVIII, 55; İbn Dokmak, el-Cevherü’s-Semîn, s. 267; Makrîzî, es-Sülûk, I, 512; Cenâbî, age., vr. 305b. 604 Ebû Şâme, Terâcim, s. 207; İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 212; Yûnînî, age., I, 355; Ebü’lFidâ, age., III, 204; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 56. 605 İbnü’l-Amîd, age., s. 51; Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 50; İbnü’l-Furât, age., I, 50; ae., II, 41; Aynî, age., V, 237. 154 akabinde daha fazla Türk memlük edinerek teşkil ettiği el-Memâlîkü’l-Bahriyye (Bahrî Memlükler)606 sınıfıdır. Daha ziyade Moğol istîlâsına maruz kalan bölgelerden Moğollar tarafından getirilerek köle olarak satılığa çıkarılan gürbüz ve yakışıklı Kıpçak gençlerinden seçilen memlükler, Mısır’da tıbâk607 adı verilen okullarda Kur’ân-ı Kerîm öğrenimi ve dinî tahsilden sonra sıkı bir askerî eğitimden geçirilerek birer harp makinesi haline getirilmekteydiler. Bu askerlere makar olarak Nil nehrinin ortasındaki Ravza adası seçilmişti.608 el-Melikü’s-Sâlih birçok emîri görevden uzaklaştırmış ve Eyyûbî ordusundaki ümerânın ehemmiyetli kısmını elMemâlîkü’l-Bahriyye’den intihap etmişti. Onun bu çabasının boşuna olmadığı VII. Haçlı Seferi’nde (1248-1252) Haçlılara karşı verilen mücadelede anlaşıldı. elMelikü’s-Sâlih’in, Celâleddîn Mengübertî’nin askerlerinden olup Yassıçimen Savaşı sonrasında güneye gelen bazı birlikleri Dımaşk ve Filistin bölgesine çağırması ve bu Hârizm askerlerinin, evvelce sulh yoluyla Haçlılara teslim edilmiş olan Kudüs’ü Safer 642/Temmuz 1244’te Haçlıların elinden alması, yeni bir Haçlı seferine sebep olmuştu. Dimyât’ın Haçlılarca işgal edildiği bu sefer sırasında el-Melikü’s-Sâlih 15 Şaban 647/23 Kasım 1249’da vefat etmiş, Eyyûbî hizmetindeki Bahrî Memlükler Mansûra’da bir Haçlı birliğini kılıçtan geçirmiş, el-Melikü’s-Sâlih’in oğlu elMelikü’l-Mu‘azzam Tûranşâh tahta cülus ederek Mansûra’ya gelmiş, bundan sonra Bahrî Memlükler 3 Muharrem 648/7 Nisan 1250’de Fransa kralı IX. Louis kumandasındaki Haçlı ordusuyla yapılan Fâriskûr Savaşı’nda kralın bütün Haçlı ordusuyla birlikte esir edilmesinde ve dolayısıyla Haçlı seferinin akamete 606 el-Melikü’s-Sâlih tarafından Mısır’da teşkil edilen bu Türk memlük sınıfına bu ismin verilme sebebi hakkında muhtelif görüşler mevcuttur. Bir görüş; el-Melikü’s-Sâlih’in onları Bahru’n-Nîl’in, yani Nil nehrinin ortasındaki Ravza adasına yerleştirmesi sebebiyle memlüklerin bu adla anılır olduklarıdır. Bu memlüklerin Karadeniz’in kuzeyindeki ve doğusundaki Kıpçak memleketlerinden, yani denizaşırı ülkelerden getirilmiş olmaları sebebiyle bu adı aldıklarına dair ikinci bir görüş de mevcuttur. Ayrıca VII. Haçlı Seferine iştirak eden Jean de Joinville (age., s. 123) Bahrî Memlükler için “denizden gelen millet” manasına geldiğini söylediği “Bahariz” tabirini kullanmaktadır. Bu hususta günümüz araştırmacılarının genel kanaati de bu görüşten yanadır. Görüşler için bkz. Abbâdî, age., s. 99; S. A. Âşûr, age., s. 177; Kopraman, “Mısır Memlûkleri”, age., VI, 438; ayrıca bkz. a. yer, 2 no’lu dipnot; Tomar, agt., s. 27-29. 607 Mısır’daki Türk memlüklerin ikamet ve eğitim mahalli olan tıbâklar hakkında malumat için bkz. David Ayalon, “Memlûk Devletinde Kölelik Sistemi”, (trc. Samira Kortantamer), Tarih İncelemeleri Dergisi, IV/1, 1989, s. 221-228; Hassanein Rabie, “The Training of the Mamluk Faris”, War, Technology and Society in the Middle East, (ed. V. J. Parry-M. E. Yapp), Oxford University, London-New York 1975, s. 153-154; Samira Kortantamer, Bahrî Memlûklarda Üst Yönetim Mensupları ve Aralarındaki İlişkiler, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İzmir 1993, s. 14-15; Hânî Fahrî Atıyye el-Cezzâr, en-Nizâmü’l-Askerî fî Devleti’l-Memâlîk (648-923/1250- 1517), el-Câmi‘atü’l-İslâmiyye, Gazze 2007, s. 57-60. 608 Makrîzî, es-Sülûk, I, 441; Abbâdî, age., s. 95-96; Cezzâr, age., s. 27-29; Yiğit, age., s. 15. 155 uğratılmasında mühim rol oynamışlardı.609 Ancak diğer yandan el-Melikü’lMu‘azzam Tûranşâh’ın Bahrî Memlüklere karşı düşmanca tavırları ve onların kökünü kazıma yolundaki emelleri dolayısıyla Bahrî Memlükler Rükneddîn Baybars el-Bundukdârî liderliğinde ayaklanarak Tûranşâh’ı öldürmüşler, eski efendileri elMelikü’s-Sâlih’in Türk asıllı dul eşi Şecerüddürr’ü sultan ilan etmişlerdi. Bununla birlikte bir kadının Mısır tahtında bulunması gerek müslümanlar, gerekse Halîfe Müsta‘sım-Billâh tarafından hoş karşılanmamış, bu şartlar altında el-Melikü’sSâlih’in memlüklerinden İzzeddîn Aybek, Şecerüddürr ile izdivaç etmiş ve elMelikü’l-Mu‘izz unvanıyla Mısır tahtına oturtulmuştu (29 Rebîülâhir 648/31 Temmuz 1250). Böylece Mısır’da Eyyûbî hâkimiyeti son buluyor, Bahrî Memlükler devri başlıyordu.610 Memlüklerin Mısır tahtını ele geçirmesi Eyyûbî ailesinin tepkisini celbetmiş, Haleb Eyyûbî hükümdarı olan ve Mısır’da Tûranşâh’ın katlinden sonra Dımaşk’ı da ele geçirmiş bulunan el-Melikü’n-Nâsır Selâhaddîn Yûsuf, Mısır’ı Memlüklerin elinden alma ve bu ülkeyi tekrar Eyyûbî ailesine kazandırma doğrultusunda bir siyaset takibine başlamıştı. Memlük idaresi Eyyûbîleri teskin maksadıyla 5 Cemâziyelevvel 648/5 Ağustos 1250’de el-Melikü’l-Kâmil Muhammed’in torunlarından 6 yaşındaki Mûsâ b. Atsız’ı el-Melikü’l-Eşref unvanıyla sultan ve İzzeddîn Aybek’i de onun atabegi tayin ettiğini ilan etmiş, ancak el-Melikü’n-Nâsır bunu kâfi görmeyerek bazı Eyyûbî melikleri ile birlikte Mısır’a yürümüştü. Abbâse611 mevkiinde İzzeddîn Aybek ve Bahrî Memlüklerin reisi Fâriseddîn Aktay el-Câmedâr kumandasındaki Mısır ordusuyla karşılaşmış, evvelâ Memlükler bozulmuş, fakat Aybek’in sebatı ve Dımaşk ordusunda bulunan Türk Azîziyye 609 VII. Haçlı Seferi ve Bahrî Memlüklerin bu sefere karşı yürütülen mücadeledeki rolleri hakkında teferruatlı malumat için bkz. Ebû Şâme, Terâcim, s. 183, 184; İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 11- 14, 17-18, 46-57, 62-67, 69-74; Ebü’l-Fidâ, age., III, 178-181; İbnü’l-Verdî, age., II, 176-178; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVII, 41-45, 49-53; Makrîzî, es-Sülûk, I, 437-441, 444-451, 455-456; Joinville, age., s. 86-90, 92-96, 98-114, 115-122, 126-142, 144-149; Abbâdî, age., s. 101-110; S. A. Âşûr, age., s. 127-136; Runciman, age., III, 220-234; Demirkent, age., s. 211-218; Kopraman, “Mısır Memlûkleri”, age., VI, 438-439; Şeşen, Salahaddin’den Baybars’a, s. 215-230; Yiğit, age., s. 16-18; Tomar, agt., s. 41-59. 610 Sıbt, age., XXII, 416-417; İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 74-77, 79, 90; Safedî, el-Vâfî, X, 274- 275; yine bkz. ae., XVI, 70; İbn Haldûn, age., s. 1450-1451; Makrîzî, es-Sülûk, I, 457-459, 463-464; İbn Tağrîberdî, age., VI, 328-334; İbn İyâs, age., I/I, 284-288; Abbâdî, age., s. 112, 117-123; S. A. Âşûr, age., s. 180-183; Kopraman, “Mısır Memlûkleri”, age., VI, 440-443; Şeşen, Salahaddin’den Baybars’a, s. 227-231, 234-235; Yiğit, age., s. 18-20; Tomar, agt., s. 60-69. 611 Bilbeys ile Sâlihiyye arasında bulunan ve evvelce Tolunoğulları tarafından askerî maksatlarla kullanılmış bir köydür. Bkz. Makrîzî, el-Hıtat, I, 232; Humphreys, age., s. 318. 156 Memlüklerinin Mısır ordusunun safına geçmesiyle el-Melikü’n-Nâsır mağlup olarak çekilmiş, Eyyûbî ailesi büyüklerinden pek çok kimse de Memlüklere esir düşmüştü (10 Zilkâde 648/3 Şubat 1251). Bir müddet birbirleriyle harbetmeyen taraflar, Moğolların Irak’ı tehdidi dolayısıyla endişelenen Halîfe Müsta‘sım’ın isteği üzerine Safer 651/Nisan 1253’te sulh yapmışlardı. Bu sulh vesilesiyle Bilâd-ı Şâm’ın büyük kısmı yine Eyyûbîlerde kalmakla birlikte, Güney Filistin ve Mısır’da Memlük hâkimiyeti tanınıyordu.612 Bu süreçte Fâriseddîn Aktay el-Câmedâr ve dolayısıyla Bahrî Memlüklerin nüfuzu çok armıştı, Bahrî Memlükler iktâları istedikleri gibi alıyorlar ve hazineden diledikleri şekilde tasarrufta bulunuyorlardı. Aktay’ın bir Eyyûbî melikesi ile nişanlanarak kuvvetlenmesi, Memlük hükümdarlık sarayı olan Kal‘atü’l-Cebel’e yerleşmek istemesi ve Bahrî Memlüklerin Sultan İzzeddîn Aybek’i hal edeceğine dair şayianın çıkması, Aybek’in 3 Şâbân 652/18 Eylül 1254’te Aktay’ı pusuya düşürerek öldürmesine sebep olmuştu. Aktay’ı öldüren grubun başında bilahare Memlük hükümdarı olacak Kutuz bulunuyordu. Liderleri öldürülen Bahrî Memlükler, başlarında Baybars el-Bundukdârî olduğu halde Kāhire’den firar ederek el-Melikü’n-Nâsır Yûsuf’a, bir kısmı da Kerek hükümdarı el-Melikü’l-Muğîs’e iltica etmişlerdi. Memlük Devleti’nin muhtemel Moğol tehlikesine karşı daha kuvvetli durumda bulunması maksadıyla İzzeddîn Aybek, el-Melikü’l-Eşref Mûsâ’yı da tahttan indirerek müstakil sultan olmuş, Mısır’da Eyyûbî hâkimiyeti tamamen nihayete ermişti. Bu arada el-Melikü’n-Nâsır’ın hizmetine giren Bahrî Memlükler onu Mısır’ı ele geçirmeye teşvik etmişlerdi; bu maksatla 654/1256 senesinde ordusuyla Mısır üzerine yürüyen el-Melikü’n-Nâsır Halîfe’nin müdahalesiyle Abbâse’de İzzeddîn Aybek ile bir kez daha sulh yaparak geri dönmüştü. 613 612 İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 91, 93-94, 108-116, 129-130; Baybars el-Mansûrî, et-Tuhfetü’lMülûkiyye, s. 19-22; Ebü’l-Fidâ, age., III, 183-185, 186; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVII, 59-60, 65, 67-68; İbnü’l-Verdî, age., II, 180-181, 184; Makrîzî, es-Sülûk, I, 464-465, 467-469, 479; Aynî, age., V, 35-36, 39-41, 70; İbn Tağrîberdî, age., VII, 5-8; Abbâdî, age., s. 124-128; Humphreys, age., s. 315-321, 323-324; Şeşen, Salahaddin’den Baybars’a, s. 235-241; Yiğit, age., s. 23-25. 613 Sıbt, age., XXII, 426; İbn Abdüzzâhir, age., s. 52-55; İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 131-133; Baybars el-Mansûrî, et-Tuhfetü’l-Mülûkiyye, s. 25-26, 28; Ebü’l-Fidâ, age., III, 190-191; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 10-11; Makrîzî, es-Sülûk, I, 481, 483-484, 489; İbn Tağrîberdî, age., VII, 10-12; Abbâdî, age., s. 133-136; Şeşen, Salahaddin’den Baybars’a, s. 245-247; a. mlf., Eyyûbîler, s. 158-159; Yiğit, age., s. 25-26. 157 Mısır’ın yeni hükümdarı el-Melikü’l-Mu‘izz İzzeddîn Aybek tahtını sağlamlaştırmaya yönelik icraatlarından sonra diğer müslüman hükümdarlarla münasebetlerini geliştirmeye yönelik adımlar atmış, bu cümleden olarak Musul hâkimi Bedreddîn Lü’lü’ün kızıyla nişanlanmıştı. Fakat bu hareket Şecerüddürr’ün çok ağırına gitmiş, onu kocası aleyhinde planlar yapmaya sevketmiş ve neticede İzzeddîn Aybek 23 Rebîülevvel 655/10 Nisan 1257’de Şecerüddürr’ün hadımağalarından birkaç kişi tarafından hamamda öldürülmüştü. Kutuz başta olmak üzere Aybek’in emrindeki diğer memlükler failleri ortadan kaldırmışlarsa da merhum el-Melikü’s-Sâlih Necmeddîn Eyyûb’un memlüklerinin olaya dahil olması sebebiyle Şecerüddürr’ü öldüremeyip kalede hapsetmişlerdi. Şecerrüddürr’ün planları, vaziyeti kendi aleyhine çevirmişti. İzzeddîn Aybek’in memlükleri, onun katlinden üç gün sonra, onun ilk eşinden doğan ve o sırada 15 yaşlarında bulunan614 oğlu Nûreddîn Alî’yi el-Melikü’l-Mansûr unvanıyla Mısır tahtına oturtmuşlardı; Kutuz onun saltanat nâibi, Alemeddîn Sencer el-Halebî ve daha sonra Fâriseddîn Aktay elMüsta‘rib es-Sâlihî en-Necmî de atabekü’l-asâkir olmuştu.615 Şecerüddürr ise Aybek’in ilk eşine teslim edilerek 11 Rebîülâhir 655/28 Nisan 1257’de onun cariyeleri tarafından dövülerek öldürülmüş, idare tümüyle Mu‘izziyye Memlüklerinin eline geçmişti. 616 İzzeddîn Aybek’in el-Melikü’n-Nâsır ile akdettiği son sulh gereğince elMelikü’n-Nâsır’ın Bahrî Memlükler’i hizmetinden çıkarması gerekiyordu. Bu yüzden Bahrî Memlükler el-Melikü’n-Nâsır tarafından Dımaşk’tan çıkarılmışlar, Kudüs’e giderek burada Kerek hâkimi el-Melikü’l-Muğîs adına hutbe okutmaya başlamışlar, el-Melikü’n-Nâsır’ın kendi üzerlerine, Filistin’e sevkettiği Dımaşk ordusunu bozmuşlar, ancak bizzat el-Melikü’n-Nâsır’ın bölgeye gelişiyle mağlup olarak el-Melikü’l-Muğîs’e iltica etmişlerdi. Bahrî Memlükler el-Melikü’l-Muğîs’i 614 Baybars el-Mansûrî’ye (Zübdetü’l-Fikre, s. 25) ve İbn Dokmak’a (el-Cevherü’s-Semîn, s. 262) göre 10 yaşlarında. 615 Safedî, el-Vâfî, IX, 186. 616 İbnü’l-Amîd, age., s. 43-44; İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 142-146; Yûnînî, age., I, 45-49, 61- 62; Ebü’l-Fidâ, age., III, 192; Nüveyrî, age., XXIX, 292-293; İbnü’l-Verdî, age., II, 188; Safedî, elVâfî, IX, 265-266; İbn Kesîr, age., XIII, 356; Makrîzî, es-Sülûk, I, 493-495; Aynî, age., V, 140-142, 165; İbn Tağrîberdî, age., VII, 12, 37; İbnü’l-İmâd, age., VII, 462, 463-464; Aşûr, age., s. 191; Şeşen, Salahaddin’den Baybars’a, s. 248-251; Yiğit, age., s. 27-28; Tomar, “Şecerüddür”, DİA, XXXVIII, 404-405. Kaynaklarımız ekseriyetle Sultan Aybek’in boğularak öldürüldüğünü belirtse de Baybars elMansûrî (Zübdetü’l-Fikre, s. 24; a. mlf., et-Tuhfetü’l-Mülûkiyye, s. 29-30) Aybek’e hamamda zehirli bir tas ikram edildiğini ve onun bu sebeple gece vakti vefat ettiğini kaydetmiştir. 158 de Mısır’ı zaptetmeye teşvik etmişler, onlarla birlikte Mısır’a karşı harekete geçen elMelikü’l-Muğîs biri 15 Zilkâde 655/24 Kasım 1257’de, diğeri Rebîülevvel 656/Mart 1258’de olmak üzere Sâlihiyye’de iki kez Kutuz idaresindeki Mısır ordusuna mağlup olmuştu. Diğer yandan el-Melikü’n-Nâsır, el-Melikü’l-Muğîs’ten ısrarla Bahrî Memlükleri kendisine teslim etmesini istemekteydi. el-Melikü’l-Muğîs’in kendilerini teslim etmesi ihtimaline karşı Rükneddîn Baybars el-Bundukdârî ve 20 kadar hoşdâşı 617 doğrudan el-Melikü’n-Nâsır ile anlaşarak onun hizmetine dönmüşler ve Nablus kendilerine iktâ olarak verilmişti. el-Melikü’l-Muğîs’in yanında kalan 50 kadar Bahrî Memlük ise onun tarafından el-Melikü’n-Nâsır’a teslim edilmişler, bunlardan birkaç tanesi de Haleb’de hapsedilmişti (657/1259). 618 Haleb’in işgali münasebetiyle değindiğimiz üzere bu mahpuslar Hülâgû tarafından serbest bırakılmışlardır. 2. Seyfeddîn Kutuz’un Saltanatı ve İlk İcraatları 2.1. Moğollarla Cihâd Meselesinin Görüşüldüğü Toplantı Aslen Celâleddîn Mengübertî’nin kızkardeşi Cihân Hatun ile yine onun amcası oğlu Memdûd’un (Mevdûd) izdivacından dünyaya gelmiş ve Moğollar tarafından ele geçirilerek köle olarak satılmış olan Seyfeddîn Mahmûd Kutuz, 619 köle tüccarları tarafından Dımaşk’a getirilmiş ve yukarıda saltanat dönemine kısaca 617 “Hoşdâş”; “hâce” kelimesi ile “dâş” ekinin birleşmesiyle oluşan “hâcedâş” veya “hocadâş” kelimesinin bozması olup aynı emîr veya sultanın azatlı kölesi olma münasebetini belirten bir tabirdir. Sultanların memlükleri birbirlerini bu şekilde çağırmaktaydılar. Aralarında bu tarz münasebet olan memlüklere “hoşdâşiyye” yahut “hoşdâşîn” denilirdi. Bkz. Baybars el-Mansûrî, et-Tuhfetü’lMülûkiyye, s. 25-26, 72 no’lu dipnot; İbn Tağrîberdî, age., VI, 330, 5 no’lu dipnot; David Ayalon, Memlûk Ordusunun Yapısı Üzerine Araştırmalar I-II-III, (trc. Abdullah Mesut Ağır), TTK, Ankara 2015, s. 9. 618 İbnü’l-Amîd, age., s. 46; İbn Abdüzzâhir, age., s. 56-61; İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 147- 150, 158, 186-188; Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 25-26, 33-34; a. mlf., et-Tuhfetü’lMülûkiyye, s. 30-32; Yûnînî, age., I, 51-52, 85, 90, 342; Ebü’l-Fidâ, age., III, 192-193, 195, 198; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 29-30, 33, 43; İbnü’l-Verdî, age., II, 188, 192, 196; İbn Haldûn, age., s. 1452; İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 255; Makrîzî, es-Sülûk, I, 496, 500, 505, 509; Aynî, age., V, 156-158, 181-182; İbn Tağrîberdî, age., VII, 39-42, 49-50; Humphreys, age., s. 330-333; Şeşen, Salahaddin’den Baybars’a, s. 251-255; a. mlf., Haçlılar Önünde Sultan Baybars, s. 18-19; Yiğit, age., s. 28-29; Tomar, agt., s. 86-88. 619 Moğollar Celâleddîn ile yaptıkları muharebelerden birinde Kutuz’u esir almış olmalıdırlar. Ancak onun Hârizmşahlar hanedanından olduğunun farkına varmamış olacaklar ki onu köle olarak satmışlardır. Zira defaatle örneğini gördüğümüz üzere Moğollar Hârizmşah hanedanının tüm mensuplarını ya öldürmekte yahut Karakurum’a göndermekteydiler. Belki Sultançuk örneği bu noktada istisna olabilir. Ancak Moğolların Bağdâd seferi sırasında hilâfet ordusu kumandanlarından Kara Sungur’a hitap ediş tarzına bakılırsa Sultançuk’un da kendi rızası ile Hülâgû’nun hizmetine girdiği, bu yüzden öldürülmediği anlaşılır. Bkz. 457 no’lu dipnot. 159 değindiğimiz İzzeddîn Aybek et-Türkmânî tarafından satın alınarak onun hizmetine girmişti. Bu sebeple “el-Mu‘izzî” şeklinde nisbelenmiştir.620 Mutat askerî eğitimden sonra hususan Aybek’in Mısır tahtına cülusuyla birlikte mühim vazifeler üstlenen Kutuz, ikbal merdiveninin basamaklarını yavaş yavaş tırmanarak, Aybek’in katlinden sonra onun yerine geçen oğlu el-Melikü’l-Mansûr Nûreddîn Alî’nin yaşının küçüklüğü ve tecrübesizliği dolayısıyla onun saltanat nâibi ve devleti sultan namına idare eden en mühim siyâsî idareci (Müdebbirü’d-Devle) olma makamını elde etmiş ve liderleri olan Fâriseddîn Aktay el-Câmedâr’ın katli üzerine Mısır’ı terkedip Dımaşk’a ve Kerek’e giden Bahrî Memlüklere karşı muvaffakiyetler elde ederek mevkiini sağlamlaştırmıştı. Haleb ve Dımaşk Eyyûbî hükümdarı el-Melikü’n-Nâsır Selâhaddîn Yûsuf’un, Moğolların el-Cezîre üzerine yürümeleri üzerine onlara karşı yardım talep etmek maksadıyla Kemâleddîn İbnü’l-Adîm’i Kāhire’ye gönderdiğini söylemiştik. İbnü’lAdîm Kāhire’ye vasıl olunca Seyfeddîn Kutuz, İbnü’l-Adîm’i İbn Tolun Câmii’ne çok yakın bir mevkide bulunan Kebş’te, merhum el-Melikü’s-Sâlih Necmeddîn Eyyûb’un inşa ettirdiği köşkte ağırlamıştı. 621 İbnü’l-Adîm’in gelişi, Memlükler için Moğol tehdidinin tam manasıyla hissedilmesine neden olmuştu. Zira el-Melikü’nNâsır evvelce Mısır’daki Mu‘izziyye grubundan Mısır’ı almak maksadıyla onlarla harbetmiş, ancak Halîfe’nin müdahalesiyle savaşın sürüp gitmesinin önüne geçilebilmişti. Yani şu halde Moğolların yaklaşması, el-Melikü’n-Nâsır’ı düşmanından imdat istemek durumunda bırakmıştı. Durum bütün İslâm âlemi için büyük tehlike arzediyordu; Mısır’daki Memlük Devleti’nden başka Moğollara mukabele edecek kudrette İslâm devleti kalmamıştı. el-Melikü’n-Nâsır Yûsuf da bunun farkında olarak bir temsilcisini Mısır’a sevketmişti. Bunun üzerine derhal Kal‘atü’l-Cebel’de tarihçi ve fakîh Sâhib Kemâleddîn Ömer İbnü’l-Adîm’in, Kâdi’lKudât Bedreddîn Yûsuf b. el-Hasen es-Sincârî’nin, “Sultânü’l-Ulemâ” lakabıyla meşhur Şâfiî fakîhi ve Mısır baş hatîbi olan Şeyhulislâm İzzeddîn b. Abdüsselâm’ın da yer aldığı bir meclis toplandı ve vaziyet hakkında müzakereye başlandı. 620 İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 39-40; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 353; a. mlf., el-‘İber, III, 291; Safedî, el-Vâfî, XXIV, 189; İbn Haldûn, age., s. 1453; Süyûtî, Hüsn, II, 38-39; İbn İyâs, age., I/I, 303; Mervân Şeyh el-Ard, “Ma‘reketü ‘Ayni Câlût: Mir’âtü’l-Mâdî li’l-Hâdır”, Mecelletü Külliyyeti’d-Da‘veti’l-İslâmiyye, Külliyyetü’d-Da‘veti’l-İslâmiyye, Trablus 1988, V, s. 304; Tekindağ, “Kutuz”, İA, VI, 1057. 621 İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 189; İbn Tağrîberdî, age., VII, 67. 160 Tarihçilerimizden İbn Vâsıl’ın da iştirak ettiği ve muhaverelere bizzat şahit olduğu bu mecliste622 genç Mısır hükümdarı el-Melikü’l-Mansûr Nûreddîn Alî b. elMelikü’l-Mu‘izz Aybek de hazır bulunmaktaydı. Toplantının mevzuu ekseriyetle Moğollara karşı müslümanların takınması gereken tavır ve bu hususta bilhassa Mısır hükümdarı olan şahsın vazifeleri ile alakalıydı. Mutlaka cihâd ilan edilmeli ve putperest Moğollar daha güneye inmeden durdurulmalıydı. Toplantıda, cihâd ilanı halinde müslüman halktan nakit para ve mal toplanarak askerî masrafların bunlarla karşılanması hususunda Kâdi’l-Kudât’a ve Şeyh İzzeddîn b. Abdüsselâm’a sorular yöneltilmekteydi. Şeyh İzzeddîn şu cevabı verdi: “Düşman kapıya dayandığı vakit elbette bütün müslümanlar üzerine kâfirlerle canlarıyla ve mallarıyla cihâd etmek vâcib olur. Böyle bir vaziyette cihâdın masrafları için halktan para ve mal toplamak câizdir. Ancak şart budur ki; Beytü’l-Mâl’de hiç para kalmamış ve -ümerâya hitâben- sizlerin de atlarınız ve silahlarınızdan başka harbe sarfedecek hiçbir şeyiniz kalmamış olsun. Bu durumda siz de para ve mala sahip olma ve silahlarınız hâricinde bir kıyafete mâlik olma noktasında halk ile aynı seviyede bulunmuş olursunuz. Askerin elinde mal ve zinet eşyaları bulunduğu halde ise halktan cihâda sarfedilmek üzere para ve mal toplamak câiz olmaz.” Neticede Şeyh’in fetvâsı mucibince amel edilmesine karar verildi. Böylelikle cihâd hazırlığı resmen başlamış oldu.623 Görüldüğü üzere vaziyet ne kadar vahim olursa olsun işbilir fukahâ tarafından müslümanların fakirliğe duçar olmamaları yönünde fetvâ verilmekte ve ancak Beytü’l-Mâl’de ve emîrlerin kendi hazinelerinde cihâda sarfedilecek hiçbir şey kalmaması halinde reâyâdan mal ve para toplanmasının cevâzına işaret edilmektedir. 2.2. Seyfeddîn Kutuz’un Saltanatı Ele Geçirmesi Müzakerelerin diğer bir konusu da Mısır saltanatı meselesiydi. Moğollar İslâm âlemini her zamandan ziyade tehlikeli şekilde tehdit etmekteydiler. Böylesine 622 Anlaşıldığına göre bu toplantıya ait nakillerin bir kısmı, diğer İslâm tarihçileri tarafından İbn Vâsıl’dan aynen iktibas edilmiştir. 623 İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 190; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 45; İbn Kesîr, age., XIII, 382; Makrîzî, es-Sülûk, I, 507; Aynî, age., V, 218-219; İbn Tağrîberdî, age., VII, 67-68; Süyûtî, Târîhu’l-Hulefâ, s. 719-720; a. mlf., Hüsnü’l-Muhâdara, II, 38; Ali Aktan, “Sultan Kutuz ve AynuCalût Zaferi”, Kopraman’a Armağan, s. 47-48. İbn Kesîr’in (age., XIII, a. yer) rivayetinde Şeyh İzzeddîn b. Abdüsselâm’ın “Beytü’l-Mâl’de para kalmadığında kadınlarımızın zinetlerini ve gümüşlerini harcarsınız.” dediği de nakledilmektedir. Bununla beraber İbn İyâs (age., I/I, 301-302) Şeyh’in reâyâdan gönülsüz olarak para alınmaması gerektiğini söylediğini, söz konusu paranın ve malların tüccarlardan ve zenginlerden tahsilinin lüzumunu belirttiğini ifade etmiştir. 161 güçlü bir düşmana, ancak onlara mukabele edebilecek kudrette, harpte usta ve idarecilikte mahir bir hükümdar ile karşı koymak mümkündü. el-Melikü’n-Nâsır’ın imdat talebi de göstermişti ki, İslâm hükümdarları bu düşmanla münferiden uğraşamazdı. Diğer taraftan İslâm devletlerinin ittihadı, tecrübeli idareciler eliyle mümkündü. Oysa Mısır tahtında bulunan el-Melikü’l-Mansûr henüz çocuk denecek yaştaydı. İslâm devletlerinin tahtları ondan daha küçük çocukların saltanatını görmüştü,624 fakat bu sefer vaziyet bambaşkaydı. Mecliste bulunan herkes yaşının küçüklüğü dolayısıyla tehlikenin farkında olmayan; vaktini avlanmak, koçlar, köpekler ve güvercinlerle uğraşmak, eşeklerin müsabakalarını seyretmek, hamamda hizmetkarlarla ve onların çocuklarıyla oyunlar oynamak gibi faydasız işlerle, oyun ve eğlenceyle zayi eden ve kendisine nasihatte bulunanlara kulak asmayan el-Melikü’lMansûr’un idaresinden nefret etmişti. el-Melikü’l-Mansûr devlet işlerinden hiç anlamıyordu, akdedilen bu mecliste hazır bulunduğu halde marifetsizliğinden ötürü ağzını açıp tek kelime etmemişti. Onun devlet idaresini öğrenme zahmetine girmemesi dolayısıyla, alınan kararlarda daha ziyade vâlidesi müessirdi. Ancak bu da bir müşküldü; Moğol tehdidi bu kadar yakınken idarede bir kadın söz sahibi olamazdı.625 İslâm’a siper ve mücâhidlere önder olacak bir hükümdarın başta bulunması elzemdi. Bu; kuvvetli, heybetli, işbilir, sözü dinlenir, ayrıca şecî, harp sanatı ve usullerini iyi bilen626 bir şahıs demekti. Bütün bu vasıflar ise Kutuz’da mevcuttu. Ayrıca o, el-Melikü’l-Mu‘izz İzzeddîn Aybek’in memlükleri olan Mu‘izziyye’nin en kıdemlisi ve halihazırdaki sultanın da saltanat nâibiydi.627 Seyfeddîn Kutuz, belki de bütün vaziyetin en çok farkında olan kişi sıfatıyla muhaverenin bu mevzuya geldiği noktada söz aldı ve şunları söyledi: “Şu durumda düşmanı bozguna uğratacak kabiliyetli ve kahredici bir hükümdara ihtiyaç vardır. elMelikü’l-Mansûr ise henüz memleket idaresinden anlamayan bir çocuktur.”628 Bu 624 655/1257’de 15 yaşında tahta çıkmış olan el-Melikü’l-Mansûr Nûreddîn Alî, bu meclisin akdedildiği 657/1259 senesinde 17 yaşlarında olmalıdır. 625 Nüveyrî, age., XXIX, 299; İbn Haldûn, age., s. 1453; İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 253; a. mlf., el-Cevherü’s-Semîn, s. 263; Makrîzî, es-Sülûk, I, 507; Aynî, age., V, 220; İbn Tağrîberdî, age., VII, 68; İbn İyâs, age., I/I, 302; Şeşen, Salahaddin’den Baybars’a, s. 258. 626 İbnü’d-Devâdârî (age., VIII, 41) Kutuz’un haddinden fazla şecî olduğunu ve belki biraz mübalağalı olarak ondan evvel onun kadar cesur bir hükümdar ve ata onun kadar iyi binen bir süvari gelmediğini söylemektedir. 627 Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 46; a. mlf., et-Tuhfetü’l-Mülûkiyye, s. 33; Aynî, age., V, 220. 628 Makrîzî, es-Sülûk, I, 507. 162 sözleriyle Kutuz, Sultan’ın küçüklüğünü ve tecrübesizliğini ifade ederken bir yandan da tahta namzet olarak kendisini işaret ediyordu. Kutuz’un üstün idarecilik ve askerlik vasıflarını iyi bilen ve Moğollarla savaşma hususunda istekli davranan ümerâ da onun resmen Memlüklerin başına geçmesini arzu etmekteydiler.629 Hadiseyi kısmen farklı aktaran İbn İyâs, Memlük ümerâsından bir kimsenin Şeyhulislâm İzzeddîn b. Abdüsselâm’ın önünde söz alarak Moğolların İslâm âlemini kasıp kavurduğu bir dönemde yürütülecek cihâd faaliyetinin mahiyeti ve Mısır tahtında bulunması gereken hükümdarın hususiyetleri hakkında Şeyhulislâm’a ve meclise sorular sorduğunu, Şeyhulislâm’ın yukarıdaki cevabı verdiğini ve akabinde ümerânın kadılarla istişare ettikten sonra Kutuz’un saltanata layık isim olduğuna kanaat getirdiklerini kaydetmiştir.630 Makrîzî’nin hemen yukarıya aldığımız kaydı göz önüne alınınca, Şeyh’e ve meclise sorular yönelten bu şahsın Kutuz olduğu açıkça görülür. Ancak İbn İyâs’ın kaydından, ümerânın kadılarla istişaresinin bu mecliste mi, yoksa daha sonra gizlice mi gerçekleştiği kesin olarak anlaşılamamaktadır. Bununla beraber sonraki vukuat dolayısıyla bu istişarenin, söz konusu meclisin dağılmasından sonra ve el-Melikü’l-Mansûr ile ona bağlı emîrlerin hazır bulunmadıkları başka bir mevkide yapıldığı kanaati hasıl oluyor. Nitekim İbn Dokmak da Kutuz’un bu meseleyi kendisine bağlı emîrlerle gizlice istişare ettikten sonra sır olarak sakladığını ve kısa süre sonra bu gizli toplantıda alınan kararın gereğini yaptığını ifade etmiştir.631 Bundan sonra Seyfeddîn Kutuz, el-Melikü’l-Mansûr’u hal etmek için fırsat kollamaya başladı. Söz konusu meclisin akdedilmesinden birkaç gün sonra elMemâlîkü’l-Mu‘izziyye’den olup el-Melikü’l-Mansûr Nûreddîn Alî’ye sadık olan emîrlerden Alemeddîn Sencer el-Ğatmî (Ğanemî), İzzeddîn Aybek en-Necmî esSağîr, Şerefeddîn Kıran el-Mu‘izzî, Seyfeddîn Bahadır, Seyfeddîn Karasunkur, İzzeddîn Aydemir en-Necîbî es-Sağîr gibi şahısların ok talimi yapma ve avlanma maksadıyla Kāhire’den çıkarak Abbâse ve Gazze’ye doğru gitmeleri,632 Kutuz’a istediği fırsatı verdi. Emrindeki ümerâ ile birlikte harekete geçen Kutuz, kendisine 629 Baybars el-Mansûrî, et-Tuhfetü’l-Mülûkiyye, s. 33; İbn Tağrîberdî, age., VII, 68. 630 İbn İyâs, age., I/I, 301-302. 631 İbn Dokmak, el-Cevherü’s-Semîn, s. 263. 632 657/1259 senesinde Moğollar henüz Gazze’ye ulaşmamışlardı. 163 yardım edecek emîrlerin desteğinden o an için mahrum bulunan el-Melikü’l-Mansûr ile küçük biraderi Kaan’ı,633 ayrıca validesini tevkif ettirdi. Birdenbire gelişen bu hadise, önceden haberdar olmayanları şaşkınlığa uğratmıştı. Kutuz bu esnada halen Kāhire’de bulunan Kemâleddîn İbnü’l-Adîm’in ve bazı fakîhlerin bu hareketi protesto etmesine mukabil, mecliste söylediği sözleri tekrarladı; el-Melikü’lMansûr’un tecrübesiz küçük bir çocuk olduğunu ve cihâdın en birinci vazife olduğu böyle zor bir zamanda devletin başında dirayetli bir sultanın bulunması icap ettiğini söylemek suretiyle muarızlarını teskin etmeye muvaffak oldu.634 Bundan sonra da Seyfeddîn Mahmûd Kutuz b. Memdûd, “el-Melikü’l-Muzaffer” unvanı ile Mısır’daki Türk Memlük Devleti’nin üçüncü hükümdarı olarak tahta cülus etti (27 Zilkâde 657/15 Kasım 1259). 635 Böylece el-Melikü’l-Mansûr’un 2 sene, 8 ay ve 3 gün süren saltanatı nihayete eriyordu.636 Yeni sultan, yukarıda adları geçen Mu‘izziyye emîrlerinin Kal‘atü’l-Cebel’e avdetleri akabinde onlardan biat almaya gayret ettiyse de onların kendisine inkıyat etmemeleri üzerine bu emîrleri ve ayrıca el-Melikü’lMansûr’un dayısı Seyfeddîn Aldud el-Çâşnîgîr, Tavâşî Şiblüddevle Kâfûr el-Lala, Tavâşî Husâmeddîn Bilâl el-Muğîsî el-Câmedâr gibi isimleri tevkif etti. Bu emîrler hapsedilmek üzere Dimyât ve İskenderiyye’ye sevkedildiler. el-Melikü’l-Mansûr Alî, validesi ve kardeşleri ise evvelâ Kal‘atü’l-Cebel’de, daha sonra Dimyât’a 633 İbnü’d-Devâdârî (age., VIII, 39) el-Melikü’l-Mansûr’un bir kızkardeşinden bahsetmektedir. İbn Haldûn’a (age., s. 1453) göre ise el-Melikü’l-Mansûr’un iki kardeşi vardı ve her ikisi de tevkif edilmişti. 634 Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 45; İbn Kesîr, age., XIII, 382; İbn Tağrîberdî, age., VII, 68; Süyûtî, Târîhu’l-Hulefâ, s. 720. Makrîzî’ye (es-Sülûk, I, 508) göre ise Kutuz kendisine itiraz edenlere “Benim Moğollara karşı birliği temin etmekten gayrı maksadım yoktur. Biz çıkıp düşmanı bozguna uğrattıktan sonra karar sizindir, dilediğiniz kişiyi tahta oturtun.” demişti. 635 Kutuz’un cülus tarihi tarihçiler arasında ihtilaf mevzuu olmuştur. İbn Tağrîberdî (age., VII, 67) ve İbn İyâs (age., I/I, 303) 17 Zilkâde/5 Kasım’ı, İbnü’d-Devâdârî (age., VIII, 39) ve Makrîzî (es-Sülûk, I, 507) 24 Zilkâde/12 Kasım’ı, Nüveyrî (age., XXIX, 299) 27 Zilkâde/15 Kasım’ı, İbnü’l-Amîd (age., s. 48) 28 Zilkâde/16 Kasım’ı, Baybars el-Mansûrî (Zübdetü’l-Fikre, s. 46) ve Aynî (age., V, 221) ise 4 Zilhicce/22 Kasım’ı Kutuz’un saltanatı ele geçirme tarihi olarak göstermişlerdir. Ebü’l-Fidâ (age., III, 199) da net bir gün vermeksizin, tarih olarak sadece Zilhicce’nin başını göstermektedir. Ancak bu kaynaklarımızın hemen hepsi Kutuz’un Cumartesi günü cülus ettiğini söylemektedirler. Verilen tarihler arasında Cumartesi gününe tekabül edenler ise Nüveyrî’nin verdiği 27 Zilkâde/15 Kasım ile Baybars el-Mansûrî ve Aynî’nin verdiği 4 Zilhicce/22 Kasım tarihleridir. Bununla birlikte -ileride göreceğimiz üzere- Sultan Kutuz’un 11 ay ve 13 gün (343 gün) saltanat sürdükten sonra 16 Zilkâde 658/23 Ekim 1260 Cumartesi günü şehid olmuş olabilmesi için tam olarak Nüveyrî’nin verdiği 27 Zilkâde 657/15 Kasım 659 Cumartesi günü tahta çıkmış olması icap eder. Dolayısıyla el-Melikü’lMuzaffer Kutuz’un cülusunun doğru tarihi budur. 636 Makrîzî, es-Sülûk, I, 507; İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 254. 164 gönderilerek Burcü’s-Silsile’de hapsedildiler.637 Zeyneddîn Ya‘kûb b. Abdürrefî‘ İbnü’z-Zübeyr’i vezir edinen Sultan Kutuz, atabekü’l-asâkir olan Fâriseddîn Aktay el-Müsta‘rib es-Sâlihî’yi makamında bıraktı ve askerî işleri deruhte etme vazifesini ona tevcih ettiği gibi, adları geçenlerin haricindeki Mu‘izziyye emîrlerinden de biat aldı. 638 Bu dahilî meselenin hallinden sonra, artık bütün gayreti cihâda sarfetmek mümkün hale gelmişti. Evvelâ el-Melikü’n-Nâsır’ın yardım talebine cevap vermek icap etmekteydi. Bunun için Sultan Kutuz, el-Melikü’n-Nâsır’ın murahhası olan İbnü’l-Adîm’in yanına Kâdi’l-Kudât Bedreddîn es-Sincârî’nin biraderi Kadı Burhâneddîn el-Hıdr b. el-Hasen’i vererek o sırada Dımaşk’ta bulunan el-Melikü’nNâsır’a gönderdi. Ona gönderdiği haberde Kutuz yemin vererek; kendisinin elMelikü’n-Nâsır’ın Mısır’daki nâibi mesabesinde olduğunu, onunla husumet etmeye niyeti olmadığını, onun ihtiyacı halinde derhal hizmetine koşacağını yahut güvenilir bir emîrini onun hizmetine göndereceğini bildiriyor, cihâd için onunla el ele vermeyi arzuladığını ve bunun için mutlaka Moğollara karşı ona yardım edeceğini söylüyordu. el-Melikü’n-Nâsır Yûsuf da bu ifadelerden Kutuz’un samimiyetini anladı ve aralarındaki husumetin geçmişte kaldığına kanaat getirdi.639 637 Bunlar el-Melikü’z-Zâhir Rükneddîn Baybars devrinde buradan Bizans ülkesine, Konstantiniyye’ye gönderileceklerdir. Bkz. Nüveyrî, age., XXIX, 299; İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 39; İbn Haldûn, age., s. 1453; Makrîzî, es-Sülûk, I, 508. Ancak İbn İyâs (age., I/I, 302) el-Melikü’lMansûr’un uzun süre mahpus kaldıktan sonra Dimyât’ta vefat ederek yine oraya defnedildiğini kaydetmiştir. 638 İbnü’l-Amîd, age., s. 48; İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 190; Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’lFikre, s. 46; a. mlf., et-Tuhfetü’l-Mülûkiyye, s. 34; Ebü’l-Fidâ, age., III, 199; Nüveyrî, age., XXIX, 299-300; İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 39; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 45; İbnü’l-Verdî, age., II, 190; İbn Kesîr, age., XIII, 382; İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, 253-254; a. mlf., el-Cevherü’sSemîn, s. 263-264; Makrîzî, es-Sülûk, I, 507-508; Aynî, age., V, 220-221; İbn Tağrîberdî, age., VII, 68; İbn İyâs, age., I/I, 302-303; Tekindağ, “Kutuz”, İA, VI, 1058; Aktan, “Sultan Kutuz ve AynuCalût”, s. 48. 639 İbnü’l-Amîd, age., 48; İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 190; Ebü’l-Fidâ, age., III, 199; Nüveyrî, age., XXIX, 300; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 45; Makrîzî, es-Sülûk, I, 508; Aynî, age., V, 221; Tomar, “el-Melikü’n-Nâsır, Yûsuf”, DİA, XXIX, 78. Kutuz’un da bir sultan olduğu halde elMelikü’n-Nâsır’a yemin ederek onun hizmetinde olduğunu bildirmesi Kutuz’un samimiyetini ve İslâm’ın felahı için kendi şahsı adına her türlü zilleti kabule hazır olduğunu göstermesi bakımından ehemmiyetlidir. Kutuz’un ifadelerinin bir diğer sebebi de, el-Melikü’n-Nâsır’ın evvelce Memlüklere karşı Hülâgû’dan yardım talep etmesiydi. Rivayete göre el-Melikü’n-Nâsır, oğlu el-Melikü’l-Azîz’i Suriye seferi arifesinde Hülâgû’ya gönderdiği sırada bu yardımı istemişti. Kutuz el-Melikü’n-Nâsır’ın Moğollarla birleşmesini ve bu şekilde Mısır’ın da -Moğol boyunduruğu altına girecek olan- elMelikü’n-Nâsır’ın yahut bizzat Moğolların eline düşmesini engellemeye çalışmaktaydı. Bkz. İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 254; Makrîzî, es-Sülûk, I, 508; Yiğit, age., s. 30-31; Tomar, agt., s. 97, 99-100. 165 3. Hülâgû’nun Memlüklere Gönderdiği Tehdit Mektubu ve Memlüklerin Savaş Kararı 3.1. Hülâgû’nun Mektubunu Taşıyan Moğol Elçilerinin Kāhire’ye Gelişi ve Mektubun Muhtevası Kutuz tahta geçtikten sonra Moğollara karşı yürüteceği cihâd faaliyetinin programını tayin etmeye çalışmakta iken, Hülâgû tarafından Mısır hükümdarı olan kişiye gönderilmiş mektubu taşıyan Moğol elçileri Kāhire’ye geldiler. Bazı tarihçiler bu mektubun Ketboğa tarafından gönderildiğini söylemişlerdir.640 Ancak Sultan Seyfeddîn Kutuz’a gönderilen bu mektubun el-Melikü’n-Nâsır Selâhaddîn Yûsuf’a gönderilen mektup ile gerek muhteva, gerekse ifade bakımından benzerlikler göstermesi, bizce bu mektubun da Hülâgû tarafından -belki de aynı kâtiplere yazdırılarak- gönderilmiş olması ihtimalini güçlendirmektedir. Aslında mezkûr hadiseler için Moğol tarafının baş kaynağı konumunda bulunan Reşîdüddîn, Mısır’a gidecek Moğol elçilerini İlhan’ın gönderdiğini net olarak belirterek karışıklığı büyük ölçüde gidermektedir.641 İbn Dokmak tarafından verilen ve mektubun Hülâgû’nun nezdinden gönderildiği, Ketboğa ve Baydara vasıtasıyla da Sultan Kutuz’a ulaştırıldığı yönündeki malumat642 ise meseleyi bütün bütün çözüme kavuşturmaktadır. Hülâgû’nun mektubunu taşıyan Moğol elçileri Reşîdüddîn’e göre Hülâgû’nun Suriye’den doğuya dönüşü sırasında Mısır’a gönderilmişlerdir.643 Hülâgû’nun ağabeyinin ölüm haberini Dımaşk’ın teslim olduğu sıralarda (Rebîülevvel 658/Mart 1260) aldığı hatırlanınca, onun yine bu sırada söz konusu mektubu Kāhire’ye göndermiş olabileceği akla gelir. Ancak bizce elçilerin Kal‘atü’l-Cebel’e ulaşması hadisesi için kesin tarih veren İbn İyâs’ın nakli daha muteber görünüyor. İbn İyâs’a göre Moğol elçileri 5 Safer 658/21 Ocak 1260 günü Kāhire’ye ulaşmışlardı. 644 Bununla birlikte aynı kaynak tarafından olayın gününün Cumartesi olarak verilmesi, 640 Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 50; a. mlf., et-Tuhfetü’l-Mülûkiyye, s. 35; Nüveyrî, age., XXIX, 302; İbn Haldûn, age., s. 1454. 641 Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 55. 642 İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 261. 643 Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 55. 644 İbn İyâs, age., I/I, 304. 166 elçilerin gelişinin -Çarşamba gününe tekabül eden- 5 Safer günü değil, 5 Safer’e en yakın Cumartesi’ye denk gelen 8 Safer/24 Ocak günü gerçekleştiğini kabule bizi mecbur etmektedir. Bu tarih doğru ise; söz konusu mektup Haleb muhasarasının başlamasından (2 Safer 658/18 Ocak 1260) evvel, yani Suriye’nin istîlâsı başladığı sıralarda yazılıp gönderilmiş demektir. Mektubun yazıldığı ve yola çıkarıldığı zaman aralığını biraz daha daraltmak istediğimizde, 27 Zilkâde 657/15 Kasım 1259 ile 8 Safer 658/24 Ocak 1260 tarihleri arasındaki bir zaman dilimi karşımıza çıkıyor. Zira İbnü’d-Devâdârî, İbn Dokmak, Kalkaşendî, Makrîzî ve İbn İyâs gibi adı geçen mektubun tam metnini vermiş olan bütün kaynaklarımız, mektupta doğrudan “Mısır hâkimi el-Melikü’l-Muzâffer Kutuz”a hitap edildiğinde müttefiktirler. Bu vaziyet, Kutuz’un 27 Zilkâde 657/15 Kasım 1259 Cumartesi günü Kal‘atü’l-Cebel’deki cülusundan sonra mektubun hazırlandığını ibraz etmektedir. Kutuz’un zaten elMelikü’l-Mansûr Nûreddîn devrinde saltanat nâibi olduğu ve dolayısıyla devlet mekanizmasının işleyişini onun idare ettiği düşünülerek İlhan’ın bu mektubu elMelikü’l-Mansûr’un saltanat devresinde Mısır’ın esas hâkimi olarak görünen Kutuz’a hitaben göndermiş olabileceği akla gelse de, mektupta Kutuz’a, onun cülusundan sonra aldığını bildiğimiz “el-Melikü’l-Muzaffer” unvanıyla hitap edilmiş olması bu fikri geçersiz kılmaktadır. Kısacası Hülâgû’nun mektubu, mutlaka Kutuz’un Memlük tahtına çıkmasından sonra yazılmış ve Kāhire’ye gönderilmiştir. Mektubu getiren Moğol murahhaslarının sayısı hakkında kaynaklarımız ihtilafa düşmüşlerdir. Bunlardan Reşîdüddîn 40 nökerin İlhan’ın mesajını taşıdığını söylemekte,645 İbnü’d-Devâdârî de elçilik heyetindeki Moğolların sayısını 40’tan fazla olarak göstermektedir.646 Ancak İbn Dokmak’ın ve rivayetleri her bakımdan itimada daha şayan olan Makrîzî’nin kayıtları, heyette 4 elçinin yer aldığı bilgisini veriyorlar.647 Bununla birlikte gerek Makrîzî’nin, gerekse Baybars el-Mansûrî ile Nüveyrî’nin Moğol murahhasları arasında genç bir oğlanın da bulunduğunu belirten rivayetleri dikkate alınırsa, heyette 4 elçi ve bir de erkek çocuğu olmak üzere toplam 5 kişi bulunduğu taayyün etmiş etmiş olur.648 İbn İyâs her ne kadar yanlış olarak 645 Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 55. 646 İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 48. 647 İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 262; a. mlf., el-Cevherü’s-Semîn, s. 265; Makrîzî, es-Sülûk, I, 515; ayrıca bkz. İbnü’l-Vekîl, age., s. 61. 648 Makrîzî, es-Sülûk, I, 515; Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 50; Nüveyrî, age., XXIX, 302. 167 elçilik heyetinin başında bizzat Ketboğa Noyan’ın bulunduğunu söylemekte ise de, onun Moğol heyetinde 5 kişinin yer aldığını belirtmesi, aynı rakama işaret eden diğer tarihçileri desteklemektedir.649 Mektubun muhtevasına gelecek olursak, yine büyük ölçüde tekebbür ve tehdit ifade eden cümlelerle karşılaşırız. Mısır’ın İlhan’a itaati emredilmekte, aksi takdirde muhatabın sonunun geleceği ima edilmektedir. Büyük tehditleri ve ince hakaretleri ihtiva eden, bununla beraber son derece fasîh bir Arapça ile edîbâne ve belîğ şekilde kaleme alınmış, hemen tamamı secili ifadelerden oluşan ve iki beytlik bir şiir ile nihayete eren mektubun mazmûnu şu şekildedir:650 “(Bu mektup) şark ve garp hükümdarlarının hükümdarı olan büyük Kaan (İlhan)’dandır. Yeryüzünü yayıp döşeyen ve semayı kaldırıp ayakta tutan Allâh’ım, senin adınla (başlarız). Kılıçlarımızdan firar ederek bu iklime (Mısır’a) gelmiş memlükler (köleler) sınıfından olan el-Melikü’l-Muzaffer bilir ki; kendileri o iklimdeki nimetlerden faydalanmışlar, sonra da orada sultan olan zatı katletmişlerdir. Yine el-Melikü’l-Muzaffer, onun sair ümerâsı, Mısır memleketi sakinleri ve o civardaki muvazzaflar bilirler ki; biz Allâh’ın yeryüzündeki askerleriyiz, O bizi gazabından yaratmış ve öfkesini helal kıldığı kimseler üzerine bizi musallat etmiştir. Başka ülkelerin başına gelenlerde size ibret vardır, başkalarının başına gelenleri nasihat edinin, onlardan ibret alın ve örtüler kaldırılıp (işler çığırından çıkıp) pişman olmadan evvel işlerinizi bize teslim edin; yoksa hata size aittir. Bizler ağlayana merhamet etmeyiz, şekva edene acımayız. Şüphesiz bizim ülkeleri zaptetmiş, yeryüzünü fesattan temizlemiş ve birçok ülkenin halkını kılıçtan geçirmiş olduğumuzu işitmişsinizdir. Kaçmak size, kovalamak bizedir. İltica edeceğiniz hangi yer, sizi kurtuluşa erdirecek hangi yol ve sizi himaye edecek neresi vardır? Kılıçlarımızdan size kurtuluş ve heybetimizden sığınacağınız bir yer yoktur. Atlarımız bütün atlardan hızlı, oklarımız dehşetli, kılıçlarımız yıldırımlar gibi ölümcüldür. Kalplerimiz dağlar gibi sağlam, adedimiz kum taneleri kadar çoktur. 649 İbn İyâs, age., I/I, 304. 650 Muhtelif İslâm kaynaklarında mektubun mazmûnuna dair verilen ibareler büyük ölçüde birbiriyle örtüşmektedir. Biz, mektubun metnine eserinde daha geniş yer vermiş olan Makrîzî’nin kaydını esas aldık. Gördüğümüz kadarıyla Makrîzî, kendisinden evvel eser telif etmiş olan İbnü’d-Devâdârî, İbn Dokmak ve Kalkaşendî gibi tarihçilerin bu mektubun metnine dair kaydettikleri ifadeleri birleştirerek kendi eserine almıştır. 168 Kaleler bizim için engel değildir, bizimle harbetmek hususunda ordular fayda vermez. Bize ettiğiniz beddualar Allâh katında makbul olmaz; çünkü sizler haram yediniz, sözlerinizde iffeti terkettiniz, imanınıza, yeminlerinize ve ahitlerinize ihanet ettiniz, (Allâh’a karşı) itaatsizlik ve isyan alâmetleri gösterdiniz. Artık birbirinize zilleti ve hakirliği müjdeleyin! “Bugün ise yeryüzünde haksız yere büyüklük taslamanızdan ve yoldan çıkmanızdan dolayı, alçaltıcı bir azapla cezalandırılacaksınız.” 651 “Zulmedenler hangi akıbete uğrayacaklarını göreceklerdir.” 652 Bizimle harbetmeyi dileyenler pişman oldular, emânımızı talep edenler ise selamete erdiler. Şartlarımıza ve emrimize muti olursanız bizim lehimize olan sizin lehinize, bizim aleyhimize olan sizin aleyhinizedir. Eğer emrimize muhalefet ederseniz helak olursunuz, kendi elinizle kendinizi tehlikeye atmayın! Biz sizi ikaz etmek suretiyle bize düşeni yaptık. Siz bize kâfir diyorsunuz, oysa sizler bizim indimizde fâcirlersiniz. Her işin tedbiri yed-i kudretinde olan ve her hüküm kendi takdiriyle gerçekleşen Zat, bizi sizin üzerinize musallat etmiştir. Sizin çokluğunuz bize azlıktır, sizin azizleriniz (büyükleriniz) bizim yanımızda hakirdirler, sizin hükümdarlarınız için bizim nezdimizde zelil olmaktan başka bir ihtimal yoktur. Harp ateşi kızışmadan ve kıvılcımlarını sizin tarafınıza saçmadan evvel cevap vermekte acele edin. Aksi takdirde ne itibar ve ne izzetiniz kalır, ne de kendinize bir kâfî ve melce bulabilirsiniz. Bizden size gelecek belaların büyüğü ile belalanırsınız, memletiniz sizden hâlî kalır. Elçiler göndermek suretiyle size insaf ettik ve sizi korkutarak ikaz ettik. Sizden başka da hedefimiz kalmamıştır. Selam; bizim, sizin ve hidayete tâbi olanların, helak olmak cezasından korkanların ve en yüce hükümdara (Allâh’a) itaat edenlerin üzerine olsun. 653 (ŞİİR)654 651 Ahkâf, 46/20. 652 Şu‘arâ, 26/227. 653 Makrîzî, es-Sülûk, I, 514-515; krş. F. H. Âşûr, age., s. 46-47; yine krş. Hammâde, age., s. 354- 355. Mektubun Makrîzî tarafından verilen şeklinden cüzî farklılıklar arzeden diğer versiyonları için bkz. İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 47-48; İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 261-262; Kalkaşendî, age., VIII, 63-64; İbn İyâs, age., I/I, 304-305. Mektubun kısa versiyonu için bkz. İbn Dokmak, elCevherü’s-Semîn, s. 265. Makrîzî’nin versiyonunun bir diğer tercümesi için bkz. Aktan, “Sultan Kutuz ve Aynu-Calût”, s. 49-50. 654 Bu mısralar İbnü’d-Devâdârî ve Makrîzî’nin versiyonlarında mevcut olup, diğer tarihçilerimizin eserlerinde bulunmamaktadır. 169 Mısır’a de ki; işte Hülâgû geldi Kınından çekilmiş keskin kılıçlar ile Kavmin en şereflisi bizim gelişimizle zelil olur Onların çocukları ilhak edilir büyüklerine” 655 Mektubun muhtelif versiyonları arasındaki farkların zikre değer olanlarından biri, mektubun İbnü’d-Devâdârî tarafından verilen şeklinin besmele kısmıdır. Burası diğer versiyonlarınkinden farklı olarak “Arzını bize temlik edip bizi yarattıklarının başına hâkim kılan göklerin ilâhının adıyla” şeklindedir.656 İbn İyâs’ın versiyonunda mektubun ortalarında yer alan “Siz bizimle aynı kafes içerisindesiniz (bizden kaçacağınız yer yoktur)” 657 ibaresi; yine aynı versiyonun nihayetinde yer alan “Sizden evvel bunun gibi Bağdâd ahalisini de uyarmıştık, ancak onlar kulak asmadılar. Bu sebeple onların üzerinde sizin işittiğiniz hadiseler câri oldu. Onların Halîfe telakki ettikleri sözcülerini katlettik, memleketlerini harap ettik, servetlerini yağma ettik. Bu size son sözümüzdür.” 658 cümleleri diğer versiyonlarda bulunmamaktadır. Son olarak İbn İyâs’ın mektubun nihayetine aldığı şiirin, evvelce el-Melikü’n-Nâsır’a yazılmış mektuplardan birinde yer alan şiir olduğunu ve İbn İyâs tarafından yanlışlıkla o şiirin Kutuz’a gönderilen mektubun sonuna konulduğunu belirtelim.659 Bu elçi gönderme hadisesi ve mektubun muhtevası Reşîdüddîn tarafından çok kısa ve biraz daha farklı olarak aktarılmıştır. Reşîdüddîn’e göre Hülâgû 40 nökerden oluşan elçilik heyetini Mısır’a şu mesajla yollamıştır: “Yüce Tanrı, Cengiz Han ve onun uruğunu güçlendirip yeryüzündeki memleketlerin hepsini birden bize bağışladı. Her kimse ki bizim itaatimizden ve bize tâbi olmaktan baş çevirdiyse karısı, 655 Çocukların büyüklere ilhak edilmesinden iki mana çıkarılabilir. Öncelikle bu mısraı öldürülme noktasında çocukların da büyüklere katılacağı, çocukların katliamda yetişkinlerden ayrı tutulmayacağı şeklinde bir tehdit olarak değerlendirmek mümkündür. İkinci olarak da mısraın Müzzemmil sûresinin “Hal böyle iken inkar ederseniz, çocukları ak saçlı ihtiyarlara çevirecek olan bir günden nasıl korunursunuz?” mealindeki 17. âyetine atıf yapıyor olması muhtemeldir. Bu vesile ile mektupta yer alan iki beyti Türkçe’ye tercüme etmek ve söz konusu izahlarda bulunmak suretiyle tezimize katkıda bulunan Arapça eğitmeni Ömer Kelhüseyin’e teşekkür ederiz. 656 İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 47. 657 İbn İyâs, age., I/I, 304. 658 İbn İyâs, ae., I/I, 305. 659 İbn İyâs, ae., I/I, a. yer; krş. Hammâde, age., s. 353. 170 çocukları, kendisi, ona tâbi olan kimseler, beldeleri ve bendeleri yok oldu. Herhalde bunlar sizin kulağınıza ulaşmıştır. Sınırsız olan askerlerimizin ünü, Rüstem ve İsfendiyâr destanı gibi şöhret bulmuştur. Eğer bizim hazretimizin kullarına boyun eğiyorsan mal (vergi) gönder, kendin gel ve şahne iste. Yoksa savaş için hazırlan!”660 Reşîdüddîn’in nakli Memlük kaynaklarının sunduğu vesikaların yanında oldukça yetersiz kalmakla birlikte, genel olarak onlarla üslup ve muhteva bakımından örtüştüğü görülmektedir.661 Mektubun Memlük kaynakları tarafından verilen halini bir değerlendirmeye tâbi tuttuğumuzda Aynicâlût Savaşı arifesinde gerek Memlük-İlhanlı münasebetleri hakkında fikir sahibi olmamızı sağlayacak, gerekse müstakil olarak Memlüklerin Mısır’daki vaziyetini anlamamıza yardımcı olacak birkaç husus karşımıza çıkmaktadır. Önceden de misallerini gördüğümüz ve belki “Moğol üslubu” şeklinde tavsif edebileceğimiz mütehakkimâne ifade tarzı ile kaleme alınmış bu mektup, evvelki örnekleri gibi alenî tehditler ihtiva etmekte, bir yandan da muhatabına zımnî hakaretlerde bulunmaktadır. Kendisini şarkın ve garbın hükümdarı olarak takdim eden İlhan, Mısır ümerâsına onların kölelik mâzilerini ihtar etmekte, onların “Moğolların kılıç artığı” olduklarını ve bu şekilde bulundukları coğrafyaya geldiklerini söylemekte, bu yolla Sultan Seyfeddîn Kutuz’un şahsında bütün Memlükleri tahkir etmektedir. Aslında bu bilgi yanlış değildi, Mısır’daki Memlük grupları Moğollara esir düşmüş ve köle olarak satılmış Kıpçak gençlerinden müteşekkildi. Ancak Hülâgû bunu muhatabını aşağılamak için kullanıyordu. Buradan hareketle Hülâgû’nun bir şekilde düşmanını iyi tanıdığı neticesine de ulaşılabilir. Hülâgû’nun ikinci hakareti ise Memlükleri küfrân-ı nimet ile itham etmesidir. Mısır Eyyûbî hükümdarı el-Melikü’l-Mu‘azzam Tûranşâh’ın katline gönderme yapan İlhan’a göre Memlükler, efendilerini katleden nankör kimselerdir. Buradan da Hülâgû’nun İslâm coğrafyasındaki siyâsî hadiseleri yakından takip etmekte olduğunu anlıyoruz. Mektubun esas mühim kısmını teşkil eden ve ifadeleri yer yer elMelikü’n-Nâsır Yûsuf’a gönderilen mektupların ifadeleri ile benzerlik gösteren bu 660 Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 55-56; ayrıca bkz. Mîrhând, age., V, 1128. 661 Kadı Beyzâvî’nin Nizâmü’t-Tevârîh adlı eserini Enîsü’l-Mülûk adıyla Osmanlı Türkçesine tercüme etmiş olan Mustafa b. Abdurrahmân (age., vr. 88b) ise tercümesinde mektubun muhtevasıyla alakalı büsbütün farklı malumat vermektedir. Buna göre İlhan, Sultan Kutuz’dan Moğollardan firar eden beylerin yine Moğollar tarafına irsalini istemiş, ancak Kutuz sultanlık gayretine dokunan bu hareketi karşılıksız bırakmamak için çok sayıda askerini yanına alarak harp için Kāhire’den ayrılmıştır. 171 kısım, hasmı korkutmak için mübalağaya başvurulan cümlelerden oluşsa da, Moğol mezâlimini bizzat Moğolların ağzından anlatması bakımından ehemmiyetlidir. İfadeler; hasımları korku ve tedhiş ile sindirmeye, onların maneviyatını bozmaya ve onları müdafaadan vazgeçirmeye yönelikti.662 Belki bugün bunu idrak güçtür, lakin söz konusu hadiselerin vukua geldiği zamanlarda böyle bir mektup hakikaten müthiş bir tehlikenin en birinci habercisiydi. Moğol ordularının kalabalıklığı ve kuvveti yanında kan dökücülüğü ile de iftihar eden Hülâgû, Cengiz zamanından beri birer Moğol mefkûresi olarak tebarüz etmiş olan “cihan hâkimiyeti” ve “İlâhî kudretten destek alma” iddialarını da tekrarlamaktadır. Bu mektubun müslüman oldukları halde Moğollara inkıyat etmiş kâtipler eliyle yazılmış olduğunu zikretmeye lüzum yoktur. Ancak zikre değer olan şudur ki; bu kâtipler -tıpkı el-Melikü’n-Nâsır’a gönderilen mektuplarda olduğu gibimektubun metnindeki Moğol iddialarını Kur’ân-ı Kerîm’den âyetlerle teyide çalışma gibi boş, hatta gülünç bir çaba içerisine girmişlerdir. Fakat muhtemelen bundan bir maksat da rakibi Kur’ân-ı Kerîm’e muhalif davranan taraf olarak göstermek ve bu şekilde onun maneviyatını alt üst etmekti. Moğollara itaat etmeyen müslümanlar için metinde “fâcir” kelimesinin kullanılması da fısk ve fücûr gibi kelimelerin manasını dahi bilmeyen İlhan’ın değil, onun emriyle mektubu kaleme almış bu kâtiplerin tasarrufu olsa gerektir. 663 Dikkate şayan diğer bir ifade de Hülâgû’nun Sultan Seyfeddîn Kutuz’a hitaben “Sizden başka hedefimiz kalmamıştır” şeklinde kurduğu cümledir. Bu cümle, kanaatimizce sayı çokluğu ve kuvvet fazlalığı gibi mübalağa eşliğinde takdim edilen noktalardan çok daha dehşetli bir tehdide zımnen işaret ediyordu. Hiç şüphe yok ki bu söz, Memlüklerin kendilerini tamamen yalnız hissetmeleri ve kendisinden imdat isteyecekleri başka hiçbir İslâm devleti kalmadığını idrak ederek derhal teslim olmaları için sarfedilmişti. Hülâgû’nun mektubu kendisine ulaşan el-Melikü’l-Muzaffer Seyfeddîn Kutuz, ümerâyı toplayarak onlarla istişarede bulundu. Esasen İlhan’ın tehditleri, 662 Ergun, agt., s. 36. 663 Bununla birlikte yine bu kâtiplerin tasarrufu olarak, mektubun İslâmî ananeye uygun olarak “Bismillâhirrahmânirrahîm (Rahmân ve Rahîm olan Allâh’ın adıyla)” şeklinde değil, Mekke müşrikleri tarafından kullanılmış olan “Bismike’llâhumme (Allâh’ım, senin adınla)” ifadesiyle başlaması enteresandır. Herhalde mektubun kâtipleri Moğolların da müşrik olduğunu hesaba katarak, onların ağzından yazılacak bir mektuptaki bazı lafızların İslâmî geleneğe değil, müşriklerin adetine muvafık olarak yazılmasını daha uygun görmüşlerdir. 172 zaten Moğollarla kapışmak üzere planlar yapmakta olan Sultan Kutuz’a apaçık savaş sebebi vermiş oluyordu. İstişare sırasında bu mektubun ifadelerini ümerâyı gazâya teşvik maksadıyla kullanan Kutuz, “Şüphesiz bu öyle bir kavimdir ki, dinleri ve imanları yoktur!” demek suretiyle emîrlerin dînî hislerini harekete geçirmeye çalışıyordu. Bu istişare neticesinde Sultan Kutuz, Moğol elçilerinin hapsedilmesine karar verdi. Ancak cihâda bir plan doğrultusunda ve mükemmelen hazırlanmak için Sultan’ın daha geniş bir meclis tertip ederek bütün ileri gelenlere danışması, mümkün olursa Moğollarla savaşamamaktan bunalmış olan Bahrî Memlüklerle irtibat sağlayarak onlarla da fikir teatisinde bulunması icap ediyordu. Sultan, bu ilk toplantının nihayetinde Hülâgû’nun mektubunu taşıyan Moğol murahhaslarını huzuruna getirterek bunların hapsini emretti. 664 3.2. Sultan Kutuz’un Bahriyye ile Musâlahası el-Melikü’l-Muzaffer Seyfeddîn Kutuz, hakikî maksadı olan cihâdın amacına ulaşması için arasının bozuk olduğu tüm müslüman emîrlerle sulh yapmak durumundaydı. Bunun farkında olarak mutlaka Rükneddîn Baybars el-Bundukdârî ve onun emrinde bulunan Bahrî Memlükler ile musalaha etmeyi de tasarlıyordu. Ancak muhtemelen evvelki anlaşmazlıkların kabahatlisi olarak Bahriyye’yi gördüğü ve dahası artık kendisi bir Memlük emîri olmayıp doğrudan Mısır ülkesinin idarecisi konumunda bulunduğu için Bahriyye’ye el-Melikü’n-Nâsır’a hitap ettiği şekilde alttan alan bir tarzda hitap edemezdi. Bu barış talebinin Baybars’tan gelmesi gerekiyordu. Baybars ve hoşdâşlarının el-Melikü’n-Nâsır’ın hizmetine döndüğü ve Moğollara karşı planların yapıldığı Berze ordugâhında birlikte bulundukları sıralarda el-Melikü’n-Nâsır kendi memlükleri tarafından suikaste uğrayınca burada cihâd maksadıyla toplanmış bulunan kalabalık grupların dağıldığını ve bu gruplardan bazılarının Gazze’ye doğru ilerlemeye başladığını belirtmiştik. Baybars da kendisini 664 İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 262; a. mlf., el-Cevherü’s-Semîn, s. 265. Makrîzî (es-Sülûk, I, 515) bu istişarede Moğol elçilerinin katline ve hatta Moğollarla karşılaşmak üzere Sâlihiyye’ye doğru yola çıkılmasına karar verildiğini de söylüyor ki, aslında bu son iki karar bizim ileride anlatacağımız ikinci ve daha büyük toplantıda alınacaktır. Ancak Makrîzî, Moğol elçilerinin gelişinden sonra Memlüklerin tertip ettiği sadece tek bir toplantıdan bahsetmekte ve tüm bu kararların bu tek toplantıda alındığını belirtmektedir. Oysa İbn Dokmak’ın her iki eserinde işaret ettiği üzere; biri Hülâgû’nun elçilerinin Kāhire’ye gelerek mektubu Kutuz’a ulaştırmalarından hemen sonra yapılan ve elçilerin hapsine karar verilen toplantı, ikincisi elçilerin hapsinden sonra gerçekleşen, Sâlihiyye’ye doğru yürüme ve mahpus Moğol elçilerinin öldürülmesi kararlarının alınacağı toplantı olmak üzere iki ayrı toplantı gerçekleşmiştir. Söz konusu ikinci toplantı hakkında malumat aşağıda gelecektir. 173 emniyette hissetmiyordu, zira artık herkesten kuşkulanmaya başlamış olan elMelikü’n-Nâsır onu tutuklatmak isteyebilirdi. Bu yüzden Bahriyye de önce elMelikü’n-Nâsır tarafından kendilerine iktâ olarak verilen Nablus’a, oradan Nûreddin Hasan İbn Bedlân’ın liderliğindeki Şehrezôrîlerin bulunduğu Gazze’ye gitmişler, Baybars burada Şehrezôrîlerden bir hanımla, Bereket Han’ın kızı ile izdivaç etmişti. Baybars, el-Melikü’n-Nâsır’a iltica etmekle hata yaptığını anlar gibiydi. el-Melikü’nNâsır gazâya sarfedeceği vakti şiirle uğraşarak geçirdiği ve etrafında Zeyneddîn elHâfızî gibi şahıslar bulunduğu için bir türlü müspet ilerleme kaydedilememişti. Oysa Baybars ve hoşdâşları harp erleriydiler, bu iş için itina ile yetiştirilmişlerdi. Moğolların karşısına çıkamamak onları bunaltıyor, bir çıkış yolu aramaya sevkediyordu.665 Seyfeddîn Kutuz ve el-Melikü’n-Nâsır arasındaki haberleşmeden bir süre sonra Kutuz ona yardım vaadini yerine getirmek üzere Cemâleddîn Akkuş en-Necîbî kumandasında bir Memlük birliğini yola çıkarmıştı. Ancak Gazze’de bulunan Şehrezôrîler bu birliğe baskın vermek niyetindeydiler. Baybars, belki de Sultan Kutuz ile aralarındaki münazaanın ortadan kalkması yolunda ilk adım olmak üzere Cemâleddîn Akkuş en-Necîbî’ye bu baskını haber vererek onun kumandasındaki Memlük birliğinin herhangi zarara uğramadan geri dönmesini sağlamıştı.666 Bundan sonra da Baybars, Sultan Seyfeddîn Kutuz’a Alâeddîn Taybars el-Vezîrî’yi göndererek Kāhire’ye dönme ve yeniden Memlük saltanatının hizmetine girme izni istemişti. Kutuz zaten cihâd için hazırlanıyordu, daha ziyade savaşçıya ihtiyacı bulunuyordu. O, üstün harp kabiliyetlerine itimat ettiği el-Memâlîkü’l-Bahriyye’nin seçkin simalarını hizmetine kabul etmekte tereddüt etmemiş, onun tarafından verilen emân ile Baybars ve yanındakiler Gazze’den ayrılarak 22 Rebîülevvel 658/7 Mart 1260 tarihinde Kal‘atü’l-Cebel’e ulaşmışlardı. Onları iyi karşılayan Kutuz, Baybars’a 665 İbn Abdüzzâhir, age., s. 62; Nüveyrî, age., XXIX, 301; İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 49; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 59; Safedî, el-Vâfî, X, 208; İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 256-257; Makrîzî, es-Sülûk, I, 509; Şeşen, Salahaddin’den Baybars’a, s. 260. 666 İbn Abdüzzâhir’in (age., s. 63) rivayetine göre Baybars Şehrezôrîlerin lideri olan Nûreddîn Hasan İbn Bedlân’ı ortadan kaldırarak Şehrezôrîleri Mısır askeri için tehdit olmaktan çıkarmıştı. Şehrezôrîler bundan bir süre sonra Moğollar üzerine yürüyen İslâm ordusuna iltihak edeceklerdir. 174 hilat giydirmiş, onu Dâru’l-Vezâre’de ağırladığı gibi Kalyûb’u da ona iktâ olarak vermişti.667 3.3. Ümerâ ile Yapılan Toplantı, Harp Kararı ve Cihâd İlanı Sultan Seyfeddîn Kutuz, bir süre sonra daha geniş bir katılımın gerçekleştiği yeni bir meclis tertip etti. Sultan’ın Moğollara ve onlara karşı cihâda dair her türlü fikrini serdedeceği bu meclisin akdedilme tarihi hakkında kaynaklarımız bilgi vermiyorlar. Bununla beraber Reşîdüddîn’in, Sultan Kutuz ile Baybars elBundukdârî’nin bu meclisten hemen sonra gizli bir görüşme yaptıklarını belirtmesi dikkate alındığı takdirde, bu meclisin Bahrî Memlüklerin Kāhire’ye avdet ettikleri tarih olan 22 Rebîülevvel/7 Mart’tan sonra toplandığı kabul edilebilir. Şu halde Kutuz, Moğol elçilerinin geliş tarihi olan 5 veya 8 Safer’den asgari bir buçuk ay sonra bu toplantıyı tertip etmiş ve bu süre zarfında Moğol elçileri de mahpus vaziyette bekletilmişler demektir. Yine anlaşıldığına göre Kutuz net kararlar almak için, eninde sonunda barışmayı düşündüğü ve belki de bu zaman aralığında kendileri ile irtibata geçtiği Bahrî Memlüklerin Kāhire’ye dönüşlerini ve onlarla istişare etmeyi beklemiştir. Toplanan meclis hakkında teferruatlı malumat veren Reşîdüddîn, orada hazır bulunanlar arasında evvelce Celâleddîn Mengübertî ile birlikte Ahlat’a gelen Hârizm emîrlerinin bulunduğunu kaydetmektedir. Celâleddîn’in şehâdetinden sonra onun emrindeki birçok Hârizmşah emîrinin Türkiye Selçuklularının yahut Eyyûbîlerin hizmetine girdikleri ve Ortadoğu’da askerî faaliyetlerde bulundukları zaten bilinmektedir.668 Bu Hârizmli kumandanlar Hülâgû’nun Suriye seferi sırasında muhtelif mahallerde gizlenmişler ve onun Suriye’den Azerbaycan’a hareketi üzerine de Mısır’a gelerek Kutuz’un hizmetine girmişlerdi. Sultan Kutuz bunların maceralarını dinlemiş; gerek kendi soydaşı oluşları, ayrıca dayısı olan Celâleddîn 667 İbnü’l-Amîd, age., s. 49; İbn Abdüzzâhir, age., s. 62; İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 196; Yûnînî, age., I, 365; Ebü’l-Fidâ, age., III, 200; Nüveyrî, age., XXIX, 301; İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 49; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 59; İbnü’l-Verdî, age., II, 197; İbn Dokmak, Nüzhetü’lEnâm, s. 257; Makrîzî, es-Sülûk, I, 509, 513; Aynî, age., V, 234; İbn Tağrîberdî, age., VII, 91; İbn İyâs, age., I/I, 303-304; Humphreys, age., s. 347-348; Şeşen, Salahaddin’den Baybars’a, s. 260. 668 Ancak bizce bu emîrler bu yıllarda ya çok ihtiyar vaziyettedirler; yahut diğer bir ihtimalle bunlar Celâleddîn’in Bilâd-ı Şâm’a yönelerek Eyyûbîlere iltihak eden emîrlerinin çocuklarıdır. Zira Celâleddîn’in şehâdeti Aynicâlût Savaşı’ndan tam 30 sene önce vuku bulmuştu. 175 Mengübertî’nin hizmetinde bulunmuş olmaları, gerekse Moğolları iyi tanımaları ve onlarla bir muharebe vukuunda kendilerinden istifade edilebilecek oluşu sebebiyle onları tereddütsüz hizmetine almış, kendilerine birçok ihsanda bulunduğu gibi bu toplantı vesilesiyle görüleceği üzere onların fikirlerine müracaat etmiştir.669 Sultan Kutuz bu Hârizmli emîrlerin, ayrıca herhalde Mu‘izziyye ve Bahriyye ümerâsının ileri gelenlerinin yer aldığı toplantıda; İlhan Hülâgû’nun Tûrân’dan İran’a yöneldiğini, sonra İslâm Halîfesi başta olmak üzere birçok hükümdarın zilletine ve sayısız müslümanın mahvına sebep olduğunu, Suriye bölgesinde iken kardeşinin ölümünü haber aldığı için ülkesine döndüğünü ve bu sayede Mısır’ın büyük bir tehlikeyi atlattığını, bununla birlikte onun bölgede bıraktığı Ketboğa’nın öfkeli ve gaddar bir düşmanın özelliklerine sahip olduğunu, bu yüzden Mısır için tehlikenin bir ölçüde devam ettiğini ve kendilerinin de esaret ve zillet hakaretine düçar olmazdan evvel çareler düşünmelerinin lüzumunu dile getirdi. Bu esnada Hârizmli emîrlerin büyüklerinden Nâsırüddîn Muhammed Kaymurî söz alarak Hülâgû’nun büyük ve kuvvetli bir hükümdar olduğundan, Mısır’dan Çin’e kadarki ülkelerin ona itaat ettiğinden, Mısır hükümdarı ve ümerâsının onun huzuruna giderek tâbiiyet arzetmelerinin utanılacak bir tarafının olmadığından, ancak Hülâgû’nun ahde vefa etmeyen bir kimse olup emân verdiği halde Halîfe Müsta‘sım-Billâh, Erbil hâkimi İbn Selâye ve İsmâilî reisi Rükneddîn Hûrşâh gibi kimseleri katlettiğinden bahsederek, kendilerinin de af dilemek ve itaat arzetmek için Hülâgû’nun yanına gitmeleri halinde benzer bir akıbet ile yüzleşebileceklerini belirtti.670 Nâsırüddîn Muhammed Kaymurî’nin sözlerinden sonra Sultan Kutuz konuşmasına devam etti ve vaziyetin vahametini tüm çıplaklığı ile ifade eden şu sözleri söyledi: “Halihazırda bütün Diyârbekir, Diyâr-ı Rebî‘a ve Şâm memleketleri çığlıklarla doludur. Bağdâd’dan Rûm’a kadar haneler, beldeler harap haldedir. Toprak çiftten ve tohumdan mahrumdur. Biz Tatarlardan evvel davranıp da onları defetmek için harekete geçmezsek çok yakında Mısır da diğer tüm beldeler gibi baştan başa harap olacak, Bağdâd’da işlenen cinayetler ve gerçekleşen şenaatler burada da aynı ile vukua gelecektir. Şu halde üç yoldan birisini tercih etmeye 669 Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 56. 670 Reşîdüddîn, ae. (İlhanlılar), s. 56-57. 176 mecburuz: Sulh, harp yahut firar. Ancak vatanı terketmemiz mümkün değildir; zira kaçacağımız yer ancak Mağrib olur ki orası da bize çok uzaktır ve o ülkeyle aramızda hunhar bir çöl bulunmaktadır.” Bir kez daha söz alan Nâsırüddîn Kaymurî, sulhun da Moğollar için bir mana ifade etmediğini, çünkü onların yeminine itimat etmenin mümkün olmadığını söylüyordu. Mecliste hazır bulunan diğer emîrler geriye kalan tek çarenin harp olduğunu anlamışlardı. Bunlardan bazıları Sultan Kutuz’a hitaben “Bizim onlara karşı koymaya takatimiz yoktur. Yine de sizin fikriniz ne ise ona göre hareket ederiz.” dediler. Kutuz, son kararını şu şekilde ifade etti: “Benim fikrim odur ki, her beraber harbedelim. Galip gelirsek maksadımıza nail olmuşuz demektir. Mağlup olursak da halkın azarlamasından kurtulmuş oluruz.” 671 Mezkûr konuşmalardan sonra meclisin dağıldığını ve toplantıdan sonra Baybars ile meşverette bulunan Kutuz’un onun teşvikiyle o gece Moğol elçilerini öldürttüğünü söyleyen Reşîdüddîn, 672 toplantı hakkında teferruatlı malumat veren tek kaynağımız olmasına673 ve onun toplantı ile alakalı olarak naklettiği diyalogların birçoğunun hakikati yansıttığını düşünmemize rağmen, Ketboğa’nın üzerine yürünmesi ve Moğol elçilerinin öldürülmesi kararlarının toplu istişare sonucu müştereken alındığını bildiren Memlük kaynakları674 bizce daha ziyade isabet etmişlerdir. Çünkü devlet idaresi ile ilgili mevzularda ne kadar müessir olursa olsun, Moğollarla muharebe ve elçilerin katli gibi doğrudan Memlük Devleti’nin bekâsını alakadar eden konularda Sultan Kutuz’un tek başına yahut sadece Baybars’ın telkinleriyle karar almış olduğunu düşünmek yanlış olur. Ayrıca Reşîdüddîn’in Kutuz’u bu mecliste sadece Hârizmli emîrlerle istişare etmiş gibi gösteren rivayetinin de iyi tetkik edilmesi gerektiği kanaatindeyiz.675 Tarihçi, “Bundukdâr” ismiyle takdim ettiği Baybars’ın Kutuz ile toplantıdan sonra gizlice görüştüğünü söylemektedir. Bu bilgi doğru olabilir; ancak zaten Kutuz ile musalaha etmiş ve hatta onun hizmetine girmiş olan, ayrıca Moğollarla karşılaşmak için fırsat kollayan 671 Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 57; Mîrhând, age., V, 1128; İbn İyâs, age., I/I, 305; krş., Hammâde, age., s. 356-357. 672 Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 57; ayrıca bkz. Mîrhând, age., V, 1128. 673 Mîrhând, bu toplantıya dair nakilleri bire bir Reşîdüddîn’den aldığı için onu zikretmeye lüzum görmüyoruz. 674 Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 50; İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 48; İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 262; a. mlf., el-Cevherü’s-Semîn, s. 265-266; Makrîzî, es-Sülûk, I, 515. 675 Reşîdüddîn (age. (İlhanlılar), s. 56) Memlük ordusunu sadece bu Hârizmli kumandanların askerlerinden ibaret gösterme hatasına da düşmektedir. 177 Baybars’ın ve yine onun emrindeki Bahrî Memlük ümerâsının esas büyük toplantıda bulunmadığını, görüş serdetmediğini düşünmek için sebep yoktur. Böylesine kritik bir anda akdedilecek bir mecliste mutlaka onlar da yer almış ve harp kararının alınmasında rol oynamış olmalıdırlar. Büyük ihtimalle Baybars, Kutuz’a Moğol elçilerinin öldürülmesi yönündeki tavsiyesini de bu esas toplantı sırasında yapmıştı.676 Yine bu toplantıda sabık Hama hükümdarı el-Melikü’l-Mansûr, onun biraderi el-Melikü’l-Efdal Alî ve Kutuz’a sadık Mu‘izziyye ümerâsı da yer almış olmalıdır. Zira bunlar bilahare Moğollarla yapılacak savaşta hazır bulunacaklardı, o halde istişareye bunların da iştirak etmiş olmaları gayet mâkuldür. Dolayısıyla Kutuz’un Moğollarla harbetme ve Moğol elçilerini katletme kararlarını yalnız başına almadığı, bu kararların o sırada Kāhire’de bulunan bütün İslâm ümerâsının istişaresi neticesinde oy birliği yahut çokluğu ile alındığı bizce tahakkuk etmiştir.677 Ancak şunu da belirtmek lazımdır ki; harp kararının müştereken alındığını bildiren Memlük kaynaklarından İbn Dokmak ve Makrîzî, bu toplantıyı anlattıkları yerlerde toplantıya iştirak etmiş olan ümerânın doğrudan doğruya Suriye’ye girmekten ve Moğollarla muharebeye tutuşmaktan çekindikleri, toplanacak orduyu Kāhire’nin 120 km. kuzey doğusundaki Sâlihiyye mevkiine gitmek üzere şehirden çıkarmaya rıza gösterdikleri bilgisini vermektedirler. Muhtemelen bu emîrler Memlük ordusunu Sâlihiyye’ye kadar götürüp bir harp manevrası suretinde Moğolları korkutma harekâtında bulunmak, bu şekilde onların Filistin bölgesinden daha güneye inmelerini engellemek ve onlarla sıcak temasa girmeksizin Kāhire’ye dönmek niyetindeydiler.678 Fakat Sultan Kutuz onları cesaretlendirerek Moğollarla doğrudan karşılaşmaya ikna edecekti. Toplantıdan kısa süre sonra Sultan Seyfeddîn Kutuz’un emriyle Kāhire başta olmak üzere tüm Mısır şehirlerinde “Fî sebîlillâh (Allâh yolunda) ve Dîn-i Muhammedî’ye (SAV) yardım için” umûmî cihâd ilanı yapıldı. Münadiler Kāhire sokaklarında dolaşarak putperest Moğollara karşı din uğrunda savaşmaları için müslümanları teşvik ettiler. Cihâd daveti karşılığını bulmakta ve her taraftan askerler 676 Aktan, “Sultan Kutuz ve Aynu-Calût”, s. 51. 677 Amitai-Preiss (age., s. 36; a. mlf., agm., s. 121) de özellikle elçilerin infaz kararının alınmasıyla ilgili aynı hususa işaret etmektedir. 678 İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 262; a. mlf., el-Cevherü’s-Semîn, s. 266; Makrîzî, es-Sülûk, I, 515. 178 Kutuz’un hizmetine koşmaktaydı. Çağrıya cevap verenler arasında gerek atlı, gerekse yaya olarak çok sayıda Urbân (Bedevî), Şehrezôriyye Kürtleri ve o yörede bulunan Türkmenler, ayrıca muhtelif yörelerden olup Hülâgû’nun önünden firar etmiş askerler bulunuyordu. Sultan’ın kumandasında Kāhire’den çıkacak olan ordunun tekrardan tertibi ve sonradan katılımların gerçekleşmesi için Sâlihiyye mevkii üs olarak seçilmişti.679 4. Sultan Kutuz’un Cihâd Hazırlıkları Cihâd kararı böylece kesinleşmişti, bundan sonra hazırlıkların ikmali ile son sürat uğraşmak gerekmekteydi. Kutuz Moğollarla harbe hazırlanmanın yolunun müslüman emîr ve hükümdarların gönlünü kazanmaktan ve onlarla sağlam bir ittifak kurmaktan geçtiğini iyi biliyordu. O, el-Melikü’n-Nâsır’a yardım vaadini de yerine getirmiş, ona destek kuvvetler göndermiş, ancak Şehrezôriyye’nin tavrı bu kuvvetleri geri dönmeye mecbur etmişti. Yine 9 Safer 658/25 Ocak 1260 tarihinde Haleb’in düşmesi el-Melikü’n-Nâsır’ı ziyadesiyle tedirgin edip onun Dımaşk’ı terketmesine sebep olmuştu. el-Melikü’n-Nâsır, Sultan Kutuz’un kendisine yardım vaadini haber vermek için Dımaşk’a göndermiş olduğu Kadı Burhâneddîn el-Hıdr b. el-Hasen esSincârî’yi Mısır’a geri göndermek suretiyle imdat talebini yineledi; ancak kendi mütevehhim tabiatı yüzünden bu kez kendisi Sultan Kutuz’a itimat etmeyip onunla buluşmaktan vazgeçerek, buluşma noktası olan Sâlihiyye yerine Katya’ya gitti. Gerek Moğollara itaate kendisini teşvik ederek onun savaşma azmini yok eden ve adeta onu korkaklaştıran müşavirleri yüzünden, gerekse her türlü imdattan ümidini kesmesi dolayısıyla ailesini Mısır’a göndererek kendisi çöllere çekilecek ve bilahare Ketboğa’ya teslim olacaktı. Nitekim bu hadiseleri el-Melikü’n-Nâsır’ın esareti ve Hülâgû’ya gönderilmesi bahsinde anlatmıştık. el-Melikü’n-Nâsır, firarına başladığı sırada aile efradından bazı kimseleri sabık Hama Eyyûbî hükümdarı olan elMelikü’l-Mansûr Muhammed’e emanet ederek Mısır’a göndermişti. el-Melikü’lMansûr Muhammed’in liderliğinde Sâlihiyye’ye gelen ve aralarında Nâsıriyye memlükleri ile el-Melikü’n-Nâsır Yûsuf’un ailesinin de bulunduğu Suriye kafilesi 679 Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 50; Nüveyrî, age., XXIX, 302; İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 48; Makrîzî, es-Sülûk, I, 515; Aynî, age., V, 243; İbn İyâs, age., I/I, 305; İbn Tolun, age., s. 31. 179 Sultan Kutuz tarafından güzel karşılanıp Kāhire’ye kabul edildi.680 Bu kafilede yer alan Suriye askerleri de Kutuz tarafından istihdam edilecekti. Kutuz’un emrinde savaşacak asker sayısı onların gelişiyle bir miktar artmış oluyordu. Bahrî Memlüklerden önemli isimlerin Kāhire’ye gelişi de şüphesiz moralleri yükseltmişti. Kutuz eski hasımları olan Bahriyye’nin gönlünü almış, vakit kaybetmeksizin onlarla birlikte harp planları yapmaya başlamıştı. Zannediyoruz ki Sultan Kutuz, tam profesyonel askerler olan Bahrî Memlüklere savaşta büyük iş düşeceğininin farkındaydı. Bu yüzden Moğollarla cihâda kesin olarak karar verilen mecliste onların lideri mevkiinde bulunan Baybars el-Bundukdârî’nin fikirlerinin üzerinde ehemmiyetle durmuştu. İbn Abdüzzâhir, Baybars’ın, Kutuz’un emrinde toplanan Bilâd-ı Şâm askerlerini de tanzim ettiğini söylemektedir.681 Sultan Kutuz’un hizmetine gelen Bahrîler, Baybars ve yanındakilerden ibaret değildi; Kerek hâkimi el-Melikü’l-Muğîs’in yanına gitmiş olan gruptan Kalavun elElfî, Emîr-i Silâh Bektaş el-Fahrî ve Bektaş en-Necmî gibi isimler de Kal‘atü’lCebel’e dönmüşler, Moğollara karşı ittihadı temine çalışan Sultan Kutuz’un eski kırgınlıkları unutması ile onun hizmetinde yer almışlardı. Fâriseddîn Aktay elCâmedâr’ın katli akabinde Türkiye Selçuklularına iltica etmiş olan Bahrî Memlüklerden 130 kişilik diğer bir grup da Aybek’in öldürüldüğünü haber alarak bir süre önce Mısır’a dönmüşler, ancak onun halefi olan el-Melikü’l-Mansûr Nûreddîn Alî’nin boş işlerle uğraştığını görerek hayal kırıklığı içinde Filistin’deki hoşdaşlarına katılmışlardı.682 Bunlar da Baybars ve yanındakilere verilen emândan sonra Kāhire’ye gelip Kutuz’un hizmetkarlarına iltihak etmiş olsalar gerektir. Kāhire’deki muhaliflerin hepsi tevkif edilmiş olduğundan Mu‘izziyye tamamıyla Kutuz’un emrindeydi. Ayrıca Celâleddîn Hârizmşah’ın emrinde bulunan ve onun şehâdeti akabinde Suriye’ye gelmiş olan Hârizm emîrleri de Sultan Kutuz’un hizmetine girmişlerdi. Sultan Kutuz kendi vatandaşları olan bu emîrleri ağırlayarak onlara ihsanda bulunmuş, onlardan birtakım istihbarat almış ve onların görüşlerine müracaat etmişti. 680 İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 200; İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 46; Kılıç, agt., s. 145. 681 İbn Abdüzzâhir, age., s. 63. 682 Makrîzî, es-Sülûk, I, 484, 509; Şeşen, Salahaddin’den Baybars’a, s. 245, 251. 180 Bütün bu birliklerin Kāhire’de toplanması Memlükler için müspet bir gelişme olmakla birlikte, harp ortamı ve askeri bu harbe hazırlamanın güçlüğü düşünüldüğünde Kutuz’un içinde bulunduğu vaziyetin zorluğu da anlaşılır. Asker demek masraf demekti, galibiyet ise mükemmel bir hazırlığı iktiza ediyordu. O sırada Sultan Kutuz; emrindeki Şâm, Mısır ve Hârizm askerlerini, ayrıca bazı Arap, Türkmen ve Kürt birliklerini teçhiz etme, askerlere kifâyet miktarı at ve silah sağlama, erzak ve mühimmatın nakli için de develer temin etme gibi zor ve maliyeti yüksek işlerle uğraşmaktaydı.683 Bunlar için ise hazinede yeterli para mevcut değildi. Hazırlığın askerî-iktisâdî cephesine bakılınca Sultan Seyfeddîn Kutuz’un cihâd için gerekli parayı farklı şekillerde toplamaya çalıştığı görülmektedir. Moğollara karşı yürütülecek cihâd faaliyetinin ve ayrıca saltanat meselelerinin konuşulduğu ilk mecliste, mücâhidlere sarfedilecek paranın toplanma usulüne dair Şeyhulislâm İzzeddîn b. Abdüsselâm’ın fetvâsı ile amel edilmesine karar verilmişti. Ancak Sultan Kutuz buna ilaveten, şahsî reyi ile bazı vergiler ihdas ettirmiştir. Buna göre küçük büyük istisnasız her kişiden bir dinar alınacaktı. Mülklerden senenin iki ayı ücret alınacaktı. Ayrıca her eve nakdî bir paha biçilecek ve bu pahanın her dinarının bir dirhemi ev sahibinden toplanacaktı. Yine herkesin malı hesaplanarak bu malların humusu (beşte biri) alınacaktı. Mısır’ın yerlisi olan Türkler mallarının sülüsünü (üçte biri) vereceklerdi. O senenin zekâtı da malların kırkta biri olarak değil, üçte biri şeklinde toplanacaktı. Bu para zenginler ve tüccarlardan derhal tahsil edilmişti. Bu şekilde cihâda sarfedilmek üzere toplanan nakit, 600.000 dinarı aşıyordu. 684 Sultan bunlarla da iktifa etmemiş, el-Melikü’n-Nâsır’ın Mısır’a gönderdiği zevcelerinin, mesela bu hanımlardan Sultan I. Alâeddîn Keykubâd’ın kızı ve II. Gıyâseddîn Keyhusrev’in kızkardeşi olan Melike Hatun’un, yine onun her bir memlükünün elinde bulunan kıymettar emtia ile mücevherata el koymuş, Kürt Kaymeriyye emîrlerinin eşlerinden olup Suriye kafilesi ile birlikte Kāhire’ye gelmiş olan kadınlardan da değerli eşyalarını istemiş, eşyalarını teslim hususunda isteksizlik 683 İbn Tolun, age., s. 31. 684 İzzeddîn İbn Şeddâd, Târîhu’l-Meliki’z-Zâhir, s. 144; Yûnînî, age., I, 372; Zehebî, Târîhu’lİslâm, XLVIII, 65; İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 268; Makrîzî, es-Sülûk, I, 521; İbn İyâs, age., I/I, 305-306; Aktan, “Sultan Kutuz ve Aynu-Calût”, s. 51; Ergun, agt., s. 37-38. Bu vergiler elMelikü’z-Zâhir Rükneddîn Baybars el-Bundukdârî’nin saltanatı sırasında kaldırılacaktır. Bkz. İzzeddîn İbn Şeddâd, age., a. yer. 181 gösteren bazı kadınları cezalandırmıştı.685 Bu vergiler ve mal toplama usulleri arasında Şeyh İzzeddîn’in fetvâsı ile doğrudan çelişenler bulunduğu aşikardır. Öyle anlaşılıyor ki Kutuz, gâzilerin masrafları için halktan mal ve nakit toplama konusunu Şeyhulislâm’a danıştığı halde onun verdiği fetvânın tatbiki hususunda serbest davranmıştır. Fakat Sultan’ın bu hareketi değerlendirilirken birinci olarak düşünülmesi gereken, vaziyetin olağanüstü hal özelliği gösteriyor oluşudur. Hem ihtimal ki Kutuz muzafferiyeti akabinde Kāhire’ye dönmeye muvaffak olsaydı bu vergileri bizzat kendisi iptal edecek, cebren topladığı malları da sahiplerine iade edecekti.686 Kaynaklarımız Kutuz’un özellikle Moğollara karşı gazâya yönelik hareketlerindeki samimiyeti aksettirecek ifadelerle doludur. Muhakkak ki o, bu hareketi de yine İslâm’ın ve müslümanların selameti için yaptığına inanıyordu. Bütün bu tedbirleri alan Sultan Kutuz, savaş hazırlıklarını birkaç ayda tamamlayarak ordusuyla birlikte Kāhire’den ayrılacaktı.687 685 İbnü’l-Amîd, age., s. 52; Makrîzî, es-Sülûk, I, 513. 686 Aktan, “Sultan Kutuz ve Aynu-Calût”, s. 51. 687 Bir araştırmacının deyişiyle (Sercânî, age., s. 281) Sultan Kutuz belki de yıllar alacak bir hazırlığı üç ay gibi kısa bir sürede itmam etmişti. 182 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM AYNİCÂLÛT SAVAŞI A. MEMLÜK İSLÂM ORDUSUNUN688 MOĞOLLAR ÜZERİNE SEFERE ÇIKMASI 1. Memlük İslâm Ordusunun Kāhire’den Sâlihiyye’ye Hareketi ve Ordunun Vaziyeti Sultan Kutuz’un ve askerlerinin şehirden çıkış tarihi hakkında kaynaklarımız arasında ihtilaf bulunmaktadır. Bazı tarihçiler 658 senesi Şâbân/1260 Temmuz ayını, bir diğer kısmı ise Ramazân/Ağustos ayını Memlük İslâm ordusunun hareket zamanı olarak vermektedirler. Esasen İbn Vâsıl gibi orduyla birlikte Sâlihiyye’ye kadar gelmiş bir görgü tanığı ile bazı mühim hadiseleri sonradan Memlük tahtına çıkacak olan Rükneddîn Baybars’tan bizzat dinleyerek kaleme almış olan İbn Abdüzzâhir gibi iki muteber tarihçinin iki farklı tarih vermesi meselenin hallini güçleştirmekte; ayrıca kaynaklarımızdan bazılarının verdikleri tarihleri ordunun Kāhire’den hareket tarihi olarak mı, yoksa ordunun Mısır’ı terkettiği tarih olarak mı verdiklerinin kesin olarak anlaşılamaması vaziyeti daha da karmaşık hale getirmektedir.689 Bunlardan İbn Abdüzzâhir İslâm ordusunun Şâbân ayının ortalarında Kāhire’den çıktığını söylemekte olup,690 diğer bazı Memlük tarihçileri de bu tarihi esas almaktadır.691 İbn 688 Sultan Seyfeddîn Kutuz’un kumanda ettiği ordunun gerek sadece cihâd maksadıyla yola çıkmış bir ordu olması, gerekse Türk memlüklerle sınırlı kalmayıp Suriye yani Eyyûbî askerlerini, ayrıca pek çok Arap ve Kürt askerini teşmil etmesi dolayısıyla bu orduyu “Memlük İslâm ordusu” şeklinde adlandırdık. Aynicâlût’ta Moğollarla savaşacak ordu bundan sonra tarafımızdan bu şekilde zikredilecektir. 689 Fakat Makrîzî (es-Sülûk, I, 515) net bir şekilde 15 Şâbân/26 Temmuz Pazartesi günü ordunun Kal‘atü’l-Cebel’den ayrıldığı bilgisini veriyor. 690 İbn Abdüzzâhir, age., s. 63. 691 Bunlardan Yûnînî (age., I, 365), İbnü’d-Devâdârî (age., VIII, 49), Zehebî (el-‘İber, III, 288), Makrîzî (es-Sülûk, I, 515) ve İbnü’l-İmâd (age., VII, 503) ordunun 15 Şâbân Pazartesi günü hareket ettiğini söylemekte, İbn Dokmak (Nüzhetü’l-Enâm, s. 262; a. mlf., el-Cevherü’s-Semîn, s. 266) ve Süyûtî (Hüsn, II, 39; a. mlf., Târîhu’l-Hulefâ, s. 720) hareketin Şâbân ayında olduğunu belirtmekle iktifa etmektedirler. İbn İyâs (age., I/I, 305) ise 22 Şâbân/2 Ağustos Pazartesi tarihini vermektedir. 183 Vâsıl ve onun eserinden istifade eden diğer tarihçiler ise daha ziyade tarih olarak Ramazân’ın ilk on günü içindeki bir zaman dilimine işaret etmişlerdir.692 Ancak bu sefer sırasında sabık Hama hâkimi el-Melikü’l-Mansûr Muhammed ile birlikte Sâlihiyye’de bir akşam iftar yemeği yediğini bildiren İbn Vâsıl’ın kaydından,693 en azından ordunun Sâlihiyye’de konakladığı sıralarda Şâbân ayının sona erdiği ve Ramazân ayına girilmiş olduğu anlaşılmaktadır. 694 Bu konaklama da Ramazân’ın ilk günlerine tekabül etmiş olsa gerektir. Zira Sultan Kutuz’un Kāhire’den Sâlihiyye’ye yöneleceği, oradan Gazze’ye ve Akkâ bölgesine yürüyeceği, sonra tekrar Filistin’e döneceği düşünüldüğünde, Moğollarla yapılacak büyük savaşın tarihi olan 25 Ramazân 658/3 Eylül 1260’ta Memlük İslâm ordusunun savaş mevkiinin yer aldığı Kuzey Filistin’de bulunması için Ramazân’ın henüz başlarında Sâlihiyye’de konaklamış olması icap eder. Aksi takdirde bu uzun yolu bir veya iki hafta gibi çok kısa bir sürede katetmiş olması gerekir ki, bu da pek mümkün görünmemektedir. Şu halde bizce Memlük İslâm ordusunun Sâlihiyye’ye ulaşacağı ve burada kamp kuracağı tarih, 658/1260 senesi Ramazân’ının ilk günlerine tekabül etmektedir. Aslında ordunun Kāhire’den hareketinin 15 Şâbân/26 Temmuz’da, aynı ordunun Sâlihiyye’den Suriye’ye hareketinin de Ramazân başlarında gerçekleşmiş olması ihtimali akla gelmekle birlikte, bu hususta bizi tahminden öteye götürecek malumata sahip değiliz. 1.1. Moğol Elçilerinin Katli Sultan Kutuz Moğol murahhaslarının Kāhire’ye gelişlerinden sonraki ilk toplantıda bu murahhasların hapsedilmelerine, ikinci ve büyük mecliste ise öldürülmelerine karar vermişti. Aldığı son kararı uygulayacağı zaman, ordunun hep birlikte Kāhire’den hareket edeceği gündü. Kal‘atü’l-Cebel’den gösterişli bir tarzda inen Sultan, Moğol elçilerini huzuruna getirtti, bunlara ibretlik ve korkunç bir ölüm 692 İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 213; Ebü’l-Fidâ, age., III, 205; İbnü’l-Verdî, age., II, 200; Ömerî, age., XXVII, 256; Safedî, el-Vâfî, XXIV, 189; İbn Tağrîberdî, age., VII, 72; Cenâbî, age., vr. 305b. 693 İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 213. 694 Seyrüsefer halindeki askerlerin oruç tutmamaya ruhsatları olduğu halde İbn Vâsıl iftar yemeği yendiğini kaydetmiştir. Bu da herhalde ordunun Sâlihiyye’de konakladığı sırada harekâta fasıla verildiği için İslâm ordugâhında oruç tutulduğunu göstermektedir. 184 şekli tatbik olundu: Tavsît. 695 Sultan Kutuz, 4 kişilik Moğol elçilik heyeti efradından birincisini Kal‘atü’l-Cebel’in altında bulunan Sûku’l-Hayl’de (At Pazarı), ikincisini Bâbü Zevîle696 önünde, üçüncüsünü Bâbü’n-Nasr697 önünde, dördüncüsünü ise Rîdâniyye698 mevkiinde kılıçla iki parçaya böldürdü. Tavsît olunan elçilerin başları da gövdelerinden ayrıldı, şehrin çarşılarında dolaştırıldıktan sonra Bâbü Zevîle’ye asıldı. Bunlar Moğollara ait olup da Zevîle Kapısı’na asılan ilk kesik başlardı.699 Sultan Kutuz elçiler arasında bulunan Moğol çocuğunu ise öldürmeye razı olmadı, onu kendi maiyetindeki memlüklere ilhak etti.700 Sultan bu hareketiyle harp ve sulh hususunda kalplerde uyanan şüpheleri ve ümerâ arasında bu mevzularda zuhur etmesi muhtemel ihtilafı ortadan kaldırmayı hedeflemişti. Filhakika Moğol elçilerinin katli Memlükleri artık geri dönülmez bir yola çıkarmıştı; bundan böyle ümerâdan da reâyâdan da hiç kimse sulh lafı edemeyecekti. İkinci olarak da Sultan Kutuz gerek bu elçilere tatbik ettirdiği ceza şekliyle, gerek bu cezanın infazını Kāhire ahalisinin zahmetsizce görebileceği kalabalık mahallerde gerçekleştirmesi ve elçilerin kesik başlarını teşhir ettirmesiyle muhtemelen hem putperest Moğolları müslümanlar önünde tahkir ederek bir manada Moğollardan intikam almayı, hem de kendisinin asla Moğollardan korkmadığını göstermek suretiyle müslümanların maneviyatını kuvvetlendirmeyi düşünmüştü. Moğol ordusu öldürülemez fertlerden oluşan karşı konulmaz bir kuvvet değildi, 695 Celladın mahkûmun göbeğinin altına gayet kuvvetli tek bir kılıç darbesi vurmak suretiyle mahkûmun vücudunu iki parçaya ayırmasıdır. Bkz. İbn Dokmak, el-Cevherü’s-Semîn, s. 266, 4 no’lu dipnot. Memlüklerin tatbik ettiği ağır ölüm cezalarından tavsît hakkında malumat ve başka misaller için bkz. Altan Çetin, “Memlûk Devleti’nde Cezalar ve İşkencelere Dâir”, Belleten, LXXIV/270, (Ağustos 2010), s. 358-361, 363-364. 696 Sâm b. Nûh Câmii kurbunda birbirine bitişik iki kapı iken Fâtımî Halîfesi el-Müstansır devrinde Emîrü’l-Cüyûş Bedrü’l-Cemâlî tarafından tek bir büyük kapı olarak yeniden inşa edilmiş olan Kāhire kapılarından biridir. Bkz. Makrîzî, el-Hıtat, I, 380; Kalkaşendî, age., III, 352-353. Kelimenin “Zuveyle” değil “Zevîle” şeklinde okunması gerektiği ile ilgili olarak bkz. Yâkūt, age., III, 159; Makrîzî, el-Hıtat, II, 4. 697 Kāhire’de bayram namazı musallâsı kurbunda yer alan kapıdır. Bkz. Makrîzî, ae., I, 381. 698 Kāhire’nin doğusunda bulunan meşhur sahradır. Bkz. İbn Dokmak, el-Cevherü’s-Semîn, s. 266, 8 no’lu dipnot. 699 Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 50; İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 262; a. mlf., elCevherü’s-Semîn, s. 266; Makrîzî, es-Sülûk, I, 515; İbn İyâs, age., I/I, 306; İbnü’l-Vekîl, age., s. 61; Ğāmidî, age., s. 120; Şeşen, Salahaddin’den Baybars’a, s. 266; Sallâbî, age., s. 117. Elçilerin boyunları vurulmak suretiyle öldürüldüklerine dair rivayet için bkz. İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 48; İbn Haldûn, age., s. 1454. 700 Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 50; Nüveyrî, age., XXIX, 302; Makrîzî, es-Sülûk, I, 515. 185 harbin gerekleri yerine getirildiği takdirde aynı cezanın diğer Moğollara da tatbiki mümkündü. 1.2. Memlük İslâm Ordusunun ve Moğol Kuvvetlerinin Vaziyeti 1.2.1. Tarafların Asker Sayısı İşte bu şekilde Sultan Kutuz, 15 Şâbân 658/26 Temmuz 1260 Pazartesi veya diğer bir rivayete göre Ramazân başlarında Moğol elçilerini öldürttü701 ve bu infazın gerçekleştiği gün Kāhire’den Sâlihiyye’ye hareket etti. Emîr İzzeddîn Aydemir elHillî Kāhire’de nâibü’s-saltana olarak bırakılmıştı.702 Sultan Kutuz’un ordusunda profesyonel askerlerden oluşan memlük birlikleri, ayrıca gönüllüler bulunuyordu. Orduda yer alan profesyonel askerlerin kumandanlarından ismen tespit edebildiğimiz zevât, mensubu bulundukları askerî sınıflar dikkate alınarak aşağıda sıralanmıştır: Hârizm birliği: Sultan Celâleddîn’in askerleri (yahut bunların çocukları) ve Sultan Kutuz’un soydaşları olan Hârizm kumandanlarından evvelce bahsettik. Bu kumandanlar arasında Nâsırüddîn Muhammed Kaymurî, Bereket Han, Melik İhtiyâreddîn Han b. Beltirek, Melik Seyfeddîn Sâdık Han b. Mengübuka, Melik Nâsırüddîn Keşlü Han b. Beg Arslan ve Atlas Han bulunuyordu.703 Suriye bölgesi kuvvetleri: Bunlar evvelce el-Melikü’n-Nâsır Selâhaddîn Yûsuf’un emrinde olup, onun firarı sırasında ondan ayrılan ve büyük ihtimalle sabık Hama hâkimi el-Melikü’l-Mansûr Muhammed ile birlikte Mısır’a gelmiş olan askerlerdi. Bunlar arasında el-Melikü’n-Nâsır’ın şahsî memlükleri olan Nâsıriyye askerleri de yer alıyordu. Suriye askerlerine Sultan Kutuz’un yanında bulunan elMelikü’l-Mansûr ve ayrıca onun biraderi el-Melikü’l-Efdal Alî kumanda ediyordu.704 Bu Eyyûbî birliği içinde bir miktar Hama askerinin yahut en azından el-Melikü’l- 701 Bir kısım Memlük kaynakları elçilerin öldürülmesi hadisesini Sultan Kutuz’un cihâd ilanından evvel göstermektedirler. Bkz. Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 50; Nüveyrî, age., XXIX, 302; İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 48; İbn Haldûn, age., s. 1454. 702 İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 268; Makrîzî, es-Sülûk, I, 520. 703 Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 56. 704 İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 213; Ebü’l-Fidâ, age., III, 205; İbnü’l-Verdî, age., II, 200; Ömerî, age., XXVII, 256; İbn Kesîr, age., XIII, 396; İbn Haldûn, age., s. 1454; İbn Tağrîberdî, age., VII, 72; Deguignes, age., VI, 23; Şeşen, Salahaddin’den Baybars’a, s. 266. 186 Mansûr’un şahsî birliğinin de bulunduğunu düşünmek kanaatimizce yanlış olmayacaktır.705 el-Memâlîkü’l-Mu‘izziyye: Bunlar Mısır’daki ilk Memlük hükümdarı elMelikü’l-Mu‘izz İzzeddîn Aybek et-Türkmânî’nin memlükleri olup evvelce Sultan Seyfeddîn Kutuz da bunlardan biriydi. Bunlar Memlük ordusunun -Bahrî Memlükler ile birlikte- seçkin kısmını teşkil etmekteydiler. Moğollarla savaş arifesinde her türlü askerî meselenin halli atabekü’l-asâkir olan Fâriseddîn Aktay el-Müsta‘rib esSâlihî’ye tefviz edilmişti.706 Sultan Kutuz’a son derece bağlı ve işbilir bir emîr olan Aktay, atabekü’l-asâkir (başkumandan) olması münasebetiyle büyük bir ihtimalle Mu‘izziyye Memlüklerinin kumandasını da elinde bulunduruyordu. el-Memâlîkü’l-Bahriyye: el-Memâlîkü’s-Sâlihiyye’nin bir sınıfını707 ve Memlük İslâm ordusunun muharebedeki en mühim vurucu gücünü teşkil eden Bahrî Memlüklerin başında Fâriseddîn Aktay el-Câmedâr’ın katlinden beri bu grubun reisliği vazifesini üstlenmiş olan Mansûra kahramanı Rükneddîn Baybars es-Sâlihî el-Bundukdârî bulunuyordu. Onun hoşdâşları ve kader arkadaşları arasında Bedreddîn Beyserî eş-Şemsî es-Sâlihî, Alâeddîn Taybars el-Vezîrî, Sungur er-Rûmî, İzzeddîn Özdemir es-Seyfî, Bilig el-Hâzindâr, sabık Atabekü’l-Asâkir Alemeddîn 705 el-Melikü’l-Mansûr Hama’dan ayrılarak el-Melikü’n-Nâsır Yûsuf’un yanına geldiği vakit yanında -mevcudu az da olsa- mutlaka bir muhafız birliği olmalıdır. Adlarını zikrettiğimiz iki kardeş Eyyûbî melikinden başka, el-Melikü’n-Nâsır’ın firarı sırasında ondan ayrılmış ve Bilbeys’te Sultan Kutuz’la buluşarak ona iltihak etmiş olan bazı Nâsıriyye emîrlerinin isimlerini de biliyoruz. Bu zevâtın da Moğollarla karşılaşacak olan Memlük İslâm ordusuna katılarak ordunun Suriye grubunda yer almış olma ihtimalleri bizce kuvvetli olduğuna binaen burada isimlerini zikretmeyi münasip gördük: Husâmeddîn Toruntay, Bedreddîn Taydemir el-Ahves, Bedreddîn Aydemir ed-Devâdâr, Aydoğdu elHâcî. Bkz. Makrîzî, es-Sülûk, I, 513. Ayrıca Türk Azîziyye Memlüklerinden olup bir süre elMelikü’n-Nâsır Yûsuf’un hizmetinde bulunmuş, ancak yine onun firarı sırasında Mısır’a gelerek Sultan Kutuz’un hizmetine girmiş olan Şemseddîn Akkuş el-Borlı el-Azîzî de Memlük İslâm ordusuna katılmıştı. Zira ileride görüleceği üzere Aynicâlût Savaşı’ndan sonra Sultan Kutuz tarafından kendisine ve bir kısım Azîziyye Memlüklerine sahil ve Gazze bölgeleri iktâ edilecektir. Bkz. Ebü’lFidâ, age., III, 206-207; Ömerî, age., XXVII, 258; Makrîzî, es-Sülûk, I, 518. Fakat ne yazık ki bu bilgi Aynicâlût’ta Moğollarla karşılaşacak olan İslâm ordusunda söz konusu diğer Azîziyye Memlüklerinin bulunup bulunmadığı hakkında bizi aydınlatmıyor. 706 İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 214; Safedî, el-Vâfî, IX, 186; İbn Tağrîberdî, age., VII, 72. 707 Memlük İslâm ordusunda Bahrî Memlüklerin haricindeki Sâlihiyye Memlüklerinden de şüphesiz emîrler ve askerler bulunuyordu. Zira Sâlihiyye, Bahriyye’den ibaret değildi; el-Melikü’s-Sâlih Necmeddîn Eyyûb’un kurduğu ve tıpkı Bahriyye gibi mensupları el-Melikü’l-Mu‘izz Aybeg ve elMelikü’l-Muzaffer Kutuz’un saltanat devirlerinde de muvazzaf olan “Câmedâriyye” adlı elit bir askerî sınıf daha mevcuttu. Bkz. Humphreys, age., s. 302. Ancak biz burada Sâlihiyye’nin diğer mensuplarının Memlük İslâm ordusundaki konumlarını ve idarecilerini tespit edemediğimiz için bütün bir Sâlihiyye ümerâsı yerine yalnızca Bahrî Memlük emîrlerini zikrettik. 187 Sencer el-Halebî, Otamış708 es-Sa‘dî, Akkuş er-Rûmî ed-Devâdâr, Küştoğdı eşŞemsî, Laçin ed-Derfîl, Aydoğmuş el-Halebî, Küştoğdı el-Maşrıkî, Aybek eş-Şeyhî, Hâstürk es-Sağîr, Balaban el-Mihrânî, Sencer el-İs‘ardî, Sencer el-Hümâmî, Balaban en-Nâsırî, Yükne el-Hârizmî, Toman, Aybek el-Alâî, Laçin eş-Şukayrî, Balaban elİksîsî, Sultan el-İldenizî gibi savaşçılar mevcuttu. Ayrıca Kerek Eyyûbî hükümdarı el-Melikü’l-Muğîs Ömer’in hizmetine girdikten bir süre sonra ve Bahrîlerin Kutuz ile barışması akabinde Kāhire’ye dönen Seyfeddîn Kalavun el-Elfî es-Sâlihî, Emîr-i Silâh Bedreddîn Bektaş el-Fahrî es-Sâlihî, Bektaş en-Necmî gibi isimler de ordunun Bahrî Memlüklerden oluşan kısmında yer alıyordu. 709 Bunlar ve ismini tespit etme imkanı bulamadığımız daha birçok Bahriyye mensubu evvelce Kāhire’ye, Kutuz’un hizmetine gelmişler ve Memlük İslâm ordusuna iltihak ederek Sâlihiyye’ye doğru yola çıkmışlardı. Böylece Bahriyye mensuplarının ekseriyeti sabık liderleri Fâriseddîn Aktay el-Câmedâr’ın katlinden sonra ilk kez yeniden bir araya gelmiş oluyordu. Müteveffa Musul hâkimi Bedreddîn Lü’lü’ün oğlu ve yeni Musul hâkimi elMelikü’s-Sâlih Rükneddîn İsmâ‘îl’in biraderi olan el-Melikü’s-Sa‘îd Alâeddîn Alî de Sultan Kutuz’un hizmetinde bulunuyordu. Bedreddîn Lü’lü’ün vefatından sonra oğlu Rükneddîn İsmâ‘îl Musul’un başına geçmiş, kardeşi ve Sincâr hâkimi Alâeddîn Alî ise hâkimiyet bölgesinden ayrılarak evvelâ Suriye’ye, el-Melikü’n-Nâsır’ın firarı sırasında da ondan ayrılarak Mısır’a gelmişti.710 Onun da bir hükümdar olması dolayısıyla emrinde cüzî miktarda asker bulunduğunu zannediyoruz. Ancak bu askerlerin Sincâr askerleri olup olmadığı hakkında malumat sahibi değiliz. Yine bütün bu birliklerden başka Şehrezôriyye Kürtleri, bir kısım Bedevî grupları ile Türkmen gönüllüleri de cihâd maksadıyla Kutuz’un ordusuna katılmışlardı. Tesbiti güç hususlardan biri, Memlük İslâm ordusunun asker sayısıdır. Eyyûbî ve Memlük tarihçileri bu ordudaki askerler için net bir rakam vermedikleri gibi, Memlük ordusunun Moğollardan kalabalık olup olmadığı hakkında tatmin edici izahta da bulunmuyorlar. Fakat Kutuz’un emri altında toplanan ordunun takriben 708 Bu isim İbn Tağrîberdî’de (age., VII, 91) “Eytemüş” şeklindedir. 709 Safedî, el-Vâfî, X, 208; Makrîzî, es-Sülûk, I, 484, 520; Abbâdî, age., s. 267; Buharalı, agm., s. 210. 710 Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 46; Makrîzî, es-Sülûk, I, 510. 188 40.000 neferden mürekkep olduğunu ifade eden İbn İyâs, 711 5 Muharrem 659/10 Aralık 1260’ta yine Moğollarla yapılacak olan Birinci Hıms Savaşı’nı Aynicâlût Savaşı ile mukayese eden ve Aynicâlût’ta Memlük ordusunun Moğollardan daha kalabalık olduğuna imâen işaret eden İbnü’d-Devâdârî712 ve Aynicâlût Savaş’ında Moğol tarafında yer almış olup Moğolların kalabalık olmadığını söyleyen Sârımüddîn Özbek713 bu hususta istisna teşkil ediyorlar. İbn İyâs’ın verdiği rakamın hayli mübalağalı olduğunu söylemeye mecburuz; zira özellikle savaş sırasında gelişen hadiseler Memlük ordusunun bu kadar kalabalık olamayacağını gösteriyor.714 Bu konuya ileride tekrar değineceğiz. Ancak şu kadarını söyleyelim ki, memlük satın alma ve yetiştirme çok pahalı ve yıllara mal olan ciddi bir işti. Eyyûbî ve Memlük hükümdarları birdenbire on binlerce memlük satın alıp yetiştirmemekteydiler. Bu noktaya işaret eden tarihçilerimize göre el-Melikü’s-Sâlih Necmeddîn Eyyûb’un satın alıp yetiştirdiği el-Memâlîkü’l-Bahriyye 1000 kişiden ibaretti. İlginç olan ise Memlük kaynaklarının bu rakamı zikrederken, Sultan’ın Türk memlüklerin sayısını artırdığını söylemeleridir.715 Demek ki Eyyûbîlerin son devrinde ve Memlük Devleti’nin kuruluşu arifesinde 1000 rakamı bile el-Memâlîkü’s-Sultâniyye denilen Sultan memlüklerindeki artış için büyük bir rakamdı. Ayrıca liderleri Fâriseddîn Aktay el-Câmedâr’ın katli sırasında Kāhire’den firar eden Bahrî Memlüklerin mevcudu 700’dü.716 Bunlardan 12’si Sinâ çölü yoluyla Kerek’e gitmiş, 130 kadarı Türkiye Selçukluları’na iltica etmişti. Esas kalabalık Bahriyye grubu ise Baybars’ın kumandası altında el-Melikü’n-Nâsır’ın hizmetine girmişler, nihayet Bahrî Memlüklerin ekserisi Kutuz’un saltanatı döneminde Mısır’a dönmüşlerdi.717 Şu 711 İbn İyâs, age., I/I, 305. 712 “Ve denilir ki bu hadise (Birinci Hıms Savaşı), müslümanların azlığı ve Tatarların çokluğu hasebiyle Aynicâlût’tan daha büyük bir hadiseydi.” Bkz. İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 68; ayrıca bkz. Aynî, age., V, 269. 713 Abbâdî, age., s. 267, Buharalı, agm., 210. 714 İbn İyâs’ın verdiği rakamın yanlışlığına bir delil de, Sultan Kutuz’un ordunun mevcudunu 40.000’e yükseltecek kadar fazla sayıda gönüllüyü orduya kabul etmiş olamayacağı hakikatidir. Zira bu kadar fazla gönüllüyü orduya dahil etmek, ordunun esas muharip gücünü teşkil eden Türk birliklerinin intikal hızını düşürebileceği gibi, manevra kabiliyetini de engelleyebilirdi. 715 Nüveyrî, age., XXIX, 269; Makrîzî, es-Sülûk, I, 441; İbn İyâs, age., I/I, 269. 716 Nüveyrî, age., XXIX, 278; Şeşen, Salahaddin’den Baybars’a, s. 245. Bahriyye’nin geri kalanı elMelikü’l-Mu‘izz Aybek tarafından öldürülmüş yahut hapsedilmiş olup pek azı Kāhire’de kalmıştı. Bkz. İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s.132; Makrîzî, es-Sülûk, I, 484. 717 Türkiye Selçuklularının hizmetine giren Bahrî Memlüklerin Aybek’in katlinden sonra geri dönerek Filistin’deki hoşdâşlarına katıldıklarını göz önünde bulundurursak, bu 130 kişilik grubun en azından bir kısmının diğer hoşdâşları ile birlikte Kutuz’un hizmetine döndükleri ve belki Aynicâlût Savaşı’nda hazır bulundukları tahmininde bulunabiliriz. Ancak bu bizce kesin değildir. Yine de bu gruba dahil 189 durumda en azından 500’den ziyade Bahriyye askerinin Moğollarla savaşmak için Kāhire’den çıkan orduda yer aldığını söylemek mümkündür. Kutuz döneminde el-Memâlîkü’s-Sultâniyye mevkiinde bulunan Mu‘izziyye Memlüklerine 718 gelecek olursak; bunların da tek başlarına çok büyük bir yekün tutmadığını zannediyoruz. Günümüz Memlük tarihçilerinden David Ayalon’un Sultan Memlüklerinin sayısının Bahrî Memlükler döneminde 10.000 kişiden aşağı olmadığını söylemesi719 bizce Aynicâlût Savaşı’ndan daha sonra ve ordunun adetçe geliştiği dönemi ilgilendirmekte olup, Aynicâlût Savaşı’nda bu sayıda Sultan Memlükü bulunmamış olsa gerektir. Aynicâlût’ta savaşacak olan ordudaki Türk memlük cinsinden bütün askerlerin (Mu‘izziyye, Sâlihiyye, Nâsıriyye720 ve emîrlerin memlükleri) toplamı ancak bu rakama ulaşabilir yahut onu geçebilir. Zira Baybars elBundukdârî’nin saltanatı devrinde el-Memâlîkü’s-Sultâniyye’nin 4000 kişi olduğu721 göz önüne alınır ve Makrîzî’nin er-Ravku’n-Nâsırî sırasında el-Memâlîkü’sSultâniyye’nin 2000 kişi olduğuna dair nakli722 doğru kabul edilirse, Baybars ve elMelikü’n-Nâsır Muhammed b. Kalavun’dan evvel tahtta bulunmuş ve devrinde Memlük askerî yapılanması henüz tam manasıyla oturmamış olan Sultan Kutuz’un saltanatı sırasında el-Memâlîkü’s-Sultâniyye mevkiinde bulunan Mu‘izziyye’nin zikredilen bu iki rakamdan çok da fazla olmadığı tahakkuk eder. Takdir edilmelidir olan ve bizim tespit edebildiğimiz isimleri zikretmeden geçmeyeceğiz: Alemeddîn Sencer el-Başkırdî, Şemseddîn Sungur el-Cebelî, Kuştemür el-Acemî, Şârbaş el-Acemî, Sencer el-Hâvûk, Rükn elFârıkânî, Sungur el-Cübeylî, Sungur el-Hubeyşî el-Kebîr, Hubeyşî es-Sağîr el-Hâcib, es-Suklî, elĞatmî, Balaban en-Necmî, Bekmiş el-Mes‘ûdî, Ebû Ubeyye, en-Nemîsî, Fahreddîn Mama, Aydemir el-Cemdâr er-Rûmî, Sungur er-Rüknî, el-Husâm Karîb Süküz, Aydoğdu el-Fârsî, Balaban ez-Züheyrî, Sencer el-Bedrî, Özdemir es-Seyfî, Özdemir el-Bevâşıkî, el-Antâbî, el-Müsta‘ribî, Sungur el-Büdeyvî, Aybek eş-Şikārî, Aydoğdu Fitnet, Seyfeddîn el-Eşel, el-Havlânî, Sencer eş-Şikârî, el-Matrûhî, Aybek el-Fârsî, Ayas el-Makarrî. Bkz. Makrîzî, es-Sülûk, I, 484; Şeşen, Salahaddin’den Baybars’a, s. 245, 251. 718 el-Melikü’l-Muzaffer Kutuz’un da şahsî memlükleri bulunmakla birlikte (Moğol elçileri arasındaki küçük çocuğu Kutuz kendi memlüklerine dahil etmişti. Bkz. Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, 50; Nüveyrî, age., XXIX, 302; Makrîzî, es-Sülûk, I, 515) Memlük Devleti’nin sonraki dönemlerinde olduğu gibi onun kendi adıyla anılan bir memlük birliği teşkil ettiğini (Muzafferiyye gibi) kaynaklarımız zikretmiyorlar. Dolayısıyla Kutuz döneminde de el-Memâlîkü’s-Sultâniyye mevkiinde, onun sabık efendisi el-Melikü’l-Mu‘izz Aybek’in memlükleri olan Mu‘izziyye’nin bulunduğunu söyleyebiliriz. 719 Ayalon, age., s. 6. 720 Zengîler ve Eyyûbiler orduda Kürt askerî grupları da istihdam etmekle birlikte esas seçkin güçlerini daima memlük gruplarından oluşturmaktaydılar. Bunlar da ekseriyetle Türk idi. Bkz. Humphreys, age., s. 7; Kılıç, agt., s. 167. Dolayısıyla Azîziyye gibi Nâsıriyye grubunun da hemen tamamının Türklerden müteşekkil olması kuvvetle muhtemeldir. 721 İbn Tağrîberdî, age., VII, 160. 722 Makrîzî, el-Hıtat, II, 218; Ayalon, age., s. 115-116. 190 ki Memlük Devleti, vuku bulacak olan bu ilk Memlük-Moğol karşılaşmasından henüz 10 sene evvel kurulmuştur ve Aynicâlût’a ilerleyen orduda sadece Sultan Memlükü adedi için 10.000 rakamını telaffuz etmek yanlış olacaktır. Fakat bizi Mısır’da Kutuz’un emrinde bulunan Türk Memlük askerlerinin 5000’den az olmadığını düşünmeye sevkeden bir bilgiyi Makrîzî veriyor. Buna göre 651/1253-54 senesinde Orta Mısır’da ve Şarkiyye’de meydana gelen Arap isyanını bastırmak için el-Melikü’l-Mu‘izz İzzeddîn Aybek’in Fâriseddîn Aktay el-Câmedâr ile Fâriseddîn Aktay el-Müsta‘rib kumandasında sevkettiği Memlük kuvvetleri 5000 süvariden müteşekkildi.723 Elbette bu rakamın içinde sadece el-Melikü’l-Mu‘izz’in memlükleri değil, el-Melikü’s-Sâlih Necmeddîn Eyyûb’un yetiştirmesi olan Sâlihiyye Memlükleri ve bunların bir cüzünü teşkil eden Bahrî Memlükler de bulunuyordu. Bu da demek oluyor ki el-Melikü’l-Mu‘izz devrinde Mısır’da muvazzaf Memlük askeri sayısı 5000’den fazlaydı. Zira şartlar ne olursa olsun bir hükümdarın bir isyanı bastırmak için emrindeki bütün kuvvetleri isyan bölgesine göndermeyeceği muhakkaktır. el-Melikü’l-Mu‘izz’in emrinde bulunan Mu‘izziyye ve Sâlihiyye Memlüklerinin Kutuz başa geçtikten sonra Kutuz’un hizmetinde yer aldıklarını ve nihayet Sâlihiyye Memlüklerinin en mühim bölümü olan Bahriyye’nin de Kāhire’ye dönerek orduya dahil olduğunu göz önüne alırsak, Mısır’da Sultan Kutuz’un emrinde 5000’den fazla Türk Memlük bulunduğu anlaşılmış olur. Suriye bölgesinden Kutuz’un hizmetine gelmiş olan kuvvetlerin (Nâsıriyye Memlükleri ve diğer Suriye bölgesi askerleri) sayısı hakkında elimizde malumat bulunmamaktadır. Bununla birlikte 648/1251 senesinde el-Melikü’n-Nâsır Yûsuf kumandasındaki Suriye Eyyûbî ordusu ile el-Melikü’l-Mu‘izz Aybek kumandasındaki Mısır Memlük ordusu arasında cereyan eden ve Memlük galibiyeti ile neticelenen Abbâse Savaş’ında Suriye ordusunda bulunan 3000 askerin Memlüklere esir düştüğü ve bunların daha sonra serbest bırakılarak Suriye’ye gönderildiği bilgisi724 bize tahmin yürütmek için malzeme veriyor. Şu halde 648/1251 senesinde Suriye ordusunun tamamı bu rakamdan daha kalabalık bir yekün 723 Makrîzî, es-Sülûk, I, 480. 724 İbnü’l-Amîd, age., s. 41. 191 teşkil ediyordu. 725 el-Melikü’n-Nâsır tarafından Mısır’a gönderilen Suriye askerlerinin de bu rakamdan aşağı olmadığı görüşündeyiz. Zira Kutuz’un hizmetine gönderilen bu askerlerin, Suriye kuvvetlerinin büyük kısmını oluşturduğunu biliyoruz.726 Dolayısıyla Mısır’a gelen Nâsıriyye Memlüklerinin ve diğer Suriye askerlerinin de birkaç bin kişilik bir ordu teşkil edecek kalabalığa sahip olduğunu rahatlıkla söyleyebiliriz.727 Memlük Devleti’ne ait kuvvetler arasında yer alan Halka askerleri, 728 ümerânın memlükleri ve Hârizmliler de bu rakama ilave edilirse Mısır’da toplanan profesyonel askerlerin sayısının 10.000’i aştığı kabul edilebilir. İlhanlı tarihçisi Vassâf, Memlük ordusu için 12.000 rakamını veriyor.729 Biz bu rakamı, ekserisi Türk Memlük sınıflarına mensup olan profesyonel askerleri temsil etmesi şartıyla kabul ediyoruz. Zira başta Mısır Memlükleri olmak üzere bütün profesyonel asker gruplarının tahminî asker sayısı toplandığı vakit ancak bu civarda bir rakam elde edilmektedir. O halde Türkmen, Kürt ve Arap gönüllülerinin bu rakamdan hariç tutulması gerektiğini belirtmeliyiz. Şimdi İbnü’d-Devâdârî’nin ve Sârımüddîn Özbek’in Aynicâlût’ta Memlük ordusunun Moğollardan daha kalabalık olduğuna işaret eden nakillerini tekrar hatırlar ve Memlük İslâm ordusundaki birliklerin Mu‘izziyye, Bahriyye ve diğer Sâlihiyye Memlükleri, Memlük ümerâsının kendi memlükleri, Nâsıriyye ve diğer Suriye askerleri, Hârizmliler, Şehrezôriyye Kürtleri, Türkmenler ve Bedevîlerden müteşekkil olduğunu bir kez daha göz önüne alırsak Memlük İslâm ordusunun Moğol ordusundan bir miktar daha kalabalık olduğu yönündeki kanaatimizi kuvvetlendirecek bir manzarayla karşılaşırız. Bu manzaraya göre; Sultan Kutuz’un ordusunda çoğu Türk Memlük olan 12.000 profesyonel askerden730 başka üç birlik 725 Zira bütün bir Suriye ordusunun Memlüklere esir düştüğüne, daha doğrusu Suriye askerlerinin tamamının bu esirlerden müteşekkil olduğuna dair kaynaklarımızda delil yoktur. Memlüklere esir düşen bu 3000 asker, Suriye ordusunun ancak bir bölümünü teşkil ediyor olmalıdır. 726 İbn Kesîr, age., XIII, 389. 727 el-Melikü’n-Nâsır Selâhaddîn Yûsuf’un kuvvetli zamanında 9000 kişilik bir orduya sahip olduğu tespiti için bkz. Kılıç, agt., s. 167. 728 Sultan’ı çevreleyen ve onun muhafızlığıyla muvazzaf olan seçkin birliktir. Eyyûbîlerden tevarüs edilmiş olan Halka birliğinin Memlük Devleti’nin başından itibaren kullanıldığı bilgisi dolayısıyla Aynicâlût Savaşı’na katılan birlikler arasında Halka askerlerinin de bulunduğunu söyleyebiliriz. Halka birlikleri hakkında teferruatlı malumat için bkz. Ayalon, age., s. 45-50. 729 Vassâf, age., s. 26. Ancak yine onun Ketboğa kumandasında Şâm diyarına gönderilen üç tümen (30.000) Moğol askerinden bahsetmesi (age., s. 24; ae. (Osmanlıca trc.), vr. 43a) şüphesiz yanlıştır. 730 J. M. Smith “‘Ayn Jālūt: Memlūk Success or Mongol Failure?” adlı makalesinde (agm., s. 311) D’ohhson’un Nüveyrî’den naklen İslâm ordusunda 12.000 Memlük askeri bulunduğunu söylediğine 192 daha yer almakta ve ihtimal ki bu Türkmen, Kürt ve Arap birlikleri de birkaç bin kişilik bir kuvvet teşkil etmekteydi. Hatırlanırsa Kutuz umûmî bir cihâd çağrısında bulunmuştu, bu çağrıya toplamda birkaç bin gönüllünün icabet edeceği akıldan hiç de uzak değildir. Kaldı ki söz konusu üç grubun ortak hususiyeti, bunların Moğolların önünden kaçarak Mısır’a gelmiş olmaları ve evvelki ikâmet mahallerini istîlâdan kurtarmak için Moğolların Suriye ve Filistin bölgesindeki kuvvetlerinin bertaraf edilmesini arzu etmeleriydi. Bu yüzden bu müslüman grupların Kutuz’un emrindeki cihâd ordusuna iştirak etme konusunda aceleci bile davranmış ve -AmitaiPreiss’in iddia ettiği gibi az sayıda kuvvetle değil- mümkün mertebe büyük kuvvetlerle bu orduya katılmış olmaları muhtemeldir. Yine Mısır’ın şehirlerinde oturan müslümanlardan, yani yerleşik Araplardan birçok kimsenin cihâd davetine iştirak ettiğini zannediyoruz.731 Bu durumda Kutuz’un emri altında savaşacak yardımcı kuvvetlerin de Ketboğa ve Baydara’nın Suriye’den belki de cebren toplayacağı Türkmen ve Arap birliklerine nispetle çok daha kalabalık olmaları icap eder. Bunlardan mesela Araplar hakkında eskiye dönük olmakla birlikte, bizi rakamsal olarak aydınlatacak bir bilgi, yine evvelce bahsedilen Arap isyanı dolayısıyla Makrîzî’de yer almaktadır. Bu isyan sırasında Mısır’da toplanan Arap kuvvetleri 12.000 süvari ve birçok yayadan oluşuyordu.732 Gerçi bunlar Mısır bâdiyesinin eskiden beri sakini olan Araplardı, ancak bu nakil bize icabı halinde ve olağanüstü durumlarda Urbân cinsinin külliyetli miktarda silahlı kuvvet çıkarabileceği bilgisini vermektedir. Bundan başka, evvelce Hülâgû’nun önünden kaçarak Şâm bölgesine iltica etmiş olan Şehrezôriyye Kürtlerinin 3000 süvariden oluşan bir grup olduğu bilgisine sahibiz.733 Bunların da bilahare Mısır’a müteveccih olduklarını ve Kutuz’un emrine girdiklerini anlatmıştık. Yine bazı muteber tarihçilerimiz Mısır’dan Moğollar üzerine yürüyecek ordu toplanırken cihâd işaret etmektedir. Biz Nüveyrî’de böyle bir kayda rastlamadık. Yine de Smith’in 12.000 Memlük askerinin bu savaşta yer almasının mâkul olduğuna dair görüşüne katılıyoruz. Amitai-Preiss (agm., s. 127) de evvelce Eyyûbî idaresindeki Mısır ordusunda yer alan süvari birliklerine ait rakamlardan hareketle Aynicâlût’ta savaşacak Memlük askerleri için 12.000 rakamının mantıksız olmadığını söylüyor. 731 Bir araştırmaya göre birçok çiftçi, Moğollarla savaşmak maksadıyla Suriye’ye doğru harekete geçmek üzere toplanan orduya katılmak için gönüllü olmuştu. Bkz. Abdülmün‘im Mâcid, “Edvâ’un Cedîde ‘alâ Mevkı‘ati ‘Ayni Câlût”, el-Mevsimü’s-Sekāfî, el-Cem‘iyyetü’l-Mısriyye li’d-Dirâseti’tTârîhiyye, Kāhire 1978, s. 158. 732 Bkz. Makrîzî, es-Sülûk, I, 479-480; Şeşen, Salahaddin’den Baybars’a, s. 244. 733 İbnü’l-Amîd, age., s. 46; Humphreys, age., s. 341. 193 maksadıyla ülkenin her köşesinden gelerek Kutuz’un emrine giren Arap, Türkmen ve Kürt grupları için “çok sayıda kimse” ifadesini kullanmışlardır.734 Ancak elbette bu gönüllülerin tamamı orduya alınmamış, profesyonel ordu personelini sayıca geride bırakacak ve bu ordunun intikal ve manevra yeteneğini zayi edecek kadar fazla yardımcı kuvvetin orduda yer almasına müsaade edilmemiştir. Tarihçilerin verdiği takribî rakamlara ve bunlara dayanan varsayımlara istinaden biz, Memlük ve Moğol kuvvetlerinin hemen hemen eşit sayıda askere sahip olduğunu; ancak vâkıa bir eşitlik yok da kuvvetler arasında azlık çokluk bakımından bir muvazenesizlik varsa, daha kalabalık olan tarafın Memlük tarafı olduğunu kabule mütemayiliz.735 Esasen genel kabul de bu şekildedir.736 Hülâgû’nun Suriye’yi terkettiğini anlattığımız kısımda Ketboğa kumandasında 10.000 ve muhtemelen Baydara kumandasında 2000 kişilik Moğol birliklerinin bırakılmış olduğundan söz etmiştik. Aynicâlût Savaşı hakkında yapılan bir araştırma, Baydara’nın da Dımaşk havalisinden topladığı göçebe Türkmen ve belki Arap birlikleriyle birlikte bir tümen civarında askere kumanda ettiğinden ve dolayısıyla Moğol ordusunda Ketboğa’nın emrinde 10.000, Baydara’nın emrinde de 10.000 olmak üzere 20.000 asker bulunduğundan bahsediyor.737 Ketboğa’nın emrinde bir tümen asker olduğunu biliyoruz. Ancak Baydara’nın kumandası altında olduğunu farzettiğimiz 2000 kişilik kuvvete ilaveten onun bir tümene yakın yerel kuvvet toplayabildiği şüphelidir. Hıms hâkimi el-Melikü’l-Eşref Mûsâ’nın Ketboğa’ya göndereceği askerler ile Banyas ve Subeybe hâkimi el-Melikü’s-Sa‘îd Hasan’ın bizzat kumanda edeceği kuvvetlerin sayısı hakkında bilgimiz olmamakla birlikte, bu kuvvetlerin el-Melikü’n-Nâsır’a nispetle daha küçük Eyyûbî hükümdarlarına ait bulunmaları dolayısıyla kalabalık birliklerden oluştuklarını zannetmiyoruz. Zaten Suriye’deki Eyyûbî birliklerinin çoğu Mısır’a iltica etmişti. Moğol birlikleri arasında bulunan Ermeni ve Gürcü askerler hakkında ise kısmî malumata sahibiz. Ermeni tarihçi ve asker Simbat’ın nakline göre 734 Ebû Şâme (Terâcim, s. 207) bunlar için “عظيم خلق“, Baybars el-Mansûrî (et-Tuhfetü’l-Mülûkiyye, s. 35) “السواد كسرة“, İbnü’d-Devâdârî (age., VIII, 48) “كثيرة خلق“, İbn Tolun (age., s. 31) “عظيمة عساكر “ ifadelerini kullanıyorlar. 735 Ancak Vardan’ın (“Ermeni Müverrihine Göre Moğollar”, s. 38) ve Aknerli Grigor’un (age., s. 36) Memlük kuvvetlerinden “sayısız bir ordu” şeklinde bahsettikleri kayıtlarını dikkate almıyoruz. 736 Bu konuda bkz. Preiss, age., s. 37. 737 J. M. Smith, “‘Ayn Jālūt”, s. 311. Smith, bu şekilde Suriye’de bırakılan Moğol ordusu için 10.000 ve 20.000 rakamlarını zikreden Şark hristiyan tarihçilerinin hepsinin farklı yollarla da olsa doğru söylediği kanaatindedir. Bu görüşün yanlışlığı için bkz. Preiss, agm., s. 125. 194 bu Moğol ordusunda 500 Ermeni askeri bulunmaktadır.738 Gürcü askerlerinin adedi de bu rakamdan fazla olmasa gerektir. Yine Moğol ordusunda diğer Haçlı idarecilerinin aksine Moğollara karşı büyük teveccüh ve itaatkarlık izhar eden Antakya Prinkepsi ve Trablus Kontu VI. Bohemond’un gönderdiği bir miktar Haçlı askeri bulunduğu düşünülebilir.739 Bunlara mezkûr iki Eyyûbî hükümdarı kumandasındaki birlikler ile bazı Türkmen ve Bedevî grupları da ilave edilince 15.000 ila 20.000 arasında tahminî bir rakam karşımıza çıkıyor ki, kanaatimizce Ketboğa ve Baydara’nın emri altında bulunan gerçeğe en yakın asker sayısı bu aralıktadır.740 Bütün bunlardan hareketle, bizim tespitimize göre 20.000 civarında İslâm askerine mukabil 15.000-20.000 kişilik bir Moğol kuvveti bu savaşta yer alacaktır. Her iki ordunun esas muharip kuvvetleri ise sayıca eşittir (Memlük safındaki 12.000 civarında profesyonel süvariye mukabil 12.000 Moğol süvarisi). 1.2.2. Tarafların Savaş Gücü İki ordunun asıl unsurlarının savaş güçleri arasında da bir mukayese yapmak gereklidir. Moğollar, Mısır Memlük Devleti’nin askerleriyle ilk defa karşılaşacaklardı. Önceden de Türk memlüklerle savaşmışlardı, ancak bunlar Eyyûbî 738 Preiss, agm., s. 126. 739 Amitai-Preiss Baybars el-Mansûrî’nin et-Tuhfe’sindeki “الساحل فرنج مع اتعد و “ifadelerini yanlış anlamış olmalı ki, “‘Ayn Jālūt Revisited” adlı makalesinde (agm., s. 126) bu ibareyi Moğol ordusunda bir Haçlı birliği bulunduğuna delil göstermiştir. Ancak et-Tuhfe’nin Arapça metni ile Türkçe tercümesini mukayesemiz neticesinde burada fâilin Ketboğa değil Sultan Kutuz olduğunu tespit ettik. Zira cümle “والراجل فارسهم من به الذ من صحبه و) Ve onlardan (Haçlılardan) kendisine iltica eden süvari ve piyadeler ona eşlik ettiler)” şeklinde devam etmektedir. Eserin Türkçe neşrinde verilen tercüme de aynı doğrultudadır. Bkz. et-Tuhfetü’l-Mülûkiyye, (thk. Abdülhamîd Sâlih Hamdân), s. 43; krş. ae., (trc. Hüseyin Polat), s. 35. İlk cümledeki “اتعد “fiilinin “anlaşma yaptı, sözleşti” manalarına geldiğini düşündüğümüzde vaziyet netleşmektedir. Çünkü biraz aşağıda görüleceği üzere ordusuyla Akkâ topraklarından geçecek olan Sultan Kutuz, buradaki Haçlılarla bir saldırmazlık anlaşması yapmıştır. Ketboğa ise Haçlılarla anlaşmamıştı; bisikal Antakya Haçlıları ona tâbiiyet arzetmişler, diğer Haçlılar da onu kendi bölgelerinden uzak tutmak maksadıyla hediyeler göndermişlerdi. Yani Haçlılarla “sözleşen” ve “anlaşan” bir kimse varsa o da Kutuz’dur. Kaldı ki Baybars el-Mansûrî’nin bu Haçlıları “es-Sâhil Frenkleri” olarak tavsif etmesi, Ketboğa’nın ordusunda yer almış olması muhtemel Antakya Haçlılarından bahsetmediğini ve Akkâ Haçlılarına işaret ettiğini göstermeye kâfidir. Bütün bunlar ışığında Preiss’in yanıldığını, -Moğol ordusunda az miktarda Antakya askeri yer almış olabileceğini kabul etmekle beraber- et-Tuhfe’deki mezkûr ifadelerin Preiss’in tezi için delil teşkil etmediğini düşünüyoruz. et-Tuhfe’yi dilimize kazandıran ve söz konusu karışıklığın giderilmesine katkıda bulunan Dr. Hüseyin Polat’ı da bu vesileyle teşekkürle anmış olalım. 740 Reşîdüddîn’in (age. (İlhanlılar), s. 58) Ketboğa’nın emrindeki yardımcı kuvvetlerden bahsetmeksizin hepsi muharip olan birkaç bin süvariyle harbe katıldığı şeklindeki rivayeti şüphesiz yanlıştır. 195 hizmetinde bulunan ve nispeten donanımsız birliklerdi. Yine Moğollar Hârizm askerleri ile de evvelce karşılaşmışlardı. Bu Hârizm askerleri tıpkı Moğollar gibi tam teşekküllü askerî eğitim almamış ve Hârizmşahlar Devleti’nin inkırazından sonra birçok coğrafyayı dolaşarak farklı hâkimler altında hizmet eden, artık göçebe harp tarzını benimsemiş birlikler teşkil ediyorlardı. Bunlar da Moğolların aşina olduğu düşmanlardı; çünkü hem istîlânın başında harpler onlara karşı verilmişti, hem de belirttiğimiz üzere bunlar göçebe savaş usulüne dönmüşler, Moğolların iyi bildiği tarzda savaşmaya başlamışlardı. Fakat Hülâgû’nun Mısır’a dair haberleri ilgiyle takip etmesine ve o bölgeden istihbarat edinmeye çalışmasına rağmen Moğol kumandanları Mısır’dan çıkacak ordunun kuvveti hakkında malumata sahip değillerdi. Mısır’da Asya içlerinde olduğu gibi geniş otlak alanları mevcut değildi; bu ülkede külliyetli miktarda süvari beslemeye imkan olmadığını bilen Mısır hâkimleri, askerî kuvvetlerini sayıca az ve fakat tam teçhizatlı, iyi eğitilmiş birliklerden kurmaktaydılar. Bu hâkimlerden Türk memlüklere en fazla ehemmiyet veren zat, el-Melikü’s-Sâlih Necmeddîn Eyyûb idi. O, Mısır’daki Eyyûbî birliklerine ilaveten Bahriyye’yi teşkil etmişti. Daha ziyade Kıpçak Türklerinden oluşan Mısır Memlükleri bir anlamda Orta Asya’da kullanılan göçebe harp usullerini Ortadoğu’ya uyarlamışlar, anavatanlarında tatbik olunan savaş yöntemlerini yeni vatanlarındakiler ile mezcetmişlerdi.741 Steplerdeki savaş tarzını benimsemiş Moğol birlikleri düşmanın üzerine süvari dalgaları halinde seri hücumlar gerçekleştirmek, her taarruzda at üzerinden üç veya dört ok atarak düşmana kayıp verdirmek ve aynı süratle esas Moğol ordusunun bulunduğu yere doğru çekilerek yerlerini aynı usulle savaşmak üzere taarruz eden bir başka birliğe bırakmak suretiyle rakiplerini bertaraf ediyorlardı. Miğfer ve zırh kullanmalarına rağmen hafif süvarilerce teşkil edilmiş bu birlikler742 özellikle ağır zırhlı süvarilerden müteşekkil ordulara karşı büyük başarılar elde etmekteydiler. Düşman süvarilerinin kendilerini takip etmelerini, onları kendi ordu merkezlerine 741 J. M. Smith, “‘Ayn Jālūt”, s. 314. 742 Moğol süvarilerinin ve atlarının üzerinde zırh bulunmasına rağmen bu onları yavaşlatmıyordu, zira zırh aksamının ekserisi deriden imal edilirdi. Bunun yanında demirden yapılma zırhlar giyen süvari birlikleri de bulunuyordu. Ancak bunların zırhı da birbirine kayışlarla tutturulmuş el büyüklüğünde demirlerin gövde boyunca balık pulu gibi uzanması şeklinde olup bu tür zırhın dahi deriden mamul aksamı mevcuttu. Bu zırhlar Avrupa zırhları gibi iri, kaba ve hantal parçalardan mürekkep olmadığı için binicilerin süratine ziyan getirmemekteydi. Bkz. Carpini, age., s. 77-79. 196 yaklaştırarak burada dinlenmiş atlara sahip taze Moğol kuvvetleri tarafından çevrilmelerini ve imha edilmelerini sağlamak da Moğolların kullandığı harp usullerindendi. Moğol ordusundaki her bir askerin iki veya üç yay, hiç olmazsa bir iyi yay taşıması mecburiyeti vardı. Her asker üç büyük sadak dolusu ok, balta ve ayrıca diğer harp teçhizatlarını çekebilmek için bir ip bulundurmak zorundaydı. Nispeten zengin olanlar ise mızrak ve kılıç taşıyordu.743 Bu durum, Moğol ordusunun ekseriyetle yakın dövüşü tercih etmediğinin bariz delilidir. Memlük askerlerinin ise ok, yay, miğfer, vücut zırhı, kol ve bacak zırhları, mızrak, kılıç, balta, topuz ve kama gibi silahları bulunuyordu.744 Öyle anlaşılıyor ki Memlükler özellikle yakın dövüş için eğitilmişlerdi. Tarafların binek hayvanlarından bahsedecek olursak, Memlük atlarının Moğol atlarından bir miktar daha kaliteli olduğunu söylememiz gerekir. Moğol atları otlak alanlarının geniş olduğu coğrafyalarda çok uzun mesafeleri katedebiliyorlardı, ancak bu atlar Memlük atları kadar süratli değildi. Ayrıca Memlük atları daha iri ve güçlü olup Mısır ve Suriye iklimine de alışkın hayvanlardı. Dolayısıyla bir Moğol süvarisi süratle hareket etmek ve kendi kullanımına tahsis edilmiş hayvanları güçlü tutmak adına daima aynı ata binmez ve yorulan atını yedeğiyle değiştirirken, Memlük süvarileri daha dayanıklı ve kuvvetli atlarına binip savaşa bu şekilde giriyorlardı. Esasen Moğol askerlerinin birden fazla ata ihtiyaç duymasının bir sebebi, Moğol atlarının çabuk yorulmasıydı.745 Şu durumda Memlük süvari kuvvetlerinin yapması gereken; atlarını her daim değiştirme imkanına sahip Moğol süvarilerine karşı kendi atlarını gereksiz yormaktan kaçınmak ve sürekli hareket halinde bulunmaksızın doğru zaman ve mevkide kendi dayanıklı atlarıyla süratli hücumlar icra ederek düşman süvarilerini ortadan kaldırmaktı. Memlük süvarileri atlarının dayanıklılığı bakımından avantajlı olmalarına mukabil, atlarının sayısı yönüyle de Moğollar karşısında dezavantajlı durumdaydılar. Bir kere Mısır’ın iklimi ve otlak alanlarının yetersizliği sebebiyle Asya steplerine nispetle at yetiştirmek ve bakmak Mısır’da çok zordu. Memlük askerleri bir attan fazla savaş bineğine sahip olmadıkları için, yukarıda sıraladığımız tüm silahlarını 743 Carpini, age., s. 77, 81; J. M. Smith, “‘Ayn Jālūt”, s. 316, 318-319. 744 J. M. Smith, “‘Ayn Jālūt”, s. 320. 745 J. M. Smith, “‘Ayn Jālūt”, s. 345. 197 harbe götürerek bineklerini yormaktan imtina ediyorlardı. İkinci olarak bu süvariler, step süvarileri için gayet kullanışlı olan atı dört nala koşturarak defaatle ok atma usulünü tam manasıyla uygulayamıyorlardı. Aslında Memlük askerî eğitiminde de hareket halindeki at üzerinden ok atma talimleri mevcuttu; ancak bu talimler süvarilerin parkuru birer birer geçmeleri ve bu esnada sırıklara geçirilmiş hedeflere ok fırlatmaları suretiyle gerçekleştiriliyordu. Moğolların harplerde yaptığı, kalabalık bir süvari birliği halinde bu işi gerçekleştirme maksadıyla yapılan talimler Memlüklerde mevcut değildi. Bunun da sebebi yukarıda belirttiğimiz iklim ve coğrafya koşulları sebebiyle zaten çoğu yedek at sahibi olmayan Memlük askerlerinin harbe de bu tek atlarıyla girecekleri ve bu atları Moğolların yaptığı gibi uzun müddet koşturamayacak olmalarıydı. Moğol askerlerinin bol miktarda yedek atı mevcuttu, atı yorulduğu vakit her süvari atını bir diğeriyle değiştirebilir ve ilk taarruzda kullandığı bineğini dinlendirebilirdi. Memlük birlikleri bu imkandan mahrumdu. Bu nedenle Memlük ordusunda atlı okçu birlikleri bulunmasına rağmen, bunlar Moğollarınki kadar kullanışlı birlikler değildi ve dolayısıyla Memlük ordusunun esas kısmını teşkil etmiyordu. Şu durumda Memlüklerin atlarını yormasının manası yoktu, Moğollarda atın bu türlü kullanımına mukabil Memlükler bu tarz muharebenin ikinci en önemli unsuru üzerine yoğunlaşmışlardı: Kaliteli okçuluk. Bu kalite gerek okçuluk malzemelerinin imalinde, gerekse atıcılık sanatında kendisini gösteriyordu. Göçebe Moğollar binek sayısı bakımından düşmanlarından üstün olabilirlerdi, ancak Memlük ok ve yayları mükemmelen hazırlanmış ekipmanlardı. Okçuluk da -hedefe isabet noktasında- Memlükler tarafından üzerine çok fazla talim yapılan bir spordu. Bunun sonucunda da Memlükler okçuluk ve okçuluk ekipmanı hususunda rakiplerinden üstün hale geliyordu. Ayrıca Moğollar vakitlerinin çoğunu avlanmak, atlarıyla ilgilenmek ve göç etmekle geçirmeye alışmışlardı, Memlük süvarilerinin ise usta askerler tarafından tam teşekküllü eğitim almış olma üstünlüğü vardı. Söz konusu üstünlüğü okçuluk talimi bağlamında düşünürsek; bir Memlük askerinin gün içinde avını kovalamakta olan bir Moğoldan çok daha fazla ok atarak bu husustaki kabiliyetini muazzam seviyeye taşımaya çalıştığı sonucuna varabiliriz. Memlükler belki hareket halindeki at üzerinden gruplar halinde düzgün atış talimi yapmıyorlardı, ancak onun yerine düşmanlarından daha 198 hızlı ve isabetli atış yapma meziyeti elde etmişlerdi.746 Moğol süvarileri atışlarında isabet kaydetmek için düşmana süratle yaklaşmak zorunda oldukları halde, Memlük okçuları sabit vaziyette duran atlarının üzerinden uzun mesafe atışlarında daha avantajlı durumdaydılar.747 Moğolların at ve sürat üstünlüğü ile muhasımlarını çevirme ve ortadan kaldırma gücüne karşı Memlükler seri ve isabetli atışlarıyla kuvvet dengesini kendi lehlerine değiştirebilme ve bu şekilde düşmanlarına üstünlük sağlama imkanına sahiptiler. Yani sabit duran Memlük okçu birlikleri, süratle ve nispeten isabetsiz atışlarla kendilerine yaklaşmakta olan Moğollara galip gelebilirlerdi. Hareket halinde olmayan okçuların, kendilerine saldıranlara ağır kayıplar verdirmesi daha kolaydı.748 Gelecek savaş, tecrübeli amatör savaşçılar olan Moğollar ile profesyonel Memlük birlikleri arasında cereyan edecekti. Memlük askerleri tıbâk adı verilen okul-kışla merkezlerinde her türlü düşmanı etkisiz hale getirmeye yönelik profesyonel askerî tahsil görmüşlerdi. Moğol askerleriyle hiçbir şekilde kıyaslanamayacak sportif bünyeleri ve fizikî kondisyonları, tüm el silahlarını maharetle kullanma kabiliyetleri bulunuyordu.749 Üstelik bu kalifiye askerler, harp sırasında toplanma ve dağılmayı seri şekilde gerçekleştirebilme vasfına sahiptiler.750 Hulâsa, iki ordunun esas kuvvetlerinin sayısı aynı olsa dahi askerlik kalitesi 746 Preiss’e (agm., s. 146) göre Aynicâlût Savaşı, Memlük okçu süvarilerinin aynı tarzda silahlanmış Moğol askerleriyle rekabet edebileceklerini ispat ettikleri bir savaştı. 747 J. M. Smith, “‘Ayn Jālūt”, s. 321-324. Kaldı ki Memlük saflarında bulunacak Türkmenler ve Hârizmliler de Moğol istîlâsı neticesinde Suriye’den Mısır’a gelmiş, göçebe hayat tarzı yaşamakta olan gruplardı. Moğollarla teçhizat ve harp usulü bakımından benzer koşullarda bulunduğunu düşündüğümüz bu gruplar, hareket halindeki atlarının üzerinde ok ve yay kullanan Moğollara karşı koyma hususunda pekala iş görebilirdi. Yani Memlük İslâm ordusunda da Moğol tarzı muharebeye hiç de yabancı olmayan birlikler mevcuttu. Sanıyoruz ki bu durum, Aynicâlût Savaşı’nda Memlük ordusunun okçuluk kalitesine bir miktar katkıda bulunmuştur. 748 Nitekim daha sonra 699/1299 senesinde Memlüklerle Moğollar arasında Hıms yakınlarında vuku bulan İkinci Hıms Savaş’ında Memlüklerin baskınına uğrayan Moğollar da buna mecbur olmuşlar ve aynı şekilde atlarından inerek kendilerini Memlük askerlerine karşı oklarıyla müdafaa etmek suretiyle Memlükleri geri çekilmeye mecbur etmişlerdir. Ancak bu durum Memlüklerin Moğollardan okçulukta daha mahir oldukları hakikatini değiştirmez. Zaten bu İkinci Hıms Savaşı’ndaki Moğol galibiyetinin asıl sebebi Moğolların sayıca üstünlüğü olmuştur. Bkz. Vassâf, age., s. 226; J. M. Smith, “‘Ayn Jālūt”, s. 324, 53 no’lu dipnot; ayrıca bkz. s. 325; Kâsım Abduh Kâsım, “Muhammed b. Kalavun”, DİA, XXX, 547. 749 Memlük askerleri bir bakıma kadim ve haşin bir harp geleneğinin ve seçkin süvari grubunun katılaşmış zihniyetini temsil ediyor, bineğe hâkimiyet, yay, kılıç, mızrak ve gürz gibi el silahlarının istimalindeki ustalığı her şeyden üstün tutuyordu. Bu da her bir Memlük süvarisini rakibi için tehlikeli hale getiriyordu. Bu harp mantığı Memlük Devleti’nin inkırazına değin devam etmiştir. Bkz. V. J. Parry, “İslam’da Harb Sanatı”, (trc. Erdoğan Merçil-Salih Özbaran), İÜ Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, Sa. 28-29, (İstanbul 1975), s. 204. 750 J. M. Smith, “‘Ayn Jālūt”, s. 325-326. 199 bakımından Memlükler, Moğollardan mukayese kabul etmeyecek derecede üstündüler.751 Okçuluk bakımından Memlüklerin üstünlüğe sahip olduğunu belirttik, bizce göğüs göğüse muharebede de Moğolların Memlükler karşısında galibiyet ihtimali çok zayıftı. Üzerinde durulmadan geçilemeyecek bir nokta da şudur: Bütün profesyonellikleri ve harp sanatındaki maharetlerinin yanı sıra, Memlük grupları ve özellikle Bahrî Memlükler için geçerli olup onlara muharebeyi kazanma gayreti veren husus, intikam ve kan dökücülük duygusuydu. Memlükler ekseriyetle Moğol istîlâsına maruz kalan Kıpçak steplerinden getirilmiş, aileleri Moğollar tarafından mahvedilmiş kimselerdi. Vâkıa onları yetiştirecek efendileri tarafından satın alındıktan ve eğitim dönemine girdikten sonra iyi bir hayat sürmüşlerdi. Üstelik - hizipleşmeler bir tarafa bırakılırsa- on senedir Mısır’daki hâkim güç onlardı. Ancak her şeye rağmen bu gençler hür kimseler iken Moğollar eliyle vatanlarından koparılmışlar ve köleliğe mahkûm edilmişlerdi. Memlük ordusunda bu macerayı yaşamış her bir fertte Moğollara karşı az veya çok asabî bir düşmanlık bulunduğunu tahmin etmek güç değildir. Buna Kıpçakların bünyesinde bulunan tabiî sertlik ve askerlik münasebetiyle aldıkları zorlu eğitim752 ilave edilince, fiziksel bakımdan 751 Amitai-Preiss (agm., s. 128; ayrıca bkz. Ergun, agt., s. 44-45), Yûnînî’nin (age., I, 360; ae., II, 115) Aynicâlût Savaşı’nda bulunan İlhanlı ordusu için “Tatar”, Muharrem 659/Aralık 1260 tarihinde gerçekleşecek olan Birinci Hıms Savaşı’nda bulunacak İlhanlı ordusu için “Moğol” kelimelerini kullanmasından hareketle; Aynicâlût’ta yer alan Moğol kuvvetlerinin İlhanlı hizmetindeki yardımcı kuvvetlerle takviye edilmiş oldukları ve bunun da Moğol ordusunun harp kalitesini düşürdüğü, Birinci Hıms Savaşı’nda ise tamamen Moğollardan müteşekkil bir kuvvetin Memlüklerle harbe tutuşmuş olduğu sonucuna varmıştır. Yani Preiss’e göre Aynicâlût’taki Moğol mağlubiyetinin muhtemel bir sebebi, Moğol ordusundaki yardımcı kuvvetlerin bu ordunun kalitesini düşürmesidir. Ancak Aynicâlût’ta Memlük İslâm ordusunda da çok sayıda gönüllünün bulunduğu hatırlanırsa bunun Moğol mağlubiyeti için geçerli bir mazeret olmayacağı anlaşılır. Yine Nuray Ergun’un Ayni Câlût Savaşı ve Neticeleri adlı tez çalışmasında (agt., s. 45) belirttiği üzere, adı geçen Birinci Hıms Savaşı’nda Moğolların başka milletlerin askerlerini kullanmaksızın ve dolayısıyla daha kaliteli bir orduyla savaş meydanına çıkmalarına rağmen kendilerinden sayıca az olan Memlüklere mağlup olmaları Preiss’in tezini çürütmektedir. Şu halde Memlük askerlerinin Moğol askerlerinden daha üstün ve kabiliyetli askerler olduklarını tartışmaya açmak dahi yersizdir. 752 Memlüklerin eğitim süreleri boyunca tıbâktan dışarı çıkamadıkları anlaşılıyor. Özellikle Bahrî Memlükler saltanatının ilk devirlerinde tahsil gören Memlük asker namzetleri içtimâî hayattan adeta tecrit edilmişlerdir. Bu şekilde halkla ihtilatı engellenen Memlükler, sadece hoşdâşlarıyla bir aradadırlar ve bu da onların bünyelerini ister istemez sertleştirmiştir. el-Melikü’n-Nâsır Muhammed b. Kalavun devrinde bunların haftada bir defa olmak üzere şehirde banyo yapmalarına ruhsat verilmişti. Makrîzî’nin (el-Hıtat, II, 213; ayrıca bkz. Rabie, agm., s. 154) ifadelerinden o zamana kadar böyle bir uygulama olmadığı anlaşılıyor. Demek istediğimiz, Memlüklerin sertliğini değerlendirirken onların aldıkları sıkı askerî tahsilin yanında bu “tecrit edilme” durumunu da hesap etmek gerekir. Topluma karışmayan, sürekli fiziksel sertlik ihtiva eden harp sanatlarıyla uğraşan ve zaten kölelik gibi zor bir 200 yeterli olduğu kadar ruhî yönden de harbe hazır, daha doğrusu istekli bir asker tablosu karşımıza çıkmaktadır ki; zaten Moğollar gibi bir düşmanla savaşa, ancak maneviyatı kuvvetli bir orduyla girilmesi gerekmektedir. Moğollar istîlâ boyunca sayısız mamur memleketi tedhiş ve terörle ele geçirmişlerdi. Özellikle Ortadoğu’daki birçok İslâm beldesi akıllara durgunluk veren Moğol korkusu sebebiyle mukavemet göstermeksizin teslim olmuştu. Fakat bu Kıpçak gençleri, aralarında ırken kurbiyet bulunan Moğollardan diğer kavimlerin korktuğu kadar korkmuyorlardı.753 Baybars ve genelde Bahrî Memlükler örneğinde görüldüğü üzere, askerî eğitimleri bu korkusuzluklarını pervasızlık seviyesine çıkartmıştı. Elbette bütün bunlara gazâcihâd kavramlarının tesirini ilave etmek lazımdır. Moğolların bünyesine nüfuz etmiş “cihan hâkimiyeti” fikrinin bir tezahürü olan dünyaya hâkim olma düşüncesine ve bu düşünce adına her türlü kan dökücülüğü mübah sayma vasfına, ancak Memlüklere özellikle Kutuz tarafından şiddetle telkin edilen gazâ ve cihâd mefkûreleriyle karşı koyulabilirdi. Cihâd kavramının ön plana çıktığı devirlerde müslümanların ne çetin düşmanlar olduğunu Bizanslılar, Haçlılar, Ermeniler ve Gürcüler pek iyi biliyorlardı; bunu bir kez de Moğollara kabul ettirmek lazımdı. Gerçi harpten kısa süre önce - Moğollarla savaşacak her orduda olduğu gibi- Memlük ordusunda da bir “Moğol korkusu” başgösterecek, bununla birlikte Sultan Kutuz’un çabası sonucu ordunun maneviyatı üst seviyelere çıkacaktır. 1.3. Sultan Kutuz’un el-Melikü’s-Sa‘îd ve el-Melikü’l-Eşref ile Muhâberesi el-Melikü’l-Muzaffer Seyfeddîn Kutuz, kumandası altındaki Memlük İslâm ordusuyla Kāhire’den ayrılması akabinde, Moğollara itaat etmiş Eyyûbî hükümdarları olan Hıms hâkimi el-Melikü’l-Eşref Mûsâ ile Banyas ve Subeybe hâkimi el-Melikü’s-Sa‘îd Hasan b. el-Melikü’l-Azîz Osmân’a elçi vasıtasıyla mektup gönderdi. Bu bilgiyi veren kaynaklarımızdan Nüveyrî, Sultan’ın bu elçi gönderme hayattan gelmiş olan Memlüklerin hoşdâşlarından başka dost, düşmanlarını yok etmekten başka hedef tanımamaları, böylece tabir caizse duygusal yönü zayıf birer harp makinesi haline gelmeleri tabiî idi. 753 Memlüklerin korkusuzluğu Cahen’in (Haçlı Seferleri Zamanında Doğu ve Batı, (trc. Mustafa Daş), Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2010, s. 286) dediği gibi Mısır’ın istîlâ edilen bölgelere coğrafî uzaklığından ve dolayısıyla Moğollarla hiç karşılaşmamış olmaktan değil, yine onun belirttiği Güney Rusyalı Türk yani Kıpçak olmaktan ileri geliyordu. 201 işini onun orduyla birlikte Sâlihiyye’ye varmasından evvel göstermektedir. 754 Sultan, Moğollara karşı harbetmek için kendilerinden muavenet istemekte ve Moğollara karşı tek vücut olma tavsiyesinde bulunmaktaydı. Sultan’ın maksadı eğer mümkün olursa bu iki müslüman hükümdarı kendi tarafına çekmek, mümkün olmazsa da en azından vuku bulacak savaşta onları tarafsız bırakmaktı. Kutuz’un elçisi evvelâ el-Melikü’s-Sa‘îd’in nezdine giderek Sultan’ın mesajını iletti. Ancak Moğol tahakkümü altında bulunmaktan rahatsızlık duymayan, bilakis Moğollara sadakat gösteren el-Melikü’s-Sa‘îd755 Kutuz’un mektubunun muhtevasını öğrendikten sonra gerek elçiye, gerekse elçiyi gönderen Sultan Kutuz’a ağır hakaretler etti; “Kim o çocukla ittifak edecek, onun itaati altına girecek yahut ona katılacakmış?!” şeklinde Sultan’ı küçümseyici sözler sarfetti. Elçi onun herhangi mâkul bir cevap vermesinden ümidini keserek bu kez el-Melikü’l-Eşref’in yanına gitti. el-Melikü’l-Eşref Hülâgû tarafından Bilâd-ı Şâm nâibi tayin edilmiş olup Dımaşk’a yerleşmişti. Ancak belki bu sıralarda kendi memleketi olan Hıms’a yahut İlhan tarafından idaresi kendisine teslim edilen bir başka mevkie dönmüştür. Çünkü Dımaşk’ta Moğol kuvvetleri bulunuyordu; elçinin onlara yakalanmadan Dımaşk’a girerek el-Melikü’l-Eşref’e mülaki olması, hele Kutuz’un Moğollara karşı ittifak teklifini ona iletmesi son derece müşküldü. Bu yüzden el-Melikü’l-Eşref Memlük elçisini huzuruna kabul ettiği sıralarda Dımaşk haricinde olmalıdır. Memlük elçisiyle başbaşa görüşen ve onu kendisi ile aynı seviyede bir sedire oturtan el-Melikü’l-Eşref, Kutuz’un mesajını dikkatle dinledi ve cevaben: “Seni gönderen efendinin önünde yer öp ve ona de ki; ben onun emrine amadeyim ve onunla beraberim. Onu bu dine yardım olarak ikâme eden Allâh’a hamdolsun.” 756 Bundan sonra el-Melikü’l-Eşref, Sultan Kutuz’a iletmesi için elçiye, kendisinin bir muharebe halinde Moğollardan yüz çevireceğini söyledi. Elçiye yüklü miktarda altın 754 Nüveyrî, age., XXIX, 302. Ancak günümüz araştırmacılarından Mervân Şeyh el-Ard (agm., s. 315) Sultan Kutuz’un Memlük İslâm ordusu Akkâ’da bulunduğu sırada mezkûr Eyyûbî hükümdarlarına elçi gönderdiğini söylemektedir. 755 Moğolların el-Bîre (Birecik) kalesini işgalleri sırasında kalede mahpus vaziyette buldukları elMelikü’s-Sa‘îd’in Hülâgû tarafından taltif edilerek kendisine Banyas ve Subeybe’nin iade edildiğini söylemiştik. Bkz. Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 48, 51; Yûnînî, age., I, 361. Bu yüzden o, İlhan’a sadık kalmıştı. 756 Bu ikinci cümle Nüveyrî (age., XXIX, 302) tarafından ilave edilmişe benziyor. Nüveyrî’nin, elMelikü’l-Eşref’in Sultan Kutuz’u tazim etmek maksadıyla onun gönderdiği elçinin önünde yer öptüğüne dair nakli ise kuşkusuz mübalağalıdır. 202 hediye eden el-Melikü’l-Eşref, -herhalde bizzat Sultan’ın huzuruna gelemediği içinözür de beyan ettikten sonra elçiyi uğurladı.757 Elçinin Memlük ordugâhına dönüş vaktini tespit edemiyoruz. Ancak gerek savaş sırasındaki hadiselere, gerek Sultan Kutuz’un savaş sonrasında bu iki Eyyûbî hükümdarına davranış biçimine bakılınca mezkûr cevapların savaştan önce Sultan’a iletilmiş olduğu anlaşılmaktadır. 2. Sâlihiyye’de Gerçekleşen Hadiseler ve Sultan Kutuz’un Emîrleri Cihâda Teşvik Eden Konuşması el-Melikü’l-Muzaffer Seyfeddîn Kutuz kumandasındaki Memlük İslâm ordusu yukarıda bahsettiğimiz fizikî ve ruhî vaziyette Kāhire’den ayrıldı ve Sâlihiyye’ye doğru yürüyüşe geçti. Kutuz’un planına göre burada ordu teftiş edilecek ve orduya sonradan katılacak birlikler beklenecekti. Ancak hareketten sonra orduda birtakım intizamsızlıklar, disiplinsizlikler görülmeye başlandı. Ordudan yer yer firarlar gerçekleşiyordu. Bu durumun önünü almak şarttı. Cihâd için hareket eden bir ordudan kaçmak hem en büyük günahlar arasındaydı, hem de cezasız kalmaması icap eden ciddi bir disiplin suçu teşkil ediyordu. Sultan Kutuz, ordudan ayrılarak geri gelmeyen ve bir yerlerde saklanan erlerin bulunması ve bunların sopa atılmak suretiyle cezalandırılması yönünde civardaki valilere emirler vererek disiplinsizliğin önüne geçmeye çabaladı.758 Nihayet Memlük İslâm ordusu Sâlihiyye’ye vararak burada kamp kurdu. Bu sırada Ramazân ayı girmiş bulunuyordu. Bunu, Hama Eyyûbî hükümdarı elMelikü’l-Mansûr Muhammed’in maiyetinde bulunan ve Sâlihiyye’ye kadar ona eşlik eden İbn Vâsıl’ın onunla birlikte bir akşam iftar yaptığına dair ifadelerinden anlıyoruz.759 Ancak el-Melikü’l-Mansûr büyük sofralar kurdurmak ve askerden ayrı olarak geniş bir meclis eşliğinde iftar yemeği yemek suretiyle seri harekete mecbur 757 Nüveyrî, age., XXIX, 302; İbn Haldûn, age., s. 1454. Şeyh Yûnînî (age., II, 312) bu haberleşmeyi daha kısa ve öz şekilde aktarmaktadır. Buna göre Sultan Kutuz el-Melikü’l-Eşref’in hakikatte hangi tarafa mâil olduğunu anlamaya çalışmış, onun içten içe Memlüklere taraftar olduğunu anladıktan sonra da bir savaş vukuunda Hıms askerleriyle Memlük askerlerinin birbirleriyle çarpışmaya girmeyecekleri üzerinde onunla görüş birliğine varmıştır. Diğer bazı kaynaklarımız da muayyen bir zaman vermeksizin el-Melikü’l-Eşref’in Moğollardan ayrıldığını ifade etmektedirler. Bkz. İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 214; Ebü’l-Fidâ, age., III, 205; İbnü’l-Verdî, age., II, 201; Ömerî, age., XXVII, 256; Aynî, age., V, 244. 758 İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 262; Makrîzî, es-Sülûk, I, 515; Aktan, “Sultan Kutuz ve AynuCalût”, s. 52. 759 İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 213. 203 bir ordunun kumandanlarının bulunmaması gereken hareketlerde bulunmuş olacak ki, Sultan Kutuz Atabekü’l-Asâkir Fâriseddîn Aktay’ı ona göndererek onu ikaz etmiş; “Bu günlerde sofra kurmakla zaman harcama, bilakis her askerine çantalarında taşımak üzere birer et parçası tevzi et, bu şekilde iftar etsinler. Sen de askerinle birlikte ol. Acele et, acele et!” diyerek onun oyalanmasına engel olmuştur.760 Sultan Kutuz Sâlihiyye ordugâhında emrindeki bütün kumandanları topladı ve harp mevkiinin yeri hakkında istişarede bulundu. Kumandanlarda genelde Sâlihiyye’de düşmanı karşılamaktan yanaydı.761 Zaten ümerânın en azından bir kısmı önceden beri Moğollarla doğrudan karşılaşmayı arzulamıyordu; bunlar Mısır’ın şark hudutlarına doğru bir operasyon gerçekleştirdikten ve Moğollara gövde gösterisi yaptıktan sonra ordunun Kāhire’ye dönmesini umuyorlar, Suriye’ye girmeyi hiç istemiyorlardı. Ordu Kāhire’den cihâd maksadıyla ayrıldığı halde şimdi ümerâdan birçok kimse Moğollarla karşılaşmaktan çekiniyordu. Bu durum askere de sirayet ederse Moğollar önünde ağır bir yenilgi almak işten bile değildi. Moğollar her geçen gün bir nahiyeyi yahut kaleyi işgal ediyor, halkını kılıçtan geçiriyorlardı. İhtimal ki Moğol vahşetine dair Şâbân ayı içerisinde sürekli gelen haberler emîrlerin maneviyatını bozmuş, onları düşmanla karşılaşmaktan çekinir hale getirmişti. Aslında onlar büsbütün haksız değillerdi; Moğolların Suriye’de saçtığı dehşet Suriyelileri Mısır’a ilticaya mecbur ettiği gibi762 Mısır ahalisinden birçok kimseyi de bu ülkeyi terke zorlamıştı. Moğollar Mısır, Hicâz, Yemen ve Mağrib haricinde istîlâ edilmedik İslâm ülkesi bırakmamışlardı. Yollar Hicâz’a ve Yemen’e kaçmakta olan müslüman kafileleriyle doluydu. Mısır’da bulunan Mağribliler de Mısır’ın tehlikede olması dolayısıyla ülkelerine dönmekteydiler. Mısır’dan başka gidecek yeri olmayan mağdurlar ise Bağdâd ve Haleb’deki toplu katliamların kendi başlarına da geleceğine kesin gözüyle bakıyorlar, endişe ve çaresizlik içinde bekleşiyorlardı. Moğol korkusu 760 İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 214; İbn Kesîr, age., XIII, 396; Aynî, age., V, 259; İbn Tağrîberdî, age., VII, 72. 761 Nüveyrî, age., XXIX, 303. 762 Sultan Kutuz’un Moğollarla mutlaka karşılaşmayı istemesinde Mısır’a gelen bu Suriyeli mültecilerin de rolü olmalıdır. Moğol mezâlimine görgü tanıklığı yapmış bu kimseler Memlüklerden imdat talebinde bulunuyorlar, Suriye’nin bir an evvel kurtarılmasını rica ediyorlardı. Bkz. Süyûtî, Hüsn, II, 38; Cenâbî, age., vr. 305b. 204 bu müslümanları kıpırdayamaz vaziyete sokmuştu.763 Ancak bilhassa asker arasında firarların görülmesi korkunun seviyesini gösteriyordu. Kutuz’un fikri, seri bir yürüyüşle bir an evvel Suriye’ye girmek ve Moğollarla burada karşılaşmaktı. Fikrini beyan ettiği vakit ümerâdan itirazlar yükseldi, ekseriyet Sâlihiyye’de kalmak ve burada Moğolların gelişine hazırlanmak arzusundaydı. Ancak “muharebe sürat işidir” düsturunu savunan, ordudaki firarlar ve emîrlerin isteksizliği dolayısıyla ortaya çıkan durumun vahametini müşahede eden Sultan Kutuz, hazır bulunan kumandanlara şu meşhur konuşmayı yaptı: “Ey müslüman emîrler! Nice zamandır Beytü’l-Mâl’den ekmek yediğiniz halde şimdi savaşmak istemiyor, çarpışmayı kerih görüyorsunuz. İşte ben Allâh’ın ve Resûlü’nün tâatine müteveccih olduğum halde, Allâh’ın kullarının üzerindeki belayı defetmeye gidiyorum. Sizden cihâdı tercih eden kimseler bana yoldaş olsun, bunu arzulamayanlar ise evlerine dönsünler. Yüce Allâh her işe muttalidir, herkesin yaptığından haberdardır. Müslüman kadınlarının namusuna gelecek halelin vebali ise harpten çekinip geride kalanların boynunadır!”764 Sultan’ın tesirli nutkuna rağmen o anda müspet netice alınamadı. Meclis bu şekilde dağıldı. Gece olunca Sultan Kutuz hazırlığını itmam edip -yanında muhtemelen sadece şahsî birliği olduğu halde- yürüyüşe karar verdi. Hareket için kösler vurduran Sultan, “Moğollarla tek başıma harbedeceğim” diyordu. İstişare sırasında Sultan’a muvafakat göstermeyen emîrler Sultan’ın ansızın Suriye’ye doğru yola çıkmaya hazırlandığını, Memlük İslâm ordusunun en iyi yetişmiş askerleri olan Bahrî Memlüklerin de ona uyduğunu görünce derhal birliklerini yürüyüşe geçirdiler ve Sultan’ın peşi sıra yola koyuldular.765 Sultan’ın ümerâ ile düşmanın karşılanacağı mevki hakkında istişaresi ve Sâlihiyye’den hareketi hakkında Nüveyrî biraz farklı malumat veriyor. Buna göre Sultan Kutuz emîrlerin Sâlihiyye’de Moğolları bekleme yönündeki görüşlerini 763 İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 213; İbn Tağrîberdî, age., VII, 71-72; Ğāmidî, age., s. 105; Şeşen, Salahaddin’den Baybars’a, s. 265. 764 İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 262; a. mlf., el-Cevherü’s-Semîn, s. 267; Makrîzî, es-Sülûk, I, 515; Sallâbî, age., s. 116-117. 765 İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 262; a. mlf., el-Cevherü’s-Semîn, s. 267; Makrîzî, es-Sülûk, I, 515. 205 zahirde kabul etmiş, ancak ertesi sabah kösler vurdurarak Suriye istikametinde çöle doğru hareket emri vermiş, istişarede alınan karara muhalefet ettiği halde hiç kimse Sultan’a itirazda bulunmamış ve her emîr kendi birliğini onun ardı sıra yürüyüşe geçirmiştir.766 Bu kaydın sıhhat derecesini tayin edemiyoruz. Ancak Sultan evvelâ emîrlere muvafakat etmiş; sonradan Sâlihiyye’de beklemenin askerde uyuşukluğa sebep olacağını, ordunun muharebe isteğini azaltacağını düşünerek fikir değiştirmiş olabilir.767 Belki de Sultan bu karar değişikliğini ümerâya tebliğ ettiği vakit kendisine emîrler tarafından itirazda bulunulmuş ve bunun üzerine de o, söz konusu konuşmayı yapmaya mecbur olmuştur. Sultan Kutuz’un Moğolları Mısır yerine Suriye’de karşılamak istemesinin nedeni üzerinde bir miktar durmak gerekir. İlk bakışta Memlük ordusunun müdafaa pozisyonunda bulunması mâkul bir hareket gibi görünebilir. Birlikler bu şekilde dinlenmiş ve kendi merkezlerine, Kāhire’ye yakın vaziyette düşmanı karşılamış olacaklardı. Moğollar ise uzun bir yol katetmiş olacaklar ve birçok zahmetle çölü aştıktan sonra bitkin vaziyette hasımlarının karşısına çıkacaklardı.768 Esasen harp mevkiini kendileri tayin etmeleri dahi Memlükler için başlı başına bir avantajdı. Ancak bu hareketin mühim dezavantajları da mevcuttu. Bir kere, yukarıda zikrettiğimiz gibi, beklemek orduların düşmanıydı. Sâlihiyye’de düşmanı beklemek Memlük İslâm ordusunun savaşma azmini azaltabilir, orduda rehavet ve bıkkınlık alâmetleri görülmesine sebep olabilirdi. İkincisi, cihâd kararının alındığı toplantıda da zikredildiği üzere, Memlükler mağlup olurlarsa iltica edecekleri bir mevki bulunmamaktaydı. Memlük ordusu müdafaaya karar verip de Mısır’da Moğolları bekleseydi, bir mağlubiyet halinde çölden başka hiçbir yere kaçma imkanı bulamayacaktı. Ancak Suriye’de bir mağlubiyet halinde Mısır’a doğru çekilerek ikinci bir harbe yahut en azından müdafaaya hazırlanma fırsatı bulunuyordu. Galibiyet halinde de aynı durum söz konusuydu; Suriye’de Moğol ordusunu yenmeleri Memlüklere düşmanlarını daha kuzeye atma, belki bütün bütün Suriye’den çıkarma fırsatı verecekti. Moğollara Mısır’da galip gelmek ise Moğolların en fazla 766 Nüveyrî, age., XXIX, 303. 767 Preiss, age., s. 37. 768 Preiss, age., s. 37-38. 206 Suriye’ye çekilmelerine sebep olacaktı.769 Üçüncü olarak Sultan Kutuz’un orduda Moğol casuslarının yahut en azından taraftarlarının mevcudiyetinden endişe ettiği akla gelmektedir. Moğolların Mısır’a gelmesini beklerken emrindeki askerin bu türlü yıpratıcı unsurların muhtemel telkinlerine kapılmaması için Sultan daha fazla beklemeyi uygun görmemiş olabilir. Bunlardan başka Kutuz’un, İlhan’ın nispeten az miktarda Moğol askerini Suriye’de bırakarak çekilmesi vesilesiyle Moğolların geçici zaafından istifade ederek bu Moğol kuvvetlerini imha etmeyi planladığını düşünebiliriz.770 Moğollara Azerbaycan’dan yahut İlhanlı tâbiiyetindeki herhangi bir bölgeden askerî destek gelmeden bu iş bitmeliydi. Ayrıca Suriye topraklarında ilerleyecek bir İslâm ordusu, bölgede inisiyatifi Moğolların elinden almış olacaktı.771 Hem farzımuhal Memlükler mağlup olsalar bile onların Mısır’dan Suriye’ye yürümelerinin bir süreliğine Moğolların Suriye’deki sivil müslüman halka yönelik katliamlarını geciktireceğini tahmin edebiliriz; zira muhtelif kalelerin ve beldelerin işgaliyle ve buralarda katliamlar gerçekleştirmekle meşgul Moğol birlikleri, Memlüklerin gelişiyle bu fena işleri bırakarak Memlük ordusuyla uğraşmak durumunda kalacaktı. Nitekim öyle olmuştur. Son olarak belirtilmesi gereken de şudur: Taarruz eden taraf psikolojik harpte üstünlüğü ele geçirmiş olacaktı, müdafi konumda bulunan bir ordunun maneviyatının bozulması daha kolaydı. Moğol istîlâsının en başından beri müslümanlar savunma savaşı yapıyorlardı, artık bu durumu değiştirmenin ve taarruza geçmenin vakti gelmişti. Yine Memlük İslâm ordusunun ve onların idarecisi mevkiini işgal eden el-Melikü’l-Muzaffer Kutuz’un zafere, müslümanların da bu zaferin haberini duymaya bir an evvel ihtiyaçları vardı. Bu gibi sebepler yüzünden harp için Suriye’ye doğru ileri harekâtta bulunma yönündeki görüşü, kanaatimizce Sultan Kutuz’un en isabetli görüşlerinden biridir.772 769 Preiss (age., s. 38) de aynı görüştedir. 770 Sultan Kutuz, Hülâgû’nun Ketboğa’yı bir miktar askerin başında Suriye’de bırakıp çekildiğinden haberdardı. Bkz. Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 576; a. mlf., Muhtasar, s. 41; İbnü’l-Fuvatî, age., s. 247; Zehebî, Düvelü’l-İslâm, II, 177; Aknerli Grigor, age., s. 36; Hândmîr, age., III, 252. 771 Preiss, age., s. 38. 772 Bütün bunlar haricinde Sultan’ın, Haçlıların elinde bulunan Suriye sahil kesimine yakın bir mevzii savaş alanı olarak düşündüğü tahmin edilebilir. Akkâ toprakları müslüman kuvvetlerinin olası bir mağlubiyette başka bölgelere intikali için emin bir bölgeydi. Bu konuda bkz. Sallâbî, age., s. 118. Bununla beraber evvelâ Haçlılarla bu hususu müzakere etmek gerekiyordu ki, bu da biraz ileride vuku bulacaktır. 207 Sultan’ın nutku hakkında da bir değerlendirme yapmak iktiza ediyor. Aslında bu konuşmanın emîrleri müteessir etmiş olduğunu tahmin etmek güç değildir. Sultan bütün samimiyetiyle cihâddan, Allâh ve Resûlü’ne itaatten ve müslümanların namusundan bahsediyor, kendilerini korkaklık, ahde vefasızlık, Beytü’l-Mâl’den haksız yere maaş alma ve müslümanların haremini putperestlerin ayakları altına atma ile itham ediyordu. Bununla birlikte emîrleri belki en ziyade rencide eden noktalardan biri, Sultan’ın, ümerânın kendisini terketmesi halinde tek başına Moğollarla çarpışmaya gireceğini söylemesiydi. Bütün bunlar Memlük ümerâsının kendilerini suçlu hissetmesine sebep olmuştu.773 Sultan Kutuz, bu hareketiyle müslümanların himayesi ve İslâm beldelerinin kurtarılması şeklindeki hedeflerin gerçekleşmesi için lazım olan azmin canlı bir örneği olarak maiyetine ders veriyordu. Kutuz’un Moğollarla alakalı her türlü meselede başından beri metin duruşu ve azmi, özellikle devamlı olarak askerlerini gazâya teşvik etmesi onu sadece Memlük sultanı olmaktan çıkarmakta, hadiselerin tam ortasında yer alan mühim bir unsur haline getirmekteydi. Ne olursa olsun Sâlihiyye’den ayrılmamak gerektiği fikrinde olan ve Sultan Kutuz’un Moğollardan çekinmekle itham ettiği grubun kimliğine gelecek olursak; ilk olarak bunların Moğolların önünden kaçarak Mısır’a gelmiş gruplardan bir grup, mesela Hârizmliler olduğu akla gelse de; biz Sultan’ın “Beytü’l-Mâl’in ekmeğini yeme” ile alakalı ifadelerinden hareketle bunların bir kısım Mu‘izziyye ümerâsı yahut Bahriyye haricindeki Sâlihiyye ümerâsı olduğunu düşünüyoruz. Moğollarla karşılaşmak için sabırsızlanan -başta Baybars el-Bundukdârî olmak üzere- Bahriyye ümerâsı ise hiç şüphe yok ki Sultan’ın seri yürüyüşle Suriye’ye girmeye ve Moğolları Suriye’de ezmeye yönelik arzusunun destekçileri mevkiindeydiler. Özellikle Baybars muharebe ile ilgili her mevzuda Kutuz’la görüş birliği halindeydi.774 Yine Sâlihiyye ümerâsından olup atabekü’l-asâkir mevkiinde bulunan ve her işte Sultan Kutuz’a muvafakat ettiğine şahit olduğumuz Fâriseddîn Aktay el-Müsta‘rib de herhalde Sultan’a muharebe yeri tayini meselesinde bir itirazda bulunmayanlar, bilakis onu destekleyenler arasındadır.775 773 Preiss, age., s. 37. 774 İbn Abdüzzâhir, age., s. 63; Preiss, age., s. 37. 775 Şeşen, Salahaddin’den Baybars’a, s. 267. 208 Sultan Kutuz hem yaptığı konuşmayla, hem de ibraz ettiği cesaretle emîrleri kendisine muvafakate mecbur etmiş ve onları tekrar cihâd ordusuna kazandırmıştı. Evvelce kendisine itiraz eden ümerânın niyetlerini düzeltmesi ve onlara gazâ bilinci aşılaması yönüyle el-Melikü’l-Muzaffer’in büyük bir idareci, İslâm’ın gazâ-cihâd ve vatan müdafaası yönündeki emirlerini icra etmeyi ulvî birer vazife telakki eden hamiyetperver bir kumandan olduğunu takdir etmek gerekir. Onun bilhassa son hareketi Moğollarla hesaplaşma hususunda kalplerdeki tereddütleri büyük ölçüde gidermişti. Memlük İslâm ordusu bu manevî hava içerisinde ve Ramazân ayı dahilinde776 Sâlihiyye ordugâhını terkederek çöle girmiş, kuzeye ilerliyordu; düşmanla Suriye topraklarında yüzleşilecekti.777 3. Memlük İslâm Ordusunun Aynicâlût’a Varmasına Kadar Vuku Bulan Hadiseler 3.1. Rükneddîn Baybars el-Bundukdârî’nin Öncü Kuvvetinin Başında İleri Gönderilmesi ve Gazze’de Moğollarla İlk Karşılaşma el-Melikü’l-Muzaffer Kutuz Sâlihiyye’den hareket etmeden evvel, görüşlerini değerli bulduğu ve savaş gücüne güvendiği Emîr Rükneddîn Baybars elBundukdârî’yi Memlük İslâm ordusunun talî‘a (öncü) kuvveti kumandanı tayin etmişti. Ordunun Sâlihiyye’den ayrılmasıyla beraber Baybars, yine Bahriyye’den olduğunu tahmin ettiğimiz bir miktar süvariyle birlikte ordugâhtan süratle ayrıldı. Aldığı emirler; düşman hakkında istihbarat toplamak ve muhtemelen asıl büyük karşılaşmaya giderken Memlük İslâm ordusunun yolunu düşman müfrezelerinden temizlemekti.778 Bunun için öncelikle ordunun yol güzergahında bulunan Gazze’ye ulaşmak ve burayı düşmandan emin hale getirmek gerekiyordu. Bu yüzden Baybars, Gazze’ye ilerledi. 776 Ordunun Sâlihiyye’ye varış tarihini Ramazân başları olarak tespit etmiş olmakla birlikte, Sâlihiyye’den Suriye’ye hareket gününü tam olarak tespit edemiyoruz. Ancak seri hareketle Suriye’ye girmek isteyen Sultan Kutuz’un Sâlihiyye’de birkaç günden ziyade beklemediği görüşündeyiz. 777 Nüveyrî, age., XXIX, 303. 778 Safedî, el-Vâfî, X, 208; Makrîzî, es-Sülûk, I, 515; Süyûtî, Hüsn, II, 39; a. mlf., Târîhu’l-Hulefâ, s. 720; Cenâbî, age., vr. 305b; Kopraman, “Baybars I”, DİA, V, 221. 209 Dımaşk havalisinde bulunan ve 15 Şâbân 658/26 Temmuz 1260’ta 779 Mercü Berğūs’ta Dımaşk müdafilerinin reisleri Nakîb Cemâleddîn b. es-Sayrafî el-Halebî ile Emîr Bedreddîn Muhammed b. Karaca’yı şehid ettiren Ketboğa, Baydara’yı da ileri karakol vazifesiyle Gazze’ye göndermiş780 ve kendisi Ba‘lebek’e gelmişti. Dolayısıyla Baybars’ın birliği Gazze’ye ilerlediği sırada Gazze Moğol tahakkümünde bulunuyordu. Bu sıralarda Baydara Memlük İslâm ordusunun Mısır’dan Suriye’ye ilerlemekte olduğunu, Memlük öncü birliğini teşkil eden savaşçıların Gazze’ye yaklaştığını öğrendi ve derhal Oğul Bek adlı bir ulağı Ketboğa’ya göndererek onu durumdan haberdar etti. Ketboğa ise cevaben “Yerinde kal ve beni bekle” demek suretiyle Baydara’ya kendisi yetişene kadar dayanması talimatını verdi.781 Baydara söz konusu talimatın gereğini hakkıyla yerine getiremedi. Gazze’de Baydara kumandasındaki Moğol ileri karakol kuvvetiyle karşılaşan Memlük kuvveti, doğrudan hücuma geçerek Moğollarla çarpışmaya girdi. Taraflar arasındaki vuruşma bir müddet devam etti ve nihayet Memlük öncü birliği, buradaki Moğol kuvvetlerini püskürterek Gazze yolunu emniyete almayı başardı. Baydara mağlubiyeti kabul ederek emrindeki kuvvetle birlikte firar etmiş, Âsî nehri kıyısına çekilmişti.782 Reşîdüddîn’in mekân ismi vermeksizin aktardığı bu çarpışmanın Gazze’de vuku bulduğuna şüphe yoktur. Zira Memlük kaynaklarından anlaşıldığına göre burası Memlük İslâm ordusunun yol güzergahında bulunuyordu, dolayısıyla Memlük öncü kuvveti öncelikle buraya sevkedilmişti. Gazze muharebesi, daha doğrusu çatışması hakkında kaynaklarımızdaki malumat son derece azdır. Meseleyi biraz daha aydınlatmak adına tahlile girişirsek, hadiseyi çok kısa fakat diğer kaynaklara nispetle daha belirgin olarak aktaran Reşîdüddîn’in bariz bir hata yaptığını görürüz. Müellif Gazze çarpışmasında İslâm kuvvetini idare eden kişinin bizzat Sultan Kutuz olduğunu söylemektedir. Ancak bunu kabul etmek mümkün değildir. Çünkü Kutuz’un Sâlihiyye’den hareketi hakkında bilgi veren kaynaklarımız, onun Gazze’ye 779 Hatırlanırsa bu tarih, bir görüşe göre Memlük İslâm ordusunun Kāhire’den ayrılma tarihidir. 780 İbn İyâs (age., I/I, 306) İlhanlı ordusunun öncülerinin Gazze’nin de ötesine giderek el-Arîş’e ulaştıklarını söylemektedir. Eğer bu doğruysa, Gazze’ye gönderilen Moğol birliği Mısır’a doğru keşif hareketlerinde de bulunmuş demektir. 781 Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 57-58; Mîrhând, age., V, 1128. 782 Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 58; Mîrhând, age., V, 1128. 210 Baybars’ı gönderdiğini ifade etmektedirler. Bu durumda esas orduyla arkadan gelmekte olan Sultan’ın, öncü kuvvete kumanda eden Baybars’tan evvel adı geçen mevkie ulaşması ihtimali yoktur. Baybars’ın Gazze’ye intikalinden bahseden Memlük tarihçileri ise buradaki Moğol kuvvetinin Memlük öncülerini görünce gece karanlığından istifadeyle çekildiğini belirtiyorlar.783 Görüldüğü üzere Memlük kaynakları Gazze’de her iki tarafın öncü birliği arasında bir silahlı çatışma meydana gelmediği görüşündedirler. Ancak rivayetleri birleştirmemiz halinde daha sağlıklı bir neticeye varabileceğimizi düşünüyoruz. Buna göre; Sultan Kutuz düşmanla karşılaşmak maksadıyla Gazze’ye önden ve bizzat gitmemiş, o Memlük İslâm ordusunun asıl kalabalık kuvvetine kumanda eder vaziyette arkadan yürümekte iken, öncüler Baybars’ın kumandasında Gazze’ye varmıştır. Gazze’de düşman kuvvetiyle karşılaşan Baybars ve maiyeti bir çarpışmaya girmişler, buradaki Moğol kuvvetine kumanda eden Baydara -Ketboğa’nın sebat etmesi yönündeki emrine rağmen- Memlük birliğine galebe çalma ihtimalinin olmadığını anlayarak kısa süren bir mukavemetten sonra Gazze’yi terketmiş ve Memlük öncü kuvveti Gazze’yi ele geçirmiştir. Biz, Gazze’de kesinlikle bir çarpışmanın cereyan ettiği fikrindeyiz. Zira Moğol ileri karakol birliklerinin kumandanlığı gibi mühim bir mevkide bulunan Baydara, üstelik Ketboğa’nın kati emrine rağmen savaşmaksızın bölgeden çekilmiş olamaz. Böylesi bir durumda Moğol ordusu mensuplarının “üstlerine kayıtsız şartsız itaat etme” şeklindeki meşhur prensibi ve yine bu ordunun demirden disiplini yok hükmüne geçerdi. Ayrıca bu durum Baydara ve kuvvetlerini birer korkak derekesine düşürürdü. Oysa Moğol istîlâsının ilk dönemlerine ait en kıymetli malumatı bize veren İbnü’l-Esîr’in nakline göre Moğolların yenilmesi olası bir durumdu, kaçmaları ise böyle değildi.784 Bunlardan başka, Gazze’de ilk kez Memlük ve Moğol birlikleri karşı karşıya gelmişlerdi. Her iki tarafın da ilk defa olarak karşılaştığı düşmanıyla silahlı temas kurması ve onun askerî kabiliyetini bir dereceye kadar ölçmesi gayet mâkul, hatta vaziyete tarafların gözüyle bakarsak gerekliydi. Dolayısıyla bizce Gazze’de Memlükler ve Moğollar bir çarpışmaya girmişler, Moğollar ilk safhada bir miktar 783 İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 262-263; a. mlf., el-Cevherü’s-Semîn, s. 267; Makrîzî, esSülûk, I, 515. Yalnız bu gece karanlığı bahsi Makrîzî’nin kaydında yer almamaktadır. 784 İbnü’l-Esîr, age., XII, 351. 211 sebat etmişlerse de Memlük taarruzunun ani şekilde gerçekleşmiş olmasının dezavantajı ile kırılmaya başlamışlar ve Baydara büyük ihtimalle kuvvetlerini daha fazla ezdirmemek için gece karanlığını kullanarak Âsî Nehri kenarına çekilmiştir. Buradan hareketle çarpışmanın Memlük öncülerinin yaptığı bir gece baskını dolayısıyla gerçekleştiği de düşünülebilir. Gazze çarpışmasında Baydara’nın bulunmadığını ima eden rivayeti de tekrar gözden geçirmek gerekir. İbn Dokmak, bu çarpışmaya ve akabinde Kutuz’un asıl Memlük ordusuyla birlikte Gazze’ye ulaştığına dair haberlerin Ketboğa ve Baydara’nın kulağına geldiğini söylüyor.785 Bununla birlikte Baybars’ın emrindeki öncülerin Gazze’ye sevkedildiği yönündeki kesin bilgiyi, Reşîdüddîn’in Baydara’nın Memlüklerle bir çarpışmaya girdiği yönündeki kaydıyla beraber ele aldığımızda, Baydara’nın çarpıştığı grubun Baybars kumandasındaki birlik olduğunu, yani Baydara’nın bizzat bu çarpışmada yer aldığını ve hadisenin de Moğol kuvvetleriyle ilk kez karşılaşılan Gazze’de cereyan ettiğini kabule mecbur oluyoruz.786 Hulâsa; bizce Memlük ve İlhanlı kaynaklarının haber verdiği ilk Memlük-Moğol karşılaşması, bu Gazze çarpışmasıdır. Son olarak Baydara’nın elinin altında bulunan askerin, evvelce onun emrine verilmiş olan ve mevcudunu 2000 kişi olarak tahmin ettiğimiz Moğol kuvveti olduğunu düşündüğümüzü de belirtelim. Rükneddîn Baybars, bu galibiyet haberini ve Gazze’nin müslüman kuvvetince teslim alındığı müjdesini geriden gelmekte olan Sultan’a iletti. Bu Gazze çarpışması Memlüklerin Moğollarla ilk imtihanıydı. Zaten şecaatiyle meşhur Bahrî Memlükler bir tarafa, bu hadisenin Memlük İslâm ordusunda bulunan pek çok kimsenin moralini yükselttiği şüphesizdir. Harpte doğru zamanda ve yerinde hareket etmenin düşmanı konuşlandığı mevziden söküp atma sonucunu doğuracağı bu vesileyle anlaşılmış oldu. Bu ilk galibiyetten kısa süre sonra Sultan ve Memlük ordusu da Gazze’ye ulaştı. Sultan Kutuz ordusunu istirahat ettirmek ve artçıların da ana orduya 785 İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 263; a. mlf., el-Cevherü’s-Semîn, s. 268. 786 Meseleyle ilgilenen muahhar tarihçilerin ekserisinin tespit ve görüşleri de bu yöndedir. Bkz. Grousset, age., s. 366; Runciman, age., III, 264; Demirkent, age., s. 228; Humphreys, age., s. 471; Roux, age., s. 355; Aktan, “Sultan Kutuz ve Aynu-Calût”, s. 52; Özaydın, “Aynicâlût Savaşı”, DİA, IV, 275; ayrıca bkz. Ergun, agt., s. 38. Amitai-Preiss (age., s. 38) ise Gazze karşılaşmasının tam olarak nasıl gerçekleştiğini öğrenmenin ve oradaki söz konusu durumlar hakkında kesin yargılarda bulunmanın güçlüğünü ifade etmektedir. 212 yetişmelerini sağlamak maksadıyla bir gün787 Gazze’de kaldı. Ertesi gün ise Memlük İslâm ordusu kuzeye doğru tekrar hareket emri aldı ve Haçlıların elindeki Akkâ topraklarına doğru yola çıkıldı.788 3.2. Memlük İslâm Ordusunun Haçlı Topraklarından Geçmesi ve Haçlıların Moğollara Karşı Tavrı Bundan sonra el-Melikü’l-Muzaffer Kutuz, sahil boyunca kuzeye doğru ilerledi. Akkâ Haçlılarının bölgesine giriliyordu. Sultan Moğollarla büyük bir harbe girişmeden evvel arkasını sağlama almak istiyor, bu maksatla Haçlılarla bir mülakat gerçekleştirmeyi diliyor ve Filistin’in iç bölgelerine nispetle daha emniyetli olan sahil şeridinden ayrılmıyordu. Memlük İslâm ordusunun Akkâ civarına vasıl olduğu haberi şehre ulaştığı vakit Haçlı murahhaslarından oluşan bir heyet şehirden çıkarak Sultan Kutuz’un ordugâhına geldi. Bunların yanında Sultan’a takdim edilmek üzere Akkâ’daki efendileri tarafından hazırlatılmış birçok kıymettar armağan bulunuyordu. Efendilerinin dostluk temennilerini iletmek üzere huzuruna gelen elçileri Sultan Kutuz iyi karşıladı ve onlara hilatler giydirdi. İslâm kaynaklarının aktardığına göre Haçlılar sadece iyi niyet gösterisinde bulunmuyorlar, Moğollarla karşılaşmak üzere Filistin arazisinde ilerleyen Memlük ordusuna takviye kuvvetler sağlamayı da taahhüt ediyorlardı. Ancak Sultan Kutuz bunu kabul etmedi, onlara teşekkür etmekle iktifa etti. Onun yerine Haçlılardan tarafsız kalmalarını, Memlük İslâm ordusunun lehinde veya aleyhinde herhangi harekette bulunmamalarını istedi ve buna dair elçilerden efendileri adına yemin aldı. el-Melikü’l-Muzaffer Kutuz’un kendisi de şu yemini ediyordu: “Şânı yüce olan Allâh’a ve onun ulu Peygamber’ine yemin olsun ki; eğer sizden tek bir süvari yahut yaya bizi takip edecek, İslâm askerine en ufak rahatsızlık verecek olursa Tatarlardan evvel sizinle harbederim!” Bu sözleri duyan her bir Haçlı reisi, Sultan’ın sözlerini ve Haçlılardan talebini kendi topraklarının 787 İbn Dokmak’a (el-Cevherü’s-Semîn, s. 267) göre iki gün. 788 İbnü’l-Furât, age., I, 51; ae., II, 42; İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 263; a. mlf., el-Cevherü’sSemîn, s. 267-268; Makrîzî, es-Sülûk, I, 516; İbn Tağrîberdî, age., VII, 72-73; Preiss, age., s. 38; Ergun, agt., s. 38. 213 halkına mektuplarla bildirdiler. İslâm ordusu herhangi bir tacize uğramaksızın Haçlı topraklarından geçip gidecekti.789 Hadiseyi nakleden bazı Memlük kaynakları, Sultan Kutuz’un yanına gelen heyette Haçlıların krallarının (mülûk) da bulunduğunu790 söylemektedirler. Ancak “melik (kral, hükümdar)” tabirinin eskiden beri İslâm kaynaklarınca kont, baron vs. mukâbili bir kelime olarak da kullanıldığını biliyoruz. Dolayısıyla Sultan’la görüşen heyette bazı Haçlı baronlarının da yer aldığı kabul edilebilir. Yine bir Memlük kaynağı, İbn Abdüzzâhir, müslüman emîrlerden oluşan bir heyetin de Akkâ’ya gönderildiğini söylüyor. Akkâ’daki hadiselerin daha ziyade Rükneddîn Baybars elBundukdârî ile alakalı kısmından kısaca bahseden İbn Abdüzzâhir, Sultan Kutuz’un Akkâ şehri civarında Haçlı elçileriyle görüşmekte olduğu esnada Atabekü’l-Asâkir Fâriseddîn Aktay el-Müsta‘rib riyasetinde küçük bir Memlük grubunun da şehre gönderildiğini nakletmekte ve bu vesileyle ilginç bir anekdotu aktarmaktadır. Müellifimizin bizzat Fâriseddîn Aktay’dan işittiğine göre Akkâ’yı görmek ve dolaşmak isteyen Rükneddîn Baybars el-Bundukdârî de kendisini gizlemiş ve şehre giren bu gruba dahil olmuştu. Memlük kumandanları şehri dolaşmakta iken Haçlılardan bir grup onlara yanaşmış ve “Ey müslümanlar, o kişi (Baybars) aranızda mıdır, bize gösteriniz” demişlerdi; Mansûra’da Haçlıları mahveden kumandanı merak ediyorlardı.791 Sultan Kutuz’un bu güzergahı tercih etmekten ve Haçlılara karşı sergilediği söz konusu tavırlardan maksadı, aynı anda iki düşmanla birden uğraşmamaktı. Moğollar zaten yeterince güçlü düşmanlardı; bir de gerek müslümanları iyi tanıyan ve onların güçlü ve zayıf yönlerine vakıf olan, gerekse bölgeyi Moğollardan çok daha iyi bilen Haçlılarla uğraşmak lüzumsuzdu. Sultan bunu yaparken de bir Moğol 789 İbnü’l-Furât, age., I, 51; ae., II, 42; İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 263; a. mlf., el-Cevherü’sSemîn, s. 268; Makrîzî, es-Sülûk, I, 516. 790 “ملوكها والتقاه “Bkz. İbnü’l-Furât, age., I, 51; İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 263; a. mlf., elCevherü’s-Semîn, s. 268. 791 İbn Abdüzzâhir, age., s. 63-64; Şeşen, Salahaddin’den Baybars’a, s. 267; a. mlf., Haçlılar Önünde Sultan Baybars, s. 22. Haçlı kaynaklarına göre de Memlük birlikleri Akkâ haricinde bulunan meyve bahçelerinde konakladıkları esnada Baybars ve diğer bazı Memlük emîrleri Haçlılar tarafından şeref konuğu olarak davet edilerek şehirde ağırlanmışlardı. Şehri beğenen ve ani bir baskınla buranın fethinin mümkün olduğunu müşahede eden Baybars, fikrini gizlice Sultan Kutuz’a beyan ettiyse de Kutuz buna yanaşmadı. Öncelikle Moğolların bertaraf edilmesi gerekiyordu, onlar mağlup edilmediği sürece hristiyanlar intikam tedbirleri alabilirlerdi, bu da Müslümanları güç durumda bırakırdı. Bkz. Runciman, age., III, 265. 214 taarruzuna maruz kalmamak için Filistin içlerinden kuzeye ilerlemek yerine sürekli deniz kıyısını takip etmiş, Karmel Dağı’nın da etrafını deniz kenarından dolanarak Hayfa yolundan Akkâ civarına ulaşmıştı.792 Akkâ Haçlılarına karşı tavrı, el-Melikü’l-Muzaffer Kutuz’un büyük bir siyâsî lider ve kumandan olduğunun delilidir. O, ordusunu daha fazla yormaksızın Sâlihiyye’den sonra kuzeydoğu istikametinde yola devam edebilir ve Moğollarla bir an evvel, belki de Güney Filistin’de karşılaşmayı tercih edebilirdi. Ancak uzun süredir Moğollarla karşılaşma hususunda acele etmesine rağmen, Haçlıların Moğollarla muhtemel bir ittifakının önüne geçmek için Akkâ’ya yönelmişti. Daha kuzeyden Filistin’e giren Sultan, bu şekilde Ketboğa’nın ikmal yollarını kesmeyi de hedefliyordu.793 Sultan’ın Haçlı topraklarına yönelmesinin ve onlarla mezkûr anlaşmayı yapmasının bir başka sebebi, belki de Akkâ bölgesini Memlük İslâm ordusunun bozgun halinde çekilmesi durumunda geçebileceği emniyetli bir geçiş mevkii haline getirmekti. Aynı durum müslümanların zafer kazanması halinde de geçerliydi; mağlup Moğol kuvvetleri çok küçük bir ihtimal de olsa Akkâ tarafına yönelir, Dımaşk yolunun galip İslâm ordusu tarafından kapatılması halinde kuzeye Akkâ topraklarından geçerek gitmeye kalkarlarsa müslümanlar da Haçlıların en ufak tacizine uğramaksızın düşmanlarını bu havalide kovalamaya devam edebilirlerdi. Sultan’ın bu sonuncusunu hesaplayıp hesaplamadığını bilmiyoruz, ancak bunu da ihtimaller arasında zikretmiş olalım. Akkâ’daki mülakatla ilgili bir Haçlı kaynağına 794 dayandırılan malumat, Memlük tarihçilerinin verdiği malumatla çelişmektedir. Bu kaynakta Sultan Kutuz’un Haçlılardan askerî yardım istediğine dair bir rivayet mevcuttur. Buna göre Sultan, Ketboğa’nın ikmal yolunu tehdit için Akkâ arazisinden geçme izni almak üzere buraya gelmiş, şehre bir heyet göndererek Haçlılardan askerî yardım ve zahîre talebinde bulunmuştu. Bu talepleri değerlendirmek maksadıyla baronlar toplanmışlar ve evvelâ Memlük ordusuna birkaç birlik göndererek onlara askerî destek sağlamak hususunda karara varmışlardı. Ancak Töton şövalye tarikatının büyük üstadı olan Hanno von Sangershausen’in ikazı neticesinde bu yardımdan vazgeçildi. Kilikya 792 J. M. Smith, “‘Ayn Jālūt”, s. 326. 793 Runciman, age., III, 265. 794 Rothelin yazması. Bkz. Runciman, age., III, 265, 33 no’lu dipnot. 215 Ermeni Krallığı topraklarında Töton tarikatinin arazileri bulunuyor ve ihtimal ki Hanno, Ermeni kralı I. Hetum’un izlediği Moğol yanlısı politikayı tasvip ediyordu. Ona göre Müslümanların Moğollara galip gelmesi onları iyiden iyiye şımartabilir ve Haçlıların Müslümanlara askerî yardım yapmış olmaları da buna katkı sağlamış olurdu. Neticede Memlük ordusuna askerî birlik verilmedi, ancak bir miktar zahîre desteği sağlandı ve Akkâ topraklarından serbest geçiş müsaadesi verildi. Buna mukabil Memlükler de ganimet alınacak Moğol atlarını Akkâ Haçlılarına ucuza satma vaadinde bulunuyorlardı.795 Biz her iki tarafın, Sultan Kutuz’un Haçlılardan askerî birlikler isteyip istemediğiyle alakalı rivayetlerini mukayese ederek, Memlük kaynaklarında yer alan rivayetin hakikate daha yakın olduğu kanaatine vardık. İyi düşünüldüğünde elMelikü’l-Muzaffer Kutuz’un, Memlük ordusunda Haçlı askeri barındırmak istemeyeceğinin açık olduğu ve bunun için fazlasıyla geçerli birkaç nedeninin mevcudiyeti anlaşılır. Bir kere Kutuz kalitesinde bir kumandan, bir düşmanına karşı yürürken bir diğerinin askerini kendi ordusunda istihdam etmekten çekinirdi. Akkâ Krallığı’nın Moğollardan uzak durmaya çalıştığı malumdu; ancak dengeleri alt üst edecek gizli anlaşmalar yapılmış olabilirdi. Kutuz’un emrine verilecek Haçlı kuvvetlerinin muharebe esnasında Ketboğa’nın safına geçmeleri Müslümanlar için felaket olurdu. Sultan, bu riski alamazdı. Yine Akkâ’dan alınacak bir Haçlı kuvvetinin, Memlük İslâm ordusunun muharebede tatbik edeceği harp taktiğinin neresinde yer alacağı gibi bir problem bulunuyordu. Memlük ve Haçlı muharebe usulleri çok farklıydı, doğru zamanda doğru mevzide bulunmamak yahut doğru hamleyi yapmamak mağlubiyete sebep olabilirdi. Kaldı ki atlarını ve süvarilerini ağır zırhlarla donatan Haçlıların, daha ziyade okçu süvarilerden müteşekkil Moğol kuvvetlerine karşı Memlük ordusuna büyük bir fayda sağlayabileceği şüpheliydi. Sultan hem intikal hususunda, hem de muharebe usulü noktasında Haçlı askerlerine itimat etmemiş olmalıdır. Üstelik Sultan Seyfeddîn Kutuz büyük emekler sarfederek Moğollara karşı girişilen bu harekete “cihâd” kisvesi giydirmiş, gelecek savaşın İslâm’ın ve bütün Müslümanların halini ve istikbalini doğrudan alakadar ettiğini ifade etmek suretiyle emrindeki orduyu defaatle gazâya teşvik etmiş ve Memlük 795 Runciman, age., III, 265; ayrıca bkz. Demirkent, age., s. 228. 216 ordusunu gerek profesyonel askeri ve gerek gönüllüsüyle mücâhid bir kuvvet, bir “İslâm ordusu” haline getirerek yürütmüştü. Orduda yer alacak gayrımüslim unsurlar ise cihâda gittiğine kesinlikle inanmış Memlük askerinin maneviyatını bozabilir, onun açısından muharebeyi amaçsız hale getirebilirdi. Dinî hamiyet ve hamâset hisleri asırlardır İslâm ordularının kazandığı zaferlerin belki en başta gelen sebepleriydi. Müslüman askerler esbabın tamamen sukût ettiği ve mağlubiyetin muhakkak göründüğü anlarda sadece bu hislerine yapışarak büyük muzafferiyetlerin mimarları olmuşlardı. Bu hisse en fazla ihtiyaç duyulan şu anda ise Kutuz’un ordudaki manevî havayı bozmaya hiç niyeti olamazdı. Şu halde Kutuz’un Haçlılardan askerî yardım istemediği, ancak onlardan belki bir miktar iaşe talebinde bulunmasının mümkün olduğu kanaatindeyiz. Bütün bu vaziyete bir de Haçlılar cephesinden bakalım. Akkâ Haçlıları kalabalık bir Müslüman ordusuyla yüz yüze gelmişlerdi, o durumda bir karar vermeleri gerekiyordu: Ya hiç tanımadıkları, çok uzak memleketlerden gelerek Ortadoğu’yu birbirine katan, bu topraklarda uzun bir süreç neticesinde Müslümanlarla Haçlılar arasında kurulmuş siyâsî-askerî dengeleri bozmaya başlayan, bununla birlikte önünde durulmaz ve devletlerin ancak kendilerine tâbi oldukları takdirde varlıklarını sürdürebildikleri Moğollardan yana tavır koyacaklar, ya iki asra yakındır aynı coğrafyada bulundukları ve bir dereceye kadar anlaşmayı ve birlikte yaşamayı öğrendikleri, bu coğrafyanın eski ve asıl sakinleri olan Müslümanlar lehinde bulunacaklar, yahut tarafsız kalacaklardı. Aslında birinci şıkkın tercihi Haçlılar açısından çok da mevzubahis değildi. Çünkü etraflıca düşünüldüğünde bölgede Müslümanlarla Haçlılar arasında -her türlü çatışmayla birlikte- kuvvetli ticârî bağlar teşekkül etmişti. Moğolların Memlüklere galebesi bölgede sadece Moğolların sözünü geçirecek, Haçlılar ister istemez Moğol boyunduruğunda bulunacaklardı. Ayrıca Haçlıların İslâm medeniyetine bakışı değişeli çok olmuştu; “barbar”, Haçlılar nazarında Müslümanlar için artık doğru kelime değildi. Haçlılar, Müslümanlarla düşmanlıklarını devam ettirmekle birlikte, onları kendilerinin ait olduklarını hissettikleri bir medeniyetin öteki kolu olarak görmeye başlamışlardı.796 Moğollara gelince, asıl barbarlık tavsifi onlara yakışmaktaydı. Onların kendilerini 796 Cahen, Haçlı Seferleri Zamanında Doğu ve Batı, s. 286. 217 yüceltecek ve sadece kendi işlerine yarayacak hukuku gözettiklerini, bunun haricinde hiçbir kavmin hukukuna riayet etmediklerini Haçlılar pekala işitmişlerdi. Hem Müslümanlar Hz. Îsâ’yı (AS) Mesîh biliyorlar, ona hürmeti dinî bir vazife telakki ediyorlardı. Moğollar ise putperesttiler, sadece çıkarları uyuştuğu müddetçe hristiyan hâmisiydiler. Belki Moğol taraftarı olan hristiyanlar dönemin süper gücü olan Moğolları kendilerine yakın görmek için onların hanlarının hristiyan olduğuna kendilerini inandırmaya çalışıyorlardı.797 Oysa gerçekte Moğollar için Moğolluk, herhangi bir inanışa mensubiyetten önce geliyordu.798 Yine Moğol hanları Papa’ya hakaret ediyorlar, onun hristiyanlığı kabul yönündeki teklifiyle alay ediyorlar, onu ayaklarına çağırıyorlar ve hatta tehdit ediyorlardı.799 Bu bakımdan Moğollara karşı sessiz fakat olumsuz bir tavır koyan Akkâ Haçlılarının, Şark hristiyanlarından çok daha mantıklı ve geniş görüşlü davrandıkları görülmektedir. Suriye sahillerindeki Haçlıların Moğollar aleyhinde tavır takınmak için başka sebepleri de vardı. 658/1260 ilkbaharında, yani el-Melikü’l-Muzaffer Kutuz ile ordusu Akkâ önlerine gelmeden birkaç ay evvel Haçlılar ve Moğollar arasında çarpışmalar cereyan etmişti. Akkâ Haçlıları, Antakya Prinkepsi ve Trablus Kontu VI. Bohemond’un, kayınpederi Kilikya Ermeni Kralı I. Hetum vasıtasıyla Moğollara kayıtsız şartsız tâbiiyetini Latin kilisesi ve hristiyanlığı için zillet ve rezalet addetmekle birlikte800 Moğolları kızdırmamaya da dikkat ediyorlardı. Yine de Sayda ve Beaufort hâkimi Baron Julien de Sidon’un düşüncesiz hareketlerine engel olamadılar. Julien, Ermeni Kralı Hetum’un diğer bir damadı olmakla beraber VI. Bohemond’un yaptığı gibi Moğollara itaat noktasında kayınpederine muvafakat 797 Güyük’ün yanında devamlı rahipler ve otağının önünde de bir kilise bulundurması sebebiyle sarayında bulunan kimseler dahi onun kesinlikle hristiyan olduğuna inanıyorlardı. Bkz. Carpini, age., s. 131. 798 Batu’nun oğlu hristiyan Sartak’ı ziyaret eden Wilhelm von Rubruk (age., s. 56), Sartak’ın hristiyanlıkla anılmaması gerektiği yolunda onun adamları tarafından ikaz edilmişti: “(...) şehzademizin hristiyan olduğunu söylemeyin. O bir hristiyan değil Moğoldur.” 799 Güyük, Papa IV. Innocentius’un mektubuna şu üslupla cevap vermişti: “…Eğer bizimle barış yapmak istiyorsanız, sen yani Papa, diğer imparator ve krallar… derhal bana gelip… barış şartlarında anlaşmamız gerekir… Mektubunun bir cümlesinde hepimizin vaftiz edilerek hristiyan olmamız gerektiğini belirtiyorsun. Buna kısa olarak cevabımız şudur ki, bunu nasıl yapacağımızı anlamadık. Ayrıca mektubunda insanları, özellikle daha çok Macaristan, Polonya ve Moravya’daki hristiyanları kılıçtan geçirmemizin seni üzdüğünü ve hayrete düşürdüğünü yazmaktasın. Buna olan cevabımız ise bundan ne demek istediğini anlayamadığımızdır… Bizler Tanrı’ya taparız ve onun gücü ile doğudan batıya bütün dünyayı tarümar edeceğiz.” Bkz. Carpini, age., s. 20-21. 800 Papalık daha da ileri giderek Moğollara desteği yüzünden VI. Bohemond’u aforoz etmişti. Bkz. Preiss, age., s. 39. 218 gösterme niyetinde değildi. O, Müslümanlar ile Moğollar arasındaki harp ortamından istifade ile Beaufort’tan Bikā‘ bölgesine doğru bir akın gerçekleştirmişti. Moğolların Suriye kumandanı Ketboğa için bu kabullenilemez bir durumdu. Zira Moğollar işgal ettikleri mevkilerin hâkimiyetini ya tümüyle ellerinde tutarak buralarda istikrarı temin etmeyi, bu mümkün olmazsa da bu bölgelerde canlı kimse bırakmamayı itiyat edinmişlerdi. Ketboğa Moğol sınırlarının bu uç noktasında hiçbir huzursuzluğa izin veremezdi. Bu yüzden derhal yeğeni kumandasında bir birliği Julien üzerine sevketti. Ancak Julien kendilerinden imdat talebinde bulunduğu komşu baronlarla birlikte bu Moğol birliğini pusuya düşürdü, bu arada Ketboğa’nın yeğeni öldürüldü. Moğollara harp ilan edercesine yapılan bu saldırıya ilaveten kendi kanından birinin öldürülmesi, Ketboğa’nın öfkelenerek daha büyük kuvvetleri Julien de Sidon’a ait Sayda’ya801 taarruz ettirmesi neticesini verdi. Haçlı kenti Sayda baştan başa yağma edildi ve Moğollar burada 300 kadar esir aldılar. Sahilde bulunan kule ise Sûr’dan yola çıkan Ceneviz gemilerinin yardımıyla Moğolların eline düşmekten kurtulmuştu.802 Beyrut lordu II. Jean d’Ibelin de çok geçmeden Templier şövalyeleriyle birlikte Celîle’ye bir akın yaptıysa da Moğol kuvvetleri onların bu akınını başarısızlığa uğrattılar.

Haçlılar bölgedeki dengeleri yerinden oynatan Moğollardan evvelce de hazzetmiyorlardı. Bununla birlikte Suriye sahillerinde bulunan Haçlıların Ketboğa’ya hediyeler takdim ettiğini görmüştük. Bu Haçlılar Moğolların Suriye kumandanının muhtemel taarruzlarından korunmak için Moğollarla iyi geçinir görünmeye çabalıyorlar, hakikatte ise onlardan nefret ediyorlardı.804 Ketboğa’nın Haçlı murahhaslarını ve hediyelerini kabulünden kısa süre sonra Moğolların Sayda’yı işgal etmeleri ise Haçlı-Moğol münaferetini artırmış ve bu son hadise neticesinde Haçlılar Moğollara doğrudan düşman kesilmişlerdi. O yüzden Haçlıların -bütün tarafsızlıklarıyla birlikte- Müslümanların Moğollar aleyhindeki hareketlerini tasvip 801 Esasen Julien de Sidon Templier şövalyelerinden yüklü miktarda borç almıştı ve buna mukabil onlara Sayda’yı rehin vermişti. Sayda bu Templierlerin elindeyken Moğollar tarafından işgal edilecekti. Bkz. Runciman, age., III, 262. 802 Ebû Şâme, Terâcim, s. 207; Yûnînî, age., I, 360; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 56; Deguignes, age., VI, 22; Grousset, age., s. 365; Runciman, age., III, 262; Humphreys, age., s. 355; Ğāmidî, age., s. 115; Yuvalı, age., s. 174. Ebû Şâme Sayda’nın işgali haberinin 8 Ramazân/17 Ağustos, Yûnînî ise 2 Ramazân/11 Ağustos günü Dımaşk’a ulaştığını söylüyorlar. 803 Runciman, age., III, 262. 804 Holt, Haçlılar Çağı, s. 90; a. mlf., Haçlı Devletleri ve Komşuları: Urfa Kontluğu, Antakya Prensliği, Trablusşam Kontluğu, Kudüs Krallığı, (trc. Tanju Akad), Kitap Yayınevi, İstanbul 2007, s. 108. 219 edip desteklemeleri mâkuldü. Zaten Haçlılar bu süreçte tarafsız kalmaya mecburdular; isteseler de ne Moğollara ciddi manada karşı koyacak, ne de Müslümanların Moğollar karşısında mahvından çıkar umacak durumdaydılar.805 Başlarında yetişkin bir kral dahi yoktu, çocuk yaştaki III. Konrad’ın (Konradin von Hohenstaufen) tahtına niyâbet ediliyordu. Krallıktaki Venedikliler, Cenevizliler ve Pisalılar arasındaki ticârî kavgalar da ayrı bir bunalım teşkil ediyordu. Haçlıların şu durumda Memlük-Moğol harbine doğrudan müdahale etme imkanı yoktu.806 Memlüklere askerî yardım meselesine tekrar dönelim. Sultan Kutuz’un Haçlılardan asker desteği talebinde bulunmasının mantıksızlığını izaha çalışmıştık. Görünen o ki Sultan onlardan böyle bir istekte bulunmamış, bilakis Haçlı baronları Moğollardan duydukları endişe sebebiyle Memlük ordusunun galibiyetini içten içe arzu ederek onlara asker verme konusunu müzakere etmişler, Alman şövalye tarikatı lideri Hanno’nun “Memlükleri şımartmama” yönündeki tavsiyesi ve ikazı üzerine de bundan vazgeçerek tarafsız kalmaya karar vermişler, 807 yine de yerinde bir davranışla Memlük ordusuna yiyecek takviyesinde bulunmuşlardır.808 Yani aslına bakılırsa Haçlılar -Memlük tarafına biraz mütemâyil olmakla birlikte- bu harpte zaten taraf değillerdi; 809 lakin Kutuz Haçlıların tarafsız kalarak kendilerine yardım edebileceklerini ifade etmiş, hiçbir Haçlı’nın Müslümanların işine karışmaması yolunda bir tehdit de savurarak Haçlıların tarafsızlığını bir de onların murahhaslarının ağzından yemin şeklinde duymak suretiyle resmi hale getirmişti. Baybars el-Mansûrî’nin Memlük İslâm ordusuna bazı Haçlıların eşlik ettiğine dair kaydı da,810 eğer doğruysa, bazı şövalyelerin kendilerine hilatler giydiren Sultan Kutuz’a mukabele ve cemîle kabîlinden olarak Memlük İslâm ordusu Akkâ topraklarından çıkıncaya kadar Sultan’a eskortluk etmiş olmalarını ifade ediyor olsa 805 Humphreys, age., s. 355. 806 Abbâdî, age., s. 162; Demirkent, “Haçlılar”, DİA, XIV, 541. Bu bilgiler ışığında Aknerli Grigor’un (age., s. 36-37) Memlük muzafferiyetini Haçlı süvarilerinin yardımına bağlayan rivayetinin asılsızlığı tahakkuk ediyor. 807 Muhtemelen Haçlıların Memlüklere asker desteğinde bulunmamalarına ve tarafsız kalmalarına bir sebep de, Moğolların galip gelmesi halinde Haçlılardan intikam almaya kalkmaları ihtimalinin mevcudiyetiydi. Bkz. Preiss, age., s. 39; ayrıca bkz. Ergun, agt., s. 40. 808 Runciman, age., III, 265. 809 Preiss, age., s. 38-39. 810 Baybars el-Mansûrî, et-Tuhfetü’l-Mülûkiyye, s. 35. 220 gerektir. Anlaşılan Sultan, Haçlılara kendisini takip etmemeleri yönünde ihtarda bulunmasına rağmen Haçlıların bu cemîlesine itirazda bulunmamıştır. 3.3. Sultan Kutuz’un Memlük İslâm Ordusu Emîrlerini Gayrete Getiren İkinci Konuşması Sultan el-Melikü’l-Muzaffer Kutuz Akkâ önlerinde konakladığı esnada, Ketboğa’nın kuvvetleriyle birlikte Ürdün Nehri’ni geçtiğini haber almış ve ordusuna güneydoğuya doğru tekrar yürüyüş emri vermişti. 811 Kaynaklarımızdan bazıları, bu sıralarda Sultan Kutuz’un Memlük İslâm ordusunda yer alan kumandanlara yaptığı ikinci bir konuşmadan bahsetmektedirler. Ancak Sultan’ın bu konuşmayı ordu Akkâ önlerinde konakladığı sırada mı, yoksa Akkâ’dan ayrıldıktan sonra yola devam ederken konaklanan bir başka mevkide mi yaptığı hakkında mezkûr kaynaklarda sarâhat yoktur. Bununla beraber üslubundan hareketle bu konuşmanın Memlük ordusunun muharebe mevkiine yakın olduğu bir zaman ve mekanda yapıldığı söylenebilir. Bu da bizi, ordu Akkâ’dan bir miktar uzaklaştıktan sonra bu nutkun irat edildiğini düşünmeye sevketmektedir. Ayrıca bu nutuktan hemen sonra Rükneddîn Baybars’ın öncü kuvvetler kumandanı olarak tekrar ileri gönderildiğini812 ve onun gönderilmesinin de Memlük İslâm ordusunun Akkâ’dan iki konak uzaklaşmasından sonra gerçekleştiğini813 biliyoruz. Demek ki Kutuz bu konuşmasını Memlük İslâm ordusunun Akkâ’dan ayrılmasından iki gün sonra ve savaşın cereyan edeceği mevkie çok yakın bir yerde yapmış, hemen akabinde Baybars’ı ileri göndermiştir.814 İbn Dokmak, Sultan Kutuz’un emrindeki kumandanları topladığını ve onları şu tarihî hitabıyla bir kez daha Moğollarla gazâya teşvik ettiğini kaydetmektedir: “Ey müslümanlar! Şüphesiz memleketlerin ahalisinin başına gelen katliamları, esaretleri ve yangınları işittiniz. Aranızda kimse yoktur ki malı, haremi ve evladı bulunmasın. Ve bilirsiniz ki Şâm (Suriye) Tatarların (Moğolların) 811 Takkūş, Târîhu’l-Memâlîk, s. 79. 812 İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 263. 813 İbn Abdüzzâhir, age., s. 64; Şeşen, Salahaddin’den Baybars’a, s. 267. 814 Söz konusu sebepten ötürü Amitai-Preiss’in (age., s. 39) Sultan’ın bu konuşmayı Akkâ’da yaptığı yönündeki ifadelerine katılmıyoruz. Ancak onun bu konuyu işlerken gösterdiği kaynaklardan İbnü’lFurât’ın Târîhu’d-Düvel ve’l-Mülûk adlı eserinin Vatikan nüshasını görme imkânı bulamadığımızı ve bu yüzden bizim de yanılmış olabileceğimizi belirtelim. 221 elindedir, onlar oraya hükmetmektedirler ve böylece orada dîn-i İslâm’ın kuvveti zayıflamıştır. Sizler dîn-i İslâm’a yardım etme hamiyetiyle bana iltihak ettiniz. Ey Allâh’ın kulları! Size düşen Allâh’ın düşmanlarına karşı cihâda hakikî bir kıyam ile kıyam etmektir. Ey ahali! Allâh yolunda hâlis bir niyetle cihâd edin! Alışverişiniz kârlıdır. Ben de sizlerden biriyim. İşte ben ve siz kendisini asla uyku tutmayan Rabb’in; hiçbir geçici şeyin kendisi yanında yitip gitmediği, hiçbir kaçıcının kendisinden kaçamadığı Yüce Allâh’ın huzurundayız!” 815 el-Melikü’l-Muzaffer Kutuz bu kez ümerâya sitemde bulunmuyor, onları uysalca ve ölüme hazır bir kumandanın tarzıyla ikaz ediyordu. Onun deyişiyle Moğollarla savaşın başlıca sebebi Allâh’ın cihâd emrini yerine getirme gerekliliğiydi. Dolayısıyla kendisi emîrlere sürekli dinî telkinlerde bulunmakta, onları inançlarından alacakları kuvvetle düşmanı karşılamaya teşvik etmekteydi. Sultan, muhataplarına evleri ve aileleri bulunduğunu hatırlatarak onların namus hislerini tahrike çalışıyor, diğer taraftan İslâm topraklarının ortasında bulunmakta olup bütün İslâm medeniyetinin en mühim dinî ve siyâsî merkezlerinden olan, asırlarca müslüman devletlere payitaht olmuş Suriye bölgesinde İslâm’ın hükümlerinin artık icra olunmadığını, eğer kendileri Allâh’ın dinine yardım gayreti içinde olmazlarsa felaketin umûmî hale geleceğini hatırlatıyor, bunun için de sadıklar ve hâlis niyetli kimseler olarak düşmanın karşısına çıkmaları gerektiğini söylüyordu. İslâm’ın ve Müslümanların kurtuluşu buna bağlıydı. Mücâhidlik vurgusuyla birlikte şehâdet kavramı da bu hitabın en mühim unsuruydu. Sultan bunu da Kur’ân-ı Kerîm’in üslubuyla bir “ticaret”e ve “kârlı bir alışveriş”e benzetmekteydi.816 Yine Kutuz kendisinin bu harpte sıradan bir emîr mevkiinde bulunduğunu söylemek, dolayısıyla bizzat harbe iştirak etmekten geri durmayacağını hissettirmek suretiyle hazır bulunanların erkeklik gayretini ve şecaat hislerini kamçılıyor, çabalayanların Allâh katında mutlaka mükafatlandırılacağı yönündeki müjdeyi hatırlatarak sözlerine 815 İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 263. Makrîzî (es-Sülûk, I, 516) de aynı hitabeyi aktarmakta, yalnız İbn Dokmak’ın versiyonuna ilaveten Sultan’ın, eğer Moğollarla savaşmazlarsa diğer milletlerin başına gelen fenalıkların onların da başına geleceğini söylemek ve harpten geri duranlara Allâh’ın azabını hatırlatmak suretiyle ümerâyı korkuttuğunu ve gazâya teşvik ettiğini söylemektedir. 816 “Şüphesiz Allâh mü’minlerden canlarını ve mallarını kendilerine vereceği cennet mukabilinde satın almıştır. Artık onlar Allâh yolunda savaşırlar, öldürürler ve öldürülürler. Allâh bunu Tevrât’ta, İncîl’de ve Kur’ân’da kesin olarak vadetmiştir. Kimdir sözünü Allâh’tan daha iyi yerine getiren? O halde yapmış olduğunuz bu alışverişten dolayı sevinin. İşte asıl büyük başarı budur.” Tevbe, 9/111. 222 nihayet veriyordu. Yukarıda geçtiği gibi, el-Melikü’l-Muzaffer Seyfeddîn Kutuz, Sâlihiyye’de de emîrleri cihâda teşvik etmiş ve onların hamâsî duygularını harekete geçirmeye çabalamıştı. Fakat ordu Sâlihiyye’den ayrılırken bazı emîrler hâlâ isteksizlik gösteriyorlar, ordunun ekserisi oluşturulan cihâd atmosferine girmiş olduğu halde onlar tereddüt içerisinde bulunuyorlardı. Sultan’ın tek başına dahi kalsa Moğollarla savaşacağını söylemesi üzerine bunlar da çaresiz onu takip etmişlerdi. Ancak bu sefer konuşmanın muhtevası daha farklı ve üslubu daha müessirdi. Hitabe, beklenen tesiri gösterdi. Ümerâdan bazı zevât Sultan’ın sözleri sona ererken yüksek sesle ağlıyordu. Bunlar Müslümanların üzerindeki sıkıntılar ortadan kalkıncaya ve Moğollar İslâm beldelerinden sökülüp atılıncaya kadar Allâh yolunda onlarla çarpışacaklarına dair Sultan Kutuz’un önünde yemin ettiler ve ona olan bîatlerini tazelediler.817 Bundan sonra da Kutuz casusları vasıtasıyla Moğol kuvvetleri hakkında malumat edindi ve yine vakit kaybetmeksizin Rükneddîn Baybars el-Bundukdârî’yi, mukaddeme kuvveti tayin ettiği bir miktar süvarinin başında güneydoğu istikametinde ileri gönderdi; kendisi de yanında Fâriseddîn Aktay, el-Melikü’l-Mansûr Muhammed ve el-Melikü’l-Efdal Alî bulunduğu halde asıl orduyla arkadan yürüyüşe geçti.818 3.4. Ketboğa’nın Memlük İslâm Ordusunun Hareketine Tepkisi ve Aldığı Tedbirler 15 Şâbân/26 Temmuz günü Mercü Berğūs’a gelmiş olan Ketboğa bundan sonra Sayda’yı yağmalatmış ve Ba‘lebek yakınlarındaki Bikā‘ Vâdisi’nde karargâhını kurmuştu. Kendisi buradayken el-Melikü’l-Muzaffer Seyfeddîn Kutuz idaresindeki Memlük İslâm ordusunun kendisiyle karşılaşmak maksadıyla Suriye’ye girdiğini ve Baydara kumandasında Gazze’ye gönderilmiş olan Moğol birliğinin püskürtüldüğü haberini aldı. Baydara Memlük baskınını kendisine ulak göndermek suretiyle bildirmiş, muhtemelen Ketboğa Baydara’nın imdadına koşmak üzere 817 İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 263; Makrîzî, es-Sülûk, I, 516; Özaydın, “Aynicâlût”, DİA, IV, 276. 818 İbn Abdüzzâhir, age., s. 64; Yûnînî, age., I, 365; İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 49; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 61; İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 263; a. mlf., el-Cevherü’s-Semîn, s. 268; Makrîzî, es-Sülûk, I, 516; İbnü’l-İmâd, age., VII, 503; Şeşen, Salahaddin’den Baybars’a, s. 267. 223 hazırlığa başlamış, bu arada destek yetişene kadar Baydara’ya mevziini muhafaza etmesini emretmiş, ancak kendisi hareketinde geç kaldığı ve Memlük taarruzu da baskın şeklinde gerçekleştiği için Moğollar Gazze’yi tutamamış, Baydara da mağlup kuvvetiyle Âsî Nehri kıyısına çekilmişti. Ketboğa bu haberleri alır almaz hiddetlendi ve süratle harp hazırlığına girişti. Evvelâ Dımaşk havalisinde işgal ettiği mevkilerden elde ettiği ganimet ve esirleri Dımaşk’a gönderdi ve Dımaşk’a az miktarda kuvve-i mustahfaza bıraktı. 819 Bundan sonra da Suriye’de dağınık halde bulunan Moğol kuvvetlerini820 bir araya getirmeye çalıştı. Bunlara ilaveten Suriye bölgesinden yardımcı kuvvetler tedarik edilmeliydi. Çok kısa süre içinde Baydara’nın da yardımıyla821 bir kısım Türkmenlerden, Araplardan, Ermeni ve Gürcülerden müteşekkil muavenet kuvveti oluşturuldu. Bunlar olurken Ketboğa vakit kaybetmiyor, harp planlarıyla meşgul oluyordu. Bu cümleden olarak Bikā‘ ordugâhında bir harp meclisi tertip etti ve burada emrindeki kumandanlardan başka, İlhan tarafından vazifesinde ibkâ edilmiş olan Dımaşk kadısı Muhyiddîn İbnü’z-Zekî, Hıms Eyyûbî hükümdarı el-Melikü’l-Eşref Mûsâ, Banyas ve Subeybe Eyyûbî hükümdarı el-Melikü’s-Sa‘îd Hasan b. el-Melikü’l-Azîz Osmân gibi Moğol tâbiiyetine girmiş ileri gelenlerin görüşlerine müracaat etti.822 Ancak görüşler muhtelifti; Ketboğa’nın başı çektiği Moğol ileri gelenleri mutlaka bir an evvel Mısır kuvvetini ezmeye taraftardı. Eyyûbî hâkimleri ile Kadı İbnü’z-Zekî ise temkinli olmanın lüzumunu, Suriye’de mevcut Moğol kuvvetinin Memlüklere galebe çalmasının imkansızlığını dile getiriyorlardı. Onlara göre Hülâgû’dan destek kuvvetler istenmeli ve Moğol ordusu bu destek yetişene kadar müdafaada kalmalıydı, ancak bu şekilde düşman ordusu dağıtılabilirdi. Görünüşe göre bu fikri serdeden kimseler Memlük ordusunun asker kalitesi bakımından Moğollardan üstün olduğunun farkındaydılar. Fakat Ketboğa ve taraftarları Moğol ordusunun doğrudan 819 Vassâf, age. (Osmanlıca trc.), vr. 44a. Ancak Vassâf Târîhi’nin mütercimi, sehven burada Ketboğa yerine Hülâgû’nun oğlu Yoşmut’un ismini zikretmiştir. 820 Moğol birlikleri muhtelif kasaba ve köylerde bulunuyorlardı, büyük ihtimalle bu yüzden Ketboğa’nın bunları bir araya toplayarak Memlük baskınına uğrayan Baydara’ya süratle yardım etmesi mümkün olmamıştı. Bkz. İbn Dokmak, el-Cevherü’s-Semîn, s. 268; Makrîzî, es-Sülûk, I, 516. 821 Herhalde Baydara Gazze’den çekildikten sonra Ketboğa ile irtibata geçmiş ve onun emriyle bölgeden yardımcı kuvvetler teminine başlamıştı. Bkz. J. M. Smith, “‘Ayn Jālūt”, s. 311. 822 Kaynaklarımızda bu mecliste el-Melikü’s-Sa‘îd’in bulunduğuna dair bir kayıt göremedik. Ancak Ketboğa’nın meclisin dağılması akabinde onunla birlikte savaş mevkiine hareket etmesi dolayısıyla, onun da bu mecliste yer aldığı düşünülebilir. 224 Memlüklerle karşılaşmayarak müdafaada bulunmasını kendilerine yedirememiş olmalı ki, müzakereler Ketboğa ve ona muvafakat edenlerin reyinin baskın çıkması ve Memlük ordusuna karşı bir meydan muharebesi verilmesi kararıyla neticelendi. Dımaşk ve havalisindeki dağınık Moğol birliklerinin birleştirilmesi işi de itmam edilmişti. Her daim Moğolluk gayretiyle hareket eden ve Hülâgû’ya sadakatiyle iştihar etmiş ihtiyar Ketboğa, Memlük İslâm ordusunu yok etmek ve İlhan’a yapılan itaatsizliğin cezasını vermek üzere ordusunu topladı, “ateş deryası gibi” büyük bir öfke ve süratle el-Ğavr bölgesine823 doğru yola çıktı; düşmanını Kuzey Filistin’de karşılayacaktı.824 3.5. Savaşın Mevkii ve Tarafların Savaş Mevkiine Ulaşması 3.5.1. Aynicâlût Mevkii Memlüklerle Moğolların ilk ciddi karşılaşmasının gerçekleşeceği mevki, adını; çok evvel burada Hz. Dâvûd’un (AS) Câlût’u (Goliath) bizzat öldürmesi ve ordusunu bozguna uğratması hasebiyle Câlût adıyla anılmış olan vadide825 yer alan ve aynı ismi taşıyan nehrin kollarından birini teşkil eden Aynicâlût (Câlût çayı, pınarı veya suyu) akarsuyundan ve bu akarsu yakınlarındaki kasabadan almaktadır. Mevkiin adı, Haçlı kaynaklarında Tubania yahut Tubanie şekillerinde 823 Burası Kudüs ile Dımaşk arasında kalan, Ürdün Nehri’ni ve birçok mühim beldeyi içinde barındıran alçak ve geniş arazidir. Bkz. Yâkūt, age., IV, 217. Esasen bu ad Ortadoğu coğrafyasındaki birçok alçak arazi için müstamel olup, burada kastedilen Ğavr-ı Ürdün’dür. 824 Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 58; Yûnînî, age., I, 360, 365; Ebü’l-Fidâ, age., III, 205; İbnü’dDevâdârî, age., VIII, 49; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 61; İbn Kesîr, age., XIII, 389; Makrîzî, esSülûk, I, 516; Aynî, age., V, 243; İbn Tağrîberdî, age., VII, 72-73; Cenâbî, age., vr. 305b; Deguignes, age., VI, 23; Şeşen, Salahaddin’den Baybars’a, s. 267. Yûnînî (age., I, 365) ve -muhtemelen ondan naklen- İbnü’d-Devâdârî (age., VIII, a. yer), Ketboğa’nın Memlük İslâm ordusunun Mercü Akkâ’ya ulaştığı haberini aldığı sırada Hıms bölgesinde bulunduğunu ve Filistin’e buradan hareket ettiğini söylüyorlar. Ancak burada bir hata olmalıdır. Çünkü ileride de göreceğimiz üzere Ketboğa’nın ordusu, taraflar arasında gerçekleşecek büyük savaşın mevkii olan Aynicâlût meydanına Memlüklerden önce ulaşmıştır. Bkz. İbn Abdüzzâhir, age., s. 64; İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 214; Zehebî, Târîhu’lİslâm, XLVIII, 61; İbn Tağrîberdî, age., VII, 73. Akkâ çayırlarıyla Aynicâlût arasında bulunan mesafe (takribî 50 km) ile Hıms ve Aynicâlût arasında bulunan mesafeyi (takribî 278 km) mukayese eder ve kaynaklarımızın her iki tarafın da süratle Kuzey Filistin’e hareket ettiğine dair kayıtlarını göz önünde bulundurursak, Ketboğa’nın Hıms gibi Filistin’e uzak bir beldeden hareket ederek Memlüklerden evvel savaş mevkiine varmasının mâkul olmayacağını görürüz. Diğer kaynaklarımızın ismini verdikleri Bikā‘ mevkii Ba‘lebek civarında bulunuyordu, Hıms ise daha kuzeyde ve Aynicâlût’a çok uzak bir bölgedeydi. Ketboğa kumandasındaki İlhanlı ordusunun Memlük ordusundan ve hatta Memlük öncülerinden evvel mahut yere varmış olması için Hıms’tan değil, Aynicâlût’a daha yakın olan Bikā‘ Vadisi’nden Filistin’e hareket etmiş ve henüz Memlük ordusu Akkâ önlerine gelmeden evvel bunu yapmış olması daha mantıklıdır. 825 İbn Abdüzzâhir, age., s. 91. 225 geçmektedir.826 Burada Memlüklerle Moğollar arasında cereyan eden muharebe hakkında bilgi veren Eyyûbî ve Memlük kaynaklarının tamamı muharebe noktası için “Aynicâlût” adını verseler de, bunlardan bazıları harp mevkiini içinde bulunduran bölge hakkında kullanılan başka isimleri de kayıtlarına ilave etmişlerdir. Mesela bunlardan İbnü’l-Amîd, Nüveyrî, İbn Dokmak, İbn İyâs, İbnü’l-Vekîl “Arz-ı Ken‘ân”; 827 İbn Vâsıl, Ebü’l-Fidâ, İbnü’l-Verdî, İbn Haldûn, İbn Tağrîberdî, Cenâbî “el-Ğavr”; 828 yine Nüveyrî “Ğavr-ı Şâm şehirlerinden Beysân’a yakın”; 829 Zehebî, Yâfi‘î ve İbnü’l-İmâd “Beysân’ın batısı”; 830 yine Zehebî “Arz-ı Beysân”; 831 Aynî “Mercü Benî ‘Âmir”832 şeklindeki bölge adlarına eserlerinde yer vermişlerdir. Kiragos ve Vardan gibi bir kısım Şark hristiyan müellifleri ise muharebenin Nâsıra’nın doğusundaki Tabor Dağı eteklerinde vuku bulduğu şeklinde kısmen hatalı bilgi veriyorlar. 833 Aknerli Grigor da müphem bir ifadeyle Ketboğa’nın “Kudüs’ten on günlük öteye kadar” ilerlediğini söylüyor.834 Yalnız Ebü’l-Ferec “Tabor Dağı karşısında ve Baişan (Beysân) ovasında” demek suretiyle mevkii daha açık belirtiyor. 835 Aynicâlût mevkiinde Selâhaddîn-i Eyyûbî ve sonrasında da bazı çarpışmalar olmuştu. 579/1183 senesi Cemâziyelâhir/Eylül-Ekim tarihinde Sultan Selâhaddîn Beysân bölgesine gazâ için girmiş, Haçlılar Aynicâlût bölgesinde ordugâh kuran Sultan’ın karşısına çıkmak istemişler, ancak İslâm ordusunun kuvvetini müşahede ederek mevzilerinden ayrılmamışlar, Haçlıların etrafını çevirmek ve onları ok yağmuruna tutmak suretiyle Eyyûbî askerlerinin Haçlıları muharebeye çekmek yönündeki tüm girişimleri neticesiz kalmış, birkaç gün sonra da Sultan’ın kuvvetleri 826 Bernard Lewis, “‘Ayn Djālūt”, EI2 , I, 786; Özaydın, “Aynicâlût Savaşı”, DİA, IV, 275. 827 İbnü’l-Amîd, age., s. 53; Nüveyrî, age., XXIX, 303; İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 263; a. mlf., el-Cevherü’s-Semîn, s. 268; İbn İyâs, age., I/I, 306; İbnü’l-Vekîl, age., s. 61. Ken‘ân ilinin tam olarak hangi bölge olduğu hususu ihtilaflıdır. Yâkūt el-Hamevî’nin (age., IV, 483-484) nakline göre bu ismin Hz. Nûh’un (AS) oğlu olup Tufan’da boğulan Ken‘ân’ın soyundan gelenlerin yerleştiği Suriye ülkesine yahut Suriye’nin beldelerinden bir beldeye verildiğine dair görüşler mevcuttur. 828 İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 214; Ebü’l-Fidâ, age., III, 205; İbnü’l-Verdî, age., II, 201; İbn Haldûn, age., s. 1454; İbn Tağrîberdî, age., VII, 73; Cenâbî, age., vr. 305b. 829 Nüveyrî, age., XXIX, 303. 830 Zehebî, el-‘İber, III, 288; Yâfi‘î, age., IV, 113; İbnü’l-İmâd, age., VII, 503. 831 Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 61; a. mlf., Düvelü’l-İslâm, II, 177. 832 Aynî, age., V, 243. 833 Kiragos, age., s. 212; Vardan, Türk Fütuhatı Tarihi, s. 234; a. mlf., “Ermeni Müverrihine Göre Moğollar”, s. 38. 834 Aknerli Grigor, age., s. 36. 835 Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 576. 226 bölgeyi yağmaladıktan ve çok miktarda ganimet elde ettikten sonra üslerine dönmüşlerdi.836 593 yılının Ramazân ve Şevvâl/1197 Temmuz-Eylül aylarında Müslümanlarla Haçlılar burada tekrar karşı karşıya geldiler. Bu sene Alman İmparatoru VI. Heinrich’in doğuya gönderdiği Haçlı filosunda bulunan askerler Akkâ’da karaya çıkmışlar, sulh taraftarı olan Kudüs idarecisi Henry de Champagne’in tavsiyesi hilafına olarak Filistin’deki Eyyûbî topraklarına dalmışlardı. Selâhaddîn’in biraderi ve halefi olan el-Melikü’l-Âdil Seyfeddîn Ebûbekir’in, Eyyûbî ailesi içinde Selâhaddîn’in vefatından beri devam eden siyâsî ihtilafların bir kenara bırakılarak cihâda koşulması yönündeki çağrısı üzerine çok sayıda Eyyûbî birliği Aynicâlût’ta toplanarak Alman Haçlılarını beklemeye başlamışlardı. Ancak İslâm ordusunun çok kalabalık olduğu yönündeki asılsız söylentiler bu Haçlı ordusunu Akkâ’ya çekilmeye mecbur etmişti. Bundan sonra Yafa’yı fetheden İslâm ordusu tekrar Aynicâlût’a dönmüştü.837 İslâm coğrafyacılarından Yâkūt el-Hamevî’nin Nablus ile Beysân arasında yer alan bir kasaba şeklinde tarif ettiği Aynicâlût mevkii838 için tam bir konum vermek icap ederse; bu mevki, bugün İsrâil sınırları içinde kalan ve Ürdün sınırına çok yakın bir konumda bulunan Beysân (Beit She’an) kentinin 15 km. kuzeybatısında ve Nâsıra’nın güneyinde bulunan Afula’nın 8 km. güneydoğusunda, Yizre’el adını taşıyan vadideki Gilboa dağlarının kuzeybatı ucunun eteğinde, bugünkü Gid‘ôna köyünün hemen batısında yer alan engebeli arazidir. Arazinin kuzeydoğuda bulunan Taberiyye kentine uzaklığı ise takribî 32 km’dir. Yizre’el vadisini sulayan Câlût Nehri günümüzde Nahal Harôd, bu nehre dökülen Aynicâlût çayı da Ein Harôd yahut Ma‘an Harôd adlarıyla bilinmektedir.839 Bölgenin konumu ve topografyası incelendiğinde buranın herhangi bir ordunun yerleşmesi için ziyadesiyle uygun olduğu anlaşılır. Bir kere söz konusu mevkide konuşlanan askerî birlikler ve bunların hayvanları hiçbir suretle su sıkıntısı çekmeyeceklerdi. Harp sahasını da ihtiva eden ve Gilboa dağının etekleri boyunca uzanan Yizre’el vadisini Câlût (Harôd) Nehri’nin birçok kolu suluyordu ve bu 836 İbnü’l-Esîr, age., XI, 397-398; Bahâeddîn İbn Şeddâd, age., s. 107; Bündârî, age, s. 231; Ebû Şâme, Kitâbü’r-Ravzateyn, III, 120; Yâkūt, age., IV, 177. 837 İbnü’l-Esîr, age., XII, 113; Runciman, age., III, 80-82; Takkūş, Târîhu’l-Eyyûbiyyîn, s. 264-266. 838 Yâkūt, age., IV, 177. 839 J. M. Smith, “‘Ayn Jālūt”, s. 326; Preiss, age., s. 40; a. mlf., agm., s. 132. 227 kollardan biri de Aynicâlût çayı idi. İkinci olarak bu bölge geniş çayırlarıyla Moğol ordusu gibi çok sayıda binek hayvanına sahip bir ordu için mükemmel bir otlak alanıydı. Suyu bol, çayırları geniş bu sahada yayılacak bir ordu uzun süre burada endişesizce konaklayabilirdi. Bu mevkie önce gelen taraf için bölgenin başka avantajlı yönleri de mevcuttu. Bir ordu Gilboa Dağı’na yaslanırsa en az bir kanadını sağlama almış oluyordu. Bölgede görüş açısı da çok genişti, yakınlarda bulunan tepeler düşmanı kontrol etme ve onu çok uzaklardan görüp tespit etme imkanı veriyordu. Ayrıca buraya önceden konuşlanacak bir ordunun kuzeybatıdan, mesela Nâsıra tarafından gelip güneydoğuya, Beysân’a gidecek bir düşmanı pusuya düşürmesi işten bile değildi; zira Gilboa Dağı’nın eteklerinde gizlenme avantajı bulunuyordu. Söz konusu güzergahı kullanan bir düşman kuvveti burada konaklayan bir orduyu çok yakına sokulmaksızın farkedemezdi.840 En önemlisi de bu saha, özellikle sürat üstünlüğünü kullanarak savaşacak süvari kuvvetleri için azami hareket esnekliği sağlıyordu. Bölge süvari manevrasına çok müsaitti, savaş alanına ilk olarak yerleşen taraf bu sahayı dilediği manevra için kullanma fırsatı elde etmiş oluyordu. Ve nihayet burası Moğol işgalindeki Dımaşk’a çok uzak olmadığı gibi, sahildeki Haçlılara da çok yakın değildi. Bütün bu sebepler dolayısıyla Aynicâlût vadisi, Moğol ordusunun yerleşmesi ve Memlük ordusunu karşılaması için fevkalade münasip bir noktaydı.841 Şunu belirtmek gerekir ki burası Moğol tarafının, Ketboğa’nın tercihiydi. Yalnız harp için münasip yer arayışında olduğunu düşündüğümüz Ketboğa’ya, onun ordusunda yer alan ve bölgeyi tanıyan yerli hristiyanlar, belki el-Melikü’s-Sa‘îd gibi Moğol işbirlikçileri tarafından Aynicâlût çayırının harp meydanı olarak tavsiye edilmiş ve Ketboğa’nın da bu tavsiyeye uymuş olması ihtimali vardır. Anlaşılan Ketboğa, Memlüklerin sayı ve askerî kabiliyet üstünlüğüne mukabil arazi şartlarını değerlendirerek onlara galip gelmeyi umuyordu. 840 Belki de bu yüzden Rükneddîn Baybars, Sultan Kutuz’a düşmanın pusu kurması ihtimalinden bahsedecektir. 841 J. M. Smith, “‘Ayn Jālūt”, s. 326; Preiss, age., s. 40; a. mlf., agm., s. 132-133; ayrıca bkz. Ergun, agt., s. 42. 228 3.5.2. Memlük İslâm Ordusunun Aynicâlût Mevkiine Varması el-Melikü’l-Muzaffer Kutuz tarafından Rükneddîn Baybars kumandasında gönderilen mukaddeme kuvveti güneydoğu yönünde, Filistin topraklarındaki Beysân istikametinde ilerliyordu. Sevkedildikleri günün kalanında ve aynı günün gecesinde seri yürüyüşle Beysân arazisine yaklaşan Baybars ve süvarileri, Nâsıra-Beysân yolu üzerinde ve Beysân yakınlarında yer almakta olup Aynicâlût vadisine bakan tepeye ulaştılar. 842 24 Ramazân/2 Eylül Perşembe gece yarısına doğru atlı vaziyette tepeyi tırmanan Memlük birliği, Moğol ordusunun tepenin hemen aşağısında, Aynicâlût çayırında mevzilendiğini müşahede etti.843 Ketboğa’nın emri altında toplanan Moğol, Ermeni ve Gürcü kuvvetleri ile gönüllü olarak Moğol ordusuna katılan birlikler süratle buraya ulaşarak tepenin aşağısında yer alan Aynicâlût çayı kenarında kamp kurmuşlardı. Manzarayı endişeyle izleyen Baybars ve askerleri, kendilerini asıl İslâm ordusu intikal edinceye kadar Moğollardan gizlemeye çalışmalarına rağmen Moğol öncü kuvvetleri tarafından farkedildiler. Memlük süvarilerinin tepenin üzerinde bulunduğunu gören Moğol öncüleri, tepenin etrafını halka şeklinde çevirmişlerdi ve atlarıyla tepeye çıkmaya gayret ediyorlardı. Bu tehlikeli durumda Baybars derhal posta çıkararak esas Memlük ordusunun başında bir konak (bir gün) kadar geriden gelmekte olan el-Melikü’l-Muzaffer Kutuz’u vaziyetten haberdar etti. Mesajında kendilerinin Aynicâlût vadisine vasıl olduklarını, düşmanla temasa girdiklerini, Moğolların Memlük İslâm ordusuna gayet yakın bir yerde bulunduğunu bildiriyor, düşmanın tam olarak konuşlandığı mevkii haber veriyor, desteğe ihtiyaçlarının bulunduğunu söylüyor ve Moğolların pusu atma ihtimaline karşı Sultan Kutuz’u ikaz ediyordu. Bununla birlikte o, gönderdiği haberde İslâm askerlerinin maneviyatını kuvvetlendirme adına düşmanı Memlük İslâm ordusunun gözünde küçültüyor, bir an evvel bölgeye intikal ederek düşmanla doğrudan karşılaşma ve bu fırsatı ganimet bilme hususunda onları teşcî ediyordu. Şüphesiz fırsatı iyi değerlendirmek, zafere götüren vesilelerdendi. Bu şekilde düşmanın mevzii hakkında malumatı olmayan 842 İbn Abdüzzâhir, age., s. 64. 843 İbn Abdüzzâhir, ae., a. yer; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 61. Bu bilgiden hareketle Moğolların Aynicâlût’a Memlüklerden evvel vardığını kesinlikle söyleyebiliriz. İbn Vâsıl (age. (Die Chronik), s. 214) ve İbn Tağrîberdî (age., VII, 73) de Memlük İslâm ordusunun harp mevkiine ulaşması hadisesini anlatırken “التتار جموع فيه و “demek suretiyle, Memlükler Aynicâlût’a ulaştığında Moğolların zaten orada olduğunu belirtmişlerdir. Moğol ordusunun Memlük ordusundan evvel Aynicâlût’a varması hakkında ayrıca bkz. Preiss, age., s. 40; a. mlf., agm., s. 131-132; Ergun, agt., s. 46. 229 Sultan’a ve ordusuna istihbarat ulaştıran Baybars, askerlerini bulundukları yerden süratle geri çekti. Memlük süvarileri atlarının başlarını geri çevirdiler ve geldikleri yöne dönerek tepenin bir miktar gerisine doğru çekildiler.844 Vaziyet Memlük öncü kuvveti açısından iç açıcı değildi. Asıl ordu Aynicâlût’a henüz ulaşmamıştı. Ayrıca -destek talep ettiğine göre- Baybars’ın emrinde kalabalık bir birlik bulunmuyordu. Memlük öncü kuvvetinin Moğol öncüleriyle çarpışmaya girmesi, harpten hemen evvel bir mağlubiyet getirebilir ve bu da Memlük İslâm ordusunun maneviyatını menfi yönde etkileyebilirdi. Yine Baybars’ın çarpışmayı kabul etmeyerek daha fazla geri çekilmesi düşmanın moralini yükseltecek ve belki bu geri çekilme esnasında Moğol süvarilerinin Memlük öncülerine arkadan yetişerek yahut at üzerinden oklar savurarak kayıp verdirmesi neticesini ortaya çıkaracaktı. Dolayısıyla Baybars’ın mevziini tümden terkederek geri çekilme gibi bir seçeneği de yoktu. Nitekim kendisi şöyle diyordu: “Eğer (düşmandan) yüz çevirirsek İslâm’a zarar vermiş oluruz.”845 Bu yüzden Baybars söz konusu durumda alınması gereken en mantıklı kararı aldı; süvarilerini topladı ve onlarla birlikte düşman öncülerini oyalamaya, muharebe meydanına yetişmeye çalışan ana orduya zaman kazandırmaya çabaladı. Bunu yaparken bazen Moğollara hücum ediyor, bazen geri çekiliyor, Memlük ordusunun külliyetli kısmının yahut en azından el-Melikü’l-Muzaffer Kutuz’un irsal edeceği destek birliğinin bir an evvel Aynicâlût’a varmasını bekliyordu.846 Aradan bir saat geçmeden 500 adet seçkin zırhlı savaşçıdan müteşekkil bir süvari imdat kuvveti Baybars’ın bulunduğu mevkie ulaştı. Sultan Kutuz, Baybars’ın gönderdiği haberi alır almaz ordunun yürüyüşünü serileştirmiş ve bir yandan mezkûr 844 İbn Abdüzzâhir, age., s. 64; İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 49; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 61; İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 263; a. mlf., el-Cevherü’s-Semîn, s. 268; Makrîzî, es-Sülûk, I, 516; Preiss, age., s. 41; a. mlf., agm., s. 132; Şeşen, Salahaddin’den Baybars’a, s. 267. 845 Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 61. 846 Yûnînî, age., I, 366; İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 49; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 61; Makrîzî, es-Sülûk, I, 516; Şeşen, Salahaddin’den Baybars’a, s. 267; Yiğit, age., s. 37; Sallâbî, age., s. 121. Evvelce de söylediğimiz gibi Moğollar Aynicâlût’a Memlüklerden önce ulaşmışlardı. Dolayısıyla Yûnînî ve İbnü’d-Devâdârî tarafından sayfa numaralarını verdiğimiz mahallerde zikredilen ve Baybars’ın düşmanı Aynicâlût’a çekmeye çalıştığına dair rivayette bir yanlışlık mevcuttur. Ancak yine bu kaynaklarda yer alan, Baybars’ın düşmana bazen saldırıp bazen çekildiği yönündeki kaydını doğru kabul etmemek için sebep yoktur ve bizim tahminimize göre de Baybars, bu saldırıp çekilme usulünü Kutuz’un yetişmesine kadar sürdürdüğü oyalama savaşı sırasında tatbik etmiştir. 230 destek birliğini göndermişti. Şüphesiz bu süvari birliği atlarını dört nala koşturarak süratle bölgeye intikal etmişlerdi. Böylece kuvvet kazanan Baybars el-Bundukdârî, bir saat kadar sonra 500 süvariden oluşan diğer bir desteğin yetişmesiyle Moğol öncülerini püskürtmeye muvaffak oldu.847 Emîr Rükneddîn Baybars el-Bundukdârî ve yanında bulunan Memlük süvarileri -muhtemelen bu çarpışmalardan sonraatlarının üzerinde bulundukları halde bütün geceyi uyanık ve Memlük İslâm ordusunun esas kuvvetlerini bekler şekilde geçirdiler. 25 Ramazân/3 Eylül Cuma sabahı Memlük İslâm ordusu, başında el-Melikü’l-Muzaffer Seyfeddîn Kutuz olduğu halde Baybars’ın mevzi aldığı noktaya vasıl oldu ve Baybars, birliğiyle beraber orduya iltihak etti.848 Öncüleri mağlup vaziyette geri dönen Moğollar da gecenin kalanını son harp tedariklerini görmek ve Aynicâlût çayırında sabah vakti başlayacak olan büyük muharebe için saflarını tanzim etmekle geçirmişlerdi. 849 Burada zikredilmesi gereken bir rivayet, Aynicâlût’ta vukua gelecek muharebede Moğol tarafında yer alan ve Hıms hâkimi el-Melikü’l-Eşref Mûsâ’nın memlüklerinden olan Sârımüddîn Özbek b. Abdullâh el-Eşrefî’nin naklinde yer almaktadır. Sârımüddîn’in çok renkli ve bir o kadar da mübalağalı rivayetlerinin ekserisinin güvenilirliği şüpheli olsa da, muharebenin hemen öncesinde ve muharebe sırasında tarafların vaziyetini aydınlatması bakımından önemli olan bu rivayetin görmezden gelinmemesi icap eder. el-Melikü’l-Eşref’e elçi gönderen Sultan Kutuz onun kendisine tâbiiyetini temin etmiş, neticede el-Melikü’l-Eşref bir savaş vukuunda Moğollardan yüz çevireceğini taahhüt etmişti. Anlaşılan el-Melikü’l-Eşref Bikā‘ ordugâhındaki toplantı akabinde hasta olduğunu söyleyerek Ketboğa’ya mazeret bildirmiş, onun Memlük İslâm ordusuna karşı yaptığı çağrıya bizzat icabet etmemiş, Moğol nâipleriyle birlikte Dımaşk’ta kalmıştı. Bununla beraber kendi yerine amcasının oğlu el-Melikü’l-Mu‘azzam ile memlüklerinden Sârımüddîn Özbek’i Hıms askerinin başında Ketboğa’ya göndermişti.850 847 Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 61; Safedî, el-Vâfî, X, 208; İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 263; a. mlf., el-Cevherü’s-Semîn, s. 268; Makrîzî, es-Sülûk, I, 516; Şeşen, Salahaddin’den Baybars’a, s. 267; a. mlf., Haçlılar Önünde Sultan Baybars, s. 22-23; Aktan, “Sultan Kutuz ve Aynu-Calût”, s. 52. 848 İbn Abdüzzâhir, age., s. 64; İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 263; a. mlf., el-Cevherü’s-Semîn, s. 268; Preiss, age., s. 41; a. mlf., agm., s. 132. 849 Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 61; Şeşen, Salahaddin’den Baybars’a, s. 267. 850 Yûnînî, age., I, 377; ae., II, 312; Preiss, agm., s. 140. 231 Sârımüddîn, Aynicâlût Savaşı ile alakalı rivayetinde kendisinin Sultan Kutuz’a gizlice bir haberci irsal ederek Sultan’a ve Memlük ümerâsına harpte yardımcı olacak bazı tavsiyelerde bulunduğunu söylemektedir. Bu haberci büyük Memlük emîrlerinin hazır bulunduğu harp meclisine girerek Sârımüddîn’in tavsiyelerini sıralamıştır. Moğol ordusunun kalabalık olmadığını bildiren, Memlük İslâm ordusu ileri gelenlerine Moğollardan korkmamaları ve onların kuvvetine ehemmiyet vermemeleri yönünde telkinlerde bulunan Sârımüddîn Özbek, gönderdiği haberci vasıtasıyla Memlük ordusunun sol cenahının at ve askerlerle güçlendirilmesi gerektiğini851 söylemiştir.852 Yine o, güneş doğar doğmaz Moğollar üzerine hücuma geçilmesi yönünde bir tavsiyede daha bulunmuştur. Söz konusu rivayetin esas bizi ilgilendiren tarafı ise bu tavsiyelerin sahibinin “Ben ve yanımdakiler, sizin önünüzden kaçacağız” şeklindeki haberidir. 853 Buna göre çarpışma sırasında Ketboğa tarafından ileri sevkedilecek olan Hıms birliği evvelâ Memlükler üzerine atılacak, ancak Memlüklerle herhangi bir silahlı temasa girmeksizin onların önünden çekilecektir. Sârımüddîn’in kısa rivayeti, bazı Memlük emîrlerinin kendi aralarında “Bu hareket müslümanlara yakışmaz” şeklinde konuştuklarını bildirmesiyle sona 851 Bu da demek oluyor ki Moğol ordusunun sağ cenahı sol cenahından daha kuvvetliydi. Bkz. Sercânî, age., s. 312. 852 Abbâdî, age., s. 267; Buharalı, agm., s. 210. Sârımüddîn’in rivayetinin İbnü’d-Devâdârî (age., VIII, 57) tarafından nakledilen versiyonunda ise “sağ cenah” ifadesi bulunmaktadır. Ancak el-Melikü’lEşref’in gönderdiği Hıms birliğinin Moğol ordusunun sol kanat kuvvetleri arasında bulunduğunu tespit eden Amitai-Preiss (agm., s. 139, 89 no’lu dipnot), buradan hareketle ikinci bir tespit yapmış ve bizce bu ikinci tespitinde yanılmıştır. Preiss’e göre Sârımüddîn’in Memlük ümerâsına ordunun sağ kanadını güçlendirmelerini tavsiye ettiğini bildiren İbnü’d-Devâdârî’nin nakli doğrudur; böylece Moğol sol kanadında yer alacak olan Hıms birliğinin tam karşısındaki Memlük birlikleri takviye edilmiş olacaktır. Lakin bize göre yine el-Melikü’l-Eşref’in Memlüklerle anlaşmalı olduğunu belirten Sârımüddîn’in böyle bir tavsiyede bulunmasının imkanı yoktur. Memlüklere taraftar olduğunu bildiğimiz el-Melikü’l-Eşref’in askerlerinden oluşan Hıms birliği eğer Moğol sol kanadına yerleştirilmişse, bu kanadın tam karşısında yer alacak olan Memlük sağ kanadını takviye etmek mantıksızdır. Onun yerine Memlük sol kanadının güçlendirilmesi gerekir. Zira Moğol sol kanadında yer alacak olan Hıms birliği Memlüklerin önünden kaçtığı zaman zaten Moğol sol kanadı zayıflamış olacaktır; o halde bu kanatla savaşacak olan Memlük sağ kanadı yerine tamamen Moğollardan yahut onların destekçilerinden müteşekkil olan Moğol sağ kanadının karşısındaki Memlük sol kanadı takviye edilmelidir. Dolayısıyla Sârımüddîn’in tavsiyesinin bu yönde gerçekleşmiş olması çok daha mantıklıdır. Ayrıca muharebeyi anlattığımız yerde görüleceği üzere, savaş sırasında Memlük ordusunun sol kanadı dağılmaya yüz tutacaktır. Bu da Moğol sağ kanadının daha kuvvetli olduğunu ve Sârımüddîn Özbek’in bu kanatla çarpışacak olan Memlük sol kanadının güçlendirilmesi gerektiği yönünde bir tavsiye vermesinin daha mâkul olduğunu göstermektedir. 853 Aslında Sârımüddîn rivayetin burasında “Ben, yanımdakiler ve el-Melikü’l-Eşref, sizin önünüzden kaçacağız” şeklinde efendisinin de ismini anarak onun bizzat Aynicâlût’ta hazır bulunduğunu ima etmiştir. Ancak o sırada el-Melikü’l-Eşref Dımaşk’ta bulunmaktaydı. Sârımüddîn’in bu hareketi, onun efendisinin hadiselerdeki pozisyonunu mühim göstermek ve gerek kendisinin, gerekse el-Melikü’lEşref’in İslâm ordusunun muzafferiyetindeki rollerinin büyüklüğüne işaret etmek için yaptığı mübalağalardan biri olsa gerektir. Bkz. Preiss, agm., s. 140. 232 ermektedir.854 Sârımüddîn’in Memlük tarafına haberci göndermesi ve bu habercinin Memlük ümerâsıyla görüşmesi hadiselerinin zamanını kesinlikle tayin edememekle beraber; rivayette “güneşin doğuşu” ibaresinin yer alması sebebiyle, bizde bu görüşmenin muharebeden önceki gece gerçekleştiği kanaati hasıl olmuştur. Daha belirgin bir zaman vermek gerekirse de, yine bu rivayette Sultan Kutuz ile Baybars’ın yan yana olmasına bakılarak 25 Ramazân/3 Eylül sabahı güneş doğmadan bir süre önce ve Sultan Kutuz ile Baybars’ın buluştuğu, yani Memlük ordusunun da bütünüyle Aynicâlût vadisine ulaştığı bir zamanda bu mülakatın gerçekleştiği söylenebilir.855 Bu bahsi kapatırken Sultan Kutuz’un Memlük ümerâsına muharebeye başlayacakları zaman hakkında verdiği bir talimatı da zikretmeden geçmeyelim. Sultan Aynicâlût’ta konuşlanmış olan Moğol ordusunu gördükten sonra kumandanlarına şu emri vermişti: “Güneş zevâle doğru gitmeye başlamadan (güneşin tam tepede olduğu vakit olan öğle vakti gelmeden) ve rüzgar çıkmadan evvel hücum etmeyin. Hatiplerin ve diğer müslümanların minberlerde ve namazlarında bizim muzafferiyetimiz için dua ettikleri sırada taarruza geçin!”856 Sultan, muharebenin Cuma günü cereyan edeceğinden ve Cuma hutbesi ile namazında müslümanların toplu halde İslâm’ın muzafferiyeti için dua edeceğinden hareketle bu emri vermiştir. Sultan Kutuz Moğollara karşı girişeceği bu mücadelede manevî bir kuvvetin arkasında bulunmasını mutlaka arzu ediyor ve mezkûr talimatı vermek suretiyle kendi emrindeki kumandan ve askerlerin maneviyatını da kuvvetlendirmeyi hedefliyordu. Ancak Kutuz’un bu planı, muhtemelen evvelâ Moğolların taarruza geçecek olması dolayısıyla değişecek ve muharebe sabahın erken saatlerinde, güneşin doğmasından kısa süre sonra başlayacaktı.857 854 Abbâdî, age., s. 266-267; Buharalı, agm., s. 210. 855 Çünkü -yukarıda geçtiği üzere- Sultan Kutuz, o günün sabahında Baybars el-Bundukdârî’nin bulunduğu mevkie ulaşmıştı. Onların bu toplantıda birlikte anılması, toplantının muharebe sabahının çok erken saatlerinde yapıldığına delalet etmektedir. 856 İbn Kesîr, age., XIII, 397. 857 Preiss, agm., s. 133-134. 233 B. AYNİCÂLÛT SAVAŞI Moğol istîlâsının öncesinden başlayarak hadiselerin Aynicâlût Savaşı’na kadarki gelişimini bu şekilde incelemiş olduk. Bu bölümde ise Aynicâlût Savaşı’nı, savaş hakkında en esaslı ve en kıymetli malumatı veren Memlük kaynaklarından istifade etmek suretiyle teferruatıyla anlatacak ve bölümün sonunda savaşın bir değerlendirmesini yapacağız. 1. Aynicâlût Savaşı (25 Ramazân 658/3 Eylül 1260) Memlük İslâm ordusu 25 Ramazân/3 Eylül Cuma sabahı güneşin doğuşuyla birlikte mevzilendiği tepeden bölükler halinde aşağı inmeye başladı. Bu esnada civardaki meskûn mahallerden, köy ve kasabalardan birçok müslüman çiftçi savaşın meydana geleceği vadinin etrafını çeviren tepelerde toplanmışlardı. Bunlar ihtimal ki Memlük İslâm ordusunun muzafferiyeti için Allâh’a dualar ediyorlar, bu sırada büyük bir gürültü çıkarıyorlardı.858 Memlük birliklerinin daha iyi teçhiz edilmiş esas muharip kuvvetleri önde yürüyordu. Manzara görülmeye değerdi; gösterişli harp kıyafetleri giymiş, muhtelif renklerde sancaklar, flamalar ve armalar taşıyan Memlük süvari birlikleri güneşin doğuşuyla birlikte daha parlak görünen zırhları ile heybetli bir tablo teşkil ediyordu. Başta Ketboğa olmak üzere Moğollar Memlük İslâm ordusunun sayıca çokluğunu, gösterişini, intizamını ve hatta silahlarının parlaklığını müşahede ederek hayrette kalmışlar, belki ilk kez bir düşmanları karşısında müteessir olmuşlardı. Memlük birliklerinin tepeden inişi sırasında Ketboğa, bu manzarayı bize aktaran Sârımüddîn Özbek b. Abdullâh el-Eşrefî’yi yanına çağırarak hangi renkli arma ve flamanın hangi kumandanın birliğine ait olduğunu soruyor ve ondan cevaplar alıyordu. Evvela kırmızı ve ak renkli sancaklar ortaya çıkmıştı. Sârımüddîn, Ketboğa’ya “Bu sancak Sungur er-Rûmî’nindir, sarı renkli sancak Balaban erReşîdî’nindir” gibi sözlerle Memlük kumandanlarını tanıtıyordu. 859 Bu sırada 858 Makrîzî, es-Sülûk, I, 516. 859 Bizzat Sârımüddîn’den (Abbâdî, age., s. 268; Buharalı, agm., s. 210) öğrendiğimiz üzere o, Müslümanların arma ve sancaklarını tanımakta olmasına rağmen Ketboğa kendisine Memlük ümerâsının kimliklerini sorduğu esnada aklına gelen Memlük emîrlerinin isimlerini rastgele sıralamıştır. Sârımüddîn’in Memlük sancaklarını ve bunların kimlere ait olduklarını bildiği halde Ketboğa’ya rastgele cevaplar verdiğine bir delil, onun bu Balaban er-Reşîdî’nin ismini de Aynicâlût’ta hazır bulunan Memlük kumandanları arasında zikretmesidir. Oysa Balaban er-Reşîdî, Aynicâlût Savaşı sırasında İskenderiyye’de mahpus idi. Sultan Kutuz muharebe akabinde Balaban’ın ve onunla 234 Memlük ordusunda bulunan tablhânât860 da kösler ve davullar vurarak Aynicâlût vadisini inletiyordu. Civardan gelen ve müslümanlarla putperest Moğollar arasında meydana gelecek olan bu mühim savaşın neticesini merak eden çevre ahalisi, Sultan’ın ve Memlük ümerâsının emrindeki bando birliklerinin birbirini izleyen kös ve davul seslerinden muharebenin kısa süre içinde başlayacağını anlamış olacaklar ki, dağılmaya başladılar.861 Memlük birlikleri bulundukları tepeden bölükler halinde aşağı inerek vadide pozisyon almaya çalışıyorlardı. Buradan da anlaşıldığı üzere Memlük ordusunun o anda bulunduğu yer yüksekte, Moğol ordusunun mevkii ise alçaktaydı.862 Bu şekilde vadiye inen Memlük İslâm ordusu muhtemelen sağ kanadını Gilboa Dağı’nın kuzeybatı ucuna, eskiden Zer‘în köyünün bulunduğu mevkie yaslamış vaziyette mevzi aldı.863 el-Memâlîkü’l-Bahriyye’nin kumandanı olan Rükneddîn Baybars elBundukdârî, birliğiyle birlikte Moğol ordusunun tam karşısında ve herhalde düşman askerlerinin tümünün görebileceği bir yerde mevzilenmişti. 864 Sultan el-Melikü’lMuzaffer Kutuz da mutlaka kalbde, yani ordunun merkezinde bulunuyordu. beraber tutsak bulunan bazı Mu‘izziyye ve Azîziyye ümerâsının hapisten çıkarılması emrini verecek ve Sultan Kutuz’un Aynicâlût’tan dönüşü sırasında bu emîrler Gazze’de Sultan’a iltihak edeceklerdir. Bkz. İbn Abdüzzâhir, age., s. 68. 860 Tablhâne, Ortaçağ İslâm devletlerindeki askerî bandoya (mehter) ve bu bandonun mukim olduğu mevkie verilen addır. Bu kelimeye Arapça çoğul eki getirilerek kullanılan tablhânât tabiri de Memlüklerde aynı grup ve mevki için kullanılırdı. Tablhâne’de tabl (davul), ebvâk (trompet), zumûr (flütler) gibi enstrümanlar bulunuyordu. Memlük sarayında her yatsı namazını müteakip tablhâne grubu adı geçen enstrümanları çalarlar, muharebelerde de Memlük askerini teşcî edip düşmanı korkutmak maksadıyla aynı vazifeyi icra ederlerdi. Bkz. Ayalon, age., s. 78; Kürşat Solak, “İbn Tagriberdi’nin en-Nucûm ez-Zâhire Adlı Eserinde Geçen Dulkadiroğulları Beyliği ile İlgili Kayıtlar II”, Tarih İncelemeleri Dergisi, XXVII/2, (Aralık 2012), s. 553, 24 no’lu dipnot; Zeynep Tarım Ertuğ, “Tablhâne”, DİA, XXXIX, 333; ayrıca bkz. Özaydın, “Nevbet”, DİA, XXXIII, 39. 861 Abbâdî, age., s. 267-268; Buharalı, agm., s. 210. 862 Memlük birliklerinin aşağı indiği bu yükselti bazı görüşlere göre Gilboa Dağı’dır. Ancak AmitaiPreiss (agm., s. 134-136) Gilboa Dağı’nın dik yamaçlarından süvari birliklerinin inmesinin imkansız olduğunu söylemekte, hatta Sârımüddîn’in rivayetindeki güneşin doğuşu ve Memlük birliklerinin kıyafetlerini parlatması ifadelerini tahlil etmek ve 3 Eylül tarihinde doğacak güneşin dağa vuruş açısını tespit etmek suretiyle bu yükseltinin Gilboa Dağı değil, bir başka tepe olabileceğini belirtmektedir. Ancak her halükarda burada bir yükseltinin bulunduğu ve Memlüklerin de bu yükseltiden aşağı indiği kesindir. Nitekim bunu Baybars’ın güneşin doğuşundan birkaç saat evvel mevzi aldığı yerin bir tepe olduğunu belirten İbn Abdüzzâhir (age., s. 64) ile Zehebî’nin (Târîhu’lİslâm, XLVIII, 61) ve Aynicâlût Savaşı’nın başlarında Moğolların toplu halde dağa yöneldiğini söyleyen Makrîzî’nin (es-Sülûk, I, 516) kayıtlarından anlıyoruz. Ayrıca savaş mevkiini müştemil olan bölgede birçok tepenin bulunduğunu söylemiştik. 863 Preiss, agm., s. 137. 864 İbn Abdüzzâhir, age., s. 64. 235 Memlüklerin vadiye inerek Moğol ordusuna yaklaşmasına Ketboğa Noyan’ın cevabı hücum emri vermek oldu. Böylece Sultan Kutuz’un muharebe için Cuma namazı vaktini bekleme yönündeki planı mecburen değişti ve güneşin doğuşundan kısa süre sonra muharebe fiilen başladı.865 Ketboğa’nın hücum emri verdiği birliklerin içinde el-Melikü’l-Eşref Mûsâ’nın gönderdiği Hıms birliği de bulunuyordu. Ancak Sultan Kutuz muharebeden evvel onunla Moğolları muharebede yalnız bırakması hususunda anlaşmıştı. Aralarında bu savaş hakkında bize kıymetli malumat veren Sârımüddîn Özbek el-Eşrefî’nin de bulunduğu Hıms birliğinin Memlüklerle çarpışmak üzere ileri sevkedilmesi üzerine, muhtemelen adı geçen kuvvet Memlük İslâm ordusuna bir miktar yaklaştı, akabinde istikamet değiştirerek ve çarpışmaya girmeksizin muharebe meydanını terketti.866 Ketboğa’nın bu hadiseye verdiği tepkinin ne olduğunu bilmiyoruz. Bununla birlikte Ketboğa’nın emri altında olup onun harp meydanına sürdüğü gruplar arasında daha birçok kuvvet; Moğol, Gürcü ve Ermeni birlikleri, Banyas ve Subeybe hâkimi el-Melikü’s-Sa‘îd Hasan’ın kuvvetleri ve belki bir miktar Antakya Prinkepsliği askeri mevcuttu. Moğol ordusunun vurucu gücünü teşkil eden Moğol okçu süvarileri ise tahminimizce Memlük İslâm ordusuna karşı yürüyüşe geçen Moğol ordusunun ön saflarında bulunuyorlardı. Ketboğa’nın ileri sevkettiği Moğol süvari kuvvetleri, diğer tüm arazi savaşlarında yaptıkları gibi düşmanlarının üzerine süratle at sürmek ve bu sırada atlarının üzerinde doğrularak Memlük saflarını ok yağmuruna tutmak suretiyle muharebeyi başlatmışlardı. 867 İhtimal Memlük okçu süvarileri atlarını beyhude yormamak maksadıyla mevzilerini terketmeksizin bu atışlara daha seri ve isabetli atışlarla mukabele ediyorlardı.868 Ancak okçu süvari hücumu şeklinde gerçekleşen bu Moğol taarruzundan ve Memlük okçularının mukabelesinden sonra Ketboğa’nın emriyle Moğol kuvvetleri Memlük İslâm ordusunun özellikle kalbine ve sol cenahına 865 Preiss, age., s. 41. 866 Sârımüddîn (Abbâdî, age., s. 267; Buharalı, agm., s. 210) Sultan Kutuz’a ve Memlük kumandanlarına muharebeden evvel bir haberci göndererek onları Moğollar hakkında uyardığını anlattığı rivayetinde kendilerinin Memlük ordusunun önünden kaçacaklarını Memlük ümerâsına haber vermişti. Sârımüddîn’in bunu naklettikten sonra kullandığı ifade “Vallâhi de böyle oldu (Biz Memlüklerin önünden aynen haber verdiğim gibi çekildik).” şeklindedir. 867 Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 58. 868 J. M. Smith, “‘Ayn Jālūt”, s. 324. 236 daha şiddetli hücumlar gerçekleştirdiler ve dolayısıyla savaşın neticesini tayin edecek olan yakın döğüş başladı. Bu ilk çarpışmada Memlük ve Moğol tarafından birçok kimse hayatını kaybediyordu.869 Bu sırada özellikle Bahriyye ve Mu‘izziyye Memlükleri Moğol süvarileriyle doğrudan temasa girerek, aldıkları sıkı askerî eğitimin gereğini büyük bir ciddiyetle yerine getirmeye başladılar. Ancak Moğol sağ kanadının Memlük İslâm ordusunun sol cenahına isabet eden hücumu çok şiddetli olmalı ki, Memlük sol cenahında bozgun başgösterdi. Ordunun Baybars elBundukdârî kumandasındaki öncü kısmı ile Sultan’ın yer aldığı merkez, kendilerine isabet eden Moğol hücum dalgalarına karşı gayretle direnmesine rağmen, 870 Memlük sol kanat kuvvetleri yavaş yavaş çözülmeye ve dağılmaya başladı.871 Meydan muharebelerinde bir ordunun kanatlarından birinin bozulması, ordunun diğer kanadını, hatta aynı ordunun merkezini güç durumda bırakabilir, hiç değilse ordunun diğer birliklerinin savaş yükünü artırmak suretiyle muzafferiyeti zorlaştırabilirdi. Bozgun umûmî hale gelmeden evvel duruma müdahale etmek, sol cenahı mutlaka başka kuvvetlerle takviye etmek gerekiyordu. Bu tehlikeli vaziyeti endişeyle izleyen ve o ana kadar merkezdeki mevziini terketmemiş olan Sultan el-Melikü’l-Muzaffer Seyfeddîn Kutuz daha fazla yerinde duramadı; bizzat kumanda ettiği birliğin başında olarak ve Memlük İslâm ordusunun külliyetli kısmı ile birlikte bozgun mahalline, Moğolların Memlük İslâm ordusunun sol cenahını dağıtan grubunun üzerine şiddetli bir süvari hücumu icra eyledi. Derhal sol cenahı başka kuvvetlerle takviye eden Sultan Kutuz, kendisiyle birlikte taarruza iştirak eden diğer emîrlerin de yardımıyla Moğol saflarını birbirine kattı, bu mukabil 869 İbn İyâs, age., I/I, 306. Tarihçimiz göğüs göğüse çarpışmanın bu ilk safhası için “Saçları ağartacak bir savaş başlamıştı.” ifadelerini kullanmaktadır. 870 İbn Abdüzzâhir, age., s. 64. 871 Nüveyrî (age., XXIX, 303) ve Makrîzî (es-Sülûk, I, 516) Memlük İslâm ordusunun bozgun alâmetleri gösteren kısmını “Sultan’ın ordusunun bir kanadı” şeklinde tarif ediyorlar. Ancak Yûnînî (age., I, 361), Zehebî (Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 61), Safedî (el-Vâfî, XXIV, 190), İbn Kesîr (age., XIII, 399) ve İbn Tağrîberdî (age., VII, 73) bunun ordunun sol kanadı olduğunu açıkça belirtmişlerdir. Bu hususla ilgili olarak ayrıca bkz. Ğāmidî, age., s. 122; Preiss, agm., s. 138; Şeşen, Salahaddin’den Baybars’a, s. 267; a. mlf., Haçlılar Önünde Sultan Baybars, s. 23; Yiğit, age., s. 37. İbn Kesîr bu hadiseyi anlattığı yerde, Memlük İslâm ordusunun sol kanadını bozan kişinin Ketboğa’nın bizzat idare ettiği birlik olduğunu söylemektedir. 237 hücumla bozgunu önlemeye ve muharebedeki üstünlüğü ele geçirmeye muvaffak oldu.872 Muharebenin en canlı sahnelerinden biri de Sultan Kutuz’un atının öldürüldüğü anda gerçekleşmişti. Hülâgû tarafından Kāhire’ye gönderilen ve Kutuz’un tavsît cezasıyla cezalandırdığı Moğol elçilik heyetinde bir erkek çocuğunun da bulunduğunu, Kutuz’un bu çocuğa merhamet edip onu memlükleri arasına dahil ettiğini anlatmıştık. Sultan onu Moğollara karşı çıktığı sefere de beraberinde getirmiş ve onu kendi silahdarları arasına katmıştı.873 Ancak bu çocuk, savaş sırasında Sultan Kutuz’u öldürmeye teşebbüs etmiş ve muhtemelen bu teşebbüsü söz konusu Memlük taarruzu sırasında gerçekleştirmişti. 874 Sultan Kutuz’un hemen arkasında ve at üzerinde bulunan bu çocuk, muharebenin en şiddetli anlarından birinde eline ok ve yay alarak Sultan’a nişan almış, o esnada gerek zor durumdaki Memlük saflarına yardım göndermeye, gerekse Moğol hücumlarını püskürtmeye çabalayan Sultan’a doğru ok atmış ve Sultan Kutuz’un atı isabet alarak Sultan’ı yere fırlatmıştı.875 Sultan’ın çevresinde bulunan ve Sultan atından yere yuvarlandığı sırada durumu farkeden Memlük askerleri derhal yetişerek bu çocuğu yakaladılar ve olduğu yerde öldürdüler. 876 872 İbn Abdüzzâhir, age., s. 64; Yûnînî, age., I, 361; Nüveyrî, age., XXIX, 303; Makrîzî, es-Sülûk, I, 516; İbn Tağrîberdî, age., VII, 73; Preiss, age., s. 41; Şeşen, Salahaddin’den Baybars’a, s. 268; a. mlf., Haçlılar Önünde Sultan Baybars, s. 23. 873 İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 50. 874 Nitekim bu hadiseyi anlatan kaynaklarımızdan bazıları, hadisenin savaşın kızıştığı anlarda gerçekleştiğini bildiriyorlar. Bkz. Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 52; İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 50; Makrîzî, es-Sülûk, I, 516. 875 Yûnînî (age., I, 380), Nüveyrî (age., XXIX, 309), Safedî (el-Vâfî, XXIV, 190) ve İbn Kesîr (age., XIII, 396) bu oku atan kişinin mezkûr Moğol çocuğu olduğunu belirtmemekte, sadece Sultan’ın atının öldürüldüğünü söylemektedirler. 876 İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 50. Diğer bir versiyona göre bu Moğol çocuğu Sultan’a okuyla nişan aldığı sırada Sultan’ın çevresindeki bir Memlük tarafından farkedilmiş ve daha atış yapmaya fırsat bulamadan onun tarafından katledilmiştir. Bkz. Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 52; Makrîzî, es-Sülûk, I, 516; Aynî, age., V, 244. Ancak bu çocuğun Memlüklerden bir topluluk tarafından ortadan kaldırıldığına işaret eden İbnü’d-Devâdârî’nin (age., VIII, 50) kaydı bizce daha muteberdir. Zira Aynicâlût Savaşı’na bizzat iştirak etmiş olan Böri Bilecik adlı bir gâzi bu hadiseyi İbnü’dDevâdârî’nin dedesi olan İzzeddîn Aybek Mîkâîl’e anlatmış, o da kendi oğlu ve İbnü’d-Devâdârî’nin babası olan Cemâleddîn Abdullâh b. Aybek’e bunu aktarmış ve nihayet tarihçimiz hadiseyi babasından dinlemiştir. Moğol çocuğunun okunu fırlatıp fırlatmadığı hususuna gelirsek; bu çocuğun Sultan’a okuyla nişan aldığını söyleyen Baybars el-Mansûrî ve Makrîzî’nin rivayetlerini, Sultan’ın atının kesinlikle öldürüldüğünü söyleyen Safedî ve İbn Kesîr’in nakilleriyle birleştirir ve Sultan’ın atının bu çocuğun atışıyla isabet aldığını açıkça belirten İbnü’d-Devâdârî’nin ifadelerini de bunlara ilave edersek çocuğun hakikaten okunu atmaya fırsat bulduğu ve Sultan’ı yaya bıraktığı tahakkuk 238 Sultan Seyfeddîn Kutuz, muharebenin en kızgın anlarından birinde bineksiz kalmıştı. Etrafındaki bazı Memlük askerleri, Sultan’ın öldürmeyip hizmetine aldığı ve kendisine ikramda bulunduğu Moğol çocuğunun ihaneti sebebiyle o çocuğu cezalandırmakla meşgul olmuşlardı. Muharebe tüm hızıyla sürmekteydi. Bu sırada Sultan yaya vaziyette beklemekte, o karmaşık ortamda uşâkiyyeden877 hiç kimseyi görememekteydi.878 Bir müddet sonra Memlük emîrlerinden Fahreddîn Mama, Sultan Kutuz’un beklediği mahalle intikal ederek kendi atını Sultan’a takdim ettiyse de Sultan bunu kabul etmedi. Emîr Fahreddîn’in bütün ısrarlarına ve hatta yemin verdirmesine rağmen Sultan onun atına binmeyi reddediyordu. Bunun üzerine Fahreddîn Mama, Sultan’a; “Yâ Hond,879 bekleme ve geri durma vakti değildir!” diye çıkışınca Sultan Kutuz, “(Eğer atını bana verip yaya kalırsan) öldürülürsün ey Fahreddîn! Böyle bir anda müslümanları senin faydandan mahrum etmem!” şeklinde mukabele etti. 880 Fahreddîn ise şunları söyledi: “Eğer ben öldürülürsem, ben müslümanlardan sadece bir kişiyim, ayrıca alacağım mükafat da büyük olur. Sizin böyle bir anda öldürülmenizin ise telafisi yoktur, işte o zaman bütün müslümanlar katledilir!”881 Bu muhavere sonrasında Sultan Kutuz, Fahreddîn Mama’nın takdim ettiği ata binmeye razı oldu. Az sonra uşâkiyye de Sultan’ın yedek atlarıyla birlikte o mevkie ulaştı ve Fahreddîn, Sultan’ın yedek atlarından birine bindi.882 Muharebe bir müddet daha şiddetini aynı şekilde sürdürdü. Sultan’ın ve maiyetinin zikrettiğimiz hadiseden sonra geri dönerek düşmanla yeniden çarpışmaya eder. Çocuk muhtemelen Sultan’ı kimin attığı belli olmayacak bir okla öldürebileceği düşüncesiyle savaşın bu karmaşık anını beklemişti. 877 Türkçe “uşak” kelimesine Arapça müennes nisbe eki getirilerek kurulmuş “uşâkiyye” tabiri, Memlüklerde sultanın seyislerinden, at uşaklarından müteşekkil birliğe isim olmuştur. Uşâkiyye birliği mensupları atların terbiye ve bakımından mesul idiler. Bkz. Erkan Göksu, “Türkiye Selçuklu Devleti’nde Gulâm Eğitimi ve Gulâmhâneler”, Nüsha: Şarkiyat Araştırmaları Dergisi, VII/24, (Güz 2007), s. 71. 878 Yûnînî, age., I, 380; Nüveyrî, age., XXIX, 309; Safedî, el-Vâfî, XXIV, 190; İbn Kesîr, age., XIII, 396. 879 Efendi, ağa, bey, emîr, han manalarına gelen ve hürmet ifade eden bu kelime Memlüklerde sultanlara hitap sırasında kullanılırdı. Bkz. Mirzâ Alî Ekber Dihhudâ, Lugatnâme, (ed. Muhammed Mu‘în-Seyyid Ca‘fer Şehîdî), Müessese-i Lugatnâme-i Dihhudâ, Tahran 1999, VII, 10151. Aynı hitabın Eyyûbî hükümdarları için de kullanıldığına dair bkz. İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 213. 880 Yûnînî, age., I, 380-381; Nüveyrî, age., XXIX, 309; İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 50; Safedî, elVâfî, XXIV, 190; İbn Kesîr, age., XIII, 396. Ancak Yûnînî, Safedî ve İbn Kesîr Sultan’a atını vermek isteyen emîrin adını zikretmemektedirler. 881 İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 50. 882 İbnü’d-Devâdârî, ae., VIII, a. yer; Makrîzî, es-Sülûk, I, 516; Aynî, age., V, 245. 239 girmeleri ve Memlük birliklerinin şiddetli taarruzları neticesinde Ketboğa kumandasındaki Moğol kuvvetleri ve destek birlikleri gerilemeye başlamışlardı. Moğol ordusunun saflarını tekrar tanzim eden Ketboğa, 883 askerlerine ikinci ve genel bir hücum emri verdi.884 Muharebenin en kanlı ve çetin safhası bundan sonra başlıyordu. Moğol süvarileri Memlük İslâm ordusu üzerine muharebenin başında gerçekleştirdiklerinden çok daha sarsıcı bir hücum gerçekleştirdiler. Memlük birlikleri evvelkinden daha zorlu bir mücadele vermek durumunda kalmıştı.885 İkinci Moğol taarruzu Memlük İslâm ordusunu hakikaten güç durumda bıraktı. Bu merhaleden sonra alınacak bir mağlubiyetin müslümanların felaketi ile neticeleneği fikriyle bütün Memlük askerleri ve İslâm ordusundaki diğer kuvvetler var güçleriyle savaşıyorlar, ancak Moğolların hücum dalgalarına karşı güçlükle mukavemet edebiliyorlardı. Her daim müslümanların akıbetini samimiyetle düşünen, muhtemel bir hezimetin doğuracağı sonuçları en birinci olarak hisseden el-Melikü’lMuzaffer Seyfeddîn Kutuz, o an için İslâm’ın hizmetkarları ve müslümanların yardımcıları mevkiinde bulunan Memlük askerlerinin bir kez daha içine düştüğü vahim durumdan endişe ile, bütün bir Memlük İslâm ordusunu gayrete getirecek ve 883 İslâm kaynaklarının birçoğu Ketboğa’nın savaşın hangi evresinde öldürüldüğünden bahsetmemekle birlikte, biz meydana gelecek ikinci çarpışmada Moğol tarafını yine Ketboğa’nın idare etmiş olduğu ve onun bu çarpışmada öldürüldüğü kanaatindeyiz. Zira Ketboğa gibi Moğollar nezdinde büyük ve mühim bir isim ilk çarpışmada katledilmiş olsaydı Moğollar muhtemelen tamamen dağılacaklar, Memlüklerle ikinci bir çarpışmaya girecek kuvveti kendilerinde bulamayacaklardı. Preiss de hadiseleri aktaran kaynaklar üzerinde tahlillerde bulunarak, Ketboğa’nın birazdan anlatacağımız ikinci Memlük hücumu sırasında öldürüldüğü şeklinde fikir beyan etmiştir. Preiss, agm., s. 143. 884 Makrîzî’nin (es-Sülûk, I, 517) eserinde yer alan bir kayıt, Moğolların toparlanarak ikinci kez Memlüklere saldırmaları hadisesinin Beysân yakınlarında gerçekleştiğini bildiriyor. Buna göre ilk Moğol hücumunun Sultan ve askerleri tarafından püskürtülmesi akabinde Moğol ordusu Beysân’a doğru çekilmiş, Moğol kıtaları burada saflarını tekrar tanzim ederek kendilerinin peşinden gelmekte olan Memlük süvarilerinin üzerine ikinci bir hücum gerçekleştirmişlerdir. Ancak Amitai-Preiss (agm., s. 142, 146, 149-150) Makrîzî’nin yaptığı bir hataya dikkat çekmektedir. Tarihçimiz Makrîzî muhtemelen İbnü’l-Furât’ın birinci ve ikinci Moğol hücumlarına dair nakillerini ihtisar ederek eserine almak istemiş, fakat bu esnada sehven biri Aynicâlût’ta ve biri de Beysân’da olmak üzere peşpeşe iki ayrı muharebe gerçekleşmiş gibi göstermiştir. Oysa İbn Dokmak’ın (Nüzhetü’l-Enâm, s. 263-264) ve söz konusu iki Moğol hücumuna dair rivayeti onun eserinden almış olan İbnü’l-Furât’ın (Preiss, agm., s. 149-150) nakilleri; Beysân yakınlarında, yani Aynicâlût’ta gerçekleşen ilk Moğol hücumunun püskürtülmesi sonucu Moğolların toparlanarak aynı mevkide ikinci kez hücuma kalktıkları doğrultusundadır. Yani aslında Moğollar ilk kez bozulmaları akabinde Beysân’a çekilmemişler, sadece İslâm ordusunun önünden bir miktar gerileyerek saflarını tanzim etmişler, bundan sonra da ikinci kez hücum etmişlerdir. Haliyle Beysân’da ikinci bir muharebe gerçekleşmemiş; bilakis Aynicâlût Savaşı, adını aldığı Aynicâlût vadisinde, fakat iki safha şeklinde vukua gelmiştir. 885 Aynicâlût Savaşı’nın bu ikinci safhasından bahseden kaynaklarımız, ikinci çarpışmanın birincisinden çok daha şiddetli geçtiğini bildirmektedirler. Bkz. İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 263-264; a. mlf., el-Cevherü’s-Semîn, s. 269; Makrîzî, es-Sülûk, I, 517; İbn İyâs, age., I/I, 306; ayrıca İbnü’l-Furât’tan naklen bkz. Preiss, agm., s. 149-150. 240 savaşın sonucuna doğrudan tesir edecek beklenmedik bir hamle yaptı; ölümden korkmadığını ve şehâdeti arzuladığını gösterircesine başındaki miğferi çıkarıp yere çaldı, bütün bir İslâm ordusunun işiteceği yüksek bir sesle üç kez “Eyvâh İslâm’a!” 886 şeklinde haykırdı ve emrindeki bütün kumandanlarla birlikte bizzat Moğol saflarına saldırdı. Bir yandan da “Yâ Allâh! Kulun Kutuz’a Tatarlara karşı yardım eyle!” duasını ediyordu.887 Muharebenin en şiddetli ve canlı anını teşkil eden bu sahneden müteessir olan Memlük İslâm ordusu büyük bir gayretle karşı taarruza geçti. Atabekü’l-Asâkir Fâriseddîn Aktay, Emîr Rükneddîn Baybars el-Bundukdârî, ayrıca herhalde sabık Hama hâkimi el-Melikü’l-Mansûr Muhammed ile biraderi elMelikü’l-Efdal Alî, bütün birlikleri ve sancaklarıyla birlikte Moğolların üzerine atıldılar.888 Bu esnada Sultan Seyfeddîn Kutuz bir yandan hücum üstüne hücum başlatıyor, Moğol saflarının içine girerek çarpışıyor; diğer yandan silah arkadaşlarını teşcî ediyor, askerlerine ölümü, daha doğrusu şehâdeti güzel göstererek onları sebata çağırıyordu. 889 Son olarak gerçekleşen Memlük karşı taarruzu Moğol hücumunu püskürtmekle kalmadı, Moğol kıtalarının paramparça vaziyette dağılmasını ve 886 “!إسالماه وا“. Safedî’de (el-Vâfî, XXIV, 190) “!مدّ مح دين وا) Eyvâh dîn-i Muhammed’e!)” şeklindedir. 887 Nüveyrî, age., XXIX, 303; Safedî, el-Vâfî, XXIV, 190; İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 264; a. mlf., el-Cevherü’s-Semîn, s. 268-269; Makrîzî, es-Sülûk, I, 517; Aynî, age., V, 243; ayrıca İbnü’lFurât’tan naklen bkz. Preiss, agm., s. 150. Sayfa numaralarını verdiğimiz yerlerde Nüveyrî ve Safedî, Sultan Kutuz’un başından miğferini çıkarıp yere fırlatması ve yüksek sesle askerlerini gazâya teşvik etmesi hadisesinin birinci çarpışma sırasında, Memlük İslâm ordusunun bir kanadı bozulduğu esnada gerçekleştiği yönünde bilgi vermektedirler. Makrîzî miğfer hadisesini birinci çarpışmayı, Sultan’ın haykırmasını ise ikinci çarpışmayı anlattığı sırada nakletmektedir. Ancak hem miğfer hadisesinin, hem de Sultan’ın yüksek sesle Memlük İslâm ordusunu gayrete getirmesi olayının ikinci ve daha büyük çarpışma sırasında vukua geldiğini bildiren İbn Dokmak ve İbnü’l-Furât’ın kayıtları daha muteber görünüyor. Zira İbn Dokmak (Nüzhetü’l-Enâm, s. 264) bu hadiseleri bizzat Aynicâlût’ta Sultan Kutuz’un arkasında bulunan gâzilerden birinden dinlemiş olan İbn Abdüzzâhir’den nakletmektedir. Sultan’ın söz konusu iki hareketini birinci çarpışma sırasında gösteren Nüveyrî’nin (age., XXIX, 303) kaydında da “Bu vakıada (Aynicâlût Savaşı’nda) hazır bulunmuş bir kimse dedi ki” ibaresi yer almakta olmasına rağmen; İbn Dokmak’ın İbn Abdüzzâhir gibi Aynicâlût Savaşı’na zaman bakımından daha yakın bir dönemde yaşamış ve dolayısıyla başta Baybars olmak üzere bu savaşta yer almış birçok kimseyle bizzat görüşme fırsatı bulmuş, üstelik daha muteber olan bir tarihçiyi referans göstermesi ve bu kaydın başında İbn Abdüzzâhir’in açıkça “Tatarlar ikinci kez dönüp saldırdıklarında...” ifadesini kullanması şüpheleri gidermekte, Sultan’ın bu iki hareketinin Moğollarla girilen ikinci çarpışmada gerçekleştiği kesinlikle anlaşılmaktadır. İbnü’l-Furât’ın (a. mlf., agm., s. 150) nakilleri de İbn Dokmak’ın eserindekilerle büyük ölçüde örtüşmektedir. 888 İbn Abdüzzâhir, age., s. 64; İbn Kesîr, age., XIII, 389. Vassâf Târîhi’nin tercümesinde (age. (Osmanlıca trc.), vr. 44a) de savaşın kızıştığı anda Şâm beylerinin Moğollara hücum ettiği belirtilmiştir. 889 İbn Tağrîberdî, age., VII, 73. Aynicâlût Savaşı hakkında malumat veren hemen bütün İslâm kaynakları Sultan Kutuz’un Moğollar üzerine bizzat hamle ettiğinde müttefiktirler. 241 bozgununu netice verdi. Moğol askerleri Memlük süvarileri tarafından süratle kılıçtan geçirilmeye başladı. Taarruzları sırasında bazı Memlük süvarileri de gürzleriyle Moğol askerlerine dehşet saçmaktaydılar.890 Bu sırada öldürülenler arasında birçok yüksek rütbeli Moğol kumandanı bulunuyordu.891 Moğol ordusuna kumanda eden Ketboğa Noyan bozgunu engellemeye muvaffak olamadı, ancak birliklerinin dağılması sırasında bazı askerlerinin kaçıp kurtulması yönündeki ısrarlarına rağmen yerinden de ayrılmadı.892 Muhtemelen bu ikinci ve son Moğol bozgunu sırasında şecaatiyle meşhur Emîr Cemâleddîn Akkuş eş-Şemsî893 Ketboğa ile karşılaştı ve tanımadığı halde üzerine hamle ederek onu katletti. 894 Böylece Moğol bozgunu ve müslümanların muzafferiyeti kesinleşmiş oldu. Memlük İslâm ordusu firara başlayan Moğolları ve destekçilerini kovalamaya, öldürmeye ve esir almaya başlamıştı. 895 Muharebe meydanından firar eden bazı Moğol askerleri bölgedeki bir sazlığa girmişler, takipçi Memlük askerlerinden gizlenmeye çalışıyorlardı. Ancak bunların farkedilmeleriyle birlikte Sultan Kutuz sazlığın ateşe verilmesini emretti ve bu Moğollar feci şekilde can verdiler.896 Yine bir kısım Moğollar Memlük süvarilerinden kurtulmak maksadıyla savaş alanının yakınlarındaki sarp bir tepeye897 iltica etmişlerdi. Muharebenin şiddetli anlarında Sultan Kutuz’un en büyük destekçileri bulunan ve çarpışmalar sırasında en mühim rollerden birini oynamış olan Bahrî Memlüklerin kumandanı Rükneddîn Baybars el-Bundukdârî, emrindeki Bahriyye kuvvetiyle derhal o bölgeye 890 Vassâf, age. (Osmanlıca trc.), vr. 44a. 891 Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 61; a. mlf., el-‘İber, III, 288; Yâfi‘î, age., IV, 113; İbn Tağrîberdî, age., VII, 73; İbnü’l-İmâd, age., VII, 503. 892 Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 58; Safedî, el-Vâfî, XXIV, 240; Mîrhând, age., V, 1128. 893 Aynicâlût Savaşı’nı -bazı bilgi hatalarına rağmen- bütün teferruatıyla anlatan Râğıb es-Sercânî (age., s. 328) Emîr Cemâleddîn’in evvelce el-Melikü’n-Nâsır Selâhaddîn Yûsuf’un memlüklerinden olduğunu ve fakat onun hizmetinden ayrılarak Sultan Kutuz’un kuvvetlerine iltihak ettiğini söylemektedir. 894 Yûnînî, age., I, 361; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 61-62, 355; Safedî, el-Vâfî, IX, 189; ae., XXIV, 240; İbn Kesîr, age., XIII, 389, 399; Aynî, age., V, 282; İbn Tağrîberdî, age., VII, 73-74. Tarihçilerimizden İbn Kesîr (age., XIII, 399) ve İbn Tağrîberdî (age., VII, 74) Ketboğa gibi büyük bir Moğol kumandanını öldürdüğü ve müslümanları ondan kurtardığı için Cemâleddîn Akkuş eşŞemsî’ye rahmet okumuşlardır. 895 Baybars el-Mansûrî, et-Tuhfetü’l-Mülûkiyye, s. 36; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 62; İbn Kesîr, age., XIII, 389; Makrîzî, es-Sülûk, I, 516. 896 Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 58. 897 Amitai-Preiss (agm., s. 141) bu yükseltinin Aynicâlût’un birkaç kilometre kuzeyindeki Giv’at HaMoreh, Gilboa Dağı’nın bir bölümü yahut savaş alanına daha yakın olup kuzeydoğu istikametinde kalan Giv’at Kūmî olabileceğini söylemektedir. 242 intikal ederek Moğolların tırmanarak mevzi aldığı tepenin eteklerine ulaştı. Ancak Memlük atları tepeyi tırmanma hususunda yetersiz kalmıştı. Bunun üzerine Rükneddîn Baybars ve hoşdâşları bütün yorgunluklarına rağmen898 atlarından inerek yaya vaziyette bu tepeye tırmandılar ve buradaki Moğollarla çarpışmaya girdiler. Akşama kadar devam eden bu mücadele sonunda Bahriyye birliği tepedeki Moğolları ortadan kaldırmaya muvaffak oldu.899 Bu arada Baydara’nın da aralarında bulunduğu ve muharebe meydanından firar eden Moğolların bir kısmı şark istikametinde Dımaşk’a, bir kısmı ise kuzey yönünde Haleb ve Antakya bölgelerine ulaşmaya çabalamaktaydılar. Moğol ordusu mevcudundan ancak Memlüklerin elinden kaçabilenler kurtulmuştu.900 Moğolların muavenet kuvvetini teşkil eden Ermeni ve Gürcü kıtaları da mahvedilmişti, bunlardan sağ kalan az miktarda asker Ermeni Krallığı topraklarına doğru kaçıyorlardı.901 Bu esnada civardaki yerleşim mahallerinde sakin bulunan ve Moğol bozgununu haber alan bazı sivil müslüman gruplar da muharebe meydanından kaçmakta olan Moğolları takip ederek bunlardan bulabildiklerini öldürmeye ve bunların eşyalarını ganimet olarak ele geçirmeye başlamışlardı.902 Memlük birliklerinin düşmanı yakın çevrede takibi sırasında Sultan Seyfeddîn Kutuz muharebe işinden fâriğ olmuş vaziyette atının üzerinde beklemekteydi. Savaşın tam manasıyla sona erdiğini fark ettiği anda atından indi, yanakları kirlenecek derecede yüzünü toprağa sürmek suretiyle secde etti ve toprağı öptü, Moğollar gibi kuvvetli ve merhametsiz bir düşmana karşı kendisine ve İslâm 898 Baybars ve birliğinin bu merhaleye kadar sürekli Memlük İslâm ordusunun mukaddeme birliği vazifesini icra ettiklerini söylemiştik. Bunlar savaşın vuku bulduğu zamana kadar daima büyük bir hızla hareket etmek durumunda kalmışlar, yeterince istirahat edememişlerdi. Ayrıca muharebeden bir evvelki geceyi de at üzerinde ve pür dikkat düşmanı gözetlemekle geçirmiş olduklarından yorgunluğun son raddesine varmış olmalıdırlar. 899 İbn Abdüzzâhir, age., s. 64-65; J. M. Smith, “‘Ayn Jālūt”, s. 327-328; Şeşen, Salahaddin’den Baybars’a, s. 268. Diğer bazı kaynaklarımız ise Baybars ve hoşdâşlarından bahsetmeksizin müslümanlardan bir grup ile civardaki tepelere iltica eden Moğollar arasında şiddetli çarpışmalar meydana geldiğini ve bu Moğollar imha edilinceye kadar mücadelenin sürdüğünü bildirmektedirler. Bkz. İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 214; Yûnînî, age., I, 361; Ebü’l-Fidâ, age., III, 205; İbnü’lVerdî, age., II, 201; Ömerî, age., XXVII, 256; İbn Tağrîberdî, age., VII, 74; Cenâbî, age., vr. 305b. 900 İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 214; Yûnînî, age., I, 361; Ebü’l-Fidâ, age., III, 205; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 61; İbnü’l-Verdî, age., II, 201; Ömerî, age., XXVII, 256; Makrîzî, es-Sülûk, I, 516; Cenâbî, age., vr. 305b. 901 Kiragos, age., s. 212. 902 Yûnînî, age., I, 361; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 62; İbn Tağrîberdî, age., VII, 74; Süyûtî, Târîhu’l-Hulefâ, s. 720. 243 askerlerine zafer nasip ettiği için Allâh’a hamdetti ve hemen orada iki rekat şükür namazı kıldı. Akabinde tekrar atına binen Sultan Kutuz, aldıkları ganimetlerle birlikte kendisinin bulunduğu mahalle dönmekte olan emîrleri ve askerlerini karşıladı.903 Belki bu sıralarda, muharebede Sultan’ın yaya kaldığı anlara şahit olan ve onun başlangıçta Fahreddîn Mama’nın atına binmekten imtina ettiğini gören emîrlerden birisi Sultan’ın yanına gelerek; “Yâ Hond, niçin o emîrin atına binmekten çekindin? Allâh muhafaza etsin; eğer bir Moğol seni o halde (bineksiz halde) görseydi öldürecekti. Senin ölümünle de İslâm elden gidecekti.” demiş, Sultan Kutuz ise ona şu cevabı vermişti: “Eğer ben katledilseydim, gidişim Yüce Allâh’ın izniyle cennete doğru olurdu. İslâm’a gelince; onun sahibi Allâh’tır, Allâh onu zâyi etmez. Allâh kendisine rahmet etsin; Sultan el-Melikü’s-Sâlih (Necmeddîn Eyyûb) vefat etmiş, oğlu elMelikü’l-Mu‘azzam (Tûranşâh) ile mukaddemü’l-asâkir olan Fahreddîn İbn Şeyh904 öldürülmüştü. Ancak o ümitsiz vaziyetten sonra müslümanların başında hiçbir hükümdar bulunmadığı halde bizzat Cenâb-ı Hak İslâm’a yardım etti.”905 Muharebe ve takip esnasında Moğollardan birçok esir alınmıştı.906 Bunlar arasında Ketboğa Noyan’ın oğlu Kutlu Kaymış ve kardeşi Kıpçak başta olmak üzere bir kısım Moğol ileri gelenleri, yine Ketboğa’nın karılarından biri ve ayrıca çok 903 İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 264; a. mlf., el-Cevherü’s-Semîn, s. 269; Makrîzî, es-Sülûk, I, 517; ayrıca İbnü’l-Furât’tan naklen bkz. Preiss, agm., s. 150. 904 Bu zat 647/1250 senesinde VII. Haçlı Seferi ordularına karşı savaşırken şehid düşen ihtiyar Eyyûbî veziri ve başkumandanıydı. Bkz. Runciman, age., III, 227. 905 Yûnînî, age., I, 381; Nüveyrî, age., XXIX, 309; İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 50; İbn Kesîr, age., XIII, 396. 906 İbn Dokmak, el-Cevherü’s-Semîn, s. 269; İbnü’l-Vekîl, age., s. 61. Nüveyrî (age., XXIX, 303) ve Hândmîr (age., III, 260) 694-696/1294-1296 seneleri arasında el-Melikü’l-Âdil unvanıyla Memlük tahtında bulunacak olan Zeyneddîn Ketboğa el-Mansûrî’nin de Aynicâlût Savaşı’nda Moğollardan alınan esirlerin arasında bulunduğunu söylemekte iseler de, herhalde doğrusu onun 5 Muharrem 659/10 Aralık 1260’ta cereyan edecek Birinci Hıms Savaşı’nda müslümanlara esir düşmüş olduğudur. Bkz. Zehebî, Târîhu’l-İslâm, LII, 34; Safedî, el-Vâfî, XXIV, 240; Ömerî, age., XXVII, 316; İbn Tağrîberdî, age., VIII, 47; ayrıca bkz. Preiss, age., s. 51; Yiğit, age., s. 67. Memlük İslâm ordusuna esir düşen diğer Moğollara gelecek olursak; Rükneddîn Baybars’ın saltanatının ilk senesinde, Aynicâlût’ta esir düşen Moğollardan ve bunların ganimet olarak ele geçirilmiş olan atlarından bir kısmını bir araya getirerek Alman İmparatoru II. Friedrich’in gayrimeşru oğlu ve aynı zamanda Sicilya Kralı olan Manfred’e hediye olarak gönderdiğine dair bilgiden (bkz. Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 70; Aynî, age., V, 290, 1 no’lu dipnot) hareketle Aynicâlût Savaşı’nda esir düşen Moğolların en azından bir kısmının öldürülmediği sonucuna varıyoruz. 244 sayıda Moğol kadını bulunuyordu.907 Moğol tarafından çok sayıda ganimet de ele geçirilmiş olup, bunlar arasında sayısız at, silah, börk ve daha başka eşya bulunmaktaydı. 908 Çarpışmalar nihayete erdikten ve Moğol ordusu tamamen dağıtıldıktan sonra, muharebeye kendi rızası ile Moğol tarafında iştirak etmiş olan Banyas ve Subeybe hâkimi el-Melikü’s-Sa‘îd Hasan b. el-Melikü’l-Azîz Osmân, Sultan Kutuz’un huzuruna getirildi. Hatırlanırsa Moğollar onu el-Bîre’de mahpus vaziyette bulmuşlar, hapisten çıkararak hizmetlerine almışlar, evvelce onun hâkimiyetinde bulunan Banyas ve Subeybe’yi de ona iade etmişlerdi. el-Melikü’s-Sa‘îd de kendisini İlhan’a borçlu hissederek o zamandan itibaren kendi isteğiyle Moğol taraftarlığı yapmış, muharebede askerleriyle Ketboğa’ya destek sağlamış, ancak Moğol bozgunu sırasında Memlük askerlerine esir düşmüştü.909 el-Melikü’s-Sa‘îd, Sultan Kutuz’un nezdine getirildiğinde elini öpmek maksadıyla Sultan’a yaklaştı. Ancak Sultan’ın buna fırsat vermeyerek yüzüne savurduğu tekme ile geriledi, aldığı sert darbe ağzını kanatmıştı.910 Sultan Seyfeddîn Kutuz evvelce de el-Melikü’s-Sa‘îd’in Moğol 907 Ebû Şâme, Terâcim, s. 207; İbnü’l-Amîd, age., s. 53; İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 214; Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 59; Yûnînî, age., I, 366; Ebü’l-Fidâ, age., III, 205; Zehebî, Târîhu’lİslâm, XLVIII, 61; İbnü’l-Verdî, age., II, 201; Ömerî, age., XXVII, 256; Safedî, el-Vâfî, XXIV, 240; İbn Kesîr, age., XIII, 399; Mîrhând, age., V, 1128. Bu kaynakların tamamı Ketboğa’nın oğlunun esirler arasında bulunduğunu belirtiyorlar. Fakat Ketboğa’nın oğlunun ve yine esir düşmüş olan kardeşinin isimlerini veren tek kaynak İbnü’l-Amîd’dir. İbnü’l-Fuvatî (age., s. 247) Aynicâlût Savaşı’nda Ketboğa ile birlikte oğullarından birkaçının da öldürüldüğünü söylemektedir. Bununla birlikte Aynicâlût Savaşı’nı yanlışlıkla 659/1260-1261 senesinde gösteren ve bu savaş hakkında çok az malumat veren İbnü’l-Fuvatî’nin söz konusu kaydının da güvenilirliği şüphelidir. Ebü’l-Ferec’in (Abu’l-Farac Tarihi, II, 576) kaydına göre de Ketboğa bu savaşa birden fazla oğluyla katılmış ve kendisi maktul düşünce bu oğulları esir olmuşlardır. Müellifin diğer eserinde (Muhtasar, s. 41) yer alan ifadeye göre ise Ketboğa’nın “çoluk çocukları” tutsak alınmıştır. 908 İbnü’l-Amîd, age., s. 53; İbn İyâs, age., I/I, 306. 909 Kaynaklarımızdan bazıları el-Melikü’s-Sa‘îd’in esir düşmediği, Moğol mağlubiyeti muhakkak olunca kendi isteğiyle Sultan Kutuz’un huzuruna geldiği yönünde haber vermektedirler. Bkz. Ebû Şâme, Terâcim, s. 207; İbnü’l-Amîd, age., s. 53; Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 51; Yûnînî, age., I, 361; Nüveyrî, age., XXIX, 303; İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 52; Zehebî, Târîhu’lİslâm, XLVIII, 62; Safedî, el-Vâfî, XII, 63; İbn Haldûn, age., s. 1454; İbn Tağrîberdî, age., VII, 74. Ancak Sultan’a ve elçisine hakaret eden ve Moğolların hizmetine kendi rızası ile girerek müslümanlara karşı silah kullanan el-Melikü’s-Sa‘îd’in bunu yapacağı çok şüphelidir. Zira bizce o, Sultan Kutuz’un kendisini ilk fırsatta mutlaka öldüreceğinin bilincinde olmalıdır. Bu yüzden de bozgun sırasında yahut akabinde firar etme imkanı varken af dilemek maksadıyla Sultan’ın nezdine gelmesi mâkul değildir. Şu halde el-Melikü’s-Sa‘îd; belki firar etmeye çalışırken, belki de savaş devam ettiği bir sırada Memlük askerlerince tutsak edilmiştir. el-Melikü’s-Sa‘îd Hasan’ın Memlüklerce tutsak edildiği nakli için bkz. İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 214; İbnü’l-Verdî, age., II, 201; Ömerî, age., XXVII, 256-257; İbn Kesîr, age., XIII, 389-390, 395; Makrîzî, es-Sülûk, I, 523; Aynî, age., V, 244. 910 Nüveyrî, age., XXIX, 303. 245 kıyafetleri giydiğine, Ramazân ayında şarap içtiğine, fıska ve kan dökücülüğe başvurduğuna ve İslâm’ın koyduğu hadleri aştığına dair haberler almıştı.911 Müslümanların selameti ve Moğolların Suriye’den defedilmesi için Eyyûbî hükümdarlarıyla Memlükler arasında mutlaka kurulması gereken ittifakı umursamamış olan el-Melikü’s-Sa‘îd’in Memlük elçisine ve dolayısıyla kendisine yaptığı hakareti de Sultan Kutuz unutmamış, bu yüzden öfkeli davranmıştı. Diğer yandan Sultan’ın yanında bulunan ve muhtemelen Memlük ümerâsından olan bazı kimseler el-Melikü’s-Sa‘îd’in muharebe sırasında müslümanlarla çok şiddetli bir şekilde savaştığını gördüklerini ve onun bazı müslümanları şehid etmiş olabileceğini söylüyorlardı.912 Bu sırada Sultan, emân dilemekte olan el-Melikü’s-Sa‘îd’e şunları söyledi: “Sen eğer Tatarlar mağlup olmasaydı benim huzuruma gelmezdin. Eğer muharebeden evvel gelip emân dileseydin sana emân verirdim, şimdi ise asla vermem!”913 Akabinde el-Melikü’s-Sa‘îd, Sultan Kutuz’un emriyle silahdarlardan birine teslim edildi ve derhal boynu vuruldu.914 Baybars ve hoşdâşları, mezkûr tepeyi ele geçirdikten sonra bu tepede öldürdükleri Moğol askerlerinin kesik başlarıyla birlikte akşam vakti Sultan Kutuz’un bulunduğu mevkie dönmüşlerdi. Düşmanı bir miktar kovalayan diğer Memlük İslâm ordusu askerleri de her taraftan Sultan’ın yanına dönmekte ve kestikleri Moğol kafalarını Sultan’ın önüne bırakmaktaydılar. Bu şekilde Sultan’ın önünde kesik başlardan büyük bir yığın oluşmuştu.915 Sultan Kutuz’un önüne kesilmiş birçok Moğol başı getirildiği halde bunlar arasında Ketboğa Noyan’ın başının bulunup bulunmadığı Memlükler tarafından bilinmemekteydi. Zaten Ketboğa’yı katleden Emîr Cemâleddîn Akkuş eş-Şemsî de 911 İbnü’l-Amîd, age., s. 53; Ebü’l-Fidâ, age., XIII, 205; İbnü’l-Verdî, age., II, 201; Ömerî, age., XXVII, 257; İbn Kesîr, age., XIII, 395. Yalnız Ömerî, burada el-Melikü’s-Sa‘îd yerine sehven elMelikü’l-Azîz ismini vermiştir. 912 İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 52. 913 Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 51; Yûnînî, age., I, 367; İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 52; Aynî, age., V, 244. 914 Ebû Şâme, Terâcim, s. 207; İbnü’l-Amîd, age., s. 53; İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 214; Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 51; Yûnînî, age., I, 361, 367; Ebü’l-Fidâ, age., III, 205; Nüveyrî, age., XXIX, 303-304; İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 52; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 62; İbnü’l-Verdî, age., II, 201; Ömerî, age., XXVII, 256-257; İbn Kesîr, age., XIII, 389-390; İbn Haldûn, age., s. 1454; Makrîzî, es-Sülûk, I, 516; Aynî, age., V, 244; İbn Tağrîberdî, age., VII, 74. Safedî’nin (el-Vâfî, XII, 63) nakline göre el-Melikü’s-Sa‘îd kendi önüne geldiği vakit Sultan Kutuz, “Bunun gibi kimseden hayır gelmez.” diyerek boynunu vurdurmuştur. 915 İbn Abdüzzâhir, age., s. 65; Şeşen, Salahaddin’den Baybars’a, s. 268. 246 İlhanlıların Suriye kumandanını öldürmüş olduğunun farkında değildi. Sultan Kutuz, Ketboğa’nın başını teşhis için yahut en azından onun hayatta olup olmadığını anlamak maksadıyla Ketboğa’nın esirler arasında bulunan genç yaştaki oğlu Kutlu Kaymış’ı huzuruna getirtti ve ona babasının firar edip etmediğini sordu. Kutlu Kaymış “Babam kaçmaz, cesedini size gösteririm.” deyince önüne birtakım kesik Moğol başları getirildi. Ketboğa’nın başını görür görmez tanıyan oğlu feryat edip ağlamaya başlayınca Sultan Kutuz şunları söyledi: “Ketboğa Tatarların mutluluğuydu, onun katliyle mutlulukları sona erdi.” 916 Akabinde Sultan elMelikü’l-Muzaffer Seyfeddîn Kutuz, kendisinin ve müslümanların en büyük düşmanının ortadan kaldırılmış olduğunu öğrenmenin süruru ile Allâh’a secde etti ve “Gönlüm ferahladığı için biraz uyuyacağım.” dedikten sonra istirahate çekildi.917 Güneşin doğuşundan akşam vaktine dek süren Aynicâlût Savaşı, İslâm tarafının kesin muzafferiyetiyle sona ermişti (25 Ramazân 658/3 Eylül 1260).918 916 İbn Kesîr, age., XIII, 399; Aynî, age., V, 281-282. Zehebî (Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 356) ve herhalde ondan naklen Safedî (el-Vâfî, XXIV, 240) ise bu rivayetin aksine Ketboğa’nın oğlu Kutlu Kaymış’ın Sultan Kutuz’a hitaben, “Yâ Hond, artık rahat uyuyabilirsin, kendisinden çekineceğin düşmanın kalmadı. Zira benim babam Moğolların sevinciydi, Moğollar onun eliyle ordular bozup kaleler işgal ederlerdi.” dediğini söylemektedirler. 917 İbn Kesîr, age., XIII, 399. 918 Aynicâlût Savaşı ve savaşın cereyanı hakkında geniş kaynakça için bkz. Ebû Şâme, Terâcim, s. 207; İbnü’l-Amîd, age., s. 53; İzzeddîn İbn Şeddâd, el-A‘lâku’l-Hatîre, I/I, 90; Ebü’l-Ferec, Abu’lFarac Tarihi, II, 576; a. mlf., Muhtasar, s. 41; İbn Abdüzzâhir, age., s. 64-65; İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), 214; Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 58-59; Vassâf, age., s. 26; ae. (Osmanlıca trc.), vr. 44a; İbnü’l-Fuvatî, age., s. 247; Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 51-52; a. mlf., etTuhfetü’l-Mülûkiyye, s. 35-36; a. mlf., Muhtâru’l-Ahbâr, s. 11; Yûnînî, age., I, 360-361; Ebü’lFidâ, age., III, 205; Nüveyrî, age., XXIX, 303-304; İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 49-52; Hamdullâh elMüstevfî, age., vr. 259a-259b; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 61-62; a. mlf., el-‘İber, III, 288; a. mlf., Düvelü’l-İslâm, II, 177; İbnü’l-Verdî, age., II, 200-201; Ömerî, age., XXVII, 256-257; Safedî, el-Vâfî, IX, 189; ae., XXIV, 189-190, 240; Yâfi‘î, age., IV, 113; İbn Kesîr, age., XIII, 389-390, 396, 399; İbn Haldûn, age., s. 1454; İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 263-264; a. mlf., el-Cevherü’sSemîn, s. 268-269; Kalkaşendî, age., III, 434; Makrîzî, es-Sülûk, I, 516-517; Aynî, age., V, 243-245; İbn Tağrîberdî, age., VII, 73-74; Mîrhând, age., V, 1128; Süyûtî, Hüsn, II, 39; a. mlf., Târîhu’lHulefâ, s. 720; İbn İyâs, age., I/I, 306; Hândmîr, age., III, 252; İbn Tolun, age., s. 31; Mustafa b. Abdurrahmân, age., vr. 88b-89a; Cenâbî, age., vr. 305b; İbnü’l-İmâd, age., VII, 503; Müneccimbaşı, Sahâ’ifü’l-Ahbâr, II, 628-629; İbnü’l-Vekîl, age., s. 61; Kiragos, age., s. 212; Vardan, Türk Fütuhatı Tarihi, s. 234; a. mlf., “Ermeni Müverrihine Göre Moğollar”, s. 38; Aknerli Grigor, age., s. 36-37; Deguignes, age., VI, 23; Seyyid Muhammed Rızâ, es-Seb‘u’s-Seyyâr fî Ahbâri Mülûki Tâtâr, Medrese-i Aliyye-i İmparatoriyye-i Kazaniyye, Kazan 1248/1832, s. 59; Grousset, age., s. 366- 367; Spuler, age., s. 67-68; Ebü’l-Hasen en-Nedvî, Ğāretü’t-Tatâr ‘ale’l-‘Âlemi’l-İslâmî ve Zuhûru Mu‘cizeti’l-İslâm, Kāhire 1973, s. 26-27; Ğāmidî, age., s. 122-123; Takkūş, Târîhu’lMemâlîk, s. 79; Abbâdî, age., s. 163-167, 267-268; J. M. Smith, “‘Ayn Jālūt”, s. 327-328; Preiss, age., s. 41-44; a. mlf., agm., s. 133-143, 148-150; Runciman, age., III, 265-266; Muhammad Abdullâh Enân, Decisive Moments in the History of İslam, Idarah-ı Adabiyat-ı Delli, Delhi 1983, s. 161-162; a. mlf., “Mevkı‘atü ‘Ayni Câlût”, el-Kitâb, II/10, Mısır 1946, s. 542; Mahmûd Muhammed Şebke, “Ma‘reketü ‘Ayni Câlût”, Mecelletü’l-Ezher, XXXVI/7, Kāhire 1965, s. 854-855; F. H. Âşûr, age., 247 2. Savaşa Dair Bazı Hususlar ve Kısa Bir Değerlendirme Bütün Ortaçağ’ın en mühim meydan savaşlarından olan Aynicâlût Savaşı’nın cereyanını bir bütün halinde anlatmaya gayret ettik. Ancak belirtmek gerekir ki; muharebe hakkında teferruat veren kaynaklarımızın hemen hepsinin dahi olayların zaman sırasına tam riayet etme hususiyetinden mahrum oluşu sebebiyle, savaş sırasında vuku bulan her bir hadise ve anekdotun zamansal sırasını kesinlikle tayin etmemiz mümkün değildir. Muharebeyi derli toplu vaziyette anlatma gayreti ve kaynaklarımızda zaman ve sıra bakımından sarahatin bulunmaması da bizi, söz konusu hadiseleri yine kaynakların rehberliğinde en mâkul ve bizce hakikate en yakın bir zamansal sıra tayinine mecbur etmiştir. Her ne kadar kaynaklarımızın verdiği malumatı teferruatıyla inceleyip bu sıralamayı titizce yapmaya çalışmış olsak da, olayların bizim tayin ettiğimiz sıralamadan daha başka sırayla vuku bulmuş olması ihtimal dahilindedir. Aynicâlût Savaşı ile alakalı olup hakkında en fazla ihtilafa düşülen iki husustan birisi muharebenin Memlük pususu şeklinde vukua gelip gelmediği; diğeri ise Ketboğa’nın katlinin muharebe sırasında mı, yoksa sonrasında mı gerçekleştiğidir. Her iki nokta için de müracaat edilecek başlıca kaynak, Memlük kaynaklarıyla çelişik rivayetler ihtiva eden İlhanlı tarihçisi Reşîdüddîn’dir. Reşîdüddîn’e göre Sultan Kutuz ordusundan az sayıda asker intihap ederek bunlarla birlikte evvelâ Moğollara hücum etmiş, akabinde sahte ric‘at ile geri çekilerek Moğol kuvvetlerini önceden hazırladığı pusuya çekmiştir. Memlükleri takip eden ve onlardan birçok kimseyi öldüren Ketboğa ve emrindekiler mahut pusu mevkiine geldiklerinde Mısır ordusunun gizlenmiş olan külliyetli kısmı Kutuz’un emriyle üç yerden pusuyu açarak Moğollara ağır kayıplar verdirmiştir. Üç koldan hücuma uğrayan Moğol kuvvetleri, sabahtan öğlene kadar cansiperâne savaşan Memlük 51-53; Râciha Alî Ğālib, “Min Me‘âriki’l-‘Arabi’l-Fâsılati’l-Kübrâ: Ma‘reketü ‘Ayni Câlût”, elMevrid, Vizâretü’s-Sekâfe ve’l-İ‘lâm, X/3-4, Bağdâd 1981, s. 171-172; el-Ard, agm., s. 316; S. A. Âşûr, age., s. 198; Kopraman, “Mısır Memlûkleri”, age., VI, 454; Buharalı, agm., s. 210; Aktan, “Sultan Kutuz ve Aynu-Calût”, s. 52-54; Roux, age., s. 355-356; Sercânî, age., s. 314-331; Cezzâr, age., s. 159-160; Sallâbî, age., s. 121-123; Şeşen, Salahaddin’den Baybars’a, s. 267-268; a. mlf., Haçlılar Önünde Sultan Baybars, s. 23; a. mlf., Eyyûbîler, s. 165-166; Yiğit, age., s. 37-38; a. mlf., “Kutuz”, DİA, XXVI, 501; Yuvalı, age., s. 175-176; Tekindağ, “Kutuz”, İA, VI, 1059; M. Fuad Köprülü, “Baybars I”, İA, II, 357; Özaydın, “Aynicâlût Savaşı”, DİA, IV, 276; Tomar, agt., s. 104- 107; Ergun, agt., s. 46-49. 248 askerleri tarafından bu şekilde ortadan kaldırılmıştır.919 Ancak bu rivayet Aynicâlût Savaşı’na dair çok daha muteber ve teferruatlı bilgiler ihtiva eden İslâm kaynaklarındaki nakillerin ifadelerine aykırıdır. Bir kere Reşîdüddîn’in bahsettiği tarzda pusu atmak için Memlüklerin düşmanlarından evvel muharebe meydanına ulaşmaları ve bazı kuvvetlerini Moğolların görüş açısının dışında mevzilendirmeleri gerekiyordu. Fakat -defaatle belirttiğimiz üzere- Rükneddîn Baybars ve maiyeti öncülüğündeki Memlük İslam ordusu kuvvetleri Aynicâlût vadisine Moğollardan sonra vasıl olmuşlardı. Esasen bu durum tek başına pusu ihtimalini ortadan kaldırmaya kâfidir.920 Sonra, savaş alanının topografyası çok da pusuya elverişli değildi, 921 Moğollar Memlüklerin bu türlü bir harp tedbirini zamanında fark edebilirlerdi. Bütün bunlar ve ayrıca karşılıklı kuvvetlerin arasında muharip sayısı bakımından ciddi bir fark bulunmaması, pusu ameliyesinin gerekliliğini şüpheli kılmaktadır.922 Nihayet Reşîdüddîn’in Memlükler tarafından icra edildiğini iddia ettiği harp tarzının Moğollar tarafından pek iyi bilindiğini hatırlamak gerekir. Moğollar istîlânın ilk devrelerinden itibaren bu bozkır savaş taktiğini, hatta şehir muhasaralarında dahi başarıyla uygulamışlardı. 641/1243’de Türkiye Selçukluları ile Moğollar arasında vukua gelen ve Türkiye’nin Moğol boyunduruğuna girmesiyle neticelenen talihsiz Kösedağ Savaşı’nda Baycu Noyan idaresindeki Moğollar sahte ric‘at ve pusu taktiği ile Selçuklu ordusunun seçme birliklerini bozmuşlardı. Aynı savaşta Selçukluların muharebeye devam etme basiret ve cesareti gösteremeyerek aceleyle çekilmelerine mana veremeyen Moğol askerleri, hakikaten savaş alanını terketmiş olan Selçuklu ordusunun çekilmesini de sahte ric‘at ve pusu zannederek iki gün müddetince Selçuklu ordugâhına yaklaşamamışlardı.923 Demek Moğollar bu taktiği hem uyguluyor, hem de ondan sakınmasını biliyorlardı. Eğer tecrübesi İslâm kaynakları tarafından da nakledilen Ketboğa’dan bahsediyorsak, harp hilelerine 919 Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 58; ayrıca bkz. Mîrhând, age., V, 1128; Hândmîr, age., III, 252. 920 Bu durumda, vakıa bir pusu atılmış olsa dahi bunu Memlüklerin atmasının imkanı yoktur; pusu atacak bir taraf varsa o da behemehal muharebe meydanına düşmanlarından evvel ulaşmış olan Moğol tarafı olacaktır. Ancak kaynaklarımızdan hiçbiri bir Moğol pususundan da bahsetmiyorlar. 921 Aynicâlût mevkiinin yer aldığı Yizre’el vadisinde bulunan birçok tepenin, bu vadiye evvelce gelip yerleşen bir ordu için düşmanı gözetleme imkanı sağladığını belirtmiştik. Ayrıca Baybars kumandasındaki Memlük mukaddeme birliğinin yerini keşfetmek için tek bir Moğol birliğinin kâfi gelmesine bakılarak, Memlüklerin Aynicâlût’ta pusu atmasının çok güç olduğu söylenebilir. 922 J. M. Smith, “‘Ayn Jālūt”, s. 327. 923 İbn Bîbî, age., s. 499-501; Yazıcızâde, age., s. 555-557; Turan, Türkiye, s. 455-456; a. mlf., “Keyhusrev II.”, İA, VI, 626; Kaymaz, II. Gıyâsü’d-dîn Keyhüsrev, s. 94-95; Sümer, “Kösedağ Savaşı”, DİA, XXVI, 273. 249 ziyadesiyle vakıf olan924 ve bu tarz durumlarda belki diğer Moğol kumandanlarından çok daha temkinli olması beklenen Ketboğa’nın böyle bir pusuya düşmesinin akıldan uzak olduğunu bilmek gerekir. O halde Aynicâlût Savaşı’nın bir pusu değil, doğrudan muharebe şeklinde gerçekleştiğini kabule mecbur oluyoruz. Memlüklerin VII. Haçlı Seferi sırasında Mansûra’da Haçlılara pusu kurduklarını925 ve dolayısıyla onların da pusu tarzı muharebeden haberdar olduklarını bilmekteyiz. Zaten profesyonelliklerini başından beri vurguladığımız Memlük askerlerinin her türlü harp şeklini başarıyla uygulama kabiliyetlerinin bulunduğuna da şüphemiz yoktur. Kaldı ki onların Asya steplerinde uygulanan harp usulünü yeni vatanları olan Ortadoğu’daki harp usulüyle birleştirdiklerini söylemiştik. Ancak yukarıda zikrettiğimiz ve Aynicâlût Savaşı’nı diğer muharebelerden ayırdığını düşündüğümüz hususların yanında; İbn Abdüzzâhir gibi bizzat Aynicâlût gâzileriyle görüşmüş ve İbnü’d-Devâdârî gibi dedesi bu savaşta hazır bulunmuş muteber tarihçilerin bu savaşa ait nakillerinde pusu ameliyesine dair en ufak imada dahi bulunmamaları, bizce Reşîdüddîn’in rivayetini üzerine bina ettiği ve Mîrhând ile Hândmîr gibi muahhar dönem tarihçileri tarafından da tekrar edilegelen pusu hadisesinin hakikatte gerçekleşmediğini göstermektedir.926 Muharebeyi yine Memlükler tarafından gerçekleştirilen bir baskın ve pusu harbi şeklinde bize nakleden Vassâf’ın rivayeti de burada zikredilmelidir. Vassâf’a göre Mısır ordusu kuvvetleri Moğolların bulunduğu bölgeye doğru iki gün boyunca ilerlemeye, akabinde gizlice geri dönerek Tatar (Moğol) ordusunun adeti olduğu üzere beyaz renkli elbiseleri bayrak gibi açmaya,927 bu işaret göründüğü vakit 924 Bazı İslâm kaynakları Ketboğa’nın muhasaralarda evvelce görülmemiş taktikler uyguladığını, onun cesareti, aklı ve yeteneğiyle birçok şehir ve kale işgal ettiğini, tecrübesi ve bilgisi dolayısıyla Hülâgû’nun da onun reyine asla muhalefet etmediğini bildirmektedirler. Bkz. Safedî, el-Vâfî, XXIV, 240; İbn Kesîr, age., XIII, 398; İbn Tağrîberdî, age., VII, 83. 925 Fransa Kralı IX. Louis’nin kardeşi Robert d’Artois 647 Zilkâde/1250 Şubat’ında Mansûra yakınlarındaki İslâm ordusu karargâhına baskın düzenleyerek İslâm ordusunu bozmuş, vezir ve mukaddemü’l-asâkir olan ihtiyar Fahreddîn İbn Şeyh de dahil birçok müslüman şehid olmuştu. Bundan sonra emrindeki bir miktar askerle birlikte pervasızca Mansûra şehrine ilerleyen Robert, şehirde Rükneddîn Baybars el-Bundukdârî kumandasındaki Bahrî Memlüklerin kurduğu pusuya düşerek hemen bütün maiyetiyle birlikte kılıçtan geçirilmişti. Bkz. Runciman, age., III, 227-228; Demirkent, age., s. 215-216. 926 Aynicâlût Savaşı’nı derinlemesine inceleyen Amitai-Preiss (agm., s. 146) de Sultan Kutuz ve Baybars tarafından herhangi bir pusu hazırlanmadığı sonucuna kesin olarak varmıştır. 927 Vassâf Târihi’nin Osmanlıca tercümesinde (age. (Osmanlıca trc.), vr. 44a) ise bu ifade, belki bir çeviri hatası sebebiyle, Sultan Kutuz’un kendi askerlerini başka askerlerden ayırt etmek maksadıyla 250 Şâmlıların da bulundukları yerden çıkmalarına ve bu şekilde Moğol ordusunu iki taraftan yok etmeye karar vermişlerdir.928 Ancak Vassâf’ın müphem ifadelerle kurulmuş bu rivayetinden hareketle isabetli tespitler yapmak ve bu rivayeti diğer herhangi bir kaynağımızın rivayetiyle birleştirmek oldukça güçtür. Buradaki Şâm askerlerinin kimler oldukları ve bahsedilen beyaz bayrakların mahiyeti bizim için net olmamakla birlikte, bu Şâmlıların Sultan Kutuz’un yanında yer alan sabık Hama hâkimi el-Melikü’l-Mansûr Muhammed ile biraderi el-Melikü’l-Efdal Alî’nin birlikleri olduğu ve bir hücum işareti olduğunu anladığımız beyaz bayrakların kalkmasıyla bu Eyyûbî askerlerinin da bir başka koldan Moğollar üzerine atıldığı akla gelmektedir. Fakat Vassâf’ın rivayeti burada bitmemekte; beyaz bayrakların irtifaıyla birlikte Mısır askerine imdat geldiğinin anlaşıldığı, Moğolların bir kısmının bir gece evvel yaptıkları içkili eğlence dolayısıyla halen sarhoş ve mahmur bulunduğu, Sultan Kutuz ile birlikte Suriye askerlerinin de ansızın Moğollara baskın vererek onlar daha atlarına binemeden onlardan üç bölük askeri ortadan kaldırmaya onlara beyaz elbiseler giydirdiği şeklinde yer almaktadır. Ancak burada tercüme hatasından kaynaklanmakla birlikte kısmen hakikate muvafık olması muhtemel bir ifade mevcuttur. Bize göre Memlük birliklerinin zırhlarının üstüne beyaz elbiseler, belki beyaz kaftanlar giymiş olmaları hiç de mantıksız değildir. Beyaz renkli elbisenin İslâm ordularındaki askerler için kefen vazifesi gördüğüne dair muhtelif misaller zaten herkesçe bilinmektedir. Ancak özellikle Memlük tarihinde beyaz renkli elbisenin kullanıldığı iki örnek hadise vardır ki, buradaki durumu aydınlatması bakımından ehemmiyetlidir. Bunlardan birini, Mısır Eyyûbî hükümdarı el-Melikü’s-Sâlih Necmeddîn Eyyûb’un Ravza adasındaki cenaze merasimi sırasında onun emrindeki Sâlihiyye Memlüklerinin matem alâmeti cümlesinden olarak saçlarını kazımış ve beyaz renkli elbiseler giyerek merasime iştirak etmiş olduklarını nakleden Makrîzî’nin (es-Sülûk, I, 465) kaydından öğreniyoruz. Örneklerin ikincisi ve bizce daha mühim olanı ise İbn Abdüzzâhir’in er-Ravzu’z-Zâhir adlı eserinde (age., s. 306, 364-365; ayrıca bkz. Şeşen, Haçlılar Önünde Sultan Baybars, s. 87, 102) yer almaktadır. Rükneddîn Baybars el-Bundukdârî kendi saltanatı döneminde 666/1268 senesinde Trablus’a bir akın gerçekleştirmiş, Haçlılara birçok zararlar verdikten sonra dönüş yoluna çıkmıştı. Kendisiyle sulh halinde olan Hospitalier şövalyelerinin elinde bulunan Hısnü’l-Ekrâd yakınlarından geçmekte iken, kaledeki şövalyeler kapıları Sultan Baybars’a ve maiyetine kapatmışlardı. Bunu düşmanca bir tavır olarak algılayan Sultan Baybars, şövalyelere bu hareketlerinin sebebini sorduğunda kaledekiler “Aramızda batıdan gelen şövalyeler bulunuyor, bunların Sultan’ın askerlerine bir zarar vermesinden korktuğumuz için kapıları kapattık. Çünkü bu şövalyeler ölümden korkmazlar.” demişler, bu söz Sultan’ın çok ağırına gitmişti. 668/1270 senesinde 200 süvariyle Hısnü’l-Ekrâd civarına tekrar gelen Sultan, bunlardan 40’ını intihap etmiş ve kalenin hendeğine kadar yanaşarak “Trablus senesinde bize böyle böyle demiştiniz, şimdi biz beyaz kaftanlar giymiş olduğumuz halde geldik, sayımız da 40’tan fazla değil. Haydi dışarı çıkın!” demek suretiyle şövalyelere meydan okumuş, ancak kaleden hiç kimse çıkamamıştı. Bu iki örnekten anlaşılacağı üzere Memlüklerde beyaz elbise ölümü ve matemi, bir yandan da kahramanlığı ve ölüme hazır olmayı ifade ediyordu. Dolayısıyla Memlük askerlerinin Aynicâlût’ta yahut herhangi bir muharebede beyaz renkli kıyafetler giydikleri şeklindeki nakillerin doğru kabul edilmesinde bir beis yoktur. 928 Vassâf, age., s. 26. 251 muvaffak oldukları şeklinde devam etmektedir.929 Aynicâlût’ta pusu harbinin gerçekleşmesinin imkan dahilinde olmadığını zaten ifade etmiştik. Dolayısıyla bu noktada Vassâf’ın da yanıldığını rahatlıkla söyleyebiliriz. Onun Moğol ordusunun muharebeden evvel bezm930 tertip ettiğine işaret eden cümleleri ise hakikate büsbütün mugayir görünmektedir. Zira böylesine kritik bir pozisyonda Ketboğa’nın bu harekete müsaade etmeyeceği muhakkaktır.931 Görüldüğü üzere İlhanlı tarihçileri ve nakillerinde ekseriyetle onları takip eden Timurlu tarihçileri, Aynicâlût Savaşı hakkında teferruatlı bilgi veren ve rivayetleri genelde birbiriyle örtüşen Eyyûbî ve Memlük kaynaklarının aksine kifâyetsiz ve kısmen gerçek dışı malumat vermişlerdir. Aynicâlût’ta gerçekleşen muharebe ile alakalı en çok ihtilafa düşülen ikinci nokta ise Ketboğa’nın katli meselesidir. Reşîdüddîn’in bu olaya dair rivayeti, Moğolların Memlük pususuna düşmesinden sonra bazı kimselerin Ketboğa’yı firara teşvik ettiği, ancak Ketboğa’nın bunu reddettiği yönündedir. Kaynağa göre Ketboğa kendisine kaçmayı telkin eden adamlarına şunları söylemiştir: “Ölümden kaçış yoktur, şöhret ve nam ile ölmek zilletle kaçmaktan iyidir. Bu ordunun küçüğü ve büyüğünden bir kişi İlhan’ın huzuruna gidip ona desin ki; Ketboğa utanç içinde dönmektense saldırıp tatlı canını feda etti. Moğol ordusunun telef olması Han’ın gönlüne ağır gelmesin. Askerlerin karılarının bir sene gebe kalmadığını, kısrakların bir sene doğurmadını farzetsin. Han’ın başı sağ olsun, o sağ olduğu sürece her kaybedilen telafi edilecektir. Biz hizmetkarların varlığı veya yokluğu ehemmiyetli değildir.” Bundan sonra askerlerinin onu yalnız bırakmalarına rağmen Ketboğa “bin kişilik güç sarfetmiş”, ancak nihayet atı sürçmüş ve yakalanmıştır. Eli kolu bağlı vaziyette Sultan Kutuz’un huzuruna getirilen Ketboğa’ya Sultan, kaynağın rivayetine 929 Vassâf, ae., a. yer. Vassâf Tarîhi’nin tercümesinde (ae. (Osmanlıca trc.), vr. 44a) bu hadise şu ifadelerle anlatılır: “(…) bağteten Melik-i Muzaffer ‘askeri Moğol üzerine berk gibi ra‘d gürüldisi nişâneleri zâhir ve Şâmlı ve Halebli ‘askeri dahi Mısr ‘askerine mülhak olduklarında birdenbire Moğol ‘askeri üzerine yürüyüş ve akın idüb orduları derûnuna duhûl ve evvel emirde ellerinde mevcûd olan debbûslar ile re’s-i Tatar’ı kelle-i mâr gibi ezüb seyf-i vahşete nevbet gelinceye değin bir koldan Haleb beğleri ve bir koldan Dımaşk-ı Şâm ümerâları girişüb Tatar-ı bed-kâr atlarına resîde ve süvâr oluncaya değin Moğol’un üç bölüği nâr-ı nûra imdâd gönderilüb mâ‘adâ boza ve şarâb keyfi ile mahmûr olanlarının her birini na‘l-i at-ı vahşet ve nîze vü seyf ile târâb-ı bâd-ı nerâba ilkā (…) ve Tatar-ı Moğol yumurta gibi kırılub tîğ-i Mısrî ile musâfaha eyledi. Ve Moğol ‘askerinin alayları bozılub putları sındığının haber-i nikbet-eseri feryâdcıları Hülâ[gû] Hân’a gitdi. Her vakt şekker lokması yenmez, gâh sâfî şarâb ve gâhî dürd içilür.” 930 Ekseriyetle içkili ve müzikli vaziyetteki ziyafet ve eğlence meclisi olup Ortaçağ Türk ve Moğol devletlerinde çeşitli vesilelerle tertip edilirdi. Bkz. Dihhudâ, age., III, 4713. 931 Preiss (agm., s. 139) de Vassâf’ın rivayetindeki Memlük pususu ve Moğolların sarhoşluğuna dair kayıtların dikkate alınmaması gerektiği kanaatindedir. 252 göre şu şekilde hitap etmiştir: “Ey kişi! Haksız yere döktüğün onca kan için, yalan sözlerle birçok pehlivanı ve büyük kimseyi mahvettiğin için, kadim hanedanları uydurma sözlerle yıktırıp sonunda tuzağa düştüğün için af dile!” Ketboğa ise bu sözlere şöyle karşılık vermiştir: “Eğer senin fermanınla ölürsem bunun senin değil Tanrı’nın muradı olduğunu düşünürüm. Muzaffer gününde gururlanıp aldanma; benim ölüm haberim Hülâgû’ya ulaşınca onun öfke deryası kaynayacak ve Azerbaycan’dan Mısır kapılarına kadar bütün topraklar Moğol atlarının ayakları altında ezilip çökecek, o vakit Moğollar Mısır’ın kumlarını atların torbasıyla geri götüreceklerdir. Hülâgû Han’ın Ketboğa gibi 300.000 süvarisi var, sen onlardan sadece birini eksik bil!” Bundan sonra Sultan Kutuz, Ketboğa’ya; “Tûran atlılarından bu kadar laf etme, bunlar işlerini hile ve aldatma ile görürler, Rüstem-i destan gibi mertlikle değil!” deyince Ketboğa, “Ben kendimi bildim bileli Han’ın kölesiyim, sizin gibi gaddar ve efendimin katili değilim. Çabuk benim hakkımdaki kararımı ver!” şeklinde hakarette bulunmuş, bu son hareketi akabinde Sultan’ın emriyle kafası kesilmiştir.932 Reşîdüddîn tarafından nakledilen ve diğer birçok yerde olduğu gibi Mîrhând ve Hândmîr tarafından tekrar edilen bu rivayet, İslâm kaynaklarının aktarımıyla doğrudan doğruya çelişmektedir. Aynicâlût Savaşı’na bir şekilde eserlerinde yer veren Eyyûbî ve Memlük tarihçilerinin hemen tamamı Reşîdüddîn’in rivayetini tekzip edercesine, Ketboğa Noyan’ın “muharebe sırasında” katledildiğini haber vermişler, bunlardan bazıları Ketboğa’yı öldüren emîrin Cemâleddîn Akkuş eş-Şemsî olduğunu dahi belirtmişlerdir.933 Yine bizim bir önceki bölümde Safedî ve İbn 932 Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 58-59; Mîrhând, age., V, 1128. Ketboğa’nın esir alınıp sonra katledildiği şeklindeki rivayetin kısa versiyonu için bkz. Hândmîr, age., III, 252. 933 Bu kaynaklardan İbn Vâsıl (age. (Die Chronik), s. 214), İbnü’l-Fuvatî (age., s. 247), Yûnînî (age., I, 361), Ebü’l-Fidâ (age., III, 205), Nüveyrî (age., XXIX, 303), İbnü’l-Verdî (age., II, 201), İbn Fazlullâh el-Ömerî (age., XXVII, 256), İbn Kesîr (age., XIII, 389) ve Cenâbî (age., vr. 305b) Ketboğa’nın savaş sırasında öldürüldüğüne imaen işaret etmişlerdir. Ancak bunların haricindeki diğer tüm Eyyûbî, Memlük ve hatta Osmanlı dönemi tarihçileri açıkça Ketboğa’nın muharebe sırasında katledildiğini belirtmektedirler. Mezkûr tarihçilerin Ketboğa’nın Aynicâlût Savaşı sırasındaki çarpışmalarda katledildiğine dair kayıtları için bkz. İbnü’l-Amîd, age., s. 53; İbn Abdüzzâhir, age., s. 65; Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 51; a. mlf., et-Tuhfetü’l-Mülûkiyye, s. 36; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 61; a. mlf., el-‘İber, III, 288; Safedî, el-Vâfî, XXIV, 240; Yâfi‘î, age., IV, 113; İbn Haldûn, age., s. 1454; İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 264; a. mlf., el-Cevherü’s-Semîn, s. 269; Aynî, age., V, 243; İbn Tağrîberdî, age., VII, 73-74; İbn Tolun, age., s. 31; İbnü’l-İmâd, age., VII, 503; Müneccimbaşı, Sahâ’ifü’l-Ahbâr, II, 628; ayrıca İbnü’l-Furât’tan naklen bkz. Preiss, agm., s. 150. Bu kaynaklardan İbn Dokmak ve İbnü’l-Furât’ın kayıtlarına bakılarak da Ketboğa’nın 253 Kesîr’in Reşîdüddîn’inkilerden çok daha inandırıcı nakillerine dayanarak anlattığımız, Sultan Kutuz’un Ketboğa’nın kesik başını buldurması hadisesi de Sultan’ın Ketboğa ile hiç karşılaşmadığını ve konuşmadığını göstermektedir. Esasen bizim, yine Reşîdüddîn’in eserinde yer alan ve Ketboğa’nın Moğol bozgunu sırasında kendisine firar etmesini tavsiye edenlere verdiği cevaba itirazımız yoktur. Onun ölümü kaçmaya tercih etmesi ve bu manada söylediği sözler belki Reşîdüddîn tarafından bir miktar mübalağa ve ilaveler eşliğinde nakledilmiş olmakla birlikte, en azından bir bozgun anında Ketboğa’nın bu yolda sözler sarfetmiş olabileceğine katılıyoruz. Zaten bazı Memlük kaynakları da Ketboğa’nın bizzat savaşa katıldığını, öldürülene kadar yerinden ayrılmadığını, yani firar etmediğini haber vermektedirler.934 Ancak Ketboğa’nın kesinlikle muharebe sırasında öldürüldüğünü ifade eden ve birçoğu en muteber İslâm tarihçileri tarafından telif edilmiş olan kaynaklarımızın kayıtlarına bakılırsa, aslında Ketboğa’nın ölüm şekline ve zamanına dair mevzuun tartışmaya açılmasının dahi yersizliği anlaşılır: Ketboğa Noyan; Aynicâlût’ta cereyan eden ikinci ve çok şiddetli çarpışmada, zamanı biraz daha daraltırsak, mezkûr çarpışmanın sonlarında gerçekleşen Moğol bozgunu sırasında, yani muharebe esnasında ve Emîr Cemâleddîn Akkuş eş-Şemsî tarafından öldürülmüştür. Demek ki Moğol istîlâsı ve hususan İlhanlıların Suriye harekâtı hakkında çok kıymetli bilgiler veren Reşîdüddîn, Aynicâlût Savaşı’nın keyfiyeti ve Moğol kumandanının öldürülmesi gibi iki mühim mevzuda hataya düşmüştür. Reşîdüddîn’in Ketboğa ile Sultan Kutuz arasında geçtiğini iddia ettiği muhavereleri yazmaktan maksadına gelecek olursak; bir kere burada Ketboğa’nın kurduğu cümlelerin, Reşîdüddîn’in mutat romantik üslubunu yansıttığı izahtan varestedir. Reşîdüddîn Moğol tarafgirliğinin verdiği gayret ve hamiyeti bu romantiklik ile mezc ederek, Moğolların Suriye’deki katliamlarının en birinci mesulü konumunda bulunan Ketboğa Noyan’ı büyük bir kahraman olarak takdim etme gibi beyhude bir çaba içerisine girmiştir. Ketboğa’nın mücadelesi (“bin kişilik kuvvet muharebenin en kızgın anı olan ikinci çarpışmadaki Memlük hücumu sırasında katledildiği açıkça anlaşılmaktadır. 934 Safedî, el-Vâfî, XXIV, 240. İbn Tağrîberdî (age., VII, 73-74), “Moğolların öncüsü olan Ketboğa da harp kızışınca bizzat savaşmaya başladı, ancak Yüce Allâh onu rezil etti ve o feci şekilde öldürüldü.” ifadelerini kullanmaktadır. 254 sarfetti”),935 yakalanışı (“atı sürçtü ve yakalandı”),936 düşmanına son anlarında dahi nasihati (“muzafferiyetine aldanma”),937 yine düşmanına savurduğu tehdit (“her yer Moğol atlarının ayağı altında ezilecek”) 938 ve son olarak Sultan’ı tahkiri (“ben sizin gibi gaddar ve efendimin katili değilim”); 939 hemen her destansı hadisenin anlatımında kullanılan üslubun ve unsurların Reşîdüddîn tarafından tekrarlanmasından başka bir şey olmasa gerektir. Belki de Moğolları yüceltme gayreti, Reşîdüddîn’in kendi gönlünden geçenleri Ketboğa’ya söyletmesine yol açmıştır. Ne olursa olsun Reşîdüddîn’in bu üslubundan ve bu üslubun bir parçası olarak Moğol kumandanının sözde ifadelerinden fazlaca etkilenen bir kısım batılı muahhar araştırmacılar, özellikle Ketboğa’nın katli hususunda Memlük kaynaklarına müracaat etmeyi lüzumlu addetmemişler ve Reşîdüddîn’in romantik ifadelerini kendi çalışmalarında kısmî değişikliklere tâbi tutarak tekrar etmişlerdir.940 Ancak bizim hadisenin hakikate en yakın versiyonunu vermek adına zikrettiğimiz kaynaklar ve deliller de ortadadır. Şark hristiyan tarihçileri Aynicâlût Savaşı’ndan çok kısa bahsetmişler ve savaş hakkında oldukça yetersiz malumat vermişlerdir. Bu tarihçilerin eserlerinde yer alan kayıtlar muharebe ile ilgili bize İslâm kaynaklarının verdiğinden daha faydalı malumat vermemektedirler. Yalnız mesela Ebü’l-Ferec’in savaşa dair ifadeleri, Ketboğa’nın çarpışmalar esnasında maktul düştüğü yönünde bilgi veren İslâm kaynaklarının rivayetlerini doğrulamaktadır. Bununla birlikte yine onun İslâm kaynaklarının aksine muharebeyi 27 Ramazân günü göstermesi şüphesiz yanlıştır.941 Ermeni tarihçisi Genceli Kiragos Mısır ordusunun sayıca çok üstün olduğunu, bu yüzden Moğolların mağlup olup Ketboğa’nın muharebe sırasında maiyetiyle birlikte maktul düştüğünü, bu arada Ermeni ve Gürcü destek kuvvetlerinin de Moğollarla birlikte mahvedildiğini söylemektedir. 942 Yine bir Ermeni olan Müverrih Vardan da Mısır sultanının çok kalabalık bir orduyla gelerek sayıca az olan Moğol ordusunu 935 Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 58. 936 Reşîdüddîn, ae., a. yer. 937 Reşîdüddîn, ae., s. 59. 938 Reşîdüddîn, ae., a. yer. 939 Reşîdüddîn, ae., a. yer. 940 Bunlar arasında en başta gelenler Grousset (age., s. 366-367), Runciman (age., III, 266) ve Roux’tur (age., s. 356). 941 Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 576; a. mlf., Muhtasar, s. 41. 942 Kiragos, age., s. 212. 255 kılıçtan geçirdiğini, Moğolların büyük kısmının katledildiğini yahut esir olduğunu, bu orduda bulunan Moğollardan ve hristiyanlardan firara muvaffak olabilenlerin ise Ermeni Kralı Hetum’un yanına iltica ettiğini söylüyor. Bu firariler burada güzelce ağırlandıktan, Kral’ın at ve para nevinden verdiği ihsanları aldıktan sonra kendi hükümdarlarının yanına avdet etmişlerdir.943 Nihayet Aknerli Grigor, diğer Ermeni tarihçilerinin Memlük ordusunun sayısız bir kuvvetle Moğolların üzerine yürüdüğü şeklindeki mesnetsiz iddialarını tekrar ettikten sonra, Moğolların birçoğunun maktul ve esir düştüğünü, birçoğunun da firara mecbur olduğunu kaydetmekle iktifa ediyor. Grigor, Memlüklerin Frenk süvarilerinin yardımıyla Moğolları etkisiz hale getirdikleri yönünde asılsız bilgi de vermektedir.944 Ekserisi Ermeni olan ve birçok ifadelerinde barizâne Moğol tarafgirliği görülen Şark hristiyan müvverihleri, bizim kanaatimizce müslümanların muzafferiyetini ve Ermeni milletinin de Moğollarla birlikte zelil olmasını hazmedemediklerinden ötürü Aynicâlût Savaşı hakkında çok kifâyetsiz bilgi vermişler, bütün Ortadoğu’nun istikbalini yakından alakadar eden bu mühim hadiseyi adeta görmezden gelmişlerdir. Kaleme almış oldukları eserlerinde aktardıkları vukuatın içerisine daima Ermeni ve Gürcü kahramanlar idhal etmeye çalışan ve bu şekilde kendi milliyetlerini yüceltmeye çabalayan bu müelliflerin yer yer Moğolların Ermeni ve Gürcü halklarına tatbik ettikleri işkenceleri de dile getirdikleri halde yine Moğol taraftarlığı yapmaları, bunların amansız İslâm düşmanlığından ve Moğolları bir şekilde müslümanlara karşı hristiyanlığın hâmileri olarak görmelerinden ileri gelmektedir. Dolayısıyla Şark hristiyan tarihçilerinin, bilhassa bu Ermeni müelliflerin kayıtları incelenirken bu noktayı mutlaka nazar-ı dikkate almak lazımdır. Bu tarihçilerin Memlük İslâm ordusunu çok kalabalık gösteren iddialarına gelecek olursak; bunları çalışmamızın her iki tarafın asker sayısını incelediğimiz kısmında ortaya koyduğumuz deliller ve rakamlarla yeterince çürüttüğümüzü sanıyoruz. Şimdi de tarafların Aynicâlût Savaşı’ndaki asker kayıplarını ele alalım. Hadiseyi anlatan hiçbir kaynağımız Memlük saflarında bulunup şehid olan asker 943 Vardan, Türk Fütuhatı Tarihi, s. 234; a. mlf., “Ermeni Müverrihine Göre Moğollar”, s. 38. 944 Aknerli Grigor, age., s. 36-37. 256 sayısı hakkında malumat vermiyorlar. Aslında Moğol tarafının kaybına dair bilgiler de bundan daha fazla net değildir. Bununla birlikte bir Haçlı kaynağı Aynicâlût’ta Moğol tarafında yer alan 1500 askerin öldürüldüğünü söylemektedir.945 Ancak bu rakamın, bizim 15.000’den fazla bir mevcut ile Aynicâlût’a gelmiş olduğunu tespit ettiğimiz Moğol ordusunun çok cüzi bir kısmını teşkil ettiği meydandadır. Biz bu denli ehemmiyetli bir karşılaşmada, bu kadar az sayıda askerin kaybı ile Moğol ordusunun dağılmış olabileceğine ihtimal vermiyoruz. Ne yazık ki İslâm tarafında bulunan tarihçilerin kayıtlarında da bu konuda sarahat yoktur. Bunlardan İbnü’lAmîd öldürülen Moğol askerleri için “sayısız”, 946 İbnü’l-Fuvatî, Baybars el-Mansûrî, Zehebî ve Aynî “Moğolların çoğu”, 947 İmâm Süyûtî “Moğollardan birçok kimse”948 ifadelerini kullanmışlardır. İbn İyâs Moğolların takriben yarısının öldürüldüğünü,949 İbn Tolun ise epey mübalağa ile on binlerce kimsenin bu muharebede hayatını kaybettiğini ve Moğolların kahir ekseriyetinin katledildiğini söylemektedirler.950 Moğolların kayıpları ile ilgili ifadelerde sürekli olarak “Tatar” ve “Moğol” kelimeleri kullanılmışsa da; bu ifadelerin sadece Moğolları mı, yoksa Ketboğa’nın emri altında bulunan bütün kuvvetleri mi kastettiği anlaşılamıyor.951 Ancak bütün bu nakillerden hareketle en azından Moğol ordusunda bulunan asker mevcudunun yarısı veya daha fazlasının kılıçtan geçirildiğini söylemek yanlış olmayacaktır.952 Zaten çarpışmaların şiddeti, her iki tarafın birbirlerinin hücumlarına karşı inatla direnmesi ve bozgundan sonra da takip edilen birçok Moğol askerinin öldürülmesi hadiseleri hatırlanırsa bu yorumu yapmak son derece tabiîdir. Bu durumda İbn İyâs’ın nakli hakikate daha yakın görünüyor. Elbette Memlük tarafındaki kayıpların bu kadar fazla olmadığını ayrıca belirtmeye lüzum yoktur. 945 Rothelin yazması. Bkz. Preiss, agm., s. 143. 946 İbnü’l-Amîd, age., s. 53. 947 İbnü’l-Fuvatî, age., s. 247; Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 51; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 61; Aynî, age., V, 244. 948 Süyûtî, Târîhu’l-Hulefâ, s. 720. 949 İbn İyâs, age., I/I, 306. 950 İbn Tolun, age., s. 31. 951 Vardan’a (Türk Fütuhatı Tarihi, s. 234; a. mlf., “Ermeni Müverrihine Göre Moğollar”, s. 38) göre ordudaki bazı Moğol askerleri ve hristiyanlar Ermeni Krallığı topraklarına ulaşmayı başarmışlardır. 952 Aynicâlût Savaşı’nda Moğol ordusunun yarısının imha edildiğine dair nakli destekleyen bir görüş için bkz. Mâcid, agm., s. 159. 257 Memlüklere muzafferiyeti getiren bir iki hususa da kısaca işaret etmek gerekir. Moğollar tüm meydan muharebelerinde okçu süvarilerden müteşekkil kuvvetlere istinat ediyorlardı. Ancak Memlükler de bu tarz muharebeye yabancı değildiler ve tam manasıyla aynı olmasa da benzer bir harp usulünü Aynicâlût’ta tatbik etmişlerdi. Bu da Moğolların atış meziyetlerini yeterince kullanamamaları sonucunu doğurmuş ve onların düşmanları karşısındaki üstünlüklerini ehemmiyetli ölçüde azaltmıştı.953 Memlükler bu muharebede sayıca bir miktar üstündüler; fakat onlara galibiyet temin eden asıl üstünlüğü rakamlarda değil, Memlük saflarında bulunan Sâlihiyye ve Mu‘izziyye Memlükleri misilli profesyonel askerlere eğitimleri sırasında verilen askerî disiplinde, yine bu birliklerin kullandığı kaliteli harp edevatında aramak lazımdır.954 Ayrıca -Sultan Kutuz ve Rükneddîn Baybars’ın şahsî çabalarının yanı sıra- Memlük saflarında bulunan ve belki harp usulleri birbirinden farklı olan muhtelif askerî grupların savaş sırasında gayet mantıklı stratejik mevkilere yerleştirilmeleri, yine mezkûr grupların muharebe esnasında azamî mertebede birbirlerine yardım temin etmeleri de Memlük galibiyetinin amillerinden biri olmuş olsa gerektir.955 Tarafların savaş gücüne dair malumat verirken Memlük askerlerinin kuvvetli bünyeleri, sportif yapıları, şecaatleri ve binicilikteki maharetleri hakkında evvelce zikretmiş olduğumuz hususlar da hiç şüphesiz müslüman tarafının galibiyetinin en mühim sebeplerindendir.956 Elbette Hülâgû’nun İlhanlı kuvvetlerinin ekserisini beraberinde İran Azerbaycanı’na götürmesinin de İslâm muzafferiyetine büyük ölçüde katkı sağladığını belirtmek gerekir. Son olarak Baybars el-Bundukdârî ve onun kumandasındaki el-Memâlîkü’lBahriyye’nin bu savaştaki mevkiine bir göz atmak yerinde olacaktır. Bu muharebede Sultan Kutuz’un emrinde Sâlihiyye ve Mu‘izziyye Memlükleri, Nâsıriyye Memlükleri ve diğer Suriye askerleri, Hârizm askerleri, belki bir miktar Hıms 953 Preiss, agm., s. 145. 954 J. M. Smith, “‘Ayn Jālūt”, s. 325; Charles J. Halperin, “The Kipchak Connection: The İlkhans, The Mamluks and Ayn Jalut”, BSOAS (Bulletin of the School of Oriental and African Studies), University of London, Vol. 60/2, (London 2000), s. 229. Abdülmün‘im Mâcid (agm., s. 160-164) bunlara ilaveten bazı Memlük kaynaklarında geçen “neft” kelimesinin aslında barut manasında kullanıldığını ve bunun Memlük Devleti’nin ilk zamanlarından beri Memlük askerlerince muharebelerde istimal edildiğini bazı muasır kaynaklara dayanarak söylemekte, dolayısıyla söz konusu silahın Memlükler tarafından Aynicâlût’ta da kullanılmış olduğuna işaret etmektedir. 955 Ancak Preiss (agm., s. 144) savaşın zekice hazırlanmış bir plan ve birlikler arası koordinasyon neticesinde Memlük zaferine dönüştüğü şeklindeki görüşün abartılı olduğunu söylemektedir. 956 Mâcid, agm., s. 160. 258 kuvveti, ayrıca Arap, Türkmen ve Kürt gönüllüleri bulunuyordu. Bütün bu birliklerin vazifelerini yapmış olduklarını ve bir şekilde muzafferiyete katkıda bulunduklarını düşünmekle birlikte, 957 muzafferiyet için en fazla çabalayan grubun Sâlihiyye Memlüklerinin bir grubunu teşkil eden el-Memâlîkü’l-Bahriyye olduğuna şüphemiz yoktur. Rükneddîn Baybars ve hoşdâşları Memlük İslâm ordusunun Kāhire’den ayrıldığı andan itibaren mühim işler görmüşler, en tehlikeli mevzilere atılmışlar, Gazze’yi ele geçirerek İslâm ordusunun geçiş güzergahını düşmandan temizlemişler, aldığı kararlarda daima Sultan Seyfeddîn Kutuz’un destekçisi olmuşlar, sürekli ordunun öncü kuvveti şeklinde istihdam edilerek Memlük birliklerinin ve destekçilerinin savaşın vuku bulacağı mevkie salimen ulaşmalarına vesile olmuşlardı. Aynicâlût Savaşı’nda ise bozgun mahallerine imdat kuvveti olarak yetişmişler, Sultan’ın taarruz emirlerinin hakkıyla uygulanmasında rol oynamışlar ve nihayet yüksek bir noktada kümelenen Moğol birliğini ortadan kaldırmak gibi muharebenin belki de en çetin işini gerçekleştirmek suretiyle müslümanların galibiyetine büyük bir katkıda bulunmuşlardı. Bu noktada İslâm kaynakları Baybars’ın ve arkadaşlarının çabalarını takdir etmişler, onların vazifelerini bihakkın yerine getirdiklerini söylemişlerdir.958 Mesela bunlardan İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm adlı eserinde İbn Abdüzzâhir’den naklen “Emîr Rükneddîn Baybars el-Bundukdârî o gün en büyük mücâhidlerden biriydi.” ifadelerini kullanmıştır.959 Mısır tahtına cülus ettiği andan itibaren Moğolların müslümanlara verdiği ezalara son verme hedefiyle hareket eden, bu uğurda eski hasımları olan Bahriyye ile aralarındaki husumeti bir kenara bırakma faziletini gösteren, muharebeye kadarki bütün süreç boyunca büyük bir siyâsî ve askerî lider olarak karşımıza çıkan, muharebe sırasında işbilirliği yanında soğukkanlılığını, hamiyet ve şecaatini de tarihe ispatlayan, en çetin dakikalarda gayet mâkul bir hamle yaparak müslümanları İslâm’ın imdadına koşmaya çağıran ve dolayısıyla Aynicâlût muzafferiyetinde beşerî manada en büyük paya sahip olduğu kuşkusuz olan el-Melikü’l-Muzaffer Seyfeddîn Kutuz’la960 bütün bu safhalarda tam bir koordinasyon içerisinde çalışmış olan Rükneddîn Baybars, bu büyük galibiyetin 957 Mesela İbn Vâsıl (age. (Die Chronik), s. 215) sabık Hama hâkimi el-Melikü’l-Mansûr Muhammed’in de bu mühim zaferde katkısının büyük olduğunu söylemektedir. 958 Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 51; Nüveyri, age., XXIX, 303; Makrîzî, es-Sülûk, I, 516; Aynî, age., V, 243. 959 İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 264. 960 Şeşen, Salahaddin’den Baybars’a, s. 268; Preiss, agm., s. 144. 259 ikinci en mühim simasıdır. Onun vazifesi burada bitmeyecek; çalışmamızın sonraki bölümünde göreceğimiz üzere Sultan Kutuz, bütün İslâm topraklarından Moğolların kovulması doğrultusundaki hedefinin gerçekleşmesi için Baybars’ı bir kez daha ileri sevkedecektir. 260 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM AYNİCÂLÛT SAVAŞI SONRASINDA MEMLÜK VE MOĞOL CEPHELERİNDE DURUM A. MEMLÜK CEPHESİNDE DURUM 1. Suriye’nin Memlük Hâkimiyetine Girişi ve Bu Sırada Gerçekleşen Hadiseler 1.1. Aynicâlût Savaşı’ndan Hemen Sonra Sultan Kutuz’un İcraatları ve Dımaşk’ta Vaziyet Memlük İslâm ordusuyla İlhanlı Moğol ordusu arasında Aynicâlût vadisinde gerçekleşen bu ilk karşılaşma müslümanların kesin galibiyeti ve Moğolların hezimetiyle nihayete ermişti. Moğol bozgunundan sonra Moğol işbirlikçisi elMelikü’s-Sa‘îd’i katlettiren ve Ketboğa’nın cesedini bulduran Sultan el-Melikü’lMuzaffer Kutuz bir miktar istirahat etmiş, muhtemelen muharebenin ertesi günü olan Cumartesi günü de vakit kaybetmeksizin Memlük İslâm ordusuna yeniden hareket emri vermişti. Ancak Sultan bu kez doğrudan muharebe için değil, Hülâgû’nun Suriye’ye bırakmış olduğu Moğol kuvve-i müstahfazasının Aynicâlût’ta mahvedilmesi akabinde sahipsiz kalmış bulunan Dımaşk’ı teslim almak için yürüyecekti. Bu sırada bazı habercileri, mağlup ve maktul Moğol kumandanı Ketboğa Noyan’ın kesik başını961 ve dolayısıyla muzafferiyetin haberini Kāhire’ye götürmekle vazifelendirmişti.962 961 Ketboğa Noyan’ın başı, diğer bazı Moğol ileri gelenlerinin kesik başlarıyla birlikte Kāhire’deki Bâbü Zevîle’ye asılarak teşhir edilecektir. 661 Zilhicce/1263 Ekim tarihinde Sultan Rükneddîn Baybars’ın Ketboğa’nın ve diğer Moğolların Bâbü Zevîle’de asılı duran kesik kafalarını görmeye gittiğinden bahseden bir kayıttan (bkz. İbn Abdüzzâhir, age., s. 179) bu kafaların üç seneden uzun bir süre Kāhire’de teşhir edilmiş olduğu anlaşılıyor. Bu durum Ketboğa’nın müslümanlar tarafından ne denli tehlikeli bir düşman telakki edildiğini ve onun mağlubiyetinin de ne kadar önemsendiği göstermeye kâfidir. 962 Makrîzî, es-Sülûk, I, 517. İbn İyâs (age., I/I, 307) ise Sultan’ın Dımaşk’a girdikten sonra zafer haberini Kāhire’ye gönderdiğini söylemektedir. Ancak bizce Sultan’ın böylesine mühim bir haberi Kāhire’ye ulaştırmak için Dımaşk’ı teslim almayı beklemesi lüzumsuzdur. Dolayısıyla Makrîzî’nin nakli daha doğrudur. Yeri gelmişken Sultan’ın İskenderiyye’de mahpus bulunan bazı Mu‘izziyye ve Azîziyye emîrlerini de tahliye ettirdiğini (bkz. İbn Abdüzzâhir, age., s. 68) ve bu tahliye emrinin 261 Sultan Kutuz bir yandan da Suriye’nin muhtelif mahallerinde dağınık vaziyette ve küçük garnizonlar halinde mevkuf Moğol birliklerinin ortadan kaldırılması, mümkünse muharebeden firar ederek yahut bir şekilde Memlüklerden kurtularak doğu ve kuzey istikametlerinde kaçmış Moğolların yakalanarak öldürülmesi ve bu şekilde bütün bir Suriye’nin Moğollardan temizlenmesi yönünde planlar yapıyordu. Ancak bu işin oldukça süratli bir şekilde gerçekleştirilmesi elzemdi. Kendisi Dımaşk’a yürüyecekti, dolayısıyla bu işi Memlük İslâm ordusundaki başka bir kimseye havale etmesi gerekiyordu. Sultan, söz konusu planlarını yürürlüğe koymak maksadıyla en başından beri süratine ve harpcûluğuna itimat ettiği Rükneddîn Baybars el-Bundukdârî’yi ve hoşdâşlarını son defa olmak üzere ileri sevketme kararı aldı. Bu emri ona tebliğ eden Sultan Kutuz, hizmetlerine mukabil Baybars’a Haleb idareciliği vaadinde de bulunuyordu.963 Baybars’ın aldığı emirler Moğolların nihayete dek kovalanması ve imhasıydı. Bunun için de o evvelâ Dımaşk havalisine girecek, sonra kuzeye yönelerek Haleb bölgesine uzanacaktı. Baybars el-Bundukdârî tulb atları964 hazırlattıktan sonra 26 Ramazân/4 Eylül günü965 emrindeki cesur savaşçılardan müteşekkil süvari birliğiyle beraber Dımaşk havalisine doğru büyük bir hızla yola çıktı.966 Bundan sonra da Sultan el-Melikü’l-Muzaffer Kutuz, ordusunu Dımaşk istikametinde yürüyüşe geçirdi ve 27 Ramazân/5 Eylül Mısır’a zafer haberini götürecek olan ulaklar tarafından merkezde bulunan idarecilere tebliğ edildiğini zannettiğimizi de belirtelim. 963 Zehebî, el-‘İber, III, 288; a. mlf., Düvelü’l-İslâm, II, 177; Safedî, el-Vâfî, XXIV, 190; Yâfi‘î, age., IV, 113; İbn Kesîr, age., XIII, 391; İbn Tağrîberdî, age., VII, 76; Süyûtî, Hüsn, II, 39; a. mlf., Târîhu’l-Hulefâ, s. 720; İbnü’l-İmâd, age., VII, 503. 964 Mukaddeme kuvveti manasına gelen “tulb” kelimesi, keşif maksadıyla ileri hatlara gönderilen askerî birlikler için kullanılmaktadır. Bu birliğin her bir bölüğü 70 ila 100 arasında değişen rakamlarda askerden oluşuyordu. Bkz. Baybars el-Mansûrî, et-Tuhfetü’l-Mülûkiyye, s. 36, 119 no’lu dipnot. Ancak Baybars’ın emrinde bu şekilde kaç süvari bölüğünün mevcut olduğu bilgisine sahip değiliz. 965 Kaynaklarımızdan Makrîzî (es-Sülûk, I, 517) Baybars’ın firari Moğolların peşinden gönderilmesi hadisesini 2 Şevvâl/10 Eylül Cuma günü, Sultan Kutuz’un Dımaşk kalesine girmesinden sonra göstermektedir. Ancak ileride anlatacağımız üzere bu tarihte Baybars Moğollarla Hıms’ta tekrar muharebeye girecek olup, aynı gün Dımaşk’ta bulunmasına imkan yoktur. Ayrıca İbnü’d-Devâdârî (age., VIII, 59) Sultan’ın Aynicâlût Savaşı’ndan tam bir hafta sonra Dımaşk’a girdiğini, Baybars’ın ise bundan evvel; muharebenin ikinci, yani ertesi günü Moğolları takip maksadıyla ileri gönderildiğini açıkça söylemektedir. Şu durumda Baybars ve birliği 26 Ramazân/4 Eylül Cumartesi günü bu vazifeyi alıp yola çıkmışlardır. 966 İbn Abdüzzâhir, age., s. 65; Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 51; a. mlf., et-Tuhfetü’lMülûkiyye, s. 36; Yûnînî, age., I, 366; İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 59-60; Zehebî, el-‘İber, III, 288; a. mlf., Düvelü’l-İslâm, II, 177; Ömerî, age., XXVII, 256; Safedî, el-Vâfî, XXIV, 190; Makrîzî, esSülûk, I, 517; Aynî, age., V, 244; İbn Tağrîberdî, age., VII, 74; Süyûtî, Hüsn, II, 39; a. mlf., Târîhu’l-Hulefâ, s. 720; Cenâbî, age., vr. 305b; İbnü’l-İmâd, age., VII, 503; Şeşen, Salahaddin’den Baybars’a, s. 268. 262 günü Taberiyye’ye vasıl oldu.967 Suriye’nin merkezi konumunda bulunan ve ayrıca Moğollar ile işbirlikçileri tarafından büyük zulümlere maruz bırakılmış olan Dımaşk’a da bu büyük muzafferiyetin haberini bir an evvel ulaştırmak icap ediyordu. Bu maksatla Sultan Kutuz; Allâh’ın İslâm’a verdiği bu büyük muzafferiyeti, Moğolların perişan edildiğini ve kendisinin Dımaşk’ı teslim almak üzere kalabalık bir orduyla o tarafa gelmekte olduğunu Dımaşklılara tebşir eden bir mektup yazarak ulaklarla Dımaşk’a gönderdi.968 Yine bu sıralarda Sultan, Yemen’de hâkim Resûlîler Devleti tahtında bulunan el-Melikü’l-Mansûr Nûreddîn’e de bir mektup göndererek putperest Moğolların Suriye’deki kuvvetlerinin Aynicâlût’ta ezildiğinin müjdesini ona iletti.969 Memlük İslâm ordusunun Moğol kuvvetlerini Beysân yakınlarındaki Aynicâlût’ta ağır bir hezimete uğrattığı haberi Ramazân’ın 27. gecesine tekabül eden ve 4 Eylül Cumartesi’yi 5 Eylül Pazar’a bağlayan gece Dımaşk’a ulaşmıştı. Bu haberi muhtemelen bozgun sırasında harp meydanından firar ederek evvelâ Dımaşk’a gelmiş olan bazı Moğol askerleri vermişti.970 Bu haberin gelişi, Dımaşk’taki Moğol idarecileri ve onlara itaat etmiş ileri gelenler için büyük bir felaket manasını taşıyordu. Aynicâlût’ta muzaffer olan Memlüklerin süratle Dımaşk’a yürüyeceğine şüphe yoktu. Bunun farkında olan ve Kutuz’un bölgedeki Moğol nâiplerinden de muhakkak intikam alacağını bilen Dımaşk’taki Moğol şahnesi İlbasan büyük bir korkuya kapıldı, ailesini ve tâbilerini hazırlayarak aynı gece alelacele Dımaşk’ı terketti; Hülâgû’nun bulunduğu Tebriz taraflarına gidiyordu. Dımaşk’a güçlükle gelmiş olan kılıç artığı Moğol askerleri de onunla beraber ayrılmışlardı. Evvelce elMelikü’n-Nâsır Yûsuf’un Dımaşk nâibi olup Hülâgû’ya tâbiiyet arz eden ve Dımaşk’ı Moğollara teslim ettiği için Dımaşk riyâsetinde bırakılmış olan Zeyneddîn 967 Makrîzî, es-Sülûk, I, 517. 968 Ebû Şâme, Terâcim, s. 208; Yûnînî, age., I, 367; Makrîzî, es-Sülûk, I, 517; İbn Tağrîberdî, age., VII, 74. 969 Aynicâlût Savaşı’nın ehemmiyetini ve cereyanını çok heyecanlı bir anlatım tarzıyla gözler önüne seren bu mektubun metnini baştan sona nakleden Kalkaşendî, fetihnâme üslubuyla ve gayet sanatlı bir Arapça ile yazılmış olan bu mektubun meşhur kadı ve tarihçi Muhyiddîn İbn Abdüzzâhir tarafından kaleme alındığını zannetmektedir. Yine Kalkaşendî, mezkûr mektubun yüksek sanat kıymeti münasebetiyle ezberlenerek bazı mahfillerde okunduğu bilgisini vermektedir. Bu bilgiler ve mektubun metni için bkz. Kalkaşendî, age., VII, 360-362; krş. Hammâde, age., s. 358-360; yine krş. Abbâdî, age., s. 269-271. 970 Zira Sultan Kutuz’un Dımaşk’a bu zaferin haberini ulaştırmak için gönderdiği ulaklar henüz oraya ulaşmamışlardı. Yukarıda belirttiğimiz gibi bu mektubu taşıyan haberciler 27 Ramazân/5 Eylül günü öğle vakti Dımaşk’a gireceklerdi. 263 el-Hâfızî ve Dımaşk’ta bulunan diğer Moğol taraftarları da İlbasan ve adamlarını takip ediyordu. Her biri Moğollardan ve onların yardakçıları mevkiinde bulunan hristiyanlardan bir şekilde zarar görmüş olan Dımaşk müslümanları ise Aynicâlût zaferini işittikleri ve Moğol nâiplerinin firar etmekte olduklarını öğrendikleri vakit derhal onların peşine düşerek yakalayabildikleri Moğolları ve onların taraftarlarını öldürmeye, mallarını yağma etmeye başlamışlardı. Bir yandan da Moğolların Dımaşk’ta hapsettiği müslüman esirler halas olunuyordu. Şimdi korku ve firar sırası Moğol tarafındaydı.971 O zamanki Kerek hâkimi el-Melikü’l-Muğîs Ömer’in oğlu olan ve Hülâgû’nun Kerek’e şahne tayin ederek Tebriz’den Dımaşk’a gönderdiği elMelikü’l-Azîz Fahreddîn Osmân da Dımaşk’tan kaçanlar arasında bulunuyordu.972 Ancak Dımaşk’ta Moğollarla birlikte bulunan ve onların firarı sırasında kendisi de Dımaşk’ı terkeden bir isim daha vardı ki, o da İlhan’a itaat ederek mevkiinde bırakılmış olan Hıms hâkimi el-Melikü’l-Eşref Mûsâ idi. Gerçi el-Melikü’l-Eşref savaştan evvel Sultan Kutuz’a boyun eğmeyi vadetmiş ve gerçekten de bu vadin gereğini yerine getirmişti; kendisi Ketboğa’ya mazeret bildirerek Dımaşk’ta kaldığı gibi, Ketboğa’nın emrine gönderdiği Hıms muavenet kuvvetinin de Memlüklerle çarpışmaya girmemelerini temin etmiş, dolayısıyla Memlük İslâm ordusunun kısmen de olsa işini kolaylaştırmıştı. Ancak Sultan Kutuz ile evvelce görüşmüş ve ona yardımcı olmuş olmasına rağmen Sultan Kutuz’un bu galibiyet sonrasında kendisine nasıl muamele edeceği hakkında fikri yoktu, neticede o Moğol tâbiiyeti altında bulunuyordu. O halde mâkul olan Dımaşk’ı terkedip bilahare Sultan’dan emân dilemekti. Nitekim el-Melikü’l-Eşref bunu yaptı. Dımaşk’tan Moğollarla birlikte çıkan el-Melikü’l-Eşref onların yaptığı gibi Hülâgû’nun nezdine gitmedi, evvelâ onlarla beraber Kāre’ye973 gitti, burada Moğollardan ayrılarak kendi hâkimiyetinde bulunan Tedmür’e doğru yola koyuldu.974 Böylelikle Suriye’nin en mühim idârî 971 Ebû Şâme, Terâcim, s. 207; İbnü’l-Amîd, age., s. 53; Vassâf, age. (Osmanlıca trc.), vr. 44b; Baybars el-Mansûrî, Muhtâru’l-Ahbâr, s. 11; Yûnînî, age., I, 366; İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 51, 52; İbn Kesîr, age., XIII, 390; Makrîzî, es-Sülûk, I, 517; Şeşen, Salahaddin’den Baybars’a, s. 269. 972 Nüveyrî, age., XXIX, 304. 973 Dımaşk ile Hıms arasında bulunan büyük bir köydür. Bkz. Yûnînî, age., II, 312, 4 no’lu dipnot. 974 Yûnînî, ae., II, a. yer; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 63. 264 merkezinde Moğol idarecisi yahut muavini kalmamış, Dımaşk’ta 7 ay 10 gün süren Moğol tahakkümü nihayete ermiş oluyordu.975 1.2. Dımaşk Müslümanlarının Sevinci, Hristiyanlardan ve Diğer Moğol İşbirlikçilerinden Alınan İntikam Aynicâlût’taki Memlük galibiyetinin haberi 27 Ramazân gecesi Dımaşk’a vasıl olduğu vakit şehirdeki Moğollar ve onların işbirlikçileri büyük bir korkuya kapılmışlar ve şehri derhal terketmişlerdi. 27 Ramazân/5 Eylül Pazar günü öğle vakitlerinde de Sultan el-Melikü’l-Muzaffer Kutuz’un muzafferiyeti tebşir eden mektubunu taşıyan haberciler Dımaşk’a ulaştılar.976 Sultan Kutuz tarafından Dımaşk’a irsal edilen bu ilk mektup, Moğolların Suriye’deki ordularının ortadan kaldırıldığı haberini resmen teyit etmekte ve Memlük İslâm ordusunun süratle o bölgeye intikal etmekte olduğunu bildirmekteydi.977 Moğolların bozgununa dair gelen haberlerin bizzat Sultan Kutuz tarafından doğrulanması ve Sultan’ın o an için başsız kalmış olan Dımaşk’ı teslim alacağı haberi, uzun süredir Moğol zulmü altında inleyen ve bu güçlü düşmanı beldelerinden tardedecek hiçbir beşerî kuvvet bulunmadığı vehmiyle büyük bir ümitsizlik içerisinde bulunan Dımaşk müslümanlarını sevince boğdu. Müslümanlar hem hayrete düşmüşler, hem de büyük bir sürura gark olmuşlardı.978 Dımaşk kalesinin her tarafında vurulan müjde davulları Aynicâlût’taki müslüman muzafferiyetini Dımaşk ahalisine ilan etmekteydi. Bazı tarihçilerimizin ifadeleriyle; “İnsanlar sevinçten uçacak hale gelmişlerdi.”979 975 İbnü’l-Amîd, age., s. 53; Makrîzî, es-Sülûk, I, 517; Şeşen, Salahaddin’den Baybars’a, s. 269. Reşîdüddîn (age. (İlhanlılar), s. 59) isim vermeksizin ülkedeki Moğol âmil ve şahnelerinin Memlükler tarafından öldürüldüğünü, geri kalanların ise firar ettiğini yazmıştır. 976 Makrîzî’nin (es-Sülûk, I, 517) bu mektubun 27 Ramazân/5 Eylül’de yazıldığını ve Dımaşk’a gönderildiğini bildiren kaydı ile aynı mektubun yine 27 Ramazân/5 Eylül günü öğle vakti şehre ulaştığını söyleyen Ebû Şâme’nin (Terâcim, s. 208) ifadeleri birleştirilince, mektubun 27 Ramazân 658/5 Eylül 1260 Pazar günü sabah vakitlerinde yazılıp yola çıkarıldığı ve bundan birkaç saat sonra Dımaşk’a ulaştığı anlaşılmaktadır. 977 Ebû Şâme, Terâcim, s. 208; Yûnînî, age., I, 367; İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 52; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 62; Makrîzî, es-Sülûk, I, 517; Süyûtî, Hüsn, II, 39; a. mlf., Târîhu’lHulefâ, s. 720. 978 Ebû Şâme (Terâcim, s. 209) Dımaşk müslümanlarının sıkıntıdan felaha bu kadar çabuk ulaşmalarının onları hayrette bıraktığını belirtmektedir. 979 Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 62; İbn Kesîr, age., XIII, 390; Makrîzî, es-Sülûk, I, 517; İbn Tağrîberdî, age., VII, 74-75; Süyûtî, Hüsn, II, 39; a. mlf., Târîhu’l-Hulefâ, s. 720. 265 Moğol idarecilerinin Dımaşk’ı terketmesi ile şehirde birdenbire müslümanlar güçlü ve hâkim konuma gelmişlerdi. Dımaşk’ın Moğol tahakkümünde olduğu sıralarda şehrin ekserisi Ya‘kūbîlerden (Süryânîler) müteşekkil yerli hristiyanları türlü taşkınlıklarla müslümanlara eziyet etmişlerdi. Bu eziyetlerin en feci sahneleri ise müslümanların mübarek Ramazân ayında, Aynicâlût Savaşı’ndan çok kısa süre önce gerçekleşmişti. Evvelce de anlatıldığı üzere Dımaşk hristiyanları Ramazân’da başta el-Câmi‘u’l-Emeviyye olmak üzere birçok mukaddes mekanı şarapla kirletmişler, namaz kılan müslümanların üzerine şarap dökmüşler, İslâmiyet’i alenî olarak tahkir etmişler, haça kıyam etmeyen müslümanlara ezalarda bulunmuşlar ve onların dükkanlarının kapılarını yakmışlardı. Şehirdeki müslümanlar Moğollardan ziyade, uzun süredir müslümanların himayesinde serbestçe yaşamış oldukları halde eski efendilerine bu hakaretleri reva gören hristiyanlardan mustariptiler. Ancak çok kısa süre içerisinde hadiselerin gidişatı değişmiş, intikam alma sırası müslümanlara gelmişti. Birkaç gün öncesine kadar devam eden ve genelde dîn-i İslâm’ı tahkir mahiyetinde hristiyanlardan sudur eden hareketlerin müslüman dimağlarda acısı henüz tazeydi. Dımaşk’ın müslüman sakinleri Sultan Kutuz’un şehre gönderdiği mektubu aldıktan sonra, Moğollara istinaden mezkûr fevâhişi işleyen hristiyanlara karşı bilemiş oldukları kini salıverdiler. Toplu halde hristiyan mahallelerine hücum eden müslümanlar birçok Ya‘kūbî’yi öldürdüler, onların mallarını, dükkanlarını ve hazinelerini yağmaladılar, evlerinde yangınlar çıkardılar. Ancak müslümanların intikamının en büyük bir şiddetle gerçekleştiği iki mevki, Ya‘kūbî Kilisesi ile şehirdeki hristiyanların en büyük kilisesi olan Meryem Kilisesi oldu. Bu iki kilise büyük bir ihtimalle hristiyanların önceki taşkınlıklarının birer merkezi konumunda bulundukları, Dımaşk gibi bir İslâm beldesinde alenî olarak çan çalınan ve Moğollar lehine ayin ve nümayiş yapılan yerler oldukları için müslümanların hedefi olmuştu. Buralara taarruz eden müslüman ahali, söz konusu kiliseleri yağmaladıktan sonra ateşe verdi. Şehirde bulunan diğer kiliseler de yağmadan nasibini aldı ve darmadağın edildi. Dımaşk müslümanlarının hıncından kendilerini muhafaza etmek isteyen birçok hristiyan da muhtelif mahallerde gizlenmişler yahut kendilerini evlerine kapatmışlardı. Hristiyanların sokağa çıkarak alevlere müdahale edememelerinden ötürü günlerce yanmaya devam eden ve sadece bazı duvarları ayakta kalan Ya‘kūbî ve Meryem Kiliseleri bu müddet zarfında harabeye döndü. Bittabi Dımaşk 266 hristiyanları üzerinde evvelce cari olan kısıtlamalar da fazlasıyla geri gelmişti. 980 Böylelikle Dımaşk hristiyanları İslâm’a ve müslümanlara ettikleri düşmanlığın ve sırf hristiyanlık taassubu ile gerçekleştirdikleri ihanetin cezasını canları, malları ve hürriyetleriyle ödemiş oldular.981 Bu esnada bazı müslümanlar olayların sıcaklığı ile şehirde sakin yahûdîlerin mallarına da el uzatmışlarsa da, yahûdîlerin önceki vukuat sırasında daha temkinli hareket ederek hristiyanlar gibi fevri hareketlerde bulunmamış ve İslâmiyet’e dil uzatmamış olmaları münasebetiyle bu yahûdîler şehirdeki yağma ve katil operasyonundan masun tutulmuşlardır. 982 Dımaşk’ın müslüman ahalisi, hristiyanları bu şekilde cezalandırmakta oldukları sıralarda Moğollara kendi rızaları ile tâbi olmuş, onlarla işbirliği içerisine girmiş, onlara şöyle veya böyle taraftarlık yapmış kimseleri de cezalandırmaktan geri durmadılar. 28-29 Ramazân/6-7 Eylül günleri Dımaşk müslümanlarından bazı kimseler, müslüman oldukları halde Moğollarla işbirliği yapmış şahısları ve grupları yakalayıp öldürdüler. Öldürülen Moğol taraftarları arasında eş-Şems el-Mâskînî, 980 Ebû Şâme, Terâcim, s. 208; İbnü’l-Amîd, age., s. 53; Yûnînî, age., I, 362; Nüveyrî, age., XXIX, 304; İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 52-53; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 62; a. mlf., el-‘İber, III, 288; a. mlf., Düvelü’l-İslâm, II, 177; Yâfi‘î, age., IV, 113; İbn Kesîr, age., XIII, 390; Makrîzî, esSülûk, I, 517; Aynî, age., V, 250; İbn Tağrîberdî, age., VII, 75; İbnü’l-İmâd, age., VII, 503; Şeşen, Salahaddin’den Baybars’a, s. 269. 981 Dımaşk hristiyanlarının evvelce yapmış oldukları şenaatlere dikkat edilirse, bunların müslümanları tahrik ve provoke etmek maksadıyla yapılmış hareketler olduğu açıkça görülür. İhtimal ki bu fanatik gruplar sadece kendilerine tatbik olunduğuna inandıkları bir baskıdan kurtulmanın sürurunu izhar etmekle kalmamışlar, İslâm mukaddesatına hakaret etmek suretiyle müslümanları bir çatışmanın içine çekmeye, daha doğrusu Moğol kılıçlarının önüne atmaya çabalamışlardır. Şehirde Moğolların bulunduğu esnada müslümanlar böyle bir tahrike kapılmış ve hristiyanlara fiilî cevap vermeye kalkmış olsalardı, hadiselerin Haleb’deki mezalime benzer bir müslüman kıyımı ile noktalanacağı şüphesizdi. Neyse ki mezkûr hakaretler sadece bazı arbedelerle ve ucuz atlatılmıştır. Kısacası ortada sadece basit bir Moğol tarafgirliği değil, açıkça şehrin asıl sakinleri olan müslümanların hayatlarına kastetme durumu söz konusudur. Bu tarz toplu ihanet vakalarına Ortaçağlarda verilen cezalar ise Dımaşk müslümanlarının bu hadisede hristiyanlara verdiği ile aynıdır. Ayrıca ihanet, isyan, hariçten gelen düşmanla işbirliği ve bir İslâm beldesini işgal etme gibi suçların bir gruba verilmiş olan zimmî statüsünü ortadan kaldırdığı malumdur. Bkz. Ahmet Yaman, “Zimmî”, DİA, XLIV, 435. Dolayısıyla Dımaşk’taki Ya‘kūbîlerin müslümanlar tarafından kendilerine verilen emânı ve ayrıca ehl-i zimmet olma şartlarını ihlal ederek zimmîlik vasıflarını kaybettikleri bilinmelidir. Kaldı ki bütün Dımaşk olaylarına ciddiyetle bakıldığında görülecektir ki; bu olaylarda Dımaşk müslümanları değil, asıl bu intikam hadisesine sebebiyet verdikleri cihetle Dımaşk hristiyanları sorgulanmalıdır. 982 Ebû Şâme, Terâcim, s. 208; Yûnînî, age., I, 363, İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 53; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 62; İbn Kesîr, age., XIII, 390; İbn Tağrîberdî, age., VII, 75; Şeşen, Salahaddin’den Baybars’a, s. 269. Makrîzî (es-Sülûk, I, 517) burada diğer kaynaklarımızdan kısmen farklı olarak 28 Ramazân/6 Eylül Pazartesi günü Dımaşk müslümanlarının yahûdîlerin mallarını müthiş bir şekilde yağmaladıklarını, fakat şehirde bulunan bir grup müslüman askerin duruma müdahale ederek yahûdîlerin ev ve havralarının kundaklanmasının önüne geçtiğini kaydetmiştir. Bu askerler şehirde Moğol tâbiiyetindeki bazı idarecilerin şehri terketmemiş muhafızları yahut Hıms hâkimi el-Melikü’l-Eşref Mûsâ’nın, belki el-Melikü’n-Nâsır Yûsuf’un Dımaşk’ta kalmış olan bir kısım askerleri olabilir. 267 İbnü’l-Bağîl983 ve ayrıca ilmi ziyade olmakla birlikte Râfızîlerin mezhebine yakınlığıyla bilinen el-Fahr Muhammed b. Yûsuf b. Muhammed el-Gencî adlı kimseler bulunuyordu. 984 Şehirdeki bu hadiseler ve müslümanların Moğol yandaşlarından intikam alması 29 Ramazân/7 Eylül Salı gününe değin devam etti. Sultan Kutuz tarafından Dımaşk’a vali tayin edilen ve vilayet menşûru ile Memlük İslâm ordusunun önünden Dımaşk’a gönderilmiş olan Emîr Cemâleddîn Akkuş el-Muhammedî es-Sâlihî, Salı günü sabahın erken saatlerinde şehre girdi. Dâru’s-Sa‘âde’ye (hükümet sarayı) gelen Emîr Cemâleddîn, şehirde kontrolü ele aldı ve müslümanları yatıştırdı.985 Dımaşk’ta kısa süren, ancak büyük hadiselere sahne olan intikam ve kargaşa ortamı, yerini Memlük valisinin idaresine ve sükûnete bırakmıştı. 1.3. Sultan Kutuz’un Dımaşk’a Girişi ve Ümerâya Yaptığı Tevcihât Muharebeden sağ kurtulmuş olan Moğolları takip ile tavzif edilen Emîr Rükneddîn Baybars el-Bundukdârî, 26 Ramazân/4 Eylül günü emrindeki birlikle yola çıkmış, Aynicâlût’tan Dımaşk’a kadar uzanan araziyi geçmiş, Dımaşk’a doğru ilerlemekte olan Memlük İslâm ordusunun yolunu emniyetli hale getirmiş, oradan da kuzeye yönelmişti.986 27 Ramazân/5 Eylül’de Taberiyye’ye ulaşmış olan Sultan Seyfeddîn Kutuz ise yanında el-Melikü’l-Mansûr Muhammed, onun biraderi elMelikü’l-Efdal Alî, el-Melikü’s-Sa‘îd Alâeddîn Alî b. Bedreddîn Lü’lü’, Atabekü’lAsâkir Fâriseddîn Aktay, Sâlihiyye ve Mu‘izziyye emîrleri ve ayrıca Hârizm kumandanları olduğu halde daha ağır bir yürüyüşle Dımaşk’a ilerliyordu. Nihayet Memlük İslâm ordusu Ramazân’ın son günü ve Ramazân Bayramı arifesi olan 8 Eylül Çarşamba günü Dımaşk önlerinde göründü. Şehir yakınlarındaki Cesûra987 mevkiinde ordugâh kurduran Sultan Kutuz, Ramazân Bayramı’nın birinci gününü 983 İbn Tağrîberdî (age., VII, 75) bu ismi “İbnü’n-Nüfeyl” olarak vermiştir. 984 Ebû Şâme, Terâcim, s. 208; Yûnînî, age., I, 361-362; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 62; İbn Kesîr, age., XIII, 390; Makrîzî, es-Sülûk, I, 517; Aynî, age., V, 250; İbn Tağrîberdî, age., VII, 75. 985 İbnü’l-Amîd, age., s. 53-54; Nüveyrî, age., XXIX, 304; Safedî, el-Vâfî, IX, 188; Makrîzî, esSülûk, I, 517; Şeşen, Salahaddin’den Baybars’a, s. 269. 986 İbn Abdüzzâhir, age., s. 65-66; İbn Tağrîberdî, age., VII, 76. 987 İbnü’l-Amîd’de (age., s. 54) “Hasûra” şeklinde geçmektedir. 268 ordugâhta idrak etti ve bayram tebriklerini kabul etti.988 İhtimal ki bu süre içerisinde Dımaşk, Şevvâl ayının ve Ramazân Bayramı’nın ikinci gününde şehre duhul edecek olan Sultan’ı karşılamaya hazırlanmaktaydı. 2 Şevvâl/10 Eylül Cuma günü Sultan el-Melikü’l-Muzaffer Seyfeddîn Kutuz, ordusundaki hükümdar ve emîrlerin de aralarında bulunduğu büyük bir alayla birlikte Dımaşk’a girdi. Dımaşk müslümanları Sultan’ı muzaffer bir kumandana ve büyük bir fatihe yakışır tarzda sevinç gösterileriyle karşıladılar. Sultan’a derin muhabbetlerini ve içten teşekkürlerini takdim eden ahali bir yandan ona çokça hayır dua ediyor, diğer yandan da Aynicâlût zaferi gibi büyük bir fethi İslâm’a nasip ettiği ve bu mühim İslâm merkezini putperest Moğolların tahakkümünden kurtardığı için Allâh’a hamdediyordu. Müslümanlar o gün İslâm muzafferiyetini kutlamaları, ayrıca Ramazân Bayramı ile Cuma gününü idrak etmeleri münasebetiyle üç bayramın sevincini bir arada yaşamaktaydılar. Kaynaklarımızın da ifade ettiği üzere 658/1260 senesinin Ramazân Bayramı müslümanlara büyük hayırlar ve saadetler getirmiş, onların sevincini kat kat artırmıştı. Zira Moğolların muhasara ettikleri her kaleyi, ablukaya aldıkları her şehri suhuletle düşürmeleri ve müslüman orduları müteaddit kereler bozmaları, bu şekilde İslâm beldelerinin ekserisini istîlâ etmiş olmaları müslümanları büyük bir yeise düşürmüştü. Beklenmedik bir anda gelen bu zaferin kıymeti bu yüzden müslümanlar nezdinde pek büyüktü.989 Sultan Kutuz Dımaşk halkının tebrik ve teşekkürlerini kabul ettikten ve onlara ihsanlarda bulunduktan sonra ümerâ ile birlikte kaleye çıktı ve vakit 988 Nüveyrî, age., XXIX, 304; Makrîzî, es-Sülûk, I, 517; Şeşen, Salahaddin’den Baybars’a, s. 269. Sultan Kutuz belki de özellikle bayramın ilk gününü şehirde değil, omuz omuza çarpıştığı askerleriyle birlikte ordugâhta geçirmek ve bu şekilde onların gönüllerini almak istemişti. Yine Sultan’ın, Dımaşk kendisini ve ordusunu karşılamaya tam manasıyla hazırlanana kadar şehre girmeyi tehir ettiği yahut bayramın ilk gününde Dımaşk halkının bayramlaşma, akraba ziyaretleri ve hediyeleşme gibi bazı sünnet ve âdetleri icra edeceklerini düşünerek şehre girişini bir miktar geciktirdiği düşünülebilir. 989 İbnü’l-Amîd, age., s. 54; İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 216; İbnü’l-Fuvatî, age., s. 247; Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 52; a. mlf., et-Tuhfetü’l-Mülûkiyye, s. 36; a. mlf., Muhtâru’l-Ahbâr, s. 11; Yûnînî, age., I, 366; Ebü’l-Fidâ, age., III, 205; Nüveyrî, age., XXIX, 304; İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 59; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 63; a. mlf., el-‘İber, III, 288; a. mlf., Düvelü’l-İslâm, II, 177; İbnü’l-Verdî, age., II, 201; Ömerî, age., XXVII, 257; Safedî, el-Vâfî, XXIV, 190; Yâfi‘î, age., IV, 113; İbn Kesîr, age., XIII, 391; İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 265; a. mlf., el-Cevherü’s-Semîn, s. 269; Makrîzî, es-Sülûk, I, 517; Aynî, age., V, 245; İbn Tağrîberdî, age., VII, 75; Süyûtî, Hüsn, II, 39; a. mlf., Târîhu’l-Hulefâ, s. 720; İbn İyâs, age., I/I, 307; İbn Tolun, age., s. 31-32; Cenâbî, age., vr. 305b; İbnü’l-İmâd, age., VII, 503; Grousset, age., s. 367; Yiğit, age., s. 38; a. mlf., “Kutuz”, DİA, XXVI, 501. Yalnız Yûnînî’nin Sultan Kutuz’un Dımaşk’a girişi için verdiği 4 Şevvâl/12 Eylül Pazar tarihi yanlıştır. 269 kaybetmeksizin bazı idârî düzenlemelere girişti. Vakıa Moğollar Suriye’nin büyük bir kısmının hâkimiyetini tek bir savaşta kaybetmişlerdi, fakat onların daha büyük kuvvetlerle tekrar Suriye’ye girmeleri ihtimali mevcuttu. Tabiatıyla ikinci muhtemel bir Moğol işgal teşebbüsüne mukabele edebilmek için tedbirler alma ihtiyacı bulunuyordu. Bu da ancak Memlük hâkimiyetini Suriye’de tam manasıyla tesis etme ve Kāhire ile Dımaşk’ı tek bir kuvvetli elde birleştirme yolunda atılacak adımlarla mümkün olabilirdi. Bu cümleden olmak üzere eski menşûrların tecdit edilmesi, muhtelif belde ve kalelere valiler, nâipler ve kûtvâller gönderilmesi, ümerâya Suriye’den iktâlar verilmesi lazımdı. Bütün bunları hesap eden Sultan Kutuz, Dımaşk niyâbetini evvelce elMelikü’l-Mansûr Nûreddîn Alî b. el-Melikü’l-Mu‘izz İzzeddîn Aybek’in kısa saltanat döneminde atabekü’l-asâkir makamında bulunmuş olan Emîr Alemeddîn Sencer el-Halebî es-Sâlihî’ye tevcih etti. Mücîreddîn Ebü’l-Heycâ b. Îsâ b. Hoşterîn el-Ezkeşî el-Kürdî990 de Emîr Alemeddîn’in muavini olarak Dımaşk’ta bulunacaktı. Haleb’de Sultan’a eski Musul hâkimi Bedreddîn Lü’lü’ün oğullarından el-Melikü’sSa‘îd Alâeddîn Alî niyâbet edecek, onunla beraber Husâmeddîn el-Azîzî elÇevgendâr ve Begtimur es-Sâkî el-Azîzî gibi Azîziyye ümerâsı ve ayrıca bazı Nâsıriyye emîrleri Haleb’e gönderilecek, Haleb bölgesinin muhafazası için askerî birlikler hazırlanıp bölgeye irsal edilecekti. 991 Sabık Hama hâkimi olup Sultan Kutuz’un bütün harp süreci boyunca destekçisi olmuş el-Melikü’l-Mansûr Nâsırüddîn Muhammed’e eski mülkü olan Hama iade edildiği gibi, eskiden Hama’ya tâbi Bârin ile Ma‘arratü’n-Nu‘mân da onun hâkimiyet bölgesine zammolundu. 990 Bu Ebü’l-Heycâ b. Îsâ b. Hoşterîn’in unvanını İbnü’l-Amîd (age., s. 54), İbn Kesîr (age., XIII, 420), Makrîzî (es-Sülûk, I, 518) ve Aynî (age., V, 369) “Mücîreddîn” şeklinde verdikleri halde Nüveyrî (age., XXIX, 304) “Fahreddîn” şeklinde veriyor. İbn Kesîr ve Aynî’nin rivayetlerine göre bu zat da Aynicâlût Savaşı’na Memlük İslâm ordusu safında katılmış ve bizzat çarpışmaya girerek Moğolların bozulmasında rol oynamış büyük emîrler arasında idi. 991 Sultan Kutuz’un Haleb niyâbetini el-Melikü’s-Sa‘îd Alâeddîn Ali’ye tevcih etmesinin mâkul bir sebebi bulunuyordu. Alâeddîn’in biraderi el-Melikü’s-Sâlih Rükneddîn İsmâ‘îl, babaları Bedreddîn Lü’lü’ün vefatından sonra İlhanlılara tâbi Musul hâkimi olmuştu. Alâeddîn, Kuzey Suriye’de Memlüklere tâbi bir idareci olarak bulunması halinde biraderi el-Melikü’s-Sâlih’ten Moğollar hakkında istihbarat alarak Sultan Kutuz ile paylaşabilir, icabı halinde biraderi ile birlikte Moğollara karşı Sultan’a muavenet edebilirdi. Alâeddîn Alî’nin bu şekilde Memlük siyasetine faydalı olabileceği kanaatini taşıyan Kutuz, kendisini Haleb nâibi tayin etmiştir. Bkz. İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 217; Ebü’l-Fidâ, age., III, 207; İbnü’l-Verdî, age., II, 203; Ömerî, age., XXVII, 258; Aynî, age., V, 248-249. Ayrıca Sultan Kutuz’un Haleb’de bulunacak olan Azîziyye ve Nâsıriyye emîrlerine karşı gerektiğinde Memlük çıkarlarını koruyacak bir güç olarak Alâeddîn Alî’yi Haleb’e gönderdiğini düşünmek mümkündür. Bu konuda bkz. Preiss, age., s. 46. 270 Bunlara ilaveten Sultan Kutuz, sadakatleri dolayısıyla itimadını kazanmış olan elMelikü’l-Mansûr Muhammed’e ve biraderi el-Melikü’l-Efdal Alî’ye birçok ihsanda bulundu ve onların gönüllerini aldı. Bununla birlikte Sultan, el-Melikü’l-Mansûr’un yedindeki Selemiyye bölgesini ondan alarak Arab emîri Şerefeddîn Îsâ b. Mühennâ b. Mâni‘’e verdi. Emîr Şemseddîn Akkuş el-Borlı’ya ve onunla birlikte Türk Azîziyye Memlüklerine sahil, Gazze, Nablus ve Beytu Cibrîn bölgeleri iktâ edildi. Sahyûn, Berzûye ve Balatunus beldeleri Emîr Muzafferüddîn Osmân b. Mengüpars’ın idaresinde bırakıldı. Sultan Kutuz, Mısır Memlüklerine iltihak ederek Moğolların hezimete uğratılmasında emek sarfeden Suriye birliklerinin iktâlarını da yine onların elinde bıraktı. Ancak Dımaşk’ta bulunan ve Moğollarla işbirliği yapmış olan bazı ümerânın, mesela Kürt Kaymeriyye emîrlerinin iktâlarını ellerinden alarak Mu‘izziyye ve Sâlihiyye Memlüklerine teslim etti. Söz konusu düzenlemelerin yapıldığı günlerde Tedmür’de bulunan Hıms hâkimi el-Melikü’l-Eşref Mûsâ tarafından gönderilmiş murahhaslar da Dımaşk’a gelmişlerdi. el-Melikü’l-Eşref, Sultan’dan emân dilemek maksadıyla Emîr Husâmeddîn Lü’lü’ ve Aynicâlût Savaşı hakkında verdiği bilgilerden istifade ettiğimiz Sârımüddîn Özbek b. Abdullâh’ı Dımaşk’a göndermişti. Sultan Kutuz, el-Melikü’l-Eşref’i Banyas ve Subeybe hâkimi el-Melikü’s-Sa‘îd’den ayrı tutmaktaydı. el-Melikü’l-Eşref verdiği sözü tutarak Memlük İslâm ordusu ile muharebeye girmemiş, müslümanlara kılıç çekmemiş, kan dökücülüğe ve fesada tevessül etmemişti. Sultan Kutuz bunları onu af, hatta taltif etmeye kâfi görerek el-Melikü’l-Eşref’in emân talebini kabul etti. Kısa süre sonra elMelikü’l-Eşref Mûsâ bizzat Tedmür’den Dımaşk’a gelerek Sultan’ın huzuruna çıktı ve onun tarafından ağırlandı. Hıms, Rahbe ve bunların muzâfâtı da kendisine iade edilen el-Melikü’l-Eşref buradan tekrar kendi topraklarına hareket etti. Suriye’de tatbik olunacak nizamat hakkında da birtakım düzenlemelerde bulunan Sultan Kutuz, kendilerine iktâlar ve mülkler dağıttığı emîrlere hilatler de giydirdikten bir süre sonra bu emîrlerin her birini aldıkları idârî vazifelere dair menşûrlarla ve bir miktar askerî kuvvetle birlikte kendi hâkimiyet bölgelerine gönderdi. O günlerde Dımaşk başta olmak üzere Moğol tahakkümünden kurtulan bölgelerde hutbeler de Sultan Kutuz’un adına okunmaya başlamıştı. Böylelikle Suriye’nin hemen tamamında, Fırat 271 Nehri’nden Mısır hudutlarına kadar uzanan geniş arazide Eyyûbî hâkimiyeti nihayete eriyor, Türk Memlük Devleti’nin idaresi başlıyordu.992 el-Melikü’l-Muzaffer Kutuz Dımaşk’ı teslim aldıktan sonra bazı adlî icraatlarda da bulundu. Bunların en dikkat çekeni onun Haleb ve Dımaşk’ın son Eyyûbî hükümdarı olan el-Melikü’n-Nâsır Selâhaddîn Yûsuf’u Moğollara teslim eden Teberdâr Hüseyin el-Kürdî’yi katlettirmesidir. Adı geçen şahıs el-Melikü’nNâsır’ı Moğollara teslim olmaya teşvik etmiş, daha da ileri giderek el-Melikü’nNâsır’ın ve yanındakilerin bulunduğu mahalli Ketboğa’ya ihbar etmiş, bu ihaneti de sadece bir çiftlik mukabilinde yapmıştı. Anlaşıldığına göre bu kişi, el-Melikü’nNâsır’ın tutuklanarak Hülâgû’nun karargâhı olan Tebriz taraflarına gönderilmesinden sonra da Dımaşk’ta ikametine devam etmişti. Sultan Kutuz, el-Melikü’n-Nâsır ile eski muhâsamalarına rağmen onu ele verip Moğollara teslim eden şahsı affetmedi. Esasen sebep ne olursa olsun bir müslümanı, üstelik makamıyla müslümanların hâmiliğini temsil eden bir İslâm hükümdarını gayrimüslim bir düşmana tutsak ettirmek affolunmaz bir cürümdü. Bu yüzden Sultan, Teberdâr’ı buldurarak asılmasını emretti ve bu şahıs efendisine ettiği ihanetin cezasını canıyla ödedi. Yine Moğol müntesiplerinden hayatta kalmış bazı kimseler de Kutuz’un emriyle ortadan kaldırıldılar.993 Benzer bir ceza, Sultan’ın şehre girişinden birkaç gün sonra hristiyan 992 İbnü’l-Amîd, age., s. 54; İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 214-215, 216, 217; Vassâf, age., s. 26; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 578; a. mlf., Muhtasar, s. 43; İbnü’l-Fuvatî, age., s. 247; Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 52; a. mlf., et-Tuhfetü’l-Mülûkiyye, s. 36-37; a. mlf., Muhtâru’l-Ahbâr, s. 11; Yûnînî, age., I, 366, 370, 377; ae., II, 312-313; Ebü’l-Fidâ, age., III, 206- 207; Nüveyrî, age., XXIX, 304; İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 63; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 63; İbnü’l-Verdî, age., II, 201, 202-203; Ömerî, age., XXVII, 257-258; Safedî, el-Vâfî, XV, 287; ae., XXIV, 190; a. mlf., Ümerâ’ü Dımaşk fi’l-İslam, (thk. Selâhaddîn el-Müneccid), Dâru’l-Kitâbi’lCedîd, Beyrut 1983, s. 164; İbn Kesîr, age., XIII, 391-392, 420-421; İbn Haldûn, age., s. 1454; İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 265; a. mlf., el-Cevherü’s-Semîn, s. 269; Makrîzî, es-Sülûk, I, 518; Aynî, age., V, 245, 247-249, 369-370; İbn Tağrîberdî, age., VII, 76-77; İbn İyâs, age., I/I, 307; İbn Tolun, age., s. 32; Cenâbî, age., vr. 305b; Grousset, age., s. 367; Şeşen, Salahaddin’den Baybars’a, s. 269-270. Sultan Kutuz Dımaşk’ta sadece seyfiyeye yönelik tevcihâtta bulunmamış, ilmiyeye ait bazı vazifelerde de değişiklikler yapmıştı. Mesela Dımaşk hatipliği vazifesini deruhte etmiş olan İmâdeddîn İbnü’l-Harastânî’yi azletmiş, mezkûr makama kendi saltanat imâmı mevkiinde bulunan Asîlüddîn el-İs‘irdî’yi getirmiş ve onun yeni vazifesine dair taklîdi (ferman) okutmuştu. Bkz. Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 63. Ebû Şâme (Terâcim, s. 208) bu zatın ismini “Asîl el-Mes‘ûdî” şeklinde vermektedir. 993 İbnü’l-Amîd, age., s. 54; İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 216; Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’lFikre, s. 52; Ebü’l-Fidâ, age., III, 205; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 63; İbnü’l-Verdî, age., II, 201; Ömerî, age., XXVII, 257; İbn Haldûn, age., s. 1454; İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 266; Makrîzî, es-Sülûk, I, 518; Aynî, age., V, 245-246; Şeşen, Salahaddin’den Baybars’a, s. 270. İlhanlı tarihçisi Vassâf (age. (Osmanlıca trc.), vr. 44b) ise Sultan’ın sevkettiği bir başbuğun (belki 272 ve yahûdîlerin mallarını yağmalamaya kalkanlar üzerinde de tatbik olundu. Sultan Kutuz’a mensup uşâkiyye grubundan bir kısım memlüklerin şehirdeki bazı müslümanlarla birlik olup hristiyanların ve yahûdîlerin emvalini yağmalamaya teşebbüs etmeleri, Sultan’ın emriyle 30 kadar kimsenin asılarak idamını netice verdi.994 Sultan bu gibi icraatlarıyla Dımaşk’ta hiçbir taşkınlığa müsaade etmeyeceğini ilan ediyordu. İbnü’l-Amîd’in nakline göre bu son hadiseden sonra şehirdeki gayrimüslimler üzerine bir miktar vergi konulmuştu. Buna göre Dımaşk’ta sakin hristiyan ve yahûdîler Memlük idaresine toplamda 150.000 dirhem vereceklerdi. Herhalde Sultan Kutuz harp masraflarının en azından bir kısmının henüz tedip edilmiş gayrimüslimlerin keselerinden karşılanmasını arzu ediyor; 995 bu arzusunun gereğini de, yağmacılara verdiği cezalar yoluyla gayrimüslimlerin mallarının bundan böyle kendi emânı altında olduğunu hissettirdikten, yani bu gayrimüslimleri kendisine manevî olarak borçlandırdıktan sonra yapıyordu. Neticede Dımaşk’ta yaşayan hristiyan ve yahûdîler mezkûr meblağı topladılar ve Atabekü’lAsâkir Fâriseddîn Aktay el-Müsta‘rib vasıtasıyla Sultan’a takdim ettiler.996 1.4. Rükneddîn Baybars el-Bundukdârî’nin Firari Moğolları Takibi ve Suriye’nin Moğollardan Temizlenmesi Dımaşk’ta bunlar olurken Rükneddîn Baybars el-Bundukdârî kumandasında ve muhtemelen Bahrî Memlüklerden müteşekkil bulunan süvari kuvvetleri hızla kuzeye ilerliyordu. Baybars öncelikle Dımaşk havalisine girerek Memlük İslâm ordusunun yol güzergahının güvenli olup olmadığını kontrol etmiş, buradan da kuzeye yönelerek bölgeden ayrılmakta olan Moğolların peşine düşmüştü. Bir hafta müddetle bu takip harekâtını devam ettiren Baybars ve askerleri yemiyorlar, uyumuyorlar, durup dinlenmeksizin firari Moğolların ardından gidiyorlar, karşılaştıkları irili ufaklı Moğol müfrezeleriyle çarpışmaya giriyorlar ve kaçanlara Cemâleddîn Akkuş el-Muhammedî) Dımaşk’taki Moğol müntesiplerini öldürterek kalenin tepesinden hendeğe attırdığını söylemektedir. 994 İbnü’l-Amîd, age., s. 54; Makrîzî, es-Sülûk, I, 518; Şeşen, Salahaddin’den Baybars’a, s. 270. 995 Şeşen, Salahaddin’den Baybars’a, s. 270. 996 İbnü’l-Amîd, age., s. 54; ayrıca bkz. Makrîzî, es-Sülûk, I, 518; Aktan, “Sultan Kutuz ve AynuCalût”, s. 54. 273 yetişip kılıçtan geçiriyorlardı. Bu esnada bazı esirler de almış olan Memlük takip kuvveti, Hârim bölgesine kadar durmaksızın ilerlemeyi hedefliyordu.997 Baybars ve emrindeki askerler Hıms bölgesine girdikleri sırada, firar etmekte olan bir Moğol süvari kuvvetini farkederek takibe aldılar. Memlük süvarilerinin arkalarından kendilerine yetişmek üzere olduğunu gören Moğollar yanlarında bulunan müslüman esirleri ve yine müslümanlardan gaspettikleri malları bırakarak süratle sahil bölgesine doğru kaçmaya başlamışlardı. Düşman askerlerine yetişen Memlükler ise onların birçoğunu ortadan kaldırdıkları gibi onlardan çok sayıda esir de aldılar.998 Yollarına devam eden Memlük takip kuvveti 2 Şevvâl/10 Eylül Cuma günü Hıms’ın kuzeybatısında bulunan Efâmiye mevkiine ulaştıkları vakit burada da müsellah vaziyette 2000 Moğol süvarisiyle karşılaştı. Bu kuvvet Hülâgû tarafından Ketboğa’ya gönderilmiş, fakat Aynicâlût’tan evvel Filistin’e yetişip Memlüklere karşı Ketboğa’nın ordusuna bir fayda sağlayamamış olan muavenet kuvvetiydi.999 Baybars, asker mevcudunu tespit edemediğimiz Memlük süvari birlikleriyle birlikte bu Moğol imdat kuvvetinin üzerine taarruz etti. İki taraf arasında gerçekleşen kıran kırana çarpışma sonucunda Moğol birlikleri adeta imha edildi. Aynicâlût Savaşı’ndan tam bir hafta sonra ve yine bir Cuma ve bayram günü meydana gelen bu Efâmiye çarpışması da Baybars ve savaşçılarının ezici galibiyetiyle neticelenmişti. Moğolların birçok kadını ve çocuğu, ayrıca çok sayıda mal ve at ganimet olarak Memlük askerlerinin eline geçti. Moğol imdat kuvvetinden ancak çok az sayıda süvari firara muvaffak olarak olabilmişti. Öyle ki, bu çarpışmadan sağ çıkarak mağlubiyeti İlhan’a haber verecek neredeyse kimse kalmamıştı.1000 Muhtemelen 997 İbn Abdüzzâhir, age., s. 65. 998 Ebû Şâme, Terâcim, s. 209; İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 59-60; Makrîzî, es-Sülûk, I, 518; İbn Tağrîberdî, age., VII, 76. 999 Muahhar bir araştırmada yer alan bir görüşe (Şeşen, Haçlılar Önünde Sultan Baybars, s. 23) göre Efâmiye çarpışmasında Moğol kuvvetinin başında Baydara bulunmuş ise de, bu görüşü destekleyecek bir nakle rastlayamadık. 1000 İbn Abdüzzâhir, age., s. 65; Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 51; a. mlf., et-Tuhfetü’lMülûkiyye, s. 36; İbn Haldûn, age., s. 1454; Aynî, age., V, 244; Şeşen, Haçlılar Önünde Sultan Baybars, s. 23; a. mlf., Salahaddin’den Baybars’a, s. 268. Her ne kadar Ebû Şâme (Terâcim, s. 209), İbnü’d-Devâdârî (age., VIII, 59-60), Makrîzî (es-Sülûk, I, 518) ve İbn Tağrîberdî (age., VII, 76) tarafından nakledilen ve yine Hıms bölgesinde gerçekleşen ilk çarpışmanın Ketboğa’ya yardım olarak gönderilen 2000 Moğol askeriyle Efâmiye’de girilen ikinci çarpışma ile aynı hadise olması ihtimali akla gelse de; ilk çarpışmayı aktaran Ebû Şâme, İbnü’d-Devâdârî ve Makrîzî’nin Baybars kumandasındaki Memlük kuvvetleri için kullandıkları “لحقوا) yetiştiler)” ifadesi bu ilk çarpışmanın bir kovalamaca neticesinde gerçekleştiğini ibraz etmektedir. Oysa ikinci çarpışmayı aktaran kaynaklarımız bu çarpışmanın kaçma-kovalama değil doğrudan karşılaşma şeklinde vuku bulduğunu 274 mezkûr Efâmiye çarpışması devam etmekte iken Sultan Kutuz ve maiyeti de muzafferâne Dımaşk’a giriyorlardı. Bu çarpışmalardan sonra harekâtına devam eden Rükneddîn Baybars, Kuzey Suriye’yi baştan başa çiğneyerek ve hatta takip bölgesini Fırat kıyılarına kadar genişleterek bölgede kalmış bazı Moğol askerlerini yahut destekçilerini bulundukları mahallerden kaçırttı,1001 akabinde Haleb havalisine uzanarak buradaki Moğolların şehri ve bölgeyi terketmesini sağladı.1002 Suriye’nin muhtelif beldelerinde bulunan müslüman halk da Aynicâlût muzafferiyetinden sonra Moğol korkularını yenmişlerdi; onlardan yakalayabildiklerini öldürüyorlar, onların haksız yere elde ettikleri malları yağmalıyorlardı.1003 Baybars Suriye’yi Moğollardan arındırmak yolundaki vazifesini sürekli Moğolların peşinden gitmek, onları bulduğu yerde katletmek yahut tutsak etmek suretiyle çok kısa bir zaman dilimi içerisinde hakkıyla yerine getirdikten sonra Dımaşk’a doğru dönüş yoluna çıktı.1004 Bu harekâtla Suriye’deki İlhanlı Moğol varlığı büyük ölçüde zayıflatıldığı gibi,1005 muhtelif şehir ve kalelere Sultan Kutuz tarafından tayin edilmiş idarecilerin kendi görev bölgelerine ulaşmalarından evvel söz konusu bölgeler muhtemel tehditlerden temizlenmiş söylemektedirler. Demek ki Memlükler ve Moğollar arasında biri takip, bir diğeri doğrudan çarpışma şeklinde iki karşılaşma olmuştur. Karışıklığa sebebiyet vermesi muhtemel diğer bir husus ise ikinci çarpışmayı nakleden İslâm tarihçileri arasında “Efâmiye” ismini verenin sadece İbn Abdüzzâhir olması, diğer kaynaklarımızın “Hıms bölgesi” ifadesini kullanmış olmalarıdır. Ancak Efâmiye’nin zaten o zamanlar Hıms’a bağlı bir belde olduğu (bkz. Yâkūt, age., I, 227) bilinince mevzu bir miktar açıklığa kavuşmakta, 2000 kişilik Moğol takviye kuvvetiyle girilen ikinci çarpışmanın yine Hıms’a bağlı olan Efâmiye’de gerçekleştiği kanaati uyanmaktadır. Dolayısıyla İbn Abdüzzâhir’in naklettiği ve 2 Şevvâl/10 Eylül’de gerçekleşen Efâmiye çarpışması ile Baybars el-Mansûrî, İbn Haldûn ve Aynî’nin aktardıkları ve Hıms bölgesinde Moğol takviye kuvvetiyle girilen çarpışmanın aynı hadise olması ihtimali vardır. Bizim yaptığımız gibi bu konudaki muhtelif rivayetleri birleştirdiğini düşündüğümüz Ramazan Şeşen (Haçlılar Önünde Sultan Baybars, s. 23) de Memlüklerin, takviye alarak güçlenmiş bir Moğol ordusuyla 2 Şevvâl/10 Eylül tarihinde Efâmiye’de karşılaştıklarını belirtmektedir. Hulâsa bizce biri kovalamaca şeklinde ve Hıms yakınlarında gerçekleşen, diğeri doğrudan karşılaşma şeklinde ve Hıms bölgesindeki Efâmiye’de vukua gelen olmak üzere iki ayrı karşılaşma gerçekleşmiştir. 1001 İlhan’ın Hama idarecisi tayin ettiği Husrevşâh gibileri ise Aynicâlût Savaşı’nın neticesini haber alır almaz kendi istekleriyle bulundukları şehirleri terkederek doğu istikametinde kaçmışlardı. Bkz. İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 216; Ebü’l-Fidâ, age., III, 206; İbnü’l-Verdî, age., II, 202; Ömerî, age., XXVII, 258. 1002 İbn Kesîr, age., XIII, 391, Süyûtî, Hüsn, II, 39; a. mlf., Târîhu’l-Hulefâ, s. 720; Cenâbî, age., vr. 305b. 1003 Şeşen, Haçlılar Önünde Sultan Baybars, s. 23. 1004 Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 59; Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 51; Yûnînî, age., I, 366; Safedî, el-Vâfî, X, 208; Süyûtî, Hüsn, II, 39; a. mlf., Târîhu’l-Hulefâ, s. 720; Cenâbî, age., vr. 305b. 1005 Baybars el-Mansûrî (Zübdetü’l-Fikre, s. 51) bu takip harekâtıyla Emîr Rükneddîn Baybars’ın Moğolların kökünü kazıdığını ifade etmektedir. 275 oluyordu. Suriye’nin geri kalanında bulunan Moğol döküntüleri de Baydara ile birlikte Fırat’ın doğusuna çekilecekler ve el-Cezîre bölgesine gideceklerdi. Moğollar Hülâgû’nun sağlığında zaman zaman Fırat’ın batısında kalan İslâm topraklarına girecek olsalar da Suriye’deki ilk kazanımlarını hiçbir zaman yeniden elde edemeyecekler, Hülâgû’nun oğlu Abaka’nın hükümdarlığının son yıllarına dek Suriye’yi ciddi bir tehdide maruz bırakamayacaklardır. 1006 2. Sultan Kutuz’un Katli ve Rükneddîn Baybars’a Bîat Edilmesi 2.1. Sultan Kutuz’un Kusayr Mevkiinde Öldürülmesi Emîr Rükneddîn Baybars el-Bundukdârî Suriye’de yürüttüğü harekâtın haberini Sultan el-Melikü’l-Muzaffer Kutuz’a mektuplarla bildirmiş, askerleriyle hangi bölgelere girdiğini, nereleri ele geçirdiğini haber vermiş, karşılarına çıkacak hiçbir kuvvetin kalmadığını müjdelemişti. Bundan sonra da Sultan’ın henüz ayrılmamış olduğu Dımaşk’a hareket etmiş ve onunla buluşmuştu.1007 Sultan Kutuz, Baybars ile bir araya geldikten sonra ondan çekinmeye başlamıştı. Bunun altında şüphesiz Bahriyye ile kendisi arasındaki eski kırgınlıkların dirilmesi endişesi yatıyordu. Ayrıca yakın zamanda ortaya çıkan bir başka vaziyet bu çekinceyi ziyadeleştirmekteydi; Sultan Kutuz, Haleb niyâbetini Rükneddîn Baybars’a vadettiği halde Dımaşk’taki tevcihât sırasında bu makamı el-Melikü’sSa‘îd Alâeddîn Alî b. Bedreddîn Lü’lü’e vermişti. Baybars’ın bundan hoşnut olmadığı kesindi.1008 Sultan Kutuz o vakitlerde düşmandan temizlenmiş olan Haleb havalisine doğru giderek bölgeyi teftiş etmek, Moğolların bölgedeki tahribatını incelemek, orada da işleri nizama koymak ve bölgeyi tam manasıyla kontrolü altına almak emelindeydi. Fakat bir kimsenin gelerek Baybars ve hoşdâşlarının kendisine karşı kötü niyet beslemeye başladıklarını haber vermesi, Sultan’ı Haleb’e gitmekten alıkoydu.1009 Esasen Sultan’ın Haleb’e el-Melikü’s-Sa‘îd Alâeddîn’i göndermesi 1006 Şeşen, Salahaddin’den Baybars’a, s. 268; Yuvalı, age., s. 177-178. 1007 İbn Abdüzzâhir, age., s. 66. 1008 Zehebî, el-‘İber, III, 288; a. mlf., Düvelü’l-İslâm, II, 177; Makrîzî, es-Sülûk, I, 519; İbn Tağrîberdî, age., VII, 92. 1009 Yûnînî, age., I, 370; İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 60; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 64; İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 267; Süyûtî, Târîhu’l-Hulefâ, s. 721. Bu kaynaklarımız söz konusu bilgiyi İzzeddîn İbn Şeddâd’ın Târîhu’l-Meliki’z-Zâhir adlı eserinden aldıklarını söylemişlerdir. 276 gayet mâkuldü; böylelikle Sultan, kardeşi ve Musul hâkimi olan el-Melikü’s-Sâlih İsmâ‘îl ile sürekli irtibat halinde olacağını düşündüğü el-Melikü’s-Sa‘îd vasıtasıyla Moğollar hakkında istihbarat alabilmeyi ümit ediyordu.1010 Bunun yanında belki de Sultan Kutuz, Baybars’ın harp fenninde olduğu kadar idarecilikte de mahir bir kimse olduğunun bilincinde olarak, kendisinde hükümdarlık alâmetleri gördüğü Baybars’ı Kuzey Suriye gibi Memlük Devleti’nin merkezden uzak ve düşman sınırında bulunan bir bölgesinde nâip tayin etmekten imtina etmişti. Muzafferiyette Sultan Kutuz ile birlikte en büyük paya sahip olan Baybars’ın Haleb’e yerleşmesi halinde, onun adı geçen bölgede güçlenerek istiklal ilan etmesi işten bile değildi. Sultan Kutuz yukarıda zikrettiğimiz sebepten ve Baybars el-Bundukdârî’nin menfi bir hareketinden çekindiğinden ötürü Haleb’e gitmekten vazgeçti, Dımaşk’tan Kāhire’ye dönmek üzere hazırlık yaptı ve 16 Şevvâl 658/24 Eylül 1260 Cuma günü1011 Memlük ordusuyla birlikte Dımaşk’tan çıktı. Ancak Sultan, Baybars’ın ve arkadaşlarının kendisine aldıkları tavrı bazı yakınları arasında gizli tutmaya çalıştıysa da Baybars durumdan haberdar olmuştu. Bunun üzerine Baybars da daha fazla Dımaşk’ta kalamadı, 26 Şevvâl/4 Ekim Pazartesi günü kendisi de hoşdâşlarıyla birlikte şehirden ayrıldı1012 ve anlaşıldığına göre yolda Sultan’ın birliklerine iltihak etti. Sultan Kutuz evvelâ Şemseddîn Akkuş el-Borlı ile Azîziyye Memlüklerine iktâ ettiği Nablus’a uğradı, oradan yoluna devam ederek Gazze’ye vasıl oldu. Sultan Gazze’de, evvelce İskenderiyye’de mahpus olup kendisinin herhalde Aynicâlût muharebesinden sonra tahliye ettirdiği Seyfeddîn Balaban er-Reşîdî, Cemâleddîn Aydoğdu el-Azîzî, Seyfeddîn Bahadır gibi bazı Mu‘izziyye ve Azîziyye emîrleriyle karşılaştı ve bunlar Sultan’a iltihak ettiler.1013 1010 İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 217; Ebü’l-Fidâ, age., III, 207; İbnü’l-Verdî, age., II, 203; Ömerî, age., XXVII, 258; Aynî, age., V, 248-249. 1011 Nüveyrî, age., XXIX, 305. Yûnînî (age., I, 370) ve Makrîzî (es-Sülûk, I, 519) ise Sultan’ın Dımaşk’ı terkettiği tarihi 26 Şevvâl/4 Ekim 1260 Salı günü şeklinde göstermekte, Yâfi‘î (age., IV, 113) de Sultan’ın vardığı tarihten bir ay sonra Dımaşk’tan ayrıldığını söylemektedir. Ancak İbn Dokmak’ın (el-Cevherü’s-Semîn, s. 269) Sultan’ın 20 güne yakın Dımaşk’ta kaldıktan sonra Mısır’a hareket ettiğini gösteren beyanı Nüveyrî’yi tasdik etmektedir. 26 Şevvâl/4 Ekim tarihi ise yine yukarıda göreceğimiz gibi Baybars ve arkadaşlarının Dımaşk’tan ayrıldıkları tarihtir. 1012 İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 267. Ancak müellif 26 Şevvâl/4 Ekim gününü sehven Salı günü olarak göstermiştir. 1013 İbn Abdüzzâhir, age., s. 68-69; Safedî, el-Vâfî, IX, 271; Şeşen, Haçlılar Önünde Sultan Baybars, s. 25. Yalnız Safedî bunlardan Cemâleddîn Aydoğdu’nun Kal‘atü’l-Cebel’de hapsedilmiş olduğunu yazmaktadır. 277 Bu yolculuk boyunca Baybars el-Bundukdârî sürekli Sultan ile birlikte olduğu halde ikisi de birbirinden çekinmekte, yekdiğeri tarafından bir hile ile tuzağa düşürülmekten korkmakta ve birbirine karşı fırsat kollamaktaydı.1014 Şüphesiz Baybars’ın meselesi yalnızca Haleb niyâbeti değildi; o el-Memâlîkü’l-Bahriyye’nin sabık lideri Fâriseddîn Aktay el-Câmedâr’ın katledilmesinden de Kutuz’u mesul tutuyordu. Bilindiği gibi Sultan Kutuz, el-Melikü’l-Mu‘izz İzzeddîn Aybek’in emriyle Fâriseddîn’i katleden grupta yer almış, yine Bahriyye’nin Kāhire’den kovulduğu ve takibata uğratıldığı esnada el-Melikü’l-Mu‘izz’in yardımcısı mevkiinde bulunmuştu. Baybars ve hoşdâşları kendilerine ve reislerine yapılanları unutmamışlardı.1015 Dahası; Sultan el-Melikü’l-Muzaffer Kutuz ile Emîr Rükneddîn Baybars, Aynicâlût muzafferiyetinin birinci kahramanı olmak mevkiini paylaşamıyorlardı. İbn Abdüzzâhir’in naklettiğine göre Baybars bu galibiyete vesile olan icraatlarının ehemmiyetini Sultan Kutuz’un itiraf etmesini istiyor, Sultan ise zaferin sadece kendisiyle anılmasını dilediğinden buna yanaşmıyordu.1016 Bütün bunlar sebebiyle ve Sultan Kutuz’un da kendisi hakkında iyi şeyler düşünmediğini öğrenmesi dolayısıyla Baybars, bazı hoşdâşları ve ayrıca bir kısım Mu‘izziyye emîrleriyle birlikte bir plan hazırladı. Bedreddîn Unus el-Isfahânî,1017 Seyfeddîn Balaban er-Reşîdî, Bedreddîn Bektut el-Çevgendâr el-Mu‘izzî, Seyfeddîn1018 Beydoğan er-Rüknî, Seyfeddîn Bahadır el-Mu‘izzî, Seyfeddîn Balaban el-Hârûnî, 1014 Yûnînî, age., I, 370; İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 60; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 64; İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 267; a. mlf., el-Cevherü’s-Semîn, s. 269; Makrîzî, es-Sülûk, I, 519. 1015 İbn Haldûn, age., s. 1454; Şeşen, Haçlılar Önünde Sultan Baybars, s. 25. 1016 İbn Abdüzzâhir, age., s. 68; Şeşen, Haçlılar Önünde Sultan Baybars, s. 25. Kaynaklarımızdan İbnü’d-Devâdârî (age., VIII, 60) Sultan Kutuz ile Baybars arasındaki soğukluğa bir sebep olarak da babasından dinlediği bir hadiseyi göstermektedir. Hadiseyi İbnü’d-Devâdârî’nin babasına aktaran kişi, babasının hizmetinde bulunduğu Emîr Seyfeddîn Balaban ed-Devâdâr er-Rûmî’dir. Buna göre Aynicâlût Savaşı sırasında Baybars’ın hoşdâşlarından bazıları firar etmişler, Sultan Kutuz da savaştan sonra bunları sert bir şekilde azarlamış, hatta tehdit etmişti. Bundan sonra Sultan’a karşı kin tutmaya başlamış olan bu kimseler Baybars ve diğer bazı Bahriyye ümerâsı ile gizlice ittifak ederek Sultan’a karşı fırsat kollamaya başlamışlardı. 1017 Kaynaklarımız bu zatın ismini ve unvanını muhtelif şekillerde yazmışlardır. Ancak bu ismin “Enes” şeklinde imla edilmesi hatalı olmalıdır. Zira İbn Vâsıl (age. (Die Chronik), s. 218) ve Nüveyrî’nin (age., XXIX, 305) eserlerinin Arapça metninde bu ismin sad harfiyle ve harekeli olarak ص” نُ ُ أ) Unus)” şeklinde gösterilmesi şüpheye mahal bırakmıyor. Yine aynı şahsın unvanı Baybars elMansûrî (Zübdetü’l-Fikre, s. 53) ve İbn Tağrîberdî (age., VII, 77) tarafından “Seyfeddîn”; Yûnînî (age., I, 370) tarafından “Alâeddîn”; İbnü’d-Devâdârî (age., VIII, 61) tarafından “İzzeddîn”; Nüveyrî (age., XXIX, 305), İbn Dokmak (Nüzhetü’l-Enâm, s. 267) ve Makrîzî (es-Sülûk, I, 519) tarafından “Bedreddîn” şeklinde verilmiştir. 1018 İbnü’d-Devâdârî’ye (age., VIII, 60) göre Alâeddîn. 278 Alemeddîn Toganoğlu1019 gibi emîrlerin de iştirakiyle hazırlanan planın tatbiki için Sultan Kutuz’un savunmasız olduğu bir an kollanacak, ilk fırsatta harekete geçilerek Sultan ortadan kaldırılacaktı.1020 Memlük ordusu Mısır topraklarına girmiş ve Sâlihiyye mevkiine yaklaşmıştı. 16 Zilkâde 658/23 Ekim 1260 Cumartesi günü1021 Ğarâbî1022 ve Sâlihiyye arasında bulunmakta olup Sâlihiyye’ye bir menzil uzaklıkta bulunan Kusayr mevkiine varıldığında Sultan Kutuz ordusunu Sâlihiyye’ye doğru yola devam ettirdi, kendisi ise avlanmak üzere mezkûr güzergahtan ayrıldı ve Kusayr civarında kaldı. 1023 Yanında maiyeti, ayrıca bazı Mu‘izziyye ve Bahriyye ümerâsı bulunuyor; bunların arasında Sultan’a suikastta bulunmayı tasarlayan grup da yer alıyordu. Sultan’ın av sırasında bir tavşanın peşine düşerek maiyetinden uzaklaşması, suikastçi gruba istedikleri fırsatı vermiş oldu. Koşturduğu atının üzerinden tavşana ok atmakta olan Sultan’ın ardından atlarını koşturan ve sanki onunla beraber avın peşine düşmüş intibaı uyandıran emîrlerin, Sultan’ın maiyetinden uzaklaşması sebebiyle işleri kolaylaşmıştı. Baybars ve onunla ittifak etmiş suikastçi emîrler Sultan Kutuz’un bütün kuvvetine, süvarilikteki maharetine ve savaşçılıktaki ustalığına rağmen onu 1019 Bu ismi İbn Vâsıl (age. (Die Chronik), s. 218) “غلىُ أ صون) Savanoğlu?)”, İbn Fazlullâh el-Ömerî (age., XXVII, 259) “غلىُ أ صغن) Sığanoğlu?)”, İbn Tağrîberdî (age., VII, 77) “صنغلى) Sanoğlu, Sınığlı?)” gibi şekillerde imla etmişlerdir. Ancak İbnü’l-Verdî’nin (age., II, 203) “أوغلي طغان “şeklinde verdiği bu ismin herhalde “Toganoğlu” şeklinde okunması icap eder. 1020 Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 53; Yûnînî, age., I, 370; Ebü’l-Fidâ, age., III, 207; Nüveyrî, age., XXIX, 305; İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 61; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 64; İbnü’l-Verdî, age., II, 203; Ömerî, age., XXVII, 259; İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 267; a. mlf., el-Cevherü’s-Semîn, s. 269-270; Makrîzî, es-Sülûk, I, 519; Aynî, age., V, 253; İbn Tağrîberdî, age., VII, 77. 1021 Kaynaklarımızın birçoğu Sultan Kutuz’un şehâdetinin Cumartesi günü gerçekleştiği hususunda müttefik olmalarına rağmen, öyle anlaşılıyor ki bunlardan bazıları mezkûr tarihi rakamsal olarak verirken hataya düşmüşlerdir. Mesela Yûnînî (age., I, 371) Sultan Kutuz’un şehâdetini 13 Zilkâde/20 Ekim; İbnü’l-Amîd (age., s. 55), İbn Dokmak (Nüzhetü’l-Enâm, s. 267; a. mlf., el-Cevherü’sSemîn, s. 270), Makrîzî (es-Sülûk, I, 519) ve İbn İyâs (age., I/I, 308) 15 Zilkâde/22 Ekim; Zehebî (Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 355; a. mlf., el-‘İber, III, 288), Safedî (el-Vâfî, XXIV, 190), İbn Kesîr (age., XIII, 396), Aynî (age., V, 260), İbn Tağrîberdî (age., VII, 80), Süyûtî (Hüsn, II, 39; a. mlf., Târîhu’l-Hulefâ, s. 721) ve İbnü’l-İmâd (age., VII, 504) 16 Zilkâde/23 Ekim; İbn Abdüzzâhir (age., s. 68) ve Cenâbî (age., vr. 306a) 17 Zilkâde/24 Ekim; Nüveyrî (age., XXIX, 305) ise 15 veya 17 Zilkâde olarak göstermişlerdir. Ancak bu tarihler arasında Cumartesi gününe tekabül eden sadece 16 Zilkâde 658/23 Ekim 1260 tarihi olup, tam olarak bu tarihi veren müellifler nakillerinde isabet etmişlerdir. 1022 Katya ve Sâlihiyye arasında bulunan geçilmesi zor çöl arazisidir. Bkz. Yâkūt, age., IV, 190. 1023 İbnü’l-Fuvatî (age., s. 247) ve Ebü’l-Ferec (Abu’l-Farac Tarihi, II, 578; Muhtasar, s. 43) gibi bazı tarihçiler Sultan Kutuz’un katli hadisesinin onun Gazze civarında bulunduğu sırada gerçekleştiği yönünde bilgi vermişlerdir. Ancak doğrusu Kutuz’un Mısır topraklarında kalan Kusayr’da hayatını kaybettiğidir. 279 yalnız yakalamanın ve sayıca çokluğun sağladığı üstünlükle üzerine atılarak onu şehid ettiler.1024 el-Melikü’l-Muzaffer Seyfeddîn Kutuz’un saltanatı 11 ay ve 13 gün sürmüştü.1025 İslâm kaynaklarının Sultan Kutuz’u katleden şahsın kimliği noktasında bir kez daha ihtilafa düştükleri görülmektedir. Hadise genelde benzer şekilde aktarılmakta, ancak failler hususunda rivayetler çeşitlenmektedir. Kaynaklarımızdan Baybars el-Mansûrî, Sultan’ın ardından giden emîrlerden Unus el-Isfahânî’nin önde bulunduğunu ve onun Sultan’a yaklaşarak Rükneddîn Baybars el-Bundukdârî’nin halinin ıslah edilmesini Sultan’dan dilediğini aktarmaktadır. Baybars’ın gazâda büyük fedakarlıklar göstermiş olduğunu söyleyerek ona ihsanda bulunulmasını isteyen Unus, Sultan’ın bunu kabul etmesi üzerine öpecekmiş gibi onun eline yönelmiş, fakat birdenbire Sultan’ın elini sımsıkı kavrayarak hareketine mani olmuştur. Sultan tuzağa düştüğünü anladığında kendisini korumak için kılıcını çekmeye davranmış, ancak oraya yetişmiş bulunan Baybars’ın daha seri hareket ederek indirdiği kılıç darbesiyle Sultan hayatını kaybetmiştir.1026 Ebü’l-Fidâ, av sırasında bir kimse için Sultan’dan şefaat dileyen Unus el-Isfahânî’nin Sultan’ın elini yakaladığını, o anda Baybars’ın kılıçla Sultan’a vurduğunu ve onu topluca atından 1024 Ebû Şâme, Terâcim, s. 210; İbn Hallikân, age., IV, 155; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 578; a. mlf., Muhtasar, s. 43-44; İbnü’l-Fuvatî, age., s. 247; Baybars el-Mansûrî, et-Tuhfetü’lMülûkiyye, s. 37; Zehebî, Siyer, II, 3098; a. mlf., el-‘İber, III, 288; a. mlf., Düvelü’l-İslâm, II, 177- 178; Safedî, el-Vâfî, X, 208; ae., XXIV, 190; İbn Kesîr, age., XIII, 392; Süyûtî, Hüsn, II, 39; a. mlf., Târîhu’l-Hulefâ, 721; Hândmîr, age., III, 252; İbn Tolun, age., s. 32; Mustafa b. Abdurrahmân, age., vr. 89a; İbnü’l-Vekîl, age., s. 61; Tekindağ, “Kutuz”, İA, VI, 1059; Yiğit, age., s. 39; a. mlf., “Kutuz”, DİA, XXVI, 501; Tomar, agt., s. 110; Ergun, agt., s. 52-53. 1025 Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 54; Ebü’l-Fidâ, age., III, 207; Ömerî, age., XXVII, 259; Aynî, age., V, 260; Cenâbî, age., vr. 306a. İbnü’l-Amîd (age., s. 55), Nüveyrî (age., XXIX, 306) ve Makrîzî’ye (es-Sülûk, I, 519) göre ise Kutuz’un saltanatı 11 ay ve 17 gün sürmüştür. Bunların yanı sıra Kutuz’un saltanatının bir yıl (bkz. Ebû Şâme, Terâcim, s. 210; İbnü’l-Vekîl, age., s. 61), bir yıldan bir gün eksik (bkz. İbn Tağrîberdî, age., VII, 80) yahut bir yılın tamam olmasına günler kala (bkz. İbn İyâs, age., I/I, 308) olduğunu söyleyen tarihçiler de bulunmaktadır. Fakat Sultan Kutuz’un 27 Zilkâde 657/15 Kasım 1259 Cumartesi günü cülus etmiş olduğu hatırlanır ve hemen yukarıda zikrettiğimiz üzere 16 Zilkâde 658/23 Ekim 1260 Cumartesi günü şehid olduğu göz önünde bulundurulursa, onun saltanat müddetinin kesinlikle 11 ay ve 13 gün (343 gün) olduğu anlaşılır. Nitekim Sultan Kutuz’un saltanat süresini rakamsal olarak veren kaynaklarımızın ekserisi de bu hesabı doğrulamaktadırlar. 1026 Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 54; a. mlf., Muhtâru’l-Ahbâr, s. 11; ayrıca bkz. Aynî, age., V, 253-254. İbnü’l-Amîd (age., s. 54-55) kuvvetli bir emîr olan Unus el-Isfahânî’nin Sultan’ın elini öper gibi yapıp yakaladığını ve Sultan’ı eğerinden düşürdüğünü, diğer ümerânın da Sultan’ı katlettiğini yazmaktadır. 280 düşüren emîrlerin de oklarıyla onu öldürdüklerini söylemektedir.1027 Nüveyrî’nin kaydına göre Unus el-Isfahânî Sultan Kutuz’a yaklaşarak onun Rükneddîn Baybars’tan razı olup olmadığını sual etmiş, Sultan’ın ondan razı olduğunu söylemesi üzerine Baybars atından inerek Sultan’ın elini öper gibi yapmış, ansızın onu yakalayıp eğerinden yere düşürmüş, Sultan diğer emîrlerin darbeleriyle ruhunu teslim etmiştir. Nüveyrî aynı yerde Sultan’ın elinin Baybars tarafından yakalandıktan sonra Bedreddîn Bektut el-Çevgendâr’ın kılıcını Sultan’ın omuzuna vurduğu, Unus el-Isfahânî’nin Sultan’ı atından yere düşürdüğü ve Seyfeddîn Bahadır el-Mu‘izzî’nin de Sultan’a ok atarak onu katlettiği şeklinde bir rivayetin daha bulunduğunu söylemektedir.1028 Yûnînî ise av sırasında Baybars’ın Sultan’dan Aynicâlût’ta ganimet alınan Moğol kadınlarından birisini istediğini, Sultan’ın bunu kabul etmesi üzerine Baybars’ın öpmek maksadıyla Sultan’ın elini tuttuğunu nakletmektedir. Ancak bu hareket suikast ameliyesinin başlama işareti olup, aynı anda Bedreddîn Bektut el-Çevgendâr Sultan’ın omuzuna bir kılıç darbesi indirerek kesmiş, Unus elIsfahânî Sultan’ı yakalayarak atından yere düşürmüş ve Seyfeddîn Bahadır elMu‘izzî de Sultan’ı okuyla öldürmüştür. Sultan el-Melikü’l-Muzaffer Kutuz’un şehâdetini anlatan İslâm kaynaklarının ekserisi bazı küçük farklılıklarla birlikte bu son rivayeti tekrarlamışlardır.1029 Rükneddîn Baybars el-Bundukdârî’nin hayatı ve saltanatına dair müstakil bir eser telif etmiş olan Muhyiddîn İbn Abdüzzâhir’in nakline gelecek olursak; Baybars av sırasında Sultan Kutuz ile sohbet etmekte iken birdenbire onun elini yakalamış ve indirdiği darbeyle onu öldürmüştür.1030 1027 Ebü’l-Fidâ, age., III, 207; ayrıca bkz. İbnü’l-Verdî, age., II, 203; Ömerî, age., XXVII, 259; İbn Haldûn, age., s. 1454-1455. İbn Vâsıl (age. (Die Chronik), s. 218) ve İbn Tağrîberdî’ye (age., VII, 77-78, 92) göre ise bir şahıs için şefaatçi olan ve Sultan’ın elini yakalayan kişi Baybars olup, ilk darbeyi Unus el-Isfahânî indirmiştir. 1028 Nüveyrî, age., XXIX, 305-306. 1029 Yûnînî, age., I, 370-371. Aynı rivayetin kısmî farklılıklar arz eden versiyonları için bkz. Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 64-65; İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 267; a. mlf., el-Cevherü’s-Semîn, s. 270; Makrîzî, es-Sülûk, I, 519. İbnü’d-Devâdârî (age., VIII, 61-62) bu Moğol kadınını talep eden ve Sultan’ın elini yakalayan kişinin Unus el-Isfahânî olduğunu söylemektedir. İbn İyâs’ın (age., I/I, 307) nakli çok az farklıdır; Baybars av sırasında Sultan’ın elini öpmek istemiş, Sultan da evvelce esir Moğol kadınlarından birisini Baybars’a vermiş olduğundan Baybars’ın bu hediyeye teşekkür için elini öpmek istediği zannıyla ona elini uzatmıştır. Ancak Baybars Sultan Kutuz’un elini yakalayarak ona kılıcıyla bir darbe vurmuş, diğer emîrlerin de iştirakiyle Sultan öldürülmüştür. İbn Kesîr (age., XIII, 392) ise Moğol kadını mevzuundan bahsetmeksizin, Baybars’ın Sultan’dan bir şey rica ettiğini ve ricasının kabulü üzerine Sultan’ın elini öper gibi yaparak onu yakaladığını, diğer emîrlerin de Sultan’ı kılıçla yaralayıp atından düşürdükten sonra ok yağmuruna tutarak öldürdüklerini nakletmektedir. 1030 İbn Abdüzzâhir, age., s. 68. 281 Görüldüğü üzere kaynaklarımız, genelde Sultan Kutuz’a karşı bizzat Baybars’ın hamle yaparak ona en az bir kılıç darbesi indirdiği yahut onun işaretiyle harekete geçen emîrlerin Sultan’ı öldürdüğü şeklinde iki farklı rivayet aktarmışlardır. Bu iki farklı rivayeti aktaran kaynakların sayılarının neredeyse eşit oluşu ve ayrıca bunların hemen hepsinin muteber tarihçiler tarafından telif edilmiş eserler olması, bizi içinden çıkılmaz bir durumla karşı karşıya bırakmaktadır. Her ne kadar Nüveyrî’de bulunan bir rivayette, Baybars’ın Kutuz’u kendi eliyle öldürdüğünü söylemesi üzerine suikatçi grupta yer alan bazı emîrlerin “O bizzat bu işe kalkışmadı, sadece kendisini büyük göstermek için böyle iddia ediyor.” şeklinde itiraz ettiklerine dair bir kayıt1031 bulunsa da; Baybars el-Mansûrî,1032 İbnü’d-Devâdârî1033 ve İbn Dokmak’ın1034 “Ve hakikatte Sultan’a ilk darbeyi vuranın Baybars olduğu söylenir.” şeklindeki nakilleri, bunun yanı sıra Rükneddîn Baybars’ın saltanat döneminde Dîvân-ı İnşâ reisliği yapmış ve dolayısıyla onun en yakınları arasında bulunmuş olan İbn Abdüzzâhir’in Sultan Kutuz’u bizzat Baybars’ın öldürmüş olduğuna dair kaydı, ayrıca diğer bütün kaynaklarımızın -aşağıda görüleceği üzere- Fâriseddîn Aktay elMüsta‘rib’in Sultan Kutuz’a ilk darbeyi kimin vurduğu şeklindeki sorusuna cevap olarak Baybars’ın bu işi kendisinin yaptığını söylediği ve diğer ümerânın da onu tasdik ettikleri yönündeki rivayetleri sebebiyle biz, Sultan’a kılıcıyla ilk vuranın Baybars olduğunu kabule mütemâyiliz. Bununla birlikte kesin olan şey; el-Melikü’lMuzaffer Kutuz’un, Baybars tarafından organize edilmiş olan ve isimlerini zikrettiğimiz emîrlerin elbirliği ile şehid edilmiş olduğu ve bütün bu suikast işini tertiplemiş olması münasebetiyle -Sultan’a kılıcıyla vurmuş olsun ya da olmasınBaybars’ın hadisenin esas faili kabul edilmesi gerektiğidir. Sultan Kutuz’u öldüren emîrlerin Sâlihiyye’de kurulmuş olan saltanat otağına bir an evvel ulaşmak maksadıyla olay mahallinden hızla uzaklaşmalarından sonra Sultan’ın naaşı bir müddet sahrada açıkta kaldı. Ancak Sultan’ın hizmetinde olup onunla birlikte Kusayr’a gelmiş olan bazı görevliler şehid Sultan Kutuz’u aynı 1031 Nüveyrî, age., XXIX, 305. 1032 Baybars el-Mansûrî, et-Tuhfetü’l-Mülûkiyye, s. 38. 1033 İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 61. 1034 İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 267. 282 mıntıkaya defnettiler.1035 Kutuz’un naaşı bilahare Kāhire’ye getirilerek o vakitler henüz inşa edilmemiş olan Şeyh Takıyyüddîn Zâviyesi yakınına defnedilecek, sonra da el-Hâc Kutuz ez-Zâhirî adlı şahıs tarafından Karâfe kabristanına nakledilip İbn Abûd Zâviyesi civarına gömülecektir. 1036 Müslümanlar tarafından hakiki bir İslâm kahramanı telakki edilen, üstelik mazlûmen öldürülmüş olan el-Melikü’l-Muzaffer Seyfeddîn Kutuz’un kabri Rükneddîn Baybars el-Bundukdârî’nin saltanatı döneminde ziyaretçi akınına uğrayacak, 659 Ramazân/1261 Temmuz-Ağustos tarihinde müslümanların Kutuz’un kabri başında onun katillerine beddualar etmeye başladığını haber alan ve ayrıca Kutuz’un ziyaretçilerinin fazlalığından endişelenen Sultan Baybars onun kabrini açtırarak naaşını bilinmeyen bir mevkie naklettirecek ve ondan sonra da Kutuz’un kabrinden iz kalmayacaktır.1037 2.2. Memlük Emîrlerinin Baybars el-Bundukdârî’ye Bîat Etmeleri Kusayr mevkiinde gerçekleşen hadiseden sonra derhal yola çıkmış olan emîrler aynı gün içerisinde Sâlihiyye’de kurulmuş olan Memlük ordugâhına gelerek kılıçlarını çekmiş vaziyette saltanat otağına yürüdüler. 1038 O sırada Atabekü’l-Asâkir Fâriseddîn Aktay el-Müsta‘rib başta olmak üzere suikasta karışmamış olan Sâlihiyye emîrleri ve ayrıca Mu‘izziyye ümerâsı Sultan el-Melikü’l-Muzaffer Kutuz’un şehâdetinden haberdar değillerdi. Bunlar Memlük ordusunun başında olarak Sultan’ın önünden yola devam etmişler ve Sâlihiyye mevkiine ulaşarak Sultan’ın otağını hazırlatmışlardı.1039 Sultan Kutuz’u ortadan kaldırmış olan emîrlerin ellerinde 1035 İbnü’l-Amîd, age., s. 55; Safedî, el-Vâfî, XXIV, 190; İbn Tağrîberdî, age., VII, 80; İbn İyas, age., I/I, 307. 1036 Makrîzî, es-Sülûk, I, 519; Sallâbî, age., s. 134. İbn İyâs (age., I/I, 308) ise Sultan Kutuz’un naaşının Hadretü’l-Bakar civarındaki medreseye nakledildiğini söylemektedir. 1037 Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 355; Safedî, el-Vâfî, XXIV, 190; İbn Kesîr, age., XIII, 396; Aynî, age., V, 260; İbn Tağrîberdî, age., VII, 80; Sallâbî, age., s. 134; Tekindağ, “Kutuz”, İA, VI, 1059; Yiğit, age., s. 40; a. mlf., “Kutuz”, DİA, XXVI, 501. 1038 İbn Kesîr, age., XIII, 392; İbn Tağrîberdî, age., VII, 78, 92; İbn İyâs, age., I/I, 307. 1039 İbn Dokmak (el-Cevherü’s-Semîn, s. 271) Sultan Kutuz’un otağının Kusayr’da kurulmuş olduğunu ve Baybars’a bîat edilmesi hadisesinin de burada gerçekleştiğini söylemektedir. Ancak İbn Vâsıl (age. (Die Chronik), s. 218), Ebü’l-Fidâ (age., III, 207), Ömerî (age., XXVII, 259, 260), İbnü’lVerdî (age., II, 203), Makrîzî (es-Sülûk, I, 520), İbn Tağrîberdî (age., VII, 92) ve Cenâbî (age., vr. 306a) gibi tarihçiler Sultan Kutuz’un otağının Sâlihiyye’de kurulduğunu ve onu katleden emîrlerin de Sâlihiyye’ye dönerek buradaki saltanat otağının bulunduğu yere geldiklerini bildiriyorlar. Zaten Sultan Kutuz’un Kusayr’da avlanmak üzere durduğunu ve Memlük ordusunu Sâlihiyye’ye doğru yola devam ettirdiğini biliyoruz. Dolayısıyla saltanat çadırının da ordunun büyük kısmının ilerlemekte olduğu Sâlihiyye’de kurulmuş olması icap eder. İkinci olarak; ümerânın ancak küçük bir kısmı Sultan Kutuz ile birlikte Kusayr’da kalmış, ekserisi ise Atabekü’l-Asâkir Fâriseddîn Aktay ve Memlük 283 kılıçları olduğu halde otağın kurulduğu mahalle gelmeleri, aslında Kusayr’da gerçekleşen darbeyi haber veriyordu. Bununla birlikte bu emîrleri otağın kapısında karşılayan Emîr Fâriseddîn Aktay, Kusayr’da olup biteni bizzat olayın faillerinden öğrendi. Sonrasında bu emîrler el-Melikü’l-Muzaffer Kutuz için hazırlanmış olan otağın içine girdiler. Rükneddîn Baybars el-Bundukdârî otağın içinde bulunan tahtın hemen yanına oturmuştu. Bu sırada otağa doluşmuş olan kalabalıkta bağrışmalar, itişmeler ve münakaşalar olmakta, Memlük tahtına kimin cülus edeceği üzerine tartışmalar sürüp gitmekteydi. Hatta bir ara İzzeddîn Aybek el-Muhammedî adlı emîr kılıcını çekerek Rükneddîn Baybars’ın üzerine yürümüştü. Bu kargaşaya bir son vermek isteyen Emîr Fâriseddîn Aktay, şehid Sultan’ın otağına doluşmuş olan bütün Mu‘izziyye ve Sâlihiyye emîrlerine şunları söyledi: “Dinleyin arkadaşlar! Vallâhi eğer el-Melikü’l-Muzaffer hayatta olsaydı yahut onun kendisine yemin verdiğimiz bir oğlu bulunsaydı sizinle evvelâ ben kılıcımla savaşırdım. Lakin olan olmuş, geçen geçmiştir. Hiç şüphesiz onu öldüren ve kendisini bu şekilde tehlikeye atan kişi bu işi başkaları için yapmamış, başka birisi emir ve nehiy salâhiyetine sahip olsun diye kendisini feda etmemiştir. el-Melikü’l-Muzaffer’i öldüren her kimse, onun makamına oturmaya da en ziyade o layıktır ve biz saltanata onu ehil görürüz!”1040 Bundan sonra Fâriseddîn Aktay suikastçi emîrlere dönerek“el-Melikü’l-Muzaffer’i hanginiz öldürdü?” sorusunu yönelttiği vakit Rükneddîn Baybars “Ben öldürdüm.” cevabını verdi. Suikaste iştirak etmiş olan ümerâ da Baybars’ı tasdik ederek bu işi onun gerçekleştirdiğini söylediler.1041 Emîr Fâriseddîn bu cevabı aldıktan sonra “Yâ Hond, ordusu ile birlikte yola devam etmiş olmalıdır. Sultan Kutuz’u öldüren Baybars’ın Kusayr’da bulunan az sayıda emîrden bîat almak yerine, asıl ordunun ve emîrlerin ekserisinin bulunduğu Sâlihiyye ordugâhına ulaşarak ordudaki her bir emîrden bîat almak istemesi daha mâkuldür. Bu yüzden de bîatın Kusayr’da değil, Sâlihiyye ordugâhında gerçekleşmiş olması kuvvetle muhtemeldir. 1040 İbn Abdüzzâhir, age., s. 68-69; Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 54; a. mlf., Muhtâru’lAhbâr, s. 11; Nüveyrî, age., XXX, 3; Şeşen, Haçlılar Önünde Sultan Baybars, s. 26. 1041 İbn Abdüzzâhir, age., s. 69; İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 218; Ebü’l-Fidâ, age., III, 207; İbnü’l-Verdî, age., II, 203; Ömerî, age., XXVII, 259; İbn Kesîr, age., XIII, 392; Makrîzî, es-Sülûk, I, 520; Aynî, age., V, 261; İbn Tağrîberdî, age., VII, 92; Cenâbî, age., vr. 306a. Yalnız Baybars elMansûrî (Zübdetü’l-Fikre, s. 54; a. mlf., Muhtâru’l-Ahbâr, s. 11) ve İbn Haldûn’a (age., s. 1455) göre Fâriseddîn Aktay’ın sorusuna suikastçi grup cevap vererek Sultan Kutuz’u Baybars’ın öldürdüğünü söylemişlerdir. 284 saltanat makamına buyurun!” demek suretiyle Baybars’ı tahta davet etti, Baybars da oturmuş olduğu yerden kalkarak tahta oturdu.1042 Otağın içerisindeki esas kalabalığı oluşturan ve suikatçi grubun dışında kalan emîrler sessiz kalmışlar, belki de Sultan Kutuz’un katli hadisesinin sıcaklığından dolayı kararsızlığa düşmüşlerdi. Bunu farkeden Baybars’ın bu emîrlere hitaben “Yemin (bîat) edin!” demesinden sonra araya giren Atabekü’l-Asâkir Fâriseddîn Aktay, söz konusu emîrlere işareten “Bunların ekserisi iktâsızdırlar, zor bir durumda bulunmaktadırlar. Eğer Sultan bunları en kısa zamanda diğer emîrlerle eşit seviyeye getireceğine dair söz verirse sadakat yemini edeceklerdir.” deyince, bu söz ve vaat hoşlarına giden ümerâ da Baybars’a bîat (sadakat yemini) etmeye razı oldular.1043 Evvelâ Fâriseddîn Aktay tahtın önüne gelerek Baybars’a bîat etti, ardından Seyfeddîn Balaban er-Reşîdî, Bedreddîn Beyserî eş-Şemsî, Seyfeddîn Kalavun el-Elfî, Bilig elHâzindâr ve hazır bulunan diğer tüm emîrler rütbelerine göre dizilerek yeni Memlük sultanına bîat ettiler. Rükneddîn Baybars el-Bundukdârî, “el-Melikü’l-Kāhir” unvanıyla sultan ilan edildi (16 Zilkâde 658/23 Ekim 1260). 1044 Kaynaklarımızdan birçoğu Rükneddîn Baybars el-Bundukdârî’nin ümerânın toplu reyi ile tahta oturtulduğunu ifade etmişlerdir.1045 Fakat daha önce de zikrettiğimiz gibi Baybars’ın saltanatı döneminde Mısır’da muvazzaf bulunan, hadiselerin çoğunu görgü tanıklarının ifadelerine dayandırarak aktaran ve bizzat Atabekü’l-Asâkir Fâriseddîn Aktay ile görüşmüş olan İbn Abdüzzâhir’in verdiği malumat evvelâ ümerânın Baybars’ın saltanatını tasvip etmedikleri ve Fâriseddîn Aktay’ın çabası ile buna rıza gösterdikleri yönündedir. Yukarıda gördüğümüz üzere birçok kaynağımız da Fâriseddîn’in doğrudan Baybars’a hitap ederek onu tahta 1042 İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 218; Ebü’l-Fidâ, age., III, 207-208; Nüveyrî, age., XXX, 3; İbnü’l-Verdî, age., II, 203; Ömerî, age., XXVII, 259; Makrîzî, es-Sülûk, I, 520; Aynî, age., V, 261; İbn Tağrîberdî, age., VII, 92; İbn İyâs, age., I/I, 307; Cenâbî, age., vr. 306a. 1043 İbn Abdüzzâhir, age., s. 69; Şeşen, Haçlılar Önünde Sultan Baybars, s. 26. 1044 Yûnînî, age., I, 371; Nüveyrî, age., XXX, 4; İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 62; Zehebî, Târîhu’lİslâm, XLVIII, 65; Safedî, el-Vâfî, IX, 186; ae., X, 208; İbn Haldûn, age., s. 1455; İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 267; a. mlf., el-Cevherü’s-Semîn, s. 270; Makrîzî, es-Sülûk, I, 520; Süyûtî, Hüsn, II, 39; a. mlf., Târîhu’l-Hulefâ, s. 721. İbn İyâs’tan (age., I/I, 309) bu bîat işinin Kur’ân-ı Kerîm’e el basılarak yapıldığını öğreniyoruz. 1045 İbnü’l-Fuvatî, age., s. 247; Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 54; a. mlf., et-Tuhfetü’lMülûkiyye, s. 38; a. mlf., Muhtâru’l-Ahbâr, s. 11; Yûnînî, age., I, 371; İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 62; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 65; İbn Kesîr, age., XIII, 392; İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 267; a. mlf., el-Cevherü’s-Semîn, s. 270; Makrîzî, es-Sülûk, I, 520; İbnü’l-Vekîl, age., s. 61. Bu ittifakın suikastçi grubun kendi içinde ve evvelce yaptığı bir ittifak olduğu da düşünülebilir. 285 oturmaya çağırdığını nakletmektedir. Dolayısıyla aslında burada emîrlerin görüş birliği değil, el-Melikü’l-Muzaffer Seyfeddîn Kutuz’un şehâdeti ile müteessir olmuş ve tereddütte kalmış olan kumandanların Atabekü’l-Asâkir tarafından yönlendirilmeleri söz konusudur. Özellikle onun Rükneddîn Baybars’a ilk bîat eden oluşu ve bu konuda emîrlere örnek teşkil edişi bu yönlendirmenin bariz misalidir. Saltanatı müddetince el-Melikü’l-Muzaffer Kutuz’a her türlü mevzuda muvafakat gösterdiğini, ricâl-i devletten hiç kimse ile rekabet etmediğini bildiğimiz Atabekü’lAsâkir,1046 uyumlu olma ve hadiselere yerinde tepkiler vererek insanları uzlaştırma noktasındaki yeteneğini bu karmaşık ortamda da göstererek daha el-Melikü’lMuzaffer Kutuz’un şehâdetinden saatler geçmiş olmasına rağmen bu şekilde düzeni tesis etmeyi bilmiştir.1047 Sultan Rükneddîn Baybars es-Sâlihî el-Bundukdârî orada hazır bulunan Mu‘izziyye ve Sâlihiyye emîrlerinden bîat aldıktan sonra Atabekü’l-Asâkir Fâriseddîn Aktay el-Müsta‘rib ona dönerek “Hareket zamanıdır” dedi. Ancak Sultan Baybars bir müddet daha o mevkide bekleme taraftarıydı; zira halen orduya iltihak etmeyip yeni sultana bîat etmemiş kumandanlar bulunuyordu. Fâriseddîn Aktay ise, “Eğer Sultan gecikirse insanlar ihtilafa düşerler, herkes de kendi derdine düşer. Doğru olan derhal atlanıp yola koyulmamızdır. Hem aksi halde emîrler Sultan’ın Halka ile birlikte olduğu, Halka da onun emîrlerle birlikte hareket ettiği vehmine kapılırlar. Herkes kendi malını ve atlarını muhafaza için aceleyle hanesine koşar. Sultan Kal‘atü’l-Cebel’e girmeyip orada cülus etmedikçe saltanatı tamam olmayacaktır.” mukabelesinde bulundu. Esasen Aktay haklıydı, çünkü şehid elMelikü’l-Muzaffer Kutuz’un Kāhire’de bulunan bazı hoşdâşları hadiselerden haberdar olarak Baybars ve hoşdâşlarına karşı bir hamle yapabilirlerdi.1048 Bir an önce pâyitahta ulaşıp kaleye girmek ve durumu kontrol altına almak gerekiyordu. Bunun üzerine Sultan Baybars derhal atlar hazırlatarak yanında kendisine ilk bîat eden kimseler; yani Fâriseddîn Aktay, Bedreddîn Beyserî, Seyfeddîn Kalavun, Bilig 1046 Safedî, el-Vâfî, IX, 186. 1047 Baybars’a bîat edildiği sırada el-Melikü’l-Muzaffer Seyfeddîn Kutuz’u karşılamak üzere Sâlihiyye ordugâhına gelmiş olan Kadı Burhâneddîn el-Hıdr b. el-Hasen es-Sincârî de vaziyeti müşahede etmiş ve emîrlerin Baybars’a bîat etmesini sağlama hususunda Baybars ve Aktay’a yardımcı olmuştu. Bkz. İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 219; İbn Tağrîberdî, age., VII, 92-93. 1048 Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 54. 286 el-Hâzindâr gibi hoşdâşları bulunduğu halde Kāhire’ye doğru yola çıktı ve bütün gece yol aldı.1049 Sultan Baybars tayinlere Kāhire yolunda başlamıştı. Bu cümleden olarak Emîr Cemâleddîn Akkuş en-Necîbî’yi Üstâdü’d-dâr, Emîr İzzeddîn el-Efrem’i Emîr-i Candâr, Emîr Husâmeddîn Laçin ed-Derfîl ile Emîr Seyfeddîn Balaban er-Rûmî’yi Devâdâr ve Emîr Bahâeddîn adlı kumandanı da Emîr-i Âhûr nasbetti. Ayrıca Sultan Baybars, el-Melikü’l-Muzaffer Kutuz tarafından evvelce pâyitahtta nâibü’s-saltana sıfatıyla bırakılmış ve Sultan Kutuz’un Kāhire’ye dönmekte olduğunu öğrendikten sonra onu ve maiyetini karşılamak üzere Kāhire’den çıkmış olan Emîr İzzeddîn Aydemir el-Hillî riyâsetindeki bir grupla karşılaştı. İzzeddîn Aydemir’e ve yanındaki emîrlere olan biteni anlatan ve kendilerinden bîat isteyen Sultan Baybars, onlardan bîat alması akabinde onları tekrar Kāhire’ye gönderdi. İzzeddîn Aydemir el-Hillî’nin yeni sultandan aldığı ilk emirler; hadiseleri Kāhire’de bulunan devlet görevlilerine haber vererek şehirde vaziyeti kontrol altında tutması, devlet görevlilerine Sultan’ın güzel vaatlerini ileterek onlardan yeni Sultan için bîat alması ve Sultan Baybars Kal‘atü’l-Cebel’e girip şehri teslim alıncaya dek Kāhire kapılarını ona ve maiyetine açık tutması yönündeydi.1050 17 Zilkâde 658/24 Ekim 1260 Pazar gününün seher vakti, yani 16 Zilkâde/23 Ekim Cumartesi’yi 17 Zilkâde/24 Ekim Pazar’a bağlayan gece sabaha karşı Sultan Rükneddîn Baybars maiyeti ile beraber şehre girerek Kal‘atü’l-Cebel’e çıktı. Burada kendisine gıyâben bîat etmiş olan ümerâ tarafından karşılanan ve kaleyi onlardan teslim alan Sultan Baybars, “el-Melikü’l-Kāhir” şeklindeki lakabını “el-Melikü’zZâhir” şeklinde değiştirdi.1051 Bu sırada Kāhire sokakları baştan başa süslenmiş 1049 İbn Abdüzzâhir, age., s. 69; Yûnînî, age., I, 371; Nüveyrî, age., XXX, 4; İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 62; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 65; Safedî, el-Vâfî, X, 208; İbn Dokmak, Nüzhetü’lEnâm, s. 267-268; a. mlf., el-Cevherü’s-Semîn, s. 271; Makrîzî, es-Sülûk, I, 520; İbn Tağrîberdî, age., VII, 93; Şeşen, Haçlılar Önünde Sultan Baybars, s. 26; Yiğit, age., s. 40. 1050 İbn Abdüzzâhir, age., s. 69-70; Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 54; Yûnînî, age., I, 371- 372; Nüveyrî, age., XXX, 4; İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 62; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 65; İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 268; a. mlf., el-Cevherü’s-Semîn, s. 272; Makrîzî, es-Sülûk, I, 520; Şeşen, Haçlılar Önünde Sultan Baybars, s. 26. 1051 Rivayete göre o gece, büyük bir edip ve tarih bilgini olan Vezir Zeyneddîn Ya‘kûb b. Abdürrefî‘ İbnü’z-Zübeyr Sultan Baybars’a “el-Melikü’l-Kāhir” lakabının mübarek bir lakap olmayıp hayır getirmeyeceğini; mesela bu lakabı kullanmış olan Abbâsî Halîfesi el-Kāhir-Billâh b. el-Mu‘tazıdBillâh’ın çok kısa saltanat sürdükten sonra gözlerine mil çekildiğini (bkz. Süyûtî, Târîhu’l-Hulefâ, s. 599; Nazmîzâde, age., s. 68; Mustafa Sabri Küçükaşçı, “Kāhir-Billâh”, DİA, XXIV, 172), Musul 287 bulunuyordu; şehir, Aynicâlût’ta Moğolları mahvederek müslümanları sevince boğan muzaffer hükümdarını, el-Melikü’l-Muzaffer Seyfeddîn Kutuz’u karşılamaya hazırlanmıştı. Zira ümerâ hariç Kāhire’deki hiç kimse Kutuz’un şehâdetinden henüz haberdar değildi. 17 Zilkâde 658/24 Ekim 1260 Pazar sabahı Kāhire halkı münâdilerin “Ey ahali, Allâh size merhamet etsin! el-Melikü’l-Muzaffer’e rahmet okuyunuz ve sultanınız el-Melikü’z-Zâhir Rükneddîn Baybars hakkında dua ediniz!” şeklindeki haykırışlarıyla uyandı. Mezkûr tarihte Kal‘atü’l-Cebel’in eyvânında tahta cülus eden el-Melikü’z-Zâhir Rükneddîn Baybars es-Sâlihî el-Bundukdârî1052 böylece Mısır’daki Türk Memlük Devleti’nin resmen dördüncü hükümdarı oluyor, İslâm tarihinde fetihler ve muzafferiyetlerle dolu yepyeni bir sayfa açılıyordu. 1053 hâkiminin oğullarından birinin de bu lakabı kullandığını ve sadece 7 sene hüküm sürdükten sonra zehirlenerek öldürüldüğünü, kısacası bu lakabı taşıyan kimsenin iflah olmadığını söylemişti. Bu bilgiler Baybars’ı endişeye sevketmiş ve onun kendi lakabını “el-Melikü’z-Zâhir”e tahvil etmesini sağlamıştı. Bkz. Yûnînî, age., I, 372-373; Ebü’l-Fidâ, age., III, 208; Nüveyrî, age., XXX, 4; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 66; İbnü’l-Verdî, age., II, 203; Ömerî, age., XXVII, 259; Safedî, el-Vâfî, X, 208-209; İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 268; Makrîzî, es-Sülûk, I, 520; Aynî, age., V, 262; İbn Tağrîberdî, age., VII, 94; Süyûtî, Hüsn, II, 39; a. mlf., Târîhu’l-Hulefâ, s. 721; İbn İyâs, age., I/I, 308; Cenâbî, age., vr. 306a; M. Fuad Köprülü, “Baybars I.”, İA, II, 362. 1052 Sultan Baybars’ın Kal‘atü’l-Cebel’e girerek saltanat tahtına oturduğu tarih için tarihçiler muhtelif tarihler vermektedir. Bunlardan İbn Haldûn (age., s. 1455) Zilkâde’nin ortası, yani 15 Zilkâde/22 Ekim, Makrîzî (es-Sülûk, I, 520, 521) 19 Zilkâde/26 Ekim tarihini veriyorlar. Ancak Baybars elMansûrî (et-Tuhfetü’l-Mülûkiyye, s. 39), Yûnînî (age., I, 372), Ebü’l-Fidâ (age., III, 208), İbnü’dDevâdârî (age., VIII, 63), Ömerî (age., XXVII, 260), Safedî (el-Vâfî, X, 208) ve İbn Dokmak (elCevherü’s-Semîn, s. 273) gibi kaynaklarımız 17 Zilkâde 658/24 Ekim 1260 Pazar gününü Baybars’ın kaleye giriş yaparak resmen cülus ettiği tarih olarak göstermektedirler. Yine kaynaklarımızdan Nüveyrî (age., XXX, 5) bu hadiselerin Pazar günü vukua geldiğini söylemekte, el-Melikü’l-Muzaffer Kutuz’un şehâdetini 16 Zilkâde/23 Ekim olarak göstermiş olan Zehebî (Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 66) de Sultan Kutuz’un katledildiği tarihin ertesi günü olan Pazar günü Baybars’ın Kal‘atü’l-Cebel’de cülus ettiğini bildirmektedir. Görüldüğü üzere son olarak zikrettiğimiz iki kaynak da Sultan Baybars’ın cülusunun 17 Zilkâde/24 Ekim’de gerçekleştiğini zımnen haber vermektedir. Birçok kaynağımızın ifadelerinden anlaşıldığı üzere Baybars ve hoşdâşları Sultan Kutuz’u öldürdükleri günün, yani 16 Zilkâde/23 Ekim Cumartesi gününün akşamında Sâlihiyye’den yola çıkmışlar, bütün gece yol alarak 17 Zilkâde/24 Ekim sabaha karşı Kal‘atü’l-Cebel’e girmişler ve 17 Zilkâde/24 Ekim Pazar günü gündüz vakti de Baybars resmen Memlük sultanı ilan edilmiştir. 1053 İbnü’l-Amîd, age., s. 55; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 578; a. mlf., Muhtasar, s. 44; İbn Abdüzzâhir, age., s. 70; İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 219; Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 55; a. mlf., et-Tuhfetü’l-Mülûkiyye, s. 39; Yûnînî, age., I, 372; Ebü’l-Fidâ, age., III, 208; Nüveyrî, age., XXX, 4; İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 62-63; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 65-66; a. mlf., el- ‘İber, III, 288; a. mlf., Düvelü’l-İslâm, II, 178; İbnü’l-Verdî, age., II, 203; Ömerî, age., XXVII, 260; Safedî, el-Vâfî, X, 208; Yâfi‘î, age., IV, 113; İbn Kesîr, age., XIII, 393; İbn Haldûn, age., s. 1455; İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 268; a. mlf., el-Cevherü’s-Semîn, s. 272-273; Makrîzî, es-Sülûk, I, 520-521; Aynî, age., V, 262; İbn Tağrîberdî, age., VII, 93; İbn İyâs, age., I/I, 309; Cenâbî, age., vr. 306a; İbnü’l-Vekîl, age., s. 61; Şeşen, Haçlılar Önünde Sultan Baybars, s. 27; Yiğit, age., s. 40; a. mlf., “Memlükler”, DİA, XXIX, 90; M. Fuad Köprülü, “Baybars I.”, İA, II, 357; Kopraman, “Mısır Memlükleri”, age., VI, 456-457; a. mlf., “Baybars I”, DİA, V, 221. 288 B. MOĞOL CEPHESİNDE DURUM 1. Moğol Hezimetine Dair Haberlerin Hülâgû’ya Ulaşması ve elMelikü’n-Nâsır’ın Hülâgû Tarafından Katledilmesi Aynicâlût Savaşı’nın vukuundan kısa süre sonra Memlüklerin takibinden kurtulmaya muvaffak olarak İlhan Hülâgû’nun yanına, Tebriz taraflarına ulaşmış olan bazı Moğollar Kuzey Filistin’de gerçekleşen ve Suriye’deki Moğol kuvvetlerinin ekserisinin mahvıyla neticelenen bu savaşın haberini İlhan’a bildirmişlerdi. Suriye’nin bir şekilde Moğol hâkimiyetinden çıkmayacağına ve hatta Mısır’ın ilhak edileceğine kesin gözüyle bakan Hülâgû için bu tam bir felaket haberiydi. Gerçi Moğollar Suriye’yi işgal ederken büyük kayıplar vermemişlerdi, birçok belde kendi arzularıyla İlhanlı tâbiiyetini resmen kabul eden idareciler vasıtasıyla İlhan’ın eline girmişti. Fakat ne olursa olsun herhangi bir düşmanın Moğollara karşı durması, dahası onları mağlup ederek kuvvetlerini ortadan kaldırması Hülâgû’nun nazarında akıl almaz bir işti. Moğolların Suriye’de ezilmesi ve Suriye beldelerinin hızla elden çıkması Hülâgû’nun üçüncü vazifesi olan Suriye ve Mısır’ın istîlâ edilmesi ameliyesinin başarısızlıkla sonuçlanması demekti. Bundan başka, evvelce suhuletle alınmış kentler bu saatten sonra ancak büyük güçlükler ve mücadelelerle istirdat edilebilecekti. Bütün bunlar Hülâgû’yu derin bir endişeye ve büyük bir öfkeye sevketmişti. Bununla birlikte Hülâgû’yu asıl üzen ve hiddetlendiren nokta; onun en sadık ve işbilir kumandanlarının belki de birincisi olan, ayrıca kendisi ile arasında sıhriyet bulunan1054 Ketboğa Noyan’ın katledilmesiydi. İlhan işte bunu kesinlikle hazmedemiyordu. Ketboğa’nın Aynicâlût’ta katledildiği haberini aldığında öfkeyle sol elini sertçe yere vuran Hülâgû,1055 onun muharebe sırasında kendisine firarı tavsiye eden kimselere söylediği son sözler kendisine iletildiği vakit, “Ölüm karşısında böyle iyilik düşünen ve kulluğunu belirten böyle bir hizmetkarı bir daha nereden bulabilirim?” diyerek teessürünü ifade etmiş, bundan sonra da Ketboğa’nın geride kalan karılarına ve çocuklarına ikramlarda bulunmuştu.1056 1054 İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 368; Cenâbî, age., vr. 305b. 1055 Safedî, el-Vâfî, XXIV, 240. 1056 Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 59. Anlaşıldığına göre Ketboğa Suriye seferi sırasında kadınlarının ve çocuklarının hepsini yanına almamış, yakınlarının bir kısmını Tebriz’de bırakmıştı. 289 Ketboğa Noyan tarafından Birketü Zîzâ’da tutuklanarak oğlu el-Melikü’lAzîz Muhammed, biraderi el-Melikü’z-Zâhir Gāzî, eski Hıms hükümdarı elMelikü’l-Mücâhid Şîrkûh’un oğlu el-Melikü’s-Sâlih İsmâ‘îl ve Kürt emîrlerinden Şihâbeddîn el-Kaymerî gibi kimselerle birlikte 14 Receb 658/25 Haziran 1260 tarihinde Hülâgû’nun bulunduğu Tebriz taraflarına doğru yola çıkarılmış olan Haleb ve Dımaşk Eyyûbî hükümdarı el-Melikü’n-Nâsır Selâhaddîn Yûsuf, bir müddet Tebriz’de Hülâgû’nun yanında ağırlanmıştı. İlhan ona ikramlarda bulunmuş, çok defa onunla yemek yemiş ve sohbet etmiş, hatta onu kendi tahtının yanında bulunan bir koltuğa oturtmuştu.1057 Hülâgû herhalde İslâm dünyasının en yoğun nüfusa sahip bölgeleri olma vasfına sahip Bilâd-ı Şâm ve Mısır ülkelerinin idaresinin sadece Moğol şahneler eliyle yürütülemeyeceğinin farkına varmış olmalı ki, el-Melikü’nNâsır gibi hem kendisine boyun eğerek en yakınları arasına girmiş, hem de çok yakın zamana kadar Suriye’nin hâkimiyetini elinde tutmuş sözü dinlenir bir hükümdarı yine Moğollara tâbi olacak şekilde makamına iade etmeyi uygun bulmuştu. Mısır’ın da Ketboğa eliyle istîlâsını mutlaka gerçekleşecek bir iş telakki eden Hülâgû, elMelikü’n-Nâsır’ı sadece Suriye hükümdarı değil, buna ilaveten Mısır idarecisi vasfıyla güneye göndermeyi tasarlıyor, ona bu yönde vaatlerde bulunuyordu. Bu maksatla Hülâgû Suriye ve Mısır idaresine dair menşûrlar hazırlatarak el-Melikü’nNâsır’a teslim etti, ona ve yanında bulunan el-Melikü’z-Zâhir Gāzî ve el-Melikü’sSâlih İsmâ‘îl gibi kimselere ağır hilatler giydirdi, kendilerine çok sayıda cins at, mal ve kumaş verdikten sonra bu kafileyi Suriye’ye doğru yola çıkardı.1058 Ancak bu kafilenin yola çıkışından çok kısa süre sonra gelen Moğolların Suriye kuvvetlerinin Aynicâlût’ta Memlükler tarafından yok edildiği haberi, olayların gidişatını büsbütün değiştirdi. Kaynaklarımız hadiselerin buraya kadar gelen kısmında büyük ölçüde ittifak ettiği halde olayların bundan sonraki kısmına dair rivayetlerde muhtelif farklılıklar bulunmaktadır. İbnü’l-Amîd’in kaydına göre Hülâgû Mısır ordusunun Suriye’ye yürüyerek Moğol ordusunu ezdiğini, başta Ketboğa olmak üzere birçok Moğol askerinin maktul ve kalanların esir düştüğünü, Moğol kadınlarının Memlükler 1057 İbnü’l-Amîd, age., s. 54; İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 205; İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 59; İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 266; Makrîzî, es-Sülûk, I, 518-519. 1058 İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 59; İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 266; Makrîzî, es-Sülûk, I, 519. 290 tarafından ganimet alındığını öğrendiği vakit büyük bir hiddetle yola çıkarak elMelikü’n-Nâsır’ın ikâmet ettiği yere gelmiş, onun ve yanındakilerin katlini emretmiştir. Bu emri alan Moğol cellatları el-Melikü’n-Nâsır Yûsuf, el-Melikü’zZâhir Gāzî, el-Melikü’s-Sâlih İsmâ‘îl ve kafilede bulunan diğer bütün müslümanları Azerbaycan’da bulunan Selemâs 1059 Dağları’na götürerek 7 Ekim 1260 Perşembe gününe tekabül eden 658 Şevvâl’in son gününde topluca katletmişlerdir. Katliamdan sadece Hülâgû’nun karısı Tokuz Hatun’un müdahalesiyle el-Melikü’n-Nâsır’ın oğlu el-Melikü’l-Azîz Muhammed kurtulmuştur.1060 İbn Vâsıl hezimet haberi kendisine ulaşan Hülâgû’nun; “Bunlar hep el-Melikü’n-Nâsır’ın işidir, o kendi askerini Mısır’a gönderdi; ta ki onun ordusuyla Mısır ordusu bizimle harbetmek üzere birlik olsunlar. Onlar da bizim askerimizi bozguna uğrattılar. Bunların hepsi el-Melikü’n-Nâsır ile Mısır hükümdarının ittifakının eseridir.” dedikten sonra askerlerine el-Melikü’nNâsır ile yanındakilerin katledilmesi yönünde emir verdiğini, yaşı küçük olan elMelikü’l-Azîz Muhammed hariç herkesin kılıçtan geçirildiğini söylemektedir.1061 Baybars el-Mansûrî’nin nakline göre Hülâgû el-Melikü’n-Nâsır’a öfkelenerek ona hitaben; “Sen bana Mısır’da sizin memlüklerinizden az sayıda askerden başka kuvvet yoktur dememiş miydin? Peki neden beni aldattın? Senin sözlerin yüzünden ben Mısır’a göndereceğim kuvvetleri azalttım, eğer senin sözlerin olmasaydı ben oraya birçok asker ve büyük ordular sevkedecektim. Sen kendi kavminin gücünü bizim gözümüzde küçülterek bizi oyuna getirdin!” demiş, akabinde onun ve oğlu elMelikü’l-Azîz’in katlini emretmiş, el-Melikü’n-Nâsır Selemâs Dağları’nda öldürüldüğü halde el-Melikü’l-Azîz Tokuz Hatun’un şefaatiyle kurtulmuştur.1062 Baybars’ın nakli bu rivayetten ibaret değildir. O, el-Melikü’n-Nâsır’ın Hülâgû’nun izniyle Suriye’ye doğru yola çıktığı, ancak Ketboğa’nın katli haberinin gelişiyle yine onun tarafından geri çevrilerek öldürüldüğü şeklinde bir rivayetin daha bulunduğunu bildirmektedir.1063 İbnü’d-Devâdârî, İlhan’ın el-Melikü’n-Nâsır ve yanındakilere hilatler giydirerek Suriye’ye uğurladıktan iki menzil (iki gün) sonra Aynicâlût mağlubiyetinin haberini alıp bu Eyyûbî kafilesini geri döndürdüğünü ve el-Melikü’n- 1059 Urmiye’ye iki ve Tebriz’e üç gün mesafede bulunan meşhur bir Azerbaycan şehridir. Bkz. Yâkūt, age., III, 238-239. 1060 İbnü’l-Amîd, age., s. 54. 1061 İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 205. 1062 Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 52-53; a. mlf., et-Tuhfetü’l-Mülûkiyye, s. 37. 1063 Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 53. 291 Nâsır ile bütün evladının, ahbabının ve maiyetindeki askerlerin boyunları vurulmak suretiyle şehid edildiğini nakletmektedir.1064 Hadise ile alakalı olarak İbn Kesîr’de yer alan rivayetlerden birisine göre Aynicâlût hezimetinden sonra Hülâgû elMelikü’n-Nâsır’ı huzuruna çağırarak ona “Mısır askerlerine sen mi haber saldın, onlara Aynicâlût’a gelmelerini sen mi söyledin? Çünkü onlar Moğollarla savaşıp onları bozdular.” sorusunu yöneltmiş ve akabinde onun katlini emretmiştir. Eserinin aynı yerinde İbn Kesîr el-Melikü’n-Nâsır’ın katli ile ilgili bir başka habere daha yer vermektedir. Buna göre Hülâgû’nun emriyle dört ağacın dalları gerilerek birbirine yaklaştırılmış, el-Melikü’n-Nâsır’ın elleri ve ayakları bu dallara bağlanmış ve iplerin kesilmesiyle birlikte kendi mevkilerine dönen dallar el-Melikü’n-Nâsır’ın da kol ve bacaklarını koparmak suretiyle onun feci şekilde ölümüne neden olmuştu.1065 İbn Dokmak’ın verdiği bilgi Suriye’ye gitmek üzere yola çıkarılmış olan Eyyûbî kafilesinin üç gün boyunca yola devam etmesinden sonra Moğol hezimetine dair haberlerin ulaşması üzerine Hülâgû’nun arkalarından gönderdiği bir Moğol birliği tarafından geri çevrilerek tekrar Hülâgû’nun nezdine getirildiği ve burada katledildiği yönündedir. Tokuz Hatun’un şefaatiyle kurtulan küçük yaştaki el-Melikü’l-Azîz hariç bu katliamda el-Melikü’n-Nâsır ile birlikte bütün evladı ve yanındaki diğer herkes öldürülmüştür.1066 Makrîzî de el-Melikü’n-Nâsır’ın Suriye yolundan geri döndürülerek yanında bulunan diğer bütün hükümdar çocuklarıyla birlikte 18 Şevvâl/26 Eylül’de Selemâs Dağları’nda katledildiğini, el-Melikü’l-Azîz’in ise Tokuz Hatun sayesinde kurtulduğunu söylemektedir.1067 Yukarıdaki rivayetlerden başka, bazı kaynaklarımızda Hülâgû’nun elMelikü’n-Nâsır’ı bizzat öldürdüğüne dair kayıtlar mevcuttur. Bu kayıtlara göre Hülâgû Moğol ordusunun mahvını ve Ketboğa’nın katlini öğrenince el-Melikü’nNâsır’ı yanındakilerle beraber çağırtmış ve onu; “Sen Şâm askerlerinin senin itaatin altında olduğunu söyleyerek bize ihanet ettin, Moğolları katlettin! Senin memlüklerin olan Nâsıriyye bizim adamlarımızı öldürdüler.” demek suretiyle tazir etmiş, elMelikü’n-Nâsır ise bu tazire şu şekilde mukabelede bulunmuştur: “Eğer ben Şâm’da olsaydım (beni Şâm’da bırakmış olsaydınız) Şâm askerleri hakikaten benim emrimde 1064 İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 59. 1065 İbn Kesîr, age., XIII, 418. 1066 İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 266. 1067 Makrîzî, es-Sülûk, I, 519. 292 olur ve senin askerinin yüzüne hiç kimse kılıç vuramazdı. Tebriz’de, Moğolların ülkesinde bulunan birisi oturduğu yerden Şâm’ı nasıl idare edebilir!” Bu cevabı duyunca öfkesi ziyadeleşen Hülâgû el-Melikü’n-Nâsır’ı okuna hedef yaparak yaralamış, el-Melikü’n-Nâsır’ın merhamet dilediği esnada biraderi el-Melikü’z-Zâhir Gāzî ağabeyini ikaz ederek onun böyle bir zillete düşmesine mani olmuştur.1068 İkinci bir okla el-Melikü’n-Nâsır’ı şehid eden İlhan, onunla beraber bulunanların da boyunlarını vurdurmuş, henüz yaşı küçük olan el-Melikü’l-Azîz haricinde Eyyûbî hanedanı mensuplarının tamamı bu şekilde öldürülmüştür. Bu rivayeti yukarıdaki diğer rivayetlerden ayıran bir husus da, rivayete yer veren kaynaklarımızın elMelikü’n-Nâsır’ın şehâdetinin Aynicâlût’tan sonra değil 5 Muharrem 659/10 Aralık 1260’ta yine Memlüklerle Moğollar arasında cereyan edecek olan Birinci Hıms Savaşı’ndan sonra vuku bulduğunu söylemeleridir.1069 Ebü’l-Ferec’in el-Melikü’n-Nâsır’ın katli hususundaki nakli bu Eyyûbî ve Memlük kaynaklarınınkilerle örtüşmese de, onların nakillerini tamamlayıcı bazı unsurlar ihtiva etmektedir. Ebü’l-Ferec’in rivayet ettiğine göre Hülâgû Taberistan’da Tâk Dağları’nda bulunduğu sırada hezimet haberini almış ve öfkesinden elMelikü’n-Nâsır ile el-Melikü’z-Zâhir’i bütün adamlarıyla birlikte katlettirmiştir. Müellif, el-Melikü’n-Nâsır’ın maiyetinde bulunan ve katliamdan kurtulan tek kişi olduğunu iddia ettiği Muhyiddîn el-Mağribî adlı müneccimin Merâga’da kendisine bu hadiseleri anlattığını ve katliamın 20 Şevvâl 658/28 Eylül 1260 tarihinde gerçekleştiğini haber vermektedir.1070 Muhyiddîn’in anlattığına göre el-Melikü’nNâsır mezkûr tarihte çadırında oturmakta iken kendisini çağırarak tâlihine dair bazı sorular sormuş ve onunla bu hususta sohbet etmeye başlamıştır. Aynı günün öğle vaktine yaklaşıldığında 50 kadar Moğol askerinin başında olduğu halde yüksek rütbeli bir Moğol kumandanı gelerek o günün Moğolların mutlu bir günü olduğunu, İlhan’ın bunun şerefine bir bezm tertiplediğini, el-Melikü’n-Nâsır ile yakınlarını da 1068 Aynı rivayetin Zehebî’nin Siyer’inde (Siyer, III, 4283) yer alan versiyonuna göre el-Melikü’zZâhir Gāzî ağabeyinin yaralı vaziyette Hülâgû’dan af dilemesine öfkelenerek ona şöyle demiştir: “Sus, böyle bir köpekten af dileme!” 1069 Ebü’l-Fidâ, age., III, 211-212; Zehebî, Siyer, III, 4282-4283; Ömerî, age., XXVII, 263; İbnü’lVerdî, age., II, 205-206; İbn Kesîr, age., XIII, 418; Aynî, age., V, 284-285; Cenâbî, age., vr. 303a. Fakat yine Zehebî Târîhu’l-İslâm’da (Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 74) el-Melikü’n-Nâsır’ın Aynicâlût’ta Moğolların bozulduğu haberi üzerine katledildiğini söylemektedir. 1070 Ancak Ebü’l-Ferec’in (Abu’l-Farac Tarihi, II, 576) katliam mahalli olarak verdiği Nevşehir vadilerinin neresi olduğu bizce meçhuldür. 293 bu bezme davet ettiğini söylemiştir. Kumandanı karşılayan el-Melikü’n-Nâsır Hülâgû’nun meclisine iştirak etmek üzere yakınlarından 20 kişiyi yanına alarak haberci Moğol askerleriyle birlikte yola çıkmış, maiyetinin kalanını çadırının ve ağırlıklarının bulunduğu mahalde bırakmıştır. Bir zaman sonra 20 Moğol atlısı daha gelerek el-Melikü’n-Nâsır’ın maiyetinde bulunan âlimlerin ve kâtiplerin de ziyafete çağrıldığını söyleyince aralarında bu hadiseyi anlatan Muhyiddîn’in ve el-Melikü’nNâsır’ın iki oğlunun da bulunduğu bir heyet atlanarak yola koyulmuş, çadırlarda yalnızca uşaklar, aşçılar ve çobanlar kalmıştır. 20 Moğol’un refakatinde ilerlemekte olan grup üyeleri, yüksek kayalıklar arasındaki derin uçurumlardan ve derelerden geçirildikten sonra Moğol ileri gelenlerinin bulunduğu mevkie götürülmekte iken ansızın bu 20 Moğol askeri tarafından tutsak edilmiştir. Tutsaklar yakalandıkları yerin biraz ilerisine götürülerek öldürülmeye başlanmış, bu sırada mezkûr Muhyiddîn gerek haykırarak, gerekse el ve kol işaretleriyle kendisinin hendese ve hey’et ilimlerine vakıf olduğunu, İlhan’a söylecek sözleri bulunduğunu anlatmaya muvaffak olmuş ve el-Melikü’n-Nâsır’ın iki oğluyla birlikte ölümden kurtulmuştur. Bu sıralarda el-Melikü’n-Nâsır ile biraderi de katledilmiş, Moğol cellatları elMelikü’n-Nâsır’ın otağının bulunduğu yere dönerek sağ kalmış bütün hizmetçileri öldürmüşler, el-Melikü’n-Nâsır’ın otağını da yağmalamışlardır. Muhyiddîn’in nakli; el-Melikü’n-Nâsır’ın iki oğlunun halen hayatta ve tutsak oldukları, kendisinin de ilmi nücûma vukufiyeti dolayısıyla Hülâgû tarafından Nasîrüddîn Tûsî’nin hizmetine verildiği şeklinde sona ermektedir.1071 İlhanlı tarihçisi Reşîdüddîn’in Ebü’l-Ferec’in nakli ile kısmî benzerlikler barındıran rivayetini de atlamamak gerekir. Onun kaydına göre de Moğol mağlubiyetinin ve Ketboğa’nın katlinin haberi gelmeden bir gün evvel Hülâgû elMelikü’n-Nâsır’a onu Dımaşk hâkimi tayin ettiğine dair suyurgamişi verdikten sonra 300 süvari1072 ile birlikte Suriye’ye göndermiştir. Ertesi gün Ketboğa’nın haberi yetiştikten sonra Şâmlı birisi Hülâgû’nun yanına gelerek; “el-Melikü’n-Nâsır’ın gönlü senden yana değildir, o Kutuz’a yardım etmek için Şâm’a kaçmak istedi. Ayrıca onun rehberliğiyle Mısırlılar Ketboğa’ya saldırdılar.” demiş, bunun üzerine Hülâgû 300 Moğol süvarisini el-Melikü’n-Nâsır’ın arkasından sevketmiştir. Evvelâ 1071 Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 576-577; a. mlf., Muhtasar, s. 41-42. 1072 Mîrhând’ın (age., V, 1128) dediğine göre 100 süvari. 294 bu birliğin öncüleri Eyyûbî kafilesine yetişmişler, İlhan’ın kendisine verdiği suyurgamişi münasebetiyle el-Melikü’n-Nâsır’ın şerefine toy tertip edilmesini de emrettiğini söyleyerek kafileyi durdurmuşlardır. Bezm sırasında Moğolların adeti olduğu üzere el-Melikü’n-Nâsır’ı sarhoş eden Moğol öncüleri, arkadan gelip kendilerine katılan diğer süvarileri ile birlikte Eyyûbî grubunun tamamını katletmişlerdir. İlm-i nücûm bahanesiyle kurtulan Muhyiddîn el-Mağribî’den başka hiç kimse o mevkiden sağ çıkmamıştır.1073 Sıraladığımız rivayetlerin tamamını birleştirmek mümkün olmuyor. Lakin bunların hepsini toparladığımız zaman ortaya çıkan netice şudur: Haleb ve Dımaşk Eyyûbî hükümdarı el-Melikü’n-Nâsır Yûsuf, Aynicâlût hezimetinin haberi İran Azerbaycanı’na ulaşmadan çok kısa süre önce kendisinin Suriye-Mısır hükümdarı olduğuna dair İlhan tarafından kendisine verilen menşûrları alarak yakınları ve maiyeti ile birlikte Suriye’ye doğru yola koyulmuştur. el-Melikü’n-Nâsır’ın ayrılmasından sonra Ketboğa ve ordusunun mahvedildiği haberi Hülâgû’ya ulaştığı vakit Hülâgû Eyyûbî kafilesinin arkasından bir Moğol birliği göndererek iki veya üç gün batıya doğru ilerlemiş bulunan bu kafileyi geri döndürmüş, Azerbaycan’da bulunan Selemâs dağlık bölgesinde el-Melikü’n-Nâsır’ın kalabalık maiyeti tamamen katledilmiş ve bu katliamdan sadece Muhyiddîn el-Mağribi adlı müneccim ile -eğer Muhyiddîn’in anlattıkları doğruysa- el-Melikü’n-Nâsır’ın iki oğlu kurtulmuştur. elMelikü’n-Nâsır ise büyük bir ihtimalle birinin adı el-Melikü’l-Azîz Muhammed olan iki oğlu, biraderi el-Melikü’z-Zâhir Gāzî ve ayrıca el-Melikü’s-Sâlih İsmâ‘îl ile birlikte o sırada nerede bulunduğunu tam olarak öğrenemediğimiz Hülâgû’nun yanına getirilmiş1074 ve Hülâgû tarafından Moğollara ihanetle suçlanarak azarlandıktan sonra ölüme mahkûm edilmiştir. Belki cellatlar, belki de bizzat Hülâgû tarafından şehid edilen el-Melikü’n-Nâsır’ın yanındaki diğer Eyyûbî hükümdarları ve eşrafı da katledilmişler, bu feci hadiseden de yalnızca Tokuz Hatun’un müdahalesiyle el-Melikü’l-Azîz Muhammed kurtulabilmiş, 1075 o da uzun süre 1073 Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 59-60; ayrıca bkz. Mîrhând, age., V, 1128. 1074 İbn Hallikân (age., IV, 10) el-Melikü’n-Nâsır’ın Merâga yakınlarında öldürüldüğünü söylemektedir. O halde bir ihtimal Hülâgû o vakitlerde Merâga’ya gelmiş ve el-Melikü’n-Nâsır’ı da Suriye yolundan döndürdükten sonra buraya getirtmiştir. 1075 Baybars el-Mansûrî (et-Tuhfetü’l-Mülûkiyye, s. 37) tarafından zikredilen bir rivayete göre elMelikü’n-Nâsır Hülâgû’dan oğlu el-Melikü’l-Azîz için emân dilemiş, o da bunu kabul ederek elMelikü’l-Azîz’e dokunmamıştır. 295 Moğolların yanında kaldıktan sonra vefat etmiştir.1076 Şu halde el-Melikü’n-Nâsır’ın Selemâs katliamından kurtulan ve birisinin adının el-Melikü’l-Azîz Muhammed olduğunu bildiğimiz iki oğlundan1077 ve ayrıca bir müneccimden başka bu gruptan kimse sağ bırakılmamış demektir. Rivayetleri zikrederken gösterdiğimiz üzere el-Melikü’n-Nâsır ve yakınlarının katledildiği tarih hakkında da ihtilaf mevcuttur. Ancak Hülâgû’nun bu Eyyûbî hükümdarını öldürtme sebeplerini düşündüğümüzde bu hadisenin Birinci Hıms Savaşı’ndan sonra değil, Aynicâlût Savaşı’ndan hemen sonraki süreçte gerçekleşmiş olması ihtimali daha ağır basmaktadır. En muteber kaynaklarımızdan İbnü’l-Amîd, İbn Vâsıl, Baybars el-Mansûrî, İbnü’d-Devâdârî, İbn Dokmak ve Makrîzî gibi bazıları da el-Melikü’n-Nâsır ve yanındakilerin Aynicâlût Savaşı’na dair haberlerin gelmesi akabinde öldürüldüklerini açıkça söylemişlerdir. Bilhassa o sıralarda Dımaşk’ta bulunan Ebû Şâme el-Makdisî’nin el-Melikü’n-Nâsır’ın Aynicâlût hezimeti ve Ketboğa’nın öldürülmesi üzerine şehid edildiğini söylemesi1078 bu meselenin halli bakımından mühimdir. Reşîdüddîn ile Ebü’lFerec’in nakilleri de bunu doğrular mahiyettedir; Hülâgû Aynicâlût’ta Moğol ordusunun mağlubiyetini ve hususan Ketboğa’nın katlini haber aldıktan hemen sonra söz konusu cinayeti işlemiştir. Bunların yanı sıra, hadise için net olarak tarih veren kaynaklarımızın tamamı 658 senesi Şevvâl ayının 18,1079 20,1080 231081 yahut 29’unda;1082 dolayısıyla Birinci Hıms Savaşı’nın cereyan ettiği tarih olan 5 Muharrem 659/10 Aralık 1260’tan önce bu katliamın gerçekleştiğini bildirmektedirler. Belki de katliamın haberinin, vukuundan geç bir tarihte Dımaşk’a ulaşmış olması bazı tarihçileri yanıltarak onların el-Melikü’n-Nâsır’ın Hıms Savaşı’ndan sonra şehid edildiğini zannetmelerine sebep olmuştur. Ne olursa olsun 1076 Ebü’l-Fidâ, age., III, 212; Aynî, age., V, 285. 1077 Yukarıda da ifade ettiğimiz üzere Muhyiddîn el-Mağribî kendisiyle beraber Selemâs katliamından kurtulan iki kişinin el-Melikü’n-Nâsır’ın iki oğlu olduğunu söylüyor. Bkz. Abu’l-Farac Tarihi, II, 577; a. mlf., Muhtasar, s. 42. Moğollar tarafından sağ bırakılan bu iki şahıstan birisinin el-Melikü’lAzîz Muhammed olduğu neredeyse kesindir. Öte yandan öldürülmeyen diğer şahsın İbn Kesîr (age., XIII, 418) tarafından ismi Zübâle şeklinde verilen ve el-Melikü’n-Nâsır’ın yine Hülâgû tarafından öldürtülen biraderi el-Melikü’z-Zâhir Gāzî’nin oğlu olan kişi olması ihtimal dahilindedir. 1078 Ebû Şâme, Terâcim, s. 212. 1079 Makrîzî, es-Sülûk, I, 519. 1080 Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 576, a. mlf., Muhtasar, s. 42. 1081 İbn Hallikân, age., IV, 10. 1082 İbnü’l-Amîd, age., s. 54. 296 Hülâgû; gerek el-Melikü’n-Nâsır Yûsuf’un Sultan Kutuz ile ittifak halinde olduğunu düşünmesi, gerek Suriye askerlerinin Mısır Memlükleriyle birlik olup Moğollara kılıç sallamış olması, gerekse Ketboğa gibi kendisiyle hem akrabalığı bulunan, hem de büyük yararlık gösteren bir kumandanı kaybetmiş olmanın verdiği acı ve öfke sebebiyle henüz genç yaşta bulunan el-Melikü’n-Nâsır’ı1083 ve yakınlarını şehid ettirmiştir. Muhtemelen bu katliamdan kurtulan birkaç kişinin İlhan’ın yanında rehin tutulmuş olmaları, dolayısıyla bu Eyyûbî grubundan hiç kimsenin kendi vatanına ulaşamamış olması yüzünden hadisenin haberi çok geç bir tarihte Dımaşk’a ulaşmıştır.1084 el-Melikü’n-Nâsır ve yanında bulunanların şehâdet haberi bundan 6 ay kadar sonra, 7 Cemâziyelevvel 659/9 Nisan 1261 Cumartesi günü Dımaşk’a gelecek, 9 Cemâziyelevvel 659/11 Nisan 1261 Pazartesi günü de Dımaşk’ta gıyâbî cenâze namazı kılınacak ve taziye merasimi düzenlenecektir.1085 Bu elim hadiseyle bir asra yakın süredir Ortadoğu’da İslâm’ın bayraktarlığını yapmış olan Eyyûbîler Devleti’nin Suriye hâkimiyeti resmen sona ermiş oluyordu.1086 2. Hülâgû’nun Suriye Planları ve Aynicâlût’tan Sonraki Harekâtı Aynicâlût Savaşı’nın gerçekleştiği zamanlar, esasen İlhanlılar adını alacak teşekkül için zor zamanların başlangıcıydı. Hülâgû bir yandan Berke Han idaresindeki Altın Orda Devleti ile mücadele etmek durumunda kalmış, iki devlet arasında bazı fasılalarla birlikte yüz yıla yakın devam edecek olan savaşlar1087 bu zamanlarda başlamıştı. Dolayısıyla Suriye’de idarecilerinin teslim-i silah etmesi yoluyla Moğollara bağlanmış olan birçok müslüman beldenin, hatta Suriye’nin 1083 el-Melikü’n-Nâsır Yûsuf şehid edildiği vakit 32 yaşlarında idi. Bkz. Ebü’l-Fidâ, age., III, 212. 1084 Zaten el-Melikü’n-Nâsır’ın bigünah maiyeti de ıssız dağlık arazide katledildiğinden ötürü hadise en azından bir müddet gizli kalmış olmalıdır. 1085 Ebû Şâme, Terâcim, s. 212; Ebü’l-Fidâ, age., III, 211; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 74; Şeşen, Salahaddin’den Baybars’a, s. 270-271; Kılıç, agt., s. 149-151. İbn Kesîr (age., XIII, 417) 26 Rebîulevvel 661/7 Şubat 1263 günü Sultan Baybars’ın emriyle şehid el-Melikü’n-Nâsır Selâhaddîn Yûsuf için Kāhire’de Kal‘atü’l-Cebel’de de bir taziye merasimi düzenlendiğini söylemekte ise de söz konusu taziye için İbn Kesîr tarafından verilen tarihte yanlışlık olma ihtimali vardır. Zira el-Melikü’nNâsır Yûsuf Aynicâlût Savaşı’ndan kısa süre sonra Hülâgû’nun emriyle katledilmiş olup -yukarıda belirttiğimiz gibi- kendisi için 9 Cemâziyelevvel 659/11 Nisan 1261 günü Dımaşk’ta taziye merasimi tertip edildiği halde Kāhire’de benzer bir merasimin bundan iki sene sonra düzenlenmiş olması mantıklı değildir. in el-Melikü’n-Nâsır’ın şehâdet tarihinden çok sonra 1086 Humphreys, age., s. 358; Şeşen, Salahaddin’den Baybars’a, s. 271; a. mlf., Eyyûbîler, s. 166; Tomar, “el-Melikü’n-Nâsır, Yûsuf”, DİA, XXIX, 78. 1087 Yakubovskiy, age., s. 41. 297 hemen tamamının elden çıkmasına Hülâgû beklenen tepkiyi veremedi. Mısır’daki genç Türk Memlük Devleti’nin Eyyûbîler’den daha kuvvetli ve Moğollar için tehditkâr olduğu kesindi; Sultan el-Melikü’l-Muzaffer Kutuz’un emriyle kuzeye gönderilerek Haleb’e kadar Moğol tâbiiyetindeki bütün araziyi baştan başa çiğneyen ve düşmanını tutunmaya çalıştığı her mevziden söküp atan Rükneddîn Baybars’ın harekâtı bunun bariz misaliydi. Moğollar Suriye’deki kazanımlarını elde tutmayı başaramamışlar, Memlüklerin Fırat’ın batısında kalan bütün bir araziye hâkim olmalarını engelleyememişlerdi. Böylelikle Hülâgû ağabeyinden aldığı Suriye ve Mısır’ın ilhakı yönündeki üçüncü emri yerine getirememiş oluyordu.1088 Aynicâlût Savaşı, bir bakıma İlhanlı Moğolları için Suriye hâkimiyetinin sonu manasına geliyordu. Bu tarihten itibaren İlhanlılar Altın Orda gailesinden fırsat bulup da Hülâgû’nun 658/1260 tarihinde yapmış olduğu kadar büyük bir Suriye seferi yapamayacaklardı. Hülâgû da Suriye’deki kuvvetlerinin imhasına, Ketboğa Noyan’ın katline ve Suriye’den Moğolların tardedilmesine ne kadar hiddetlenmiş olursa olsun kendi payitahtının tehlikede olduğu bir zamanda Suriye’ye bizzat giremezdi, Suriye’ye büyük ordular sevketmek suretiyle İlhanlıların İran’daki askerî varlığını zayıflatmak ise büsbütün mantıksız olacaktı. Dolayısıyla güneye doğru büyük bir operasyona girişilmesi söz konusu değildi. 1089 Belki de bu yüzden Hülâgû öfkesini teskin etmek istemiş, Ketboğa’nın kanına mukabil son Suriye Eyyûbî hükümdarı olan el-Melikü’n-Nâsır Selâhaddîn Yûsuf’un kanını dökmüştü. Vaziyet her ne kadar Hülâgû’yu çaresiz bıraktıysa da o; en azından Aynicâlût Savaşı’nda Moğolları ezen Memlüklere karşı misilleme yapmak, birdenbire elden çıkmış olan Suriye’nin Moğol sınırlarına yakın olan kuzey kesimini vurmak ve belki bu arada Haleb’i geri almak ümidini taşıyordu. Bu maksatla çok geçmeden İlkay Noyan’ı bir miktar kuvvetin başında Suriye’ye sevketti. İlkay Noyan kıtlığın ve pahalılığın kol gezdiği Haleb havalisine girerek pek çok müslümanı katlettikten ve birçok yağma harekâtında bulunduktan sonra geri dönmek üzere Fırat’ı geçti. 1090 1088 Deguignes, age., VI, 24; Grousset, age., s. 367; Yuvalı, age., s. 78. 1089 Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 60; Runciman, age., III, 267. 1090 Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 60; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 579; a. mlf., Muhtasar, s. 44; Deguignes, age., VI, 24; Runciman, age., III, 267; Preiss, age., s. 51-52. Ebü’l-Ferec (Abu’lFarac Tarihi, II, a. yer) Hülâgû tarafından Suriye’ye sevkedilen bu Moğol kumandanının adını Kukalaga (Köke İlgay?) şeklinde vermektedir. İbnü’l-Fuvatî (age., s. 247) ise İlkay Noyan’ın birçok 298 Aynicâlût Savaşı sırasında firar ederek el-Cezîre bölgesine ulaşmış olan Baydara da, yine kendisi gibi kaçarak buraya gelmiş olan Moğollarla ve ayrıca aldığı takviyelerle birlikte 6000 Moğol askerinin başında olarak1091 tekrar Suriye’ye giriyordu.1092 Esasen mevzumuzun haricinde kaldığı için burada incelemeyeceğimiz Memlük sınırları dahilindeki bazı karışıklıklardan dolayı; mesela el-Melikü’l-Muzaffer Kutuz’un Dımaşk nâibi tayin ettiği Emîr Alemeddîn Sencer el-Halebî’nin Dımaşk’ta istiklâl ilan etmesi sebebiyle ve yine Haleb nâibi el-Melikü’s-Sa‘îd Alâeddîn Alî’nin kötü idaresinin yol açtığı kargaşa ve bunun sonucunda gerçekleşen darbe yüzünden, Moğol istîlâsından henüz kurtarılmış olan Suriye’nin hâkimiyeti o an için tam manasıyla Sultan el-Melikü’z-Zâhir Rükneddîn Baybars’ın elinde bulunmuyordu. Bunun da sağladığı kolaylıkla Baydara idaresindeki Moğollar 26 Zilhicce 658/2 Aralık 1260 tarihinde Haleb havalisine geldiler. Ordusu tarafından terkedilmiş olan Haleb civarında yağma ve katliamdan sonra buradan yola devam ederek hiçbir güçlükle karşılaşmaksızın Hama civarına, oradan daha güneye inerek Hıms yakınlarına ulaştılar. Ancak Hâlid b. Velîd’in (ra) türbesine çok yakın bir mahalde kendilerini bekleyen ve Emîr Husâmeddîn Laçin el-Çevgândâr kumandasındaki Haleb, el-Melikü’l-Mansûr Nâsırüddîn Muhammed kumandasındaki Hama ve elMelikü’l-Eşref Muzafferüddîn Mûsâ kumandasındaki Hıms askerlerinden müteşekkil birleşik İslâm ordusuyla karşılaştılar. 5 Muharrem 659/10 Aralık 1260 Cuma günü adı geçen mevkide cereyan eden Birinci Hıms Savaşı’nda 1400 süvariden müteşekkil İslâm ordusu, kendisinden dört kat kalabalık olan Moğol ordusunu ağır bir bozguna askerle Dımaşk yakınlarına kadar gittiğini, el-Melikü’z-Zâhir Rükneddîn Baybars’ın kendisiyle karşılaşmak üzere asker hazırladığını öğrendikten sonra da Anadolu’ya doğru çekildiğini söylemektedir. 1091 Birinci Hıms Savaşı hakkında malumat veren kaynaklarımız genellikle bu 6000 askerin Aynicâlût’ta Memlüklerin elinden kurtulmuş olan Moğollar olduğunu söylemişlerdir. Aslında Aynicâlût’tan sağ çıkmayı başaran birçok Moğol askerinin el-Cezîre bölgesine geldiğini biliyoruz. Fakat diğer yandan Baydara’nın, evvelce Hülâgû tarafından el-Cezîre bölgesinde bırakılmış olan bazı Moğol garnizonlarından da takviye alarak ikinci kez beraberinde Suriye’ye götüreceği orduyu bu rakama ulaştırmış olduğunu düşünmek mümkündür. Nitekim Ebû Şâme el-Makdisî (Terâcim, s. 211) Baydara’nın emrinde Suriye’ye girerek Hıms’a ilerleyecek bu Moğol ordusu için “Harrân’da bulunan Tatarlar, yine onlardan el-Cezîre’de bulunan başkaları ve onların (Aynicâlût’ta) hezimete uğramaları hadisesinden kurtulanlar toplandılar.” ifadelerini kullanmakta, Zehebî (el-‘İber, III, 293), İbn Dokmak (Nüzhetü’l-Enâm, s. 274) ve İbnü’l-İmâd (age., VII, 513) da “Ve bu sene Tatarlardan Aynicâlût’tan kurtulmuş olanlar ve el-Cezîre’de bulunanlar bir araya geldi.” demektedir. 1092 Amitai-Preiss (age., s. 51) Ebû Şâme’nin el-Cezîre’de bulunan Moğolların bir araya gelmelerine yönelik ifadelerinden hareketle onların yapacağı Suriye akını için Hülâgû’nun açık bir emri bulunmadığı, bu saldırının Baydara kumandasındaki Moğolların kendi inisiyatifleri ile gerçekleştiği sonucuna varmıştır. 299 uğrattı. 1093 Bir bakıma Aynicâlût muzafferiyetinin tamamlayıcısı olan bu zaferle birlikte Hülâgû’nun Suriye üzerindeki emellerinin gerçekleşmeyeceği kesinlikle anlaşılmış oluyor, Suriye bir daha girmemek üzere Moğol hâkimiyetinden çıkıyordu. Gerçi Abaka (663-680/1265-1282) ve Gāzân (694-703/1295-1304) devirlerinde İlhanlılar Suriye’yi Memlüklerden almak maksadıyla seferler düzenleyecekler,1094 özellikle Gāzân devrinde bazı muvaffakiyetler elde edecekler, ancak bunların hiçbiri kalıcı olmayacak ve Suriye adeta Mısır’ın bir uzantısı ve ayrılmaz bir parçası olmaya devam edecekti. 1093 Aynicâlût Savaşı’ndan sonra Moğolların bir kez daha hezimete uğratıldığı Birinci Hıms Savaşı hakkında geniş kaynakça için bkz. Ebû Şâme, Terâcim, s. 211; İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 223- 225; Yûnînî, age., I, 375, 434-435; Ebü’l-Fidâ, age., III, 209; Nüveyrî, age., XXX, 21-22; İbnü’dDevâdârî, age., VIII, 68; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 70-71; a. mlf., el-‘İber, III, 293-294; a. mlf., Düvelü’l-İslâm, II, 179; İbnü’l-Verdî, age., II, 204; Ömerî, age., XXVII, 261; Yâfi‘î, age., IV, 114-115; İbn Kesîr, age., XIII, 403; İbn Haldûn, age., s. 1455; İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 274- 275; Makrîzî, el-Sülûk, I, 526; Aynî, age., V, 267-268; İbn Tağrîberdî, age., VII, 95-96; İbnü’l-İmâd, age., VII, 513; Deguignes, age., VI, 24; Grousset, age., s. 367; Spuler, age., s. 71-72; F. H. Âşûr, age., s. 66-69; Preiss, age., s. 50-51; a. mlf., “In the Aftermath of ‘Ayn Jālūt: The Beginnings of the Mamlūk-İlkhānid Cold War”, al-Masaq: Studia Arabo-Islamica Mediterranea (International Journal of Arabo-Islamic Mediterranean Studies), (ed. Dionisius A. Agius-Mikel de Epalza), The University of Leeds, Vol. 3, (Leeds 1990), s. 2-5; Şeşen, Haçlılar Önünde Sultan Baybars, s. 30-31; Robert Mantran, “Humus”, DİA, XVIII, 372; Ergun, agt., s. 56-57. 1094 Spuler, age., s. 86, 111-112, 114-116; Yuvalı, age., s. 238, 258-259; a. mlf., “Gāzân Han”, DİA, XIII, 429-430; Barthold, “Gazan”, İA, IV, 730; Sümer, “Abaka”, DİA, I, 8. 300 BEŞİNCİ BÖLÜM AYNİCÂLÛT SAVAŞI’NIN NETİCELERİ VE EHEMMİYETİ A. AYNİCÂLÛT SAVAŞI’NIN NETİCELERİ Gerek İslâm tarihi, gerekse dünya tarihi bakımından en mühim muharebelerden biri olduğu şüphesiz olan Aynicâlût Savaşı’nın neticeleri umûmî olmuş, bu savaş kısa ve uzun vadeli sonuçlarıyla özellikle Ortadoğu’nun siyâsî ve kültürel manada çehresinin değişmesine yol açmıştır. Aynicâlût Savaşı’nın neticeleri hakkında birçok şey söylemek mümkün olsa da, biz bu neticeleri birkaç ana başlık altında toplamak suretiyle incelemeye gayret edeceğiz. 1. Güneye Doğru Moğol İlerleyişinin Durdurulması ve Suriye’nin Moğollardan Temizlenmesi Moğol istîlâsı, çalışmamızın en başından itibaren anlatmaya çalıştığımız üzere, dünyanın Asya kıtası başta olmak üzere büyük bir kısmını etkilemiş, ancak istîlânın menfi şekilde kendisini gösteren etkileri daha ziyade İslâm âlemi üzerinde yoğunlaşmıştır. Nüfusunun hemen tamamını müslümanların oluşturduğu Orta Asya, İran, Anadolu, Irak ve Suriye gibi ülkeleri müthiş tahribâta uğratmış olan istîlâ, yüzbinlerce müslümanın katline, birçok müslümanın da hanesinin dağılmasına sebep olmuş ve nihayet Aynicâlût Savaşı ve bu savaşın hemen sonrasında gelişen hadiseler vesilesiyle duraklama dönemine girmişti. Bilindiği gibi Suriye ve Mısır İslâm tarihi boyunca siyâsî, askerî ve iktisâdî manalarda müstesna mevkie sahip iki coğrafya idi. İhtimal ki buraların hariçten gelen yabancı bir gücün, hele Moğollar gibi tahripkâr bir kuvvetin boyunduruğu altına girmesi İslâm âlemini asırlar boyunca zulme ve zillete mahkûm edecek, müslümanlar siyâsî ve kültürel anlamda bellerini bir daha doğrultamayacaklardı. Bilhassa Mısır’ın işgali iktisâdî bakımdan Moğolları daha da kuvvetlendirebilir, coğrafî konumu sebebiyle ele geçirilmesi güç fakat müdafaası nispeten kolay olan bu ülkenin Moğollarca istîlâ edilmesi, onların İslâm topraklarındaki mevzilerinden sökülüp atılmasını çok daha zor hale getirebilirdi. Mısır’ın mezkûr özellikleri dolayısıyla Moğolların bu ülkeyi yeni işgaller için üs 301 olarak kullanmaları işten bile değildi. Muhtemelen bu şekilde istîlâ Hicâz, Yemen hatta Mağrib’e uzanabilecekti. İslâm dünyasının en ihtişamlı devletlerinden Hârizmşahlar ve bir asra yakın Ortadoğu’da müslümanların himayesi vazifesini deruhte etmiş olan Eyyûbîler Moğollar tarafından tarih sahnesinden silinmiş, Türkiye Selçuklu Devleti ise kısa süre önce Moğol tâbiiyetini kabul etmişti. Mısır’ın istîlâsı da Yemen’de hâkim Resûlîler (626-858/1229-1454) ile Kuzey Afrika’da hüküm süren Muvahhidlerin (524-667/1130-1269) sonu olacak, bu da Ortadoğu’daki müslüman hâkimiyetinin tamamen nihayete etmesine neden olacaktı.1095 Vakıa müslümanlar hiçbir zaman tamamen yok edilemeyecek kadar kalabalık bir ümmet teşkil ediyorlardı; ancak Memlükler Moğolların karşısına çıkmamış yahut Aynicâlût’ta onlara karşı galibiyet almamış olsalardı müslümanlar artık Ortadoğu’daki hiçbir ülkede hâkim statüde bulunamayacaklar, o tarihten itibaren Moğollar ve belki de onlarla ittifak kuracak olan Haçlılar tarafından idare edileceklerdi. 1096 Yukarıda zikrettiğimiz vaziyet her ne kadar ihtimallere dayalı olsa da, kesin olarak şunu biliyoruz ki Mısır’ın işgali müslümanlar için hiç de hayırlı neticeler vermeyecek, Kāhire’nin akıbeti Buhara, Semerkand, Gürgenç, Bağdâd, Haleb yahut en azından Dımaşk’ın akıbetinden farklı olmayacak, müslümanlar bir kez daha her bakımdan büyük felaketlere düçar olacaktı. Söz konusu vaziyetin ciddiyeti göz önüne alındığı takdirde Aynicâlût Savaşı’nın da ehemmiyeti idrak edilecektir. Zira bu savaş, istîlânın İslâm dünyasının güneyine inmesini engellemiş, bu şekilde Bilâd-ı Şâm, Mısır, Yemen, Hicâz ve Mağrib’de İslâm hâkimiyetinin devamını sağlamıştır. Gerçi Moğolların istîlâ sırasında işgal ettikleri bölgeler -Suriye hariç- halen onların hâkimiyetinde bulunuyordu. Fakat Memlüklerin mukavemeti ve Moğolları Filistin’de durdurmaları istîlânın daha güneye inmesine kesin olarak engel olmuş, bir bakıma istîlânın İlhanlılar eliyle en hızlı ilerleyen ve en tahripkâr olan kolunu kesmek suretiyle Moğol istîlâsını durdurmuştur. 1097 Sultan el-Melikü’l-Muzaffer Kutuz’un muharebeden hemen sonra Rükneddîn Baybars’ı evvelâ Dımaşk’a, oradan da kuzeye sevkederek Suriye’yi Moğollardan temizleme harekâtına girişmesi, 1095 F. H. Âşûr, age., s. 56; Özaydın, “Aynicâlût Savaşı”, DİA, IV, 276. 1096 Takkūş, Târîhu’l-Memâlîk, s. 81; Runciman, age., III, 266. 1097 F. H. Âşûr, age., s. 56; Takkūş, Târîhu’l-Memâlîk, s. 81; Ğāmidî, age., s. 132; Özaydın, “Aynicâlût Savaşı”, DİA, IV, 276. 302 kendisinin de Dımaşk’ı teslim alması ile Suriye’deki Moğol hâkimiyeti de nihayete ermiş oluyordu. Moğollar zaman zaman Fırat’ı batıya doğru geçerek Suriye’yi taciz edeceklerse de Aynicâlût Savaşı’nın müslümanlara sağladığı faydaları izâle edemeyeceklerdi. Aynicâlût Savaşı Moğolların on yıllar boyunca büyük kuvvetlerle Suriye’ye girmelerini engellemiş, böylelikle başta Bilâd-ı Şâm olmak üzere İslâm âleminin Fırat’ın batısında kalan topraklarında müslümanların canı, malı, ırzı ve arazisi uzun bir zaman için emniyete alınmıştır.1098 Hatta bu savaşın Timurleng’in (771-807/1370-1405) Suriye’yi istîlâ ettiği 804/1401 tarihine dek mezkûr ülkeleri ciddi bir tehditten muhafaza etmiş olduğunu söylemek mümkündür. 1099 Bütün bunlar ışığında Aynicâlût Savaşı’nın en başta gelen neticelerinden biri olarak, Memlüklerin güneye doğru ilerlemekte olan Moğol istîlâsını durdurmak ve İlhanlıları Suriye’den kovarak Fırat’ın doğusuna atmak suretiyle İslâm âlemini her türlü taarruzdan uzun süre korumuş olmaları gösterilebilir. 2. Suriye’deki Eyyûbî Hâkimiyetinin Sona Ermesi ve Mısır ile Suriye’nin Birleştirilmesi İslâm tarihi boyunca birçok hanedan, müslümanların siyâsî liderliği vazifesini deruhte etmiş ve bu vazifenin gereğini yerine getirmek adına gayrimüslim devletlerle siyâsî ve askerî mücadelelerde bulunmuştur. Hulefâ-yi Râşidîn döneminden sonra XI. asrın başlarına kadar İslâm dünyasının siyâsî liderliği Arap menşeli hanedanlar tarafından yürütülmekte olduğu halde, bu tarihten itibaren söz konusu vazifeyi Türkler üstlenerek İslâmiyet’in önde gelen hizmetkârları ve müslümanların hâmileri olma mevkiine yükselmişlerdir. Selçukluların Ortadoğu’ya geldikleri tarihlerden başlayarak da İslâm âleminin liderliği mütemadiyen Ortadoğu’da kurulmuş İslâmTürk devletleri tarafından yürütülmüş, çoğu kez birbirinin devamı olan ve coğrafî olarak da birbirine yakın bölgelerde kurulan bu devletlerin her biri devlet idaresine, askerî nizama, hatta kılık kıyafete dair birçok unsuru ihtiva eden mühim bir mirası selefinden devralmış, sadece kısmî değişikliklere tâbi tutarak halefine ulaştırmıştır. İslâm dünyası Abbâsî Hilâfeti vesilesiyle bir dönem Büyük Selçuklu Devleti’ni (431- 552/1040-1157) siyâsî manada birinci otorite kabul etmiş, ancak henüz Büyük 1098 Sercânî, age., s. 345; Sallâbî, age., s. 162. 1099 Enân, age., s. 163-164; a. mlf., agm., s. 544; Sercânî, age., s. 345. 303 Selçuklu Devleti’nin inkırazı gerçekleşmeden evvel ona tâbi durumda bulunan Türkiye Selçukluları (467-708/1075-1308), Artuklular (495-811/1101-1408) ve Zengîler (521-631/1127-1233) gibi bazı teşekküller de özellikle Haçlılara karşı verilen mücadelede zaman zaman liderlik vazifesini üstlenerek İslâm’ın bayraktarlığını yapmaya layık olduklarını ispat etmişlerdir. Esasen Asya’nın müslümanlarla meskûn büyük kısmında hâkimiyet tesis etmiş olan Hârizmşahlar Devleti (490-628/1097-1231) XIII. asrın ilk çeyreğinde bu sayılan devletlerin birçoğundan daha kuvvetli olsa da, genelde bu devletin hükümdarları müslümanların dinî riyâseti makamında bulunan halîfelerle iyi geçinemediklerinden ötürü onlar tarafından İslâm’ı siyâsî anlamda temsil etme yetkisine layık görülmemişlerdir. Dolayısıyla müslümanların dünyevî liderliği vazifesi Ortadoğu’da kalmış, Zengîlerin hizmetinde bulunan Eyyûbî ailesi tarafından devralınmış ve Mısır, Suriye, el-Cezîre ve Yemen’de hâkimiyet kuran Eyyûbîler (567-658/1171-1260) bilhassa Haçlı Seferleri’ne ve Ortadoğu’daki Haçlı devletlerine karşı verilen mücadeleleri organize etmek suretiyle bu liderliğin hakkını vermişler, bu suretle İslâm tarihinde müstesna bir mevkie sahip olmuşlardır. Bununla birlikte Eyyûbîlerin Selâhaddîn-i Eyyûbî (567-589/1171-1193) devrindeki görkemli zamanları -Haçlılarla mücadele Selâhaddîn’den sonra da devam ettiği halde- bir daha geri gelmemiş, Selâhaddîn’den sonraki Haçlı Seferleri de başarısız olmasına rağmen Eyyûbîlerin cihâd faaliyetlerindeki hızlı ve heyecanlı dönemleri geride kalmıştı. Bunun bir sebebi Selâhaddîn’in vefatından sonra Eyyûbî ailesi içindeki hâkimiyet kavgaları, bir diğeri de Selâhaddîn’in biraderi ve halefi olup kuşkusuz büyük bir siyâsî lider bulunan I. elMelikü’l-Âdil Seyfeddîn Ebûbekir (596-615/1200-1218) devrinde başlayan nispeten sulh taraftarı ve müsamahakâr Eyyûbî siyasetiydi.1100 Eyyûbî hükümdarları el-Melikü’l-Âdil’den sonra Mısır’ı payitaht edinmiş olsalar da Suriye hiçbir vakit ehemmiyetini yitirmemiş, Dımaşk ve Haleb idareciliği daima Kāhire idareciliğinden hemen sonra gelmişti. Bunda Bilâd-ı Şâm’ın müslümanların en yoğun olarak yerleşmiş bulunduğu coğrafya olması kadar, Suriye’nin jeopolitik konumu da etkiliydi. Eyyûbîlerin Mısır’daki son büyük hükümdarı el-Melikü’s-Sâlih Necmeddîn Eyyûb’un (637-647/1240-1249) 1100 Şeşen, Eyyûbîler, s. 104; a. mlf., “Eyyûbîler”, DİA, XII, 22. 304 yetiştirmesi olan Bahrî Memlüklerin Mısır saltanatını ele geçirmeleri dolayısıyla Eyyûbîler için Suriye’nin ehemmiyeti bir kat daha artmış oldu. Aslında özellikle Dımaşk hâkimiyetinin Selâhaddîn’den itibaren büyük bir iş olduğu bellidir; buraya hâkim olan kimseler müslümanlar nazarında itibar sahibi olmakta, bir şekilde siyâsî lider addedilmektedirler. Aynicâlût Savaşı Dımaşk başta olmak üzere bir süredir Eyyûbîlerin elinde bulunan Suriye hâkimiyetinin Memlükler tarafından devralınmasına vesile olmuştur. Esasen son Suriye Eyyûbî hükümdarı olan elMelikü’n-Nâsır Selâhaddîn Yûsuf’un Moğollar tarafından tutuklanarak Tebriz’e gönderilmesi ile Suriye’deki Eyyûbî hâkimiyeti nihayete ermişti. Ancak diğer yandan Hülâgû el-Melikü’n-Nâsır’ı İlhanlılara tâbi bir hükümdar olarak makamına iade etmeyi tasarlıyor, bu yüzden hayatta tutuyordu. Aynicâlût’taki Moğol hezimetine dair haberler Tebriz’e ulaştıktan sonra Hülâgû artık el-Melikü’n-Nâsır’ı yanında tutma lüzumu görmemiş, dahası onu kendisine ihanetle itham ederek öldürtmüştü. Böylelikle Suriye için yeni bir devir başlıyor, Sultan Kutuz’un Rükneddîn Baybars eliyle Moğollardan arındırdığı Suriye, Mısır’ın coğrafî olduğu kadar siyâsî bir tâbii ve devamı haline geliyordu. Sultan Kutuz’un Aynicâlût’taki askerî galibiyeti sonrasında Dımaşk’ı teslim alarak Suriye’yi de Mısır gibi Memlük hâkimiyetine dahil etmek adına yaptığı tevcihât, el-Melikü’l-Mu‘izz İzzeddîn Aybek’in Kāhire’de tahta çıkışıyla birlikte Mısır ve Suriye’nin ayrı birer idârî coğrafya telakki edilmeleri durumunu ortadan kaldırıyor, bu iki ülkeyi tek elde birleştiriyordu. Böylelikle Nûreddîn Mahmûd Zengî ve Selâhaddîn-i Eyyûbî tarafından büyük emeklerle birleştirilmiş olan Suriye ve Mısır, üçüncü kez tek bir hanedanın tâbiiyeti altında birleşmiş oluyor, Nil’den Fırat’a kadar uzanan saha Memlük hâkimiyetine giriyordu.1101 Dikkat edilirse bu iki ülkenin ittihâdı müslümanlar için daima müspet neticeler husule getirmiş, Haçlılarla mücadele bu ittihâdın sağlandığı vakitler daha başarılı hale gelmişti. Bu da gösteriyor ki Haçlı Devletleri, İlhanlı Moğolları ve Kilikya Ermeni Krallığı gibi siyâsî teşekküllere karşı girişilecek mücadelelerden galip çıkmak, Suriye ve Mısır’ın aynı hâkimiyet çatısı altında birleştirilmesine bağlıydı. İşte Aynicâlût Savaşı ve Memlüklerin savaş sonrası 1101 Ğāmidî, age., s. 133, 136; Takkūş, Târîhu’l-Memâlîk, s. 81, 82; Spuler, age., s. 68; Sercânî, age., s. 347; Sallâbî, age., s. 162-163; Mâcid, agm., s. 159; Kopraman, “Mısır Memlükleri”, age., VI, 455; Aktan, “Sultan Kutuz ve Aynu-Calût”, s. 57-58; Özaydın, “Aynicâlût Savaşı”, DİA, IV, 276; Yüksel Arslantaş, “Memlûk-Moğol Mücadelesi ve Orta Doğu Tarihine Etkileri”, Belleten, XLVII/250, (Aralık 2003), s. 8. 305 faaliyetleri bunu sağlamış; bilhassa el-Melikü’z-Zâhir Rükneddîn Baybars (658- 676/1260-1277), el-Melikü’l-Mansûr Seyfeddîn Kalavun (678-689/1279-1290), elMelikü’l-Eşref Selâhaddîn Halîl (689-693/1290-1293) gibi hükümdarlar dönemindeki başarılı siyâsî ve askerî icraatlardan anlaşılacağı üzere, söz konusu ittihat uzun vadede müslümanlar için çok faydalı neticeler vermiştir. Aynicâlût Savaşı, Eyyûbîlerin Suriye’ye yeniden hâkim olma umutlarını da ortadan kaldırmıştır. Vakıa Hama hâkimi el-Melikü’l-Mansûr Muhammed ve Hıms hâkimi el-Melikü’l-Eşref Mûsâ gibi hükümdarlar Aynicâlût Savaşı sonrasında Sultan Kutuz’un müsaadesiyle Suriye’deki hâkimiyet bölgelerinde idareciliğe devam etmişlerdi; ancak onlar artık Memlüklere tâbi birer hükümdar idiler ve herhalde Suriye’nin ebediyen Eyyûbî egemenliğinden çıktığının farkındaydılar. Nitekim Aynicâlût’ta Moğolları bozguna uğratacak olan Memlük İslâm ordusu henüz Sâlihiyye’de iken, Hama hükümdarı el-Melikü’l-Mansûr Muhammed’in yanında bulunan meşhur tarihçi İbn Vâsıl ona, “Yâ Hond, inşâallâh hükümdarlık merkezinize döndüğünüz vakit gelip hizmetinize girmek, gölgeniz altında bulunmak isterim.” deyince el-Melikü’l-Mansûr, “Subhânallâh! Nasıl olur da senin zekâna ve mârifetine sahip birisi böyle laflar edip böyle şeyler ümit eder!” şeklinde mukabele etmişti.1102 Demek ki bazı Eyyûbî hükümdarları, Moğollar Suriye’den tardedilse dahi Suriye’de bir daha Eyyûbî hâkimiyetinin kurulamayacağından emin bulunuyorlardı. Zaten, modern bir araştırmacının deyimiyle, “sadece devlerin ayakta kalabileceği bir zamanda cüceler mevkiinde bulunan” Eyyûbî hâkimlerinin1103 böyle bir ortamda Suriye’deki hâkimiyetlerini devam ettirebilmeleri imkan dahilinde değildi. Aynicâlût Savaş’ından sonra Eyyûbîlerin Bilâd-ı Şâm’da bulunan Hama, Hıms ve Kerek kolları bir müddet daha devam edecek, ancak Memlüklerin gücünün ve kendi vaziyetlerinin farkında olmalarından ötürü bu küçük Eyyûbî devletlerinin başında bulunan hükümdarların hiçbiri Suriye hâkimiyetinin peşine düşmeyecektir.1104 1102 İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 213; Şeşen, Salahaddin’den Baybars’a, s. 266. 1103 Sercânî, age., s. 347. 1104 F. H. Âşûr, age., s. 55-56; Şeşen, Eyyûbîler, s. 166; Yiğit, age., s. 38; Arslantaş, agm., s. 7. 306 3. Bahrî Memlük Devleti’nin Yükselme Devrine Girmesi ve Memlük Sultanının İslâm Dünyâsının Siyâsî Lideri Haline Gelmesi XIII. asrın ikinci yarısının başında Mısır’da hâkimiyet tesis etmiş olan Memlük Devleti, VII. Haçlı Seferi’nin başarısızlığa uğratılmasında mühim rol oynamış olan el-Memâlîkü’l-Bahriyye sınıfının Mısır’daki Eyyûbî hâkimiyetine son vererek Kāhire merkezli olarak kurduğu devlet idi. Bu devlet tabiî olarak gelişen hadiseler neticesinde teşekkül etmemiş, bilakis köle olarak satın alınıp yetiştirilen ve kendilerinden askerî bir sınıf teşkil olunan memlük gençlerinin kendi efendileri mevkiindeki Eyyûbîlere yaptığı bir darbe sonucu kurulmuştu. Bu durum, doğal olarak başta Suriye’deki Eyyûbî hükümdarları olmak üzere müslümanların tepkisini çekmiş ve dolayısıyla Memlük Devleti, adeta “efendilerine ihanet ettiği düşünülen köleler” tarafından teşkil olunmuştu. Esasen son büyük Suriye Eyyûbî hükümdarı olan el-Melikü’n-Nâsır Yûsuf’un Memlüklerle mücadelelerinin altında herhalde sadece Mısır hâkimiyetini yeniden ele geçirme arzusu değil, aynı zamanda memlük statüsündeki kimselerin bir Eyyûbî hükümdarına tâbir câizse haksız yere yaptıkları darbenin intikamını alma ve Mısır’da kurulan bu gayrimeşrû saltanatı ortadan kaldırma maksadı bulunuyordu. Çalışmamızın evvelki bölümlerinde bahsettiğimiz üzere Suriye’de hâkim Eyyûbîlerle Mısır’da hâkimiyet kurmuş olan Memlükler arasındaki bu mücadeleler dolayısıyla Memlük Devleti’nin kuruluş dönemi nispeten sancılı geçmiş, iki taraf arasındaki rekabet el-Melikü’n-Nâsır ile Memlükler arasında sürüp giden bir güvensizlik ortamı doğurarak iki tarafın Moğolların Suriye’yi işgal etmesi gibi en kritik bir durumda dahi tam manasıyla fikrî ve amelî noktada ittihât etmesini engellemiş ve bu da bir bakıma Suriye’deki Eyyûbî varlığının sonunu hazırlamıştı. Buna mukabil Aynicâlût’taki Memlük galibiyeti genç Bahrî Memlük Devleti’nin büyük bir hızla güçlenmesine, sınırlarının genişlemesine ve idârî, siyâsî, askerî1105 ve ilmî sahalarda büyük icraatlar yapmasına zemin hazırlamış, bilhassa elMelikü’z-Zâhir Rükneddîn Baybars dönemiyle beraber bir manada Bahrî Memlük Devleti’nin yükselme dönemine girmesine imkan sağlamıştır. Mezkûr icraatlarıyla Memlükler, Eyyûbîlerin siyâsî bakımdan Ortadoğu’da bıraktıkları boşluğu hakkıyla 1105 Günümüz araştırmacılarından Alî es-Sallâbî (age., s. 167-168) Mısır ve Bilâd-ı Şâm’daki Memlük askerlerinin sayısının Sultan Baybars döneminden itibaren artırılmasında ve askerî teçhizatın giderek mükemmel hale getirilmesinde Aynicâlût Savaşı’ndaki galibiyetin tesirli olduğu fikrindedir. 307 dolduracaklar ve bu şekilde onlara layık halefler olduklarını ispat edeceklerdi. Bu şekilde Memlük Devleti, Yavuz Sultan Selim’in Memlük Devleti’nin varlığına son vererek Bilâd-ı Şâm ve Mısır’ı Osmanlı Devleti’ne kazandırdığı tarih olan 923/1517 senesine dek Yakın Doğu’nun en büyük İslâm devleti olarak varlığını sürdürecekti.1106 Memlük Devleti’ne ilk merhalede müslümanlar tarafından meşrû bir siyâsî teşekkül nazarıyla bakılmamasına mukabil, adeta uzun süredir harpçi vasıflarını yitirdikleri görülen Eyyûbîler de Moğol istîlâsına yeteri kadar karşı koymamaları yüzünden müslümanların gözündeki kıymetlerini ve itibarlarını yitirmişlerdi. Filhakika Meyyâfârıkîn hükümdarı el-Melikü’l-Kâmil Nâsırüddîn Muhammed’in gazâsı ve el-Melikü’n-Nâsır Yûsuf’un Haleb’deki nâibi olan ihtiyar el-Melikü’lMu‘azzam Fahreddîn Tûranşâh’ın Haleb müdafaası istisna edilirse Eyyûbîler Moğolların el-Cezîre ve Suriye’yi istîlâsı sırasında onlara karşı yürütülmesi mutlaka gerekli olan cihâd faaliyetini hakkıyla yürütememişlerdi. Banyas ve Subeybe hâkimi el-Melikü’s-Sa‘îd Hasan’ın kendi rızası ile İlhan Hülâgû’ya boyun eğmesi, Hıms hâkimi el-Melikü’l-Eşref Mûsâ’nın Aynicâlût Savaşı’na kadar geçen sürede Moğol tarafında yer alması ve özellikle Mısır’daki Eyyûbî hâkimiyetinin nihayete ermesinden sonra büyük Eyyûbî sultanı makamına yükselmiş olan Haleb ve Dımaşk Eyyûbî hükümdarı el-Melikü’n-Nâsır’ın kararsızlık ve tedirginlik içerisinde bocalayarak en sonunda Moğollara teslim olması yüzünden Eyyûbîler muhtemelen müslümanlar nazarında ciddi prestij kaybına uğramışlardı. Dolayısıyla müslümanlar arasında bu hanedanın devrinin geçtiği ve onların artık İslâm’ın bayraktarlığını yapmaya layık olmadıkları kanaati oluşmuştu.1107 Aynicâlût Savaşı’ndaki Memlük muzafferiyeti bu kanaati güçlendirdiği gibi, Memlüklerin de İslâm’ın cihâd bayrağını dalgalandırma noktasında ehil olduklarını ortaya koymuştur. Zira Celâleddîn Hârizmşah’ın Hârizmşahlar Devleti’nin inkırazından kendi şehâdetine kadarki süre içerisinde Moğollara karşı yürüttüğü askerî faaliyetlerden sonra yaklaşık 30 sene boyunca hiçbir İslâm hükümdarı Moğollara karşı topyekün bir cihâd hareketi organize edemediği, hatta müslümanların dinî riyâsetini temsil eden Abbâsî Halîfesi Müsta‘sım-Billâh dahi buna muvaffak olamadığı halde kendisi bir memlük olan el- 1106 Runciman, age., III, 266; Takkūş, Târîhu’l-Memâlîk, s. 81-82. 1107 Ğāmidî, age., s. 133; Kopraman, “Mısır Memlükleri”, age., VI, 455. 308 Melikü’l-Muzaffer Seyfeddîn Kutuz bunu başarmış, o ve yardımcıları Aynicâlût Savaşı’yla birlikte Memlük Devleti’nin cihâda liderlik edebileceğini ve müslümanların hâmiliği vazifesini yüklenebileceğini bilfiil ispat etmişlerdir. Müslümanlar Aynicâlût Savaşı vesilesiyle Memlüklerin Mısır’ı, bu ülkenin asıl hâkimleri olan Eyyûbîlerin elinden cebren aldığını ve dahası onların köle asıllı kimseler olduğunu unutarak onları İslâm’ın hizmetkârları ve İslâm ümmetinin koruyucuları olarak görmeye başlamışlar, onlara hürmet eder hale gelmişlerdir.1108 Bu durumla ilgili kaynaklarımızdan birinde yer alan oldukça çarpıcı bir örneği zikretmeden geçmeyelim. 659 Şevvâl/1261 Eylül tarihinde, yani Aynicâlût Savaşı’ndan bir sene kadar sonra Yemen’de hâkim Resûlî hükümdarı el-Melikü’lMuzaffer Şemseddîn Yûsuf b. Nûreddîn Ömer hacca gitmiş,1109 o devrin âdeti olduğu üzere Mekke-i Mükerreme’de Resûlîlerin hac kafilesinin sancaklarını açtırmıştı. O sırada Sultan Baybars’ın Mısır’dan Mekke’ye gönderdiği Memlük hac kafilesinin sancakları da açılmış bulunuyordu. Bu manzarayı gören Resûlî ümerâsından Emîr İzzeddîn Muhammed b. Ahmed, el-Melikü’l-Muzaffer Şemseddîn’e dönerek ona; “Ey efendimiz, kendi sancaklarınızı Mısırlıların sancakların önce açtırsaydınız olmaz mıydı?” sorusunu yönelttiği vakit el-Melikü’l-Muzaffer Şemseddîn Memlüklerin müslümanlar nezdinde elde ettikleri itibarı ibraz eden şu cümleyi söylemişti: “Ben sadece burada hazır bulunduğum için daha dün Tatarları kırıp geçirmiş olan hükümdarın sancaklarını açtırmakta hiç gecikir miyim!” 1110 Bütün bunlardan anlaşılacağı üzere Aynicâlût’ta meydana gelen muharebe; önceleri “gâsıp” bir teşekkül kabul edilen Memlük Devleti’nin kendi temellerini sağlamlaştırmasına, kendi varlığına meşrûiyet kazandırmasına, büyüyüp gelişmesine, Moğollarla İslâm dünyası arasında korucuyu bir set oluşturmasına ve iki asır boyunca İslâm dünyasının siyâsî liderliğini elde tutmasına vesile olmuştur.1111 1108 Abbâdî, age., s. 167; Ğāmidî, age., s. 133, 135; Tekindağ, “Memlûk Sultanlığı Tarihine Toplu Bir Bakış”, İÜ Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, XXV, (İstanbul 1971), s. 9; Kopraman, “Mısır Memlükleri”, age., VI, 455. 1109 Özaydın, “el-Melikü’l-Muzaffer er-Resûlî”, DİA, XXIX, 75. 1110 Muvaffakuddîn Ebü’l-Hasen Alî b. el-Hasen b. Ebî Bekr ez-Zebîdî el-Hazrecî, el-‘Ukūdü’lLü’lü’iyye fî Târîhi’d-Devleti’r-Resûliyye, (thk. Muhammed Besyûnî Asel), Dâru’l-Âdâb, Beyrut 1983, I, 124; Abbâdî, age., s. 168. 1111 F. H. Âşûr, age., s. 56; Takkūş, Târîhu’l-Memâlîk, s. 82; Sercânî, age., s. 346; Yiğit, age., s. 38; el-Ard, agm., s. 317-318; Kopraman, “Mısır Memlükleri”, age., VI, 455; Özaydın, “Aynicâlût Savaşı”, DİA, IV, 276; Arslantaş, agm., s. 7. 309 4. Moğolların İslâm’a Yaklaşımlarının Değişmesi ve Muhtemel MoğolHaçlı İttifakının Önlenmesi Aynicâlût Savaşı’nın neticelerine dair çalışmalar hazırlayan bazı günümüz araştırmacıları, bu savaşın Moğolların İslâm’a bakış açılarının değişmesine dolaylı yoldan katkısı bulunduğunu da zikretmişlerdir. Esasen Aynicâlût Savaşı sadece iki millet arasında olup bitmiş bir hadise değildi; bu savaş bir bakıma İslâm’ın ve bu dine mensubiyetin de dirilmesi manasını taşıyordu. İran Azerbaycanı’nı merkez edinmiş olan İlhanlıların kuruluş ve gelişme devirlerinde bu devletin hizmetinde birçok Fârs asıllı müslüman memur bulunmaktaydı ve bunlar yine İlhanlı tâbiiyetinde bulunan hristiyanlarla İlhanlı Devleti’nin yüksek rütbelerini, özellikle vezâret makamını elde etme hususunda rekabet halindeydiler. Hristiyan görevlilerin devlet kademelerindeki yüksek mevkileri işgal etmelerinin müslüman tebanın sıkıntı çekmesine sebep olması ihtimali bir tarafa, bu görevlilerin İlhanlı tahtında bulunan kimselere yakınlıkları nispetinde siyâsî ve askerî hamlelere yön vermeleri ve İlhanlıların müslümanlarla savaşa devam etmesini sağlamaları mümkün olabilirdi. Vakıa İlhanlılar sonraları İslâmiyet’i kabul etmelerine rağmen Memlüklerle aralarındaki husumet dinmeyecekti, ancak müslüman olmaları İlhanlıların medenileşmesine katkıda bulunacak ve onları medenî dünyanın bir parçası haline getirecekti. Öyle görünüyor ki Aynicâlût Savaşı’ndaki müslüman galibiyeti İlhanlı hizmetinde bulunan müslüman devlet görevlilerini, devletin esas yönetici tabakasını İslâmiyet’e davet etme hususunda cesaretlendirmiştir. Zira bu savaş, Asya’nın müslüman halkının da ruhen dirilişini netice vermişti; Aynicâlût Savaşı sonrasında başlayan Memlük-İlhanlı soğuk savaşı sırasında herhalde Şark hristiyanlarının zayıflığı ve asırlarca sadece reâyâ mevkiinde bulunmalarının tabiî bir sonucu olan idare kabiliyetinden mahrum oluşları da İlhanlılar tarafından farkedilmeye başlamıştı. Zaten Şark hristiyanlarının Moğol istîlâsını kalben desteklemekten ve Moğolları kurtarıcı olarak karşılayıp onlar namına türlü taşkınlıklar yapmaktan başka Moğollara pek az faydaları dokunmuştu. Oysa Hülâgû’nun istîlâsı boyunca Moğolların hizmetinde Atâ’ Melik Cüveynî, Alâeddîn-i Câsî, Cemâleddîn Kadakay-ı Kazvînî, Müeyyedüddîn İbnü’l-Alkamî, Zeyneddîn el-Hâfızî gibi müslüman olduğu bilinen kimseler bulunmuştu. Dahası İlhanlılar istîlâ ettikleri topraklarda kendilerine 310 boyun eğen birçok müslüman hükümdar ve veziri de istihdam etmişler, hristiyanlara duydukları sempatiye rağmen bu müslüman hükümdarları azledip bunların yerine hristiyan hâkimler tayin etmemişlerdi. Kısacası müslümanların idarecilikteki kabiliyetleri zaten İlhanlılar tarafından bilinmekteydi. Buna rağmen eğer kendisi Nastûrî hristiyan olan Ketboğa, ordusunda bulunan Ermeni, Gürcü ve Antakya Prinkepsliği askerleri gibi hristiyan muavenet kuvvetleriyle birlikte Memlükleri mağlup etmiş olsaydı muhtemelen Moğollar hristiyanlığa sempati ile bakmaya devam edecekler, Moğol taraftarı olan Şark hristiyanlarının Moğollar indindeki hürmetleri ve dokunulmazlıkları bâki kalacak ve belki de İlhanlı bürokrasisinin yüksek mevkilerini bundan böyle hristiyanlar işgal edeceklerdi. Ancak araştırmacıların işaret ettiği üzere Aynicâlût Savaşı’ndan sonraki süreç İlhanlı bürokrasisindeki müslüman nüfuzunu daha da kuvvetlendirmiş, neticede İlhanlılar devlet kademelerinde muvazzaf olan müslümanlar vasıtasıyla İslâmiyet’in hükümlerini öğrenerek bu dine ısınmışlar, Gāzân Han döneminde de toplu halde İslâm’a girmişlerdir. Öte yandan Aynicâlût Savaşı’nın Memlüklerin itibarını müslümanlar nazarında artırmasının da Moğolların hristiyanlığa duydukları sempatiden yavaş yavaş vazgeçerek İslâm’a ilgi duymalarını sağlamış olması ihtimal dahilindedir.1112 Aynicâlût Savaşı sonrasında başlayan soğuk savaş döneminin neden olduğu bir gelişme de Memlük-Altın Orda münasebetlerinin tesisi ve ilerlemesinde kendisini göstermektedir. el-Melikü’z-Zâhir Rükneddîn Baybars döneminde başlayan ilişkiler, Sultan Baybars’ın zaten müslüman olan Altın Orda hükümdarı Berke Han (654- 664/1256-1266) ile mektuplaşmaları ve hediyeleşmeleri vasıtasıyla gelişmiş ve her iki devletin ortak düşmanı konumunda bulunan İlhanlılara karşı siyâsî bir ittifak şeklini almıştı. Biz konumuzun dışında kalması hasebiyle burada bu ittifakı derinlemesine inceleyecek yahut Altın Orda-İlhanlı harbini anlatacak değiliz. Ancak söz konusu ittifakın bahsimizi ilgilendiren yönü, bu ittifakın Aynicâlût Savaşı’nı 1112 Runciman, age., III, 266; Takkūş, Târîhu’l-Memâlîk, s. 82; Ğāmidî, age., s. 132, 134; Sercânî, age., s. 350; Sallâbî, age., s. 165; el-Ard, agm., s. 317; Özaydın, “Aynicâlût Savaşı”, DİA, IV, 276. Döneminde İlhanlıların resmî din olarak İslâm’ı seçtiği İlhanlı hükümdarı Gāzân Han da, halasının kocası ve aynı zamanda Hülâgû’nun İran’da İlhanlılar Devleti’ni kurmasına kadar Moğolların İran valiliğini yapmış olan Argun Aga’nın oğlu olan Emîr Nevrûz’un telkinleriyle, yani müslüman bir devlet görevlisi vasıtasıyla müslüman olmuştu. Bkz. Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 242-243; Grousset, age., s. 379; Spuler, age., s. 106; Yuvalı, age., s. 255; a. mlf., “Gāzân Han”, DİA, XIII, 429. 311 izleyen birkaç yıl içerisinde gerçekleşmiş olması ve bu savaşın tabiî bir neticesi olma vasfına sahip oluşudur. Berke Han, Hülâgû’nun son senelerinde Altın Orda ile İlhanlılar arasında özellikle İlhanlı topraklarının merkezi bulunan İran Azerbaycanı’nın aidiyeti hakkındaki anlaşmazlık yüzünden İlhanlılarla karşı karşıya gelmiş ve onlarla harbe girişmişti. Sultan Baybars devamlı surette Berke’yi Hülâgû’ya karşı tahrik ediyor ve cihâda teşvik ediyordu.1113 Baybars izlediği bu siyaseti Hülâgû’nun oğlu Abaka döneminde de sürdürmüş, Berke Han’ın vefatıyla yerine geçen oğlu Mengü Timur (665-679/1266-1280) zamanında da Memlük-Altın Orda münasebetleri aynı şekilde devam etmişti. Sultan Baybars bu şekilde hem müslüman hükümdarları gazâya teşvik etmekte, hem de Cengiz ailesi dahilindeki anlaşmazlıkları sağlıklı bir Memlük siyaseti için vasıta olarak kullanmaktaydı.1114 Şurası hakikattir ki Memlüklerin mağlubiyeti Berke Han idaresindeki Cuci ulusunu İlhanlılarla mücadelede yalnız bırakacaktı. Oysa Memlüklerin Aynicâlût’ta kazandıkları zafer Memlük-Altın Orda ittifakına zemin hazırlamış ve bu şekilde iki tarafın ortak düşmanı olan İlhanlıların yayılmacı siyasetini dizginlemiş oluyordu. Buna binaen iki müslüman devlet arasında o zaman için putperest olan İlhanlılara karşı kurulmuş olan ittifakı da Aynicâlût muzafferiyetinin ve bu muzafferiyet akabinde Baybars’ın izlediği İlhanlı siyasetinin bir neticesi addetmek lazımdır.1115 Aynicâlût Savaşı, Moğolların Suriye’de bulunan Haçlılarla muhtemel işbirliğine de darbe indirmiştir. Aslında Moğolların Memlüklere galip gelmesi Haçlıların işine gelmemekteydi; zaten bu yüzden onlar Memlük İslâm ordusu Akkâ önlerinde göründüğü vakit sadece Memlüklere yardımda bulunup bulunmama hususunu istişare etmişlerdi, Moğollarla ittifak o zaman için Haçlı devletçiklerinin gündeminde bulunmuyordu. Ancak Haçlılar her ne kadar kendilerini bu harpte 1113 Sultan Baybars, Berke Han’a gönderdiği bir mektupta müslüman olan kimseler üzerine cihâdın farz olduğunu, kişinin kâfir olan akrabalarıyla dahi savaşması gerektiğini, nitekim Hz. Peygamber’in (SAV) kendi akrabalarına karşı cihâd ettiğini ve insanlar “Lâ ilâhe illallâh” deyinceye kadar onlarla savaşılmasını emrettiğini, müslümanlığın sadece dil ile ikrâr ederek değil icraat ile de açığa vurulması icap ettiğini söylemiş, bu cümlelerle onu Hülâgû’ya karşı cihâda davet etmişti. Bkz. İbn Abdüzzâhir, age., s. 88-89. 1114 Grousset, age., s. 367-368; Yakubovskiy, age., s. 42-43; Roux, age., s. 358-359; Yiğit, age., s. 46; Yuvalı, age., s. 200-202; a. mlf., “Mengü Timur”, DİA, XXIX, 138; Kopraman, “Baybars I”, DİA, V, 221-222; Enver Konukçu, “Berke Han”, DİA, V, 506. 1115 Takkūş, Târîhu’l-Memâlîk, s. 82; Sercânî, age., s. 351. Râğıb es-Sercânî, Baybars ve Berke arasındaki münasebete değindiği yerde Aynicâlût Savaşı’nın bir neticesi olarak Altın Orda Devleti bünyesinde birçok ihtidânın gerçekleştiğinden ve bu şekilde Altın Orda’nın hâkimiyet sahasında müslümanların sayısının arttığından da bahsetmektedir. 312 tarafsız görseler ve müslümanları Moğollara tercih etmiş olsalar da, Moğolların muzafferiyeti onlar için büyük bir yıkım manasını taşımayacaktı. Suriye’yi ve Mısır’ı elde etmiş olan İlhan belki de onları -tıpkı Şark hristiyanlarına yaptığı gibiinançlarında ve kendi ikamet mahallerinde serbest bırakacak, kendisine yıllık vergiler ve armağanlar gönderdikleri müddetçe onları taciz etmeyecek ve belki de Suriye’nin en azından bir kısmının idaresini daha onlara bırakacaktı. Nitekim Hülâgû evvelce Antakya Prinkepsliği’ne ait olup ve müslümanlar tarafından fethedilmiş bir kısım toprakları Antakya Prinkepsi ve Trablus Kontu VI. Bohemond’a teslim, daha doğrusu iade etmiş, aynı iyiliği Kilikya Ermeni kralı Hetum’a da yapmıştı. 1116 Akkâ ve Beyrut Haçlıları Moğollara itaat ederek onlardan pekala aynı şekilde ihsan görebilirlerdi. Esasen onlar Aynicâlût Savaşı’ndan bir süre önce İlhanlıların Suriye ordusu kumandanı olan Ketboğa’ya armağanlar göndermişler, bu hareketleriyle - Moğollara doğrudan inkıyat etmemekle birlikte- Moğollarla bölgede herhangi bir problem husule gelmesini arzu etmediklerini ilan etmişlerdi. Fakat diğer yandan aynı Haçlılar Filistin’de Moğollarla karşılaşacak olan Memlük İslâm ordusunu iyi karşılamışlar, bölgede kendilerinden ve hatta iki asra yakın süredir mütemadiyen harp halinde oldukları müslümanlardan daha kuvvetli bir düşman istemediklerini göstermişler, müslümanlara yardım teklifinde dahi bulunmuşlardı. Demek oluyor ki Ortadoğu’daki Haçlı siyaseti anlık olarak değişebiliyor, güç dengesine göre kendisini ayarlıyordu. Moğol galibiyetinin Haçlılar için getireceklerini bilemiyoruz. Fakat ihtimal ki onlar da diğer hristiyanlar gibi Moğollara itaat edecekler, Baron Julien de Sidon gibi fevrî davranışlarda bulunan kimseler adına özür dileme yoluna gidecekler, hatta müslümanlara karşı tertip edilecek seferlerde Moğol ordularına tıpkı VI. Bohemond’un yaptığı gibi askerî destekte bulunacaklar, belki bu sayede Kudüs’ü ve Bilâd-ı Şâm’da ehemmiyet atfettikleri mevkileri geri alma siyaseti güdeceklerdi. Haçlıların Moğollarla ittifak etmeleri yahut onlara boyun eğmeleri de Ortadoğu’daki müslüman hâkimiyeti için felaket manasına gelecekti. Bu ittifak yahut inkıyat gerçekleşecek olsun yahut olmasın, Aynicâlût Savaşı ve dolayısıyla Suriye’deki Moğolların Fırat’ın doğusuna atılması demek, Haçlıların -eğer hakikaten böyle bir planları var idiyse- müslümanlara karşı Moğollarla yapmayı planladıkları işbirliğinin 1116 Grousset, age., s. 364; Runciman, age., III, 261. 313 sonu demek oluyordu.1117 Bu bakımdan Haçlıların Aynicâlût Savaşı’nda Moğollara yardım etmemelerinden ötürü pişmanlık duyduklarını tahmin etmek güç değildir.1118 5. Müslümanların Müdafaa Siyasetini Terkederek Saldırı Pozisyonuna Geçmeleri ve Haçlı Devletlerinin İnkırazının Başlaması Moğol istîlâsının Aynicâlût Savaşı’na kadar gelen her bir safhasında müslümanların müdafaa pozisyonunda bulunduklarını görmüştük. Alâeddîn Muhammed Hârizmşah’ın Moğollara karşı verilecek savaşta stratejik bir hata yaparak külliyetli mevcuda sahip Hârizmşah ordusunu şehirlere taksim etmesi ve meydan muharebesinden sürekli kaçınması müslümanlar ve İslâm dünyası için hayırlı neticeler vermemişti. Oysa Celâleddîn Mengübertî’nin Moğollarla doğrudan karşılaşma teklifleri değerlendirilseydi herhalde müslüman orduları psikolojik manada daha dinç olacaklar ve bu durum belki de Moğolları çekingenliğe sevkedecekti. Böyle bir durumda Ortaçağ tarihinin bu en yıkıcı istîlâsına henüz başladığı sıralarda son vermek ihtimal dahilindeydi. Ne yazık ki Alâeddîn Muhammed Hârizmşah’ın yanlış hamlesinin bir neticesi olarak Moğollar büyük askerî kuvvetlerle Hârizmşah ülkesini tarümar etmişler, Hârizmşahlar Devleti’nin varlığına son verdikleri gibi yüz binlerce sivil müslümanı da kılıçtan geçirmişlerdi. Ancak Alâeddîn Muhammed Hârizmşah’ın mezkûr hatasının İslâm dünyası için bedeli daha ağır olmuştu; Hârizmşahlar gibi kuvvetli bir devletin Moğolların karşısına çıkamaması bütün Asya müslümanlarını korkuya ve ümitsizliğe sevketmiş, bu durum diğer İslâm devletlerini de Moğollara karşı savunma siyaseti gütmeye mecbur etmişti. Hülâgû kumandasında olarak ikinci kez İslâm âlemine isabet eden Moğol istîlâsı sırasında Bağdâd, Haleb, Erbil ve Meyyâfârıkîn gibi şehirler müdafaa savaşları vermişler, bu savaşların neticesi de Orta Asya’da evvelce Moğollara karşı verilen savaşlardan farklı olmamıştı. Kanaatimizce Moğolların yenilmezliğine dair efsanelerin belki en birinci sebebi, İslâm devletlerinin kendi aralarında ittifak edip Moğollara karşı saldırı siyaseti gütmemeleri ve kendi hâkimiyet sahalarında bulunan beldeleri adeta Moğollara karşı çekingen durumda bırakarak savunma savaşı 1117 F. H. Âşûr, age., s. 56; Takkūş, Târîhu’l-Memâlîk, s. 82; Sallâbî, age., s. 166; Tekindağ, “Memlûk Sultanlığı Tarihine Toplu Bir Bakış”, s. 9; Şeşen, Haçlılar Önünde Sultan Baybars, s. 23; Yiğit, age., s. 39; Özaydın, “Aynicâlût Savaşı”, DİA, IV, 276; Arslantaş, agm., s. 7. 1118 el-Ard, agm., s. 317. 314 yapmaya mecbur etmeleriydi. Ne kadar müstahkem olurlarsa olsunlar İslâm şehirlerinin muhasara ve abluka usullerini çok iyi bilen ve tatbik eden Moğol ordularına karşı koyma ihtimalleri yoktu. Üstelik Moğollar kendilerine esir düşen mühendis ve mimarlara emân vererek onları başka beldelerin işgali sırasında istihdam ediyorlar, dahası mesela Hülâgû’nun batı seferi sırasında idare ettiği Moğol ordusunda bulunan Çinli mühendisler gibi bazı silah uzmanlarını savaşlarda kullanıyorlardı. Böylelikle balistik ve lojistik desteği sağlam olan Moğol ordusu yıllarca sürecek kuşatma savaşlarına hazır hale geliyordu. Bunların da ötesinde Moğol askerleri at, köpek, kurt, fare ve hatta insan eti yiyerek hayatta kalabilecek şekilde yetişmişlerdi.1119 Moğol atları da her zaman için arpaya ihtiyaç duymuyordu, bu hayvanlar ayaklarıyla toprağı eşerek çıkardıkları bitki kökleriyle beslenebilmekteydiler. Dolayısıyla Moğollar özellikle kuşatma savaşlarında zahîre sıkıntısı çekmiyorlar, her türlü zorluğa hazır bulunuyorlardı.1120 Zikrettiğimiz bu hususlar ve bilhassa müslümanların saldırı ve ileri harekât şeklinde askerî bir siyaset takip etmemeleri yüzünden galibiyet sürekli Moğollarda kalmış, bundan dolayı da Moğol ordularının “nâmağlûp” ordular olduklarına dair bir kanaat oluşmuştu.1121 Bu saydıklarımıza Moğol askerlerini her daim tahrik eden cihan hâkimiyeti mefkûresi, 1119 Carpini, age., s. 47-48. 1120 İbnü’l-Esîr, age., XII, 318. 1121 Ayrıca Moğolların yenilmezliği efsanesinin Sultan Alâeddîn Muhammed Hârizmşah’ın Moğollarla ilk karşılaşmasından sonra onların kendi üzerinde bıraktığı tesir ile söylediği sözlerden neşet etmiş olması ihtimali de vardır. Sultan Alâeddîn Muhammed Cengiz’in ordularına karşı tedbirler almak maksadıyla Semerkand şehrinin kalesini tamir ettirdiği ve kalenin hendeklerini değiştirttiği sırada hendekleri işaret ederek, “Üzerimize gelen ordu burayı kırbaçlarıyla doldurur.” demek suretiyle Moğolların kalabalıklığını ve yenilmezliğini ima etmişti. Aynı şekilde Nahşeb’de bulunduğu sırada ahaliye “Başınızın çaresine bakın, bir yere sığınarak kendinizi kurtarın. Moğollara karşı mukavemet mümkün değildir.” diyerek müslümanları ümitsizliğe sevketmişti. Bu şekilde Sultan gittiği mevkilerde bir yandan tedbirler almakta, fakat diğer yandan Moğolların yenilmezliğine dair sözleriyle müslümanların maneviyatını bozmaktaydı. Bkz. Cüveynî, age., s. 322; Kafesoğlu, age., s. 251-252. Sultan’ın bu türlü lafları müslümanlarda hakikaten Moğollara galebe çalmanın imkansızlığı yönünde bir kanaat oluşturmuş, belki de Moğolların yenilmezliği efsanesi buradan türemiştir. Esasen Moğolların istîlâ boyunca devam eden icraatlarına ve muvaffakiyetlerine bakılacak olursa, vaziyetin müslümanların Moğol ordusunun mağlup edilemez oluşu yönünde bir vehme kapılmalarına sebebiyet vermesi tabiî idi. Çünkü bazı İslâm tarihçilerinin belirttikleri üzere Moğolların İslâm ülkelerinin ekserisini istîlâ etmeleri, yönelip de işgal etmedikleri hiçbir coğrafyanın ve savaşıp da bozguna uğratmadıkları hiçbir ordunun kalmamış olması müslümanları Moğollara galip gelme hususunda ümitsizliğe sevketmişti. Bkz. İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 213; Ebü’l-Fidâ, age., III, 205; İbnü’lVerdî, age., II, 201; Ömerî, age., XXVII, 257; Aynî, age., V, 245; İbn Tağrîberdî, age., VII, 71; Cenâbî, age., vr. 305b. Bunlara Hülâgû’nun İslâm hükümdarlarına gönderdiği mektupların tehditvârî üslubu da eklenebilir. Bu mektuplar Moğolların ilâhî güce istinat ettiklerini ve yenilmez olduklarını bildiriyor, böylece müslümanların zihinlerinde Moğolların karşı konulamaz bir kuvvete sahip oldukları imajı uyandırıyordu. Bkz. Aktan, “Sultan Kutuz ve Aynu-Calût”, s. 58. 315 üstün millet olma inancı, hana sadakat vasfı ve kan dökme isteği de ilave edilirse Moğol ordusu ayarında bir orduyu müdafaa savaşıyla yenmenin hayli zor olduğu ve böyle orduların ancak meydanlarda gerçekleşecek imha savaşları ile ortadan kaldırılabileceği anlaşılır. Moğollar hakikaten de Celâleddîn Mengübertî’nin birkaç muharebede kendilerine üstünlük sağlaması haricinde hiç ciddi mağlubiyet almamışlardı. Diğer yandan Celâleddîn’in Moğollara zaman zaman galip gelmesi de onlara karşı meydan muharebesi vermesiyle mümkün olmuştu. Celâleddîn’in muvaffakiyetleri mahalli birtakım zaferler olmaktan öteye gidememiş ve Moğolları durdurmaya kifâyet etmemiş olsa da, onun askerî başarılarından şu netice çıkıyordu: Mevcudu yeterli, askerî disiplini sağlam, zahîresi ve teçhizatı mükemmel bir İslâm ordusu, açık alanda yapılacak bir savaşta Moğollara pekala galebe çalabilirdi. Ancak Celâleddîn Mengübertî’nin şehâdetinden sonra hiçbir İslâm ordusu Moğollar tarafından doğrudan tacize uğramadıkça onlarla savaşa girişmemiş, müslümanlar devamlı olarak müdafaa siyaseti gütmüşlerdi. Büyük bir asker ve örnek bir kumandan olduğunu her fırsatta vurguladığımız el-Melikü’l-Muzaffer Seyfeddîn Kutuz ise bu siyaseti değiştirmiş ve -ordusundaki bazı emîrlerin muhalefetine rağmen- Moğollara karşı saldırı şeklinde bir strateji geliştirmişti. Memlüklerin Moğollar üzerine yürüyerek onlarla açık bir alanda yaptıkları ilk büyük muharebe olan Aynicâlût Savaşı hem İslâm ordularında birkaç asır içerisinde gelişen ve çoğu kez köle olarak satın alınmış Türk gençlerinin askerî bir eğitimden geçirilerek yetiştirilmesiyle teşekkül etmiş olan memlük sisteminin faydalarını gösteriyor, hem de saldırı siyasetinin Moğollar karşısında takip edilecek yegane askerî siyaset olduğunu açıkça ortaya koyuyordu. Dolayısıyla Aynicâlût Savaşı; Mısır’da askerî manada bir atılım gerçekleştirerek bu ülkedeki Türk memlüklerin sayısını artıran el-Melikü’s-Sâlih Necmeddîn Eyyûb’u ve ayrıca dayısı Celâleddîn Mengübertî’nin savaş tarzını benimsemiş olan el-Melikü’l-Muzaffer Kutuz’u haklı çıkarıyordu. Bu savaşla Moğolların yenilmezliğine dair söylentilerin birer efsane olduğu, müslümanların 316 müttefiken hareket ederek harbin gereklerini yerine getirmeleri halinde en kuvvetli orduları dahi hezimete uğratabilecekleri açıkça anlaşılmış oluyordu.1122 Bahsettiğimiz saldırı siyasetinin Aynicâlût Savaşı’yla esas ilgisi, bu savaşın müslümanları ayağa kaldırarak Moğollara misillemede bulunmaya teşvik etmesidir. Özellikle Aynicâlût Savaşı’ndan sonraki süreçte büyük güç ve nüfuz sahibi olmuş bulunan Bahrî Memlük Devleti müslümanların müdafaa siyasetini terkederek her türlü düşmana karşı taarruz siyaseti takip etmelerine önderlik ediyordu. Bundan sonra müslümanlar genellikle Moğollar ve Haçlılar gibi düşmanlarına karşı şehirlere kapanıp müdafaa pozisyonu almayacaklar, hariçten gelecek kuvvetlerin kendilerini tehdit etmesini beklemeyecekler, bilakis Ortadoğu’nun halen bazı bölgelerini ellerinde bulunduran bu düşmanları mevzilerinden söküp atmak maksadıyla atağa geçecekler, onları İslâm topraklarından ebediyen kovmaya azmedeceklerdi.1123 Bunun en büyük delili ise Sultan el-Melikü’z-Zâhir Rükneddîn Baybars’ın saltanatının henüz başında başlayan fetih siyasetidir. Sultan Baybars’ın saldırı siyaseti Suriye sahillerinde bulunan Haçlı Devletleri üzerinde yoğunlaşacak ve onun saltanatı döneminde Kaysâriyye, Arsûf, Safed, Yâfâ, Antakya, Şakîf-i Arnûn (Beaufort), Sâfitâ, Hısnü’l-Ekrâd, Akkar, Kureyn (Montford), Kusayr gibi müstahkem şehir ve kaleler bir bir düşürülerek Bilâd-ı Şâm’daki Haçlı varlığı büyük ölçüde zayıflatılacaktı. Sultan Baybars’ın harekâtı bununla da kalmayacak; Haçlıların elinde bulunan Akkâ ve Trablus topraklarına, ayrıca Kilikya Ermeni Krallığı arazilerine birçok akın yapılacak, Bilâd-ı Şâm İsmâilîlerden arındırılacaktı. Baybars’ın halefi el-Melikü’l-Mansûr Seyfeddîn Kalavun zamanında da Trablus ve Lâzıkiyye Haçlılardan alınacak, nihayet onun oğlu ve halefi olan el-Melikü’l-Eşref Selâhaddîn Halîl döneminde Akkâ fethedilecek, akabinde Sûr, Sayda, Tartûs (Antartus), Beyrût, Aslîs, Hayfâ ve Cübeyl zaptedilerek Ortadoğu’daki Haçlı varlığına son verilecekti.1124 1122 F. H. Âşûr, age., s. 56; Takkūş, Târîhu’l-Memâlîk, s. 80; Abbâdî, age., s. 167; Ğāmidî, age., s. 131; Şeşen, Haçlılar Önünde Sultan Baybars, s. 23; Yiğit, age., s. 39; Özaydın, “Aynicâlût Savaşı”, DİA, IV, 276; Arslantaş, agm., s. 7. 1123 F. H. Âşûr, age., s. 56; Özaydın, “Aynicâlût Savaşı”, DİA, IV, 276. 1124 Kopraman, “Mısır Memlükleri”, age., VI, 464, 465, 470-471, 473-474; Sercânî, age., s. 348-350; Yiğit, age., s. 48, 49, 62, 64; a. mlf., “Kalavun”, DİA, XXIV, 227; M. Fuad Köprülü, “Baybars I.”, İA, II, 358, 359; M. Sobernheim, “Kalavun”, İA, VI, 123; a. mlf., “Halīl al-Malik al-Aşraf Salāh al- 317 Görüldüğü üzere Aynicâlût Savaşı; gerek Mısır ve Suriye’nin birleştirilmesi suretiyle Moğollara ve Haçlılara karşı sarsılmaz bir kuvvetin teşkiline sebebiyet vermesi, gerekse Moğolların uzun bir süre için Bilâd-ı Şâm’dan uzaklaştırılarak müslümanlara diğer düşmanlarıyla mücadele noktasında serbestiyet sağlaması ile Ortadoğu’daki gayrimüslim hâkimiyetinin inkırazına vesile olmuştur. Moğolların Bilâd-ı Şâm’dan çıkarılmaları kuşkusuz aynı coğrafyadaki Haçlı devletleri için sonun başlangıcı manasına gelmekteydi. Aynicâlût Savaşı’yla birlikte müslümanlar Moğolların yenilmez düşmanlar olmadıklarını idrak ederek kendi özgüvenlerine yeniden kavuşmuşlar, bu vesileyle cihâd ve fetih dönemlerinin eski heyecanını hatırlamışlar, Moğol tehdidinin uzaklaşması dolayısıyla da bakışlarını iki asır kadar önce Suriye ve Filistin’de hâkimiyet tesis etmiş olan ve halen adı geçen ülkelerin bazı mühim şehir ve kalelerini ellerinde bulunduran Haçlılara, ayrıca Haçlı Seferleri’nden istifade ile Kilikya’da devlet kurmuş olan Ermenilere çevirerek bu düşmanlarıyla rahatça hesaplaşma imkanı bulmuşlardı. Bu bakımdan Aynicâlût Savaşı’nın tesirlerinin umûmî olduğunu, doğudaki Haçlı devletlerinin inkırazını hızlandırarak uzun vadede Ortadoğu’daki Haçlı hâkimiyetinin sona ermesini sağladığını ve böylelikle Bilâd-ı Şâm’ı bütünüyle İslâm’a iade ettiğini söylemek yerinde olacaktır.1125 6. Kāhire’nin Siyâsî, İlmî ve Kültürel Manada Kıymetinin Artması Aynicâlût Savaşı’nın başta Bilâd-ı Şâm ve Mısır olmak üzere İslâm âleminin Fırat’ın batısında bulunan topraklarını emniyete aldığını, bu şekilde Memlüklerin İslâmiyet’in en birinci hadimleri ve müslümanların hâmileri olma vasfını elde ettiğini söyledik. Bu durum Memlüklerin başşehri olan Kāhire’yi de hiç olmadığı kadar ehemmiyetli bir siyâsî merkez haline getirecekti. Vakıa bu şehir Fâtımîlere (297- 567/909-1171) ve Eyyûbîlere de pâyitaht olmuştu. Bununla birlikte Fâtımîlerin Şiî oluşu ve müslümanların ekserisi tarafından itikâdî ve siyâsî manada tasvip edilmeyişi sebebiyle o zaman için Sünnî müslümanların çokça rağbet etmediği Kāhire, ancak Haçlı Seferleri sırasında siyâsî ve askerî bakımdan daha mühim hale geldikten ve Dīn”, İA, V/I, 159; Kopraman, “Baybars I”, DİA, V, 222; Özaydın, “Halîl b. Kalavun”, DİA, XV, 319. 1125 Runciman, age., III, 266-267; Takkūş, Târîhu’l-Memâlîk, s. 82; Sercânî, age., s. 348; Sallâbî, age., s. 166; el-Ard, agm., s. 317; Özaydın, “Aynicâlût Savaşı”, DİA, IV, 276. 318 Selâhaddîn-i Eyyûbî eliyle 567/1171 tarihinde Sünnî İslâm dünyasına kazandırıldıktan sonra Ortadoğu’nun Bağdâd, Musul, Haleb ve Dımaşk gibi en önemli şehirleri arasına girebilmişti. Memlüklerin İslâm âlemine o zamana kadar isabet eden ve yıkıcılıkta Haçlı Seferlerini dahi geride bırakan Moğol istîlâsını durdurmaları, dolayısıyla İslâm’ın yardımcıları ve müslümanların kurtarıcıları makamına yükselmeleri ise Memlük Devleti’nin başşehri olan Kāhire’yi İslâm dünyasının en mühim siyâsî merkezi haline getirmişti. Zira zamanın en kuvvetli İslâm yöneticileri burada oturuyor, yürütülecek cihâd faaliyetlerine dair her türlü plan burada yapılıyor, Ortadoğu’da müslümanların istikbalini ilgilendirecek tüm kararlar burada alınıyordu.1126 Kāhire, -aşağıda anlatacağımız üzere- yine Aynicâlût Savaşı’nın mühim neticelerinden olan Abbâsî Hilâfeti’nin ihyası ile birlikte İslâm halîfelerinin de başkenti haline gelecek, böylelikle müslümanların nazarında manevî bir kıymet de kazanacaktır. 1127 Bilindiği üzere Moğol istîlâsı sadece bazı İslâm devletlerinin inhitatına ve birçok müslümanın can ve mal kaybına uğramasına yol açmakla kalmamış, İslâm ilim merkezlerinin de tahribine sebep olmak suretiyle, asırlar içerisinde teşekkül etmiş olup insanlık âlemine büyük faydalar sağlamış olan ilmî müktesebâta ağır bir darbe indirmişti. Bu cümleden olarak Orta Asya’da Buhara, Semerkand, Gürgenç, Belh, Herat, Merv, Tirmiz; Ortadoğu’da da Bağdâd, Meyyâfârıkîn1128 ve Haleb gibi mühim ilim merkezleri tarümar edilmiş, birçok yerde her biri birer ilmî mahfil mevkiinde bulunan medreseler, tekkeler ve kütüphaneler mahvedilmiş, ayrıca çok sayıda İslâm âlimi katledilmişti. Moğol istîlâsı sebebiyle ilmî müktesebâtın aldığı darbenin İslâm âlemine verdiği zararlar ayrı bir inceleme konusudur. Ancak şu kadarını belirtelim ki; Moğol istîlâsının sebep olduğu bu yıkım, yani mezkûr şehirler 1126 Sercânî, age., s. 350. 1127 Eymen Fuâd es-Seyyid, “Kahire”, DİA, XXIV, 174. 1128 Zikrettiğimiz İslâm şehirleri gerek büyük kütüphanelere sahip oldukları, gerekse her biri kendi devrinde ve sonrasında şöhret kazanmış İslâm âlimlerinin meskeni makamında bulundukları cihetle bunların çok mühim ilmî merkezlerden sayıldığı zaten bilinmektedir. Diyarbakır şehri ve İslâm tarihi boyunca bu bölgede ikamet eden meşhur kimseler hakkında gençlik yıllarında bir çalışma hazırlamaya başlamış olan Ali Emîrî Efendi, Mir’âtü’l-Fevâ’id fî Terâcimi Meşâhîri Âmid adını verdiği bu kıymetli eserinin mukaddimesinde Âmid (Diyarbakır) ve Meyyâfârıkîn’in (Silvan) de özellikle Eyyûbî hâkimiyeti döneminde külliyetli miktarda kitabı muhtevi büyük kütüphanelere sahip oldukları ve dolayısıyla buraların da dönemin önemli ilim merkezleri arasında bulunduğu bilgisini vermektedir. Bkz. Ali Emîrî, Mir’âtü’l-Fevâ’id fî Terâcimi Meşâhîri Âmid (Diyarbakır Ulemâ ve Eşrâfı), (nşr. Günay Kut-Mesud Öğmen-Abdullah Demir), Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, İstanbul 2014, I (Mukaddime), 61-62. 319 başta olmak üzere İslâm coğrafyasındaki birçok beldede uzun asırlar ve büyük emekler neticesinde oluşturulmuş bilgi birikiminin, âlimlerin öldürülmesi ve kütüphanelerin tahribi yüzünden sonraki kuşaklara bütünüyle aktarılamaması durumu dünyayı o zaman için büyük bilimsel gelişmelere zemin hazırlayacak bir ortamdan mahrum etmiş, tabir caizse beşerî âlemin ilerleyişini geçici de olsa sekteye uğratmıştı. Fakat Aynicâlût Savaşı’ndaki Memlük muzafferiyeti ve bunun sonucu olarak Moğol ilerleyişinin durdurulması İslâm coğrafyasının Hicâz, Kuzey Afrika ve Mısır gibi istîlâdan masun kalmış kısımlarında ilmî faaliyetlerin devamına vesile oluyor, bilhassa Memlük Devleti’nin pâyitahtı olan Kāhire siyâsî olduğu kadar ilmî bakımdan da gayet mühim bir yer haline geliyordu. Ortadoğu’nun en büyük ilim merkezi olan Bağdâd’ın 656/1258’de Moğollar tarafından işgali ve tahribi, ayrıca Endülüs’teki en mühim İslâm şehri olup ilim dünyasına katkılarıyla meşhur Kurtuba şehrinin 633/1236 senesinde sukutu sebebiyle artık “ilmin kıblesi” olma vasfı Kāhire’de bulunacaktı. Aynicâlût Savaşı ile Mısır’ın ve dolayısıyla Kāhire’nin Moğol istîlâsından muhafaza edilmiş olması bu şehrin âlimlerin ve ediblerin ağırlanıp ikram gördüğü, insanların ilme teşvik edildiği, telif ve tedvin faaliyetlerinin artarak devam ettiği bir ilim beşiği manzarası arzetmesine vesile oluyordu. Yine Mısır’ın ulaşılması güç bir coğrafyada yer alması ve Aynicâlût muzafferiyeti vesilesiyle her türlü tehditten uzak kalmış oluşu bu ülkeyi âlimler için korunaklı ve emin bir melce kılıyor, ilimle iştigal edecek kimselerde burada rahatlıkla ilmî faaliyetlerin yürütülebileceği kanaati uyandırıyor, bu da Kāhire başta olmak üzere bütün Mısır coğrafyasını fevkalâde canlı bir ilmî ve kültürel hayatın merkezi vaziyetine sokuyordu.1129 Özellikle Fâtımîler devrinde kurulan ve Eyyûbîlerin Mısır’ı ele geçirerek Fâtımî Devleti’ne son vermelerinin ardından izledikleri Mısır’ı tamamen Sünnîleştirme siyaseti neticesinde önemsiz hale gelen el-Ezher Aynicâlût Savaşı’ndan çok kısa süre sonra Baybars’ın Memlük tahtına cülusu etmesiyle birlikte eski ehemmiyetini kazanmaya başlamış, 1130 burada Memlük saltanatı gölgesinde 1129 Takkūş, Târîhu’l-Memâlîk, s. 81; Ğāmidî, age., s. 135; Sallâbî, age., s. 166; Yiğit, age., s. 243; Tomar, “Mısır”, DİA, XXIX, 576. 1130 Sultan Baybars Câmi‘u’l-Ezher’i de tamir ettirmiş ve burada da namaz kılınıp hutbe okunmasını sağlamıştı. Bkz. İzzeddîn İbn Şeddâd, Târîhu’l-Meliki’z-Zâhir, s. 162; Safedî, el-Vâfî, X, 212; İbn Kesîr, age., XIII, 430; İbn Tağrîberdî, age., VII, 169; İbn İyâs, age., I/I, 312. 320 teşekkül eden eğitim ortamı Kāhire’yi ilmî ve kültürel gelişimin sembolü haline getirmiştir. 1131 Kāhire’nin İslâm dünyasının en büyük ilmî ve kültürel merkezi olma vasfını elde etmesinde gerek Aynicâlût’ta kazandıkları zafer, gerekse bu savaşın sonrasında takip ettikleri siyaset sonucu Memlüklerin müslümanlar indinde büyük itibara kavuşarak İslâm dünyasının siyâsî liderliğini elde etmeleri de etkili olmuş olmalıdır. Zira İslâm tarihinin muhtelif safhalarında Abbâsîler, Selçuklular, Eyyûbîler, Timurlular, Bâbürlüler ve Osmanlılar örneklerinde görüldüğü üzere İslâm dünyasının en büyük siyâsî gücü kabul edilen devletler din ve fen ilimlerinin, ayrıca sanatsal faaliyetlerin de en büyük hâmileri addediliyorlar, daha doğru bir ifadeyle, bu devletlerin başında bulunan hükümdarlar ilimleri, sanatları ve bunlarla iştigal eden kimseleri himaye etme gayretinde bulunuyorlardı. Bittabî ilim ve sanat her dönemde daha ziyade İslâm’ın siyâsî manada bayraktarlığını yapmakta olan teşekküllerin gölgesinde gelişiyor; ulemâ ilim halkaları tesis ederek talebe yetiştirmek maksadıyla, sanatçılar da sanatlarını ciddi maddî ve manevî teşviklerle icra edebileceklerini düşündükleri bir bölgede ikâmet etmek arzusuyla İslâm’ın siyâsî manada en büyük temsilcilerinin pâyitahtlarına koşuyorlardı. İhtimal ki aynı durum Memlükler için de geçerli olmuş, Memlük Devleti’nin Aynicâlût Savaşı vasıtasıyla kazandığı haklı itibar bu devletin başşehrini İslâm âleminin ilim başkenti şekline sokmuştur. Memlük Devleti’nin inkırazına kadar da Kāhire İslâm dünyasının ilmî manada en mühim merkezi olma vasfını yitirmeyecek; burada gerek dinî, gerekse müspet ilimlerin birçok dalında dersler ve eserler verecek olan İbn Ebî Usaybi‘a, Muhammed b. Ahmed el-Kurtubî, İbn Hallikân, Bûsîrî, İbnü’n-Nefîs, Dîrînî, Abdülmü’min edDimyâtî, İbn Dakīku’l-‘Îd, İbn Seyyidü’n-Nâs, İbn Atâullâh el-İskenderî, Baybars elMansûrî, Safedî, Bedreddîn İbn Cemâ‘a, İbn Kesîr, İbn Fazlullâh el-Ömerî, İbn Şâkir el-Kütübî, Moğultay b. Kılıç, İbnü’l-Mülakkın, İbn Hişâm en-Nahvî, Tâceddîn esSübkî, İbn Haldûn, Muhammed el-Fâsî, Kalkaşendî, İbn Dokmak, Makrîzî, İbn Tağrîberdî, Bulkīnî, Zeynüddîn el-Irâkī, Nûreddîn el-Heysemî, Bedreddîn el-Aynî, İbn Kutluboğa, Sehâvî, İbn Kādî Şuhbe, İbn Hacer el-Askalânî, Halîl b. Şâhin ez- 1131 S. A. Âşûr, “Ezher”, DİA, XII, 59. 321 Zâhirî, Süyûtî, İbn İyâs ve ismini burada zikredemeyeceğimiz daha birçok İslâm âlimi yetişerek İslâm ilim tarihine en parlak çağını yaşatacaklardır.1132 Hulâsa Aynicâlût Savaşı’ndaki Memlük galibiyetinden sonra Kāhire şehri Haçlılara ve Moğollara karşı cihâda uzun müddet liderlik edecek hükümdarların, müslümanların dinî riyâsetini temsil edecek olan halîfelerin, İslâmiyet’in manevî müdafileri olan ve İslâm davetini yayma vazifesini deruhte eden din âlimlerinin, müslümanların manevî dünyalarının imarına çalışacak manevî önderlerin ve müspet ilimlerdeki gelişmelere zemin hazırlayacak fen bilginlerinin buluştuğu ortak bir mekan vaziyetini almış, Osmanlıların Mısır’ı ilhak ederek İslâm’ın dünyasının siyâsî 1132 Muahhar dönem araştırmacılarından Nikola Ziyâde, Memlükler eliyle gerçekleştirilen bütün ilim, kültür ve hatta imar faaliyetlerini Aynicâlût muzafferiyetinin bir neticesi addetmekte, Arap kültürünün ve düşüncesinin gelişmesinde, Arap içtimâî yaşamının tanziminde Aynicâlût Savaşı’nda alınan galibiyetin mühim rolü olduğu görüşünü serdetmektedir. Bkz. “Ayn-ı Câlût’da Moğolların Yenilgisi Arap Medeniyetini Kurtardı”, (trc. İbrahim Ethem Polat), Nüsha: Şarkiyat Araştırmaları Dergisi, III/11, (Güz 2003), s. 152-153. Ancak Aynicâlût Savaşı’nın bizim de ele aldığımız muhtelif neticelerine değinen Ziyâde’nin bu savaşın Moğol galibiyetiyle neticelenmesi halinde Arap dilinin çok gerileyeceğine dair görüşü (agm., s. 153) tartışmaya açıktır. Dikkat edilirse İlhanlı hâkimiyetindeki İran’da ekserisini Fars kökenli bürokratların teşkil ettiği müellifler eserlerini Fars diliyle kaleme almışlardı; Cüveynî Târîh-i Cihângüşâ’sını, Reşîdüddîn Câmi‘u’t-Tevârîh’ini, Hamdullâh el-Müstevfî Târîh-i Güzîde’sini, Vassâf Tecziyetü’l-Emsâr’ını Farsça yazmıştı ve adı geçen müellifler bu telif faaliyetini Moğolların İran’a hâkim bulunduğu devrede gerçekleştirmişlerdi. Değil Moğol hâkimiyeti altındaki İran’da Fars dilinin gerilemesi, Fars dilinin asırlarca üslupları taklit edilecek en nadide eserlerinin bu dönemde ortaya konması ve hatta bir zaman sonra İlhanlı hükümdarlarının Farsça öğrenmeye başlaması söz konusuydu. Aynı durum evvelce Selçuklu hâkimiyetindeki İran’da da böyle idi; Selçuklu ailesi, ordusu ve bürokratlarının ekserisi Türk olmalarına rağmen Selçuklular devletin resmî dili olarak Türkçe yerine Farsça’yı tercih etmişlerdi. Demek ki herhangi bir coğrafyada teşekkül eden bir devletin dili ile o devleti teşkil eden hâkim unsurun milliyeti arasında doğrudan bir bağ bulunmuyordu. Genellikle bir coğrafyada asırlardır konuşma ve yazma için mütedavil olan, dolayısıyla kendisini ispat etmiş kadim ve kullanışlı dil, hâkim unsurun milliyetine baskın geliyor ve hatta bu hâkim unsuru kendisini kullanmaya mecbur bırakıyordu. Moğollar Aynicâlût’ta Memlük İslâm ordusuna galebe çalmaları halinde belki Mısır’ı ve diğer İslâm ülkelerini istîlâ ve tahrip edeceklerdi, ancak böyle olsa bile Arap diline zikre değer bir zarar veremeyecekler, tam aksine Moğolların Arap ülkelerindeki şahne ve âmilleri Arapça gibi büyük bir dile teslim olacaklar, ayrıca bu coğrafyalardaki telifât -Memlük hâkimiyeti döneminde olduğundan çok daha az ürün vermekle birlikte- yine Arapça olarak devam edecekti. O halde mezkûr durum için kullanılacak doğru ifadeler bizce şu şekilde olmalıdır: Aynicâlût’ta Moğolların galibiyeti büyük ihtimalle İslâm dünyasını ilmî ve kültürel manada büyük bir buhranla karşı karşıya bırakacak, fakat bu durum Arap diline doğrudan tesir etmeyecekti. Bununla birlikte Memlüklerin Aynicâlût’taki muvaffakiyeti Arap dilini ve bu dilin kullanımıyla gerçekleşecek her türlü ilmî ve kültürel faaliyeti kuşkusuz beklenenden çok daha ileri götürmüştür. Bu son cümlemiz, Ziyâde’nin Aynicâlût zaferi sonucunda Arap dilinin birçok Memlük dönemi âlimi ve münşîsi vasıtasıyla geliştiği, daha doğrusu bu dilin söz konusu zafer neticesinde kendisine rahatça gelişeceği bir alan bulduğu yönündeki kanaatiyle (agm., s. 154) de örtüşmektedir. Son olarak Moğolların Memlüklere galip gelerek İslâm dünyasının geri kalanını da tâbiiyetleri altına almalarının Mısır coğrafyası başta olmak üzere İslâm Arap dünyasında -tıpkı İran coğrafyasında olduğu gibi- Moğol yanlısı bir tarihçiliğin ortaya çıkmasına sebep olabileceği, fakat Aynicâlût’taki Memlük galibiyetinin bunu engellediği kanaatinde olduğumuzu söyleyelim. 322 liderliğini ele geçirmelerine kadar da siyâsî, ilmî ve kültürel bakımlardan diğer İslâm şehirlerine karşı üstünlüğünü muhafaza etmiştir. 1133 7. Mısır’da Abbâsî Hilâfeti’nin İhyâsı Aynicâlût Savaşı’nın İslâm dünyası açısından en mühim neticelerinden biri de kuşkusuz Moğollar tarafından ortadan kaldırılan hilâfet makamının ihyâ edilmesiydi. Hülâgû kumandasındaki büyük Moğol ordusu 28 Muharrem 656/4 Şubat 1258 tarihinde Bağdâd’ı işgal etmiş, şehirdeki müslümanların büyük çoğunluğunu katletmiş, şehri oturulamaz hale getirmişti. 14 Safer/20 Şubat günü de Bağdâd’da ikâmet eden son Abbâsî Halîfesi Müsta‘sım-Billâh, Hülâgû’nun emriyle oğulları ve akrabalarıyla beraber öldürülmüştü. Bütün bir İslâm tarihi boyunca vukua gelmiş en büyük felaketlerden olan bu hadise neticesinde müslümanlar takriben üç buçuk sene müddetle halîfesiz kalmışlardı. Bu durum müslümanlar için büyük bir zillet ve İslâm âlemi için dinî liderlikten mahrumiyet manasına geliyordu. Dolayısıyla hilâfet makamının ilk fırsatta ihyâsı ve bir şahsın Hz. Peygamber’in (SAV) halîfesi sıfatıyla bu makama geçirilmesi mutlaka gerekliydi. Moğolların Bağdâd’ı işgali sırasında Bağdâd’da mahpus bulunan kimseler Hülâgû’nun emriyle hapisten çıkarılmıştı. Bu mahpuslar arasında yine Abbâsî hanedanı mensuplarından olup Halîfe Müsta‘sım-Billâh’ın da amcası olan Ebü’lKāsım Ahmed b. Muhammed Zâhir-Biemrillâh da bulunuyordu. Ebü’l-Kāsım Ahmed, Moğollar tarafından serbest bırakılması akabinde bir şekilde Bağdâd’dan çıkarak Irâk-ı Arab’daki bazı Arap kabilelerinin arasına karışmış, 25 Ramazân 658/3 Eylül 1260 tarihinde gerçekleşen Aynicâlût Savaşı’nda Moğolların ağır bir hezimete uğratıldığını ve bu vesileyle Türk Bahrî Memlük Devleti’nin Mısır’da hükümranlığını sağlamlaştırdığını öğrendiği andan itibaren de Mısır’a, kısa süre önce Memlük tahtına cülus etmiş olan el-Melikü’z-Zâhir Rükneddîn Baybars elBundukdârî’nin yanına gitme planları yapmaya başlamıştı. Bu maksatla o, yanında Benî Hafâce Araplarından bir grup olduğu halde Mısır’a doğru yola çıkarak evvelâ Dımaşk’a geldi, buradan Kāhire’ye hareket etti, 9 Receb 659/9 Haziran 1261’de Sultan Baybars başlarında olduğu halde Memlük devlet erkânı ve aralarında kutsal 1133 Sercânî, age., s. 350; Enân, age., s. 164; a. mlf., agm., s. 544. 323 kitaplarını taşıyan hristiyan ve yahûdîler de bulunan çok sayıda Kāhire sakini tarafından büyük bir merasimle karşılanarak Sultan Baybars’ın kendisine ikâmet mahalli tayin ettiği Kal‘atü’l-Cebel’deki köşküne yerleşti. 13 Receb/13 Haziran günü akdedilen mecliste nesebi okunan ve gerek kendisiyle birlikte Kāhire’ye gelmiş olan kimselerin, gerekse Kāhire’deki bazı din âlimlerinin ve yüksek rütbeli devlet görevlilerinin şehâdetleriyle kendisinin Abbâsî ailesinden olduğu kesinlikle taayyün eden Ebü’l-Kāsım Ahmed, evvelce hilâfet makamında bulunmuş olan biraderi Ebû Ca‘fer el-Mansûr b. Zâhir-Biemrillâh’ın (623-640/1226-1242) unvanı olan “Müstansır-Billâh” unvanıyla otuz sekizinci Abbâsî Halîfesi olarak hilâfet makamına geçti. Sırasıyla Kādi’l-kudât Tâceddîn Abdülvehhâb b. Bintü’l-E‘azz, Sultan Baybars, Şeyhulislâm İzzeddîn b. Abdüsselâm ve rütbelerine göre diğer üst düzey bürokratlar yeni halîfeye bîat ettiler. Halîfe’nin adı Sultan ile birlikte sikkelerde ve hutbelerde yer aldı. Halîfe Müstansır 17 Receb/17 Haziran Cuma günü okuduğu hutbede Abbâsî hanedanının faziletlerini sıraladı ve hilâfet makamının hâmisi olması hasebiyle Sultan Baybars hakkında dua etti. 4 Şâbân/4 Temmuz’da Kāhire önlerinde kurulan otağda Sultan Baybars’a aralarında saltanat alâmetleri de bulunan armağanlar verip başta Sultan olmak üzere hazır bulunan bütün devlet erkânına hilatler giydiren Müstansır-Billâh, Sultan’ı resmen Mısır, Bilâd-ı Şâm, el-Cezîre, Yemen, Hicâz ve ayrıca fethedilecek yeni toprakların hükümdarı tayin etti. Müstansır-Billâh hilâfete geldiği günden başlayarak Abbâsî hilâfetinin eski pâyitahtı olan Bağdâd’ın istirdadına yönelik tasarılarda bulunmaya başlamıştı. Sultan Baybars da bu tasarılara mümkün mertebe destek oluyor, muhtemelen bu şekilde Moğolların Irak’tan da çıkarılacaklarını ümit ediyordu. Bu maksatla 1.060.000 altın gibi büyük bir meblağ harcamak suretiyle Halîfe için gösterişli bir kafile hazırladı. Bu kafile, Halîfe’nin Bağdâd’ı istirdadı halinde onun hizmetinde bulunacak olan vezir, atabekü’l-asâkir, şarâbdâr, üstâdü’d-dâr, cândâr, hâzindâr, devâtdâr ve kâtip gibi devlet görevlilerinden, söz konusu vazifeleri deruhte eden ümerânın maiyetinde bulunan toplam 2700 süvariden, 1134 bazı Arap ve Türkmen kuvvetlerinden ve kölelerden oluşmaktaydı. Sultan bunlara ilaveten Halîfeye tablhâne ve sancaklar da 1134 Bir rivayete göre Sultan Baybars Irak bölgesine giderek Bağdâd’ı istirdat etme hedefinde olan Müstansır-Billâh’ın emrine 10.000 süvari vermeyi tasarlamış, ancak Bedreddîn Lü’lü’ün oğullarından birinin Halîfe’nin Irak’ta güçlenmesinin Sultan’ın durumunu tehdit edeceği yönünde söylediği sözler üzerine Sultan bundan vazgeçerek Halîfe’ye sadece 3000 civarında asker vermekle iktifa etmişti. Bkz. Makrîzî, es-Sülûk, I, 537. 324 vermişti. Bütün bu hazırlıklar kısa sürede görüldükten sonra 19 Ramazân/17 Ağustos günü Sultan Baybars yanında Halîfe Müstansır-Billâh ve onun için teşkil ettiği kafile olduğu halde Dımaşk’a gitmek üzere Kāhire’den ayrıldı ve 7 Zilkâde/3 Ekim tarihinde Dımaşk’a vasıl oldu. Bu sırada Bedreddîn Lü’lü’ün üç oğlu; Musul hâkimi el-Melikü’s-Sâlih Rükneddîn İsmâ‘îl, el-Cezîre hâkimi el-Melikü’l-Mücâhid Seyfeddîn İshâk ve Aynicâlût Savaşı’ndan sonra Sultan Kutuz tarafından Haleb nâibi nasbedilmiş olup Azîziyye ve Nâsıriyye Memlükleri tarafından makamından indirilerek tevkif edilen, fakat kardeşlerinin ricası üzerine Sultan Baybars tarafından hapisten kurtarılan el-Melikü’s-Sa‘îd Alâeddîn Alî de Sultan Baybars ve Halîfe Müstansır ile birlikte bulunuyorlardı. Sultan, Bedreddîn Lü’lü’ün oğullarına kendi bölgelerinin hükümdarlığı için taklîdler verdikten sonra onları Irak havalisine doğru yola devam edecek olan Halîfe Müstansır-Billâh’ın hizmetine verdi, 13 Zilkâde/9 Ekim tarihinde de Halîfe’yi ve yanındakileri Irak’a uğurladı. Ancak Irak yolunda elMelikü’s-Sâlih, el-Melikü’l-Mücâhid ve el-Melikü’s-Sa‘îd Halîfe’den ayrıldılar. elMelikü’s-Sâlih Musul’a giderken el-Melikü’l-Mücâhid Moğollardan çekinmesi sebebiyle Kāhire’ye gitti. Bedreddîn Lü’lü’ün oğullarının kendisinden ayrılmalarından sonra Halîfe Müstansır-Billâh da Âne’ye ilerledi ve burada sabık Abbâsî halîfelerinden Müsterşid-Billâh’ın (512-529/1118-1135) soyundan gelmekte olup Haleb hâkimi Şemseddîn Akkuş el-Borlı tarafından “Hâkim-Biemrillâh” unvanıyla halîfe ilan edilen Ebü’l-Abbâs Ahmed b. el-Hasen ve onun 700 askeriyle karşılaştı. Buradaki görüşmeler neticesinde Ebü’l-Abbâs Ahmed de MüstansırBillâh’a bîat etti ve birlikte yola devam eden her iki grup Hâdise’den geçerek Bağdâd yakınlarındaki Hît1135 mevkiine ulaştı. Ancak Hülâgû tarafından Irak kumandanı tayin edilmiş olan Kara Buka ve Bağdâd’a şahne olarak bırakılmış olan Alî Bahadır’ın idaresindeki 5000 kişilik Moğol ordusunun da Hît yakınlarına gelmesiyle iki taraf arasında gerçekleşen muharebede Türkmen ve Arapların çarpışmaktan çekinmeleri dolayısıyla müslümanlar ağır bir hezimete uğradılar. Halîfe MüstansırBillâh’ın tüm çabaları ve hatta şecaatle bizzat Moğolların üzerine atılması, Moğollar tarafından pusuya düşürülen İslâm ordusunun bozgununu önlemeye yetmedi. Neticede Halîfe Müstansır-Billâh da dahil olmak üzere müslüman kuvvetinin birçoğu 1135 Fırat üzerinde ve Enbâr’ın yukarısında olup çok sayıda hurma ağacına sahip Bağdâd nahiyelerindendir. Bkz. Yâkūt, age., V, 421. 325 şehid oldu (3 Muharrem 660/28 Kasım 1261). Halîfe’nin muharebeden yaralı vaziyette kurtulduğu ve Irak’taki bazı Arapların yanına iltica ettikten bir müddet sonra aldığı yaralar sebebiyle vefat ettiği rivayeti de mevcuttur. Hît’teki bozgundan çok az sayıda kimse kurtulmuş olup, bunlar arasında kısa süre önce Şemseddîn Akkuş el-Borlı tarafından “Hâkim-Biemrillâh” unvanıyla halîfe ilan edilmiş olan Ebü’l-Abbâs Ahmed de bulunuyordu. Ebü’l-Abbâs Ahmed Moğolların elinden kurtularak 660 Safer/1261 Ocak ayında Dımaşk’a ulaşmış, bundan birkaç ay sonra da Sultan Baybars tarafından davet edilerek 27 Rebîulevvel 660/19 Şubat 1262 günü Kāhire’ye gelmişti. Abbâsî Hilâfeti’nin ihyâsını İslâm’ın ve müslümanların selameti için zaruret addeden Sultan Baybars, 8 Muharrem 661/22 Kasım 1262 tarihinde Ebü’l-Abbâs Ahmed için bir meclis tertip etti, Muhyiddîn İbn Abdüzzâhir tarafından Ebü’l-Abbâs’ın nesebi okundu, kendisinin Abbâsî hanedanına mensubiyeti kesinlikle anlaşıldı ve önce Sultan Baybars, sonra da rütbelerine göre tüm üst düzey devlet görevlileri ona bîat ettiler.1136 Ebü’l-Abbâs Ahmed b. el-Hasen evvelce aldığı unvan olan “Hâkim-Biemrillâh” unvanıyla müslümanların halîfesi ilan edildi. Baybars’ın üç buçuk senelik bir aradan sonra Müstansır-Billâh ile yeniden tesis etmeye çalıştığı hilâfet, bu kez Hâkim-Biemrillâh’ın otuz dokuzuncu Abbâsî halîfesi olarak bu makama geçmesiyle birlikte Osmanlılara devredilinceye kadar Mısır’da, HâkimBiemrillâh’ın evladında kalmak üzere ihyâ edilmiş oluyordu.1137 1136 Ebü’l-Abbâs Ahmed 660 Rebîulâhir/1262 Mart’ında Kāhire’ye geldiği halde Sultan ona 661 Muharrem/1262 Kasım’ına kadar bîat etmemişti. Sultan Baybars herhalde önceki halîfe MüstansırBillâh’ın akıbetini kesin olarak öğrenmeden ve ayrıca yeni halîfenin mesuliyet ve salâhiyetlerini, daha doğrusu onun Memlük saltanatı karşısındaki konumunu tam manasıyla tespit etmeden böyle bir harekete kalkışmak istemiyordu. Bkz. Aktan, “Mısır’da Abbâsî Halifeleri”, Belleten, LV/214, (Aralık 1991), s. 620-621. 1137 Müstansır-Billâh’ın hilâfet makamına geçişi, Hît civarında Moğollarla savaşa tutuşarak şehid olması ve Hâkim-Biemrillâh’ın onun yerine halîfe ilan edilmesi hakkında geniş malumat için bkz. Ebû Şâme, Terâcim, s. 213-214, 215, 221; İbn Abdüzzâhir, age., s. 99-112, 115-117, 141-142; İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 231-232; Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 60-67, 68, 78; a. mlf., etTuhfetü’l-Mülûkiyye, s. 40-41, 42-43; Yûnînî, age., I, 441-457, 484-487, 530; Ebü’l-Fidâ, age., III, 212-213; Nüveyrî, age., XXX, 13-20, 47; İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 72-84, 86-87, 94; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 75-76, 80-81; İbnü’l-Verdî, age., II, 206-207, 208; Ömerî, age., XXVII, 264-265, 267; Safedî, el-Vâfî, VI, 196-197; ae., VII, 251-252; Yâfi‘î, age., IV, 115, 116, 120; İbn Kesîr, age., XIII, 404-409, 410-411, 413-414; İbn Haldûn, age., s. 1455-1456; İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 276-281; Makrîzî, es-Sülûk, I, 528-537, 541-542, 547; Aynî, age., V, 293-311, 315-316, 328-329, 346-349; İbn Tağrîberdî, age., VII, 98-107; Süyûtî, Hüsn, II, 52-59; a. mlf., Târîhu’l-Hulefâ, s. 723-726; İbn İyâs, age., I/I, 312-317, 318-319, 320-321; Cenâbî, age., vr. 306a306b; İbnü’l-İmâd, age., VII, 513-514, 528; İbnü’l-Vekîl, age., s. 48; Nazmîzâde, age., s. 112; Şeşen, Haçlılar Önünde Sultan Baybars, s. 33-35, 41-42; Yiğit, age., s. 42-44, a. mlf., “Müstansır-Billâh”, DİA, XXXII, 119; Aktan, “Mısır’da Abbâsî Halifeleri”, s. 617-621. 326 Görüldüğü gibi Aynicâlût Savaşı ile birlikte Mısır eskisinden daha emniyetli bir coğrafya haline gelmiş ve beş buçuk asır müddetle müslümanların halîfeliği vazifesini sürdürmüş olan Abbâsî hanedanı için melce olmuştu. Buraya ilk kez gelen ve Memlük Devleti’nin pâyitahtında hilâfet makamına geçen Müstansır-Billâh, asırlar boyu ecdadına başkentlik yapmış olan Bağdâd’ı istirdat ederek hilâfetini burada sürdürmeyi düşünmüş, ancak İlhanlıların Irak’taki kumandanlarının harekâtı yüzünden bu mümkün olmamıştı. Mısır’da kendisine bîat edilen ikinci Abbâsî Hâkim-Biemrillâh’tan itibaren Abbâsî ailesi fertler tekrar Bağdâd’a yerleşmeyi düşünmeyecekler, hilâfet yıllarını Kāhire’de geçireceklerdi. Hilâfetin ihyâsı ve bunun Aynicâlût Savaşı’yla ilgisi hakkında belirtilmesi gereken bir husus daha vardır. Memlükler İslâm dünyasının altını üstüne getiren ve müslümanlar tarafından karşı konulamaz bir kuvvet addedilen Moğolları Aynicâlût’ta mahvederek ve onları Bilâd-ı Şâm’dan uzaklaştırarak müslümanlar nazarında büyük itibar kazanmışlardı. Ancak onların saltanatlarına tam bir meşrûiyet temin etme adına hukûkî bir hamlede bulunmaları da gerekliydi. Bu şekilde Memlük hâkimiyeti tüm İslâm âleminde resmen ve hukûkî olarak tanınacağı için ileride karşılaşılması muhtemel her türlü problem ortadan kalkmış olacaktı. Bağdâd’ın işgali sırasında Moğollardan tarafından hapisten çıkarılan Ebü’l-Kāsım Ahmed’in ve onun tedbirsizce Irak bölgesine girerek şehid olmasından sonra yine aynı aileden Ebü’lAbbâs Ahmed’in Mısır’a gelmesi Memlüklere bu fırsatı sağlamış oldu. Sultan Baybars hem samimi bir müslüman olarak Hz. Peygamber’in (SAV) hilâfet makamını yeniden canlandırmak istiyor, hem de bu makamın Memlüklerin himayesinde ve bir mertebeye kadar kontrolünde bulunmasını Bahrî Memlük Devleti’nin tam meşrûiyet kazanması ve bekâsı için zaruri görüyordu. Bu sayede dahilî ve haricî düşmanlara karşı büyük bir kuvvet elde edilmiş olacak, hariçte yürütülecek her türlü siyâsî ve askerî faaliyet sürekli cihâd kisvesine bürünecek, Mısır’da patlak vermesi muhtemel Şiî isyanların önü alınacak, ayrıca Mısır ve Suriye’deki Memlük hâkimiyeti kuvvetlenecekti.1138 Nihayet Sultan Baybars’ın hilâfetin ihyâsına yönelik icraatları Hâkim-Biemrillâh ile müspet netice vermiş, 1138 M. Fuad Köprülü, “Baybars I.”, İA, II, 358; Kopraman, “Mısır Memlükleri”, age., VI, 458; a. mlf., “Baybars I”, DİA, V, 222; Sallâbî, age., s. 167; Yiğit, age., s. 42-43; Aktan, “Mısır’da Abbâsî Halifeleri”, s. 647. 327 böylelikle Memlükler tam manasıyla İslâm dünyasının siyâsî lideri haline gelmişlerdir. Dolayısıyla Aynicâlût Savaşı, Memlüklerin Moğollar tarafından ortadan kaldırılan hilâfet makamını ihyâ etmelerine ve bu vesileyle onların kendi hâkimiyetlerine kesin bir meşrûiyet kazandırmalarına olanak sağlamıştır. Bu şekilde Baybars’tan itibaren Memlükler hilâfetin Osmanlı hanedanına devredileceği tarihe kadar hilâfetin ve dolayısıyla tüm müslümanların hâmileri mevkiinde bulunacaklardır. 1139 Hilâfetin Mısır’da ihyâsı -önceden de belirttiğimiz gibi- bu ülkeyi diğer İslâm beldelerinden üstün hale de getirecek; buraya dinî manada bir ehemmiyet atfedilecek, burası Sünnet’in yüceltildiği ve bid‘atlere set çekilen bir coğrafya olacak, yine burası âbidlerin, zâhidlerin, âlimlerin ve fâzılların meskeni haline gelecekti.1140 B. AYNİCÂLÛT SAVAŞI’NIN İSLÂM TARİHİ VE MÜSLÜMANLAR AÇISINDAN EHEMMİYETİ 1. İslâm Âleminin Moğollara ve Moğol İstîlâsına Bakışı Moğol istîlâsı ve bu istîlâ sırasında gerçekleşen birçok hadise İslâm tarihinde derin izler bırakmış ve müslümanların dimağında menfi akisler uyandırmıştır. Müslümanların söz konusu hadiselere bakışı, aktardıkları rivayetler ve bunları yorumlayış tarzları ile bir bakıma mâşerî vicdanın temsilciliği vazifesini yerine getirmiş olan muasır İslâm tarihçilerinin eserlerinde açıkça görülmektedir. Konumuz olan Aynicâlût Savaşı’nın İslâm tarihi ve müslümanlar açısından ehemmiyetini iyice kavrayabilmek adına, müslümanların zihninde Moğol istîlâsı ve bizzat Moğollar hakkında oluşan düşünce ve yargıya bir göz atmak lazımdır. 1139 Esasen hilâfetin Memlükler eliyle ihyâsından Osmanlı sultanları tarafından teslim alınmasına kadar geçen süre içinde Abbâsî halîfeleri sadece ismen halîfe olacaklar, devlet işlerine karıştırılmayacaklar, yalnızca müslümanların dinî liderliği makamında bulunacaklardır. Bkz. Sallâbî, age., s. 167; Hakkı Dursun Yıldız, “Abbâsîler”, DİA, I, 38; Aktan, “Mısır’da Abbâsî Halifeleri”, s. 647. Yine Memlükler döneminde hilâfetin hükmü Memlük Devleti’nin nüfuzu altında bulunan Mısır, Bilâd-ı Şâm, Yemen, Hicâz ve ayrıca Irak ve Libya’nın bir kısmında câri olacak, ancak Osmanlı Devleti’nin daha geniş coğrafyaları fethederek yeryüzündeki bütün müslümanlar üzerinde bir şekilde tesirli olacak bir hâkimiyet tesis etmesi ve hilâfet ile saltanatı tek elde birleştirmesi sebebiyle hilâfet makamı Osmanlıların yükselme döneminden itibaren tabir caizse müslümanlar için cihanşümul bir mahiyet kazanacaktır. Bkz. Sercânî, age., s. 346-347. 1140 İbn İyâs, age., I/I, 321. 328 1.1. Muâsır Tarihçilerin Eserlerine Göre İslâm Âlemindeki Moğol Algısı Ortaçağ İslâm tarihçileri arasında Moğol istîlâsına dair en teferruatlı ve muteber bilgileri vermiş olan İzzeddîn İbnü’l-Esîr, el-Kâmil adlı eserinin ilgili bölümünde sadece istîlâyı ve bu sırada cereyan eden olayları nakletmekle kalmamış, bu olayların başta kendisi olmak üzere tüm müslümanların hâletiruhiyesine tesirlerini de oldukça hisli ifadelerle aktarmaya çalışmıştır. Onun istîlâya dair meşhur rivayetinin sonraki tarihçiler tarafından mütemadiyen en mühim kaynak telakki edilmesinde bu durumun da etkisi olduğu şüphesizdir. İbnü’l-Esîr Moğol istîlâsına dair kayıtlarına şu ifadelerle başlamaktadır: “Tatarların, diğer adıyla Moğolların İslâm diyarına girişleri hadisesini kaleme almaktan yıllarca çekinip durdum. Bu olayları kaydetmeyi hiç de istemiyordum. Bazen bunu yazmanın gereğine inanıyor, bir adım ileri atarken iki adım geri atıp vazgeçiyordum. İslâm’ın ve müslümanların ölüm haberlerini ve başlarına gelen büyük felaketi yazmak kimin kolayına gidebilir? Kim bu büyük felaketin yazılmasını ve anlatılmasını kolay görebilir? Keşke annem beni doğurmasaydı, keşke bu büyük felaketten evvel ölüp gitseydim! Adım ve sanım unutulsaydı da bu olayla karşılaşmasaydım, böyle bir olayı yaşamasaydım! (...) Bu büyük ve dehşet verici olay, bu muazzam musibet gün ve gecelerimizi kararttı, hayatımızı perişan etti, bölgede yaşayan bütün insanları ve özellikle müslümanları kökünden kazıdı. Şayet birisi çıkar da ‘Cenâb-ı Allâh’ın Hz. Âdem’i (AS) yarattığı günden bu güne kadar bu büyük felaketin benzeri görülmüş ve yaşanmış değildir’ derse mutlaka doğru söylemiş olacaktır. Moğol istîlâsı felaketini yazan tarihler bu olayı bütün dehşetiyle ne kadar anlatıp dursalar yine de kıyısından kenarından geçmemişlerdir diyebilirim. İnsanoğullarının yeryüzünde yaşadığı en büyük musibet ve felaketlerden birisi olarak Buhtunnasr’ın İsrâîloğullarına karşı giriştiği katliam ve Kudüs şehrini tahrip etmesi kaydedilir. Bu lanetli heriflerin (Moğolların) tahrip ettiği ve müslümanların başına getirdiği felaket ne İsrâîloğullarının başına gelen felakete benzemiştir, ne de Kudüs’ün tahrip edilmesine. Harabeye çevrilen her bir şehir Kudüs’ün başına gelen felaketi yaşamıştır. Müslümanlardan öldürülenlerin sayısı İsrâîloğullarından öldürülenlerle kıyaslanamaz. Moğolların bir şehirde öldürdükleri müslüman sayısı belki yeryüzünde yaşayan bütün yahûdîlerin 329 toplamından çok daha fazla idi (...) Dünyanın sonlarına doğru zuhur edecek olan Deccâl, kendisine tâbi olan insanlara dokunmayacak, fakat kendisine muhalefet edenleri yok edecektir. Ama Moğollar yeryüzünde hiç kimseyi sağ bırakmadılar. Kadınları, erkekleri, küçük yaştaki çocukları toptan katliama uğrattılar; hatta hamile kadınların karınlarını deşerek taşıdıkları ceninleri bile öldürdüler. Böyle bir musibet karşısında innâ lillâhi ve innâ ileyhi râci‘ûn, 1141 velâ havle velâ kuvvete illâ
billâhi’l-‘Aliyyi’l-‘Azîm (Şüphesiz biz Allâh’ın kullarıyız ve yine ona döneceğiz, güç ve kuvvet ancak Yüce ve Büyük olan Allâh’ın yardımı iledir) demekten başka çaremiz yoktur (...) Kulaklar bir benzerini daha işitmiş değildir. Bu felaket başka bir hiçbir felakete benzememektedir. Tarihçilerin ittifakla kaydettiklerine göre dünyanın büyük bir kısmını istîlâ eden Büyük İskender bu kadar süratle istîlâ edememişti. Sonra Büyük İskender on yıl gibi bir müddet içinde istîlâ ettiklerini ele geçirirken pek de kimseyi öldürmüş, katliam yapmış değildi. O sadece geçtiği yerleri itaati altına alarak geçip gidiyordu. Ama bu zalimler yeryüzünün büyük bir kısmını, hatta en güzelini, en mamur ve fevkalâde olanını, halkı en iyi ve yeryüzünde yaşayan insanların en üstün ahlaka ve güzel yaşayışa sahip olan insanlarını bir sene içerisinde tamamen yok edip gittiler. Bu zalimlerin girdikleri şehirlerde onlardan korkmayan ve ‘bugün yarın bana da ulaşıp öldürecekler’ diye endişelenmeyen bir Allâh’ın kulu kalmamıştı. Ayrıca şehirlerine ulaşamadıkları kimseler de yakın bir zamanda bu dehşet verici istîlânın kendilerine ulaşacağını bekleyip durmuşlardı.” 1142 İbnü’l-Esîr bu türlü üzüntü ve yeis ihtiva eden ifadeleri rivayetinin muhtelif yerlerinde de tekrarlamaktadır.1143 XIV. asırda yaşamış muhaddis, müfessir ve tarihçi İbn Kesîr de Moğolların gerek istîlânın ilk döneminde, gerek daha sonraki dönemde icra ettikleri mezâlimi anlatırken birçok kez benzer ifadelere başvurmaktadır. Bu cümleden olarak müellif, Hülâgû’nun 656/1258 senesinde Bağdâd’ın işgali sırasında gerçekleşen büyük katliam münasebetiyle şu ifadeleri kullanmıştır: 1141 Bakara, 2/156. 1142 İbnü’l-Esîr, age., XII, 316-318. 1143 Mesela Moğolların Buhara’yı işgalleri sırasında şehrin iç kalesini kuşatan hendeği camilerdeki minberler ve Kur’ân-ı Kerîm sahifeleriyle doldurduklarını anlattığı yerde (age., XII, 324) müellif, “İnnâ lillâhi ve innâ ileyhi râci‘ûn. Kendisini Sabûr ve Halîm olarak vasıflandıran Cenâb-ı Allâh’a yemin ederim ki O gerçekten Sabûr ve Halîm olmasaydı şu kâfirlerin girişmiş olduğu bu zulme karşı anında onları yere batırırdı.” ifadelerini kullanmaktadır. 330 “Tatarlar Bağdâd şehrine dağıldılar. Ele geçirebildikleri erkek, kadın, çocuk, yaşlı, ihtiyar, genç herkesi öldürdüler. İnsanlar korkularından kuyulara, ot ambarlarına, çöplüklere girip oralarda günlerce gizlendiler, ortaya çıkmadılar. Bazı insan toplulukları da hanlara girip toplanıyorlar, kapıları üzerlerine kilitliyorlardı. Tatarlar bu kapıları kırarak ya da yakarak içeri giriyorlar, içerideki insanlar binaların damlarına kaçıyorlar, Tatarlar onları orada yakalayıp öldürüyorlardı. Öyle ki bu damların oluklarından sokaklara kanlar akıyordu. İnnâ lillâhi ve innâ ileyhi râci‘ûn.” 1144 Yine İbn Kesîr Hülâgû’nun 658/1260 yılında Haleb’i işgalinden bahsederken şunları söylemektedir: “Tatarlar bu sene Safer ayının ikisinde Haleb’e ulaşmışlar, orayı yedi gün süreyle kuşatma altında tuttuktan sonra halka emân vererek şehri ele geçirmişler, sonra halka ihanet edip sayılarını Azîz ve Celîl olan Allâh’ın bildiği miktarda Halebliyi öldürmüşler, mallarını yağmalamışlar, kadınları ve çocukları esir almışlardı. Bağdâdlıların başına gelen felaket ve musibet Haleblilerin de başına gelmişti. Tatarlar şehrin her tarafını kontrolleri altına almışlar, şehrin aziz olanlarını zelil hale getirmişlerdi. İnnâ lillâhi ve innâ ileyhi râci‘ûn.” 1145 Konumuzla alakalı bir diğer husus da İslâm tarihçilerinin Moğollar hakkında kullandıkları tabirlerdir. Moğolların İslâm ülkelerinde yaptıkları tahribata aslında diğer bütün müslümanlar tarafından da verildiğini düşündüğümüz tepkinin bir yansıması addedilecek olan bu tabirler, ekseriyetle Moğollara lanet okuma ve onların kahrını dileme şeklinde karşımıza çıkıyor. Bu tarz tabirlerin sayısı çok fazla olmakla beraber bunlara örnek olarak İbnü’l-Esîr’in Cengiz için kullandığı “mel‘ûn”, 1146 Cûzcânî’nin Güyük için kullandığı “‘aleyhi’l-la‘ne (lanet onun üzerine olsun)”1147 ve “mel‘ûn”, 1148 ayrıca Moğollar için kullandığı “demmerahumullâh (Allâh onları yok etsin, yerle bir etsin)”1149 ve “le‘anehumullâh (Allâh onlara lanet etsin)”, 1150 1144 İbn Kesîr, age., XIII, 364. 1145 İbn Kesîr, ae., XIII, 386. 1146 İbnü’l-Esîr, age., XII, 321. 1147 Cûzcânî, age. (Moğol İstilası), s. 277. 1148 Cûzcânî, ae. (Moğol İstilası), s. 133, 281. 1149 Cûzcânî, ae. (Moğol İstilası), s. 213. 1150 Cûzcânî, ae. (Moğol İstilası), s. 172, 309. 331 Ebû Şâme el-Makdisî ve İbn Abdüzzâhir’in Moğollar için kullandıkları “hazelehumullâh (Allâh onları yüzüstü bıraksın, rezil etsin)”, 1151 “İbn Hallikân’ın Moğollar için kullandığı “mahzûlîn (reziller)”, 1152 Baybars el-Mansûrî’nin Ketboğa Noyan için kullandığı “tâğūt (azgın, zalim)”, 1153 Ebü’l-Fidâ’nın Cengiz ve Hülâgû için ayrı ayrı kullandığı “le‘anehullâh (Allâh ona lanet etsin)”, 1154 İbnü’dDevâdârî’nin Ketboğa için kullandığı “la‘în”, 1155 İbn Kesîr’in Cengiz ve daha sonra Ketboğa için kullandığı “le‘anehullâh”, 1156 Moğollar için kullandığı “kabbahahumullâh (Allâh onları kahretsin)”, 1157 Dımaşk’taki Moğol şahnesi İlbasan, İlbasan’ın karısı, Hülâgû ve ayrıca başta Hilâfet Veziri İbnü’l-Alkamî olmak üzere Moğollarla işbirliği yaptığı iddia edilen bazı kimseler için kullandığı “kabbahallâh/kabbahahullâh” 1158 ve İbn Tağrîberdî’nin Moğollar için kullandığı “mahzûl” 1159 tabirleri gösterilebilir. 1160 Görüldüğü üzere mezkûr tarihçiler eserlerinde Moğollar hakkında genelde aşağılayıcı ve hatta beddua ihtiva eden ifadeler kullanmışlar, bu şekilde Moğol istîlâsından bir şekilde zarar görmüş müslümanların hislerine tercüman oldukları gibi Moğollara karşı kendi şahsî nefretlerini de yansıtmışlardır. Yeri gelmişken İslâm tarihçilerinin Moğollar için kullandıkları bu tarz ifadelerin mazur görülmesi gerektiğini de belirtelim. Bir kısmının ismini zikrettiğimiz bu tarihçilerden hususan Moğol istîlâsına çağdaş olanların Moğolların Ortadoğu’da estirdiği terörün şahidi konumunda bulunmuş olmaları ve İslâm beldelerinin onlar eliyle mahvından büyük ıstırap duydukları göz önünde bulundurulursa bu tarihçilerin Moğollara yahut Moğol istîlâsına karşı büsbütün tarafsız davranmalarını bekleme garabetine düşmemek gerektiği anlaşılacaktır. 1151 Ebû Şâme, Terâcim, s. 121, 198; İbn Abdüzzâhir, age., s. 63. 1152 İbn Hallikân, age., IV, 155. 1153 Baybars el-Mansûrî, et-Tuhfetü’l-Mülûkiyye, (thk. Abdülhamîd Sâlih Hamdân), s. 43. 1154 Ebü’l-Fidâ, age., III, 127; ae., IV, 2. 1155 İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 50. 1156 İbn Kesîr, age., XIII, 196, 398. 1157 İbn Kesîr, ae., XIII, 196. 1158 İbn Kesîr, ae., XIII, 311, 390-391. İbn Kesîr’in kullandığı bu tabirlerin orijinal ibareleri için bkz. age., Mektebetü’l-Ma‘ârif, Beyrut 1988, XIII, 86, 164, 221, 222, 226. 1159 İbn Tağrîberdî, age., VII, 74. 1160 Muasır İslâm tarihçilerinin Moğollar hakkında kullandıkları menfi tabirler ve beddualara dair başka örnekler için bkz. Fatih Yahya Ayaz, “Erken Dönem Memlük Tarihçilerinin Bağdat’ın Moğollar Tarafından İstilâsıyla Alâkalı Rivayet ve Yorumları”, İslam Medeniyetinde Bağdat (Medînetü’s-Selâm) Uluslararası Sempozyum, (7-9 Kasım 2008), İstanbul, s. 263-266. 332 1.2. Moğol İstîlâsı Döneminde Müslümanların Kurtarıcı Hükümdar Beklentileri Dönem kaynaklarının İslâm âleminin durumunu ve müslümanların sosyopsikolojik ahvalini yansıtacak ifadeleri, müslümanların başında Moğollara karşı duracak muktedir bir hükümdar bulunmaması noktasında da kendisini göstermektedir. İslâm tarihçilerinden bazılarının hem Moğolların muvaffak olma sebepleri arasında gösterdikleri, hem de müslümanların durumunu ortaya koyma adına zikrettikleri mühim bir husus bu “kuvvetli bir hükümdardan mahrumiyet” meselesidir. İbnü’l-Esîr bu durumu, “Tatarlara karşı koyacak ve onları bu istîlâlarından engelleyecek o gün için bir kimse olmadığından dolayı bunların işleri rast gitmiş ve bu istîlâlarını gerçekleştirmişlerdi (...) O sırada Hârizmşah Muhammed bütün çevre illerde ve memleketlerde hâkim olup buraların hükümdarlarını ortadan kaldırmış, bütün yönetimlere son vermiş ve bütün bu bölgelerde tek başına ve yegane sultan olarak kalmıştı. O da Moğollara karşı mağlup olunca artık onları durduracak başka hükümdar da kalmamış, bu ülkeleri ve İslâm diyarını savunacak bir güç bırakılmamıştı.” ifadeleriyle gözler önüne sermektedir.1161 Yine onun istîlânın İslâm dünyasına isabet ettiği senelerde müslüman hükümdarların yiyip içmek ve şehevî arzularını tatmin etmekten başka bir şeyle uğraşmadıklarına dair ifadeleri1162 ve İslâm hükümdarları arasında kendi hevâ ve hevesleriyle uğraşmayıp yahut kendi halkına zulmetmeyi terkedip Allâh yolunda cihâda çıkacak bir kimsenin bulunmadığını ortaya koyan cümleleri1163 de aynı noktaya işaret etmektedir. Bilindiği üzere İslâm hükümdarlarından bazıları, bilhassa Sultan Alâeddîn Muhammed Hârizmşah ve daha sonra oğlu Sultan Celâleddîn Mengübertî Moğollara karşı tedbirler almışlar ve neticesiz de olsa onlarla bazı mücadelelerde bulunmuşlardı. Hârizmşahlar gibi istîlânın başladığı dönemde İslâm dünyasının en kuvvetli siyâsî teşekkülü manzarası arzeden bir devletin iki hükümdarının sırasıyla tarih sahnesinden çekilmesi de bilhassa İbnü’l-Esîr tarafından müslümanların başına gelen büyük bir felaket addedilmiştir. Tarihçi, Moğolların Orta Asya’daki tahribat ve 1161 İbnü’l-Esîr, age., XII, 319. 1162 İbnü’l-Esîr, ae., XII, 335. 1163 İbnü’l-Esîr, ae., XII, 460. 333 katliamlarına dair kendisine ulaşan rivayetleri aktardıktan ve Moğolların batıya ilerleyen “el-Muğarribe” kolunun Azerbaycan’a ulaşmasından bahsettikten sonra “Müslümanların başına gelen bu felaket yetmiyormuş gibi diğer bir felaket de sultanları Hârizmşah Muhammed’in ortadan kayboluşu ve nereye gittiğinin bilinmemesi felaketi idi.” cümlesiyle Asya müslümanlığının beşerî bir kuvvet-i muhafazadan mahrumiyetini dile getirmektedir.1164 Konumuzla ilgili olarak İbnü’lEsîr’in Sultan Celâleddîn Mengübertî ve onun faaliyetleri hakkındaki rivayetleri ve değişken kanaatleri de son derece enteresandır. Celâleddîn’in Hindistan’a çekildikten bir süre sonra 622/1225 senesinde tekrar batıya gelerek Gürcülerle gazâya başlamasını anlattığı yerde tarihçi şu cümleleri kurmaktadır: “Gürcüler hemen hemen her gün İslâm diyarına saldırıp müslümanları kılıçtan geçiriyor ve istedikleri malları müslümanlardan alıp geri dönüyorlardı. Biz her gün İslâm diyarının bu bölgesinde meydana gelen bu perişanlığı işittikçe bütün müslümanlar olarak Cenâb-ı Allâh’a yalvarıp burada yaşayan müslümanları ve İslâm topraklarını bu istîlâcı kâfirlerden koruması ve başlarına gelen bu felaketleri giderecek, intikamlarını alacak bir lideri müyesser kılması için dua edip duruyorduk (...) Nihayet Cenâb-ı Allâh burada yaşayan müslümanların ve işgal altında bulunan zavallı kitlenin haline acıyarak ve onlara rahmet nazarıyla bakarak Celâleddîn gibi birisini müyesser kıldı.”1165 Yine İbnü’l-Esîr Celâleddîn’in İsmâilîlerden bir grubu ortadan kaldırmasını anlattığı yerde, “(...) özellikle Moğolların İslâm diyarına girmelerinden sonra bu istîlâ hareketini fırsat bilen İsmâiliyye mezhebi mensupları o güne kadar büyük tahribatlar yapmış ve İslâm diyarına bir hayli zarar vermişlerdi. Fakat Cenâb-ı Allâh müslümanlara karşı yaptıkları bu kötü davranışlarından dolayı Celâleddîn eliyle onların şerlerini uzaklaştırmıştı.” ifadelerini kullanmaktadır.1166 Ancak İbnü’l-Esîr başlangıçta Celâleddîn’den bu şekilde sitayişle bahsettiği ve onun Allâh tarafından İslâm’a ve müslümanlara yardım olarak gönderilmiş bir kimse olduğunu düşündüğü halde; Celâleddîn’in Ahlat gibi mühim bir İslâm şehrini işgal ve tahrip etmesi, ayrıca onun kumandasındaki Hârizm askerlerinin buradaki müslümanlara tatbik ettikleri katliam ve diğer fena davranışlar sebebiyle onu methetmekten vazgeçmiş ve “Gerçekten Ahlat halkının başına gelen felaket kimsenin 1164 İbnü’l-Esîr, age., XII, a. yer. 1165 İbnü’l-Esîr, ae., XII, 395. 1166 İbnü’l-Esîr, ae., XII, 432. 334 başına gelmiş değildi. Fakat Cenâb-ı Allâh bu yaptığı kötülüğü Celâleddîn’in yanına koymamış ve ona mühlet vermeden intikam almıştı. İleride Allâh nasip ederse kaydedeceğimiz gibi Allâh bu hareketlerinden dolayı Celâleddîn üzerine Moğolları musallat etmişti.” cümlelerini kurmuştur.1167 Aynı tarihçi Celâleddîn Mengübertî’nin Yassıçimen Savaşı’ndan sonra Âmid taraflarında Moğolların baskınına uğraması ve emrindeki askerin dağılması hadisesini anlatırken, “(...) (Hârizm askerleri) gittikleri her yerde daha evvelki kötü davranışlarından ve insanlara karşı giriştikleri son derece zalimâne tavırlarından ve özellikle Ahlat’taki o affedilmez zulümlerinden dolayı çevre hükümdarları, halk, hatta önüne gelen herkes, tarlada çalışan çiftçilere, yoldaki Kürt ve bedevîlere varıncaya kadar herkes intikam almak için onları tepeleyip durmuştu. Bu onların yeryüzünde çıkardıkları fesattan dolayı başlarına gelen felaket idi. Allâh fesat çıkaranları sevmez. İşte bunlar Celâleddîn’in başına korku üzerine korku, zaaf üzerine zaaf, perişanlık üzerine perişanlık getirmiş, askerleri darmadağın olmuş ve başlarına büyük musibetler gelmişti.” ifadelerini kullanmaktadır.1168 Hârizm askerlerinin hususan Ahlat faciasındaki rolleri sebebiyle İbnü’lEsîr’in Celâleddîn Mengübertî hakkındaki kanaatleri açıkça değişmesine rağmen, onun Celâleddîn’in Moğollar karşısında aldığı bu son bozgunu anlattıktan bir müddet sonra dile getirdikleri hazin olduğu kadar düşündürücüdür: “Bu yıl sona erdiği halde Celâleddîn’in nereye gittiği hakkında bize kesin bir haber ulaşmadı. Öldürüldü mü, sağ mı kaldı, yoksa Moğollardan korkusundan bir yerlerde mi gizlenip kaldı, yoksa bu bölgeleri terkedip başka bir yerlere mi gitti, bir türlü öğrenemedik.” 1169 İbnü’lEsîr’in Moğolların Azerbaycan’ı istîlâsından sonra yer verdiği ve eserinde Celâleddîn hakkındaki son kaydı teşkil eden ifadeler ise şu şekildedir: “628/1230-31 yılı sona erdiği halde hâlâ Celâleddîn’den bir haber alınmış değildi. Hatta 629 yılı Safer ayının son gününe (26 Aralık 1231) kadar ondan hiçbir haber alınmış değildi. Allâh’a tevekkül ettik, en büyük yardımcı O’dur.”1170 1167 İbnü’l-Esîr, age., XII, 451. 1168 İbnü’l-Esîr, ae., XII, 461. 1169 İbnü’l-Esîr, ae., XII, 465. 1170 İbnü’l-Esîr, ae., XII, 467. 335 İbnü’l-Esîr örneğinde açıkça müşahede edilmektedir ki, istîlânın gitgide batıya kaydığı ve Ortadoğu’yu tehdide başladığı sıralarda müslümanlar özellikle Moğollara karşı kendilerini muhafaza ve İslâmiyet’i müdafaa edecek muktedir bir hükümdar istemişler ve beklemişlerdir. İbnü’l-Esîr eseri el-Kâmil’in Moğol istîlâsıyla ve Celâleddîn Mengübertî’nin başından geçen hadiselerle alakalı bölümlerinde evvelâ Celâleddîn’in müslümanların iştiyakla beklediği hükümdar olduğunu hissettirmekte, ancak bilahare onu müslümanlara karşı icra ettiği zulümleri sebebiyle tenkit etmekte ve sonradan başına gelenlere onun kendi günahlarının sebep olduğunu söylemektedir. Buna karşın tarihçi, Celâleddîn’in ortadan kaybolmasından sonra adeta nedâmet getirmiş ve Celâleddîn karakterinde bir hükümdarı kaybeden müslümanların artık Moğollara karşı tamamen savunmasız kalmış olmaktan duydukları ıstırabı kendi kaleminden aktarmıştır. İstîlâdan sonraki bir dönemde yaşamış olan İbn Kesîr de Haleb ve Dımaşk Eyyûbî hükümdarı el-Melikü’n-Nâsır Yûsuf’un 658/1260 senesindeki vaziyetini ve onun Moğollarla savaşmak üzere toplanmış olan İslâm ordusunu terkederek firara başlamasını anlattığı yerde benzer ifadeler kullanmakta, “İnnâ lillâhi ve innâ ileyhi râci‘ûn” demek suretiyle putperest Moğollara karşı bir set teşkil etmesi beklenen İslâm ordusunun başsız kalmasından duyduğu üzüntüyü dile getirmektedir.1171 Eserleri en muteber Ortaçağ İslâm tarihi kaynakları arasında gösterilen her iki tarihçinin de kendilerine ulaşan rivayetleri nakletmekle kalmayıp bu rivayetleri yorumlama ve belli durumlarda gerek kendilerinin, gerekse müslüman kamuoyunun hissiyatını yansıtma usulünü takip ettikleri dikkate alınırsa İslâm âleminin Moğol istîlâsı sırasında ve Aynicâlût Savaşı arifesinde nasıl bir hâletiruhiye içerisinde bulunduğu da kısmen anlaşılmış olur. 1172 1.3. Moğol İstîlâsı Döneminde Müslümanların Uğradığı Felaketler ve Ortaya Çıkan Kıyâmet Beklentisi Bahsettiğimiz zaman diliminde müslümanların psikolojik vaziyetini anlamamıza yardımcı olacak birtakım kayıtlar, yine Moğol istîlâsının gerçekleştiği dönemde yahut bundan bir süre sonra yaşamış bazı İslâm tarihçileri tarafından 1171 İbn Kesîr, age., XIII, 383. 1172 Esasen Moğol istîlâsına çağdaş olan bütün kaynaklara bu nazarla da bakmak lazımdır. Zira özellikle İslâm âleminin o dönemdeki sosyo-psikolojik durumunun anlaşılması, dönemle ilgili daha doğru tespitler ve dolayısıyla daha sağlıklı ilmî çalışmalar yapabilmek için mutlaka gereklidir. 336 kaleme alınan umûmî tarih eserlerinin her bir senede gerçekleşen bazı enteresan hadiseleri aktardıkları kısımlarında mevcuttur. Bu kayıtlara bakıldığında Moğol istîlâsının başladığı yıllardan itibaren İslâm âleminin muhtelif coğrafyalarında fevkalâde tabiat hadiselerinin, büyük felaketlerin ve garip alâmetlerin sayısında bir artış olduğu müşahede edilmektedir. Bunları örneklendirmek gerekirse şu olaylar zikredilebilir: 617 Muharrem/1220 Mart-Nisan tarihinde Bağdâd’da çok şiddetli fırtınalar ve büyük zarara yol açan yıldırımlar,1173 619 Şâbân/1222 Eylül’ünde doğu taraflarında ortaya çıkan, ilk on gün boyunca yalnızca seher vakitlerinde ve fakat müteakip otuz gün boyunca akşamın ilk saatlerinde gözle görülebilen, aynı zamanda her geçen gün kuzeybatıdan bir miktar güneybatıya doğru ilerleyerek nihayet kaybolan son derece kalın kuyruğa sahip bir kuyruklu yıldızın zuhuru, 1174 aynı sene Suriye’de birçok tarım ürününü mahveden çekirgelerin ortaya çıkması,1175 620/1223 senesinde Irak, el-Cezîre, Diyâr-ı Bekr ve Suriye bölgelerinin büyük bir kısmında ortaya çıkarak çok geniş bir sahadaki tarım ürünlerini mahveden kalabalık çekirge sürüleri,1176 621 Receb/1224 Ağustos ayında Bağdâd’da şiddetli yağmurlar, yıldırımlar ve şehri bataklık içerisinde bırakan seller, diğer taraftan Irak’ın diğer bazı bölgelerinde ve ayrıca el-Cezîre ile Diyâr-ı Bekr’de şiddetli kuraklık, çekirge istîlâları, bunların neticesi olarak mahsul elde edilememesi ve dolayısıyla meydana gelen pahalılık ve kıtlık,1177 622 Muharrem/1225 Şubat ayında Bağdâd başta olmak üzere bütün Irak’ta yoğun kar yağışı ve soğuk sebebiyle her tarafta suların donması, Bağdâd’da şiddetli soğuklar sebebiyle ölümler, aynı yılın Safer/Şubat-Mart ayında ay tutulması ve aynı ay içerisinde merkez üssü Musul olmak üzere el-Cezîre, Irak ve çevredeki bazı bölgelerde hissedilen deprem, aynı yılın Rebîulevvel/Mart-Nisan ayında Dicle’nin taşması, aynı yılın Şâbân/Ağustos ayında Irak, Suriye, el-Cezîre ve Diyâr-ı Bekr bölgelerinde şiddetli yağmurlar, yıldırımlar ve seller, aynı yıl Musul, elCezîre ve Suriye’de insanları kedi ve köpek yemeye mecbur eden ve toplu ölümlere yol açan büyük kıtlık, aynı sene yaz mevsiminin başlarına kadar devam eden ve 1173 İbn Kesîr, age., XIII, 203; Aynî, age., IV, 36. 1174 İbnü’l-Esîr, age., XII, 372. Bu hadiseyi kesin bir mevki tayin etmeksizin aktaran, fakat kuyruklu yıldızın görünme ve kaybolma evrelerini teferruatıyla haber veren İbnü’l-Esîr’in ifadelerinden yıldızın Musul’dan da görülebildiği anlaşılıyor. 1175 Sıbt, age., XXII, 260; Ebû Şâme, Terâcim, s. 131; Aynî, age., IV, 83. 1176 İbnü’l-Esîr, age., XII, 377; İbn Kesîr, age., XIII, 213. 1177 İbnü’l-Esîr, age., XII, 384. 337 geniş bir bölgeye yayılan veba ve diğer salgın hastalıklar sebebiyle kitleler halinde ölümler,1178 623/1226 senesinde birincisi Safer/Şubat ayında olmak üzere iki kez ay tutulması, Musul ve el-Cezîre’de çekirge istîlâsı, yağmursuzluk ve dolayısıyla şiddetli kıtlık, akabinde aynı bölgelerde gerçekleşen oldukça iri taneli dolu yağışı sebebiyle birçok hayvanın ve ekinin telef olması, aynı yılın Zilkâde/Kasım ayının sonlarına doğru başlayıp artçılarıyla birlikte otuz küsur gün müddetle devam eden ve Irak’taki birçok meskûn mahallin tahribine sebep olan deprem, aynı yıl Musul civarında bulunmakta olup içinden kaynar su çıkan Aynü’l-Kayyare adlı kaplıcanın suyunun birdenbire soğuması, aynı yıl Irak’taki bir çok yerde türeyen ve şehirlere musallat olan kurtlar, domuzlar ve yılan sürüleri,1179 624/1227 senesinde Musul ve Irak’ın diğer bölgelerinde daha önce görülmemiş şekilde iki kez, üstelik Rebîulevvel/Mart ayında gerçekleşen yoğun kar yağışı.1180 Asıl ilginç olan ise bu felaketlerin ve evvelce görülmemiş garip hadiselerin Moğol istîlâsı fiilen başladığı sıralarda ve hatta Cengiz kumandasındaki Moğol ordularının o zamanki en kuvvetli İslâm devleti olan Hârizmşahların payitahtı Semerkand’ı işgal ettikleri 617 Rebîulevvel/1220 Mart-Nisan tarihinde başlamış ve Cengiz’in öldüğü tarih olan 624/1227 senesinde -bir müddet görülmemek üzere- sona ermiş oluşudur. Bu tarihlerden sonraki bazı hadiseler ve bunlara dair İslâm tarihçilerinin yorumları ise çok daha enteresan olup, bunlar daha ziyade kıyâmet alâmetleri ve gelecekte vuku bulacak bazı mühim olayların işaretleri mahiyetinde nakledilmiştir. Bunlardan birincisi 644 Rebîulâhir/1246 Eylül’ünde Mekke’deki şiddetli fırtına sebebiyle Kâbe-i Muazzama’nın eskimiş örtüsünün yere düşmesi ile ilgilidir. Buna göre dört sene boyunca İslâm coğrafyasının hemen hiçbir tarafından Hicâz’a hacı gelmemesi1181 sebebiyle Halîfe Müsta‘sım-Billâh tarafından Kâbe’nin örtüsü yenilenmemiş, mezkûr tarihte Mekke’de gerçekleşen fırtına da Kâbe’nin siyah örtüsünü yere indirinceye kadar dinmemiş ve neticede Kâbe bir süre örtüsüz kalmıştı. 1178 İbnü’l-Esîr, age., XII, 409-411; İbn Kesîr, age., XIII, 225. 1179 İbnü’l-Esîr, age., XII, 428-429, 430; İbn Kesîr, age., XIII, 237; Aynî, age., IV, 144. 1180 İbnü’l-Esîr, age., XII, 436; İbn Kesîr, age., XIII, 242; Aynî, age., IV, 185. 1181 Bu dönem hadiseleri hakkında malumat veren umûmî tarihlerin hemen tamamı İslâm coğrafyasındaki Moğol işgalleri ve Haçlıların yolları tutmuş olmaları sebebiyle, ayrıca birbirini takip eden büyük salgınlar, kıtlıklar ve doğal felaketler yüzünden müslümanların hac maksadıyla yollara çıkamadıklarına ve dolayısıyla birkaç sene boyunca Hicâz’a dışarıdan hacı gelmediğine dair haberlerde müttefiktirler. 338 Hadisenin konumuzla esas alakalı kısmı ise hadiseyi nakleden İbn Kesîr’in söz konusu olayın Abbâsî Devleti’nin sonunun geldiğine ve “Moğol belası”nın vuku bulacağına delâlet ettiğini ifade etmesidir.1182 Bu yorum ile Kâbe’yi bakımsız vaziyette bırakmaları yüzünden Abbâsîlerin artık Kâbe’nin ve İslâm’ın hizmetkârlığı vazifesini yerine getiremediklerine işaret olunduğu gibi, herhalde hadisenin Abbâsîlerin sembolü olan siyah rengin1183 bundan böyle müslümanlar üzerinde bir hükmünün kalmayacağına alâmet olduğu da belirtilmiştir. Aynı tarihçinin aktardığı 647/1249-50 senesinde Bağdâd’da meydana gelen ve birçok mahalle ile birlikte bazı camilerin zarar gördüğü sel sebebiyle şehirde medfun bazı halîfelerin kabirlerinin sular altında kalması tehlikesine karşı bunların Rusâfe kabristanına nakli hadisesi de -tarihçinin bu kez herhangi bir yorum yapmamasına rağmen- sanki benzer bir duruma işaret etmektedir.1184 Hülâgû’nun İslâm ülkelerini işgal için batıya hareket ettiği ve zaten Moğol tahakkümünde bulunan Orta Asya’ya girdiği 652/1254 senesinden itibaren Bağdâd ve civarında şiddetli yağmurlar, akabinde fındık büyüklüğünde dolu yağışı, gökyüzünün kararması, aynı sıralarda Dicle’nin taşarak tarlaları sular altında bırakması, Fırat’ın taşması ve etrafındaki setleri yıkması ile birlikte Âne, Hadîse, Hît ve Fellûce’de meydana gelen büyük sel felaketleri, 1185 653/1255 senesinde Musul ve Bağdâd’da şiddetli yağmurlar, Dicle’nin taşması ile Bağdâd’ın ve muzâfâtının büyük ölçüde su baskınlarına uğraması, Dârü’l-Hilâfe (hilâfet sarayı) dahil birçok binanın sel dolayısıyla harabeye dönmesi, bu arada Câmi‘u’l-Mansûr ve Câmi‘u’l-Mehdî başta olmak üzere bazı camilerin ve ayrıca zâviyelerin sular altında kalması, birçok evin harap olması, Fırat’ın taşması yüzünden Âne, Hadîse, Hît, Hille ve Enbâr’ın sular altında kalması, hatta bu baskınların Kûfe ve Necef’e ulaşması, Dicle ve Fırat’ın sularının yağmur ve taşkın dolayısıyla birleşmesi ve çok sayıda insanın bu seller sırasında boğularak hayatını kaybetmesi1186 gibi başta Bağdâd olmak üzere özellikle hilâfet toprakları dahilinde vuku bulan olayların da müslümanlar tarafından çok yakında Irak’ın ve hilâfetin 1182 İbn Kesîr, age., XIII, 321. 1183 Abbâsîlerde siyah rengin ehemmiyeti ve kullanımı hakkında bilgi için bkz. Metin Yılmaz, “Emevî ve Abbasî Dönemi Resmi Kıyafetleri”, OMÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sa. 26-27, (Samsun 2008), s. 241. 1184 İbn Kesîr, age., XIII, 329. 1185 İbnü’l-Fuvatî, age., s. 210-211. 1186 İbnü’l-Fuvatî, ae., s. 213, 219-220. 339 başına gelecek daha büyük bir felakete alâmet telakki edildiğini zannediyoruz. Bağdâd’daki müslümanların şehrin büyük felaketlere maruz kalması üzerine istiğfâra ve günahlarının affı için Allâh’a yakarmaya başlamalarında1187 bu telakkinin de tesirli olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır. 654 Rebîulevvel/1256 Mart-Nisan’ına gelindiğinde Bağdâd evvelkilerden daha büyük üçüncü bir sel felaketine maruz kalmıştı. Dicle’nin taşarak bütün şehri istîlâ ettiği bu baskın sırasında birçok can ve mal kaybı yaşandığı gibi çarşı ve pazarlar, mahalleler, medreseler ve -küçük bir kısmı hariç- Dârü’l-Hilâfe’nin tamamı suya gark olmuş, hatta saraya ancak yüzerek yahut teknelerle ulaşmak mümkün olabilmişti. Sel sırasında Halîfe Müsta‘sım-Billâh ve bütün saray ahalisi sarayı terketmişlerdi. Aynı felaket Dârü’l-Vezâre’nin de başına gelmiş, bu arada 380 kadar ev sel suları altında kalarak yıkılmış, birçok kimse selden canını kurtarmak maksadıyla yüksek mevkilere çıkmıştı.1188 Halîfe’nin silah ve zahîre deposunda bulunan pek çok eşya da sel sularına kapılıp zayi olan nesneler arasındaydı. Şehir o kadar şiddetli bir sel ile karşı karşıya kalmıştı ki tekneler şehrin içine girmekte ve sokaklarda dolaşmaktaydı. Fırat da -muhtemelen aynı sıralarda- taşmış ve Âne, Hadîse, Hît, Hille, Düceyl ve daha başka mevkileri sular altında bırakmış, birçok tarlanın mahvına sebep olmuştu. Ancak Irak’ın neredeyse yarısının tahribine yol açan sellerden en ziyade etkilenen şehir kuşkusuz Bağdâd idi; sel suları elli gün müddetle şehirden çekilmemiş, şehirdeki müslümanlar bu son felakette de korku içinde Allâh’a yakarmışlardı.1189 Moğol istîlâsının Hülâgû eliyle gerçekleştirilen ikinci safhasına tekabül eden yıllarda, istîlânın ilk yıllarında görülenlerden çok daha belirgin kıyâmet alâmetlerinden bazılarının İslâm tarihçileri tarafından nakledildiğine şahit oluyoruz. 1187 İbnü’l-Fuvatî, age., s. 210. 1188 Sıbt İbnü’l-Cevzî (age., XXII, 427) bu sel felaketi sırasında Hâlife’nin Üstâdü’d-Dâr’ı ve kendisinin de dayısı olan Muhyiddîn İbnü’l-Cevzî’nin Dârü’l-Hilâfe’den ayrılarak ailesiyle birlikte yüksek bir tepede çadır kurduğunu nakletmektedir. 1189 Sıbt, ae., XXII, a. yer; Ebû Şâme, Terâcim, s. 192; Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 28; İbnü’lFuvatî, age., s. 227-228; Yûnînî, age., I, 8; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 23; Yâfi‘î, age., IV, 104; İbn Kesîr, age., XIII, 348; İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 228; Makrîzî, es-Sülûk, I, 490; Aynî, age., V, 126-127; İbn Tağrîberdî, age., VII, 31-32; Süyûtî, Hüsn, II, 46; İbnü’l-İmâd, age., VII, 455- 456. Reşîdüddîn’in bu sel hadisesini 654/1256 yazının nihayetinde gerçekleşmiş gibi göstermesi yanlışlık eseri olmalıdır. Zira yukarıda gösterdiğimiz Rebîulevvel/Nisan-Mayıs tarihi, sel felaketine ilişkin haberleri bu felaketin mağdurları arasında bulunan dayısı Muhyiddîn İbnü’l-Cevzî’den almış olduğunu anladığımız Sıbt İbnü’l-Cevzî tarafından verilmiş olup esas doğru tarih bu olsa gerektir. 340 Bunlar arasında en dikkat çeken iki alâmetten birisi Hz. Peygamber’in (SAV) kıyâmete dair verdiği haberler arasında yer alan ve kıyâmetin büyük alâmetleri cümlesinden sayılan “Hadramevt1190 bölgesinden zuhur edecek ateş”e dair kayıtlardır. Hz. Ömer’den (ra) nakledilen hadîs-i şerîfte Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur: “Kıyâmet gününden önce Hadramevt’ten yahut Hadramevt Denizi tarafından bir ateş zuhur edecek ve insanları toplayacaktır.”1191 Hülâgû devri Moğol istîlâsına şahit olmuş yahut bu istîlâdan sonraki bir dönemde yaşamış olan birçok İslâm tarihçisinin kayıtları ekseriyetle bu hadîste haber verilen ateşin yahut buna benzer bir başka ateşin tam da belirtilen mevkide zuhur ettiğini göstermektedir. Bu kayıtlara göre evvelce Cengiz ve oğulları tarafından mahvedilmiş olan İslâm diyarına Hülâgû’nun büyük bir Moğol ordusuyla birlikte tekrar girdiği 652/1254 senesinde Mekke’den gelen haberler arasında Yemen’in güney kesiminde yer alan Aden’deki bir dağda büyük bir ateşin zuhur ettiği, bu ateşin kıvılcımlarının gece vakti denize kadar ulaştığı ve ateşin bulunduğu yerden gündüz vakitlerinde de büyük bir dumanın çıktığı haberi bulunmaktadır. Bu habere yer veren kaynaklarımız mezkûr ateşin Hz. Peygamber’in âhir zamanda ve kıyâmete yakın bir sırada zuhur edeceğini haber verdiği ateş olduğuna hiç kimsenin şüphesinin kalmadığını, müslümanların muhakkak kopacak olan kıyâmetin vaktinin çok yaklaştığı düşüncesiyle büyük bir korkuya kapıldıklarını, fesattan tevbe ederek hasenâtta bulunmaya ve sadakalar dağıtmaya başladıklarını nakletmektedirler.1192 Hülâgû’nun batı seferinin ilk merhalesini oluşturan İsmâilî bölgelerinin istîlâsının başladığı, akabinde Azerbaycan’a ulaşarak İlhanlılar adıyla anılacak devletin temellerini attığı, diğer taraftan Moğolların Anadolu’ya tekrar girdikleri 654/1256 senesinde vuku bulan olaylara dair kayıtlar, iki sene evvel gerçekleşen hadiselere dair olanlara nispetle daha endişe verici bir ruh halini yansıtmaktadır. O sıralarda Dımaşk’ta bulunan Ebû Şâme el-Makdisî’nin naklettiği üzere 16 1190 Yemen’de, Aden’in doğusunda ve deniz kıyısında yer alan etrafı çöl ile çevrili geniş ve meşhur bir nahiyedir. Bkz. Yâkūt, age., II, 270. َس ” 1191 ا ِقَيا َم ِة تَ ح ُشُر النَّ ب َل يَ وِم ال و ِم ن َن ح ِو بَ حِر َح ضَر َم و َت قَ َ için şerîf i-hadîs şeklindeki ” َستَ . خ ُر ُج نَا ٌر ِم ن َح ضَر َم و َت أ bkz. Tirmizî, Fiten 42, (2217). 1192 Sıbt, age., XXII, 424; Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 11-12; Nüveyrî, age., XXIX, 279; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 9; Ömerî, age., XXVII, 234; İbn Kesîr, age., XIII, 341; İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 219; Makrîzî, es-Sülûk, I, 486; Aynî, age., V, 92; İbn Tağrîberdî, age., VII, 28-29; İbnü’l-İmâd, age., VII, 440. 341 Cemâziyelâhir 654/11 Temmuz 1256 gecesi, yani ayın 15’ini 16’sına bağlayan gece ay tutulması yaşanmış, ay önce yoğun bir kızıl renge ve sonrasında parlak bir hale bürünmüş; oldukça garip bir hadise olarak hemen ertesi gün de güneş tutulmuş, doğuş vaktinde ve batış vaktine yakın kızıllaşmış olan güneş günlerce ışığı zayıf ve bahsedildiği üzere tuhaf bir renkte olduğu halde doğup batmıştır.1193 Bu ay ve güneş tutulmaları hakkında açıklama biraz ileride verilecektir. Ebû Şâme’nin mezkûr senede gerçekleştiğini haber verdiği esas büyük hadiseler ise bundan sonra başlamaktadır. Bu hadiselerin en mühimi ve yukarıda birincisinin Hadramevt’ten zuhur edecek ateş olduğunu belirttiğimiz kıyâmet alâmetlerinin ikincisi olan “Hicâz’dan zuhur edecek ateş” de başta adı geçen tarihçi olmak üzere birçok İslâm tarihçisinin nakilleri arasında yer almaktadır. Söz konusu hadise ile alakalı olarak Ebû Hureyre’den (ra) nakledilen ve Sahîhayn’da1194 yer alan hadîs-i şerîf şu şekildedir: “Hicâz bölgesinden Busrâ’daki1195 develerin boyunlarını aydınlatacak bir ateş çıkmadıkça kıyâmet kopmayacaktır.”1196 İslâm kaynaklarının 654/1256 senesine ilişkin kayıtları bu senede yine Hz. Peygamber’in (SAV) haber verdiği üzere Hicâz’dan büyük ve parlak bir ateşin çıktığını göstermektedir. Hicâz bölgesinde zuhur eden ateş hakkında kaynaklarımız sadece birtakım haberler aktarmakla kalmamakta, bazı İslâm tarihçileri ateşin çıktığı bölgeden Dımaşk’a gönderilen ve zuhurunu ihbar ettikleri ateş hakkında teferruatlı malumat veren mektupların suretlerini de aynen nakletmektedirler. 5 Receb 654/29 Temmuz 1256 tarihinde kaleme alınarak Medîne’den Dımaşk’a gönderilen ve 10 Şâbân/2 Eylül günü Dımaşk’a ulaşan mektuplara göre, 5 Cemâziyelâhir/30 Haziran günü Medîne’de bir ateş zuhur etmiştir. Güvenilir bir kimse olduğunu söylediği Medîneli bir zattan naklen Ebû Şâme ateşin parlaklığına ve izlenme mesafesine ilişkin şunları söylemektedir: “Medîne’de bu ateşi görenlerden güvenilir birisinin bana haber 1193 Ebû Şâme, Terâcim, s. 189-190; yine ondan naklen bkz. Yûnînî, age., I, 11; Zehebî, Târîhu’lİslâm, XLVIII, 22; İbn Kesîr, age., XIII, 347-348; İbn Tağrîberdî, age., VII, 33. 1194 İmâm Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâ‘îl b. İbrâhîm el-Buhârî (ö. 256/870) ve İmâm Ebü’lHüseyn Müslim b. el-Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî’nin (ö. 261/875) tasnif ettikleri, Kur’ân-ı Kerîm’den sonra en güvenilir kitaplar kabul edilen ve her ikisi de el-Câmi‘u’s-Sahîh adını taşıyan iki hadis kaynağına verilen ortak isimdir. 1195 Dımaşk’ın güneyinde ve Dımaşk’a bağlı kasabalardan olup Kûretü Havrân şeklinde de bilinen ve Araplar arasında çok meşhur olmuş bir mevkidir. Bkz. Yâkūt, age., I, 441. ِبُ صَرى ” 1196 ِ ِل ب ْلِب عنَا َق ا َ ِضي ُء أ ِز، تُ ِح َجا ر ِض ال َ خ ُر َج نَا ٌر ِم ن أ َحتَّى تَ .bkz için şerîf i-hadîs şeklindeki” الَ تَق . ُو ُم ال َّسا َعةُ Buhârî, Fiten 24, (7118); Müslim, Fiten 14, (2902). 342 verdiğine göre, bu kimse o ateşin aydınlığında Teymâ’da1197 mektup yazıldığını işitmiştir.” Yine o zat Ebû Şâme’ye; “O gecelerde evlerimizde bulunuyorduk, adeta her birimizin evinde kandiller bulunuyor gibi (aydınlık) idi (...) Şüphesiz ki bu Yüce Allâh’ın âyetlerinden (mucizelerinden) bir âyet idi.” demiştir. Dımaşk’a ulaşan ve yine 5 Receb/29 Temmuz tarihini taşıyan bir başka mektup 3 Cemâziyelâhir/28 Haziran Çarşamba gecesi Medîne’de büyük bir gürültü duyulduğunu, akabinde büyük bir depremin meydana geldiğini, 5 Cemâziyelâhir/30 Haziran Cuma gününe kadar her saat şehrin sallanmaya devam ettiğini, sonra Harre mıntıkasında ve Kurayza’ya yakın bir bölgede alevleri üç minare yüksekliğinde olan büyük bir ateşin zuhur ettiğini, Medîne’nin içindeki her evin bu ateşin ışığını müşahede edebildiğini, Şezâ 1198 Vadi’sine doğru sel halinde akan bu ateşin önüne çıkan her şeyi yiyip bitirmekte olduğunu, ateşin bu halinin zuhur ettiği günden bu mektubun yazıldığı zamana kadar geçen bir aylık müddet içinde değişmediğini, Medîne ahalisinin çok büyük bir sahaya yayılmış olup kızıl ateş dağlarını andıran bu manzarayı dehşetle izlediğini ve bu manzaranın Medîne müslümanlarını büyük bir korkuya sevkettiğini bildiriyordu. Mektubu yazan zat, sözlerine “Allâh akıbeti hayreylesin, bu ateşi vasfetme kudretini kendimde bulamıyorum.” ifadeleriyle son vermekteydi. Bir diğer mektup, yine 5 Cemâziyelâhir/30 Haziran Cuma günü Cuma namazından sonra Medîne’nin doğusunda ve şehre yarım günlük mesafedeki bir mıntıkada yerden fışkıran bir ateşin sel gibi akıp gelerek Uhud Dağı’nın hizasına ulaştığını, Medîne halkının kıyâmetin büyük alâmetlerinden birinin gerçekleşmesi dolayısıyla Ravza-i Mutahhara’ya gidip topluca tevbe ve istiğfâr ettiğini haber veriyordu. Bir mektup da 1 Cemâziyelâhir/26 Haziran Pazartesi günü Medîne’de yıldırım sesine benzeyen bir gürültünün duyulduğunu, iki gün müddetince aralıklarla devam eden bu sesi 3 Cemâziyelâhir/28 Haziran Çarşamba gecesi başlayan ve geceli gündüzlü devam eden on dört adet depremin takip ettiğini, 5 Cemâziyelâhir/30 Haziran Cuma günü Harre bölgesinde yer kabuğunun yarıldığını ve bu yarıktan Mescid-i Nebevî büyüklüğünde bir ateş fışkırdığını, etrafa devasa kıvılcımlar saçarak dört fersah1199 uzunluğunda ve 1197 Suriye ile Vâdi’l-Kurâ arasında bulunan ve Dımaşk hacılarının yol güzergâhında yer alan bir beldedir. Bkz. Yâkūt, age., II, 67. 1198 Mekke yakınlarındaki bir dağın ismidir. Bkz. Yâkūt, ae., III, 345. 1199 Yaklaşık 20 km’ye tekabül eder. 343 dört mil1200 genişliğinde uzanıp kızıl bir derya teşkil eden ateşin evvelâ yer üzerinde ilerlediğini, soğuyup donunca da kurşun rengini aldığını, bu dehşet verici manzara karşısında insanların Allâh’a teveccüh ederek tevbe ettiklerini ve hatta Medîne emîrinin icra ettiği zulümleri terkettiğini bildirmekteydi. Ebû Şâme aynı ateş ile ilgili Medîne kadısı Şemseddîn Sinân b. Abdülvehhâb b. Nümeyle el-Hüseynî’nin bir mektubunu da aynen eserine almıştır. Kadı Şemseddîn bir dostuna yazmış olduğu mektupta 3 Cemâziyelâhir/28 Haziran Çarşamba gecesi sabaha karşı büyük bir depremin vukua geldiğini, birkaç gün boyunca muhtelif fasılalarla on defa Medîne’nin sarsıldığını, bu depremlerden birinde Hz. Peygamber’in minberinin yerinden oynadığını ve yıkılma tehlikesi geçirdiğini, Cemâziyelâhire’nin 5’ine tekabül eden Cuma günü kuşluk vaktine kadar devam eden sarsıntılardan sonra Harre yolunda mezkûr ateşin zuhur ederek insanları dehşete düşürdüğünü, bu mektubu kaleme alan Kadı Şemseddîn’in Medîne emîrine büyük biz azabın kendilerini beklediğini söylemesi üzerine emîrin kölelerini azat ettiği gibi halktan gaspettiği malları da onlara iade ettikten sonra bütün Medîne halkı ile birlikte 6 Cemâziyelâhir/1 Temmuz Cumartesi gecesi Hz. Peygamber’in kabrinin başına gelerek istiğfâr ettiğini, bu esnada ateşin hâlen nehir gibi akmaya devam ettiğini söylemekteydi. Yine Kadı Şemseddîn ateşin zuhur ettiği günden beri gürültüden ve korkudan dolayı müslümanların yemek yiyemediğini ve uyuyamadığını, ayrıca ayın ve güneşin de son derece sönük vaziyette doğup battığını haber vermekte ve “Allâh’tan afiyet diliyoruz.” ifadesini kullanmaktaydı. Ebû Şâme’nin Medîne’den gelen mektuplar arasında zikrettiği Benî Fâşân kabilesinden bir kimsenin yazdığı mektupta da mezkûr 3 Cemâziyelâhir/28 Haziran gecesi yıldırım gürültüsüne benzeyen bir sesle insanların yataklarından uyandıkları, günahlarına tevbe ederek Allâh’a yalvardıkları, aynı gece başlayıp iki gün boyunca devam eden yer sarsıntılarını müteakip Cuma sabahı büyük bir depremin vukua geldiği, bu son sarsıntının şiddetinden dolayı Mescid-i Nebevî’nin minarelerinin neredeyse birbirine çarptığı, Mescid’in tavanında çatlaklar meydana geldiği, Cuma günü öğle vaktinde sarsıntının durmasının ardından Harre mıntıkasında yerden bir ateşin çıktığı, gökyüzünü siyah bir dumanın kapladığı, şehirdeki ve civardaki bütün müslümanların Mescid-i Nebevî’ye iltica ederek burada istiğfâra başladıkları, semanın ateşin 1200 Yaklaşık 6,5 km’ye tekabül eder. 344 kızıllığından dolayı kıpkırmızı kesildiği, Medîne emîrinin bu hadiselerden endişe ederek haksız vergileri kaldırdığı, adeta şehir büyüklüğüne ulaşmış olan ateşin sel gibi aktığı, ateşin tesiriyle taşların yuvarlanarak büyük yığınlar meydana getirdiği, her gece sabaha karşı büyük uğultuların yükseldiği ve ateşin zuhurundan mektubun yazıldığı güne kadar geçen bir aylık zaman dilimi boyunca ateşin aynı vaziyette yerinde durduğu yönünde haberler verilmektedir. Bu mektubun sahibi muhatabına, “Bu ateşin birçok acayiplikleri vardı. Bunları tümüyle sana açıklamaya muktedir değilim. Benim bunun sadece bir kısmını anlatmam yeterlidir. O günden şimdiye kadar ay ile güneş sanki tutulmuş gibidir.” demek suretiyle söz konusu ateşin etrafa tarif olunamaz bir şekilde dehşet saçtığını ifade etmiştir.1201 Ebû Şâme’den ve onun nakillerini kendi eserlerinde tekrar eden İslâm tarihçilerinden başka, İbn Kesîr’in kendi kayıtları arasında bulunan rivayetler de hadîs-i şerîfte haber verilen tarzda bir ateşin Hicâz’dan zuhur etmiş olduğunu doğrulamaktadır. İbn Kesîr, tıpkı Ebû Şâme gibi bu ateş hadisesinin çağdaşı olan Iraklı tarihçi İbnü’s-Sâ‘î’den (ö. 674/1276) naklen; Medîne’den gelerek 8 Receb 654/1 Ağustos 1256 günü -muhtemelen Bağdâd’a- ulaşan Kaymaz el-Alevî el-Hasenî adlı bir habercinin 2 Cemâziyelâhir/27 Haziran Salı günü Medîne’de deprem meydana geldiğine, deprem sebebiyle Hz. Peygamber’in (SAV) kabrinin şebekelerinin birbirine çarparak ses çıkardığına, Medîne’ye dört fersah mesafede bir ateşin zuhur ettiğine, devasa kıvılcımlar saçan bu ateşin doğu yönünde ilerleyerek önüne çıkan kayaları dahi erittiğine, ateşin sebep olduğu korku dolayısıyla Medîne emîrinin haksızlıklara son verdiğine ve bütün şehir halkının topluca istiğfâr ettiğine dair haberler getirdiğini söylemektedir.1202 Hicâz’da zuhur etmiş olan bu ateşle ilgili İbn Kesîr’in başka bir rivayeti ise son derece ilginç olup ateş hakkındaki hadîs-i şerîfin aynen tahakkuk ettiği kanaatini uyandırmaktadır. Tarihçi, Hicâz’dan ateşin 1201 Bu ateşin zuhuru ile alakalı olarak Medîne’den Dımaşk’a gönderilen mektupların mazmûnları için bkz. Ebû Şâme, Terâcim, s. 190-193; ayrıca ondan naklen bkz. Yûnînî, age., I, 4-9; Nüveyrî, age., XXIX, 288-290; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 18-21; İbn Kesîr, age., XIII, 344-349; Aynî, age., V, 122-126. Söz konusu ateşin zuhuru hakkında malumat veren başka kayıtlar için bkz. Yâfi‘î, age., IV, 101-102; İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 227-228; Makrîzî, es-Sülûk, I, 489-490; İbn Tağrîberdî, age., VII, 32; Süyûtî, Hüsn, II, 46; İbnü’l-İmâd, age., VII, 454. Yalnız İbnü’l-Fuvatî (age., s. 220) Hicâz bölgesinden ateşin zuhurunu yanlışlıkla 653/1255 olayları arasına dercetmiş, İbn Fazlullâh el-Ömerî (age., XXVII, 242-243) ve herhalde ondan naklen İbnü’l-Verdî (age., II, 189) de bu hadisenin 655/1257 senesinde yahut bundan bir sene evvel (654/1256) gerçekleştiğini belirtmişlerdir. 1202 İbn Kesîr, age., XIII, 351. 345 zuhur ettiği sene 12 yaşında bulunan ve kendisinin Dımaşk’ta görüştüğü Kâdi’lkudât Sadreddîn Alî b. Ebü’l-Kāsım et-Temîmî’nin şu sözlerini nakletmiştir: “Bir bedevînin babama mezkûr olayı anlatırken şöyle dediğini işittim: ‘O gecelerde biz Busrâ’da iken Hicâz diyarında ortaya çıkan ateşin ışığında develerin boyunlarını görürdük.’”1203 Zehebî ve Makrîzî de hadise vukua geldiği sırada Busrâ’da bulunan bazı Arapların kendi develerinin boyunlarının mezkûr ateşin ışığı ile aydınlandığını gördüklerine dair birer rivayete yer vermektedirler. 1204 654/1256 senesinde vuku bularak müslümanları bir kez daha rencide eden hadiseler arasında Mescid-i Nebevî’de çıkan yangın da yer almaktadır. Ebû Şâme’nin ve ekseriyetle ondan naklen diğer İslâm tarihçilerinin rivayet ettiği üzere bu senenin 1 Ramazân/22 Eylül Cuma gecesinde kılınan ilk Terâvîh namazından sonra elinde bir ateş olduğu halde Mescid’in ambarına girmiş olan bir kimse1205 yangına sebep olmuş, Mescid’in kuzeybatı köşesinde başlayan yangın kapıların ve tavanın tutuşmasına yol açmış, akabinde kıble tarafını alevler içinde bırakmıştı. Yangın başladığı sırada uyumaya hazırlanmakta olan şehir halkının derhal yetişerek yangını kontrol altına alma adına sarfettikleri tüm çabaya rağmen Mescid’in tavanı tamamen yanmış, Mescid’in bazı sütunları devrildiği gibi kurşundan mâmül kısımlar da erimişti. Bir türlü söndürülemeyen yangın Hz. Peygamber’in (SAV) hücresine de sıçramış ve hücrenin tavanını harap etmişti. Mescid-i Nebevî yangından o derece etkilenmişti ki müslümanlar ertesi gün Cuma namazı kılacak yer aramaya başlamışlardı.1206 1203 İbn Kesîr, age., XIII, 350-351; ayrıca ondan naklen bkz. Aynî, age., V, 127-128. 1204 Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 22; Makrîzî, es-Sülûk, I, 490. 1205 Yâfi‘î’nin (age., IV, 103) ve İbnü’l-İmâd’ın (age., VII, 455) kayıtlarına göre bu kişi Mescid-i Nebevî’nin temizliğinden sorumlu hademelerden Ebû Bekr el-Merâgī olup onun elinde tuttuğu kandilin yanmakta olan fitilinin yere düşmesi ile mezkûr yangın çıkmıştır. Ancak Şeyh Yâfi‘î hadiseyi anlattığı yerde bunun bir kaza neticesinde gerçekleştiğini ve hatta Ebû Bekr’in kendisinin de bu kaza sonucunda yanarak vefat ettiğini özellikle belirtmektedir. 1206 Ebû Şâme, Terâcim, s. 194; Yûnînî, age., I, 10; Nüveyrî, age., XXIX, 292; Zehebî, Târîhu’lİslâm, XLVIII, 24; Yâfi‘î, age., IV, 103; İbn Kesîr, age., XIII, 352; İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 228; Makrîzî, es-Sülûk, I, 490; Aynî, age., V, 128; İbn Tağrîberdî, age., VII, 32; Süyûtî, Hüsn, II, 49- 50; İbnü’l-İmâd, age., VII, 455. Şeyh Yâfi‘î (age., IV, a. yer) bu yangın sonunda Mescid-i Nebevî’nin duvarlarından, ayrıca Ömer b. Abdülazîz’in Hz. Peygamber’in (SAV) hücre duvarının etrafında Hz. Peygamber’in kabri ile Mescid’i ayırmak için inşa ettirdiği ve beş adet direğin üzerinde yükselen duvardan başka pek az şeyin ayakta kaldığını ifade etmektedir. Tıpkı Medîne’de zuhur eden ateşe dair haberinde olduğu gibi Mescid-i Nebevî’deki yangına da 653/1255 hadiseleri arasında yer veren İbnü’l-Fuvatî (age., s. 220) ile yine bu yangın olayına 655/1257 senesi olaylarını anlattığı yerde değinen İbn Fazlullâh el-Ömerî (age., XXVII, 243) yangın sırasında Hz. Peygamber’in üzerinde hutbe 346 Görüldüğü gibi 652-654/1254-1256 seneleri aralığı İslâm coğrafyasının Ortadoğu’da yer alan en mühim kısmı için büyük felaketlerin gerçekleştiği ve bir kısım kıyâmet alâmetlerinin de ortaya çıktığı bir zaman dilimi olmuştur. Bu aralıkta gerçekleşen ve bizim de anlatmaya gayret ettiğimiz garip hadiseleri kısaca bir tahlil etmek iktiza ederse şunlar söylenebilir: Moğolların ikinci kez İslâm âlemi üzerine yürüdükleri senelerde, tıpkı onların ilk defa İslâm diyarına girdikleri senelerde olduğu gibi müslümanlar için şaşırtıcı ve bir o kadar da korkutucu hadiseler cereyan etmiştir. 652/1254 senesinde başlayan garip hadiseler 654/1256 senesine kadar devam etmiş ve bu son sene belki de İslâm tarihinde “felaket senesi” şeklinde nitelendirilebilecek bir zaman dilimi olmuştur. Kaynaklarımızın bu iki senede Yemen ve Hicâz gibi iki farklı coğrafyada birer ateşin zuhur ettiğine dair ifadeleri, özellikle hadiselerin çağdaşı olan Ebû Şâme el-Makdisî’nin Hicâz’dan Dımaşk’a gönderildiğini söylediği ve Medîne’de ortaya çıkan ateş hakkında bazıları yeminli ifadeler ihtiva eden mektuplar hakikaten bu hadiselerin gerçekleştiği hususunda şüpheye mahal bırakmıyor. Bu iki ateşin gerçekten de Hz. Peygamber’in (SAV) kıyâmet alâmetleri arasında zikrettiği ateşler olduğuna dair kaynaklarımızda şaşırtıcı ifadeler bulunduğunu belirtmiştik. Bahsi geçen ateşlerin çok büyük olması, bunların ışığının çok uzak mesafeleri aydınlatacak kadar parlak oluşu, ateşlerin büyük dumanlar çıkarması, özellikle Medîne civarında zuhur eden ateşin büyük bir gürültüden ve iki gün boyunca devam eden depremlerden sonra yer kabuğundaki bir çatlaktan fışkırması, yerden çıkan ateşin bir sel halinde vadiler boyunca ilerleyerek önüne çıkan her türlü nesneyi yutması, eriyen bir kaya parçasını andırır biçimde yeryüzünde ilerleyen bu kızıl ateşin yer yer soğuyarak siyahî renge bürünmesi ve kurşuna benzer bir şekil alması,1207 bu ateşin geçtiği bölgeden alınan bir kaya parçasının renk ve kütlece kömürü andırması, 1208 ateşin taşları yakarak balçığa okuduğu minberin de zayi olduğunu söylemektedirler. Ömerî ve yine yangından 655/1257 senesi başlığı altında bahseden İbnü’l-Verdî (age., II, 189) bu son hadisenin müslümanları derin bir teessüre sevkettiğini de ilave etmişlerdir. Ancak kendi saltanat devresinde el-Melikü’z-Zâhir Rükneddîn Baybars Mescid-i Nebevî’nin, Hücre-i Sa‘âdet’in ve Mescid’in minberinin tamiri işlerini deruhte edecek, Hz. Peygamber’in (SAV) kabrini parmaklıkla çevirtecek ve Mescid’in tavanını altın işlemelerle süsleyecektir. Bkz. İzzeddîn İbn Şeddâd, Târîhu’l-Meliki’z-Zâhir, s. 165; Safedî, el-Vâfî, X, 213; İbn Kesîr, age., s. 469; Aynî, age., VI, 178; İbn Tağrîberdî, age., VII, 170. 1207 Ebû Şâme, Terâcim, s. 191; ayrıca bkz. Yûnînî, age., I, 6; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 19; İbn Kesîr, age., XIII, 346; Aynî, age., V, 125. 1208 İbn Kesîr, age., XIII, 351. 347 çevirmesi, sonra hava ile temas edince körükten çıkan demir tozuna dönüşmesi1209 gibi kaynaklarımızda yer alan haberler, bu ateşlerin adı geçen bölgelerde meydana gelen volkanik patlamalar sonucu ortaya çıkmış olabileceği kanaatini uyandırmaktadır. Bu ateşlerin birincisinin Aden taraflarında harekete geçen bir yanardağın püskürttüğü ve geniş bir bölgeye tesir eden lav kütleleri olması, aynı bölgeden yükselen büyük dumanın da bu yanardağın patlaması neticesinde ortaya çıkan duman olması ihtimal dahilindedir. Medîne yakınlarında zuhur eden ateşin de volkanik arazilere sahip olduğu zaten bilinen Hicâz’daki Harre bölgesinde1210 meydana gelen büyük yer sarsıntılarının açtığı yarıklardan fışkıran ve uzun süre ilerleyerek birçok nesneyi küle dönüştüren lavlar olması mümkündür. Belki de her iki patlamadan zuhur eden ateşlerin çok geniş bir saha boyunca gökyüzünü küle ve dumana boğmuş olması, dolayısıyla ay ve güneşin net bir şekilde ve parlak olarak görülememeleri Dımaşk bölgesinde ay ve güneş tutulmaları gerçekleştiğinin zannedilmesine sebep olmuştur. Nitekim ay ve güneş tutulmalarından bahsettikten biraz sonra Ebû Şâme şu cümleleri kurmaktadır: “O vakit Dımaşk’ta bizim yanımızda da ayın ve güneşin tutulduğu görülmüştü ve her ikisinin ışıkları da duvarlara zayıf bir şekilde vuruyordu. Biz bu vakadan dolayı hayretler içerisindeydik. Bunun ne olduğunu anlamıyor, ‘bu ne iştir’ deyip duruyorduk. Bu durum (Medîne’de zuhur eden) ateşe dair haberlerin bize ulaşmasına ve durumu açıklığa kavuşturmasına kadar böyle devam etti.”1211 Bundan başka yine Ebû Şâme’nin naklettiği mektuplarda yer alan Medîne kadısı Şemseddîn b. Sinân’a ait “Bu ateşin ortaya çıktığı günden bu yana ay ve güneş aydınlık veremez bir halde doğuyor.” 1212 cümlesi ile Medîne’de mukim Benî Fâşân’dan bir zatın kullandığı “(Ateşin ortaya çıktığı) o 1209 İbn Kesîr, age., XIII, 352. 1210 Esasen sıcak ve kızgın manalarına gelen ve Arap yarımadasında bazalttan oluşmuş volkanik araziler için kullanılan “harre” kelimesi Suriye ile Yemen arasındaki birçok volkanik alana isim olarak verilmiş olup bu harrelerin en meşhurlarının da Medîne civarında bulunduğu bilinmektedir. 654/1256 senesindeki büyük ateşin çıktığı yer işte bu harrelerden biridir. Daha belirgin bir yer tarifi yapmak icap ederse de ateşin zuhurundan sonra Dımaşk’a gönderilen mektuplardan birinde yer alan “Harre mıntıkasında ve Kurayza’ya yakın bir bölgede” ifadesinden hareketle buranın evvelce Benî Kurayza yahûdîlerinin oturmakta olduğu mevkie yakın bulunan Harretü Vâkım olduğu söylenebilir. Bkz. Küçükaşçı, “Harre”, DİA, XVI, 244. 1211 Ebû Şâme, Terâcim, s. 192; ayrıca bkz. Nüveyrî, age., XXIX, 290; İbn Kesîr, age., XIII, 347; Aynî, age., V, 126. 1212 Ebû Şâme, Terâcim, s. 192; ayrıca bkz. Yûnînî, age., I, 8; Nüveyrî, age., XXIX, 290; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 21; İbn Kesîr, age., XIII, 347; Aynî, age., V, 126. 348 günden şimdiye kadar ay ile güneş sanki tutulmuş gibidirler.” 1213 ifadeleri ay ve güneşin gerçekten tutulmadıklarına, aslında sadece söz konusu ateşin çıkardığı dumanın tesiriyle kararmış olan gökyüzünde bu iki gök cisminin parlak şekilde görülemediğine işaret etmektedir. Fakat biz hadiselerin jeolojik ve astronomik boyutunu bir kenara bırakarak bizi asıl ilgilendiren, hadiselerin müslümanlar üzerindeki tesirleri ve bunun Moğol istîlâsı ile alakası üzerinde durmak istiyoruz. 654/1256 yılında vukua gelen garip hadiselerin, tesir ettiği bölgelerde ikâmet eden müslümanları büyük bir endişeye ve korkuya sevkettiği muhakkaktır. Zira bu müslümanlar hadiselerin vukuu esnasında yahut sonrasında -tıpkı 652/1254 senesinde Yemen’de zuhur eden ateş ve 654/1256 senesinde Bağdâd’a isabet eden sel felaketi sonrasında olduğu gibi- tevbe ve istiğfâr etmeye başlamışlar, kıyâmetin artık çok yakın olduğu düşüncesiyle Allâh’a yönelmişlerdir. Medîne’den Dımaşk’a gönderilen ve hadîs-i şerîfte bildirilmiş olan ateşin zuhurunu haber veren mektuplardan birinde yer alan “Ne yapacağımızı bilmiyoruz. Ateşin çıktığı anda Medîneliler Hz. Peygamber’in (SAV) Ravza’sına giderek tevbe ve istiğfâr eder vaziyette Rab’lerine yöneldiler. Bu kıyâmet alâmetlerinden biri idi.”1214 ifadeleri, bir diğer mektupta bulunan “Bu ateşin ortaya çıkışı nedeniyle insanlar günahları bırakıp tevbe ettiler, taatler işleyerek Yüce Allâh’a yöneldiler. Medîne emîri de halka yaptığı birçok zulme son verdi.”1215 cümleleri, Medîne kadısı Şemseddîn Sinân b. Abdülvehhâb’ın bu hadiseyi “(Medîne’deki) emîrin huzuruna çıktım. Kendisiyle konuştum ve ona şöyle dedim: ‘Azap etrafımızı çevirdi, Yüce Allâh’a dön!’ Böyle demem üzerine o bütün kölelerini azat etti, mallarına el koyduğu bir topluluğun mallarını da iade etti. Bunu yapınca da kendisine ‘Hemen şu anda sarayından inip bizimle birlikte Hz. Peygamber’in huzuruna gel’ dedim. Sarayından inip bizimle birlikte Hz. Peygamber’in kabrinin yanına geldi. Hepimiz; kadınlar ve çocuklarla beraber Cumartesi gecesini orada geçirdik. Hurmalıklarda, şehrin içinde kim varsa oraya gelmiş, yanımızda yer almıştı (...) Allâh’a yemin ederim ki ey kardeşim, bugün bizim hayatımız kederlidir. Medîne halkının hepsi günahlarından tevbe etmiştir. Artık 1213 Ebû Şâme, Terâcim, s. 192-193; ayrıca bkz. Yûnînî, age., I, 9; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 21; İbn Kesîr, age., XIII, 349. 1214 Ebû Şâme, Terâcim, s. 190-191; ayrıca bkz. Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 19; İbn Kesîr, age., XIII, 346; Aynî, age., V, 124. 1215 Ebû Şâme, Terâcim, s. 191; ayrıca bkz. Yûnînî, age., I, 6; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 19; İbn Kesîr, age., XIII, 346; Aynî, age., V, 125. 349 şehirde rebab ve def sesleri duyulmuyor, içki içilmiyor (...) (Ateşin) bize ulaşıp zarar vermesinden korktuk. İnsanlar bunun üzerine toplanıp Hz. Peygamber’in kabrine gittiler, Cuma günü hepsi orada toplanıp orada gecelediler.” 1216 şeklinde tasvir etmesi, aynı şekilde Benî Fâşân’dan bir kimsenin Dımaşk’a gönderdiği mektupta olaydan “İnsanlar (...) Yüce Allâh’a tevbe etmeye, yalvarıp yakarmaya başladılar, Mescid-i Nebevî’ye sığınıp orada namaz kıldılar (...) Ateş büyüdü. İnsanlar kaçıp Mescid-i Nebevî’ye sığındılar, Hücre-i Şerîf’in yanına vardılar ve çevresini kuşattılar. Orada emân dilediler, saçlarını başlarını açtılar, günahlarından tevbe ettiler, Yüce Allâh’a yalvardılar, Hz. Peygamber’e sığındılar. Her bölgeden, her yoldan ve bütün hurmalıklardan insanlar kalkıp Mescid-i Nebevî’ye geldiler, kadınlar ve çocuklar da evlerinden çıkıp oraya geldiler, orada toplandılar. Hâlisâne bir kalp ile Allâh’a yöneldiler (...) İnsanlar öleceklerine yahut azaba maruz kalacaklarına kesin olarak kanaat getirmişlerdi ve o gece kimi namaz kıldı, kimi Kur’ân okudu, kimi rükua ve kimi secdeye gitti. Azîz ve Celîl olan Allâh’a yalvarıp yakardılar, günahlarından sıyrılıp istiğfâr ettiler (...) Kadı ile fakîh valinin huzuruna çıkarak ona nasihat etmeye başladılar, o da haksız vergileri kaldırdı, kölelerinin tümünü azat etti ve el koyduğu mallarımızı iade etti.”1217 tarzında bahsedilmesi, Medîne’den Irak’a gönderilen bir ulağın Medîne’de depremler başladığı zaman halkın Hz. Peygamber’in huzurunda başlarını açarak Allâh’a tevbe ettiklerine ve deprem sona erinceye kadar aynı hal üzere kaldıklarına ve Medîne emîrinin de zulmü terkettiğine dair getirdiği haber1218 ve son olarak Şeyh Yâfi‘î’nin bu hadiseyi anlatırken “Medîne ahalisi kıyâmet kopuyor zannetti ve Allâh’a yakarmaya başladı.”1219 ifadesini kullanması, bilhassa Medîne müslümanlarının hadiseyi algılayış tarzını gözler önüne sermesi bakımından ehemmiyetlidir. Bu olayın kıyâmetin büyük alâmetlerinden olduğuna dair kimsenin şüphesi kalmamış ve insanlar dünyanın bu son zamanlarında fısk ve fesattan uzaklaşarak günahlarının bağışlanması için çaba sarfetmeye başlamışlardır.1220 Busrâ bölgesinden gelen ve 1216 Ebû Şâme, Terâcim, s. 191; ayrıca bkz. Yûnînî, age., I, 6-7; Nüveyrî, age., XXIX, 289; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 20; İbn Kesîr, age., XIII, 347. 1217 Ebû Şâme, Terâcim, s. 192; ayrıca bkz. Yûnînî, age., I, 8; Nüveyrî, age., XXIX, 290; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 21; İbn Kesîr, age., XIII, 348. 1218 İbn Kesîr, ae., XIII, 351. 1219 Yâfi‘î, age., IV, 102. 1220 Müslümanların Medîne’de ateşin zuhur etmesi hadisesini algılayış tarzını ve onların kıyâmetin çok yakın olduğu fikriyle bağışlanma gayreti içerisine girmeleri halini gözler önüne sererek onların 350 develerin boyunlarının mezkûr ateş dolayısıyla ışıldadığını bildiren haberlerin de müslümanları haklı olarak hadîs-i şerîfte bahsedilen hadisenin mutlaka bu hadise olduğunu düşünmeye sevkettiği görülmektedir. Ateşin zuhuru ile ilgili olarak İbn Kesîr’in İbnü’s-Sâ‘î’den naklen el-Bidâye’sinde yer verdiği ve vaziyetin ciddiyetini gözler önüne seren bir kayıt daha mevcut olup, buna göre Medîne Harem’inin şeyhi Mahmûd b. Yûsuf b. el-Em‘ânî bu ateş hakkında kendi eliyle şu ifadeleri kaleme almıştır: “Hicâz’da zuhur eden bu ateş büyük bir mucize olup kıyâmet saatinin yaklaştığına delâlet eden sahih bir işarettir. Bahtiyar insan, ölmeden evvel fırsatı değerlendiren ve canını vermeden önce de kendisiyle Yüce Allâh arasındaki durumu ıslah ederek kendisini kurtarandır (...) Cenâb-ı Allâh bunu müslümanlara bir ibret, âlemlere de rahmet kılıyor.”1221 Hadîs-i şerîfte haber verilen ateşin Hicâz’da zuhurundan birkaç ay sonra, tam da Ramazân ayının ilk gecesi Terâvîh namazını müteakip Mescid-i Nebevî’nin büyük bir yangın felaketine uğraması da müslümanlar tarafından kıyâmet alâmetlerinden biri addedilmiş olmalıdır. Nitekim 654/1256 senesinde gerçekleşen bütün felaketler, özellikle de Medîne’de zuhur eden ateş ve Mescid-i Nebevî’nin yanması bu hadiseleri nakleden İslâm tarihçileri tarafından “Allâh’ın birer âyeti (mucizesi)” telakki edilmiştir.1222 Ancak bu senede vukua gelen bütün bu felaket ve alâmetlerin bahsimizi doğrudan ilgilendiren veçhesi, Ebû Şâme’nin -diğer bazı tarihçiler tarafından da iktibas edilen- şu ifadesinde gizlidir: “(Hicâz’da) zuhur eden ateş ve Mescid’in yanması sanki müteakip senede meydana gelecek hadiseler için birer uyarı idi.”1223 Fakat Ebû Şâme bu hususta yalnız değildir; Süyûtî de 652/1254’te Yemen’de zuhur eden ateş ve 654/1256’da Bağdâd’daki sel felaketi ile ilgili olarak Tâceddîn Abdülvehhâb es-Sübkî’nin Tabakātü’ş-Şâfi‘iyyeti’l-Kübrâ adlı eserinden naklen şunları söylemektedir: “Ve bütün bu hadiseler Tatarlar meselesinin başlangıcı (habercisi) idi.” 1224 Anlaşıldığına göre bazı tarihçilerimiz bu olayları hislerine tercüman olan bir şiir, başta Ebû Şâme olmak üzere bazı tarihçilerimizin eserlerinde yer almıştır. Şiir için bkz. Ebû Şâme, Terâcim, s. 193; ayrıca bkz. Yûnînî, age., I, 9-10; Nüveyrî, age., XXIX, 290-291. Şiirin Türkçe tercümesi için bkz. İbn Kesîr, age., XIII, 349-350. 1221 İbn Kesîr, age., XIII, 352. 1222 Ebû Şâme, Terâcim, s. 194; ayrıca bkz. Yûnînî, age., I, 11; Yâfi‘î, age., IV, 102; İbn Kesîr, age., XIII, 352; Aynî, age., V, 129. 1223 Ebû Şâme, Terâcim, s. 194; ayrıca bkz. İbn Kesîr, age., XIII, 352; Aynî, age., V, 129; Süyûtî, Hüsn, II, 50. 1224 Süyûtî, ae., II, 46. 351 sadece birer kıyâmet alâmeti olarak görmemekte ve bunların aynı zamanda ileride müslümanların başına gelecek daha büyük felaketlerin birer habercisi olduğunu düşünmektedirler. Onlara göre bu hadiseler hem müslümanların dinî riyâsetini sembolize eden Abbâsî Hilâfeti’nin, hem de asırlarca bu hilâfete payitahtlık yaparak İslâm’ın bir manada kubbesi sayılmış olan Bağdâd’ın, sonrasında da bütün Ortadoğu’nun büyük belalara düçar olacağının sarih işaretleridir. Yukarıda bahsettiğimiz kıyâmet manzarasını tamamlayan alâmetlerden biri, Ye’cûc ve Me’cûc’ün zuhur ederek yeryüzünü fitneye boğmalarıdır. Elbette Ye’cûc ve Me’cûc ile ilgili olarak konumuzu asıl ilgilendiren noktalar yine müslümanların Moğol istîlâsını algılayış tarzı ve Aynicâlût Savaşı’ndan önce müslüman Ortadoğu’nun sosyo-psikolojik vaziyeti ile alakalıdır. Kur’ân-ı Kerîm’de adları iki yerde1225 geçen ve ayrıca birçok hadîs-i şerîfte zuhuru haber verilen Ye’cûc ve Me’cûc, oldukça kalabalık ve son derece azgın birer topluluk olup kıyâmete yakın ardında bulundukları seddi aşarak dünyayı fesada verecekler ve müslümanları yok olmanın eşiğine getireceklerdir. İstîlânın başından itibaren Moğollar hadîs-i şerîflerde vasıfları teferruatlı biçimde haber verilmiş olan Ye’cûc ve Me’cûc ile birlikte anılmışlar, özellikleri onlarla tümüyle aynı olmamakla birlikte özellikle kalabalık, azgın ve yenilmez oluşları dolayısıyla bu iki kavme benzetilegelmişlerdir. Şimdi dönem müslümanlarındaki bu algıyı haklı çıkarabilecek bazı hadîs-i şerîfleri inceleyelim. Bunlardan biri Ye’cûc ve Me’cûc’un kalabalıklığına, gaddarlığına ve yenilmezliğine işaret eden hadîstir. Nevvâs b. Sem‘ân’ın (ra) rivayet ettiği uzun hadîsin bir yerinde şu ibareler bulunmaktadır: “(...) Sonra Allâh Îsâ’ya vahyedip diyecek ki: ‘Ben bazı kullarımı ortaya çıkarttım ki kimsenin onlarla savaşmaya gücü yetmez. Sen kullarımı Tûr Dağı’na götür.’ Sonra da Allâh Ye’cûc ve Me’cûc’u çıkaracak, onlar her tepeden akın edecekler. Onların öncüleri Taberiyye Gölü’ne ulaşacaklar, gölde ne varsa içecekler (...) Sonra Cebelü’lHamr’a ulaşıncaya kadar yola devam edecekler. Orası da Beytü’l-Makdis’te bulunan dağdır. Ve diyecekler ki: ‘Yeryüzünde kim varsa katlettik, haydi şimdi de 1225 Kehf, 18/94; Enbiyâ, 21/96. 352 gökte kim varsa öldürelim!’” 1226 Hadîste yer alan bazı ifadeler Hülâgû’nun Suriye seferi sırasındaki bazı hadise ve söylemlerle şaşırtıcı benzerlikler taşımaktadır. Hatırlanırsa Hülâgû el-Melikü’n-Nâsır Yûsuf’a ve daha sonra el-Melikü’l-Muzaffer Kutuz’a gönderdiği mektuplarda Moğol ordusunun sayısız insanı katlettiğini ve yeryüzünde birçok milleti ortadan kaldırdığını söylemek suretiyle muhataplarına gözdağı veriyordu. Ancak hadîs-i şerîfin asıl şaşırtıcı ifadeleri Ye’cûc ve Me’cûc’un öncülerinin Taberiyye Gölü’ne ulaşarak buradaki suyu içip bitirmelerine dairdir. Hülâgû’nun Suriye seferi sırasında Ketboğa’nın 12.000 kişilik İlhanlı öncü kuvvetiyle Filistin’e girdiğini görmüştük. Ermeni, Gürcü ve bazı Eyyûbî birlikleriyle desteklenen bu Moğol ordusu Taberiyye Gölü’ne çok yakın bir mevki olan Aynicâlût’a ulaşmış ve burada Memlük İslâm ordusu ile tutuştuğu savaşta bozguna uğramıştı. Hz. Peygamber (SAV) Huzeyfe b. Yemân (ra) tarafından nakledilen ve Ye’cûc-Me’cûc’dan bahseden şu hadîsinde de Moğolları tarif eder gibidir: “(...) İşte bunlara dağ da demir de dayanmaz (...) Fil, vahşi hayvan, deve ve domuz ne görürlerse yerler. Onlar kendi aralarından ölmüş olanları da yerler. Onların başları Şâm’da, sonları ise Horâsân’da olacaktır. Onlar doğunun nehirlerini ve Taberiyye Gölü’nü içeceklerdir.” 1227 İbnü’l-Esîr’in şu ifadeleri hadîste kendilerinden bahsedilen toplulukların Moğollara ne denli benzediğini gözler önüne sermektedir: “(...) hiçbir şeyi yasak ve haram kabul etmiyorlardı. Onlar köpek ve domuz dahil her türlü hayvanı kesip yiyebiliyorlardı.”1228 Bu tarihçinin dinî hamiyet ve gayretle Moğollar meselesine tarafgirlikle bakması ve yukarıdaki ifadelerin garazkârlıktan ileri gelmiş olması ihtimali akla gelebilir. Ancak Moğolların ülkesine seyahat etmiş ve onların yeme içme tarzını bizzat müşahede etmiş olan Johann de Plano Carpini de İbnü’l-Esîr’in verdiği bilgiyi teyit etmekte olduğu gibi, hadîs-i şerîfin beyanını oldukça şaşırtıcı biçimde doğrulamaktadır: “Isırabildikleri her şeyi yerler; köpek, kurt, tavşan, at veya acil durumlarda insan eti. Bir defasında Kuzey Çin’de içinde imparatorun da bulunduğu Kıtayların bir kentini kuşatırken kuşatma ز ِعبَاِد 1226 َح ّرِ ِه م فَ ٍقتَاِل ِ َحٍد ب ِن ِِلَ ِلى الَيَدَا َ خ َر ج ُت ِعبَاداً ِى قَ د أ أ و َحى ا ََّّللُ ِإلَى ِعي َسى: إِنّ ...إِذ ى إِلَى الط ُجو َج َو ُث ا ََّّللُ يَأ وِر ُجو َج . َو يَ بعَ “ َمأ ُو َن ِسل َو ُه م ِم ن ُك ّلِ َحدَ ٍب بَن َ شَربُو َن َما فِي َها ف يَ فَ ُه م َعلَى بُ َح ي َر ِة َطبَِريَّةَ ُ َوائِل يَ ُم ُّر أ )...( َّم يَ ِسي ُرو َن َ ث َخ مِر َو ُه َو ُ ِل ال تَ ُهوا إِلَى َجبَ َحتَّى يَن ِلَ ” نَا َم ن فِى ا تَل ُو َن: لَقَ د قَ يَقُول ِد ِس. فَ َمق تُ ل َم ن ال فِى ال َّس َما ِء. نَق ل َّم فَ ُ .bkz için şerîf i-hadîs şeklindeki َجبَ ُل بَ ي ِت ر ِض َهل Müslim, Fiten 20, (2937). “...هؤالء الذين ال يقوم لهم جبل وال حديد )...( ال يمرون بفيل وال وحش وال جمل وال خنزير إال أكلوه، و من مات منهم أكلوه، 1227 ,Rûdânî .bkz için şerîf i-hadîs şeklindeki مقدمتهم بالشام و ساقتهم بخراسان، يشربون أنهار المشرق و بحيرة طبرية.” IV, 192, (9929). 1228 İbnü’l-Esîr, age., XII, 318. 353 çok uzun sürdüğünden dolayı yiyecekleri tükendi ve her on kişiden birini seçip diğerleri için pişirip yemek zorunda kaldılar. Hatta kısrakları doğduğu zaman onun annesinin rahminden kalanları bile yerler. Biz bizzat kendimiz bit yediklerini de gördük. Sorduğumuzda, ‘Niye bunu yemeyelim, bu da et değil mi? Çünkü bitler de benim oğlumun etini yemiş ve kanını içmiştir.’ cevabını verdi. Hatta kendi gözümüzle onların fare yediklerini bile gördük.”1229 Bu arada tıpkı hadîste belirtildiği gibi Moğol ordularının ulaştığı nihâî coğrafyanın Şâm, yani Suriye olduğu hatırlanır ve Moğol hâkimiyetinde bulunan İslâm coğrafyasının doğudaki ucunun da Horâsân ve Mâverâünnehr’den başladığı göz önüne alınırsa hadîslerde kendilerinden haber verilen bozguncu kavimlerin Moğollar olabileceği görüşü kuvvet kazanmış olur. Moğolların Taberiyye Gölü ile ilişkisini ise yukarıda yer verdiğimiz diğer hadîs münasebetiyle belirtmiştik. Moğol istîlâsına eserlerinde yer veren bir kısım İslâm tarihçileri ilgili âyet ve hadîslerin işaretlerinden hareketle kıyâmete yakın zuhuru muhakkak olan Ye’cûc ve Me’cûc’un Moğollara çok benzediğini müşahede etmişler, bununla birlikte kesin ifadeler kullanarak meseleyi doğrudan şerh etmek yerine bu benzerliğe göndermede bulunmakla iktifa etmişlerdir. Mesela İbnü’l-Esîr’in Moğol istîlâsı ile alakalı rivayetinin başladığı yerde; “Cenâb-ı Allâh’tan temennimiz bu dünya ayakta durduğu müddetçe kıyâmet kopuncaya kadar, belki Ye’cûc ve Me’cûc olayı hariç, inşâallâh bir daha böyle büyük bir musibet ve dehşet verici bir felaketin insanların başına gelmemesidir.”1230 şeklinde dua etmesi, Cûzcânî’nin eserinin Moğol istîlâsı ile ilgili kısmının başlarında Ye’cûc ve Me’cûc hakkındaki bir hadîs-i şerîfi zikretmesi,1231 aynı tarihçinin Herat’ın Moğollar tarafından işgalinden bahsederken şehri Hz. Zülkarneyn’in Ye’cûc ve Me’cûc’u hapsetmek için inşa ettirdiği ve “Sedd-i İskender” şeklinde de bilinen sedde benzetmesi,1232 İbn Kesîr’in Celâleddîn Mengübertî’nin vefatı üzerine el-Cezîre Eyyûbî hükümdarı el-Melikü’l-Eşref Mûsâ’nın söylediği; “Celâleddîn bizimle Tatarlar arasına bir set olarak girdi, tıpkı bizimle Ye’cûc ve Me’cûc arasındaki set gibi...”1233 ifadelerini nakletmesi hakikaten 1229 Carpini, age., s. 47-48. 1230 İbnü’l-Esîr, age., XII, 317. 1231 Cûzcânî, age. (Moğol İstilası), s. 40. 1232 Cûzcânî, ae. (Moğol İstilası), s. 73. 1233 İbn Kesîr, age., XIII, 264. 354 müslümanlarda böyle bir kanaatin varlığına delil teşkil etmektedir. Ye’cûc ve Me’cûc meselesinin hristiyanlık öğretisinde de yer aldığı bilinmektedir. Carpini’nin şu cümleleri de hristiyanlar arasında Gog ve Magog adlarıyla bilinen bu iki kavmin Moğollar olduğuna dair ilginç bir yorum ihtiva etmektedir: “Şu andaki hükümdarın gerçek adı Güyük’tür ve kendi dillerinde Gök anlamındadır. Gök onun özel ismidir. Kardeşinin adı da Magog’tur (Möngke veya Mengü).1234 Tanrı bize peygamber Hezekiel vasıtasıyla Gog ve Magog’un geleceğini ve onlar tarafından felaketler getirileceğini bildirmiştir.”1235 O halde başta İslâm tarihçileri olmak üzere dönem tarihçileri arasında Ye’cûc ve Me’cûc’un Moğollar olabileceğine dair bir kanaat bulunmaktadır. Bu kanaat imalar, işaretler ve telmihler yoluyla Osmanlı dönemi tarih yazıcılığında da sürdürülmüş, Osmanlı tarihçileri bir vesile ile Moğollardan bahsedecekleri vakit “Tatar-ı Ye’cûc-hurûc (Ye’cûc gibi huruç etmiş olan Tatarlar/Moğollar)” ve “gūl-i Moğūl (Moğol şeytanları, Moğol canavarları)” tarzında tabirler kullanagelmişlerdir. İşin aslına bakıldığında gerek istîlânın çağdaşı olan, gerekse istîlâdan sonraki dönemlerde yaşamış müslümanlar arasında yaygın şekilde görülen ve şifâhî olarak günümüze de intikal etmiş olan bu kanaatin köklerini, Moğol istîlâsı devrini idrak etmiş olup zaten büyük bir kısmı muhaddis olan İslâm tarihçilerinin beyan ve yorumları arasında aramak gayet mâkuldür. Moğolların Asya’nın doğusunda bir devlet tesis etmiş olmaları, Horâsân bölgesi de dahil olmak üzere Şark İslâm coğrafyasının tamamını istîlâ etmeleri, İslâm dünyasının dinî liderliğini elinde bulunduran Abbâsî Hilâfeti’ne onların son vermiş olması, Moğol ordularının kalabalık birlikler halinde ve süratle hareket ederek İslâm diyarında önlerine çıkan hemen herkesi katletmeleri, yine onların Suriye’ye, sonra Filistin’e varmaları ve öncülerinin de Taberiyye Gölü’ne ulaşmış olması, Moğol askerlerinin bulabildikleri her türlü eti yemeleri ve yenilmez kabul edilmeleri gibi hususlar Hz. Peygamber’in (SAV) hakikaten Moğollara bir kıyâmet alâmeti olarak işaret etmiş olduğunu düşündürmektedir. Biz bu konuda kesin yargılarda bulunmaktan kaçınıyor ve bu mevzuya dair teferruatı hadîs mütehassıslarına havale 1234 Carpini Ögedey’in oğlu Güyük ile Tuluy’un oğlu Mengü’nün kardeş olduğunu söylemektedir ki bu yanlıştır. Güyük ile Mengü babalarının adlarından anlaşılacağı üzere amca çocuğu idiler. 1235 Carpini, age., s. 123-124. 355 ediyoruz. Ancak konumuzu ilgilendirdiği ölçüde değinmeye çalıştığımız bu hususlardan hareketle vardığımız şu neticeyi belirtmemiz gerekir: Moğol istîlâsının başından itibaren müslümanlarda ve telif ettikleri eserlerle bir bakıma müslüman kamuoyunun temsilciliğini üstlenmiş olan İslâm tarihçilerinde Moğolların kıyâmetin büyük alâmetlerinden biri olduğu algısı oluşmuştur. Gerek istîlâdan önce, gerekse istîlâ sırasında Ortadoğu’da meydana gelen büyük felaketler ve ayrıca yine hadîs-i şerîflerde haber verilen bazı kıyâmet alâmetlerinin bu sıralarda zuhuru da bu algıyı kuvvetlendirmiştir. Neticede müslümanlar kıyâmetin çok yakın olduğu fikrine kapılmışlar ve bu fikir onları büyük bir ümitsizliğe sevketmiştir. Moğol istîlâsı yahut Aynicâlût Savaşı hakkında şimdiye kadar yapılan hiçbir çalışmada değinilmemiş olan bu hususların ve ilk Memlük-Moğol karşılaşmasından hemen önce müslümanların psikolojisi üzerinde yapılması mutlaka gerekli olan bu tahlillerin, Aynicâlût Savaşı’nın müslümanlar için hakikatte ne manaya geldiğini gözler önüne sermemize yardımcı olacağını umarız. Bu bahsi kapatırken Hülâgû’nun emrindeki İlhanlı ordusunun el-Cezîre, Irak ve Suriye’yi istîlâ ettiği senelerde Dımaşk’ta bulunan ve bahsettiğimiz zaman dilimine ait en kıymetli malumatı veren Ebû Şâme el-Makdisî’nin o senelerde gerçekleşen enteresan olaylar ve felaketler hakkında kaleme aldığı bir şiirinin tercümesini aynen veriyoruz. Ebû Şâme bu şiirinde hem kendisinin, hem de mezkûr olayların çağdaşı olan diğer müslümanların hislerine tercümanlık etmekte, aynı zamanda müslümanların bu hadiselere bakışını ve Aynicâlût Savaşı’ndan önceki yıllarda büründükleri psikolojiyi başarılı bir şekilde yansıtmaktadır: “Yüzlerden altı ve elli geçtikten sonra Girdiğinde dördüncü senenin (654) zamanı Zuhur etti Hicâz bölgesinde bir ateş ve onunla beraber Mescid’in yangını ve Dârü’s-Selâm’ı (Bağdâd’ı) boğan bir sel vukua geldi Tatarlar zaptettiler Bağdâd’ı O seneden sonraki senenin başlarında 356 Oranın halkına kimse yardım etmedi, küfrün ise yardımcıları vardı Oranın halkına karşı, vah İslâm’ın zâyi oluşuna! Hilâfet devleti de böylece inkıraz buldu Müsta‘sım i‘tisamsız kaldı (tutunacak yer bulamadı) Yâ Rabbi sen koru ve âfiyet ver geride kalan Şehirlere, ey azamet ve ikram sahibi! Hicâz’ın ve Mısır’ın hali için yüreğim sızlamaktadır Selam Şâm (Suriye) ülkesinin üzerine olsun.”1236 2. Aynicâlût Savaşı’nın İslâm Tarihi ve Müslümanlar Açısından Ehemmiyeti Yukarıda ele aldığımız olumsuz psikolojik durum Aynicâlût Savaşı’nın vuku bulduğu 658/1260 senesinde müslümanlar üzerindeki tesirini artırmıştı. Zira iki sene evvelki Bağdâd faciasından sonra bu sene de Suriye hemen bütünüyle işgal edilmiş, asırlarca İslâm devletlerinin siyâsî bakımdan en mühim merkezleri konumunda bulunan Haleb ve Dımaşk Moğolların eline geçmişti. Birçok müslüman aile Suriye’yi terkederek Hicâz, Yemen ve Mısır’a ulaşmaya çalışmaktaydı. Artık Ortadoğu’da Moğollara karşı koyması beklenen Memlüklerden başka bir güç bulunmuyordu. Bununla birlikte Mısır’ın vaziyeti de şüpheliydi; hatta bu yüzden Mısır’da bulunan bazı Mağribliler burayı terkederek ülkelerine dönmeye başlamışlardı. Mısır’dan ayrılacak durumları yahut gidecek yerleri bulunmayan aileler ise ümitsiz ve korkulu bir bekleyiş içerisindeydiler.1237 25 Ramazân 658/3 Eylül 1260 günü Memlük İslâm ordusunun Moğollara karşı Aynicâlût’ta kazandığı zafer İslâm tarihinde bir dönüm noktası olduğu gibi müslümanların söz konusu psikolojik vaziyetini de birdenbire değiştirdi. 1236 Ebû Şâme, Terâcim, s. 194; ayrıca bkz. Yûnînî, age., I, 11; Aynî, age., V, 129-130; Süyûtî, Hüsn, II, 50. Şiirin bizim de kullandığımız diğer bir Türkçe tercümesi için bkz. İbn Kesîr, age., XIII, 352. 1237 İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 213; İbn Tağrîberdî, age., VII, 71. 357 Eserlerinde bu savaşa yer vermiş olan İslâm tarihçileri Moğol istîlâsı ve Moğollar hakkında müslümanlarda oluşan genel kanaati bize aktardıkları gibi, putperest Moğolların müslüman bir ordu tarafından ilk defa olarak büyük bir hezimete uğratılmış olmaları münasebetiyle kendilerinin ve müslüman kamuoyunun duyduğu sevinci de ifadelerine yansıtmışlardır. İslâm kaynaklarının Aynicâlût Savaşı’na, Haçlılarla yahut diğer gayrimüslim kuvvetlerle yapılan savaşlara atfetmedikleri kadar büyük bir ehemmiyet atfetmiş ve ilâhî yardımla kazanıldığını düşündükleri bu savaştan bahsederken ifadelerini mütemadiyen hamd ve şükürle karışık olarak kaleme almış olmaları dikkate şayandır. Mesela zafer haberinin 27 Ramazân/5 Eylül gecesi Dımaşk’a ulaşmasını ve Dımaşk ahalisinin şehirdeki Moğollardan ve onların işbirlikçilerinden intikam almaya başlamasını anlattığı yerde Ebû Şâme “Hamd ve şükür Allâh’a mahsustur.” demiş,1238 yine Aynicâlût Savaşı’ndan bahsettiği bir başka yerde “Düşmana karşı müslümanlara yardım ettiği için Allâh’a hamd olsun. Kendisinden yardım istenecek zat Allâh’tır.” demek suretiyle sevincini ve şükrünü dile getirmiştir.1239 Yûnînî de Allâh’ın İslâm’ı ve müslümanları azîz kılmayı, şirki ve taraftarlarını ise zelil etmeyi murad ettiğini,1240 Allâh’ın bu savaşta müslümanlara yardım ederek onları desteklediğini belirtmiş1241 ve Dımaşk’ın Moğollardan temizlenmesi hadisesinden bahsederken tıpkı Ebû Şâme’nin yaptığı gibi “Hamd ve minnet Allâh’a mahsustur.” demiştir.1242 Nüveyrî Sultan el-Melikü’l-Muzaffer Seyfeddîn Kutuz’un savaş sırasında Moğollara bizzat hücum ettiğini söylemesi akabinde “Yüce Allâh ona zafer ihsan etti.” ifadesini kullanmıştır.1243 Aynicâlût Savaşı’nı oldukça heyecanlı bir tarzda ve secili cümlelerle tasvir eden İbnü’d-Devâdârî ise şu ifadeleri kaleme almıştır: “Putlara kulluk eden kâfirlerin başına kötü belalar geldi, Allâh Kur’ân’ın taraftarlarına yardım etti. Kâfir Tatarlar hezimete uğradı, keskin kılıçlar onların boyunlarında oynadı (...) Onların lanetli hükümdarları (kumandanları) Ketboğa Noyan katledildi. Böylece zulmeden o topluluğun kökü kesildi. Hamd âlemlerin Rabbi olan Allâh’a mahsustur.1244” 1245 1238 Ebû Şâme, Terâcim, s. 207. 1239 Ebû Şâme, ae., s. 209. 1240 Yûnînî, age., I, 360. 1241 Yûnînî, ae., I, 361. 1242 Yûnînî, ae., I, 363. 1243 Nüveyrî, age., XXIX, 303. 1244 En‘âm, 6/45. 1245 İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 49-50. 358 Aynı müellifin bir başka yerdeki ifadeleri de Allâh’ın geniş fazlıyla bu zaferi ihsan ettiği ve İslâm’ın böylece muzaffer olduğu şeklindedir.1246 Zehebî Sultan Kutuz’un İslâm’a yardım etmek maksadıyla Suriye’ye girdiğini ve Allâh’ın da ona yardım ettiğini söylemektedir.1247 İbn Kesîr “Hamd Allâh’a mahsustur, bu zafer müslümanlara ve İslâm’a kutlu olsun.” demekte,1248 biraz ileride de “Cenâb-ı Allâh İslâmiyet’i ve müslümanları çok güçlendirdi. Hristiyan, yahûdî ve münafıkları perişan etti.” cümleleriyle sevincini ifade etmektedir.1249 Makrîzî Sultan Kutuz’un ve yanındakilerin bizzat düşmana hücum ettiklerini anlattığı yerde Allâh’ın Sultan’ı yardımıyla desteklediğini söylemekte, 1250 Süyûtî iki eserinin Aynicâlût Savaşı’ndan kısaca bahsettiği bölümlerinde “Müslümanlar muzaffer oldular, hamd Allâh’a mahsustur.” demektedir.1251 Ancak Aynicâlût Savaşı’na eserlerinde yer veren İslâm tarihçilerinin kullanımına en fazla başvurdukları ifade “Allâh kendi dinine yardım etti.” ifadesidir.1252 Bu ifadelerden açıkça anlaşılmaktadır ki İslâm tarihçileri Aynicâlût Savaşı’ndaki Memlük galibiyetini İslâmiyet’in büyük bir zaferi addetmekte oldukları gibi, muzafferiyeti de sürekli olarak Allâh’ın yardımı ile izah etmekte; Allâh’ın bu galibiyet vesilesiyle sadece müslümanları değil İslâm’ı da muhafaza etmiş olduğuna işaret etmektedirler. Bununla birlikte müslüman tarihçiler muzafferiyetteki mühim rolleri sebebiyle Sultan Kutuz’u ve emrindeki askerleri de hayırla anmayı ihmal etmemişler, evvelce de söylediğimiz gibi bilhassa Emîr Rükneddîn Baybars ile hoşdâşlarını1253 ve ayrıca Ketboğa’yı öldüren Emîr Cemâleddîn Akkuş eşŞemsî’yi1254 rahmetle yad etmeyi adeta vazife telakki etmişlerdir. Fakat İslâm tarihçileri nazarında hiç şüphesiz zaferin beşerî anlamda mimarı olan ve İslâm’ı o zamana kadar uğradığı en büyük felaketten kurtaran kişi bizzat Sultan Seyfeddîn 1246 İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 52. 1247 Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 353. 1248 İbn Kesîr, age., XIII, 389. 1249 İbn Kesîr, ae., XIII, 390. 1250 Makrîzî, es-Sülûk, I, 516. 1251 Süyûtî, Hüsn, II, 39; a. mlf., Târîhu’l-Hulefâ, s. 720. 1252 Zehebî, el-‘İber, III, 288; a. mlf., Düvelü’l-İslâm, II, 177; Yâfi‘î, age., IV, 113; İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 264; İbn Tağrîberdî, age., VII, 73; İbn Tolun, age., s. 31; İbnü’l-İmâd, age., VII, 503. 1253 Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 51; Nüveyri, age., XXIX, 303; İbn Dokmak, Nüzhetü’lEnâm, s. 264; Makrîzî, es-Sülûk, I, 516; Aynî, age., V, 243. 1254 İbn Kesîr, age., XIII, 399; İbn Tağrîberdî, age., VII, 74. 359 Kutuz’dur. Aslında zaten cesaret, yiğitlik, savaşçılık, tedbirli olma, tebâsına yumuşak davranma, cömertlik, çokça hayır ve hasenâtta bulunma, İslâm’a ve müslümanlara muhabbet besleme, sürekli İslâm’ın yararına çalışma, beş vakit namaza itina gösterme ve içkiden uzak durma gibi hasletleriyle müslümanlara kendisini sevdirmiş ve nihayet mazlûmen ve bigünah olarak şehid edilmekle müslümanların merhametini celbetmiş olan Sultan, 1255 özellikle Moğollara karşı takındığı tavır ve Aynicâlût Savaşı’nda gösterdiği şecaat ile müslümanlar nezdinde büyük bir İslâm kahramanı mevkiine yükselmiş ve kaynaklarımız da ona bu nazarla bakmışlardır.1256 Ebû Şâme Sultan Kutuz’dan bahsederken; Allâh’ın müslümanların başına İslâm’ın zaferini, bu dine yardım etmeyi ve Hz. Peygamber’in (SAV) şerî‘atini ikâme etmeyi dert edinmiş bir kimse olarak onu gönderdiğini söylemektedir.1257 Nüveyrî, Sultan hakkında “O Hârizmşah’tan sonra Tatarlar üzerine yürümeye ve onları bozguna uğratmaya cüret eden ilk kişiydi. (Tatarların uğradığı) bu büyük bozgun ile İslâm kuvvet buldu.” diyerek onun müslümanlar nezdindeki itibarının haklı nedenini ifade etmiştir.1258 İbn Kesîr de onu “Allâh kendisine rahmet etsin, İslâmiyet ve müslümanlar için yaptıklarından ötürü kendisini hayırla mükafatlandırsın.” duasıyla anmaktadır.1259 İbn Dokmak’ın şu cümleleri ise muzafferiyeti Sultan Kutuz’un çabası dolayısıyla Allâh’ın yardımına bağlamaktadır: “Allâh el-Melikü’l-Muzaffer’in niyetindeki sadakati bildiğinden mü’minlerin üzerine yardımını indirdi.”1260 İbn Tolun savaştan önceki ve sonraki icraatları münasebetiyle Sultan Kutuz’u “Allâh onu hayırla mükafatlandırsın.” duasıyla yad etmiş,1261 İbn İyâs ve Cenâbî de “Ve o -Allâh kendisine rahmet etsin- Türk hükümdarlarının en hayırlılarından olup Tatarlara karşı koymak, onları bozmak ve yine onları İslâm diyarından kovmak hususlarında maharet ve iktidar sahibi idi.” şeklindeki ifadeleriyle Sultan’ın ve icraatlarının İslâm 1255 Ebû Şâme, Terâcim, s. 210; Nüveyrî, age., XXIX, 309, 310; İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 41; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 353; a. mlf., Siyer, II, 3098; Safedî, el-Vâfî, XXIV, 189; İbn Kesîr, age., XIII, 392, 396; Aynî, age., V, 259, 260; İbn Tağrîberdî, age., VII, 80. İbn İyâs (age., I/I, 307, 309) Sultan Kutuz’un günahsız olduğu halde katledilmesinin bazı emîrlere ağır geldiğini ve halkı da üzdüğünü söylemektedir. 1256 Preiss (age., s. 37) de İslâm kaynaklarının Sultan Kutuz’u büyük bir mücâhid olarak takdim ettiklerini ve bunda genelde haklı olduklarını belirtmiştir. 1257 Ebû Şâme, Terâcim, s. 210. 1258 Nüveyrî, age., XXIX, 309. 1259 İbn Kesîr, age., XIII, 392. 1260 İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 263-264; ayrıca bkz. a. mlf., el-Cevherü’s-Semîn, s. 268. 1261 İbn Tolun, age., s. 32. 360 tarihi ve müslümanlar açısından ehemmiyetini özetlemişlerdir. 1262 Kendisinden bahseden İslâm tarihçileri tarafından mütemadiyen “Rahimehullâh (Allâh ona rahmet etsin)” duasıyla yad edilen el-Melikü’l-Muzaffer Seyfeddîn Kutuz, bütün hayırlı işleri ve özellikle Moğollara karşı yürütülen cihâd faaliyetine önderlik etmesi sebebiyle katlinden sonra büyük bir şehid olarak da anılmıştır. Mesela İbnü’dDevâdârî Sultan’ın katlini anlattığı yerde onun hakkında “Allâh onun cennete ulaşmasını çabuklaştırdı.” cümlesini kurmakta,1263 Zehebî de onun hal tercümesinin henüz başlarında sanki onun yaptığı hayırlı işlerden sonra şehâdete de ulaşarak ebedî bir gençlik kazandığını ima etmektedir: “Onun Tatarlarla cihâd etme noktasında mahareti ve iktidarı vardı, Allâh da buna bedel olarak kendisine cennette gençlik nimetini verdi.” 1264 Sultan Kutuz’un şehâdetinden sonra halkın onun kabrinin başına gelerek kendisine rahmet okuması ve onun katillerine beddua etmeye başlaması da Sultan’ın müslümanlar nazarındaki imajını ve onun başardığı işin ehemmiyetini gözler önüne sermektedir.1265 Ayrıca Aynicâlût Savaşı hakkında kaleme alınmış bazı şiirlerde1266 Sultan Kutuz’dan bahsedilme tarzı onun müslümanlar nezdindeki itibarının derecesini anlamamıza yardımcı olmaktadır. Dımaşk şuarâsından bir zatın kaleme aldığı şiirde Sultan Kutuz şu mısralarla methedilmiştir: “Helak oldu küfür tümüyle Şâm’da İslâm canlılık buldu sönmeye yüz tutmasından sonra Muhteşem hükümdar el-Melikü’l-Muzaffer ile İslâm’ın kılıcı kalkıp doğrulduğunda” 1267 1262 İbn İyâs, age., I/I, 307, 309; Cenâbî, age., vr. 306a. 1263 İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 62. 1264 Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 353. 1265 Zehebî, ae., XLVIII, 355; Safedî, el-Vâfî, XXIV, 190; İbn Tağrîberdî, age., VII, 80; Sallâbî, age., s. 134. 1266 Aynicâlût Savaşı hakkında bir kısmı meşhur şâirler, bir kısmı da adları kaynaklarda verilmemiş kimseler tarafından kaleme alınmış şiirler mevcut olup bunların incelenmesi başlı başına bir araştırma konusu teşkil eder. İslâm tarihi sayısız zaferlere sahne olmuş olmasına rağmen diğer birçok muharebe ve fetih hakkında yazılanlardan daha fazla şiirin Aynicâlût Savaşı hakkında kaleme alınmış olması bizce manidar olup, bu durum adı geçen savaşın müslümanlar nazarındaki kıymetini ortaya koyması bakımından ehemmiyetlidir. 1267 İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 216; Yûnînî, age., I, 367; Ebü’l-Fidâ, age., III, 206; İbnü’dDevâdârî, age., VIII, 51; Ömerî, age., XXVII, 257; İbnü’l-Verdî, age., II, 201; İbn Tağrîberdî, age., VII, 76; Süyûtî, Hüsn, II, 39. Aynı mısraların kısmî farklılıklar arz eden versiyonları için bkz. 361 Tarihçilerimizden Safedî de Ümerâ’ü Dımaşk adlı eserinde Sultan Kutuz hakkında şu mısraları kaleme almıştır: “Sonra Allâh ümmetin zaferini murad etti Ve onun üzerinden kaldırdı kederini Ona (ümmete) el-Melikü’l-Muzaffer’i gönderdi Ve sayısız düşmana karşı onun savletini (...) Moğolları kırdı ve dini güçlendirdi Aynicâlût’ta, bu ne güzel haberdi!”1268 Aynicâlût Savaşı’nı konu edinen eserlerde İslâm tarihçilerinin şahsî sürur ifadelerinden ve Sultan Kutuz hakkında kurdukları övgü dolu cümlelerden başka, muzafferiyetten dolayı doğrudan doğruya müslüman ahalide hasıl olan sevinci gözler önüne seren kayıtlar da yer almaktadır. Bu kayıtlardan hareketle gerek Moğol istîlâsının müslümanların ortak bilincinde işgal ettiği mevki, gerekse buna bağlı olarak Aynicâlût Savaşı’nın onların nazarındaki ehemmiyeti büyük ölçüde anlaşılabilmektedir. Aslında Aynicâlût Savaşı’ndan kısa süre önce vukua gelen felaketlerin ve garip hadiselerin müslümanlarda bıraktığı tesirden hareketle müslümanların bu muzafferiyet haberine verdikleri tepkiyi tahmin etmek güç değildir. Nitekim Sultan el-Melikü’l-Muzaffer Seyfeddîn Kutuz’un Dımaşk’a mektup göndermek suretiyle zafer haberini şehir halkına ulaştırması ve yine Sultan’ın Dımaşk’a girmesi olaylarını anlattığımız yerde müslümanların söz konusu tepkisine kısmen değinmiştik. Kaynaklarımızdan birinin kaydından anlaşıldığına göre birkaç sene boyunca üst üste gelen bela ve felaket haberlerinden ve Moğolların Bilâd-ı Şâm’ın hemen tamamını işgallerinden sonra birdenbire Dımaşk’a ulaşan böyle bir zafer haberine şehrin müslüman ahalisi inanamamış, Moğollar gibi kuvvetli ve artık bütün Ortadoğu’yu esaret ve zillete sürükleyeceğine muhakkak gözüyle bakılan bir düşmanın bu kadar kısa süre içerisinde mahvedilerek Dımaşk bölgesinden Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 52; İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 266; Aynî, age., V, 246. Zübdetü’l-Fikre’de yer alan versiyonun Türkçe tercümesi için bkz. a. mlf., et-Tuhfetü’lMülûkiyye, s. 37. 1268 Safedî, Ümerâ’ü Dımaşk, s. 164. 362 tardedilmesine hayret etmişlerdi.1269 Moğolların istîlânın en başından itibaren daima muzaffer olmaları, İslâm diyarının ekserisini işgal ve tâbiiyet altında bulundurmaları, yöneldikleri her coğrafyayı zaptetmiş ve karşılaştıkları her orduyu bozguna uğratmış oluşları sebebiyle müslümanlarda Moğol ordusunun yenilmez olduğu yönünde bir kanaat oluşmuş, bu da onları yeise sevketmişti. Bu yüzden de bilhassa Dımaşk müslümanları Aynicâlût’ta Memlük İslâm ordusunun Moğolları ağır bir hezimete uğrattığını öğrendikleri zaman sevince garkolmuşlar ve Allâh’a çokça şükretmeye başlamışlardı. 1270 Bazı kaynaklarımızın ifadeleri ile; bu zaferden dolayı karanlıklar aydınlığa kavuşmuş, 1271 müslümanların kırık kalpleri sürurla dolmuş ve sükûnete ermişti.1272 Yine bir tarihçiye göre Aynicâlût zaferini haber veren mektubun ulaştığı Dımaşk’ta “İnsanlar sevinçten uçacak hale gelmişlerdi.” 1273 Şehirdeki manzara herhalde görülmeye değerdi; müslümanların Allâh’ın ihsan ettiği bu zaferden duydukları sevinç Dımaşk kalesinin her tarafında vurulan müjde davulları ile de pekiştiriliyordu.1274 Aynicâlût’taki Memlük galibiyetinin Dımaşk için mühim bir tarafı da Suriye’deki Moğol kuvvetlerinin ezilmesi dolayısıyla şehir ahalisinin Ramazân Bayramı’na büyük bir müjde, fetih, hayır ve sürurla girmiş olmaları idi. 1275 Benzer bir sürur manzarası Mısır’ın bazı beldelerinde, bilhassa Kāhire’de mevcuttu; hatta şehrin sokakları ve caddeleri baştan başa süslenmiş, Kāhire halkı büyük bir mutluluk içerisinde muzaffer sultanını karşılamaya hazırlanmıştı.1276 Ortadoğu’nun bu en mühim iki merkezinde, özellikle de Dımaşk’ta Aynicâlût zaferine bu denli büyük bir önem atfedilmesinde ve muzafferiyete dair haberlerin şehrin müslüman 1269 Ebû Şâme, Terâcim, s. 209. 1270 İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 213, 216; Ebü’l-Fidâ, age., III, 205; İbnü’l-Verdî, age., II, 201; Ömerî, age., XXVII, 257; Makrîzî, es-Sülûk, I, 517; Aynî, age., V, 245; İbn Tağrîberdî, age., VII, 71, 74-75; İbn Tolun, age., s. 31-32; Cenâbî, age., vr. 305b. 1271 Baybars el-Mansûrî, et-Tuhfetü’l-Mülûkiyye, s. 36. 1272 İbn Tağrîberdî, age., VII, 75. 1273 Süyûtî, Hüsn, II, 39; a. mlf., Târîhu’l-Hulefâ, s. 720. 1274 İbn Kesîr, age., XIII, 390. 1275 Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 62; a. mlf., el-‘İber, III, 288; a. mlf., Düvelü’l-İslâm, II, 177; Yâfi‘î, age., IV, 113; İbnü’l-İmâd, age., VII, 503. 1276 İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 219; Yûnînî, age., I, 372; Ebü’l-Fidâ, age., III, 208; Nüveyrî, age., XXX, 4; İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 62; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 65; İbnü’l-Verdî, age., II, 203; Ömerî, age., XXVII, 260; İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 268; Makrîzî, es-Sülûk, I, 521; Aynî, age., V, 262; İbn Tağrîberdî, age., VII, 93; İbn İyâs, age., I/I, 309; Cenâbî, age., vr. 306a; Yiğit, age., s. 40; a. mlf., “Memlükler”, DİA, XXIX, 90; Kopraman, “Mısır Memlükleri”, age., VI, 456. Ancak ilgili yerde anlattığımız üzere Sultan Kutuz Kusayr mevkiinde Baybars ve hoşdâşları tarafından tertip ve icra edilen suikaste kurban gitmiş ve zaferin meyvelerini el-Melikü’z-Zâhir unvanıyla Kāhire’de tahta çıkan Rükneddîn Baybars el-Bundukdârî toplamıştır. 363 sakinleri arasında tarifi güç bir sevinç uyandırmasında Aynicâlût Savaşı ile Moğol ilerleyişinin durdurulması ve Moğol tahakkümünün bu bölgelerden uzaklaştırılarak İslâm dünyasının henüz istîlâya maruz kalmamış kısmının emniyete alınmış olması kadar, bu muzafferiyetin önceki bölümde bahsettiğimiz korkutucu kıyâmet manzarasını da müslümanlara unutturmuş olmasının payı bulunduğunu söylemek yanlış olmayacaktır. Aynicâlût Savaşı’nın kazanılmasında beşerî anlamda en mühim rolü oynayan iki ismin; Sultan el-Melikü’l-Muzaffer Seyfeddîn Kutuz ile Emîr Rükneddîn Baybars el-Bundukdârî’nin, zaferin gerek kendileri, gerekse İslâmiyet ve müslümanlar için ehemmiyetini ortaya koyan bir kısım davranış ve icraatlarını da muhakkak zikretmek gerekir. Esasında Sultan Kutuz’un muharebeden evvel irat ettiği nutukların muhtevası, Sultan’ın muharebenin şiddetli bir anında bineksiz kaldığı vakit kendisini böylesine kritik bir savaşta İslâm’a fayda vermekten bir an olsun mahrum etmemek adına Emîr Fahreddîn Mama’nın atına binmek istemeyişi, Memlük İslâm ordusunun en zor anında bu savaşın müslümanlar için var olma yahut yok olma mücadelesi olduğunu hatırlatmak maksadıyla yüksek sesle askerlerini teşcî etmesi ve bizzat çarpışmaya girmesi, savaştan sonra müslümanlara zafer nasip ettiği için Allâh’a secde etmesi ve şükür namazı kılması, Eyyûbî meliklerinden el-Melikü’s-Sa‘îd Hasan’ın müslümanların mukadderatını doğrudan alakadar eden böyle mühim bir savaşta Moğol safında yer alarak müslümanlara karşı savaşmasını affetmemesi ve ancak müslümanların en büyük düşmanı addettiği Ketboğa Noyan’ın cesedinin teşhisinden sonra gönül rahatlığı ile istirahati kabul etmesi gibi hususlar Sultan Kutuz’un Aynicâlût Savaşı’na verdiği ehemmiyetin bariz delilleridir. İlgili yerde belirttiğimiz üzere Emîr Rükneddîn Baybars’ın da emrindeki öncü süvari kuvveti ile birlikte Aynicâlût mevkiine vardıktan ve Moğol öncüleriyle çarpışmaya girmek zorunda kaldıktan sonra ne olursa olsun mevziini terketmek istememesi ve “geri çekilerek İslâm’a zarar vermek”tense takviye gelinceye kadar düşmanı oyalama yolunu tercih etmesi, onun da bu savaşın İslâm ve müslümanlar açısından ehemmiyetinin bilincinde olduğunu göstermektedir. Ancak kaynaklarımızda yer alan bir kısım nakiller, zafere atfettiği ehemmiyet noktasında Baybars’ın Aynicâlût Savaşı ile münasebetinin bundan biraz daha enteresan olduğunu gösteriyor. Buna ilk misal Baybars’ın savaşta herkesten ziyade emek sarfetmiş olma ve dolayısıyla zaferin 364 şerefini birinci olarak şahsında taşıma hususlarında Sultan ile ihtilafa düşmüş olmasıdır. Bu zafer İslâmiyet ve müslümanlar için o kadar mühimdi ki Baybars mutlaka kendisinin savaşta gösterdiği çabaların ve muzafferiyette oynadığı rolün Sultan tarafından itiraf edilmesini arzuluyor, Sultan Kutuz ise böyle büyük bir zaferin şerefini onunla paylaşmaya yanaşmıyordu. 1277 İkinci olarak Baybars’ın 659/1261 senesinde Aynicâlût meydanına diktirdiği abideyi zikretmek gerekir. Sultan Baybars Kur’ân-ı Kerîm’de Tâlût ve Câlût kıssası münasebetiyle zikredilmesi, 1278 yine burada İslâm’ın muhafazası için putperest Moğollara karşı bir mücadelenin verilmiş olması hasebiyle Aynicâlût bölgesine büyük önem atfediyor ve burayı mübarek bir mevki addediyordu. Burası Allâh’ın müslümanlara büyük bir zafer bahşettiği ve İslâm düşmanlarının kanıyla sulanmış bir mevki idi.1279 Sultan Baybars İslâm’ın ve müslümanların kurtuluşuna vesile olduğunu düşündüğü ve kazanılmasında kendisinin de büyük çaba sarfettiği Aynicâlût zaferinin bir hatırası olarak, ayrıca zaferden dolayı Allâh’a duyduğu minneti göstermek maksadıyla muharebe meydanına bir abide diktirmeye karar vermiş, “Meşhedü’n-Nasr” adı ile anılacak olan bu abidenin dikilmesi için Suriye’deki nâiplerine emirler göndermiş ve neticede Aynicâlût Savaşı’nın geçtiği mevkide adı geçen abide inşa edilmişti ki, rivayete göre İslâm tarihindeki ilk abide bu idi. 1280 Bunlardan başka Sultan Baybars’ın 8 Zilhicce 661/13 Ekim 1263 tarihinde, mezkûr tarihten birkaç gün evvel vefat etmiş olan kayınpederi Hüsâmeddîn b. Berke Han’ın kabrini ziyaretten sonra tenezzühe çıkarak yanındakilerle birlikte Ketboğa Noyan’ın ve yine Aynicâlût’ta maktul düşmüş diğer Moğol kumandanlarının Bâbü’z-Zevîle’de asılı duran kesik başlarını seyretmesi1281 de zikre değer. Bu demek oluyor ki Aynicâlût Savaşı’ndan ve Ketboğa’nın katlinden üç seneden fazla bir zaman geçmiş olmasına rağmen Hülâgû’nun Suriye’de bıraktığı Moğol kumandanlarının kesik başları Aynicâlût gibi mühim bir muzafferiyetin nişânesi olarak Kāhire’nin kapılarından birinde asılı 1277 İbn Abdüzzâhir, age., s. 68; Şeşen, Haçlılar Önünde Sultan Baybars, s. 25. Bu mesele aynı zamanda Sultan Kutuz ile Baybars arasında alevlenecek ve bir müddet sonra Sultan Kutuz’un katli ile neticelenecek olan husumetin sebeplerinden birisi idi. 1278 Bakara, 2/249-251. 1279 İbn Abdüzzâhir, age., s. 91. 1280 İbn Abdüzzâhir, ae., a. yer; Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 71; Nüveyrî, age., XXX, 11; Makrîzî, es-Sülûk, I, 539; Aynî, age., V, 289; Özaydın, “Aynicâlût Savaşı”, DİA, IV, 276. 1281 İbn Abdüzzâhir, age., s. 179. 365 durmakta ve bu özelliğiyle Bâbü’z-Zevîle adeta Sultan Baybars’a kendi başarısını hatırlatan bir temaşa mahalli vazifesi görmekte idi. Aynicâlût Savaşı’na dair bazı nakillerde bu savaştan “mübarek bir gazâ” şeklinde de bahsedilmektedir. Mesela İbnü’d-Devâdârî, Aynicâlût Savaşı’na bizzat iştirak etmiş ve savaş sırasında cereyan eden bazı olayları daha sonra tarihçinin kendi dedesine anlatmış olan Böri Bilecik adlı zatın “Ve ben de bu mübarek gazâda hazır bulunmuş idim.” dediğini nakletmiştir.1282 Ancak İslâm tarihçilerinden bazıları başka vesileler ile de Aynicâlût Savaşı’na önem atfetmişler, bu savaşın müslümanlar için hayırlı ve meymenetli bir hadise olduğuna hükmetmişlerdir. Bu cümleden olarak İbn Kesîr, Aynicâlût muzafferiyetinin müslümanlar için ifade ettiği manaya değindiği bir yerde şunları söylemektedir: “Önceden de anlattığımız gibi (Kutuz) bu senenin (658/1260) Ramazân ayının bir Cuma gününde düşmanla karşılaşmış ve onları bozguna uğratmıştı. Bu büyük bir müjde ve beşârettir. Çünkü Bedir Savaşı da Ramazân ayının bir Cuma gününde cereyan etmiş ve o savaş da İslâm’ın muzafferiyeti ile sonuçlanmıştı.”1283 Safedî’nin Aynicâlût Savaşı’na ilişkin şu beyti de aynı hususa işaret etmektedir: “Anla ve bil, evvel-i İslâm’daki Bedir günü gibi idi o gün”1284 1282 İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 50. 1283 İbn Kesîr, age., XIII, 396; ayrıca bkz. Aynî, age., V, 260. 1284 Safedî, Ümerâ’ü Dımaşk, s. 164. 366 SONUÇ İnsanlık tarihinin en yıkıcı istîlâlarından olan Moğol istîlâsı gerek İslâm, gerekse dünya tarihinde derin yankılar uyandırmış, birçok müslümanın hayatını kaybetmesine ve sayısız meskûn mahallin tahribine neden olmuş, ilmî faaliyetlerin ilerlemesini de menfi yönde etkileyerek insanlığın ortak kültürel mirasına ağır bir darbe indirmiştir. XII. asrın ilk çeyreği içerisinde Cengiz Han’ın Hârizmşahlara karşı siyâsî mücadelesi ile başlayan Moğol istîlâsı Orta Asya, İran, bugünkü Afganistan ve Pakistan coğrafyalarını büyük yıkıma uğratmış, zaman zaman hız kaybetmesine rağmen XIII. asrın ikinci yarısının başlarına kadar İslâm dünyasında tesirini büyük ölçüde hissettirmeye devam etmiştir. Bu tarihlerde Cengiz’in torunu olup Büyük Moğol Hanı unvanıyla Moğol tahtında bulunan Mengü’nün, kardeşlerinden Hülâgû’ya batı seferi ısmarlaması İslâm dünyasını ikinci kez dehşetli bir vaziyette bırakmış, bu kez Irak, Suriye ve Filistin ülkeleri Moğolların mezalimine maruz kalmıştır. Bu arada Hülâgû idaresindeki Moğollar 656/1258 senesinde Bağdâd’ı işgal ve tahrip etmek ve Abbâsî Halîfesi Müsta‘sım-Billâh’ı katletmek suretiyle Abbâsî Hilâfeti’ne son vermişler, Orta Doğu’da girdikleri her şehirde toplu katliamlar gerçekleştirerek İslâm âleminin uzun müddet kurtulamayacağı bir matem atmosferi içerisine girmesine sebep olmuşlardı. Moğol ordularının gittikleri her yerde etrafa yaydıkları korku ve terör havası birçok kez müstahkem mevkilerin onlara muharebesiz teslim olmasına yol açmış, İslâm hükümdarlarının kendi aralarında işbirliği kuramamaları ve Moğolların karşısına doğrudan çıkma cesaretini gösterememeleri nedeniyle mezkûr coğrafyalar baştan başa Moğollar tarafından çiğnenmişti. Vakıa Celâleddîn Mengübertî, el-Melikü’l-Kâmil Nâsırüddîn Muhammed ve el-Melikü’l-Mu‘azzam Fahreddîn Tûranşah gibi bazı liderler Moğollarla mücadelelere girmişler, ancak bu mücadeleler mahalli birtakım çarpışmalar olmaktan öteye gidememiş, Moğol istîlâsını durdurmaya kifâyet etmemişti. Müslümanlar bu kuvvetli düşman karşısında bocalamakta ve İslâm dünyası büyük bir ümitsizlik içerisinde bulunmaktaydı. Müslümanlarda artık Moğolları durdurmanın imkansızlığı şeklinde bir kanaat hasıl olmuş, İslâm coğrafyasının Moğollar eliyle tamamen mahvedileceği beklentisi oluşmuştu. Ancak 367 XIII. asrın ikinci yarısının henüz başında Mısır’da teşekkül eden Türk Bahrî Memlük Devleti’nin 25 Ramazân 658/3 Eylül 1260 Cuma günü Kuzey Filistin’deki Beysân yakınlarında bulunan Aynicâlût mevkiinde Moğollara karşı verdikleri savaş tarihin akışını değiştirdi. Memlük Devleti’nin üçüncü hükümdarı ve Hârizmşah ailesinin bir ferdi olan el-Melikü’l-Muzaffer Seyfeddîn Mahmûd Kutuz Moğollara karşı mücadele etme kararlılığı göstermiş, bu uğurda büyük emekler ve paralar sarfetmiş, ancak daha da mühimi Moğolların üzerine yürümek üzere ekserisi Türk Memlük askerlerinden müteşekkil olan bir ordu kurmak ve bu orduya sarsılmaz bir cihâd ruhu aşılamak suretiyle Moğollara karşı yürütülecek askerî faaliyeti dinî bir kisveye bürümüştü. Sultan Kutuz ordusunun maneviyatını her daim diri tutmaya çalışmış, bu hususta örnek bir liderlik sergilemişti. O diğer İslâm hükümdarlarının, mesela Alâeddîn Muhammed Hârizmşah’ın hatalarını tekrarlamamış, siyâsî, askerî ve iktisâdî bakımdan verdiği isabetli kararlar ve her sahada aldığı tedbirlerle sadece iyi bir asker olmadığını, aynı zamanda büyük bir siyâsî ve işbilir bir idareci olduğunu ispat etmişti. Neticede söz konusu tarihte Aynicâlût mevkiinde cereyan eden muharebede Hülâgû’nun Suriye’ye bıraktığı İlhanlı Moğol kuvvetleri Memlük İslâm ordusu tarafından ortadan kaldırılmış, Moğol ordusunun kumandanı olan Nastûrî Ketboğa Noyan da öldürülerek Moğollara ağır bir darbe indirilmişti. Bu muzafferiyette beşerî manada en büyük paya sahip olduğunu gördüğümüz Sultan Kutuz’un yanı sıra, onunla evvelce hasım olan, fakat Moğollarla gazâ etmek maksadıyla onunla birleşen Bahrî Memlüklerin ve bilhassa bunların lideri konumunda bulunan Rükneddîn Baybars el-Bundukdârî’nin büyük emekleri geçmişti. Muzafferiyetten sonra Sultan Kutuz Suriye’yi Moğollardan temizlemesi için Baybars’a ileri harekât emri vermiş, kendisi de İslâm dünyasının en mühim siyâsî merkezlerinden olan Dımaşk’ı teslim aldıktan sonra yaptığı tevcihat vesilesiyle Mısır’dan sonra Suriye’nin de Memlük hâkimiyeti altına girmesini temin etmişti. Moğolların Fırat’ın doğusuna atılmalarından ve Suriye’de Memlük idaresinin tesisinden sonra Mısır’a dönmek üzere dönüş yoluna çıkan Kutuz; gerek Haleb niyâbeti meselesi yüzünden kendisine husumet besleyen, gerekse Bahrî Memlüklerin eski lideri olan Fâriseddîn Aktay elCâmedâr’ın intikamını alma planları yapan Baybars ve arkadaşları tarafından Kusayr mevkiinde bir suikast sonucu öldürülmüştü. On yıllara sığmayacak faaliyetleri bir 368 senelik kısa saltanatına sığdıran ve müslümanlar tarafından haklı olarak büyük bir İslâm kahramanı kabul edilen el-Melikü’l-Muzaffer Seyfeddîn Kutuz, müslümanları cihâd bayrağı altında toplama ve bu şekilde Moğol istîlâsının Mısır’a uzanmayı hedefleyen en tehlikeli kolunu durdurma gibi mühim bir vazifeyi hakkıyla yerine getirdikten sonra tarih sahnesinden çekilip gitmişti. Aynicâlût Savaşı sadece bir günün sabahtan akşama kadar geçen müddeti içerisinde gerçekleşmiş olmasına rağmen dünya tarihinin en kesin sonuçlu muharebelerindendir. Bu savaştaki Memlük galibiyeti İslâm dünyasını Moğollar tarafından tamamen mahvedilmekten kurtarmış, Suriye’nin Memlük ve dolayısıyla yeniden İslâm hâkimiyeti altına girmesini temin etmiş, Bahrî Memlük Devleti’nin yükselme dönemine girmesine ve İslâm dünyasının bayraktarlığı pozisyonuna yükselmesine vesile olmuş, Suriye’yi Mısır’ın bir parçası ve devamı haline getirmiş, muhtemel Moğol-Haçlı işbirliğinin önüne geçmiş, Moğolların yenilmezliği efsanesini ortadan kaldırarak müslümanlara kaybettikleri özgüvenlerini iade etmiş, başta Kāhire olmak üzere bütün bir Mısır’ı İslâm medeniyetinin bir dönem en mühim siyâsî ve ilmî merkezine dönüştürmüş, uzun vadede Moğolların İslâmiyet’e ısınmalarını ve nihayet topyekün bu dini benimsemelerini sağlamış, Abbâsî Hilâfeti’nin ihyâsına vesile olmak suretiyle müslümanların putperestler karşısındaki zilletine son vermiş ve doğudaki Haçlı varlığının sonunu hızlandırmıştır. Aynicâlût Savaşı İslâm coğrafyasının batısını Moğollara karşı emniyete alarak Moğol istîlâsının Kuzey Afrika’dan Batı Avrupa’ya uzanmasına da engel olmuş, bu sayede Avrupa Moğol istîlâsının muhtemel tehditlerinden masun kalmıştır. Müslümanlar tarafından büyük gayretlerle tesis edilen ve Moğolların yok etmeye çalıştıkları ilmî ve kültürel miras bu savaş sayesinde yok olmaktan kurtulmuştur. Memlükler sıraladığımız bu neticelerle İslâm dünyasının siyâsî liderliğini Osmanlıların yükseliş devrine kadar ellerinde bulundurmuşlar ve gerek İslâm, gerekse dünya tarihine unutulmaz bir dönem yaşatmışlardır. Görüldüğü üzere Moğol istîlâsının tesirleri ne kadar umûmî ve uzun süreli olmuşsa, Aynicâlût Savaşı’nın neticeleri de o denli ehemmiyetli, kalıcı ve özellikle müslümanlar için faydalı olmuştur. Bizim tespitimize göre -Hz. Peygamber (SAV) ve Hulefâ-yi Râşidîn dönemlerinde cereyan eden savaşlar istisna edilirse- dünya 369 tarihinde Aynicâlût Savaşı kadar fazla müspet netice veren ikinci bir meydan savaşı daha vaki değildir. Çalışmamızın Aynicâlût Savaşı’nın sonuçlarını incelediğimiz kısmında belirttiğimiz gibi, bu savaşın kısa ve uzun vadede daha birçok neticesini tespit etmek mümkündür. Esasen Baybars ve haleflerinin fütûhâtını ve hemen tüm icraatlarını Aynicâlût Savaşı’nın tabiî bir neticesi addetmekte beis yoktur. Zira bu savaş Memlük Devleti’ni henüz kuruluş yıllarında yıkılmaktan kurtararak bu devletin sonraki her türlü faaliyetine de dolaylı yoldan zemin hazırlamıştır. Ancak Aynicâlût Savaşı’nın bizce en mühim neticesi; şahsiyeti İslâmiyet merkezinde inşa edilip şekillendirilen ve altı buçuk asır boyunca Kur’ân ve Sünnet esasları ile idare edilmiş olan müslüman Ortadoğu’nun, zalim yahut adil olsun hariçten gelen, üstelik putperest olan bir düşmanın boyunduruğunu kabul etmeyeceğini asırlara ispat etmiş ve cihâd mefkûresini uzun bir aradan sonra yeniden tüm canlılığı ile hissetmeye başlamış oluşudur. Bütün bunlar dolayısıyla Aynicâlût Savaşı; Yermûk, Kādisiyye, Malazgirt ve Hıttîn gibi İslâm tarihinin en parlak zaferleri arasında zikredilmeye layıktır. 370 KAYNAKÇA A. KAYNAK ESERLER Aknerli Grigor: Moğol Tarihi, (trc. Hrand D. Andreasyan), İÜ Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1954. Aksarâyî, Kerîmüddîn Mahmûd b. Muhammed: Müsâmeretü’l-Ahbâr ve Müsâyeretü’lA

MEMLÜK-MOĞOL MüCADELESİ VE ORTA DOĞU TARİHİNE ETKILERI YÜKSEL ARSLANTAŞ* XIII. Yüzyılda Türk-İslam Âleminin Genel Durumu XIII. ası r, Orta Doğu'nun siyasi haritası nda yeni şekillenmelerin ve güç dengelerinin ortaya çıktığı, Türk-İslam aleminin karışık bir asrıdır. Bu yüzyıla girerken Eyyü'bi Devleti'nin en güçlü sultanı Selahaddin-i Eyyübi'nin (1174-1193) ölümüyle halefleri arasında taht mücadeleleri başlamış, bu mücadelelerden galip çı kan bazı Eyyübi emir ve beyleri otoritelerini tesis ettikten sonra zaman zaman Kuzey Suriye'de Türkiye Selçuklu Devleti ile hakimiyet mücadelesine girişmişlerdir. Bu durum 1250 yılı nda Eyyübi hükümdarı Melik Salih Necmeddin'in (1240-1250) ölümüne kadar devam etmiş, onun ölümünden sonra başlayan karışıklı klar son Eyyübi hükümdarı El-Melikü'lMuazzam Turanşah'ın Memlükler tarafı ndan öldürülmesi ve Memlük Devleti'nin kurulmasıyla son bulmuştur (1250) 1. Bu sıralarda Bağdad Abbasi Halifeliği'nin eski gücünü kaybettiği, çeşitli İslam hükümdarları nı n saltanatları nı tebrik ve tasdik etmenin yanında ortaya çı kan anlaşmazlı klarda sulh için elçi ve rica heyetleri göndermekten başka bir fonksiyonunun kalmadığı2anlaşılmaktadır. Bu dönemde Orta Doğu'nun siyasi haritasında söz sahibi bir devlet olan Bizans'ta da durum pek farklı değildi. İslam alemine karşı tertip edilen Haçlı Seferleri'nin dördüncüsünde Latinler, Bizans'ı n 3başkenti Istanbul'u işgal ile büyük yağma ve tahribat yapmışlar; 1260'lara kadar devam eden bu işgal ve karışıklı k, Bizans'ta daha önce var olan otorite boşluğu ve güç kaybı nın artmasına sebep olmuştu4. Dr.Araştırma Görevlisi, Fırat Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü, ELAZIÖ. 1 Kâzım Yaşar Kopraman, "Memlükler", Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, C. 6, İstanbul 1987, s. 433-456; Süleyman Özbek, "Moğol İstilası nı n Durak Noktası Ayn-ı Câlüt Savaşı ve Sonuçları", Askeri Tarih Bülteni, S. 31, (Ağustos, 1991), Ankara, 1991, s. 11. 2Süleyman Özbek, "Moğol İstilasının Durak Noktası Ayn-ı Cahit Savaşı ve Sonuçları", s. 11. 3Bizans Devleti hakkında bkz. G. Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi (Çev. Fikret Işıltan), Ankara, 1981. 4Süleyman Özbek, "Moğol İstilasının Durak Noktası Ayn-ı Câlüt Savaşı ve Sonuçları", s. 11- 12. 782 YÜKSEL ARSLANTAŞ Türkiye Selçukluları Devletine gelince: 1219 yılı nda Selçuklu tahtı na oturan Alaeddin Keykûbad (1219-1237) takip ettiği siyasetle, kısa zamanda devletine en parlak devıini yaşam. Batıya doğru süratle ilerleyen Moğol istilasının ülkesini de tehdit etmekte olduğunu fark ederek çeşitli tedbirlere baş vurdu. Öncelikle Konya, Sivas ve Kayseri gibi pek çok şehrin surları nı tamir ve tahkim ettirerek Moğollar'a karşı Harezmşahlar ve Eyyübiler ile ittifak kurma yoluna gittis. Ne var ki Azerbaycan'ı yurt edinen Celaleddin Harezmşah'ın böyle kritik bir zamanda Alaeddin Keykübâd'la işbirliği yapmak yerine Selçuklu topraklarına tecavüıde bulunması bu iki Türk devletinin 1230 yı - lında Yassıçemen'de savaşa tutuşması na sebep oldu. Savaşı kaybeden Celâleddin Harezmşah için bu mağlubiyet bir son oldu. Alaeddin Keykübâd'ın bir süre sonra Eyyübiler ile Kuzey Suriye toprakları konusunda mücadeleye başlaması onun ikinci müttefikini de kaybederek Moğollar karşısı nda yalnız kalmasına sebep oldu. 1236 yılında Alaeddin Keykübad, Eyyübiler üzerine sefer yapmaya hazı rlanı rken Moğol Hani Ögedey- 'in (1229-1241) elçilere gelerek yıllık vergi vermesini ve Moğol hanı na tabiiyetini arz etmesini bildirdiler. Moğollar'a karşı tek başına mücadele edemeyeceğini anlayan Alaeddin Keykübâd bu istekleri kabul etti. Böylece Moğol tehlikesini bir süre için de olsa ülkesinden uzaklaştı rmış oluyordu6. Alaeddin Keykübad'dan sonra tahta geçen II.Gıyaseddin Keyhüsrev (1237-1246) zamanı Türkiye Selçuklu Devleti için adeta bir yıkım devresi oldu. O'nun kötü idaresi yanında Moğollar da Baycu kumandası nda büyük bir ordu ile Anadolu'ya girerek fiilen istila teşebbüsünde bulundular. 1243 yılı nda Kösedağ ve 1256'da Sultan Hani civarında yapılan iki savaşta Selçuklu ordusu bozguna uğradı . Bunu müteakip Anadolu'yu istila eden Moğollar başta Sivas, Kayseri ve Erzincan olmak üzere pek çok şehri yağma ve tahrip ettiler. Bu durum karşısı nda Anadolu'da büyük bir karışıklı k baş gösterdi. Halk panik halinde ya Bizans sı nırı na yakın uçlara, Bizans'a veya Suriye'ye iltica etti. 1251 yılı nda Moğol idaresini ele alan Mönge (1251-1259) Cengiz Han tarafı ndan başlatılıp Ögedey zamanında da kısmen takip edilen fetih harekederini devam ettirmek istiyordu. Bu maksatla kardeşi Hülagu'yu büyük bir 5Osman Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, İstanbul 1991, s. 331-332; Süleyman Özbek, "Moğol İstilasımn Durak Noktası Ayn-ı Câlüt Savaşı ve Sonuçları", s. 12. 6Osman Turan, a.g.e., s. 379-386; Süleyman Özbek, "Moğol İstilasımn Durak Noktası Ayn-ı Câlüt Savaşı ve Sonuçları", s. 12. MEMLÜK-MOĞOL MÜCADELESİ 783 kuvvetle İran ve Azerbaycan'ı n fethi ile görevlendirdi 7. Hülagu emri altındaki bu ordu ile kısa zamanda Bkinilerin merkezi Alamut'u yerle bir ederek İran- 'ı n fethini tamamladı 8. Daha sonra Irak'a yönelen Hülagu, 1258'de Bağdad ı ele geçirerek buradaki Abbasi Halifeliği'ne son verdi. Böylece Suriye sını rı na dayanmış oldu. Olayları n bundan sonra ki kısmı çalışmamızın konusu olan Memlük-Moğol mücadelesini oluşturmaktadı r. Kutuz'un Moğollar'la Mücadelesi ve Ayn-ı Ca'lât Savaşı Eyyübilerin yı kı lması ndan sonra Memlûkler Mısı r ve Suriye'ye hakim oldu ve bu devlet Moğollar için aşılmaz bir engel teşkil etti. XIII. yüzyılda başlayan Memlük-Moğol mücadelesi sı rasında Kuzey Suriye, Moğollar ve Memlükler arasında el değiştirdiği gibi bu bölgede bulunan bir çok siyasi teşekkül ya varlığını kaybetmiş ya da Moğollar'a tabi olarak varlı klarını sürdürmüşlerdir. Azerbaycan'ı kendisine merkez edinerek Moğollar'ın Ön Asya temsilciliğini yapan Hülagu Suriye ve Mısı r'ı itaat altına alma faaliyetlerine girişti. Bu sı rada Suriye'nin siyasi yönden parçalanmış olması şartları onun için elverişli hale getiriyordu 9. Memlük Sultanı Aybek'in 1259 yı lında katlinden sonra Memlük tahtına oturan El-Melik El-Muzaffer Kutuz (1259-1260) yaklaşmakta olan Moğol tehlikesinin farkı ndaydı . Zaten Hülagu da Suriye'ye doğru hareket etmeden önce bölgeye müteaddit mektuplar gönderip tehditler savurarak burada bulunan bey ve kumandanları n kendisine itaat etmelerini istedi. Ancak bunlardan netice alamayınca sefer hazı rlı kları na başladı '". Kutuz, Moğollara karşı koyabilmek için Suriye ve Mısı r'da ortak bir güç teşkil edilmesi gerektiğini, 7Bertold Spuler, İran Moğollan, (Çev. Cemal Köprülü), Ankara, 1987, s.59; Süleyman Özbek, "Moğol İstilasmın Durak Noktası Ayn-ı Câlüt Savaşı ve Sonuçları", s. 12-13. 8Süleyman Özbek, "Moğol İstilasmı n Durak Noktası Ayn-ı Câlüt Savaşı ve Sonuçları", s. 12-13. 9Makrizi, Kita'bu's-Sülük li-Ma`rifet-i Düveli'l-Mülük (Yay. M. Ziyade), C. 1, 2, Kahire, 1987, s. 418-419; İ bn Haldun, Kitabul-İber ve Divanu'l-Mübteda yel-Haber, C.5, Beyrut, 1987, s. 437 vd; Bertold Spuler, a.g.e., s. 59-77; Abdulkadir Yuvali, İlhanhlar Tarihi, Kayseri, 1994, s. 52, 82; Süleyman Özbek, "Moğol İstilası nı n Durak Noktası Ayn-ı Câlût Savaşı ve Sonuçları", s.14; Steven Runciman, Haçlı Seferleri Tarihi, C.3, İstanbul, 1992, s.254-262. 1°"Makrizi, Kitab-ı Sülâk ii Ma'rifet-i Mülük, C.1, K.2, s.419; İ bn Haldun, Kitabu'lİber ve Divanul-mübteda yel-Haber, C.5, s.437 vd; Bertold Spuler, a.g.e., s. 59-77; Steven Runciman, Haçlı Seferleri Tarihi, C.3, s.259-260; Süleyman Özbek, "Moğol İstilası nı n Durak Noktası Ayn-ı Câlüt Savaşı ve Sonuçları", s.14; Abdulkadir Yuvali, İlhanhlar Tarihi, s. 83-84. 784 YÜKSEL ARSLANTAŞ mahalli kuvvetlerle bunlara karşı koymanın mümkün olamayacağını düşünüyordu. Bu sebeple bütün dikkat ve gayretini Moğollara karşı koyabilecek güçlü bir ordu teşkiline yoğunlaştırdı. Böylece Moğollara karşı bir cihat hareketi başlattı. Memlük sultammn açmış olduğu cihat bayrağı altına kısa sürede Suriye ve Mısı rdan katılmalar başladı. Bunlar arasında en önemlisi Aybek zamanında Mısı rdan firar eden Bahri Memlükler'in katılımıydı. Suriye'de bulunan Bahri Memlükler, Baybars el-Bundukdari idaresinde Mısı r'a dönmek ve Moğollar'a karşı mücadele etmek için Kutuz'dan izin istediler. Moğol tehlikesi karşısı nda eski düşmanlıkların bir süre için de olsa unutulması gerektiğini düşünen Kutuz, bu teklifi memnunlukla karşıladı. Bahri Memlükleri Kahire dışında karşılayan Kutuz onları n lideri Baybars'a Kalyob şehrini ikta olarak verdiği gibi Moğollarla yapılacak harpten sonra da Halep naipliğini vaadetti ıı Bu arada Kuzey Suriye'de ilerleyen Moğollar, Ermeni ve Haçlı kuvvetlerinin yardımı ile Haleb ve Dımaşk'ı ele geçirdiler. Böylece kendisine Mısı r yolu açılan Hülagu, sefer için son hazı rlı kları nı yaparken Büyük Moğol Hanı Mönge'nin ölüm haberini aldı. Bu haber üzerine Suriye'ye Kitboğa idaresinde 12 bin kişilik bir Moğol kuvveti bı raktı ve yeni Moğol hanı nı n seçiminde bulunmak üzere ordusunun büyük bir kısmı ile birlikte Karakurum'a döndü. Dönüşünden önce Memlük Devleti'nin tabiiyetini sağlamak istediğinden giderayak Kutuz'a bir elçi göndererek ondan kendisine tabi olmasını, aksi halde Haleb ve Dımaşk'ı n ele geçirilmesi sı rasında yaşananların ayniyle Mısır'da da vki olacağını bildirdi12. Makrizi, li-Marifet-i Diiveli'l-Midük, C.1, 2, s.422; İ bn Haldun, Kitabullber ve Divanu'l-Mübteda ve'l-Haber, C.5, 5.436; Bertold Spuler, a.g.e., s. 80; Şahabettin Tekindağ, Berkuk Deırinde Memlük Sultanlığı, İstanbul 1961, s.29; Steven Runciman, a.g.e., C.3, s.260; Kazım Yaşar Kopraman, "Memlükler", Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, s.452-453; J.B. Globb, Soldiers of Fortune, London, 1973, s.57-64; Süleyman Özbek, "Moğol İstilasıııııı Durak Noktası Ayn-ı Calüt Savaşı ve Sonuçları", s.15; Abdulkadir Yuvali, İlhanlılar Tarihi, 5.89-91. 12 Makrizi, Kitbıı's-Sülük li-Ma'rifet-i Düveli'l-Mülük, C.1, K.2, s.420; İ bn Haldun, Kitabıllİber ve Divanu'l-mübteda ve'l-Haber, C.5, 5.436; Bertold Spuler, a.g.e., s.59-88; Steven Runciman, a.g.e., C.3, s.260; Kazım Yaşar Kopraman, "Memlükler" Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, s.452-453; Süleyman Özbek, "Moğol İstilasımn Durak Noktası Ayn-ı Calüt Savaşı ve Sonuçları", s.15; Abdulkadir Yuvali, İlhanhlar Tarihi, s. 89-91. MEMLÜK-MOGOL MÜCADELESI 785 Hülagu'nun bu tehdit dolu talebi karşısı nda Memlük ümerası nı toplayan Kutuz, onlarla durumu istişare etti. istişarede savaş kararı alı nı nca Moğol elçilerinin vücutları ortadan ikiye bölündü ve başları da Kahire sokakları nda dolaştırıldı. Hülagu'nun tehdit dolu teslim teklifine aynı şekilde cevap verilince iki devlet arası nda savaş kaçınılmaz hale geldi13. Kutuz bu sı rada siyasi bir manevra ile Akkâ'da bulunan Haçlılar ile anlaşarak onların tarafsızlığını sağladı ". Karşılıklı ilişkilerin bu derece gerginleşmesi üzerine son hazı rlı klarını tamamlayan Memlük Sultam, ordusu için gerekli mali desteği Mısır halkına koyduğu ağır vergilerle karşıladı. Daha sonra Memlük ümerası ile yaptığı son bir istişareden sonra Emir Baybars el-Bundukdari'yi öncü birliklerin kumandanlığına ayin ederek Moğollar hakkı nda bilgi toplaması için gönderdi. Bir süre sonra da ası l Memlük ordusu Sultan'ın liderliğinde Kahire'den ayrıldı. 1260 yılında Kahire'den hareket eden Memlük ordusu Sâlihiyye'ye geldi. Burada Sultan Kutuz, etrafa adamlar göndererek cihat çağrısı yaptı ve cihada katılmayanlara gerekirse zor kullanılmasını istedi. Memlük ordusu Sâlihiyye'de iken bazı Memlük emirleri arası nda tereddüt ve korku emareleri ortaya çı kmaya başladı. Emirler, Moğollar ile yapılacak bu savaşta hezimete uğramaları halinde Bağdad'ın başına gelenlerin Kahire'nin de başına gelebileceğini söyleyerek karşı koymanın manasız olduğunu iddia ediyorlardı. Bu nazik durum karşısı nda emirleri toplayan Kutuz, onlara hitaben: "Sizler bunca zamandı r beytül-malı n ekmeğini yiyor, cihat zamanı nda ise savaştan kaçıyorsunuz. Ben cihada gidiyorum. isteyen benimle gelsin, istemeyen evine dönsün"15mealindeki tahrik ve teşvik edici konuşmayı yaptı. Bu tesirli hitabdan sonra Memlük ordusu yek vücut bir halde Moğollar üzerine yürüyüşe geçti. 13Makrizi, KiWıu's-Sülük li-Ma`rifet-i Düvelil-Mülük, C.1, K.2, s.423; Süleyman Özbek, "Moğol İstilasının Durak Noktası Ayn-ı Câlüt Savaşı ve Sonuçları", s.15. 14 maKr . i," Kitibu's-Sülük li-Ma'rifet-i Düveli'l-Mülidc, C.1, - K.2,5.423; şahabettin Tekindağ, "Memlük Sultanlığı Tarihine Toplu Bir Bakış", İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi , S. 24, İstanbul 1971, s.9; Bertold Spuler, a.g.e., s.80; Süleyman Özbek, "Moğol İstilasımn Durak Noktası Ayn-ı Câlüt Savaşı ve Sonuçları", 5.15; Abdulkadir Yuvali, İlhanhlar s.89-91. 15 Makriil, KitMm's-Sülük Düvelil-Mülük, C.1, K.2, 5.429; Betold Spuler, a.g.e., s.57-59; Kâzım Yaşar Kopraman, "Memlükler", Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, s.452- 453; Süleyman Özbek, "Moğol İstilasımn Durak Noktası Ayn-ı Câlut Savaşı ve Sonuçları", s.16; Abdulkadir Yuvali, İlhanhlar Tarihi, s.89-91. Belleten C. LXVII, 50 786 YÜKSEL ARSLANTAŞ Moğollar hakkında bilgi toplamak üzere hareketine devam eden öncü birlik, Moğol işgali altında bulunna Gazze'ye yöneldi. Baybars kumandası ndaki öncü kuvvetinin yaklaştığını haber alan Moğol kumandanı Baydara, derhal Baalbek'te bulunan Kitboğa'ya haber göndererek az sayıda asker olduğunu ve acele yardım göndermesini istedi. Kitboğa ona yardım göndermediği gibi yerinde kalması nı ve savaşması nı emretti. Fakat az sayıdaki Moğol kuvveti Baybars karşısı nda tutunamadı ve Memlük öncü birliği Moğollar'ı kısa sürede bozguna uğratu. Bu haber Mısı r'da büyük bir sevinçle karşılandı. Memlük Sultanı Kutuz'un Moğollar'la yapacağı büyük savaştan önce dikkatli ve tedbirli bir politika takip ettiği görülmektedir. Daha önce İrak ve Suriye'de Müslümanlara karşı oluşturulan Moğol-Ermeni-Haçlı ittfakın' göz önünde bulunduran Kutuz böyle kritik bir zamanda Suriye'deki Haçlı kontlukları ile çatışmaya girmekten kaçı nıyordu. Onları gücendirmemek amacıyla da Akkâ'dan geçerken buradaki Haçlılardan geçiş izni istedi. Daha önce bazı Moğol birliklerinin Haçlı kontlukları na saldı rıda bulunması onları n Müslümanlardan sonra sı ranı n kendilerine geleceğini düşünmelerine sebep oluyordu'''. Bu yüzden Haçlı lar, Memlük Sultanı'na kendi toprakları ndan rahatlı kla geçebileceğini bildirdikleri gibi Moğollar'a karşı savaşmak için asker vermeyi dahi teklif ettiler. Daima ihtiyatlı ve tedbirli hareket etmeyi tercih eden Kutuz, savaş esnası nda onların muhtemel bir ihanetine uğramamak için bu teklifi teşekkür ederek geri çevirdi'''. Ordusuyla Haçlı arazisinden rahatlı kla geçen Kutuz, Ayn-ı Câlüt mevkiine geldi. Moğollara askerinin az olduğu izlenimini vermek için ordusunun büyük bir kısmı nı yakı nda bulunan ormana sakladı ve Moğollar'a karşı sadece Baybars idaresindeki öncü birlikleri ileri sürdü. 3 Eylül 1260 tarihinde sabahın ilk ışıkları ile birlikte Moğol saldı rısı başladı. Bu saldı rı karşısı nda bir süre savaşan Baybars daha sonra süratle asıl Memlük kuvvetlerinin bulunduğu yere çekildi. Memlük kuvvetlerinin bozgun halinde kaçtığını sanan Moğol kumandanı Kitboğa, çekilen Memlük ordusunun takip edilmesi emrini verdi. Fakat kısa süre sonra Memlük ordusu tarafı ndan kuşaulan Kitboğa, tuzağa düştüğünü anlamakta gecikmedi. Buna rağmen savaşı bırakma16Makrizi, Kitab-ı Sülük ii Ma'rifet-i Düveli'l Mühlk, C.1, K.2, s.429; Bertold Spuler, a.g.e., s. 57-64; Kazım Yaşar Kopraman, "Memlültler", Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, s.452- 453; süleyman Özbek, "Moğol İstilasını n Durak Noktası Ayn-ı Câlût Savaşı ve Sonuçları", s.16; Abdulkadir Yuvali, ilhanhlar Tarihi, s.89-91. 17Makrizi, Kitab-ı Sula ii Ma'rifet-i Düveli'l Mülük, C.1, K.2, s.429; J.B. Globb, a.g.e., s.59- 63; Süleyman Özbek, "Moğol 'sulam= Durak Noktası Ayn-ı Câlüt Savaşı ve Sonuçları", s.16. MEMLÜR-MOĞOL MÜCADELESI 787 yarak bütün gayreti ile saldırıya geçti. Moğollarm çetin saldırısı kaşısında Memlük ordusunun sol kanadı bozuldu. Bu tehlikeli durumu fark eden Memlük Sultanı Kutuz bizzat kendisi yardımcı kuvvetlerin başında savaşa katıldı. Sultanın savaş alanında şecaatle dövüştüğünü gören Memlük ordusu kısa zamanda toparlanarak Moğol kuvvetlerini püskürttü. Bir süre sonra bozgun emareleri gösteren Moğol ordusu kaçmaya başladı. Kaçanlar Beysan mevkiinde yeni bir müdafaa hattı kurdular. Moğolların buradaki gayretleri de onları yenilgiden kurtaramadı. Kaçanlar Baybars tarafından Humus'a kadar takip edilerek kılıçtan geçirildi. Savaş alanında ölen Kitboğa'mn kesik başı teşhir için Kahire'ye gönderildi18. Moğollara karşı kazanılan bu zafer bütün İslam aleminde sevinçle karşılandı. Moğollarla işbirliği yapan bazı EyyCıbi emirleri savaştan sonra Memlük Sultanı'nın huzuruna gelerek af dilediler. Banyas ve Subeybe emin i Melik Said Hasan dışındaki bütün Eyyübi emirleri affedildi. Melik Said Hasan'ın ise boynu vuruldu. Ayn-ı Câlöt Savaşı'nın Kazanılmasına Tesir Eden Faktörler Hülagu'nun yeni Moğol hanını seçmek için giderken ordusunun bir kısmını beraberinde götürmesi ve Kitboğa idaresinde az sayıda kuvvet kalması Moğol yenilgisinin ana sebeplerinden birini teşkil eder. Bu durum savaştan önce Memlük ordusunda var olan moral bozulduğunu büyük ölçüde bertaraf etmiştir. Ayrıca Hülagu'nun bizzat ordusunun başında bulunmayışı da sonucu etkilemiştir. Memlük Sultanı Kutuz'un ordusunun başında olması askerlerine moral verdiği gibi savaşın en kritik anında savaşa müdahalesi de Memlükler'in mutlak bir bozgununa mani olmuştur. Suriye'deki Haçh konduklarmın savaş esnasında takip ettiği tarafsız siyaset de sonucu etkileyen bir başka faktördür. Daha önce Moğollara Suriye'de yaptıkları istila hareketlerinde Kilikya Ermeni Krallığı ile birlikte yardımcı olan Haçhlarm Ayn-ı Câlût savaşında Memlük Sultanı Kutuz'a verdikleri söze bağlı kalarak savaşa iştirak etmemeleri Memlük Devleti'nin işini büyük ölçüde kolaylaştırmıştır. 18Makrizi, Kitab-t Sülülc ii Ma'rifet-i C.1, K.2. s.430-431; İbn Haldun, Kitabu'l-iber ve Divanu7-Miibteda ve'l-Haber, C.V, 5.436; Steven Runciman, a.g.e., C.3, s.266; Bertold Spuler, a.g.e., s. 57-59 J.B. Globb, a.g.e., s.59-63; Süleyman Özbek, "Moğol İstilasmın Durak Noktası Ayn-ı Câlût Savaşı ve Sonuçları", s.16; Abdulkadir Yuvali, ilhanhlar Tarihi, s.89- 91. 788 YÜKSEL ARSLANTAŞ Burada unutulmaması gereken bir nokta da Bahri Memlükler'in göstermiş oldukları şecaat ve cesarettir. Ayn-ı Câlût'a kadar karşıları na çı kan bütün mukavemet güçlerini rahatlı kla ezip geçen Moğollar, ilk defa Ayn-ı Câlüt'ta disiplinli ve eğitimli bir ordu ile karşılaştı. Nitekim karşılaştı kları bu yeni gücün eğitim, disiplin, taktik ve cesaretleri karşısı nda şaşkınlığa düşen Moğollar daha sonraları Memlükler'e karşı yaptıkları askeri hareketlerde de başarısız oldular. Ayn-ı Ca^liit Savaşı'nın Neticeleri Moğol ordusunun aldığı ilk meydan savaşı mağlubiyeti olan Ayn-ı Câlüt Savaşı, neticeleri itibari ile İslam tarihinin en önemli savaşlarından birisidir. Bu savaş her şeyden önce Mısı r Memlükleri Devleti'nin temellerini sağlamlaşurmışur. Suriye ve civarını da Memlük hakimiyetine sokmuştur. Bu savaş, aynı zamanda Eyyübiler'in kati sonudur. Artı k Eyyübi hanedanı na mensup şahıslardan hiçbiri saltanat iddiası nda bulunamamıştır. Nitekim onları ciddi bir rakip olarak görmeyen Kutuz, Moğollara katılan Melik Said'in dışındakileri affetrniştir. Ayn-ı Câlût Savaşı Haçlı-Moğol işbirliğine de darbe vurmuş, Moğollar Suriye'yi boşaltmışlardı r. Memlükler'in kazandığı bu zafer, dünya hakimiyetine koşan Moğolları n yenilemeyeceği fikrini yı kmıştır. Mısı r ve Suriye başta omak üzere İslam dünyası ve hatta Avrupa, Moğol istilasından kurtarılmışur. Bu büyük zaferden sonra Memlük Sultanları kendilerini haklı olarak İslam'ı n hamisi saymaya başlamışlardı r. Bu sayede bütün Müslümanları n muhabbetini kazanmışlardır 19. Eğer Moğollar, Ayn-ı Câlüt savaşını kazanmış olsalardı Mısı r'a kadar ilerleyecekler, Irak'ta yerleştikleri gibi Mısır ve Suriye'ye de yerleşeceklerdi. Bu savaşın kazamlmasında Hülagu'nun, Karakurum'a dönmesinin ve Haçlıların tutumunun büyük rolü olmuştur. Ama her hareketin nihai bir noktaya ulaşuktan sonra duracağı da göz önüne alınmalı dır. Suriye Moğollar'ın güneybauda ulaştığı en son nokta olmuştur. Asıl merkezlerinden uzaklaşmış olmaları 19 MakriZI, Kitbu's-Sülük C.1,K.2, s.432; İbn Haldun, Kitabuliber ve Divanu'l-Mübteda ve'l-Haber, C.V, s.436; Şahabettin Tekindağ, Berkuk Devri, s.29; J.B.Globb, a.g.e., 5.57-64; Kazım Yaşar Kopraman, "Memliikler", Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, s.452-453; Bertold Spuler, a.g.e., s.57-59; Steven Runciman, a.g.e., C.3, s.260-262; Abdulkadir Yuvali, a.g.e., s.89-91. MEMLÜK-MOĞOL MÜCADELESİ 789 ve zaptettikleri geniş ülkelere sahip olmak için insan kaynakları kafi gelmediğinden burada durdurulmuşlardı r. Ayn-ı Câlût'taki zaferin en mühim neticelerinden birisi de XII. yüzyıldan beri Nureddin Mahmüd Zeengi ve Selahaddin Eyytıbi'nin bütün gücü ile çabalayarak temin ettikleri Suriye ve Mısı r'ın birliğinin, Memlılkler ile Eyyfıbiler arası nda parçalanmışken, tekrar temin edilmiş olmasıdı r. Ancak bu birliğin sağlanması nda Eyy1.1' bi hanedanı mensupları nı n rolü olmamıştır. Bilakis onlar Moğollar ile mücadelede gereği gibi kararlı davranmamışlar ve hatta onlara teslim olarak, Ayn-ı Câliteta Müslümanlara karşı savaşmışlar ve bu sebeple Müslümanların gözündeki mevkilerini kaybetmişlerdir. Bunun neticesi olarak EyyCıbiler'in artı k hükümdarlı k yapmaya layık olmadı kları kanaati hasıl olmuştur20. Zaten ondan sonra da hakimiyetlerini büyük ölçüde kaybettiler. Ancak Suriye'deki bazı şehirlerde küçük hanedanlı klar halinde kısa bir süre daha varlıklarını sürdürebildiler. Baybars ve Moğollar Ayn-ı Câlüt Savaşı'ndan sonra Kutuz'un Baybars'a vadettiği yerleri vermemesi sebebiyle Baybars ile Kutuz arası nda başlayan mücadele Kutuz'un ölümü ile neticelendi. Kutuz'u ortadan kaldı ran Baybars Memlük tahtı na oturdu. Ancak Kutuz'un öldürülmesinden sonra ortaya çı kan karışıklı klardan faydalanı p Ayn-ı Câlüt'un hı ncım almayı hedefleyen Moğollar hazı rlı klara başladılar. Çok geçmeden de taarruza geçtiler. Harran ve el-Cezire bölgesinde toplanan Moğol birlikleri Baydara komutası nda Birecik (Bire) üzerine yürüdüler. Birecik halkını n Haleb naibinden yardım istemesi neticesinde yardıma gelen birliklerin komutanı Birecik civarında düşmanla karşılaşınca askerlerinin azlığı sebebiyle savaşa cesaret edemedi ve Birecik'e gitti. Onu takip eden Moğollar, birçok askerini öldürdüler. Bu haber Haleb'e ulaşınca halk güney istikametinde kaçmaya başladı. Haleb ümerası, kötü idaresi sebebiyle, şehir naibini görevden alarak yerine Emir Hüsameddin Çevkendar'ı geçirdi. Moğolları n gelişini duyan yeni naib Dımaşk'a çekilmek üzere Haleb'den ayrıldı. Bu arada Haleb'e gelen Moğollar, halkın bir çoğunu öldürdükten sonra Hama istikametinde yollarına devam ettiler. 20 maK. r C.1. K.2, s.430-431; İbn Haldun, Kitabul-lber ve Divanul-Mübteda yel-Haber, C.V, s.436; şahabettin Tekindağ, Berkuk Devri, s.29; Bertold Spuler, a.g.e., s.57-64; Steven Runciman, a.g.e., C.3, s.264-267; Faruk Sümer, "Anadolu'da Moğollar" Selçuklu Araştırmaları Dergisi, 5.1, İstanbul, 1969, s.15-27; Abdulkadir Yuvali., "Hülagu Han ı n Batı Seferinin Türkiye Tarihi Yönünden Değerlendirilmesi" Milli Kültür, Mart, 1984, s.44. 790 YÜKSEL ARSLANTAŞ Moğollar'la savaşın kaçınılmaz olduğunu gören Haleb, Hama ve Humus ümerası savaşa karar vererek Moğollar üzerine yürüdü ve onları mağlup ederek bir çoğunu öldürdü. Bu sı rada Sultan Baybars'ın Moğol işgali altındaki Halebi kurtarmak için teçhiz ettiği ordu yola çıktı. Bu ordu Gazze'ye ulaştığı sı rada bölgedeki Haçlılar durumu Moğollar'a haber verdi. Bunun üzerine Moğollar şehri tahliye etti ve şehir Müslümanları n eline geçti. Bu tarihlerde yaklaşık 9 ay Moğol muhasarası nda kalan Musul'un düşmesi ve ahalisinin katledilmesi Suriye'de endişe ve karışıklı kları n başlaması na sebep olmuştu. Bölgede Moğol korkusu iyice yayı lı nca Baybars, Moğolların el koymaması için Musul-Haleb arası ndaki ekinlerin yakılmasını emretti. Bu tedbirlere rağmen Dımaşk halkı Mısı r'a göç etmeye başladı . Tam bu sırada Hülagu ile Altınordu ham Berke arasındaki mücadelede Moğolları n yenilmesi durumu biraz rahatlatu21. Bu durum Baybars ile Berke'yi Hülaguya karşı birbirine yaklaştı rdı. Moğollar'a Karşı Memlâk-Altınordu İşbirliği Altınordu hüümdarı Berke Han, XIII. asrı n ikinci yarısında Müslüman olmuş ve putperest Moğollar'a karşı Sultan Baybars ile ittifak yoluna gitmiştir. İzzeddin Keykavus da bu cepheye mensup olmak ve bu durumdan istifade etmek istiyordu. Bu durumun farkında olan Memlük Sultanı Baybars 1263'te Berke ve İzzeddin Keykavus'un elçilerini aynı zamanda kabul etti. Berke Han, Memlük Sultanı'na Müslüman olduğunu bildirerek müttefik olmanın lüzumunu anlatıyordu. Kendisinin kuzeyden, Sultan Baybars'ı n da Doğu Anadolu yönünden hareket etmesini bildirdi. Bu durum Baybars'ın da işine geliyordu. Moğollara karşı Memlük-Altınordu işbirliği Orta Doğuda siyasi dengeyi değiştirmiştir. Bu arada Bizans imparatoru Mihael daha önce Baybars'ın elçilerini iyi karşılamış olmasına rağmen Hülagu'nun baskısıyla 1264'te İstanbul' dan geçen Memlük elçilerini tutuklattı. Buna kızan Sultan Baybars, tebaasındaki Papaz ve Patrikleri çağırarak ahdinden dönenin durumunu sordu. Onlar da cezası nın aforoz olduğunu söylediler. Sultan Baybars, imparator 21 Makrizi, C.1,K.2, s.433; İbn Haldun, Kitabulİber ve Divanul-Mübteda yel-Haber, C.V, s.436; Baybars Tarihi (Çev. Şerafettin Yaltkaya7, İstanbul, 1941, s. XII-XIII; Şahabettin Tekindağ, Berkuk Devri, 5.29; J.B.Globb, a.g.e., s.57-64; Şahabettin Tekindağ, "Memlük Sultanlığı Tarihine Toplu Bakış" s.26; Kâzım Yaşar Kopraman, "MemlnIder", Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, s.461-464; Steven Runciman, a.g.e., C. 3, s. 268. MEMLÜK-MOĞOL MÜCADELESİ 791 Mihael'e Fariseddin Akkuş ile birlikte bir Yunan filozofu, bir rahip ve bir papaz gönderip ona ağır bir şekilde hitap edince elçiler serbest bı rakı ldı. Orta Doğuda Memlük ve Altı nordu gibi iki büyük devlet İlhanlı lara karşı siyasi ve dini sebeplerle olduğu kadar iktisadi ve kültürel çı karlar bakı - mı ndan da sı kı ilişki içindeydiler. Bu da İstanbul Boğazı yolunun kendilerine açı k bulunması nı gerektiriyordu. Zira kuzeyin köle ve cariyeleri, kürkleri İslam dünyası için ne kadar lazım idiyse İslam dünyası nı n kumaşları ve çeşidi mamul malları da kuzey kavimleri için o kadar önemliydi. Yine İslam dünyası için Kı pçak çocukları askerlik için en mühim ihtiyacı teşkil ediyordu. Her türlü ticari maddeler gibi köleler de Kırım sahillerinden satın alı nı p Sinop ve Samsun limanları na çı karı lıyor, Anadolu'da Sivas'ta, Suriye'de Haleb'deki pazarlarda satıllyordu. El-Ömeri, kuzeyde Kı pçak, Rus ve Çerkeslerin birbirlerini esir edip Suğdak'ta Müslüman tüccarlara sattı kları nı , kı tlı k zamanları nda bizzat ailelerin çocukları nı tüccarlara verdiklerini yazar22. Kayseri-Suriye yolu üzerinde bulunan Yabanlu Pazarı her yıl milletler arası tüccarların toplandığı bir panayı r yeri olup doğu-batı ve kuzey-güney malları burada mübadele olunurdu ki bunlar arası nda Kı pçak ve Rum köle ve cariyeleri en mühim ticari emtiaydı. Memlük Devleti ordusunun tamamı na yakın bölümü Kı pçak kölelere dayanıyordu. Bu köleler arası nda kumandan, vali, ilim ve kültür adamı da çokça yetişiyordu. Selçuklular zamanı ndan beri Mısı r ve Suriye'de kuvvedenen Türk hakimiyeti Kı pçakların gelmesi ile o derece arttı ki Arap kaynakları Memlak Devletine "Türk Devleti"" ismini vermeye başladılar2 İ. Moğollar Türkiye'yi tamamıyla tahakkümleri altına alı nca düşman gördükleri Memlük ve Altı nordu devletlerinin münasebetlerini kesmek ve özellikle askeri kuvvetin kaynağı olan köle akını nı önlemek için Anadolu yolları nı kontrollerine almışlardı. Bu sebeple İstanbul yolu büyük bir önem kazanmıştı r. Nitekim Bizans müellifi Pachymeres "Mısı r Sultanı Kıpçaklardan bir köle iken sultan olmuştu. O, tebaası nı n kendi milleti ile ticari münasebetlerini devam ettirmesini istiyordu. Kı pçakları satın alı p hudutları n muhafazası na bı rakıyordu. Fakat onları Karadeniz'den geçirmek zorluğu ile kaşı - laştı kları için bu denizin ağzı nı tutan imparatordan müsaade almışlar" der22El-Ömeri'den nakleden Osman Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s.501. 23Buradaki "Türk" kelimesi burada etnik manada kullanılmamaktadır. Buradaki "Türk" kelimesi "Memlük" demektir. 24Osman Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s.501. 792 YÜKSEL ARSLANTAŞ ken hem bu durumu belirtmekte hem de Rum tarihlerine mahsus bir taassupla bu müsaadenin kuvvet karşısında vukubulduğunu açı kça ifadeden çekinmektedir. İlhanlı Hükümdarı Abaka da Baybars'a "Sen Sivas'ta satın alı nmış bir kölesin. Dünya hükümdarlarına karşı nasıl muhalefet edebilirsin" diye ona hakaret ederek bu durumu gündeme getirmiştir25. Bu köle ticareti Memlûkler için 14. ası rda da önemini korumuştur. Nitekim bu ası rda Orta Anadolu hükümdarı Kadı Burhaneddin, Mısı r Sultanı Berkuk'un elçilerine "Bundan sonra Rum (Anadolu)'dan Suriye'ye Çerkes kölelerinin sevkine müsaade etmeyeceğim" dediği zaman bu söz ciddi bir endişe kaynağı olmuştu26. İşte bütün bu gelişmelerin de etkisiyle Altınordu Devleti'yle işbirliği yapan Baybars, Kerek EyyCı bi Emirliğieni te'dib ettikten sonra, Humus EyyCıbi emirinin ölmesinden sonra Humus'u da Memlûk topraklarına kattı ve hemen ardı ndan da tekrar Moğollarla mücadeleye döndü. 1265 yılı nda Moğolları n Birecik'i muhasara etmesi üzerine Baybars, Haleb ve Hama'ya haber göndererek Birecik'e yardım göndermelerini istedi ve kendisi de hemen Kahire'den yola çı ktı. Baybars'ın 15 gün sonra Gazze'ye ulaştığını öğrenen Moğollar kuşatmayı kaldı rdılar. Muhasaranı n kalktığını öğrenen Baybars emirleri Birecik kalesini onarmaları nı ve Mısı r ve Suriye'- den savaş araçları getirerek kaleyi tahkim etmelerini istedi. Ayrı ca 10 yı llı k erzak depolamalarım tavsiye edip Haçlılarla mücadeleye başladı . Zira Suriye sahillerinde müstahkem mevkilerde yaşayan Haçlı lar her fı rsatta Müslümanlara saldı rı p zarar verdiklerinden bu devletçikleri ortadan kaldı rmak niyetinde olan Baybars, Filistin'deki Kayseriyye, Hayfa ve Arsuf kale ve şehirlerini hakimiyetine aldı . Ardı ndan da Kahire'ye döndü27. XIII. yüzyılı n ikinci yarısında Anadolu'da Moğol baskısı gittikçe artmaya başladığından Anadolu'dan, Baybars'ı n idaresinde bulunan topraklara, çok sayıda Türkmen iltica etmeye başladı. Memlük müverrihi İbn şeddad, Bay25 Makrizi, Kitbu's-Sülük li-Ma'rifet-i Düyelil-Mülük, C.1, K.2, s.474-475; Esterabadi, Bezm u Rezm, (Çev. Mürsel Öztürk), Ankara, 1990, 5.342; Osman Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, İstanbul, 1991, s.4398-502. 26Osman Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s.501-502. 27 Makriii, li-Ma'rifet-i Düvelii-Mülûk, C.1, K.2, 5.495; lbn Haldun, Kitabullber ve Divanu'l-Mübteda yel-Haber, C.V, S.426 VD.; Baybars Tarihi, s. 17-18; Kâzim Yaşar Kopraman, "Memlükler", Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, s.458-459; Bertold Spuler, a.g.e., s.83-89; Faruk Sümer "Anadolu'da Moğollar", s.237-238. MEMLÜK-MOGOL MÜCADELESİ 793 bars zamanı nda 40 bin çadı r Türkmen'in Suriye'ye geldiğini bildirmektedir2g. Baybars zamanı nda Moğol istilası ndan kaçarak Suriye'ye gelen Türkmenler, Gazze'den Antakya ve Sis'e kadar olan bölgede yurt tutmuşlardı . Gerçekten de Suriye'de Memlükler devrinde olduğu kadar hiçbir devirde bu kadar çok Türkmen toplanmamıştır. Bu Türkmenlerin büyük çoğunluğu yaz gelince Maraş, Uzunyayla ve Sivas tarallanna geliyorlardı29. 1269 yı lı şubat'ında Baybars'ı yine ordusunun başında Suriye'de görüyoruz. Dımaşk'a geldiği zaman İlhanlı Hükümdarı Abaka'nı n elçilerini kabul etti. Abaka tekrar Baybars'a bir köle olduğunu ve bir hükümdarla uğraşamayacağını anlatıyordu. Buna aldı rmayan Baybars, Abbasi toprakları nı kurtanncaya kadar savaşacağını söyledi". Bu arada banştan ümidini kesen Abaka, Suriye sahillerindeki Haçlılarla yeni anlaşmalar yaparak komutanları nı İslam toprakları na gönderdi. Ardı ndan da Haleb civarı ndaki Sacur'a saldı rdı. Bunu haber alan Baybars hemen Alaaddin Bundukdar komutası ndaki bir orduyu Suriye'ye gönderdi. Ekim 1269'da kendisi de Suriye'ye gitti. Dımaşk'a gelince Moğollar'ın çekildiğini öğrendi ve Mısı r'a döndü. 1271 yı lı nda Haleb ve civarı na bir başka Moğol saldı rı sı daha oldu. Abaka sı k sı k elçiler göndermekle beraber Suriye ve civarı na saldı rı ları da tekrarlıyor, Memlük kuvvetleri gelince de geri çekiliyordu. Memlük-Moğol mücadelesi 1277 yı lı nda yeniden başladı . Bu tarihte Türkiye Selçuklu tahtında 17 yaşındaki III. Gıyaseddin Keyhüsrev vardı. Devletin gerçek idarecisi Muineddin Süleyman Perva'le idi. Devletin her kadro- ı sunu hemşehrileri İranlılarla dolduran Pervâne, sı rtı nı Moğollar'a dayadı - ğından onları para ile tatmin etmek için elinden geleni yapıyordu. Buna 28 Baybars Tarihi, s.155, 171; Faruk Sümer, Oğuzlar (Türkmenler), Ankara, 1972, s.159. 28 Makrızi, Kitab-ı Sülük ii Ma'rifet-i Mülük, C.1, K.2, s.457462; Faruk Sümer Oğuzlar, İstanbul, 1992, s.70; Ali Aktan "Mısır'da Abbasi Halifeleri" Belleten, C.55, S.214, s.613- 648. " Baybars kendisine iltica eden bir Abbasi emirini Mısır'da kabul edip "El-Mustansır" lakabıyla hilafet makamına oturtmuştur. Halife de buna karşılık ona, Mısır ve Suriye'nin yanı sıra fethedeceği yerlerin de sultanı unvamm vermiştir. Bak. Makrizi, Kitab-1 Sülük 11 Ma'rifet-i Düveli'l Mülük. C.1, K.2, s.457-462; İbn Haldun, Kitabul-Alber ve divanu'l-Miibteda yel-Haber, C.V, s.426 vd.; J.B. Globb, a.g.e., s.68-103; Ali Aktan, "Mısır'da Abbasi Halifeleri", Belleten, C.55, 5.214. 794 YÜKSEL. ARSLANTAŞ rağmen Moğollar'ın, devlet işlerine müdahalesini önleyemiyordu. Moğollar- 'ın sonu gelmeyen maddi istekleri Pervâne'yi bunalunca bu duruma bir son vermek için Sultan Baybars ile haberleşmeye başladı. Baybars ile Pervâne arasında yapılan anlaşmaya göre Baybars, Türkiye Selçuklu Devleti'ni Moğol tahakkümünden kurtaracak, buna karşılık kendisine her yıl vergi verilecekfi. Bu sırada Moğol Hükümdarı Abaka ise Celayirlilerden Toku'yu Anadolu'daki Moğol kuvvetlerinin başına tayin etti ve Pervâne'ye de Toku'dan izinsiz hareket etmemesini söyledi". İbn şeddâd'a göre Muineddin Süleyman Pervâne'nin teklifiyle Kahire'- den ayrılan Baybars, Kilikya üzerine yürüdü. Dımaşk'a gelmeden önce Birecik'te tahkimat yaptırarak Ayas, Messisa ve Adana'yı zaptetti. Daha Dımaşk'ta iken 30 bin kişilik Moğol-Selçuklu ortak ordusunun Birecik'e saldırdığını duyunca hemen harekete geçti ancak muhasaranın kaldırıldığmı öğrenince geri döndü. Baybars bu tarihten sonra Anadolu'ya girmeye karar verdi. Moğol baskısından kaçıp Suriye'ye iltica eden bazı Selçuklu emirleri de onu bir Anadolu seferine teşvik ediyorlardı. 1277'de yola çıkan Baybars, önce Dımaşk'a oradan da Haleb'e geldi. Haleb'den Anadolu içlerine doğru hareket eden Baybars aynı yıl Elbistan civarında Moğol kuvvetleriyle karşılaştı. Baybars bu hareket sırasında Pervâne'nin kendisine katılmasını bekliyordu. Ancak Pervâne ortada yoktu. Gürcülerle desteklenen Moğol kuvvetleri ile Baybars'ın ordusu Elbistan'ın Hunu Köyü yakınında karşılaştı ve çetin bir savaştan sonra Moğol kuvvetleri yenildi. Savaş sonuna kadar ortadan görünmeyen Pervâne, Moğol yenilgisini haber alınca hemen Kayseri civarına gelip oradan Tokat'a geçti". Baybars zaferden sonra Kayseri'ye geldi ve halk tarafından sevinçle karşılandı. Burada adına para bastırıp hutbe okutan Baybars, burada bir durum değerlendirmesi yapıp Pervâne'nin oynadığı oyunu fark etti. Bu sırada Elbistan bozgunundan sorumlu tutulan Pervâne, Abaka tarafından Aladağ'da öldürülmüştü. 31Muineddin Süleyman Penine hakkında geniş bilgi için bkz. Baybars Tarihi, 5.84-92; Nejat Kaymaz, Muineddin Süleyman Pervâne, Ankara, 1970; Faruk Sümer "Anadolu'da Moğollar", 5.15-69. " Makrizi, Kitab-ı Sülük ii Ma'rifet-i Mülü k, C.1, K.2, s.495; Baybars Tarihi, s.17-18; Osman Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, 5.526527; Faruk Sümer, Yabanlu Pazarı, s.56-57. MEMLÜK-MOGOL MÜCADELESİ 795 Baybars'ı n Anadolu'dan ayrılması ndan sonra Abaka, Anadolu'ya geldi. Savaş alanı nda gördüğü Moğol cesetlerinin kendisine verdiği hı nçla kendisine itaat etmeyen Türkmenleri büyük bir katliama tabi tuttu. Memlük müverrihleri Abaka'nı n 200 bin kişiyi bu sı rada katlettiğini kaydederler". Baybars'ı n 1277 Anadolu seferiyle, Anadolu'nun güney kısımlarına sahip olarak Suriye'nin güvenliğini sağlamak istediği anlaşılmaktadı r. Kayseri'de adına para kestirip hutbe okutması bunun önemli bir işaretidir. Ayrıca o her fı rsatta Suriye'ye saldı ran ve üzerine Memlük ordusu gelince çekilen Moğol ordusuna kati bir darbe vurup Suriye'yi Moğol saldı rısı ndan emin kılmak ve Haçlı ve Ermenileri Moğol desteğinden mahrum bı rakarak onlarla rahatça uğraşmak istiyordu. Kalavun ve Moğollar Baybars zamanı nda yoğun bir şekilde devam eden Menı liı k-Moğol mücadelesi Kalavun'' devrinde yeniden başladı . Kalavun'un ilk yıllarında Moğollar, Memlaler'in kendi araları nda düştükleri ihtilaftan ve şemseddin Sungur'un yardım talebinde bulunması ndan yararlanmak düşüncesiyle Suriye'ye girdiler. Esasen bu tahrikler Ayn-ı Câlüt ve Elbistan mağlubiyetlerini bir türlü unutmayan İlhanlı hükümdarı için birer bahane idi. Haleb, Ayntab, Bagras ve Derbesak'ı istila ederek yağma ve talanda bulundular. Halkı n çoğu kaçarak Mısı r sı nı rına dayandı . Ancak Moğollar, Sungur'un kendileriyle ortak hareket etmekten vazgeçmesi üzerine istila ettikleri yerlerde fazla kalmayarak aldı kları ganimetlerle kendi ülkelerine geri döndüler. Fakat bir yı l sonra tekrar Suriye'de göründüler. Abaka Han Rahbe kalesine indi. Kardeşi Mengütemür ise içinde bir miktar Ermeni, Gürcü ve Frenklerin de bulunduğu ordusunun başında Hama'ya kadar ilerledi. Humus yakı nları nda Memlük ordusuyla karşılaşan Mengütemur büyük bir yenilgiye uğradı . Rahbe'deki Abaka Han, kardeşi dahil Memlükler'in elinden canları nı kurtarabilenlerin kendisine iltihak etmesinden sonra Bağ33 Baybars Tarihi, s.84-92; Osman Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s.526-526; Faruk Sümer, Yabanlu Pazarı, s.60-62; Nejat Kaymaz, a.g.e., s.139-179; Şahabettin Tekindağ, "Memlük Sultanlığı Tarihine Toplu Bakış", s.26; Faruk Sümer Oğuzlar, 5.134-135; J.B.Globb, a.g.e., s.68- 103; Bertold ZSpuler, a.g.e., s.88. 34Kalavun devri hakkı nda geniş bilgi için bkz. el-Makrizi, Kitbu's-Sülük li-Ma'rifet-i Düveli'l-Mülük, C.1, K.3, s.681 vd.; Ali Aktan "Bahri Memlılklerdan Kalavun ve Hanedanı" Belleten, C.59, 5.226, s.608-618. 796 Yel.{SEL ARSLANTAŞ dad'a gitti. Muzaffer olarak Kahire'ye dönen Kalavun ise burada muhteşem bir törenle karşılandı". Abaka'nın ölümünden sonra İlhanlı tahuna, İslam dinine girerek Ahmed adına almış olan Teküdar, Bağdad fukahasma ve Sultan Kalavun'a mektup yazarak kendisinin Müslüman olduğunu ve İslama hizmet etmek istediğini samimi bir şekilde ifade etti. Kalavun ise cevabında onu tebrik ediyor ve iki devlet arasındaki düşmanlığın zamanla yok olacağını bildiriyordu. Gerçekten söz konusu düşmanlık yauşmaya başlamıştı. Ne var ki Moğollar, Teküdar'ın Müslüman olmasını ve kendilerini İslama sokmak istemesini hoş karşılamıyorlardı. Bu yüzden Moğol erkanı Teküdar'ı hal ve katlederek yerine yeğeni putperest Argun'u geçirdiler. Argun ilhanlı adliye ve maliye teşkilaunda yer edinmiş olan Müslümanları görevinden uzaldaşurmakla işe başladı . Tabii bu durum İlhanlı-Memlük münasebetlerinin tekrar bozulmasında etkili oldu. Nâsıreddin Muhammed ve Moğollar Nâsıreddin Muhammed devrinde de Moğollar'ın Memlüklere karşı geleneksel düşmanlık politikası devam ediyordu. Moğol hükümdarı Gazan Han, ülkesine sığınan Memlük emirlerinin de teşvikiyle Suriye üzerine sefere hazırlanmaya başladı. Ancak Bağdad'a geldiği sırada Anadolu umumi valisi Sülemiş'in, Cengiz'in daha yakın akrabası olduğu iddiasıyla, İlhanlı tahunı ele geçirme hareketi ile karşılaştı. Bu hareketi haber alır almaz Suriye seferinden vazgeçti. Gazan Han ın üzerine gelmesi ile onun karşısında duramayan Sülemiş Memlüklere sığınmak zorunda kaldı. Sülemiş'in, ailesini getirmek amacıyla emrine verilen Memlük askerleriyle Mardin'i yağmalaması Gazan Han ın yeni bir Suriye seferi için bahane oldu. Gazan Han ın sefer hazırlıklarını haber alan Nâsıreddin Muhammed ordusunu hazırlayarak Dımaşk'a doğru harekete geçti. 1299 yılı sonlarında Gazze'ye, oradan da Dımaşk'a ulaştığında Gazan Han ın Fırat.' geçtiği haberini aldı. Hemen onu karşılamak üzere harekete geçerek Hama ile Humus arasındaki Haznedar vadiOsman Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, 3.574-575; Bertold Spuler, a.g.e., 5.83-88; Steven Steven Runciman, a.g.e., C.3, 3.329-330; Abdulkadir Yuvali, ilhanhlar Tarihi, 3.44; Franz Taeschner "1453 Yılına Radar Osmanlı Türkleri" (Çev. Necmi Ülker) Ege üniversitesi Tarih incelemeleri Dergisi. S.1V, 5.283-309; Ali Aktan "Bahri Memlüklerdan Kalavun ve Hanedanı" 5.612-613. 36Steven Steven Runciman, a.g.e., C.3, 3.329-330; Abdulkadir Yuvah, ilhanhlar Tarihi, s.44; Ali Aktan "Bahri Hanedanı" 3.612-613. MEMLÜK-MOĞOL MÜCADELESI 797 sinde onunla karşılaştı. Yapı lan savaşta Nâsı reddin Muhammed yenildi ve Humus, Moğolları n eline geçti. Ancak Gazan Han, Humus'u almakla yetinmeyerek Dımaşk üzerine yürüdü. Moğolları n gelişini haber alan şehir halkı şehri hemen boşalttı. Gazan Han, İbn Teymiye ve Bedreddin Cemaa'nı n ricasıyla halka aman verdi ve Moğol kumandanı Emir Kı pçak şehre girdi. Ne var ki kale kumandanı Arcavaş'ı n teslim olmaması yörede bir çok katliam ve yağmaya sebep oldu. Bu sı rada İlhanlıları n doğudan gelen ı rkdaşlarını n tehlikesi altı nda olması sebebiyle Gazan Han, Mısı r'a sonbaharda yeniden geleceği tehdidini savurarak Suriye'den ayrıldı. Onun ayrılmasından sonra, daha önce Moğollara yenilmiş olan Nâsı reddin Muhammed, gerekli hazı rlıkları yaptı ktan sonra Suriye'ye hareket etti. Suriye'de bulunan Moğol kumandanı Kıpçak'a haber göndererek kendisine tabi olmaya çağırdı. Bu teklifi olumlu karşılayan Kı pçak, Memlük tabiiyetine girmiş ve böylece 100 gün sonra Dımaşk'ta hutbe yeniden Memlükler adı na okunmuştur. Dımaşk'ı n ilhakı nı Haleb'in alınması takip etti. Ancak bütün bu olanları n üzerinden 5 ay geçmeden Moğollar yeniden Suriye üzerine sefere çı ktı. Bu durum tekrar bölge halkı nı n yerlerini bı rakarak kaçmasına sebep oldu. Ancak İbn Teymiye'nin teklifi ile Dımaşk'tan çı kışların izne bağlanması ve Nâsıreddin Muhammed'in ordusunun başında Suriye'ye gelmesi göçü az da olsa önledi37. Sultan Nâsıreddin Muhammed Gazze'ye geldiğinde Gazan Harl'ın Antakya civarı nda olduğunu öğrendi. Fakat içinde bulunduğu durum bir savaşa girmeye müsait değildi. Bu sebeple Mısı r'a geri döndü. Onun dönüşünü haber alan halk tekrar göç etmeye başladı. Bu durum karşısında paniğe kapılan İbn Teymiye, Sultan'a haber göndererek Suriye'ye yardıma gelmezse Dımaşk' a başka sultan seçeceklerini bildirdi. Öte yandan iklim şartları Haleb, Kurun, Hama, şeyzer ve Maarra'yı işgal eden Gazan Han'ı çok zor durumda bı raktığı için kendisi için alı nması kolay olan Dımaşk üzerine hareketten vazgeçerek geri döndü. Bu durum bölge halkını oldukça sevindirmiştir. Gazan Han, Suriye'den dönerken sulh teklifinde bulunmuştu. Ancak bu Memlük sultanı tarafından reddedilmişti. Zira bu teklifi zaman kazanıp toparlanabilmek için yapmıştı. Nitekim onun 1 yıl sonra 3. kez Suriye seferi hazırlı klarına başlaması da bunun en güzel işaretidir. 37 Makrizi, Kitbu's-Sülük ii-Marifet-i Düveli'l-Mülük, C.1, K.3, s.683; Bertold Spuler, a.g.e., 5.109-118. 798 YÜKSEL ARSLANTAŞ 1303 yılında Memlük donanması Akdeniz'deki Arvad Adası'na hücum edip sahiller için tehlikeli bir güç olan Templierlerin elinden burayı almakla uğraşırken bu yılın Receb ayında Moğolların Suriye'ye saldı racaklar' haberi geldi. Bu yıl içinde iki kuvvet arasında Tedmür civarında cereyan eden savaş Memlük zaferi ile neticelendi. Bunun intikamını alma hırsı içine giren Moğollar, Ermeni ve Gürcülerin de katılımıyla oluşan 100 bin kişilik bir ordu ile Humus ve Baalbek üzerine yürüdü. Moğol ordusu geçtiği yerleri yakı p yıktı. Memlük ordusu derhal Moğollar üzerine hareket etti. İki ordu Mercu's-Suffer'de tekrar karşılaştı ve Moğollar bir kez daha yenildi. Zaferden sonra Dı - maşk'a uğraşan Sultan, Mısı r'a döndü. Gazan Han ın ölümünden sonra yerine geçen Olcaytu, Memlük-Altı - norda ittifakını önlemek amacıyla barış yapmak istiyordu. Ancak Altınordu Hanı'nın Şiiliği kabul etmesi, Memlük-Altınordu ilişkilerinin kendiliğinden bozulması na sebep oldu. Bunun neticesi olarak Papa, İngiltere ve Fransa'yı Mısı r ve Suriye üzerine sefere teşvik etmeye başladıysa da bu ülkelerdeki iç karışıklı klar ve Orta Doğu'daki Haçlı emirliklerinin büyük oranda ortadan kaldı rılmış olması böyle bir harekete girmelerini engellemiştir38. Nâsıreddin Muhammed üçüncü kez Memlük tahtma geçtiğinde Memlük ülkesindeki Moğol tehdidi tekrar başlamıştı. Zira Nâsı reddin Muhammed üçüncü kez başa geçtikten hemen sonra Suriye'deki emirlerden bazılarının yerlerini değiştirmiş, bazılannı da tutuklatmıştı. Bu durum diğer emirleri de tedirgin etmeye başlamıştı. Nitekim Dımaşk naipliğinden Haleb naipliğine atanan Karasungur, tevkif edileceği endişesiyle İlhanlı lara iltica etmek istiyordu. Arkadaşları ile Fı rat'ı geçip Mardin'e gitti. Şehir valisi tarafından çok iyi karşılanan Karasungur, Olcaytu'nun huzuruna giderek onu Suriye üzerine sefer yapmaya teşvik etmeye başladı. Olcaytu da bu teşvik ve tahriklerin de tesiriyle Suriye'ye yürüdü. Durumu öğrenen Nâsı reddin Muhammed askeri hazı rlı klarını tamamlayarak 1313 yılında Kahire'den hareket etti ise de yolda daha önce Rahbe şehrini muhasara eden Olcaytu'nun geri döndüğünü öğrenince buradan hacca gitti". Buraya kadar verilen bilgilerden de anlaşılabileceği gibi Memlük Devleti kuruluşundan itibaren Suriye üzerine düzenlenen Moğol saldı nlanyla uğ38 Ma.krizi, Kitibu's-Sülük li-Ma`rifet-i Düveli'l-Mühlk, C.1, K.3, s.691; İ bn Haldun, Kitabulİber ve Divanu'l-Mübteda ve'l-Haber C.V. s.473; Bertold Spuler, s.109-118. 39 Makrizi, Kiffbu's-Sülük li-Ma'rifet-i C.1,K.3, s.699; İbn Haldun, Kitabulİber ve Divk tul-Mübteda ve'l-Haber C.V. s.473; Bertold Spuler, a.g.e., s.132-143. MEMLÜK-MOĞOL MÜCADELESI 799 raşmak zorunda kalmıştır. Belki de Suriye'den sonra Mısı r'a yürüyüp bütün İslam dünyası na zarar verebilecek olan Moğollar Suriye'de Memlüklerce durdurulmuşlardır. Moğolların Memlûklerce mağlup edilmesi onların yenilemeyeceği fikrini de yıkmışur. Moğolların, Suriye üzerine olan seferlerinin bölge üzerinde ekonomik, sosyal ve siyasi neticeleri olmuştur. Moğolların Suriye'de ele geçirdikleri yerleri yakıp yı kmaları bölge ekonomisine darbe vurmuştur. Halk, Moğollar'ı n faydalanmasını engellemek amacıyla ekinleri bizzat kendi elleriyle yakmışur. Bölgede güvenliğin kaybolmasının tabii bir neticesi olarak ticaret yollarının güvenliği de kaybolmuş, ticaret durmuştur. Buna Moğollar'a karşı hazı rlanan orduların maddi ihtiyaçları nı karşılama zarureti de eklenince büyük bir ekonomik gerileme söz konusu olmuştur. Moğolların bölgedeki yağma ve katliamları nın halk üzerinde doğurduğu korku ve panik havası, binlerce insanın bölgeden ayrılarak Anadolu, Mısır ve diğer civar bölgelere göç etmesine sebep olmuştur. Bu nüfus hareketliliği bazı bölgelerin boşalması neticesini doğururken, bazı bölgelerde de aşırı nüfus aruşına sebep olmuştur. Moğolların Suriye üzerine saldırıları nın siyasi neticelerine gelince: Bilindiği üzere Haçlı Seferleri sırasında başta Kudüs ve Suriye'nin sahil şehirlerinde çeşitli Haçlı kontluklan kurulmuştu. Memlükler'in temel politikalarından birisi de bölgeyi Haçlılar'dan temizlemekti. Her ne kadar Haçlı - lar, Ayn-ı Câlüt Savaşı sırasında tarafsız kalarak Memlük ordularının topraklarından geçmesine izin vermişlerse de, bölgenin Haçlılar'dan temizlenmesi yaklaşık yanm asır gecikmiştir. Baybars ve halefleri Suriye'yi Haçlılar'dan temizlemek için uzun süre mücadele etmiştir. Zira Haçlılar, Memlük Devleti ile iyi geçinmeye çalışmalarına rağmen, icra ettikleri casusluk faaliyetleri ile her zaman bir iç tehdit unsuru olmaya devam ediyorlardı.

.

Bugün 210 ziyaretçi (440 klik) kişi burdaydı!

Bu web sitesi ücretsiz olarak Bedava-Sitem.com ile oluşturulmuştur. Siz de kendi web sitenizi kurmak ister misiniz?

Ücretsiz kaydol