ehlisunnnetde - PDF SELÇUKLU

ABDULHAMİD HAN

ABDÜLHAMİD HAN Osmanlı padişahlarının 34'üncüsü olan Sultan II. Abdülhamid Han aklı, zekası ve ilmi fevkalade üstün olan bir zattı. Batılıların ve iç düşmanların asırlar boyunca devleti yok etmek için hazırladığı yıkıcı, sinsi planlarını sezip, önlerine aşılmaz bir set olarak dikildi. Hazırlayanları ve maşa olarak kullandıkları yerli işbirlikçilerini, sahte kahramanları işbaşından uzaklaştırdı. İşte bu büyük zatın 10 şubat, 96. yıldönümü idi. Yıldönümü vesilesi ile Yıldız Üniversitesi ve İstanbul Medeniyet Üniversitesi işbirliği ile iki açık oturumdan oluşan etkinlik düzenlendi. İlk panel Abdülhamid'in sağlık politikasıyla ilgiliydi. Oturum başkanlığını yaptığım bu panelde konuşmacılar özet olarak şunları anlattılar: Prof. Dr. Hüsrev Hatemi; Abdülhamid'in çok iyi niyetli, sağlam karakterli ve vefalı bir insan olduğunu söyledi. Kendisinden çok devleti düşünürdü. 33 sene zalimlik yapmadan devleti ustalıkla idare etmişti. Ona atılan iftiralardan biri de pinti olduğuna dairdi. Bu çok çirkin bir suçlama olduğunu ifade etti. Aristokrat havada, halktan uzak yaşamamıştı. Atatürk'ün Abdülhamid'i küçümseyici veya kötüleyici bir sözünün olmadığını da ekledi. Prof. Dr. Nil Sarı ise Abdülhamid'in sağlık alanındaki eserlerinden söz etti ve bazılarının fotoğraflarını gösterdi. Abdülhamid 90 adet gureba hastanesi, 19 adet belediye hastanesi, 89 adet askeri hastane ayrıca eğitim hastaneleri, kadın hastaneleri, akıl hastaneleri açmıştı. Bu hastaneler ülkemizden Lübnan'a, Yemen'den İsrail'e, Makedonya'dan Suriye'ye, Yunanistan'dan Libya'ya, Suudi Arabistan'dan Irak'a pek çok yerleşim bölgesine yayılmıştı. Ayrıca eczaneler, hapishane, sağlık merkezleri, fakirler, acizler ve hacılar için misafirhane de pek çoktur. Müthiş bir sağlık hizmetidir bu. Maalesef tahttan düştükten sonra bu eserlerin isimleri değiştirilmiş, bazıları yıkılmış ve bir kısmı da başka alanlarda kullanılmaya başlanmıştır. Kısacası bu büyük insan unutturulmak istenmiştir. Kasımpaşa, Haydarpaşa, Gülhane ve Mektebi Tıbbiye-i Şahane adlı eğitim ve üniversite hastanelerini açan da Abdülhamid olmuştur. Doç. Dr. Adem Ölmez ise Abdülhamid Han'ın özellikle eğitim, sağlık, ulaşım ve asayişe önem verdiğini anlattı. Zamanında yeni bulunan aşıları ülkeye getirmiş, aşı ve kuduz hastalığı üzerine merkezler kurmuş, Bimarhaneleri yani akıl hastanelerini ıslah etmiştir. Akıl hastalarına zincir kullanımını yasaklayarak bugün bile saldırgan hastalarda kullanılan gömleği yerine koymuştur. Dr. Şerif Esendemir konuşmasına Necip Fazıl'ın, "Abdülhamid'i anlamak her şeyi anlamak olacaktır." sözleriyle başladı. Abdülhamid'in tren yolları, bakteriyolojihane, cami ve mektepler yaptırdığını, çağına uygun yaşlılık politikası izlediğini, habitat yani biyosferi merkezi alan ekolojik politikaya önem verdiğini anlattı. Bunları dinlerken aklıma hep başbakanımız Recep Tayyip Erdoğan çağrışım yaptı. O da ülkeye duble yollar, hızlı trenler, Marmaray, üçüncü boğaz köprüsü, çok sayıda havaalanı gibi sayılamayacak eserler hediye etti. Sağlık alanında yeni hastaneleri hizmete açtı. Sağlık hizmetlerini halka yaydı. Eğitim alanını pek çok üniversite, sayısız derslik ve binlerce yeni öğretmenle destekledi güçlendirdi. Kısacası Abdülhamid'in çağdaş bir takipçisiyle karşı karşıyayız. Abdülhamid Han'ı nasıl ki bir takım vicdansız, merhametsiz ve acımasız kişiler, iç ve dış düşmanların oyununa gelerek, maşası olarak bir saray darbesi ile düşürdülerse aynı komplo şu an başbakanımıza karşı düzenlenmektedirler. Bu ülkeye hizmet etmek bazılarının gözüne batmakta ve ellerinden geleni yapmaktadırlar. Rabbim Başbakanımızı korusunu2026

ehlisunnnetde

İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ORTAÇAĞ TARİHİ ANABİLİM DALI YÜKSEK LİSANS TEZİ TÜRKİYE SELÇUKLU SULTANLARININ DİNÎ ANLAYIŞLARI VE SİYASÎ YANSIMALARI OZAN HAYRİ SOYER 2501170650 TEZ DANIŞMANI PROF. DR. MUHARREM KESİK İSTANBUL – 2021 II ÖZ TÜRKİYE SELÇUKLU DEVLETİ SULTANLARININ DİNÎ ANLAYIŞLARI VE SİYASÎ YANSIMALARI OZAN HAYRİ SOYER Anadolu’nun İslâmlaşması ve Müslüman Türk yurdu hâline gelmesinde Türkiye Selçuklu Devleti ve sultanları büyük rol oynamıştır. İslâm dininin Anadolu’daki tezahürünü anlamak için, Türkiye Selçuklu Devleti sultanlarının dinî anlayışlarını ve bu anlayışlarının siyasî yansımalarını bilmek son derece elzemdir. Ancak şurası da açıktır ki Türkiye Selçuklu sultanları nasıl Anadolu’daki İslâmlaşma faaliyetlerini inşâ ettilerse aynı zamanda kendileri de bu coğrafyada inşâ olmuşlardır. Onların hükümranlıkları boyunca aynı kalan ve tek tip bir şekilde yayılması sağlanan bir dinî anlayıştan bahsetmek mümkün değildir. Bu sebeple biz, her bir sultanı tek tek, hayatlarındaki olayları da göz önünde bulundurarak ele aldık. Böylelikle sultanların dinî anlayışı hakkındaki genel kabullerin ne kadar gerçekliği olduğunu detaylarıyla birlikte sorguladık. Sonuç olarak da sultanların süreç içerisindeki dinî anlayışlarındaki değişimleri, bu değişimlerdeki etkenleri ve dinî anlayışlarının siyaset sahnesine olan yansımalarını ortaya koyduk. Buna göre Türkiye Selçuklu sultanları her daim Hanefî olarak kalmakla beraber, itikadî olarak süreç içerisinde çeşitli mezheplere yaklaşmışlardır. Bununla birlikte bu mezheplerin her sultandaki tezahürleri de aynı değildir. Anahtar Kelimeler: Türkiye Selçuklu Devleti, Din, Sultan, Siyaset, İslâm III ABSTRACT RELİGİOUS UNDERSTANDİNG OF SULTANS OF ANATOLİAN SELJUK STATE AND İTS POLİTİCAL REFLECTİONS OZAN HAYRİ SOYER Anatolian Seljuk Empire and its Sultans played a big role in the Islamisation of Anatolia and making Anatolia Turks’ Muslim homeland. To comprehend the manifestation of Islam in Anatolia, it is crucial to know the religious understandings of Sultans of the Anatolian Seljuk Empire, and the reflections of these religious understandings. What’s more, the Sultans of the Anatolian Seljuk Empire pioneered Islamisation Movement in Anatolia, which means they took form in Anatolia as well. It should be clearly understood that the religious understanding was not standardized in the course of Islamisation, and it changed during Sultans’ reign. That’s why we have discussed every Sultan one by one considering the incidents they handled. By doing so, we investigated the correctness of general assumptions about these religious understandings in detail. As a result, we presented the changes in Sultans’ religious understandings in time, and the reasons for these changes, and the political reflections of them. According to the study, Sultans of the Anatolian Seljuk Empire were always Hanafi; on the other hand, in terms of faith, they approached various sects in time. Moreover, those sects affected every Sultan differently. Keywords: The State Of Anatolian Seljuk, Religion, Sultan, Politics, İslâm IV ÖNSÖZ Sular hep aktı geçti, kurudu vakti geçti, Nice hân nice sultan, tahtı bıraktı geçti, Dünya bir penceredir, her gelen baktı geçti. XIII. yüzyılın sonları ile XIV. yüzyılın başlarında Anadolu’da yaşamış olan derviş Yûnus Emre (ö. 1320’den sonra)’ye ait bu dizeler, tezimiz için hem önsöz hem de sonuç hüviyeti taşımaktadır. Zirâ akan, kuruyan ve yok olan su ile tahta çıkan sultanların beraber anılmasında derin bir hikmet, düşünce vardır. Nitekim iki unsur da hem sürekli bir akışı, mücadeleyi, varoluşu hem de yok oluşu ifade etmektedir. Biz de tezimizde bu iki zıtlık arasında Türkiye Selçuklu sultanlarının dinî anlayışlarını ortaya çıkartıp, bu anlayışlarının siyasî tutum ve düşünceleriyle ilişkilerini, siyaset alanına yansımalarını tespit etmeye çalıştık. Türkiye Selçuklu Devleti, bugüne kadar siyasî tarih başta olmak üzere birçok açıdan çalışıldı. Ancak Türkiye Selçuklularının din ile ilişkileri hakkında yapılan çalışmalar ise az ve içerik olarak da kısırdırlar. Seyfullah Kara’nın Selçukluların Dinî Serüveni adlı çalışmasını saymazsak, Türkiye Selçuklu sultanlarının dinî anlayışını doğrudan konu edinen herhangi bir çalışma yoktur. Bu sebeple Türkiye Selçuklu tarihinin bir bütün olarak ele alınıp, anlaşılabilmesi bakımından tez konumuz oldukça önemlidir. Konuyu hem araştırma hem de yazıya dökme aşamasında birçok sorunla karşılaştık. Bu sorunların en başında geleni kaynak bulma sıkıntısıdır. Bununla birlikte var olan kaynaklardaki bilgiler de konumuz açısından doyurucu değildir. Hâl böyleyken eldeki kısıtlı bilgilerden hareketle yorumlarda bulunup konuyla ilgili çıkarımlar yapmak da son derece risklidir. Ayrıca din konusunun hassasiyeti düşünüldüğünde, kaynaklarda var olan bilgiler ile tarihte gerçeklemiş olanın aynı olmayabileceğini de hesaba katmak gerekir. Araştırma süremizde bu konuda birçok örnekle de karşılaştık. Elden geldiği kadarıyla tez konumuza ait tüm sorunların öneminin farkında olarak tezimizi kaleme aldık. V Araştırmamız bir giriş ve üç bölümden oluşmaktadır. I. Bölüm’de tezimizin ana konusunu teşkil eden kavramları inceleyerek, bu kavramların Selçuklulara kadar olan serüvenlerini ve Türkiye Selçuklu sultanlarının bu kavramlarla ilgili anlayışlarını ortaya koymaya çalıştık. II. Bölüm’de Türkiye Selçuklu sultanlarını tek tek ele aldık. Bu kısımda konumuza zemin oluşturacak şekilde önce siyasî tarihi anlattık. Ardından sultanların dinî anlayışlarını ve bu anlayışlarının siyasî yansımalarını hayatlarından örnekler ve kaynaklardaki bilgilerden hareketle ortaya koymaya çalıştık. III. Bölüm’de ise Türkiye Selçuklu sultanlarının dinî anlayışlarıyla ilgili tartışmalara konu olan ya da kanaatimizce olması gerektiğini düşündüğümüz İçki ve Eğlence, Ta’zir ve Siyaset, İlm-i nücûm, Mumyacılık ve Heykelcilik, Hoşgörü gibi beş meseleyi, İslâm dini ve bu konular etrafında dönen tartışmalar bakımından inceledik. Bu tezin konusunun belirlenmesinden, geliştirilmesi ve tamamlanmasına giden süreçte gösterdiği ilgi ve akademik hassasiyet için lisans döneminden bu yana kendisinden birçok şey öğrendiğim danışman hocam Prof. Dr. Muharrem Kesik’e teşekkürlerimi sunarım. Burada isimlerini saymakla bitiremeyeceğim gerek tarih, gerekse felsefe bölümünden birçok hocamı ve eserlerini okuyup istifade ettiğimiz ilim adamlarını da hayırla yâd ettiğimi belirtmek isterim. Yine tez sürecimde sağladığı burs ile maddi açıdan destek veren TUBİTAK’a teşekkür ederim. Son olarak bu süreçte bana engin bir tahammül gösteren eşim Kevser Hanım’a, hassaten tüm emekleri için muhterem annem Oya Hanım ve babam Mehmet Bey’e şükranlarımı bir borç bilirim. Gayret bizden tevfîk Allah’tandır. İSTANBUL 2021 OZAN HAYRİ SOYER VI İÇİNDEKİLER ÖZ............................................................................................................ II ABSTRACT...........................................................................................III ÖNSÖZ...................................................................................................IV KISALTMALAR LİSTESİ..................................................................XII GİRİŞ ....................................................................................................... 1 BİRİNCİ BÖLÜM ANA KONUNUN KAVRAMSAL ÇERÇEVESİ VE AÇILIMI 1. 1. Sultan........................................................................................... 43 1. 1. 1. Türkiye Selçuklu Döneminde Sultan Anlayışı ............................. 48 1. 2. Din, Dinî Anlayış ve Siyasî Yansıma ........................................ 53 1. 3. Din/İslâm ve Siyaset................................................................... 55 1. 3. 1. Fıkıh ve Siyaset............................................................................. 62 1. 3. 2. Kelâm ve Siyaset........................................................................... 68 1. 3. 3. Felsefe ve Siyaset.......................................................................... 69 1. 3. 4. Siyasetnâmeler .............................................................................. 70 1. 3. 5. Türkiye Selçuklu Döneminde Siyaset Kavramı............................ 71 İKİNCİ BÖLÜM TÜRKİYE SELÇUKLU SULTANLARININ DİNÎ ANLAYIŞLARI VE SİYASÎ YANSIMALARI 2. 1. Kuruluş Devri............................................................................. 74 2. 1. 1. I. Süleyman-Şâh (1075-1086)....................................................... 74 2. 1. 1. 1. Dönemin Siyasî Tarihi .................................................................... 74 2. 1. 1. 2. Dinî Anlayışı ve Siyasî Yansımaları............................................... 77 2. 1. 1. 2. 1. Gaza ve Cihad.......................................................................... 78 2. 1. 1. 2. 2. Şiîlik Meselesi ......................................................................... 79 2. 1. 1. 2. 3. Hristiyanlarla İlişkiler.............................................................. 84 2. 1. 1. 2. 4. Dinî Bilgisi ve Şeriat’a Bağlılığı............................................. 86 VII 2. 1. 1. 2. 5. Süleyman-şâh ve İlm-i Nücûm................................................ 88 2. 1. 1. 2. 6. Süleyman-şâh İntihar Mı Etti?................................................. 89 2. 1. 2. I. Kılıç Arslan (1092-1107)........................................................... 91 2. 1. 2. 1. Dönemin Siyasî Tarihi .................................................................... 91 2. 1. 2. 2. Dinî Anlayışı ve Siyasî Yansımaları............................................... 94 2. 1. 2. 2. 1. Çaka Bey’in Katli.................................................................... 94 2. 1. 2. 2. 2. Haçlılarla Mücadele................................................................. 95 2. 1. 2. 2. 3. Siyasî ve Şer’î Tutumu ............................................................ 99 2. 1. 2. 2. 4. Hristiyanlarla İlişkiler............................................................ 100 2. 1. 2. 2. 4. Başkent Konya ve İlmî Durum.............................................. 100 2. 1. 3. I. İzzeddîn Mes’ûd (1116-1155)................................................. 102 2. 1. 3. 1. Dönemin Siyasî Tarihi .................................................................. 102 2. 1. 3. 1. 1. Melik-şâh (Şahin-şâh)’ın Saltanatı (1110-1116)................... 102 2. 1. 3. 1. 2. I. İzzeddîn Mes’ûd’un Saltanatı (1116-1155) ....................... 103 2. 1. 3. 2. Dinî Anlayışı ve Siyasî Yansıması................................................ 106 2. 1. 3. 2. 1. Melik-şâh’ın Katli ................................................................. 106 2. 1. 3. 2. 2. Hristiyanlarla İlişkiler............................................................ 107 2. 1. 3. 2. 3. Bizans’a Karşı Ümmet Birliği............................................... 108 2. 1. 3. 2. 4. Haçlılara Karşı Cihad ............................................................ 110 2. 1. 3. 2. 5. Başkent Konya ve Dinî Kurumlar......................................... 112 2. 1. 3. 2. 6. Kur’ân-ı Kerîm Sevgisi ......................................................... 113 2. 1. 3. 2. 7. Adâlet ve Halka Hizmet Tutkusu .......................................... 114 2. 1. 3. 2. 8. Mezhebî Tutumu ................................................................... 115 2. 2. Yükseliş Devri........................................................................... 116 2. 2. 1. II. Kılıç Arslan (1155-1192)....................................................... 116 2. 2. 1. 1. Dönemin Siyasî Tarihi .................................................................. 116 2. 2. 1. 2. Dinî Anlayışı ve Siyasî Yansıması................................................ 119 2. 2. 1. 2. 1. II. Kılıç Arslan ve İlm-i Nücûm ............................................ 120 2. 2. 1. 2. 2. Vasiyeti.................................................................................. 122 2. 2. 1. 2. 3. Felsefeye Merakı ve Mezhebî Tutumu.................................. 125 2. 2. 1. 2. 4. II. Kılıç Arslan ve Nûreddîn Zengî........................................ 128 VIII 2. 2. 1. 2. 5. Bizans Siyaseti ve Tepkiler ................................................... 130 2. 2. 1. 2. 6. Hakkındaki Zındıklık İthamları............................................. 132 2. 2. 1. 2. 7. Hristiyanlık İddiaları ............................................................. 133 2. 2. 1. 2. 8. Hristiyan Halk ve II. Kılıç Arslan ......................................... 136 2. 2. 1. 2. 9. Haçlı Siyaseti ve Tepkiler ..................................................... 138 2. 2. 1. 2. 10. İdam Fermanları .................................................................. 139 2. 2. 1. 2. 11. Dinî Kurumlar ve İlmî Faaliyetler....................................... 139 2. 2. 2. I. Gıyâseddîn Keyhüsrev (1192-1196)........................................ 143 2. 2. 3. II. Rükneddîn Süleyman-şâh (1196-1205).................................. 144 2. 2. 3. 1. Dönemin Siyasî Tarihi .................................................................. 144 2. 2. 3. 2. Dinî Anlayışı ve Siyasî Yansıması................................................ 146 2. 2. 3. 2. 1. Hükmettiği Cezalar................................................................ 147 2. 2. 3. 2. 2. Hristiyan Devletlere Bakışı ................................................... 150 2. 2. 3. 2. 3. II. Süleyman-şâh ve Felsefe .................................................. 152 2. 2. 3. 2. 4. Entelektüel Kimliği ............................................................... 153 2. 2. 3. 2. 5. II. Süleyman-şâh ve İbadet.................................................... 155 2. 2. 3. 2. 6. Dinî Kurumlar ve İlmî Faaliyetler......................................... 156 2. 2. 4. I. Gıyâseddîn Keyhüsrev’in İkinci Saltanatı (1205-1211).......... 158 2. 2. 4. 1. Dönemin Siyasî Tarihi .................................................................. 158 2. 2. 4. 2. Dinî Anlayışı ve Siyasî Yansıması................................................ 159 2. 2. 4. 2. 1. Râvendî’nin Dilinden I. Keyhüsrev....................................... 160 2. 2. 4. 2. 2. I. Keyhüsrev ve Şeyh Mecdeddîn İshâk................................ 162 2. 2. 4. 2. 3. Kadı Tırmizî’nin İdamı.......................................................... 164 2. 2. 4. 2. 4. Hristiyanlarla İlişkiler............................................................ 165 2. 2. 4. 2. 5. İbadetleri ve Şeriat’a Verdiği Önem...................................... 167 2. 2. 4. 2. 6. Halka Hizmet Anlayışı .......................................................... 168 2. 2. 4. 2. 7. Râhatü’s-sudûr ve I. Keyhüsrev ............................................ 169 2. 2. 5. I. İzzeddîn Keykâvus (1211-1220) ............................................. 171 2. 2. 5. 1. Dönemin Siyasî Tarihi .................................................................. 171 2. 2. 5. 2. Dinî Anlayışı ve Siyasî Yansıması................................................ 173 2. 2. 5. 2. 1. Halîfenin Gözünden I. Keykâvus.......................................... 174 IX 2. 2. 5. 2. 2. Kardeşine Verdiği Ceza......................................................... 176 2. 2. 5. 2. 3. Emîrlerin Gözünden I. Keykâvus.......................................... 177 2. 2. 5. 2. 4. Antalya Fetihnâmesi.............................................................. 178 2. 2. 5. 2. 5. Sinop’un Fethi ve Şehirdeki Uygulamalar ............................ 180 2. 2. 5. 2. 6. Nikâh Akdi ............................................................................ 181 2. 2. 5. 2. 7. Halep Seferi ve İdam Fermanları .......................................... 182 2. 2. 5. 2. 8. İbnü’l-Arabî ve I. Keykâvus.................................................. 186 2. 2. 5. 2. 9. Şiir ve Keykâvus ................................................................... 190 2. 2. 5. 2. 10. Dinî Kurumlar ve İlmî Faaliyetler....................................... 191 2. 2. 5. 2. 11. İlm-i Nücûm ........................................................................ 192 2. 2. 6. I. Alâeddîn Keykubâd (1220-1237)............................................ 194 2. 2. 6. 1. Dönemin Siyasî Tarihi .................................................................. 194 2. 2. 6. 2. Dinî Anlayışı ve Siyasî Yansıması................................................ 198 2. 2. 6. 2. 1. I. Keykubâd ve İbadet............................................................ 199 2. 2. 6. 2. 2. Seyfeddîn Ay-aba’ya Verilen Ahidnâme .............................. 200 2. 2. 6. 2. 3. I. Keykubâd ve Ömer es-Sühreverdî ..................................... 201 2. 2. 6. 2. 4. Halîfe ile İlişkiler................................................................... 205 2. 2. 6. 2. 5. Sultanın Duaları ve Rüyası.................................................... 206 2. 2. 6. 2. 6. İdam Fermanları .................................................................... 208 2. 2. 6. 2. 7. Bizans’a Bakışı ve Adâlet Anlayışı....................................... 212 2. 2. 6. 2. 8. I. Keykubâd ve Emîrleri ........................................................ 213 2. 2. 6. 2. 9. Fetih ve İslâm’ı Yayma Siyaseti............................................ 214 2. 2. 6. 2. 10. Celâleddîn Hârezm-şâh ile Mektuplaşma............................ 214 2. 2. 6. 2. 11. Yassıçimen Fetihnâmesi...................................................... 219 2. 2. 6. 2. 12. Hristiyanlarla İlişkiler.......................................................... 220 2. 2. 6. 2. 13. İlm-i Nücûm ........................................................................ 221 2. 2. 6. 2. 14. Moğol Siyaseti..................................................................... 222 2. 2. 6. 2. 15. Dinî Hassasiyeti................................................................... 223 2. 2. 6. 2. 16. I. Keykubâd ve Şeyh Bahâeddîn Veled............................... 226 2. 2. 6. 2. 17. Entelektüel Kimliği ............................................................. 228 2. 2. 6. 2. 18. Kullandığı Unvanlar............................................................ 229 2. 2. 6. 2. 19. Dinî Kurumlar ve İlmî Faaliyetler....................................... 230 X 2. 2. 6. 2. 20. Necmeddîn Dâye ve I. Keykubâd........................................ 231 2. 2. 6. 2. 21. Zencânî ve I. Keykubâd....................................................... 238 2. 2. 6. 2. 22. Gazzâlî ve I. Keykubâd ....................................................... 242 2. 2. 6. 2. 23. Nizâmülmülk ve I. Keykubâd.............................................. 245 2. 2. 6. 2. 24. Kabûs b. Veşmgîr ve I. Keykubâd....................................... 248 2. 2. 6. 2. 25. Nizâmeddîn Yahya ve I. Keykubâd..................................... 248 2. 3. Çöküş Devri .............................................................................. 250 2. 3. 1. II. Gıyâseddîn Keyhüsrev (1237-1246) ...................................... 250 2. 3. 1. 1. Dönemin Siyasî Tarihi .................................................................. 250 2. 3. 1. 2. Dinî Anlayışı ve Siyasî Yansıması................................................ 254 2. 3. 1. 2. 1. Şehzadelerin Katli ................................................................. 255 2. 3. 1. 2. 2. Emîr Sâ’deddîn Köpek ve II. Keyhüsrev .............................. 256 2. 3. 1. 2. 3. Babaî İsyanı........................................................................... 258 2. 3. 1. 2. 4. Evlilikleri............................................................................... 259 2. 3. 1. 2. 5. Eğlence ve İçki Düşkünlüğü.................................................. 261 2. 3. 2. II. İzzeddîn Keykâvus (1246-1262), IV. Rükneddîn Kılıç Arslan (1249-1266) ve II. Alâeddîn Keykubâd’ın Ortak Saltanatı .................... 263 2. 3. 2. 1. Dönemin Siyasî Tarihi .................................................................. 263 2. 3. 2. 2. Dinî Anlayışları ve Siyasî Yansıması ........................................... 266 2. 3. 2. 2. 1. II. İzzeddîn Keykâvus............................................................ 267 2. 3. 2. 2. 1. 1. Saltanata Bakışı ............................................................. 267 2. 3. 2. 2. 1. 2. Emîrlerle İlişkileri ve Sonuçları..................................... 268 2. 3. 2. 2. 1. 3. Emîrlerin ve Konya Hatibinin Gözünden II. Keykâvus 269 2. 3. 2. 2. 1. 3. Kardeşleriyle İlişkileri ve II. Keykubâd’ın Katli........... 271 2. 3. 2. 2. 1. 4. Hristiyan Dayılarıyla İlişkileri....................................... 272 2. 3. 2. 2. 1. 5. Vasiyeti.......................................................................... 274 2. 3. 2. 2. 1. 6. Mevlânâ’yla İlişkiler...................................................... 275 2. 3. 2. 2. 1. 7. Sirâceddîn Urmevî ve Sultan ......................................... 276 2. 3. 2. 2. 1. 8. Unvanları ....................................................................... 277 2. 3. 2. 2. 2. IV. Rükneddîn Kılıç Arslan................................................... 277 2. 3. 2. 2. 2. 1. Moğol Siyaseti............................................................... 278 XI 2. 3. 2. 2. 2. 2. Hristiyanlar ve Sultan .................................................... 278 2. 3. 2. 2. 2. 3. Mevlânâ’yla İlişkiler...................................................... 279 2. 3. 2. 2. 2. 4. Tutum ve Davranışları ................................................... 279 2. 3. 3. Ortak Saltanat Sonrası: III. Gıyâseddîn Keyhüsrev (1266-1284), II. Gıyâseddîn Mes’ûd (1284-1296/1302-1310), III. Alâeddîn Keykubâd (1298-1302), V. Kılıç Arslan (1310-1318)............................................. 281 2. 3. 3. 1. Dönemin Siyasî Tarihi .................................................................. 281 2. 3. 3. 2. Dinî Anlayışları ve Siyasî Yansımaları......................................... 287 2. 3. 3. 2. 1. III. Gıyâseddîn Keyhüsrev..................................................... 287 2. 3. 3. 2. 2. II. Gıyâseddîn Mes’ûd........................................................... 290 2. 3. 3. 2. 3. III. Alâeddîn Keykubâd......................................................... 292 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM KONUYLA İLGİLİ TARTIŞMALI MESELELER 3. 1. İçki ve Eğlence.......................................................................... 295 3. 2. Ta’zir ve Siyaset: Siyaseten Katl, İşkence, Sürgün .............. 303 3. 3. İlm-i Nücûm.............................................................................. 317 3. 4. Mumyacılık ve Heykelcilik...................................................... 323 3. 5. Sultanlar, Din ve Hoşgörü....................................................... 326 SONUÇ................................................................................................. 331 KAYNAKÇA ....................................................................................... 338 XII KISALTMALAR LİSTESİ a.g.e. : Adı geçen eser a.g.m. : Adı geçen makale/Adı geçen madde a.g.t. : Adı geçen tez a. mlf. : Aynı müellif a.e. : Aynı eser ayr. : Ayrıntılı b. : Bin bkz. : Bakınız bs. : Baskı c. : Cilt çev. : Çeviren d. : Doğum Tarihi değ. : Değerlendiren DİA : Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi ed. : Editör h. : Hicrî haz. : Hazırlayan İA : Milli Eğitim Bakanlığı İslâm Ansiklopedisi Karş. : Karşılaştırma m. : Miladî M.Ö. : Milâttan Önce n. : Not nr. : Numara nşr. : Neşreden not. : Notlandırma ö. : Ölüm Tarihi s. : Sayfa sy. : Sayı sad. : Sadeleştiren seç. : Seçme XIII TDVY : Türkiye Diyânet Vakfı Yayınları trc. : Tercüme TTK : Türk Tarih Kurumu TDK : Türk Dil Kurumu vd. : Ve devamı yay. : Yayınlayan yy. : Yüzyıl 1 GİRİŞ 1. Kaynaklar ve Araştırma Eserleri a) Arapça ve Farsça Kaynaklar İbnü’l-Kalânisî, Ebû Ya‘lâ er-Reîsülecel Mecdürrüesâ el-Amîd Hamza b. Esed b. Alî b. Muhammed ed-Dımaşkī et-Temîmî (ö. 555/1160) 1073-1082 yılları arasında doğduğu tahmin edilen İbnü’l-Kalânisî, 1160 yılında vefat etmiştir. Onun yaşadığı yıllar Türkiye Selçuklu Devleti’nin kuruluş yıllarına tekabül etmesi bakımından, kaleme aldığı Zeylü Tarihi Dımaşk adlı eserinin önemi büyüktür. Zirâ Türkiye Selçuklularının bu dönemiyle ilgili kaynaklar kısıtlıdır. Ancak, I. ve II. Haçlı seferleri sırasında yaşanan olayların anlatıldığı eser, daha çok Suriye coğrafyası bağlamında meydana gelen olayları konu edinmektedir. Bu sebeple eserde, konumuzla ilgili önemli bilgiler bulamadık. Eserden siyasî olaylardan hareketle yaptığımız değerlendirmelerde faydalandık. Eserin Önur Özatağ tarafından yapılan çevirisini kullandık. 1 el-Azîmî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Alî b. Muhammed el-Azîmî etTenûhî (ö. 556/1160-61) 1190-1160/61 yılları arasında yaşayan el-Azîmî’nin Tarihu’l-ʿAzîmî adlı eseri, Türkiye Selçuklu Devleti’nin ilk dönemi hakkında önemli bir kaynaktır. Zirâ bu döneme dair eldeki kaynaklar oldukça azdır. Ancak eser, konumuzla ilgili bilgiler açısından son derece kısırdır. Eserden sadece dönemde olup-biten siyasî olayları değerlendirirken faydalandık. Eserin, Ali Sevim tarafından yapılan tercümesini kullandık.2 1 İbnü’l-Kalânisî, Zeyl Târih-i Dımaşk, (çev. Onur Özatağ), Şam Tarihine Zeyl: I. Ve II. Haçlı Seferleri Dönemi, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2015. Ayrıca bkz. Ali Sevim, “İbnü’l-Kalânisî’nin Zeylü Târih-i Dımaşk Adlı Eserinde Selçuklularla İlgili Bilgiler I. (H.436-500 = 1044/45-1106/07)”, TTK Belgeler, XXIX/33 (2008), s. 1-42. 2 el-Azîmî, Tarihu’l Azîmî, (çev. Ali Sevim), Azîmî Tarihi-Selçuklularla İlgili Bölümler (H. 430- 538=1038/39-1143/44), TTK Yay., Ankara 2006. 2 el-Hüseyni, Ebû’l-Hasen es-Seyyid Sadruddîn Alî b. el-İmâm eş-Şehîd Ebi’l-Fevâris Nâsır b. Alî el-Hüseynî (ö. 590/1194’ten sonra) Hicri VI. yüzyılın sonları ya da VII. yüzyılın başlarında doğduğu tahmin edilen el-Hüseynî, Selçuklu tarihinin en önemli kaynaklarından biri olan Ahbârü’dDevleti’s-Selçukiyye’yi kaleme almıştır. Eser, özellikle Türkiye Selçuklu Devleti’nin, ilk dönemde Büyük Selçuklu Devleti ve coğrafyasıyla kurduğu ilişkilere dair verdiği bilgiler bakımından önemlidir. Ancak eser, konumuzla herhangi önemli bir bilgi barındırmamaktadır. Eserin, Necati Lugal tarafından yapılan tercümesinden istifade ettik.3 er-Râvendî, Ebû Bekr Necmüddîn Muhammed b. Alî b. Süleymân erRâvendî (ö. 603/1207’den sonra) er-Râvendî, kaleme aldığı Râhatü’s-sudûr ve Âyetü’s-sürûr adlı eserini, Türkiye Selçuklu Devleti’nin önemli sultanlarından II. Rükneddîn Süleyman-şâh için yazdı. Ancak eser sultana takdîm edilemeden II. Süleyman-şâh vefat etti. Bunun üzerine eseri tekrar elden geçiren er-Râvendî, kitabı, I. Gıyâseddîn Keyhüsrev’e ithaf etti. Eserde Büyük Selçuklu ve Irak Selçuklu devletlerinin tarihi anlatılmaktadır. Siyasî bakımdan Türkiye Selçuklu tarihiyle ilgili bilgiler yok denecek kadar azdır. Ayrıca eserde, edebî bir anlatım söz konusudur. Bu da onu salt bir tarih kaynağı olmaktan çıkartmakta, eserden bu bağlamda faydalanmayı daha zor hâle getirmektedir. Eserin geriye kalan üçte biri ise bir nedîm olan Râvendî’nin içki, satranç vb. gibi konularda sultana tavsiyelerinden oluşmaktadır. Râhatü’s-sudûr’un konumuz açısından, özellikle de I. Gıyâseddîn Keykâvus bağlamındaki önemi büyüktür. Her ne kadar eser, I. Keyhüsrev’in siyasî ve şahsi hayatını doğrudan konu edinmemekteyse de uzun övgüler ve ona yazılan şiirler vesilesiyle sultan hakkında önemli bilgiler sunmaktadır. Bunun yanında eser, 3 el-Hüseynî, Ahbâru’d-Devleti’s-Selçukiyye, (çev. Necati Lugal), TTK Yay., Ankara 1999. 3 tezimizin son bölümünde ele aldığımız içki meselesine dair o dönemdeki algıyı göstermesi bakımından da son derece mühimdir. Biz eserin, Ahmed Ateş tarafından yapılan tercümesinden faydalandık.4 Kadı Burhâneddîn-i Ânevî (ö. 608/1212’den sonra) 1143 yılında doğan Kadı Burhâneddîn’in Enîsü’l-Kulûb adlı eseri tarihî, dinî ve ahlâkî konuları ihtiva etmektedir. Eser, Sultan I. İzzeddîn Keykâvus’a takdîm edilmiştir. Eserden I. Keykâvus hakkında konumuzla ilgili kayıtlardan istifade ettik. Eserin, M. Fuad Köprülü tarafından yapılan özet tercümesinden faydalandık.5 İbnü’l-Esîr, Ebû’l-Hasen İzzüddin Alî b. Muhammed b. Muhammed eşŞeybânî el-Cezerî (ö. 630/1233) Ortaçağ tarihî kaynakları arasında kapsam ve bilgi olarak en geniş ve güvenilir eser İbnü’l-Esîr’in kaleme aldığı el-Kâmil fi’t-Târih’dir. 555 (1160) yılında Cizre’de doğan İbnü’l-Esîr, 1233 yılında vefat etmiştir. Bu süre zarfında Şam bölgesi başta olmak üzere birçok şehre ziyaretler yapmış, birebir tecrübesiyle elde ettiği bilgileri eserine kaydetmiştir. İbnü’l-Esîr eserinde, sadece kendi yaşadığı coğrafyayla ilgili değil, Anadolu başta olmak üzere tüm İslâm coğrafyasıyla ilgili gelişmeleri aktarmaya çalışmıştır. İbnü’l-Esîr’in yaşadığı yılların Türkiye Selçuklu Devleti’nin zirve dönemine tekabül ettiğini düşündüğümüzde, el-Kâmil son derece mühim bir kaynak konumuna yükselmektedir. Eserde, bilhassa Türkiye Selçuklularının Suriye, Mezopotamya topraklarıyla kurduğu ilişkilere dair önemli bilgiler bulunmaktadır. Eser, konumuz için de en önemli kaynaklar arasında yer almaktadır. Diğer birçok kaynakta bulamadığımız bilgilere İbnü’l-Esîr’in el-Kâmil’inde ulaştık. Meselâ bunlardan biri Kutalmış oğullarının ilm-î nücûm ile olan alâkalarıdır. İbnü’lEsîr’e göre Kutalmış oğulları, ilm-i nücûma olan ilgileri ve bu ilgileri sebebiyle 4 Ebû Bekr Necmeddîn Muhammed b. Alî b. Süleymân er-Râvendî, Râhat-us-Sudûr ve Âyet-üsSürûr, (çev. Ahmed Ateş), Gönüllerin Rahatı ve Sevinç Alâmeti, TTK, Ankara 1957. 5 Kadı Burhâneddîn-i Ânevî, Enîsu’l-Kulûb, (bazı kısımlarıyla nşr. M. F. Kôprülü), Belleten, VII/27 (1943). 4 dinlerini ziyana uğratmıştır. Eserde, az da olsa konumuz açısından örnekteki gibi oldukça kritik bilgiler yer almaktadır. Ayrıca eserden, diğer kaynaklardaki bilgileri kıyas etme hususunda da faydalandık. Eserin Prof. Dr. Abdülkerim Özaydın tarafından yapılan tam ve Murat Temelli’nin kısmî tercümesinden istifade ettik.6 el-Bündârî, Kıvâmüddîn Ebû İbrâhîm el-Feth b. Alî b. Muhammed elBündârî el-İsfahânî (ö. 643/1245) 586 (1190) yılında dünyaya gelen el-Bündârî’nin yaşadığı yıllar Türkiye Selçuklularının en güçlü olduğu döneme tekabül etmektedir. Bununla birlikte onun Zübdetü’n-Nusra ve Nuhbetü’l-ʿUsra adlı eseri Irak ve Horasan bölgesindeki Selçukluların tarihini anlatmaktadır. Eser, İmâdeddîn Katip el-İsfahânî’nin eserinin güzel bir özetidir.7 Eserde Türkiye Selçukluları ile ilgili pek fazla bilgi bulunmadığı gibi, konumuz açısından da herhangi önemli bir bilgi yoktur. Biz eserden, Türkiye Selçuklularının ilk yıllarıyla ilgili siyasî bilgiler bağlamında yararlandık. Eserin, Kıvâmeddîn Burslan tarafından yapılan tercümesini kullandık.8 Sıbt İbnü’l-Cevzî, Şemsüddin Ebû’l-Muzaffer Yusuf b. Kızoğlu b. Abdullah Sıbt İbnü’l-Cevzî (ö. 654/1257) 582 (1186) yılında doğan Sıbt İbnü’l-Cevzî, 1257 yılında vefat etmiştir. Yaşadığı yıllar Türkiye Selçuklu Devleti’nin en güç devirlerine denk gelmektedir. Müellifin Mir'âtü'z-zamân fî Târîhi'l-a'yân adlı eseri özellikle Selçuklular ve Eyyûbî tarihi için önemlidir. Dolayısıyla eser, Eyyûbîler ile yakın ilişkilere sahip olan Türkiye Selçukluları için de kıymet kazanmaktadır. Ancak eserin Arapça olması ve sadece bir kısmının tercüme edilmesi sebebiyle büyük bir bölümünden 6 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-Tarih, (çev. Abdülkerim Özaydın), X, XI, XII, İslâm Tarihi, Bahar Yay., İstanbul 1987; el-Kâmil fi’t-Tarih, (çev. Murat Temelli), Büyük Selçuklu Devleti Tarihi, Ark Yay., İstanbul 2013. 7 Bkz. Abdülkerim Özaydın, “Bündârî”, DİA, VI, 489-490; Ayrıca bkz. Ramazan Şeşen, “İmâdüddin el-İsfahânî”, DİA, XXII, 174-176. 8 Zübdetü’n-Nusra ve Nuhbetü’l-ʿUsra, (çev. Kıvâmeddîn Burslan), Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi, TTK Yay., Ankara 2016. 5 faydalanamadık. Bununla birlikte bahsi geçen eser ile ilgili bilgiler aktaran araştırma eserlerinden hareketle Mir'âtü'z-zamân’dan azamî derecede faydalanmaya çalıştık. Eserin, Ali Sevim tarafından yapılan tercümesini kullandık.9 İbnü’l-Adîm, Ebû’l-Kāsım Kemâleddîn Ömer b. Ahmed b. Hibetullâh b. Muhammed el-Ukaylî el-Halebî (ö. 660/1262) 588 (1192) yılında doğan İbnü’l Adîm, 660 (1262) yılında vefat etmiştir. İbnü’l-Adîm de Türkiye Selçuklularının zirve yıllarında yaşayan kaynak müelliflerindendir. Ancak onun kaleme aldığı Zubdetü’l-Haleb min Târîh-i Haleb adlı eser, Halep’e has olması sebebiyle Anadolu’daki olaylar hakkında ancak bu şehir ve coğrafya bağlamında bilgiler vermektedir. Bu sebeple eserde, konumuz açısından pek fazla bilgi bulunmamaktadır. Biz eserden, siyasî olayları değerlendirdiğimiz kısımlarda istifâde ettik. Eserin, Ali Sevim tarafından yapılan kısmî tercümesinden faydalandık.10 İbn Bîbî, Nâsırüddîn Hüseyn b. Muhammed b. Alî el-Ca‘ferî er-Rugadî el-Münşî (ö. 684/1285’ten sonra) Türkiye Selçuklu tarihi için en önemli kaynak olan İbn Bîbî’nin elEvâmirü’l-ʿAlâʾiyye fi’l-umûri’l-ʿAlâʾiyye adlı eseri, konumuzla ilgili en zengin bilgileri bulduğumuz kaynak oldu. I. Alâeddîn Keykubâd döneminde ailesiyle birlikte Anadolu’ya gelen İbn Bîbî, annesi ve babasının Türkiye Selçuklu Devleti hizmetine girmesiyle bürokrasiyle yakından tanıştı. Uzun yıllar birinci dereceden yaptığı gözlemleri aktaran İbn Bîbî, eserini kaleme alırken çelişkili ve tutarsız bilgileri bir kenara bırakıp, dikkatli bir gözleme dayalı güvenilir bilgileri yazdığını ifade eder. Nitekim eserinde, Türkiye Selçuklu Devleti’nin ilk yılları hakkında bilgi vermemiş olması da 9 Sıbt, Mir’tüz’z-Zamân Fî Târîhi’l-Âyân, (çev. Ali Sevim), Mir’tüz’z-Zamân Fî Târîhi’lÂyân’da Selçuklular, TTK, Ankara 2011. 10 Zübtedü’l-Haleb Min Târîhi Haleb, (çev. Ali Sevim), Zübtedü’l-Haleb Min Târîhi Hale’de Selçuklular (H. 447-521=1055-1127), TTK Yay., Ankara 2014. 6 bu hassasiyetine işaret etmektedir. Bu sebeple kaynağın verdiği bilgilerin değeri daha da artmaktadır. İbn Bîbî’nin eserinde, Türkiye Selçuklu sultanlarının hayatı diğer kaynaklarda bulunmayan ayrıntılarla anlatılmıştır. Eserde, özellikle I. Alâeddîn Keykubâd son derece detaylı bir şekilde ele alınmıştır. Bunlarla birlikte İbn Bîbî’nin Türkiye Selçuklu sultanları aleyhinde bir söz söylememeye ve onları eleştirmemeye son derece dikkat ettiğini de söylemek gerekir. Bu da özellikle konumuzla alâkalı verdiği bilgilere bir derece şüpheyle yaklaşılması sonucunu doğurmaktadır. 11 Ayrıca eserin son derece edebî bir dille yazılmış ve kronolojik hatalar barındırıyor olması da dikkatlerden kaçmamaktadır. Eserin, Mürsel Öztürk tarafından yapılan çevirisinden faydalandık.12 Reşîdüddîn Fazlullâh-ı Hemedâni (ö. 718/1318) Reşîdüddîn Fazlullah’ın Camiü’t-Tevârih adlı meşhûr eseri, ilk modern tarih metni olarak kabul edilir. Bundan kasıt modern zamanlarda ortaya çıkan tarih yazım metoduna olan benzerliğidir. Reşidüddîn’in eserinin bir kısmı Büyük Selçuklu ve Suriye Selçuklu sultanlarını kapsamaktadır. Eserde az da olsa Büyük Selçuklu ve Suriye Selçuklu devletleriyle kurduğu ilişkilerler bağlamında Türkiye Selçuklu sultanları hakkında da bilgiler vardır. Ne yazık ki eserde, konumuz bakımından pek bilgi bulunmamaktadır. Eserin, Erkan Göksü-H. Hüseyin Güneş tarafından yapılan tercümesinden faydalandık.13 el-Aksarâyî, Kerîmüddîn Mahmûd b. Muhammed Aksarâyî (ö. 733/1333) XIII. yüzyılın ikinci yarısında dünyaya gelen el-Aksarâyî, iyi bir eğitim almıştır. Mücîreddîn Emir-şâh’ın maiyetinde, Türkiye Selçuklu Devleti’ne hizmet 11 Bir örnek için, Aksarâyî’nin eseri hakkında bilgi verdiğimiz başlığa bakınız. 12 İbn Bîbî, El-Evâmirü’l-Alâ’iyye fi’l-Umûri’l-Alâ’iyye, (çev. Mürsel Öztürk), Selçuknâme, TTK Yay., Ankara 2014. 13 Reşîdüddîn, Câmi’u’t-tevârîh, (çev. Erkan Göksü-H. Hüseyin Güneş), Selçuklu Devleti, Selenge Yay., İstanbul 2010. 7 etmiştir. Yaşadığı dönemde devletin, sultanların ve beylerin hâl ve durumlarına birinci dereceden tanıklık eden Aksarâyî, kaleme aldığı Müsâmeretü’l-Ahbar ve Müsâyeretü’l-Ahyâr adlı eserinde bu gözlemlerini korkusuzca kaydetmiştir. Türkiye Selçuklu tarihiyle ilgili en önemli iki kaynaktan biri olarak kabul edilen eser, devletin Moğol tahakkümü altındaki yıllarını anlatmaktadır. Eserde konumuzla ilgili doğrudan az olsa da dolaylı olarak birçok bilgi vardır. Özellikle son dönem Türkiye Selçuklu sultanları hakkındaki değerlendirmelerimizi ilk olarak bu eserden hareketle yaptığımızı söylemeliyiz. Bunun haricinde I. Kılıç Arslan ile ilgili de diğer kaynaklarda bulunmayan bilgilere bu eserde ulaştık. el-Aksarâyî’nin eseri, Türkiye Selçuklu tarihiyle ilgili diğer önemli kaynak olan İbn Bîbî’nin tarihinden daha güvenilirdir. İbn Bîbî, sultanların en uç davranışlarını dahî eleştirmezken, Aksarâyî bu konuda daha farklı bir tutum takınmaktadır. Meselâ İbn Bîbî’nin eserinde Sultan II. İzzeddîn Keykâvus’un iyilik, ahlâk, hayâ ve övgüye lâyık meziyetlere sahip biri olduğu söylenirken Aksarâyî’nin eserinde ise aynı sultan, sefahat içinde yaşayan sefil biri olarak tanımlanmaktadır. Aksarâyî açık bir dille, II. Keykâvus’un İslâm dışı bir hayat yaşadığını, onu bu hayata alıştıran kişinin de, beylerbeyliğine tayin etmiş olduğu Hristiyan Kont İstabl olduğunu söylemektedir. Eserin, Mürsel Öztürk tarafından yapılan tercümesinden faydalandık.14 el-Nigedî, Kadı Ahmed ((ö. 734/1333’ten sonra) 685 (1286)’da doğan el-Nigedî de Türkiye Selçuklu Devleti’nin yıkılışına tekabül eden yıllarda yaşayan müelliflerdendir. Onun kaleme aldığı el-Veledü’şŞefîk Ve’l-Hâfidü’l-Halîk adlı umûmî tarihi, özellikle son dönem Türkiye Selçuklu sultanları hakkında verdiği bilgiler bakımından önemlidir. XIV. yüzyılda kaleme alınan bu eser, Türkiye Selçukluları hakkındaki bilgiler açısından kısırdır. Ancak Moğol istilası sonrası döneme dair az da olsa kıymetli bilgiler ihtiva etmektedir. Bu bilgiler, sultanların dinî anlayışlarının yorumlanmasında önem teşkil etmektedir. 14 Kerîmüddîn Mahmud-i Aksarâyî, Müsâmeratü’l-Ahbâr ve Müsâyeretü’l-Ahyâr (çev. Mürsel Öztürk), TTK Yay., Ankara 2000. 8 Eserin, Ali Ertuğrul tarafından yapılan tercümesinden istifade ettik.15 el-Kazvînî, Hamdullah Müstevfî-i Kazvînî (ö. 740/1340) 680 (1281) yılında doğan el-Kazvînî de Türkiye Selçuklularının yıkılış yıllarında yaşamıştır. Onun kaleme aldığı Târîh-i Güzîde adlı umûmî tarih eserinde konumuzla alakalı doğrudan bilgiler oldukça azdır. Eserden, Türkiye Selçuklu sultanlarının siyasî ve askerî faaliyetleriyle alâkalı bilgilerden hareketle konumuz hakkında yaptığımız yorumlarda yararlandık. Eserin, Erkan Göksu’nun editörlüğünde yapılan tercümesinden faydalandık.16 el-Ömerî, Şehâbeddîn (Ebû’l-Abbâs) Ahmed b. Yahyâ b. Fazlullâh elÖmerî (ö. 749/1349) 700 (1301) yılında doğan el-Ömerî’nin 27 cildlik Mesâlikü’l-ebsâr fî Memâliki’l-emsâr adlı ansiklopedik eseri, her ne kadar konumuzla ilgili doğrudan bilgiler barındırmasa da en çok kullandığımız kaynaklar arasındadır. Zirâ ele aldığımız konuyla ilgili bilgilerimizin azlığı sebebiyle, sultanların siyasî faaliyetlerinden hareketle çıkarımlar yapmaya çalıştık. Bu durumda da siyasî tarihle ilgili eserler önem kazandı. Ömerî’nin eseri de Türkiye Selçuklu sultanlarının özellikle Şam bölgesiyle ilişkileri bağlamında faydalandığımız eserlerden oldu. Eserin, Türkler ile ilgili üçüncü cildinin Ahsen Batur tarafından yapılan tercümesinden faydalandık.17 İbnü’l-Verdî, Ebû Hafs Zeyneddîn Ömer b. el-Muzaffer b. Ömer elBekrî el-Kureşî el-Maarrî (ö. 749/1349) 691 (1292) yılında doğan İbnü’l-Verdî, 1349 yılında vefat etmiştir. Türkiye Selçuklu Devleti’nin yıkılış yıllarında yaşayan İbnü’l-Verdî’nin kaleme aldığı Tetimmetü’l-Muhtasar fî Ahbârî’l-Beşer adlı eseri, tezimizde en çok 15 el-Nigedî, el-Veledü’ş-Şefîk Ve’l-Hâfidü’l-Halîk’ı, (çev. Ali Ertuğrul), TTK Yay., Ankara 2015. 16 Hamdullah Müstevfî-i Kazvînî, Târih-i Güzîde, (ed. Erkan Göksu), (haz. Ayşe Ayna-Bilal ŞahinAyşe Alhan-Sevgi Kübra Akdemirel-Ayşe Tepe-Sibel Temiz), İstanbul 2015. 17 el-Ömerî, Mesâlikü’l-ebsâr fî memâliki’l-emsâr, (çev. Ahsen Batur), Türkler Hakkında Gördüklerim ve Duyduklarım, Selenge Yay., İstanbul 2014. 9 faydaladığımız kaynaklardan biridir. Eser konumuzla ilgili doğrudan bilgiler vermese de Türkiye Selçuklu sultanları ve onların ilişkilerine dair önemli bilgiler aktarmaktadır. Bu sebeple siyasî tarihten hareketle sultanların dinî anlayışı hakkında yaptığımız değerlendirmelerde diğer eserlerdeki bilgilere kıyasla Tetimmetü’lMuhtasar’dan fazlasıyla istifâde ettik. Eserin Mustafa Alican tarafından yapılan tercümesini kullandık.18 Anonim Selçuknâme Yazarı belli olmayan Tarih-i Âl-i Selçuk adlı eser, kısa muhteviyatına rağmen önemli bilgiler içermektedir. Ancak eser, kronolojik olarak son derece karışıktır. Bu da eserden faydalanmayı zorlaştırmaktadır. Eserde konumuzla ilgili detaylı olmasa da birkaç önemli bilgi bulunmaktadır. Eserin, Halil İbrahim Gök ve Fahrettin Coşguner tarafından yapılan tercümesini kullandık.19 İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer b. Kesîr b. Dav’ b. Kesîr el-Kaysî el-Kureşî el-Busrâvî ed-Dımaşkī eş-Şâfiî (ö. 774/1373) İbn Kesîr’in el-Bidâye ve’n-Nihâye adlı umûmî tarih eseri, konumuz açısından detaylı ve önemli bilgiler barındırmamaktadır. Eserden yer yer siyasî olaylarla ilgili tahlillerimizde faydalandık. Eserin Mehmet Keskin tarafından yapılan tercümesini kullandık.20 Anonim Baypars Tarihi Eser, Türkiye Selçuklu Devleti’nin son yılları hakkında oldukça mühim bir kaynaktır. Eserde, Türkiye Selçuklu Devleti’nin Muîneddîn Süleyman Pervâne’nin kontrolündeki yıllarında (1256-1277) hem Moğollar hem de Memlükler ile yaşanan 18 İbnü’l-Verdî, Tetimmetü’l-Muhtasar fî Ahbârî’l-Beşer, (çev. Mustafa Alican), Bir Ortaçağ Şairi’nin Kalemi’nden Selçuklular, Kronik Yay., İstanbul 2017. 19 Tarîh-i Âl-i Selçuk, (trc. Halil İbrahim Gök-Fahrettin Coşguner), Anonim Selçuknâme, Atıf Yay., İstanbul 2014. 20 İbn Kesîr, el-Bidâye ve’n-Nihâye, (çev. Mehmet Keskin), Büyük İslâm Tarihi, Çağrı Yay., İstanbul 2000. 10 gelişmeler detaylı bir şekilde bulunmaktadır. Ancak eser, konumuz açısından pek bilgi ihtiva etmemektedir. Biz eserden, daha çok bahsi geçen dönemdeki siyasî olaylardan hareketle sultanların dinî anlayışları hakkında yaptığımız değerlendirmelerde faydalandık. Eserin, Şerefeddîn Yaltkaya tarafından yapılan tercümesini kullandık.21 el-Mîrhând, Muhammed Mîrhând b. Burhâneddîn Hâvend-şâh b. Kemâleddîn Mahmûd-i Herevî (ö. 903/1498) Ele aldığımız yıllara göre geç dönem tarihçisi olan el-Mîrhând’ın Ravzatu’sSafâ fî Sîreti’l-Enbiyâ ve’l-Mülûk ve’l-Hulefâ adlı eseri yedi ciltten müteşekkildir. Eserin dördüncü cildinde Selçuklular ile ilgili bilgiler bulunmaktadır. Türkiye Selçukluları ile ilgili bilgiler ise oldukça azdır. Biz eserden, siyasî tarihle ilgili bilgileri kıyas etmek için faydalandık. Eserin, Erkan Göksu tarafından yapılan kısmî tercümesinden faydalandık.22 Cenâbî, Mustafa Efendi (ö. 999-1590) Geç dönem müelliflerinden olan Cenâbî’nin el-ʿAylemü’z-zâhir fî Ahvâli’levâʾil ve’l-Evâhir adlı eseri umûmî bir tarih olup, Selçuklularla ilgili de bir bahis barındırmaktadır. Oldukça kısa ve öz olan bu eserde, I. Mes’ûd’un döneminde yapılan Simre şehri haricinde konumuzla ilgili önemli bilgiler bulunmamaktadır. Eserden siyasî tarihten hareketle yaptığımız değerlendirmeler sırasında kıyas olarak faydalandık. Eserin Türkiye Selçukluları ile ilgili bölümünün, Muharrem Kesik tarafından yapılan tercümesini kullandık. 23 Müneccimbaşı, Ahmed b. Lütfullah (ö. 1113/1702) 21 Baypars Tarihi, (çev. Mehmet Şerefüddîn Yaltkaya), TTK Yay., İstanbul 1941. 22 Mîrhând, Ravzatu’s-Safâ fî Sîreti’l-Enbiya ve’l-Mülûk ve’l-Hulefâ (Tabaka-i Selçûkiyye), (trc. ve notlar Erkan Göksu), TTK Yay., Ankara 2018. 23 Muharrem Kesik, Cenabi Mustafa Efendi'nin el-Aylemü'z-zahir fi Ahvali'l-evail Ve'l-evahir Adlı Eserinin Anadolu Selçukluları İle İlgili Kısmının Tenkidli Metin Neşri, (İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, 1994). 11 Diğer bir geç dönem müellifi de Müneccimbaşı’dır. Onun Câmiʿu’d-düvel adlı umûmî tarihinde Selçuklularla ilgili bilgiler bulunmaktadır. Câmiʿu’d-düvel, büyük ölçüde İbn Bîbî’nin eserine dayanmaktadır. Bununla birlikte Cenâbî’nin eserindeki bilgilerin de hemen hemen aynı şekilde kullanıldığı görülmektedir. Ancak eser, Cenâbî Tarihi’nden biraz daha kapsamlıdır. Bahsi geçen eserde konumuzla ilgili orjinal bilgilere rastlamadık. Eserin Ali Öngül tarafından yapılan tercümesinden faydalandık.24 b) Ermeni Kaynakları Türkiye Selçuklu tarihi için Ermenî tarihçilerin kaleme aldığı eserler oldukça önemlidir. Ermeni kaynaklarının farklı milletten ve dinden olmaları sebebiyle verdiği bilgiler konumuz açısından ayrıca kıymetlidir. Urfalı Mateos Urhayetzi (ö. 1137 sonrası) Urfa’da bir rahip olarak yaşayan Mateos, kaleme aldığı Vekâyinâme’de 952- 1136 yılları arasındaki olayları anlatır. Eser, Papaz Grigor tarafından yapılan zeyli ile 1163 yılına kadar devam ettirilmiştir. Eser konumuz açısından, hem bazı olayların diğer kaynaklarda bulunmayan ayrıntılarla anlatılması hem de Müslüman tarihçilerin kaleme aldığı kaynaklardaki bilgilerle kıyas yapma imkânı sunması bakımından önem teşkil etmektedir. Eserde Türkiye Selçuklu sultanlarının dinî anlayışı hakkında doğrudan bilgiler bulmak pek mümkün değilse de ara ara müellif tarafından yapılan yorumlardan hareketle konumuzla ilgili yaptığımız değerlendirmeler bakımından eserden faydalandık. Ayrıca siyasî tarihten yola çıkarak yaptığımız yorumlarda da eserden bolca yararlandık. Eserin Hrand D. Andreasyan tarafından yapılan tercümesini kullandık. 25 Genceli Kiragos (ö. 1271) 24 Müneccimbaşı, Câmiu’d-düvel, (haz. Ali Öngül), Câmi’u’d-düvel Selçuklular Tarihi, Kabalcı Yay., İstanbul 2017, I-II. 25 Urfalı Mateos, Vekayinâme, (çev. Hrand D. Andreasyan), TTK, Ankara 2019. 12 Kiragos’un eseri, XIII. yüzyıl Anadolu tarihi için önemli kaynaklardan biridir. Özellikle Moğolların Anadolu işgali ve Kösedağ Savaşı sonrası Türkiye Selçuklu tarihi için eserde kıymetli bilgiler bulunmaktadır. Konumuzla ilgili ise pek fazla bilgi bulunmayan eserden daha çok siyasî olaylardan hareketle yaptığımız değerlendirmelerde faydalandık. Eserin, Fuad Hacısalihoğlu ve İlhan Aslan tarafından yapılan tercümesini kullandık.26 Müverrih Vardan (ö. 1271) XIII. yüzyıl Ermeni tarihçilerinden bir diğeri Vartan Areveltzi’dir. Vardan’ın, Cihan Tarihi adını verdiği eseri, Anadolu’nun Müslüman Türkler tarafından fetih süreci hakkında önemli bir kaynaktır. Ancak oldukça özet bir mahiyetteki eserde, birkaç yer haricinde konumuzla alâkalı dolaylı bilgi dahî bulamadık. Eserin, Hrand. D. Andreasyan tarafından yapılan, İlhan Aslan’ın yayına hazırladığı tercümesinden faydalandık.27 Kumandan Simbat (ö. 674/1275) 1203 yılında doğan Simbat’ın Vekâyinâmesi özellikle 1152 yılından sonraki kısmı itibariyle önemlidir. Zirâ bu kısımda Simbat, kendi gözlemlerine yer vermiştir. Türkiye Selçuklu devletinin gelişim ve zirve yıllarına tekabül eden eserde konumuzla ilgili pek bilgiye rastlamadık. Bununla birlikte siyasî tarihten hareketle yaptığımız değerlendirmelerde eseri, diğer kaynaklardaki bilgilerle kıyaslama yapma hususunda kullandık. Eserin, Hrand D. Andreasyan tarafından yapılan tercümesinden faydalandık.28 Korykoslu Hayton (ö. 1302) 26 Genceli Kiragos, Moğol İstilâsı (1120-1265), (çev. Mahmut Kemal Bey, haz. Fuad Hacısalihoğlu – İlhan Aslan), POST Yay., İstanbul 2018. 27 Müverrih Vardan, Türk Fetihleri Tarihi, (haz. İlhan Aslan), POST Yay., İstanbul 2017. 28 Simbat (Kumandan Simbat), Vekayinâme, (çev. Hrand D. Andreasyan), Başkumandan Simbat Vekayinâmesi, (TTK’da henüz yayımlanmamış tercüme). 13 Kilikya Ermeni Kralı I. Hetum’un kardeşi Oşin’in oğlu olan Hayton, Türkiye Selçuklu Devleti’nin son yarım asrına şahitlik eden bir tarihçidir. Bir Ermeni asilzâdesi olması sebebiyle önemli ilişkilere sahip olan Hayton’un eseri, bu bakımdan dikkat çekicidir. Eser, Moğolların yakın doğu ve Anadolu coğrafyasındaki faaliyetleri hakkında oldukça önemlidir. Ayrıca eserde dönemin Papa’sı V. Clement’in isteği üzerine yeni bir Haçlı seferinin düzenlenmesi hakkında bilgiler sunulmaktadır. Konumuz açısından ise eser, önemli bilgiler ihtiva etmemektedir. Eserin, Altay Tayfun Özcan tarafından yapılan tercümesinden faydalandık.29 Aknerli Grigor (ö. 1335) Aknerli Grigor’un Okçu Milletin Tarihi Moğol işgali altındaki Anadolu için önemli bir kaynaktır. Eser hacim itibariyle küçük olmakla birlikte 1265 yılından sonraki kısmı bakımından özgündür. Ancak eserde hem konumuz hem de Selçuklular ile ilgili pek bilgi bulunmamaktadır. Eserin, Hrand D. Andreasyan tarafından yapılan tercümesinden faydalandık.30 c) Süryani Kaynakları Ermeni kaynakları hakkındaki yorumlarımız, aynı şekilde Süryani kaynakları için de geçerlidir. Süryani kaynakları da hem genel olarak Türkiye Selçuklu tarihi için hem de özel olarak konumuz açısından son derece önemlidir. Süryanî Mikhail (ö. 1199) Bir Süryanî Patriği olan Mikhail’in Vekâyinâme adlı eseri, diğer kaynaklarda ulaşamadığımız bir takım bilgileri ihtiva etmesi bakımından konumuza dair önemli kaynakların başında gelmektedir. Eserde, sultanların gayr-i müslim halk ile olan ilişkileri, ilim ve ilim ehline olan düşkünlüğü, Anadolu’daki İslâmlaşma faaliyetleri gibi birçok konu, yer yer ayrıntılarla anlatılmaktadır. Eser, siyasî tarih açısından da son derece kıymetli bilgiler içermektedir. Bu sebeple eserden, sultanların hayatındaki 29 Korykoslu Hayton, Flos Historiarum Terre Orientis, (çev. Altay Tayfun Özcan), Doğu Tarihinin Altın Çağı, Selenge Yay., İstanbul 2015. 30 Aknerli Grigor, Okçu Milletin Tarihi, (çev. Hrand d. Andreasyan), Yeditepe Yay., İstanbul 2012. 14 olaylardan hareketle dinî anlayışlarını tespit etmek adına yaptığımız değerlendirmelerde de sık sık faydalandık. Eserin, Hrand. D. Andreasyan tarafından yapılan tercümesini kullandık. 31 Anonim Süryani Kroniği Hacim itibariyle oldukça küçük olan bu eser, genel olarak Türkiye Selçukluları özel olarak da konumuz açısından pek bilgi barındırmamaktadır. Eserden daha ziyade siyasî tarihle ilgili kısımlarda faydalandık. Eserin, İlhan Aslan tarafından yapılan tercümesini kullandık. 32 Ebû’l-Ferec (Bar Hebraeus/İbnü’l-İbrî) (ö. 685/1286) Türkiye Selçukluları hakkındaki en önemli kaynaklardan biri Ebû’l-Ferec’in kaleme aldığı tarihî eseridir. Eserde konumuz açısından doğrudan bilgilere ulaşmak zorsa da Türkiye Selçuklu kaynaklarının aktardığı bilgilerle kıyaslamalar yapabileceğimiz bilgilere ulaşmak oldukça önemliydi. Eserin, Ömer Rıza Doğrul tarafından yapılan tercümesinden faydalandık.33 d) Gürcü Kaynakları Gürcü tarihçilerin kaleme aldığı eserler arasından sadece Anonim Gürcü kaynağından faydalandık. Bu eser konumuz açısından, II. Kılıç Arslan ile Gürcü Prensesi Thamara arasında geçen diyalog ve mücadeleler hakkında verdiği bilgiler bakımından önemlidir. Bu bilgiler de geniş çaplı değildir. Ayrıca da çarpıtılmıştır. Yine de eser, genel hatlarıyla taraflar arasında meydana gelen olayı doğrulaması bakımından önemlidir. Eserin Hrand D. Andreasyan’ın yaptığı, Erdoğan Merçil’in yayına hazırladığı tercümesinden istifade ettik.34 31 Süryanî Mikhail, Vekayinâme, (çev. Hrand D. Andreasyan), Süryanî Patrik Mikhail’in Vekayinâmesi, (Fotokopi Nüsha). 32 Anonim Süryanî Kroniği, (çev. İlhan Aslan), Post Yay., İstanbul 2019. 33 Gregory Ebû’l-Ferec, (Bar Hebraeus), Abû’l Farac Tarihi, (çev. Ömer Rıza Doğrul), Ankara 1987. 15 e) Bizans Kaynakları Bizans kaynakları, Türkiye Selçuklu tarihi için son derece önemlidir. Özellikle Türkiye Selçuklu Devleti’nin ilk dönemleri hakkında Müslüman tarihçiler tarafından yazılan eserlerdeki bilgiler kısır olduğu için Bizanslı müelliflerin eserleri son derece kıymet kazanmaktadır. Bizans ile Türkiye Selçuklu Devleti’nin yakın ilişkileri düşünüldüğünde, Bizans kaynaklarındaki bilgilerin ehemmiyeti bir derece daha artmaktadır. Mikhael Attaleiates (ö. 1080) Türkiye Selçuklu Devleti’nin kuruluş yıllarıyla ilgili en önemli kaynaklardan biri Attaleiates’in Historia’sıdır. Eserde, I. Süleyman-şâh hakkında az ama önemli bilgiler bulunmaktadır. Bu bilgiler daha ziyade onun Bizans ile ilişkileri hakkındadır. Ayrıca eserde Büyük Selçuklular ile Kutalmış oğulları arasındaki husumete işaret eden bilgiler de oldukça önemlidir. Konumuz açısından ise eser, doğrudan herhangi bir bilgi içermemektedir. Eserden daha ziyade, siyasî tarihten hareketle yaptığımız değerlendirmelerde faydalandık. Eserin Bilge Umar tarafından yapılan tercümesini kullandık.35 Nikephoros Bryennios (ö. 1137) Bryennios’un eseri de I. Süleyman-şâh ve I. Kılıç Arslan dönemleri için önemli bir kaynaktır. Eserde bahsi geçen sultanlar hakkında az bilgi bulunsa da dönemle ilgili kaynakların kısırlığı sebebiyle yine de önem teşkil etmektedir. Eserde konumuzla ilgili pek bilgiye rastlamadık. Eserden siyasî tarihten hareketle yaptığımız değerlendirmelerde faydalandık. Eserin Bilge Umar tarafından yapılan tercümesinden istifade ettik.36 Anna Komnena (ö. 1153) 34 Histoire de la Georgie, (Fransızca’ya çev. Brosset, Marie Felicite, Türkçe’ye çev. Hrand D. Andreasyan, notlar ve yayına haz. Erdoğan Merçil), Gürcistan Tarihi (Eskiçağlardan 1212 Yılına Kadar), TTK, Ankara 2003. 35 Mikhael Attaleiates, Tarih, (çev. Bilge Umar), Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul 2008. 36 Nikephoros Bryennios, Tarihin Özü, (çev. Bilge Umar), Arkeoloji ve Sanat Yay., İstanbul 2008. 16 I. Kılıç Arslan ile ilgili en önemli kaynakların başında gelen Anna’nın Alexiad adlı eseri, konumuz açısından da az ama önemli sayılabilecek bilgiler ihtiva etmektedir. Eserde, özellikle Çaka Bey ile I. Kılıç Arslan arasındaki mücadeleye dair verilen bilgiler, konumuz açısından önemlidir. Eserin, Bilge Umar tarafından yapılan tercümesinden istifade ettik.37 Ioannes Zonaras (ö. 1159’dan sonra) Zonaras’ın eseri de Türkiye Selçuklu Devleti’nin ilk yılları hakkında oldukça önemli bir kaynaktır. Eserde konumuzla ilgili doğrudan bir bilgi bulunmasa da Türkiye Selçukluları ile Büyük Selçuklular arasındaki mücadelelerle ilgili önemli bilgiler vermesi, Abbâsî halîfesinin bu mücadele sırasındaki tutumunu aktarması, I. Süleyman-şâh’ın Şii Emîr Ammar’dan kadı ve hatip istemesinin arka plânını anlamak için çok önemli bilgilerdir. Eserden özellikle bu kısımları itibariyle faydalandık. Eserin Bilge Umar tarafından yapılan tercümesini kullandık.38 Niketas Khoniates (ö. 1213) Khoniates’in, I. Mesûd, II. Kılıç Arslan, II. Rükneddîn Süleyman-şâh ve I. Gıyâseddîn Keyhüsrev ile ilgili önemli olan eserinde, konumuz açısından az ama önemli bilgilere rastladık. Ayrıca eserden, siyasî tarihten hareketle yaptığımız yorumlarda da faydalandık. Eserin Fikret Işıltan ve Işın Demirkent tarafından yapılan tercümelerini kullandık. 39 Ioannes Kinnamos (ö. 1220) 37 Anna Komnene, Alexiad, (çev. Bilge Umar), Malazgirt’in Sonrası, İnkılab Kitabevi, İstanbul 1996. 38 Ioannes Zonaras, Tarihlerin Özeti, (çev. Bilge Umar), Arkeoloji ve Sanat Yay., İstanbul 2008. 39 Niketas Khoniates, Historia, (çev. Fikret Işıltan), Ioannes ve Manuel Komnenos Devirleri, TTK, Ankara 1995; a. mlf., Historia, (çev. Işın Demirkent), Niketas Khoniates’in Historia’sı (1195- 1206), Dünya Yay., İstanbul 2004. 17 Kinnamos’un eserinde konumuz açısından I. Mes’ûd ve özellikle de II. Kılıç Arslan ile ilgili az da olsa önemli bilgiler bulunmaktadır. Ayrıca eserden, siyasî tarihten hareketle yaptığımız yorumlarda da faydalandık. Eserin Işın Demirkent tarafından yapılan tercümesini kullandık. 40 Georgios Akropolites (ö. 1282)41 Akropolites’in eseri, Türkiye Selçuklu Devleti’nin son dönemi için önemli bir kaynaktadır. II. İzzeddîn Keykâvus’un İstanbul’a sığınması ve oradaki yaşamı hakkında konumuzla ilgili dikkat çekici bilgiler bulunmaktadır. Bununla birlikte Bizans eserlerinde Türkiye Selçukluları hakkında verilen bilgilerdeki üslûbun genel olarak abartılı olduğunu unutmamak gerekir. Aynı durum, Akropolites’in eserindeki bilgiler için de geçerlidir. Bu sebeple bahsi geçen kaynak, muhakkak diğer eserlerle karşılaştırılarak kullanılmalıdır. Eserin, Bilge Umar tarafından yapılan tercümesinden istifade ettik.42 f) Haçlı Kaynakları Anonim Haçlı Vekayinâmesi (1100) Müellifi belli olmayan bu Haçlı kaynağı, konumuzla ilgili bilgiler açısından oldukça kısırdır. Eserden I. Haçlı Seferi sırasındaki siyasî olayları değerlendirirken faydalandık. Eserin, Ergin Ayan tarafından yapılan tercümesini kullandık.43 Fulcherius Carnotensis (ö. 1127) 40 Ioannes Kinnamos, Historia, (çev. Işın Demirkent), Ioannes Kinnamos’un Historia’sı (1118- 1176), TTK, Ankara 2001. 41 Georgios Akropolites, Khronographia, (çev. Bilge Umar), Vekâyinâme, Arkeoloji ve Sanat Yay., İstanbul 2008. 42 Georgios Akropolites, Khronographia, (çev. Bilge Umar), Vekâyinâme, Arkeoloji ve Sanat Yay., İstanbul 2008. 43 Gesta Francorum et Aliorum Hierosolymitanorum, (çev. Ergin Ayan), Anonim Haçlı Tarihi, Selenge Yay., İstanbul 2013. 18 Carnotensis’in bu önemli eserinden siyasî olayları değerlendirmekte faydalandık. Eserin İlhan Bihter Barlas tarafından yapılan tercümesini kullandık.44 Peter Tudebodus (ö. 1140) Tudebodus, Birinci Haçlı seferine katılmış ve şahit olduğu olayları eserinde kaleme almıştır. Bu bakımdan eser, oldukça önemlidir. Ancak Tudebodus eseri konumuz açısından pek bilgi barındırmamaktadır. Eserden I. Haçlı Seferi sırasındaki siyasî olayları değerlendirirken faydalandık. Eserin, Süleyman Genç tarafından yapılan tercümesini kullandık.45 Odo De Deuil (ö. 1162) Ode de Deuil’in bizatihi tanıklığıyla anlattığı II. Haçlı Seferiyle ilgili bilgileri ihtiva eden eserden sadece I. Mes’ûd’un döneminde meydana gelen ihtida olayıyla ilgili faydalandık. Bu bilgi konumuz açısından son derece önemlidir. Eserin, İngilizce tercümesinden faydalandık.46 Willermus Tyrenensis (ö. 1185) Tyrenensis’in önemli eseri, konumuz bakımından pek bilgi barındırmamaktadır. Eserden I. Haçlı Seferi sırasındaki siyasî olayları değerlendirirken faydalandık. Eserin, Ergin Ayan tarafından yapılan üç ciltlik tercümesini kullandık.47 44 Gesta Francorum Iherusalem Peregrinantium, (çev. İlhan Bihter Barlas), Kudüs Seferi: Kutsal Toprakları Kurtarmak, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul 2009. 45 Peter Tudebodus, Historia De Hierosolymitano Itınere, (çev. Süleyman Genç), Birinci Haçlı Seferi: Bir Tanığın Kaleminden Kudüs’e Yolculuk, Kronik Yay., İstanbul 2019. 46 Odo De Deuil, Profectione Ludovici VII In Orientem, (ed. Virginia Gingerick Berry), Columbia University Press, New York 1948. 47 Willermus Tyrensis, Historia Rerum İn Partibus Transmarinis Gestarum, (çev. Ergin Ayan), Willermus Tyrenensin’in Haçlı Kroniği: Başlangıçtan Kudüs’ün Zaptına Kadar (I-VIII. Kitaplar), Ötüken Yay., İstanbul 2016; a. mlf., Historia Rerum İn Partibus Transmarinis Gestarum, (çev. Ergin Ayan), Willermus Tyrensis’in Haçlı Kroniği II: Kudüs’ün Zaptından Urfa’nın Fethine (1099-1143), Gece Kitaplığı Yay., Ankara 2018; a. mlf., Historia Rerum İn 19 Ernoul Kroniği Eserden sadece Selâhâddîn Eyyûbî ile II. Kılıç Arslan arasındaki ilişkiler bağlamında yararlandık. Eserin Ahmet Deniz Altunbaş tarafından yapılan tercümesini kullandık.48 Richard (ö. 1199) Richard’ın kaleme aldığı, Itineraium Peregrinorum Et Gesta Regis Ricardi adlı eserden sadece II. Kılıç Arslan’ın III. Haçlı Seferi sırasındaki hareketlerini yorumlarken faydalandık. Eserin, Harun Korunur’un telifindeki bilgilerinden faydalandık.49 Lübeckli Arnold (ö. 1211) Arnold’ın eseri, Türkiye Selçuklu Devleti Sultanı II. Kılıç Arslan’ın Hristiyan olup olmadığı tartışmalarıyla ilgili oldukça önemli bir kaynaktır. Saxony Dükü Arslan Heinrich’in II. Kılıç Arslan’ı ziyareti sırasında geçen diyalogların anlatıldığı eserde, ikili arasında Hristiyanlık ve akrabalık hususundaki ifadeler dikkat çekicidir. Bununla birlikte müellifin, eserinde konuyla ilgili yaptığı yorumlar son derece sığdır. Bu yorumlar onun İslâm dini ve Türkiye Selçukluları hakkındaki bilgisizliklerinden kaynaklanmaktadır. Eserin, Altay Tayfun Özcan tarafından yapılan kısmî tercümesinden faydalandık.50 g) Siyasetnâme ve Edep-Adap Eserleri Hz. Ali, Ebü’l-Hasen Alî b. Ebî Tâlib el-Kureşî el-Hâşimî (ö. 40/661) Partibus Transmarinis Gestarum, (çev. Ergin Ayan), Haçlılar Türkler Karşısında: Willermus Tyrenensin’in Haçlı Kroniği III (1143-1184), Kronik Yay., İstanbul 2019. 48 Chronique d’Ernoul, (çev. Ahmet Deniz Altunbaş), Ernoul Kroniği: Haçlı Seferleri Tarihi Selahaddin Eyyubi ve Kudüs’ün Fethi, Kronik Yay., İstanbul 2019. 49 Harun Korunur, Itineraium Peregrinorum Et Gesta Regis Ricardi Işığında III. Haçlı Seferi (1189-1192), Kitabevi Yay., İstanbul 2019. 50 Altay Tayfun Özcan, “Lübeckli Arnold’un Chronica Slavorum Adlı Eserinde Arslan Heinrich’in II. Kılıç Arslan’ı Ziyareti (1173) Bahsi ve Kayıtlarının Bazı Sorunları Üzerine”, Selçuklu Medeniyeti Araştırmaları Dergisi, I (Aralık 2016), s. 191-217. 20 Hz. Muhammed’in kurduğu İslâm Devleti’nin dördüncü halîfesi olan Hz. Ali’nin, Mısır’a vali olarak atadığı Mâlik b. Eşter’e yönetimdeki uygulaması ve dikkat etmesi gereken hususları belirttiği emirnâmesi, tezimizin I. Bölümü’nde ele aldığımız konular açısından son derece önemlidir. Zirâ din-siyaset ve yönetici-halk ilişkilerinin nasıl olması, yöneticinin bu konularda nasıl bir tasavvura sahip olması hakkında İslâm’ın oldukça erken devirlerinden yazılı olarak elimizde kalan numûne değerinde bir belgedir. Eserin, Mehmet Âkif Ersoy tarafından yapılan İlknur Kirenci’nin yayıma hazırladığı tercümesinen faydalandık.51 Nizâmülmülk, Ebû Alî Kıvâmeddîn (Gıyâsüddevle, Şemsülmille) Hasen b. Alî b. İshâk et-Tûsî (ö. 485/1092) Büyük Selçuklu Devleti’nin meşhûr veziri Nizâmülmülk’ün Siyasetnâme adlı eseri, tezimizin I. ve III. Bölümü’nde ele aldığımız konularla ilgili önemli kaynakların başında gelmektedir. Nizâmülmülk, sultan haricinde devlette ulaşabilecek en büyük güce erişen, önemli bir vezîrdi. Bununla birlikte ilim öğrenmeyi ve âlimlerle sohbetlerde bulunmayı da ihmal etmezdi. Bu çerçeve, Nizâmülmülk’ün kitabını teori ve pratiğin birleşme noktası bakımından son derece önemli hâle getirmektedir. Eserin, Ali Sevim tarafından yapılan neşri ve tercümesinden faydalandık.52 el-Gazzâlî, Hüccetü’l-İslâm Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed el-Gazzâlî et-Tûsî (ö. 505/1111) Gazzâlî’nin önemli eserlerinden Kimyâ-yı Saâdet, Sultan I. Alâeddîn Keykubâd’ın okuduğu eserlerdendir. Bu sebeple bahsi geçen eserden sadece I. Keykubâd’la ilgili faydalandık. 51 Abdülaziz Çâvîş: el-Evcine fi’l-İslâm ‘an es’ileti’l-Kenîseti’l-Anglikiyye, (çev. Mehmet Âkif Ersoy, haz. İlknur Kirenci), İslâm ve Siyaset: Hz. Ali’nin Bir Emirnâmesi, Büyüyenay Yay., İstanbul 2015. 52 Nizâmülmülk, Siyâsetnâme, (çev. Mehmet Altay Köymen), TTK Yay., Ankara 2016. 21 Eserin Mehmet A. Müftüoğlu tarafından yapılan tercümesinden istifade ettik.53 el-Malatyavî, Muhammed b. Gazi el-Malatyavî (ö. XIII. yy’ın ilk çeyreği) Malatyalı Muhammed b. Gazi’nin Ravzatu’l-Ukul adlı eseri II. Rükneddîn Süleyman-şâh’a takdîm edilmiştir. Eser fabl tarzında olup, siyasetnâme, edep-adap türünde yazılmıştır. Sultana verdiği öğütler bakımından konumuz açısından önemlidir. Eserin, İbrahim Düzen tarafından yapılan kısmî tercümesi ve değerlendirmesinden faydalandık.54 İbn Gazi’nin diğer eseri Beridü’s-Saade de mukaddimesindeki bilgiler bakımından kıymetlidir. Ayrıca eserin içeriği de önemli olup, hemen hemen diğer siyasetnâme, edep-adap eserlerindeki çerçeveyi devam ettirmektedir. Eser, I. İzzeddîn Keykâvus’a takdîm edilmiştir. Eserin, Muhammed Şirvânî tarafından yayına hazırlanan Farsça neşrinden faydalandık.55 ez-Zencânî, Ahmed b. Sa’d b. Mehdî b. Abdüssamed el-Osmânî ezZencânî (ö. 1228’den sonra) ez-Zencânî’nin Kitâbu’l-letâifi’l-‘Alâiyye fi’l-fedâili’s-seniyye adlı eseri konumuz açısından önde gelen kaynaklardandır. Eser, I. Alâeddin Keykubâd’a takdîm edilmiştir. Eserde sultana idârî, dinî ve ahlâkî öğütler verilmektedir. Eserden I. Bölüm’de ve II. Bölüm’ün I. Alâeddîn Keykubâd kısmında faydalandık. Eserin Hasan Hüseyin Adalıoğlu tarafından yapılan tercümesini kullandık. 56 53 İmâm-ı Gâzzâlî, Kimyâ-yı Saâdet, (trc. Mehmet A. Müftüoğlu), Çelik Yay., İstanbul 1996. 54 İbrahim Düzen, Muhammed b. Gazi al-Malatyavî Ve Eseri: Ravzat al-‘Ukul, Beyan Yay., İstanbul 2016. 55 Muhammed b. Gazi el-Malatyavî, Berîdü’s-saʿâde, (haz. Muhammed Şirvânî), Danişgah-ı Tahran, Tahran 1972. 56 Zencânî, Kitâbu’l-letâifi’l-‘Alâiyye fi’l-fedâili’s-seniyye, (haz. Hasan Hüseyin Adalıoğlu), Yeditepe Yay., İstanbul 2019. 22 er-Râzî, Ebû Bekr Necmeddîn-i Dâye Abdullah b. Muhammed b. Şâhâver el-Esedî er-Râzî (ö. 654/1256) Necmeddîn-i Dâye er-Râzî’nin Mirsâdü’l-İbâd57 ile Mermuzat-i Esedî58 adlı eserleri, Türkiye Selçuklu tarihinin I. Alâeddîn Keykubâd devri için son derece mühim eserlerdir. Dâye’nin bir sûfî olması ve Sultan I. Alâeddîn Keykubâd’ın okuması için siyasî, ahlâk ve edep içerikli bir kitap kaleme alması, bahsi geçen eserleri konumuz açısından oldukça önemli hâle getirmektedir. el-Urmevî, Ebü’s-Senâ Sirâceddîn Mahmûd b. Ebî Bekr b. Ahmed b. Hâmid el-Urmevî (ö. 682/1283) Urmevî’nin II. İzzeddîn Keykâvus’a sunduğu Letaifü’l-Hikme adlı felsefî içerikli eseri özellikle mukaddimesi ve içinde sultana yönelik verdiği öğütler bakımından konumuz açısından önemli bilgiler ihtiva etmektedir. Urmevî’nin aynı zamanda baş kadı olduğu da hesaba katılırsa, kaleme aldığı eseri daha bir kıymet kazanmaktadır. Eser ile ilgili olarak Gulamhüseyin Yusûfî tarafından yapılan Farsça neşrinden, M. Cüneyt Kaya tarafından tanıtım içerikli yazılan makaleden faydalandık.59 el-Aksarâyî, Saîd b. İsmail b. Ömer el-Aksarayî (ö. 1301’den sonra) Aksaraylı bir âlim olan Saîd b. İsmail’in Siyâsetü’d-dünyâ ve’d-dîn adlı eseri içeriği itibariyle oldukça dikkat çekici bir eserdir. Bir fıkıh âlimi olan Aksarâyî, bahsi geçen eserinde dünya ve din siyasetini incelemiştir. Bir fıkıh âlimi 57 Necmeddîn-i Dâye, Mirsâdü’l-‘İbâd mine’l Mebde’ ile’l-Meâd, (çev. Kâsım b. Mahmûd Karahisârî), İrşâdü’l-mürîd ile’l Murad fî Tercemet-i Mirsâdü’l-‘İbâd, (haz. Özgür Kavak), Sûfî Diliyle Siyaset, Klasik Yay., İstanbul 2019; a. mlf., Mirsâdü’l-‘İbâd mine’l Mebde’ ile’l-Meâd, (haz. Şefaettin Severcan), Hüküm Sahiplerinin İzleyecekleri Yol, Mirsâdü'l-İbâd Mine'l-Mebdei İle'l Mead’dan: Selçuklu Sultanı Alâeddin Keykubad'a ve Osmanlı Sultanı II. Murad'a Sunulan Siyasetnâme, Büyüyenay Yay., İstanbul 2017; a. mlf., Mirsâdü’l-‘İbâd mine’l Mebde’ ile’l-Meâd, (çev. Halil Baltacı), İFAV Yay., İstanbul 2013; a. mlf., Mirsâdü’l-‘İbâd mine’l Mebde’ ile’l-Meâd, (çev. Hakkı Uygur), İlkharf Yay., İstanbul 2013. 58 Necmeddîn-i Dâye, Mermuzat-ı Esed der Mermuzat-ı Davûdî, (nşr. Muhammed Şefi’î Kedkenî), Müessese-i Mütalaat-ı İslâmi Danişgah-ı McGill, Tahran 1973. 59 Ebü's-Sena Sirâceddîn Mahmûd Sirâceddîn el-Urmevî, Letaifü’l-Hikme, (Tashih Gulamhüseyin Yusûfî), İntişarat-ı Bünyad-ı ve Ferheng-i İran, Tahran 1351. 23 perspektifinden konuya yaklaşmakla birlikte eser aynı zamanda siyasetnâme türünün özelliklerini de barındırmaktadır. Eser ile ilgili olarak, Özgür Kavak’ın yaptığı kısmî çeviriler ve tanıtım makelesinden faydalandık.60 h) Coğrafya Eserleri Ebû’l-Fidâ, İmâdeddîn İsmail b. Şihâbeddîn Ömer b. Kesîr (ö. 774/1373) 672 (1273) yılında doğan Ebû’l-Fidâ, 774 (1373) yılında vefat etmiştir. Onun Takvimü’l-Büldân adlı eseri, XIV. yüzyılda coğrafya alanında yazılmış en önemli eserlerdendir. Biz bahsi geçen kaynaktan, sadece birkaç yerde coğrafyayla ilgili kıyaslamalarda yararlandık. Eserin, Ramazan Şeşen tarafından yapılan tercümesinden faydalandık.61 el-Kazvînî, Ebû Yahyâ Cemâleddîn Zekeriyyâ b. Muhammed b. Mahmûd el-Kazvînî (ö. 682/1283) Yahyâ el-Kazvînî’nin Âsâru’l-Bilâd ve Ahbâru’l-İbad adlı önemli eserinden sadece coğrafyayla ilgili olarak birkaç yerde faydalandık. Eserde konumuzla ilgili önemli bir bilgi bulunmamaktadır. Eserin, Murat Ağarı tarafından yapılan tercümesini kullandık.62 ı) Seyahatnâmeler İbn Battûta, Ebû Abdullâh Şemseddîn (Bedreddîn) Muhammed b. Abdullâh b. Muhammed b. İbrâhîm el-Levâtî et-Tancî (ö. 770/1368-69) Ortaçağ’ın en büyük seyyâhı olarak kabul edilen İbn Battûta’nın er-Rıhle adıyla meşhûr Tuhfetü’n-nüzzâr isimli eseri, İslâm coğrafyasının hemen hemen 60 Özgür Kavak, “İtikaddan Amele Siyaset İlmihâli: Saîd b. İsmail Aksarayî – Siyâsetü’d-dünyâ ve’ddîn Adlı Eseri”, DİVAN, 17/33 (2012/2), 193-213; a. mlf., “Dünya ve Din Siyaseti’: Saîd b. İsmail elAksarâyî’nin Siyaset İlmihalinde Hilâfet”, İslâm Araştırmaları Dergisi, 32(2014), 63-98. 61 Takvimü’l-Büldan, (çev. Ramazan Şeşen), Ebû’l-Fidâ Coğrafyası, Yeditepe Yay., İstanbul 2017. 62 Yahyâ el-Kazvînî, Âsâru’l-Bilâd ve Ahbâru’l-İbad, (çev. Murat Ağarı), Ayışığı Kitapları Yay., İstanbul 2019. 24 tamamı hakkında bire bir gözlemlere dayanan çok önemli bir kaynaktır. İbn Battûta’nın seyahat güzergâhındaki duraklardan biri de Anadolu’dur. Türkiye Selçuklu Devleti’nin yıkılışı sonrası ortaya çıkan beylikler devrinde Anadolu’ya gelen İbn Battûta, Anadolu’daki siyasî, kültürel ve toplumsal hayatla ilgili çok önemli bilgiler vermektedir. Konumuz açısından da eser, hem halkın mezhebî ve dinî anlayışı hem de toplumsal hayattaki dinî yapılanma hakkında verdiği bilgiler bakımından önemli kaynaklar arasında yer almaktadır. Eserin, A. Sait Aykut tarafından yapılan tercümesinden faydalandık.63 i) Kitâbeler Sultanlar kendi devirlerinde birçok mimarî eser inşa ettirmişlerdir. Bu eserlerin hemen hepsinde bir kitâbe bulunmaktadır. Kitâbeler yapılan eser hakkında bilgi vermekle birlikte o eserin yapıldığı devrin sultanı hakkında da konumuzla ilgili olarak en azından onun unvan ve lakaplarını içeren bilgiler vermektedir. Bu bilgiler, sultanların içinde bulundukları psikolojiyi ve kendilerini nasıl nitelendirdiklerini görmemiz açısından önemlidir. Kitâbelerle ilgili birçok araştırma eser yayımlanmıştır. Biz konumuzla ilgili verilen bilgileri önceleyerek, bu eserler arasında Seton Lloyd – D. Storm Rice tarafından kaleme alınan Nermin Sinemoğlu’nun Alaiye Kitabeleri64 adlı tercümesiyle Türkçe’ye kazandırılan eserden, Remzi Duran’ın Türkiye Selçuklularının Konya’da inşâ ettiği mimarî eserleri özel olarak inceleyen Selçuklu Devri Konya Yapı Kitâbeleri (İnşa ve Ta’mir)65 adlı eserinden istifade ettik. j) Sikkeler Sultanların bastırdıkları paralar yani sikkeler de kitâbelerle aynı çerçevede bir öneme sahiptir. Bu tarihî eserlerde de sultanların unvan ve lakaplarını ve bunlardan hareketle de kitâbelerde bahsettiğimiz tarzda yorumlamaları yapabilmekteyiz. 63 İbn Battûta, er-Rıhle, (çev. A. Sait Aykut), YKY Yay., İstanbul 2017. 64 Lloyd, Seton – Rice, D. Storm, Alanya (Alâiyya), (çev. Nermin Sinemoğlu), TTK, Ankara 1989. 65 Remzi Duran, Selçuklu Devri Konya Yapı Kitâbeleri (İnşa ve Ta’mir), TTK, Ankara 2001. 25 Sikkelerle ilgili birçok araştırma eser yayımlanmıştır. Her bir sultanla ilgili hazırlanan monografik eserlerde de ilgili sultana ait paralar hakkında bilgi verilmiştir. Bu tarz eserlerin haricinde biz, temel olarak Nezihi Aykut’un Türkiye Selçuklu Sikkeleri66 adlı eserinden istifade ettik. k) Menâkıbnâmeler Menâkıbnâmelerin yazılış amacı, eserlere konu edinilen şeyhlerin gösterdiği iddia edilen mucize ve kerâmetlerini ortaya koymak, onların hayatlarından ibretlik olayları anlatmaktır. Menkabe (menkıbe) türü eserlerde, herhangi bir tarihî eser yazma amacı yoktur. Bu eserlerde bolca kronolojik hatalar yapılmakta, isimler ve olaylar karıştırılmakta, bazen de yanlış olarak kaydedilmektedir. Bu sebeple tarihî bilgi açısından kıymetleri düşüktür. Ancak yine de menkıbeler, yazıldığı dönemin sosyo-psikolojik yönlerini, toplumun yaşantısını göstermesi bakımından önemli bilgiler ihtiva etmektedir. Bu sebeple bizim tezimiz ve benzeri konular bakımından önemleri bir derece daha artmaktadır. Ahmed Eflâkî (ö. 761/1360) Mevlevî dervişi Ahmed Eflâkî’nin kaleme aldığı Menâkıbu’l-Ârifîn adlı eser, Mevlevîlik hakkındaki en önemli eserdir. Bununla birlikte Türkiye Selçuklularının sosyal tarihi açısından da eser son derece kıymetli bilgiler barındırmaktadır. Eserde I. Alâeddîn Keykubâd sonrası sultanlar ve beyler hakkında dikkat çekici bilgiler bulunmaktadır. Biz özellikle Bahâeddîn Veled ile I. Keykubâd arasında yaşanan ilişkiler hakkında eserden faydalandık. Ayrıca I. Keykûbâd sonrasındaki sultanlar ve beylerle ilgili de eserden istifade ettik. Eserin, Tahsin Yazıcı tarafından yapılan tercümesini kullandık.67 Evhâdeddîn Kirmânî Menkıbesi 66 Şevki Nezihi Aykut, Türkiye Selçuklu Sikkeleri I (I. Mesud’dan I. Keykubâd’a Kadar 510- 616/1116-1220), Eren Yay., İstanbul 2000. 67 Ahmed Eflâkî, Menâkıbü’l Ârifîn, (çev. Tahsin Yazıcı), Âriflerin Menkıbeleri, Kabalcı Yay., İstanbul 2012 26 Müellifi belli olmayan bu menkıbe, Evhâdeddîn Kirmânî’nin Anadolu’daki faaliyetleriyle ilgili verdiği bilgiler açısından önemlidir. Eserden I. Keykâvus ve I. Keykubâd ile ilgili ilişkiler bağlamında faydalandık. Eserin, Mikail Bayram tarafından yapılan tercümesini kullandık. 68 Elvan Çelebi (ö. 760/1358-59’dan sonra) Babaî İsyanı’nın lideri Baba İlyâs-ı Horasânî’nin torunu Elvan Çelebi’nin kaleme aldığı Menâkıbu’l-Kudsiyye adlı eser, sosyal tarih açısından önemlidir. Biz eserden Babaî İsyanı ve Vefaî dervişleriyle Türkiye Selçuklu sultanlarının ilişkileri bağlamında yararlandık. Eserin, hem A. Yaşar Ocak ile İsmail Erünsal hem de Mertol Tulum tarafından yapılan tercümelerinden faydalandık.69 es-Serrâc, Muhammed b. Ali b. es-Serrâc (ö. 747/1346-1347) Ali b. Es-Serrâc’ın Tuffâhu’l-Ervah ve Miftâhu’l-İrbâh adlı eserinden, sultanlarla ilişki halinde olan mutasavvıflar hakkındaki kısımlarda faydalandık. Bu bakımdan eser, oldukça önemli bir kaynaktır. Eserin Nejdet Gürkan, Mehmet Necmettin Bardakçı, Mehmet Saffet Sarıkaya tarafından yapılan ve yayına hazırlanan tercümesini kullandık. 70 l) Mektuplar Tarihî vesikaların içerisinde mektuplar son derece önemli belgelerdir. Çünkü genel vekayinâmelerde bulunmayan bir takım özel bilgiler, mektuplar vasıtasıyla edinilebilmektedir. 68 Menâkıb-ı Evhadeddîn-i Kirmânî, (çev. Mikail Bayram), Şeyh Evhadü’d-Din Hâmid ElKirmânî ve Menâkıb-Nâmesi, Kardelen Yay., İstanbul 2005. 69 Elvan Çelebi, Menâkıbu’l-Kudsiyye fî Menâsıbi’l-Ünsiyye, (haz. İsmail E. Erünsal – Ahmet Yaşar Ocak), TTK, Ankara 2014; a. mlf., Menâkıbu’l-Kudsiyye, (haz. Mertol Tulum), Nâme-i Kudsî, Çizgi Yay., Konya 2017. 70 Ali b. Es-Serrâc:Tuffâhu’l-Ervah ve Miftâhu’l-İrbâh, (haz. Nejdet Gürkan, Mehmet Necmettin Bardakçı, Mehmet Saffet Sarıkaya), Ruhların Meyvesi ve Kazancın Anahtarı, Kitapyayınevi, İstanbul 2015. 27 Muhyiddîn İbnü’l-Arabî - I. İzzeddîn Keykâvus Mektuplaşması Sultan I. İzzeddîn Keykâvus ile ünlü mutasavvıf İbnü’l-Arabî arasında mektuplaşmaların yaşandığı bilinmektedir. Ancak bu mektupların sadece bir tanesi elimizde bulunmaktadır. Bu da İbnü’l-Arabî’nin el-Fütûhâtü’l-Mekkiyye’si ile daha kısaltışmış haliyle Aksarâyî’nin eserindedir. Bahsi geçen mektup, konumuz açısından son derece önemlidir. Evvelâ mektup, İbnü’l-Arabî ile I. Keykâvus arasında yakın bir muhabbetin olduğunu göstermektedir. Öte yandan mektupta, özellikle Hristiyanlar bağlamında I. Keykâvus’ın dinî anlayışına dair işaretler bulunmaktadır. Mektubun, M. Erol Kılıç tarafından yapılan tercümesinden faydalandık.71 I. Alâeddîn Keykubâd - Celâleddîn Hârezm-şâh Mektuplaşması Taraflar arasındaki bu mektuplaşma daha ziyâde siyasî içerikli olsa da konumuz açısından önemlidir. Zirâ mektupta I. Keykubâd, kendi dinî ve siyasî anlayışını yansıtan önemli ifadeler kullanmıştır. Mektuplar için, İbn Bîbî’nin el-Evâmirü’l-Alâiyye’sinin Mürsel Öztürk tarafından yapılan tercümesinden ve Osman Turan’ın Resmî Vesikalar adlı eserinden yararlandık.72 IV. Kılıç Arslan - II. İzzeddîn Keykâvus Mektuplaşması Türkiye Selçuklu Devleti’nin çöküş sürecinde tahta çıkmış olan iki kardeş sultannın arasında gerçekleşen bu mektup siyasî içerikli olup, Moğollara karşı izlenmesi gereken siyasetle ilgili tarafların görüşlerini ihtiva etmektedir. Mektup özellikle sonundaki ifadeler bakımından konumuz açısından kıymet taşımaktadır. Mektubun, Osman Turan tarafından neşredilen Farsça metninden ve tercümesinden yararlandık.73 71 Mahmud Erol Kılıç, “İbnu’l Arabî’nin I. İzzeddin Keykavus’a Yazdığı Mektubun Işığında Dönemin Dinî ve Siyasî Tarihine Bakış”, Selçuk Üniversitesi Selçuklu Araştırmaları Merkezi, Konya 2001, II, 11-28. 72 Osman Turan, Türkiye Selçukluları Hakkında Resmî Vesikalar: Metin, Tercüme ve Araştırmalar, TTK Yay., Ankara 2014, s. 80-83, (Farsça metin), s. 95-105. 28 Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî (ö. 672/1273) Mevlânâ Celâleddîn Rûmî, yaşadığı dönemde Muîneddîn Süleyman Pervâne başta olmak üzere birçok önemli devlet adamıyla irtibat kurmuş bir mutasavvıftı. Bu sebeple ümerâya yazdığı mektuplar oldukça önemlidir. Hatta onun II. İzzeddîn Keykâvus’a dahî yazdığı mektuplar bulunmaktadır. Mektupların, Abdülbaki Gölpınarlı tarafından yapılan tercümesinden faydalandık.74 m) Vakfiyenâmeler Altun-Aba Vakfiyenâmesi Vakfiye metni tahmin edileceği üzere vakfiyenin teşkilat ve işleyişiyle ilgilidir. Ancak bahsi geçen vakıf aracılığıyla sunulacak hizmetler arasında mumyacılık, İslâmlaşma faaliyetleri gibi konumuz açısından önemli birkaç bilgi bulunmaktadır. Vakfiyenâmenin, Osman Turan tarafından yapılan neşir ve tercümesinden faydalandık.75 n) Fütüvvetnâmeler Fütüvvet teşkilatı, dinî-siyasî bir kuruluş olduğu için bu teşkilat içerisinde kaleme alınan fütüvvetnâmeler de konumuz bakımından önem arzetmektedir. Türkiye Selçuklu Sultanları ile ilgili olarak sadece Abbâsî Halîfesi Nasır lidinillah tarafından I. İzzeddîn Keykâvus’a gönderilen fütüvvetnâme elimizde bulunmaktadır. Bahsi geçen fütüvvetnâme, I. İzzeddîn Keykâvus’un dinî hayatını, anlayışını ve bu anlayışın siyasî yansımalarını tespit etmek adına son derece önemli bir belgedir. Fütüvvetnâme’de I. Keykâvus’un ibadetlerini yapıp yapmadığı, halkıyla 73 Turan, Resmî Vesikalar, s. 61-72, (Farsça metin), s. 84-89. 74 Abdülbâki Gölpınarlı, Mevlânâ Celâleddin Mektuplar, İnkılâp Yay., İstanbul 1999. 75 Osman Turan, Selçuklu Tarihi Araştırmaları, TTK Yay., Ankara 2014, s. 297-333; a. mlf., “Şemseddin Altun-Aba Vakfiyesi ve Hayatı”, Belleten, c. IX, sy. 42, (Nisan 1947), 197-235. 29 olan ilişkisinin ve devlet yönetiminin Şeriat’a göre düzenlenip düzenlenmediği hakkında detaylı bilgiler bulunmaktadır. Fütüvvetnâme’nin, Mürsel Öztürk tarafından tercüme edilen İbn Bîbî’nin eserindeki ilgili kısımlarından faydalandık.76 o) Fetihnâmeler Yeni şehirlerin, kalelerin, toprakların fethini müteakip civardaki beylere, hilâfet makamına ve devletere gönderilen fetihnâmeler, fethi gerçekleştiren sultanların dinî anlayışının ve siyasî yansımalarının izini sürebileceğimiz belgelerden bir tanesidir. Elimizdeki fetihnâmelerden biri, I. İzzeddîn Keykâvus tarafından Celâleddîn Nev-Müslüman’a gönderilen belgedir. Bu fetihnâme, I. Keykâvus’un dinî ve siyasî anlayışına dair işaretler sunması bakımından son derece önemlidir. Fetihnâmenin Scott Redford-Gart Leiser tarafından kaleme alınan Taşa Yazılan Zafer: Antalya İçkale Surlarındaki Selçuklu Fetihnâmesi adlı eserdeki tercümesinden faydalandık.77 Diğer bir fetihnâme örneği, I. Alâeddîn Keykubâd döneminde Yassıçimen Savaşı’nın sonrasında hazırlanan belgedir. Bu fetihnâmede çeşitli nedenlerle ilgili makamlara gönderilmese de İbn Bîbî, eserinde fetihnâmenin tam metnini kaydetmiştir. Fetihnâme tarihî bir belge olarak I. Alâeddîn Keykubâd’ın dinî anlayışını ve siyasî yansımalarını göstermesi bakımından son derece kıymetlidir. Fetihnâmenin, Mürsel Öztürk tarafından tercüme edilen İbn Bîbî’nin eserindeki ilgili kısımlarından faydalandık.78 ö. Araştırma Eserleri 76 İbn Bîbî, El-Evâmirü’l-Alâ’iyye fi’l-Umûri’l-Alâ’iyye, (çev. Mürsel Öztürk), Selçuknâme, TTK Yay., Ankara 2014, s. 185. 77 Scott Redford-Gart Leiser, Taşa Yazılan Zafer: Antalya İçkale Surlarındaki Selçuklu Fetihnâmesi, Suna – İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü, Antalya 2008. 78 İbn Bîbî, a.g.e., s. 405. 30 Türkiye Selçuklu Devleti’nin dinî tarihiyle ilgili en detaylı çalışma, Seyfullah Kara’nın doktorasıdır. Daha sonra bu doktara Selçukluların Dini Serüveni79 adıyla kitap hâline getirilmiştir. Kitapta Selçukluların İslâm’a girişleri, İslâm’a girdikleri coğrafyadaki İslâmlaşma faaliyetleri, Anadolu’nun İslâmlaşma süreci, Türkiye Selçuklu Devleti’nin dinî anlayışı, Türkiye Selçuklu sultanlarının İslâmlaşma faaliyetlerindeki katkıları gibi konulara değinilmektedir. Eserin tamamından faydalandığımızı ifade etmemiz gerekir. Konumuzla ilgili araştırma eserlerin en başında Osman Turan’ın Selçuklular Zamanında Türkiye80 , Resmi Vesikalar 81 , Türk Cihân Hâkimiyeti Mefkûresi82 adlı eserleri, önemli makale, madde ve neşirlerinin toplandığı Selçuklu Tarihi Araştırmaları83 gelmektedir. Selçuklular Zamanında Türkiye, kuruluştan yıkılışa, Türkiye Selçuklu Devleti’nin bütüncül bir tarihini anlatmaktadır. Eserde ağırlıklı olarak siyasî tarih anlatılmakla birlikte her sultanla ilgili kısmın sonunda konumuz açısından önemli bilgiler yer almaktadır. Eser, sultanların hayatlarından hareketle dinî anlayışları ve siyasî yansımaları hakkında yaptığımız değerlendirmelerde en çok faydalandığımız çalışmalardan biri oldu. Turan’ın Türk Cihân Hâkimiyeti Mefkûresi adlı eseri de III. ve V. bölümleri itibariyle tezmimiz açısından önemlidir. Özellikle V. bölümde Türkiye Selçuklu sultanlarının gayr-i müslîm halk ile olan ilişkileri, Anadolu’daki İslâmlaşma faaliyetlerindeki rolleri hakkında ayrıntılı bilgiler bulunmaktadır. Bahsi geçen eserdeki çoğu bilgiyi, kendimizde kaynaklardan tespit etmiştik. Ancak bilgilerin karşılaştırılması ve değerlendirilmesi kısmında Turan’ın eserlerinden oldukça faydalandık. Turan’ın konumuz açısından bir diğer önemli eseri Türkiye Selçukluları Hakkında Resmî Vesikâlar’dır. Eserde, Türkiye Selçuklularına ait resmi mektuplar, ahidnâmeler, menşûrlar, fermânlar, tayinler, beratlar, ticaret muahedeleri, inşâ 79 Seyfullah Kara, Selçukluların Dini Serüveni: Türkiye’nin Dini Yapısının Tarihsel Arka Plânı, Şema Yay., İstanbul 2006. 80 Osman Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, Ötüken Yay., İstanbul 2014. 81 Osman Turan, Türkiye Selçukluları Hakkında Resmî Vesikalar: Metin, Tercüme ve Araştırmalar, TTK Yay., Ankara 2014. 82 Osman Turan, Türk-Cihân Hâkimiyeti Mefkûresi Tarihi, Ötüken Yay., İstanbul 2019. 83 Osman Turan, Selçuklu Tarihi Araştırmaları, TTK Yay., Ankara 2014. 31 mecmuaları gibi, konumuz açısından son derece önemli belgeler bulunmaktadır. Zirâ konumuzla ilgili doğrudan bilgilere ulaşmak oldukça güçtür. Bu tarz belgeler üzerinde yapılan satır arası okumaları, Türkiye Selçuklu sultanlarının dinî anlayışı ve siyasî yansımalarına dair çıkarımlar yapabilme zemini sağlamaktadır. Osman Turan’ın, tezimiz açısından önem taşıyan bir diğer eseri Selçuklu Tarihi Araştırmaları’dır. Bu eser, Turan’ın makaleleri, maddeleri ve neşrettiği vakfiyenâmelerin derlenmesinden oluşmaktadır. Özellikle vakfiyenâmeler, konumuz açısından önemlidir. Meselâ Altun-aba Medresesi’nin vakfiyesinde, dönemdeki İslâmlaşma faaliyetleri ve devletin bu konudaki rolüne dair bilgiler bulunmaktadır. Tezimizle ilgili bilgilere rastladığımız diğer önemli araştırma eseri, Claude Cahen’in kaleme aldığı Pre-Ottoman Turkey’dir. 84 Eserde siyasî tarihten ziyade sosyo-kültürel tarihe odaklanılmıştır. Bu sebeple eser, konumuzla ilgili doğrudan ve dolaylı bilgiler bakımından zengindir. Ayrıca eserden, siyasî olaylardan hareketle konumuzla ilgili yaptığımız değerlendirmelerde de fazlasıyla yararlandık. Bu eserlerin haricinde Ahmet Yaşar Ocak’ın İslâm’ın Ayak İzleri Selçuklu Dönemi, Sönmez Kutlu’nun Türkler ve İslâm Tasavvuru, Fatih Mehmet Şeker’in İslâmlaşma Sürecinde Türklerin İslâm Tasavvuru ile Selçuklu Türklerinin İslâm Tasavvuru adlı eserlerinden de gerek perspektif, gerekse bilgi bakımından istifade ettik. Ocak’ın eseri, Türklerin şifahi-mistik diyebileceğimiz İslâm anlayışına odaklanırken, Kutlu’nun ve Şeker’in eserleri kitabî İslâm anlayışını da incelemişlerdir. Bir ilahiyatçı olması hasebiyle Kutlu’nun eseri, konuya daha çok bu alanın perspektifinde yaklaşmakla birlikte tarih alanını da içerisine alır. Şeker’in eserleri de Kutlu’nunkilere yakın bir mahiyettedir. Bu eserlerin haricinde, özellikle sultanlar hakkında yapılan monografik çalışmalar da faydalandığımız önemli araştırma eserlerinden olmuştur. I. Süleymanşâh’la ilgili Ali Sevim’in Anadolu Fatihi Kutalmışoğlu Süleyman-şâh85, I. Kılıç Arslan ile ilgili Işın Demirkent’in Türkiye Selçuklu Hükümdarı Sultan I. Kılıç 84 Claude Cahen, Pre-Ottoman Turkey, (çev. Erol Üyepazarcı), Osmanlılardan Önce Anadolu, Tarih Vakfı Yurt Yay., İstanbul 2000. 85 Ali Sevim, Anadolu Fatihi Kutalmışoğlu Süleyman-şâh, TTK, Ankara 2018. 32 Arslan86, I. Mes’ûd ile ilgili Muharrem Kesik’in Türkiye Selçuklu Devleti Tarihi Sultan I. Mes’ûd Dönemi (1116-1155)87, II. Kılıç Arslan ile ilgili Abdulhalûk Çay’ın II. Kılıç Arslan88, I. Gıyâseddîn Keyhüsrev ve II. Rükneddîn Süleyman-şâh ile ilgili Selim Kaya’nın I. Gıyâseddin Keyhüsrev ve II. Süleymanşah Dönemi Selçuklu Tarihi (1192-1211)89, I. İzzeddîn Keykâvus ile ilgili Sâlim Koca’nın Sultan I. İzzeddin Keykâvus (1211-1220)90, I. Alâeddîn Keykubâd’la ilgili Emine Uyumaz’ın Sultan I. Alâeddîn Keykubad Devri Türkiye Selçuklu Devleti Siyasî Tarihi (1220-1237)91, II. Gıyâseddîn Keyhüsrev ile ilgili Nejat Kaymaz’ın Anadolu Selçuklu Sultanlarından II. Gıyâseddîn Keyhüsrev ve Devri92 eserlerinden istifade ettik. Ayrıca Abdülkerim Özaydın’ın, Siyasî-Dinî-Kültürel-Sosyal İslâm Tarihi adlı eserin VIII. cildinde yer alan “Anadolu Selçukluları” başlıklı 93 yazısından ve yine aynı şekilde Mehmet Ersan’ın, İslâm Tarihi ve Medeniyeti adlı külliyatın içinde yer alan “Türkiye Selçuklu Devleti”94 başlıklı çalışmasından sık sık istifade ettik. Kanaatimize göre tezimizi diğer tüm çalışmalardan ayıran temel nokta, konumuzu teoriden pratiğe değil, pratikten teoriye doğru inşâ etmiş olmamızdır. Her ne kadar belli bir teorik çerçeveyi ilk başta ortaya koymuş olsak da, Türkiye Selçuklu sultanlarının dinî anlayışlarını, faaliyetlerinden, tavır ve davranışlarından hareketle tespit etmeye çalıştığımızı ifade etmemiz gerekir. Yani en başta belli bir çerceve çizip o çerçevenin içini dolduracak şekilde bir metin inşâsı yapmadık. Bahsettiğimiz zeminden hareketle ulaştığımız bilgileri, Türkiye Selçuklu sultanlarının dinî anlayışı 86 Işın Demirkent, “Kılıç Arslan I”, DİA, XXV, 396-399. 87 Muharrem Kesik, Türkiye Selçuklu Devleti Tarihi Sultan I. Mes’ûd Dönemi (1116-1155), TTK, Ankara 2003. 88 Abdulhalûk Çay, II. Kılıç Arslan, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay., Ankara 1987. 89 Selim Kaya, I. Gıyâseddin Keyhüsrev ve II. Süleymanşah Dönemi Selçuklu Tarihi (1192-1211), TTK, Ankara 2006. 90 Sâlim Koca, Sultan I. İzzeddin Keykâvus (1211-1220), TTK Yay., Ankara 1997. 91 Emine Uyumaz, Sultan I. Alâeddîn Keykubad Devri Türkiye Selçuklu Devleti Siyasî Tarihi (1220-1237), TTK, Ankara 2003. 92 Nejat Kaymaz, Anadolu Selçuklu Sultanlarından II. Gıyâseddîn Keyhüsrev ve Devri, TTK Yay., Ankara 2014. 93 Abdülkerim Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, Siyasî-Dinî-Kültürel-Sosyal İslâm Tarihi, Kayıhan Yay., İstanbul 1994, VIII. 94 Mehmet Ersan, “Türkiye”, İslâm Tarihi ve Medeniyeti, Siyer Yay., İstanbul 2018, X, 169-258. 33 hakkındaki genel çerçeveyle kıyasladık. Ayrıca elde ettiğimiz somut veriler üzerinde bir soyutlama faaliyeti yaparak, bu verileri teorik bir çerçeveyle de ortaya koymaya, izah etmeye çalıştık. 34 2. Yöntem, Amaç ve Sorunlar Tezimizin ana konusu hakkında kullandığımız kavramsal çerçeveyi I. Bölüm’de detaylıca ele alacağımız için burada, yöntemimize, araştırma tekniklerimize ve tezimizde çözmeyi amaçladığımız sorunlara temas edeceğiz. “İslâm tarihi sadece İslâm’ın geliştirici (ilerici) özelliğinin, gerçek hayatta gerçekleştirilmesi değildir. Aynı zamanda o, bu düşüncenin anlaşılmamasının, ihmalin, aldatılmasının ve kötüye kullanılmasının da tarihidir. Bu bakımdan her Müslüman halkın tarihi, parlak başarılarının dizini olduğu kadar aynı zamanda esef verici bâtıl düşünce ve yenilgilerin de tarihidir.” 95 Bu sözler, konuya yönelik bakış açımızı tam bir şekilde ortaya koyması bakımından oldukça önemlidir. Bilindiği gibi tarih yazımı, tarihten beklediğimiz misyona göre birçok perspektiften yapılabilir. Biz ise tezimize konu olan dönemde “olmuş, meydana gelmiş olan tarihî gerçeği”, elden geldiği kadar objektif kalarak bütüncül bir şekilde incelemeye ve yazmaya gayret ettik. Bununla birlikte tezimiz, bir tarih araştırması olduğu için ne olmalı sorusundan ziyâde ne idi sorusunun cevabıyla ilgilenmektedir. Bu sebeple iyi ve kötü, doğru ve yanlış yargılamalarına girmediğimizi ancak yaşanan olayların İslâm dinîyle olan ilgisini ve kaynaklardaki bilginin yine aynı açıdan kritiğini yapmaya çalıştığımızı ifade etmeliyiz. Araştırmamızı “Ne idi?” sorusunun çerçevesinde yürüttüğümüz için ele aldığımız dönemle ilgili her türlü materyal doğrudan ya da dolaylı olarak konumuza kaynak teşkil etmektedir. Genel olarak bu dönemi çalışmanın, hele ki bunu din gibi daha kısıtlı bir alanda yapmanın zorluğu düşünüldüğünde bahsi geçen dönemle ilgili elimizdeki tüm materyaller farklı bir önem kazanmaktadır. Zirâ dinle ilgili bilgiler hususunda ele aldığımız dönemin kaynakları daha da kısırlaşmakta, neredeyse konumuzla ilgili doğrudan bilgilere ulaşmak iğneyle kuyu kazmayı andırmaktadır. Bu sebeple Türkiye Selçuklu sultanlarına takdîm edilen eserler, onlar hakkında yazılan şiirler, mimarî yapılardaki kitâbeler, bastırılan sikkeler, menkıbeler vb. birçok tarihî eser diğer çalışmalara nazaran daha önemli bir hüviyete erişmektedir. Ancak bu gibi kaynakların bilgilerini de oldukça titiz bir şekilde ele almak gerekmektedir. Meselâ bu hususa örneklerden biri kitâbelerdir. II. Gıyâseddîn 95 Aliya İzzetbegovic, İslâm Deklarasyonu, Fide Yay., İstanbul 2014, s. 29. 35 Keyhüsrev ile ilgili birçok eleştirel bilgiye rağmen sultan, kitâbelerde “Âlemde Allah’ın gölgesi, dinin yardımcısı, İslâm’ın yücelticisi” gibi sıfatlarla anılmaktadır. Bu durum açık şekilde göstermektedir ki evvelâ kitâbeler, ikinci olarak da sultanlarla ilgili özel tarihler, hele ki din söz konusu olduğunda ihtiyatla ele alınmalıdır. Tarihî gerçekliği yanlış tespit etmemek ve yazmamak adına, sultanlar hakkında kaynaklarda geçen ifadeler ile onların hayatlarına dair bilgiler kıyas edilmelidir. En azından ne kadar dindar olup olmadıklarının tespiti, böylesine hassas bir soruşturma neticesinde yapılmalıdır. Biz de tezimizi, bu hususlara dikkat edilen bir yöntem ve araştırma teknikleri ile yazmaya gayret ettik. Bu çalışmanın amacı Türkiye Selçuklu sultanlarının dinî anlayışlarını ve bu anlayışlarının siyaset sahnesine yansımalarını özellikle uygulamalarından, tutum ve davranışlarından; dönemlerinde yazılan ve genellikle sultanlara takdîm edilen eserlerden, kitâbelerden, sikkelerden, fikrî ve fiilî tarihî arka plândan hareketle inceleyip, tespit etmektir. Tezimizle, Türkiye Selçuklu Devleti sultanlarının, din ile kurdukları ilişkiye dair genel yorumların ötesine geçmek ve dönemin dinî tarihinin ortaya çıkartılmasına katkı sunmayı amaçlıyoruz. Bu çervede, çalışmada çözümlemeyi amaçladığımız temel problem de genel hatlarıyla ortaya çıkmış bulunmaktadır. Buna göre tezimizde, Türkiye Selçuklu sultanlarının tek bir dinî anlayışa (Hânefî-Matûridî) sahip olduğuna ve yine bu anlayışlarının siyasî yansımalarının her birinde aynı şekilde gerçekleştiğine dair genel varsayımdan kaynaklanan problemleri çözmeyi hedefliyoruz. Araştırmanın temel hipotezi şudur: Türkiye Selçuklu sultanlarının, her ne kadar Sünnîlik ve Hanefîlik gibi büyük ortaklıklar barındırsalarda, tek bir dinî anlayışa sahip oldukları ve yine bu anlayışlarının siyasî yansımalarının her birinde aynı şekilde gerçekleştiği söylenemez. Bu temel hipotezle bağlantılı olan alt hipotezler ise şunlardır: i. Türkiye Selçuklu sultanları hem ilmî hem de dinî açıdan iyi bir eğitim almış, çoğu zaman aynı şekilde yetişmiş beyleriyle istikametlerini korumuşlardır. Anadolu’nun İslâmlaşmasında da oldukça kritik bir rol oynamışlardır. 36 ii. Ancak sultanlar, İslâm dinine mensup olup, Hanefî-Mâturîdî ya da Mu’tezilî gibi belli bir mezhebî anlayışı takip etseler de uygulamalarında zaman zaman bu genel anlayışı devre dışı bırakmışlardır. Bu da onların dinî anlayışlarına sıkı sıkıya bağlı olmadığını ve siyasetin dine müdahalesini göstermektedir. iii. Ayrıca sultanlar, içki, eğlence, haksız idamlar gibi fiillerle zaman zaman bazı Şeriat hükümlerini görmezden gelmişlerdir. iv. Türkiye Selçuklu sultanları İslâm kültüründen etkilenmekle birlikte kuvvetli bir şekilde Fars ve Bizans kültüründen de etklenmiştir. Bu etkileşimler, onların dinî anlayışları ve bu anlayışlarının siyasete yansıma biçimlerinde önemli roller oynamıştır. v. Türkiye Selçuklularının Anadolu’ya ilk geldiği yıllarda, bu coğrafyada yerleşmiş, çerçevesi belirlenmiş bir İslâm anlayışı yoktu. Anadolu’nun İslâmlaşmasıyla Türkiye Selçuklu sultanlarının dinî anlayışının oluşumu hemen hemen benzeri süreçleri takip etmiştir. Bu sebeple diğer coğrafyalara nazaran, Anadolu’da yeni bir Müslümanlık yorumu ve ekolleri ortaya çıkabilmiştir. 37 3. Türkiye Selçuklu Sultanlarının Dinî Anlayışının Arka Plânına Genel Bir Bakış Hiç şüphesiz din gibi büyük bir değişim-dönüşüm, kısa sürede gerçekleşmesi mümkün olmayan bir hâdisedir. Bu olay ancak bir süreçle mümkün hâle gelir. Din, tecrübe edilen her olay, durum ve hâlde kendisini tekrar tekrar inşâ eden bir olgudur. Dolayısıyla dinî gelişim, onu daha iyi anlama ve kavrama yönünde ilerleyebileceği gibi tam tersine onu yanlış idrak etme ve uygulama yönünde de ilerleyebilir. Bu sebeple dinî değişim-dönüşüm ve gelişim hâdiseleri uzun süreçlerde bütüncül bir şekilde ele alınarak incelenmelidir. Ancak Türklerin İslâm dinine girişini ve sonrasındaki süreci bahsettiğimiz çerçevede ele almak konumuzun sınırlarını aşacağı için biz sadece, bu süreçteki temel noktalara değinmekle yetineceğiz. 642 yılındaki Nihavend Savaşı'ndan sonra İslâm devletiyle komşu hâline gelen Türkler, gerek siyasî gerek ticarî gerekse kültürel olarak Müslümanlar ile daha yakın münasebete geçtiler. 96 Bu komşuluk ve münasebetler, aynı zamanda Müslümanlar ile Türklerin savaş için de burun buruna gelmesi demekti. Nitekim kısa sürede taraflar arasında savaşlar patlak verdi. Bu süreçte Emevîlerin yanlış politikaları sebebiyle yakınlaşmalar azaldı. Ancak Türkler arasında, savaş sürecinde İslâm’ı kabul edenler de oldu. Bu durum Türklerin İslâm’a girişinde içeriden bir değişim olmasını sağladı. 751 yılına gelindiğinde Müslümanlar ile Çinliler arasında gerçekleşen Talas savaşı ikinci önemli dönüm noktası oldu.97 Bu savaşta Türkler, Müslümanların safında yer aldı. Müslümanların savaşı kazanması taraflar arasındaki yakınlaşmayı arttırdı. Horasan ve Mâverâünnehir İslâm hâkimiyetine girdikten sonra Türklerin İslâmlaşma süreci de hızlandı. Müslümanlar bu iki önemli bölgede hem siyasî hem sosyo-kültürel olarak yerleşmeye başladı. Özellikle Sâmânîler devrinde önemli 96 Mehmet Fuad Köprülü, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Alfa Yay.,, İstanbul 2014, s. 59; Erdoğan Merçil, Müslüman Türk Devletleri Tarihi, Bilge Kültür Sanat Yay., İstanbul 2013, s. 15; Sönmez Kutlu, Türkler ve İslâm Tasavvuru, İSAM Yay., İstanbul 2018, s. 51-53; Seyfullah Kara, Selçukluların Dini Serüveni: Türkiye’nin Dini Yapısının Tarihsel Arka Plânı, Şema Yay., İstanbul 2006, s. 15; Fatih Mehmet Şeker, İslâmlaşma Sürecinde Türklerin İslâm Tasavvuru, Dergah Yay., İstanbul 2016, s. 122-123. 97 Köprülü, a.g.e., s. 60; Osman Turan, Selçuklular ve İslâmiyet, Ötüken Yay., İstanbul 2018, s. 26; Merçil, a.g.e., s. 15; Kutlu, a.g.e., s. 62; Kara, a.g.e., s. 21-22; Şeker, a.g.e., s. 137. 38 atılımların yaşandığı bu bölgelerde Türkler, Müslümanlar ile yoğun bir ilişki içerisine girdi.98 Bu dönemde Türkler, hem Sâmânîlerin hem Abbâsîlerin hizmetinde bulunarak özellikle askerî alanlarda görev aldılar. Bu gelişme de onların İslâm’a olan meylini arttırdı. Sâmânîler hem siyasî olarak hem de Müslüman olmayan Türkler arasında İslâm dinini yayma gayesiyle Karahanlılar ile uzun süre mücadele etti. Karahanlı hükümdarı Bilge Kül Kadır Han’ın yeğeni Satuk Buğra, bu mücadeleler esnasında Müslümanlar ile kurduğu ilişkiler sonucunda İslâm dinini kabul etti.99 Satuk Buğra, daha sonra Müslüman olmayan Karahanlı Türklerine ve yönetimi elinde bulunduran amcasına karşı mücadeleye girdi ve Karahanlı tahtını ele geçirerek İslâmiyeti resmî olarak kabul etti. Onun oğulları devrinde İslâm dini, Karahanlı coğrafyasında hızla yayıldı. X. yüzyılın ikinci yarısına gelindiğinde İslâmlaşma, iki yüz bin çadırlık büyük bir Türk kitlesinin İslâm dinine girebileceği şekilde önemli bir seviyeye ulaşmıştı. 100 Bu yıllarda Selçuklu Türkleri de yavaş yavaş teşkilatlanmaya ve güçlenmeye başlıyordu. Selçuk Bey kumandanlığında, 961 yılında İslâm ülkeleriyle sınır konumunda bulunan Cend havalisine inen Selçuklu Türkleri, bu coğrafyada İslâm dinini kabul ettiler.101 Onlar kısa sürede Cend ve çevresini kontrol altına aldılar. Selçuklular, Sâmânîler ile anlaşarak komşuları Karahanlılar ve Gaznelilere karşı siyasî mücadele içerisine girdiler.102 Müslümanların en önemli merkezleri hâline gelmeye başlayan Mâverâünnehir Karahanlıların, Horasan da Gaznelilerin hâkimiyeti altındaydı. Selçuklular da bu coğrafyada bir yandan tutunmaya çalışıyor diğer yandan da İslâm dinini öğreniyordu. 98 Köprülü, a.g.e., s. 61; Turan, a.g.e., s. 27; Merçil, a.g.e., s. 16; Ahmet Ocak, Selçukluların Dinî Siyaseti (1040-1092), Tarih ve Tabiat Vakfı Yay., İstanbul 2002, s. 51, 53; Kutlu, a.g.e., s. 69; Kara, a.g.e., s. 23-25. Sâmâniler ve Türklerin İslâm’a girişindeki rolleri için daha geniş bilgi için bkz. Aydın Usta, Türkler ve İslâmiyet, İlk Müslüman Türk Devleti: Sâmânîler, Yeditepe Yay., İstanbul 2020, 125-173. 99 Turan, a.g.e., s. 27; Merçil, a.g.e., s. 32; Kutlu, a.g.e., s. 70; Kara, a.g.e., s. 26. 100 Köprülü, a.g.e., s. 61; Turan, a.g.e., s. 28; Merçil, a.g.e., s. 32; Kutlu, a.g.e., s. 70; Kara, a.g.e., s. 28; Şeker, a.g.e., s. 137-138. 101 Mehmet Fuad Köprülü, Anadolu'da İslâmiyet, Akçağ Yay., Ankara 2012, s. 13, 19; Osman Turan, Selçuklular ve Türk-İslâm Medeniyeti, Ötüken Yay., İstanbul 2008, s. 66-68; Merçil, a.g.e., s. 52; Kara, a.g.e., s. 73-76. Kara bu tarihi 956 olarak verir. Bkz. a.e., s. 76; Usta, a.g.e., s. 124. 102 Turan, Selçuklular, s. 69; Merçil, a.g.e., s. 52; Kara, a.g.e., s. 81-82; Usta, a.g.e.,, s. 125-128. 39 Selçuklular uzun mücadelelerin sonucunda 1040 yılındaki Dandânakan zaferiyle Gaznelileri nihaî şekilde alt ederek Horasan’da devletlerini kurdular.103 İslâm dini ile Selçuklu Türklerinin entegrasyonu, bölgede ikinci İslâmlaşma dönemini tetikledi. Selçuklular, Horasan’da yönetim nizâmı kurmakla kalmayıp devraldıkları dinî geleneği de bir nizâm içerisinde yeniden inşâ ettiler. Vezîr Amîdülmülk ile Hanefî-Mu’tezile çizgisinde başlayan süreç Nizâmülmülk ile tersine döndü ve Eş’arîlik ile Şafiîlik yaygın hâle geldi. Nizâmiye medreseleri bu iki mezhebin dinî yorumunu esas alarak eğitim-öğretim faaliyetlerini yürüttü.104 Bununla birlikte bilhassa Selçuklu sultanlarının girişimleriyle Hanefîlik de baskın mezhep olmaya devam etti. Selçukluların bölgede inşâ ettiği siyasî ve dinî nizâm, İslâm'ın Anadolu’ya daha kuvvetli şekilde yönelmesine zemin hazırladı. Bu zeminin taşıyıcılarından biri Büyük Selçuklulara baş kaldıran Kutalmış oğulları ve onlara tâbî olan Türkmenler oldu. Ancak Türkmenlerin dinî anlayışı Büyük Selçukluların inşâ ettiği yerleşikkitâbî dinî anlayıştan farklıydı. Kutalmış oğulları da Türkmenlerin dinî anlayışına yabancı değildi. Kutalmış oğulları, bir görüşe göre Anadolu’ya sürüldüler bir görüşe göre de fetih için görevlendirildiler. Anadolu'da devlet kuran Kutalmış oğulları, Büyük Selçuklu Devleti’nin siyasî nizâmından uzak düştükleri gibi dinî nizâmından ve dolayısıyla dinî anlayışından da ırak kaldılar. Göçler ve seyahat eden âlimler vasıtasıyla Büyük Selçukluların inşâ ettiği dinî anlayış Anadolu’ya intikal etse de aynı şekilde devam etmedi. Ancak Anadolu’da ortaya çıkan dinî anlayışın mayası, Büyük Selçuklu Devleti’nin kurulduğu coğrafyadan neşet etti. Anadolu’daki dinî anlayışın zirve noktası hakkında Ömer Türker, “Anadolu’daki irfan, İslâm geleneğinin bütününü kuşatan, aktaran ve yeniden yorumlayabilen bir düşünceler manzumesinden oluşmuştu. Bu manzume Er-Râzî 103 Detaylı bilgi için bkz. Turan, Selçuklular, s. 69-106; Merçil, a.g.e., s. 55-56; Kara, a.g.e., s. 87; Mürsel Öztürk, Anadolu Erenlerinin Kaynağı Horasan, Bilge Kültür Sanat Yay., İstanbul 2020, s. 22-34. 104 Nizâmiye medreseleri hakkında bkz. Ahmet Ocak, Selçuklu Devri Üniversiteleri Nizamiye Medreseleri, Nizamiye Akademi, İstanbul 2017; Abdülkerim Özaydın, “Nizâmiye Medresesi”, DİA, XXXIII, 188-191. 40 geleneği, Hanefî-Mâturîdî gelenek, Türkistan-Mâverâünnehir tasavvufu ve İbnü’lArabî geleneği olmak üzere dört temel bileşene sahipti ve bu ekoller karşılıklı etkileşim içindeydi.” diyerek öz ve kuşatıcı bir yorumda bulunmaktadır. 105 Türkistan, Mâverâünnehir ve Horasan coğrafyasındaki dinî atmosferin, Türkiye Selçuklularının dinî anlayışını kavramada önemli olduğu açıktır. Bu sebeple bu havzalardaki dinî atmosferi kısaca da olsa aktarmak gerekmektedir. Selçukluların İslâm diniyle ilk ciddi temasları Sâmânîler üzerinden gerçekleşti. Bilindiği gibi Sâmânîler koyu Sünnî-Hanefî’ydiler ve daha sonra Selçukluların hakimiyetine geçecek topraklarında bu çizgi üzerinde bir dinî nizam inşâ ettiler. 106 Bu sebeple Selçuklular da mezhebî olarak Sünnî ve Hanefî oldular. Elbette bunun başka sebepleri de vardı ama konuyu dağıtmamak adına detaylara girmek istemiyoruz. Bahsi geçen coğrafyadaki Hanefîler, itikadî olarak genelde Mâturîdî’ydiler.107 Bununla birlikte Mu’tezile olanları da vardı. Mu’tezile, Mâturîdîliğe kıyasla Ehl-i Sünnet içinde sayılmamaktaydı. Bununla birlikte iki mezhep, Hanefîlik potasında bir şekilde birbirlerine yaklaşıyorlardı.108 Bu durum kanaatimize göre Anadolu’da da mevcuttu. Türkiye Selçuklu sultanlarının Hanefî olduklarına şüphe yoktur. Ancak Hanefî olmalarından hareketle itikadî olarak kesin surette Mâturîdî olduklarını söylemek bazı hatalara yol açabilir. II. Kılıç Arslan bu hususa örnektir. O, Hanefî olmakla birlikte, itikadî olarak Mu’tezile ve İşrakîlik arasında bulunmaktaydı. 105 Ömer Türker, Anlamı Tamamlamak, İslâm Düşünce Geleneğinin Anadolu Coğrafyasındaki Bileşenleri, Ketebe Yay., İstanbul 2020, s. 59-60. 106 Köprülü, İlk Mutasavvıflar, s. 61; S. Frederick Starr, Kayıp Aydınlanma, Arap Fetihlerinden Timur’a Orta Asya’nın Altın Çağı, (çev. Yusuf Selman İnanç), Kronik Yay., İstanbul 2020, s. 318- 319; A. Ocak, Dinî Siyaseti, s. 53; Kutlu, a.g.e., s. 106; Kara, a.g.e., s. 367; Seyfullah Kara, Büyük Selçuklular ve Mezhep Kavgaları, Endülüs Yay., İstanbul 2018, s. 58, 64, 73, 166-177; Şeker, a.g.e., s. 191-192; Usta, a.g.e., s. 162; Wilferd Madelung, “11.-13. Asırlarda Hanefi Âlimlerin Orta Asya’da Batıya Göçü”, İmam Mâturîdî ve Maturidilik, (haz. Sönmez Kutlu), Otto Yay., Ankara 2016, s. 387. 107 Ahmet Yaşar Ocak, Ortaçağlar Anadolu’sunda İslâm’ın Ayak İzleri, Selçuklu Dönemi, Kitapyayınevi, İstanbul 2014, s. 378, 380; Kutlu, a.g.e., s. 115; Kara, Dini Serüveni, s. 358; a.mlf., Mezhep Kavgaları, s. 75, 83-84; Şeker, a.g.e., s. 191-192, 204-210; Usta, a.g.e., s. 162. 108 “Maturidilik akla ve iradeye değer verdiği ölçüde zaman zaman Mutezileye yaklaşmıştır.” Bkz. A. Ocak, Dinî Siyaseti, s. 57; Ayrıca bkz. Türker, a.g.e., s. 62-63. 41 Selçukluların ilk zuhur ettiği bölgelerden Mâverâünnehir’de Mâturîdî, Hârezm’de ise Mu’tezile mezhebi hâkimdi. 109 Mu’tezile’nin özellikle Hârezm’de kuvvetli olduğu bilinmektedir. 110 Birbirine yakın coğrafyalarda bulunan bu iki dinî anlayış, gerek Büyük Selçuklularda gerekse Türkiye Selçuklularında kendisine karşılık bulmuştur. Zirâ bu coğrafyalardan Anadolu’ya sürekli bir şekilde göçler yapılmıştır. Bu göçlerle hem şifâhî ve mistik İslâm diyebileceğimiz daha ziyâde göçebe Türkmen kitlelerinde ortaya çıkan anlayış hem de kitâbî ve yerleşik diyebileceğimiz özellikle ulemâ ve ümerâ kesiminde tezahür eden anlayış Anadolu’ya intikal etmiştir.111 Türkistan, Mâverâünnehir ve Horasan bölgelerindeki Türklerin İslâmiyeti kabul etmelerinde tasavvufun etkisi de büyük oldu. 112 Zirâ bu bölgeler İslâm dininin yayılışının ilk yıllarından itibaren pek çok sûfînin aracılığıyla tasavvuf kültürüyle tanışmıştı. Özellikle Nişabur medresesine mensup mutasavvıflar Selçuklu döneminde ortaya çıkan tasavvufî yapıların ve anlayışların altyapısının oluşumunda önemli roller oynamıştır.113 Bu konuda Horasan bölgesi genel olarak dikkat çekicidir. Nitekim Türkistan’daki bu tasavvufî ortam ve etki, XIII. yüzyıldan itibaren aynı şekilde Anadolu için de geçerli olmuştur. Sünnî tasavvuf müdavimleri gibi Horasan ve Türkistan ekolüne mensup mutasavvıflar da Anadolu’da kendilerini göstermişlerdir. Selçuklu döneminin önemli simâlarından ve büyük âlimlerinden elGazzâlî’nin Sünnî tasavvufta yaptığı ikinci devrimle artık mutasavvıflar hem zâhirî 109 A. Ocak, Dinî Siyaseti, s. 53, 56; Kutlu, a.g.e., s. 150; Türker, a.g.e., s. 58; Kara, Mezhep Kavgaları, s. 83-84, 96; Wilferd Madelung, “Maturidiliğin Yayılışı ve Türkler”, İmam Mâturîdî ve Maturidilik, (haz. Sönmez Kutlu), Otto Yay., Ankara 2016, s. 329-331. 110 Mikail Bayram, “Dânişmend Oğulları’nın Dinî ve Millî Siyaseti”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, sy. 18 (2005), s. 134; Kara, Mezhep Kavgaları, s. 96-97; Seyfullah Kara, “Türkiye Selçukluları Döneminde Anadolu’nun Fikir Hayatına Mu’tezilî Düşüncenin Girişi”, II. Uluslararası Selçuklu Kültür ve Medeniyeti, Selçuklularda Bilim ve Düşünce Sempozyumu Bildiriler, Selçuklu Belediyesi Kültür Yayınları, Konya 2011, I, s. 271; Madelung, a.g.m., s. 329. 111 Bu iki anlayış hakkında daha detaylı bilgi için bkz. Ocak, Ayak İzleri, s. 150-157, 254-269, 376- 387; Şeker, Türklerin İslâm Tasavvuru, s. 157-248; a. mlf, Selçuklu Türklerinin İslâm Tasavvuru, Dergâh Yay., İstanbul 2011, s. 149, 189, 321; Ayrıca bkz. Kara, Dinî Serüveni, s. 375- 376; II. Bölüm, 896. dipnot. 112 Köprülü, İslâmiyet, s. 21, 28; a. mlf., İlk Mutasavvıflar, s. 63; Ocak, Ayak İzleri, s. 374-375; A. Ocak, Dinî Siyaseti, s. 115-117; Öztürk, a.g.e., s. 43-46; Kutlu, a.g.e., s. 71, 167-191; Haşim Şahin, Dervişler, Fakihler, Gaziler: Erken Osmanlı Döneminde Dinî Zümreler (1300-1400), YKY Yay., İstanbul 2020, s. 21; Şeker, Türklerin İslâm Tasavvuru, s. 167-168, 177-178; 220, 225, 232. 113 Köprülü, İlk Mutasavvıflar, s. 65-66; A. Ocak, Dinî Siyaseti, s. 117-120; Öztürk, a.g.e., s. 131- 135; Starr, a.g.e., s. 280; Türker, a.g.e., s. 71; Şahin, Dinî Zümreler, s. 22-23. 42 hem de manevî ilimlerde derinlik sahibi oluyorlardı.114 Anadolu Selçuklu sultanlarının yanındaki devlet adamlarından da bu tarz kimseler olmuştur. Onlar ilimlerini devlet işlerinde de göstermişler, sultanlara bu hususta din ve dünyayı bir araya getirmelerini sağlayan bir dinî anlayış zemini hazırlamışlardır. Genel olarak Türkler ve hususen Selçuklu Türkleri hakkında ortaya koyulan çerçeve, Büyük Selçuklu sultanları için de geçerlidir. Onlar, tartışmasız şekilde Sünnî ve Hanefî’ydiler.115 Bu sultanlar, tasavvuf ile de ilgiliydiler.116 Kendi zamanlarının büyük mutasavvıflarına saygı göstermekle birlikte onlardan öğüt almayı da ihmal etmemişlerdir. Buraya kadar ortaya koymaya çalıştığımız bilgiler, Türkiye Selçuklu sultanlarının dinî anlayışlarının ve bu anlayışlarının siyasî yansımalarının tespitinde oldukça önemlidir. Zirâ Selçuklu ailesi, İslâm dinine Mâverâünnehir-Horasan coğrafyasında girdi. Bu aileye mensup olup Anadolu’ya gelen Kutalmış oğulları, bu coğrafyaya geldiklerinde bir dinî anlayışa sahiplerdi. Bu dinî anlayış zaman içerisinde Anadolu coğrafyasıyla girdiği etkileşim sonucunda kendisine has bir şekle bürünse de temel dinamiklerini hiçbir zaman kaybetmedi. MâverâünnehirHorasan’dan Anadolu’ya gelen göçlerle de bu dinamikler sürekli tahkim edildi. Mâverâünnehir-Horasan coğrafyası, Türkiye Selçuklu sultanlarının dinî anlayışını sadece Anadolu’ya geldikleri ilk zamanlarda değil, yıkılışa kadar devam eden sürecin tümünde etkilemeye devam etti. 114 Şahin, Dinî Zümreler, s. 37. 115 Bkz. Köprülü, İslâmiyet, s. 20-21; Ocak, Ayak İzleri, s. 380-381, 394; Kutlu, a.g.e., s. 117-118; Kara, a.g.e., s. 369; a. mlf., Mezhep Kavgaları, s. 166-173; Madelung, “Hanefi Âlimlerin Göçü”, s. 388-391. 116 Bkz. Köprülü, İslâmiyet, s. 25; Kara, Mezhep Kavgaları, s. 189-202. 43 BİRİNCİ BÖLÜM ANA KONUNUN KAVRAMSAL ÇERÇEVESİ VE AÇILIMI Tezimizin ana konusunu ilgilendiren kavramlarla ilgili perspektifimizi ve kullandığımız anlam çerçevelerini ortaya koyacağımız bu bölümde, ele aldığımız kavramları hem Müslüman Düşünce Tarihi’ndeki117 ideal yönleri hem de tarihî tecrübede kazandıkları anlamları itibariyle inceleyeceğiz. Bununla birlikte bu iki kutbun birbiriyle olan ilişkilerini ortaya koymak sûretiyle kavramların, Türkiye Selçuklu döneminde ve bilhassa da Türkiye Selçuklu sultanları nezdinde nasıl karşılıklar bulduğunu, hangi anlamlara geldiğini belirlemeye çalışacağız. 1. 1. Sultan Tezimizin başlığından da anlaşılacağı üzere biz, konumuzu, Türkiye Selçuklu sultanlarının hükmettikleri devirdeki tarihî verilerden yani bu dönemdeki mevcûddan hareketle inceleyeceğiz. Lâkin sultan kavramının, gerek siyasî-idarî gerekse terimsel açıdan, ele aldığımız dönemdeki anlamını ortaya koymak ve fiili sahadaki yansımalarını anlayabilmek için, bu anlayışın kavramsal, diğer deyişle zihnî arka plânını bilmek önemlidir. Bu arka plânın bilinmesi, Türkiye Selçuklu sultanların dinî anlayışlarını ve bu anlayışlarının siyâset sahnesindeki tezahürlerini kavramak adına son derece elzemdir. Müslümanların ortaya koyduğu medeniyetin en temelde iki ana sacayağı vardır. Bunlar Kur’ân ve Sünnet’tir. Bu sebeple sultan kelimesinin Kur’ân-ı Kerîm ve Hadîs-i Şerîflerde hangi anlamlarda kullanıldığını ortaya koymak, sultanların birçok davranışının arka plânındaki psikolojik motivasyonu anlamamıza olanak sağlayacaktır. Hüccet, delil, kahr, kudret, satvet, güç, kuvvet, otorite, iktidar ve bu sayılanlara sahip olan kimse gibi anlamlara gelen sultan kelimesi, “kandili tutuşturmak için kullanılan zeytinyağı” anlamındaki selît ya da “karşı konulamayacak bir güce sahip olmak, mutlak üstünlük sağlamak” anlamındaki selâta 117 Burada İslâm Düşünce Tarihi yerine Müslüman Düşünce Tarihi terkibini kullanmamızın sebebi için bkz. İhsan Süreyya Sırma, Müslümanların Tarihi, Beyan Yay., İstanbul 2016, I, 49-54. 44 kelimesinden ya da Süryânîce’de iktidar anlamına gelen šultânâ kelimesinden gelmektedir. 118 Sultan kelimesi, Kur’ân-ı Kerîm’de otuz yedi yerde geçer. Bu kullanımlara bakıldığında anlam çerçevesi daha detaylı bir şekilde “kesin yetki, 119 yetki ve yetkili kılma, 120 aleyhte kullanılacak delil/birinin eline yetki verme, 121 geçerli mazeret, haklı gerekçe,122 evrenin sınırlarını aşmayı mümkün kılacak bir güç, Allah tarafından bahşedilen bir yetki ve imkân,123 sağlam dayanak, 124 nüfuz ve yaptırım gücü125 olarak belirlenebilir. 126 Bununla birlikte kelime, “yönetici, hükümdar” anlamında olmak üzere Hadîslerde de geçer. 127 Bu bilgi, kelimenin sonraki yüzyıllardaki gibi idarî-siyasî bir terim, unvan şeklinde olmasa da anlam bakımından Asr-ı Saâdet’ten beri kullanıldığını göstermektedir. Diğer önemli nokta ise ne Peygamber’in (sav.) ne de Dört Halîfe’nin (r.a), sultan kelimesini idarî-siyasî bir unvan ya da terim olarak kullanmamış olmasıdır. Dört Halîfe döneminde kurumsallaşmaya başlayan halîfelik makamı, Emevîlerin eline geçmesiyle saltanat-hilâfet şekline büründü. 128 Peşi sıra Endülüs Emevîleri de bağımsız bir saltanat-hilâfet kurumu olarak İspanya’da ortaya çıkınca, hâlifelik makamının otoritesi hem bölündü hem de daha fazla parçalanmaya açık hâle geldi. Emevîlerin ardından Abbâsîler hilâfeti ele geçirirken bu dönemde de Şiî Fâtımîler tarafından bağımsız bir saltanat-hilâfet kurumu ilân edildi. 118 Mustafa Öztürk, “Sultan”, DİA, XXXVII, s. 495; Osman Gazi Özgüdenli, “Sultan”, DİA, XXXVII, s. 496. 119 Bkz. Kur’ân-ı Kerîm, En-Nisâ 4/91. 120 Bkz. Kur’ân-ı Kerîm, El-İsrâ 17/33. 121 Bkz. Kur’ân-ı Kerîm, En-Nisâ 4/144. 122 Bkz. Kur’ân-ı Kerîm, En-Neml 27/21. 123 Bkz. Kur’ân-ı Kerîm, Er-Rahmân 55/33. 124 Bkz. Kur’ân-ı Kerîm, Âl-i İmrân 3/151; El-En‘âm 6/81; El-A‘râf 7/33, 71; El-Yûsuf 12/40; El-Hac 22/71; En-Necm 53/23. 125 Bkz. Kur’ân-ı Kerîm, El-İbrâhîm 14/22; El-Hicr 15/42; En-Nahl 16/99-100; El-İsrâ 17/65. 126 Süleyman Uludağ, İslâm-Siyaset İlişkileri, Dergâh Yay., İstanbul 2016, s. 52; Öztürk, a.g.m., s. 496. 127 Bkz. Ebû Dâvûd, “Melâḥim”, 17, “Nikâḥ”, 19; Tirmizî, “Fiten”, 13’den naklen Öztürk, a.g.m., s. 495. Kelimenin Kur’ân-ı Kerîm’deki kullanımı ve anlam çerçeveleri için ayr. bkz. Şakir Kocabaş, İslâm’da Bilginin Temelleri: Emr Kitabı, Küre Yay., İstanbul 2017, s. 99-104. 128 Süleyman Uludağ, bu dönüşüme dair daha farklı bir yorum yaparak Emevîlerden önceki hilâfet makamının şer’î bir makam olduğunu, Emevilerin iktidara gelmesiyle şer’î (hukukî) hilâfetin, siyasî hilâfete dönüştüğünü ifade eder. Bkz. Uludağ, a.g.e., s. 35. 45 Tüm bu sürecin ve bahsi geçen hilâfetlerin birbirleriyle olan mücadeleleri sebebiyle hilâfet makamlarının otoritesi zayıfladı. Bunun sonucunda da Türkler, İranlılar gibi sonradan İslâm’a giren ve Araplardan ayrı yönetim merkezleri inşâ etmek isteyen Müslüman hükümdarlar, mânevî otoritelerine saygı duymak şartıyla bizatihi halîfeden sultan unvanını alıp, siyasî hâkimiyetlerini kabul ettirdiler. Böylece İslâm dünyasında, aynı halîfeye bağlı olup her biri farklı coğrafyalarda hüküm süren sultanlar ortaya çıktı. Sultanlar, siyasî meşrûiyetlerini ilân etmek için okuttukları hutbelerde evvelâ halîfenin adını söyleterek ona olan bağlılıklarını duyuruyordu. Halîfe de onların saltanatlarını onaylıyor; kendilerine unvan, lakap ve hediyeler göndererek sultanların yönetimine meşrûiyet kazandırıyordu. Buraya kadar ortaya koyduğumuz süreci ve bu geçişin sancılarını hem teorik hem de pratik açıdan takip etmek adına Ebû’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Habîb elBasrî el-Mâverdî (ö. 450/1058)’nin hayatı ve el-Ahkâmü’s-Sultâniyye ve’lvilâyâtü’d-dîniyye adlı eseri tarihî bir vesika hükmündedir.129 Mâverdî, hilâfet makamının otoritesinin her geçen gün zayıflayıp fiilî gücün sultanlara geçmeye başladığı bir zamanda, Müslümanlar için merkezî yönetimin, ümmeti birleştiren bir noktanın olması gerektiğine vurgu yaptı. O, bir yandan hilâfet makamını savunurken diğer yandan da her ne kadar işgalci olarak tanımlasa da, halîfenin otoritesini tanıyıp idarelerini Şeriat’a göre yürüttükleri taktirde sultanların yönetiminin meşrû olacağını ifade etmek zorunda kaldı. 130 Meselâ Mâverdî, Büveyhî hükümdarı Emîrü’l-ümerâ Muhyiddîn Ebû Kâlîcâr Merzübân b. Sultânü’ddevle b. Bahâü’d-devle’nin (ö. 440/1048)131 1032’de “sultân-ı a’zam” ve “mâlikü’l- 129 Yazar ve eseri hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Cengiz Kallek, “Mâverdî”, DİA, XVIII, 180-186; Mehmet Erkal, “el-Ahkâmü’s-Sultâniyye”, DİA, I, 555-556. Mâverdî, Büveyhî-Abbâsî çekişmesinin yaşandığı ve Selçukluların tarih sahnesine çıkarak Büveyhîlere karşı Abbâsîlerin yanında saf tuttuğu bir zaman yaşamış; Abbâsîler, Büveyhîler ve Selçuklular arasında elçilik vazifelerinde bulunmuştur. Bu sebeple hayatı ve eserleri oldukça önemlidir. 130 Mâverdî, el-Ahkâmü’s-Sultâniyye, (çev. Ali Şafak), İslâm’da Hilâfet ve Devlet Hukuku, Bedir Yay., İstanbul 1976, s. 39-41; Karş. Asım Cüneyd Köksal, Fıkıh ve Siyaset, Klasik Yay., İstanbul 2017, s. 17. Köksal, Mâverdî’nin bu tutumunun sebebinin, ortayan çıkan farklı idarî birimlerin şer’î hukuka göre tanımlanmalarını ve ona göre hareket etmelerini sağlayarak İslâm ümmetinin bu husustaki birliğini korumak olduğunu ifade eder. Bkz. a.e., s. 18; Benzeri bir yorum için bkz. Kallek, a.g.m., s. 182. 131 Ebû Kâlîcâr hakkında bkz. Ahmet Güner, “Ebû Kâlîcâr”, DİA, X, 171-172. 46 ümem” unvanlarını almak istemesine karşı çıkmıştı.132 Bu itirazı yaptığı tarihlerde Maverdî, yukarıda bahsettiğimiz eserini yazmış ve sultanların meşrûiyetiyle ilgili fikirlerini kaydetmiş bulunmaktaydı. 133 Bu örnekte görüldüğü gibi Mâverdî, her ne kadar sultanların siyasî yetkilerinin teorik zeminini kitabında inşâ etmiş olsa bile, yine de siyasî yetki alanının sultanlara açılmasını eleştirmektedir. Benzeri bir tepkiyi Mâverdî, Abbâsî Halîfesi Kaim-Biemrillâh, 429 Ramazan’ında (Haziran 1038) Irak Büveyhî Hükümdarı Emîrü’l-ümerâ Ebû Tâhir Celâlüddevle b. Bahâüddevle (ö. 435/1044)’ye “şâh-ı şâhân” unvanını verince gösterdi. Mâverdî, ümmet coğrafyasında birden fazla sultanın meydana çıkmasıyla yaşanacak gelişmelerin, İslâm ümmetini ne gibi tehlikelere sürükleyeceğini öngörmekteydi. Mâverdî’nin belki de zorunda kalarak sultanlara açtığı siyasî yetki kapısı, daha sonra Büyük Selçuklu döneminin meşhûr âlimi Hüccetü’l-İslâm Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed el-Gazzâlî et-Tûsî (ö.505/1111) ve Nizâmülmülk lakabıyla meşhûr vezîri Ebû Alî Kıvâmüddîn (Gıyâsüddevle, Şemsülmille) Hasen b. Alî b. İshâk et-Tûsî (ö. 485/1092) tarafından daha da aralandı ve halîfenin, idarî görevlerini vekâlet yoluyla tamamen sultanlara devretmesi tezi işlendi. 134 Türkiye Selçuklu devrine gelindiğinde ise halîfe-sultan arasındaki yetki tartışması, her ne kadar zaman zaman pratik olarak yaşansa da teorik olarak çoktan ortadan kalkmıştı. Meselâ Ebû’l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed b. Abdülhalîm b. Mecdeddîn Abdüsselâm el-Harrânî’nin (ö. 728/1328) es-Siyâsetü’ş-şerʿiyye fî ıslâhi’r-râʿî ve’r-raʿiyye adlı eserinde, bu tartışmaların herhangi bir bahiste ele alınmadığı görülmektedir.135 Türkiye Selçuklularında, hanedanlıktan biri tahtı ele 132 Kallek, a.g.m., s. 180. 133 Erkal, a.g.m., s. 555. 134 Köksal, a.g.e., s. 18; Hasan Hüseyin Adalıoğlu, “Selçuklular Devri Halifelik Telakkisi”, Geçmişten Günümüze Hilâfet, (ed. M. Sabri Küçükaşçı – Ali Satan – Abdülkadir Macit), İlem Yay., İstanbul 2019, s. 173, 174; Erkan Göksu, Kutadgu Bilig’e Göre Türk Hükümdarlık Sanatı, Kronik Yay., İstanbul 2019, s. 54-55. 135 İbn Teymiye ve eseri için bkz. İbn Teymiyye, es-Siyâsetü’ş-şerʿiyye fî ıslâhi’r-râʿî ve’r-raʿiyye, (çev. Abdurrahim Aytaç), Beka Yay., İstanbul 2019; Ferhat Koca - M. Sait Özervarlı - Mustafa Kara, “İbn Teymiyye, Takıyyüddin”, DİA, XX, 391-414. 47 geçirdikten sonra onun meşrûiyyeti nazarî ve hukukî olarak tartışılmazdı. Bu durumun bir sebebi dönemin genel âdeti olmasıyken diğer sebebi de Türklerin eski dinî ve hâkimiyet anlayışıdır.136 Sultan kelimesinin tarihî tecrübedeki serüvenine bakacak olursak, tespit edilebildiği kadarıyla siyasî-idarî bir unvan olarak ilk defa Abbâsî Halîfesi Hârûnü’rReşîd tarafından Vezîr Ca‘fer b. Yahyâ el-Bermekî’ye verilmiştir. 137 Hükümdar olarak ise bu unvanı, ilk defa Gazneli Mahmûd (998-1030) etkin bir şekilde kullandı.138 Sultan unvanının kullanımı asıl olarak Selçuklular devrinde yayıldı. Unvanı, ilk olarak Selçuklu Devleti’nin kurucusu Tuğrul Bey, adına bastırdığı sikkede “es-sultânül-muazzam” şeklinde kullandı. 139 Nitekim Tuğrul Bey’in bu unvanı, daha sonra Abbasî Halifesi Kaim-Biemrillah tarafından da tasdîk edilerek “Sultânü’l-Meşrik ve’l-Mağrib” olarak genişletildi. Unvan, bu gelişmelerden sonra Selçuklu hânedânlığının mensupları ve diğer birçok devlet tarafından da etkin bir şekilde kullanıldı. Selçuklu sultanları, devletlerini kurdukları andan itibaren her daim Abbâsî halîfelerine itaat bildirdiler ve halîfe tarafından saltanatlarının onaylanıp, unvan ve lakablarla yüceltilmelerini şeref saydılar.140 Bununla birlikte Halîfe Kaim Biemrillâh’ın, Tuğrul Bey’i sultan olarak tanımayı ağırdan alması ilk başta taraflar arasındaki ilişkinin gerilmesine yol açtı. Halîfe, otoritesini kaybetmek istemediği için çok temkinli hareket ediyordu. Ancak Abbâsî halîfesinin otoritesi, Büveyhîler ile girdiği mücadele sonucu zaten yerle yeksan olmuştu. O, bunun üzerinden çok fazla 136 Abdülkerim Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, Siyasî-Dinî-Kültürel-Sosyal İslâm Tarihi, Kayıhan Yay., İstanbul 1994, VIII, 212; Göksu, a.g.e., s. 23. Bu noktada Kutadgu Bilig’ten bahsetmek gerekmektedir. Zirâ bu eserde, Türklerin yeni Müslüman olduğu devirlerde, eskiyle bağlantılı bir şekilde İslâm’a geçişi oldukça güzel ortaya koyulmuştur. Bu eserde yönetim meşrûiyeti Tanrı yarlığı olarak ifade edilen kut’a bağlı olup, bu kut da Tanrı tarafından verilen ve bu sebeple Tanrı’ya şükredilmesi gereken bir nimettir. Bkz. Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig, (çev. Ayşegül Çakan), Türkiye İş Bankası Kültür Yay., İstanbul 2018, s. 30, 76-77, 111, 385, 386, 404; Karş. Göksu, a.g.e., s. 82-96. 137 Abdülkerim Özaydın, “Unvan”, DİA, XLII, 164; Özgüdenli, a.g.m., s. 496. Barthold, sultan kelimesiyle ilk kez 262/876-76 yılı olayları bağlamında Taberî’nin eserinde karşılaşıldığını iddia eder. Ancak Harun er-Reşîd’in vezîriyle ilgili bu olay, 262/876-77 tarihinden daha öncedir. Bkz. Vasilij Vladimiroviç Barthold, İslâm’da İktidarın Serüveni: Halife ve Sultan, Yeditepe Yay., İstanbul 2012, s. 54. 138 Özaydın, “Unvan”, s. 164; Özgüdenli, a.g.m., s. 496. 139 Özaydın, “Unvan”, s. 164; Özgüdenli, a.g.m., s. 496. 140 Adalıoğlu, “Halifelik Telakkisi”, s. 171, 175; Özaydın, “Unvan”, s. 164. 48 geçmeden Selçuklular karşısında da siyasî otoritesini kaybedecek ve hilâfetin dinî niteliğinin ön plâna çıkarılmasıyla varlığını idame ettirecekti. 141 Hz. Ebubekir’in, Müslümanların yöneticisi olarak “Halîfetü Resûlullah” unvanını, Dört Halîfe’nin sonraki temsilcilerinin de bunun “Halifetü halîfeti Resûlullah” diye uzayarak gitmemesi için kendilerini “Emirü’l-Müminîn” olarak adlandırmasına rağmen Emevîler döneminde “Halifetullah” unvanının kullanıma sokulması ve onlardan sonraki Abbasî halîfelerinin de bunu devam ettirmesi142 , sultanların da kendilerini “Zıllullahı fi’l-arz/Allah’ın Gölgesi” olarak adlandırmalarına ve saltanat makamını da bu şekilde algılamalarına zemin hazırladı.143 Nitekim bu durumu, Türkiye Selçuklu sultanlarının hâkimiyet anlayışında ve onların nâmına yazılan eserlerde de görmekteyiz.144 1. 1. 1. Türkiye Selçuklu Döneminde Sultan Anlayışı Ele aldığımız dönemdeki sultan anlayışını kaynaklardan hareketle tespit etmek mümkündür. Meselâ bunlardan bir tanesi Ebû Bekr Necmeddîn Muhammed b. 141 Claude Cahen, Pre-Ottoman Turkey, (çev. Erol Üyepazarcı), Osmanlılardan Önce Anadolu, Tarih Vakfı Yurt Yay., İstanbul 2000, s. 183-184; Turan, Selçuklular, s. 307; Adalıoğlu, “Halifelik Telakkisi”, s. 178, 179; Ömer Dinçer, Siyasetnâmeleri Yeniden Okumak: Bir Yönetim Bilimci Gözüyle Geleneksel Siyasi Düşünce, Klasik Yay., İstanbul 2019, s. 296; Göksu, a.g.e., s. 35. Bu bağlamda güzel bir örnek, Büyük Selçuklu Sultanı Sencer’in, Irak Selçuklu Sultanı Mahmud ile Abbâsî halîfesinin kendisine karşı birleşmesi sonucu Sultan Mahmud’a yazdığı mektuptur. Sultan Sencer, aynı zamanda yeğeni olan Sultan Mahmud’u, halîfenin siyasî otoritesini yeniden kazanmak için mücadele ettiğini ve bu oyuna gelmemesi için uyarıyordu. Bkz. Adalıoğlu, “Halifelik Telakkisi”, s. 189. Başka bir örnek için bkz. Osman Turan, Türk Cihân Hâkimiyeti Mefkûresi Tarihi, Ötüken Yay., İstanbul 2019, s. 200. 142 Meselâ bu noktada ilginç bir örnek, Halîfe En-Nasır li-Dinillah’ın I. İzzeddîn Keykâvus’a gönderdiği fütüvvetnâmedeki ifadeleridir. Burada halîfe, kendisine ilahî bir güç verildiğini ifade etmektedir. Bkz. Nâsırüddîn Hüseyn b. Muhammed b. Alî el-Ca‘ferî er-Rugadî el-Münşî bi-İbn Bîbî el-Müneccime, El-Evâmirü’l-Alâ’iyye fi’l-Umûri’l-Alâ’iyye, (çev. Mürsel Öztürk), Selçuknâme, TTK Yay., Ankara 2014, s. 184. 143 Barthold, a.g.e., s. 49, 58; Ahmet Yaşar Ocak, Selçuklular, Osmanlılar ve İslâm; Tespitler, Problemler, Öneriler, Timaş Yay., İstanbul 2017, s. 13; Adalıoğlu, “Halifelik Telakkisi”, s. 169; Özaydın, “Unvan”, s. 163. Mâverdî, el-Ahkâmü’s-Sultâniyye adlı eserinde bu anlayışa karşı çıkmaktadır. Bkz. Mâverdî, a.g.e., s. 19; Kallek, a.g.m., s. 182. Bu zemine dair eleştiriler için ayrıca bkz. Dinçer, a.g.e., s. 67 - 93, s. 295, 297, 298. Barthold, bu zeminin ve İran devlet geleneğinin etkisiyle Müslüman dünyadaki yüksek hâkimiyet fikrinin ortaya çıkmasının modern araştırmacılar tarafından çok fazla kritik edilmediği tespitini yaparak haklı bir eleştiride bulunur. Bkz. Barthold, a.g.e., s. 40. 144 İbn Bîbî, a.g.e., s. 308. Meselâ a.g.e. Keykubâd’a mektup yazan Melik Mes’ûd, ona Allah’ın gölgesi olarak hitap ediyor. Yine İbn Bîbî, a.g.e. Keykubâd için aynı ifadeyi kullanıyor. Bkz. İbn Bîbî, a.g.e., s. 323; Karş. Erdoğan Merçil, “Selçuklu Devletlerinde Hâkimiyet Anlayışı”, İslâm Tarihi ve Medeniyeti, Siyer Yay., İstanbul 2018, X, 505; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 212; Kara, a.g.e., s. 448; Göksu, a.g.e., s. 23. 49 Alî b. Süleymân er-Râvendî (ö. 603/1207’den sonra) tarafından yazılan ve Türkiye Selçuklu Sultanı I. Gıyâseddîn Keyhüsrev’e takdîm edilen Râhatü’s-sudûr ve âyetü’s-surûr adlı eserdir. 145 Ravendî’ye göre halîfenin işi ibâdet ve bu hususta halka önderlik etmek olmalıdır. O, halîfenin dünyevî hâkimiyetin alanına giren işlere karışmasını anlamsız bulduğu gibi bu işlerin sultanlar tarafından icrâ edilmesi gerektiğini vurgulamaktadır.146 Râvendî Sultan I. Keyhüsrev’i, Allah’ın gölgesi, Allah tarafından desteklenen biri olarak anar. 147 Bu fikirler aynı zamanda din-siyaset ilişkisine dair dönemdeki algıyı yansıtması bakımından da önemlidir. Diğer bir örnek Muhammed b. Gâzî el-Malatyavî tarafından Türkiye Selçuklu Sultanı II. Rükneddîn Süleyman-şâh’a takdîm edilen Ravzatü’l-‘ukul adlı eserdir.148 Müellif eserinde, padişahlığı uhrevî ve dünyevî olmak üzere ikiye ayırdıktan sonra dünyevî sultanlığı da kendi içerisinde saltanatı zorla ele geçirip zorbalıkla idare edenler, miras yoluyla ele alıp âdil ve insâflı olanlar, zorla ele geçiren emîrler olarak üçe ayırır.149 O, yönetici olarak bir sultanın muhakkak olması gerekliliğini vurgulamakla birlikte bu sultanın âdil ve insaflı bir kimse olması gerektiğini söyler. Görüldüğü gibi bu kıymetli eserde de sultan haricinde bir yönetici telâkkisi bulunmamaktadır. İbn Gâzî de eserinde, sultanı Zıllullah olarak nitelendirir. 150 Sultan Alâeddîn Keykubâd’a takdîm edilen eserlerden de bahsetmek gerekir. Bunlardan bir tanesi Necmeddîn Dâye er-Râzî’nin (ö. 654/1256) Mirsâdü’l-‘İbâd mine’l Mebde’ ile’l-Meâd adlı eseridir. Müellif eserinde, sultanlığı “Zıllullah/Allah’ın Gölgesi” olarak tanımlayarak onların, bu unvana lâyık olacak şekilde hareket etmeleri gerektiğini vurgular. Dâye, Müslümanları koruyup gözetmenin sultanların ve meliklerin sorumluluğunda bulunduğunu ve saltanatın Allah’ın niyâbeti olduğunu hatırlatarak sultanları din ve dünya olmak üzere ikiye 145 Müellif ve eseri hakkında bkz. Abdülkerim Özaydın, “Râvendî, Muhammed b. Ali”, DİA, XXXIV, 471-472. 146 Ebû Bekr Necmüddîn Muhammed b. Alî b. Süleymân er-Râvendî, Râhat-us-Sudûr ve Âyet-üsSürûr, (çev. Ahmed Ateş), Gönüllerin Rahatı ve Sevinç Alâmeti, TTK, Ankara 1957, II, 309; Karş. Barthold, a.g.e., s. 60. 147 Râvendî, a.g.e., I, 19, 25; Karş. Merçil, “Hâkimiyet Anlayışı”, X, 505. 148 Müellif ve eseri hakkında bkz. Tahsin Yazıcı, “Muhammed b. Gâzî”, DİA, XXX, 531. 149 İbrahim Düzen, Muhammed b. Gazi al-Malatyavî ve Eseri Ravzat al-‘Ukul, Beyan Yay., İstanbul 2016, s. 166. 150 Muhammed b. Gazî el-Malatyevî, Berîdü’s-saʿâde, (haz. Muhammed Şirvânî), Danişgah-ı Tahran, Tahran 1972, s. 2. 50 ayırır. Dünya sultanlarını eleştirir, din sultanlarını ise över. Ona göre bir kimsenin Zıllullah olarak nitelenmesi için bütün mazlumların sığınağı olması, hiçbir zâlimden onlara zulüm ya da cefa ulaşmaması gerekir. Böylece eserde, adâlet ve insâfla birlikte sultanların meşrûiyetine dair bir başka husus daha ortaya çıkar.151 Sultan I. Alâeddîn Keykubâd’a takdîm edilen eserlerden bir diğeri Ahmed b. Sa’d b. Mehdî b. Abdüssamed el-Osmânî ez-Zencânî’nin Kitâbu’l-letâifi’l-‘Alâiyye fi’l-fedâili’s-seniyye adlı eseridir. Zencânî’de de diğer eserlerde çizilen perspektif aynı şekilde tekrar edilir.152 İbn Bîbî’nin el-Evâmirü’l-Alâ’iyye fi’l-Umûri’l-Alâ’iyye adlı önemli eserinde de sultanlık anlayışı buraya kadar sunduğumuz çerçeveyle aynı olmakla birlikte, Fars kültürünün etkisiyle onlardan daha abartılı bir çehreye sahiptir. İbn Bîbî’ye göre sultanlık, Allah tarafından verilmekteydi. 153 Sultan, Allah’ın gölgesiydi.154 Kerimüddîn Aksarâyî de Müsâmeratü’l-Ahbâr ve Müsâyeretü’l-Ahyâr adlı eserinde bu konuda benzeri bilgiler vermektedir. Ona göre sultan, Allah’ın gölgesi olup bütün mazlumlara kol kanat germesi gereken kişidir. 155 Önemli Müslüman âlim ve mutasavvıf İbnül-Arabî de Türkiye Selçuklu Sultanı I. İzzeddîn Keykâvus’a sunduğu mektupta buraya kadarki eserlerde gördüğümüz anlayıştan aynı şekilde bahsetmektedir. Ona göre sultan, Allah’ın gölgesi olup, yeryüzündeki mazlumlara kol kanat germeli, zulümden kaçınmalı, adâletle hükmedip Şeriat’a uymalıdır.156 I. Keykâvus’u eleştiren Evhâdeddîn Kirmânî de İbnül-Arabî’yle aynı düşünmekteydi.157 Kezâ Mevlânâ’ya göre de sultanlar, Allah’ın muradlarıdır.158 151 Eser ve Dâye’nin görüşleri hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. II. Bölüm, s. 231-238. 152 Zencânî ve eseri hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. II. Bölüm, s. 238-242. 153 İbn Bîbî, a.g.e., s. 49; Karş. Merçil, “Hâkimiyet Anlayışı”, X, 505. 154 İbn Bîbî, a.g.e., s. 323; Karş. Merçil, “Hâkimiyet Anlayışı”, X, 505. 155 Kerîmüddîn Mahmûd b. Muhammed el-Aksarâyî, Müsâmeratü’l-Ahbâr ve Müsâyeretü’l-Ahyâr (çev. Mürsel Öztürk), TTK Yay., Ankara 2000, s. 64; Karş. Merçil, “Hâkimiyet Anlayışı”, X, 506. 156 Bahsi geçen mektup ve fikirler hakkında ayr. bilgi için bkz. II. Bölüm, s. 186-190 157 Menâkıb-ı Evhadeddîn-i Kirmânî, (çev. Mikail Bayram), Şeyh Evhadü’d-Din Hâmid ElKirmânî ve Menâkıb-Nâmesi, Kardelen Yay., İstanbul 2005, s. 273. 158 Abdülbaki Gölpınarlı, Mevlânâ Celâleddin Mektuplar, İnkılâp Yay., İstanbul 1999, s. 3. 51 Bu birkaç eserden hareketle anlaşılmaktadır ki bu yüzyılda sultanların, halifenin varlığı yanındaki meşrûiyetinin ne olduğu gibi bir tartışma konusu yoktur. Artık sultanların varlığı kabul edilmiş, tartışma konusu yapılmamıştır. Bu durumun daha iyi hâle getirilmesiyle ilgili tavsiyelere odaklanılmıştır. Sultanların varlığı kabul edilmekle birlikte meşrûiyetleri âdil ve insaflı olmalarına bağlanmıştır. Aksi durumdaki yaptırım gücünün yani bir sultanın adâletle hükmetmediği zaman tahttan indirilmesinin kolay olmadığını düşündüğümüzde, meşrûiyet ilkesinin her ne kadar pratik anlamda çok fazla gerçekliği olmasa da siyaset-nâme, nasihatnâme vb. gibi eserlerde teorik ve ahlâkî manada vurgulanmasından vazgeçilmemiştir.159 Bu hususu Türkiye Selçuklu sultanlarının her birini ayrıntılı bir şekilde ele aldığımız ikinci bölümde örnekleriyle işleyeceğiz. Eserlerdeki bu anlayış sultanlarda da aynı şekilde karşılık bulmuştur. Meselâ halîfenin sultanlara siyasî yetki vermeme gayreti, onunla aynı sebeplerden dolayı Büyük Selçuklu Sultanı Melik-şâh’da görülmektedir. Melik-şâh, Türkiye Selçuklu Sultanı Süleyman-şâh’a (1075-1086) sultan unvanının verilmesini istememişti. Ancak önce hilâfetin parçalanmasıyla başlayan süreç, sultanlığın da parçalanmasıyla devam etti ve Büyük Selçuklu Sultanı Sencer, kendisinden başka sultanların meşrûiyetini kabul etti. 160 Türkiye Selçuklu Sultanı II. Kılıç Arslan, sultanlığın ilâhî bir lütuf olduğunu, sultanlar olmadığı taktirde nizamın sağlanamayacağını, sultanların da en büyük sultan Allah’a itaat etmeleri ve onun Şeriat’ına göre davranmaları gerektiğini düşünüyordu.161 I. Gıyâseddîn Keyhüsrev’e göre de saltanat kutsal bir makamdı.162 159 Bu noktada, Selçuklu sonrası Anadolusu’nda yaşanan bir hâdise istisna olması sebebiyle oldukça dikkat çekicidir. Eretna Beyi Mehmed’in oğlu Ali Bey tahta geçip, vaktini sürekli şarap içerek haremde geçiriyordu. Üstelik onun hakkında oğlancılıkla ilgili iddialar da yayılınca ulemâ, ümerâ ve halk bir olup başkaldırdı ve Ali Bey’in tahtan uzaklaştırılmasına zemin hazırladı. Bkz. Aziz b. Erdeşir-i Esterâbâdî, Bezm u Rezm, (çev. Mürsel Öztürk), Eğlence ve Savaş, TTK., Ankara 2014, s. 102-108; Karş. İnalcık, Has-bağçede ‘Ayş u Tarab: Nedîmler, Şâirler, Mutrîbler, Tükiye İş Bankası Kültür Yay., İstanbul 2018, s. 295. 160 Osman Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, Ötüken Yay., İstanbul 2014, s. 93. 161 İbn Bîbî, a.g.e., s. 44-45. 162 İbn Bîbî, a.g.e., s. 116. 52 II. Rükneddîn Süleyman-şâh da atalarından farklı düşünmüyor, kendisini yeryüzündeki sultanların en büyüğü ve Allah’ın yardımcısı olarak tanımlıyordu.163 Türkiye Selçuklu sultanları arasında en büyüğü olarak kabul edilen I. Alâeddîn Keykubâd da sultanlığı ilâhî bir nimet olarak kabul edip, kendisini Allah’ın gölgesi olarak görmekteydi. Öte yandan o, halkı da Allah’ın emaneti olarak düşünmekteydi.164 Türkiye Selçuklu devletinin Moğol tahakkümüne girdiği dönemde ağabeyleriyle birlikte ortak saltanat yürüten II. Alâeddîn Keykubâd’a göre de sultanlık, “en büyük gölge sahibinin gölgesi” olmaktır.165 Sonuç olarak diyebiliriz ki yöneticilerin sultan unvanını kullanmalarının bu kavramın anlam çerçevesiyle yakından bir ilişkisi vardır. Çünkü Kur’ân-ı Kerîm’deki karşılıklarında da gördüğümüz gibi kavram, hem ilâhî olanı çağrıştırmakta hem de kesin bir yetki, hüccet, kuvvet anlamlarını barındırmaktadır.166 Ayrıyeten tarihî tecrübede de bu anlam çerçevesine uygun bir uygulama ortaya çıkıp meşrûiyet kazanınca, bu durumun İslâm dini bakımından ne kadar meşrû olduğu çok fazla sorgulanmadan kullanılmaya devam edilmiştir. 163 Histoire de la Georgie, (Fransızca’ya çev. Brosset, Marie Felicite, Türkçe’ye çev. Hrand D. Andreasyan, notlar ve yayına haz. Erdoğan Merçil), Gürcistan Tarihi (Eskiçağlardan 1212 Yılına Kadar), TTK, Ankara 2003., s. 406. 164 İbn Bîbî, a.g.e., s. 378, 379; Karş. Turan, Türkiye, s. 389; Osman Turan, Türkiye Selçukluları Hakkında Resmî Vesikalar, TTK, Ankara 2014, s. 72, 97 (farsça met.), s. 89; Kara, Dini Serüveni, s. 449. 165 Aksarâyî, a.g.e., s. 29. 166 Kelime fıkıh eserlerinde de bu bağlamda kullanılmıştır. Meselâ sultanların yeni yeni ortaya çıktığı döneme tarihlenen, Hanefî fıkıh literatürünün önemli kaynaklarından olan Serahsî’nin el-Mebsut adlı eseri buna örnektir. Bkz. Özgür Kavak, “İslâm Siyaset Düşüncesi Kaynağı Olarak Fürû-ı Fıkıh Kitapları”, İslâm Siyaset Düşüncesi, (ed. Lütfi Sunar - Özgür Kavak), İLEM Yay., İstanbul 2018, s. 270. 53 1. 2. Din, Dinî Anlayış ve Siyasî Yansıma Din kavramı genel olarak insanların uyguladıkları birçok farklı ritüeli, benimsedikleri hayat görüşlerini karşılamak için kullanılsa da din dendiğinde temel olarak İbrahimî dinler, yani İslâm akla gelir. İbrahimî dinlerin son kutsal kitabı Kur’ân-ı Kerîm’de de, Allah katındaki hak dinin İslâm olduğu vurgulanmış, tüm insanlığın dikkatine sunulmuştur.167 Din dediğimizde aslında bir yaşam modelinden, davranış-tavır kalıplarından, hayata belli bir paradigmayla bakmaktan bahsediyor olduğumuzu söylemek son derece elzemdir. Din, özellikle de İslâm, insanın evvelâ Tanrı/Allah, sonra âlem ve kendisiyle kuracağı iletişimi en uyumlu şekilde gerçekleştirebilmesi için bir rehberdir.168 İnsan dediğimizde, bu canlının dünya içindeki maddî-manevî her şeyle ilişkisini de dolaylı olarak ifade etmiş oluruz. Diğer bir deyişle insan demek, toplum, iktisat, siyaset, eğitim, savaş, hukuk vb. birçok disiplini de beraberinde anmak demektir. O hâlde insan denilen canlıyı, en kâmil şekilde gerçekleştirme iddiasında bulunan din dediğimizde de yukarıda saydığımız tüm alanlara doğrudan ve dolaylı olarak atıfta bulunmuş oluruz. Bu da dini tüm bu sahalarla ilişkili kılar. Özel olarak İslâm dininden bahsedildiğinde, bu dinin son kitabı Kur’ân-ı Kerim ve onunla gelen Şeriat göz önünde bulundurulur. Bu Şeriat’ın birçok yerinde de hukukla ilgili olarak emirler, yasaklar; iktisat, toplumsal hayat vb. alanlarla ilgili temel kâideler görürüz. Bu yönüyle İslâm, insana ilişkin her şeyle dolayısıyla siyasetle de ilişkili olmaktadır. Türkiye Selçuklu sultanlarının dinî anlayışı dediğimizde, buradaki din kavramı İslâm’a atıflı olmaktadır. O hâlde yukarıda çizilen çerçeve onlar için de geçerlidir. Tarihî tecrübede görüldüğü üzere, Hz. Peygamber’in (sav.) vefatı üzerinden henüz çok uzun yıllar geçmeden, yaşanan olaylarla ilgili varılması gereken hükümler 167 Bkz. Kur’ân-ı Kerîm, el-Âli İmrân, 3/19. 168 Ortaya koyduğumuz bu perspektifin ele alacağımız dönemle uyumlu olduğunu ortaya koymak adına, Türkiye Selçuklu Sultanı II. Süleyman-şâh’tan bir örnek vereceğiz. II. Rüknedîn Süleyman-şâh, bir kişiye olan sevgisini belirtmek için, “O hem dinim hem dünya görüşümdür.” diyerek, kendi anlayışında, din ile dünya görüşü arasındaki ilişkiye işaret etmiştir. Bkz. İbn Bîbî, a.g.e., s. 93. 54 hususunda Müslümanlar arasında farklı yorumlar ortaya çıkmış bunun neticesinde de İslâm dini içerisinde farklı anlayışlar meydana gelmiştir. Temel iki mezhep olarak ortaya çıkan Şiî ve Sünnîlik ayrımıyla birlikte, bu iki mezhebin içerisinde de farklı mezhepler peydâ olmuş, bunlar arasında birçok noktada mutabakat sağlansa da bazı hususlarda keskinliğe varan anlama farklılıkları hâsıl olmuştur. Türkiye Selçuklu sultanları da genel olarak aynı olmakla birlikte bazı noktalarda da birbirlerinden farklı dinî anlayışa sahipti. Bu temel bilgilerin ardından, ilgili kavramların tezimizde kullandığımız anlamlarına gelecek olursak, evvelâ sultanlarla ilgili bağlamlarda din dediğimizde İslâm’ı kastettiğimizi tekrar belirtmeliyiz. Hemen bunun ardından, tezimizin başlığında kullandığımız anlayış kelimesinin hem aldığı yapım ekiyle anlam bakımından tek taraflı bir çabaya değil de birden fazla etki ve duruma işaret etmesi hem de bir sürekliliği çağrıştırması gibi sebeplerden hususî olarak seçildiğini ifade etmeliyiz. Böylelikle sultanların dinî anlayışını durağan, kalıpsal bir çerçevede değil; olayların, tavır ve davranışların değişkenliği ve sürekliliği içerisinde ele aldığımızı vurgulamaktayız. Bir diğer önemli nokta, politik kavramını değil de siyasî kavramını kullanmış olmamızdır. Zirâ politik kavramı Antik Yunan’dan gelmekte olup, daha farklı bir kültürel-toplumsal tecrübeye işaret etmektedir. Bununla birlikte kaynaklarda da istisnasız bir şekilde siyaset kavramı kullanılmaktadır. Tarihî tecrübeyle uyuşmak ve olanı daha iyi anlayabilmek adına biz de siyaset kavramından hareketle siyasî kelimesini kullandık. “Yansıma” kavramıyla da, Türkiye Selçuklu sultanlarının dinî anlayışının, siyasî alandaki tezahürlerine işaret etmek istedik. İslâm ve siyaset birbiriyle ilişkili olduğu gibi aynı şeyler de değildir. Bu sebeple dinî anlayışlarının siyasî karşılığı gibi kavramlar yerine, siyasî yansıması kavramını kullanmayı tercih ettik. 55 1. 3. Din/İslâm ve Siyaset Bir din olarak İslâm, kendisini, Müslümanların hayatlarında temel belirleyici olarak ortaya koyar. Şeriat169 olarak da adlandırabileceğimiz bu belirleyicilik hayata ilişkin her sahada belli emirler ve yasaklar ile ilkesel çerçeveler çizer. Bu durum kimi zaman doğrudan, kimi zaman da dolaylı olarak siyâset alanı içinde söz konusudur. Fikrî ve fiilî tarihe bakıldığında İslâm ve siyâset, birbiriyle irtibatlı hatta bazen iç içe geçmiş kavramlar olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu noktada İslâm’a ait olan ile siyâsete ait olanın birbirinden ayrı düşünce ve faaliyet sahaları olup olmadığı, bu iki olgunun ilişkisinde hangisinin belirleyici olduğu gibi konular tarih boyunca hep tartışılagelmiştir. Bu çerçevede âlimlerin, İslâm ve siyâset ilişkileri hususunda neler söylediği, birleştiği ve ayrıştığı noktaların nereler olduğu önem kazanmaktadır. Bilhassa da ele aldığımız yüzyılda, yukarıdaki benzeri sorular, ulemâ ve Türkiye Selçuklu sultanları tarafından nasıl anlaşılmakta ve yorumlanmaktaydı? Türkiye Selçuklu sultanları bu hususta nasıl bir miras devralmışlardı? Diğer bir önemli nokta, çeşitli dönemlerde farklı anlamlarda kullanılmış olan siyâset kavramının, tezimizde ele aldığımız dönemdeki anlam çerçevesinin ve bu çerçevenin tarihî tecrübesinin ortaya koyulmasıdır. O hâlde bir soruyla başlayâlim: Siyâset nedir? Müslüman Düşünce Tarihi’nin iki temel sacayağı olduğundan bahsettik. Bu iki temel saç ayağa bir üçüncüsü olarak, onların üzerinde şekillenen icmâyı da eklemek gerekir. Evvelâ ilk iki kaynağa baktığımızda siyâset kelimesinin Kur’ân-ı Kerîm’de geçmediğini görmekteyiz ancak Hadîslerde hem “at terbiye etme” hem de “halkın işlerini yönetme” anlamlarında kullanılmıştır. 170 Kelimenin sözlük anlamına baktığımızda ise “bir nesneyi düzgün ve iyi durumda bulunması için özenle gözetip korumak; hayvanı ehlileştirmek, atı terbiye etmek”, “toplumun işlerini üzerine alma, 169 Şeriat, kısaca, İslâm’a ait dinî, ahlâkî ve hukukî hükümler bütünü olarak tanımlanabilir. Bkz. Talip Türcan, “Şeriat”, DİA, XXXIX, 571-574. 170 Buhârî, “Enbiyâʾ”, 50; Müslim, “İmâre”, 44; Müsned, II, 297; VI, 347, 352’den naklen Hızır Murat Köse, “Siyaset”, DİA, XXXVII, 294. 56 yürütme, yönetme işi, insan topluluklarını yönetme sanatı” şeklindeki tanımlarla karşılaşmaktayız. 171 Özetle, siyaset kavramının anlam çerçevesindeki en önemli noktanın, kullanıldığı bütün bağlamlarda daima bir nesne üzerinde tesir icrâ etmek olduğunu söyleyebiliriz.172 Kur’ân-ı Kerîm ve Hadîslerde siyasî-idarî içerikli birçok kavram bulunmaktadır. Bunların başında imâm173 kavramı gelir. Bu kavram Dört Halîfe döneminde de kullanılmıştır. Diğer kavramlar ise halîfe, emîrül-müminîn, ülü’l-emr, mülk, melik, ümmet, ehliyet, adâlet, şûra, emânet, istişâre ve biat olarak sıralanabilir. 174 Müslüman siyaset düşüncesinin kavramsal temelleriyle ilgili bir çalışma yapan Özlem Bağdatlı, bu düşüncenin siyaset, devlet, yönetici, halk, din ve âlim kavramları üzerinde kurulduğunu savunur.175 Ömer Türker ise, bu düşüncenin insanın sorumlu ve ilâhî desteğe muhtaç olduğu ilkelerinden hareketle inşâ edildiğine dikkat çeker. 176 Siyaset kavramı ve mesleğiyle ilgili Dört Halîfe devrinde, teorik açıdan çok fazla tartışma yoktu. Bu dönemde Kur’ân-ı Kerîm ve Sünnet önderliğinde fiilî/amelî sahaya önem verildi. Teorik tartışmaların kısıtlı kalması Emevîler döneminde de devam etti. Ancak bu durumun Emevîler dönemindeki sebebi baskı rejimi ve ortaya çıkan fikirlerin de Emevîlerin otoritesini meşrûlaştırmaya yönelik olmasıdır.177 171 Uludağ, a.g.e., s. 154, 158; Köse, “Siyaset”, s. 294. 172 Köksal, a.g.e., s. 32. 173 İmâm kavramının siyasî-idarî anlamlarda geçtiği âyetler ve Hadîsler için bkz. Kur’ân-ı Kerîm, elBakara 2/124; el-İsrâ 17/71; el-Enbiyâ 21/73; Müsned, II, 439; Buhârî, “Zekât”, 16; Müslim, “Zekât”, 91’den naklen Köse, “Siyaset”, s. 294. 174 Köse, “Siyaset”, s. 294; Dinçer, a.g.e., s. 163, 168, 169; A. Taha İmamoğlu, “İslâm Siyaset Literatüründe Kullanılan Hadislerin Kaynağı ve Sıhhati Meselesi”, İslâm Siyaset Düşüncesi, (ed. Lütfi Sunar - Özgür Kavak), İLEM Yay., İstanbul 2018, s. 239. 175 Özlem Bağdadlı, İslâm Siyaset Düşüncesinin Kavramsal Temelleri, Dergâh Yay., İstanbul 2018, s. 92. 176 Ömer Türker, bu iki ilkeyle birlikte, dolaylı olarak özgür irade sorununun ve nübüvvet öğretilerinin de siyaset teorilerinin bir parçası haline geldiğini ifade eder. Bu sebeple bu iki konuyu ele alan tüm disiplin ve eserler de siyaset düşüncesinin kaynağı konumuna yükselmektedir. Bkz. Ömer Türker, “İslâm Siyaset Düşüncesinin Yeniden İnşası Üzerine Bir Deneme”, İslâm Siyaset Düşüncesi, (ed. Lütfi Sunar - Özgür Kavak), İLEM Yay., İstanbul 2018, s. 53-55, 60-62. 177 Ömer Dinçer’e göre Hz. Ali ile Muaviye’nin mücadelesini, İslâm dinine dayanarak eşsiz bir siyasî modelin ortaya konması ile geleneksel ya da mevcut devlet modellerinin çatışması olarak okumak mümkündür. Bkz. Dinçer, a.g.e., s. 178. Benzeri bir yorumu Türker de yapar. Ona göre Emevîlerle birlikte yönetim modeli kadîm geleneklere benzetilince, adâlet ilkesi, yöneticinin nasıl başa geldiğinden ayrı olarak yorumlanmaya başlanmıştır. Bkz. Türker, a.g.m., s. 72, 74. Bu durumda, Emevîlerle ortaya çıkan fiili uygulamanın bir gerçeklik olarak kabullenilmesi de etkili olmuştur. 57 Bununla birlikte yine de verâset usûlü hilâfet sistemine, hem teorik hem de pratik itirazlar yapıldı. Ehl-i Beyt mensupları ve Ebû Hanîfe Nu‘mân b. Sâbit b. Zûtâ b. Mâh (ö. 150/767) bu noktada öne çıktılar. Abbâsîler devrine gelindiğinde ise artık verâset usûlü hilâfetle ilgili tartışmalar bir kenara bırakılmış, mevcut durumun teorik ve şer’î bakımdan meşrûlaştırmasına gidilmiştir.178 Babadan oğula hilâfete/saltanata geçme usûlü, yöneticinin “ehl-i hâl vel-akd”in seçimiyle olmaması ve ehliyet sebeplerinden dolayı tartışmalıydı ancak Mâverdî, İmâmül-Haremeyn Ebül-Meâlî Rükneddîn Abdülmelik b. Abdullâh b. Yûsuf el-Cüveynî et-Tâî en-Nîsâbûrî (ö. 478/1085), Ebû Ya‘lâ Muhammed b. el-Hüseyn b. Muhammed b. Halef el-Ferrâ’ (ö. 458/1066), Hüccetülİslâm Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed el-Gazzâlî etTûsî (ö. 505/1111) gibi büyük isimler “velâyetül-ahd” uygulamasını meşrûlaştırdı. 179 Tarihî süreç halîfe-sultan çatışmasına evrilince hilâfetle ilgili bahsettiğimiz teorik ve şer’î süreç benzeri şekilde sultanlık üzerinde uygulanarak devam etti. Bununla birlikte Müslümanların siyasî düşünceleri arasında birtakım kronik tartışmalar da söz konusudur. Meselâ Ehl-i Sünnet ve Şîa mezhepleri arasındaki imâmet-hilâfet bahsi ve bununla ilgili tüm fıkhî-kelâmî tartışmalar, en önde gelmektedir. Hem teorik hem de pratik olarak yaşanan bu keskin ayrım, önü alınamayacak iç çatışmaların da zeminini hazırladı. Tarihî süreçte, Ehl-i Sünnet’in siyaset teorisi ve öngörülen modelleri aynı kalmamış, değişime uğramıştır. Abbâsîler devrinde, Şiî Fâtımî Hilâfeti kurulduysa da Şîa olması hasebiyle kabul edilmemiş yine halîfenin tek olması gerekliliği işlenmiştir.180 Halîfenin, toplumsal ihtiyaçların karşılanması ve dünya işlerinin yürütülmesi için elzem olduğu, soyu sebebiyle diğer insanlardan üstün ve tek olmasının gerekliliği, kutsal olduğu gibi temalar birbirleriyle ilişkili şekilde ele alınır. Halîfenin gücünün azalmasıyla birlikte aynı tema, sultanlar için kullanılacaktır. 178 Ahmet Yaman, Siyaset ve Fıkıh, İz Yay., İstanbul 2015, s. 33. 179 Dinçer, a.g.e., s. 166; Yaman, a.g.e., s. 33. 180 Mâverdî, a.g.e., s. 39-41. 58 Bu noktada şu tesbiti yapmak yerinde olacaktır: Ehl-i Sünnet, Şîa’dan farklı olarak ümmetin yöneticisinin, imâmının nas ile tayin edilmediğini düşünür ve siyasî modelini belli başlı kavramlar üzerinden kurarak donuklaştırmaz. Halîfelikten sultanlığa geçişi ortaya çıkan şartların bir dayatması olarak okumak mümkünse de aynı süreci Ehl-i Sünnet’in İslâm ile siyâset arasındaki bağı kuruş tarzından hareketle de okumak mümkündür. Ehl-i Sünnet Müslüman düşünürler, yönetim biçimi ve hükümdarlığa geliş yönteminden ziyade, başa gelen kişinin niteliklerine odaklanmış ve bu kişinin ehil, emîn ve âdil olmasına öncelik vermişlerdir. Onlara göre siyasetin amacı, insanların dünya ve âhiret saâdetini elde edecekleri ortamın temin edilmesini sağlamaktır. 181 Ehl-i Sünnet ulemâsı, halîfenin iktidarını sınırlı görmüş, dinî esaslara aykırı kanun koyması durumunda meşrûiyetini sorgulamıştır.182 Lâkin tarihî tecrübede de görüldüğü gibi bu sorgulama, genel olarak kitaplarda ve teoride kalmıştır. Zirâ halîfe ya da sultanların elinde bulundurdukları güç karşısında ulemânın bu yöneticileri gayr-i meşrû ilân edip tahttan indirecek herhangi bir güçleri ya da bunu sağlayacak bir mekanizmaları yoktu. Buraya kadar ortaya koyduğumuz genel çerçeveyi temel metinler ve düşünürler üzerinden okumak konuyu daha anlaşılır hâle getirecektir. Bu bağlamda Müslüman düşünürlerin, siyâset kurumunu Allah, insan, toplum ve tabiat arasındaki ilişkiye dair İslâm’ın ontolojik tasavvuruna dayanarak ele aldıklarını en başta ifade etmek gerekir.183 Bu sebeple Müslüman Düşünce Tarihi’nde bu alan ancak fıkıhhukuk, ahlâk, ekonomi, kelâm ve felsefenin birbirleriyle olan ilişkileri ve oluşturdukları bütün göz önünde bulundurularak ele alındığında anlaşılabilir. Dolayısıyla fıkıh ilmî çerçevesinde üretilen eserler, 184 siyasetnâmeler, ahlâk-edep literatürü, bürokrat ve tarihçilerin, filozofların, sûfîlerin eserleri konumuz açısından kaynak konumuna yükselmektedir. 181 Köse, “Siyaset”, s. 295. 182 Köse, “Siyaset”, s. 295. 183 Dinçer, a.g.e., s. 164; Türker, a.g.m., s. 53, 59, 78-79; Köse, “Siyaset”, s. 294. 184 Bu literatürde siyasete ayrılan bahislerle ilgili Kavak, “Ahkâm-ı sultâniyye, siyer, siyâset-i şer’iyye, harâc ve emvâl, hisbe, Ebû’l-kādî vb. fıkıh ilmi içerisinde varlık bulan alt disiplinler siyasî düşünceye kaynaklık etme açısından incelenmeye elverişli alanlar olarak değerlendirilebilir.” ifadelerini kullanır. Bkz. Kavak, “Fürû-ı Fıkıh Kitapları”, s. 265. 59 Siyaset alanında hüküm verme ve uygulama hususlarında sultanların rolünü ve otoritesini göz önünde bulundurduğumuzda yukarıda sayılan alanların, eserlerin ve özellikle de fakîhlerin önemi daha iyi anlaşılacaktır. Sonuçta sultanlar müçtehid âlim değildiler ve bu yüzden her daim yanlarında fakîhler bulundururlardı. Öte yandan onlar sürekli olarak âlimlerle irtibat içindeydiler. Devlet yönetiminde görev alan bürokratların bir çoğu da bu âlimlerden oluşmaktaydı. Bu açıdan din-siyaset ilişkisinin hem teorik hem de pratik olarak düğümlendiği noktanın sultanlar ve de bürokratlar, fakîhler ile yukarıda bahsedilen eser türleri olduğu ortaya çıkmaktadır. İslâm ve siyaset ilişkisiyle ilgili temel metin ve düşünürler dediğimizde Medine Vesikası hariç tutulursa185 karşımıza çıkan en eski derli toplu metin, siyasetnâme türünün de ilk örneklerinden sayılabilecek, Hz. Ali’nin (r.a) Mısır’a vali tayin ettiği Mâlik b. el-Hâris b. Abdiyegūs el-Eşter en-Nehaî’ye (ö. 37/657 [?]) yazdığı emirnâmedir. Emirnâmeden, İslâm’ın en erken döneminde, Müminlerin Emîri Hz. Ali’nin dilinden İslâm ve siyaset ilişkisine dair en doğru bilgileri almak mümkündür. Bu bakımdan Emirnâme, son derece önemlidir. Hz. Ali emirnâmeye başlarken siyasî-idarî unvanı olan Emirül-Mümin’i zikretmeden önce Allah’ın kulu olduğunu vurgulamaktadır.186 O, siyasî-idarî unvanını inancından sonra zikretmekle aslında bir öncelik-sonralık ve belirleyicilik ilişkisine işaret etmektedir. Zaten emirnâmenin ilerleyen sayfalarında da Mâlik b. Eşter’e yaptığı siyasî-idarî tavsiyelerin çoğu Şeriat’ın emir ve yasakları çerçevesinde oluşmaktadır. Nitekim onun ilk tavsiyesi, yönetimle ilgili fiillerinde Allah’tan korkmak ve Sünnet’e tâbi olmaktır.187 Hz. Ali, Mâlik b. Eşter’e, ona tevcih ettiği görevle artık halkın üstünde olduğunu söylemekle birlikte kendisinin de onun üzerinde, Allah’ın ise her ikisinin 185 Bu bağlamda Medine Vesikası’nın değerlendirilmesiyle de başlanabilirdi. Ancak konumuz itibariyle daha verimli bulduğumuz için biz Hz. Ali’nin emirnâmesiyle başlamak istedik. Medine Vesikası’nın maddeleri ve tahlili için bkz. Muhammed Hamidullah, Le prophète de l’Islam: Sa vie et son oeuvre, (çev. Mehmet Yazgan), İslâm Peygamberi, Beyan Yay., İstanbul 2012, s. 166-184. 186 Abdülaziz Çâvîş, el-Evcine fi’l-İslâm ‘an es’ileti’l-Kenîseti’l-Anglikiyye, (çev. Mehmet Âkif Ersoy, haz. İlknur Kirenci), İslâm ve Siyaset: Hz. Ali’nin Bir Emirnâmesi, Büyüyenay Yay., İstanbul 2015, s. 53. 187 Çâvîş, a.g.e., s. 53. 60 üzerinde bulunduğunu hatırlatır. 188 Ona, siyasî-idarî fiilerini yaparken İslâm’ın ahlâkını ve sınırlarını asla unutmamasını öğütler. Hz. Ali’nin Mâlik b. Eşter’i uyardığı hususlardan biri de onun “Ben kudret-i kâmile sahibiyim, emrederim, itaat ederler.” şeklindeki bir düşünceye asla kapılmamasının gerekliliğidir. 189 Hz. Ali bu sözleri söyleyen kişinin, dininin ve kalbinin fesâda uğrayacağını belirtir. Onun dikkat çektiği bu hassas tavır, daha sonraki yıllarda önce hilâfet-saltanat sisteminde sonra da sultanların yönetim biçimlerinde kaybolmuştur. Bu hususta Emevîlerle birlikte bir kırılmanın yaşandığından daha önce bahsetmiştik.190 Hz. Ali sözlerinin devamında, sonraki yıllardaki Müslüman siyaset düşüncesinin temelinde gördüğümüz âdil olmaya, zulmetmemeye dikkat çekerek Mâlik b. Eşter’e, yakınındaki adamların davranışlarına ve karakterlerine dikkat et, ulemâ ile istişâre yap, ihanete karşı uyanık ol ve yapanı cezasız bırakma, vergilerin toplanmasına ve kullanılmasına itina göster, fakir ve fukarayı kolla, halktan uzak kalma, düşmana karşı tetikte bekle, haksız yere cana kıyma gibi tavsiyelerde bulunur. 191 Tarihî kronolojiye göre bahsedilmesi gereken bir isim de Ebû Hanîfe’dir. Bilindiği gibi Müslüman olan Türklerin büyük kısmı, Türkiye Selçukluları da dâhil, Hanefî mezhebine tâbi olmuşlardır. Bunun sebeplerinden bir tanesi de Hanefîliğin aklı ön plana çıkaran yapısıdır. Zirâ bu durum siyaset dairesindeki hareketlere birçok açıdan kolaylık sağlamaktaydı. Hanefî mezhebinin kurucu imâmı olarak kabul edilen Ebû Hanîfe, ömrünün 52 yılını Emevîlerin, 18 yılını ise Abbâsîlerin yönetimi altında geçirdi. 192 Fakîh ve düşünür kimliğiyle öne çıkan Ebû Hanîfe, aslında siyasî tavrıyla da son derece önemli bir örneklik ortaya koydu. O, hem Emevîlerin hem de Abbâsîlerin, 188 Çâvîş, a.g.e., s. 55. 189 Çâvîş, a.g.e., s. 56. 190 Bkz. I. Bölüm, s. 43-44. 191 Çâvîş, a.g.e., s. 53 - 86. 192 Cem Zorlu, Âlim ve Muhalif: İmam-ı Azam Ebu Hanife’nin Siyasî Otorite Karşısındaki Tutumu, İz Yay., İstanbul 2013, s. 76, 321; Adem Çaylak - Ayşe Ayten Bakacak, “Ebu Hanîfe”, İslâm Siyasi Düşünceler Tarihi, (ed. Adem Çaylak), Savaş Yay., Ankara 2019, s. 325, 326; Mustafa Uzunpostalcı, “Ebû Hanîfe”, DİA, X, 132. 61 yönetimdeki yanlışlarına sessiz kalmayarak fıkıh sahasındaki ilmini siyâset için de kullandı. İki alanı birbirinden bağımsız görmedi. Nitekim Ebû Hanîfe, Emevîlere ve Abbâsîlere olan muhalefeti sebebiyle her iki devletten de gelen baş kadılık teklifini kabul etmedi.193 Ebû Hanîfe, bu iki devlete karşı ayaklanan Ehl-i Beyt mensuplarına maddî mânevî destek verdi.194 Bunların sonucunda da o, hem Emevîler hem de Abbâsîler tarafından zulme uğradı ve hapse atıldı.195 Ebû Hanîfe’nin hapse atılmasının sebebi, Emevî ve Abbâsîlerin yönetimindeki yanlışlıklar ve onların meşrû yöneticiler olmadığını düşünmesiydi. 196 Ebû Hanîfe, siyasetin meşrûiyet ilkesi olarak meşveret ve icmâyı kabul eder. 197 Bu bağlamda onun, Emevîler ile birlikte ortaya çıkan ve daha sonraki yüzyıllarda iyice yerleşen “ulü’l-emr”e her koşulda itaât anlayışını reddettiği açık bir şekilde ortadadır. Bu tavrını da hayatı pahasına sürdürmüştür.198 Ebû Hanîfe’nin, bu tavrıyla, Şeriat’ın emrettiği emr-i bil-mâruf nehy-i ânil-münker eylemini gerçekleştirdiğini de söylemek mümkündür. 193 Zorlu, a.g.e., s. 149-155, 289-290; Çaylak - Bakacak, a.g.m., s. 339, 341;Uzunpostalcı, “a.g.m., s. 133. 194 Zorlu, a.g.e., s. 76, 134-139, 147, 261-270; Çaylak - Bakacak, a.g.m., s. 338, 339; Uzunpostalcı, a.g.m., s. 133. Ebu Hanîfe’nin bu tavrını pasif siyasal muhalefet olarak değerlendiren Alkan, bunun sebebi olarak da daha önce askeri-siyasî başkaldırılardaki kayıpları gösterir. Bu metod haricinde âlimlerin bir de yönlendirici diyaloğu seçerek muhaleflerini sürdürdüklerini belirtir. Bkz. Haluk Alkan, “İslâm Siyasi Düşüncesinde Otorite Kavramı”, İslâm Siyaset Düşüncesi, (ed. Lütfi Sunar - Özgür Kavak), İLEM Yay., İstanbul 2018, s. 105-112. 195 Zorlu, a.g.e., s. 154, 293; Çaylak - Bakacak, a.g.m., s. 340, 341, 342; Uzunpostalcı, a.g.m., s. 133. 196 Saymerî, Ahbâru Ebî Hanîfe ve Ashâbîh, s. 59-60’dan nakleden Yaman, a.g.e., s. 31; Zorlu, a.g.e., s. 273, 274; Çaylak - Bakacak, a.g.m., s. 330, 340. 197 Yaman, a.g.e., s. 31; Zorlu, a.g.e., s. 274; Çaylak - Bakacak, a.g.m., s. 344. 198 Ebû Hanîfe’nin siyasî tutumuyla ilgili olarak ayrıca bkz. İsa Doğan, “İslâm Düşüncesinin Teşekkül Döneminde Ebû Hanîfe’nin Siyasî Duruşu İsimli Tebliğin Müzakeresi” İmâm-ı A’zam Ebû Hanîfe ve Düşünce Sistemi Sempozyum Tebliğ ve Müzakereleri, (haz. Ahmet Kartal - Hilmi Özden), KURAV Yay., Bursa 2005; İsa Doğan, “Ebû Hanîfe’nin Dinî ve Siyasî Duruşu”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, sy. 22 (2006), 37-47; Adem Tutar, “Ebu Hanife’nin DinSiyaset İlişkisi Açısından Konumu”, Kastamonu Üniversitesi IV. Uluslararası Şeyh Şa’ban-ı Velî Sempozyumu Bildirileri (Aralık 2017), Kastamonu Üniversitesi Matbaası, II, 585-593; Hacı Şerif Ahmed Reşid Paşa, “Hazret-i İmam-ı Azam’ın Siyasi Terceme-i Hali”, (sad. Mevlüt Uyanık), “Ebu Hanife’nin Siyaset Anlayışı”, İslâmî Araştırmalar Dergisi, XV/1-2, 2002, 259-272; Ahmet Yaman, “Ebu Hanîfe Ve Reel Siyaset”, İmâm-ı A’zam Ebû Hanîfe ve Düşünce Sistemi Sempozyum Tebliğ ve Müzakereleri, (haz. Ahmet Kartal - Hilmi Özden), KURAV Yay., Bursa 2005, I, 31-38; a. mlf, “Siyaset-Hukuk İlişkisi Bağlamında Ebu Hanîfe Dönemi”, İslâmî Araştırmalar Dergisi, XV/1-2, 2002, 273-281; Mevlüt Uyanık, “İslâm Düşüncesinin Teşekkül Döneminde Ebu Hanife’nin Siyasi Duruşu”, İmâm-ı A’zam Ebû Hanîfe ve Düşünce Sistemi Sempozyum Tebliğ ve Müzakereleri, (haz. Ahmet Kartal - Hilmi Özden), KURAV Yay., Bursa 2005, I, 119-133; Maksut Çetin, “İmam Ebû Hanîfe’nin Siyaset Anlayışı ve Siyasî Tutumu”, IBAD, 2019 (özel sayı), s. 25-37. 62 Ebû Hanîfe’den elimizde kalan kitaplar içerisinde siyâsetle ilgili doğrudan bir eser yoktur ancak yukarıda da belirttiğimiz gibi o fıkıh ve siyaseti birbirinden ayrı görmüyor, her iki alandaki fiileri de İslâm Şeriatı’na ve ahlâkına bağlı düşünüyor ve öyle yaşıyordu. Ayrıca bu yıllarda fıkıh bile bir disiplin olarak yeni yeni teşekkül etmekteydi. Dolayısıyla ilimler iç içeydi. Bu durumu Hz. Ali’nin emirnâmesinde de görmek mümkündür. İlerleyen yüzyıllarda İslâmî ilimlerin her biri farklı disiplinler olarak ortaya çıktıkça siyasetle ilgili değerlendirmeler de farklılaştı. Bu bağlamda evvelâ fıkıhçıları ele alacağız. 1. 3. 1. Fıkıh ve Siyaset Din-siyâset ilişkisi dediğimizde ilk önce devreye ahlâk ve ahlâkın kurumsallaşmış biçimi olarak hukuk girer. Hukuk dediğimizde de İslâm’a özgü olarak fıkıh akla gelir. Hemen belirtmek gerekir ki fakîhler, Kur’ân ve Sünnet’ten hareketle siyasetin dinin sınırları dâhilinde olduğu tanımlamalar yapmışlardır.199 Fıkhın bir disiplin olarak ortaya çıkmasıyla halîfenin tayini yani siyasî yetkinin inşâsı, kullanımı, devri ve sona ermesi, devlet adamları, yargı işleri ve vergiler gibi siyasetle ilgili meseleler velâ, biat, yemin, vekâlet gibi kavramlardan oluşan bir çerçeveyle ele alınmıştır. 200 Fıkıh eserlerinde yöneticinin gerekliliğinden bahsedilmiş, aklen ve dinen bir yöneticiye itaâtin zorunlu olduğu savunulmuştur.201 Fıkıh eserlerinde, diğer alanlardan farklı olarak “siyaset-i şer’îyye” kavramına rastlamaktayız. Özetle kavram, siyasî otorite ve yetkiyi elinde bulunduran gücün, kamu adına aldığı kararlarda onların yararını gözetmesini, dinin genel ilkelerine ters düşmeyen düzenleme ve uygulamalarda bulunmasını ifade eder.202 199 Bugünkü anlayışta din ve siyaset hakkında bir kısım laikliği benimserken bir kısım benimsememektedir. Ele aldığımız Selçuklu dönemi için ise böyle bir tartışma söz konusu değildir. Her ne kadar içinde yaşadığımız dönemden hareketle bu tarz yaklaşımlarla din-siyaset ilişkilerinin ayrı olduğunu savunmaya kalkanlar varsa da bunlar anakronizme düşmekte olup, bugünün dünyasından geçmişi yorumlamaya kalkmaktadırlar. O dönemde din ve siyaset zihnen birbirinden ayrı tutulmadığına göre fiilen de tutulması mümkün değildi. 200 Bağdadlı, a.g.e., s. 77, 78; Köse, “Siyaset”, s. 296. 201 Bağdadlı, a.g.e., s. 78. 202 Yaman, a.g.e., s. 55; Türker, a.g.m., s. 76; Yunus Apaydın, “Siyâset-i Şer’iyye”, DİA, XXXVII, 299, 300; Köse, “Siyaset”, s. 294. 63 Diğer deyişle Şeriat’a, şer’î hukuka uygun yönetim anlamına gelir. Ayrıca kavram, hüküm verme konusunda yöneticilere tanınan bir yetki alanını da temsil eder.203 Fıkıh literatürü içerisinde siyaset ve siyaset-i şer’îyye kavramlarının aynı anlamda, birbirlerinin yerine kullanıldığı da söylenir.204 Dolayısıyla siyâset-i şer’îyye, fıkıh âlimlerinin siyasî anlayışı olarak anlaşılabilir. Bununla birlikte bu iki kavramı birbirinden ayrı olarak ele alanlar da vardır.205 Ancak fıkıh literatürünün dışına çıkıldığında siyaset kavramının, fıkıh eserlerinde ortaya konan anlayışı da içine alan daha genel ve kuşatıcı bir kavram olduğunu ifade etmek gerekir.206 Fıkıhçılar açısından konunun nasıl anlaşıldığını daha iyi anlamak için müçtehidlerin re’yine içtihad denirken devlet başkanının idareyle ilgili konulardaki re’yine “siyaset” dendiğini belirtmek yerinde olacaktır. 207 Yani hükümdarın idarî sahada hüküm koyma yetkisine ve siyasî kararlarına daha sonra siyaset denmiştir. Bu çerçevede fıkıh literatürüne ait örf, istihsan ve istıslah gibi terimler, kendilerine siyaset alanında da karşılıklar bulur. Bu bağlamda özellikle de istıslah terimine vurgu yapılır ve kavramın, siyaset-i şer’îyye dâhilinde varılan hükümlerin en önemli şer’î dayanağı olduğu söylenir.208 Siyaset-i şer’îyyeyle hükümdara tanınan yetki alanı, Müslüman Türk devletlerinde örfî hukuk olarak adlandırılan alanın doğmasına da yol açmıştır.209 Siyasî bağlamda örften kasıt, otoritenin ve yürütmenin gücüdür.210 203 Yaman, a.g.e., s. 56; Köksal, a.g.e., s. 32; Türker, a.g.m., s. 76; Kavak, “Fürû-ı Fıkıh Kitapları”, s. 281-283. 204 Köksal, a.g.e., s. 33. 205 Meselâ XIII. yüzyıl âlimlerinden olan İbnü’l-Cevzî bunlardan bir tanesidir. Siyâseti, Şeriat’ın dışında kabul etmektedir. Bkz. Köksal, a.g.e., s. 73, 74. 206 Bu bağlamda Köksal’ın şu sözleri son derece önemlidir: “Siyâset-i şer’iyye kavramının İslâm ilim ve düşünce geleneğinde yalnızca mevcûdiyeti ve yaygınlık kazanması bile, tarih boyunca Müslüman toplumlar içerisinde şer’î esaslara temelde ters düşen veya şeriatı dikkate almayan başka türden siyâset anlayış ve uygulamalarının da var olduğunun bir göstergesidir. Şer’îlikle nitelenmeyen bu tarz siyâsetler belirli bir felsefeye veya ideolojiye bağlı olabileceği gibi meşrûiyetini yalnızca eski ve geleneksel olmasından da devrişebilir.” Bkz. Köksal, a.g.e., s. 59. 207 Yaman, a.g.e., s. 61; Köksal, a.g.e., s. 37; Apaydın, a.g.m., s. 300, 301. 208 Köksal, a.g.e., s. 37. Ulemânın bu husustaki tartışmaları için bkz. a.e., s. 38-45. 209 Yaman, a.g.e., s. 56, 68. 210 Yaman, a.g.e., s. s. 68; Şeriat ve siyâset ilişkilerine dair fakîhlerin siyâset-i şer’iyye kavramıyla ilgili tartışmalarını ve kavramın perspektifini Yunus Apaydın şu şekilde ortaya koyar: “Şeriatın cüz’î delillerinden hareketle yapılmadığı için siyaset kapsamındaki düzenlemelerin şeriatın doğrudan düzenlediği alanlardan ayrı tutulmasına özen gösterilmiştir. Fukaha titizliğinden kaynaklanan bu ayrı tutma tercihi siyasetin seküler / laik / din dışı olarak 64 Siyaset-i şer’îyye kavramının inşâsı sürecinde Hanefî ulemadan ziyâde Şâfiî, Hanbelî ve Mâlikî ulemâ etkin rol oynamıştır. 211 Bu durum, Müslüman Türk ulemânın bahis konusu kavramla daha geç tanıştığını göstermekle birlikte TürkistanMâverâünnehir coğrafyasındaki sürecin Ortadoğu coğrafyasından daha farklı seyrettiğine de işaret etmektedir. Her ne kadar bazı ortak noktalar bulunsa da Hanefî siyaset perspektifi, Şâfiî-Mâlikî ve Hanbelî mezheplerince geliştirilen siyaset-i şer’îyye perspektifinden ayırt edilmelidir.212 İlk olarak Hanefî ulemânın, fıkıh literatüründeki “ta’zir” teriminden hareketle bir siyaset nazariyesi ortaya koyduğunu belirtmek gerekir. Ta’zir terimi ile siyaset kavramı Hanefî fıkıh literatüründe bazen eş anlamlı bazen de yakın anlamlı olarak kullanılmıştır.213 Lâkin örneklerle beraber ele alındığında iki kavram arasında önemli bir farkın olduğu da anlaşılmaktadır. Kur’ân-ı Kerîm’de açıkça belirtilen had ve kısas cezaları dışındaki konularda,214 fakîhlerce belirlenen miktarı aşmamak şartıyla yönetici veya kadı tarafından verilen cezaya ta’zir denirken bu bağlamdaki cezaların, sultanlar tarafından fakihlerce belirlenen miktarın da üzerine çıkılarak ağırlaştırılmasına siyaset denmiştir.215 Hanefî literatüründeki bu ince ayrımlar, biraz da yaşanılan siyasî konjonktürle alâkalıdır. Hanefî fakîhler, bu konjonktür içerisinde hem hukukun bağımsızlığını muhafaza etmeye hem de mezheplerinin iç tutarlılığını sağlamaya nitelendirilmesini ve alternatif bir hukuk gibi görülmesini haklı kılmaz. Çünkü siyaset yoluyla yapılan düzenlemeler teorik olarak şeriatın küllî ilkelerine aykırı olmamak, mevcut özel düzenlemelerle doğrudan çelişmemek zorundadır. Şeriat siyasete hukukî olmaktan çok ahlâkî bir zemin teşkil etmekte, aynı zamanda onun ahlâkî sınırlarını tayin etmektedir.” Bkz. Apaydın, a.g.m., s. 300. 211 Apaydın, a.g.m., s. 299. 212 Bkz. Muharrem Midilli, Klasik Osmanlı Ceza Hukukunda Şeriat-Kanun Ayrımı, Klasik Yay., İstanbul 2019, s. 104-106. 213 Yaman, a.g.e., s. 55, 60; Köksal, a.g.e., s. 49; Midilli, a.g.e., s. 107. 214 Hanefî fakîhlerince had uygulanmadan faili engellemek anlamına gelen ta’zir ile had arasındaki en önemli fark, had mukadderken ta’zirin imamın reyine mufavvaz olmasıdır. Yani had kapsamına giren suçlarda Şari’ bu suçların cezalarını ve miktarını belirlemişken, ta’zir kapsamında değerlendirilen suçlarda böyle bir belirlenmişlik söz konusu değildir. Bu durumda imamın bu belirlemeyi yapması ve bunu yaparken de benzer uygulamalarda had cezalarında çizilen miktarın dışına çıkmaması beklenir. Bkz. Midilli, a.g.e., s. 85, 86; ayr. bkz. Tuncay Başoğlu, “Ta’zir”, DİA, XL, 198. 215 Köksal, a.g.e., s. 50; Başoğlu, a.g.m., s. 198. 65 çalışmışlardır.216 Lâkin bu çabalar zamanla, sultanların hukuk dışı fiillerinin aslında Şeriat’a aykırı olmadığı gibi bir algının ortaya çıkmasına da yol açmıştır. Sürgün, hapis, işkence, ölüm ve uzuv kesme gibi hükümler bu çerçeveye giren ilk cezalardır.217 Herhangi bir sultan, belli bir suça karşılık bu cezalardan birine hükmettiğinde, bu siyaset olarak tanımlanırdı. Meselâ Nizâmülmülk Siyasetnâme adlı eserinde siyaset kavramını, “sultanın korkutucu ve ibret verici cezalandırması” gibi anlamlarda kullanmaktadır.218 Ona göre boyun vurmak, el ve ayak kesmek, hadım etmek ve asmak gibi cezalar siyasettir. 219 Konunun daha iyi anlaşılması açısından tarihten birkaç örnek vermek yerinde olacaktır. Meselâ Nûreddîn Zengî’nin siyasete itibar etmeyip, Şeriat’a önem verdiği, asla siyaset uygulamadığı, beylerine de bunu emrettiği vurgulanır.220 Bir diğer örnek Ebül-Muzaffer el-Melikün-Nâsır Selâhaddîn Yûsuf b. Necmeddîn Eyyûb b. Şâdî’nin (ö. 589/1193) oğlu Ebül-Feth Ebû Mansûr Gıyâseddîn el-Melikü’z-Zâhir Gāzî b. Salâhaddîn Yûsuf b. Eyyûb’un (ö. 613/1216) uygulamalarındandır. Birisi aleyhinde yalan konuşup suçunu itiraf eden bir kadın hakkında sultan, şer’ân kamçı vurulmasını emrederken siyaseten dilinin kesilmesini buyurur. Sıbt İbnü’l-Cevzî ise sultana böyle yapmamasını söyler. 221 Türkiye Selçuklu sultanlarından ise Sultan I. Alâeddîn Keykubâd’ın Kemâleddîn Kâmyâr’ı sürgüne göndermesi örnek verilebilir. 222 Burada sürgün ve miktarıyla ilgili karar tamamen sultanın kendisi tarafından takdîr edilmektedir. Bu açıdan karar, Hanefî hukuk anlayışına göre siyaset olmaktadır. I. Keykubâd ile ilgili bir diğer örnek, Sultan I. İzzeddîn Keykâvus tarafından yakalandıktan sonra 216 Midilli, a.g.e., s. 106. 217 Midilli, a.g.e., s. 125. 218 Ebû Alî Kıvâmüddîn (Gıyâsüddevle, Şemsülmille, Nizâmülmülk) Hasen b. Alî b. İshâk et-Tûsî, Siyâset-nâme, (çev. Mehmet Altay Köymen), TTK, Ankara 2016, s. 98, 113, 157. 219 Nizâmülmülk, a.g.e., s. 113. 220 Ebül-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbüddîn Ömer b. Kesîr b. Dav’ b. Kesîr el-Kaysî el-Kureşî elBusrâvî ed-Dımaşkī eş-Şâfiî, el-Bidâye ve’n-Nihâye, (çev. Mehmet Keskin), Büyük İslâm Tarihi, Çağrı Yay., İstanbul 2000, XII, 494, 496, 501; Ebu Şâme Makdisî, Kitâbü’r-Ravdateyn, Kahire 1287, II, 27-30’dan nakleden David Ayalon, “The Great Yasa of Chingiz Khan: A reeaxamination” (Kısım C2), Studia İslâmica, sy. 38 (1973), s. 124-125’den nakleden Köksal, a.g.e., s. 63. 221 Sıbt, Mir’âtü’z-Zaman, VIII/580’den nakleden Köksal, a.g.e., s. 65. 222 Bkz. II. Bölüm, s. 211. 66 hapsedileceği kaleye götürülürken yüzünün karartılması olayıdır.223 Önemli Hanefî fakihî Serahsî, bu cezayı siyaset olarak tanımlar. II. Rükneddîn Süleyman-şâh’ın Ayaz adlı kölesinin hırsızlık yapması karşısında onun hakkında idam hükmü vermesi de siyaset olarak tanımlanabilir.224 Bu örnekler, Türkiye Selçuklu sultanlarının siyaset kavramına ilişkin kavrayışlarını ve bu kavrayışlarının arkasındaki dinî anlayışı açık bir şekilde ortaya koymaktadır. Bu konuyu III. Bölüm’de ayrıntılarıyla birlikte ele alacağımız için şimdilik bu kadarla yetiniyoruz. Fıkıh başlığı altında değerlendirilmesi gereken ilk âlimler Büyük Selçuklu sultanları ve dolayısıyla Selçuklu hânedânlığıyla ilişkileri göz önünde bulundurularak el-Cüveynî ve talebesi el-Gazzâlî’dir.225 Cüveynî’ye göre kamu yönetimiyle ilgili konuların siyasetle ilişkili olduğu su götürmez bir gerçektir; dolayısıyla İslâm ve siyaset iç içedir.226 Gazzâlî’ye göre ise siyaset, insanların zorunlu olarak yapması gereken dört temel işten biridir. Siyaseti, cemiyetin sevgi, saygı, yardımlaşma ve birliğini sağlamak, düzen içinde yaşamalarını temin etmek olarak tanımlayan Gazzâlî onu, Peygamberlerin; halîfe, melik ve sultanların; âlimlerin ve vaizlerin siyaseti olarak dörde ayırır.227 Görülmektedir ki sultan ve meliklerin haricinde de önemli birkaç kesim, fiilleriyle siyaset alanına müdahil olmaktadır. İnsanların haklarını adâletle temin edemedikleri için sultanların ortaya çıktığını ifade eden Gazzâlî, bu sultanların da bir hukuka ihtiyacı olduğunu, bu noktada da fıkhın ve fakîhlerin devreye girdiğini söylerek siyâset ile Şeriat ilişkisini ortaya koyar.228 Bununla birlikte Gazzâlî, bu ilişkiyi zâtî bir ilişki olarak değil dünya vasıtasıyla kurulan bir ilişki şeklinde ele alır; dini asıl, sultanı ise bu aslın bekçisi olarak ortaya koyar. 229 223 Bkz. II. Bölüm, s. 176-177. 224 Bkz. II. Bölüm, s. 149-150. 225 Gazzâlî öncesine ait önemli isimlerden biri Mâverdî’dir. Onu önceki sultanlarla ilgili bölümde değerlendirdiğimiz için burada tekrara düşmemek adına ele almıyoruz. Mâverdî için bkz. I. Bölüm, s. 45-46. 226 Yaman, a.g.e., s. 14. 227 Köksal, a.g.e.,, s. 65, 66; Bağdadlı, a.g.e., s. 95, 96. 228 Gazzâlî, İhyâu Ulûmi’d-dîn, Darü’l-Hayr, Beyrut 1997, I, 21-22’den nakleden Köksal, a.g.e., s. 67. 229 Bkz. ayn. yer. 67 Gazzâli ve hocası Cüveynî, siyaset sahasında zamanlarında ortaya çıkan tartışmaları “kat’iyyât-zanniyyât” ayrımı üzerinden ele alarak, Kur’ân ve Sünnet’in siyasetin kurucu ilkelerini verdiğini, bu ilkeler tatbik edildiğinde ortaya çıkan zanniyyât alanının ictihatlara göre belirlenebileceğini, bunun Kur’ân-ı Kerîm ve Sünnet’in temel paradigması olduğunu söyler. 230 Gazzâlî’ye göre meşrû olmayan bir yönetici azledilemiyorsa ona itaât etmek vâcip olur.231 Bununla birlikte, Gazzâlî, hayatının ikinci dönemi olarak adlandırılan dönemde kaleme aldığı İhyâ û Ulûmi’dDîn adlı eserinde vergiler ve müsâdere gibi birkaç konu üzerinden sultanların otoritesini sorgulamaya çalışır.232 Görüşlerine yer vereceğimiz diğer bir âlim, Mahmud b. İbrahim b. Enuş elBuharî el-Hasîrî (ö. 537’den sonra)’dir. İbn Bîbî, I. Alâeddîn Keykubâd devri ümerâsının meşhûr isimlerinden Kemâleddîn Kâmyâr’ın233 fıkıhta kendisine itibar edilen Nizameddîn Hasiri’nin takipçisi olduğunu ifade etmektedir.234 İbn Bîbî’nin bahsettiği Hasîrî ile burada görüşlerine yer verdiğimiz âlimin aynı kişi olduğunu teyit edemedik ancak zannımızca kuvvetle muhtemel gözükmektedir. Orta Asya Hanefî çevresindeki önemli isimlerden biri olan Hasîrî, toplumsal düzeni sağlamak olarak ortaya koyduğu siyaseti, dinî ve hissî olarak iki kategoride ele alır.235 Dinî siyaset, ibâdet ve muamelâtı içerir ve bu alanı müftî temsil eder; hissî siyaset ise iktidar, yani sultan eliyle ortaya konur ve sultanın bu siyasetini dinî siyâsete dolayısıyla hukuka yaklaştıracak olan da kadıdır. 236 Bu noktada kadının yükümlülüğü çok kritik bir boyuta ulaşır. Son olarak XIII. yüzyıl Anadolu’sunda doğmuş Saîd b. İsmail b. Ömer elAksarâyî’nin Siyasetüd-dünya ved-dîn adlı eserine değineceğiz. İsminden de 230 Köse, “Siyaset”, s. 296. Meselâ âdil ve meşru bir devlet başkanı seçmek kat’î bir hükümken bu başkanın nasıl seçileceği zannîdir. 231 Alkan, a.g.m., s. 117. 232 Alkan, a.g.m., s. 117. 233 Kâmyâr hakkında bkz. İbn Bîbî, a.g.e., s. 461; Menâkıb-ı Evhadeddîn-i Kirmânî, s. 274; Moharram Mostafavi, 13. Yüzyılın Büyük Mutasavvıfı Evhadeddin-i Kirmani ve Anadolu Tasavvufundaki Yeri, Kitapyayınevi, İstanbul 2016, s. 226-227; Karş. Turan, Resmî Vesikalar, s. 74-79; Kara, Dini Serüveni, s. 460. 234 İbn Bîbî, a.g.e., s. 461. 235 Köksal, a.g.e., s. 71. 236 Köksal, a.g.e., s. 73. 68 anlaşılacağı üzerine din ve dünya siyaseti üzerine olan bu eser, itikad, ibadet ve yönetimle ilgili meseleleri birbiriyle ilişkili bir şekilde bir bütün hâlinde ele almaktadır.237 Aksarâyî’ye göre Allah hem dünyanın hem de ahiretin Rabbî’dir. Dünya ve ahiret, dünya ve din birbirinden ayrı değildir.238 Bu bağlamda mülk ve din ikiz kardeş gibidir. İnsanların ümerâya, ümerânın da ulemâ ve Şeriat’a itaat etmesi gerekir.239 Mutlaka bir yönetici olması gerektiğini savunan Aksarâyî, kimin ve nasıl yönetici olacağıyla ilgili Ehl-i Sünnet’in anlayışını aynı şekilde benimseyerek, zâhir olup, şahıs ve nesep bakımından da ehil kişiye imâmlık akdinin yapılabileceğini kaydeder.240 Özetle fıkıh uleması, her ne kadar İslâm dairesinde kalarak en ideal devlet ve yönetim çerçevesini çizmeye çalışsa da hem tarihî hem de bizatihi kendi zamanlarında yaşadıkları tecrübelerden haraketle, ideal olanın hayata geçirilmesinde birçok sapmaların olduğunu fark etmişlerdir. Bu farkındalık sebebiyle ütopik fikirlerden uzak durmaya çalışıp, mümkün mertebe yaşanılan gerçekliği ıskalamamaya gayret etmişlerdir. Onlar daha ziyâde gücü elinde bulunduranların âdil olması ve sorgulanması gerekliliği üzerinde durmuşlardır.241 1. 3. 2. Kelâm ve Siyaset Kelâm sahasında siyâsetle ilgili meselelerin başında imâmet meselesi gelir ve genellikle konu bu çerçevede sınırlandırılarak işlenir. Bununla birlikte hilâfetin ontolojik olarak temellendirilmesi ve Hâricîlerin fikirlerine reddiye de ele alınan konular arasındadır. 242 Kelamcılar bu konuları, bilhassa da imâmet konusunu, daha ziyâde teorik açıdan incelediği ve bu çerçevede de sınırlı tuttukları için, siyaset alanında fıkıh kadar etki sahası oluşturamamışlardır. 237 Özgür Kavak, “İtikaddan Amele Siyaset İlmihâli: Saîd b. İsmail Aksarâyî – Siyâsetü’d-dünyâ ve’ddîn Adlı Eseri”, DİVAN, 17/33 (2012/2), s. 194. 238 Kavak, “Aksarâyî”, s. 207; a. mlf., “Dünya ve Din Siyaseti’: Saîd b. İsmail el-Aksarâyî’nin Siyaset İlmihalinde Hilâfet”, İslâm Araştırmaları Dergisi, 32 (2014), s. 69. 239 Saîd b. İsmail b. Ömer er-Rûmî el-Aksarâyî, Siyâsetü’d-dünyâ ve’d-dîn, Konya Bölge Yazma Eserler Kütüphanesi, Akşehir, nr. 228’den naklen Kavak, “Dünya ve Din Siyaseti”, s. 64. 240 AK, vr. 5a’dan naklen Kavak, “Dünya ve Din Siyaseti”, s. 72. 241 Köse, “Siyaset”, s. 296. 242 Bağdadlı, a.g.e., s. 84; Köse, “Siyaset”, s. 296. 69 Denilebilir ki kelâm ilmine ait eserlerde siyaset, Ehl-i Sünnet ve Şîa arasındaki “imâmet” sorununu tartışmak için ele alınmıştır. Şîa’nın bu husustaki fikir ve iddiaları, Ehl-i Sünnet’in de konuyu ele almasına neden olmuştur. Bu bağlamda kelâm kitaplarında, fıkıh literatüründe olduğu gibi yönetici dendiğinde daha çok halîfe anlaşılmış ve işlenmiştir.243 1. 3. 3. Felsefe ve Siyaset İslâm filozofları ise siyaset alanında ideal olanın üzerinde duran ve lider merkezli tanımlamalar yapmışlardır. Onlar, siyâseti kişinin kendi şahsiyetiyle ilgili olarak ahlâkî, ev halkıyla ilişkili olarak ev idaresi-ekonomisi ve toplumla ilişkili olarak da şehir-ülke alanında uygulanmasına göre üç ana kısımda incelemiştir. 244 Türkiye Selçuklu sultanlarının felsefeye olan merakı ve filozoflarla ilişkileri göz önünde bulundurulduğunda, sultanların felsefenin siyaset nazariyesinden haberdar olduğunu söylemek mümkündür. Meselâ II. Kılıç Arslan bu hususta en çok öne çıkan sultandır. Özlem Bağdatlı, siyasete ilişkin en kapsamlı tanımı, Fârâbî’nin yaptığını söylemektedir. Bir felsefeci olarak Fârâbî’nin tanımına göre siyaset, “toplumun iyiliğini, ahlâklılığını, dünya ve ahiret mutluluğunu amaçlayan ve bu amaçlarla birlikte şehri, asayişi, düzeni ve imarı işini de kapsayan yönetme sanatı”dır.245 Fârâbî, siyasetin sultanların işi olduğunu söyler ve şehirden şehre, kişiden kişiye, toplumdan topluma, zamana ve olaylara göre değişen şartları olduğunu ifade eder.246 Böylece onun tanımlamasına göre siyaset, zamanın şartlarına uygun hareket etme kabiliyetidir ve bu iş ancak derin bir tecrübeyle yapılabilir.247 Bununla birlikte onun ortaya koyduğu fikirlerde erdemlilik temel esastır ve bu erdemin elde edilmesi de vahiyle irtibatı gerektirmektedir.248 243 Bağdadlı, a.g.e., s. 86. 244 Şenol Korkut, “Felâsife’nin Siyaset Nazariyesi”, İslâm Siyaset Düşüncesi, (ed. Lütfi Sunar - Özgür Kavak), İLEM Yay., İstanbul 2018, s. 138; Köse, “Siyaset”, s. 297; 245 Bağdadlı, a.g.e., s. 93; Korkut, a.g.m., s. 142, 143; Köse, “Siyaset”, s. 297. 246 Bağdadlı, a.g.e., s. 94. 247 Bağdadlı, a.g.e., s. 94. 248 Bağdadlı, a.g.e., s. 60, 61. 70 Siyaseti, pratik felsefenin bir kolu olarak ele alan İbn Sina, onu toplum yönetimi şeklinde açıklar.249 O, insanın yetkinleşmesi için ortak hayatın gerekli olduğunu, bu hayatın da aile ve şehir olmak üzere iki temel saç ayağının bulunduğunu ifade eder. 250 Aile ve şehrin yetkinleşmesi için (erdemli hâle ulaşması) de “meşrû bir kanun ve bu kanuna göre hareket edip onu muhafaza eden bir yönetici” gerekir.251 Bu noktada o İslâm dinini ve Peygamber’ini (sav.) öne sürer. Farâbî ise bu yetki alanını filozofa da açar.252 İbn Sina, hilâfetin varlığı ile ona itaati farz olarak görür ve halîfenin seçimiyle ilgili olarak da ya yasa koyucunun eliyle tayin edilmesini ya da önde gelenlerin görüş birliğini ortaya koyar.253 Bununla birlikte halîfenin tayininin cumhurun huzurunda açıkça doğrulanması gerektiğini ifade ederek bu görevin hak edene verilmesi şartını vurgular. 254 Ona göre aksi şekilde davranmak Allah’ı inkar olur. Diğer İslâm âlimleri gibi filozoflar da siyaset görüşlerinde adâlete, merkezî bir konum vermişlerdir.255 Filozoflar, konuyu kelâmcılardan daha geniş bağlamda ele almakla birlikte onların fakîhler kadar etki alanı olmamıştır. 1. 3. 4. Siyasetnâmeler Siyasetnâme ve edep literatüründe ise genel olarak bürokratların kaleme aldığı eserler vardır.256 Siyâsetnâme yazarları tarihî tecrübeyi ve hayatın-zamanınşartların gerçeklerini göz önünde bulundurarak inşâ edilen siyaseti öne çıkartan tanımlamalar yapar. Siyasetnâmelerde Fars kültürünün ve yönetim sisteminin etkisi çok büyüktür. Bununla birlikte Hind kültürünün etkisi de azımsanmamalıdır. 249 Bağdadlı, a.g.e., s. 61. 250 Bağdadlı, a.g.e., s. 63; Köse, “Siyaset”, s. 297. 251 Bağdadlı, a.g.e., s. 63; Korkut, a.g.m., s. 139, 169; Köse, “Siyaset”, s. 297. 252 Korkut, a.g.m., s. 134. 253 Korkut, a.g.m., s. 170. 254 Korkut, a.g.m., s. 171. 255 Köse, “Siyaset”, s. 297. 256 Köse, “Siyaset”, s. 297. 71 Siyasetnâmelerde amaç hükümdarın adâletle hükmetmesinin gerekliliğini anlatmaktır. Devletin yönetimiyle ilgili gerekli olan temel bilgiler ve sorunların çözümüyle ilgili metodlar da siyasetnâmelerde verilen bilgiler arasındadır. Bu eserlerde ahlâk ön plâna çıkartılır ve bir nevi siyaset ahlâkının yolu ve yöntemi inşâ edilmeye çalışılır. Bu bağlamda âyet ve Hadisler, Fars yönetim anlayışından ve yöneticilerinden örnekler, hikmetli hikâyeler oldukça sık bir şekilde işlenir. Bu tasnif dahi bir dinî anlayışın siyasî yansımasını göstermektedir. Siyasetnâmelerde Tanrı’nın âlemi idaresiyle hükümdarın dünyayı yönetmesi arasında paralellik kurulur.257 Böylelikle hükümdar kutsal bir karaktere büründüğü gibi onun siyaseti de kutsal bir karaktere bürünür. Böylece İslâm Şeriatı’na aykırı hareketlerde bulunsa dahî sultana itiraz etmek zorlaşır. Ortaya koydukları perspektifle, fıkıh eserlerinden sonra siyasî otoritelere en çok etkide bulunan siyasetnâmelerdir. Bu literatürün en önemli örneklerinden birini Büyük Selçuklu Vezîri Nizâmülmülk vermiştir. Bürokratik bir tavırla258 kaleme aldığı eserinde o, otoriteyi halîfe yerine Allah’a dayandırır ve din ile devleti birbirine bağlı iki olgu olarak ortaya koyar.259 Onun eserinde siyaset; heybet, adâlet, korku, kılıç, ölüm kelimeleriyle eş ve yakın anlamda kullanılır.260 1. 3. 5. Türkiye Selçuklu Döneminde Siyaset Kavramı Türkiye Selçuklu döneminde kaleme alınan ve özellikle de sultanlara sunulan eserlerde, siyaset kavramının sık sık kullanıldığına rastlamaktayız. Bu da sultanların siyaset kavramı ve etrafındaki tartışmalardan haberdar olduğu anlamına gelmektedir. Bu iletişim de hiç şüphesiz onların dinî anlayışlarına ve bu anlayışlarının siyasî yansımalarına tesir etmiştir. 257 Bağdadlı, a.g.e., s. 49. 258 Bürokratik tavırla ilgili olarak bkz. Alkan, a.g.m., s. 113-115. 259 Göksu, a.g.e., s. 54-57; Alkan, a.g.m., s. 113. 260 Nizâmülmülk, a.g.e., s. 9, 10, 83, 98, 156. 72 Buraya kadar ortaya koyduğumuz arka plân üzerinde Türkiye Selçuklu çağından elimizde kalan metinlere baktığımızda din ve siyâset ilişkilerine dair tabloyu genel olarak şu şekilde özetleyebiliriz: Önemli Selçuklu tarihçisi Nîşâbûrî ve er-Râvendî eserlerinde, siyaset kavramını adâletle beraber kullanmaktadır.261 Râvendî’ye göre adâlet demek din demek, zulüm demek dinsizlik demektir.262 Sıbt İbnü’l-Cevzî eserinde, Antakya’nın fethi sonrasında I. Türkiye Selçuklu Sultanı I. Süleyman-şâh’ın şehirdeki uygulamalarını siyaset kavramıyla değerlendirir.263 Reşîdüddin Fazllullah da eserinde, siyaset kavramını idam etmek, ceza vermek gibi anlamlarda kullanmıştır.264 Necmeddîn Er-Râzî/Dâye’nin Mirsâdü’l-İbâd, Zencânî’nin Letaifü’lAlâ’iyye adlı eserlerinde hemen hemen aynı perspektif hakimdir. Din ve mülk ikiz kardeş olarak sunulur ve birbirlerinin tamamlayıcısı kabul edilir. Bu iki kutup arasında yetkili kılınan kişi sultanlardır. Sultanlar, Zıllullah olmaları hasebiyle dinî açıdan; soy ve ordu gibi güçlere sahip olmaları sebebiyle de mülk açısından bu yetkiyi kullanmaya uygundurlar. Bahsi geçen her iki eserde bu perspektif çeşitli farklılıklarla işlenir. Ravzatü’l-‘ukul ile Berîdü’s-saʿâde adlı eserlerde de aynı paradigma hakimdir. İbn Bîbî, eserinde siyaset kelimesini yönetim, ceza, hüküm ve adalet ile yakın anlamlarda kullanır.265 Eserde sultanların siyasetiyle Şeriat’ın Anadolu’ya hakim olduğu, din ve devlet işlerinin düzene girdiği ifade edilir. 266 261 Zahîrüddîn Nîşâbûrî, Selçuknâme, (çev. Ayşe Gül Fidan), Kopernik Yay., İstanbul 2018, s. 94; Râvendî, a.g.e., I, 128, 134. 262 Râvendî, a.g.e., I, 231. 263 Sıbt İbnü’l-Cevzî, Mir’tüz’z-Zamân Fî Târîhi’l-Âyân, (çev. Ali Sevim), Mir’tüz’z-Zamân Fî Târîhi’l-Âyân’da Selçuklular, TTK, Ankara 2011, s. 262. 264 Hâce Reşîdüddîn b. İmâdüddevle Ebû’l-Hayr b. Muvaffaküddevle Âlî et-Tabîb el-Hemedânî, Câmi’u’t-tevârîh, (çev. Erkan Göksü-H. Hüseyin Güneş), Selçuklu Devleti, Selenge Yay., İstanbul 2010, 89. 265 İbn Bîbî, a.g.e., s. 92, 119, 249. 266 İbn Bîbî, a.g.e., s. 119. 73 Bu bağlamda onun eserinde aktarılan ilginç bir bilgi I. Gıyâseddîn döneminin Konya Kadısı Tırmizî’nin sultanın Bizans ülkesinde Şeriat’ın yasakladığı şeyleri yapması sebebiyle tahta oturamayacağına dair fetvâ verdiği iddiasıdır.267 Bu olay din ile siyasetin bu dönemdeki ilişkilerine dair güzel bir örnektir. Ayrıca II. Kılıç Arslan’ın, veliahtı olarak ilân ettiği I. Gıyâseddîn Keyhüsrev’e verdiği vasiyeti de bu bağlamda dikkat çekicidir. II. Kılıç Arslan oğluna, âdil olması gerektiğini, Şeriat ve Sünnet’e tâbi hareket etmesini öğütler.268 Anonim Selçuknâme adlı eserde bu kavram, ceza anlamında kullanılır. Sultan Gıyâseddîn II. Mes’ûd devrinde, Hâce Nasıreddîn zulüm yapan kim varsa onu Moğol Valisi Geyhatu’ya bildiriyor, o da onlar hakkında siyaset ediyor, yani onları cezalandırıyordu.269 267 İbn Bîbî, a.g.e., s. 124. 268 İbn. Bîbî, a.g.e., s. 41. Bu konu II. Kılıç Arslan ile ilgili bahiste ele alınacaktır. 269 Tarîh-i Âl-i Selçuk, (trc. Halil İbrahim Gök-Fahrettin Coşguner), Anonim Selçuknâme, Atıf Yay., İstanbul 2014, s. 60. 74 İKİNCİ BÖLÜM TÜRKİYE SELÇUKLU SULTANLARININ DİNÎ ANLAYIŞLARI VE SİYASÎ YANSIMALARI 2. 1. Kuruluş Devri 2. 1. 1. I. Süleyman-Şâh (1075-1086) 2. 1. 1. 1. Dönemin Siyasî Tarihi Türkiye Selçuklu Devleti’nin kurucu Sultanı I. Rükneddîn Süleyman-şâh (ö. 1086), Selçukluların ismini aldıkları atası Selçuk Bey’in (ö. 1007 [?]) oğullarından Arslan (İsrail) Yabgu (ö. 1032)’nun torunudur. 270 I. Süleyman-şâh’ın babası Kutalmış (ö. 1063), hem kardeşi Mikail’in oğulları Tuğrul (ö. 1063) ve Çağrı Bey’e (ö. 1059) hem de onların ölümü sonrası Büyük Selçuklu tahtına çıkan Alp Arslan’a (ö. 1072) karşı saltanat mücadelesi verdi. Ancak Kutalmış, bu mücadelelerinden bir netice elde edemediği gibi hayatından da oldu. 271 Onun bu faaliyetlerinin bir sonucu olarak oğulları, Büyük Selçuklu Sultanı Alp Arslan tarafından yakalanarak hapsedildi.272 270 Selçukluların şeceresi için Osman Turan’ın, Türkiye adlı eserinin sonuna bakınız. 271 Sadreddîn Ebû’l-Hasan ‘Ali İbn Nâşır İbn ‘Ali El-Hüseynî, Ahbâru’d-Devleti’s-Selçukiyye, (çev. Necati Lugal), TTK Yay., Ankara 1999, s. 21, 22; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-Tarih, (çev. Abdülkerim Özaydın), İslâm Tarihi, Bahar Yay., İstanbul 1987, X, 48-49; a. mlf., el-Kâmil fi’t-Tarih, (çev. Murat Temelli), Büyük Selçuklu Devleti Tarihi, Ark Yay., İstanbul 2013, s. 290-291; Kıvâmeddîn Ebû İbrâhîm el-Feth b. Alî b. Muhammed el-Bündârî el-İsfahânî, Zübdetü’n-Nusra ve Nuhbetü’lʿusra, (çev. Kıvâmeddîn Burslan), Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi, TTK Yay., Ankara 2016, s. 26; Sıbt, a.g.e., s. 91, 115, 128-129; Reşîdüddîn, a.g.e., s. 107-108; Müneccimbaşı Ahmed b. Lütfullah, Câmiu’d-düvel, (haz. Ali Öngül), Câmüu’d-düvel Selçuklular, Kabalcı Yay., İstanbul 2017, II, 22; Karş. Turan, Selçuklular, s. 147-149; Ali Sevim - Erdoğan Merçil, Selçuklu Devletleri Tarihi (Siyaset, Teşkilât ve Kültür), TTK Yay., Ankara 2014, s. 61-62; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 94-99; Mehmet Ersan, “Türkiye Selçuklu Devleti”, İslâm Tarihi ve Medeniyeti, Siyer Yay., İstanbul 2018, X, 169; Daha ayr. bilgi için bkz. Muharrem Kesik, “Kutalmış’ın Büyük Selçuklu Tahtına Ele Geçirme Gayretleri”, Türk Kültürü, sy. 454, (Ankara 2001), s. 97-105; a. mlf, Türkiye Selçukluları-Makaleler, Kriter Yay., İstanbul 2015, s. 1-14. 272 Kutalmış’ın mağlup olması ve oğullarının hapsedilmesi hakkında bkz. Ali Sevim, Anadolu Fatihi Kutalmışoğlu Süleyman-şâh, TTK, Ankara 2018, s. 22; Ersan, “Türkiye”, X, 169; Kesik, “Kutalmış’ın...”, s. 104; Sevim, “Süleyman Şah I”, DİA, s. 103; Faruk Sümer, “Kutalmış”, DİA, XXVI, 481; Taner Demir, I. Süleyman Şah Dönemi Türkiye Selçuklu Devleti, (İstanbul: Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, 2018), s. 38. 75 Bazı kaynakların belirttiğine göre Kutalmış oğulları, Büyük Selçuklu topraklarında isyanlara neden olabilecekleri endişesiyle, hapsedilmelerinden bir süre sonra Anadolu’ya (Rum’a) sürüldüler.273 Osman Turan ise bu yoruma katılmamaktadır. Ona göre Kutalmış oğulları, Selçuklu Sultanı Alp Arslan’ın ölümü274 ve Melik-şâh’ın Büyük Selçuklu tahtına çıkışı sürecindeki karışıklıklardan faydalanarak ya da küçük bir ihtimalle yeni Sultan Melik-şâh’ın izniyle serbest kaldılar. 275 Ali Sevim de Kutalmış oğullarının bahsi geçen karışıklıkları fırsat bilerek kaçtıklarını düşünmektedir. 276 Büyük Selçukluların elinden kurtulduktan sonra ilk olarak Suriye’de faaliyetlerde bulunan Kutalmış oğlu Süleyman-şâh, daha sonra Anadolu’nun iç bölgelerine yöneldi ve Konya’yı ele geçirdi.277 İleri hareketine ara vermeyerek kısa süre zarfında Konya ile İznik arasındaki birçok kaleyi fetheden Süleyman-şâh, 1075 yılında da İznik’i alarak topraklarının başkenti yaptı. 278 Bununla birlikte Türkiye Selçuklu Devleti’nin bu tarihte kurulup kurulmadığı ise tartışmalıdır.279 273 Süryanî Mikhail, a.g.e., s. 29; İbn Bîbî, a.g.e., s. 46-47; Reşîdüddîn, a.g.e., s. 108; Aksarâyî, a.g.e., s. 11; Karş. Mehmet Altay Köymen, “Süleymanşah ve Anadolu Selçuklu Devletinin Kuruluşu”, Belleten, LVII/218, (Ankara 1993), s. 71-72; Turan, Türkiye, s. 75, 76; İbrahim Kafesoğlu, “Anadolu Selçuklu Devleti Hangi Tarihte Kuruldu?”, TED, sy. l0-11 (1981), s. 1-28; Erdoğan Merçil, “Türkiye Selçukluları”, Türkler, (ed. Hasan Celâl Güzel, Kemal Çiçek, Sâlim Koca), VI, 503; Demir, I. Süleyman Şah, s. 55-57. 274 Büyük Selçuklu Sultanı Alp Arslan’ın ölümüyle ilgili ayr. bilgi için bkz. Muharrem Kesik, “Sultan Alp Arslan Nasıl Öldürüldü”, Selçuk Üniversitesi Selçuklu Araştırmaları Dergisi, sy. 5, (Konya 2016), s. 95-115. 275 Çağdaş Bizans tarihçisi Attaliates, Historia adlı eserinde, Süleyman-şâh’ın Büyük Selçuklu Sultanı Melik-şâh’a karşı isyan içerisinde bulunduğunu ifade ederek, onun Melik-şâh tarafından serbest bırakılmış olma ihtimalini zayıflatmaktadır. Bkz. Mikhael Attaleiates, Tarih, (çev. Bilge Umar), Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul 2008, s. 262, 263. Keza bir diğer Bizans tarihçisi Ioannes Zonaras da Kutalmış oğlu Süleyman-şâh’ı Büyük Selçuklu Sultanı Melik-şâh’ın hısmı olarak tanıtmakta ve iki tarafın savaşa hazırlandığını belirtmektedir. Bkz. Ioannes Zonaras, Tarihlerin Özeti, (çev. Bilge Umar), Arkeoloji ve Sanat Yay., İstanbul 2008, s. 150. Detaylı bilgi için bkz. Turan, Türkiye, s. 76, 77, 80, 109. Ayrıca bkz. Ersan, “Türkiye”, 170; Kâzım Paydaş, “Kutalmışoğulları’nın Urfa ve Havalisine Gelmeleri ve Bu Hâdisenin Anadolu Selçuklu Devleti’nin Kuruluşundaki Önemi”, Türk Dünyası Araştırmaları, sy. 155, (İstanbul 2005), s. 93; Demir, I. Süleyman Şah, s. 59-62. 276 Sevim, Süleyman-şâh, s. 22. 277 Tarîh-i Âl-i Selçuk, (trc. Halil İbrahim Gök-Fahrettin Coşguner), Anonim Selçuknâme, Atıf Yay., İstanbul 2014, s. 35; Karş. Turan, Türkiye, s. 84; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 522; Sevim, Süleyman-şâh, s. 27; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 100-101; Ersan, “Türkiye”, X, 170; Sevim, “Süleyman şâh I”, s. 104; Demir, I. Süleyman Şah, s. 74. 278 Azîmî, Tarihu’l Azîmî, (çev. Ali Sevim), Azîmî Tarihi, Selçuklularla İlgili Bölümler (H. 430- 538=1038/39-1143/44), TTK Yay., Ankara 2006, s. 24; Süryanî Mikhail, Vekayinâme, (çev. Hrand D. Andreasyan), Süryanî Patrik Mikhail’in Vekayinâmesi, (Fotokopi Nüsha), s. 29; Korykoslu Hayton, Flos Historiarum Terre Orientis, (çev. Altay Tayfun Özcan), Doğu Tarihinin Altın Çağı, Selenge Yay., İstanbul 2015, s. 63; Anonim Selçuknâme, s. 35, 36; Karş. Turan, Türkiye, s. 84; 76 İznik’e yerleşen Kutalmış oğlu Süleyman-şâh, 1071 Malazgirt yenilgisinden sonra bir türlü toparlanamayan Bizans’ın içinde bulunduğu karışıklıklardan faydalanarak topraklarını genişletti. Büyük Selçuklu Sultanı Melik-şâh, Anadolu’da cereyan eden bu olaylar karşısında kayıtsız kalmadı ve 1078 yılında, Kutalmış oğlu Süleyman-şâh’ın üzerine Emîr Porsuk’u gönderdi.280 Emîr Porsuk, Süleyman-şâh’ın ağabeyi Mansur’u öldürdü ve sonra da Süleyman-şâh’ın üzerine yürüdü. Ancak emîr, Süleyman-şâh’a karşı başarılı olamadı. Böylece Süleyman-şâh da Anadolu toprakları üzerindeki otoritesini pekiştirmiş oldu. 281 1081 yılında Bizans İmparatorluğu’nun başına I. Aleksios Komnenos (ö. 1118) geçti.282 I. Aleksios, Bizans üzerine Balkanlardan gelen tehditlere karşı koyabilmek için Süleyman-şâh ile bir anlaşma yaptı.283 Böylece Kutalmış oğlu Süleyman-şâh’ın elde ettiği kazanımlar resmi olarak kabul edilmiş ve hukukî bir statü kazanmış oldu. Sevim-Merçil, a.g.e., s. 522-523; Sevim, Süleyman-şâh, s. 27-28; Ersan, “Türkiye”, X, 170; Sevim, “Süleyman şâh I”, s. 104; Demir, I. Süleyman Şah, s. 74. 279 Bu konu hakkındaki fikirler için bkz. Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 95; İbrahim Kafesoğlu, “Anadolu Selçuklu Devleti Hangi Tarihte Kuruldu”, Tarih Enstitüsü Dergisi, sy. 10-11, (İstanbul 1979-1980), s. 1-28; Köymen, “Süleymanşah ve Anadolu Selçuklu Devletinin Kuruluşu”, s. 71-79; İsmet Burak Batır, “Türkiye Selçuklu Devleti’nin Kuruluş Tarihine İlişkin Bir Değerlendirme”, Selçuk Üniversitesi Selçuklu Araştırmaları Dergisi, sy. 9, (Ocak 2018), 263 – 281; Demir, I. Süleyman Şah, s. 88-106. 280 Kaynaklarda bu olayla ilgili bilgiler oldukça tartışmalıdır. Olası tüm senaryolar için bkz. Turan, Selçuklular, s. 201; a. mlf, Türkiye, s. 86-89. En makul yaklaşım için bkz. Cahen, a.g.e., s. 10. Ayrıca bkz. Sevim-Merçil, a.g.e., s. 523-524; Sevim, Süleyman-şâh, s. 30; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 102; Ersan, “Türkiye”, s. 171; Yusuf Ayönü, Selçuklular ve Bizans, TTK Yay., Ankara 2018, s. 65; Sevim, “Süleyman şâh I”, s. 104; Demir, I. Süleyman Şah, s. 82-85. 281 Turan, Selçuklular, s. 201; a. mlf, Türkiye, s. 88; Cahen, a.g.e., s. 10; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 523-524; Sevim, Süleyman-şâh, s. 30; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 102; Ersan, “Türkiye”, 172; Ayönü, a.g.e., s. 66; Sevim, “Süleyman şâh I”, s. 104; Demir, I. Süleyman Şah, s. 82-85. 282 Zonaras, a.g.e., s. 160; Anna Komnene, Alexiad, (çev. Bilge Umar), Malazgirt’in Sonrası, İnkılab Kitabevi, İstanbul 1996, s. 95; Süryani Mikhail, a.g.e., s. 34-35; Gregory Ebû’l-Ferec, (Bar Hebraeus), Abû’l Farac Tarihi, (çev. Ömer Rıza Doğrul), Ankara 1987, I, 329; Karş. Georg Ostragorsky, Geschichte Des Byzantinisches Staates, (çev. Fikret Işıltan), Bizans Devleti Tarihi, TTK Yay., Ankara 2011, s. 324; Turan, Türkiye, s. 90; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 524; Sevim, Süleyman-şâh, s. 30; Ersan, “Türkiye”, X, 172; Ayönü, a.g.e., s. 73; Sevim, “Süleyman şâh I”, s. 104. 283 Anna, a.g.e., 126; Karş. Ostragorsky, a.g.e., s. 330; Turan, Türkiye, s. 90-91; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 524; Sevim, Süleyman-şâh, s. 31; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 103-104; Ersan, “Türkiye”, X, 173; Ayönü, a.g.e., s. 73-76; Thamara Talbot Rice, The Seljuks In Asia Minor, (çev. Tuna Kaan Taştan), Anadolu Selçuklu Tarihi, Nobel Yay., İstanbul 2015, s. 49; Sevim, “Süleyman şâh I”, s. 104; Demir, I. Süleyman Şah, s. 108; Gülay Öğün Bezer, “Anadolu’nun Fethi ve Drakon Çayı Antlaşması’nın Bu Süreçteki Yeri”, TYB Akademi: Dil Edebiyat ve Sosyal Bilimler Dergisi, Türkiye Yazarlar Birliği, sy. 12, (Ankara 2014), s. 21-35. 77 Süleyman-şâh, 1082 yılında Çukurova’ya girerek Tarsus’u, civardaki birçok kale ve şehri fethetti.284 Sultan, 12 Ocak 1085’te de Antakya’yı teslim aldı.285 Buradan Halep’e doğru akınlarda bulunan Süleyman-şâh, bu bölgelerin idarecisi konumunda bulunan Selçuklu vasalı Müslim’i de alt etti.286 Süleyman-şâh’ın Suriye bölgesindeki faaliyetleri, kaçınılmaz olarak, onu Büyük Selçuklu Devleti’yle karşı karşıya getirdi. Süleyman-şâh, Büyük Selçuklu Sultanı Melik-şâh adına bölgede faaliyetlerde bulunan Emîr Tutuş ile 1086’da savaşa girmek durumunda kaldı. Bu savaşa kadar birçok zaferler kazanan Süleyman-şâh bu kez mağlup oldu ve savaş meydanında hayatını kaybetti.287 2. 1. 1. 2. Dinî Anlayışı ve Siyasî Yansımaları I. Süleyman-şâh’ın dinî anlayışı hakkında kaynaklardaki bilgiler oldukça azdır. Ancak kaynaklarda tespit ettiğimiz birkaç bilgiden ve Süleyman-şâh’ın faaliyetlerinden hareketle, onun dinî anlayışına ve bu anlayışın siyasî yansımalarına dair bir çerçeve çizmek mümkündür. 284 Sıbt, a.g.e., s. 261; Ebû’l-Ferec, a.g.e., I, 329; Karş. Turan, Türkiye, s. 98; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 525; Sevim, Süleyman-şâh, s. 31; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 105; Mehmet Ersan, Selçuklular Zamanında Anadolu’da Ermeniler, TTK Yay., Ankara 2019, s. 40; a. mlf., “Türkiye”, X, 173; Sevim, “Süleyman şâh I”, s. 104; Demir, I. Süleyman Şah, s. 111. 285 Urfalı Mateos, Vekayinâme, (çev. Hrand D. Andreasyan), TTK, Ankara 2019, s. 161; Anna, a.g.e., 194; Azîmî, a.g.e., s. 29; Süryanî Mikhail, a.g.e., 30; İbnü’l-Esîr, a.g.e., X, 128; a.e., (çev. Temelli), s. 354-355; Sıbt, a.g.e., s. 261; Kemâlüddîn İbnü’l-Adîm, Zübtedü’l-Haleb Min Târîhi Haleb, (çev. Ali Sevim), Zübtedü’l-Haleb Min Târîhi Hale’de Selçuklular (H. 447-521=1055- 1127), TTK Yay., Ankara 2014, s. 51-53; Ebû’l-Ferec, a.g.e., I, 331; Korykoslu Hayton, a.g.e., s. 64; Kerîmüddîn Mahmud-i Aksarâyî, Müsâmeratü’l-Ahbâr ve Müsâyeretü’l-Ahyâr (çev. Mürsel Öztürk), TTK Yay., Ankara 2000, s. 14; Anonim Selçuknâme, s. 36; İbnü’l-Verdî, Tetimmetü’lMuhtasar fî Ahbârî’l-Beşer, (çev. Mustafa Alican), Bir Ortaçağ Şairi’nin Kalemi’nden Selçuklular, Kronik Yay., İstanbul 2017, s. 40; Karş. Turan, Türkiye, s. 100-101; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 525-526; Sevim, Süleyman-şâh, s. 33-34; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 108; Ersan, Ermeniler, s. 41-42; a. mlf., “Türkiye”, X, 173; Sevim, “Süleyman şâh I”, s. 104; Demir, I. Süleyman Şah, s. 112-115. 286 İbnü’l-Esîr, a.g.e., X, 129-130; a.e., (çev. Temelli), s. 355-357; Sıbt, a.g.e., s. 267-268; İbnü’lAdîm, a.g.e., s. 56; Ebû’l-Ferec, a.g.e., I, 332; İbnü’l-Verdî, a.g.e., s. 40; Karş. Turan, Türkiye, s. 103; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 527; Sevim, Süleyman-şâh, s. 36-38; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 110; Ersan, “Türkiye”, X, 174; Sevim, “Süleyman şâh I”, s. 104; Demir, I. Süleyman Şah, s. 117-122. 287 Urfalı Mateos, a.g.e., s. 168; Anna, a.g.e., 195; Azîmî, a.g.e., s. 30; İbnü’l-Esîr, a.g.e., X, 135; a.e., (çev. Temelli), s. 361; Sıbt, a.g.e., s. 271; Ebû’l-Ferec, a.g.e., I, 333; İbnü’l-Verdî, a.g.e., s. 42; Karş. Turan, Türkiye, s. 103-104; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 527-528; Sevim, Süleyman-şâh, s. 38-40; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 111-112; Ersan, “Türkiye”, X, 175; Sevim, “Süleyman şâh I”, s. 105; Demir, I. Süleyman Şah, s. 122-129. 78 2. 1. 1. 2. 1. Gaza ve Cihad I. Süleyman-şâh’ın, Anadolu’nun batı ucuna kadar giriştiği fetih hareketlerinden önceki sayfalarda bahsettik. Şüphesiz bu fetihler, onun siyasî amaçları açısından değerlendirilebileceği gibi “gaza ve cihad ruhu” bağlamında dinî anlayışı bakımından da incelenebilir. I. Süleyman-şâh, beraberindeki Türkmenler ile yeni şehirler ve yöreler fethederken gaza ve cihad ruhundan bîhaber değildi. Bu ruhun, fetih siyasetindeki etkisinin “ne kadar” olduğu ayrı bir tartışma konusudur. Ancak bu fetihlerde, dinî motivasyonun etkin olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır. Nitekim I. Süleyman-şâh’ın, “Anadolu Fatihi” ve “Gazi” unvanları vardı.288 Bilindiği üzere gazi unvanı, din uğruna savaşan kişilere verilirdi.289 Bu bağlamda, Anadolu’ya yönelik ilk İslâm fetihlerinin ardından ortaya çıkan Battal Gazi efsanesi, Anadolu coğrafyasında gaziliğin nasıl anlaşıldığını ve yorumlandığını gösteren güzel bir örnektir.290 Abdülkadir Özcan’a göre bu efsane, gazilik ruhunun iki kapak arasına girmiş yani kitaplaşmış hâlidir.291 Ahmet Yaşar Ocak da Battalnâme’nin, XI. yüzyılın sonları ile XIII. yüzyılın başları arasında, Anadolu’daki gaza, cihad ve gazilik anlayışına göre yazıldığına dikkat çeker.292 Bu bilgiler, gazilik unvanından hareketle Süleyman-şâh’ın dinî anlayışına ve siyasî yansımalarına dair ortaya koyduğumuz iddiaları desteklemektedir. Ayrıca gazilik unvanı, Selçuklu hanedanlığında I. Süleyman-şâh ile de ortaya çıkmış değildir. Selçukluların büyük atası Selçuk b. Dukak da Müslüman olmayan Türklere karşı savaşmış ve bu sebeple “el-Melikü’l-Gazi” unvanıyla anılmıştı.293 I. Süleyman-şâh ise bu ruhu Anadolu’ya taşıyan ve en önemli beylerden biriydi. Gazi unvanının dîn ile alâkalı olduğu açıktır. Bu unvan, Süleyman-şâh’a verildiğine göre, hem Süleyman-şâh hem de beraberindekiler, Anadolu’da verdikleri 288 Râvendî, a.g.e., s. 19; Karş. Turan, Türkiye, s. 109; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 528; Sevim, Süleyman-şâh, s. 42; Demir, I. Süleyman Şah, s. 163. 289 Kutlu, a.g.e., s. 73-79; Abdülkadir Özcan, “Gazi”, DİA, XIII, 443. 290 Battal Gazi’nin kişiliği ve Battalnâme adlı eser hakkında detaylı bilgi için bkz. Ahmet Yaşar Ocak, “Battal Gazi”, DİA, V, 204-205; a.mlf., “Battalnâme”, DİA., V, 206-208. 291 Özcan, a.g.m., s. 443. 292 Ocak, “Battal Gazi”, s. 205. 293 Abdülkerim Özaydın, “Selçuk Bey”, DİA, XXXVI, 364-365; Özcan, a.g.m., s. 443. 79 mücadeleyi din uğruna yapılan bir mücadele olarak görmekteydiler. 294 Bu uğurda verilen mücadeleler, aynı zamanda, Süleyman-şâh’ın sahip olduğu dinî anlayışın siyasî bir yansıması olarak da yorumlanabilir. 2. 1. 1. 2. 2. Şiîlik Meselesi I. Süleyman-şâh’ın faaliyetlerinden hareketle dinî anlayışını ve siyasi yansımalarını araştırmaya devam edersek, en dikkat çekici mesele olarak karşımıza, onun, Şii bir yöneticiden kadı ve hatip istemesi meselesi çıkar. I. Süleyman-şâh, 1082 yılında Güneydoğu Anadolu bölgesinde gerçekleştirdiği fetihlerden sonra Trablusşam hakimi Şiî Celâlü’l-mülk Ebû’l-Hasan Ali b. Ammâr’dan295 yeni fethettiği şehirlerde görevlendirilmek üzere kadı ve hatipler göndermesini istedi.296 Süleyman-şâh, kadı ve hatibi, neden aynı zamanda kendisi de kadı olan Şiî bir emîrden istedi? Süleyman-şâh Şiî miydi? Yoksa din ve fıkıh konusunda Şiî-Sünnî ayrımı gütmemektemiydi? Ya da Şiî bir emîrden kadı ve hatip istemenin ne anlama geleceğini bilmiyor muydu? Veyahut bu kararı siyasî bir hamle olarak mı vermişti? Bu sorulara cevap vermek için öncelikle konuyla ilgili tartışmalı bilgileri yerli yerine oturtmak gerekmektedir. Bizans tarihçisi Ioannes Zonaras’a göre I. Süleyman-şâh, Büyük Selçuklu Sultanı Melik-şâh’tan, kendisinin Anadolu’daki hakimiyetini onaylamasını istiyordu. 297 Ancak Melik-şâh ise buna yanaşmıyordu. Süleyman-şâh’ın Anadolu’da 294 Turan, Türkiye, s. 109; Özcan, a.g.m., s. 443. 295 Ammâroğulları ve Trablusşam’daki hâkimiyetleri hakkında bkz. Abdülkerim Özaydın, “Ammâroğulları”, DİA, III, 76-77. Ali Sevim ve Erdoğan Merçil, İbn Ammâr’ın Fatımî halîfesine isyan edip Trablusşam’da bağımsız bir yönetim izlediğini ifade etmektedir. Bu bilgi de konumuz açısından dikkat çekicidir. Bkz. Sevim-Merçil, a.g.e., s. 525. 296 Sıbt, a.g.e., s. 249; Karş. Turan, Türkiye, s. 98; Cahen, a.g.e., s. 10, 217; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 525; Sevim, Süleyman-şâh, s. 31; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 108; Ersan, “Türkiye”, X, 173; Sevim, “Süleyman şâh I”, s. 104; Demir, I. Süleyman Şah, s. 111-112. Kutalmış oğlu Süleymanşâh ile doğrudan alakası olmasa da bu noktada Sıbt’nin eserinde geçen bir bahis son derece dikkat çekicidir. Sıbt, Süleyman-şâh’ın kardeşlerinden biri ya da ikisinin (Alp İlig ve Devlet), Filistin’de Büyük Selçuklu Devleti adına faaliyet yürüten Emîr Şöklü’nün “gelin, başımıza geçin” daveti sonrası bu bölgeye gittiğini aktarır ve Şöklü’yle beraber Mısır’da bulunan Şiî Fatımî halîfesine biat ettiklerini kaydeder. Aynı rivayeti, Kutalmış oğlu Süleyman-şâh ile ilgili eserinde Ali Sevim de aktarır. Süleyman-şâh’ın yaptığı benzeri hamleyi ondan önce kardeşlerinin de yapmış olması dikkat çekicidir. Bu hamlenin siyasî gayelerle yapıldığı açıktır. Ancak konumuz açısından bakıldığında bu davranışlar, Kutalmış oğullarının esnek bir dinî anlayışa sahip olduğunu gösterir. Bkz. Sıbt, a.g.e., s. 201; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 99; Sevim, Süleyman-şâh, s. 24. 297 Zonaras, a.g.e., s. 150. 80 her geçen gün genişleyen hakimiyeti sonucu taraflar arasındaki gerginlik had safhaya ulaşınca, Zonaras’a göre araya Abbâsî halîfesi298 girdi ve iki taraf arasında bir anlaşma yapılmasını sağladı.299 Buna göre Büyük Selçuklu Sultanı Melik-şâh’ın ülkesi bölünmeyecek, yani I. Süleyman-şâh ona ait olan topraklarda hüküm sürmeyecek; Melik-şâh ise I. Süleyman-şâh’ın Bizans topraklarındaki fetihlerine karışmayacaktı.300 Zonaras’ın verdiği bu bilgiler oldukça kıymetlidir. Zirâ yukarıda sıraladığımız soruların cevapları açısından I. Süleyman-şâh ile Abbâsî halîfesinin ilişkilerinin mahiyeti önemlidir. Ancak ikili arasındaki bu ilişkinin ne zaman ve nasıl başladığı ise son derece tartışmalıdır. Büyük Selçuklu Sultanı Melik-şâh’ın, Anadolu’daki Kutalmış oğulları üzerine Emîr Porsuk’u gönderdiğini ancak emîrin, I. Süleyman-şâh’a karşı başarılı olamadığını önceki sayfalarda anlattık. Emîr Porsuk’un, dolayısıyla da Sultan Melikşâh’ın bu başarısızlığını, Zonaras’ın verdiği bilgilerle beraber değerlendirirsek, taraflar arasında yaşanan gerilimin ardından halîfenin araya girmesiyle iki tarafın ortak bir anlaşmaya varmış olduğunu düşünmek makuldür. Zirâ Melik-şâh açısından bakıldığında onun, en nihayetinde istediğini aldığı söylenebilir. Bu anlaşmayla o, toprakları üzerinde tek sultan olmaya devam edecekti. Ancak bizim konumuz açısından önemli olan nokta, Abbâsî halîfesinin girişimleridir. Daha da önemlisi halîfenin, I. Süleyman-şâh’a gönderdiği hil‘at, unvan ve lakapların, İznik’in fethinin ardından mı yoksa daha sonra mı tevdi edildiğidir. Bu sorunun cevabı, I. Süleyman- 298 Zonaras isim vermemektedir. Ancak bu tarihlerde Abbâsî halîfesi olan isim MuktedîBiemrillah’tır. Bkz. Hakkı Dursun Yıldız, “Abbâsîler”, DİA, I, 37. 299 Zonaras, a.g.e., s. 150. Halîfenin Batı Anadolu’da olup biten gelişmelerden haberdar olduğunun altını çizmek gerekir. Meselâ 1074 yılında, yani I. Süleyman-şâh’ın ayak sesleri Anadolu’da duyulmaya başlandığında, Bizans İmparatoru Mikhail, Abbâsî halîfesine bir mektup gönderdi. Bizans imparatoru bu mektubunda, kendileriyle Büyük Selçuklu Sultanı Melik-şâh’ın arasını bulması için halîfenin aracı olmasını rica ediyordu. Ayrıca Bizans imparatoru, diğer bir elçilik heyetini de 1076 yılında Sultan Melik-şâh’a gönderdi. Bkz. Turan, Selçuklular, s. 200; a. mlf, Türkiye, s. 86; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 102. Bu heyetin Melik-şâh ile yaptığı görüşmelere ve Melikşâh’ın karşı cevabına dair bilgiler elimizde mevcut değildir. Ancak İmparator Mikhail’in, Sultan Melik-şâh’a Kutalmış oğulları hakkında bilgi vermiş olduğunu düşünmek mantıksız değildir. Tüm bunlar Batı Anadolu’da olup bitenler hakkında Abbâsî halîfesinin ve Selçuklu sultanının birinci dereceden kaynaklar aracılığıyla haberdar olduğunu göstermektedir. Dolayısıyla halîfenin Melik-şâh ile Süleyan-şâh arasındaki gerilimde rol almış olduğunu düşünmek son derece makul görünmektedir. Bkz. Rice, a.g.e., s. 50. 300 Zonaras, a.g.e., s. 150. 81 şâh’ın Şiî İbn Ammar’dan kadı ve hatip istemesinin arka yüzünü aydınlatacak olması açısından son derece kritiktir. Muhtemelen Süryani Mikhail’in eserindeki301 bilgiden hareket eden Ali Sevim ve Erdoğan Merçil’e göre, Melik-şâh ve Abbâsî halîfesi tarafından takdîr edilen menşûrlar, Süleyman-şâh’a, Bizans’ın elinde bulunan İznik’i fethetmesi sonrasında gönderildi.302 Buna göre Büyük Selçuklu Sultanı Melik-şâh, I. Süleymanşâh’ın hükümdarlığını tanıyor, Abbâsî Halîfesi Kaim-Biemrillâh da hil‘at ile birlikte “Nâsırü’d-devle, Ebû’l-fevâris, Rükne’d-dîn” unvan ve lakaplarını kendisine tevdî ediyordu. 303 Sevim ve Merçil’in görüşünü bu şekliyle kabul ettiğimizde, I. Süleymanşâh’ın Şiî bir emîrden kadı ve hatip istemesini hem anlamak hem de açıklamak oldukça zorlaşmaktadır. Zirâ bu iki kıdemli tarihçinin görüşü eksiksiz kabul edildiği taktirde I. Süleyman-şâh, Sünnî Abbâsî halîfesi tarafından sultan olarak tanınmasına rağmen Fatımî halîfesine bağlı Şiî İbn Ammar’dan kadı ve hatip isteyerek halîfeyi karşısına almış olur. Bu da hiç makul değildir. Çünkü öncelikle I. Süleyman-şâh, Şiî değildir. İkincisi Selçuklu hânedânlığının Abbâsî hilâfetiyle olan ilişkileri öteden beri kuvvetli olagelmiştir. Süleyman-şâh da diğer ataları gibi yetişmiş, aynı eğitimden geçmiştir. Bu sebeple Sünnî Abbâsî halîfesine karşı Şiî Fatımî halîfesini dinî ve mezhebî anlayışı sebebiyle seçmiş olması pek mümkün değildir. Eğer Sünnî Abbasî halîfesine karşı mezhebî bir karşıtlığa girmek isteseydi, bunu bir emîr üzerinden değil doğrudan Mısır’daki Şiî Fatımî halîfesine bağlanarak yapması beklenirdi. Nitekim kaynaklarda, onun Şiî olduğuyla ilgili herhangi bir kayıt da mevcut değildir. Eğer Şiî olsaydı, ataları ve halefleri arasında, mezhebî açıdan farklı bir tutuma sahip olduğu için kaynaklar, buna muhakkak dikkat çekerdi. 301 Süryani Mikhail, halîfe tarafından gönderilen unvan ve lakapların İznik’in fethi sonrasında geldiğini kaydeder. Onun bu bağlamda kullandığı ifadeler son derece dikkat çekicidir. Ona göre halîfenin bu tevdîleri sonucunda Türklerin iki hükümdarı oldu. Biri Sultan Melik-şâh diğeriyse Süleyman-şâh’tı. Bkz. Süryanî Mikhail, a.g.e., s. 29. Ancak Sultan Melik-şâh’ın bu durumu kabul etmeyeceği açıktır. Nitekim onun, Emir Porsuk’u Anadolu’ya göndermesi de bu tavra işaret etmektedir. Halîfenin ise Melik-şâh’a rağmen Süleyman-şâh’ın hakimiyetini onaylayabileceğini düşünmek mümkün değildir. Karş. Turan, Türkiye, s. 92-93. 302 Sevim-Merçil, a.g.e., s. 522; Sevim, “Süleyman şah I”, s. 104; Karş. Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 103. 303 Süryanî Mikhail, a.g.e., s. 29; Karş. Sevim-Merçil, a.g.e., s. 522; Kara, a.g.e., s. 492; Sevim, “Süleyman şah I”, s. 104; 82 I. Süleyman-şâh’ın bu davranışındaki asıl sebebin, hem Büyük Selçuklu sultanına hem de Abbâsî halîfesine gözdağı vermek olduğunu düşünüyoruz. 304 Bu durumda da Sevim ve Merçil’in iddia ettiği gibi, Sultan Melik-şâh ve Abbâsî halîfesi tarafından gönderilen menşûrların, İznik’in fethi sonrasında, diğer deyişle Tarsus’un fethi öncesinde gönderilmesinin kararlaştırılmış olduğunu kabul etsek bile en iyi ihtimalle bu menşûrların Süleyman-şâh’a ulaşması hususunda bir takım aksaklıkların meydana geldiğini düşünmek gerekir. Belki de halîfe, Zonaras’ın aktardığı gibi taraflar arasında aracı olmuş ve I. Süleyman-şâh’ı tanımak adına girişimlerde bulunmuştu. Ancak bu sürecin kâmilen tamamlanması için izni gerekli olan Sultan Melik-şâh işi ağırdan almıştı. 305 Bu durum da I. Süleyman-şâh’ı, hakimiyeti hakkındaki onay sürecinin hızlandırılmasını sağlamak için Tarsus’un fethi sonrasında Şiî bir kadıdan emir ve hatip isteyerek halife ve sultana gözdağı vermek zorunda bırakmıştır. Nitekim Osman Turan da eserinde, Zonaras’ın verdiği bilgiye atıfla, Emîr Porsuk’un Anadolu seferi sonrasında halîfenin devreye girerek taraflar arasında bir uzlaşı sağladığını belirtir.306 Ayrıca o, bu teze destek olarak el-Hüseynî’nin eserindeki bilgileri aktarır. Buna göre el-Hüseyni, Emîr Porsuk’un seferinden sonra Sultan Melik-şâh’ın, bütün Anadolu (Rum) beldelerini I. Süleyman-şâh’a bıraktığını kaydeder.307 Bu bilgilerden hareketle Turan da eserinde, Anadolu’daki durumun, Sultan Melik-şâh tarafından bir süreliğine de olsa kabul edildiği yorumundaş. Turan, Türkiye, s. 88. 83 bulunur. 308 Ancak Melik-şâh, I. Süleyman-şâh’a halîfenin yaptığı gibi sultan unvanı değil melik unvanı tevdî etmiştir.309 Zonaras’tan aktardığımız bilgileri burada tekrar hatırlarsak, halîfenin de bu duruma razı olduğu çıkarımını yapabiliriz. Bu durumda Süleyman-şâh, halîfe tarafından sultan olarak kabul edilmişken Melik-şâh’ın müdahalesiyle melik konumuna düşürülmüştür. Bu da onun, Tarsus’un fethi sonrasındaki girişimlerini açıklamaktadır. Ayrıca Turan’a göre de Sultan Melik-şâh, I. Süleyman-şâh’a sultan unvanını Tarsus’un fethi sonrasındaki olaylar sebebiyle tevdî etmiştir. 310 Nitekim I. Süleymanşâh, Tarsus’un fethinden 2 yıl sonra Antakya’yı ele geçirdi. İbnü’l-Esîr’in eserinde belirttiğine göre Süleyman-şâh, Antakya’nın fethini Sultan Melik-şâh’a bildirdi, hutbeyi onun adına okuttuğu gibi sikkeyi de onun adına bastırdı.311 Ayrıca I. Süleyman-şâh bu faaliyetlerini, kendisinden haraç isteyen Şerefüddevle Müslim’e yazdığı mektupta da bildirdi.312 Sultan Melik-şâh da Antakya ve Halep’i, hil’atle birlikte Süleyman-şâh’a tevdî etti.313 Ancak Süleyman-şâh bu sırada vefat etmişti. I. Süleyman-şâh’ın Şiî İbn Ammar ile kurduğu ilişki üzerine Abbâsî halîfesinin, bahsi geçen menşûrları Süleyman-şâh’a, bu kez kesin olarak gönderdiğini kabul etmek isabetli görünmektedir. Anna Komnene de eserinde, Süleyman-şâh’a sultan unvanının, Antakya seferi öncesinde verildiğini kaydederek bu gerçeğe işaret etmektedir. 314 En nihayetinde bu menşûrların I. Süleyman-şâh’a verildiği ve onun sultan unvanını kullandığı açıktır. Şurası kesindir ki Antakya’nın fethi öncesinde ya da sırasında Sultan Melik-şâh da Süleyman-şâh’ın Anadolu’daki hakimiyetini tanımak 308 Turan, Türkiye, s. 89. 309 Turan, Türkiye, s. 93. 310 Turan, Türkiye, s. 93. 311 İbnü’l-Esîr, a.g.e., X, 128-129; a.e., (çev. Temelli), s. 355; Aksarâyî, a.g.e., s. 14; Karş. SevimMerçil, a.g.e., s. 526; Sevim, Süleyman-şâh, s. 34; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 108-109; Sevim, “Süleyman şâh I”, s. 105. Sıbt, Süleyman-şâh’ın Haleb’i fethi sonrasında da Melik-şâh’a bir mektup gönderdiğini ve bu mektupta Haleb’e koyduğu vergileri onaylamasını istediğini kaydetmektedir. Sıbt, a.g.e., s. 269. 312 İbnü’l-Esîr, a.g.e., X, 128-129; a.e., (çev. Temelli), s. 355; Aksarâyî, a.g.e., s. 14. 313 Aksarâyî, a.g.e., s. 14. 314 Anna, a.g.e., 194. 84 durumunda kalmıştır. Bu durumu İbnü’l-Esîr’in aktarımıyla Süleyman-şâh da ifade etmektedir.315 Bizim konumuz açısından asıl önemli olan ise bu menşûr ve unvanların ne zaman ve nasıl gönderildiği değil, içerikleridir. Bilhassa halîfenin gönderdiği unvan ve lakaplar, I. Süleyman-şâh’ın nezdinde siyasî meşrûiyetin dinî referanslara dayandığını göstermesi bakımından önemlidir. Süleyman-şâh’ın halîfe tarafından kendisine verilen bu unvanları kullandığı hatırlanırsa, unvanların siyasî anlamda sağladığı meşrûiyet bir kenara bırakıldığında bu unvanlar, onun dinî anlayışının siyasî yansımasını gösterecektir ki bu hemen hemen tüm Türkiye Selçuklu sultanları için geçerli bir durumdur.316 I. Süleyman-şâh’ın Şiî İbn Ammar’dan kadı ve hatip istemesi meselesini sonuçlandıralım. Şurası açıktır ki bu davranış, Süleyman-şâh’ın koyu bir Sünnî olmadığına delâlet eder. Bu hamlesi her ne kadar siyasî de olsa, eğer I. Süleyman-şâh taassup ehli bir Sünnî olsaydı, bu hamleyi asla yapmazdı. Zirâ İbn Ammâr’ın göndereceği kadı ve hatiplerin Şiî olacağı varsayıldığında ve onların Anadolu’da Şeriat’a göre hüküm verip, halka vaazlar verecekleri göz önünde bulundurulduğunda I. Süleyman-şâh’ın bu girişiminin basit bir siyasî çıkar olarak düşünülemeyeceği ya da Süleyman-şâh’ın bu kadar geniş boyutlarıyla bu meseleyi ele almadığı ortaya çıkmaktadır. Buradan hareketle yukarıda da belirtmiş olduğumuz gibi onun dinî anlayışının esnek317 olduğu, siyasî kararlarının zaman zaman dinî hassasiyetlerinin önüne geçtiği sonuçlarına da varılabilir. 2. 1. 1. 2. 3. Hristiyanlarla İlişkiler I. Süleyman-şâh’ın dinî anlayışına dair diğer önemli bahis Antakya’nın fethi bağlamında karşımıza çıkmaktadır. O, Antakya’yı fethettikten sonra askerlerini Hristiyan halka iyi davranmaları için şiddetle uyardı. Onlara, Hristiyan halkın mallarını yağmalamayı, evlerine girmeyi ve kızlarıyla evlenmeyi yasakladı. 318 Ayrıca 315 Bkz. İbnü’l-Esîr, a.g.e., X, 129; a.e., (çev. Temelli), s. 355. 316 Bkz. Râvendî, a.g.e., I, 121. 317 Esnek kavramı hakkında bkz. 335. dipnot. 318 İbnü’l-Esîr, a.g.e., X, 128; a.e., (çev. Temelli), s. 355; Sıbt, a.g.e., s. 262; Ebû’l-Ferec, a.g.e., s. 331; Karş. Turan, Türkiye, s. 101; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 526; Sevim, Süleyman-şâh, s. 34; 85 ele geçirilen ganimetlerin dışarıya çıkartılmayıp, ucuza da olsa şehirde satılmasını emretti.319 Süleyman-şâh’ın bu emirleri, Hristiyan halk üzerinde çok etkili oldu.320 Haleb’deki Ahdâs komutanı İbnü’l Huteytî, Müslim’e yazdığı mektupta, “Süleyman’ın Antakya’daki halka âdil ve insaflı davrandığı haberi, Haleb’de yayılmış durumdadır. Haleb halkının da ona haber gönderip kenti kendisine teslim etmek istediklerini bildirmelerinden korkarım.” diyerek, Süleyman-şâh’ın Antakya’daki uygulamalarının etkisini ortaya koymaktadır.321 I. Süleyman-şâh, şehirdeki Antakya’daki Mar Cassianus Kilisesi’ni 322 camiye dönüştürerek 15 Şa’bân 477 (17 Aralık 1084) Cuma günü 110 müezzin tarafından okunan ezandan sonra cuma namazını kıldı.323 Kilisesini kaybeden Hristiyan halkın isteği üzerine Süleyman-şâh, şehirde, Meryem Ana ve Aziz Cercis adlarında iki yeni kilisenin inşâsına da izin verdi.324 Bu izin, onun esnek bir dinî anlayışa sahip olduğu tezimizi desteklemektedir.325 Zirâ Hristiyanların ibadethânelerine izin meselesi dinî bakımdan hassas bir konudur ve Hz. Ömer’in bununla ilgili bir ictihadı vardır.326 Yine aynı konuyla ilgili olarak daha sonraları Türkiye Selçuklu tahtına çıkan I. İzzeddîn Keykâvus, İbnü’l-Arabî tarafından sert bir şekilde uyarılmıştır. 327 Antakya şehri, Hristiyanlar için oldukça önemli bir şehirdi. Süleyman-şâh’ın bu şehri onların elinden alması, bir yönüyle onun sahip olduğu gaza ruhunu ortaya Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 108; Ersan, “Türkiye”, X, 173; Sevim, “Süleyman şâh I”, s. 104-105; Demir, I. Süleyman Şah, s. 116. 319 Ebû’l-Ferec, a.g.e., s. 331; Karş. Sevim-Merçil, a.g.e., s. 526; Sevim, Süleyman-şâh, s. 34; Ersan, “Türkiye”, X, 173; Sevim, “Süleyman şâh I”, s. 104-105; Demir, I. Süleyman Şah, s. 116. 320 Sıbt, a.g.e., s. 262; Ebû’l-Ferec, a.g.e., s. 331; Karş. Sevim, Süleyman-şâh, s. 34; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 108; Ayrıca bkz. Turan, Türkiye, s. 101; a. mlf., Cihân, s. 368. 321 Sıbt, a.g.e., s. 262. 322 Kullanım için bkz. Süryanî Mikhail, a.g.e., s. 30; Ebû’l-Ferec, a.g.e., I, 331. 323 Sıbt, a.g.e., s. 261; Ebû’l-Ferec, a.g.e., s. 331; İbnü’l-Adîm, a.g.e., s. 52; Karş. Turan, Türkiye, s. 101; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 526; Sevim, Süleyman-şâh, s. 34; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 108; Ersan, “Türkiye”, X, 173; Sevim, “Süleyman şâh I”, s. 105; Demir, I. Süleyman Şah, s. 116. 324 Turan, Türkiye, s. 108; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 526; Sevim, Süleyman-şâh, s. 34; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 108; Ersan, “Türkiye”, X, 173; Sevim, “Süleyman şâh I”, s. 105; Demir, I. Süleyman Şah, s. 116. 325 Bu izin, I. Süleyman-şâh’ın dinî anlayış itibariyle hoşgörülü olduğuna da yorumlanabilir ancak biz bu tarz yorumların konuyu tüm yönleriyle değerlendirme hususunda eksik kaldığı kanaatindeyiz. Bkz. III. Bölüm, s. 327-331. 326 Bkz. II. Bölüm, s. 189, 888. dipnot. 327 Bu konu, I. İzzeddîn Keykâvus bahsinde detaylı bir şekilde ele alınmıştır. Bkz. II. Bölüm, s. 186- 190. 86 koymaktadır. Bu fetihle ilgili yazılan şiirlerde de bu durum ortaya çıkmaktadır. Meselâ devrin ünlü şairi Muhammed Ebîverdî (ö. 1113)’nin kaleme aldığı şiirde “Sen müstahkem yerlerini İskender’den beri genişleten Bizans Antakya’sını fethettin.” denilerek, bahsi geçen anlayışa dikkat çekilmiştir. 328 2. 1. 1. 2. 4. Dinî Bilgisi ve Şeriat’a Bağlılığı Antakya’nın fethi sonrası, Selçuklu vasalı, Musul ve Halep Emîri Şerefüddevle Müslim b. Kureyş, I. Süleyman-şâh’tan, Antakya’nın eski hâkimi Philaretos Brachamios’tan almakta olduğu yıllık vergiyi (cizye) istedi ve ödemediği taktirde Sultan Melik-şâh’a isyan etmiş sayılacağını bildirdi.329 I. Süleyman-şâh ise cevabında şu ifadeleri kullandı: “Benden önceki Antakya hakiminin gönderdiği haraca gelince, o bir kafirdir; bu sebeple hem kendisinin hem de adamlarının baş vergisini (cizye) gönderiyordu. Ama ben Allah’a şükür Müslümanım ve cihad görevimi yerine getirdim. Sana hiçbir şey göndermem.” 330 Bu cevap göstermektedir ki kendisini kesin bir ifadeyle Müslüman olarak tanımlayan I. Süleyman-şâh, fıkhî meselelere de yabancı değildir ya da yanında bu meselelere hâkim olan devlet adamları ve yahut ilim erbâbı bulunmaktadır. Bu bilgiden hareketle fıkhî konulara tamamen yabancı olmadığını düşünecek olursak Şiî İbn Ammar’dan kadı ve hatip istemesi meselesi de daha dikkat çekici bir boyut kazanmaktadır. Anlaşılan o ki I. Süleyman-şâh, Şiî bir emîrden kadı ve hatip istemenin dinî açıdan ne gibi sonuçlar doğuracağını kestirebilecek kadar ilme vâkıftı. 328 Turan, Türkiye, s. 101; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 526; Sevim, Süleyman-şâh, s. 35; a. mlf., “Süleyman şâh I”, s. 105. 329 İbnü’l-Esîr, a.g.e., X, 129; a.e., (çev. Temelli), s. 355; Sıbt, a.g.e., s. 262; Aksarâyî, a.g.e., s. 14- 15; Muhammed b. Hâvend-şâh b. Mahmûd Mîrhând, Ravzatu’s-Safâ fî Sîreti’l-Enbiya ve’l-Mülûk ve’l-Hulefâ (Tabaka-i Selçûkiyye), (trc. ve notlar Erkan Göksu), TTK Yay., Ankara 2018, s. 267; Karş. Turan, Türkiye, s. 102; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 527; Sevim, Süleyman-şâh, s. 36; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 109; Ersan, “Türkiye”, X, 174; Sevim, “Süleyman şâh I”, s. 105; Demir, I. Süleyman Şah, s. 119. 330 İbnü’l-Esîr, a.g.e., X, 129; a.e., (çev. Temelli), s. 355; Sıbt, a.g.e., s. 262; İbnü’l-Adîm, a.g.e., s. 55; Aksarâyî, a.g.e., s. 15; Hamdullah Müstevfî-i Kazvînî, Târih-i Güzîde, (haz. Ayşe Ayna-Bilal Şahin-Ayşe Alhan-Sevgi Kübra Akdemirel-Ayşe Tepe-Sibel Temiz), İstanbul 2015, s.114; İbnü’lVerdî, a.g.e., s. 40; Mîrhând, a.g.e., s. 267; Karş. Turan, Türkiye, s. 102; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 527; Sevim, Süleyman-şâh, s. 36; a. mlf., “Süleyman şâh I”, s. 105; Demir, I. Süleyman Şah, s. 119. 87 Bu durum da onun, İbn Ammar olayında, dinî anlayışı yerine siyasî bekâsını öncelediğini göstermektedir. 331 Ayrıca I. Süleyman-şâh, Antakya’nın eski hakimini kafir olarak tanımlayarak, etrafındaki Müslüman olmayan yöneticilere bakışını ilân etmektedir. Bilindiği gibi kâfir kavramı dinî bir içeriğe sahiptir. Bu da onun dinî anlayışı ve siyasî yansımalarına dair güzel bir örnektir. Nitekim Süleyman-şâh, Müslim b. Kureyş’e verdiği cevapta kendisinin kafirlere karşı cihad ettiğini vurgulamıştır. Eserinde, I. Süleyman-şâh’ın Müslim b. Kureyş ile mücadelesini aktaran İbnü’l-Esîr, onun dinî anlayışı ve siyasî yansımalarını ortaya koyacak güzel örnekler sunar. Bunlardan biri de I. Süleyman-şâh’ın Müslim b. Kureyş’e ait köyleri yağmalaması sonrasındaki olaylara dair kayıtlardır. Köylüler, Süleyman-şâh’ın askerlerinin yağmacılığı sebebiyle kendisine şikayette bulununca o, şöyle dedi: “Yapılan bu nevi işlerden son derece nefret ederim fakat emîriniz beni bu işlere zorladı. Benim, Müslümanın malını yağma etmek ve Şeriat’ın yasakladığı malı almak gibi bir âdetim yoktur.” 332 Süleyman-şâh, bu ifadelerinin ardından askerlerinin yağmaladığı malları iade ettirdi. Bu kayıtlar, I. Süleyman-şâh’ın dinî anlayışını göstermesi bakımından oldukça dikkat çekicidir. Buna göre o, Müslümanların malının yağmalanamayacağına inanmakta, hatta bu tarz fiillerden nefret etmektedir. Bu tarz faaliyetlerin Şeriat tarafından yasaklandığını belirtmesi, onun şer’î hukuk hakkında hem bilgisi olduğunu hem de bu kurallara titizlikle riayet ettiğini gösterir. Ancak diğer bir açıdan da bu kayıtlar, siyasî mücadelelerin inanışlara, dinî anlayışlarına olan olumsuz etkisini oldukça açık bir şekilde ortaya koymaktadır. Kendisinin de ifade ettiği gibi I. Süleyman-şâh, Müslim b. Kureyş ile giriştiği siyasî mücadele sebebiyle dinî anlayışına ters olan bir davranışta bulunmuştur. Bu durum dîn ile siyaset arasındaki ilişkiye dair oldukça mühim bir kayıttır. Lâkin Süleyman-şâh’ın köylülerin itirazı sonucu hatasını kabul edip, onlara mallarını iade etmesi de ayrı bir erdem olarak vurgulanmalıdır. 331 İki paragraf sonraki örnek de bu yorumu destekler mahiyettedir. 332 İbnü’l-Esîr, a.g.e., X, 129; a.e., (çev. Temelli), s. 356; Sıbt, a.g.e., s. 262. 88 2. 1. 1. 2. 5. Süleyman-şâh ve İlm-i Nücûm Kutalmış oğulları dendiğinde akıllara gelen hâdiselerden biri de ilm-i nücûmdur. 333 Süleyman-şâh’ın babası Kutalmış, ilm-i nücûmlâ alâkadardı ve ondan sonra oğulları, torunları da bu ilimle ilgilenmeye devam etti.334 Her ne kadar kaynaklarda, bu hususta I. Süleyman-şâh ile ilgili doğrudan bir kayıt yoksa da babasına ve haleflerine dair verilen bilgilerden hareketle Süleyman-şâh’ın da bu ilme ilgisinin olduğunu tahmin edebiliriz. Bu durum göz önünde bulundurulduğunda onun dinî anlayışında akaid hususunda esnek335 bir tutuma sahip olduğu çıkarımını yapabiliriz. Zira ilm-i nücûm konusu dinî açıdan tartışmalıdır. 336 Nitekim bu hususta I. Süleyman-şâh’tan sonra gelen sultanlar da yerilmiştir.337 İbnü’l-Esîr, onların bu tavırlarının dînlerine zarar verdiğini söylemektedir.338 İlm-i nücûm ile uğraşılmasında siyasî mücadelelerin sonuçlarının ve gelecekte olup bitecek olayların merak edilmesinin de etkisinin büyük olduğu düşünülürse bu durum, siyasî olayların ve kişisel merakların dinî anlayışa etkisini göstermektedir. Bu olay, birçok sultan için söz konusu olduğu gibi Süleyman-şâh için de geçerlidir. Nitekim bu hususta güzel bir örneği İbnü’l-Esîr aktarmaktadır. O, Süleyman-şâh’ın babası Kutalmış’ın astrolojiye vakıf olduğunu söylerken, onun Alp Arslan’a karşı giriştiği savaşta bu ilminden faydalanıp sonucun kötü olacağını anladığını ve savaşı önlemeye çalıştığını ifade eder.339 333 Tam adıyla ilm-i ahkâm-ı nücûm olan bu ilim, kelime olarak yıldızların hükümlerinin ilmi, terim olarak astroloji anlamlarına gelmektedir. Astronomiyle birçok ortak konusu olmakla birlikte ikisi arasında temel bir bakış açısı farkı vardır. Bkz. Tevfik Fehd, “İlm-i Ahkam-ı Nücûm”, DİA, XXII, 124-126; A. mlf., “İlm-i Felek”, DİA, XXII, 126-129; Kesik, “Kutalmış’ın...”, s. 103. 334 İbnü’l-Esîr, a.g.e., X, 49; a.e., (çev. Murat Temelli), s. 290; Karş. Turan, Selçuklular, s. 148; Bayram, “Dânişmend Oğulları’nın...”, s. 138; Kesik, “Kutalmış’ın...”, s. 103, 105. 335 Onun bu tutumunu dinî açıdan “geniş fikirli” olarak yorumlarsak, bu tavrı olumlamış oluruz. İlm-i nücûm konusunda dinî bakımdan ciddi tartışmalar vardır. Peygamber (sav.)’in bu konuda Hadîsleri bulunmaktadır. Bu yüzden en isabetlisinin “esnek” kavramı olduğu kanaatindeyiz. Ayrıca bu konuda “terkip” kavramını da kullanmak, Selçukluların sahip oldukları dinî anlayışı daha iyi idrak etmeyi sağlayacaktır. 336 Daha geniş bilgi için bkz. III. Bölüm’ün üçüncü başlığına bkz. 337 İbnü’l-Esîr, a.g.e., X, 49; a.e., (çev. Temelli), s. 291. 338 İbnü’l-Esîr, a.g.e., X, 49; a.e., (çev. Temelli), s. 291; Karş. Bayram, “Dânişmend Oğulları’nın...”, s. 138. 339 İbnü’l-Esîr, a.g.e., X, 49; a.e., (çev. Temelli), s. 290; Karş. Erdoğan Merçil, Selçuklular’da Saraylar ve Saray Teşkilâtı, Bilge Kültür Sanat Yay., İstanbul 2011, s. 194; Kesik, “Kutalmış’ın...”, s. 100. 89 Kutalmış’ın ilmi nücûmla uğraşmasından hareketle onun itikadî olarak Mu’tezili olduğu söylenebilir.340 Bir Eş’arî olarak İbnü’l-Esîr’in, Kutalmış ve onun soyundan gelenlerin itikadının bozuk olduğunu söylemesi onların Mu’tezili olduğunu tespit etmek adına önemli bir veridir.341 Zirâ Eş’arîler ile Mu’tezililer arasında derin bir mücadelenin olduğu bilinmektedir.342 Buradan hareketle Eş’arî İbnü’l-Esîr’in, ilm-i nücûmla ilgilenmenin itikadî bozukluğa yol açtığını söylemesi, onunla ilgilenenlerin Mu’tezili olduğuna işaret eder. Ayrıca Kutalmış’ın akrabası Tuğrul Bey’in ve Büyük Selçuklularının ilk vezîri Amîdülmülk Kündürî’nin de Mu’tezili olduğu bilinmektedir. 2. 1. 1. 2. 6. Süleyman-şâh İntihar Mı Etti? I. Süleyman-şâh askerlerine ve tebaasına iyi muamelede bulunurdu.343 Bu sebeple de halk kendisine bağlıydı. 344 Antakya’daki faaliyetleri sonucu halkın onu benimsemesi bu duruma güzel bir örnektir. I. Süleyman-şâh’a dair konumuz açısından diğer önemli olay onun ölümüdür. Bazı kaynaklarda onun intihar ettiği söylenmektedir.345 I. Süleyman-şâh’ın ölümüyle ilgili bütün ihtimalleri gözeten en ayrıntılı bilgiyi İbnü’l-Adîm vermektedir. Onun aktardığına göre Süleyman-şâh, ya savaş meydanında çarpışırken şakağına atılan bir okla öldürülmüş ya da savaşı kaybedince çizmesindeki bıçakla kendisini öldürmüştür.346 Bu konuda kesin kanaate varmak zor görünmektedir ancak bize göre onun intihar ettiğini kabul etmek, savaş meydanında öldürüldüğünü kabul etmeye nazaran daha zayıf bir bilgidir. Zirâ intihar ettiğiyle ilgili bilgiler karnında bir hançerin 340 Bayram, “Dânişmend Oğulları’nın...”, s. 135; Kara, “Anadolu’da Mu’tezile Ekolü’nün Varlığı”, s. 4; a. mlf., “Mu’tezilî Düşüncenin Girişi”, s. 277. 341 Bayram, “Dânişmend Oğulları’nın...”, s. 135; Kara, “Mu’tezilî Düşüncenin Girişi”, s. 276-277. 342 Bkz. İlyas Çelebi, “Mu’tezile”, DİA, XXXI, 399. 343 İbnü’l-Adîm, a.g.e., s. 53; Karş. Turan, Türkiye, s. 108; Sevim, Süleyman-şâh, s. 43. 344 İbnü’l-Adîm, a.g.e., s. 53; Karş. Turan, Türkiye, s. 108. 345 Anna, a.g.e., 195; İbnü’l-Esîr, a.g.e., X, 135; a.e., (çev. Temelli), s. 361; İbnü’l Adîm, a.g.e., s. 114; Ebû’l-Ferec, a.g.e., I, s. 333; Aksarâyî, a.g.e., s. 15; İbnü’l-Verdî, a.g.e., s. 42; Karş. Turan, Türkiye, s. 104; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 527; Sevim, Süleyman-şâh, s. 39-40; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 112; Sevim, “Süleyman şâh I”, s. 105; Demir, I. Süleyman Şah, s. 127-129. 346 Bkz. İbnü’l-Adîm, a.g.e., s. 59. Bu konuda Anna’nin verdiği bilgiler de oldukça ayrıntılıdır. Bkz. Anna, a.g.e., 195. 90 bulunmasına dayandırılmaktadır. Bu hançerin onun olduğunun söylenmesi intihar etmiş olma ihtimalini kuvvetlendirse de kesinleştirmemektedir. Yine de savaşı kaybetmenin ve Büyük Selçuklu’nun eline yeniden esir düşme endişesinin tetiklediği psikolojik durumda, Süleyman-şâh’ın intihar etmiş olabileceğini düşünmek mümkündür.347 347 Bkz. Müneccimbaşı, a.g.e., s. 22. 91 2. 1. 2. I. Kılıç Arslan (1092-1107) 2. 1. 2. 1. Dönemin Siyasî Tarihi I. Süleyman-şâh, Tutuş ile girdiği savaşı kaybedince oğlu Kılıç Arslan, Büyük Selçuklulara esir düştü. Melik-şâh’ın 1092 yılında vefat etmesinin ardından Büyük Selçuklu tahtına Berkyaruk çıktı ve Kılıç Arslan da Anadolu’ya döndü.348 Hemen İznik’e giden Kılıç Arslan, Ebû’l-Gazi’nin elinden yönetimi teslim aldı. I. Kılıç Arslan, Bizans sınırlarında akınlarda bulunan Çaka Bey’in kızıyla evlenip, beyleri etrafında toplayarak kuvvetini arttırdı. Ancak sultan, Çaka Bey’i saltanatına rakip görüyordu. Bu sebeple, Bizans İmparatoru I. Aleksios’un telkinlerine349 de kanarak, 1095 yılında onu öldürdü.350 Batıda otoritesini sağlama alan Kılıç Arslan, Malatya üzerine yürüdü. Bu sırada Keşiş Pierre l’Ermite idaresindeki -öncü- Haçlı birlikleri Anadolu’ya girdi. Ancak bu birlikler, İznik’teki Selçuklu kuvvetleri tarafından imha edildi. 351 348 Turan, Kılıç Arslan’ın Berkyaruk’un izniyle Anadolu’ya gelmiş olabileceğini söylediği gibi aynı zamanda yeni sultanın tahta oturması sırasındaki karışıklıklardan faydalanarak kaçmış olabileceğini de ifade etmektedir. Bkz. Turan, Türkiye, s. 126; Ayrıca bkz. a. mlf, Selçuklular, s. 173, 225. Demirkent ise Kılıç Arslan’ın dönüşünün, Berkyaruk’un izniyle gerçekleştiğini söyler. Bkz. Işın Demirkent, “Kılıç Arslan I”, DİA, XXV, s. 396; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 118. 349 Aleksios’un, I. Kılıç Arslan’ı Çaka Bey’e karşı harekete geçirmek amacıyla yazdığı mektup için bkz. Anna, a.g.e., s. 270; Karş. Turan, Türkiye, s. 127; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 119; Ersan, “Türkiye”, X, 177; Ayönü, a.g.e., s. 89-90. 350 Anna, a.g.e., s. 271; Karş. Turan, Türkiye, s. 127; Cahen, a.g.e., s. 12; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 532; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 119; Ersan, “Türkiye”, X, 177; Ayönü, a.g.e., s. 90; Demirkent, “Kılıç Arslan I”, s. 397. 351 Gesta Francorum et Aliorum Hierosolymitanorum, (çev. Ergin Ayan), Anonim Haçlı Tarihi, Selenge Yay., İstanbul 2013, s. 52, 53, 54; Peter Tudebodus, Historia De Hierosolymitano Itınere, (çev. Süleyman Genç), Birinci Haçlı Seferi: Bir Tanığın Kaleminden Kudüs’e Yolculuk, Kronik Yay., İstanbul 2019, s. 62, 63, 64; Fulcherius Carnotensis, Gesta Francorum Iherusalem Peregrinantium, (çev. İlhan Bihter Barlas), Kudüs Seferi: Kutsal Toprakları Kurtarmak, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul 2009, s. 57; Anna, a.g.e., s. 306, 307, 308; Willermus Tyrenensis, Historia Rerum İn Partibus Transmarinis Gestarum, (çev. Ergin Ayan), Willermus Tyrenensin’in Haçlı Kroniği: Başlangıçtan Kudüs’ün Zaptına Kadar (I-VIII. Kitaplar), Ötüken Yay., İstanbul 2016, s. 67, 68, 69; Anonim Süryanî Kroniği, (çev. İlhan Aslan), Post Yay., İstanbul 2019, s. 16; Cenâbî, a.g.e., s. 4; Karş. Turan, Türkiye, s. 129; Steven Runciman, A History Of The Crusades 1: The First Crusade And The Foundation Of The Kingdom Of Jerusalem, (çev. Fikret Işıltan), Haçlı Seferleri Tarihi: Birinci Haçlı Seferi ve Kudüs Krallığı’nın Kuruluşu, TTK Yay., Ankara 1986, I, 102-103; Işın Demirkent, Haçlı Seferleri, Dünya Yay., İstanbul 1997, s. 16-18; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 532; Muharrem Kesik, Selçukluların Haçlılarla İmtihanı, Timaş Yay., İstanbul 2018, s. 20-21; Demirkent, “Kılıç Arslan I”, s. 397. 92 I. Kılıç Arslan’ın Malatya’yı kuşattığı sırada Haçlıların asıl ordusu Selçuklu topraklarına girdi. 352 Haçlıların İznik’e doğru ilerlediğini öğrenen Kılıç Arslan, hızlıca yola çıksa da Selçuklu başkenti çoktan kuşatılmıştı. Sultan, kuşatmayı kırmaya çalıştı ama başaramadı. İznik, Bizans’a teslim edildi.353 I. Kılıç Arslan, Haçlılara karşı Dânişmendli Beyi Gümüştekin Ahmed Gazi ve Kayseri Beyi Hasan ile işbirliği yaptı. 354 Ancak kahramanca savaşıp Haçlıları büyük kayıplara uğrattıysa da ilerlemelerini durduramadı. I. Haçlı Seferi’nin hedefine ulaşması yeni seferler için Batılılara motivasyon sağladı. 1101 yılında Lombard, Fransız ve Almanların oluşturduğu üç büyük Haçlı ordusu Avrupa’dan yola çıktı.355 Dânişmend Ahmed Gazi, Anadolu’daki Müslüman Türk beylerini Haçlılara karşı harekete geçmeye davet etti; Türkiye Selçuklu Sultanı I. Kılıç Arslan, Harran Beyi Karaca, Artuklu Belek b. Behram ve Halep Selçuklu Meliki Rıdvan da bu davete icâbet ettiler. 356 Önce Lombarlardlardan oluşan Haçlı ordusu, ardından da Konya yakınlarında Fransız ve Alman orduları ortadan kaldırıldı. 352 Zonaras, a.g.e., s. 169; Anonim Haçlı, s. 66; Urfalı Mateos, a.g.e., s. 190; Karş. Turan, Türkiye, s. 129; Cahen, a.g.e., s. 14; Runciman, a.g.e., I, 135; Demirkent, a.g.e., s. 29; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 533; Rice, a.g.e., s. 52; Ersan, “Türkiye”, X, 177; Kesik, Selçukluların İmtihanı, s. 26; Demirkent, “Kılıç Arslan I”, s. 397. 353 Zonaras, a.g.e., s. 169; Anonim Haçlı, s. 67, 68, 69; Urfalı Mateos, a.g.e., s. 190; Tudebodus, a.g.e., s. 79; Fulcherius, a.g.e., s. 67; Anna, a.g.e., s. 325-330; Willermus, a.g.e., (Kudüs’ün Zaptına Kadar), s. 127, 128; Anonim Süryanî, s. 16; Cenâbî, a.g.e., s. 5; Karş. Turan, Türkiye, s. 129; Runciman, a.g.e., I, 139; Demirkent, a.g.e., s. 33; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 533; Rice, a.g.e., s. 52; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 122; Ersan, “Türkiye”, X, 178; Kesik, Selçukluların İmtihanı, s. 27; Ayönü, a.g.e., s. 95; Demirkent, “Kılıç Arslan I”, s. 397. 354 Anna, a.g.e., s. 332; Cenâbî, a.g.e., s. 4; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 23-24; Karş. Turan, Türkiye, s. 130-131; Cahen, a.g.e., s. 14; Runciman, a.g.e., I, 141; Demirkent, a.g.e., s. 34; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 533; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 122; Muharrem Kesik, Dânişmendliler (1085-1178): Orta Anadolu’nun Fatihleri, Bilge Kültür Sanat Yay., İstanbul 2017, s. 62; a. mlf., Selçukluların İmtihanı, s. 28; Demirkent, “Kılıç Arslan I”, s. 397. 355 Willermus Tyrensis, Historia Rerum İn Partibus Transmarinis Gestarum, (çev. Ergin Ayan), Willermus Tyrensis’in Haçlı Kroniği II: Kudüs’ün Zaptından Urfa’nın Fethine (1099-1143), Gece Kitaplığı Yay., Ankara 2018, s. 81, 82; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 23; 36-37; Karş. Steven Runciman, A History Of The Crusades: The Kingdom Of Jerusalem And The Frankish East 1100-1187, (çev. Fikret Işıltan), Haçlı Seferleri Tarihi: Kudüs Krallığı ve Frank Doğu 1100-1187, TTK Yay., Ankara 1987, II, 15-16; Demirkent, a.g.e., s. 61-62; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 123; Ersan, “Türkiye”, X, 180. 356 Cenâbî, a.g.e., s. 6-7; Karş. Turan, Türkiye, s. 134; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 535; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 124; Kesik, Dânişmendliler, s. 68; a. mlf., Selçukluların İmtihanı, s. 37-38; Runciman, a.g.e., II, 18; Işın Demirkent, bu davetin I. Kılıç Arslan tarafından yapıldığını söyler. Bkz. Demirkent, a.g.e., s. 64-65; Demirkent, “Kılıç Arslan I”, s. 397. 93 Ancak beylerin birliği çabuk bozuldu. I. Kılıç Arslan’ın Haçlı işgali altındaki Antakya üzerine sefere çıktığı sırada Dânişmend Beyi Gümüştekin, esir aldığı Haçlı komutanı Bohemund’u serbest bırakınca I. Kılıç Arslan yönünü Gümüştekin’in üzerine çevirdi. 357 1103 yılında vuku bulan savaşı Türkiye Selçuklu Sultanı I. Kılıç Arslan kazandı.358 Sultan, 1105 yılında da Malatya’yı ele geçirdi.359 Ardından Saltuklular ve Artuklular hariç, doğuda hüküm süren beyleri kendisine tâbi hâle getirerek Haçlılara karşı gücünü arttırdı. 360 Aynı yıl Kılıç Arslan, Haçlı işgali altındaki Urfa’yı kuşattı ancak başarılı olamadı.361 I. Kılıç Arslan, 22 Mart 1107 tarihinde Musul’u ele geçirdi. 362 Büyük Selçuklu sultanı adına okunan hutbeyi kendi adına okuttu.363 Bu hamlesiyle Kılıç Arslan, Büyük Selçuklu otoritesini meşrû kabul etmediğini ilân etmiş oldu. Zaten dedesi Kutalmış ve babası I. Süleyman-şâh da aynı tutum içerisinde hareket etmişlerdi. Nitekim Kılıç Arslan, kısa süre sonra Büyük Selçuklu Valisi Çavlı ile Habur Suyu kenarında savaştı ancak mağlup oldu.364 Canını kurtarma gayretiyle suyun karşısına geçmeye çalışırken boğularak vefat etti. 365 357 İbnü’l-Esîr, a.g.e., X, 281; Karş. Turan, Türkiye, s. 135-136; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 535; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 126-127; Ersan, “Türkiye”, X, 181; Kesik, Dânişmendliler, s. 78; a. mlf., Selçukluların İmtihanı, s. 52; Demirkent, “Kılıç Arslan I”, s. 398. 358 İbnü’l-Kalânisî, Zeyl Târih-i Dımaşk, (çev. Onur Özatağ), Şam Tarihine Zeyl: I. Ve II. Haçlı Seferleri Dönemi, Türkiye İşbankası Kültür Yayınları, İstanbul 2015, s. 13; Cenâbî, a.g.e., s. 4; Karş. Turan, Türkiye, s. 136; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 127; Ersan, “Türkiye”, X, 181; Kesik, Dânişmendliler, s. 78; a. mlf., Selçukluların İmtihanı, s. 52; Demirkent, “Kılıç Arslan I”, s. 398. 359 Süryanî Mikhail, a.g.e., s. 51; Ebû’l-Ferec, a.g.e., II, 345; Anonim Selçuknâme, s. 36; Karş. Turan, Türkiye, s. 136; Cahen, a.g.e., s. 16; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 535; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 127; Ersan, Ermeniler, s. 76; a. mlf., “Türkiye”, X, 181; Kesik, Dânişmendliler, s. 80; Demirkent, “Kılıç Arslan I”, s. 398. 360 Turan, Türkiye, s. 136; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 535; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 127; Ersan, “Türkiye”, X, 181; Demirkent, “Kılıç Arslan I”, s. 398. 361 Urfalı Mateos, a.g.e., s. 231; İbnü’l-Esîr, a.g.e., X, 333; Karş. Turan, Türkiye, s. 136-137; SevimMerçil, a.g.e., s. 535; Abdülkerim Özaydın, Sultan Muhammed Tapar Devri Selçuklu Tarihi (498- 511/1105-1118), TTK Yay., Ankara 1990, s. 60; a. mlf., “Anadolu Selçukluları”, VIII, 127; Ersan, Ermeniler, s. 59; a. mlf., “Türkiye”, X, 181; Demirkent, “Kılıç Arslan I”, s. 398. 362 Urfalı Mateos, a.g.e., s. 231; İbnü’l-Kalânisî, a.g.e., s. 25; Süryanî Mikhail, a.g.e., s. 52; İbnü’lEsîr, a.g.e., X, 342; İbnü’l-Verdî, a.g.e., s. 66; Karş. Turan, Selçuklular, s. 231; a. mlf, Türkiye, s. 137; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 536; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 128; Ersan, “Türkiye”, X, 182; Demirkent, “Kılıç Arslan I”, s. 398. 363 İbnü’l-Esîr, a.g.e., X, 343; Karş. Turan, Türkiye, s. 137; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 536; Özaydın, Tapar, 61; a. mlf., “Anadolu Selçukluları”, VIII, 129; Ersan, “Türkiye”, X, 182; Demirkent, “Kılıç Arslan I”, s. 398. 364 Urfalı Mateos, a.g.e., s. 231; İbnü’l-Kalânisî, a.g.e., s. 27; Süryanî Mikhail, a.g.e., s. 52; İbnü’lEsîr, a.g.e., X, 345; Ebû’l-Ferec, a.g.e., II, 346, 347; İbnü’l-Verdî, a.g.e., s. 67; Cenâbî, a.g.e., 8; Karş. 94 2. 1. 2. 2. Dinî Anlayışı ve Siyasî Yansımaları Kılıç Arslan ile ilgili konumuza dair veriler oldukça sınırlıdır. Hatta I. Süleyman-şâh’tan bile daha az olduğunu söylemek yanlış olmaz. Dolayısıyla biz de Kılıç Arslan’ın hayatındaki çeşitli olaylardan, tutum ve davranışlarından hareketle, çıkarım metodunu da kullanarak, onun dinî anlayışını ve siyasî yansımalarını ortaya koymaya çalışacağız. Bu çerçevede ilk olarak Çaka Bey ile yaşadığı mücadeleden bahsedeceğiz. 2. 1. 2. 2. 1. Çaka Bey’in Katli Türkiye Selçuklu Sultanı I. Kılıç Arslan’ın, Çaka Bey’i öldürmesi olayından bahsettik. Bu olay, I. Kılıç Arslan’ın dinî anlayışının siyasî bir yansıması olarak değerlendirilebilir. Zirâ Kılıç Arslan, kendi siyasî hâkimiyeti uğruna, ayzı zamanda kayınpederi olan bir beyi sorgusuz sualsiz ortadan kaldırmıştır. Ayrıca bu kararı, Müslümanlar için Anadolu’daki en büyük düşman olan Bizans’ın İmparatoru I. Aleksios’un telkinlerinin etkisiyle verdi. Aleksios, Kılıç Arslan’a yazdığı mektupta özetle, sultanlığın ona babasından kaldığını, Çaka Bey’in ise böyle bir mirası olmamasına rağmen güya Bizans’a karşı silahlanıyormuş gibi görünüp gerçekte ona karşı silahlandığını, bu durum hakkında uyanık olup önlem almasını, gerekirse Çaka Bey’i öldürmesini söyledi.366 Bu olay, I. Kılıç Arslan için siyasetin dinin önüne geçtiğini göstermesi bakımından önemlidir. Zirâ İslâm dinîne göre siyaset alanı, Şeriat hükümlerinden bağımsız değildir. Sultanlar dahî bu alanda hareket ederken Şeriat’ın hükümlerine uymak zorundadır. Yani her zaman önde tutulması gereken husus dinî kâidelerdir. Turan, Türkiye, s. 138; Cahen, a.g.e., s. 16; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 536; Özaydın, Tapar, 63; a. mlf., “Anadolu Selçukluları”, VIII, 131; Ersan, “Türkiye”, X, 182-183; Demirkent, “Kılıç Arslan I”, s. 398. 365 Süryani Mikhail, a.g.e., s. 53; İbnü’l-Esîr, a.g.e., (çev. Özaydın), X, 345. Anonim Selçuknâme adlı eserde, Sultan I. Kılıç Arslan’ın ölümüyle ilgili ilginç bir detay verilir. Müellif, Sultan I. Kılıç Arslan’ın suda boğularak can çekiştiği sırada, emîrlerinin onun ölümüne göz yumdukları îmâsında bulunur. Bu duruma sebep olarak da emîrlerin savaşmaktan yorulduklarını belirtir. Nigedî de eserinde, aynı duruma işaret eder. Bkz. Anonim Selçuknâme, s. 36. Nigedî, a.g.e., 438-439; Karş. Turan, Türkiye, s. 138; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 536; Özaydın, Tapar, 63; Ersan, “Türkiye”, X, 183; Demirkent, “Kılıç Arslan I”, s. 398. 366 Anna, a.g.e., s. 270; Karş. Turan, Türkiye, s. 127; Cahen, a.g.e., s. 12; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 532; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 119; Ayönü, a.g.e., s. 90; Demirkent, “Kılıç Arslan I”, s. 397. 95 Ancak tarihe bakıldığında bu tarz ölümlerin fazlalığı hemen göze çarpacaktır. Bu noktada sultanların bilhassa da Selçuklu hânedânına ait sultanların, kendilerini Allah’ın gölgesi olarak görmeleri ve mutlak otorite kabul etmelerinin etkisini hatırlamak gerekir. 367 Bununla birlikte Kılıç Arslan’ın bu hadise sırasında genç ve tecrübesiz olduğunu da unutmamak gerekir. Bu olayla ilgili konumuz açısından diğer önemli bilgi ölümün gerçekleşme şeklidir. Anna Komnene’in eserinde anlattığına göre I. Kılıç Arslan, Çaka Bey ile beraber sofrada yemek yerken ona bolca içki içirdi ve Çaka Bey’in içkinin tesiriyle kendisinden geçtiği bir anda onu kılıcıyla hemen öldürdü. 368 Çaka Bey’in öldürülmesi başlı başına tartışmalı bir konuyken bu hâdisenin gerçekleştirilmesi için içkinin kullanılması da konumuz açısından ayrıca dikkat çekicidir. Anlaşılan o ki I. Kılıç Arslan, sofrasında içkiye yer vermekteydi.369 Bu veriler ışığında I. Kılıç Arslan’ın şer’î akîdelere sıkı sıkıya bağlı olmadığı sonucuna varmak mümkündür. Bunun siyasî yansıması da Çaka Bey olayında karşımıza çıkmaktadır.370 2. 1. 2. 2. 2. Haçlılarla Mücadele I. Kılıç Arslan ile ilgili konumuz açısından diğer önemli mesele Haçlılar ile ilişkilerdir. Kılıç Arslan’ın Türkiye Selçuklu sultanı olduğu yıllar, Haçlı Seferleri’nin başlangıcına tekabül etmektedir. Pierre l'Ermite öncülüğündeki ilk Haçlı orduları Anadolu’ya girdiğinde Kılıç Arslan’ın beyleri onları imhâ etmek üzere kuşattı. Bu kuşatmada Haçlılara iki şart sunuldu. Buna göre ya Müslüman olacaklardı ya da öldürülecek ve esir edileceklerdi.371 Çaresiz kalan Haçlıların bir kısmı, Müslümanlığı 367 Kılıç Arslan’ın ve diğer birçok sultanın bu tarz davranışlarının gerek psikolojik gerekse fikrî arka plânını anlamak için I. Bölüm’e ve III. Bölüm’deki 2. başlığa bakınız. 368 Anna, a.g.e., s. 271; Karş. Turan, Türkiye, s. 127; Muharrem Kesik, At Üstünde Selçuklular: Türkiye Selçukluları’nda Ordu ve Savaş, Timaş Yay., İstanbul 2011, s. 123; Ayönü, a.g.e., s. 90. 369 Sultanların içki içme meselesini III. Bölüm’de detaylarıyla ele aldığımız için burada ayrıntıya girmedik. 370 Anna’nın eserindeki bilgiye şüpheyle yaklaşmak gerektiği söylenebilir. Zirâ hem diğer eserlerde böyle bir ayrıntı verilmemekte, hem de Anna’nın, ölümün nasıl gerçekleştirildiği hakkında böylesine detaylı bilgi edinme ihtimali düşünüldüğünde akıllarda şüphe oluşması muhtemeldir. Ancak sultanların içki içtikleri bilinen bir gerçektir. Meselâ a.g.e. Keykubâd da beylerini buna benzer bir yöntemle ortadan kaldırmıştır. Tüm bunlar göz önünde bulundurulduğunda olayın Anna’nın bahsettiği şekilde cereyan ettiğini düşünmek makuldür. 371 Demirkent, a.g.e., s. 16. 96 kabul etti ve canlarını kurtardı.372 Bu, Müslümanların Hz. Muhammed’den beri süregelen tavrıdır. Savaştan önce düşman İslâm’a davet edilir. Kılıç Arslan’ın beyleri de böyle yapmıştır. Bu durum Kılıç Arslan’ın savaş hukuku söz konusu olduğunda sünnetteki uygulamaları dikkate aldığını göstermektedir. I. Kılıç Arslan’ın, Haçlılarla yoğun ve şiddetli mücadelelere girmiş olmasının onun dinî his ve hassasiyetlerini arttırmış olacağı üzerine düşünmek gerekir. Bu bağlamda bir Haçlı kroniğinin kayıtları ilgi çekicidir. Kronik, I. Haçlı Seferi sırasında Haçlıların Anadolu’da ilerlerken uğradığı saldırılar sırasında, Kılıç Arslan’ın emrindeki askerlerin Haçlılara saldırırlarken çığlık atıp, birtakım sözler haykırdıklarını kaydeder.373 Başka bir kaynak bu sözlerin “Allahu Ekber” tekbirleri olduğunu ifade etmektedir.374 Ordunun bu şekilde davranması, onu komuta eden kumandanın, yani I. Kılıç Arslan’ın dinî motivasyonunu göstermesi bakımından önemlidir. Bu kısıtlı bilgiden hareketle Kılıç Arslan’ın, Haçlılara karşı savaşlarında gazâ ve cihad şuuruyla hareket ettiğini söylemek mümkündür. Ancak verilen mücadelelerde bu şuurun tek sebep olmadığını da hesaba katmak gerekir. Zirâ I. Kılıç Arslan, Haçlılara karşı birleştiği Anadolu’daki beylerle, henüz Haçlı tehlikesi tamamen ortadan kalkmamış olmasına rağmen savaşa da tutuşmuştur. Üstelik bu zamanlarda Antakya, Urfa gibi kendisine çok yakın şehirler de Haçlı işgali altındaydı. Meselâ Dânişmendlilerle 1103’te giriştiği savaş buna örnektir. Türkiye Selçuklu Sultanı I. Kılıç Arslan, Dânişmend oğullarının Beyi Ahmed Gazi’nin esir aldığı tehlikeli Haçlı komutanı Bohemund’un serbest bırakılması sürecinde, Danişmendlilere karşı çıktı. 375 I. Kılıç Arslan’ın, Dânişmendli Ahmed Gazi’ye karşı çıkma sebeplerinden biri, esirin fidye parasından kendisine pay verilmemesiydi. 376 Elbette Kılıç Arslan’ın bu tepkisinde Bohemund’un Müslüman ahaliye vereceği zararları düşünmesi ve dinî duyguları da etkilidir. Zirâ o, 372 Demirkent, a.g.e., s. 16. 373 Anonim Haçlı, s. 71; Ayrıca bkz. Kesik, At Üstünde, s. 139-141; a. mlf., Selçukluların İmtihanı, Timaş Yay., İstanbul 2018, s. 28. 374 Bkz. Anonim Haçlı, s. 71, 177. dipnot; Ayrıca bkz. Kesik, At Üstünde, s. 140, 141. 375 Turan, Türkiye, s. 135-136; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 535; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 126; Ersan, “Türkiye”, X, 181; Kesik, Dânişmendliler, s. 78; a. mlf., Selçukluların İmtihanı, s. 52; Demirkent, “Kılıç Arslan I”, s. 398. 376 Turan, Türkiye, s. 135; Cahen, a.g.e., s. 15; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 126-127; Ersan, “Türkiye”, X, 181; Kesik, Dânişmendliler, s. 77; a. mlf., Selçukluların İmtihanı, s. 52. 97 Dânişmend Gazi’ye yazdığı mektubunda, Bohemund’un Hristiyanların en tehlikelisi olduğunu ifade ederek ondan gelebilecek zararlara dikkat çekiyordu: “Türk ırkının evladı, biraderim Dânişmend! Bugüne kadar Türklerin zaferlerine yardım ettin. Fakat şimdi ismin ve şöhretin düştü. Zirâ Hristiyanların en tehlikelisi olan Bohemund’u az para ile ve bana danışmadan salıverdin.” 377 I. Kılıç Arslan, bu olay üzerine bir mektup da Büyük Selçuklu Sultanı Berkyaruk’a yazdı.378 Bu mektupta o, Dânişmend Gazi’nin, bu davranışıyla kendisini küçük düşürdüğünü ve Müslümanlara leke sürdüğünü ifade ediyordu. 379 Bununla birlikte ilk mektupta da görüldüğü gibi Kılıç Arslan’ı asıl harekete geçiren şey, Anadolu toprakları üzerindeki otoritesinin çiğnenmesidir. Mektubunda en sonundaki ifade bunu açıkça ortaya koymaktadır. Aksarâyî eserinde, Haçlılar karşısında birlik olmak için Dânişmend Gazi tarafından Müslüman Türk beylerine gönderilen bir mektuptan bahseder. Mektupta “Büyük bir düşman Müslümanların üzerine gelmektedir. Eğer hep birlikte yardıma gelmezseniz bu fitne uzaklaştırılamadığı gibi artar. İslâm’a büyük zarar ve ziyan verir. Bu zarar ve ziyan her tarafa yayılır.” ifadeleri yer almaktadır.380 Dânişmend Gazi bu mektubu; Artukluların Mardin, Meyyâfârıkîn (Silvan), Âmid (Diyarbakır) ve Harput beyleri ile Mengücüklilerden Erzincan ve Divriği meliklerine ve elbette Türkiye Selçuklu Sultanı I. Kılıç Arslan’a gönderdi.381 Aksarâyî eserinde, Kılıç Arslan’ın davete icâbet ettiğini söylerken, “Kılıç Arslan, dîn gayreti ile İslâm’ı korumak için o bölgenin diğer melikleriyle birlikte etrafına bir mikdar adam toplayarak kâfirlere karşı gazaya çıktı.” demektedir.382 377 Turan, Türkiye, s. 172; İbnü’l-Esîr de eserinde, Bohemund’u serbest bırakması üzerine Dânişmend Gazi’nin, o vakte kadar yapmış olduğu bütün İslâmi hizmetleri sıfırladığını söyleyerek Bohemund’un tehlikesinin büyüklüğüne işaret eder. Bkz. İbnü’l-Esîr, a.g.e., (çev. Özaydın), X, 281; Karş. Kesik, Dânişmendliler, s. 78; a. mlf., Selçukluların İmtihanı, s. 52; Bohemund hakkında ayrıca bkz. Anna, a.g.e., s. 417-419. 378 Kesik, Dânişmendliler, s. 78; a. mlf., Selçukluların İmtihanı, s. 52. 379 Kesik, Dânişmendliler, s. 78; a. mlf., Selçukluların İmtihanı, s. 52. 380 Aksarâyî, a.g.e., s. 20; Kadı Ahmed Nigedî, El-Veledü’ş-Şefîk Ve’l-Hâfidü’l-Halîk, (çev. Ali Ertuğrul), TTK Yay., Ankara 2015, s. 438; Kesik, Dânişmendliler, s. 68; a. mlf, Selçukluların İmtihanı, s. 36. 381 Aksarâyî, a.g.e., s. 20; Nigedî, a.g.e., 438; Karş. Kesik, Dânişmendliler, s. 68; a. mlf., Selçukluların İmtihanı, s. 37, 38. 382 Aksarâyî, a.g.e., s. 21; Nigedî, a.g.e., 438. Dânişmend Gazi, Kılıç Arslan’a gönderdiği davette ona Kürtlerin de yardıma geleceğini, zafer kazandıkları taktirde masraflarını karşılaması için ona ganimetin 5’te birinden başka 100 bin dinar ödeyeceğini, ayrıca Elbistan ile birlikte kızını da ona vereceğini söyleyerek, Sultan Kılıç Arslan’ı bu davete icabet etmesi için ikna etmeye çalışmıştır. 98 Bahsi geçen savaş zaferle sonuçlanınca383, Dânişmend Gazi, Kılıç Arslan’a vaad ettiği 100 bin dinar yerine 100 bin dirhem yolladı ve ayrıca hem Elbistan’ı teslim etmeyi hem de kızıyla evlilik meselesini ağırdan aldı. 384 Bunun üzerine Kılıç Arslan, “Ben ücret için değil İslâm’ı korumak için geldim. Benim onun dirhemine ve dinarına ihtiyacım yok.” diyerek 100 bin dirhemi Dânişmend Gazi’ye geri gönderdi.385 Kılıç Arslan’ın ifadeleri konumuz açısından oldukça önemlidir. Bu ifadeler, Haçlılara karşı onun gazâ ve cihad şuuruyla hareket ettiğini açıkça ortaya koymaktadır. Lâkin yine de bu parayı Dânişmend’e minnet etmemek adına almadığını da hesaba katmak gerekir. Zirâ ikili arasında Anadolu hâkimiyeti için kıyasıya bir mücadele vardı. Belki Elbistan hemen o gün kendisine verilse Kılıç Arslan bu parayı geri çevirmeyecekti. “Onun dirhemine de dinarına da ihtiyacım yok.” sözleri de bir tepkiyi ifade ediyor olması bakımından dikkat çekicidir. Kılıç Arslan’ın, I. Haçlı Seferi ve 1101 yılı Haçlı ordularına karşı verdiği mücadele konumuz açısından önemli ipuçları barındırmaktadır. Her ne kadar o, I. Haçlı seferi ordularına karşı mağlup olmuşsa da diğer Müslüman Türk emirleriyle birlikte bu Haçlı ordularına karşı cesaretle, cihad şuuruyla mücadele etti ve 300 bin kişilik ordunun neredeyse tamamına yakınını imhâ etti. Bu durumun aksi varsayıldığında başta Anadolu, ardından da Kuzey-Güney Suriye’de Haçlı işgalinin genişleyeceğini ve Haçlıların, işgal ettikleri yerlerde daha kalıcı olacağını tahmin etmek zor değildir. I. Kılıç Arslan’ın verdiği mücadele bu açıdan düşünüldüğünde, ortaya konulan gayreti onun dinî anlayışının bir tezahürü ve siyaset arenasındaki yansıması olarak okumak mümkündür. Ayrıca I. Kılıç Arslan, hiçbir zaman Buradan hareketle Sultan Kılıç Arslan’ın Anadolu’daki gücü ve otoritesinin büyüklüğü hakkında fikir yürütülebilir. Bkz. Kesik, Selçukluların İmtihanı, s. 39. 383 Urfalı Mateos, a.g.e., s. 216; Anna, a.g.e., s. 346, 347; Anonim Süryanî, s. 22; Karş. Turan, Türkiye, s. 134; Demirkent, a.g.e., s. 66-70; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 535; Kesik, Dânişmendliler, s. 69-72; a. mlf., Selçukluların İmtihanı, s. 36-44; Demirkent, “Kılıç Arslan I”, s. 398. 384 Aksarâyî, a.g.e., s. 21; Nigedî, a.g.e., s. 438; Karş. Kesik, Dânişmendliler, s. 68, 79. 385 Bkz. Aksarâyî, a.g.e., s. 21; Nigedî, a.g.e., s. 438; Karş. Kesik, Dânişmendliler, s. 79; a. mlf., Selçukluların İmtihanı, s. 53. 99 Haçlılarla işbirliğine yanaşmadı. Hatta o, Bizans İmparatoru I. Aleksios ile Haçlılara karşı anlaşma yapıp, Bizanslılara yardım için asker gönderdi. 386 Bu bağlamda önemli bir ayrıntı da Ebû’l-Ferec’in eserinde karşımıza çıkmaktadır. Sultanın vefatının ardından karısı Ayşe Hatun ilk olarak Malatya’ya sığındı.387 Hatun, oğlu Tuğrul Arslan ile birlikte burada tutunmak için çabalarken çareyi Belek Gazi’ye sığınmakta buldu ve bu sebeple onun yanına gittiğinde Belek Gazi’ye, “Sultan nice defalar sizi methederek dedi ki bütün Türk emirleri içinde Belek derecesinde akıllı ve kudretli kimse yoktur.” dedi. 388 Bilindiği gibi Belek Gazi, Anadolu’da Haçlılara karşı mücadele yürüten mühîm bir şahsiyetti.389 I. Kılıç Arslan’ın Belek Gazi hakkındaki bu ifadeleri, onun Haçlılar karşısındaki mücadelelerini ve akıllı siyasetini desteklediği gösterir. 2. 1. 2. 2. 3. Siyasî ve Şer’î Tutumu I. Kılıç Arslan’a dair konumuzla ilgili bir diğer bilgi Musul’u ele geçirmesi bağlamında karşımıza çıkmaktadır. O, Musul’u aldıktan sonra, şehirde Büyük Selçuklu Sultanı Melikşah adına okunan hutbeyi kendi adına irad ettirdi. 390 Hutbede yöneticinin adını anmak, o dönem için siyasî meşrûiyetle alakalı bir durumdu. Türkiye Selçuklu Sultanı I. Kılıç Arslan’ın bu teamülü uygulaması, onun dinî anlayış itibariyle dönemindeki genel çerçeveye uyduğunu ve bu anlayışın siyasî yansıması olan teamülleri de yerine getirdiğini göstermektedir. I. Kılıç Arslan Musul’u ele geçirince halkın üzerinde zulme dönüşen vergileri kaldırdı ve Şehrizûrlu Ebû Muhammed Abdullah b. Kasım’ı şehre kadı olarak atadı. 391 Ayrıca insanların birbirlerine iftirada bulunmasını yasakladı ve bu emre 386 İbnü’l-Kalânisî, a.g.e., s. 25, 28; İbnü’l-Esîr, a.g.e., X, 344-345; Karş. Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 130; Ersan, “Türkiye”, X,182. 387 Ebû’l Ferec, a.g.e., II, 349; Karş. Coşkun Alptekin, “Belek b. Behram”, DİA, V, 402. 388 Süryanî Mikhail, a.g.e., s. 60; Ebû’l-Ferec, a.g.e., II, s. 351; Karş. Turan, Türkiye, s. 179; Cahen, a.g.e., s. 20; Kesik, I. Mes’ûd, s. 36; a. mlf., Dânişmendliler, s. 89; Alptekin, “Belek b. Behram”, s. 402. 389 Alptekin, “Belek b. Behram”, s. 402-403. 390 İbnü’l-Esîr, a.g.e., X, 343; Karş. Turan, Türkiye, s. 137; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 536; Merçil, “Hâkimiyet Anlayışı”, X, 515; Özaydın, Tapar, 61; a. mlf, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 129; Ersan, “Türkiye”, X, 182; Demirkent, “Kılıç Arslan I”, s. 398. 391 İbnü’l-Esîr, a.g.e., X, 343; Karş. Turan, Türkiye, s. 137; Özaydın, Tapar, s. 61. 100 uymayanı da ölümle cezalandıracağını duyurdu. 392 Kılıç Arslan’ın bu hususta çok hassas ve tavizsiz olduğu anlaşılmaktadır. Bununla birlikte şer’ân de haram olan bu suçun cezası ölüm değildir. O hâlde Kılıç Arslan nasıl böyle bir karar verebilmiştir? Böyle bir karar vermesi onun Şeriat’a karşı çıktığı anlamına gelir mi?393 2. 1. 2. 2. 4. Hristiyanlarla İlişkiler Konumuz açısından I. Kılıç Arslan ile ilgili bir diğer önemli bir ayrıntı, Hristiyanların ona olan sevgi ve saygılarıdır. Kaynakların onunla ilgili birçok olayda suskunken bu hususta ayrıntılı bilgiler vermesi dikkat çekicidir. Meselâ Süryani tarihçi Urfalı Mateos eserinde, “Sultan Kılıç Arslan için Hristiyanlar büyük matem tuttular. Çünkü o, her bakımdan çok iyi ve tatlı bir zattı.” demektedir.394 Bu kayıtlar, sultanın Hristiyanlara karşı merhametli ve müsamahakâr bir dinî anlayışa sahip olduğuna işaret etmektedir. Kazvînî de I. Kılıç Arslan hakkında, “adâleti ve hakkaniyeti yaydı, onun adı ülkede yüceldi.” kaydını düşerek Mateos’un ifadelerini teyit etmektedir.395 Bu bağlamda dikkat çekici bir bilgi de Elbistan’da bulunan Hristiyan Ermenilerin, I. Kılıç Arslan’dan Haçlılara karşı istedikleri yardımdır. Kılıç Arslan’ın askerleri, onların isteğine icâbet ederek bu Ermenileri Haçlı zulmünden kurtardı.396 Böylece Elbistan’daki Hristiyan Ermeniler, dîndaşları Haçlılara karşı I. Kılıç Arslan’ı seçmiş oldu. Ermenilerin dînlerine bağlı olduğunu göz önünde bulundurduğumuzda onların dîn hususunda I. Kılıç Arslan’ın yönetiminde rahat ettikleri anlaşılmaktadır. 2. 1. 2. 2. 4. Başkent Konya ve İlmî Durum Son olarak I. Kılıç Arslan döneminde Konya’da vuku bulan ilmî gelişmelere değinmekte fayda vardır. Bu dönemde bahsi geçen konuda yaşanan gelişmeler 392 İbnü’l-Esîr, a.g.e., X, 343; Karş. Turan, Türkiye, s. 139; Özaydın, Tapar, s. 61; a. mlf., “Anadolu Selçukluları”, VIII, 129. 393 Bu soruların cevabı ve sultanların Şeriat’ın yasakladığı ve cezasını da belirlediği diğer suçlarda nasıl olup da cezayı ağırlaştırdıklarını anlamak için III. Bölüm’ün 2. başlığına bakınız. 394 Urfalı Mateos, a.g.e., s. 231; Karş. Turan, Cihân, s. 224, 368; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 131; Ersan, Ermeniler, s. 247. 395 Kazvînî, a.g.e., s. 115. 396 Urfalı Mateos, a.g.e., s. 229; Karş. Turan, Türkiye, s. 135; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 534; Ersan, Ermeniler, s. 43; Demirkent, “Kılıç Arslan I”, s. 398. 101 hakkında geniş bilgilere sahip değilsek de el-Konevî nisbeli Abdullah isimli bir âlimin Bağdat’a gittiğini ve orada vaazlar verdiğini biliyoruz. 397 İbn Kesîr eserinde, âlimin Şafiî ve Eş’arî olduğunu kaydeder.398 Bu âlimle ilgili başka da bir bilgi bulunmamaktadır. Abdullah el-Konevî, ilim hayatına nasıl ve nerede başladığı ve devam etti bilinmemektedir. Ancak İznik’in ardından Konya’yı başkent yapan Kılıç Arslan’ın, şehri İslâm dinînin öğrenilmesi ve öğretilmesi açısından hızlıca geliştirdiğini tahmin etmek gerekir. En azından çocukluğundan belli bir yaşa kadar bu âlimin Konya’da ilim tahsil etmiş olduğunu varsaymak mümkündür. 397 İbn Kesîr, a.g.e., XII, 314; Karş. Turan, Türkiye, s. 133. 398 İbn Kesîr, a.g.e., XII, 314. 102 2. 1. 3. I. İzzeddîn Mes’ûd (1116-1155) 2. 1. 3. 1. Dönemin Siyasî Tarihi Sultan I. Kılıç Arslan’ın ölümünün ardından meydana gelen hâdiseler oldukça karışıktır. Yaşananlarla ilgili en makul tablo şu şekildedir: İzzeddîn Mes’ûd, başkent Konya’da babasının yerine vekâlet ederken Melik Arab Anadolu’da bulunuyordu; Tuğrul Arslan ve annesi Ayşe Hatun ise Malatya’da sultanlığını ilan etmişti. 399 Melik-şâh (Şahin-şâh) da Büyük Selçukluların elinde esirdi. 400 Bu tablo kısa sürede bozuldu. Önce Ayşe Hatun’un girişimleri sonra da Büyük Selçuklu Sultanı Muhammed Tapar tarafından Anadolu’ya gönderilen401 Melik-şâh (Şahin-şâh)’ın hareketleri, başkent Konya’da bulunan İzzeddîn Mes’ûd’u zor durumda bıraktı. Melik-şâh, Mes’ûd’u ele geçirerek 1109 yılında hapse attı. 402 2. 1. 3. 1. 1. Melik-şâh (Şahin-şâh)’ın Saltanatı (1110-1116) Melik-şâh (Şahin-şâh), kısa süren saltanatında Bizans ile mücadele etti. Bizans İmparatoru I. Aleksios’un 1116 yılında Anadolu üzerine yaptığı seferinde onlara büyük zayiatlar verdiren Melik-şâh, Bizanslıları zor durumda bıraktı.403 Ancak kardeşi İzzeddîn Mes’ud’un, Dânişmendli Emîr Gazi ve bazı Selçuklu beylerinin yardımlarıyla hapisten kurtulup saltanatı ele geçirmek için harekete geçmesi üzerine 399 Süryanî Mikhail, a.g.e., s. 54; Ebû’l-Ferec, a.g.e., II, 349; Aksarâyî, a.g.e., s. 22; Anonim Selçuknâme, s. 36; Karş. Turan, Türkiye, s. 176; Cahen, a.g.e., s. 20; Özaydın, Tapar, 64-65; a. mlf, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 132; Ersan, “Türkiye”, X, 183; Muharrem Kesik, Türkiye Selçuklu Devleti Tarihi Sultan I. Mes’ûd Dönemi (1116-1155), TTK, Ankara 2003, s. 12, 13; a. mlf, “Sultan Melik-şâh (Şahinşah) ve Sultan I. Mes’ûd Dönemleri”, Türkler, VI, 940. 400 İbnü’l-Kalânisî, a.g.e., s. 28; İbnü’l-Esîr, a.g.e., X, 345; Ebû’l-Ferec, a.g.e., s. 347; İbnü’l-Verdî, a.g.e., s. 67; Cenâbî, a.g.e., s. 9; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 25; Karş. Turan, Türkiye, s. 176; Cahen, a.g.e., s. 20; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 538; Özaydın, Tapar, 63; a. mlf, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 132; Ersan, “Türkiye”, X, 183; Kesik, I. Mes’ûd, s. 11; a. mlf, a.g.m., s. 940. 401 İbnü’l-Kalânisî, Melik-şâh’ın Büyük Selçuklularının elinden kaçtığı kanaatindedir. Bkz. İbnü’lKalânisî, a.g.e., s. 28; Ebû’l-Ferec,’e göre ise bu durum, Büyük Selçuklu Sultanı Tapar’ın izniyle gerçekleşmiştir. Muharrem Kesik de aynı kanaattedir. Bkz. Ebû’l-Ferec, a.g.e., s. 349; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 25; Cahen, a.g.e., s. 20; Karş. Sevim-Merçil, a.g.e., s. 538; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 132; Ersan, “Türkiye”, X, 183; Kesik, I. Mes’ûd, s. 15; Karş. Turan, Türkiye, s. 176. 402 Süryanî Mikhail, a.g.e., s. 54; Ebû’l-Ferec, a.g.e., s. 349; Karş. Turan, Türkiye, s. 176; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 133; Ersan, “Türkiye”, X, 183; Kesik, I. Mes’ûd, s. 16; a. mlf, a.g.m., s. 940. 403 Anna, a.g.e., s. 479-488; Karş. Turan, Türkiye, s. 184; Cahen, a.g.e., s. 22; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 539; Kesik, I. Mes’ûd, 30; Ayönü, a.g.e., s. 105-106; Kesik, a.g.m., s. 948; a. mlf., “Melik-şâh”, DİA, XXIX, 58. 103 Melik-şâh, imparatorla barış anlaşması yaptı ve hemen kardeşinin üzerine yürüdü.404 Ancak kardeşine mağlup oldu. Yeni sultan I. Mes’ûd’un emriyle, Melik-şâh’ın gözlerine mil çekildi, sonra da öldürüldü.405 Melik-şâh’ın kısa süren saltanatıyla ilgili bilgilerimiz Büyük Selçuklular tarafından Anadolu’ya gönderilmesi ve Bizans ile yaptığı mücadelelerden ibarettir. Dolayısıyla onun hakkında, konumuza dair herhangi bir bilgiye sahip değiliz. Ayrıca kısa saltanat döneminde yürüttüğü sınırlı faaliyetlerinden hareketle, dinî anlayışı hakkında çıkarımlar yapmak da mümkün değildir. Bu sebeplerden dolayı Melikşâh’ın dinî anlayışı ve siyasî yansımalarını ele alamadığımızı ifade etmek isteriz. 2. 1. 3. 1. 2. I. İzzeddîn Mes’ûd’un Saltanatı (1116-1155) Dânişmendli Emîr Gazi’nin yardımıyla tahtı yeniden ele geçiren I. İzzeddîn Mes’ûd, ona borçluydu. Bu sebeple Mes’ûd, saltanatının ilk yıllarında Emîr Gazi’nin himayesinde hareket etmek zorunda kaldı. Bu duruma itiraz eden Ankara ve Kumana hâkimi Melik Arab, ağabeyine isyan etti. Taraflar arasındaki ilk savaşta Melik Arab galip gelince, I. Mes’ûd, Bizans İmparatoru II. Ioannes Komnenos’tan (ö. 1143) yardım istemek amacıyla İstanbul’a gitti.406 Bu sırada Melik Arab Konya’yı kuşattı. İstanbul dönüşü Emîr Gazi’nin ordusuyla birleşen I. Mes’ûd, Melik Arab’ı mağlup etti ancak Arab’ın isyanı 1127 yılına kadar sürdü. 407 Melik Arab’ın isyanından da Dânişmendli Emîr Gazi’nin yardımıyla kurtulan Türkiye Selçuklu Sultanı I. Mes’ûd için hareket alanı iyice kısıtlanmış oldu. O, Emîr Gazi’nin 1134 yılındaki ölümüne değin onun seferlerine iştirak etmekle yetindi. 404 Zonaras, a.g.e., s. 180; Anna, a.g.e., s. 498-499; Süryani Mikhail, a.g.e., s. 55; Karş. Turan, Türkiye, s. 185; Cahen, a.g.e., s. 22-23; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 539; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 134; Ersan, “Türkiye”, X, 185; Kesik, I. Mes’ûd, 32-33; a. mlf., Dânişmendliler, s. 84; Ayönü, a.g.e., s. 107; Kesik, a.g.m., s. 948-949; a. mlf., “Melik-şâh”, DİA, XXIX, 58. 405 Anna, a.g.e., s. 500-501; Süryanî Mikhail, a.g.e., s. 55; Ebû’l-Ferec, a.g.e., s. 350; Karş. Turan, Türkiye, s. 185; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 539; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 134-135; Ersan, “Türkiye”, X, 185; Kesik, I. Mes’ûd, 34; Ayönü, a.g.e., s. 108-109; Kesik, a.g.m., s. 949; a. mlf., “Melik-şâh”, s. 58. 406 Süryanî Mikhail, a.g.e., s. 87; Ebû’l-Ferec, a.g.e., s. 360; Karş. Turan, Türkiye, s. 195; Cahen, a.g.e., s. 25; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 541; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 138; Ersan, “Türkiye”, X, 187; Kesik, I. Mes’ûd, s. 39; a. mlf., Dânişmendliler, s. 91; Ayönü, a.g.e., s. 117; Kesik, a.g.m., s. 950. 407 Süryanî Mikhail, a.g.e., s. 87; Ebû’l-Ferec, a.g.e., s. 360; Karş. Turan, Türkiye, s. 195; Cahen, a.g.e., s. 25; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 541; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 138; Ersan, “Türkiye”, X, 187; Kesik, I. Mes’ûd, s. 39; a. mlf., Dânişmendliler, s. 92; a. mlf, a.g.m., s. 950. 104 I. Mes’ûd, Emîr Gazi’nin ölümünün ardından Dânişmendli baskısından kurtulmak için Bizans ile ittifak kurdu ancak Dânişmendli Melik Muhammed’in kendisine yazdığı mektup üzerine ittifakı bozdu. Daha sonra ikili Bizans’a karşı ortak seferler düzenledi. 408 1142 yılında Melik Muhammed vefat etmesi üzerine I. Mes’ûd, Dânişmendliler arasında çıkan taht kavgasından faydalanarak Anadolu’nun hâkimiyetini eline geçirdi. I. Mes’ûd, (539) 1144 yılında Malatya’yı kuşattığı sırada Bizans İmparatoru I. Manuel Komnenos’un (ö. 1180) sefere çıktığını haber alınca kuşatmayı kaldırarak yola koyuldu. 409 Konya yakınlarında yapılan savaşta Mes’ûd, Bizans ordusunu tahrip etti ve geri çekilmeye zorladı.410 Bu mücadeleden hemen sonra, önce Alman Kralı III. Konrad411 ardından da Fransa Kralı VII. Saint Louis, komutaları altındaki Haçlı ordularıyla İstanbul’a geldiler. 412 Alman ordusu, 26 Ekim 1147 tarihinde Dorylaion’da (Eskişehir) Selçuklu kuvvetleri tarafından ağır yenilgiye uğratıldı. 413 Fransa Kralı Saint Louis, Selçuklu 408 Khoniates, Historia, (çev. Fikret Işıltan), Ioannes ve Manuel Komnenos Devirleri, TTK, Ankara 1995, s. 13; Kinnamos, a.g.e., s. 13; Karş. Turan, Türkiye, s. 199; Cahen, a.g.e., s. 27; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 542; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 139; Ersan, “Türkiye”, X, 188; Kesik, I. Mes’ûd, s. 43; a. mlf., Dânişmendliler, s. 104-105; Ayönü, a.g.e., s. 120-121; Kesik, a.g.m., s. 951. 409 Süryanî Mikhail, a.g.e., s. 124; Kinnamos, a.g.e., s. 36; Anonim Selçuknâme, s. 37; Karş. Turan, Türkiye, s. 206; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 543; Ersan, Ermeniler, s. 78; Kesik, I. Mes’ûd, s. 47; a. mlf., Dânişmendliler, s. 137; Ayönü, a.g.e., s. 131-132; Kesik, a.g.m., s. 955. 410 Kinnamos, a.g.e., s. 37-52; Anonim Selçuknâme, s. 37; Karş. Turan, Türkiye, s. 207-208; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 140; Ersan, “Türkiye”, X, 191; Kesik, I. Mes’ûd, s. 65-74; Ayönü, a.g.e., s. 132-142; Kesik, a.g.m., s. 957-958. 411 Willermus Tyrensis, Historia Rerum İn Partibus Transmarinis Gestarum, (çev. Ergin Ayan), Haçlılar Türkler Karşısında: Willermus Tyrenensin’in Haçlı Kroniği III (1143-1184), Kronik Yay., İstanbul 2019, s. 43; Ioannes Kinnamos, Historia, (çev. Işın Demirkent), Ioannes Kinnamos’un Historia’sı (1118-1176), TTK, Ankara 2001, s. 56; Niketas, a.g.e., s. 44; Karş. Turan, Türkiye, s. 208; Runciman, a.g.e., II, 221; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 141; Ersan, “Türkiye”, X, 191; Kesik, I. Mes’ûd, s. 82; a. mlf., Selçukluların İmtihanı, s. 169; Ebru Altan, İkinci Haçlı Seferi (1147-1148), TTK Yay., Ankara 2003, s. 54. 412 Willermus, a.g.e., (Haçlı Kroniği III), s. 47; Kinnamos, a.g.e., s. 56; Niketas, a.g.e., s. 44; Karş. Turan, Türkiye, s. 209; Runciman, a.g.e., II, 223; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 141; Ersan, “Türkiye”, X, 191; Kesik, I. Mes’ûd, s. 86; a. mlf., Selçukluların İmtihanı, s. 175; Altan, a.g.e., s. 68. 413 Willermus, a.g.e., (Haçlı Kroniği III), s. 46-47; Kinnamos, a.g.e., s. 64, 66; Nigedî, a.g.e., s. 439; Karş. Turan, Türkiye, s. 209, 210; Cahen, a.g.e., s. 32; Runciman, a.g.e., II, 222; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 544; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 141; Ersan, “Türkiye”, X, 192; Kesik, I. Mes’ûd, s. 84; a. mlf., Selçukluların İmtihanı, s. 172, 173; Altan, a.g.e.,. 60-68. 105 hâkimiyeti dışındaki yollardan gitmeyi tercih etti.414 Yine de Franklar, yol boyunca ağır kayıplar vererek Antalya’ya ulaşabildiler. Sultan I. Mesud, 1149 yılında Tel Bâşir hâkimi II. Joscelin’in elinde bulunan Maraş’ı ele geçirdi.415 Ardından Haçlı Kontu II. Joscelin’i kendisine tâbi kıldı. 416 I. Mes’ûd 1150 yılında Keysûn, Behisni, Ra‘bân Kalesi ve Merzban’ı da topraklarına kattı. 417 Ardından Tel Bâşir’i tekrar kuşattı ama alamadı. 418 Nûreddîn Zengî, 1151 yılında Tel Bâşir’i fethedince, I. Mes’ûd da Ayıntab ve Dülûk’u ülkesine kattı.419 Sultan, 548 (1153) yılında Kilikya Ermenileri üzerine sefere çıktı ancak başarılı olamadı. 420 Mes’ûd ertesi yıl tekrar sefere çıktı ancak bu seferde de kesin bir sonuç elde edemedi.421 Kilikya seferinden döndükten sonra hastalanan sultan, Elbistan Melik’i oğlu Kılıç Arslan’ı Konya’da tahta oturttu ve kendi tacını onun başına koyarak biat etti. 422 Kısa süre sonra da vefat etti (551/1155). 423 414 Willermus, a.g.e., (Haçlı Kroniği III), s. 48-49; Karş. Turan, Türkiye, s. 210; Cahen, a.g.e., s. 32; Runciman, a.g.e., II, 224; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 141; Ersan, “Türkiye”, X, 192; Kesik, Selçukluların İmtihanı, s. 178, 179; Altan, a.g.e., s. 77-78. 415 Papaz Grigor, a.g.e., s. 301; Ebû’l-Ferec, a.g.e., s. 386; Nigedî, a.g.e., s. 439; Anonim Selçuknâme, s. 37; Karş. Turan, Türkiye, s. 213; Cahen, a.g.e., s. 33; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 545; Ersan, Ermeniler, s. 45; a. mlf., “Türkiye”, X, 193; Kesik, I. Mes’ûd, s. 107; a. mlf., Selçukluların İmtihanı, s. s. 196. 416 Willermus, a.g.e., (Haçlı Kroniği III), s. 69; Süryanî Mikhail, a.g.e., s. 158; Turan, Sevim ve Merçil, herhangi bir anlaşmadan bahsetmez. Bkz. Turan, Türkiye, s. 213; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 545; Karş. Cahen, a.g.e., s. 33; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 141; Kesik, I. Mes’ûd, s. 108; a. mlf., Selçukluların İmtihanı, s. 196-197. 417 Willermus, a.g.e., (Haçlı Kroniği III), s. 74-75; Papaz Grigor, a.g.e., s. 303; Süryanî Mikhail, a.g.e., s. 162; Anonim Selçuknâme, s. 37; Karş. Turan, Türkiye, s. 213; Cahen, a.g.e., s. 33; SevimMerçil, a.g.e., s. 545; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 142; Ersan, Ermeniler, s. 71-72; a. mlf., “Türkiye”, X, 193; Kesik, I. Mes’ûd, s. 108; a. mlf., Selçukluların İmtihanı, s. 197-198. 418 Papaz Grigor, a.g.e., s. 303, 304; Karş. Turan, Türkiye, s. 213; Kesik, I. Mes’ûd, s. 109; a. mlf., Selçukluların İmtihanı, s. 198. 419 Papaz Grigor, a.g.e., s. 304; Anonim Selçuknâme, s. 37; Karş. Turan, Türkiye, s. 213; Cahen, a.g.e., s. 33; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 545; Ersan, Ermeniler, s. 72; Kesik, I. Mes’ûd, s. 110; a. mlf., Selçukluların İmtihanı, s. 199. 420 Süryanî Mikhail, a.g.e., s. 170; Ebû’l-Ferec, a.g.e., s. 391; Karş. Turan, Türkiye, s. 217; SevimMerçil, a.g.e., s. 545; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 142; Ersan, Ermeniler, s. 133; a. mlf., “Türkiye”, X, 194; Kesik, I. Mes’ûd, s. 112. 421 Süryanî Mikhail, a.g.e., s. 173; Karş. Turan, Türkiye, s. 217; Cahen, a.g.e., s. 34; Ersan, Ermeniler, s. 134; Kesik, I. Mes’ûd, s. 113. 422 Papaz Grigor, a.g.e., s. 312; İbnü’l-Verdî, a.g.e., s. 98; Karş. Turan, Türkiye, s. 218; SevimMerçil, a.g.e., s. 545; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 142; Ersan, “Türkiye”, X, 194; Kesik, I. Mes’ûd, s. 114, 115. 423 Süryanî Mikhail, a.g.e., s. 176; Ebû’l-Ferec, a.g.e., s. II, 393; Cenâbî, a.g.e., s. 9; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 25; Karş. Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 142; Ersan, “Türkiye”, X, 194. 106 2. 1. 3. 2. Dinî Anlayışı ve Siyasî Yansıması 39 yıl gibi uzun bir süre hükümdarlık yapmış olan I. Mes’ûd, bu yönüyle, kendisinden önceki Türkiye Selçuklu sultanlarından ayrılmaktadır. Bu sebeple kaynakların onun hakkında verdiği bilgilerin daha fazla olması beklenirdi. Ancak bilhassa tezimizle ilgili konularda kaynaklar, I. Mes’ûd hakkında oldukça sessizdir. Onun uzun saltanat süresinin yaklaşık ilk 20 yılının Dânişmendlilerin kontrolü altında geçmesi, bu durumu bir nebze olsun açıklamaktadır. Bu sebeple biz de önceki sultanlarda yaptığımız gibi, I. Mes’ûd’un faaliyetlerinden hareketle dinî anlayışı ve siyasî yansımalarını ortaya çıkarmaya çalışacağız. İlk olarak inceleyeceğimiz olay Melik-şâh (Şahin-şâh) ve Arab ile I. Mes’ûd arasında yaşanan mücadelelerdir. 2. 1. 3. 2. 1. Melik-şâh’ın Katli I. Mes’ûd, kardeşi Melik-şâh (Şahin-şâh) ile girdiği taht mücadelesinin sonunda başarılı olunca onun gözlerine mil çektirdi.424 Bu olayla ilgili Bizans tarihçisi Anna Komnene, eserinde, “Bunu yapacak araç gereçleri bulunmadığından, Melik-şâh (Şahin-şâh)’a imparatorun armağan ettiği uzun şamdanı kullandılar.” 425 diyerek, olayın vahâmetini ortaya koymaktadır. Melik-şâh (Şahin-şâh)’ın, Bizans imparatorunun kendisine hediye ettiği şamdanla gözlerinin kör edilmesi de ayrı bir anlam taşımaktadır. Ancak bu olay, başarılı bir şekilde gerçekleştirilemedi. Melikşâh, az da olsa ışığı seçebiliyordu.426 Bu durum I. Mes’ûd’un kulağına gidince sultan öfkelendi ve hemen Melik-şâh’ın öldürülmesi emrini verdi.427 Melik-şâh yay kirişiyle boğularak öldürüldü. 424 Anna, a.g.e., s. 500-501; Papaz Grigor, a.g.e., s. 308; Süryanî Mikhail, a.g.e., s. 55; Ebû’l-Ferec, a.g.e., s. 350; Karş. Turan, Türkiye, s. 186; Cahen, a.g.e., s. 22; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 539; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 134-135; Ersan, “Türkiye”, X, 185; Kesik, I. Mes’ûd, 34; a. mlf., Dânişmendliler, s. 86; Ayönü, a.g.e., s. 108; Kesik, a.g.m., s. 949; a. mlf., “Melik-şâh”, s. 58. 425 Anna, a.g.e., s. 500; Karş. Kesik, I. Mes’ûd, s. 34; a. mlf., Dânişmendliler, s. 86; Ayönü, a.g.e., s. 109. 426 Anna, a.g.e., s. 500; Karş. Turan, Türkiye, s. 186; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 539; Kesik, I. Mes’ûd, s. 34; a. mlf., Dânişmendliler, s. 86. 427 Anna, a.g.e., s. 500-501; Karş. Turan, Türkiye, s. 186; Cahen, a.g.e., s. 22; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 539; Kesik, I. Mes’ûd, s. 34; a. mlf., Dânişmendliler, s. 87. 107 Göze mil çekme cezası, daha çok Bizans’ta görülen bir âdetti. 428 Bu uygulamanın erken bir tarihte Selçuklulara da intikal ettiği anlaşılmaktadır. Ayrıca Melik-şâh’ın idamı, Türkiye Selçuklu Devleti tarihinde bir ilktir. Hânedânlık içinde, saltanatı elde etme uğruna bu tarz ölümler her zaman yaşanmış, zamanla bir âdet hâlini almıştır. Olayın tarihî yönünü ele almakla birlikte bu davranışların dinî anlayış boyutunu da göz önünde bulundurmak elzemdir. Zirâ bizim kanaatimize göre bu olaylar, bir dinî anlayışın siyasî yansımalarına işaret etmektedir. 429 I. Mes’ûd, saltanatını kabul etmeyerek baş kaldıran diğer kardeşi Arab ile de mücadele etti. Ancak Arab ile girdiği mücadele neticesinde onu yakalama imkanı olmadı. Muhtemeldir ki yakalansa Arab da Melik-şâh’ın akıbetine uğrayacaktı. Bu durum, saltanat mücadelesi sırasında tarafların, inandıkları İslâm dinînin kâidelerini çok fazla gözetmediklerini, saltanat mücadelesi uğruna her şeyi yapabileceklerini göstermesi bakımından önemli bir örnekliktir. 2. 1. 3. 2. 2. Hristiyanlarla İlişkiler I. Mes’ûd hakkında konumuzla ilgili diğer önemli bilgiler, onun Bizans ile kurduğu ilişkiler bağlamında karşımıza çıkmaktadır. O, Bizans’a karşı yürüttüğü mücadelelerde Rum halkı yanına çekmeye çalıştı. Bu uğurda Mes’ûd bazen, Hristiyan halkı vergiden muaf tutarak Selçuklu topraklarına getirdi. 430 Böylelikle hem Selçuklu topraklarında tarım yayılıyor hem de Rum halk İslâm’a kazandırılıyordu. Ayrıca Mes’ûd’un bu davranışlarını, İslâm dininde müellefe-i kulûb431 anlayışı çerçevesinde yapmış olabileceğini de düşünmek gerekir. Bu bağlamda önemli bir ayrıntı Niketas Khoniates’in eserinde karşımıza çıkmaktadır. Niketas eserinde, Beyşehir Gölü’nde bulunan Hristiyanlardan 428 Meselâ Malazgirt savaşında Alp Arslan’a mağlup olan Bizans İmparatoru Romanos Diogenes’in gözlerine mil çekilmişti. Bkz. Attaleiates, a.g.e., s. 181; Süryanî Mikhail, a.g.e., s. 28; Karş. Muharrem Kesik, 1071 Malazgirt, Zafere Giden Yol, Timaş Yay., İstanbul 2013, s. 116. 429 Bir sultan olarak I. Mes’ûd’un, bu hükmü verebilmesinin arkasında yatan dinî ve siyasî anlayışı hem I. Bölüm’de hem de III. Bölüm’ün ikinci başlığında detaylıca ele aldık. Tekrara düşmemek için burada daha fazla detaya girmek istemiyoruz. 430 Kesik, I. Mes’ûd, s. 130,131, Ayönü, a.g.e., s. 118; Nevra Necipoğlu, “Türklerin ve Bizanslıların Ortaçağ’da Anadolu’da Birliktelikleri”, Cogito, sy. 29, (Güz 2001), s. 82. 431 Bkz. Cengiz Kallek, “Müellefe-i Kulûb”, DİA, XXXI, 475-476. 108 bahsederken şu ifadeleri kullanmaktadır. “Gölün ahalisi Hristiyan olmakla beraber, o sıralarda kayıkları aracılığı ile Konya Türkleriyle çok canlı ilişkiler sürdürmekteydiler. Böylece bunlarla Türkler arasında sadece kuvvetli bir dostluk kurulmakla kalmamış, bu Hristiyanlar âdet ve gelenekleriyle hemen hemen Türkleşmişlerdi (Müslümanlaşmışlardı). Bu sebepten de sınır komşularının tarafını tutuyorlar ve Bizanslıları kendilerine düşman görüyorlardı.”432 Bu bilgi, milliyet ve dinlerinin farklı olmasına rağmen Hristiyanların, Selçuklularla kurdukları ilişkilerde kendilerini tehdit altında hissetmemiş olduklarını göstermektedir. Niketas da bu durumu “Uzun bir alışkanlık işte milliyet ve dinden daha güçlü oluyor.” ifadeleriyle zikretmektedir.433 Bizans tarihçisinin eserindeki bu tarihî kayıt, I. Mes’ûd’un farklı dinlere karşı tutumuyla onların gönüllerini kazandığını gözler önüne sermektedir. 2. 1. 3. 2. 3. Bizans’a Karşı Ümmet Birliği Türkiye Selçuklu Sultanı I. Mes’ûd, Dânişmendlilerin içine düştüğü iç karışıklıklar sebebiyle zayıflaması üzerine onların boyunduruğundan tamamen kurtulmak istedi. Bizans İmparatoru II. Ioannes Komnenos da bu durumu fark ettiği için Mes’ûd’a elçiler göndererek onu Dânişmendli Muhammed’e karşı kışkırttı.434 Taraflar savaşacaklardı ancak Dânişmendli Muhammed’in I. Mes’ûd’a yazdığı mektup durumu tersine çevirdi.435 Bizans tarihçisi Niketas’ın eserindeki kayda göre Dânişmendli Muhammed mektupta, I. Mes’ûd’a, Bizans ile işbirliği yapmasının Türk (Müslüman) çıkarlarına zarar vereceğini söyleyerek onu ikna etmeye çalıştı.436 Ayrıca Niketas’ın eserinde, Dânişmendli Muhammed cesur ve cüretkâr biri olarak 432 Niketas, a.g.e., s. 24; Kinnamos, a.g.e., s. 20; Karş. Turan, Cihân, s. 368; Kesik, I. Mes’ûd, s. 60; Ayönü, a.g.e., s. 128; Necipoğlu, a.g.m., s. 74. 433 Niketas, a.g.e., s. 24. Karş. Kesik, I. Mes’ûd, s. 60; a. mlf., Dânişmendliler, s. 104; Ayönü, a.g.e., s. 128; Necipoğlu, a.g.m., s. 74. 434 Niketas, a.g.e., s. 13; Kinnamos, a.g.e., s. 13; Karş. Turan, Türkiye, s. 199; Cahen, a.g.e., s. 27; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 542; Kesik, I. Mes’ûd, s. 43; a. mlf., Dânişmendliler, s. 104-105; Ayönü, a.g.e., s. 120-121; Kesik, a.g.m., s. 951. 434 Kesik, I. Mes’ûd, s. 44; a. mlf., Dânişmendliler, s. 111; a. mlf, “a.g.m., s. 951. 435 Niketas, a.g.e., s. 13; Kinnamos, a.g.e., s. 13; Karş. Turan, Türkiye, s. 199; Cahen, a.g.e., s. 27; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 542; Ersan, “Türkiye”, X, 190; Kesik, I. Mes’ûd, s. 43; a. mlf., Dânişmendliler, s. 104-105; Ayönü, a.g.e., s. 120-121; Kesik, a.g.m., s. 951. 435 Kesik, I. Mes’ûd, s. 44; a. mlf., Dânişmendliler, s. 111; a. mlf, a.g.m., s. 951. 436 Niketas, a.g.e., s. 13; Karş. Ersan, “Türkiye”, X, 190; Kesik, I. Mes’ûd, s. 43; a. mlf., Dânişmendliler, s. 104; Ayönü, a.g.e., s. 121. 109 tanımlanmakta ve Dânişmendlilerin Bizans’ın en tehlikeli düşmanı olduğu kaydedilmektedir. 437 Bu olay, zaman zaman siyasî çıkarların dinî anlayışın önüne geçebildiğini göstermektedir. I. Mes’ûd da böyle bir duruma düşmenin eşiğindeyken Dânişmendli Muhammed’in basîretli tavrıyla uyanmıştır. Süryani Mikhail eserinde, Dânişmenli Muhammed ile ilgili, “Muhammed başa geçince, Arap kanunlarını tatbik etmeye başladı. Şarap içmiyor ve Müslümanlara hürmet ediyordu. Hükümleri adaletle veriyordu. Müdebbir ve uyanık bir adamdı. Bununla beraber o kiliseleri tahrip ediyordu.” 438 diyerek, onun dinî anlayışına ışık tutmaktadır. Ayrıca Dânişmendli Muhammed’in mektubu üzerine I. Mes’ûd’un, Bizans saflarından ayrılması da önemli bir tavırdır. Çünkü bu hareket Mes’ûd’un, Müslümanların çıkarlarını önemsediğine, dinî anlayışı ve siyasî yansımalarına işaret etmektedir. Bununla birlikte, Emîr Muhammed’in gayretiyle bu olayda siyasî ihtiraslarına yenik düşmeyen Mes’ûd, onun vefatının ardından bu konuda başarısız oldu. Melik Muhammed’in ölümünün ardından Dânişmendlilerin içinde yaşanan taht mücadelesinde I. Mes’ûd, Zünnûn’u destekledi. Ancak Zünnûn, karakter olarak sefil biriydi. 439 Sultan Mes’ûd’un otoritesini genişletmek uğruna böyle sefil bir adamı halkın başına geçirmek istemesi dikkat çekicidir. Zirâ o, bu hamlesiyle dinî anlayışını bir kenara bırakıyor ve olaya sadece siyasî çıkarları açısından bakıyordu. Halbuki İslâm dini, yöneticilerin âdil ve liyâkatli olmasını emreder. Bizans ile ilişkiler bağlamında karşımıza çıkan bir diğer nokta, I. Manuel Komnenos’un Konya üzerine çıktığı sefer sırasında I. Mes’ûd’a yazdığı mektuptur. Bu mektuplar, karşılıklı cevaplar şeklinde bir süre devam etmiştir. Burada önemli olan husus, I. Mes’ûd’un mektuplarının satır aralarında bulunan ifadelerdir. Bizans imparatorunun tehdit içerikli ilk mektubuna verdiği cevapta I. Mes’ûd, “Ordunuza ilerleme tâlimatı verin ve görüşmelerle bizi bekletmeyin. Gerisi, yani 437 Niketas, a.g.e., s. 22; Karş. Kesik, Dânişmendliler, s. 108, 112. 438 Süryanî Mikhail, a.g.e., s. 103; Karş. Kesik., Dânişmendliler, s. 112. 439 Kesik, Dânişmendliler, s. 119. 110 durumun nasıl gelişeceği Tanrı’nın inayetine kalmıştır.” ifadelerini kullandı.440 Burada, işlerin sonucunun Allah’ın inâyetinde olduğuna dair inancın siyaset alanına yansıması görülmektedir. 2. 1. 3. 2. 4. Haçlılara Karşı Cihad I. Mes’ud hakkında, tezimizle ilgili olarak ele alınması gereken önemli diğer konu, II. Haçlı Seferleridir. Önceki sayfalarda anlattığımız gibi I. Mes’ûd, önce Anadolu’daki beyleri bir araya toplayarak Anadolu’ya gelen Alman ve Fransız Haçlı ordularını imhâ etti.441 Haçlılara karşı kazandığı bu zaferlerden sonra ona, Abbâsî Halîfesi el-Muktefî tarafından hil’at, sancak gibi saltanat alâmetlerinin gönderildiği rivâyet edilmekteyse de bu konu açık değildir.442 Ancak Haçlılara karşı kazandığı zaferler sebebiyle böyle bir olayın gerçek olma ihtimalinin yüksek olduğunu kaydetmemiz gerekir. Bu olayın gerçekleştiği kabul edilecek olursa, I. Mes’ûd’un Haçlılara karşı kazandığı zaferlerin İslâm dünyasındaki yankılarının büyüklüğü daha iyi anlaşılacaktır. Bu da onun, Müslümanlara yaptığı hizmetler sebebiyle İslâm dünyasında bilinen, önemli bir lider olduğu anlamına gelecektir. I. Mes’ûd, yeni gelen Haçlı ordularını imhâ ettikten sonra da durmadı ve Anadolu coğrafyasında Haçlı işgali altında bulunan topraklara yönelik akınlara devam etti. Diğer yandan Nûreddîn Mahmûd Zengî de I. Mes’ûd ila eş zamanlı olarak Haçlılara akınlar yapıyordu. Müslümanlar dört bir koldan akınlarla Haçlılara nefes aldırmıyorlardı.443 Nûreddîn Zengî, aynı zamanda Türkiye Selçuklu Sultanı I. Mes’ûd’un damadıydı. II. Joscelin, Nûreddîn ile girdiği bir mücadelede onu mağlup edince, Nûreddîn’in kılıcını ele geçirdi ve kılıcı, “Bu senin kızının kocasının silahıdır. Bu silah, hangimizin daha büyük olduğunu gösteriyor.” notuyla birlikte 440 Kinnamos, a.g.e., s. 36; Karş. Kesik, I. Mes’ûd, s. 64; Ayönü, a.g.e., s. 133. 441 Kinnamos, a.g.e., s. 64, 66; Nigedî, a.g.e., s. 439; Karş. Turan, Türkiye, s. 209-210, 210; Cahen, a.g.e., s. 32; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 544; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 141; Ersan, “Türkiye”, X, 191-193; Kesik, I. Mes’ûd, s. 84; a. mlf., Selçukluların İmtihanı, s. 172-179. 442 Anonim Selçuknâme, s. 37; Nigedî, a.g.e., 439; Karş. Turan, Türkiye, s. 211-212; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 545; Kara, Dini Serüveni, s. 492. 443 Mes’ûd-Nûreddîn ittifakı hakkında detaylı bilgi için bkz. Kesik, Selçukluların İmtihanı, s. 198- 199, 204-206; ayr. bkz. Turan, Türkiye, s. 212-213; Kesik, I. Mes’ûd, s. 102-103; Abdulkadir Turan, Nûreddîn Mahmud Zengî, Ketebe Yay., İstanbul 2020, s. 118-121. 111 Türkiye Selçuklu Sultanı I. Mes’ûd’a gönderdi.444 Nûreddîn bu olayı duyunca çok öfkelendi ve bir süre sonra da Joscelin’i mağlup ederek esir etti. II. Joscelin’in yukarıdaki ifadeleri, Türkiye Selçukluları ile Haçlılar arasında olan mücadelenin şiddetine işaret etmektedir. Görüldüğü gibi Haçlılara karşı I. Kılıç Arslan ile başlayan gaza ve cihad ruhu, oğlu Mes’ûd’da da devam etmiştir. Urfalı Mateos’un eserine bir zeyl yazan Papaz Grigor eserinde, Nûreddîn Zengî’nin Tell Başir’i ele geçirmesi sonrasında şehirde bulunan Frank ve Ermeni Hristiyanların, Antakya’ya veya başka bir yere gitmek istedikleri taktirde rahatlıkla gidebileceklerinin ilan edildiğini aktarır ve aynı olay I. Mes’ud ve oğlu Kılıç Arslan tarafından da yapılmıştı diye ekler. Eserindeki ilgili bahsin devamında o, bu olayları, “Onlar bunu Hristiyanların dinlerine veya onlara karşı besledikleri sevgiden dolayı değil, memleketlerimizi kolayca ele geçirmek için yapmışlardır.” diye yorumlar.445 Mes’ûd’un bu tavrını başka olaylarda da görmekteyiz. Meselâ o, Maraş’ın ele geçirilmesinden sonra Haçlıların istedikleri yere gitmesi konusunda eman vermişti.446 Burada önemli olan nokta, Grigor’un eserinde I. Mes’ûd’un da bu tutumu göstermiş olduğunun kaydedilmesidir. Bilindiği gibi İslâm savaş hukukuna göre, emân dileyen bir halkın emniyet içerisinde istediği yere gitmesinin sağlanması gerekir.447 I. Mesud’u sert ve azametli olarak niteleyen Papaz Grigor448 farklı düşünse de sultanın bu müsaadeyi İslâm dinine olan inancı sebebiyle verdiği anlaşılıyor. I. Mes’ud, güneydeki Ermeniler ve Haçlılar üzerine yaptığı seferler sonucunda ele geçirdiği topraklarda 77 adet minber449 kurdurdu. 450 Ayrıca halîfe 444 İbnü’l-Esîr, a.g.e., XI, 137; İbnü’l-Verdî, a.g.e., s. 94; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 25; Karş. Turan, Türkiye, s. 213; Kesik, I. Mes’ûd, s. 101-102; A. Turan, a.g.e., s. 134. 445 Papaz Grigor, a.g.e., s. 304, 305; Karş. Kesik, Selçukluların İmtihanı, s. 197. 446 Kesik, Selçukluların İmtihanı, s. 196, 197 447 Ahmet Özel, “Esir”, DİA, XI, 382-389; Ahmet Yaman, “Savaş”, DİA, XXXVI, 189-194. 448 Papaz Grigor, a.g.e., s. 307. 449 Minber ve ne anlama geldiği hakkında bkz. Nebi Bozkurt, “Minber”, DİA, XXX, 101-103; Zeynep Hatice Kurtbil, “Minber (Anadolu Selçukluları ve Osmanlılar), DİA, XXX, 103-106. 450 Anonim Selçuknâme, s. 22, 37; Karş. Turan, Türkiye, s. 211-212; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 545; Ersan, Ermeniler, s. 135. 112 tarafından hil’atlerle süslenip gönderilen hatibi de bölgeye tayin etti. 451 Bilindiği gibi bu bölge, I. Haçlı Seferi’nden sonra bir süre işgal altında kaldı. I. Mes’ûd bahsi geçen faaliyetleriyle İslâm’ı bu bölgede yeniden yaymayı amaçlamıştır. II. Haçlı Seferi’ne bizzat katılan Vaiz Odo De Deuil de yer alan tarihî kayda göre Haçlı ordusuyla Anadolu’ya gelmiş üç binden fazla Hristiyan, Türklerin kendilerine gösterdiği iyi muamele sebebiyle Müslüman oldu. 452 Odo De Deuil bu olayla ilgili kaydında, “Ey hıyanetten daha zâlim olan merhamet! Türkler(Müslümanlar) Hristiyanlara ekmek vererek onların dinlerini değiştiriyorlardı. Üstelik Türkler, bu iyilikleri karşısında hiçbirini din değiştirmeye de zorlamıyorlardı.” 453 yorumunu yapmaktadır. Bu olay, Türklerin (Müslümanların) Haçlılar karşısındaki dinî anlayışını göstermesi bakımından çok çarpıcı bir örnektir. Ayrıca bu olay, Mes’ûd’un dinî anlayışı ve siyasî yansımalarına da işaret etmektedir. Zirâ bu şekilde hareket eden halk, Mes’ûd idaresi altında yaşamaktaydı. Bu bağlamda İskenderiye Kopt Patrikhanesi’ne bağlı bir tarihçinin kayıtları son derece önemlidir. Ona göre Sultan Mes’ûd, halkının büyük bölümü Rumlardan oluşan, âdil ve iyi bir sultandı. Bu yüzden de Rumlar, onun yönetimi altında yaşamayı tercih ediyordu. 454 2. 1. 3. 2. 5. Başkent Konya ve Dinî Kurumlar I. Mes’ûd’un saltanatının sonuna rastlasa da minberi 550/1155 tarihli455 olan Alâeddîn Camii456 de konumuz açısından önemlidir. Bu durum Mes’ûd’un saltanatının son yıllarına doğru dinî kurumsallaşmanın cami yapılacak kadar oturmaya başladığını göstermektedir. Bu bilgi, Anadolu bahis konusu edildiğinde ortaya çıkan yerleşik-göçebe İslâm anlayışı konusu açısından önemlidir. Bahsi geçen 451 Anonim Selçukname, s. 37; Karş. Turan, Türkiye, s. 213. 452 Turan, Türkiye, s. 211; a. mlf., Cihân, s. 383, 386; Kesik, I. Mes’ûd, s. 96-97; a. mlf., Selçukluların İmtihanı, s. 185-188; Altan, a.g.e., s. 98. 453 Denis Odo De Deuil, Profectione Ludovici VII In Orientem, (ed. Virginia Gingerick Berry), Columbia University Press, New York 1948, s. 141; Turan, Cihân, s. 383, 386; Altan, a.g.e., s. 98. 454 Osman Turan, “Le souverains seldjuqides et leurs sujets non musulmans”, Studia İslâmica, 1953, s. 76 not 2’den naklen Cahen, a.g.e., s. 177; Ayrıca bkz. Turan, Cihân, s. 368. 455 Tuncer Baykara, Türkiye Selçukluları Devrinde Konya, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay., Ankara 1985, s. 34. 456 Bkz. İbrahim Hakkı Konyalı, Konya Tarihi, Konya Büyükşehir Belediyesi Yay., Konya 2007, s. 218-229; Semavi Eyice, “Alaeddin Cami”, DİA, II, 324-327. 113 bilgi, Mes’ûd’un saltanatının son yıllarında, yerleşik İslâm anlayışının gelişmesinin en azından Konya’da önemli bir ivme kazandığını göstermektedir. Hiç şüphesiz bu gelişimde, I. Mes’ûd’un faaliyetlerinin de katkısı vardır. Bununla birlikte siyasî gayelerin etkisini de gözardı etmemek gerekir. Zirâ göçebeler arasındaki Türkmen şeyhlerini kontrol etmek ve devletin istediği şekle büründürmek zordu. Ancak, yerleşik kurumlar vasıtasıyla âlim yetiştirmek ve bunlar aracılığıyla İslâm’ı yaymak devlet açısından daha makuldü. Tüm bu bilgilerle birlikte, Konya’daki ilk medresenin II. Kılıç Arslan zamanında yapıldığı hatırlandığında, I. Mes’ud zamanında hâlâ tam bir dinî eğitimöğretimden bahsetmek zor gözükmektedir.457 Bu durumda halkın, ya civar bölgelerden gelen âlimler ya da gezgin dervişler tarafından irşâd edildiği düşünülebilir. Ayrıca Alâeddîn Tepesi’ndeki Eflatun Mescidi’ni de bu bağlamda zikretmek gerekir. Bu yapı her ne kadar fetih öncesine tarihlendirilse de Mes’ûd zamanında da işlevsel haldeydi. 458 2. 1. 3. 2. 6. Kur’ân-ı Kerîm Sevgisi I. Mes’ûd’un 1143 yılından sonra Simre adlı bir şehir yaptırdığı iddia edilmektedir.459 Şayet şehrin I. Mes’ûd tarafından kurulduğu kabul edilirse ilk olarak burada cami ve medresenin yapılmış olduğu tahmin etmek gerekir. Zirâ Konya’da dahî cami yapılmışken yeni bir şehirde elbette inşâ edilmiştir. Bu hususta Osman Turan da aynı görüştedir.460 Ayrıca her ne kadar geç dönem kaynağı da olsa Cenâbî tarihinde, şehirdeki eserlerden bahsedilir. Cenâbî, eserinde, Sultan I. Mes’ûd’un, Amasya yakınında güzel bir şehir inşâ ettirdiğini, burada mescid, cami, fakirler ve yolcular için meskenler yaptırdığını, içme suları getirttiğini söyler ve bu şehrin 457 A. Kuran, Anadolu Medreseleri, Ankara 1969; M. Sözen, Anadolu Medreseleri, I, İstanbul 1970. Her ne kadar bu konuda İbrahim Hakkı Konyalı’nın iddiaları farklı olsa da Konya’daki ilk medresenin II. Kılıç Arslan döneminde yapılmış olduğu şimdilik daha isabetli durmaktadır. 458 Baykara, a.g.e., s. 33; Semavi Eyice, “Konya’nın Alâeddîn Tepesi’nde Selçuklu Öncesine Ait Bir Eser: Eflâtun Mescidi”, Sanat Tarihi Yıllığı, IV (1970-71), s. 169-302. 459 Cenâbî, a.g.e., s. 9; Karş. Kara, a.g.e., s. 453; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 142; Ersan, “Türkiye”, X, 185. Konuyla ilgili detaylı bilgi için bkz. Muharrem Kesik, Türkiye Selçukluları – Makaleler, Kriter Yay., İstanbul 2015, s. 318-332. 460 Turan, Türkiye, s. 220. 114 ismini Simre olarak belirtir.461 Ayrıca, “Bugün burası hareberdir.” diye verdiği bilgiden hareketle Cenâbî’nin, bu şehri gördüğü ya da en azından bilgi sahibi olduğu sonucuna varabiliriz. Cenâbî eserinde, Sultan Mes’ûd’un Simre’de kendisine yaptırmış olduğu türbede Kur’ân okunması için mal ve emlak vakfettirdiğini, bu vakfın kendi zamanına kadar ulaştığını ifade etmektedir.462 Bu bilgi sultanın dinî anlayışını göstermesi açısından önemlidir. 2. 1. 3. 2. 7. Adâlet ve Halka Hizmet Tutkusu Aksarâyî’nin eserinde belirttiğine göre Mes’ûd, akıllı ve makbûl bir padişahtı. Bize göre Aksarâyî bu kanaatiyle onun dinî ve siyasî davranışlarını kastetmektedir.463 Zirâ Aksarâyî, eserinin geri kalanında son dönem Selçuklu sultanlarını iki hususta eleştirmektedir. Bunlar dinî sorumluluklarla ilgili zaafiyetler ve adaletsiz tutumlardır. Bu sebeple onun Mes’ûd’u övmesi, Mes’ûd bu tarz bir sultan olmadığına işaret etmektedir. Ayrıca Mes’ûd’un cömert, âlim ve salihleri himaye eden; mescid, hankâh, hamam gibi dinî hizmetlerin icrâ edildiği binaların yapımı için gayret eden biriydi. 464 I. Mes’ûd’un kullandığı unvan ve lakaplar da onun dinî anlayışı ve siyasî yansımaları hakkında ipuçları barındırmaktadır. Onun kullandığı unvanların başında “es-Sultanü’l-Mu’azzam” gelmekteydi.465 Bunların haricinde o, “İzze’d-dünya ve’dDîn/din ve dünyanın izzeti”, “Mui’z-zü’d-dünya ve’d-Dîn/din ve dünyaya güç katan”, “Rüknü’l-İslâm ve’l-Müslimîn/İslâm’ın ve Müslümanların dayanağı”, “Nâsır-ı Emiri’l-Müminîn/halîfenin yardımcısı” gibi unvan ve lakapları kullanmıştır.466 461 Cenâbî, a.g.e., s. 9; Müneccimbaşı, a.g.e., II, 25; Karş. Kara, a.g.e., s. 453; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 142; Kesik, I. Mes’ûd, s. 134-135. 462 Cenâbî, a.g.e., s. 9; Müneccimbaşı, a.g.e., II, 26; Kesik, bu bilgilerin doğru olmadığı kanaatindedir. Bkz. Kesik, I. Mes’ûd, s. 134-135. 463 Aksarâyî, a.g.e., s. 22; Karş. Nigedî, a.g.e., s. 439; Cenâbî, a.g.e., s. 8-9; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 142; Kesik, I. Mes’ûd, s. 116; a. mlf., a.g.m., s. 959. 464 Nigedî, a.g.e., 439. 465 Merçil, “Hâkimiyet Anlayışı”, X, 509; Kesik, I. Mes’ûd, s. 120. 466 Kesik, I. Mes’ûd, s. 132-133. 115 2. 1. 3. 2. 8. Mezhebî Tutumu Süleyman-şâh’la ilgili bölümde bahsettiğimiz gibi İbnü’l-Esîr’in eserindeki Kutalmış ile ilgili kayıt467 Anadolu Selçuklu hânedânlığının atadan gelen bir Mu’tezile eğilimi olduğunu düşünmemize fırsat verebilir. I. Mes’ûd’un hemen ardından tahta geçen oğlu II. Kılıç Arslan hakkındaki kayıtlar incelendiğinde de bu eğilime ilişkin yorum bir derece daha güvenilirlik kazanır. Bu sebeple dinî anlayış bakımından I. Mes’ûd’un da benzeri bir çizgi devam ettirdiği düşünülebilir. Nitekim İbnü’l-Esîr de Kutalmış’ın bahsi geçen eğiliminin onun oğulları arasında da devam ettiğini söylemektedir. 468 467 İbnü’l-Esîr, a.g.e., X, 49; Karş. Kara, “Anadolu’da Mut’tezile Ekolü’nün Varlığı”, s. 4. 468 İbnü’l-Esîr, a.g.e., X, 49. 116 2. 2. Yükseliş Devri 2. 2. 1. II. Kılıç Arslan (1155-1192) 2. 2. 1. 1. Dönemin Siyasî Tarihi II. Kılıç Arslan Konya’da tahta çıkınca kardeşleri isyan ettiler. Bunun neticesinde ilk olarak ortadan kaldırılan kişi, I. Mes’ûd’ın oğullarından Devlet oldu.469 Diğer şehzade Şahin-şâh ise Dânişmendli beyleri ve Bizans İmparatoru ile II. Kılıç Arslan’a karşı ittifak kurdu. 470 Taraflar arasındaki ilk çarpışma Dânişmendli Yağıbasan ile II. Kılıç Arslan arasında oldu. Ancak âlimlerin, dinî önderlerin araya girmesiyle savaş, büyümeden sonlandırıldı. 471 Kısa süre sonra iki taraf tekrar savaştı. Kılıç Arslan galip çıktı. Âlimler ve dinî önderler daha fazla Müslüman kanının dökülmemesi için iki taraf arasında barış sağladı.472 Nûreddîn Mahmûd Zengî, 1155 yılında Selçuklulara ait Maraş, Behisni, Keysûn, Göksun, Raban gibi kale ve şehirleri ele geçirdi.473 Kılıç Arslan, Nûreddîn Zengî’den, aldığı yerleri vermesini istedi. 474 Talebine olumlu cevap alamayan Kılıç Arslan, Ermeniler, Haçlılar, Dânişmendli Zünnûn ve Nûreddîn’in kardeşi Emîr-i 469 Süryanî Mikhail, a.g.e., s. 177; Karş. Turan, Türkiye, s. 224; Cahen, a.g.e., s. 34; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 547; Abdulhalûk Çay, II. Kılıç Arslan, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay., Ankara 1987, s. 24; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 143, 211; Ersan, “Türkiye”, X, 194. 470 Süryanî Mikhail, a.g.e., s. 177, 178; Karş. Turan, Türkiye, s. 224; Cahen, a.g.e., s. 35; SevimMerçil, a.g.e., s. 547; Çay, a.g.e., s. 24; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 143; Ersan, “Türkiye”, X, 194-195; Kesik, Dânişmendliler, s. 125; Abdülkerim Özaydın, “Kılıcarslan II”, DİA, XXV, 399. 471 Urfalı Mateos, a.g.e., s. 314; Karş. Turan, Türkiye, s. 224; Cahen, a.g.e., s. 35; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 547; Çay, a.g.e., s. 25; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 143; Ersan, “Türkiye”, X, 195; Kesik, Dânişmendliler, s. 125; Özaydın, “Kılıcarslan II”, s. 399. 472 Urfalı Mateos, a.g.e., s. 315; Karş. Turan, Türkiye, s. 224; Çay, a.g.e., s. 25; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 143; Ersan, “Türkiye”, X, 195; Kesik, Dânişmendliler, s. 125. 473 İbnü’l-Kalânisî, a.g.e., s. 193; Süryanî Mikhail, a.g.e., s. 178; Karş. Turan, Türkiye, s. 225; Cahen, a.g.e., s. 36; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 547; Çay, a.g.e., s. 25; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 143; Ersan, “Türkiye”, X, 195; A. Turan, a.g.e., s. 186, 192; Bahattin Kök, “Nûreddin Zengî, Mahmud”, DİA, XXXIII, 260; Özaydın, “Kılıcarslan II”, s. 399. 474 İbnü’l-Kalânisî eserinde, bu mektubun içeriği hakkında, “Kılıç Arslan Nûreddîn’in yaptıklarını öğrenince bunu hem aralarındaki dostluk ve barış antlaşmasının şartlarına hem de aralarındaki evlilik bağından doğan ilişkilere karşı çirkin bir hareket olarak kabul etti. Bu yüzden ona, kınama, ayıplama, gözdağı ve tehditler içeren bir mektup yolladı.” ifadelerini kaydetmiştir. Bkz. İbnü’lKalânisî, a.g.e, s. 193. Urfalı Mateos ise eserinde, mektubun içeriği hakkında, “Haksızlık yapma ve babam tarafınan ikimizin arasında hudut olarak tayin edilmiş olan toprakları iade et.” ifadelerini kaydetmiştir. Bkz. Urfalı Mateos, a.g.e., s. 319; Karş. Turan, Türkiye, s. 225; Kök, a.g.m., s. 260; Çay, a.g.e., s. 27; Özaydın, “Kılıcarslan II”, s. 399; ayr. bkz. A. Turan, a.g.e., s. 193. 117 Emirân Nusretüddîn ile Nûreddîn Zengî’ye karşı ittifak kurdu.475 Bu sayede Ayntab ve Ra’ban’ı geri aldı.476 Zor durumda kalan Nûreddîn, Türkiye Selçuklularından aldığı toprakları teslim etti. II. Kılıç Arslan, 1162 yılında İstanbul’a gitti ve I. Manuel ile anlaşarak gücüne güç kattı. 477 II. Kılıç Arslan’ın faaliyetleri Nûreddîn Zengî’yi, Nûreddîn’in hareketleri de II. Kılıç Arslan’ı tedirgin ediyordu. Dânişmendli Zünnûn, Nûreddîn Zengî’nin desteğiyle 1173 yılında Sivas’ta idareyi ele alınca II. Kılıç Arslan 1773 yılında Zünnûn’un üzerine yürüdü. Âlim ve dinî önderler iki Müslüman devletin savaşmasının Haçlıların işine yarayacağını söyleyerek çarpışmayı önledi. 478 Kılıç Arslan’ın teklifiyle barış yapıldı.479 Sonraki yıl da Nûreddîn Zengî ölünce, en güçlü rakibinden kurtulan II. Kılıç Arslan, Anadolu’daki hakimiyeti bütünüyle ele aldı. Bizans İmparatoru I. Manuel, 1176 yılında büyük bir orduyla Selçuklu topraklarına girdi. 480 İki taraf, Myriokephalon mevkiinde karşılaştı. Meydana gelen 475 Urfalı Mateos, a.g.e., s. 315; Süryanî Mikhail, a.g.e., s. 183; ayrıca bkz. Urfalı Mateos, a.g.e., s. 318, 319; Karş. Turan, Türkiye, s. 225; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 547; Çay, a.g.e., s. 27; Ersan, Ermeniler, s. 46; A. Turan, a.g.e., s. 193; Kök, a.g.m., s. 260; Özaydın, “Kılıcarslan II”, s. 399. 476 Süryanî Mikhail, a.g.e., s. 183; Karş. Turan, Türkiye, s. 225-226; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 547; Çay, a.g.e., s. 26; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 143; Ersan, “Türkiye”, X, 195; Özaydın, “Kılıcarslan II”, s. 399. 477 Urfalı Mateos, a.g.e., s. 334; Süryanî Mikhail, a.g.e., s. 188; Niketas, a.g.e., s. 81; Ioannes Kinnamos, a.g.e., s. 149; İbnü’l-Esîr, a.g.e., (çev. Özaydın), XI, 258; Ebû’l-Ferec, a.g.e., II, 399; Karş. Turan, Türkiye, s. 227; Cahen, a.g.e., s. 37; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 548; Çay, a.g.e., s. 35-38; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 144; Ersan, “Türkiye”, X, 196; Kesik, Dânişmendliler, s. 127; Ayönü, a.g.e., s. 155; Özaydın, “Kılıcarslan II”, s. 399; Muharrem Kesik, “Türkiye Selçuklu Sultanı II. Kılıcarslan’ın İstanbul’u Ziyareti ve Türklerin Tarihteki İlk Uçuş Denemesi”, Belleten, LXII/247, (2002), s. 840. 478 Süryanî Mikhail, a.g.e., s. 227, 229; Karş. Turan, Türkiye, s. 230; Cahen, a.g.e., s. 40; SevimMerçil, a.g.e., s. 549; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 144; Ersan, “Türkiye”, X, 198; Kök, a.g.m., s. 261; Özaydın, “Kılıcarslan II”, s. 400. 479 İbnü’l-Esîr, a.g.e., XI, 314; Ebû’l-Ferec, a.g.e., II, 410; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 28; Karş. Cahen, a.g.e., s. 40; A. Turan, a.g.e., s. 292; Özaydın, “Kılıcarslan II”, s. 400. 480 İbnü’l-Esîr, a.g.e., XI, 329; Anonim Selçuknâme, s. 37; Niketas, a.g.e., s. 123; Ioannes Kinnamos, a.g.e., s. 214; Karş. Turan, Türkiye, s. 233; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 550; Çay, a.g.e., s. 64; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 146; Ersan, “Türkiye”, X, 200; Ayönü, a.g.e., s. 166; Özaydın, “Kılıcarslan II”, s. 401. 118 savaşta Bizans ordusunun tamamına yakını yok edildi.481 I. Manuel’in girişimiyle iki taraf barış imzaladı. 482 II. Kılıç Arslan, 25 Ekim 1178 tarihinde Malatya’yı ele geçirdi.483 Böylece Dânişmendlilerin son şubesi de ortadan kalktı. Sultan, Nûreddîn Zengî’ye kaptırdığı Ra’bân kalesini almak üzere harekete geçince Salâhaddîn Eyyûbî’nin yeğeniyle karşı karşıya geldi ve mağlup oldu. 484 Birkaç olayın daha üst üste gelmesiyle485 Selâhaddîn, Kılıç Arslan’ın üzerine sefere çıktı. Ancak taraflar arasında çıkabilecek muhtemel savaş önlenerek barış yapıldı. 486 481 Süryanî Mikhail, a.g.e., s. 249; Niketas, a.g.e., s. 124-131; İbnü’l-Esîr, a.g.e., XI, 329; İbnü’lVerdî, a.g.e., s. 104; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 28; Karş. Turan, Türkiye, s. 234; Çay, a.g.e., s. 72; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 147; Ersan, “Türkiye”, X, 201; Ayönü, a.g.e., s. 172; Özaydın, “Kılıcarslan II”, s. 401. 482 Süryanî Mikhail, a.g.e., s. 249; Ebû’l-Ferec, a.g.e., II, 422; Karş. Turan, Türkiye, s. 234; SevimMerçil, a.g.e., s. 550; Çay, a.g.e., s. 75; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 147; Ersan teklifi II. Kılıç Arslan’ın yaptığını iddia eder. Bkz. Ersan, “Türkiye”, X, 201; Ayönü, a.g.e., s. 173; Özaydın, “Kılıcarslan II”, s. 401. 483 Süryanî Mikhail, a.g.e., s. 251; Anonim Selçuknâme, s. 37; Ebû’l-Ferec, a.g.e., II, 424; Karş. Turan, Türkiye, s. 237; Cahen, a.g.e., s. 45; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 550; Çay, a.g.e., s. 97; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 147-148; Ersan, “Türkiye”, X, 202; a. mlf., Ermeniler, s. 79-80; Kesik, Dânişmendliler, s. 146; Özaydın, “Kılıcarslan II”, s. 401. 484 İbnü’l-Esîr, a.g.e., (çev. Özaydın), XI, 366; Ramazan Şeşen, İmâd Al-Dîn Al-Kâtib Alİsfahâni’nin Eserlerinde Anadolu Tarihiyle İlgili Bahisler, Güven Matbaası, Ankara 1971, s. 266; Ebû’l-Ferec, a.g.e., II, s. 425; Şihâbüddîn (Ebû’l-Abbâs) Ahmed b. Yahyâ b. Fazlillâh Ömerî, Mesâlikü’l-ebsâr fî memâliki’l-emsâr, (çev. Ahsen Batur), Türkler Hakkında Gördüklerim ve Duyduklarım, Selenge Yay., İstanbul 2014, s. 303; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 28; Karş. Turan, Türkiye, s. 237; Cahen, a.g.e., s. 45; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 550; Çay, a.g.e., s. 98-99; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 148; Ersan, “Türkiye”, X, 202-203; Özaydın, “Kılıcarslan II”, s. 401. 485 II. Kılıç Arslan’ın kızı, Hısn-ı Keyfa hâkimi Nûreddîn Muhammed b. Kara Arslan b. Dâvud b. Artuk ile evliydi. Nûreddîn Muhammed, gönlünü şarkıcı bir kadına kaptırdı. Bunu duyan Kılıç Arslan Nûreddîn’i tehdit etti. Nureddîn Muhammed de Selâhaddîn Eyyûbî’ye sığındı. Kılıç Arslan ile Selâhaddîn’i karşı karşıya getiren olay özetle budur. İmâdeddîn İsfahânî’nin, eserinde aktardığına göre Kılıç Arslan, Selâhaddîn’e “Sen onunla benim aramda hakemsin. O, elbette üzerindeki borcu ödemelidir. Ben onunla sıhriyet kurarken memleketimin bir parçasını çeyiz olarak verdim. Şartımı kabul etmezse bana ait yerleri iade etsin. Benden korunabilmesi için bu kalelerden vazgeçsin.” dedi. Selâhaddîn ise Nûreddîn ile anlaşma yaptığı için geri adım atmadı. Kılıç Arslan’ın elçisi, Selâhaddîn’e, böylesine çirkin bir olayda haksız olan tarafı savunuyor olmasının ve bu adam uğruna Müslümanlara saldırmaya hazırlanmasının dine ve akla uygun olmadığını söyledi. Selâhaddîn elçiye hak verdi ve böylece taraflar savaştan vazgeçti. Bkz. İbnü’l-Esîr, a.g.e., (çev. Özaydın), XI, 370-372; Şeşen, a.g.e., s. 268, 269, 270; Karş. Çay, a.g.e., s. 99-100; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 148; Ersan, “Türkiye”, X, 203. 486 Süryanî Mikhail, a.g.e., s. 261; İbnü’l-Esîr, a.g.e., (çev. Özaydın), XI, 371-372; Ebû’l-Ferec, a.g.e., II, 426; Ömerî, a.g.e., s. 304. Müneccimbaşı, eserinde bu olayı ayrıntılı bir şekilde anlatarak, barışa giden süreci ve Selâhaddîn’in bilgeliğini ortaya koymaktadır. Bkz. Müneccimbaşı, a.g.e., s. 29, 30; Ayrıca, İmâdeddîn İsfahânî de bu barışta İhtiyareddîn Hasan b. Ufras’ın rolüne dikkat çekmektedir. Bkz. Şeşen, a.g.e., s. 270; Karş. Turan, Türkiye, s. 238; Cahen, a.g.e., s. 46; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 551; Çay, a.g.e., s. 100; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 148; Ersan, “Türkiye”, X, 203; Zerrin Günal, “Selçuklu Hizmetinde Gabras’lar ve Vezir İhtiyareddîn Hasan”, Prof. Dr. Erdoğan Merçil’e 119 II. Kılıç Arslan, ömrünün sonlarına doğru Selçuklu ülkesini 11 oğlu arasında pay etti. Kendisi Konya’da büyük sultan olarak bulunuyordu. Ancak şehzadeler, kısa süre sonra taht mücadelesine başladılar. Bu sırada III. Haçlı Seferi orduları Anadolu’ya geldi. Alman ordularının başında bulunan Friedrich Barbarossa, 1190 yılının yaz ayları başında Selçukluların direnişini kırarak Konya’ya girdi. 487 Türkiye Selçuklu Sultanı II. Kılıç Arslan Haçlılar ile anlaşma imzaladı.488 Ancak kısa süre sonra Barbarossa’nın Silifke çayında boğulmasıyla Haçlı tehlikesi ortadan kalkmış oldu. II. Kılıç Arslan’ın oğulları arasındaki mücadele, Haçlı tehlikesinin sonlanması üzerine kaldığı yerden devam etti. Bu mücadeleler esnasında hastalığı artan II. Kılıç Arslan, 26 Ağustos 1192 tarihinde vefat etti.489 Anonim Selçuknâme’de, onun zehirlenerek öldürüldüğü kaydedilir.490 2. 2. 1. 2. Dinî Anlayışı ve Siyasî Yansıması Kendinden önceki Selçuklu sultanlarına kıyasla oldukça uzun bir saltanat süren II. Kılıç Arslan, dinî anlayış itibariyle onlardan pek farklı değildir. Önceki Selçuklu sultanlarının, amelî anlamda Ehl-i Sünnet içerisindeki Hanefîliğe tâbi olmakla birlikte mezhebî bir taassup içerisinde bulunmadıklarını, Mu’tezile’ye yakın bir dinî anlayışa sahip olduklarını ifade etmiştik. Kanaatimize göre bu iddiamızı destekleyen en önemli argümanlardan biri de ilm-i nücûm meselesidir. Bu konuda da Armağan, (ed. Emine Uyumaz, Muharrem Kesik, Aydın Usta, Cihan Piyadeoğlu), Bilge Kültür Sanat Yay., İstanbul 2013, s. 200-210; Özaydın, “Kılıcarslan II”, s. 401. Cahen’e göre Hasan b. Ufras, Müslümanlığa geçmemişte olabilir. Cahen, a.g.e., s. 173-174. 487 İbnü’l-Esîr, a.g.e., XII, 52; Şeşen, a.g.e., s. 350, 351; Anonim Selçuknâme, s. 38; Ebû’l-Ferec, a.g.e., II, 454; Karş. Turan, Türkiye, s. 248-249; Demirkent, a.g.e., s. 151; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 553; Çay, a.g.e., s. 112; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 150; Ersan, “Türkiye”, X, 205; Kesik, Selçukluların İmtihanı, s. 381; Ayönü, a.g.e., s. 187; Harun Korunur, Itineraium Peregrinorum Et Gesta Regis Ricardi Işığında III. Haçlı Seferi (1189-1192), Kitabevi Yay., İstanbul 2019, s. 71-72; Özaydın, “Kılıcarslan II”, s. 402. 488 İbnü’l-Esîr, a.g.e., XII, 52. İmâdeddîn İsfahânî, anlaşmayla ilgili detayları eserinde aktarmaktadır. Bkz. Şeşen, a.g.e., s. 348; Ebû’l-Ferec, a.g.e., II, 454; Karş. Turan, Türkiye, s. 249; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 553; Çay, a.g.e., s. 112; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 150; Ersan, “Türkiye”, X, 205; Kesik, Selçukluların İmtihanı, s. 381-382; Ayönü, a.g.e., s. 187; Korunur, a.g.e., s. 73, 74; Özaydın, “Kılıcarslan II”, s. 402. 489 Şeşen, a.g.e., s. 361; İbnü’l-Esîr, a.g.e., XII, 82; Ebû’l-Ferec, a.g.e., II, 463; İbnü’l-Verdî, a.g.e., s. 105, 106; Ömerî, a.g.e., s. 317, 318; Karş. Turan, Türkiye, s. 252; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 553; Çay, a.g.e., s. 113; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 151; Ersan, “Türkiye”, X, 206; Özaydın, “Kılıcarslan II”, s. 402. 490 Anonim Selçuknâme, s. 38. 120 II. Kılıç Arslan ile ilgili oldukça ayrıntılı bilgiler bulunmaktadır. 2. 2. 1. 2. 1. II. Kılıç Arslan ve İlm-i Nücûm II. Kılıç Arslan zamanında müneccimler, Nuh Tufanı gibi bir tufanın kopacağını ve her şeyin helâk olacağını iddia ettiler.491 Sultan da bu iddialara inanarak yer altında müstahkem evler ve sığınaklar inşâ ettirdi. 492 Ebû’l-Ferec eserinde, “Herkesten fazla Konya Sultanı II. Kılıç Arslan bu budalaca laflara inandı ve yığın yığın paraları boş yere israf ederek yeraltını kazdırdı ve yerin diplerinde muhkem evler yaptırdı.” ifadeleriyle bu hadiseyi kaydetmiştir.493 Neticede ise böyle bir tufan meydana gelmedi. Yine bu olay bağlamında Ebû’l-Ferec’in eserinde, II. Kılıç Arslan ile bir müneccim arasında geçen şöyle bir diyalog aktarılmaktadadır. “Meşhûr hey’etçilerden biri olup aynı kehanetleri ileri süren biri ‘bunlar hesaplarında yanıldılar’ dedi. Sultan ona, sonucun böyle olacağını nereden bildiğini sorunca o da şu cevabı verdi: ‘Yeryüzünü tufan kaplayacak olursa beni muaheze edecek (kınayacak) bir kimse hayatta kalmaz. Tufan olmazsa ben doğruyu söylemiş olduğum için ayrıca mükafat görürüm’. Sultan güldü ve ona bir atıyye verdi.”494 Bu olay, II. Kılıç Arslan ile müneccimler arasında bulunan sıkı ilişkiyi gösteren güzel örneklerden biridir. Nitekim II. Kılıç Arslan, tabip, filozof ve aynı zamanda müneccim olan Ebû’l-Fazl Bedîüzzamân Kemâlüddîn Hüseyn Hubeyş b. İbrâhîm b. Muhammed et-Tiflîsî’yi hep yanında bulundururdu.495 Süryani Mikhail eserinde, 1173 yılının sohbahar-kış döneminde yaşanan felâket türü hâdiselerden bahsederken, bu olayların sonrasında sarhoşların bile oruç tutmaya başladığını, içkiden uzaklaştığını, zengin ve yüksek rütbeli insanların yana yakıla duâ ettiğini, sadaka dağıtmaya başladığını ifade edip, “Fakat şeytan, 491 Süryani Mikhail, a.g.e., s. 272; İbnü’l-Esîr, a.g.e., XI, 417; Ebû’l-Ferec, a.g.e, II, 438; Karş. Turan, Türkiye, s. 257; Merçil, Saray Teşkilâtı, s. 198. 492 Süryani Mikhail, a.g.e., s. 273; Ebû’l-Ferec, a.g.e, II, 438; Karş. Turan, Türkiye, s. 257; Merçil, Saray Teşkilâtı, s. 198. 493 Ebû’l-Ferec, a.g.e, II, 438, 439; Karş. Turan, Türkiye, s. 257. 494 Ebû’l-Ferec, a.g.e., II, 439; Karş. Turan, Türkiye, s. 257; Merçil, Saray Teşkilâtı, s. 198. 495 Süryanî Mikhail, a.g.e, s. 261; Cahen, a.g.e., s. 219; İhsan Fazlıoğlu, “Selçuklular Döneminde Anadolu’da Felsefe ve Bilim”, Cogito, sy. 23, (Güz 2001), s. 159, 160; Özaydın, “Kılıcarslan II”, s. 402. 121 hükümdarları ve emirleri, astronomların tavassutu ile tövbeden geri çeviriyordu.” yorumunu yaparak müneccimlerin şu sözlerine yer verir: “Bunlar, ‘Zuhal seyyaresi Merihe yakın bulununca bu felaketi doğurur. Şimdi ise uzaklaşmış olup felaket bitmiştir. O ancak uzun yıllar sonra tekrar yaklaşacaktır. Bu duâların bir faydası yoktur ve sadaka vermeye hacet yoktur.’ diyorlardı.” 496 Süryani Mikhail’e göre hükümdarların birçoğu bu sözlere inanıyordu. Bu tarihî kayıtlar, II. Kılıç Arslan ile doğrudan alâkalı değilse de onun döneminde gerçekleşmiş olması sebebiyle önemlidirler. Zirâ kayıtlar, o devirde yaşanan olaylarda, bilhassa da doğa olaylarında, insanların tavırlarını, hâdiselere yaklaşımını ve dinî anlayışlarını gözler önüne sermektedir. Ayrıca müneccimlerin yukarıdaki sözleri, II. Kılıç Arslan’ın da onlara inanarak yer altında evler yaptırdığı olayla ilgilidir. Bu açıdan bahsi geçen sözler, müneccimlerin, insanları nasıl ikna etmeye çalıştıklarına dair bir delil özelliği de taşımaktadır. II. Kılıç Arslan’ın ilm-i nücûm ile ilişkisine dair diğer önemli bilgi, Koyulhisar ve Niksar Meliki olan oğlu Nâsırüddîn Berkyaruk-şâh ile ilgilidir. Bu melikin bir kitabı olduğundan bahseden Selçuklu tarihçisi İbn Bîbî, eserinde, bahsi geçen kitaptan bazı bölümler aktarmaktadır. Bu bölümlerde II. Kılıç Arslan’ın oğlu Berkyaruk-şâh, ilm-i nücûma olan ilgisini ve uzun yıllar bu ilimle uğraştığını, birçok şey öğrendiğini ifade etmektedir.497 Berkyaruk-şâh, sözlerinin devamında, dünyadaki işlerin zorluğu sebebiyle dünyalıklardan vazgeçmeye karar verdiğini ancak “Sonra Tanrı’nın lütuf rüzgarı ses verdi. ‘Eğer bu bahçede dikensiz bir gül ve meyve istiyorsan, şahlıktan vazgeç’ dedi.” diyerek, bu yolda yürümek için bazı zahmetlere katlanması gerektiğini anladığından bahseder. 498 Bu idrakin üzerine Berkyaruk-şâh, kendisini aciz ve çaresiz hissettiğini ve bu sebeple de “Kalbi saf kişiler gibi kulluk gereklerini yerine getirip O’nun övgüsü hakkında ağzımı açtım. Hiç durmadan dedim 496 Süryanî Mikhail, a.g.e, s. 228, 273. 497 Berkyaruk-şâh’ın bahsi geçen ifadeleri şu şekildedir: “Takdir nakkaşı, beni yokluk yurdundan alıp tabiat levhasına yerleştirince, belki sırrı bana açılır diye ilimle gökyüzünün yapısını araştırmaya başladım. Bu yedi anne ve dört babanın birçok sırrı bana aydınlandı. Bu yeşil gül bahçesindeki yıl ve ay merdiveninde ömürden 17 yıl sayılınca, İlahi ışıkların yardımıyla gönlün süsü olan hünerler elde ettim.” Bkz. İbn Bîbî, a.g.e., s. 52. 498 İbn Bîbî, a.g.e., s. 53. 122 ki “Ya Rabbi, bana yakınlığını göster, yaralı kalbime merhem ver. Bu padişahlık tahtını kuluna verince onu kötü adetlerden koru.” diye Allahu Te’âlâ’ya yakardığını ifade eder. 499 Bize göre Melik Berkyaruk-şâh, bir şehzade olarak etrafında, dünyada olup bitenleri anlamaya, anlamlandırmaya çalışma isteğiyle ilm-i nücûma yönelmiş ancak bu ilim yoluyla elde ettiği bilgiler neticesinde aklındaki soruları aşamayınca dine daha sıkı bir şekilde sarılmıştır. İbn Bîbî’nin eserindeki ona ait satırlar, bu gerçeği açık bir şekilde ortaya koymaktadır. İbn Bîbî’nin eserinde, Melik Berkyaruk-şâh’ın Şihâbeddîn es-Sühreverdî elMaktûl (ö. 587/1191)’un500 görüşlerini benimsediği ve kendisine rehber edindiği, hatta onunla görüştüğü ve Sühreverdî’nin, Pertevnâme adlı eserini bu melike takdîm ettiği, Berkyaruk-şâh’ın da eseri titizlikle inceleyerek tam bir şekilde kavradığı aktarılmaktadır.501 Bu bilgilerden anlaşılacağı üzere Berkyaruk-şâh da babası II. Kılıç Arslan gibi hem ilm-i nücûma hem de felsefeye meraklıdır. İlm-i nücûmla ilgili bu bahisler, II. Kılıç Arslan’ın dinî anlayış itibariyle kendisinden önceki Türkiye Selçuklu sultanlarına genel olarak benzediğini ortaya koymaktadır. Lâkin Kılıç Arslan’ın dinî anlayışı konusunda, önceki sultanlar hakkında sahip olmadığımız ayrıntılı bilgiler de mevcuttur. Bu sebeple onun dinî anlayışını ve siyasî yansımalarını, I. Süleyman-şâh, I. Kılıç Arslan ve I. Mes’ûd’a kıyasla daha açık bir şekilde ortaya koymak mümkündür. 2. 2. 1. 2. 2. Vasiyeti Sultan II. Kılıç Arslan, hayatının son anlarında oğlu Gıyâseddîn Keyhüsrev’e siyasî, ahlâkî içerikli bir vasiyette bulundu. II. Kılıç Arslan, Keyhüsrev’e özetle şunları söyledi: 499 İbn Bîbî, a.g.e., s. 52, 53. Aynı melik Allah’ı ve Hz. Muhammed’i de övmektedir bkz. a.e., s. 51- 52. 500 İşrakîlik adlı felsefî ekolün kurucusu Şihâbeddîn es-Sühreverdî el-Maktûl, fikirleri sebebiyle Bağdat’ta idam edilmiştir. Geniş bilgi için bkz. İlhan Kutluer, “Sühreverdî, Maktûl”, DİA, XXXVIII, 36-40. 501 İbn Bîbî, a.g.e., s. 53; Karş. Turan, Türkiye, s. 243, 271; Cahen, a.g.e., s. 219; Kara, a.g.e., s. 511. 123 “Saltanat işlerini yürütmede benim sana vereceğim nasihat, Lokman’ın şu vasiyetinden farklı değildir: Ey oğulcuğum! Allah’a eş koşma, doğrusu eş koşmak büyük zulümdür. Ey oğulcuğum! Namazı kıl, uygun olanı buyurup fenalığı önle, başına gelene sabret, doğrusu bunlar azmedilmeye değer işlerdir. İnsanları küçümseyip onlara yüz çevirme, yeryüzünde böbürlenerek yürüme. Allah kendini beğenip övünen hiç kimseyi şüphesiz ki sevmez.” 502 Bu sözlerini takiben Sultan II. Kılıç Arslan, veliaht Keyhüsrev’e Nahl Suresi’nin 16-17. âyetlerini503 okudu. 504 Böylece o, sultanlar için en önemli ibadetlerden sayılan adâlet hususunda veliaht şehzadeyi tembihleyerek Allah’ın ancak bu şekilde kendisinden razı olacağını vurguladı. Ayrıca II. Kılıç Arslan, dünyanın geçiciliğine dikkat çekerek bâkî olanın Allah olduğunu söyledi ve Keyhüsrev’e, dünyaya meyletmemesi uyarısında bulundu. 505 II. Kılıç Arslan, ömrünün son anlarındaki sözlerinde kendi dinî ve siyasî anlayışını ortaya koyan sözler sarfetti. O, vasiyetini açıkladığı mecliste, Kur’ân-ı Kerîm’in 71. sûresinin 11. âyetini okuyarak Allah’ın kendisine birçok nimet verdiğini söyledi ve ülkesindeki işlerin, Allah’ın yardımı ve adâleti sayesinde yoluna girdiğini dile getirdi. 506 Sultanların olmadığı taktirde nizâmın bozulacağını söyleyen Kılıç Arslan, nizâmın korunması için de sultanların âdil olması ve Allah’ın kanunlarına uyması gerektiğini ifade etti. 507 II. Kılıç Arslan’ın, veliaht şehzade Keyhüsrev’e yaptığı tavsiyelerde dinî boyutun öne çıktığı görünmektedir. Aslında bu öğütler, saltanat işleriyle yani siyasetle dinîn, II. Kılıç Arslan’ın nezdinde nasıl bir ilişkiye sahip olduğunu göstermektedir. Diğer deyişle bu satırlar, onun dinî anlayışı ve siyasî yansımalarını ortaya koymaktadır. Anlaşılan o ki II. Kılıç Arslan, bir sultanın dinî yönünün, siyasî davranış ve tutumları üzerinde etkili olduğunu ve hatta olması gerektiğini düşünüyor, din konusundaki hâl ve durumların, siyaset sahnesine olumlu ya da olumsuz 502 İbn Bîbî, a.g.e., s. 41; Karş. Tuncer Baykara, I. Gıyaseddin Keyhüsrev (1164-1211) Gazi-Şehit, TTK, Ankara 1997, s. 16; Kara, a.g.e., s. 475-476. 503 Bahsi geçen âyetlerin meali şu şekilde: “Muhakkak ki Allah adâleti, iyiliği ve yakınlığı olana vermeyi emreder; ahlâksızlığı/hayasızlığı, fenâlığı, zulmü/azgınlığı yasaklar. İyice anlayıp tutasınız diye size (böylece) öğüt verir.” Bkz. Hasan Tahsin Feyizli, Feyzü’l-Furkan, Server Yay., İstanbul 2017, s. 276. 504 İbn Bîbî, a.g.e., s. 41; Karş. Baykara, I. Keyhüsrev, s. 16. 505 İbn Bîbî, a.g.e., s. 42-43; Karş. Baykara, I. Keyhüsrev, s. 16; Kara, a.g.e., s. 476. 506 İbn Bîbî, a.g.e., s. 44; Karş. Baykara, I. Keyhüsrev, s. 16. 507 İbn Bîbî, a.g.e., s. 44-45; Karş. Baykara, I. Keyhüsrev, s. 16. 124 yansımalarının olacağını biliyordu. Bu sebeple o, veliaht Keyhüsrev’e, sultan olunca şımarıp dünyaya ve güce tapmamasını, ibadetlerini ve Kur’ân’ın emirlerini yerine getirmesini, Allah’ın rızasını kazanırsa insanların da rızasını kazanacağını söylüyordu. II. Kılıç Arslan, Keyhüsrev’e yönelik vasiyetinin ardından emîrlerine de nasihat etti. O, Hz. Ebûbekir’in, kendisinden sonra Hz. Ömer’i tayin ettiği sırada söylediği sözleri aynen tekrarlardı: “Size Ömer el-Hattab’ı halîfe tayin ediyorum. Şimdiye kadar Allah, Peygamber, onun dini, kendi nefsim ve sizin için her şeyi yaptım. Onun adaletle hükmedeceğine inanıyor, ondan iyilik yapmasını bekliyorum. ‘Haksızlık eden kimseler nasıl bir yıkılışla yıkılacaklarını anlayacaklardır’” 508 Kılıç Arslan’ın, emîrlerinden Keyhüsrev’e itaat etmelerini isterken bu hâdiseyi anması dikkat çekicidir. Ayrıca bu sözlerle onun, yerine birini veliaht bırakıyor oluşuna dinî bir meşrûiyet sağlamak istediği düşünülebilir. Beylerine yönelik sözlerinin devamında II. Kılıç Arslan, oğlu Keyhüsrev’in, kardeşlerinden küçük olmasına rağmen akıl ve yetenek bakımından onlardan daha üstün olduğunu belirterek Keyhüsrev’in farzları, sünnetleri ve nâfileleri yerine getirdiğini, kendisini dinî açıdan da geliştirdiğini söyledi.509 Böylece o, oğlunun saltanat makamına lâyık olduğunu ifade etmeye çalışıyordu. II. Kılıç Arslan’ın, Keyhüsrev’in dinî ve dünyevî özelliklerini bir arada belirtmesi, din ve dünyayı bir bütünün parçaları olarak düşündüğüne işaret etmektedir. II. Kılıç Arslan’ın sözlerinin ardından, isimleri verilmeyen ama o sırada orada hâzır bulunan emîrler, “Sultanın fermânını, göktan inen bir vahiy ve kalbi temiz olanların duâsı olarak kabul ederiz.” dedi. 510 Bu ifadeler, sultanların, kendilerini Allah’ın halîfesi olarak görmelerinin emîrlere, dolayısıyla da siyasete yansıması olarak değerlendirilmelidir. Emîrlerin yaklaşımı, sultanın bu konuda sahip olduğu dinî anlayışın siyaset arenasındaki tezahürüdür. 508 İbn Bîbî, a.g.e., s. 45, 46; Bu sözlerin sonunda geçen ifade, Kur’ân-ı Kerîm’in 26. sûresinin 277. âyetidir. Âyetin meali şu şekildedir: “Ancak (şairlerden) iman edip sâlih amel (sevaplı iş) işleyenler, Allah’ı çok ananlar ve haksızlığa uğratıldıktan sonra (şiirle) haklarını alanlar böyle değildir. Zulmedenler de nasıl bir inkılâp ile döndürüleceklerini (devrileceklerini) bileceklerdir.” Bkz. Feyizli, Feyzü’l-Furkan, s. 375. 509 İbn Bîbî, a.g.e., s. 45, 46; Karş. Baykara, I. Keyhüsrev, s. 16. 510 İbn Bîbî, a.g.e., s. 48. 125 Tüm bunlarla birlikte, yeni Sultan I. Gıyâseddîn Keyhüsrev’e biatin ardından zevk ve eğlence meclisi kurulup, “şarabın tadını çıkararak sarhoşluğun hakkının verildiği” aktarılmaktadır.511 İbn Bîbî’nin eserinde yer alan bu kayıttaki “acem havalarına ve padişah âdetlerine uyarak…” ifadesi oldukça önemlidir. Sultanların ve emîrlerin, bahsi geçen âdetlere uyarak İslâm dininin emir ve yasaklarına karşı giriştikleri davranışlar ve bilhassa içki meselesindeki durumları bilinmektedir.512 2. 2. 1. 2. 3. Felsefeye Merakı ve Mezhebî Tutumu II. Kılıç Arslan’ın siyasî hayatındaki olaylar da onun dinî anlayışı ve siyasî yansımalarına işaret etmesi bakımından önemli bilgiler barındırmaktadır. Bilindiği gibi Türkiye Selçuklu Sultanı II. Kılıç Arslan, Haçlılara karşı Müslümanların bayraktarlığını yaparak önemli zaferler kazanan Musul atabegi İmâdeddîn Zengî (ö. 1146)’nin oğlu Nûreddîn Mahmûd Zengî ile çağdaştı. Nûreddîn Zengî’nin ölümüne kadar çatışan ikilinin arasındaki mücadelenin bir boyutu da dinî konulardaydı. II. Kılıç Arslan ve Nûreddîn Zengî, 1173 yılında birbirleriyle çarpışacakları sırada âlim ve dinî önderlerin araya girmesiyle savaşmaktan vazgeçtiler. 513 Bu savaştan önce Fatımî Vezîri Sâlih b. Ruzzîk de II. Kılıç Arslan’a, Nûreddîn ile içinde bulunduğu anlaşmazlıklar sebebiyle bir mektup yazdı.514 Ruzzik mektubunda, ikilinin yapacağı olası savaşın kâfirlere yarayacağını, birbirleriyle savaşacaklarına 511 İbn Bîbî, a.g.e., s. 49; Karş. Selim Kaya, I. Gıyâseddin Keyhüsrev ve II. Süleymanşah Dönemi Selçuklu Tarihi (1192-1211), TTK, Ankara 2006, s. 41. 512 Bu konuyu III. Bölüm’ün 1. başlığında detaylıca ele aldığımız için burada kısaca değindik. 513 Süryanî Mikhail, a.g.e., s. 227, 229; Karş. Turan, Türkiye, s. 230; Cahen, a.g.e., s. 40; SevimMerçil, a.g.e., s. 549; Kök, a.g.m., s. 261; Özaydın, “Kılıcarslan II”, s. 400. 514 İbnü’l-Esîr, a.g.e., XI, 258; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 27; Karş. Kesik, Selçukluların İmtihanı, s. 227; A. Turan, a.g.e., s. 291. Salih b. Ruzzik hakkında bkz. İbnü’l-Esîr, a.g.e., XI, 225-226. İbnü’lEsîr, eserinde, hicretin 556 (1160-1161) yılında Sâlih b. Ruzzîk’in öldüğünü kaydetmektedir. Bununla birlikte Nûreddîn Zengî ile II. Kılıç Arslan arasında meydana gelen bu olayda, Ruzzîk tarafından Kılıç Arslan’a bir mektup gönderildiği bilgisini de paylaşmaktadır. Bu durumda iki bilgi arasında bir tutarsızlık meydana gelmektedir. İbnü’l-Esîr de bu durumun farkındadır. O da eserinin ilgili sayfalarında bu karışıklığı çözmeye çalışır. Ona göre Ruzzik bu şiiri, kendisi ölmeden önce Nûreddîn ile Kılıç Arslan arasında yaşanan bir gerginlik sırasında gönderdi. Bu gerginlik daha sonra da devam etti ve 1173 tarihinde ayyuka çıktı. Bu sebeple şiir de bu tarihte gönderilmiş gibi düşünüldü. Şiirin Kılıç Arslan’a gönderildiğinin özellikle ifade edilmesi, bu şiirin 1157 yılında Nûreddîn ve Kılıç Arslan arasında meydana gelen gerilimler sırasında yazıldığını göstermektedir. 1157 yılındaki gerilimde, Kılıç Arslan Nûreddîn’in üzerine yürümüş ve birkaç kaleyi onun elinden almıştı. Muhtemelen şiir, Kılıç Arslan’ın bu hareketini durdurmak üzere yazılmıştı. Bkz. İbnü’l-Esîr, a.g.e., (çev. Özaydın), XI, 258. İbnü’l-Esîr, eserinde Ruzzîk’in güzel şiirlerinin olduğunu kaydederek onun şiir erbabı olduğunu ifade etmektedir. Bkz. İbnü’l-Esîr, a.g.e., (çev. Özaydın), XI, 226. 126 kafirlere yönelmelerini ve Allah’ın dinine yardım etmelerini öğütledi.515 Neticede taraflar savaşa tutuşmadı ve barış anlaşması yapmaya karar verdi. Nûreddîn, bu vesileyle Kılıç Arslan’a gönderdiği mektupta, onu zındık olmak ve cihâdı terk etmekle suçlayarak tecdîd-i îman getirmesini, Bizans’a karşı cihâd etmesini ya da Haçlılar karşısında kendisine yardım etmesini istiyordu. 516 Nûreddîn’in oldukça ağır olan itham ve talepleri, onun dinî meselelerdeki anlayışını göstermekle birlikte II. Kılıç Arslan’ın dinî anlayışı hakkında da ipuçları vermektedir. Bu bilgilere göre şu yorumlar yapılabilir: Evvelâ Kılıç Arslan’a yöneltilen zındıklık ithamı, onun felsefî düşünceleri benimseyip Mu’tezile’ye yakın olmasıyla alâkalıdır. 517 Türkiye Selçuklu sultanlarının hem Hanefî olmaları hem de felsefeyle içli dışlı bulunmaları sebebiyle dinî anlayışlarının Mu’tezile ekolüne yakın olduğu, felsefî tartışmalarla ilgilendikleri bilinmektedir.518 Nitekim Mu’tezile’ye mensup âlimler, oldukça erken tarihlerde, daha Dânişmendliler zamanında Anadolu’ya gelmişti.519 Dânişmend Ahmed Gazi’ye sunulan astronomiye dair Keşfü’l-Akabe adlı eserde, onun hakkında, “Pek çok filozof ile faziletli kişi ve dünyanın dört bir yanından akliyeciler o yüce zata yönelmekte ve her biri sahip oldukları ilmi yaymak ve uygulamak nisbetinde o hazretin cömertlik denizinden pay almaktadırlar.” denilerek bu gerçeğe işaret edilmektedir. 520 Mu’tezile’nin bilim ve felsefeyle içli dışlı olduğu ve bu ekole mensup kişilerin felsefeci, akliyeci gibi niteliklerle anıldığı tarihî bir vak’adır.521 Bu konuda, II. Kılıç Arslan hakkında oldukça ayrıntılı bilgiler vardır. Meselâ 515 İbnü’l-Esîr, a.g.e., XI, 258; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 27. Karş. Kesik, Selçukluların İmtihanı, s. 227; A. Turan, a.g.e., s. 291. 516 İbnü’l-Esîr, a.g.e., XI, 315; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 28; Karş. Turan, Türkiye, s. 230, 256; A. Turan, a.g.e., s. 292; Özaydın, “Kılıcarslan II”, s. 400. 517 Turan, Türkiye, s. 256; a. mlf., Cihân, s. 370; A. Turan, a.g.e., s. 292; Özaydın, “Kılıcarslan II”, s. 402; Seyfullah Kara, “Türkiye Selçukluları Döneminde Anadolu’da Mu’tezile Ekolünün Varlığı”, Tarih Kültür ve Sanat Araştırmaları Dergisi, c. 1, sy. 2, (Haziran 2012), s. 7; Özaydın, “Kılıcarslan II”, s. 402. 518 Kara, Mezhep Kavgaları, s. 229-235; Bayram, “Dânişmend Oğulları’nın...”, s. 133, 135; Kara, “Anadolu’da Mu’tezile”, s. 3, 5, 7; ayr. bkz. a. mlf., “Mu’tezilî Düşüncenin Girişi”, s. 275-276. 519 Bayram, “Dânişmend Oğulları’nın...”, s. 131. 520 Mikail Bayram, “Anadolu’da Te’lif Edilen İlk Eser Kaşf al-‘Akaba”, İslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, VII/3-4 (1979), s. 283; a. mlf., “Dânişmend Oğulları’nın...”, s. 138; a. mlf., “Alaaddin Keykubad’ın İlmî Şahsiyeti”, I. Alaaddin Keykubad ve Dönemi Sempozyumu Bildirileri, Konya 2010, s. 5; Kara, “Anadolu’da Mu’tezile”, s. 9. 521 Kara, Dini Serüveni, s. 500; Kara, “Anadolu’da Mu’tezile”, s. 6, 9; a. mlf., “Mu’tezilî Düşüncenin Girişi”, s. 275-277. Mu’tezile ekolüyle ilgili detaylı bilgi için bkz. Çelebi, “Mu’tezile”, s. 391-401. 127 Kılıç Arslan, sarayında bilimsel ve felsefî münazaralar tertip ettirirdi. Nitekim Hanefî mezhebi müntesibi Alâeddîn Ebû Bekr b. Mes‘ûd b. Ahmed el-Kâşânî (ö. 587/1191) ile Şarânî adlı bir âlim, II. Kılıç Arslan’ın sarayında fıkhî bir tartışma yapmıştır. 522 Bu iki âlim, Ebû Hanîfe’nin müctehidler ve onların ictihadları hakkındaki düşünceleri üzerine tartıştı. Kâşânî, Ebû Hanîfe’nin müctehidlerin ictihadları hakkında onların isabetli fetvâlar verebileceği gibi hata da yapabileceklerini söylerken Şa’rânî ise Ebû Hanîfe’nin, her müctehidin kendi ictihadında isabetli olduğunu düşündüğünü savundu. 523 Bunun üzerine Kâşânî, Şa’rânî’nin sözlerinin Mu’tezile’ye ait olduğunu söyleyerek onun üzerine yürüdü ve hatta kırbacıyla ona vurmaya kalktı.524 II. Kılıç Arslan’ın “bu, fakihe iftiradır, bizden uzaklaş” diyerek duruma müdahale etmesiyle olay yatıştırıldı. 525 İki âlimin tartıştığı konunun, dinî anlayış bakımından son derece önemli ve hassas olması, II. Kılıç Arslan’ın bu konulardaki merakını ve ilmî birikimini gösterir. Bu bilgilerden hareketle Osman Turan, Kılıç Arslan’ın İslâm hukukuyla ilgili esnek bir anlayışa sahip olduğunu ve onun, ictihad müessesesini genişleterek dinî-hukukî kaideleri yumuşatmayı düşündüğünü ifade etmekte ve bu tartışmada da Şa’rânî’nin tarafını tuttuğunu belirtmektedir. 526 Buna göre II. Kılıç Arslan, bahsi geçen konuda Mu’tezile’nin fikirlerini benimsemektedir. Nitekim yaşananlar üzerine Kılıç Arslan, meşhûr âlim Kâşânî’yi, sarayından kibarca uzaklaştırmak için Nûreddîn Zengî’ye elçi olarak gönderdi. 527 Nûreddîn Zengî’nin de Kâşânî’yi geri göndermeyip Halâviyye medresesine hoca tayin etmesi, iki sultanın arasındaki dinî anlayış farkını 522 İbnü’l-Adîm, Zübdetü’l-Haleb fî Tarîhi’l-Haleb, (nşr. Sami ed-Dehhan), Damas, 1954, II, 295’ten nakille Turan, Türkiye, s. 256; a. mlf., Cihân, s. 369; Kutlu, a.g.e., s. 120; Kara, a.g.e., s. 360, 500; a. mlf., “Anadolu’da Mu’tezile”, s. 6; a. mlf., “Dinî Hayat”, s. 465; a. mlf., “Mu’tezilî Düşüncenin Girişi”, s. 277-278; Maldung, a.g.m., s. 396; Ferhat Koca, “Kâsânî”, DİA, XXIV, 531. Ferhat Koca, bu olayın I. Mes’ûd zamanında geçtiğini iddia etmektedir. Biz Turan ve Kara’nın görüşüne katılarak olayın, II. Kılıç Arslan devrinde yaşandığını kabul etmekteyiz. 523 Turan, Türkiye, s. 256; a. mlf., Cihân, s. 369; Kara, “Anadolu’da Mu’tezile”, s. 6; Koca, “Kâsânî”, s. 531. 524 Turan, Cihân, s. 369; Kara, a.g.e., s. 500; a. mlf., “Anadolu’da Mu’tezile”, s. 6; a. mlf., “Dinî Hayat”, s. 465; Koca, “Kâsânî”, s. 531. 525 Turan, Cihân, s. 369; Kara, “Anadolu’da Mu’tezile”, s. 6. 526 Turan, Türkiye, s. 256; a. mlf., Cihân, s. 369. Turan’ın bu fikirlerinin üzerinde, yaşadığı yıllarda, Türkiye’nin içinde bulunduğu şartların da etkili olduğunu düşünmek gerekir. 527 Turan, Cihân, s. 369; Kara, a.g.e., s. 500; a. mlf., “Anadolu’da Mu’tezile”, s. 7; a. mlf., “Dinî Hayat”, s. 465; Koca, “Kâsânî”, s. 531. 128 göstermesi bakımından oldukça dikkat çekici bir örnektir.528 II. Kılıç Arslan’ın dinî ve felsefi meselelere olan merakıyla ilgili diğer bir örnek Malatya’da bulunduğu sırada Hristiyan ve Müslüman âlimleri huzurunda münâkaşa ettirmesidir. 529 Ayrıca oğlu Berkyaruk-şâh’ın felsefeye olan derin ilgisi de babasının mirası olarak düşünülebilir. II. Kılıç Arslan, Nûreddîn’in tecdîd-î iman tâlebine karşı, “Nûreddîn benimle ilgili zındıklık şayiası yaymak istiyor. Onun taleplerine cevap vermek benim için bundan iyidir.” diyerek elçinin önünde kelime-yi şehâdet getirdi.530 Kılıç Arslan’ın, Nûreddîn’in elçisini reddettiği taktirde hakkındaki zındıklık şayialarının artacağını düşünerek gururunu ayakları altına alıp kelime-yi şehadet getirmesi, onun kesin bir sûrette İslâm dinine bağlı olduğunu ortaya koymaktadır. 2. 2. 1. 2. 4. II. Kılıç Arslan ve Nûreddîn Zengî Yukarıda da temas ettiğimiz gibi Nûreddîn Zengi’nin dinî anlayışı, II. Kılıç Arslan’a göre daha farklıdır. Nûreddîn, Hadîs konusunda ders verecek kadar bilgili biriydi ve itikadî olarak da Hadîs ekolünü takip etmekteydi.531 Onun etrafındaki âlimler de genel olarak bu çizgideydiler.532 II. Kılıç Arslan ise itikadî açıdan Mu’tezile’ye yakın olmakla birlikte daha çok felsefe ve bilime meraklıydı. Nûreddîn, Şeriat’ın uygulanmasında herhangi bir ekleme ve çıkarma yapmaya yanaşmazken, II. Kılıç Arslan bu konuda daha esnek düşünüyor ve Turan’ın ifadelerine göre bir reforma çalışıyordu.533 Türkiye Selçuklu sultanları içki meclislerini bizzat kendileri kurup teşvik ederken Nûreddîn, kendi karargâhında şarap içilmesini ve çalgı çalarak eğlenilmesini yasaklamıştı.534 528 Kara, “Anadolu’da Mu’tezile”, s. 7; Koca, “Kâsânî”, s. 531. 529 Turan, Türkiye, s. 255; Özaydın, “Kılıcarslan II”, s. 402. 530 A. Turan, a.g.e., s. 292. 531 İbnü’l-Esîr, a.g.e., (çev. Özaydın), XI, 323; İbn Kesîr, a.g.e., XII, 495, 498, 499; Karş. Turan, Cihân, s. 370; Kesik, Selçukluların İmtihanı, s. 211; A. Turan, a.g.e., s. 323; Kara, “Anadolu’da Mu’tezile”, s. 7; Kök, “Nûreddin Zengî”, s. 260. 532 A. Turan, bu çizgiyi Kuşeyrî-Gazzâlî çizgisi olarak tanımlamaktadır. Ayrıca A. Turan da II. Kılıç Arslan ile Nûreddîn arasında yaşanan dinî tartışmaların arka plânında bu anlayış farkının olduğunu ifade eder. Bkz. A. Turan, a.g.e., s. 328. 533 İbn Kesîr, a.g.e., XII, 494, 496, 501; Karş. Turan, Türkiye, s. 256; Kök, “Nûreddin Zengî”, s. 262. 534 Süryanî Mikhail, a.g.e., s. 215; Karş. A. Turan, a.g.e., s. 321. 129 Nûreddîn Zengî, fakîhlere itibar eden ve onlarca sevilen, içki içmeyen, ibadetlerine çok dikkat eden, namazı geciktirmeyen ve cemaatle kılan, daima Kur’ân-ı Kerîm okuyan, israftan ve dünyevî zevklerden kaçınan, zâhid, taassup sahibi olmayan, herkesin hakkına riayet etmeye çalışan, âdil, cömert, hayırsever, devletin malı yerine kendi malıyla geçinecek kadar hassas, mazlumlara karşı alçakgönüllü, tevazu sahibi ve şehit olmayı isteyen bir sultandı.535 İbnü’l-Esîr’in eserinde belirttiğine göre, dört büyük halîfe ve Ömer b. Abdülazîz’den sonra İslâm ümmetine Nûreddîn’den daha ahlâklı bir melik gelmemiştir.536 Nûreddîn’in Hristiyanlara karşı tavrı da II. Kılıç Arslan’dan farklıydı. O, âdil olmaya dikkat etmekle birlikte Müslümanlara yumuşak, Hristiyanlara karşı ise sertti537 ve kendi devrinde, kilise, manastır gibi Hristiyanlara ait ibadethanelerin içerisinde sonradan yapılmış bütün binaları yıktırdı.538 Nûreddîn Zengî, Hristiyanlara karşı tavrı sebebiyle Abbasî Halifesi MüstazîBiemrillah (ö. 1180)’ı dahî karşısına almıştı. O, halîfeye gönderdiği bir mektupta “Peygamber Muhammed’in, ‘Allah beş yüz yıllık bir zaman içinde Hristiyanların imha edilmesini istemiyor’ diye yazmış olduğu müddet sona ermiştir. Artık bundan sonra Hristiyanlığı ortadan kaldırmak borcumuzdur.” dedi.539 Bu mektup, Nûreddîn’in Hadîs bilgisini ve hüküm verme hususunda Hadîs ekolünü takip ettiğini 535 Süryanî Mikhail, a.g.e., s. 215, 231; İbnü’l-Esîr, a.g.e., (çev. Özaydın), XI, 323; İbn Asâkir, Tarihu Medîneti Dımaşk, (thk. Muhibbuddîn Ebi Said Ömer b. Garame el-Umrevî), Beyrut: Dârü’lFikr, 1995, LVII, 121-122’den naklen, A. Turan, a.g.e., s. 315; İbn Kesîr, a.g.e., XII, 494, 496, 501; Ayrıca. bkz. A. Turan, a.g.e., s. 321; İbn Asâkir, a.g.e., s. 121-122’den naklen, A. Turan, a.g.e., s. 312; Kök, “Nûreddin Zengî”, s. 261. 536 İbnü’l-Esîr, a.g.e., (çev. Özaydın), XI, 323; İbn Kesîr, a.g.e., XII, 495; Karş. A. Turan, a.g.e., s. 312; Kök, “Nûreddin Zengî”, s. 261. 537 Nûreddîn Zengî’nin bu tavrı, Kur’ân-ı Kerîm’in 48. sûresinin 29. âyetini çağrıştırmaktadır. Âyetin girişi, mealen şu şekildedir: “Muhammed Allah’ın Resûlü’dür. Onunla beraber olan (mü’min)ler, kâfirlere/İslâm karşıtlığı yapanlara karşı çok şiddetli, kendi aralarında ise çok şefkatlidirler.” Bkz. Feyizli, Feyzü’l-Furkan, s. 514. 538 Süryanî Mikhail, a.g.e., s. 215. Nûreddîn Zengî’nin bu tavrının Hz. Ömer tarafından Hristiyanlara verilen emânnâmeden kaynaklandığını düşünmekteyiz. Zirâ bu emânnâmeye Hristiyanlar, ibâdethanelerinde yeni binalar yapmayacaklardı. Bkz. 888. dipnot. Nûreddîn’in Hristiyanlarla olan ilişkisi ve Hristiyanların ona bakışıyla ilgili ayr. bilgi için bkz. A. Turan, a.g.e., s. 320-323. 539 Süryanî Mikhail, a.g.e., s. 218. Süryanî Mikhail’in eserindeki kaydın devamı ve halîfe’nin tavrı şu şekildedir: “Mektubu okuyunca halîfe, Nûreddîn’in hilekârlıkla yanına gelip, onu öldürerek kendisinin halîfe olmak isteyeceğini düşündü. Bundan dolayı ona, şiddetli bir cevap verip, yaptığı işleri tenkid etti. Halîfe aynı zamanda kiliselerin inşa edilmesini ve Hristiyanların serbest olmalarına dair her yere emir gönderdi. Halîfe bunu, Nûreddîn’in hilafına yaptı.” Bkz. ayn. yer. İbnü’l-Esîr de eserinde, Nûreddîn tarafından halîfeye benzeri bir mektubun gönderildiğini ifade etmekte ancak içeriğiyle ilgili herhangi bir bilgi vermemektedir. Bkz. İbnü’l-Esîr, a.g.e., (çev. Özaydın), XI, 317. 130 göstermektedir. Nûreddîn Zengî’ye cevap, Halîfe Müstazi’nin oğlu tarafından verildi. O, evvelâ Müslümanlarca Nûreddîn’e yakıştırılan “Peygamber” lakabını eleştirdi540 ve ona “Sen Allah gibi kanun çıkaramazsın. Zirâ sen, Muhammed’in senelere dair söylemiş olduğu sözleri bile doğru anlayamıyorsun. Allah bize, hiçbir kabahat işlememiş olan insanları öldürme emri vermemiştir.” dedi.541 Bu ifadelerden taraflar arasında bariz bir dinî anlayış farkının olduğu anlaşılıyor. Aynı fark Nûreddîn ve II. Kılıç Arslan arasında da bulunmaktadır. 2. 2. 1. 2. 5. Bizans Siyaseti ve Tepkiler Nûreddîn Zengî’nin II. Kılıç Arslan’a gönderdiği mektuptaki diğer mesele Bizans ile mücadele ve cihâddır. Nûreddîn, Bizans’a karşı yürütülen mücadeleye cihâd perspektifiyle bakarken II. Kılıç Arslan, her ne kadar saltanat yılları içerisinde Bizans ile önemli mücadelelere girdiyse de onlarla ilişkilerine Nûreddîn’den daha farklı yaklaşmaktaydı. Bu durumda da farklı coğrafyalarda, dolayısıyla siyasî dinamikler içerisinde bulunuyor olmalarının ve II. Kılıç Arslan’ın dinî anlayışının etkili olduğu açıktır.542 Konu bağlamında dikkat çekici bir bilgi, II. Kılıç Arslan’ın Bizans İmparatoru I. Manuel’e543 yazdığı mektupta karşımıza çıkmaktadır. I. Manuel, kendisine saldıran Kılıç Arslan’ı, yaptıkları anlaşmaya ihanet etmekle suçlarken Kılıç Arslan da ona, Bizans ile işbirliği yaptığı için Abbasî Halifesi Müstazi- 540 Bu konuyla ilgili bkz. Süryanî Mikhail, a.g.e., s. 215, 231. 541 Süryanî Mikhail, a.g.e., s. 221. 542 Bkz. Cahen, a.g.e., s. 113. 543 Bizans İmparatoru I. Manuel, ömrünün sonlarına doğru Müslümanlık eğilimleri göstermeye başladı. Hatta Niketas’a göre neredeyse İslâm’ın Allah anlayışını resmî olarak kabul ettirecekti. Bu ifadeyle kastedilmek istenen bütün bir şekilde İslâm dininin kabulü müdür yoksa, sadece Hristiyanlık dininde İslâm dininin Allah anlayışına göre bir reform mudur açık değildir. Niketas eserinde, “Muhammed’in doğmayan, doğurtmayan, hareket etmeyen Tek Tanrı’sını gerçek Tanrı olarak kabul edince” demektedir. I. Manuel, bu konuda etrafındaki papaz ve ruhanilerle tartışıyor, onlara reddiyeler veriyor ve halka açıklamalar yapıyordu. Bkz. Niketas, a.g.e., s. 147-153. I. Manuel’in bu husustaki girişimlerinde II. Kılıç Arslan’ın bir etkisi ve rolü var mıdır? Niketas’ın ifadelerine bakılacak olursa Manuel’in böyle davranmasının sebebi yakalandığı amansız hastalıktır. Bkz. a.e., s. 153. Lâkin yine de Kılıç Arslan’ın ya da Müslüman Türklerin etkisi düşünülmelidir. 131 Biemrillah ve Nureddîn Mahmûd Zengî tarafından tepki gördüğünü söylüyordu. 544 Bu ifadeler, II. Kılıç Arslan’ın Bizans’a karşı yumuşak ve uzlaşmacı bir tutuma sahipken Nûreddîn ve Abbâsî halîfesinin uyarılarıyla tavrını değiştirmek zorunda kaldığını ve Bizans’a karşı akınlar başlattığını göstermektedir. Nitekim Kılıç Arslan, Bizans ile yaptığı mücadeleler sonunda imzaladığı anlaşmalar sebebiyle de eleştirilmiştir. Meselâ sultanın, Myriokephalon savaşı sonrasında Bizans ile hafif şartlarda bir anlaşma yapması, tepkilere neden olmuştu. 545 Hatta o, ihanetle suçlanmıştı.546 Bu bağlamda Bizans tarihçisi N. Khoniates’in eserinde verilen bilgiler de konuya dair bakış açımızı genişletmek adına önemlidir. Khoniates eserinde, II. Kılıç Arslan’ın rahat ve huzur bilmeyen bir ruha sahip olduğunu, denizler gibi coştuğunu ve Bizans’a zarar verebilecek her fırsatı değerlendirip saldırıya geçtiğini, savaşlarda iyi düşünüp dikkatli hareket ettiğini söylemektedir. 547 Diğer tarihçiler de “İyi bir idareci, çok heybetli ve çok adil bir sultan olup, Bizans topraklarına pek çok gazâ tertip etmişti.” diyerek aynı duruma işaret etmektedirler. 548 Ayrıca İbn Bîbî eserinde, II. Kılıç Arslan’ın oğullarının her yıl 100 bin köleyi “küfür vadisinin batağından alarak İslâm devletine” getirdiklerini ve onları “samimi bir şekilde ulu ve yüce olan Mutlak Varlık’ın birliğine inandırarak” İslâm dinine girmelerine vesile olduklarını ifade eder.549 II. Kılıç Arslan, Bizans’a karşı 1176 yılında elde edilen zaferin ardından başta halîfe olmak üzere tüm komşu hükümdarlara zafernâmeler göndermiş ve bu haber İslâm ülkelerinde bayram sevinciyle kutlanmıştır.550 Onun Bizans karşısındaki zaferleri Müslümanlar için ümit kaynağı olmuştur. 544 Kinnamos, a.g.e., s. 208; Karş. Cahen, a.g.e., s. 42; Çay, a.g.e., s. 53; Özaydın, “Kılıcarslan II”, s. 400. 545 Cahen, a.g.e., s. 45; Turan, Türkiye, s. 235; Ayönü, a.g.e., s. 173; Özaydın, “Kılıcarslan II”, s. 401. 546 Süryanî Mikhail, a.g.e., s. 249; Karş. Özaydın, “Kılıcarslan II”, s. 401. 547 Niketas, a.g.e., s. 84-85, 121-123; Karş. Turan, Türkiye, s. 254; Özaydın, “Kılıcarslan II”, s. 402. 548 İbnü’l-Esîr, a.g.e., (çev. Özaydın), XII, 82; Ömerî, a.g.e., s. 317; Cenâbî, a.g.e., s. 11; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 33; Karş. Özaydın, “Kılıcarslan II”, s. 402. 549 İbn Bîbî, a.g.e., s. 56. Karş. Turan, Türkiye, s. 245. 550 Süryanî Mikhail, a.g.e., s. 250; Karş. Turan, Türkiye, s. 236; a. mlf., Cihân, s. 224; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 550; Çay, a.g.e., s. 87-88; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 147; Kara, a.g.e., s. 493; Ersan, “Türkiye”, X, 206; Özaydın, “Kılıcarslan II”, s. 401. 132 II. Kılıç Arslan’ın Bizans’a ve Haçlılara karşı cihâdı bıraktığından şikâyet edip onu cihâda dâvet eden Nûreddîn Zengî de zaman zaman Bizans ve Haçlılarla anlaşmalar yapmıştır. Meselâ o, II. Kılıç Arslan’a karşı 1159 yılında I. Manuel ile ittifak kurdu. Yine II. Kılıç Arslan’ın üzerine sefere çıkmak için Haçlılarla kısa süreli bir anlaşma yaptı. Elbette bu bilgiler, Nûreddîn’in Haçlılar ve Bizans karşısında ortaya koyduğu mücadeleyi şüpheye düşürmez ancak Kılıç Arslan’a bu konular sebebiyle yaptığı dinî uyarıların siyasî gayeler de taşıdığını ortaya koyar. Nûreddîn, Haçlılara karşı Müslümanları tek bir vücut hâline getirmeye çalışırken, Anadolu’da güçlü bir konuma sahip olan II. Kılıç Arslan ile hakimiyet mücadelesine girmek zorunda kalmıştır. Zirâ Kudüs üzerine yürümesi için arkasını sağlama alması gerekiyordu. Ancak II. Kılıç Arslan ile yaşadığı anlaşmazlık Kudüs üzerine seferi engelliyordu. 551 Bu sebeple Nûreddîn de önce arkasını sağlama almak için II. Kılıç Arslan ile mücadele etmek durumunda kaldı. Bu mücadeleye de meşrû bir zemin kazandırmak adına Kılıç Arslan’ın cihâdı terk ettiğini, imanını zedeleyip zındıklığa düştüğünü söyledi.552 Lâkin Nûreddîn Zengî’nin, Kılıç Arslan’ın dinî yönüyle ilgili ortaya attığı iddialar yine de düşünülmelidir. Zirâ Kılıç Arslan hakkında, Nûreddîn’in ithamlarına benzer başka tartışmalar da söz konusudur. 553 Elbette Nûreddîn de bunları biliyor ve fırsat olarak kullanıyordu. 2. 2. 1. 2. 6. Hakkındaki Zındıklık İthamları Son olarak Nûreddîn’in zındıklık suçlamasını ve yeniden kelime-yi şehâdet getirilmesi isteğini ele alacağız. Bu itham ve suçlardan, Nûreddîn’in nezdinde II. Kılıç Arslan’ın Müslümanlığı ile ilgili tereddütlerin olduğu anlaşılmaktadır. Zirâ imanın tazelenmesinin istenmesi bundan başka bir anlam ifade etmemektedir. İşi bu yönüyle düşündüğümüzde Nûreddîn Zengî’nin II. Kılıç Arslan’a karşı aşırı gittiğini söylemek gerekir. Ancak onun bu tavrı, ağırlıklı olarak siyasî olmakla birlikte, kendisinin aksine Kılıç Arslan’ın Mu’tezile’ye yakın olup felsefeyle ilgilinmesi ve Hristiyanlara karşı uzlaşmacı bir tavır göstermesi ile alâkalıdır. 551 A. Turan, a.g.e., s. 191. 552 A. Turan, a.g.e., s. 192. 553 Bu iddiaları ilerleyen sayfalarda ele aldık. 133 II. Kılıç Arslan’ı Nûreddîn Zengî’ninkine benzer ithamlarla suçlayan diğer kişi, Nûreddîn’in ve sonrasında Salâhaddîn Eyyûbî’nin yanında önemli görevlerde bulunan tarihçi İmâdeddîn el-İsfahânî’dir (ö. 597/1201). 554 İmâdeddîn el-İsfahânî, II. Kılıç Arslan’ın Ra’bân kalesine yaptığı seferle ilgili Salâhaddîn Eyyûbî’ye yazdığı mektubunda, kendilerinin Müslümanların iyiliğini ve kafirlere galip gelmesini istediğini ancak II. Kılıç Arslan’ın ise Bizans ile anlaşıp, Haçlılarlarla hediyeleştiğini ve böylece din yolundan ayrıldığını, kafirleri mü’minlere karşı savaşa teşvik ederek Müslümanların kalplerini kırdığını yazdı. 555 Görüldüğü gibi II. Kılıç Arslan, siyasî faaliyetleri sebebiyle dinî anlayışından sapmak ve mü’minlere karşı kafirlerle iş tutmakla suçlanmaktadır. Tüm bunlarla birlikte, daha önce II. Kılıç Arslan ve Nûreddîn Zengî arasında savaş meydana gelecekken iki Müslüman devletin savaşının Haçlılara yarayacağının kendilerine söylenmesi üzerine II. Kılıç Arslan’ın Nûreddîn’e barış teklifinde bulunması da takdire şayandır.556 Kılıç Arslan’ın bu teklifi başka yönlerden de incelenebilir ama her hal û kârda iki Müslüman devletin savaşmasını istemediği açıktır. Ayrıca Nûreddîn Zengî’nin şahsına karşı yaptığı ithamlara ve talep ettiği barış şartlarının ağırlığına rağmen II. Kılıç Arslan barış yapmaktan geri durmadı. Aynı durum daha önce Dânişmendli Yağıbasan’la karşı karşıya geldiğinde de meydana gelmiş, âlim ve dinî önderlerin telkinleriyle Kılıç Arslan savaştan geri çekilmişti. Bu konuyla ilgili Urfalı Mateos eserinde şunları kaydeder: “Dinî reisler onların ayaklarına kapanıp, ‘Müslüman milletini kırma’ diye yalvardılar. Bunun üzerine anlaşma oldu.” 557 2. 2. 1. 2. 7. Hristiyanlık İddiaları Sultan II. Kılıç Arslan ile ilgili konumuz açısında önemli bir bahis de Haçlılarla ilişkileridir. Kılıç Arslan’ın Haçlılarla ilişkilerinde, ondan önceki Türkiye Selçuklu sultanlarında görülmeyen fiiller karşımıza çıkmaktadır. Bu fiiller, II. Kılıç 554 Bkz. Şeşen, “el-İsfahânî”, s. 174. 555 Şeşen, a.g.e., s. 267. 556 Süryanî Mikhail, a.g.e., s. 227, 229; Karş. Turan, Türkiye, s. 230; Cahen, a.g.e., s. 40; SevimMerçil, a.g.e., s. 549; Kök, “Nûreddîn Zengî”, s. 261; Özaydın, “Kılıcarslan II”, s. 400. 557 Urfalı Mateos, a.g.e., s. 315; Karş. Turan, Türkiye, s. 224; Kesik, Dânişmendliler, s. 125. 134 Arslan ile ilgili bir takım tartışmalar doğurmuştur. Bu tartışmalardan biri de onun Hristiyan olduğu meselesidir. 1173 yılında Saxony Dükü Arslan Heinrich, Türkiye Selçuklu Sultanı II. Kılıç Arslan’a misafir oldu.558 Lübeckli Arnold’un Chronica Slavorum adlı eserinden haberdar olduğumuz bu ziyaret, beraberinde birtakım tartışmaları da gün yüzüne çıkarttı.559 Arslan Heinrich, Antakya ziyaretinin ardından Tarsus üzerinden Türkiye Selçuklu topraklarına giriş yaptı. II. Kılıç Arslan, Heinrich ve heyetinin karşılanması için 500 süvariyi önlerine gönderdi.560 Böylelikle dük ve heyeti, Ermeni topraklarından rahatça geçerek, Kılıç Arslan ile görüşmek üzere Axarat561 şehrine vardılar. Arnold eserinde, dükün Ereğli’den geçerken Türkler tarafından şahane bir şekilde ağırlandığı ayrıntısını verdikten sonra, Axarat’ta II. Kılıç Arslan tarafından içtenlikle karşılandığını aktarmaktadır. 562 Buradan sonra eserde, asıl konumuzla ilgili –Kılıç Arslan’ın Hristiyan olup olmadığı hususunda- bilgiler verilmektedir. Kaynakta, II. Kılıç Arslan’ın, Heinrich’e akraba olduklarını söylediği yazılıdır. Kaynağa göre II. Kılıç Arslan, Töton topraklarından asil bir hatunun Ruten Kralıyla evlendiğini ve bu evlilikten bir kız çocuğunun doğduğunu, bu kız çocuğunun kendi annesi olduğunu söyledi.563 Altay Tayfun Özcan, bu bilgilerin doğru olup olmadığı hakkında yaptığı uzun değerlendirmesinde sonuç olarak II. Kılıç Arslan’ın annesinin Svyatoslav Yaroslaviç ile Oda von Elsdorf’un kızı olup, 1073 ile 1076 yılları arasında doğarak 1113- 558 Altay Tayfun Özcan, “Lübeckli Arnold’un Chronica Slavorum Adlı Eserinde Arslan Heinrich’in II. Kılıç Arslan’ı Ziyareti (1173) Bahsi ve Kayıtlarının Bazı Sorunları Üzerine”, Selçuklu Medeniyeti Araştırmaları Dergisi, I (Aralık 2016), s. 194. Turan ve Harun Korunur, bu tarihin 1171 olduğunu iddia etmektedir. Bkz. Turan, Türkiye, s. 246; Korunur, a.g.e., s. 72. 559 Bu noktada konuyla ilgili en ayrıntılı çalışma, Altay Tayfun Özcan’ın, Arnold’un eserindeki ilgili bahisleri çevirisi ve bu çevirilerden hareketle kaleme aldığı makalesidir. Özcan bu makalede, II. Kılıç Arslan’ın Hristiyan olup olmadığını tartışmaktadır. Bkz. Özcan, a.g.m., s. 191-217. Konuyla ilgili diğer iddialar için bkz. Turan, Türkiye, s. 257. 560 Özcan, a.g.m., s. 197; Turan, Türkiye, s. 246. 561 Özcan makalesinde, bu şehrin ismi ve konumuyla ilgili de bir tartışma yürütmektedir. Bahsi geçen şehir, isminden hareketle hemen Aksarây çağrışımı yapsa da Özcan, –Osman Turan Aksarây olduğu görüşündedir- bu şehrin, İsmil’in doğusundaki Akçaşehir olduğunu iddia eder. Bkz. Özcan, a.g.m., s. 200, 201; ayrıca bkz. Turan, Türkiye, s. 246. 562 Özcan, a.g.m., s. 200; Turan, Türkiye, s. 246. 563 Özcan, a.g.m., s. 200; Turan, Türkiye, s. 257. 135 1115’te 37 ile 42 yaşları arasındayken oğlunu doğurduğunu kabul edilebilir bir sonuç olarak ele almaktadır. II. Kılıç Arslan’ın Heinrich ile akraba olması elbette onun Hristiyan olduğunu kanıtlamaz. Ayrıca birçok Selçuklu sultanının annesi de Rum kökenlidir. Hatta aralarında ölümlerine kadar Hristiyan kalanların olduğu dahî iddia edilmektedir. Kılıç Arslan’ın Hristiyan olup olmadığıyla ilgili asıl tartışma, Arnold’un dinî meseleler hakkında kaydettiği bilgilerden çıkmaktadır. Bu konuda Arnold şu ifadeleri aktarmaktadır: “Dük, İsa’nın vücut bulması ve Katolik inancıyla ilgili pek çok söz söyleyerek dinsizlerin inançları hakkında onu ikna etti. O da bunun üzerine şöyle cevap verdi: ‘İlk insanı çamurdan biçimlendiren Tanrı’nın, isterse tertemiz bir bakirenin vücudunu elde etmesine inanmak zor değildir.” 564 II. Kılıç Arslan’ın cevabını değerlendirdiğimizde öncelikle söylediklerinin İslâm diniyle herhangi bir çelişki barındırmadığını ifade etmek gerekir. Kur’ân-ı Kerîm’de de Hz. Meryem’in Hz. İsa (a.s)’yı doğurması mucizevî bir olay olarak anlatılır. Lâkin buradaki ince ayrıntı, Hristiyanların inandığı gibi Hz. İsa’nın Allah’ın oğlu olup olmadığı meselesidir. Kılıç Arslan, “Tanrı’nın, bir bakirenin vücudunu elde etmesine inanmak zor değildir.” diyerek acaba bu meseleye mi atıf yapmıştır? Bu konuyla ilgili Kur’ân-ı Kerim’deki birçok ayetten birini söylemeyip, böyle bir cevap vermesi akıllarda soru işareti bırakmaktadır. Zirâ Tanrı’nın Hz. Meryem’in vücudunu elde etmesi ifadesiyle, Kur’ân’da geçen “ruhumuzdan üfledik” ifadeleri565 arasında farklılık söz konusudur. Aynı konuyla ilgili Turan’ın aktarımında ise çeviri ”İlk insanı çamurdan yaratan Allah’ın İsa’yı da bâkireden vücûda getirmiş olmasına inanmak güç değildir.” olarak verilmektedir.566 İki çevirinin arasındaki fark ortadadır. Bu da yorum farklılıklarına neden olmaktadır. Ayrıca Turan, II. Kılıç Arslan’ın sözlerini, Arslan Heinrich’e yönelik nezaket olarak değerlendirir.567 Arnold, bu bahislerden sonra eserinde, II. Kılıç Arslan’ın dinî anlayışıyla 564 Özcan, a.g.m., s. 207. 565 Bkz. Feyizli, Feyzü’l-Furkan, s. 329. 566 Turan, Türkiye, s. 255. 567 Turan, Türkiye, s. 256. 136 ilgili şu yorumu yapmaktadır: “Muhtemelen din dışı (heretik) Nikolaist olduğu için Musa’nın kitaplarını dinlemiş ve buradan ilk insanın nasıl şekillendiği hususunu okumuştu.” 568 Bu ifadelerden açıkça anlaşılmaktadır ki Arnold, II. Kılıç Arslan ve İslâm hakkında çok az bilgiye sahiptir. Zirâ Kılıç Arslan’ın fikirlerinin kaynağı olarak Kur’ân’ı Kerîm’i düşünmekten önce Tevrat’ı düşünmekte ve onu Hristiyan olarak kabul edip, Nikolaist varsaymaktadır. Arnold’un değerlendirmesindeki kısırlık konusunda Özcan da aynı görüştedir. Turan, bu tartışmaların, II. Kılıç Arslan’ın Hristiyanlara karşı âlicenaplığı ve onları himayesi sebebiyle ortaya çıktığını düşünmektedir.569 Bu konuda Urfalı Mateos eserinde, II. Kılıç Arslan’ın Hristiyanlara karşı merhametle davranılması hususunda emirler verdiğini söyler.570 Aynı eserde Mateos, Behisni’deki (Besni) bir emîrin zâlimce davranışlarını anlatarak, II. Kılıç Arslan’ın sayesinde halkın bu emirden kurtulduğunu belirtir.571 Ayrıca İstanbul Patriği Lukas Khrysoberges (1157- 1170), Kılıç Arslan’ın Bizans ziyareti sırasında meydana gelen depremin, “dinsiz” Kılıç Arslan için düzenlenen törenden dolayı ilâhî bir uyarı olarak gerçekleştiğini iddia ederek, Kılıç Arslan’ın Hristiyan olmadığını açık şekilde ortaya koymuştur.572 2. 2. 1. 2. 8. Hristiyan Halk ve II. Kılıç Arslan Sultanın Hristiyanlar ile ilişkileri hakkında başka bilgiler de vardır. Meselâ Süryani Mikhail ile Kılıç Arslan’ın 1181 yılında dost olduğu bilinmektedir.573 Mikhail eserinde, Kılıç Arslan ile karşılaşmasını ve onunla olan diyaloglarını anlatırken, II. Kılıç Arslan’ın kendisini bizzat karşıladığını ve kabul merasiminin Hristiyan kanunlarına göre haç ve İncil ile olacağını emrettiğini söyler.574 Bunu 568 Özcan, a.g.m., s. 207. 569 Turan, Türkiye, s. 256; Ersan, Ermeniler, s. 259. 570 Urfalı Mateos, a.g.e., s. 317; Karş. Özaydın, “Kılıcarslan II”, s. 402. 571 Bkz. Urfalı Mateos, a.g.e., s. 317-318; Karş. Ersan, Ermeniler, s. 45-46, 248. 572 Nikeas, a.g.e., s. 81; Ioannes Kinnamos, a.g.e., s. 150; Karş. Cahen, a.g.e., s. 169; Ayönü, a.g.e., s. 157; Kesik, “II. Kılıcarslan’ın İstanbul’u Ziyareti”, s. 841; a. mlf., “İstanbul’da Doğal Afetler”, Afetlerin Gölgesinde İstanbul, İstanbul Büyükşehir Belediyesi, İstanbul 2009, s. 72. 573 Süryanî Mikhail eserinde, Sultan II. Kılıç Arslan tarafından kendisine dostane bir mektup ile bir asa ve 20 altın dinar gönderildiğini belirtir. Bkz. Süryanî Mikhail, a.g.e., s. 263; Karş. Turan, Türkiye, s. 255; a. mlf., Cihân, s. 369; Cahen, a.g.e., s. 178; Ersan, Ermeniler, s. 249; Özaydın, “Kılıcarslan II”, s. 402. 574 Süryanî Mikhail, a.g.e., s. 264; Karş. Turan, Türkiye, s. 255; a. mlf., Cihân, s. 369; Ersan, Ermeniler, s. 249. 137 duyan Hristiyanlar, yüksek sesle ilâhiler söyleyerek II. Kılıç Arslan’ın yanına vardılar. Sultan Kılıç Arslan, papazın atından inmesine ve elini öpmesine müsaade etmeyerek onu kucakladı ve papazı dikkatlice dinledi. Süryani Mikhail eserinde, “Konuşmamız o kadar yürekten oldu ki gözlerinden yaş aktı ve Allah’ın kudretine şükrettik. Bütün Hristiyanlar haçın, sultanın ve Müslüman halkın başları üzerinde törenle götürüldüğünü görünce, Allah’ı meth u sena ettiler.” diyerek bu anları tasvir etmektedir.575 Kafile daha sonra kiliseye girdi ve sultan ile halk için duâ etti. II. Kılıç Arslan, Barsâmâ manastırının vergisini kaldırdı ve onlara bu hususta bir berât verdi.576 Yine Barsûmâ Manastırı ve Malatya Katedrali de II. Kılıç Arslan zamanında tamir ettirildi. 577 II. Kılıç Arslan, Malatya’da kaldığı bir ay boyunca Mikhail ve heyetine sürekli hediyeler gönderdi. Mikhail eserinde, “Aramızda efendimiz Hazreti İsa ile peygamberler, havariler ve diğer mevzular hakkında sual ve cevaplar teati ediliyordu.” diyerek ilmî mektuplaşmalar yaptıklarını da ifade ediyordu. 578 Eserindeki sözlerinin devamında Mikhail, daima sultanın yanında bulunan filozof Kemâleddîn ile Hristiyanlığın kutsal kitabı İncil’deki sözler hakkında tartışmalar yaptıklarını belirterek, Kemâleddîn’in Süryanilerin hikmetini (felsefesini) methettiğini ifade eder.579 Mikhail eserinde, bir müddet sonra tekrar Malatya’ya gittiğini ama bu sırada II. Kılıç Arslan’ın Bizans’a karşı seferde olduğunu ifade eder ve Sultan II. Kılıç Arslan’dan kendisine bir mektup geldiğini kaydeder.580 II. Kılıç Arslan mektupta, Bizans’a karşı kazandığı zaferleri anlatmakta ve bunların onun duâsı hürmetine gerçekleştiğini ifade etmektedir.581 Mikhail eserinde, sultandan birkaç kez daha 575 Süryanî Mikhail, a.g.e., s. 264; Karş. Turan, Türkiye, s. 255; a. mlf., Cihân, s. 369; Ersan, Ermeniler, s. 249. 576 Süryanî Mikhail, a.g.e., s. 264; Karş. Turan, Türkiye, s. 255; a. mlf., Cihân, s. 369; Cahen, a.g.e., s. 178; Ersan, Ermeniler, s. 249. 577 Turan, Cihân, s. 369; Cahen, a.g.e., s. 178; Özaydın, “Kılıcarslan II”, s. 402. 578 Süryanî Mikhail, a.g.e., s. 264; Karş. Turan, Türkiye, s. 255; a. mlf., Cihân, s. 369; 579 Süryanî Mikhail, a.g.e., s. 264; Karş. Turan, Türkiye, s. 255; Özaydın, “Kılıcarslan II”, s. 402; a. mlf., Cihân, s. 369; 580 Süryanî Mikhail, a.g.e., s. 268; Karş. Turan, Türkiye, s. 240, 255; a. mlf., Cihân, s. 369; Cahen, a.g.e., s. 46, 178; Ersan, Ermeniler, s. 80, 249; Ayönü, a.g.e., s. 179-180. 581 Mektubun tamamı için bkz. Süryanî Mikhail, a.g.e., s. 268; Karş. Turan, Türkiye, s. 255; a. mlf., Cihân, s. 369; Ersan, Ermeniler, s. 249. 138 mektup aldığını söylemekteyse de bunlara dair herhangi bir bilgi mevcut değildir.582 2. 2. 1. 2. 9. Haçlı Siyaseti ve Tepkiler II. Kılıç Arslan’ın Haçlılarla anlaşma yapması da Türkiye Selçuklu tarihinde bir ilktir. Freidrich Barbarossa, Alman Haçlı ordularının başında Anadolu’ya geçmeye hazırlanırken II. Kılıç Arslan’dan izin istedi ve Kılıç Arslan da ona bu izni verdi.583 Alman Haçlı ordusu Anadolu’dan geçerken584 II. Kılıç Arslan öncülüğünde düzenli bir orduyla karşılaşmadıysa da şehzadeler ve Türkmenlerin saldırılarına uğradı.585 Bunun üzerine Barbarossa, Konya’yı kuşattı ve II. Kılıç Arslan onunla tekrar anlaşma yaptı.586 Bu anlaşmayı yaparken II. Kılıç Arslan’ın, dinî anlayışını nasıl revize ettiğini düşünmek gerekir. Bu, siyasetin dinî kuşatmasına gösterilebilecek örneklerden bir tanesidir. Yine de Kılıç Arslan, Haçlılarla anlaşma yapıp onların Anadolu’dan geçmesine izin verdikten sonra Selâhaddin Eyyûbî’ye bir elçi göndermiş ve Almanların ülkesinden geçmesi sebebiyle özür dileyerek bu duruma mecbur kaldığını ifade etmiştir. 587 Bu bilgi, onun Haçlılarla istemeyerek anlaştığını ortaya koymaktadır. Ancak Kılıç Arslan’ın gönderdiği elçiden bahseden İmâdeddîn elİsfahânî, onun bu davranışına “Kâfire mani olmadığı için Müslüman kâfire benzedi.” diyerek tepkisini ortaya koymaktadır. 588 Bu bağlamda Anonim Selçuknâme’de II. Kılıç Arslan ile ilgili dikkat çekici bir detay bulunmaktadır. Eserde, Haçlıların yaptığı tahribat karşısında Kılıç Arslan’ın 582 Süryanî Mikhail, a.g.e., s. 268. 583 Turan, Türkiye, s. 246; Cahen, a.g.e., s. 57; Çay, a.g.e., s. 109; Ersan, “Türkiye”, X, 204; Kesik, Selçukluların İmtihanı, s. 379-380. Ayönü, a.g.e., s. 185; Korunur, a.g.e., s. 67. 584 İbnü’l-Esîr, eserinde Alman Haçlı ordusunun Anadolu’ya geçişini anlatırken, “Kılıç Arslan’ın hakimiyetindeki İslâm topraklarına ayak bastılar.” diyerek, Selçuklu ülkesine olan bakışı ifade etmektedir. Bkz. İbnü’l-Esîr, a.g.e., XII, 51. 585 İbnü’l-Esîr, a.g.e., XII, 51-52; Chronique d’Ernoul, (çev. Ahmet Deniz Altunbaş), Ernoul Kroniği: Haçlı Seferleri Tarihi Selahaddin Eyyubi ve Kudüs’ün Fethi, Kronik Yay., İstanbul 2019, s. 192; Karş. Turan, Türkiye, s. 247-248; Cahen, a.g.e., s. 57-58; Çay, a.g.e., s. 110; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 150; Ersan, “Türkiye”, X, 205; Kesik, Selçukluların İmtihanı, s. 380. Ayönü, a.g.e., s. 186; Korunur, a.g.e., s. 70-72. 586 İbnü’l-Esîr, a.g.e., XII, 52; Karş. Turan, Türkiye, s. 248-249; Cahen, a.g.e., s. 59; Çay, a.g.e., s. 112; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 150; Ersan, “Türkiye”, X, 205; Kesik, Selçukluların İmtihanı, s. 381. Ayönü, a.g.e., s. 187; Korunur, a.g.e., s. 72-73, 74. 587 İbnü’l-Esîr, a.g.e., XII, 53; Şeşen, a.g.e., s. 348. 588 Şeşen, a.g.e., s. 351. 139 yüreğinin sızladığı ve Haçlılara saldırırken salâvat getirdiği kaydedilmektedir.589 2. 2. 1. 2. 10. İdam Fermanları Kaynaklarda, konumuzla ilgili olarak Kılıç Arslan hakkında karşımıza çıkan bir diğer bahis kardeşleri ve emirleriyle gerçekleştirdiği mücadelelerdeki eylemleridir. Kılıç Arslan’ın bahis konusu edilen fiileri, siyaseten katl olarak görülebilir. Kılıç Arslan, yalnız kardeşlerini değil ricalinden bazı adamları, emirleri ile babasının büyük bir prensi Bağdain (Bahaeddin)’i ve babasının kadısını da öldürtmüştü.590 Yine kardeşini ziyafet ve sarhoşluk anında boğdurtmuş olduğu kaydedilmektedir.591 Ebû’l-Ferec’in eserinde anlattığı dikkat çekici bir diğer olay da II. Kılıç Arslan’ın bir çocuğa yaptığı iddia edilen işkencedir. Olay abartılı bir dille ifade edilmişse de sultanların fevrî davranışlarının olduğu bilindiğinden böyle bir hâdisenin gerçekleşmiş olabileceği kabul edilemez değildir. Buna göre Kılıç Arslan, hapsetmekte olduğu dört kardeş çocuğun talep edilmesi üzerine bu çocuklardan birini kesip ateşte kızartarak babasına gönderdi ve diğerlerini istemeye devam ederse onların âkıbetinin de aynı olacağına dair yemin etti.592 Kaynaklara göreyse Sultan II. Kılıç Arslan heybetli, düşmanlarına korku ve dehşet verici, âdil, arif, akıllı bir hükümdardı.593 2. 2. 1. 2. 11. Dinî Kurumlar ve İlmî Faaliyetler II. Kılıç Arslan döneminde ilmî faaliyetlerde de bir takım gelişmeler söz konusuydu. Sultan, Aksarây isimli yeni şehir inşâ ettirdi. Meselâ 1300 yılında, Siyasetü’d-Dünya ve’d-dîn isimli eseri kaleme alan Said b. İsmail Aksarâyî adlı bir 589 Bkz. Anonim Selçuknâme, s. 38. 590 Papaz Grigor, a.g.e., s. 313. 591 Papaz Grigor, a.g.e., s. 313. 592 Süryani Mikhail, a.g.e., s. 224; Ebû’l-Ferec, a.g.e., II, 410; Karş. Cahen, a.g.e., s. 40; Kesik, Dânişmendliler, s. 143. 593 İbnü’l-Esîr, a.g.e., XII, 82; Ebû’l-Ferec, a.g.e., II, 464; Nigedî, a.g.e., s. 439; İbnü’l-Verdî, a.g.e., s. 106; Ömerî, a.g.e., s. 317; Cenâbî, a.g.e., s. 9, 11; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 33; Karş. Turan, Türkiye, s. 254; Özaydın, “Kılıcarslan II”, s. 402. 140 âlim vardır. Aksarâyî, bu şehirde doğdu ve burada ilk eğitimini alıp Humus’a gitti.594 Hattat, şeyh, bilgin ve Hanefî olarak betimlenen Aksarâyî’ye ait 13 Rebiülevvel 701 (15 Kasım 1301) tarihli bir istihsan kaydı mevcuttur ve anlaşıldığına göre bu tarihte o, Dımaşk şehrindeki el-Cevheriyye Medresesi’nde bulunmaktadır.595 Buraya gidip eğitim alabildiğine göre Aksarâyî, bir altyapıya sahip demektir. Bu da Aksarây'daki medreselerin niteliğini ortaya koymaktadır. II. Kılıç Arslan, Aksarây’ı askerî bir üs haline getirip, camiler, zâviyeler, medreseler ve bir kervansaray yaptırarak Azerbaycan’dan getirdiği gazi ve âlimlerle donattı. 596 Gazâ ve cihâd ruhunun bozulmaması için kötü ahlâklı insanların şehre girmesini yasakladı.597 Bu bilgi önemlidir. Çünkü II. Kılıç Arslan, Bizans ile ilişkilerinde gaza ve cihâdı terk ettiği sebebiyle hem Nûreddîn Mahmûd Zengî hem de Abbâsî halîfesi tarafından uyarılmıştı. Bu bilgiyi göz önünde bulundurduğumuzda bu uyarıların siyasî boyutunu düşünmenin gerekliliği tekrar ortaya çıkmaktadır. Zirâ bu şehirde ayakta tutulmaya çalışılan gazâ ve cihâd, Bizans ve Haçlılara karşı yapılıyordu. Yine bu dönemde Konya’da da camiler ve medreselerden bahsedilir.598 Aslen Buharalı olan Ali bin Muhammed el-Buhari el-Bağdadî de Anadolu’ya gelmiş, Konya başkadısı olmuş ve 1169 yılında burada vefat etmiştir.599 Alâeddîn tepesindeki Sultâniyye Medresesi ile Altun-aba Medresesi de Kılıç Arslan zamanında yapıldı. 600 Aksarây’daki Muzafferiye Medresesi de muhtemelen onun dönemine aittir.601 Aksarây’a bir konak mesafede Kılıç Arslan Kervansarayı adıyla bilinen ilk ribâtı da o inşa ettirdi. 602 Bunlar onun halka ve ilim ehline olan 594 Bkz. Özgür Kavak, “Saîd b. İsmail Aksarâyî”, DİVAN, 17/33 (2012/2), 193-213. 595 Kavak, “Aksarâyî”, s. 195, 196. 596 Nigedî, a.g.e., s. 439; Cenâbî, a.g.e., s. 11; Karş. Turan, Türkiye, s. 257, 258; a. mlf., Cihân, s. 374; Cahen, a.g.e., s. 169; Kara, a.g.e., s. 453; Çay, a.g.e., s. 116; Özaydın, “Kılıcarslan II”, s. 402; Kara, a.g.m., s. 465. 597 Cahen, a.g.e., s. 169; Kara, a.g.e., s. 453; Özaydın, “Kılıcarslan II”, s. 402. 598 Turan, Türkiye, s. 258; Özaydın, “Kılıcarslan II”, s. 402. 599 Turan, Türkiye, s. 259. 600 Çay, a.g.e., s. 117; Özaydın, “Kılıcarslan II”, s. 402. 601 Özaydın, “Kılıcarslan II”, s. 402. 602 Özaydın, “Kılıcarslan II”, s. 402. 141 hizmetlerindendir. Aynı zamanda dinî anlayışının siyasî yansımaları olarak düşünülmelidir. II. Kılıç Arslan’a takdîm edilen birçok ilmî eser vardır. Bu eserler gerek yazılma amaçları gerekse içerikleri sebebiyle onun dinî anlayışına ışık tutması bakımından önemlidir. Bu eserlerden biri Ebû’l-Fazl Bedîüzzamân Kemâlüddîn Hüseyn Hubeyş b. İbrâhîm b. Muhammed et-Tiflîsî’nin Farsça olarak kaleme aldığı rüyalarla ilgili Kâmilü’t-taʿbîr adlı eserdir. Müellif, “Sultan-ı Muazzam Ebû’l-Feth Kılıç Arslan b. Mes’ûd için böyle bir kitap yazdım.” diyerek eserini II. Kılıç Arslan’a ithaf etmiştir.603 Müellifin bundan başka, dinî ilimlerle alâkalı Vücuhu Kur’ân ve edebiyata dair Tercümânü’l-Kavâfi gibi II. Kılıç Arslan’a armağan ettiği birçok eseri vardır.604 Ayrıca ilm-i nücûmla ilgili de Beyânu’n-Nücûm, El-Medhâlu ile İlmi’n-Nücûm, Usûlü’l-Melâhim adlı eserleri bulunmaktadır. 605 Daha önce bahsedildiği gibi II. Kılıç Arslan, tabip, müneccim ve filozof olan Hubeyş etTiflisi’ye son derece önem verir onu yanından ayırmazdı. 606 Tiflisî’nin ilmî kimliği göz önünde bulundurulduğunda II. Kılıç Arslan’ın düşünce dünyası ve dinî anlayışı da bir nebze daha aydınlığa kavuşmaktadır. Kılıç Arslan’a eser ithaf edenlerden biri de Ebû’l-Fütûh Şihâbüddîn Yahyâ b. Habeş b. Emîrek es-Sühreverdî el-Maktûl (ö. 587/1191)’dür. O, Pertevnâme adlı eserini Kılıç Arslan’a sunmuştur.607 İbn Bîbî ise bu eserin II. Kılıç Arslan’ın oğlu Melik Berkyaruk-şâh’a sunulduğu kanaatindedir. 608 603 Ateş, a.g.m., s. 97-101; Mevlüt Poyraz, “Hubeyş et-Tiflîsî’nin Hayatı: Biyografi Denemesi”, Artvin Çoruh Üniversitesi İlahiyat Araştırmaları Dergisi, II/1 (2018), s. 91; Şureddin Memmedli, “Konya Selçuklular Sarayındaki Tiflisli Âlim”, Turan Stratejik Araştırmaları Merkezi Dergisi, II/7 (2010 yaz), s. 105; Özaydın, “Kılıcarslan II”, s. 402. 604 Cahen, a.g.e., s. 219; Poyraz, a.g.m., s. 78-79; Memmedli, a.g.m., s. 102. 605 Eserler hakkında bkz. Cahen, a.g.e., s. 219; Ateş, a.g.m., s. 101; Poyraz, a.g.m., s. 94-96; Memmedli, a.g.m., s. 103; Cevat İzgi, “Hubeyş et-Tiflîsî”, DİA, XVIII, s. 269. 606 Süryanî Mikhail, a.g.e, s. 261; Cahen, a.g.e., s. 219; Fazlıoğlu, “Anadolu’da Felsefe ve Bilim”, s. 159, 160; Poyraz, a.g.m., s. 78-80; Özaydın, “Kılıcarslan II”, s. 402; İzgi, a.g.m., s. 269-270. 607 Ateş, a.g.m., s. 103. 608 İbn Bîbî, a.g.e., s. 53; Karş. Kutluer, “Sühreverdî, Maktûl”, s. 36. 142 Şihâbüddîn Sühreverdî, idam edildiği için maktul lakapıyla bilinmektedir.609 Kendisi İşrakilik adlı felsefî-tasavvufî ekolünün kurucusudur.610 Kutluer, Sühreverdîyi Maktul’un ilmî kimliğini şu şekilde ortaya koymaktadır: “Sünnî inancın kalesi olan medrese hocalarının, antik felsefe kültürünü yücelten ve bunu yaparken eski Fars geleneğine zındıkları hatırlatır biçimde atıflarda bulunan, Şâfiî mezhebine bağlı görünse de Şiî eğilimler taşıdığından ve nübüvvet iddiasıyla desteklenmiş biçimde siyasî hedefler beslediğinden kuşkulanılan karizmatik bir filozof…” 611 Böyle bir âlimin II. Kılıç Arslan ile olan ilişkisi sultanın dinî anlayışı açısından oldukça dikkat çekicidir. Ayrıca Şafiî olmasına rağmen Kılıç Arslan’ın yanında yer edinmiş olması, sultanın mezhebî bir taassubu olmadığına da işaret eder.612 609 Kutluer, a.g.m., s. 39. 610 Kutluer, a.g.m., s. 39; Bkz. Mahmut Kaya, “İşrâkıyye”, DİA, XXIII, 435-438; Süleyman Uludağ, “İşrakıyye”, DİA, XXIII, 438-439. 611 Kutluer, a.g.m., s. 38-39. 612 Kutluer, a.g.m., s. 37-38. 143 2. 2. 2. I. Gıyâseddîn Keyhüsrev (1192-1196) Sultan II. Kılıç Arslan, dünyadaki son anlarında oğlu Gıyaseddîn Keysürev’i sultan ilân ederek emîrlerinden ona biat etmelerini istedi.613 I. Gıyâseddîn Keyhüsrev genç yaşta tahta çıktı. I. Keyhüsrev kardeşlerinin arasındaki mücadeleleri fırsat bilerek saltanatını kuvvetlendirmeye çalıştı. Bu süre zarfında sultan, ticaret kervanlarına zarar veren Bizans İmparatoru III. Aleksios’a karşı seferler düzenleyerek Menderes nehrine kadar uzanan Bizans topraklarını ele geçirdi.614 Ele geçirdiği bölgelerden esir aldığı Hristiyan halkı Akşehir’e yerleştiren sultan, onlara toprak, tarım âletleri ve tohumluk vererek üretim yapmalarını sağladı ve beş yıl boyunca bu halkı vergiden muaf tuttu.615 Bunu öğrenen pek çok Hristiyan, kendi istekleriyle Selçuklu ülkesine göç etti.616 I. Keyhüsrev bu fiilerle meşgûlken kardeşleri arasındaki mücadelede Tokat Meliki Rükneddîn Süleyman-şâh galip geldi. Ardından da Konya’yı kuşattı.617 Zor durumda kalan I. Keyhüsrev, ailesi ile maiyetinin can ve mallarının bağışlanması koşuluyla kardeşi Rükneddîn Süleyman-şâh ile anlaşma yaptı. 618 613 İbn Bîbî, a.g.e., s. 40-46; Karş. Turan, Türkiye, s. 262; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 553; Baykara, I. Keyhüsrev, s. 15, 17; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 151; Ersan, “Türkiye”, X, 206; Kaya, a.g.e., s. 40-41. 614 Niketas Khoniates, Historia, (çev. Işın Demirkent), Niketas Khoniates’in Historia’sı (1195- 1206), Dünya Yay., İstanbul 2004, s. 54-55; Karş. Turan, Türkiye, s. 264; Cahen, a.g.e., s. 62; SevimMerçil, a.g.e., s. 554; Baykara, I. Keyhüsrev, s. 18; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 152; Ersan, “Türkiye”, X, 207; Ayönü, a.g.e., s. 190; Kaya, a.g.e., s. 47; Ali Sevim, “Keyhüsrev I”, DİA, XXV, 347. 615 Niketas, a.g.e., (çev. Demirkent) s. 56; Karş. Turan, Türkiye, s. 264; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 554; Baykara, I. Keyhüsrev, s. 18; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 152; Ersan, “Türkiye”, X, 207; a. mlf., Ermeniler, s. 251; Ayönü, a.g.e., s. 191-192; Kaya, a.g.e., s. 47; Sevim, a.g.m., s. 347. 616 Niketas, a.g.e., (çev. Demirkent) s. 56; Karş. Turan, Türkiye, s. 264; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 554; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 152; Ersan, “Türkiye”, X, 207; a. mlf., Ermeniler, s. 251; Ayönü, a.g.e., s. 192; Kaya, a.g.e., s. 48; Sevim, a.g.m., s. 347. 617 İbn Bîbî, a.g.e., s. 61; Aksarâyî, a.g.e., s. 24; Nigedî, a.g.e., s. 440; Kazvînî, a.g.e., s. 117; Ömerî, a.g.e., s. 318; Anonim Selçuknâme, s. 38; Cenâbî, a.g.e., s. 12; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 34; Karş. Turan, Türkiye, s. 269; Cahen, a.g.e., s. 60; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 555; Baykara, I. Keyhüsrev, s. 20-21; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 152; Ersan, “Türkiye”, X, 207; Kaya, a.g.e., s. 50; Sevim, a.g.m., s. 347. 618 Niketas, a.g.e., (çev. Demirkent), s. 82; İbn Bîbî, a.g.e., s. 62; Aksarâyî, a.g.e., s. 24; Nigedî, a.g.e., s. 440; Kazvînî, a.g.e., s. 117; Cenâbî, a.g.e., s. 12; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 34; Karş. Turan, Türkiye, s. 269; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 555; Baykara, I. Keyhüsrev, s. 21; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 152; Ersan, “Türkiye”, X, 207; Kaya, a.g.e., s. 50; Sevim, a.g.m., s. 347. 144 I. Keyhüsrev, tahttan indirildikten bir süre sonra İstanbul’a gitti ve Bizans’a sığındı.619 Keyhüsrev, İstanbul’da, Bizans’ın ileri gelenlerinden Manuel Mavrozomes’in620 kızıyla evlendi. 621 1204 yılında Haçlılar Bizans başkenti İstanbul’u işgal edince I. Keyhüsrev, kayınpederinin yanına gitti. 622 Yeniden tahta çıkana kadar da burada kaldı.623 2. 2. 3. II. Rükneddîn Süleyman-şâh (1196-1205) 2. 2. 3. 1. Dönemin Siyasî Tarihi Sultan II. Kılıç Arslan, ülkesini 11 oğlu arasında bölüştürdüğü vakit Melik Rükneddîn Süleyman-şâh’a Tokat ve çevresi düştü. Kutbeddîn Melik-şâh’ın vefat etmesiyle şehzadeler arasında öne çıkan Süleyman-şâh, kardeşi I. Gıyâseddîn Keyhüsrev’i alt ederek Türkiye Selçuklu tahtına çıktı. II. Süleyman-şâh tahta çıktığını duyurunca hilâfet makamından kendisine menşûr, çetr ve sancak gönderildi. 624 Süleyman-şâh, hızlıca siyasî birliği sağlamaya koyuldu. Kardeşlerinin elindeki toprakları ya aldı ya da onları kendisine tâbi hâle getirerek toprakları üzerindeki siyasî birliği büyük ölçüde sağladı. 619 Niketas, a.g.e., (çev. Demirkent), s. 81-83; İbnü’l-Esîr, a.g.e., XII, 169; İbn Bîbî, a.g.e., s. 78-80; Ebû’l-Ferec, a.g.e., II, 474; Aksarâyî, a.g.e., s. 24; Nigedî, a.g.e., s. 440; Kazvînî, a.g.e., s. 117; Anonim Selçuknâme, s. 38, 39; İbnü’l-Verdî, a.g.e., s. 109; Cenâbî, a.g.e., s. 12; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 35; Karş. Turan, Türkiye, s. 292-293; Cahen, a.g.e., s. 60; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 558; Baykara, I. Keyhüsrev, s. 24; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 155; Ersan, “Türkiye”, X, 208; Ayönü, a.g.e., s. 199; Kaya, a.g.e., s. 106-107. 620 Bu emîr hakkında bkz. Turan, Türkiye, s. 303-305; Baykara, I. Keyhüsrev, s. 48. 621 Niketas, a.g.e., (çev. Demirkent), s. 210; İbnü’l-Esîr, a.g.e., XII, 169; İbn Bîbî, a.g.e., s. 111; Ebû’l-Ferec, a.g.e., II, 474; Anonim Selçuknâme, s. 39; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 38; Karş. Turan, Türkiye, s. 293; Cahen, a.g.e., s. 62; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 558; Baykara, I. Keyhüsrev, s. 25; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 155; Ersan, “Türkiye”, X, 212; Ayönü, a.g.e., s. 199; Kaya, a.g.e., s. 108. 622 İbnü’l-Esîr, a.g.e., XII, 169; Ebû’l-Ferec, a.g.e., II, 474; Aksarâyî, a.g.e., s. 24; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 38; Karş. Turan, Türkiye, s. 293; Cahen, a.g.e., s. 61; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 558; Baykara, I. Keyhüsrev, s. 25; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 155; Ersan, “Türkiye”, X, 212; Ayönü, a.g.e., s. 200-201; Kaya, a.g.e., s. 110; Sevim, a.g.m., s. 348. 623 I. Gıyâseddîn Keyhüsrev’in dinî anlayışı ve siyasî yansımalarını, onun ikinci saltanat dönemini anlattığımız başlıkta ele aldık. 624 Aksarâyî, a.g.e., s. 24; Nigedî, a.g.e., s. 440-441; Kazvînî, a.g.e., s. 117; Cenâbî, a.g.e., s. 12; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 37; Karş. Turan, Türkiye, s. 287; Kaya, a.g.e., s. 64; Selim Kaya, “Süleyman Şah II”, DİA, XXXVIII, s. 106. 145 Türkiye Selçuklularının iç mücadelelerini fırsat bilen Bizans, Karadeniz’deki ticaret gemilerine baskın düzenledi.625 Bunun üzerine II. Süleyman-şâh, Bizans’tan, baskında ele geçirdiği malların ve esirlerin iadesini istedi.626 Ayrıca İmparator III. Aleksis (1195-1203)’e yeni bir anlaşma teklif etti. Buna göre Bizans, Türkiye Selçuklularına yıllık vergi verecek, ayrıca baskında ele geçirilen malların bedellerini de ödeyecekti.627 Bu sırada Ermeniler de Selçuklu topraklarına akınlar yaptılar. Bunun üzerine Kilikya’ya sefer düzenleyen Süleyman-şâh, Ermenileri kendisine tâbi kıldı.628 Ardından kendisine karşı direnen Malatya’daki kardeşi Muizzeddîn Kayser-şâh’ın üzerine yürüdü ve 1201 yazında şehri ele geçirdi. 629 Bu dönemde Artukluların Harput kolu ile Mengücükler de II. Süleyman-şâh’a tâbi durumdaydı.630 II. Süleyman-şâh, Gürcülerin Anadolu’ya yaptığı akınlara cevap vermek için sefere çıkma kararı aldı ve kendisine bağlı beylerin de iştirak etmelerini istedi.631 Sefer sırasında, Erzurum’daki Saltuklu hâkimiyetine de son vererek burayı topraklarına kattı.632 Ardından Gürcistan seferine devam etti. Pasinler ovasında karargâhını kurmuş vaziyette hazırlıklarını sürdüren Selçuklu ordusu, beklemediği 625 Niketas, a.g.e., (çev. Demirkent), s. 92-93; Karş. Turan, Türkiye, s. 271; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 555; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 153; Ersan, “Türkiye”, X, 208-209; Ayönü, a.g.e., s. 194; Kaya, a.g.e., s. 68. 626 Niketas, a.g.e., (çev. Demirkent), s. 93; Karş. Turan, Türkiye, s. 272; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 555; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 153; Ersan, “Türkiye”, X, 209; Ayönü, a.g.e., s. 194; Kaya, a.g.e., s. 68-69; Kaya, a.g.m., s. 106. 627 Niketas, a.g.e., (çev. Demirkent), s. 93; Karş. Turan, Türkiye, s. 272; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 555; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 153; Ersan, “Türkiye”, X, 209; Ayönü, a.g.e., s. 194; Kaya, a.g.e., s. 69; Kaya, a.g.m., s. 106. 628 Turan, Türkiye, s. 272-274; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 555; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 153; Ersan, “Türkiye”, X, 209; a. mlf., a.g.e., s. 161-162; Kaya, a.g.e., s. 70-71; Kaya, a.g.m., s. 106. 629 İbnü’l-Esîr, a.g.e., XII, 84, 147; Ebû’l-Ferec, a.g.e., II, 474; İbnü’l-Verdî, a.g.e., s. 109; Ömerî, a.g.e., s. 332; Cenâbî, a.g.e., s. 12; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 35; Karş. Turan, Türkiye, s. 275; Cahen, a.g.e., s. 60; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 556; Ersan, “Türkiye”, X, 209; Kaya, a.g.e., s. 73; Kaya, a.g.m., s. 106. 630 Turan, Türkiye, s. 275; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 556; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 153; Ersan, “Türkiye”, X, 209; Kaya, a.g.e., s. 74. 631 İbn Bîbî, a.g.e., s. 101; Aksarâyî, a.g.e., s. 24; Brosset, a.g.e., s. 405; Karş. Turan, Türkiye, s. 280; Cahen, a.g.e., s. 64; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 556; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 153; Ersan, “Türkiye”, X, 209; Kaya, a.g.e., s. 77; Kaya, a.g.m., s. 107. 632 İbnü’l-Esîr, a.g.e., XII, 147; İbn Bîbî, a.g.e., s. 103; Ebû’l-Ferec, a.g.e., II, 474; Aksarâyî, a.g.e., s. 24; Kazvînî, a.g.e., s. 117; İbnü’l-Verdî, a.g.e., s. 109; Ömerî, a.g.e., s. 332; Cenâbî, a.g.e., s. 12; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 35; Brosset, a.g.e., s. 405; Karş. Turan, Türkiye, s. 276-277; Cahen, a.g.e., s. 64; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 556; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 153; Ersan, “Türkiye”, X, 209-210; Kaya, a.g.e., s. 77-78; Kaya, a.g.m., s. 107. 146 bir an da Gürcü kuvvetlerinin saldırısına uğradı ve yapılan savaş Gürcülerin zaferiyle sonuçlandı.633 Ancak bu mağlubiyet, II. Süleyman-şâh’ın Doğu Anadolu’daki hakimiyetinin genişlemesine engel olmadı. Önce Mardin ve Diyarbekir bölgesindeki beyler, sonra Salâhaddîn Eyyûbî’nin büyük oğlu el-Melikü’l-Efdal Ali, Selçuklulara tâbi oldu.634 II. Süleyman-şâh’ın Ankara ve çevresinde hüküm süren kardeşi Muhyiddîn Mes’ûd, tâbi bir bey gibi davranmıyordu. Bu durumu çözüme kavuşturmak isteyen Süleyman-şâh, 1204 yılında sefere çıkarak Ankara’yı aldı.635 II. Süleyman-şâh, bu olaydan kısa bir süre sonra, 6 Temmuz 1204 tarihinde vefat etti.636 2. 2. 3. 2. Dinî Anlayışı ve Siyasî Yansıması II. Kılıç Arslan ve sonrasındaki Türkiye Selçuklu sultanlarının dinî anlayışları hakkında, kaynaklarda daha ayrıntılı bilgiler bulunmaktadır. Önceki Türkiye Selçuklu sultanlarına kıyasla bu farklılığın başlıca sebebi, I. Gıyâseddîn Keyhüsrev dönemini anlatarak başlayan İbn Bîbî’nin el-Evâmirü’l-Â’lâiyye fî’l-Ûmûri’lÂ’lâiyye adlı eseridir. Diğer kaynaklarda bulunmayan bilgilere bu eser vasıtasıyla ulaşabilmekteyiz. Böylelikle I. Keyhüsrev ve halefleri hakkında konumuz açısından daha ayrıntılı bir tablo ortaya koymak mümküm hale gelmektedir. Bu bağlamda II. Süleyman-şâh’ın dinî anlayışını öncelikle, dönemindeki olaylardan hareketle inceleyeceğiz. 633 İbn Bîbî, a.g.e., s. 104; Aksarâyî, a.g.e., s. 24; Kazvînî, a.g.e., s. 117; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 36; Brosset, a.g.e., s. 408; Karş. Turan, Türkiye, s. 281-282; Cahen, a.g.e., s. 64; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 556; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 154; Ersan, “Türkiye”, X, 210; Kaya, a.g.e., s. 85-87; Kaya, “Süleyman Şah II”, s. 107; İbn Bîbî ise bu mağlubiyeti, sultanın çetrini taşıyan askerîn atından düşmesine bağlamaktadır. Savaş meydanında galip konumda olan Selçuklu askerleri böylece sultanın öldüğünü zannedip dağılmaya başlamışlardır. Bkz. İbn Bîbî, a.g.e., s. 104. 634 İbnü’l-Esîr, a.g.e., XII, 147; Ebû’l-Ferec, a.g.e., II, 475; Karş. Turan, Türkiye, s. 283-284; Cahen, a.g.e., s. 65; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 557; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 154; Ersan, “Türkiye”, X, 210-211; Kaya, a.g.e., s. 89-90; Kaya, a.g.m., s. 107. 635 İbnü’l-Esîr, a.g.e., XII, 166; Ebû’l-Ferec, a.g.e., II, 485; Cenâbî, a.g.e., s. 12; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 36; Karş. Turan, Türkiye, s. 284-285; Cahen, a.g.e., s. 60; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 557; Ersan, “Türkiye”, X, 211; Kaya, a.g.e., s. 92; Kaya, a.g.m., s. 107. 636 İbnü’l-Esîr, a.g.e., XII, 166; Ebû’l-Ferec, a.g.e., II, 486; İbnü’l-Verdî, a.g.e., s. 109; Ömerî, a.g.e., s. 334; Karş. Turan, Türkiye, s. 285; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 557; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 154; Ersan, “Türkiye”, X, 211. 147 2. 2. 3. 2. 1. Hükmettiği Cezalar Rükneddîn Süleyman-şâh’ın Konya’yı kuşatmasının ardından I. Gıyâseddîn Keyhüsrev, ağabeyi karşısında çaresiz kalınca onunla anlaşıp şehri terk etti.637 Konya’dan çıktıktan sonra Akşehir yolundan İstanbul’a doğru hareket eden I. Keyhüsrev, Ladik Köyü dolaylarında halkın saldırısına uğradı ve eşyaları yağmalandı. 638 Bu olay üzerine I. Keyhüsrev, ağabeyi, Sultan II. Rükneddîn Süleyman-şâh’a sitem dolu bir mektup yazdı. O, bu mektubunda, “Köle bir halkın böyle çirkin bir davranışta bulunmasına nasıl seyirci kalabilirsin?” diyor, suçlulara ceza vermesi için II. Süleyman-şâh’ı harekete geçmeye davet ediyordu. 639 II. Süleyman-şâh, kardeşinin mektubu kendisine ulaşınca sinirlendi ama öfkesine gem vurarak gerçek suçluların ortaya çıkartılması için bir plân kurdu. O, bu olaya karışanların saraya gelmesini, gelirken de yaptıklarıyla ilgili bir delili beraberlerinde bulundurmalarını istedi. 640 Sultan, bu şartları yerine getirenlere ihsanlarda bulunacağını vadetti. Bunun üzerine bu işi yapanlar da delilleri ile birlikte, büyük umutlar içinde Konya’ya gittiler. Sultan II. Süleyman-şâh, gelenleri güler yüzle karşıladı çünkü onları, asıl plânından haberdâr ederek korkutmak istemiyordu. Bu dikkatli karşılamadan sonra sultan, onlardan kardeşine yaptıklarını anlatmalarını istedi.641 Sonra gelenleri gözetlemeleri için şehrin iğdiş ve ayanlarına emirler vererek, gerçek suçluların iyice açığa çıkmasını bekledi.642 Zirâ saraya gelenlerden birçoğu, sultanın vadettiklerinden faydalanmak için böyle bir işe girişmiş olabilirdi. II. Süleyman-şâh, bir müddet sonra gelenleri tekrar sorguladı ve içlerinden suçlarını itiraf edenleri şehrin surlarında 637 İbn Bîbî, a.g.e., s. 62; Aksarâyî, a.g.e., s. 24; Nigedî, a.g.e., s. 440; Kazvînî, a.g.e., s. 117; Cenâbî, a.g.e., s. 12; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 34; Karş. Turan, Türkiye, s. 269; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 555; Baykara, I. Keyhüsrev, s. 22; Sevim, a.g.m., s. 347. 638 İbn Bîbî, a.g.e., s. 65; Karş. Turan, Türkiye, s. 270; Baykara, I. Keyhüsrev, s. 22; Kaya, a.g.e., s. 64, 98. 639 İbn Bîbî, a.g.e., s. 65; Karş. Turan, Türkiye, s. 270; Baykara, I. Keyhüsrev, s. 22; Kaya, a.g.e., s. 65, 98. 640 İbn Bîbî, a.g.e., s. 65; Karş. Baykara, I. Keyhüsrev, s. 22; Kaya, a.g.e., s. 65, 98. 641 İbn Bîbî, a.g.e., s. 66; Karş. Kaya, a.g.e., s. 65. 642 İbn Bîbî, a.g.e., s. 66; Karş. Kaya, a.g.e., s. 65. 148 çarmıha gerdirtti. 643 Sultan, “Bilmezler mi ki Selçuklu ailesine saygısızlık gösterip hakarette bulunan ve onların nimetlerine nankörlük eden herkesin lâyık olduğu ceza bu olur.” diyerek, halka gözdağı verdi.644 Ayrıca Ladik köyünün yakılmasını emretti.645 Yaşanan bu olayı konumuz açısından değerlendirecek olursak öncelikle ortada, bir yağma ve hırsızlık suçunun olduğunu tespit etmek gerekir. Bu suçun hükmü de şer’î olarak bellidir ve kadı tarafından verilmesi gerekir. Şer’ân cezası, ölüm ya da bir köyün yakılması değildir. II. Süleyman-şâh’ın, ilgili suçun karşılığı olarak verdiği cezalar bu olayda kendi ictihadına göre hareket ettiğini göstermektedir. II. Süleyman-şâh, gerçek suçluların tespitinde son derece titiz davrandıysa da sözlerinden anlaşıldığı üzere kendi ailesini diğer insanlardan üstün görmesi, bu suçun cezasını ağırlaştırmasına sebep olmuştur. Ayrıca yine sözlerinden anlaşıldığı üzere o, kendi ailesinin ilâhî lütfa mazhar olduğunu düşünmektedir. Bu da dinî açıdan bir tür kutsallık ortaya çıkarmaktadır. Bu bakış açısı, tüm sultanlarda olan genel bir anlayıştır.646 Bu suçların cezasının Şeriat’ta belli olmasına rağmen sultanın cezayı ağırlaştırma hususunda kendisini yetkili görmesi, II. Süleyman-şâh’ın dinî anlayışına da işaret eder. Bu tavır sadece II. Süleyman-şâh’ta değil sultanların çoğunda karşımıza çıkmaktadır. 647 II. Süleyman-şâh’ın, döneminde yaşanan hırsızlık sebebiyle verdiği bir ölüm cezası daha vardır. Bu olayla ilgili hükmü de tartışmaya açıktır. 643 İbn Bîbî, a.g.e., s. 67; Karş. Turan, Türkiye, s. 270; Baykara, I. Keyhüsrev, s. 22; Kaya, a.g.e., s. 65, 98; Kaya, a.g.m., s. 106. 644 İbn Bîbî, a.g.e., s. 67; Karş. Kaya, a.g.e., s. 65. 645 İbn Bîbî, a.g.e., s. 67; Karş. Turan, Türkiye, s. 270; Baykara, I. Keyhüsrev, s. 22; Kaya, a.g.e., s. 65, 98. 646 Bu anlayışın oluşumu ve içeriği hakkında I. Bölüm’e bakınız. 647 Şer’î olarak bu suçların cezası belliyken II. Süleyman-şâh’ın cezaları ağırlaştırmasının nasıl mümkün olabildiği ve dinî anlayışla ilişkisi hakkında detaylı bilgi için III. Bölüm’ün 2. başlığına bakınız. 149 II. Süleyman-şâh’ın çok sevdiği Ayaz adında bir kölesi (gulâmı) vardı.648 Bir gün ihtiyar bir kadın, kendisine ait yoğurdun gulâm Ayaz tarafından alınıp parasının da ödenmediğinden şikayetle II. Süleyman-şâh’ın huzuruna vardı. 649 Sultan, gulamına sordu ama Ayaz iddiaları yalanladı. Bunun üzerine kadın, anlattıklarının doğru olduğuna yemin edince son çare olarak Ayaz kusturuldu ve yoğurt midesinden dışarı çıktı.650 Bunu gören II. Süleyman-şâh, onun hakkında ölüm emri verdi.651 Kardeşinin eşyalarını yağmalayanlarla ilgili kısımda tartıştığımız gibi buradaki örnekte de görülen cezanın ağırlaştırılması kararı, Şeriat’a göre makbul müdür? Bahis konusu olan suçun cezası bu mudur? II. Süleyman-şâh, Ayaz’a olan meylinden kurtulmak için bu kadar sert bir ceza vermiş olabilir mi? Nitekim İbn Bîbî, eserinde, bu ölümün II. Süleyman-şâh’ı gama düşürdüğünü kaydeder.652 II. Süleyman-şâh’ın, her iki olayda da tahkikat hususunda son derece hassas davranarak adaleti sağlamaya çalışırken suçların cezasına gelindiğinde hislerine yenik düştüğü anlaşılıyor. II. Süleyman-şâh, ömrünün sonlarına doğru kaynaklarda yerilen bir davranışta bulundu. Ankara ve çevresinde hüküm süren kardeşi Muhyiddîn Mes’ûd, 648 İbn Bîbî, eserinde, II. Süleyman-şâh’ın bütün aklı ve kalbinin bu “ay yüzlü güzel”e meylettiğini, bu sebeple sultanın, Ayaz’a birçok bağış ve iltifatta bulunduğunu ifade eder. Bkz. İbn Bîbî, a.g.e., s. 93. Hatta aynı eserde II. Süleyman-şâh’ın şu dizeleri söylediği belirtilir: “O öyle bir kâfir çocuğu ki (bu ifadeler Ayaz’ın gulâm olduğuna işaret ediyor) onun küfrü benim dinimdir. Hem dinim hem dünya görüşümdür. Kimse kendi kölesine böyle benim gibi köle olmadı. Bu köleye köle olma işi benim âdetim oldu.” Bkz. İbn Bîbî, a.g.e., s. 93. İbn Bîbî’nin eserinde ifade ettiğine göre II. Süleyman-şâh’ın gulamı Ayaz’a karşı hisleri bu kadarla sınırlıydı. Çünkü sultan, nefsi emmâresini bir defa ayakları altına almış ve ona hevesleri yasaklamıştı. Bkz. İbn Bîbî, a.g.e., s. 93. Bu hususta II. Süleyman-şâh, şu rubaiyi kendisine rehber edinmişti: “Kötü alışkanlıklara sahip olmuş bir padişahın hükümdarlığına son verebilirsin. Sen yıldızlar doğunca çalıp oynamaya başladığın zaman güneşin battığını görmüyor musun?” Bkz. İbn Bîbî, a.g.e., s. 93. Bu bilgilerden hareketle II. Süleyman-şâh’ın, Ayaz adlı erkek kölesine (gulâmına) sevgi beslediğini ancak bu konuda nefsine ket vurduğunu çıkarmak mümkündür. Ayrıca onun, İslâm Şeriatı’na göre haram olan davranışları yapmamak için kendisini kontrol altına alma gayreti de dinî anlayışı açısından dikkat çekicidir. Sözlerinden anlaşıldığı kadarıyla sultan, bu davranışları saltanatını doğru bir şekilde idâme ettirmek için yaptı. Ayrıca yukarıdaki dizelerden, Süleyman-şâh’ın dinî anlayışının siyasî bir yansıması olarak, sultanların kötü alışkanlıkları olmadığı taktirde hüküm sürme hakkına sahip olduklarını düşündüğünü çıkartabiliriz. Her ne kadar bir sûfîninki gibi olmasa da II. Süleyman-şâh’ın bu gayretini bir nevi seyr-i sülûk olarak görmekte mümkündür. 649 İbn Bîbî, a.g.e., s. 94. 650 İbn Bîbî’nin eserinde, kölenin karnının yarılması sonucu yoğurdu onun yediğinin anlaşıldığı aktarılırken, Müneccimbaşı’nın eserindeyse kölenin kusturulmasıyla yoğurdu onun yediğinin anlaşıldığı kaydedilmektedir. Bize göre de ikinci durum daha makuldür. Bkz. İbn Bîbî, a.g.e., s. 94, 95; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 37. 651 İbn Bîbî, a.g.e., s. 94, 95; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 37; Karş. Kaya, a.g.e., s. 95. 652 İbn Bîbî, a.g.e., s. 95. 150 kuşatmaya dayanamayacağını anlayınca kendisinin ve oğullarının bağışlanması şartıyla şehri, II. Süleyman-şâh’a teslim etti.653 Süleyman-şâh da bu teklifi kabul etti ancak onlar şehirden çıkıp kendilerine ikta edilen beldeye doğru giderken hepsini öldürttü.654 İbnü’l-Esîr, eserinde bu olayı detaylarıyla aktarmakta ve II. Süleymanşâh’ın kardeşine ihanet ettiğini ifade etmektedir.655 Bu durumda Süleyman-şâh, hem kardeşi ve yeğenlerini hem de onlara verdiği sözü çiğnemiş oldu. Daha önceki sultanlarda da gördüğümüz tahtını koruma hırsı ve endişesi, sultanların bazen akl-ı selîm ile hareket etmelerinin, dinî anlayışlarına göre davranmalarının önüne geçmiştir. 2. 2. 3. 2. 2. Hristiyan Devletlere Bakışı Sultan II. Rükneddîn Süleyman-şâh’ın dinî anlayışı hakkında ipuçları yakaladığımız bir diğer konu, Gürcü Kraliçesi Thamara ile yaşadığı diyaloglardır. Süleyman-şâh henüz şehzadeyken Gürcü Kraliçesi Thamara’dan bir evlilik teklifi aldı.656 Thamara (Tamara), II. Süleyman-şâh’ın babası II. Kılıç Arslan’a bu konudaki taleplerini ileten bir mektup yazdı.657 Mektup II. Kılıç Arslan’a ulaşınca, o da durumu oğlu Süleymah-şâh’a bildirdi. Süleymah-şâh babasını dinleyince öfkelendi ve onu kınadı.658 Ona göre Thamara kâfir ve sahip olduğu topraklar da küfür diyarıydı. 659 Süleyman-şâh babasına, Gürcü yurdunu fethederek orada Kur’ân ve ezanı okutmak istediğini, câmi ve mescid kurmayı hayal ettiğini söyledi. 660 653 İbnü’l-Esîr, a.g.e., XII, 84; Ebû’l-Ferec, a.g.e., II, 485; Karş. Turan, Türkiye, s. 285; Ersan, “Türkiye”, X, 211; Kaya, a.g.e., s. 92. 654 İbnü’l-Esîr, a.g.e., XII, 166; Ebû’l-Ferec, a.g.e., II, 485-486; İbnü’l-Verdî, a.g.e., s. 109; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 36; Karş. Turan, Türkiye, s. 285; Ersan, “Türkiye”, X, 211; Kaya, a.g.e., s. 92; Kaya, a.g.m., s. 107. 655 İbnü’l-Esîr, a.g.e., XII, 166; Karş. Turan, Türkiye, s. 286. 656 İbn Bîbî, a.g.e., s. 95-100; Karş. Turan, Türkiye, s. 278; Kara, a.g.e., s. 478; İbrahim Tellioğlu, XI-XIII. Yüzyıllarda Türk-Gürcü İlişkileri, Serander Yay., Trabzon 2009, s. 97; Kaya, a.g.e., s. 81. 657 İbn Bîbî, a.g.e., s. 98-100; Karş. Turan, Türkiye, s. 278; Tellioğlu, a.g.e., s. 98; Kaya, a.g.e., s. 81. 658 İbn Bîbî, a.g.e., s. 100; Karş. Kara, a.g.e., s. 478; Tellioğlu, a.g.e., s. 98; Kaya, a.g.e., s. 81. 659 İbn Bîbî, a.g.e., s. 100; Karş. Turan, Türkiye, s. 278; Kara, a.g.e., s. 478; Kaya, a.g.e., s. 81. 660 Mektuptaki ifadelerin konumuz açısından büyük önem taşıması sebebiyle, mektubun tamamını alıntılıyoruz: “Padişahımızın onuru ve şerefli nefsi, niçin böyle çirkin ve kötü bir harekete izin vermektedir? Kölen olan bu oğlunu, her an yok olabilir ve her zaman kaybedilebilir olan bir dünya malına sahip olması için saltanat dergâhının kulluğundan niçin uzaklaştırmak istiyorsun? Kâfir bir kadının işvesi ve cilvesine kanarak oğlunu niçin İslâm başkentinden uzaklaştırıp küfür ve sapıklık yurduna atmak istiyorsun? Benim ümidim, İlahi gücün, Semavi 151 Bu olay, Rükneddîn Süleyman-şâh’ın dinî anlayışının siyasî yansımalarına en güzel örneklerden biridir. O, İslâm dininin ilke ve tanımlamaları üzerinden bu olaya baktı ve ne yapacağına da buna göre karar verdi. Osman Turan’ın aktardığına göre bahsi geçen olayı, her ne kadar tahrif ederek de olsa Gürcü kaynakları da doğrulamıştır.661 Bu mesele bu kadarla da kalmadı. II. Süleyman-şâh, yıllar sonra Türkiye Selçuklu sultanı olarak Gürcistan üzerine sefere çıktığında Thamara’ya sert bir mektup yazdı. O, mektubunda, kendisini yeryüzündeki sultanların en büyüğü ve Allah’ın yardımcısı olarak tanıtmış, Thamara’ya “Gelişimde otağımın önünde diz çöken, Muhammed’in Peygamberliğini kabul edip kendi dinini bırakan, boşuna ümid bağladığın haçı huzurumda kıran kimselerden başkasının yaşamasına müsaade etmeyeceğim.” diyerek tavrını ortaya koymuştu. 662 Mektuptaki ifadeler, onun henüz şehzadeyken babası II. Kılıç Arslan’a söylediği hedeflerine sadık kaldığını göstermektedir. Bizans tarihçisi Niketas eserinde, Süleyman-şâh’ın Hristiyanlardan nefret ettiğini ifade eder. 663 Bu bilgiye şüpheyle yaklaşmak gerekir. Ancak Thamara olayı ve Süleyman-şâh’ın, kardeşi I. Keyhüsrev’e karşı giriştiği saltanat mücadelesinde, Keyhüsrev’in Hristiyan anneden doğduğuyla ilgili propaganda yaparak kendi saltanatına meşrûiyet kazandırmaya çalışması Niketas’ın ifadelerini desteklemektedir. Ayrıca Süleyman-şâh’ın bu tavrından hareketle, her ne birçok örneği olsa da Hristiyan anneden doğan Selçuklu şehzadelerinin pek hoş görülmediği anlaşılmaktadır. Zirâ böyle olmasaydı Süleyman-şâh, I. Keyhüsrev ile ilgili söz konusu durumu kullanmaya çalışmazdı. desteğin ve sultanın savletinin yardımıyla Abhaz ülkesini almaktır. O sapıkların ordularının tamamını ateşe sevkeder, saltanat sarayının hizmetine gönderirim. Kilise ve manastırların yerine mescit ve medreseler yaparım. Organon sesi yerine Kur’ân sesini, o ülkeden oturanların kulağına ulaştırırım. Zil ve çan sesi yerine, Yüce Allah’ın birliğini ve Muhammed Mustafa’nın (s.a.v.) peygamberliğini bildiren ezan sesini duyururum.” Bkz. İbn Bîbî, a.g.e., s. 100; Karş. Turan, Türkiye, s. 278; Kara, a.g.e., s. 478; Kaya, a.g.e., s. 81. 661 Brosset, a.g.e., s. 371; Karş. Turan, Türkiye, s. 278; Tellioğlu, a.g.e., s. 97-101; Kaya, a.g.e., s. 82. 662 Brosset, a.g.e., s. 406; Karş. Turan, Türkiye, s. 281; a. mlf., Cihân, s. 225; Ersan, “Türkiye”, X, 210; Tellioğlu, a.g.e., s. 101; Kesik, At Üstünde, s. 129; Kaya, a.g.e., s. 84. 663 Niketas, a.g.e., (çev. Demirkent), s. 82; Karş. Kaya, a.g.e., s. 58. 152 II. Rükneddîn Süleyman-şâh’ın kullandığı unvan ve lakaplar da onun sahip olduğu psikolojiyi ve bunun arka plânındaki dinî anlayışı kavrama hususunda önemlidir. II. Süleyman-şâh, “Nâsıru Emîri’l-mü’minîn”, “Burhânu Emîri’l-mü’minîn”, “Es-Sultânü’l-kāhir”, “Ebû’l-Feth” unvanlarını ve dinin temel direği anlamına gelen “Rükne’d-dîn” lakabını kullanmıştır.664 O, bakır sikkelerde, halîfe tarafından kendisine verilen “el-Melikü’l-kâhir” unvânını kullandı.665 Altın ve gümüşlerdeyse kelime-i tevhîd, tasliye, “Erselehu bi’l-hudâ ve dîni’l-hakkı li-yuzhirehu ale’ddîni küllih” 666 gibi âyet ve ifadeleri kullandı.667 2. 2. 3. 2. 3. II. Süleyman-şâh ve Felsefe Konumuz açısından, II. Rükneddîn Süleyman-şâh ile ilgili en önemli bahislerden biri onun felsefeye olan ilgisidir. Bu durum kaynaklarda detaylı bir şekilde anlatıldığına göre, o dönemde oldukça gündemde ve tepki çeken bir olay olduğu anlaşılmaktadır. II. Süleyman-şâh felsefî bir ekole bağlı olup, filozaflara karşı çok iyi davranarak ihsanlarda bulunurdu ve filozoflar da ona sığınırdı.668 Bu sebeple halk II. Süleyman-şâh’ın itikadının bozuk olduğunu söylerdi.669 Yine aynı sebeplerle sultan, ulemâ tarafından tenkit edilmiş, hatta inancı bozuk olmakla, din ve Şeriat’a karşı ilgisizlikle suçlanmıştı.670 Süleyman-şâh, hakkında söylenenleri bildiği için tepkilerin daha fazla artmaması adına bu görüşlerini gizlerdi.671 664 Mîrhând, a.g.e., s. 270; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 37; Karş. Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 209; Kaya, “Süleyman Şah II”, s. 107, 164. 665 Kaya, a.g.e., s. 171; Kara, a.g.e., s. 493. 666 Kur’ân-ı Kerîm, 48. Sûre, 28. Âyet. 667 Kaya, a.g.e., s. 171. 668 İbnü’l-Esîr, a.g.e., XII, 167; Ebû’l-Ferec, a.g.e., II, 486; İbnü’l-Verdî, a.g.e., s. 109; Karş. Turan, Türkiye, s. 287; a. mlf., Cihân, s. 370; Cahen, a.g.e., s. 219; Baykara, I. Keyhüsrev, s. 22; Bayram, “Dânişmend Oğulları’nın...”, s. 139; Kara, a.g.e., s. 479; Kaya, a.g.e., s. 96. 669 İbnü’l-Esîr, a.g.e., XII, 167; Karş. Turan, Türkiye, s. 287; a. mlf., Cihân, s. 370; Cahen, a.g.e., s. 219; Bayram, “Dânişmend Oğulları’nın...”, s. 139; Kara, a.g.e., s. 479; Kaya, a.g.e., s. 96. 670 Kaya, a.g.e., s. 96. 671 İbnü’l-Esîr, a.g.e., XII, 167; Ebû’l-Ferec, a.g.e., II, 486; İbnü’l-Verdî, a.g.e., s. 109; Karş. Turan, Türkiye, s. 287; a. mlf., Cihân, s. 370; Kaya, a.g.e., s. 96. 153 Bu konuya dair güzel örneklerden biri II. Süleyman-şâh’ın sarayında yaşanan olaydır. Bir gün, sultanın yanında bulunan, zındıklık ve felsefeyle meşgul olmakla suçlanan bir şahıs, II. Süleyman-şâh’ın huzurunda bir fakîhle tartışmaya girdi. Felsefeyle meşgûl olan şahıs düşüncelerinden bahsedince fakîh ona bir tokat atıp hakaretler ederek oradan ayrıldı ve filozof şahıs, II. Süleyman-şâh’a böyle bir olaya müsaade ettiği için sitem etti.672 Sultan da “Eğer ben konuşsaydım hepimiz öldürülürdük. Senin istediğin açıklamayı yapmam mümkün değil.” dedi. 673 İbnü’lEsîr, eserinde, bu bilgilerin II. Rükneddîn Süleyman-şâh’ın sarayından kendisine naklen anlatıldığını ifade etmektedir.674 II. Süleyman-şâh’ın, tokatı yiyen filozofa katıldığı açıktır ancak âkıbetinin korkusundan bunu izhâr etmemiştir. Onun sultan olmasına rağmen fikirlerinden dolayı öldürülebileceğini düşünmesi kamuoyunun dinî konulardaki baskısını ve hassasiyetini göstermesi bakımından dikkat çekicidir. Ayrıca onun, bu konudaki titiz davranışı, fikirlerinin fazlasıyla tepki çekecek kadar ileri boyutlu olduğunu düşünmemize kapı aralayabilir. Bu fikirler neydi? Ne olabilir? Bir diğer nokta da buradan hareketle, akâide dair kendisinden önceki sultanlara benzediğinin hatta belki onlardan da ileri gittiğinin anlaşılabilecek olmasıdır. Fakat elimizdeki kaynaklardan hareketle, konuyla ilgili araştırmalarımızı ancak buraya kadar götürebildik.675 2. 2. 3. 2. 4. Entelektüel Kimliği Şairliği, edebiyat, felsefe ve hat sanatındaki bilgisi ve becerisiyle tanınan II. Süleyman-şah, şiir üzerine yapılan tartışmalarda doğru fikirler ileri sürerdi.676 Hatta o, şiirleri aruz ve kafiyeye varıncaya kadar birçok hususta bizatihi kendisi 672 İbnü’l-Esîr, a.g.e., XII, 167; Karş. Turan, Türkiye, s. 287; a. mlf., Cihân, s. 370; Kaya, a.g.e., s. 96. 673 İbnü’l-Esîr, a.g.e., XII, 167; Karş. Turan, Türkiye, s. 287; a. mlf., Cihân, s. 370; Kaya, a.g.e., s. 96. 674 İbnü’l-Esîr, a.g.e., XII, 167; Karş. Turan, Türkiye, s. 287. 675 Seyfullah Kara, bu felsefî mektebin İşrakîlik olduğunu ifade etmektedir. Bkz. Kara, a.g.e., s. 479. Bizim kanaatimize göre de bu bilginin doğru olma ihtimali yüksektir. Zirâ sultanın oğlu da bu felsefî ekolle ilgiliydi. Bkz. II. Bölüm, s. 121-122. 676 İbn Bîbî, a.g.e., s. 88; İbnü’l-Verdî, a.g.e., s. 109; Karş. Turan, Türkiye, s. 286; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 154; Kaya, a.g.e., s. 94. 154 değerlendirip ona göre kıymetini belirlerdi.677 Bunlar, onun dinî açıdan, dönemine nazaran geniş ve esnek bir anlayışa sahip olduğunu göstermektedir. Meselâ Zahîru’l-Faryâbî’nin onu metheden Farsça bir kasidesi vardır. Zahîru’l-Faryâbî bu şiirinde, II. Süleyman-şâh’ı ilâhî bir güzelliğe sahip olmakla onu kutsallaştırmakta, Rükneddîn unvanını anarak onun doğruluğuna ve dinin direği oluşuna işaret etmekte, latif ve cömert bir tabiata sahip olduğunu, mükemmel aklı ve yüce düşüncesiyle dini ve ülkeyi geliştirmekte büyük bir başarı sağladığını, böylece ülkede adaletin hakim olduğunu, Tanrı tarafından desteklendiğini ifade ederek ona birçok övgüde bulunmaktadır.678 Bu kaside sultana ulaşınca Rükneddîn, Faryâbî’ye iki bin sultanî dinar, on at, beş katır, on iki hörgüçlü deve, beş cariye, beş güzel yüzlü köle, altın işlemeli atlas, pamuklu, Sakilatun, Attabi kumaşlardan elli takım meliklere mahsus elbise ihsan etmiştir.679 Ayrıca sultan, kasidesinin sözlerinin açıklığını, deyimlerinin uyumluluğunu ve manasının inceliğini öven bir yazı göndererek onu sarayına çağırmıştır. 680 Sultanın bu davranışlarından hareketle dinî anlayışı üzerine birtakım fikirler yürütülebilir. Evvelâ kendisinin övülmesinden hoşlanması İslâm dini açısından pek makbul bir davranış değildir. Her ne kadar sultanlar bu hususta birbirine benzeseler de dinî açıdan bu hoş görülen bir tutum değildir. Öte yandan şairlere bu kadar bağış yapılması da sorgulanmalıdır. Kendisini öven birine bu kadar bağış yapması aslında bu ameline dinî bir çerçeveden bakmadığını gösterir. Ayrıca sultanlar bu şiirlerle adlarının, şan ve şöhretlerinin bâki kalmasını istiyorlardı. Bu hususta Mengücüklü Beyi Fahreddîn Behram-şâh’ın “Şiir başarılıysa hazineler bağışlarım. Çünkü bu manzum kitapla benim adım fani dünyada ölümsüz olarak kalacak. Bu geçici alemde unutulmadan kalmak ve ismin ebedi olarak 677 İbn Bîbî, a.g.e., 89; Kaya, a.g.e., s. 94. 678 Şiirin tamamı için bkz. İbn Bîbî, a.g.e., s. 89-92; Karş. Turan, Türkiye, s. 286-287. 679 Müneccimbaşı, a.g.e., s. 37; Karş. Turan, Türkiye, s. 287; Halil İnalcık, Has-bağçede: Nedîmler, Şâirler, Mutrîbler, Tükiye İş Bankası Kültür Yay., İstanbul 2018, s. 68; Kaya, a.g.e., s. 95. 680 İbn Bîbî, a.g.e., s. 92. 155 anılması, çok büyük bir itibar ve ulaşılması zor bir başarıdır.” ifadeleri, olayı tüm açıklığıyla gözler önüne sermektedir.681 2. 2. 3. 2. 5. II. Süleyman-şâh ve İbadet II. Rükneddîn Süleyman-şâh, diğer birçok sultan gibi içki içmekteydi.682 Sultan büyük padişahların elçilerinin şerefine özel bir meclis hazırlattığı bir gün altın kadehten birkaç yudum şarap içti.683 Meclis sona erip odasına çekildiğindeyse Şeriat’a uygun olarak nefsanî zevkleri tattı sonra da gusül, taharet ve temizliğini yaptı.684 Biraz da uyuduktan sonra seher vaktinde kalkıp duâ etti, Rabbi’ne yalvarıp yakardı; daha sonra da farz ve nafile namazları edâ etti.685 Daha önceki sultanlara ilişkin olarak din ve ibadetle ilgili bu tarz ayrıntılarla karşılaşmamıştık. Bu yüzden ibadetle ilgili bahsi geçen bilgiler son derece önemlidir. Ancak sultanın gece içki içip sabahında da hele ki Kur’ân-ı Kerîm’de övülmüş bir vakit olarak karşımıza çıkan “seher vakti”nde duâ edip namazlarını edâ etmesi, dikkat çekici bir bilgidir. Bu durumda sultan, hem apaçık haram olan bir şeyi yapmış hem de Allah tarafından övülen bir eylemi gerçekleştirmiş olmaktadır. Bu tutum bize, daha önceki sultanlarda da işaret ettiğimiz gibi, II. Süleyman-şâh’ın da akâide bağlı bir dinî anlayış yerine daha esnek bir anlayışa sahip olduğunu göstermektedir. II. Süleyman-şâh üç aylara, pazartesi ve perşembe günlerine özel bir önem verir ve bu günlerde oruç tutardı. 686 Bu durum onun nafile ibadetlere de ehemmiyet verdiğini göstermekte ve dinî anlayışında ibadetler hususunda hassas olduğunu ortaya koymaktadır. II. Süleyman-şâh’ın temizlikteki titizliği de bilinen bir 681 Bkz. İbn Bîbî, a.g.e., s. 102. 682 Bu meseleyi III. bölümün birinci başlığında detaylıca ele aldığımız için tekrara düşmemek adına burada ayrıntılara girmedik. 683 İbn Bîbî, a.g.e., s. 93; Karş. Turan, Türkiye, s. 287. 684 İbn Bîbî, a.g.e., s. 93; Karş. Turan, Türkiye, s. 287. 685 İbn Bîbî, a.g.e., s. 93, 94; Karş. Turan, Türkiye, s. 287; Kara, a.g.e., s. 477; Kaya, a.g.e., s. 96. 686 İbn Bîbî, a.g.e., s. 94; Karş. Turan, Türkiye, s. 287; Kara, a.g.e., s. 477-478; Kaya, a.g.e., s. 96. 156 özelliğiydi.687 Ayrıca sıradan ve seçkin kimseler nezdinde o doğru, dindar ve keramet sahibi biri olarak görülüyordu.688 Bunlarla birlikte Sultan II. Rükneddîn Süleyman-şâh, son derece cömert, her kesimi kollamaya çalışan, özellikle de fakir ve hastalara yardımı esirgemeyen bir karaktere sahipti.689 Sultanın cömertliği sebebiyle birçok âlim, fazıl, şair ve sanatkâr saraya koşmaktaydı. 690 Meselâ II. Süleyman-şâh, bir gün çevgan oynarken kendisine getirilen 5 yıllık askerî haracı orada bulunan sıradan ve seçkin kişilere dağıttı. 691 İbn Bîbî bu olayı onun cömertliğine bir örnek olarak verir ancak bu fiil üzerine biraz düşünmek de gerekir. Bu vergileri tamamıyla kendi malı olarak görüp orada bulunan bir gruba hesapsızca dağıtması bu hususta Şeriat’ın gözettiği ilkelere karşı sultanın hassasiyetinin zayıf olduğuna da yorumlanabilir. Ancak İbn Bîbî mezkûr eserinde II. Süleyman-şâh hakkında, “Dîvânın durumunu, hazineye girip çıkanları öğrenmekte titiz davranır, o konuda inceleme ve araştırma yapmayı görev bilirdi.” diyerek, bu şüphelere gem vurmaktadır.692 2. 2. 3. 2. 6. Dinî Kurumlar ve İlmî Faaliyetler II. Rükneddîn Süleyman-şâh devriyle ilgili önemli bir bilgi de 1202 tarihli Şemseddin Altun-Aba medresesi ve vakfiyesidir. Konya’da yapıldığı bilinen vakıf ve medrese bu döneme önemli bir ışık tutmaktadır.693 Vakfiye metnine göre müderris ve talebeler Hanefî-Şafiî mezhebinden olmak zorundaydı.694 İmam ise sadece Hanefî mezhebinden olmalıydı.695 Vakfiyede dönemdeki İslâmlaşma faaliyetlerine de değinilmektedir. Buna göre İslâm dinini kabul edenlerin yemek, elbise, ayakkabı 687 İbn Bîbî, a.g.e., s. 94; Karş. Kaya, a.g.e., s. 96. 688 İbn Bîbî, a.g.e., s. 94; Karş. Karş. Turan, Türkiye, s. 286-287; Kara, a.g.e., s. 478; Kaya, a.g.e., s. 96. 689 İbnü’l-Esîr, a.g.e., XII, 167; İbn Bîbî, a.g.e., s. 87; Karş. Turan, Türkiye, s. 287; Kaya, a.g.e., s. 95. 690 İbn Bîbî, a.g.e., s. 89; Karş. Turan, Türkiye, s. 287; Kaya, a.g.e., s. 95. 691 İbn Bîbî, a.g.e., s. 89; Karş. Turan, Türkiye, s. 287. 692 İbn Bîbî, a.g.e., s. 87; Karş. Turan, Türkiye, s. 287. 693 Konuyla ilgili bkz. Osman Turan, “Şemseddin Altun-Aba, Vakfiyesi ve Hayatı”, Belleten, c. IX, sy. 42, (Nisan 1947), s. 197-235; Karş. Turan, Türkiye, s. 287; a. mlf., Cihân, s. 387. 694 Turan, “Altun-Aba, Vakfiyesi”, s. 202; a. mlf., Makaleler, s. 301. 695 Turan, “Altun-Aba, Vakfiyesi”, s. 202; a. mlf., Makaleler, s. 301. 157 ihtiyaçları, sünnet edilmeleri ve Kur’ân-ı Kerîm öğrenmeleri adına yapılacak masraflar karşılanacaktı.696 Ilgın ile Akşehir arasında Altun-aba Kervansarayı olarak da bilinen Argıt Hanı, medrese ve mescidi de II. Süleyman-şâh döneminde yapılmıştır.697 Muhammed b. Gāzî el-Malatyevî adlı müellif Ravżatü’l-ʿuḳūl adlı ahlâk ve eğitime dair eserini II. Süleyman Şah’a ithaf etmişti.698 Onun bu eseri yazmasını sultan istemişti. 699 598 (1201)’de tamamlanan eser, nasîhatü’l-mülûk (siyasetnâme) literatürü içerisinde ele alınabilecek önemli bir eserdir.700 Eserin girişinde II. Süleyman-şâh’a uyarı, nasihat ve övgüler vardır.701 Gaznelilerin yıkılışının adaletten ve dinden sapmaları olarak gösteren yazar, Selçukluları bu hususta uyarmaktadır.702 Mülkün, yani devletin ve yönetimin küfr üzere devam edebileceğini ancak zulüm üzere hiçbir zaman devam edemeyeceğini vurgular.703 Esere dair bu bilgiler, Sultan II. Süleyman-şâh’ın, din-siyaset ilişkileri konusunda meraklı olduğunu ve bu konular hakkında bilgi edindiğini ortaya koymaktadır. 696 Turan, “Altun-Aba, Vakfiyesi”, s. 211-212; a. mlf., Makaleler, s. 310. 697 Kaya, a.g.e., s. 183, 195; Kaya, a.g.m., s. 107. 698 İbrahim Düzen, Muhammed b. Gazi al-Malatyavî Ve Eseri: Ravzat al-‘Ukul, Beyan Yay., İstanbul 2016, s. 35; Turan, Türkiye, s. 265; Kaya, a.g.e., s. 183; Ateş, a.g.m., s. 104; Tahsin Yazıcı, “Muhammed b. Gazi”, DİA, XXX, 531. 699 Düzen, a.g.e., s. 35; Ateş, a.g.m., s. 104; Yazıcı, “Muhammed b. Gazi”, s. 531. 700 Düzen, a.g.e., s. 35; Yazıcı, a.g.m., s. 531. 701 Kaleme aldığı tezinde bahsi geçen eseri tanıtan İbrahim Düzen, Paris nüshasında Süleyman-şâh ile ilgili detaylı bilgiler olduğunu ifade etmektedir. Biz bu nüshaya ulaşamadığımız için, nüshayı inceyelen Düzen’in ifadelerini aktarmakla yetiniyoruz. Bkz. Düzen, a.g.e., s. 35-37. 702 Düzen, a.g.e., s. 36. 703 Düzen, a.g.e., s. 36. 158 2. 2. 4. I. Gıyâseddîn Keyhüsrev’in İkinci Saltanatı (1205- 1211) 2. 2. 4. 1. Dönemin Siyasî Tarihi II. Rükneddîn Süleyman-şâh vefatının ardından tahta oğlu III. Kılıç Arslan geçti. Gıyâseddîn Keyhüsrev ise bu sırada Bizans hududlarında bulunuyordu. Hâcib Zekeriyyâ adlı Selçuklu Beyi, Bizans ülkesine giderek Keyhüsrev’i durumdan haberdar etti. 704 Keyhüsrev asker toplayıp Konya’yı kuşattı ama başarılı olamayarak Aksarây’a sığındı.705 Daha sonra Konya halkı olası çatışmaların önüne geçmek için Gıyâseddîn Keyhüsrev’i başkente davet etti. Böylelikle I. Keyhüsrev, 1205 yılında Konya’ya girerek yeniden tahta oturdu.706 I. Gıyâseddîn Keyhüsrev tahta çıktıktan sonra oğulları İzzeddîn Keykâvus’u Malatya’ya, Alâeddîn Keykubâd’ı Tokat merkezli Dânişmend-ili’ne ve Celâleddîn Keyferidûn’u Koylu-hisâr’a melik olarak atadı.707 Latinlerin İstanbul’u işgal etmelerinin ardından Karadeniz’in doğusunda Trabzon Rum İmparatorluğu kuruldu.708 Bizans bakiyesi bu devlet, Karadeniz’in kuzeyinde bulunan Selçuklulara ait toprakları ele geçirmeye çalışıyordu. Durumu dikkatlice izleyen I. Gıyâseddîn Keyhüsrev, hemen harekete geçti ve onları yenilgiye uğratarak Samsun ile çevresini yeniden ele geçirdi.709 704 İbn Bîbî, a.g.e., s. 107; Ebû’l-Ferec, a.g.e., II, 486; Kazvînî, a.g.e., s. 117; Cenâbî, a.g.e., s. 13; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 39; Karş. Turan, Türkiye, s. 295; Cahen, a.g.e., s. 61; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 558; Baykara, I. Keyhüsrev, s. 27; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 155; Ersan, “Türkiye”, X, 212; Ayönü, a.g.e., s. 201-202; Kaya, a.g.e., s. 112-113. 705 İbnü’l-Esîr, a.g.e., XII, 169; Ebû’l-Ferec, a.g.e., II, 486; Cenâbî, a.g.e., s. 13; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 39; Karş. Turan, Türkiye, s. 296; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 558; Baykara, I. Keyhüsrev, s. 29; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 156; Ersan, “Türkiye”, X, 213; Kaya, a.g.e., s. 115-117. 706 İbnü’l-Esîr, a.g.e., XII, 169; Ebû’l-Ferec, a.g.e., II, 486; Nigedî, a.g.e., s. 441; Kazvînî, a.g.e., s. 117; Anonim Selçuknâme, s. 39; İbnü’l-Verdî, a.g.e., s. 110; Ömerî, a.g.e., s. 335; Cenâbî, a.g.e., s. 13-14; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 39, 40; Karş. Turan, Türkiye, s. 296-297; Cahen, a.g.e., s. 61; SevimMerçil, a.g.e., s. 558; Baykara, I. Keyhüsrev, s. 29; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 156; Ersan, “Türkiye”, X, 213; Kaya, a.g.e., s. 117-118; Sevim, “Keyhüsrev I”, s. 348. 707 İbn Bîbî, a.g.e., s. 120; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 40; Karş. Turan, Türkiye, s. 298; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 559; Baykara, I. Keyhüsrev, s. 32; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 156; Ersan, “Türkiye”, X, 213-214; Kaya, a.g.e., s. 120; Sevim, “Keyhüsrev I”, s. 348. 708 Detaylı bilgi için bkz. Demirkent, a.g.e., s. 167-181; Ayönü, a.g.e., s. 204-213. 709 İbnü’l-Esîr, a.g.e., XII, 201; Karş. Turan, Türkiye, s. 303; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 559; Baykara, I. Keyhüsrev, s. 34; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 156; Ersan, “Türkiye”, X, 214; Ayönü, a.g.e., s. 217-218; Kaya, a.g.e., s. 123-124; Sevim, “Keyhüsrev I”, s. 348. 159 I. Keyhüsrev kuzeydeki ticarî faaliyetleri kontrolü altına alıp düzene koyduktan sonra 1207 yılında, Anadolu’nun güneyindeki710 önemli liman kenti Antalya’yı fethetti.711 Bu fetih, iktisadî açıdan Selçuluları oldukça güçlendirdi. Çukurova bölgesinde bulunan Ermeniler, II. Süleyman-şâh’ın ölümü sonrasında Selçuklu tâbiyetinden kurtulmak için harekete geçmişlerdi. I. Keyhüsrev, Antalya’nın fethinden sonra Ermenilerin üzerine yöneldi ve onları tekrar tâbiyeti altına aldı.712 I. Keyhüsrev’in son seferi Bizans üzerine oldu. Yapılan savaşta Selçuklu ordusu muzaffer konumdayken savaş disiplininden uzaklaşarak yağmaya girişti.713 Bu sırada sultanın etrafında onu koruyan kimse kalmadı. Bunu fırsat bilen Bizans ordusundaki paralı bir Frank askeri, I. Keyhüsrev’in üzerine atılarak onu öldürdü.714 Savaş meydanında hayatını kaybeden I. Keyhüsrev Allah yolunda cihad üzereyken öldürüldüğü için şehid sultan olarak tarihe geçti. 2. 2. 4. 2. Dinî Anlayışı ve Siyasî Yansıması Selçuklu devletini zirve dönemlerine eriştiren Sultan I. İzzeddîn Keykâvus ve I. Alâeddîn Keykubâd’ın babası I. Gıyâseddîn Keyhüsrev, kendisinden sonraki 710 Selçuklu başkenti Konya ile Antalya arasında 10 günlük bir mesafe olduğu kaydedilir. Bkz. Ebû’lFidâ, Takvimü’l-Büldan, (çev. Ramazan Şeşen), Ebû’l Fidâ Coğrafyası, Yeditepe Yay., İstanbul 2017, s. 302. Ayr bkz. Cahen, a.g.e., s. 67. 711 İbnü’l-Esîr, a.g.e., XII, 209; İbn Bîbî, a.g.e., s. 128; Ebû’l-Ferec, a.g.e., II, 488; Nigedî, a.g.e., s. 441; Anonim Selçuknâme, s. 39; İbnü’l-Verdî, a.g.e., s. 110; Ömerî, a.g.e., s. 337; Cenâbî, a.g.e., s. 15; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 40, 41; Karş. Turan, Türkiye, s. 306-307; Cahen, a.g.e., s. 66; SevimMerçil, a.g.e., s. 560; Baykara, I. Keyhüsrev, s. 36-39; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 157; Ersan, “Türkiye”, X, 215; Kaya, a.g.e., s. 131; Sevim, “Keyhüsrev I”, s. 348; Muharrem Kesik, “Antalya’ya Yapılan İlk Akınlar ve Şehrin Selçuklu Hâkimiyetine Girmesi”, Türkiye Selçukluları – Makaleler-, Kriter Yay., İstanbul 2015, s. 132. 712 İbnü’l-Verdî, a.g.e., s. 110; Ömerî, a.g.e., s. 339, 340; Cenâbî, a.g.e., s. 15; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 42; Karş. Turan, Türkiye, s. 308-309; Cahen, a.g.e., s. 66; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 560; Baykara, I. Keyhüsrev, s. 39-40; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 157; Ersan, “Türkiye”, X, 215; a. mlf., Ermeniler, s. 164; Kaya, a.g.e., s. 134-135; Sevim, “Keyhüsrev I”, s. 348. 713 İbn Bîbî, a.g.e., s. 139; Nigedî, a.g.e., s. 441; Cenâbî, a.g.e., s. 15; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 42; Karş. Turan, Türkiye, s. 311-312; Cahen, a.g.e., s. 69; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 561; Baykara, I. Keyhüsrev, s. 41-42; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 158; Ersan, “Türkiye”, X, 216; Ayönü, a.g.e., s. 222; Kaya, a.g.e., s. 149-150; Sevim, “Keyhüsrev I”, s. 348. 714 Nigedî, a.g.e., s. 441; Anonim Selçuknâme, s. 39, 40; İbnü’l-Verdî, a.g.e., s. 110; Ömerî, a.g.e., s. 342; Cenâbî, a.g.e., s. 15-16; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 42; Karş. Turan, Türkiye, s. 312; Cahen, a.g.e., s. 69; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 561; Baykara, I. Keyhüsrev, s. 42-43; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 158; Ersan, “Türkiye”, X, 216; Ayönü, a.g.e., s. 221-222; Kaya, a.g.e., s. 150-153; Sevim, “Keyhüsrev I”, s. 348. 160 maddî inkişafa zemin hazırladığı gibi aynı zamanda dinî açıdan da önemli bir örneklik ortaya koymuştur. Bu durum hem onun hem de ondan sonra tahta çıkan oğullarının hayatında açık bir şekilde görülmektedir. 2. 2. 4. 2. 1. Râvendî’nin Dilinden I. Keyhüsrev Muhammed b. Ali er-Râvendî, I. Gıyâseddîn Keyhüsrev’e ithaf ettiği Râhatü’s-sudûr ve âyetü’s-sürûr adlı eserinde I. Gıyâseddîn Keyhüsrev için “Bu sultan, devletinin temelini, Şeriat esaslarının muhafızları olan İslâm âlimlerinin izzet ve şereflendirilmesi üzerine kurmuştur. O, evliyayı yüceltmiştir.” demektedir.715 Din ve devlet işlerinin onun uyguladığı siyasetle düzene girdiğini söyleyen İbn Bîbî, “Onun padişahlığı günlerinde Şeriat ve hakikatin namusu saygınlığının zirvesindeydi. O her gün toplantı salonunda ülke tahtına oturur, davacıların davasını dinleyip öğrenir, kadıların ve imamların huzurunda davayı sonuçlandırıp hüküm verirdi.” sözlerini kaydetmiştir.716 Selçukluları bir ağaca benzeten Râvendî, “Bu öyle bir ağaçtır ki kökü dinî geliştirme ve kuvvetlendirmedir.” diyerek, Selçukluların dinî hassasiyetlerine dikkat çekmektedir.717 Eserinin bir başka yerinde o, Selçuklular zamanında ülkede dinî hayatın canlandırılması, İslâm’ın esaslarının uygulanması, mescitler, medreseler, köprüler, konak ve hanlar yapmak, âlimler, seyyîdler, zâhidler ve dindârlar için vakıflar, tahsisat ve maaşlar gibi meydana çıkan hayırların hiçbir devirde mevcut olmadığını vurgulayarak, onların dinî anlayışlarına ışık tutar.718 Yine, “İslâm dininde Hulefâ-yi Râşidîn’den sonra, Abbasoğulları Devleti esnasında Selçukoğulları’ndan daha dindâr ve daha büyük padişahlar mevcut olmamıştır.” sözleri de Ravendî’ye aittir.719 Ancak verilen bu bilgileri, Râvendî’nin bahsi geçen eserini Sultan I. Keyhüsrev’e sunduğunu, bu yüzden eleştiri maiyetindeki bilgileri eserine dâhil edemeyeceğini ve bu eserle para ve makam kazanarak hayatını idame ettirme peşinde 715 Râvendî, a.g.e., I, 121; Karş. Cahen, a.g.e., s. 225; Kara, a.g.e., s. 449; Kaya, a.g.e., s. 158. 716 İbn Bîbî, a.g.e., s. 123; Karş. Kara, a.g.e., s. 476-477; Kaya, a.g.e., s. 159. 717 Râvendî, a.g.e., s. I, 29; Karş. Kaya, a.g.e., s. 161. 718 Nîşâbûrî, a.g.e., s. 74-75; Râvendî, a.g.e., I, 65; Karş. Kaya, a.g.e., s. 161. 719 Nîşâbûrî, a.g.e., s. 74-75; Râvendî, a.g.e., I, 65; Karş. Kara, a.g.e., s. 472. 161 olduğunu gözden kaçırmayarak değerlendirmek daha sağlıklı olacaktır.720 I. Gıyâseddîn Keyhüsrev’in dinî anlayışını ortaya koyan bu genel girişin ardından, onun dinî anlayışının izini hayatındaki fiilerinden hareketle araştırmaya devam edeceğiz. I. Keyhüsrev, ağabeyi Rükneddîn Süleyman-şâh’ın kendisine karşı harekete geçmesi üzerine tahtını terketmek zorunda kaldı.721 O, ilk saltanatının ardından Konya’dan ayrılırken “Artık göç devesinin yönünü gurbet yollarına çevireyim. Yüce Allah’ın gücüne kudretine tevekkül edeyim. Ayrılığın sıkıntısına katlanayım. Hepinizi Allah’a emanet ediyorum.” diyerek halkıyla vedalaştı. 722 Bu ifadelerde, onun dinî anlayışına dair işaretler bulunmaktadır. Öte yandan İbn Bîbî, eserinde, I. Keyhüsrev’in Konya’dan çıktıktan sonra gerçekleştirdiği seyahatlerini anlatırken, ayrıntılı bir şekilde, onun her gittiği yerdeki eğlence meclislerinden bahseder. 723 Bu bahislerde o, sultan hakkında mallar, cariyeler, şatafat ve içkiyle ilgili konularda oldukça ayrıntılı bilgiler verir.724 I. Keyhüsrev, Bizans topraklarında hayatını sürdürürken, kardeşi, Sultan II. Süleyman-şâh’ın ölüm haberini alınca üzüldü ve ağladı. 725 Bu esnada dile getirdiği cümlelerden biri “Rükneddîn Kılıç Arslan Mehdi’nin haşmetine ve Hz. Ömer’in heybetine sahipti.” ifadeleri oldu.726 Mehdi ifadesi burada dikkat çekmektedir. Bu durum onun dinî anlayışında Mehdi inancının bir yere sahip olduğunu gösterir. I. Keyhüsrev tahta çıkma hevesiyle yola çıkıp Konya’yı kuşattığında halk ona 720 Râvendî de eserini, “Kahredici sultan Gıyâseddîn okuyup da yüksek gözünden geçirerek şereflenmesi, teşekkür ve memnuniyet mevkiine çıkması için…” yazdığını belirterek, “er-Râvendî, Irak’ta elde edemediklerini alemin efendisi Keyhusrev b. Kılıç Arslan’ın devletinde ulaşacak ve onun devletinin gölgesinde lütûflara erişecektir.”, “Onun cömertlik eline bak: Râvendî’lere altın bağışlıyor. İhsanlarda bulunuyor.” gibi sözleriyle bu duruma işaret eder. Bkz. Râvendî, a.g.e., I, 54, 67, 200; Karş. Baykara, I. Keyhüsrev, s. 46. 721 İbn Bîbî, a.g.e., s. 62; Aksarâyî, a.g.e., s. 24; Nigedî, a.g.e., s. 440; Kazvînî, a.g.e., s. 117; Cenâbî, a.g.e., s. 12; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 34; Karş. Turan, Türkiye, s. 269; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 555; Baykara, I. Keyhüsrev, s. 22; Sevim, “Keyhüsrev I”, s. 347. 722 İbn Bîbî, a.g.e., s. 64. 723 İbn Bîbî, a.g.e., s. 65-79; Karş. Kaya, a.g.e., s. 97-111. 724 İçki ve eğlence konusunu III. Bölüm’ün 1. başlığında ele alacağımız için burada ayrıntıya girmedik. 725 İbn Bîbî, a.g.e., s. 110; Kaya, a.g.e., s. 113. 726 İbn Bîbî, a.g.e., s. 110. 162 aynı duruma kendisinin de düştüğünü ve o zaman canı karşılığında serbest bırakılmasına müsaade edildiğini hatırlatarak, Keyhüsrev’den aynısını II. Rükneddîn Süleyman-şâh’ın oğlu III. Kılıç Arslan için uygulamasını istedi.727 Karşılıklı mektuplaşmalar yapılırken I. Keyhüsrev halka, “O zaman saltanatın kutsallığına saygı gösterdiniz.” dedi.728 Burada saltanatın, dinî açıdan bir dayanağı olmamasına rağmen I. Keyhüsrev tarafından da ağabeyi II. Süleyman-şâh gibi kutsal görüldüğü anlaşılmaktadır.729 2. 2. 4. 2. 2. I. Keyhüsrev ve Şeyh Mecdeddîn İshâk I. Keyhüsrev, tahtı tekrar elde edince, ilk saltanat döneminin sürgünle sona ermesi nedeniyle Anadolu’dan Şam’a gitmiş olan Şeyh Mecdeddîn730 İshâk (ö. 1215- 1220 arası)’ı unutmadı. Mecdeddîn İshâk, I. Keyhüsrev’in Arapça ve Farsça ile birlikte diğer ilimleri de öğrenmesine rehberlik etmiş, ona dersler vermişti. 731 Çok sevdiği oğlu İzzeddîn Keykâvus’u terbiyesine ve eğitimine bıraktığı bu şeyh, önemli İslâm düşünürü Sadreddîn Konevî’nin de babasıydı.732 Ayrıca İbnü’l-Arabî’nin de 727 İbn Bîbî, a.g.e., s. 116; Karş. Ersan, “Türkiye”, X, 213; Kaya, a.g.e., s. 117. 728 İbn Bîbî, a.g.e., s. 116; Karş. Kaya, a.g.e., s. 117. 729 Bu konuyu detaylı bir şekilde I. Bölüm’de ele aldık. 730 Nizâmülmülk, Siyâsetnâme adlı eserinde, Mecdeddîn lâkâbının kadı, imam ya da âlimlere verildiğini söylemektedir. Buradan hareketle Mecdeddîn İshâk’ın kimliği daha da netleşmektedir. Bkz. Nizâmülmülk, a.g.e., s. 133. Bununla birlikte onun tahsil hayatı ve Anadolu’ya hangi tarihte nasıl geldiği hakkında herhangi bir bilgimiz bulunmamaktadır. Bildiğimiz kadarıyla, özellikle I. Gıyâseddin Keyhüsrev zamanında Antalya’nın fethinden sonra Anadolu’dan Kuzey Afrika’ya ticarî mal sevkiyatı yapılmaya başlandı. Endülüslüler de ticaret saikiyle Anadolu’ya gelenler arasındaydılar; hatta Konya’ya yerleşenlere ait bir mahalle dahî bulunmaktaydı. Bkz. Mikail Bayram, Sadru’d-din-i Konevî Hayatı, Çevresi ve Eserleri, Hikmetevi Yay., İstanbul 2012, s. 33. Buradan hareketle Mecdeddîn İshâk’ın da bu yolla Anadolu’ya gelmiş olabileceği düşünülebilir. Ancak bu bilgi, tahminden öteye gitmemektedir. Ayrıca onun I. Keyhüsrev’in hocası olmasından hareket ettiğimizde daha erken bir tarihte Anadolu’ya gelmiş olduğunu düşünmek gerekir. 731 Muhammed b. Ali b. Es-Serrâc, Tuffâhu’l-Ervah ve Miftâhu’l-İrbâh, (haz. Nejdet Gürkan, Mehmet Necmettin Bardakçı, Mehmet Saffet Sarıkaya), Ruhların Meyvesi ve Kazancın Anahtarı, Kitapyayınevi, İstanbul 2015, s. 230; Karş. Baykara, I. Keyhüsrev, s. 8, 47; Sâlim Koca, Sultan I. İzzeddin Keykâvus (1211-1220), TTK Yay., Ankara 1997, s. 19; Kaya, a.g.e., s. 158; Haşim ŞahinSara Nur Yıldız, “Sultanların Yakınında: Mecdüddîn İshak, İbn Arabî ve Selçuklu Sarayı”, Anadolu Selçukluları, Ortaçağ Ortadoğusu’nda Saray ve Toplum, (ed. A. C. S. Peacock-Sara Nur Yıldız, çev. A. Sait Aykut), YKY Yay., İstanbul 2018, s. 140; Şahin, Dinî Zümreler, s. 56; Moharram Mostafavi, a.g.e., s. 238. 732 Turan, Türkiye, s. 298; Cahen, a.g.e., s. 224; Baykara, I. Keyhüsrev, s. 32, 47; Bayram, Konevî, s. 33; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 159; Kaya, a.g.e., s. 120; Şahin-Yıldız, a.g.m., s. 140; Moharram Mostafavi, a.g.e., s. 238. 163 dostuydu.733 I. Keyhüsrev, tahta tekra çıkınca Mecdeddîn İshâk’a mektup yazdı ve onu Konya’ya davet etti.734 I. Keyhüsrev mektupta, Şeyh Mecdeddîn İshâk’ı asil ve temiz bir kişiliğe sahip, İslâm’ı çok iyi bilen ve onda ileri derecelere ulaşan, melek ruhlu, veli huylu, Peygamber’in Sünneti’ne göre yaşayan aziz bir dost olarak tanımlıyor ve ona hem dünya hem de ahiret hayatıyla ilgili duâlar ediyordu. 735 Sonra, sürgünden sonra yaşadığı sıkıntıları anlatan I. Keyhüsrev, padişahlığı kendisinden alıp ağabeyi II. Süleyman-şâh’a veren beyleri zâlim olarak tanımlayıp onlar sebebiyle hayatının zehir olduğunu ifade etti. 736 I. Keyhüsrev daha sonra, “Hakkın lütfu tekrar bana cemalini gösterip, dönen felek de vefada bulununca, iyi rüyalar görmeye başladım. Onun etkisini rüyamda görüyordum.” diyerek tekrar tahta çıkış sürecini anlattı. 737 Bu süreci anlatırken de “Her an ilham yolundan bir haberci beklerken o, ‘Acele et, ayaklarını hareket ettir’ dedi.” diyerek, Allah’ın kalbine yola çıkmasını ilham ettiğini belirti. 738 Daha sonra Allah’ın izni ve desteğiyle düşmanlarının saldırılarını atlatıp tahta çıktığını söyledi. 739 Mektubunun sonlarında I. Keyhüsrev, Mecdeddîn İshâk’ı büyük bir ihtiramla başkent Konya’ya davet ediyor, Allah yolundaki mücadelesine dikkat çekerek onun, yanında bulunmasını istiyor, “Allahın izniyle bu yazı bana aittir. Allah bize yeter. O en iyi vekildir.” diyerek mektubunu tamamlıyordu. 740 Mecdeddîn İshâk I. Keyhüsrev’in davetini geri çevirmedi ve Anadolu’ya geldi. Sultan I. Keyhüsrev onun 733 Aksarâyî, a.g.e., s. 68; Karş. Cahen, a.g.e., s. 224; Bayram, Konevî, s. 36; Nihat Keklik, Muhyiddin İbnü’l-Arabî, Çığır Yay., İstanbul 1966, s. 151-152; Şahin-Yıldız, a.g.m., s. 140, 151; Moharram Mostafavi, a.g.e., s. 236-237. 734 İbn Bîbî, a.g.e., s. 121; Karş. Turan, Türkiye, s. 313; Baykara, I. Keyhüsrev, s. 31; Ersan, “Türkiye”, X, 214; Kaya, a.g.e., s. 119, 158; Şahin-Yıldız, a.g.m., s. 240; Haşim Şahin, “Şeyh Mecdüddin İshâk’ın Selçuklu İdaresiyle İlişkileri, II. Uluslararası Sadreddin Konevi Sempozyumu Bildirileri (6-8 Ekim 2011, Konya), (yay. Hasan Yaşar), MEBKAM, Konya 2014, s. 205. 735 İbn Bîbî, a.g.e., s. 121; Karş. Turan, Türkiye, s. 297; Baykara, I. Keyhüsrev, s. 31; Şahin-Yıldız, a.g.m., s. 142. 736 İbn Bîbî, a.g.e., s. 121; Karş. Turan, Türkiye, s. 297; Baykara, I. Keyhüsrev, s. 32; Kaya, a.g.e., s. 159; Şahin-Yıldız, a.g.m., s. 142. 737 İbn Bîbî, a.g.e., s. 121-122; Karş. Turan, Türkiye, s. 297; Baykara, I. Keyhüsrev, s. 32; ŞahinYıldız, a.g.m., s. 142. 738 İbn Bîbî, a.g.e., s. 122; Karş. Turan, Türkiye, s. 297; Şahin-Yıldız, a.g.m., s. 142. 739 İbn Bîbî, a.g.e., s. 122; Karş. Turan, Türkiye, s. 297; Şahin-Yıldız, a.g.m., s. 142-143. 740 İbn Bîbî, a.g.e., s. 122; Karş. Turan, Türkiye, s. 297; Baykara, I. Keyhüsrev, s. 32; Şahin-Yıldız, a.g.m., s. . 164 gelişine çok sevindi.741 2. 2. 4. 2. 3. Kadı Tırmizî’nin İdamı Âlim Mecdeddîn İshâk’a bu denli hürmet gösteren I. Keyhüsrev, ikinci saltanatının ilk yıllarında bir başka âlime karşı, İbn Bîbî’nin ifadesiyle “kimsenin beğenmediği” bir işe imza attı.742 Tahta oturduktan sonra I. Keyhüsrev, züht hayatı yaşaması, dindarlığı, doğru ve dürüstlüğü, isabetli fetvâları ile tanınmış olan ve halkın fakih imam Ebû’l-Leys Semerkandî’nin yerine koyduğu Kadı Tırmizî’yi öldürttü.743 İbn Bîbî’nin eserinde bu idamın sebebi olarak, Konya halkının, Kadı Tirmizî’nin fetvâsı sebebiyle şehri I. Keyhüsrev’e geç teslim etmiş olması gösterilir. 744 İddiaya göre Kadı Tırmizî, “Sultan Gıyâseddîn kâfirlere yakınlık ve dostluk gösterdiği ve onların ülkesinde Şeriat’ın yasakladığı şeyleri yaptığı için saltanat tahtına oturamaz.” diye bir fetvâ verdi.745 I. Keyhüsrev bunu duyunca kadı hakkında ölüm fermânı verdi. Bu bilgilerden, sultanın siyasete bulaşan fakihlere, âlimlere karşı sert bir tavrı olduğu ve bunu hoş görmediği anlaşılmaktadır. Aradan bir müddet geçtikten sonra I. Keyhüsrev bu iddiaları ortaya atanların Kadı Tirmizî’yi çekemeyenlerin olduğunu öğrenince iftira edenleri cezalandırdı 741 İbn Bîbî, a.g.e., s. 123; Karş. Turan, Türkiye, s. 298; Baykara, I. Keyhüsrev, s. 32. Hocasının Konya’ya gelmesinden son derece memnuniyet duyan I. Keyhüsrev, cariyelerinden biri olan Gevher Hatun’u da ona nikahladı. Sadreddîn Konevî de bu cariyeden dünyaya geldi. Bkz. Mecmuatü’ttevarihi’l-Mevleviyye, (nşr. Cem Zorlu), Konya 1992, s, 70; Bayram, Konevî, s. 34; Şahin-Yıldız, a.g.m., s. 143. 742 İbn Bîbî, a.g.e., s. 124; Karş. Turan, Türkiye, s. 299; Baykara, I. Keyhüsrev, s. 31; Kaya, a.g.e., s. 119. 743 İbn Bîbî, a.g.e., s. 124. Bu olayla ilgili dikkat çeken bir bilgi de şudur: Selçukluların dinî anlayışında âlimlere verilen önemin yüksek olduğundan birçok kez bahsettik. I. Keyhüsrev, Kadı Tırmizî’nin ölümünün ardından meydana gelen kuraklık ve kıtlığın onun haksız yere öldürülmesi sebebiyle yaşandığını düşündü. Bu yorumlama tarzı, sultanın dinî anlayışına dair ipuçları vermekle birlikte aynı zamanda âlimlere olan bakışını da göstermektedir. Karş. Turan, Türkiye, s. 299, 313; a. mlf., Cihân, s. 370; Baykara, I. Keyhüsrev, s. 29, 31; Kara, a.g.e., s. 450; Ersan, “Türkiye”, X, 214; Kaya, a.g.e., s. 119; Şahin-Yıldız, a.g.m., s. 144. 744 İbn Bîbî, a.g.e., s. 124; Karş. Turan, Türkiye, s. 299; a. mlf., Cihân, s. 370; Baykara, I. Keyhüsrev, s. 29, 31; Ersan, “Türkiye”, X, 214; Kaya, a.g.e., s. 119. 745 İbn Bîbî, a.g.e., s. 124; Karş. Turan, Türkiye, s. 299, 313-314; a. mlf., Cihân, s. 370; Cahen, a.g.e., s. 61; Baykara, I. Keyhüsrev, s. 29, 31; Ersan, “Türkiye”, X, 214; Kaya, a.g.e., s. 119. ŞahinYıldız, a.g.m., s. 144. Bu konuda Bizans tarihçisi Akropolites, eserinde, I. Keyhüsrev’in İstanbul’dayken vaftiz edildiğini kaydetmektedir. Bkz. Georgios Akropolites, Khronographia, (çev. Bilge Umar), Vekâyinâme, Arkeoloji ve Sanat Yay., İstanbul 2008, s. 27; Karş. Turan, Cihân, s. 370; Kaya, a.g.e., s. 107-108. Bu bilgilerin çarptırıldığı açıktır. I. Keyhüsrev’in Müslümanlığının bilincinde olan biridir. Bkz. İbn Bîbî, a.g.e., s. 81. 165 ancak kadıya yaptıklarından dolayı vicdanını susturamadı. 746 O, kadının haleflerinden ve çocuklarından özür diledi; onlara ikta ve mallar bağışlayarak gönüllerini almaya çalıştı.747 Bu kayıt birkaç farklı yönden oldukça dikkat çekicidir. Öncelikle I. Keyhüsrev’in ciddi bir tahkikat yaptırmadan direk ölüm fermânı vermesi şer’î açıdan verdiği hükmü tartışmalı hâle getirmektedir. Bu hüküm, bir siyaseten katl örneği olarak karşımızda durmaktadır. Diğer açıdan olayın iftira olduğunu, böyle bir fetvâ olmadığını kabul ettiğimizde iftira atanlarca Kadı Tirmizî’nin ortadan kaldırılması istendiği gerçeğiyle karşı karşıya kalırız. Acaba neden böyle bir şeyi istediler? Bunun cevabını vermek eldeki bilgilerden hareketle mümkün görünmemektedir. Diğer bir açıdan ise Kadı Tirmizî’nin verdiği iddia edilen fetvâdaki ifadeler bize bu tarz söylentilerin en azından Konya’da dolaştığına işaret etmektedir. Bu da halktan bir grubun bu ve benzeri iddiaları belki de gizli gizli de olsa dillendirdiğini düşünmemizi sağlıyor. 748 Siyaseten katl konusunda diğer bir örnek, I. Keyhüsrev’in, babası II. Kılıç Arslan’ın kanını döktükleri için dört emirle birlikte İbn Avâriz adlı beyi öldürmesidir.749 I. Keyhüsrev, onların el ve ayaklarını keserek ateşe attırmıştır. 750 2. 2. 4. 2. 4. Hristiyanlarla İlişkiler I. Keyhüsrev, Hristiyan ahaliye karşı oldukça merhametliydi. O, Menderes nehrine kadar uzanan Bizans topraklarına yaptığı akınlardan esir aldığı Hristiyan halkı Akşehir’e yerleştirip, onlara toprak, tarım âletleri ve tohumluk vererek beş yıl 746 İbn Bîbî, a.g.e., s. 125; Karş. Baykara, I. Keyhüsrev, s. 31; Kaya, a.g.e., s. 119. 747 İbn Bîbî, a.g.e., s. 125; Karş. Baykara, I. Keyhüsrev, s. 31; Kaya, a.g.e., s. 119; Şahin-Yıldız, a.g.m., s. 145. 748 Böyle bir fetvânın verilmiş olma ihtimali yüksektir. Bu olaya benzer bir örnek III. Keyhüsrev zamanında yaşandı. 675/1277 yılındaki Cimri isyanı sırasında Konya’nın baskına uğrayacağı söylentileri yayılınca Kadı Sirâceddîn el-Urmevî, halkı savunmaya teşvik etmek için bir fetvâ verdi. Bkz. M. Cüneyt Kaya, “Bir “Filozof” Olarak Sirâceddin el-Urmevî (ö. 682/1283): Letâifü’l-hikme Bağlamında Bir Tahlil Denemesi”, Divan: Disiplinler Arası Çalışma Dergisi, XVII/33 (2012/2), s. 9; Mustafa Çağrıcı, “Sirâceddin el-Urmevî”, DİA, XXXVII, 262. 749 Anonim Selçuknâme, s. 38. 750 Anonim Selçuknâme, s. 38. 166 boyunca vergiden muaf tuttu.751 Bunu öğrenen pek çok Hristiyan, kendi istekleriyle Selçuklu ülkesine göç etti.752 Bu konuda Niketas, eserinde, “Hatta günümüzde bile Rum aileleri içinden nice kimse böylece inancından ayrılıyor. Rum yönetimindeki yerlerde adaletsizliğin yoğunluğu sebebiyle halk baba ocağını bırakıp barbarların ülkesinde yerleşmeyi tercih ediyor.” diyerek, I. Keyhüsrev’in bahsi geçen faaliyetlerinin Hristiyanların İslâm’a kazandırılmasına vesile olduğuna işaret etmektedir.753 Süryani Mikhail eserinde, “Türkler, Rumlar gibi kimsenin dinine ve inancına karışmıyor, hiçbir baskı ve zulüm düşünmüyorlardı.” diyerek, Hristiyan halkın Müslüman olmasının herhangi bir baskıyla gerçekleşmediğini ortaya koymaktadır.754 Aynı duruma Haçlı yazarı Odo Deuil de eserinde, II. Haçlı Seferi sonrasında Müslüman olan üç bin Haçlı askeriyle ilgili “Türkler Hristiyanlara yardım ve şefkat göstererek dinlerini satın alıyor; bununla birlikte asla onları din değiştirmeye zorlamıyorlardı.” diyerek aynı gerçeğe işaret etmektedir.755 I. Keyhüsrev’in benzeri davranışlarını Antalya fethinde de görüyoruz. O, Antalya’yı fethettikten sonra şehre kadı, hatip, imam, müezzin ve hafızlar tayin etti; minber ve mihrablar kurdurdu.756 Halkın korkmamasını, mallarına ve evlerine istedikleri gibi geri dönebileceğiyle ilgili fermân çıkarttı.757 O, bu faaliyetleri, İslâm hukukunun gereklilikleri sebebiyle yerine getirdi. 751 Niketas, a.g.e., (çev. Demirkent), s. 56; Karş. Turan, Türkiye, s. 264; a. mlf., Cihân, s. 377; Cahen, a.g.e., s. 117; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 554; Baykara, I. Keyhüsrev, s. 18; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 152; Ersan, “Türkiye”, X, 207; a. mlf., Ermeniler, s. 251; Ayönü, a.g.e., s. 191- 192; Kaya, a.g.e., s. 47-48; Sevim, “Keyhüsrev I”, s. 347. 752 Niketas, a.g.e., (çev. Demirkent), s. 56; Karş. Turan, Türkiye, s. 264; a. mlf., Cihân, s. 377-378; Cahen, a.g.e., s. 117; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 554; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 152; Ersan, “Türkiye”, X, 207; a. mlf., Ermeniler, s. 251; Ayönü, a.g.e., s. 192; Kaya, a.g.e., s. 48; Sevim, “Keyhüsrev I”, s. 347. 753 Niketas, a.g.e., (çev. Demirkent), s. 56; Karş. Turan, Cihân, s. 377-378; Baykara, I. Keyhüsrev, s. 18-19; Ersan, Ermeniler, s. 251; Kaya, a.g.e., s. 48. 754 Süryani Mikhail’den naklen Turan, Cihân, s. 377; ayr. bkz. Cahen, a.g.e., s. 169, 178-179; Ersan, Ermeniler, s. 253. 755 Turan, Cihân, s. 383; ayr. bkz. Kesik, I. Mes’ûd, s. 96-97. Cahen, Osmanlılardan Önce Anadolu adlı eserinde bu konuda dikkat çekici bir bilgi paylaşmaktadır. Buna göre 12. yüzyıl sonlarında yaşayan Teodor Balsamon adlı kişi, Franklar yerine Türklere itaat etmenin daha iyi olduğunu söylüyordu. Bkz. Teodor Balsamaon, In Canones etc… commentaria, Patr. Graec. c. CXXXVII, sütun 320’den naklen Cahen, a.g.e., s. 173. Bu konuda Cahen, eserinde dikkat çekici başka bilgiler de aktarmaktadır. Bkz. Cahen, a.g.e., s. 177. 756 İbn Bîbî, a.g.e., s. 128; Karş. Turan, Türkiye, s. 307; Baykara, I. Keyhüsrev, s. 38; Kaya, a.g.e., s. 191; Kesik, “Antalya’ya Yapılan İlk Akınlar”, s. 132. 757 Baykara, I. Keyhüsrev, s. 38. 167 Öte yandan I. Keyhüsrev’in Bizans’a karşı girdiği mücadelelerdeki tavrı da onun dinî anlayışını kavramamız açısından önemlidir. Meselâ I. Theodoros Laskaris’in kardeşinin (Erminus?) üzerine geldiği kendisine haber verilince I. Keyhüsrev, “Kâfir ordusu İslâm memleketine girdiğine göre, bizim karşı koymamız gerekir!” ifadelerini kullandı.758 Bu durum onun Bizans’a bakış açısını göstermesi bakımından önemlidir. Ayrıca kendi topraklarını İslâm ülkesi olarak görmesi, dinî anlayışına ve bu sebepten dolayı Bizans’a karşı koyulması gerektiği kararına varması da bunun siyasî yansımasına örnektir. I. Keyhüsrev’in emîrleri, 1216 yılındaki savaşta Bizans ordusunun kalabalıklığını görünce “Sultan merkezde kalsın! Biz canımızı feda ederiz.” dediler.759 Sultan, “Öldürürsem gazi, ölürsem şehit olurum.” dedi.760 Bu ifadeler, I. Keyhüsrev’in İslâm dinindeki en yüksek makamlardan biri olan şehitliğe olan tutkusunu göstermektedir.761 Ayrıca Süleyman-şâh’tan beri süregelen gaza ve cihâd ruhunun, I. Keyhüsrev döneminde de devam ettiğini gün yüzüne çıkartmaktadır. 2. 2. 4. 2. 5. İbadetleri ve Şeriat’a Verdiği Önem Sultan I. Gıyâseddîn Keyhüsrev, Peygamber’in sünnetine uygun olarak pazartesi ve perşembe günlerini oruçlu geçirirdi. 762 Düzenli olarak adliyede bizzat kendi hâzır bulunur, davaları dinler, şer’i davaları kadıya havale ederdi.763 Alışveriş davalarını, devlete ait ve örfi davaları, dîvân sahipleri sonuçlandırırdı.764 Onun sultanlığı sırasında dîvânda güçlü-zayıf, zengîn-fakir arasında fark gözetilmezdi.765 758 Anonim Selçuknâme, s. 39. 759 Anonim Selçuknâme, s. 39. 760 Anonim Selçuknâme, s. 39. 761 I. Keyhüsrev’in Bizans ile yaptığı savaşta şehit düşmesi üzerine Melik el-Efdâl Ali b. Selâhaddîn, onun ölümü üzerine bir kaside yazarak sultanı şu şekilde tasvir etmektedir: Gıyâseddîn’in güneşi şarkta ve garpta parladığı zaman Onun yanında mızrak yıldızı parladı ve onun güneşi battı Ben yıldızın doğmasıyla kaybolan güneş hiç görmedim. Bkz. Cenabi, a.g.e., s. 16; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 43 762 İbn Bîbî, a.g.e., s. 123; Karş. Turan, Türkiye, s. 313; Baykara, I. Keyhüsrev, s. 45; Kara, a.g.e., s. 473. 763 İbn Bîbî, a.g.e., s. 123; Karş. Turan, Türkiye, s. 313; Baykara, I. Keyhüsrev, s. 45; Kara, a.g.e., s. 477; Kaya, a.g.e., s. 159. 764 İbn Bîbî, a.g.e., s. 123; Karş. Turan, Türkiye, s. 313; Baykara, I. Keyhüsrev, s. 45; Kaya, a.g.e., s. 159. 765 İbn Bîbî, a.g.e., s. 123; Kaya, a.g.e., s. 159. 168 Ayrıca I. Keyhüsrev, yılda bir defa şer’î mahkemede kendisinden davacı olan birisi ile kadının önünde soruşturma yerinde ayakta dururdu. O davada kadının buyurduğu her şey, şer’i kanunlara dayanır ve hemen uygulanırdı. Hiçbir şekilde ondan şaşılmaz veya müsamaha edilmezdi. Şeriat hükümlerinin kutsallığı göz önünde tutularak, hiçbir şekilde sultana iltimas edilmezdi. Mahkeme bitince sultan, saltanat sarayına geri dönerdi. O günkü görevi dolayısıyla kadıya kıymetli bir hil’at ve sıkı bağlanmış bir katır vermek âdettendi.766 İbn Bîbî eserinde, bu uygulamaların I. Alâeddîn Keykubâd devrinin ortalarına kadar aynı şekilde devam ettirildiğini vurgulamaktadır.767 Müneccimbaşı, mezkûr eserinde I. Keyhüsrev’i cömert, hayır sever, dindar, akıllı, cesur, ilmi yönü kuvvetli, itikatı sağlam ve kafirlere karşı çok cihad yapan büyük bir sultan olarak betimlemektedir.768 Bu kayıtlar arasında sağlam itikatlı ifadesi önemlidir.769 Keyhüsrev’in bastırdığı sikkeler de konumuz açısından önemli bilgiler barındırmaktadır. Mesele o, bastırdığı gümüş sikkelerde kelime-i tevhîd, “Vahdehu lâşerîke leh”, tasliye, besmele, “Huve’l-lezi ersele Resûlehü bi’l-hüdâ ve dîni’lhakk” 770 gibi âyet ve ifadeleri koydurmuştu.771 Ayrıca paralarda, halîfenin ismi de geçmekteydi. I. Keyhüsrev, “Gıyâsü’d-dünya ve’d-dîn” lakabını kullanarak dinin yayılmasına yardım ettiğini ifade etmektedir.772 Ayrıca o, “es-Sultanü’l-mu’azzam”, “Ebû’l-feth”, “Nâsıru Emîri’l-mü’minîn” gibi lakabları kullandı.773 2. 2. 4. 2. 6. Halka Hizmet Anlayışı Bu dönemde halka hizmet hakka hizmettir anlayışıyla birçok eser vücuda 766 İbn Bîbî, a.g.e., s. 123, 124; Karş. Turan, Türkiye, s. 313; Kaya, a.g.e., s. 159. 767 İbn Bîbî, a.g.e., s. 123. 768 Müneccimbaşı, a.g.e., s. 43; Karş. Kaya, a.g.e., s. 158. 769 Râvendî, eserinde Rafizî ve Eş’arîleri eleştirirken Keyhüsrev’in Hanefî ve temiz akideli olduğunu vurgular. Bkz. Râvendî, a.g.e., I, 19, 31-32. İbnü’l-Esîr de Eş’arî olduğu için Râvendî’nin tam aksine Kutalmış oğullarını itikadları bozuk olmakla suçluyordu. Bkz. Râvendî, a.g.e., II, 267. 770 Kur’ân-ı Kerîm, 48. Sûre, 28. Âyet. 771 Kaya, a.g.e., s. 168. 772 Kaya, a.g.e., s. 164. 773 Râvendî, a.g.e., s. 19; Karş. Kaya, a.g.e., s. 164. 169 getirilmiştir. Meselâ Keyhüsrev’in, Kayseri’de kız kardeşi adına 602’de (1205-1206) inşa ettirdiği Gevher Nesibe Dârüşşifâsı ve Tıp Medresesi, İslâmî dönemde Anadolu’da yaptırılan en eski hastahane ve dünyanın ilk tıp fakültelerinden biridir.774 I. Gıyâseddin Keyhüsrev, hanımının arzusu ile Battal Gazi için de türbe ve mescid yaptırmıştır.775 Kendisi de son derece iyi yetişen776 I. Keyhüsrev edip, şair ve âlimleri himaye eder; imar, ziraat ve kültür faaliyetlerini desteklerdi.777 Bu yönünü Mecdeddîn İshâk ile olan ilişkilerinde görmüştük. 2. 2. 4. 2. 7. Râhatü’s-sudûr ve I. Keyhüsrev Daha önce bahsettiğimiz gibi er-Râvendî, I. Keyhüsrev’e bir eser sunmuştu. Bahsi geçen eserinin başında o, Sultan I. Gıyâseddîn Keyhüsrev hakkında uzunca bir övgü dizer. Buna göre I. Keyhüsrev tüm Müslümanların ve onların yöneticilerinin sığınağı, sultanı; İslâmiyetin kılıcı, Halîfe’nin yardımcısı, ümmetin şerefi; halkını gözetip kollayan, din ve dünyayı ihyâ eden; Allah’ın emirlerine göre hareket eden, O’ndan korkan, O’nun yeryüzündeki delili ve gölgesi olan, O’nun düşmanlarına karşı savaşan ve bu mücadelede O’ndan yardım gören, adâlet ve merhametin kaynağı olarak betimlemektedir.778 Râvendî bu kadarla da kalmaz ve eserinin ileriki sayfalarında da övgüye devam eder. O, “Onun cevher gibi kelimeleri Fatiha suresini kıskandırır, gönül çeken sözleri sanki gökten inmiş vahiydir.” diyerek işi oldukça ileri bir boyuta taşır.779 Buradaki ifadelere I. Keyhüsrev’in ödülle karşılık verdiğini düşünürsek, kendisine biçilen bu görev ve sıfatları üstlendiğini çıkarabiliriz. Ayrıca övgüleri kabul ettiği de anlaşılmaktadır. 774 Turan, Türkiye, s. 314; Baykara, I. Keyhüsrev, s. 67; Kaya, a.g.e., s. 160. 775 Ocak, “Battal Gazi”, s. 205. 776 İbn Bîbî, eserinde, “Gıyâseddîn her tür bilgiyle donanmış olarak padişahlık bahçesinde selvi ağacı gibi yetişmişti.” diyerek bu hususa işaret etmektedir. Bkz. İbn Bîbî, a.g.e., s. 53; Karş. Kaya, a.g.e., s. 158. I. Keyhüsrev’in hem karakteristik hem de dinî açıdan özelliklerine babası II. Kılıç Arslan ayrıntılı bir şekilde değinmiştik. Bahsi geçen konuyu II. Kılıç Arslan bahsinde ele aldığımız için burada tekrar etmeyeceğiz. Bkz. II. Bölüm, s. 122-125. 777 İbn Bîbî, a.g.e., s. 156; Karş. Kaya, a.g.e., s. 158. 778 Râvendî, a.g.e., I, 19, 23-24; Karş. Baykara, I. Keyhüsrev, s. 83. 779 Râvendî, a.g.e., I, 22. 170 Râvendî, kitabının başını adâlet bahsine ayırır ve bu bölümün sonunda sultandan bunları canlandırmasını ister; ayrıca Hanefilerle Şafiiler arasındaki taassubu ortadan kaldırmasını talep eder.780 Vakıf ve medreselerin imar edilmesini de hatırlatır.781 Râvendî’ye göre Müslümanların padişahı âdil olmalı, âlimlere bakmalı, Şeriatı ve İslâm’ı kuvvetlendirmelidir.782 Onun sultana öğütleri de bu şekildedir. 780 Râvendî, a.g.e., I, 82, 121. 781 Râvendî, a.g.e., I, 82. 782 Râvendî, a.g.e., I, 37. 171 2. 2. 5. I. İzzeddîn Keykâvus (1211-1220) 2. 2. 5. 1. Dönemin Siyasî Tarihi Sultan I. Gıyâseddîn Keyhüsrev’in beklenmedik ölümü sonrası İzzeddîn Keykâvu, Kayseri’de tahta çıktı. 783 Ancak Tokat Meliki Alâeddîn Keykubâd, bu karar baş kaldırdı ve Kayseri’yi kuşattı.784 I. Keykâvus zor durumdaydı. Fakat beyler, Alâeddîn Keykubâd’ın müttefikleriyle anlaşarak onları geri çekilmeye ikna etti. Yalnız kalan Alâeddîn kuşatmayı kaldırarak Ankara’ya çekildi.785 Kuşatmanın sonlanması üzerine I. Keykâvus, başkent Konya’ya gitti. Türkiye Selçuklu tahtına çıktığını halîfeye bildirmesi ve onayını alması için hocası, baba yadigârı Şeyh Mecdeddîn İshâk’ı Bağdat’a gönderdi.786 Bağdat’ta hürmetle karşılanan şeyh, saltanat menşûru, fütüvvet şalvarı, siyah bir imâme, zırhlı elbise, kamçı, nalları altın bir katır ile birlikte Konya’ya döndü. 787 Bu sırada İznik Rum İmparatoru I. Theodoros Laskaris, I. Keyhüsrev’in ölümüne yol açan olayların unutulması için barış teklifinde bulundu.788 I. Keykâvus teklifi kabul etti ve fırsattan istifade, kardeşi Alâeddîn Keykubâd’ı Ankara’da kuşattı. 783 İbn Bîbî, a.g.e., s. 142; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 44; Karş. Turan, Türkiye, s. 316; Cahen, a.g.e., s. 69; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 562; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 159; Koca, a.g.e., s. 21; Ersan, “Türkiye”, X, 217; Faruk Sümer, “Keykavus I”, DİA, XXV, 352. 784 İbn Bîbî, a.g.e., s. 143; Cenâbî, a.g.e., s. 16; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 44; Karş. Turan, Türkiye, s. 316; Cahen, a.g.e., s. 69; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 562; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 159; Koca, a.g.e., s. 22; Ersan, “Türkiye”, X, 217; a. mlf., Ermeniler, s. 164-165; Sümer, a.g.m., s. 352. 785 İbn Bîbî, a.g.e., s. 147; Aksarâyî, a.g.e., s. 25; Nigedî, a.g.e., s. 441; Ömerî, a.g.e., s. 342; Cenâbî, a.g.e., s. 16; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 46; Karş. Turan, Türkiye, s. 317; Cahen, a.g.e., s. 69; SevimMerçil, a.g.e., s. 562; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 159; Koca, a.g.e., s. 23; Ersan, “Türkiye”, X, 217; a. mlf., Ermeniler, s. 166-167; Sümer, a.g.m., s. 352. 786 İbn Bîbî, a.g.e., s. 147; Karş. Turan, Türkiye, s. 320; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 159; Koca, a.g.e., s. 64; Ersan, “Türkiye”, X, 217; Şahin-Yıldız, a.g.m., s. 149; Sümer, a.g.m., s. 352. 787 Turan, Türkiye, s. 320; Cahen, a.g.e., s. 74; Koca, a.g.e., s. 64; Ersan, “Türkiye”, X, 217. İbn Bîbî eserinde, Mecdeddîn İshâk’ın Bağdad’a gönderilmesini Sinop’un fethi sonrasında gerçekleşmiş bir hadise olarak anlatır. Ancak Turan’ın ifadesine göre, İbn Bîbî’nin konuyu ele aldığı bahiste verdiği fütüvvetnâmenin tarihi daha önceye işaret etmektedir. Bu durumda Mecdeddîn İshâk’ın Bağdad’a gidişi ve fütüvvetnameyle geri dönüşü Sinop’un fethinden önce olmuştur. Belki Sinop’un fethi sonrası bu fethi bildirmek üzere tekrar gönderilmiş de olabilir. Karş. Sevim-Merçil, a.g.e., s. 562. 788 İbn Bîbî, a.g.e., s. 158, 159, 160; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 46, 47. İbnü’l-Verdî eserinde, Laskaris’in Türkmenler tarafından esir alınıp sultanın huzuruna getirildiğini ve bunun neticesinde bu anlaşmanın gerçekleştiğini kaydeder. Bkz. İbnü’l-Verdî, a.g.e., s. 111; ayr. bkz. Ömerî, a.g.e., s. 343; Karş. Turan, Türkiye, s. 321-322; Cahen, a.g.e., s. 70; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 562-563; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 160; Koca, a.g.e., s. 30; Ersan, “Türkiye”, X, 217-218; Ayönü, a.g.e., s. 225. 172 Keykubâd canının bağışlanması şartıyla teslim oldu ve ağabeyi ölene kadar Minşar kalesinde hapis hayatı sürdü. 789 Bu tehlikeyi bertaraf eden I. Keykâvus, Sinop üzerine sefere çıktı. Selçuklu öncü birlikleri, şehrin dışında bulunan Trabzon Rum İmparatoru III. Aleksios Komnenos’u (1204-1222) bir baskınla ele geçirdi ve I. Keykâvus da Aleksios’u kullanarak şehri teslim aldı.790 Böylece Sinop gibi önemli bir liman şehri, Türkiye Selçuklu topraklarına katıldı. Trabzon Rum İmparatorluğu da Türkiye Selçukluları’na tâbi oldu. 791 I. Keykâvus, kuzeydeki başarılarının ardından güneye yöneldi. Sultan, iç karışıklıklar sebebiyle Ermenilere kaptırılan Selçuklu topraklarını geri aldı.792 Sultan buradan da Antalya üzerine yürüdü ve çıkan isyanı 1216 yılında bastırdı.793 Yine aynı tarihte tekrar Ermenilerin üzerine yürüyen sultan, Ermeni ordusunu tarumar ederek II. Leon’u kendisine tâbi bir bey haline getirdi.794 I. Keykâvus aynı yıl (1216) Kıbrıs Kralı ile de bir ticaret anlaşması imzalayarak Selçuklu ticaretini deniz ötesine taşıdı. 795 789 İbn Bîbî, a.g.e., s. 167; Ebû’l-Ferec, a.g.e., II, 491; Aksarâyî, a.g.e., s. 25; Nigedî, a.g.e., s. 441; Anonim Selçuknâme, s. 40; Cenâbî, a.g.e., s. 16-17; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 48; Karş. Turan, Türkiye, s. 323; Cahen, a.g.e., s. 70; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 563; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 160; Koca, a.g.e., s. 27-28; Ersan, “Türkiye”, X, 218; Sümer, a.g.m., s. 352. 790 İbn Bîbî, a.g.e., s. 179; Ebû’l-Ferec, a.g.e., II, 497; Nigedî, a.g.e., s. 441; Anonim Selçuknâme, s. 40; Karş. Turan, Türkiye, s. 326; Cahen, a.g.e., s. 72; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 564; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 161; Koca, a.g.e., s. 31-33; Ersan, “Türkiye”, X, 219; Ayönü, a.g.e., s. 231; Sümer, a.g.m., s. 352. 791 İbn Bîbî, a.g.e., s. 181; Karş. Turan, Türkiye, s. 326, 327; Cahen, a.g.e., s. 72; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 161; Koca, a.g.e., s. 33-34; Ersan, “Türkiye”, X, 219; Ayönü, a.g.e., s. 232; Sümer, a.g.m., s. 352. 792 Turan, Türkiye, s. 329, 330; Cahen, a.g.e., s. 71; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 564; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 162; Koca, a.g.e., s. 36; Ersan, “Türkiye”, X, 220; a. mlf., Ermeniler, s. 167-168; Ayönü, a.g.e., s. 233; Sümer, a.g.m., s. 353. 793 İbn Bîbî kronolojik bir hata yaparak Antalya’nın yeniden ele geçirilmesini Sinop’tun fethinden önce anlatır. Bkz. İbn Bîbî, a.g.e., s. 169-147; ayr. bkz. Ebû’l-Ferec, a.g.e., II, 497; Nigedî, a.g.e., s. 441; Cenâbî, a.g.e., s. 17; Karş. Turan, Türkiye, s. 332; Cahen, a.g.e., s. 71; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 564; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 162; Koca, a.g.e., s. 37; Ersan, “Türkiye”, X, 220; Ayönü, a.g.e., s. 233; Sümer, a.g.m., s. 353. 794 İbn Bîbî, a.g.e., s. 196, 197. Aynı sayfalarda, Leon’un sultana yazdığı mektuptan parçalar da bulunmaktadır. Cenâbî, a.g.e., s. 17; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 51, 52; Karş. Turan, Türkiye, s. 335; Cahen, a.g.e., s. 73; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 564-565; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 162; Koca, a.g.e., s. 40-47; Ersan, “Türkiye”, X, 220-221; a. mlf., Ermeniler, s. 168-173; Sümer, a.g.m., s. 353. 795 Turan, Türkiye, s. 333; Turan, Resmî Vesikalar, s. 107-117; Cahen, a.g.e., s. 71; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 160; Ersan, “Türkiye”, X, 218; Sümer, a.g.m., s. 353. 173 I. İzzeddîn Keykâvus, Anadolu’da kazandığı bu başarıların ardından Eyyûbîler’de zuhur eden iç karışıklıkları fırsat bilerek sefere çıktı. 796 Ancak bu hamlesinde hüsrana uğradı. Seferdeki başarısızlık hakkında ihanet şüphesiyle kavrulan I. Keykâvus, emirlerinin bir kısmını Elbistan’da bulunan bir evin içerisine doldurarak yaktırdı.797 Sultan, Eyyûbîlere karşı yeni bir sefer için hazırlıklara giriştiği sırada, Ocak 1220’de vefat etti. 798 2. 2. 5. 2. Dinî Anlayışı ve Siyasî Yansıması Sultan I. İzzeddîn Keykâvus, dinî anlayışı itibariyle kendisinden önceki Türkiye Selçuklu sultanlarıyla birtakım benzerlikler taşımakla birlikte, babası I. Gıyâseddîn Keyhüsrev ile başlayan şehirleşmiş-yerleşik ve kitabî olarak tanımlanabilecek dinî anlayışı da geliştirmeye devam etti. 799 I. Keyhüsrev’i ele aldığımız bölümde, seleflerine kıyasla onun dinî anlayışındaki değişimlerden bahsetmiştik. Meselâ I. Keyhüsrev dönemini anlatan kaynaklarda, Şeriat’a ve onun devlet yönetimindeki etkisine dair verilen bilgiler, önceki sultanlara kıyasla daha fazladır. Aynı çizgi oğlu I. Keykâvus’ta da devam etmektedir. Enîsu’l-Kulûb adlı eserde, I. İzzeddîn Keykâvus’un, devletin idaresini dine dayandırdığı söylenerek 796 İbn Kesîr, el-Bidâye ve’n-Nihâye, (çev. Mehmet Keskin), Büyük İslâm Tarihi, Çağrı Yay., İstanbul 2000, XIII, 184. İbnü’l-Esîr, el-Kâmil adlı eserinde, Halep’de yaşayan, şehri fitne ve fesat ile kasıp kavurup, halka bir sürü kötülükte bulunan iki adamdan bahseder. Ona göre Halep Emirliği’ne Şihâbeddîn Tuğrul’un gelmesiyle bu iki adamın işleri sarpa sarınca, onlar Türkiye Selçuklu Sultanı I. İzzeddîn Keykâvus’a gitti ve sultanı Halep üzerine sefere çıkmaya ikna etti. Bkz. İbnü’l-Esîr, a.g.e., XII, 306. İbnü’l-Verdî ise, sultanın Sümeysat hakimi el-Melikü’l Efdâl’i yanına çağırıp, birlikte hareket etmeye ikna ettiğini kaydeder. Bkz. İbnü’l-Verdî, a.g.e., s. 111; ayr. bkz. Ebû’l-Ferec, a.g.e., II, 501; Ömerî, a.g.e., s. 345; Cenâbî, a.g.e., s. 17; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 565; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 163; Koca, a.g.e., s. 48-50; Ersan, “Türkiye”, X, 221. 797 İbnü’l-Esîr, a.g.e., XII, s. 308; Anonim Selçuknâme, s. 40; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 54; Karş. Turan, Türkiye, s. 339; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 566; Koca, a.g.e., s. 59; Ersan, “Türkiye”, X, 222. İbn Bîbî, ihanet iddialarını eserinde ayrıntılı bir şekilde anlatmaktadır. Ona göre bu iddialar, düşmanın bir oyunuydu. Bkz. İbn Bîbî, a.g.e., s. 215, 219; Karş. Koca, a.g.e., s. 59; Ersan, Ermeniler, s. 173. 798 İbnü’l-Esîr, a.g.e., XII, 312; Ebû’l-Ferec, a.g.e., II, 504; Nigedî, a.g.e., s. 441; İbnü’l-Verdî, a.g.e., s. 112; Ömerî, a.g.e., s. 348; Cenâbî, a.g.e., s. 18; Karş. Turan, Türkiye, s. 340; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 566; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 163; Koca, a.g.e., s. 100; Ersan, “Türkiye”, X, 222; Sümer, a.g.m., s. 353. 799 Şehirleşmiş-yerleşik kavramından daha çok Ahmet Yaşar Ocak, kitâbî kavramındansa Fatih M. Şeker bahseder. Bkz. Ocak, Ayak İzleri, s. 28, 216, 388-389; Şeker, Türklerin İslâm Tasavvuru, s. 188-219; A. mlf., Selçuklu Türklerinin İslâm Tasavvuru, s. 189-255. Biz de onların bu kavramsal tasnifine katılıyoruz. Özellikle I. Keyhüsrev’den itibaren sultanların dinî ve ahlâkî kitaplarla daha çok muhatap olduğunu görüyoruz. Sultanlar kimi zaman kendi istekleriyle kimi zaman da teşviklerle bu alandaki kitap yazımını arttırdılar. Bu tarihlerden itibaren hemen hemen her sultana en az birkaç adet kitap takdîm edilmiştir. 174 babası zamanında netleşmeye başlayan çizginin onun tarafından da devam ettirildiği ortaya koyulmaktadır.800 I. Keykâvus’un dinî anlayışını ortaya çıkarmaya çalışırken önceki sultanlarda da uyguladığımız metodu takip edeceğiz. Buna göre öncelikle I. Keykâvus’un saltanatı sırasında meydana gelen olaylarda, onun dinî anlayışına ışık tutacak tavır ve tutumlarını tespit edip, yorumlamaya çalışacağız. 2. 2. 5. 2. 1. Halîfenin Gözünden I. Keykâvus I. Keykavus, Konya’da tahta oturduktan sonra Şeyh Mecdeddîn İshâk’ı birçok hediyeyle birlikte Abbâsî halîfesinin huzuruna gönderdi.801 Bunun sonucunda halîfe de İzzeddîn Keykâvus’a fütüvvetnâme802 gönderdi. Bu fütüvvetnâmenin içeriği konumuz açısından son derece önemlidir. Ele aldığımız yüzyıllara ve coğrafyaya ait konumuzla ilgili kaynakların azlığı, bilhassa da çeşitlilik itibariyle kısırlığı göz önünde bulundurulduğunda, bu tarz belgelerin önemi daha iyi takdîr edilecektir. I. Keykâvus, fütüvvetnâmede, “İnsanların seçkini, İslâm’ın büyüğü, dine güç veren, bilgili ve âdil sultan, devletin önderi, milletin tacı, kâfirlerin ve müşriklerin düşmanı, mücahitlerin önde geleni, Rum ülkesinin meliki Ebû’l-Muzaffer Keykâvus b. Keyhüsrev b. Kılıç Arslan” olarak tanımlanıyor ve gayretleri sebebiyle ona hil’at, kaftan ve fütüvvet şalvarı verildiği söyleniyor.803 Bu ifadeler, halîfenin sultana olan bakışının bir özeti gibidir. Bununla birlikte ifadelerin, fütüvvetnâme üslûbu ve geleneği gereğince bu şekilde kullanıldığı da gözardı edilmemelidir. Fütüvvetnâmenin devamında I. Keykâvus’tan iyi hareketlerine devam etmesi istenirken, halkına karşı âdil olması, zenginle fakiri, düşkünle yüksekte olanı ayırt etmemesi öğütlenmektedir. 804 Fütüvvetnâmeye göre I. Keykâvus, Allah’ın farz 800 Kadı Burhâneddîn Anevî, Enîsu’l-Kulûb, (bazı kısımlarıyla nşr. M. F. Kôprülü), Belleten, VII/27 (1943), s. 483; Karş. Kara, a.g.e., s. 479. 801 İbn Bîbî’ye göre bu hadise Sinop’un fethi sonrası gerçekleşmiştir. Ancak Turan buna katılmaz. Biz Turan’ın fikrine katılmaktayız. Bkz. İbn Bîbî, a.g.e., s. 182-183; Karş. Turan, Türkiye, s. 320; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 159; Koca, a.g.e., s. 64; Kara, a.g.e., s. 494; Ersan, “Türkiye”, X, 217; Sümer, a.g.m., s. 352. 802 Fütüvvet teşkilâtının âdâb ve erkânını konu alan risalelere, fütüvvetnâme denirdi. Ayr. bilgi için bkz. Ahmet Yaşar Ocak, “Fütüvvetnâme”, DİA, XIII, 264-265. 803 İbn Bîbî, a.g.e., s. 185; Karş. Turan, Türkiye, s. 342-343; Kara, a.g.e., s. 480. 804 İbn Bîbî, a.g.e., s. 185; Karş. Turan, Türkiye, s. 320. 175 kıldığı namaz, oruç gibi ibadetleri titizlikle yerine getiriyor, bütün davranışlarını Şeriat’a göre düzenliyor, Allah’ın Kur’ân-ı Kerîm’deki emirlerine uyuyordu.805 Halîfenin her an I. Keykâvus’u gözetleyen bir araca sahip olmadığı düşünüldüğünde bu bilgilere ihtiyatla yaklaşmak gerekir. Bununla birlikte I. Keykâvus ile ilgili elimizdeki diğer bilgilerden ve sultanı en iyi tanıyanlardan Mecdeddîn İshâk’ın bu bilgileri halîfeye vermiş olma ihtimalinden hareketle, fütüvvetnâmede geçen bu fiillerin I. Keykâvus tarafından icrâ edildiği açıklık kazanmaktadır. Ancak “Bütün davranışları Şeriat ölçüsü içindedir.” ifadesini abartı olarak görmek gerekir. Fütüvvetnâmede, I. Keykâvus’un hocası, baba yadigârı Şeyh Mecdeddîn İshâk hakkında da bilgi verilmektedir. Mecdeddîn İshâk, “Sultanın elçisi, Allah’tan korkan, ibadetlerini yerine getiren, dinin büyüğü, İslâm’ın yıldızı, Müslümanların övünç kaynağı, doğruluğun örneği, âlimlerin seçkini büyük Şeyh İshâk b. Yusuf b. Ali…” olarak anılmaktadır.806 Onun, I. Keykâvus’un hocası olduğu düşünüldüğünde, dinî bakımdan sultana önemli tesirlerinin olduğu tahmin edilebilir. Nitekim şeyh, I. Keykâvus’un Malatya’da kaldığı süre boyunca onun hocasıydı ve eğitimini üstlenmişti.807 I. Keykâvus’un babası I. Keyhüsrev ile şeyh arasındaki karşılıklı muhabbet ve hilâfet makamına onun gönderildiği düşünüldüğünde, şeyhin, I. Keykâvus üzerinde hatırı sayılır, sözü dinlenir biri olduğu kesinlik kazanmaktadır. Bu çıkarımlarımız, Şeyh Mecdeddîn İshâk’ın karakterini ve dinî anlayışını daha da önemli hale getirmektedir. Onun karakteriyle ilgili elimizdeki en güvenilir belge, I. Keyhüsrev tarafından şeyhe yazılan mektuptur. Ancak İshak’ın fikirleriyle ilgili elimizde pek fazla bilgi bulunmamaktadır. Bununla birlikte oğlu Sadreddîn Konevî ve yakın dostlarından İbnü’l-Arabî’nin fikir dünyası göz önünde bulundurulduğunda, Mecdeddîn İshâk’ın taassup ehli bir Müslüman olmadığı, düşünceye önem verdiği, özellikle de tasavvufa ve tasavvufî düşünceye yakın olduğu çıkarımları yapılabilir. 805 İbn Bîbî, a.g.e., s. 185. 806 İbn Bîbî, a.g.e., s. 185. Fütüvvetnâmenin tam metni için bkz. a.e., s. 185. 807 İbn Bîbî, a.g.e., s. 123; Karş. Turan, Türkiye, s. 298, 320; Baykara, I. Keyhüsrev, s. 32, 47; Bayram, Konevî, s. 33. 176 Bu fütüvvetnâmeyle birlikte halîfe, I. Keykâvus’a, imâme, derviş cübbesi, Rum ülkelerine Şeriat hükümlerini yaymayı tavsiye eden bir saltanat menşûru ve sayısız hediyeler de gönderdi.808 Sultan I. Keykâvus, halîfe tarafından kendisine verilenler haricinde de unvan ve lakaplar kullandı. Bu bağlamda Antalya kalesindeki kitabelere bakacak olursak, sultan, “el-Galip”, “İzzeddünya ve’d-dîn”, “Bürhanü’l emiri’l-mü’minin”, “Sultanu’lbahreyn”, “El-müeyyed mine’s-semâ” olarak tanımlanmaktadır.809 Ayrıca kitabede “Lâ ilâhe İllallah Muhammed er-Resulullah, yardım ve zafer Allah’tan gelir.” ibaresi yer almaktadır. Diğer bir kitabede ise, “Yüce Allah korunan Antalya’yı kulunun eliyle fethetti.” denilerek, din ile siyasî anlayışın iç içe girdiği gözler önüne serilmektedir.810 2. 2. 5. 2. 2. Kardeşine Verdiği Ceza Daha önce anlattığımız gibi I. Keykâvus, kardeşi Alâeddîn Keykubâd ile giriştiği mücadeleyi kazandı ve onu hapsedilmesi için Minşâr kalesine gönderdi.811 Bu olayla ilgili olarak Ömerî, eserinde, Alâeddîn Keykubâd ile beylerinin saç ve sakallarının kesilip öyle ata bindirildiklerini, yol boyunca atlarının üzerinde terliklerle dövüldüklerini ve her birinin önünde yürüyen askerîn “sultana ihanet edenlerin cezası budur.” diye bağırdığını kaydeder.812 Ayrıca I. Keykâvus, emân vermesine rağmen Alâeddîn’i öldürmeye kalktı. 813 Şeyh Mecdeddîn İshâk’ın araya girmesiyle bu fiilin önüne geçildi.814 Şeyh araya girmeseydi, I. Keykâvus kardeşini öldürmüş olacaktı. Nitekim o, Alâeddîn Keykubâd henüz yakalanmadığı sırada, 808 İbn Bîbî, a.g.e., s. 186; Karş. Turan, Türkiye, s. 320. 809 Cenâbî, a.g.e., s. 18; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 209; Scott Reford – Gary Leiser, a.g.e., s. 21, 22, 34; Kara, a.g.e., s. 448; Galip unvanı hakkında ayr. bkz. Menâkıb-ı Evhadeddîn-i Kirmânî, s. 269; Karş. Moharram Mostafavi, 13. Yüzyılın Büyük Mutasavvıfı Evhadeddin-i Kirmani ve Anadolu Tasavvufundaki Yeri, Kitapyayınevi, İstanbul 2016, s. 223. 810 Scott Reford – Gary Leiser, a.g.e., s. 22. 811 İbn Bîbî, a.g.e., s. 167; Aksarâyî, a.g.e., s. 25; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 48; Karş. Turan, Türkiye, s. 323; Cahen, a.g.e., s. 70; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 563; Koca, a.g.e., s. 28; Sümer, a.g.m., s. 352. 812 Ömerî, a.g.e., s. 342; Cenâbî, a.g.e., s. 17; Karş. Turan, Türkiye, s. 322; Koca, a.g.e., s. 27. 813 İbnü’l-Esîr, a.g.e., XII, 312; Ömerî, a.g.e., s. 342; Cenâbî, a.g.e., s. 17; Karş. Turan, Türkiye, s. 342; Koca, a.g.e., s. 27; Ersan, “Türkiye”, X, 218; Emine Uyumaz, Sultan I. Alâeddîn Keykubad Devri Türkiye Selçuklu Devleti Siyasî Tarihi (1220-1237), TTK, Ankara 2003, s. 17; Sümer, a.g.m., s. 352. 814 Cenâbî, a.g.e., s. 17; Turan, Türkiye, s. 342; Koca, a.g.e., s. 27; Ersan, “Türkiye”, X, 218; Uyumaz, a.g.e., s. 17. 177 “Kardeşim Ankara’da olduğu sürece güvenlik ve huzur içinde kalır. Bizim güvenlik ve huzurumuzun kaynağı ise onun oradan atılmasına bağlıdır. O işi en önemli işimiz saymamız gerekir. O meseleyi halletmeden endişemiz bitmez.” ifadelerini kullanarak, bu meseleyi ne kadar ciddiye aldığını ve olası olumsuzluklardan çekindiğini ifade etmişti. 815 Her ne kadar kardeşini öldürme isteği gerçeklemese de siyasî bahtı uğruna kardeşini öldürmeyi göze alması onun dinî anlayışı ve siyasî yansımaları hakkında ipuçları barındırmaktadır. 2. 2. 5. 2. 3. Emîrlerin Gözünden I. Keykâvus Bu olayla bağlantılı olarak tezimiz açısından önemli diğer bilgi, I. Keykâvus emirlerinin sarfettiği sözlerde karşımıza çıkmaktadır. I. Keykâvus, kardeşine karşı harekete geçilmesi hakkındaki fikirlerini emîrlerine açtıktan sonra orada hâzır bulunan beyler şöyle karşılık verdi: “Biz kulların, kulluğun gereği olarak, senin buyuracağın her şeyi yerine getirmek için itaat kemerini can beline bağladık. Basîret gözümüzü, vereceğiniz fermânları uygulamak için açtık ve şimdi samimi olarak karşınızda durmaktayız.” 816 Emîrlerin sultana karşı takındığı bu tavır, hem onların hem de sultanın saltanata bakış açısını, dinî anlayışlarını ve siyasî yansımalarını göstermektedir. Zirâ sultan, beylerinin sözleriyle vücûd bulan bu anlayışa karşı olsaydı elbette beyler bu ifadeleri dile getiremezdi. Benzeri bir olaya II. Kılıç Arslan’ın ölüm döşeğindeyken beylerine yaptığı vasiyete ele alırken temas etmiştik. 817 II. Kılıç Arslan’ın beyleri, onun ağzından çıkacak sözü vahiy mesabesinde gördüklerini söylemişti. I. Keykâvus’un emîrlerin sözleri de II. Kılıç Arslan örneğindekiyle aynıdır. Zaten beylerin, saltanata bakışı bellidir. Sultanın emirleri onlar için uygulanması zorunlu birer fermândır. Bu tutumun arkasında dinî bir anlayışın da bulunduğunu tekrar hatırlatmak gerekiyor. Kendisini Allah’ın halîfesi, Allah’ın gölgesi gibi unvanlarla tanımlayan sultanlar ve sultanı böyle gören beyler, âlimler, bu anlayışın siyasî uzantılarını, yansımalarını da benimsemişlerdir. 815 İbn Bîbî, a.g.e., s. 162; Karş. Koca, a.g.e., s. 25. 816 İbn Bîbî, a.g.e., s. 162. 817 Bkz. II. Bölüm, s. 124. 178 2. 2. 5. 2. 4. Antalya Fetihnâmesi Konumuz açısından önemli bilgiler ihtiva eden diğer bir olay Antalya’nın fethidir. I. Gıyâseddîn Keyhüsrev tarafından ele geçirilen Antalya’da, I. Keykâvus’un saltanatının ilk yıllarında bir isyan patlak verdi ve Antalya Selçuklu yönetiminden çıktı.818 I. Keykâvus, şehirdeki ayaklanma haberdâr olduğunda tepkisini, şu ifadeleri dile getirerek ortaya koydu: “Antalya, düşman kâfirlerin saldırısına karşı sıkı korumaya alınmış bir şehirdi.” Görüldüğü gibi I. Keykâvus, düşmanlarını dinî bir terim olan kâfir sıfatıyla nitelemektedir. 819 Sultanın, dinî anlayışı sebebiyle kâfir olarak kabul ettiği bu güruha karşı harekete geçmesi, onun dinî anlayışının siyasî bir yansıması olarak değerlendirilebilir. Ancak bunu tek sebep olarak da görmemek gerekir. Zirâ Antalya hem mevkî olarak hem de iktisadî açıdan önemli bir şehirdi. Elbette bunlar da I. Keykâvus’un harekete geçmesinde etkin bir rol oynamıştı. Sultan I. İzzeddîn Keykâvus, Antalya’nın yeniden ele geçirilmesinin şerefine Celâleddîn Nevmüslüman’a820 fethi müjdeleyen bir mektup gönderdi.821 Bu mektuptaki ifadeler konumuz açısından önemli bilgiler barındırmaktadır. Sultan bu mektubuna, inşâ san’atının gereği olarak Celâleddîn’e uzun bir övgüyle başladı. 822 Mektubun devamında I. Keykâvus, Allah’ın yardımıyla gerçekleştiğini söylediği fethin Ramazan ayının sonuna denk geldiğini ve böylelikle Ramazan ayında cihad etmenin faziletiyle Allah’ın bu nimetine kavuştuklarını ifade etti. 823 Mektubun sonunda I. Keykâvus, bu fethin, “İslâm’ın sultanı Celâl ed-Devle ve ed-Dîn’in yüceltilmiş meclisinin büyüklüğünün ruhani güçleri aracılığıyla” 818 İbn Bîbî, a.g.e., s. 169-170; Karş. Turan, Türkiye, s. 329, 330; Cahen, a.g.e., s. 71; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 564; Koca, a.g.e., s. 36; Ersan, Ermeniler, s. 167-168; Ayönü, a.g.e., s. 233; Sümer, a.g.m., s. 353. 819 İbn Bîbî, a.g.e., s. 170. 820 Bu kişi, İsmâilî hükümdarı Celâleddîn Hasan’dır. Bkz. İbnül Esir, XII, 254-255; Ebû’l-Ferec, a.g.e., II, 493-494; Karş. Turan, Türkiye, s. 331; a. mlf., Resmî Vesikalar, s. 103-105. 821 İbn Bîbî eserinde, herhangi bir isim vermese de hükümdarlara gönderilen fetihnâmelerden bahseder. İbn Bîbî, a.g.e., s. 174; Karş. Kesik, At Üstünde, s. 154. Turan bunun mektup değil bir fetihnâme olduğunu kaydeder. Mektup ifadesinin müstensihin hatası olduğunu söyler. Bkz. Turan, Resmî Vesikalar, (Farsça met.), s. 105, 2. dipnot. 822 Turan, Resmî Vesikalar, (Farsça met.), s. 105; Karş. Scott Reford – Gary Leiser, Taşa Yazılan Zafer: Antalya İçkale Surlarındaki Selçuklu Fetihnâmesi, Suna – İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü, Antalya 2008, s. 63. 823 Scott Reford – Gary Leiser, a.g.e., s. 63; Karş. Turan, Türkiye, s. 331. 179 gerçekleştiğini söyleyerek hem Celâleddîn’e övgüde bulunmakta hem de dinî anlayışına dair ipuçları vermektedir.824 Bununla birlikte yine Antalya’nın fethiyle ilgili elimizde bulunan fetihnâme de önemlidir. Besmele, Allah’ın zatının ve Peygamber’in adının övgüsüyle başlayan fetihnâmede müşriklerin elinden alınan Antalya’nın, sahip olduğu toprakları Allah’ın adına koruyan I. Keykâvus’a verilen bir lütûf olduğu vurgulanmaktadır.825 Kenti fetheden I. Keyhüsrev’in “şehitlik mertebesinde Allah’ın yakınına” gittikten sonra Antalya halkının ayaklandığı, inançsızlık ve şirkin tekrardan kente hakim olduğu bunun üzerine “Arapların ve Acemlerin sultanlarının efendisi, âlem meliklerinin meliki, Allah’ın tam korumasına sığınan, Allah’ın ebedi gücünden destek alan, Semanın desteklediği, İslâm ümmeti için zafer kazanan, Allah’ın Doğu’da ve Batı’da gölgesi, iki denizin sultanı, mü’minlerin emirinin burhanı” I. Keykâvus’un, İslâm’ın gerekliliklerini yerine getirip din düşmanlarına ve müşriklere saldırarak şehri tekrar ele geçirdiği kaydedilmektedir.826 I. Keykâvus’un bu uğurda Allah’a tevekkül edip can û gönülden cihada girdiği, gece gündüz uyumadan ve dinlenmeden Allah’ın yardımını dilediği, tüm kalbiyle ona yakardığı, bu cihad vesilesiyle günahlarının bağışlanmasını istediği ifade edildikten sonra Allah’ın, sabrı ve azmi sebebiyle bu fethi sultana nasip ettiği yazılmaktadır.827 Fetihnâme, şehir ele geçirildikten sonra Antalya’da yapılanların anlatılmasıyla birlikte “Âlemlerin efendisi Allah’a hamdolsun, ona inanıyor ve yardımını diliyoruz.” sözleriyle son bulur.828 Daha öncede belirttiğimiz gibi fetihnâmedeki birçok ifadenin inşâ sanatının gereklerine uymak için yazıldığı ve kesin gerçeklikler barındırmayabileceğini bir kenara koymak gerekir. Meselâ bu bağlamda Sultan I. İzzeddîn Keykâvus’un, saltanatı süresince Bizans’a karşı hiç savaşmadığını hatırlatmak yerinde olacaktır. Eğer yukarıda aktarıldığı gibi o, Bizans’a ve onun hâkimiyeti altındaki topraklara salt küfür diyarı olarak baksaydı, her ne olursa olsun onlarla savaşması beklenirdi. Bu hususta Bizans ile önemli savaşlar yapan II. Kılıç Arslan dahî, Bizans’a karşı 824 Scott Reford – Gary Leiser, a.g.e., s. 63. 825 Scott Reford – Gary Leiser, a.g.e., s. 32. 826 Scott Reford – Gary Leiser, a.g.e., s. 32; Karş. Turan, Türkiye, s. 331-332; a. mlf., Resmî Vesikalar, s. 99-100. 827 Scott Reford – Gary Leiser, a.g.e., s. 33; Karş. Turan, Resmî Vesikalar, s. 99. 828 Scott Reford – Gary Leiser, a.g.e., s. 34. Fütüvvetnâme’nin tam metni için bkz. a.e., s. 32-34. 180 yumuşak davranmakla suçlanmıştı. Bunu da göz önünde bulundurduğumuzda Türkiye Selçuklu sultanlarının Bizans’a karşı politikalarında sadece kâfir-mümin ayrımıyla hareket etmediklerini söylemek gerekir. 2. 2. 5. 2. 5. Sinop’un Fethi ve Şehirdeki Uygulamalar I. Keykâvus döneminin önemli olaylardan biri de Sinop’un fethidir. O, Sinop’u fethetmek adına, esir ettiği III. Aleksios (Kir Aleksi)’u öne sürerek halktan şehrin teslimini istedi. 829 Sinop halkı I. Keykâvus’a olumsuz cevap verince sultan, şehrin surlarının karşısında birkaç gün Aleksios’a işkence yaptırdı.830 Cellatlar işkenceyi arttırdıkça Aleksios feryat ve figân ediyordu. 831 Ertesi gün işkenceye tekrar devam edildi. Bu sefer Aleksios aynı yerde baş aşağı asıldı. 832 İkindi vakti olduğunda Aleksios, saralılar gibi ayılıp bayılmaya başladı.833 Sonunda şehir halkı teslim olmayı kabul etti ve I. Keykâvus, bir arabulucu göndererek onlara şartlarını duyurdu. 834 Bunlara uyulmadığı taktirde “Yaradanın izniyle orayı zorla alırım.” diyerek gözdağı verdi.835 Bu ifadeler, I. Keykâvus’un yaptığı işlerde Allah’ın takdirini, iznini gözettiğine, hesaba kattığına işaret etmektedir. Bu inanışı da onun nezdinde siyaset ve dinîn iç içe geçtiğini göstermektedir. Burada işkence mevzusunu da tartışmak gerekmektedir. Bu olay, siyasî emeller uğruna dinî hükümlerinin devre dışı bırakıldığı bir konu olarak karşımızda durmaktadır. Bir şehri ele geçirmek uğruna, o şehrin yöneticisine işkence yaparak halkını ikna etmeye çalışmak şer’î açıdan nereye tekabül eder? I. Keykâvus’un bu kararında tamamiyle amacına odaklanarak düşündüğü, dinî kâideleri hatırdan uzak tuttuğu anlaşılmaktadır. Bununla birlikte sultanın bu hamlesinin, Türkiye Selçuklu tarihide istisna bir olay olduğunu da ifade etmek gerekir. 829 İbn Bîbî, a.g.e., s. 177; Aksarâyî, a.g.e., s. 25; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 48; Karş. Turan, Türkiye, s. 325; Cahen, a.g.e., s. 70; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 563; Koca, a.g.e., s. 31; Ersan, “Türkiye”, X, 219; Sümer, a.g.m., s. 352. 830 İbn Bîbî, a.g.e., s. 178; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 50; Karş. Koca, a.g.e., s. 32; Ayönü, a.g.e., s. 231. 831 İbn Bîbî, a.g.e., s. 179; Karş. Ayönü, a.g.e., s. 231. 832 İbn Bîbî, a.g.e., s. 179; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 50; Karş. Ayönü, a.g.e., s. 231. 833 İbn Bîbî, a.g.e., s. 179; Karş. Ayönü, a.g.e., s. 231. 834 İbn Bîbî, a.g.e., s. 179; Karş. Turan, Türkiye, s. 326; Ayönü, a.g.e., s. 231. 835 İbn Bîbî, a.g.e., s. 179. 181 Diğer sultanlar gibi I. İzzeddîn Keykâvus da içki içmekteydi. 836 I. Keykavus, bahsi geçen şehri teslim aldıktan sonra düzenlediği bir mecliste şarabın etkisinde kalarak III. Aleksios’a yumuşak davrandı. 837 Böylece Aleksios, talep ettiği birkaç şeyi I. Keykavus’a kabul ettirdi. 838 Bu olay içkinin, sultanlara sadece dinî bakımdan değil siyasî açıdan da olumsuz etkilerde bulunduğuna güzel bir örnektir. Sinop’un ele geçirilmesiyle en büyük kilise camiye dönüştürüldü ve şehre kadı, kâtip, hatip, müezzin ve muarrifler tayin edildi. 839 Şehirde İslâm’ın kuralları uygulanmaya başlandı. 840 I. Keykâvus, şehirden kaçanları geri çağırtarak mallarını onlara geri verdi ve zımmîliği kabul etmeyen Hristiyanların da mallarıyla birlikte şehirden ayrılmasına müsaade etti.841 Bu hamleler, I. Keykâvus’un İslâm savaş hukukuna göre ortaya koyduğu davranışlara örnektir. 2. 2. 5. 2. 6. Nikâh Akdi Sultan I. İzzeddîn Keykâvus, düşmanlarına karşı kazandığı zaferlerden, halîfeyle kurduğu sağlam ilişkiden ve saltanatını iyice sağlamlaştırdıktan sonra Fahreddîn Behram-şâh’ın842 kızıyla evlendi.843 Nikâhı, İbn Bîbî’nin eserinde “devrin müftüsü ve zamanın imâmı” olarak tanıtılan İmâm Kadı Humam Sadreddîn Lehaverî kıydı. 844 Nikâh akdi sırasında Kadı Sadreddîn, evlilikle ilgili Kur’ân-ı Kerîm’deki âyetleri ve Peygamber’in Hadîslerini845 okuduktan sonra şu ifadeleri dile getirdi: “Sultan İzzeddîn Ebû’l Feth Keykâvus, Melik Fahreddîn Behram-şâh’ın kızı Selçukî Hatun’u eş olarak istedi. Yarısı peşin, yarısı sonra ödenmek üzere 100 bin kırmızı 836 İbn Bîbî, a.g.e., s. 177; Karş. Koca, a.g.e., s. 33. İçki meselesini son bölümde ayrıntılarıyla ele aldığımız için burada ayrıntılara yer vermedik. 837 İbn Bîbî, a.g.e., s. 181. 838 İbn Bîbî, a.g.e., s. 181. 839 İbn Bîbî, a.g.e., s. 182; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 50; Karş. Turan, Türkiye, s. 327; Cahen, a.g.e., s. 72; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 564; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 161; Koca, a.g.e., s. 34; Sümer, a.g.m., s. 352; Kara, a.g.e., s. 454. 840 İbn Bîbî, a.g.e., s. 183. 841 İbn Bîbî, a.g.e., s. 182; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 50. Bu konu hakkında bkz. Özel, “Esir”, s. 387. 842 Mengücüklerin önemli beyi Fahreddîn Behram-şâh hakkında bkz. Ebû Muhammed Cemâlüddîn İlyâs b. Yûsuf b. Zekî Müeyyed Nizâmî-i Gencevî, Mahzenü’l-Esrâr, (çev. M. Nuri Gençosman), Ataç Yay., İstanbul 2014; İbn Bîbî, a.g.e., s. 101-102; Karş. Faruk Sümer, “Mengücüklüler” DİA, XXIX, 140. 843 Müneccimbaşı, a.g.e., s. 52; Karş. Turan, Türkiye, s. 337; 343; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 565; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 163. 844 İbn Bîbî, a.g.e., s. 202; Karş. Turan, Türkiye, s. 344. 845 İlgili âyet ve hadîsler için bkz. İbn Bîbî, a.g.e., s. 202. 182 altın dinar başlık vermeyi üstlendi. ‘Evlilik konusunda iyi şeyler söyleyin ve isteyeni evlendirin.’ Allah’a hamd ve onun Peygamber’ine salat ve selam olsun.” 846 Kadı Sadreddîn Lahaverî’nin bu hutbesi, evliliğin İslâm itikadı üzerine gerçekleştiğini, Şeriat’a uygun bir şekilde icrâ edildiğini göstermektedir. Başlık parası olarak geçen ifadenin Kur’ân-ı Kerîm’de verilmesi emredilen mehir olduğu anlaşılmaktadır.847 Kadı Sadreddîn’in hutbesinin ardından kız tarafı söz alarak teklifi kabul ettiklerini ve bu evliliğin hayırlara vesile olmasıyla ilgili dileklerini ifade ettiler.848 Sözlerinin sonunda “Onların Hazreti Peygamber ve ailesi için sevgi duyguları daim olsun.” ifadeleri de Ehl-i Beyt ile ilgili Kur’ân-ı Kerîm’deki âyetlere849 işaret etmesi bakımından dikkat çekmektedir.850 İbn Bîbî’nin eserinde kaydettiğine göre I. Keykâvus, Allah’ın emirlerini ve Peygamberin Sünnet’ini icrâ eden, bütün işlerinde Allah’ın Şeriat’ına uymak ve O’nun rızasını kazanmak için çaba harcayan biriydi.851 Evliliği de yine bu sebepleri göz önünde bulundurarak yapmıştı.852 2. 2. 5. 2. 7. Halep Seferi ve İdam Fermanları I. Keykâvus, son seferini Halep üzerine gerçekleştirdi. Ancak bu sefer, onun için başarısız ve talihsiz bir şekilde sonuçlandı. Zirâ hem bir başarı elde edemedi hem de ihanet şüphesiyle emîrlerinden bir kısmına zulmetti. Her ne kadar o, bu davranışı sebebiyle sonradan vicdan azabı çekse de ilgili olayda sultanlık kibrine yenik düşerek dinî kâideleri bir kenara ittiğini görmekteyiz. Sefere çıkmadan önce sultan, beyleriyle istişâre etti. Onlara sefer fikrinden bahsetti. O sırada Eyyûbî tahtına küçük yaştaki Melik Aziz çıkmıştı. I. Keykâvus bu durumdan faydalanarak Eyyûbî ülkesini ele geçirmek istiyordu. Ancak beyler, 846 İbn Bîbî, a.g.e., s. 202; Karş. Turan, Türkiye, s. 344. 847 Mehir hakkında bkz. Mehmet Âkif Aydın, “Mehir”, DİA, XXVIII, 389-391. 848 İbn Bîbî, a.g.e., s. 202. 849 Bkz. Kur’ân-ı Kerîm, 42. Sûre, 23. âyet. 850 İbn Bîbî, a.g.e., s. 202. 851 İbn Bîbî, a.g.e., s. 199. 852 İbn Bîbî, a.g.e., s. 199. 183 Eyyûbîlerin Türkiye Selçuklularına karşı hep iyi niyetle yaklaştığı, onların içinde bulunduğu zor durumu fırsat bilip sefere çıkılırsa bunun hoş karşılanmayacağı gibi sebeplerle sultanı kararından vazgeçirmeye çalıştılar.853 Ayrıca beyler, sultana, “Yetimin malına, rüşdüne kadar en güzel (hizmet)in dışında yaklaşmayın.” 854 âyetiyle nasihatta bulunarak sefer yerine Melik Aziz’e hil’at, sancak ve menşûr göndermesini söylediler.855 I. Keykâvus ise bu tavsiyelere kulak asmayarak sefer fikrinde ısrar etti. Beyler başarılı olamayacaklarını anlayınca şu ifadeleri sarf ederek sultana tâbi oldular: “Biz kulların siz cihan padişahının nurlu kalbine gayb aleminden gelen sırları bilemeyiz. Siz yeryüzünün efendisinin doğru düşüncesini ve ileriyi gören görüşünü anlayamayabiliriz.” 8Emîrlerin bu tarz ifadelerinin, hem onların hem de sultanların dinî ve siyasî anlayışını yansıtması bakımından ne gibi ipuçları barındırdığını daha önce ele almıştık. 857 Aynı durum durum burada da görülmektedir. Emîrler, I. Keykâvus’un fikirlerini ilâhî bir kaynaktan geliyormuş gibi benimsemekte ya da en azından sultana böyle söylemektedirler. I. Keykâvus, Halep’e doğru ilerlerken saltanatının ilk yıllarında kardeşi Alâeddîn ile birleşerek kendisine karşı mücadeleye giren Zahireddîn İli’nin mezarını buldurttu. Sultan, Zahireddîn İli’nin kemiklerini çıkarttırıp ateşe attırdı ve kemiklerin külleri rüzgara bırakıldı. 858 Bu davranışıyla Keykâvus, düşmanlarına karşı dinî kaideleri bir kenara bırakacak kadar sert davrandığını bir kez daha gösterdi. Yine bu sefer sırasında o, Tell Başir’i kuşattı. Şehrin teslim olmaması üzerine civardaki ağaçların kesilmesini emretti.859 Aksarây’da doğup büyümüş olan Hanefî fakîhi Saîd b. İsmail Aksarâyî, Siyâsetü’d-dünyâ ve’d-dîn adlı eserinin “Cihad” bahsinde savaş sırasında ağaçların kesilmemesi gerektiğini ele alır ve bunun şer’î açıdan makbûl 853 İbn Bîbî, a.g.e., s. 208; Karş. Koca, a.g.e., s. 49; Kesik, At Üstünde, s. 118. 854 Kur’ân-ı Kerîm, 6. Sûre, 152. âyet. 855 İbn Bîbî, a.g.e., s. 208-209; Karş. Koca, a.g.e., s. 49; Kesik, At Üstünde, s. 118. 856 İbn Bîbî, a.g.e., s. 210; Karş. Koca, a.g.e., s. 50; Kesik, At Üstünde, s. 118. 857 Bkz. II. Bölüm, s. 124-125. 858 İbn Bîbî, a.g.e., s. 213; Karş. Cahen, a.g.e., s. 73; Koca, a.g.e., s. 55. 859 İbn Bîbî, a.g.e., s. 212. 184 olmadığını beyân eder.860 Daha önce bahsettiğimiz gibi bu sefer, I. Keykâvus için oldukça vahim olaylarla sonuçlandı. O, Halep üzerine ilerlemekteyken öncü birliklerinin bozguna uğradığı haberini aldı. Emirlerinin kendisine ihanet ettiği iddiaları ve geri çekilmenin getirdiği olumsuz hâl, I. Keykâvus’un akl-ı selîm ile hareket edememesine yol açtı. Keykâvus ilk olarak Maraş Selçuklu Emîri Nusreteddîn’in kardeşini ve damadını astırdı.861 İbn Bîbî eserinde, “Büyük ve küçük beylerin hiçbiri bu konuda görüş bildirmeye veya bir şey söylemeye cesaret edemedi.” diyerek, I. Keykâvus’un kimseye kulak asamayacak kadar öfkesine yenik düştüğünü ortaya koymaktadır. 862 Keykâvus bu kadarla da kalmadı ve ceza kesmeye devam etti. O, yenilginin sebeplerini görüşmek üzere emîrlerini otağına davet etti ancak öte yandan da kimseye fark ettirmeden askerlerine otağının etrafını kuşattırdı. 863 Emîrler içeri girince, I. Keykâvus, ihanet iddialarıyla ilgili mektupları okuttu.864 Emîrlerin hepsi şaşkın bir hâlde bunun iftira olduğunu dile getirdiler.865 Ağlayıp yakardılar ancak I. Keykâvus hiçbirine inanmadı ve boyunlarına ip geçirterek onları bir evin içerisinde bağlattı; ardından da evi, içindekilerle birlikte ateşe verdirtti. 866 Bu olay hakkında uzun süre, kimse I. Keykâvus ile konuşamadı ancak bir 860 Kavak, “Aksarâyî”, s. 210. Ağaç kesimiyle ilgili bir örnekte I. Gıyâseddîn Keyhüsrev’in Konya kuşatmasıdır. Bkz. İbn Bîbî, a.g.e., s. 114. 861 İbn Bîbî, a.g.e., s. 220; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 54. 862 İbn Bîbî, a.g.e., s. 220. 863 İbn Bîbî, a.g.e., s. 220. 864 İbn Bîbî, a.g.e., s. 220; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 54; Karş. Koca, a.g.e., s. 59. 865 İbn Bîbî, a.g.e., s. 220; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 54; Karş. Koca, a.g.e., s. 59. 866 İbnü’l-Esîr, a.g.e., XII, s. 308; İbn Bîbî, a.g.e., s. 222; Ebû’l-Ferec, a.g.e., II, 501; Anonim Selçuknâme, s. 40; Cenâbî, a.g.e., s. 17; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 54; Karş. Turan, Türkiye, s. 339, 342; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 566; Koca, a.g.e., s. 59; Ersan, “Türkiye”, X, 222. I. Keykâvus’un bu seferdeki fiilerine bir benzer olay da Şeyh Evhâdeddîn Kirmânî bağlamında karşımıza çıkmaktadır. Menâkıb-ı Evhadeddîn-i Kirmânî adlı esere göre I. Keykâvus, hiçbir malı bulunmamasıa rağmen bir geçim sıkıntısı çekmeyen Şeyh Kirmânî’nin gizli hazineleri olduğundan şüphelendi ve şeyhten, bu hazinelerin yerini kendisine bildirmesini istedi. Ancak şeyh, sultanın isteğini geri çevirdi. Sultan da öfkelenerek şeyhe eziyet edip onu hapse attı. Bkz. Menâkıb-ı Evhadeddîn-i Kirmânî, s. 268-273; Karş. Moharram Mostafavi, a.g.e., s. 224-225. Hiç şüphesiz bu olayın gerçekliği tartışmalıdır. Zirâ inceleyebildiğimiz kadarıyla ikinci bir kaynakta menâkıbda geçen olayla ilgili başka bir bilgiye rastlamadık. Ancak Kirmânî hakkında monografik bir eser kaleme alan Moharram Mosrafavi’ye göre Kirmânî’nin I. Keykâvus ile bir zıtlaşma yaşadığı ve kısa süreli hapse girdiği gerçektir. Bkz. Moharram Mostafavi, a.g.e., s. 226; Rauf Kahraman Ürkmez, Selçuklular Zamanında Anadolu’da Tasavvufî Zümreler, Çizgi Kitabevi, Konya 2020, s. 69. 185 süre sonra sultan olayla ilgili kötü bir rüya görünce aklı başına geldi.867 Bunun üzerine o, “Uzun yıllar taraftarlarım ve hizmetkârlarım olan, iş başa düştüğü zaman benim için vuruşmaya ve çarpışmaya koşan o suçsuz ve kusursuz beyleri, cahillik ve ahmaklıkla ölüme gönderdim.” gibi sözler söyleyerek pişmanlığını dile getirdi ve yanındaki beylere “O durumda niye benden nasihati esirgediniz? Alevlenmiş olan gazap ateşimi, neden söndürmeye kalkmadınız?” diyerek kızgınlığını ifade etti. 868 Bu olay sebebiyle I. Keykâvus’un psikolojisinde büyük bir çöküntü meydana geldi. 869 Halkı karşısında da etkisini kaybetti. Halk onu kınıyor ve bu davranışını onun zayıf iradesine bağlıyordu.870 I. Keykâvus bu olayın etkisini öyle şiddetli hissediyordu ki herkesin yanında inliyordu.871 Doğu ve batıdan doktorlar gelip tedavi etmeye çalıştıysalar da sultanın haline çare bulamadılar. Keykâvus’un dünya hayatına olan ilgisi zamanla tamamen kesildi.872 O, bu hâllerin içindeyken şu şiiri söyledi: Biz ki dünyayı terk edip göçtük Gönül derdi ekdik, matemler biçtik Şimdiden sonra da nöbet sizindir Biz sıramızı savdık da geçtik. 873 867 İbn Bîbî, a.g.e., s. 222. 868 İbn Bîbî, a.g.e., s. 222. 869 İbn Bîbî, a.g.e., s. 222; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 55. 870 İbnü’l-Esîr, a.g.e., XII, 308-309. 871 İbn Bîbî, a.g.e., s. 222. 872 Sultanın bu halleri için bkz. İbn Bîbî, a.g.e., s. 222. 873 İbn Bîbî, a.g.e., s. 222; Karş. Koca, a.g.e., s. 97. Şiirin farsça metninin transkript edilmiş hâli şu şekildedir: Mâ cihân-râ güzâştîm u şüdîm Renc ber dil nigâştîm u şüdîm Pes ezîn nevbet şümâ’şi ki mâ Nevbet-i hîş daştîm u şüdîm Yazıcoğlu Osmanlı Türkçesi’ne şu şekilde çevirmiştir: Bu cihânı ki terk edüp gittik Rencini dilde berk edüp gittik Şimden sonra nevbet erdi size Nitekim evvel ermiş idi bize. Bkz. Turan, Türkiye, s. 341; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 56. Cenâbî eserinde türbe kitâbesinde yazılı olan bu şiiri daha farklı kaydetmektedir. Onun kaydı kitabede yazılı olan şiirin kendince yaptığı daha farklı bir tercümesi gibi gözükmektedir. Geniş saraylardan dar kabirlere götürüldük Mallarım bana fayda vermedi Saltanatım elden gitti 186 İbnü’l-Esîr eserinde, bu olayla ilgili “Cenab-ı Allah bu adamın kalbindeki merhametsizlikten dolayı ona pek mühlet vermemiş ve bu olayın hemen akabinde ölüp gitmişti.” diyerek, tepkisini ortaya koymaktadır. 874 Anonim Selçuknâme’de, yakılan bu evin yerine daha sonra mescid yapıldığı ve adına da Yanıklar Mescidi dendiği aktarılmaktadır. 875 Sultan I. İzzeddîn Keykâvus, vicdan azabıyla geçirdiği ömrünün son anlarında, Sivas’ta yaptırmış olduğu dârü’ş-şifanın bahçesindeki türbe kapısının süslenmesini ve üzerine “Allah’ı Tanrı olarak, İslâm’ı din olarak, Hz. Muhammed’i peygamber olarak, Kur’ân’ı imam olarak, Kâbe’yi kıble olarak, müminleri kardeş olarak kabul ettim.” diye yazılmasını emretti. 876 Vefat ettiğinde de buraya defnedildi. Türbenin kapısına yazılmasını istediği sözlere baktığımızda onun dinî kimliği açık bir şekilde anlaşılmaktadır. 2. 2. 5. 2. 8. İbnü’l-Arabî ve I. Keykâvus I. Keykâvus, âlim ve mutasavvıflarla dost olmayı sever, onları himaye ederdi.877 Bu sebeple onun meclisi ve sarayı âlimlerle dolup taşmaktaydı. Sultanın değer verdiği mutasavvıflardan biri de İbnü’l-Arabî’ydi. 878 I. Keykâvus ile İbnü’lArabî arasında yakın ilişkiyi, ikilinin mektuplaşmalarından anlamaktayız. Bu mektuplardan bir tanesinde İbnü’l-Arabî, I. Keykâvus’un istediği üzerine ona, öğütler içeren bir mektup yazdı. Eseri Fütuhâtü’l Mekkiyye’de yer vermiş olduğu bu mektupta İbnü’l-Arabî, I. Keykâvus’a karşı oldukça rahat bir dil kullanmış, hatta Ahiret yolculuğuna çıkacağımız apaçık belli oldu. Bkz. Cenâbî, a.g.e., s. 18. I. Keykâvus’un şiiri, sultandan uzun yıllar sonra yaşayan Yûnus Emre’nin şu şiirini hatırlatmaktadır: Sular hep aktı geçti, kurudu vakti geçti. Nice han nice sultan, tahtı bıraktı geçti. Dünya bir penceredir, her gelen baktı geçti! 874 İbnü’l-Esîr, a.g.e., XII, 308, 309. 875 Anonim Selçuknâme, s. 40. 876 İbn Bîbî, a.g.e., s. 223. 877 İbn Bîbî, a.g.e., s. 156; Karş. Turan, Türkiye, s. 341; Kara, a.g.m., s. 465. 878 İbnü’l-Arabî hakkında bkz. Ebû Yahyâ Cemâlüddîn Zekeriyya b. Muhammed b. Mahmûd b. Yahyâ el-Kazvînî, Âsâru’l-Bilâd ve Ahbâru’l-İbad, (çev. Murat Ağarı), Ayışığı Kitapları Yay., İstanbul 2019, s. 275. 187 bazı konularda sultanı suçlayacak kadar sert bir üslûb takınabilmiştir. 879 Mektubun bir kısmı Aksarâyî’nin eserinde de bulunmaktadır. 880 Sultan I. İzzeddîn Keykâvus, Şeyh Mecdeddîn İshâk’ın gözetimi ve eğitimi altında Malatya’da melik olarak bulunurken, İbnü’l-Arabî’yle burada vakit geçirmiş olma ihtimali yüksektir. İbnü’l-Arabî’nin, Anadolu’ya tam olarak hangi tarihte geldiği tartışmalı bir konudur. Bu hususta emin olduğumuz bilgiler ise onun Mecdeddîn İshâk vesilesiyle Anadolu’ya geldiği ve her hal û kârda 1205 yılında Anadolu’da bulunduğudur. Çünkü İbnü’l-Arabî bir eserinde, 1205 yılında Konya’da olduğunu kaydetmiş ve hatta Evhâdeddîn Kirmânî ile görüştüğünü ifade etmiştir. 881 Bu da bize, İzzeddîn Keykâvus’un henüz tahta çıkmadan, Malatya’da melik olarak bulunurken hocası Mecdeddîn İshâk vasıtasıyla ya da 1205 yılında bir şekilde Konya’da, İbnü’l-Arabî’yle tanışmış olduğunu düşündürtmektedir. İbnü’l-Arabî’nin kaydına göre mektup, I. Keykâvus’un istediği üzerine 609 (1212-1213) yılında kaleme alındı.882 Nitekim İbnü’l- Arabî, mektubunun başında sultanın kıymetli mektubunun kendisine ulaştığını ifade ederek aynı gerçeğe işaret etmektedir. İbnü’l-Arabî, kendisini I. Keykâvus’a “hep duâ eden babası (vâlidihi’ddâî)” olarak tanıtmaktadır. Bu ifadeler ikilinin arasındaki yakın ve samimi ilişkiyi açık bir şekilde ortaya koymaktadır. İbnü’l-Arabî mektubunda, dinî kaideler ve ilâhî siyaset hakkında bahsedeceğini ifade ettikten sonra I. Keykâvus’a Müslümanların liderlerinden biri olduğunu, Peygamber’in Müslümanların liderlerine dinî nasihatler verilmesi gerektiğini buyurduğunu aktarır ve böylelikle sözlerine meşrû bir zemin ortaya 879 Konuyla ilgili bkz. Kara, a.g.e., s. 479-480; Mahmud Erol Kılıç, “İbnu’l Arabî’nin I. İzzeddin Keykavus’a Yazdığı Mektubun Işığında Dönemin Dinî ve Siyasî Tarihine Bakış”, Selçuk Üniversitesi Selçuklu Araştırmaları Merkezi, Konya 2001, 11-28; Şahin-Yıldız, a.g.m., s. 154-155. 880 Aksarâyî, a.g.e., s. 264, 265. 881 Bayram, Konevî, s. 36; Keklik, a.g.e., s. 151-152; Ürkmez, a.g.e, s. 66; Şahin-Yıldız, a.g.m., s. 152-154; Moharram Mostafavi, a.g.e., s. 236-237. 882 Koca, a.g.e., s. 98; Ürkmez, a.g.e., s. 375; Kılıç, a.g.m., s. 20; Şahin-Yıldız, a.g.m., s. 158. Taraflar arasında düzenli bir mektuplaşmanın olduğu anlaşılmaktadır. Meselâ bilinen diğer bir mektup, 1215 yılı Ramazan ayına aittir. Bu mektupta İbnü’l-Arabî, gördüğü rüyasını I. Keykâvus’a anlatmıştır. Antalya’nın yeniden ele geçirilmesiyle ilgili olan bu mektuptan 20 gün sonra şehir tekrar Selçuklu hâkimiyetine girdi. Bkz. Kılıç, a.g.m., s. 18; Şahin-Yıldız, a.g.m., s. 159. 188 koyar.883 Mektubun devamında Arabî, sultana, hem kendi hem de Allah’ın kulları arasındaki işlerde Şeriat’ın hükümlerine göre hareket etmesi şartıyla sultanlığın Allah tarafından kendisine bahşedildiğini ve halkın da bu şartlar üzerine ona biat ettiğini, dolayısıyla bu şartları yerine getirmesi gerektiğini ve adaletle davranmak zorunda olduğunu, bunlara uymadığı taktirde Kehf sûresinin 103-104. âyetlerine atıfla ahiretini berbat edeceğini hatırlatmaktadır.884 Bu ifadeler oldukça dikkat çekicidir. Zirâ emîrlerden hiçbiri böyle bir hatırlatmayı ya da uyarıyı sultana yapacak güçte ya da cesarette değildir. Nitekim elimizde, bunun herhangi bir örneği de yoktur. I. Keykâvus’a, Allah’ın bahşettiği saltanat nimetine karşı O’na olan şükründe nankörlüğe düşmemesini öğütleyen İbnü’l-Arabî, aynı zamanda beylerinin de tüm bu hususlara dikkat etmesi gerektiğini, eğer onlar sultandan aldıkları yetkiyle halka zulmederlerse sorumlusunun yine sultanın olacağını ifade etmektedir.885 Arabî’nin Keykâvus’a öğüt vermesi, sultanın bunlardan ders alacağını ümit etmesiyle bağlantılıdır. Bu durumda iki yorum yapılabilir. Arabî, hem sultanı öğütlerden ders alacak bir olgunlukta, anlayışta görmekte hem de bunları ifade ettiğine göre yönetimle ilgili bir takım olumsuzlukları bilmektedir. Belki de bu yüzden hem uyarı hem de eleştiri maiyetinde bir mektup yazmıştır. İbnü’l-Arabî, Allah’ın gölgesi olan sultanın mazlumu zâlimden koruması gerektiğini, fetihler sebebiyle gurura kapılıp O’nun emirlerine muhalefetten sakınmasını tavsiye etmekte ve aksi davranışlarda bulunduğu taktirde pişmanlığın fayda vermediği mahşer gününde Allah’ın karşısında mahcup olacağını söylemektedir.886 İbnü’l-Arabî’nin de sultanı Allah’ın vekili, gölgesi olarak göstermesi o devirdeki genel anlayışa işaret etmektedir. Beylerin ve âlimlerin, sultanlara bakış açısından daha önce bahsetmiştik. Bu anlayış, zaman zaman sultanları, kimseyi dinlemez, yalnızca kendisine inanır bir hâlet-i ruhiyeye sokmuştur. Bu dinî anlayışın iyi ve kötü birçok siyasî yansıması söz konusudur. Eğitimden iktisada, imardan 883 Kılıç, a.g.m., s. 20; Şahin-Yıldız, a.g.m., s. 157. 884 Kara, a.g.e., s. 479-480; Kılıç, a.g.m., s. 20; Şahin-Yıldız, a.g.m., s. 157. 885 Kılıç, a.g.m., s. 21; Şahin-Yıldız, a.g.m., s. 157. 886 Kılıç, a.g.m., s. 21. 189 iskâna, savaştan barışa kadar her alanda ortaya koyulan fiillerde sultanların bu dinî anlayışının yansımaları olmuştur. Bu hatırlatmalardan sonra İbnü’l-Arabî, konuyu Hristiyanların durumuna getirmektedir. Ona göre Hristiyanlara verilen tavizler, Müslümanların başına gelen en büyük musibettir ancak Müslümanlar bunu önemsememektedirler.887 O, Selçuklu ülkesinde Hristiyanlara karşı gösterilen tavrı eleştirmektedir. Daha sonra tüm detaylarıyla Hz. Ömer’in Hristiyanlar ile ilgili şartnâmesinin içeriğini888 aktaran İbnü’l-Arabî, konuyla ilgili Peygamber’in de bir Hadîsi’ni rivayet ederek I. Keykâvus’tan yazdıkları üzerine tefekkür etmesini ve böylece nasıl davranması gerektiğini bulacağını ifade etmektedir.889 Bu son sözlerden, I. Keykâvus’un İbnü’lArabî’ye Hristiyanlar ile ilgili bir mektup yazdığı anlaşılmaktadır. Belki de yeni fethedilen yerlerden sonra Hristiyanlara nasıl davranması gerektiği konusunda tereddütlere düşen I. Keykâvus, bu konuda İbnü’l-Arabî’ye danışmıştır. 890 İbnü’l-Arabî nasihat mektubuyla birlikte sultana bir de şiir yolladı. 891 Bu şiirinde o, I. Keykâvus’un İzzeddîn lakabını konu edinip, dinin gerçekten izzeti olması için çabalamasını aksi taktirde mahşer gününde kendisinden hesap 887 Ürkmez, a.g.e., s. 375-376; Kılıç, a.g.m., s. 21; Şahin-Yıldız, a.g.m., s. 157. Müslüman seyyahlar, Selçuklu ülkesinde içki içildiği ve Hristiyanlara müsamaha gösterildiğini söyleyerek Selçukluları kınamaktadır. Bkz. Cahen, a.g.e., s. 168. 888 “O anlaşmaya göre bu zımmîler Müslümanların şehrinde ve havâlisinde kilise, manastır, keşişhâne ve papazevi inşâ etmeyecekler, bu binalarda tâmirât yapmayacaklar, Müslümanlardan birisi buralarda konaklamak istese üç güne kadar kendisine müsâade edecekler, yemek verecekler, câsûsları bu mekanlarda barındırmayacaklar, Müslümanlara zarar verecek gizli kapaklı işler yapmayacaklar, çocuklarına kendileri Kur’ân öğretmeyecekler, şirklerini reklam etmeyecekler, yakınlarından eğer kendi istekleri ile Müslüman olmak isteyen olursa buna mâni olmayacaklar, Müslümanlara hürmet edecekler, oturmak istedikleri zaman onlara yer verecekler; giyim kuşamda, başlıklarında, sarıklarında, terliklerinde, saçlarını ayırma biçimlerimde, isim ve lakap almada Müslümanlara benzemeyecekler; kılıç kuşanmayacaklar; silah nevînden bir şey taşımayacaklar; mühürlerini Arapça yapmayacaklar; alkollü içecek satmayacaklar; saçlarının ön tarafını tıraş edecekler; her nerede olurlarsa olsunlar kendi kıyafetlerinden dışarı çıkmayacaklar; bellerine zünnâr takacaklar; Müslümanların kullandığı yollarda haçlarını veya yazılarından herhangi bir şeyi âşikâr göstermeyecekler; ölülerini Müslüman kabristanı civârına gömmeyecekler; çanlarını çok abartmadan bir kere vuracaklar; tören haçlarını ortaya çıkarmayacaklar; cenâzelerinde yüksek sesle bağırmayacaklar; kutsal ateşlerini ortalıkta göstermeyecekler; Müslümanların hissesine düşen köleleri almayacaklar. Eğer bu şartlardan birine muhalefer edip de ihlal ederlerse, zimmet statüsünü kaybedecekler ki bu durumda Müslümanların diğer müşrik düşmanlar hakkında geçerli olan hükümleri ne ise artık onlara da o câri olacaktır.” Bkz. Kılıç, a.g.m., s. 21; Karş. Turan, Cihân, s. 379; Şahin-Yıldız, a.g.m., s. 157. 889 Ürkmez, a.g.e., s. 375-376; Kılıç, a.g.m., s. 21. 890 Kılıç, a.g.m., s. 22. 891 Şiirin tamamı için bkz. Kılıç, a.g.e., s. 22-23; Şahin-Yıldız, a.g.m., s. 158. 190 sorulacağını ifade etmektedir.892 Bu ifadeler sultan için oldukça ağır olsa gerektir. Zirâ sultanlar bu tarz cümleleri duymaya pek alışık değillerdir. Emîrlerin benzeri minvalde ufacık bir uyarısı dahî olduğunda onlara karşı takındıkları tavır bilinmektedir. Bu yüzden sultanın bu mektuba hiddetlenmiş olabileceği de ihtimal dahilindedir.. İbnü’l-Arabî mektupta, I. Keykâvus’a tevbe kapısını göstermektedir.893 Bu ifadeler onun, İzzeddîn’e birtakım günahları isnad ettiğini düşündürebilir. Arabî, sultanın sapıklık yolunda bir veziri olduğunu ve onun zulme varan eylemlerine galip gelemedikten sonra galip sultan olmanın bir anlamı olmadığını ifade etmektedir.894 Benzeri bir diyalog daha sonra Evhâdeddîn Kirmânî ile sultan arasında yaşanmıştır. 895 2. 2. 5. 2. 9. Şiir ve Keykâvus İbn Bîbî’ye göre Keykâvus, güzel huylu, cömert, nefsi her türlü kötülükten arınmış, adil bir sultandı.896 Sultanın şiir ve şairlere karşı da derin bir ilgisi vardı. Edebiyatçıların risalelerine ve şairlerin kasidelerine yaptığı eleştiriler oldukça yerindeydi. Üslubu ve belagati oldukça başarılı, nazım ve nesirde kelime ve deyimleri kullanışı, mana zenginliğinde ustacaydı.897 Ayrıca o bu hususta oldukça cömertti. Şairlerin onun hakkında yazdığı birkaç şiiri eserinde aktaran İbn Bîbî dahî sultanın bazen şairlere karşı bağışta aşırıya kaçtığını ifade etmektedir.898 Meselâ Hüsameddin Salar’ın kızının ve Nizamettin Ahmet Erzincanî’nin yazdığı şiirler buna örnektir. 899 Bu şiirlerde I. Keykâvus oldukça şaşaalı bir şekilde övülmektedir.900 Şiirlerde 892 Kılıç, a.g.m., s. 22; Şahin-Yıldız, a.g.m., s. 158. 893 Kılıç, a.g.m., s. 22; Şahin-Yıldız, a.g.m., s. 158-159. 894 Kılıç, a.g.m., s. 23; Şahin-Yıldız, a.g.m., s. 159. 895 Menâkıb-ı Evhadeddîn-i Kirmânî, s. 273. 896 İbn Bîbî, a.g.e., s. 149; Karş. Turan, Türkiye, s. 342. Bu bilgileri, İbn Bîbî’nin saray tarihçisi olduğunu göz önünde bulundurarak düşünmek gerekir. Zirâ I. Keykâvus’un, örnekleriyle anlattığımız faaliyetleri arasında İbn Bîbî’nin verdiği bilgilere uymayan fiiller de bulunmaktadır. Bununla birlikte I. Keykâvus’un elbette buradaki bilgilere uyan davranışları da vardı. 897 İbn Bîbî, a.g.e., s. 156; Karş. Turan, Türkiye, s. 341-342. 898 İbn Bîbî, a.g.e., s. 150; Karş. Turan, Türkiye, s. 342; Koca, a.g.e., s. 88. 899 Turan, Türkiye, s. 342. 900 Şiirlerin tamamı için bkz. İbn Bîbî, a.g.e., s. 150-156; Karş. Turan, Türkiye, s. 342. 191 sultan, dünyaya nizam ve adâlet veren, insanların hayatlarını bağışlayan, gazi, cömert ve kullarına (halkına) iyi davranan, cihanın efendisi, hükmü bütün ülkelerde geçen, sultanların sultanı, Allah’ın gölgesi, halkın sığınağı, kötülükleri engelleyen, kâfirleri yok edip herkese kucak açan, dinin şerefini ve şanını arttıran, nurlu düşünceye sahip biri olarak tanımlanır.901 Sultan her iki şiire de birçok bağışta bulundu. Hüsameddîn Salar’ın kızına, yazdığı şiirin her beyiti için yüz kırmızı dinar verilmesini emretti.902 Toplamda yedi bin iki yüz dinar verildi. Sultanın harcamalarıyla ilgili güzel örnekler de vardır. İznik Rum İmparatoru I. Theodoros Laskaris, I. İzzeddîn Keykâvus ile barış anlaşması yapınca ona, 30 bin dinar göndermişti.903 I. Keykâvus, bu paranın bir kısmını fakir ve miskinlere dağıttı.904 Bır kısmının da zaviyelere, tekkelere ve kutsal yerlere verilmesi, bundan arta kalan kısmının da hak sahiplerine, imanlı, irfanlı kimselere dağıtılması için görevlilerini ülkenin dört bir yanına yolladı.905 Laskaris tarafından altınlarla birlikte gönderilen babası I. Keyhüsrev’in naaşını da türbesine defnettirdi ve başına nöbetçiler koydu.906 İbn Bîbî’nin aktardığına göre bu türbede altın gerdanlıklı ve kızıl atlaslı bir atı hizmette tutarlardı.907 2. 2. 5. 2. 10. Dinî Kurumlar ve İlmî Faaliyetler Keykâvus’un döneminde, dine hizmet anlayışını gösterecek imar faaliyetleri de yaşandı. Meselâ bunlardan biri kardeşi Alâeddîn’î Ankara’da kuşattığı sırada şehrin karşısına yaptırdığı medresedir.908 Ancak bu medrese kardeşi Alâeddîn’in 901 İbn Bîbî, a.g.e., s. 150-156. 902 İbn Bîbî, a.g.e., s. 154; Karş. Turan, Türkiye, s. 342. 903 İbn Bîbî, a.g.e., s. 161; İbnü’l-Verdî, a.g.e., s. 111; Ömerî, a.g.e., s. 343; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 46, 47; Karş. Turan, Türkiye, s. 321; Cahen, a.g.e., s. 70; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 562-563; Koca, a.g.e., s. 63; Kesik, At Üstünde, s. 150; Ayönü, a.g.e., s. 225. 904 İbn Bîbî, a.g.e., s. 161; Karş. Turan, Türkiye, s. 322; Koca, a.g.e., s. 63; Ayönü, a.g.e., s. 227. 905 İbn Bîbî, a.g.e., s. 161; Karş. Turan, Türkiye, s. 322. 906 İbn Bîbî, a.g.e., s. 161; Karş. Turan, Türkiye, s. 322. 907 İbn Bîbî, a.g.e., s. 161; Karş. Turan, Türkiye, s. 322; Bunun ne anlama geldiği ve konumuz açısından önemi için bkz. Erdoğan Merçil, Selçuklular –Makeleler-, Bilge Kültür Sanat, İstanbul 2011, s. 243. 908 İbn Bîbî, a.g.e., s. 164. 192 saltanatı sırasında yıktırıldı.909 Bu dönemde yapılan belki en önemli eser 1217 yılında Sivas’ta inşa edilen darü’ş-şifa’dır. Burası aynı zamanda bir tıp mektebi olarak da faaliyet gösteriyordu.910 Her ne kadar zamanımıza harap bir şekilde de ulaşsa da kurumun vakfiyesi buraya aktarılan kaynakların çokluğunu göstermesi bakımından tarihi bir kayıttır.911 Keykâvus’un dinî ve ahlâki içerikli eserlere merakı vardı. Muhammed b. Gazi’nin I. İzzeddîn Keykâvus adına kaleme aldığı Berîdü’s-saʿâde adlı eser bunlardan biriydi. Eser nasihatnâme türünde olup Hz. Peygamber’in ve Hulefâ-yi Râşidîn, bilgelerin (hükemâ) sözlerinin derlenmesiyle oluşturulmuştur.912 Bu eserin kaleme alınmasını I. Keykâvus talep etmiştir.913 Buradan hareketle onun dinî-ahlâkî içeriklik kitapları okuduğu ve bu tarz konulara önem verdiği anlaşılmaktadır. 2. 2. 5. 2. 11. İlm-i Nücûm I. İzzeddîn Keykâvus’tan önceki tüm sultanlarda gördüğümüz gibi onda da müneccimlik vakâlarına rastlamaktayız. Meselâ o, fethettiği Sinop şehrine girmeden önce müneccimle istişâre etmiştir.914 I. Keykâvus’un, kardeşi Alâeddîn Keykubâd’ı kuşattığı Ankara şehrine girmesiyle ilgili de benzeri bir durum söz konusudur. İbn Bîbî, I. Keykâvus’un şehre girdiği ânı eserinde anlatırken, tam olarak sultanın bir emri olup olmadığı kesin olarak anlaşılmasa da “falın iyi çıktığı bir sırada” diyerek, bir müneccimlik hâdisesine işaret etmektedir.915 Bu durum İbn Bîbî’nin bir 909 İbn Bîbî, a.g.e., s. 164. 910 Turan, Türkiye, s. 343. Detaylı bilgi için bkz. Özcan Salman, Selçuklular Devri Önemli Sağlık Kurumlarından Sivas Dârü’s-sıhhası ve Divriği Dârü’ş-şifâsı, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Ortaçağ Tarihi ve Anabilim Dalı, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, 2020. 911 Turan, Türkiye, s. 343. 912 Ahmed Ateş, “Hicri VI-VIII. (XII-XIV.) Asırlarda Anadolu’da Farsça Eserler”, İstanbul Üniversitesi Türkiye Mecmuası, c. VIII, (1945), s. 105-106; Tahsin Yazıcı, “Muhammed b. Gazî”, DİA, XXX, 531. 913 Sultan, talebini müellife şu sözlerle ifade etmiştir: “Bizim için Peygamber’in Hadîslerinden, sahâbenin sözlerinden, hükemanın müfid kelimelerinden kısa bir mecmua yapmalısın. Her birinin şerhinde yed-i beyza göstererek tatlı ibâreler ve yüksek elfaz ile süslemelisin. Her birini ayrı ayrı bize göstermelisin tâ ki âlem süsleyen fikrimize, onları nasıl istimâl edeceğimiz mâlûm olsun ve onları ezberleyelim.”. Bkz. Ateş, a.g.m., s. 105. 914 İbn Bîbî, a.g.e., s. 180; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 50; Karş. Merçil, Saray Teşkilâtı, s. 198; Koca, a.g.e., s. 33. 915 İbn Bîbî, a.g.e., s. 167; Karş. Koca, a.g.e., s. 90. 193 yakıştırması da olabilir ancak I. Keykâvus’un Sinop’a girişiyle ilgili olay göz önünde bulundurulduğunda Ankara’ya girerken de aynı durumun gerçekleştiğini kabul etmek makuldür. O hâlde I. Keykâvus da müneccimliğin, dinî bakımdan bir sakınca teşkil etmediğini düşünmektedir. Bu düşünceyle o, dinî anlayış bakımından ataları gibi Mu’tezile’ye yakın durmaktadır. 194 2. 2. 6. I. Alâeddîn Keykubâd (1220-1237) 2. 2. 6. 1. Dönemin Siyasî Tarihi Sultan I. İzzeddîn Keykâvus’un ölümünün ardından Türkiye Selçuklu Devleti’nin önde gelen beyleri, Alâeddîn Keykubâd’ın tahta çıkartılmasını kararlaştırdılar. I. İzzeddîn Keykâvus’un emriyle Alâeddîn Keykubâd’ı hapseden Emîr Seyfeddîn Ay-aba, haberi kendisi iletmek istedi. Seyfeddîn Ay-aba Keykubâd bulunduğu kaleye varınca, ondan, ağabeyi I. Keykâvus ile mücadelesi sırasında yaşananlar sebebiyle özür diledi ve saltanat sırasının kendisine geldiğini söyledi.916 Yeni sultan I. Keykubâd’ın ilk icraatı, Eyyûbîler ile I. Keykâvus zamanında bozulan ilişkileri düzeltmek oldu. 917 Bu sırada Abbasî Halifesi Nâsır-Lidînillâh (1180-1225), Şehâbeddîn es-Sühreverdî’yi (ö. 1234) menşûr, hil‘at, çetr ve diğer saltanat alâmetleriyle göndererek I. Keykubâd’ın hükümdarlığını tasdîk etti.918 Daha sonra I. Keykubâd, Konya, Sivas ve Kayseri gibi önemli şehirlerin surlarla örülmesini emretti. 919 I. Keykubâd, hem olası Moğol istilâsına karşı önlem almak hem de surların maliyetini beylerine karşılattırarak onların nüfûzunu kırmak istiyordu. I. Keykubâd, Alâiye üzerine yapmayı plânladığı sefer hazırlıklarını sürdürürken hilâfet makamından bir elçilik heyeti daha geldi.920 Bu heyet, 916 İbn Bîbî, a.g.e., s. 230; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 57; Karş. Turan, Türkiye, s. 349; Uyumaz, a.g.e., s. 19. 917 İbnü’l-Esîr, a.g.e., XII, 313; Cenâbî, a.g.e., s. 18; Karş. Sevim-Merçil, a.g.e., s. 567; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 165; Uyumaz, a.g.e., s. 70. 918 İbn Bîbî, a.g.e., s. 253-258; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 58; Karş. Turan, Türkiye, s. 351, 352; SevimMerçil, a.g.e., s. 567; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 165; Ersan, “Türkiye”, X, 222-223; Uyumaz, a.g.e., s. 79; Faruk Sümer, “Keykubad I”, DİA, XXV, 358. 919 İbn Bîbî, a.g.e., s. 276, 277; Anonim Selçuknâme, s. 41; Cenâbî, a.g.e., s. 21; Karş. Turan, Türkiye, s. 353, 354; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 567; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 165; Ersan, “Türkiye”, X, 223; Uyumaz, a.g.e., s. 26; Sümer, a.g.m., s. 358. Alâeddîn Keykubâd, bu şehirlerin haricinde Erzincan, Amasya, Malatya ve diğer şehirlerde de kale ve surlar inşâ edip olanları da tahkim ettirmiştir. Bkz. Turan, Türkiye, s. 355. 920 İbn Bîbî, a.g.e., s. 278; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 60; Karş. Turan, Türkiye, s. 355; Uyumaz, a.g.e., s. 81; Cengiz Kallek, “İbnü’l-Cevzî, Ebû Muhammed”, DİA, XX, 542. 195 Moğolların olası Bağdat saldırısına karşı tüm sultanlardan olduğu gibi I. Keykubâd’dan da yardım istedi.921 Sultan bu talebi geri çevirmedi. I. Keykubâd 1222 yılında Alâiye’yi ele geçirdi.922 Sultan, şehirde cami, hankâh, saray, surlar ve bir de tersane yaptırdı.923 Ayrıca şehri kendisine teslim eden Kyr Vart’ın924 kızıyla evlendi.925 Alâiye seferi sonrası I. Keykubâd, ülkede önemli bir nüfûza sahip olan beylerinden Seyfeddîn Ay-aba ve Niğde Sübaşısı Zeyneddîn Başara’yı öldürttü; Mübârizeddîn Behram-şâh ve eski Malatya Subaşısı Bahâeddîn Kutluğca’yı da hapse attırdı. 926 Ayrıca Kemâleddîn Kâmyâr, Tercüman Zahîreddîn Mansur ve Şemseddîn Horasanî’yi de sürgüne gönderdi. 927 I. Keykubâd, 1225 yılında Anadolu’nun güneyine, Ermenilerin ve Haçlıların üzerine sefere çıktı.928 Ermeni Kralı I. Hetum, Selçuklu tâbiyetine girdi.929 Sultan, 1226 yılında orduyu Anadolu’nun doğusuna sevk etti. Selçuklu tâbiyetinden çıkıp Eyyûbîlere yaklaşmış olan Artuklu Mes’ûd, I. Keykubâd’a tâbi oldu. 930 921 Sevim-Merçil, a.g.e., s. 567; Uyumaz, a.g.e., s. 81. 922 Ebû’l-Ferec, a.g.e., II, 516; Nigedî, a.g.e., s. 442; Karş. Turan, Türkiye, s. 358; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 568; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 165; Ersan, “Türkiye”, X, 223; a. mlf., Ermeniler, s. 177; Uyumaz, a.g.e., s. 23. Alâiye’nin fethinin tarihi hususunda tartışmalar vardır. Bu konuda Turan ve Uyumaz’ın eserlerine bakınız. 923 Anonim Selçuknâme, s. 41; Ebû’l-Fidâ, a.g.e., s. 302-303; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 59, 60; Karş. Turan, Türkiye, s. 359, 360; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 568; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 165; Ersan, “Türkiye”, X, 223; Uyumaz, a.g.e., s. 24; Sümer, a.g.m., s. 358. 924 Kyr Vart hakkında bkz. M. Ali Hacıgökmen, “I. Alaeddin Keykubat’ın (1220-1237) Kayınpederi Kir Fard Hakkında Bir Araştırma”, MJH (Mediterranean Journal of Humanities), II/1, (2012), s. 121-130. 925 Simbat (Kumandan Simbat), Vekayinâme, (çev. Hrand D. Andreasyan), Başkumandan Simbat Vekayinâmesi, (TTK’da henüz yayımlanmamış tercüme), s. 80; Karş. Turan, Türkiye, s. 358; SevimMerçil, a.g.e., s. 568; Ersan, “Türkiye”, X, 223; Uyumaz, a.g.e., s. 20; Sümer, a.g.m., c. 25, s. 358. 926 İbn Bîbî, a.g.e., s. 290, 291, 292; Anonim Selçuknâme, s. 41; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 60; Karş. Turan, Türkiye, s. 362; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 568-569; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 165-166; Ersan, “Türkiye”, X, 223-224; Uyumaz, a.g.e., s. 28, 29; Sümer, a.g.m., c. 25, s. 358. 927 İbn Bîbî, a.g.e., s. 292; Anonim Selçuknâme, s. 41; Karş. Turan, Türkiye, s. 362; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 569; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 166; Ersan, “Türkiye”, X, 224; Uyumaz, a.g.e., s. 29; Sümer, a.g.m., s. 358. 928 İbn Bîbî, a.g.e., s. 321, 343-350; Anonim Selçuknâme, s. 41; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 64, 65; Karş. Turan, Türkiye, s. 364; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 569; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 166; Ersan, “Türkiye”, X, 224; a. mlf, Ermeniler, s. 179; Uyumaz, a.g.e., s. 32. 929 İbn Bîbî, a.g.e., s. 349; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 65; Karş. Turan, Türkiye, s. 367; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 570; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 166; Ersan, Ermeniler, s. 180-181; Uyumaz, a.g.e., s. 33; Sümer, a.g.m., s. 358. 196 I. Keykubâd’ın doğudaki fetihleri, Selçuklu-Eyyûbî ilişkilerinin tekrar bozulmasına yol açtı. Keykubâd, yaklaşan Moğol tehlikesini de göz önünde bulundurarak Eyyûbîler ile olan ilişkileri yeniden düzeltmek için Melik Âdil’in kızı Gaziye Hatun ile evlendi931 Kastamonu Beyi Hüsâmeddîn Çoban kumandasındaki Selçuklu donanması 1227 yılında Suğdak şehrini ele geçirdi. 932 Böylece Selçuklular hem güneyde hem de kuzeyde büyük bir iktisadî-ticarî güç konumuna yükseldi. Bu fethin ardından I. Keykubâd, 1228 yılında Mengücükoğullarını ortadan kaldırdı. 933 Sultan Erzurum’u ele geçirmek üzere harekete geçince Erzurum Meliki Mugîseddîn Tuğrul-şâh’ın oğlu Cihan-şâh, Eyyûbî Hükümdarı el-Melikü’l-Eşref’ten yardım istedi.934 Bu çağrı üzerine Eyyûbî Meliki Eşref ordusuyla yola çıkınca I. Keykubâd, Eyyûbîler ile savaşmamak için Erzurum’u almaktan vazgeçti.935 I. Keykubâd, Moğol tehlikesi sebebiyle Sultan Celâleddîn Harezm-şâh ile ilişkilerini iyi tutmaya çalışıyordu. Karşılıklı mektuplaşmalarla da bu niyet hayata geçirilmişti.936 Ancak Celâleddîn Harezm-şâh, Ahlat’ı kuşatıp, Keykubâd’ın savaşı önlemek adına yaptığı tüm girişimleri reddedince iki devlet 1230 yılında karşı 930 İbnü’l-Esîr, a.g.e., XII, 421; İbn Bîbî, a.g.e., s. 308, 309; Cenâbî, a.g.e., s. 19; Karş. Sevim-Merçil, a.g.e., s. 570; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 166; Ersan, “Türkiye”, X, 225; Uyumaz, a.g.e., s. 40; Sümer, a.g.m., c. 25, s. 358. 931 İbn Bîbî, a.g.e., s. 312-316; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 62, 63; Karş. Turan, Türkiye, s. 370; SevimMerçil, a.g.e., s. 570; Uyumaz, a.g.e., s. 71. 932 İbn Bîbî, a.g.e., s. 325-343; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 63, 64; Karş. Turan, Türkiye, s. 378, 381; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 572; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 166; Ersan, “Türkiye”, X, 226. Ersan tarihi 1228 yılı olarak verir. Suğdak’ın fethinin tam tarihiyle ilgili tartışmalar için ayrıca bkz. Uyumaz, a.g.e., s. 38; Sümer, a.g.m., s. 358. 933 İbnü’l-Esîr, a.g.e., XII, 441; İbn Bîbî, a.g.e., s. 362, 363; Simbat, a.g.e., s. 81; Ebû’l-Ferec, a.g.e., II, 525; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 66; Karş. Turan, Türkiye, s. 376, 378; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 571; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 166; Ersan, “Türkiye”, X, 226; Uyumaz, a.g.e., s. 43, 44; Sümer, a.g.m., s. 358. 934 İbnü’l-Esîr, a.g.e., XII, 441; Karş. Turan, Türkiye, s. 377; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 571; Ersan, “Türkiye”, X, 226; Uyumaz, a.g.e., s. 73; Sümer, a.g.m., s. 358. 935 İbnü’l-Esîr, a.g.e., XII, 442; Karş. Turan, Türkiye, s. 378; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 571; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 166; Ersan, “Türkiye”, X, 226; Uyumaz, a.g.e., s. 73; Sümer, a.g.m., s. 358. 936 İlk mektup 1225 yılında Sultan Celâleddîn Harezm-şâh’tan gelmiştir. Bkz. İbn Bîbî, a.g.e., s. 369, 370; Karş. Turan, Türkiye, s. 384; a. mlf., Resmî Vesikalar, s. 80, (farsça met.), s. 98-99; SevimMerçil, a.g.e., s. 573; Ersan, “Türkiye”, X, 227; Uyumaz, a.g.e., s. 48. 197 karşıya geldi. 937 Keykubâd savaştan zaferle ayrıldı ancak bu savaşın sonucunda Türkiye Selçuklu Devleti, Moğollarla sınır komşusu oldu. Yassi Çimen zaferinin üzerinden çok geçmeden, Moğollar Sivas yakınlarına kadar yağma seferi düzenledi. Onları bu sefere Gürcülerin teşvik ettiği ortaya çıkınca Selçuklu ordusu Gürcistan üzerine yürüdü. 938 Ancak çok geçmeden barış yapıldı ve I. Keykubâd’ın oğlu Gıyâseddîn Keyhüsrev, Gürcü Kraliçesi’nin kızı Rasudan ile evlendirildi.939 I. Keykubâd Moğollar ile savaşmaktansa onlarla iyi geçinmeyi düşünüyordu.940 Bu sebeple sultan, Moğol Hân’ı Ögeday’a hediyelerle birlikte elçi gönderdi.941 Buna mukabil Ögeday, I. Keykubâd’a gönderdiği yarlıkta ondan huzuruna gelmesini ve Moğollara tâbi olmasını istedi. 942 Ahlat ve yörelerine doğru genişleyen Moğol akınları, bölgedeki hayatı bitirecek seviyeye getirdi. Issız toprakların Moğolların işine yarayacağını bilen I. Keykubâd, bu duruma karşı önlem aldı ve Kemâleddîn Kâmyâr’ı bölgeyi ihyâ etmesi için Ahlat’a yolladı.943 Emîr Kâmyâr, kendisine verilen görevi başarıyla yerine getirerek bölgeyi Moğollara karşı korunaklı hâle getirdi. Bölge Selçuklular tarafından ihyâ edilip hâkimiyet altına alınınca Eyyûbîler sefere çıktı.944 Moğol tehdidi altında varlıklarını sürdürmeye çalışan iki önemli Müslüman devlet olan 937 Konuyla ilgili Eflâkî’nin eserinde geçen bir menkıbe için bkz. Eflâkî, a.g.e., s. 96, 97, 98. 938 İbn Bîbî, a.g.e., s. 411; Nigedî, a.g.e., s. 442; Anonim Selçuknâme, s. 42; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 68; Karş. Sevim-Merçil, a.g.e., s. 574; Ersan, “Türkiye”, X, 228; Uyumaz, a.g.e., s. 68-69. 939 İbn Bîbî, a.g.e., s. 413, 414; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 68; Karş. Turan, Türkiye, s. 396; SevimMerçil, a.g.e., s. 574; Uyumaz, a.g.e., s. 68; Sümer, a.g.m., s. 359. 940 Ebû’l-Ferec, a.g.e., II, 532; Karş. Sevim-Merçil, a.g.e., s. 567; Ersan, “Türkiye”, X, 228; Uyumaz, a.g.e., s. 88. 941 Ebû’l-Ferec, a.g.e., II, 532; Karş. Sevim-Merçil, a.g.e., s. 574; Ersan, “Türkiye”, X, 228; Uyumaz, a.g.e., s. 89. 942 İbn Bîbî, a.g.e., s. 439; Ebû’l-Ferec, a.g.e., II, 532; Anonim Selçuknâme, daha farlı anlatsa da Moğollarla karşılıklı elçi gönderimine işaret eder. Bkz. Anonim Selçuknâme, s. 42; Karş. Turan, Türkiye, s. 397; Uyumaz, a.g.e., s. 89; Sümer, a.g.m., s. 359. 943 İbn Bîbî, a.g.e., s. 416; Ebû’l-Ferec, a.g.e., II, 532; Cenâbî, a.g.e., s. 19; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 69; Karş. Turan, Türkiye, s. 397; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 574; Ersan, “Türkiye”, X, 228; Uyumaz, a.g.e., s. 74; Sümer, a.g.m., s. 359. 944 İbn Bîbî, a.g.e., s. 424; Ebû’l-Ferec, a.g.e., II, 533; Anonim Selçuknâme, s. 42; İbnü’l-Verdî, a.g.e., s. 114; Ömerî, a.g.e., s. 364; Cenâbî, a.g.e., s. 19; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 70; Karş. Turan, Türkiye, s. 400; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 574-575; Ersan, “Türkiye”, X, 228; Sümer, a.g.m., s. 359. 198 Eyyûbîler ve Türkiye Selçukluları, 1234 yılında karşı karşıya geldiler.945 I. Keykubâd’ın sıkı önlemleri ve Eyyûbîler arasında birliğin bozulması sonucunda büyük bir savaş meydana gelmeden Eyyûbîler geri çekildi. 946 I. Keykubâd, 1237 yılında ordusunu Kayseri’de topladığı sırada Eyyûbî prensesinden olan oğlu İzzeddîn Kılıç Arslan’ı veliaht tayin etti.947 Sultan, Eyyûbîlerin üzerine yapacağı yeni sefer için hazırlık yapıyordu. Ancak bir ziyafet sırasında yediği etten zehirlenerek 1 Haziran 1237 tarihinde öldü.948 2. 2. 6. 2. Dinî Anlayışı ve Siyasî Yansıması Başta İbn Bîbî’nin eseri ve elimizdeki diğer kaynaklardan tespit edebildiğimiz kadarıyla, I. Gıyâseddîn Keyhüsrev ve II. Rükneddîn Süleyman-şâh dönemleriyle birlikte Türkiye Selçuklu sultanlarının dinî anlayışı, daha kitabî ve şehirleşmiş bir görüntü yani daha sarih/açık, anlaşılır bir durum arzetmeye başlar. 949 I. İzzeddîn Keykâvus ile gelişerek devam eden bu durum I. Alâeddîn Keykubâd döneminde zirvesine ulaştı. Bu dönemde hem sultan hem de Anadolu, dinî açıdan bir atılıma sahne oldu. Zirâ Moğolların önünden kaçan birçok âlim, mutasavvıf, sanat ve zanaat erbabı Anadolu’ya gelerek Selçuklu ülkesine canlılık kattı. Devlet tarafından sağlanan güvenlik ve adâlet ortamı, refahın artmasına yol açtı. Bu da Anadolu’daki hem pozitif hem de dinî ilimlerle ilgili gelişmelere hız kazandırdı. I. Alâeddîn Keykubâd’ın dinî anlayışı ve siyasî yansımaları hakkında elimizde birçok bilgi bulunmaktadır. Ancak bu bilgilere geçmeden önce biz, önceki sultanlarda da takip ettiğimiz metodu uygulayacak, Keykubâd’ın hayatındaki olaylardan hareketle, dinî anlayış ve siyasî yansımalarını tespit etmeye çalışacağız. 945 Anonim Selçuknâme, s. 42; İbnü’l-Verdî, a.g.e., s. 114, 115; İbn Bîbî tarihi 630/1232-33 olarak verir. Keza Ömerî de aynı şekilde, bkz. Ömerî, a.g.e., s. 363, 364; Cenâbî, a.g.e., s. 19; Karş. Turan, Türkiye, s. 401; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 575; Ersan, “Türkiye”, X, 228; Uyumaz, a.g.e., s. 75-77; Sümer, a.g.m., s. 359. 946 İbn Bîbî, a.g.e., s. 426, 427; Anonim Selçuknâme, s. 42; İbnü’l-Verdî, a.g.e., s. 115; Ömerî, a.g.e., s. 364; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 70; Karş. Turan, Türkiye, s. 401; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 575; Ersan, “Türkiye”, X, 228; Uyumaz, a.g.e., s. 77; Sümer, a.g.m., s. 359. 947 İbn Bîbî, a.g.e., s. 443; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 73; Karş. Turan, Türkiye, s. 410; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 576; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 167; Sümer, a.g.m., s. 359. 948 İbn Bîbî, a.g.e., s. 440; Ebû’l-Ferec, a.g.e., II, 536; İbnü’l-Verdî, a.g.e., s. 116; Ömerî, a.g.e., s. 365; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 73; Karş. Turan, Türkiye, s. 409; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 576; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 167; Ersan, “Türkiye”, X, 229; Sümer, a.g.m., s. 359. 949 Bkz. II. Bölüm, s. 173. 199 2. 2. 6. 2. 1. I. Keykubâd ve İbadet I. Keykavus’un ölümü sonrası yaşananlardan bahsettik. Emîr Seyfeddîn Ayaba, I. Alâeddîn Keykubâd’ın bulunduğu kaleye doğru giderken I. Keykubâd namazgâhta, bazı kaynaklara göre sabah bazılarına göreyse ikindi namazını kılmış, duâlar okuyarak dışarıya bakıyordu.950 I. Keykubâd, o sırada gece gördüğü rüyayı hatırladı. Rüyasında bir adam Keykubâd’ın ayağındaki bağları çözüyor, onu kucaklayıp, “Ömer Muhammed Sühreverdî’nin sevgisi/himmeti her zaman padişah iledir.” diyordu. 951 Bu bilgiler, Alâeddîn Keykubâd’ın vakit namazlarını kıldığını göstermektedir. İleride vereceğimiz bilgiler de onun namazlarını edâ ettiğini destekler niteliktedir. I. Keykubâd, kaleye yaklaşan kafileyi görünce korkuya kapıldı, onların, canını almaya geldiklerini düşündü ve kale muhafızına “Gelenleri biraz eğle de gusül abdestimi tazeleyeyim. Bir an kendi kendimle baş başa kalayım.” dedi.952 Bu ifadeler I. Keykubâd’ın hayata dair bakışını, dolayısıyla da dinî anlayışını ortaya koyması bakımından önemlidir. Zirâ görüldüğü gibi, ölümle karşı karşıya geldiği bir durumda onun verdiği tepki, gusül abdesti alıp kendisiyle baş başa kalmak ve Allah’a yakarmaktır. Üzerinde durulması gereken bir diğer konu da rüya meselesidir. İbn Bîbî’nin eserinde geçen bu bilgiye şüpheyle yaklaşmak gerekir. İbn Bîbî, eserini I. Alâeddîn Keykubâd’ın yaşadığı tarihten daha sonra yazdı. Dolayısıyla o, bu ifadelerle Türkiye 950 İbn Bîbî, a.g.e., s. 229; Karş. Turan, Türkiye, s. 348; Kara, a.g.e., s. 481; Uyumaz, a.g.e., 19. 951 İbn Bîbî, a.g.e., s. 229: Müneccimbaşı, a.g.e., s. 57; Karş. Turan, Türkiye, s. 349; Uyumaz, a.g.e., 19. a.g.e. Keykubâd’ın tahta çıkışıyla ilgili diğer bir menkıbevî bilgi de Şeyh Evhadeddîn Kirmânî’yle ilgilidir. Buna göre şeyh, I. İzzeddîn Keykâvus’un kendisini çağırması üzerine onun yanına giderken Alâeddîn Keykubâd’ın hapis tutulduğu kalenin önünden geçti. Melik Keykubâd bu kafileyi görünce, kale muhafızlarından onların kim olduğunu öğrenmelerini istedi. Muhafızlar Melik Keykubâd’a, kafilenin Şeyh Kirmânî ve beraberindekiler olduğunu söyledi. Bunun üzerine Keykubâd, şeyhten, kendisine dua ve himmet etmesini istedi. Menâkıbda, Keykubâd’ın Evhâdeddîn Kirmânî’nin himmeti ve bereketine güvendiği kaydedilmektedir. Şeyh, Keykubâd’ın talebine karşılık ona beş parça et, beş parça peksimet ve beş parça helva göndererek yakında tahta geçeceğini, gönderdiği yiyeceklerin de bunun nişanesi olduğunu söyledi. Menâkıba göre bu olaydan kısa bir süre sonra şeyhin sözü gerçek oldu ve Keykubâd tahta çıktı. Bu sırada şeyh, I. Keykâvus ile yaşadığı gerilim sebebiyle hapisteydi. I. Keykubâd tahta çıkar çıkmaz şeyhi serbest bıraktı ve ona bağışlarda bulundu. Bkz. Menâkıb-ı Evhadeddîn-i Kirmânî, s. 271-274; Karş. Moharram Mostafavi, a.g.e., s. 225-226; Konunun değerlendirilmesi için ayrıca bkz. 866. dipnot. 952 İbn Bîbî, a.g.e., s. 229; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 57; Karş. Uyumaz, a.g.e., 19. 200 Selçuklularının en büyük sultanı I. Keykubâd’ın saltanatına bir kutsiyet katmak istemiş olabilir. Zirâ Ömer Es-Sühreverdî, devrinin büyük bir âlimi ve mutasavvıfıydı. Tabir-i caizse manevî otoritesiydi. Nitekim bu tarz anlatılara diğer sultanların hayatlarında da karşılaşılmaktadır. Ancak bu bilgiyi her ne kadar şüpheli karşılayıp ve teyit edemiyorsak aynı zamanda da reddedemiyoruz. Ayrıca Ömer es-Sühreverdî, aşağıda detaylarıyla ele alacağımız gibi I. Keykubâd’ın saltanatının başlarında, Abbâsî halîfesinin elçisi olarak Anadolu’ya geldi. Şeyh, Sultan Keykubâd ile görüştü. Bu buluşmada I. Keykubâd, Sühreverdî’ye çok hürmet gösterdi ve bu rüya üzerine onunla hasbihâl etti. 953 Alâeddin Keykubâd’ın rüyasını ikinci bir kaynaktan teyit edemesek de olay, bu bilgiyle bir nebze daha gerçeklik kazanmaktadır. İbn Bîbî’nin eserinde, I. Keykubâd’ın Sivas’tan Konya’ya doğru yolculuğunda sürekli âyet-i kerîmeler okuduğunu belirtilir. Meselâ sultan Konya’ya vardığında “Rabbim beni mübarek bir yere indir, sen indirenlerin en iyisisin” âyetini954 okudu ve saltanat tahtına oturunca da “Bize verdiği sözde duran Allah’a hamdolsun” dedi.955 “Rabbim bana hükümdarlık verdin” diyerek kendisine saltanat verilmesine şükretmek için “Rabbim! Bana verdiğin nimete şükürde muvaffak kıl” duâsını etti.956 2. 2. 6. 2. 2. Seyfeddîn Ay-aba’ya Verilen Ahidnâme Saltanat haberini vermek üzere kaleye giden Emîr Seyfeddîn Ay-aba, Alâeddîn Keykubâd’ın yanına varınca geçmişte yaşananlar sebebiyle ondan bağışlanma diledi.957 Keykubâd Emîr Ay-aba’yı teselli etti ve emîrin isteği üzerine hiçbir zaman onun canına kastetmeyeceğine dair yemin etti ve bunu da ahidnâme ile 953 İbn Bîbî, a.g.e., s. 254-255; Karş. Cahen, a.g.e., s. 224; Uyumaz, a.g.e., 80. 954 Bkz. Feyizli, Feyzü’l-Furkan, s. 343. 955 İbn Bîbî, a.g.e., s. 240. 956 İbn Bîbî, a.g.e., s. 241; Karş. Merçil, “Hâkimiyet Anlayışı”, X, 506. İbn Bîbî’nin verdiği bu bilgileri ikinci bir kaynaktan teyit edemiyoruz ancak ilerleyen sayfalarda detaylarıyla ortaya koyduğumuz gibi I. Keykubâd, birçok kaynakta dindar olarak tanımlandığı için buradaki bilgilerin doğruluğuyla ilgili şüpheler de ortadan kalkmaktadır. 957 İbn Bîbî, a.g.e., s. 230; Karş. Turan, Türkiye, s. 349; Uyumaz, a.g.e., 19. 201 belgeledi. 958 I. Keykubâd, “Melikü’l-ümerâ Seyfeddîn, eceli gelinceye kadar benim tarafımdan emniyet ve güven içinde tutulacak. Hiçbir şekilde benden, adamlarımdan ve hizmetçilerimden onun nefsine, canına, malına hiçbir zarar gelmeyecek. Sözümüze Allah vekildir.” diyerek Kur’ân-ı Kerîm’e el bastı. 959 I. Keykubâd’ın yemin edip İslâm’ın kutsal kitabı Kur’ân-ı Kerîm’e el basması, aslında onun dinî anlayışına ve bu anlayışın siyasî yansımalarına en güzel örneklerden biridir. O, beyine verdiği emânın meşrûiyetini Kur’ân-ı Kerîm, dolayısıyla da Müslüman oluşu ve imânı üzerinden sağlıyordu. Bu siyasî olay, aynı zamanda dinin siyasete dâhil olduğu alanlardan birine de örneklik teşkil etmektedir. I. Keykubâd hapsolduğu kaleden çıkıp Sivas’a varınca, orada biat alma960 töreni gerçekleşti. Kadı, imamlar, büyük küçük itibarlı kimseler sultanın dergâhına giderek el öptüler.961 Emîr Seyfeddîn Ay-aba, yeni sultanın “ilahi kudretin yardımıyla” tahta geçtiğini vurgulayarak onu, dergâhta hâzır bulunanlara takdîm etti. 962 Daha sonra da sultanın huzuruna gelenler hep birlikte camiye gidip kadının telkiniyle I. Keykubâd’a bağlılık yemini ettiler.963 Böylelikle biatin dinî yönü de sembolik olarak tamamlanmış oldu. 2. 2. 6. 2. 3. I. Keykubâd ve Ömer es-Sühreverdî I. Keykubâd başkent Konya’da tahta çıkınca, Abbâsî halifesi devrin önemli ilim adamı ve mutasavvıfı Ebu Abdullah Ömer b. Muhammed es-Sühreverdî’yle ona menşûr gönderdi.964 İbn Bîbî’nin eserinde, bu menşûrun gönderilme sebebi olarak I. Keykubâd’ın, yönetim işlerini halkın rızasına uygun olarak yürütmesi, farz ve 958 İbn Bîbî, a.g.e., s. 230; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 57; Karş. Turan, Türkiye, s. 349; Uyumaz, a.g.e., 19. 959 İbn Bîbî, a.g.e., s. 230; Karş. Uyumaz, a.g.e., 20. 960 Arapça aslı bey’ât olan, Türkçe’de biat şeklinde kullanılan kelime, yöneticilik tevdî etmek, birinin yöneticiliğini benimsemek anlamlarına gelir. Ayr. bilgi için bkz. Cengiz Kallek, “Biat”, DİA, VI, 120- 124. 961 İbn Bîbî, a.g.e., s. 233; Karş. Turan, Türkiye, s. 349; Uyumaz, a.g.e., 20. 962 İbn Bîbî, a.g.e., s. 233. 963 İbn Bîbî, a.g.e., s. 233; Karş. Turan, Türkiye, s. 349; Uyumaz, a.g.e., 20. 964 İbn Bîbî, a.g.e., s. 253-258; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 58; Karş. Turan, Türkiye, s. 351, 352; SevimMerçil, a.g.e., s. 567; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 165; Kara, a.g.e., s. 506; Ersan, “Türkiye”, X, 222-223; Uyumaz, a.g.e., 79; Sümer, a.g.m., s. 358. Es-Sühreverdî’yle ilgili Eflâkî’de geçen bir menkıbe için bkz. Eflâkî, a.g.e., s. 94; Karş. Uyumaz, a.g.e., 79-80. Her ne kadar kronolojik hata yapsa da Eflâkî de bu ziyareti doğrulamaktadır. 202 sünnete uyarak ülke işlerini düzene koyması, din alanında buyrulduğu gibi hareket etmesi, halka âdil ve iyi davranması gösterilir. 965 Sühreverdî, Konya’ya yaklaşınca kadılardan, imamlardan, şeyhlerden, mutasavvıflardan, âyandan, ihvândan bir grup sultanın emriyle onu karşılamaya çıktı. I. Keykubâd da onların peşi sıra yola düştü. Sultan, Sühreverdî’yle bir araya gelince daha önce de bahsettiğimiz rüyasını hatırladı ve rüyada gördüğü kişinin Sühreverdî olduğunu anladı. Birbirlerine sarıldıktan sonra Sühreverdî, sultana rüyadan bahsetti ve sultanın rüyayı gördüğü günden beri hep onu düşündüğünü söyledi. 966 Bunun üzerine sultan, büyük bir saygı ve tevazuyla şeyhin elini öptü. 967 Sultanın, Sühreverdî’ye gösterdiği saygı onun dinî anlayışına dair işaretler sunmaktadır. Evvelâ o, önemli şahsiyetlerin himmetine inanmaktadır.968 Hatta sultanın şeyhe intisap969 edip saltanatı bırakmaya dahî yeltendiği söylenir. 970 Buna karşı Sühreverdî, herkesin bir sorumluluğu olduğundan hareketle sultanı, adâleti yaymaya, dini yüceltmeye, güzel olanları seçip hayır ve sevap işlemeye teşvik etti.971 Ertesi gün şeyh, sultanın huzuruna çıktı. I. Keykubâd, halîfenin gönderdiği hil’âti giydi, imâmeyi başına koydu. Âdet olduğu üzere halîfeden getirilen kırbaçla bazılarına göre 40 bazılarına göreyse 4 kez sultana vuruldu. 972 Bunların ardından çeşitli etkinlikler icrâ edildi. Düzenlenen programların neticesinde I. Keykubâd’ın, 965 İbn Bîbî, a.g.e., s. 253. 966 İbn Bîbî, a.g.e., s. 254; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 58; Karş. Turan, Türkiye, s. 351; Uyumaz, a.g.e., 80. 967 İbn Bîbî, a.g.e., s. 254; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 58; Karş. Turan, Türkiye, s. 351; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 165; Uyumaz, a.g.e., 80. 968 I. Keykubâd’ın gördüğü rüyada Şeyh Sühreverdî “Bu sana olan himmetimizdir” demişti. Bkz. II. Bölüm, s. 199. Keykubâd’ın Sühreverdî ile karşılaşması sonrası rüyayı hatırlaması ve ona hürmet göstermesi bu inancına delildir. Ayrıca bu konuda 951. dipnota bakınız. 969 İntisap, bir kimsenin bir şeyhe bağlanıp ona itaat etmesidir. Bkz. Osman Türer, “Biat”, DİA, VI, 124-125. 970 İbn Bîbî, a.g.e., s. 255; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 58; Karş. Uyumaz, a.g.e., 80. Benzeri bir olay Evhadeddîn-i Kirmânî için de geçmektedir. Bkz. Menâkıb-ı Evhadeddîn-i Kirmânî, s. 274. 971 İbn Bîbî, a.g.e., s. 256; Müneccimbaşı, a.g.e.,, s. 58; Karş. Uyumaz, a.g.e., 80. 972 İbn Bîbî, a.g.e., s. 256; Karş. Turan, Türkiye, s. 352; Uyumaz, a.g.e., 80. I. Keykubâd, gönderilenler arasında bulunan katırın tırnağını öptü. İbn Bîbî, a.g.e., s. 256; Karş. Kara, a.g.e., s. 490; Uyumaz, a.g.e., 80. İbn Bîbî’ye göre I. Keykubâd, halîfe adına İbnü’l-Cevzî’nin geldiği seferde, gönderilen atın rikâbını öptü. Bkz. İbn Bîbî, a.g.e., s. 280. Uyumaz, sultanın üzenginin kayışını öptüğünü söylemektedir. Bkz. Uyumaz, a.g.e., 80. 203 Celâleddîn Karatay’ın, diğer emir ve ileri gelenlerin şeyhe intisap ettiği rivayet edilir. 973 İbn Bîbî’nin eserinde, bu konuda bilgi verilmesi dikkat çekicidir. Çünkü aynı eserde, Mevlânâ ve babası ya da diğer mutasavvıflar hakkında Sühreverdî ile ilgili verilen ayrıntılara benzer bir bilgi bulunmamaktadır. Bununla birlikte gerek Mevlevî gerekse diğer mutasavvıflara ait kaynakların hemen hepsinde I. Keykubâd ile yakınlarının, kendi tarikatlarına intisap ettiği anlatılmaktadır. İbn Bîbî’nin eserinde diğer mutasavvıfların bir kenara bırakılarak sadece Sühreverdî hakkında bilgi verilmesi, her ne kadar I. Keykubâd’ın diğer mutasavvıflarla olan ilişkilerini kesin sûrette boşa çıkarmasa da Sühreverdî’ye olan intisap olayını kanaatimizce kuvvetlendirmektedir. Şeyhü’ş-şüyuh unvanıyla, Halîfe Nâsır-Lidînillâh döneminde fütüvvet teşkilâtının organizesine öncülük eden Sühreverdî974, Anadolu’ya da bu unvan ve maksatla geldi. Bu yolculuğu sırasında şeyh, Malatya’da Necmeddîn-i Dâye ve Konya’da Mevlânâ’nın babası Bahâeddîn Veled ile tanıştı. 975 Ayrıca Sühreverdî, çağdaşlarından Evhâdeddîn-i Kirmânî ve Muhyiddîn İbnü’l-Arabî ile de görüştü. 976 O, Evhâdeddîn-i Kirmânî’yi, Ahmed el-Gazzâlî ve Aynülkudât el-Hemedânî’nin fikirlerini benimsediği için bid‘atçı sayardı. 977 Bu bilgi bizim için önemlidir. Zira her 973 İbn Bîbî, a.g.e., s. 256; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 58; Karş. Turan, Türkiye, s. 352; Uyumaz, a.g.e., 80. 974 Şehâbeddîn lakapıyla bilinen, Ebu Abdullah Ömer b. Muhammed es-Sühreverdî eğitimli bir ailede yetişti. Şeyh Ziyâeddîn Ebu’n Necîb Abdülkâhir b. Abdullah b. Muhammed es-Sühreverdî onun amcasıydı. Bkz. Muhammed b. Ali b. Es-Serrâc, Tuffâhu’l-Ervah ve Miftâhu’l-İrbâh, (haz. Nejdet Gürkan, Mehmet Necmettin Bardakçı, Mehmet Saffet Sarıkaya), Ruhların Meyvesi ve Kazancın Anahtarı, Kitapyayınevi, İstanbul 2015, s. 201; Abdurrahman Câmî, Nefahâtü’l-Üns, (haz. Süleyman Uludağ-Mustafa Kara), Evliya Menkıbeleri, Pinhan Yay., İstanbul 2011, s. 618; Hasan Kâmil Yılmaz, Ana Hatlarıyla Tasavvuf ve Târikatlar, Ensar Yay., İstanbul 2016, s. 246. Ebu’n Necîb es-Sühreverdî hakkında detaylı bilgi için bkz. Reşat Öngören, “Sühreverdî, Ebü’n-Necîb”, DİA, XXXVIII, 35-36; Ayr. kaynakça için bkz. Moharram Mostafavi, a.g.e., s. 68, 17. dipnot. Ebu’n Necîb de meşâyıhın seçkinlerinden, sûfîlerin büyüklerinden, tarikatın önde gelenlerinden biriydi. Bkz. İbnü’s-Serraâc, Tuffâhu’l-Ervah, s. 201. Şehâbeddîn Sühreverdî’nin onun sohbetlerinde yetiştiği söylenir. Bkz. İbnü’s-Serraâc, Tuffâhu’l-Ervah, s. 201; Câmî, a.g.e., s. 618; Yılmaz, a.g.e., s. 246; Hasan Kâmil Yılmaz, “Sühreverdî, Şehâbeddin”, DİA, XXXVIII, 40. Ayrıca o, dönemin ünlü muhaddis ve müfessirlerinden ders almış, Abdülkadir Geylânî gibi önemli mutasavvıflara talebelik yapmıştır. Bkz. Câmî, a.g.e., s. 618; Yılmaz, a.g.e., s. 246; Yılmaz, a.g.m., s. 40. 975 Turan, Türkiye, s. 352; Cahen, a.g.e., s. 226; Yılmaz, a.g.m., s. 41. 976 Moharram Mostafavi, a.g.e., s. 185-187; Yılmaz, a.g.e., s. 246; Ürkmez, a.g.e., s. 85; Yılmaz, a.g.m., s. 41. 977 Yılmaz, a.g.m., s. 41. 204 iki isim de yani Sühreverdî ve Kirmânî, Anadolu’da irşâd faaliyetlerinde bulunmuş, sultanlarla irtibat halinde olmuşlardı. Burada, I. Alâeddîn Keykubâd’ın birbirinden farklı görüşteki ilim adamı ve mutasavvıflara ayrımcılık yapmadan davrandığı ortaya çıkmaktadır. İlim ve irşâd faaliyetini birlikte yürüten, eserleriyle muhafazakâr Sünnî tasavvuf anlayışının temellendirilmesine önemli katkılar sunan Sühreverdî’nin en önemli eseri Avârifü’l-ma’ârif’tir. 978 Tarikatların kuruluş döneminde yazılan ilk eserlerden biridir. Ayrıca Reşfü’n-neṣâʾiḥi’l-îmâniyye ve keşfü’l-feżâʾiḥi’lYûnâniyye adlı eserinde Sühreverdî, her ne kadar Gazzâlî’nin Tehâfütü’l-felâsife’si kadar güçlü olmasa da ona benzer bir şekilde filozofları tenkit eder.979 Onun felsefeye karşı bir tavra sahip olduğunun bilinmesi konumuz açısından önemlidir. Zirâ Sühreverdîlik980 tarikînin de kurucusu olan Ömer es-Sühreverdî, Anadolu’yu, I. Keykubâd’ı ve beyleri etkilemiş biridir. 981 Bu sebeple I. Keykubâd ve yakınları, Sühreverdî ile kurdukları ilişkiden hareketle dinî anlayış itibariyle onun çizgisine yakın olarak düşünülebilirler. Nitekim I. Keykubâd, kendisinden önceki sultanların felsefeye olan ilgilerine nazaran daha çok tasavvufî-mânevî kitaplara meyillidir. Gazzâlî’nin Kimyâ-yı Sa’âdet adlı kitabını okuması buna en büyük delillerdendir.982 Konumuz açısından Sühreverdî ile ilgili bahsedilmesi gereken diğer mesele fütüvvet teşkilâtı ve ahîlik kurumudur. Bu kurumun yapısı ve toplumdaki konumu göz önünde bulundurulduğunda, sultanın ülkeyi Müslüman bir toplum olarak inşâ etmek istediği açık şekilde anlaşılmaktadır. 983 İbn Battûta’nın eserinde anlattığı bilgiler de bu kurumun Anadolu’da, istenilen amaca hizmet eder şekilde 978 Câmî, a.g.e., s. 618; Osman Türer, Ana Hatlarıyla Tasavvuf Tarihi, Ataç Yay., İstanbul 2015, s. 179, 180; Yılmaz, a.g.e., s. 246; Yılmaz, a.g.m., s. 41; ayr. bkz. Süleyman Uludağ, “Avârifü’lMa’ârif”, DİA, IV, 109-110; Şihabüddin Sühreverdi, Avârifü’l-Me’ârif, (çev. Doç. Dr. Dilaver Selvi), Gerçek Tasavvuf, Semerkand Yay., İstanbul 2004. 979 Türer, a.g.e., s. 180; Yılmaz, a.g.m., s. 42. 980 Sühreverdîlik hakkında bkz. Türer, a.g.e., s. 179-180; Yılmaz, a.g.e., s. 245-247; Reşat Öngören, “Sühreverdiyye”, DİA, XXXVIII, 42-45. 981 Bkz. İbn Bîbî, a.g.e., s. 257; Ocak, Selçuklular, s. 138. Bu tarikatın Anadolu’daki müritlerinden biri Fahreddîn Irakî olup, Mevlânâ döneminde yaşamıştır. Bkz. Yılmaz, a.g.e., s. 247; Öngören, “Sühreverdiyye”, s. 44. 982 Bu konuya aşağıda detaylarıyla temas edeceğiz. 983 Cahen, a.g.e., s. 158, 163; Koca, I. Keykâvus, s. 64-65. 205 filizlendiğini ortaya koymaktadır.984 Sühreverdî, sultanın yanından ayrılıp Bağdat’a doğru giderken yolda Necmeddîn Dâye Er-Râzî’yi gördü ve ona güvenli olan Anadolu’ya yerleşmesini ve I. Keykubâd’a din ve devlet yolunda hizmet etmesini tavsiye etti.985 Sühreverdî’ye göre I. Keykubâd, dine hizmet eden Allah’ın sadık bir kulu; ilim, riyâzat ve cihad ehli; âlim ve mutasavvıfları seven ve dahî onları gözetip, kollayan pîr sıfatlı bir sultandı.986 Sühreverdî son olarak Necmeddîn Dâye’ye, böyle bir sultandan tamamen uzak durmamak gerektiğini söyledi.987 Bu sözler ve Sühreverdî’nin referans olması üzerine Necmeddîn Dâye, I. Keykubâd’ın huzuruna çıkarak ona Mirsâdu’l-İbâd adlı eserini sundu. Sûfîlerin, sultanlar ile ilişkilerine dikkat ettikleri ve onlara fazla yanaşmak istemedikleri bilinmektedir. Bu yüzden Ömer es-Sühreverdî’nin, I. Alâeddîn Keykubâd hakkındaki ifadeleri oldukça önemlidir. Bu sözler, Sühreverdî nezdinde I. Keykubâd’ın diğer sultanlardan daha ayrı tutulduğunu göstermektedir. 2. 2. 6. 2. 4. Halîfe ile İlişkiler Alâiye seferine çıkmadan önce henüz Kayseri’de bulunuyorken I. Keykûbâd’a, hilâfet makamından bir elçi daha geldi. Moğolların Orta Asya’yı kasıp kavurarak Suriye bölgesine yönelmesiyle halîfe, Bağdat’ın olası işgal tehlikesine karşı kendisine tâbi sultanlardan yardım istedi.988 Bu sultanlardan biri de I. Alâeddîn Keykubâd’dı. Muhyiddîn İbnü’l-Cevzî989 halîfe tarafından bu işle görevlendirilerek Anadolu’ya gönderildi. İbnü’l-Cevzî Konya’ya varınca Sühreverdî gibi o da hürmet ve saygıyla karşılandı. 984 Bkz. Ebû Abdullah Muhammed İbn Battûta Tancî, er-Rıhle, (çev. A. Sait Aykut), YKY Yay., İstanbul 2017, s. 271-296. 985 Necmeddîn-i Dâye, Mirsâdü’l-‘İbâd mine’l Mebde’ ile’l-Meâd, (çev. Halil Baltacı), İFAV Yay., İstanbul 2013, s. 54-55; Necmeddîn-i Dâye, Mirsâdü’l-‘İbâd mine’l Mebde’ ile’l-Meâd, (çev. Hakkı Uygur), İlkharf Yay., İstanbul 2013, s. 58-59; Karş. Turan, Türkiye, s. 412; a. mlf., Cihân, s. 226; Cahen, a.g.e., s. 226; Uyumaz, a.g.e., 96; Ürkmez, a.g.e., s. 85. 986 Necmeddîn-i Dâye, a.g.e., (çev. Baltacı), s. 54-55; Necmeddîn-i Dâye, a.g.e., (çev. Uygur), s. 58- 59; Karş. Turan, Türkiye, s. 412; a. mlf., Cihân, s. 226; Ürkmez, a.g.e., s. 85. 987 Necmeddîn-i Dâye, a.g.e., (çev. Baltacı), s. 54-55; Necmeddîn-i Dâye, a.g.e., (çev. Uygur), s. 58- 59; Karş. Turan, Türkiye, s. 412; a. mlf., Cihân, s. 226; Ürkmez, a.g.e., s. 85. 988 İbn Bîbî, a.g.e., s. 278; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 60; Karş. Turan, Türkiye, s. 355; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 567; Uyumaz, a.g.e., s. 81. 989 İbnü’l-Cevzî hakkında bkz. Kallek, “İbnü’l-Cevzî”, s. 542-543. 206 İbnü’l-Cevzî, I. Keykubâd’a “İslâm padişahı” hitâbını kullandı ve halîfenin asker talebini aktardı.990 Sultan bu talebi kabul etti ancak daha sonra beyleriyle istişâre ederken konuyla ilgili şu sözleri sarfetti: “Bundan önce bizim Mü’minlerin Emîri’nin engin dirayetine, derin önsezisine, olgun ve kifayetli düşüncesine ve sağlam görüşlerine büyük bir inancımız vardı.” 991 Bu sözlerden anlaşılmaktadır ki sultan, Moğollara karşı güdülecek siyasette halîfenin fikirlerine katılmamaktaydı. Halîfenin fikirleri, sultanı hayal kırıklığına uğratmış gözüküyor. Bununla birlikte aynı sözler, halifenin Keykubâd üzerindeki siyasî ve dinî etkisini anlamak adına da önemlidir. I. Keykubâd elçiye, Moğollara karşı savaşmak yerine İslâm beldeleri adına onlara itaat bildirmesi gerektiğini düşündüğünü ama yine de halifenin istediği askeri kendisine göndereceğini ifade etti.992 Keykubâd, halifenin kendisinden istediği 2 bin asker yerine tam teçhizatlı 5 bin askeri 1 yıllık erzaklarıyla birlikte Bağdat’a gönderdi.993 Sultanın Moğollar karşısındaki siyasî tavrı dikkat çekicidir. O, aynı sözleri Celâleddîn Hârezm-şâh’a da söylemiştir.994 2. 2. 6. 2. 5. Sultanın Duaları ve Rüyası I. Alâeddîn Keykubâd, saltanat tahtına oturup işleri yoluna koyduktan sonra fetihlere başladı. Onun ilk hamlesi Alâiye üzerine oldu. I. Keyubâd, Alâiye üzerine sefere çıkmadan önce beyleriyle istişâre toplantısı yaptı. Detayları İbn Bîbî’nin eserinde aktarılan bu toplantıda I. Keykubâd, sözlerine şöyle başladı: “Yüce Allah, varlıkların özü, yaratıkların seçkini, mübarek varlığı feleklerin yaratılmasına sebep olan levlake tahtının sahibi Peygamber’e hazarda yapılacak işler hakkında ‘Sizi boşuna yarattığımızı ve bize döndürülmeyeceğinizi mi sandınız’ buyurmuştur. Şimdi bizim de eğlence rahatlığından kurtulup savaş sazını elimize almamız ve saltanat kanunlarını uygulamamız gerekir.” 995 990 İbn Bîbî, a.g.e., s. 281; Karş. Turan, Türkiye, s. 355; Uyumaz, a.g.e., 81. 991 İbn Bîbî, a.g.e., s. 281; Karş. Uyumaz, a.g.e., s. 82. 992 İbn Bîbî, a.g.e., s. 281, 282; Karş. Turan, Türkiye, s. 355-356; Uyumaz, a.g.e., s. 82. 993 İbn Bîbî, a.g.e., s. 282; Karş. Turan, Türkiye, s. 356; Uyumaz, a.g.e., s. 82. 994 Aşağıda bu konuya temas edeceğiz. 995 İbn Bîbî, a.g.e., s. 259; Karş. Uyumaz, a.g.e., s. 23. 207 Keykubâd’ın sefere çıkma gerekçesini Kur’ân-ı Kerîm âyetine dayandırması dikkat çekicidir. Bu durum onun dinî anlayışına ve bu anlayışın siyaset alanına olan yansımasına güzel bir örnektir. Selçuklu ordusu, Alâiye surlarının önüne varıp kuşatmaya başlayınca, beyler kaledeki savunmanın kuvvetinden yakındılar. I. Keykubâd onları teselli ederek “Kalenin tüm yolları kapalı olsa da yarın Allah’ın izniyle savaşa girelim de Müminlerin kalplerinin şifâsını ve dertlerinin devâsını elde edelim.” dedi.996 Kalenin kuşatması beklenenden uzun sürdü. İbn Bîbî’nin eserinde bu süre 2 ay olarak verilir.997 Sultan geceleri kalkıp nafile namaz kılıyor ve “büyük bir huşu ve yakarış içinde” Allah’tan kalenin fethini istiyordu. 998 O, bir gece bu ibadetlerden sonra bir rüya gördü ve sabah uyandığında rüyasını bir kağıda yazdı.999 Kağıda yazdığı sözler şunlardı: “Bu sarp kelenin başka bir örneği yoktur. Kimsenin orada savaş yapmaya gücü yoktur. Fakat cihanı Yaratan senin destekçindir. Böyle bir kaleyi almak da ancak senin işindir. Askerin göğe saldırsa, güneşin beynini dağıtır. Eğer deniz tarafından savaşa girersen, timsah korkudan karaya kaçar. Yine de böyle muazzam bir taht yeri ancak Tanrı’nın desteğiyle alınabilir.” 1000 Rüyalarla ilgili bilgilere oldukça şüpheyle bakmak gerekir çünkü bu tarz bilgiler, çoğu zaman tarihî şahsiyetleri ve hadiseleri yüceltmek için sonradan yakıştırılmış anlatılar olabiliyor. I. Keykubâd’ın Sühreverdî’yle ilgili gördüğü rüya bağlamında da bu husus hakkında yorum yapmıştık. Buradaki rüyayla ilgili bilgide ise sultanın, uyanır uyunmaz gördüğü rüyayı bir kağıda yazdığı ifade edilmektedir. Buna göre İbn Bîbî, bahsi geçen kağıttan istifade bu bilgiye ulaşmış görünmektedir. Neticede Alâiye alınır ve I. Keykubâd beylerine “Yüce Allah’a bizim yıldızımızı yükseltmesinin bu önemli fetihle yeni bir hayat vermesinin şükranesi olarak O’nun 996 İbn Bîbî, a.g.e., s. 265; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 59. 997 İbn Bîbî, a.g.e., s. 266. 998 İbn Bîbî, a.g.e., s. 266; Karş. Turan, Türkiye, s. 357. 999 İbn Bîbî, a.g.e., s. 266; Karş. Turan, Türkiye, s. 357. 1000 İbn Bîbî, a.g.e., s. 266; Karş. Turan, Türkiye, s. 357. 208 her zaman büyüklükle anılması için şehre kale yapılsın.” diye emreder.1001 Ayrıca sultan, şehirde câmi ve medrese yapılmasını da emretti.1002 Alâiye fethi bağlamında karşımıza çıkan bu sözler, I. Keykubâd’ın siyasetinde dinî göz ardı etmediğini, hatta dinî bir motivasyonla hareket ettiğini göstermesi bakımından önemlidir. Ayrıca Allah’ı kendi destekçisi olarak görmesi, I. bölümde sultan kavramı hakkında anlattığımız anlayışın, Keykubâd içinde söz konusu olduğuna işaret etmektedir. 2. 2. 6. 2. 6. İdam Fermanları I. Keykubâd tahta çıktıktan sonra Çaşnigir Emîr Seyfeddîn Ay-aba, Emîr-i Ahur Zeyneddîn Başara, Emîr-i Meclis Mübârizeddîn Behram-şâh ve Bahâeddîn Kutluğca devletteki nüfûzlarını artırmış, zaman zaman da sultanla zıtlaşmaktaydılar. 1003 I. Keykubâd bu durumun farkındaydı ancak henüz devletin dizginlerini tam olarak eline alamadığı ve sebepsiz yere bu beylerin üzerine gitmenin tehlikeli olduğunu bildiği için onlara karşı doğrudan bir harekette bulunamıyordu. Beyler de sultana aynı şekilde davranıyor ama öte yandan da onu tahttan indirmek için plân kuruyorlardı. Anonim Selçuknâme’de Konya, Sivas gibi şehirlere yapılan surların masraflarının büyük bir kısmının bu beylere yüklenmesi taraflar arasında iplerin koptuğu nokta olarak gösterilir.1004 İbn Bîbî’nin eserinde de aynı tez işlenmektedir.1005 Ayrıca, beylerin ortadan kaldırılmasından sonraki durumla ilgili Anonim Selçuknâme’de geçen “Rum’da emniyet ve refah sağlandı. Fakirlere zulmeden ve zahmet çektiren hiç kimse kalmadı.” ifadeleri de olayın boyutlarının 1001 İbn Bîbî, a.g.e., s. 271; Karş. Turan, Türkiye, s. 358; Uyumaz, a.g.e., s. 24. 1002 Anonim Selçuknâme, s. 41; Ebû’l-Fidâ, a.g.e., s. 302-303; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 59, 60; Karş. Turan, Türkiye, s. 358-360; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 568; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 165; Kara, a.g.e., s. 454; Ersan, “Türkiye”, X, 223; Uyumaz, a.g.e., s. 24, 99; Sümer, a.g.m., s. 358. 1003 İbn Bîbî, a.g.e., s. 286, 287; Karş. Turan, Türkiye, s. 360-361; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 165; Ersan, “Türkiye”, X, 223; Uyumaz, a.g.e., s. 25. 1004 Anonim Selçuknâme, s. 41; Karş. Turan, Türkiye, s. 361; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 165; Ersan, “Türkiye”, X, 223; Uyumaz, a.g.e., s. 26. 1005 İbn Bîbî, a.g.e., s. 276. 209 daha iyi anlaşılması bakımından dikkat çekicidir.1006 Eflâkî’nin eserinde aktarıldığına göre I. Keykubâd, Konya surları tamamlandığında Şeyh Bahâeddîn ile surları gezdi.1007 Şeyh sultana, yaptırdığı bu kalenin düşmana ve felaketlere karşı onu koruyacağını ancak mazlumların duâlarına karşı koruyamacağını söyleyerek sultandan asıl olarak adâlet ve ihsan kaleleri yapmasını, hayırlı duâları da askerleri olarak bilmesini, böylece hem kendisinin hem de halkın kurtuluşa ereceğini söyledi.1008 Yine aynı eserde, bu sözler üzerine sultanın ölünceye kadar bu uğurda mücadele edip, adâlette ve iyilikte bulunmaktan ayrılmadığı kaydedilmektedir. 1009 Eflâkî’nin bu yorumları oldukça önemlidir. Zirâ bahsi geçen eserde yeri geldikçe sultanlara ve beylere sert eleştiriler yapılmaktadır. Bu sebeple Eflâkî’nin I. Keykubâd hakkındaki ifadelerinin güvenilirliği artmaktadır. Beyler, durumun git gide dayanılmaz bir hâl almasıyla sultana karşı birleşmeyi tercih ettiler. 1010 Bir gün beyler, I. Keykubâd’a karşı kurdukları komployu kendi aralarında konuşurken bu meclisten bir gulâm, sarhoş bir hâlde Hokkabaz oğlu Seyfeddîn’in yanına gitti ve konuşulanları ona anlattı. 1011 Hokkabaz oğlu hemen I. Keykubâd’ı haberdâr ederek dikkatli olması gerektiğini söyledi. 1012 Ertesi gün Emîr Seyfeddîn Ay-aba, I. Keykubâd’ı kendi evinde ziyafete davet etti ancak sultan mazeret bildirerek davete icâbet etmedi.1013 Sultan bu meclise gitseydi muhtemelen önce canından sonra tahtından olacaktı. I. Keykubâd her fırsatı değerlendirerek yavaş yavaş emîrlerin gücünü kırdı ve kendi otoritesini güçlendirdikten sonra bir meclis düzenleyerek tüm beyleri bu meclise davet etti. Beyler eğlenceye dalmışken Emîr Komnenos ve Emîr 1006 Anonim Selçuknâme, s. 41. 1007 Eflâkî, a.g.e., s. 100; Karş. Turan, Türkiye, s. 414. I. Keykubâd bu surların üzerine Kur’ân-ı Kerîm âyetleri ve Peygamber (sav)’in Hadîs-i Şerîflerini yazdırmıştı. Bkz. İbn Bîbî, a.g.e., s. 277; Karş. Turan, Türkiye, s. 354. 1008 Eflâkî, a.g.e., s. 100; Cenâbî, a.g.e., s. 21; Karş. Turan, Türkiye, s. 414. 1009 Eflâkî, a.g.e., s. 100; Karş. Turan, Türkiye, s. 414. 1010 İbn Bîbî, a.g.e., s. 286-288; Anonim Selçuknâme, s. 41; Karş. Turan, Türkiye, s. 360-361; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 165; Ersan, “Türkiye”, X, 223; Uyumaz, a.g.e., s. 27. 1011 İbn Bîbî, a.g.e., s. 287; Karş. Anonim Selçuknâme, s. 41; Turan, Türkiye, s. 361; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 165-166; Ersan, “Türkiye”, X, 223; Uyumaz, a.g.e., 27. 1012 İbn Bîbî, a.g.e., s. 287; Karş. Turan, Türkiye, s. 361; Uyumaz, a.g.e., 27. 1013 İbn Bîbî, a.g.e., s. 287; Karş. Turan, Türkiye, s. 361; Uyumaz, a.g.e., 27. 210 Mübârizeddîn Îsâ adamlarıyla birlikte meclisin etrafını sardı.1014 Onlar, gece yarısı olup da beyler dışarı çıkmaya başlayınca her birini tek tek yakaladı ve ayrı ayrı odalara hapsetti.1015 Plânın başarılı bir şekilde uygulandığı I. Keykubâd’a haber verildikten sonra, beylerin köleleri de tutuklandı ve evlerine girilerek bütün mal ve servetleri kayda alındı. 1016 Evler mühürlendi. Tüm mal ve mülkleri müsâdere edildi. I. Keykubâd, en çok Seyfeddîn Ay-aba’ya kin duyuyordu. Kayseri Vâlisi Mecdeddîn İsmail’i onun yanına gönderdi ve yaptıklarının sebebini sormasını istedi. Seyfeddîn Ay-aba, I. Keykubâd’a gurbeti hatırlatıp onlar için yaptığı fedakarlık ve verdiği emeklerden bahsetti. Bu sebeple kıdem bakımından yüksek olduğunu ifade etti ve sultanın kendisine verdiği ahidnâmeyi hatırlatarak, onun sözüne güvendiğini söyledi.1017 I. Keykubâd bu sözlere daha çok sinirlendi.1018 Cellatlara emir vererek onu kale burcunda astırdı.1019 Böylelikle sultan, tahta çıkmadan önce Seyfeddîn Ayaba’nın canını almayacağına dair Kur’ân-ı Kerîm üzerine ettiği yemini de çiğnemiş oldu. Burada şunu da söylemek gerekir ki I. Keykubâd insaflı ve imanlı biriydi. Nitekim Selçuklu halkı da böyle düşünmekteydi.1020 Ayrıca Hârezm-şâh Beyi Kayır Han’a göre de I. Keykubâd büyüklük gösteren, beylerine iyi davranıp, gariplerin gönlünü hoş tutan bir sultandı.1021 Emîrlerin onu tahttan indirme plânları olmasaydı, sultanın, onların canına kastetmeyeceğini düşünmek yanlış olmayacaktır. Bilindiği gibi sultanlar için saltanat kırmızı çizgidir ve saltanatlarına karşı olası bir hareketi asla affetmezler. Bu hususta dinî kâideleri dahî bir kenara bıraktıklarını daha önceki sultanlarda ve hatta Türkiye Selçuklu haricindeki diğer sultanlarda görmek mümkündür. 1014 İbn Bîbî, a.g.e., s. 288; Karş. Turan, Türkiye, s. 362; Uyumaz, a.g.e., 28. 1015 İbn Bîbî, a.g.e., s. 289; Karş. Turan, Türkiye, s. 362; Uyumaz, a.g.e., 28. 1016 İbn Bîbî, a.g.e., s. 290; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 60-61; Karş. Turan, Türkiye, s. 362; Uyumaz, a.g.e., 28. 1017 Ayr. bilgi için bkz. İbn Bîbî, a.g.e., s. 290; Karş. Turan, Türkiye, s. 362; Uyumaz, a.g.e., 28-29. 1018 İbn Bîbî, a.g.e., s. 290; Karş. Uyumaz, a.g.e., 29. 1019 İbn Bîbî, a.g.e., s. 290; Karş. Karş. Turan, Türkiye, s. 362; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 166; Ersan, “Türkiye”, X, 223; Uyumaz, a.g.e., 29. 1020 İbn Bîbî, a.g.e., s. 165. 1021 İbn Bîbî, a.g.e., s. 452. 211 I. Keykubâd, diğer Emîr Zeyneddîn Başara’yı ise bir odaya kapatarak ölüme mahkûm etti.1022 Diğer emîrleri de hapse gönderdi. Sultan bu kadarla da kalmayıp olup-bitenler üzerine aralarında konuşan Kemâleddîn Kâmyâr, Tercüman Zahîreddîn Mansûr ve Şemseddîn Horasanî’yi de sürgüne gönderdi. 1023 Kemâleddîn Kâmyâr bu sebeple tüm mal varlığını ve itibarını kaybetti. Emîr Kâmyâr sürgün hayatından geri döndüğünde bir gün Keykubâd’ın av seferine katıldı ancak bu seferde atı öldü ve yaya olarak evine döndü.1024 I. Keykubâd, seferden geri dönerken bu atı gördü ve onun kime ait olduğunu sorunca yanında bulunan Şeş Telâk-i Ahlatî’nin oğlu Nûreddîn gülümseyerek şu sözleri sarfetti: “Alemlerin Rabbi istediğini aziz, istediğini rezil eder. Men ettiği kimseye bir şey vermez, verdiğini de hiç kimse men edemez, hikmetinin sırrından hayrette kaldım. Kemâleddîn Kâmyâr’ın bu dünyada bütün malı bu atıydı. O da bu duruma düştü.” 1025 Sultan bu sözler üzerine Kemâleddîn’i yanına çağırarak ona itibarını ve malını geri verdi.1026 I. Keykubâd’ın yanında bulunan beylerden birinin bu düşüncelere sahip olması dolaylı olarak sultanın da dinî anlayışına da işaret etmektedir. Hokkabaz oğlunun tavsiyeleri üzerine I. Keykubâd bahsi geçen emîrlerin adamlarının, köleleri ve askerlerinin de öldürülmesini emretti.1027 Ancak Emîr Komnenos’un telkinleri sonucunda sultan, bu kararından vazgeçti.1028 Beylerin öldürülmesi, ihanet etme girişimleri göz önünde bulundurulduğunda anlaşılabilir ancak maiyetlerinin de öldürülmesinin istenmesi sultanın kinine yenik düştüğünü göstermektedir. Zirâ İslâm dinine göre hiç kimse, başka bir kimseden dolayı suçlu ilân edilemez. Burada sultanın siyâseten bir karar verdiğini görüyoruz. Bu sebeple hem beylerin idamı hem de onların maiyetine yönelik cezalar siyaseten katl hükümleriyle ilişkilidir.1029 1022 İbn Bîbî, a.g.e., s. 291; Karş. Turan, Türkiye, s. 362; Uyumaz, a.g.e., 29. 1023 İbn Bîbî, a.g.e., s. 292; Karş. Karş. Turan, Türkiye, s. 362; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 166; Ersan, “Türkiye”, X, 223; Uyumaz, a.g.e., 29. 1024 İbn Bîbî, a.g.e., s. 293; Karş. Turan, Türkiye, s. 363; Uyumaz, a.g.e., 29. 1025 İbn Bîbî, a.g.e., s. 293; Karş. Turan, Türkiye, s. 363; Uyumaz, a.g.e., 30. 1026 İbn Bîbî, a.g.e., s. 293, 294; Karş. Turan, Türkiye, s. 363; Uyumaz, a.g.e., 30. 1027 İbn Bîbî, a.g.e., s. 294; Karş. Turan, Türkiye, s. 363; Uyumaz, a.g.e., 30. 1028 İbn Bîbî, a.g.e., s. 294; Karş. Turan, Türkiye, s. 363; Uyumaz, a.g.e., 30. 1029 Bu konu hakkında III. Bölüm’ün 2. başlığına bakınız. 212 2. 2. 6. 2. 7. Bizans’a Bakışı ve Adâlet Anlayışı I. Keykubâd devletin dizginlerini eline aldıktan sonra ilk olarak Ermeniler üzerine yürüdü. Sultanın halkla ilgili davaları dinlediği bir gün tâcirler, Ermenilerin ve Moğolların yağmalarından şikayet ettiler. I. Keykubâd tâcirlerin zararının hazineden karşılanmasını emretti.1030 Ancak sultan, Rumların yaptıklarına kızarak, “Rum’u ezmezsen ezer’ sözü, meşhûr bir sözdür. Biz o milletleri, merhametimizle ülkedeki bütün insanların faydalanıp pay aldığı saltanatımızın gölgesinde güvenli ve huzurlu olarak yaşattık ama onlar bunun kıymetini bilmiyorlar.” dedi ve devamında “Eğer biz onları cezalandırmak için orduyu üzerlerine gönderirsek ‘Bir anlık adâlet, altmış yıllık ibadetten daha hayırlıdır’ sünnetine uymuş oluruz.” sözlerini dile getirerek Peygamber’in Hadîsi’ne işaret etti.1031 Bu ifadeler I. Keykubâd’ın hem “kâfir” Bizans’a bakış açısını hem de dinî anlayışını ve siyasî yansımalarını ortaya koymaktadır. Hârezm-şâhlara karşı kazanılan zaferin ardından Konya’ya dönen I. Keykubâd’a, Alâiye’den kötü bir haber geldi. Kale dizdârı isyana yeltenerek Kıbrıslı kumaş tüccarıyla bir olmuş kaleyi sultandan koparmaya çalışıyordu.1032 I. Keykubâd kimseye belli etmeden hızlıca Alâiye’ye gitti. İbn Bîbî bundan sonrasını eserinde şu şekilde anlatıyor: “Sultan, şehre varınca hiçbir şeyden haberi yokmuş gibi davrandı. Suçlamaların arkasında kıskançlık ve çekememezlik olabilir diye düşündü. Pişman olmamak için durumu araştırıp kesin olarak emin olmak istedi. Herkesi sorguya çekti ve dizdarın suçlarını ortaya çıkardı.” 1033 I. Keykubâd’ın bu olaydaki soğukkanlı tutumu önemlidir. Çünkü babası I. Keyhüsrev ve ağabeyi I. Keykâvus dönemlerinde de benzeri vakâlar yaşanmış ancak onlar ceza verme konusunda aceleci davranmışlardı. Sonradan da pişman olmuşlardı. 1030 İbn Bîbî, a.g.e., s. 319; Karş. Turan, Türkiye, s. 364; Uyumaz, a.g.e., s. 31. Bu olaylar üzerine Ermeniler üzerine sefere çıkıldı. Ermenileri kendisine tâbi kılan sultan, onlarla yaptığı anlaşmada payitahtları Sis’de Şeriat ilân etmelerini şart koşmuştu. Turan’a göre bu, camide ezan ve hutbe okunması anlamına gelmektedir. Bkz. Turan, Türkiye, s. 367-368. 1031 İbn Bîbî, a.g.e., s. 319; Karş. Uyumaz, a.g.e., s. 31. Sultanın bu ifadeleri oldukça önemlidir. Zirâ sultanın sahip olduğu bu anlayış, okuduğu eserlerde de işlenmektedir. Bu bilgi, sultanın okuduğu eserlerden etkilendiğini göstermektedir. 1032 İbn Bîbî, a.g.e., s. 409. 1033 İbn Bîbî, a.g.e., s. 409. 213 I. Keykubâd bu tutumuyla onlardan ayrılmakla birlikte adâlet hususundaki hassasiyetini göstermiş oldu. Sultan, dizdârın ihaneti ortaya çıkınca onu asmaları için cellatlara emir verdi.1034 Cellatlar dizdârı yerlerde sürükleyerek parça parça edip kale burcuna astılar.1035 Bu ceza I. Keykubâd’ın iradesiyle verilmiştir. Alâeddîn Keykubâd ölüm cezasını bu şekilde nasıl ağırlaştırabilmektedir? Bu konuda âlimler ne demektedirler?1036 2. 2. 6. 2. 8. I. Keykubâd ve Emîrleri Emîrlerin tavır ve tutumlarından hareketle, sultanların dinî anlayışı ve siyasî yansımaları hakkında daha önce yorumlarda bulunmuştuk.1037 Yine bu konuda önemli bir örnek, 1225 yılında Ermeniler üzerine giden Selçuklu ordusunun başında bulunan Emîr Mübarizeddîn ile ilgili olarak karşımıza çıkmaktadır. Emîr, bu seferde elde ettiği başarılar sonucunda Ermeniler ile yaptığı anlaşma metninde önce Allah’a ve Peygamber (sav)’e, sonra da sultana yemin etti.1038 Bu durum I. Keykubâd’ın önemli beylerinden birinin dinî anlayışını ve siyasî yansımalarını göstermekle kalmayıp aynı zamanda sultanın da dinî anlayışı ve siyasî yansımalarına da işaret etmektedir. Bu bağlamda bir diğer örnek I. Keykubâd’ın Suğdak seferi için görevlendirdiği Hüsameddîn Çoban’ın duâsıdır. 1039 Emîr Çoban duâsında “adâletin ve dinin” sahibi olarak tanımladığı Allah’a meth û senâ ettikten sonra Kur’ân-ı Kerîm’deki “Siz Allah’ın dinine yardım ederseniz O da size yardım eder ve ayaklarınızı sabit tutar.” âyetini1040 okuyarak Allah’tan bu seferde kendilerini muzaffer kılmasını istemektedir.1041 1034 İbn Bîbî, a.g.e., s. 409. 1035 İbn Bîbî, a.g.e., s. 409. 1036 Bu soruların cevaplarını ve bahsi geçen kararların konumuzla ilgisi için III. Bölüm’ün ikinci başlığına bakınız. 1037 Bkz. II. Bölüm, s. 124-125. 1038 İbn Bîbî, a.g.e., s. 348, 349. 1039 İbn Bîbî, a.g.e., s. 329; Karş. Kesik, At Üstünde, s. 130. 1040 Bkz. Feyizli, Feyzü’l-Furkan, s. 506. 1041 İbn Bîbî, a.g.e., s. 329; Karş. Kesik, At Üstünde, s. 130. 214 2. 2. 6. 2. 9. Fetih ve İslâm’ı Yayma Siyaseti Sefer neticesinde Suğdak halkı Selçuklu ordusuna mağlup oldu ve Hüsameddîn Çoban aracılığıyla I. Keykubâd’dan bağışlanma diledi. Hüsameddîn Çoban, bu talebi sultana bir mektupla iletti. I. Keykubâd mektuba cevaben, “Onların suçlarını affettim. Bizim gazabımızdan kurtulabilmeleri için çan ve kilise yerine, Peygamber Muhammed Mustafa’nın pak Şeriatı’nın mihrabını, minberini ve düzenini yerleştirsinler. Tüccardan aldıkları malları onlara iade etsinler.” ifadelerini iletti.1042 I. Keykubâd’ın Suğdak’ta Şeriat’ın gereklerinin yerine getirilmesi isteği açıkça anlaşılmaktadır. Bu istek, onun fetih anlayışının bir uzantısını göstermektedir. Daha önce de Keykubâd’ın siyasetinde dinin etkisine örnekler vermiştik. Ayrıca tüccarın mallarının iadesini istemesi de haklar hususunda hassas davrandığını aktaran kaynakların ifadelerini doğrulamaktadır. I. Keykubâd’ın emri üzerine Suğdak’ta “her renkten kıymeti kumaşlarla süslenmiş” bir minber yapıldı; Kur’ân’ı Kerîm altın tabağa kondu.1043 Müezzin yüksek bir yere çıkarak ezanı okudu. Hristiyan dinini temsil eden çan kırıldı. Yoğun bir çalışmayla büyük bir câmi yapıldı; kadı, hatip, müezzin ve görevliler tayin edildi.1044 2. 2. 6. 2. 10. Celâleddîn Hârezm-şâh ile Mektuplaşma Sultan I. Alâeddîn Keykubâd’ın dinî anlayışı ve siyasî yansımalarını ortaya çıkartabileceğimiz en önemli kaynaklardan biri de Hârezm-şâh Sultanı Celâleddîn ile gerçekleştirdikleri mektuplaşmalardır. Bu olayda her ne kadar ilk mektup Celâleddîn’den gelmişse de I. Keykubâd da Moğollara karşı güç birliği yapmak adına mektuplaşmaya devam etmiştir. İlk mektupta Hârezm-şâh sultanı, I. Keykubâd’a “Aramızda Allah’ın hamdı ve minnet ile cihad ve muharebe işlerinde yardımlaşma konusunda milliyet ve din 1042 İbn Bîbî, a.g.e., s. 342; Karş. Turan, Türkiye, s. 379; Uyumaz, a.g.e., s. 37. 1043 İbn Bîbî, a.g.e., s. 342; Karş. Uyumaz, a.g.e., s. 38. 1044 İbn Bîbî, a.g.e., s. 343; Karş. Turan, Türkiye, s. 379-380; Cahen, a.g.e., s. 78; Uyumaz, a.g.e., s. 38. 215 birliği vardır. O hâlde böyle bir milliyet yakınlığıyla birlik olmalı, menfaatlerin sağlanmasında ve zararların önlenmesinde düşünce ve iş birliği yapmalıyız.” diyerek müştereklere dikkat çekti. 1045 Sözlerinin devamında Celâleddîn, “Batı padişahları arasında sizin yüce makamınız fitne fücûra karşı sağlam bir settir.” ifadeleriyle I. Keykubâd’ın halkına sağladığı huzur ve refah ortamına işaret etti. 1046 Nitekim Hârezm-şâh elçileri de Anadolu’ya yaptıkları ziyaretten sonra ülkede dert, zulüm, karışıklık, cinayet, zorbalık gibi hâdiselerin bulunmadığını, dünyanın her yerinden gelerek Anadolu’ya sığınanların I. Keykubâd’ın adaleti sayesinde huzur bulduğunu ve onun zamanında sınırdan iki aylık yol mesafesinde bile halka herhangi bir zarar gelmediğini ifade etmiştir. 1047 Celâleddîn’in mektubunu, Mücîreddîn Tâhir b. Ömer el-Hârezmî1048 getirip, Kayseri’de I. Keykubâd’a takdîm etti.1049 I. Keykubâd, Celâleddîn’in bu önemli elçisini oldukça samimi karşıladı.1050 Onu ağırladıktan sonra kendisi de bir mektup yazarak Emîr Sipehsâlâr Salâhaddîn ile Sultan Celâleddîn’e gönderdi. I. Keykubâd mektubunda, Moğolları kâfir olarak tanımlayıp Celâleddîn’in onlara karşı kazandığı başarılarla övündüğünü yazdı.1051 Ayrıca o da iki devlet arasındaki milliyet yakınlığına vurgu yaptı. 1052 I. Keykubâd, mektubunun sonlarına doğru iki devletin birbirine yakınlaşmasını Allah’ın lütfu olarak gördüğünü ve bu 1045 İbn Bîbî, a.g.e., s. 370; Karş. Turan, Türkiye, s. 384; a. mlf., Resmî Vesikalar, s. 80, (farsça met.), s. 98-99; Ersan, “Türkiye”, X, 227; Uyumaz, a.g.e., s. 48. 1046 Bahsi geçen mektupla ilgili daha geniş bilgi için bkz. İbn Bîbî, a.g.e., s. 370-371, 373-374; Karş. Turan, Türkiye, s. 384; a. mlf., Resmî Vesikalar, s. 80-81, (farsça met.), s. 97-101; Uyumaz, a.g.e., s. 48. 1047 İbn Bîbî, a.g.e., s. 375. 1048 Ömer el-Hârezmî hem mektupta hem de İbn Bîbî’nin eserinde oldukça uzun bir şekilde övülmüştür. Bkz. İbn Bîbî, a.g.e., s. 369, 371; Karş. a. mlf., Resmî Vesikalar, s. 81, (farsça met.), s. 100-101. 1049 İbn Bîbî, a.g.e., s. 372; Karş. Turan, Türkiye, s. 385; a. mlf., Resmî Vesikalar, s. 100-101; Uyumaz, a.g.e., s. 48. 1050 İbn Bîbî, a.g.e., s. 372; Karş. Turan, Türkiye, s. 385; Ersan, “Türkiye”, X, 227; Uyumaz, a.g.e., s. 48. 1051 İbn Bîbî, a.g.e., s. 373; Karş. Turan, Türkiye, s. 385; a. mlf., Resmî Vesikalar, s. 81, (farsça met.), s. 103. 1052 İbn Bîbî, a.g.e., s. 373; Karş. Turan, Türkiye, s. 385; a. mlf., Resmî Vesikalar, s. 81-82, (farsça met.), s. 103; a. mlf., Cihân, s. 227. 216 lütfa karşı gelinemeyeceğini ifade etti.1053 Keykubâd’ın bu sözleri dinî anlayışını ve siyasî yansımalarını ortaya koymaktadır. Bir müddet sonra Celâleddîn, I. Keykubâd’a bir mektup daha yolladı.1054 Buna mukabil I. Keykubâd da o sırada yaşanan gelişmeler üzerine, Celâleddîn’in gönderdiği mektubun içeriğinden daha farklı ve geniş olan cevap mektubu yazdırdı. I. Keykubâd mektubuna, Allah’a hamd ve Peygamber’e (sav.) salât ederek başladı ve Celâleddîn’i Konya’ya davet etti.1055 Bununla birlikte sultan, Müslümanların merkezi, âbid ve zâhitlerin kaynağı, imâmların, hâfızların yurdu ve İslâm’ın kubbesi olarak tanımladığı Ahlat’ın, Celâleddîn tarafından kuşatılması sebebiyle ona sitem etti.1056 Keykubâd, Celâleddîn’in davranışının Allah’ı razı etmeyecek bir fiil olduğunu, Müslümanlar ile değil müşriklerle savaşması gerektiğini, gayretini din ve devlet düşmanlarının ortadan kaldırılmasında harcamasını tavsiye etti. 1057 Ayrıca Keykubâd, dinin ve Müslümanların selâmeti için Moğollarla iyi geçinmek gerektiğini, onlara karşı alttan alma siyasetini güderek barış yolunda kalmaya çalışılmasını söyledi.1058 Sultan bu sözlerinin ardından kendisine Allah tarafından saltanat, güçlü ordular, beyler ve türlü nimetler verildiğini ifade ederek istişârenin öneminden bahsetti ve aklı kullanıp doğru yolu bulmak varken bunu yapmamanın Şeriat’ın münasip görmediği bir davranış olduğunu vurguladı.1059 I. Keykubâd’ın, Şeriat’ta yerilen bir davranışta bulunmamak için Celâleddîn’i uyarması onun siyasî kararlarda Şeriat’a karşı olan hassasiyetine işaret etmektedir. Sultanın Moğollara karşı izlenmesi gereken siyasetle ilgili fikirleri de son derece dikkat çekicidir. Ayrıca I. Keykubâd, sözlerinin başında, Allah’ın kendisine çeşitli nimetleri bahşettiğine dair 1053 İbn Bîbî, a.g.e., s. 373; Karş. Turan, Türkiye, s. 385; a. mlf., Resmî Vesikalar, (farsça met.), s. 103. 1054 İbn Bîbî, a.g.e., s. 374, 375, 376; Karş. Turan, Türkiye, s. 386; a. mlf., Resmî Vesikalar, s. 82- 83, 90-92, (farsça met.), s. 94-97; Uyumaz, a.g.e., s. 50. 1055 İbn Bîbî, a.g.e., s. 376; Karş. Turan, Resmî Vesikalar, s. 96. 1056 İbn Bîbî, a.g.e., s. 377; Ebû’l-Ferec, a.g.e., II, 527; Karş. Turan, Türkiye, s. 389; a. mlf., Resmî Vesikalar, s. 96; Uyumaz, a.g.e., s. 51. 1057 İbn Bîbî, a.g.e., s. 378; Ebû’l-Ferec, a.g.e., II, 527; Karş. Turan, Türkiye, s. 389; a. mlf., Resmî Vesikalar, s. 96; Uyumaz, a.g.e., s. 51. 1058 İbn Bîbî, a.g.e., s. 378; Karş. Turan, Türkiye, s. 389; a. mlf., Resmî Vesikalar, s. 96-97; a. mlf., Cihân, s. 227; Uyumaz, a.g.e., s. 51. Turan, Türkiye, s. 389. 1059 İbn Bîbî, a.g.e., s. 378, 379; Karş. Turan, Türkiye, s. 389; a. mlf., Resmî Vesikalar, s. 97; a. mlf., Cihân, s. 226; Kara, a.g.e., s. 449. 217 ifadelerin benzerini Kemâleddîn Kâmyâr’a verdiği menşûrda da kullanmaktadır.1060 Sultan, Allah’ın kendisine verdiği bu nimetleri saymaktaki amacının âzamet ve gurûrunu göstermek değil, Allah’a şükretmek olduğunu kaydeder.1061 I. Keykubâd’ın bu açıklaması, onun dinî anlayışının ne kadar hassas olduğunu ortaya koymaktadır. I. Keykubâd, Celâleddîn’e, bu tavsiyeleri dikkate almadığı taktirde şu âyet-i kerîmeye göre hareket edeceğini söyledi: “Eğer mü’minlerden iki topluluk birbiriyle savaşırsa aralarını düzeltiniz; eğer biri diğerine saldırırsa, saldıranlarla Allah’ın buyruğuna dönmelerine kadar savaşınız; eğer dönerlerse aralarında adâletle hükmediniz, şüphesiz Allah âdil davrananı sever.” I. Keykubâd bu uğurdaki savaşı kaybetse dahî Allah’ın emîrlerine göre hareket edip kendisine verdiği emaneti yani halkı korumuş olması sebebiyle başarılı olacağını belirtti.1062 I. Keykubâd’ın bu sözleri, hem İslâm’a olan samimi bağlılığına hem de asıl başarıyı O’nun Şeriatı’na uygun davranmak olarak gördüğüne işaret etmektedir. Nitekim Celâleddîn Hârezm-şâh, I. Keykubâd’ın tavsiyelerine uymadı ve Selçuklulara karşı yürüttüğü harekete devam etti. Sultan I. Alâeddîn Keykubâd, beyleriyle yaptığı istişârede Celâleddîn’in bu davranışlarını kınayarak onun kendilerinden aldığı 700 esirin canına kıydığından bahsetti ve Celâleddîn’in kapısının önünün kanla dolduğunu, yüreğininse şeytanın elinde oyuncak olduğunu söyledi. İbn Bîbî’nin eserinde belirttiğine göre iştişârenin yapıldığı günün gecesi, Kadir Gecesi’ydi. Bu sebeple I. Keykubâd, zindanların kapılarının açılmasını ve ihtiyaç sahiplerine bağışlarda bulunulmasını emretti. Sultan bütün gece namaz kıldı, duâ etti ve üç gün boyunca oruç tuttu. Bu bilgileri aldığımız İbn Bîbî’nin eserinde “Şahlar şahı çok derin bir dindar olarak geceleri ikbal gibi ayakta geçirdi.” 1063 ifadeleri kullanılmaktadır. I. Keykubâd’ın tüm girişimlerine rağmen Celâleddîn Hârezm-şâh askerî hareketinden vazgeçmedi ve nihayetinde taraflar savaşa tutuştu. Savaşın sürdüğü 1060 Turan, Resmî Vesikalar, s. 72, (farsça met.), s. 89. 1061 Turan, Resmî Vesikalar, s. 72, (farsça met.), s. 89-90. 1062 İbn Bîbî, a.g.e., s. 379; Karş. Turan, Resmî Vesikalar, s. 97; Kara, a.g.e., s. 449. 1063 İbn Bîbî, a.g.e., s. 395. 218 günlerde Keykubâd, gecelerini yine ibadet ve yakarışla geçirdi. 1064 İbn Bîbî eserinde, sultanın bir gece şu şekilde duâ ettiğini aktarır: “Ey doğru dinin yardımcısı! Başarı ve padişahlık sana lâyıktır. Bu pâk canla vücudu sen süsledin. Yoksa bir avuç toprak neye yarar? Felek senin fermânına uyar. Senin fermânına uyana ne mutlu! Pâk olan, yardım eden ve yol gösteren sensin. Her iki dünyada da sığınağım sensin. Biliyorsun ki her işimde senden başkasından yardım istemem. Bu mührü ve tâcı senin sayende buldum. Daha önce ne hazinem ne kılıcım ne ordum vardı. Benim yalvarıp yakarışımı görüyorsun. Bana bağışladığın bu çetri koru. Bu savaş alanına başı dik olarak geldim. Bundan sonra senin yardımına ihtiyacım var.” 1065 I. Keykubâd bu duâyı muhtemelen mescid ya da toplu bir alanda yaptı. Çünkü İbn Bîbî’nin eserinde sultanın duâsından sonra müezzinin aynı duâyı tekrar ettiği kaydedilmektedir. 1066 12 Ağustos 1230 tarihinde savaş nihayete erip I. Keykubâd galip gelince, sultan namaz yerine gitti ve orada şu duâyı etti: “Ey doğrunun yardımcısı! Dünyayı ve dini yöneten sensin. Senin gücünden destek buldum. Dünyada iddiacının sonu geldi. Bana öyle dil ver ki sana övgü söyleyeyim. Çünkü övgü sana yaraşır. Senden beklediğim her şeyi yaptın. İsteklerim dergâhında kabul gördü. Şu anda insanlara şefaat edenin (Peygamber) ruhuna binlerce samimi selamımı ulaştır. Onun taraftarlarına, dostlarına, adamlarına ve geride bıraktığı ailesine ve ona tâbi olanlara da…” 1067 Ermeni tarihçi Genceli Kiragos, eserinde, I. Keykubâd’ın, firar eden düşmanı kendi dindaşları olduğu için fazla takip edip zarar vermediğini ifade eder. 1068 Aynı eserde I. Keykubâd’ın, iyilik bilen biri olduğu söylenir ve bu savaşta kendisine yardım eden Hristiyan askerlere karşı nankörlük etmeyip onların haklarını teslim ettiği belirtilir.1069 Bu sözler, I. Keykubâd’ın başta Allah’ın sonra da halkının ve askerlerinin hakkına karşı kendi milletinden olsun ya da olmasın oldukça hassas davrandığını göstermektedir. 1064 İbn Bîbî, a.g.e., s. 397. 1065 İbn Bîbî, a.g.e., s. 397. 1066 İbn Bîbî, a.g.e., s. 397. 1067 İbn Bîbî, a.g.e., s. 400. 1068 Genceli Kiragos, Moğol İstilâsı (1120-1265), (çev. Mahmut Kemal Bey, haz. Fuad Hacısalihoğlu – İlhan Aslan), POST Yay., İstanbul 2018, s. 30; Karş. Uyumaz, a.g.e., 61. 1069 Kiragos, a.g.e., s. 30. 219 Hârezm-şâhlar ile yapılan savaşın bitişi bayrama denk geldi. Ömerî’nin eserinde, bunun Ramazan bayramı olduğunu kaydedilir. 1070 I. Keykubâd, Melik Eşref ve diğer Şâm melikleri, bayram namazı için mescide giderek Peygamber’in sünnetini yerine getirdiler ve sonra da ihtiyaç sahiplerine bolca sadaka dağıttılar.1071 2. 2. 6. 2. 11. Yassıçimen Fetihnâmesi I. Keykubâd, Hârezm-şâhlara karşı elde ettiği zaferi hükümdarlara duyurmak için bir fetihnâme hazırlanmasını istedi. Sâhip Şemseddîn Isfahânî’nin kaleme aldığı fetihnâme sultana sunuldu. Sultan önce kendisi gözden geçirdi, daha sonra da beyleriyle istişâre etti ve bu metni onaylamadı. Fetihnâmedeki bazı ifadeler sert bulundu. Buna rağmen İbn Bîbî, bu fetihnâmeyi eserinde aktarmaktadır. Her ne kadar birkaç ifade sebebiyle onaylanmasa da fetihnâmedeki sözler, I. Keykubâd’ın dinî anlayışını ve siyasî yansımalarını anlamak adına önemlidir. “Andolsun ki Tevrat’tan sonra Zebur’da da yeryüzüne ancak iyi kullarımın mirasçı olduğunu yazmıştık.” âyeti1072 ve Allah’a hamd ile başlanan fetihnâmede Sultan I. Alâeddin Keykubâd, dünyadaki seçkin kimselerin lideri, gerçek adâletin savunucusu, mücahid, muzaffer, İslâm’ın ve Müslümanların direği, kâfir, müşrik, Haricî ve mürtedlerin kahredicisi, gazi ve mücahidlerin yardımcısı, İslâm ordularının destekçisi, hilâfet makanının kudreti, imamların önde geleni gibi vasıflarla tanımlanmakta ve Rahmanî lütuflar sonucunda Celâleddîn’in ve beraberindekilerin mağlup olduğu duyurulmaktadır.1073 Fetihnâmenin devamında, Celâleddîn’i Alâeddin’e karşı kışkırtan Erzurum Meliki Cihan-şâh münafık olarak nitelenmekte ve Allah’ın izniyle münafıkların gücü kırılarak fitnenin ortadan kaldırıldığı ifade edilmektedir. Cihan-şâh için münafık tabirinin kullanılması ve Müslümanların arasında fitne çıkarttığının vurgulanması önemlidir. Zirâ böylece Keykubâd, hareketinin meşrûiyet zeminini dine dayandırmaktadır. 1070 Ömerî, a.g.e., s. 358; Karş. Turan, Türkiye, s. 393; Uyumaz, a.g.e., 62. 1071 İbn Bîbî, a.g.e., s. 401; Karş. Turan, Türkiye, s. 393; Uyumaz, a.g.e., 62. 1072 Kur’ân-ı Kerîm, 21/105 1073 İbn Bîbî, a.g.e., s. 405. 220 2. 2. 6. 2. 12. Hristiyanlarla İlişkiler I. Keykubâd zaferin ardından Konya’ya doğru yola çıktı. Sultan, Kapadokya’ya yaklaştığında Müslümanlar imâmlarıyla, Hııristiyanlar papazlarıyla ellerinde haçlar, çanlar olarak onu karşılamaya çıktı.1074 Kiragos bu sahneyi şu şekilde tasvir etmektedir: “Alâeddîn’i gören Müslümanlar Hristiyanları geriye iterek onların sultana ulaşmasını engellemek istedilerse de Hristiyanlar bir tepeye çıkarak kendilerini göstediler. Bunların Hristiyan olduğunu haber alınca Alâeddîn, ordugâhından kalkıp geldi ve aralarına karıştı; çanlarını çalmalarını ve yüksek sesle okumalarını emretti. Hatta şehre bunların arasında girdi. Onlara hediyeler, ihsanlar verdi.” 1075 Türkiye Selçuklu Sultanlarının Hristiyanlar ile iyi geçindiği bilinmektedir. Bu sebeple II. Kılıç Arslan Nûreddîn Zengî, I. İzzeddîn Keykâvus da İbnü’l-Arabî tarafından uyarılmıştı. Hristiyanlara karşı aynı muameleyi I. Keykubâd’ın da devam ettirdiği anlaşılmaktadır. Üstelik bunu bir Hristiyan Ermeni kaynağının ifade etmesi de oldukça dikkat çekicidir. Türkiye Selçuklu sultanlarının Hristiyanlara karşı gösterdikleri müsamahakâr muamele etraflıca ele alınıp değerlendirilmiş değildir. Tarihçilerin bu konudaki genel kanaati, sultanların bahsi geçen davranışlarının hoşgörü kavramı çerçevesinde değerlendirilmesi gerektiğidir. Ancak Süryani Mikhail’in eserinde geçen, “Türklerin kutsal törenler hakkında herhangi bir fikri yoktur. Rumların aksine onlar kişilerin inançlarını sorgulamamaktadır.” ifadeleri bu konuda daha geniş bir çerçevede düşünmek gerektiğini ortaya koymaktadır. 1076 Sultanlar, bu konuda herhangi bir karar verirken gerçekten de Hristiyanların ibadetlerinin İslâm dini bakımından nasıl değerlendirilmesi gerektiğini bilmemekte miydiler? Bu konudaki kararlarında İslâm dininin nasıl bir model ön gördüğünü hesaba katmamakta mıydılar? Bu sorulara kesin cevaplar vermek pek mümkün değildir. Ayrıca, daha önce değindiğimiz gibi I. Keykâvus tarafından İbnü’l-Arabî’ye bu konuda tavsiye istenen 1074 Kiragos, a.g.e., s. 30; Karş. Turan, Cihân, s. 372; Cahen, a.g.e., s. 168; Ersan, Ermeniler, s. 249; Uyumaz, a.g.e., 62. 1075 Kiragos, a.g.e., s. 30, 31; Karş. Turan, Cihân, s. 372; Cahen, a.g.e., s. 85; Ersan, Ermeniler, s. 249; Uyumaz, a.g.e., 62. 1076 Süryani Mikhail’den naklen Cahen, a.g.e., s. 177-178. 221 bir mektup yazılmıştı. İbnü’l-Arabî de sultana detaylı ve sert bir cevap vermişti. I. Keykâvus’un, Hristiyanlara nasıl muamele edilmesi gerektiğiyle ilgili böyle bir mektubun muhatabı olması, Selçukluların yükseliş devrinde dahî bu konuda nasıl davranmaları gerektiğini tam olarak oturtamadıklarını göstermektedir. Nitekim Süryani Mikhail’in yukarıdaki ifadeleri de bir yönüyle bu duruma işaret etmektedir. Ancak bu konuyu çok boyutlu düşünmek gerekir. Zirâ Anadolu’da ciddi bir Hristiyan nufüs vardı ve hem sultanlar hem de Müslüman halk, Hristiyanlarla iç içe yaşamaktaydı.1077 Bu da Anadolu’daki müslim-gayr-i Müslim ilişkilerinde diğer coğrafyalara göre daha farklı bir pratik oluşmasına neden oldu.1078 Hiç şüphesiz bu pratikte sultanların muameleleri de etkilidir. Meselâ II. Kılıç Arslan, Hristiyanlara, mabedlerini tamir etmelerine izin verilmemesi gerektiğine dair âlimler arasında ittifak olmasına rağmen, bu konuda onlara izin verdi. Bu olay hoşgörü kavramı çerçevesinde değerlendirilmektedir ancak görüldüğü gibi II. Kılıç Arslan’ın kararı âlimlerinkiyle çatışmaktadır.1079 Şurası açıktır ki bu konu, hoşgörü kavramının sunduğu çerçeveden daha geniş bir perspektifle değerlendirilmeye muhtaçtır. I. Keykubâd’ın Hristiyanlarla ilişkisinde karşımıza çıkan bir bilgi de Alâiye’nin sahibi Kyr Vart’ın kızıyla olan evliliğidir. Ermeni tarihçi Simbat, sultanın bu kızla evlendiğini ancak Hristiyan olduğu için onunla herhangi bir münasebette bulunmadığını kaydeder.1080 Turan’a göre bu ifadeler Simbat’ın kendi hislerinden başka bir şey değildir. Nitekim bu kadın daha sonra Mahperi ismini alıp Müslüman olmuştur.1081 O, aynı zamanda II. Keyhüsrev’in de annesidir.1082 2. 2. 6. 2. 13. İlm-i Nücûm Önceki Türkiye Selçuklu sultanların çoğunun ilm-i nücûma olan ilgilerini hayatlarından örnekler sunarak ortaya koymuştuk. Alâeddîn Keykubâd’ın da müneccimlere ve ilm-i nücûma ilgisi vardı. 1077 Cahen, a.g.e., s. 107, 113; Ocak, Ayak İzleri, s. 21. 1078 Cahen, a.g.e., s. 113, 167; Ocak, Ayak İzleri, s. 29. 1079 Bu konuda III. Bölüm’ün 5. başlığına bakınız. 1080 Simbat, a.g.e., s. 80. 1081 Turan, Türkiye, s. 358. 1082 Turan, Türkiye, s. 358; Cahen, a.g.e., s. 168; Nejat Kaymaz, Anadolu Selçuklu Sultanlarından II. Gıyâseddîn Keyhüsrev ve Devri, TTK Yay., Ankara 2014, s. 25; Kara, a.g.e., s. 566. 222 İbn Bîbî’nin, kendi eserinde anlattığına göre annesi müneccimdi ve Sultan Celâleddîn’in himayesindeydi. 1083 Kemâleddîn Kâmyâr, elçilik göreviyle Celâleddîn Hârezm-şâh’ın huzuruna gittiğinde İbn Bîbî’nin annesini gördü. Emîr Kâmyâr, kadını astroloji ilminde sözü kabul edilen saygın biri olarak tanıdı ve seyahat dönüşü Sultan I. Keykubâd’a ondan bahsetti.1084 Sultan Celâleddîn, Amid önlerinde Moğollara mağlup olunca Bîbî ailesi Şâm’a gitti. I. Keykubâd ailenin Şam’da olduğunu öğrenince Melik Eşref’ten onları göndermesini istedi. Böylece müneccime ve oğlu, I. Keykubâd’ın hizmetine girdi. 1085 Selçuklu ordusu Harput’ta Eyyûbîlere karşı mücadele ederken I. Keykubâd, bir felaket haberi gelecek diye endişeleniyordu. İbn Bîbî’nin annesi bu durum üzerine tarihi ve saatine varıncaya dek zaferin geleceği günle ilgili bir iddiada bulundu.1086 İbn Bîbî’nin eserinde aktardığına göre kehânet doğru çıktı ve I. Keykubâd’ın müneccimeye olan güveni arttı.1087 Sultan, müneccimeyi huzuruna çağırarak ne dilerse yapacağını söyledi. Müneccime, kocası Tercüman Mecdeddîn Muhammed’in dîvân kâtipliğine getirilmesini istedi ve I. Keykubâd da bu istediği yerine getirdi.1088 Görüldüğü gibi I. Keykubâd da astroloji ilmini dinen sakıncalı görmemekte ve onunla ilgilenmekteydi. Ermeni tarihçi Simbat da “O, âlim ve müneccim bir şahıstı.” diyerek bu gerçeğe işaret etmektedir. 1089 2. 2. 6. 2. 14. Moğol Siyaseti I. Keykubâd Hârezm-şâhlara karşı zafer kazanıp iyice güçlenince Moğol Hanı Ögeday, Emîr Şemseddîn Ömer-i Kazvînî başkanlığında bir elçilik heyeti gönderdi. 1090 Moğol Hanı’ndan gelen yarlıkta1091 I. Keykubâd’ın adâletinin, halka iyi davranmasının ve yönetiminin şöhreti övülerek kendisine süyürgamişi (ihsan) takdîr 1083 İbn Bîbî, a.g.e., s. 429; Karş. Turan, Türkiye, s. 412. 1084 İbn Bîbî, a.g.e., s. 429; Karş. Turan, Türkiye, s. 412. 1085 İbn Bîbî, a.g.e., s. 429; Karş. Turan, Türkiye, s. 412; Merçil, Saray Teşkilâtı, s. 198. 1086 İbn Bîbî, a.g.e., s. 429; Karş. Merçil, Saray Teşkilâtı, s. 198. 1087 İbn Bîbî, a.g.e., s. 429; Karş. Merçil, Saray Teşkilâtı, s. 198. 1088 İbn Bîbî, a.g.e., s. 430; Karş. Merçil, Saray Teşkilâtı, s. 198. 1089 Simbat, a.g.e., s. 80; Karş. Turan, Türkiye, s. 412; Ersan, Ermeniler, s. 183. 1090 İbn Bîbî, a.g.e., s. 437, 438, 439; Ebû’l-Ferec, a.g.e., II, 532; Karş. Turan, Türkiye, s. 405; a. mlf., Cihân, s. 227; Cahen, a.g.e., s. 91; Uyumaz, a.g.e., s. 89. 1091 Yarlık, buyruk, emir, ferman gibi anlamlara gelmektedir. Bkz. İlyas Kemaloğlu, “Yarlık”, DİA, XLIII, 334-335. 223 edildiği ifade ediliyor ve Moğollara itaate çağrılıyordu. Aksi taktirde ülkesinin yağma edileceğinin bildirildiği bu yarlık “Biçin1092 yılında 633/1236”da yazılmıştı. 1093 Moğol Hanı, Emir Şemseddîn Ömer-i Kazvinî’yi elçi olarak seçmeden önce ondan I. Keykubâd hakkında bilgi istedi.1094 Emîr Şemseddîn de Moğol Hanı’na şunları söyledi: “İslâm alemi hiçbir zaman onun gibi birini görmedi. O, eteği pak, duyguları temiz, dini sağlam, düşüncesi isabetli, aklı kamil, ülkesi mamur, malı çok ve halkı mutlu, zâlimlerin ve yol kesicilerin yolunu kapatan, adaletinde güçlü ve zayıf, zengin ile yoksul arasında fark gözetmeyen biridir.” 1095 Bahsi geçen yarlık I. Keykubâd’a teslim edildikten bir müddet sonra sultan, baş başa görüşmek üzere Emîr Şemseddîn’i odasına çağırdı. I. Keykubâd sözlerine, “Allah’a şükürler olsun ki o seçkin kulu olan senin gibi bir Müslümanı bize elçi olarak gönderdi. Allah’ın aziz kıldığı sen bizi aziz kıldın.” dedi.1096 Ayrıca Keykubâd, elçiye Moğollar ile ilgili sorular yöneltti.1097 Buraya kadar, I. Alâeddîn Keykubâd’ın döneminde vuku bulan olaylardan hareketle dinî anlayışı ve siyasî yansımalarını ortaya koymaya çalıştık. Şimdi de bu dönemde onun hakkında yazılanlar, mimarî eserler, kendisine sunulan kitaplardan hareketle araştırmamıza devam edeceğiz. 2. 2. 6. 2. 15. Dinî Hassasiyeti I. İzzeddîn Keykâvus’un ölümü sonrası devletin önde gelen beyleri kimin tahta geçeceği konusunda aralarında istişâre ederken, Sâhip Mecdeddîn ile Pervâne Şerefeddîn Muhammed, Alâeddîn Keykubâd’ın kindar, kıskanç ve haşin bir tabiata 1092 Biçin, Moğol takvimine göre Maymun yılıdır. Bkz. Turan, Türkiye, s. 405; a. mlf., Cihân, s. 227; Uyumaz, a.g.e., s. 89. 1093 İbn Bîbî, a.g.e., s. 439; Karş. Turan, Türkiye, s. 405; a. mlf., Cihân, s. 227; Cahen, a.g.e., s. 91; Uyumaz, a.g.e., s. 89. 1094 İbn Bîbî, a.g.e., s. 438; Karş. Turan, Türkiye, s. 405; Uyumaz, a.g.e., s. 89. 1095 İbn Bîbî, a.g.e., s. 438. İbn Bîbî eserinde, bu bilgilerin kendisine bizatihi elçinin anlattığını ifade etmektedir. Karş. Turan, Türkiye, s. 405-406; Uyumaz, a.g.e., s. 89. 1096 İbn Bîbî, a.g.e., s. 440; Karş. Turan, Türkiye, s. 406; Uyumaz, a.g.e., s. 90. 1097 Bu görüşmeye dair bkz. İbn Bîbî, a.g.e., s. 440; Karş. Turan, Türkiye, s. 406; Uyumaz, a.g.e., s. 90. 224 sahip olduğunu savunarak sultan olmasına karşı çıktılar. 1098 Elbette beylerin bu yorumu, Keykubâd’ın tahta çıkmasını engellemek için yapılmış olabilir. Ancak bununla birlikte, yine de onun karakteri hakkında da bize bilgi vermektedir. Meselâ I. Keykubâd, önemli Selçuklu beylerinin, kendi otoritesine aykırı davranışlarına bir süre sabrettiyse de onların yaptıklarını unutmadı ve nihayetinde bir gece baskınıyla beyleri ele geçirip, bazılarını öldürüp bazılarını da sürgüne gönderdi. İleride ayrıntılarıyla ele alacağımız bu olay, Sâhip Mecdeddîn ile Pervâne Şerefeddîn Muhammed’in I. Keykubâd hakkındaki sözlerine haklılık payı vermek gerektiğini göstermektedir. Ancak I. Keykubâd’ın, sultanlığı boyunca, kendisine tâbi beylerden isyan edenleri birçok kez bağışlayıp, affettiğini de söylemek gerekir. Yani onun tamamiyle kinine göre ve öfkesine göre hareket eden biri olduğunu söylemek yanlış olur. I. Keykubâd hakkında en detaylı bilgileri edindiğimiz el-Evâmirü’l-Alâiyye adlı eserin müellifi İbn Bîbî, Müslümanlar arasında ortaya çıkan sultanlar içinde dinî yüceltme, halka iyi davranma, adâleti yayma hususlarında Sultan I. Alâeddîn Keykubâd’dan daha iyisinin gelmediğini ifade etmektedir. 1099 Ona göre I. Keykubâd, keramet sahibi bir sultandı.1100 I. Keykubâd, hazine konusunda çok hassas davranır, her gün denetim yapardı. Bu konuda beylerini de sürekli kontrol eder, onların arasından şahsi servetini arttırmada aşırıya kaçan varsa cezalandırmaktan kaçınmaz, en büyük beyden en düşüğüne kadar adâlete, örfe, Şeriat’a göre münasip olan cezayı uygulamaktan korkmazdı.1101 Halkın istek ver arzularına her zaman kulak kabartan I. Keykubâd, yargı işlerine bizatihi kendisi bakmaya özen gösterir, mazlumların haklarının ulaştırılmasında hassas davranırdı.1102 Ayrıca Keykubâd, fazıl ve mutasavvıfların, 1098 İbn Bîbî, a.g.e., s. 228; Karş. Uyumaz, a.g.e., s. 18. Bu beyler, Alâeddîn Keykubâd Tokat’ta melik iken onun hizmetinde bulunmuşlardı. 1099 İbn Bîbî, a.g.e., s. 246. 1100 İbn Bîbî, a.g.e., s. 464; Karş. Uyumaz, a.g.e., s. 95-96. 1101 İbn Bîbî, a.g.e., s. 249; Ebû’l-Ferec, a.g.e., II, 537; Karş. Turan, Türkiye, s. 413-414; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 168; Sümer, a.g.m., s. 359. 1102 İbn Bîbî, a.g.e., s. 316; Karş. Turan, Türkiye, s. 413; Uyumaz, a.g.e., s. 95. 225 âlim ve ihtiyaç sahiplerinin âdeta üzerine titrerdi.1103 İbn Bîbî’nin eserinde belirttiğine göre onun zamanında Şeriat’ın bayrağı arşın şerefelerine dikilmiş, Hanefî mezhebinin gücü en yüksek noktaya çıkmış, ülkenin her yeri cennet bahçesine dönmüştü. 1104 Ebûl-Ferec de eserinde I. Keykubâd’ın şahsı ve devri hakkında bilgiler verir. Ona göre I. Keykubâd, devrinin hükümdarları arasında kendine özgü bambaşka biriydi ve diğer sultanlarda bulunan kötü alışkanları terk eden temiz ruhlu bir kişiydi. 1105 Nigedî’ye göre de I. Keykubâd, dinine bağlı, iyi huylu, akıllı ve kâmil bir sultandı.1106 I. Keykubâd’ın dinî anlayışı hakkındaki en önemli bilgiler Celâleddîn Karatay’ın anlattıklarıdır. Emîr Karatay1107 18 yıl boyunca gece gündüz I. Keykubâd’ın yanında bulunduğunu ve sultanın, gecelerini Allah’ın emri üzere Kur’ân okuyarak, ibadetlerini yerine getirerek geçirdiğini böylece Allah’ın rızasını kazanacağını ve ahiret yurdundaki derecesinin yükseleceğini umduğunu ifade etmektedir. Karatay’a göre sultan, Allah’ın huzurunda ağlar ve yakarırdı. Bu sebeple kendisinin birinci görevi olarak gördüğü, mazlumun hakkını koruyup zâlimi cezalandırarak adâleti sağlama arzusu sultandan hiç uzaklaşmazdı.1108 Emîr Karatay’ın aktardığına göre sultan, İmâm-ı Âzam Ebû Hanîfe’nin mezhebinden olmasına ve ona göre âmel etmesine rağmen sabah namazlarını İmam Şafiî’nin mezhebine göre kılardı.1109 Sultanın neden böyle yaptığı üzerine düşünmek gerekir. Ravendî’nin, I. Keyhüsrev’den Hanefîler ile Şafiîler arasındaki kavgayı 1103 Meselâ bu konudaki örneklerden biri Siraceddîn-i Urmevî’nin kadılık atamasıdır. Urmevî’nin aktardığına göre kendisi Mısır’dan geldiğinde Sultan a.g.e. Keykûbâd tarafından ağırlanmış ve kendisinin isteği üzerine Malatya’ya kadı tayin edilmişti. Bkz. Menâkıb-ı Evhadeddîn-i Kirmânî, s. 171; ayrıca bkz. a.e., s. 233; Karş. Moharram Mostafavi, a.g.e., s. 252-253; Uyumaz, a.g.e., s. 95. 1104 İbn Bîbî, a.g.e., s. 249; Karş. Turan, Türkiye, s. 413-414. 1105 Ebû’l-Ferec, a.g.e., II, 536-537; Karş. Turan, Türkiye, s. 411; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 167; Kara, a.g.e., s. 481-482; Ersan, Ermeniler, s. 183; Uyumaz, a.g.e., s. 95; Sümer, a.g.m., s. 359. 1106 Nigedî, a.g.e., s. 442. 1107 Kendisi de son derece dindâr olan Celâleddîn Karatay hakkında bkz. 1323. dipnot. 1108 İbn Bîbî, a.g.e., s. 250; Cenâbî, a.g.e., s. 21; Karş. Turan, Türkiye, s. 413; Kara, a.g.e., s. 482; Uyumaz, a.g.e., s. 95. 1109 İbn Bîbî, a.g.e., s. 250; Karş. Turan, Türkiye, s. 413; Kara, a.g.e., s. 481; Uyumaz, a.g.e., s. 95. 226 bitirmesini istediğinden bahsetmiştik.1110 Belki de I. Keykubâd, bu şekilde amel ederek mezhepler arasında bir yakınlaşmaya sebebiyet vermek istemiş olabilir. Sultan abdest almadan fermân imzalamaz, ağzından kötü söz veya küfür çıkmaz, iç ve dış temizliğe büyük önem verir, şakaya ve ciddiyetsizliği çok fazla tahammül etmezdi.1111 Cenâbî’ye göre I. Keykûbâd, adâletli, bilgili, akıllı, âlimlerle oturup kalkan, güzel ahlaklı, fakir ve muhtaçlara yardımda bulunan bir sultandı.1112 Müneccimbaşı, sultanın adâletli, insaflı ve Hanefî mezhebinden olduğunu; orucu, namazı, duâyı ve evradı çokça yaptığını, şeyh ve sûfîlere önem verdiğini, ancak bunlara rağmen içki içmeyi, oyun ve çalgı dinlemeyi de terk etmediğini ifade etmektedir.1113 Müneccimbaşı’na göre sultanın bu davranışları terk etmemesinin sebebi o devrin devlet merasimi olmasıydı.1114 Bu tespitler Müneccimbaşı’nın kendisine ait olması sebebiyle oldukça önemlidir. 2. 2. 6. 2. 16. I. Keykubâd ve Şeyh Bahâeddîn Veled I. Keykubâd, 11 yıl kadar Bizans’ta kaldığı için içkiye burada alışmış olmalıdır.1115 Eflâkî’nin, eserinde bildirdiğine göre sultan, İslâmî yaşantıya aykırı davranmayacağına dair Bahâeddîn Veled’e söz vermiştir ve bundan sonra da titiz bir Müslüman olmuştur.1116 Bu konuda Eflâkî’nin eserinde başka bilgiler de bulunmaktadır. Mevlânâ’nın babası Bahâeddîn Veled Lârende’de ikamet ederken, I. Keykubâd bunu öğrendi ve onları Konya’ya davet etti.1117 Bu davet kendisine ulaşınca Bahâeddîn Veled, “Alâeddîn padişah içki içiyor ve çalgı sesi dinliyor. Ben onun yüzünü nasıl 1110 Karş. Kara, a.g.e., s. 481. 1111 İbn Bîbî, a.g.e., s. 252; Cenâbî, a.g.e., s. 21. 1112 İbn Kesir, a.g.e., XIII, 283; Cenâbî, a.g.e., s. 20. 1113 Müneccimbaşı, a.g.e., s. 73. 1114 Müneccimbaşı, a.g.e., s. 73. 1115 Kara, a.g.e., s. 480; Karatay da “Sultan ister ayık ister sarhoş olsun, bir günün sekizde birinden fazla yatağında kalmazdı.” diyerek, I. Keykubâd’ın içki içtiği hususunda şüphe uyandırmaktadır. Bkz. İbn Bîbî, a.g.e., s. 250. 1116 Eflâkî, a.g.e., s. 82; Karş. Kara, a.g.e., s. 481. 1117 Eflâkî, a.g.e., s. 82; Karş. Uyumaz, a.g.e., s. 98. 227 görebilirim” cevabını verdi.1118 Bu cevabı duyan sultan, “Eğer zahmet eder de Konya’ya gelirse ben yaşadığım sürece şarkı ve çalgıların sesini dinlemem, hiç kimseye iradet getirmediğim halde onun kulu ve mürîdi olurum.” dedi ve bunun üzerine Şeyh Bahâeddîn Konya’ya doğru yola çıktı.1119 Sultan, şeyhi Konya girişinde karşıladı. Keykubâd, şeyhi konaklaması için saraya davet ettiyse de Bahâeddîn Veled Altun-aba Medresesi’ne gitti.1120 Kaynağın ifadesine göre sultan, şeyhe birçok mal ve hediye gönderdi ancak şeyh, “Sizin mallarınız haramla karışık ve şüphelidir.” diyerek bunları kabul etmedi.1121 Eflâkî’nin eserinde geçen bu bilgilere ihtiyatla yaklaşmak gerekir. Zirâ eser bir menakıbnâme olup, gayesi tarihî olayları anlatmak ve aktarmaktan ziyade Mevlevî büyüklerinin hayatlarını menkıbevî bir şekilde betimlemektir.1122 Meselâ İbn Bîbî’nin eserine baktığımızda sultanın ömrünün sonuna değin içki içmeye ve çalgı sesi dinlemeye devam ettiği anlaşılmaktadır. Keza Müneccimbaşı da bunu teyit etmektedir. Buna rağmen Eflâkî’nin eserinde sultanın içkiyi ve çalgı sesini bıraktığından yaptığından bahsedilmesi, Şeyh Bahâeddîn Veled’in yüceltilmek istenmesinden başka bir şey değildir. Lâkin şeyhin, sultanın mallarını kabul etmemiş olması muhtemeldir. Zirâ Melâmî meşrep sûfîler mal, mülk ve devlet ricaliyle ilişkilerine dikkat ederlerdi. Eflâkî’nin aktarımına göre bir gün sultan, şehrin bilginlerinin, ariflerinin, hakîmlerinin, fütüvvet ehlinin hâzır bulunduğu büyük bir toplantı düzenledi ve Şeyh Bahâeddîn’i de bu toplantıya davet etti.1123 Toplantıda sultan, şeyhi hürmetle karşıladı ve onun emrinde olduğunu belirtti.1124 Bunun üzerine Bahâeddîn Veled, sultana, “Ey melek huylu mülk sahibi hükümdar! Dünya ve ahiret mülkünü kendine 1118 Eflâkî, a.g.e., s. 82; Karş. Uyumaz, a.g.e., s. 98. 1119 Eflâkî, a.g.e., s. 82; Karş. Uyumaz, a.g.e., s. 98. 1120 Eflâkî, a.g.e., s. 83; Karş. Uyumaz, a.g.e., s. 98. 1121 Eflâkî, a.g.e., s. 83; Karş. Uyumaz, a.g.e., s. 98. 1122 Menkıbelerin verdiği bilgilere yaklaşımla ilgili bkz. Zeki Velidi Togan, Tarihte Usul, Türkiye İş Bankası Kültür Yay., İstanbul 2019; Mehmet Fuad Köprülü, “Anadolu Selçuklu Tarihinin Yerli Kaynakları”, Belleten, VII/27 (1943), s. 384; Ahmet Yaşar Ocak, Kültür Tarihi Kaynağı Menâkıbnâmeler (Metodolojik Yaklaşım), TTK, Ankara 1997; Haşim Şahin, Dervişler ve Sûfî Çevreler, Kitapyayınevi, İstanbul 2017, s. 13-43. 1123 Eflâkî, a.g.e., s. 83. 1124 Eflâkî, a.g.e., s. 83. 228 mal ettiğine hiç kuşkusuz emin ol.” diyerek övgüde bulundu.1125 Bir Mevlevî kaynağının I. Keykubâd hakkında bu ifadeleri kullanması, sultanın şeyhe karşı muhabbet beslediğini gösterir. Nitekim sultan, şeyhten vaaz vermesini dahî istemişti.1126 Eflâkî’ye göre I. Keykubâd, şeyhin ölümünden üç gün önce onu ziyaret edip hâlini hatrını sormuştu.1127 Ayrıca sultan, Bahâeddîn Veled’in ardından yas tutmuş, onun için türbe yaptırıp, taziye meclisleri kurdurmuştu.1128 Eflâkî eserinde, I. Keykubâd ile Bahâeddîn Veled arasında geçen ilginç bir olaydan bahseder. Bir gün Bahâeddîn Veled, Konya’da ikamet ederken “zâlim” birini öldürdü. Bunun üzerine I. Keykubâd, şeyhe adamı neden öldürdüğünü sordu. Şeyh “Ben aslında bir köpek öldürdüm.” dedi. Sultan bunun üzerine öldürülen adamın kabrini açtırdı ve mezarda bir köpek buldu. I. Keykubâd, şeyhten özür diledi.1129 Şüphesiz burada yine Bahâeddîn Veled’e bir menkıbe uyarlanmaktadır ancak anlatılan olayın gerçek olma ihtimali de düşünülmelidir. Eflâkî’nin aktardığı hikâyeler arasında gerçekleşmiş birçok olayın bulunduğu, bazılarının değiştirilerek ya da tahrif edilerek anlatıldığı söylenebilir. Burada da sultanla şeyh arasında benzeri bir olaydan dolayı bir gerilim yaşandığı anlaşılmaktadır. Ancak aynı eserde, bu olay sonrasında I. Keykubâd’ın tevbe ederek İslâm’ın kınadığı şeylerden sakındığı kaydedilir.1130 2. 2. 6. 2. 17. Entelektüel Kimliği Kendisinden önceki sultanlarda olduğu gibi I. Keykubâd’ın da şiir ve muziğe ilgisi vardı. Sultan, entelektüel bir kişiliğe sahipti. O musikî kitaplarından, vezin, kafiye, usul gibi konulardan bahsedebilecek kadar bu hususlarda bilgiliydi.1131 Sultanın bazen rubai dahî söylediğini ifade eden İbn Bîbî, eserinde, ona ait olduğunu belirttiği şu rubaiyi aktarır: 1125 Eflâkî, a.g.e., s. 83. 1126 Eflâkî, a.g.e., s. 87. 1127 Eflâkî, a.g.e., s. 84. 1128 Uyumaz, a.g.e., s. 97. 1129 Detaylı bilgi için bkz. Eflâkî, a.g.e., s. 87. 1130 Eflâkî, a.g.e., s. 87. 1131 İbn Bîbî, a.g.e., s. 251; Karş. Karş. Turan, Türkiye, s. 415; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 167. 229 Ayıkken akıl üzerine dayanırım. Sarhoş olunca akıl benden çıkar. Şarap iç! Çünkü sarhoşluk ve ayıklık arasındaki vakit hayatın ta kendisidir.1132 2. 2. 6. 2. 18. Kullandığı Unvanlar I. Alâeddîn Keykubâd’ın bastırdığı sikkelerle inşâ ettirdiği mimarî eserlerdeki kitâbelerde kullandığı unvan ve lakaplar da onun dinî anlayışı ve siyasî yansımalarını anlamak açısından önemlidir. I. Keykubâd, meliklik dönemindeyken bastırdığı ilk bakır sikkesinde kendisini “el-Melikü’l-Mansur Keykubad b. Keyhüsrev b. Nâsıru Emirü’lMü’minîn”; gümüş olan ikinci sikkesinde “el-Melikü’l-Mansur Alâüddevle ve’d-din Ebû’l-Muzaffer Keykubad b. Keyhüsrev Nâsıru Emirü’l-Mü’minîn”; yine gümüş olan üçüncü sikkesindeyse ikinci sikkedeki aynı ifadelerle tanıtmaktadır. 1133 Her ne kadar siyaseten de olsa, henüz meliklik dönemindeyken dahî kendisini halîfenin destekçisi olarak tanıtıp, dini yücelten biri olarak takdîm etmesi aslında arka plânda onun sahip olduğu dinî anlayışa işaret etmektedir. Tahta çıktıktan sonra I. Keykubâd’a halîfe tarafından “Sultan-ı Âzam/Büyük Sultan”, “Kâsım-ı Muazzam”, “Zıllullah-ı fi’l âlem/Allah’ın Yeryüzündeki Gölgesi” unvanları verildi. 1134 Nitekim Artuklu Mes’ûd, I. Keykubâd’a yazdığı bir mektupta sultana, “Cihanı Yaratan’ın gölgesi sensin” diyerek sesleniyordu.1135 Bu anlayışı sultana yazılan kitaplarda, yapılan övgülerde ve sultanın kullandığı unvanlarda da görmekteyiz. Elbette bu, Selçuklularla başlamış bir anlayış da değildir.1136 I. Keykubâd, yaptırdığı mimarî eserlerin kitâbelerinde kendisini “esSultanu’l-A’zam/Muazzam Sultan”, “Şehinşâhu’l-A’zam/En Büyük Şehinşah”, “Sultan-ı Selâtinü’l-A’zam/Sultanların Sultanı”, “Hami-yi Bilâdallah/Allah’ın Beldelerinin Hamisi”, “Hafız-ı İbâdallah/Allah’ın Kullarının Koruyucusu”, “Alâü’d- 1132 İbn Bîbî, a.g.e., s. 251; Karş. Turan, Türkiye, s. 415. 1133 Uyumaz, a.g.e., s. 14. 1134 İbn Bîbî, a.g.e., s. 442; Turan, Türkiye, s. 411; Sümer, a.g.m., s. 359. 1135 İbn Bîbî, a.g.e., s. 308. 1136 Bu konuyla ilgili detaylı bilgi için I. Bölüm’e bakınız. 230 dünya ve’d-dîn/Dünya ve Dinin Alâsı”, “Gıyasü’l-İslâm ve’l-Müslimîn/İslâm ve Müslümanların Yardımcısı”, “Muhyi’l-adl fi’l-âlemîn/Alemde Adaleti İhya Eden”, “Munsıfi’l-Mazlumîn min Zâlimîn/Mazlumları Zâlimlerden Koruyan”, “Zılullahi fi’lArz/Allah’ın Yeryüzündeki Gölgesi”, “Muhyi’l-adl ve’l-İnsaf/Adâlet ve İnsafın İhya Edicisi”, “Burhan-ı Emirü’l-Mü’minîn/Mü’minlerin Emirinin Burhanı”, “Nâsır-ı Emirü’l-Mü’minîn/Mü’minlerin Emirinin Destekçisi”, “Kasımu Emirü’lMü’minîn/Mü’minlerin Emirinin Ortağı” gibi unvanlarla tanıtmaktadır.1137 Bu unvanların birçoğu diğer sultanlar tarafından da kullanılmıştır.1138 Bununla birlikte I. Keykubâd’ın, bazı kitabelerde “Allah’ın rahmetine muhtaç” terkibini kullanması diğer sultanlarda karşılaşmadığımız bir durumdur.1139 Bu ifade, sultanın dinî anlayışındaki samimiyeti ve hassasiyeti göstermektedir. 2. 2. 6. 2. 19. Dinî Kurumlar ve İlmî Faaliyetler I. Keykubâd zamanında dinî kurumlarda da gelişmeler meydana geldi. Konya’da Şekerfurûş adıyla bilinen bir mescid inşa edildi. Mescid’in kitâbesinde 617/1220 yılı Recep ayında yapıldığı yazmaktadır.1140 Yine Alâeddîn Câmiî’nin de sultanın emriyle 617/1220 yılında tamamlandığı bilinmektedir. 1141 Konya’da bulunan Havzan Çeşmesi, Hatuniye Mescidi, Zevle Sultan Mescidi, Zazadin Hanı da I. Keykubâd zamanında inşa edildi. 1142 Yine Konya’daki Dâru’ş-şifâ-i Alâî de bu dönemde yapılan önemli eserlerdendir. Bu yapılardan bazıları dinî kurum olarak gözükmese de halka hizmet hakka hizmettir anlayışı çerçevesinde bakılarak değerlendirilebilir. I. Keykubâd’ın böyle bir bakış açısına sahip olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır. I. Alâeddîn Keykubâd, tıpkı diğer sultanlar gibi yeni şehirler inşâ ettirdi. Bunlardan biri Alâiye olup, buraya Müslümanlar yerleştirdi. Sultanın on dokuz adet 1137 Seton Lloyd – D. Storm Rice, Alanya (Alâiyya), (çev. Nermin Sinemoğlu), TTK, Ankara 1989, s. 56; Remzi Duran, Selçuklu Devri Konya Yapı Kitâbeleri (İnşa ve Ta’mir), TTK, Ankara 2001, s. 16. 1138 Duran, a.g.e., s. 15-18; Bkz. Lloyd – Rice, a.g.e., s. 56, 57; diğer kitâbeler için ayrıca bkz. a.e., s. 57-75. 1139 Kara, a.g.e., s. 482. 1140 Duran, a.g.e., s. 41. 1141 Duran, a.g.e., s. 42, 43, 44, 1142 Duran, a.g.e., s. 49, 50, 51. 231 şehir yaptırdığı ve bu şehirleri cami, medrese, hankah gibi dinî kurumlarla doldurduğu söylenmektedir.1143 Onun devrinde Anadolu’da ilmî hayatın hayli geliştiği düşünülecek olursa bu rivayetlerin gerçekliği kuvvet kazanır. Sultanın kendisi de ilimle ilgilenir ve âlimlerle istişâre ederdi. Özellikle Alâiyye’ye gittiği zamanlarda I. Keykubâd, ilim erbabı kimseleri sarayına davet eder ve bu mecliste devletin durumu başta olmak üzere her türlü mesele üzerine konuşulurdu.1144 I. Keykubâd, hükümdarların tarihlerinden ve huylarından bahseden kitapları okumayı çok severdi. 1145 Nitekim sultanın Gazzâlî’nin Kimyâ-yı Sa’adet’ini, Nizâmülmülk’ün Siyâsetnâme’sini ve diğer birkaç kitabı okuduğu bilinmektedir. I. Keykubâd’ın kendisine de birçok kitap takdîm edildi. Sultanın bunları da okuduğu, incelediği göz önünde bulundurulduğunda bu kitaplardan hareketle onun dinî anlayışı ve siyasî yansımalarına dair çıkarımlarda bulunmak mümkündür. 2. 2. 6. 2. 20. Necmeddîn Dâye ve I. Keykubâd Necmeddîn Dâye er-Râzî (ö. 654/1256)’nin1146 Şehâbeddîn Sühreverdî vesilesiyle I. Keykubâd’a Mirsâdü’l-‘İbâd mine’l Mebde’ ile’l-Meâd1147 adlı 1143 Kara, a.g.e., s. 454; Uyumaz, a.g.e., s. 99-100. 1144 İbn Bîbî, a.g.e., s. 324; Eflâkî, a.g.e., s. 83; Karş. Sümer, a.g.m., s. 359. 1145 İbn Bîbî, a.g.e., s. 251; Cenâbî, a.g.e., s. 21; Karş. Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 167. Kara, a.g.e., s. 480. Meselâ İbn Bîbî’nin kaydına göre sultan, Keykubâdîye’de vakit geçirirken “geçmiş padişahları anlatan, nasihatlarıyla padişahlara imamlık yapan, Tanrı’nın dinini güçlendiren, yönetim işlerinde yol gösteren, saâdet ve mutluluk konusunda rehberlik eden manzum bir kitap” okuyordu. Bkz. İbn Bîbî, a.g.e., s. 323. Sultanın bu kitapları okuduğunu gösteren diğer delil, Celâleddîn Hârezm-şâh’ın elçilerine verdiği cevaptır. Sultan Hârezm-şâh elçisine verdiği bir cevapta, “Bu benim babamın senin baban ile ve benim dedemin senin deden ile olan âdetleridir.” diyerek, tarihî olaylara dair bilgisini göstermektedir. Bkz. Uyumaz, a.g.e., s. 53. 1146 Onun tam adı Ebû Bekr Necmeddîn Abdullah b. Muhammed b. Şâhâver b. Enûşirvân b. Ebî Necîb el-Esedî er-Râzî’dir. Dâye; Şam, Mısır, Bağdâd, Hicaz ve Azerabaycan gibi yerlerde ilmî tahsilinde bulunduktan sonra Hârezm’e giderek Necmeddîn-i Kübrâ’ya intisap etti ve bir Kübrevî dervişi oldu. Burada bir müddet eğitim aldı ve şehirden ayrıldı. O, çeşitli yerleri dolaştıktan sonra 1221 yılında Kayseriye geldi. Bkz. Menâkıb-ı Evhadeddîn-i Kirmânî, s. 142-143; Câmî, a.g.e., s. 579-580; Halil Baltacı, Necmeddîn Dâye Râzî, İnsan Yay., İstanbul 2011, s. 37-45, 63; Kavak, a.g.e., s. 12-13; Derya Örs, “Necmuddîn-i Râzî: Hayatı ve Eserleri”, Nüsha, sy. 6 (Yaz 2002), s. 22-24; Mehmet Okuyan, “Necmeddîn-i Dâye”, DİA, XXXII, 496. Necmeddîn Kübra hakkında bkz. Menâkıb-ı Evhadeddîn-i Kirmânî, s. 240; Câmî, a.g.e., s. 563- 568; Mustafa Kara, Türkistan’ın Işığı Necmeddîn-i Kübra, Hassa Yay., İstanbul 2008; a. mlf, Tasavvufî Hayat, Dergâh Yay., İstanbul 2013; Hamid Algar, “Necmeddîn-i Kübrâ”, DİA, XXXII, 498-500. Necmeddîn Kübra’nın önemli eserleri Türkçe’ye çevrilmiştir. Bkz. Necmeddîn-i Kübrâ, 232 eserini sunduğundan bahsetmiştik. Dâye, kendi memleketindeki karışıklıklar sebebiyle yeni bir diyara yerleşmek istedi. Yerleşmek istediği diyarda Ehl-i Sünnet ve’l Cemaat’in hakim olmasını, ülkede emniyet, adâlet, bolluk ve bereketin bulunmasını, din ve dünya işlerini ehli kimselerin yönetmesini ve bu ülkede âlimlerin kıymetini bilen, ilmi, adâleti ve dine olan bağlılığıyla tanınan bir sultan olmasını istiyordu. Dâye, memleketindeki tüccarlara böyle bir ülkenin olup olmadığını sordu ve onlar da Anadolu’yu işaret etti. Tüccarlara göre Anadolu, “hem Ehl-i Sünnet ve’l Cemaat mezhebiyle süslenmiş, hem de adâlet, insaf, emniyet ve bereketle tanzim” olmuş bir memleketti. 1148 Dâye, eserinde, Müslümanları koruyup gözetmenin sultan ve meliklerin sorumluluğunda olduğunu vurgular ve bu hususta Selçukluları över.1149 Bu bağlamda o, eserinde Selçuklularla ilgili olarak şu sözleri kaydeder: “Allah’a hamdolsun ki bu diyarda Selçukoğullarının devamı olan, o hânedânın yâdigarı bir pâdişah vardır. Ehl-i İslâm her türlü âsâyiş ve rahatı, emniyet ve huzuru bu hânedân ehlinin kutlu çadırının gölgesinde buldular. Bu hayır ve iyilikler, dini seven ve dindâr olan bu pâdişahların bereketli sözleriyle meydana gelmektedir. Küfür beldelerindeki gaza ve fetihler, mülhidlerden ele geçirilen kale ve hisarlar, yapılan medreseler, hankâhlar, mescidler, minberler, câmiler, köprüler, ribâtlar, hastaneler ve diğer hayır kurumları; âlimleri, özellikle de zâhid ve âbidleri yüceltme, tebâya gösterilen saygı, şefkat ve merhamet, Hazreti Hakk’a yakınlaşma hususundaki gayretleri hiç kimsede yoktu. Bu aslında herkesçe bilinen ve meşhûr olan bir şeydir fakat yine de sözü uzatmak zorunda kaldık. Bütün Arap ve Acem Usulü’l-Aşere, (çev. Süleyman Gökbulut), İnsan Yay., İstanbul 2010; Necmeddîn-i Kübrâ, Adâbü'sSûfîyye, (çev. Süleyman Gökbulut), Adab Risaleleri, İlkharf Yay., İstanbul 2016; Necmeddîn-i Kübrâ, Âdâbü’s-sülûk İlâ Hazret-i Mâlikü’l-Mülk ve Melikü’l-Mülûk, Risâle, fî’l-Halve, Minhâcü’s-Sâlikîn ve Mi’râcü’t-Tâlibîn, (çev. Süleyman Gökbulut), Seyr ü Sülûk Risâleleri, İlkharf Yay., İstanbul 2016. Kübrevîlik hakkında bkz. Türer, a.g.e., s. 180-182; Reşat Öngören, “Osmanlı Türkiyesi’nde Tarikatlar”, (ed. Semih Ceyhan), Türkiye’de Tarikatlar: Tarih ve Kültür, İSAM Yay., İstanbul 2015, s. 70-72; Süleyman Gökbulut, Necmeddîn-i Kübra: Hayatı, Eserleri, Görüşleri, İnsan Yay., İstanbul 2010; Hamid Algar, “Kübreviyye”, DİA, XXXII, 500-506. 1147 Necmeddîn-i Dâye, a.g.e., (çev. Baltacı), İFAV Yay., İstanbul 2013; Necmeddîn-i Dâye, a.g.e., (çev. Uygur), İlkharf Yay., İstanbul 2013; Necmeddîn-i Dâye, Mirsâdü’l-‘İbâd mine’l Mebde’ ile’lMeâd, (çev. Kâsım b. Mahmûd Karahisârî), İrşâdü’l-mürîd ile’l Murad fî Tercemet-i Mirsâdü’l- ‘İbâd, (haz. Özgür Kavak), Sûfî Diliyle Siyaset, Klasik Yay., İstanbul 2019; Necmeddîn, Dâye, Mirsâdü’l-‘İbâd mine’l Mebde’ ile’l-Meâd, (haz. Şefaettin Severcan), Hüküm Sahiplerinin İzleyecekleri Yol, Mirsâdü'l-İbâd Mine'l-Mebdei İle'l Mead’dan: Selçuklu Sultanı Alâeddin Keykubad'a ve Osmanlı Sultanı II. Murad'a Sunulan Siyasetnâme, Büyüyenay Yay., İstanbul 2017. 1148 Necmeddîn-i Dâye, a.g.e., (çev. Baltacı), s. 53; Necmeddîn-i Dâye, a.g.e., (çev. Uygur), s. 56, 57; Karş. Baltacı, Necmeddîn Dâye, s. 63; Kavak, a.g.e., s. 13; Örs, “Necmuddîn-i Râzî”, s. 22; Karş. Uyumaz, a.g.e., s. 96; Ürkmez, a.g.e., s. 84-85. 1149 Necmeddîn-i Dâye, a.g.e., (çev. Baltacı), s. 53, 54; Necmeddîn-i Dâye, a.g.e., (çev. Uygur), s. 54; Karş. Kavak, a.g.e., s. 22. 233 diyarlarında onların ve bendelerinin güzel eserleri görülür. Ehl-i İslâm, bu mâhir ve mübarek hânedâna hayır duâ etmektedirler.” 1150 Dâye, Selçuklu hanedanlığına duâ ettikten sonra Anadolu’daki huzur, terbiye, ilim neşri, sûfîlere saygı ve hizmetin başka bir yerde bulunmadığını anladığını ifade eder.1151 O, Sultan I. Alâeddîn Keykubâd hakkında “İslâm pâdişahı ve sultanlar sultanı” olarak bahsedip, onu Hz. Yûsuf ve Hz. Eyyûb peygamberlerle mukayese ederek “İslâm ve Müslümanların kurtarıcısı, evliyânın yardımcısı, Allah’ın düşmanlarının kahredicisi, doğru yoldan yürüyen” gibi sözlerle övmektedir.1152 Dâye, bu övgülerin, kendisine Allah’tan gelen ilhamlar olduğunu söyler ve bu konuda eserinde detaylı açıklamalar yapar.1153 Dâye’nin bu ifadeleriyle I. Keykubâd, Allah Teâlâ tarafından övülmüş sultan hüviyetine kavuşur. Bu da eserini sultana sunacak Dâye için oldukça kullanışlı bir malzemedir. Onun ilhama dayandığını söylediği bu bilgilere ilmî şüpheyle yaklaşmak gerekir. Zirâ bu bilginin ne doğruluğunu ne de yanlışlığını ilmî sınırlar çerçevesinde tespit etmek mümkün değildir. Yine de Dâye’nin I. Keykubâd hakkındaki ifadeleri, sultanın dinî anlayışını son derece açık bir şekilde ortaya koymaktadır. Ayrıca bir tutum olarak melik ve sultanlara yakın olmaktan uzak durduğunu ifade eden Dâye’nin, Sultan I. Alâeddîn Keykubâd’a karşı farklı davranması da önemli bir ayrıntıdır.1154 Tüm bu bilgileri değerlendirirken, her ne olursa olsun Dâye’nin bu eseri bir sultana sunduğunu unutmamak gerekir. Bu yönüyle düşünüldüğünde bahsi geçen eserde verdiki bilgilerin, bilhassa da övgülerin dikkatle incelenmesi gerektiği gerçeği ortaya çıkar. Ayrıca Dâye, kitabını sultana takdim ettikten kısa bir süre sonra, çeşitli nedenlerle Selçuklu ülkesinden ayrılıp 621/1224 yılında Erzincan'a gitti. Dâye, ayrılışının sebeblerini Fâhreddîn Behram-şâh’ın oğlu, Erzincan Beyi Alâeddîn Dâvud-şâh’a sunduğu Mermûzât-ı Esedî adlı eserde detaylıca anlatır. Buna göre 1150 Necmeddîn-i Dâye, a.g.e., (çev. Baltacı), s. 53; Necmeddîn-i Dâye, a.g.e., (çev. Uygur), s. 57; Karş. Turan, Cihân, s. 193. 1151 Necmeddîn-i Dâye, a.g.e., (çev. Baltacı), s. 54; Necmeddîn-i Dâye, a.g.e., (çev. Uygur), s. 58. 1152 Necmeddîn-i Dâye, a.g.e., (çev. Baltacı), s. 54, 60; Necmeddîn-i Dâye, a.g.e., (çev. Uygur), s. 58, 61, 65. 1153 Necmeddîn-i Dâye, a.g.e., (çev. Baltacı), s. 57; Necmeddîn-i Dâye, a.g.e., (çev. Uygur), s. 62. 1154 Necmeddîn-i Dâye, a.g.e., (çev. Baltacı), s. 55, 57; Necmeddîn-i Dâye a.g.e., (çev. Uygur), s. 59. 234 1221 yılında Anadolu’ya gelen Dâye, 3 yıl boyunca çeşitli şehirlerde dolaştığını ve dolaştığı şehirlerde dinden başka her şeyin revaç bulduğunu, Şeriat ve tarikat erbabınınsa pek talep görmediğini buna mukabil fitneciler, gıybet edenler, dünyaya dalıp gidenlerin kıymetli görüldüğünü ifade eder. 1155 Bu sebeple Dâye, Erzincan’a gider ancak buradaki halkın durumundan da memnûn kalmaz.1156 Fakat bu şehirde “benzerini hiçbir yerde görmediğim” sözleriyle övdüğü Alâeddîn Dâvud-şâh’a rastlar ve onun yakında kalır.1157 Görüldüğü gibi Dâye, daha önce Alâeddîn Keykubâd hakkında kullandığı sözlere benzer bir ifadeyi başka bir sultan için de sarf etmektedir. Selçuklu ülkesi hakkında birçok güzel bilgi ve övgüden bahsetse de Dâye’nin, beklentilerinin tam olarak gerçekleşmediği anlaşılmaktadır. Dâye’nin Selçuklu topraklarından ayrılmasının en önemli sebebi, belki de tasavvufun henüz bu topraklarda yeterince ilgi görmemesiydi. Dâye’yi, “Rabbânî Şeyh, bilgi okyanusunun dalgıcı, gerçekler hazinesi, incelikler ışığının kaynağı” gibi sözlerle niteleyen İbn Bîbî, eserinde “halktan ve meliklerden meydana gelen süluk ehlinin bütün tarikatlerini içeren, her sınıfı mükemmel bir şekilde ele alan büyük padişah Alâeddîn Keykubâd adına yazdığı” eseri Mirsâdü’l-Îbâd’ı, Malatya’da sultana sunduğunu kaydeder.1158 Bu esere, Sühreverdî tarafından yazarını, içeriğini ve üslûbunu büyük bir övgüyle tanıtan bir takdîm yazılmıştı.1159 Bu durum eserin kıymetini arttırmıştı. 1160 Nitekim Dâye, I. Keykubâd tarafından büyük ilgiyle karşılandı ve sultan, kitabın her harfi için ona ödemede bulundu.”1161 1155 Necmeddîn-i Dâye, Mermuzat-ı Esed der Mermuzat-ı Davûdî, (nşr. Muhammed Şefi’î Kedkenî), Müessese-i Mütalaat-ı İslâmi Danişgah-ı McGill, Tahran 1973, s. 5; Karş. Baltacı, Necmeddîn Dâye, s. 68; Ürkmez, a.g.e., s. 87; Örs, “Necmuddîn-i Râzî”, s. 24. 1156 Necmeddîn-i Dâye, Mermuzat-ı Esed, s. 5; Karş. Baltacı, Necmeddîn Dâye, s. 68; Ürkmez, a.g.e., s. 87-88; Örs, “Necmuddîn-i Râzî”, s. 24. 1157 Necmeddîn-i Dâye, Mermuzat-ı Esed, s. 5; Karş. Baltacı, Necmeddîn Dâye, s. 68; Ürkmez, a.g.e., s. 87-88; Örs, “Necmuddîn-i Râzî”, s. 24. 1158 İbn Bîbî, a.g.e., s. 257, 258; Karş. Ürkmez, a.g.e., s. 86-87. 1159 İbn Bîbî, a.g.e., s. 258; Ürkmez, a.g.e., s. 85. 1160 İbn Bîbî, a.g.e., s. 258; Ürkmez, a.g.e., s. 85. 1161 İbn Bîbî, a.g.e., s. 258; Ürkmez, a.g.e., s. 87. 235 Sultanın, kendisine sunulan esere bu şekilde karşılık vermesi ve eserin Sühreverdî’nin tavsiyesini içermesi ve dahî I. Keykubâd’ın kitaplarla arasının iyi olduğu düşünülürse, sultanın bu kitabı okuduğunu ya da hiç yoktan içeriğinden az ya da çok bilgi sahibi olduğu anlaşılır. Bu da kitabın içeriğini daha önemli hâle getirmektedir. Tasavvufî literatür içerisinde bilinen ve yaygınca okunan bir kitap1162 olan Mirsâdü’l-‘Îbad, bir mukaddime, 5 bölüm ve 40 fasıldan oluşmaktadır. 1163 Dâye eserinde felsefecileri eleştirir. Konumuz açısından bu nokta önemlidir. Daha önce de anlattığımız gibi Selçuklu hânedânlığında felsefî eğilimler vardı. I. Keykubâd’a sunulan bu eserde felsefecilerin eleştirilmesi, bu konuda onun, kendisinden önceki sultanlara çok benzemediğini gösterir. Dâye eserinde, en genel şekilde insan ruhu ve fıtratından; insanın terbiyesinden, bu uğurdaki seyr-i sülûkun gereklilikleri, halleri ve sırlarından; her sınıfa mensup insanın nefsine karşı nasıl mücadele edebileceğiyle ilgili hususlardan bahseder.1164 Kitabı da Sultan I. Alâeddîn Keykubâd’a sunduğunu açık bir şekilde belirtir.1165 Kitabın bizim açımızdan önemli olan 5. bölümü, yöneticilerin ve halk içindeki çeşitli zümrelerin seyr-i sülûkları1166 hakkındadır.1167 Bu zümrelerin başında da “Meliklerin ve fermân sahiplerinin sülûku beyânına dair” ve “Meliklerin hallerinin ve onların raiyyenin tüm tâîfeleriyle olan ilişkileri ile halkın ahvâline şefkat gösterilmesinin beyânına dair” başlıklarıyla sultanlar gelir. Bu kısımlarda Dâye, sultanların nefisleriyle mücadelelerini nasıl yapabileceklerini ve bu hususta dikkat etmeleri gereken hususları anlatır. 1162 Baltacı, Necmeddîn Dâye, s. 95; Örs, “Necmuddîn-i Râzî”, s. 26; Okuyan, a.g.m., s. 496; 1163 Bu içerikler hakkında detaylı bilgi için bkz. Kavak, a.g.e., s. 16-21. 1164 Necmeddîn-i Dâye, a.g.e., (çev. Baltacı), s. 59; Necmeddîn-i Dâye, a.g.e., (çev. Uygur), s. 64. 1165 Necmeddîn-i Dâye, a.g.e., (çev. Baltacı), s. 60; Necmeddîn-i Dâye, a.g.e., (çev. Uygur), s. 65. 1166 Seyr-i sülûk, tasavvuf erbabının nefislerini ıslah etme mücadelesinin adıdır. Bkz. Süleyman Uludağ, “Sülûk” DİA, XXXVIII, 127-128. 1167 Zümreler hakkındaki bilgi için bkz. Kavak, a.g.e., s. 21. 236 Dâye, eserinin bu kısmına, saltanatın Allah’ın hilâfeti ve niyâbeti olduğunu hatırlatarak başlar.1168 Ardından sultanları dünya ve din olmak üzere ikiyi ayırır.1169 Dünya sultanlarını eleştirir, sonra da din sultanlarına geçer ve onları kendi sûretlerini tanıyan, Şeriat anahtarı ve tarikat vasıtasıyla sûretlerinin üzerindeki tılsımı açanlar olarak över. Dâye, I. Keykubâd’a Kur’ân-ı Kerîm’in 38. sûresinde geçen Hz. Davûd’la ilgili âyetlerden1170 hareketle bir takım hatırlatmalar ve öğütlerde bulunur. O, I. Keykubâd’a, evvelâ sultanlığı ve memleketi Allah’ın bağışı olarak bilmesini; mülkü O’nun verdiğini, dolayısıyla sultandan alıp bir başkasına vermenin de O’nun elinde olduğunu unutmamasını ve bu geçici mülk vesilesiyle asıl kalıcı mülkü elde etmeye çalışmasını; insanların arasında hak ile hükmetmesini; nefsine göre değil, Şeriat’a göre hüküm vermesini; heva ve hevesine tâbi olmamasını, eğer olursa Allah’a karşı gelmiş sayılacağını ve Allah’ın yolundan çıkanlar için de şiddetli bir azabın beklediğini söyler. 1171 Memleket âdil bir şekilde idare edilip, Şeriat uygulanır, halk sülûk yolunda tutulursa bu amelin Allah’a yaklaşmak için en büyük vesile olacağını ifade eden Dâye, bu şekilde sultanın üstün bir ilme de erişeceğini belirtir.1172 Görüldüğü gibi Dâye, hem memleketin Şeriat’a tâbi olması hem de sultanın Allah’a yaklaşması için çeşitli tavsiyelerde bulunarak Keykubâd’ı bu hususlarda açıkça teşvik etmektedir. Onun, sultanın dinî anlayışını şekillendirerek siyasetine etki etmeyi ümit ettiği son derece açıktır.1173 Eserin devamında Dâye, Allah’a yaklaşmak ve uzaklaşmak hususunda saltanatın olumlu ve olumsuz yanlarından bahsederek sultanı uyarıp, yukarıdaki 1168 Necmeddîn-i Dâye, a.g.e., (çev. Baltacı), s. 313; Necmeddîn-i Dâye, a.g.e., (çev. Uygur), s. 339; Necmeddîn-i Dâye, a.g.e., (çev. Kâsım b. Mahmûd b. Karahisârî), s. 59. 1169 Necmeddîn-i Dâye, a.g.e., (çev. Baltacı), s. 314; Necmeddîn-i Dâye, a.g.e., (çev. Uygur), s. 340; Necmeddîn-i Dâye, a.g.e., (çev. Kâsım b. Mahmûd b. Karahisârî), s. 60. 1170 Bahsi geçen âyetin meâli şu şekildedir: “Ey Davud! Biz seni yeryüzünde halife kıldık. O halde, insanlar arasında adaletle hükmet, keyfe uy(up ilâhî emre aykırı hüküm ver)me, yoksa (keyfî hüküm vermeler) seni Allah’ın yolundan saptırır. Doğrusu Allah’ın yolundan sapanlar var ya, onlar için, hesap gününü unuttuklarından dolayı şiddetli bir azap vardır.” Bkz. Feyizli, Feyzü’l-Furkan, s. 453. 1171 Necmeddîn-i Dâye, a.g.e., (çev. Baltacı), s. 315, 316; Necmeddîn-i Dâye, a.g.e., (çev. Uygur), s. 341, 342, 343; Necmeddîn-i Dâye, a.g.e., (çev. Kâsım b. Mahmûd b. Karahisârî), s. 61, 62, 63, 64. 1172 Necmeddîn-i Dâye, a.g.e., (çev. Baltacı), s. 316, 317; Necmeddîn-i Dâye, a.g.e., (çev. Uygur), s. 343, 344; Necmeddîn-i Dâye, a.g.e., (çev. Kâsım b. Mahmûd b. Karahisârî), s. 64-65. 1173 Aynı durum ilerleyen sayfalarda ele alacağımız Zencânî’nin eserinde de söz konusudur. 237 tavsiyelerini hadislere, âyetlere ve çeşitli hikâyelere dayandırarak sürdürür. Ayrıca o, aynı metodla I. Keykûbad’ı; vezirler, beyler ve vakıf müesseseleri gibi hususlarda da dikkat etmesi gerekenler hakkında uyarır. Dâye, sultanı kadı atamaları hakkında uyarırken ilginç bir sitemde de bulunur. Atanacak kadıların özelliklerinden bahsettikten sonra, “Çoğu zaman kadılığı ehliyete göre değil, yapılan hizmetlere göre verirler.” 1174 diyerek tepkisini dile getirir. Bu, o dönemi tasvir eden önemli bir bilgidir. Dâye, diğer eserlerde, kitâbelerde, lakap ve unvanlarda da gördüğümüz gibi eserinde sultana “Zıllullah” diye hitap etmekte ve bu hitabını detaylı bir şekilde açıklamaktadır. Ona göre bir kimsenin Zıllullah olarak nitelenmesi için bütün mazlumların sığınağı olması, hiçbir zâlimden onlara zulüm ya da cefa ulaşmaması gerekir. 1175 Dâye bu bahsi şu sözlerle kapatır: “Bu zulüm ve cefa sultanın kendisinden ortaya çıkarsa Zıllullahlık nasıl tasavvur edilebilir ve hilâfet nasıl mümkün olur?” 1176 Aslında Dâye, Zıllullah tabiriyle sultanın kainattaki ontolojik yerini belirlemektedir. Bu perspektifle bakıldığı taktirde burada bir felsefe yatmaktadır. Tabir-i caizse dinden alınan bakış açısıyla bir siyaset ontolojisi yapılmaktadır. Sultan yeryüzünde Allah'ın gölgesiyse evvelâ burada din ve devlet işlerinin ayrımından bahsedilemez. Zirâ sultan, Allah ile vahyî bir bağlantı içine giremeyeceğine göre ancak ve ancak Kur'ân ve Sünnet’in ve dahî kendisinden önceki salihlerin uygulamalarına bakarak gölge olma görevinin hakkını verebilir. Bu durum sultanlar için dini iyi kavramayı zorunlu kılmaktadır ki bu anlayışın siyasî pratiğini eksiksiz yerine getirebilsinler. Ancak teorik arka plân her ne kadar bu şekilde olsa da sultanların uygulamalarının bütünüyle böyle gerçekleşmediği de âşikârdır. 1174 Necmeddîn-i Dâye, a.g.e., (çev. Baltacı), s. 342; Necmeddîn-i Dâye, a.g.e., (çev. Uygur), s. 370; Necmeddîn-i Dâye, a.g.e., (çev. Kâsım b. Mahmûd b. Karahisârî), s. 93. 1175 Necmeddîn-i Dâye, a.g.e., (çev. Baltacı), s. 324; Necmeddîn-i Dâye, a.g.e., (çev. Uygur), s. 352, 352; Necmeddîn-i Dâye, a.g.e., (çev. Kâsım b. Mahmûd b. Karahisârî), s. 74. 1176 Necmeddîn-i Dâye, a.g.e., (çev. Baltacı), s. 317; Necmeddîn-i Dâye, a.g.e., (çev. Uygur), s. 344; Necmeddîn-i Dâye, a.g.e., (çev. Kâsım b. Mahmûd b. Karahisârî), s. 65. 238 Dâye, sultanların dinen meşrûiyeti hususunda da bir ölçü koymaktadır. Bu ölçü adâleti sağlama ve zulümden kaçınmadır. Bu iki kaideyi hemen hemen bütün siyasetnâmelerde görmek mümkündür. 2. 2. 6. 2. 21. Zencânî ve I. Keykubâd Sultana sunulan kitaplardan bir diğeri XIII. yüzyıl müelliflerinden olan Ahmed b. Sa’d b. Mehdî b. Abdi’s-Samed el-Osmânî ez-Zencânî’nin Kitâbu’lletâifi’l-‘Alâiyye fi’l-fedâili’s-seniyye1177 adlı eseridir. Klasik siyasetnâme literatürünün erken ve önemli örneklerinden biri olan eserin, I. Keykubâd tarafından okunmuş ya da en azından emîrleri tarafından kendisine aktarılmış olması muhtemeldir. Zirâ sultanın Keykubâdîye’de ara ara bu kitabın içeriğine benzer bir eseri okuduğu bilinmektedir. Turan da sultanın, Nizâmülmülk'ün Siyasetnâme'si ve Keykâvus'un Kâbusnâme'sini çok okuduğunu belirterek Keykubâd’ın siyasetnâme türü eserlere özel bir ilgi duyduğunu vurgulamaktadır. 1178 Ayrıca Hasan Hüseyin Adalıoğlu da eserin sultan tarafından okunduğunu ifade etmektedir.1179 Eserinin başında Zencânî, sultandan ibret nazarıyla bu eseri okumasını beklediğini ifade eder.1180 Bahsi geçen eserin bir başka yerinde I. Keykubâd’ın, eski hükümdarların hayat hikâyelerini okuyan, onların kitaplarını, seferlerini inceleyen bir sultan olduğu söylenir. 1181 Buna göre sultanın, Zencânî’nin eserini okumuş olma ihtimali daha da kuvvetlenmektedir. 1177 Ahmed b. Sa’d b. Mehdî b. Abdi’s-Samed el-Osmânî ez-Zencânî, Kitâbu’l-letâifi’l-‘Alâiyye fi’lfedâili’s-seniyye, (haz. Hasan Hüseyin Adalıoğlu), Yeditepe Yay., İstanbul 2019; Eserin tanıtımı için bkz. Kemal Haykıran, “Ez-Zencânî, Sultana Öğütler; Alaeddin Keykubad'a Sunulan Siyasetname”, Tarih İncelemeleri Dergisi, Cilt/Volume XXI, Sayı/Number 2, Aralık/December 2006, 241-246; Eserin yazmasının tanıtımı için bkz. İhsan Fazlıoğlu, “Sultan I. ‘Alâuddîn Keykubâd'a Sunulan Siyasetnâme: el-Letâifu'l-‘alâiyye fi'l-fedâili's-seniyye”, DİVAN, 1997/1, 225-239. Zencânlı olan müellifin hayatı hakkındaki bilgilerimiz kısıtlıdır. Adalıoğlu, metin içindeki bazı Türkçe özlü sözlerin Arapça ifadelerle söylenmeye çalışılmış olması sebebiyle müellifin din âlimi olduğunu düşünmektedir. Bkz. Zencânî, a.g.e., s. 33 1178 Turan, Türkiye, s. 412. 1179 Zencânî, a.g.e., s. 47. 1180 Zencânî, a.g.e., s. 94. 1181 Zencânî, a.g.e., s. 124, 135. 239 Zencânî, Anadolu’ya neden geldiğini eserinde anlatırken, konumuz açısından Selçuklu ülkesi ve I. Keykubâd hakkında önemli bilgiler vermektedir. O eserinde, ülkesindeki düzen bozulunca, sultanı geniş imkânlara sahip olan, halkına adâlet ve iyilikle davranan; fazilet, neseb, adâlet ve ehliyet konusunda diğer sultanlardan üstün olan bir sultan tarafından yönetilen Anadolu’ya gitmeye karar verdiğini söyler.1182 Zencânî, “Ben bu konuda söylenenlerin doğruluğunu araştırdım.” diyerek, Anadolu’ya gelmeden önce bölge ve sultan hakkında bir araştırma yaptığını ve bunun üzerine Selçuklu ülkesine göç ettiğini ifade eder.1183 Bu bilgiler, sultan ve Anadolu hakkında o devirdeki algıyı göstermektedir.1184 Zencânî, eserinde I. Keykubâd’I şu ifadelerle över: “Sultanların sultanı, İslâm’ın ve Müslümanların yardımcısı, ümmetin korucuyusu, insanların ve ülkenin hamisi, halîfenin yardımcısı, kâfirlere, müşriklere, zındıklara, mülhidlere karşı dini ve ülkesini yüceltmede Allah’ın yardımıyla galip gelen, her tarafta emniyeti sağlayan, iyiliği yayan, ihsanı geniş, makamı temiz, Emirü’lmü’minîn, bahtiyar sultan Kılıç Arslan (‘ın torunu), bahtiyar şehid sultan, din ve dünyanın yardımcısı Keyhüsrev’in oğlu Alâeddîn Keykubâd” 1185 Zencânî eserinde, sultana sunulacak hediyeler içinde en değerli ve en şerefli hediyeyi seçtiğini, bunların âyetler, Hadîsler ve hikmetli sözler olduğunu ifade etmektedir.1186 Müellifin bu ifadeleri, sultanın da bu kaynaklara kıymet verdiğini ortaya çıkarmaktadır. Zirâ sultan kıymet vermese, Zencânî bahsi geçen kaynaklardan derlediği eserini ona sunmazdı. Çünkü en nihayetinde bu gayretine bir karşılık beklemekteydi. Kitap, 628 Zilkade/1228 Ekim’inde tamamlandı ve Alâeddîn Keykubâd’a sunuldu. 1187 Zencânî, eserinde, kendisinden önce yazılmış olan siyasetle ilgili eserleri tetkik etmiş ve bazılarından da alıntılar yapmıştır.1188 Eser; cennete özendirme ve cehennemden sakındırma; sultanların adâleti, merhameti ve nesepleri; zulümden ve zulmün sonuçlarından kaçınma; sultanların ve meliklerin güzel ahlakı, övülen vasıfları; halîfelerin ve sultanların güzel sözleri ve hâkimiyet süreleri; sultanların 1182 Zencânî, a.g.e., s. 91, 92. 1183 Zencânî, a.g.e., s. 92. 1184 Aynı cümleleri Necmeddîn Dâye’nin eserinde de görmüştük. 1185 Zencânî, a.g.e., s. 91, 92. 1186 Zencânî, a.g.e., s. 93. 1187 Zencânî, a.g.e., s. 258. 1188 Zencânî, a.g.e., s. 51, 52. 240 yüksek gayretleri, hikâyeleri ve alınacak ibretler; vezirler ve devlet adamlarının sıfatları ve onlar için gerekli olan şeyler; vâliler, kadılar ve onların yeterli ve dirayetli olmaları; sultanların ve hükümdarların halka sınıflarına göre davranması; affetmek, merhametli olmak, mesuliyetten kurtulmak ve gerçeği söylemek gibi başlıkları kapsayan 10 bölümden oluşmaktadır.1189 Zencânî eserinin ilk bölümünde, dünya hayatının geçiciliği, kimseye kalmayacağı, kıyamet için hazırlık yapmanın önemi, akıbetini düşünüp önceki melik ve filozofların hayatlarından ibret alınması gerektiğini, bunları özellikle sultanların bilmesinin şart olduğunu çünkü böylelikle diğer insanlara zulmetmekten geri duracaklarını ve halkın da sultanlara şefaat edeceğini işler.1190 Bu davranışların neticesinde Allah’ın, devleti ölümsüzleştireceğini ve düşmanlarına üstün kılacağını söyler.1191 Eserin ikinci bölümünde Zencânî, saltanatın Allah’ın nimeti olduğu için sultanın da bu nimete karşılık halka, adâlet ve merhametle davranmasını, onları Allah’ın emaneti olarak görmesi, koruyup kollaması gerektiğini, onların iyiliğini kendi iyiliği olarak görmesini, dini korumayı ve Müslümanların ıslahını önemsemesini, dünya için dinini satmamasını öğütler.1192 Bunlara uyan sultana itaatin farz olduğunu vurgular ve sultanın bulunmadığı taktirde toplumda meydana gelecek karışıklıkları tasvir eder.1193 Üçüncü bölümde zulüm ve sonuçlarından kaçınmakla ilgili öğütler veren müellif, sultana, mazlumları kollamayı, zayıfı güçlüye yem etmemeyi, halkına insaflı davranmayı, halkının durumundan gafil olmamayı, Hz. Ömer gibi davranmayı, 1189 Siyasetnâmelerin genelinde olduğu gibi bu eserde de eski İran krallarının davranışları, saray ve idare hayatları model olarak ortaya konmaktadır. Bu hususta Türkiye Selçuklu sultanlarının ve saray eşrafının da bahsi geçen kültürün etkisine kaldıkları bilinmektedir. Siyasetnameler, iyi idarenin gerçekleşebilmesi ve devletin ayakta durabilmesi için olmazsa olmaz prensipleri dört ana başlık altında sunarlar. Bunlar: Adalet, Meşveret, Ehliyet ve Liyakattir. Bu tablo bize, sultanların siyasi anlayışlarını aşağı yukarı en azından ideal olarak sunar diyebiliriz. Ayrıca her şeyden önce bu eserlerde âyet ve hadîslerin zikredilmesi ve bolca kullanılması da dinî anlayış ve siyasî yansımalarına önemli bir işarettir. 1190 Zencânî, a.g.e., s. 105-106, 109-110. 1191 Zencânî, a.g.e., s. 110, 111. 1192 Zencânî, a.g.e., s. 114-117 1193 Zencânî, a.g.e., s. 116. 241 iftiracıların sözüyle harekete etmemeyi, mazlumlarun duâlarından çekinmeyi tavsiye eder.1194 Ayrıca müellif, sultana duâ ederek onu yapması gerekenlere yönlendirir: “Allah düşmanlarını kahretsin, sancağını yüceltsin, ümmetin koruyucusu olan büyük sultanın Allah’ın kendisine bahşettiği sultanlığa karşı şükrünü eda etmeye, saltanatının başından sonuna kadar hayırlar yad edilmesine vesile olacak şeye rağbet etmeye, Allah’ın kendisine vermiş olduğu bu nimetlere adâletle, şefkatle, ihsanla, merhametle ve halkın ihtiyacını gidermekle karşılık vermeye muvaffak kılmasını Allah’tan dilemelidir.” 1195 Görüldüğü gibi bu satırlarla müellif, sultanın sahip olduğu siyasî gücü Allah’tan bilmesini ve buna şükretmek için de bu gücü Allah’ın hoşnut olacağı şekilde kullanması gerektiğini vurgulamaktadır. Bu satırlar, sultanın dinî anlayışı ve siyasî yansımalarına dair bize ipuçları sunmaktadır. Dördüncü bölümde müellif, sultana İslâm Peygamberi Hz. Muhammed’in (s.a.v.) ahlâkıyla ahlâklanmayı, güzel ahlâkın meyvelerinden faydalanmayı, saltanatın ahlâka göre şekillendiğini unutmamasını, kendisini olgunlaştırmasını, nefsinin dizginlerini eline almasını, gazaptan sakınmasını, hilm sahibi olmasını, boş yere yemin etmemesini, ahde vefa göstermesini, hasetten kaçınmasını, ihsan sahibi olmasını, sultanların sultanının Allah olduğunu unutmamasını öğütler.1196 Bu bahiste müellif, sultanların iyi bir asalet ve soya sahip oldukları için halktan ayrıldıklarını söylemekle yaşadığı devirde sultanlara yönelik bakış açısını ortaya koyar.1197 Bu durumu tersten ele aldığımızda, sultanların da kendilerini böyle gördüklerini söyleyebiliriz. Kendilerini diğer insanlardan yüce görmeleri onları zaman zaman dinî anlayışlarına aykırı hareket etmeye de sevketmiştir.1198 Zencânî, kitabın geri kalan bölümlerinde de hemen hemen aynı şeyleri çeşitli âyetler, hadîsler, hikmetli sözler, hikâyeler, eski sultan ve halîfelerin hayatlarından kesitler ile anlatmaya devam eder. Buraya kadar verilen bilgilerden anlaşılacağı üzere müellif, sultana dinî içerikli öğütler vermekte ve bunları da onun saltanat makamındaki siyasetini güzelleştirmek, olgunlaştırmak amacıyla yapmaktadır. Onun, 1194 Zencânî, a.g.e., s. 138, 139, 140, 141, 144, 1195 Zencânî, a.g.e., s. 143. 1196 Zencânî, a.g.e., s. 148, 149, 152, 153, 157,159, 162, 163, 164, 166,169, 1197 Zencânî, a.g.e., s. 150. 1198 Bu konuyla ilgili bir örnek için bkz. II. Bölüm, s. 147-148. 242 sultanın hem dinî anlayışını hem de siyasî davranışları şekillendirmek istediği açıktır. Zencânî’nin bu gayretinin, sultanın nezdinde nasıl bir karşılığı olduğu üzerine düşünmek gerekir. Bu bağlamda öncelikle, sultana bu tür içeriğe sahip bir kitabın sunulabilmesi, sonra da onun bu kitabı okumuş olduğundan hareketle, I. Keykubâd’ın da Zencânî’nin eserinde çizilen perspektife sahip olduğu ya da böyle bir anlayışın peşinde koştuğu anlaşılmaktadır.. Meselâ bu hususu destekleyen örneklerden biri, kitabın dokuzuncu bölümünde sultanın şeyhlere ve salihlere karşı hürmet göstermeye teşvik edilmesidir. 1199 Müellif bu bahiste, “Dindar insanları yüceltmek dindarlık alâmetlerindendir.” der. Bilindiği gibi Alâeddîn Keykubâd devrinde Anadolu’ya birçok önemli mutasavvıf, âlim geldi. Sultan bu gruplara hürmette kusur etmediği gibi onların faaliyetlerini de destekledi. Sultanın bu tavrı göz önünde bulundurulduğunda, Zencânî’nin ona verdiği öğütleri kulak arkası etmediği anlaşılmaktadır.1200 2. 2. 6. 2. 22. Gazzâlî ve I. Keykubâd Sultanın kesin olarak okuduğunu bildiğimiz kitaplardan biri de Hüccetü’lİslâm Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed el-Gazzâlî1201 et-Tûsî (ö.505/1111)’nin1202 Kimyâ-yı Sa’adet adlı eseridir. 1199 Zencânî, a.g.e., s. 242. 1200 Ayrıca bu örnek, hemen üst paragrafın sonundaki tezimizi de desteklemektedir. 1201 İsmin yazılışının “Gazzâli” mi yoksa “Gazâlî” mi olduğuyla ilgili tartışmalar için bkz. Mustafa Çağrıcı, “Gazzâlî”, DİA, XIII, 489. 1202 Büyük Selçuklu devrinin meşhûr ilim adamı Gazzâlî bugün Meşhed olarak bilinen Tûs’ta doğdu. Eğitimine burada başladı ve sonra 1073’te Cürcan’a gitti. Cürcan’dan sonra 1080’de Nişâbur’a giderek Nizamiye medreselerine girdi ve İmâmü’l-Haremeyn el-Cüveynî (ö. 478/1085)’nin talebesi oldu. Burada birçok ilim dalında eğitim aldı. Genç yaşında oldukça geniş bir ilmî birikime ulaşan Gazzâlî, 484/1091 Temmuz’unda Nizâmiye Medresesi’ne müderris olarak atandı. Bkz. Câmî, a.g.e., s. 493-494;Çağrıcı, “Gazzâlî”, s. 489. Cüveynî’nin hayatı ve temel görüşleri hakkında bkz. İsmail Hakkı İzmirli, “İmâmü’l-Haremeyn Ebû’l-Meâlî el-Cüveynî”, DİFM, sy. 9 (1928), s. 1-33; Abdülazîm Mahmûd ed-Dîb, “Cüveynî, İmamü’l-Haremeyn”, DİA, VIII, 141-144. Nizâmiye’de uzun yıllar ders ve önemli eserler veren Gazzâlî, el-Münkız Mine’d-Dalâl adlı eserinde detaylarıyla anlattığı, 1095 yılında zirveye ulaşan bir bilgi krizi/bunalımı sebebiyle tüm görevlerini bırakarak Şam’a gitti. Kendi ifadesiyle 11 yıllık bir süre boyunca inzivaya çekildi ve bu sürede İhya’ü ‘ulûmi’d-dîn adlı meşhûr eserini yazdı. Bkz. Câmî, a.g.e., s. 494; Çağrıcı, “Gazzâlî”, s. 491-493. Gazzâlî’nin bahsi geçen eserleri için ayrıca bkz. İmam Gazzâlî, el-Münkız Mine’d-Dalâl, (trc. Osman Arpaçukuru), Beyan Yay., İstanbul 2015; İmam Gazzâlî, el-Münkız Mine’d-Dalâl, (trc. 243 Gazzâlî, Kimyâ-yı Sa’âdet adlı eserinin girişinde kitabının muhteviyatını şöyle açıklıyor: “Maksat, hakikat kimyasının ilmini insanlara öğretmektir. Böylece insanlar mücahede potasında kalp cevherini arıtma yolunu, kalbin bulanıklığına sebep olan çirkin ahlâkın iyi ahlâka dönüştürülmesini öğrenirler. Kimyadan maksat nefis sarayını dünya bağlarından kurtarıp yüzünü dünyaya çevirip Allah’a dönmek ve Allah’tan başka kalpte hiçbir şeye yer vermemektir.”1203 Kimyâ-yı Sa’âdet adlı kitabın içindekilerden genel olarak bahsetmek yerinde olacaktır. Gazzâlî eserine, insanın kendisini, Allah’ı, dünyayı ve ahireti tanıması için gerekli bilgileri detaylı şekilde açıklayarak başlar; bu bahislerin ardından “ibadetler” genel başlığıyla Ehl-i Sünnet itikadına göre namazdan oruca, hacdan zekâta, temizlikten zikre varıncaya birçok bilgi aktararak devam eder; daha sonra “muamelât” başlığıyla yeme-içmenin âdabından, evlenmenin faziletlerinden, ticaretin kâidelerinden, helal-haram-mekruhtan, arkadaşlık ve dostluktan, uzletten, semadan, iyiliği emredip kötülüğü nehyetmenin şartlarından, hüküm ve idare etmenin esaslarından bahseder; daha sonra “muhlikât” genel başlığıyla nefsin huylarından ve tezkiyesinden, az yemek yemekten, konuşmanın adabından, öfke ve hasetten, dünyaya meylin kötülüğünden, cimrilik-hırs gibi yerilen davranışlardan, makam ve mevki sevgisinden, riyakârlıktan, kibir ve ucbdan, gaflet ve dalâletten söz eder; “münciyât” başlıklı bir sonraki ve son bölümde ise tevbeden, sabır ve şükürden, Allah’a karşı korkudan, fakir ve zühdden, ihlas ve niyetten, muhasebe ve murakebeden, tefekkürden, tevekkülden, sevgi ve Allah aşkından, ölümden bahseder. Gazzâlî’nin ele aldığı konulardaki derinliği ve ehliyeti düşünüldüğünde bahsi geçen eserin önemi daha iyi anlaşılır. Dolayısıyla o, bu konularda bir otorite konumunda bulunmaktadır. Bu sebeple I. Keykubâd’ın ilgili konular hakkında Gazzâlî’nin kitabını okumuş olması da ayrı bir önem kazanır. Böylece sultanın, bahsi Abdurrezzak Tek), Hakikat Arayışı, Bursa Akademi Yay., Bursa 2015; Mustafa Çağrıcı, “el-Münkız Mine’d-Dalâl”, DİA, XXXII, 16-17. Gazzâlî 1106 yılında Nîşâbur’a döndü ve buradaki Nizamiye medresesinde tekrar göreve başladı. Burada bir müddet ders verdiyse de tekrar bırakarak Tûs’a döndü. Tûs’ta sûfîler için hangâh ve ilim tahsil eden talebeler için medrese yaptırdı. Vaktini Kur’ân’a, sohbete ve derslere ayıran Gazzâlî, 505/1111 yılında vefat etti. Bkz. Çağrıcı, “Gazzâlî”, s. 493-494 1203 İmâm-ı Gâzzâlî, Kimyâ-yı Saâdet, (trc. Mehmet A. Müftüoğlu), Çelik Yay., İstanbul 1996, s. 15, 16. 244 geçen konularda otorite birini okuyabilecek, anlayabilecek bir bilgi birikimine sahip olduğu ve bu konulara en üst seviyede merak duyduğu ortaya çıkmaktadır.1204 Gazzâlî’nin bahsi geçen eserinin muâmelat başlığının son bölümünde, “hüküm ve idare” başlıklı bir kısım bulunmaktadır. Gazzâlî burada, idareye hakim olanlara, yani sultanlara, vezirlere, beylere, devlet görevlilerine nasihatlarda bulunmaktadır. Gazzâlî’nin ilgili konuya dair hususi eserleri de vardır ancak I. Keykubâd’ın şimdilik sadece bu eseri okuduğu bilinmektedir. Bu sebeple sözlerimizi, Gazzâlî’nin bu eserinde söyledikleriyle sınırlandıracağız. Gazzâlî, eserindeki hüküm ve idare başlıklı kısma, yönetime hakim olmanın büyük bir iş olduğunu, adâlet ve insafla yapıldığı taktirde Allah’ın yeryüzündeki halifeliği, aksi durumdaysa şeytanın halifeliği olacağını belirterek başlar. 1205 İdarecinin ilim ve âmel ehli olması gerektiğini, dünyanın geçiciliğini, asıl vatanın burası olmadığını, dünya malının zehirliliğini, dünyevî arzulara karşı sabredilmesi gerektiğini bilmesinin zorunlu olduğunu vurgular1206 Ayrıca Gazzâlî, Allah katında adâletle hükmetmekten daha faziletli bir ibadet olmadığını ifade ederek, adâletin önemine dikkat çeker, bu konudaki hadîsleri rivayet eder.1207 Gazzâlî bunları belirttikten sonra adâletin on kâide ile mümkün olduğunu söyleyerek bu on kâideyi açıklar. Bu kâideler sırasıyla genel olarak şöyledir: Her işte kendini memur, başkasını âmir farzetmek, kendi nefsine reva görmediği bir şeyi hiçbir Müslümana reva görmemek; işi olanları kapısında bekletmemek; nefsi arzularına uyup süslü elbiseler giymemek, nefis yemeklerle meşgûl olup, kanaatsız olmamak; bütün işleri mümkün mertebe yumuşaklıkla halletmek; dinin emrine ve Şeriat’a uygun bir şekilde emri altındaki herkesi razı etmeye çalışmak; Şeriat’a muhalif olan kimsenin rızasını aramamak; memlekete adâlet ve insafla hakim olmak; dindâr âlimlerin vaaz, nasihat ve sohbetlerini dikkate alıp ihtiraslı âlimlerden 1204 Sultana takdîm edilen diğer eserlerde de benzeri konuların işlendiğini daha önce anlattık. 1205 Gazzâlî, Kimyâ-yı Saâdet, s. 381. 1206 Gazzâlî, Kimyâ-yı Saâdet, s. 381. 1207 Gazzâlî, Kimyâ-yı Saâdet, s. 382. 245 kaçınmak; beylerini ve hizmetçilerini de zulüm yapmaktan alıkoymak; kibirli olmamak.1208 Sultan I. Alâeddîn Keykubâd, Gazzâlî’nin bu eserini okumakla, genel olarak bahsettiğimiz bu bilgileri edinmiş oldu. Bu sebeple, kitapta ortaya koyulan dinî anlayışın ve ayrıntılı nasihatlerin, I. Keykubâd’ın üzerinde etkili olduğunu düşünmek gerekir. Daha önceki sayfalarda onun dinî anlayışı ve siyasî yansımaları hakkında verdiğimiz örneklerde de görüldüğü üzere, bu ve benzeri kitaplar, I. Keykubâd’ın hayatında önemli roller oynamıştır. 2. 2. 6. 2. 23. Nizâmülmülk ve I. Keykubâd Sultan I. Alâeddîn Keykubâd’ın okuduğunu bildiğimiz eserlerden bir diğeri Büyük Selçuklu devletinin Nizâmülmülk lakabıyla meşhûr Vezîri Ebû Alî Kıvâmüddîn (Gıyâsüddevle, Şemsülmille) Hasen b. Alî b. İshâk et-Tûsî (ö. 485/1092)’nin1209 Siyerü’l-Mülûk/Siyâsetnâme adlı eseridir. Nizâmülmülk tarafından devlet teşkilâtı ve idaresiyle ilgili konulara dair kaleme alınan Siyâsetnâme, elli fasıldan oluşmaktadır.1210 Nizâmülmülk, mukaddime kısmında bizzat kendi sözleriyle kitabını tanıtır. Buna göre o, bu kitapta iki dünya için de gerekli olan bilgileri vermekteydi ve bu 1208 Gazzâlî, Kimyâ-yı Saâdet, s. 383-392. 1209 21 Zilkade 408 (10 Nisan 1018)’de Tûs’da doğan Nizâmülmülk, ilk eğitimini babasından aldı, Kur’ân-ı Kerîm’i ezberledi ve daha sonra önce Halep, ardından Isfahan, Nişâbur, Bağdâd’ta bulunarak hadis ilmiyle meşgûl oldu, inşâ ve hitâbet sanatları hakkında dersler aldı ve meşhûr ilim adamlarının meclislerine katıldı. Bkz. Abdülkerim Özaydın, “Nizâmülmülk”, DİA, XXXIII, 194. Genç yaştayken babasıyla birlikte Gaznelilerin hizmetinde bulunan Nizâmülmülk, Selçukluların Gaznelileri yenmesi sonrası onların hizmetine girdi ve çeşitli kademelerde görev aldı. Alp Arslan Büyük Selçuklu tahtına oturunca onu vezirlik makamına getirdi ve bu tarihten sonra ölümüne değin önce Alp Arslan’ın sonra da onun oğlu Melik-şâh’ın vezirliğini yaptı. Bkz. Özaydın, “Nizâmülmülk”, s. 194. Nizâmülmülk, âlim ve sûfîlere çok saygı gösterir, onların meclislerine katılır, istişârelerine dâhil eder ve maddî yardımlarla desteklerdi. Meşhûr Nizâmiye medreseleri onun gayretleriyle kuruldu. Bkz. Özaydın, “Nizâmülmülk”, s. 194. 1210 Nasîhatü’l-mülûk türünün en güzel örneklerinden biri olarak kabul edilen Siyâsetnâme’de verilen örneklerin ve anlatılan hikâyelerin bir kısmı İslâm öncesine, büyük bir kısmı Selçuklu öncesine, bir bölümü de Selçuklu dönemine aittir.1210 Nizâmülmülk, böylece çeşitli devirlerdeki uygulamaları karşılaştırarak kendi dönemi için en ideal olanı seçip tavsiye ettiğini vurgulamaktadır. Eserde Kur’ân-ı Kerîm âyetlerinden, hadîslerden, âlim ve hikmet ehlinin sözlerinden, hikâyelerden aktarımlar ve Nizâmülmülk’ün kendi yorumları vardır. Genel olarak Alâeddîn Keykubâd’a sunulan diğer siyâsetnâmelere benzemekle birlikte devlet yönetimi ve sistemiyle ilgili hususlarda onlardan farklılaşmakta, daha detaylı ve teknik denilebilecek bilgiler verilmektedir. 246 kitabı okuyanlar din ve dünya işlerinde basiret sahibi olmakla birlikte her türlü işlerini düzene sokmayı öğreneceklerdi. 1211 Ayrıca o, kitabı özellikle de hükümdarlar için yazdığını ifade etmektedir. I. Keykubâd bu kitabı okuduğuna göre, Nizâmülmülk’ün yazdıklarını elde etmek, bu hususlarda belki de bulabileceği en güvenilir kaynaktan bilgi almak istemektedir. Sultan kitaptaki her türlü uyarıyı, tavsiyeyi ve bilgiyi dikkate almış olmalıdır. Bu perspektifle bakıldığında, I. Keykubâd’ın dinî anlayışını ve siyasî yansımalarını anlama yolunda kitabın tüm içeriği tezimiz için değer kazanmaktadır. 1212 Nizâmülmülk de eserinde, sultanlığın Allah’ın seçimiyle olduğunu vurgular.1213 Bu sebepten kadrinin bilinmesi, şükrünün edâ edilmesi gerektiğini söyler ve bunun da halka adâlet ve ihsanla davranmaktan, zulm etmemekten geçtiğini belirtir.1214 Eserde, sultanın kıyamet gününde tüm fermânlarından hesaba çekileceği hatırlatılır.1215 Eserin başında gerekçeleriyle birlikte Melik-şâh hakkında övgüde bulunulur. Bu satırlarda belirtilen ifadeler oldukça önemli ve dikkat çekicidir. Çünkü I. Keykubâd’ın, burada yazan hususları örnek almaya çalıştığı ve hayatına tatbik etme gayreti gösterdiği elbette düşünülebilir. 1216 Bahsi geçen satırlar şu şekildedir: “Âlemlerin sahibi, yüce padişahı iki sebepten aziz kılar: 1. Soy olarak Efrasyap'a ulaşan hânedânı nedeniyle onu diğer padişahlarda bulunmayan kerametler ve ululuklarla süsler. 2. Bu sebepten padişahların, güzel yüzlü, iyi huylu, mert cesur, iyi ata binen, her türlü silahı kullanabilen, sanattan anlayan, Allah'ın kullarına merhamet edip şefkat gösteren, verdiği sözleri yerine getiren, dindar, tam imanlı, ibadeti seven, faziletlerinden istifade için gece ve ziyaret namazı kılan, oruç tutan, din ulularına saygı gösteren, bilginin malının müşterisi olan, nasihatlar ve sadakalar veren, fakirlere iyi muamele eden, emri altındakiler ve hizmetkârları ile iyi geçinen, halkın üzerinden zâlimlerin zulmünü kaldıran kişiyi Allah kıymetli tutar. Şüphesiz Allah, padişaha liyakati ve imanının sağlamlığı ölçüsünde devlet ve millet 1211 Nizâmülmülk, a.g.e., s. 2. 1212 Karş. Kara, a.g.e., s. 457. 1213 Nizâmülmülk, a.g.e., s. 8. 1214 Nizâmülmülk, a.g.e., s. 10. 1215 Nizâmülmülk, a.g.e., s. 12. 1216 Meselâ I. Keykubâd, Celâleddîn Hârezm-şâh’a yazdığı mektupta, Melik-şâh gibi büyük sultanların yolunu tutmak gerektiğinden bahsetmiştir. Bkz. İbn Bîbî, a.g.e., s. 379; Karş. Turan, Türkiye, s. 389; a. mlf., Resmî Vesikalar, 97. 247 verir. Bütün dünyayı onun emrine tâbi kılar. Onun heybet ve siyasetini bütün ülkelere ulaştırır. Dünyalılar ona haraç verdiği ve ona yaklaştığı derecede, kılıcından emin olurlar.” 1217 Melik-şâh’ın büyüklüğüyle ilgili bu satırlarda onun dinî yönüyle ilgili de detaylı bilgiler vardır. Melik-şâh’ın bu yönü, Nizâmülmülk tarafından, sultanın elde ettiği başarılardaki önemli bir sebep olarak vurgulanır. Hiç şüphesiz bizim dahî dikkatimizi çeken bu ifadeler, I. Keykubâd’ın da dikkatini çekmiştir. Eserin “Din ve Şeriat İşlerinin Nasıl Olduğunun Sorulmasına ve Bilgi Alınmasına Dair” başlıklı 8. faslında bizzat Nizâmülmülk’e ait ifadeler, I. Alâeddîn Keykubâd’ın dinî anlayışına ışık tutacak nüveler içermektedir. Eserin gahsi geçen yerinde Nizâmülmülk, sultanın dinle ilgili işleri denetlemesinin, Allah’ın emirlerini yerine getirmesinin, âlimlere hürmet edip hazineden onların ihtiyaçlarını gidermesinin, zahid ve âbidlere de saygı göstermesinin vacib olduğunu söylemektedir.1218 Sultan bu vacibi en azından haftada bir kez âlimlerin huzuruna çıkmalarını sağlamak, onlardan Allah’ın emir ve yasaklarını, geçmiş peygamber ve sultanların kıssalarını dinlemekle, huzurunda münazara yapmalarını istemekle gerçekleştirmelidir. 1219 Böyle yaptığı taktirde bu hususlarda bilgi sahibi olur ve yönetimle ilgili alacağı kararlarda dine aykırı davranıp yanlış kararlar vermez, adâletli ve insaflı davranır. Bu da devlet içinde fitne, şer ve fesat gibi unsurların ortadan kalkmasına, doğruların kuvvetlenip, bozguncuların zayıflamasına yol açar. Böylece sultan hem dünyada hem ahirette mutluluğa erişir. Nizâmülmülk’e göre sultana lazım olan en önemli şey dindir. “Zira, din ve padişahlık kardeş gibidirler. Memleketinde her ne zaman bir karışıklık olsa dinde de bozukluk olur; kötü din sahipler ve müfsidler baş gösterirler.” 1220 Melik-şâh ile ilgili bahiste söylenenlere de benzeyen bu satırlar, devlet yönetiminde başarılı olunması için dinin önemine vurgu içermektedir. I. Keykubâd, bu sözleri okuduğunda elbette kendisini merkeze alarak düşünmüş olsa gerektir. 1217 Nizâmülmülk, a.g.e., s. 9. 1218 Nizâmülmülk, a.g.e., s. 51 1219 Nizâmülmülk, a.g.e., s. 51 1220 Nizâmülmülk, a.g.e., s. 51, 52. 248 Nizâmülmülk kitabının 42. faslında Sultan Tuğrul Bey ve Alp Arslan zamanlarında hiçbir Zerdüştî’nin, Hristiyan’ın, Râfızî’nin bir Türk’ün huzuruna çıkmaya cesareti olmadığını; bütün Türklerin kedhüdalığı, mütesarrıf ve zanaatkârları Hanefi veya Şafiî mezhebine mensub Horasanlılardan olduğunu söyleyerek kendi dinî anlayışını ve mezhebî tutumunu ortaya koymaktadır.1221 Nitekim I. Keykubâd da benzeri bir anlayışa sahipti. Bu dönemde Anadolu’daki medreselerde de bu iki mezhep hakimdi. Bu örnekler, sultanın dinî anlayışı üzerinde kitabın etkilerine dair işaretler olarak okunabilir. 2. 2. 6. 2. 24. Kabûs b. Veşmgîr ve I. Keykubâd Ziyârî hükümdarı Emîr Unsûrü’l-meâlî Keykâvus b. İskender b. Kabûs b. Veşmgîr (ö. 475/1082’den sonra)’in Kâbusnâme adlı eseri I. Keykubâd’ın okuduğu bir diğer eserdir. O iki hükümdara saygı duyar, onların ahlâk ve faziletlerini örnek alırdı. Bu isimlerden biri Yeminü’d-devle ve Eminü’l Mille Mahmud b. Sebüktegin, diğeri ise Emîr Şemsü’l-Meali Kabus b. Veşmgir’di. 1222 Keykâvus’un, kendi tecrübelerini oğluna aktarmak için kaleme aldığı eseri, nasihatnâme türü içerisinde değerlendirilebilir.1223 Eser, Nizâmülmülk’ün ve Zencânî’nin kitaplarıyla hemen hemen aynı içeriğe ve vurgulara sahiptir.1224 2. 2. 6. 2. 25. Nizâmeddîn Yahya ve I. Keykubâd Sultan I. Alâeddîn Keykubâd’a sunulan eserlerden biri de Nizâmeddîn Yahyâ b. Saîd b. Ahmed’in kaleme aldığı Kitâb-ı hadâiku's-siyer fî âdâbi'l-mülûk’tur.1225 1221 Nizâmülmülk, a.g.e., s. 137, 151; Nizâmülmülk, aynı yerde sözlerinin devamında şunları dile getirir: “Bu zamanda bir kimse kedhüdâlık, ferrâşlık veya rikâbdârlık için bir Türk’ün katına geldiği zaman, hangi şehirden, vilâyetten, mezhepten ve milletten olduğu sorulurdu. Eğer Hanefî, Şafi’î veya Horasanlı, mezhebe teallük etmeyen Maverâünnehirli ise onu kabul ederlerdi; eğer Şiî ise, Kum, Kâşân, Ave, Sâve, Rey’den ise kabul etmezlerdi. Sultan Tuğrul ve Alp Arslan, bir Türk’ün bir Rafizî’ye yol verdiğini görürse kızardı.” 1222 İbn Bîbî, a.g.e., s. 251. Keykâvus, tahminlere göre 412/1021’de doğdu. İyi bir eğitim aldı ve 441/1049 yılında Ziyârî tahtına oturdu. Büyük Selçuklu Sultanı Tuğrul Bey ve Alp Arslan’a tâbi bir şekilde saltanatını sürdürdü ve 1082’de eserini yazdıktan birkaç yıl sonra vefat etti. Bkz. Rıza Kurtuluş, “Keykâvus b. İskender”, DİA, XXV, 357. 1223 Kurtuluş, “Keykâvus b. İskender”, s. 357. 1224 Bu sebeple tekrar düşmemek adına bu eserle ilgili değerlendirme yapmayacağız. 249 Nizâmeddîn Yahyâ, babasının görevi sebebiyle saray erkânı arasında büyümüştür.1226 Bu sebeple eserinin kıymeti daha da artmaktadır. Eser günümüze ulaşmıştır. Ancak bu vakte kadar herhangi bir neşri yapılmamıştır. Bu eserin içeriği de özellikle Zencânî’nin eserine benzemektedir. Tüm bu eserler ve içerikleri, I. Keykubâd’ın hayatıyla uyuşmaktadır. Eserlerde bahsedilen hemen hemen her şeyi I. Keykubâd hayatına aktarmayı bilmiştir. Bu konuda kaynaklar da mutabıktır. 1225 Cahen, a.g.e., s. 219; Ayla Demiroğlu, “Anadolu Selçukluları Devrine Ait Bir Siyasetnâme”, İstanbul Üniversitesi Tarih Enstitüsü Dergisi, sy. 12 (1981-82), s. 621-626. Eserin yazma nüshası İran’da Tahran Sipehsalar Kütüphanesi’nde bulunmaktadır. Covid-19 sebebiyle ortaya çıkan şartlar sebebiyle bu esere ulaşamadığımızı ifade etmek isteriz. 1226 Demiroğlu, a.g.m., s. 623. 250 2. 3. Çöküş Devri 2. 3. 1. II. Gıyâseddîn Keyhüsrev (1237-1246) 2. 3. 1. 1. Dönemin Siyasî Tarihi Sultan I. Alâeddîn Keykubâd’ın beklenmedik ölümünün ardından1227 tahta, veliaht olmamasına rağmen II. Gıyâseddîn Keyhüsrev çıktı. Bu süreçte en önemli rolü başta Sâ’deddîn Köpek olmak üzere Şemseddîn Altun-aba, Tâceddîn Pervâne, Lâlâ Cemâleddîn Ferruh ve Gürcüoğlu Zâhirüddevle oynadı.1228 Yeni sultanın ilk işi I. Keykubâd tarafından Moğol Hân’ı Ögeday’a gönderilmek üzere hazırlanan heyeti yola çıkartmak oldu.1229 II. Keyhüsrev, Dımaşk ve Halep Eyyûbîlerinin tâbiîyyet anlaşmasını da yeniledi. Sultan, Halep Eyyûbî Hükümdarı Melik Nâsır’ın kız kardeşiyle evlenip, kendi kardeşini de ona vermek suretiyle iki devlet arasındaki ilişkileri kuvvetlendirdi.1230 Bunun üzerine diğer Eyyûbî melikleri ve Artuklu emîrleri de Türkiye Selçuklularına tâbi oldular.1231 II. Keyhüsrev, saltanatının ilk yıllarından itibaren Emîr Sâ’deddîn Köpek’in etkisinde kalarak önemli Selçuklu beylerini ortadan kaldırmaya başladı. Önce Hârezm-şâh Kayırhan, sonra da sırasıyla Şemseddîn Altun-aba ve Tâceddîn Pervâne ortadan kaldırılan ilk isimler oldu.1232 Ayrıca II. Keyhüsrev, kardeşi İzzeddîn Kılıç 1227 Sultan Alâeddîn Keykubâd’ın ölümüyle ilgili tartışmalar vardır. Zehirlenerek öldüğü/öldürüldüğü açık olmakla birlikte bu olayda II. Gıyâseddîn’in dahlinin ne kadar olduğuna dair farklı yorumlar bulunmaktadır. Bkz. Kaymaz, a.g.e., s. 30. 1228 İbn Bîbî, a.g.e., s. 447 - 450; Ebû’l-Ferec, a.g.e., II, 537; Karş. Turan, Türkiye, s. 424; SevimMerçil, a.g.e., s. 577; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 171; Ersan, “Türkiye”, X, 229; Kaymaz, a.g.e., s. 32, 41; Ali Sevim, “Keyhüsrev II”, DİA, XXV, 349; Muharrem Kesik, “Sâdeddin Köpek”, DİA, XXXV, 392. 1229 Turan, Türkiye, s. 425; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 577; Ersan, “Türkiye”, X, 230; Kaymaz, a.g.e., s. 36; Sevim, a.g.m., s. 349. 1230 İbnü’l-Verdî, a.g.e., s. 116; Ömerî, a.g.e., s. 368; Cenâbî, a.g.e., s. 21; Karş. Turan, Türkiye, s. 425, 426; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 577; Ersan, “Türkiye”, X, 230; Kaymaz, a.g.e., s. 36-37, 76; Sevim, a.g.m., s. 349. 1231 Turan, Türkiye, s. 426; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 577; Ersan, “Türkiye”, X, 230; Kaymaz, a.g.e., s. 78; Sevim, a.g.m., s. 349. 1232 İbn Bîbî, a.g.e., s. 451- 455, 456, 457; Ebû’l-Ferec, a.g.e., II, 537; İbnü’l-Verdî, a.g.e., s. 116; Ömerî, a.g.e., s. 366; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 75-76; Karş. Turan, Türkiye, s. 427, 429; SevimMerçil, a.g.e., s. 578; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 171; Ersan, “Türkiye”, X, 230-231; Kaymaz, a.g.e., s. 41, 44, 46, 47, 48; Sevim, a.g.m., s. 349; Kesik, a.g.m., s. 392-393. 251 Arslan, Rükneddîn ve onların annesi Âdiliye Hatun’u da tutuklattı.1233 Âdiliye Hatun yay kirişiyle boğulmak suretiyle öldürüldü. Şehzadeler ise bir süre tutsak kaldılar. II. Keyhüsrev, kendi çocukları dünyaya gelince Mübârizeddîn Armağan-şâh’a onları öldürmesini emretti ancak Emîr Mübârizeddîn’in bu emri yerine getirip-getirmediği tartışmalıdır. 1234 Sâ’deddîn Köpek’in komutasındaki Selçuklu ordusu, 1238 yılında, Eyyûbîlerin elinde bulunan Samsat (Sümeysât) kalesini ele geçirdi. 1235 Bu zafer Emîr Sâ’deddîn’in kudretini iyice artırdı. Nitekim o, Konya’ya döner dönmez önce Hüsâmeddîn Kaymerî’yi sonra da Kemâleddîn Kâmyâr’ı tutuklatarak idam ettirdi. 1236 Emîr Sâ’deddîn, bu hamlelerinden sonra kendisinin de Selçuklu hanedânına mensup olduğu iddialarını dillendirmeye başlayınca, asıl maksadının tahta çıkmak olduğunu ifşâ etmiş oldu.1237 Bu söylentiler üzerine II. Keyhüsrev, 1238 yılında Sâ’deddîn’i ortadan kaldırdı ve ardından da bu emîrin hile ve baskılarıyla kendi köşesine çekilen Mühezzibüddîn Ali, Şemseddîn Muhammed el-İsfahânî, Veliyyüddîn Tercüman, İbn Bîbî’in babası Mecdeddîn Muhammed, Celâleddîn Karatay gibi beyleri önemli görevlere tayin etti.1238 Bu sırada Gürcü Prensesi Thamara ile de evlendi.1239 1233 İbn Bîbî, a.g.e., s. 455; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 76; Karş. Turan, Türkiye, s. 429; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 578; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 171; Ersan, “Türkiye”, X, 231; Kaymaz, a.g.e., s. 47; Sevim, a.g.m., s. 349; Kesik, a.g.m., s. 392. 1234 İbn Bîbî, a.g.e., s. 456; Karş. Turan, Türkiye, s. 430; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 578; Kaymaz, a.g.e., s. 47. 1235 İbn Bîbî, a.g.e., s. 459; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 76; Karş. Turan, Türkiye, s. 430; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 578; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 171-172; Ersan, “Türkiye”, X, 231; Kaymaz, a.g.e., s. 49; Kesik, a.g.m., s. 393. 1236 İbn Bîbî, a.g.e., s. 460 - 462; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 76-77; Karş. Turan, Türkiye, s. 431; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 578; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 171; Ersan, “Türkiye”, X, 231; Kaymaz, a.g.e., s. 49; Kesik, a.g.m., s. 393. 1237 İbn Bîbî, a.g.e., s. 458; Karş. Turan, Türkiye, s. 431; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 578; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 172; Ersan, “Türkiye”, X, 231; Kaymaz, a.g.e., s. 52-53; Sevim, a.g.m., s. 349; Kesik, a.g.m., s. 393. 1238 İbn Bîbî, a.g.e., s. 463, 465; Menâkıb-ı Evhadeddîn-i Kirmânî, s. 202; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 77; Karş. Turan, Türkiye, s. 432, 433; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 578; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 172; Ersan, “Türkiye”, X, 231-232; Kaymaz, a.g.e., s. 55-56; Sevim, a.g.m., s. 349; Kesik, “Sâdeddîn Köpek”, s. 393. 1239 İbn Bîbî, a.g.e., s. 465, 466; Ebû’l-Ferec, a.g.e., II, 537; Karş. Turan, Türkiye, s. 434; SevimMerçil, a.g.e., s. 578; Ersan, “Türkiye”, X, 232; Kaymaz, a.g.e., s. 73-74; Sevim, a.g.m., s. 349. 252 Saltanatın dizginlerini eline alan II. Keyhüsrev, Hârezm beylerinin doğuda yaptığı yağma hareketleri sebebiyle onların üzerine ordu gönderdi. Amid (Diyarbakır), Siverek, Ergani, Çermik’i ele geçirildi (638/1240-41). 1240 Bölgede otorite sağlanamadan bu kez de Türkmenler yağma hareketine girişti. Daha sonra bu Türkmen hareketi, Amasya’da zaviyesi bulunan Ebû’l-Bekâ Baba İlyas-ı Horasânî’nin önderliğinde Babaî İsyanı olarak bilinen büyük bir buhrana dönüştü.1241 Malatya sübaşısı Muzaffereddîn Ali-şîr, topladığı askerlerle birlikte Babaîlere iki kez saldırdı ancak mağlup oldu.1242 Babaîler Sivas üzerine yürüyünce bu kez de Sivas askerleri hücum etti ancak onlar da yenildi.1243 Babâilerin zafer haberlerini alan II. Keyhüsvrev korkuya kapılarak Konya’dan kaçtı. İsyancıların Amasya’ya doğru ilerlediğini öğrenen Hacı Mübarizeddîn Armağan-şâh, onlardan önce Amasya’ya varıp Şeyh Baba İlyas’ı astı; Türkmenler buraya gelip şeyhlerini bulamayınca Selçuklu ordusuna saldırıp Emîr Mübarizeddîn’i öldürdüler.1244 Babaîler buradan Konya’ya doğru harekete geçince Selçuklu emîrleri, Moğollara karşı koymak üzere Erzurum’da bulunan orduyu çağırdı ve yabancı askerlerin de kuvvetiyle Babaîler mağlup edildi. 1245 Bu isyan Selçukluların kuvvetini zayıflattı ve Anadolu’yu Moğol tehlikesine daha da açık hâle getirdi. II. Keyhüsrev, isyanın bastırılmasının ardından Meyyâfârikîn (Silvan) Eyyûbî Hükümdarı Melikü’l-Muzaffer Şehâbeddîn’in üzerine yürüdü ancak Abbâsî Halîfesi 1240 İbn Bîbî, a.g.e., s. 470 - 478; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 78; Karş. Turan, Türkiye, s. 437, 438; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 579; Ersan, “Türkiye”, X, 232; Kaymaz, a.g.e., s. 59-63, 79-82; Sevim, a.g.m., s. 349. 1241 İbn Bîbî, a.g.e., s. 478, 479; Ebû’l-Ferec, a.g.e., II, 539-540; Cenâbî, a.g.e., s. 22; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 79; Karş. Turan, Türkiye, s. 441, 442; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 579; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 172; Ersan, “Türkiye”, X, 232; Sevim, a.g.m., s. 350. 1242 İbn Bîbî, a.g.e., s. 479; Ebû’l-Ferec, a.g.e., II, 540; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 580; Karş. Turan, Türkiye, s. 442; Ersan, “Türkiye”, X, 233; Kaymaz, a.g.e., s. 65. 1243 İbn Bîbî, a.g.e., s. 480; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 79; Karş. Turan, Türkiye, s. 442; Ersan, “Türkiye”, X, 233; Kaymaz, a.g.e., s. 65-66. 1244 İbn Bîbî, a.g.e., s. 480; Ebû’l-Ferec, a.g.e., II, 540; Cenâbî, a.g.e., s. 22; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 79; Karş. Turan, Türkiye, s. 442, 443; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 580; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 173; Ersan, “Türkiye”, X, 233; Kaymaz, a.g.e., s. 66. 1245 İbn Bîbî, a.g.e., s. 481; Ebû’l-Ferec, a.g.e., II, 540; Cenâbî, a.g.e., s. 22; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 79; Karş. Turan, Türkiye, s. 443; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 580; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 173; Ersan, “Türkiye”, X, 233; Kaymaz, a.g.e., s. 66-67. 253 Müntasır-Billâh’ın araya girmesiyle taraflar savaştan vazgeçtiler ve Şehâbeddîn Selçuklulara tâbi olmayı kabul etti.1246 Moğol kumandanı Baycu Noyan, 640/1242 yılında Erzurum’u kuşattı ve şehri yakıp yıkarak Mugan’a döndü. 1247 Bunun üzerine Sultan II. Keyhüsrev, ertesi yıl Moğol kuvvetlerine karşı sefere çıktı ancak Kösedağ’da vuku bulun savaşta Selçuklular mağlup oldu.1248 Moğol ordusu Sivas’ı yağmalayıp, Kayseri ve Erzincan’ı da yakıp yıkarak geri çekildi.1249 Vezir Mühezzibüddîn Ali, Mugan’daki Moğol ordugâhına giderek onlarla barış imzaladı. 1250 Bunun üzerine II. Keyhüsrev Antalya’dan Konya’ya geri döndü. Moğol kumandanı Baycu ile yapılan anlaşma bütün doğu Moğollarının başı olan Batu Han’a da onaylatıldı.1251 Ardından Selçuklular, Moğollarla işbirliği yapan Ermenileri tekrar kendilerine tâbi hale getirdi.1252 Bu sırada II. Keyhüsrev Alâiye’de bulunmaktaydı ve içki içerken âni bir şekilde öldü.1253 1246 İbn Bîbî, a.g.e., s. 484 - 486, Karş. Turan, Türkiye, s. 448; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 581; Ersan, “Türkiye”, X, 234; Kaymaz, a.g.e., s. 82-74; Sevim, a.g.m., s. 350. 1247 Müverrih Vardan, Türk Fetihleri Tarihi, (haz. İlhan Aslan), POST Yay., İstanbul 2017, s. 100; İbn Bîbî, a.g.e., s. 491, 492, 493; Kiragos, a.g.e., s. 83-84; Ebû’l-Ferec, a.g.e., II, 539; Anonim Selçuknâme, s. 43; Aknerli Grigor, Okçu Milletin Tarihi, (çev. Hrand d. Andreasyan), Yeditepe Yay., İstanbul 2012, s. 33; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 80; Karş. Turan, Türkiye, s. 449, 450; SevimMerçil, a.g.e., s. 581; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 174; Ersan, “Türkiye”, X, 234; Kaymaz, a.g.e., s. 88-89. 1248 İbn Bîbî, a.g.e., s. 496 - 500; Kiragos, a.g.e., s. 85-86; Ebû’l-Ferec, a.g.e., II, 541-542; Aksarâyî, a.g.e., s. 35; Kazvinî, a.g.e., s. 119; Anonim Selçuknâme, s. 43; İbnü’l-Verdî, a.g.e., s. 117; Ömerî, a.g.e., s. 371; Aknerli Grigor, a.g.e., s. 34-35; Cenâbî, a.g.e., s. 22; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 80-81; Karş. Turan, Türkiye, s. 451 - 457; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 581-582; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 174; Ersan, “Türkiye”, X, 235; Kaymaz, a.g.e., s. 90-95; Sevim, a.g.m., s. 350. 1249 Vardan, a.g.e., s. 100; İbn Bîbî, a.g.e., s. 501 - 504; Kiragos, a.g.e., s. 86-87; Ebû’l-Ferec, a.g.e., II, 542, 544; Aknerli Grigor, a.g.e., s. 35-36; Menâkıb-ı Evhadeddîn-i Kirmânî, s. 160; Cenâbî, a.g.e., s. 22; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 81; Karş. Turan, Türkiye, s. 459 – 461; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 582; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 174; Ersan, “Türkiye”, X, 236; Kaymaz, a.g.e., s. 97-99; Sevim, a.g.m., s. 350. 1250 İbn Bîbî, a.g.e., s. 505 - 507; Ebû’l-Ferec, a.g.e., II, 544; Menâkıb-ı Evhadeddîn-i Kirmânî, s. 161; Anonim Selçuknâme, s. 43; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 82; Karş. Turan, Türkiye, s. 463 – 465; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 583; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 174; Ersan, “Türkiye”, X, 236; Kaymaz, a.g.e., s. 102; Sevim, a.g.m., s. 350. 1251 İbn Bîbî, a.g.e., s. 514; Anonim Selçuknâme, s. 44; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 82; Karş. Turan, Türkiye, s. 470; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 583; Ersan, “Türkiye”, X, 237; Kaymaz, a.g.e., s. 104. 1252 İbn Bîbî, a.g.e., s. 514 - 516; Ebû’l-Ferec, a.g.e., II, 545; Anonim Selçuknâme, s. 44; Kiragos, a.g.e., s. 89; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 82-83; Karş. Turan, Türkiye, s. 470 - 472; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 584; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 174; Ersan, “Türkiye”, X, 237; a.mlf., Ermeniler, s. 189-190; Kaymaz, a.g.e., s. 105-107; Sevim, a.g.m., s. 350. 1253 Turan, Türkiye, s. 473; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 584; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 174; Ersan, “Türkiye”, X, 237; Kaymaz, a.g.e., s. 106-107; Sevim, a.g.m., s. 350; Anonim Selçuknâme’de 254 2. 3. 1. 2. Dinî Anlayışı ve Siyasî Yansıması II. Gıyâseddîn Keyhüsrev, tahta çıktığında küçük yaşta olması1254 ve liyâkat açısından da yetersizliği gibi sebeplerden dolayı zirve durumunda devraldığı devleti çöküş sürecine soktu. Tahta çıkışıyla birlikte Emîr Sâ’deddîn Köpek’in kontrolü altına girmesi, Kösedağ Savaşı’nda tecrübesiz komutanların tesirine kapılması gibi olaylar, II. Keyhüsrev’in zayıf karakterini ve uygulamayı tasarladığı bir siyasî görüşe, politikaya sahip olmadığını göstermektedir. Meselâ onun, Kösedağ bozgunu sonrası Mübârizeddîn Çavlı ile olan diyaloğu bu tesbitimize örnektir. Bozgundan sonra Sultan II. Keyhüsrev, Emîr Çavlı’ya “ici/ağabey” diye hitap ederek, içinde bulunulan durumda ne yapılması gerektiğini sordu.1255 Emîr Çavlı, daha önce kendilerinin dinlenmemesi sebebiyle sultana sitem etse de yine de onu teselli etti. Sultan, memleket işlerinin idaresini Emîr Çavlı’ya bıraktı.1256 Bu olay, II. Keyhüsrev’in herhangi bir politikaya sahip olmadığını açık bir şekilde ortaya koymaktadır. Aynı durum, II. Keyhüsrev’in dinî anlayış itibariyle babası ve atalarına benzemediğini de göstermektedir. Zirâ özellikle babası I. Keykubâd, tüm kaynakların müşterekliğiyle dinî anlayış itibariyle hassas ve olgun bir kimseydi. Bu durum onun siyasî davranışlarına da etki etmekte ve onları şekillendirmekteydi. Dolayısıyla I. Keykubâd döneminde dinle harmanlanmış siyasî ufuk, oğlu II. Keyhüsrev’de bulunmamaktadır. Ayrıca II. Keyhüsrev’in, henüz 4-5 yaşlarından itibaren Mübarizeddîn Ertokuş gibi tecrübeli Selçuklu beylerinin idaresinde hem eğitim hem de yönetim faaliyetlerine başladığını da unutmamak gerekir.1257 Bu eğitime rağmen II. Keyhüsrev’in içinde bulunduğu hâl, karakter ve kapasite olarak yeterli bir seviyede olmadığına işaret etmektedir. I. Keykubâd’ın ölmeden önce diğer oğlu İzzeddîn Kılıç sultanın sefer sırasındaki hava değişikliği sebebiyle öldüğü kaydedilir. Bkz. Anonim Selçuknâme, s. 44. İbn Kesir ise, yırtıcı hayvanlarıyla oynarken onların ısırması sonucu öldüğünü kaydeder. Bkz. İbn Kesir, a.g.e., XIII, 308. 1254 Turan’a göre II. Keyhüsrev, tahta çıktığında on altı buçuk yaşındaydı. Bkz. Turan, Türkiye, s. 423. 1255 İbn Bîbî, a.g.e., s. 500; Karş. Turan, Türkiye, 456. 1256 İbn Bîbî, a.g.e., s. 500; Karş. Turan, Türkiye, 456; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 175; Kaymaz, a.g.e., s. 94-95. 1257 İbn Bîbî, a.g.e., s. 363; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 171; Kaymaz, a.g.e., s. 26; Sevim, a.g.m., s. 349. 255 Arslan’ı veliaht tayin etmiş olması da buna delildir. Vezîr Fahreddîn Ali’nin II. Keyhüsrev hakkındaki sözleri de aynı duruma işaret etmektedir. Vezîr, Moğollar karşısındaki bozgunun ardından Amasya kadısıyla dertleşirken Selçuklu ülkesinin düştüğü hâlin sebebi olarak II. Keyhüsrev’in akılsızlığı, gençliği, nâdânlığı, ayak takımı ve karaktersiz kişilerle oturup kalkması, aşırı eğlence düşkünlüğünün onda yol açtığı tavır ve hâlleri gösteriyordu. 1258 Çağdaş tarihçi Beauvais de eserinde, Selçukluların Moğollar karşısındaki mağlubiyetini II. Keyhüsrev’in kifâyetsizliği ve eğlence düşkünlüğüne bağlamaktadır. 1259 Tüm bu bilgiler, II. Keyhüsrev’in ahlâki bir çöküntü içerisinde bulunduğunu, dinî hassasiyetinin zayıf olduğunu göstermektedir. Bu bilgilerin ardından II. Gıyâseddîn Keyhüsrev’in döneminde yaşanan olayları, onun dinî anlayışı ve siyasî yansımalarını tespit edebilmek için değerlendirip, yorumlamaya çalışacağız. Sultan II. Keyhüsrev, emîrler tarafından tahta çıkartılınca “Rabbim! Ana ve babama verdiğin nimete şükürde, hoşnut olacağın işi yapmakta beni muvaffak kıl.” duâsını okudu. 1260 Ayrıca o, tüm memleketteki mahkûmların bırakılması için de fermân verdi.1261 Böyle bir duâ onun dinî bakımdan tümden hissiyatsız olmadığını, annesi ve babasının dinî yönlerinin farkında olduğunu göstermektedir. Bu yorum göz önünde bulundurulduğunda, onun daha sonra içine düştüğü ahlâkî sefâleti saltanatın ihtişamının ve gücünün etkisine kapılması olarak değerlendirmek mümkündür. 2. 3. 1. 2. 1. Şehzadelerin Katli Sultan II. Keyhüsrev, kendi çocukları dünyaya geldikten sonra saltanatına 1258 İbn Bîbî, a.g.e., s. 505; Anonim Selçuknâme, s. 43; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 82; Karş. Turan, Türkiye, 457, 458; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 175; Kaymaz, a.g.e., s. 96, 101; Kara, a.g.e., s. 484; Sevim, a.g.m., s. 350. 1259 Turan’dan naklen Miroir Historical, XXXI, 150; ayrıca bkz. Turan, Türkiye, 458; Karş. Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 175. 1260 İbn Bîbî, a.g.e., s. 450. 1261 İbn Bîbî, a.g.e., s. 450; Ebû’l-Ferec, a.g.e., II, 537; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 74; Karş. Turan, Türkiye, s. 425; Kaymaz, a.g.e., s. 32. 256 tehdit olarak gördüğü kardeşlerini ortadan kaldırmak istedi.1262 Bu işi yapması için sultan tarafından görevlendirilen Mübârizeddîn Armağan-şâh’ın şehzadeleri öldürüp öldürmediği tartışmalıdır.1263 Ancak daha sonraki tarihlerde bir vesile de olsa şehzadelerden hiçbir şekilde bahsedilmemesi onların öldürülmüş olduğunu düşündürmektedir. II. Keyhüsrev’in, şehzadeleri ve Âdiliye Hatun’u öldürmesi, icrâ edilen yöntem göz önünde bulundurulduğunda Türkiye Selçuklu tarihinde bir ilktir. Zirâ kardeşleri, II. Keyhüsrev’e karşı ayaklanmamıştı. Buna rağmen sultan, onları ve annelerini ortadan kaldırdı.1264 Daha önceki örneklerde sultanlar, kardeşlerini isyan girişimlerinin sonrasında ortadan kaldırmıştı. “Melike-yi Âdiliyye” olarak bilinen Sultan Alâeddîn Keykubâd’ın Eyyûbî melikesi eşi, son derece dindârdı. 1265 İbn Bîbî eserinde, onun, idamından önce bir duâ ettiğini ve bu duânın orada bulunan saray hocaları tarafından kaydedildiğini ifade etmektedir. Buna göre hatun, II. Keyhüsrev’i zâlimlikle suçlayarak Allah’tan sultana hakettiği cezayı vermesini istiyordu. 1266 II. Keyhüsrev’in bu fiilinin onun kendi kararı olup olmadığı da tartışılmalıdır. Zirâ sultanı bu karara Emîr Sâdeddîn Köpek de itmiş olabilir. Ancak her hâl û kârda Sultan II. Keyhüsrev’in kardeşlerini ortadan kaldırdığı tarihî bir gerçektir. Bu açık bir siyaseten katl olarak görünmektedir.1267 2. 3. 1. 2. 2. Emîr Sâ’deddîn Köpek ve II. Keyhüsrev Sultan II. Keyhüsrev döneminin en önemli olaylarından biri Emîr Sâ’deddîn Köpek’in faaliyetleridir. Emîr Sâ’deddîn, önemli Selçuklu beylerini bir bir ortadan 1262 İbn Bîbî, a.g.e., s. 456; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 76; Karş. Turan, Türkiye, s. 430; Kaymaz, a.g.e., s. 47. 1263 İbn Bîbî, a.g.e., s. 456; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 76; Karş. Turan, Türkiye, s. 430; Kaymaz, a.g.e., s. 47. 1264 Abdülkerim Özaydın da bu konuya dikkat çekmektedir. Özaydın, böyle bir fiile Büyük Selçuklularda rastlanmadığını ifade etmekle birlikte, Türkiye Selçuklularındaki ilk örneğin II. Kılıç Arslan’ın kardeşi Devlet’i ortadan kaldırması olarak ifade eder. Bkz. Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 211. Devlet’in ortadan kaldırılmasıyla ilgili bilgilerimiz kısıtlı olduğu için biz ilk örneği II. Keyhürev olarak kabul ettik. 1265 İbn Bîbî, a.g.e., s. 455-456; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 76; 1266 İbn Bîbî, a.g.e., s. 456. 1267 Bu konu hakkında detaylı bilgi için III. Bölüm’ün ikinci başlığına bakınız. 257 kaldırırken sultanın onayını da alıyordu. Dolayısıyla Emîr Sâ’deddîn’in tüm faaliyetlerinde II. Keyhüsrev’in de dahli vardı. Zirâ sultan, daha sonra Emîr Sâ’deddîn’i alt etmesini de bildi.1268 Eğer Keyhüsrev, onu daha önce ortadan kaldırmak isteseydi hiç şüphesiz bunu yapabilirdi. Ancak böyle bir fikrin, uzun süre boyunca sultanın aklının ucundan bile geçmediği aşikârdır. Nitekim sultan, ancak Emîr Sâdeddîn kendisini de öldürmeye teşebbüs edince onun asıl niyetini kavrayabildi.1269 Emîr Sâdeddîn, ortadan kaldırmak istediği beylerin aleyhinde Sultan II. Keyhüsrev’e sürekli telkinlerde bulunuyor ve kendi arzuları yönünde sultanı ikna etmekte zorlanmıyordu. Oysa II. Keyhüsrev’in babası I. Alâeddîn Keykubâd, beyler arasında dedikoduculuğa asla izin vermez, yapanları ise huzurundan kovardı.1270 Ancak II. Keyhüsrev buna hiç dikkat etmedi. Onun bu dikkatsizliği birçok emîrin haksız yere ölümüne yol açtı. Sultanın içinde bulunduğu sefahat hayatı da bu durumda etkiliydi.1271 Zirâ II. Keyhüsrev, Emîr Sâ’deddîn’in beyler hakkındaki iddialarının doğru olup olmadığını tahkik ettirmeden mührünü hemen verir, böylece Emîr Sâ’deddîn de tuzağına düşürdüğü beyleri kolayca idam ederdi. Bu hususta ilginç bir örnek Tâceddîn Pervâne’nin idamıdır. Sâ’deddîn Köpek, Emîr Tâceddîn’in zina yaptığına dair bir 1268 II. Keyhüsrev’in Emîr Sa’deddîn’i idam ettirmesiyle ilgili, Menâkıb-ı Evhadeddîn-i Kirmânî adlı eserde dikkat çekici bilgiler bulunmaktadır. Bahsi geçen eser her ne kadar bir menkıbe olsa da konuyla ilgili verilen bilgilerin tamamiyle gerçeğe aykırı olmadığı kanaatindeyiz. Esere göre II. Keyhüsrev, Sa’deddîn’i idam ettikten sonra onunla ilişkisi bulunan beyleri araştırmaya ve onları yakalayarak ağızlardan bilgi almaya çalışıyordu. Sultan, Emîr Sa’deddîn’in devlet içinde bir örgüt kurduğunu düşünüyordu. Bu konuda bilgiler almak için Kayseri sübaşısı Ahî Ahmed’e işkence etti. Bkz. Menâkıb-ı Evhadeddîn-i Kirmânî, s. 202-203. İşkence hadisesinin konumuz açısından ilgisi için III. Bölüm’ün ikinci başlığına bakınız. Eserde anlatılan bu bilgilerin sonunda II. Keyhüsrev’in ve beylerinin, Evhadeddîn-i Kirmânî’ye intisap ettikleri kaydedilmektedir. Ancak Şeyh Kirmânî, Sa’deddîn Köpek’ten önce 1238 yılında vefat ettiği için intisap olayının gerçek olması mümkün değildir. Ayrıca bu olayın, şeyhe bir keramet atfetmek üzere uydurulmuş olunabileceğini de göz önünde bulundurmak gerekir. Bkz. Menâkıb-ı Evhadeddîn-i Kirmânî, s. 202; Karş. Mikail Bayram, “Baba İshak Harekâtının Gerçek Sebebi”, Diyanet Dergisi, XVIII/2, (Mart-Nisan 1979), s. 74. 1269 Bkz. İbn Bîbî, a.g.e., s. 462. İbn Bîbî’nin eserinin aynı yerinde sultan, Sâdeddîn Köpek’in, huzuruna kılıçla girmeye başlamasından duyduğu çekinceyi dile getiriyor. Karş. Turan, Türkiye, s. 432; Kaymaz, a.g.e., s. 53; Sevim, a.g.m., s. 349. 1270 İbn Bîbî, a.g.e., s. 451, 454; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 75; Karş. Turan, Türkiye, s. 427, 429; Kaymaz, a.g.e., s. 41, 44, 45, 46. 1271 İbn Bîbî, a.g.e., s. 451; Cenâbî, a.g.e., s. 22; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 83; Karş. Turan, Türkiye, s. 474; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 584; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 174-175; Kaymaz, a.g.e., s. 51. 258 duyum alınca bunu fırsat bildi ve onun hakkında Sultan II. Keyhüsrev’i dolduruşa getirdi.1272 Emîr Sâ’deddîn, sultana, bu davranışa ceza vermediği taktirde saltanatının tehlikeye düşeceğini ve diğer emîrlerin de bu tarz ahlâksız işlere tevessül edeceği söyleyerek onu manipüle ediyordu.1273 Ayrıca emîr, bahsi geçen durumda ne yapmak gerektiğini kadılara sorduğunu ve şer’ân bu suçun cezasının recm olduğuna dair onlardan fetvâ aldığını ifade ederek II. Keyhüsrev’i ikna etti ve böylece Emîr Tâceddîn recm edildi.1274 Bu olay, II. Keyhüsrev’in dinî kaideleri tamamıyla da umursamaz olmadığına işaret etmektedir. Ancak o, cezayla ilgili karar verdiği esnada sarhoştu.1275 Onun, konuyla ilgili dinî hükümleri dinlemesinin ve önem veriyormuş gibi gözükmesinin sebebi muhtemelen halkın tepkisinden korkmasıdır.1276 Tüm bu olaylarda sorumluluk itibariyle II. Keyhüsrev’in de dahlî olduğu açıktır. II. Keyhüsrev, dinî anlayış itibariyle zayıf olunca dünyaya dalıp gitmesi de kolaylaştı ve Emîr Sâdeddîn Köpek’in davranışları hususunda gafletten kurtulamadı. Nitekim Emîr Sâ’deddîn de, her ne kadar kendi çıkarları uğruna da olsa, bu gerçeğe işaret etmektedir. O, tüm gücü elinde toplayıp saltanatı ele geçirme zamanının geldiğine karar verince devletin kötü gidişatından II. Keyhüsrev’i sorumlu tuttu. 1277 Ayrıca Emîr Sâ’deddîn, II. Keyhüsrev tarafından Abbâsî halîfelerinin sancağının değiştirileceğini ve Abbâsîlere itaatten ayrılınacağını alttan altta halka ve beylere işliyordu.1278 2. 3. 1. 2. 3. Babaî İsyanı Sultan II. Keyhüsrev’in dönemiyle ilgili konumuz açısından diğer önemli 1272 İbn Bîbî, a.g.e., s. 456; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 76; Karş. Turan, Türkiye, s. 430; Kaymaz, a.g.e., s. 48. 1273 İbn Bîbî, a.g.e., s. 457. 1274 İbn Bîbî, a.g.e., s. 457; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 76; Karş. Turan, Türkiye, s. 430; Kaymaz, a.g.e., s. 48; Recm cezası için bkz. Hüseyin Esen-Eldar Hasanov, “Zina”, DİA, XLIV, 440-445. 1275 İbn Bîbî, a.g.e., s. 457. 1276 Benzeri bir olay için bkz. II. Bölüm, s. 152-153. 1277 İbn Bîbî, a.g.e., s. 458; Karş. Turan, Türkiye, s. 432. 1278 İbn Bîbî, a.g.e., s. 458; Karş. Turan, Türkiye, s. 432; Kaymaz, a.g.e., s. 53; Kesik, “Sâdeddîn Köpek”, s. 393. 259 olay Babaî İsyanı’dır. 1279 Dinî yönü de olan bu isyanın gerekçeleri arasında II. Keyhüsrev’in dinî anlayışı ve yaşayışına dair bir takım iddialar bulunmaktadır. II. Keyhüsrev’in yaşamı göz önünde bulundurulduğunda bu iddiaları yabana atmak mümkün değildir. İbn Bîbî eserinde, Baba İlyas-ı Horasanî1280 adına hareket eden, isyanın öncü isimlerinden Baba İshâk’ı1281, zühd ve takva ehli, gözü daima yaşlı, bedeni zayıf, sevgi ve şevkat ehli bir olarak tasvir eder ve ona tâbi olan mürîdlerin, Türkmen obalarına, Urfa ve Harran civarlarında yaşayan Hârezmlilere giderek Sultan II. Keyhüsrev’in yaşam tarzını, içki içmesini telkin ettiklerini, böylece Allah’ın yolundan sapıp dört halîfenin izini takip etmekten ayrıldığını söylediklerini ifade etmektedir.1282 Babaîler, ayaklanmaları gerçekten bu sebeplerden dolayı mı yaptılar, yoksa isyanları için bir malzeme olarak mı kullandılar? Meselenin bu noktası elbette tartışmalıdır.1283 Ancak II. Keyhüsrev ile ilgili sözlerinin gerçek olduğu açıktır. Buradan hareketle bu olay, II. Keyhüsrev’in dinî anlayışı ve fiillerinin, siyasî ve toplumsal alana yansıması olarak değerlendirebilir. 2. 3. 1. 2. 4. Evlilikleri II. Gıyâseddîn Keyhüsrev’in yaptığı evlilikler de konumuz açısından ilgi çekicidir. O, birçok Hristiyan kadınla evlendi. Meselâ bunlardan biri Gürcü Kraliçesi 1279 Babaîlerin üst üste kazandığı zaferler ve dinî iddiaları, Selçuklu askerlerinin cesaretini kırmıştı. Bunun üzerine sultan, ücretli Hristiyan askerler tutmuştu. Bu hususta Ebû’l-Ferec,’in kaydı dikkat çekicidir. Buna göre II. Keyhüsrev’in hizmetinde bulunan 1000 atlı Frenk yüzleri üzerine haç işaretleri yaparak kendilerini Müslüman olarak tanımlayan Babaîlere saldırıyordu. Bkz. Ebû’l-Ferec, a.g.e., II, 540. 1280 Bkz. Ahmet Yaşar Ocak, Babaîler İsyanı: Alevîliğin Tarihsel Altyapısı Yahut Anadolu’da İslâm-Türk Heterodoksisinin Teşekkülü, Dergâh Yay., İstanbul 2017, s. 117-138; a. mlf., “Baba İlyas”, DİA, IV, 368. 1281 Bkz. Ocak, Babaîler İsyanı, 146-150; a. mlf., “Baba İshâk”, DİA, IV, 369. 1282 İbn Bîbî, a.g.e., s. 478, 479; Ebû’l-Ferec, a.g.e., II, 539; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 78-79; Karş. Turan, Türkiye, s. 442; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 580; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 173; Ocak, Babaîler İsyanı, s. 139; Kaymaz, a.g.e., s. 64. 1283 İsyanla ilgili ayr. bilgi için bkz. Elvan Çelebi, Menâkıbu’l-Kudsiyye fî Menâsıbi’l-Ünsiyye, (haz. İsmail E. Erünsal – Ahmet Yaşar Ocak), TTK, Ankara 2014; Elvan Çelebi, Menâkıbu’lKudsiyye, (haz. Mertol Tulum), Nâme-i Kudsî, Çizgi Yay., Konya 2017; Karş. Turan, Cihân, s. 399; Ocak, Babaîler İsyanı; a. mlf, “Babaîlik”, DİA, IV, 373-374. 260 Rosudan’ın kızı Thamara’ydı. 1284 Bu kadının II. Keyhüsrev’in dinine ve devletine çok zararı dokunduğu söylenir.1285 Zaten Thamara Konya’ya, Hristiyanlığın tüm ritüellerine uygun bir şekilde, beraberinde kilise papazları olduğu hâlde gelmişti. 1286 Bu durum, onun Hristiyanlığa olan bağlılığını gösterdiği gibi II. Keyhüsrev’e dinî hususlarda verebileceği zararı da doğrulamaktadır. Ancak Konya’daki yaşam sürecinde Thamara’nın Müslüman olduğu kaydedilmektedir. 1287 II. Keyhüsrev, Thamara haricinde Konya eşrafından iki Hristiyan’ın kızıyla daha evliydi. 1288 II. Keyhüsrev, Latin İmparatoru Baudouin’in akrabalarından bir prensesle evlenmek istedi. Bu isteğini dile getirirken prensesin dinine karışılmayacağını, sarayda ona bir ibadethane tahsis edilebileceğini ve hatta beraberinde bir papaz dahî getirebileceğini ifade etti.1289 Her ne kadar bu evlilik gerçekleşmediyse de II. Keyhüsrev’in özellikle Hristiyanlara olan ilgisi dikkat çekicidir.1290 Ayrıca prensese dinî anlamda sağladığı özgürlüğü de tartışmak gerekir. Bu konu “hoşgörü” olarak değerlendirilebileceği gibi, II. Keyhüsrev’in kişisel ihtirasları sebebiyle İslâm dininin kaidelerini hiçe sayması olarak da yorumlanabilir. II. Keyhüsrev’in eşlerinden biri de Eyyûbî melikesiydi. Onunla evlenirken nikâhları Hanefî mezhebine göre kıyıldı.1291 II. Keyhüsrev’in Hanefî mezhebine tâbi olduğu anlaşılmaktadır. II. Keyhüsrev’in evlilikleriyle ilgili konumuz açısından dikkat çekici bir diğer mesele, Kögonya Meliki Muzaffereddîn Muhammed’in II. Gıyâseddîn’in günlerini 1284 İbn Bîbî, a.g.e., s. 466; Ebû’l-Ferec, a.g.e., II, 537-538; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 83; Karş. Turan, Türkiye, s. 434-435; a. mlf., Cihân, s. 371; Cahen, a.g.e., s. 168; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 578; Kaymaz, a.g.e., s. 73. 1285 Ebû’l-Ferec, a.g.e., II, 537-538; Cenâbî, a.g.e., s. 22; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 83; Karş. Türkiye, s. 435; Kaymaz, a.g.e., s. 74-75. 1286 Ebû’l-Ferec, a.g.e., II, 538; İbn Bîbî de eserinde “Gürcü emîrler ve anzavurlar saltanat dergâhına geldiler.” diyerek buna işare eder. Bkz. İbn Bîbî, a.g.e., s. 467; Karş. Turan, Türkiye, s. 435; a. mlf., Cihân, s. 371; Kaymaz, a.g.e., s. 73. 1287 Ebû’l-Ferec, a.g.e., II, 538; Karş. Turan, Türkiye, s. 435; a. mlf., Cihân, s. 371; Kaymaz, a.g.e., s. 75. 1288 Turan, Türkiye, s. 474. 1289 Turan, Cihân, s. 371. 1290 II. Keyhüsrev’in Katolik Kilise’nin Papa’sı ile de mektuplaşmaları vardır. Ancak bu mektuplaşmaların içeriğine ulaşamadık. Bkz. Cahen, a.g.e., s. 179. 1291 Kaymaz, a.g.e., s. 77. Turan bu detayı vermemekle birlikte nikâh akdini gerçekleştiren kadıları ve isimlerini verir. Bu isimler de Kaymaz’ın verdiği bilgiyi teyit etmektedir. Bkz. Turan, Türkiye, s. 426. 261 sokak serserileri gibi eğlence içerisinde geçirdiği sebebiyle, “O ailemizin damatlığına yakışmaz.” diyerek kızını ona vermemesidir. 1292 Bu bilgi, II. Keyhüsrev’in karakteriyle ilgili bilgileri doğrulamaktadır. 2. 3. 1. 2. 5. Eğlence ve İçki Düşkünlüğü II. Gıyâseddîn Keyhüsrev, saltanatı sırasında, I. Keykubâd’ın dahî karşısına çıkmadığı Moğollara karşı plânsızca savaşa girdi. Moğolları yenebilecek güçte olan Selçuklu ordusu, II. Keyhüsrev’in tecrübesizliği ve kifâyetsizliği, yanındaki bazı emîrlerin isabetsiz kararları gibi sebeplerden dolayı Kösedağ’da mağlup oldu. Sultan II. Keyhüsrev savaş akşamında dahî eğlence meclisinde vakit geçirmekteydi.1293 Önemli Selçuklu beylerini bir kenara bırakarak kaale aldığı düşük ahlaklı ve bozuk karakterli kimseler sultanın sonunu hazırladı.1294 İbn Bîbî, eserinin II. Keyhüsrev’i anlattığı bölümlerinde ona yönelik eleştirilerini genellikle dolaylı olarak yapar. Bunlardan birinde o, Türkiye Selçuklularının girdiği buhran devrini tasvir ettikten sonra bir şiirle bu durumun nedeni olarak II. Keyhüsrev’e işaret eder. Buna göre II. Keyhüsrev, alçak dünyaya itibar eden, onunla gururlanan, makam düşkünü olan, haddi hududu aşan, sapıklık ve hüsran içinde yaşayan biridir. 1295 Benzeri tespitleri Süryani tarihçi Ebu’l-Ferec ve Bizans tarihçisi Georgios Akropolites de yapmaktadır. İki tarihçiye göre de II. Keyhüsrev, vaktini şarap içip sarhoş olmaya, eğlenceye harcar, devlet işlerini ise takip etmezdi. 1296 İbn Kesîr de eserinde, II. Keyhüsrev’in kıt akıllı olup, vahşi hayvanlara merak saldığını hatta bu hayvanları yanındaki insanların üzerine salacak kadar ileri gittiğini ifade etmektedir.1297 Bu ifadeler II. Keyhüsrev’in ruh halini ortaya koyması bakımından dikkat çekicidir. 1292 İbn Bîbî, a.g.e., s. 366; Karş. Turan, Türkiye, s. 474. 1293 İbn Bîbî, a.g.e., s. 498; Karş. Turan, Türkiye, s. 454; Kaymaz, a.g.e., s. 93; Kara, a.g.e., s. 484; 484. 1294 İbn Bîbî, a.g.e., s. 500; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 80; Karş. Turan, Türkiye, s. 454; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 582; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 174; Kaymaz, a.g.e., s. 93. 1295 Şiirin tamamı için bkz. İbn Bîbî, a.g.e., s. 489. 1296 Akropolites, a.g.e., s. 75; Ebû’l-Ferec, a.g.e., II, s. 537; Karş. Turan, Türkiye, s. 474; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 174. 1297 İbn Kesir, a.g.e., XIII, 308; Karş. Türkiye, s. 474; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 174. 262 Daha önceki sultanlarda yaptığımız gibi, II. Keyhüsrev’in kullandığı unvan ve lakaplardan hareketle dinî anlayışını ve siyasî yansımalarını keşfedebiliriz. Sultan, kitâbelerde “Allah’ın gölgesi, dinin yardımcısı, İslâm’ın yücelticisi” gibi unvanlarla anılmaktadır.1298 II. Keyhüsrev’in hayatı göz önünde bulundurulduğunda onun bu hususlarda pek gayret içinde olmadığı açıktır. Buna rağmen kitâbelerde durumun tam zıttının ifade edilmesi, kitâbelerdeki bu bilgilerin gerçekliğini sorgulatır hâle getirmektedir. Kitâbe ve benzeri kaynaklardaki ifadelerden hareketle, özellikle dinî anlayış hususunda peşin hükümler vermenin doğru olmayacağı anlaşılmaktadır. Dolayısıyla bu gibi ifadelerin değerlendirilmesi için muhakkak sultanların hayatlarıyla kıyaslanmaları gerektiğini de bu vesileyle hatırlatmış olalım. 1298 Kara, a.g.e., s. 484. 263 2. 3. 2. II. İzzeddîn Keykâvus (1246-1262), IV. Rükneddîn Kılıç Arslan (1249-1266) ve II. Alâeddîn Keykubâd’ın Ortak Saltanatı 2. 3. 2. 1. Dönemin Siyasî Tarihi II. Keyhüsrev’in vefatının ardından geride II. İzzeddîn Keykâvus, IV. Rükneddîn Kılıç Arslan, II. Alâeddîn Keykubâd adlı üç oğlu kaldı. Bu üç şehzadeden en büyüğü olan II. Keykâvus dahî, henüz çocuk yaştaydı.1299 Vezîr Şemseddîn İsfahânî, Emîr Celâleddîn Karatay, Emîr Şemseddîn HasOğuz (Beylerbeyi), Emîr-i câmedar Esededdîn Ruzbeh, Pervâne Fahreddîn Ebûbekir Attar gibi önde gelen gelen beyler, II. İzzeddîn Keykâvus’u tahta çıkarttılar. 1300 Ancak çok geçmeden Vezîr Şemseddîn ile diğer beyler arasında anlaşmazlıklar baş gösterdi. Şemseddîn, bu mücadeleden galip çıktı ve otoritesini kuvvetlendirdi. Sultan II. İzzeddîn Keykâvus adına Moğol hanına gönderilen IV. Rükneddîn Kılıç Arslan’ın iki bin Moğol askeriyle birlikte Anadolu’ya dönerek sultanlığını ilân etti. 1301 Sivas, Kayseri, Erzincan, Malatya, Harput ve Âmid şehirleri Kılıç Arslan’a itaat etti. 1302 Bu olaylar, Vezîr Şemseddîn İsfahânî’nin tarih sahnesinden çekilmesine neden olurken, I. Alâeddîn Keykubâd’ın önem verdiği beylerden, Allah’ın Velîsi1303 olarak anılan Celâleddîn Karatay’ın önemli bir figür olarak öne çıkmasını sağladı. Emîr Karatay, II. Keyhüsrev’in üç oğlunu da aynı anda tahta oturtarak, Türkiye 1299 İzzeddîn Kılıç Arslan’ın en fazla on bir yaşında olduğu söylenmektedir. Bkz. Turan, Türkiye, s. 477; ayr. bkz. Faruk Sümer, “Keykâvus II”, DİA, XXV, 355. 1300 İbn Bîbî, a.g.e., s. 517-518; Ebû’l-Ferec, a.g.e., II, 545. Anonim Selçuknâme bu olayları sultanın yaptığını söyler ancak sultandan kasıt vezir olmalı diye düşünüyoruz. Bkz. Anonim Selçuknâme, s. 44; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 84; Karş. Turan, Türkiye, s. 477; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 585; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 175; Ersan, “Türkiye”, X, 238; Sümer, “Keykâvus II”, s. 355; Faruk Sümer, “Kılıç Arslan IV”, DİA, XXV, 404. 1301 İbn Bîbî, a.g.e., s. 546; Kiragos, a.g.e., s. 109-110; Ebû’l-Ferec, a.g.e., II, 546; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 84; Karş. Turan, Türkiye, s. 483-484; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 585-586; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 176; Ersan, “Türkiye”, X, 238; Sümer, “Keykâvus II”, s. 355; Sümer, “Kılıç Arslan IV”, s. 404. 1302 Turan, Türkiye, s. 484; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 176; Ersan, “Türkiye”, X, 238; Sümer, “Keykâvus II”, s. 355; Sümer, “Kılıç Arslan IV”, 404. 1303 İbn Bîbî, a.g.e., s. 533; Aksarâyî, a.g.e., s. 28; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 85; Karş. Aydın Taneri, “Celâleddin Karatay”, DİA, VII, 252. 264 Selçuklularını en azından bir süre de olsa büyük bir cenderenin içerisine düşmekten alıkoydu. 1304 Bu hamlelerinden sonra “Ebû-l-mulûk ve’s-selâtin/Hükümdar ve Sultanların Babası” unvanıyla anılmaya başlanan Celâleddîn Karatay’ın kurduğu nizam, Moğolların huzuruna gidip, çeşitli tevkîlerle dönen beyler sebebiyle sarsılıyordu. Bu mücadeleler arasında Celâleddîn Karatay, II. İzzeddîn Keykâvus’un Moğol Han’ı Mengü’ye gönderilmek üzere yola çıkarıldığı bir anda, 28 Ramazan 652/1254 tarihinde vefat etti.1305 Bunun üzerine II. Keykâvus, kendisinin yerine kardeşi II. Alâeddîn Keykubâd’ı Moğolistan’a gönderdi.1306 Ancak II. Keykubâd, yoldayken öldürüldü. 1307 Emîr Karatay’ın ölümüyle II. İzzeddîn Keykâvus ve IV. Rükneddîn Kılıç Arslan saltanat mücadelesine girişti. II. Keykâvus bu mücadeleden zaferle çıktı. Baycu Noyan, Selçukluların iç karışıklıklarla uğraşmasını fırsat bilerek Anadolu üzerine sefere çıktı. II. Keykâvus’un emriyle Selçuklu ordusu Baycu Noyan’ın komutasındaki Moğol ordusuna Aksarây’da karşı koydu.1308 23 Ramazan 654/1256’da vukû bulan savaşta Selçuklular mağlup oldu ve Sultan II. Keykâvus Alâiye’ye kaçtı.1309 Baycu ise Konya’yı kuşattı. Üstadü’d-dâr Nizâmeddîn Ali ve halkın girişimleriyle dört katır yükü altın toplanarak teslim edilince Baycu kuşatmayı 1304 İbn Bîbî, a.g.e., s. 550-551; Aksarâyî, a.g.e., s. 28; Anonim Selçuknâme, s. 45; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 85; Karş. Turan, Türkiye, s. 484-488; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 586; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 177; Ersan, “Türkiye”, X, 239; Sümer, “Keykâvus II”, s. 355; Sümer, “Kılıç Arslan IV”, 404; Faruk Sümer, “Keykubad II”, DİA, XXV, 360; Taneri, “Celâleddin Karatay”, s. 251, 252. 1305 İbn Bîbî, a.g.e., s. 565; Anonim Selçuknâme, s. 45; Karş. Turan, Türkiye, s. 490; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 586; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 177-178; Ersan, “Türkiye”, X, 240; Sümer, “Keykâvus II”, s. 355. 1306 İbn Bîbî, a.g.e., s. 565; Aksarâyî, a.g.e., s. 29; Kazvinî, a.g.e., s. 119; Karş. Turan, Türkiye, s. 491; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 586; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 178; Ersan, “Türkiye”, X, 240; Sümer, “Keykâvus II”, s. 355; Sümer, “Keykubad II”, s. 360. 1307 II. Alâeddîn’in ölüm sebebi tartışmalıdır. Bkz. Aksarâyî, a.g.e., s. 30; Karş. Turan, Türkiye, s. 492; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 587; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 178; Ersan, “Türkiye”, X, 240; ayr. bkz. Sümer, “Keykubad II”, s. 360; Sümer, “Keykâvus II”, s. 355. 1308 İbn Bîbî, a.g.e., s. 574-576; Aksarâyî, a.g.e., s. 31-32; Anonim Selçuknâme, s. 46; Karş. Turan, Türkiye, s. 498; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 587; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 179; Ersan, “Türkiye”, X, 241-242; Sümer, “Keykâvus II”, s. 356. 1309 İbn Bîbî, a.g.e., s. 576-577; Aksarâyî, a.g.e., s. 32; Anonim Selçuknâme, s. 46; Karş. Turan, Türkiye, s. 498; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 587-588; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 179-180; Ersan, “Türkiye”, X, 242; Sümer, “Keykâvus II”, s. 356; Sümer, “Kılıç Arslan IV”, 404. 265 kaldırdı.1310 II. Keykâvus ise Alâiye’de fazla durmayarak İznik Rum İmparatoru II. Theodoros Laskaris’e sığınmak için yola çıktı. Baycu Selçuklu tahtına IV. Rükneddîn Kılıç Arslan’ı çıkarttı. İleriki yıllarda devlet yönetiminde önemli konumlara yükselecek olan Mûineddîn Süleyman, pervâne oldu. Baycu Anadolu’dan ayrılınca II. İzzeddîn Keykûvus, beraberinde üç bin kadar Frenk askeriyle Konya’ya geldi ve tahtı tekrar ele geçirdi.1311 IV. Rükneddîn Kılıç Arslan Tokat’a sığındı. Her iki kardeş de saltanatını Moğollara onaylatmaya çalışıyordu. Selçuklu şehirleri bazen IV. Kılıç Arslan’a bazense II. Keykâvus’a tâbi oluyordu. Bu sırada II. Keykubâd ile birlikte Moğol hanına gitmek üzere yola çıkan heyet, Karakurum’dan döndü. Getirilen yarlığa göre Selçuklu ülkesi, Kızıl-Irmak’ın batısından Bizans sınırına kadar II. Keykâvus’a; Sivas’dan Erzurum’a ve Moğolların sınırına kadar IV. Kılıç Arslan’a verilerek ikiye bölündü.1312 Hülagü’nün isteği üzerine her iki kardeş, sırayla onun yanına gitti. Bu görüşmeler sırasında Muîneddîn Süleyman Pervâne, Moğollar nezdinde güven kazandı ve Anadolu’daki itibarını arttırdı. Süleyman Pervâne, II. Keykâvus’u ortadan kaldırmak için Moğollara sürekli telkinlerde bulunuyordu. II. Keykâvus bu faaliyetleri biliyordu ve Pervâne’nin siyasetine ve Moğollara karşı koymak için Memlük Sultanı Baybars ile iletişim kurdu.1313 Nihayetinde iki tarafın karşılıklı girişimleri, II. Keykâvus’un tac û tahtı bırakıp, İstanbul’a sığınmasıyla sonuçlandı.1314 1310 İbn Bîbî, a.g.e., s. 577, 579; Anonim Selçuknâme, s. 46; Karş. Turan, Türkiye, s. 500; SevimMerçil, a.g.e., s. 588; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 180; Ersan, “Türkiye”, X, 242. 1311 İbn Bîbî, a.g.e., s. 579-580; Aksarâyî a.g.e., s. 39; Anonim Selçuknâme, s. 46; Karş. Turan, Türkiye, s. 504; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 588; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 180; Ersan, “Türkiye”, X, 243; Ayönü, a.g.e., s. 261-262; Sümer, “Keykâvus II”, s. 356; Sümer, “Kılıç Arslan IV”, 404. 1312 İbn Bîbî, a.g.e., s. 583; Aksarâyî, a.g.e., s. 45-46; Anonim Selçuknâme, s. 46; Karş. Turan, Türkiye, s. 508-509; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 588; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 181; Ersan, “Türkiye”, X, 244; Sümer, “Keykâvus II”, s. 356; Sümer, “Kılıç Arslan IV”, 404. 1313 Turan, Türkiye, s. 513-514; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 589; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 182; Ersan, “Türkiye”, X, 245; Sümer, “Keykâvus II”, s. 356. 1314 İbn Bîbî, a.g.e., s. 587-589; Aksarâyî, a.g.e., s. 52; Anonim Selçuknâme, s. 46; Karş. Turan, Türkiye, s. 515; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 589; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 182; Ersan, “Türkiye”, X, 245-246; Ayönü, a.g.e., s. 267; Sümer, “Keykâvus II”, s. 356; Sümer, “Kılıç Arslan IV”, 405. 266 II. Keykâvus, İmparator VIII. Mikhail Paleologos tarafından oldukça iyi ağırlandı.1315 Ancak Altın Orda Han’ı Bereke (1256-1266) ile Memluk Sultanı Baybars arasında Moğollara karşı bir ittifakın oluşması ve II. Keykâvus’un da önceden beri bu ittifakın içinde yer alması sebebiyle İlhanlı Hükümdarı Hülagü, Bizans imparatoruna baskı yaparak II. Keykâvus’un hapsedilmesini sağladı. 1316 Bunun üzerine Altın Orda hükümdarı Bereke Han Keykâvus’u kurtardı ve Keykâvus, 677 (1279) yılındaki ölümüme kadar Selçuklu topraklarından uzakta yaşadı.1317 IV. Kılıç Arslan ise, ağabeyi II. Keykâvus’un Bizans’a sığındığı 1262 tarihinden itibaren Selçuklu tahtında tek başına oturdu. Ancak IV. Kılıç Arslan, hem Moğol hem de Süleyman Pervâne’nin tahakkümü altındaydı ve onların istedikleri şekilde hareket ediyordu. Bu tutumu da Türkmenlerin tepkisini çekiyor ve ona karşı sık sık ayaklanmalar patlak veriyordu. Süleyman Pervâne, yönetimi tümüyle eline almak için Sultan IV. Kılıç Arslan aleyhinde Moğollara telkinlerde bulunmaya başladı. Nihayetinde Moğolları ikna eden Pervâne, düzenlediği bir ziyafet vesilesiyle IV. Kılıç Arslan’ı Aksarây’da boğdurttu.1318 Böylelikle otorite tamamen Süleyman Pervâne’nin eline geçti. 2. 3. 2. 2. Dinî Anlayışları ve Siyasî Yansıması II. Gıyâseddîn Keyhüsrev’in ardından her üçü de oldukça küçük yaşlarda bulunan üç oğlu, Selçuklu tahtının varisleri oldular. Bu şehzadeler henüz ne eğitimlerini tamamlayabilmişlerdi ne de ciddi bir yönetim tecrübesi edinebilmişlerdi. 1315 Aksarâyî, a.g.e., s. 53; Ömerî, a.g.e., s. 396; Karş. Turan, Türkiye, s. 515; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 589; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 183; Ayönü, a.g.e., s. 267; Sümer, “Keykâvus II”, s. 356. 1316 II. İzzeddîn Keykâvus’un, Bizans tahtını ele geçirmek istemesi sebebiyle tutuklandığına dair rivayetler de vardır. İbn Bîbî de eserinde benzeri bir durumdan bahsetmekle birlikte II. Keykâvus’a Hristiyan dayılarınca bir komplo kurulduğuna işaret eder. Aksarâyî de eserinde aynı duruma temas eder. Bkz. İbn Bîbî, a.g.e., s. 589-590; Aksarâyî, a.g.e., s. 56; İbnü’l-Verdî, a.g.e., s. 118; Ömerî, a.g.e., s. 396; Karş. Turan, Türkiye, s. 516-517; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 589; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 183; Ayönü, a.g.e., s. 268-269; Sümer, “Keykâvus II”, s. 356. 1317 İbn Bîbî, a.g.e., s. 590; Aksarâyî, a.g.e., s. 57; İbnü’l-Verdî, a.g.e., s. 118; Ömerî, a.g.e., s. 398- 399; Karş. Turan, Türkiye, s. 518; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 589; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 183; Sümer, “Keykâvus II”, s. 356. 1318 İbn Bîbî, a.g.e., s. 596-598; Aksarâyî, a.g.e., s. 64-66; Kazvinî, a.g.e., s. 119; Anonim Selçuknâme, s. 47; İbnü’l-Verdî, a.g.e., s. 117; Karş. Turan, Türkiye, s. 548; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 590-591; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 187; Ersan, “Türkiye”, X, 247; Sümer, “Kılıç Arslan IV”, 405. 267 Ayrıca küçük yaşları göz önünde bulundurulduğunda onların, kuvvetli bir dinî anlayışa ve siyasî tasavvura sahip olmadıkları da tahmin edilebilir. Bazen tek başlarına bazen kardeşleriyle beraber saltanat süren bu şehzadeler, hem kendi istek ve arzularının hem Moğolların hem de Selçuklu beylerinin elinde oyuncak olmaktan kurtulamamışlardır. Zaman zaman iradelerini ortaya koyacak hâl ve tavırlar gösterdiyseler de bu durum uzun sürmemiş ve etkili olmamıştır. 2. 3. 2. 2. 1. II. İzzeddîn Keykâvus Üç kardeşin en büyüğü II. İzzeddîn Keykâvus’tu. II. Keykavus’un henüz çocuk yaşta olduğu ilk saltanat yıllarında, Vezîr Şemseddîn İsfahânî’nin kudretiyle din ve devlet işleri düzenli gitti. 1319 2. 3. 2. 2. 1. 1. Saltanata Bakışı II. Keykâvus, saltanata çıktığında henüz 11 yaşındaydı. Buna rağmen o, kardeşlerine kıyasla karakter olarak daha olgun ve dinî açıdan da daha kuvvetliydi. Nitekim İbn Bîbî de eserinde, onun, bu sebeple tahta çıkartıldığını ifade etmektedir.1320 Bu bağlamda sultanlığının ilk yıllarında II. Keykûvus ile Emîr Celâleddîn Karatay arasında geçen diyalog dikkat çekicidir. II. İzzeddîn Keykâvus, Emîr Celâleddîn Karatay ile ortak saltanat fikri üzerine yaptığı istişârede, küçük yaşına rağmen saltanatın geçiciliğinin farkında gözüküyor. Çünkü sultan, Celâleddîn Karatay’a tebessüm ederek babası II. Keyhüsrev’in ölmeden önce saltanatı küçük kardeşine bıraktığını ancak Hakk’ın desteği kendisinin yanında olduğu için sultan olduğunu fakat şimdi de aynı durumu 1319 İbn Bîbî, a.g.e., s. 535; Anonim Selçuknâme, s. 44. Vezîr Şemseddîn de devrin önde gelen beylerinden olup dinî yönü kuvvetli biriydi. Şemseddîn’in Peygâmberin (sav.) ahlâkıyla ahlâklandığı, gece ve gündüz ibadet bilinciyle yaşadığı, abdestsiz vezîrlik ve emîrlik makamına oturmadığı, farz ve sünnet namazlarını cemaatle kılmaya özen gösterdiği, âlimlerle sık sık sohbet ve istişârelerde bulunduğu, ilim öğrendiği, verilen hükümlerde titizlikle hareket ettiği söylenir. O, Moğollar tarafından idam edilmeden önce yönetimi sırasında yaptığı hatalarını ifade edip, nefsini kınayarak Allah’a teslim olmuştur. Bkz. İbn Bîbî, a.g.e., s. 534-535, 548; Karş. Turan, Türkiye, s. 482. Sultanların yanındaki beylerin onlar üzerinde hem olumlu hem de olumsuz anlamda ne kadar etkili olduğunu daha önce değerlendirmiştik. Bu sebeple Vezîr Şemseddîn’in, bu karakteriyle II. Keykâvus ve IV. Kılıç Arslan’a örnek bir şahsiyet olduğunu söylemek gerekir. Nitekim onun ölümüne kadar devlet işleri düzenli gitmiş, sultanlar kendilerini yetiştirmeye devam etmişti. Bu durumu ölmeden önce II. Keykâvus da dile getirerek, beylerin sultanlar nezdindeki önemine işaret etmiştir. Bkz. İbn Bîbî, a.g.e., s. 670. 1320 İbn Bîbî, a.g.e., s. 518. 268 kendisinin yaşadığını imâ edercesine kardeşi IV. Kılıç Arslan’ın, tahtı ele geçirmek için mücadele ettiğini ifade etti. 1321 II. Keykâvus, “Allah bana yeter. O’nun desteğine güveniyorum.” diyerek, Allah’a tevekkül ettiğini belirtti. 1322 II. Keykâvus’un, II. Alâeddîn Keykubâd’ın veliaht ilan edilmesine rağmen kendisinin sultan olmasını Allah’ın desteğine bağlaması, I. Bölüm’de ayrıntılarıyla ele aldığımız sultan anlayışına işaret etmektedir. Ayrıca II. Keyhüsrev’in, kardeşiyle yaşadığı mücadelede Allah’ın desteğine sığınmakta olduğunu ifade etmesi, onun, kendi saltanatını Allah’ın murâdı olarak gördüğünü ortaya koymaktadır. Kutsal olanla ilişki kurularak inşâ edilen bu anlayış, bir sultan için en önemli meşrûiyet kaynaklarının başında gelmekteydi. 2. 3. 2. 2. 1. 2. Emîrlerle İlişkileri ve Sonuçları II. Keykâvus’un saltanat hususundaki olgun tavırlarında, hiç şüphesiz yanında bulunan Emîr Celâleddîn Karatay’ın etkisi söz konusuydu. Zirâ I. Alâeddîn Keykubâd’dan beri devlet yönetiminde yer alan Emîr Karatay, tüm kaynakların uzlaşısıyla oldukça dindâr bir kimseydi.1323 Namazlarını kaçırmaz, kibir, riyâ, fesâddan uzak durmaya çalışır, âlimlerle sohbet ve istişârelerde bulunur, ilim tahsil eder, elinden geldiğince hayır hâsenatta bulunurdu.1324 O, “Allah’ın Velisi” olarak anılırdı. 1325 Nitekim II. Keykâvus, dinî anlayışı böylesine kuvvetli ve hassas olan 1321 İbn Bîbî, a.g.e., s. 552; Karş. Turan, Türkiye, s. 486; Merçil, “Hâkimiyet Anlayışı”, X, 506. 1322 İbn Bîbî, a.g.e., s. 552; Karş. Merçil, “Hâkimiyet Anlayışı”, X, 506. 1323 İbn Bîbî, a.g.e., s. 554; Menâkıb-ı Evhadeddîn-i Kirmânî, s. 231; Aksarâyî, a.g.e., s. 28; Anonim Selçuknâme, s. 45; Elvan Çelebi, a.g.e., (haz. Erünsal-Ocak), s. 155; a.e., (haz. Tulum), s. 77; Karş. Turan, Türkiye, s. 484; Kara, a.g.e., s. 461; Taneri, “Celâleddin Karatay”, s. 252. Celâleddîn Karatay din hususunda oldukça dikkatli ve hassastı. Bu hassasiyetin ne derecede olduğunu daha iyi anlamak için Aksarâyî’nin eserinde geçen bir kayıt oldukça dikkat çekicidir. Buna göre Emîr Celâleddîn, Elbistan yolu üzerine bir kervansaray yaptırılmasını istedi ve kervansarayın inşâsı tamamlanınca da görmek üzere yola çıktı. Ancak emîr, yoldayken eseri görmekten vazgeçip geri döndü. Kararının sebebiyse bu görkemli binayı gördüğü taktirde kalbinde kibir oluşacağını ve bu kibrin de onu hayır işlerinden alıkoyacağını düşünmesiydi. Görüldüğü gibi onun dinî anlayışı oldukça hassas ve kuvvetliydi. Nitekim onun hayatta olduğu süre zarfında, bu karakteri sultan ve şehzadelere de yansımış, devlet düzeni tüm olumsuzluklara rağmen korunurken sultanlar da kendilerini saltanatın gücüne ve ifsadına kaptırmamıştı. Bkz. Aksarâyî, a.g.e., s. 28; Karş. Turan, Türkiye, s. 484. Emîr Karatay ile ilgili diğer dikkat çekici örnek, yaptırdığı onca hayır eserinin kitâbesine kendi adını yazdırmamış olmasıdır. Bkz. Taneri, “Celâleddin Karatay”, s. 252. 1324 İbn Bîbî, a.g.e., s. 554; Menâkıb-ı Evhadeddîn-i Kirmânî, s. 231; Aksarâyî, a.g.e., s. 28; Anonim Selçuknâme, s. 45; Karş. Turan, Türkiye, s. 484; Taneri, “Celâleddin Karatay”, s. 252. 1325 Menâkıb-ı Evhadeddîn-i Kirmânî, s. 231; Elvan Çelebi, a.g.e., (haz. Erünsal-Ocak), s. 155; a.e., (haz. Tulum), s. 77; Karş. Turan, Türkiye, s. 484; Kara, a.g.e., s. 462. 269 Emîr Karatay’dan uzaklaşıp başka beyleri yükseltmeye başlayınca bahsedilen özellikleri de değişmeye başladı. İbn Bîbî de bu konuda aynı kanaattedir. Hatta sultanların en ağır hatalarını dahî yumuşak bir üslûpla dile getiren İbn Bîbî, eserinde II. Keykâvus’un yaptıklarını oldukça açık bir şekilde aktarmaktadır. Ona göre II. Keykâvus, Celâleddîn Karatay ve Kadı Sâhib İzzeddîn Muhammed Er-Râzî’den çekinerek dinî ve ahlâkî hususlara riayet ederken Kayseri sübaşısı Seyfeddin Türk-eri’nin sultanın yakın adamlarından biri olmasıyla şarap içmeye, kumar oynamaya, harama el uzatmaya ve edepsizce hareket etmeye başladı.1326 Hatta sultanın, kadınlara tecavüze yeltendiği dahî söylenmektedir.1327 II. Keykâvus’ın dinî ve ahlâkî açıdan içine düştüğü bu sefil durum siyasete yansımakta gecikmedi. Sultan, devlet adamlarını kendi arzusuna göre görevden almaya onların yerineyse ahlâkı bozuk, karaktersiz kişileri atamaya başladı. 1328 Bu da devletin düzeninin bozulmasına, Moğollar karşısındaki duruşun güç kaybetmesine yol açtı. Bu şekilde başlayan süreç, ahlâksız kimselerin II. Keykâvus’un yanında git gide daha çok yer edinmesiyle devam etti. Sultanın hâl ve hareketleri her geçen gün kötüye gitti.1329 II. Keykâvus’un tavırları beyleri rahatsız ediyor ve halk nezdinde onu itibarsızlaştırıyordu.1330 2. 3. 2. 2. 1. 3. Emîrlerin ve Konya Hatibinin Gözünden II. Keykâvus Diyarbekir kumandanı Şemseddîn Altun-aba, bu durum sebebiyle Celâleddîn Karatay’a yakındı ve sultanın yabancılarla sohbetten korunması, içki ve çalgıyı azaltması gerektiğini söyleyerek II. Keykâvus’un durumunu eleştirdi.1331 Ayrıca Altun-aba, saraydaki israf ve şatafattan da şikâyet etti. Sultan II. Keykâvus uyarılar üzerine israf ve şatafatın önüne geçmek adına bir takım tedbirler alıp, daha sonra da 1326 İbn Bîbî, a.g.e., s. 563; Karş. Turan, Türkiye, s. 490; Kara, a.g.e., s. 464. 1327 Turan, Türkiye, s. 493. 1328 Turan, Türkiye, s. 490. 1329 İbn Bîbî, a.g.e., s. 566; Karş. Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 178; Ersan, “Türkiye”, X, 241. 1330 İbn Bîbî, a.g.e., s. 566. 1331 İbn Bîbî, a.g.e., s. 563-565; Karş. Turan, Türkiye, s. 490. 270 Kayseri sübaşısı Seyfeddin Türk-eri’ni azletse de ahlâksız kişilerle görüşmeye, içki ve çalgı meclislerine olan düşkünlüğüne devam etti. 1332 II. Keykâvus’un dinî ve ahlâkî karakterindeki bu değişimler, ömrünün geri kalanında başına türlü belâlar açtığı gibi siyaset işlerinde de birçok başarısızlığının kaynağını teşkil etti. II. Keykâvus’un zamanında (1246-1249/1249-1262) Moğollara karşı girişilen mücadelelerin kaybedilmesi, israfın artması ve beylerin kişisel çekişmelerinin ülkeye zarar vermesinde onun karakteri ve tutumları önemli rol oynadı. 1333 Selçuklu beyleri de aynı durumdan şikâyet etmekteydi. Bu bağlamda oldukça çarpıcı bir hadîse rivayet edilmektedir. Buna göre II. Keykâvus, Selçuklu ordusu savaştayken beylerinden Arslan-dogmuş’un evine sarhoş bir şekilde gidip ev ahalisini sıkıştırdı. 1334 Arslan-dogmuş bu haberi duyunca savaşı bıraktı. Bu durum da ordunun mağlubiyetinde büyük rol oynadı. Moğol Kumandanı Baycu karşısında alınan bu yenilgi, II. Keykâvus’un Konya’dan kaçmasıyla sonuçlandı. Osman Turan eserinde, halkın Moğol zulmünden kurtulmak için aralarında para topladığını aktararak II. Keykâvus’un umursamaz, bencil tavrını ortaya koymaktadır.1335 Bahsi geçen paranın toplanmasında Konya hatibinin rolü büyük oldu. Nitekim toplanan parayı teslim etmek üzere Baycu’nun yanına da bu hatip gitti. Baycu’yu bulamayınca parayı hatununa teslim etti ve ikili arasında dikkat çekici bir diyalog yaşandı. Hatun, hatibe bir takım sorular yöneltti. Hatip bu sorulardan birine verdiği cevapta, Moğollar karşısındaki mağlubiyetin sebebini Müslümanların İslâm’dan uzaklaşmaları olarak ifade ediyordu.1336 Hiç şüphesiz bu tespitin içine Sultan II. Keykâvus da girmekteydi. 1332 İbn Bîbî, a.g.e., s. 564. 1333 Turan, Türkiye, s. 499; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 185-180; Ersan, “Türkiye”, X, 240. 1334 Baybars Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 28a’dan naklen Turan, Türkiye, s. 499; Turan, Resmî Vesikalar, s. 65; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 178. 1335 Turan, Türkiye, s. 499. 1336 Baybars Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 28b’den naklen Turan, Türkiye, s. 500; Turan, Resmî Vesikalar, s. 67. 271 2. 3. 2. 2. 1. 3. Kardeşleriyle İlişkileri ve II. Keykubâd’ın Katli Bu yerilen özelliklerinin yanında II. Keykâvus’un, kardeşi IV. Kılıç Arslan’a her zaman merhamet gösterip ve onu affettiğini de ifade etmek gerekir.1337 Her iki kardeşin arasındaki mücadeleyi genellikle savaş noktasına getiren, Moğolların desteğiyle hareket eden IV. Rükneddîn Kılıç Arslan oldu. II. Keykâvus ve IV. Kılıç Arslan Konya’da ortak saltanat sürerken IV. Kılıç Arslan şehirden kaçarak Kayseri’de kendi sultanlığını ilân etti. II. Keykâvus fesad çıkmasını önlemek için IV. Kılıç Arslan’a aracılar gönderdi. O, ataları I. Gıyâseddîn Keyhüsrev ve I. İzzeddîn Keykâvûs dönemlerinde önemli hizmetlerde bulunan Şeyh Mecdeddîn İshâk’ın oğlu, devrin büyük âlimlerinden Sadreddîn Konevî ile Şeyh Hümâmeddîn Şadbehr’i kardeşine gönderip uzlaşı zemini aradı.1338 Mürted lakapıyla bilinen Cemâleddîn Horasanî1339 gibi bir takım kifâyetsiz beylerin II. Keykâvus’u savaşa sürüklemek istemesine rağmen diğer beyler baskın geldi ve sultan, kardeşiyle savaşmak istemedi. Ancak tüm bunlara rağmen özellikle IV. Kılıç Arslan’ın ordusundaki düzensizlik sebebiyle taraflar arasında savaş vukû buldu. II. Keykâvus, IV. Kılıç Arslan ile yaptığı savaştan galip çıkmasına rağmen kardeşini bağrına basmasını bilerek ona, karşı karşıya gelmelerine fesadçıların sebep olduğunu söyledi ve öğüt verdi.1340 Yine kervansarayındaki savaştan sonra IV. Kılıç Arslan, yakalanarak II. Keykâvus’un yanına getirildi. Sultan II. Keykâvus, kardeşini görünce onu kucakladı ve ağladı. İki kardeş aralarındaki husumeti giderdiler.1341 Kanaatimizce bu bilgiler, kardeşine kıyasla II. İzzeddîn Keykâvus’un belli bir dinî ve siyasî bir anlayışa sahip olduğunu göstermektedir. Aynı konu bağlamında önemli bir hâdise daha vardır. Bu da II. Keykâvus’un en küçük kardeşi II. Alâeddîn Keykubâd’ın ölümüdür. II. Keykubâd’ın ölümü bir suikast mıdır? Bu suikastın emrini veren II. Keykâvus mudur? Soruların cevapları 1337 Meselâ bkz. İbn Bîbî, a.g.e., s. 587. 1338 İbn Bîbî, a.g.e., s. 569; Sümer, “Kılıç Arslan IV”, 404. 1339 Sultanın maiyetinde bu tarz lakaplarla anılan beylerin olması da ayrıca dikkat çekicidir. 1340 Turan, Türkiye, s. 487; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 177. 1341 İbn Bîbî, a.g.e., s. 553; Karş. Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 179. 272 tartışmalıdır ancak cevap II. Keykâvus ise bu olay bir kardeş katli dolayısıyla da III. Bölüm’de detaylıca ele aldığımız siyaseten katl vakası olacaktır. Bu da II. Keykâvus’un dinî anlayışına dair belli ipuçları verebilir. Aksarâyî’ye göre II. Keykubâd’ın ölüm emrini II. Keykâvus verdi. Sebebi ise II. Keykubâd’ın, Moğollar tarafından Selçuklu ülkesine sultan atanacağı korkusuydu.1342 İbn Bîbî ise eserinde II. Keykubâd’ın ölümüyle ilgili detay vermemektedir. O, II. Keykubâd’ın, akşam emîrleriyle eğlenirken şarap içip yattığını ve sabah ölü bulunduğunu kaydeder. 1343 Aksarâyî de eserinde aynı noktaya temas edip, şarabın içine Lâlâ Müslih tarafından II. Keykâvus ve IV. Kılıç Arslan’ın emriyle zehir bırakıldığını söyler.1344 II. Alâeddîn Keykubâd’ın ortadan kaldırılışının ağabeylerinin hamlesi olduğunu düşünmek makuldür. Zirâ aksi bir senaryo söz konusu olsaydı onlar, kardeşlerinin katilinin kim olduğunu araştırır ve gerekli hükmü verirlerdi. Ancak olay tam tersi istikamette işlemiş olup konunun üzerine gidilmemiştir. II. Keykubâd’ın ortadan kaldırılması sultanların emriyle verilen bir siyaseten katl hükmü olarak gözükmektedir.1345 2. 3. 2. 2. 1. 4. Hristiyan Dayılarıyla İlişkileri Yukarıda anlattığımız gibi II. Keykâvus, Moğollara karşısında aldığı hezimetler sonrası Bizans’a sığındı. İstanbul’da oldukça iyi ağırlanan sultanın rahatı burada da uzun sürmedi ve isyan iddiaları sebebiyle tutuklandı. Bizanslılar şehzadeleri ve beyleri Hristiyan olmaları için baskı altına aldı, onlara işkence etti. 1346 Ancak özellikle Emîr Nûreddîn Erzincanî başta olmak üzere bazı beyler bu baskıya karşı dinlerinden dönmediler.1347 Bu durum II. Keykâvus’un maiyetinde, tüm bozulmalara rağmen hâlâ imanlı, dinî anlayışı kuvvetli kimselerin olduğunu 1342 Aksarâyî, a.g.e., s. 30; Karş. Sevim-Merçil, a.g.e., s. 587. 1343 İbn Bîbî, a.g.e., s. 582; Karş. Sevim-Merçil, a.g.e., s. 587. 1344 Aksarâyî, a.g.e., s. 30; Karş. Sevim-Merçil, a.g.e., s. 587. 1345 Bunun konumuzla hangi açılardan ilgisinin olduğunu öğrenmek için III. Bölüm’ün ikinci başlığına bkz. 1346 Turan, Cihân, s. 385; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 183; Ayönü, a.g.e., s. 268. 1347 Turan, Türkiye, s. 517; Ayönü, a.g.e., s. 269. 273 göstermektedir. İbn Bîbî’ye göre sultanın bu duruma düşmesinin sebebi de Hristiyan dayısı Kyr Kedid’di.1348 II. Keykâvus’ın Hristiyan dayılarıyla olan ilişkisi, dönemindeki beylerce hoş karşılanmamaktaydı. II. Keykâvus’un annesi Berdûliye Hatun, bir Rum papazının kızıydı. 1349 Bu sebeple sultanın dayıları, Hristiyan olmalarına rağmen Selçuklu yönetiminde yer almaya çalışıyorlardı. Beyler de bundan rahatsız oluyordu. 1350 Kont İstabl lakapıyla bilinen dayılarından biri sultanı oyun ve eğlenceye teşvik edip, dinî gereklilikleri icrâ etmekten alıkoyuyordu. 1351 Hatta dayısı, II. Keykâvus’a Konya’da nasihatlar veren âlim ve şeyhler olması sebebiyle, sultanı Antalya’ya götürmek istiyordu. 1352 Bu son bilgi, II. Keykâvus’un âlim ve şeyhlerle istişâre ettiğini göstermesi bakımından önemlidir. II. Keykâvus’un dayılarıyla olan bu münasebetinde dinî boyuta çok önem vermediği anlaşılmaktadır. Bu bir “hoşgörü” olarak algılanıp, övüledebilir ancak dayılarıyla münasebetleri ve bu Hristiyan dayıların devlete olan zararları düşünüldüğünde bunun “hoşgörü”den ziyade II. Keykâvus’un zaafiyeti olarak değerlendirilmesi gerektiği açığa çıkar. II. Keykâvus’un Hristiyanlarla olan ilişkisi bu kadarla da sınırlı değildi. Annesi tarafından Bizans imparatorluk sülalesiyle akraba olan sultan, sarayında papazlar ile fakîhlere teolojik tartışmalar yaptırırdı.1353 Bu bilgi, onun Hristiyan teolojisine de bir şekilde ilgi duyduğuna işaret etmektedir. Bunun illâ ki itikâdî bir sapma olarak yorumlanmasına gerek yoktur. Entelektüel bir ilgi olarak da düşünülebilir. Zirâ kendisinden önceki diğer Selçuklu sultanlarının da benzeri davranışları bulunmaktadır. Ancak II. Keykâvus ile ilgili bahsin, dayıları sebebiyle daha derin düşünülmesinin gerekliliği de elzemdir. 1348 İbn Bîbî, a.g.e., s. 589-590; Karş. Turan, Türkiye, s. 517; a. mlf., Cihân, s. 372; Cahen, a.g.e., s. 168. 1349 Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 175. 1350 İbn Bîbî, a.g.e., s. 566; Aksarâyî, a.g.e., s. 40; Karş. Turan, Cihân, s. 372; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 178; Ersan, “Türkiye”, X, 241; Kara, a.g.e., s. 566. 1351 Aksarâyî, a.g.e., s. 40, 49; Karş. Turan, Cihân, s. 372; Sevim-Merçil, a.g.e., s. 588; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 178; Kara, a.g.e., s. 485; Ersan, “Türkiye”, X, 241. 1352 Aksarâyî, a.g.e., s. 40; Karş. Turan, Cihân, s. 372. 1353 Ocak, Ayak İzleri, s. 183. 274 2. 3. 2. 2. 1. 5. Vasiyeti II. İzzeddîn Keykâvus, ömrünün son anlarında oğlu Gıyâseddîn Mes’ûd’a bir takım nasihatlarda bulundu. Bu nasihatlar âdeta onun ömrünün bir hesap dökümüydü. Sultanın, oğluna yaptığı nasihatlar ve kendi ömrüyle ilgili itirafları, onun dinî anlayışına ve siyasî tecrübesine dair önemli bilgiler içermektedir. II. Keykâvus, bu vasiyeti sırasında babası II. Gıyâseddîn Keyhüsrev’in kendisine önemli beyler bıraktığını, bu beylerin rehberliğinde iyi bir eğitim aldığını, böylece olgunluk makamına ulaştığını ifade etti ve bu beylerin nasihatlerini dinlediği süre boyunca ülkedeki işlerin iyi gittiğini ancak daha sonra kendi arzusuna göre hareket etmeye başlayıp yanına düşük ahlâklı, tecrübesiz kişileri yükseltmeye başlayınca tüm gidişatın bozulduğunu itiraf etti. 1354 O, saltanat makamından ve ülkesinden uzaklaşıp gurbet hayatına düçar olmasının sebebi olarak zevk ve eğlenceye dalıp, dedikoduculara kulak vermesini, insanlara kötülük edenlerle oturup kalkmasını, kendi avare ve düşüncesizliğini dile getirdi. 1355 Oğluna nasihatlarına geçmeden önce hayatından ibretlik noktaları anlatan II. Keykâvus, eski hayatını boşa geçen bir zaman olarak gördüğünü belirtti ve “Keşke Peygamberle beraber bir yol tutsaydım.” âyetini1356 okuyarak hataları sebebiyle yaşadığı pişmanlığı dile getirdi. 1357 Daha sonra II. Keykâvus, oğlu Gıyâseddîn Mes’ûd’a, II. Kılıç Arslan’ın, oğlu I. Keyhüsrev’e ettiği nasihatlare benzer öğütler verdi. II. Keykâvus oğluna, makam ve mevkî için namusunu bile hiçe sayıp her türlü ahlâksızlığı yapabilecek olanlarla düşüp kalkmamasını; maskara şahsiyetli olup dinden uzak bir karakter sergileyen kimselere itibar etmemesini; doğruluk ve dürüstlüğe her zaman önem vermesini; farz ve nafile namazları kılmak için gayretli olup, gece namazlarını en üstün amacı olarak görmesini; Allah’a samimi bir kul olmasını ve O’na hizmet için her türlü çabayı ortaya koymasını tavsiye etti.1358 Ayrıca Selçuklu ülkesine dönerse, kendisini de 1354 İbn Bîbî, a.g.e., s. 670. 1355 İbn Bîbî, a.g.e., s. 670. 1356 Bkz. Feyizli, Feyzü’l-Furkan, s. 361. 1357 İbn Bîbî, a.g.e., s. 670. 1358 İbn Bîbî, a.g.e., s. 671. 275 İslâm sultanları olarak ifade ettiği atalarının kümbedhânesine gömmesini vasiyet etti.1359 II. Keykâvus son anlarında bir de şiir okudu. O, bu şiirinin sonunda, “Şimdi bıçak kemiğe dayandı, çare düşünemiyorum vallahi, şaşırıp kaldım. Allah’ım sen elimden tut.” diyerek hayata gözlerini yumdu.1360 İbn Bîbî, kendisiyle çelişir bir şekilde eserinde, II. İzzeddîn Keykâvus’tan bazen ahlâkı bozuk, sefil kimselerle düşüp kalkan biri olarak bazense ahlâkı beğenilen, hayâ sahibi, iyilik ve cömertlikte sınırsız biri olarak bahseder. 1361 Aksarâyî ise eserinde, aynı sultanın sefahat içinde, İslâm dışı bir hayat yaşadığını, onu bu hayata alıştıran kişinin de beylerbeyliğine tayin etmiş olduğu Hristiyan Kont İstabl olduğunu söylemektedir.1362 Diğer kaynaklarda da onun ahlâken bozuk ve sefih bir hayat geçirdiği kaydedilmektedir.1363 2. 3. 2. 2. 1. 6. Mevlânâ’yla İlişkiler II. Keykâvus’un Mevlânâ ile ilişkileri oldukça yakındı.1364 İkili karşılıklı mektuplaşırdı. Bu mektuplarda Mevlânâ, II. Keykâvus’a “oğul” diye hitap ederdi.1365 Keykâvus için her zaman duacı olduğunu ifade ederdi.1366 Mevlânâ mektuplarda, II. Keykâvus’u hemen hemen hiç eleştirmez ve ihsanları sebebiyle ona övgülerde bulunur.1367 Bununla birlikte ona öğütler vermekten de geri durmaz. Bu durumu da aslında bir nevi eleşiri olarak kabul etmek mümkündür. Mevlânâ’ya göre II. Keykâvus, fakir ve muhtaçların elinden tutan, onların ihtiyaçlarını gideren biriydi.1368 Sultan, gönül ehli olanların gönüllerini hoşnut ederdi.1369 Yine ona göre Keykâvus, Müslüman bir kimseydi ve övülecek huylara 1359 İbn Bîbî, a.g.e., s. 671. 1360 İbn Bîbî, a.g.e., s. 672. 1361 İbn Bîbî, a.g.e., s. 518; Karş. Kara, a.g.e., s. 485. 1362 Aksarâyî, a.g.e., s. 40; Karş. Kara, a.g.e., s. 485. 1363 Bkz. Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 183. 1364 Eflâkî, a.g.e., s. 121, 237; Karş. Gölpınarlı, Mektuplar, s. 2-3, 56-57, 86, 120-122, 135, 139. 1365 Gölpınarlı, Mektuplar, s. 2, 57, 121, 138. 1366 Gölpınarlı, Mektuplar, s. 1-2, 58, 135, 138, 156. 1367 Gölpınarlı, Mektuplar, s. 2-3, 56-57, 86, 120-122, 135, 139. 1368 Gölpınarlı, Mektuplar, s. 3, 86, 139, 151. 1369 Gölpınarlı, Mektuplar, s. 122. 276 sahip bir sultandı.1370 Ayrıca Mevlânâ, II. Keykâvus’un saltanatını Allah’ın murâdı olarak bildirir.1371 Mevlânâ bu mektuplarında, tasavvufî birçok meseleyi de özünü açıklamadan ifade eder.1372 Bu açıdan bakıldığında, II. Keykâvus’un bunları anlayacak kadar tasavvufî bir birikiminin olduğu anlaşılmaktadır. Böylece onun dinî anlayışının, tasavvufî bir çehreye sahip olduğu varsayılabilir. Ayrıca ikili arasında bir mürid-şeyh ilişkisinin olduğunu düşünmek de mümkündür. 2. 3. 2. 2. 1. 7. Sirâceddîn Urmevî ve Sultan Selçuklu ülkesinin başkadılığını yapmış olan Sirâceddîn el-Urmevî (ö. 682/1283)1373 , II. İzzeddîn Keykâvus’a Letâifü’l-hikme adlı felsefî içerikli bir eser sunmuştur.1374 Urmevî eserinde, sultanı, “Pâdişâh-ı İslâm, sultân-ı a‘zam, hâkân-ı mu‘azzam, tâc-ı âl-i Selcûk izzü’d-dünyâ ve’d-dîn, sultânu’l-İslâm ve’l-müslimîn, Ebî’l-Feth” gibi unvan ve lakaplarla tanımlamaktadır.1375 O, sultana değerli bir hediye vermek istediğini, en güzel hediyenin de ilim ve hikmet olduğunu bildiği için Hikmetin/Felsefenin İncelikleri başlıklı bu eserini hazırladığını kaydetmektedir.1376 Urmevî’nin bahsi geçen eseri, bilgi ile hükmetme ve adâlet başlıklı iki kısımdan oluşur.1377 İkinci kısım, ahlâk, ev yönetimi ve siyasete tekabül edecek şekilde “kişinin kendi bedenini yönetmesi”, “kendi evinde hüküm vermesi ve adâletli olması” ve “şehirler ve vilâyetlerde hüküm vermesi ve adâletli olması” adlı üç başlığa ayrılmış olup, filozofların bu konulardaki nazariyelerini içermektedir.1378 Urmevî insanların bir yöneticiye olan ihtiyacını detaylı bir şekilde ortaya koyduktan sonra âlemin nizamı için Allah’ın gölgesi olan bir sultanın muhakkak olması 1370 Gölpınarlı, Mektuplar, s. 139, 151. 1371 Gölpınarlı, Mektuplar, s. 3. 1372 Meselâ bkz. Gölpınarlı, Mektuplar, s. 136. 1373 Sirâceddîn Urmevî, a.g.e. Keykubâd devrinde Anadolu’ya gelmiş, ve I. Keykubâd tarafından Malatya’ya kadı tayin edilmişti. Buradan Dımaşk ve Mısır’a giden Urmevî, daha sonra tekrar Anadolu’ya dönüp başkadılık görevini yürüttü. Bkz. Çağrıcı, “el-Urmevî”, s. 263. 1374 Ebü's-Sena Sirâceddîn Mahmûd Sirâceddîn el-Urmevî, Letaifü’l-Hikme, (Tashih Gulamhüseyin Yusûfî), İntişarat-ı Bünyad-ı ve Ferheng-i İran, Tahran 1351, s. 6; Karş. Cüneyt Kaya, a.g.m., s. 8, 21; Çağrıcı, “el-Urmevî”, s. 262-263. 1375 el-Urmevî, a.g.e., s. 6; Karş. Cüneyt Kaya, a.g.m., s. 21. 1376 el-Urmevî, a.g.e., s. 6-7; Karş. Cüneyt Kaya, a.g.m., s. 21. 1377 el-Urmevî, a.g.e., s. 11, 161; Karş. Cüneyt Kaya, a.g.m., s. 21-22; Çağrıcı, “el-Urmevî”, s. 263. 1378 el-Urmevî, a.g.e., s. 198-218, 219-225; 226-290; Karş. Cüneyt Kaya, a.g.m., s. 23, 41; Çağrıcı, “el-Urmevî”, s. 263. 277 gerektiğini vurgular.1379 Hükümdar olan kişi nasıl hükmedeceğini, hükmedenlerin en iyi hükmedeni olan Allah’tan öğrenmelidir.1380 Daha sonra yerlerin ve göklerin yaratılışından örnekler vererek sultanın kainattaki adâletten ibret alarak hükmetmesini tavsiye eder.1381 Eserin ilk bölümü ise Tanrı’nın varlığı, sıfatları ve peygamberlik gibi konuları içermektedir.1382 2. 3. 2. 2. 1. 8. Unvanları II. Keykâvus’un yaptırdığı mimarî eserlerin kitâbelerinde, bastırdığı sikkelerde, devlet belgelerinde “el-müeyyed mine’s-semâ/Allah tarafından desteklenen sultan” gibi kullandığı unvan ve lakaplar vardı.1383 Bu unvan ve lakaplar ile II. Keykâvus’un fiilleri karşılaştırıldığında, unvan ve lakapların bir gelenekten ibaret kaldığı anlaşılmaktadır. 1384 II. Keykâvus’un, önceki Türkiye Selçuklu sultanları gibi müneccimliğe ilgisi vardı.1385 Bu sebeple onun, dinî anlayış bakımından genel olarak kendisinden önceki sultanlara benzer olduğu söylenebilir.1386 Ayrıca onun felsefeyle de ilgili olması, bu tespitimizi kuvvetlendirmektedir. 2. 3. 2. 2. 2. IV. Rükneddîn Kılıç Arslan IV. Kılıç Arslan, üç kardeş arasında ortanca olanıydı. Ağabeyi II. Keykâvus ile saltanat için sürekli mücadele hâlinde oldu. IV. Kılıç Arslan ile II. Keykâvus kıyaslandığında, dinî anlayış itibariyle IV. Kılıç Arslan’ın daha zayıf olduğu söylenebilir. Bu durum onun siyasî amellerine de yansımıştır. II. Keykâvus, Moğol işgaline bir şekilde karşı koymaya çabalarken IV. Kılıç Arslan, onlarla her daim ilişki ve iş birliği içinde oldu. 1379 el-Urmevî, a.g.e., s. 164-165; Karş. Cüneyt Kaya, a.g.m., s. 41-43. 1380 el-Urmevî, a.g.e., s. 165; Karş. Cüneyt Kaya, a.g.m., s. 43; Çağrıcı, “el-Urmevî”, s. 263. 1381 el-Urmevî, a.g.e., s. 165-166; Karş. Cüneyt Kaya, a.g.m., s. 43-44; Çağrıcı, “el-Urmevî”, s. 263. 1382 Cüneyt Kaya, a.g.m., s. 25; Çağrıcı, “el-Urmevî”, s. 263. 1383 Kara, a.g.e., s. 448. 1384 Bkz. Hasan b. Abdülmü’min el-Hôyî, Gunyetü’l-kâtib ve Münyetü’t-Tâlib, (haz. Cevdet Yakupoğlu – Namiq Musalı), Hasan b. Abdülmü’min el-Hôyî’nin Kaleminden Selçuklu İnşâ Sanatı, TTK., Ankara 2018, s. 119-120. 1385 İbn Bîbî, a.g.e., s. 588. 1386 Müneccimlikle ilgili detaylı bilgi için III. Bölüm’ün 3. başlığına bakınız. 278 IV. Kılıç Arslan hakkında konumuzla ilgili bilgiler oldukça azdır. Bu sebeple hayatındaki birkaç hadiseden hareketle onun dinî anlayışını ve bu anlayışının siyasî yansımalarını ortaya çıkarmaya çalışacağız. 2. 3. 2. 2. 2. 1. Moğol Siyaseti IV. Kılıç Arslan, Sultan-Hanı savaşının ardından Baycu Noyan tarafından Selçuklu tahtına çıkartılınca II. Keykâvus’a bir mektup yazdı. Bu mektupta o, Moğollara karşı mücadele etmenin akıllıca olmadığını belirterek II. Keykâvus’un tavrını eleştirdi ve halkın daha fazla eziyet çekmemesi için aralarında anlaşmaları gerektiğini söyledi. 1387 Mektubun konumuzla ilgili dikkat çekici kısmı son cümleleridir. IV. Kılıç Arslan, ağabeyi II. Keykâvus’a, halkın daha fazla eziyetine sebep olmanın kıyamete kadar omuzlarda kalacak bir vebale yol açacağını belirtti. 1388 Bu ifadeler, IV. Kılıç Arslan’ın siyasî olayları dinî-ahlâkî açıdan da değerlendirmeye tâbi tuttuğunu göstermesi bakımından önemlidir. Ayrıca mektup, iki kardeşin Moğollara bakışının farklılığını da göstermektedir. 2. 3. 2. 2. 2. 2. Hristiyanlar ve Sultan IV. Kılıç Arslan’ın annesi Rum asıllı bir câriyedir.1389 Ancak II. Keykâvus gibi onun Hristiyanlarla çok fazla yakınlığı yoktur. Bunun sebebi annesinin bir cariye olması hasebiyle etrafında herhangi bir akrabasının bulunmamasıdır. Zirâ II. Keykâvus’un annesi bir papazın kızı olduğu için akrabaları mevcuttu. Nitekim bunlar II. Keykâvus’un yanından ayrılmadılar ve beylerin rahatsız olduğu gibi onlardan IV. Kılıç Arslan da hoşlanmıyordu. IV. Kılıç Arslan henüz II. Keykâvus ile Konya’da ortak saltanat sürerken, II. Keykâvus’un Hristiyan dayıları IV. Kılıç Arslan’a hakaretler savuruyorlardı. IV. Kılıç Arslan bu durumdan ağlayacak kadar etkilenmişti.1390 Onun bu halini gören hizmetkârlar, Kılıç Arslan’ı teselli ediyorlardı. Bu bilgiler IV. Kılıç Arslan’ın karakter olarak henüz olgunlaşamadığını göstermektedir. Bu da bize, erken 1387 Turan, Türkiye, s. 503; a. mlf., Resmî Vesikalar, s. 61-63. 1388 Turan, Türkiye, s. 503. a. mlf., Resmî Vesikalar, s. 63. 1389 Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 175; Sümer, “Kılıç Arslan IV”, s. 404. 1390 İbn Bîbî, a.g.e., s. 566. 279 yaşlarındayken onun dinî anlayış itibariyle de kuvvetli olmadığı çıkarımını yapma imkânı vermektedir. 2. 3. 2. 2. 2. 3. Mevlânâ’yla İlişkiler Bununla birlikte IV. Kılıç Arslan’ın şeyhler ve âlimlerle ilişkileri vardı. O, zâhidleri, âlimleri, fazılları, düşkünleri gözetip kollardı.1391 Sultan, Mevlânâ Celâleddîn-i Rumî ile de ilişki içindeydi. Hatta bir gün Mevlânâ için Muîneddîn Süleyman Pervâne tarafından verilen bir ziyafette IV. Kılıç Arslan’ın Mevlânâ’ya intisap ettiği rivâyet edilmektedir.1392 Ayrıca sultanın, Türkmen şeyhi Buzağı Baba (Şeyh Baba-yi Merendî) ile de ilişkisi vardı.1393 2. 3. 2. 2. 2. 4. Tutum ve Davranışları IV. Kılıç Arslan içki ve eğlenceye düşkün, dirayetsiz bir sultandı.1394 Bu durum çoğu zaman sultanın siyasî fiillerine de yansımaktaydı. Nitekim onun devrinde Muîneddîn Süleyman Pervâne, Kılıç Arslan’ın bu yapısından istifade ederek devletin tek sultanı gibi davranıyordu. İbn Bîbî, eserinde birçok açıdan eleştirdiği IV. Kılıç Arslan’ı yine de cömertliği ve ahlâkı sebebiyle över.1395 Ona göre sultan, toplantıları sırasında dedikodu yapan, fitne fesad çıkaracak sözler sarfeden kimselere tahammül etmez hemen yanından uzaklaştırırdı.1396 Sultanın, Niğde’nin iktasının verilmesi hususunda şerefli, âdil, şevkatli ve halka iyi davranan birinin seçilmesini istemesi, siyasî anlamda bu konuda hassas olduğunu gösterdiği gibi bunun arkasındaki dinî anlayışa da işaret etmektedir.1397 Aksarâyî ise eserinde, IV. Kılıç Arslan’ın ahlâkî zaaflarına 1391 İbn Bîbî, a.g.e., s. 592; Karş. Turan, Türkiye, s. 549; Sümer, “Kılıç Arslan IV”, 405. 1392 Eflâkî, a.g.e., s. 164-165. İbn Bîbî, onun beğenilen bir tarikata sahip olduğunu ifade ederek bu hususa işaret etmektedir. Bkz. İbn Bîbî, a.g.e., s. 591; Karş. a. mlf., Cihân, s. 399; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 187; Sümer, “Kılıç Arslan IV”, 405. 1393 Eflâkî, a.g.e., s. 165-166; Karş. Turan, Türkiye, s. 549; a. mlf., Cihân, s. 399. 1394 İbn Bîbî, a.g.e., s. 566, 596-597; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 187; Kara, a.g.e., s. 486; Sümer, “Kılıç Arslan IV”, 405. 1395 İbn Bîbî, a.g.e., s. 591; Karş. Kara, a.g.e., s. 486. 1396 İbn Bîbî, a.g.e., s. 592. 1397 İbn Bîbî, a.g.e., s. 595. 280 işaret eder.1398 Aksarâyi’nin aktardığı bilgilerin İbn Bîbî’ye göre sıhhat açısından daha kuvvetli olduğunu söylemek gerekir.1399 1398 Aksarâyî, a.g.e., s. 62; Karş. Turan, Türkiye, s. 549; Kara, a.g.e., s. 486. 1399 Osman Turan da iki müellif arasında bir kıyaslama yaparak, İbn Bîbî’nin Selçuklu hânedânlığına bağlılığı sebebiyle her şeyi açıkça ifâde etmediğini belirtmektedir. Bkz. Turan, Türkiye, s. 499; Karş. Kara, a.g.e., s. 486-487. 281 2. 3. 3. Ortak Saltanat Sonrası: III. Gıyâseddîn Keyhüsrev (1266-1284), II. Gıyâseddîn Mes’ûd (1284-1296/1302-1310), III. Alâeddîn Keykubâd (1298-1302), V. Kılıç Arslan (1310-1318) 2. 3. 3. 1. Dönemin Siyasî Tarihi Türkiye Selçuklu sultanları, ortak saltanat döneminden sonra tamamen Moğol tahakkümüne girdi. Kendi başlarına hareket edememeleri bir kenara devlet yönetiminde etkin bir güç dahî olmaktan çıktılar. Bu sebeple biz de ortak saltanat sonrasındaki dönemi bir bütün hâlinde inceledik. IV. Kılıç Arslan’ın ölümünün ardından oğlu III. Gıyâseddîn Keyhüsrev, 664 (1265-66) yılında tahta çıkartıldı. III. Keyhüsrev tahta çıktığında 4, 6 ya da 10 yaşındaydı.1400 Bu sebeple devlet, babası IV. Kılıç Arslan zamanından beri gücü elinde bulunduran Mûineddîn Süleyman Pervâne’nin1401 idaresindeydi. Öte yandan Sâhip Ata lakabıyla bilinen Fahreddîn Ali1402 de eski, tecrübeli ve önemli bir bey olarak öne çıkıyordu. III. Keyhüsrev’in saltanatının ilk yılları bu iki tecrübeli emîrin sayesinde hem sükûnet içinde hem de bilhassa Süleyman Pervâne’nin, 670 (1271-72) yılı başlarından itibaren Vezîr Fahreddîn Ali aleyhindeki girişimleri sebebiyle çalkantılı geçti.1403 Süleyman Pervâne’nin 675 (1276) yılında İlhanlı hükümdarı Abaka’nın (1265-1282) yanına gittiği sırada, Hatîr oğlu isyanı patlak verdi. Karaman oğlu Mehmet (1263-1277) gibi Türkmen beyleri etrafında toplayan Hatir oğlu, Memlük Sultanı Baybars’a (1260-1277) elçiler göndererek onu Anadolu’ya davet etti ve 1400 Aksarâyî, a.g.e., s. 66; Cenâbî, a.g.e., s. 23; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 100; Karş. Turan, Türkiye, s. 550; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 187. 1401 Ayr. bilgi için bkz. Nejat Kaymaz, Pervâne Muinüddin Süleyman, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Yay., Ankara 1970; Kesik, Makaleler, s. 140-147; a. mlf., “Muînüddîn Süleyman Pervâne”, DİA, XXXI, 91-93; Pervânelik unvanı için ayr. bkz. a. mlf, “Pervâne”, DİA, XXXIV, 244. 1402 Ayr. bilgi için bkz. Erdoğan Merçil, “Sâhib Ata”, DİA, XXXV, 515-516; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 188-189. 1403 İbn Bîbî, a.g.e., s. 601-604; Aksarâyî, a.g.e., s. 71; Anonim Selçuknâme, s. 47; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 100; Karş. Turan, Türkiye, s. 550-553; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 187-188; Ersan, “Türkiye”, X, 247; Kesik, Makaleler, s. 142; Merçil, “Sâhib Ata”, s. 515; Kesik, “Pervâne”, s. 92. 282 Sultan III. Keyhüsrev’i de Niğde’ye götürdü.1404 Hatîr oğlunun tüm çabalarına rağmen Sultan Baybars, hemen sefere çıkamadı. Hatîr oğlu da kısa süre sonra yakalandı.1405 Sultan III. Keyhüsrev, Hatîr oğlunun yanında bulunduğundan, isyan ettiği iddiasıyla yargılandı. III. Keyhüsrev, Moğollara karşı ayaklananlara uymaya mecbur kaldığını söyleyerek kendisini aklamaya çalıştı.1406 Hatîr oğlu ise Süleyman Pervâne’nin de Memlüklerle işbirliği içerisinde olduğunu söyleyerek isyana bu sebeple kalkıştığını ifade etti. 1407 Bu durum, Süleyman Pervâne’nin Moğollar nezdindeki itimadını sarstı. Moğollar, Anadolu’daki baskılarını daha da arttırdı. Memlük Sultanı Baybars, Anadolu halkı ve beylerinden kendisine yapılan çağrılara sessiz kalmayarak 676 (1277) yılında sefere çıktı. Onun, sefere çıkmadan önce Süleyman Pervâne ile gizlice anlaşmış olduğu söylenmektedir. 1408 Memlük ordusu Elbistan ovasında Moğolları bozguna uğrattı. Sultan Baybars zaferin ardından Kayseri’ye gitti. Pervâne ise Tokat’a kaçmıştı ve Baybars’ın huzuruna gitmeyi geciktiriyordu. Sultan Baybars, Süleyman Pervâne’nin fiilleri ve erzağının azalması gibi sebeplerden dolayı geri dönmeye karar verdi.1409 Abaka Han, Sultan Baybars’ın çekilmesinin ardından Anadolu üzerine sefere çıkarak büyük katliamlar yaptı.1410 1404 Baypars Tarihi, (çev. Mehmet Şerefüddîn Yaltkaya), TTK Yay., İstanbul 1941, s. 74; Aksarâyî, a.g.e., s. 78; Anonim Selçuknâme, s. 48; Karş. Şeşen, Sultan Baybars, s. 186; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 189; Ersan, “Türkiye”, X, 248. 1405 Baypars Tarihi, s. 79; İbn Bîbî, a.g.e., s. 613; Aksarâyî, a.g.e., s. 83; Anonim Selçuknâme, s. 48; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 101; Karş. Şeşen, Sultan Baybars, s. 188; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 190; Ersan, “Türkiye”, X, 248; Sevim, “Keyhüsrev III”, s. 351. 1406 Baypars Tarihi, s. 80; İbn Bîbî, a.g.e., s. 613; Karş. Turan, Türkiye, s. 558; Şeşen, Sultan Baybars, s. 189. 1407 Baypars Tarihi, s. 80; İbn Bîbî, a.g.e., s. 614; Karş. Turan, Türkiye, s. 559; Şeşen, Sultan Baybars, s. 189; Kesik, Makaleler, s. 143; a. mlf, “Pervâne”, s. 92. 1408 Baypars Tarihi, s. 84; İbn Bîbî, a.g.e., s. 619; Anonim Selçuknâme, s. 49; İbnü’l-Verdî, a.g.e., s. 119; Ömerî, a.g.e., s. 401; Karş. Turan, Türkiye, s. 561-562; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 190; Ersan, “Türkiye”, X, 249; Kesik, Makaleler, s. 143; Sevim, “Keyhüsrev III”, s. 351; Kesik, “Pervâne”, s. 92. 1409 Baypars Tarihi, s. 88-89; İbn Bîbî, a.g.e., s. 622; Aksarâyî, a.g.e., s. 88; İbnü’l-Verdî, a.g.e., s. 119; Ömerî, a.g.e., s. 401; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 102; Karş. Anonim Selçuknâme, s. 49; Turan, Türkiye, s. 565; Şeşen, Sultan Baybars, s. 192; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 191-192; Ersan, “Türkiye”, X, 249; Kesik, Makaleler, s. 143; Sevim, “Keyhüsrev III”, s. 351; Kesik, “Pervâne”, s. 92. 1410 İbn Bîbî, a.g.e., s. 624-625; Aksarâyî, a.g.e., s. 90; İbnü’l-Verdî, a.g.e., s. 119; Ömerî, a.g.e., s. 401; Karş. Turan, Türkiye, s. 567-568; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 192-193; Ersan, “Türkiye”, X, 250; Kesik, Makaleler, s. 143; Sevim, “Keyhüsrev III”, s. 351; Kesik, “Pervâne”, s. 92. 283 Dönüşte de 676 (1277) yılı Ağustos’unda Muîneddîn Süleyman Pervâne’nin idamına hükmetti.1411 Süleyman Pervâne’nin ölümü, onun Moğollara dayanarak kurduğu nizâmı da ortadan kaldırdı.1412 Bununla birlikte Vezîr Sâhib Ata Fahreddîn Ali elinden geldiği kadar mevcut nizâmı korumaya çalıştı. Süleyman Pervâne’nin idamıyla başlayan çöküntü devresi 1288 yılında Sâhib Ata’nın da vefatıyla iyice hızlanacaktı. Türkmen beyleri, gerek Pervâne döneminde gerekse sonrasında Moğollara karşı sık sık ayaklanıyordu. Hatta Karaman oğulları, 1277’de Süleyman Pervâne henüz hayatta olup Moğolların yanındayken fırsattan istifade II. İzzeddîn Keykâvus’un oğlu Alâeddîn Siyavuş’u Konya’da tahta çıkartmıştı. 1413 Çok süre geçmeden bir Moğol ordusuyla Karaman oğullarının mağlup edilerek Alâeddîn Siyavuş’un 37 günlük saltanatına son verildi.1414 Selçuklu ülkesi iç karışıklıklarla boğuşurken, gurbetteki eski sultan II. İzzeddîn Keykâvus, 1280 (679) yılında Kırım’da vefat etti.1415 Gıyâseddîn Mes’ûd (1282-1296, 1302-1308), babasının vefatı üzerine Anadolu’ya geçti. II. Mes’ûd, Moğollar ile kurduğu irtibatlar sonucunda yeni İlhanlı hükümdarı Argun (1284-1291) tarafından Selçuklu sultanı ilân edildi ve 1284 yılında tahta çıktı.1416 III. Gıyâseddîn Keyhüsrev ise aynı Moğol hanının emriyle boğduruldu. 1411 İbn Bîbî, a.g.e., s. 626; Anonim Selçuknâme, s. 49; İbnü’l-Verdî, a.g.e., s. 119; Ömerî, a.g.e., s. 401; Cenâbî, a.g.e., s. 24; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 103; Karş. Turan, Türkiye, s. 569; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 193; Ersan, “Türkiye”, X, 251; Kesik, Makaleler, s. 143; Sevim, “Keyhüsrev III”, s. 351; Kesik, “Pervâne”, s. 92. 1412 Bu hususta Vezîr Sâhib Ata’nın şiirleri dikkat çekicidir. Bkz. Aksarâyî, a.g.e., s. 91. 1413 İbn Bîbî, a.g.e., s. 631-632, 636-637; Aksarâyî, a.g.e., s. 95-97; Anonim Selçuknâme, s. 50, 51; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 104; Karş. Turan, Türkiye, s. 578; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 195; Ersan, “Türkiye”, X, 249; Sevim, “Keyhüsrev III”, s. 351. 1414 İbn Bîbî, a.g.e., s. 638-643; Aksarâyî, a.g.e., s. 99-101; Anonim Selçuknâme, s. 50; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 105; Karş. Turan, Türkiye, s. 584; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 196; Ersan, “Türkiye”, X, 250. 1415 İbn Bîbî, a.g.e., s. 672; Aksarâyî, a.g.e., s. 105; İbnü’l-Verdî, a.g.e., s. 119-120; Ömerî, a.g.e., s. 402; Cenâbî, a.g.e., s. 24; Karş. Turan, Türkiye, s. 598; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 199; Ersan, “Türkiye”, X, 251. 1416 İbn Bîbî, a.g.e., s. 674; Aksarâyî, a.g.e., s. 109, 108-110; Anonim Selçuknâme, s. 51-53; İbnü’lVerdî, a.g.e., s. 120; Ömerî, a.g.e., s. 399; Cenâbî, a.g.e., s. 24; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 107; Karş. Turan, Türkiye, s. 600; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 199; Ersan, “Türkiye”, X, 251-252; Sevim, “Keyhüsrev III”, s. 352; Muharrem Kesik, “Mesud II”, DİA, XXIX., 342. 284 II. Mes’ûd’un saltanatının hemen başında Argun Han, 1285 yılında kardeşi Geyhatu’yu 20.000 kişilik bir orduyla, Türkmenleri ezmek üzere Anadolu’ya gönderdi.1417 Sultan II. Mes’ûd da Moğol ve Selçuklu askerleriyle Türkmenlere karşı harekete geçerek Germiyan oğullarına ait bölgeleri ele geçirdi. 1418 Sultan, 1288 yılı başlarında da Lârende şehrini alıp Karaman ülkesine akın etti.1419 Bu mücadelelerin neticesinde Karaman, Eşref ve Germiyan oğulları II. Mes’ûd’a itaat ettiler.1420 1288 yılında Sâhip Ata Fahreddîn Ali vefat etti.1421 Son büyük Selçuklu emîri olarak onun vefatı, Süleyman Pervâne’nin ölümüyle bozulan nizâmın daha da kötüye gitmesine yol açtı. Yerine tayin edilen Fahreddîn Kazvînî halka çok büyük sıkıntılar çektirdi; onun zamanında vergiler ağırlaştırıldı.1422 Kazvînî, hakkındaki şikâyetlerin artmasıyla Tebriz’de yargılandı ve 1291 yılında idam edildi.1423 Moğol beylerinin başına buyruk hareketleri belli bir nizâmın kurulmasına mâni oluyordu. Türkmenler buldukları her fırsatta Moğol tahakkümüne karşı ayaklanıyor, Moğollar ise hem kendi gönderdikleri hem de Selçuklu sultanına tâbi askerlerle Türkmenleri katlediyordu. Yine bu ayaklanmalardan biri sonucunda, yeni İlhanlı hükümdarı Geyhatu (1291-1295), bizzat ordusunun başında Anadolu’ya gelerek, Sultan II. Mes’ûd’un da katılımıyla Türkmenlere karşı büyük bir katliam gerçekleştirdi.Bu olaylar üzerine sultanın kardeşleri, Kılıç Arslan, Geyûmers, Ferâmurz, Türkmenler ile birleşerek ağabeyleri Sultan II. Mes’ûd’a karşı ayaklandılar.1425 Her iki tarafta büyük kayıplar verdi ancak önemli beyleri öldürüldüğü için Türkmenlerin hareketi bastırıldı. 1426 Moğol Valisi Baltu Anadolu’da güçlenince merkezi otoriteye isyan etti. Sultan II. Mes’ûd da mecbur kalarak onun tarafında yer aldı.1427 Bunun üzerine sultan 1296 yılında tahttan indirilerek Hemedan’a sürüldü. 1428 Selçuklu tahtına ise 2 yıllık bir boşluğun ardından 1298 yılında III. Alâeddîn Keykubâd (1298-1302) geçti.1429 Gazan Han (1295-1304), 1299 yılında meydana gelen Sülemiş isyanına katılmayan Sultan III. Keykubâd’ı, ödüllendirmek için bir Moğol prensesiyle evlendirdi ve tüm Anadolu hâkimiyetini kendisine verdi.1430 Ancak Anadolu’daki nizâm toparlanacak gibi değildi.1431 Bu dönemde Muîneddîn Mehmet Bey, Rükneddîn Pervâne, Şerefeddîn Osman gibi bazı beyler Anadolu’da başlarına buyruk vergi tahsiline girişerek halka zulme kalkıştılar.1432 Gazan Han, Mücîreddîn Emîr-şâh’ı Anadolu’ya göndererek beyleri idam ettirdi.1433 1425 Aksarâyî, a.g.e., s. 137; Anonim Selçuknâme, s. 66-68; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 112; Karş. Turan, Türkiye, s. 621-623; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 202; Ersan, “Türkiye”, X, 253; Kesik, “Mesud II”, s. 343. 1426 Aksarâyî, a.g.e., s. 138-143; Karş. Turan, Türkiye, s. 627; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 202; Kesik, “Mesud II”, s. 343. 1427 Aksarâyî, a.g.e., s. 158, 160, 165-166; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 114; Karş. Turan, Türkiye, s. 633; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 202; Ersan, “Türkiye”, X, 254; Kesik, “Mesud II”, s. 344. 1428 Aksarâyî, a.g.e., s. 167; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 114-115; Karş. Turan, Türkiye, s. 633; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 202; Ersan, “Türkiye”, X, 254; Kesik, “Mesud II”, s. 344. 1429 Aksarâyî, a.g.e., s. 189; Anonim Selçuknâme, s. 69; Cenâbî, a.g.e., s. 25; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 115; Karş. Turan, Türkiye, s. 633; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 203; Ersan, “Türkiye”, X, 255; Faruk Sümer, “Keykubad III”, DİA, XXV., 360; Kesik, “Mesud II”, s. 344. 1430 Aksarâyî, a.g.e., s. 226; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 118; Karş. Turan, Türkiye, s. 640; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 204; Ersan, “Türkiye”, X, 256; Sümer, “Keykubad III”, s. 361. 1431 Turan, Türkiye, s. 641; Sümer, “Keykubad III”, s. 361. 1432 Aksarâyî, a.g.e., s. 174-184, 195-204; Karş. Turan, Türkiye, s. 641-642. 1433 Aksarâyî, a.g.e., s. 206-207; Karş. Turan, Türkiye, s. 643-645; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 204. 286 Emîr-şâh’tan sonra İlhanlılar, vergi nizâmını düzene koyması için Nizâmeddîn Yahya’yı görevlendirdiler.1434 Nizâmeddîn Yahya, zor durumda olan halka ve beylere daha da zulmederek vergileri artırdı. Türk beyleri bu durumu Gazan Han’a şikâyet edince Nizâmeddîn Yahya da azledildi.1435 III. Keykubâd da bahsi geçen Moğol beylerine benzeyerek halkın önde gelenlerinden zorla para koparmaya başladı. 1436 Gazan Han bu durumdan haberdar olunca Abışga Noyan’ı III. Keykubâd’ın yanına gönderdi ve Abışga’nın izni olmaksızın sultanın herhangi bir harekette bulunmasını yasakladı.1437 III. Keykubâd, gözleri önünde emîrlerine ağır işkencelerle ceza verilince Abışga Noyan’ın elinden kaçtı. Sultan bir süre yakalanarak Gazan Han’a gönderildi ve orada yargılanıp idamına hükmedildi. Ancak Moğol prensesi olan eşinin himmetiyle İsfahan’a sürgün edildi.1438 III. Keykubâd’dan boşalan Türkiye Selçuklu tahtına 1302 yılında Gıyâseddîn Mes’ûd ikinci kez çıktı. 1439 İlhanlıların yeni hükümdarı Olcaytu Han (1304-1316), 1305 yılında Anadolu’ya İrencin Noyan’ı ülkenin askerî kumandanlığına tayin etti.1440 İrencin döneminde de Anadolu sükûnete erişemediği gibi ülkede aynı zulümler devam etti.1441 Artık Selçuklu hânedânlığının esâmesi okunmuyor, Anadolu’yu tamamen Moğolların tayin ettiği beyler idare ediyordu. II. Mes’ûd da bu devrede hiçbir varlık gösteremeyerek 1308 yılında vefat etti.1442 1434 Aksarâyî, a.g.e., s. 207; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 120; Karş. Turan, Türkiye, s. 646. 1435 Aksarâyî, a.g.e., s. 208-217; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 120; Karş. Turan, Türkiye, s. 646-647. 1436 Aksarâyî, a.g.e., s. 227-230; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 118-119; Karş. Turan, Türkiye, s. 647-648; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 205; Ersan, “Türkiye”, X, 256; Sümer, “Keykubad III”, s. 361; Kesik, “Mesud II”, s. 344. 1437 Aksarâyî, a.g.e., s. 238; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 119; Karş. Turan, Türkiye, s. 648; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 205; Ersan, “Türkiye”, X, 256; Sümer, “Keykubad III”, s. 361. 1438 Aksarâyî, a.g.e., s. 235-236; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 119-120; Karş. Turan, Türkiye, s. 649; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 205; Ersan, “Türkiye”, X, 256; Sümer, “Keykubad III”, s. 361. 1439 Aksarâyî, a.g.e., s. 236, 238; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 120. 1440 Aksarâyî, a.g.e., s. 242; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 121; Karş. Turan, Türkiye, s. 649. 1441 Aksarâyî, a.g.e., s. 246-250; Karş. Turan, Türkiye, s. 650-653. 1442 Aksarâyî, a.g.e., s. 243-244; Karş. Kesik, “Mesud II”, s. 344. 287 2. 3. 3. 2. Dinî Anlayışları ve Siyasî Yansımaları Ortak saltanattan sonraki Türkiye Selçuklu sultanlarının ve beylerinin, idarî anlamda Moğol tahakkümü altında olduğunu vurgulamak gerekir. Bu dönemde başa geçen sultanlar ve devlet adamları, Moğolların sıkı takibi sebebiyle istedikleri gibi hareket edemediler. Bu da onların hem dinî-ahlâkî hem karakteristik hem de siyasî açıdan olgunlaşmasına ve tecrübe kazanmasına engel oldu. Bu dönemde tahta çıkan sultanlar, dinî anlayışları itibariyle genel hatlarıyla önceki sultanlara benzese de dinî anlayışlarının siyasî yansımaları bakımından onlara kıyasla oldukça zayıf ve etkisiz kaldı. 2. 3. 3. 2. 1. III. Gıyâseddîn Keyhüsrev III. Gıyâseddîn Keyhüsrev, tahta çıktığında çocuk yaşta olduğu için daha eğitimi dahî tamamlanmamıştı. Genç sultan, devlet işleri hususunda Süleyman Pervâne ve Sâhip Ata Fahreddîn Ali’nin himayesinde yetişiyordu.1443 Ancak onun ilmî ve dinî açıdan da yetişmesi gerekmekteydi. Bu sebeple bahsi geçen iki Selçuklu beyi, sultana çeşitli ilimleri öğretmesi için Kadı Nureddîn Yenbu’î’yi; dinin gereklerini ve Kur’ân-ı Kerîm’i öğretmesi için de Emîr-i dâd Üstadü’d-dâr Emîneddîn İsfahânî’yi hoca tayin ettiler. 1444 Kendisi de dindâr bir kimse olan Üstadü’d-dâr Emineddîn, sultanı bahsi geçen konularda eğitti. III. Keyhüsrev, bu eğitim sonrasında namazlarını hiçbir zaman kazaya bırakmayacak şekilde edâ etmeye başladı. 1445 Sultan III. Keyhüsrev’in dinî anlayışı ve bu anlayışın siyasî yansımalarıyla ilgili elimizdeki bilgiler oldukça azdır. Sultanın oldukça küçük yaşta tahta çıkmış olması ve bir yandan Moğolların tahakkümü diğer yandan da Muîneddîn Süleyman Pervâne’nin gözetimi altında bulunması, onun, döneminde yaşanan olaylarda bilinçli bir özne olarak ne kadar dahlinin olduğunu tartışmalı bir hâle getirmektedir. Bu 1443 İbn Bîbî, a.g.e., s. 599; Aksarâyî, a.g.e., s. 66; Karş. Turan, Türkiye, s. 550; Kara, a.g.e., s. 474. 1444 İbn Bîbî, a.g.e., s. 599; Aksarâyî, a.g.e., s. 66; Karş. Turan, Türkiye, s. 550; Kara, a.g.e., s. 474, 487. Sevim, “Keyhüsrev III”, s. 351. 1445 III. Gıyâseddîn’in gençlik yıllarıyla ilgili bahiste verilen bu bilgi onun namazlarını titizlikle kıldığını göstermektedir. Ancak bu durumu ömrünün sonuna kadar aynı şekilde devam ettirip ettirmediğiyle ilgili herhangi bir bilgi yoktur. Bkz. Aksarâyî, a.g.e., s. 67; Karş. Kara, a.g.e., s. 487. 288 sebeple önceki sultanlarda takip ettiğimiz, onların yaşamlarındaki olaylardan hareketle dinî anlayışlarını tespit etme metodu, III. Keyhüsrev için şüpheli bir duruma düşmektedir. Meselâ Hatir oğlu isyanı vesilesiyle yaşanan gelişmeler ve sultanın tavrı, bu tespitimize güzel bir örnektir. Hatir oğlu Şerefeddîn, Moğollara karşı mücadeleye çağrı için bütün vilâyetlerin önde gelenlerine davet mektupları gönderdi. Hatir oğlu bu mektuplarda, Baybars’ın İslâm ordusunun Anadolu’ya geleceğini ve kendilerinin de Sultan III. Keyhüsrev ile birlikte bu orduyu karşılayacağını ifade ediyordu.1446 Hâlbuki III. Keyhüsrev’in Moğollara bakışı Hatir oğlu Şerefeddîn’den oldukça farklıydı. İbn Bîbî’nin eserinde aktardığına göre, Memlük Sultanı Baybars Anadolu’ya geldiği sırada beyleriyle istişâre eden III. Keyhüsrev, Moğollara isyan etmemek gerektiğini, gönlünün Hülagü’nün sevgisiyle dolu olduğunu söyledi ve “onun askerinin kaldırdığı toz başıma tac olsun” diyerek onlara ne kadar bağlı olduğunu ifade etti. 1447 Hatir oğlu isyanının bastırılmasının ardından III. Keyhüsrev, isyana katılmakla suçlanıp, Moğollar tarafından yargılandı.1448 III. Keyhüsrev kendisinin doğruyu-yanlışı birbirinden ayırt edemeyecek kadar küçük yaşta olduğunu öne sürüp, isyancılara uymaya mecbur kaldığını söyleyerek kendisini aklamaya çalıştı.1449 Bu ifadeler onun Moğollar hususunda Hatir oğluyla aynı düşünmediğini açık bir şekilde ortaya koymaktadır. Türkmenler, III. Keyhüsrev’in Moğollara yönelik tavrı sebebiyle ona karşı sık sık isyan ediyordu. Bu girişimlerden biri, Cimri ismiyle meşhûr olan Alâeddîn Siyavuş’un isyanıydı. III. Keyhüsrev, isyancılara karşı savaşa hazırlanırken “Yardım/zafer ancak, mutlak galip, hüküm ve hikmet sahibi Allah tarafındandır.” 1450 âyetini okuyup orduyu harekete geçirdi.1451 Yaşanan savaş sonrasında Siyavuş ele 1446 Turan, Türkiye, s. 557. 1447 İbn Bîbî, a.g.e., s. 618. 1448 İbn Bîbî, a.g.e., s. 613; Karş. Turan, Türkiye, s. 558. 1449 Baypars Tarihi, 80; Karş. Turan, Türkiye, s. 558. 1450 Bkz. Feyizli, Feyzü’l-Furkan, s. 65. 1451 İbn Bîbî, a.g.e., s. 662. 289 geçirilince ölümü de feci oldu. Onun derisi yüzülüp içi samanla doldurularak halka gözdağı verilmeye çalışıldı.1452 Alâeddîn Siyavuş’un ortadan kaldırılması sonucu III. Keyhüsrev adına vilâyetlere gönderilen fetihnâmede, “Hüseyin’in yani Şeriat sahibinin evlâdının kanı uğursuz Yezit ve Şimir’den alındı.” yazılıydı. 1453 Böylece III. Keyhüsrev’in Siyavuş karşısındaki zaferi, Hz. Hüseyin ile Yezid arasında Kerbelâ’da vukû bulan savaşa benzetilmiş ve Yezid tarafından katledilen Ehl-i Beyt’in intikamının alındığı vurgulanarak kazanılan zafer büyütülmeye çalışılmıştır. Ayrıca zaferin bu şekilde sunulması, bir meşrûiyet zemini yaratma çabası olduğu gibi aynı zamanda III. Keyhüsrev’in dinî anlayışıyla ilgili ipuçları da vermektedir. Nitekim bu fetihnâmeden hareketle onun, Kerbelâ hâdisesinde Hz. Hüseyin’den taraf olduğu çıkarmak mümkündür. III. Gıyâseddîn Keyhüsrev zamanında Selçukluların öteden beri âdeti olan Cuma sabahı toplantıları devam ettirildi.1454 Bu toplantıları hem III. Keyhüsrev hem de tüm Selçuklu hânedânlığı adına onların dinî anlayışı ve siyasî yansımalarını gösteren bir olay olarak görmek mümkündür. Zirâ bilindiği gibi cuma, Müslümanlar için mübarek ve bereketli bir gündür. Selçukluların dinî anlayışında âlimlere verilen önemin yüksek olduğundan birçok kez bahsettik. III. Keyhüsrev’in saltanat sürdüğü yıllarda Konya’da yaşayan Mevlânâ ve Sadreddîn Konevî öldü.1455 Her ne kadar sultanın bu iki önemli İslâm âlimiyle ilişkisini bilmesek de Selçuklu hanedanlığının genel bakışını göstermesi bakımından, Kerimüddîn Aksarâyî’nin bu konudaki kaydı dikkat çekicidir. Aksarâyî’ye göre devletin asıl çöküşü Mevlânâ ve Sadreddîn’in ölümüyle oldu.1456 III. Gıyâseddîn Keyhüsrev, dinî anlayışı ve bu anlayışın siyasî yansımaları itibariyle ortak saltanat sonrası dönemdeki diğer sultanlardan farklı değildi. III. Keyhüsrev her ne kadar iyi bir dinî eğitim aldıysa da henüz ahlâkî bir olgunluğa 1452 Turan, Türkiye, s. 586. İşkence konusunun dinî anlayışla ilişkisi için III. Bölüm’ün 2. başlığına bakınız. 1453 Aksarâyî, a.g.e., s. 103. 1454 İbn Bîbî, a.g.e., s. 637; Aksarâyî, a.g.e., s. 68. 1455 Turan, Türkiye, s. 571. 1456 Aksarayî, a.g.e., s. 92; Karş. Kara, a.g.e., s. 450. 290 erişemeden tahta çıkması onun şatafat ve eğlenceye kapılıp gitmesine neden oldu. Siyasî bakımdan Moğol tahakkümü altında olması, bu alandaki faaliyetlerde ya tamamen başı boş davranmasına ya da Moğollara göre hareket etmesine yol açtı. Bu durum da onun dinî anlayışını ve siyasî yansımalarını inşâ etmesine ve geliştirmesine engel oldu. 2. 3. 3. 2. 2. II. Gıyâseddîn Mes’ûd II. Gıyâseddîn Mes’ûd, III. Gıyâseddin Keyhüsrev’den farklı bir şekilde hareket edemedi. O da Moğol tahakkümü altındaydı. Üstelik bu durum her geçen gün daha da ağırlaşıyordu. II. Mes’ûd, Moğollarla iş tuttuğu için hem kendisine hem de Moğollara ayaklanan Türkmenlere karşı Moğollar ile birlikte hareket ediyor, onlarla savaşıyordu. Neticede de Müslüman çocuklar bile esir alınıyor, kadınlar rüsvâ oluyor, her yaştan insan yüzleri ateşe tutularak ölüme mahkûm edilmek gibi türlü işkencelere tâbi tutuluyordu. 1457 Nitekim II. Mes’ûd zamanında Moğollarla birlikte Türkmenlerin üzerine yapılan bir seferde kadın ve çocuklardan oluşan 7000 esir alındı, ahaliye hiç şevkat gösterilmedi.1458 Tüm bu ve benzeri olaylarda Müslüman Selçuklu Sultanı Gıyâseddîn II. Mes’ûd’un da dahli vardı. Sultanın kendi saltanatının bekâsı adına nizâmı koruma gayreti, Müslüman ahaliyi rahatlatmadığı gibi türlü katliamlara uğramasına kapı aralıyordu. Bahsi geçen örnekte de görüldüğü gibi Sultan II. Mes’ûd’un, dinî anlayışı ile siyasî tercihleri arasındaki bağlantı oldukça zayıflamıştır. Kendinden önceki sultanlar özellikle halk söz konusu olduğunda onlara zulmetmemek için çok daha dikkatli davranırdı. Hatta bu konuda, daha önce bahsettiğimiz gibi birçok kaynakta övülmüşlerdi. 1459 Ancak Moğolların Anadolu üzerindeki baskısı arttıkça Türkiye Selçuklu sultanlarının halkı gözetip kollama konusundaki hassasiyeti kayboldu. Dinî anlayışın bir uzantısı olarak ortaya çıkan, halkın sultanlara emanet olduğu bakış açısı yerini, halkın sultanlar için olduğu anlayışına bıraktı. Özellikle I. Alâeddîn Keykubâd 1457 Anonim Selçuknâme, s. 65. 1458 Anonim Selçuknâme, s. 65. Rakamın abartılı olduğunu söylemek gerekir. 1459 Nîşâbûrî, a.g.e., s. 74-75; İbn Bîbî, a.g.e., s. 123; Râvendî, a.g.e., I, 29, 65. 291 sonrasındaki sultanlar bu değişime örnek verilebilir. Ancak ortak saltanat sonrasında tahta çıkan sultanlar arasında II. İzzeddîn Keykâvus’un farklı siyasetinin altını çizmek gerekir. O, halkla birlikte Moğollara karşı elinden geldiğince mücadele etmeye çalıştı. II. Mes’ûd da önceki Selçuklu sultanları gibi ilm-i nücûmla ilgiliydi. Onun tahta çıkışı için hangi günün daha talihli olduğunu tespit etmek adına ilm-i nücûmdan faydalanılmıştı.1460 II. Mes’ûd’un ölümüyle ilgili tartışma vardır. Bazılarına göre maddi sıkıntı içerisine düşmesi ve Moğolların bitmek bilmeyen isteklerinden bunalarak zehir içmek yoluyla intihar etmiştir.1461 II. Mes’ûd’un babası II. İzzeddîn Keykâvus, ömrünün son anlarında oğluna bir vasiyet bıraktı. II. Keykâvus, oğlu Mes’ûd’a, saltanat makamında uygulaması ve kaçınması gereken davranışlardan bahsettti. O, evvelâ kendisinin Allah’a iyi bir kul olması gerektiğini, sonra da O’na hizmet için halkın her türlü işine koşturması gerektiğini öğütledi. Ayrıca farz ibadetlerini güzel bir şekilde yerine getirmesini, Şeriat’a aykırı hâl ve davranışlardan uzak durmasını tavsiye etti.1462 II. Mes’ûd’un bu tavsiyeleri ne kadar dikkate aldığını tespit etmek güçtür. Ancak o, Moğol tahakkümü altında olmasına rağmen fırsat bulduğunda nitelikli ve ahlâklı beyleri göreve getirmeye çalıştı. Meselâ onun, Fahreddîn Kazvînî’nin Anadolu’dan ayrılışı üzerine maliye nâzırlığına Yavlak Arslan oğlu Nâsıreddîn’i getirmesi dikkat çekicidir. Zirâ bu şahıs dindarlığı, doğruluk ve dürüstlüğüyle nam salmıştı. Sultanın bu davranışı, babası II. Keykâvus’un öğütlerini gözettiğine işaret etmektedir.1463 Nigedî’ye göre II. Mes’ûd sabırlı, kin ve nefret tutmayan, günahları Allah tarafından bağışlanmış olan (melik-i mağfur), kendisine şükredilen, halkına karşı iyi 1460 İbn Bîbî, a.g.e., s. 673. 1461 İbnü’l-Verdî, a.g.e., s. 120; Ömerî, a.g.e., s. 406; Cenâbî, a.g.e., s. 24; Karş. Kesik, “Mesud II”, s. 344. 1462 Bu vasiyet hakkında detaylı bilgi için bkz. II. Bölüm, s. 296. 1463 Turan, Türkiye, s. 619. 292 davranan bir sultandı.1464 Ancak II. Mes’ûd da diğer sultanlar gibi Moğol tahakkümü altından çıkamayan, siyasî fiillerinde onlarla birlikte hareket eden bir sultandı. Bununla birlikte II. Mes’ûd’un Mevlevîlerle ilişkisi iyiydi. Özellikle Türkmenlere karşı giriştiği hareketlerde sultan, Mevlevîler tarafından destekleniyordu.1465 Sultan Veled’in onun tahta çıkışını anlattığı ve onu övdüğü şiirleri vardı.1466 Sultan Veled’e göre II. Mes’ûd ile birlikte ülkedeki zulüm kalkıp adâlet geldi.1467 II. Mes’ûd için dönemin meşhûr şairi Fergani de şiirler yazmıştır.1468 Seyfeddîn Ebû’l-Mahamid Muhammed el-Ferganî o dönemde Anadolu’da zulüm yapanları, rüşvet alıp dinin emirlerine fazla ehemmiyet vermeyen kadıları, sûfîlikle alâkası yokken sûfîlik taslayıp haram yiyeyerek geçinen sûfîleri, müderrisleri şiddetle tenkit eder.1469 Fergani, isim vermeden sultanı ve beyleri de yaptıkları zulümler, etraflarındaki kötü karakterli kişiler, dinî kaideleri yok saymaları gibi sebeplerden şiddetle eleştirmiştir.1470 2. 3. 3. 2. 3. III. Alâeddîn Keykubâd Bu devrin sultanlarının dinî anlayışı ve siyasî yansımaları hakkında konuşmak için etraflarındaki beylerin dinî anlayışları ve siyasî yansımalarını bilmek elzemdir. Zirâ bahsi geçen sultanlar, bağımsız karakterli baskın şahsiyetler olmaktan uzaktılar. Bu da onları, etraflarındakilerin etkisine açık hâle getirmekteydi. Bu konuda II. Gıyâseddîn Keyhüsrev, II. İzzeddîn Keykâvus, III. Gıyâseddîn Keyhüsrev’in hayatları oldukça dikkat çekicidir. Her üç sultanın etrafındaki beylerin iyiliği sırasındaki tavırlarıyla beylerin ahlâksız insanlardan oluştuğu zamanlardaki tavırları farklıdır. Hatta II. Keykâvus’un bu hususta kendi ağzından itirafları dahî bulunmaktadır. 1471 1464 Nigedî, a.g.e., s. 447. 1465 Turan, Türkiye, s. 602. 1466 Bahsi geçen şiir için bkz. Turan, Türkiye, s. 602, 616. 1467 Turan, Türkiye, s. 602. 1468 Bahsi geçen şiir için bkz. Turan, Türkiye, s. 616. 1469 İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, No. F171, varak 3a, 4a, 64b, 105b, 221b’den naklen Ahmed Ateş, “Anadolu’nun Unutulmuş Büyük Şairi: Sayf al-Dîn Muhammed al-Farganî”, Belleten, XXIII, sy. 91 (1959 Temmuz), s. 427; Karş. Turan, Türkiye, s. 616. 1470 Ateş, “al-Farganî”, s. 428-430; Karş. Turan, Türkiye, s. 616. 1471 Bkz. II. Bölüm, s. 275-276. 293 Ortaya koyduğumuz bu çerçeveye güzel örneklerden biri de III. Alâeddîn Keykubâd’la ilgilidir. Sultanın övülen özellikleri, etrafındaki bozuk düşünceli ve kötü karakterli beyler sebebiyle değişime uğramıştır.1472 Bu değişim neticesinde III. Keykubâd, Müslüman halkın canı ve mâlına el uzatacak bir hâle düştü. Öyle ki seyyid olan Harput kadısı Mecdeddîn’in mallarını, işkenceyle elinden alacak kadar ileri gitti. 1473 Seyyîd Mecdeddîn, kendisine yapılan işkenceler sonucu hastalanıp yatağa düşünce III. Keykubâd ve adamları onun gönlünü almak istedi ancak Aksarâyî, sultanın bu girişimini sahte olarak nitelendirmektedir.1474 Benzeri âkıbete mâruz kalan kişilerden biri de Dîvânî Nûreddîn Şehab-ı Malatyevî’ydi.1475 Onun oğlu, yaşananlardan sonra Sultan III. Keykubâd’a başkaldırdı. III. Keykubâd ise Malatya’da onu kuşattı ancak başaralı olamadı.1476 Daha sonra III. Keykubâd, Divriği’ye geçerek orada da müsâdere ve rüşvet işlerine girişti.1477 Divriği de mal sahibi bir Hristiyanı yaktırdı.1478 Divriği’den sonra Sivas’a geçen III. Keykubâd, Ramazan ayı olmasına rağmen umursamaz bir şekilde orada da benzeri uygulamalarına devam etti. 1479 Onun bu fiileriyle ilgili Aksarâyî, “Hakka ve Şeriat’a sığmayan çirkin davranışlar” yorumunu yapmaktadır. 1480 Yine Aksarâyî’ye göre III. Keykubâd’ın saltanatını kaybetme sebeplerinden biri, “Ramazan ayında o ayın şartlarına göre davranmaması, Kadir gecesi olan o günün çoğu zamanını çevgân oynayıp at sürmekle geçirmesi”ydi. 1481 Hatta III. Keykubâd, Sivas’ta bulunduğu sıralarda oruçluyken saatlerce oynadığı çevgan sebebiyle susuz kalıp ikindi vaktine doğru orucunu bozdu ve herkesin önünde yiyip içti.1482 Nitekim bir Selçuklu devlet adamı olan Aksarâyî, bu olayla ilgili, “O Kadir gecesi gibi şerefli bir 1472 Aksarâyî, a.g.e., s. 227; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 118. 1473 Aksarâyî, a.g.e., s. 227; Karş. Turan, Türkiye, s. 647; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 205; Ersan, “Türkiye”, X, 256; Sümer, “Keykubad III”, s. 361. 1474 Aksarâyî, a.g.e., s. 227; Karş. Sümer, “Keykubad III”, s. 361. 1475 Aksarâyî her iki isme de yapılan muâmelelerle ilgili detaylı bilgiler verir. Bkz. Aksarâyî, a.g.e., s. 228; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 118; Karş. Turan, Türkiye, s. 647. 1476 Aksarâyî, a.g.e., s. 228-229; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 118; Karş. Turan, Türkiye, s. 647. 1477 Aksarâyî, a.g.e., s. 229; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 119; Karş. Turan, Türkiye, s. 648; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 205; Ersan, “Türkiye”, X, 256; Sümer, “Keykubad III”, s. 361. 1478 Aksarâyî, a.g.e., s. 229; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 119; Karş. Turan, Türkiye, s. 648. 1479 Aksarâyî, a.g.e., s. 229; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 119; Karş. Turan, Türkiye, s. 648; Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 205; Ersan, “Türkiye”, X, 256; 1480 Aksarâyî, a.g.e., s. 229; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 119. 1481 Aksarâyî, a.g.e., s. 229. 1482 Aksarâyî, a.g.e., s. 229. 294 gecenin kadrini bilmedi. Sadece orucunu bozduğunu sandı. Onu yaparken devletinin kökünü kazıdığını anlamadı.” yorumuyla, III. Keykubâd’ın dinî yönünün zayıflığına ve din-siyaset ilişkilerine dair atalarında bulunan ufka sahip olmadığına işaret etmektedir.1483 Ayrıca bu yorumdaki perspektifin son dönemdeki tüm sultanlar için geçerli olduğunu söylemek hatalı olmayacaktır. Aksarâyî, III. Keykubâd’ın yaptığı müsâdereler ve vergi tahsili için görevlendirdikleri beylerin zulmü hakkında yazdığı şiirinde, Peygamber’in (sav.) “Bize zulmden bizden değildir.” hadîsini hatırlatarak, sultan ve maiyetinin dinle bağının kalmadığını dahî ima ediyordu.1484 III. Keykubâd bu davranışlarıyla, Anadolu halkınca hayırla anılan Selçuklu hânedânının itibarını düşürmekle kalmadığı gibi saltanatından da oldu. Sultan ve maiyetinin bu fiilleri Moğolların müdahalesiyle sonuçlandı. Seyyid Hamza ve Müstevfi Nâsıreddîn ağır işkencelere tâbi tutularak öldürüldüler.1485 İşkencelere şahit olan sultan ise korkudan aklına mukayet olamayacak dereceye geldi.1486 Aksarâyî sultanın bu anda dahî gurur ve gaflet perdesiyle basîret gözünün kapalı olduğunu ifade eder.1487 Aksarâyî, III. Keykubâd’ın elde ettiği bu mallara ilişkin çetelesinden birkaç örnek vererek onun ne kadar zulme bulaştığını ve haksız mal elde ettiğini ortaya koymaya çalışır.1488 III. Alâeddîn Keykubâd aslında güzel ahlâklı ve iyi hâl sahibi bir kimseydi ancak karakterinin yumuşaklı ve aklının zayıflığı sebebiyle etrafındaki beyler onu saptırdı.1489 1483 Aksarâyî, a.g.e., s. 229. 1484 Aksarâyî, a.g.e., s. 230. 1485 Aksarâyî, a.g.e., s. 232. 1486 Aksarâyî, a.g.e., s. 232. 1487 Aksarâyî, a.g.e., s. 233. 1488 Aksarâyî, a.g.e., s. 234. 1489 Müneccimbaşı, a.g.e., s. 118. 295 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM KONUYLA İLGİLİ TARTIŞMALI MESELELER 3. 1. İçki ve Eğlence Türkiye Selçuklu sultanlarının içki içtiğine dair bahisler, İbn Bîbî’nin eserinde oldukça sık şekilde anlatılır. 1490 Sultanlar, savaşlarda kazanılan zaferlerin sonrasında, kuşatma gecelerinde, saraydaki eğlence meclislerinde, özel günlerde içki içerdi. Sadece sultanlar değil mecliste bulunan ümerâ da sultanlara eşlik ederdi. Bilindiği gibi içki, Kur’ân-ı Kerîm’deki had cezaları kapsamında yer alan, dinen açık şekilde yasaklanmış bir içecektir. Kur’ân-ı Kerîm’de “hamr” kelimesiyle anılan içki, Müslümanlar için aşamalı bir şekilde yasaklanmış ve Hz. Muhammed (sav)’in Hadîslerinde de yerilmiştir.1491 Konuyu birçok açıdan ele alan fukahâ, şarap ve kişiyi sarhoş eden diğer içkilerin haramlığıyla ilgili delil, verilecek cezalar, dinden çıkıp çıkmama gibi bazı noktalarda farklı görüşlere sahip olsa da bu içeceklerin haram olduğunda görüş birliğindedir. 1492 Peki buna rağmen, kendileri de Müslüman olan sultanlar bu fiili nasıl yapabilmekteydi? Bunun tarihî, sosyolojik, psikolojik ve kültürel sebepleri nelerdi? Tarihî süreçte Müslümanların başına geçen yöneticiler, eski Sâsânî ve Bizans krallarının geleneklerine özenerek Müslümanlar için yasaklanmış olan içkiyi kullanmaya başladılar. Bu fiil ilk olarak Emevîler zamanında ortaya çıktı. 1493 Yezîd b. Muâviye, Abdülmelik b. Mervân, Yezîd b. Abdülmelik ve Velîd b. Yezîd gibi Emevî hükümdarları bu fiili icrâ edenlerin başında sayılabilir. Aynı fiil Abbâsî halîfelerinin bazıları tarafından da sürdürüldü. Musa el-Hâdî, Emîn, Me’mûn, 1490 İbn Bîbî, a.g.e., s. 49, 76, 78, 85, 86, 93, 175, 177, 180, 181, 188, 198, 205-207, 233, 242-243, 250, 261-263, 273-274, 278, 289, 303, 310, 315, 327-328, 330, 368, 375, 385-387, 401, 403, 465. İbn Bîbî eserinin birçok yerinde içkiden bahsederken, dikkat çekici şekilde bir bayram vesilesiyle şerbet içildiğini ifade eder. Lâkin aynı günün akşamı yine içki içilmiştir. Bkz. İbn Bîbî, a.g.e., s. 313. 1491 İçkinin yasaklanma süreciyle ilgili bkz. Mustafa Bakır, “İçki”, DİA., XXI, 458. İçki dört aşamalı bir süreç sonunda kesin olarak yasaklanmıştır. Bu aşamaları gösteren âyetler sırasıyla şu şekildedir: Kur’ân-ı Kerîm, en-Nahl 16/67, el-Bakara 2/219, en-Nisâ 4/43, el-Mâide 5/90-91; Hadîsler için bkz. Müslim, “Müsâḳāt”, 67, “Eşribe”, 73; Ebû Dâvûd, “Eşribe”, 2, 5; Mâce, “Eşribe”, 6, 10; Tirmizî, “Eşribe”, 3, “Büyûʿ”, 58’den naklen, Nebi Bozkurt, “İçki”, DİA., XXI, 462. 1492 Bakır, a.g.m., s. 460. 1493 Bozkurt, a.g.m., s. 456. 296 Mu’tasım-Billâh, Vâsik-Billah, Mütevekkil-Alellah’ın içkiye düşkün olduğu kaydedilmektedir. 1494 Kadîm medeniyetlerle yaşanan etkileşim, Müslüman yöneticilerin içki içmesinin tarihî ve sosyolojik sebebi olarak görülebilir. Hükümdarların içki içmesi zamanla normalleşti ve hatta kitaplarda, sultanların yapması gereken fiiller olarak tavsiye edildi. Meselâ Büyük Selçuklu Vezîri Nizâmülmülk, Siyasetnâme adlı eserinde içki bahsine de yer verir. Onun eserinin fasıllarından biri “İçki Meclisi Tertip Edilmesine Dair” başlığını taşır.1495 Nizâmülmülk, sultanı, sarhoşluk halindeyken verdiği emîrlere dikkat etmesi hususunda uyarır.1496 Ayrıca içki meclisinin organizesi ve erkânıyla ilgili dikkat edilmesi gereken hususları açıklar.1497 Diğer dikkat çekici örnek er-Ravendî’nin Sultan I. Gıyâseddîn Keyhüsrev’e takdîm ettiği eserindendir. Ravendî, eserinde içki bahsine yer verir. Bu bahiste sultanlara içkinin yapılışından ve şer’ân haram olmaması için dikkat edilmesi gereken hususlardan detaylıca bahseder. İçki meclislerinin Irak ve Horasan sultanlarının da âdeti olduğunu vurgulayan Ravendî, bu meclislerden kaçmanın mümkün olmadığını, bu fiildeki gayenin gönül ferahlığı olduğunu belirtir.1498 Sözlerinin devamında o, sultanın şarap-hânesinin Şeriat’a aykırı olmaması gerektiğini belirterek, Hz. Peygamber’den içkinin haramlığıyla ilgili bir Hadîs nakleder.1499 Hadîsten de anlaşıldığı üzere Ravendî, konunun ciddiyetinin farkındadır. Ravendî, kaynatılarak üçte biri kalmış olan üzüm suyu anlamına gelen müsellesi şaraptan ayırarak, şarabın haram olduğunu ancak müsellesin ise haram olmadığını Hadîslerden, sahabeden ve fakîhlerden deliller getirerek savunur.1500 Ona 1494 Bozkurt, a.g.m., s. 456. 1495 Bkz. Nizâmülmülk, a.g.e., s. 102; Karş. İnalcık, Has-bağçede, s. 19, 21. 1496 Nizâmülmülk, a.g.e., s. 76. 1497 Nizâmülmülk eserinin bu bahsinde, sultanın meclisine gelenlerin şarap getirmemesi gerektiği meselesini sultanın otoritesiyle ilişkilendirerek anlatır. Bkz. Nizâmülmülk, a.g.e., s. 102. 1498 Ravendî, a.g.e., II, 384. 1499 Hadîs metni şu şekildedir: “Tanrı şarapta on kişiye, satana, alana, üzümünü sıkana, sıkılan üzüme, içene, verene, taşıyana, kendisine götürülene, her zaman onunla meşgûl olana ve kazancını yiyene lanet etsin.” Bkz. Ravendî, a.g.e., II, 384. 1500 Ravendî, a.g.e., II, 384-386. 297 göre, üzüm suyunun üçte ikisi yok olana kadar kaynatılması sonucu elde edilen içki helâldir.1501 Müsellesin çok içildiği zaman sarhoşluk verebileceğini ancak haram hükmünde sayılmayacağını ifade eden Ravendî, keyif, eğlence ve sarhoşluk için içildiği taktirde müsellesin de haram olacağını; hazım, güç ve kuvvet elde etmek niyetiyle içildiğindeyse helâl olacağını belirtir.1502 Ayrıca Ravendî, helâl olduğunu iddia ettiği içkilerin türleri ve hazırlanışları hakkında da detaylı bilgiler verir. Meselâ bunlardan birine göre, hurma ve kuru üzümün meyve ile karıştırılarak elde edilen şarapları biraz kaynatılıp içine de birkaç elma yahut ayva veya gül yaprağı atılırsa içkideki hamr özelliği ortadan kalkmış olur ve böylece hoş kokulu, tatlı, helâl bir içki elde edilir.1503 Buna rağmen Ravendî ahiretten korkan kişinin müsellesi dahî az içmesi ve sarhoşluğa yaklaşmaması gerektiğini belirtir.1504 Görüldüğü gibi, Ravendî içkiyle ilgili dönemindeki tartışmaları ve hükümleri eserinde aktararak, sultanı bu hususta bilgilendirmekte ve ona tavsiyeler vermektedir. Sultanların bu uyarıları dikkate alarak hareket etmiş oldukları varsayıldığında, Ravendî’nin perspektifine göre haram bir iş yapmamışlar gibi bir sonuç ortaya çıkar. Öte yandan sultanların keyif, eğlence için içtikleri düşünülürse yine Ravendî’ye göre müselles dahî haramdır. Nitekim sultanların ve beylerin içki meclislerinde birçok kez sarhoş oldukları da bilinmektedir.1505 Burada hareketle sultanların, Ravendî’nin belirttiği sınırlara dahî çok fazla dikkat etmediği gerçeği ortaya çıkmaktadır. Meselâ Konya kadısı Tırmizî’nin içki sebebiyle I. Gıyâseddîn Keyhüsrev hakkında bir fetvâ verdiği bilinmektedir. Konya’da çıkan söylentilere göre Kadı Tırmizî, sultanın içki içmesini kastederek, Bizans ülkesinde Şeriat’ın yasakladığı şeyleri yapması sebebiyle tahta oturamayacağını söylüyordu.1506 Bu bilgi sultanların 1501 Ravendî, a.g.e., II, 386. 1502 Ravendî, a.g.e., II, 387, 388. 1503 Ravendî, a.g.e., II, 388. 1504 Ravendî, a.g.e., II, 395. 1505 İbn Bîbî, a.g.e., 261. Meselâ IV. Kılıç Arslan, Muîneddîn Süleyman Pervâne ile beraber bir eğlence meclisinde bulundukları sırada, Pervâne’nin kendisine yönelik sert sözleri sonrası ona “Sarhoş musun” dedi. Sultanın bu sorusu, eğlence meclislerinde sarhoş olunduğuna işaret etmektedir. Bkz. Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 187. 1506 Olayın seyri için bkz. II. Bölüm, s. 164-165; Karş. İnalcık, Has-bağçede, s. 66. 298 içki içmelerinin halk ve ulemâ nazarındaki karşılığını göstermesi bakımından önemlidir. Bu bağlamda bir diğer önemli kayıt, Yahyâ b. Halîl b. Çoban elBurgazî’nin kaleme aldığı fütüvvetnâmede geçer.1507 Fütüvvetnâme metnini tercümesiyle yayımlayan Gölpınarlı, metnin XIII. yüzyıla ait olduğunu kesin bir şekilde ifade ederken, 1250’li yıllarda Anadolu’da yazıldığını söyler.1508 Fütüvvenâmede Burgazî, içki içildiğinden yakınmakta ve sultanların da dâhil olduğu fütüvvet teşkilâtında içki içenlerin yerinin olmadığını beyan etmektedir.1509 Daha önce kendisinden bahsettiğimiz Saîd b. Aksarâyî, Rahatü’l-kulub ve kaşifü’l-kürub adlı eserinin bir faslında şarap içmenin kötülüğünden bahseder.1510 Aksarâylı olan fıkıh âliminin bu konuyu ele alması, içki hâdisesinin varlığını daha da kuvvetlendirmektedir. Osmanlı dönemi tarihçisi Müneccimbaşı’nın Türkiye Selçuklu sultanların içki içmesiyle ilgili yorumu da son derece dikkat çekicidir. Müneccimbaşı, eserinde, I. Alâeddîn Keykubâd’ın dinî hassasiyetlerini ve özelliklerini anlattıktan sonra tüm bunlara rağmen onun içki içmeyi, oyun ve çalgı dinlemeyi de terk etmediğini ifade eder.1511 Müellif, sultanın içki içmesinin sebebini o devrin devlet merasimi olarak açıklar. 1512 İbn Bîbî’de eserinde, bir içki meclisini anlatırken “acem havalarına ve padişah âdetlerine uyarak” ifadeleriyle aynı duruma işaret eder.1513 Bu örneklerden anlaşılacağı üzere, Türkiye Selçuklu sultanları içki hususunda İslâm kâideleri yerine devlet ve hükümdar geleneklerine uymuşlardır. Aynı zamanda bu bilgiler içki içilmesinin kültürel boyutuna işaret eder. Zaman içerisinde sultanlar, 1507 İnalcık, Has-bağçede, s. 296, 298. 1508 Abdülbaki Gölpınarlı, “Burgazî ve Fütüvvet-Nâme’si”, İktisat Fakültesi Mecmuası, XV (Ekim 1953-Temmuz 1954, No.1-4), 78, 79; Ahmet Yaşar Ocak da Gölpınarlı’ya katılır. Bkz. Ahmet Yaşar Ocak, “Fütüvvetnâme”, DİA, XIII, 265. 1509 Gölpınarlı, a.g.m., s. 121; Karş. İnalcık, Has-bağçede, s. 296, 298. Burgazî’nin yakındığı durumla ilgili bkz. Ebu Bekir b. Zeki, Ravzatü’l-Küttâb ve Hadîkatü’l-Elbâd, (haz. Ali Sevim), Ankara 2011, s. 64, (Farsça met.), s. 209-210. 1510 Kavak, “Aksarâyî”, s. 196. 1511 Müneccimbaşı, a.g.e., s. 73; Karş. İnalcık, Has-bağçede, s. 66. 1512 Müneccimbaşı, a.g.e., s. 73. İbn Bîbî, II. Kılıç Arslan’ın oğlu I. Gıyâseddîn Keyhüsrev’e yaptığı vasiyeti detaylı bir şekilde anlatır. Sultan, kendisinden sonra tahta çıkacak oğluna İslâm’dan, devlet yönetiminden birçok örnek verir, onun Müslümanlığını över. Beylerinden biat ister. Beylerin biatinin ardından işret meclisi kurulur, içkiler içilir. Bu olay içki meselesinin ne kadar sıradanlaştığını göstermektedir. Ayrıca İbn Bîbî’de bu ameli “Acem havaları ve padişah gelenekleri” diyerek tanımlar. Bkz. İbn Bîbî, a.g.e., s. 49. 1513 İbn Bîbî, a.g.e., s. 49. 299 Bizans-Sâsânî kültürüne ayak uydurmuşlardır. Türkiye Selçuklularının Fars kültüründen fazlasıyla etkilendiği zaten bilinmektedir. Bizans ile sınır komşusu olmaları da onları etkileşime açık hâle getirmiştir. 1514 Sultanların içki içmesiyle ilgili bir diğer önemli sebep psikolojiktir. Bunu iki boyutlu değerlendirmek mümkündür. İlki, sultanların sahip oldukları mal ve mülk sebebiyle eğlenceye düşkün olmalarıdır. İkinci psikolojik sebep ise onların, sultanlığın getirdiği endişe, kaygı, stres ve baskıdan kurtulmak istemeleridir. Bu hususta I. Alâeddîn Keykubâd’a ait şu dizeler dikkat çekicidir: Ayıkken akıl üzerine dayanırım. Sarhoş olunca akıl benden çıkar. Şarap iç! Çünkü sarhoşluk ve ayıklık arasındaki vakit hayatın ta kendisidir. 1515 Her ne kadar Türkiye Selçuklularından sonraki bir tarihe ait olsa da konu bağlamında dikkat çekici olması hasebiyle şu örnekten bahsetmek yerinde olacaktır: Emîr Timur (1370-1405)’un halefî Şahruh (1405-1447), kendi hükümdarlık döneminde işret meclislerini yasakladı.1516 Timur’un Hindistan’da hüküm süren torunu Sultan Babür-şâh (1526-1530), saltanatının ilk yıllarında içki meclislerine yasak getirip, kendisi de tövbe etti.1517 Babür-şâh bu hususta meşrû olmayan bir iş yaptığını ve bu sebeple de vicdan azabı çektiğini ifade etmektedir. Bu ifadeler, sultanların içki meselesindeki psikolojilerini yansıtması bakımından önemlidir. Türkiye Selçuklu sultanlarında içkiyle ilgili böyle bir yasağa rastlamasak da1518 birçoğu içki meclislerinden sonra gece ibâdeti ya da seher vakitlerinde zikir 1514 İnalcık, Has-bağçede, s. 65. 1515 İbn Bîbî, a.g.e., s. 251. 1516 İnalcık, Has-bağçede, s. 173. 1517 İnalcık, Has-bağçede, s. 302. Babür-şâh konuyla ilgili halka gönderdiği fermânda, “Beşeriyet icâbı, pâdişahlık levâzımı ve iktizası, şâh ve sipahilerden mevki sahiplerince, âdetler dolayısıyla gençlik anlarında bazı günahlar işleniyodu. Tövbe, cihâd-ı ekberdir. Biz gönülde gizli bir istek olan şarap tövbesini kuvveden fiile çıkardık.” ifadelerini kullanılır. Bkz. aynı yer. 1518 Meselâ Dânişmendli Melik Muhammed’in içki hususunda hassas olduğu bilinmektedir. Melik Muhammed içki içmez ve içirmezdi. Süryani Mikhail onun hakkında eserinde şunları kaydeder: “Oğlu (Emir Gazi’nin oğlu yani Melik Muhammed) hakimiyetin başına geçince Arap kanunlarını tatbik etmeye başladı. Şarap içmiyor ve Müslümanlara hürmet ediyordu. Hükümleri adâletle veriyordu ve müdebbir ve uyanık bir adamdı. Bununla beraber o kiliseleri tahrib ediyordu.” Melik Muhammed’in Hristiyanlara karşı tavrının da Türkiye Selçuklu sultanlarından farklı olduğu 300 gibi ibâdetlerle meşgûl olmuştur. Meselâ Sultan II. Rükneddîn Süleyman-şâh ile ilgili İbn Bîbî’nin eserinde geçen kayıtlar bu bağlamda dikkat çekicidir. Buna göre sultan, elçi kabulü vesilesiyle bir meclis düzenledi ve bu mecliste elçilerin şerefine içki içti.1519 Gece olup meclis sona erdikten sonra sultan, sabahleyin namaza kalkıp, Allah’a yalvarıp yakardı.1520 Sultanların âdetinde olmazsa olmaz olarak gözüken unsurlardan biri de eğlence ve nedîmlerdir. Yine içki bahsinde olduğu gibi sultanlar, saltanat geleneği olması, içinde bulundukları stresli ve psikolojik baskıdan kurtulma isteği gibi benzer sebeplerle bu fiilleri sürdürmüşlerdir. Eğlencelerde içki, müzik, oyunlar, şiir dinletileri vb. unsurlar yer alırdı. İçkiyi bir üst başlıkta ele aldığımız için burada eğlence meclislerinin diğer hususlarına değineceğiz. Türkiye Selçuklularının Bizans ve bilhassa da Sâsânî devletlerinden etkilendiklerini tekrar hatırlatmakta fayda var. Bu devletlerde bulunan birçok teşrifatın miras alındığı bilinmektedir. Emevî ve Abbâsîler ile başlayan süreç, sultanların ortaya çıkması ve siyasî otoriteyi ellerine almasıyla daha da hızlanmıştır.1521 Türkiye Selçuklu sultanları, oldukça meşhûr eğlence meclislerine sahiptiler.1522 Kazanılan zaferlerden sonra, elçi kabullerinde, evlilik merasimlerinde vb. birçok sebeple eğlence meclisleri düzenlenirdi. Bu meclislere herkes katılamazdı. Mecliste çalgılar çalınır, içkiler içilir, nedîmlerin hikâyeleri dinlenir, rakkaselerin (kadın dansöz) dansı izlenirdi.1523 anlaşılmaktadır. Buna rağmen Süryani Mikhail’in onu âdil olarak nitelemesi dikkat çekicidir. Bkz. Süryani Mikhail, a.g.e., s. 103. 1519 İbn Bîbî, a.g.e., s. 93. 1520 İbn Bîbî, a.g.e., s. 93, 94. 1521 Nebi Bozkurt, “Nedim”, DİA, XXXII, 510. 1522 İbn Bîbî, a.g.e., s. 149, 167, 168, 174, 180, 188, 190, 198, 201-205, 211, 235, 242, 261, 263, 273, 277-278, 310, 314, 342, 352, 368, 385-387, 401, 403, 409-410, 450, 455, 467, 536, 563, 566; Karş. Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 226. Daha detaylı bilgi için bkz. Mehmet Ersan, “Türkiye Selçuklularında Devlet Erkânının Eğlence Hayatı”, Tarih İncelemeleri Dergisi, c. XXI, sy. 1 (Temmuz 2006), s. 73-106; Seyfullah Kara, “Selçuklu Türkiye’sinde Eğlence Türü Olarak Bezm ve Musiki”, BİLİG, sy. 68, (Kış 2014), s. 169-182; Emine Uyumaz, “Türkiye Selçuklu Devleti’nde Resmî Eğlence/Bezm Meclisleri”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, sy. 43 (2006), s. 37-52. 1523 Örnek bir meclis için bkz. İbn Bîbî, a.g.e., s. 536. 301 Ravendî bu meclislerin helâl dairesi içerisinde düzenlenmesi hususunda Sultan I. Gıyâseddîn Keyhüsrev’i uyarmıştı.1524 Üstelik Ravendî, haram yollara saparak düzenlenen eğlencenin dinen haram olduğunu tarihten ibret hâdiseleri vererek belirtmişti.1525 Eğlence mesclislerinde icrâ edilen çalgı aletleri arasında organon, ud, barbut (lavta), rebab, çeng, rud, ney, kaval vardı.1526 Bu meclislerde çalgı aletlerinin icrâ edilmesine dair de tartışmalar vardır. Meselâ Nûreddîn Zengî’nin sultan olduktan sonra çalgı sesine kulak vermediği söylenir. Buradan hareketle çalgı meselesinde de helâl ve haramlığıyla ilgili tartışmaların bulunduğunu ifade etmek gerekir. Bu meclislerin olmazsa olmaz unsurlarından biri de nedîmlerdi. Nedîmler, eğlence meclislerinde sultanla beraber bulunur, onu eğlendirmek için elinden geleni yaparlardı.1527 Nedîmliğin iyi yönlerinin olabileceği gibi sultanı lüzumsuz işler ile meşgûl etmek ve sürekli onu övmek gibi olumsuz tesirleri de vardı. Bu hususu Nizâmülmülk de eserinde vurgular.1528 Meselâ II. Gıyâseddîn Keyhüsrev bu konuda sert bir şekilde eleştirilir.1529 Nedîmliğin, câhiliye geleneği olduğu da söylenmektedir. 1530 Bu bağlamda Dört Halîfe’nin kendilerinin övülmemesine dikkat ettiklerini hatırlamak gerekir. Nedîmlik bir yönüyle de sultanların içinde bulundukları baskı ve stresi gösterir. Bunu Nizâmülmülk de doğrular.1531 Bu konuda bir makale kaleme alan Sara Nur Yıldız, nedîmlerin bu özelliklerinin yanında aynı zamanda politik bir aktör olduğunu savunur. 1532 Buna 1524 Ravendî, a.g.e., II, 390. 1525 Ravendî, a.g.e., II, 390. 1526 İbn Bîbî, a.g.e., s. 76, 85, 177, 188, 235, 261, 262, 273, 310, 361, 375, 387, 401, 403, 450, 536. 1527 İbn Bîbî, a.g.e., s. 243, 261, 536; Merçil, Saray Teşkilâtı, s. 183, 188-189; Bozkurt, “Nedim”, s. 510. 1528 Nizâmülmülk, a.g.e., s. 102-103. Karş. Merçil, Saray Teşkilâtı, s. 183-184; Sara Nur Yıldız, “Sultan İçin Bir Nedîm: Ravendî ve Anadolu Selçukluları”, The Seljuks Of Anatolia, Court And Society İn the Mediaval Middle East, (ed. A. C. S. Peacock-Sara Nur Yıldız), (çev. A. Sait Aykut), Anadolu Selçukluları: Ortaçağ Ortadoğu’sunda Saray ve Toplum, YKY Yay., İstanbul 2018, s. 88. 1529 İbn Bîbî, a.g.e., s. 500; Yıldız, a.g.e., s. 90-91. 1530 Bozkurt, “Nedim”, s. 509. 1531 Nizâmülmülk, a.g.e., s. 103. 1532 Yıldız, a.g.e., s. 89. 302 göre nedîmler, sultanların siyasî hayatlarında da rol oynayan kişiler arasında kabul edilmelidir. Zirâ sultanların kararları üzerinde etkili olabilmekteydiler. 303 3. 2. Ta’zir ve Siyaset: Siyaseten Katl, İşkence, Sürgün Ta’zir ve siyaset konusuna daha önce, I. Bölüm’deki “Din/Şeriat ve Siyaset” başlığı altında biraz değinmiştik. Aynı konuyu bu kez Türkiye Selçuklu sultanlarının hayatından örneklerle ele alacağız. Ayrıca konuyu Türkiye Selçuklu sultanlarının dinî anlayışına olan etkileri bakımından irdeleyerek sultanların dinî anlayışlarının çerçevesini daha açık hâle getirmeye çalışacağız. Giriş bölümünde de değindiğimiz gibi, Türkiye Selçuklu sultanlarının dinî anlayışları genel olarak Mâverâünnehir ve Horasan merkezli Hanefî-Mâturîdî ekolünün etkisinde oluştu. Hiç şüphesiz bu çerçevede oluşan dinî anlayış, sultanların siyasetle ilişkilerinde de belirleyici oldu. Hanefî mezhebinde, fıkıh literatüründeki ta’zir teriminden hareketle bir siyaset yorumu ortaya koyuldu. Bu sebeple, Türkiye Selçuklu sultanlarının siyasî fiillerinin arkasındaki dinî anlayışın daha net anlaşılması için, Hanefî mezhebindeki ta’zir-siyaset yorumunu incelemek gerekmektedir. Bu incelemeyle sultanların, hukuksuzluk ve Şeriat’a karşı olarak anlaşılan birçok eyleminde, Hanefî fakîhleri tarafından inşâ edilen siyaset yorumunun etkisini tespit etmeye çalışacağız. Hanefî fıkıh literatüründe, ta’zir terimiyle siyaset kavramının bazen eş anlamlı bazen de yakın anlamlı olarak kullanıldığını ancak iki kavram arasında önemli bir farkın da bulunduğuna değinmiştik.1533 Kur’ân-ı Kerîm’de miktarı ve uygulaması açıkça belirtilen had ve kısas cezaları dışındaki konularda, ceza hukukunun genel kâidelerini aşmamak şartıyla yönetici veya kadı tarafından verilen cezaya ta’zir denirken bu bağlamdaki cezaların, sultanlar tarafından fakîhlerce belirlenen miktarın da üzerine çıkılarak ağırlaştırılması siyaset olarak tanımlanmıştır. 1534 Bu konuda detaylı bir çalışma kaleme alan Muharrem Midilli, iki kavram arasındaki farkı fıkıh diliyle şöyle ifade eder: “Siyaset, had-kısas dışı yaptırım alanının şer’den 1533 Bkz. I. Bölüm, 3. Başlık. 1534 Ahmet Mumcu, Osmanlı Devleti’nde Siyaseten Katl, Phoenix Yay., Ankara 2017, s. 39-42; Köksal, Fıkıh ve Siyaset, s. 50; Feda Şamil Arık, “Türkiye Selçuklu Devleti’nde a.g.e.”, Belleten, LXIII/236 (1999 Nisan), s. 44; Tuncay Başoğlu, “Ta’zir”, DİA, XL, 198. 304 varit olmayan1535 ve hakkında cüzî delîl bulunmayan kısmında yer almaktadır. Bu alanın şer’den varit olan ve hakkında cüzî delîl bulunan kısmı ta’zirdir.” 1536 İki kavram arasındaki ayrımın anlaşılması ve bu ayrımla siyaset alanındaki fiillere sağlanan zeminin kavranmasında “şer’den varit olma-olmama” ve hakkında “cüzî delil bulunup-bulunmama” ilkeleri oldukça önemlidir. Bahsedilen bu ilkeler göz önünde bulundurulduğunda hükümdarın siyaseti, Şeriat’ın “standart” hükümleri bakımından şer’î olmamakla birlikte Şeriat’ın aslî, küllî ve sürekli kavramları açısından Hanefî ta’zir-siyaset teorisi bağlamında İslâm hukukuna dâhil kabul edilmektedir.1537 Bahsi geçen konuyu daha ziyade Osmanlı dönemini merkeze alarak çalışan Köprülü, Barkan, İnalcık gibi isimlere göreyse hükümdarın siyaseti, hüküm vermesi ve kanun koyması, Şeriat’tan bağımsız olduğu gibi İslâm hukukundan da ayrıdır.1538 Onlar, örfün varlığını bu çerçevede yorumlamaktadırlar. Midilli ise, örfün varlığını kabul etmekle birlikte bunun Şeriat’tan bağımsız bir hukuk sistemi ve uygulaması olmadığını iddia etmektedir. Ahmet Mumcu, örfî hukukun şer’i hukuktan ayrı olarak gelişimini vurgulamakla birlikte, zaman içerisinde ulemânın örfî hukuku Şeriat’a uydurduğunu ifade etmektedir. 1539 Ahmet Yaman’a göreyse örfî hukukun esaslarının tamamıyla şer’î hukuk anlayışına uygun olarak inşâ edildiğini söylemek mümkün değilse de teoride ters düşülmemesine dikkat edilmiştir.1540 Sultanların, Kur’ân-ı Kerîm’de açıkça emredilene karşı bir davranışta bulunmasını Hanefî fukahâca nasıl meşrûlaştırılabildiğini anlamak için istihsan 1535 Varit olmak kelimesi; olasılıktan/potansiyelden çıkıp var olmak, meydana gelmek anlamlarına gelmektedir. 1536 Midilli, a.g.e, s. 99. 1537 Midilli, a.g.e, s. 103, 104, 106; Arık, a.g.m., s. 44. 1538 Bkz. Mehmet Fuad Köprülü, İslâm ve Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları ve Vakıf Müessesesi, Akçağ Yay., Ankara 2005, s. 9-90; a. mlf, “Fıkıh” İA, IV, 614, 615; Ömer Lütfi Barkan, “Osmanlı İmparatorluğu Teşkilatı ve Müesseselerinin Şer’îliği Meselesi”, İÜHFM, c. XI, sy. 3-4 (1945), 203- 224; Halil İnalcık, “Osmanlı Hukukuna Giriş: Örfî-Sultanî Hukuk ve Fatih’in Kanunları”, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, c. 13, Sayı 02 (Ocak 1958), 102-103; a. mlf., Osmanlı Tarihinde İslâmiyet ve Devlet, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2019, 6, 7, 9. Midilli, ismi geçen hocaların bu görüşünde belli ölçüde haklılık payı olduğunu ancak Osmanlı’daki şeriat-kanun ayrımını incelerken İslâm hukuk geleneğini göz ardı ettiklerini, bu durumda da cumhuriyet ideolojisinin etkili olduğunu savunmaktadır. Bkz. Midilli, a.g.e, s. 32. 1539 Mumcu, a.g.e., s. 27. 1540 Yaman, a.g.e, s. 70. 305 kavramını anlamak önemlidir.1541 Hükümdarın siyaset sahnesindeki hüküm verme metodu ile Hanefî fakîhlerin istihsan metodunun benzer olduğunu ifade etmiştik. Bu metodun, Türkiye Selçuklu dönemi fakîhlerince de kullanıldığını, dolayısıyla kavramın siyasetle ilgili yönünün de bilindiğini ve uygulandığını tespit etmek adına güzel bir örnek Saîd b. İsmail el-Aksarâyî’nin 1301 yılında keleme aldığı Siyâsetü’d-dünyâ ve’d-dîn adlı eseridir. Eserle ilgili çalışma yapan Özgür Kavak’a göre müellif, bahsi geçen eserinde, “Kitap, Sünnet, icma ve kıyas dışında zaman zaman doğrudan ‘maslahat’ ve ‘istihsan’ı da hüküm kaynağı olarak” kullanmakta, “bu delillere temas edilen yerlerde çoğunlukla herhangi bir mezhep görüşüne yahut fıkıh kitabına atıf” vermemektedir. 1542 Kavak’ın bu tespitleri, örf olarak bahsedilen ceza ve kanunların, maslahat ve istihsan yöntemleriyle İslâm hukuk nazariyesi içerisine dahil edildiği yorumunun Anadolu coğrafyasında da uygulandığını ortaya koymaktadır. Bununla birlikte eserin temel kaynağının, İmâm Muhammed’in es-Siyerü’l-Kebîr adlı kitabı olduğu göz önünde bulundurulduğunda Anadolu’da da klasik kaynaklardaki anlayışın devam ettiği söylenebilir. 1543 Bu teorik arka plânın ardından kısaca Türkiye Selçuklularındaki hukuk sistemine bakacak olursak evvelâ adliye teşkilatının şer’î ve örfî olmak üzere ikiye ayrılmış olduğunu söylemek gerekir. 1544 Sultanlar İslâm hukuku uzmanı olmadıkları için şer’î davalarda onlara kadılar naiplik ederdi. Şer’î davaların içine evlenmeboşanma, nafaka, miras-alacak davaları vb. konular girmekteydi.1545 Devlet aleyhine işlenen suçlar, halka yönelik baskı ve zulümle ilgili davalara ise örfî ve şer’î hukuku esas alarak emîr-dâdlar bakardı.1546 Dîvân-ı mezâlimde bakılan bu davalarda hüküm verme yetkisi sultandaydı. I. Keyhüsrev’den I. Keykubâd’ın saltatının ortalarına kadar Türkiye Selçuklu sultanları düzenli olarak 1541 Midilli, a.g.e, s. 103; Apaydın, “Siyâset-i Şer’iyye”, s. 301. 1542 Kavak, “Aksarâyî”, s. 203. 1543 Midilli, a.g.e, s. 16; Kavak, “Aksarâyî”, s. 204. 1544 Merçil, “Hâkimiyet Anlayışı”, X, 564. 1545 Merçil, “Hâkimiyet Anlayışı”, X, 564. 1546 Özaydın, “Anadolu Selçukluları”, VIII, 219. 306 adliyede bizzat hâzır bulunur, davaları dinler, şer’î davaları kadıya havale ederdi.1547 Alışveriş davalarını, devlete ait ve örfi davaları, dîvân sahipleri sonuçlandırırdı.1548 Örfî hukuk meselesi üzerine, konumuzun bağlamı sebebiyle biraz durmak gerekmektedir. Bu hukuk Şeriat’tan tamamiyle bağımsız, sultanın kararına göre mi icrâ edilmekteydi? Kanatimizce teoride böyle değildi ancak pratikte bu tanıma yakın bir uygulama vardı. Meselâ II. Süleyman-şâh, hırsızlık yapan gulâmına ölüm cezası vermişti.1549 Hırsızlık, cezası Kur’ân-ı Kerîm’de belirlenmiş bir suçtur. Sultanın buna rağmen kendi gulâmına idam cezası vermesi, şer’î-örfî hukuk ayrımı üzerinden anlaşılabilecek bir olay değildir. Kanaatimizce burada Hanefî ta’zir-siyaset teorisinin izleri açık bir şekilde görülmektedir. Sultan Kur’ân-ı Kerîm’de açıkça belirtilmiş bir had cezasını, bu teorinin kendisine tanıdığı yetki alanıyla ağırlaştırmıştır. Meselâ I. Alâeddîn Keykubâd, Eyyûbîler ile yaşanan gerginlik sebebiyle, Şamlılara hayvan satmanın cezasını ölüm ve yakılmak olarak ilân etmişti.1550 Şüphesiz bu gözdağı, bir savaş hamlesi olarak Eyyûbîlerin gücünü kırmak içindi. Ancak sultanın, Şeriat’a göre ölüm cezasına girmeyen böylesine bir durumda verdiği karar onun kendisine tanınan yetkiye göre hareket ettiğini ortaya koymaktadır. Bu yetki örf olarak tanımlanabilir ancak bunun Hanefî ta’zir-siyaset teorisince de anlaşılabileceğini ifade etmek gerekir. Meselâ Nûreddîn Mahmûd Zengî kendi yönetiminde siyaset ve ta’zir cezalarına izin vermiyordu. Ona göre her türlü meselede hem suç tespitinde hem de cezasında Şeriat yeterliydi. 1551 Nûreddîn Zengî, kendisine büyük bir gelir getiren örfî vergileri dahî kaldırmıştı.1552 Bu bilgiler, Nûreddîn Zengî ile Türkiye Selçuklu sultanlarınnın dinî anlayışının arasındaki farkı gösteren önemli örneklerdir. Hanefî fukahânın, ta’zir terimiyle ağırlıklı olarak sövme-hakaret suçlarını ve dayak cezasını kastettiğini belirtmek gerekir. 1553 Bununla birlikte bu ta’zir ve siyaset 1547 İbn Bîbî, a.g.e, s. 123, 125-126; Karş. Merçil, “Hâkimiyet Anlayışı”, X, 569. 1548 İbn Bîbî, a.g.e, s. 123; Karş. Merçil, “Hâkimiyet Anlayışı”, X, 569. 1549 İbn Bîbî, a.g.e, s. 95. 1550 İbn Bîbî, a.g.e, s. 432. 1551 İbn Kesîr, a.g.e., XII, 501; Karş. A. Turan, a.g.e., s. 326. 1552 İbnü’l-Esîr, a.g.e., (çev. Özaydın), XI, 323 1553 Midilli, a.g.e, s. 86. 307 anlayışından doğan, en çok bilinen ve tartışılan fiiller olarak siyaseten katl yani ölüm ve idam, sürgün, hapis ve işkence cezaları kastedilir. 1554 Burada şu soruları sormak gerekmektedir: Türkiye Selçuklu sultanlarının, Hanefî fukahâca ortaya koyulan siyaset nazariyesi çerçevesine giren fiilleri oldu mu? Sultanlar, fukahâ tarafından siyasîlere tanınan yetki alanından ne kadar haberdârdılar? Ölüm, sürgün, hapis, işkence gibi kararları verirken, hükümdarlara tanınan bu yetki alanını bilerek mi hareket ettiler? Bu cezalarda Şeriat’ı ne kadar göz önünde bulundurdular? Sultanların bu fiileri İslâm hukukuna ne kadar uygundu? Bu çerçevede evvelâ siyaseten katl/ölüm cezasını ele alarak başlayacağız. Siyaseten katl/ölüm, bir hükümdarın verdiği en ağır cezadır. 1555 Bu ceza aynı zamanda hukukî anlamda da en üst yetkiyi temsil etmektedir. Bu yetkinin kullanımının en başka gelen gerekçeleri ise ülke idaresinin fesada uğramaması, halkın menfaatinin ve güvenliğinin sağlanmasıdır. 1556 Ancak sultanların saltanatlarını koruma içgüdüsü ve tahttan indirilme korkusu, ihanet, emirlerinin dinlenmemesi gibi sebepler de siyaseten katl/ölüm cezasının gerekçeleri arasına muhakkak eklenmelidir.1557 Konuyla ilgili nadir çalışmalardan birini yapan Ahmet Mumcu, siyaseten katlin fiili olarak Emevîler döneminde ortaya çıktığını, hukukî mahiyetini ise Abbâsîler döneminde kazandığını ifade eder.1558 Mumcu’ya göre de siyaseten katl, hükümdara tanınan ta’zir yetkisi bağlamında verilen bir cezadır.1559 Bu yetkinin mahiyeti göz önünde bulundurulduğunda ta’zir çerçevesindeki cezalar, hükümdarların keyfi kullanımları haricinde İslâm ceza hukukunun bir parçası sayılabilir.1560 Bahsedilen ceza yetkisinin Abbâsîler döneminde İslâm hukuna dâhil edildiğini tekrar vurgulamak gerekir. Konuyla ilgili önemli bir makale kaleme alan F. 1554 Midilli, a.g.e, s. 125. 1555 Arık, a.g.m., s. 43. 1556 Arık, a.g.m., s. 44. 1557 Arık, a.g.m., s. 53. 1558 Mumcu, a.g.e., s. 8, 13, 19. 1559 Mumcu, a.g.e., s. 43. 1560 Mumcu, a.g.e., s. 43. 308 Şamil Arık’a göre ise siyaseten katl, kökünü örften almakla birlikte fukahâ tarafından da İslâm hukukuna göre düzenlenerek meşrûlaştırılmıştır. 1561 İslâm medeniyetinin en eski siyâsetnâmesi olarak tanımlanabilecek Emîrnâme’de Hz. Ali, bu cezayla ilgili ince bir ayrım yapar. Hz. Ali, “Sakın haram olan bir kanı dökerek saltanatını kuvvetlendirme sevdasına kapılma” diyerek Mâlik b. Eşter’i uyarır.1562 Bu uyarı oldukça önemlidir. Mumcu’nun da değindiği gibi kişisel hırs ve sırf saltanatta kalmak uğruna verilen ölüm cezası, fukahânın da görüşüyle İslâm hukukuna aykırı kabul edilmiştir. Siyaseten katl konusunda, Hz. Ali’nin uyarılarına benzer bir uyarıyı Büyük Selçuklu Devleti’nin ilk vezîri Ebû Nasr Amîdülmülk İmâdüddîn Mansûr b. Muhammed el-Kündürî (ö. 456/1064), ölmeden önce Nizâmülmülk’e yapmıştır. Bilindiği gibi Amîdülmülk, Büyük Selçuklu vezîrliği mevkisindeyken Nizamülmük, Sultan Alp Arslan’ı ikna ederek onun ölüm cezasına çarptırılmasını sağladı. 1563 Cellatlar kendisini öldürmek üzere yanlarına geldiğinde Kündürî, Nizâmülmülk’e iletilmesi için şu ifadeleri vasiyet etti: “Nizâmülmülk’e çok fena bir iş yaptığını, Türklere vezir ve divân sahiplerini öldürmeyi öğreterek kötü örnek olduğunu söyleyin.” 1564 Vezîr Nizâmülmülk’ün meşhûr eserinde de siyaset kavramının kullanıldığı anlamlardan biri ölüm cezasıdır. 1565 O eserinde, sultanların siyaset yetkisinin sınırlarını ve usûlünü belirlemeye çalışmıştır. Bu bağlamda eserde hares emirliğinden bahsedilir.1566 Emîr-i haresin görevi, sultanın siyasetini icrâ etmektir. Bunlar ise başın vurulması, sopa atılması, zindan gibi cezalardır.1567 Ayrıca Nizâmülmülk 1561 Arık, a.g.m., s. 43. 1562 Çâvîş, a.g.e., s. 83. 1563 Hüseynî, a.g.e., s. 17; Abdülkerim Özaydın, “Kündürî”, DİA, XXVI, 554; Mustafa Alican, “Selçuklu Veziri Amîdülmülk Kündürî’nin Yükselişi ve Düşüşü”, International Journal of Social Science, sy. 29 (Autumn/Güz III 2014), s. 254, 255; Elif Kızıltaş, Amîdülmülk el-Kündürî ve Büyük Selçuklu Devletine Hizmetleri, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Ortaçağ Tarihi Bilim Dalı, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), s. 75; 1564 Hüseynî, a.g.e., s. 18; Muhammed el-Hüseynî el-Yezdî, el-Urâza fi’l-Hikâyeti’s Selcûkiyye, (çev. Mehmet Çalışkan), Selenge Yay., İstanbul 2020, s. 64; Nîşâbûrî, a.g.e., s. 88-89; Mîrhând, a.g.e., s. 89-90; Alican, “Selçuklu Veziri Amîdülmülk”, s. 255; Kızıltaş, Kündürî, s. 80; 1565 Nizâmülmülk, a.g.e., s. 98, 113, 157; Mumcu, a.g.e., s. 19. 1566 Nizâmülmülk, a.g.e., s. 113. 1567 Nizâmülmülk, a.g.e., s. 113. 309 eserinde, ceza ve hüküm verme hususunda Hanefî fukahânın ta’zir-siyaset yorumuna benzer olarak “siyaset alanı” şeklinde bir tanımlama yapar. 1568 Nizâmülmülk’ün, kendi kitabını Siyasetü’l-Mülûk, yani meliklerin siyaseti olarak adlandırması da ayrıca dikkat çekicidir. 1569 Peki, Kur’ân-ı Kerîm, belli durumlar dışında ölüm cezası verilmesini yasakladığı halde hükümdarlar nasıl ölüm fermânı vermekteydiler? Bu emirleri verebilmelerini sağlayan düşünce, yorum ve güç neydi ve nasıl oluşmuştu? Siyaseten katlin arkasında sultanın kendisini mutlak güç olarak görmesi yatar. Dinî yönü ise kendisini Allah’ın halifesi olarak addetmesidir. Hukuken de had dışı cezalarda sultanın, “Allah hakkına taalluk eden” suçlarda hüküm verme yetkisine sahip olması yukarıdaki anlayışları destekler mahiyettedir.1570 Bu yüzden sultan, hesaba çekilemeyeceği için verdiği kararlarda da bu iradeyle iş yapar. Nitekim sultanın kendisini mutlak güç ve Allah’ın halifesi olarak görmesinin en büyük siyasî yansıması siyaseten katl meselesidir. Ayrıca sultanların bu anlayışı, Hanefî hukukukunda kendisine bir yetki alanı bulunca ilgili kararlar daha kolay alınabilir olmuştur. Bu yetki alanının oluşmasında İslâmiyet öncesi Türk devlet anlayışının etkisini de gözardı etmemek gerekir.1571 Türkiye Selçuklu sultanlarının fiillerinde, siyaseten katl olarak değerlendirilebilecek birçok örnek vardır. Buraya kadar anlatmaya çalıştığımız tarihî ve teorik arka plân göz önünde bulundurulduğunda aşağıda vereceğimiz örnekler, Türkiye Selçuklu sultanlarının dinî anlayışını ve bu anlayışın siyasî yansımalarını daha anlaşılır hâle getirecektir. Sultanların Hanefî fukahâsının ta’zir-siyaset teorisine göre ya da bu teorinin mahiyetini örf olarak tanımlayarak hareket ettiklerini kabul etsekte, her iki kabul de onların dinî anlayışlarına dair ipucu verecektir. İki durumdan ilkinin gerçekleştiğini kabul ettiğimizde sultanların, fiillerini bir şekilde Şeriat’a uygun olarak inşâ etme gayretinde olduklarını, ikincisini kabul ettiğimizde ise Şeriat’ı çok fazla dikkate almadan kendilerince hükmettikleri 1568 Nizâmülmülk, a.g.e., s. 62, 163. 1569 Nizâmülmülk, a.g.e., (Farsça metin), s. 267. 1570 Allah hakkı, kul hakkı meselesi için bkz. Midilli, a.g.e., s. 93. 1571 Mumcu, a.g.e., s. 18; Arık, a.g.m., s. 43. 310 sonucuna varabiliriz. Türkiye Selçuklu sultanlarında, zaman zaman ikinci duruma dair örnekler mevcutsa da daha ziyade birinci yorumun baskın olduğu kanaatindeyiz. Ayrıca sultanların Hanefî ta’zir-siyaset teorisinden ve kendilerine sağladığı yetkilerden haberdar olduğunu düşünmekteyiz. Bu konuda I. Bölüm’de birkaç örnek vermiştik. Türkiye Selçuklu sultanlarının hükmettiği siyaseten katl cezaları, ümerâ, ulemâ ve halkı kapsayan tebaaya; haneden mensuplarına/akrabalara ve tutsaklara olmak üzere üç temel başlıkta incelenebilir.1572 Tarihî örneklere baktığımızda, en çok ölüm cezası verilen kesimin ümerâ mensupları olduğunu söylemek mümkündür. Sultanlar, siyaseten katl cezasını verirken bazen bizatihî tahkikat yaptırmışlar, bazen de detaylı yargılama yapmadan hüküm vermişlerdir. Nitekim Hanefî ta’zirsiyaset yorumuna göre yöneticiler, bir suçluyla ilgili elde kesin deliller olmayıp suçluluk durumunda şüphe bile olsa kendi kararlarıyla ceza verebilirlerdi.1573 Türkiye Selçuklu sultanlarının uygulamalarında iki tür cezaya da örnekler mevcuttur. Ayrıca herhangi bir tahkikat yaptırmadan öfkelerine yenik düşerek ölüm cezası verdikleri de vâkidir. Detaylı tahkikatlar sonucunda verilen ölüm cezasına örnek olarak II. Kılıç Arslan döneminde idam edilen Ermeni papazı verilebilir. 1574 Papaz, Ermeni Prensi II. Thoros’un kardeşi Stefan ile iş birliği yaparak Maraş şehrinin ele geçirilmesine yardım etmişti. II. Kılıç Arslan da papaz hakkında ölüm cezası hükmetti. Bir diğer örnek II. Süleyman-şâh döneminde Ladik köyü halkına verilen cezadır. Ladik köyünden geçerken köylülerin saldırısına uğrayan I. Gıyâseddîn Keyhüsrev, bunu bir mektupla Sultan II. Süleyman-şâh’a iletti. II. Süleyman-şâh, köylüleri önce dikkatlice sorguladı ve sonra suçlu olanlarını idam ettirdi. 1575 Ayrıca Sultan, “Selçuk ailesine saygısızlık gösterip hakarette bulunan ve onların nimetlerine 1572 Arık, a.g.m., s. 55. 1573 Midilli, a.g.e., s. 93. 1574 Arık, a.g.m., s. 73. 1575 İbn Bîbî, a.g.e., s. 65-67; Arık, a.g.m., s. 77. 311 nankörlük eden herkesin lâyık olduğu ceza budur.” diyerek köyün de yakılmasını emretti.1576 Sultanın idam hükmü vermeden önce çok titiz bir şekilde tahkikat yaptırması önemli bir hassasiyete işaret eder. Bununla birlikte Ladik köyünü yaktırması da Hanefî ta’zir-siyaset yorumunda kendisine tanınan yetki alanına dayanarak köylülere verilen cezayı ağırlaştırdığını göstermektedir. 1577 Yine II. Rükneddîn Süleyman-şâh’ın, yaptığı hırsızlık sebebiyle Ayaz adlı has kölesine (gulâm) verdiği ölüm cezası dikkat çekicidir. Gulâm, yaşlı bir kadının yoğurdunu çaldı. Kadın durumu kadıya bildirince, sultan hırsızın kendi gulâmı olması üzerine davayı devraldı ve ceza vermeden önce detaylı bir tahkikat yaptırdı.1578 Suçlu önce yaptığını inkar etti, ancak kusturulması sonucunda yoğurdu yediği anlaşılınca sultan tarafından ölüm cezasına çarptırıldı. Bu ceza, buraya kadar ortaya koyduğumuz ta’zir-siyaset yorumunun, Türkiye Selçuklu sultanlarınca kabul edildiğini gösteren güzel bir örnektir. Zirâ hırsızlığın cezası had cezaları kapsamındadır. Buna rağmen sultan, Şeriat’ın hükmünü uygulamak yerine hukuken kendisine tanınan yetki alanına dayanarak kendi siyasetini uygulamıştır. 1579 İbn Bîbî’nin bu olayı, “sultanın siyasetinin iyiliğine örnek” amacıyla vermesi de bu görüşümüzü desteklemektedir. 1580 Ayrıca burada, sultanın kendisine tanınan yetki alanını istimar ettiğini de ifade etmek gerekir. Bu bağlamdaki diğer bir örnek I. Alâeddîn Keykubâd’ın, kendisini tahttan indirme planları yapan beylere verdiği ölüm cezasıdır. Sultan cezadan önce uzun süre tahkikat yaptırdı. Hatta Melikü'l-ümerâ Çâşnigir Emîr Seyfeddîn Ay-aba’ya, canına kastetmeyeceğine dair yemini ve verdiği bir ahîdnâmesi vardı. Ancak tahkikat 1576 İbn Bîbî, a.g.e., s. 67. 1577 Sultan cezayı ağırlaştırırken Hanefî ta’zir-siyaset teorisini düşünmeden elinde bulundurduğu güce göre de hareket etmiş olabilir. Ancak onun bu davranışının Hanefî ta’zir-siyaset yorumunda bir yere sahip olduğunu hatırlatmak gerekir. 1578 İbn Bîbî, a.g.e., s. 94-95; Arık, a.g.m., s. 57. 1579 Olaya farklı bir bakış açısı getirmesi açısıdan Arık’ın şu yorumunu önemli bulmaktayız: “Sanık suçunu inkar ettiğinden ve sultana da dolayısıyla yalan söylediğinden onun nezdinde cezası, suçu bir kat daha ağırlaşmıştır. Suçunu kabul edip yalan söylememiş olsaydı, belki de bu kimsenin daha hafif bir cezaya çarptırılması mümkün olabilecekti.” Bkz. Arık, a.g.m., s. 57, 58. İbn Bîbî eserinde, sultanın bu kölesine meyli olduğunu belirtmektedir. Bu bilgi göz önünde bulundurulduğunda, sultanın ondan kurtulmak istemiş olması da düşünülebilir. Bkz. İbn Bîbî, a.g.e., s. 92-95. 1580 İbn Bîbî, a.g.e., s. 92. 312 sonucu beylerin plânları ortaya çıkınca, Emîr Seyfeddîn Ay-aba ve onun etrafında toplanan Emîr-i ahur Zeyneddîn Başara gibi beyleri idam ettirdi.1581 Seyfeddîn Ayaba kılıçla idam edilirken, Zeyneddîn Başara bir eve kapatılarak kendi kaderine terkedildi ve orada açlıktan öldü.1582 Anonim Selçuknâme de bu suç sebebiyle bertaraf edilen emîrlerin sayısı 24 olarak verilir.1583 I. Alâeddîn Keykubâd’dan bir diğer örnek, Alanya kalesi komutanına verdiği ölüm cezasıdır. I. Keykubâd, komutanın ihanet içerisinde olduğu ve halka zulmettiği haberini alınca hemen Alanya’ya gitti. Bizatihi kendisi iddiaları tahkik ettirdi ve söylenenlerin doğru olduğunu tespit edince de komutanı idam ettirip ibret olması için kale burcuna astırdı.1584 Görüldüğü gibi her iki örnekte de ihanet ölümle cezalandırılmıştır. Bununla birlikte Emîr Başara’nın öldürülme biçimi yine siyaset yetkisinin ağırlaştırılmış ceza yönünü göstermektedir. Sa’deddîn Köpek’in idamı da tahkikat yapılarak verilen ölüm cezalarından sayılabilir. Zirâ onun ortaya koyduğu fiiller zaten idamına davetiye çıkartmaktaydı. Sultan II. Gıyâseddîn Keyhüsrev, Sa’deddîn Köpek’in birçok beyi katletmesinin ardından nihayetinde onun ihanetini anladı ve idamına hükmetti. Cesedi ibret olması için kale burcuna asılarak teşhir edildi.1585 Sa’deddîn’e zâlimliklerinde yardım eden birçok kimse de onunla aynı akıbete uğradı. İnfazlardan sonra cesetlerin, teşhir edilmesi için kale burçları gibi yerlere asılması da Hanefî fukahâca sultanlara tanınan siyaset yetkisi kapsamında değerlendirilebilir. Yargılama yapılmadan gerçekleşen idamlar genellike haneden üyelerine uygulanmıştır. Ancak Türkiye Selçuklularında, hânedân üyelerinin katli hususunda Osmanlılardaki gibi bir uygulama söz konusu değildir. Hatta Türkiye Selçuklu 1581 İbn Bîbî, a.g.e., s. 286-291; Arık, a.g.m., s. 67. 1582 İbn Bîbî, a.g.e., s. 291; Arık, a.g.m., s. 69. 1583 Anonim Selçuknâme, s. 41. 1584 Turan, kale komutanının Müslüman olduğunu düşünerek ihanet etmemiş olacağını iddia etmektedir. Ancak İbn Bîbî’nin eserinde detaylarıyla yer alan bu kayıt oldukça gerçekçi gözükmektedir. Bkz. Arık, a.g.m., s. 58; 44. dipnot. 1585 İbn Bîbî, a.g.e., s. 462-464; Arık, a.g.m., s. 70. 313 sultanları, kendisine başkaldıran şehzadeleri çoğu zaman öldürmemiş, hapse mahkûm etmiştir. Sultanlar verdikleri siyaseten katl fermânlarında gerekçeler göz önünde bulundurulduğunda çoğu zaman isabetli olurken bazen isabetsiz ve haksız duruma da düşmüşlerdir. Bu hususta hüküm vermekte acele etmeleri, detaylı yargılama yapmamaları, öfkelerine ve iktidar hırsına yenik düşmeleri temel sebepler olarak söylenebilir. Meselâ I. Gıyâseddîn Keyhüsrev’in, Konya Kadısı Tırmizî’ye ölüm cezası vermesi bu bahse örnektir. I. Keyhüsrev, saltanatı hakkında kadı tarafından olumsuz bir fetvâ verildiği iddiaları ve Konya’yı ele geçirmesinde yaşadığı zorluğun bu sebepten kaynaklandığını öğrenince kadı hakkında ölüm cezası verdi.1586 Ancak sultan, daha sonra bu durumdan rahatsız oldu ve hatasını telâfi etmeye çalıştı. 1587 Hanefî ta’zir-siyaset teorisinde, had kapsamına giren cezalar şüphelerle düşerken ta’zir kapsamına giren cezaların şüpheli durumlarda dahî uygulanmasına cevaz verildiğini tekrar hatırlatmakta fayda var. Ancak sultanların nezdinde, kendi saltanatlarına yönelik “ihanet” suçu her zaman ölüm cezasını gerektirse de bunun Şeriat açısından da böyle olup olmadığını düşünmek elzemdir. Kadı Tırmizî’nin I. Keyhüsrev hakkında verdiği iddia edilen fetvâdaki gerekçeler doğruysa, İslâm siyaset hukuku ve anlayışına göre I. Keyhüsrev’in sultanlığı meşrû kabul edilemez. Buna rağmen sultanın kadıyı idam ettirmesi, açık bir siyaseten katl olarak karşımızda durmaktadır. Halkın, kadının idamından rahatsız olması ve sultanın davranışını onaylamaması da sultanın kararının hukuksuzluğunu gösterir. Ayrıca sultanın, her ne kadar yürütme gücünü elinde bulundursa da bu olayda da görüldüğü gibi halkın tepkisi hesaba katıldığında verdiği kararları bir şekilde hukukî kılmak zorunda olduğu anlaşılmaktadır.1588 Bu hukukî kılma sürecinde de Hanefî ta’zir-siyaset 1586 İbn Bîbî, a.g.e., s. 124. 1587 İbn Bîbî, a.g.e., s. 124, 125; Karş. Arık, a.g.m., s. 55, 74-76. 1588 Halkın bu tarz haksız idamlara tepki gösterdiğine ve sultanların da bu tepkileri göz önünde bulundurarak hareket ettiğine dair güzel bir örnekte şudur: II. Kılıç Arslan’ın oğlu Kutbeddîn Melikşâh, kardeşi Mahmud’u ve onun yanındaki Emîr Hasan’ı öldürdü ve cesedini köpeklere attı. Halk bu durumu görünce, “Sana itaat etmiyoruz. Hasan Müslüman bir şahıstı. Buradaki medrese, türbe, hayır müesseseleri ve daha birçok hayır ve hesenat onun eseridir. Böyle birini köpeklere yem edemeyiz.” 314 yorumunun sağladığı zemin dikkatlerden kaçmamalıdır. Nitekim sultan, daha sonra Kadı Tırmizî’nin aile efradından ve öğrencilerinden özür dilemek adına, onlara mal ve mülk bağışlamıştır. Benzeri bir örnek I. İzzeddîn Keykâvus döneminde yaşandı. I. Keykâvus, Eyyûbîlere yapılan sefer sonrası bazı emîrlerini bir eve hapsederek yaktırdı.1589 Bu fermânı verirken, emîrler hakkındaki ihanet iddialarını da detaylıca soruşturmadı. Bu fevrî kararının neticesinde sultan, daha sonra çok rahatsız oldu ve emîrlerin yakıldığı yere bir mescid yaptırdı. Ayrıca bu olayın sultanın psikoloji üzerinde de çok yıkıcı etkileri oldu. Kalan ömrü boyunca olayın etkisinden kurtulamadı.1590 Yukarıdakilere benzer diğer bir örnek I. Alâeddîn Keykubâd’ın, İbn Bîbî’nin ifadesiyle “Sâ’deddîn Köpek’in iftiraları sonucu” Kubadabad müşrifi Kemâl adlı şahsı idam ettirmesidir. Sultan daha sonra bundan pişman oldu.1591 Özellikle II. Gıyâseddîn Keyhüsrev dönemindeki ölüm cezaları oldukça sıkıntılıdır. Zirâ neredeyse sultan tarafından verilen tüm idamlar, tahtı eline geçirmek isteyen Sa’deddîn Köpek’in türlü oyunları ve telkinleriyle icrâ edilmiştir. Bu da ölüm cezalarının meşrûiyetini oldukça şüpheli hâle getirmektedir. Bu dönemde ölüm cezasına çarptırılan isimler arasında I. Alâeddîn Keykubâd’ın eşlerinden Melike Âdil Hatun, Çâşnigir Emîr Şemseddîn Altun-aba, Pervâne Emîr Tâceddîn, Kemâleddîn Kâmyâr gibi büyük isimler vardır. Şemseddîn Altun-aba, Sadeddin Köpek’in kışkırtmaları sonucu II. Keyhüsrev tarafından ciddi bir tahkikat yapılmadan idam edildi.1592 Bu isimlerden en dikkat çekici olanı Pervâne Tâceddîn’in idamıdır. Bu beyin zina ettiği iddiaları yayılınca Sadeddin Köpek tahkikat yaptırdı ve olayın doğru olduğunu tespit etti. Beyi ortadan kaldırmak istediği için bu fırsatı değerlendirdi ve âlimlerden de recm cezası için fetvâ alarak sultana onaylattı ve Pervâne Tâceddîn diyerek ona karşı çıktı. Bunun üzerine Melik Kutbeddîn, onu bir türbeye defnettirdi. Bkz. İbnü’l-Esîr, a.g.e., XII, 84. 1589 İbn Bîbî, a.g.e., s. 222; Karş. Arık, a.g.m., s. 65, 66. 1590 İbn Bîbî, a.g.e., s. 222, 223; Karş. Arık, a.g.m., s. 55. 1591 Bkz. İbn Bîbî, a.g.e., s. 464. 1592 İbn Bîbî, a.g.e., s. 454; Karş. Mumcu, a.g.e., s. 19; Arık, a.g.m., s. 59. 315 taşlanarak öldürüldü. 1593 Bu olay, dinî hususlar sebebiyle ölüm cezası verilecekse ulemânın, siyasî olaylar sebebiyle ölüm cezası verilecekse sultanların karar verdiğini göstermektedir. Nitekim Hanefî ta’zir-siyaset yorumuna göre de bu durum hukuka uygundu. Tüm bu bilgilerin ardından Vezîr Şemseddîn İsfahânî’nin haksız yere uygulanan idam cezaları hakkında kendi döneminde ortaya koyduğu tavırdan bahsetmek yerinde olacaktır. Emîr Şemseddîn’e göre bir beyin doğru düzgün tahkikat yaptırılmadan haksız yere ortadan kaldırılması dinen uygun değildir.1594 Bu tepki, haksız yere öldürülen beylere dair dönemdeki tartışmalara dair bir bakış açısı kazandırmaktadır. Bununla birlikte Emîr İsfahânî ile aynı dönemde yaşayan ve devlette görev alan Muîneddîn Süleyman Pervâne’nin de konuyla ilgili yorumları dikkat çekicidir. Pervâne, sultanlar arasındaki mücadelelerde akrabalığın, acımanın olmayacağını, gerektiğinde babanın oğula oğulun da babaya kıydığını ifade etmektedir.1595 Pervâne’nin bu yorumu şüphesiz bir gerçekliğe işaret etmektedir. Ancak burada gerçekliği meşrû kılan dinî anlayış ve yorumun ne olduğu sorusu önemlidir? Eğer meşrû değilse, sultanlar bu davranışlarıyla büyük bir günah işlemiş olmalarına rağmen Müslümanların hükümdarı olmaya nasıl devam edebilmişlerdir? Bu zemini mümkün kılan anlayışın serüvenini birinci bölümde ele almıştık. Bir diğer ceza alanı işkence ve sürgündür. İşkence cezasıyla ilgili siyaseten katle dair verdiğimiz olaylarda birçok örnek bulunmaktadır. Meselâ I. Alâeddîn Keykubâd’ın, Zeyneddîn Başara’ya verdiği ölüm cezasında, ölüm şekli işkence olarak düşünülebilir. Kezâ I. İzzeddîn Keykâvus’un emîrlerine verdiği toplu ölüm cezasını onları bir evin içinde yaktırarak uygulatması da işkence örneğidir. Bu ve benzeri birçok örnek bulunmaktadır. Bunlardan en dikkat çekici olanı Sinop’un ele geçirilmesi sırasında Trabzon Rum İmparatoru’na yapılanıdır. 1593 İbn Bîbî, a.g.e., s. 456; 457; Karş. Arık, a.g.m., s. 60. 1594 Bahsi geçen tepkiyle ilgili olay için bkz. İbn Bîbî, a.g.e., s. 530. 1595 Turan, Türkiye, s. 553. 316 İmparator şehrin teslim edilmesi için halkının önünde işkenceye maruz bırakılmıştır. 1596 Sürgüne dair en güzel örnek ise Emîr Kemâleddîn Kâmyâr’dır. I. Alâeddîn Keykubâd tarafından, beylerin katliyle ilgili konuştuğu için sürgün edilen Emîr Kâmyâr, daha sonra yine I. Keykubâd tarafından bağışlanmış ve yeni görevlerle ihyâ edilmişti. Sultanlar, tüm bu örneklerde Hanefî ta’zir-siyaset teorisine göre hareket etmiş olabilirler. Lâkin bu teoriye göre dahî sultanların bu uygulamaları şer’îliği tartışmalıdır. Sultanların, özellikle saltanatlarına karşı girişimlerde dinî hükümleri ve hukuku bir kenara bıraktıkları açıktır. 1596 Bkz. İbn Bîbî, a.g.e., s. 179. 317 3. 3. İlm-i Nücûm Türkiye Selçuklu sultanlarının hemen hepsi, ataları Kutalmış da dâhil olmak üzere ilm-i nücûm1597 ile alâkalıydılar. 1598 Sultanların dinî anlayışlarını ele aldığımız II. Bölüm’de her bir sultandan ilm-i nücûmla ilgili örnekleri paylaştık. Bu ilgileri sebebiyle Türkiye Selçuklu hânedânlığı, akîdesi bozuk olmakla dahî itham edildi. Bununla birlikte onlar, bu ilme, daha çok savaş bağlamında başvurdular. Meselâ Kutalmış b. Arslan İsrail, Büyük Selçuklu Sultanı Alp Arslan ile girişeceği savaştan önce neticeye dair bu ilmiyle bilgi edinmeye çalışmıştı. İlm-i nücûm, ilimler literatüründe ilm-i ahkâm-ı nücûm olarak geçer ve bu ilimle uğraşanlara müneccim ya da ahkâmî denir.1599 İlimler tasnifinde aklî ilimler kategorisinde yer alan bu ilim, astronomi ile benzerlikler göstermekle birlikte bazı farklılıkları sebebiyle ondan ayrı bir dal olarak incelenmiştir. İki ilim arasındaki fark, ilm-i ahkâm-ı nucûmla uğraşanların, yıldızların konum ve hareketlerinin bir işaret sistemi oluşturduğuna ve bu sistemle geçmiş ve gelecek hakkında bilgi edinmenin mümkün olduğuna dair inançlarıdır. 1600 İslâm ilimlerinin kendisine kadar olan serüvenini ele alarak onları kritikten geçiren İbn Haldûn (ö. 808/1406)’un ilm-i ahkâm-ı nücûm hakkındaki eleştirilerine değinmekte fayda görüyoruz. Ona göre bu ilim yoluyla elde edilen bilginin kıymeti yoktur. Çünkü İbn Haldûn’a göre yıldızların hareketlerini izlemek çok uzun yıllar alacaktır. Dolayısıyla onların hareketleriyle ilgili bütüncül bir kanaate varılamayacağı için verdikleri bilgiler de kesin bilgi olamayacaktır. 1601 İbn Haldûn, 1597 Arapça’da necm kelimesi yıldız anlamına gelmekte olup, bu kelimenin çoğulu olarak nücûm kelimesi kullanılır. Bkz. Yavuz Unat, “Yıldız”, DİA, XLIII, 534. Kelime bu kullanımıyla Kur’ân-ı Kerîm’de de geçmektedir. Bkz. Kur’ân-ı Kerîm, 53. Sûre. 1598 Kaynaklardan hareketlei ilm-i nücûmun Anadolu’da yaygın bir şekilde ilgi çektiğini anlaşılmaktadır. Meselâ XIII. yüzyılda Anadolu’ ya gelen Ömer b. Muhammed b. Ali es- Sâvî Akaidi Ehl-i Sünnet adlı bir eserinin önsözünde “Diyar-ı Rum’a geldim. Herkesin ilm-i nucûm ile uğraşmakta olduğunuı, dinî ilimlerden bî-haber olduklarını gördüm.” demektedir. Bkz. Fatih (Süleymaniye) Ktp. Nr. 5426, yp. 193a’dan naklen Bayram, “Dânişmend Oğulları’nın...”, s. 139. 1599 Tülay Mert, “Selçuklular Zamanında Müneccimliğe Dair Bazı Tespitler”, JHS (History Studies), Cilt/Volume 6, Sayı/İssue 3 (April/Nisan 2014), 240; Fehd, “İlm-i Ahkâm-ı Nucûm”, s. 124; Mustafa Sinanoğlu, “Müneccime”, DİA, XXXII, 6; C. A. Nallino, “Astroloji”, İA, I, 682. 1600 Fehd, “İlm-i Ahkâm-ı Nucûm”, s. 124; a. mlf. “İlm-i Felek”, s. 126; Sinanoğlu, a.g.m., s. 6; Nallino, “Astroloji”, s. 682, 683. 1601 İbn Haldun, Mukaddime, (çev. Zakir Kadirî Ugan), Dergâh Yay., İstanbul 1991, III, 113-123; Mert, a.g.m., s. 240; Fehd, “İlm-i Ahkâm-ı Nucûm”, s. 124. 318 bu ilimle elde edilen bilginin ilmî açıdan sıhhatini eleştirmekle kalmayıp dinî açıdan da bâtıl olduğunu savunur.1602 Ona ve İslâm âlimlerinin çoğuna göre yıldızların etkisiyle bazı hâdiselerin meydana geldiğine inanmak İslâm’ın tevhîd inancıyla çelişir. 1603 İlm-i ahkâm-ı nücûmun, ilgilenilen konuların farklılığı sebebiyle birçok alt dalı vardır. Bunlar, literatürde melhame, mevâlîd, ihtiyârât gibi farklı isimlere tekabül eden eserlerde ele alınmıştır.1604 Bu alt dallardan biri de ilm-i envâ’dır. Cahiliye Arapları, yıldızları, yağmurun yağması gibi birtakım doğa olaylarının âmili olarak görür ve onlara bir tür ulûhiyyet atfederek doğa olaylarıyla ilgili beklentilerinin gerçekleşmesi için yıldızlara niyazda bulunurlardı. 1605 Bunun için de envâ’ dedikleri ilmi geliştirmişlerdi. Vahyin nazil olmasıyla Hz. Muhammed (sav.), yağmurun yağmasını bir yıldızın hareketine bağlayanların Allah’ı inkâr ettiklerini ifade ederek, yıldızlara tapınmayla olan ilgisi sebebiyle envâ’ ilmini yasakladı.1606 Hz. Muhammed (sav.)’in bu yasağı, nücûmun, meydana gelen olayların sebepleri veya azmettiricisi olduğunu kabul etmenin İslâm dinince uygun olmadığını açık şekilde ortaya koymaktadır. Bu ilimle uğraşanların dine aykırı bir iş yapıp yapmadıklarını tespit hususunda dikkat edilmesi gereken nokta burasıdır. Ayrıca yıldızlarla gelecekten haber vermek niyetiyle uğraşmak, Kur’ân-ı Kerîm’de yasaklanan “fal” çerçevesine de girmektedir.1607 Fal, Hadîslerde de açıkça yasaklanmıştır.1608 Bu yasağın temel sebebi, İbn Haldûn’un da dikkat çekmiş olduğu gibi tevhîd akîdesinin uğradığı zarardır. Fal aracılığıyla elde edilen bilgilerde, 1602 İbn Haldun, Mukaddime, s. 118; Mert, a.g.m., s. 240; Fehd, “İlm-i Ahkâm-ı Nucûm”, s. 124; Sinanoğlu, a.g.m., s. 7. 1603 Fehd, “İlm-i Ahkâm-ı Nucûm”, s. 124. Bahsi geçen âlimler için bkz. Sinanoğlu, a.g.m., s. 7; Nallino, a.g.m.,, s. 685. 1604 Fehd, “İlm-i Ahkâm-ı Nucûm”, s. 125. 1605 Muharrem Çelebi, “Envâ’”, DİA, XI, 257; Unat, “Yıldız”, 535. 1606 Çelebi, a.g.m., s. 257; Fehd, “İlm-i Ahkâm-ı Nucûm”, s. 125; Sinanoğlu, a.g.m., s. 7; Bahsi geçen konuyla ilgili hadisler için bkz. Buhârî, “Eẕân”, 156, “İstisḳāʾ”, 128, “Meġāzî”, 35; Müslim, “Îmân”, 125; Nesâî, “İstisḳāʾ”, 16’den naklen Çelebi, a.g.m., s. 257. 1607 Çelebi, fal kelimesini gelecek, gayb ve insan karakteriyle ilgili bilgi vermeyi amaçlayan bütün esrarengiz faaliyetler olarak tanımlar. Bkz. İlyas Çelebi, “Fal”, DİA, XII, 138. 1608 Falın yasaklığıyla ilgili ayet için bkz. Kur’ân-ı Kerîm, el-Mâide 5/3, 90; Hadîsler için bkz. Müsned, II, 429; III, 14; IV, 68; V, 380; Müslim, “Selâm”, 125; İbn Mâce, “Ṭahâret”, 122; Ebû Dâvûd, “Ṭıb”, 21; Tirmizî, “Ṭahâret”, 102’den naklen Çelebi, “Fal”, s. 139. 319 meydana gelecek olaylarının faili olarak yıldızlar vb. başka güçler görülmekte ve burada da tevhîd akîdesine halel gelmektedir. İlm-i ahkâm-ı nücûmun Müslüman yöneticilerin dünyasına girmesinde Fars devlet geleneğinin etkisi büyüktür.1609 Emevîlerden başlamak üzere Abbâsîlerde ve sonraki dönemde, halîfe1610 ve sultanlar, ordu komutanları, müneccimleri her zaman yanlarında bulundururlardı.1611 Büyük Selçuklu sultanları da müneccimleri daima himaye ettiler. 1612 Hatta nedîmlerinin bir kısmının müneccimlerden oluştuğu bilinmektedir.1613 Ayrıca Dandanakan Savaşı’nda Çağrı ve Tuğrul Beylerin yanında bir müneccim vardı ve savaştan sonra ona ödül verilmişti. Büyük Selçuklu Vezîri Nizâmülmülk de eserinde müneccimlerden bahseder. 1614 O, sultanın yapacağı her işte müneccimlerin, icrâ edilecek fiilin talih açısından uygun olup olmadığıyla ilgili ona bilgi verdiğini kaydeder. 1615 Bu bilgi, müneccimlerden sadece savaşlarda değil çok geniş bir alanda yararlanıldığını açığa çıkartmaktadır. Bununla birlikte Nizâmülmülk, bazı sultanların müneccimlere itibar etmediğini de ifade eder. 1616 Meselâ Sultan Alp Arslan’ın Malazgirt’te müneccime değil âlim ve şeyhlere itimat ettiği bilinmektedir.1617 Sultanların bu ilimle ilgilenmesi onların dinî anlayışına dair bize ne söyleyebilir? Acaba iddia edildiği gibi bu ilimle uğraşmakla sultanların dinî anlayışı zarar görmektemiydi? Sultanlar, Kur’ân ve Sünnet’te yasaklanmış olan bir işle mi meşgûl olmuşlardı? Eğer böyleyse bu durum nasıl meşrûlaştırılmaktaydı? Hiç şüphesiz bu soruları cevaplayabilmek için onların bu ilimle uğraşmaktaki niyetlerini ve bu ilim vesilesiyle elde edilen bilgilere bakışlarını kesin ve açık bir şekilde tespit etmek gerekmektedir. Açıkçası bu da pek mümkün değildir. 1609 Mert, a.g.m., s. 241; Fehd, “İlm-i Ahkâm-ı Nucûm”, s. 126. 1610 Bir örnek içib bkz. Ebû’l Ferec, a.g.e., I, 336. 1611 Mert, a.g.m., s. 242; Fehd, “İlm-i Ahkâm-ı Nucûm”, s. 126; Nallino, a.g.m., s. 685. 1612 Mert, a.g.m., s. 244. 1613 Nizâmülmülk, a.g.e., s. 77; Mert, a.g.m., s. 244. 1614 Nizâmülmülk, a.g.e., s. 77. 1615 Nizâmülmülk, a.g.e., s. 78. 1616 Nizâmülmülk, a.g.e., s. 78. 1617 Kesik, Malazgirt, s. 91-92; Mert, a.g.m., s. 244. 320 Şurası da açıktır ki tevhîd inancına zarar verecek şekilde bu ilimlerle uğraşmak İslâm dinince haram kılınmıştır. Sultanların ilm-i nücûmla meşgûliyetlerinin tevhid inançlarına zarar verecek şekilde olduğu tespit edilirse bu durumda onların dinen haram bir şey yaptıklarını ifade etmek gerekir. Meselâ ahîler, dinî bakımdan zararlı görerek müneccimleri teşkilatlarına dâhil etmemişlerdir.1618 Onlar müneccimleri kâfir, zındık ve imansızlarla eş değerde tutmuştur. XIII. yüzyıla ait bir fütüvvetnâme metninde, müneccimlerin halka yalan söylemesi sebebiyle fütüvvet/ahîlik teşkilatına dâhil olamayacağı kaydedilir.1619 İhsan Fazlıoğlu, bu konuda farklı bir perspektif sunmaktadır. Ona göre ilm-i nücûm/astroloji ile ilgili araştırmalar ve değerlendirmeler, bir istihbarat bilimi olduğu düşüncesiyle askerî bağlamda ele alınmalıdır.1620 Zirâ astroloji, gelecekte olabilecek olaylarla ilgili kişiyi ihtimaller arasında düşünmeye sevkeder, farklı senaryolar geliştirmesine, kendisini sorgulamasına neden olarak insan zihnini canlı tutar.1621 Bu konuda Erdoğan Merçil de Fazlıoğlu’na yakın düşünmektedir. Ona göre de müneccimler savaş başta olmak üzere doğa olayları, yeni bir işe başlamak için hangi günün daha uygun olacağı gibi konularda sultanlara danışmanlık yapardı.1622 Bu dönemde sultanlara yakınlığıyla bilinip ilm-i nücûmla uğraşan ve eserler ortaya koyan birçok isim vardır. Bunların başında Hubeyş et-Tiflîsî ve İbn Bîbî’nin annesi gelir.1623 Bu iki ismin haricinde Esirüddîn Müneccim, Bahaeddîn Şang-i Müneccim, Zeynü’l-müneccim b. Süleyman bu dönemde ilm-i nücûmla meşgûl olduğu bilinen diğer kişilerdir. 1624 Özellikle II. Kılıç Arslan’ın her daim yakınlarında olan Hubeyş et-Tiflîsî, bu konuda önemli biridir. Tıp, dil ve edebiyat gibi birçok alanda eser veren Tiflîsî, aynı 1618 Mert, a.g.m., s. 249. 1619 Gölpınarlı, a.g.m., s. 121. 1620 İhsan Fazlıoğlu, Kayıp Halka: İslâm-Türk Felsefe-Bilim Tarihinin Anlam Küresi, Papersense Yay., İstanbul 2015, s. 164; a. mlf., “Selçuklular Döneminde Anadolu’da Felsefe ve Bilim (Bir Giriş), Cogito, sy. 29-Güz 2001 (Selçuklular), s. 158. 1621 Fazlıoğlu, a.g.e., s. 164; a. mlf., a.g.m., s. 158. 1622 Merçil, Saray Teşkilâtı, s. 199. 1623 Fazlıoğlu, a.g.e., s. 165; a. mlf., “a.g.m., s. 159; Tiflîsî hakkında ayr. bilgi için bkz. Mevlüt Poyraz, “Hubeyş et-Tiflîsî’nin Hayatı: Biyografi Denemesi”, Artvin Çoruh Üniversitesi İlahiyat Araştırmaları Dergisi, c. 2, sy. 1 (2018), 65-103. 1624 Fazlıoğlu, a.g.e., s. 165; a. mlf., a.g.m., s. 159. 321 zamanda astroloji alanında da uzmandı ve bu ilimle ilgili eserler kaleme almıştı.1625 Astrolojiyle ilgili Kitâbü Medḫali’n-nücûm, Kitâbü Beyâni’n-nücûm ve Uṣûlü’lmelâḥim adlı üç eseri vardır.1626 Tiflîsî, Kitâbü Medḫali’n-nücûmun önsözünde bu ilmin önemi ve faydasından bahsetmekte ve ayrıca Şeriat’a aykırı olmadığını savunmaktadır.1627 Bununla birlikte onun, yaptığı bir kehânetin isabetsiz olması üzerine görevinden azledildiği bilinmektedir. 1628 Bu bilgi, sultanların, müneccimlerin öngörülerine ve kehanetlerine önem verdiğini, çoğu zaman onların söylediklerine göre hareket ettiklerini gösteren onlarca örnekten bir tanesidir. Bu da sultanların, müneccimlerin ilm-i nücûm vasıtasıyla gelecekte meydana gelebilecek olaylara ilişkin bilgi elde edebileceklerine inandıklarını gösterir. Meselâ Türkiye Selçuklu Sultanı II. Kılıç Arslan, müneccimlerin nuh tufanı gibi bir hâdise meydana geleceğini söylemesi üzerine yer altında korunaklı evler yaptırarak bu olaydan korunmaya çalışmıştı. Ancak böyle bir hâdise meydana gelmemiştir. I. İzzeddîn Keykâvus ise, savaşlarla ilgili olarak müneccimlerle istişâre ederdi. Aynı durumu I. Alâeddîn Keykûbâd da uygulardı. Türkiye Selçuklu Vezîri Sâhib Ata Fahreddîn Ali (ö. 1288), Süleyman Pervâne’nin idamının ardından yazdığı şiirinde, ilm-i nücûmla ilgili olarak dikkat çekici ifadelerde bulunmuştur. Fahreddîn Ali şöyle demektedir: “Takdîr kabzasından ayrılan oktan, tedbirle nasıl sakınılabilir? Felek de kim? Yıldız, güneş de ne oluyor? Bu, kadere havale ettiği Tanrı'nın takdiridir!” Vezîr Fahreddîn Ali’nin bu kayıtları, dönemdeki ilm-i nücûm algısına dair ipuçları vermektedir. Demek ki ölüm-doğum gibi bu tarz olaylar dahî kimilerince yıldızların etkisiyle açıklanmaktaydı.1629 Sonuç olarak denilebilir ki Türkiye Selçuklu sultanları, ilm-i nücûmla daha çok savaş bağlamında ilgilenmişlerdir. Ancak sultanların ilm-i nücûma olan ilgileri 1625 Cevat İzgi, “Hubeyş et-Tiflîsî”, DİA, XVIII, 269-270. 1626 İzgi, a.g.m., s. 269. 1627 İzgi, a.g.m., s. 269. 1628 İzgi, a.g.m., s. 269. 1629 Aksarâyî, a.g.e., s. 89-90. 322 bu kadarla da sınırlı kalmamıştır. Biz Fazlıoğlu’na hak vermekle birlikte, Merçil’in bu perspektife yaptığı eklemeleri de göz ardı etmemek gerektiğini düşünüyoruz. Bu bakımdan sultanların ilm-i nücûmla olan münasebetleri dinî bakımdan tartışmalı bir noktada durmaktadır. Ayrıca sultanların, konunun dinî bakımdan tartışmalı olmasına rağmen bu ilimli ilgilenmesi, onların dinî anlayışına göre ilm-i nücûmun imani bakımdan sorun teşkil etmediğini gösterir. Bu da onların itkadî bakımdan Mu’tezileye yakın olduğunu düşünmemize kapı aralamaktadır. 323 3. 4. Mumyacılık ve Heykelcilik Türkiye Selçuklu sultanlarının birçoğunun cesedi, mumyalanarak muhafaza edilmiştir. Hatta bu mumyalar, XX. yüzyılın erken tarihlerine kadar türbelerde sergilenmekteydi. Peki Türkiye Selçuklu Devleti’nin Müslüman sultanları, cesetlerini mumyalatarak neyi amaçlamaktaydılar? Mumyalama fiilinin İslâm dinindeki yeri nedir? Meselâ eski Mısır’da ölümden sonraki hayata inanılırdı ve cesetlerin toprak altında bozulmaması için mumyalama işlemi yapılırdı.1630 Türkiye Selçuklu sultanlarında da böyle bir anlayış mı mevcûttu? Mumyacılık, hiç şüphesiz oldukça eski bir gelenektir. Ölüyü mumyalayarak cesedi koruma yöntemi, İslâmiyet’ten önceki Türk kavimlerinde de uygulanmaktaydı.1631 İslâm literatüründe tahnit olarak adlandırılan uygulama, Büyük Selçuklular ve Türkiye Selçuklularında da devam etti.1632 Türkiye Selçuklu Sultanı I. İzzeddîn Keykâvus döneminde inşâ edilen Altunaba medresesinin vakfiyesinde, yoksul ve dindar Müslümanların ölümüyle ilgili yer alan bilgiler arasında mumyalama masrafları diye bir kalemden bahsedilir.1633 Bu bilgi, Türkiye Selçuklularında da mumyalama geleneğinin devam ettiğini açık şekilde ortaya koymaktadır. Ayrıca mumyalama işlemini sadece sultanların değil halkın da yaptığı anlaşılmaktadır. Nitekim İbn Battûta da Anadolu’daki seyahatlerinde mumyalara rastladığından bahsetmektedir. 1634 II. Kılıç Arslan tarafından Konya’da inşâ edilen ve sultanların büyük kısmının gömüldüğü kümbethânedeki sekiz Selçuklu sultanının altısı mumyalanmış vaziyetteydi.1635 Mumyalanmış sultanlar II. Kılıç Arslan, I. Gıyâseddîn Keyhüsrev, 1630 Zehra Gençel Efe, Anadolu Türk Kültüründe Mumyalama, Çizgi Kitapevi Yay., Konya 2018, s. 31. 1631 Turan, Selçuklular, s. 388-390; Efe, a.g.e., s. 16, 31-33; Emine Uyumaz, “Selçuklu Türkiye’sinde Defin ve Taziye Merasimlerine Dair”, TYB Akademi Dergisi, sy. 12 ,(Eylül 2014), s. 140; Recep Yaşa, “Hunlardan Selçuklulara Mumyalama Geleneği”, I. Uluslararası Selçuklu Sempozyumu Selçuklu Tarihi Kültür ve Medeniyet (Bildiriler II), TTK Yay., Ankara 2014, s. 571-576. 1632 Efe, a.g.e., s. 17, 33, 105; Uyumaz, a.g.m., s. 140; Yaşa, a.g.m., s. 577, 578. 1633 Osman Turan, Selçuklu Tarihi Araştırmaları, TTK Yay., Ankara 2014, s. 306; Efe, a.g.e., s. 18; Turan, “Altun-Aba Vakfiyyesi”, s. 208; Uyumaz, a.g.m., s. 141; Yaşa, a.g.m., s. 579. 1634 İbn Battûta, a.g.e., s. 294; Karş. Turan, Araştırmalar, s. 306-307; a. mlf., “Altun-Aba Vakfiyyesi”, s. 208; Uyumaz, a.g.m., s. 141; Yaşa, a.g.m., s. 579. 1635 Turan, Cihân, s. 395; Yaşa, a.g.m., s. 579. 324 II. Rükneddîn Süleyman-şâh, I. Alâeddîn Keykubâd, II. Gıyâseddîn Keyhüsrev, IV. Kılıç Arslan’dı. 1636 İbrahim Hakkı Konyalı bu türbeyi ziyaret ettiğini ve sultanlara ait mumyaları gördüğünü ifade etmektedir.1637 Türkiye Selçuklularından başka Anadolu’daki diğer hükümdarlar da bu fiili uygulamışlardır.1638 Sultanların cesetlerinin mumyalanmasındaki amaca gelecek olursak, bu konuda Recep Yaşa, eski Türklerdeki mumyalama anlayışının Mısır’a benzediğini ancak Selçuklularda böyle bir benzerliğin olmadığını, İslâm inancı doğrultusunda hareket edildiğini ifade etmektedir.1639 Ona göre mumyalama, İslâm inancıyla çatışmamaktadır. Turan ise mumyalama fiilinin Selçuklulara eski Türklerden miras kaldığını, bu eylemin İslâm ile bir ilgisinin olmadığını kaydetmektedir. 1640 Anadolu’da yaşayan gerek Müslüman gerekse Müslüman olmayan halk, mumyaların olduğu kümbethaneleri ve heykellerin olduğu yerleri ziyaret ederdi. 1641 Aksarây yakınındaki Obruk mevki bu yerlerden bir tanesiydi. 1642 Sultanların mumyalama faaliyetleri bu açıdan da değerlendirmelidir. Zirâ halk, mumyaların bulunduğu yerleri ziyaretle batıl inançlar ortaya çıkartıyorsa sultanların bunu engellemek için harekete geçmesi gerekirdi. Üstelik bahsi geçen yerde, heykellerin de İslâm dinine aykırı şekilde ziyaret edildiği anlaşılmaktadır. Heykelcilik konusu da mumyacılık gibi dinî açıdan tartışmalı bir konudur. Türkiye Selçuklu sultanları özellikle Fars ve Bizans saray kültürünün etkisiyle, bu konuda İslâm dininin kaidelerini esneterek hareket etmişlerdir. Meselâ Sultan II. Kılıç Arslan zamanında Kamereddîn mescidinde mermerden yapılmış kadın ve erkek heykelleri bulunmaktaydı.1643 Ayrıca Konya’daki Eflatun bölgesindeki kilise civarında da erkek ve kadın heykelleri 1636 Efe, a.g.e., s. 108-109; Yaşa, a.g.m., s. 579, 580. Bu mumyalarla ilgili Konya’da müze çalışması yürütülmektedir. 1637 İbrahim Hakkı Konyalı, Konya Tarihi, Konya 1964, s. 582; a. mlf., Abideleri ve Kitabeleri ile Niğde Aksarây Tarihi, İstanbul 1974, I, 1020-1021; Efe, a.g.e., s. 109; Yaşa, a.g.m., s. 580. 1638 İbn Battûta, a.g.e., s. 294; Karş. Turan, Araştırmalar, s. 307; a. mlf., “Altun-Aba Vakfiyyesi”, s. 208. 1639 Yaşa, a.g.m., s. 582-583. 1640 Turan, Cihân, s. 395; a. mlf., Araştırmalar, s. 306; a. mlf., “Altun-Aba Vakfiyyesi”, s. 209. 1641 Turan, Cihân, s. 401-402. 1642 Turan, Cihân, s. 401. 1643 Turan, Cihân, s. 400; a. mlf., Selçuklular, s. 387. 325 vardı.1644 I. Alâeddîn Keykubâd’ın inşâ ettirdiği Konya surlarında “canlı olsa konuşacak derecede” güzel heykeller olduğu bilinmektedir. 1645 Nitekim bu dönemde camilerde dahî aslan, kartal vb. gibi çeşitli hayvan kabartmaları, heykelleri yapılmıştı. Diyarbekir Ulu Cami ve Erzurum türbeleri bunlara sadece birkaç örnektir.1646 Ancak bunların süsleme ve sanat için yapıldığını kaydetmek gerekir.1647 Sonuç olarak, sultanların hem mumyacılık hem de heykelcilik faaliyetlerini bizatihi kendilerinin yaptırdığı açıktır. Mumya ve heykellerin bulunduğu bazı yerleri halkın İslâm dinine zarar verecek şekilde batıl inançlarla ziyaret etmesinin haricinde, genel olarak mumyacılık ve heykelcilik konusunda Anadolu’da dinî bakımdan bir sıkıntı yaşanmadığı anlaşılmaktadır. Mumya ve heykellerin bulunduğu yerler bir takım batıl inançlara yol açsa da ibadethane edinilmemiş, buralarda putperestliğe yol açacak fiillere izin verilmemiştir. Ayrıca Türklerin eskiden beri heykel sanatıyla meşgûl olduğu ve o zamanlarda da genel olarak bu heykellere tapmadıkları, heykellere dinî bir motivasyonla yaklaşmadıkları bilinen bir gerçektir.1648 Bu da Anadolu’daki durumun, Orta Asya’daki anlayışın bir uzantısı olduğunu ortaya koymaktadır. Meselâ Türkler Müslüman olduktan sonra mumyalamayı terk etmemelerine karşın ölünün cesedini yakma âdetlerini terk etmişlerdir.1649 Bu durum onların, mumyacılığın dinî bakımdan herhangi bir sorun teşkil ettiğini düşünmediklerine işaret etmektedir. 1644 Turan, Selçuklular, s. 387. 1645 İbn Bîbî’de de bilgiler var. Karş. Turan, Türkiye, s. 354; a. mlf., Selçuklular, s. 387; a. mlf., Cihân, s. 400; a. mlf., Araştırmalar, s. 248. 1646 Turan, Selçuklular, s. 387; a. mlf., Araştırmalar, s. 307. 1647 Bu konuda bir örnek için bkz. İbn Battûta, a.g.e., s. 290. 1648 Turan, Selçuklular, s. 390. 1649 Turan, Araştırmalar, s. 309; a. mlf., “Altun-Aba Vakfiyyesi”, s. 211. 326 3. 5. Sultanlar, Din ve Hoşgörü Türkiye Selçuklu sultanları ve din dendiğinde akıllara ilk gelen kavramlardan biri “hoşgörü”dür. Cumhuriyet dönemi tarih yazıcılığında Selçukluların Anadolu’daki diğer dinî zümrelerle kurduğı ilişkilerindeki tavırlar, genel olarak hoşgörü kavramı çerçevesinde değerlendirilmiştir. Bunun önemli sebeplerinden biri, hiç şüphesiz cumhuriyet döneminin fikrî ve dinî atmosferidir. Ancak, Türkiye Selçuklularının dinî anlayışının hoşgörü kavramının sınırları çerçevesinde değerlendirilmesi kanaatimize göre anakronizme yol açmaktadır. 1650 Literatürde bu konuyla ilgili herhangi bir tartışmanın bulunmaması da kavramın yeteri kadar düşünülmeden kullanıldığına işaret etmektedir. Aslında biraz dahî düşünüldüğünde hoşgörü kavramının, Selçukluların diğer dinî zümrelerle kurduğu ilişkilerde ortaya koyduğu örnekliği tam olarak açıklamadığı net olarak anlaşılmaktadır. Arapça’dan gelen müsâmaha ve Latince’den gelen tolerans kelimeleri de hoşgörü kavramıyla eş anlamlı olarak kullanılır. Ancak bu kelimeler etimolojik bakımdan ele alındığında, aralarında ufak gözüken ama son derece önemli olan farklar bulunmaktadır. Arapça semâhat (yumuşak olmak, cömert davranmak) sözcüğünden türeyen müsâmaha kelimesi, hoşgörme, gözyumma; bir suçluya karşı şiddet göstermeyip geçiverme; ihmâl, dikkatsizlik, gevşeklik; aldırış etmeme, kayıtsız kalma; savsaklama gibi anlamlara gelir.1651 Latince tollerare sözcüğünden gelen tolerans kelimesi ise bir kimsenin, bir başkasının kendi fikirleriyle uyuşmayan düşünce ve 1650 Bu konunun fikrî ve kültürel tarihimiz açısından ne büyük bir yanlış olduğuna Prof. Dr. Yalçın Koç şu cümlelerle işaret etmektedir: “Anadoluya mahsus mayalanmayı, hümanizma (humanismus) zannetmek ve bu yolla zihin karışıklığına yol açmak, Türkistandan gelen kelâmı Tarsus'lu (Yahudi) Saulus'a mahsus istavroz (crux) ile örtmek ve esasen kapatmak anlamına gelir.” Bkz. Yalçın Koç, Theographia’nın Esasları: Teoloji ve Matematik İnşâ’sı Üzerine Bir İnceleme, Cedit Neşriyat, Ankara 2009, s. 559-560. 1651 Ferit Develioğlu, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, (haz. Aydın Sami Güneyçal), Aydın Kitabevi Yay., Ankara 2007, s. 738; Örnekleriyle Türkçe Sözlük, MEB YAY., Ankara 1995, III, 2056; Türkçe Sözlük, (haz. Şükrü Halûk Akalın), TDK Yay., Ankara 2010, s. 1731; İlhan Ayverdi, Misalli Büyük Türkçe Sözlük, Kubbetaltı Neşriyat, İstanbul 2005, II, 2229; Necmettin Şahinler, Prof. Dr. Ahmed Yüksel Özemre Misalli Kelimeler/Kavramlar Sözlüğü, Kurtuba Yay., İstanbul 2012, II, 282-283; Karş. Ahmed Yüksel Özemre, Vahye Göre Akıl – İslâm’da Aklın Önemi ve Sınırı, Şule Yay., İstanbul 2019, s. 345. 327 hareketlerinin varlığını kabul etme eğilimi, bâzı durumlarda birine lütufta bulunmak, organizmanın ızdırap çekmeksizin bâzı maddelere katlanma özelliği, sürekli aynı dozun kullanılması sonucu bir ilacın etkilerinin giderek azalması durumu gibi anlamlara gelmektedir.1652 Hoşgörü kelimesine gelecek olursak, bu kavram, bir kişinin savunduğu görüşler ve açığa vurduğu duyguların başka biriyle çelimesi durumunda karşı tarafı anlayışla karşılama; farklı düşünme ve yaşama biçimleri olmasını kabûl etme; kimi durumlarda bir kimsenin bir kurala ya da yasaya uymamasına göz yummayı getiren esneklik, her şeyi anlayışla karşılama gibi anlamlara gelmektedir.1653 Her üç kavramın ortak noktası “olumsuz bir durum karşısında olumsuz bir tepki göstermeme hâli”dir. Burada olumsuz durum ve olumsuz tavrın neye göre tanımlanacağı önemlidir. Türkiye Selçuklu sultanlarının dinî anlayışı bakımından olumsuz durum ve tavır kavramlarının İslâm’a, Sünnet’e ve ulemânın ictihadlarına göre tanımlandığı ya da böyle tanımlanmak istendiği açıktır. Hiç şüphesiz burada kültür, içinde yaşanılan toplum ve şartlar gibi unsurlar yani fıkıh tabiriyle örf de önemlidir. Ancak Türkiye Selçuklu sultanları nezdinde ilk belirleyici ilkeler, yukarıda saydığımız kaynaklardır. Yani, Türkiye Selçuklu sultanlarının diğer dinî zümrelerle ilişkilerinde gerek kendilerinden gerekse bu zümrelerden hasıl olacak olumsuz durum, İslâm Şeriat’ına ve zimmîlik anlaşmasına aykırı davranış ve tavır demektir. Bu durum karşısında sultanların olumsuz bir tavır göstermemesi demek, İslâm Şeriatı’na uymaması, onu uygulamaması ve yapılan zimmîlik anlaşmasına riayet etmemesi anlamlarına gelir. Olaya bu açıdan bakıldığında, konunun, hem Türkiye Selçuklu sultanlarının dinî anlayışını anlamada hem de diğer dinî zümrelerle ilişkileri tarihî gerçekliğine göre yorumlamada son derece önemli olduğu açıktır. Bu üç kavram arasında dikkat çekici bir diğer nokta da hoşgörü ve tolerans kavramlarının aksine müsâmaha kavramının, tıpkı mübâdele, mücâdele, müdâbere, münâzara, müsâyere vb. kavramlarda olduğu gibi karşılıklı icrâ edilen bir eyleme 1652 Örnekleriyle Türkçe Sözlük, IV, 2898; Türkçe Sözlük, s. 2363; Ayverdi, a.g.e., III, 3178; Karş. Özemre, a.g.e., s. 346. 1653 Örnekleriyle Türkçe Sözlük, II, 1277-1279; Türkçe Sözlük, s. 1112; Ayverdi, a.g.e., II, 1289; Necmettin Şahinler, a.g.e., I, 673; Karş. Özemre, a.g.e., s. 345-346. 328 işaret etmesidir.1654 Yani hoşgörü ve toleransta bir taraf bu fiilleri icrâ ederken, müsâmaha kavramı her iki tarafın aynı anda birbirine gösterdiği, göstermesi gereken bir tavra işaret etmektedir. Bu ince nokta son derece önemlidir. Hoşgörü kavramı, Kur’ân-ı Kerîm ve Hadîslerde de herhangi bir şekilde kullanılmamıştır. Bu kavram her ne kadar Yûnus Emre’nin şiirlerine kadar geri götürülebiliyorsa da yaygın olarak kullanılmaya yakın dönemlerde başlanmıştır. Burada da cumhuriyet döneminin fikrî ve dinî atmosferi ile tüm dünyada ortaya çıkan seküler ideolojinin etkili olduğunu düşünüyoruz. Peki, kendi medeniyet kavrayışımızda, bu kavramın yerini alabilecek ve anakronizme düşmeden tarihî gerçekliğe de uyacak kavramlar yok mudur? Eğer hoşgörü kavramının yerine bir tek kavram kullanmak gerekirse hem sahip olduğu etimolojik derinlik hem de tarihî gerçekliğe daha uygun düşmesi bakımından kanaatimizce müsâmaha kavramı kullanılmalıdır. Bununla birlikte, tarihî gerçekliği daha iyi idrak edebilmek adına birkaç kelimeyle de sınırlı kalmamak gerekir. Adâlet, ihsân, merhamet, sabır ve af kavramlarını bir bütün hâlinde değerlendiren bir bakış açısı, bizlere hoşgörü kavramının kapsamından çok daha geniş ve derin bir anlayış sunacaktır. Kendisini İslâm dinini merkeze alarak inşâ eden Türkiye Selçuklu sultanlarını, toplumunu ve onların davranışlarını daha iyi anlamak için, bu toplumu kuran temel dinamiğin, yani İslâm dininin kavramlarını anlamak ve o kavramlardan hareketle yorumlarda bulunmak en isabetlisi olacaktır. Meselâ hoşgörü sözcüğünün, kendi anlayışında “olumsuz” olan bir davranışa karşı kayıtsız kalma hâline işaret ettiğini hatırlarsak, Selçuklu toplumunda böyle bir durumun söz konusu olmadığını hemen ifade etmek gerekir. Zirâ toplumu Şeriat’a göre denetleyen görevliler yani muhtesipler bulunmaktaydı.1655 Bu görevlilerin haricinde âlimler, ahîler, tekke ve tarikatlar da bu konuda hem toplum hem de sultanları nezdinde bir denetim mekanizması hüveyitini taşımaktaydı. Öte yandan Türkiye Selçuklu sultanlarının diğer dinî zümrelerle ortaya koyduğu örnekliği 1654 Özemre, a.g.e., s. 347. 1655 Türkiye Selçuklu Devleti’nde muhtesiplerin varlığı ve görevleri hakkında bkz. Hasan. B. Abdülmü’min el-Hôyî, Rüsûmu’r-Resâ’il ve Nücûmu’l-Fezâ’il, (haz. Cevdet Yakupoğlu – Namiq Musalı), Hasan b. Abdülmü’min el-Hôyî’nin Kaleminden Selçuklu İnşâ Sanatı, TTK., Ankara 2018, s. 157; Karş. Turan, Resmî Vesikalar, s. 34; Kara, a.g.e., s. 523-526. 329 anlamak adına, “Dinde zorlama yoktur” âyetini1656 ve zımmîlik anlaşmasını hesaba katmak gerekir. İslâm dinine göre Müslümanlara saldırmayan ve onların vasiliğini kabul eden dinî zümreler dinlerini yaşayıp ibadetlerini icrâ edebilirdi.1657 Zımmîlik anlaşmasıyla da bu husus koruma altına alınmıştı.1658 Sultanların, farklı dinî zümrelere yönelik tutumları tek taraflı bir anlayışa işaret eden “hoşgörü” kavramı merkeze alınarak değerlendirildiği için, Türkiye Selçuklu sultanlarının birçoğunun Hristiyan olduğu, Hristiyanlığa meylettiği gibi tarihî bir gerçekliği olmayan tartışmalar ortaya çıkmıştır. Bu yorumlar dahî hoşgörü kavramının, arka plânda bir zaafiyet anlamı barındırdığına işaret etmektedir. Hristiyanlar ve diğer zümreler ile ilişkileri bakımından Türkiye Selçuklu sultanları, zaman zaman İslâm âlimlerince sert eleştirilere de tâbî tutulmuştur. Ancak konunun hoşgörü kavramı çerçevesinde ele alınması, ulemânın bu konudaki eleştirilerinin ve buradan hareketle yapılması gereken tartışmaların önüne set olmaktadır. Meselâ İbnü’l-Arabî gibi büyük bir âlim-mutasavvıf, I. İzzeddîn Keykâvus’a Hristiyanlar ile ilişkilerini konu alan uzunca bir mektup yazmıştır. İbnü’l-Arabî I. Keykâvus’a, Hristiyanlar ile ilişkilerde Şeriat’a göre hareket edilmesi gerektiğini vurgulayarak bu konuda sert uyarılarda bulundu. Müslümanların bu durumu umursamadığını, bunun büyük bir müsibet olduğunu ifade etti. Ayrıca İbnü’l-Arabî, sultana, Hz. Ömer’in zımmîlik hukukuyla ilgili kanununu yazarak, açık şekilde buna göre hareket etmesini istedi. Her ne kadar ehl-i kitap sayılsalarda İslâm dininin son kitabı Kur’ân-ı Kerîm, Hristiyanlığın en temel kaidelerine karşı çıkmaktadır. Hristiyanlığın, Kur’ân-ı Kerîm’e göre batıl kabul edilen inançlarının aleni bir şekilde yayılmasına karşı Türkiye Selçuklu sultanlarının “hoşgörülü” davranması dinî bakımdan övülecek değil yerilecek bir davranıştır. Nitekim İbnü’l-Arabî de bu durumu eleştirmiştir. Ancak bu olay, hoşgörü kavramının perspektifi sebebiyle bambaşka bir açıdan ele alınarak tartışılması gereken birçok konu rafa kaldırılmaktadır. 1656 Bkz. Feyizli, Feyzü’l-Furkan, s. 41. 1657 Mustafa Fayda, “Zımmî” DİA, XLIV, 429. 1658 Zımmîlik anlaşması, İslâm ülkelerinde yaşayan gayr-i müslîm tebaâyı kapsardı. Detaylı bilgi için bkz. Fayda, a.g.m., s. 428-434; Ahmet Yaman, “Zımmî”, DİA, XLIV, 434-438. 330 Sonuç olarak; Türkiye Selçuklu sultanlarının Hristiyanlar başta olmak üzere diğer dinî zümrelerle ilişkilerinde ortaya koyduğu tutum ve davranışlarını, hoşgörü kelimesi yerine müsâmaha kavramı çerçevesinde sabr, adâlet, ihsân, merhamet ve af kavramlarını da hesaba katarak yeniden düşünmek ve değerlendirmek gerekir. Bu şekilde tarihî gerçekliği daha iyi kavramak ve daha isabetli tahlil etmek mümkün olacaktır. Ayrıca bu tutum ve davranışlar, günümüze kadar hoşgörü kavramı çerçevesinde ele alındığı için Şeriat’ın müsâmaha gösterilmesine alan bırakmadığı hususlarda Türkiye Selçuklu sultanlarının ortaya koyduğu tavırlar da eleştirilebilir hâle gelecektir. Hoşgörü ve tolerans kavramlarının, İslâm dinî ve kültürü içerisinde yerinin ne olduğu, Müslüman bir kimsenin hoşgörü ve tolerans sahibi olupolamayacağı, olacaksa bunu nasıl ve ne kadar yapabileceği gibi konular da oldukça önemlidir. Ancak konumuzun daha fazla dışına çıkmamak ve maksadımızı aşmamak adına bu kadarla yetiniyoruz.1659 1659 Daha ayrıntılı bilgi için bkz. Özemre, a.g.e., s. 345-363. Hoşgörü, tolerans ve müsamaha kavramlarıyla ilgili ortaya koyduğumuz perpektife bazı noktalardan yapılabilecek eleştirel yorumlar ve kelimelerle ilgili daha geniş bilgi için bkz. Ömer Aslan, “Hoşgörü ve Tolerans Kavramlarına Etimolojik Açıdan Analitik Bir Yaklaşım”, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. 5, sy. 2, (2001), 357-380. 331 SONUÇ Türkiye Selçukluları, XI. yüzyılın sonlarına doğru Anadolu’ya geldikten sonra Bizans gibi yerleşik bir kültürün varlığına, Haçlılar gibi büyük orduların tahribatlarına rağmen bu coğrafyada tutunmayı başardılar. Onlar için XII. yüzyıl, Anadolu’da varolma mücadelesi verdikleri bununla birlikte artık kurumlarını ve kültürlerini inşâ edip, Anadolu’ya kök salmaya başladıkları yüzyıl oldu. XIII. yüzyıl ise, ilk 40 yılında devletin zirveyi gördüğü sonrasında da Moğol istilası sebebiyle yavaş yavaş çöküşe gittiği yüzyıldı. Bu süreç zarfında Türkiye Selçuklu sultanları, dinî anlayış itibariyle amelde Hanefî itikadda ise Mu’tezilî ve Mâturîdî mezheplerine tâbi oldular. Türkiye Selçuklu sultanlarının dinî anlayışında amelî alanda Hanefîlik sarsılmaz bir otoriteye sahipti. Ravendî eserinde, “Kûfeden bir meşâle parladı, Irak, Horasan, Rum ve Türkistan o nur ile aydınlandı.” diyerek, Hanefî mezhebinin Anadolu’daki gücüne vurgu yapmıştır. Anadolu’daki ulemâ, fıkhî birikimini büyük ölçüde Türkistan ve Mâverâünnehir coğrafyasında inşâ olunan Hanefî geleneğinden edindi. Anadolu’da, bu coğrayfadan gelen Hanefî mezhebine tâbi din adamları vardı. Bu ekole mensup âlimlerin en eskisi 1108 yılına kadar geri gitmektedir. Zaten Selçukluların Hanefî âlimleri himâye ettiği de bilinen bir gerçektir. Türkiye Selçuklu sultanlarının dinî anlayışlarında Türkistan, Mâverâünnehir ve Horasan bölgelerinden gelen âlimler aracılığıyla itikadî olarak çeşitli değişimler olmuştur. Türkiye Selçuklu sultanlarının ilk dönemlerinde itikadî olarak Mu’tezile mezhebi daha baskın görünmektedir. I. Gıyâseddîn Keyhüsrev’e kadarki sultanların ciddi şekilde felsefe, bilim ve astrolojiyle uğraşmaları, âlimlerle münazaralarda bulunmaları ve Hristiyanlarla ilişkilerindeki tutumları başta gelen delillerdendir. Meselâ II. Kılıç Arslan ve II. Rükneddîn Süleyman-şâh’ın, Mu’tezilî âlimlerle görüştüğü ve onların fikirlerini benimsediğini söylemek mümkündür. II. Kılıç Arslan’ın sultanlığı sırasında Kâşânî adlı âlim, sultanın yanında bulunan diğer bir âlimi, fikirleri sebebiyle Mu’tezilî olmakla suçlamıştı. Bununla birlikte Türkiye Selçuklu sultanlarının diğer zümrelere baskı yapacak kadar katı bir Mu’tezilî oldukları da söylenemez. Kanaatimize göre Türkiye Selçuklu sultanları, bu 332 sebeplerden dolayı özellikle İbnü’l-Esîr gibi Eş’arî tarih yazarlarınca itikadları bozuk olmakla suçlanmışlardı. Bahsi geçen sultanlardan sonra Mâturîdîlik itikadî olarak kuvvet kazanmıştır. Türkiye Selçuklu sultanlarının Mâturîdîliği, daha ziyade Türkistan’da teşekkül eden Doğu Hanefiliği üzerinden şekillenmiştir. Bu yüzden onların dinî anlayışlarını ve siyasetlerini bu çerçevenin ortaya koyduğu perspektifle değerlendirmek gerekir. Sultanların felsefeyle ilgilerinde daha ziyade İşrâkîlik ön plâna çıkarken tasavvufta ise yine Mâverâünnehir-Türkistan ekolünün perspektifi etkili olmuştur. Türkiye Selçuklu sultanlarının dinî anlayışında, fakîh, kadı ve ulemânın haricinde mutasavvıfların da etkisi büyüktür. Sultanların hizmetindeki âlimler, özellikle de fakîhler, her ne kadar ilmî birikime sahip olsalar da sonuçta devlet görevlisiydiler. Bu sebeple sultanlar ile kurdukları ilişkileri resmî çerçeveyi çok aşamamaktaydı. Mutasavvıf âlimler ise bu konuda daha farklı bir tutumla hareket ettikleri için sultanların üzerinde çok daha etkiliydiler. Özellikle I. Keyhüsrev'den itibaren bu durumu kaynaklarda takip etmek mümkündür. XIII. yüzyılda Anadolu’ya intikal etmeye başlayan tasavvuf, kısa sürede ülkede kendisine yer edindi. Sultanlar tasavvuf erbabını himâye ettikleri gibi Bahâeddîn Veled, Evhâdeddîn Kirmânî, Necmeddîn Dâye, İbnü’l-Arabî, Mevlânâ Celâleddîn Rûmî, Sadreddîn Konevî gibi birçok isimle de görüştüler. Denilebilir ki tasavvufun Anadolu’daki doğuşu, Türklerin ve Anadolu’nun İslâmlaşması, İslâm dininin Anadolu’da doğup gelişmesiyle iç içe geçmiş bir süreçtir. Zirâ Türklerin ve Anadolu coğrafyasının İslâmlaşmasında tasavvufun, hem teorik hem de pratik açıdan kuvvetli tesirleri olmuştur. Ancak tasavvufî zümrelerin içerisinde de birbirinden oldukça farklı anlayışlar mevcuttur Bu dönem Anadolu’sunda popüler, heterodoks tasavvufî zümreler başta olmak üzere, Yesevîye, Haydarîyye, Vefâîyye, Kalenderîyye, Rıfaîyye, Kübrevîyye, Sühreverdîyye, Mevlevîyye, Ekberîyye gibi çok çeşitli tarikatlar temsil edilmiştir. Bu anlayışların hangilerinin Türkiye Selçuklu sultanlarının dinî anlayışına etki ettiğinin tespiti önemlidir. Türkiye Selçuklu sultanlarının, özellikle Moğol istilasından kaçarak XIII. yüzyılın başlarında Anadolu'ya gelen âlim ve mutasavvıflardan etkilendigi açıktır. 333 Bu âlimler Türkiye Selçuklu sultanlarına, dinî anlayışlarını daha kitabî ve açık bir şekilde inşâ etme imkanı sağladılar. Selçuklu ülkesinde, XIII. yüzyıl öncesindeki ilmî çalışmalar ile âlimlerin faaliyetleri hakkında pek bilgi sahibi değiliz. Elbette bunun sebeplerinden biri bu döneme ait elimizdeki kaynakların azlığıdır ancak şurası dikkatten kaçırılmamalıdır ki bu yıllarda ilmî çalışmalar ve âlimlerin faaliyetleri ciddi seviyede olsaydı muhakkak kaynaklara yansırdı. Meselâ Selçuklu Türkiye’sinin en zor yılları 1243 sonrasındaki Moğol tahakkümü dönemidir. Ancak bu yıllarda ilmî çalışmalar ve âlimlerin faaliyetleri hiç olmadığı kadar fazladır. Dolayısıyla XIII. yüzyıl öncesinde de âlimlerin faaliyetleri yoğun olsaydı Moğol dönemindeki gibi bilgi sahibi olurduk. Bu bilgiler, ilmî faaliyetlerin hiç olmadığı anlamına da gelmez ancak bir değişim-dönüşüm meydana getirecek kadar kuvvetli olmadığı açıktır. Zaten Türkiye Selçuklu devletinin temellerinin güçlenip, gelişime başlaması I. Gıyâseddîn Keyhüsrev’in saltanat yıllarına tekabül eder. Bu da XIII. yüzyılın başları demektir. Devletteki bu gelişme Moğol istilasının önünden kaçan ulemânın Anadolu'ya sığınmasına zemin hazırlamıştır. Ulemânın Anadolu’ya gelmesiyle sultanların dinî anlayışında da ciddi bir gelişmenin olduğunun altını tekrar çizmek gerekir. Mecdeddîn İshâk bu bağlamda öne çıkan ilk figürdür. Şeyh Mecdeddîn, büyük mutasavvıf-âlim İbnü’l-Arabî’nin Anadolu'ya gelmesine vesile olmuştu. Şeyh Mecdeddîn İshâk ve İbnü’l-Arabî, Sultan I. İzzeddîn Keykâvus’un yetişmesinde önemli gayretleri olan mutasavvıflardı. Nitekim İbnü’l-Arabî ile I. Keykâvus’un etkileşimi sonraki yıllarda da devam etti. I. Keykâvus sultan olduğunda, İbnü’l-Arabî ile hem mektuplaşmalar hem de yüz yüze yaptığı görüşmeler ile ondan dinî nasihatlar istedi. Keza Evhâdeddîn Kirmânî de I. Keykâvus ile görüşen sûfîler arasındaydı. Kirmânî’nin onun dinî anlayışında etkili olup olmadığı ise belirsizdir. Aynı zamanlarda yine Şehâbeddîn Sühreverdî, Bahâeddîn Veled, Sirâceddîn Urmevî, Necmeddîn Dâye gibi birçok isim Anadolu’ya geldi. Bu âlim ve mutasavvıflar sultanlarla iletişim halindeydiler. Kimi onlara nasihat etti, kimi eserini sunarak onları irşâd etmeye çalıştı, kimi de devlette görev aldı. Menâkıbu’l-Kudsiyye’ye göre I. Alâeddîn Keykubâd, oğlu II. Gıyâseddîn Keyhüsrev zamanında isyan başlatan Baba İlyas ile görüşürdü. Eser, her ne kadar 334 menkıbe de olsa, taraflar arasında bir iletişim olduğunu kabul etmek makuldür. Buzağı Baba ile IV. Kılıç Arslan’ın ilişkisi de zikretmek gerekir. I. Keykubâd’ın mutasavvıflarla ilişkisi kuvvetli ve geniştir. Şeyh Şehâbeddîn Sühreverdî ve Bahâeddîn Veled bu isimlerin başında gelmektedir. Her iki mutasavvıfın da sultanın dinî anlayışı üzerindeki etkilerinin izini takip etmek mümkündür. Sultanların âlim ve şeyhlerle olan ilişkilerini onların bu zümrelere olan saygısını göstermesi bakımından yorumlayabileceğimiz gibi aynı zamanda bu zümrelerin desteğini alma gayreti olarak da düşünmek elzemdir. Aksi taktirde kurulan ilişkileri anlamak zorlaşacağı gibi bu zeminden hareketle yapılan dinî anlayış yorumları da isabetsiz kalacaktır. Anadolu'ya gelip özellikle de sultanlarla irtibat halinde olan mutasavvıf âlimlerin, sultanların dinî anlayışında ne gibi değişiklikler yaptıklarını tam olarak tespit etmek zordur. Zirâ her ne kadar bu mutasavvıfların görüşlerine sahip olsak da sultanların onlarla kurduğu fikrî ve dinî ilişkinin sultanlara bakan kısmına dair pek bilgiye sahip değiliz. Bu durumda ancak mutasavvıf âlimlerin fikirlerine bakarak sultanların dinî anlayışlarının olası çerçevesi belirlenebilir. Bu da ayrıntılı bir felsefîtasavvufî açıklama yapmayı gerektirmektedir. Özellikle XIII. yüzyılda sultanların yanında sürekli bir şekilde imâm ve âlimler bulunurdu. Bu imâm ve âlimlerin genellikle Türkistan ve Mâverâünnehir kökenli olması, sultanların dinî anlayışlarının bu coğrafyayla bağlantılı bir şekilde oluşmasını sağlamıştır. Meselâ hem âlim hem de bürokrat olması hasebiyle Kemâleddîn Kâmyâr bu bağlantının güzel örnekliklerinden biridir. Yine Anadolu’ya gelmesi için I. Keykubâd’ın davet gönderdiği Raşîdüddîn Ebû Hafs Ömer b. Muhammed el-Andukânî el-Fergânî, Ebû Sa’îd Abdulmecîd b. İsmâil b. Muhammed el-Herevî, onun oğulları, Alâeddîn Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed b. Ebî Ahmed es-Semerkandî de bu isimlere verilebilecek örneklerden birkaçıdır. Bu örnekler, Doğu Hanefî geleneğinin Türkiye Selçuklu Devleti tarafından da benimsendiğini göstermektedir. İbn Bîbî de Amasya Kadısı Fahreddîn el-Buhârî, Konya Kadısı 335 Tirmizî ve Cemâleddîn el-Hutenî gibi isimleri bu ekole mensup olarak nitelemektedir. I. Keykâvus ve özellikle de I. Keykubâd dinî anlayış hususundaki gelişimin zirvesindeki iki isimdir. Bu dönemde Şeriat ülkede kök saldı ve dinî nizâm daha sağlam kuruldu. Bu durum sultanların dinî anlayışının da yerleşik ve kitâbî, daha belirgin ve açık bir hâle ulaşmasına da zemin hazırladı. I. Keyhüsrev’den itibaren kaynakların, sultanların oruç, namaz gibi ibadetlere dikkat ettiğine ve adâleti sağlamaya yönelik ortaya koydukları gayretlere dair vurguları, bu iddiamıza en önemli delillerdendir. Yukarıda bahsettiğimiz gibi I. Keyhüsrev’e kadarki Selçuklu sultanları Mu’tezile’ye yakın olup, felsefe ve bilimlere meyilliydiler. Bu dönem sultanlarının dinî anlayışlarının oluşumunda bu unsurlar oldukça etkiliydi. Ancak I. Keyhüsrev ve oğullarıyla birlikte felsefe zayıflayıp tasavvuf ön plâna çıkmaya başladı. Bu değişim, dönemin ruhuna da uygundur. Zirâ bu yıllarda tasavvuf, Anadolu'da hızlı bir şekilde yayılmakta, İslâm ülkelerinden birçok sûfî ve şeyh Anadolu'ya gelmekteydi. Bu değişime İbn Battûta da işaret etmektedir. O Anadolu’da Mu’tezilî olmadığını ifade etmektedir. Bu genel çerçeveyle birlikte her bir sultanın aynı zamanda birey olduğunu da unutmamak gerekmektedir. Bu unutulduğu taktirde tüm sultanları tek bir çizgide değerlendiren ve tarihî gerçekliği olmayan bir anlayış ortaya çıkacaktır. Tarihî gerçek şudur ki sultanların her biri birbirinden farklı olduğu gibi fikir olarak sahip oldukları dinî anlayışı, ufku, hayatlarına ve siyasetlerine yansıtma hususunda da ayrışmaktaydılar. Meselâ I. Keykâvus ve I. Keykubâd, her ikisi de dinî gelişmenin öncülüğünü yapan şahıslardır ancak biraz yakından bakıldığında I. Keykubad’ın I. Keykâvus’tan daha dindar, dinî anlayışını hayatına ve siyasetine daha fazla yansıtan biri olduğu görülecektir. Her iki sultanın hayatlarındaki tavır ve tutumları da bu duruma delil teşkil etmektedir. Şurası da önemli bir noktadır ki sultanların dinî anlayışları ve bağlılıkları onların bulunduğu makamdan bağımsız olarak değerlendirilmemelidir. Tüm gücü elinde bulundurmak, hükmetmek, mallara ve ordulara sahip olmak sultanların dinî 336 anlayışını olumsuz etkilemeye yetecek büyük unsurlardır. Ayrıca Fars kültürüne olan hayranlık ve bağlılıkları da onların siyasetle kurdukları ilişkilerinde belirleyici olmuştur. Her ne kadar saray kültürü İslâm ümmetinde onlardan önce ortaya çıktıysa da Selçuklular, bu modele itiraz edip Hz. Muhammed (sav.) yaşantısına daha uygun bir model ortaya koymak yerine aynı modeli devam ettirmiştir. “Bunun aksi örneği var mıdır?” diye sorulacak olursa, ilk sırada Türkiye Selçuklu sultanlarıyla çağdaş olan Nûreddîn Mahmûd Zengî incelenmelidir. Onun servet ve mal biriktirmediği, kendisine saray inşâ ettirmediği tarihî kaynaklarca detaylı bir şekilde anlatılmıştır. Türkiye Selçuklu sultanları her zaman kendilerini Müslüman olarak tanımladılar. Bu konuda bazı sultanlarla ilgili Hristiyanlık tartışmaları varsa da bunlar ancak bir takım yakıştırmalardan ibaret kalmaktadır. Türkiye Selçuklu sultanları genel olarak İslâm dini ve Şeriatı’na uymaya çalışmışlardır. Halkla ilişkileri ve hizmet faaliyetleri bu duruma güzel örneklerdendir. Bununla birlikte her sultanda görüldüğü gibi bir takım aykırı faaliyetler de söz konusu olmuştur. Türkiye Selçuklu sultanlarının genel olarak dinî bir siyaset takip ettiklerinden söz edebiliriz ancak bu koyu bir siyasette değildir. En azından Büyük Selçuklular kadar koyu bir dinî siyaset gütmemişlerdir. Bu durumda yaşadıkları coğrafyanın etkisinin büyük olduğu söylenebilir. Çünkü Türkiye Selçukluları, İslâm medeniyetinin merkez şehirleri ve ilmî havzalarından uzakta hüküm sürdüler. Büyük Selçuklular ise bu şehir ve havzaların merkezinde bulundular. Bu yüzden dinî açıdan tavırları ve siyaset sahnesindeki fiilleri hiç şüphesiz bu durumdan daha çok etkilendi. Türkiye Selçuklu sultanlarının bu bağlamdaki tavırlarını hoşgörü olarak tanımlayanlar da vardır ancak bu durum sadece hoşgörü kavramına indirgenmemelidir. Aksi taktirde diğer merkezlerdeki İslâm anlayışı hoşgörüsüzlük hükmünde anlaşılır. Türkiye Selçuklu sultanlarının dinî anlayışı, esnek ve terkibî bir yapıya sahiptir. Mezhebî bir taassupları bulunmamaktadır. Meselâ onlar, Büyük Selçuklu sultanlarının akrabaları ve aynı hanedanın üyeleri olmalarına rağmen dinî anlayış bakımından akrabalarından farklıdırlar. Bu konuda Tuğrul Bey’in, Alp Arslan’ın, 337 Muhammed Tapar’ın hayatından birçok örneklik vermek mümkündür. Meselâ Tuğrul Bey’in son derece tutucu bir Sünnî olduğu bilinmektedir. Öte yandan Muhammed Tapar’ın son derece dindar bir karaktere sahip olduğu tarihî eserlere yansıyacak kadar gerçektir. Bu sultanlara en çok yaklaşan Türkiye Selçuklu sultanı I. Alâeddîn Keykubâd’dır. Bu tezde, Türkiye Selçuklu sultanlarının dinî anlayışını ve bu anlayışın siyasî yansımalarını incelerken detaylıca yapılması elzem olan ancak tezin sınırları ve mahiyeti sebebiyle yapamadığımız bir hususu da, bundan sonraki araştırmalara bir zemin oluşturması adına belirtmek istiyoruz. Bu husus, Türkiye Selçuklu sultanlarının dinî anlayışını bir bütün anlayışından hareket ederek ele almaktadır. Kastımız şudur: Türkiye Selçuklu sultanlarının dinî anlayışını araştırırken, onlarla çağdaş olan diğer coğrafyadaki sultanların da incelenmesi ve elde edilen bilgilerin bir bütüne dönüştürülmesi, sonrada tüm sultanları bu bütünden hareketle tek tek yeniden anlamak ve yorumlamaktır. Bizim, tezimizde bunu yapmamız mümkün değildi. Zirâ bir ya da birkaç sultanı değil, tüm Türkiye Selçuklu sultanlarını tezimize konu edindik. Ancak yine de detaylarına girmeden –meselâ II. Kılıç Arslan ve Nûreddîn Zengî- bu yöntemi uyguladık ve en azından daha sonraki çalışmalar için bir zemin ve metod oluşturması bakımından bu noktaya işaret etmeyi önemli bulduk

STANBUL ÜNĐVERSĐTESĐ SOSYAL BĐLĐMLER ENSTĐTÜSÜ TARĐH ANABĐLĐM DALI DOKTORA TEZĐ BÜYÜK SELÇUKLULAR DÖNEMĐNDE HORASAN (1040-1157) Cihan PĐYADEOĞLU 2502010181 Tez Danışmanı Prof. Dr. Abdülkerim ÖZAYDIN ĐSTANBUL 2008 T. C. ĐSTANBUL ÜNĐVERSĐTESĐ SOSYAL BĐLĐMLER ENSTĐTÜSÜ TARĐH ANABĐLĐM DALI DOKTORA TEZĐ BÜYÜK SELÇUKLULAR DÖNEMĐNDE HORASAN (1040-1157) Cihan PĐYADEOĞLU Tez Danışmanı Prof. Dr. Abdülkerim ÖZAYDIN ĐSTANBUL 2008 III ÖZ Horasan bölgesi, taşıdığı büyük önem sebebiyle tarih boyunca pek çok devletin ilgisini çekmiştir. Selçuklular’dan önce Gazneliler sayesinde Türk kültürüyle tanışan bölge, daha sonra tam manasıyla bir Türk ülkesi haline gelmiştir. Bölgenin güçlü siması Gazneli Mahmûd tarafından Horasan’a getirilen Türkmenler, kısa sürede siyasî bir güç olarak ortaya çıkmışlardır. Özellikle Sultan Mahmûd’un ölümü sonrasında devlet içinde baş gösteren yönetim zaafiyetini iyi değerlendiren Selçuklular, bir oldu-bittiyle Horasan’a gelerek kendileri için yurt talep etmişlerdir. Bu isteğe şiddetle karşı çıkan Sultan Mes‘ûd, onların üzerine ordular sevk etmiştir. 426/1035 tarihinde Gazneli kuvvetleri karşısında kazandıkları zaferden cesaret alan Selçuklular, Gazneliler ile barış imzalamış ve istedikleri şehirler kendilerine yurt olarak verilmişti. Ancak Selçuklular kendilerine bırakılan bu şehirlerle yetinmemiş ve yeni bölgeler talep etmişlerdi. Böylece iki devlet arasındaki mücadele farklı boyutlarda sürüp gitmişti. Nihayet 431/1040 tarihinde Gazneliler ile yapılan Dandanakan Savaşı’nda Gazneliler’e ağır bir darbe indiren Selçuklular, bağımsız bir devlet kurmayı başarmışlardır. Bağımsız olduktan sonra hızlı bir teşkilatlanmaya giden Selçuklular, sahip oldukları toprakları kendi aralarında paylaşmışlardı. Bu taksime göre Nîşâbûr merkezli devletin batı kısımları Tuğrul Bey’e, Merv merkezli doğu kısımlar ise Çağrı Bey’e verilmişti. Bütün Horasan’ı süratle ele geçiren Selçuklular, başta imar faaliyetleri olmak üzere bölgenin her alanda gelişmesi için yoğun bir çalışma içine girmişlerdir. Bölgedeki en etkin atak kuşkusuz eğitim alanında olmuş, o dönem şartlarında dünyanın en modern eğitim kurumları olan Nizâmiye Medreseleri tesis edilmiştir. Medreselerde ders vermek üzere Horasan’ın ünlü âlimleri görevlendirilmiş, bu sayede bölge ilim merkezi olma yolunda da büyük ilerleme kaydetmiştir. Ekonomik alandaki gelişmeler de azımsanmayacak derecededir. Selçuklular ticaret, tarım ve küçük el sanatlarının gelişmesi için büyük gayret göstermişler, bunun sonucunda elde edilen ekonomik zenginlik imar faaliyetlerine de doğrudan yansımıştır. Selçuklular döneminde Horasan’da her alanda görülen bu ilerleme daha sonra kurulan diğer devletler için de örnek teşkil etmiş, özellikle kültürel anlamda pek çok IV şehir ve bölge Horasan’ın kültürel mirasından faydalanmıştır. Kısacası Horasan, Selçuklular’ın siyasî, idari ve kültürel merkezi olmakla yetinmemiş, çok geniş bir coğrafyada derin ve kalıcı izler bırakmıştır. ABSTRACT Khurāsān province, considering its great importance was held under the control of various authorities throughout the history. The region which met with the Turkish culture before Saljuqids arrived, became later a Turkish country in every regard. The Turcomans, which were brought to Khurāsān by the powerful name of the region, Mahmūd of Ghazna, succeeded to emerge as a political authority. Especially, in the aftermath of the death of the Sultan Mahmūd, Saljuqids who took advantage from the administration weakness which appeared within the state, came to with a “fait accompli” and demanded territory for themselves. Sultan Mas‘ūd, who opposed this idea sharply, sent an army over them, but this army was defeated by Saljuqids in 426/1035. They had to negotiate with Saljuqids, who were encouraged by this success, and to give the land to Saljuqids that they had demanded. But Saljuqids were not satisfied by this and the battle between two authorities continued in different ways and finally, they gained their independence as a result of Dandānqān War in 431/1040. After they became independent, Saljuqids, who were speedily organized, shared the land they possess between them. According to this partition, with Nīshāpūr being the centre, the west parts of the state were given to Toghril Beg and with Marv being the centre, the east parts of the state were given to Chaghri Beg. Saljuqids, rapidly seizing Khurāsān all, worked hard in order to improve the area in every field. The most effective attempt in the region was absolutely shown in the field of education. Within the context of the period, the Nizamiyah Madrasas, the modernest establishments for education of the world were founded. The most reputable intellectuals were nominated in order to give lectures in these establishments. The developments in the field of economy were also satisfying. Saljuqids pursued politics to provide improvements in the fields such as commerce, agriculture and hand arts. Economic richness was directly reflected by the reconstruction activities. Within the period of the Saljuqids, this progress observed in Khurāsān, set a good example for other states. Particularly in cultural meaning, Khurāsān’s cultural heritage offered benefits for masses in the extension of a vaste geography. Briefly, Khurāsān evokes much further than being the centre of Saljuqids. ÖNSÖZ Horasan, sözlükte “güneş ülkesi”, “güneşin doğduğu yer” anlamına gelir. Dünyadaki hayatın kaynağı “güneş” olduğuna göre, “güneş ülkesi” de dünyanın önemli merkezi olmalıdır. Horasan, sadece Türk devletleri arasında değil, dünya üzerinde kurulmuş en büyük devletlerden birisi olan Selçuklular için de her zaman önemini koruyan büyük bir merkez durumundaydı. Nitekim devletin dört başkentinden ikisi Horasan’ın da önemli şehirlerinden olan Nîşâbûr ve Merv olmuştur. Çünkü Horasan, Selçuklular Devleti’nin beşiği, sultanların kudret kaynağı, ilim, ticaret ve zenginliğin de merkezi durumundaydı. Nitekim Büyük Selçuklular’ın bağımsızlıklarını ilan ettikleri döneme yakın zamanda kaleme alınan bir coğrafya kaynağında Horasan: “Đstenebilecek pek çok nimete sahip, altın, gümüş ve diğer madenlerle donatılmış büyük, ferah bir bölgedir.” şeklinde tarif edilmekteydi. Bundan dolayı bir devletin Horasan’ı hâkimiyeti altında bulundurması için pek çok sebep mevcuttu. Selçuklu topluluklarının Horasan’a gelmeleri belki de kaderin kendilerine küçük bir oyunuydu. Đlk olarak tamamen kendi istekleri dışında buraya yerleştirilen Türkmenler, ikinci defa çevrelerindeki siyasî değişikliklerin etkisiyle ve zorunluluk neticesinde buraya gelmişlerdi. Belki de Horasan’a gelirken akıllarında bağımsızlık düşüncesi taşımamışlar, sadece hayvanlarını otlatabilecekleri verimli otlaklar düşlemişlerdi. Ancak, Horasan için daha fazla şey yapmak gerektiğini anlamaları çok da uzun sürmedi. Nitekim Selçuklular’ın Horasan’ın zenginliğini fark etmeleri, onlara büyük bir devletin mimarları olma yolunu da açacaktı. 426/1035 tarihinde Horasan’a gelen Selçuklular, Gazneli Devleti’nin içinde bulunduğu yönetim zaafiyetinden de faydalanarak yeni kazanımlar elde etmeye muvaffak oldular. Bunun neticesinde Gazneliler ile yapılan ilk anlaşmayla sadece “dihkān” unvanı alan Tuğrul Bey, beş yıl sonra “Horasan Emîri” olarak hutbe okuttuğu gibi, hanedan üyeleri de Horasan’ın değişik bölgelerinde hâkimiyet kurma şansını yakalamışlardı. Kısa süre içinde bir devlet teşkilâtlanmasına giden Selçuklular, kuruluş merkezleri olan Horasan’a da hak ettiği önemi vererek yeni VII fethettikleri pek çok bölgenin aksine burasının hanedan üyelerinin hâkimiyetinde kalmasına özen göstermişlerdi. Çalışmamızda da görüleceği üzere, zamanla imparatorluk haline gelen Selçuklular, her alanda Horasan’a büyük önem vermişlerdi. Bölgenin coğrafi konumunun önemi, geçmişten gelen ilmî merkez olma özelliği ve ekonomik gücünün Selçuklular tarafından da fark edildiği açıkça görülmektedir. Nitekim çok eski zamanlardan beri bölgede kurulmuş olan diğer devletlerin de büyük önem verdiği Horasan, Selçuklular ile birlikte hemen hemen her alanda zirve dönemini yaşamıştı. Belli zamanlar haricinde büyük bir devletten beklenildiği şekilde hareket eden Selçuklular, kuruluş merkezleri olan Horasan’ın gelişmesine katkılarda bulunmuş, gelişen bu bölge de siyasî, ekonomik ve kültürel alanda diğer bölgeler üzerinde etkin olabilmişti. Taşıdığı büyük öneme kısa bir vurgu yaptığımız Horasan, bu özelliklerinden dolayı tezimize konu teşkil etmiştir. Bugüne kadar Büyük Selçuklular Tarihi ile ilgili olarak yapılan pek çok çalışma, şüphesiz ki Horasan coğrafyasına dair bilgiler de içermektedir. Bu sebeple çalışmamızdaki siyasî tarih kısmını mümkün olduğunca kısa tutmaya özen gösterdik. Bununla birlikte kaynaklarımızın elverdiğince Horasan’ın zengin kültürel ve sosyal yapısı üzerine daha fazla durma ihtiyacı hissettik. Özellikle bölgede yetişmiş bulunan âlimlerin hal tercümelerini verirken, onların eğitimini üstlenmiş kişilerin de isimleri ve eğitim kurumlarını da nakletmek suretiyle Horasan’ın zengin kültürel yapısını ortaya koymaya gayret ettik. Çalışmamızın bir bölümünde de ekonomik hayat ve bugüne kadar üzerinde pek durulmayan imar faaliyetleri ile Selçuklu el sanatları konusunda az da olsa bilgi vermeye çalıştık. Ekonomik, sosyal ve kültürel hayatın birbiriyle olan sıkı bağlantısı, bilgi tekrarlarına sebep olmuş gibi görünse de, farklı değerlendirmelerde bulunmaya çalışarak bu durumu bertaraf etme çabası içerisinde olduk. Çalışmamızda naklettiğimiz bilgilerin mümkün olabildiğince Selçuklu dönemi ile doğrudan veya dolaylı bağlantısının olmasına özen gösterdik. Bu sebeple dönemimiz dışında kalan ve Horasan ile ilgili olarak bazı bilgilerinden faydalandığımız kaynakların zamanını da belirterek doğabilecek yanlış anlamaları engelleme yoluna gittik. Ancak özellikle “Giriş” kısmında şehirlerin genel VIII özelliklerini verirken pek fazla değişiklik olmayacağını da düşünerek dönemimizden önce kaleme alınan coğrafya kaynaklarını kullanmakta mahzur görmedik. Metin içinde ise bu kaynaklarda yer alan bazı bilgileri, kaynağın yazıldığı dönemi de belirterek karşılaştırma amaçlı olarak değerlendirdik. Kaynaklarımızın daha ziyade Arapça ve Farsça olması sebebiyle yer veya şahıs isimlerinin okunması sırasında karşılaşılabilecek yanlışları gidermek için okunuş şeklinde tereddütte kaldığımız bazı isimlerin orijinal hallerini de vermeyi uygun gördük. Yazımlarda ise ülkemizdeki imlâ birliğini sağlamak amacıyla Türkiye Diyanet Vakfı Đslâm Ansiklopedisi’ni örnek almaya gayret ettik. Konumuzun tespitinden, son noktayı koyduğum zamana kadar, çalışmalarımı yakından takip eden, kaynak tespitinden teminine kadar her konuda büyük desteğini gördüğüm danışman hocam Prof. Dr. Abdülkerim Özaydın’a teşekkür ederim. Yine ilk zamanlardan itibaren benden maddî manevî yardımlarını esirgemeyen Prof. Dr. Erdoğan Merçil, Prof. Dr. Yaşar Koçak, Prof. Dr. Fahameddin Başar, Yrd. Doç. Dr. Sadi S. Kucur ve Yrd. Doç. Dr. Meryem Gürbüz’e, son kontrol aşamasındaki yardımları dolayısıyla da Arş. Gör. Ömer Kul’a teşekkürü borç bilirim. Bu meyanda Mehmet Neşeli’yi de rahmetle anmak isterim. Ayrıca bizim için mükemmel bir çalışma ortamı sağlayan ĐSAM Kütüphanesi ve çalışanlarına da bilime olan eşsiz katkılarından dolayı şükranlarımı ifade eder, çalışmamızın bu alanda faydalı bir eser olmasını temenni ederim. IX ĐÇĐNDEKĐLER EKLER LĐSTESĐ ....................................................................................................XII KISALTMALAR ...................................................................................................XIII KAYNAKLAR ........................................................................................................XV 1. Genel Tarihler ...............................................................................................XV 2. Özel Tarihler (Selçuknâmeler) .................................................................... XIX 3. Bölge ve Şehir Tarihleri ........................................................................... XXIV 4. Coğrafi Eserler ve Seyahatnâmeler .......................................................... XXVI 5. Siyasetnâmeler ...........................................................................................XXX 6. Tabakāt ve Biyografi Kitapları ................................................................ XXXI 7. Đlim ve Kültür Hayatıyla Đlgili Eserler ...................................................XXXVI a. Edebî Eserler ......................................................................................XXXVI b. Münşeat Mecmuaları .........................................................................XXXIX 8. Meskûkat, Kitabe ve Arkeolojik Eserler ....................................................... XL GĐRĐŞ .......................................................................................................................... 1 I. BÖLÜM BÜYÜK SELÇUKLULAR DÖNEMĐNDE HORASAN BÖLGESĐNDEKĐ SĐYASÎ OLAYLAR A. SELÇUKLULAR’IN TARĐH SAHNESĐNE ÇIKIŞI ................................. 14 1. Selçuklular’ın Đlk Zamanlarında Bölgedeki Siyasî Durum 14 a. Selçuk Bey’in Faaliyetleri .......................................................................... 14 b. Sultan Mahmûd’un Selçuklu Politikası ..................................................... 15 2. Selçuklular’ın Tekrar Horasan’a Gelmeleri ..............................................18 B. SELÇUKLU DEVLETĐ’NĐN KURULMASI SONRASINDA GELĐŞEN OLAYLAR ........................................................................................................... 23 1. Horasan Bölgesinin Fethi ............................................................................... 23 2. Sultan Alp Arslan Döneminde Horasan ......................................................... 32 3. Sultan Melikşah Döneminde Horasan ........................................................... 35 4. Sultan Berkyaruk Döneminde Horasan ......................................................... 43 5. Melik Sencer’in Horasan Hâkimiyeti ............................................................ 46 6. Sencer’in Sultanlık Dönemi ........................................................................... 52 a. Oğuzlar’ın Horasan’a Hâkim Oldukları Dönem ........................................ 56 b. Sultan Sencer’in Esaretten Kurtuluşu ve Sonrasında Gelişen Olaylar ...... 66 II. BÖLÜM BÜYÜK SELÇUKLULAR DÖNEMĐNDE HORASAN’DA SOSYAL HAYAT A. SOSYAL YAPI ............................................................................................... 68 1. Toprak Mülkiyeti ve Halk ............................................................................. 68 2. Etnik Yapı ve Dil ........................................................................................... 71 3. Halkın Sosyal Durumu .................................................................................. 75 X a. Şehirler ve Şehir Hayatı ............................................................................. 75 b. Sosyal Kurumlar ........................................................................................ 83 4. Horasan Üzerinde Uygulanan Sosyal Politikalar ......................................... 88 a. Selçuklular’ın Dînî ve Sosyal Politikaları, Devlet Memurlarının Halk Üzerindeki Etkisi ........................................................................................... 88 b. Vezirlerin Sosyal Politikaları ..................................................................... 98 (1). Amîdülmülk el-Kündürî’nin Politikaları ........................................... 98 (2). Nizâmülmülk’ün Politikaları ............................................................ 102 5. Şehirlerdeki Sosyal Hayatı Etkileyen Faktörler ......................................... 105 B. DĐNÎ YAPI ..................................................................................................... 113 1. Müslümanlar ................................................................................................ 113 a. Horasan’da Yaygın Olan Đslâm Mezhepleri ............................................. 114 b. Bâtınîler ve Onlarla Yapılan Mücadelelerin Sosyal Hayata Etkisi .......... 119 2. Gayri Müslimler .......................................................................................... 123 III. BÖLÜM BÜYÜK SELÇUKLULAR DÖNEMĐNDE HORASAN’DA EKONOMĐK HAYAT VE ĐMAR FAALĐYETLERĐ A. EKONOMĐK HAYAT ................................................................................. 125 1. Horasan’da Ticaret ....................................................................................... 127 2. Toprak Sistemi ve Ekonomiye Etkisi .......................................................... 135 3. Tarım ve Hayvancılık .................................................................................. 137 4. Sanayi Ürünleri ............................................................................................ 142 a. Kumaş Üretimi ......................................................................................... 142 b. Seramik ve Cam Üretimi ......................................................................... 143 c. Metal Eşyalar ........................................................................................... 145 B. VERGĐLER ................................................................................................... 147 C. EKONOMĐYĐ OLUMSUZ ETKĐLEYEN FAKTÖRLER ...................... 150 D. ĐMAR FAALĐYETLERĐ ............................................................................. 153 1. Cami ve Minareler ....................................................................................... 156 2. Saraylar 160 3. Ribâtlar 162 4. Türbeler 165 IV. BÖLÜM BÜYÜK SELÇUKLULAR DÖNEMĐNDE HORASAN’DA ĐLMÎ VE KÜLTÜREL HAYAT A. HORASAN BÖLGESĐNDE EĞĐTĐM VE ÖĞRETĐM YAPAN KURUMLAR ..................................................................................................... 168 1. Nizâmiye Medreseleri .................................................................................. 170 a. Horasan’da Đnşâ Edilen Nizâmiye Medreseleri ........................................ 172 b. Nizâmiye Medreseleri’nde Görev Yapan Müderrisler ............................ 177 (1). Nîşâbûr Nizâmiye Medresesi’nde Görevli Müderrisler .................. 178 (2). Nîşâbûr Nizâmiye Medresesi’nde Görevli Mu‘îdler ....................... 188 XI (3). Çeşitli Vesilelerle Nîşâbûr Nizâmiye Medresesi’nde Bulunmuş Ünlüler ..................................................................................................... 189 (4). Herat Nizâmiye Medresesi’nde Görevli Müderrisler ...................... 194 (5). Belh Nizâmiye Medresesi’nde Görevli Müderrisler ve Diğer Ünlüler 194 (6). Merv Nizâmiye Medresesi’nde Görevli Müderrisler ve Diğer Ünlüler 196 (7). Bûşenc Nizâmiye Medresesi’nde Görevli Müderrisler ................... 198 2. Nizâmiye Dışındaki Medreseler .................................................................. 198 3. Diğer Đlmî Kurumlar .................................................................................... 207 a. Rasathaneler ............................................................................................. 207 b. Hastaneler ................................................................................................ 208 4. Horasanlı Diğer Âlimler .............................................................................. 209 a. Muhaddisler .............................................................................................. 209 b. Fakihler .................................................................................................... 214 c. Müfessirler ............................................................................................... 227 d. Diğer Din Âlimleri ................................................................................... 230 e. Tabipler .................................................................................................... 235 f. Matematikçiler .......................................................................................... 239 B. HORASAN BÖLGESĐNDEKĐ EDEBÎ HAYAT .................................. 241 1. Büyük Selçuklular Döneminde Horasan Şairleri ......................................... 243 2. Edipler .......................................................................................................... 254 C. SELÇUKLULAR DÖNEMĐNDE HORASAN’DA FĐKRÎ HAYAT, YETĐŞEN MUTASAVVIF VE FĐLOZOFLAR ............................................ 259 1. Fikrî Akımlar ............................................................................................... 259 a. Melâmetîlik .............................................................................................. 262 b. Câmiyye ................................................................................................... 263 2. Mutasavvıflar ............................................................................................... 263 3. Filozoflar ...................................................................................................... 268 SONUÇ .................................................................................................................... 269 KRONOLOJĐ ......................................................................................................... 272 KAYNAKÇA .......................................................................................................... 277 EKLER .................................................................................................................... 299 XII EKLER LĐSTESĐ 1. Horasan Muhaddisleri Đsim Listesi 300 2. Horasan’da Selçuklu Hanedan Mensuplarınca Bastırılmış Sikke Resimleri 316 3. Horasan Bölgesiyle Đlgili Muhtelif Resimler 328 4. Horasan Haritasi 340 XIII KISALTMALAR a. mlf. : aynı müellif b. : bin, ibn Bkz. : Bakınız BSOAS : Bulletin of the School of Oriental and African Studies C : Cilt CHI : The Cambridge History of Iran çev. : çeviren DĐA : Türkiye Diyanet Vakfı Đslâm Ansiklopedisi D. T. C. F. D : Dil-Tarih ve Coğrafya Fakültesi Dergisi EAH : Encyclopedia of Asian History Ed. : Editör EI2 : Encyclopaedia of Islam (Second Edition) EJ : Encyclopaedia Judaica EIr : Encyclopedia Iranica H./h. : hicrî haz. : Hazırlayan hş. : hicrî şemsî ĐA : Đslâm Ansiklopedisi Krş. : Karşılaştır mlf. : müellif nşr. : Neşreden ö. : ölümü Red. : Redaktör s. : sayfa thk. : tahkik eden TD : Đstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi TDK : Türk Dil Kurumu TM : Türkiyat Mecmuası Trk. Trc. : Türkçe Tercüme XIV TTKY : Türk Tarih Kurumu Yayınları t.y. : baskı tarihi yok vd. : ve devamı yy. : yüzyıl y.y. : baskı yeri yok XV KAYNAKLAR Büyük Selçuklular döneminde Horasan’ın tarihini incelerken her bölümde farklı kaynakları kullanmak durumunda kaldık. Belli alanlarda geniş bilgiye ulaştığımız halde, özelikle sosyal ve ekonomik yapı ile ilgili olarak kaynakların yetersiz kaldığını gördüğümüz çalışmamızda, yararlandığımız kaynakları şu şekilde tasnif etmek mümkündür: 1. Genel Tarihler Ebû Abdullah Muhammed el-Azimî, 483/1090 tarihinde doğmuş olup, saray müellifi olarak Halep’te kalmıştır. 556/1161 tarihinden sonra öldüğü kabul edilmektedir1 . Azimî Tarihi olarak bilinen Vekayînâme’sinde olaylar, cümleler veya paragraflar halinde verilmektedir. Çalışmamızda daha ziyade genel siyasî tarih içerikli vermiş olduğu bilgilerinden faydalandığımız eserin bizimle ilgili bölümleri (h. 430-538-1038-1144) Ali Sevim tarafından neşredilmiş ve Türkçe’ye de çevrilmiştir2 . Eser metinde Azimî olarak kısaltılmıştır. Ebu’l-Ferec Abdurrahmân b. Ali b. Muhammed Đbnü’l-Cevzî (ö. 597/1201), Kureyş kabilesinin Teym koluna mensuptur. Arapça olarak kaleme aldığı eseri elMuntazam fî tarihi’l-mülûk ve’l-ümem, genel bir tarih özelliği taşısa da, daha ziyade Bağdat merkezli olayların aktarılması şeklinde kaleme alınmıştır. Bunun yanında tabakāt özelliği de taşımaktadır3 . Müellif, siyasî olaylardan kısaca bahsettikten sonra, o yıl ölen önemli şahsiyetler hakkında da bilgiler vermektedir. Özellikle eserde verilmiş olan, siyasî hadiselerin vuku bulduğu tarihler ile ünlü şahsiyetlerin doğum ve ölüm tarihleri bizim için bir hayli önem taşımaktadır. Pek çok âlimin hal 1 Bkz. Ramazan Şeşen, Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, Đstanbul 1998, s. 113-114; Cl. Cahen, “Azīmī”, Encyclopaedia of Islam (EI2 ), C. I, s. 823; Ali Sevim, “Azîmî”, Türkiye Diyanet Vakfı Đslâm Ansiklopedisi (DĐA), C. IV, s. 330-331. 2 Ebû Abdullah Muhammed el-Azimî, Azimî Tarihi (Selçuklular Dönemiyle Đlgili Bölümler: H. 430-538), Metin, Çeviri, Notlar ve Açıklamalar A. Sevim, TTKY, Ankara 1988. 3 H. Laoust, “Đbn al-Djawzī”, EI2 , C. III, s. 751-752; Yusuf Şevki Yavuz-Casim Avcı, “Đbnü’lCevzî”, DĐA, C. XX, s. 543-545. XVI tercümesi için de faydalandığımız eserin farklı neşirleri bulunmakla birlikte, biz Beyrut neşrinden yararlandık4 . Metinde Đbnü’l-Cevzî olarak kısaltılmıştır. Ebu’l-Hasan Đzzeddîn Ali b. Muhammed b. Abdülkerîm Đbnü’l-Esîr, Ortaçağ’ın en büyük tarihçisidir. 555/1160 tarihinde Cezîret Đbn Ömer’de dünyaya gelmiş, daha sonra ailesiyle birlikte Musul’a göç etmiştir. Burada hizmetine girdiği Musul Atabeyliği’nin kendisine verdiği elçilik göreviyle pek çok yere seferler yapmış, Bağdat, Dımaşk ve Kudüs’e gitmiştir. Ünlü eseri el-Kâmil fi’t-Tarih, yaradılıştan 628/1231 yılına kadar yaşanmış olayları ihtiva eder5 . Đbnü’l-Esîr’in bu eseri kendisinden önce yazılmış, fakat günümüze ulaşmamış eserlerden de faydalanıldığı için ayrıca önem taşımaktadır. Büyük Selçuklular’ın kuruluşundan yıkılışına kadar siyasî, sosyal, kültürel ve ekonomik alanda vermiş olduğu bilgiler sebebiyle en çok yararlandığımız kaynaklardan biri olmuştur. Kronolojik olarak vermiş olduğu siyasî tarihle ilgili bilgilerden bazıları diğer kaynaklarda yer almamaktadır. Ayrıca verdiği bilgiler ekonomik ve sosyal açıdan büyük önem taşımaktadır. Çalışmamızda yer alan pek çok değerlendirme el-Kâmil fi’t-Tarih’in vermiş olduğu bilgilere göre yapılmıştır. Eser neşredilmiş ve aynı zamanda tamamı Türkçe’ye çevrilmiştir6 . Birkaç dipnot haricinde Türkçe çevirisini kullandığımız eser, metinde Đbnü’l-Esîr olarak kısaltılmıştır. Kadı Minhâc-ı Sirâc Cûzcânî, 589/1193 tarihinde doğmuş, babasının görevi sebebiyle gençlik yıllarını Gûrlu Devleti’nin sarayında geçirmiştir. Müderrislik ve kadılık görevlerinde de bulunan müellif, 661/1252 tarihinde vefat etmiştir. Eseri Tabakāt-ı Nâsırî yâ Tarih-i Đrân ve’l-Đslâm, Farsça kaleme alınan genel bir tarihtir7 . Selçuklular’ın başlangıcından Sultan Sencer’in ölümüne kadarki dönem Selçuklu siyasî tarihi hakkında bilgi verdiği bir bölüm de içermektedir. Özellikle 4 Ebu’l-Ferec Abdurrahmân b. Ali b. Muhammed Đbnü’l-Cevzî, el-Muntazam fî tarihi’l-mülûk ve’l-ümem, nşr. Muhammed Abdülkâdir Atâ-Mustafa Abdülkadir Atâ, Beyrut 1992, XVI-XVIII. 5 Şeşen, Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, s. 137-138; “Đbnü’l-Esîr”, Đslâm Ansiklopedisi (ĐA), C. V/2, s. 851-852; F. Rosenthal, “Đbn al-Athīr”, EI2 , C. III, s. 723-724; Abdülkerim Özaydın, “Đbnü’l-Esîr”, DĐA, C. XXI, s. 26-27; a. mlf., “el-Kâmil”, DĐA, C. XXIV, s. 281-283. 6 Ebu’l-Hasan Đzzeddîn Ali b. Muhammed b. Abdülkerîm Đbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-tarih, nşr. C. J. Tornberg, IX-XI, Beyrut 1979/Trk. trc. Abdülkerim Özaydın, Đstanbul 1987. 7 Şeşen, Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, s. 162-163; M. Fuad Köprülü, “Cûzcânî”, ĐA, C. III, s. 230- 231, 235; A. S. Bazmee Ansari, “al-Djūzdjānī”, EI2 , C. II, s. 609; a. mlf., “Cûzcânî”, DĐA, C. VIII, s. 98-99. XVII Selçuklular’ın kuruluşu sırasında Gazneliler ile olan mücadeleler konusunda vermiş olduğu bilgilerinden yararlandığımız eser neşredilmiştir8 . Metinde Cûzcânî şeklinde kısaltılmıştır. Şemseddîn Ebu’l-Muzaffer Yusuf b. Kızoğlu Sıbt Đbnü’l-Cevzî (ö. 654/1257’den sonra), adından da anlaşılacağı üzere Đbnü’l-Cevzî’nin kız çocuğundan doğma torunudur. Babası Abbâsî veziri Đbn Hübeyre’nin Türk kökenli bir memlûkudur. Đlk eğitimini dedesinden aldıktan sonra Bağdat’ta eğitimini tamamlamış, daha sonra seyahatler yapmıştır. Sonraları geldiği Dımaşk’ta Hanefî fakihliği yapmış ve burada vefat etmiştir. Eseri Mirâtü’z-zamân fî tarihi’l-‘ayân, yaradılıştan 654/1257 tarihine kadar gelen olayları nakleder9 . Daha ziyade siyasî tarih konularında bilgi içeren eserden, çalışmamız için sosyal hayat ile ilgili vermiş olduğu çok değerli bilgiler açısından istifade ettik. Haydarabad’da yayımlanan eserin, aynı zamanda Selçuklular ile ilgili kısımları Ali Sevim tarafından neşredilmiş ve Türkçe’ye çevrilmiştir10 . 646/1248 tarihinde Hemedan’da doğan Reşîdüddîn Fazlullah b. Đmâdüddevle Ebu’l-Hayr Ali, Đlhanlılar döneminde yaşamış tabip ve devlet adamıdır. 718/1318 tarihinde Olcaytu Han’ı zehirleyerek öldürdüğü suçlamasıyla oğluyla birlikte idam edilmiştir. Babasının Yahudi, kendisinin de 30 yaşında Müslüman olduğuna dair bir görüş mevcuttur. Đlhanlı hükümdarı Gazan Han’ın dikkatini çekerek saray tabipleri arasında yer alan Reşîdüdddîn, daha sonra da Đlhanlı vezirliğine atanmıştır11 . Camiu’t-tevârîh en önemli eseri olup, dünya tarihi 8 Kadı Minhâc-ı Sirâc Cûzcânî, Tabakāt-ı Nâsırî yâ Tarih-i Đrân ve’l-Đslâm, nşr. ‘Abdülhayy Habîbî, Tahran 1363 hş. 9 Cl. Cahen, “Đbn al-Djawzī”, EI2 , C. III, s. 752-753. 10 Şemseddîn Ebu’l-Muzaffer Yusuf b. Kızoğlu Sıbt Đbnü’l-Cevzî, Mirâtü’z-zamân fî tarihi’l- ‘ayân, Haydarabad 1951/nşr. Ali Sevim, TTKY, Ankara 1968; a. mlf., “Mirâtü’z-zamân fî tarihi’l-‘ayân (Kayıp Uyûnü’t-tevârih’ten Naklen Selçuklularla Đlgili Bölümler)”, Belgeler, sayı: 18, TTKY, Ankara 1989; a. mlf., “Sıbt Đbnü’l-Cevzî’nin Mirâtü’z-zamân fî tarihi’l-‘ayân Adlı Eserindeki Selçuklular’la Đlgili Bilgiler I. Sultan Tuğrul Bey Dönemi”, Belgeler, sayı: 22, TTKY, Ankara 1997; a. mlf., “Sıbt Đbnü’l-Cevzî’nin Mirâtü’z-zamân fî tarihi’l-‘ayân Adlı Eserindeki Selçuklular’la Đlgili Bilgiler II. Sultan Alp Arslan Dönemi”, Belgeler, sayı: 23, TTKY, Ankara 1998; a. mlf., “Sıbt Đbnü’l-Cevzî’nin Mirâtü’z-zamân fî tarihi’l-‘ayân Adlı Eserindeki Selçuklular’la Đlgili Bilgiler III. Sultan Melikşah Dönemi”, Belgeler, sayı: 24, TTKY, Ankara 1999. 11 Hayatı hakkında bkz. Şeşen, Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, s. 234 vd.; Zeki Velidi Togan, “Reşîdüd-dîn Tabîb”, ĐA, C. IX, s. 705 vd.; D. O. Morgan, “Rashīd al-Dīn Tabīb”, EI2 , C. VIII, s. 443- 444. XVIII niteliğindedir. Reşîdüddîn, bu eseri sayesinde Đslâm dünyasında yetişen önemli müellifler arasında yer almıştır. Başlıca dört kısımdan oluşan eser, özellikle TürkMoğol tarihiyle ilgili olarak diğer müelliflerin göz ardı ettiği konularda vermiş olduğu bilgiler açısından büyük önem taşımaktadır. Farsça, Arapça ve Moğolca olarak yazılan eserin Selçuklular ile ilgili kısmı adeta özel bir tarih gibi kaleme alınmıştır. Selçuklular ile ilgili bilgiler, devletin kurulması süreciyle başlar ve son Irak Selçuklu Sultanı II. Tuğrul’a kadar devam eder. Daha ziyade siyasî olaylar hakkında vermiş olduğu bilgiler sebebiyle bizim için önem taşımaktadır. Eserin Selçuklular ile ilgili kısmı neşredilmiş olup12, metinde Reşîdüddîn olarak kısaltılmıştır. Hamdullah el-Müstevfî (ö. 750/1350), Aslen Kazvînli olup, 680/1281 tarihinde bu şehirde dünyaya gelmiştir. Zamanının pek çok âliminden dersler almış, sonraları Reşîdüddîn Fazlullah tarafından Kazvîn, Ebher ve Zencân’ın mâlî işleriyle ilgilenmek üzere görevlendirilmiştir. Hamdullah Müstevfî, aynı zamanda Arapça ve Farsça’yı iyi kullanan bir ediptir. Tarihle ilgilenmesinde Reşîdüddîn’in etkili olduğu bilinmektedir13 . Tarih-i Güzîde adlı eseri Camiu’t-tevârîh’in özeti mahiyetindedir. Bununla birlikte eserine yeni bilgiler ilave etmiş ve Camiu’t-tevârîh’in yazılmasından sonra gelişen olayları 730/1329-1330 yılına kadar getirmiştir. Selçuklular tarihi, Büyük Selçuklular’ın başlangıcından Irak Selçukluları’nın sonuna kadar, Kirman Selçukluları ve Türkiye Selçukluları olarak 3 başlık halinde verilmektedir. Daha ziyade Selçuklular’ın siyasî tarihiyle ilgili olarak faydalandığımız eserin neşri yapılmış olup, metinde Tarih-i Güzîde olarak kısaltılmıştır14 . Mecma‘ü’l-ensâb adlı kaynağımızın müellifi Muhammed b. Ali b. Muhammed el-Şebânkâreî, Đlhanlı hükümdarı Ebû Sa‘îd (1317-1335)’in veziri Gıyâseddîn Muhammed döneminde saray şairidir. Eseri, Saffârîler tarihiyle başlayan ve Đlhanlılar tarihinin anlatılmasıyla sona ermekte olan Farsça genel bir 12 Reşîdüddîn Fazlullah, Camiu’t-tevârîh, nşr. Ahmed Ateş, C. II, 5. Cüz, TTKY, Ankara 1999. 13 Şeşen, Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, s. 240 vd; Zeki Velidi Togan, “Hamdullah Müstevfî”, ĐA, C. V/1, s. 186 vd.; Abdülkerim Özaydın, “Hamdullah el-Müstevfî”, DĐA, C. XV, s. 454-455. 14 Hamdullah Müstevfî, Tarih-i Güzîde, nşr. Abdü’l-Hüseyn Nevâî, Tahran 1364 hş. XIX tarihtir15. Bununla birlikte Selçuklular’ın başlangıcından Sultan Sencer’in ölümüne kadar geçen dönemde Irak Selçukluları hakkında da bilgiler içermektedir. Daha ziyade Oğuz istilası sırasında gelişen siyasî olaylar hakkında vermiş olduğu bilgilerinden faydalandığımız eserin neşri yapılmış olup, metinde Şebânkâreî olarak kısaltılmıştır16 . el-Bidâye ve’n-nihâye, Ebu’l-Fidâ Đmadüddîn Đsmail b. Ömer Đbn Kesîr’in (ö. 774/1373) müellifi olduğu eserlerden biridir. Đbn Kesîr, 700/1300 tarihinde Basra’da dünyaya gelmiştir. Daha sonra Dımaşk’a gelerek devrin önemli âlimlerinden dersler almış, hocası Zehebî’nin ölümü üzerine onun yerine müderris olarak tayin edilmiştir. Göstermiş olduğu başarı sonrasında Emevîyye Camii’nde tefsir dersleri vermek üzere görevlendirilmiştir. Đbn Kesîr’in el-Bidâye ve’n-nihâye adlı eseri başlangıçtan 767/1365-1366 yılına kadar gelen olayları nakleden genel bir tarihtir17. Bağdad merkezli bilgiler veren eserin X. cildi Selçuklular hakkında bilgi içermektedir. Bu bilgiler kısa cümleler ve paragraflar halindedir. Kronolojik olarak her yıl meydana gelen olaylar aktarıldıktan sonra o yıl ölen önemli şahsiyetler hakkında da bilgiler verilmektedir. Selçuklular’ın siyasî tarihi hakkında vermiş olduğu genel bilgiler yanında sosyal ve ekonomik hayat hakkında verdiği bilgiler bizim için önemlidir. Tamamı basılan eserin bazı bölümleri değişik başlıklar altında neşredilmiş olup, Türkçe’ye de çevrilmiştir18. Metinde el-Bidâye olarak verilmiştir. 2. Özel Tarihler (Selçuknâmeler) Büyük Selçuklular döneminin en ünlü ilim adamlarından biri olan Đmâm Gazzâlî’nin19, Sultan Sencer ve onun vezirlerine göndermiş olduğu mektupların bir araya getirilmesinden oluşan diğer bir kaynağımız, özellikle sosyal hayata dair pek 15 C. E. Bosworth-P. Jackson, “Shabānkāra‘ī”, EI2 , C. IX, s. 158. 16 Şebânkâreî, Mecma‘ü’l-ensâb, nşr. Mîr Hâşim Muhaddis, Tahran 1363 hş. 17 Şeşen, Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, s. 196-197; C. Brockelmann, “Đbn Kesîr”, ĐA, C. V/2, s. 761; H. Laoust, “Đbn Kathīr, EI2 , C. III, s. 817-818; Abdülkerim Özaydın, “Đbn Kesîr”, DĐA, C. XX, s. 132-134. 18 Ebu’l-Fidâ Đmadüddîn Đsmail b. Ömer Đbn Kesîr, el-Bidâye ve’n-nihâye, Beyrut 1981/çev. Mehmet Keskin, Đstanbul 2000. 19 Đmâm Gazzâlî hakkında bkz. Kültürel Hayat Bölümü. XX çok bilgi vermektedir. Eserde yer alan 26 mektuptan 15’i Selçuklu yöneticilerine gönderilmiştir. Đmâm Gazzâlî bu mektuplarda devletin ve kendisinin yaşıyor olması münasebetiyle Horasan’ın içinde bulunduğu durum hakkında tespitlerde bulunmuş, yapılması gerekenler hakkında öğütler vermiştir. Onun tespitleri genellikle sosyal hayata yöneliktir. Bu sebeple sosyal hayata dair vermiş olduğu bilgilerden bir hayli istifade ettik. Çalışmamızda eserin hem Farsça, hem de Türkçe tercümesi karşılaştırılmalı olarak Đmâm Gazzâlî’nin Mektupları şeklinde kullanılmıştır20 . Ahmed b. Ömer b. Ali Nizâmî ‘Arûzî es-Semerkandî, 45 yıl Gûr hükümdarının sarayında hizmet veren saray şairlerinden biridir. Ölüm tarihi hakkında kesin bir bilgi bulunmamaktadır. Ancak 551/1156 tarihinden sonra vefat etmiştir. Onun tarafından yaklaşık olarak 550-552/1155-1157 tarihlerinde kaleme alınan Çehâr makāle, adından da anlaşılacağı gibi 4 bölümden oluşmaktadır21. Eser, yazarın hayatını anlatan bir hatırat özelliği taşımaktadır. Konumuzla ilgili olarak Toganşah b. Alp Arslan hakkında vermiş olduğu bilgi başka hiçbir kaynakta yer almamaktadır. Bunun yanında başta sosyal hayat olmak üzere, ekonomik kültürel ve hatta siyasî tarih alanlarında yararlandığımız eser, Farsça olup neşredilmiştir. Metinde Çehâr makāle şeklinde kullanılmıştır22 . Kâşân civarında bulunan Râvend’de dünyaya gelen Muhammed b. Ali b. Süleyman er-Râvendî’nin hayatı hakkında fazla bilgi bulunmamaktadır. Bununla birlikte 577/1181 tarihinde Irak Selçuklu sarayında görev almıştır. Daha sonra Türkiye Selçuklu Sultanı Gıyâseddîn Keyhusrev’in hizmetine girmiş ve bu dönemde Rahatü’s-sudûr ve Âyetü’s-sürûr adlı eserini kaleme alarak sultana sunmuştur. Farsça kaleme alınan eser, başlangıcından 590/1194 yılına kadar geçen olayların nakledildiği Selçuklu Tarihi biçimindedir. Kendisinden önce kaleme alınan Selçuklu tarihlerinden de faydalandığı için ayrıca önem taşır23. Diğer kaynaklardan farklı olarak Oğuz istilası sırasında yaşanan olaylardan daha ayrıntılı 20 Đmâm Gazzâlî, Mekâtîb-i Fârsi-yi Gazzâlî, nşr. Abbâs Đkbâl, Tahran 1363 hş./çev. Gürsel Uğurlu, Đmâm Gazzâlî’nin Mektupları, Đstanbul 2002. 21 H. Masse, “Nizâmî Arûzî”, ĐA, C. IX, s. 327-328; a. mlf., “Nizāmī ‘Arūdī Samarkandī”, EI2 , C. VIII, s. 76. 22 Nizâmî ‘Arûzî Semerkandî, Çehâr makāle, nşr. Muhammed Kazvînî, Tahran 1331 hş. 23 Şeşen, Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, s. 126-127; P. Kraus, “Râvendî”, ĐA, C. IX, s. 639; Carole Hillenbrand, “Rāwandī”, EI2 , C. VIII, s. 460-461. XXI bir şekilde bahseder. Siyasî olayları naklederken vermiş olduğu sosyal ve ekonomik hayata dair bilgiler bir hayli değerlidir. Eser, Horasan şehirlerinde yer alan cami ve medreselerin tesbiti için de bir hayli önem taşımaktadır. Özellikle çevirisinden sıkça yararlandığımız eser, metinde Râvendî olarak kısaltılmıştır. Neşredilmiş olan eser, Türkçe’ye de çevrilmiştir24 . 590/1194 tarihinde ölen Sadreddîn Ebu’l-Hasan Ali b. Nâsır el-Hüseynî hakkındaki bilgiler çok azdır. Ahbârü’d-Devleti’s-Selcukiyye’nin iki yerinde müellif olarak el-Hüseynî adının geçmesinden dolayı onun eseri olarak kabul edilmektedir. Ayrıca Abbâsî Halifesi Nâsır Lidînîllah’ın (1180-1225) adından bahsedilmesi sebebiyle de bu dönemde kaleme alındığı görüşü ileri sürülmektedir25. Eserde Sultan Melikşah’ın ölümüne kadar nakledilen olaylar Đmadeddîn Kâtib elIsfahânî’nin Nusretü’l-fetre ve usretü’l-katre (Fıtra) adlı eserine dayandırılmaktadır. Bu sebeple de önem taşır. Selçuklular’ın başlangıcından itibaren Irak Selçuklu Sultanı Tuğrul b. Arslanşah’ın ölümüne kadar gelişen olayların aktarıldığı eserin tercümesinden özellikle siyasî olaylar açısından sıkça istifade ettik. Bununla birlikte vermiş olduğu bazı bilgiler sosyal ve ekonomik hayata dair konularda çalışmamız için hareket noktası özelliği taşımaktadır. Zübdetü’t-tevârih olarak da bilinen eser neşredilmiş olup, Türkçe’ye de çevrilmiştir. Metinde Hüseynî şeklinde kısaltılmıştır26 . Zübdetü’n-nusra ve Nuhbetü’l-usra, el-Feth b. Ali b. Muhammed elBundârî (ö. 643/1245) tarafından kaleme alınan Đmâdeddîn Kâtip el-Isfahânî’nin Nusretü’l-fetre ve usratü’l-katre adlı eserinin muhtasarıdır. Bundârî aslen Isfahânlı olup, hayatı hakkında yeterli bilgi mevcut değildir27. 623/1223 tarihinde telifine başlanan eser, Selçuklular’ın başlangıcından 571/1175-1176 yılına kadar gelen olayları nakleder. Müellif eserinde sultanlar için farklı başlıklar altında bilgiler verirken vezirler için de aynı şekilde bilgi aktarmaktadır. Siyasî konular ağırlıklı 24 Muhammed b. Ali b. Süleyman er-Râvendî, Rahatü’s-sudûr ve Âyetü’s-sürûr, nşr. Muhammed Đkbâl, Tahran 1364 hş./çev. Ahmed Ateş, TTKY, Ankara 1957, 1960, I-II. 25 Şeşen, Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, s. 143. 26 Sadreddîn Ebu’l-Hasan Ali b. Nâsır el-Hüseynî, Ahbârü’d-Devleti’s-Selcukiyye (Zübdetü’ttevârih), nşr. Muhammed Đkbal, Lahor 1933/çev. Necati Lugal, TTKY, Ankara 1999. 27 “Bündârî”, ĐA, C. II, s. 837; M. Th. Houtsma, “Bundārī”, EI2 , C. I, s. 1309; Abdülkerim Özaydın, “Bündârî”, DĐA, C. VI, s. 489-490. XXII olmak üzere sıkça yararlandığımız eser, zaman zaman sosyal ve ekonomik hayata dair önem arz eden bilgiler de içermektedir. Özellikle Sultan Sencer hakkında naklettiği bilgiler pek çok kaynaktan farklılık taşımaktadır. Konumuz çerçevesinde vermiş olduğu bu tarz bilgilerinden sıkça yararlandığımız eser neşredilmiş, Türkçe’ye de çevrilmiştir. Metinde Bundârî olarak kısaltılmıştır28 . Selçuknâme, Zahîrüddîn Nîşâbûrî (ö. 582/1182?) tarafından kaleme alınmış önemli kaynaklardan biridir. Eser, Selçuklular’ın kuruluşundan Irak Selçuklu Sultanı Tuğrul b. Arslan’a kadar gelen olayları nakleder. Kendisinden sonra gelen pek çok kaynak ondan istifade etmiştir. Genel siyasî konularda vermiş olduğu bilgilerinden istifade ettiğimiz eserin neşri yapılmış olup, metinde Zahîrüddîn Nîşâbûrî olarak verilmiştir29 . Aslen Bursalı olan Ahmed b. Mahmûd, ilk eğitimini Bursa’daki müderrislerden almıştır. Đstanbul’a geldikten sonra değişik medreselerde eğitimine devam etmiş, kendisi de dersler vermiştir. 977/1569-1570 tarihinde öldüğü kaydedilmektedir30. Bizim için önemli olan eseri Selçuk-Nâme’dir. Arapça kaleme alınan eser, daha sonraları Osmanlı Türkçesi’ne tercüme edilmiştir. Ahbârü’dDevleti’s-Selcukiyye, eserin nüvesini teşkil eder. Bununla birlikte müellif pek çok eserden de faydalanmıştır. Selçuklular’ın başlangıcından itibaren gelişen olaylar 664/1242-1243 tarihine kadar nakledilmektedir. Siyasî tarih alanında vermiş olduğu bilgiler kendisinden önceki kaynakları destekler mahiyettedir. Bazen de konumuzla ilgili olarak kendinden önceki kaynaklardan daha ayrıntılı bilgiler nakleder. Eser, günümüz Türkçesi’ne de çevrilmiş olup, metinde Ahmed b. Mahmûd olarak kısaltılmıştır31 . Bunlara ek olarak konumuzla ilgili olarak faydalandığımız eserlerden ilki Zeynü’l-ahbâr’dır. Eserin yazarı, hayatı hakkında fazla bilgiye sahip olmadığımız Ebû Sa‘îd ‘Abdülhayy b. el-Dahhâk Đbn Mahmûd Gerdîzî olup, Gazne’nin 28 el-Feth b. Ali b. Muhammed en-Bundârî, Zübdetü’n-nusra ve Nuhbetü’l-usra, nşr. M. Th. Houtsma, Leiden 1889/çev. Kıvameddin Burslan, Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi, TTKY, Ankara 1999. 29 Zahîrüddîn Nîşâbûrî, Selçuknâme, nşr. A. H. Morton, Berlin 2004. 30 Erdoğan Merçil, “Ahmed b. Mahmud’un Selçuknâmesi”, Đstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi (TD), sayı: 23, Đstanbul 1969. 31 Ahmed b. Mahmûd, Selçuk-Nâme, haz. E. Merçil, Đstanbul 1977, I-II. XXIII kuzeydoğusunda yer alan Gerdîz’de dünyaya gelmiştir. Ölüm tarihi hakkında kesin bir bilgi bulunmamakla birlikte 443/1051-1052 tarihinden sonra öldüğü rivayet edilmektedir. Müellif, Ortaçağ Türk tarihinin önemli kaynaklarından birisi olan Zeynü’l-ahbâr’ı Gazneli Sultanı Abdürreşîd (1049-1053) zamanında kaleme almıştır. Eser 19 bölümden oluşmaktadır32. Eserin yedinci bölümünde “Selçuklu Türkleri’nin Đlk Zamanları” adını taşıyan bir başlık yer almakta ve burada Türkmenler’in Horasan’a gelişleri sırasında yaşanan olaylar nakledilmektedir. Özellikle Gazneli Sultan Mahmûd ile Karahanlı Hükümdarı Yusuf Kadır Han arasında Türkmenler ile ilgili olarak yapılan görüşme hakkında verdiği bilgiler bizim için bir hayli önem taşımaktadır. Eser, ‘Abdülhayy Habîbî tarafından yayımlanmış olup, metinde Zeynü’l-ahbâr olarak kısaltılmıştır33 . Esrâru’t-tevhîd fî Makamâtı’ş-Şeyh Ebî Sa‘îd, Horasan bölgesinin en önemli din adamlarından biri ve tarikat şeyhi Fadullah Đbn Ahmed b. Muhammed b. Đbrahim el-Meyhenî’nin hayat hikayesini ihtiva eder. Torunlarından Muhammed b. Münevver b. Ebû Sa‘îd b. Ebû Tâhir Sa‘îd b. Ebû Sa’îd tarafından Herat’ta telif edilerek, Gûr hükümdarı Gıyaseddîn Ebu’l-Feth b. Sâm’a ithaf edilmiştir. 574/1178 tarihinde vefat eden yazarın eseri telif ettiği tarih konusunda ise farklı görüşler mevcuttur. Bununla birlikte bu hususta belirtilen tarihler Selçuklular’ın yıkılması sonrasını göstermektedir34. Eser, özellikle Selçuklular’ın kurulduğu ilk dönemlerde Horasan’ın içinde bulunduğu sosyal durum hakkında değerli bilgiler içermektedir. Bu bilgiler Şeyh Ebû Sa‘îd’in günlük yaşantısından kesitler verilerek nakledilmektedir. Ayrıca yazar, Oğuz istilası sırasında kendisinin şahit olduğu olaylara da değinmiştir. Bu bilgiler diğer kaynaklarda yer almadığından dolayı bizim için ayrıca önem taşımaktadır. Türkçe tercümesinden faydalandığımız eserin 32 Hakkında bkz. Şeşen, Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, s. 80; Erdoğan Merçil, “Gerdîzî, Ebû Sa‘îd Abd el-Hayy b. el-Dehhâk b. Mahmûd, Zeyn el-Ahbâr”, Tarih Enstitüsü Dergisi, sayı: 1, Đstanbul 1970, s. 273-275; W. Barthold, “Gardīzī”, EI2 , C. II, s. 978; Orhan Bilgin, “Gerdîzî”, DĐA, C. XIV, s. 29-30. 33 Ebû Sa‘îd ‘Abdülhayy b. el-Dahhâk Đbn Mahmûd Gerdîzî, Zeynü’l-ahbâr, haz. ‘Abdülhayy Habîbî, Tahran 1347 hş. 34 Tahsin Yazıcı, “Esrârü’t-Tevhîd”, DĐA, C. XI, s. 435-436. XXIV orijinali Farsça kaleme alınmıştır. Metinde Đbn Münevver, Esrâru’t-tevhîd şeklinde kısaltılmıştır35 . Özellikle Selçuklular’ın kuruluş dönemiyle ilgili olarak yararlandığımız en önemli eser, kuşkusuz Ebu’l-Fazl Muhammed b. Hüseyin el-Beyhakî’nin kaleme almış olduğu Tarih-i Beyhakî’dir. Ebu’l-Fazl Beyhakî, Gazneliler’in Dîvân-ı Risâlet’inde katip olarak görev yapmış, daha sonra değişik görevlerde bulunduktan sonra hayatının sonlarına doğru eserlerini kaleme almaya başlamıştır. 470/1077 tarihinde vefat ettiği nakledilmektedir. Eserin aslı, yaradılıştan 451/1059 yılına kadar gelen olayların nakledildiği 30 cüzden oluşmaktadır. Ancak bugün sadece 421-430/1030-1040 tarihleri arasındaki olayların nakledildiği kısım mevcuttur. Gazneliler’in bakış açısını gösteren bir hatırat biçiminde kaleme alınan eserde Selçuklular’ın Horasan’a inmelerinden sonra yaşanan olaylar, gönderilen mektuplar, hatta mektuplara verilen tepkiler günbegün nakledilmektedir. Diğer kaynaklarda yer almayan pek çok bilgiyi ayrıntılı bir şekilde içerdiğinden bizim için en önemli kaynaklardan birisi olmuştur. Farsça olarak kaleme alınan eserin farklı neşirleri bulunmaktadır36. Metinde Beyhakî şeklinde kısaltılmıştır37 . 3. Bölge ve Şehir Tarihleri Nîşâbûr’da yaşamış bulunan ilim adamları ve eğitim kurumlarının tespiti konusunda faydalandığımız el-Muhtasar min Kitâbi’s-siyâk li-Tarihi Nîsâbûr, Đmâm el-Hâfız Ebu’l-Hasan el-Fârisî38 tarafından Hâkim en-Nîşâbûrî’nin Tarihu Nîşâbûr adlı eserine zeyl olarak yazılmış olup, 510/1116 tarihine kadarki olayları kapsamaktadır. Eserde verilen hal tercümeleri alfabetik sırayla nakledilmiştir. Bu hal tercümelerinde zaman zaman müderrisler, medreseler, çarşılar ve camiler hakkında da bilgiler verilmektedir. Ayrıca eser diğer kaynaklarda yer almayan 35 Muhammed Đbn Münevver, Esrâru’t-tevhîd fî Makamâtı’ş-Şeyh Ebî Sa‘îd, çev. Süleyman Uludağ, Tevhidin Sırları, Đstanbul 2004. 36 Şeşen, Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, s. 80; Tahsin Yazıcı, “Beyhakî, Muhammed b. Hüseyin”, DĐA, C. VI, s. 63-64. 37 Ebu’l-Fazl Muhammed b. Hüseyin el-Beyhakî, Tarih-i Beyhakî, nşr. Ali Ekber Feyyaz, Tahran 2536 şehinşahi. 38 Hayatı hakkında bkz. Kültürel Hayat Bölümü. XXV kurum isimleri ve şehrin kısımlarının tespiti açısından bir hayli önem arz etmektedir. Kitâbü’s-siyâk’ta verilen bilgilerden bu kurumların Nîşâbûr’un hangi mahallesinde, hangi mezhebin kontrolü altında bulunduğu ayrıntısını bile öğrenmek mümkündür. Özellikle kültürel ve sosyal hayat konularında bizim için büyük önem taşıyan, bu sebeple de sıkça yararlandığımız eserin orijinali Arapça olup, neşredilmiştir39. Metinde Kitâbü’s-siyâk olarak kısaltılmıştır. Tarih-i Beyhak, Ebu’l-Hasan Zahîrüddîn Ali b. Zeyd b. Muhammed elBeyhakî (Đbn Funduk)40 tarafından kaleme alınan meşhur bir eser olup, Mahmûd elVerrâk (ö. 450/1057)’ın yaradılıştan 409/1057 yılına kadar getirdiği esere zeyl niteliği taşımaktadır. 563/1167-1168 tarihinde Farsça olarak kaleme alınan eser Beyhak tarihi yanında şehirde yaşamış bulunan ünlü aileler ve şahsiyetler hakkında da bilgiler içermektedir. Beyhak’ın Horasan’da yer alan bir şehir olması münasebetiyle eserde verilen bilgiler bizim için büyük değer taşımaktadır. Eser, Beyhak’taki zanaat, yetiştirilen ürünler, hayvancılık, pazarlar, medreseler, âlimler, camiler, kısaca bir şehri şehir yapan her türlü özellik hakkında geniş malumat içermektedir. Bununla birlikte bazı verileri Nîşâbûr ile karşılaştırması sebebiyle, dolaylı olarak Nîşâbûr hakkında da bilgi vermektedir. Bu özellikleri sebebiyle ekonomik, sosyal ve kültürel hayat alanında en önemli kaynaklarımızdan biri olan eser, vermiş olduğu bilgiler pek çok konuda hareket noktamızı teşkil etmiştir. Neşri yapılmış olan eser, metinde Tarih-i Beyhak olarak kullanılmıştır41 . Mücmelü’t-tevârih ve’l-kısas adlı eser de bu dönemlerde yazılmış, müellifi belli olmayan bir eserdir. Yaradılıştan 520/1126 yılına kadar gelen olayları nakleden eser, Đran tarihi ağırlıklı bilgiler nakleder. Kitapta yer alan bilgilerin bazı bölümleri efsaneyle karışıktır42. Çalışmamızda Selçuklular’ın genel siyasî tarihi konularında vermiş olduğu bilgilerinden faydalandığımız eser, Türk tarihiyle ilgili 39 Đmâm el-Hâfız Ebu’l-Hasan el-Fârisî, el-Muhtasar min Kitâbi’s-siyâk li-Tarihi’n-Nîsâbûr, nşr. Muhammed Kâzım el-Mahmûdî, Tahran 1384. 40 Hakkında bkz. Kültürel Hayat Bölümü. 41 Ebu’l-Hasan Ali b. Zeyd el-Beyhakî (Đbn Funduk), Tarih-i Beyhak, nşr. Ahmed Behmenyâr, Tahran t.y. 42 Şeşen, Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, s. 82. XXVI olarak önemli bilgiler içermektedir. Neşri yapılan eser43, metinde Mücmelü’ttevârih olarak kısaltılmıştır. Ravzâtü’l-cennât fî evsâfi Medîneti Herât, Hüseyin Bahadır Han’ın teşvikiyle Mu‘îneddîn Muhammed el-Đsfizârî tarafından yazılmış Herat ve bölgesinin tarihidir. Eser 873/1464 yılına kadar gelişen olayları nakletmektedir44 . Müellifin ölüm tarihi eserin bizim kullanmış olduğumuz neşrinin önsözünde 915/1509 olarak kaydedilmektedir. Çalışmamızda XV. yüzyılda telif edilmiş bir kaynak olması münasebetiyle ekonomik ve sosyal hayat ile ilgili vermiş olduğu bilgiler daha ziyade karşılaştırma amacıyla kullanılmıştır. Ancak özellikle Herat’ın Selçuklular tarafından ele geçirilişi hakkında vermiş olduğu bilgiler hiç bir kaynakta yer almamaktadır. Bu sebeple çalışmamız için büyük önem arz eder. Siyasî tarih açısından da büyük değer taşıyan eserin neşri yapılmış olup, metinde Đsfizârî olarak kısaltılmıştır45 . 4. Coğrafi Eserler ve Seyahatnâmeler Ahmed b. Yahyâ b. Câbir el-Belâzurî (ö. 279/892), Đran asıllı bir müelliftir46 . Horasan’ın Selçuklular’dan önceki dönemde sahip olduğu etnik yapısı ve diğer bazı konularda ile ilgili olarak vermiş olduğu bilgilerinden yararlandığımız Fütûhu’lbüldân adlı eseri Arapça olup, Türkçe’ye de çevrilmiştir. Metinde Belâzurî olarak kısaltılmıştır47 . Ahmed b. Đshak b. Ebî Ya‘kûb (Ya‘kûbî) (ö. 284/897), önemli tarih ve coğrafya müelliflerindendir. Horasan’da hüküm sürmüş olan Tâhîrîler’in hizmetinde çalışmış, bu devletin yıkılmasından sonra ise Mısır’a giderek burada vefat etmiştir. Eseri el-Büldân, coğrafya alanında yazılmış en eski ve en değerli 43 Mücmelü’t-tevârih ve’l-kısas, nşr. Muhammed Ramazânî, Tahran 1318 hş. 44 Şeşen, Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, s. 246; C. E. Bosworth, “Đsfizārī”, EI2 , C. XII, s. 460. 45 Mu‘îneddîn Đsfizârî, Ravzâtü’l-cennât fî evsâfi Medîneti Herât, nşr. Seyyîd Muhammed Kâzım, Tahran 1959. 46 Şeşen, Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, s. 48; C. H. Becker, “Belâzürî”, ĐA, C. II, s. 467-468; a. mlf., “Balādhurī”, EI2 , C. I, s. 971-972; Mustafa Fayda, “Belâzürî”, DĐA, C. V, s. 392-393. 47 Ahmed b. Yahyâ b. Câbir el-Belâzurî, Fütûhu’l-büldân, nşr. M. J. De Goeje, Leiden 1870/çev. Mustafa Fayda, Ankara 2002. XXVII kitaplardan birisi olarak kabul edilmektedir. Yazar eserini uzun süren araştırma ve seyahatlerinden sonra derlediği malzemeye uygun olarak kaleme almıştır48 . Horasan’a dâhil olan şehirlerin tespiti amacıyla faydalandığımız eserin neşri yapılmıştır. Farsça çevirisini kullandığımız eser, metinde Ya‘kûbî olarak kısaltılmıştır49 . Hayatı hakkında fazla bilgiye sahip olmadığımız coğrafyacılardan olan Ebu’l-Kâsım Ubeydullah b. Ahmed Đbn Hurdâzbih (ö. 300/913). Đran’ın Cebel bölgesi posta müdürlüğünü yaptıktan sonra Abbâsî Halifesi Mutemid’in nedimleri arasında yer almıştır. Eseri el-Mesâlik ve’l-Memâlik’i yazarken kendi derlemiş olduğu bilgiler yanında Batlamyus’un eserinden, posta idaresinin defterlerinden ve saray arşivinden de faydalanmıştır50. Horasan’ın sınırlarını belirlemeye çalışırken faydalandığımız eserin neşri yapılmış olup, metinde Hurdâzbih olarak kısaltılmıştır51 . X. yüzyılın ilk yarısında yaşayan Ebu Đshâk el-Fârısî el-Đstahrî (ö. 346/957), aslen Bağdat’lıdır. Çok fazla seyahat ettiği bilinen Đstahrî, Ebû Zeyd el-Belhî’nin Suverü’l-ekālim adlı eserini geliştirerek Suretü’l-‘arz veya Mesâlik ve Memâlik adıyla bilinen eserini kaleme almıştır. Eser, Đslâm dünyası ve komşu memleketlerin coğrafi özelliklerinde bahseder52. Horasan şehirleri hakkında verdiği bilgilerinden faydalandığımız eserin farklı neşirleri mevcuttur. Farsça çevirisini kullandığımız eser, metinde Đstahrî olarak kısaltılmıştır53 . Kitâbu Sûreti’l-‘arz’ın müellifi olan Đbn Havkal (ö. 367/977), aslen Nusaybinli olan Bağdat’ta yaşamış bir tüccardır. 331/945 tarihinde ticaret ve yeni 48 Şeşen, Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, s. 51-52; C. Brockelmann, “Yâkûbî”, ĐA, C. XIII, s. 351-352; Muhammad Qasim Zaman, “al-Ya‘kūbī”, EI2 , C. XI, s. 257-258. 49 Ahmed b. Ebî Ya‘kûb (Ya‘kûbî), el-Büldân, nşr. M. J. De Goeje, Leiden 1892/Farsça çev. Muhammed Đbrahim Âyetî, Tahran 1343. 50 Şeşen, Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, s. 97-98; C. Van Arendonk, “Đbn Hurdâzbîh”, ĐA, C. V/2, s. 755; M. Hadj-Sadok, “Đbn Khurradādhbih”, EI2 , C. III, s. s. 839; Sayyid Maqbul Ahmad, “Đbn Hurdâzbih”, DĐA, C. XX, s. 78-79. 51 Ebu’l-Kâsım Ubeydullah b. Ahmed Đbn Hurdâzbih, el-Mesâlik ve’l-Memâlik, nşr. M. J. De Goeje, Leiden 1967. 52 Şeşen, Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, s. 101; J. H. Kramers, “Coğrafya”, ĐA, C. III, s. 209; A. Miquel, “al-Istakhrī”, EI2 , C. IV, s. 222-223. 53 Ebu Đshâk el-Fârısî el-Đstahrî, Mesâlik ve Memâlik, nşr. J. H. Moeller, Gotha 1839, M. J. De Goeje, Leiden 1870/Farsça çev. Đrec Afşâr, Tahran 1347 hş. XXVIII coğrafi bilgiler elde etmek amacıyla Bağdat’tan ayrılmıştır. Pek çok yere seyahatler yaptıktan sonra yazmış olduğu eserinde, Đstahrî’nin Suretü’l-‘arz’ını kendi eserine başlangıç noktası olarak kabul etmiştir. Đbn Havkal’in Kitâbu Sûreti’l-‘arz adındaki bu eseri klasik Đslam coğrafya edebiyatının zirvelerinden birisi olarak kabul edilmektedir54. Horasan şehirleri hakkında vermiş olduğu bilgiler sebebiyle faydalandığımız eserin neşri yapılmış olup, metinde Đbn Havkal olarak kısaltılmıştır55 . Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed Makdisî (ö. 390/1000 civarı), 336/947 tarihi civarında Kudüs’te (Beytü’l-Makdis) dünyaya gelmiştir. Bu sebeple Makdisî veya Mukaddesî nisbesiyle anılır. Anne tarafından Horasanlı olan Makdisî, hayatının 20 yılını Endülüs, Halep, Horasan ve Mâverâünnehir’de geçirmiştir. Đbn Havkal’in Suretü’l-‘arz adlı eseriyle birlikte klasik Đslâm coğrafya edebiyatının zirvesi olarak kabul edilen Ahsenü’t-tekāsîm fî ma‘rifeti’l-ekālîm’i 378/988 yılı civarında tamamlamıştır. Eser, sosyal, ekonomik ve kültürel alanlarla ilgili bakış açısıyla beşeri coğrafyanın ilk eseri olarak kabul edilmektedir56. Horasan şehirlerinin tespiti amacıyla kullandığımız eserin Arapça neşirleri mevcut olmakla birlikte, biz Farsça çevirisinden istifade ettik. Metinde Makdisî olarak kısaltılmıştır57 . Hudûdü’l-‘alem minel meşrık ilel mağrib, X. yüzyılın ikinci yarısında yazılmış müellifi belli olmayan bir eserdir58. Farsça olarak kaleme alınan eserden Horasan coğrafyasının tespiti konusunda istifade ettik. Eserin neşri yapılmış olup, metinde Hudûdü’l-‘alem şeklinde kısaltılmıştır59 . 54 Şeşen, Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, s. 101-102; a. mlf., “Đbn Havkal”, DĐA, C. XX, s. 34-35. C. V. Arendonk, “Đbn Havkal”, ĐA, C. V/2, s. 747; A. Miquel, “Đbn Hawkal”, EI2 , C. III, s. 786-787. 55 Đbn Havkal, Kitâbu Sûretü’l-‘arz, E. J. Brill, Leiden 1967. 56 Şeşen, Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, s. 102-103; A. Miquel, “al-Mukaddasī”, EI2 , C. VII, s. 492- 493; Mustafa L. Bilge, “Ahsenü’t-tekāsîm”, DĐA, C. II, s. 179-180; Marina A. Tolmacheva, “Makdisî, Mumammed b. Ahmed”, DĐA, C. XXVII, s. 431-432. 57 Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed Makdisî, Ahsenü’t-tekāsîm fî ma‘rifeti’l-ekālîm, nşr. M. J. De Goeje, Leiden 1877, 1906, 1967/Farsça çev. Alînakî Münzevî, Tahran 1361 hş., I-II. 58 Şeşen, Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, s. 105; Kramers, Coğrafya, ĐA, s. 209; C. E. Bosworth, “Hudūd al-‘Alām”, EI2 , C. XII, s. s. 376. 59 Hudûdü’l-‘alem minel meşrık ilel mağrib, nşr. Minûçehr Sutûde, Tahran t.y. XXIX Tezimizde faydalandığımız diğer bir eser de, Nâsır-ı Husrev’in kaleme aldığı Sefernâme’dir. Siyasî ve kültürel konularda faydalandığımız eserin neşri yapılmış olup, metinde Sefernâme olarak kısaltılmıştır60 . Mu‘cemü’l-büldân adlı meşhur eserin sahibi Ebû Abdullah Şihabüddîn Yâkūt b. Abdullah Yâkūt el-Hamevî (ö. 626/1229), Anadolu coğrafyasında dünyaya gelmiştir. Esir olarak götürüldüğü Bağdat’ta Hamalı bir tüccarın yanında ticaretle meşgul olmaya başlamıştır. Efendisiyle arasının açılması sonrasında bir süre kitap istinsah ederek geçimini sağlamış, daha sonra farklı bölgelere seyahat etmeye başlayarak yazacağı eserler için değişik kütüphanelerde araştırmalar yapmıştır. Hârizm ve Mâverâünnehir bölgesinde bulunduktan sonra Moğol ordularının batıya yönelmesiyle birlikte tüm mal varlığını bırakarak Irak’a geri dönmüştür. Bizim için en önemli eseri Mu‘cemü’l-büldân olup, 1224 yılında Musul’da tamamlanmıştır. Eser alfabetik olarak düzenlenmiş bir coğrafya lügâtidir61. Horasan şehirlerinin konumları hakkında yararlandığımız eser, ayrıca Horasan şehirlerinde özellikle Merv’deki Selçuklular’dan kalan mimari eserleri hakkında da bilgiler vermektedir. Önemli kaynaklarımızdan biri olan eserin neşri yapılmış olup, metinde Yâkūt şeklinde kısaltılmıştır62 . Zekeriyâ b. Muhammed el-Kazvînî’nin (ö. 682/1283) Âsârü’l-bilâd ve ahbârü’l-‘ibâd adlı eseri Acâibü’l-büldân olarak da bilinmektedir. 600/1203 tarihinde Kazvîn’de dünyaya gelen Zekeriyâ el-Kazvînî, bu şehirde eğitimini tamamladıktan sonra Suriye’ye gitmiştir. Vâsıt ve Hille kadılığında da bulunmuş, ayrıca müderrislik yapmıştır. Meşhur eseri Âsârü’l-bilâd ve ahbârü’l-‘ibâd’ta, dünyayı 7 iklime göre değerlendirirken, yer isimlerini alfabetik olarak sıralamıştır. Tarihi coğrafya eseri olarak çok önemli olup, diğer eserlerde bulunmayan pek çok bilgiyi ihtiva eder63. Horasan şehirlerinin genel özellikleri hakkında vermiş olduğu 60 Nâsır-ı Hüsrev, Sefernâme, Tahran 1351 hş./çev. Abdülvehhab Tarzî, MEB Yayınları, Đstanbul 1994. Nâsır-ı Hüsrev hakkında bkz. Kültürel Hayat Bölümü. 61 Şeşen, Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, s. 135-136; R. Blachére, “Yâkūt Rûmî”, ĐA, C. XIII, s. 357- 358; Cl. Gilliot, “Yākūt al-Rūmī”, EI2 , C. XI, s. 264 vd. 62 Ebû Abdullah Şihâbüddîn Yâkūt b. Abdullah Yâkūt el-Hamevî, Mu‘cemü’l-büldân, nşr. Ferdinand Wüstenfeld, Tahran 1965. 63 Şeşen, Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, s. 168-169; M. Streck, “Kazvînî”, ĐA, C. VI, s. 528 vd.; T. Lewicki, “al-Kazwīnī”, EI2 , C. IV, s. 865-866. XXX bilgilerinden faydalandığımız eserin neşri yapılmıştır. Farsça tercümesinden istifade ettiğimiz eser, metinde Kazvînî, Âsârü’l-bilâd olarak kullanılmıştır64 . Nûreddîn Abdullah b. Lütfullah Hâfız Ebrû (ö. 833/1430), XIV. yüzyılın ikinci yarısında Herat’ta doğmuştur. Satranç oyunundaki ustalığıyla tanınan Hâfız Ebrû, Timur’un önemli âlimleri arasında yer almayı başarmıştır. Şahruh tarafından 817/1414 tarihinde kendisine Ebû Zeyd el-Belhî’nin eserini esas alarak yeni bir coğrafya eseri yazma görevi verilince Mesâlik ve Memâlik ve suverü’l-ekālim’i kaleme almıştır. Đki cilt halinde kaleme alınan eserin birinci cildi coğrafya ilmine dairdir. Ülkelerin siyasî tarihinden kısa da olsa bahseder. Đkinci ciltte ise Horasan ve Mâverâünnehir’in tarihi coğrafyasından bahseder65. Horasan’ın şehirleri ve özellikleri hakkında karşılaştırma amaçlı olarak kullandığımız eserin neşri yapılmıştır. Metinde Hâfız Ebrû olarak geçmektedir66 . Hamdullah el-Müstevfî (ö. 750/1350) tarafından kaleme alınan Nüzhetü’lkulûb, 740/1339 tarihinde tamamlanmış bir eserdir. Kendisinden önceki coğrafya eserlerinden faydalanılarak kaleme alınmıştır. Müellif, eserinde kendi dönemindeki Anadolu ve Đran coğrafyasının ekonomik ve coğrafi yapısı hakkında bilgiler vermektedir67. Horasan şehirleri ve ekonomisi hakkında vermiş olduğu bilgileri karşılaştırmalı olarak kullandığımız eserin neşri yapılmıştır. Metinde Nüzhetü’lkulûb olarak kısaltılmıştır68 . 5. Siyasetnâmeler Bu alandaki en önemli eserimiz Büyük Selçuklu veziri Ebû Ali Kıvâmüddîn Hasan b. Ali b. Đshak et-Tûsî Nizâmülmülk’ün Siyâsetnâme (Siyerü’l-mülûk), adlı kitabıdır. Farsça olan eser, 484/1091 tarihinde Sultan Melikşah’ın isteği üzerine 64 Zekeriya Kazvînî, Âsârü’l-bilâd ve ahbârü’l-‘ibâd, nşr. Ferdinand Wüstenfeld, Göttingen 1849/Farsça çev. Muhammed Murâd b. Abdurrahmân, Tahran 1373 hş., I-II. 65 Şeşen, Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, s. 242; W. Barthold, “Hâfız Ebrû”, ĐA, C. V/1, s. 77; F. Tauer, “Hāfiz-ı Abrū”, EI2 , C. III, s. 57-58; “Hâfız-ı Ebrû”, DĐA, C. XV, s. 89. 66 Nûreddîn Abdullah b. Lütfullah Hâfız Ebrû, Coğrafya-yi Tarih-i Horasan, nşr. Gulâmrızâ Verehrâm, Tahran 1370 hş. 67 Şeşen, Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, s. 241-242; Zeki Velidi Togan, “Hamdullah Müstevfî”, ĐA, V/1, s. 186-188; B. Spuler, “Hamdallāh al-Mustawfī”, EI2 , C. III, s. 122; 68 Hamdullah el-Müstevfî, Nüzhetü’l-kulûb, nşr. Muhammed Debir Siyâkî, Tahran 1336 hş. XXXI kaleme alınmıştır. Sade bir üslupla kaleme alınan eser, döneminin önemli inşâ örneklerinden biri olarak kabul edilmektedir. Eser devlet idaresinde karşılaşılabilecek sorunlar karşısında hükümdarın yapması gerekenleri daha önce yaşanan olayları örnek vererek öğütlemektedir69. Selçuklular Devleti’nin işleyişini hakkında vermiş olduğu örnekler, taşıdıkları sosyal ve ekonomik özellikler açısından çalışmamız için bir hayli önem taşımaktadır. Nizâmülmülk eserinde, devlet idaresinde uygulanması gereken prensipler hakkında da görüşlerini örneklendirerek bildirmektedir. Vermiş olduğu genel bilgileri Horasan’la ilgilendirerek değerlendirmeye çalıştığımız eserin neşri yapılmış olup, Türkçe’ye de çevrilmiştir. Metinde Siyâsetnâme olarak kısaltılmıştır70 . Đmâm Gazzâlî, tarafından Sultan Muhammed Tapar’a sunulan Nasîhatü’lmülûk (et-Tibru’l-mesbûk fî Nasîhatü’l-mülûk), bu alanda kaleme alınmış önemli eserlerden birisidir. Sultan Melikşah ve Melik Sencer’e sunulmuş olduğu yönünde rivayetler bulunmakla birlikte, Sultan Muhammed Tapar’a ithaf edildiği anlaşılmaktadır. Farsça kaleme alınan eserin orijinaline ulaşılamamış olup, Arapça tercümeleri bulunmaktadır. Bununla birlikte sonunda yer alan hikâyelerin esere sonradan eklendiği şeklinde de bir görüş ileri sürülmektedir71. Sosyal konularla ilgili olarak Đmâm Gazzâlî’nin yapmış olduğu tespitler açısından faydalandığımız eserin Türkçe çevirileri mevcuttur. Metinde Nasîhatü’l-mülûk olarak kısaltılmıştır72 . 6. Tabakāt ve Biyografi Kitapları Tetimmetü Sıvani’l-hikme adlı eser de Ebu’l-Hasan Ali b. Zeyd el-Beyhakî Đbn Funduk, tarafından kaleme alınmıştır. Eser, Tarihu hukemâi’l-Đslâm olarak da bilinmektedir. Sicistânî’nin Sıvani’l-hikme adlı eserine zeyl olarak kaleme 69 Şeşen, Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, s. 82; Đbrahim Kafesoğlu, “Nizâm-ül-mülk”, ĐA, C. IX, s. 332; Abdülkerim Özaydın, “Nizâmülmülk”, DĐA, C. XXXIII, s. 194-196. 70 Ebû Ali Kıvâmüddîn Hasan b. Ali b. Đshak et-Tûsî, Siyâsetnâme (Siyerü’l-mülûk), nşr. Mehmet Altay Köymen, Ankara 1976/çev. Nurettin Bayburtlugil, Đstanbul 1995. 71 Kasım Kufralı, “Gazzâlî”, ĐA, C. IV, s. 759-760; C. E. Bosworth, “Nasīhat al-Mulūk”, EI2 , C. VII, s. 986; “Gazzâlî”, DĐA, C. XIII, s. 489 vd.; Casim Avcı, “Nasîhatü’l-Mülûk”, DĐA, C. XXXII, s. 411. 72 Đmâm Gazzâlî, Nasîhatü’l-mülûk, haz. Celaleddîn Humayî, Tahran 1988/çev. Hüseyin Okur, Yöneticilere Altın Öğütler, Đstanbul 2005. XXXII alınmıştır. Eser, 111 âlimin hal tercümesini nakletmektedir. Özellikle Sultan Sencer zamanında Merv’de yaşayan âlimler hakkında vermiş olduğu bilgiler açısından büyük önem taşımaktadır. Çalışmamızda daha ziyade fen bilimleri sahasında çalışmalar yapan âlimler hakkında vermiş olduğu, başka yerde bulunmayan bilgilerinden faydalandığımız eser, bu anlamda farklı ve bir o kadar da önemlidir73 . Neşri yapılmış olup, metinde Tarihu’l-hukemâ olarak geçmektedir74 . Ebû Sa‘d Abdülkerîm b. Muhammed b. Mansûr es-Sem‘ânî el-Mervezî (ö. 562/1166) tarafından kaleme alınan el-Müntehab min mu‘cemi şüyûhi’l-Đmâm elHafız Ebî Sa‘d Abdilkerîm Đbn Muhammed b. Mansûr es-Sem‘ânî et-Temîmî, tarih ve biyografi alanındaki önemli eserlerden biridir75. Eser adeta Horasan’ın zengin ilim hayatına delil gibidir. Đslâm coğrafyasında yetişmiş bulunan âlimlerin hal tercümelerini nakleder. Özellikle Horasan bölgesinde yaşamış bulunan muhaddislerin hayatları hakkında vermiş olduğu bilgilerden faydalandığımız eserden, çalışmamızın Ekler kısmında yer alan muhaddisler listesi de oluşturulmuştur. Kısaca kültürel hayat konusunda en önemli başvuru kaynaklarımızdan biri olan eserin neşri yapılmış olup, metinde el-Müntehab olarak kısaltılmıştır76 . Ebû Sa‘d Abdülkerîm b. Muhammed b. Mansûr es-Sem‘ânî el-Mervezî’nin diğer bir eseri el-Ensâb da aynı özellikleri haizdir. Đlim adamlarının nisbelerinine göre alfabetik olarak düzenlenmiş bir biyografi ve coğrafya eseridir. Türk hâkimiyet sahası içerisinde yer alan pek çok âlim hakkında bilgi vermektedir. Sahasının en önemli kaynaklarından birisi olarak kabul edilmektedir77. Horasan’da yaşamış bilim adamları hakkında verdiği bilgiler bakımından çalışmamız için çok önemli bir 73 Şeşen, Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, s. 115-116; M. Fuad Köprülü, “Beyhakî”, ĐA, C. II, s. 585; Abdülkerim Özaydın, “Beyhakî, Ali b. Zeyd”, DĐA, C. VI, s. 62-63. 74 Ebu’l-Hasan Ali b. Zeyd el-Beyhakî (Đbn Funduk), Tarihu hukemâi’l-Đslâm, nşr. Muhammed Kürd Ali, Dımaşk 1946. 75 Hakkında bkz. Kültürel Hayat Bölümü. 76 Ebû Sa‘d Abdülkerîm b. Muhammed b. Mansûr es-Sem‘ânî el-Mervezî, el-Müntehab min mu‘cemi şüyûhi’l-Đmâm el-Hafız Ebî Sa‘d Abdilkerîm Đbn Muhammed b. Mansûr esSem‘ânî et-Temîmî, nşr. Muvaffak b. Abdullah b. Abdülkadir, Riyad 1996, I-IV. 77 Şeşen, Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, s. 114-115; R. Sellheim, “al-Sam‘ānī”, EI2 , C. VIII, s. 1024- 1025. XXXIII kaynaktır. Kültürel hayat açısından bir hayli faydalandığımız eserin neşri yapılmış olup, metinde el-Ensâb şeklinde kullanılmıştır78 . Ebu’l-Kāsım Ali b. Hasan b. Hibetullah Đbn Asâkir (ö. 571/1176), 499/1105 tarihinde ilimle uğraşan bir ailenin çocuğu olarak dünyaya gelmiştir. Aile efradından ilk eğitimini aldıktan sonra seyahatlere çıkmış, Horasan bölgesini ziyaret etmiştir. Daha sonra geri döndüğü Dımaşk’ta müderrislik yapmış ve siyasetle ilgilenmiştir79 . Tebyînu kezibi’l-müfterî fimâ nusibe ile’l-imâm Ebi’l-Hasan elEş‘arî, adlı eseri ilim adamlarının hayatları hakkında verdiği bilgiler açısından bir hayli önem taşımaktadır. Aynı zamanda Horasan bölgesinde yaşanan mezhep mücadeleleri konusunda verdiği ayrıntılar sayesinde sosyal hayat konusunda çalışmamıza büyük katkı sağlamıştır. Bizim için bir hayli önemli olan eser, diğer kaynaklarda pek fazla yer almayan bilgiler ihtiva etmektedir. Eserin neşri yapılmış olup, metinde Đbn Asâkir olarak kısaltılmıştır80 . Đhbârü’l-ulemâ bi ahbâri’l-hukemâ (Tarihu hukemâ-i Kıftî), Cemâlüddîn Ebu’l-Hasan Ali b. Yusuf Đbnü’l-Kıftî (ö. 646/1248) tarafından kaleme alınmış bir eserdir. Đbnü’l-Kıftî, 568/1172 tarihinde Yukarı Mısır’da bulunan Kıft şehrinde dünyaya gelmiştir. Babasının memuriyeti sebebiyle geldiği Kahire’de değişik âlimlerden eğitim almış, Kudüs’ün fethinden sonra babasıyla birlikte buraya gitmiştir. Bir taraftan tahsiline devam ederken, diğer taraftan da dîvânda çalışmıştır. Müellif, daha sonra gittiği Haleb şehrinde mali işlere bakan dîvânın başına getirilmiştir. Bu görevden sonra da Haleb hâkimi el-Melikü’l-Azîz tarafından vezirliğe getirilmiş, bu görevi sürdürdüğü sırada vefat etmiştir. Bizim de faydalandığımız eseri eski zamanlardan kendi devrine kadar yaşamış olan filozof, matematikçi, astronom, tabiat bilimci ve bazı tabiplerin hayatları hakkında bilgiler içermektedir. Kitabın kendisi kaybolmuş olup, Muhammed b. Ali el-Zevzenî 78 Ebû Sa‘d Abdülkerîm b. Muhammed b. Mansûr es-Sem‘ânî el-Mervezî, el-Ensâb, nşr. Abdurrahman b. Yahyâ el-Muallimî el-Yemânî, Beyrut 1980, II-IX. 79 Şeşen, Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, s. 117-118; C. Brockelmann, “Đbn Asâkir”, ĐA, C. V/II, s. 701- 702; N. Elisséeff, “Đbn ‘Asākir”, EI2 , C. III, s. 713-714; Mustafa S. Küçükaşçı-Cengiz Tomar, “Đbn Asâkir”, DĐA, C. IXX, s. 321 vd. 80 Ebu’l-Kâsım Ali b. Hasan b. Hibetullah Đbn Asâkir, Tebyînu kezibi’l-müfterî fimâ nusibe ile’limâm Ebi’l-Hasan el-Eş‘arî, Beyrut 1984. XXXIV tarafından 647/1249 tarihinde yapılan özeti günümüze ulaşmıştır81. Fen Bilimleri alanında çalışan âlimler hakkında bilgi veren nadir kaynaklardan biridir. Bu sebeple önemli kaynaklarımız arasında yer almaktadır. Kültürel hayat ile ilgili olarak âlimlerin hal tercümelerini verirken kullandığımız eserin farklı neşirleri bulunmaktadır. Farsça çevirisini kullandığımız eser, metinde Tarihu hukemâ-i Kıftî olarak verilmektedir82 . Bugyetü’t-taleb fî Tarihi Haleb Kemâleddîn Ebu’l-Kâsım Ömer b. Ahmed Đbnü’l-Adîm (ö. 660/1262), tarafından kaleme alınmıştır. Yazar, 588/1193 tarihinde Haleb’te dünyaya gelmiştir. Đlk eğitimini Haleb’teki âlimlerden alan Đbnü’l-Adîm, daha sonra Kudüs’e, oradan da Dımaşk’a geçmiştir. 616/1220 tarihinde Haleb’te bulunan Şâdbaht ve Hallâviyye Medreseleri’nde müderrislik yapmıştır. Pek çok ilim alanıyla ilgilenen Đbnü’l-Adîm’in bizim için önemli olan eseri Bugyetü’t-taleb fî Tarihi Haleb, Haleb tarihiyle ilgili bir eserdir. Esere siyasî tarihle ilgili olarak eklediği bilgileri başka kaynaklardan almış, ancak kendisi de ilaveler de bulunmuştur83. Selçuklular’ın genel siyasî tarihiyle ilgili olarak karşılaştırmak amacıyla kullandığımız eserin neşri ve çevirisi yapılmıştır. Metinde Biyografiler şeklinde kısaltılmıştır84 . Özellikle Kültürel Hayat kısmında vermiş olduğumuz biyografiler için faydalandığımız önemli kaynaklardan biri de Vefeyâtü’l-a‘yân ve enbau ebnai’zzaman adlı eserdir. Ayrıca siyasî konularda da önemli bilgiler veren eserin müellifi olan Şemseddîn Ebu’l-Abbas Ahmed b. Muhammed Đbn Hallikân (ö. 681/1282), 608/1211 tarihinde Erbil’de dünyaya gelmiştir. Đlk eğitimini Erbil’de alan Đbn Hallikân, gençlik yıllarında buradan ayrılarak Musul ve Haleb şehirlerinde eğitimine devam etmiş, son olarak geldiği Dımaşk’a yerleşmiştir. Daha sonra gittiği 81 Şeşen, Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, s. 142-143; E. Mittwoch, “ĐbnülKıftî”, ĐA, C. V/2, s. 863-864; A. Dietrich, “Đbn al-Kıftī”, EI2 , C. III, s. 840; Mahmut Kaya, “Đbnü’l-Kıftî”, DĐA, C. XXI, s. 112- 114. 82 Cemâlüddîn Ebu’l-Hasan Ali b. Yusuf Đbnü’l-Kıftî, Tarihu hukemâ-i Kıfti, Farsça çev. Behîn Dârâî, Tahran 1347 hş. 83 Şeşen, Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, s. 146-147; Brockelmann, “Kemâleddîn”, ĐA, C. VI, 569-570; B. Lewis, “Đbn al-‘Adīm”, EI2 , C. III, s. 695-696; Ali Sevim, “Đbnü’l-Adîm”, DĐA, C. XX, s. 478- 479. 84 Đbnü’l-Adîm, Bugyetü’t-taleb fî Tarihi Haleb, nşr. Sami Dehhan, Dımaşk 1968/Biyografilerle Selçuklular Tarihi, Bugyetü’t-taleb fî Tarihi Haleb (Seçmeler), çeviri, not ve açıklamalar Ali Sevim, TTKY, Ankara 1989. XXXV Kahire’de bir süre kalmış, geri döndükten sonra Dımaşk, Kahire ve Đskenderiye’de eğitim veren çeşitli medreselerde müderris olarak çalışmıştır. En önemli eseri Vefeyâtü’l-a‘yân, büyük biyografi kitaplarından birisidir. Alfabetik olarak düzenlenen eser, Đslâm dünyasında yetişen devlet adamı, âlim, edip, filozof ve şairlerin 865’inin biyografisini içermektedir85. Özellikle ilim adamlarının hayatlarıyla ilgili olarak vermiş olduğu bilgiler bakımından çalışmamız için çok faydalı bir eserdir. Kültürel Hayat Bölümü’nde vermiş olduğu hal tercümeleri için Đngilizce tercümesini sıklıkla kullandığımız eser, metinde Vefeyâtü’l-a‘yân olarak kısaltılmıştır86 . Tabakātü’ş-Şâfi‘îyyeti’l-kübrâ, 727/1327 tarihinde vefat etmiş bulunan Tacüddîn Ebû Nâsr Abdülvahâb b. Ali es-Sübkî’nin kaleme aldığı önemli kaynaklarımızdan biridir. Sübkî, Eş‘arî kelamcısı ve aynı zamanda tarihçidir87 . Tabakātü’ş-Şâfi‘îyyeti’l-kübrâ, Şâfi‘î fakihlerinin hayatlarından bahseden biyografi eseridir. Eserde bazı siyasî olaylar hakkında da ilginç kayıtlar düşülmüştür. Eser, Kültürel Hayat Bölümü’nde hayatları hakkında bilgi verdiğimiz müderris, muhaddis, fakîh, müfessir ve diğer alanlardaki ilim adamları hakkında geniş bilgi nakletmektedir. Bu bilgileri naklederken ara bilgi olarak da konumuzla ilgili olan medrese, cami gibi kurumlar hakkında da görüş belirtilmektedir. Bununla birlikte yukarıda da belirttiğimiz gibi zaman zaman siyasî konularda düşmüş olduğu kayıtlar başka kaynaklarda yer almayan bilgilerdir. Özellikle Amîdülmülk’ün Horasan âlimleri hakkında verdiği tutuklama emri sonrasında yaşanan olayları nakleden tek kaynak özelliği taşımaktadır. Neşredilmiş olan eser, metinde Tabakātü’ş-Şâfi‘îyyeti’l-kübrâ olarak verilmiştir88 . 85 Şeşen, Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, s. 151-152; C. Brockelmann, “Đbn Hallikân”, ĐA, C. V/II, s. 745; J. W. Fück, “Đbn Khallikān”, EI2 , C. III, s. 832-833; Abdülkerim Özaydın, “Đbn Hallikân”, DĐA, C. XX, s. 17-19. 86 Đbn Hallikân, Vefeyâtü’l-a‘yân ve enbâu ebnai’z-zamân, nşr. Đhsan Abbas, Beyrut 1968/Türkçe çev. Mehmed Rodosîzâde, Đstanbul 1863/Đngilizce çev. Mac Guckin de Slane, Ibn Khallikan’s Biographical Dictionary, Beyrut 1970, I-IV. 87 Şeşen, Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, s. 196; Joseph Schacht, “Sübkî”, ĐA, C. XI, s. 82; a. mlf., “alSubkī”, EI2 , C. IX, s. 744. 88 Tacüddîn Ebû Nasr Abdülvahâb b. Ali es-Sübkî, Tabakātü’ş-Şâfi‘îyyeti’l-kübrâ, nşr. Mahmûd Muhammed Tanahî-Abdülfettâh Muhammed el-Hulv, Kahire 1968, IV-VII. XXXVI Şemseddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman ez-Zehebî’nin (ö. 748/1347) kaleme aldığı diğer bir kaynağımız, Siyeru A‘lâmi’n-nübelâ adlı eserdir. Zehebî, 673/1273 tarihinde Dımaşk’ta doğmuş olup, ilk eğitimini de burada tamamlamıştır. Daha sonra döneminin önemli şehirlerine seyahatler yaparak pek çok önemli âlimden dersler almış, daha sonraları hatiplik ve müderrislik yapmış, daha sonra Dımaşk’a gelerek burada vefat etmiştir. Değişik alanlarda eser veren Zehebî’nin Siyeru A‘lâmi’n-nübelâ adlı eseri, geniş bir biyografi kitabıdır. Eserde verilen bilgiler büyük bir dikkatle kaleme alınmıştır89. Farklı ciltleri, farklı kişiler tarafından neşredilen eserden, kültürel hayat bölümünde vermiş olduğumuz hal tercümeleri doğrultusunda faydalanılmıştır. Bu anlamda çalışmamızın kültürel hayat kısmı için önemli kaynaklardan birini teşkil etmektedir. Metinde A‘lâmü’nnübelâ olarak kısaltılmıştır90 . Tabakātü’l-fukahâi’ş-Şâfi‘îyyîn, Ebu’l-Fidâ Đmadüddîn Đsmail b. Ömer Đbn Kesîr’in (ö. 774/1373) eseridir. Büyük Selçuklular döneminde Horasan’da yaşamış veya Horasanlı olan yazarın eserini başka bölgelerde yaşamış bulunan fakihlerin hal tercümelerini naklederken kullandık. Önemli kaynaklarımızdan biri olan eser neşredilmiş olup, metinde Tabakātü’l-fukahâu’ş-Şâfi‘îyyîn şeklinde verilmektedir91 . 7. Đlim ve Kültür Hayatıyla Đlgili Eserler a. Edebî Eserler Cevâmi‘ü’l-hikâyât ve levâmi‘ü’l-rivâyât adlı edebiyat kitabının yazarı olan Nureddîn Muhammed b. Muhammed el-‘Avfî (ö. 633/1235’ten sonra), aslen Buharalı olup, Karahanlılar Devleti’nde kâtiplik görevinde bulunmuştur. Đlk eğitimini Buhara’da alan ‘Avfî, sahabeden Abdurrahmân b. ‘Avf’ın soyuna 89 Şeşen, Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, s. 185-186; Moh. Ben Cheneb, “Zehebî”, ĐA, C. XIII, s. 493- 494. 90 Şemseddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman ez-Zehebî, Siyeru A‘lâmi’n-nübelâ, nşr. Şu‘ayb elArnavût-Muhammed Na‘îm, Beyrut t.y. 91 Ebu’l-Fidâ Đmadüddîn Đsmail b. Ömer Đbn Kesîr, Tabakātü’l-Fukahâi’ş-şâfi‘îyyîn, nşr. Muhammed Azab-Ahmed Ömer Hâşim, Kahire 1993. XXXVII dayandığı için bu isimle anılmaktadır. Kâtiplik görevinde uzun süre kalmayarak ülkenin batısındaki pek çok şehre seyahatlerde bulunmuştur. Moğollar’ın batıya yönelmesi üzerine Sind’e giderek Sind-Multan bölgesinde hüküm süre Nâsırüddîn Kabac’ın hizmetine girmiş, 618/1221 tarihinde ünlü eseri Lübâbü’l-elbâb’ı da onun veziri Fahreddîn Hüseyin’e sunmuştur. Kabac’ın ölümünden sonra da Delhi hükümdarı Şemseddîn Đltutmuş’un hizmetine girmiştir92 . Cevâmi‘ü’l-hikâyât ve levâmi‘ü’r-rivâyât adlı eser 4 kısma, her kısım da 25 bâba ayrılmıştır. Bizim için önemli olan son kısmı olup, burada Türkler’e ait bilgiler verilmektedir. Vermiş olduğu sosyal hayat içerikli hikâye, çalışmamızda da önemli bir yer tutmaktadır. Eserin neşri yapılmış olup, metinde Cevâmi‘ü’l-hikâyât olarak verilmektedir93 . Muhammed ‘Avfî’nin diğer bir eseri ise Lübâbü’l-elbâb’tır. Bu eser Farsça yazan şairler hakkında tezkire durumundadır. 300 kadar şairin biyografisi hakkında bilgiler verilen eserde Horasan şairleri için de bir başlık açılmıştır. Bununla birlikte birkaç önemli şair haricinde bahsettiği şairler hakkında çok az malumat verir, hatta ölüm tarihlerinden bile bahsetmez. Bu sebeple bazen şairlerin hangi dönemde yaşadıklarına dair karmaşaya neden olabilmektedir. Bununla birlikte hemen her şairin şiirlerinden örnekler sunmaktadır. Horasan şairlerinin tespiti, hatta bazıları hakkında verdiği geniş rivayetleri sayesinde çalışmamız için vazgeçilmez kaynaklardan biri olmuştur. Neşredilen eser, metinde Lübâbü’l-elbâb olarak kısaltılmıştır94 . Mu‘cemü'l-üdebâ, Ebû Abdullah Şihâbüddîn Yâkūt b. Abdullah Yâkūt elHamevî tarafından kaleme alınmış önemli eserlerden biridir. Eserin adı Đrşâdü’lerîb ilâ marifeti’l-edîb olmakla birlikte Mu‘cemü'l-üdebâ olarak da bilinmektedir. Alfabetik olarak düzenlenen eserde, Đslâm dünyasında yetişen dilciler, edipler, şairler, tarihçiler, coğrafyacılar, hattatlar, filozoflar, matematikçiler ve tıp alanında yetişmiş ünlülerin biyografileri hakkında bilgiler verilmektedir. Horasan’da yetişmiş olan müderris, edip ve muhaddislerin hal tercümelerini naklederken 92 Şeşen, Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, s. 159; M. Fuad Köprülü, “Avfî”, ĐA, C. II, s. 21; M. Nizamuddin, “‘Awfī”, EI2 , C. I, s. 764; Tahsin Yazıcı, “Avfî”, DĐA, C. IV, s. 115-116. 93 Muhammed ‘Avfî, Cevâmi‘ü’l-hikâyât ve levâmi‘ü’r-rivâyât, nşr. Ca‘fer Şi‘âr, Tahran 1375 hş. 94 Muhammed ‘Avfî, Lübâbü’l-elbâb, nşr. Sa‘îd Nefîsî, Tahran 1375 hş. XXXVIII kullandığımız eser, kültür tarihi açısından önemli kaynaklarımızdan biri olmuştur. Neşredilmiş olan eser, metinde Mu‘cemü’l-üdebâ olarak verilmiştir95 . Harîdetü’l-kasr ve cerîdetü’l-‘asr, Đmâdüddin Muhammed b. Muhammed Kâtib el-Isfahânî (ö. 597/1201) tarafından kaleme alınmıştır. 519/1125 tarihinde Isfahân’da doğan Đmâdeddîn, ilk tahsilini memleketinde tamamladıktan sonra Bağdat’a gitmiştir. Burada da Nizâmiye Medresesi’nde önemli âlimler nezaretinde eğitimine devam etmiştir. Daha sonra Musul’da bir süre kaldıktan sonra memleketi Isfahân’a dönmüştür. 549/1154 tarihine kadar burada kalarak dersler vermiştir. Sonraları Abbâsîler ve Nureddîn Mahmûd’un hizmetinde bulunmuştur. Nureddin’in ölümü sonrasında Bağdat’a gitmek istemişse de Selahaddîn Eyyubî’nin hizmetine girmiştir. Onun ölümünden sonra da devlet vazifesinden ayrılarak eserlerini tamamlamakla meşgul olan Isfahânî, Dımaşk’ta vefat etmiştir. Önemli ediplerden birisi olarak kabul edilmektedir. Harîdetü’l-kasr ve cerîdetü’l-‘asr, Đslâm dünyasında yetişen şair ve ediplerden bahseden antoloji ile onun zeylidir. Eser 572/1176 tarihinde tamamlanmıştır96. Horasan ve Herat ehli için ayrı bir cilt kaleme alınmıştır. Edipler ve şairlerin bazıları hakkında uzun malumat verilirken, bazıları hakkındaki bilgiler iki satırı geçmemektedir. Konumuzla ilgili olan edip ve şairlerin tespiti ve hayatları hakkında vermiş olduğu bilgiler açısından önemli kaynaklarımızdan biri durumundadır. Eserin neşri yapılmış olup, metinde Harîdetü’l-kasr olarak kısaltılmıştır97 . Edebiyat alanında yararlandığımız bir diğer eser olan Tezkiretü’ş-şuarâ, Devletşah b. Alâüddevle Bahtişâh es-Semerkandî (ö. 900/1495 civarı) tarafından kaleme alınmıştır. Devletşah, 830/1427 tarihi civarında dünyaya gelmiştir. Hayatının büyük bir kısmını Timurlular sarayında geçirdiği için iyi bir eğitim almıştır. Daha sonraları Herat’ta Hüseyin Baykara ve Ali Şîr Nevâî’nin himayesinde kalmıştır. Tezkiretü’ş-şuarâ adlı eserinde Farsça yazan şairler hakkında bilgi verirken, kendi zamanındaki devlet idaresinde görülen 95 Ebû Abdullah Şihabüddîn Yâkūt b. Abdullah Yâkūt el-Hamevî, Mu‘cemü'l-üdebâ, thk. Ahmed Ferîd Rıfa‘î, Beyrut 1938. 96 Şeşen, Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, s. 123, 125; “Đmâdüddîn”, ĐA, C. V/2, s. 978-979; H. Massé, “‘Đmād al-Dīn”, EI2 , C. III, s. 1157-1158. 97 Đmâdüddîn el-Isfahânî, Harîdetü’l-kasr ve cerîdetü’l-‘asr, nşr. Adnan Muhammed el-Ta‘me, Tahran 1999. XXXIX aksaklıklardan da bahseder. Eserde 10’u Arap, 143’ü de Đranlı olan şairin biyografileri de verilmektedir98. Çok fazla bilgiye ulaşamadığımız şair biyografileri hakkında vermiş olduğu bilgiler, çalışmamız için büyük önem taşımaktadır. Ayrıca kültürel hayat konularında vermiş olduğu bazı bilgiler bakımından tek kaynak olma özelliğindedir. Kültürel konular için kullandığımız eserin farklı neşirleri yapılmış olup, Türkçe’ye de çevrilmiştir. Metinde Devletşah Tezkiresi şeklinde kısaltılmıştır99 . b. Münşeat Mecmuaları Münşeat kelimesi, inşâ masdarından türemiş olup, sözlükte “düz yazı, nesir” anlamına gelmektedir. Aynı zamanda münşeat, devletin bünyesinde bulunan dîvân, kalem ve ketebe gibi resmî dairelerde çalışan nişancı veya tevkīîlerin yazmış oldukları yazılar ile mektupların, bunun yanında şair ve ediplerin kaleme aldığı her çeşit sanatlı veya düz yazının toplandığı kitapların adıdır. Fars ve Türk kültüründe “mektûbât” karşılığı olarak da kullanılmıştır100 . Atebetü’l-ketebe, Sultan Sencer’in Dîvân-ı Đnşâ başkanı ve aynı zamanda nedimi olan Müeyyidüddevle Müntecebüddîn Bedî‘ Ali b. Ahmed Atabek elCüveynî’nin (ö. 552/1157’den sonra) ünlü eseridir. Mektup, ferman ve resmi vesikaların özellikleri hakkında bilgi veren bu eserin yazarı, 516/1122 tarihinde inşâ sanatını öğrenmek amacıyla Merv’e gelmiştir. Daha sonraları Sultan Sencer’in Divân-ı Risâleti’nde çalışmaya başlamıştır. Atebetü’l-ketebe, 38 resmi belgenin toplandığı bir Münşeat Mecmuası’dır. Eserin ilk kısmında hemen her konuda yapılan tayinler için fermanlar yer alırken, ikinci bölümde daha ziyade özel mektuplara yer verilmiştir. Farsça kaleme alınan eser, Selçuklular Devleti’nin 98 Şeşen, Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, s. 246-247; M. Fuad Köprülü, “Devlet-şah”, ĐA, C. III, s. 560- 561. 99 Devletşah b. Alâüddevle Bahtişâh es-Semerkandî Devletşah, Tezkiretü’ş-şuarâ, çev. Necati Lugal, Devletşah Tezkiresi, Đstanbul 1977. 100 Mustafa Uzun, “Münşeat”, DĐA, C. XXXII, s. 18. XL işleyişi hakkında benzersiz bilgiler içermektedir101. Yöneticilere aktarılan emirlerde öğütlere de yer verilmekte, bu öğütler daha ziyade sosyal içerikli mesajlar içermektedir. Bu sebeple eser, yöneticiden yapılması istenilen şeylerin toplumun sosyal düzeni ile ilgili ipuçları içermesi sebebiyle sıkça istifade ettiğimiz kaynaklardan birisi olmuştur. Ayrıca yapılan tayinlerde görev alanı tarifi yapılmış olduğundan, görevlilerin yetki alanlarının sosyal hayata etkisinin değerlendirilmesi sırasında da çalışmamıza büyük katkıları olmuştur. Vermiş olduğu pek çok bilgi hem nicelik ve hem nitelik açısından diğer kaynaklarımızdan farklılıklar taşımakta olup, bu özelliğinden dolayı da önem arz eden kaynaklardan biridir. Eser neşredilmiş olup, metinde Atebetü’l-ketebe olarak verilmiştir102 . 8. Meskûkat, Kitabe ve Arkeolojik Eserler Hükümdarlık alâmetlerinin en önemlilerinden biri sikke bastırmaktır. Tahta çıkan her hükümdar kendi hâkimiyetini göstermesi için adının ve unvanlarının yazılı olduğu paralar bastırmaktadır. Vasal hükümdarlar da bastırdıkları sikkelerde önce Abbâsî halifesi, daha sonra tâbi oldukları hükümdarın ve son olarak da kendi adlarına yer vermek durumundadırlar103. Bir bölgeye hâkim bulunan kişinin hükümdarın adını zikretmeden para bastırması isyan olarak kabul edilmektedir. Bu kadar büyük önem taşıyan sikkeler, Selçuklular Devleti’nin kurulmasından itibaren Horasan’a kimlerin hâkim olduğunu göstermesi açısından büyük önem taşımaktadır. Daha ziyade sultanlar adına para basılmış olan Horasan’da, sultana isyan eden iki hanedan üyesinin kendi adına para bastırmış olduğu paralar da ayrıca önemlidir. Özellikle Siyasî Tarih Bölümü’nde, Selçuklu sultanları ve diğer hanedan 101 Eser ve müellif hakkında bkz. Mehmet Altay Köymen, “Büyük Selçuklu Đmparatorluğu Devrine Âit Münşeat Mecmuaları, Atebetü’l-Ketebe’nin Neşri Münasebetiyle”, Ankara Ünv. D. T. C. F. D., sayı: 4, Ankara 1951; G. M. Kurpalidis, Büyük Selçuklu Devletinin Đdarî, Sosyal ve Ekonomik Tarihi, çev. Đlyas Kamalov, Đstanbul 2007; Tahsin Yazıcı, “Müntecebüddin Bedi‘”, DĐA, C. XXXII, s. 25. 102 Müeyyidüddevle Müntecebüddîn Bedî‘ Ali b. Ahmed Atabek el-Cuveynî, Atebetü’l-ketebe, nşr. Muhammed Kazvînî-Abbâs Đkbâl, Tahran 1329. 103 Geniş bilgi ve Selçuklular’daki durum için bkz. Erdoğan Merçil, Selçuklular’da Hükümdarlık Alâmetleri, TTKY, Ankara 2007, s. 89 vd. XLI üyeleri adına Horasan’da basılmış bulunan sikkeler, en çok istifade ettiğimiz kaynaklardan biri olmuştur104 . Kitabe olarak değerlendirdiğimiz tek örnek Hargîrd Nizâmiye Medresesi’nin Tahran’daki Müze-yi Đrân-ı Bâstân (Arkeoloji Müzesi)’da bulunan kitabesidir. Özellikle bu medresenin var olup olmadığıyla ilgili olarak bilim dünyasında süregelen tartışmaları sona erdirecek özellikteki bu kitabe, bundan dolayı konumuz açısından da bir hayli önem taşımaktadır105 . Tarihe yardımcı ilimler arasında arkeoloji de bulunmaktadır. Bu sebeple arkeolojik bulgular da tarihi değerlendirme açısından büyük önem taşımaktadır. Büyük Selçuklular Devleti gibi büyük ekonomik gelişmişliğe ulaşan bir devlette hiç kuşkusuz imar faaliyetleri de gelişmiş olacaktır. Ancak, bölgesel şartlar gereği Horasan’da yapı malzemesi olarak kerpicin tercih edilmesi, inşa edilen yapıların günümüze sağlam bir şekilde gelmesine mani olmuştur. Bununla birlikte konumuz olan coğrafyada Selçuklular zamanında inşa edilmiş bulunan ve yapılan arkeolojik kazılar sonucunda ortaya çıkartılan bazı yapılar mevcuttur. Çalışmamızda Horasan’daki inşa faaliyetleri hakkındaki arkeolojik veriler ve sanatsal değerlendirmelerden de büyük ölçüde istifade edilmiştir106 . 104 Sikkeler için bkz. Resim 1-32. 105 Bkz. Kültürel Hayat Bölümü. 106 Bkz. Ekonomik Hayat Bölümü. GĐRĐŞ Tarihi çok eskilere dayanan Horasan, günümüzde büyük çoğunluğu Đran olmak üzere, Afganistan ve Türkmenistan sınırları içerisinde yer alan geniş bir coğrafyayı ifade eder. Eski Farsça’da “hûr” (güneş) ve “âsân” (doğan, gelen) kelimelerinin birleşmesinden oluşan Horasan adı, “güneşin doğduğu yer, güneş ülkesi, doğu bölgesi” anlamlarına gelmektedir. Horasan bölgesi doğudan Huttel, Gûr ve kısmen Sicistân, güneyden Deştilût ve Kirmân ile Rey arasında yer alan Fars eyaleti toprakları, batıda Deştikevîr’in batı kısmı, Taberistân ve Cürcân, kuzeyden de Türkmenistan, Hârizm ve Mâverâünnehir tarafından çevrilen bir bölge1 olarak tarif edilmiş olsa da, tam sınırlarını belirlemek mümkün görünmemektedir. Bununla birlikte hemen hemen tüm Đslâm coğrafyacıları bölgeyi dört kısma ayırmayı uygun bulmuşlardır. Bölge, ümmehât denilen bu taksime göre Belh, Herat, Nîşâbûr ve Merv olarak dörde ayrılmaktadır2 . Horasan’ın sınırları her geçen yüzyıla ve coğrafyacıya göre değişiklikler göstermiş, hatta bölgeyi oluşturan şehirlerin isimlerinde bile farklılıklar görülmüştür. Örneğin XV. yüzyıl coğrafyacılarından Hâfız Ebrû’nun Coğrafya-yi Tarih-i Horasan adlı eserindeki bilgiler kendisinden önceki coğrafya kaynaklarından farklılıklar arz etmektedir3 . Grek coğrafyacılarının Horasan hakkındaki kayıtları Büyük Đskender’in bölgeye gelmesiyle birlikte başlar. Onlar, bölgeyi Baktria (Belh, Merv), Aria (Herat) ve Parthia (Nîşâbûr) olmak üzere taksim etmişlerdir4 . Çok geniş bir coğrafyayı kapsadığını belirttiğimiz Horasan’ın, bundan dolayı sınırlarını belirlemenin çok zor olduğunu yukarıda belirtmiş olmakla birlikte, özellikle tezimizin içerisinde geçen bazı şehir ve kasabalar hakkında bilgi vermeyi uygun görmekteyiz. 1 Đbn Havkal, s. 426; Kazvînî, Âsârü’l-bilâd, C. II, s. 116 vd.; Recep Uslu, Hicri I-II. Yüzyıllarda Horasan Tarihi, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Bursa 1997, s. 27; Cl. Huart, “Horasan”, ĐA, C. VI/1, s. 560; C. E. Bosworth, “Khurāsān”, EI2 , C. V, s. 55-56; Osman Çetin, “Horasan”, DĐA, C. XVIII, s. 234. 2 Đstahrî, s. 203; Đbn Havkal, s. 430; Hudûdü’l-‘alem, s. 99 vd.; Yâkūt, Mu‘cemü’l-büldân, C. II, s. 409; Ahmed Emin, Zuhrü’l-Đslâm, Kahire 1966, C. I, s. 259; Bosworth, Khurāsān, EI2 , C. V, s. 56; Çetin, Horasan, DĐA, s. 234. 3 Hâfız Ebrû, s. 47 vd.; Şeşen, Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, s. 242. 4 Çetin, Horasan, DĐA, s. 234. 2 Nîşâbûr şehri tüm tarihi boyunca Horasan’ın merkezi ve en büyük şehri konumunda olmuştur. Bulut şehri anlamında Ebr-i şehr olarak da anılmaktadır. Özellikle X. yüzyıldan sonra önemini her geçen gün daha da arttırmıştır. Đran şehirlerindeki yerleşim planıyla inşa edilmiş bir şehirdir. Çevresi iki kapıyla dışarı açılan surlarla çevrilidir. Ayrıca şehir bağ ve bahçelerle çevrilmiş durumdadır. Ona bağlı pek çok şehir ve kasaba bulunmaktadır5 . Bunlardan bazıları şu şekilde sıralanabilir. Nesâ, orta büyüklükteki şehirlerden birisidir. Çevresindeki tepelerden şehre bol miktarda temiz su ulaşmaktadır. Bu sebeple bereketli, yeşil, ekmeği lezzetli, meyveleri güzel, pazarları büyük ve güzel bir şehir olarak kaydedilmektir. Şehir Cuma mescidi ile büyük ve mükemmel pazarlara sahiptir. Nîşâbûr’un kuzeydoğusunda yer almakta olup, Serahs yakınlarındadır6 . Beyhak, Nîşâbûr’un kuzeybatısında yer almakta olup, gayet bayındır bir bölge olarak kaydedilmektedir. Bitki örtüsü, madenleri, değerli taşları ve mermer yatakları ile ünlüdür. Đdare merkezi Sebzevâr şehridir7 . Tûs, Nîşâbûr ile Serahs arasında, Nîşâbûr’un doğusunda yer alır. Bugünkü Meşhed’in eski merkezidir. Büyük ve eski bir yerleşim olup, suyu bol, ziraatı gelişmiş bir yer olarak kaydedilmektedir8 . Cüveyn, Nîşâbûr yakınlarındaki bir şehirdir. Beyhak ile Câcerm arasında bulunmakta olup, Bistâm’dan gelen ticaret yolunun uğrak yerlerinden biridir. Suyu fazla olmamakla birlikte her yerleşim birimi bir veya iki kaynağa sahiptir. Hemen 5 Đstahrî, s. 204-205; Kazvînî, Âsârü’l-bilâd, C. II, s. 276 vd.; Nüzhetü’l-kulûb, s. 181-182; G. Le Strange, The Lands of Eastern Caliphate, London 1966, s. 382-383; E. Honigmann, “Nîşâpûr”, ĐA, C. IX, s. 302 vd.; a. mlf., “Nīshāpūr”, EI2 , C. VIII, s. 62 vd.; Osman G. Özgüdenli, “Nîşâbur”, DĐA, C. XXXIII, s. 149. 6 Đstahrî, s. 215; Makdisî, C. II, s. 468-469; Kazvînî, Âsârü’l-bilâd, C. II, s. 265; Hudûdü’l-‘alem, s. 90; V. Minorsky, “Nesâ”, ĐA, C. IX, c. 198; Huart, Horasan, ĐA, s. 560. 7 Makdisî, C. II, s. 465; Kazvînî, Âsârü’l-bilâd, C. II, s. 80; Nüzhetü’l-kulûb, s. 184; Cl. Huart, “Beyhak”, ĐA, C. II, s. 582; A. K. S. Lambton, “Bayhak”, EI2 , C. I, s. 1130; Enver Konukçu, “Beyhak”, DĐA, C. VI, s. 57. 8 Đstahrî, s. 203; Makdisî, C. II, s. 467; Hudûdü’l-‘alem, s. 90; Kazvînî, Âsârü’l-bilâd, C. II, s. 186; Nüzhetü’l-kulûb, s. 185; V. Minorsky, “Tûs”, ĐA, C. XII/2, s. 123 vd; a. mlf., “Tūs”, EI2 , C. X, s. 740-741; Ayrıca bkz. Huart, Horasan, ĐA, s. 560; 3 hemen her şey yetişmekle birlikte meyve ve üzümün rekoltesi az olarak kaydedilmektedir9 . Kuhistân, genel olarak dağlarla çevrili olduğu için bu isimle anılmaktadır. Nîşâbûr’un güneyinden Sistân’a kadar olan geniş araziyi kapsar. Ekilebilir arazisi yanında çöl arazisi de bir hayli fazladır. Çöl özelliği sebebiyle çok fazla ağaç barındırmadığı kaydedilmektedir. Kâîn ve Tabes şehri Kuhistân sınırları içinde yer almaktadır10 . Đsferâyîn, Horasan’ın kuzeyinde, Hârizm sınırında yer almaktadır. Büyük bir şehir olup, özellikle üzüm ve pirinciyle ünlüdür. Bayındır ve pazarları büyük bir şehirdir. Ağaçlık bir bölge olarak kaydedilmektedir11 . Bâharz, Nîşâbûr ile Herat arasında yer alan bir bölgedir. Merkezi Mâlin (ن ( olarak kaydedilmektedir. Meyve, özellikle de üzüm bol bir şekilde yetiştirilmektedir. Şehirde yetiştirilen kavun, tüm Horasan’da meşhurdur12 . Câcerm, Horasan’ın batı kısmında bir kasaba olup, diğer adı Ergiyân olarak kaydedilmektedir. Đsferâyîn yakınlarında yer almaktadır. Küçük bir yerleşim olmasına rağmen zengin bir yerdir. Güzel bir Cuma mescidine sahip olup, yaklaşık 70 kadar köy buraya bağlı bulunmaktadır13 . Habûşân (ن (, Nîşâbûr’a bağlı şehirlerden birisi olup Ustuvâ (اا ( adıyla da bilinmektedir. Nesâ yolu üzerinde büyük bir kasaba olarak kaydedilmektedir. Daha sonraları Habûşân adını alan şehirde tahıl, üzüm, pamuk ve meyve çeşitlerinin bol olduğu kaydedilmektedir14 . 9 Kazvînî, Âsârü’l-bilâd, C. II, s. 100; Nüzhetü’l-kulûb, s. 184; R. Hartmann, “Cüveyn”, ĐA, C. III, s. 248; a. mlf., “Djuwayn”, EI2 , C. II, s. 604-605. 10 Đstahrî, s. 215; Makdisî, C. II, s. 436; J. H. Kramers, “Kuhistan”, ĐA, C. VI, s. 970 vd.; a. mlf., “Kūhistān”, EI2 , C. V. s. 354-355. 11 Makdisî, C. II, s. 466; Kazvînî, Âsârü’l-bilâd, C. II, s. 15; Nüzhetü’l-kulûb, s. 183; Cl. Huart, “Đsferâyîn”, ĐA, C. V/2, s. 1074; C. E. Bosworth, “Đsfarāyīn”, EI2 , C. IV, s. 107. 12 Makdisî, C. II, s. 467; Kazvînî, Âsârü’l-bilâd, C. II, s. 79; Nüzhetü’l-kulûb, s. 188; Cl. Huart, “Bâharz”, ĐA, C. II, s. 222; B. Spuler, “Bākharz”, EI2 , C. I, s. 952; Mehmet Talu, “Bâharzî, Ali b. Hasan”, DĐA, C. IV, s. 474. 13 Makdisî, C. II, s. 566; Hudûdü’l-‘alem, s. 89; Kazvînî, Âsârü’l-bilâd, C. II, s. 83; Nüzhetü’lkulûb, s. 184; Strange, aynı eser, s. 392; C. E. Bosworth, “Djādjarm”, EI2 , C. XII, s. 235. 14 Makdisî, C. II, s. 466; Nüzhetü’l-kulûb, s. 184-185; “Ustuwā”, EI2 , C. X, s. 928. 4 Hâf (ا (veya Hargerd (ردر(, küçük bir şehir olup merkezi Selevmek/Selûmek ( ) olarak kaydedilmektedir. Nesâ yakınlarındadır. Şehirde yetişen meyvelerden üzüm, nar, kavun ve incir iyi kalitede kabul edilmektedir15 . Husrevcird, Beyhak’a bağlı şehirlerden birisidir. Beyhak’tan bir ferseng uzaklıkta yer almakta olup, aralarında sadece bir köy bulunmaktadır16 . Sebzevâr, Beyhak’ın idare merkezinin adıdır. Nîşâbûr’un batısında yer almaktadır. Bununla birlikte Herat yakınlarında da aynı isimle anılan bir kasaba daha bulunmaktadır17 . Büyük Selçuklular’ın son başkenti olan Merv, devletin gelişmişliğinin zirvesi olarak da kabul edilebilir. Afganistan’daki Bâbâ dağlarından doğan Murgâb nehrinin taşıdığı alüvyonlarla oluşan verimli delta üzerinde kurulmuştur. Daha küçük bir yerleşim olan Mervu’r-rûz’dan ayrılması için kaynaklarca Mervu’şşâhcân olarak kaydedilmektedir18 . Mervu’r-rûz, Horasan’ın önemli şehirlerden biridir. “Küçük Merv” veya “nehrin üstündeki Merv” anlamlarına gelmedir. Nehrin kenarında kurulmuş bir şehir olduğu için suyu ve dolayısıyla bağları çoktur. Mervu’ş-şâhcân ile Serahs arasında yer almakla birlikte, Mervu’ş-şâhcân’a daha yakındır. Nüfusunun kalabalık oluşu dört minbere sahip bulunduğu bilgisiyle ifade edilmektedir. Geniş pazarlara sahiptir. Ona bağlı pek çok kasaba bulunmaktadır19 . Serahs, Tûs ile Merv arasında, Meşhed nehrinin doğu kısmında yer alır. Büyük ve bayındır bir şehir olarak kaydedilmektedir. Suyu az olduğu için ziraat yağmura bağlıdır. Đçme suyunu kuyulardan karşılamaktadır. Horasan’ın hemen 15 Makdisî, C. II, s. 467; Nüzhetü’l-kulûb, s. 189-190; P. Schwarz, “Hâf”, ĐA, C. V/1, s. 61; C. E. Bosworth, “Khw āf”, EI2 , C. IV, s. 910. 16 Makdisî, C. II, s. 465; Hudûdü’l-‘alem, s. 89. 17 Makdisî, C. II, s. 465; Hudûdü’l-‘alem, s. 89; Nüzhetü’l-kulûb, s. 184; T. W. Haig, “Sebzvar”, ĐA, C. X, s. 299-300; C. E. Bosworth, “Sabzawār”, EI2 , C. VIII, s. 694-695; Konukçu, Beyhak, DĐA, s. 57. 18 Makdisî, C. II, s. 453; Kazvînî, Âsârü’l-bilâd, C. II, s. 251 vd.; Nüzhetü’l-kulûb, s. 193; Osman G. Özgüdenli, Ortaçağ Türk-Đran Araştırmaları, Đstanbul 2006, s. 491; A. Yakubovskıy, “Merv”, ĐA, C. VII, s. 773 vd.; a. mlf., “Marw al-Shāhidjān”, EI2 , C. VI, s. 618 vd.; Osman G. Özgüdenli, “Merv”, DĐA, C. XXIX, s. 221-223. 19 Hurdâzbih, s. 36; Đstahrî, s. 213; Makdisî, C. II, s. 434, 458; Kazvînî, Âsârü’l-bilâd, C. II, s. 251; Nüzhetü’l-kulûb, s. 195; C. E. Bosworth, “Marw al-Rūdh”, EI2 , C. VI, s. 617. 5 hemen tüm şehirleriyle bağlantısı mevcut olduğu için ticarî anlamda da önem taşıyan bir şehir durumundadır20 . Uşb(f)ûrgān/Şuburgān ( /ن ا(, kaynaklarda farklı isimlerle kaydedilmektedir. Cûzcân bölgesinin hükümet merkezi konumundadır. Çevresi verimli topraklarla çevrili olup, bu topraklarda ihraç ürünü de olan kaliteli meyveler yetiştirilmektedir. Moğol istilasına kadar kalabalık bir nüfusa sahip olduğu gibi, pazarlarındaki ticarî ürünler bir hayli fazladır21 . Dandânakân, Merv ile Serahs arasında yer alan küçük bir şehirdir. Yakınlarında bulunan ribât sebebiyle ticarî öneme sahiptir22 . Enderâb (اب! ا(, dağlar arasında kurulu, ziraatı gelişmiş, tahıl ürünü bol bir şehirdir. Bugünkü Kabil’in doğusunda yer almakta olup, Merv’e 2 fersah uzaklıktadır. Yakınından nehir geçtiği için suyu bol, pazarları canlıdır. Bölgede çokça ağaç yetiştiği özellikle vurgulanmaktadır. Bağ ve bahçesi de fazla olan şehir, bazı kaynaklarca Belh sınırları içinde kabul edilmektedir23 . Hâverân, bulunduğu bölgenin önemli şehirlerinden biri olarak kaydedilmektedir. Đlim merkezlerinden olup, çok sayıda bilim adamı barındırmaktadır. Suyu ve bağları boldur. Meyve çeşitleri ile tahıl önemli ziraî ürünleridir24 . Horasan’ın kısımlarından bir diğeri de Herat şehridir. Bugünkü Afganistan’ın kuzeyinde yer alır. Hezâre dağlarından Đran sınırına kadar ki bölge ile Herî-Rûd nehrinin verimli vadisini içine alan Herat, eskiçağlardan itibaren Horasan’ın en önemli şehirlerinden biri olmuştur. Kendisine bağlı olarak belirtilen şehirler de önem taşımaktadır. Ziraatı gelişmiş bir yer olarak kaydedilen şehrin 20 Đstahrî, s. 215; Makdisî, C. II, s. 456; Kazvînî, Âsârü’l-bilâd, C. II, s. 156; Nüzhetü’l-kulûb, s. 195; Strange, aynı eser, s. 395; J. Ruska, “Serahs”, ĐA, C. X, s. 502; Huart, Horasan, ĐA, s. 560; C. E. Bosworth, “Sarakhs”, EI2 , C. IX, s. s. 34. 21 Đstahrî, s. 213; Hudûdü’l-‘alem, s. 98; Nüzhetü’l-kulûb, s. 194; Strange, aynı eser, s. 426 22 Đstahrî, s. 223; Makdisî, C. II, s. 456; Hudûdü’l-‘alem, s. 94; B. Zahoder, “Dendanekan”, çev. Đsmail Kaynak, Belleten, sayı: 72, Ankara 1954, s. 586-587; C. E. Bosworth, “Dandānkān”, EI2 , C. XII, s. 195. 23 Đstahrî, s. 218; Đbn Havkal, s. 438; Makdisî, C. II, s. 430, 440; Hudûdü’l-‘alem, s. 100; Sem‘ânî, el-Müntehab, C. III, s. 1781; Mu‘cemü’l-büldân, C. I, s. 372; Uslu, Horasan, s. 46; Streck, “Enderâb”, ĐA, C. IV, s. 268. 24 Makdisî, C. II, s. 380 vd; Nüzhetü’l-kulûb, s. 194. 6 kuruluşu ile ilgili yedi ayrı rivayet mevcuttur25. Kaynaklarımız Herat’a bağlı olarak şu şehirleri kaydeder: Ebîverd, Merv’in kuzeybatısında, Nesâ’ya yakın bir şehirdir. Su ihtiyacını nehirden karşılamaktadır. Merkezi Meyhene26 olarak kaydedilen şehir, Bâverd adıyla da bilinmektedir27 . Đsfizâr (زار#$ا(, kendi içinde de dört bölgeye ayrılmaktadır. Verimli topraklara sahiptir. Dağlık bir arazi olup, savaşçı bir halkının olduğu nakledilmektedir. Suyu ve bağları bol olan Đsfizâr, günümüzde Herat yakınlarındaki Şindend olarak bilinen yerdir28 . Bâdgîs (%&' ), abâd ve çok verimli bir bölge olarak kaydedilmektedir. Herat’ın kuzeydoğusunda, Herat ile Serahs arasında yer almakta olup, Bûşenc’den üç menzil uzaklıktadır. Kendisine bağlı 300 köy bulunan şehir, yüksek otlakları sayesinde göçebeler için büyük önem taşımaktadır29 . Bûşenc, Fûşenc ((! ), Herat’ın bir menzil doğusunda yer alan Bûşenc’e, dört şehir bağlıdır. Etrafı hendek ve hisarlarla çevrilmiş olup, Herat, Nîşâbûr ve Kuhistân yönünde üç kapısı bulunmaktadır. Su ihtiyacını Herat nehrinden karşılamakta olup, verimli topraklarıyla ünlüdür30 . 25 Đstahrî, s. 209 vd; Makdisî, C. II, s. 447; Kazvînî, Âsârü’l-bilâd, C. II, s. 288 vd.; Nüzhetü’lkulûb, s. 186-187; Đsfizarî, C. I, s. 55-79; W. Barthold, “Herat ve Herirûd Boyu”, çev. Đsmail Aka, Đstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi (TD), sayı: 27, Đstanbul 1973, s. 179- 180; Mehmet Saray, Afganistan ve Türkler, Đ.Ü. Yayınları, Đstanbul 1987, s. 2; Zeki Velidi Togan, “Herat”, ĐA, C. V/1, s. 429; R. N. Frye, “Harāt”, EI2 , C. III, s. 177-178; Recep Uslu, “Herat”, DĐA, C. XVII, s. 215. 26 Makdisî, C. II, s. 470; Hudûdü’l-‘alem, s. 90; Strange, aynı eser, s. 394; C. E. Bosworth, “Mayhana”, EI2 , C. VI, s. 914. 27 Đstahrî, s. 203; Đbn Havkal, s. 430; Makdisî, C. II, s. 470; Hudûdü’l-‘alem, s. 90; Kazvînî, Âsârü’l-bilâd, C. II, s. 8; Nüzhetü’l-kulûb, s. 194; Strange, aynı eser, s. 394; V. Minorsky, “Ebîverd”, ĐA, C. IV, s. 5-6; a. mlf., “Abīward”, EI2 , C. I, s. 99; Huart, Horasan, ĐA, s. 560. 28 Hurdâzbih, s. 36; Đstahrî, s. 209, 211; Đbn Havkal, s. 430; Makdisî, C. II, s. 432; Hudûdü’l-‘alem, s. 92; Nüzhetü’l-kulûb, s. 187; Huart, Horasan, ĐA, s. 560; Uslu, Horasan, s. 37; Recep Uslu, Herat Tarihi, Đstanbul 1997, s. 92. 29 Ya‘kûbî, s. 64; Hurdâzbih, s. 36; Đstahrî, s. 212; Đbn Havkal, s. 430; Makdisî, C. II, s. 432; Hudûdü’l-‘alem, s. 92; Barthold, Herat ve Herirûd, s. 179, 181; Uslu, Horasan, s. 35; Uslu, Herat, s. 14; Nüzhetü’l-kulûb, s. 188-189; W. Barthold, “Bâdgîs”, ĐA, C. II, s. 192; Huart, Horasan, ĐA, s. 560; W. Barthold, “Bādghīs”, EI2 , C. I, s. 857. 30 Ya‘kûbî, s. 66; Hurdâzbih, s. 36; Đstahrî, s. 211-212; Đbn Havkal, s. 430; Makdisî, C. II, s. 423; Hudûdü’l-‘alem, s. 92; Kazvînî, Âsârü’l-bilâd, C. II, s. 77; Nüzhetü’l-kulûb, s. 188; Uslu, Horasan, s. 36; Uslu, Herat, s. 15; W. Barthold, “Bûşenc”, ĐA, C. II, s. 823-824; a. mlf., “Būshandj”, EI2 , C. I, s. 1342. 7 Dihistân, Bâdgîs’e bağlı şehirlerden biri olarak kaydedilmektedir. Dağlara yakın kurulduğu için suyu bol bir yerdir. Buna rağmen ziraatı pek gelişmiş değildir31 . Bağşûr ( )), çöllerin ortasında yer alan bir şehirdir. Bu sebeple su ihtiyacını kuyulardan karşılamaktadır. Konum olarak Herat ile Merv arasında, Mervu’r-rûz’a daha yakın bir yerleşim bölgesidir32 . Belh, bugün Afganistan sınırları içinde yer alan ve Amuderya (Ceyhun) nehrinin güneyinde, Kûh-i Baba’nın kuzey yamacından ovaya doğru yayılan alanda kurulmuş olan, Horasan, hatta Türkistan medeniyetinin en eski şehirlerinden biri olarak kaydedilmektedir. Bölgenin merkezi olan Belh’in dışında kalan kısım, doğu ve batı olmak üzere ikiye ayrılır. Ayrıca bölge Toharistan, Huttelân ve Bamiyân olmak üzere tekrar bölünmekte, bu merkezler de kendilerine bağlı diğer şehirleri ihtiva etmektedir33 . Đslâm coğrafyacıları Horasan’ın dört kısmından biri olan Belh ve onun sınırları içinde kalan şehir ve kasabalar hakkında farklı bilgiler verirler. Ya‘kûbî34, Belh’i Horasan’ın en büyük şehri olarak kaydeder. Belh meskûn köy ve mezralarla çevrilidir. Şehrin 12 kapısı, şehri çevreleyen bu köy ve mezralara açılır35. Belh bölgesinde ayrıca şu şehirler bulunmaktadır: Cûzcân, Belh bölgesinin batı kısmında yer almakta olup, Belh şehrini Mervu’r-rûz’a bağlayan yol üzerinde bulunmaktadır. Sınırları özellikle batı kısmında pek belli olmamakla birlikte, Meymene şehri Cûzcân sınırları içinde yer almaktadır. Ortaçağın önemli şehirlerinden birisi olarak kabul edilmektedir. Su 31 Đstahrî, s. 212; Makdisî, C. II, s. 432. 32 Đstahrî, s. 213; Hudûdü’l-‘alem, s. 93; Kazvînî, Âsârü’l-bilâd, C. II, s. 65. 33 Geniş bilgi için bkz. Kazvînî, Âsârü’l-bilâd, C. II, s. 69 vd.; G. Le Strange, The Lands of Eastern Caliphate, London 1966, s. 420; Recep Uslu, “Đslâm Orduları Tarafından Fethinden Selçuklular’a Kadar Afganistan”, Afganistan Üzerine Araştırmamalar, haz. Ali Ahmetbeyoğlu, Đstanbul 2002, s. 13; Hartmann, Belh, ĐA, s. 485; R. N. Frye, “Balkh”, EI2 , C. I, s. 1000-1001; Yazıcı, Belh, DĐA, s. 410; Đnayetullah Rıza, “Belh”, Dairetü’l-ma‘ârif-i Bozorg-ı Đslâmî, Tahran 1383, C. XII, s. 457; “Belh ve Esmâ-yi ân der Lehceha-yi Akvâm ve Mülk”, Aryana, 41115/8, Kabil 1336, s. 49; 34 Ya‘kûbî, s. 63. 35 Ya‘kûbî, s. 63. 8 ihtiyacını kaynaklardan gideren şehirde, tahıl ve Horasan’a özgü meyveler az miktarda yetişmektedir36 . Çiğilkend/Sakalkend ( !* *), dağların arasında yer alan bir şehirdir. Kaynaklarımız bulunduğu yer hakkında kesin bilgi vermemekle birlikte Toharistan sınırları içindedir. Küçük bir şehir olarak kaydedilmektedir37 . Faryâb, Cûzcân’a bağlı nahiyelerden biridir. Bulunduğu yer hakkında farklı bilgiler mevcut olmakla birlikte muhtemelen Tâlekân ile Meymene arasında yer alır. Bağı ve bahçesi bol bir yer olarak zikredilmektedir38 . Bâmiyân, Belh’in batı kısmında yer alır. Bugünkü Kabil yakınlarındadır. Cûzcân’a bağlı bir nahiye olarak kaydedilmekte olan Bâmiyân’a bağlı olan kasabalar da küçük olarak zikredilmektedir39 . Bedehşân, Hindu-Kuş dağlarının kuzeyinde ve Türkistan’ın doğusunda, Amuderya’nın sol sahili boyunca uzanan bir bölgeyi kapsar. Belh ile Bedehşan arasında da Belh’in önemli kısımlarından bir olan Toharistan yer alır. Çevresindeki nehirler ve dağlık bir bölge oluşu sayesinde suyu bol olup, bayındır bir şehir olarak kaydedilmektedir. Ayrıca Belh ile Bedehşan’ın arasındaki mesafe 20 gün olarak nakledilmektedir40 . Huttelân, büyük bir şehir olup, Ceyhun nehrinin yukarı kesiminde yer alan, nehirleri ve dağları bol bir yer olarak kaydedilmektedir. Bir Türk bölgesi olduğu, özellikle vurgulanmaktadır. Selçuklular’dan sonraki dönemde tahrip edilen şehirde tahıl, pamuk ve üzüm yetiştirilmekteydi41 . 36 Hurdâzbih, s. 36; Đstahrî, s. 203; Đbn Havkal, s. 430; Mu‘cemü’l-büldân, C. II, s. 149; Nüzhetü’lkulûb, s. 191; Strange, aynı eser, s. 423; R. Hartmann, “Cûzcân”, ĐA, C. III, s. 229-230; a. mlf., “Djūzdjān”, EI2 , C. II, s. 608-609; Tahsin Yazıcı, “Cûzcân”, DĐA, C. VIII, s. 97. 37 Đstahrî, s. 203, 217; Makdisî, C. II, s. 430-441; Hudûdü’l-‘alem, s. 100; Mu‘cemü’l-büldân, C. III, s. 108; Đbnü’l-Esîr, C. X, s. 81; Osman Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk-Đslâm Medeniyeti, Đstanbul 1996, s. 200; Uslu, Horasan, s. 47. 38 Hurdâzbih, s. 36; Nüzhetü’l-kulûb, s. 192; Hâfız Ebrû, s. 47; Strange, aynı eser, s. 425; Uslu, Horasan, s. 45. 39 Hurdâzbih, s. 37; Đstahrî, s. 203; Đbn Havkal, s. 430; Makdisî, C. II, s. 430, 442; Hudûdü’l-‘alem, s. 101; W. Barthold, “Bâmiyân”, ĐA, C. II, s. 296 vd.; W. Barthold, “Bāmiyān”, EI2 , C. I, s. 1009; Huart, Horasan, ĐA, s. 560. 40 Ya‘kûbî, s. 64; Đstahrî, s. 203; Makdisî, C. II, s. 431, 440; Kazvînî, Âsârü’l-bilâd, C. II, s. 30; Barthold, Türkistan, s. 69; Saray, Afganistan, s. 3; W. Barthold, “Bedehşan”, ĐA, C. II, s. 436 vd.; W. Barthold, “Badakhshān”, EI2 , C. I, s. 851 vd. 41 Đstahrî, s. 218; Hurdâzbih, s. 36; Râvendî, C. I, s. 173; Kazvînî, Âsârü’l-bilâd, C. II, s. 349; Nüzhetü’l-kulûb, s. 191; W. Barthold, “Huttel”, ĐA, C. V/1, s. 920-921. 9 Meymene (Yahudiye), bugün de aynı isimle anılmaktadır. Yahudi nüfusun fazlalığı nedeniyle önceleri Yahudiye olan adı daha sonra Meymene olarak değiştirilmiştir. Tâlekân’dan Belh’e doğru 2 günlük yürüyüş mesafesinde yer alır. Konum olarak Belh’in tam batısındadır. Herat ile Belh arasındaki ticaret yolunun önemli uğrak yerlerinden birisidir. Mervu’r-rûz’dan daha büyük bir şehir olarak kaydedilen Meymene, Cûzcân’a bağlıdır42 . Tâlekân43, Mervu’r-rûz’dan Belh’e üç günlük yürüyüş mesafesindedir, bu durumda Belh’in batısında yer almaktadır. Toharistan’ın en önemli şehri durumunda olup, dağlara yakın bir konumda bulunmaktadır. Suyu bol bir bölge olmasına rağmen bağ ve bostanları azdır. Ancak büyük bir pazara sahip olduğu kaydedilmektedir. Hamdullah Müstevfî44 ise tahılı ve meyvesinin bol olduğunu, aynı zamanda mamur bir şehir olduğunu kaydeder. Cengiz Han tarafından 617/1220 tarihinde tahrip edilmiştir. Toharistan, Belh bölgesinin geniş nahiyelerinden birini oluşturur. Belh’in doğu tarafı ile Ceyhun nehrinin güney kıyılarında yer alır. Bununla birlikte yeri konusunda coğrafyacılar arasında tam bir görüş birliği mevcut olmamakla birlikte Ceyhun’un yukarı bölgesinde yer aldığı bilinmektedir45 . Velvalic(ç), Hulm’den iki günlük yürüyüş mesafesi doğudadır. Suyu bol bir yer olarak kaydedilmektedir. Bedehşan’a bağlı bir nahiyedir. Kunduz adıyla da bilinmektedir46 . Benchâr (Penchîr), Horasan’ın Hindistan sınırında yer alır. Dağlara bitişik bir şekilde kurulmuştur. Havası güzel, suyu, bağları ve meyvesi bol bir şehirdir. 42 Nüzhetü’l-Kulûb, s. 191; Strange, aynı eser, s. 424, 426; Uslu, Horasan, s. 45; R. B. Whitehead, “Meymene”, ĐA, C. VIII, s. 180; C. E. Bosworth, “Maymana”, EI2 , C. VI, s. 915; “Balkh”, Encyclopaedia Judaica (EJ), C. IV, s. 138. 43 Ya‘kûbî, s. 64; Đstahrî, s. 213; Hurdâzbih, s. 36-37; Makdisî, C. II, s. 430, 440; Hudûdü’l-‘alem, s. 100; Mu‘cemü’l-büldân, C. III, s. 491; Kazvînî, Âsârü’l-bilâd, C. II, s. 182-183; Nüzhetü’lkulûb, s. 192; Hâfız Ebrû, s. 47; Barthold, Türkistan, s. 29; Strange, aynı eser, s. 423; Uslu, Horasan, s. 47; Cl. Huart, “Tâlekân”, ĐA, C. XI, s. 694; J. L. Lee, “Tālakān”, EI2 , C. X, s. 157- 158. 44 Nüzhetü’l-kulûb, s. 192. 45 Hurdâzbih, s. 36; Mu‘cemü’l-büldân, C. III, s. 518; Strange, aynı eser, s. 426; Uslu, Horasan, s. 46; W. Barthold, “Tohâristan”, ĐA, C. 12/1, s. 399-400; a. mlf., “Tukhāristān”, EI2 , C. X, s. 600 vd. 46 Ya‘kûbî, s. 64; Hudûdü’l-‘alem, s. 100; Mu‘cemü’l-büldân, C. IV, s. 940; Strange, aynı eser, s. 428; Uslu, Horasan, s. 47. 10 Ancak ziraatı az, buna karşın özellikle küçükbaş hayvancılığın yaygın olduğu bir yer olarak kaydedilmektedir. Madencilik de diğer bir kazanç kolu olarak zikredilmektedir47 . Beğlan (+),), Simincân’ın kuzey doğusunda, Afganistan sınırları içinde yer alan şehir, bugün de aynı adla anılmaktadır48 . Hâst ( - veya -), bugünkü Afganistan’da Hâce-i Cişt denilen yerdir49 . Hulm, Belh’in iki günlük yürüyüş mesafe doğusunda, merkez ile Toharistan arasında yer alır. Kendisi küçük bir şehir olmasına rağmen pek çok köy ve kasaba ona bağlıdır. Havası hoş, ancak rüzgârı sert bir bölge olarak kaydedilmektedir50 . Simincân, Hulm’den iki yürüyüş mesafesi uzaklıkta ve ondan daha büyük bir şehirdir. Cuma mescidine sahiptir. Ancak tek minberli bir şehir olarak kaydedildiği için nüfusu muhtemelen azdır. Yetiştirdiği kaliteli meyvelerle ünlenmiştir51 . Râven, Simincân’a bağlı nahiyelerden biridir52 . Bu şehirlere ek olarak Belh bölgesinde Berevân (ا,(, Gûrvend ( !'), Sermenkân (./), Dârzenkâ (./0ا( , Harven (و(, Mâsend ( !), Bârsân, Keberserâ‘ (اع,.(, Cirm (Cerm)53 ve Hevza (34ه( 54 şehirleri yer almaktadır. Şehirlerinin bazıları hakkında bilgi verdiğimiz Horasan bölgesi, Đran ve Türkistan arasında geçiş noktası olması münasebetiyle pek çok devletin hâkimiyeti altına girmiştir. Ahemeni (Pers) Đmparatorluğu’nun hâkimiyetinde bulunduğu sırada Büyük Đskender, Merv’e kadar olan bölgeyi ele geçirmiştir. Hatta tarihi kaynaklar Horasan’daki bazı şehirleri onun inşa ettiğini kaydeder. Đskender’in ölümüyle 47 Ya‘kûbî, s. 64; Đstahrî, s. 219; Makdisî, C. II, s. 440; Hudûdü’l-‘alem, s. 101; Mu‘cemü’lbüldân, C. I, s. 743; Nüzhetü’l-kulûb, s. 191; Uslu, Horasan, s. 45. 48 Ya‘kûbî, s. 64; Đstahrî, s. 203; Makdisî, C. II, s. 430; Hudûdü’l-‘alem, s. 100; Strange, aynı eser, s. 426; Uslu, Horasan, s. 46. 49 Ya‘kûbî, s. 65; Mu‘cemü’l-büldân, II, 388; Uslu, Horasan, s. 46. 50 Ya‘kûbî, s. 64; Hurdâzbih, s. 36; Makdisî, C. II, s. 430, 440; Hudûdü’l-‘alem, s. 99; Mu‘cemü’lbüldân, C. II, s. 465; Strange, aynı eser, s. 427; Uslu, Horasan, s. 46; V. F. Büchner, “Hulm”, ĐA, C. V/1, s. 583-584; C. E. Bosworth, “Khulm”, EI2 , C. V, s. 47-48. 51 Ya‘kûbî, s. 64; Hurdâzbih, s. 37; Makdisî, C. II, s. 430, 440; Hudûdü’l-‘alem, s. 99-100; Mu‘cemü’l-büldân, C. III, s. 141-142; Nüzhetü’l-kulûb, s. 191-192; Strange, aynı eser, s. 427; Uslu, Horasan, s. 47. 52 Ya‘kûbî, s. 64; Strange, aynı eser, s. 392; Uslu, Horasan, s. 47. 53 Ya‘kûbî, s. 64. 54 Ya‘kûbî, s. 64; Mu‘cemü’l-büldân, C. II, s. 741. 11 birlikte bir süre onun komutanlarınca idare edilen bölge, daha sonra Sakalar (Doğu Đskitler), Kuşanlar ve Parthlar’ın egemenliğinde kalmıştır. Sâsânîler’in kurulması sırasında, bölgenin doğu kısmındaki topraklar ise Akhunlar (Eftalitler)’ın idaresi altında bulunmaktadır. Horasan daha sonra yeni kurulan Đslâm Devleti’nin fetih sahası içinde yer almıştır. Hz. Ömer döneminde başlatılan doğuya doğru genişleme harekâtı, Hz. Osman zamanında da devam ettirilmiş, bu dönemde Basra valisi Abdullah b. Âmir önderliğindeki Đslâm orduları, süratli bir şekilde Horasan’ın fethini tamamlamıştır. Hz. Osman’ın ölümü sonrasında Hz. Ali ile Hz. Muaviye arasında başlayan mücadele kısa süre de olsa bölgedeki hâkimiyetin kesintiye uğramasına sebep olmuştur. Emevîler Devleti’nin kurulması (41/661) sonrasında Muaviye tarafından Basra ve Horasan’a vali tayin edilen Abdullah b. Âmir, bölgedeki Arap hâkimiyetini tekrar eski haline getirmiştir. Ziyâd b. Ebîhî’nin Horasan’a vali olarak atanması (44/644) bölgedeki Arap hâkimiyetinin daha da genişlemesine sebep olmuştur. Ziyâd b. Ebîhî, bölgedeki kontrolü tam anlamıyla sağlayabilmek amacıyla Horasan’ı dört idari parçaya bölmüş, ancak bu yapılanma Horasan’da zaten var olan iç çatışmaları daha da körükleyince plandan vazgeçilmek durumunda kalınmıştır. Emevîler döneminde bölgenin diğer sakinlerinden olan Türkler ile hâkimiyet konusunda bazı çatışmalar yaşanmış, bu sırada başkent, Merv’den Belh’e taşınmıştı. Horasan halkı, tüm bu yaşananlar ve Emevîler’in bazı uygulamalarından memnun kalmamış, Abbâsî propagandasının da etkisiyle yönetime karşı tavır takınmaya başlamıştı. Bu sebeple Horasanlılar, daha sonra başlayan Emevî-Abbâsî siyasî çekişmesinde Abbâsîler’in yanında yer almışlardır. Horasanlılar, bu tercihlerinden dolayı Abbâsîler Devleti’nin kurulmasından sonra devlet kademesinde önemli görevler edinmeyi başarmışlardır55 . Bu dönemden sonra Horasan’ın önemi daha da artmıştır. Abbâsîler’in kurulması, Horasan’daki bazı Emevî taraftarlarının pek hoşuna gitmemişti. Bu 55 V. V. Barthold, Moğol Đstilâsına Kadar Türkistan, haz. Hakkı Dursun Yıldız, TTKY, Ankara 1990, s. 80;Arnold J. Toynbee, Between Oxus and Jumna, London 1961, s. 93; Abdülhayy Habîbî, Tarih-i Afganistan, Tahran 1367, s. 676; Aydın Usta, Şamanizmden Müslümanlığa Türklerin Đslamlaşma Serüveni (Sâmâniler Devleti 874-1005), Đstanbul 2007, s. 40 vd.; Ahmed Rencber, “Bahş-i Pîrâmûn-ı Belh”, Yâd-ı Yâr, Mecmûâ-yi Makâlât-ı der bâre-i Âsyâ-yi Merkezî, Tahran 1372, C. I, s. 148; Uslu, Đslam Orduları..., s. 13; Robert McChesney, “Balkh”, Encyclopedia of Asian History (EAH), New York 1998, C. I, s.127; Hartmann, Belh, ĐA, s. 485; G. Levi Della Vida, “Emevîler”, ĐA, C. IV, s. 240 vd.; Huart, Horasan, ĐA, s. 561; Çetin, aynı madde, s. 236; Yazıcı, Belh, DĐA, s. 410. 12 sebeple bölgede pek çok isyan patlak verdi. Yeni kurulan devletin bölgedeki ilk valisi Ebû Müslim el-Horasanî olmuş, onun başarılı faaliyetleri neticesinde Abbâsîler’in bölgedeki hâkimiyeti her alanda kendisini hissettirmiştir. Ancak bağımsız bir tavır sergilemeye başlayan Ebû Müslim, Abbâsî Halifesi Ebû Ca‘fer el-Mansûr tarafından saraya davet edilerek öldürtülmüştür (137/755). Bu olaydan sonra Ebû Müslim taraftarları ile bölgeye yeni atanan Abbâsî valileri arasında mücadeleler sürüp gitmiş, nihayetinde 198/813 senesinde Abbâsî tahtına çıkan Halife Me‘mûn, devleti bir süre Merv’den idare etmişse de Bağdad’da çıkan karışıklıklar neticesinde bu şehre gitmek zorunda kalmıştı. Bu zorunlu değişiklik sırasında da Tâhir b. Hüseyin’i Horasan’a vali olarak atamıştır. Zaten burada güçlü bir konumda bulunan Tâhir b. Hüseyin, bir süre sonra bağımsızlığını ilân etti. Abbâsî Devleti onları kendilerine bağlı valilermiş gibi kabul etse de, Tâhîrîler olarak adlandırılan bu devlet yaklaşık elli yıl süreyle bölgeyi hâkimiyetleri altında tutmuştu. Öyle ki, Tâhir b. Hüseyin’in ölümünden sonra bölgeye onun oğlu ve daha sonra da torunu vali olarak atanmıştı. Hatta Abdullah b. Tâhir’in ölümünden sonra (230/844) bölgeye atanan Abbâsî valisi, daha sonra geri çekilmiş ve Tâhir b. Abdullah’ın valiliği tanınmıştı. Tâhir b. Abdullah’tan sonra valiliği kabul edilen Muhammed b. Tâhir’in eğlenceye düşkün birisi olması sebebiyle bölgenin diğer gücü Saffârîler, her geçen gün Horasan’a hâkim olmayı başarmıştı. Horasan daha sonra, Ya‘kûb b. Leys’in 259/873 yılında Tâhîrîler’in başkenti Nîşâbûr’u ele geçirmesiyle Đran’ın yerel hanedanlarından bir diğeri olan Saffârîler’in hâkimiyetine girdi. Abbâsî Devleti onun valiliğini kabul etmeyince Ya‘kûb b. Leys, Hûzistân üzerinden Bağdad’a yürüdü. Fakat mağlup olarak Hûzistân’a çekilmek zorunda kaldı ve burada öldü (265/879). Horasan, Sâmânî Emîri Đsmail b. Ahmed’in 287/900 yılında Amr b. Leys’i mağlup etmesiyle de Sâmânîler’in hâkimiyetine girdi. X. yüzyıl boyunca Horasan, merkezi Buhara olan Sâmânîler Devleti tarafından idare edildi. Bu dönemde merkezden atanan valilerce yönetilmiş olan Horasan, büyük ölçüde istikrara ve aynı zamanda ekonomik refaha da kavuştu56 . 56 W. Barthold, “Ebû Müslim”, ĐA, C. IV, s. 39-40; T. W. Haig, “Saffârîler”, ĐA, C. X, s. 59-60; V. F. Büchner, “Sâmânîler”, ĐA, X, 142; W. Barthold, “Tâhîrîler”, ĐA, C. XI, s. 636-637; C. E. Bosworth, Đslâm Devletleri Tarihi, çev. E. Merçil-M. Đpşirli, Đstanbul 1980, s. 126; Erdoğan Merçil, Gazneliler Devleti Tarihi, TTKY, Ankara 1989, s. 1; Çetin, Horasan, DĐA; Usta, Sâmâniler, s. 53-57, 97. 13 Gazneliler Devleti’ni kuran Alptegîn, Sâmânî Emîri Ahmed b. Đsmail’in gulâmlarından biriydi. Gazneliler, Alptegîn tarafından 352/963 yılında Gazne’de kurulmuş, devletin ikinci kurucusu olarak kabul edebileceğimiz Sebüktegîn ise 366/977 yılında Gazneli tahtına çıkarılmıştı. Başkenti Buhara’yı korumak üzere Sebüktegîn’den yardım alan Sâmânî Emîri II. Nûh, bunun karşılığında Sebüktegîn’e Horasan Sipehsâlârlığını (ordu komutanlığı) vermişti. Bu sayede Horasan, Sebüktegîn’in hâkimiyetine geçmiş oldu. Ondan sonra da bu görevi oğlu Mahmûd devraldı. Sebüktegîn’in 387/997 yılında ölümüyle yerine oğlu Đsmail, Gazneli tahtına geçti. Onun saltanatını tanımayan Mahmûd, tahtı ele geçirmek üzere Horasan’dan ayrılmış, bu karışıklıktan faydalanan Sâmânîler, Horasan’ı ele geçirmişlerdi. Kardeşi Đsmail’i bertaraf eden Mahmûd, daha sonra Buhara’ya elçi göndererek Horasan üzerindeki haklarının tanınmasını talep etti. Bu barışçıl girişiminden bir sonuç alamayınca da Horasan üzerine yürüdü. Netice de Horasan’a tekrar hâkim olmayı başardı. Bu tarihten sonra Karahanlı Nasr b. Ali, Gazneli Mahmûd’un Hindistan’da seferde bulunmasından faydalanarak 396/1006 tarihinde Horasan’a girmişti. Bunu haber alan Mahmûd, Hindistan’dan geri dönerek Karahanlılar’ı Horasan’dan uzaklaştırmaya muvaffak oldu. Bu tarihten sonra bölgenin siyasî arenasına yavaş yavaş Selçuklular dâhil olmaya başladı. Selçuklular ilk olarak Sâmânîler’e askerî yardımda bulunmuş ve bu sayede Maverâünnehir’e geçmeye muvaffak olmuşlardı57. 416/1025 tarihinde Karahanlı Yusuf Kadır Han ile Gazneli Sultanı Mahmûd arasında yapılan anlaşmadan sonra Horasan’a geçen Selçuklu toplulukları, bu tarihten sonra da bölgenin siyasî arenasında önemli bir rol oynamış ve devletlerini kurmayı başarmışlardı. 57 Râvendî, C. I, s. 85; Hüseynî, s. 2; Đbnü’l-Esîr, C. IX, s. 362; Bundârî, s. 2; Merçil, Gazneliler, s. 1 vd.; Ömer Soner Hunkan, Türk Hakanlığı Karahanlılar, Đstanbul 2007, s. 157 vd.; Usta, Sâmâniler, s. 206 vd. I. BÖLÜM BÜYÜK SELÇUKLULAR DÖNEMĐNDE HORASAN BÖLGESĐNDEKĐ SĐYASÎ OLAYLAR “Tanrı dünyayı bize emanet etti.” Sultan Sencer A. SELÇUKLULAR’IN TARĐH SAHNESĐNE ÇIKIŞI 1. Selçuklular’ın Đlk Zamanlarında Bölgedeki Siyasî Durum a. Selçuk Bey’in Faaliyetleri XI. yüzyıl başlarında Horasan’ı çevreleyen bölgede üç önemli devlet hüküm sürmekte ve bu sırada Horasan, Gazneliler Devleti’nin hâkimiyeti altında bulunmaktaydı. Selçuk Bey’e bağlı Oğuzlar’ın Kınık Boyu, 349/960 yılı civarında Đslâmiyeti kabul ederek Cend’de bir beylik kurduktan sonra bölgenin siyasî arenasına girmiş oldu. O sırada bölgenin iki önemli gücü olan Karahanlılar ve Sâmânîler arasındaki mücadele Selçuklular’ın işine yaramış, zor durumda bulunan Sâmânîler, Selçuklu Beyliği’ni resmen tanımak durumunda kalmıştı. Bu diplomatik ödün karşılığında Selçuklular’dan askerî yardım alarak Karahanlılar’ı mağlup eden Sâmânîler, Buhara ile Semerkand arasında bulunan Nûr kasabasını Selçuklular’ın yerleşimine açmışlardı. Anlaşmanın şartlarından birine göre Selçuklular, Sâmânîler’in sınırlarını koruyacak ve diğer Türk toplulukların sınır ihlali yapmasını engelleyeceklerdi. Selçuklular, Sâmânîler ile olan ittifakları sayesinde bir taraftan kendilerine yeni yerleşim bölgeleri bulurken, diğer taraftan da Maverâünnehir bölgesine geçme şansını yakaladılar1 . 1 Zahîrüddîn Nîşâbûrî, s. 5; Râvendî, C. I, s. 85; Hüseynî, s. 2; Đbnü’l-Esîr, C. IX, s. 362; Bundârî, s. 2; Ahmed b. Mahmûd, C. I, s. 5; Mehmet Altay Köymen, Büyük Selçuklu Đmparatorluğu Tarihi, I. Kuruluş Devri, TTKY, Ankara 1993, s. 17, 33; Ann K. S. Lambton, Continuity and Change in Medieval Persia, London 1988, s. 4-5; Ali Sevim-Erdoğan Merçil, Selçuklu Devletleri Tarihi, TTKY, Ankara 1995, s. 16-17; M. Said Polat, Selçuklu Göçerlerinin Dünyası, 15 Ancak ailenin reisi olan Selçuk, Maverâünnehir’e göç etmedi ve 1007 yılında Cend şehrinde öldü. Onun ölümünde sonra Kınık topluluklarının başına oğlu Arslan Yabgu geçtiyse de, diğer aile üyeleri kendilerine bağlı oymaklarla birlikte yarı bağımsız bir halde yaşamaya devam ettiler2 . b. Sultan Mahmûd’un Selçuklu Politikası Karahanlı hükümdarı Harun Buğra Han’ın 389/999 yılında Sâmânîler’in başkenti Buhara’yı alarak bu devlete son vermesi, Selçuklular’ı zor durumda bırakmıştı. Bu tarihten sonra onlar müttefik oldukları Sâmânîlerle birlikte Karahanlılar’a karşı bazı başarılar elde ettiyse de bunlar devamlı olamadı. Bu sırada Karahanlılar Devleti içindeki taht mücadelelerinde taraf olmaya başlayan Selçuklular, her geçen gün bölgede daha etkin rol oynamaya başladılar3 . Selçuklu ailesi içinde Arslan Yabgu ve Tuğrul-Çağrı Beyler arasında başlayan kutuplaşma, zamanla daha da derinleşmişti. Bu kutuplaşma Karahanlı Ali Tekin’in Tuğrul ve Çağrı Beyler üzerine sefer düzenlemesine neden olmuş, sonuç olarak iki kardeş kendilerine yeni yurtlar aramak zorunda kalmışlardı. Tuğrul Bey çöllere çekilirken, Çağrı Bey meşhur Doğu Anadolu seferine çıkmıştı4 . Arslan Yabgu ise Ali Tekin ile olan ittifakını daha da güçlendirmiş, bu sayede Karahanlılar ve Gazneliler’den sonra bölgede üçüncü bir güç haline gelmişti. Ali Tekin’in güçlenmesi ise bölgenin iki önemli aktörü Karahalılar ile Gazneliler’i harekete geçirmiş, iki devletin hükümdarı Yusuf Kadır Han ile Gazneli Mahmûd, 416/1025 yılında Semerkand yakınlarında bir araya gelmişti. Yapılan görüşmeler sonrasında Ali Tekin’in Maverâünnehir’deki hâkimiyetine son Karacuk’tan Aziz George Koluna, Đstanbul 2004, s. 44 vd.; Đbrahim Kafesoğlu, “Selçuklular”, ĐA, C. X, s. 356. 2 Hüseynî, s. 2; Ahmed b. Mahmûd, C. I, s. 5; Zebihullah Safa, Tarih-i Edebiyat der Đran, Tahran hş.1336, s. 10; Köymen, Kuruluş, s. 33; Sevim-Merçil, aynı eser, s. 17; Polat, Selçuklu Göçerleri, s. 46; Kafesoğlu, Selçuklular, ĐA, s. 356. 3 Zebihullah Safa, Tarih-i Edebiyat, s. 10; Köymen, Kuruluş, s. 43 vd.; Sevim-Merçil, aynı eser, s. 17-18; Kafesoğlu, Selçuklular, ĐA, s. 356; S. G. Agacanov, Oğuzlar, çev. Ekber N. Necef-Ahmed Annaberdiyev, Đstanbul 2002, s. 277; Hunkan, Türk Hakanlığı, s. 144; 4 Mehmet Altay Köymen, Tuğrul Bey ve Zamanı, Kültür Bakanlığı Yayınları, Đstanbul 1976, s. 1; Köymen, Kuruluş, s. 104 vd.; Sevim-Merçil, aynı eser, s. 18-19; Kafesoğlu, Selçuklular, ĐA, s. 357; Agacanov, Oğuzlar, s. 279. 16 verilmesine ve Arslan Yabgu’nun idaresindeki Türkmenler’in de Horasan’a nakledilmelerine karar verildi5 . Sultan Mahmûd derhal anlaşma şartlarını uygulamaya karar verdi. O sırada Ali Tekin ile birlikte çöllere çekilmiş bulunan Arslan Yabgu’ya elçi göndererek huzuruna davet etti. Bu davete katılmak üzere Semerkand’a giden Arslan Yabgu, onuruna verilen bir şölen sırasında tutuklanarak hapsedildi. Sultan Mahmûd daha sonra planının ikinci aşamasını da devreye sokarak Horasan valisi Arslan Cazib’in tüm muhalefetine rağmen Türkmenler’i Horasan’a yerleştirdi. Böylece Selçuklular, bulundukları Maverâünnehir’den devletlerinin beşiği olacak olan Horasan’a geçmiş oldular6 . Horasan’a yerleşen Türkmenler, Kızıl, Yağmur, Göktaş, Boğa, Mansur ve Anasıoğlu gibi beylerin idaresinde oturdukları Nesâ, Bâverd ve Ferâve’de yağma faaliyetlerinde bulunuyorlardı. Bunun üzerine Sultan Mahmûd, Arslan Cazib’i onların üzerine sevk etti. Zor durumda kalan Türkmenler’in bir kısmı Balhan Dağları ve Dihistân’a giderken, diğer bir kısmı da Azerbaycan’a doğru harekete geçmek zorunda kaldı7 . Bu dönemde Horasan bölgesinde Türkmenler’in sebep olduğu kargaşa dikkat çekmekteydi. Bu kargaşadan en fazla etkilenen Nîşâbûr, Tûs ve Ebîverd halkı olmuştu. Türkmenler’in ortaya çıkardığı kargaşa başıbozuk ahalinin işine gelmiş, onlar da bu karışıklıktan nasiplenmek istemişlerdi. Özellikle Tûs ve Ebîverd halkından bazı kişiler toplanıp şehri yağma etmek üzere Nîşâbûr’a gittiler. Şehrin valisi o sırada Sultan Mes‘ûd (1030-1040)’un yanına gittiğinden dolayı halk ne 5 Zeynü’l-ahbâr, s. 187-188; Zahîrüddîn Nîşâbûrî, s. 5-6; Râvendî, C. I, s. 86-87; Hüseynî, s. 2; Bundârî, s. 2; Vefeyâtü’l-a‘yân, C. III, s. 225; Cûzcânî, s. 245-246; Ahmed b. Mahmûd, C. I, s. 6; Köymen, Kuruluş, s. 69 vd.; Lambton, Medieval Persia, s. 5; Sevim-Merçil, aynı eser, s. 19-20; Hunkan, Türk Hakanlığı, s. 167 vd.; Kafesoğlu, Selçuklular, ĐA, s. 357-358. 6 Zeynü’l-ahbâr, s. 189-190; Râvendî, C. I, s. 88-89, 91; Hüseynî, s. 2; Đbnü’l-Esîr, C. IX, s. 363; Tabakāt-ı Nâsırî, s. 246; Zahîrüddîn Nîşâbûrî, s. 8-9; Ahmed b. Mahmûd, C. I, s. 6-7; Köymen, Tuğrul Bey, s. 4; Đbrahim Kafesoğlu, “Selçuk’un Oğulları ve Torunları”, Türkiyat Mecmuası (TM), sayı: 13, Đstanbul 1958, s. 118-119; Köymen, Kuruluş, s. 78 vd.; Sevim-Merçil, aynı eser, s. 20-21; Hunkan, Türk Hakanlığı, s. 173-174; Kafesoğlu, Selçuklular, ĐA, s. 358; Đbnü’l-Esîr (elKâmil, C. IX, s. 363)’in verdiği bilgiye göre Arslan Cazib, Sultan Mahmûd’a Selçuklular’ın Ceyhun’a atılarak boğulmalarını veya baş parmaklarının kesilerek ok atamaz hale getirilmelerini önermişti. 7 Zeynü’l-ahbâr, s. 190; Beyhakî, s. 445; Zebihullah Safa, Tarih-i Edebiyat, s. 10; Köymen, Kuruluş, s. 151 vd.; Sevim-Merçil, aynı eser, s. 20-21; Agacanov, Oğuzlar, s. 287-288. 17 yapacağını bilemez bir hale gelmişti. Tam o sırada Mes‘ûd’un yanına gitmek üzere oradan geçen Kirman emîri Ahmed b. Ali Nûştegîn’den yardım istediler. Onun bu öneriyi kabul etmesiyle birlikte halkın da desteğiyle yağmacılarla savaş başlatıldı. Neticede Nîşâbûr halkı bu çatışmadan galip çıkmayı başardı. Pek çok kişi bu çatışmalarda öldürüldü. Bu sayede Nîşâbûr halkı belli bir süre de olsa sükûnete kavuşmuş oluyordu (425/1034)8 . Diğer taraftan Tuğrul ve Çağrı Beyler’in başında bulunduğu topluluğa yönelen Sultan Mahmûd, onlara yeni yurtlar verme önerisinde bulundu. Fakat onlar bu cazip öneriyi kabul etmeye pek yanaşmadı. Aynı zamanda o sırada Buhara’yı zapt eden Ali Tekin, Selçuklular’a ittifak teklifinde bulundu, ancak Tuğrul ve Çağrı Beyler bunu da kabul etmedi. Selçuklu toplulukları daha sonra Ali Tekin’in tazyikleri neticesinde Hârizm’e gitmek zorunda kaldılar. Bu sırada Gazneli Sultanı Mahmûd ölmüş, yerine oğlu Mes‘ûd geçmişti. Mes‘ûd bir süre sonra kendisi için tehlike olarak gördüğü Ali Tekin’in üzerine Hârizm valisi Altuntaş’ı gönderdi. 423/1032 yılında Debûsiye’de yapılan savaşta Altuntaş’ın ölmesi üzerine yerine oğlu Harun, Hârizm’e vali olarak atandı. Harun, kısa sonra Gazneliler’e karşı isyan ve bağımsızlığını ilân etti. Bu sırada eski düşmanları Cend Emîri Şah Melik’in9 ani baskınına uğrayan Selçuklular, büyük kayıplar verdi. Bu gelişme sonrasında Hârizm’in kendileri için tehlikeli olduğunu düşünen ve Harun’a da güvenemeyen Selçuklular, bölgeden ayrılmaya karar verdiler. Müttefiklerini kaybetmek istemeyen Harun, Ceyhun’u geçerek Ribât-ı Nemek’e kadar gelmiş bulunan Selçuklular’ı geri dönmeye ikna etti. Bir süre sonra bölgenin önemli gücü Ali Tekin’in 426/1035 yılında ölmesiyle Selçuklular muhtemel müttefiklerinden birini kaybetmiş oldular. Ali Tekin’in hemen ardından Gazneli vezirinin tertiplediği bir suikastla Harun da öldürülmüştü10. Böylece önemli iki müttefikini kaybeden Selçuklular için hareket sahası daralmış, yaşam şartları daha da ağırlaşmıştı. 8 Đbnü’l-Esîr, C. IX, s. 333; Agacanov, Oğuzlar, s. 290; Mürsel Öztürk, Anadolu Erenlerinin Kaynağı Horasan (Moğol Đstilâsına Kadar), Ankara 2001, s. 188; Erdoğan Merçil, “Gazneliler’in Kirman Hâkimiyeti (1031-1034)”, TD, sayı: 24, Đstanbul 1970, s. 43. 9 Selçuklular’ın azılı düşmanlarından olup, son Oğuz Yabgusu’nun oğlu olması muhtemeldir, bkz. Sevim-Merçil, aynı eser, s. 22. 10 Beyhâkî, s. 563-565; Đbnü’l-Esîr, C. IX, s. 364; Tabakāt-ı Nâsırî, s. 247; Barthold, Türkistan, 319; Turan, Selçuklular, s. 95; Köymen, Tuğrul Bey, s. 4-6; Köymen, Kuruluş, s. 140-159; 18 2. Selçuklular’ın Tekrar Horasan’a Gelmeleri Yukarıda belirttiğimiz gelişmeler, zor duruma düşen Selçuklular’ı yeni yurt arama zorunluluğuna itmişti. Bunun neticesinde Selçuklular, Tuğrul, Çağrı ve Musa Yabgu’nun önderliğinde Hârizm’den Gazneliler’in hâkimiyeti altında bulunan Horasan’a geldiler11. Gazneliler’in bilgisi ve izni dışında gerçekleştirilen bu göçten sonra Selçuklular, Horasan Divanı Başkanı Sûrî’ye bir haber göndererek yardım istediler. Selçuklular, Hârizm ve Ceyhun yönünden gelebilecek Türkmen saldırılarını bertaraf etme karşılığında Merv, Serahs ve Ferâve’nin kendilerine yurt olarak verilmesini istiyorlardı. Durumdan haberdar edilen Sultan Mes‘ûd, bu oldubittiyi kabul etmediği gibi, Beydoğdu komutasında bir orduyu Selçuklular’ın üzerine gönderdi. Nesâ civarında yapılan savaşı Selçuklular kazandı (Şaban 426/Haziran 1035)12. Neticede iki taraf arasında barış yapılmasına karar verildi. Yapılan barışa göre Nesâ, Tuğrul Bey’e, Dihistan, Çağrı Bey’e ve Ferâve de Musa Yabgu’ya yurt olarak verildi. Bunun yanında dihkān unvanı da verilen Selçuklu Beyleri, Horasan’da yarı bağımsız bir hâle gelmiş oldular13 . Yapılan anlaşmaya rağmen Selçuklular, 4 ay sonra Horasan’ın değişik bölgelerine akınlar yapmaya başladılar. Sultan Mes‘ûd bu gelişme üzerine Subaşı komutasında bir orduyu ikinci kez Horasan’a gönderdi. Fakat Subaşı, Selçuklular ile savaşmaya cesaret edememiş ve beklemeyi uygun görmüştü. Yaklaşık bir yıl Sevim-Merçil, aynı eser, s. 22; Yusuf Abbas Hashmi, Successors of Mahmūd of Ghazna, In Political, Cultural and Administrative Perspective, Karachi 1988, s. 47; Öztürk, Anadolu Erenlerinin Kaynağı, s. 16; Hunkan, Türk Hakanlığı, s. 200, 202; Kafesoğlu, Selçuklular, ĐA, s. 359. 11 Horasan’a gelen Selçuklular’ın 700-900 atlıdan oluşan bir birlik olduğu görüşü ileri sürülmektedir, bkz. Agacanov, Oğuzlar, s. 299. 12 Gazneli ordusu 9 Şaban 426/19 Haziran 1035 günü Nesâ’ya hareket etmişti. 21 Şaban/1 Temmuz tarihinde Nîşâbûr’a ulaşan bir mektupta ordunun Selçuklular’ı mağlup ettiği bildiriliyordu. Savaş belirtilen tarihler arasında cereyan etmişti, bkz. Beyhakî, s. 625-627. 13 Beyhâkî, s. 609-612; Râvendî, C. I, s. 92-94; Hüseynî, s. 3-4; Bundârî, s. 4; Tabakāt-ı Nâsırî, s. 248; Zahîrüddîn Nîşâbûrî, s. 9-10; Seyyid Muhammed b. Burhâneddîn Hâvendşah Mîrhând, Tarih-i Ravzâtü’s-safâ, Müessese-i Hayyâm ve Đntişârât-ı Pîrûz, Tahran 1339 hş., C. IV, s. 244- 245; Ahmed b. Mahmûd, C. I, s. 12 vd.; C. E. Bosworth, “The Political and Dynastic History of the Iranian World (A. D. 1000-1217)”, The Cambridge History of Iran, Cambridge 1968, C. V, s. 20; Köymen, Tuğrul Bey, s. 6-9; Köymen, Kuruluş, s. 197-228; Sevim-Merçil, aynı eser, s. 22- 23; Kafesoğlu, Selçuklular, ĐA, s. 360-361; Cihan Piyadeoğlu, “Gazneli Veziri Ahmed b. Abdüssamed ve Sultan Mes‘ûd ile Olan Münasebetleri”, TD, sayı: 43, Đstanbul 2007, s. 14-18. 19 sonra Selçuklular, Gazneliler’e gönderdikleri bir elçi vasıtasıyla Merv, Serahs ve Bâverd’in de kendilerine verilmesini talep ettiler. Selçuklular, Nesâ’da aldıkları kesin galibiyet ve yaptıkları anlaşmanın onlara bağımsızlıklarının kapısını açtığının farkındaydı. Bunun sonucunda hâkim oldukları yerler ile ele geçirmeyi plânladıkları Horasan bölgesini kendi aralarında Nîşâbûr Tuğrul Bey’e, Merv Çağrı Bey’e ve Serahs da Musa Yabgu’ya verilmek üzere paylaştılar. Çağrı Bey ani bir baskınla Merv’e hâkim olmayı başardı. Merv fakihlerinin aman dilemesi üzerine Selçuklular onlara iyi muamele etmişti. Neticede 428 yılı Receb ayının ilk Cuma günü/22 Nisan 1037 tarihinde Merv’de Çağrı Bey adına hutbe okundu. Böylece her ne kadar iki kuvvet arasındaki mücadele devam edecek olsa da Horasan’ın hâkimiyeti yavaş yavaş Gazneliler’den Selçuklular’a geçmiş oluyordu14 . Sultan Mes‘ûd bu gelişmeler üzerine daha önce Horasan’a gönderdiği Subaşı’ya kesin savaş emri verirken, diğer bir orduyu da yardım amacıyla Herat şehrine göndermişti. Subaşı’nın üzerlerine yürümesi sebebiyle korkuya kapılan Selçuklular, bütün ağırlıklarını ve ailelerini Merv çölüne gönderdiler. Merv’e gelen Çağrı Bey, şehir ahalisiyle görüşerek onlara fikirlerini sordu. Onların cevabı Selçuklular’a itaat gösterecekleri şeklindeydi. Nihayet Serahs civarında yapılan savaşta Gazneliler ikinci mağlubiyetlerini aldılar (Şaban 429/Mayıs-Haziran 1038)15. Yenilen Subaşı, Herat’a çekildi. Onu bir süre takip eden Çağrı Bey, daha sonra Tûs’a döndü. Bu sırada Nîşâbûr ileri gelenleri, emîrler ve askerler saygılarını sunmak üzere onun huzuruna gelmişlerdi16 . 14 Zahîrüddîn Nîşâbûrî, s. 12-13; Hüseynî, s. 6; Ahmed b. Mahmûd, C. I, s. 20; Zebihullah Safa, Tarih-i Edebiyat, s. 10; Bosworth, The Political and Dynastic History, s. 20; Köymen, Tuğrul Bey, s. 10-11; Sevim-Merçil, aynı eser, s. 24; Kafesoğlu, Selçuklular, ĐA, s. 361; Cl. Cahen, “Čaghri-Beg”, EI2 , C. II, s. 4. 15 Savaşın Şaban ayının sonlarına doğru gerçekleştiği anlaşılmaktadır. Nitekim Tuğrul Bey’in Nîşâbûr’a gelmesinden sonra Çağrı Bey şehri yağmalamak istemiş, ancak Tuğrul Bey, Ramazan ayında bulunmalarını öne sürerek buna izin vermemişti. Bu durumda Nîşâbûr, Ramazan ayının ilk on gününde Selçuklular’ın hâkimiyetine girmiş olmalıdır, bkz. Đbnü’l-Esîr, C. IX, s. 350. 16 Hüseynî, s. 6-7; Đbnü’l-Esîr, C. IX, s. 349-350; Tabakāt-ı Nâsırî, s. 249; Ahmed b. Mahmûd, C. I, s. 17-21; Zebihullah Safa, Tarih-i Edebiyat, s. 10; Köymen, Tuğrul Bey, s. 11; Köymen, Kuruluş, s. 232 vd.; Ferîdûn Gerâylî, Nîşâbûr Şehr-i Fîrûze, Meşhed 1373 hş, s. 110; SevimMerçil, aynı eser, s. 23-24; Kafesoğlu, Selçuklular, ĐA, s. 361; Piyadeoğlu, aynı makale, s. 23. Hüseynî (s. 7), Çağrı Bey’in savaştan sonra Tûs’a döndüğü şeklinde bilgi vermektedir. Buna göre o sırada Tûs’un da Selçuklular’ın hâkimiyetinde bulunduğu sonucunu çıkarmak mümkün olmaktadır. Ancak Đbn Kesîr (el-Bidâye, C. XII, s. 142), Tûs’un 434/1042-1043 tarihinde Tuğrul Bey tarafından ele geçirildiğini belirtmektedir. 20 Savaştan on iki gün sonra Đbrahim Yınal, Nîşâbûr önlerine gelerek şehrin Tuğrul Bey adına kendisine teslim edilmesini istedi17. Gazneliler’e bağlı bulunan halk, uzun görüşmelerden sonra şehri ona teslim etmek zorunda kaldı. Şehre giren Đbrahim Yınal, Tuğrul Bey adına hutbe okuttu (Şaban 429/Mayıs-Haziran 1038)18 . Çok geçmeden şehre gelen Tuğrul Bey, halkın ileri gelenleri tarafından törenle karşılandı19. Sultan Mes‘ûd’un tahtına oturan Tuğrul Bey, hemen oluşturulan Mezâlim Divânına oturarak halkın şikayetlerini dinledi. Bu sırada Çağrı Bey şehrin yağmalanması isteyeyerek bu konuda ısrarcı oldu. Fakat Tuğrul Bey, Ramazan ayında olduklarını, bu sebeple yağmanın bayramdan sonraya bırakılması gerektiğini söyledi. Bunu kabul eden Çağrı Bey, bayramdan sonra tekrar harekete geçmek istediyse de Tuğrul Bey, halifenin elçilerinin geldiğini söyleyerek onu tekrar engellemişti. Fakat Çağrı Bey onu dinlemeyerek harekete geçtiği zaman, Tuğrul Bey bir bıçak alarak “Allah’a yemin ederim ki, eğer en ufak bir şey yağma edersen kendimi öldürürüm.” demişti. Çağrı Bey, bunun üzerine halktan taksitle vergi alınmasına razı oldu. Nîşâbûr’un haracı yaklaşık 30 bin dinar olarak belirlendi ve toplanan meblağ askerlere dağıtıldı. Tuğrul Bey daha sonra yeni devletin düzenlenmesi çalışmalarına başlayarak başta vezir olmak üzere bazı atamalar yaptı. Diğer taraftan daha önce Merv’de Çağrı Bey adına okutulan hutbe, Melikü’l-mülûk unvanıyla okutulmaya başlandı. Yeni teşekkül eden bu devlet, Abbâsî Halifesine de itaat bildirdi. Bu itaat sonrasında halife de Selçuklular’ın Horasan hâkimiyetini resmen tanımıştı. Böylece devlet kurmanın en önemli unsurlarını bir araya getirmeyi başaran Selçuklular, müesseseleşme yolunda ilk adımlarını da atmış oldular20 . 17 Đbnü’l-Esîr (el-Kâmil, C. IX, s. 350), savaştan sonra Çağrı Bey’in Nîşâbûr üzerine yürüdüğünü ve savaşmadan şehre girdiğini nakletmektedir. 18 Beyhakî (s. 731), hutbenin Tuğrul Bey adına okunması sırasında mescitte bulunan halkın buna büyük tepki gösterdiğini, az kalsın fitne çıkacağını, durumun sakinleştirilmesinden sonra Cuma namazınının kılınabildiğini nakleder. 19 Đbnü’l-Esîr (C. IX, s. 367), Tuğrul Bey’in Nîşâbûr’da hutbe okutmasının tarihini Şaban 428/Mayıs-Haziran 1037 olarak vermektedir. Ancak bu tarih muhtemelen yanlıştır. 20 Beyhakî, s. 728 vd.; Hüseynî, s. 7; Đbnü’l-Esîr, C. IX, s. 350; Bundârî, s. 4; Tabakāt-ı Nâsırî, s. 248-249; Reşîdüddîn, s. 21; el-Bidâye, C. XII, s. 130; Mîrhând, Ravzâtü’s-safâ, C. IV, s. 251 vd.; Ahmed b. Mahmûd, C. I, s. 20; Zebihullah Safa, Tarih-i Edebiyat, s. 10; Laurence Lockhart, Persian Cities, London 1960, s. 82; Bosworth, The Political and Dynastic History, s. 20-21; Köymen, Tuğrul Bey, s. 12; Köymen, Kuruluş, s. 260 vd.; Muhammed Mahmûd Đdris, Rüsûmu’s-selâcika ve nüzumuhumü’l-ictimâiyye, Kahire 1983, s. 39; Gerâylî, Nîşâbûr, s. 110- 21 Selçuklular, Horasan’a geldikten sonra Gazneliler ile pek çok kez mücadele etmek durumunda kalmışlardı. Tuğrul Bey’in 429/1038 yılında Nîşâbûr’a hâkim olması sonrasında Belh şehri hariç diğer önemli Horasan şehirleri ele geçirilmişti21 . Selçuklular’ın bu başarısı, özellikle Nîşâbûr’un elden çıkmasının Gazneliler ve Sultan Mes‘ûd’un üzerindeki etkisi ağır oldu22. Bunun neticesinde Sultan Mes‘ûd, Selçuklular’ın Horasan’dan çıkartılmaları için gerekli hazırlıkların yapılması konusunda emirler verdi. Bu dönemde Belh’in Selçuklular tarafından ele geçirilemeyişinin en önemli sebebi Gazneli veziri Ahmed b. Abdüssamed’in kuvvetli bir orduyla bu şehirde bulunmasından kaynaklanıyordu23. Bu gelişmelerden sonra Sultan Mes‘ûd, Cend Emîri Şahmelik ile bir ittifaka girerek ordusuyla birlikte Horasan’a hareket etti. O, ilk olarak Belh’e, oradan da Serahs üzerine yürüdü. Bir sonraki hedef ise Merv şehriydi. Bu sırada Şuburgân bölgesinin fethi ile uğraşan Çağrı Bey, Mes‘ûd’un bu harekâtını haber alınca Serahs’a dönmek zorunda kalmıştı. Mes‘ûd, Belh’e geldiği sırada Çağrı Bey şehre anî bir baskın düzenleyerek bir fil ve birkaç yedek atı (cenîbe)24 şehirden kaçırmaya muvaffak oldu. Bu başarısı asker nazarında onu daha da önemli bir komutan haline getirmişti25 . Çağrı Bey, Serahs’a geldikten sonra aile üyeleri ile izlenecek yol hakkında görüşmelerde bulundu. Yapılan görüşmeler sırasında Gazneli ordusuna karşı tutunmanın zor olduğu, bundan dolayı Horasan’ın batısına çekilme düşüncesi ağırlık kazandı. Ancak, Çağrı Bey bu görüşe şiddetle karşı çıktı. Onun görüşüne 111; Sevim-Merçil, aynı eser, s. 24; Kafesoğlu, Selçuklular, ĐA, s. 361; Agacanov, Oğuzlar, s. 300; Öztürk, Anadolu Erenlerinin Kaynağı, s. 20-21, 161; Merçil, Hükümdarlık Alâmetleri, s. 45; Honigmann, Nīshāpūr, EI2 , s. 63; C. E. Bosworth, “Toghril (I) Beg”, EI2 , C. X, s. 553; Özgüdenli, Nîşâbur, DĐA, s. 150; Piyadeoğlu, aynı makale, s. 24. 21 Đbnü’l-Esîr, C. IX, s. 350. Bu bilgiye rağmen Đsfizârî (s. 387-388), Selçuklular’ın ilk kez 429/1037-1038 yılında Herat’a saldırdıklarını, ama halkın direnişiyle karşılaşarak geri çekildiklerini nakletmektedir. 22 Beyhakî, s. 731 vd.; Reşîdüddîn, s. 15; Turan, Selçuklular, s. 99; Köymen, Kuruluş, s. 260 vd.; Sevim-Merçil, aynı eser, s. 24. 23 Beyhakî, s. 734. 24 Yedek at manasındadır, geniş bilgi için bkz. Erdoğan Merçil, “Cenîbet ve Kullanılışına Dair Örnekler”, Osmanlı Araştırmaları, Prof. Dr. Nejat Göyünç’e Armağan 2, sayı: XXIII, Đstanbul 2004, s. 133-144. 25 Hüseynî, s. 7-8; Đbnü’l-Esîr, IX, 353 ve 367; Tabakāt-ı Nâsırî, s. 249 vd.; Ahmed b. Mahmûd, C. I, s. 21; Turan, Selçuklular, s. 103; Köymen, Tuğrul Bey, s. 13; Köymen, Kuruluş, s. 283; Gerâylî, Nîşâbûr, s.111; Sevim-Merçil, aynı eser, s. 25-26; Kafesoğlu, Selçuklular, ĐA, s. 362. 22 göre ise yeni bir taktikle topyekûn bir savaş yapılması gerekmekteydi. Toplantıdan sonra Çağrı Bey, şehre tekrar hâkim olmak düşüncesiyle Merv’e geldi ve kendisine şehrin kapısını kapatan Mervliler ile bir süre savaştı. Sultan Mes‘ûd’un harekete geçtiğini haber alınca da Merv’in çevresindeki köy ve kasabaları tahrip etti. Mes‘ûd’un harekete geçmesi sonrasında tekrar bir araya gelen Selçuklu Beyleri, Çağrı Bey’in topyekûn savaşma görüşünü kabul etmek zorunda kaldılar. Neticede iki ordu karşı karşıya geldi (Şaban 430/Mayıs 1039). Đlk çatışmalar Gazneliler’in lehine sonuçlandı. Sultan Mes‘ûd, Serahs’a hareket ettiği sırada kendisine Selçuklular’ın aldıkları mağlubiyete rağmen savaşma arzusunda oldukları haberi ulaştı. Bunun sonucu olarak Selçuklular, Gazneliler ordusu üzerinde uyguladığı yıpratma taktiği başarılı olunca iki taraf arasında barış görüşmeleri yapılmaya başlandı. Neticede anlaşmaya varıldı ve şartlarına göre Selçuklular bulundukları yerde kalırken, Sultan Mes‘ûd, Nîşâbûr’a geldi26. Mes‘ûd’un buraya gelmesinden önce halk Selçuklular’a karşı isyan etmiş, askerlerin bazılarını öldürmüş, diğerleri de şehirden kaçmıştı27 . Kışı Bâverd, Nesâ ve Nîşâbûr’da geçiren Sultan Mes‘ûd, baharla birlikte tekrar harekete geçti. Bu sırada çöllere çekilmiş bulunan Selçuklular çok kötü bir dönem geçirmekteydi. Sultan Mes‘ûd’un harekete geçmesiyle birlikte Selçuklular’da da batıya gitme düşüncesi tekrar ağırlık kazanmaya başlamıştı. Bu düşünceye muhalefet eden ise gene Çağrı Bey olmuştu. Çağrı Bey, çöl yolundan gelen Gazneli ordusunun zor durumundan faydalanılarak onlarla tekrar savaşılmasını önermişti. Neticede Çağrı Bey’in önerisi destek bulmuş, Gazneliler ile tekrar savaşılmasına karar verilmişti28 . Harekete geçen Gazneliler ordusunda ise susuzluk baş göstermiş, üstelik hayvanlar da yemsiz kalmıştı. Yapılan uzun çarpışmalardan sonra Dandanakan kalesi önlerine gelebilen Gazneli ordusu, artık savaşamayacak bir hale gelmişti. 26 Hüseynî, s. 8; Tabakāt-ı Nâsırî, s. 250; Ahmed b. Mahmûd, C. I, s. 24-25; Köymen, Tuğrul Bey, s. 13-14; Köymen, Kuruluş, s. 298 vd.; Gerâylî, Nîşâbûr, s. 110; Sevim-Merçil, aynı eser, s. 24- 25; Kafesoğlu, Selçuklular, ĐA, s. 362. 27 Đbnü’l-Esîr, C. IX, s. 354; Abdülkerim Özaydın, Sultan Berkyaruk Devri Selçuklu Tarihi (485- 498/1092-1104), Đstanbul 2001, s. 47. 28 Râvendî, C. I, s. 99; Hüseynî, s. 8; Köymen, Tuğrul Bey, s. 15; Köymen, Kuruluş, s. 315-326; Sevim-Merçil, aynı eser, s. 25; Kafesoğlu, Selçuklular, ĐA, s. 362. 23 Bunu fark eden ve her şeyi göze alan Selçuklular, Gazneliler’e son darbeyi indirmeye karar verdiler. 8 Ramazan 431/23 Mayıs 1040 tarihinde Dandanakan kalesi yakınlarında yapılan savaşı Selçuklular kazandı. Gazneli Mes‘ûd ve pek çok komutanı savaş alanından zorlukla kaçabildi29. Bu büyük zaferden sonra da Horasan’a tam manasıyla yerleşen Selçuklular, tarihte önemli roller oynayacak olan Büyük Selçuklular Devleti’ni kurdular. B. SELÇUKLU DEVLETĐ’NĐN KURULMASI SONRASINDA GELĐŞEN OLAYLAR 1. Horasan Bölgesinin Fethi Kazanılan zaferden sonra Merv’de toplanan kurultayda Tuğrul Bey, “Horasan Emîri” olarak Selçuklu tahtına çıktı. Ayrıca kurultayda bu zaferle ilgili olarak fetihnameler gönderilmesine karar verildi. Bununla da kalınmayarak ülke toprakları hanedan üyeleri arasında paylaştırıldı. Tuğrul Bey sultan olarak Nîşâbûr’da kalacağı bu paylaşıma göre, Çağrı Bey de Merv ve Serahs ile Belh arasındaki şehirlere hâkim olacaktı. Musa Yabgu da Horasan’ın diğer önemli merkezi Herat’a sahip olacak, ayrıca Đsfizâr ve Büst de ona verilecekti. Selçuklular aralarında yapmış oldukları bu paylaşıma henüz ele geçirmedikleri bölgeleri de dâhil etmişlerdi. Zamanla daha merkezileşen bir sistemi benimseyen Selçuklular, ülke topraklarının hanedan üyeleri arasında paylaştırılması usulünü devam ettirdiler30. Bu usulün en belirgin uygulandığı bölgelerin başında da Horasan yer almaktaydı. 29 Râvendî, C. I, s. 99; Hüseynî, s. 8-9; Ahmed b. Mahmûd, C. I, s. 27; Köymen, Tuğrul Bey, s. 15- 16; Köymen, Kuruluş, s. 336 vd.; Peter B. Golden, Türk Halkları Tarihine Giriş, çev. Osman Karatay, Ankara 2002, s. 181; Sevim-Merçil, aynı eser, s. 26; Kafesoğlu, Selçuklular, ĐA, s. 362; Bosworth, Toghril, EI2 , s. 553. 30 Zahîrüddîn Nîşâbûrî, s. 13-14; Râvendî, C. I, s. 102; Hüseynî, s. 12; Kafesoğlu, Selçuk’un Oğulları, s. 119; Köymen, Tuğrul Bey, s. 16; Köymen, Kuruluş, s. 356 vd.; Gerâylî, Nîşâbûr, s. 111; Golden, Türk Halkları Tarihi, s. 182; Sevim-Merçil, aynı eser, s. 26-27; Kafesoğlu, Selçuklular, ĐA, s. 362; Bosworth, Khurāsān, EI2 , s. 58; Gerâylî (Nîşâbûr, s. 111-112), kaynakların aksine Nîşâbûr’un Çağrı Bey’e bırakıldığını, bu dönemde şehrin imâr edildiğini, ayrıca ulema ve medrese erbabının merkezi haline getirildiğini nakletmektedir. Çağrı Bey’in vezirliğini de gene Nîşâbûrlu olan Ebû Nasr Mansûr b. Amîdülmülk yapmıştı. 24 Bu sırada Horasan’ın dört önemli merkezinden sadece Nîşâbûr ve Merv, Selçuklu hâkimiyetinde bulunuyordu. Hanedan üyelerine paylaştırılan bazı yerlerin aynı zamanda fethedilmesi gerekmekteydi. Bu sebeple Tuğrul Bey, Çağrı Bey ve Musa Yabgu kendi hâkimiyet sahalarını genişletmek üzere harekete geçtiler. Bundan sonraki dönemde Horasan’daki fetih faaliyetleri Çağrı Bey ve Musa Yabgu eliyle gerçekleşecekti31. Çünkü Tuğrul Bey, daha ziyade ülkenin batı bölgelerinin fethiyle meşgul olmaktaydı. Dandanakan Savaşı’ndan sonra kendi içinde bir teşkilâtlanmaya giden Selçuklular, yukarıda da belirttiğimiz gibi ülke topraklarını kendi arasında paylaştırmıştı. Bu sırada Belh şehri Gazneliler’in hâkimiyeti altında ve vali Altuntak’ın idaresindeydi32. O zamana kadar Gazneliler Devleti’nin savunma sisteminin merkezi durumunda olan Belh, Selçuklular’ın Horasan’a gelmelerinden sonraki dönemde de onlara karşı yapılan pek çok harekât için önemli bir üs görevi görmüştü33 . Çağrı Bey, Altuntak’a haber göndererek şehrin kendisine teslimini istedi. Çağrı Bey mektubunda Sultan Mes‘ûd’un zor bir durumda bulunduğunu, dolayısıyla şehre yardıma gelmesinin mümkün olmadığını belirtiyordu. Fakat Altuntak kendisine gönderilen elçiyi hapsetti. Bu gelişme üzerine Çağrı, Belh şehrini kuşatmaya başladı. Altuntak da karşı hamle olarak Sultan Mes‘ûd’dan yardım istedi. Altuntak’ın bu yardım isteği Mes‘ûd tarafından karşılıksız bırakılmadı. Büyük bir ordu toplayan Mes‘ûd, bunu Belh’in yardımına gönderdiği gibi oğlu Mevdud idaresinde oluşturduğu başka bir orduyu da destek amacıyla Horasan’a gönderdi34 . 31 Azimî, s. 4; Hüseynî, s. 12; Sevim-Merçil, aynı eser, s. 28. Azimî (aynı yer), Nîşâbûr’un Çağrı Bey’in hâkimiyetine verildiği belirtir. 32 Hüseynî, s. 9; Đbnü’l-Esîr, C. IX, 370; Mükrimin Halil Yınanç, “Çağrı Bey”, ĐA, C. III, s. 326; C. Bosworth, “Balk”, Encyclopedia Iranica, C. III, s. 590; Rencber, aynı makale, s. 151; Barthold, Türkistan, s. 324. 33 Bosworth, Balk, EIr, s. 590. 34 Beyhakî, s. 882-885; Hüseynî, s. 9; Đbnü’l-Esîr, 370; Ahmed b. Mahmûd, C. I, s. 27-28; Ebu’l- ‘Alâ Mevdûdî, Selçuklular Tarihi, çev. Ali Genceli, Ankara 1971, s. 163 vd.; Muhammed Nazım, “Mevdûd”, ĐA, C. VIII, s. 162; C. E. Bosworth, The Ghaznavids Their Empire in Afghanistan and Eastern Iran 994:1040, Edinburg 1963, s. 230. 25 Bu kuvvet 432/1040 tarihinde Gazne’den hareket etmiş, Belh’e yaklaştıkları sırada Çağrı Bey tarafından karşılanmıştı. Öncü birliklerinin karşılaşması Selçuklular’ın lehine gelişince Gazneli ordusu geri çekilmeyi tercih etti. Bu gelişmeyi haber alan Altuntak da şehri Çağrı Bey’ teslim etmek durumunda kaldı. Çağrı Bey daha sonra Cûzcân, Bâdgîs, Huttelân ve Toharistan’ı da ele geçirdi. Böylece Belh ve ona bağlı bu yerler Selçuklular’ın hâkimiyetine geçmiş oldu35 . Bundan sonra şehrin hâkimlerinin hanedandan birisi olmasına özen gösterildi. Çağrı Bey’in Belh’i ele geçirmesinden sonra şehirde ne gibi düzenlemeler yaptığı hakkında kaynaklarımız net bir bilgi aktarmamaktadır. Đbnü’l-Esîr36 , Nizâmülmülk hakkında bilgi verdiği bir bölümde Ebû Ali b. Şâdân’ı Çağrı Bey’in Belh’teki işlerini yürüten kişi olarak nakletmektedir. Ayrıca Nizâmülmülk’ü Belh hâkimi Emîr Tâcir’in kâtibi olarak göstermektedir. Belh’in 432/1040 tarihinde Selçuklular’ın eline geçtiği sırada şehrin hâkimi Altuntak olduğuna göre Emîr Tâcir, Gazneliler döneminde şehre hâkimdir. Nizamülmülk’ün 408/1018 tarihinde doğmuş olduğu göz önünde bulundurulursa onun çok genç yaşta kâtiplik yapmaya başladığı sonucunu çıkarmak yanında Emîr Tâcir’in Selçuklu Emîri olabileceğini söylemek de mümkün görünmektedir. Eğer öyleyse bu hâkimiyet uzun sürmemiştir. Çağrı Bey’in Belh hâkimiyeti 435/1043 yılına kadar devam etmiş, şehrin bir sonraki hâkimi ise Melik Alp Arslan olmuştur. Diğer taraftan 429/1037-1038 senesinde Selçuklular, Herat’a saldırmışlardı. Ancak halk onlarla mücadele ederek şehre girmelerine izin vermedi. Bu dönemde kuhendîz ve şehrin rabazı mamur ve insanların rahatça yaşayabildikleri yerlerdi. Selçuklular ilk geldikleri yıl geri dönmek zorunda kaldıkları şehre iki yıl sonra tekrar gelerek barış yoluyla hâkim olmayı başardılar Şehirde okunan hutbeyi de kendi adlarına çevirdiler37. Ancak Sultan Mes‘ûd’un Horasan’a gelmesi üzerine Selçuklular şehirden ayrılmak zorunda kalmış, Gazneliler şehri tekrar ele 35 Hüseynî, s. 9; Đbnü’l-Esîr, C. IX, s. 370; Ahmed b. Mahmûd, C. I, s. 28-29; Barthold, Türkistan, s. 324; Yınanç, Çağrı Bey, ĐA, s. 326; Bosworth, Balk, EIr, s. 590; Sevim-Merçil, aynı eser, s. 28; Rencber, aynı makale, s. 151; Barthold, Belh’in Selçuklular’ın eline kesin olarak 451/1059 yılında geçtiğini kaydeder, bkz. s. 324. 36 el-Kâmil, C. X, s. 177. Bu bilgiyi Đbnü’l-Adîm (Biyografiler, s. 40) ile Hândmîr de vermektedir, bkz. Düstûru’l-vüzerâ, nşr. Saîd Nefîsî, Tahran 2535 şehinşahî, s. 150. 37 Đsfizârî, C. I, s. 388-389 26 geçirmişlerdi. Mes‘ûd, halkın mallarını müsadere ettikten sonra Selçuklular’la savaşmak üzere Merv’e hareket etti. Dandanakan Savaşı’ndan sonra Mes‘ûd’un ölümüyle Herat şehri bir süreliğine sahipsiz kaldı. Bu süre içerisinde şehir pekçok kez taarruzla karşılaştı. Bu sıralarda Şeyh Ebû Muhammed b. ‘Asım, 432/1040- 1041 yılında şehir ve çevresine hâkim olmayı başardı ve o sırada Sultan Mes‘ûd’a bağlı bulunan Şemîrân kûtvâli ile pek çok kez mücadele etmek durumunda kaldı. Onun bu mücadelelerden birisi sırasında ölümü sonrası kardeşi Şeyh Râfi‘ (78ا(, ardından da onun naibi olan Ebû Mansûr b. Đs‘as (9:ا (şehirde hâkimiyet kurdu. Bu süre zarfında Selçuklular her yıl düzenli bir şekilde şehir önlerine gelip alamadan geri döndülerse de kuhendîz ve şehrin rabazını tahrip etmekten de geri kalmadılar. Bu kuşatmaların birinde Musa Yabgu ani bir saldırıyla Ebû Mansur’u öldürüp şehri ele geçirdi38. Böylece Herat şehri de Musa Yabgu’nun idaresi altında Selçuklu topraklarına katılmış oluyordu. Bir süre sonra Gazneli Sultanı Mevdûd, Herat’ı tekrar geri aldı. Bu gelişme üzerine şehri tekrar hâkimiyet altına almak için Selçuklular adına harekete geçen Çağrı Bey, hastalığı sebebiyle bunu başaramadı. Bu sırada Mevdûd’un Đbrahim Yınal’ın kardeşi ve Sistân hâkimi Ertaş’a yenilmesini fırsat bilen Musa Yabgu, ani bir baskınla Herat’a tekrar hâkim olmayı başardı39 . Gazneli Sultanı Mevdûd, Çağrı Bey’in hastalanmasını fırsat bilerek Horasan’a, özellikle Gazne ile Horasan arasındaki ilk merkez olan Belh’e saldırmıştı. Onun bu ani saldırısına karşılık veremeyen Çağrı Bey, onunla mücadele etmesi için oğlu Alp Arslan’ı görevlendirdi. Selçuklular ile Gazneliler’i bir kez daha karşı karşıya getiren bu savaştan galip çıkmayı başaran Alp Arslan olmuştu. Alp Arslan daha sonra babasının yanına dönmüş, bu galibiyete çok sevinen Çağrı Bey, Belh, Toharistan, Vahş, Velvalic ve Kubâdiyân’ı oğlu Alp Arslan’a vermişti (435/1043)40. Alp Arslan’ın Belh hâkimiyeti 458/1065-1066 tarihine kadar devam etti. Bu dönemde şehirdeki olaylar hakkında kaynaklar bilgi vermemektedir. Ancak 38 Đsfizârî, C. I, s. 389; Kafesoğlu, Selçuk’un Oğulları, s. 119. 39 Sevim-Merçil, aynı eser, s. 29. 40 Hüseynî, s. 18-19; Đbnü’l-Adîm, Biyografiler, s. 21; Đbnü’l-Esîr, IX, 395; el-Bidâye, C. XII, s. 143; Ahmed b. Mahmûd, C. I, s. 46; Yınanç, Çağrı Bey, ĐA, s. 326; Mehmet Altay Köymen, Büyük Selçuklu Đmparatorluğu Tarihi, Alp Arslan ve Zamanı, TTKY, Ankara 1992, s. 3-4; Bosworth, Balk, EIr, s. 590; Sevim-Merçil, aynı eser, s. 29. 27 bu dönemde Çağrı Bey’in diğer oğlu Đlyas adına 454/1062 yılında Belh’te basılan iki sikke hayli önem arz etmektedir41 . Đlyas’a daha sonraları Toharistan iktâ edilmiştir. Bu durumda onun daha önceki dönemde Belh’e hâkim olduğunu söylemek yerinde olur. Karahanlı hükümdarı Arslan Han, Belh ve Toharistan’ı ele geçirmek üzere harekete geçmişti. Çağrı Bey bu kez de oğlu Alp Arslan’ı ona karşı göndermek zorunda kalmıştı. Arslan Han’ın savaşa cesaret edememesi üzerine iki devlet arasında Horasan’a ve diğer Selçuklu memleketlerine saldırılmaması koşuluyla anlaşma imzalandı. Bu sayede tehlike arz eden bir güç daha bertaraf edilmiş oluyordu42 . Her geçen gün devletin kuruluş merkezi olan Horasan tam manasıyla Selçuklular Devleti’nin hâkimiyet sahası içine girmiş oldu. Bu bölge, devletin kuruluş merkezi olması sebebiyle her zaman önem taşıdı ve daima hanedan mensuplarının elinde bulunmasına özen gösterildi. Çağrı Bey’in ölümüyle birlikte Horasan’da ona ait olan bütün şehirlere oğlu Alp Arslan hâkim oldu43. Çağrı Bey’in ölüm tarihini Đbnü’l-Cevzî ve Bundârî44, 450/1058-1059 yılında Belh şehri olarak vermektedirler. Ancak bu bilgi diğer kaynaklarımızla tarih ve yer konusunda çelişmektedir45 . Kaynaklarımıza ek olarak bölgede basılmış olan sikkeler ışığında Tuğrul Bey zamanında bölgedeki hâkimiyet konusunda şu bilgileri aktarmak ayrıca mümkün olabilmektedir. Bu dönemde Nîşâbûr haricindeki Horasan bölgesinde Çağrı Bey ve oğlu Alp Arslan’ın hâkimiyetlerinin gücü açık şekilde belli 41 Osman G. Özgüdenli, “Sylloge Numorum Arabicorum Tübingen, Balh und die Landschaften am oberen Oxus, Hurâsân III”, TD, sayı: 38, Đstanbul 2003, s. 163. 42 Đbnü’l-Esîr, C. X, s. 25-26; Köymen, Alp Arslan, s. 4; Sevim-Merçil, aynı eser, s. 29. 43 Hüseynî, s. 20; el-Bidâye, C. XII, s. 186; Ahmed b. Mahmûd, C. I, s. 49; Köymen, Alp Arslan, s. 5; Sevim-Merçil, aynı eser, s. 29 44 Đbnü'l-Cevzî, C. XVI, s. 39; Bundârî, s. 26; Çağrı Bey, Serahs’ta ölmüş ve Merv şehrinde gömülmüştür, bkz. Yınanç, Çağrı Bey, ĐA, s. 327. 45 Sadreddîn el-Hüseynî (Ahbâr, s. 20) ile Đbnü’l-Adîm (Biyografiler, s. 21), bu tarihi Safer 452/Mart-Nisan 1060 olarak verirken, Đbnü’l-Esîr (el-Kâmil, C. X, s. 26), Recep 451/AğustosEylül 1059 şeklinde nakleder. Ayrıca Đbn Hallikân (Vefeyâtü’l-a‘yân, C. III, s. 231), bu tarihi Recep 451/Ağustos-Eylül 1059, Yınanç (Belh, ĐA, s. 327) ise Mart 1060 tarihini kabul etmektedir. 28 olmaktadır. Devletin kuruluşundan sonra Çağrı Bey’in Horasan’a hâkim olduğu kesin olarak bilinmektedir. Bununla birlikte Horasan bölgesinin merkezi kabul edilen Nîşâbûr, Tuğrul Bey’in hâkimiyet sahası içinde yer almış ve aynı zamanda yeni kurulan devletin başkenti olarak kabul edilmiştir. Tuğrul Bey adına Nîşâbûr’da basıldığı bilinen ilk sikke 433/1041-1042 tarihlidir46. Bu tarih Nîşâbûr’un başkent ilan edildiği ilk döneme aittir. Başkent olması münasebetiyle herhangi birine iktâ edilemeyen Nîşâbûr, bizzat sultanın hâkimiyetinde kalmasından dolayı farklı bir statü taşımaktadır. Tuğrul Bey, Nîşâbûr’da 433/1041-1042, 434/1042-1043, 435/1043- 1044, 436/1044-1045, 4371045-1046/, 438/1046-1047, 439/1047-1048, 440/1048- 1049, 441/1049-1050, 442/1050-1051, 444/1052-1053, 445/1053-1054, 446/1054- 1055, 447/1055-1056, 448/1056-1057, 449/1057, 451/1059 ve 452/1060 yıllarında olmak üzere paralar bastırmıştır47. Elimizde var olan sikke örneklerine göre belirttiğimiz bu dönemde diğer şehirlerde hanedan üyelerince paralar basılmışken, Nîşâbûr’da sadece Tuğrul Bey adına para basıldığı görülmektedir. Tuğrul Bey’in Nîşâbûr haricindeki Horasan’ın herhangi bir darp merkezinde para bastırmaması, yeni bir bilgi bulunana kadar o şehirlerdeki hâkimiyetlerin hanedana mensup diğer üyelerin elinde bulunduğunu düşündürmektedir. Nitekim Tuğrul Bey, yukarıda da belirttiğimiz gibi daha ziyade ülkenin batı kısımlarının hâkimi durumundadır. Bununla birlikte Hocaniyazov48, Herat’ta 435/1043-1044 tarihinde basılmış bir parayı Sultan Tuğrul Bey’le ilişkilendirmektedir. Baskı yeri ve tarihi belli olan bu paranın kimin adına basıldığı ise tam olarak okunamamaktadır. Sikkede sadece “el-‘Adil” ibaresi okunabilmektedir. Ancak Sultan Tuğrul Bey’in kullandığı unvan 46 T. Hocaniyazov, Katalog Monet Gosudarstua Velikih Selcukov (Büyük Selçuklu Devleti Sikkeleri Kataloğu), Red. Türkmenistan SSR Đlimler Akademisi, Aşkabad 1979, s. 5; Coşkun Alptekin, “Selçuklu Paraları”, Selçuklu Araştırmaları Dergisi, sayı: 3, Ankara 1971, s. 436. Hocaniyazov, 433/1041-1042 tarihli bir paranın basım yeri olarak Nesâ’yı göstermektedir, bkz. s. 5. 47 Hocaniyazov, Sikkeler Kataloğu, s. 5-23; Mehmet Altay Köymen, “Meskûkâta Göre Büyük Selçuklu Đmparatoru Sancar’la Irak Selçuklu Devleti Hükümdarı Mahmûd’un Vasallık Münasebetleri”, 60. Doğum Yılı Münasebetiyle Zeki Velidi Togan’a Armağan, Đstanbul 1950- 1955, s. 132; Henri Sauvaire, “Dinars Inedits Des Selgiouquides de Perse”, Numismatics of The Islamic World, Coins and Coinage of Iran, ed. Fuat Sezgin, sayı: 46, Frankfurt 2004, s. 77; Alptekin, Selçuklu Paraları, s. 443-465. 48 Sikkeler Kataloğu, s. 20. 29 ve lakaplar arasında “el-‘Adil” bulunmamaktadır49. Bu dönemde Herat’a hâkim olan Musa Yabgu adına basılmış 443/1051-1052 ve 446/1054-1055 tarihli iki ayrı paranın ilkinde “el-Melikü’l-‘adil Yabgu”, ikincisinde de “Mu‘izzü’d-devle Yabgu” ibareleri yer almaktadır50. Bu durumda yukarıda bahsettiğimiz paranın Musa Yabgu adına darp edilmiş olma ihtimali daha yüksektir. Tuğrul Bey’in Belh şehrinde bastırdığı paraya da henüz rastlanmamıştır. Bu normal bir durumdur, çünkü Belh en başından itibaren Çağrı Bey’in hâkimiyet sahasında yer almaktadır. Bağımsızlığın kazanılması sonrasında Çağrı Bey, daha ziyade ülkenin doğusundaki Merv ve Belh hâkimi olarak göze çarpmaktadır. Nitekim onun 438/1046 ve 439/1048 tarihlerinde Belh’te basılmış 6 adet sikkesi mevcuttur51 . Merv ülke topraklarının paylaşımından itibaren Çağrı Bey’in hâkimiyetine geçmiş, onun ölümünden sonra da Alp Arslan’ın olmuştur. Bu nedenle Tuğrul Bey’in burada basılmış parası henüz bulunamamıştır. Bölgede Selçuklu hanedanı adına basılmış ilk paralardan biri Çağrı Bey adına Mervu’r-rûz’da 430/1038-1039 tarihlidir52. Daha önce de belirttiğimiz gibi Çağrı Bey adına 428 yılı Receb ayının ilk Cuma günü/22 Nisan 1037 tarihinde Merv’de hutbe okunmuştur. Aynı dönemde Mervu’r-rûz da onun hâkimiyetine geçmiş olmalıdır. Çağrı Bey’in ayrıca 445/1053- 1054 tarihinde Merv’de basılmış sikkesi de bulunmaktadır53 . Ayrıca Alp Arslan’ın meliklik dönemine rastlayan 450/1058-1059 tarihinde Belh’te adına para bastırmıştır54. Sultan Alp Arslan, 458/1065-1066 tarihinde Melikşah’ı veliaht tayin ettiği tören sırasında ülkeyi hanedan üyeleri ve emîrleri 49 Köymen, Tuğrul Bey, s. 74-76; Abdülkerim Özaydın, “Büyük Selçuklular’da Unvan ve Lakaplar”, Prof. Dr. Işın Demirkent Anısına, Đstanbul 2008, s. 424 vd. 50 Hocaniyazov, Sikkeler Kataloğu, s. 149, 51 Florian Schwarz, Sylloge Numorum Arabicorum Tübingen Balh Die Landschaften Am Oberen Oxus XIC c. Hurāsān, Berlin y.y., s. 92; Ayrıca bkz. Özgüdenli, Sylloge, s. 163 52 Richard W. Bulliet, “Numismatic Evidence For The Relaitonship Between Tughril Beg and Chagrī”, Near Eastern Numismatics, Iconography, Epigraphy and History, Honor of George C. Miles, ed. Dickran K. Kouymjian, Beyrut 1974, s. 290. 53 Bulliet, Numismatic Evidence, s. 294. 54 Alptekin, Selçuklu Paraları, s. 46; Özgüdenli, Türk-Đran, s. 102; Uslu, Đslam Orduları..., s. 10. 30 arasında paylaştırmıştı. Bu paylaşıma göre Belh’i kardeşi Süleyman’a55, Belh’in önemli şehirlerinden biri olan Toharistan’ı da kardeşi Đlyas’a vermişti56 . Đlyas adına Belh’te 454/1062 yılında para basılmıştır57. Bu bilgiye istinaden Đlyas’ın daha önce Belh’e hâkim olduğunu söylemek mümkün görünmektedir. Süleyman’ın Belh’teki hâkimiyetinin kadar devam ettiğini bilmiyoruz. Ancak Sultan Alp Arslan ölüm döşeğinde Belh’i oğlu Ayaz’a ikta etmişti58. Bu durumda Süleyman’ın sultandan önceki bir dönemde ölmüş olması kuvvetle muhtemeldir. Her ne kadar Đlyas b. Çağrı Bey’in Süleyman’dan sonra Belh’e hâkim olduğu yönünde kaynaklarımızda bir bilgiye tesadüf etmemiş olsak da onun Sultan Melikşah adına 465/1072-1073 tarihinde Belh’te bastırttığı iki sikke bulunmaktadır59. Bu durumda Süleyman’dan sonra o sırada Toharistan’a da hâkim bulunan Đlyas’a, Belh de iktâ edilmiş olmalıdır. Adı geçen sikkelerin basım tarihi Ayaz’ın hâkimiyet döneminde gibi görülse de Ayaz’ın şehre ulaşmasından önce darp edilmiş olması yüksek ihtimaldir. Sultan Alp Arslan’ın oğlu olarak kaydedilen Ayaz’ın60 hâkimiyet süresinin kısa olduğunu bildiğimize göre Ayaz para bastırmaya fırsat bulamamış olmalıdır. Diğer taraftan Alp Arslan, meliklik döneminde Herat’ta da 450/1058, 452/1060 ve 455/1063 tarihlerinde para bastırmıştır61. Bu paralardan 450/1058 tarihinde basılmış olan diğerlerinden daha fazla önem taşımaktadır. Nitekim bu tarihte Alp Arslan henüz sultan olmadığına göre bu şehre para bastırmış olması, onun Herat’a hâkim olduğu anlamına gelmektedir. Bu durumda Mu‘îneddîn 55 Đbnü’l-Esîr, C. X, s. 59; A. K. S. Lambton, “The Internal Structure of the Saljuq Empire”, The Cambridge History of Iran, Cambridge 1968, C. V, s. 235; Köymen, Alp Arslan, s. 48; Vehab Velî, “Merv der Devre-i Selcukîyân”, Mecelle-i Tahkîkât-ı Tarihi (Mervnâme), sayı: 6-7, Tahran 1371 hş., s. 211. Schwarz (Sylloge, s. 149), katalogunda Süleyman’ın 470/1077-1078 tarihinde Velvalic’te para bastırdığını belirtmektedir. 56 Đbnü’l-Esîr, C. X, s. 59; Lambton, The Internal Structure, s. 235; Köymen, Alp Arslan, s. 48; Hasan Pîrneya-Abbas Đkbal, Tarih-i Đran, ez Âğâz tâ Đnkırâz-ı Kacariyye, Tahran 1376 hş., s. 325; Vehab Velî, aynı makale, s. 211. 57 Schwarz, Sylloge, s. 92; Özgüdenli, Sylloge, s. 163. 58 Bkz. Bundârî, s. 46. 59 Hocaniyazov, Sikkeler Kataloğu, s. 122; Schwarz, Sylloge, 93; Özgüdenli, Sylloge, s. 163. 60 Bkz. Hüseynî, s. 38; Đbnü’l-Esîr, C. X, s. 80; Bundârî, s. 46. 61 Dominique Sourdel, “Un Trésor de Dinars Gaznavides et Salğūqides Découvert en Afghanistan”, Bulletin D’études Orientales, Damas 1964, C. XVIII, s. 214-215; Bulliet, Numismatic Evidence, s. 291; Hocaniyazov, Sikkeler Kataloğu, s. 29-31, 33, 35, 37; Alptekin, Selçuklu Paraları, s. 468- 483. 31 Đsfizârî’nin62 tarih vermeden “Alp Arslan’ın şehre gelişiyle de onun hâkimiyetine geçti. Sultan Alp Arslan daha sonra oğlu Toganşah’ı Herat’a gönderdi.” şeklinde verdiği bilgi 450/1058’den önce gerçekleşmiş olmalıdır. Musa Yabgu adına 446/1054-1055 tarihinde Herat’ta para basıldığına göre Toganşah’ın Herat hâkimiyetinin bu tarihten sonraki bir zamanda gerçekleştiği anlaşılıyor. Diğer taraftan 435/1043 yılı olaylarından sonra Musa Yabgu’nun daha ziyade Sistan hâkimi olarak anılmaya başladığını görmekteyiz. Bu dönemde Çağrı Bey’in Sistan’ı ele geçirmek istemesi hanedan içerisinde bir krize neden olmuş, Tuğrul Bey’in müdahalesiyle Çağrı Bey geri çekilmek zorunda kalmıştı (Rebiülâhir 448/Temmuz 1056)63. Sistan’ı elde edemeyen Çağrı Bey’in bu sırada Herat’a hâkim olduğu görüşü ise akla daha uygun gelmektedir. Dolayısıyla Alp Arslan’ın Herat’a geliş tarihi 1056 yılıdır. Ancak Alp Arslan sultan olduğu sırada kendisine isyan edenlerden biri de Herat’ta bulunan Musa Yabgu’dur. Musa Yabgu’yu kuşatan Alp Arslan çetin bir savaştan sonra Herat’ı ele geçirmeye muvaffak olmuştur (456/1063-1064). Đbnü’l-Esîr64, bu isyan sırasında Musa Yabgu’nun Herat’ta bulunduğunu ve Alp Arslan’ın savaştan sonra amcasını yerinde bırakmayı uygun gördüğünü zikretmektedir. Bu durumda Herat’ta bulunan Musa Yabgu’nun oraya hâkim bulunup bulunmadığı sorusunu sormamız gerekmektedir. Yerinde bırakılan Musa Yabgu’nun, muhtemelen Sistan hâkimiyeti devam ettirilmiştir. Tuğrul Bey’in ölümünden sonra tahtı ele geçirmek üzere harekete geçen Musa Yabgu’nun belki de elinden zorla alınmış bulunan Herat’a bu harekâtı esnasında sahip olması ihtimali akla daha uygun gelmektedir. Bunun yanı sıra 454/1062 tarihinde Đlyas b. Çağrı Bey adına Belh darphanesinde para basıldığı görülmektedir65 . Sonuç olarak Tuğrul Bey zamanında Dandanakan Savaşı’ndan sonra ülkenin hanedan üyeleri arasında paylaştırılması kararının çok sıkı bir şekilde uygulandığı 62 Ravzatü’l-cennât, C. I, s. 389 63 Melikü’ş-şuarâ Bahar, Tarih-i Sistân, nşr. Muhammed Ramazanî, Tahran 1314 hş., s. 381; Köymen, Tuğrul Bey, s. 19. 64 el-Kâmil, C. X, s. 47 65 Schwarz, Sylloge, s. 93-94; Hocaniyazov, Sikkeler Kataloğu, s. 101, 127, 129; Dominique Sourdel, Dinars Gaznavides et Salğūqides, s. 218; Alptekin, Selçuklu Paraları, s. 527; Özgüdenli, Sylloge, s. 163-164. 32 sikkeler vasıtasıyla da anlaşılmaktadır. Özellikle Horasan bölgesindeki hâkimiyet sınırları, basılan sikkelerde de açık bir şekilde görülmekte ve her üyenin kendi sahasında sikke bastırdığı anlaşılmaktadır. 2. Sultan Alp Arslan Döneminde Horasan Tuğrul Bey’in ölümüyle66 birlikte veziri Amîdülmülk Kündürî, Çağrı Bey’in oğlu Süleyman’ı Selçuklu tahtına çıkardı. O sırada Alp Arslan, Nîşâbûr’da bulunuyordu. Fakat bu durumu bazı emîrler kabul etmeyerek Horasan hâkimi Alp Arslan adına hutbe okuttular. Amîdülmülk, kendi aleyhine gelişen bu olaylar sonrasında Alp Arslan adına hutbe okutmaya başladı. Böylece Horasan hâkimi Alp Arslan, Büyük Selçuklu Sultanı oldu. O, daha sonra başkenti Rey’den Isfahan’a taşıdıysa da çoğunlukla Nîşâbûr’da kalmaya devam etmişti67 . Alp Arslan’ın Büyük Selçuklu Sultanı olması ile Horasan’da ne gibi düzenlemeler yaptığı konusunda fazla bir şey bilinmiyor. Muhtemelen o, sultan olduktan sonra da bu bölgeyi kendine bağlı emîrler vasıtasıyla yönetmeye devam etmiştir. Buna ispat edebilecek bir olay Huttelân emîrinin isyan etmesidir. Huttelân emîri Sultan Alp Arslan’a ödemesi gereken haracı ödememiş, isyanı haber alan Sultan Alp Arslan onun üzerine yürümüştü. Yapılan savaşı kaybeden Huttelân emîri, aynı zamanda savaş meydanında öldürülmüştü. Aynı şekilde o sırada Herat’ta bulunan Musa Yabgu da Alp Arslan’a karşı isyan etmişti (456/1063-1064). Musa Yabgu’yu kuşatan Alp Arslan zorlu bir savaştan sonra Herat’ı ele geçirmeye muvaffak oldu. Fakat amcasını yerinde bırakmayı uygun gördü. Sultan Alp Arslan, Huttelân’ın statüsünü değiştirerek burayı kendi hâkimiyetine almayı uygun bulmuştu68 . 66 Sadreddîn el-Hüseynî (Ahbâr, s. 16), Tuğrul Bey’in 8 Ramazan 455/4 Eylül 1063 tarihinde öldüğünü ve Merv’de Çağrı Bey’in yanına gömüldüğünü kaydeder. Đbn Hallikân (Vefeyâtü’la‘yân, C. III, s. 228), bu tarihi 18 Ramazan 455/14 Eylül 1063 olarak verirken, onun Merv’de gömüldüğünü belirtmektedir. Ancak Tuğrul Bey, Rey’de gömülmüştür. 67 Râvendî, C. I, s. 114; Đbnü’l-Esîr, C. X, s. 43-44; Zahîrüddîn Nîşâbûrî, s. 19; Mîrhând, Ravzâtü’ssafâ, C. IV, s. 263; Ahmed b. Mahmûd, C. I, s. 51; Lockhart, Persian Cities, s. 82; Köymen, Alp Arslan, s. 9-10; Gerâylî, Nîşâbûr, s. 112; H. Bowen, “Nizām al-Mulk”, EI2 , C. VIII, s. 70. 68 Đbnü’l-Esîr, C. X, s. 46-47; Köymen, Alp Arslan, s. 40, 43; Kafesoğlu, Selçuklular, ĐA, s. 368; a. mlf., “Alparslan”, DĐA, C. II, s. 526. 33 Sultan Alp Arslan daha sonra Amîdülmülk’ü tutuklatarak yerine Nizamülmülk’ü vezir tayin etti. Amîdülmülk bir yıl kadar hapis kaldıktan sonra burada öldürülmüş ve Nîşâbûr’a bağlı Kündür’de gömülmüştü (16 Zilhicce 456/29 Kasım 1064)69. Amîdülmülk’ün Mervu’r-rûz’a gönderilmesi ve yaklaşık bir yıl burada hapis kalması Sultan Alp Arslan’ın burayı emîrleri vasıtasıyla güçlü bir şekilde kontrolü altında tuttuğuna örnek teşkil edebilmektedir. Sultan Alp Arslan, 458/1065-1066 yılında Merv yakınlarındaki Radgân’a giderek burada yapılan bir törenle oğlu Melikşah’ı kendisine veliaht tayin etti. Bu törende aynı zamanda Horasan’ın önemli şehirlerini hanedan üyeleri ile bazı emîrlerine iktâ etmişti. Bu paylaşıma göre Belh’i kardeşi Süleyman’a70, Merv’i oğlu Arslanşah’a, Sagânîyân ve Toharistan’ı kardeşi Đlyas’a, Bağşur vilayeti ile çevresini Mes‘ûd b. Ertaş’a, son olarak Herat’a bağlı Đsfizâr’ı da Mevdûd b. Ertaş’a verdi71 . Bu paylaşımdan da anlaşılacağı üzere Horasan’ın 4 önemli şehrinden üçünü kendi hâkimiyetinde tutmakta ve muhtemelen kendisine bağlı emîrler vasıtasıyla yönetmekteydi. Bu merkezlerden Belh ile Merv’e yeni atamalarda bulunmuş, Nîşâbûr’u ise kendi hâkimiyetinde bırakmıştı. Herat’ta ise zaten oğlu Toganşah hâkim bulunuyordu72 . Sultan Alp Arslan, Maverâünnehir seferi sırasında Barzem kalesi komutanı Yusuf el-Harizmî tarafından yaralanmasından hemen sonra Nizamülmülk’ü 69 Zahîrüddîn Nîşâbûrî, s. 21; Râvendî, C. I, s. 115-116; Hüseynî, s. 17-18; Đbnü’l-Cevzî, C. XVI, s. 86-87; Đbnü’l-Esîr, C. X, s. 45; Bundârî, s. 28; Vefeyâtü’l-a‘yân, C. III, s. 294; el-Bidâye, C. XII, s. 203, 206-207; Mîrhând, Ravzâtü’s-safâ, C. IV, s. 264; Ahmed b. Mahmûd, C. I, s. 53-54; Köymen, Alp Arslan, s. 11; Gerâylî, Nîşâbûr, s. 112; Kafesoğlu, Selçuklular, ĐA, s. 368; Bowen, Nizām al-Mulk, EI2 , s. 70; Abdülkerim Özaydın, “Kündürî”, DĐA, C. XXVI, s. 554-555; a. mlf., Nizâmülmülk, DĐA, s. 194; Sadreddîn el-Hüseynî (Ahbâr, s. 18), onun ölüm tarihini 459/1067, Đbnü’l-Cevzî (el-Muntazam, C. XVI, s. 92) ise 457/1064-1065 olarak bildirmektedir. Verilen bu tarihler diğer kaynaklarla ve olaylarla çelişmektedir. 70 Đbnü’l-Esîr, C. X, s. 59; Lambton, The Internal Structure, s. 235; Köymen, Alp Arslan, s. 48; Vehab Velî, aynı makale, s. 211. Bilindiği gibi Sultan Tuğrul Bey öldüğünde veziri Amîdülmülk Kündürî, onun veliahdı Süleyman b. Çağrı’yı sultan ilân etmişti. Bu durum emîrler arasında ihtilafa neden olmuş ve bazı emîrler Alp Arslan’a tâbi olmuştu. Durumun kötüye gittiğini gören vezir de Rey’de Alp Arslan adına hutbe okutmaya başlamıştı. Bu tayin Süleyman’ın daha sonraları Alp Arslan tarafından bir tehdit olarak algılanmadığını göstermektedir. 71 Đbnü’l-Esîr, X, 59; Lambton, The Internal Structure, s. 235; Köymen, Alp Arslan, s. 48; PîrneyaĐkbal, Tarih-i Đran, s. 325; Ali Öngül, “Tekiş b. Alp Arslan”, TD, sayı: 36, Đstanbul 2000, s. 322; Vehab Velî, aynı makale, s. 211; Mükrimin Halil Yınanç, “Alp Arslan”, ĐA, C. I, s. 384; Kafesoğlu, Selçuklular, ĐA, s. 368; a. mlf., Alparslan, DĐA, s. 528. 72 Đsfizârî, C. I, s. 389. 34 huzuruna çağırmıştı. Bundârî73, sultanın bu görüşmede, babası Çağrı Bey’e ait bulunan Belh’deki şeyleri oğlu Ayaz’a bıraktığını, Belh kalesini ise Melikşah’a verdiğini nakleder. Ayrıca Melikşah’a Ayaz’ın bu paylaşımdan razı olmaması durumunda onunla savaşmasını söylemiştir. Sultan Alp Arslan daha sonra aldığı bu yara neticesinde hayatını kaybetmiş (10 Rebiülevvel 465/24 Kasım 1072), Merv şehrinde babasının yanına gömülmüştür74 . Alp Arslan, Belh’i veliahdı Melikşah’a vermiştir. Ancak Sultan Alp Arslan’ın ölümü üzerine Melikşah’ın Horasan’dan ayrılmak zorunda kalması üzerine Belh’i kardeşi Ayaz’a bırakmış olmalıdır75 . Đbnü’l-Esîr76, 465/1072-1073 yılı olaylarını naklederken, Ayaz’ın Belh’de bulunduğunu kaydeder. Sultan Alp Arslan döneminde Horasan’da hâkim bulunan kişileri, basılan paralara göre değerlendirdiğimiz zaman Nîşâbûr’un Alp Arslan’ın hâkimiyetinde kaldığı anlaşılmaktadır. Nitekim Alp Arslan adına Nîşâbûr’da 456/1063-106477 , 457/1064-1065, 459/1066-1067, 461/1068-1069 ve 465/1072-1073 yıllarında basılmış sikkeler mevcuttur78. Başka deyişle melikliği sırasında diğer şehirlerde para bastırmışken onun adına Nîşâbûr’da basılan tüm sikkeler sultanlığı dönemine aittir. Herat’ta Alp Arslan adına basılmış olan 450/1058, 452/1060, 455/1063, 456/1063-1064, 457/1065, 458/1066, 459/1066-1067, 460/1067-1068, 461/1068- 1069, 462/ 1069-1070, 463/1070-1071, 465/1072 ve 467/1074-1075 yıllarına ait sikkeler sayesinde belirtilen dönemde şehre onun hâkim olduğunu söylemek mümkün olabilmektedir79 . 73 Bundârî, s. 46 74 Zahîrüddîn Nîşâbûrî, s. 23; Râvendî, C. I, s. 118-119; Hüseynî, s. 37-38; Đbnü’l-Cevzî, C. XVI, s. 147; Đbnü’l-Esîr, C. X, s. 78-79; Ahmed b. Mahmûd, C. I, s. 114; Kafesoğlu, Selçuklular, ĐA, s. 370. 75 Bundârî, s. 48. 76 Đbnü’l-Esîr, C. X, s. 81. 77 Hocaniyazov, Sikkeler Kataloğu, s. 24. Bu sikke de Nesâ’da basılmıştır. 78 Hocaniyazov, Sikkeler Kataloğu, s. 23, 26, 28, 41, 149; Alptekin, Selçuklu Paraları, s. 472-473, 482; Đdris, Rüsûmu's-selâcika, s. 40. 79 Sourdel, Dinars Gaznavides et Salğūqides, s. 214-215; Bulliet, Numismatic Evidence, s. 291; Hocaniyazov, Sikkeler Kataloğu, s. 29-31, 33, 35, 37; Alptekin, Selçuklu Paraları, s. 468-483. 35 Alp Arslan’ın Merv hâkimiyetinin ise 453/1061-1062 ile 465/1072 yılları arasında olduğu görülmektedir. Bu tarihler haricinde Alp Arslan adına Merv’de 458/1066, 459/1066-1067, 460/1067-1068, 461/1068-1069, 462/1069-1070, 463/1070-1071 ve 464/1071-1072 yılllarında basılan paralara rastlanmaktadır80 . 3. Sultan Melikşah Döneminde Horasan Sultan Alp Arslan’ın ölümünden sonra oğlu Melikşah, Merv’e geldi. Amcası Kavurd’un saltanatı ele geçirme plânı üzerine Şerefülmülk Ebû Saîd el-Müstevfî elHârizmî, Nizâmülmülk’e Melikşah’ın Nîşâbûr’a gitmesinin daha uygun olacağı yönünde telkinlerde bulunmuştu. Nitekim Nîşâbûr’da kalmak diğer meliklerle irtibat açısından daha uygundu, kısaca şehir Horasan’ın geçmişte de olduğu gibi merkezi durumundaydı. Bunun üzerine Melikşah 17 Rebiülâhir 465/31 Aralık 1072 tarihinde Nîşâbûr’a gelerek kendisine bağlılık bildirenlere kuhendîzde pek çok mal ve para dağıtmış, daha sonra amcası Kavurd üzerine yürümüştü81 . Melikşah sultan olduğu sırada Herat’ta Zahirülmülk Ebû Nasr b. Sa‘îd b. Muhammed en-Nîşâburî vali olarak bulunuyordu. Daha önce Alp Arslan tarafından buraya gönderilmiş olan Toganşah’ın Herat hâkimiyeti ise devam etmişti. Bir süre sonra Toganşah kardeşine karşı isyan etmiş, bununla da kalmayarak halka eziyet etmeye, âlimleri de öldürmeye başladı82. Bu gelişme üzerine kardeşi üzerine yürüyen ve mağlup eden Melikşah, onu Isfahan kalesinde hapsetti. Sahipsiz kalan Herat’a da gulâmlarından biri olan Emîr Zeybek (;,&ز‘(i gönderdi. Zeybek’in azlinden sonra Herat’ın yeni hâkimi olan Müeyyidülmülk b. Nizâmülmülk’ün buradaki valiliği babasının öldürülüşüne kadar devam etti83 . 80 Sourdel, Dinars Gaznavides et Salğūqides, s. 215; Hocaniyazov, Sikkeler Kataloğu, s. 27, 31-33, 35-37, 39; Alptekin, Selçuklu Paraları, s. 469-481 81 Hüseynî, s. 38-39; Mîrhând, Ravzâtü’s-safâ, C. IV, s. 278-279; Ahmed b. Mahmûd, C. I, s. 51. 82 Nizâmî ‘Arûzî Semerkandî (Çehâr makāle, s. 68) ise aksi yönde: “Al-i Selçuk tüm şairlere dost idiler. Ama hiçbiri Toganşah b. Alp Arslan kadar şairlere dost değildi.” şeklinde bilgi verirken, ayrıca Toganşah’ın şiirini beğendiği bir şaire 500 dinar verdiğini nakletmektedir. 83 Đsfizârî, C. I, s. 389. 36 Melikşah’ın amcası ile mücadele için Horasan’dan ayrılmasını fırsat bilen Tekin unvanlı Batı Karahanlı hükümdarı Şemsülmülk I. Nasr b. Đbrahim84 ise Tırmiz’i zapt etmişti (Rebîülâhir 465/Aralık 1072). Bu sırada Belh hâkimi olan Ayaz ise şehirden ayrılmış ve Cûzcân’a gitmişti. Daha sonra Belh ahalisi I. Nasr’a haber göndererek, adına hutbe okutmaya başladı. Şehre gelen Nasr, bir süre kaldıktan sonra Tırmiz’e geri döndü. Onun şehirden ayrılması üzerine ayyârdan bazı kişiler birleşerek Nasr’ın askerlerine saldırdı ve bir kısmını öldürdü. Bu olay Nasr’ın tekrar şehre gelmesine neden oldu. O, şehrin ateşe verilmesini emrettiyse de, daha sonra şehrin ileri gelenlerinin af isteğini kabul etti. Şehri yakmaktan vazgeçen Nasr, tüccarın tüm malına el koydu. Bu sırada Cûzcân’da bulunan Ayaz, tüm olanları haber aldıktan sonra Belh’e döndü (1 Cemaziyelevvel 465/13 Ocak 1072), bu kez de halk ona itaat etti85 . Halkın Ayaz’a itaatinin zorunluluk neticesinde olduğu anlaşılıyor. Bu durumun Ayaz’ın yönetim biçiminden kaynaklandığını veya halkın şehrin yeni hâkimini benimsemediğini söylemek güç olmaz. Ayaz daha sonra Tırmiz’e saldırmış ve Nasr’a yenilmişti. Başka deyişle Nasr askerî olarak da Ayaz’dan güçlü durumdaydı. Bu durumda Belh halkı, Nasr’ın askerlerine saldırmamış olsaydı, şehrin Nasr’ın hâkimiyetinde kalması daha yüksek bir ihtimaldi. Nasr’ın Belh’e hâkim olması durumunda Selçuklular’ın Belh hâkimiyetinin kısa bir süre bile olsa kesintiye uğrayacağı açıktır. Melikşah sultan olduktan sonra amcası Kavurd’un taht iddiacısı olarak ortaya çıkması sırasında gösterdiği başarılı faaliyetlerinden dolayı veziri Nizâmülmülk’e hil‘at vermiş ve ona atabeg (el-emîrü’l-vâlid) unvanını layık görmüştü. Nizamülmülk’e verilenler bununla da kalmamış, ona mensup bulunduğu Tûs şehri de iktâ edilmişti86. Nîşâbûr’a bağlı olan bu şehir muhtemelen uzun süre Nizamülmülk ve ailesinin idaresinde kalmıştır. 84 Bkz. Omelyan Pritsak, “Kara-Hanlılar”, ĐA, C. VI, s. 263. 85 Đbnü’l-Esîr, C. X, s. 81; Đbrahim Kafesoğlu, Sultan Melikşah Devrinde Büyük Selçuklu Đmparatorluğu, Đstanbul 1953, s. 19-20; Turan, Selçuklular, s. 200; Kafesoğlu, Selçuklular, ĐA, s. 370; Bahrvezî, Belh, Dâiretü’l-ma‘ârif, s. 462; Bosworth, Balk, EIr, s. 590. 86 Đbnü’l-Esîr, C. X, s. 83; Minorsky, Tūs, EI2 , s. 742. 37 Sultan Melikşah da Horasan bölgesinde yeni atamalarda bulunmuştu. 465/1072-1073 yılında Toharistan bölgesini ele geçiren Gazneliler, Sakalkend’de bulunan Melikşah’ın Emîrü’l-ümerâ lakaplı amcası Osman’ı esir almıştı. Ayrıca Gazneliler bununla da kalmayarak şehri yağmaladı. Kavurd ile taht mücadelesinde başarılı olan Sultan Melikşah, bu gelişme üzerine sefere çıktı. Seferi haber alan Gazneli Sultanı Đbrahim b. Mes‘ûd (1059-1099), Osman’ı serbest bırakmak durumunda kaldı. Amcasına hürmet gösteren Melikşah ona Belh’e bağlı bulunan Velvalic’i iktâ etti. Herat’a hâkim olan diğer bir hanedan üyesi ise 465/1072- 1073 tarihinden itibaren Böribars b. Alp Arslan olmuştu87 . Belh’e hâkim bulunan Ayaz’ın hâkimiyeti çok uzun sürmedi. Sultan Melikşah, Kavurd isyanını bastırdıktan sonra Karahanlılar’a karşı sefer hazırlıklarına başladı. Bu sırada Belh’ten Ayaz’ın ölüm haberi geldi88. Sultan Melikşah, Karahanlılar üzerine yaptığı ve başarılı bir şekilde sonuçlanan seferinden sonra Horasan’a döndü. Burada kardeşi Şihabüddevle Tekiş’e hil‘at giydirerek Belh ve Toharistan’ı ona iktâ etti (466/1074)89. Kaynaklarımızın vermiş olduğu bu bilgiye rağmen, Tekiş b. Alp Arslan’ın 465/1073 tarihli Belh’te basılan bir dinarı bulunmaktadır90. Bu durumda Tekiş’in Belh hâkimiyetinin kaynakların naklettiğinden bir yıl önce başladığını söylemek mümkün görünmektedir. Sadreddîn el-Hüseynî91, Sultan Melikşah’ın Herat Murgabı’na92 dönerek Emîrü’l-ümerâ Osman ve diğer akrabasını ziyaret etmek istediğini nakleder. Herat Murgabı, muhtemelen Osman’ın hâkimiyetinde olmayıp, buluşma noktasıdır. Herat 87 Mücmelü't-tevârih, s. 408; Hüseynî, s. 40-41; Đbnü’l-Esîr, C. X, s. 81-82; Ahmed b. Mahmûd, C. I, s. 124; Kafesoğlu, Sultan Melikşah, s. 20; Turan, Selçuklular, s. 200-201; Erdoğan Merçil, Gazneliler Devleti Tarihi, TTKY, Ankara 1989, s. 84. Schwarz (Sylloge, s. 149)’ın katalogunda Tekiş b. Alp Arslan adına 466 veya 467/1073-1075 tarihinde Velvalic’te para basıldığı görülmektedir. 88 Ahmed b. Mahmûd (C. I, s. 122-123), Gazne Sultanı Đbrahim b. Mes‘ûd’un Selçuklu topraklarına girdiğini, Sultan Melikşah’ında onun üzerine kardeşi Ayaz’ı gönderdiğini ve seferden Belh’e geri dönen Ayaz’ın 3 gün sonra öldüğünü kaydeder. 89 Hüseynî, s. 40, 42; Đbnü’l-Esîr, C. X, s. 93; Bundârî, s. 50; Ahmed b. Mahmûd, C. I, s. 123; Kafesoğlu, Sultan Melikşah, s. 28-29; Turan, Selçuklular, s. 201; Sevim-Merçil, aynı eser, s. 81; Abdü’l-Hayy Habîbî, Tarih-i Muhtasar-ı Afganistan, ez zemân-ı kadîm tâ hurûc-ı Çingîz, Kabil 1967, C. I, s. 101; Dâiretü’l-ma‘ârif, C. XII, s. 462; Öngül, Tekiş, s. 324; Bosworth, Balk, EIr, C. III, s. 590. 90 Schwarz, Sylloge, s. 94. 91 Ahbâr, s. 43. 92 Herat’ın güneyindeki köylerden biridir, bkz. Strange, aynı eser, s. 410. 38 Murgabı bir köy olduğuna göre bu durumda Herat’ın 465/1072-1073 tarihinde Böribars’a iktâ edildiğini ve kaynağımızda Herat ifadesinin doğrudan kullanılmadığını göz önünde bulundurarak Böribars’ın Herat hâkimiyetinin devam etmekte olduğu sonucuna ulaşmamız daha doğru olur. Melikşah’ın 467/1074-1075 yılındaki bu ziyareti sırasında Tekiş, ona bağlılık göstermek amacıyla sultanın huzuruna çıkmış, sultan da ona bağışlarda bulunarak hil‘at vermişti93 . Bir süre sonra Rey’de askerlerini teftiş eden Sultan Melikşah, hallerini beğenmediği Ermeni kökenli 7 bin askeri ordudan ihraç etti. Bu askerler o sırada Bûşenc’de bulunan Tekiş’in yanına giderek ona katıldı94. Askerî gücünü arttıran Tekiş, Horasan’ın önemli şehirlerinden olan Mervu’r-rûz ve Mervu’ş-şâhcân yanında Tırmiz’i de ele geçirdi. Ayrıca Nîşâbûr’u da ele geçirmek üzere harekete geçti. Tekiş, Nîşâbûr’u ele geçiremeden Melikşah’ın gelmek üzere olduğunu haber alınca Tırmiz’e kapandı. Neticede sultan kardeşi ile anlaştı ve böylece isyan sona ermiş oldu (473/1081)95 . Tekiş’in ikinci isyanı ise 477/1084-1085 yılında gerçekleşmişti. Sultanın Musul’da bulunmasından faydalanan Tekiş, çevresindeki adamlarının da tahrikiyle isyan ederek Horasan’ın büyük bir kısmına hâkim oldu. O, ilk olarak Mervu’r-rûz’u ele geçirdi, ardında da Mervu’ş-şahcân’a bir hile ile hâkim olduktan sonra sonra üç gün boyunca şehri yağmalattı. Daha sonra da Nîşâbûr’a bağlı Serahs kalesini kuşatmaya başladı. Kale tam düşecekken tertiplenen bir plân96 neticesine Tekiş geri çekilmek durumunda kaldı. Bu olaydan 3 ay sonra Sultan Melikşah, Horasan’a geldi. Sultan Melikşah, kardeşine kendisine eziyet etmeyeceğine dair yemin etmişti. Bunun üzerine o, Tekiş meselesini oğlu ve veliahdı Ahmed’e havale etti. Ahmed de 93 Hüseynî, s. 43; Ahmed b. Mahmûd, C. I, s. 133; Kafesoğlu, Sultan Melikşah, s. 58; SevimMerçil, aynı eser, s. 114 94 Hüseynî, s. 43-44; Đbnü’l-Esîr, C. X, s. 113; Bundârî, s. 70. Đbnü’l-Esîr (el-Kâmil, C. X, s. 113)’in naklettiğine göre Sultan Melikşah adı geçen askerleri ihraç edince vezir Nizâmülmülk ona: “Bunlar arasında kâtip, tüccar, terzi ve askerlik dışında her hangi bir sanat ve mesleği olan yoktur. Eğer bunlar ordudan ihraç edilecek olursa içlerinden birini seçip ‘Đşte Sultan budur’ demelerinden emin olamayız. Bu takdirde onlarla uğraşmak zorunda kalırız ve ödediğimiz ücretin kat kat fazlasını itaat altına almak için sarf etmeye mecbur oluruz.” demişti. 95 Hüseynî, s. 43; Đbnü’l-Esîr, C. X, s. 113; Bundârî, s. 70; el-Bidâye, C. XII, s. 249; Ahmed b. Mahmûd, C. I, s. 139; Kafesoğlu, Sultan Melikşah, s. 58-59; Gerâylî, Nîşâbûr, s. 113; SevimMerçil, aynı yer; Öngül, Tekiş, s. 325-326. 96 Đbnü’l-Esîr, C. X, s. 128. 39 Tekiş’in gözlerine mil çekilmesini emretti97. Daha sonra da Dâmegân’daki Fîruzkûh kalesinde hapsedildi. Sultan Melikşah, Tekiş’in hâkimiyetinde olan yerleri ise oğlu Ahmed’e ikta etti98 . Tekiş’in bu bölgedeki hâkimiyeti sırasında Nizâmülmülk’ün oğlu Cemâlülmülk de bu şehirde valilik yapmaktaydı. Onun Nizâmülmülk’ün aleyhindeki söz ve tavırları yüzünden Sultan Melikşah’ın maskarasını öldürtmesi üzerine sultan da Cemâlülmülk’ü öldürtmüştü (Receb 475/Kasım-Aralık 1082)99 . Cemâlülmülk’ün bu hareketine bakılacak olursa onun Belh şehrinde çok güçlü bir konumda olduğu mutlaktır. Nitekim Bundârî100, onun Alp Arslan zamanında Melikşah’ın vezirliğini kabul etmeyerek Belh mütevellisi olduğunu ve bu memleketi tahakküm altına aldığını nakletmektedir. Belh hâkimiyeti uzun sürmeyen Ahmed, 481/1088-1089 tarihinde vefat etti101. Ahmed’in ölümünden sonra şehre Selçuklu hanedanından kimin hâkim olduğu konusunda kesin bir bilgi yoktur. Đbnü’l-Esîr102, 490/1096-1097 yılı olaylarını naklederken Arslan Argun b. Alp Arslan’ın bu sene Belh üzerine yürüdüğünde Fahrülmülk b. Nizâmülmülk’ün burada bulunduğunu belirtmektedir. Bu durumda iki ayrı şey söylemek mümkündür. Ya Fahrülmülk, Cemâlülmülk’ten sonra buraya vali olarak atanmıştır, ya da Melikşah’ın ölümünden sonra başlayan taht mücadelelerinde Fahrülmülk, Belh’e hâkim olan hanedan üyesinin vezirliğini yapmaktadır. Kaynaklarda böyle bir hanedan üyesine rastlanmamakla birlikte Belh’te Mahmûd b. Alp Arslan adına 487/1094 yılında para basıldığı 97 Hüseynî, s. 44; Bundârî, s. 70; el-Bidâye, C. XII, s. 257; Ahmed b. Mahmûd, C. I, s. 144-149; Öngül, Tekiş, s. 329-330; Ali Sevim, “Đlginç Yönleriyle Sultan Melikşah”, Belleten, sayı: 255, Ankara 2005, s. 522. Tekiş’in burada akla hayale gelmeyecek işler yaptığı kaydedilmektedir. Tekiş, Mervu’ş-şâhcân’da kadınlara tecavüz ettirmiş, Ramazan ayı olmasına rağmen Ulu Cami’de adamlarıyla birlikte içki içmişti, bkz. Sevim, aynı makale, aynı yer. 98 Đbnü’l-Esîr, C. X, s. 128; Gerâylî, Nîşâbûr, s. 113; Sevim-Merçil, aynı eser, s. 115; Öngül, Tekiş, s. 331. 99 Đbnü’l-Esîr, 118-119; Bundârî, s. 73-74; Nurullah Kisâî, Medâris-i Nizâmiye ve Tesîrât-ı Đlmî ve Đctimâ-yî Ân, Tahran 1374 hş., s. 35, 50. 100 Zübdetü’n-nusra, s. 73. 101 Đbnü’l-Esîr, C. X, s. 152; el-Bidâye, C. XII, s. 270. 102 el-Kâmil, C. X, s. 219; Ayrıca bkz. K. V. Zettersteen, “Fahrülmülk”, ĐA, C. IV, s. 448; Abdülkerim Özaydın, “Fahrülmülk”, DĐA, C. XII, s. 99. 40 görülmektedir103. Veliahd Ahmed’in 481/1088-1089 tarihinde öldüğü ve hâkimiyet sahasının daha önce Tekiş’e ait olduğu göz önünde bulundurulduğunda onun ölümünden, bahsettiğimiz paranın darp yılına kadar geçen 6 yıl boyunca Belh’e Mahmûd b. Alp Arslan’ın da hakim olabileceği sonucuna varmak mümkün olabilmektedir. Mahmûd adına 487/1094 yılında basılmış bir paranın bulunması daha önce para bastırmadığı manasına gelemeyeceğine göre onun aradaki 6 yıllık sürede Belh’e, belki de daha önce Veliahd Ahmed’e ait tüm bölgeye hâkim olduğunu söyleyebilmek mümkün görünmektedir. Bu durumda Fahrülmülk de muhtemelen onun vezirliğini yapmaktadır. Diğer taraftan 482/1089-1090 yılında Karahanlı hükümdarı Ahmed Han b. Hızır Han’ın bazı kötü davranışlarda bulunması üzerine halk, Sultan Melikşah’tan yardım istemişti. Bunun üzerine başkent Isfahan’dan yola çıkan Melikşah, Horasan’a geldi. Burada çevre şehirler yöneticilerine haber salarak ordusuna katılmaları konusunda emir verdi. Neticede Đbnü’l-Esîr’in104 deyimiyle “sayıları divan tarafından tespit edilemeyecek kadar çok sayıda askerden oluşan” ordusuyla Ceyhun’u geçti. Başarılı geçen bir seferden sonra gerekli düzenlemeleri de yaparak tekrar Horasan’a döndü. Bu bilgiden Horasan’ın imparatorluk ordusu için bir asker membaı olduğu sonucunu çıkarmamız mümkün görünüyor. Olabildiğince hanedan üyelerinin hâkimiyetinde bırakılan Horasan ve ona bağlı şehirler uygulanan iktâ sistemi sayesinde imparatorluk ordusunun önemli asker kaynaklarından biri haline getirilmiş oluyordu. Daha önce de belirttiğimiz gibi Cemâlülmülk b. Nizâmülmülk, Belh ve havalisinin valisiyken sultan tarafından öldürtülmüştü. Onun oğlu Osman ise Nizâmülmülk’ün emriyle Merv reisliğine tayin edilmişti. Sultan Melikşah da önemli gulâmlarından ve devletin ileri gelen emîrlerinden biri olan Kodan’ı aynı şehre şahne tayin etmişti. Bir süre sonra bu iki görevli anlaşmazlığa düşmüş, Osman Kodan’ı tahkir etmiş, bununla da yetinmeyerek onu tutuklamıştı. Bir süre sonra hatasını anlayan Osman, onu serbest bıraktı. Serbest kalan Kodan sultanın yanına giderek durumu ona arz etmiş ve Osman’dan şikâyetçi olmuştu. Bunun üzerine 103 Schwarz, Sylloge, s. 147; Özgüdenli, Sylloge, s. 164. 104 el-Kâmil, C. X, s. 154. 41 Melikşah vezirine bir mektup gönderdi. Bu mektup Nizamülmülk’e ulaştığı zaman kendisine mektubu ileten emîrlere kaynaklara düşen meşhur cevabını105 vermişti. Đbnü’l-Esîr106, Nizamülmülk’ün öldürülmesini bu olaya bağlamaktadır. Her ne kadar Horasan’ın önemini hanedan üyeleri açısından değerlendirmiş olsak da, verdiği cevaba baktığımızda burasının aynı zamanda Nizamülmülk ve ailesi için de önem arz ettiği görülmektedir. Nitekim Belh’te Cemâlülmülk’ten sonra Fahrülmülk b. Nizamülmülk, Merv’de de Osman b. Cemalülmülk’ün güçlü bir konumda bulunduğu ve bu güçlerine güvenerek işlerini yürüttükleri anlaşılmaktadır107 . Sultan Melikşah, 16 Şevval 490/19 Kasım 1092 tarihinde Bağdad’ta ölmüştü108. Bundârî109, Melikşah’ın sultanlığı dönemiyle ilgili olarak: “Horasan diyarının şehirleri asayiş ve sükûnet içinde olup yolları emniyetli idi. Horasan’ın etrafı şahnelerle dolu idi. Civarına yerleşen iyi insanlar orasını yurt (vatan) edinmişlerdi.” demektedir. Ancak Horasan, Melikşah sonrasında başlayan taht mücadeleleri sırasındaki ise belli bir dönem asayişsizliğin merkezi durumunda olacaktı. Sultan Melikşah döneminde Horasan hâkimiyetini sikkelere göre değerlendirdiğimizde Melikşah’ın Nîşâbûr hâkimiyetinin sultanlığıyla birlikte başladığı görülmektedir. Nitekim onun adına şehirde darp edilen 466/1073-1074, 468/1075-1076, 469/1076-1077, 470/1077-1078, 471/1078-1079, 475/1082-1083, 476/1083-1084, 478/1085-1086, 479/1086-1087, 480/1087-1088, 482/1089-1090, 483/ 1090-1091 ve 485/1092 yıllarına ait sikkeler mevcuttur110 . Şehirde basılan tüm sikkeler onun sultanlığı döneminde darp edilmiştir. Ayrıca Sultan Melikşah adına 474/1081-1082, 476/1083-1084 ve 485/1092 tarihli Serahs’ta darp edilen sikkeler bulunmaktadır111 . 105 Mektup ve mektuba verilen cevap Kültürel Hayat Bölümü’nde nakledilmiştir, bkz. s. 172-173. 106 el-Kâmil, C. X, s. 177. 107 Đbnü’l-Esîr, C. X, s. 177-178; Mîrhând,Ravzâtü’s-safâ, C. IV, s. 298. 108 Hüseynî, s. 49; Đbnü’l-Esîr, C. X, s. 181; Kafesoğlu, Melikşah, s. 209; Özaydın, Berkyaruk, s. 11. Sadreddîn el-Hüseynî, onun Merv’de gömülü olduğunu kaydeder. 109 Zübdetü’n-nusrâ, s. 233. 110 Alptekin, Selçuklu Paraları, s. 484-497. 111 Hocaniyazov, Sikkeler Kataloğu, s. 52, 60 42 Sultan Melikşah döneminde Merv ve çevresinde hanedana mensup farklı kişilerin hâkimiyet sürdükleri görülmektedir. 467/1074-1075, 469/1076-1077, 471/1078-1079, 474/1081-1082, 475/1082-1083, 477/1083-1084, 483/1090 yılına ait bir sikkesinin basıldığı şehirde Sencer tarafından Sultan Melikşah adına onun ölümünden sonraki döneme rastlayan 490’lı yıllara112 ait bir sikkenin basıldığı görülmektedir113 . Merv ve Mervu’r-rûz’da basılmış olan iki ayrı sikke bu şehirlere iki ayrı hanedan üyesinin hâkim olduğunu göstermektedir. Sikkelerden ilki Arslanşah adına 465/1072-1073 tarihinde Merv’de basılmıştır. Basılan sikke muhtemelen babası Sultan Alp Arslan adına darp edilmiştir. Merv, Arslanşah’a, 458/1065-1066 tarihinde iktâ edildiğine göre114 onun bu şehirdeki hâkimiyetinin en azından 474/1081-1082 tarihine kadar devam ettiği anlaşılmaktadır. Nitekim bahsettiğimiz paralardan ikincisi 474/1081-1082 tarihli olup Toganşah b. Alp Arslan tarafından Sultan Melikşah adına Mervu’r-rûz’da basılmıştır. Toganşah daha önceki dönemde Herat’a hâkimdir. Merv ile Mervu’r-rûz şehirlerinin coğrafi yakınlığı göz önünde bulundurulduğunda bir şehre hâkim olan kişinin diğerine de hâkim olması ihtimali bir hayli yüksektir. Başka deyişle Arslanşah 465/1072-1073 yılında Mervu’r-rûz’a da sahip olmalıdır. Bu mantıkla 474/1081-1082 tarihinde Mervu’r-rûz’da para bastıran Toganşah’ın, Arslanşah’tan sonra Merv’e hâkim olduğunu söyleyebilmek mümkün görünmektedir. Mervu’r-rûz’da Sultan Melikşah adına 470’li115 yıllarda darp edilmiş bir sikke de mevcuttur116. Vasallar yanında sultanın da burada kendisi adına para bastırdığı görülüyor. Sultan Melikşah döneminde Belh’te basılan sikkeler ise çok daha farklı bir özellik taşımaktadırlar. Bu dönemde 465/1072-1073 tarihinde Đlyas b. Alp Arslan, 465/1073, 466/1073-1074, 476/1083-1084 tarihlerinde, Tekiş b. Alp Arslan 112 H. 490 yılı Aralık 1096 tarihinde başlamaktadır. Bu tarih Sultan Melikşah’ın ölümünden yaklaşık 4 yıl sonraya tesadüf etmektedir. Bu durumda belirtilen para onun adına, onun ölümünden sonra bastırılmıştır. 113 Hocaniyazov, Sikkeler Kataloğu, s. 50-53, Alptekin, Selçuklu Paraları, s. 526. 114 Bkz. Đbnü’l-Esîr, C. X, s. 59. 115 H. 470 yılı Temmuz 1077 tarihinde başlamaktadır. 116 Hocaniyazov, Sikkeler Kataloğu, s. 53. 43 483/1090-1091 tarihinde ve Mahmûd b. Alp Arslan adına para basıldığı görülmektedir. Tekiş adı kaynaklarımızda yer alırken, adına para basılan diğer iki hanedan üyesi kaynaklarda yer almamaktadır. Bu durumda Alp Arslan’ın Đlyas ve Mahmûd adında iki oğlu daha olmalıdır117. Ancak Đlyas ile Ayaz’ın aynı kişi olma ihtimali yüksektir. Sultan Melikşah adına Emîrü’l-ümerâ Süleyman 470/1077-1078, Tekiş b. Alp Arslan 471/1078-1079, 472/1079-1080 ve Emîrü’l-ümerâ Muhammed 479/1086-1087 tarihlerinde Velvalic’te para bastırmıştır118. Bu durumda Horasan’a hâkim olan hanedan üyelerine iki kişiyi daha ekleyebilmemiz mümkün olabilmektedir. 4. Sultan Berkyaruk Döneminde Horasan Sultan Berkyaruk (1092-1104)’u Horasan merkezli olarak rahatsız eden iki hanedan üyesi, aynı zamanda amcaları olan Tekiş b. Alp Arslan ve Arslan Argun olmuştu. Yukarıda da belirttiğimiz gibi Tekiş, kardeşi Melikşah’a iki defa isyan etmiş, bunun sonucu olarak da gözlerine mil çekilmişti. Berkyaruk, Tekrit’de hapis bulunan Tekiş’i gittiği her yere götürmeye başlamıştı. Bu sırada o, taht iddiacısı olan diğer amcası Tutuş’un Tekiş’e yazdığı mektupları ele geçirmişti. Tekiş de Belh’e gitmek istiyordu. Rivayete göre Belh halkı kendisini şehirlerine davet etmekteydi. Bu iki gelişme sonrasında Sultan Berkyaruk, Belh eski hâkimi amcası Tekiş’i öldürtmeye karar verdi. Böylece Horasan’dan kendi aleyhine gelişebilecek bir harekâtın önüne geçmiş oldu (Rebiülevvel 487/Mart-Nisan 1094)119 . Sultan Melikşah’ın ölümüyle birlikte başlayan taht kavgaları Horasan bölgesinde de bazı kargaşanın çıkmasına neden olmuştu. Horasan’ın önemli emîrlerinden birisi Zilhicce 488/Aralık 1094 tarihinde topladığı askerle Nîşâbûr üzerine yürümüştü. Şehir halkı ise kendilerine karşı yöneltilen bu taarruza karşı 117 Sultan Alp Arslan’ın, Melikşah, Ayaz, Tekiş, Tutuş, Böribars, Arslan Argun, Sâra, Âişe ve ismini bilmediğimiz başka bir kız çocuğunun var olduğu kaydedilmektedir, bkz. Đbnü’l-Esîr, C. X, s. 80. 118 Schwarz, Sylloge, s. 149-150. 119 Đbnü’l-Esîr, C. X, s. 202; Özaydın, Berkyaruk, s. 47; Öngül, Tekiş, s. 331; Kafesoğlu, Selçuklular, ĐA, s.373. 44 mücadele etmeye başladı. Yaklaşık kırk gün süren mücadeleden sonra şehri kuşatan emîr, Muharrem 489/Ocak 1095 tarihinde şehrin önünden ayrılmıştı. Đbnü’l-Esîr120 , bu olayı nakletmekle birlikte emîrin kim olduğu hakkında bilgi vermemektedir. Bu sırada şehrin kimin hâkimiyetinde olduğu ise başka bir bilinmeyendir. O sırada şehri muhtemelen sultan adına yöneten emîrin, var olan siyasî kargaşada ölmüş, öldürülmüş veya bir taht iddiacısını desteklemek amacıyla şehirden ayrılmış olduğunu söylemek mümkündür. Her durumda da şehrin bir süre sahipsiz kaldığı açıktır. Kuşatmanın bitmesine rağmen şehirde sükûnetin sağlanamadığı anlaşılmaktadır. Bu sefer de şehirde bulunan Kerrâmîyye ve diğer gruplar arasında olaylar patlak vermişti. Bu olaylar neticesinde pek çok kişi hayatını kaybetti. Bu sırada şehrin önemli dînî şahsiyetlerinden olan Şâfi‘îlerin reisi Ebu’l-Kâsım Đbn Đmâmü’l-Haremeyn Ebu’l-Meâlî el-Cüveynî ile Hanefî liderlerinden Kadı Muhammed b. Ahmed b. Sa‘îd, Kerrâmîyye topluluğuna karşı ittifak yapmışlardı. Kerrâmîler’in reisi ise Muhammed Şâd idi. Hanefî ve Şâfi‘îlerden oluşan bu ittifak, Kerrâmîlere karşı harekete geçerek başarılı olmuş, pek çoğu öldürülmüş ve onların medreseleri de yıkılmıştı (489/1095)121 . Arslan Argun ise Sultan Melikşah, Bağdat’ta öldüğü sırada onunla birlikte bu şehirde bulunuyordu. O, Đbnü’l-Esîr’in naklettiğine göre122 Horasan’da 7 bin dinarlık iktâa sahipti. Sultanın ölümünden sonra yanındaki 7 bin gulâmla birlikte Horasan’a dönen Arslan Argun, önce Nîşâbûr’a gitmiş, fakat burada kendisine pek ilgi gösterilmemişti. Arslan Argun daha sonra Beyhak’ın bazı mahalleleri ile Husrevcird ve Sebzevâr’ı yağmaladı. Oradan Merv’e hareket eden Arslan Argun, buranın şahnesi Kodan’ın onun tarafına geçmesi sonrasında şehri teslim aldı. Böylece iyice kuvvetlenen Arslan Argun, bu sefer de Belh üzerine yürüdü. Onun geldiğini haber alan Fahrülmülk b. Nizâmülmülk, şehirden ayrılmayı uygun buldu. Daha sonra Nîşâbûr’u da zabt etmek suretiyle tüm Horasan’a bölgesine hâkim oldu. Bu başarısından sonra Sultan Berkyaruk’a haber göndererek Nîşâbûr hariç tüm 120 Đbnü’l-Esîr, C. X, s. 211. 121 Đbnü’l-Esîr, C. X, s. 211; Özaydın, Berkyaruk, s. 168. 122 el-Kâmil, C. X, s. 219; Ayrıca bkz. Bundârî, s. 233. 45 Horasan’ın kendisine bırakılmasını talep etti. Bunun karşılığında saltanatta hak iddia etmeyeceğini ve bol miktarda mal göndereceğini vaat etti. Bu sıralarda Berkyaruk, veziri Müeyyidülmülk b. Nizâmülmülk’ü görevden azledip yerine Mecdülmülk el-Balasânî’yi atamıştı. Ancak isyan etmeye kararlı olan Arslan Argun, yeni vezir atamasının doğru olmadığını ve Mecdülmülk’ü muhatap kabul etmeyeceğini Berkyaruk’a bildirdi. O sırada diğer taht iddiacıları amcası Tutuş ve kardeşi Mahmûd ile mücadele halinde olduğu için Arslan Argun’a ses çıkarmayan Berkyaruk, bu gelişme üzerine diğer amcası Böribars’ı onunla mücadele etmek üzere Horasan’a gönderdi123 . Böribars ile karşılaşan Arslan Argun, yenilerek Belh’e kapandı. Böribars ise Herat’a çekilmişti124. Bir süre sonra tekrar harekete geçen Arslan Argun, Merv üzerine yürüdü ve şehri ele geçirdi. Burada pek çok kişiyi öldürüp, şehrin surlarına büyük zarar verdi. Bunu haber alan Böribars ona karşı harekete geçtiyse de yapılan savaşı kaybederek kardeşine esir düştü (488/1095). Bu galibiyetten sonra Arslan Argun, Sebzevar, Mervu’ş-şahcân, Serahs kalesi, Nîşâbûr’un kuhendîzi ile şehristânı başta olmak üzere ele geçirdiği pek çok yeri tahrip etti. Ayrıca bu şehirlerde bulunan ve gücünden çekindiği bazı askerî şahsiyetleri de öldürdü. Bu sayede Horasan tam manasıyla onun hâkimiyetine ve kontrolüne girmiş oldu. Fakat 17 Safer 490/3 Şubat 1097 tarihinde yaptığı bu kötülükleri bahane eden bir gulâmı tarafından öldürüldü. O, ölümünden önceki yıl esir ettiği kardeşi Böribars’ı ise boğdurtmuştu (489/1096)125 . 123 Zahîrüddîn Nîşâbûrî, s. 38; Đbn Funduk, Tarih-i Beyhak, s. 269; Râvendî, C. I, s. 140; Hüseynî, s. 59; Đbnü’l-Esîr, C. X, s. 220; Bundârî, s. 233-234; Zehebî, A‘lâmü’n-nübelâ, C. IXX, s. 212; Ahmed b. Mahmûd, C. II, s. 34 vd.; Zebihullah Safa, Tarih-i Edebiyat, s. 12; Bosworth, The Political and Dynastic History, s. 105-106; Özaydın, Berkyaruk, s. 47 vd.; Gerâylî, Nîşâbûr, s. 114; Bahrvezî, Belh, Dâiretü’l-ma‘ârif, C. XII, s. 462; Vehab Velî, aynı makale, s. 212; “Arslan Argun”, ĐA, C. I, s. 609; Kafesoğlu, Selçuklular, ĐA, s. 373; Cl. Cahen, “Arslan Arghūn”, EI2 , C. I, s. 662; Faruk Sümer, “Arslan Argun”, DĐA, C. III, s. 399; Özgüdenli, Nîşâbur, DĐA, s. 150. 124 Đsfizârî (C. I, s. 390), Melikşah’ın ölümünden sonra Herat’a Melik Arslan’ın hâkim olduğunu, Emîr Kızılsarığ’ın gelerek şehri ondan aldığını nakleder. O, ayrıca, Herat’ı kaybeden Arslan’ın kardeşi Argun ile savaşmak üzere gittiğini, mağlup edilerek öldürüldüğünü belirtmektedir. 125 Zahîrüddîn Nîşâbûrî, s. 39; Râvendî, C. I, s. 140; Hüseynî, s. 60; Đbnü’l-Esîr, 220; Bundârî, s. 234-235; Zehebî, A‘lâmü’n-nübelâ, C. IXX, s. 212; Ahmed b. Mahmûd, C. II, s. 35-36; Zebihullah Safa, Tarih-i Edebiyat, s. 12-13; Bosworth, The Political and Dynastic History, s. 105-106; Özaydın, Berkyaruk, s. 48-50; Vehab Velî, aynı makale, s. 212 vd.; Arslan Argun, ĐA, s. 609; Kafesoğlu, Selçuklular, ĐA, s. 373; Özgüdenli, Nîşâbur, DĐA, s. 150. 46 Kaynakların verdiği bu bilgileri bölgede basılmış bulunan sikkeler de desteklemektedir. Sultan Berkyaruk adına Nîşâbûr’da 487/1094 ve 488/1095 yıllarına ait sikkeler mevcuttur126. Bunun yanında Arslan Argun’un 488/1095 yılında “el-Melikü’l-muzaffer mu‘izzü’l-islâm Arslan Argun b. Muhammed” unvanıyla Nîşâbûr’da para bastırdığı görülmektedir127. Onun para bastırdığı diğer bir Horasan şehri ise Belh olmuştur. Nitekim o, 487/1094-1095 tarihinde belirttiğimiz şehirde de para bastırmıştır128. Yukarıda da belirttiğimiz gibi Arslan Argun’un Sultan Melikşah’ın ölümünden sonra Horasan’ın hemen hemen tamamına sahip olduğunu, Nîşâbûr’un da onun hâkimiyetine geçtiğini bilmekteyiz. Bu başarısından sonra Sultan Berkyaruk’a haber göndermiş, Nîşâbûr hariç tüm Horasan’ın kendisine bırakılmasını talep etmişti. Bunun karşılığında saltanatta hak iddia etmeyeceğini ve bol miktarda mal göndereceğini de vaat ediyordu. Ancak Nîşâbûr bu istekten hariç tutulmuştu. Buna rağmen onun Nîşâbûr’da para bastırmış olması ve sikkede metbû hükümdar adının bulunmaması ilginç bir durumdur. Ayrıca zikredilen sikkede o, “sultan” değil, “melik” unvanını kullanmıştır. 488/1095 yılı onun isyanının ilk dönemlerine rastlamaktadır. Bu sikkeyi Nîşâbûr’un da kendi hâkimiyetinde olduğunu kanıtlamak, başka deyişle gücünü ispatlamak amacıyla bastırmış olmalıdır. Nitekim Nîşâbûr herkes için, özellikle Selçuklular için çok önemli bir şehir durumundadır. Bu önemi daha sonra Arslan Argun da fark etmiş ve şehri kendi hâkimiyetinin dışında tutmak istemişti5. Melik Sencer’in Horasan Hâkimiyeti Arslan Argun’un isyanı ve Böribars’ı etkisiz hale getirmesi üzerine Sultan Berkyaruk, hazırlattığı bir orduyu kardeşi Sencer ve onun atabegi Kamaç komutasında Horasan’a gönderdi. Fakat onlar henüz Horasan’a ulaşamamışken Arslan Argun’un ölüm haberini almışlardı. Sultan Berkyaruk’un kendilerine katılmasını bekleyen bu ordu, daha sonra Nîşâbûr’a giderek savaşmadan şehre 126 Hocaniyazov, Sikkeler Kataloğu, s. 68; Alptekin, Selçuklu Paraları, s. 505, 509. 127 Şerafettin Erel, Nâdir Birkaç Sikke, sayı: 3, Đstanbul 1970, s. 5-6. 128 Schwarz, Sylloge, s. 94. 47 hâkim oldu (5 Cemaziyelevvel 490/20 Nisan 1097). Horasan’ın diğer şehirleri de ele geçirildikten sonra Belh’e gidildi. Bu gelişmeden sonra Sultan Berkyaruk, Horasan bölgesini kardeşi Sencer’e iktâ etti. Diğer taraftan Arslan Argun’un ölümünden sonra yedi yaşındaki oğlunu yanlarına alarak Toharistân dağlarına kaçan bazı emîrlere, Sultan Berkyaruk aman vermişti. Bu gelişme üzerine yanındaki 15 bin süvariyle yanına gelen yeğenine iyi davranan Berkyaruk, Sultan Melikşah zamanında Arslan Argun’un hâkimiyetinde bulunan yerleri ona iktâ etti. Berkyaruk, 7 ay kadar Belh yakınlarında kaldı. O, henüz buradayken Selçuklu hanedanından Emîr-i emîrân adıyla meşhur olan Muhammed b. Süleyman b. Alp Arslan da isyan etti. Belh’i ele geçirmek üzere hareket ettiği sırada da Gazneliler’den yardım istedi. Gazneli Sultanı Đbrahim, fillerle desteklediği orduyu yardım amacıyla göndermekle birlikte, Horasan bölgesinde ele geçirilecek şehirlerde kendi adına hutbe okutulmasını şart koştu. Muhammed b. Süleyman, Gazneliler’in gönderdiği yardım sayesinde pek çok şehre hâkim olarak kuvvetini iyice arttırdı. Ancak, ona karşı ani bir baskın düzenleyen Sencer, onu esir almayı başarmış ve gözlerine mil çektirmişti (490/1096-1097)129 . Sultan Melikşah’ın ölümünden sonra başlayan taht mücadelelerinin ülkenin tamamında olduğu gibi Horasan’da da sosyal anlamda bazı gerginliklere yol açtığı görülmektedir. Nitekim Đbnü’l-Esîr130, 490/1096-1097 yılı olaylarını naklederken Horasan’da Sebzevâr halkı ile Husrevcird halkı arasında sorunlar yaşandığını nakletmektedir. Büyük çarpışmalar neticesinde pek çok kişinin öldüğü bu olaylarda Sebzevâr ahalisi galip gelmişti. Diğer taraftan Sultan Berkyaruk, Emîr Üner ve Müeyyidülmülk b. Nizâmülmülk’ün isyan etmesi sebebiyle Irak tarafına yürümeye karar verdiğinde Emîr Kodan, hasta olduğunu söyleyerek sultana katılmamıştı. Emîr Kodan, bu sırada Merv şahnesiydi. Sultanın Ekinci adındaki Hârizm valisi ise 10 bin süvariyle birlikte Berkyaruk’a katılmak üzere Merv’e gelmiş, burada içki âlemine dalmıştı. 129 Râvendî, C. I, s. 141; Hüseynî, s. 60; Đbnü’l-Esîr, C. X, s. 221-222; Bundârî, s. 234-235; Ahmed b. Mahmûd, C. II, s. 36 vd.; Bosworth, The Political and Dynastic History, s. 106; Özaydın, Berkyaruk, s. 51-52; Gerâylî, Nîşâbûr, s. 114; Bahrvezî, Belh, Dâiretü’l-ma‘ârif, C. XII, s. 462; Bosworth, Balk, EIr, C. III, s. 590. 130 el-Kâmil, C. X, s. 226. 48 Emîr Kodan ve Emîr-i âhur Yaruktaş kendi aralarında anlaşarak onu öldürmüşlerdi. Daha sonra da Hârizm’e giderek sultanın kendilerini vali tayin ettiklerini belirterek şehri teslim almışlardı. Sultan Berkyaruk durumu haber aldığında Emîr-i dâd Habeşî’yi onlarla savaşmak üzere Horasan’a gönderdi. Habeşî, Herat’a gelerek askerlerinin kendisine katılmasını beklerken Kodan ile Yaruktaş ona karşı saldırıya geçti. Habeşî onlarla mücadele edemeyeceğini anlayarak Ceyhun’un karşı kıyısına geçmek zorunda kaldı. Onu takip eden Yaruktaş, müttefiki Kodan’ı beklemeden Habeşî’ye saldırdı, fakat yenilerek esir düştü. Bu haber Kodan’a ulaştığında askerleri onun hazinesini yağmaladı. Zor durumda kalan Kodan, o sırada Belh’te bulunan Sencer’e katıldı. Kendisine faydalı olur düşüncesiyle onu iyi karşılayan Sencer, ondan itaat etme sözü aldıysa da, Kodan kısa bir süre sonra öldü (490/1096- 1097)131 . Bu sıralarda Selçuklu hanedanına mensup Devletşah adındaki bir kişinin etrafında toplanan askerler, Velvalic ve Kemnec’i ele geçirmişlerdi. Devletşah muhtemelen Musa Yabgu’nun oğlu veya torunuydu. Nitekim daha ziyade Musa Yabgu’ya bağlı askerler onun etrafında toplanmıştı. Bu gelişme üzerine Receb 492/Haziran 1098 tarihinde Belh’e ulaşan Sencer, buradan Devletşah’ın üzerine yürüdü. Yapılan savaşı Sencer kazandı ve Devletşah’ı esir alarak gözlerine mil çektirdi132 . Horasan, hanedan içerisindeki taht mücadeleleri açısından da önemli bir merkez konumundaydı. Kardeşi Muhammed Tapar ile ilk kez karşılaşan Berkyaruk yenilmiş, Rey’e doğru harekete geçtiği sırada da kendisine bağlı emîrleri yanına çağırmıştı. Bu emîrler arasında Habeşî b. Altuntak da bulunuyordu. Horasan valisi Habeşî, sultana verdiği cevapta kendisine Nîşâbûr’da katılacağını, bu sebeple beklemesini söylüyordu. Gelen haber üzerine Nîşâbûr’a giden Berkyaruk, şehrin ileri gelenlerini tutuklattı. Daha sonra tutuklattığı kişileri serbest bıraktıysa da Horasan amîdi Ebû Muhammed ile Ebu’l-Kâsım b. Ebu’l-Meâlî el-Cüveynî’yi yanında tutmayı tercih etti. Sonra da Habeşî’yi tekrar yanına çağırdı. Fakat Habeşî verdiği cevapta, Melik Sencer’in Belh askerleriyle birlikte kendi hâkimiyet sahasına 131 Hüseynî, s. 61; Đbnü’l-Esîr, C. X, s. 222-223; Özaydın, Berkyaruk, s. 52-53 132 Đbnü’l-Esîr, C. X, s. 232. 49 yürüdüğünü, bu sebeple yanına gelemeyeceğini bildirdi. Ayrıca Sencer’e karşı Berkyaruk’tan yardım istedi. Bunun üzerine Berkyaruk, Habeşî’ye yardım etmek amacıyla harekete geçti. Yapılan savaşı Sencer kazanmış, kaçmaya çalışan Habeşî ise daha sonra yakalanarak öldürülmüştü (493/1099-1100). Habeşî’nin ölümüyle, Herat’a da sahip olan Sencer, bu şehir ve Đsfizâr’dan çok sayıda asker toplamıştı. Bu sayede o, kendisinin Horasan hâkimiyetine sağlam bir halka eklemiş ve daha güçlü konuma gelmişti133 . Berkyaruk’un Habeşî ile birleşerek Sencer ile savaşması ona pek yarar getirmemişti. Nitekim Horasan hâkimi Sencer, bu olaydan sonra taht iddiacısı olarak ortaya çıkan öz kardeşi Muhammed Tapar’ı desteklemeye başladı. Sultan Berkyaruk ile Muhammed Tapar, 493/1101 tarihinde ikinci kez savaşmış ve bu savaştan Berkyaruk galip çıkmayı başarmıştı. Bunun üzerine Muhammed Tapar, Sencer ile buluşmak üzere Horasan’a gitti. Đki kardeş bir süre yazıştıktan sonra ittifak yapmak üzere anlaştılar134. Böylece Melik Sencer, hem devlet, hem de taht mücadelesinde önemli bir aktör haline gelmiş oldu. Horasan’a dair söylenebilecek en önemli şeylerden birisi de Bâtınîlik düşüncesinin ortaya çıktığı yer olmasıdır. Bâtınîler’in bu bölgede her zaman güçlü olmasından dolayı Melik Sencer, Horasan’daki hâkimiyetini daha da güçlendirmek amacıyla onları bertaraf etme çabasına girmiştir. O, bu amaçla en büyük emîri olan Bozkuş’u bu işle görevlendirmiş, Bozkuş da büyük bir ordu toplayıp iyice teçhiz ettikten sonra Đsmâîlîler’in Kuhistân’da sâkin bulundukları beldeye saldırmıştı. Şehri yağmaladıktan sonra harabeye çeviren Bozkuş, pek çok Batınî’yi de öldürdü. O, daha sonra Tabes’e yöneldi, mancınıklar kurdurarak şehri muhasaraya başladı. Zorlu bir muhasara sonunda şehir tam düşmek üzereyken Bâtınîler ona çok miktarda hediye gönderdi. Bunun üzerine Bozkuş şehir önünden ayrıldı. Onun ayrılmasından sonra da Bâtınîler, yıkılan yerleri tekrar onardıkları gibi silah ve 133 Hüseynî, s. 61; Đbnü’l-Esîr, C. X, s. 245-246; Bundârî, s. 236; Đsfizârî, C. I, s. 391; Ahmed b. Mahmûd, C. II, s. 37-38; Bosworth, The Political and Dynastic History, s. 107; Abdülkerim Özaydın, Sultan Muhammed Tapar Devri Selçuklu Tarihi, TTKY, Ankara 1990, s. 20-21; Özaydın, Berkyaruk, s. 64-65. 134 Hüseynî, s. 53; Đbnü’l-Esîr, C. X, s. 252; Ahmed b. Mahmûd, C. II, s. 38; Zebihullah Safa, Tarihi Edebiyat, s. 13; Özaydın, Muhammed Tapar, s. 23 vd.; Özaydın, Berkyaruk, s. 67. 50 erzak da depoladılar (494/1100-1101). Sencer’in Bâtınîler ile mücadele ettiği diğer bir yer de Herat şehri olmuştu135 . Sultan Berkyaruk ile kardeşi Muhammed Tapar’ın 495/1101 tarihinde anlaşmaya varması sonrasında Melik Sencer Horasan’a dönmüş ve Nîşâbûr’da Muhammed Tapar adına hutbe okutmaya başlamıştı. Sencer’in Bağdad’ta bulunduğunu haber alan Karahanlı hükümdarı Kadır Han Cibrîl b. Ömer, onun Horasan’dan uzakta olmasını fırsat bilerek harekete geçti. Bu sırada hasta olan Sencer, iyileştikten sonra Kadır Han’ı karşılamak üzere harekete geçti. Sencer, yanındaki 6 bin süvariyle Belh’e vardı ve buradan Kadır Han’a elçiler göndererek daha önce vermiş olduğu sözleri tutmasını istedi. Fakat Kadır Han buna pek aldırış etmeyerek Belh’e geldi ve karargâh kurdu. Daha sonra da yanına 300 süvari alarak ava çıktı. Onun ava çıktığını öğrenen Sencer, Emîr Bozkuş’u onun üzerine gönderdi. Neticede Bozkuş tarafından esir alınarak Sencer’in huzuruna getirilen Kadır Han, orada öldürüldü. Bu konudaki başka bir rivayete göre ise yapılan savaş sırasında Sencer onu esir alıp öldürmüştü136 . Emîr Bozkuş bir kez daha Horasan askerleri ve gönüllülerden oluşan bir orduyla Đsmâîlîler’in üzerine yürüdü. O, bu sefer sırasında onların elinde bulunan Tabes şehrine yönelmişti. Sefer sırasında Tabes ve çevresindeki pek çok kale ve köy tahrip edildi. Ayrıca Bozkuş, pek çok kişiyi öldürdü ve pek çok yeri yağmaladı. Bunun üzerine bazı emîrler başka kale inşa etmemek, silah satın almamak ve Batınîlik propagandası yapmamak şartlarıyla onlarla anlaşma yapılmasını önerdiler. Halk ise bu önerilenlere şiddetle karşı çıkmıştı. Seferden dönen Bozkuş kısa süre sonra ölmüştü (497/1103-1104)137 . Beyhak’a bağlı Turaysîs (9&<&ر (=kasabasında yaşayan Bâtınîler, bölgede geniş çapta bir yağma faaliyetine girişmiş, pekçok kişiyi öldürerek kadınları da esir almışlardı. Faaliyetlerini iyice artıran Bâtınîler, kendileriyle çatışan kişileri 135 Đbnü’l-Esîr, C. X, s. 266; Đsfizârî, C. I, s. 391; Özaydın, Berkyaruk, s. 90; a. mlf., “Sultan Berkyaruk Devrinde (1092-1104) Bâtınîlerle Yapılan Mücadeleler”, Prof. Dr. Fikret Işıltan’a 80. Doğum Yılı Armağanı, Đstanbul 1995, s. 183. 136 Hüseynî, s. 63; Đbnü’l-Esîr, C. X, s. 283-284; Bundârî, s. 237-238; Özaydın, Berkyaruk, s. 72- 73; a. mlf., “Ahmed Yesevî’nin Yaşadığı Dönemde Bölgenin Siyasî Durumu”, Prof. Dr. Fikret Işıltan’a 80. Doğum Yılı Armağanı, Đstanbul 1995, s. 215. 137 Đbnü’l-Esîr, C. X, s. 306-307; Özaydın, Berkyaruk, s. 91; a. mlf., Berkyaruk Devrinde, s. 184. 51 öldürmekten de geri kalmadılar. Ayrıca onlar Horasan ve diğer bölgelerden gelen hacı kafilelerine saldırıp onları kılıçtan geçirdiler. Hayvanlarını ve diğer mallarını da ganimet olarak aldılar (498/1104-1105)138 . Horasan’ın önemli dînî merkezlerinden biri, Đsnâ ‘aşeriyye’de Đmâm Ali er-Rızâ’nın türbesinin burada bulunmasından dolayı Tûs şehriydi. Ama burası aynı zamanda Sünnîler tarafından da önemsenmekteydi. 10 Muharrem 510/25 Mayıs 1116 (Aşure Günü) Ali er-Rızâ’nın türbesinde Ali Evlâdından bir şahıs, Tûs fakihlerinden birisiyle tartışmış, bu olay Sünnîler ve Şi‘îler’in çatışmasına neden olmuştu. Bütün Tûs ahalisinin katıldığı geniş çaplı olaylarda pek çok şey yağmalanmış ve pek çok insan da öldürülmüştü. Müdahale edilmeyen olaylar kendiliğinden sona ermişti139 . Melik Sencer’in meliklik döneminde diğer devletlerle de münasebet içine girdiğini görmekteyiz. Nitekim Horasan ve Belh’in bir üs olarak kullanıldığı bir harekât, Gazneli Sultanı Behramşah’a destek amaçlı yapılmıştı. Gazneli tahtının diğer iddiacısı olan Arslanşah, Hindistan’dan topladığı kuvvetlerle Behramşah’a hücum etmiş, o da Sencer’den yardım istemek zorunda kalmıştı. Melik Sencer, kendisinden istenen bu yardım isteğine, yine Belh’i üs olarak kullanarak kuvvet göndermişti (510/1116-1117)140 . Melik Sencer’in vezirlerinden biri olan Sadrüddîn Muhammed b. Fahrülmülk b. Nizâmülmülk, Horasan bölgesinde önemli işlere imza atmıştı. Onun vezareti döneminde şiddet son bulduğu gibi, her şey düzen içerisinde devam etti. Fakat o 511/1117 tarihinde Sencer’in Kaymaz adındaki bir gulâmı tarafından Belh’te öldürülmüştü. Bilgisi dışında gerçekleşen bu olay Sencer’i çok rahatsız etmiş ve Kaymaz’ın öldürülmesini emretmişti141 . Sikkelere göre Melik Sencer’in hâkimiyetini gösteren ilk para 496/1102- 1103 tarihlidir. Ayrıca onun adına 498/1104-1105, 499/1105-1106, 506/1112- 1113, 508/1114-1115 ve 509/1115-1116 tarihli Nîşâbûr’da darp edilmiş sikkeler 138 Đbnü’l-Esîr, C. X, s. 317-318. 139 Đbnü’l-Esîr, C. X, s. 415; Minorsky, Tūs, EI2 , s. 742. 140 Hüseynî, s. 64; Đbnü’l-Esîr, C. X, s. 401; Bundârî, s. 238-239; Merçil, Gazneliler, s. 86. 141 Bundârî, s. 240-241; Zettersteen, Fahrülmülk, ĐA, s. 448; Özaydın, Fahrülmülk, DĐA, s. 99. Onun bir Bâtınî fedaisi tarafından öldürüldüğüne dair bir görüş de mevcuttur. 52 mevcuttur142. Bunun yanında o metbû hükümdarı Berkyaruk adına da Nîşâbûr’da para bastırmıştır143. Horasan’a 490/1097 tarihinde itibaren hâkim olan Sencer’in sahip olduğu statü diğer vasallardan farklılıklar göstermektedir. Onun kendi adına para bastırması isyan olarak algılanmamıştır. Sencer’in meliklik döneminde Belh’te de sikke basılmıştır. Sencer bu şehirde Berkyaruk adına 491/1098, kendi adına 492/1098-1099, 493/1099-1100, Muhammed Tapar adına 501/1107-1108, 503/1109-1110, 507/1113-1114, 512/1118 tarihlerinde para bastırmıştır. Sencer’in sultanlık döneminde Belh’te basılan paralar diğerlerinden farklı özellik taşımasından dolayı bir hayli önem taşımaktadır144. Nitekim Sencer adına Belh’te basılan, baskı tarihi belli olmamasına rağmen kullanılan unvandan Sencer’in sultanlık dönemine ait olduğu anlaşılan bir para mevcuttur. Ayrıca Sencer’in 512/1118-1119, 513/1119-1120, 516/1122-1123, 519/1125, 521/1127, 523/1129 tarihli Belh şehrinde basılan sikkeleri de bulunmaktadır145. Vermiş olduğumuz bu örneklerle birlikte sultan olarak Belh’te para basan tek hanedan üyesinin Sencer olduğu anlaşılmaktadır. Alp Arslan da bu şehirde para bastırmış olmakla birlikte, onun adına basılan para meliklik dönemine aittir. Sencer’in hem meliklik ve hem de sultanlık döneminde kendi adına para basılan şehirlerden birisi de Velvalic olmuştur146 . 6. Sencer’in Sultanlık Dönemi Yukarıda da görüldüğü gibi Belh şehri Karahanlılar ve Gazneliler ile olan münasebetlerde bir üs olarak kullanmaktaydı. 513/1119 yılındaki Save Savaşı’ndan sonra Büyük Selçuklular Devleti’nin tartışılmaz sultanı olan Sencer, diğer hükümdarlar gibi başkent Isfahan’da kalmamış, çocukluğundan beri yönetmekte olduğu Horasan’ı kendisine merkez yapmıştır. Bu sebeple daha da önem kazanan 142 Hocaniyazov, Sikkeler Kataloğu, s. 81-82 143 Hocaniyazov, Sikkeler Kataloğu, s. 82, 84; Erel, aynı yer. 144 Schwarz, Sylloge, s. 94-96; Hocaniyazov, Sikkeler Kataloğu, s. 101. 145 Schwarz, Sylloge, s. 96-97. 146 Schwarz, Sylloge, s. 150. 53 Horasan merkezli siyasî, askerî ve dînî mahiyetteki olaylar üzerinde durmak istiyoruz. Diğer Selçuklu hükümdarları gibi Sencer de sultan olduktan sonra Horasan ve diğer bölgelerdeki Bâtınîler ile mücadele etmiştir. O, bu amaçla vezirine Bâtınîler’e karşı cihad edilmesi, yakalandıkları yerde öldürülmeleri ve mallarının yağmalanması, ayrıca Bâtınîler’in yoğun olarak bulunduğu Turaysîs şehri ile Beyhak’a ordu gönderilmesi konusunda emir vermişti. Bununla birlikte yine o yörede bulunan Tarz (رز (=adındaki bir köye de kuvvet gönderilmesine karar verildi. Beyhak’a giden ordu buraya vardığında ne kadar Bâtınî varsa kılıçtan geçirdi. Aynı manzara Turaysîs’de de yaşanmış ve seferin neticesinde pek çok ganimet de elde edilmişti (520/1126)147 . Bâtınîler üzerine yapılan bir diğer sefer ise Erkuş adlı bir emîrin komutasında gerçekleşmişti. Erkuş idaresindeki bir grup asker, Bâtınîlerin elinde bulunan Girdkûh kalesini kuşatmıştı. Kale uzun süre kuşatılarak içindekiler zor durumda bırakıldı. Kale içindeki Bâtınîlerin değil savaşmaya, ayakta duracak halleri kalmamışken anlaşılmaz bir şekilde Erkuş kuşatmayı kaldırmıştı. Rivayete göre Bâtınîler ona çok miktarda değerli hediyeler göndermiş, o da kuşatmaya son vermişti (528/1133-1134)148 . Turaysîs, tam manasıyla bir Bâtınî şehriydi. Burada yaşanan ilginç bir olay ise şu şekilde gelişmişti. Bâtınîler şehri ele geçirdiklerinde onlara itaat etmiş gibi görünen şehir hâkimi Mes‘ûd, aslında Şâfi‘î mezhebini terk etmemişti. O, şehirdeki Bâtınî hâkimiyetine rağmen, faaliyetleriyle her geçen gün şehre daha fazla hâkim olmaya muvaffak oldu. Ölüm döşeğinde oğlu Alâeddîn Mahmûd b. Mes‘ûd’a Bâtınî inanışını bertaraf etmesini vasiyet etmişti. Oğlu Alâeddîn de 545/1150-1151 tarihinde Abbâsî halifesi adına hutbe okunmasını istemiş, ayrıca resmi kıyafetin de siyah renkte olmasını emretmişti. Şehrin hatibi onun bu isteğini uygulamaya 147 Đbn Funduk, Tarih-i Beyhak, s. 276; Azimî, s. 50; Đbnü’l-Esîr, C. X, s. 499-500; Farhad Daftary, Đsmaililer Tarih ve Öğretileri, çev. Erdal Toprak, Đstanbul 2005, s. 520. 148 Đbnü’l-Esîr, C. XI, s. 27. 54 koymuştu. Ancak bazı kişiler Alâeddîn’e karşı isyan ederek onunla savaşmış ve şehrin hatibini öldürmüşlerdi149 . Büyük Selçuklular döneminde Turaysîs’e yapılan son sefer 546/1151-1152 tarihinde Emîr Kucuk (ق? (tarafından gerçekleştirilmişti. Sultan Sencer’in askerlerinden oluşan bir orduyla şehrin üzerine yürüyen Kucuk, Bâtınîler’in elinde bulanan yerlere baskınlar düzenleyerek yağma etmiş, şehirleri yakmış, onlara büyük zarar verdikten sonra pek çok esirle geri dönmüştü150 . Diğer taraftan Sultan Sencer, Gazneli Sultanı Behramşah’ın isyankâr davranışları üzerine ona karşı Zilkade 529/Ağustos-Eylül 1135 yılında Merv’den harekete geçmişti. Kışın yaklaşmasıyla birlikte askerler Sultan Sencer’e seferin zorluğu konusunda şikâyette bulundular. Fakat Sencer yoluna devam etme kararı aldı. Neticede Sencer’in kış şartları sebebiyle gelemeyeceğini düşünen ve hazırlık yapmayan Behramşah, Hindistan’a kaçtı. Sencer de Gazne’ye girerek onun bütün hazinesine el koydu. Behramşah ise Hindistan’da elçiler göndererek tekrar tekrar özür diledi. Bu gelişme sonrasında Gazne’nin hâkimiyetini tekrar Behramşah’a bırakan Sencer, Safer 530/Kasım-Aralık 1135 tarihinde Belh’e geldi. Sencer’in bu tarihten sonra Merv’e dönmeyerek kışı bu şehirde geçirmesi ihtimali bir hayli yüksektir151. Sultan Sencer, ayrıca Harizmşah Atsız ile olan mücadelesinde de Belh’i bir üs olarak kullanmıştı152 . Belh şehrinin Katvan Savaşı’ndan (536/1141) sonra Karahıtaylar’ın eline geçtiği şeklinde de bir bilgi bulunmaktadır153. Bu hâkimiyetin Oğuz isyanına kadar devam ettiği anlaşılıyor. Nitekim bu sırada Belh, Emîr Kamaç’ın hâkimiyetinde bulunmaktaydı. Üstelik Oğuzlar’ın, daha önceleri Maverâünnehir’de yaşadığı, orayı ele geçiren Karahıtaylar’ın baskısı sonrasında Belh’e gelmiş oldukları göz önüne 149 Đbnü’l-Esîr, C. XI, s. 135-136. 150 Đbnü’l-Esîr, C. XI, s. 139. 151 Mehmet Altay Köymen, Büyük Selçuklu Đmparatorluğu Tarihi II, Đkinci Đmparatorluk Devri, TTKY, Ankara 1991, s. 307 vd.; Sevim-Merçil, aynı eser, s. 215-216; Sergey Grigoreviç Agacanov, Selçuklular, çev. Ekber N. Necef-Ahmed R. Annaberdiyev, Ötüken, Đstanbul 2006, s. 265. 152 Hüseynî, s. 64-65; Köymen, Đkinci Đmparatorluk, s. 312 vd. 153 Mehmet Altay Köymen, “Sencer”, ĐA, C. X, s. 490; a. mlf., Đkinci Đmparatorluk, s. 333. 55 alındığında bu hâkimiyetin çok kısa süreli olduğu anlaşılmaktadır154. Katvan Savaşı’nda Sencer’in yenilgisi Hârizmşah Atsız’ın da beklediği bir gelişmeydi. Bunu değerlendiren Atsız, ilk olarak Serahs’a geldi. Serahs’ın önemli âlimlerimden birisi olan Ebû Muhammed ez-Ziyâdî tarafından karşılanan Atsız, ona büyük saygı gösterdi. Atsız şehirde kalmayarak Mervu’ş-şâhcân’a yöneldi. Bu sefer şehir ulemâsından Ahmed el-Bâharzî, Merv halkı için ondan şefaat talep etmişti. Hârizmşah Atsız bu isteği kabul ederek şehir dışında konakladı. Ancak Merv halkı ayaklanarak askerlerinden bir kısmını öldürünce Atsız harekete geçerek 17 Rebiülevvel 536/20 Ekim 1141 tarihinde başkent Merv’e girerek yağma etti. Merv’in ileri gelenlerinden bazılarını öldürttü. Bu yağmadan Sencer’in hazinesi de nasibini almıştı. Atsız’ın bu yağması sadece hazine ve diğer emval ile sınırlı kalmadı. Atsız, Sultan Sencer tarafından ilim merkezi haline getirilmiş bulunan şehirde özellikle Şâfi‘î âlimlerine kötü muamelede bulunduğu gibi pek çok âlimi de Hârizm’e götürmüştü. Merv’den sonra Nîşâbûr’a yönelen Atsız’ı şehrin din adamları karşıladı. Merv’e yapılanların kendi şehirlerine de yapılmasından endişelenen din adamlarının isteklerini kabul eden Atsız, bunun karşılığında Horasan hâkimi olarak kabul edilmeyi istiyordu. Nîşâbûr’da yağma yapmayan Atsız, yine de Sencer’e bağlı emîrlerin mallarını müsadere etmişti. Đlk Cuma günü de hutbeyi kendi adına çevirdi. Ancak hutbede Atsız’ın adını duyan halk buna karşı çıkarak hatiplere saldırdı. Halk üzerinde etkili bazı kişilerin araya girmesiyle bu olayın bir isyana dönüşmesi engellendi. Atsız’ın adı yaklaşık 2 ay hutbelerde okunmaya devam etti. Atsız’ın bir kısım askerine komuta eden kardeşi Yınaltekin de Beyhak ve çevresinde yağma faaliyetlerinde bulunmuştu. Bütün bu gelişmelerden sonra Sultan Sencer, Atsız’ı tehdit etmiş, Atsız da kişiliğine yakışır bir beyitle sultana cevap vermişti. Ancak savaştan sonra başkentine dönen ve durumunu düzelten Sencer’in onun üzerine yürümesi sonrasında Merv’den almış olduğu hazineyi iade etmek zorunda kalmıştı155 . 154 Đbnü’l-Esîr, C. XI, s. 155. 155 Râvendî, C. I, s. 170; Hüseynî, s. 67; Bundârî, s. 251; Đbnü’l-Esîr, C. XI, s. 85; Lübâbü’l-elbâb, s. 38; el-Bidâye, C. XII, s. 402; Ahmed b. Mahmûd, C. II, s. 52-53; Bosworth, The Political and Dynastic History, s. 145; Ziya Bünyadov, Hârezmşahlığı ve Enuştekinler Devleti, çev. Tural Rızayev, Đstanbul 2003, s. 11-14; Zebihullah Safa, Tarih-i Edebiyat, s. 14; Gerâylî, Nîşâbûr, s. 114-115; Özaydın, Ahmed Yesevî Dönemi, s. 218. 56 Sultan Sencer’in Katvan Savaşı’nda yenilmesi sonrasında sadece dış tehditlerle değil, ülke içinde de bazı isyanlarla karşı karşıya gelmişti. Bunlardan biri sultanın maskaralığından hacipliğe terfi etmiş, daha sonra da kendisine Herat valiliği verilmiş olan Ali Çetrî’nin isyanıydı. Bu dönemde Gûr hâkimi Hüseyin b. Hüseyin, Sultan Sencer’e isyan etmiş, Ali Çetrî de ona yardıma gitmişti. Sultan isyanı bastırmak üzere Merv’den hareket ederek Herat civarına gelmiş ve iki kuvvet burada karşı karşıya gelmişti. Zor geçen bir savaş neticesinde Hüseyin ve Ali Çetrî Sencer tarafından esir edildi. Sultan, Ali Çetrî’nin hemen öldürülmesini emrederken, Hüseyin’i yanında alıkoymayı uygun buldu. Ancak bir süre sonra serbest bıraktı (544/1149-1150)156 . a. Oğuzlar’ın Horasan’a Hâkim Oldukları Dönem Yukarıda da belirttiğimiz gibi Katvan Savaşı sırasında Maverâünnehir civarında yaşayan Oğuzlar, savaştan sonra yaşadıkları bölgenin Karahıtaylar’ın eline geçmesi üzerine Belh civarındaki Huttelân’a gelerek konar-göçer bir şekilde yaşamaya başladılar. O sırada Selçuklular’ın hâkimiyeti altında bulunan bu bölge, Gurlular’ın işgal plânı sahasında yer almaktaydı. Bunun neticesinde zaten gergin olan ortama Oğuzlar’ın da bölgeye göç ederek katılması, Selçuklu yerel yöneticileri tarafından pek sıcak karşılanmadı. Neticede Sultan Sencer’in önemli emîrlerinden biri olup, Katvan Savaşı’nda ordusunun sol tarafına komuta eden ve ayrıca Belh’e hâkim bulunan Emîr Kamaç, bir süre sonra onları bu bölgeden uzaklaştırmak istedi. Fakat Oğuzlar, ona bazı armağanlar vererek bu fikirden vazgeçmesini sağladılar. Emîr Kamaç, bir süre sonra Oğuzlar’ı buradan uzaklaştırma düşüncesini fiiliyata geçirmek istese de, o sırada siyasî rakibi olan Toharistân hâkimi Zengi b. Halife eşŞeybânî ile savaşmak zorunda kaldığı için Oğuzlar’ı ilk etapta kendi tarafına çekmeyi uygun gördü. Neticede Oğuzlar bu mücadelede onun tarafını tutarak dolaylı da olsa Selçuklular Devleti’ne bağlılık göstermiş oldular. Ayrıca onlar bu bağlılık neticesinde yıllık vergi olarak Sencer’in mutfağına 24 bin koyun vermeyi de kabul ettiler. Hal böyleyken Selçuklular’ın vergi tahsil etmek üzere göndermiş 156 Râvendî, C. I, s. 172; Reşîdüddîn, s. 90-91; Şebânkâreî, s. 111. 57 oldukları vergi tahsildarının öldürülmesi her şeyi herkes için bir anda değiştirmişti157. Genel olarak kaynaklarımız o zamana kadar Oğuzlar’ı devlete karşı sorumluluklarını yerine getiren ve sakin yaşam süren bir topluluk olarak naklederler158. Emîr Kamaç’ın kendi sorumluluk bölgesinde meydana gelen bu olayı Oğuzlar’ı bertaraf etme çabası güderek Sultan Sencer’e nakletmesi, hatta askerî tedbirler konusunda diretmesi sonucunda Sencer onu Belh’e şahne olarak atadı159. Bu sayede Emîr Kamaç, Oğuzlar’a karşı uzun zamandan beri istediği bir askerî sefer yapma salahiyetine de sahip olmuş oldu. Belh’e dönen Kamaç, Oğuzlar’a elçi göndererek öldürülen tahsildar için diyet istedi. Oğuzlar bu isteği sadece sultana tâbi olduklarını belirterek reddettikleri gibi gönderilen elçiye hakaretlerde bulunarak geri gönderdiler. Kamaç’ın 10 bin kişilik kuvvetle onların üzerine yürümesi sonucunda Oğuzlar, hâne başı 200 dirhem vergi vererek otlaklarında kalabilmeyi önerdiler. Ancak Kamaç savaşmayı tercih etti. Yapılan savaşı kazanan Oğuzlar, esir aldıkları Kamaç ile oğlunu öldürdükleri gibi, daha sonra Belh’e girerek şehri yağmaladılar160. Savaşın tarihi tam olarak belli olmamakla birlikte Cemâziyelevvel 547/Ağustos 1152 ile Muharrem 548/Nisan 1153 tarihleri arasında gerçekleşmiş olmalıdır161 . 157 Bu olay Sultan Sencer’den bir süre gizli tutuldu. Hatta mutfak harcamalarından sorumlu olan Vekîl-i Hâs sarayın o yılki et masrafını kendisi karşılamıştı, bkz. Köymen, Đkinci Đmparatorluk, s. 408. 158 Râvendî (C. I, s. 173), bu tahsildarın Oğuzlar’a kötü şeyler söylediğini, aynı zamanda kötü davrandığını nakleder. Đbnü’l-Esîr (C. XI, s. 154) ise: “Oğuzlar da güzel güzel oturup hiç kimseye eziyet etmediler. Namazlarını kılıyor, zekâtlarını veriyorlardı.” demektedir. 159 Emîr Kamaç’ın Oğuzlar’ı bertaraf etme isteği muhtemelen ekonomik sebeplere dayanmaktadır. Nitekim senede 24 bin koyun vergi verebilen Oğuzlar’ın çok büyük sürülere sahip olduğu anlaşılmaktadır. Nitekim Đslâm’da koyun 1/40 nisbetinde zekâta tâbidir, bkz. Celâl Yeniçeri, Đslâm’da Devlet Bütçesi, Đstanbul 1984, s. 177. 160 Atebetü’l-ketebe, s. 35 vd.; Râvendî, C. I, 173-175; Đbnü’l-Esîr, XI, 154; Bundârî, s. 252-253; Reşîdüddîn, s. 92-93; Tarih-i Güzîde, s. 450-451; Mîrhând, Ravzâtü’s-safâ, C. IV, s. 315; Ahmed b. Mahmûd, C. II, s. 76 vd.; Bosworth, The Political and Dynastic History, s. 153; Turan, Selçuklular, s. 245, vd.; Bünyadov, Hârezmşahlığı ve Enuştekinler, s. 21-22; Köymen, Đkinci Đmparatorluk, s. 405 vd.; Mehmet Altay Köymen, “Büyük Selçuklu Đmparatorluğunda Oğuz Đsyanı (1153)”, Ankara Ünv., D. T. C. F. D., V, sayı: 1, Ankara 1947, s. 168-169; Gerâylî, Nîşâbûr, s. 115; Sevim-Merçil, aynı eser, s. 154; Pirneya-Đkbal, aynı eser, s. 361; Bosworth, Balk, EIr, C. III, s. 590; Agacanov, Selçuklular, s. 302; Rencber, aynı makale, 151; Bahrvezî, Belh, Dâiretü’l-ma‘ârif, C. XII, s. 462; Vehab Velî, aynı makale, s. 218 vd. 161 Đbnü’l-Esîr, C. XI, s. 156; Mehmet Altay Köymen, “Selçuklu Kaynaklarına Dâir Araştırmalar I Büyük Selçuklu Đmparatorluğu Devrine Âit Münşeat Mecmuaları”, Ankara Ünv., D. T. C. F. D., sayı: 4, Ankara 1965, s. 577-578. Yukarıda verdiğimiz ilk tarihte Belh kadılığı hakkında bir menşur bulunmakta ve bu menşurda Kamaç’tan bahsedilmekte olduğundan Kamaç henüz hayatta 58 Kamaç’ın yenilgi haberi Merv’e ulaştığında Sencer’in çevresinde bulunan diğer emîrler, onu Oğuzlar üzerine sefer yapmaya teşvik ettiler. Sencer, Oğuzlar’a haber göndererek ülkesini terk etmelerini istedi. Bunun üzerine telaşa kapılan Oğuzlar özür diledi. Ayrıca öldürdükleri Kamaç ve oğlu için 100 bin dinar ödemeyi önerdiler. Buna rağmen Sencer, 100 bin kişilik ordusuyla Oğuzlar’ın üzerine yürüdü. Oğuzlar kadın ve çocuklarıyla birlikte Sultan Sencer’i karşılayarak ondan af dilemişler, hatta bununla da yetinmeyerek daha önce önerdikleri paranın miktarını da arttırmışlardı. Onlar, affedilmeleri karşılığında bir rivayete göre 100 bin dinar, hâne başı 7 men gümüş, diğer rivayete göre ise 200 bin dinar, 200 bin koyun, 50 bin at ve deve ile 100 gulâm vermeyi önermişlerdi. Bütün bunlara rağmen Sultan Sencer, öldürülen Kamaç’ın yerine Belh’e vali atanan ve Kamaç’ın torunu olan Müeyyed Ay-aba’nın ısrarları neticesinde savaşmaya karar verdi. Belh sınırları içerisinde olup, tam olarak yeri bilinmeyen bir bölgede yapılan savaşı Oğuzlar kazandı. Sultan Sencer savaştan sonra Belh’e oradan da Merv’e gittiyse de Oğuzlar’a esir düşmekten kurtulamadı (548/1153)162 . Savaşta Oğuzlar’a esir düşen Sultan Sencer, başkent Merv’e götürülmüştü. Oğuzlar ilk zamanlarda ona saygıda kusur etmeyerek onu tahtına oturtmuşlar ve hatta bir sultan gibi önünde eğilmişlerdi. Ancak çok geçmeden bu davranışlarının siyasî bir oyunun parçası olduğu anlaşıldı. Nitekim Oğuz liderlerinden Bahtiyar, Merv’in kendisine iktâ edilmesini istemiş, Sultan Sencer’in: “…Burası başkenttir, hiç kimseye iktâ edilmesi caiz değildir.” şeklindeki cevabına da gülmüştü. O andan itibaren durumun farkına varan Sencer, oturduğu tahttan inmiş ve Merv’de bir hânkāha kapanmıştı163 . olmalıdır. Đkinci tarih ise bütün bu gelişmelerden sonra Oğuzlar üzerine sefere çıkan Sultan Sencer’in öncü birliklerinin Oğuzlar’la karşılaştığı tarihtir. 162 Hüseynî, s. 86; Đbnü’l-Esîr, C. XI, s. 155; Bundârî, s. 253; Tabakāt-ı Nâsırî, s. 261; el-Bidâye, C. XII, s. 422; Tarih-i Güzîde, s. 451; Ahmed b. Mahmûd, C. II, s. 78; Turan, Selçuklular, s. 247; Köymen, Đkinci Đmparatorluk, s. 409 vd.; Bosworth, Balk, EIr, C. III, s. 590; Bünyadov, Hârezmşahlığı ve Enuştekinler, s. 22; Gerâylî, Nîşâbûr, s. 115-116; Agacanov, Selçuklular, s. 282; Sevim-Merçil, aynı eser, s. 226; Pirneya-Đkbal, aynı eser, s. 361 vd.; Vehab Velî, aynı makale, s. 213 vd. Đbnü’l-Esîr (el-Kâmil, C. XI, s. 256), Sencer ile Oğuzlar’ın iki kez karşılaştıklarını, ilk yenilgiden sonra Gûr hükümdarı Hüseyin’in Belh’i ele geçirdiğini, Sultan Sencer’in bu şehre gelmesiyle birlikte Hüseyin’in buradan ayrıldığını nakleder. 163 Đbnü’l-Esîr, C. XI, s. 155; el-Bidâye, C. XII, s. 422; Turan, Selçuklular, s. 247; Bosworth, The Political and Dynastic History, s. 153; Bünyadov, Hârezmşahlığı ve Enuştekinler, s. 22; Köymen, Đkinci Đmparatorluk, s. 415. 59 Oğuzlar, daha sonra Selçuklular’ın bağımsızlık kazanmalarından kısa süre sonra Çağrı Bey’den o ana kadar Horasan’ın merkezi olan, Sencer zamanında ise imparatorluk başkenti olan Merv’i yağmalamaya başladılar. Bu sırada şehir, emîrler ve hükümdara ait bulunan hazinelerle dolu durumdaydı. Oğuzlar yağmanın ilk gününde altın, gümüş ve ipekten üretilmiş her türlü şeyi yağmaladılar. Đkinci gün pirinç, tunç ve demir eşyayı yağmalarken, üçüncü gün ise ilk günden kalanlar ile yatak, yastık, küpler, çömlekler, kapı ve pencereler yağmalanmıştı. Sadece yağma ile kalınmamış, halkın çoğu da esir edilmişti. Ayrıca halk, sistemli bir şekilde işkenceye tabi tutulmuş ve bu sayede gizlemiş oldukları eşyanın yerini de söylemek zorunda bırakılmışlardı164 . Sultan Sencer’in esareti sonrasında veziri Tâhir b. Fahrülmülk b. Nizâmülmülk, Nîşâbûr’a giderek Sultan Muhammed Tapar’ın oğlu Süleymanşâh’ı165 tahta çıkartarak adına hutbe okuttu (19 Cemaziyelahir 548/11 Eylül 1153). Daha sonra da Oğuzlar üzerine sefer düzenlenerek onların büyük kayıp vermesi sağlandı. Ayrıca Süleymanşâh başkent Merv üzerine yürümüş, ancak Oğuzlar ile karşılaşıldığında askerlerin pek çoğu firar ederek Nîşâbûr’a geri döndü. Bu sefer Oğuzlar, Süleymanşâh’ı takip etmeye başladı. Bu takip sırasında âlimler için önemli bir merkez durumunda bulunan Tûs şehri de Oğuzlar’ın hedefi haline gelerek onların yağmasında kurtulamadı. Oğuzlar, Tûs’ta da kadınları esir aldıkları gibi, erkekleri öldürüp mescit ve diğer binaları harabeye çevirmişlerdi. Bu sırada Tûs şehrinin ileri gelenlerinden Đmâm Muhammed el-Merişkî (@. ا(, Alevîler’in nakîbi Ali el-Mûsevî, şehrin hatîbi Đsmâil b. el-Muhsîn, Tûs şeyhlerinin reisi Muhammed b. Muhammed de öldürülenler arasında yer aldı. Ayrıca zâhid Abdurrahman b. Abdussamed el-Ekkâl, Kuşeyrî’nin torunu Kâtip Ahmed b. elHüseyn, Ebû Berekât el-Furâvî, kelâm âlimi Đmâm Ali es-Sabbâb, muhaddis Ali b. Muhammed b. ‘Akīk, Ahmed b. Muhammed b. Hâmid, Abdulvehhâb elMelikâbâdî, Kadı Sa‘îd b. Abdülmelik b. Sa‘îd el-Hasan b. Abdülhamîd er-Râzî ve 164 Râvendî, C. I, s. 176; Bundârî, s. 254; Ahmed b. Mahmûd, C. II, s. 78-79; Turan, Selçuklular, s. 247. 165 Sultan Sencer’in Süleyman adına hutbe okutulmasını pek istemediği anlaşılıyor. Nitekim o esir bulunduğu sırada yapmış olduğu bir duada; hayatta veya ölü olarak Oğuzlar’ın elinden kurtulmayı, Merv’e ulaşıp orada gömülmeyi ve yeğeni Süleyman’a sultanlığın nasip olmamasını dilemişti, bkz. Lübâbü’l-elbâb, s. 41; Köymen, Đkinci Đmparatorluk, s. 416-418. 60 bir çok âlim de öldürülmekten kurtulamadı. Nîşâbûr şehrinin kütüphaneleri de yakılmış, ancak az bir bölüm bu yangınlardan kurtarılabilmişti166 . Başkent Merv ve Tûs bu şekilde talan edildikten sonra Oğuzlar yeni hedefleri olan Nîşâbûr’a yöneldiler. Bu sırada Selçuklu ordusundan pek çok asker de onlara katıldı. Nîşâbûr halkı ilk önce Oğuzlar’a karşı şehirlerine savunma çabası içinde girdilerse de bunda başarılı olamadılar. Şehre giren Oğuzlar bir vali tayin etti. Vali halka çok fazla vergi yüklediği gibi, çarşıya astığı üç çuvalın altın ile doldurulması istemiş, bu gelişme üzerine halk isyan ederek valiyi ve maiyetindekileri öldürmüştü. Bunun üzerine Oğuzlar şehre girerek yağmaya başlamış, yağma sırasında da halkı öldürmekten geri durmamışlardı. Nîşâbûr halkı, özellikle kadın ve çocuklar, savunması kolay olan camiye sığındılar. Fakat Oğuzlar camiye girip içerdekilerin pek çoğunu kılıçtan geçirdiler167. Oğuzlar, akşam olunca o dönem Nîşâbûr şehrinin pazarı yakınında bulunan ve Mescid-i Mutarriz (زّ (= olarak adlandırılan, içinde iki bin kişinin namaz kılabileceği büyüklükte, yüksek, cilalı ahşap süslemelerle kaplı bir kubbesi bulunan camiyi de ateşe verdiler. Bu yangın sayesinde yükselen alevlerin ışığından faydalanarak yağmalamaya ve halkı esir almaya da devam ettiler. Birkaç gün şehirde kalan Oğuzlar, açıkta yağmalanacak bir şey kalmayınca duvarların gizli bölmelerini kazmaya başlamış, köşkleri harabeye çevirmiş ve halka da işkence etmişlerdi. Ayrıca halkın gizledikleri mallarının yerlerini öğrenebilmek için muhtelif işkenceler yapmışlardı. Birkaç gün içinde Nîşâbûr’da öldürülenlerin sayısı belli değildi. Bu sırada Şeyh elHüseyin b. Muhammed Okkaf (فCا(, Kadı Ali b. Mes‘ûd ile Irak ve Horasan imamlarının lideri Muhammed b. Yahya da işkence edilerek öldürülmüştü. Bu yıkımdan camiler, medreseler, imaretler, akla gelebilecek her türlü devlet kurumu da nasibini almıştı. Özellikle içinde beş bin cilt eserin bulunduğu Mescid-i ‘Akīl Kütüphanesi de harap edilmişti. Oğuzlar çekildikten sonra bu sefer de şehirde 166 Mücmelü't-tevarih, s. 526; Sem‘ânî, el-Müntehab, C. II, s. 1259, C. III, s. 1283; Đbnü’l-Esîr, C. XI, s. 157 vd.; Bundârî, s. 254; Ahmed b. Mahmûd, C. II, s. 79; Gerâylî, Nîşâbûr, s. 119; Zebihullah Safa, Tarih-i Edebiyat, s. 14; Erdoğan Merçil, “Büyük Selçuklular Devri Kütüphaneleriyle Đlgili Bir Deneme”, Hakkı Dursun Yıldız Armağanı, Ankara 1995, s. 397; Honigmann, Nîşâpûr, ĐA, s. 303; Minorsky, Tūs, EI2 , s. 742. 167 Râvendî (C. I, s. 176), bu sahneyi şöyle nakleder: “Oğuzlar kılıç çekip camide o kadar halk öldürdüler ki, kan içinde görünmez oldular.”. 61 mezhep çatışmaları başladı. Ayakta kalabilen bazı binalar da bu çatışmalarda yerle bir edilmişti. Şehirdeki bazı din adamları Nîşâbûr’un kuzeyinde bulunan Ferhak (Dر8 (kalesine kaçmayı başarmış, oradan da Tûs şehrine gitmişlerdi. Nîşâbûr’un kara talihi bununla da bitmedi. Kargaşanın ardından gelen kıtlık, sonrasındaki veba salgını sayesinde kılıçla ölümden kurtulabilenler açlıktan ve hastalıktan dolayı hayatlarını yitirmişti. Şehirdeki Ali Evlâdı’ndan bir grup ile bazı komutanların iç kalenin surlarını tamir etmeleri üzerine hayatta kalmayı başarabilmiş olan halk buraya sığındı. Bir süre sonra şehirden kaçan Şâfi‘îler geri dönerek Hanefîler’e ait bulunan Sandaliyye (3E د!F) Medresesi ile Şi‘îler’in mescit ve medreselerini yerle bir ettiler168. Nîşâbûr’un içinde bulunduğu durum kaynağımızca şu şekilde özetlenmektedir: “Nîşâbûr gibi bir şehirde dostların toplantı yerleri, ilim medreseleri, yüksek mevkili memurların mahfilleri olan yerler, koyunların otlağı, vahşi hayvanlarla aslanın pusu yatağı oldu.”169 . Yapılanların diğer bir bölümü de Belh şehrine uygulanmıştı. Yaşanan olayların öncesinde Sultan Sencer, Belh’e büyük önem vermiş ve bu sayede şehir önemli bir ilerleme kat ederek “Đslâm’ın kubbesi, devlet bayrağının merkezi ve memleketin taht yeri/-. & H - ت&ا ز. م+Kا L,” olarak kaydedilmişti170. Oğuzlar, Nîşâbûr’dan sonra Belh ve yöresine tamamen sahip oldular. Bu hâkimiyet sırasında şehri yağmalayıp asker ve sivil pek çok kişiyi öldürdükleri gibi, fakihleri de öldürüp, medreseleri ve devlet binalarını da tahrip ettiler171. Oğuzlar, daha sonraki dönemde çıkış yerleri olan Belh’i merkez olarak kabul etmiş, Sultan Sencer’in esaretten kurtulması sonrasında da tekrar bu şehre çekilmişlerdir. Bu hareketlerini her şeye rağmen onların Sencer’den çekindikleri şeklinde algılamak mümkündür. Sultan Sencer’in esaretten kurtulmasının o ana kadar Oğuzlar tarafından kurulmuş dengeleri sarstığı muhakkaktır. 168 Râvendî, C. I, s. 176-178; Đbnü’l-Esîr, C. XI, s. 158; Bosworth, The Political and Dynastic History, s. 153-154; Gerâylî, Nîşâbûr, s. 116-118. Ebu’l-Kâsım Tâhirî, Coğrâfyâ-yı Tarih-i Horasan ez nazar-ı cihângirdân, y.y. 1348 hş., s. 173. 169 Râvendî, C. I, s. 178. 170 Bkz. Atebetü’l-ketebe, s. 77; Bahrvezî, aynı yer. 171 Đbnü’l-Esîr, C. XI, s. 154-155; Şebânkâreî, s. 112; Gerâylî, Nîşâbûr, s. 115; Sevim-Merçil, aynı eser, s. 224; Bosworth, Balk, EIr, C. III, s. 590; Agacanov, Selçuklular, s. 302; Rencber, aynı makale, s. 151; Bahrvezî, Belh, Dâiretü’l-ma‘ârif, C. XII, s. 462. 62 Horasan’ın dört önemli merkezinden biri olan Herat ise sağlam surları sayesinde Oğuzlar’ın yağmasından kurtulmayı başarabilmişti. Onların yağmasından kurtulabilen diğer şehir ise Dihistân olmuştu172 . Oğuzlar daha sonra Nîşâbûr’a bağlı bir şehir olan Cüveyn’e giderek burayı yağmaladılar. Cüveyn’e bağlı Bahrâbâd halkı onlara karşı koymaya çalışmış, ancak bunda pek başarılı olamamışlardı. Oğuzlar’ın bir sonraki durağı olan Đsferâyîn’in kaderi de diğer şehirlerden pek farklı olmadı. Burada öldürülenler arasında sultanın önemli emîrlerinden biri olan Abdürreşîd el-Eş‘asî de bulunuyordu. Ayrıca edebiyat alanında önemli biri kabul edilen Ebu’l-Hasan el-Fenderûcî de öldürülmüştü. Oğuzlar, Cüveyn ve Đsferâyîn’i yağmaladıktan sonra tekrar Nîşâbûr’a dönerek ilk günlerden geri kalanları yağmalamışlardı. Bu kargaşadan şehirde bulunan başıbozuklarda istifade etmiş, onlar da yaptıkları işlerde Oğuzlar’dan geri kalmamıştı173 . Bu yağmadan Dandanakan şehri de nasibini almıştı. Oğuzlar şehre hücum ederek şehirde bulunan halkın pek çoğunu öldürmüş, geri kalanları da şehirden sürmüştü. Konumu itibariyle ticaret kervanları için hayli önemi bulunan şehirden, XIII. yüzyıl başında kale duvarları ile harap olan binalardan başka bir şey kalmamıştır174 . Serahs ile Ebîverd arasında kalan bir kasaba olan Meyhene’de de (Haverân) Oğuzlar’ın yaptıkları işler hakkında kayıtlar mevcuttur. Muhammed Đbn Münevver175 bu konuda: “Şimdi ise Oğuz (Türkmen) olayı ve Horasan fitnesi zuhur etti. Genel olarak Horasan’ın başına gelen geldi. Gördüklerimizi gördük, özellikle de Meyhene’de olanları gördük, bilinen sıkıntıları çektik. Gerçekte ise Horasan beldelerinden hiçbirine, Meyhene ve halkının başına gelen bela, musibet, tahrip ve sıkıntı gelmemiştir. ‘En şiddetli belalar peygamberlerin, sonra evliyanın, daha sonra da onlara en fazla benzeyenlerin ve onların yolundan gidenlerin başına gelir.’ hadisindeki hakikati biz ve bütün Horasan ahalisi Meyhene felaketinde gördük ve 172 Râvendî, C. I, s. 179; Đbnü’l-Esîr, C. XI, s. 155. 173 Đbnü’l-Esîr, C. XI, s. 158-159. 174 Zahoder, Dendanekan, s. 587. 175 Esrâru’t-tevhîd, s. 42, 377. 63 gözlemledik. Sözün kısası Meyhene’nin içinde Şeyhin176 evladından küçük-büyük 115 kişi, ateş ve toprakla ve daha başka şekillerde yapılan türlü türlü işkencelerle helak oldular, kılıçla şehit edildiler. Bundan başka bu olayın sebep olduğu kıtlık ve veba salgını sebebiyle birçokları da diğer şehirlerde şehit oldular. Veba ve kıtlık sebebiyle geriye kalan halkın çoğu da vefat etmişti. Bu durumdaki Meyhene halkının başına gelen feleket bir katliama ve genel bir sürgüne dönüşmüş, Meyhene boşalmış, Meyhene’de kalanlar dağılıp gitmişlerdi.”. Issız kalan Meyhene’ye iki üç sene sonra birkaç derviş gelerek harap edilmiş bulunan kaleyi onararak yerleşmişlerdi177 . Oğuzlar’ın Horasan’da gerçekleştirmiş oldukları tahribatı belki de en iyi özetleyen kişi şair Hâkānî olmuş ve bu konuda şu kasideyi kaleme almıştı178: O N -#: 3. و & ى اب ان !&ل .- 3. !& ى Oب Oن :.ۀ # 3. ا!Q! م و ا.!ن Uى U&ل Tا ث اب “O şehr-i marifet ki, gördün harap oldu ve o cömert kazanç kapısı ki, duydun eriyip gitti. Adı Horasan olan o vefa Ka‘besi, şimdi fil ayağıyla harap oldu.”. Aynı şekilde ünlü saray şairi Enverî de Oğuzlar’ın, Horasan’ı işgal edip Sencer’i esir almaları, şehirleri tahrip ederek halkı öldürmeleri üzerine gayet hüzünlü bir kaside yazarak Semerkand hâkimi, aynı zamanda Sultan Sencer’in kız kardeşinin oğlu olan Mahmûd Han b. Muhammed b. Buğra Han’a göndermiş ve ondan yardım istemişti179 . 176 Fadullah Đbn Ahmed b. Muhammed b. Đbrahim el-Meyhenî, hakkında bkz. aynı eser. 177 Đbn Münevver, Esrâru’t-tevhîd, s. 377. 178 Farsçası için bkz. Tâhîrî, Horasan, s. 173. 179 Ergin Ayan, Büyük Selçuklu Đmparatorluğu’nda Oğuz Đsyanı, Đstanbul 2007, s. 27; Hunkan, Türk Hakanlığı, s. 338 vd.; Ahmed Ateş, “Enverî”, ĐA, C. IV, s. 279-280; Abdülkadir Karahan, “Enverî, Evhadüddin”, DĐA, C. XI, s. 267; Ayrıca bkz. Mehmet Vanlıoğlu, “Horasan’ın Gözyaşları”, Nüsha Şarkiyat Araştırmaları Dergisi, Ankara 2002, s. 93. Vanlıoğlu (aynı makale, s. 96), bu şiirden bazı beyitleri şu şekilde tercüme etmiştir: 27. beyit: “Ey soylu ve temiz padişah, halkın bu feryadına yetiş, onları bu sıkıntıdan, Horasan’ı da bu zulümden kurtar. Allah aşkına bu halkı kim rahatlatacak, bu Oğuzların zulmünden kim kurtaracak.”. 34. beyit: “Gecesi ve gündüzü olmayan, başlarına gelen musibetlerden dolayı ağlamaktan başka işleri olmayan, nazlarından dolayı şeker yemezlerken arpa bulamayan, yatakları atlas iken şimdi keçe dahi 64 Diğer taraftan vezir Tâhir b. Fahrülmülk b. Nizâmülmülk’ün Şevval 548/Aralık 1154-Ocak 1155) tarihinde ölümü Melik Süleymanşâh’ın durumunu sarsmıştı. O, ölen vezirin yerine onun oğlu Ebû Ali el-Hasan b. Tâhir’i vezir tayin etmişti. Fakat onun zamanında işler pek iyiye gitmedi. Bunun sonrasında Süleymanşâh daha önce hâkim bulunduğu Cürcân’a geri döndü. Emîrler onun gitmesinden sonra Sultan Sencer’in kız kardeşinin oğlu olan Mahmûd Han b. Muhammed b. Buğra Han’ı Horasan’a davet ederek adına hutbe okuttular. Bunu hemen değerlendiren Atsız, Mahmûd’a bir kutlama mektubu göndererek itaat arz etmişti. Mahmûd Han hiç zaman kaybetmeyerek kendisine itaat eden emîrlerle birlikte o sırada Herat’ı kuşatmakta olan Oğuzlar’ın üzerine yürüdü. Ancak yapılan bu mücadelelerde başarılı olan taraf daha ziyade Oğuzlar olmuştu. Fakat Oğuzlar, bir süre sonra Herat kuşatmasını kaldırarak Merv’e döndüler ve daha önce yaptıkları kötülüklere kaldıkları yerden devam ettiler. Diğer taraftan Mahmûd Han, kendisine itaat eden Atsız’a bir mektup göndererek yardım talep etmişti. Bu talebe olumlu cevap veren Atsız, oğlu Đl-Arslan idaresindeki bir orduyu Nîşâbûr’a göndermiş, ancak bu ittifak henüz harekete geçemeden Sultan Sencer esaretten kurtulmayı başarmıştı180 . Horasan’ın içinde bulunduğu bu kargaşa dönemi bazı emîrlerin şöhretinin artmasına neden olmuştu. Bu emîrlerden en önemlisi şüphesiz Müeyyed Ay-aba idi. Müeyyed’in her geçen gün şöhretinin ve gücünün artmasıyla birlikte pek çok emîr de ona itaat etmişti. Bunun neticesinde o, Nîşâbûr, Tûs, Nesâ, Ebîverd ve Damgân’ı ele geçirerek Oğuzlar’ı bu şehirlerden uzaklaştırmaya muvaffak olmuştu (550/1155). Ele geçirdiği şehirlerde kendisine karşı çıkabilecekleri düşüncesiyle ileri gelen şahısları bir süre hapsettiyse de, genel olarak ahaliye iyi davranarak onların güvenini kazanmıştı. Yapmış olduğu düzenlemeler ve olumlu yönetim neticesinde zamanla halk da ona itaat etmişti. Bütün bunlardan sonra Sencer’in yerini alan Mahmûd b. Muhammed ona haber göndererek ele geçirdiği yerlerin kendisine teslimini istemiş ve onu da huzuruna davet etmişti. Fakat Müeyyed Ay- bulamayan, gece karanlığı gibi güzelliklerle kaplanmış iken rüsva olan, bu millete acı ve merhamet et.”. 180 Đbnü’l-Esîr, C. XI, s. 159; Bundârî, s. 254; Bünyadov, Hârezmşahlığı ve Enuştekinler, s. 23; Zebihullah Safa, Tarih-i Edebiyat, s. 15; Gerâylî, Nîşâbûr, s. 119. 65 aba bu isteği reddetti. Gidip gelen elçiler vasıtasıyla Müeyyed’in Mahmûd’a bir miktar mal göndermesine karar verildi. Bu sayede Mahmûd ona dokunmadı. Mahmûd daha sonra Oğuzlar’la da görüşerek barış yapma isteğinde bulunmuş, neticede iki taraf arasında Receb 550/Eylül 1155 tarihinde anlaşma imzalanmıştı181 . Bu sayede Horasan iki yıl öncesine oranla çok daha sakin ve yaşanılır bir şehir haline gelmişti. Nîşâbûr’a hâkim bulunan Müeyyed Ay-aba ise şehirde imar faaliyetlerine başlayarak sultanın sarayının da içinde bulunduğu ünlü Şadiyâh’ı tamir ettirmişti. Ayrıca harap durumda bulunan Mescid-i ‘Akīl’in bünyesinde yer alan kütüphaneyi, Şâfi‘îler’e ait 17, Hanefîler’e ait 8 medreseyi tekrar inşa ettirdi. O, daha sonra halkın yaşadığı mahallelere yönelmiş ve buralar da yeniden inşa edilmişti182. Öyle ki, yaşanan onca şeye rağmen geçen birkaç yıl içinde Nîşâbûr, Laurence Lockhart’ın183 şu cümlesine uygun şekilde eski halinden daha da güzel bir hale gelmişti: “Dünyada hiçbir şehir bulamazsınız ki, Nîşâbûr kadar viran edilmiş ve tekrar inşa edilmiş olsun.”. Oğuzlar’ın Horasan’da çıkardığı kargaşadan faydalanan diğer bir kesim ise Bâtınîler idi. Rebiülahir 549/Haziran-Temmuz 1154 tarihinde Kuhistân bölgesinde yaşayan Bâtınîler, 7 bin kişiye yakın bir ordu toplayarak Horasan üzerine yürüdüler. Çünkü, bu sırada Horasan askerleri Oğuzlar ile mücadele etmekteydi. Hâf’a bağlı beldeler üzerine yürüyen Bâtınîler’i Emîr Ferruhşâh b. Mahmûd el-Kâşânî karşıladıysa da onlara karşı koyamayacağını anlayarak geri çekilmek zorunda kalmıştı. Fakat o, Horasan’ın önemli emîrlerinden biri olan Muhammed b. Üner’e haber göndererek durumdan haberdar etmiş ve ondan Bâtınîler’in üzerine yürümesini istemişti. Bunun üzerine Muhammed b. Üner çevresinde topladığı çok sayıda emîr ve askerle harekete geçti. Emîr Ferruhşâh da ona katıldı. Savaş neticesinde mağlup olan Bâtınîler’in pek çoğu öldürüldü, bazıları da esir alındı. Nitekim hâkim bulundukları kaleleri savunacak kadar bile askerleri kalmamıştı. 181 Đbnü’l-Esîr, C. XI, s. 159-160; Bundârî, s. 254; Gerâylî, Nîşâbûr, s. 118; Faruk Sümer, “Müeyyed Ay-Aba”, DĐA, C. XXXI, s. 479-480. 182 Râvendî, C. I, s. 176-178; Đbnü’l-Esîr, C. XI, s. 155; Zebihullah Safa, Tarih-i Edebiyat, s. 16; Gerâylî, Nîşâbûr, s. 118. 183 Persian Cities, s. 80. 66 Durum öyle bir hale gelmişti ki, eğer Horasan askerleri Oğuzlar ile mücadele halinde olmasaydı, Horasan için diğer bir tehlike olan Bâtınîler’in kaleleri ele geçirilebilir ve bu düşman da bertaraf edilebilirdi184 . Büyük Selçuklular döneminde kaynaklarda zikredilen son Bâtınî vakası Şevval 551/Kasım-Aralık 1156 tarihinde gerçekleşmişti. Bâtınîler, belirttiğimiz tarihte Tabes şehrine yürümüşler ve burada kargaşaya neden olmuşlardı. Yapılan mücadeleler neticesinde şehirdeki devlet erkânından pek çok kişi ve bir kısım halk öldürülmüştü. Bâtınîler ayrıca şehri yağmalamış, pek çok kişiyi de esir almışlardı185 . b. Sultan Sencer’in Esaretten Kurtuluşu ve Sonrasında Gelişen Olaylar Sultan Sencer yaklaşık 3 yıl Oğuzlar’ın yanında tutsak kalmıştı186 . Oğuzlar’ın tesadüfen Belh’te bulundukları bir sırada Müeyyed Ay-aba ve bazı adamları sultanı ziyarete gelmişlerdi. Fakat onlar yalnız olarak sultanla görüştürülmüyorlardı. Bir süre sonra Müeyyed Ay-aba, bazı Oğuzlar’ı sultanın kendilerine para vereceğini söyleyerek kandırmaya muvaffak oldu. Sultan için tutulan nöbet bu kişilere geldiğinde ava çıkılmış ve Tırmiz şehrinin yakınlarında Ceyhun nehrinin kenarına gelinmişti. Sultan Sencer de daha önce kendisi için hazırlanan bir gemiye binerek karşı tarafa geçmeyi başarmıştı (Ramazan 551/EkimKasım 1156). Oğuz Beyleri onu yakalamak üzere harekete geçtilerse de bir sonuç elde edemediler. Esaretten kurtulan Sencer, Tırmiz’e giderek buradan kendisine tâbi olan veya olmayan devletlere haber göndererek tekrar devletin başına geçtiğini bildirdi. Bunun üzerine Horasan emîrleri ve askerleri onun etrafında toplandı. Sencer daha sonra başkenti Merv’e gelerek bazı idari düzenlemeler yaptı. Şehrin 184 Đbnü’l-Esîr, C. XI, s. 170-171. 185 Đbnü’l-Esîr, C. XI, s. 184. 186 Đbnü’l-Esîr (el-Kâmil, XI, s. 173), bu dönemi şu şekilde nakletmektedir: “Sultan Sencer sözde sultandı, fakat tutuklu olduğu için sözüne kulak asılmıyordu. Hatta çoğu zaman ata binip dolaşmak istediğinde (yanında) silahını taşıyacak adam olmaz, silahını beline bağlayıp yola öyle çıkardı. Sultan Sencer kendisine sunulan yemeğin bir kısmını daha sonra yemek için ayırırdı. Bilâhare yemek verilmeyeceğinden korkardı, çünkü (Oğuzlar ona) yeteri kadar yemek vermez ve sultana karşı vazifelerini ihmal ederlerdi.”. 67 tekrar imar edilmesi için bazı faaliyetler içine girdiyse de hazinenin boş olması onun bu konuda çok başarılı olmasına engel oldu. Daha sonra Oğuzlar’a karşı bir ittifak arayışı içerisine giren Sencer, bunda belli oranda başarı sağladı. Ancak bu konudaki müttefiki Hârizmşah Atsız’ın 551/1156 yılında ölümüyle birlikte tüm planlar alt üst oldu. Bütün bunlara ek olarak devletin ekonomik durumu pekiyi olmadığı gibi, Sencer de yaşlanmış ve esaretinden dolayı ruhen çökmüş bir vaziyetteydi. Yaşadıklarının da etkisiyle hastalanan Sultan Sencer, 14 Rebiülevvel 552/26 Nisan 1157 tarihinde vefat etti. Cenazesi sağlığında yaptırdığı Dâru’l-âhire olarak bilinen türbeye defnedildi187. Onun ölümüyle birlikte yüz yılı aşkın bir süre dünyanın en önemli devletlerinden biri olan Büyük Selçuklular Devleti fiilen sona ermiş oldu. Sultan Sencer, her şeye rağmen ölümünden önce devleti devam ettirmesi ümidiyle kız kardeşinin oğlu Mahmûd b. Muhammed’i Horasan’a tayin etti. Sencer’in esaretten kurtulması sonrasında belli bölgelere çekilen Oğuzlar, başta Merv olmak üzere tüm Horasan’a geri döndüler. Sencer’in ölümüyle sahipsiz kalan Horasan askerlerinin çoğu Müeyyed Ay-aba’nın etrafında toplandı. O da Horasan’ın büyük bölümünde hâkimiyet kurmaya muvaffak oldu188 . 187 Hüseynî, s. 87; Đbnü’l-Esîr, C. XI, s. 179-180,187; Bundârî, s. 232; Ahmed b. Mahmûd, C. II, s. 79-81; Turan, Selçuklular, s. 248; Köymen, Đkinci Đmparatorluk, 454 vd.; Gerâylî, Nîşâbûr, s. 119; Sevim-Merçil, aynı eser, s. 225; Sümer, Müeyyed Ay-Aba, DĐA, s. 479. 188 Đbnü’l-Esîr, C. XI, s. 187. Horasan’ın sonraki dönem tarihi için bkz. Ayan, aynı eser. II. BÖLÜM BÜYÜK SELÇUKLULAR DÖNEMĐNDE HORASAN’DA SOSYAL HAYAT “Halkımız ülkemizin iftiharı ve servetinin kaynağıdır.” Đmâm Gazzâlî A. SOSYAL YAPI 1. Toprak Mülkiyeti ve Halk Büyük Selçuklular’ın Horasan’a hâkim olmalarından önceki dönemlerde de siyasî ve sosyal açıdan güçlü devletler bölgede hüküm sürmüşlerdi. Selçuklular’ın teşkilâtlanırken örnek aldıkları iki devlet olan Sâmânîler ve Gazneliler zamanında Horasan, küçük dihkānlıklar şeklinde yönetilmekteydi. Dihkānlar1 daha ziyade sınırları belli olan küçük ölçekli toprakları idare etmişlerdi. Şehirlerde güçlü ailelerin riyasetleri nasıl aile içinde kalıyorsa, köylerde de aynı durum dihkānlar için geçerliydi. Selçuklular’ın Horasan’da hâkimiyetlerini kurmalarından sonra bu sistem, her geçen gün kaybolmaya yüz tuttuysa da özellikle Horasan ve çevresinde varlığını devam ettirmeyi başarmıştı. Selçuklu idaresindeki topraklar ve dolayısıyla Horasan’ın, hanedan üyelerinin hâkimiyetine verilerek yönetilmeye başlanması, o güne kadar var olan sosyal yapılanmayı değiştirmeye yönelik en büyük fiil olmuştu. Hanedan üyeleri ve bazı zamanlarda da önemli emîrlerin yönetimine bırakılan Horasan toprakları, askerî ve sivil idarenin işbirliği sayesinde düzgün bir şekilde idare edilmeye başlanmıştı. Sonraları oluşturulan iktâ sistemi, ilk zamanlarda askerî özellik taşımadığı için, eski dihkānlıklar değişikliğe uğratılmadan bu sisteme dâhil edilerek bir süre daha 1 Dihkānlar, bu topraklara ya miras yoluyla ya da satın alarak sahip olurlardı. Bazı yerler dihkānlar tarafından istenildiğinde tarım arazisi olarak kullanılmak için ıslah edilir, ya da bazı kısımlar devlet tarafından kendilerine hediye edilirdi, bkz. Lambton, Continuity, s. 132; Krş. Elton L. Daniel, The Political and Social History of Khurasan Under Abbasid Rule 747-820, Chicago 1979, s. 17 vd. 69 devam ettirildi. Selçuklular kuruldukları ilk zamanlarda Horasan, eski Türk devletlerinde olduğu gibi hanedanın ortak malı kabul edilmiş ve bu esasa uygun olarak düzenleme yapılmıştı. Bunun neticesinde hanedan mensupları ve diğer Türkmen liderleri nüfûzlarına uygun bölgelere hâkim olmuşlar, buralarda yarı bağımsız bir şekilde yaşamışlardır. Hatta maddî hâkimiyet sembollerinden bazılarını bile kullanmaktan çekinmemişlerdir. Selçuklular’ın arazi üzerindeki geleneksel uygulaması 458/1066 tarihinde Sultan Alp Arslan’ın Melikşah’ı veliaht tayin ettiği dönemde de uygulanmaktaydı. Başka deyişle iktâ sistemi henüz geçerlilik kazanmamış, dihkānlıklar da devam etmiştir. Belli bir süre sonra sistemin işlerlik kazanmasıyla birlikte dihkānların ortadan kalkmaya başlaması en fazla köylüleri etkilemişti. Nitekim hanedan üyeleri ve diğer önemli emîrlere verilen topraklar, iktâ sahipleri tarafından muhtemelen kendi emrinde bulunan kişilere dağıtılmış, bu da araziyi işlemekte olan köylünün toprağının elinden alınmasına sebep olmuştu. Başka deyişle küçük arazilerinde tarım yapmakta olan köylülerden bazıları, yeni düzenle birlikte tarım arazilerini kaybederek kendilerine yeni yaşam mekânları aramak durumunda kalmışlardı. Toprağını kaybeden köylüler, bunun neticesinde bugün de şahit olduğumuz gibi kırsal kesimden şehre göç etmişler, bu sayede belli şehirlerde büyük oranda nüfus artışı meydana gelmişti. Ancak bu durum bütün halk için geçerli değildi. Nitekim köylülerin çoğunluğu ülkenin büyük kısmında devlet tarafından işlenmek üzere kendilerine verilen topraklarda, iktâ sisteminin sağladığı güvenceyle geçimini sağlamakta ve vergisini ödemekteydi. Đktâ sisteminin uygulamaya konulmasındaki en önemli sebeplerden biri de tarım yapılamayan bölgelerden devletin vergi tahsil edememesi olmuştu. Gün geçtikçe daha fazla kargaşaya neden olan bu durum, Selçuklu iktâ sisteminin kurulmasına da zemin hazırlamıştı2 . Đktâ sisteminin her ne kadar askerî bir düzenleme olarak ilk defa Selçuklular zamanında ve Nizâmülmülk tarafından kullanıldığına dair bir görüş mevcutsa da, doğrusu Nizâmülmülk’ün daha önce Büveyhîler tarafından 2 Đbnü’l-Esîr, C. X, s. 59; Osman Turan, “Đktâ”, ĐA, C. V/2, s. 952-953; Yınanç, Alp Arslan, ĐA, s. 384; Lambton, Continuity, s. 130; a. mlf., “Dihkān”, EI2 , C. II, s. 254; Krş. Kafesoğlu, Selçuklular, ĐA, s. 401; Agacanov, Oğuzlar, s. 326 vd. 70 uygulanan sistemi daha düzgün bir yapıya kavuşturmasıdır3 . Nizâmülmülk, tarım arazilerini askerlere tahsis ederek sekteye uğramış olan düzenin tekrar çalışmasını sağladı. Bu sistemin tesis edilmesindeki en önemli sebeplerden biri de Türkistan’da mera sıkıntısı çeken pek çok Türkmen’in Selçuklular’ın hâkimiyeti altındaki bölgelere yoğun bir şekilde göç etmesiydi. Bu göç, Selçuklular Devleti’ni daha ilk günlerinden itibaren büyük bir müşkülatın içine sokmuştu. Devlet, kendi hâkimiyet sahasına giren bu kitleleri belli bir süre sonra Anadolu’ya yönlendirdiyse de, Horasan bölgesinde Selçuklular için zorunluluk halini alan yeni düzenlemelere de gidilmek durumunda kalınmıştı. Selçuklular Devleti göçebe unsurların desteğiyle kurulmasına rağmen, göçer bir devlet gibi işlerlik kazanmadı. Devlet, temellerinin dayandığı göçebe unsurları yeni düzene uydurmak, onları devam eden eski alışkanlıklarından vaz geçirmek için mücadele etmek zorunda kalmıştı. Bunun için uygulanabilecek en etkili plan iktâ sistemini etkin bir şekilde uygulamaktı. Yine de iktâ sisteminin uygulamaya konulduğu ilk dönemlerde özellikle ordunun göçebe geleneklere bağlı olması, ayrıca idare edilen bölgelerdeki eski idarî ve malî esasların değiştirilememesi sebebiyle başarının sağlanabilmesi mümkün olamamıştı. Her şeyden önce iktâ sistemi başlangıçta askerî bir amaçla tesis edilmişti. Đkta sistemini askerî amaçla tesis edilmiş olmasına rağmen, uygulamada sosyal ve siyasî politikalar da doğurmuştur. Eski düzende vergi toplandıktan sonra askerî harcamalar için kullanılırdı. Vergi toplanamadığını gören Nizâmülmülk ise herkese statüsüne göre toprak vererek iktâ sistemini hayata geçirmişti. Bu sayede iktâ sahipleri, kendi kazançlarını arttırmak amacıyla topraklarına daha fazla itina gösterdikleri gibi bölgeler de hem kontrol altında tutulabilmiş, hem de vergi düzgün bir şekilde tahsil edilebilmişti. Ekonomik hayatın düzelmesi doğrudan sosyal hayatı da olumlu şekilde etkilemiş oldu. Bununla birlikte yukarıda da belirttiğimiz gibi iktâ sistemi bazı bölgelerde, toprak sahibi olan halkın zararına da işlemişti. Nitekim daha önce oturmuş olan dihkānlıktan iktâ sistemine geçilirken karışıklıklar olmuş, bazı kişilerin zararına 3 Bkz. Lambton, The Internal Structure, s. 203; Alessandro Bausani, The Persians, London 1975, s. 101; Krş. Turan, Đktâ, ĐA, s. 952-953; Cl. Cahen, “Đktā‘”, EI2 , C. III, s. 1088; Sadi S. Kucur, “Đktâ”, DĐA, C. XXII, s. 47 vd.; Meryem Gürbüz, Hârizmşahlar’da Devlet Teşkilâtı, Ekonomik ve Kültürel Hayat, Đstanbul Üniversitesi Sosyal Blimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, Đstanbul 2005. 71 olabilecek düzenlemeler yapılmıştı. Bununla birlikte zamanla daha düzgün bir şekilde çalışmaya başlayan sistem, Ortaçağ Avrupası’ndaki derebeyliklerde görülen serf usulünü barındırmıyordu. Hatta serf usulünün meydana gelmemesi için büyük toprak sahibine verilen yetkiler çok keskin hatlarla belirlenmişti. Köylüler, şehirlerdeki insanlar kadar özgür olup, ellerindeki toprakları veraset yoluyla işleme hakkına sahip olmuşlardı4 . Nitekim Nizâmülmülk5 , iktâ sahibinin halka nasıl davranacağını belli kaidelere bağlamış ve ilân etmişti. Bu kaidelerde halka kötü davrananların malının elinden alınacağı, halktan biri padişahın sarayına giderek halini anlatmak isterse buna mani olunamayacağı, buna mani olanların mallarının elinden alınacağı belirtilmektedir. Đktâ sahibinin kendi hâkimiyet sahası içerisinde yaşayan halkın üzerinde hiçbir tasarrufu bulunmamaktadır. Đktâ sahipleri için uygulanan diğer bazı kurallar da mevcuttur. Bu kişilerin çok zengin olarak başına buyruk davranmasına engel olmak, halka iyi davranmaları ve beldenin mamur kalabilmesini sağlamak için 2 yılda bir değiştirilmeleri gereklidir. Ayrıca onların çok zengin olmaları ve kendilerine ait kale inşa ettirmemeleri de istenmektedir. Bütün bunlar halkın hem daha güvenli, hem de daha âbâd bir bölgede yaşamasını sağlamaya yönelik esaslar olarak göze çarpmaktadır. Kendilerine verilmiş topraklar sayesinde zengin olan iktâ sahipleri, zaman zaman merkezi yönetim için tehlike de arz edebilmektedir. Bu düzenlemeler aynı zamanda o bölgede çıkabilecek bir isyanı önlemeye yönelik uygulamalar olarak göze çarpmaktadır. Hiç kuşkusuz devletin belli zaman aralıklarında bunu sağlamada başarılı olduğu da söylenebilir. 2. Etnik Yapı ve Dil Selçuklu coğrafyası etnik ve kültürel anlamda farklı kesimlerden oluşmakla birlikte, nüfusun çoğunluğunu Türkler ve Đranlılar teşkil etmekteydi. Türkler genellikle askerî sınıf olarak tertip edilmişken, Đranlılar, bürokrasi ile 4 Turan, Đktâ, ĐA, s. 952-953; Kafesoğlu, Selçuklular, ĐA, s. 401; Golden, Türk Halkları Tarihi, s. 182. 5 Siyasetnâme, s. 58, 68, 144, 187; Krş. Barthold, Türkistan, s. 328; Kucur, Đktâ, DĐA, s. 47 72 meşgul olmuşlardı. Genel olarak Horasan’ın şehir ve köylerinde Tazik olarak adlandırılan Fars kökenli insanlar meskûndu. Tazik kelimesi etnik bir kimliği ifade etmekten ziyade, bölgenin sosyal yapısını tarif etmek amacıyla kullanılmış bir tabirdi. Hatta Tazikler, Gazneliler zamanında orduda bir askerî sınıftı6 . Konuşulan dil bölgeden bölgeye değişiklik göstermekteydi. Örneğin Nîşâbûr halkının konuştuğu dil nispeten diğerlerinden farklıydı. Tûs, Nesâ, Serahs ve Ebîverd ile Merv şehrinde konuşulan dil daha fazla benzerlik göstermekteydi. Bölgesel ağız ve lehçelerin varlığına rağmen, Farsça en rağbet gören dil durumundaydı. Selçuklu hanedanı bölgeye hâkim olduktan sonra sarayda ve orduda Türkçe’nin kullanılmaya başlaması, halkın konuştuğu dil üzerinde pek tesirli olamamıştı. Nitekim Selçuklular’ın bölgeye gelmesinden önce de belli noktalarda toplanmış olarak yaşayan Türk nüfusun ana dillerini kullandıkları ve mektup yazdıkları bilinmektedir. Hatta Selçuklu hükümdarları da kendi ana dillerini kullanarak mektuplar yazmışlardı7 . Selçuklular döneminde her zümre kendi anadilini konuşmaya devam etmişti. Türkçe’nin bir süre edebiyat alanında kullanılmaya başlanması onu ön plana çıkarmışsa da bu durum fazla devam edememiştir. Hatta birlikte yaşamaya başlayan Türk ve Tazik halklarının dilleri bir süre sonra doğal olarak birbirini etkilemeye başlamış, bunun neticesinde Đran’ın mahallî dillerinden pek çok kelime Türkçe’ye geçmişti8 . XI. yüzyılın başlarında ise Farsça’daki Arapça kelimelerin sayısı artış göstermeye başlamıştı. Bölgenin diğer dillerine Türkçe’nin de etki ettiği muhakkaktır. Ancak yazı dili haline gelememesi sebebiyle bu çok geniş kapsamlı olamamıştır. Çünkü Selçuklular, resmî yazışmalarında Gazneliler’i takip ettikleri için Arapça ve Farsça etkin olmuştur. Özellikle Selçuklular’ın son dönemlerinde kaleme alınan bazı eserlerde bu etki açık bir şekilde görülmektedir9 . Bölgedeki Türk nüfusu genellikle Oğuz ve Kıpçak kökenli göçebelerden meydana gelmişti. Türkçe konuşan bu nüfus, zamanla Farsça’dan yoğun bir 6 Beyhakî, s. 7. 7 Ahbâr, s. 47; Seyfeddîn ‘Akîlî, Âsârü’l-vüzerâ, nşr. Mîr Celâleddîn Hüseynî, Tahran 1364 hş., s. 236; Düstürü’l-vüzerâ, s. 191; Agacanov, Selçuklular, s. 198; Erdoğan Merçil, “Selçuklular ve Türkçe”, Belleten, sayı: 248, Ankara 2003, s. 114. 8 Agacanov, Selçuklular, s. 197. 9 Kurpalidis, aynı eser, s. 33. 73 şekilde etkilenmişti. Horasan’ın şehir ve köylerine yerleşen Türkler, özellikle Nîşâbûr ve Beyhak’ta yerleştikleri köylerin idaresini de ellerine geçirmişlerdi. Đpek Yolu’nun önemli uğrak yerlerinden biri olan Horasan bölgesi, bu özelliğinden dolayı Müslümanlar yanında büyük miktarda Yahudi, az sayıda Süryânî Hıristiyan, Zerdüşt, Maniheist, Budist ve Hinduizm inanışına sahip nüfusu barındırmakta idi. Bölgede ayrıca Nesturî Hıristiyanlar da mevcuttu10. En fazla Hıristiyan nüfusu barındıran beldelerden biri Tûs şehriydi. Ayrıca Nîşâbûr’da da kiliselerinde ibadet eden bir Hıristiyan topluluğu mevcuttu. Nitekim yapılan arkeolojik kazılarda özellikle Nîşâbûr’da Hıristiyanlar’a ait ibareler taşıyan pek çok gündelik eşya bulunmuştur11 . Emevî valisi Ziyâd b. Ebîhî, Kûfe ve Basra Araplarından oluşturduğu 50 binden fazla kişiyi Merv başta olmak üzere Herat, Tûs, Nîşâbûr ve Belh şehirlerine yerleştirmişti12. Bu sebeple bölgede azımsanmayacak sayıda Arap nüfusu da bulunuyordu. 150/767 yılından sonra Huzeyme, Şeybân, Huzâa gibi Arap kabileleri de Herat’a yerleştirildi13. Belh eyaletinin en önemli unsurlarından birisini de göçebeler oluşturuyordu. Bu göçebeler Halaç, Oğuz ve Karluk boylarından oluşmaktaydı14 . Bölgenin eski sakinlerinden biri de Yahudiler idi. Tarihte pek çok kez göçe tabi tutulan Yahudiler, yaşadıkları Filistin bölgesinden çeşitli yerlere göç etmek durumunda kalmışlardı. Hatta bazı Yahudi tarihçiler sürgünden sonra kaybolan 10 Yahudi kabilesinin Horasan’a yerleştiğini belirtirler. M.Ö. VI. yüzyıldan itibaren Türkistan coğrafyasına sürülen Yahudiler, bu tarihten itibaren Belh, Merv, Herat ve Nîşâbûr gibi şehirlerde yaşamaya başlamışlardır. Selçuklular’ın son dönemlerinde Nîşâbûr dağlarında yaşadıkları belirtilen Yahudiler, çiftçilik 10 Agacanov, Selçuklular, s. 197-198; Sönmez Kutlu, Mürcie ve Horasan-Mâverâünnehir’de Yayılışı, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara 1994, s. 159; Charles K. Wilkinson, “Christian Remains From Nishapur”, Forschungen Zur Kunst Asiens in Memoriam Kurt Erdmann, Đstanbul 1969, s. 79. 11 Đbn Münevver, Esrâru’t-tevhîd, s. 113; Wilkinson, Christian Remains, s. 80-81; Seyyid Ali Mîrniyâ, Đlhâ ve tâyifehâ-yı ‘aşâyîr-i Horasan ve nakş-ı siyâsî rûesâ-yi ilhâ-yi bozorg, Tahran 1369 hş., s. 11; Minorsky, Tûs, ĐA, s. 128; Öztürk, Anadolu Erenlerinin Kaynağı, s. 191. 12 Belâzurî, s. 596; Claude Cahen, “Tribes, Cities and Social Organization”, The Cambridge History of Iran (CHI), C. IV, s. 306-307; Uslu, Đslam Orduları..., s. 5. 13 Mîrniyâ, ‘Aşâyîrî Horasan, s. 11; Uslu, Đslam Orduları..., s. 11; 14 Agacanov, Selçuklular, s. 247 74 yaparak geçiniyorlardı. Araplar’ın Belh’i ele geçirmesinden önce burada Yahudiler’in yaşadığı bir mahallenin var olduğu ve şehrin kapılarından birine Yahudiyye adının verildiği bilinmektedir. Belh’te çeşitli dinlere mensup cemaatler de mevcuttu. Ancak bu bölgeye Đslâmiyet’in gelmesinden sonra sadece Yahudi cemaati günümüze kadar varlığını devam ettirebilmiştir15 . Bu dönemde şehir ve köylerde yaşayan insanlara ek olarak azımsanmayacak bir göçebe nüfusun varlığını da söylemek gerekir. Bir dönem devlet için en büyük sorun göçebelerin sebep olduğu karışıklıklar olarak göze çarpmaktadır. Devamlı olarak kendilerine yeni otlaklar arayan göçebeler ile çiftçiler arasında da durmaksızın bir mücadele sürmüştür. Selçuklular Devleti, iki grup arasında meydana gelen çatışmalarda çiftçiler lehinde tavır almıştır. Bunun neticesi olarak göçebeler ya yerleşik hayata geçmek, ya da fethedilen yeni memleketlerdeki zorluklarla mücadele etmek zorunda kalmışlardır. Göçebe gruplar genel olarak Türk kökenli olup, Oğuz, Karluk, Halaç ve Kıpçaklar’dan müteşekkildi. Bu topluluklar XI. yüzyılın sonundan XII. yüzyılın ilk yarısına kadar Cürcân (Gürgân), Dihistân, Merv, Hâverân ve Nîşâbûr çevresinde iskan edilmişlerdi. Göçebe topluluklar, Selçuklular coğrafyasında pek ilgi görmemekte, hatta halk ve yöneticiler tarafından küçümsenmektedir16. Bununla birlikte onların hayvansal ürünlerinin üretilmesindeki rolü de göz ardı edilmemektedir. Nitekim Sultan Sencer bir fermanında “onların dikkat, merhamet ve özeni hak ettiklerini, ürettikleri ürünlerin de insanların ticarî refahının artmasına yardımcı, bu sade insanların toplumun bereketi ve refahında pay sahibi olduklarını” belirtmektedir17 . Oğuz ve Türkmenler deve, at, katır, koyun, keçi ve diğer büyükbaş hayvanları beslemektedirler. Göçebelerin yaylak ve kışlak olarak kullandıkları alanlar Selçuklu hükümdarlarınca belirlenmekteydi. Bu tarz topraklar için devlet bir memur görevlendirmekte ve bu memur göçebe topluluklar arasında çıkabilecek 15 Tudelalı Benjamin-Ratisbonlu Petachia, Ortaçağ’da (12. yy.) Đki Yahudi Seyyahın Avrupa, Asya ve Afrika Gözlemleri, çev. Nuh Arslantaş, Đstanbul 2001, s. 77; Barthold, Dersler, s. 47; Encyclopaedia of Afghanistan, Land&People, ed. P. Bajpai-S. Ram, New Delhi 2002, C. I, s. 71; Barthold, Türkistan, 83-84; Öztürk, Anadolu Erenlerinin Kaynağı, s. 190-191; Nuh Arslantaş, Emeviler Döneminde Yahudiler, Đstanbul 2005, s. 29; Bosworth, Balk, EIr, C. III, s. 589; Balkh, EJ, C. IV, s. 138. 16 Agacanov, Selçuklular, s. 243-244 17 Atebetü’l-ketebe, s. 81; Agacanov, Selçuklular, s. 244 75 her türlü anlaşmazlığı çözüme bağlamaktaydı. Yaylak ve kışlakların dağılımında kıdem esas alınmakta, hatta soyluluk derecesi göçebe topluluğunun nereye yerleştirileceğinde etkili olmaktaydı. Onlar Selçuklu hâkimiyeti altında bulundukları dönemde askerlik ve sınır muhafazası görevinde bulunmakta, ayrıca otlaklar için vergi ödemekteydiler. Sencer zamanında onların idaresi için özel bir şahne atanmaktaydı18 . Göçebeler, Horasan’ın ticaret yolları üzerinde bulunmasından da faydalanmayı başarmışlardı. Kendileri ticaretle uğraşmasa bile, kervanlar için koruma görevi yaparak ekonomik gelir de elde etmekteydiler19. Alışverişlerinde takas usulü yaygın olmasına rağmen onlar aynı zamanda para da kullanmaktaydı. Genellikle Hârizm, Horasan ve Maverâünnehir’de basılan paraların tercih edildiği alışverişlerde, gümüş külçeler de önemli yer tutmaktaydı. 3. Halkın Sosyal Durumu a. Şehirler ve Şehir Hayatı Đran coğrafyasında ve dolayısıyla Horasan’da şehirler, karakteristik olarak 3 kısma ayrılır. Bu durum Selçuklular zamanı için de geçerlidir. Şehirler, kuhendiz (hisar), merkez konumundaki şehristân ve şehrin dış mahallelerini oluşturan rabazdan (birûn) meydana gelir. Genellikle olmak üzere Cuma Mescidi, hükümet ile ilgili binalar ve halka ait bazı yerleşimler kuhendiz içinde yer alır, bir sur ile çevrili bulunan bu hisar, kapılar vasıtasıyla şehrin merkezi durumunda bulunan ve sosyal hayatın tüm canlılığını barındıran şehristana açılırdı. Şehrin üçüncü kısmını ise tarla, bahçe ve bağlardan oluşan rabaz oluşturmakta, şehirler büyüdükçe bu düzenle yeni bir yapılanmaya gidilmekteydi. Horasan’da su az bulunduğundan şehirler genellikle suyun daha fazla bulunduğu kuzey kesimde yer 18 Râvendî, C. I, s. 173-175; Atebetü’l-ketebe, s. 35 vd.; Đbnü’l-Esîr, C. XI, s. 154; Bundârî, s. 252- 253; Reşîdüddîn, s. 92-93; Tarih-i Güzîde, s. 450-451; Ahmed b. Mahmûd, C. II, s. 76 vd.; Turan, Selçuklular, s. 245 vd.; Köymen, Đkinci Đmparatorluk, s. 405 vd.; Agacanov, Selçuklular, s. 246 19 Agacanov, Selçuklular, s. 249. 76 almıştı. Suyla birlikte gelen kültürel ve ekonomik gelişme Selçuklular döneminde Horasan bölgesindeki şehirlerin bir hayli genişlemesine fırsat sağlamıştı. Özellikle Nîşâbûr ve Sultan Sencer sayesinde Merv, büyük ilerleme kaydetmişti. Şehrin genişlemesini ve kalabalıklaşmasını sağlayan belli unsurlar mevcuttu. Bu unsurların bir tarafı daha ziyade ekonomik, diğer tarafı ise ilmî idi. Kurulan büyük pazar ve çarşılar sayesinde şehri ziyaret edenlerin sayısında artış sağlamak mümkün olabilmekteydi. Diğer taraftan da kurulan medrese, ribât, hânkāh ve kütüphaneler de şehrin ekonomik ve sosyal yaşantısına kısaca gelişmesine büyük katkıda bulunabilmekteydi. Horasan şehirlerinden olan Nîşâbûr ilk başkent olması ve geçmişten gelen ticarî-ilmî birikimi sayesinde Selçuklular döneminde de önemini devam ettirmişti. Selçuklular zamanında şehre verilen önem sayesinde bir kayda göre Nîşâbûr’da 13 kütüphane mevcuttu ve bu kütüphanelerde 5000 cilt kitap yer almaktaydı20. Selçukluların Horasan’ın küçük şehirlerine de katkısı bir hayli fazlaydı. Özellikle kuzey Horasan’da bulunan bazı küçük köyler ve kaleler zamanla birer şehir halini almıştı. Ferâve, Ebîverd ve Dihistân, Selçuklular’ın ilk dönemlerinde küçük istihkâmlar halinde bulunurken gösterdikleri gelişmeyle şehir haline gelmişlerdi. Bundaki en önemli sebep, ticaretin her geçen gün artması ve kurulan sulama şebekeleriyle tarımsal ürünlerdeki büyük artıştı. Büyük Selçuklular’ın şehirlerin gelişmesi esnasında uyguladıkları bir politikaya özellikle vurgu yapmak gerekir. Selçuklu hazinesinin gelir kaynaklarının başında tarımsal ürünlerden topladığı vergiler olması sebebiyle, şehirler gelişirken tarım alanlarına asla zarar verilmemiş, bu alanlar daima korunan bölgeler olarak kalmıştır. Selçuklular’ın tarım arazisini bilerek korumaları sosyal bir politika uygulamaları anlamına da gelmektedir. Sultan Melikşah’ın ölümü sonrasında başlayan taht mücadeleleri sırasında Horasan’a atanan Sencer sayesinde sadece Merv değil, tüm Horasan belli ölçüde sükûnet bulmuştu. Bunun neticesi olarak özellikle Merv şehri büyük gelişme kaydetmişti. Ortaçağ Đran şehirlerinin karakteristik özelliklerinden biri olan 4 büyük kapı Merv için de geçerli bir durumdu. 20 Cahen, Tribes and Cities, CHI, C. IV, s. 318; Turan, Selçuklular, s. 344; Mustafa Cezar, Anadolu Öncesi Türklerde Şehir ve Mimarlık, Đstanbul 1977, s. 54, 90; Balk, EIr, C. III, s. 589; Barbara Finster, “The Saljūqs as Patrons”, The Art of the Saljūqs in Iran and Anatolia, ed. Robert Hillenbrand, Costa Mesa 1994, s. 21; Lambton, Continuity, s. 169; Merçil, Kütüphaneler, s. 397-398. 77 Sultankale olarak adlandırılan surun içinden kuzey-güney yönünde bir su kanalı geçmekteydi. Sıradan halkın yaşadığı normal evler yanında, daha zengin insanlara hitap eden büyük evler de sur içinde yer almaktaydı. Bu evler genel olarak kerpiçten inşa edilmekte ve duvarları renkli sıvalar ve resimlerle donatılmaktaydı. Selçuklular döneminde sur içinde yer alan mahalleler şehrin dışına taşmıştı. Bu büyüme, haliyle şehrin nüfusunun artması neticesinde meydana gelmişti. Merv’in nüfusu hakkında farklı rivayetler mevcuttur. Bunlardan birine göre nüfus 150.000, diğerine göre ise 700.000-1.300.000 kişi arasındadır. Şehirde pek çok mescit ve medrese de yer almaktaydı. Merv’i pek çok şehirden farklı kılan özelliklerinden bir tanesi de rasathaneye sahip bulunması idi. Şehirde ayrıca 10 büyük kütüphanenin de yer aldığı kaydedilmektedir. Üstelik bu gelişme okuma yazma bilmediği söylenen Sultan Sencer sayesinde olabilmişti21 . Selçuklular’ın Horasan’a geldiği ilk dönemlerde Meyhene’nin nüfusu hakkında ilginç bir kayıt verilmektedir. Küçük bir kasaba olan Meyhene’deki nüfusun kalabalık oluşu “emtia satılan çarşıda kırk terazi vardı” ifadesiyle karşılanmaktadır22 . Đlk başkent olması ve geçmişten gelen köklü birikimiyle Horasan’ın en büyük şehri hiç kuşkusuz Nîşâbûr idi. Selçuklular’dan önceki dönemde de pek çok coğrafyacı Nîşâbûr’un önemine işaret etmişti. 429/1038 tarihinde ilk defa şehre hâkim olan Selçuklular, daha sonra bu şehri kendilerine başkent tayin etmişlerdi. Her ne kadar Tuğrul Bey başkenti Rey’e taşıdıysa da halefi Alp Arslan, daha ziyade Nîşâbûr’da oturmaya devam etmişti23 . Şehir, Sultan Melikşah zamanından itibaren de ülkenin en önemli öğrenim merkezlerinden birisi olarak kalmış, bu önem Sultan Sencer’in saltanatının sonlarına kadar da devam etmişti. Nizâmülmülk’ün faaliyetlerinin de bu gelişmedeki etkisi büyüktü. Şehirde inşa 21 Turan, Selçuklular, s. 344; Agacanov, Selçuklular, s. 226-228; Rudolf Schnyder, “Political Centres and Artistic Powers in Saljūq Īrān”, Islamic Civilisation 950-1150, ed. D. S. Richards, London 1973, s. 205; Ramazan Şeşen, “Selçuklular Devrinde Đlme Genel Bir Bakış”, III. Uluslararası Mevlâna Kongresi, Bildiriler, Konya 2003, s. 235; Merçil, Kütüphaneler, s. 398; Verilen rakamla her ne kadar gelişmişlik vurgulanmak istense de, o dönemde Merv nüfusunun bu kadar yüksek bir rakamda olabilmesi pek mümkün görünmemektedir. 22 Đbn Münevver, Esrâru’t-tevhîd, s. 163-164. 23 Başkentin Rey’e taşınmasında hiç kuşkusuz gerçekleştirilmesi düşünülen Anadolu fetihlerinin etkisi büyüktü. Rey, Nîşâbûr’a oranla ülkenin ortasında yer alırken, Anadolu’ya da daha yakın bir konumda bulunuyordu. 78 edilen ilk Nizâmiye Medresesi ve ünlü âlimler, Nîşâbûr’un ilmî anlamda da ününün her geçen gün perçinlenerek artmasına sebep olmuştu24. Ebu’l-Kâsım elKuşeyrî, Đmamü’l-Haremeyn el-Cüveynî ve Đmâm Gazzâlî gibi pek çok âlim şehrin ilim yapısına büyük katkıda bulunmuştu. Nizâmiye Medresesi ve diğer medreselerde eğitim veren büyük âlimler sayesinde sosyal hayat bir hayli renklenmiş, şehir tam manasıyla ekonomi ve kültür merkezi haline gelmişti. Bu da doğrudan sosyal hayata etki eden bir durum olmuştu. Horasan’ın önemli şehirlerinden olan Herat da bazı özellikleriyle ön plana çıkmış ve büyük bir şehir olarak kaydedilmiştir. Herat’ın şehristânı çok güçlü surlarla çevrilmiştir. Bu sayede istilalardan korunmuş ve neticesinde çoğu zaman düzenli bir sosyal yaşantı içerisinde olmuştur. Nitekim Oğuzlar bu sur sayesinde şehre zarar verememişlerdir. Büyük ve mamur bir şehir olarak kaydedilen Herat’ın su kaynakları boldur. Bu sayede tarımı gelişmiş ve ürün çeşitliliği artmıştır25. Bunun sonucu olarak ekonomi gelişmiş, bu da düzenli bir sosyal hayata zemin hazırlamıştır. Horasan’daki gelişimden nasibini alan şehirlerden birisi de kuşkusuz Belh olmuştur. Ekonomik, sosyal ve kültürel alanda görülen bu gelişme, şehrin isimlerine bile yansımıştır. Şehir, Belh adından başka, Belh-i Behiyye (güzel Belh), Ma‘şûka, Berh, Kubbetü’l-Đslâm, Ümmü’l-bilâd ve Darü’l-fukaha olarak anılmıştır26 . Zahoder’in27, Moğol istilasından önceki Dandanakan şehri hakkında verdiği bilgiler de bir hayli ilginçtir. Buna göre Selçuklular dönemindeki Dandanakan, iç kalesi nitelikli pişmiş tuğladan, diğer duvarları genellikle kerpiçten inşa edilmiş, muntazam bir şehir durumundadır. Evler ise genelde kerpiçten, hatta çamurdan inşa edilmektedir. Bölgede ayrıca pişmiş topraktan her türlü malzemenin de yapıldığı görülmektedir. Başka deyişle şehir canlı bir sosyal yaşam örneği vermektedir. Ancak XIII. yüzyıl başlarında Oğuz ve Moğollar’ın 24 Lambton, Continuity, s. 168; Lockhart, Persian Cities, s. 82-83; Mirza Bala, “Đsfahan”, ĐA, V/2, s. 1069. 25 Hudûdü’l-‘alem, s. 91; Râvendî, C. I, s. 179; Đbnü’l-Esîr, C. XI, s. 155. 26 Strange, aynı eser, s. 420; Bosworth, Balk, EIr, C. III, s. 589; Rencber, aynı makale, 148-149, 152. 27 Zahoder, Dendanekan, s. 584 vd. 79 yapmış oldukları sonrasında şehirden geriye kale duvarıyla harap olan binalardan başka bir şey kalmamıştır. Selçuklular dönemindeki şehrin idari yapısındaki en üst yöneticisi durumunda olan vali bulunmaktadır. Validen sonra ise reis gelmektedir. Reis görünürde valiye, gerçekte ise sultana bağlı bir şekilde çalışmaktadır. Bu iki görevden başka şehirde kârdârân (maslahatgüzar), şahnegân (zabıta), âverdgân (asker, savaşçı), gomaştegân (memurlar), hizmetkârân, mürettebân, nişândegân, mutevelliyân, mutasarrıfân gibi diğer küçük rütbeli çalışanların da var olduğu görülmektedir. Bu memurlar şehrin idaresinde mevcut bulunan değişik dîvânlarda görev almakta ve bunlar orta sınıfı teşkil etmektedir. Ayrıca berzgerân (çiftçi) da diğer bir meslek grubunu teşkil ediyordu28 . Horasan şehirlerinde askerî aristokrasi, yüksek rütbeli memurlar, iktâ sahipleri ve tüccarların büyük evlerde yaşadığı anlaşılmaktadır. Her ne kadar sınıf ayırımı mevcut değilse de, görevli memurlar ve halk ekonomik-toplumsal konumlarına göre sosyal tabakanın farklı basamaklarında yer almaktadır. Ayrıca kişilerin sosyal mevkileri saraydaki durumlarına ve kazançlarına göre de değişiklikler gösterebilmektedir29 . Ulemâ, edip ve müderrisler de şehrin diğer bir sosyal sınıfını meydana getirmektedir. Bu sınıf, kalabalık oluşları ve halk üzerindeki etkileri sayesinde idarî kadronun tamamlayıcısı konumunda bulunuyordu. Şehrin ilmî yapısı içerisinde yer alan bu gruba en yakın sınıfı imamlar ve şeyhler teşkil etmişti. Öyle ki, Hanefî ve Şâfi‘îler cemaat reislerinin, Şi‘îler de nakiblerin idaresi altında toplanmıştı. Aynı zamanda bu kişiler şehrin ulemâ sınıfının önemli üyelerini teşkil etmekteydiler. Her kesimle sıkı münasebet içerisinde bulunabilen ulemânın, halkın üzerindeki etkisi çok fazla olabilmekteydi. Bu güç onlara bir ayrıcalık sağlayabilmekteydi. Örneğin Nîşâbûr ulemâsının ticarî faaliyetlerde de 28 Atebetü’l-ketebe, s. 8, 17, 20, 21, 26, 30; Kurpalidis, aynı eser, s. 150; Gulâmrızâ Đnsâfpûr, Kâmil-i Ferheng-i Farsî, Tahran 1373 hş., s. 20, 625; Mehmet Kanar, Kanar Farsça-Türkçe Sözlük, Đstanbul 2000, s. 962. 29 Kurpalidis, aynı eser, s. 150-151. 80 bulundukları görülmektedir. Bu durum şüphesiz diğer büyük şehirlerdeki ulemâ için de geçerlidir30 . Şehirdeki en alt tabakayı ayyârlar oluşturmuştu. Đlk zamanlarda “güçsüzlerin koruyucusu, civanmert, doğru sözlü, yiğit, iyiliksever” olarak görülen ayyârlar, zamanla bu özelliklerini kaybetmeye başlamışlardı. Özellikle kargaşa zamanlarında şehre ve düzene en fazla zarar veren gruplar halini almışlardır. Örneğin Sultan Melikşah’ın ölümünü fırsat bilen ayyârlar, Beyhak’ta ortaya çıkmış ve altı ay boyunca şehirde terör estirmişlerdir. Bunun üzerine Seyyid-i Ecell Zâhid Fahrüddîn Ebu’l-Kâsım’ın çabalarıyla asker ve gulâmlardan oluşturulan birlikler gece devriyelerine çıkmış, bu sayede ayyârların şehre zarar vermelerine mani olunabilmişti. Şehir ileri gelenleri ayyârların yağmalarından ve hatta kadınları rahatsız etmelerinden bile endişelenir hale gelmişti31. Ayyârlar hakkındaki başka can alıcı bir bilgiyi Đbnü’l-Esîr32 aktarmakta ve Oğuz istilası sırasındaki olayları naklederken “aynı şekilde ayyârlar da Nîşâbûr’u Oğuzlar’dan daha fena yağma ediyor ve onların yaptıklarından daha kötüsünü yapıyorlardı.” demektedir. Selçuklular’ın ilk dönemlerinde Horasan’da bir süre kargaşa hâkim olmuştur. Her ne kadar belli bir süre sonra düzen kurulmuş olsa da bazı münferit olaylar da yaşanmamış değildir. Selçuklular’ın devletlerini tesis ettikleri ilk zamanlarda Horasan’da henüz emniyet tam manasıyla kurulamamışken meydana gelen bir olay hayli ilginçtir. Şeyh Ebû Sa‘îd, Nîşâbûr’dan Meyhene’ye gitmek üzere yola çıkmış ve Nevbahâr’a vardığı sırada dört-beş Türkmen gelerek şeyhin atını almak istemişti. Şeyh de onların bu isteğini geri çevirmemişti. Đkindi vaktine doğru bir grup Türkmen, şeyhin atı ile birlikte hediye olarak başka bir at getirerek şeyhten özür dilemişlerdi. Ancak şeyh, “biz bir şeyden indiğimiz zaman bir daha ona binmeyiz.” demiş, bunun üzerine Türkmenler tövbe edip saçlarını kazımış ve o yıl hep birlikte hacca gitmişlerdi33. Görüldüğü üzere Horasan’da kargaşa 30 Lambton, Continuity, s. 314; Kurpalidis, aynı eser, s. 151; Kafesoğlu, Selçuklular, ĐA, s. 401. 31 Đbn Funduk, Tarih-i Beyhak, s. 274-275; Agacanov, Selçuklular, s. 188; Kurpalidis, aynı eser, s. 154; Kafesoğlu, Selçuklular, ĐA, s. 401; Fr. Taeschner, “‘Ayyār”, EI2 , C. I, s. 794; Abdülkadir Özcan, “Ayyâr”, DĐA, C. IV, s. 296. 32 el-Kâmil, C. XI, s. 159. 33 Đbn Münevver, Esrâru’t-tevhîd, s. 211-212. 81 yanında düzene sahip çıkmak isteyen gruplar da mevcuttur. Bu örnek yukarıda da belirttiğimiz gibi Selçuklular’ın göçebe unsurları kısmen de olsa düzene sokabildiklerini göstermesi açısından önem taşımaktadır. Horasan denildiğinde ilk akla gelen dört büyük şehirdeki sosyal hayatın diğer küçük şehirlere oranla daha hareketli ve renkli olduğu muhakkaktır. Şehirlerdeki sosyal yapı ile ilgili olarak daha fazla bir şey söyleyebilmek pek mümkün görünmemektedir. Etnik ve dînî yapıyı meydana getiren unsurlar şehirden şehre farklılıklar gösterebilmektedir. Örnek olarak Merv şehrinde elHarrâîn (&WاX ا (denlien fakirlerin yaşadığı kaydedilmektedir. Nitekim bunları gören Sultan Alp Arslan’ın, hallerine acıyarak ağladığı rivayet edilmektedir34 . Nîşâbûr geçmişten beri var olan önemiyle her alanda ön plana çıkmış, Merv ise özellikle Sultan Sencer’in buradaki hâkimiyetinden sonra önemini daha da arttırmıştır. Şehirlerdeki sosyal yaşam da genel olarak tüm Horasan’ın küçük bir kopyası mahiyetindedir. Şehirlerdeki etnik yapı ile etnik yapıya bağlı olarak kullanılan dil çeşitlilik göstermektedir. Şehirlerde var olan idari ve sosyal yapı, özellikle Sultan Melikşah’ın ölümü sonrasında başlayan taht mücadeleleri sırasında büyük zarar görmüştü. Özellikle Arslan Argun’un başlatmış olduğu isyan sırasında en çok zarar gören bölge Horasan şehirleri olmuştu. Sencer ile başlayan düzelme Oğuz isyanı ile tekrar kesintiye ve zarara uğramıştı. Bu zararı sadece şehir hayatıyla kısıtlamak mümkün olmadığına göre, her alanda şehre bağlı bulunan kasabalar ve köyler de bu isyanlardan etkilenmişlerdir. Kültür ve sosyal hayatın ekonomiyle olan zorunlu bağı burada da kendini göstermiş, bozulan ekonomi halkın soysal hayatı üzerinde etkili olmuştu. Selçuklular dönemindeki ekonomik gelişmişlik, bölgede yeni şehirlerin kurulmasıyla sonuçlanmıştır. Özellikle Merv bölgesinde bazı yerleşimlerin geliştiği göze çarpmaktadır. Bu gelişimden etkilen iki şehir Şâş ve Đylâk35 olarak göze çarpmaktadır. Bunun sebebi ise bölgede var olan kurşun, demir, altın ve gümüş madenlerinin işletilmeye başlanması olmuştur36 . 34 Đbnü’l-Esîr, C. X, s. 79. 35 Fergana yakınlarında, Đylâk nehrinin güney kıyısında birbirini takip ederek kurulan iki şehir olarak kaydedilirler, bkz. Kazvînî, Âsârü’l-bilâd, C. II, s. 369; Strange, aynı eser, s. 483. 36 Agacanov, Selçuklular, s. 229 82 Selçuklular döneminde halk, bir takım katman ve derecelere ayrılmıştır. Nitekim Mazenderan valiliğine yapılan atama için yazılan bir menşurda “Biz derece bakımından bazılarına ötekilerin üzerinde yer verdik”37 mealindeki ayete yer verilerek Selçuklular döneminde de halkın sosyal sınıflara ayrıldığına işaret edilmiştir. Belh valiliğine ve şahneliğine atanan Kamaç için yazılan menşurda da benzer ifadeler yer almaktadır. Burada Kamaç’tan her sınıfı kendi özel yerinde tutmaya dikkat etmesi istenmektedir38. Bu durumu bir kast sistemi gibi algılamak yerine toplum içindeki hiyerarşinin devlet eliyle sağlanmasına yönelik bir çaba olarak değerlendirmek bizce daha uygun olacaktır. Toplum içindeki hiyerarşinin sağlanamadığı durumlarda devlet için daha büyük tehlikelerin ortaya çıkacağı açıktır. Selçuklular döneminde sosyal statülerden birisi de gulâmlıktır. Bu dönemde gulâmların sayısı bir hayli fazladır. Gulâmlar genellikle sultanlara bağlı bir topluluk iken, bazı durumlarda vezirlerin de çok sayıda gulâma sahip olabildikleri görülmektedir. Bunun en önemli örneği hiç kuşkusuz Nizâmülmülk’tür. Horasan ise bu gulâmların yoğun bir şekilde bulunduğu, hatta yönetici olarak atandıkları en önemli merkezlerden birisi olarak göze çarpmaktadır39 . Horasan’daki sosyal yaşamın ve halk kesiminin farklı bir boyutunu da Yahudiler oluşturmuştur. Özellikle büyük şehirlerde yoğunlaşan Yahudiler, daha ziyade ticaretle meşgul olmuşlardır. Onların sosyal ve ekonomik hayattaki etkisini gösteren önemli bir örnek daha önce de belirtildiği üzere Belh’in kapılarından birinin Yahudiyye olarak anılmasıdır. Bu kapı muhtemelen şehrin batı kısmında yer almaktadır. Ayrıca Belh’in batısındaki bölgede Yahudiler’in yaşamakta olduğu başka bir şehir mevcuttur ki; Yahudiyye (Meymene) adıyla bilinmektedir. Bu şehir özellikle Yahudi tacirlerin ticarî merkezi konumundadır. Yahudi nüfusun 37 Zuhruf Sûresi/32. 38 Atebetü’l-ketebe, s. 13, 78; K. S. Lambton, “Atebetü’l-Ketebe’ye Göre Sancar Đmparatorluğunun Yönetimi”, çev. N. Kaymaz, Belleten, sayı: 147, s. 371. 39 Zebihullah Safâ, Tarih-i Edebiyat, C. II, s. 70; Erdoğan Merçil, “Gulâm”, DĐA, C. XIV, s. 182. 83 fazlalığı nedeniyle önceleri Yahudiyye olarak anılan şehrin adı daha sonraları Meymene olarak değiştirilmiştir. Bugün de aynı isimle anılmaktadır40 . Horasan’ın sosyal çeşitliliğinin bir kesimi de muhtemelen Hıristiyanlardır. Gazneliler’in son dönemlerinde Nîşâbûr’da bir Hıristiyan topluluğu bulunmaktaydı41. Bu topluluğun Selçuklular dönemine de intikal ettiğini söylemek yanlış olmayacaktır. Ancak şehirdeki etkinlikleri hakkında elimizde yeterli bilgi bulunmamaktadır. b. Sosyal Kurumlar Đslâm’ın ilk zamanlarından itibaren mescitler sosyal yapının en önemli kurumları olarak göze çarpmaktadır. Đlk bakışta insanların ibadet etmek amacıyla bir araya geldikleri düşünülen mescitlerin çok daha farklı fonksiyonlarının var olduğu açıktır. Nitekim mescitler her dönemde eğitim-öğretim, aynı zamanda devlet yönetimi için önemli bir propaganda merkezi görevini üstlenmişlerdir. Devlet kurumları ve görevlileriyle halkı bir araya getiren ilk merkez olmaları münasebetiyle sosyal hayatta önemli kavşak vazifesi görmüşlerdir42. Özellikle Cuma ve Bayram namazlarında okunan hutbe43, bazı zamanlarda devletin halka iletmek istediği konuları içeren resmi bir bildiri mahiyetinde olabilmektedir. Aynı zamanda hükümdarlık alametlerinin en önemlilerinden birisi olan hutbe, okunduğu yerde kimin hâkim olduğunu göstermesi açısından da önem taşımaktadır. Mescitlerin siyasî ve sosyal boyutunu gösteren en önemli örneklerden birisi Tuğrul Bey adına Nîşâbûr’da hutbe okunması sırasında yaşanan olaydır. Hacip Subaşı komutasındaki Gazneli ordusunu Serahs’ta mağlup eden Selçuklular’dan Đbrahim Yınal, Nîşâbûr önlerine gelerek şehrin kendisine teslim edilmesini istemişti. Nîşâbûr halkı Kadı Sa‘îd’in riyasetinde yaptığı görüşmeler 40 Nüzhetü’l-Kulûb, s. 191; Strange, aynı eser, s. 424; Malihe Sattarzade, Persian Institutions Under the Saljuqs: As Reflected in the “Mirror for Princes” Literature, Doktora Tezi, Columbia University 1971, s. 163; Uslu, Horasan, s. 45. 41 Đbn Münevver, Esrâru’t-tevhîd, s. 113. 42 Geniş bilgi için bkz. Ahmet Önkal-Nebi Bozkurt, “Cami”, DĐA, C. VII, s. 46 vd. 43 Geniş bilgi için bkz. Mustafa Baktır, “Hutbe”, DĐA, C. XVIII, s. 425 vd. 84 sonrasında şehrin Selçuklular’a teslimine karar verdi. Bu gelişme üzerine Đbrahim Yınal, yanındaki 200-300 atlıyla şehri teslim almak üzere gelmiş ve bir sonraki Cuma günü Tuğrul Bey adına hutbe okunmasını sağlamıştı. Hutbe Tuğrul Bey adına okununca halk buna büyük tepki göstermiş ve zorlukla yatıştırılabilmişti44 . Beyhakî45 , Đbrahim Yınal’ın şehre girdiği sırada yaşlıların gizlice ağladıklarını belirtmekte, Sultan Mahmûd ile Mes‘ûd’tan başkasını görmeyen halk için bu durumu normal karşılamaktadır. O, ayrıca hutbenin Tuğrul Bey adına okunmasının halk arasında bir fitne çıkaracağından korkulduğunu da nakletmektedir. Mescitlerden toplu olarak çıkıp bu şekilde hareket edebilen bir kalabalığın yapabileceği şeyleri düşünmek, mescitlerin sosyal anlamda taşıdığı gücü göstermesine iyi bir örnek teşkil etmektedir. Büyük Selçuklular zamanında da ülkenin her tarafında büyüklü küçüklü pek çok mescit inşa edilmiştir. Özelikle Sultan Melikşah zamanında başkent Isfahan bu alanda önemli bir aşama kaydederken, Horasan bölgesinde de çok sayıda mescit yapılmıştır. Mescitlerin en büyükleri Cuma Mescidi olarak kaydedilir. Mekân olarak daha büyük olan bu mescitler özellikle Cuma ve Bayram namazlarının kılınması amacıyla inşa edilmiştir. Horasan’ın en önemli merkezi konumunda bulunan Nîşâbûr, mescit sayısının fazlalığıyla göze çarpmaktadır. Nîşâbûr’un en ünlü mescidi Mutarriz Mescidi’dir. Bunun yanında Şi‘îler’e ait bulunan başka bir mescitten de bahsedilmektedir. Mescid-i Mutarriz gibi Moğollar tarafından tahrip edilen bir diğer mescit de Ebû Musellem Mescidi olarak kaydedilmektedir46 . Selçuklular döneminde Nîşâbûr’da ibadete açık bulunan mescitlerden birisi ‘Akīl Mescidi olarak nakledilmektedir. Ulemânın itibar ettiği yerlerden birisi olup büyük bir mescittir. Dolayısıyla sosyal hayat açısından büyük önem arz eder. Mescid-i Habbâz (ز,X), aynı zamanda medrese olarak sosyal ve kültürel hayatın 44 Beyhakî, s. 728; Reşîdüddîn, s. 15; Turan, Selçuklular, s. 99; Köymen, Kuruluş, s. 260 vd.; Richard W. Bulliet, The Patricians of Nishapur, Cambridge 1972, s. 66; a. mlf., “The PoliticalReligious History of Nishapur in the Eleventh Century”, Islamic Civilisation 950-1150, ed. D. S. Richards, London 1973, s. 79; Sevim-Merçil, aynı eser, s. 24. 45 Tarih-i Beyhakî, aynı yer. 46 Kitâbü’s-siyâk, s. 380-381; Râvendî, C. I, s. 176; Tabakātü’ş-Şâfi‘îyyeti’l-kübrâ, C. VI, s. 168; Temeddün-i Đrânî (la civilisation Iranienne), Farsça çev. Đsa Behnam, Tahran 1337, s. 275; Gerâylî, Nîşâbûr, s. 118, 244. 85 içinde yer almaktadır. Şâdiyâh’taki Yemek Pazarı’nda bulunan ve en çok bilinen mescitlerden bir olan Bâb-ı Ma‘kil (Y:), Büveyhîler zamanında inşa edilmiş, 5000 ciltlik esere sahip kütüphanesi bulunan bir merkezdir. Mescid-i Dîz (زE ), Oğuzlar tarafından tahrip edilen diğer bir camidir. Selçuklu dönemi âlimlerinden birisinin oğlu tarafından yaptırılan ve Melikâbâd mahallesinde yer alan mescit, ‘Akīk adıyla anılmakta ve pek çok âlimin ders verdiği bir mekan olarak kaydedilmektedir. Bu dönemde halkın buluşma merkezlerinden ikisi Mescid-i Ebû Abdullah Müttavvi‘î (@Zو (=ve Mescid-i Ahmed b. Ebu’l-Kâsım adıyla bilinen büyük mescittir. Ayrıca Zemcâr (?ز (Mahallesinde yer alan Zemcâr Mescidi, Ebû Đshak adındaki Nîşâbûr hâkimlerinden biri tarafından inşa ettirilen Hâkim Mescidi de önemli mekânlar arasında yer almaktadır. Ebû Muhammed el-Cüveynî Mescidi de Selçuklular döneminde Nîşâbûr’da büyük mescitlerden birisi olarak kaydedilmektedir47 . Hiç şüphesiz büyük şehirlerde var olan bu sistem nispeten küçük şehirlerde de mevcuttur. Örneğin Belh’te de halkın büyük buluşma yerlerinden birisi olan Râ‘ûm (ومZا (ve Mescid-i Ser-i Seng ([/$), isimleriyle birlikte kaydedilmekte olup, sosyal ve kültürel hayat için büyük önem taşımaktadırlar48. Ayrıca Beyhak’a bağlı Nâmîn (E/) köyünde Mescid-i Âdîne (3/E O), Kesken (CC) ve Sedîr (رE ) köyünde de var olduğu kaydedilen mescitler için de aynı şeyleri söylemek mümkündür49 . Bununla birlikte Ortaçağ Đslam şehirlerinde bir Cuma mescidinin bulunması esastır. Mescitler, Sultan Melikşah döneminden itibaren dört eyvanlı ve geniş bir alana yayılı şekilde inşa edilmeye başlanmıştır. Adını vermediğimiz diğer Horasan şehirlerinde de birer adet Cuma mescidinin bulunduğunu söylemek yanlış olmayacaktır. Her şeyden önce pek çok kaynak tarafından Sultan Sencer sayesinde döneminin en gelişmiş şehirlerinden birisi olarak kaydedilen Merv’de çok sayıda ve büyük mescitlerin inşa edildiğini söylemek yerinde olacaktır. Yukarıda da belirttiğimiz gibi o dönemde Merv şehrinin nüfusu 700.000- 47 Gerâylî, Nîşâbûr, s. 245-246. 48 Atebetü’l-ketebe, s. 35; Tabakātü’ş-Şâfi‘îyyeti’l-kübrâ, C. VII, s. 248. 49 Đbn Funduk, Tarih-i Beyhak, s. 236. 86 1.300.000 arasında kaydedilmektedir50. Bu sebeple büyük çoğunluğu Müslüman olan şehir nüfusunun ibadet edebilecekleri büyük mescitlerinin var olması normaldir. Aynı zamanda farklı mezheplere mensup insanların da kendi Cuma mescidinde ibadet ettiğini söylemek yanlış olmayacaktır. Horasan’ın zengin ilim ve düşünce hayatının temelini oluşturan kurumlardan birisi de hânkāhlardır51. Nitekim Turtûşî 52, hânkāhları insanlar arasında sulh ve sükûnu sağlayan dervişlerin kaldığı yer olarak kaydeder. Dervişlerin sohbet ve zikir amaçlı toplandıkları, bazen kaldıkları, bazen de inzivaya çekildikleri yer olan hânkāhlar, ayrıca tasavvuf düşüncesinin insanlara aktarıldığı ve sûfîlerin eğitildiği mekânlardır. Horasan ayrıca hânkāhların ortaya çıktığı ilk mekânlardan birisi olarak göze çarpmış, aynı zamanda sahip olduğu hânkāh sayısıyla tasavvuf düşüncesinin yayılmasına önemli katkılarda bulunmuştur. Öyle ki, bu bölgede XI. yüzyılda hânkāh sayısı iki yüzü bulmuştu. Bahsettiğimiz hânkāhların en ünlüleri Nîşâbûr’da bulunmaktaydı. Bu dönemde sûfîler sadece Nîşâbûr’da değil, Horasan’ın her bölgesinde büyük saygı görmekteydiler. Bununla birlikte hânkāhlar ibadet mekânı yanında, siyasî bir özellik de taşımıştır. Çünkü hânkāhlar, zengin-fakir, genç-yaşlı ve meslek gruplarındaki farklılıklara rağmen herkesin belli bir düşünce etrafında toplanabildikleri mekânlardı. Her ne kadar dînî boyutuyla ön plana çıkmış olsalar dahi, hânkāhlarda bazı durumlarda siyasetin ön plana çıkmış olduğu görülmektedir. Aslında Horasan’da pek çok kez meydana gelen dînî gruplar arasındaki mücadelelerin biraz da şehrin siyasî hâkimiyetini ele geçirme düşüncesi taşıdığı açıktır53 . Aslında hânkāhlar ile medreselerin arasında belli zamanlarda sıkı bir münasebet bulunduğu söylenebilir. Nitekim sûfîlerin bazı zamanlarda medreselerde dînî eğitim aldıkları, daha sonra hânkāha geldikleri görülmektedir. 50 Turan, Selçuklular, s. 344; Temeddün-i Đrânî, s. 276. 51 Süleyman Uludağ, “Hânkāh”, DĐA, C. XVI, s. 42. 52 Muhammed Ebû Bekr et-Turtûşî, Sirâcu’l-mülûk, çev. Said Aykut, Đstanbul 1995, s. 345. 53 Hüseyin Zerrinkûb, Medreseden Kaçış Đmâm Gazzâlî’nin Hayatı, Fikirleri ve Eserleri, çev. Hikmet Soylu, Đstanbul 2001, s. 50; Muhsin Kiyânî, Tarih-i hânkāh der Đrân, Tahran 1990, s. 153; Hüseyin Sultânzâde, Tarih-i Medâris-i Đrân, Tahran 1364 hş., s. 124; Kafesoğlu, Selçuklular, ĐA, s. 401. 87 Bu sebeple sûfîlerin medrese şartlarına da aşina olduğunu söylemek yerinde olacaktır54 . Hânkāhların en zengin olduğu merkez her konuda ön planda olmayı başaran Nîşâbûr şehridir. Hânkāhlar genel olarak bir avlu etrafında birkaç odanın yer alması şeklinde inşa edilmiş, bu odalar da hânkāhın işleyişine uygun olarak değişik faaliyetler için kullanılmıştır. Selçuklular döneminin en önemli âlimlerinden birisi olan Ebu’l-Kâsım el-Kuşeyrî’nin Nîşâbûr şehrinde bir hânkāhı bulunmaktaydı55. Bu hânkāhın aynı zamanda bir nevi medrese olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır. Yukarıda da belirttiğimiz gibi hânkāhlar ile medreseler arasındaki bağı kanıtlayan en önemli örneklerden birisi Ebu’l-Kâsım elKuşeyrî’nin hânkāhıdır. Bu dönemde Horasan’da üç yüz sûfî şeyhinin varlığından bahsedilmektedir. Şeyhin varlığı aynı zamanda hânkāhın varlığı manasına geldiğine göre, Horasan’ı hânkāh açısından çok zengin bir bölge olarak kabul etmek güç olmayacaktır. Selçuklular döneminde Nîşâbûr şehrinde iki hânkāhın varlığı kesin olarak bilinmektedir. Bunlar Ebu’l-Kâsım el-Kuşeyrî’nin hânkāhı ile Abdullah Bâkû (.) el-Müstevfî’nin hânkāhıdır. Bunun yanında şehirde Selçuklular’dan önce de kurulmuş bulunan pek çok hânkāhın var olduğu kaydedilmektedir56 . Selçuklular döneminde Nîşâbûr şehri haricinde Serahs, Beyhak, Tûs ve Herat’ta da hânkāhların varlığından bahsedilmektedir. Đmâm Gazzâlî’nin Tûs şehrindeki evinin yakınlarında da bir hânkāh mevcuttur. Serahs’ta Muhammed b. Mansûr es-Serahsî’nin de bir hânkāh yaptırdığı, hatta bu hânkāha kütüphane ile eczaneyi eklediği de kaydedilmektedir. Ayrıca Đsferâyîn ve Faryâb’da da hânkāhların bulunduğu bilinmektedir57 . Ribâtlar ise ilk zamanlarda daha ziyade ekonomik ve askerî kaygılar göz önünde bulundurularak inşa edilmiştir. Geniş anlamdaki kervansarayların atası olarak kabul edilebilirler. Büyük Selçuklular’ın bu kurumun inşasına bakış açısını 54 Lambton, The Internal Structure, s. 217; Kiyânî, Tarih-i hânkāh, s. 103. 55 Kiyânî, Tarih-i hânkāh, s. 125 ve 185. 56 Kiyânî, Tarih-i hânkāh, s. 184, 186-187. 57 Tabakātü’ş-Şâfi‘îyyeti’l-kübrâ, C. VI, s. 200; Kiyânî, Tarih-i hânkāh, s. 193-194; Merçil, Kütüphaneler, s. 396 88 Nizâmülmülk58, eserinde sultandan “büyük yol ağızlarına ribâtlar yapmasını” isteyerek özetlemektedir. Selçuklular’ın inşa ettikleri ribâtlar, Horasan’daki ana ticaret yolları üzerinde yer alır. Ancak ribât ve işlerliği tasavvuf akımlarının gelişmesi sonrasında bir şeyhin ve ona bağlı bulunan müritlerinin toplanma mekânı olarak algılanmaya başlanmıştır. Đlk zamanlardaki hallerinden daha küçük bir şekilde inşa edilen bu yapılar zamanla tüm Horasan’a yayılmıştır59 . 4. Horasan Üzerinde Uygulanan Sosyal Politikalar a. Selçuklular’ın Dînî ve Sosyal Politikaları, Devlet Memurlarının Halk Üzerindeki Etkisi Selçuklu sultanlarının Horasan halkı üzerinde uyguladığı sosyal politikaların en önemlileri mezhep içerikli politikalardır. Ancak bu politikaları sadece fikrî sahada olmuş gibi değerlendirmek pek doğru değildir. Her ne kadar devlet kurmuş olsalar bile Selçuklular’ın ilk zamanlarda göçebe kültüre yakın bir yaşayış içinde bulunduklarını söylemek gerekir. Özellikle Selçuklular’ın Horasan’a inmeleri sonucunda Gazneliler ile başlayan mücadelelerde sergilenen bazı tutumlar buna örnek olarak gösterilebilir. Beyhakî’nin naklettiği bir takım olaylar Selçuklular’ın henüz bazı şeylerin farkında olamadıklarına kanıt gibidir. Bu duruma verilebilecek en iyi örnek Đbrahim Yınal’ın Nîşâbûr’u teslim almak üzere şehre gitmesi sırasında yaşanan gelişmelerdir. Yapılan müzakerelerden sonra şehre girmesine izin verilen Đbrahim Yınal ve bu sırada yaşananlar hakkında Beyhakî60, ilginç yorumlar getirmektedir. Ona göre her şeyden önce Đbrahim Yınal’ın kıyafetleri ve yanında getirdiği askerî birlik bir hayli basit kalmaktadır. Bu sırada halkın büyük kısmı bu alayı görmek üzere koşuşmuş, Đbrahim Yınal da kendisini karşılamaya gelen herkesi samimiyetle selamlamıştı. Ancak ihtiyarlar bir taraftan ağlamakta, bir taraftan da alayın ve Đbrahim Yınal’ın sadeliğine 58 Siyâsetnâme, s. 29. 59 Siyâsetnâme, s. 29; Cezar, Şehir ve Mimarlık, s. 171. Ribâtlar hakkında bkz. Ekonomik Hayat Bölümü. 60 Tarih-i Beyhakî, s. 730-731. 89 gülmektedir. Çünkü bu ihtiyarlar Sultan Mahmûd ve oğlu Mes‘ûd’un şehre büyük tantana ile girişlerine şahit olmuşlardı. Bu karşılaştırmada resmedilen tabloda halktan uzak durmayan, üstelik bunun için çabalamayan bir yönetimin ilk hali kalın çizgilerle belirtilmektedir. Bu durumun daha uç noktası Tuğrul Bey’in Nîşâbûr’a girmesi sırasında yaşanmıştır. Tuğrul Bey de gayet sade bir kıyafet içerisinde tasvir edilmektedir61 . Şehre girdiğinin ertesi günü Kadı Sa‘îd Tuğrul Bey’i ziyarete gelmiş ve bu sıradaki düzensizlikte önüne gelen herkes Beyhakî’nin ifadesiyle ölçüsüz bir şekilde Tuğrul Bey’le sohbet etmek istemiştir62. Tuğrul Bey’in halkın her kesimiyle yakın bir diyalog içine girmeyi düşündüğü ve bu durumu engellemediği anlaşılıyor. Barthold’un ifadesiyle63: “…Göçebe bir kavmin reisi birdenbire Mahmûd ve Mes‘ûd tipinde bir hükümdara dönüşemezdi.”. Bu dönüşümün zaman alacağı açıktır. Ancak, bir hükümdarın sosyal politikalarının başarısını ne kadar adil olduğu ile ölçmek yerinde bir tutum olacaktır. “Mülkün temeli adalet” olduğuna göre Selçuklu sultanlarının bu konuda belli bir seviyeyi aştıklarını söylemek gayet yerinde bir tespittir. Bunun en önemli kanıtlarından birisi Tuğrul Bey’in Nîşâbûr’a ilk girdiğinde Mezâlim Dîvânı kurması olarak gösterilebilir64. Nizâmülmülk bu konuda65: “Padişahın haftanın iki gününde adalet dîvânı kurup, zalimlerden mazlumların haklarını almaktan, suçlulara ceza vermekten başka çaresi yoktur.” diyerek Mezâlim Dîvânının önemine işaret etmektedir. O, ayrıca saraydan fermanlı veya fermansız olarak pek çok görevlinin alışveriş yapmak üzere gönderildiğini, bunlar arasında sarayın ihtiyaçlarını karşılamak maksadıyla zulüm yapılmasının mutlaka engellemesini hükümdara öğütlemektedir66. Sultanın belli zaman aralıklarıyla toplanan Dîvân-ı Mezâlim’e bizzat kendisinin katıldığı veya bu görevi vezirine devrettiği bilinmektedir67 . 61 Tuğrul Bey, mulham kumaşından bir elbise, başında tevvez kumaşından bir sarık ve keçe ayakkabılar giymişti, bkz. Beyhakî, s. 732. Ayrıca bkz. Barthold, Türkistan, s. 326. 62 Beyhakî, s. 732. 63 Türkistan, s. 326-327. 64 Hüseynî, s. 7; Đbnü’l-Esîr, C. IX, s. 350; Bundârî, s. 4; Zahîreddîn Nîşâbûrî, s. 15; Ahmed b. Mahmûd, C. I, s. 20; Köymen, Tuğrul Bey ve Zamanı, s. 134. 65 Siyasetnâme, s. 35. 66 Siyasetnâme, s. 109. 67 Kurpalidis, aynı eser, s. 129; Merçil, Hükümdarlık Alâmetleri, s. 12 vd. 90 Devlet idaresi tarafından bir bölgeye atanan vali veya şahne, yargıçlık vasıflarını da haiz olmaktadır. Ancak valiler sahip bulundukları bu vasfı daha ziyade bir kadıya tevdi etmekte idiler. Halkın kontrolünü sağlamaya yönelik olan işlevi ise reis denilen bir memur yürütmektedir. Bazı durumlarda reise kadının sahip bulunduğu yetkiler de verilebilmektedir. Lambton68, reis terimini şu şekilde açıklamaktadır: “Hem yerel olarak atanan, nispeten önemsiz bir yerel görevliyi, hem de bir kentte ya da ile geniş yetkiler verilerek sultan tarafından atanmış, askerî ve dinsel hiyerarşiye karşın ‘sivil’ hiyerarşiyle ilgili olan bir görevliyi belirtmek için kullanılır.”. Atebetü’l-ketebe’de reis tayiniyle ilgili olarak bulunan menşurlarda onlardan devlet adına yapılması istenilen şeyler de sıralanmaktadır. Mâzenderân, Cürcân ve Horasan şehirlerinden olan Dihistân ile Esterâbâd’ın reisi olarak atanan bir kişiye “her şeyde Allah’ın rızasını gözetmesi, halka iyi davranması, haksız ve ağır hükümler vermemesi” emredilmektedir. Ayrıca ondan “sizin her biriniz bir çobandır, her biriniz kendi sürüsü hakkında hesap verecektir.” mealindeki hadise atıfta bulunularak adalet üzere hükmetmesi istenmektedir69 . Serahs reisliğine atanan Necmeddîn’den de benzer şeyler istenmekte ve ona: “bütün halkın yükünün hafiflemesini sağlayan, sükûn ve rahata kavuşmasına yardım eden her işi yapması, güçlünün güçsüze yük yüklemesini ve zenginin yoksula egemen olmasını önlemek için çaba sarfetmeyi zorunlu şeyler arasında sayması, ileri gelen asker kişiler, bölgeden geçen yolcular, erat ya da ellerinde dîvân havaleleri taşıyanlarca halktan vergi veya yem isteklerinde bulunulmasına izin vermemesi, böylece yeni vergiler yüklenmesine ve mülklerine el uzatılmasına karşı halkın korunması yolunu gözetmesi” istenmektedir70. Kısaca reislik düzenin korunması amacıyla çok geniş yetkilerle donatılmış bir makam durumundadır. Buna rağmen reis vilayet yöneticisi olan validen sonra gelen bir memurdur. Ancak protokol olarak validen aşağı olmasına karşın valiye değil, doğrudan sultana karşı sorumludur. Genel olarak babadan oğula geçen reislik, sultanın 68 Lambton, Sancar Đmparatorluğunun Yönetimi, s. 387, 391. 69 Atebetü’l-ketebe, s. 23; Lambton, Sancar Đmparatorluğunun Yönetimi, s. 386; Kurpalidis, aynı eser, s. 118-119. 70 Atebetü’l-ketebe, s. 41; Lambton, Sancar Đmparatorluğunun Yönetimi, s. 387; Kurpalidis, aynı eser, s. 117. 91 iradesini halka bildiren kişi konumunda olup, bu sebeple reisler şehrin en tanınmış ailelerinden seçilmektedir. Kurulan bu organizasyonda reise bağlı memurlar da bulunmakta ve bu teşkilat şehirdeki sosyal ilişkileri kadıyla birlikte organize etmektedir. Reis, her türlü esnaf grubundan ve köylüden alınan vergiyi takip eder, pazardaki fiyatları belirler ve alışverişleri kontrol ederdi. Pazarlar, halkın sosyal ve ekonomik yaşantısına katkı yapmakla birlikte, şehir halkının büyük oranda toplandıkları mekânlar oldukları için aynı zamanda siyasî bir özellik de taşıyabilmekteydi. Nitekim devlet tarafından yayımlanan fermanların ilan edildiği yerlerden birisi de pazarlardır. Pazarların siyasî ve ekonomik önemi devlet için bir hayli fazla olduğundan, reisin buraları kontrol etme görevi de ayrıca önem kazanmaktadır71 . Sosyal hayatın belki de en önemli faaliyetini adaletin yerine getirilmesindeki rolüyle kadılar üstlenmekteydi. Kadılık makamına genellikle ulemâdan birinin atanması adetti. Genellikle ölen babanın yerine oğlu aynı göreve tayin edilirdi. Yine Atebetü’l-ketebe’de yer alan Đmadüddîn Muhammed b. Ahmed b. Sa‘îd’in Nîşâbûr kadılığına atanması ile ilgili bir menşurda atanmakta olan kadının ailesi övülmekte, bu görevi başarıyla yapan aile fertlerinin ölümüyle de bu göreve kendisinin getirilmesinin uygun bulunduğu belirtilmektedir. Atebetü’lketebe’de yer alan çoğu kadı atamalarında bu görevin daha ziyade babadan oğula geçtiği görülmektedir72 . Kadılar aynı zamanda devlet yönetimi ile halk arasındaki iletişimi sağlamak durumundadır. Bu sebeple ataması yapılan kadılara yapması gereken şeyler de öğütlenmektedir. Nîşâbûr kadılığına atanan Đmadüddîn’den davalara bakarken kararlı ve derin düşünmesi istenmektedir. Ayrıca kadı her iki tarafın şikâyetlerini Đslâm hukukuna göre sonuçlandırmalı, bunun yanında kararları Kur‘ân’a ve sünnete uygun olmalıdır. Karar verirken kendisinden önceki kadıları örnek almalı ve hatta diğer imâm ve âlimlerle istişare etmelidir73. Tüm kadı 71 Carla L. Klausner, The Seljuk Vezirate A Study of Civil Administration 1055-1194, Cambridge 1973, s. 21; Cezar, Şehir ve Mimarlık, s. 91; Kurpalidis, aynı eser, s. 118-119; B. Zahoder, “Selçuklu Devleti’nin Kuruluşu Sırasında Horasan”, çev. Đsmail Kaynak, Belleten, sayı: 76, Ankara 1961, s. 510. 72 Atebetü’l-ketebe, s. 9, 32, 45; Kurpalidis, aynı eser, s. 129-130. 73 Atebetü’l-ketebe, s. 11-12; Kurpalidis, aynı eser, s. 131. 92 atamalarında bu tarz öğütlere yer verildiği görülmektedir74. Bu öğütlere uyarak karar alabilen bir kadı sosyal düzenin sağlanmasında önemli bir rol üstlenecektir. Adaletin devlet eliyle düzgün bir şekilde yerine getirildiğini gören halk, devletine daha fazla güvenecek ve bunun neticesinde halk ile devlet arasındaki ilişkiler daha da sağlam bir temele oturacaktır. Selçuklu sosyal yapısındaki önemine dikkat etmeye çalıştığımız kadılarla ilgili olarak merkezi otoritenin olumsuz tavırları da söz konusu olabilmektedir. Nitekim Đmâm Gazzâlî75, Vezir Mücîrüddîn (Mücîrülmülk)’e76 gönderdiği bir mektupta Tûs’un mahallî mahkemelerinden birinde görev yapan bir kadının saraydaki düşmanlarının tertip ettiği bir entrikayla görevden alınması eleştirilmekte ve göreve iadesi istenmektedir. Ayrıca bu mektup kadının sosyal hayattaki önemini gösteren bir delil özelliği taşımaktadır. Söz konusu kadı, bir Sünnî olarak sapık fikirlere karşı sert, âlimlere karşı hoşgörülü bir hâmî, faziletli insanların ve ilim tahsil edenlerin dostu, halk arasında huzur ve adaleti sağlamaya, din ve eğitim sahasında gayretli birisi olarak kaydedilmektedir. Bir bölgeye atanan kadının oradaki halkın desteğini alması önemli bir durumdur. Nitekim Nîşâbûr kadılığına atanan Đmâm Burhanüddîn’in atanması ile ilgili bulunan bir belge halkın memnuniyetinin sultan tarafından ne kadar önemsendiğini göstermesi açısından büyük önem taşımaktadır. Belgede Burhaneddîn’den memnun olan halkın saraya şükran mektupları gönderdiği, onun sayesinde gelen bu mektuplar dolayısıyla halkın huzurunun yerinde olduğunun anlaşıldığı belirtilmektedir77 . Hatip tayinleri de sosyal hayat içerisinde önemli bir yer işgal etmekteydi. Nitekim devlet tarafından görevlendirilen hatipler, toplum açısından çok önemli bir görevi ifa etmekteydi. Hatiplere, şehrin en büyük camisinde vaazlar vererek insanları dînî meselelerde aydınlatma görevi verilmişti. Atebetü’l-ketebe’de yer alan 74 Bkz. Atebetü’l-ketebe, s. 9, 32, 45, 50, 58, 64. 75 Đmâm Gazzâlî’nin Mektupları, s. 73. 76 Mekâtîb-i Fârsi-yi Gazzâlî, s. 49, 53, 57, 60/Trk. trc. 68, 75, 83, 88. Sencer’in Mücîrüddîn lakaplı veziri olan Ali b. Hüseyin el-Erdistânî’nin bilinen diğer lakapları da Mücîrüddevle’dir, bkz. Abbâs Đkbâl, Vezâret der ‘ahd-i selâtin-i bozorg-ı Selcûkî, Tahran 1337 hş., s. 195 vd.; Özaydın, Unvan ve Lakaplar, s. 433. 77 Atebetü’l-ketebe, s. 57; Kurpalidis, aynı eser, s. 130-131. 93 bir atama menşurunda, hatibin görevi mescidin kürsüsünden vaaz etmek olarak belirtiliyordu. Bazı durumlarda kadı da hatibin görevini üstlenebilmekteydi. Hatiplerin sosyal görevi yanında siyasî bir görevinin de var olduğu görülmektedir. Nitekim Esterâbâd’a atanan bir hatiple ilgili mevcut bulunan menşurda hatipten vaazlarında halkın sultana ve idarecilere itaat etmelerini vurgulaması da istenmekteydi78 . Ortaçağ Đslâm devletlerinde din ve siyasî otorite bir paranın iki yüzü gibiydi. Bu sebeple sosyal politikaların diğer bir ayağını da fikrî, başka deyişle dînî konular oluşturmaktadır. Selçuklular Devleti’ni kuran Türkler, genellikle Hanefî Mezhebi’ni benimsemişler ve onun ateşli bir savunucusu olmuşlardır. Bunun ilk örneğini Sultan Tuğrul Bey ortaya koymuş ve Şâfi‘î olan Nîşâbûr Đmâmı Ebû Osman es-Sâbûnî’yi görevden alarak yerine Hanefî bir imâm tayin etmiştir. Bundan önceki dönemde genel olarak hatipler Şâfi‘î, kadılar ise Hanefîler’den tayin edilmekteydi. Ebu’l-Hasan Ali es-Sandalî, Nîşâbûr’daki birkaç Hanefî hatipten biriydi ve Tuğrul Bey zamanında hatibü’l-hutabâ unvanını almıştı. Tuğrul Bey, bunun yanında Şâfi‘îler’in elinde bulunan Reisü’r-rüesâlık makamına da Hanefî olan Ebû Nasr Ahmed b. Muhammed b. Sa‘îd’i tayin etmişti79 . Tuğrul Bey’den sonra tahta çıkan Sultan Alp Arslan ile ilgili olarak verilen bir örneği ise Nizâmülmülk80 , şu şekilde nakleder: “Bütün dünyada iyiyi ve doğru yolu gösteren iki mezhep vardır. Biri Hanefî diğeri Şâfi‘î mezhebi. Bunların dışında kalanlar bid‘at ve şüphelidirler. Allah nurunu devamlı kılsın Sultan-ı Şehit kendi mezhebi üzerinde o kadar sağlam ve doğru idi ki ‘Eğer vezirim Şâfi‘î mezhebinden olmasaydı daha kuvvetli siyasetçi ve daha heybetli olurdu’ dediğini defalarca duydum. Kendi mezhebinde pek ciddi olması sebebiyle Şâfi‘î mezhebinde olmayı bir kusur saydığından devamlı endişe edip, korkuyordum.”. Ancak sultanların şahsi tercihlerini devlet yönetimine yoğun bir şekilde 78 Atebetü’l-ketebe, s. 50-52; Sencer, Münşeat, s. 589; Kurpalidis, aynı eser, s. 139. 79 Đbn Asâkir, s. 180; Wilferd Madelung, “The Spread of Maturidism and the Turks”, Actas da IV Congresso de Estudos Arabes e Islamicos Lisboa 1968, çev. Arslan Gündüz, y.y, t.y., s. 12, 63- 64; Ferhat Koca, “Selçukluların Đslâm Hukuk Mezheplerine Bakışları”, I. Uluslararası Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Kongresi Bildiriler, Konya 2001, C. II, s. 32. 80 Siyâsetnâme, s. 139. 94 yansıttıklarını söylemek pek doğru olmaz. Nitekim en üst devlet kademesinde yer alan bazı yöneticilerin farklı mezheplerde olduğu görülebilmektedir. Bunun en önemli iki örneği vezir Amîdülmülk ve halefi Nizâmülmülk olarak göze çarpmaktadır. Đbnü’l-Esîr’in81 ifadesiyle beş vakit namazını terk etmeyip, Pazartesi ve Perşembe günleri oruç tutan Sultan Tuğrul Bey, Mu‘tezile olan Amîdülmülk el-Kündürî’yi kendisine vezir tayin edebilmiştir. Yine yukarıda da belirttiğimiz gibi Sultan Alp Arslan vezirinden farklı olarak çevresinde Hanefî mezhebine mensup âlimleri bulundurmakta ve hatta bunlardan birisi olan Ebû Nasr Muhammed b. Abdülmelik el-Buhârî’nin ardında namaz kılmaktadır82. Buna rağmen mutaassıp derecede Şâfi‘î olan Nizâmülmülk’ü kendisine vezir tayin etmekten çekinmemiştir. Selçuklu sultanlarının Hanefî mezhebine yakınlığını gösteren en açık örneklerden birini de Sadreddîn el-Hüseynî83 nakletmektedir. Sultan Sencer, Nîşâbûr’da Şâfi‘îler ve Hanefîler arasında meydana gelen, bunun sonucunda yetmiş Hanefî’nin öldüğü çatışmalar sırasında ordugâhı yakında olmasına rağmen şehre müdahale etmeyi uygun bulmamıştı. O, hacibini Ebû Sa‘d Muhyiddîn Muhammed b. Yahya b. Mansûr en-Nîşâbûrî’ye göndererek bu çatışmadan dolayı onu suçlayarak şehri terk etmesini istemiş, ancak daha sonra bu davranışından dolayı pişmanlık duymuştu. Sultanların bu tercihlerinin Selçuklular döneminde halkın sosyal hayatı üzerindeki tesirleri bir hayli fazla olmuştu. Sultan Tuğrul Bey’in izniyle Eş‘arîler84 aleyhinde faaliyete geçen Amîdülmülk, Sultan Alp Arslan’ın isteğiyle hareket eden Nizâmülmülk, uyguladıkları dînî politikalarla tamamen zıt bir görüntü çizmişler ve bu da halkın her alanda önemli derecede etkilenmesine neden olmuştu. Selçuklu sultanlarının devlet kademelerinde yaptıkları atamalarda etnik ve dînî özellikleri göz önünde bulundurduklarına dair başka bir örnek daha 81 el-Kâmil, C. X, s 43 82 Osman Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, Đstanbul 1993, s. 22; Ahmet Ocak, Selçukluların Dini Siyaseti (1040-1092), Đstanbul 2002, s. 63; Seyfullah Kara, Büyük Selçuklular ve Mezhep Kavgaları, Đstanbul 2007, s. 171. 83 Ahbâr, s. 88. 84 Ebu’l-Hasan el-Eş‘arî (ö. 324/935-936) tarafından kurulan, Ehl-i sünnet çizgisinde, nakille aklı birleştiren, mutedil, tasavvufa olumlu bakan, muhaliflerince Müşebbihe, Mücbire ve Mürcie gibi isimlerle anılmış olan kelâm ekolü, bkz. Yusuf Şevki Yavuz, “Eş‘ariyye”, DĐA, C. XI, s. 447 vd. 95 mevcuttur. Nitekim bu durumla ilgili olarak yine Siyâsetnâme’nin85 vermiş olduğu başka bir bilgi şu şekildedir: “Sultan Mahmûd, oğlu Mes‘ûd, Sultan Tuğrul ve Sultan Alp Arslan devirlerinde hiçbir Ateşperest, Hıristiyan, Râfızî ortaya çıkıp, Bir Türkten ileri bir mevki elde etmeye cesaret edemezdi. Zengin Türkler’in kâhyaları, hizmetkârları Horasanlı Hanefî veya Şâfi‘î mezhebinden olan temiz adamlardı. Đster köle ister kâtip olsun Iraklı, bozuk inançlıları kendilerine yakıştırmazlardı.”. Bu bilgiden de anlaşılacağı üzere Selçuklu sultanlarının devlet kademesinde barındırdığı görevlilerin belli bir özellikte olmasını istemektedirler. Bu konuda Sultan Alp Arslan’ın emîrlerinden birisi olan Erdem’in Hurdabe adında bir Bâtınî’yi kendisine debir (kâtip) olarak atadığını duyduğunda çok şiddetli bir tepki vermiş, Erdem ve Hurdabe’yi huzuruna çağırarak azarlamıştır86 . Sultan Alp Arslan, kendisinden önceki dönemde Amîdülmülk tarafından Horasan’da yürütülen Eş‘arî karşıtı politikalara Nizâmülmülk vasıtasıyla son vermişti. Hatta bu politikaya son vermekle kalmamış, Eş‘arîler’in Nîşâbûr’da ikinci bir cami yapmalarına da müsaade etmişti. Eş‘arîler’e verilen bu destek daha sonra Sultan Melikşah tarafından da devam ettirilmiş, Nizâmülmülk de çevresindeki Eş‘arîler’e olan desteğini açık bir şekilde belli etmişti. Sultan Melikşah’ın desteklediği diğer bir grup ise her zaman için Hanefîler olmuştu. Sultan Melikşah’ın bir süre Bâtınî inancına meylettiği, daha sonra inancını tekrar düzelttiği kaydedilmekteyse de87, uygulamada halk bundan etkilenmemiştir. Selçuklular’ın Horasan’a gelmelerinden sonra Nîşâbûr’u Tuğrul Bey adına teslim alan kardeşi Đbrahim Yınal, aynı zamanda Nîşâbûr’un ilk şahnesiydi. Đbn Münevver88, onu gayet zalim birisi olarak kaydeder. Öyle ki, Nîşâbûr halkı her 85 Bkz. s. 222. 86 Siyâsetnâme, s. 223 vd. 87 Đbnü’l-Cevzî, C. XVI, s. 312; Lambton, Continuity, s. 238; Sevim, Đlginç Yönleriyle Melikşah, s. 536. 88 Esrâru’t-tevhîd, s. 131. Đbrahim Yınal’ın Nîşâbûr hâkimiyetinin kısa sürdüğü anlaşılmaktadır. Nitekim o, Dihistân hâkimiyken ülkenin batısında kargaşa çıkaran Türkmenler’in üzerine gönderilmişti. Burada başarılı faaliyetlerde bulunan Đbrahim Yınal, aynı zamanda Rey şehrini de ele geçirmişti. Sultan Tuğrul Bey, 434/1043 tarihinde başkenti Nîşâbûr’dan Rey’e taşımış, Đbrahim Yınal da yine kendisinin fethettiği Hemedan ve Cibâl’e yönelmiştir. Bu durumda Đbrahim Yınal’ın Nîşâbûr şahneliğinin şehrin fethi sırasında çok kısa bir dönem için geçerli olduğunu söylemek doğru olur, bkz. Köymen, Tuğrul Bey ve Zamanı, s. 32, 58 vd.; Kafesoğlu, Selçuk’un Oğulları, s. 125. 96 sohbet esnasında Şeyh Ebû Sa’îd el-Meyhenî’den onun aleyhinde beddua etmesini istemişlerdi. Bununla birlikte bu konuda farklı bir bilgi de bulunmaktadır. Nâsır-ı Husrev89 ise bu meseleyle ilgili olarak: “Tuğrul Bey, Nîşâbûr’u alınca oraya Nîşâbûrlu, iyi huylu, güzel yazılı, halîm güzel yüzlü bir genci tayin etmişti. Ona Hâce Amîd derlerdi. Fazilet erbabını sever, güzel söz söyler, kerem sahibi bir adamdı. Padişah, üç yıl halktan bir şey istememesini emretmişti. O da hiçbir vergi almamış, o emre uymuştu. Etrafa dağılmış olanlar da vatanlarına yüz tutup gelmişlerdi.”. şeklinde bilgi vermektedir. Bu bilgiye göre Selçuklular’ın yeni ele geçirdikleri bu yerde halk ile sosyal barışı sağlamayı amaçladıkları görülmektedir. Tuğrul Bey adına okunan ilk hutbede halkın göstermiş olduğu tepki göz önüne alındığında Selçuklular’ın bu tarz bir sosyal politika takip etmelerinin zorunlu olduğu görülecektir. Şehre hanedandan birinin değil de Nîşâbûrlu, üstelik taşıdığı vasıflarla halkın kolayca benimseyeceği birinin atanması, hiç kuşkusuz halkın yeni yönetime daha çabuk alışmasını sağlamaya yönelik bir düşüncedir. Üstelik bu politika ekonomik unsurlarla da desteklenmiş ve bu sayede sosyal düzen çok daha çabuk bir şekilde tesis edilmiştir. Nâsır-ı Husrev gibi Selçuklu hanedanına düşmanlığını her fırsatta beyan eden bir kişinin bu konuda naklettiği olumlu düşünce, Nîşâbûr’da sağlanan sosyal barışın boyutunu göstermesi açısından ayrıca önem taşımaktadır. Selçuklu sultanlarının halka olan hoşgörüsünü de göz ardı etmemek gerekir. Sultan Melikşah ile ilgili olarak anlatılan bir hikâye hayli ilginçtir. Tek başına Nîşâbûr yakınlarında avlandığı sırada karnı acıkan Sultan Melikşah, tarlasında çalışmakta olan bir köylüden ekmek istemiş, ancak köylü ona ekmek vermemişti. Tüm ısrarlarına rağmen karnını doyuramayan sultan, üstelik köylü tarafından terslenmişti. Ancak köylü daha sonra kendisini denediğini söyleyerek ona ikramlarda bulunmuş, Melikşah’ın maiyyetinin gelmesiyle de onun sultan olduğunu anlamıştı. Sultan köylüyle yaptığı konuşmalardan etkilenerek onu 89 Sefernâme, s. 46/Trk. trc., s. 144; Ayrıca bk. Ahmed b. Mahmûd, C. I, s. 58. Ahmed b. Mahmûd (aynı yer) onun hakkında: “…Nîşâbûr halkının üzerine âmil tayin etti. O yerin vergilerinin, öşrünün ve haracının üzerine ve o bölgenin bütün işleri üzerine hâkim eyledi. O tarihte Nîşâbûr’da büyük bir kıtlık oldu, insanlar ölmekten korktular. O yoklukta yiyecek yönünden çok faydası olup, kıtlığı duyurmadı ve halk onun arkasında kıtlık azâbını görmedi.” şeklinde bilgi vermektedir. 97 hizmetine almak istemiş, ancak köylü bunu da kabul etmemişti. Bunun üzerine sultan, o köy ve çevresini o köylüye bağışlamıştı90 . Selçuklu sultanlarının ilme ve ilim adamlarına verdiği değer biraz da halka verilmiş değer gibidir. Çünkü büyük âlimler aynı zamanda dînî bir topluluğun reisi konumundadır. Halkın dînî liderlerine olan bağlılığı en üst seviyede olduğu için halkın sosyal barışı için bu liderlere saygı duymak zorunluluğu mevcuttur. Bu durumu gösteren örnek bir olay şu şekilde gelişmiştir. Sultan Melikşah’ın Ramazan’ın bittiğine dair yayımlamış olduğu fetva, Đmamü’l-Haremeyn’in muhalefetiyle karşılaşmış, bunun üzerine sultan meseleyi çözümlemek üzere onu sarayına davet etmişti. Yapılan görüşme sonrasında Đmâmü’l-Haremeyn’in fetvasına uyulmasına karar verilmişti91. Sultan Melikşah’ın dönemin siyasî lideri olarak bu görüşmeden kendi fetvası lehine karar aldırması ihtimali bir hayli yüksekken, bu kararın toplumda yaratacağı ikiliği göz önünde bulundurarak geri adım attığı görülmektedir. Ancak yukarıda belirttiğimiz gibi ilk zamanlarda kurulmaya çalışılan bu sosyal düzenin belli zamanlarda kesintilere uğradığı görülmektedir. Savaşlar ve özellikle Sultan Melikşah’ın ölümünden sonra patlak veren taht mücadeleleri, Horasan halkının büyük zorluklarla karşı karşıya kalmasına sebep olmuştu. Đmâm Gazzâlî92, Horasan’ın içinde bulunduğu zor şartları Vezir Mücîrüddîn’e yazmış olduğu üçüncü mektubunda dillendirmektedir. O, vezire yazmış olduğu: “…Hiçbir azık, ıstırap içindeki insanları bu sefalet ve zulümden kurtarmak için yapacağınız gayretlerden daha güzel olmayacaktır. Şimdiye kadar sizin salahiyetiniz dâhilinde olan tefessüh (bozulma), kayırma, adaletsizlik, rüşvet, zulüm ve diğer hastalıklar tamamen temizleninceye kadar hiçbir şeyden yılmayın. Halkımız ülkemizin iftiharı ve servetinin kaynağıdır. Halkın şu andaki maddî durumunu tahmin edemezsiniz. Memleketin bu bölgesinde doğmakta olan anarşi hakkında hiçbir fikriniz olmayabilir. Fırsatçı memurlar, kendi menfaatleri için halkı sömürüyor, vergilerin ve diğer gelirlerin tamamını hazineye aktarmıyorlar. Bitkin, sefalet ve açlık içinde inleyen tebaanızı düşünün. Korkudan tir tir titriyorlar. Siz 90 ‘Avfî, Cevâmi‘ü’l-hikâyât, s. 211-212. 91 Turan, Selçuklular, s. 328. 92 Đmâm Gazzâlî’nin Mektupları, s. 86; Krş. Zerrinkûb, Medreseden Kaçış, s. 220. 98 vurdumduymaz bir şekilde lüks bir hayat yaşarken, onlar bir iskelet gibi dolaşıyorlar. Horasan ve Irak batarsa böyle idareciler yüzünden batar.”. şeklindeki mektup bu duruma çok etkili bir örnek teşkil edecektir. Bu konuda yine Đmâm Gazzâlî, diğer bir eserinde de benzer şeyleri nakletmektedir. O, sultana öğütler verdikten sonra: “Anlattığımız bu hikâyelerden maksat şudur: ‘Zaman her geçen günden daha kötüdür. Đnsanlar gaflet ve çirkin fiiller içerisinde, hükümdarlar da dünya ve mal sevgisiyle dolmuşlardır. Devleti idare edenlerin, kötü fiillerde bulunan insanlara karşı gaflet ve ihmalkârlık içerisinde bulunması felaket getirir.’ demektedir.” 93 . b. Vezirlerin Sosyal Politikaları (1). Amîdülmülk el-Kündürî’nin Politikaları Büyük Selçuklular’ın sosyal politikalarından en belirgini Tuğrul Bey’in veziri Amîdülmülk el-Kündürî’nin94 Şâfi‘î mezhebine mensup ilim adamları ve halka karşı uyguladığı baskı politikası olarak göze çarpmaktadır. Mu‘tezilî95 olan Amîdülmülk, Şâfi‘îler’e karşı çok sert bir politika takip etmiştir. Amîdülmülk tarafından yürürlüğe konulan bu uygulamalarla özellikle Horasan’da faaliyet gösteren pek çok ilim adamının çalışmalarına engel olunmuş ve bu ilim adamları çok sıkı bir takibata maruz bırakılmıştı. Şâfi‘îler’e karşı son derece düşmanca bir tavır sergileyen Amîdülmülk, Đmâm Şâfi‘î hakkında da olumsuz sözler söylemekteydi. O, Horasan’da yaygın bir şekilde bulunan Râfızîler’e96 karşı Horasan minberlerinde lanet okunması konusunda Sultan 93 Đmâm Gazzâlî, Nasîhatü’l-mülûk, s. 171. 94 Hakkında bkz. Nâsırüddîn Münşî-i Kirmânî, Nesâimü’l-eshâr, nşr. Celâleddîn Urmevî, Tahran 1959, s. 48-49; ‘Akîlî, Âsâr, s. 204-205; Hindûşâh b. Sencer b. Abdullah en-Nahcivânî, Tecâribü’s-selef, nşr. Abbâs Đkbâl, Tahran 1344 hş., s. 261 vd.; Handmîr, Düstûr, s. 148-149; Đkbal, Vezâret, s. 42-43; Harold Bowen, “Notes on Some Early Seljuqid Viziers”, BSOAS, sayı: 20, London 1957, s. 110. 95 Ocak (Dini Siyaset, s. 86-87), eserinde Amîdülmülk’ün bağlı bulunduğu mezhebi tartışmış, onun amelde Hanefî, itikatta Mu‘tezile olduğu sonucuna varmıştır. Mu‘tezile hakkında ayrıca bkz. Đlyas Çelebi, “Mu‘tezile”, DĐA, C. XXXI, s. 391 vd. 96 Şi‘îler için kullanılan isimlerden birisidir, bkz. J. H. Kramers, “Râfızîler”, ĐA, C. IX, s. 38. 99 Tuğrul Bey’den izin almıştı. Saf bir inançla dinine bağlı bulunan Sultan Tuğrul Bey’in bu izni verirken vezirinin etkisinde kaldığı yüksek bir ihtimaldir. Neticede istediği izni alan Amîdülmülk, Râfızîler’in yanında Eş‘arîler’in de telin edilmesini emretmiştir97 . Eş‘arîler’in Horasan minberlerinde tel‘în edilmesi, Selçuklu sosyal yaşantısında bir dönüm noktasını teşkil etmiştir. Amîdülmülk, Nîşâbûr’da bulunan bazı önemli Mu‘tezilî âlimleriyle ortak hareket ederek Eş‘arîlerin takibata uğratılması konusunda yoğun bir faaliyet içine girdi. Amîdülmülk’ü bu davranışa sevk eden asıl mesele ise aslında siyasiydi. Ebû Sehl b. el-Muvaffak’ın babası Nîşâbûr Şâfi‘îleri’nin lideri durumundaydı. Onun ölümünden sonra Tuğrul Bey, Ebu’l-Kâsım el-Kuşeyrî’nin tavsiyesiyle genç yaşta bulunan Ebû Sehl’e bir hil‘at vererek, babasının yerine tayin etti. Tam bir Eş‘arî gibi hareket eden Ebû Sehl, Nîşâbûr’un en önemli ilim adamlarına karşı çok yakın davranmış ve onları her zaman iyi bir şekilde ağırlamıştı. Bu durum bir süre sonra Amîdülmülk’ü rahatsız etmeye başlamış ve Nîşâbûr’un önemli Şâfi‘î lideri Ebû Sehl b. Muvaffak ile siyasî bir çekişme içine girmişti. Bu çekişmenin tek taraflı olma ihtimali yüksektir. Çünkü Đbnü’l-Esîr’in98 de bildirdiğine göre Amîdülmülk’ün Tuğrul Bey’in hizmetine girmesine vesile olan kişi Ebû Sehl’in babası Muvaffak’tır. Amîdülmülk’ü endişelendiren şey ise Ebû Sehl’in güçlü bir vezir adayı olmasıdır. Kısaca Amîdülmülk’ün bu politikalarının en önemli sebebi Ebû Sehl b. Muvaffak’ı bir şekilde bertaraf edebilmektir. Yaşanan bu kargaşa üzerine Nîşâbûr Şâfi‘îleri’nin reisi durumundaki Ebû Sehl b. Muvaffak, Tuğrul Bey ile görüşmek üzere başkent Rey’e gitmiş, ancak onunla görüşmeyi başaramamıştı. Çünkü Tuğrul Bey ile görüşebilmesi ancak Amîdülmülk vasıtasıyla mümkün olabilirdi. Ebu’l-Kâsım el-Kuşeyrî de Tuğrul Bey’e kendilerine yapılan eziyetleri göstermek amacıyla Eş‘arî mezhebini savunan bir risale göndermişti. Amîdülmülk’ün Şâfi‘îler aleyhindeki faaliyetleri bununla da sona ermemiş, o, Tuğrul Bey’in 97 Đbnü’l-Esîr, C. X, s. 46; Tabakātü’ş-Şâfi‘îyyeti’l-kübrâ, C. III, s. 390; Mehmed Şerefeddîn, “Selçuklular Devrinde Mezâhib”, TM, sayı: 1, Đstanbul 1925, s. 101-102; Bulliet, Nishapur in Eleventh Century, s. 81; Ann K. S. Lambton, State and Government in Medieval Islam, Oxford 1981, s. 104; Sultânzâde, Tarih-i Medâris, s. 109; Özaydın, Kündürî, DĐA, s. 554; Koca, aynı makale, s. 29; Ocak, Dini Siyaset, s. 87; Kafesoğlu, Selçuklular, ĐA, s. 403; G. Makdisi, “alKundurī”, EI2 , C. V, s. 388. 98 el-Kâmil, C. X, s. 45. 100 Horasan’ın dört önemli âlimi olan Ebu’l-Kâsım el-Kuşeyrî, Reis el-Furâtî, Ebu’lMe‘âlî el-Cüveynî ve Ebû Sehl b. Muvaffak’ın tutuklanması için emir yayımlamasını sağlamıştı. Bu emir daha ziyade Ebû Sehl b. Muvaffak’a karşı uygulamaya konulmuş ise de kendisi o sırada Nîşâbûr’da bulunmamaktaydı. Ancak şehirdeki ayak takımından bazı kişiler harekete geçerek Reis el-Furâtî, Ebu’l-Kâsım el-Kuşeyrî’yi hakaretler savurarak tutuklamış ve şehrin eski kalesine hapsetmişti99. Ebu’l-Me‘âlî el-Cüveynî ise işin bu noktaya varacağını önceden fark etmiş ve gizlice şehirden ayrılarak Kirman üzerinden Hicâz’a kaçmıştı. Neticede burada kaldığı 4 yıl sebebiyle daha sonraları Đmâmü’l-Haremeyn olarak anılacaktı100 . Ebu’l-Kâsım el-Kuşeyrî ile Reis el-Furâtî bir aya yakın kalede hapis kaldı. Nüfûzuna güvenen Ebû Sehl b. el-Muvaffak, çevresinde toplanan adamlarıyla birlikte Bâharz taraflarından Nîşâbûr önlerine gelerek tutukluların serbest bırakılmasını istedi. Sultanın emri gereği kendisinin de tutuklanıp hapsedileceği uyarılarını dikkate almayarak talebinde ısrar etti. Nîşâbûr valisi de Ebû Sehl b. Muvaffak ile savaşmak üzere hazırlıklarını tamamlamıştı. Gece olunca şehrin hemen dışında kendisine ait olan bir köyü zapt etmeyi başaran Ebû Sehl, ani bir baskınla şehirdeki kendi mahallesini de ele geçirmeye muvaffak oldu. Sabah olunca bazı kişilerin arabuluculuk yapmaya çalışması netice vermeyince şehrin valisi Ebû Sehl üzerine yürümeye karar verdi. Sokaklarda cereyan eden muharebede Ebû Sehl’in adamları müthiş bir direnç göstermiş ve yaptıkları saldırıyla valinin kuvvetlerini zor durumda bırakmışlardı. Bunun üzerine harekete geçen halk, daha fazla kan dökülmemesi amacıyla tutukluları kaleden çıkartmış ve Ebû Sehl’e teslim etmişti. Ebû Sehl ve taraftarları daha sonra Rey’e gelerek Tuğrul Bey’e olanları anlatmış, gerçekleştirmiş olduğu bu muhalif harekât 99 Horasan’daki mezhep grupları arasında çok büyük mücadeleler mevcuttu. Bu âlimleri tutuklayarak hapseden halk muhtemelen Şâfi‘î mezhebi haricindeki dini gruplardır. Bu hareket onlar için hem dînî, hem de siyasî bir başarı olarak addedilebilirdi. 100 Đbn Asâkir, s. 108; Đbnü’l-Esîr, C. X, s. 46; Tabakātü’ş-Şâfi‘îyyeti’l-kübrâ, C. III, s. 390-392; el-Bidâye, C. XII, s. 163-164; Şerefeddîn, aynı makale, s. 102; Madelung, aynı makale, s. 13 vd.; Bulliet, Nishapur in Eleventh Century, s. 81-83; Lambton, Continuity, s. 238, 299; Özaydın, Kündürî, DĐA, s. 554-555; Koca, aynı makale, s. 46; Ocak, Dini Siyaset, s. 87-90. Đbn Kesîr (elBidâye, C. XII, s. 163-264), Tuğrul Bey’in aralarında Ebu’l-Kâsım el-Kuşeyrî’nin de bulunduğu Eş‘arî reislerini yanına çağırarak işin bu noktaya gelmesinin sebebini sorduğunu nakletmektedir. 101 sebebiyle cezalandırılmasına karar verilerek tutuklanan ve bir kaleye hapsedilen Ebû Sehl’in, aynı zamanda mal varlığına da el konulmuştu. Daha sonra hapisten kurtulan Ebû Sehl, diğer âlimler gibi Hicâz’a göç etmişti101 . Amîdülmülk’ün bu politikaları zamanla sadece Horasan’da değil, tüm Selçuklu coğrafyasında da kendisini göstermeye başlamıştı. Bu hareketin Horasan’ın ilim hayatına büyük sekte vurduğu ortadadır. Nitekim bu takibattan kaçan pek çok âlim, Horasan’ın en önemli ilim şehri konumunda bulunan Nîşâbûr ile Merv’den ayrılarak Irak ve Hicâz’a gitmeyi tercih etmişti. Bunlar arasında Horasan’ın önemli âlimlerinden olan Ebû Bekr el-Beyhakî, Ebu’l-Kâsım elKuşeyrî ile Đmâm Ebu’l-Me‘âlî el-Cüveynî de bulunmaktadır. Bölgeden ayrılanlar sadece bu üç âlimle kalmamış, Şâfi‘î ve Hanefî mezhebine mensup dört yüze yakın kişi Horasan’ı terk etmiştir. Tuğrul Bey’in saltanatı sırasında yaklaşık sekiz yıl süren bu dönemde özellikle Ebu’l-Hasan el-Eş‘arî102, en fazla eleştirilen âlim olarak dikkat çekmektedir. Neticede bu durum, her ne kadar bazı âlimlerin muhalefetiyle karşılaşmış ve hatta bazı âlimlerin sultan ile vezir nezdinde girişimlerde bulunmasına sebep olmuş ise de Tuğrul Bey’in ölümüne kadar devam etmiştir. Amîdülmülk’ün bu politikasının şehirlerdeki güçlü aileler ve sıradan halk üzerinde de etkisi kendisini hissettirmiştir103. Örneğin Nîşâbûr’daki Sultaniye Medresesi’ni elinde bulundurmalarına rağmen Hanefîler’in şehirdeki nüfûzu her geçen gün azalmıştır104. Üstelik burası bizzat Tuğrul Bey’in emriyle inşa edilmiş bir medresedir. Halk, her ne kadar farklı dînî inançlara da sahip de olsa, küçük şehirlerde yaşayan bu grupların yaşantılarını diğer bir gruptan tamamen soyutlaması mümkün görünmemektedir. Okullar ve mescitler ayrı ayrı işlerlik kazanmış olsa bile, durumun bir de ticarî boyutu mevcuttur. Özellikle küçük şehirlerde birbirbirlerine muhtaç olarak yaşayan insanlar, bizzat devletin veziri tarafından uygulanan bir politikadan etkilenmiş, ister istemez daha farklı 101 Tabakātü’ş-Şâfi‘îyyeti’l-kübrâ, C. III, s. 392 vd.; Şerefeddîn, aynı makale, s. 103; Ocak, Dini Siyaset, s. 90-91. 102 260-324/873-874/935-936 tarihleri arasında yaşamış Eş‘arîyye mezhebinin kurucusu, bkz. Đrfan Abdülhamid, “Eş‘arî, Ebü’l-Hasan”, DĐA, C. XI, s. 444 vd. 103 Bulliet, Patricians, s. 71-72. 104 Zerrinkûb, Medreseden Kaçış, s. 40. 102 düşünmek ve davranmak zorunda kalmışlardır. Küçük şehirlerde yaşayan halk daha önceleri her hangi bir ihtiyacını kendi şehrinden temin edebilmekteyken, bu politikanın doğurduğu sonuçlar sebebiyle alışveriş yapmak üzere büyük şehirlere gitmek zorunda kalmıştı. Halk, büyük şehirlerde aradığı ürünü daha pahalı bir şekilde temin edebilmiş ve neticesinde daha fakir hale gelmişti. Bu durumun farklı bir sosyal olaya, yani göçe de neden olabileceği açıktır. Bir kısım halk, ekonomik veya dînî sebeplerle yaşadığı şehirden farklı bir bölgeye gitme ihtiyacı hissetmiştir. O dönem şartlarında din adamlarının halk üzerindeki etkisi çok büyüktür. Devlet tarafından zorunlu olarak göç ettirilen veya kendi istekleriyle göç eden bazı din adamlarının, kendilerine bağlı olan kalabalık gruplar halinde yer değiştirmeleri ihtimali bir hayli yüksektir. Bu durumda ele aldığımız dönemde Horasan coğrafyasından diğer bölgelere belli bir oranda göç hareketinin gerçekleşmiş olduğunu söylemek yerinde bir tespit olacaktır. (2). Nizâmülmülk’ün Politikaları Alp Arslan’ın sultan olmasıyla birlikte devletin vezaret makamında da bir değişiklik meydana gelmişti. Yeni vezir, mutaassıp derecede Şâfi‘î mezhebine bağlı olan Nizâmülmülk olmuş, bu gelişme sonrasında da eski vezir Amîdülmülk tutuklanarak hapsedilmişti. Nizâmülmülk göreve gelir gelmez selefi Amîdülmülk’ün dînî politikalarına son vermiş ve daha önce Horasan’ı terk etmiş bulunan âlimlerin geri dönmelerini sağlamıştı. Çok geçmeden de sabık vezir hapis tutulduğu Mervu’r-rûz’da öldürüldü105 . Bu tarihten sonra Selçuklular’ın Eş‘arîler’e karşı olan tavırları tamamen değişti. Çok iyi bir eğitim almış olan Nizâmülmülk’ün eskiden beri ulemâ ile çok yakın bir münasebeti bulunmakta idi. Kendisi de Şâfi‘î-Eş‘arî düşüncesine sahip birisiydi. O, kendisinden önce uygulanan politikaları ortadan kaldırmak amacıyla Nîşâbûr’u bir üs olarak belirlemekle işe başladı. Đlk olarak gerekli atamaların 105 Râvendî, C. I, s. 115-116; Hüseynî, s. 17-18; Đbnü’l-Cevzî, C. XVI, s. 86-87; Đbnü’l-Esîr, C. X, s. 45; Bundârî, s. 28; Vefeyâtü’l-a‘yân, C. III, s. 294; Zahîreddîn Nîşâbûrî, s. 23; Ahmed b. Mahmûd, C. I, s. 53-54; Şerefeddîn, aynı makale, s. 106; Köymen, Alp Arslan, s. 11; Gerâylî, Nîşâbûr, s. 112; Özaydın, Kündürî, DĐA, s. 555. 103 yapılmasını sağladı. Önceki dönemde Hanefîler’e verilmiş bulunan görevlere Şâfi‘îler atandı. Bunun neticesinde Şâfi‘îler eski güçlerini tekrar geri kazanmaya başladı. Hatta bu dönemde Sultan Alp Arslan onlara ikinci bir cami inşa etmeleri iznini bile vermişti. Nizâmülmülk politikalarına devam ederek Horasan’ı terk etmiş bulunan âlimlerle iletişime geçerek onları tekrar Horasan’a dönmeye ikna etti. Bir süre geçip, yeni politika oturmaya başladıktan sonra memleketlerine dönen âlimlere karşı hürmetkâr bir tavır sergileyen Nizâmülmülk, Hicâz’dan dönen Đmamü’l-Haremeyn el-Cüveynî adına Nîşâbûr şehrinde bir Nizâmiye Medresesi kurulmasını bile sağlamıştı. Bu sayede Horasan’da Sünnî düşüncenin tekrar güçlenmesi hususunda önemli bir adım atılmış oluyordu. Nizâmülmülk sadece Đmamü’l-Haremeyn el-Cüveynî’ye değil, diğer pek çok âlime de yakın ilgi göstermiş ve onlara rahat çalışma imkânları sunmuştu106 . Bu dönemde Hanefî ve Şâfi‘î gruplar arasında zaman zaman tartışmalar yaşanıyor ise de, kendilerine muhalif olan diğer mezheplere karşı tam bir birlik içerisinde hareket edebiliyorlardı. Onlara karşı muhalif gruplardan birisi de Hanbelîler idi. Bu düşünce ayrılığı özellikle Herat şehrinde üst noktalara çıkmış bulunuyordu. Hâce Abdullah el-Ensârî’nin, Şâfi‘îler ve özellikle Đmamü’lHaremeyn ile olan fikri mücadelesi bir süre sonra şehirde fitnenin çıkmasına sebep olmuş, Nizâmülmülk olaya müdahale etmek durumunda kalmıştı. Vezirin olaya müdahalesi Abdullah el-Ensârî’nin Herat’tan sürgün edilmesi suretiyle gerçekleşmişti. Bir taraftan onu sürgüne gönderen vezir, diğer taraftan karargâhına davet ederek ikramlarda bulunmuş ve ayrıca vaaz vermesi konusunda ricacı olmuştu107 . Nizâmülmülk’ün devlet kademesinde istihdam edilecek kişiler hakkındaki görüşleri de bir hayli ilginçtir. O, Selçuklu coğrafyasını belli etnik ve dînî bölgelere ayırmış, istihdam edileceklerin bu esasa göre alınmasının uygun olacağını belirtmiştir. Her ne kadar bunları eseri Siyâsetnâme’de sultana öğüt amacıyla belirtmişse de, uygulamalarında bu esasları dikkate almış olduğunu söylemek hiç de zor olmayacaktır. Ona göre saray ve dîvânda bir tek 106 Şerefeddîn, aynı makale, s. 106-107, 109; Bulliet, Nishapur in Eleventh Century, s. 85; Koca, aynı makale, s. 30. 107 Şerefeddîn, aynı makale, s. 109; Zerrinkûb, Medreseden Kaçış, s. 68. 104 Horasanlı’nın bırakılmaması uygun olacaktır. Çünkü onlar fitne kaynağıdır108 . Nizâmülmülk109 , şu şekilde devam etmektedir: “Bendeniz dîvânın Horasanlı kâtip ve mutasarrıflardan temizlenmesini tekrar ediyorum. Bundan sonra bir kişi kâhyalık, ferraşlık, rikâbdarlık isteyerek bir Türk’ün hizmetine girmek isteyince, ondan hangi vilayetin hangi şehrinden, hangi mezhepten olduğunu soracaklardır. Eğer Hanefî, Şâfi‘î, Horasanlı ve Maverâünnehirli olduğunu söylerse onu kabul edecekler. Fakat Kum, Sâve, ve Rey’den Şi‘î’yim derse, git biz yılan besleyen değil, yılan öldüreniz diyeceklerdir.”. Görüldüğü üzere istihdam edilecek olan kişinin öncelikle Türk olması, Türk değilse de Hanefî veya Şâfi‘î mezhebine bağlılığı esas kabul edilmektedir. Düşüncesini bu kadar keskin hatlarla beyan eden bir vezirin politikalarının toplumun sosyal yapısına etkisi ister istemez kendisini hissettirecektir. Nizâmülmülk’ün toplumun dînî yapısına olan etkisini göstermek amacıyla şu örneği de vermemiz yerinde olacaktır. Tuğrul Bey’in ölümünden sonra Alp Arslan tahtı ele geçirmişti. Ancak Kutalmış da tahtı ele geçirmek amacıyla asker toplamış ve Rey’e yönelmişti. Rey’in köylerini yağmalayarak çorak olan el-Milh bölgesine su bağlamış ve arazinin içine girilmesine mani olmuştu. Durumun kötüleştiğini fark eden Nizâmülmülk ise Sultan Alp Arslan’a: “Horasan’da senin için bir ordu hazırladım ki, bunlar sana yardım eder, seni hiçbir zaman yalnız ve yardımsız bırakmazlar, senin uğrunda hedeften şaşmayan ok atarlar. Bu ordunun erleri âlimler ve zahitlerdir. Bunları kendilerine iyilik ve ihsanda bulunarak sana en büyük yardımcılar yaptım.” demişti110. Bu manevi ordunun devlete büyük bir maddî külfet getirdiği açıktır. Buna rağmen bu ordu sayesinde devletin sosyal yaşamdaki etkisini arttırdığı da muhakkaktır. Sünnî olan bu âlim ve zahitlerin halk üzerindeki çalışmaları ve etkileri düşünüldüğünde, Nizâmülmülk’ün sosyal hayata olan katkısı daha kolay anlaşılacaktır. Sağlam bir sosyal hayatın en önemli unsurlarından birisinin de toplumda adaletin tesis edilmesi olduğunu yukarıda belirtmiştik. Bu konuda Đmâm 108 Siyâsetnâme, s. 222-223. 109 Siyâsetnâme, s. 223. 110 Kazvînî, Âsârü’l-bilâd, C. II, s. 186. 105 Gazzâlî111, Selçuklu veziri Mücirüddîne’e yazdığı bir mektubunda “Sosyal adaleti sağlamada tez canlı olunuz.” demektedir. Bunun en önemli şartı adaleti uygulayacak kişilerin, yani kadıların atanmasıdır. Selçuklular adalete büyük önem vermiş ve bilindiği gibi bizzat sultanlarca mezalim dîvânları kurulmuştur112 . 5. Şehirlerdeki Sosyal Hayatı Etkileyen Faktörler Merkezi otoritenin güçlü veya zayıf oluşu ülkedeki sosyal yaşantıyı doğrudan etkileyebilmektedir. Merkezi otoriteyi zayıflatan en önemli unsurlar, savaşlar ve taht mücadeleleridir. Büyük Selçuklular’ın Horasan’a gelmeleri sonrasında Gazneliler ile başlayan mücadele sırasında olumsuz yönde etkilenen bölge en fazla Horasan olmuştur. Çünkü Horasan sadece Büyük Selçuklular’ın kurulması sırasında değil, öncesinde ve sonrasında her hükümdarın hâkim olmayı arzuladığı bir bölgedir. Nitekim Selçuklular ile Gazneliler arasında geçen ilk mücadelelere Horasan mekân olmuştur. Bu dönemde Horasan’ın büyük bir karmaşa içine girdiği muhakkaktır. Bununla birlikte Đbnü’l-Esîr’in113 vermiş olduğu bilgide 427/1035-1036 tarihinde Horasan hacılarının hacca gitmek üzere yola çıktıkları kaydedilmektedir. Şaban 426/Haziran 1035 tarihinde yapılan Nesâ savaşından sonra Selçuklular ve Gazneliler arasında bir anlaşma yapılmıştı114 . Yapılan bu anlaşmaya rağmen Selçuklular’ın, 4 ay sonra Horasan’ın değişik bölgelerine akınlar yapmaya ve karışıklıklar çıkarmaya başladıklarını görmekteyiz. Buna rağmen hacıların Horasan’dan karayolunu takip etmek suretiyle ayrılmış olması hayli ilginç bir durumdur. Nitekim bu tarihten yaklaşık on yıl kadar önce Çin’e hâkim bulunan Sung hanedanına elçi olarak gönderilen 111 Đmâm Gazzâlî’nin Mektupları, s. 78. 112 Lambton, The Internal Structure, s. 227; Ahmed Moavez, “Dâdresî der ‘Ahd-i Selcûkiyân ve Hârizmşâhân”, Berresîhâ-yı Tarihi, sayı: 63, Tahran 1976, s. 7. 113 el-Kâmil, C. IX, s. 343. 114 Beyhâkî, s. 609-612; Râvendî, C. I, s. 92-94; Hüseynî, s. 3-4; Bundârî, s. 4; Zahîreddîn Nîşâbûrî, s. 14-15; Ahmed b. Mahmûd, C. I, s. 12 vd. 106 Araplar’ın, karayollarındaki kargaşaya binaen denizyolunu tercih ettikleri kaydedilmektedir115 . Selçuklular’ın devlet düzenini tamamen tesis etmesi sonrasında oluşturulan sosyal barışın kesintiye uğradığı ilk dönem Tekiş’in isyanları sırasında olmuştur. Sultan Melikşah’ın kardeşi olan Tekiş, 466/1074 tarihinden itibaren Belh ve Toharistan’a hâkimdi. Tekiş’in 473/1081 tarihinde girişmiş olduğu isyan başarısızlıkla sonuçlanmıştı. Sultan Melikşah’ın Irak taraflarında olmasını fırsat bilen Tekiş, 477/1084-1085 yılında ikinci kez isyan etti. O ele geçirdiği Mervu’rrûz ve Mervu’ş-şâhcân’da halkın mallarını yağmalamış, hatta kadınlara bile tecavüz ettirmişti. Ayrıca toplumun en hassas duygularını rencide ederek Ramazan ayında olunmasına rağmen Ulu Câmî’de adamlarıyla birlikte içki içmişti11Hiç şüphesiz Sultan Melikşah’ın ölümü sonrasında başlayan taht mücadeleleri, Horasan’ın Büyük Selçuklular döneminde yaşadığı en büyük kargaşa dönemini teşkil eder. Ülkenin bu kesimindeki kargaşanın en önemli unsuru Alp Arslan’ın oğlu Arslan Argun olmuştur. O, Horasan’ın hemen hemen tamamına hâkim olduktan sonra Sultan Berkyaruk’a mektup yazarak Nîşâbûr hariç Horasan bölgesinin kendisine teslim edilmesini istemişti. Üzerine gönderilen kardeşi Böri Bars’i mağlup ve esir ettikten sonra Horasan şehirlerinin pek çoğunu yağmaladığı gibi, pek çok insanı da öldürmüştü. Arslan Argun pek çok kaleyi yıktırıp, halka büyük eziyetler yapmıştı. Kısa bir süre dahi olsa bu dönemin halkın sosyal ve ekonomik hayatını olumsuz yönde etkilemişti117 . Her geçen gün farklı bir siyasî otoritenin ortaya çıkması ve herkesin beslemek zorunda olduğu bir ordusunun bulunması halk üzerindeki vergi yükünü daha da arttırmaktaydı. Nizâmülmülk tarafından gayet muntazam bir şekilde işletilen iktâ sistemi sayesinde tarımsal üretim artış göstermiş, ancak zaman geçtikçe bu sistem halkın zararına işlemeye başlamıştı. Sürekli savaş hali, şehirlerde ve özellikle köylerde büyük yıkıma neden olmaktaydı. Ekonomik 115 Golden, Türk Halkları Tarihi, s. 185. 116 Sevim, Đlginç Yönleriyle Melikşah, s. 522. 117 Râvendî, C. I, s. 140; Hüseynî, s. 60; Đbnü’l-Esîr, C. X. s, 220; Bundârî, s. 234-235; Zehebî, A‘lâmü’n-nübelâ, C. IXX, s. 212; Ahmed b. Mahmûd, C. II, s. 35-36 107 zorluklara eklenen tabiî afetler ve hastalıklar halkı iyice perişan etmişti. Bütün bunlara merkezi otoriteden bağımsız hareket edebilen yöneticiler de eklenince halk için yaşam çekilmez bir hal arz etmeye başladı. Çok fazla olmasa da kargaşa mekânlarından birisi olan Horasan’da ekonomik zorluklar, hatta kıtlıklar baş gösteriyordu. Halktan birkaç kez alınan haraç, halkın zenginlik açısından daha da zayıf bir hale gelmesinde en büyük etkendi. Sultan Berkyaruk ile Muhammed Tapar arasındaki taht mücadelesine sonraları Horasan hâkimi Sencer de Muhammed Tapar lehine müdahil olmuş, bunun sonucu olarak Sencer, halktan haraç toplama yoluna gitmişti. Sencer’in öz kardeşi Muhammed Tapar emrine verdiği askerî birlik her nereye giderse yağma yapmaya başlamıştı. 494/1100- 1101 tarihinde Berkyaruk’a yenilen Muhammed Tapar, müttefiki Sencer’den yardım istemek durumunda kalmıştı. Melik Sencer kardeşinin isteklerini yerine getirebilmek için Nîşâbûr halkının elinde ne var ne yok almış, hatta hamam ve hanlardan bile eşya istenmişti. Sencer’in gulâmlarının 495/1101-1102 tarihinde Beyhak çevresinde 20 bin dinar para toplattığı görülmektedir. Nîşâbûr ve Tûs’un da hali pek farklı değildir118. Tûs’un durumu Đmâm Gazzâlî’nin mektuplarından açıkça anlaşılmaktadır. Şehirlerde bu durum söz konusuyken diğer küçük yerleşim merkezlerinde halkın durumu hiç kuşkusuz daha kötüdür. Merkezi otoriteden iyice uzakta bulunan bu köylerde durum tek kelimeyle perişan vaziyettedir119 . Bu dönemdeki en ilginç olaylardan birisi Nîşâbûr’da yaşanmıştır. Nîşâbûr Hatibi Ebu’l-Kâsım b. Đmamü’l-Haremeyn el-Cüveynî’nin öldürülmesi ile yaşanan olaylar, biraz da taht mücadeleleri sonrasında oluşan merkezi otoritenin zayıflaması neticesinde meydana gelmiştir. Bu olay sonrasında halk Ebu’lKâsım’ı öldürmekle itham edilen Ebu’l-Berekât es-Sa‘lebî’yi öldürmüştü120. Bu durum hiç kuşkusuz şehirdeki başıbozukluktan ve hesap soracak kuvvetli kimselerin şehirde bulunmayışından dolayı meydana gelmekteydi. Nitekim dînî gruplar arasında zaman zaman meydana gelebilen bu tarz çatışmalar merkezi 118 Đbn Funduk, Tarih-i Beyhak, s. 269; Zerrinkûb, Medreseden Kaçış, s. 222-223; Golden, Türk Halkları Tarihi, s. 185. 119 Zerrinkûb, Medreseden Kaçış, s. 223; Golden, Türk Halkları Tarihi, s. 185. 120 el-Kâmil, C. X. s. 291/Trk. trc., C. X, s. 240; Zerrinkûb, Medreseden Kaçış, s. 220. Bu olay dini gruplar arasındaki taassubun ulaştığı noktayı göstermesi açısından bir hayli önem taşımaktadır. Ancak bu tarz mücadeleler aynı zamanda şehrin siyasî hâkimiyetini ele geçirmeye yöneliktir. 108 otoritece izin verildiği ölçüde meydana gelmektedir. Merkezi hükümetin zayıflığı diğer şehirlerde de kendini hissettirmişti. O dönemde diğer Horasan şehirlerinde de baş gösteren en küçük başıbozukluk anında şehrin diğer kesimlerine, hatta diğer şehirlere de yayılabilmektedir. Bu konuda bazı örnekler mevcuttur. 480/1087-1088 tarihli bir olayda Beyhak’taki bazı mahalleler birbiriyle çatışmaya girmiştir. Bu çatışmada Đsferis (%&8ا(, Meydân ve Kûy-ı Seyyâr mahalle ittifakı, Serdîh (3& ), Şâdrâh (\ا( , Seraşgamber () ا (ve Nevkābeşk (D و (!mahalle ittifakıyla çatışmıştı. Her iki taraftan da pek çok kişinin öldüğü bu çatışma sonrasında olaylar sükûnet bulmuş ve halk ölenler için cenaze merasimi düzenlemişti. Aynı tarz bir olay 532/1137-1138 tarihinde Sebzevâr’da gerçekleşmiş, bu çatışma iki taraftan da pek çok kişinin ölümüyle sonuçlanmıştı121 . Đbn Funduk122, bu tarz olayların daha sonra da devam ettiğini nakletmektedir. Buna göre Emîr Kızılsarığ, Muharrem 489/Ocak 1096 tarihinde Nîşâbûr halkıyla muharebe ettikten sonra Cüveyn’e, oradan da Beyhak’a gitmiştir. Burada on gün kaldıktan sonra Cürcân’a gidip, Horasan’ın içindeki kargaşanın en belirgin örneklerinden birisi olan Habeşî b. Altuntak ile mücadele etmişti. Đki emîr arasındaki mücadele muhtemelen kendi çıkarlarını gözetmek amacıyla yapılmıştı. Zaten taht mücadeleleri sayesinde iyice sarsılan devlet otoritesi, bu tarz mücadeleler neticesinde iyice kendini hissettirmekteydi. Emîrler, askerî kuvvetlerinin ihtiyacı olan her şeyi halktan karşılama yoluna gitmekte, bu da halkın ekonomik ve sosyal bir çöküntüye uğramasına sebep olmaktaydı. Halkın ekonomik ve sosyal çöküntüsü diğer olayların sebebi durumuna da gelmekteydi. Şehirdeki dînî zümreler veya mahallelerin birbirleriyle çatışma oranlarında artış olmuştu. Özellikle hakkında geniş bir müstakil kaynağımız bulunan Beyhak ve çevresinde bu olaylara sıkça rastlanmaktaydı. Beyhak ve Husrevcird arasındaki mücadeleler çok sıkça yapılır hale gelmişti. Ayrıca 25 Zilkade 537/11 Haziran 1143 tarihinde de Sebzevâr ile Ceşm (م (? kasabası 121 Đbn Funduk, Tarih-i Beyhak, s. 268. 122 Tarih-i Beyhak, s. 270. 109 arasında olaylar çıkmış, yaklaşık bir yıl sonra 24 Recep 538/31 Ocak 1144 tarihinde olaylar tekrar patlak vermişti123 . Bu ve buna benzer olayların yaşanabilmesi gayet normal bir durumdur. Nitekim Đmâm Gazzâlî’nin Vezir Mücirüddîn’e yazmış olduğu mektuplardan birinde memleketin bu taraflarında (Horasan), ancak titiz gayretlerle sökülüp atılabilecek bir çok kötülüğün kök salmaya başladığı bildirilmektedir124 . Mektubun devamında Tûs şehrinin o dönemdeki sosyal yapısı hakkında önemli bilgiler verilmektedir. Đmâm Gazzâlî: “Tûs zengin ve emniyetli bir şehir olup âlim ve bilgili insanların uğrak yeridir. …Đçinde yaşadığımız asır, Đslâm tarihinin en kritik dönemlerinden biridir. Hizipçilik artıyor ve bu da insanları dar görüşlere, ayrı fikirlere ve şüphelere itiyor. Tûs’un meşhur ve sözde âlimleri, inatçı, acımasız ve kendi hevâlarını adalet diye dağıtan kimselerdir. …Tûs’un siyasî durumu ile ilgili, hiç bu kadar zaafiyet hissetmedim. Hizip kavgaları ve hükümetin tesirsiz kalması, bütün memleketi saran bir içtimai sertlik dalgasına yol açtı.” demektedir. Bu durumun Horasan’ın genelini kapsadığını söylemek yerinde bir tespit olacaktır. Sultan Sencer’in melikliği döneminde yazılmış bulunan bu mektup, Horasan’ın henüz eski huzuruna kavuşamadığını açıkça gösteren bir delil durumundadır. Yine Đmâm Gazzâlî’nin diğer bir mektubundan Tûs şehri ve halkının içinde bulunduğu durum hakkında da önemli bilgiler elde etmekteyiz. Bu mektup da Vezir Mücîrüddîn’e hitaben yazılmıştır. Đmam-ı Gazzâlî mektubunda125: “Bir sene önce, bütün vücudu titreyen ve büyük bir endişe içerisinde eziyet çeken insanları görünce, bu ıstırap veren görüntülere daha fazla dayanamayıp Tûs’u terk ettim. Ancak acil işlerim sebebiyle tekrar Tûs’a dönmek mecburiyetinde kaldığımda, aynı karanlık güçlerin hüküm sürdüğünü, insanların son derece fakirleştiğini ve sindiğini gördüm. Hiç kimse de onları bu zalimlerin pençesinden kurtarmaya çalışmıyordu.” demektedir. Mücîrüddîn’e yazılan üçüncü mektupta da: “Geçmiş 123 Đbn Funduk, Tarih-i Beyhak, s. 270-271, 276. 124 Đmâm Gazzâlî’nin Mektupları, s. 72-74. 125 Bkz. Đmâm Gazzâlî’nin Mektupları, s. 77. Đmâm Gazzâlî’nin 500/1106-1107 veya 501/1107- 1108 tarihinde Tûs’a geri döndüğü anlaşılmaktadır. Bu dönem Melikşah sonrası taht mücadelelerinin yeni yeni sona erdiği döneme rastlamaktadır. 110 vezirlerin hiç birinin, kötü amelleriyle sizin kadar dile düşmediğini belirtmeliyim. Đdareniz neticesinde halkın çektiği sefalet ve perişanlık hesaba gelmediği gibi siz hâlâ ıstırap içindeki Tûs ahalisine acımıyorsunuz.” denilerek Tûs ve halkı için hiçbir şeyin değişmediği vurgulanmaktadır. Bu kargaşaya bazı durumlarda şehir hâkimleri de sebep olabilmektedir. Şehirde farklı emîrlere bağlı iki gulâm arasında çıkan bir kavga sonu gelmez yağmalarla ve ölümlerle sonuçlanabilmekteydi. Horasan’da çok fazla olan bu tarz toprak sahipleri, gençlerin kendisine saygı göstermediğini bahane ederek bir şehri yağmalayabilmekte ve bu yağma daha sonra iki şehir arasında çatışmaya bile dönüşebilmekteydi126 . Sultan Sencer ile Hârizmşah Atsız arasındaki mücadelenin en önemli halkasını ise Katvan Savaşı’ndan sonra Atsız’ın Horasan’ı işgal etmesi teşkil eder. Atsız, Sultan Sencer’in mağlubiyetini fırsat bilerek Horasan’ı işgal etti. O, ilk olarak başkent Merv’e girdi ve şehir yağma edildi. Ayrıca Sencer’in hazinesine de el konuldu. Ardından yağmalanan Nîşâbûr’da kendi adına hutbe okutan Atsız, bu olanları “Sencer’in uğradığı felaketlerin, sadıkane hizmetlerine rağmen kendisine gösterilen nankörlüğün sebebi” olarak değerlendirmişti. Ancak yaşanan bu olaylar sırasında halk, Selçuklu hanedanından yana tavır takınmıştır. Hutbede Sultan Sencer’in adının değil de Atsız’ın adının yer almasını halk kabullenmemiş, ayağa kalkıp feryat ederek ağlamaya başlamışlardı. Şehirde kargaşanın çıkmasına büyük emîrlerin itidalli tutumu engel olmuştu. Hârizmşâh Atsız’ın bu hâkimiyeti uzun sürmedi. Sultan Sencer tekrar Horasan’daki hâkimiyeti eline geçirmeye muvaffak oldu127 . Sultan Sencer ile Atsız arasındaki bu mücadele hiç kuşkusuz Horasan halkı için iyi neticeler doğurmamıştı. Sultan Sencer sayesinde mamur bir şehir haline getirilen Merv yağmalanmış, bu sırada halkın mallarına da el konulmuştu. Sultan 126 Đbn Funduk, Tarih-i Beyhak, s. 269; Zerrinkûb, Medreseden Kaçış, s. 221. 127 Râvendî, C. I, s. 170; Hüseynî, s. 67; Bundârî, s. 251; Lübâbü’l-elbâb, s. 38; Ahmed b. Mahmûd, C. II, s. 52-53; Bosworth, The Political and Dynastic History, s. 145; Barthold, Türkistan, s. 348-349; Zebihullah Safa, Tarih-i Edebiyat, s. 14; Gerâylî, Nîşâbûr, s. 114-115 Tuğrul Bey, Nîşâbûr’da hutbe okuttuğu sırada halkın vermiş olduğu tepki hemen hemen aynıdır. Yaklaşık yüz yıl sonra gerçekleşen bu olayda halkın güçlüden yana tavır almayarak hanedanına sahip çıkması, Selçuklular’ın uyguladığı sosyal politikaların başarının bir tezahürü kabul edilebilir. 111 Sencer, her ne kadar kendi hazinesini geri almaya muvaffak olmuşsa da, Atsız’ın halka vermiş olduğu maddi ve manevi zarar, tazmini mümkün olmayan bir durumdur. Atsız’ın kardeşi Yınaltekin’in, Sultan Sencer’in esir düşmesi sonrasında Belh’te de aynı davranışları sergilediğini görmekteyiz. Yınaltekin’in idaresindeki ordu birlikleri altı ay boyunca Belh şehrini kuşatma altında tutmuş ve çevre yerleşimleri talan etmişti. Öyle ki, bu bölge talanın sonuçlarını iki yıl boyunca üzerinden atamamış, açlık ve sefalet uzun süre bölgeyi terk etmemişti. 549/1154- 1155 tarihli bu harekatta onun hedefleri arasında Beyhak ve ona bağlı köyler de yer almıştı. Öyle ki, bu bölgedeki köylerde pek çok kişi öldürülmekten kurtulamamıştı128 . Horasan’ın sosyal yaşantısına en büyük zararı kuşkusuz Oğuzlar vermişti. Bir toplumda var olan düzen birbiriyle doğrudan bağlantılı olduğuna göre Oğuz istilasının Horasan’ın sosyal hayatına da büyük zarar verdiği açıktır. Ekonomik ve sosyal yaşantının birbirine ne kadar bağlı olduğu düşünüldüğünde Oğuzlar’ın yapmış olduklarıyla Horasan’a vermiş olduğu zarar daha kolay anlaşılacaktır. Oğuzlar’ın yağmasından kurtulabilen bazı şehirlerdeki sosyal yapının da eskisi gibi olmadığı açıktır. Sosyalleşme biraz da diğer şehirlerle kurulan münasebetlerle mümkün olabilmektedir. Oğuz istilasına uğrayan diğer şehirlerde çökmüş olan ekonomik hayat, beraberinde sosyal hayatın da çökmesine sebep olmuştur. Siyasî güç toplumun tüm yaşantısının düzgün bir biçimde işlemesini sağlar. Siyasî gücün ortadan kalkması veya belli bir süre kesintiye uğraması durumunda zararı büyük oranda toplum çekecektir. Nitekim Sultan Sencer’in Oğuzlar’a esir düşmesi sonrasında Horasan’a hâkim olan Oğuzlar’ın Selçuklular Devleti’nin devam ettiğini gösterme çabalarına rağmen kendi kurallarını uygulamaya başladığı görülmüştü. Her günün bir diğerinden daha beter olduğu dönem olarak tarif edilen bu zamanda Oğuzlar’ın şehirlerde ve kasabalarda yapmış oldukları yağmalar, koymuş oldukları ağır vergiler, işkenceler, pek çok sosyal kurumu harap etmeleri toplumun sosyal yaşantısına büyük zarar vermişti. Ekonomik yapının sosyal yaşantıya doğrudan etkisi bulunmaktadır. Zengin bir 128 Đbn Funduk, Tarih-i Beyhak, s. 271; Bünyadov, Hârezmşahlığı ve Enuştekinler, s. 23. 112 toplum her geçen gün sosyal hayatın vazgeçilmezleri olan kurumları daha fazla inşa etme eğilimi içine girecektir. Đnşa edilen cami, medrese, hânkāh, hastane, kütüphane, imaret gibi sosyal kurumlar ilk olarak siyasî bir otoriteye, sonra da ekonomik zenginliğe ihtiyaç duyacaktır. Oğuz istilası sırasında ilk olarak siyasî yapı çökmüştür. Onların uyguladıkları vergiler ve yaptıkları yağmalar neticesinde ekonomik hayat büyük oranda sekteye uğramış, cami, medrese, kütüphane gibi kurumları harap etmeleri kültürel hayatı yok etmiş, bu üçü sayesinde de Horasan’ın sosyal yaşamı temelden çökmüştür. Her şeyden önce nüfus yapısı büyük değişikliğe uğramıştır. Öldürülen veya göç etmek zorunda kalan insanlar, Horasan’ın nüfusunun büyük ölçüde azaltmasına sebep olmuştur. Öyle ki, Meyhene gibi küçük bir kasaba da bile 115 kişinin öldürüldüğü nakledilmektedir129. Bu durumun büyük şehirlerdeki yansıması mutlaka ki daha fazla olacaktır. Oğuz istilasının sosyal hayat üzerindeki etkileri bununla da kalmamış kıtlık ve salgın hastalıklar sebebiyle pek çok insan ya ölmüş, ya da bölgeyi terk etmek durumunda kalmıştı. Aynı zamanda Oğuz istilası sırasında tarikat liderlerinin pek çoğu öldürülmüş, hayatta kalanlar da kendilerini geri planda tutmayı uygun bulmuştu. Bunun neticesi olarak Horasan’daki tasavvuf faaliyetleri de zayıflamaya başlamıştı130. Bu dönemde ilme olan talep azalmış, eğitimsizlik sebebiyle ibadetlerde de belli bir oranda bozulma meydana gelmişti. Faaliyette kalabilen bazı inanç grupları hassas ortamda sahipsiz kalan insanları kendi taraflarına çekmeyi başarmış, bu da Horasan’ın mezhep yapısının farklılaşmasına neden olmuştu. Selçuklular döneminde şehrin sosyal hayatına ait fazla ayrıntı bulunmamakla birlikte bir örnek dikkat çekmektedir. Bu dönemde Sultan Alp Arslan’ın her yıl Ramazan ayında Belh, Merv, Herat ve Nîşâbûr’da bin altın sadaka dağıttığı şeklinde bir bilgi mevcuttur131 . 129 Đbn Münevver, Esrâru’t-tevhîd, s. 42. 130 Fuad Köprülü, Türk Edebiyatı’nda Đlk Mutasavvıflar, Ankara 1981, s. 110. 131 Hüseynî, s. 21; Đbnü’l-Adîm, Biyografiler, s. 22. Đbnü’l-Adîm (s. 22) Belh’te dağıtılan parayı 4 bin altın olarak zikretmedir. Eğer bu doğru ise Sultan Alp Arslan’ın, Belh’te Horasan’ın diğer şehirlerden daha fazla sadaka dağıtması akla iki şey getirmektedir. Birincisi Belh’in ekonomik yapısıyla ilgilidir. Başka bir deyişle Belh halkı sadakaya daha fazla ihtiyaç duymaktadır. Đkincisi ise Belh’in dini yapısıyla ilgili bir durumdur. Yani bu dağıtım şehirdeki derviş ve âbidlerin sayısıyla doğrudan bağlantılıdır. Ayrıca bkz. Ahmed b. Mahmûd, C. I, s. 51. 113 B. DĐNÎ YAPI 1. Müslümanlar Horasan, Hz. Ömer döneminde başlatılan fetih harekâtı sonunda Đslâm hâkimiyetine girmişti132. Bu dönemden sonra Müslümanlık da Horasan’ın toplum hayatında etkin bir biçimde yer almaya başladı. Abbasîler döneminde baskı gören bir kısım Ali evlâdı, Belh ve Türkistan’a göç etmişti133. Neticede her geçen gün bölgenin mezhep yapısında büyük çeşitlilik görülmeye başlandı. Ayrıca Horasan, tasavvuf akımlarının gelişmesinde önemli bir rol oynamış, buradan çıkan mutasavvıfların etkisi sadece Horasan’a yönelik olmamış, daha sonra Anadolu, hatta Balkanlar’a kadar yayılmıştı134 . Devletin kurucusu olan Selçuklu hanedanı bölgede en güçlü konumda bulunan Sünnîliğin alt kolu Hanefî mezhebine mensuptu135. Horasan’da X. yüzyılda Şeyhü’l-islâm unvanı verilen kişiler de sosyal hayatın bir parçası olmaya başlamışlardır. Muhtemelen Gazneliler zamanında verilmeye başlanan bu unvan, Selçuklular tarafından da benimsenmiş ve şehir organizasyonuna dâhil edilmişti. Bununla birlikte Şeyhü’l-islâmlığın, daha sonraları müessese olarak etkin hale geldiğini söylemek yerinde olacaktır. Horasan’ın en önemli şehirlerinden ikisi olan Nîşâbûr ve Herat’ta bu görevi ifa eden ilk kişi, Selçuklular döneminde de etkili bir âlim olan Ebû Osman es-Sâbûnî idi. Onun 449/1057 tarihinde ölümünden sonra bu göreve adil olmayan bir şekilde, hatta gaspla Ebû Đsmail Abdullah el-Ensârî el-Herevî geçmişti136 . Şeyhü’l-islâmlık müessesesinin dînî görevleri yanında, eğitim alanında da önemli görevleri bulunmaktaydı. Mezhep farklılıklarının çok yoğun olduğu bu bölgede eğitimdeki farklılıkların kontrolü ve 132 Huart, Horasan, ĐA, s. 561; Çetin, Horasan, DĐA, s. 236. 133 Ali Bolat, Bir Tasavvuf Okulu Olarak Melâmetîlik, Đstanbul 2003, s. 36; Bahrvezî, Belh, Dairetü’l-ma‘ârif, s. 461. 134 Tabakātü’ş-Şâfi‘îyyeti’l-kübrâ, C. IV, s. 271; A. Bausani, “Religion in the Saljuq Period”, The Cambridge History of Iran, Cambridge 1968, C. V, s. 283; Bolat, Melâmetîlik, s. 37-38; J. H. Kramers, “Şeyh-ül-Đslâm”, ĐA, C. XI, s. 485 135 Siyâsetnâme, s. 139. 136 Bulliet, The Patricians, s. 52. Ayrıca bkz. Kültürel Hayat Bölümü. 114 düzenlenmesi Şeyhü’l-Đslâm’ın görevleri arasında yer alıyordu. Bu durumun sosyal yapıya doğrudan bir etkisinin var olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır. Dînî yapı üzerinde Amîdülmülk ile Nizâmülmülk’ün uyguladığı politikaların ne kadar farklı olduğunu yukarıda belirttiğimize göre, aynı durumun daha küçük boyutta olsa bile Horasan’da Şeyhü’l-Đslâm eliyle gerçekleştirilebilmesi ihtimal dâhilinde görülmektedir. Örneğin ilk Şeyhü’l-Đslâm Şâfi‘î mezhebine, ondan sonraki Hanbelî mezhebine mensuptu. Üstelik bu görevi gaspla ele geçirmişti. Bu faaliyetin bir memnuniyetsizlik neticesinde gerçekleşmiş olması muhtemeldir. Zaten devlet yöneticilerinin dînî görüşleri halk üzerinde doğrudan etkiliyken, onların bir çeşit vekili durumunda olan Şeyhü’l-Đslâmlar da mutlaka aynı şekilde hareket etmişlerdir. Bunun doğal sonucu olarak bu durumdan en fazla halk etkilemiştir. a. Horasan’da Yaygın Olan Đslâm Mezhepleri Selçuklular zamanında Horasan’da çok sayıda Đslam mezhebi bulunmakta ve bu mezhepler de kendi aralarında değişik kollara ayrılmakta idi. Bölgede Şi‘î unsurların varlığı azımsanmayacak kadar fazla idiyse de, hâkim unsur Sünnîlerdi. Şi‘îler genel olarak belli noktalarda daha yoğun bir şekilde bulunmaktaydılar. Horasan ve Đran’ın diğer bölgelerinde her ne kadar Şi‘î propagandası yoğun bir şekilde yapılmışsa da, Selçuklular’dan önce bölgeye hâkim bulunan Tâhirîler, Sâmânîler, hatta Gazneliler’in Sünnî olmaları burada Sünnî mezheplerin sağlam bir şekilde tutunabilmesini sağlamıştı. Bunun yanında Horasan’da başlatılan eğitim atağı bölgenin sosyal yaşantısına büyük oranda etkide bulunmuştu. Kurulan medreseler Sünnî mezheplerin daha da güçlenmesine katkıda bulunmuş, bu da bölgenin mezhep yapısında farklılaşmaya neden olmuştur. Horasan bölgesinde dînî ilimler konusunda çalışan çok fazla âlimin bulunması, mezheplerin halk üzerinde daha yoğun etkisine sebep olmaktaydı. Selçuklu hanedanının mutaassıplık derecesinde Hanefî mezhebine bağlı olması, devletin yönetim kademesinde çalışacak insanların bu esaslara uygun kişiler olması 115 yönünde bir faaliyet içinde bulunulmasına sebep olmuştu. Nitekim Nizâmülmülk137 eserinde bu esasa bir çok kez vurgu yapmıştı. Horasan ve Maverâünnehir’de en yaygın iki mezhep Hanefîlik ve Şâfi‘îlik olarak göze çarpmaktadır. Bausani138, Horasan’daki Türkler’in Hanefî olduğunu nakleder. Selçuklu coğrafyasında Hanefîlik mezhebine mensup insanların sayısı daha fazlayken, bu durum Horasan’da biraz daha farklıdır. Horasan’da Şâfi‘î mezhebine mensup insanların sayısı Hanefîler’e yakındır. Nitekim Horasan, Hanefî mezhebinin her alanda güçlü bir şekilde yaşadığı bölgelerin başında gelmektedir. Hatta Sıbt Đbnü’l-Cevzî139, 499/1105-1106 yılı olaylarını naklederken Horasan ve diğer Türk memleketlerinde Şâfi‘î ve Hanefî mezheplerinden başka mezhep bulunmadığını kaydeder. Horasan’ın genelinde mevcut bulunan bu durum şehirler için de geçerlidir. Sultan Sencer dönenimde Büyük Selçuklular’a başkentlik etmiş bulunan Merv, bu durumun yaşandığı en önemli şehirlerden birisidir140 . Yine Merv’e bağlı şehirlerden biri olan Serahs, Hanefî ve Şâfi‘î nüfusun birlikte yaşadığı mekânlardan birisi olarak göze çarpmaktadır. Dandanakan şehri ise Şâfi‘îler’in yoğun şekilde yaşadığı bir yerdir. Özellikle XI. yüzyılın ilk yarısında Gazneliler bölgede Şâfi‘îliğe karşı Hanefî Mezhebini ön plana çıkarmaya çalışmış, ancak bu davranış geri tepmişti141. Selçuklular’ın Gazneliler’in bu politikasını Amîdülmülk’ün görevde kaldığı süre haricinde devam ettirdiğini söylemek pek mümkün görünmemektedir. Nizâmülmülk’ün göreve gelmesiyle birlikte Şâfi‘îlerle Hanefîler pek sorun yaşamamıştır. Đlk zamanlarda Hanefî olan Nîşâbûr şehrinde ise X. yüzyılın başlarından itibaren Şâfi‘îler de görülmeye başlanmıştır. Daha sonra Nîşâbûr, farklı mezhep mensuplarının görüldüğü şehirlerden birisi olarak kaydedilmektedir. Nîşâbûr’da Şâfi‘î mezhebinin yayılmasındaki en önemli etkenlerden birisi hiç kuşkusuz Ebû 137 Siyâsetnâme, s. 139. 138 Bkz. Religion, s. 284. 139 Mirâtü’z-zamân, s. 188; Kara, Mezhep Kavgaları, s. 58. 140 Kara, Mezhep Kavgaları, s. 66. 141 Zahoder, Dendanekan, s. 585; Kara, Mezhep Kavgaları, s. 66. 116 Bekr Ahmed b. Hüseyin b. Ali el-Beyhakî’nin142 faaliyetleridir. Ancak Nîşâbûr’daki Şâfi‘îler’in nüfûzu hiç kuşkusuz Nizâmülmülk’ün Selçuklu veziri olmasıyla başlamıştır. Özellikle kurulan Nizâmiye Medresesi ve burada görev alan Şâfi‘î mezhebine mensup müderrisler sayesinde Şâfi‘îlik sadece Nîşâbûr’da değil tüm Horasan’da büyük gelişme göstermiştir. Şâfi‘î mezhebi etkinlik açısından önem kazanmış olsa da, Hanefîlik her zaman çoğunluğunu korumaya devam etmeyi başarmıştır. Bu durum ayrıca Horasan’ın Şâş, Tûs, Nesâ ve Ebîverd gibi şehirleri için de geçerli olmuştur143 . Eş‘arîlik, Horasan’da, özellikle Nîşâbûr’da etkindir. Selçuklular döneminde Eş‘arîlik, Ebu’l-Kâsım el-Kuşeyrî, Reis el-Furâtî, Ebu’l-Me‘âlî elCüveynî ve Ebû Sehl b. Muvaffak gibi dönemin en ünlü âlimleri tarafından hararetle savunulmuştur. Nitekim Amîdülmülk’ün politikalarından olumsuz şekilde etkilenenlerin başında bu âlimler gelmektedir. Đmâmü’l-Haremeyn gibi büyük bir âlimin ölümü şehirdeki mezhep gruplarını farklı biçimde etkilemiştir. Onun cenazesi sırasında hiç kimse dükkânını açmamış, medresede eğitim gören öğrenciler bir yıl boyunca başlarına sarık bağlamamıştı. Matem sahneleri bununla da kalmamış, Cüveynî’nin camideki kürsüsü kırılmış, halk uzun süre yas tutmuştu. Ayrıca onun öğrencileri şehirde dolaşıp ağıtlar söylemiş ve ona olan saygılarını divitlerini kırarak göstermişlerdir. Şâfi‘îler’in bu sevgi gösterisine rağmen diğer mezhep mensupları bu matemi abartılı bulmuştu. Đmâmü’lHaremeyn’in ölümü Nîşâbûr Şâfi‘îleri’nin etkinliğine büyük bir darbe vurdu. Onun yerini alabilecek kişilerden birisi olan Đmâm Gazzâlî, el-Menhûl fî’l-usûl adlı eserinde Ebû Hanîfe’ye yönelttiği eleştiriler sebebiyle Hanefîler’in hedefi haline gelmişti. Diğer taraftan Gazzâlî’nin Şâfi‘î rakipleri de Hanefîler’i bu konuda kışkırtmaktan geri kalmamıştı. Bütün bu yaşananlar neticesinde Hanefîler, eski güçlerine tekrar kavuşabilmek için faaliyete geçmiş, Sultaniye Medresesi’nde sürekli olarak Đmâmü’l-Haremeyn ve Şâfi‘îler aleyhinde toplantılar tertip etmeye başlamışlardı. Ancak ortaya çıkan bu gerginliğin çatışmaya dönüşmemesindeki en 142 Geniş bilgi için bkz. Kültürel Hayat Bölümü. 143 Emin, Zuhrü’l-Đslâm, C. I, s. 261; Kara, Mezhep Kavgaları, s. 68. 117 önemli unsur Nizâmülmülk olmuştu144. Her ne kadar Hanefîler tekrar harekete geçmişlerse de Nizâmülmülk’ün Nizâmiye Medresesi’ne Hanefî bir müderris atamayacağı açıktı. Sonuç olarak Şâfi‘îler’in etkinliği Nizâmülmülk ve ondan sonra vezir olan oğulları sayesinde sürekliliğini korumayı başarmıştı. Ancak bu etkinlik tam manasıyla bir fikir hâkimiyeti halini alamamıştı. Nîşâbûr’da bulunan mezheplerden bir diğeri Gazneliler’den itibaren mücadele edilmeye de başlanan Kerrâmîyye145 idi. Gazneli Sebüktegîn ve oğlu Mahmûd’un ilk zamanlarda desteklediği bu düşünce akımı, zamanla Nîşâbûr’da 20 bin civarında bir taraftar bulmuştu. Gazneli Sultan Mahmûd’un desteğini çekmesi sonrasında belli bir oranda zayıflayan bu grup, yine de gücünü devam ettirmeye muvaffak olmuştu146. Ancak bu durum XI. yüzyılın sonlarına doğru değişiklik göstermişti. Özellikle Selçuklular’ın bölgeye hâkim olmalarından sonra uyguladıkları Sünnî yanlısı politikalar ve Nizâmülmülk’ün başlattığı Kerrâmîyye karşıtı eğitim faaliyeti, onları bir hayli yıpratmıştı. Nîşâbûr’da belli dönemlerde kendi aralarında bile çatışan Hanefî ve Şâfi‘î toplulukları Kerrâmîyye düşüncesine karşı birleşmeyi başarmışlardı. 489 yılı Muharrem/Ocak 1096 ayında Şâfi‘îler’in reisi Ebu’l-Kâsım Đbn Ebu’l-Me‘alî el-Cüveynî ile Hanefîler’in reisi Kadı Muhammed b. Ahmed b. Sa‘îd, Kerrâmîler’e karşı ittifak etmiş, bu ittifak daha sonra Muhammed Şâd riyasetindeki Kerrâmîler ile çatışmaya başlamıştı. HanefîŞâfi‘î koalisyonu bu mücadeleden galip çıkmayı başarmış, Kerrâmîyye ve diğer gruplardan pek çok kişi öldürüldüğü gibi, medreseleri de harap edilmişti. Öldürülenler arasında Kerrâmîler’in reisi de bulunuyordu. Bu olaylardan büyük zarar gören Kerrâmîler, Nîşâbûr’un merkezinden ziyade, şehre bağlı köy ve kasabalarda varlıklarını sürdürmeye devam etmişlerdi147 . 144 Đbn Asâkir, s. 284-285; Zerrinkûb, Medreseden Kaçış, s. 59-60. 145 IX. yüzyılın sonlarından itibaren Horasan ve Maverâünnehir’de Hanefî mezhebine bağlı olarak ortaya çıkmış, daha sonra ise Mürcie’nin alt kollarından birisi olarak görülmüştür, bkz. Sönmez Kutlu, “Kerrâmiyye”, DĐA, C. XXV, s. 294. 146 Zerrinkûb, Medreseden Kaçış, s. 32; Kutlu, Kerrâmiyye, s. 294. 147 Đbn Funduk, Tarih-i Beyhak, s. 268-269; Đbnü’l-Esîr, C. X, s. 211; Aydın Sayılı, Higher Education in Medieval Islam The Madrasa (Ortaçağ Đslâm Dünyasında Yüksek Öğretim Medrese, çev. Recep Duran, s. 28; Bulliet, Patricians, s. 54; Sultânzâde, Tarih-i Medâris, s. 121; Kutlu, Kerrâmiyye, s. 294. Đbn Funduk (aynı yer), bu olayın tarihini 14 Safer 489/12 Şubat 1096 olarak nakletmektedir. 118 Nîşâbûr’da mevcut olan mezheplerden birisi de Şi‘îliğin bir kolu olan Zeydiyye148 idi. Đbnü’l-Esîr149, Horasan’ın ünlü muhaddislerinden biri olan Hamza b. Hibetullah b. Muhammed el-Alevî en-Nîşâbûrî’yi Zeydiyye mezhebine mensup olarak nakleder. O dönem şartlarında her âlimin kendisine bağlı bir grubu var olduğu düşünüldüğünde, Nîşâbûr’daki Zeydiyye mezhebi mensupları Hamza b. Hibetullah ile sınırlı değildir. Ancak sayılarının ne kadar olduğu konusunda yeterli bilgi vermek şimdilik mümkün görünmemektedir. Horasan’ın önemli şehirlerinden birisi olan Belh dînî anlamda diğer şehirlerin hepsinden farklı bir özelliğe sahiptir. Nitekim Belh’in Müslüman nüfusu tamamıyla Hanefî mezhebine mensuptur150. Öyle ki, Belh Nizâmiye Medresesi kurulduğunda Şâfi‘î kaidelere göre eğitim vermesi düşünülen medresede hiçbir Belhli ders verememiş, bu sebeple müderrisler diğer şehirlerden getirtilmişti151 . Şi‘î-Râfızîler’in Horasan’daki etkinliğinin Selçuklu veziri Amîdülmülk’ü endişelendirdiği görülmektedir152. Nitekim Amîdülmülk, onlar ve Eş‘arîler aleyhinde Horasan minberlerinde başlattığı faaliyet ile onların etkinliğini azaltmayı amaçlamıştır. Horasan’ın farklı etnik ve mezheplere sahip olması bu gruplar arasında fazlaca mücadele yaşanmasına sebep olmaktadır. Bu olaylardan birisi yine Melik Sencer’in Horasan hâkimiyeti sırasında meydana gelmişti. Horasan’ın önemli dînî merkezlerinden birisi Đsnâ ‘aşeriyye’nin Đmâmı Ali er-Rızâ’nın türbesinin burada bulunmasından dolayı Tûs şehriydi. Ali er-Rızâ’nın Sünnîler tarafından da önemsenmemesi için hiçbir sebep bulunmamaktaydı. Türbeyi hem Sünnîler, hem de Şi‘îler ziyaret etmekteydi. Neticede 10 Muharrem 510/25 Mayıs 1116 (Aşure Günü) Ali er-Rızâ’nın türbesinde bir Şi‘î, Tûs fakihlerinden birisiyle tartışmış, bu olay Sünnîler ve Şi‘iler’in çatışmasına neden olmuştu. Bütün Tûs ahalisinin katıldığı bu geniş çaplı olaylarda pek çok şey yağmalanmış ve pek çok insan da 148 Bkz. Kutlu, Mürcie, s. 165 vd. 149 el-Kâmil, C. X, s. 521. 150 Muhammed Mahrûs Abdüllâtif el-Müderris, Meşâyihu Belh mine’l-hanefîyye vemâ inferedû bihi mine’l-mesâili’l-fıkhiyye,Bağdat 1977, C. I, s. 144; Kara, Mezhep Kavgaları, s. 67 151 Meşâyihu Belh, C. I, s. 145; Ocak, Dini Siyaset, s. 67; Kara, Mezhep Kavgaları, s. 67. 152 Đbnü’l-Esîr, C. X, s. 46. 119 öldürülmüştü153. Olaylar kendiliğinden sona ermişse de bu olayın sosyal hayat üzerindeki etkilerinin uzun süre devam ettiği muhakkaktır. Horasan’daki Şi‘î mezhebinin de çok yoğun bir varlığı görülmektedir. Đslâm coğrafyasında uzun yıllar devam eden fikir ayrılıkları, zamanla daha da derinleşmiş ve bunun sonucu olarak Sünnî devletler zayıflamıştı. X. yüzyılın ortalarında Şi‘î mezhebine mensup Büveyhîler, Sünnî düşüncenin kalesi durumundaki Bağdat’ı ele geçirmeye muvaffak oldular. Gazneliler Devleti’nin Sünnî düşünceye sahip olması az da olsa Abbâsî halifelerini rahatlattıysa da, onların tam manasıyla kurtuluşu Selçuklular sayesinde gerçekleşecekti. Đslâm dünyasının içinde bulunduğu bu zayıflık Selçuklular’ın işine yaramış, Selçuklular rahat bir şekilde yayılma imkânı bulmuşlardır. Bu genişlemenin Đslâm tarihine her alanda önemli etkileri olmuştur. Çok kısa bir sürede tüm Đran ve Ortadoğu’nun büyük bir kısmına hâkim olan Selçuklular, askerî tehditten ziyade dînî bir tehditle sarsılır olmuştur. Bu tehdit hareketinin adı Bâtınîlik, liderinin adı da Hasan Sabbah’tır. Bu tarihten daha önceleri özellikle Nâsır-ı Husrev’in faaliyetleri neticesinde Bedehşân’daki Şi‘î nüfusunda büyük bir artış meydana gelmişti154 . b. Bâtınîler ve Onlarla Yapılan Mücadelelerin Sosyal Hayata Etkisi Hiç şüphesiz Hasan Sabbah ve Bâtınîlik hareketi Selçuklular zamanının terör örgütü olarak ortaya çıkmıştır. Terörün toplumun sosyal yapısı üzerindeki olumsuz etkisi göz ününe alındığında, bu hareketin sosyal anlamda daha geniş bir şekilde incelenmesi gerekir. Selçuklular ile Bâtınîler arasındaki mücadeleler hemen hemen tüm Selçuklu coğrafyasında yaşanmış geniş kapsamlı bir hadisedir. Aslında bu mücadele siyasî, ekonomik ve sosyal bakımından büyük önem arz eder. Horasan, bu mücadelede özel bir yere sahip olması yanında Bâtınîlik düşüncesinin ortaya çıkış mekânı olarak kaydedilmektedir. Nitekim Bundârî155 , 153 Đbnü’l-Esîr, C. X, s. 415. 154 Bernard Lewis, Haşîşîler, Đslâm’da Radikal Bir Tarikat, çev. Kemal Sarısözen, Đstanbul 2005, s. 56; Sattarzade, Persian Institutions, s. 108; Barthold, Bedehşan, ĐA, s. 436. 155 Zübdetü’n-nusra, s. 98. 120 Sultan Berkyaruk’un devlet yönetimindeki görevlileri seçerken Iraklılar’dan ziyade Horasanlılar’a yöneldiğini belirtmekte ve bunun yanlış olduğunu savunmaktadır. O, bu konudaki düşüncesini: “Horasan, Bâtınî mezhebinin yuvası olup, Bâtınîlik orada yumurtladı, yavru çıkardı ve oradan taşıp döküldü.” cümlesiyle beyan etmektedir156 . Özellikle Alamut kalesini ele geçirdikten sonra daha da güçlenen Bâtınîler, mezheplerini yayma faaliyetlerine daha hızlı bir şekilde devam ettiler. Onlar, Selçuklu coğrafyası içerisinde stratejik öneme sahip bazı kaleleri ele geçirmekle kalmamış, özellikle Horasan’ın güneyinde yer alan Tabes ve Kuhistân’ın bir bölümünü de ele geçirmişlerdi157. Bunun sonucu olarak iyice güçlenen bu hareket, Selçuklular için büyük tehlike arz etmeye başladı. Đbnü’l-Esîr158 , Đsmâîliyye diye meşhur olan Bâtınîler’in ilk defa Sultan Melikşah zamanında ortaya çıktıklarını, Sâveli bir müezzini kendi mezheplerine davet eden bu grubun, red cevabı alması üzerine kendilerini ele vermesinden korkarak onu öldürdüklerini nakleder. Bu onların işlediği ilk cinayet olurken, ilk politik cinayetleri ise Nizâmülmülk’ün öldürülmesi olayıdır. Nizâmülmülk’ün öldürülmesi Selçuklu-Bâtınî münasebetlerinde bir dönüm noktası oldu. Nizâmülmülk’ün ardından Sultan Melikşah’ın da ölmesi, devlet içerisinde taht mücadelelerinin baş göstermesine neden olmuştu. Bu kargaşa dönemi, en fazla Bâtınîlerin işine yaradı. Onlar, bir taraftan bulundukları bölgelerde daha fazla güçlenme imkânına kavuşurken, diğer taraftan saray ve orduya da sızmayı başarmışlardı. Hatta Berkyaruk’un taht iddiacısı olarak karşısına çıkan Muhammed Tapar-Sencer ittifakına karşı Horasan’da Bâtınîler’den destek bile aldığı rivayet edilmektedir. Bâtınîler’in suikast listesinde Muhammed Tapar taraftarlarının önemli bir yer tuttuğu görülmektedir. Ancak Berkyaruk, ilk toparlanma fırsatında Bâtınîler ile mücadele etme kararı almıştı. Bu kararın hem siyasî, hem de sosyal boyutları mevcuttu. Siyasî boyutu Bâtınîler’in her geçen gün arttırdıkları güç ve bunun neticesinde yapmış oldukları suikastlar şeklinde kendini gösteriyordu. Diğer taraftan devletlerini kurduktan beri Sünnî 156 Bundârî, s. 98. 157 Đbnü’l-Esîr, C. X, s. 261. 158 el-Kâmil, C. X, s. 258. 121 kaideleri baş tacı eden Selçuklular’ın bu tarz bir inanışa izin vermeleri mümkün değildi. Bu düşünceyle mücadele etmek de işin sosyal boyutlarından birini teşkil etmekteydi. Sosyal boyutun bir diğer unsuru da öldürülen siyasî, askerî ve dînî alandaki kişilerdi. O dönem şartlarında siyaset veya din adamlarının toplumun üzerindeki etkisi düşünüldüğünde, suikastlar toplumda büyük endişeye neden olmaktaydı. Ayrıca terör örgütü gibi yapılanan Bâtınîler, taht mücadelesi dönemindeki otorite boşluğunda da faydalanarak küçük büyük her mekanda propaganda faaliyetlerine girişmişlerdi. Kendisine Bâtınîliğe girmesi önerilen herkes öldürülme korkusuyla büyük tedirginlik yaşamaktaydı. Ülkeyi her alanda büyük kargaşaya iten taht mücadeleleri, Bâtınîler’in güçlenmesi için çok büyük imkânlar sağlamıştı. Bu güçlerini sıkça göstermeye başladıklarında biraz olsun toparlanma imkânı bulan Sultan Berkyaruk, Horasan hâkimi Sencer ile bir ittifak yapma yoluna gitti. 490/1097 tarihinden itibaren Horasan’a hâkim bulunan Melik Sencer sonraları bu konuda en yoğun mücadeleyi gerçekleştiren kişi olmuştu. Onun Bâtınîler üzerine yaptığı ilk harekât, muhtemelen Herat’a hâkim olmasından sonra gerçekleşmişti. Melik Sencer, ilk olarak Herat ve Đsfizâr’da sorun yaratan Bâtınîler ve diğer mülhitlerle de mücadele etmişti159 . Melik Sencer, ilk mücadeleden sonra, önemli emîrlerinden biri olan Bozkuş’u 494/1100-1101 tarihinde Bâtınîler ile mücadele etmekle görevlendirmişti160. Bu olaydan üç yıl sonra Emîr Bozkuş’un Bâtınîler ile mücadele etmek üzere tekrar görevlendirildiğini görüyoruz. Emîr Bozkuş, Horasan askerleri ve gönüllülerden oluşan bir orduyla Bâtınîler’in elinde bulunan Tabes’e karşı harekete geçti. Tabes ve çevresindeki pek çok köyü tahrip eden Bozkuş, aynı zamanda pek çok Bâtınî’yi ya öldürmüş, ya da esir almıştı. Bu sırada yaşanan bir olay Bâtınîler’in devlet adamları üzerinde elde ettiği gücü göstermesi açısından önemlidir. Nitekim Bâtınîler’in, Selçuklular tarafından siyasî bir güç 159 Đsfizârî, C. I, s. 391; Lewis, Haşîşîler, s. 77; Daftary, Đsmaililer, s. 496; Đsfizârî (Ravzâtü’lcennât, aynı sayfa), bu olayın tarihini vermemekle birlikte bilginin devamında Melik SencerHabeşî b. Altuntak mücadelesini naklediyor. Habeşî 493/1099-1100 tarihinde öldürülmüştü. 160 Đbnü’l-Esîr, C. X, s. 266; Ayrıca bkz. Đsfizârî, C. I, s. 391; Özaydın, Berkyaruk, s. 90; a. mlf., Sultan Berkyaruk Devrinde, s. 183. 122 olarak kabul edilmesinin kanıtı olan bu olayda Bâtınîler ile barış yapılmıştı161 . Halkın büyük tepkisini çeken bu barış sebebiyle Melik Sencer de ayıplanmıştı162 . Dînî duygularına gayet saf hislerle bağlı bulunan halkın bu tarz bir davranışı hoş görmesi mümkün değildi. Nitekim genel olarak Sünnî mezhebe bağlı bulunan Horasan halkının, Bâtınîler’e karşı çok da iyi şeyler hissetmedikleri bu sefere gönüllü olarak katılması ile kendini zaten göstermişti. Bu sebeple Bâtınîler ile yapılan barış, siyasî boyutu yanında aynı zamanda sosyal bir boyut da taşımaktadır. Melik Sencer’in bu sırada genç birisi olarak çevresindeki emirlerin etkisinde kalması normal bir durumdur. Ancak Bâtınîler’in Sencer’in emîrlerini bu kadar etkileyebilecek güçte olması, sıradan halkı etkileyebilme gücünü daha açık bir şekilde gösterecektir. Yapılan bu anlaşmaya rağmen Bâtınîler’in faaliyetleri devam etti. 498/1104-1105 tarihinde Turaysîs’ten harekete geçen pek çok Bâtınî bölgede yağma faaliyetlerinde bulunmuştu. Sultan Berkyaruk’un da ölümünü fırsat bilen Bâtınîler, Muhammed Tapar’ın sultan olarak düzeni sağlamasına kadar geçen sarsıntılı dönemden de faydalanarak pek çok insanı öldürmüş, kadınları da esir almışlardı. Onlar bununla da yetinmeyip Maverâünnehir, Horasan ve Hindistan’dan hacca gitmek üzere yola çıkan kafileye saldırmış, onları kılıçtan geçirmişlerdi. Bâtınîler her geçen gün daha büyük bir tehlike arz etmeye başlamıştı. Belli aralıklarla her iki taraf arasında mücadelenin devam ettiğini görmekteyiz. Sultan Sencer zamanında meydana gelen bir olay bunun kanıtı gibidir. 520/1126 yılında Sultan Sencer’in veziri Ebû Nâsr Ahmed b. el-Fazl’ın emriyle Bâtınîler üzerine bir sefer tertiplenmesine karar verilmişti. Bu seferin önemli noktalarından birisi Turaysîs’in bir Bâtınî şehri olarak kaydedilmesidir. Daha önce belli kaleler ve Tabes’in Bâtınî hâkimiyetinde bulunduğu kaydedilirken, bu beldelere Turaysîs de eklenmiş olmaktadır. Vezirin verdiği emir Turaysîs ve Beyhak’ta bulunan tüm Bâtınîler’in öldürülmeleri ve kadınlarının da 161 Kazanılan bu zaferden sonra Sultan Sencer’in bazı emîrleri Bozkuş’a gelerek Bâtınîler’e bir daha kale inşa etmemeleri, silah satın almamaları ve kimseyi Bâtınîliğe davet etmemeleri karşılığında aman verilmesini önermişlerdi, bkz. Đbnü’l-Esîr, C. X, s. 306. 162 Đbnü’l-Esîr, C. X, s. 306-307; Ayrıca bkz. Erdoğan Merçil, “Selçuklular’da Rüşvet”, Belleten, sayı: 261, Ankara 2007, s. 460. 123 esir edilmesi yönündeydi163. Vezir tarafından bu kadar sert bir emir verilmiş olması, Bâtınîler’in faaliyetlerinin artması ile bağlantılı bir durum olmalıdır. Bu artışın belli şehirlerde propaganda faaliyetlerinin de artmasına sebep olduğu, bunun neticesinde de Bâtınî taraftarlarının çoğaldığını da söylemek mümkündür. Selçuklu hanedanının en başından itibaren Sünnîlik dışı düşüncelere çok sıcak bakmadığı düşünülürse bu harekâtta sultanın da payı bulunduğu göz ardı edilmemesi gereken bir durumdur. 2. Gayri Müslimler Đpek Yolu’nun önemli uğrak yerlerinden biri olan Horasan bölgesi, bu özelliğinden dolayı azımsanmayacak miktarda Yahudi, Hıristiyan ve Budist nüfusa sahip olmuşu 164. Ayrıca Sâsânîler döneminden kalan pek çok dînî unsur Horasan’ın yapısının içinde yer almaktaydı. Selçukluların bölgede hâkimiyetleri sırasında bölgenin en eski ve köklü inançlarından biri olan Zerdüştlük, etkisini belli bir oranda devam ettirmekteydi. Ayrıca bölgede Maniheizm inancına mensup bir topluluk ile Hıristiyanlığın bir mezhebi olan Nesturîlik de mevcut olan inançlardandı. Genel olarak ise Hıristiyanlar, Selçuklu coğrafyasının batı kısmında bulunmakta, doğu bölgelerinde yaşayan Hıristiyanlar ise diğer gayrimüslimlere oranla daha homojen bir yapı ihtiva etmekteydi165 . Horasan’ın diğer bir inanç şekli de bölgedeki tarihi çok eskilere dayanan Zerdüştlük idi166. Selçuklular’dan önceki dönemde Horasan’daki varlıkları kaydedilen Zerdüştler’in, Selçuklular döneminde sayı olarak ne kadar kaldıkları hakkında fazla bir bilgi kaydedilmemektedir. Ancak tamamen ortadan 163 Đbn Funduk, Tarih-i Beyhak, s. 276; Azimî, s. 50; Đbnü’l-Esîr, C. X, s. 499-500; Daftary, Đsmaililer, s. 520. 164 Bahrvezî, Belh, Dairetü’l-ma‘ârif, C. XII, s. 461. 165 Sattarzade, Persian Institutions, s. 158-159, 163-165; Agacanov, Selçuklular, s. 196-198; Alice C. Hunsberger, Nasir Khusraw, The Ruby of Badakhshan, London-New York 2000, s. 4; Öztürk, Anadolu Erenlerinin Kaynağı, s. 127. 166 Sattarzade, Persian Institutions, s. 162; Kutlu, Mürcie, s. 152. 124 kalkmadıkları bilinmektedir. Nitekim Barthold167, Zerdüştlerin bir süre daha etkinliğini devam ettirmeye muvaffak olduklarını belirtmektedir. Selçuklular zamanında varlığını sürdüren bir inanç şekli de Budizm’dir. Bu dönemde Belh ve Toharistân bölgesinde yavaş yavaş etkisini kaybeden Budizm, özellikle Đslâm’ın bölgede tanınmasıyla birlikte büyük ölçüde ortadan kalkmıştır. Budizm’in yok olmasındaki en önemli etken ise medreseler ve burada sürdürülen Đslâmî eğitim idi. Bu medreseler bölgede Đslâmiyet’in yayılmasında çok önemli görev üstlenmişlerdi168 . Yukarıda da belirttiğimiz üzere bölgenin en eski sakinlerinden biri de Yahudiler olmuştur169. Yahudiler’in etkisi bir şehre adını verecek kadar da fazlaydı. 167 Barthold, Dersler, s. 47. 168 Barthold, Dersler, s. 47. 169 Ali Mazaheri, Ortaçağda Müslümanların Yaşayışları, çev. Bahriye Üçok, Đstanbul 1972, s. 150; Encyclopaedia of Afghanistan, C. I, s. 71; Barthold, Dersler, s. 56; Barthold, Türkistan, 83-84; Arslantaş, Yahudiler, s. 29; Balk, EIr, s. 589; Kutlu, Mürcie, s. 152; Çetin, aynı madde, s. 238. III. BÖLÜM BÜYÜK SELÇUKLULAR DÖNEMĐNDE HORASAN’DA EKONOMĐK HAYAT VE ĐMAR FAALĐYETLERĐ A. EKONOMĐK HAYAT Günümüzde ekonomi tabiri çok geniş bir yapılanmayı içine alırken, Ortaçağ ekonomisi ticaret, tarım ve hayvancılığa dayanmaktaydı. Bununla birlikte o dönemde de bazı yan unsurların ekonomiye dâhil edilmesi gerekmektedir. Bu unsurları da madencilik, küçük el sanatları ve küçük işletmeler olarak isimlendirmek mümkündür. Büyük Selçuklular zamanında belli dönemler haricinde ekonomik gelişmişlik üst seviyede gerçekleşmiştir. Ancak bu gelişmişlik derecesi, geniş coğrafyaya hâkim bulunan Selçuklular’ın bazı eyaletlerinde aynı ölçüde olmamıştır. Nitekim ekonominin en önemli unsuru olan tarımdan elde edilen verim, biraz da iklim şartlarıyla ilgilidir. Belli zamanlarda meydana gelen kuraklık ve sel gibi doğal afetler, ekonomik kayıpların ortaya çıkmasına sebep olabilmektedir. Başka deyişle sulu tarım yapılan bazı bölgelerdeki verim, sadece yağmura bağlı olarak tarım yapılan bölgelerden her zaman için daha fazla olmuştur. Bu farklılık neticesinde alınan verim farklı yerlerde değişiklik göstermiş, bu da bölgeler arası ekonomik gelişmişliğe doğrudan yansımıştır. Bölgesel gelişmişliğin tarımsal verim yanında diğer unsurları da haiz olduğu görülmektedir. Đklim koşulları yanında tarihi gelenekler, coğrafi konum ve kültürel yapı da bu gelişmişliğe etki eden faktörler arasında gösterilebilir. Örneğin, bölgelere özgü bazı el sanatları, o bölgenin zenginleşmesine büyük oranda katkıda bulunabilmektedir. Herat tekniği olarak adlandırılan ve 500/1100 yılıyla tarihlendirilen bir metal işleme tekniği sayesinde pek çok zanaatkârın zengin olması bu duruma iyi bir örnek teşkil eder. Bu teknik, Horasan’daki geleneksel metal işçiliğinin farklı bir işleniş biçimiyle ortaya konulmasından ibarettir. Bir bölgenin ticaret yolları üzerinde yer alması da oranın diğer bölgelere oranla daha zengin bir yer olmasını sağlayan unsurlardan biridir. 126 Ticaret yolları sayesinde alışveriş yapma imkânı artan bölge zenginleşmekte ve zamanla daha müreffeh bir yer haline gelebilmektedir. Kültürel yapının zenginliği de bölgenin ekonomik gelişmişliğine yaptığı katkı bakımından bir hayli önem taşır. Bölgede bulunan kültür müesseseleri ve ünlü bilim adamları, ilim arayan pek çok kişinin bölgeye gelmesine neden olabilmekte, bu da belli miktarda ekonomiye katkıda bulunabilmektedir. Genel olarak bakıldığında ise güçlü bir ekonomi için her şeyin başında kuvvetli bir siyasî otoritenin varlığıyla mümkün olabilmektedir. Bazı dönemler haricinde Büyük Selçuklular siyasî otoriteyi ve toplum düzenini sağlamak suretiyle güçlü bir ekonominin varlığına da imkân sağlamışlardır. Ortaçağ devletlerinde ve dolayısıyla Büyük Selçuklular’da ekonomi, daha ziyade halktan toplanan vergiler üzerine inşa edilmiştir. Devlet içerisinde kurulan feodal yapı sayesinde vergilendirme ve vergi toplama işlemi düzenli bir şekilde yapılmakta, ancak her konuda olduğu gibi bu konuda da istisnalar görülebilmektedir. Đstisnaların en önemli sebeplerinin başında savaşlar ve ardından da doğal afetler gelmektedir. Savaşlar bazı bölgelerde kargaşaya neden olduğu için ekonomiye sekte vurmakta, bunun neticesinde de ekonominin her dalı bundan belli oranda etkilenmektedir. Özellikle Sultan Melikşah’ın ölümü sonrasında başlayan taht mücadelelerinden olumsuz olarak etkilenen bölgelerin başında Horasan gelmektedir. Doğal afetler ise bazı istisnai durumlar haricinde nispeten daha dar bir alanda etkili olmuştur. Ancak meydana gelen kuraklık daha geniş bir bölgeyi etkilediğinde, bunun etkisi tüm ülke ekonomisinde hissedilmiştir. XI. ve XII. yüzyılda Horasan bölgesinde çok kapsamlı, hatta karışık denilebilecek sulama sistemlerinin var olduğu görülmektedir. Horasan’ın ayrıca Đpek Yolu’nun doğal güzergâhı üzerinde yer almasından dolayı, ticaret her zaman için büyük önem taşımıştır. Bölgenin ekonomik alanda da en zengin şehri şüphesiz Nîşâbûr’dur. Nîşâbûr’un aynı zamanda başkent Rey dışında devlet hazinesi barındıracak kadar önemini her zaman devam ettirmiştir. Nitekim Sultan Alp Arslan’ın ölümünden sonra amcası Kavurd ile taht mücadelesine girişen Melikşah, Emîr Şerefülmülk Ebû Sa‘îd el-Müstevfî’nin önerisiyle Nîşâbûr’a gitmeyi uygun görmüştü. Nitekim Nîşâbûr, el-Hârizmî’nin ifadesiyle “Horasan ile irtibat vasıtası 127 ve geçmişteki meliklerin, Sâmânoğulları askerlerinin karargâhı” idi. Bu sebeple 17 Rebiülahir 465/30 Aralık 1072 Cuma günü Nîşâbûr’a gelen Melikşah, şehrin kuhendizinde bulunan pek çok malı taraftar toplamak amacıyla askerlerine dağıtmıştı1 . 1. Horasan’da Ticaret Horasan, coğrafi konumu itibariyle ticaret için büyük önem arz eden bir bölge olarak tarih boyunca önemini daima korumuştu. Çünkü bölge, Selçuklular Devleti içerisinde bulunan hemen hemen tüm ticaret yollarının kesiştiği bir kavşak noktasında yer almaktadır. Ayrıca Selçuklular Devleti’ne başkentlik etmiş bulunan iki şehir, Horasan sınırları içerisinde yer almaktadır. Başkentlerin diğer şehirlere göre her alanda daha gelişmiş olduğu düşünüldüğünde, ekonomik anlamda Horasan’ın önemi daha fazla anlaşılacaktır. Özellikle Sultan Sencer’in Horasan hâkimi olmasından sonra uyguladığı ekonomik ve sosyal politikalar, Horasan’ın ticarî önemini her geçen gün daha da arttırmıştır. O güne kadar büyük ticaret merkezi olarak adlandırılabilecek tek merkez Nîşâbûr iken, Sencer’in uyguladığı politikalar sayesinde Merv de dönemin önemli ticaret merkezlerinden birisi haline getirilmiştir. Nitekim Sencer, bölgenin ekonomik istikrarını sağlamak amacıyla özellikle yollardaki Bâtınî tehdidînîn bertaraf edilmesini emretmişti. Sultan Sencer’in ticarete verdiği önemi gösteren bir diğer örnek ise Horasan’da bulunan ticaret yolları üzerinde işaret kuleleri (/) inşa ettirmiş olmasıdır. Özellikle kervanların ve diğer yolcuların yollarını kaybetme ihtimallerinin yüksek olduğu çöllerde inşa edilen bu kuleler, denizlerdeki fenerin karadaki işlevini üstlenmektedir. Husrevcird’in bir kilometre kadar güneyinde bulunan ışık kulesi, 505/1111-1112 tarihinde Melik Sencer tarafından inşa ettirilmiştir. Kule yaklaşık 29 metre yüksekliğindedir2 . Görüldüğü üzere Sencer’in daha meliklik döneminden itibaren ticarete önem verdiği ve buna uygun faaliyetler gerçekleştiği anlaşılmaktadır. Yolların güvenliğinin ne derece önemli olduğunu gösteren bir 1 Hüseynî, s. 38; Yakubovskıy, Merv, ĐA, s. 774. 2 Şebânkâreî, s. 129; Tâhirî, Horasan, s. 162. 128 örnek ise Horasanlı hacıların 552/1157-1158’de hacca gidebilmiş olmalarıdır3 . Sultan Sencer’in ölümünden sonra bile hacca gitmeyi başaran Horasanlılar’ın, Büyük Selçuklular’ın güçlü dönemlerinde daha güvenli bir şekilde seyahat ettiklerini söylemek yanlış olmayacaktır. Horasan aynı zamanda diğer ticaret merkezleri için de önemli bir konumdaydı. Nitekim güçlü bir ziraî kalkınmışlık içerisinde bulunan Hârizm’in batı dünyası ile olan münasebeti, ancak Horasan üzerinden yapılabilmektedir. Şüphesiz bu durum Maverâünnehir için de geçerlidir. Maverâünnehir, hem ticarî hem de kültürel anlamda büyük önem taşımakta ve bölge batı ile her türlü ticarî münasebetlerini Horasan üzerinden gerçekleştirmektedir. Bunun yanında Horasan şehirlerini Hârizm ile birbirine bağlayan yollar da bulunmaktadır. Özellikle Belh’i Tırmiz’e bağlayan yol bunların en önemlisi durumundadır. Ayrıca her biri önemli ticarî merkez durumunda bulunan Horasan şehirleri arasında da önemli ticaret yolları mevcuttur. Horasan’ın en doğusunda bulunan Belh, Ceyhun havzasıyla bağlantıyı sağlayan kilit şehir konumundadır. Nitekim IX. yüzyıl müellifi Ya‘kûbî4 , Belh’i Horasan’ın en büyük şehri olarak kaydeder. Büyüklüğüyle doğru orantılı olarak şehirde 12 kapı bulunmaktadır. Ayrıca Belh Horasan’ın tam ortasında yer almaktadır. Öyle ki, şehirden doğudaki Fergana, batıdaki Rey, güney tarafındaki Sîstân ve nihayet kuzey taraftaki Kabil ve Kandahar’ın uzaklıkları 30 menzildir. Ayrıca Kirman, Keşmir, Hârizm ve Multân da şehre 30 menzil uzaklıktadır5 . Belh ile Merv’i de birbirine bağlayan başka bir ticaret yolu da bulunmaktadır. Bu yol, dolambaçlı bir şekilde dağların eteklerini takip ederek Murgab nehrine, daha sonra kuzeybatı istikametinde nehri takip ederek Merv’e kadar ulaşmaktadır6 . Güzergâh üzerinde Şuburgân, Faryâb ve Tâlekân şehirleri yer alır. Ayrıca Şuburgân’ın bir merhale güneyinde Enbâr şehri bulunmakta, Şuburgân ile Meymene (Yahudiye) arası 3 günlük mesafe olarak kaydedilmektedir. Meymene ile Faryâb arası ise iki 3 Đbnü’l-Esîr, C. XI, s. 189. O dönem şartları düşünüldüğünde hacıların Zilhicce ayından aşağı yukarı üç ay önce Şevval 552/Kasım-Aralık 1157 tarihinde Horasan’dan ayrılmış olmaları gerekmektedir. 4 Ya‘kûbî, s. 63. 5 Ya‘kûbî, s. 63; Barthold, Türkistan, s. 80. 6 Barthold, Türkistan, s. 83. 129 gün, Şuburgân da aynı mesafede bir uzaklıkta bulunmaktadır. Merv ile Meymene arasında diğer bir yol daha mevcut olup, Belh yolunu dik bir şekilde kesmektedir7 . Horasan, Uzakdoğu, Hindistan, Doğu Avrupa ve Batı Asya ile yoğun bir ticaret faaliyeti içinde bulunmaktaydı. Özellikle Horasan’da üretilen pamuklu ve yünlü kumaşlara her bölgeden büyük ilgi duyulmaktadır. Bu ürünler Batı Avrupa pazarlarına dahi ulaşabilmektedir. Horasan’ın batı dünyası ile olan ticaretinde önemli bir üs konumunda yer alan merkez ise Mısır’dır. Horasan ve Đran’ın diğer bölgelerinden gelen ürünler, karayoluyla Mısır’a ulaştırılmakta, buradaki limanlardan gemilere yüklenerek pek çok ülkeye ihraç edilmektedir. 1100-1130 yılları arasında üretilen Đran ipeği Mısır’da iyi kazanç getiren ürünler arasında yer almaktadır. Mısır’a ipek getiren Horasan ve Đranlı tüccarlar, keten başta olmak üzere diğer kumaşları satın alarak geri dönmektedir8 . Uluslararası sayılabilecek ticaret yanında Horasan’ın diğer bölge şehirleriyle olan ticareti de önem arz etmekteydi. Horasan’ın önemli şehirleri Hârizm ve Mâverâünnehir ile kervan yollarıyla bağlantılıydı. Yolların en önemli kavşak noktasında ise Nîşâbûr şehri bulunmaktaydı. Çöllerden de geçen bu ticaret yolları üzerinde kervanların su ihtiyacını karşılamak üzere göller ve kuyular inşa edilmiş, ayrıca kervanların yollarını kaybetmemelerini sağlamak amacıyla işaret kuleleri de yapılmıştı. Ticaret yollarında yolculuk edenlerin tüm ihtiyaçları düşünülmüş ve bunlara uygun çalışmalar da yapılmıştı. Örneğin yollar üzerinde posta istasyonları, kervanların konaklayabilecekleri kervansaraylar, istihkâm amaçlı karakollar da inşa edilmişti. Bu sayede kervanlar daha güvenli bir şekilde yolculuk edebilme imkânına sahip olabilmişlerdi9 . Horasan şehirlerinin ekonomileri daha ziyade ziraat ve ticaret üzerine inşa edilmişti. Bununla birlikte Horasan coğrafyasında yaygın bir şekilde hayvancılık da önem arz etmekteydi. Büyük Selçuklular’ın Horasan’a gelmeleri sonrasında ilk merkez olarak kabul ettikleri Nîşâbûr, Sâmânîler ve Gazneliler döneminde de önemli bir ticaret merkezi durumunda olmuştu. Nitekim şehir doğu ile batı ticaretini 7 Barthold, Türkistan, s. 83-84. 8 Agacanov, Selçuklular, s. 237. 9 Agacanov, Selçuklular, s. 237-238; Tâhirî, Horasan, s. 162. 130 sağlayan ticaret yollarının kesiştiği merkez durumunda bulunmaktaydı. Bu sayede kazandığı ticarî merkez olma özelliğinin Selçuklular döneminde de geçerliliğini koruduğu görülmektedir. Şehrin pek çok yerinde önemli pazarlar ve ticaret hayatının gerektirdiği kervansaraylar ile hanlar mevcuttu. Ayrıca şehir, pek çok tüccar için de önemli uğrak yerlerinden biri haline gelmişti. Bu canlılık neticesinde şehirde değişik sanatları icra eden pek çok sanat ve ticaret erbabı faaliyet göstermekteydi10. Bütün bu faaliyetler canlı bir ticaret hayatının neticesinde meydana gelmiş gelişmelerdi. Horasan’da yerli ve yabancı tüccarın ticaret yapabildiği çok sayıda pazar bulunuyordu. Şehrin en büyük pazarı olan ve merkezpazar olarak adlandırılan pazarlar, şehrin ticaret hayatının en önemli halkalarından birisini teşkil etmekteydi. Bu pazarlar, şehrin asıl bölümü olan şehristanda kurulmayıp, onun duvarlarının dışında yer almaktaydı. Devlet bu sayede pazarlara alışveriş için gelen yabancı halk ve göçebelerin şehrin içine girmesine engel olmayı amaçlıyordu. Bu sayede özellikle hayvan ve hayvansal gıda satmak üzere şehre inen göçebelerden kaynaklanabilecek güvenlik sorunları da ortadan kaldırılmış oluyordu. Pazarlar sayesinde hem şehir halkı, hem de göçebeler ekonomik ihtiyaçlarını güvenli bir şekilde karşılayabilmekteydi. Pazarlara mal satmak amacıyla gelen göçebeler de bu sayede şehir yaşamını tanıma ve sosyalleşme imkânına sahip oluyorlardı. Pazarlar, halkın ekonomik yaşantısına katkı yapmakla birlikte, aynı zamanda siyasî bir mekân özelliği de taşımaktaydı. Büyük Selçuklular döneminde normal pazarlar yanında Nîşâbûr şehrinde birçok meslek grubunun ticaret icra ettiği çarşılar da mevcuttu. Bu çarşılarda belirli mal ve hizmetler sunulmaktaydı. Kaynaklarımız, Selçuklular döneminde Nîşâbûr’da Saraçlar pazarı, Demirciler çarşısı ve Attârlar çarşısının var olduğunu kaydetmektedirler. Attârlar çarşısı 553/1158 tarihinde yıkılmıştı. Nîşâbûr demircilik faaliyetleriyle ön plana çıkmış bir şehirdi. Demirci esnafı tarafından her çeşit demir eşya, iğne, bıçak gibi ürünler üretilmekteydi. 10 Hudûdü’l-‘alem, s. 89; Zahoder, Horasan, s. 499; Bosworth, Ghaznavid Empire, s. 149; Agacanov, Selçuklular, s. 229; H. Gaube, “Sūk”, EI2 , C. IX, s. 796; Tezimizin bu bölümünde ayrıca, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırma Enstitüsü’nün düzenlemiş olduğu Dünden Bugüne Đpek Yolu: Beklentiler ve Gerçekler Sempozyumu (18-19 Ekim 2007)’nda Prof. Dr. Erdoğan Merçil tarafından sunulan ve henüz basılmamış olan “Büyük Selçuklular Döneminde Ekonomik Açıdan Nişabur” adlı bildiriden faydalanılmıştır. 131 Selçuklular’ın son başkenti Merv’de de ekmek, tohum, meyve ve sebzelerin satıldığı pazarlar yanında zanaat erbabının sanatlarını icra eyledikleri pazarlar mevcuttu. Merv’de sadece buğday alışverişinin yapıldığı bir çarşı da faaliyet göstermekteydi. Bunun yanında Herat’ta ıtriyat, Belh’te ise iplikçiler çarşısı, yine Belh’te köle tacirlerinin faaliyet icra ettiği bir çarşı da mevcuttu11. Ayrıca Nîşâbûr’da Kerrâmîler’in kendilerine ait çarşısı bulunması12 , şehirlerde farklı mezhep gruplarına hitap eden çarşıların da bulunduğunu göstermektedir. Bununla birlikte Nîşâbûr gibi uluslararası seviyede sayılabilecek çarşıları bulunan bir şehirde Kerrâmîler’in daha ziyade günlük ihtiyaçlarını karşılamak üzere çarşı kurduklarını söylemek akla daha uygun bir durumdur. Farklı dînî grupların, farklı mahallelerde ikamet etmelerinden dolayı kendi yerel ekonomilerini oluşturmaları, başka deyişle her mahallede, barınan nüfusa göre halkın ihtiyaçlarına cevap verebilecek meslek erbabının faaliyet göstermesi gayet tabiîdir. Neticede bu durum her mahallede küçük de olsa bir çarşının faaliyet göstermesine sebep olmaktadır. Horasan’ın büyük şehirlerinden biri olan Belh, bir taraftan Horasan ve Hindukuş dağları eteklerinden Türkistan’a ve Çin’e uzanan, diğer taraftan da Ceyhun’un sol kıyısından uzanarak Hindistan ve Afganistan’a ulaşan doğu-batı ana ticaret yollarının geçtiği önemli bir kavşakta yer alır. Belh, Kuh-i Baba’nın Amuderya’ya doğru gelen önemli ticaret yollarından birinin üzerinde kurulmuştur13 . Bu sayede tarihinin her döneminde olduğu gibi Selçuklular döneminde de önemli bir ticaret merkezi olmuştur14 . Şehir Moğol istilâsına kadar Horasan’ın en önemli ticaret merkezlerinden birisi olarak dikkat çekmiştir. Konumu itibariyle Hindistan ile yapılan ticaret açısından da önem taşır. Bu sebeple şehrin Hindistan ile irtibatını sağlayan kapılarından biri Hindûvân olarak anılmaktadır15 . Şehir Hindistan’dan bitkisel ilâç 11 Đbn Münevver, Esrâru’t-tevhîd, s. 126; Nâsır-ı Hüsrev, s. 5; Çehâr makāle, s. 106; Đbnü’l-Esîr, C. XI, s. 197; Zahoder, Horasan, s. 499; Agacanov, Selçuklular, s. 241. 12 Đbn Münevver, Esrâru’t-tevhîd, s. 94 13 Hartmann, Belh, ĐA, s. 485. 14 Bosworth, Balk, EIr, s. 587-588; Toynbee, Oxus and Jumna, s. 93; 15 Bahrvezî, Belh, Dairetü’l-ma‘ârif, s. 461. 132 hammaddesi, ıtriyat, şeker, ev eşyası, Türkistan’dan da ibrişim kumaş, değerli taşlar, kıymetli madenler, cariye ve gulâmlar ithal etmektedir16. Buna karşılık Belh ve ona bağlı bölgelerden ihraç edilen ürünler arasında ise üzüm önemli bir yer tutmaktadır17 . Belh’teki nehirlerin sulama dışında ticaret amacıyla da kullanıldığı görülmektedir. Bu nehirler özellikle Hindistan ile yapılan ticarette taşımacılık amacıyla da kullanılmıştır18 . Merv şehri de özellikle başkent olduktan sonra önemli ticarî merkezlerden birisi durumuna gelmişti. Çağrı Bey’in şehre hâkim olması sonrası başlattığı düzenlemeler, diğer hâkimler tarafından da devam ettirilmiş ve şehir bu sayede dönemin en düzenli şehirlerinden birisi haline getirilmiştir. Onun bu önemi büyük ölçüde ticarî yollar üzerinde yer almasından ileri gelmekteydi. Merv’in ticarî yollar üzerinde bulunuyor olması doğulu ve batılı pek çok tüccarın şehirde bulunmasına imkân sağlamaktaydı. Ayrıca Merv, Hârizm ve Mâverâünnehir’e ulaşan ticaret yolunun halkalarından birini oluşturmakta, şehrin dışında bulunan Esteratej (]HاHا ( vahası, ticaret kervanlarının su ihtiyacını karşılaması sebebiyle bir hayli önem taşımaktadır. Merv diğer şehirlerden farklı bir ihraç ürünü üreterek de dikkat çekmektedir. Önemli ustaların elinden çıkarak müzisyenlerin hizmetine sunulan değerli kanunlar, Merv’in önemli ihraç ürünlerinden birini teşkil etmektedir. Merv’den ayrıca halı ve Merv’e özgü elbiseler ihraç edilen diğer ürünler arasında yer almaktaydı19 . Hiç kuşkusuz Horasan’ın küçüklü büyüklü diğer şehirlerinde de pek çok pazar faaliyet göstermektedir. Kaynaklarımızca kaydedilen pazarlardan birisi de Herat’ta bulunan Kasaplar Çarşısı’dır. Nizâmî ‘Arûzî20, Sultan Melikşah zamanında Herat’ta geçen bir olayı naklederken mekan olarak Kasaplar Çarşısı’nı kullanmıştır. Herat’a bağlı bulunan Bûşenc şehri kerestesi ve kereste ticaretiyle de ünlenmiştir. 16 Bahrvezî, aynı yer. 17 Robert S. Lopez-Irwing W. Raymond, Medieval Trade in the Mediterranean World, New York 1990, s. 29. 18 Aryana, s. 51. 19 Lopez-Raymond, Medieval Trade, s. 29; Velî, aynı makale, s. 204, 209-210. 20 Çehâr makāle, s. 126. 133 Hiç şüphesiz bu şehirde kereste sektörüne yönelik bir yapılanma da bulunmaktadır. Bunun yanında küçük bir kasaba olan Meyhene’de de bir çarşı mevcuttu ve bu çarşıda 40 terazi kullanılıyordu21 . Bununla birlikte Horasan bölgesindeki çarşı ve pazarları yukarıda naklettiklerimizle sınırlandırmak mümkün görünmemektedir. Her fırsatta önemini vurguladığımız Horasan’ın ticarî ve ekonomik gelişmişliği ile paralel olarak üretilen malların pazarlandığı pek çok çarşı ve pazarın varlığı muhakkaktır. Ayrıca diğer şehir ve bölgeler arasında gelişmiş bulunan ticaretin de büyük pazarların kurulmasına zemin sağlayacağı açıktır. Netice olarak özelikle Sultan Sencer zamanında meslek birliklerinin sıkı bir münasebet içerisinde olduğu da göz önüne alındığında, her meslek grubunun kendilerine ait bir çarşıda faaliyette bulundukları sonucuna varmak çok da zor olmayacaktır. Ticaretin en önemli unsurlarından biri kuşkusuz paradır. Bu sebeple önemli ticarî merkezlerde de darphane bulunmaktadır. X. yüzyılın ortalarına doğru ortaya çıkan gümüş para eksikliği, daha sonraki dönemde de etkilerini devam ettirmiş ve devletleri yeni para politikaları uygulamaya sevk etmiştir. Bu para sıkıntısı yaklaşık 200 yıl boyunca devam etmiştir. Eksikliğin en önemli sebebi Avrupa ve kuzey ülkeleriyle yapılan ticaret sırasında büyük miktardaki gümüş paranın Avrupa’ya götürülmesiydi. Bu sebeple tam kapasiteyle çalıştırılan gümüş madenleri bir süre sonra tükenmiş ve bunun neticesinde gümüş sıkıntısı baş göstermeye başlamıştı. Daha önce yapılmış olan gümüş eşyalar bile eritilmiş ve elde edilen gümüşten paralar basılmıştı. Eksikliğin diğer bir sebebi de şehirlerin hızlı bir şekilde büyümesinden kaynaklanıyordu. Büyüyen şehirler beraberinde ticaretin artmasına ve dolayısıyla daha fazla para basılmasına sebep oluyordu. Hatta bazı şehirlerde sahte paralar ekonomiyi tehdit eder hale bile gelebilmişti. Bu şekilde baş gösteren gümüş sıkıntısı Selçuklular döneminde de devam etti. Büyük Selçuklular, yeni bir parasal sistemi devreye sokarak bu sıkıntıyı bertaraf etme yoluna gitti. Devlet daha ziyade altın paralar basmaktaydı. Farklı isimlerle basılan dinarların farklı ayarlarda basıldığı herkesçe bilinen bir durumdu. Neticede farklı ayardaki paralar bölgesel ticarette az da olsa karmaşaya neden olmakla birlikte, her bölgenin kendi 21 Đbn Münevver, Esrâru’t-tevhîd, s. 163-164; Barthold, Bûşenc, ĐA, s. 825. 134 ekonomisinin oluşmasını sağladı. Ülkenin en büyük darphanelerinden birisi Nîşâbûr’da bulunmakta ve burada çok miktarda dinar basılmaktaydı. Hatta Nîşâbûr başkent olmamasına rağmen hazine barındırmaktaydı. Nîşâbûr dinarları yüksek ayarlı paralardı ve Nîşâbûriye altını olarak adlandırılmaktaydı. Yüksek ayarlı dinarlar, ülkenin diğer darphanelerinde de basılmaktaydı. Bununla birlikte zaman zaman bozulan ekonomi sebebiyle düşük ayarlı paralar da tedavüle sunulmuştu. Düşük ayarlı altın paraları yüksek ayarlı altınla kaplanan gümüş paralar ve altına bakır eklenerek kaplanan gümüş paraların tedavüle sunulması takip etti. Dirhemler ise ilk zamanlarda bakır ve gümüş bileşiminden basılırken sonraları tamamen bakırdan basılmaya başlandı. Sultan Sencer döneminin sonlarına doğru yaşanan olumsuz olaylar neticesinde ekonomi sekteye uğramış, bu da madeni paraların kalitelerini bir hayli düşürmüştü22 . Horasan’da darphane bulunan diğer bir şehir taşıdığı ticarî ve siyasî öneme binaen Belh idi. Nitekim şehir sahip olduğu gümüş madenleriyle de ünlüydü. Selçuklular’dan önceki dönemde Herat ve Belh’te Abdülmelik b. Mervan adına para basıldığı ve bu paralarda şehrin adının Belhü’l-beyza olarak kaydedildiği bilinmektedir23 . Selçuklular döneminde Horasan’da sikke basılan merkezler Nîşâbûr, Herat, Belh, Merv, Serahs, Mervu’r-rûz ve Velvâlic şehirleridir24. Sikkeler genel olarak dinar olarak basılmakla birlikte, yukarıda da belirttiğimiz gibi farklı madenler de kullanılmıştı. Hocaniyazov25, Selçuklular dönemindeki paraların altın (dinar), gümüş (dirhem) ve bakırdan basılmış olduğunu belirtmektedir. Bununla birlikte altın-gümüş alaşımından paralar da basılmıştır26 . Bir yerde para basılabilmesinin en önemli etmenlerinden birisi de şehirde basılacak paraların hammaddesini sağlayacak madenlerin bulunmasıdır. Madenî 22 Đbn Münevver, Esrâru’t-tevhîd, s. 116; Hüseynî, s. 10; Đbnü’l-Esîr, C. X, s. 68; Ahmed b. Mahmûd, C. I, s. 116; Bünyadov, Hârezmşâhlığı ve Enuştekinler, s. 125 vd.; Ülker Erginsoy, Đslam Maden Sanatının Gelişmesi, Đstanbul 1978, s. 123; James W. Allen, Islamic Metalwork, The Nuhad es-Said Collection, London 1982, s. 13. 23 Uslu, Đslam Orduları..., s. 6; A. Y. al-Hassan-D. R. Hill, “Ma‘din”, EI2 , C. V, s. 967. 24 Schwarz, Sylloge, s. 149; Hocaniyazov, Sikkeler Kataloğu, s. 5-23, 29-31, 50-53, 92, 122. 25 Hocaniyazov, Sikkeler Kataloğu, s. 5, 21, 23. 26 Bkz. Resim 29. 135 paralar mümkün olduğunca hammaddesinin de çıkartılabildiği şehirlerde basılmaktadır. Nîşâbûr, Belh, Herat ve Merv şehirlerinde para basıldığına göre, bu şehirlerde paraların basılmış olduğu, altın gümüş ve bakır madenleri de bulunmaktadır. Nitekim Hudûdu’l-‘alem27 , Horasan’da altın, gümüş ve diğer maden cevherlerinin bulunduğunu, bu madenlerin de dağlardan çıkarıldıklarını kaydetmektedir. Ayrıca 341/952-953 senesiyle tarihlendirilen Ebû Dülef’in Sefernâme’sinde de Nîşâbûr’da çok fazla maden bulunduğu kaydedilmektedir. Bununla birlikte Nîşâbûr ile özdeşleşen en önemli maden türkuazdır. Bu sebeple şehir Şehr-i Firûze olarak da anılmaktadır28 . 2. Toprak Sistemi ve Ekonomiye Etkisi Selçuklular’da toprak sistemi denildiğinde hiç kuşkusuz akla ilk olarak iktâ sistemi gelmektedir. Askerî bir oluşum olarak ortaya çıkan iktâ sisteminin hem ekonomik, hem de sosyal sonuçları mevcuttur. Büyük Selçuklular döneminde Sultan Melikşah zamanından itibaren uygulamaya konulan bu sistem, önceleri kargaşanın hüküm sürdüğü, üretimin ve dolayısıyla tahsilâtın yapılamadığı bölgelerde yürürlüğe konulmuştur. Nizâmülmülk, kargaşa bölgelerindeki tarım topraklarını iktâ kısımlarına ayırmak suretiyle yeni bir düzenlemeye gitmiş, bu sayede düzenli şekilde tarım yapılmaya başlanan bölgelerde de refah seviyesi her geçen gün artmaya başlamıştır. Bununla birlikte bu sistem bazı bölgelerde, toprak sahibi olan halkın, yani dihkānların zararına işlemiş, zarar daha ziyade Horasan ve Mâverâünnehir’de kendisini göstermişti. Bölgenin önemli devletlerinden Sâmânîler, biraz da dihkānların etkisiyle yıkılmıştı. Dolayısıyla dihkānlar yeni kurulmakta olan bir devlete karşı tavır takındılarsa da, onların etkisi çok fazla olamadı. Her geçen gün iktâ sistemi daha etkin bir şekilde devlet düzeninde yerini almayı başardı. Đlk zamanlarda daha sıkı kurallara bağlı bulunan iktâ sistemi, zamanla sultanın inisiyatifinde bir müessese gibi algılanmaya başlanmıştı. Sultan kendisine bağlı 27 Bkz. Aynı eser, s. 88; Ayrıca bkz. Strange, aynı eser, s. 429; Uslu, Horasan, s. 157; Hassan-Hill, Ma‘din, EI2 , s. 967. 28 Ebû Dülef, Sefernâme-yi Ebû Dülef der Đran, er-Risâletü’s-sâniye, nşr. V. Minorsky/Farsça çev. Seyyid Ebu’l-Fazl Tabâtabâî, Tahran 1342 hş., s. 86; Öztürk, Anadolu Erenlerinin Kaynağı, s. 165. 136 olan kişilere hizmetleri karşılığında iktâ verebilmekte ve bu bağışların miktarı tamamen sultanın isteğine göre belirlenebilmekteydi. Sultan zaman ve neden gözetmeksizin iktâ miktarını arttırabilir veya tamamen geri alabilirdi. Bu durum iktâ sahibinin taşıdığı unvanla ilgili değildi. Đktâ arazileri daha ziyade askerî-idarî rütbelere göre ve nüfûzlu ailelere verilmekteydi. Askerî iktâlar iki kısma ayrılmakta, ilk kısım iktâlar daha ziyade büyük emîrlere verilirken, ikinci kısım iktâlar ise kendi bölgesinde hâkim bulunan küçük toprak sahiplerine verilmekteydi. Đktâlar toprağın verimine göre farklı derecedeki kişilere verilmekteydi. Bazı durumlarda adlî teşkilata mensup kişilere de iktâ verildiği görülmekteydi29 . Buna rağmen dihkānlık sisteminin devam ettiğine dair örnek teşkil edebilecek bazı durumlar da mevcuttur. Nitekim Đbn Funduk30, mahalli hanedanlar başlığı altında yirmiden fazla ailenin Beyhak ve çevresindeki hâkimiyetinden bahsetmektedir. Burada hayat hikâyesini naklettiği bazı kişilerin şehir veya kasaba riyasetlerinin ailelerinden kendilerine naklolunduğu görülmektedir. Bu hâkimiyetlerde Selçuklu yönetimince bir atamanın yapılıp yapılmadığı belirtilmemekle birlikte, riyasetin işlerlik kazanabilmesi için sultan veya vezir tarafından onaylanmasının gereği de mümkün olabilir. Nitekim bu duruma örnek teşkil edebilecek bir olay şu şekilde gelişmiştir. Babasının ölümünden sonra medresede onun yerini almak isteyen Ebu’l-Kâsım Muzaffer b. Abdülmelik b. Abdullah b. Đmâmü’l-Haremeyn el-Cüveynî’ye fakihler ve öğrenciler onay vermemişti. Onun medresede ders verebilmesi için kendisinden onay istenmiş, Nizâmülmülk’ten almış olduğu onay sayesinde Nizamiye Medresesi’nde ders verebilmeyi başarmıştır31. Bu durum mevcutken mahalli aile hâkimiyetlerinin Selçuklular’ın izni olmadan sürdürülebilmesi ihtimal dâhilinde görünmemektedir. Ayrıca bahsettiğimiz aile hâkimiyetlerinin çerçevesi tam manasıyla belli olamamaktadır. Başka deyişle bu ailelerin belli bir toprak parçasına hükmedip 29 Barthold, Türkistan, s. 327, 329; Ann K. S. Lambton, Landlord and Peasant in Persia, Oxford 1953, s. 53 vd.; Lambton, Sancar Đmparatorluğunun Yönetimi, s. 372 vd.; Klausner, Seljuk Vezirate, s. 10; Agacanov, Selçuklular, s. 129; David Morgan, Medieval Persia 1040-1797, London 1988, s. 38-39; Safi, aynı makale, s. 354. 30 Tarih-i Beyhak, s. 73 vd., 94; Ayrıca bkz. Agacanov, Selçuklular, s. 209; Kafesoğlu, Selçuklular, ĐA, s. 400-401. 31 Bkz. Kültürel Hayat Bölümü. 137 etmedikleri tam manasıyla anlaşılamamaktadır. Bununla birlikte ailelerin ekonomik zenginliğe ulaştıkları açıktır. Nitekim bazıları Cuma mescidi inşa ettirecek kadar varlıklıdır32. Sistemin Horasan’ın diğer küçük şehirlerinde de işler bir durumda olduğunu söylemek zor olmayacaktır. Büyük şehirler ise daha ziyade hanedana mensup veya diğer önemli emirlere iktâ edildiği için farklı bir yapılanma göstermektedirler. Arazi büyüklük, vergilendirme biçimi ve hukuki statüsüne göre ayrılık göstermektedir. Büyük toprak parçalarına yukarıda da belirttiğimiz gibi sultan ve hanedan üyeleri ile diğer önemli emîrler hâkim durumdadır. Küçük ölçekli toprakların sahipleri ise daha ziyade köylülerdir. Köylüler de kendi aralarında varlıklı ve fakir olarak ayrılmaktadır. Ayrıca vergiden muaf tutulan bazı mülkler de bulunmaktadır. Topraklar alınıp satılmakta, hediye edilebilmekte ve miras olarak bırakılabilmektedir. Başka deyişle tüm araziler tamamen devletin hâkimiyeti altında değildir. Öyle ki, 1078 tarihli bir nikâh akdinde erkek yeni evlendiği eşine toprak hediye etmiştir. Damat bu amaçla Herat’a bağlı Bâmîyân’da dört parça toprak satın almış ve bunların mülkiyet haklarını hediye olarak geline devretmiştir33 . Özellikle Sultan Sencer döneminde Horasan ve çevre bölgelere yapılan atamalarla ilgili olarak mevcut bulunan bazı menşurlardan iktâ sistemi hakkında daha geniş bilgiler edinebilmekteyiz. Nitekim Belh valiliğine atanan Ebu’l-Feth b. Ebû Bekr b. Kamaç’ın atama menşurunda yeni valinin, iktâ sahibi olarak malî işlerden sorumlu olduğu da anlaşılmaktadır. Hiç şüphesiz bu malî sorumluluk, onun kendi iktâları için de geçerli olan bir durumdur34 . 3. Tarım ve Hayvancılık Selçuklular zamanında, devletin ana gelir kaynaklarından birini teşkil eden tarım, aynı zamanda nüfusun en önemli geçim kaynağı durumundaydı. Bu sebeple 32 Đbn Funduk, Tarih-i Beyhak, s. 118. Đbn Funduk (aynı yer), Müstevfîyân başlığı altında Hâce Ebu’l-Hasan Muhammed b. Ali el-Müstevfî’nin Turaysîs nahiyesinden olduğunu, ancak Sebzevâr’a gelerek burada ve başka bir kasabada Cuma mescidi inşa ettirdiğini nakleder. 33 Atebetü’l-ketebe, s. 23-24, 71; Agacanov, Selçuklular, s. 208-209. 34 Atebetü’l-Ketebe, s. 77; Lambton, Sancar Đmparatorluğunun Yönetimi, s. 374-375. 138 ileriye dönük bir şekilde inşa edilen sulama sistemleri, çok geniş bir alanı kapsar. Devlet, kurduğu sulama sistemleri sayesinde üretilen üründen belli bir miktarını vergi olarak toplamaktadır. Özellikle Sultan Melikşah ve Sencer zamanlarında ülkenin diğer yerlerinde olduğu gibi Horasan’da da inşa edilen sulama kanalları sayesinde tarım ürünlerinde büyük artış görülmüş, gelişen tarım sayesinde ticaret canlanarak şehirler daha mamur bir hale gelmişti35 . Horasan, geniş tarımsal ürün çeşitliliğine sahip bir bölge olup, hemen hemen her şehri de aynı özellikleri göstermektedir. Bölgenin uygun iklimi ve tarım için oluşturulan elverişli sulama şartları sayesinde ürün daha bol ve kaliteli bir hale gelmiştir. Horasan’ın en doğu kısmını oluşturan Belh şehrine çok yakın olan dağlardan, nehirler vasıtasıyla gelen alüvyonlu topraklar, sulama sistemli tarımla birleşince bölge çok verimli bir hal almıştır36. Bunun neticesinde Belh’in etrafı bağ ve bahçelerle çevrilmiştir. Halkı genel olarak çiftçilikle geçinen şehirde, üzüm, yer mantarı, ağaç kavunu, turunçgiller, şeker kamışı, nilüfer çiçeği yetiştirilmekte37 , ayrıca Belh, buğday ambarı özelliğinden dolayı Hârizm’e buğday ihraç etmektedir38. Belh ve komşusu Herat’ta buğdaya ek olarak sanayiye hammadde teşkil edebilecek bitkiler, yetiştirilen diğer ürünler arasında yer almaktadır. Aynı zamanda turunçgiller, zambak ve üzüm ihraç edilmeye uygun kalitededir. Sadece üzümün 120 çeşidi yetiştirilmekte, bunlar da kendi aralarında kalitesine göre ayrılmaktadır39 . Diğer taraftan Merv şehrinin de içinde bulunduğu Murgab vadisi, ziraatın gelişmiş olduğu bölgelerden birisi olarak göze çarpmaktadır. Merv’e üç fersah uzaklıkta bulunan Murgab vadisindeki köyler, Karakurum çölünden rüzgârlarla buralara sürüklenen ve zaman zaman yer değiştiren kum tepeleriyle mücadele etmek durumunda kalmışlardı. Merv’in toprakları tuzlu ve kumlu bir özellik taşımasına rağmen, bu durum tarım yapmaya engel taşımamaktadır. Merv’de, 35 Turan, Selçuklular, s. 343; Lambton, Continuity, s. 159 vd. 36 Bosworth, Balk, EIr, s. 588. Horasan’da üretilen ürünleri döneme en yakın kaynaklar yanında dönem öncesi ve sonrası kaynaklardan karşılaştırmalı olarak vermeyi uygun buluyoruz. 37 Hudûdü’l-‘alem, s. 99; Hartmann, Belh, ĐA, s. 487; Uslu, Horasan, s. 154; Uslu, Đslam Orduları..., s. 3 38 Agacanov, Selçuklular, 202-203. 39 Çehâr makāle, s. 77; Agacanov, Selçuklular, s. 201-202, 241 139 özellikle sulanabilen arazide arpa ve buğday ekimi yapılmakta, bunun yanında üzüm, kavun, armut gibi çok kaliteli meyveler üretilmektedir. Buradaki kavunun ünü o kadar fazladır ki, diğer memleketlere ihraç edilmektedir. Sanayi ürünü olarak üretilen en önemli ürün ise pamuktur. Merv’de yetişen buğday da büyük bir üne sahiptir, çünkü bu buğdaydan yapılan ekmek çok lezzetli olmaktadır40 . Merv bölgesindeki tarımsal gelişim, yaygın bir şekilde kullanılan sulama kanalları sayesinde olabilmektedir. Sulama kanallarının en önemlilerinden birisi de Sultan Sencer tarafından Merv’de inşa edilmiştir. Moğollar tarafından tahrip edilen bu kanal sistemi, Murgâb nehrinin sularını Merv ovalarına aktarmış, böylece Merv’deki tarım üretiminde bire yüz oranında büyük artış meydana gelmişti. Merv’de pamuk üretimi ve buna bağlı sanayi de büyük gelişme göstermişti. Murgâb nehrinden dört büyük ana sulama kanalı çekilmiş, bu kanallardan da çevredeki köylere su taşıyan pek çok küçük kanal inşa edilmişti. Bölgenin iklim şartları düşünüldüğünde yaz mevsiminde artan su ihtiyacını karşılamak üzere bentlere de ihtiyaç duyulmuştu. Bunun neticesinde sulama ihtiyacını karşılamak üzere ayrıca bir bent inşa edilmiş, bendin Merv bölgesindeki tarımsal üretimdeki önemi bir hayli fazla olmuştu41. Sultanbend adıyla meşhur bu bendi, Sultan Sencer’in inşa ettirmiş olma ihtimali yüksek görünmektedir. Merv’in önemli özelliklerinden bir diğeri de çöl şartlarına uygun develerin üretim merkezlerinden biri oluşuydu42 . Nîşâbûr’un çevresi ise her zaman geniş meyve bahçeleriyle çevrilidir. Ortaçağda Nîşâbûr’da iyi kalitede keten ve pamuk yetiştirilmektedir. Diğer bir ürün ise işlenmemiş ipek olarak göze çarpmaktadır43. Geniş sulama sistemi sayesinde çeşitli tarımsal ürünler ve bol miktarda meyve yetiştirmek mümkün olabilmektedir. Özellikle şehrin kuzey kısmı daha mamur ve ziraat açısından daha verimlidir. Bundaki en önemli sebep su ve sulama sistemlerinin kuzeyde daha yoğun bir şekilde bulunmasından kaynaklanmaktadır. Şehrin çevresinde bulunan verimli 40 Đbn Funduk, Tarih-i Beyhak, s. 280; Agacanov, Selçuklular, s. 203. 41 Turan, Selçuklular, s. 268; Strange, aynı eser, s. 402; Lambton, Continuity, s. 164. Agacanov, Selçuklular, s. 203; 42 Hudûdü’l-‘alem, s. 94; Uslu, Horasan, s. 153. 43 Lockhart, Persian Cities, s. 86 140 otlaklar hayvan sürüleri için vazgeçilmez önem teşkil etmiş, bu otlaklar şehirde bol miktarda süt ve süt ürünlerinin üretilmesine katkıda bulunmuştur. Nîşâbûr’a bağlı bulunan Sebzevâr da tam manasıyla bir tarım şehri olarak kaydedilmektedir44. XIV. yüzyıl coğrafya kaynaklarından olan Nüzhetü’l-kulûb45, Nîşâbûr’a bağlı Đsferâyin’de üzüm ve tahıl yetiştirildiğini zikreder. Aynı kaynağa göre Beyhak ve Câcerm de tahıl merkezidir. Ayrıca Beyhak ve Cüveyn’de üzüm yetiştirilmektedir46. Daha sonraları Habûşân adını alan Ustuvâ da, Nîşâbûr’a bağlı şehirlerden birisi olup, burada da tahıl, üzüm, pamuk ve meyve yetiştiği kaydedilmektedir47 . Nizâmî-i Arûzî48, 530/1135-1136 tarihinde Nîşâbûr’da bulunduğu sırada mezarlığı ziyarete gittiğinde buraya bitişik bulunan bahçede armut ve şeftali ağaçlarının varlığından bahsetmektedir. Đbn Funduk49 ise Beyhak’a bağlı iki ayrı köyde fıstık yetiştiğini, hatta bu fıstıkların Nîşâbûr’da bile eşi benzerinin bulunmadığını nakletmektedir. Ayrıca o, Beyhak’a bağlı Keyzer (ر&^. (köyünde yetiştirilen narı da övmektedir. Bu durumda Selçuklular döneminde Nîşâbûr ve Beyhak çevresinde fıstık üretiminin yaygın olduğu söylenebilir. Horasan coğrafyasında yaygın olarak üretilen meyvelerden birisi de muhtemelen nardır. Tüm Horasan coğrafyasının en yaygın meyvesi ise hiç kuşkusuz üzümdür. Beyhak’a bağlı Oştor (ر ا(, Şeştemed ve Serd-i Efrûr (و8ا ر (>köyünde yetişen üzümlerin kalitesi bir hayli yüksektir. Ayrıca Nîşâbûr’un kenar mahallelerinde yetiştirilen ürünler arasında üzüm de yer almakta ve bölgenin bir diğer ünlü meyvesini ise incir teşkil etmektedir50 . Husrevcird ve Ebârî (ىا (köyünde de çok çeşitli meyvelerin yetiştirildiği görülmektedir. Bunların en ünlüsü kırmızı ve beyaz renkteki kayısıdır. Bölgede 44 Hudûdü’l-‘alem, s. 89; Lambton, Continuity, s. 168 45 Nüzhetü’l-kulûb, s. 183. 46 Aynı eser, s. 184. 47 Nüzhetü’l-kulûb, s. 184-185. 48 Çehâr makāle, s. 98. 49 Tarih-i Beyhak, s. 277. 50 Đbn Funduk, Tarih-i Beyhak, s. 278, 280; Zahoder, Horasan, s. 500. 141 ayrıca siyah ve beyaz üzüm yetiştirilmektedir. Yetiştirilen bu meyvelerin en önemli özelliği ise mevsimine göre erken olgunlaşmasıdır51 . Bazı ürünler neredeyse Horasan adıyla birlikte anılmaktadır. Bu ürünlerin başında üzüm, incir ve kavun gelmektedir. Eserini XIV. yüzyılda kaleme alan Hamdullah Müstevfî52, bu üç ürünün bolca miktarda yetiştiği şehirler olarak Tûs, Herat ve Bûşenc’i kaydeder. Ayrıca Đsfizâr’da nar bol miktarda yetiştirilmektedir. Herat ise çok çok geniş bağlara sahip bir yöredir. Bûşenc’de de üzüm yetişmekte olup, yetişen üzüm bir kaç çeşittir. Üzümün bol miktarda yetiştirildiği merkezlerden birisi de Bâdgîs olarak kaydedilmektedir. Herat’a bağlı olan Câm şehri boydan boya sulama kanalları ile donatılmıştır. Bu sebeple meyvesi bol bir bölgedir. Zâve ise yukarıda zikredilenlere ek olarak tahıl, ipek ve pamuk üretilen şehirlerdendir53 . Yukarıda da belirttiğimiz gibi sulama sistemine dayalı tarım büyük önem kazanmıştır. XI-XII. yüzyılda zengin tarım alanlarından birisi Belh ve civarıdır. Belh eyaleti Belhab ve Hulma nehirlerinin sularıyla sulandığı için verim nispeten fazladır. Belhab vadisinde de birçok su değirmeni bulunduğu için nehir Dehas olarak adlandırılmıştır. Belhab, şehir içinde 12 kola ayrılmakta ve bu kollar şehrin etrafındaki bağ ve bahçelerin sulanması amacıyla kullanılmaktadır. Sulama kanalları şehrin birkaç fersah dışına kadar uzanmış, bu sayede şehrin ekonomik gelişiminde büyük etken olmuştu54. Belh bölgesi Moğol istilasına kadar zahire ambarı görevi görmeye devam etmiştir. Horasan’ın diğer önemli şehri Herat, suyu bol bir yer olarak kaydedilmektedir. Su, tarımın en vazgeçilmezlerinden birisi olduğuna göre Herat’taki ziraî gelişmişlik en üst seviyededir. Şehirde özellikle sonbahar meyvesi olarak şehirde üzüm, nar, armut, ayva, incir, badem, ceviz ve diğer ürünler bolca yetişmektedir55 . 51 Đbn Funduk, Tarih-i Beyhak, s. 279. 52 Nüzhetü’l-kulûb, s. 185-188. 53 Nüzhetü’l-kulûb, s. 189-190. 54 Bosworth, Balk, EIr, C. III, s. 589; Toynbee, Oxus and Jumna, s. 94-95; Agacanov, Selçuklular, s. 202. 55 Makdisî, C. II, s. 447; Hudûdü’l-‘alem, s. 91; Đsfizârî, C. I, s. 281 142 Belh sınırları içinde yer alan Huttelân şehri Abbâsîler, Gazneliler ve Selçuklular döneminde yetiştirdiği atlarla meşhur olmuştur. Şehirde birden çok at pazarının bulunduğu bilinmektedir56. Ayrıca değerleri herkesçe bilinen Belh’e özgü develer de çokça yetiştirilen hayvanlar arasında bulunmaktadır. Şehrin yakınlarındaki steplerde yetiştirilen ve mükemmel bir ırk olduğu belirtilen Belh develeri, başta kervan taşımacılığı olmak üzere her türlü iş için kullanılmaktadır. Nîşâbûr’a bağlı bir şehir olan Nesâ, yabani av kuşlarının yetiştirildiği en önemli merkez durumundadır. Câcerm’de ise büyükbaş hayvan yetiştiriciliği önem kazanmıştır57 . 4. Sanayi Ürünleri a. Kumaş Üretimi Horasan, sanayi ürünleri açısından da büyük bir zenginlik arz eder. Özellikle Merv’de pek çok zanaat türü çok gelişmiş bir şekilde icra edilmektedir. Şehirde üretilen kumaş tüm Horasan bölgesinde büyük bir üne sahiptir. Aynı zamanda Nesâ’da inci işlemeli kumaşlar üretilirken, Serahs’ta da simli kumaş üretimi ön plâna çıkmaktadır. Ayrıca Nesâ, ham ipek ve örgü kumaşların da üretildiği önemli bir merkezlerden biridir. Tilki derisinden imal edilen kürkler ise diğer ünlü ürünlerden birisi olmuştur. Nîşâbûr ve çevresi ise ipek, keten ve pamuklu kumaşların en önemli üretim merkezi durumundadır. Pamuklu kumaşlar, Merv, Nîşâbûr ve Belh başta olmak üzere, daha ziyade pamuk yetiştirilen tüm Horasan şehirlerinde üretilmektedir. Dokunan bu kumaşlar daha sonra elbise haline getirilerek, Đran’ın diğer bölgelerine, hatta doğu ülkelerine ihraç edilmektedir58 . 56 Muhammed b. Mansûr b. Sa‘îd Mübârekşâh, Âdâbü’l-harb ve’ş-şecâ, nşr. Ahmed Süheylî Hânsârî, Tahran 1346 hş., s. 218 vd.; Mehmet Altay Köymen, “Alp Arslan ve Zamanı Askerî Teşkilâtı”, Ankara Ünv. D. T. C. F. D., sayı: 8-9’dan Ayrı Basım, Ankara 1970, s. 59. 57 Bosworth, Balk, EIr, C: III, s. 589; Strange, aynı eser, s. 392, 429. 58 Strange, aynı eser, s. 429; Agacanov, Selçuklular, s. 229-230; Abdülhalik Bakır, “Ortaçağ Đslâm Dünyasında Dokuma Sanayi”, Belleten, sayı: 241, Ankara 2000, s. 772. 143 Kumaşlardaki süslemeler daha ziyade ağaçlar üzerinde resmedilmiş kuşlar ve çiçekler şeklindeki tasvirlerdir. Selçuklular döneminde yapılan her türlü süslemede hareket halindeki vahşi hayvan motifleri de sıkça kullanılmıştır. Bunun yanında av sahneleri de bu tarz ürünlerde süsleme olarak tercih edilmiştir. Ayrıca Türk tipi olarak adlandırılan insan figürleri yapılan süslemelerde vaz geçilmez tasvirler olmuştur59 . Semerkand yakınlarındaki Vâzâr köyünde dokunan, Vâzârî (وازارى (veya Horasan dibacı olarak da kumaş türü, ayrıca ünlüdür. Pamuktan imal edilen bu kumaştan, tüm Đran’da tanınan çok kaliteli elbiseler imal edilmektedir. Parlak, yumuşak ve pahalı olan bu kumaş, aynı zamanda uzun ömürlüdür. Safran sarısı rengindeki Vâzârî kumaşından özellikle kışlık elbiseler üretilmektedir. Ünü ve değeri sayesinde Sultan Tuğrul Bey’in de tercih ettiği kumaşlardan birisidir60 . Selçuklular’ın Horasan’a hâkim oldukları dönemde zanaatın en gelişmiş şekli dokumacılık olarak göze çarpmaktadır. Kumaş dokumacılığı yanında Türkler ve Đranlılar’ın en önemli el sanatlarından birisi olan halıcılık da azımsanmayacak bir önem teşkil etmektedir. Özellikle Tûs’ta imal edilen ve diğer şehirlere ihraç edilen başka bir ürün ise keçe olarak dikkat çekmektedir61 . Bunun yanında Đbn Funduk62, muhtemelen Beyhak’ta hem erkek, hem de kadınlara hitap eden bir ayakkabı yapıldığını, bu ayakkabıların Nîşâbûr’da bile benzerinin bulunmadığını nakletmektedir. Beyhak ayrıca değerli taşları, madenleri ve mermer yatakları ile ünlü bir şehirdir63 . b. Seramik ve Cam Üretimi Horasan’da yaygın olan bir zanaat türü de seramik yapımıdır. Mutfak ve diğer ev eşyası olarak kullanılan ürünler hem metal, hem de topraktan imal edilmektedir. Topraktan üretilen bu ürünler, normal kalitede olabildiği gibi en üst 59 Agacanov, Selçuklular, s. 231. 60 Hüseynî, s. 16; Bundârî, s. 25; Bakır, Dokuma Sanayi, s. 772-773. 61 Strange, aynı eser, s. 429; Agacanov, Selçuklular, s. 230. 62 Tarih-i Beyhak, s. 278. 63 Konukçu, Beyhak, DĐA, s. 57. 144 seviyede kalite ve estetik arz edebilen ürünler de olabilmektedir. Üzerleri genellikle Arapça dualarla veya veciz sözlerle süslenmektedir. Ayrıca bu ürünlerde Türkistan menşeli halı desenleri ile hayvan tasvirleri süsleme olarak kullanılabilmektedir. Tasvir edilen hayvanların en önemlisi çift başlı kartal olarak göze çarpmakta, ayrıca diğer yırtıcı kuş türleri de sıkça resmedilmektedir64 . Büyük Selçuklular döneminde üretilen porselenler, Çin’den ithal edilen porselenlerden ilham alınarak yapılmıştı. Đran’daki bu taklit süreci tüm XII. yüzyıl boyunca devam etti. Bu etkileşim sonucunda Đran coğrafyasında yarısaydam nitelikte ince porselen ürünleri üretilmeye başlanmış, yeni kullanılmaya başlanan alkali sır tekniği sayesinde, üretilen porselenler bir nebze fildişi renk almıştı. Bu renk nadiren yeşilimsi bir renge de dönüşebilmekteydi. Üretilen porselenlerin ince oluşu onların küçük yerler için bir nevi cam olarak kullanılmasına da imkân sağlamıştı. Ancak alkali sır, uygulandığı yüzeyi çürütmeye yatkın bir madde olduğu için bu ürünler kısa ömürlü olmuştu. Yine de bu dönemde alkali sırlama tekniğiyle, pek çok çanak, sürahi, fincan, ibrik, kavanoz ve maşrapa imal edilmişti. Üretilen bu çanak çömlekten bazıları süssüz, bazıları ise üzerlerine uygulanan baskı teknikleriyle çiçek motifleriyle süslenmişti. Đran’daki en önemli üç seramik üretim merkezinden birisi65 Nîşâbûr idi. Nîşâbûr şehrinde o döneme ait fırınlar, seramik baskı malzemeleri ve çok miktarda seramik parçaları bulunmuştur66. Ayrıca bu dönemde Tûs şehrinde “herkâre” denilen güveçler en önemli üretim ve kazanç dallarından birisi olmuştu. Bu ürün hemen hemen tüm çevre şehirlere ihraç edilen bir ürün durumundaydı67 . Dandanakan şehri de pişmiş topraktan her cins kabın imal edildiği merkezlerden birisi olmuştu. Nitekim bölgede yapılan arkeolojik kazılarda pişmiş topraktan imal edilen her çeşit kaba rastlanmıştır. Bölgede ayrıca tuğla imal edilen merkezlerin kalıntıları da bulunmuştur68 . 64 Agacanov, Selçuklular, s. 231. 65 Diğer iki merkez Rey ve Kâşân şehirleridir, bkz. Géza Fehérvári, Islamic Pottery, A Comprehensive Study Based on The Barlow Collection, London 1973, s. 72. 66 Fehérvári, Islamic Pottery, s. 71-72; Agacanov, Selçuklular, s. 230. 67 Strange, aynı eser, s. 429; Zerrinkûb, Medreseden Kaçış, s. 20. 68 Zahoder, Dendanekan, aynı yer. 145 Cam üretimi de Selçuklular döneminde büyük bir gelişme göstermiştir. Bu dönemde mutfak malzemeleri, ilaç, parfümeri ve kimya alanında kullanılmak üzere cam kaplar üretilmektedir. Ayrıca cam işleme sanatında görülen en önemli yenilik, yuvarlak pencere camlarının üretilmeye başlanmasıdır. Ayrıca renkli camlar da üretim sürecine katılan diğer bir ürün olarak göze çarpmaktadır69 . c. Metal Eşyalar Selçuklular döneminde üretilen metal eşyalar için en önemli merkezlerden birisi Horasan, şehir ise Herat olmuştur. XII. yüzyıl başlarında Horasan’ın tümü ve özellikle Herat’ta kakma motiflerle süslenmiş metal eşyalar göze çarpmaktadır. Bu eşyalar, sadece üzerlerindeki kakma motiflerle kendilerinden önce üretilenlerden farklılık taşımamakta, onları diğerlerinden özellikle süslemelerde takip edilen düzen, üretim tekniği ve biçimi ayırmaktadır. Aşağı yukarı 500/1100 tarihlerine kadar tabaka olarak üretilen bronz ve pirinç sadece düşük değerdeki ürünlerin üretiminde veya kaliteli ürünlerin yapımı sırasında yan unsur olarak kullanılmaktaydı. Ancak Herat tekniği olarak adlandırılan üretim biçiminde ise tabaka olarak imal edilen bronz ve pirinç en kaliteli ürünlerde etkileyici bir şekilde kullanılmaya başlanmıştı. O dönemde tabaka bronz Herat’ta yaygın bir şekilde testi yapımında kullanılmaktaydı. Değişik kullanım amaçlarına uygun büyüklüklerde üretilen bu testiler, konik ağızlı olup, gövdesine de bir sap eklenmekteydi. Diğer taraftan gümüş ve eskiden beri var olan gümüş işçiliği de ayrıca önem kazanmaya başlamıştı. Bu tarihlerde tabaka halinde gümüş üretim endüstrisi de Herat ekonomi hayatına katılan unsurlardan biri oldu. Herat tekniği gümüş üzerinde de uygulanmaya başlandı. Gümüş üzerindeki süslemeler kabartma, yaldızlama ve savat70 kakma teknikleriyle yapılmaktaydı. Yaldızlama ve savat tekniği, objelere altın, gümüş ve siyah renklerini vermekteydi. Altın renginde olan Herat bronzuna gümüşle kakma işlemeler yapılırken, farklı renkler elde etmek üzere üretim sürecinde değişik maddeler, örneğin bakır eklenmekteydi. Bronz ve pirinçten 69 Agacanov, Selçuklular, s. 231-232. 70 Gümüş üzeri nakış işleme sanatı, bkz. Türkçe Sözlük, TDK, Ankara 1977, s. 691. 146 yapılan bu eşyalar etkileyici bir teknikle ve büyük bir estetik amaç gözetilerek yapılmıştı. Tasarımları hayli karmaşık olmalarına ve taşıdıkları keskin hatlara rağmen, göze hoş gelen bir tarzla imal edilmişlerdi. Süslemelerindeki küçük detaylar insanı şaşırtacak derecede bir düzenle yapılmıştı. 542/1148 tarihinde Herat’ta yapıldığı kabul edilen bir kalem kutusu bu alanda çok önemli ve önemi kadar da değerli bir eser olarak kabul edilmektedir71 . Herat tekniğinin gelişmesinde rol oynayan önemli etkenlerden birisi de ekonomik bir durumdu. XI. yüzyılın ikinci yarısında Đslâm âleminde gümüş madeni sıkıntısı patlak vermişti. O dönemlerde gümüş daha ziyade para basımında ve özellikle yöneticiler ve zenginlerin ihtiyacına yönelik eşyaların yapılmasında kullanılmaktaydı. Gümüş madeninin azalması neticesinde bu eşyaların yapımında bronz tercih edilmek durumunda kalınmıştı72. Yukarıda da belirttiğimiz gibi bronz eşyalar ilk zamanlarda sıradan halkın kullanımına yönelik olarak üretililirken, bu eşyalar artık zenginlere de hitap eder hale gelmişti. Bu sebeple ustalar maddenin ucuzluğunu uyguladıkları yeni teknik ve süsleme şekilleriyle bertaraf etme yoluna gitmişlerdi. Her geçen gün Herat tekniğine yeni unsurların da katılması, maden işleme sanatında bir çığır açılmasına neden olmuştu. Herat tekniği metal işleme sanatına biri estetik, diğer ikisi de ekonomik ve kültürel anlamda üç özellik katmıştı. Herat tekniğinin uygulanışına kadar maden işleme teknolojisi ve üretilen ürünler sıradan özellikler taşımaktaydı. Herat tekniğiyle birlikte daha kaliteli bir işçilik yapılmaya başlanmış, bunun neticesi olarak estetik özellikleri üst seviyede ürünler üretilmişti. Bu tekniğin ikinci etkisi ise Horasan’ın ekonomik ve kültürel yapısına olmuştu. XII. ve XIII. yüzyıl boyunca Horasan halkı bu tekniği sahiplenerek üretimine devam etmiş, yapılan üretim ve ihracat sayesinde Horasan’ın kültürel özellikleri her zaman ön planda kalmış, bunun yanında ürünlerin ticaretini yapan pek çok zengin insan ortaya çıkmıştı. Herat 71 Ernst J. Grube, Landmarks of The World’s Art, The World of Islam, London 1967, s. 76; Allen, Islamic Metalwork, s. 13-14; A. J. Arberry, Mîrâs-ı Đrân, Farsça çev. A. Bîreşk-B. Pâzârgâd-A. Hâtemî- M. Sa‘îdî- Đ. Sadîk- M. Mu‘în, Tahran 1336 hş., s. 222. 72 Erginsoy, Đslam Maden Sanatı, s. 123; Allen, Islamic Metalwork, s. 14. Tabaka halindeki gümüş ve bronzun kullanılmasına imkân sağlayan Herat tekniğinin, Anadolu ve Mısır’a kadar ulaştığı görülmektedir. Bu teknik özellikle Anadolu’da Siirt yöresinde yeni bir tekniğin doğmasına da öncülük etmiştir, bkz. Allen, Islamic Metalwork, s. 21. 147 tekniğinin üçüncü etkisi daha geniş kapsamlı olmuş ve tüm Đslâm coğrafyasını etkilemişti. Özellikle gümüş işlemeciliğinde Đran coğrafyasının kültürel özellikleri Herat tekniği sayesinde Đslâm memleketlerinde de uygulanmaya başlanmıştı. Öyle ki, bir süre sonra Selçuklu coğrafyası altında bulunan tüm Đran coğrafyasında Herat tekniği ile üretim yapılmaya başlanmıştı. Bu durum bununla da kalmamış, Selçuklular’ın birleştiriciliği sayesinde Irak ve Suriye’ye kadar ulaşmıştı73 . Bahsettiğimiz dönemde Horasan bölgesinde yaşamış bazı zanaatkârların adları ve eserleri günümüze ulaşabilmiştir. Muhammed b. Nasr b. Muhammed elHerevî, Herat şehrinin bu alandaki önemli zanaatkârlarından birisi olarak kaydedilmektedir. Onun bu dönemde yapmış olduğu bir kova, Saint Petersburg Hermitaj Müzesi’nde yer almakta ve büyük sanatsal değer arz etmektedir74 . Bununla birlikte bölgedeki metal işçiliğini sadece Herat şehriyle sınırlandırmak mümkün görünmemektedir. Horasan’ın diğer önemli şehirlerinde de metal işçiliği ve sanatçıları önem kazanmıştır. Örneğin Abdürrezzâk b. Mes‘ûd enNîşâbûrî, XII. yüzyılın önemli ustalarından birisi olarak kabul edilmektedir. Günümüze bronzdan gümüş kakma işlemeli bir hokka ve bronz mataradan ibaret iki önemli eseri ulaşmıştır75 . B. VERGĐLER Yukarıda da belirttiğimiz gibi devletin ana gelir kalemlerinin başında halktan toplanan vergiler gelmektedir. Bu sebeple Büyük Selçuklular Devleti’nin çok iyi işleyen bir vergi sistemi bulunmaktadır. Toplanan verginin büyük bir kısmı ziraatla uğraşan halkın ödediği meblağ olarak kabul edilebilir. Vergiler, devletin görevlendirmiş olduğu memurlar vasıtasıyla toplanmaktadır. Nitekim Nizâmülmülk76, eserinde vergi memurlarının nasıl çalışması gerektiği hakkında bilgi verirken şöyle demektedir: “(Sultan) vergi memurlarına Allah’ın kullarından 73 Allen, Islamic Metalwork, s. 15. 74 L. A. Mayer, Islamic Metalworkers and Their Works, Geneva 1959, s. 71; Erginsoy, Đslam Maden Sanatı, s. 126. 75 Mayer, Islamic Metalworkers, s. 23. 76 Siyâsetnâme, s. 46. 148 vergi ve öşürleri toplarken lütufla, iyi sözler söyleyerek, isteyerek iyi muamele yapmalarını, ellerini daha ileriye götürmemelerini vasiyet etmelidir. Eğer vergi vaktinden önce istenirse tebaayı sıkıntıya sokarlar, bu zamansız yüklenmeye duçar olurlarsa mecburen mallarını yarı fiyatına satacaklarından o işlerinde perişan ve avare olurlar. Vergi memurlarına tebaadan bir kişi hastalanır veya öküz ve tohuma ihtiyacı olursa, ona borç vererek yardım etmeleri tavsiye edilmelidir. Böylece yükü hafifleyen aile, yerinde kalarak evi dağılmaz ve ömrünü huzur içinde geçirir.”. Bu sayede sağlanacak olan vergi barışının kırsal kesimdeki sosyal ve ekonomik yapıyı olumlu yönde etkileyeceği açıktır. Selçuklular Devleti’nin yıkılmasına sebep olan Oğuz ayaklanmasının yukarıda belirtilen kıstasların yerine getirilmeyişi sonucunda patlak verdiği açıkça görülecektir. Selçuklu coğrafyasında ziraatla uğraşan halkın büyük çoğunluğu merkezden uzak köylerde yaşamını devam ettirmektedir. Köylere hâkim bulunan otorite vergi konusunda devlete karşı sorumlu olan makamdır. Devlete karşı sorumlu olan bir diğer kişi de iktâ sahibidir. Alınan verginin oranı Đslâmî kurallara göre belirlenirken, bazı durumlarda devlet vergi miktarını arttırabilmektedir. Selçuklular zamanında kırsal kesimden arazi vergisi olarak alınan öşür ve haraç ile hayvancılık yapan kesimden toplanan mera ve sürü vergisi toplanmaktadır. Ayrıca yerel memurlara ödenen resmi bir verginin de varlığı görülmektedir. Büyük toprak sahiplerinden toplanan öşür, daha ziyade sulanabilen topraklardan toplanmaktadır. Ulemâ zümresinden olan seyyid, imâm ve şeyhler ise vergiden muaf tutulmaktadır. Toplanan vergilerin miktarı, belirlenmesi ve takibinin yapılması için Dîvân-ı mu‘âmele ve kısmet adında bir dîvân bulunmaktadır77. Vergiler, vergilendirme biçimine göre üçe ayrılmaktadır. Toprağa göre alınan misaha, mahsulün miktarına göre alınan mukaseme ve daha önceden tespit edilmiş miktara göre alınan da mukataa olarak adlandırılmaktadır. Vergi tahsilâtı, mahsul üzerinden veya nakit olarak yapılabilmektedir. Yukarıda da belirttiğimiz gibi merkezi yönetim bu vergilerin toplanması ve merkeze ulaştırılması konusunda iktâ sahibi veya o bölgenin diğer hâkimi ile iletişim halindedir. Bir bölgenin vergisinin toplanması belli şahıslara da havale edilebilmektedir. Örneğin bir dönem Sultan Sencer’in 77 Bkz. Atebetü’l-ketebe, s. 26; Ayrıca bkz. Lambton, Continuity, s. 39, 189. 149 vezirliğini de yapmış olan Nizâmeddîn Muhammed b. Süleyman el-Kâşgarî, Belh şehrinin vergisini toplamakla görevli birisidir78 . Devletin bir diğer vergi kalemini esnaf ve zanaatkârların ödedikleri vergiler oluşturmaktaydı79. Bununla birlikte bu vergilendirmenin hangi şartlarda gerçekleştiğine dair yeterli bilgi bulunmamaktadır. Selçuklular’ın ilk vergi aldıkları şehir Nîşâbûr olmuştur. 429/1038 tarihinde şehrin Çağrı Bey tarafından yağma edilmek istendiğini, buna karşın 30 bin dinar alınarak bu istekten vazgeçirildiğini ve alınan haracın askerlere dağıtıldığını yukarıda belirtmiştik80. Bununla birlikte Nâsır-ı Husrev81, Selçuklular’ın Nîşâbûr’un ele geçirmesi sonrasında daha farklı bir yaklaşım sergilediklerini kaydeder. O, bu konuda: “Tuğrul Bey şehri alınca oraya Nîşâbûrlu, iyi huylu, güzel yazılı, halim, güzel yüzlü bir genci tayin etmişti. …Padişah, üç yıl halktan bir şey istememesini emretmişti. O da hiçbir vergi almamış, o emre uymuştu. Etrafa dağılmış olanlar da vatanlarına yüz tutup gelmişlerdi.”. Tuğrul Bey’in bu politikayı başkent olarak düşünülen Nîşâbûr’da uygulamaya koymasının hem ekonomik, hem de sosyal sebepleri mevcuttur. Anladığımız kadarıyla bütün bu olaylar yaşanırken halk şehri terk etmiş durumdadır. Nîşâbûr gibi geçmişten beri ticaretin merkezi durumunda olmuş bir şehirde barınan az miktardaki nüfusun, ekonomik verimliliği de kısıtlı olacaktır. Tuğrul Bey, kısa vadede devletin elde edebileceği bir miktar geliri gözden çıkartarak Nîşâbûr’un ekonomik canlılığını devam ettirmeyi amaçlamış, daha sonra yaşananlara bakıldığında da amacında başarılı olmuştur. Bu sayede halkın yeni bir hanedanı daha çabuk kabullenmesi de mümkün olabilmiştir. Üç yıl sonunda devletin düzeni ve otoritesi sağlandıktan sonra vergi toplanması düzenli hale getirilmiştir. Selçuklular’ın vergi topladığı bir kesim de göçebe unsurlardır. Bu konuda Emîr Tâceddîn’in Mazenderân’ın idaresi atandığı bir menşurda çölde ve şehirde, göçebe ve yerleşik halkın her türlü vergisini zamanında ödemesi gerektiği 78 Lambton, Continuity, s. 185-191, 304. 79 Agacanov, Selçuklular, s. 234. 80 Đbnü’l-Esîr, C. IX, s. 350; Reşîdüddîn, s. 21. 81 Sefernâme, s. 144. 150 belirtilmektedir. Bu konudaki en belirgin örnek ise kuşkusuz Selçuklular Devleti’nin yıkılmasına sebep olan Oğuzlar’ın ödediği vergilerdir. Nitekim Oğuzlar, Sencer’in mutfağına yıllık 24 bin koyun vergi vermektedirler82. Bu miktara bakıldığında Oğuzlar’ın maddi gelirinin yerinde olduğu anlaşılmaktadır. Nitekim Belh valisi Kamaç’ın öldürülmesi sonucunda üzerlerine yürüyen Sultan Sencer’e harekâtından vazgeçmesi karşılığında 100 bin dinar ödemeyi önermişler, bu teklif kabul görmeyince de miktarı arttırmışlardır83 . C. EKONOMĐYĐ OLUMSUZ ETKĐLEYEN FAKTÖRLER Bir bölgenin sosyal ve ekonomik hayatına darbe vuran önemli etkenlerden birisi de doğal afetlerdir. Doğal afetler pek çok alanda bölgeyi etkileme gücüne sahiptir. Deprem veya iklimsel sebepler sonrasında genellikle kıtlık ve ardından salgın hastalıklar görülebilmekte, bu durum ekonomik alanda olduğu gibi sosyal yapıda farklılaşmalara neden olabilmektedir. Ekonomik ve sosyal yapının birbiriyle olan yakın ilişkisi doğal afetlerde en açık biçimiyle anlaşılmaktadır. Nitekim güçlü bir ekonomi güçlü bir sosyal yapı, başka deyişle nüfus ile doğrudan bağlantılıdır. Meydana gelen doğal afetin verdiği zarara bir de hastalıklar neticesinde ölüm ve göç de eklenince ekonomi tam manasıyla felce uğrayabilmektedir. Đbnü’l-Esîr’in84 vermiş olduğu bir bilgi bu durumu apaçık ortaya koymaktadır. 532/1137-1138 yılı olaylarını naklederken verilen bilgi şu şekildedir: “Bu sene Horasan’da uzun süre devam eden şiddetli bir kıtlık oldu. Halk çok zor durumda kaldı ve kedi köpek gibi hayvanları yedi. Açlık yüzünden halkın büyük çoğunluğu oradan ayrıldı.”. Đbn Funduk85, Selçuklular döneminde Horasan’da görülen ilk doğal felaketi 444/1052-1053 tarihinde Beyhak’ta meydana gelen deprem olarak nakleder. Bu depremde şehirdeki Cuma mescidi zarar görmüş, hatta minaresi de yıkılmıştır. Bunun yanında özellikle Beyhak’ın çevresinde bulunan nispeten daha küçük 82 Atebetü’l-ketebe, s. 23; Râvendî, C. I, 173-175; Đbnü’l-Esîr, C. XI, s. 154; Bundârî, s. 252-253. 83 Hüseynî, s. 86; Đbnü’l-Esîr, C. XI, s. 155; Bundârî, s. 253; Tarih-i Güzîde, s. 451; Ahmed b. Mahmûd, C. II, s. 78; Köymen, Đkinci Đmparatorluk, s. 409 vd. 84 el-Kâmil, C. XI, s. 66. 85 Tarih-i Beyhak, s. 50, 52, 267; Ayrıca bkz. Lambton, Continuity, s. 167 151 şehirlerde tahribat daha fazla olmuştu. Deprem aynı zamanda Nîşâbûr’da da etkili olmuştu. 458 yılının Cemaziyelâhir/Mayıs 1066 tarihinde de Horasan’da büyük bir deprem meydana gelmişti. Ana depremden sonra sarsıntılar birkaç gün boyunca devam etmiş ve pek çok kişi depremde hayatını kaybetmişti. Ayrıca çıkan yangınlardan yüz dükkân zarar görmüş, halk da birbirlerinin mallarını yağmalamıştı86 . Đbnü’l-Esîr87, depremin şiddetini verdiği bilgilerle tasvir ederek: “Dağlar yarıldı, pek çok kişi hayatını kaybetti, birkaç köy yerin dibine çöktü, halk çöle çıkıp orada ikamet etti.” demektedir. Cemaziyelevvel 495/Şubat-Mart 1102 tarihindeki deprem, özellikle Herat şehrinde etkili olmuş ve depremde Herat Cuma Mescidi tamamen yıkılmıştı. Bu tarihten sonra Horasan’da üç deprem daha kaydedilmektedir. Depremlerden ikisi 505/1111-1112 ve 527/1132-1133 tarihlerinde meydana gelmişti. Nîşâbûr şehrinin 527/1132-1133 yılındaki depremden büyük oranda etkilendiği anlaşılmaktadır88 . Yaklaşık 13 yıl sonra Nîşâbûr büyük bir depremle tekrar sallandı. 540/1145 tarihindeki bu deprem henüz yaralarını tam anlamıyla saramayan, üstelik Katvan Savaşı’ndan sonra Atsız tarafından işgal edilip yağmalanan Nîşâbûr için büyük bir felaket olmuştu89 . 464/1071-1072 tarihinde Horasan’da meydana gelen sel felaketi ve iri taneli yağan dolu ekinlere büyük zarar vermişti90 . Beyhak’ta 536/1141-1142 yılının 6 Haziranı’nda başlayan yağmur aralıksız olarak 8 Haziran’a kadar devam etmiş, Beyhak ve nahiyelerinde büyük zarara neden olmuştu91 . Selçuklular döneminde Horasan bölgesinde görülen ilk kıtlık 448/1056-1057 tarihinde meydana gelmişti. Aslında bu kıtlık Anadolu da dâhil olmak üzere, 86 Đbnü’l-Esîr, C. X, s. 60; el-Bidâye, C. XII, s. 207-208. 87 el-Kâmil, C. X. s. 60. 88 Geraylî, s. 114; Lisa Golombek, “The Resilience of the Friday Mosque: The Case of Herat”, Muqarnas I, London 1983, s. 96. 89 Râvendî, C. I, s. 170; Hüseynî, s. 67; Bundârî, s. 251; Lambton, Continuity, s. 167 90 el-Bidâye, C. XII, s. 225. 91 Đbn Funduk, Tarih-i Beyhak, s. 283. Lambton, Continuity, s. 167. Đbn Funduk (aynı yer), bu bilgiyi naklederken tarihi Haziran (رانEز (_ayı olarak vermektedir. 152 Mekke, Musul ve çevrelerinde etkili olmuştu. Bu kıtlıkla birlikte veba salgını da etkili olmuştu92 . Sadreddîn el-Hüseynî93, Horasan amîdi Muhammed b. Mansûr hakkında bilgi verirken onun Sultan Alp Arslan zamanında Nîşâbûr’da meydana gelen bir kıtlık sırasında halka büyük katkıda bulunduğunu nakleder. Đşbilirliği sayesinde Nîşâbûr ve çevresinin haracı kendisine tevdi edilmiş, bu sırada meydana gelen kıtlıkta yaptığı olumlu faaliyetlerden sonrasında kendisine ödül olarak Hârizm verilmişti. 492/1098-1099 yılında Horasan’da çok şiddetli bir kış meydana gelmişti. Kış mevsimindeki soğuklar yetişen ürünlere büyük zarar vermiş, bunun neticesinde Horasan’da kıtlık meydana gelmişti. Yiyecek bulmanın imkânsız hale geldiği bu kıtlık dönemi üstelik iki yıl devam etmiş, bunun sonucunda ise bulaşıcı hastalıklar tüm bölgeyi kasıp kavurmuştu. Kaynağımızın ifadesiyle “halktan o kadar çok insan hayatını kaybetmişti ki, insanlar ölülerini bile defnetmekten aciz bir hale gelmişti.”94 . Bazı zamanlarda da fiyatlarda aşırı ucuzluk meydana gelebilmekteydi. Bu durum uygulanan ekonomik politikalardan ziyade o seneki ürün rekoltesi ile ilgiliydi. Böyle bir örnek 454/1062 yılında meydana gelmiş, Đbnü’l-Esîr’in95 naklettiğine göre bu sene her tarafta ucuzluk olmuş, hatta Basra’da bin ölçek (rıtl) hurma sekiz kırata satılmıştı. Selçuklu coğrafyasını bir bütün olarak değerlendirdiğimizde bu bolluktan Horasan yöresinin de faydalandığını söyleyebilmek mümkündür. Meydana gelen depremler yönetimde de zaafların ortaya çıkmasına neden olabiliyordu. Bu dönemlerde devlet idaresi yeterince iyi çalışmamaktadır. Yeterli yiyecek bulamayan halk, karnını doyurmak için farklı yollara başvurduğu için şehrin asayişi sekteye uğrayabilmektedir. Ayrıca belli şehirlerde salgın hastalıklar baş göstermekte, bu da bazı şehirlerde nüfusun azalmasına sebep olurken, 92 el-Bidâye, C. XII, s. 169. 93 Ahbâr, s. 22. 94 el-Kâmil, C. X, s. 241; Ayrıca bkz. Zerrinkûb, Medreseden Kaçış, s. 220; Özaydın, Berkyaruk, s. 171. 95 Đbnü’l-Esîr, C. X, s. 39. 153 diğerlerinde artışa sebep olabilmektedir96. Bununla birlikte deprem ve kıtlık dönemlerinde halkı düşünen yöneticilere de rastlanabilmektedir. Nitekim Nîşâbûr Emîri Ebu’l-Feth Abdürrezzâk’ın babası şehirdeki kıtlık sırasında halka her gün bin batman ekmek dağıtmıştı97 . D. ĐMAR FAALĐYETLERĐ Bir bölgenin bayındır hale gelmesini sağlayan en önemli etken güçlü bir ekonominin varlığıdır. Hiç şüphesiz Büyük Selçuklular’ın Horasan’ın bayındır bir hale gelmesindeki etkisi azımsanmayacak derecededir. Neresinden bakılırsa bakılsın Büyük Selçuklular’ın bu alandaki başarısı açık olarak görülecektir. Bunun ilk ve en belirgin örneklerinden birini Horasan’ın ele geçirilmesinden sonra başkent ilan edilen Nîşâbûr’da Tuğrul Bey’in vermiş olduğu medresenin inşa edilmesi emridir. Hiç şüphesiz bu kaynaklarımızda kayıtlı olan küçük bir örnektir. Genel olarak bakıldığında Horasan’daki pek çok şehrin gayet bayındır bir halde olduğu görülmektedir. Ülkenin pek çok bölgesinde inşa edilen Nizâmiye Medreseleri ve ona bağlı olarak mescit, hastane, kütüphane gibi yan kurumların da Horasan’ın Nîşâbûr, Herat, Merv ve Hargerd şehrinde inşa edildikleri hemen hemen tüm kaynaklarca kaydedilen bir durumdur. Bahsettiğimiz kurumların Kültürel Hayat Bölümü’nde ele alınmasından dolayı burada daha farklı kurumların ve binaların inşası üzerinde durmayı uygun görüyoruz. Büyük Selçuklular döneminde Horasan’daki imar faaliyetleri denildiğinde özellikle Sultan Sencer’in faaliyetlerinin daha dikkatlice incelenmesi gerekir. Selçuklular’dan kaldığı bilinen pek çok eser, daha ziyade ülkenin batı kısmında yer almaktayken, Horasan bölgesinde de günümüze kadar ulaşmış eserlerin mevcudiyetini görebilmekteyiz. Yapılan arkeolojik kazılar ve Sanat Tarihçilerinin değerlendirmeleri sayesinde, Horasan’da da Selçuklular döneminde inşa edilmiş pek çok eserin mevcudiyetinden haberdar olabilmekteyiz. Bu dönemde inşa malzemesi olarak genellikle pişmiş tuğla, kerpiç 96 E. Ashtor, A Social and Economic History of the Near East in the Middle Ages, London 1976, s. 218-219. 97 Kitâbü’s-siyâk, s. 50; Zerrinkûb, Medreseden Kaçış, s. 40. 154 ve balçık kullanılmaktadır. Bölgede toprağın kil bakımından zengin olması hem tuğla yapımını kolaylaştırmış, hem de balçığın bir dolgu malzemesi (harç) şeklinde kullanılmasına imkân sağlamıştır. Tuğla ise dayanıklı olması sebebiyle daha ziyade önemli yapılar için kaplama amaçlı olarak kullanılmıştır. Balçık yardımıyla örülen kalın kerpiç duvarlar, daha sonra tuğlalara dekoratif şekiller verilerek örtülmüştür. Diğer bir ana malzeme olan kerpiç ise kale gibi yapıların inşasında, dış duvar, bahçe duvarı ve diğer süslemeler amacıyla kullanılmaktadır. Bununla birlikte az miktarda da olsa ahşap, mermer, çini ve alçı da yapılarda kullanılan diğer malzemeleri teşkil etmektedir. Evler ise genelde kerpiçten, hatta balçıktan inşa edilmektedir. Tuğlanın yaygın bir şekilde kullanıldığı şehirlerden birisi Dandanakan’dır. Zahoder’in98 , Selçuklu öncesi dönemden başlayıp, Moğollar’a kadar Dandanakan şehri hakkında verdiği bilgilerden Selçuklular zamanındaki Dandanakan’ın, iç kalesi nitelikli pişmiş tuğladan, diğer duvarları genellikle kerpiçten inşa edilmiş, muntazam bir şehir olduğu anlaşılmaktadır. Buna rağmen Horasan’daki iki şehrin tamamen farklı bir gözle incelenmesi ve değerlendirilmesi gerekir. Bu iki şehir Büyük Selçuklular’ın ilk başkenti Nîşâbûr ile son başkenti Merv’dir. Geçmişten gelen büyük birikimi sayesinde her alanda ön plana çıkmış olan Nîşâbûr, Sencer’in Horasan’a hâkim olmasından sonra tahtını Merv’e kaptırmıştır. Bu dönemde Merv, adeta bir yıldız gibi parlamaktadır. Horasan’daki ilk imar faaliyetlerini Çağrı Bey başlatmıştır. Dandanakan Savaşı’ndan sonra bölgenin hâkimi olan Çağrı Bey, Merv’e gelerek imar faaliyetlerine başlamıştı. Şehirde bir başkente yakışır bazı düzenlemelere gidilmişti99 . Merv’in her alanda ilerleyişi aslında Sultan Melikşah’ın vermiş olduğu Sultankale’nin inşa edilmesi emriyle birlikte başlamaktadır. Đnşasından kısa süre sonra Arslan Argun tarafından harap edilen kale, daha sonra yeniden onarılmış ve Selçuklu başkentini çevreleyen sur duvarları halini almıştır. Kale, doğu-batı yönünde 1700, kuzey-güney yönünde ise 2200 metrelik duvarlarla çevrilmiş 98 Zahoder, Dendanekan, s. 584 vd.; Ayrıca bkz. Yüksel Sayan, Türkmenistan’daki Mimari Eserler (XI-XVI. Yüzyıl), Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1999, s. 224 vd. 99 Vehâb Velî, aynı makale, s. 209 155 dikdörtgen bir alanı kapsamaktadır. Kerpiçten inşa edilen sur duvarlarının yüksekliği geçen onca zamana rağmen, yer yer 8-9 metre yüksekliğe ulaşabilmektedir. Surların etrafından hem sulama, hem de güvenlik amaçlı düşünülen bir hendek geçmektedir. Sultankale’nin içerisinde yer alan mahalleler duvarlarla birbirinden ayrılmıştır. Kuzeyinde yer alan Şehriyârkale (iç kale) ise Selçuklu saray ve diğer hükümet binalarının içinde bulunduğu merkez konumundadır. Burası Merv’de bulunan kalelerden en küçüğü olup, aşağı yukarı 20 hektarlık bir alanı kapsamaktadır. Yapımına Sultankale’den sonra başlanmıştır. Sultan Sencer’in melikliğine rastlayan bu dönemden sonra kale, her geçen sene asıl şeklini almıştır. Kale duvarları Horasan’a özgü yapı malzemelerinden en önemlisi olan kerpiçten inşa edilmiş, dolgu malzemesi olarak balçık kullanılmıştır. Mevcut surların kalınlığı yaklaşık 3, yüksekliği ise 10 metreyi bulmaktadır. Ayrıca surlarda gözetleme ve savunma amacıyla 10-20 metre aralıklarla inşa edilmiş 70 adet burç bulunmaktadır100 . Sultan Melikşah ve önceki Selçuklu hâkimlerinin faaliyetlerine rağmen Merv’deki imar faaliyetlerinin büyük kısmı Sencer tarafından yapılmıştır. Mervu’ş-şâhcân daha ziyade Sencer tarafından imar edilmiştir. Öyle ki, Sultan Sencer türbesini de burada yaptırmıştır. Oğuzlar’ın elinden kurtulduktan sonra geldiği şehri harap bir biçimde bulmuş ve tekrar imar etmek üzere harekete geçtiyse de kısa süre sonra hastalanarak vefat etmiştir101 . Büyük Selçuklular döneminde bazı şahısların da imar faaliyetlerine katkıda bulundukları görülmektedir. 463/1070-1071 tarihinde vefat eden Hassan b. Sa‘îd el-Mervu’r-rûzî bu şahıslardan birisi olarak mescit, hânkāh, köprü ve özellikle Müslümanların yararına olabilecek pek çok eser inşa ettirmişti102 . 100 Ahmed b. Mahmûd, C. II, s. 35-36; Oktay Aslanapa, Türk Sanatı, Đstanbul 1999, s. 89; Kakacan Bayramob, “Merv Mimarlık Mektebi’ne Bağlı Bazı Önemli Anıtlar Üzerine”, IV. Millî Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Semineri Bildirileri, Konya 1995, s. 150; Sayan, Türkmenistan, s. 21-22, 73-75. 101 Reşîdüddîn, s. 102; Tarih-i Güzîde, s. 452; Şebânkâreî, s. 112-113. 102 Đbnü’l-Esîr, C. X, s. 74. 156 1. Cami ve Minareler Horasan’da inşa edilip günümüze kadar ulaşan eserlerden en eskisi bugünkü Meşhed’de bulunan Meşhed-i Mısriyyân Camii’dir. Büyük Selçuklular dönemiyle tarihlendirilmekte olan cami, yeni bir mimarî özellikler göstermektedir. Selçuklular’ın ilk zamanlarda küçük kubbelerin örttüğü mekânlar şeklinde inşa edilen camilerde, sonraları daha büyük kubbeler görülmeye başlanmıştır. Özellikle Horasan’ın pek çok yerleşim biriminde küçük kubbelerle örtülmüş, küçük mekânlı camilerin var olduğu görülmektedir103 . Ortaçağ şehirlerinin en tipik özelliklerinden birisi olan tuğla ile inşa tekniği, Dandanakan şehrinin merkezinde yer alan Ulu Cami ve Ribât-ı Şerîf’in inşasında karşımıza çıkmaktadır. Yapının ilk inşa tarihi kesin olarak bilinmemekle birlikte XI. yüzyılın sonunda esaslı bir tamirat gördüğü anlaşılmaktadır. Dandanakan Camii’nin iç süslemesi tam manasıyla profesyonel bir iş olarak kabul edilmektedir. Cami süsleri tamamen Türk süsleme tekniklerinin özelliklerini taşımaktadır. Hat işlemeler genelde dînî motifli olup, Kur‘an’dan ayetler içermektedir104 . Selçuklular zamanıyla tarihlendirilen camilerden birisi Dihistân’daki Namâzgâh Camii’dir. Tuğla ve kerpicin birlikte kullanıldığı diğer yapılardan birisidir. 1971 yılında bir Rus ekibi tarafından yapılan kazılar sonucunda ortaya çıkartılan yapı şu an harap durumdadır105 . Talhatan Baba Camii’nin, genel olarak XI. yüzyıl sonları ile XII. yüzyıl başlarında inşa edildiği belirtilirken, bazı araştırmacılar bu tarihi 1096 olarak kaydetmektedirler. Ancak bu iddialar rivayetten öteye gidememektedir. Bununla birlikte mimari özellikleri tipik Selçuklu yapısı şeklindedir. Cami plan özelliği olarak farklı olmakla birlikte, en önemli özelliklerinden birisi tuğla süslemeleridir. Farklı boyuttaki tuğlaların yatay ve dikey şekillerde yerleştirilmesiyle geometrik kompozisyonlar oluşturulmuştur. Bu örgü tekniği duvarlara çok zengin bir görünüm 103 Bernard O’Kane, Studies in Persian Art and Architecture, Kahire 1995, s. 122-123; O’Kane, şu an Horasan’ın Sengen-i Pa‘în, Berâbed, Nûh ve Abdullahâbâd köylerinde bu tarz camilerin bulunduğunu nakletmektedir, bkz. aynı eser, s. 123. 104 Zahoder, Dendanekan, s. 584 vd.; Sayan, Türkmenistan, s. 72. 105 Sayan, Türkmenistan, s. 45. 157 katmaktadır. Bu sebeplerden dolayı dönemin en önemli eserlerinden birisi olarak kabul edilmektedir106 . Nîşâbûr’un en ünlü camii Mescid-i Mutarriz’dir. Bunun yanında Şi‘iler’e ait bulunan başka bir mescit de kaydedilmektedir. Mescid-i Mutarriz gibi Moğollar tarafından harap edilen bir diğer mescit de Ebû Müsellem Mescidi olarak kaydedilmektedir107 . Nîşâbûr’da Emîr Ebu’l-Feth Abdürrezzâk’ın babası (ö. 463/1070-1071) tarafından inşa ettirilen diğer bir yapı da Meni‘ Mescidi’dir. Büyüklük ve görkem bakımından uzun yıllar Nîşâbûrlular için övünç kaynağı olmuştur108 . Selçuklular döneminde Nîşâbûr’da ibadete açık bulunan mescitlerden birisi ‘Akīl Mescidi olarak kaydedilmektedir. Büyük bir mescit olup, ulemânın sıkça itibar ettiği mekanlardan birisi olarak nakledilmektedir. 556/1160-1161 tarihinde Şâfi‘î ve Ali Evlâdı arasında çıkan kargaşa sonrasında Ali Evlâdı’nın eline geçmiş, bu gelişme üzerine Şâfi‘îler tarafından harap edilmiştir. Ayrıca, kütüphanesi de bulunmaktadır. Mescid-i Habbâz (ز,X) ise aynı zamanda medrese olarak anılmaktadır. Mescid-i Bâb-ı Ma‘kil (Y:) ise Şâdiyâh’ta bulunan Yemek Pazarı’ndaki en çok bilinen mescitlerden birisidir. Büveyhîler zamanında inşa edilen caminin, aynı zamanda 5000 ciltlik esere sahip bulunan bir kütüphanesi mevcuttur. Cami, Sultan Sencer’in son günlerinde Oğuzlar tarafından tahrip edilmiş, kütüphane ve içindeki kitaplar ise ateşe verilmiştir. Oğuzlar tarafından tahrip edilen diğer bir cami ise Mescid-i Dîz (زE ) idi. Selçuklu dönemi âlimlerinden birisinin oğlu tarafından yaptırılan ve Melikâbâd mahallesinde yer alan mescit, ‘Akīk adıyla anılmaktadır. Bu dönemde ayrıca Ebû Abdullah Muttavviî (@Zو (=ve Ahmed b. Ebu’l-Kâsım adıyla bilinen iki mescit büyük mescitler arasında yer almaktadır. Zemcâr (?ز (mahallesinde yer alan Zemcâr mescidi, Ebû Đshak adındaki Nîşâbûr hâkimlerinden birince inşa ettirilen ve Hâkim adıyla bilinen mescit de önemli kabul edilebilecek mekânlardır. Ebû 106 Sayan, Türkmenistan, s. 118-120. 107 Kitâbü’s-siyâk, s. 380-381; Râvendî, C. I, s. 176; Tabakātü’ş-Şâfi‘îyyeti’l-kübrâ, C. VI, s. 168; Temeddün-i Đrânî, s. 275; Gerâylî, Nîşâbûr, s. 118, 244. 108 Kitabü’s-siyâk, s. 50; Zerrinkûb, Medreseden Kaçış, s. 40. 158 Muhammed el-Cüveynî mescidi de Selçuklular döneminde Nîşâbûr’da bulunan büyük mescitlerden birisi olarak kabul edilmektedir109 . Ayrıca Beyhak’a bağlı Nâmîn (E/) köyünde Mescid-i Âdîne (3/E O), Kesken (CC) ve Sedîr (رE ) köyünde de birer mescidin var olduğu kaydedilmektedir110 . Mescitlerin varlığından bahsedilen diğer bir Horasan şehri de Belh’tir. Belh’te Râ‘ûm (ومZا (ve Mescid-i Ser-i Seng ([/$), isimleriyle birlikte kaydedilmektedir111 . Camiyi tamamlayan en önemli unsurlardan birisi kuşkusuz minarelerdir. Camiden ayrı bir temelle inşa edilen minareler, bazı durumlarda ana yapıdan daha uzun bir süre ayakta kalabilmeyi başarmaktadır. Horasan bölgesinde de Selçuklular döneminde inşa edilip ayakta kalabilmeyi başaran minareler göze çarpmaktadır. Bunlardan biri 495/1101-1102 tarihinde Dihistân hakimi Ebû Ca‘fer Ahmed’in emriyle, Ali b. Ziyâd tarafından inşa edilmiştir. Minarenin üzerinde bulunan ve Kûfî hatla üç şerit halinde yazılmış olan kitabede, Ebû Ca‘fer Ahmed’in adından sonra “=`ا ب_F/sâhibü’r-ribât” ibaresi yer almaktadır. Bu durumda yapı büyük bir ihtimalle hânkāha ait bulunan bir caminin minaresi durumundadır. Dihistân’ın eski kent merkezinde yer alan minarenin bugünkü uzunluğu orijinal halinin yarısı kadar olan 20 metre civarındadır. 40 metreye yakın yükseklikte inşa edilmiş bir minare muhtemelen büyük bir yapı ile bağlantılıdır. Minarenin gövdesi tuğla ile örülmüştür. Đç merdivenleri ise kerpiçten inşa edilmiş, kerpiçlerin üzeri ahşap ile kaplanmıştır112 . Horasan’ın Sebzevar şehrinde 505/1111 tarihinde inşa edilmiş olan minare 38 metre yüksekliğindedir. Kûfî karakterle yazılmış iki kitabesi bulunan minarenin yüzeyi süslemelerle kaplanmıştır113 . 109 Gerâylî, Nîşâbûr, s. 245-246. 110 Đbn Funduk, Tarih-i Beyhak, s. 236. 111 Atebetü’l-ketebe, s. 35; Tabakātü’ş-Şâfi‘îyyeti’l-kübrâ, C. VII, s. 248. 112 Sayan, Türkmenistan, s. 43-44. 113 Nusretullah Meshkati, A List of the Historical Sites and Ancient Monuments of Iran, Đngilizce çev. H. A. S. Pessyan, Tehran t.y., s. 81; E. Diez, “Minâre”, ĐA, C. VIII, s. 327. 159 Hâce Emîrek 464/1071-1072 tarihinde Beyhak’ta bulunan Sebz Mescidini imar etmiş, mescit daha önceki planı göz önünde bulundurularak tekrar tamir edilmişti114 . Kaynaklarımız Horasan’da isim vermeden de camilerin var olduğunu nakleder. Merv şehrinde Hanefî ve Şâfi‘îler’e ait birer cami bulunduğunu bilmekteyiz115. Başkentteki nüfusun yoğunluğuna binaen sadece iki caminin mevcudiyetinin yeterli olamayacağı düşünüldüğünde bahsedilen bu iki cami, muhtemelen Cuma mescitleri olmalıdır. Sultan Sencer, Merv’i kendisine başkent tayin ettikten sonra şehir büyük gelişme göstermişti. Şehirde kuzeyden güneye, doğudan batıya olmak üzere iki büyük cadde uzanmakta ve çarşı bu iki caddenin kesiştiği noktada yer almaktadır. Merv’in merkezinde yer alan bu çarşının üstü kubbelerle kapatılmıştır. Çarşı haricindeki diğer binalar düz damlıdır. Şehirdeki sanat erbabı gayet örgütlüdür. Kuyumcular, dokumacılar, bakırcılar ve çömlekçilerin dükkânları gruplar halinde bir arada bulunmaktadır. Selçuklu sarayı, camiler ve Nizâmiye Medresesi şehrin merkez bölümünde yer almaktadır. Sultan Sencer’in meşhur türbesi de caminin yanında inşa edilmişti. Türbenin açık mavi renkteki kubbesi bir günlük mesafeden bile görünebilmekteydi116 . Sultan Sencer, sadece Merv’in imar edilmesiyle ilgilenmemiş, onun imar ettirdiği şehirlerden birisi de Herat olmuştur. Sultan Sencer, 544/1149-1150 senesinde kendisine karşı isyan eden Ali Çetrî’yi daha önceleri Herat’ın imarı ile görevlendirmişti117 . Dandanakan şehrinde ayrıca Đslam şehirlerinin çoğunda olduğu gibi temiz su ile atık su şebekesi bulunmaktadır. Ancak bu şebeke Gazneli-Selçuklu mücadelesi sırasında Selçuklular tarafından imha edilmiş, bu sayede Gazneli kuvvetleri susuz 114 Đbn Funduk, Tarih-i Beyhak, s. 50. 115 Mu‘cemü’l-büldân, C. IV, s. 509; 116 Mu‘cemü’l-büldân, C. IV, s. 509 vd.; Cezar, Şehir ve Mimarlık, s. 289-290; Agacanov, Selçuklular, s. 227. 117 Tarih-i Güzîde, s. 450 160 bırakılmıştı118 . Şehrin kale duvarı ile çevrili kısmının dînî ve mülkî merkez olduğuna şüphe yoktur. 2. Saraylar Bir kişinin hükümdarlığını tamamlayan maddî şartlardan birisi de saraya sahip olmasıdır. Bu sebeple Selçuklu sultanlarının da saraylarının bulunması bir zorunluluktur. Selçuklu sultanlarının ilk başkenti olan Nîşâbûr’da kaç adet saray inşa ettirdikleri hakkında kesin bir bilgiye sahip olmamakla birlikte, şehirde Selçuklu sultanlarının ve hatta emîrlerin saraylarının bulunduğunu bilmekteyiz. Oğuz istilası sonrasında harap edilen bu saraylar Emîr Müeyyed Ay-aba tarafından tekrar imar edilmişlerdi119. Tuğrul Bey, Nîşâbûr’a ilk geldiğinde Gazneliler’e ait Bâğ-ı Şâdiyâh’a gelmiş ve burada Sultan Mes‘ûd’un tahtına oturmuştu120 . Bağımsızlığın kazanılmasından sonra devamlı olarak fetih faaliyetleri ile ilgilenen Tuğrul Bey’in bu süre zarfında belirttiğimiz sarayı kullanmış olma ihtimali bir hayli yüksektir. Bununla birlikte Tuğrul Bey’e atfedilen “Kendime ev (saray) yapıp yanında Allah’ın evini (mescit) inşa etmezsem utanırım.” sözünden Tuğrul Bey’in pek çok saray ve cami inşa ettirdiği sonucunu çıkarabilmek de mümkün görünmektedir. Ancak bu sarayları hangi şehirlerde inşa ettirdiğine dair fazla bir malumat bulunmamaktadır. Nîşâbûr’da inşa edilen saraylarla ilgili olarak Sultan Alp Arslan’ın, oğlu Melikşah ve onun eşi Terken Hatun için büyük bir kasr inşa ettirdiğini, bu yapının da Şâdiyâh olarak adlandırıldığını bilmekteyiz121. Nîşâbûr’da Gazneliler zamanında da Şâdiyâh adında bir yapı kompleksi var olduğuna göre, inşa 118 Şehrin daha sonraları tekrar imar edildiği anlaşılmaktaysa da, eski öneminde olmadığı açıktır. Nitekim önemli bir askerî birliğin burada devamlı olarak konuşlanmış olması sebebiyle ticaret ve sanat gerilemiş, hatta kervanlar bile korkularından şehre uğramaz olmuşlardı. Bu şekilde ayakta kalmayı başaran şehir son darbeyi Oğuzlar’dan almış, onlar şehre hücum ederek halkın pek çoğunu öldürmüş, geri kalanları da şehirden sürmüştü. XIII. yüzyıl başında şehirden geriye kale duvarıyla harap olan binalardan başka bir şey kalmamıştır, bkz. Zahoder, Dendanekan, s. 586-587. 119 Râvendî, C. I, s. 178. 120 Beyhakî, s. 732. 121 Hüseynî, s. 16; Ahmed b. Mahmûd, C. I, s. 51; Turan, Selçuklular, s. 327-328; Köymen, Tuğrul Bey, s. 140; Gerâylî, s. 113-114. Turan (Selçuklular, s. 328), Sultan Melikşah ile Đmâmü’lHaremeyn el-Cüveynî arasında gelişen bir olayı naklederken, sultanın onu saraya davet ettiğini nakletmektedir. Đmâmü’l-Haremeyn’in Nîşâbûr’da yaşadığı göz önüne alındığında bu saray Nîşâbûr şehrinde olmalıdır. 161 edilen yeni kasra da bu ismin verilmiş olması ilginç bir durumdur. Bu durumda eski yapı Selçuklular tarafından kullanılmamış, bundan dolayı bakımsızlıktan harap durumdadır veya bir emîrin kontrolü altındadır. Tuğrul Bey’in Şâdiyâh’ta tahta oturmasından itibaren geçen yaklaşık 30 yıllık süre zarfında Selçuklular’ın hükümdarlık alametlerinden birisi olan saraydan yoksun bir şekilde yaşamış olmaları ise mümkün görünmemektedir. Başkent olması itibariyle saray bulunan diğer Horasan şehri ise Merv’dir. Merv’de başkent olmasına yaraşır biçimde birkaç sarayın mevcut olduğu görülmektedir. Bu konudaki yorumlarımızı kaynaklar ve arkeolojik değerlendirmeler ışığında yapabilmekteyiz. Kaynaklarımızın verdiği bilgilere göre Merv’de, Kasr-ı Sadegân-ı Merv, Enderâb Köşkü ve Sultanlık Sarayı bulunmaktadır. Arslan Argun, Merv şehrindeki Kasr-ı Sadegân’da öldürülmüştür. Sultan Sencer, Oğuzlar’ın elinden kurtulduktan sonra Merv’e geldiğinde Enderâb(e)122 (3,را /O) Köşkü’ne yerleşmiş ve buradan düzeni tesis etmeye çabalamıştı. Sultanlık sarayının var olduğuna dair örneğimizde ise Emîr Cevher, sultanın sarayının girişinde Bâtınîler tarafından öldürülmüş, Sultan Sencer harem kısmında olmasına rağmen onun feryadını duyabilmişti123. Yukarıda belirttiğimiz isimlerin büyük bir saray kompleksinin parçası olma ihtimali de ayrıca mevcuttur. Arkeolojik verilere göre ise Merv’de XI-XII. yüzyıllarla tarihlendirilen geniş bir saray kompleksi bulunmaktadır. Saray, dış duvarları 45x39 metre ebadında, 50 odası bulunan büyük bir yapıdır. Sarayın planı, daha önce bu bölgede inşa edilen diğer saraylardan farklı olarak, yüzyıllardır Horasan’da inşa edilen ev biçiminin, saraya uygun ölçülerde büyütülmesi şeklindedir. Sarayın oda ve daireleri avlular ile eyvanlar etrafında dağıtılarak yerleştirilmiştir. Duvarlarda iyi kalite kerpiç kullanılmış ve bu duvarlar düz bir şekilde inşa edilmiştir. Belli noktalarda ise küçük 122 Merv’e iki fersah uzaklıkta, dağlar arasında yer alan, ziraatı gelişmiş, tahıl ürünü bol bir şehirdir, bkz. Đstahrî, s. 276; Hudûdü’l-‘alem, s. 100; Mu‘cemü’l-büldân, C. I, s. 372 123 Hüseynî, s. 60; Râvendî, C. I. s. 179; Bundârî, s. 246; Reşîdüddîn, s. 102; Tarih-i Güzîde, s. 452; Ahmed b. Mahmûd, C. II, s. 36; Cezar, Şehir ve Mimarlık, s. 230. Ahmed b. Mahmûd (C. II, s. 36), isim vermeden sadece kasr demektedir. Sultan Sencer’in esaretten kurtulduktan sonra Sultanlık Sarayı değil de Enderâb Köşkü’ne yerleşmiş olması, sarayın Oğuzlar tarafından tahrip edilmiş olabileceğini akla getirmektedir. Aynı durum muhtemelen Enderâb köşkü için de geçerlidir. Ancak maddî sıkıntı içerisinde bulunan Sencer’in nispeten daha az parayla tamir ettirilebilecek bir köşkü yaşamak için tercih etmesi mümkündür. 162 tuğlalar kullanılarak yapılan bazı süslemelerin ilave edildiği göze çarpmaktadır. Sarayın dört ana girişi bulunmaktadır. Yapının üstü ise genelde tonozlarla örtülmüştür. Yine sarayın sınırları içerisinde boyutları dıştan 22x8, içten de 18x3.5 metre olan tek mekânlı bir yapının varlığı dikkat çekmektedir. Yapının şekil itibariyle toplantı ve kabul salonu olarak kullanılan dîvânhâne olma ihtimali bulunmaktadır. Ancak bu salonun sarayın kütüphanesi olabileceği görüşü de ayrıca ileri sürülmektedir124 . Sarayların sadece sultanlara ait olmadığını, bazen de emîrlerin saraya sahip olabildiğini yukarıda belirtmiştik. Bu konudaki bir örnek Belh şehrindedir. 506/1112-1113 tarihinde Ömer Hayyâm ile Ebu’l-Muzaffer el-Đsfizârî, Emîr Ebû Sa‘d Cerre (\?)’nin esir satılan sokakta bulunan sarayına yerleşmişlerdi125 . Arslan Argun, Horasan’a hâkim olduğunda Beyhak kalesini tahrip etmişti. Ebû Sa‘d Ali el-Cürcânî adındaki bir tüccar, 531/1136-1137 tarihinde Beyhak hâkimi Cemalüddîn Hüseyin el-Beyhakî’nin hâkimiyetine girerek bu kaleyi tekrar imar ettirmişti. Sultan Sencer’in eşi Terken Hatun, 543/1147-1148 tarihinde bu kalenin yıkılmasını emretmiş ve kale bu emir doğrultusunda harap edilmişti. Ancak önemli bir mevkide bulunduğu anlaşılan kale, 548/1153-1154 tarihinde tekrar imar edilmişti126 . 3. Ribâtlar Büyük Selçuklular’ın Kuzey Horasan’da inşa ettirdikleri ribâtların en eskisi Sultan Tuğrul Bey’in önemli emîrlerinden birisi olan Şerefü’l-Me‘alî Enuşirvân tarafından inşa ettirildiği için Ribât-ı Enuşirvan olarak anılan yapıdır. Bugünkü Simnân ile Şahrûd şehirleri arasında yer alır. En eskisi olmasına rağmen günümüze en sağlam kalan yapı özelliğini taşımaktadır. 1029-1049 tarihlerinde inşa edildiği 124 Cezar, Şehir ve Mimarlık, s. 231 vd.; Sayan, Türkmenistan, s. 79-80; Aslanapa, aynı makale, s. 38; Yüksel Sayan, “Merv, Mimari”, DĐA, C. XXIX, s. 224. 125 Çehâr makāle, s. 98. 126 Đbn Funduk, Tarih-i Beyhak, s. 269. 163 kaydedilmektedir. Ağırlıklı olarak taştan inşa edilen yapıda yer yer de tuğla kullanılmıştır127 . Selçuklular döneminde inşa edilen birkaç kervansaraydan biri olan Ribât-ı Melik, 471/1055 tarihlidir. Yapı, masif tuğlalardan oluşan çevre duvarları birbirine kemerlerle bağlanmış ve bir sıra silindirik payandalar ile desteklenmiştir. Yine Horasan’da Sultan Sencer tarafından yaptırılan kervansaraylardan birisi de Ribât-ı Şerif’tir. Nîşâbûr-Serahs arasındaki ticaret yolunun Meşhed ile Serahs arasındaki kalan kısmında yer almaktadır. Bu yapı Selçuklular’ın Merv valisi Ebû Tâhir b. Sadreddîn b. Ali el-Kummî tarafından 508/1114-1115 tarihinde yaptırılmıştır. Kervansarayın kitabesinin kalabilen kısmından mimarının Kâtib Ali el-Mansûr Esad b. Muhammed es-Serahsî olduğu anlaşılmaktadır. Bu kervansarayın görkemli bir giriş kapısı bulunmaktadır. Yapıda muhtemelen güvenlik endişesi ile tek bir giriş yapılmıştır. Ribâtın, alçı süslemelerle bezeli mihrabı bulunan bir de camisi mevcuttur. Kervansarayın geneli de alçı süsleme ile bezelidir. Oğuz istilası sırasında büyük zarar görmüş, ancak Sultan Sencer’in eşi Terken Hatun tarafından 549/1154-1155 tarihinde onarılmıştır. Bu onarıma ait kitabe halen mevcuttur. Terken Hatun ayrıca Ribât-ı Mâhî’yi de tamir ettirmiştir. Bunlara ek olarak bölgede Ribât-ı Şerif’le benzer mimari özellikler gösteren Dâye Hatun kervansarayı da Ribât-ı Şerif’le aynı dönemlerde inşa edilen eserler arasında kabul edilmektedir128 . Yine Selçuklular zamanında Nîşâbûr ile Sebzevar arasında inşa edilen diğer bir yapı Ribât-ı Zaferânî’dir. Yüksek bir tuğla zemin üzerine kerpiçten inşa edilmiştir. Yapıda bulunan bir kitabe parçasında “…Büyük sultan zamanında inşa edilmiştir.” anlamındaki ifadeye binaen Sultan Melikşah zamanında inşa edildiği söylenmektedir. 1858 yılında ayakta olan yapı, günümüzde tamamen harap bir vaziyettedir129 . 127 Aslanapa, Türk Sanatı, s. 86; Cezar, Şehir ve Mimari, s. 206; Aslanapa, aynı makale, s. 36. 128 Aslanapa, Türk Sanatı, s. 87-88; Cezar, Şehir ve Mimari, s. 198-199, 201; G. Fehervari, “Sanat ve Mimari”, çev. Đrfan Pamuk-Enver Pamuk, Đslâm Tarihi Kültür ve Medeniyeti, Đstanbul 1989, C. IV, s. 260; J. M. Rogers, “The 11th Century A Turning Point in the Architecture of the Mashriq”, Islamic Civilisation 950-1150, ed. D. S. Richards, London 1973, s. 212-213; Aslanapa, aynı makale, s. 36-37; Gönül Cantay, “Türk Mimarîsinde Kervansaraylar”, Türkler, C. VI, s. 77; B. O’Kane, “Ribāt-i Sharaf”, EI2 , C. VIII, s. 508-509. 129 Aslanapa, Türk Sanatı, s. 87; Cezar, Şehir ve Mimari, s. 208 vd.; Aslanapa, aynı makale, s. 36; Cantay, aynı makale, s. 78. 164 Dihistân’da yer alan kervansaray, inşa tekniklerine bakılarak Selçuklular dönemiyle tarihlendirilmektedir. Yapı kerpiçten inşa edilmiştir. Günümüzde harap olan yapının süslemeleri hakkında da yorum yapabilmek mümkün görünmemektedir130 . Akçakale Kervansarayı, inşa tekniklerine bakılarak XI. yüzyılın sonu ile XII. yüzyılın başı olarak tarihlendirilmektedir. Merv-Amül yolu üzerinde yer alan kervansaray, muhtemelen Melik Sencer tarafından inşa ettirilmiştir. Đç duvarlara oranla daha kalın örülen dış duvarlar kerpiçten inşa edilmiştir131 . Şu an harap olan yapının bulunduğu yer itibariyle dönemin ticaret hayatına büyük katkısı olduğu açıktır. Akçakale Kervansarayı’nın hemen yakınında inşa edilmiş başka bir yapı daha bulunmaktadır. Kızılcakale Kervansarayı da Merv-Amül ticaret yolu üzerindedir. Kerpiçten duvarlarını üzeri tuğla ile kapatılmıştır132. Akçakale Kervansarayı’na oranla çok daha harap bir vaziyette olması önceki dönem Selçuklu eseri olabileceğini düşündürmektedir. Hemen yakınlarına başka bir kervansarayın inşa edilmiş olması da şu şekilde yorumlanabilir. Merv-Amül ticaret yolu bir hayli yoğundur. Bunun sonucu olarak birden fazla kervansarayın inşası gerekli görülmüştür. Yine Merv’in ticarî önemini gösteren başka bir kervansaray bölgenin bugünkü adıyla isimlendirilen Ode Mergen Kervansarayı’dır. Bu yapı da aynı dönem eseri olarak kaydedilmektedir. Diğerlerinden farklı olarak Merv-Hârizm yolu üzerinde bulunmaktadır. Büyük bir kervansaray olduğu anlaşılmaktadır133 . Hârizm’in çok verimli bir bölge olduğu ve ticarette de büyük önem taşıdığı bilinmektedir. Başkent olduktan sonra Merv’de aynı öneme sahip olduğu için bu gayet normal durumdur. 130 Sayan, Türkmenistan, s. 58-59; Cantay, aynı makale, s. 78. Makdisî (C. II, s. 456), burada bir ribât bulunduğunu kaydetmektedir. Bu sebeple Selçuklular’dan ribâtın daha önce inşa edilmiş olduğunu söylemek de mümkün görünmektedir. 131 Sayan, Türkmenistan, s. 127; Cantay, aynı makale, s. 78; Sayan, Merv, DĐA, s. 225. 132 Sayan, Türkmenistan, s. 130. 133 Sayan, Türkmenistan, s. 131; Sayan, Merv, DĐA, s. 225. 165 4. Türbeler Selçuklu yapılarının bir diğer ayağını da türbeler oluşturmaktadır. Türbelerde görülen mimari özelliklerde daha ziyade Gazneliler’in etkisinin hissedildiğini söylemek mümkündür. Selçuklular döneminin en eski türbesi Şeyh Ebû Sa‘îd el-Meyhenî’ye ait olup, yapı 441/1049 yılıyla tarihlendirilmektedir. Türbenin hemen yanında aynı dönemde veya daha önce inşa edilmiş olan bir hankāh yer almaktadır. Yapının duvarları tuğla ile örülmüştür. Kare planlı olan yapı çift kubbelidir ve devrinin mimari teknikleri dikkate alındığında ulaşılan mimari derece açısından büyük önem taşır134 . Kare planlı kubbeli bir türbe olan Yartı Kümbet, Serahs yakınlarında bulunmaktadır. Yapının inşa tarihi, kitabesinde 491/1098 olarak kaydedilmektedir. Selçuklu devrindeki ilk kümbetlere oranla mimari açıdan büyük gelişmişlik gösterir. Kerpiçle örülen dış duvarları daha sonra ince tuğlayla desenli bir şekilde kapatılmıştır. Yine XI. yüzyıl özellikleri gösteren bir diğer türbe ise Gükendâr Baba Türbesi’dir. Dihistân şehrinde bulunan türbe, çok geniş bir alanı kapsamaktadır135 . Merv ve çevresinde ise Sultan Sencer’in ünlü türbesinden başka, XI-XII. yüzyıllara ait Đmâm Bekir b. Abdullah b. Đbn Büreyde, Muhammed Đbn Zeyd, Hüdâyî Nazar Evliyâ türbeleri işçilik bakımından diğerlerine oranla büyük ilerleme göstermişlerdir. Abdullah Đbn Büreyde türbesinin XI. yüzyıl sonlarına ait olduğu kaydedilmektedir. Tuğla ve tuğla süslemelerinin çokça görüldüğü bir yapıdır. Muhammed Đbn Zeyd Türbesi, Şerefeddîn Ebû Tâhir tarafından 506/1112-1113 tarihinde yaptırılmıştır. Sultankale’nin 1 km. kadar kuzeybatısında yer alan türbe, o dönem tuğla işçiliğinin en güzel örneklerinden birisi olarak kabul edilmektedir. Hüdâî Nazar Evliyâ Türbesi bugünkü Merv’e 28 km. uzaklıktadır. Kerpiçten inşa edilen dış duvarlarının yüzeyi, tuğla işçiliğinin üst seviye örneklerinden bir örnekle 134 Aslanapa, Türk Sanatı, s. 77; Cezar, Şehir ve Mimari, s. 307, 312; Sayan, Türkmenistan, s. 66 vd.; Oktay Aslanapa, “Đlk Müslüman Türk Devletlerinde Kültür ve Sanat”, Türkler, C. VI, s. 31. 135 Cezar, Şehir ve Mimari, s. 312-313; Sayan, Türkmenistan, s. 63-64; Aslanapa, aynı makale. 166 kaplanmıştır. Yine Tûs’ta yer alan Đmâm Gazzâlî Türbesi, XII. yüzyılın ilk çeyreğinde inşa edilen yapılar arasında yer alır136 . Hiç şüphesiz Horasan’daki Selçuklu türbelerinin en ünlüsü Sultan Sencer’e ait olan türbedir. Sultankale’nin merkezinde yer alan türbe, meşhur saray şairi Enverî’nin önerisiyle Sultan Sencer tarafından yaptırılmıştır. Ahiret Evi (Darü’lâhire) olarak adlandırılan türbenin üzerinde yer alan yazılardan mimarının Muhammed b. Atsız es-Serahsî olduğu görülmektedir. Atsız adının genellikle Türkler tarafından kullanıldığı düşünüldüğünde yapının mimarının da Türk asıllı olduğu anlaşılmaktadır. Serahs’ta doğmuş olmasına rağmen Merv’de hayatını idame ettirmiş olan mimar Muhammed b. Atsız, Kuzey Horasan’da kullanılmış olan mimari teknikleri en iyi şekilde bu türbeye yansıtmıştır. Türbenin planı klasik Türkmen evi formundadır. Çift katlı bir yapı olan türbenin kubbesi çinilerle bezenmiştir. Kubbede uygulanan çift kat örgü uygulaması diğer bazı yapı kubbelerinde de görülmektedir. Türbe, 17 metrelik çapıyla o zamana kadar Đran ve Türkistan’da inşa edilen en büyük kubbeye sahiptir. Yapı, her özelliğiyle Türk mimarisinin gelişim halkalarından en önemlilerinden birisini teşkil etmektedir. Hatta türbenin yapımında kullanılan inşa teknikleri 300 yıl sonra Avrupa’da görülmüş, bu teknikler Rönesans’ın ünlü mimarı Filippo Brunelleschi tarafından Floransa’daki Santa Maria katedralinin kubbesinin yapımında kullanılmıştır. Özellikle Moğol istilası gibi bir badireyi sağlamlığı sayesinde atlatan yapı, çevresindeki tüm yapıların yıkılmasına rağmen ayakta kalmayı başarmıştır. Bu durum halk arasında Sultan Sencer’in bir veli olduğu düşüncesinin yayılmasına sebep olmuş, hatta türbe uzun yıllar boyunca bir adak merkezi haline getirilmiştir. Türbede kullanılan süsleme şekillerinin Nîşâbûr ve Merv’de inşa edilen diğer yapılarda da kullanıldığı görülmektedir137. Kısaca türbe büyük bir mimari şaheser olup, Selçuklu medeniyetinin ulaştığı noktayı göstermesi açısından bizlere önemli fikirler vermektedir. 136 Aslanapa, Türk Sanatı, s. 77; Cezar, Şehir ve Mimari, s. 313-314, 316; Sayan, Türkmenistan, s. 81-82, 115; Aslanapa, aynı makale; Sayan, Merv, DĐA, s. 225. 137 Đbnü’l-Esîr, C. XI, s. 187; Suut Kemal Yetkin, Đslâm Mimârîsi, Ankara 1959, s. 154 vd.; Cezar, Şehir ve Mimari, s. 320 vd.; Bayramob, aynı makale, s. 150 vd.; Sayan, Türkmenistan, s. 19-20; Aslanapa, aynı makale. 167 Horasan’ın Dihistân şehrinde başka türbeler de bulunmaktadır. Şehrin doğusunda yer alan ve XI-XII. yüzyıllarla tarihlendirilen yedi adet türbe isimlerinin hiçbir şekilde tespit edilememesi sebebiyle arkeologlar tarafından numaralandırılarak tasnif edilmiştir. Benzer mimari özellikler gösteren türbeler, genel olarak harap durumdadırlar138 . Yusuf el-Hemedânî’ye ait olan bir diğer türbeye de Merv şehri ev sahipliği yapmaktadır. Yusuf el-Hemedânî, aslen Hemedânlı olup, hayatının son dönemlerinde Merv’e gelerek bir tekke kurmuştur. Yapmış olduğu bir yolculuk sırasında Merv ile Herat arasında vefat etmiş, ölümünden sonra naşı Merv’e nakledilerek kendisi için bir türbe inşa edilmiştir. Ancak bu türbe Moğol işgali sırasında tahrip edilmiş, daha sonraki dönemde tamir görmüştür. Yapı farklı boyuttaki tuğlalar kullanılarak inşa edilmiştir139 . Merv bölgesinin diğer bir türbesi Đmâm Bekir Türbesi’dir. Eser, banisi ve ustası bilinmemekle birlikte inşa tekniklerine bakılarak Selçuklu dönemi eseri olarak kabul edilmektedir. Yapının dış duvarları tuğladan inşa edildiği gibi, iç mekânda da farklı boyutlarda tuğlalar kullanılarak Türkmen el sanatları formunda süslemeler yapılmıştır140 . Görüldüğü üzere Büyük Selçuklular döneminde her alanda olduğu gibi mimaride büyük bir ilerleme kaydedilmiştir. Özellikle Sultan Sencer döneminde Horasan’da görülen mimari eserlerde uygulanan teknikler bakımından farklı unsurlar dikkat çekmektedir. 138 Sayan, Türkmenistan, s. 50-57. 139 Sayan, Türkmenistan, s. 108; Haşim Şahin, Osmanlı Devletinin Kuruluş Döneminde Dini Zümreler (1299-1402), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, Đstanbul 2007, s. 30. 140 Sayan, Türkmenistan, s. 111-113. IV. BÖLÜM BÜYÜK SELÇUKLULAR DÖNEMĐNDE HORASAN’DA ĐLMÎ VE KÜLTÜREL HAYAT A. HORASAN BÖLGESĐNDE EĞĐTĐM VE ÖĞRETĐM YAPAN KURUMLAR Bir bölgedeki ilim ve kültür hayatının zenginliği, yan etkenlerin de mevcudiyetiyle doğrudan bağlantılıdır. En başta devletin güçlü bir ekonomiye ve sağlam bir adalet yapısına sahip olması zorunluluğu mevcuttur. Adaletin var olduğu yerde devlet, devletin var olduğu yerde ekonomi ve dolayısıyla güçlü bir ilim hayatı olabilir. Đlim faaliyetlerinin hanedan ve bazı ileri gelen devlet adamlarınca desteklenmesi gerekliliği göz önünde bulundurulduğunda, zengin ekonomi ve bu ekonomide zenginleşmiş insanların toplumun ilim ve kültür yapısındaki önemi daha fazla ortaya çıkacaktır. Kısaca bir bölgedeki ilim hayatının zenginliği bölgenin ekonomik gelişmişliği ile doğrudan bağlantılıdır. 426/1035 tarihinden itibaren Horasan bölgesinde görülen Selçuklular, 431/1040 yılındaki Dandanakan Savaşı’ndan sonra kazandıkları bağımsızlıkları ile birlikte önemli bir siyasî başarı elde etmişlerdi. Bu siyasî başarı ülkenin doğusunda ve batısında yeni bölgeler fethedilerek perçinleştirilirken, devletin kuruluş merkezi olan Horasan, her alanda önemini daima korumuştu. Yukarıda da belirttiğimiz üzere, Horasan ve ona bağlı şehirler mümkün olduğunca hanedan üyelerinin hâkimiyeti altında tutulmuştu. Bu sayede siyasî önemi devam ettirilen Horasan’ın, günden güne ekonomik önemi de ön plâna çıkartılmış, bunun neticesi olarak da geçmişten gelen ilim merkezi olma özelliği kendini belli etmeye başlamıştır. Büyük Selçuklular döneminde Horasan’daki ilim ve kültür hayatı çok renkli bir özellik göstermektedir. Kendisinden önce kurulmuş bulunan Sâmânîler, Gazneliler ve hatta Karahanlılar’ın ilim ve kültüre vermiş oldukları destek sayesinde bölge bu alanda çok zengin bir yapıya kavuşmuştu. Birçok devletin aksine Selçuklular’ın bağımsızlık mücadelesinin uzun bir döneme yayılmaması, bölgedeki ilim ve kültür 169 hayatının uzun süreli bir kesintiye uğramaması sonucunu doğurmuştu. Aynı zamanda yeni kurulan Selçuklular’ın ilk günlerinden itibaren bölgedeki ilim hayatı ve ilim adamlarına karşı destekleyici bir tavır içinde bulunduklarını görmekteyiz. Nitekim Râvendî1 , “Yeryüzünde bilhassa Irakeyn ve Horasan’da âlimler yetişip fıkıh kitabı yazmaları, peygamberin hadislerini toplamaları, Selçukoğulları arasından çıkan hükümdarların âlimlere bakmalarının, ilmi sevmelerinin ve ona hürmet etmelerinin bereketidir.” diyerek durumu özetlemektedir. Yeni kurulmuş bir devlet olarak her geçen gün Horasan’ın tamamının ele geçirilmesi ve devlet mekanizmasının düzgün bir şekilde işletilmeye başlaması sonrasında sultan veya diğer hanedan üyelerinin ilim hayatına katkıları daha da artmıştı. Aynı zamanda halef-selef olan devletin iki veziri Amîdülmülk Kündürî ile Nizâmülmülk’ün ilmiyye sınıfına mensup olmaları, bu harekâtın daha hızlı bir şekilde gerçekleşmesine katkıda bulunmuştur. Her ne kadar Amîdülmülk Kündürî zamanında bazı Eş‘arî-Şâfi‘î ilim adamlarına karşı gerçekleştirilen takibatlar, ilme vurulan bir darbe gibi görünse de, aynı vezirin diğer ilim erbabına çok yakın alaka gösterdiği görülmektedir. Nizâmülmülk’ün göreve başlaması ile birlikte sona eren bu takibat sonrasında Horasan bölgesinde ilim çalışmaları tekrar üst seviyeye çıkmıştır. Her şeyden önce bizzat devletin veziri tarafından sistemli bir şekilde başlatılan ve devam ettirilen medrese kurma harekâtı, Horasan’ın ilim ve kültür hayatına doğrudan etki eden bir faaliyet olmuştu. Nizâmiye Medreseleri olarak adlandırılan bu kurumların büyük desteğiyle, geçmişten gelen zengin bir kültürel mirası da bulunan Horasan, Büyük Selçuklular döneminde her alanda olduğu gibi ilim ve kültür sahasında büyük gelişmeye sahne olmuştu. Amîdülmülk dönemi istisna olmak üzere, Horasan’ın tüm ulemâsına da rahat bir şekilde ilim yapma imkanı verilmişti. Nizâmiye Medreseleri’nden başka pek çok medrese faaliyetine devam etmekteydi. Bölgede yetişen âlimler, Horasan’daki bu medreseler de eğitim verdikleri gibi, ülkenin batı kesimlerinde yer alan diğer büyük medreselerde de eğitim vermek üzere davet edilmekteydiler. Horasan kökenli olan Ebu’l-Kâsım elKuşeyrî, Đmâmü’l-Haremeyn el-Cüveynî, Ebu’l-Muzaffer es-Sem‘ânî ve Đmâm Gazzâlî gibi önemli ilim adamları, hem yaşadıkları dönemde Horasan’ın ve tüm 1 Rahatü’s-sudûr, C. I, s. 30. 170 Selçuklu coğrafyasının ilim hayatına büyük katkılarda bulunmuşlar, hem de yetiştirdikleri öğrenciler sayesinde ilim hayatındaki zenginliğe destek vermişlerdir. Aynı zamanda fen ilimlerinde de bir zenginlik göze çarpmaktadır. Bu listeye edebiyat alanındaki zenginliği de eklemek gerekir. Đlim hayatının ve ilim adamlarının zenginliği hakkında şu örneği vermek mümkündür. Tespitlerimize göre Büyük Selçuklular döneminde Horasan’da yaşayan muhaddislerin sayısı 450 civarındadır. Bunlar arasında azımsanmayacak sayıda kadın muhaddisler de yer almaktadır2 . Güçlü bir ilim hayatının ekonomiyle olan bağlantısını yukarıda vurgulamıştık. Güçlü bir ilim hayatının bağlantılı olduğu diğer bir nokta ise eğitim ve eğitim kurumlarıdır. Büyük ilim adamları ancak vasıflı müderrisler ve eğitim kurumları sayesinde yetişeceğinden, ilim adamları ve eğitim kurumlarını daha yakından incelemek gerekecektir. 1. Nizâmiye Medreseleri Selçuklular döneminde eğitim-öğretim hayatı denildiğinde pek çok kişinin aklına ilk olarak Nizâmiye Medreseleri gelmekteyse de, bu dönemdeki eğitim hayatını sadece Nizâmiye Medreseleri ile sınırlamak mümkün değildir. Özellikle zengin bir kültürel yapıya sahip bulunan Horasan bölgesinde Nizâmiyeler dışında pek çok medresenin varlığı dikkat çekmektedir. Şüphesiz Nizâmiye Medreseleri’nin daha sistemli bir yapı içinde bulunması, onları Ortaçağ Đslâm dünyasının en önemli eğitim kurumlarından biri haline getirmiş ve diğerlerinden daha etkin kılmıştı. Horasan, coğrafi konumu itibariyle farklılık göstermekteydi. Burası hızlı bir şekilde farklı fikrî akımların etkisinde kalabilmekte, bu da buraya hâkim bulunan devlet yöneticilerini endişeye sürükleyebilmekteydi. Nitekim Sünnî olan Sâmânîler, Gazneliler ve Büyük Selçuklular, Horasan’da gelişen Şi‘î-Bâtınî düşüncesine karşı Sünnîliği güçlendirmek amacıyla medreseler kurmuşlardı3 . Bu amaçla Gazneli Sultanı Mahmûd ve hatta onun babası Sebüktegîn’in Horasan’da medrese inşa 2 Bkz. Tablo 1. 3 Sayılı, aynı eser, s. 25; Omid Safi, “Büyük Selçuklularda Devlet-Toplum Đlişkisi”, Türkler, C. V, s. 356. 171 ettikleri bilinmektedir. Özellikle X. yüzyılın sonunda Fergana, Horasan, Cürcân, Taberistan, Maverâünnehir, Gazne ve Hindistan’da kurulan Kerrâmî medreselerine cevap vermek mahiyetinde Karahanlılar, Gazneliler ve son olarak Selçuklular pek çok medrese kurmuşlardır. Medrese inşa etmek sadece siyasî bir çaba olarak düşünülmemiş, aynı zamanda sosyal bir amaç da güdülmüştür. Nitekim medreseler inşa edilirken aynı zamanda bir kütüphane, hatta bazılarının hemen yanında hânkāh da inşa edilmiştir. En önemli örneğini Nîşâbûr Nizâmiye Medresesi’nin oluşturduğu bu yapı biçiminde, hastane de yer alabilmektedir. Büyük Selçuklular döneminin en önemli eğitim kurumları olan Nizâmiye Medreseleri, sadece ders programıyla değil, öğrencilerinin tüm yemek, yatak ve ders araçlarının karşılanması özelliğiyle diğerlerinden ayrılmıştı. Medreseler, öğrencilerin eğitimi, beslenmesi, barınması göz önüne alınarak plânlanmış ve bu plâna göre inşa edilmişti. Nizâmiye Medreseleri, öğrencilerin eğitim görecekleri dersaneler, geniş bir toplânma salonu, depo, kiler, hamam ve mutfağı olan bir mekân şeklinde dizayn edilmişti. Ayrıca öğrencilerin ibadet yapmalarına imkân sağlayan, aynı zamanda Cuma günleri namaz kılınıp halka vaazlar verilen bir de mescit, plânı tamamlayan unsurlar arasındadır. Medreselerde bir de kütüphane bulunmaktadır. Sultan Melikşah döneminde inşa edilen medreselerde dört eyvanlı medrese plânı uygulanmaya başlanmıştı. Plân, Sâsânîler döneminden kalan ve o sırada Horasan evlerinde uygulanan bir modelin genişletilmiş biçimiydi. Bu modele göre ortada geniş bir avlu yer alır, avluyu da dört eyvan tamamlardı. Medreselerin giderlerini karşılamak üzere zengin gelirli vakıflar tahsis edilmişti. Bu vakıflardan elde edilen gelir tüm personel ve öğrencilerin giderleri için harcanmaktaydı. Öyle ki, buralarda harcanan para, senede 600 bin dinarı bulmaktaydı. Günümüzdeki Hukuk, Đlâhiyat, Edebiyat, Siyasal Bilgiler ve Fen Fakülteleri müfredatını birleştiren Nizâmiye Medreseleri’nde, Kur‘an, hadis, fıkıh, usûl, Eş‘arî kelamı, hilaf, cedel, ferâiz, Arapça, edebiyat, sarf, nahiv, luga, şiir, hitabet, tarih, coğrafya, musıkî, hat, felsefe, mantık, riyaziye, hendese, hesap, nücûm ve hukuk konularında dersler verilmekteydi4 . 4 Turtûşî, s. 345; Lambton, The Internal Structure, s. 216-217; Köymen, Alp Arslan ve Zamanı, s. 379-380; Temeddün-i Đrânî, s. 276; M. Asad Talas, Nizamiyye Medresesi ve Đslâm’da EğitimÖğretim, çev. Sadık Cihan, Samsun 2000, s. 42, 50; Merçil, Kütüphaneler, s. 394; Ahmed Ocak, 172 Büyük Selçuklular’ın eğitim hayatına verdikleri önemi gösteren en önemli örnek Tuğrul Bey’in devletin kurulmasından kısa bir süre sonra inşa ettirdiği Nîşâbûr’daki medresedir. Nitekim Nâsır-ı Husrev5 , Şevvâl 437/Nisan-Mayıs 1046’da Nîşâbûr’a vardığını ve dönemin hâkimi olan Tuğrul Bey’in verdiği emir doğrultusunda Saraçlar Pazarı yakınında bir medrese inşa edilmekte olduğunu nakleder. Büyük Selçuklular döneminde inşa edilen ilk medrese Sultaniye olarak da bilinen bu medresedir. a. Horasan’da Đnşâ Edilen Nizâmiye Medreseleri Yukarıda da belirttiğiz gibi bölgenin, hatta bütün Selçuklu coğrafyasının en önemli eğitim kurumları Nizâmiye Medreseleri olmuştu. Her ne kadar kurulan bu medreseler Büyük Selçuklular Devleti vezirinin adıyla anılıyor olsa da, vezir her yaptığı işi hükümdar adına yaptığına göre bu kurumlar da devlet kurumu olarak kabul edilmelidir. Vezirin medrese ve ribâtlar için 600.000 dinar harcadığı kaydedilmektir6 . Başka deyişle vezirin çok geniş bir coğrafyada bu medreseleri inşa ettirecek ekonomik güce sahip bulunması mümkün değildir. Ayrıca vezir, sultandan medrese inşa etme konusunda izin istemiştir. Bu durumda medreseler Büyük Selçuklular Devleti ve onun sultanlarınca inşa ettirilen kurumlardır. Nizâmiye Medreseleri, Sultan Melikşah döneminin sonlarında, başka deyişle Nizâmülmülk’ün gücünün zirvesinde olduğu, hatta sultana bile karşı çıkabildiği dönemde7 inşa “Nizâmiye Medreseleri ve Büyük Selçuklular’da Eğitim”, Türkler, C. V, s. 722 vd.; Bowen, Nizām al-Mulk, EI2 , s. 71. 5 Sefernâme, s. 10/Trk. trc., s. 5; Köymen, Tuğrul Bey ve Zamanı, s. 120; Kisâî, Medâris-i Nizâmiye, s. 83. 6 A. L. Tibawi, “Origin and Character of al-Madrasah”, Bulletin of the School of Oriental and African Studies University of London (BSOAS), London 1962, C. XXV, s. 232; Köymen, Alp Arslan ve Zamanı, s. 354-355; Lambton, Medieval Persia, s. 32. 7 Saltanatının sonlarına doğru Sultan Melikşah, yapmış olduğu bazı uygulamalarını beğenmediği vezirine: “Eğer sen saltanatta şerîkim, mülkümde ortağım isen bunun da bir hükmü ve kuralı vardır. Fakat benim nâibimsen ve benim emrimdeysen o takdirde nâiblik ve tâbilik şartlarına uymalısın. Oğullarından her biri bir kıtayı istilâ etti ve büyük bir eyalete vali oldular. Buna da kanaat etmeyerek devlet işlerine müdahale ve tecavüz ettiler, şunu bunu yapmaya kalkıştılar. Önünden vezirlik alâmeti divitinin ve başından sarığının alınmasını emretmemi ister misin?” şeklinde mektup yazmıştı. Vezir Nizâmülmülk’ün cevabı ise şu şekildeydi: “Sultana deyiniz ki; ‘Eğer benim saltanatta ve mülkünde ortağım olduğunu bilmiyor idiysen bil. Bugün bulunduğun mevki ve ikbale benim re‘yim ve tedbirimle geldin. …Benim adıma ona deyiniz ki; başındaki o 173 edilmiş olsalardı, Nizâmülmülk’ün kendi inisiyatifiyle bu medreseleri inşa ettirdiğini söylemek mümkün olabilirdi. Ancak yeni vezir olmuş birinin bu kadar geniş bir idarî ve maddî yetkiyle hareket edebilmesi mümkün görünmemektedir. Nizâmülmülk’ün ilmî bir yönünün de mevcut olduğu bilinmektedir. Sultan Alp Arslan’ın, Nizâmülmülk’ün ilmine olan saygısından dolayı medreselerin onun adıyla anılmasına ses çıkarmaması da yüksek bir ihtimaldir. Aksi takdirde kurulması kendisi tarafından emredilen, çok büyük bir ihtimalle devlet hazinesinden harcanan paralarla inşa edilen bu kurumların vezirin adıyla anılması hayli ilginç bir durumdur. Horasan bölgesinde kurulan Nizâmiye Medreseleri, Nîşâbûr, Belh, Herat, Merv, Hargerd (Hâf) ve Bûşenc’de inşa edilmişti8 . Medreselerde ders veren hocalar maaşlı olarak çalışmakta, giderler ise genelde sultan ve diğer ileri gelen devlet adamlarının kurmuş oldukları vakıflardan karşılanmaktaydı. Medreseler herkese açık durumda olup, halkın her kesiminden insanlar bu eğitim kurumlarından yararlanabilmekteydi9 . Bölgedeki ilk ve en büyük Nizâmiye Medresesi, Nîşâbûr’da inşa edilmişti. Her ne kadar gençlik yıllarında Nîşâbûr’da eğitim gören Nizâmülmülk’ün, şehre karşı hissettiği vefa duygusu neticesinde burada medrese inşa ettirdiği düşüncesi mevcutsa da, Nîşâbûr’un ilmî ve kültürel hayattaki önemi açıktır. Medreselerin inşa tacın (kalansuva) varlığı bu divite bağlıdır. … Bu divitin kapağını kapatırsam onun da tacı yok olur’.”. bkz. Đbnü’l-Esîr, C. X, s. 177-178. Ayrıca bkz. Sevim-Merçil, Selçuklu Devletleri, s. 130; Özaydın, Berkyaruk, s. 7. 8 Tabakātü’ş-Şâfi‘îyyeti’l-kübrâ, C. IV, s. 313; Sayılı, aynı eser, 31; “Mescid”, ĐA, C. VIII, s. 52; Zebihullah Safâ, Tarih-i Edebiyat, C. II, s. 234; Kafesoğlu, Sultan Melikşah, s. 169; Turan, Selçuklular, s 332; Köymen, Alp Arslan ve Zamanı, s. 358; Bosworth, Balk, EIr, C. III, s. 590; George Makdisi, The Rise of Colleges, Institutions of Learning in Islam and The West, Edinburg 1981, s. 299; Kisâî, Medâris-i Nizâmiye, s. 238-239; Ahmed Çelebi, Đslâm’da EğitimÖğretim Târihi, çev. Ali Yardım, y.y. t.y., s. 114; Ziya Kazıcı, Anahatları ile Đslâm Eğitim Tarihi, Đstanbul 1995, s. 44; Muhammed el-Farukî, “The Development of the Institution of Madrasah and the Nizamiyah of Baghdad”, Islamic Studies, Đslamabad 1987, C. XXVI, s. 258; Nebi Bozkurt, “Medrese”, DĐA, C. XXVIII, s. 324; Ahmet Ocak, Nizâmiye Medreseleri, Đnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Malatya 1993, s. 43. 9 Osman Turan, Selçuklular ve Đslâmiyet, Đstanbul 1980, s. 49; Nuri Topaloğlu, Selçuklu Devri Muhaddisleri, Ankara 1988, s. 33. Đşleyiş biçimi dikkate alındığında bu durumun Nizâmiye Medreseleri için uygulanabilirliği pek mümkün görünmemektedir. Nizâmiye Medreseleri daha ziyade öğrencilerini kendi bünyesinde barındıran eğitim kurumlarıdır. Halka açık olan dersler, kişilerin kendilerine ait camilerde Cuma ve diğer günlerde verilen vaazlardan ibaret olmalıdır. Tüm halka açık olan eğitim kurumları ise daha ziyade şahısların ismiyle eğitim veren eğitim kurumlarıdır. 174 edilmesine sebep olarak gösterilen iki olaydan biri de Nîşâbûr’da meydana gelmişti. Sultan Alp Arslan, üstü başı perişan halde bir mescidin önünde bekleşen fakirler grubunun kim olduğunu sorduğunda Nizamülmülk: “Onlar ilim arayanlardır.” cevabını vermişti. Sözlerine devam eden vezir, sultandan onlar için kalacak bir yer inşa etmek ve onlara rızık verme konusunda izin talep etmişti. Sultan Alp Arslan gerekli izni vermiş, hatta bu medreselerin tüm ülkeye yaygınlaştırılmasını emretmişti10. Böylece Nîşâbûr Nizâmiye Medresesi’nin inşasına başlanmış ve kısa sürede bitirilmişti. Nîşâbûr Nizâmiye Medresesi, Bağdat Nizâmiye Medresesi’nden daha önce inşa edilmişti. Bağdat Medresesi’nin inşasına Zilhicce 457/Kasım 1065 tarihinde başlanmış ve tamamlanması iki yıl sürmüştü. Nîşâbûr Nizamiye Medresesi ise 456/1063-1064 yılında inşa edilmiş olmalıdır. Nitekim Alp Arslan bu tarihte amcası Musa Yabgu ve Huttelân emîri üzerine sefere çıkmış, seferden sonra Nîşâbûr’a gelmişti11. Sultan Alp Arslan’ın bu sırada medrese inşa edilmesini emrettiği anlaşılıyor. Bağdat Nizâmiye Mederesesi’nden önce inşa edilmesine rağmen, Nîşâbûr Medresesi büyüklük ve önem itibariyle her zaman ikinci sırada yer almıştı. Bu sırada Tuğrul Bey’in veziri Amîdülmülk Kündürî, Sultan Alp Arslan tarafından azledilip yerine Nizâmülmülk vezir tayin edilmişti. Amîdülmülk, Mu‘tezile mezhebine mensup olup, bu mezhep dışındakilere karşı takibat yapmaktaydı. Özellikle de Eş‘arî-Şâfi‘îler’e karşı büyük düşmanlık beslemekteydi. O, ayrıca Râfizîler’in de Horasan’da lanetlenmeleri için sultandan izin almıştı. Bu durum Horasan’ın renkli mezhep yapısı için büyük zorluklar çıkarmaktaydı. Nitekim diğer mezheplere mensup bazı ilim ve din adamları bu takibatı kabullenmeyerek Horasan’ı terk etmek durumunda kalmışlardı. Bunlar arasında Ebu’l-Kâsım Kuşeyrî ile Đmâm Ebu’l-Meâlî el-Cüveynî de bulunmaktaydı. Đmâm Ebu’l-Meâlî el-Cüveynî, dört yıl boyunca Hicaz bölgesinde bulunup dersler 10 Kazvînî, Âsârü’l-bilâd, C. II, s. 186; Kisâî, Medâris-i Nizâmiye, s. 69; Gerayli, Nîşâbûr, s. 112; Lockhart, Persian, s. 83. 11 Đbnü’l-Esîr, C. X, s. 46-47; Köymen, Alp Arslan, s. 40, 358; Kisâî, Medâris-i Nizâmiye, s. 86. Sultan Alp Arslan, diğer taht iddiacısı Kutalmış ile savaşmak üzere 456 yılı Muharrem ayının başında (25 Aralık 1063) Nîşâbûr’dan ayrılmıştı. Bu mücadele sonunda Kutalmış’ı bertaraf eden Alp Arslan daha sonra Doğu Anadolu seferine çıkmış, Recep 456/Haziran-Temmuz 1064 tarihinde A‘âl-Lâl (لa YcZأ (şehrini ele geçirmişti. Daha sonra Ani’yi fetheden sultan, buradan Isfahan’a, Kirman’a ve son olarak da Merv’e gitmişti, bkz. Đbnü’l-Esîr, C. X, s. 49-52. 175 verdikten sonra yeni vezir Nizâmülmülk tarafından geri çağrılarak Nîşâbûr Nizâmiye Medresesi’ne müderris olarak tayin edilmişti12 . Horasan’da kurulan Nizâmiye Medreseleri’nden bir diğeri Belh şehrinde bulunmaktaydı. Bu medresenin kuruluşu hakkında var olan rivayete göre ise Belh’i ziyaret ettiği sırada Nizâmülmülk’e bir şeyhten bahsedilmişti. Vahş kasabasında yaşamakta olan Ebû Ali Hasan b. Ali b. Ahmed b. Ca‘fer el-Belhî adındaki bu şeyhin hadis bildiğini ve pek çok yere yolculuk yaptığını öğrenen Nizâmülmülk, onu huzuruna davet etti. Bir medresede gerçekleşen bu görüşme sırasında hadis ilmî üzerine sohbet edilmişti. Daha sonra yukarıda adını zikrettiğimiz şeyh bu olayı şu şekilde nakletmişti: “Ben hadis ilmiyle meşgul oldum, seferler yaptım. Zahmet çektim, itibarsız bir şekilde seferlerimi tamamlayarak Vahş’a geri döndüm. Fakat hiç kimse benim ilmimden yararlanmak için beni dinlemedi. Kendi kendime dedim ki, dünyadan ayrıldığımda kimse benim ilmimden yararlanmamış olacak. Đşleri kolay kılan Tanrı, Nizâmülmülk’e medrese yapması hususunda muvaffakiyet verdi ki beni orada görevlendirsin, ben de hadis öğretebileyim.”. Belh Nizâmiye Medresesi’nin ilk müderrisi Ebû Ali Hasan b. Ali b. Ahmed b. Ca‘fer el-Belhî’nin 471/1078-1079 yılında burada müderris olduğu anlaşılmaktadır13. Bu tarihle birlikte medresenin inşa tarihi hakkında da biraz da olsa fikir yürütebilmek mümkün olabilmektedir. Belh Nizâmiye Medresesinin müderrislerinden birisi olan Abdullah elBağdadî’nin, Nizâmülmülk’ü ziyaret ettiği sırada ondan büyük saygı gördüğü kaydedilmektedir. Müderrislerin dönemin şartlarında iyi kabul edilebilecek bir maaş aldıkları anlaşılmaktadır. Nitekim Belh Medresesi müderrisi Abdullah el-Bağdadî, bu göreve geldikten sonra çevresindekilere ihsanlarda bulunmaya başlamıştı14 . Bölgedeki diğer bir Nizâmiye Medresesi de Merv şehrinde inşa edilmiştir. Ancak medresenin inşa ediliş tarihi ve şekli hakkında elimizde fazla bir bilgi bulunmamaktadır. Medresenin inşa tarihi 1070’li yıllar veya sonrası olarak tahmin edilmektedir. Sultan Melikşah zamanında inşa edilen bu medrese, altın çağını 12 Đbnü’l-Esîr, C. X, s. 46; Zebihullah Safâ, Tarih-i Edebiyat, C. II, s. 140; Kisâî, Medâris-i Nizâmiye, s. 69, 86-87. 13 Kitâbü’s-siyâk, s. 11; Kisâî, Medâris-i Nizâmiye, s. 58, 14 Köymen, Alp Arslan ve Zamanı, s. 397, 400 176 Sencer zamanında yaşamıştır. 490/1097 tarihinde Horasan’a hâkim olan Sencer’in buranın ilmî hayatına yapmış olduğu katkı ortadadır. Kendinden önce inşa edilen bu medreseye Sencer’in katkısı mutlaka ki büyük olmuştur. Nitekim mükemmel bir kütüphanesinin de bulunduğu belirtilen medrese, Sultan Sencer’in ölümünden yaklaşık 50 yıl sonra bile çalışmasını muntazam devam ettirmiştir. Medresenin kütüphanesi (hizânetü’l-kütüb) de Nizâmülmülk tarafından inşa ettirilmiştir. Nitekim Sultan Sencer’in çok geniş bir kütüphaneye sahip olduğu ve sultanın bu kitapları mütalaa etmeye çok düşkün olduğu ayrıca kaydedilmektedir. Medresede görev yapan müderrislerin kimler olduğu hakkında da elimizde yeterli bilgi bulunmamaktadır15 . Pek fazla bilinmese de Horasan bölgesinde inşa edilen medreselerden birisi de Kuhistân’a bağlı bir şehir olan Hargerd, diğer adıyla Hâf Medresesi’dir. Hâf, medrese inşa edilen diğer şehirlere oranla çok daha küçük olmasına rağmen, barındırdığı âlim sayısı sebebiyle öne çıkmaktaydı. Muhtemelen bu özelliği sayesinde medrese inşa edilen şehirler arasına katılmayı başarmıştı. Đmâmü'lHaremeyn’in en önemli öğrencilerinden birisi ve aynı zamanda Tûs kadılığı yapmış olan Ebu’l-Muzaffer Ahmed b. Muhammed b. Muzaffer el-Hâfî bu âlimlerden birisidir. Kaynaklarda bu medrese hakkında çok fazla bilgi bulunmamasına rağmen, Müze-yi Đran-ı Bâstân’da bulunan bir kitabe, buranın Nizâmülmülk tarafından yaptırıldığına işaret etmektedir. Bu kitabeye dayanılarak büyük bir ihtimalle medresenin 480/1087 tarihinden önce inşa edildiği rivayet edilmektedir. Büyük Selçuklular’ın yıkılmasından sonra da uzun yıllar boyunca eğitim vermeye devam eden Hargerd Medresesi, plânı itibariyle günümüze kadar Horasan’da bu tarzda inşa edilmiş bulunan medreselere örnek teşkil etmiştir. Aynı zamanda günümüze ulaşabilen en sağlam medrese yapısıdır. Ancak bu yapının medrese değil de bir cami olduğuna dair görüşler de ileri sürülmektedir16 . Selçuklular döneminde yaşamış ve muhtemelen Selçuklu medreselerinde eğitim görmüş olan Ömer Hayyâm17, bir rubâîsinde “Medreselerden hep ziyankârlık 15 Turan, Selçuklular, s. 339; Kisâî, Medâris-i Nizâmiye, s. 240-241. 16 Kisâî, Medâris-i Nizâmiye, s. 238; Cezar, Şehir ve Mimarlık, s. 303. 17 Ömer Hayyâm, Rubâiler ve Silsilat-al-Tartîb, Đbn-i Sînâ’nın Tamcîd’i ve Tercemesi, hazırlayan ve çev. Abdülbâki Gölpınarlı, Đstanbul 1953, s. 135. 177 meydana gelir/ ز&@ ه 3ه d از “diğerinde de “Tekkelerde, zaviyelerde hâl, medresede de dedikodu hüküm sürer/ و YT 3/ و Y 3 ” diyerek medreseleri eleştirmektedir. Dünyaca ünlü bir ilim adamı, şair ve filozof olan Ömer Hayyâm’ın medrese eğitimi almış olması yüksek bir ihtimaldir. Abbas Đkbal18, Ömer Hayyâm’ın büyük âlim Đbn Sînâ’nın öğrencisi olduğunu kaydeder. Medreselerin sosyal yapı içerisinde önemi büyüktür. Medresede görev yapan müderrisler de toplum içerisinde önemli bir yer işgal etmektedir. Pek çok eleştrisel gözün üzerlerinde olduğu bu insanların eleştirilmeleri de gayet doğal bir durum olacaktır. Đbn Funduk19, tarafından “huysuz” birisi olarak kaydedilen Ömer Hayyâm’ın böyle bir yorumda bulunması daha da doğal bir durumdur. b. Nizâmiye Medreseleri’nde Görev Yapan Müderrisler Nizâmiye Medreseleri, genel olarak Şâfi‘î mezhebini esas alan bir yapılanma içindendeydi. Amîdülmülk’ün Horasan’da Şâfi‘î mezhebi mensupları hakkında takibat yaptırması bu mezhebin az da olsa zayıflamasına sebep olmuştu. Yeni vezir Nizâmülmülk ise Şâfi‘î mezhebine mensuptu. O, Nizâmiye Medreseleri’ni genelde Şâfi‘î mezhebine mensup ilim adamları adına inşa ettirmekteydi. Müderrisler kendilerine yapılan teklifleri ön şart öne sürmeden kabul etmekteydiler. Bu görev önemli kabul edildiğinden mezhebini bile değiştirenler olmuştu. Nitekim Mansûr b. Muhammed es-Sem‘ânî el-Mervezî, mensup bulunduğu Hanefî mezhebini bırakarak Şâfi‘î mezhebine geçmiş, bu sayede Nizâmülmülk’ün ihsanını kazanmıştı. Böylece müderrislik payesi verilen Mansûr b. Muhammed, Merv Şâfi‘î Medresesi’nde dersler vermeye başlamıştı. Müderrisler bir menşurla tayin edilmekteydi. Bu menşurlar genel olarak vezaret divanından çıkıyor ve bizzat vezir Nizâmülmülk tarafından onaylanıyordu. Ayrıca medreselerde 18 Abbas Đkbal Âştiyânî, “Râce‘ be Ahvâl-i Hekim Ömer Hayyâm Nîşâbûrî”, Mecmûa‘-yi Makālâtı Abbas Đkbal Âştiyânî, Tahran 1369 hş., s. 406. 19 Tarihu hukemâ, s. 119. 178 görevli diğer personel de vezir tarafından atanmaktaydı. Bununla birlikte sonraki dönemde sultanın da müderris atadığı görülmektedir20 . (1). Nîşâbûr Nizâmiye Medresesi’nde Görevli Müderrisler 1. Ebu’l-Kâsım Yusuf b. Ali b. Cabbâr b. ‘Akīl (ö. 465/1072-1073): Nahiv ve kıraat âlimiydi. Bağdat’da Ebu’l-‘Alâ Muhammed b. Ali el-Vâsıtî, Nîşâbûr’da da Ebu’l-Kâsım el-Kuşeyrî’nin talebesi olmuştu. Isfahan’da hâfız Ebû’n-Nu‘aym’dan semâ‘ yoluyla hadis öğrenen Ebu’l-Kâsım, 458/1065-1066 tarihinde Kurân dersleri vermek üzere Nizâmülmülk tarafından Nîşâbûr’a davet edilmişti. Ölene kadar bu görevde kaldı21 . 2. Ebû Sehl Muhammed b. Ahmed b. Hâşim el-Mervezî (ö. 465/1072- 1073): Toplum tarafından sevilen, dindâr ve yaşlıca bir kişi olup, 456/1063-1064 yılında Nizâmülmülk tarafından Nîşâbûr Medresesi’nde hadis dersleri vermek üzere davet edilmiştir. Bizzat Nizâmülmülk’ün huzurunda Sahîh-i Buhârî’den hadis aktarmıştır. 465/1072-1073 yılına kadar bu görevi sürdürdükten sonra Merv’e gitmiş ve orada vefat etmiştir22 . 3. Ebû Sa‘d Abdurrahmân b. Mansûr b. Râmuş (ö. 474/1081-1082): Tasavvuf ve tasavvuf musikisi konusunda uzman bir kişi olarak kabul edilmektedir. Đlk zamanlarda, Ebu’l-Hayr’ın hânkāhına giderek onun sohbetlerine katılmıştır. Nizâmiye Medresesi inşa edildikten sonra Cuma günleri ve öğle namazlarından sonra hadis konusunda ders vermiştir. Ölene kadar bu görevde kalan Ebû Sa‘d’ın aynı zamanda hadis konusunda da eser kaleme aldığı kaydedilmektedir23 . 4. Ebu’l-Kâsım Đsmail b. Mes‘ade b. Đsmail el-Cürcânî (ö. 477/1084- 1085): Hadîs âlimidir. Birkaç sefer Nîşâbûr’a gelmiş ve Nizâmiye Medresesi’nde hadis meclislerinde dersler vermişti. Ağırbaşlı biri olmasına karşın derslerinde 20 Atebetü’l-ketebe, s. 6-9, 33-37; Sem’ânî, el-Müntehab, C. III, s. 1750-1751; Zebihullah Safâ, Tarih-i Edebiyat, C. II, s. 234; Köymen, Alp Arslan ve Zamanı, s. 388-389. 21 Kitâbü’s-siyâk, s. 67; Kisâî, Medâris-i Nizâmiye, s. 92; Ocak, Nizâmiye, s. 142. 22 Celâleddîn Humayî, Gazzâlînâme şerh-i hâl ve âsâr ve efkâr-ı imâm-ı Muhammed Gazzâlî, Tahran 1368 hş., s. 280; Nâcî Ma‘rûf, Ulemâu’n-Nizâmiyyât ve Medârisü’l-meşrıki’l-Đslâmî, Bağdat 1973, s. 45; Kisâî, Medâris-i Nizâmiye, s. 92. 23 Kitâbü’s-siyâk, s. 208-209; Kisâî, Medâris-i Nizâmiye, s. 92; Ocak, Nizâmiye, s. 142-143 179 çokça kullandığı hikâyeler ve nükteli sözler sayesinde dinleyici sayısını arttırmayı başarmıştır. Nîşâbûr’da verdiği derslerden sonra Cürcân’a geri dönmüş ve burada vefat etmiştir24 . 5. Đmâmü’l-Haremeyn Ebu’l-Me‘alî Abdülmelîk b. Abdullah b. Yusuf el-Cüveynî (ö. 478/1085): Horasan Şâfi‘îleri’nin en önemli dînî liderlerinden birisidir. Babası gibi kendisi de birçok âlimin yetişmesine katkıda bulunmuştur. Bu sebeple XI-XII. yüzyılda pekçok fazıl, fakih ve bilgin onun öğrencisi olmakla iftihar ederler. Bunlar arasında Đmâm Gazzâlî, Kiyâ el-Herrâsî ile Ebu’l-Muzaffer el-Hâfî de bulunmaktadır. Onun şöhreti Horasan’dan başka, Irak, Suriye ve Hicâz’da da yayılmış, bu sebeple Đslam memleketlerinden pek çok kişi onun öğrencisi olmak üzere Horasan’a gelmiştir. Aynı anda 400 öğrencisinin var olduğu kaydedilmektedir. 18 Muharrem 419/17 Şubat 1028 tarihinde Nîşâbûr’a bağlı Ezâzvâr köyünde dünyaya gelen Cüveynî, bir taraftan Şâfi‘î fakihi ve müfessir olan babası Ebû Muhammed’den fıkıh dersleri alırken, diğer taraftan Şeyhü’l-Hicâz diye bilinen amcası Ali b. Yusuf’un yanında eğitimine devam etmiştir. Babasının ölümünden sonra henüz 20 yaşını doldurmamış ve eğitimini tamamlamamış olmasına rağmen babasının yerini alarak medresede dersler vermeye başlamıştır. Bu esnada Nîşâbûr’da bulunan Beyhakîye Medresesi Müderrisi Ebu’l-Kâsım el-Đskâfî el-Đsferâyînî’den dersler alarak ilmini ilerletmiştir. Daha sonra Isfahan ve Bağdat’a yolculuklar yaparak buralarda bulunan diğer âlim ve fakihlerle görüş alışverişinde bulunan Cüveynî, ayrıca Hâfız Ebû’n-Nu‘aym el-Isfahânî’den sema‘ yoluyla hadis öğrenmiştir. Tekrar geri döndüğü Nîşâbûr’da ilmî konularda münazaralar düzenlemeye başlamış, bir taraftan da öğrencilerini yetiştirmeye devam etmiştir. Bu sırada Horasan Şâfi‘îleri’nin lideri konumundaydı. Şi‘î-Mu‘tezilî görüşünün savunucusu olan Büyük Selçuklu veziri Amîdülmülk Kündürî’den baskı görmeye başlayınca Horasan’ı terk ederek Hicâz’a gitmiştir. Dört yıl kaldığı Hicâz bölgesinde ilmî faaliyetlerine de devam eden Cüveynî, bu tarihten sonra Đmâmü’lHaremeyn olarak anılmaya başlanmıştır. Nizâmülmülk’ün Büyük Selçuklu veziri olmasıyla birlikte Nîşâbûr’a davet edilerek kendisi için Nizâmiye Medresesi inşâ 24 Đbnü’l-Cevzî, C. XVI, s. 234-235; Ma‘rûf, Ulemâu’n-Nizâmiyyât, s. 47; Kisâî, Medâris-i Nizâmiye, s. 92-93; Ocak, Nizâmiye, s. 143. 180 edilmiş ve 456/1063-1064 yılından ölümüne kadar bu medresede ders vermeye devam etmiştir. Aynı zamanda Hasan b. Sa’d adında bir tüccarın inşa ettirdiği Menî‘î (@:E!) Camii’nde hatiplik ve Cuma günlerinde vaizlik görevinde de bulunmuştur. Derslerine döneminin ünlü şahsiyetlerinin de de katıldığı en önemli Şâfi‘î âlimlerinden birisi olarak kabul edilmektedir. Onun gibi büyük bir Şâfi‘î âlimi olup, Bağdat Nizâmiye Medresesi müderrislerinden olan Ebû Đshâk eş-Şîrâzî, Abbâsî Halifesi Muktedî Biemrillâh tarafından Sultan Melikşah’a elçi olarak Horasan’a gönderildiğinde Đmamü’l-Harameyn onu karşılamış ve büyük hürmet göstermişti. Aynı zamanda onunla birlikte Nîşâbûr Nizâmiye Medresesi’nde münazara tarzında ders vermişti. Ayrıca Sultan Melikşah’ın huzurunda Ebu’lKâsım el-Kuşeyrî ile münazaralar yaptığı kaynaklarca zikredilmektedir. Sultan Melikşah ile birlikte Anadolu seferine katıldığı da rivayet edilir. Halkın üzerindeki etkisi çok olan Đmamü’l-Harameyn, otuzun üzerinde eser telif etmiş, bu eserler Nîşâbûr Nizâmiye Medresesi’nde ders kitabı olarak okutulmuştur. Eserlerini kelâm, fıkıh, tefsir, ahlâk ve hadis alanlarında kaleme almış ve el-‘Akīdetü’n-Nizâmiyye adlı eserini Nizâmülmülk’e ithaf etmiştir. En önemli eseri Nihâyetü’l-matlab fî dirayeti’l-mezheb’tir. Eser, Şâfi‘î fıkhına dair olup, buna eşdeğer bir kitabın var olmadığı kaydedilmektedir. Yaşadıkları dönemin önemli âlimleri olarak değerlendirilen 400 civarında öğrenci yetiştirmiştir. Onun 25 Rebiülahir 478/20 Ağustos 1085 tarihinde ölümü Nîşâbûr halkı üzerinde şaşılacak derecede bir etki ve kargaşaya neden olmuş, halk onun minberini kırmış, bir ay boyunca kimse sarık takmamıştı. Öğrencileri ise ona olan saygılarından kalem ve divitlerini kırmış ve bu durum bir yıl boyunca devam etmişti. Öğrencileri arasında daha sonra Sultan Sencer’in vezirliğini de yapan eş-Şihâb Ebu’l-Mehâsin Abdürrezzâk b. Abdullah da bulunmaktadır. Diğer eserleri ise kelama dair eş-Şâmil fî usûli’d-dîn, Lüma‘u’ledille fî kavâ‘idi Ehli’s-sünne, Tevrat ve Đncil’n tahrif edildiğini ispat etmeye çalışan Şifâ‘ü’l-galîl fî beyân imâ vakâ‘a fi’t-Tevrât ve’l-Đncîl mine’t-tahrîf ve’ttebdîl, Abdullah es-Sıkıllî’nin kendisine sorduğu soruları ve buna verilen cevapları içeren Mesâ‘ilü’l-Đmâm ‘Abdilhak es-Sıkıllî, ayrıca Risâle fî zikri hâli’ş-Şeyh Ebî ‘Alî Đbn Sînâ’dır. Cüveynî’nin fıkha dair de Gıyâsü’l-ümem fî iltiyâsîz-zulem, elBurhân fî usûli’l-fıkh, el-Varakāt fî usûli’l-fıkh, el-Telhîs, el-Kâfiye fî’l-cedel, ed- 181 Dürretü’l-mudıyye fîmâ vaka‘â fîhi’l- hilâf beyne’ş-Şâfi‘iyye ve’l-Hanefîyye, Mugīsu’l-halk fî ihtiyâri’l-ehak adlı eserleri bulunmaktadır25. Hem yaşadığı dönem, hem de yetiştirdiği öğrenciler sayesinde Horasan ve Selçuklu ilim dünyası için tartışılmaz bir değerdir. 6. Ebu’l-Kâsım Đsmail b. Zâhir b. Muhammed en-Nevgânî (ö. 479/1086- 1087): Aslen Nîşâbûrlu’dur. 397/1006-1007 tarihinde dünyaya gelmiştir. Şâfi‘î mezhebi fukahasından olup, Nîşâbûr Nizâmiye Medresesi’nde kurduğu hadis meclislerinde diğer fukahaya dersler vermiştir26 . 7. Ebû Ca‘fer Muhammed b. Ahmed b. Hâmid et-Tabesî (ö. 482/1089): Dindar,‘arif ve fazıllardan bir zat olarak kaydedilir. Bir müddet Nîşâbûr Nizâmiye Medresesi’nde hadis dersleri vermiştir. Bu derslerinde öğrencilerine kendisinin yazmış olduğu Bostanü’l-‘arifîn adlı eserini de okutmuştur. Memleketine döndükten sonra Ramazan 482/Kasım-Aralık 1089 tarihinde vefat etmiştir27 . 8. Ebû Nasr Muhammed b. Ahmed er-Râmuşî (ö. 489/1096): Nîşâbûr reisi Mansûr b. Râmuş’un kızından doğma torunu olan Ebû’n-Nasr, 404/1013-1014 tarihinde dünyaya gelmiştir. ‘Arif ve fazıl birisi olan Ebû Nasr, Kur‘ân, kırâât, aynı zamanda nahiv âlimiydi. Irak, Hicâz, Şâm ve Mısır’a yolculuklar yapmış, Maarretünu‘mân’da Ebu’l-‘alâ el-Ma‘rrî’nin talebesi olmuştu. Memleketine döndükten sonra Nizâmülmülk tarafından, Nizâmiye Medresesi’nde Kurân ve hadis 25 Kitâbü’s-siyâk, s. 225-228, 440 vd.; Sem‘ânî, el-Ensâb, C. III, s. 385-388; Đbn Asâkir, s. 278 vd.; Đbnü’l-Cevzî, C. XVI, s. 244-247; Đbnü’l-Esîr, C. X, s. 46, 120, 133-134, 469; Kazvînî, Âsârü’lbilâd, C. II, s. 100; Vefeyâtü’l-a‘yân, C. II, s. 120-122; Tabakātü’l-fukahâi'ş-Şâfiîyyin, C. II, s. 466-470; Tabakātü’ş-Şâfi‘îyyeti’l-kübrâ, C. V, s. 165-172; Đsfizârî, C. I, s. 282 vd.; el-Bidâye, C. XII, s. 260-261; Şerefeddîn, aynı makale, s. 107; Zebihullah Safâ, Tarih-i Edebiyat, C. II, s. 235; Ömer Nasuhi Bilmen, Tefsir Tarihi (Tabakatü’l-Müfessirîn), Ankara 1960, C. II, s. 253 vd.; Kafesoğlu, Sultan Melikşah, s. 175-176; Velid b. Ahmed Hüseyin el-Zübeyrî-Đyâd b. Abdüllatîf el-Kaysî-Mustafa b. Kahtân el-Habîb-Beşîr b. Cevâd el-Kaysî-Đmâd b. Muhammed elBağdadi, el-Mevsû‘atü’l-müyessere fî terâcimi eimmeti’t-tefsîr ve’l-ikrâ ve’n-nahv ve’l-luga, Medine 2003, C. II, s. 1438 vd.; Ma‘rûf, Ulemâu’n-Nizâmiyyât, s. 42-43; Kisâî, Medâris-i Nizâmiye, s. 93-94; Ömer Menekşe, Büyük Selçuklu Đmparatorluğu Yükseliş Devri Fakihleri (1063-1092), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Đstanbul 1992, s. 47-49; C. Brockelmann, “Cüveynî”, ĐA, C. III, s. 249; a. mlf., “Djuwaynī”, EI2 , C. II, s. 605; Abdülazîm ed-Dîb, “Cüveynî, Đmâmü’l-Haremeyn”, DĐA, C. XVIII, s. 143; Ocak, Nizâmiye, s. 139-142. 26 Đbnü’l-Cevzî, C. XVI, s. 261; Tabakātü’ş-Şâfi‘îyyeti’l-kübrâ, C. IV, s. 270-271; Ma‘rûf, Ulemâu’n-Nizâmiyyât, s. 47; Kisâî, Medâris-i Nizâmiye, s. 94. 27 Đbnü’l-Cevzî, C. XVI, s. 288; Kisâî, Medâris-i Nizâmiye, s. 94 182 öğretmekle görevlendirilmiş, Cemaziyelevvel 489/Nisan-Mayıs 1096 tarihinde ölene kadar bu görevde kalmıştır28 . 9. Ebû Muhammed el-Hasan b. Ahmed b. Muhammed es-Semerkandî (ö. 491/1098): Sade ve gösterişsiz bir hayat sürmüştür. Hafızası benzersiz birisi olarak kaydedilmektedir. Nîşâbûr’da ikamet ettiği sırada şehirdeki muhaddislerden sema‘ yoluyla hadis öğrenmiştir. Daha sonra memleketi Semerkand’a dönmüşse de en az iki kez olmak üzere Nîşâbûr’a gelmiş ve medresede hadis dersleri vermiştir. Aynı zamanda değişik zamanlarda hadis meclisleri tertip etmiştir. Onun kurmuş olduğu bu meclisler her gün öğle namazından ikindi vaktine kadar devam etmiştir. Bahrü’l-esânîd (دE!Kرا_, (adlı eseri Nizâmiye Medresesi’ndeki derslerinde de okutmuştur29 . 10. Ebu’l-Kâsım Muzaffer b. Abdülmelik b. Abdullah b. Đmâmü’lHaremeyn el-Cüveynî (ö. 492/1098-1099): Zamanının faziletli kişilerinden ve önemli hatiplerinden biridir. Babasının ölümünden sonra Horasan Şâfi‘îleri’nin liderliği ona geçmiştir. 489/1096 yılında Nîşâbûr Hanefîleri’nin reisi Kadı Muhammed b. Sa‘îd ile Kerrâmîler’e karşı ittifak yapmış, bu ittifak neticesinde onlardan pek çoğu öldürülmüş ve medreseleri de tahrip edilmiştir. Ebu’l-Kâsım, aynı zamanda Nizâmiye Medresesi’nde de dersler vermiştir. Ancak babasının ölümünden hemen sonra Nizâmiye Medresesi’nde onun yerine geçmek istediyse de fakihler ve öğrenciler buna izin vermemiştir. Medresede ders verebilmesi için kendisinden önemli birinin onayı istenmiş, bu gelişme üzerine o da, Mescid-i Mutarriz’de dersler vermeye başlamıştır. Bir süre sonra da Irak’a giderek Nizâmülmülk ile görüşerek onun himayesini kazanmaya muvaffak olmuştur. Nîşâbûr’a döndükten sonra Nizâmülmülk’ten almış olduğu onay sayesinde Nizamiye Medresesi’nde babasının yerine dersler vermeye başlamış, bu görevine şehirde mezhebler arası çıkan kargaşada öldürülene kadar devam etmiştir30 . 28 Đbnü’l-Cevzî, C. XVI, s. 37; Yâkūt, Mu‘cemü’l-üdebâ, C. IXX, s. 45; Ma‘rûf, Ulemâu’nNizâmiyyât, s. 51; Kisâî, Medâris-i Nizâmiye, s. 95. 29 Kitâbü’s-siyâk, s. 21-23; Zehebî, A‘lâmü’n-nübelâ, C. IXX, s. 205-206; Ma‘rûf, Ulemâu’nNizâmiyyât, s. 51-52; Kisâî, Medâris-i Nizâmiye, s. 95. 30 Kitâbü’s-siyâk, s. 380-381; el-Bidâye, C. XII, s. 307; Ma‘rûf, Ulemâu’n-Nizâmiyyât, s. 43-44; Kisâî, Medâris-i Nizâmiye, s. 95-96; Özaydın, Berkyaruk, s. 168. 183 11. Ebû Sa‘d Abdülvâhid b. Abdülkerîm b. Ebu’l-Kâsım el-Kuşeyrî (ö. 493/1099-1100): Cuma geceleri Nizâmiye Medresesi’nde ders vermek üzere görevlendirilmiştir. Özellikle öğrencilerin yazılı metinlerde karşılaştığı zorluklar, hikâyeler ve fasih anlatım konularında dersler verdiği kaydedilmektedir31 . 12. Hüccetü’l-Đslâm Ebu’l-Hâmîd Muhammed b. Muhammed elGazzâlî (ö. 505/1111): 450/1058-1059 tarihinde doğmuş, Đmâmü’l-Haremeyn elCüveynî’den dersler almış ve eğitimini tamamladıktan sonra Nîşâbûr Medresesi’nde dersler vermiştir. Babası iplikçi (gazzâl) olduğu için kendisine Gazzâlî nisbesi verilmiştir. Bir süre Tûs şehrinde bulunup Ahmed er-Râdgânî’den dersler almış, daha sonra gittiği Cürcân’da eğitimine devam etmiştir. Nîşâbûr’a döndükten sonra Đmamü’l-Haremeyn’in en önemli öğrencisi ve mu‘îdi (yardımcısı) olmuştur. Bu sırada sûfî Ebû Ali Fârmedî ile Ömer Hayyâm ile tanışma fırsatı bulmuştur. Hocası Đmamü’l-Haremeyn’in ölümünden sonra eğitimine devam etmek amacıyla Nîşâbûr’u mecburen terk etmiştir. O, bundan sonra Sultan Melikşah’ın Nîşâbûr dışında yer alan ordugâhına giderek, sultan ve vezirin himayesine girmiştir. Ardından da birçok yere yolculuk yapmış, bu yolculukları sırasında dönemin önemli âlimlerinden de dersler almaya devam etmiştir. Neticede fıkıh, usûl, mantık, kelâm, cedel ve hilâf konularında Horasan ve hatta Irak’ın en ünlü simalarından birisi haline gelmiştir. Nizâmülmülk’ün huzurunda katıldığı bir münazara sonrası vezir tarafından Zeynüddîn lakabıyla 484/1091-1092 tarihinde Bağdat Nizâmiye Medresesi’ne müderris olarak tayin edilmiştir. 488/1095 tarihinde medreseden ayrılarak tasavvuf düşüncesi çerçevesinde inzivaya çekilmiş, bazen de yolculuklar yapmıştır. Hicâz ve Şâm’a yolculuklar yaptıktan sonra 498/1104-1105 tarihinde vatanı Horasan’a geri dönmüştür. O sırada Sultan Sencer’in veziri olup, Gazzâlî’ye büyük saygısı olan Fahrülmülk b. Nizâmülmülk, bu âlimi Nizâmiye Medresesi’nde ders vermek üzere davet etmiştir. Gazzâlî, bu davet üzerine 499/1105-1106 tarihinde Tûs’tan ayrılarak Nîşâbûr’a gelmiş ve yaklaşık 2 yıl boyunca medresede 31 Kitâbü’s-siyâk, s. 237-238; Tabakātü’ş-Şâfi‘îyyeti’l-kübrâ, C. V, s. 225; Ma‘rûf, Ulemâu’nNizâmiyyât, s. 53-54; Kisâî, Medâris-i Nizâmiye, s. 96. 184 öğrenciler yetiştirmiştir32. Ancak Fahrülmülk b. Nizâmülmülk’ün 500/1106 tarihinde bir Bâtınî tarafından öldürülmesi Đmâm Gazzâlî karşıtlarını harekete geçirmiş ve onun aleyhinde iftiralar ortaya atmışlardır. Bu iftiralar o derece artmıştır ki, Sencer onu saraya çağırma gereği bile hissetmiştir. Bu daveti usûlünce geri çeviren Gazzâlî, Nîşâbûr Nizâmiye Medresesi’nde 2 yıl görev yaptıktan sonra kendisini artık emniyette göremediği Nîşâbûr’u terk ederek tekrar Tûs’a yönelmiştir. Bu yolculuk sırasında Sencer’e yazmış olduğu bir mektupta Sencer’i ve Tûs halkını adaletsizlikle suçlamıştır. Diğer taraftan Nîşâbûr fakihleri onunla münazara yapmak üzere toplanmış ve yeni vezirden Gazzâlî’nin de bu tartışmaya katılmasını sağlamasını istemişlerdi. Neticede Gazzâlî, Sencer’in fermanı ile huzura gitmek durumunda kalmıştı. Her şeye rağmen Sencer ve veziri tarafından hürmetle karşılanan Gazzâlî, Sencer’e ibret verici pek çok söz söylemiş, bu konuşmadan etkilenen Sencer, bunların özetini kendisi için yazmasını istemişti. Bu görüşmeden sonra tekrar Tûs’a dönen Gazzâlî kendisini eser yazmaya vermiş ve nihayet 15 Cemaziyelahir 505/19 Aralık 1111 tarihinde burada vefat etmiştir. Onun Tûs’ta da öğrenciler yetiştirdiğini Fahrülmülk b. Nizâmülmülk’e yazdığı bir mektuptan öğrenmekteyiz. Diğer bir mektubunda da bu öğrencilerinin sayısını 150 olarak bildirmektedir. Büyük âlim Đmâm Gazzâlî, aynı zamanda önemli bir filozof olarak kabul edilmektedir. Felsefe alandaki düşüncelerinde Đbn-i Sinâ’nın takipçisi olmuştur. Bazı konularda Đbn-i Sinâ’nın sözlerini aynen naklederken, bazen de farklı bir biçimde nakletmiştir. Münazara yapmaktan hoşlanan, mananın en ince noktasına kadar ulaşmaya çalışan birisi olarak kaydedilir. Mantık onun için vazgeçilmez olmuş, mantık bilmeyenin ilmine itimat edilemeyeceğini belirtmiştir. Fıkıh, kelam, mantık, felsefe ve tasavvuf konularında pek çok eser kaleme almıştır. Usûl-ı fıkıh konusunda kaleme aldığı el-Menhûl fî’l-usûl, Đmamü’l-Haremeyn’in Nihâyetü’l-matlab adlı eserinin özeti durumunda olan el-Basît fî’l-fürû‘, Şâfi‘î fıkhıyla ilgili olan el-Vasît, özlü ifadeleriyle daha sonraki âlimler tarafından büyük ilgi görmüş olan fıkha dair el-Vecîz, fetvalarından oluşan el-Fetâvâ, usûl-ı fıkıh konusundaki el-Müstasfâ, Đmâm Şâfi‘î’nin el-Ümm adlı eserinin özeti durumundaki 32 Đmâm Gazzâlî, Vezir Mücîrülmülk’e yazdığı mektuplardan birinde: “Bir sene önce… Tûs’u terk ettim. Ancak acil işlerim sebebiyle tekrar Tûs’a dönmek mecburiyetinde kaldığımda…” demektedir. Bu durumda onun Nîşâbûr’da kaldığı süre daha kısadır. 185 Hülâsatü’l-muhtasar ve nikâvetü’l-mu‘tasar, reddiye tarzındaki Gâyetü’l-gavr fî dirâyeti’d-devr, öğrencilik döneminde tuttuğu ders notlarından derlediği et-Ta‘lîka fî fürû‘i’l-mezheb, Şâfi‘îler’le Hanefîler arasındaki ihtilafları konu alan Me‘ahizü’lhilâf ve usûl-ı fıkh konusunda kaleme aldığı Tehzîbü’l-usûl onun fıkıh alanında vermiş olduğu eserlerdir. Mantık konusunda Aristo felsefesini incelediği Mi‘yârü’l- ‘ilm, kıyas teorisi bilgilerini naklettiği Mihakkü’n-nazar fî ‘ilmî’l-mantık, Şifâ‘ü’lgalîl, Bâtınîler’in sıkça tekrarladığı “mîzân” kavramı üzerinde durduğu el-Kıstâsü’lmüstakîm ve günümüze ulaşmamış olan Lübâbü’n-nazar, Tahsînü’l-me‘âhiz ile elMebâdî ve’l-gāyât adlı eserlerini kaleme almıştır. Kelam konusunda ise Bâtınîler’in düşüncelerini eleştirmeye yönelik Fedâ‘ihu’l-Bâtıniyye, Allah’ın zâtı ve sıfatlarına dair kaleme aldığı el-Đktisâd fi’l-i‘tikad, Allah’ın 99 isminin manalarını anlattığı elMaksadü’l-esnâ, te‘vil ve tekfir konusundaki Faysalü’t-tefrika, şeytanla ilgili bazı hadisleri yorumladığı el-Kanûnü’l-küllî fi’t-te‘vîl, bir mükellefin inanması gereken esasları anlattığı Risâle ilâ Ebi’l-Feth Ahmed b. Selâme, ölüm, kabir hayatı ve ahireti anlattığı ed-Dürretü’l-fâhire, Haşviyye33 mezhebi mensuplarının görüşlerini eleştirdiği Đlcâmü’l-‘avâm ‘an ‘ilm’i’l-kelam, Ehl-i sünnet görüşünü ortaya koyduğu Kavâ‘idü’l-‘akaid, günümüze ulaşmamış olan el-Müntehal fî ‘ilmî’l-cedel, Bâtınî görüşlerine reddiye olarak yazdığı Hüccetü’l-hak, Mufassilü’l-hilâf ve ed-Dürcü’lmerkûm bi’l-cedâvil adlı eserleri bulunmaktadır. Aynı zamanda önemli bir filozof olan Đmâm Gazzâlî’nin felsefe alanında filozofların tutarsızlıklarını ele aldığı Makasıdü’l-felâsife, Fârâbî ve Đbn Sinâ’nın metafizikle ilgili görüşlerine eleştiri getirdiği Tehâfütü’l-felâsife, Allah, melekler, peygamberler hakkında kaleme aldığı el-Madnûn bih ‘alâ gayri ehlih, ruhla ilgili konuları tartıştığı el-Madnûn bih ‘alâ ehlih, bazı âlimlerin tasavvufi bilgiyi reddettiği şeklindeki bilgilere istinaden kaleme aldığı er-Risâletü’l-ledünniyye, kendi düşünce hayatını özetlediği otobiyografisi şeklindeki el-Münkız, ona ait olduğu tartışmalara sebep olan, ama klasik kaynaklarca ona atfedilen Mişkâtü’l-envâr adında eserlerinin var olduğu kaydedilmektedir. Hayatının son dönemlerine doğru tasavvufa da yönelen Đmâm Gazzâlî, bu konuda da eserler vermiştir. Dünya ve ahiret saadetinin ancak ilimle 33 Dini konularda akıl yürütmeyi reddeden, nâsların zâhirine bağlı kalmak suretiyle teşbih ve tecsîme kadar varan telakkileri benimseyenlere verilen ad, bkz. Metin Yurdagür, “Haşviyye”, DĐA, C. XVI, s. 426. 186 mümkün olabileceğini belirttiği Mîzânü’l-‘amel, Đslâm tasavvuf düşüncesinin en önemli eserlerinden biri kabul edilen Đhyâ‘ü ‘ulûmi’d-din, ilmin gerçek amacının sahip olanı doğru yola götürmek olduğu düşüncesini savunduğu Bidâyetü’l-hidâye, Kur‘ân’ın inceliklerini anlattığı Cevâhirü’l-Kur‘ân, öğrencilerinden birinin sorduğu “Bilgilerden hangisi ahiret için faydalıdır?” sorusuna hitaben kaleme aldığı Eyyühe’l-veled, bazı dar görüşlü kimselerin Đhyâ‘ü ‘ulûmi’d-din’i eleştirmesi üzerine kaleme aldığı el-Đmlâ‘ ‘alâ müşkilâti’l-ihyâ, ona ait olup olmadığı tartışılan Sırrü’l-‘alemîn, cennete giden yolu tarif ettiği Minhâcü’l-‘âbidîn, ayrıca elMa‘ârifü’l-akliyye, Kîmyâ-yı Sa‘âdet adında eserleri mevcuttur. Nasihatü’l-mülûk adlı eseri ise Siyâsetnâme tarzında kaleme aldığı ve Sultan Muhammed Tapar’a sunmuş olduğu eseridir. Bununla birlikte burada adını zikretmediğimiz 30 civarında ayrıca eseri kaydedilmektedir34 . 13. Ebu’l-Kâsım Selmân b. Nasr b. Ümrân b. Muhammed el-Ensârî enNîşâbûri (ö. 511/1117): Đmamü’l-Haremeyn, Ebu’l-Kâsım el-Kuşeyrî ve Abdülgafîr el-Fârisî’nin öğrencisi olmuş önemli âlimlerden birisidir. Ebû Sa‘d esSem‘ânî, onun icazetiyle hadis rivayet etmiştir. el-Ensârî, bir süre Hicâz ve Bağdat’ta bulunduktan sonra Nîşâbûr’a dönmüş ve Nizamiye Medresesi Kütüphanesi’nde çalışmaya başlamıştır. Her gün öğle namazından ikindi vaktine kadar kütüphanede, muhtemelen kütüphanede var olan önemli ilmî eserler üzerinden dersler vermiştir. Dünya hayatıyla fazla ilgilenmeyen, tasavvuf 34 Đmâm Gazzâlî’nin Mektupları, s. 47, 56; Kitâbü’s-siyâk, s. 445 vd.; Đbn Asâkir, s. 291 vd.; Đbnü’l-Cevzî, C. XVII, s. 124-125; Vefeyâtü’l-a‘yân, C. II, s. 621-624; Harîdetü’l-kasr, C. VIII, s. 63-65; Đbnü’s-Salâh, Tabakātü’l-fukahâ, C. I, s. 249-251; Ebu’l-Fidâ, Fukahâu’ş-şâfi‘îyyîn, C. II, s. 533-539; Zehebî, A‘lâmü’n-nübelâ, C. IXX, s. 322 vd.; Muhammed Takî Bahar, Sebk-i şinâsî yâ tarih-i tatavvur-i nesr-i Fârsî, Tahran 1337 hş., C. II, s. 162-163; Kafesoğlu, Sultan Melikşah, s. 177-179; Celaleddin Đzmirli, Đslâm Aleminde Yetişen Filosof, Tabip, Natüralist ve Biyologlar, Đstanbul 1951, s. 35 vd.; Zebihullah Safâ, Tarih-i Edebiyat, C. II, s. 267-268; Bilmen, Tefsir Tarihi, C. II, s. 265 vd.; Zerrinkûb, Medreseden Kaçış, s. 230 vd.; Sattarzade, Persian Institutions, s. 57-60; Abdülhüseyin Zerrinkûb, Costecû der Tasavvuf-ı Đran, Tahran 1367 hş., s. 85-88; Mevsû‘atü’l-müyessere, C. III, s. 2367 vd.; Hayrani Altıntaş, Tasavvuf Tarihi, Ankara 1986, s. 90 vd.; Ma‘rûf, Ulemâu’n-Nizâmiyyât, s. 54; Menekşe, aynı tez, s. 77 vd.; Seyed Fakhr-e-Alam Naqvi, Eminent Muslim Scientists, Lahore 1991, s. 28; Frank Griffel, “Toleration and Exlusion: al-Shāfi‘ī and al-Ghazālī on the Treatment of Apostates”, BSOAS, sayı: 64, London 2001, s. 350 vd.; A. J. Arberry, Tasavvuf Đslâm Mistiklerinin Öyküsü, çev. Đbrahim Kapaklıkaya, Đstanbul 2004, s. 76-77; Ebrahim Moosa, Ghazālī and the Poetics of Imagination, North Carolina 2005, s. 3 vd.; Kufralı, Gazzâlî, ĐA, s. 748 vd.; W. Montgomery Watt, “alGhazālī”, EI2 , C. II, s. 1038 vd.; “Gazzâlî”, DĐA, s. 489 vd.; 187 düşüncesine sahip bir âlim olarak kaydedilen el-Ensârî, Cemaziyelahir 511/EylülEkim 1117 tarihinde vefat etmiştir35 . 14. Ebû Sa‘d Muhyiddîn Muhammed b. Yahya b. Mansûr en-Nîşâbûrî (ö. 548/1153): Zamanındaki Şâfi‘î fakihlerinin en önemlisi olup, 476/1083-1084 tarihinde doğmuştur. O, ilk olarak Đmâm Gazzâlî ve Ebu’l-Muzaffer el-Hâfî’nin yanında fıkıh eğitimini tamamlamış, bundan sonra Şâfi‘î fıkhı konusunda Şâfi‘î mezhebinin ileri gelenleri onun riyasetini kabul etmişlerdir. Đlerlettiği ilmî sayesinde doğu ve batıdaki Đslâm memleketlerinden öğrenciler ders almak üzere ona başvurmaya başlamış, bu sayede döneminin pek çok önemli âlimi onun sayesinde yetişmiştir. Muhyiddîn, ilk olarak Herat Nizâmiye Medresesi’nde dersler vermiştir. Bu derslerinden birini dinleyen Sultan Sencer, onun ilmine hayran kalmış ve daha büyük bir medrese olan Nîşâbûr Nizâmiye Medresesi’ne tayin edilmesini emretmiştir. Bu emirde ayrıca onun Nîşâbûr Şâfi‘îleri’ne liderlik etmesi de belirtilmiştir. Sultan Sencer, Oğuzlar üzerine sefer tertip etmek istediğinde ondan fetva istemiş ve olumlu cevap almıştı. Muhyiddîn, Oğuzlar’ın 548/1153-1154 yılında çıkardığı kargaşaya kadar büyük bir şevkle görevine devam etmiştir. Aralarında el-Muhît fî şerhi’l-vasît, el-Đnsâf fî mesâili’l-hilâf ve Ta‘lîkatün uhrâ fi’lhilâfiyât adlı eserlerin de bulunduğu bir çok kitabı derlemiştir. Oğuzlar tarafından Ramazan 548/Kasım-Aralık 1153 tarihinde işkence edilerek öldürülen Muhyiddîn’in ardından pek çok şair ağıt niteliğinde şiirler söylemiştir36 . 15. Ebu’l-Me‘âlî Mes‘ûd b. Muhammed Kutbeddîn et-Turaysîsî (ö. 587/1182-1183): Nîşâbûr’daki Şâfi‘î fakihlerinin en önemlilerinden birisidir. Đlk olarak Nîşâbûr ve Belh’te fıkıh öğrenmiş, daha sonra Nîşâbûr Nizâmiye Medresesi’nde Ebu’l-Kâsım Muzaffer b. Đmamü’l-Haremeyn’in niyabetinde dersler vermiştir. O dönemdeki pek çok âlimin yaptığı gibi bir süre Bağdat’a giderek 35 Kitâbü’s-siyâk, s. 114-115; Đbn Asâkir, s. 307; Ebû Amr Takıyyüddîn Osman b. Abdurrahman Đbnü’s-Salâh, Tabakātü’l-fukahâi'ş-şâfi‘îyye, haz. Ebü'l-Haccac Mizzî, Beyrut 1992, C. I, s. 477- 478; Ebu’l-Fidâ, Fukahâu’ş-şâfi‘îyyîn, C. II, s. 549-550; Tabakātü’ş-Şâfi‘îyyeti’l-kübrâ, C. VII, s. 96-97; Zehebî, A‘lâmü’n-nübelâ, C. IXX, s. 412; Tabakātü’l-müfessirîn, C. I, s. 193- 194; Ma‘rûf, Ulemâu’n-Nizâmiyyât, s. 55-56; Kisâî, Medâris-i Nizâmiye, s. 99. 36 Atebetü’l-ketebe, s. 7-8; Râvendî, C. I, s. 177; Vefeyâtü’l-a‘yân, C. II, s. 628-629; Ebu’l-Fidâ, Fukahâu’ş-şâfi‘îyyîn, C. II, s. 638-639; Tabakātü’ş-Şâfi‘îyyeti’l-kübrâ, C. VII, s. 25-26; Devletşah Tezkiresi, C. I, s. 116; Zehebî, A‘lâmü’n-nübelâ, C. XX, s. 312-314; Gazzâlînâme, s. 283 vd.; Kisâî, Medâris-i Nizâmiye, s. 99-100; Kurpalidis, aynı eser, s. 141. 188 burada vaazlar vermiş, 540/1145-1146 gittiği Dımaşk’taki Şâfi‘îler onun riyasetini kabul etmişlerdir. Dımaşk, Halep ve Hemedan’daki camilerde vaazlar veren Ebu’lKâsım, Kitab-ı Muhtasar ve Müfidü’l-hâdî adlı fetvalarından oluşan eserini Selahaddîn Eyyûbî için kaleme almıştır37 . (2). Nîşâbûr Nizâmiye Medresesi’nde Görevli Mu‘îdler 1. Ebu’l-Hasan Ali b. Muhammed b. Ali el-Kiyâ el-Herrâsî (ö. 504/1110): Zilkade 450/Aralık 1058-Ocak 1059 tarihinde doğmuş, Şâfi‘î fakihlerinin ileri gelenlerindendir. Đlk eğitimini Taberistan’da hadis ve fıkıh üzerine yapmıştır. Gittiği Nîşâbûr’da ilk olarak Serheng (!ه (Medresesi’nde eğitim görmüş, daha sonra Nizâmiye Medresesi’nde eğitimine devam etmiştir. Bu sırada Đmâmü’l-Haremeyn’in önemli öğrencilerinden birisi ve aynı zamanda mu‘îdi olmuştur. Đmâm Gazzâlî’nin de ders arkadaşıdır. Aldığı güçlü eğitim sayesinde hadis, fıkıh, usûl ve diğer ilimlerle söz sahibi olmuş, Bağdat Nizâmiye Medresesi’nde müderrisliğe tayin edilmiştir. Muharrem 504/Temmuz-Ağustos 1110 tarihinde aynı şehirde vefat etmiştir. Bağdat’ta görev yaptığı sırada Bâtınîlikle itham edilmiş, bunu haber alan Muhammed Tapar derhal tutuklanmasını emretmişti. Fakat Halife Mustazhir Billâh onu kurtarmak için adam göndermiş, itikadının sağlamlığına ve ilimdeki yüksek mevkiine şahitlik edince serbest bırakılmıştı. Fiziki görünümü ve insanlara olan davranışları çok beğenilen birisi olarak keydedilmektedir. Tasnif ettiği kitaplar arasında fıkıh konusunda kaleme aldığı Ahkâmü’l-Kur‘ân’da ayetleri 4 Sünnî mezhebe uygun bir şekilde tahlil etmektedir. Şifâ‘ü’l-müsterşidîn adlı eseri hilaf ilmine dair eseridir. Nakzu Müfredâti’l-Đmâm Ahmed ise reddiye şeklinde kaleme alınmıştır. Onun ayıca Kitab fî Usûli’l-fıkıh adlı başka bir eseri de bulunmaktadır38 . 37 Tabakātü’ş-Şâfi‘îyyeti’l-kübrâ, C. VII, s. 297-298; Kisâî, Medâris-i Nizâmiye, s. 100 38 Kitâbü’s-siyâk, s. 316; Azimî, s. 37; Đbnü’l-Cevzî, C. XVII, s. 122; Đbnü’l-Esîr, C. X, s. 266 ve 387; Vefeyâtü’l-a‘yân, C. II, s. 229 vd.; Tabakātü’ş-Şâfi‘îyyeti’l-kübrâ, C. VII, s. 231-232; elBidâye, C. XII, s. 313; Gazzâlînâme, s. 141; Kisâî, Medâris-i Nizâmiye, s. 100; Ma‘rûf, Ulemâu’n-Nizâmiyyât, s. 55; Özaydın, Berkyaruk Devrinde, s. 183; Talas, Nizamiyye Medresesi, s. 78; Menekşe, aynı tez, s. 75-76;. 189 2. Ebû Nasr Abdurrahmân b. Ahmed b. Sehl es-Serrâc (ö. 518/1124): Đmâmü’l-Haremeyn’in seçkin öğrencilerinden ve aynı zamanda onun medresedeki mu‘îdlerinden birisidir. Pek çok âlimden sema‘ yoluyla hadis dinlemiş, Cemaziyelahir 518/Temmuz-Ağustos 1124 tarihinde vefat etmiştir39 . 3. Ebû Sa‘d Abdülkerîm b. Ebû Bekr Muhammed b. Abdülcabbâr Sem‘ânî el-Mervezî (ö. 562/1166): Bkz. s. 197. (3). Çeşitli Vesilelerle Nîşâbûr Nizâmiye Medresesi’nde Bulunmuş Ünlüler 1. Ebu’l-Hasan Ali b. Hasan b. Ali el-Bâharzî (ö. 467/1074-1075): Dümyeti’l-kasr ve usratü ehli’l-asr adlı kitabın müellifidir. Kendi döneminin en önemli edip ve fazıl kişiliği olarak kabul edilmektedir. Đlk eğitimini kendi evinde ailesinden almış, 434/1042-1043 tarihinde 464/1071-1072 tarihinde kadar başta Nîşâbûr ve Herat’ta eğitimine devam etmiştir. Bu süre zarfında ayrıca Belh, Merv, Rey, Isfahân, Hemedân, Bağdat, Basra ve Vâsıt gibi şehirlere yolculuklar yapmıştır. Gençliğinde Đmâmü’l-Haremeyn’in babası Ebû Muhammed el-Cüveynî’den fıkıh öğrenmiş ve bu sırada da hocasının yardımcılığını üstlenmiştir. Dînî eğitimi yanında edebiyat dersleri almış ve bir süre kâtiplik de yapmıştır. Tuğrul Bey’in de iltifatına nazar olmuş, Tuğrul Bey’in Bağdat seferinde maiyyetinde bulunmuştur. Şair olarak Bağdat’ta da ün kazanmış, Halife Kaim Biemrillâh’a da methiye sunmuştur. Aralarındaki iyi münasebet sebebiyle muhtemelen Amîdülmülk Kündürî’nin de kâtipliğini yapmıştır. Bir sonraki vezir Nizâmülmülk’ün de yakınında bulunmayı başarmış, ünlü eserini kaleme alırken onun kütüphanesinden yararlanmıştır. Aynı zamanda Nîşâbûr Nizâmiye Medresesi’nin kütüphanesinde de hizmet etmiştir. Zilkade 467/Haziran-Temmuz 1075 tarihinde Bâharz’da öldürülmüştür40 . 39 Kitâbü’s-siyâk, s. 212; Sem’ânî, el-Müntehab, C. II, s. 976-977; Gazzâlînâme, s. 141; Kisâî, Medâris-i Nizâmiye, s. 101. 40 Kitâbü’s-siyâk, s. 298; Vefeyâtü’l-a‘yân, C. II, s. 323-324; Ebu’l-Fidâ, Fukahâu’ş-şâfi‘îyyîn, C. II, s. 453-454; Tabakātü’ş-Şâfi‘îyyeti’l-kübrâ, C. V, s. 256; Ali Alparslan, “Edebiyatta Alparslan”, TM, sayı: 17, Đstanbul 1972, s. 119; Kisâî, Medâris-i Nizâmiye, s. 101; D. S. Margoliouth, “Bâharzî”, ĐA, C. II, s. 222; a. mlf., “Bākharzī”, EI2 , C. I, s. 952. 190 2. Ebu’l-Ferec Ahmed b. Muhammed b. Hesnîl el-Hemedânî: Ölüm tarihi bilinmemektedir. Doğduğu yer olan Hemedân’dan Horasan’a gelmiş ve Đmâm Muvaffak en-Nîşâbûrî’nin dikkatini çekmiştir. Bâharzî’nin çağdaşı olan şair ve ediplerden birisidir. Bâharzî onun hakkında “babamla onun arasındaki dostluk ve sadakat çok fazlaydı. Öyle ki, iki bedende tek ruh gibiydiler. Onunla birlikte Nizâmiye Medresesi’nde derslere katıldım ve onun bilgisinden istifade ettim.” demektedir41 . 3. Ebûl’l-Feth Sehl b. Ahmed b. Ali el-Ergiyânî (@!&'ا) (ö. 499/1105- 1106): Bkz. s. 190. 4. Ebu’l-Muzaffer Ahmed b. Muhammed b. Muzaffer el-Hâfî (ö. 500/1106-1107): Nîşâbûr’a bağlı bulunan Hâf şehrinde doğmuştur. Đlk olarak Ebû Đbrahim ed-Darîr’den fıkıh öğrenmiş, daha sonra fıkıh derslerine devam ettiği Đmamü’l-Haremeyn’in seçkin öğrencilerinden birisi olmuştur. Đmâm Gazzâlî’nin de sınıf arkadaşıdır. Dil bilgisindeki başarısı Đmamü’l-Haremeyn’in bile ilgisini çekecek düzeyde olan Ebu’l-Muzaffer’in çağdaşı olan bazı âlimler onun münazaralarda rakipsiz olduğunu, hatta bu alanda Đmâm Gazzâlî’yi bile geçtiğini naklederler. Eğitimini tamamladıktan sonra Tûs ve ona bağlı nahiyelerin kadılığını da yapmıştır. Aynı zamanda fıkıh konusunda dersler veren Ebu’l-Muzaffer’in, diğer ilim adamları ile olan münazaraları da bir hayli meşhurdur. Ömer el-Kattân ve Muhammed b. Yahya’dan da hadis dersleri almış olan Ebu’l-Muzaffer, Tûs şehrinde vefat etmiştir42 . 5. Ebu’l-Feth Ahmed b. Muhammed b. Ahmed el-Isfahânî (ö. 500/1106- 1107): Đmamü’l-Haremeyn’in öğrencisi ve Đmâm Gazzâlî’nin sınıf arkadaşıdır. 408/1017-1018 tarihinde doğmuştur. Nîşâbûr Nizâmiye Medresesi’nde bulunmakla birlikte onun Bağdat Nizâmiye Medresesi müderrislerinden biri olduğu şeklinde bir rivayet mevcuttur43 . 41 Ebu’l-Hasan Ali b. el-Hasan b. Ali el-Bâharzî, Dümyetü’l-kasr ve ‘usratü ehli’l-‘asr, nşr. Abdülfettâh Muhammed el-Hulv, Kahire 1968, C. I, s. 551 vd.; Kisâî, Medâris-i Nizâmiye, s. 101. 42 Đbn Asâkir, s. 288; Kazvînî, Âsârü’l-bilâd, C. II, s. 118-119; Vefeyâtü’l-a‘yân, C. I, s. 79; Tabakātü’ş-Şâfi‘îyyeti’l-kübrâ, C. VI, s. 63; el-Bidâye, C. XII, s. 324; Gazzâlînâme, s. 315; Kisâî, Medâris-i Nizâmiye, s. 102; Menekşe, aynı tez, s. 72. 43 Đbnü’l-Cevzî, C. XVII, s. 102; Kisâî, Medâris-i Nizâmiye, s. 102 191 6. Ebu’l-Hasan Muhammed b. Hâtim b. Muhammed et-Tûsî (ö. 512/1118-1119): Nîşâbûr’da Đmâmü’l-Haremeyn’in öğrencisi ve Đmâm Gazzâlî’nin sınıf arkadaşı olmuştur. Ebû Bekr es-Sem‘ânî’nin Nîşâbûr’da ders verdiği dönemde medresede bulunanlar arasındadır44 . 7. Ebû Tâhir Đbrahim b. Mutahhar b. Sebbâk el-Cürcânî (ö. 513/1119- 1120): Đmamü’l-Haremeyn’in öğrencisi, Đmâm Gazzâlî’nin de sohbet arkadaşıdır. Gazzâlî ile birlikte Irak, Hicâz ve Şâm’a yolculuk etmiştir. Hicâz dönüşü memleketi Cürcân’a gitmiş, verdiği vaazlar ve dersler sayesinde önemli âlimler arasına girmiştir. Gazzâlî onun âlimler ve zahidler arasında benzersiz olduğunu kaydeder. Ayrıca Gazzâlî, Ebû Tâhir ile yapmış olduğu yolculuğu daha sonra kaleme almış ve Fahrülmülk b. Nizâmülmülk’e sunmuştur. 513/1119-1120 tarihinde öldürüldüğü kaydedilmektedir45 . 8. Ebû Nasr Abdurrahîm b. Ebu’l-Kâsım Abdülkerîm b. Hevâzin elKuşeyrî (ö. 514/1120): Meşhur âlim Ebu’l-Kâsım el-Kuşeyrî’nin oğludur. Müderrisliği yanında önemli fakihlerden birisi olarak kabul edilmektedir. Nîşâbûr’da Đmâmü'l-Haremeyn, Ebû Osman es-Sâbûnî ve Abdülgâfir el-Fârisî’nin öğrencisi olmuş, hacca giderken uğradığı Bağdat’ta ilmî sohbetlere katılarak buradaki Nizâmiye Medresesi’nde vaazlar vermiştir. Ancak sahip bulunduğu Eş‘arîlik düşüncesi neticesinde Hanbelîler’e karşı söylediği sözler şehirde karışıklıkların çıkmasına sebep olmuş, bu karışıklıklarda pek çok kişi hayatını kaybetmişti. Bu gelişme üzerine Nizâmülmülk, duruma müdahale etmek zorunda kalmış ve onu önce Isfahan’a, sonra da Nîşâbûr’a göndermişti. Ebû Nasr, ölünceye kadar vaazlarını sürdürmüştür. 28 Cemaziyelahir 514/24 Eylül 1120 tarihinde vefat eden Ebû Nasr, Şeyhu’ş-şüyûh lâkabıyla anılmaktadır. Tefsir ve fıkıh alanında eserler veren el-Kuşeyrî’nin tespit edilebilmiş eseri ise el-Muvaddah fî furûi’lfıkhi’ş-Şâfi‘î’dir46 . 44 Đbnü’l-Cevzî, C. XVII, s. 168; Đbnü’s-Salâh, Tabakātü’l-fukahâ, C. I, s. 113-114; Ebu’l-Fidâ, Fukahâu’ş-şâfi‘îyyîn, C. II, s. 556-557; Gazzâlînâme, s. 318; Kisâî, Medâris-i Nizâmiye, s. 103 45 Gazzâlînâme, s. 310-311; Kisâî, Medâris-i Nizâmiye, s. 103 46 Kitâbü’s-siyâk, s. 215-216; Đbn Asâkir, s. 308 vd.; Đbnü’l-Cevzî, C. XVII, s. 190; Vefeyâtü’la‘yân, C. II, s. 154-155; Bundârî, s. 53; Đbnü’l-Esîr, C. X, s. 464; Đbnü’s-Salâh, Tabakātü’lfukahâ, C. I, s. 546-549; Ebu’l-Fidâ, Fukahâu’ş-şâfi‘îyyîn, C. II, s. 551; Zehebî, A‘lâmü’nnübelâ, C. IXX, s. 424 vd.; Şerefeddîn, aynı makale, s. 112-113; George Makdisi, “The Sunnī 192 9. Ebû Nasr Muhammed b. Abdullah b. Ahmed el-Ergîyânî (ö. 528/1134): Şâfi‘î mezhebinin önemli âlimlerinden birisidir. 454/1062-1063 tarihinde Ergîyân’da doğmuş, daha sonra Nîşâbûr’a göç ederek burada Đmamü’lHaremeyn’den fıkıh okumuştur. Sonraki dönemde ise Nîşâbûr Medresesi’nde fıkıh dersleri vermiş, bunun yanında imamlık ve müftülük de icra etmiştir. Zilkade 528/Ağustos-Eylül 1134 tarihinde vefat etmiştir47 . 10. Ebu’l-Kâsım Đsmail b. Abdülmelik b. Ali Hâkimî (@.T) (ö. 529/1134-1135): Đmâmü'l-Haremeyn’in öğrencilerinden biridir. Fıkıh ilmine karşı özel bir yeteneğe sahip olduğu belirtilen Ebu’l-Kâsım, takva sahibi bir zat olarak da kaydedilmektedir. Gazzâlî’nin sınıf arkadaşı olup, Gazzâlî ile aynı mahfede Bağdat’a bir yolculuk yapmışlardır. Öldüğünde onun yanına defnedilmiştir48 . 11. Ebu’l-Hasan Abdülgâfir b. Đsmail b. Abdülgâfir el-Fârisî (ö. 529/1134-1135): Abdülkerîm el-Kuşeyrî’nin kızından doğma torunudur. 451/1059 yılında Nîşâbûr’da dünyaya gelmiştir. Âlim bir aileye mensup olduğu için ilk eğitimini aile mensuplarından almıştır. Daha sonra ilmini geliştirmek amacıyla yolculuklar yapmış, Đmâmü'l-Haremeyn’den fıkıh öğrenmiş ve 4 yıl boyunca onun derslerinde yardımcılığını yapmıştır. Aldığı eğitim sonrasında muhaddis, Arapça âlimi ve Nîşâbûr hatibi olmuştur. Kırk hadisi naklettiği bir risale olan Kitabü’lerba‘în, hadislerdeki garip kelimeleri açıkladığı Mecma‘ü’l-garâ‘ib ve menbâ‘u’rregâ‘ib, Hâkim en-Nîşâbûrî’nin Tarihi Nîşâbûr adlı eserine zeyl olarak yazdığı ve bizim için de bir hayli önemi bulunan Siyâk der Tarih-i Nîşâbûr, eserleri arasında yer almaktadır. Ayrıca Sahîh-i Müslim’de bulunan nâdir kelimeleri açıkladığı el- Revival”, Islamic Civilisation 950-1150, ed. D. S. Richards, London 1973, s. 160; Kafesoğlu, Sultan Melikşah, s. 177; Tabakātü’l-müfessirîn, C. I, s. 291-293; Mevsû‘atü’l-müyessere, C. II, s. 1212-1213; Kisâî, Medâris-i Nizâmiye, s. 104; Özaydın, Berkyaruk, s. 169; Menekşe, aynı tez, s. 85. 47 Đbnü’l-Cevzî, C. XVII, s. 289; Vefeyâtü’l-a‘yân, C. II, s. 626-627; Gazzâlînâme, s. 319; Kisâî, Medâris-i Nizâmiye, s. 104; Gerâylî, Nîşâbûr, s. 545. 48 Kitâbü’s-siyâk, s. 110; Đbnü’l-Cevzî, C. XVII, s. 302; Ebu’l-Fidâ, Fukahâu’ş-şâfi‘îyyîn, C. II, s. 565-566; Zehebî, A‘lâmü’n-nübelâ, C. XX, s. 6; Gazzâlînâme, s. 312; Kisâî, Medâris-i Nizâmiye, s. 104. 193 Müfhim li-şerhi garîbi Müslim adlı bir eser telif etmişse de, eserin nüshası henüz bulunamamıştır49 . 12. Ebû Hafs Ömer b. Muhammed b. Ali b. Ebû Nasr eş-Şîrezî esSerahsî (ö. 529/1135): Bkz. Fakihler. 13. Ebû Abdullah Muhammed b. el-Fazl b. Ahmed b. Muhammed elFurâvî en-Nîşâbûrî (ö. 530/1136): Muhaddis, fakih, müftü, vaiz ve münazaracı kimliklerini taşıyan önemli bir âlimdir. 441/1049-1050 civarında Nîşâbûr’da dünyaya gelmiştir. Abdülgâfir el-Fârisî’den Sahîh-i Müslim’i dinlemiş, ayrıca Şeyhülislâm Ömer b. Mesrûr, Ebû Osman es-Sabûnî, Ebû Es‘ad el-Kencerûdî, Ebû Bekr el-Beyhakî ve Ebu’l-Kâsım el-Kuşeyrî gibi döneminin pek çok ünlü âliminden dersler almıştır. Diğer bir ünlü âlim Đmâmü'l-Haremeyn’den de usûl öğrenmiş, daha sonra hacca gitmek üzere Nîşâbûr’dan ayrılmıştır. Bu yolculuğu sırasında Bağdat ve diğer bazı şehirlerde vaazlar vermiştir. Nîşâbûr’a döndükten sonra ise Nâsıhiyye (Nasıriyye) Medresesi’nde müderrislik, Mutarriz Mescidi’nde de imâmlıkla görevlendirilmiştir. Pazar günleri adı geçen mescitte meclisler kurup, çok hararetli vaazlar verdiği kaydedilmektedir. Âlimliğini diğer âlimlere hissettirmekten hoşlanmayan mütevazı bir kişiliğe sahiptir. Fıkıh ve usûl konusunda benzersiz, dil bilgisinde ileri derecede bilgi sahibi bir âlim olarak nakledilmektedir. Şevval 530/Temmuz 1136 tarihinde vefat eden el-Furâvî, bir de kitap telif etmiştir50 . 14. Ebû Muhammed Abdülcabbâr b. Muhammed b. Ahmed el-Hârî (ö. 536/1141-1142): 445/1053-1054 tarihinde dünyaya gelmiştir. Beyhak ehlinden sıradan birisiyken ilimle ilgilenmeye başlamış ve kitap yazıcılığı ile geçimini sağlamıştır. Đmâmü’l-Haremeyn’in Mezheb-i Kebîr adlı eserini ücret karşılığında 49 Sem‘ânî, el-Müntehab, C. II, s. 1054-1057; Vefeyâtü’l-a‘yân, C. II, s. 170; Zehebî, A‘lâmü’nnübelâ, C. XX, s. 16-18; Mevsû‘atü’l-müyessere, C. II, s. 1254; Gazzâlînâme, s. 318; Kisâî, Medâris-i Nizâmiye, s. 104; M. Yaşar Kandemir, “Abdülgâfir el-Fârisî”, DĐA, C. I, s. 203-204. 50 Đbnü’l-Cevzî, C. XVII, s. 218-219; Đbn Asâkir, s. 322 vd.; Vefeyâtü’l-a‘yân, C. II, s. 8-9; Đbnü’sSalâh, Tabakātü’l-fukahâ, C. I, s. 237-239; Ebu’l-Fidâ, Fukahâu’ş-şâfi‘îyyîn, C. II, s. 578-579; Tabakātü’ş-Şâfi‘îyyeti’l-kübrâ, C. VI, s. 166-170; Zehebî, A‘lâmü’n-nübelâ, C. IXX, s. 615 vd.; Gazzâlînâme, s. 318; Bulliet, Patricians, s. 173; Kisâî, Medâris-i Nizâmiye, s. 105. elFurâvî’nin kitabından “Eğer bir yerde müftü kalmazsa orada kalınması yanlıştır”, “Hasta tedavisi kışın geceleri, yazın da sabah erken saatlerde yapılmalıdır” gibi bilgiler nakledilmektedir, bkz. Tabakātü’ş-Şâfi‘îyyeti’l-kübrâ, C. VI, s. 170n. 194 20’den fazla olmak üzere yazıya dökmüştür. 19 Şaban 536/19 Mart 1142 tarihinde vefat etmiştir51 . 15. Ebu’l-Me‘âlî Mes‘ûd b. Ahmed b. Muhammed b. Ebu’l-Muzaffer elHâfî (ö. 556/1160-1161): Ebu’l-Muzaffer el-Hâfî’nin oğludur. 484/1091 tarihinde doğmuş, gençlik ilk dönemlerinde Đmâm Gazzâlî’nin öğrencilerinden birisi olmuştur. Fıkıh ve hadis öğrendiği Nizâmiye Medresesi’ne daha sonra müderris olarak tayin edilmiştir52 . (4). Herat Nizâmiye Medresesi’nde Görevli Müderrisler 1. Ebû Bekr Muhammed b. Ali b. Hâmid eş-Şâşî (ö. 485/1092): Şâfi‘î fakihi olup, 397/1006-1007 tarihinde Maverâünnehir’de bulunan Şâş’ta (Taşkent) doğmuş, daha sonra göç ettiği Gazne’de yaşadığı sırada Nizâmülmülk kendisini Herat’a davet ederek müderrislikle görevlendirmiştir. Bu görevi yanında bir süre de Nîşâbûr’da kalmıştır. 6 Şevval 485/9 Kasım 1092 vefat eden Ebû Bekr’in, pek çok eser kaleme aldığı rivayet edilmektedir53 . Herat şehrinin Horasan bölgesi için taşıdığı öneme rağmen, Herat Nizamiye Medresesi hakkında fazla malumat bulunmamaktadır. (5). Belh Nizâmiye Medresesi’nde Görevli Müderrisler ve Diğer Ünlüler 1. Ebû Ali Hasan b. Ali b. Ahmed b. Ca‘fer el-Belhî (ö. 471/1078): Aynı zamanda muhaddistir. Đlim tahsil etmek üzere Irak, Cibâl, Şâm ve Mısır’a yolculuklar yapmıştır. Döneminin pek çok ünlü hocasından dersler almış ve daha sonra doğduğu yer olan Vahş’a geri dönmüştür. Bu sırada Belh’i ziyaret eden 51 Sem‘ânî, el-Müntehab, C. s. 1034-1037; Gazzâlînâme, s. 280, 316; Kisâî, Medâris-i Nizâmiye, s. 105 52 Gazzâlînâme, s. 316; Kisâî, Medâris-i Nizâmiye, s. 106 53 Đbn Asâkir, s. 306-307; Tabakātü’ş-Şâfi‘îyyeti’l-kübrâ, C. IV, s. 190; Kafesoğlu, Sultan Melikşah, s. 181n.; Ocak, Nizâmiye, s. 148. 195 Nizâmülmülk’e kendisinden bahsedilmiş, onun davetiyle katıldığı bir hadis meclisi sayesinde bilgisini gösterebilmiş ve Nizâmülmülk tarafından Belh Nizâmiye Medresesi’ne müderris olarak tayin edilmiştir. Hadis cüzlerinden müteşekkil elEczâü’l-vahşiyyât adında bir eseri bulunmaktadır54 . 2. Ebu’l-Kâsım Abdullah b. Tâhir b. Muhammed b. Şehfûr et-Temîmî (ö. 488/1095): Aslen Đsferâyînli olup daha sonra Belh’e yerleşmiştir. Ebû Mansûr el-Bağdâdî ve Nâsirü’l-Ömerî’den dersler almış ve edindiği bilgi sayesinde Nizâmülmülk nezdinde değer kazanmıştır. Belh’te ikamet ettiği süre zarfında aynı zamanda Nizâmiye Medresesi’nde müderrislik de yapmıştır55 . 3. Ebu’l-Kâsım Abdullah b. Ömer b. Muhammed el-Belhî (ö. 502/1108- 1109): Belh şehrinin efradından olup Nizâmiye Medresesi’nde de dersler vermiştir56 . 4. Ebû Hafs Ömer b. Ahmed b. Leys et-Tâlekânî (ö. 536/1141-1142): Bkz. Mutasavvıflar. 5. Ebû Sa‘d Âdem b. Ahmed b. Esed el-Herevî (ö. 536/1142): Nizâmiye Medresesi’nin en renkli kişiliklerinden birisi olarak göze çarpmaktadır. Aslen Heratlı olmasına rağmen Belh şehrinde ikamet etmiştir. Nahiv ve lugatte uzman, münazaracı, şair, edip özelliklerini haiz birisidir. Coşkulu bir anlatım tarzını benimsemiştir. Ünlü şair Reşîdüddîn Vatvât, Belh Nizâmiye Medresesi’nde onun hizmetinde bulunmuş ve daha sonra yazmış olduğu risalelerde hocasını her fırsatta yüceltmiştir. Şevval 536/Nisan-Mayıs 1141 tarihinde vefat etmiştir57 . 6. Ebu’l- Feth Nasrullah b. Mansûr b. Sehl ed-Dovînî (ö. 546/1151- 1152): Bağdat’ta Đmâm Gazzâlî’den dersler almış, daha sonra Horasan’a göç etmiş ve Nîşâbûr’a yerleşmiştir. Nîşâbûr, Merv ve Belh şehirlerinde Ebu’l-Hasan Ali b. Ahmed el-Medînî, Abdülvâhid b. Ebu’l-Kâsım el-Kuşeyrî ve Ebû Berk Ahmed b. 54 Kitâbü’s-siyâk, s. 11; Kisâî, Medâris-i Nizâmiye, s. 58; Topaloğlu, Selçuklu Muhaddisleri, s. 50. 55 Ebu’l-Fidâ, Fukahâu’ş-şâfi‘îyyîn, C. II, s. 481; Tabakātü’ş-Şâfi‘îyyeti’l-kübrâ, C. V, s. 63-64; Kisâî, Medâris-i Nizâmiye, s. 235; Meşâyihu Belh, C. I, s. 146; Ocak, Nizâmiye, s. 149. 56 Tabakātü’ş-Şâfi‘îyyeti’l-kübrâ, C. VII, s. 126; Kisâî, Medâris-i Nizâmiye, s. 235; Ocak, Nizâmiye, s. 149-150 57 Đbnü’l-Cevzî, C. XVIII, s. 22; Mu‘cemü’l-üdebâ, C. I, s. 101 vd.; Kisâî, Medâris-i Nizâmiye, s. 235. 196 Sehl es-Serrâc’tan dersler alarak eğitim-öğretim hayatını sürdürmüştür. Son olarak Belh’e gelmiş ve Nizâmiye Medresesi’ne yerleşmiştir. Burada Ramazan 546/Aralık 1151-Ocak 1152 tarihinde vefat etmiştir58 . Ayrıca Hârizmşahlar’ın hizmetinde bulunmasından dolayı konumuzla ilgisiz gibi görünse de Reşîdüddîn Vatvât, eğitimini Belh Nizâmiye Medresesi’nde, Ebû Sa‘d Âdem b. Ahmed b. Esed Herevî’nin gözetiminde tamamlamıştır59 . (6). Merv Nizâmiye Medresesi’nde Görevli Müderrisler ve Diğer Ünlüler 1. Ebu’l-Feth Es‘ad b. Muhammed b. Ebû Nasr el-Meyhenî (ö. 520/1126-1127): Serahs ile Ebîverd arasında bir köy olan Meyhen’de dünyaya gelmiştir. Ebu’l-Muzaffer es-Sem‘ânî’den fıkıh dersleri almış ve Nîşâbûr’da sema‘ yoluyla hadis dinlemiştir. Sonraları Merv Nizâmiye Medresesi’nde kısa süreliğine dersler vermiştir. Irak Selçuklu Sultanı Mahmûd, ders vermek üzere kendisini Hemedan’a davet etmiş, 520/1126-1127 tarihinden sonra burada vefat etmiştir. Dînî ilimler yanında fen bilimleri konusunda uzman ve maharetli bir münazaracı olarak kaydedilmektedir60 . 2. Ebu’l-Đshak Đbrahim b. Osman b. Muhammed eş-Şebîhî (ö. 524/1129- 1130): Aslen Gazzeli olup, 441/1049-1050 tarihinde doğmuştur. Daha sonra Horasan’a gitmiş ve Belh’te ikamet etmiştir. Bir süre Merv Nizâmiye Medresesi’nde kaldıktan sonra Belh’e geri dönmüştür. Aynı zamanda şair olan Ebû Đshak, Türkler hakkında kasideler kaleme almıştır61 . 3. Ebû Sa‘îd Đsmail b. Abdülvehhâb b. Đsmail el-Bûşencî (ö. 536/1141- 1142): Herat sakinlerindendir. 461/1068-1069 tarihinde doğmuştur. Her zaman insanların arasına karışmayan, ibadetle meşgul olan birisi olarak kaydedilmektedir. 58 Sem‘ânî, el-Ensâb, C. V, s. 375; Kisâî, Medâris-i Nizâmiye, s. 235-236. 59 Zebihullah Safâ, Tarih-i Edebiyat, C. II, s. 240; Kisâî, Medâris-i Nizâmiye, s. 236. 60 Đbn Asâkir, s. 320; Tabakātü’ş-Şâfi‘îyyeti’l-kübrâ, C. VII, s. 42-43; Zehebî, A‘lâmü’n-nübelâ, C. IXX, s. 633-634; Gazzâlînâme, s. 334; Kisâî, Medâris-i Nizâmiye, s. 242. Đbn Asâkir (Tebyîn, s. 320), onun 527/1132-1133 tarihinde vefat ettiğini kaydetmektedir. 61 Đbnü’l-Cevzî, C. XVII, s. 257-258; Kisâî, Medâris-i Nizâmiye, s. 242. 197 Babası Ebu’l-Kâsım el-Bûşencî’nin yolunu takip eden münazaracı, müderris ve aynı zamanda fakîhtir. Şâfi‘î mezhebini derinlemesine bilen, ilim yayma konusunda hevesli ve Sünnîler’i her zaman destekleyen birisidir. Hacca gittikten sonra Bağdat’a gelerek hadis meclislerinde hadis dinlemiş, daha sonra kendisi de nakletmiştir. Bir süre kalmış olduğu Merv Nizâmiye Medresesi’nde de hadis dersleri vermiştir. Ancak sahip olduğu bilgiyle yetinmemiş, Nîşâbûr’a giderek sema‘ yoluyla hadis dinlemeyi sürdürmüştür. Herat’a döndükten sonra, müftülük ve mezhepler üzerine derlemeler yapmıştır. Fakîhler arasında Bûşencî olarak ünlenmiş ve Herat’ta vefat etmiştir62 . 4. Abdullah b. Meymûn b. Abdullah el-Mâlkânî (ö. 551/1156-1157): Ebîverd ve nahiyelerinin kadısı olup, Ebû Bekr es-Sem‘ânî’nin nezdinde fıkıh ile hadis okumuştur. Ebîverd’de vefat etmiştir. Horasan’ın önemli kadılarından birisi olarak kaydedilmektedir63 . 5. Ebû Sa‘d Abdülkerîm b. Ebû Bekr Muhammed b. Abdülcebbâr Sem‘ânî el-Mervezî (ö. 562/1167): Şâfi‘î mezhebinin önemli fakihlerinden birisidir. Merv şehrindeki Şafi‘îler’in de reisi durumunda olup, 21 Şaban 506/10 Şubat 1113 tarihinde doğmuştur. Maverâünnehir, Horasan, Isfahan, Rey, Hemedan, Hicâz, Musul ve Dımaşk gibi büyük şehirlere yolculuklar yapmış ve hadis nakletmiştir. 528/1133-1134 veya 529/1134-1135 yılında amcası Ebu’l-Kâsım esSem‘ânî’nin mu‘îdliğini yapmıştır. Daha sonra Nîşâbûr’a dönen Ebû Sa‘d, Sultan Sencer tarafından Merv Nizâmiye Medresesi’nde ders vermek üzere görevlendirmiştir. Ebû Sa‘d, Zeylü Tarihi Bağdad, Tarihu Merv, Kitabü’l-ensâb ve el-Müntehab min Mu‘cemi şüyûh… adlı eserleri telif etmiştir. Merv şehrinin önemli ilim adamlarından biri olan Ebû Sa‘d, babasından Hanefî fıkhı öğrenmiş ve bu mezhebe bağlı kalmıştır. Ancak hac dönüşü uğradığı Nîşâbûr’da o da Şâfi‘î mezhebine geçmiştir. 1 Rebiülevvel 562/26 Aralık 1166 tarihinde vefat etmiştir64 . 62 Đbnü’l-Cevzî, C. XVIII, s. 22; Ebu’l-Fidâ, Fukahâu’ş-şâfi‘îyyîn, C. II, s. 590; Tabakātü’şŞâfi‘îyyeti’l-kübrâ, C. VII, s. 48-49; Kisâî, Medâris-i Nizâmiye, s. 242. 63 Kisâî, Medâris-i Nizâmiye, s. 242-243. 64 Tabakātü’ş-Şâfiîyyeti’l-kübrâ, C. VII, s. 250; Zehebî, A‘lâmü’n-nübelâ, C. XX, s. 456 vd.; Bilmen, Tefsir Tarihi, s. 260-261; Mevsû‘atü’l-müyessere, C. II, s. 1305 vd.; Kisâî, Medâris-i Nizâmiye, s. 101, 243; Şeşen, Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, s. 114-115; Sellheim, al-Sam‘ānī, EI2 , s. 1024-1025. 198 (7). Bûşenc Nizâmiye Medresesi’nde Görevli Müderrisler Herat’a bağlı bir yerleşim olan Bûşenc’de de bir Nizâmiye Medresesi’nin varlığından bahsedilmektedir. Bununla birlikte medrese ve inşası ile medresede görev yapan müderrisler hakkında da fazla bilgi mevcut değildir. Burada sadece Ebû Sa’d b. Ebû Yusuf’un müderris olduğuna dair bir bilgi kaydedilmektedir. Herat’ta baş gösteren bir kargaşanın kahramanı olan bir sûfî, şehirden kaçarak Bûşenc Nizâmiye Medresesi müderrisinin evine sığınmasıyla patlak veren olaylar sebebiyle müderrisin varlığından bahsedilmektedir. Onun peşinden buraya gelen Abdullah el-Ensârî, sûfî ile müderrisi yakalamış ve medresenin kapısını da siyaha boyatmıştı. Bunu haber alan Nizâmülmülk, derhal Herat’a adam göndererek Abdullah el-Ensârî’yi sürgün ettirmişti65. Bûşenc medresesi ile ilgili olarak rastladığımız tek kayıt bu şimdilik olaydır. 2. Nizâmiye Dışındaki Medreseler Nizâmiye Medreseleri’nin Büyük Selçuklular Devleti için arz ettiği önem açıkça görülmektedir. Ancak bu dönemdeki eğitim faaliyetlerini tamamen bu kurum çerçevesinde değerlendirmek haliyle yanlış olacaktır. Nizamiye Medreseleri’nin kurulmuş bulunduğu Nîşâbûr, Herat, Belh, Merv’de başka medreselerin varlığını da tespit edebilmekteyiz. Bunun yanında Horasan’ın nispeten küçük olan şehirleri Beyhak, Sebzevar, Tûs ve Radgân’da Nizâmiye Medreseleri’nden bağımsız medreselerin varlığı da göze çarpmaktadır. Bu medreselerin varlığını tespit etmemize rağmen işleyişleri hakkında fazla bilgi edinememekteyiz. Bir kaçı dışında önemli bazı âlimler tarafından kurulmuş olan bu eğitim müesseselerinin işleyişi hakkında sadece görüş belirtmek durumundayız. Nizamiye Medreseleri’nde sistemli bir eğitim takip edilmekte, müderrislerine ve eğitim gören öğrencilere belli bir 65 Köymen, Alp Arslan ve Zamanı, s. 364 ve 372. Abdullah el-Ensârî hakkında ayrıca bkz., Kâsımı Ensârî, “Abdullah-ı Ensârî’nin Hayatı, Eserleri ve Tasavvufî Görüşleri”, çev. Ali Güzelyüz, Şarkiyat Mecmuası, sayı: 9, Đstanbul 2006, 123 vd. Çehâr makāle’de (s. 128) nakledilen başka bir olayda Abdullah el-Ensârî’nin mutaassıplığına vurgu yapılmaktadır. Abdullah el-Ensârî, Heratlı tabip Edip Đsmail’in hayatına pekçok kez kastetmiş, ayrıca kitaplarını da yaktırmıştı. 199 miktar para yardımında bulunulmakta ve hatta öğrencilerin yemek ihtiyacı da karşılanmaktaydı. Ama bu medreselerin dışında bazı âlim ve diğer ileri gelenler tarafından inşa ettirilmiş bulunan medreselerde aynı sistemin uygulanabildiğini söylemek biraz zordur. Bu medreseler hanedan üyeleri ve bazı ileri gelen emîrlerin inşa ettirdiklerinin haricinde, muhtemelen halktan toplanan yardımlarla ayakta kalabilen, medreseden ziyade eğitim faaliyetlerini de içinde barındıran mescit tarzında olmalıdırlar. Büyük Selçuklular Devleti’nin kurulmasından önce de Horasan’da inşa ettirilmiş bulunan bazı medreselerin Selçuklular zamanında da yaşatıldığını görmekteyiz. Bu medreselerin işleyiş biçiminin de özel isimlerle anılan medreselerle aynı biçimde olduğunu söylememiz mümkün görünmektedir. Medreselerin inşa ettirilmesindeki ilk amaç daha ziyade dînî, mezhebîdir. Yukarıda da belirttiğimiz gibi Horasan’da gelişen Kerrâmî düşüncesine karşı Selçuklular’dan önce de Sünnî prensipleri savunan medreseler inşa ettirilmişti. Bu düşünceyi daha da özele indirgediğimizde Sünnî mezheplerin de kendi medreselerini inşa ettirdiklerini görebilmekteyiz. Nizâmiye Medreseleri’nin tüm Sünnî mezheplere eğitim vermek üzere yapılanmış olmasına rağmen, Nizamülmülk’ün Şâfi‘î mezhebine olan derin bağlılığı bu medreselerde Şafi‘î mezhebinin az da olsa ön plâna çıkmasına sebep olmuştu. Bunun sonucu olarak özellikle büyük şehirlerde yaşayan mezhep grupları, sadece kendi mezhebine mensup kişilerin devam edebildikleri medreseler de kurmuşlardı. Öyle ki, mezhepler arasındaki mücadelelerde medreseler bir hayli önem kazanmış, çıkan çatışmalarda ilk tahrip edilen yer durumuna gelmişlerdi. Nizamiye Medreseleri dışındaki medreselerin varlığını genelde tabakāt kitaplarından öğrenebilmekteyiz. Selçuklular döneminde inşa edilmiş medreseler ile birlikte daha önceki dönemden kalan medreselerin büyük çoğunluğunun Nîşâbûr’da bulunduğu görülmektedir. Nîşâbûr’da Selçuklular zamanında kurulan ilk medrese Tuğrul Bey’in emriyle kurulmuş bulunan medresedir. Hanefî mezhebine uygun eğitim verilen bu medrese, Sultaniye Medresesi olarak da adlandırılmaktadır66. Bu tarihten önce de Nîşâbûr’un ilim kimliğine yakışan fazlalıkta var olan medreselerin 66 Sefernâme, s. 10/Trk. trc., s. 5; Köymen, Alp Arslan ve Zamanı, s. 348; Bulliet, Patricians, s. 252; Zerrinkûb, Medreseden Kaçış, s. 40; Gerâylî, Nîşâbûr, s. 250. 200 diğer devletlerce kurulmuş olduğu aşikârdır. Nitekim Selçuklular’dan önce Nîşâbûr ve Horasan’ın önemli eğitim kurumlarından olan Beyhakîyye ile Saîdiyye medreseleri pek çok âlimin yetişmesine katkıda bulunmuştur. Saîdiyye Medresesi’ni Gazneliler’den Nasr b. Sebüktegîn burada vali bulunduğu sırada inşa ettirmişti. Bu medrese şehrin eğitim hayatında çok etkin bir rol oynamış, hatta Nizâmiye Medresesi onu örnek alarak inşa edilmişti. Şehirdeki diğer bir medreseyi Ebû Saîd Đsmail b. Ali b. el-Esterâbâdî inşa ettirmişti. Önemli medreselerden bir diğeri, ünlü âlim Ebû Đshak el-Đsferâyînî adıyla faaliyet gösteren medresesiydi. Ebû Đshak el-Đsferâyînî, ‘Akīl Mescidi’nde yer alan bu medresede fıkıh ve hadis dersleri vermekteydi. Bu medreselerden bazılarını daha ziyade mescit olarak değerlendirmek yerinde olacaktır67 . Selçuklular’ın ilk dönemlerine tesadüf eden büyük âlim Ebû Osman esSâbûnî’nin de Nîşâbûr’da bir medresesi bulunmaktaydı. Eş‘arîliğin en önemli temsilcilerinden biri olan es-Sâbûnî, Nîşâbûr’un Ramcâr Mahallesi’nde faaliyet gösteren Şâfi‘îler’e ait caminin bünyesinde yer alan bu medresede hadis dersleri okutmaktaydı68 . Sultan Melikşah zamanında Nîşâbûr’da Hatun-ı Mehd-i Irak adına çok büyük kütüphaneye sahip bir medrese daha inşa edilmişti. Bu medrese Ey (اى ( olarak bilinmekteydi. Bunun yanında Nîşâbûr imâmları da başka bir medrese inşa ettirmişlerdi. Meyân-ı Bazar-ı Nîşâbûr olarak kaydedilen diğer bir medrese de şehirdeki eğitim hayatının halkalarından birisini oluşturmaktaydı. Bunlara ek olarak Emîr-i Đsfehsâlâr Seyfeddîn Ebû Nasr Muhammed Ebi’l-Hayr el-Husrevcirdî’nin inşa ettirdiği başka bir medresede de ayrıca zikredilenler arasında bulunmaktaydı69 . Nîşâbûr’da inşa edilen Hanefî medreseleri özellikle önemli tüccar, devlet görevlileri ve köklü ulemâ aileleri tarafından yaptırılmış, bu medreselere genellikle bir de vakıf tahsis edilmişti70 . 67 Kitâbü’s-siyâk, s. 14, 169; Tabakātü’ş-Şâfi‘îyyeti’l-kübrâ, C. IV, s. 314; Zebihullah Safâ, Tarih-i Edebiyat, C. II, s. 234; Bulliet, Patricians, s. 250-252; Gerâylî, Nîşâbûr, s. 248; J. Pedersen, “Madrasa”, EI2 , C. V, s. 1126. 68 Kitâbü’s-siyâk, s. 190; Bulliet, Patricians, s. 252. 69 Đbn Funduk, Tarih-i Beyhak, s. 20, 186, 265; Zebihullah Safâ, Tarih-i Edebiyat, C. II, s. 241; Gerâylî, Nîşâbûr, s. 250; Öztürk, Anadolu Erenlerinin Kaynağı, s. 248. 70 Ira M. Lapidus, A History of Islamic Societies, Cambridge 1988, s. 167. 201 Nîşâbûr’da mevcut bulunan diğer bir medrese Nâsıriyye veya Nâsıhiyye adıyla anılmaktadır. Bu medresede o dönemin ünlü âlimi Ebû Abdullah Muhammed b. el-Fazl b. Ahmed b. Muhammed el-Furâvî en-Nîşâbûrî (ö. 530/1136) dersler vermiştir71 . Nîşâbûr’da bulunan bazı medreseleri de yine Tabakāt kitaplarından öğrenmekteyiz. Nitekim Sübkî72, Ebu’l-Hüseyin el-Mübarek b. Muhammed b. Ubeydullah el-Vâsıtî (ö. 492/1099)’nin hayatını naklederken onun Nîşâbûr’daki Müştebiyye (LE,= ا (Medresesi’nde eğitim gördüğünü nakleder. Ayrıca önemli müderris ve müfessirlerden biri olan Muhammed b. Ebû Ali b. Ebû Nasr b. Ebû Sa‘îd en-Nûkânî et-Tûsî (ö. 592/1196) de gene Nîşâbûr’da el-Kaysariyye (LEFE ا(, Nîşâbûr Nizâmiye Medresesi mu‘îdlerinden Ebu’l-Hasan Ali b. Muhammed b. Ali el-Kiyâ el-Herrâsî (ö. 504/1110) ise Serheng (!ه (Medresesi’nde eğitim görmüş, bir süre de burada müderrislik yapmıştır73 . Ebu’l-Hasan Ali es-Sandalî/Sandaliyye (3E د!F) Medresesi de dönemin ünlü kurumlarından birisidir. Ebu’l-Hasan, Đmâmü’l-Haremeyn’in en önemli öğrencilerinden biri olup, Şâfi‘î mezhebine mensuptu. Medresesi kendi adıyla bilinen camide yer almakta ve o da burada ikamet etmekteydi74. Medresenin daha sonra Hanefîler’in kontrolüne geçtiği anlaşılmaktadır. Nitekim Oğuz istilası sonrasında şehre dönen bir grup Şâfi‘î’nin ve daha sonra da Müeyyed Ay-aba’nın tahrip ettiği yerlerden birisi de bu medresedir75 . Ebû Hâtim Muhammed el-Kutbî tarafından inşa ettirilen Kutbî Medresesi, Kerrâmîler’e ait bir kurumdur. Fıkıh ve diğer dînî ilimler konusunda dersler verilen medrese, Nîşâbûr’un Kirman Pazarı yakınlarında faaliyet göstermekteydi. Kerrâmîler’e ait bulunan diğer bir medrese ise Ramcâr Mahallesi’nde yer alan Habîrî medresesiydi76 . 71 Tabakātü’ş-Şâfiîyyeti’l-kübrâ, C. VI, s. 170; Kisâî, Medâris-i Nizâmiye, s. 105. 72 Tabakātü’ş-Şâfiîyyeti’l-kübrâ, C. V, s. 311. 73 Tabakātü’ş-Şâfiîyyeti’l-kübrâ, C. VII, s. 29, 232; Ayrıca bkz. Kitâbü’s-siyâk, s. 204; Bulliet, Patricians, s. 252 ve Gerâylî, Nîşâbûr, s. 251. 74 Bulliet, Patricians, s. 252. 75 Đbnü’l-Esîr, C. XI, s. 198; Gerâylî, Nîşâbûr, s. 118, 251. 76 Bulliet, Patricians, s. 253. 202 Nîşâbûr’da bulunan Sûfîyye Medresesi’nin kurucusu bilinmemektedir. Şehrin Sikkeü’l-berîd olarak adlandırılan kısmında yer alan medresenin kurucusu ve müderrisi muhtemelen sûfîlerin ileri gelenlerinden birisiydi. Bu kişi 491/1097-1098 senesinde vefat etmişti77 . Bunların yanında Nîşâbûr’da Ebu’l-Hasan el-Kattân, el-‘Amîdiyye, el-Buştî, el-Haddâd, el-Faryâbâdî gibi medreseler de faaliyet göstermiştir78. Bu medreseler daha ziyade bir caminin içerisinde faaliyet gösteren kurumlardır. Ebû Sehl es-Sülûkî’ye ait bulunan medrese ise 474/1081-1082 tarihine kadar işlevini devam ettirmişti79 . Nîşâbûr’da bulunan bazı medreseleri Oğuz isyanı sırasında gerçekleşen bir olay sayesinde öğrenenmekteyiz. Yukarıda da belirttiğimiz gibi Horasan’ın mezhep yapısı, bölgenin eğitim hayatını da biçimlendiren en önemli etken olarak göze çarpmaktadır. Nitekim Selçuklu hanedanının Hanefî olması, Horasan bölgesinde bu düşüncenin daha yaygın bir hale gelmesinde etkili olmuştu. Bununla birlikte özellikle Nizâmülmülk’ten sonra Şâfi‘îler daha etkin bir hale gelmişlerdi. Yaşanan Oğuz istilası olayından sonra Nîşâbûr şehri halk tarafından boşaltılmış ve bir süre sonra yaşam şartlarının iyiye gitmesi neticesinde bazıları geri dönmüştü. Geri dönenlerin en büyük kısmını Şâfi‘îler oluşturmaktaydı. Bu grup geri döndükten sonra şehirde Hanefîler’e ait bulunan Sandaliyye Medresesi ile Şi‘îler’e ait mescit ve medreselerini yerle bir ettiler80. Özellikle Şi‘îler’e ait bulunan medreselerin daha ziyade mescit tarzı mekânlar olduğunu söylemek zor olmayacaktır. Bu bilgiden hareketle Nîşâbûr’da dört Sünnî mezhepten ikisine ait medresenin varlığını görebilmekteyiz. Şi‘îler’in de kendilerina ait medresesi mevcuttu. Selçuklular zamanında Nîşâbûr’da 11-18 arasında medresenin mevcudiyeti kaydedilmektedir81. Farklı mezhep gruplarına ait olan bu medreseler, özellikle Oğuz istilası sırasında büyük zarar görmüşlerdir. Oğuz istilasının hızını kesmesiyle 77 Kitâbü’s-siyâk, s. 180; Bulliet, Patricians, s. 254. 78 Bulliet, Patricians, s. 253-254; Gerâylî, Nîşâbûr, s. 251; Öztürk, Anadolu Erenlerinin Kaynağı, s. 248. 79 Bulliet, Patricians, s. 253. 80 Gerâylî, Nîşâbûr, s. 118. 81 Gerâylî, Nîşâbûr, s. 251. 203 birlikte halk boşalan şehirlere geri dönmeye başlamış ve yıkılan medreselerin bazıları tekrar inşa edilmişti. Ancak bu medreseler genellikle diğer mezhep gruplarının eline geçmişlerdir. Horâsân’da geniş medrese varlığını gördüğümüz başka bir şehir ise Nîşâbûr bölgesine bağlı bulunan Beyhak’tır. Şehirdeki medrese isimlerini tespit edebilmemiz elimizde bulunan müstakil bir şehir tarihi dolayısıyla mümkün olabilmektedir. Nitekim Đbn Funduk’un82 kayıtlarına göre Đmâm el-Hüseyin b. Ebu’l-Abbas Muhammed b. el-Hasan Fûrânî, Beyhak’ta Kûy-ı Seyyâr (رE ىC) Medresesi83, Beyhak’a bağlı Nâmîn (E/) köyünde Mescid-i Âdîne (3/E O), ayrıca Kesken (CC) ve Sedîr (رE ) köyünde de birer mescit inşa ettirmişti. Mescitlerin o dönem eğitim hayatına katkısı göz önünde bulundurulduğunda bu iki mescidin şehir için önemini anlamak mümkün olacaktır. Beyhak’ta ayrıca Ebu’l-Hasan Ali b. Zeyd el-Beyhakî’nin inşa ettirdiği başka bir medrese de mevcuttur. Şehirde ayrıca Medrese-i Serviyye (3&رو$(, Medrese-i Dervâze-i Irak ve Serdîh (3E ر (Medresesi gibi diğer medreselerin varlığı da kaydedilmektedir84 . Đbn Funduk85, Beyhak’ın merkezi olan Sebzevar’da Hâce Emîrek Medresesi’nin varlığını da kaydetmektedir. Bu medrese de Büyük Selçuklular döneminde ilme katkıda bulunan kurumlardan birisidir. Medresenin ilk müderrisi Nizâmülmülk’ün emriyle Husrevcird’den Sebzevar’a gelerek burada eğitim veren Ahmed b. Ali el-Beyhakî el-Husrevcirdî olmuştur. Dönemininin önemli âlimlerinden birisi olan bu zât, Rüknü’l-Đslâm Ebû Muhammed Yusuf b. Abdullah el-Cüveynî’nin öğrencisi olmuştur. Tûs şehri Nizamülmülk’ün memleketi olması itibariyle o dönemde büyük önem kazanmış ve Sultan Melikşah tarafından onun iktâına eklenmişti86. Kendisi de ulemâdan gelen Nizamülmülk’ün ilme ve ilim adamlarına olan bakışı açıktı. Bu 82 Tarih-i Beyhak, s. 236. Ayrıca bkz. Kitâbü’s-siyâk, s. 40, 278. 83 Beyhakiyye Medresesi olarak da bilinen bu medresede, Ebû Đshak el-Đsferâyînî ile Ebu’l-Hasan elBeyhakî kelam, hadis ve usûl gibi konularda dersler vermişti. Đmamü’l-Haremeyn el-Cüveynî ise burada eğitim gören âlimlerden birisidir, bkz. Gerâylî, Nîşâbûr, s. 248. 84 Đbn Funduk, Tarih-i Beyhak, s. 242, 251; Zebihullah Safâ, Tarih-i Edebiyat, C. II, s. 241; Gerâylî, Nîşâbûr, s. 251. 85 Tarih-i Beyhak, s. 207. 86 Đbnül’l-Esîr, C. X, s. 83. 204 sebepledir ki, Tûs şehrinde Nizamiye Medresesi inşa edilmişti. Bundan başka Tûs’ta Mansûriyye adında başka bir medresenin de varlığı kaydedilmektedir87 . Muhtemelen medreselerin mevcudiyeti, başka deyişle zenginliği Horasan’da bulunan diğer şehirler için de geçerlidir. Ancak kaynaklarımızın bu konuda doğrudan bilgi vermekten ziyade, biyografi aktarırken medreselere değinmeleri sebebiyle konu hakkında fazla bilgi edinmemiz güçleşmekte veya sadece medreselerin adına ulaşmamız mümkün olabilmektedir. Bölgenin önemli şehirlerinden biri olup Büyük Selçuklular’a başkentlik yapmış bulunan Merv’de de Nizâmiye Medresesi’nin kurulduğunu yukarıda arz etmiştik. Şehirde ayrıca Müstevfî Şerefülmülk Ebû Sa‘d Muhammed b. Mansûr elHârizmî tarafından 494/1100-1101 yılında Hanefîler için medrese inşa ettirildiğini görmekteyiz. Şerefülmülk, inşa ettirdiği bu medreseye çok değerli kitaplar hediye ederek önemli bir kütüphane de kurdurmuştu. Merv’de ayrıca Amîdülmülk tarafından inşa ettirilen ‘Amîdiyye, ‘Azîzüddîn Ebû Bekr ‘Atîk ez-Zencânî’nin inşa ettirdiği ‘Azîziyye, ayrıca Kemâliye, Hâtûniyye ve Şehâbî medreslerinin de varlığı kaydedilmektedir88 . Mezheplere ait eğitim kurumları için belirttiğimiz durum muhtemelen Merv şehri için de geçerlidir. Merv’de Hanefîler’e ait medresenin varlığı, Şâfi‘î mezhebinin bölgedeki gücü göz önüne alındığında şehirde Şâfi‘îler’e ait bir medresenin de var olduğunu düşündürmektedir. Bunun yanında Merv şehrinde Ahmediye adında başka bir medresenin de varlığı kaydedilmektedir89. Köymen90 , bu konuda Leningrad Münşeat Mecmuası’na dayandırarak verdiği bilgide meşhur âlim Ebû Sa‘d es-Sem’ânî’nin Merv’deki bu medreseye müderris olarak atanmasına dair bir menşur bulunduğunu nakletmektedir. Her ne kadar Nizamiye Medresesi ile birlikte üç medresenin varlığını nakletmişsek de, bir dönem Büyük Selçuklular 87 Devletşeh Tezkiresi, C. I, s. 143 88 Mu‘cemü’l-büldân, C. IV, s. 509; Đbnü’l-Esîr, C. X, s. 268; el-Bidâye, C. XII, s. 313; Zebihullah Safâ, Tarih-i Edebiyat, C. II, s. 242; Meshkati, Historical Monuments, s. 98; Lambton, The Internal Structure, s. 216; Merçil, Kütüphaneler, s. 398; Özgüdenli, Türk-Đran, s. 500. 89 Zebihullah Safâ, Tarih-i Edebiyat, C. II, s. 242; Köymen, Münşeat, s. 557. 90 Münşeat, s. 557. 205 Devleti’ne başkentlik yapmış bulunan Merv’in daha geniş bir eğitim yapılanması içinde bulunduğu muhakkaktır. Horasan’ın en önemli şehirlerinden biri olup, Dandanakan Savaşı sonrasında Selçuklular’ın hâkimiyetine giren Herat, zaten var olan ilmî merkez olma özelliğini Nizamiye Medresesi’nin kurulması sayesinde daha da arttırmıştı. Gazneliler’in son dönemlerinde Herat’ta Mâlînî Medresesi’nin varlığını Hâce Abdullah el-Herevî (ö. 481/1089)’nin hal tercümesinden öğrenebilmekteyiz. 396/1006 tarihinde doğan Herevî, ilk eğitimini bu medresede almıştı91. 1015 tarihi civarında gerçekleşen bu olay ile Selçuklular’ın şehre hâkim olduğu 1037 tarihi arasındaki yaklaşık 20 yıllık sürede, bu tarz medreselerin işleyiş biçimi de göz önüne alındığında Mâlînî Medresesi’nin varlığını sürdürmüş olabileceği kuşkulu bir durumdur. Her ne kadar Selçuklular’ın devlet kurma süreci çok uzun sürmeyip, belli müesseselerin çalışmalarının kesintiye uğramadığını kabul etmiş olsak da, belli bir gelire bağlı bulunan medrese eğitiminin bu süreçte kesintiye maruz kalması ihtimalini göz ardı etmemek gerekir. Yine de devlet kurar kurmaz medrese inşa ettirmeye başlayan bir devletin var olan medreseleri açık tutmaya yönelik çaba içerisinde bulunacağını düşünmek de yanlış olmayacaktır. Bölgenin diğer önemli eğitim merkezi ise Belh şehridir. Şehirde Nizâmiye Medresesinin varlığı zaten bilinen bir husustur. Bunun yanında Tekişî (@ *), Medrese-i Kûze (\زC), Mescid-i Ser-i Seng ([/$) adında başka medreseler de şehrin eğitim hayatının içindedir92 . Atebetü’l-ketebe’de93 yer alan bir müderris atama menşurunda müderrise yukarıda adı belirtilen medreseler yanında isim belirtilmeden diğer medreselerde de ders verme görevi tevdi edilmektedir. Bu bilgiden şehirde başka medreselerin de var olduğu anlaşılmaktadır. Şehrin eğitim hayatının bir hayli canlı olduğunu söylemek yerinde olacaktır. Burada dikkat edilmesi gereken diğer bir nokta ise Tekişî Medresesi’dir. Adından da anlaşılacağı 91 Tahsin Yazıcı-Süleyman Uludağ, “Herevî, Hâce Abdullah”, DĐA, C. XVII, s. 222. Hâce Abdullah Herevî, 396/1006 tarihinde doğmuştu. On yaşlarındayken hadis yazmaya başladığı için daha erken bir dönemde eğitimine başlamış olmalıdır. Gazneliler döneminde eğitim hayatında var olan Mâlînî Medresesi’nin Selçuklular zamanında da faaiyetine devam edip etmediği meçhuldur. Ancak daha ziyade şahısların yönetiminde bulunan bu tarz medreselerin, müderrisi öldükten sonra eğitim hayatını devam ettirmesi zayıf bir ihtimal olarak görünmektedir. 92 Atebetü’l-ketebe, s. 35. 93 Atebetü’l-ketebe, aynı yer. 206 üzere bu medreseyi uzun süre buraya hâkim bulunan Tekiş b. Alp Arslan inşa ettirmiş olmalıdır. Şehirde Gazneli veziri Ebu’l-Abbas el-Đsferâyînî tarfından yaptırılan bir medresenin de var olduğu kaydedilmektedir94. Selçuklu-Gazneli mücadelesinden en az etkilenen şehirlerden birisi olan Belh’te, özellikle eğitim kurumlarının faaliyetlerine devam etmiş olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır. Bundan dolayı belirttiğimiz medresenin varlığını Selçuklular döneminde de devam ettirmiş olması ihtimali büyüktür. Medreselerin ilim hayatı yanında sosyal hayata olan katkısı tartışılmaz bir gerçektir. Büyük Selçuklular döneminde mezhepler arası mücadelelerin engellenmesi amacıyla devlet tarafından ek tedbirler alınmış, bu amaçla bazı medreselerde dört mezhebe mensup bilim adamları ve öğrenciler bir arada bulunabilmiştir. Sultan Sencer döneminde Belh ve Merv gibi önemli kültür merkezlerinde genel katılımlı ilmî tartışmalar düzenli bir şekilde yapılmaktadır. Her kesim halktan büyük rağbet gören bu tartışmalara kadınların bile katılmasına izin verilmektedir95 . Yukarıda isimlerini verdiğimiz medreselerde genel olarak Şâfi‘î âlimleri dersler vermişti. Müderrisleri Şâfi‘î olduğuna göre bu medreseler de muhtemelen Şâfi‘îler’e hizmet vermişlerdir. Nizâmiye Medreseleri’nin işleyişi göz önüne alındığında bu kurumların halkın her kesimine açık olduklarını söyleyebilmek zor görünmektedir. Bu durumda Nizâmiye Medreselerinin haricinde kalan medreseler bir kaçı istisna olmak üzere daha ziyade camilerin bünyesinde yer alan basit bir mekânda eğitim vermektedirler. Bununla birlikte özellikle camilerde yer almaları bu kurumların tüm halka açık olduğu düşüncesine sebep olmaktadır. Đbadet etmek üzere camiye giden halk özellikle Cuma günleri önemli âlimlerin sohbet tarzındaki bazı derslerinden faydalanma imkânı da yakalamış olmalıdır. Bununla birlikte medreselerde vasıflı öğrencilere yönelik özel bir ders programının yürütülmüş olduğu da muhakkaktır. 94 ‘Avfî, Cevâmi‘ü’l-hikâyât, s. 232. 95 Atebetü’l-ketebe, s. 35, 83; Turan, Selçuklular, s. 326-327. 207 3. Diğer Đlmî Kurumlar a. Rasathaneler Gök cisimlerinin hareketlerini gözetlemek acacıyla inşa edilen rasathaneler, daha ziyade Đslam devletlerinde ortaya çıkmış bir kurum olarak kabul edilmektedirSelçuklular’dan önce Abbâsîler ve Büveyhîler rasathane kurmuştur. Hatta Đbn Sînâ da Hemedan’da 416/1025 tarihinde bir rasathane inşa etmiştir. Rasathaneler genel olarak hükümdarların astrolojiye olan ilgileri neticesinde kurulan müesseseler olarak dikkat çekmektedir. Özellikle yapılacak olan işlerde yıldızlar güvenilir birer kılavuz olarak telakki edilmektedir96. Büyük Selçuklular aynı zamanda astronomi ilmiyle de yakından ilgilenmişler, hatta hanedan üyelerinden birisi olan Kutalmış b. Arslan Yabgu astronomi ile bizzat ilgilenenlerin başında gelmiştir. Öyle ki, Đbnü’lEsîr97, biraz da şaşkınlığını itiraf eden bir ifadeyle şu bilgiyi nakletmektedir: “Tuhaftır ki, Kutalmış, Türk olduğu halde astrolojiye (ilm-i nücum) vakıftı ve bu ilmî mükemmel derecede biliyordu.”. Bundan sonraki dönemde de Selçuklular astronomi ilmine olan ilgilerini devam ettirmişlerdir. Nitekim Sultan Melikşah, astronomi ilmine olan ilgisini bir rasathane inşa ettirerek göstermiş, o, 467/1074- 1075 tarihinde döneminin ileri gelen astronomi âlimlerini bir araya getirerek Isfahan’da bir rasathane inşa ettirmiştir. Rasathane inşa etmek üzere oluşturulan heyette yer alan Ebu’l-Muzaffer el-Đsfizârî, Ömer Hayyâm ve Meymûn b. Necîb elVâsıtî dönemin en önemli ilim adamlarından bazıları olarak dikkat çekmektedir. Rasathane her ne kadar Isfahan’da inşa edilmiş olsa da, heyetteki ilim adamlarından ikisi, yani Ebu’l-Muzaffer el-Đsfizârî ile Ömer Hayyâm, Horasan kökenlidir98 . Büyük Selçuklular dönemindeki diğer rasathane ise Sultan Sencer tarafından Merv’de inşa ettirilmiştir99. Bilindiği üzere Sultan Sencer kendisine Merv’i başkent seçmiş ve diğer sultanlar gibi batıya gelmemiştir. Sultan Sencer sayesinde Merv, 96 Aydın Sayılı, “Rasadhâne”, ĐA, C. IX, s. 628. 97 el-Kâmil, C. X, s. 48-49. 98 Đbnü’l-Esîr, C. X, s. 97; Sayılı, Rasadhâne, ĐA, s. 630; Lockhart, Persian Cities, s. 83; Şeşen, Đlme Genel Bir Bakış, s. 235. 99 Şeşen, Đlme Genel Bir Bakış, s. 235. 2 209 Burada görevli doktorların ücreti muhtemelen devlet tarafından ödenmektedir. Hastaların da en azından büyük bîmâristânlarda yatılı olarak tedavi edilmiş olmaları yüksek bir ihtimaldir. Bu kurumlara ek olarak serbest olarak çalışan tabiplerin de bu coğrafyada mesleklerini icra etmekte oldukları görülmektedir. Özellikle Sultan Sencer döneminde Selçuklu coğrafyası içerisindeki tabip sayısında artış gözlenmektedir. Öyle ki, Sultan Sencer döneminde yapılan seferlerde 40 devenin taşıdığı seyyar bir bîmâristânın varlığı bildirilmektedir101 . 4. Horasanlı Diğer Âlimler a. Muhaddisler Hadis, Hz. Muhammed’in sözlerini, fiillerini ve tasviplerini ifade eden, ayrıca hadisleri tespit, nakil ve anlamaya yönelik çalışan ilim dalıdır. Hadisler özellikle ihtilafa düşülen konularda insanları aydınlatması açısından büyük önem taşır. Kur’ân-ı Kerîm’de yer almayan bir çok mesele hadisler sayesinde aydınlatılabilmiştir102. Bu ilimle uğraşan kişilere de muhaddis denir. Bu sebeple hadis ilmi ve muhaddisler her dönemde büyük önem arz etmiş, kendilerine büyük değer verilmiştir. Büyük Selçuklular’ın ilme ve ilim adamına vermiş oldukları değer neticesinde diğer her alanda görülen gelişme hadis ilmi için de mümkün olabilmişti. Yukarıda da belirttiğimiz gibi Horasan’ın geçmişten beri sahip olduğu ilim merkezi olma kimliği Selçuklular döneminde de artarak devam etmişti. Büyük Selçuklular döneminde Horasan, hadis ilminin yoğun bir şekilde tedris edildiği bir bölge olmuştur. Nitekim tespit ettiğimiz 400’ün üzerindeki muhaddis Selçuklular döneminde Horasan bölgesinde hadis ilmiyle meşgul olmuştur103. En üst seviyede ilgilenilen bu ilim alanında pek çok kadın muhaddis de bulunmaktaydı. Horasan’ın zengin ilmî yapısı içerisinde bazı muhaddislerin ön plâna çıktığı görülmektedir. 101 Çehâr makāle, s. 126; Tacbahş, Tarih-i Bîmâristânhâ, s. 76, 102; Özgüdenli, Nîşâbur, DĐA, s. 150. 102 Topaloğlu, Selçuklu Muhaddisleri, s. 37; M. Yaşar Kandemir, “Hadis”, DĐA, XV, s. 27-28. 103 Muhaddislerin tam listesi için bkz. Ekler kısmı, Tablo I. 210 Selçuklular dönemi Horasanı’nda yaptıkları çalışmalarla hadis ilmi konusunda önem arz eden muhaddislerden bazıları ise şunlardır: 1. Ebû Osman Đsmail b. Abdurrahman b. Ahmed es-Sâbûnî en-Nîşâbûrî (ö. 449/1057): Horasan’ın önde gelen hadisçilerinden birisi olan Sâbûnî, Cemaziyelahir 373/Kasım-Aralık 983 tarihinde Bûşenc’de doğmuştur. Đlk eğitimini Zâhir es-Serahsî ve Ebû Tâhir b. el-Hazînî’den almış, daha sonra Ebû Bekr elBeyhakî’nin öğrencisi olmuştur. Sonraları Nîşâbûr, Herat, Şâm ve Maarratü’nNu‘mân’da döneminin önemli âlimlerinden dersler almıştır. Almış olduğu eğitim neticesinde pek çok bilim dalında çalışmalar yapan Sâbûnî, fakih, hatip, müfessir vaiz ve aynı zamanda şair kimliği ile tanınmıştır. Horasan bölgesinde “Şeyhü’lilim” ve “Seyfü’s-sünne” olarak anılmıştır. Muharrem 449/Mart-Nisan 1057 tarihinde Nîşâbûr’da vefat etmiş olan es-Sâbûnî’nin Akîdetü’s-selef adlı eseri bulunmaktadır104. Yapmış olduğu çalışmalar ile ilim dünyasına katkısı tartışılmaz olan es-Sâbûnî, aynı zamanda Selçuklular döneminde yaşamış olan pek çok ilim adamının yetişmesine de büyük katkılarda bulunmuştur. 2. Ebû Bekr Ahmed b. Hüseyin b. Ali el-Beyhakî (ö. 458/1066): Beyhak’a bağlı Husrevcird’de Şaban 384/Eylül-Ekim 994 tarihinde dünyaya gelmiştir. Bu sebeple Husrevcirdî nisbesiyle de anılır. Đlk eğitimini Beyhak’ta almış, 15 yaşından itibaren de hadis ve fıkıh ilimiyle meşgul olmaya başlamıştır. Fıkıh ilminde önemli yeri olan Ebu’l-Feth Nâsır b. Muhammed el-Mervezî’nin öğrencisi olmuştur. Sonraları ilmini geliştirmek amacıyla Đsferâyîn, Tûs, Hemedan, Isfahan, Rey, Nîşâbûr, Bağdat, Kûfe ve Mekke gibi şehirlere yolculuklar yapmıştır. Bu seyahatleri neticesinde hadis ve Eş‘arî kelamı alanlarında büyük ilerleme kaydetmiştir. Memleketine döndükten sonra hadis ilmindeki sağlam bilgisi ve güçlü hafızasıyla bu alanda kendini kabul ettirmiş, ardından eserlerini telif etmeye başlamıştır. Đlmindeki ileri derecesi sebebiyle bazı Nîşâbûrlu âlimler yazmış olduğu eserlerini kendilerine ders olarak okutmasını istemişler, o da bu amaçla Beyhak’tan 104 Kitâbü’s-siyâk, s. 433 vd.; Sem‘ânî, el-Ensâb, C. VIII, s. 5-6; Đbnü’l-Esîr, C. IX, s. 483; Mu‘cemü’l-üdebâ, C. VII, s. 16-19; Tabakātü’ş-Şâfi‘îyyeti’l-kübrâ, C. IV, s. 271 vd.; elBidâye, C. XII, s. 181; Şemseddin Muhammed b. Ali b. Ahmed Davudî, Tabakātü'l-müfessirîn, nşr. Ali Muhammed Ömer, Kahire 1972, C. I, s. 107-108; Ömer Rızâ Kehhâle, Mu‘cemü’lmüellifîn: terâcimu musannifi’l-kütübi’l-‘arabiyye, Beyrut 1957, C. II, s. 275-276; Bilmen, Tefsir Tarihi, C. II, s. 240-241; Mevsû‘atü’l-müyessere, C. I, s. 499-503. 211 ayrılarak Nîşâbûr’a gitmiştir. Eserlerinde genel olarak Şâfi‘î fıkhının üstünlüğünü savunmuştur. Đmamü’l-Haremeyn el-Cüveynî, “her Şâfi‘î fakihinin Đmâm-ı Şâfi‘î’ye minnet borcu olduğunu, ancak mezhebini ve görüşlerini müdafaa etmek için Beyhakî’nin kaleme aldığı eserler sebebiyle Đmâm Şâfi‘î’nin ona minnettar olması gerektiğini” söyleyecek kadar Beyhakî’yi yüceltmektedir. Sultan Tuğrul Bey zamanında, vezir Amîdülmülk’ün Eş‘arîler aleyhinde başlattığı takibat sonrasında Horasan’ı terk eden âlimler arasında yer almıştır. Horasan’a döndükten sonra 10 Cemaziyelevvel 458/9 Nisan 1066 tarihinde Nîşâbûr’da vefat etmiş, cenazesi doğum yeri Husrevcird’e aktarılarak burada defnedilmiştir. Örnek bir hayat sürdüğü rivayet edilmektedir. Eserlerini dört ana başlık altında toplamak mümkündür. Hadisle ilgili olarak diğer hadis kitaplarında bulunmayan pek çok hadisi kaleme aldığı es-Sünenü’l-kübrâ, es-Sünenü’l-kübrâ’ya giriş mahiyetinde olup, hadis ve usûl-ı hadis konularını içeren el-Medhal ilâ Kitâbi’s-sünen hadis alanındaki eserleridir. Bu alanda ayrıca Şâfi‘î fıkhının dayandığı hadisleri incelediği Ma‘rifetü’s-sünen ve’l-âsâr, Ma‘rifetü’s-sünen ile aynı eser olduğu ileri sürülen esSünenü’s-sugrâ, namazda kıraatin zaruretine ve imama uyan kimselerin Kur‘ân okuması icap ettiğine dair hadisleri topladığı el-Kırâ‘atü halfe’l-imâm, kutsal aylar, Cuma, Pazartesi ve Perşembe günlerinin fazileti hakkındaki hadisleri topladığı Fezâ‘ilü’l-evkāt ile Kitâbü Tahrîci ehâdîsi’l-Ümm adlı eserleri mevcuttur. Akaidle ilgili olarak ise Allah’ın 99 isminin haricinde isimlerinin de bulunduğuna dair kaleme aldığı el-Esmâ‘ ve’s-sıfât, Hz. Muhammed’in her hangi bir insandan farklı yönlerini anlattığı Delâ‘ilü’n-nübüvve, imanın 60 veya 70 şubesi bulunduğunu açıkladığı Şu‘abü’l-îmân, Allah’ın sıfatları, kader ve onunla ilgili olan hidâyet, dalâlet, ecel, rızık, kabir azabı gibi konuları işlediği el-Đ‘tikad, ayet, hadis ve selef âlimlerinin sözlerine dayanarak kabir azabını anlattığı Đsbâtü ‘azâbi’l-kabr ile Kitâbü’l-kaza‘ ve’l-kader, Kitabü’l-Ba‘s ve’n-nüsûr ve Kitâb fî hayâti’l-enbiya‘ fî kubûrihim adında eserleri mevcuttur. Ana, baba ve diğer akrabaya yapılması gereken iyilikleri anlattığı el-Âdâb, dünyaya önem vermeme konusunu işlediği ezZühdü’l-kebîr, Allah’ın birliği, tevbe, nefsi murakebe gibi konularda kaleme aldığı el-Erba‘ûne’s-sugrâ ile Hz. Peygamber’in bizzat yaptığı ve sahâbîlere öğrettiği duaları derlediği Kütâbü’d-Da‘avâti’l-kebîr onun ahlak konusunda kaleme aldığı 212 eserlerdir. Şâfi‘î mezhebiyle ilgili olarak da Đmâm Şâfi‘î hakkında yazmış olduğu Menâkıbü’ş-Şafi‘î, Đmâm Şâfi‘î’nin kitaplarını rivayet edenlerin yapmış olduğu yanlışları belirttiği Beyânü’l-hata‘i men ahta‘e ‘ale’ş-Şâfi‘î, Đmâm Şâfi‘î’ye ait fıkıh metinlerini topladığı el-Mebsût, Đmâm Şâfi‘î ve Đmâm Ebû Hanîfe arasındaki ihtilaflara değindiği el-Hilâfiyyât beyne’ş-Şâfi‘î ve beyne Ebî Hanîfe ile Ahkâmü’lKur‘ân adında eserleri mevcuttur. Bu eserlere ek olarak değişik kaynaklarda 10’a yakın eseri ayrıca zikredilmektedir105 . 3. Ebû Ca‘fer Đsmail b. Ömer b. Muhammed b. Ahmed en-Nîşâbûrî (ö. 501/1108): 419/1028-1029 tarihinde doğmuştur. Muhaddis ve fakihtir. Nâsırü’lÖmerî’nin öğrencisi olmuştur. Abdülgâfir el-Fârisî’nin yabancılar ve göçebeler için yazmış olduğu Sahîh-i Müslim kitabını en az 20 kez okuduğu rivayet edilmektedir. Nîşâbûr’da meclisler kurarak bu meclislerde hadis naklettiği belirtilmektedir. Nîşâbûr’da vefat etmiştir106 . 4. Ebû Bekr Muhammed b. Mansûr b. Muhammed b. Ebu’l-Muzaffer es-Sem‘ânî (ö. 510/1116): Kaynaklarca Şafiî mezhebinin ileri gelen fakih ve muhaddislerinden birisi olarak zikredilmektedir. 446/1054-1055107 tarihinde doğmuştur. Sema‘ yoluyla pek çok hadis öğrenmiş ve bu konuda eser kaleme almıştır. Merv, Nîşâbûr, Isfahan ve Rey şehirlerinde hadis rivayet ettikten sonra Bağdat’a giderek Nizâmiye Medresesi’nde vaazlar vermek üzere anlaşmıştır. Ebû Bekr es-Sem‘ânî, Merv Nizâmiye Medresesi’nde ise Ebu’l-Feth Meyhenî’nin naibi olarak dersler vermiştir. 2 Safer 510/16 Haziran 1116 tarihinde Merv’de vefat etmiştir. Tacü’l-Đslâm unvanıyla kaydedilmektedir108 . 105 Sem‘ânî, el-Ensâb, C. II, s. 381-383; Đbn Funduk, Tarih-i Beyhak, s. 173-174; Đbn Asâkir, s. 265-267; Đbnü’l-Cevzî, C. XVI, s. 97; Vefeyâtü’l-a‘yân, C. I, s. 57; Kazvînî, Âsârü’l-bilâd, C. II, s. 80; Đbnü’s-Salâh, Tabakātü’l-fukahâ, C. I, s. 332-336; Ebu’l-Fidâ, Fukahâu’ş-şâfi‘îyyîn, C. II, s. 429-431; Kara, Mezhep Kavgaları, s. 67-68; C. Brockelmann, “Beyhakî”, ĐA, C. II, s. 582; J. Robson, “Bayhakī”, EI2 , C. I, s. 1130; M. Yaşar Kandemir, “Beyhakî, Ahmed b. Hüseyin”, DĐA, C. VI, s. 58-61; Menekşe, aynı tez, s. 30-32. 106 Đbnü’l-Cevzî, C. XVII, s. 110; Tabakātü’ş-Şâfi‘îyyeti’l-kübrâ, C. VII, s. 52. 107 Doğum tarihi Đbn Hallikân (Vefeyâtü’l-a‘yân, C. II, s. 157) tarafından Cemaziyelevvel 466/Ocak 1074 olarak verilirken, Zehebî (A‘lâmü’n-nübelâ, C. IXX, s. 372) ise bu tarihi 467/1074-1075 olarak kaydetmektedir. 108 Sem‘ânî, el-Ensâb, C. VII, s. 140-141; Đbnü’l-Esîr, C. X, s. 416; Đbnü’l-Cevzî, C. XVII, s. 149- 150; Vefeyâtü’l-a‘yân, C. II, s. 157; Đbnü’s-Salâh, Tabakātü’l-fukahâ, C. I, s. 272-275; Ebu’lFidâ, Fukahâu’ş-şâfi‘îyyîn, C. II, s. 539-540; Zehebî, A‘lâmü’n-nübelâ, C. IXX, s. 371 vd.; Kisâî, Medâris-i Nizâmiye, s. 241. 213 5. Ebu’l-Mehâsin Abdurrezzâk b. Abdullah b. Ali b. Đshak et-Tûsî (ö. 515/1121): 459/1066-1067 tarihinde Nîşâbûr’da doğmuştur. Ebû Bekr b. Halef eşŞîrâzî ve es-Sem‘ânî’den hadis dinlemiştir. Đmâmü’l-Haremeyn’den aldığı eğitim sayesinde devrindeki münazaracılardan en büyüğü haline gelmiştir. Nîşâbûr’da döneminin imamı olmuş ve Nizâmiye Medresesi’ne müderris tayin edilmiştir. Daha sonra Sultan Sencer’in vezirliğine yükselmiştir. 19 Muharrem 515/9 Nisan 1121 tarihinde Serahs’ta vefat etmiştir109 . 6. Ebu’l-Feth Ubeydullah b. Abdülkerîm b. Hevâzin en-Nîşâbûrî (ö. 521/1127-1128): Büyük âlim Ebu’l-Kâsım el-Kuşeyrî’nin oğludur. Hadis eğitimini babasından alan, tarikat üzerine derlemeler yapmış mütedeyyin bir kişi olarak nakledilmektedir. Babasından başka Abdülgâfir el-Fârisî, Ebû Hafs b. Mesrûr ve Ebû Osman Sa’îd b. Muhammed el-Bahîrî’den de hadis dinlediği rivayet edilmektedir110 . 7. Hamza b. Hibetullah b. Muhammed el-Alevî en-Nîşâbûrî (ö. 523/1128-1129): Aslen Nîşâbûrlu olup, 429/1037-1038 tarihinde doğmuştur. Bağdat’ta Đbn Mesrûr, Abdülgâfir el-Fârisî ve Muhammed b. el-Fazl en-Nesevî’den sema‘ yoluyla hadis öğrenmiş, daha sonra da rivayet etmiştir. Asil bir aileden gelmiş olup Zeydiyye111 mezhebine mensuptur. Pek çok eser kaleme almıştır112 . 8. Hibetullah b. el-Kâsım b. ‘Atâî b. Muhammed en-Nîşâbûrî (ö. 524/1130): 431/1039-1040 tarihinde doğmuş, Horasan bölgesinin önemli muhaddislerinden birisi olmuştur. Cemaziyelevvel 524/Nisan-Mayıs 1130 tarihinde vefat etmiştir113 . 9. Ebu’l-Kâsım Zâhir b. Tâhir b. Muhammed eş-Şehâmî en-Nîşâbûrî (ö. 533/1138-1139): 446/1054-1055 tarihinde doğmuş, hadis alanında yapmış olduğu 109 Đbnü’l-Cevzî, C. XVII, s. 199-200; Tabakātü’ş-Şâfi‘îyyeti’l-kübrâ, C. VII, s. 168; Kisâî, Medâris-i Nizâmiye, s. 99 110 Kitâbü’s-siyâk, s. 192; Tabakātü’ş-Şâfi‘îyyeti’l-kübrâ, C. VII, s. 207. 111 Đsnâ ‘aşeriyye ve Seb‘iyye’den Zeyd b. Ali’yi de imâm olarak kabul etmeleri sebebiyle ayrılan faal ve siyasî bir Şi‘î zümresidir, bkz. R. Strothmann, “Zeydîye”, ĐA, C. XII, s. 549; Suphi esSalih, Đslâm Mezhepleri ve Müesseleri, çev. Đbrahim Sarmış, Đstanbul 1981, s. 94 vd. 112 Kitâbü’s-siyâk, s. 44-45; Đbnü’l-Cevzî, C. XVII, s. 255; Đbnü’l-Esîr, C. X, s. 521; Zehebî, A‘lâmü’n-nübelâ, C. IXX, s. 573. 113 Đbnü’l-Cevzî, C. XVII, s. 262; Đbnü’l-Esîr, C. X, s. 526. 214 çalışmalarla tanınmıştır. Pek çok hadis rivayet etmiş oldğu bu alanda üstâd olarak kabul edilmektedir. Derlediği hadisleri Nîşâbûr’da düzenlediği bin toplantıyla yazdırmıştır. Nişabur’da vefat etmiştir114 . 10. Ebû Muhammed Abdülvâhid b. Muhammed b. Abdülcabbâr elMervezî (ö. 548/1153): Merv’e bağlı köylerden biri olan Tevves’de (وثgH) 450/1058-1059 civarında doğmuştur. Ebu’l-Muzaffer es-Sem‘ânî’nin öğrencisi olmuş, aynı zamanda Muhammed b. el-Hasan el-Mihribendkeşâî ve diğer bazı şeyhlerden sema‘ yoluyla hadis dinlemiştir. Uzun süren yaşamı, Oğuzlar’ın onu cezalandırdığı sırada 5 Şaban 548/26 Ekim 1153 tarihinde son bulmuştur115 . 11. Ebu’l-Kâsım Abdurrahman b. Abdüssamed b. Ahmed es-Suhtenî en-Nîşâbûrî (ö. 549/1155): Aslen Nîşâbûrludur. Ebu’l-Kâsım el-Kuşeyrî ve Abdülgâfir el-Fârisî’den sema‘ yoluyla hadis öğrenmiştir. Örnek gösterilecek kişiliğe sahip birisi olarak kaydedilmektedir. Mekke ve Bağdad’ta kaldıktan sonra Nîşâbûr’a dönmüş, halkın arasına pek karışmamıştır. Oğuzlar’ın çıkardıkları kargaşa sırasında tutuklanmış, cezalandırılmak üzereyken Sultan Sencer’in “bu kutsal biridir, hatırım için onu affedin” demesi sayesinde ölümden kurtulmuştur. Sultan Sencer bazı zamanlarda onu ziyeret edip duasını istediği, bazen de yanına girmesine müsaade etmediği kaydedilmektedir. Sultan Sencer sayesinde Oğuzlar’ın elinden kurtulan Ebu’l-Kâsım daha sonra Şehristân’a gitmiş ve burada Zilkade 549/Ocak-Şubat 1155 tarihinde vefat etmiştir116 . Ayrıca Es‘ad b. Muhammed b. Đsmail b. Ebu’l-Kâsım el-Belhî, 479/1086- 1087 yılında Belh’te doğmuş ve hadis alanında ün kazanmıştır117 . b. Fakihler 1. Rüknü’l-Đslâm Ebû Muhammed Yusuf b. Abdullah el-Cüveynî (ö. 438/1047): Đmâmü'l-Haremeyn Ebu’l-Me‘alî el-Cüveynî’nin babası olup, aynı 114 Đbnü’l-Cevzî, C. XVII, s. 336-337; Đbnü’l-Esîr, C. XI, s. 70; el-Bidâye, C. XII, s. 397. 115 Tabakātü’ş-Şâfi‘îyyeti’l-kübrâ, C. VII, s. 205. 116 Đbnü’l-Cevzî, C. XVIII, s. 99; Đbnü’l-Esîr, C. XI, s. 172; Tabakātü’ş-Şâfi‘îyyeti’l-kübrâ, C. VII, s. 151-152. 117 Sem’ânî, el-Müntehab, C. I, s. 447-448 215 zamanda Şâfi‘î fıkhı âlimidir. Büyük Selçuklular’ın kurulmasından kısa bir süre sonra ölmüş olmasına rağmen, yetiştirdiği öğrencilerin Selçuklu dönemi ilim dünyasına katkıları sebebiyle bizim için büyük önem taşımaktadır. Tüm yaşamını din bilimleri üzerine çalışarak geçirmiştir. Fıkıh ilmine olan hâkimiyeti yanında edebiyat konusunda da önemli sayılabilecek bir âlim durumundadır. Babasından edebiyat öğrenmiş, daha sonra Ebû Ya‘kûb Ali’den fıkıh konusundaki ilk eğitimini almıştır. Nîşâbûr’a giderek Ebû Tayyib Sehl b. Muhammed es-Su‘lûkî ve Merv’de de Abdullah b. Ahmed el-Kaffâl el-Mervezî’nin yanında eğitimine devam ederek Şafiî mezhebi fıkhına iyice aşina olmuştur. 407/1016-1017 yılından sonra ise tamamen Nîşâbûr’a yerleşmiş ve bu tarihten sonra özel dersler yanında muhtemelen şehirdeki medreselerden birinde müderrislik yapmıştır. Bu tarihten sonra kişiliği, bilgisi ve yaşam tarzıyla toplum arasında önemli bir mevki işgal etmeye başlamıştır. Diğer ilimlerde de bilgi sahibi birisi olarak kaydedilmektedir. el-Furûk, et-Tebsıra, et-Tezkire, el-Muhtasar, Şerhu’r-risâle ve et-Tefsîrü’l-kebîr adında eserleri bulunmaktadır118 . 2. Ahmed el-Velvâlicî (ö. 439/1047-1048): Horasan’ın ileri gelen Hanefi fakihlerinden biridir. Riyazeti yaşam biçimi olarak benimsemiş, devrinin ileri gelen âlim ve imamlarına ağır tenkitlerde bulunmuştur. Ahmed el-Velvâlicî, Zilhicce 439/Mayıs-Haziran 1048 tarihinde hayatını kaybetmiştir119 . 3. Ebu’l-Feth Nâsır b. el-Hüseyin b. Muhammed b. Ali el-Mervezî (ö. 444/1052-1053): el-Kaffâl, Ebû Tayyib es-Sü‘lûkî ve Ebû Tâhir ez-Ziyâdî’den fıkıh dersleri almıştır. Bilgili bir imâm, aza kanaat eden yoksul birisi olarak kaydedilir. Fetva ve münazaralarda aranılan kişilerin başında gelen Ebu’l-Feth, aynı zamanda hadis ve imla dersleri de vermiştir. Eriştiği ilim derecesi sebebiyle pek çok insan 118 Kitâbü’s-siyâk, s. 166; Đbn Asâkir, s. 257-258; Đbnü’l-Esîr, C. IX, s. 407; Vefeyâtü’l-a‘yân, C. I, s. 27-28; Tabakātü’ş-Şâfiîyyeti’l-kübrâ, C. V, s. 73-75; Zehebî, A‘lâmü’n-nübelâ, C. XVII, s. 617-618; el-Bidâye, C. XII, s. 149; Bilmen, Tefsir Tarihi, C. II, s. 238-239; Mevsû‘atü’lmüyessere, C. II, s. 1426-1427; C. Brockelmann, “Cüveynî, Addbullah b. Yusuf”, ĐA, C. III, s. 249; J. Schacht, “Djuwaynī”, EI2 , C. II, s. 605; Beşir Gözübenli, “Cüveynî, Rüknü’l-Đslâm”, DĐA, C. VIII, s. 144. 119 Đbnü’l-Esîr, C. IX, s. 413 216 fıkhı ondan öğrenmiştir. Đyi bir hattat olarak da bazı önemli eserleri yazıya dökmüştür. Nîşâbûr’da vefat etmiştir120 . 4. Abdülcabbâr b. Ali b. Muhammed el-Đsferâyînî (ö. 452/1060): Önde gelen fakih âlim ve münazaracılardan birisidir. Đmâmü’l-Haremeyn’in Nîşâbûr Beyhakiyye Medresesi’nde ders gördüğü hocalarından birisidir. Döneminin önemli eğitimcilerinden olan el-Đsferâyînî, fetvalarında benzersiz olarak kabul edilmektedir. Safer 452/Mart-Nisan 1060 tarihinde vefat etmiştir121 . 5. Ebu’l-‘Asım Muhammed b. Ahmed b. Muhammed el-Herevî (ö. 458/1066): Büyük dedesi Abbâd’a istinaden Abbâdî nisbesiyle tanınır. 375/985 tarihinde Herat’ta doğmuş, Herat kadısı Ebû Mansûr el-Ezdî’den ilk fıkıh eğitimini almıştır. Daha sonra ise Nîşâbûr kadısı Ebû Ömer el-Bistâmî, Ebu Tâhir ez-Ziyâdî ve Ebû Đshak el-Đsferâyînî’den dersler alarak eğitimini tamamlamış, pek çok ilim merkezine yolculuklar yaparak bilgisini kamil hale getirmiştir. Doğduğu yere geri dönerek kadılık vazifesinde bulunduktan sonra Şevval 458/Ağustos-Eylül 1066 tarihinde Herat’ta vefat etmiştir. Đslâm muhakeme usûlüne dair yazmış olduğu Edebü’l-kaza, Đmâm Şâfi‘î’den itibaren kendi zamanında kadar gelen 150 civarındaki Şâfi‘î aliminin hayatını anlattığı Tabakātü’l-Fukahâi’ş-Şafi‘iyye, elMebsût, el-Hâdi ilâ mezhebi’l-‘Ulemâ, Kitabü’r-redd ‘alel-Kâdi es-Sem‘ânî, Ahkâmü’l-Miyah, Kitabü’l-Et‘ime, Kitabü’z-Ziyâdât ve Ziyâdetü’z-ziyâdât adındaki eserleri kaynaklarda zikredilmektedir122 . 6. Ebû Muhammed Abdurrahmân b. Muhammed b. el-Hasan (ö. 459/1066-1067): Ebû Muhammed el-Cüveynî’nin çevresindekilerden birisidir. Fakih ve aynı zamanda müderris olarak kaydedilmektedir123 . 7. Ebu’l-Hasan Abdurrahmân b. Muhammed b. el-Muzaffer el-Bûşencî (ö. 467/1071): Herat’a bağlı Bûşenc ehlindendir. Fakih, münevver, şair, edip ve aynı zamanda sûfîdir. 374/984 yılında doğmuş ve Ebû Bekr el-Kaffâl, Ebû Tayyib 120 Tabakātü’ş-Şâfi‘îyyeti’l-kübrâ, C. V, s. 350-351. 121 Kitâbü’s-siyâk, s. 241-242; Đbnü’s-Salâh, Tabakātü’l-fukahâ, C. I, s. 525; Tabakātü’şŞâfi‘îyyeti’l-kübrâ, C. V, s. 99. 122 Sem‘ânî, el-Ensâb, C. VIII, s. 340-341; Ebu’l-Fidâ, Fukahâu’ş-şâfi‘îyyîn, C. II, s. 433; Menekşe, aynı tez, s. 28-30; 123 Tabakātü’ş-Şâfi‘îyyeti’l-kübrâ, C. V, s. 115. 217 es-Su‘lûkî, Ebû Tâhir ez-Ziyâdî, Ebû Hâmid el-Đsferâyînî ve Ebu’l-Hasan et-Tabesî gibi önemli âlimler tarafından fakih olarak yetiştirilmiştir. Bûşenc, Herat, Nîşâbûr ve Bağdat’ta eğitim görmüştür. Sübkî124 , Şâfi‘î mezhebine mensup hiç kimsenin bu kadar önemli kişilerce eğitilmiş olabileceğini düşünmediğini nakleder. Dînî konularda pek çok fetva, vaaz ve yazılı açıklamalarda bulunmuştur. Nizâmülmülk’ün de kendisini ziyaret edip, saygı gösterdiği kişilerden olduğu kaydedilmektedir. Bûşenc çevresinde pek çok fakihin yetişmesine yardımcı olmuş, Şevval 467/Şubat-Mart 1071 tarihinde Bûşenc’te vefat etmiştir125 . 8. Ebu’l-Hasan Ali b. Ahmed b. Muhammed en-Nîşâbûrî (ö. 468/1076): Sâve ehlinden olup, tüccarlık yapan bir aileye mensuptur. Fakih, muhaddis ve devrinin tefsirdeki önemli isimlerinden birisidir. Aynı zamanda önemli sayılabilecek bir şair olarak kaydedilmektedir. Müfessir Ebu’l-Đshak es-Sa‘lebî’nin yanında bulunmuştur. Ebu’l-Hasan el-Kuhendîzî’den de Arapça öğrenmiştir. Tefsir ve meal alanında el-Vasît, el-Basît ve el-Vecîz adlarında eserleri bulunan Ebu’lHasan, aynı zamanda iyi bir şair olması münasebetiyle Nizamülmülk’ün ihtiramını kazanmıştır. Ancak kendisinden önceki bazı âlimleri eleştirmesi hoş görülmemiştir. Cemaziyelahir 468/Ocak-Şubat 1076 tarihinde Nîşâbûr’da vefat etmiştir126 . 9. Ebû Tâhir Ömer b. Abdülazîz b. Ahmed b. Yusuf el-Herevî (ö. 463/1071): 385/995-996 tarihinde doğmuş, Bağdat’ta Ebû Hâmid el-Đsferâyînî ve Ebû Ca‘fer es-Sem‘ânî’den fıkıh dersleri almıştır. Seçkin bir imam olan Ebû Tâhir, aynı zamanda iyi derecede tarih bilmesi ile ünlüdür. Merv’e bağlı bulunan kendi köyü Fâşân’da Cemaziyelevvel 463/Şubat-Mart 1071 tarihinde vefat etmiştir127 . 10. Ebû Bekr Muhammed b. Ebû Sehl Ahmed es-Serahsî (ö. 483/1090): Fıkıh alanında ün kazanmış büyük âlimlerden birisidir. Eserlerinde pek çok kez Türkler hakkında bilgi vermesi sebebiyle aslen Türk olabileceğine dair rivayetler mevcuttur. Buharâ’da eğitim görmüş ve burada dersler vermiştir. Eserlerinde 124 Tabakātü’ş-Şâfi‘îyyeti’l-kübrâ, C. V, s. 118. 125 Kitâbü’s-siyâk, s. 205; Đbnü’l-Cevzî, C. XVI, s. 168-169; Ebu’l-Fidâ, Fukahâu’ş-şâfi‘îyyîn, C. II, s. 448-449; Tabakātü’ş-Şâfi‘îyyeti’l-kübrâ, C. V, s. 117-119; Menekşe, aynı tez, s. 38. 126 Kitâbü’s-siyâk, s. 299; Đbnü’l-Esîr, C. X, s. 100; Vefeyâtü’l-a‘yân, C. II, s. 246-247; Tabakātü’ş-Şâfi‘îyyeti’l-kübrâ, C. V, s. 240-241; Tabakātü’l-müfessirîn, C. I, s. 387-390; Bilmen, Tefsir Tarihi, C. II, s. 249 vd. 127 Tabakātü’ş-Şâfi‘îyyeti’l-kübrâ, C. V, s. 301. 218 ağırlıklı olarak Arapça’yı kullanmış, zaman zaman da Farsça’yı tercih etmiştir. Hayatının büyük kısmını hapiste geçirmesinden dolayı eserlerinin birçoğunu hapisteyken yazmıştır. Eserlerinde devrinin ekonomik ve toplumsal meseleleri hakkında sıkça görüş bildirmektedir128 . 11. Ebû Tâhir Abdurrahmân b. Allak es-Sâvî (ö. 484/1091-1092): Aslen Horasanlı olmamasına rağmen, Horasan bölgesinde yaşamıştır. Isfahan’da doğmuş, Semerkand’da fıkıh ve hadis öğrenmiştir. Birçok önemli ilim adamından dersler aldıktan sonra Merv’e gelmiş ve bir süre burada bilgilerini aktarmıştır. 484/1091- 1092 yılında Bağdat’ta vefat eden âlimimizin cenazesi Nizâmülmülk tarafından kaldırılmıştır. Hatta Nizâmülmülk’ün cenazenin ardından yürüdüğü de kaydedilmektedir129 . 12. Ebu’l-Muzaffer Mansûr b. Muhammed b. Abdulcabbar es-Sem‘ânî el-Mervezî (ö. 489/1096): Temîmoğulları’ndan Sem‘an kabilesine mensup olmasından dolayı Sem‘ânî nisbesiyle anılmakta olan Ebu’l-Muzaffer, 426/1034- 1035 tarihinde Merv’de dünyaya gelmiştir. 429/1037-1038 tarihinde doğduğuna dair kayıtlar da mevcuttur. Đlk eğitimini babasından aldıktan sonra Ebû Đshak eşŞîrâzî’den de dersler almıştır. Đlim tahsili için Maverâünnehir ve Horasan’ın diğer şehirlerine yolculuklar yapmıştır. O, daha sonra Humus, Rey, Isfahan, Hemedan, Irak, Hicâz, Musul ve Şam’a yolculuklar yaparak pek çok âlimle tanışma fırsatı bulmuştur. 461/1068-1069 tarihinde geldiği Bağdat’ta fakihlerle münazaralarda bulunmuş, Nizâmiye Medresesi’nde de dersler vermiştir. Hacca gittikten sonra döndüğü Merv’de 468/1075-1076’da yaklaşık 30 yıl boyunca müdafa etmek için münazaralarda bulunduğu Hanefî mezhebini terk ederek Şâfi‘î mezhebine geçmiştir. Bu yüzden iki mezhep mensupları arasında bazı tartışmalar olmuş, düşmanlıklar baş göstermiş, hatta kardeşi Ebu’l-Kâsım da bu tartışmalarda onu kınayanlar arasında yer almıştır. Bu gelişmeler üzerine Merv’i terk edrek Nîşâbûr’a gitmiştir. Nîşâbûr’da vaazlar vermeye devam etmiş, Merv’e döndükten sonra 128 Muhammed Hamidullah, “Serahsî”, ĐA, C. X, s. 501-507; Norman Calder, “Friday Prayer and the Juristic Theory of the Government: Sarakhsī, Shīrāzī, Māwardī”, BSOAS, sayı: 49, London 1986, s. 35 vd.; Ahmet Özel, Hanefi Fıkıh Âlimleri, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 1990, s. 42-43; Ahmed Yıldırım, “Türkistan Coğrafyasında Yetişen Ünlü Din Bilginleri”, Türkler, C. V, s. 683. 129 Đbnü’l-Cevzî, C. XVI, s. 295-296; Tabakātü’ş- Şâfi‘îyyeti’l-kübrâ, C. V, s. 101. 219 Şâfi‘îler’e ait bir medresede müderrislik yapmıştır. Sonradan Şâfi‘î mezhebine geçmiş olmasına rağmen bu mezhebin önemli fakihlerinden birisi olmayı başarmış, tekrar geri döndüğü Merv’de vefat etmiştir. Hilafa dair bine yakın konuyu ele aldığı el-Burhân, fıkıh usûlüne dair el-Kavâtı‘, Ebû Zeyd ed-Debusî’nin el-Esrâr adlı eserine reddiye olarak yazdığı el-Đstislâm ve yine hilafa dair el-Evsât adlı eserleri bulunmaktadır. Bu eserler Şâfi‘î mezhebi kaidelerine uygun olarak kaleme alınmıştır130 . 13. Ebu’l-Hüseyin el-Mübarek b. Muhammed b. Ubeydullah el-Vâsıtî (ö. 492/1099): Nîşâbûr ehlindendir. Fıkıh konusunda derin bir bilgi birikimi elde etmiştir. Vâsıt’ta eğitimini aldıktan sonra Bağdat’a gitmiş, daha sonra da Nîşâbûr’daki el-Müştebiyye Medresesi’nde eğitimine devam etmiştir. Fıkıh eğitiminden sonra hadis de öğrenmiş ve Rebiülahir 492/Şubat-Mart 1099 tarihinde vefat etmiştir131 . 14. Ali b. Muhammed b. Đsmail el-Irâkî (ö. 498/1105): Tûs şehrinde yaşamıştır. Ebû Muhammed el-Cüveynî’nin tarafından yetiştirilmiş fakihlerden birisidir. Ayrıca Ebû Hafs b. Mesrûr ve Ebû Osman es-Sâbûnî’den de dersler almıştır. Tûs’ta 498 yılı Ramazan ayında/Mayıs-Haziran 1105 vefat etmiştir132 . 15. Ebu’l-Feth el-Hâkim Sehl b. Ahmed b. Ali el-Ergîyânî (ö. 499/1105): 426/1034-1035 tarihinde Nîşâbûr’a bağlı Ergîyân’da dünyaya gelmiş, ilim tahsil etmek amacıyla pek çok seyahat yapmış ve pek çok ünlü âlimden dersler almıştır. Merv’de Kadı Hüseyin b. Muhammed el-Mervezî ve Ebû Ali es-Sincî’den fıkıh, Đmâmü'l-Haremeyn’den usûl-ı fıkıh eğitimi almıştır. Fıkıh konusunda muasırlarından önde kabul edilmektedir. Bunun yanında Ebû Osman es-Sâbûnî, Ebû Hafs b. Mesrûr ve Ebû Sa’d el-Kencerûdî’den hadis, Tus’ta da Şehfûr b. Tâhir b. Muhammed el-Đsferâyînî’nin tefsir tahsil etmiştir. Daha sonra döndüğü 130 Kitâbü’s-siyâk, s. 386-387; Sem‘ânî, el-Ensâb, C. VII, s. 139-140; Đbnü’l-Cevzî, C. XVII, s. 37- 38; Vefeyâtü’l-a‘yân, C. II, s. 158; Ebu’l-Fidâ, Fukahâu’ş-şâfi‘îyyîn, C. II, s. 489-490; Tabakātü’ş-Şâfiîyyeti’l-kübrâ, C. V, s. 335 vd.; Zehebî, A‘lâmü’n-nübelâ, C. IXX, s. 114 vd; el-Bidâye, C. XII, s. 300-301; Bilmen, Tefsir Tarihi, s. 259-261; Koca, aynı makale, s. 46; Menekşe, aynı tez, s. 65-66; Kitâbü’s-siyâk (s. 377)’da ölüm tarihi 487/1094-1095 olarak verilmektedir. 131 Tabakātü’ş-Şâfi‘îyyeti’l-kübrâ, C. V, s. 311-312. 132 Tabakātü’ş-Şâfi‘îyyeti’l-kübrâ, C. V, s. 267. 220 Ergîyân’da birkaç yıl kadılık yaptıktan sonra fıkıh münazaralarını terk ederek bir ribat yaptırmış ve ölüncye kadar ibadetle meşgul olmuştur. 1 Muharrem 499/13 Eylül 1105 tarihinde vefat etmiştir. Fetâva adlı bir eserinin var olduğu kaydedilmektedir133 . 16. Ebu’l-Kâsım Mansûr b. Ahmed b. el-Mufassal b. Nasr el-Đsfizârî (ö. 502/1109): Fıkıh bilgisi derin bir fakîh olarak kaydedilir. Eğitimine Merv’de Ebu’lMuzaffer es-Sem‘ânî’den fıkıh dersleri alarak başlamıştır. Daha ziyade Hemedan ve nahiyesinde bulunan dağlık bölgelerde kabul görmüş, müritleri artmış, etrafı kalabalıklaşmıştır. 14 Şevval 502/17 Mayıs 1109 tarihinde Hemedan’da öldürülmüştür134 . 17. Muhammed b. el-Hüseyin es-Simincânî (ö. 504/1110-1119): Ebû Ca‘fer olarak da bilinen fakihlerden birisidir. Fıkıh ilmini Ebû Sehl el-Ebîverdî ve Kadı el-Hüseyin el-Mervu’r-rûzî’den öğrenmiş, imlâ eğitimi almak üzere Belh’e gitmiştir. Sonraları Horasan ve Maverâünnehir coğrafyasında azımsanmayacak bir üne kavuşmuş ve Belh’te vefat etmiştir135 . 18. Ebu’l-‘Alâ Sa‘îd b. Mansûr b. Đsmail b. Sa‘îd (ö. 506/1113): Hârizm kadılığı da yapmış, önemli fakihlerden birisidir. Aslen Nîşâbûrlu’dur. Đmamü’lHaremeyn’in öğrencilerinden birisi olmuş, sonraki dönemde hadis de rivayet etmiştir. Ramazan 506/Şubat-Mart 1113 tarihinde vefat etmiştir136 . 19. Ebû Ali Đsmail b. Ahmed b. el-Hüseyin el-Beyhakî el-Husrevcirdî (ö. 507/1113): el-Đmâm el-Celîl el-Hâfız Ebû Bekr el-Beyhakî’nin oğludur. 428/1036- 1037 tarihinde Husrevcird’de doğmuştur. Đlk önce babasından, daha sonra da Ebû Hafs b. Mesrûr, Ebû Osman es-Sâbûnî, Abdülgâfir el-Fârisî ve Nasr b. el-Hüseyin el-Mu‘merî’den sema‘ yoluyla hadis öğrenmiştir. Aldığı eğitim sayesinde fıkıh ve hadis konusunda önemli kabul edilebilecek bir bilgiye sahip olmuştur. Pek çok yere yolculuk yapmış ve son olarak Hârizm’e giderek buraya yerleşmiştir. Burada 133 Kitâbü’s-siyâk, s. 110-111; Đbnü’l-Cevzî, C. XVI, s. 86; Đbnü’l-Esîr, C. X, s. 334; Vefeyâtü’la‘yân, C. I, s. 605-606; Gazzâlînâme, s. 319; Kisâî, Medâris-i Nizâmiye, s. 102; Menekşe, aynı tez, s. 66. 134 Tabakātü’ş-Şâfi‘îyyeti’l-kübrâ, C. VII, s. 303-304. 135 Tabakātü’ş-Şâfi‘îyyeti’l-kübrâ, C. VI, s. 101. 136 Đbnü’l-Cevzî, C. XVII, s. 129; Đbnü’l-Esîr, C. X, s. 394; Ebu’l-Fidâ, Fukahâu’ş-şâfi‘îyyîn, C. II, s. 523-524. 221 hatiplik yapıp, Şâfi‘î mezhebi hakkında dersler verdikten sonra gittiği Belh şehrinde bir süre ikamet etmiştir. 30 yıl sonra döndüğü Beyhak’ta Cemaziyelahir 507/KasımAralık 1113 tarihinde vefat etmiştir137 . 20. Saragossalı Abdullah b. Yahyâ b. Muhammed b. Behlül Ebû Muhammed el-Endelûsî (ö. 510/1116-1117): Horasan’ın ilim dünyasındaki yerini göstermesi açısından önemli bir örnek teşkil eden Abdullah b. Yahyâ, 500/1106- 1107 tarihlerinde Bağdat’a gelmiş, ancak burada kalmayarak Horasan’a yönelmiş ve Mervu’r-rûz’a yerleşmiştir. Fıkıh alanında çalışmalar yapmıştır. Aynı zamanda iyi bir şair olarak kabul edilmektedir. Bağdat Nizâmiye Medresesi’nde methiye ve ağıt şiirleri konusunda dersler verdiği de kaydedilmektedir138 . 21. Ebû Sa‘d Muhammed b. Nasr b. Mansûr el-Kadı el-Herevî (ö. 519/1125-1126): Döneminin en büyük fakihlerinden birisi olarak kabul edilmektedir. Aynı zamanda kadılık da yapmıştır. Đlmî sayesinde tanınmış, hatta halife, Sultan Sencer’in kızıyla evlenmek istediğinde dünür olarak Ebû Sa‘d’ı göndermiştir. Đran coğrafyasındaki pek çok şehrinde kadılık yapmış, bir süre Şâm ve Bağdat’ta bulunmuştur. Bâtınîler tarafından Hemedan’da öldürülmüştür. 518/1124-1125 yılında öldüğüne dair başka bir kayıt da bulunmaktadır. el-Đşrâf alâ gavâmizi’l-kükûmât adlı bir eserinin var olduğu kaydedilmektedir139 . 22. Ebu’l-Fütûh Ahmed b. Muhammed b. Muhammed et-Tûsî (ö. 520/1126-1127 civarı): Đmâm Gazzâlî’nin kardeşidir. Đyi eğitim görmüş, fakih ve sûfîdir. Hayatının büyük bölümünü vaazlarına ve fıkıh ilmine ayırmıştır. Kardeşinin yazmış olduğu el-Đhyâ adlı eseri özetleyerek ona Lübabü’l-ihyâ adını vermiştir. Fakih olmasına rağmen daha sonra vaaza yönelmiş ve bu alanda da başarılı olmuştur. Bir süre kardeşinin yerine Bağdat Nizâmiye Medresesi’nde müderrislik 137 Đbnü’l-Cevzî, C. XVII, s. 134; Ebu’l-Fidâ, Fukahâu’ş-şâfi‘îyyîn, C. II, s. 522; Tabakātü’şŞâfi‘îyyeti’l-kübrâ, C. VII, s. 44; Zehebî, A‘lâmü’n-nübelâ, C. IXX, s. 312-313. 138 Đbnü’l-Cevzî, C. XVII, s. 147; Đbnü’l-Esîr, C. X, s. 416; Kisâî, Medâris-i Nizâmiye, s. 204. 139 Tabakātü’ş-Şâfi‘îyyeti’l-kübrâ, C. VII, s. 22; el-Bidâye, C. XII, s. 365; Menekşe, aynı tez, s. 89. 222 yapmıştır. Kardeşinin lakabı olan Zeyneddîn ve Hüccetü’l-islâm olarak da adlandırılmaktadır. Kazvin’de vefat etmiştir140 . 23. Ebû Abdullah Muhammed b. Ebû Bekr b. Muhammed el-Mervezî (ö. 529/1134): Önemli fakihlerden birisi olarak kaydedilmektedir. el-Fakîhü’l-zâhid olarak adlandırılmaktadır. Merv’de Ebû Muzaffer es-Sem‘ânî ve Es‘ad b. Ebû Sa‘îd el-Meyhenî, Nîşâbûr’da da Ebû Bekr es-Servî ile Đsmail b. Abdülgâfir el-Fârisî’den sema‘ yoluyla hadis dinlemiştir. Muharrem 529/Ekim-Kasım 1134 tarihinde vefat etmiş, Merv’e bağlı bir köyde defnedilmiştir141 . 24. Ebû Hafs Ömer b. Muhammed b. Ali b. Ebû Nasr eş-Şîrezî esSerahsî (ö. 529/1135): Serahs’a bağlı bir yerleşim yeri olan Şîrez’de 450/1058- 1059 (veya 449/1057-1058) tarihinde doğmuştur. Ebu’l-Muzaffer es-Sem‘ânî’den fıkıh dersleri almıştır. Ayrıca Serahs’ta Ebu’l-Hasan Muhammed b. Muhammed b. Zeyd el-Âlevî, Merv’de Ebu’l-Muzaffer es-Sem‘ânî, Belh’te Ebû Ali el-Vahşî’den Isfahân’da da diğer bazı âlimlerden sema‘ yoluyla hadis dinlemiştir. Đmâmü’lHaremeyn’in önde gelen öğrencilerinden, fakîh, araştırmacı ve mütevazı bir kişilik olarak kaydedilmektedir. Merv’de Ramazan 529/Haziran-Temmuz 1135 tarihinde vefat etmiştir142 . 25. Muhammed b. Ahmed b. Abdullah b. Mansûr el-Mervezî (ö. 530/1135-1136): Merv’e bağlı bir köyde 460/1067-1068 civarında doğmuştur. Fıkıh eğitimini Đmâm Abdürrezzâk el-Mâhvânî’den almış, sonraki dönemde bir çok hadisi derlemiştir. Đmâm Ebu’l-Ferec es-Serahsî, el-Erba‘în adlı eseri onun için kaleme almıştır. 12 Rebiülahir 530/19 Ocak 1136 tarihinde vefat etmiştir143 . 140 Đbnü’l-Cevzî, C. XVII, s. 237-238; Vefeyâtü’l-a‘yân, C. I, 79-80; Ebu’l-Fidâ, Fukahâu’şşâfi‘îyyîn, C. II, s. 546-548; Tabakātü’ş-Şâfi‘îyyeti’l-kübrâ, C. VI, s. 60-61; Kafesoğlu, Sultan Melikşah, s. 179; Gazzâlînâme, s. 296 vd.; Mevsû‘atü’l-müyessere, C. I, s. 316 vd.; H. Ritter, “al-Ghazālī”, EI2 , C. II, s. 1041-1042. 141 Đbnü’l-Cevzî, C. XVII, s. 304; Tabakātü’ş-Şâfi‘îyyeti’l-kübrâ, C. VII, s. 28. 142 Sem‘ânî, el-Müntehab, C. s. 1186-1190; Ebu’l-Fidâ, Fukahâu’ş-şâfi‘îyyîn, C. II, s. 574; Tabakātü’ş-Şâfi‘îyyeti’l-kübrâ, C. VII, s. 250-251; Kisâî, Medâris-i Nizâmiye, s. 105. 143 Tabakātü’ş-Şâfi‘îyyeti’l-kübrâ, C. VI, s. 79-80. 223 26. Ebû Ca‘fer Muhammed Abdullah b. Ebu’l-Hasan el-Mervezî (ö. 530/1135): es-Sedîd olarak da bilinmektedir. 450/1058-1059 civarında doğmuş, Safer 530/Kasım-Aralık 1135 tarihinde vefat etmiştir144 . 27. Ebû Sa‘d Đsmail b. Ahmed b. Abdülmelik b. Ali en-Nîşâbûrî (ö. 532/1138): Babası meşhur muhaddislerden Ebû Sâlih el-Müezzin’dir. Ebû Sa‘d, önemli fakîh ve imâmlardan birisi olarak kabul edilmektedir. Đmâmü’l-Haremeyn ve Ebû Muzaffer es-Sem‘ânî’den fıkıh dersleri almış, babası yanında Ebû Hâmid Ahmed b. el-Hasan el-Ezherî, Ebu’l-Kâsım el-Kuşeyrî, Ebu’l-‘alâ Sa’îd b. Mansûr b. Muhammed el-Ezdî el-Herevî, Ebu’l-Hasan Ali b. Yusuf el-Cüveynî ve Ebû Sehl Muhammed b. Ahmed el-Hafsî’den de sema‘ yoluyla hadis dinlemiştir. Usûl ve fıkıh konularında imâmlık derecesinde bir âlim olarak kaydedilmektedir. Halkın, diğer âlimlerin ve Kirman Selçuklu Sultanı Arslanşah b. Kirmanşah nezdinde önemli bir mevkiye sahiptir. Đmâmü’l-Haremeyn’in el-Đrşâd adlı eserini derlemiştir. Kirman’da kaldığı sürece ün yanında büyük de bir servet elde etmiştir. Ramazan 532/Mayıs-Haziran 1138 tarihinde Kirman’a bağlı Berdsîr’de vefat etmiştir145 . 28. Muhammed b. Ahmed b. el-Hüseyin b. Ebû Bişr el-Harakî (ö. 533/1138-1139): Merv’e bağlı bir köy olan Harak’tan olup bu köyde dünyaya gelmiştir. 470/1077-1078 tarihinden sonra doğduğu rivayet edilmektedir. Eğitim almak üzere gittiği Nîşâbûr’da fıkıh, usûl ve kelam dersleri almış, bu sayede kelam konusunda ihtisaslaşmıştır. Daha sonra köyüne dönmüş, köy köy dolaşarak vaazlarına devam etmiştir. Kozmografi üzerine kaleme aldığı el-Müntehe’l-idrâk fi tekāsîm, astronomi konusunda da Kitabü’l-tebsıra fî ilmi’l-hey‘e adlı eserleri mevcuttur. Harak’ta Şevval 533/Haziran 1139 senesinde vefat etmiştir146 . 29. Ebû Đshak Đbrahim b. Ahmed b. Muhammed b. Ali b. ‘Atâî elMervezî (ö. 536/1141): Mervu’r-rûz’a bağlı köylerden birinde Zilkade 453/KasımAralık 1061 tarihinde doğmuş olan önemli imâmlardan birisidir. Ebû Muzaffer esSem‘ânî’den fıkıh dersleri almış ve ondan pek çok hadis dinlemiştir. Đlim hayatına birçok önemli kitabın kritiğini yaparak başlamıştır. Mervu’r-rûz’da Ebû Abdullah 144 Tabakātü’ş-Şâfi‘îyyeti’l-kübrâ, C. VI, s. 123. 145 Đbnü’l-Cevzî, C. XVII, s. 330-331; Ebu’l-Fidâ, Fukahâu’ş-şâfi‘îyyîn, C. II, s. 589-590; Tabakātü’ş-Şâfi‘îyyeti’l-kübrâ, C. VII, s. 44-45; Kisâî, Medâris-i Nizâmiye, s. 105 146 Tabakātü’ş-Şâfi‘îyyeti’l-kübrâ, C. VI, s. 79; E. Wiedemann, “al-Kharākī”, EI2 , C. IV, s. 1059. 224 Muhammed b. Muhammed el-Begavî, Merv’de de Ebu’l-Muzaffer es-Sem‘ânî, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdülvâhid el-Dakkâk’tan sema‘ yoluyla hadis öğrenmiştir. Bilgili, zeki, hareketlerine fazlaca dikkat eden, iyi bir münazaracı olarak kaydedilmektedir. Đleri gelenlerden pek çoğu onun düşüncelerine değer vermiş ve onun bilgisine başvurmuştur. Hârizmşâh Atsız ile yapılan mücadele sırasında kendisine isabet eden oklar sebebiyle Rebiülevvel 536/Ekim-Kasım 1141 tarihinde vefat etmiştir147 . 30. Ebu’l-Fütûh Muhammed b. el-Fazl b. Muhammed el-Mu‘temed elĐsferâyînî (ö. 538/1143-1144): 474/1081-1082 tarihinde Đsferâyîn’de doğmuştur. Almış olduğu eğitim sayesinde dînî konularda aranan kişilerden biri haline gelmiştir. Dili sade, konuşması anlaşılır ve sorulan soruya hızlı bir şekilde cevap verebilme özelliği olan bir âlim olarak kaydedilmektedir. Tüm zamanını Eş‘arîliği savunmakla geçirmiş, çok basit bir tasavvuf anlayışı benimsemiştir. Kitapları arasında Keşfü’l-esrâr ve beyânü’t-takallub önemlidir. 515/1121-1122 yılında geldiği Bağdat’ta idareciler ve halk tarafından çok iyi karşılanmış, ancak Eş‘arî mezhebini yaymaya çalışması sebebiyle Halife Müsterşid Billâh (512-529/1118- 1135) tarafından şehirden çıkarılması emredilmiştir. Ancak o Halife MuktefîLiemrillah (530-555/1136-1160) zamanında tekrar Bağdat’a dönmüş ve Eş‘arîliği yaymaya devam etmiştir. Bunun üzerine tekrar şehirden uzaklaştırılmasına karar verilmiş, bu gelişme üzerine o da Horasan’a dönmeye karar vermişti. Bu amaçla çıktığı yolculuğu sırasında Bistâm şehrinde 538/1143-1144 tarihinde vefat etmiştir148 . 31. Ebu’l-Feth Zahiruddîn Abdurreşîd b. Ebû Hanîfe Abdurrezzâk elVelvâlicî (ö. 540/1146): Velvalic’te doğmuş Hanefî fıkıh âlimidir. Belh, Buhâra ve Semerkand’da eğitim görmüştür. Ali b. Hasan el-Burhanü’l-Belhî, Ebû Bekr Muhammed b. Ali el-Kazzâz ve Ebû Muhammed b. Muhammed el-Katâvânî’den dersler almıştır. Semerkand’da ikamet etmişse de doğum yeri Velvalic’te vefat 147 Tabakātü’ş-Şâfi‘îyyeti’l-kübrâ, C. VII, s. 31-32. 148 Đbn Asâkir, s. 328 vd.; Đbnü’l-Cevzî, C. XVIII, s. 35-36; Tabakātü’ş-Şâfi‘îyyeti’l-kübrâ, C. VI, s. 170-172. 225 etmiştir. Fetva ehli için gerekli olan bazı bilgileri derlediği Fetâva’l-velvâlicî (elFetâva’l-velvâliciyye) adlı bir eseri de mevcuttur149 . 32. Radiyuddîn Muhammed b. Muhammed b. Muhammed es-Serahsî (ö. 544/1149: Hüsameddîn Ömer b. Abdülaziz’den fıkıh dersleri almıştır. Haleb’de Nûriyye ve Haleviyye Medreseleri’nde müderrislik yapmıştır. Daha sonra da Dımaşk’ta bulunan Hâtûniyye Medresesi’nde müderrislik yapmaya başlamış ve bu görevi devam ederken vefat etmiştir150 . 33. Ebû Bekr Âtîk b. Muhammed b. Abdürrezzâk b. Abdülmelik elMervezî (ö. 545/1150): Aslen Mervli olup, babası Muhammed b. Abdürrezzâk’tır. 479/1086-1087 tarihinde Merv’de dünyaya gelmiştir. Fakîh ve vaiz olarak kaydedilmektedir. 5 Cemaziyelahir 545/29 Eylül 1150 tarihinde Belh’te vefat etmiştir151 . 34. Ebû Abdullah Muhammed b. Đsmail b. Hâfız Ebû Sâlih Ahmed enNîşâbûrî (ö. 547/1152-1153): Münazaracılığıyla temayüz eden fakihlerden birisidir. 480/1087-1088 yılında doğmuştur. Horasan bölgesinde doğmuş olmasına rağmen hayatını babası tarafından götürüldüğü Kirman’da sürdürmüştür. Kirman hâkimi Arslanşah b. Kirmanşah tarafından 536/1141-1142 yılında Bağdat’a, ayrıca Muhammed b. Arslanşah tarafından 544/1149-1150 yılında da muhtemelen Irak Selçukluları’na elçi olarak gönderilmiştir. 547/1152-1153 tarihinde Kirman’da vefat etmiştir152 . 35. Ebu’l-Hasan Ali b. Hasan b. Muhammed el-Belhî (ö. 548/1153): Belh’e bağlı Toharistan’ın köylerinden birinde doğmuş Hanefi âlimidir. Buhâra’da Abdülaziz Đbn Mâze’den fıkıh, Đbn Mâze ve Ebu’l-Muîn en-Nesefî’den hadis öğrenmiştir. Dımaşk’ta Sadiriyye Medresesi’nde ve Halep’te dersler vermiştir. Dımaşk’ta vefat ettiği kaydedilmektedir153 . 149 Ebû Muhammed Muhyiddîn Abdülkâdir b. Muhammed el-Kureşî el-Hanefî, el-Cevâhirü’lmudıyye fî tabakâti’l-Hanefîyye, nşr. Abdülfettâh Muhammed Hulv, Kahire 1978, C. II, s. 417- 419; Özel, Fıkıh Âlimleri, s. 49-50. 150 Kureşî, C. III, s. 357-359; Özel, Fıkıh Âlimleri, s. 51 151 Tabakātü’ş-Şâfi‘îyyeti’l-kübrâ, C. VII, s. 208. 152 Tabakātü’ş-Şâfi‘îyyeti’l-kübrâ, C. VI, s. 95. 153 Kureşî, C. II, s. 360-362; Özel, Fıkıh Âlimleri, s. 51; Yıldırım, aynı makale, s. 682. 226 36. Ebû Tâlib Muhammed b. Abdurrahman el-Kencerûdî en-Nîşâbûrî (ö. 548/1153): 462/1069-1070 tarihinde doğmuştur. Ebu’l-Hasan Ahmed b. Abdürrahîm, Ebû Đshak Şîrâzî ve Muhammed b. Đsmail et-Tiflîsî’den aldığı dersler neticesinde fakîh olmuştur. 5 Recep 548/26 Eylül 1153 tarihinde vefat etmiştir154 . 37. Ebu’l-Fütûh Muhammed b. Abdurrahman b. Abdullah el-Mervezî (ö. 550/1155-1156 civarı): Tarihi kesin olarak bilinmese de 460’lı (1067-1077 arası) yıllarda doğmuştur. Fıkıh eğitimini Ebû Bekr Muhammed b. Ebu’l-Muzaffer es-Sem‘ânî’den almıştır. Aynı zamanda Đsmail b. Ahmed el-Beyhakî ve Hibetullah b. Abdülvâris el-Hâfız’ın kontrolünde eğitim görmüştür. Sonraları kendisi de bazı ünlü âlimlerin yetişmesine katkılarda bulunmuştur155 . 38. Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Muhammed el-Hârizmî (ö. 556/1160-1161): Hârizm ehlinden olup fıkıh eğitimine burada başlamıştır. Daha sonra geldiği Merv’de, Ebû Bekr es-Sem‘ânî ve Đbrahim el-Mervu’r-rûzî’den fıkıh dersleri almaya devam ettiği gibi Ebû Bekr es-Sem‘ânî’den hadis dinlemiştir. Şevval 556/Eylül-Ekim 1161 tarihinde vefat etmiştir156 . 39. Muhammed b. el-Hüseyin b. Muhammed b. el-Hüseyin el-Mervezî (ö. 559/1163-1164): Merv’e bağlı Zagûl köyündendir. Doğumu 480/1087-1088 öncesi olarak kaydedilmektedir. Merv’de Ebû Bekr es-Sem‘ânî, Herat’ta da elMuvaffak Đbn Abdülkerîm el-Herevî’den fıkıh dersleri almıştır. Mütevazı bir hayat süren salih bir kimse olarak kaydedilmektedir. Hadis ve yöntemi hakkında azımsanmayacak bir bilgi birikimi mevcuttur. Kitaplara ve edebiyata olan ilgisi bir hayli fazladır. Kaydu’l-evâbid ( ,واhا E) adında bir eseri bulunmaktadır. Daha sonra Herat ve Nîşâbûr’a yolculuklar yapmış ve ilmî toplantıların aranan kişilerinden birisi olmuştur. Aynı zamanda Herat, Merv ve Mervu’r-rûz’da diğer önemli âlimlerden hadis dinlemiştir. Đlerlemiş yaşına rağmen araştırmalarına durmadan devam etmiş ve Cemaziyelahir 559/Mart-Nisan 1164 tarihinde vefat etmiştir157 . 154 Tabakātü’ş-Şâfi‘îyyeti’l-kübrâ, C. VI, s. 124. 155 Tabakātü’ş-Şâfi‘îyyeti’l-kübrâ, C. VI, s. 123-124. 156 Tabakātü’ş-Şâfi‘îyyeti’l-kübrâ, C. VI, s. 85-86. 157 Tabakātü’ş-Şâfi‘îyyeti’l-kübrâ, C. VI, s. 99-100. 227 40. Muhammed b. Ali b. Ahmed b. Nizâmülmülk et-Tûsî (ö. 561/1165- 1166): Ali Es‘ad el-Meyhenî ve diğer önemli âlimlerden fıkıh eğitimi almış ve bu alanda önemli bir yer elde etmiştir. Nizâmiye Medresesi’ne müderris olarak tayin edildiyse de bu görevden azledilmiş, bir süre sonra tekrar bu göreve getirilmiştir. Bağdat’a giderek Ebû Đshak eş-Şîrâzî’nin de öğrencisi olduğu rivayet edilmektedir158 . 41. Muhammed b. Ebû Ali b. Ebû Nasr b. Ebû Sa‘îd en-Nûkānî et-Tûsî (ö. 592/1196): Şevval 516/Aralık 1122 tarihinde Tûs’a bağlı Nûkān’da doğmuştur. Đlk fıkıh eğitimini Nîşâbûr’da Muhammed b. Yahya’dan almış ve buradaki elKaysariyye Medresesi’nde öğrenci olmuştur. Daha sonraları yerleştiği Bağdat’ta enNâsır Lidînîllah’ın annesi tarafından inşa ettirilen medreseye müderris olarak tayin edilmiştir. Bu dönemde fıkıh bilgisiyle sivrilmiş, mezhepler arası ihtilaflarda belirleyici birisi olmuştur. Münazarada ileri seviyede, tefsir alanında da önemli bir bilgi birikimine sahip birisi olarak kaydedilir. Bağdat’taki Şâfi‘î ve Hanbelî mezhebine mensup pek çok önemli kişi ondan eğitim almıştır. Safer 592/OcakŞubat 1196 tarihinde vefat etmiştir159 . 42. Ebû Hâmid Muhammed b. Abdülmelik b. Muhammed el-Đsferâyînî (ö. ?): Bağdat’ta Đmâm Gazzâlî’den eğitim alan fakihlerdendir. Ayrıca Ebû Abdullah el-Hamîdî’den de hadis dinlemiştir. Halkın arasına nadiren karışan saygın din adamlarından birisi olarak kaydedilmektedir. Đsferâyîn’de ikamet etmiştir160 . c. Müfessirler 1. Ebû Ca‘fer Muhammed b. el-Hasan b. Ali et-Tûsî (ö. 460/1067): Ramazan 385/Eylül-Ekim 995 tarihinde Tûs’ta doğan Ebû Ca‘fer, Đmâmiyye’nin (Đsnâ Aşeriyye) en önemli âlimlerinden olup, Şeyhü’t-ta‘ife unvanıyla anılır. Çocukluk ve gençlik dönemleri hakkında fazla bilgi bulunmamaktadır. Đlk eğitimini 158 Ebu’l-Fidâ, Fukahâu’ş-şâfi‘îyyîn, C. II, s. 669; Tabakātü’ş-Şâfi‘îyyeti’l-kübrâ, C. VI, s. 149- 150. 159 Tabakātü’ş-Şâfi‘îyyeti’l-kübrâ, C. VII, s. 29. 160 Tabakātü’ş-Şâfi‘îyyeti’l-kübrâ, C. VI, s. 147-148; Gazzâlînâme, s. 288. 228 Tûs’ta tamamladıktan sonra bilgisini arttırmak amacıyla Bağdat’a gelerek dönemin en ünlü Đmâmiyye âlimlerinden olan Muhammed b. Muhammed b. Nu‘mân elHârîsî’nin öğrencisi olmuş, onun ölümüne kadar da yanında kalmıştır. el-Hârîsî’nin ölümünden sonra es-Seyyidü’l-Murtaza’nın öğrencileri arasına katılmış ve 23 yıl süreyle onun yanında kalmıştır. Bu sürede tefsir, hadis, kelam, fıkıh gibi ilimlerle meşgul olmuş, el-Murtaza’nın ölümünden sonra onun yerine geçmiştir. Bu dönemlerde Büveyhîler, hatta Abbasî halifesi tarafından da iltifat görmüştür. Bununla birlikte Bağdat’ta sık sık yaşanan Sünnî-Şi‘î çatışmaları sebebiyle huzur bulamamıştır. Đmâmiye mezhebine mensup bazı dostları ile yapmış oldukları sohbetler sırasında sahabeye sövdükleri şeklindeki ithamla Halife Kâim Biemrillâh’a şikâyet edilmiş, onun sorgusundan vermiş olduğu akıllı cevaplar sayesinde kurtulmayı başarmıştır. Neticede Tuğrul Bey’in Bağdat’a girerek Büveyhîler’e son vermesi sırasında Şi‘îler’e karşı başlatılan takibatta evi ve kitapları yakılmış, kendisi de saklanmak zorunda kalmıştır. Bu gelişme sonrasında Necef’e giden Tûsî, 22 Muharrem 460/2 Aralık 1067 tarihinde vefat etmiştir. Tefsir, hadis, fıkıh, usûl-ı fıkıh, kelâm ve diğer konularda kaleme aldığı 48 eserinin bulunduğu zikredilmektedir. Bununla birlikte hadis içerikli, 23 bölümden oluşan elTibyân fî tefsîri’l-Kur‘ân, Şî‘a’nın 4 ana kitabından biri olan Tehzibü’l-ahkâm, Şî‘a’nın hadise dair 4 kitabından birisi el-Đstibsâr fî me‘htulife fîhi minel-ahbâr, Şi‘î âlimlerin el kitabı mahiyetindeki en-Nihâye fî mücerredi’l-fıkh, Şi‘i fıkhının önemli eserlerinden biri olarak kabul edilen el-Mebsût fî’l-fıkh, yine bir fıkıh kitabı olan elCümel ve’l-‘ukûd fî’l-‘ibâdât, Şi‘î müelliflerin eserlerinin listesini verdiği Fihrist kütübi’ş-şî‘a, Şi‘î ricâli hakkındaki Đhtiyâru ma‘rifeti’l-ricâl, ibadet, dualar ve dînî adapla ilgili olarak kaleme aldığı Misbâhü’l-müteheccid önemli eserlerinden bazılardır161 . 2. Ali b. el-Hasan en-Nîşâbûrî (ö. 484/1091-1092): Hanefî mezhebinin önde gelen müfessir ve kelamcılarından birisi olarak kabul edilmektedir. Sultan Tuğrul Bey ile birlikte Bağdat’a geldiği, daha sonra geri döndüğü memleketinde 161 Đbnü’l-Cevzî, C. XVI, s. 110; el-Bidâye, C. XII, s. 170, 215; Bilmen, Tefsir Tarihi, C. II, s. 245; Đsmail Cerrahoğlu, Tefsir Tarihi, Diyanet Yayınları, Ankara 1988, C. I, s. 449-450; Mohammad Ali Amir-Moezzi, “al-Tūsī”, EI2 , C. X, s. 745-746; Abdülkadir Karahan, “Tûsî”, ĐA, C. XII/2, s. 130-132; Menekşe, aynı tez, s. 137 vd. 229 inzivaya çekildiği kaydedilmektedir. Rüknü’l-Đslâm el-Cüveynî ve onun oğlu Đmamü’l-Haremeyn ile usûl konularındaki bazı meseleler yüzünden muhalefet halinde bulunduğu kaydedilmektedir. Tefsir konusu ağırlıklı olmak üzere çeşitli eserleri mevcuttur162 . 3. Ahmed b. Muhammed b. Ali el-Herevî (ö. 489/1095-1096): 405/1014- 1015 veya 407/1016-1017 tarihinde doğmuştur. Ebu’l-Hasan Rüşâ b. Nazîf, Ebû Ali ez-Hevâzin, Ömer ed-Dihistânî ve diğer önemli alimlerden dersler aldığı kaydedilmekteddir. el-Tezkire adlı bir kitabı bulunmaktadır163 . 4. Ebu’l-Hasan Ali b. Sehl b. el-Abbas b. Sehl en-Nîşâbûrî (ö. 491/1098): Ebû Đsmail es-Sâbûnî, Ebu’l-Kâsım el-Kuşeyrî ve Abdülgâfir el-Fârisî’den dersler almıştır. Müfessirliği yanında Arap dili konusunda da geniş bilgisi bulunmaktadır. Bu sebeple edip ve şairlerden birisi olarak kabul edilmektedir. Zilkade 491/EylülEkim 1098 tarihinde vefat etmiştir164 . 5. Ebu’l-Fazl Ahmed b. Muhammed b. Ahmed en-Nîşâbûrî (ö. 518/1124): Aslen Nîşâbûrlu’dur. Đlk eğitimini Ali b. Ahmed el-Vâhidî’den almış ve onun seçkin öğrencilerinden birisi olmuştur. Daha sonraları Ali Ya‘kûb b. Ahmed en-Nîşâbûrî ve diğer bazı âlimlerden tefsir konusunda dersler almış, bu alanda çalışmalar yapmıştır. Ayrıca eğitimini aldığı Arapça dil bilgisi konusunda da çalışmalar yapan Ebu’l-Fazl, Arap coğrafyasındaki çöllerde halkın kullanmakta olduğu atasözleri derlemiştir. Edebiyat alanındaki çalışmalarından dolayı nahiv ve lugat âlimi olarak da kaydedilmektedir. el-Misâl, Ceydü’l-bâliğ, es-Sâmî fî’s-sâmî, el-Hâdiü’ş-şâdî, en-Nahvü’l-meydânî, Nüzhetü’l-tarf fî ilmi’l-sarf, Şerhü’lmufazzaliyât adlı eserleri mevcuttur. Nîşâbûr’da 25 Ramazan 518/5 Kasım 1124 tarihinde vefat etmiştir165 . 162 Đbnü’l-Cevzî, C. XVI, s. 296; Bilmen, Tefsir Tarihi, C. II, s. 258; Ocak, Dini Siyaset, s. 61. 163 Mevsû‘atü’l-müyessere, C. I, s. 313. 164 Mu‘cemü’l-üdebâ, C. XIV, s. 257; Ma‘rûf, Ulemâu’n-Nizâmiyyât, s. 52-53; Mevsû‘atü’lmüyessere, C. II, s. 1606-1607. 165 Vefeyâtü’l-a‘yân, C. I, s. 130-131; Mu‘cemü’l-üdebâ, C. IV, s. 45-46; Mevsû‘atü’l-müyessere, C. I, s. 315. 230 d. Diğer Din Âlimleri 1. Ebû Ahmed Mansûr b. el-Kadı Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed el-Herevî (ö. 440/1048-1049): Ebû Ahmed olarak da anılan Herevî, Herat kadılığı da yapmıştır. Aynı zamanda fakih ve iyi bir şair olarak kaydedilmektedir. Bağdat’ta Ebu’l-Hâmid el-Đsferâyînî’den dersler almış ve bazı önemli âlimlerden de sema‘ yoluyla hadis öğrenmiştir. Fars kökenli olmasına rağmen yazılarında Farsça’yı tercih etmemiştir166 . 2. Ebu’l-Kâsım Abdurrahmân b. Muhammed b. Ahmed el-Fûrânî elMervezî (ö. 461/1068-1069): 388/994-995 tarihinde Merv’de dünyaya gelmiş olup, Şâfi‘î mezhebine mensuptur. Ali b. Abdullah et-Taysefûnî ile Ebû Bekr elKaffâl’den fıkıh ve hadis öğrenmiştir. Merv şehrinin önemli Şâfi‘î liderlerinden birisi olarak kaydedilmektedir. Şâfi‘î mezhebini çok iyi bilmesine rağmen dedikodusu fazla birisi olduğundan halk tarafından fazlaca ilgi görmüşse de âlimler arasında çok itibar görmemiştir. Đmamü’l-Haremeyn küçük yaştayken onun dersine katılmış, fakat hocasının ona karşı davranışlarını beğenmemesi sebebiyle daha sonra kaleme aldığı Nihâyetü’l-matlab adlı eserinde onu eleştirmiştir. Bütün bunlara rağmen yetişmesine katkıda bulunduğu önemli pek çok âlim bulunmaktadır. Fıkıh konusunda çok bilgili birisi, hatta müctehid olarak kaydedilmektedir. Şâfi‘î mezhebinin temel kitaplarından birisi olarak kaydedilen el-Đbâne (L!,Kا(, yine fıkha dair kaleme almış olduğu el-‘Umd ( : ا (ve Esrârü’l-Fıkh adlı eserleri kaleme almıştır. Ramazan 461/Haziran-Temmuz 1069 tarihinde vefat etmiştir167 . 3. Ebu’l-Muzaffer Đmâdüddîn Şehfûr b. Tâhir b. Muhammed elĐsferâyînî (ö. 471/1078): Şâfi‘î mezhebibinin kelâm, fıkıh ve tefsir âlimi olan Đsferâyînî, XI. yüzyılın başlarında Đsferâyîn’de dünyaya gelmiştir. Đlim tahsil etmek üzere pek çok şehre seyahatler yapmış, Abdülkāhir el-Bağdâdî’nin öğrencisi olmuştur. Tefsir ve fıkıh iliminde göstermiş olduğu ilerleme sayesinde Selçuklu 166 Mu‘cemü’l-üdebâ, C. IXX, s. 191; Tabakātü’ş-Şâfi‘îyyeti’l-kübrâ, C. V, s. 346. 167 Kitâbü’s-siyâk, s. 204; Sem‘ânî, el-Ensâb, C. VII, s. C. IX, s. 341; Vefeyâtü’l-a‘yân, C. II, s. 89; Đbnü’s-Salâh, Tabakātü’l-fukahâ, C. I, s. 541-542; Tabakātü’ş-Şâfi‘îyyeti’l-kübrâ, C. V, s. 109-110; el-Bidâye, C. XII, s. 215; Menekşe, aynı tez, s. 33. 231 veziri Nizâmülmülk tarafından Tûs’ta ders vermekle görevlendirilmiştir. Uzun süre müderrislik yaptığı Tûs’ta vefat etmiştir. Eserlerinde ehl-i sünnet ilkelerini hararetle savunmuştur. Ashap döneminde ortaya çıkan ihtilafât sonucunda ümmetin fırkalara ayrılması hakkında bilgi veren et-Tebsîr fi’d-dîn ve temyîzi’l-fırkati’n-nâciye ‘ani’lfırakı’l-hâlikîn, Farsça bir tefsir olan Tacü’t-terâcim fî tefsîri’l-Kur‘an li’l-e‘acîm ve mezheplerle ilgili olaraka kaleme aldığı el-Evsat adlı eserleri bulunmaktadır168 . 4. Ebu’l-Muzaffer Abdülcelîl b. Abdülcabbâr b. Abdullah b. Talha elMervezî (ö. 479/1086): Aslen Merv şehrinden olmasına rağmen Dımaşk’ta yaşamış ve burada kadılık yapmıştır. Selçuklular’ın Dımaşk’a girdiği sırada burada kadılık yapmakta olan Ebu’l-Hasan Ahmed b. Ali b. Muhammed’in 468/1075-1076 yılında ölmesiyle Dımaşk’a kadı tayin edilmiştir. Daha sonra bu görevinden azledilmiş ve Safer 479/Mayıs-Haziran 1086 tarihinde vefat etmiştir. Aynı zamanda hadis naklettiği de kaydedilmektedir169 . 5. Ebu’l-Kâsım b. Đmâmü'l-Haremeyn el-Cüveynî (ö. 492/1098-1099): Đmâmü’l-Haremeyn el-Cuveynî’nin oğlu olup, aynı zamanda Nîşâbûr hatibidir. Nîşâbûr’da öldürülmüş bunun üzerine halk galeyana gelerek onu öldürmekle suçlanan kişiyi öldürmüştür170 . 6. Ebû Abdullah Abdurrahmân b. Ahmed b. Muhammed b. Ahmed esSerahsî en-Nüveyrî (ö. 494/1100-1101): Merv şehrinin saygı gören kişilerinden birisi ve Şâfi‘î mezhebinin başta gelen imâmlarından biri olarak kaydedilmektedir. 431-432/1039-1041 tarihinde dünyaya gelmiştir. Tanınmış ve aranan bir imâm olması sayesinde Đslâm coğrafyasından pek çok kişi ondan eğitim almak üzere Merv şehrine gelmiştir. Ebu’l-Kâsım el-Kuşeyrî, el-Hasan b. Ali el-Muttavviî ve Ebu’lMuzaffer Muhammed Muhammed b. Ahmed et-Temîmî gibi önemli ilim adamlarından eğitim almıştır. Pek çok önemli âlimden de hadis dinlemiştir. Şâfi‘î mezhebinin önemli âlimlerinden kabul edilmekte, bu mezhep hakkındaki araştırmalarından meydana gelen el-Đmlâ adlı eserinin elden ele dolaştığı 168 Kitâbü’s-siyâk, s. 121-122, 125; Đbn Asâkir, s. 276; Mevsû‘atü’l-müyessere, C. II, s. 1042- 1043; Bilmen, Tefsir Tarihi, C. II, s. 252; Emrullah Yüksel, “Đsferâyînî, Şehfûr b. Tâhir”, DĐA, C. XXII, s. 517-518. 169 Tabakātü’ş-Şâfi‘îyyeti’l-kübrâ, C. V, s. 100. 170 Đbnü’l-Esîr, C. X, s. 240. 232 nakledilmektedir. Pek çok fakih ve imâm onun düşüncelerini kolayca kabullenmiştir. Yetişmesi için çok su gereken pirinci yetiştirirken çiftçilerin su çalması ihtimaline karşı pirinç yemeyecek kadar da dindar birisidir. Rebiülahir 494/Şubat 1101 tarihinde vefat etmiştir. el-Đmlâ’dan başka et-Ta‘lîk adlı kitabın da yazarıdır171 . 7. Ebû Nasr Ahmed b. Muhammed b. Abdülkahhâr el-Tûsî (ö. 525/1130-1131): Tûs ehlinden olmasına rağmen Selçuklular Devleti’nin batısında ikamet etmiş ve Musul şehrinde hatiplik yapmıştır. Pek çok önemli âlimden hadis dinlemiştir. Ölümünden sonra Kadı el-Murtaza ve Ebû Muhammed Abdullah b. elKâsım eş-Şehrizûrî onun hakkında şiir yazmıştır172 . 8. Ebû Nasr Muhammed b. Muhammed b. Yusuf el-Fâşânî el-Mervezî (ö. 529/1134): Merv’e bağlı Fâşân’da doğmuştur. Đmâm, müftü, edip ve muhaddis olarak kaydedilmektedir. Muhammed el-Mâhvânî’den (@!وا ا (fıkıh eğitimi almıştır. Ayrıca Ebû Muzaffer es-Sem‘ânî’den hadis dinlemiş, Ebû Muti‘ elHerevî’den de edebiyat dersleri almıştır. Pek çok ilim adamının yetişmesine katkılarda bulunmuştur173 . 9. Ebu’l-Feth Muhammed b. Abdülkerîm b. Ebû Bekr el-Şehristânî (ö. 548/1153): Kelam ilmî ve felsefe ile uğraşan bir âlimdir. 469/1076 yılında Nesâ’ya bağlı Şehristân’da dünyaya gelmiş, ilk olarak Cürcân’da daha sonra da Nîşâbûr’da eğitimine devam etmiştir. Nîşâbûr’da hocası Ebu’l-Kâsım Selmân b. Nâsır enNîşâbûrî’den kelam, felsefe ve münazara dersleri aldıktan sonra Hârizm’e gitmiş, burada dersler vermiştir. Vermiş olduğu dersler sayesinde tanınmış ve itibar kazanmıştır. Daha sonra hacca gitmiş, hac dönüşü Bağdat Nizâmiye Medresesi’nde dersler veren Şehristânî, 514/1120 tarihinde Merv’ dönerek Sultan Sencer’in veziri olan Ebu’l-Kâsım Muhammed b. el-Muzaffer’in hizmetine girmiştir. Sultan Sencer’den de büyük itibar gören Şehristânî, bu sırada ünlü eseri el-Milel ve’lnihal’i yazarak vezir Ebu’l-Kâsım’a ithaf etmiştir. Ebu’l-Kâsım’ın vezaretten azliyle birlikte Tırmiz’e, oradan da doğduğu şehir olan Şehristân’a dönen âlimimiz, 171 Đbnü’l-Cevzî, C. XVI, s. 69; Tabakātü'ş- Şâfiîyyeti'l-kübrâ, C. V, s. 101-104. 172 Đbnü’l-Cevzî, C. XVII, s. 265; Ebu’l-Fidâ, Fukahâu’ş-şâfi‘îyyîn, C. II, s. 565; Tabakātü’şŞâfi‘îyyeti’l-kübrâ, C. VI, 58-59. 173 Tabakātü’ş-Şâfi‘îyyeti’l-kübrâ, C. VI, s. 391-392. 233 548/1153 yılında burada vefat etmiştir. Büyük kelamcılardan birisi olarak kabul edilen Şehristânî, Đbn-i Sînâ ve Đmâm Gazzâlî’nin düşüncelerine muhalefet etmiştir. Eseri el-Milel ve’l-nihal, dinler ve mezhepler tarihinin önemli kaynaklarından biri olarak kabul edilen eser, Türkçe’ye de çevrilmiştir174. Felsefe tarihi bakımından da ayrıca önemi haiz bulunan eserin bir kısmı da filozoflara ayrılmıştır. Şehristânî’nin diğer eserleri ise şunlardır: Kelam ilmi ve mezheplerin esaslarından bahsettiği Nihayetü’l-ikdam fi ilmi’l-kelam adlı eseri 20 bölüm olarak tertip edilmiştir. Eş‘arî kelamı üzerine yazılmış bir eser olmasına rağmen bazı bölümlerde Ebu’l-Hasan elEş‘arî ve Đbn-i Sinâ’nın düşünceleri yerilmiştir. Musâraâtü’l-felâsife, Đbn-i Sinâ’nın felsefeye ait düşüncelerine reddiye niteliğindedir. Ayrıca Kur‘an tefsirinden bahsettiği Kitabü’l-menâhic ve’l-âyât, Kıssatü Mûsa ve Hıdır, Mefâtîhü’l-esrâr ve mesâbîhü’l-ebrâr ile Tarihu’l-hükemâ adlı eserleri kaydedilmektedir175 . 10. Ebû Tâhir Muhammed b. Muhammed b. Abdullah b. Ebû Sehl elMervezî (ö. 548/1153-1154): Fakih, hatip ve müezzindir. 463/1070-1071 yılında doğmuştur. Nîşâbûr, Bağdat ve Isfahan’da bulunmuş, Ebû Muzaffer es-Sem‘ânî ile Ebu’l-Ferec ez-Zâz’dan fıkıh eğitimi almıştır. Aynı zamanda pek çok âlimden sema‘ yoluyla hadis dinlemiştir. Güvenilir, mütedeyyin ve kanaatkâr birisi olarak kaydedilmektedir. Merv’de bulunan el-Akdam (i hا (Camii’inde hatiplik yaptığı nakledilmektedir176 . 11. Şeyhü’l-islâm Mu‘îneddîn Ebû Nasr Ahmed b. Ebu’l-Hüseyin b. Cerîr: Aslen Câm şehrine mensup olup, Câmî nisbesiyle bilinmektedir. Ravzatü’l- 174 Ebu’l-Feth Muhammed b. Abdülkerîm b. Ebû Bekr el-Şehristânî, el-Milel ve’l-nihal/Trk. trc. Mustafa Öz, Đslam Mezhepleri, Đstanbul 2005. 175 Đbn Funduk, Tarihu hukemâ, s. 141-142; Vefeyâtü’l-a‘yân, C. II, s. 675-676; Zehebî, A‘lâmü’n-nübelâ, C. XX, s. 286-288; Şeşen, Sencer’in Muhitinde, s. 446; Bausani, Religion, s. 287; Kisâî, Medâris-i Nizâmiye, s. 105; Selim Özarslan, “Selçuklularda Kelâm Đlmi ve Kelâm Âlimleri”, I. Uluslararası Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Kongresi Bildiriler, Konya 2001, C. II, s. 142; G. Monnot, “al-Shahrastānī”, EI2 , C. IX, s. 214 vd. Đbn Hallikan (Vefeyâtü’l-a‘yân, C. II, s. 675), onun doğum tarihini hakkında 467/1074-1075 ve 479/1086-1087 tarihlerinin kaydedildiğini nakleder. Zehebî (A‘lâmi’n-nübelâ, C. XX, s. 288) ise onun ölüm tarihini 549/1154-1155 olarak vermektedir. 176 Đbnü’l-Cevzî, C. XVIII, s. 93-94; Ebu’l-Fidâ, Fukahâu’ş-şâfi‘îyyîn, C. II, s. 636-637; Tabakātü’ş-Şâfi‘îyyeti’l-kübrâ, C. VI, s. 187-188. 234 müzennebîn adlı eseri telif ederek 526/1131 tarihinde Sultan Sencer’e sunduğu kaydedilmektedir177 . 12. Ebû Bekr Ahmed b. Muhammed b. Seyyâr el-Bûşencî (ö. 543/1149): 463/1070-1071 yılında doğmuş Horasan’ın meşhur imamlarından birisidir. Herat’ta Ebû Bekr Muhammed b. Ali eş-Şâşî’den fıkıh dersleri almış, daha sonra eğitimine Ebû Muzaffer es-Sem‘ânî’nin nezaretinde devam etmiştir. Usûl ve ihtilaflar konularında yapmış olduğu yorumları sonraları kendi yazısıyla derlemiştir. Bilgisi sayesinde büyük saygı görmüş, bu sayede fetvasına başvurulan kişilerden birisi olmuştur. Nîşâbûr’a döndükten sonra inzivaya çekilmiş ve Cuma günleri haricinde halkın içine pek çıkmamıştır. 7 Ramazan 543/19 Ocak 1149 tarihinde Nîşâbûr’da vefat etmiştir178 . 13. Ebû’ş-şucâ‘ Ömer b. Muhammed b. Abdullah el-Belhî (ö. 562/1167): 475/1082-1083 tarihinde doğmuştur. Đlk zamanlarda el-Bistâmî olarak bilinirken sonraları Belhî nisbesiyle adlandırılmıştır. Râ‘ûm (ومZا (mescidînîn imamı ve Ebû Bekr Ebû Sa’d es-Sem‘ânî’nin yakın arkadaşıdır. Đlk eğitimini babasından almış, daha sonra Ebu’l-Kâsım b. Muhammed el-Halîlî, Đbrahim b. Muhammed elIsfahânî, Ebû Ca‘fer Muhemmed b. Hüseyin es-Simincânî’den hadis ve fıkıh öğrenmiştir. Aynı zamanda müftü, münazaracı, müfessir, vaiz, edip ve şair olarak kaydedilmektedir. Đlerlemiş yaşına rağmen yeni şeyler öğrenmeye hevesli birisi olarak nakledilmektedir. Belh’te Rebiülahir 562/Ocak-Şubat 1167 tarihinde vefat etmiştir179 . 14. Ebû Mansûr Muhammed b. Es‘ad b. Muhammed et-Tûsî (ö. 579/1183-1184 veya 581/1185-1186): Aslen Nîşâbûrlu olup, 486/1093 yılında doğmuştur. Daha sonra gittiği Tûs’ta Đmâm Gazzâlî’den fıkıh eğitimi almıştır. Ayrıca Merv’de Ebû Bekr es-Sem‘ânî, Mervu’r-rûz’da Hüseyin b. Mes‘ûd’dan mezhep ve usûl dersleri almıştır. Merv’de bir süre kalmış ve vaazlar vermiştir. Nîşâbûr’da bulunduğu sırada gerçekleşen Oğuz baskınları neticesinde Irak’a kaçmış, daha sonra Azerbaycan ve Körfez bölgesinde verdiği vaazlar sayesinde pek 177 Đsfizârî, C. I, s. 231. 178 Ebu’l-Fidâ, Fukahâu’ş-şâfi‘îyyîn, C. II, s. 621; Tabakātü’ş-Şâfi‘îyyeti’l-kübrâ, C. VI, s. 50-51. 179 Tabakātü’ş-Şâfi‘îyyeti’l-kübrâ, C. VII, s. 248-250. 235 çok kişiyi etrafında toplamayı başarmıştır. Hayatının sonlarına doğru Tebriz’e gelmiş ve ölene kadar bu şehirde kalmıştır. Ölüm yılına dair 579/1183-1184 ve 581/1185-1186 tarihleri kaydedilmektedir180 . e. Tabipler Büyük Selçuklular döneminde gelişme gösteren bilim dallarından birisi de tıp ilmidir. Bu dönemde pek çok tabip yetişmiştir. Büyük önem ve değer verilen tabipler hakkındaki görüşü Nizâmî-i Arûzî181 , şu şekilde özetlemektedir: “Doktor, davranışta şefkatli, tabiatında akıllı, zihni keskin, görüş beyan etmede, yani bilinenden bilinmeyeni elde etmede çabuk kimsedir. Hiçbir doktor, insan ruhunun yüceliğini takdir etmedikçe, şefkatli olamaz. Mantık bilgisi olmadıkça, tabiatında akıllı olamaz. Allah kendine yardım etmedikçe kesin görüşlü olamaz.”. Her ne kadar medreselerin müfredatında tıp eğitimi ile ilgili direkt bir bilgiye ulaşamadıysak da, medreselerde tıp eğitimi verildiği anlaşılmaktadır. Nitekim önemli tabiplerden birisi olan Zeyneddîn Đsmail b. el-Hasan el-Cürcânî’nin182 eserlerinin tıp eğitimi veren medreselerde okutulduğunu bilmekteyiz. Medreselerde eğitimi verilen tıp ilmî, muhtemelen serbest çalışan bazı tabiplerin öğrenci yetiştirmesi sebebiyle de geniş bir yayılma imkânına sahip olabilmiştir. Serbest çalışan bu tabiplerin tüm coğrafyada yaygın olduğunu söylemek güç olmayacaktır. Serbest çalışan tabipler hastalanan kişileri tedavi etmek üzere davet edilirlerdi. Örneğin Kulunç hastalığına yakalanan vezir Amîdülmülk, Ebu’l-Kâsım Abdurahman b. Ali b. Ahmed b. Ebû Sâdık en-Nîşâbûrî’yi kendisini tedavi etmek üzere davet etmişti. Aynı şekildeki bilgiyi Nizâmî-i Arûzî183 de nakletmektedir. Bu bilgide Tabip Muhammed Müneccim’in kulunç hastalığına yakalanan Nîşâbûr meşahirinden birini tedavi etmek üzere davet edildiği nakledilmektedir. Geniş bir coğrafyada, büyük bir medrese ağı kuran Selçuklular’ın tıp gibi önemli bir alanda 180 Tabakātü’ş-Şâfi‘îyyeti’l-kübrâ, C. VI, s. 92-93; Gazzâlînâme, s. 286. 181 Çehâr makale, s. 104; Ayrıca bkz. Mehmet Bayraktar, Đslâm’da Bilim ve Teknoloji Tarihi, Ankara 2000, s. 218. 182 Bkz. Tabipler. 183 Çehâr makāle, s. 106-107. 236 da eğitime önem verdiklerini söylemek gerekir. Bu dönemde yaşamış ve hayatları hakkında bilgi tespit edebildiğimiz tabipler ise şunlardır: 1. Ebu’l-Kâsım Abdurahman b. Ali b. Ahmed b. Ebû Sâdık en-Nîşâbûrî (ö. 460/1067-1068’ten sonra): Nîşâbûr ehlinden olup Selçuklular’ın ilk dönemlerinde doktorluk yapmıştır. Doğum tarihi hakkında kesin bir bilgi bulunmamaktadır. Seyyid Đsmail el-Cürcânî’den dersler almıştır. M. S. II. yüzyılda yaşamış olan Bergamalı Galenos’un çalışmalarını irdelemiş ve onları yeniden yorumlamıştır. Ebû Sâdık, özellikle Horasan bölgesinde ün kazanmış ve hastalarını tedavi etmiştir. Yaşlanıp inzivaya çekildiği dönemde Selçuklu veziri Amîdülmülk Kündürî kulunç hastalığına yakalanması üzerine birkaç gulamın eşlik ettiği özel bir at göndererek kendisini tedavi etmek üzere onu davet etmiştir. 460/1067-1068 tarihinden sonra vefat ettiği anlaşılmaktadır184 . 2. el-Hakîm Davud el-Tabîb (ö. 480/1087-1088): Nîşâbûr’da dünyaya gelmiş Yahudi asıllı tabip ve astronomdur. Daha sonraları Müslüman olmuş ve Beyhak’ta ikamet etmiştir. Tedavi tekniklerinden bahsettiği bir tıp kitabı da kaleme almış ve tıp alanında öğrenciler de yetiştirmiştir185 . 3. el-Hakîm Yahya b. Muhammed el-Gaznevî el-Müneccim elMüzehhib (ö. 521/1127): Gazne’de doğmuş ve Gazneli Sultanı Đbrahim’in hizmetinde bulunmuştur. 495/1101-1102 tarihinde ise Gazne’den Beyhak’a göçmüştür. Tezhîb sanatında da bir hayli ustalaşmıştır. Diğer bir uzmanlık alanı da nücûm ilmidir. Muharrem 521/Ocak-Şubat 1127 tarihinde vefat etmiştir186 . 4. Ebû Said Muhammed b. Ali (ö. 535-536/1141): Sultan Sencer dönemi tabiplerinden biridir. Belh’te yaşamış ve bu şehirde ölmüştür. Özellikle basûr hastalığı konusunda uzmanlaşmış ve bu konuda bir eser kaleme almıştır187 . 5. Zeyneddîn Đsmail b. el-Hasan el-Cürcânî (ö. 531/1136): 434/1042 tarihinde Cürcân’da dünyaya gelmiştir. Aslen Cürcânlı olmasına rağmen Horasan bölgesinde de mesleğini icra etmiş, hatta Sultan Sencer’in hizmetinde de 184 Âbâdî, Tarih-i Tıbb, s. 292-293. 185 Đbn Funduk, Tarih-i Beyhak, s. 241. 186 Đbn Funduk, Tarih-i Beyhak, s. 242. 187 Turan, Selçuklular, s. 338. 237 bulunmuştur. Đbn Sînâ’nın ölümünden sonra tıp alanındaki en önemli tabiplerden birisi olmuştur. Cürcân’da başladığı tıp tahsiline daha sonra Irak, Hûzistân ve Fars bölgelerine giderek devam etmiştir. Sonraları geldiği Nîşâbûr’da Đbn Sînâ’nın öğrencilerinden biri olan Đbn Ebî Sadık’ın hizmetinde bulunmuştur. 504/1110-1111 yılında Hârizm’e gitmiş ve Kutbeddîn Muhammed’in hizmetine girmiştir. Bu esnada Zahîre-i Hârizmşâhî adlı eserini kaleme almıştır. Tıp sahasında Arapça ve Farsça’yı kullanarak pek çok önemli eser kaleme almıştır. Eserleri Đran’daki tıp eğitimi veren tüm medreselerde okutulmuştur. En önemli eseri Farsça kaleme aldığı ve dünya tıp literatüründe önemli yeri olan Zahîre-i Hârizmşâhî, Farsça kaleme alınan ilk tıp ansiklopedisi özelliği taşımaktadır. Onun ayrıca el-Ağrazü’t-tıbbiyye (3&=`ا jا'Kا (adında önemli bir eseri daha mevcuttur188 . 6. Emîr Şerefü’z-zaman Ebû Abdullah Muhammed b. Yusuf el-Îylâkî (ö. 536/1141): Sultan Sencer’in hizmetinde bulunan emîr ve tabiplerden biridir. Ömer Hayyam’ın yakın dostudur. Bir süre Bâharz’da yaşadıktan sonra, Belh valisi Alaeddîn Kamaç’ın hizmetine girmiştir. Devrinin önemli ilim adamlarından Muhammed b. Abdürrezzâk et-Türkî ile aralarında münakaşalar olmuştur. Edebiyat, felsefe ve matematiği de iyi bildiği anlaşılmaktadır. Eserlerini Arapça ve Farsça olarak kaleme almıştır. el-Îlâkî’nin Kitabü’l-levâhık, Dost-nâme, Sultan-nâme, Kitab fi’l-adedi’l-vefk, Kitabü’l-hayavan, Kitabü’l-esbab ve’l-alâmât, el-Fusul elîlâkiyye adlı eserleri mevcuttur. Ancak tıp alanında yazmış olduğu Kitabü’l-esbab ve’l-alâmât ile el-Fusul el-îlâkiyye adlı eserleri günümüze ulaşmıştır. Onun kitapları daha ziyade kendisinden önce yazılmış olan tıp kitaplarından derlemedir. Karahıtaylar ile yapılan Katvan Savaşı’nda öldürülmüştür189 . 7. Ali b. Muhammed el-Kâînî (ö. 546/1151-1152): Doğmuş olduğu Kâîn şehrinin harap olmasından sonra Nîşâbûr’a göç etmiştir. Ömer Hayyâm’ın talebelerindendir. Emîr Ebu’l-Hasan Ali b. el-Hüseyin b. el-Muzaffer el-Ceşmî’nin davetiyle Beyhak şehrinde ikamet etmeye başlamış ve pek çok hastayı tedavi etmiştir. Akli ilimlerde ehliyetli bir kişi olarak kabul edilir. Tıp konusunda da 188 Đbn Funduk, Tarihu hukemâ, s. 172-173; Tacbahş, Tarih-i Bîmâristânhâ, s. 79-80; Şeşen, Sultan Sencer’in Muhitinde, s. 447. 189 Đbn Funduk, Tarihu hukemâ, s. 131-132; Şeşen, Sultan Sencer’in Muhitinde, s. 447-448; 238 risaleleri bulunmaktadır. Sultan Sencer’e Türkler’in meziyetlerini anlattığı bir kitap ithaf etmiştir. Kendisi de bir Türk ile evlenmiş ve ondan çocuk sahibi olmuştur. 546/1151 yılında doksan yaşındayken vefat etmiştir190 . 8. Aynü’z-zaman el-Hasan b. Ali el-Kattân el-Mervezî (ö. 548/1153): 465/1072-1073 tarihinde doğmuş tabip, mühendis ve aynı zamanda filozoftur. Đlk eğitimini dînî ilimler konusunda yapmış, özellikle fıkıh ve hadis konularında çalışmıştır. Daha sonra diğer ilimlere yönelmiş ve Merv’in en tanınmış simalarından birisi haline gelmiştir. Sultan Sencer’in Katvan mağlubiyeti sonrasında Hârizmşah Atsız’ın Merv’e girmesi sonrasında kütüphanesi yağmalanmış ve kitapları kaybolmuştur. Đyi derecede Arapça bilen âlimimizin, Keyhan şinaht, Kitabü’l-aruz ve Kitabü’l-devha fi’l-ensâb adlı eserleri bulunmaktadır. Keyhan şinaht adlı eseri kâinatın oluşumu, astronomik coğrafyadan, zaman, takvim ve meteoroloji konularını kapsar. Eserin coğrafya kısmında bir de dünya haritası mevcuttur191 . 9. Ebû Sa‘îd Muhammed b. Ali el-Tahhan (ö. 536/1141): Aslen Beyhaklı olup, Nîşâbûr’da doğmuştur. Tabip ve filozoftur. Telif ettiği çok sayıda eser ve şiiri bulunmaktadır. Eserlerinden en önemlisi Kitabü’l-bevâsir’dir. Belh şehrinde vefat etmiştir192 . 10. Zeyneddîn Đsmail el-Hüseynî et-Tabîb: Tıp ve diğer ilimlerde eğitim almıştır. 531/1136-1137 yılında Serahs’ta bulunduğuna dair bir bilgi mevcuttur. Felsefe konusunda da eser kaleme almış, bu yüzden kaynakta tabip ve filozof olarak nakledilmektedir193. Ayrıca Nizâmî-i Arûzî194, Herat’ta Melikşah ve Sencer zamanında yaşayan filozof ve tabip Edip Đsmail adında birinden bahsederek onun hakkında iki hikaye nakleder. Yaşadığı dönem itibariyla bahsedilen kişi Zeyneddîn Đsmail olmalıdır. 190 Đbn Funduk, Tarih-i Beyhak, s. 241-242; a. mlf., Tarihi’l-hukemâ, s. 139; Şeşen, Sultan Sencer’in Muhitinde, s. 448. 191 Đbn Funduk, Tarihu hukemâ, s. 156-157; Mevsû‘atü’l-müyessere, C. I, s. 697; Abbas Đkbal Âştiyânî, “Đmâm Hasan Kattân Mervezî”, Mecmûa‘-yi Makālât-ı Abbas Đkbal Âştiyânî, Tahran 1369 hş., s. 420 vd.; Şeşen, Sultan Sencer’in Muhitinde, s. 449; Merçil, Kütüphaneler, s. 397. 192 Đbn Funduk, Tarihu hukemâ, s. 169-170; Şeşen, Sultan Sencer’in Muhitinde, s. 450. 193 Đbn Funduk, Tarihu hukemâ, s. 172-174. 194 Çehâr makale, s. 126-127. 239 f. Matematikçiler 1. Ebû Hâtim Muzaffer b. Đsmail el-Đsfizârî (ö. 515/1121’den önce): Selçuklular döneminde yaşamış Matemetikçi ve astronomdur. Hayatı hakkında fazla bir bilgi bulunmamaktadır. Sultan Melikşah tarafından Ömer Hayyâm başkanlığında Yezdicerd takvimindeki hataları düzeltmek ve Isfahan’da bir rasathane kurmak amacıyla oluşturulan heyette de yer almıştır (467/1074-1075). Sultan Melikşah’ın ölümüne kadar bu rasathanede görev yapmıştır. Daha sonra Horasan’a gelerek Herat ve Belh’te bulunmuştur. 506/1112-1113 yılında Belh’te bulunduğuna dair bir bilgi mevcuttur. Yapmış olduğu altının ayarını belirleyen hidrostatik bir teraziyi Sultan Sencer’e sunmak üzere Merv’e gitmiş ve burada vefat etmiştir. Rivayete göre geliştirdiği bu terazinin yaptığı sahteciliğin anlaşılmasına neden olacağından korkan sultanın hazinedarı tarafından kırılması üzerine çok üzülmüş ve bunun neticesinde ölmüştür. Meteoroloji ile ilgili konuları anlattığı Âsâr-ı ‘Ulvî adlı eserini Fahrülmülk b. Nizâmülmülk’e sunmuştur. Ayrıca Öklid’in Elementler adlı eserinin bir özeti durumunda olan Đhtisâr-ı fî usûl-i Öklîdis, ağırlık ölçülerinin kullanımını anlatan Merâkizü’l-eskâl ve san‘atü’l-kaffân, Mukaddime fi’l-misâha, Hulâsa-i Kitâbi’l-Hiyel ve Risâletü’ş-şebeke adlı eserleri bulunmaktadır. Günümüze ulaşmamış başka eserlerin de var olduğu zikredilmektedir195 . 2. Ebu’l-Feth Abdurrahman el-Hâzinî el-Mervezî: Ali el-Hâzin elMervezî’nin azad ettiği Rum asıllı bir köle olmasına rağmen iyi bir tahsil görmüştür. el-Zîcü’l-muteber el-Sencerî adlı eserini sunduğu Sultan Sencer tarafından gönderilen 100 altını kabul etmeyecek kadar mütevazı bir hayat sürmüştür. Eserinde özellikle Merkür (Utarid) gezegeninin hareketleri hakkında bilgiler vermektedir. En doğru ziclerden (astronomi takvimi) biri olan bu eserin nüshaları günümüze kadar ulaşmıştır. Ayrıca Arşimet terazilerinden bahsettiği 195 Đbnü’l-Esîr, C. X, s. 97; Đbn Funduk, Tarihu hukemâ, s. 125-126; Hamîd Nîrnûrî, “Hengâm-ı Vukû-ı Novrûz ve Evvel-i Sal-ı Đrânîyân”, Nuhustîn-i celsât-ı sohenrânî ve bahs der bâre-i ceşn-i Novrûz ve çehârşenbe-i sûrî ve sîzde-i bider, Đntişârât-ı Đdâre-i Külli Nigâriş-i Vezâret-i Ferheng-i Hüner, Tahran 2536 şehinşahî, s. 138; Sayılı, Rasadhâne, ĐA, s. 630; Şeşen, Sultan Sencer’in Muhitinde, s. 125; Rıza Kurtuluş, “Đsfizârî, Ebû Hâtim”, DĐA, C. XXII, s. 518 240 Mîzanü’l-hikme ve Risâle fi’l-âlât el-rasadiyye ve istimâlihâ adlı eserleri de bulunmaktadır. Kendisi de Arşimet terazisi yapmıştır. Rasat aletlerini tanıttığı bir risalesi de bulunmaktadır196 . 3. Muhammed b. Ahmed el-Me‘mûrî el-Beyhakî: Selçuklular döneminde yaşamış ünlü astronom, matematikçi ve filozoftur. Dekayik-i Mahrûtât adlı eseri tasnif etmiştir. Ömer Hayyâm bu eseri benzerlerinden daha iyi bulduğunu belirtir. Sultan Melikşah tarafından yapılması emredilen rasathanede çalışmak üzere Isfahan’a gitmiş, onun ölümünden sonra vezir Tacülmülk’ün hizmetinde de bulunmuştur. Sultan Muhammed Tapar dönemine kadar Isfahan’da kalmıştır. Sultan Muhammed Tapar da ona büyük değer vermiştir. Bu dönemde Bâtınîler’in çıkarmış olduğu bir karışıklık esnasında yanlışlıkla öldürülmüştür197 . 4. Bahâeddîn Ebû Muhammed Abdülcelîl b. Abdülcebbâr el-Harakî (ö. 553/1158): 477/1084 yılında Merv şehri yakınlarında bulunan Harak’da dünyaya gelmiştir. Harak’ta başladığı eğitim hayatına Merv’de devam etmiştir. Bu sıralarda Sultan Sencer’in etrafında bulunan pek çok âlimden istifade etme şansı bulmuştur. Katvan Savaşı’ndan sonra Merv’i işgal eden Hârizmşah Atsız tarafından Hârizm’e götürülmüş, bir yıl sonra Sencer’in Hârizm’e girmesi sonrasında tekrar Merv’e dönmüştür. Genellikle astronomi sahasında eserler kaleme alan Harakî’nin en önemli eseri Müntehe’l-idrâk fî tekāsîmi’l-eflâk’tır. Eser gökyüzü, yeryüzü ve takvim konularının işlendiği üç kısımdan meydana gelmektedir. Đkinci eseri olan elTebsıra fi’l-hey‘e’de ilk eserin bahsettiği gökyüzü ve yeryüzü konularını tekrar ele almaktadır. Bu eseri Sultan Sencer’in veziri Nâsıreddîn Mahmûd el-Hârizmî’nin oğlu Emîr Şemseddin Ali’ye sunmuştur. Diğer eserleri ise Risâle fi’l-amel bi zâti’lhalak, er-Risâletü’l-mağribiyye, er-Risâlet el-şâmile olarak kaydedilir. Bunların 196 Đbn Funduk, Tarihu hukemâ, s. 161-163; Turan, Selçuklular, s. 435; Yegen Atagarriyev, “XXII. Yüzyıllarda Merv”, Türkler, C. V, s. 392; Şeşen, Sultan Sencer’in Muhitinde, s. 444; D. A. King-J. Samsó, “Zīdj”, EI2 , C. XI, s. 499. 197 Đbn Funduk, Tarihu hukemâ, s. 163-165; Đbn Funduk, Tarih-i Beyhak, s. 233-234; Mu‘cemü’lüdebâ, C. XVII, s. 225-226; Gazzâlînâme, s. 360; Bayraktar, Đslâm’da Bilim, s. 99; Şeşen, Sultan Sencer’in Muhitinde, s. 448-449. Yâkūt (Mu‘cemü’l-üdebâ, C. XVII, s. 225), onun ölüm tarihini Beyhakî’nin Vişâhu Dümyeti’l-Kasr adlı eserinden nakille 485/1092-1093 olarak nakletmektedir. Beyhakî’nin Tarihu hukemâ adlı eserinde her hangi bir ölüm tarihi verilmediği gibi, Sultan Muhammed Tapar zamanına kadar yaşadığı belirtilmektedir. 241 yanında hesap alanında yazdığı el-Telhîs fi’l-aded el-vefk ve Merv şehrinin tarihini anlattığı Tarihu Merv adlı eserleri de bulunmaktadır198 . 5. Ali b. Şâhek el-Kassârî el-Beyhakî: Dokuz yaşında yakalandığı çiçek hastalığı neticesinde gözlerini kaybetmiştir. Buna rağmen başkalarını dinleyerek edebî ilimler, felsefe ve matematik alanında geniş bilgiye sahip olmuş, hatta takvim yapmıştır. Đbn-i Sinâ’nın Risâletü’t-tayr adlı eserine yazmış olduğu zeyl günümüze kadar ulaşmıştır199 . 6. Ebu’l-Kâsım Ali b. Đsmail en-Nîşâbûrî: Günümüze geometri ve kelam konusunda kaleme almış olduğu iki eseri ulaşmıştır. Đlk eseri Tahriru Usuli Öklîdes’tir. Kelam konusunda yazmış olduğu eser Đmamü’l-Haremeyn elCüveynî’nin kelam konusunda yazmış olduğu el-Đrşâd adlı esere şerh niteliğindedir200 . B. HORASAN BÖLGESĐNDEKĐ EDEBÎ HAYAT Büyük Selçuklular’ın kurulduğu yer olan Horasan, her alanda olduğu gibi Edebiyat alanında da bir merkez konumuna gelmişti. Selçuklular dönemindeki edebî yapının kendisinden önceki dönemlerden farklı olarak daha zengin bir yapıya kavuştuğunu, hatta daha da ileri gittiğini söylemek mümkün olabilmektedir. Ele aldığımız dönemde yaşamış ve ünü günümüze kadar gelmiş pek çok şairin, Selçuklu hükümdarlarının himayesinde eserler vermesi bu durumu ispatlar mahiyettedir. Örneğin Ömer Hayyâm, Nâsır-ı Husrev, Enverî, Mu‘izzî, Senâî ve Ferîdüddîn Attâr gibi ünlü edebiyatçılar, Selçuklu hanedanından himaye görmüşlerdir. Bununla birlikte tarihî, dînî ve edebî pek çok eser kaleme almış bazı müellifler de aynı şekilde desteklenmiştir. Özellikle Đran coğrafyasının tamamen Selçuklu hâkimiyetine geçmesiyle devlet kurumları tam manasıyla çalışmaya başlamış, bu sayede siyasî devlet olma kimliğini tamamlayarak sosyal bir devlet 198 Đbn Funduk, Tarihu hukemâ, s. 155; Şeşen, Sultan Sencer’in Muhitinde, s. 444-445. 199 Đbn Funduk, Tarihu hukemâ, s. 139; Şeşen, Sultan Sencer’in Muhitinde, s. 449. 200 Şeşen, Sultan Sencer’in Muhitinde, s. 451. 242 olma yönünde çaba göstermeye başlamıştı. Amîdülmülk Kündürî ile başlayan bu süreç, kendisi de ilim camiasından gelen Nizâmülmülk’ün Selçuklu veziri olmasıyla birlikte daha hızlı bir şekilde gerçekleşmişti. Devletin ilk zamanları sayılabilecek bir dönemde göreve gelen Amîdülmülk, şairleri Farsça şiir yazmaya ve söylemeye teşvik ederken, Nizâmülmülk ise Arapça’nın kullanılmasını tercih etmişti. Sultan Melikşah ve Sencer şairlere büyük önem vermiş, hatta kendileri de şiir yazmışlardı. Herat hâkimi olan Toganşah da şiir söyleyen hanedan üyelerinden birisi olmuştu. Devletin kuruluş merkezi olan Nîşâbûr, aynı zamanda şairlerin de merkezi durumundaydı. Bölgede Arapça’yı kullanarak şiir yazan yüzlerce şair bulunurken, Farsça’yı kullanan şairler bunlardan birkaç kat fazlaydı. Bununla birlikte Selçuklu hanedanının Türk olması, sarayda ve orduda Türkçe konuşulmasının edebiyat alanına ne gibi bir etkisi olmuştu? Sultan Melikşah ve Sultan Sencer zamanında sarayda Türkçe konuşulduğuna ve hatta Türkçe yazı kullanıldığına dair bir bilgi mevcuttur201. Özellikle tasavvuf akımlarının etkisiyle birlikte bir dönem Türkçe’nin de yaygın bir şekilde kullanılmaya başlandığı görülmektedir. Muhtemelen kısa bir süre olan bu dönemde Türkçe’yi kullanan şairlerin birkaç istisna haricinde çok fazla himaye edilmedikleri anlaşılmaktadır. Đran coğrafyası üzerinde hüküm süren Selçuklular’ın o sırada bir hayli geri plânda kalmış bulunan Farsça’yı edebiyat dili olarak sahiplenmesi sebebiyle, bu durum gayet normaldir. Selçuklular’ın Farsça’yı yoğun bir şekilde kullanmaya başlaması ile birlikte Fars kültürüne büyük bir destek vermiş oldukları açıkça görülmektedir. Selçuklular’dan önce Gazneliler, Farsça’yı resmî yazışma dili olarak kabul edip kullanmışlarsa da, özellikle Büveyhîler’in baskısı neticesinde Farsça sadece Đran’ın doğusunda dar bir alanda kullanılılır bir hale gelmişti. Selçuklular, Farsça’yı resmî dil haline getirerek Horasan bölgesinden çıkarmış, tüm Đran, Azerbaycan, Suriye ve hatta Anadolu’ya kadar yayılmasını sağlamışlardı. Selçuklular’ın ilk dönemlerinde edebiyat dili daha ziyade Arapça’ydı. Sâmânîler ve Gazneliler’in Büyük Selçuklular Devleti üzerindeki etkisi düşünüldüğünde Selçuklular’ın Farsça’yı kabullenmeleri daha kolay olmuştu. Zaten ilim geleneği olan bir merkezde kurulan Büyük Selçuklular’ın, bu ilim mekânına 201 Ahbâr, s. 47; Âsârü’l-vüzerâ, s. 236; Düstürü’l-vüzerâ, s. 191; Agacanov, Selçuklular, s. 198; Öztürk, Anadolu Erenlerinin Kaynağı, s. 38-39; Alparslan, aynı makale, s. 114; Merçil, Selçuklular ve Türkçe, s. 114. 243 alışması çok uzun sürmemiş, fetihler ve bunun sonrasında gelen ekonomik refah sayesinde de ilim hayatı büyük ölçüde desteklenmiştir. Bu destekten kültür sahasının en önemli unsurlarından biri olan edebiyat da nasibini almış, her geçen gün Selçuklular Devleti için vazgeçilmez olarak daha fazla destek görür hale gelmişti. Bunun neticesi olarak aşağıda bazılarının hayat hikâyesini vereceğimiz pek çok ünlü şair desteklenme ve eser verme şansına sahip olabilmişti. Selçuklular dönemini, şairlerin sayısı ve kalitesi bakımından Đran coğrafyasının en parlak zamanı olarak adlandırmak yanlış olmayacaktır. Bu dönemde pek çok ünlü şair Selçuklu hanedanınca destek görmüştü. Kendilerinin de edebiyatla ve ilimle uğraştığını bildiğimiz Selçuklu sultanları, diğer hanedan üyeleri ile diğer devlet adamları edebiyatçılara ve ilim adamlarına destek verip onlara himaye etmişlerdir202. Sıkça vurgulanan bir nokta ise Herat hâkimi Toganşah b. Alp Aslan’ın edebiyata olan büyük katkısıdır. Nitekim daha önce de belirttiğimiz gibi Nizâmî ‘Arûzî Semerkandî203, “Âl-i Selçuk tüm şairlere dost idiler. Ama hiçbiri Toganşah b. Alp Arslan kadar şairlere dost değildi.” şeklinde verdiği bilgide bu katkıyı nakletmektedir. O, 509/1115-1116 yılında kendisine nakledilen bir olayda Ezrakî’nin kendisi için söylediği şiiri çok beğenmiş, onu gözlerinden öperek 500 dinar verilmesini emretmişti. 1. Büyük Selçuklular Döneminde Horasan Şairleri 1. Ebû Bekr Ömer Đbn Mahmûd Hamîdüddîn-i el-Belhî (ö. 559/1163- 1164): Belh şehrinin Kadı’l-kudat’ı olarak görev yapmakla birlikte dönemin önemli şairlerinden birisidir. Farsça olarak kaleme aldığı eserlerinde kafiyeli ve zor bir üslup kullanmıştır. Hamîdi olarak da bilinir. Dönemin en büyük şairlerinden biri olan Enverî’nin de takdirini kazanmıştır. Belh hakkında kimin yazdığı bilinmeyen, ancak Enverî’ye addedilen bir hiciv yüzünden harekete geçen halka karşı kendisine sığınan Enverî’yi koruduğu ve bir süre sakladığı kaydedilmektedir. Enverî, daha 202 Mürsel Öztürk, “Selçuklu Araştırmalarında Farsçanın Önemi”, I. Uluslararası Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Kongresi Bildiriler, Konya 2001, C. II, s. 182. 203 Çehâr Makāle, s. 68-69; Ayrıca bkz. Tourkhan Gandjeï, “Turkish in Pre-Mongol Persian Poetry”, BSOAS, sayı: 49, London 1986, s. 70. 244 sonra yazmış olduğu bir şiirle bu hicviyeye cevap vermiştir. Şairimiz 559/1163- 1164 tarihinde ölmüştür204. Belh hakkındaki hiciv şu şekildedir205: dl d ات ان ا , lkا تE! F F i. ت8 3, ن kو l3 : ا,Q ه3 i ا! !3 l!ن ات C3 O,Hن & !&ت m, dى ات CO \ !3, ا,Q ! ر ه3 d و !ا_&Q& C @,&! ت Fر ?7 ا l! \, از , !nE : ز d , @$o $, !ت pرEت ,HoEH ه3 Elز او r و ه0 ش Hى هى هi ,د !E-$ _ذا dp! p,ر C3 ى 0Eن ,pd- ا-$ هEن ا-$ 3/ !&ت “Horasan’ın dört tarafındaki dört şehrin arasındaki mesafe her zaman biribiriyle eşit değildir. Her ne kadar mamurunda da harabında da insanlar varsa da, açıktır ki, onlar ne dev ne de yırtıcı hayvandırlar. Belh evbaş ve açıkgözlerle dolu öyle bir şehirdir ki, bütün şehir ve nahiyelerindeki bir tek kişi akıllı değildir. Güzelini ve kötüsünü mamur etmek imkânsız, altın madeni ve mücevher yararsızdır. Merv’in bütün her şeyi, ciddiyeti de, şakası da eşit ve tertiplidir, Herat da kötü sayılmaz. Ne mutlu ki, Nîşâbûr şehri eğer cennet yeryüzündeyse ta kendisidir, eğer değilse kendisi mevcut değildir”. Enverî bu hicviyeye yazmış olduğu şu methiyeyle karşılık vermiştir: اى ! 8( از lخ l!,ى ىH EC و\ F و &H ;8!0 ,L اK+م ا هr اى !ن C3 -8 ى,E dE E ا 3 `, 3 `%_ O اط8Y , ى m, C ى ا&&Q C3 ا! Cر : drن ا ى “Ey Müslümanlar! Bu çember gibi dönen çarkın dönüşünden, Merih yıldızının nifakından, Ayın cebrinden ve Müşteri yıldızının da hilelerinden 204 Devletşah Tezkiresi, çev. Necati Lugal, Đstanbul 1977, C. I, s. 147; Jan Rypka, Edebiyat-ı Đran der Zaman-ı Selcukiyan ve Moğulan, Farsça çev. Yakub Âjend, Tahran 1364, s. 55-56; Rencber, aynı makale, 154; Karahan, Enverî, DĐA, s. 268. 205 Farsçası için bkz. Rencber, aynı makale, 154-155. 245 feryad206. Ey Müslümanlar! Kubbetü’l-Đslâm’ı (Belh) kim hicvetmiş? Hâşâ! Allah’a yemin ederim ki, söyleyen ancak Hayber Yahudisi’dir. Gökyüzü çocuk olsaydı sütanneliğini Belh yapar, Mekke dünyanın mamurunu bir anne bilirdi. ” 2. Kemâlülmülk Edib Ebû Ca‘fer Muhammed b. Ahmed Muhtâr ezZevzenî: Büyük Selçuklular dönemi şairlerinden biridir. Oğlunun naklettiği birkaç şiiri sayesinde adı kaynaklara geçmiştir. Nizâmülmülk’e sunduğu bir şiiri de kaydedilmektedir207 . Nizâmülmülk, 465/1092 tarihinde öldüğüne göre şairimiz XI. yüzyılda yaşamıştır. 3. Ebû Nasr Ahmed b. Đbrahim et-Tâlekânî: Nizâmülmülk’ü metheden şairlerden birisidir. Eserlerinde arzularını ve vefa duygularını dile getirmiş ve üst makamlara yeni isteklerini iletmiştir. Devrin en önemli iki edebiyat dili olan Arapça ve Farsça şiirleri mevcuttur208 . 4. el-Hakîm Şerefü’z-zamân Ebu’l-Mehâsin el-Ezrâkî el-Herevî: Herat’ta doğmuştur. Herat hâkimi Toganşah b. Alp Arslan’ın himayesinde bulunmuştur. Âlim, vakar ve edeb sahibi bir kimse olarak kaydedilir. Ezrâkî, Toganşah namına birkaç eser telif etmiştir. Aynı zamanda amelî hikmet ve nasihatlerden oluşan Sindbadnâme’nin onun eseri olduğu rivayet edilse de aksi görüşler de mevcuttur. Himayesinde bulunduğu Toganşah’ın hastalığının hekimlerce tedavi edilememesi, onun bir kitabı önermesine vesile olmuş, bu kitap sayesinde iyileşen Toganşah onu nedimlerinden biri yapmıştır. Ölüm tarihi hakkında kesin bir bilgi bulunmamaktadır. Divan’ı 2600-2700 beyit olup, kasideler ve rubailerinden oluşmaktadır209 . 5. el-Đmâmü’l-hâm Bedîü’z-zamân Tacü’l-fazl Abdülvasi‘ el-Cebelî: Aslen Garcistanlı’dır (ن?('. Sultan Sencer döneminde yaşamış şairlerden biridir. Anlaşılması güç şiirler söylemesi en karakteristik özelliğidir. Hayatının ilk zamanlarında Garcistan’ı terk ederek Herat’a gelmiş, oradan da Gazne’ye girmiştir. 206 Devletşah Tezkiresi, C. I, s. 129. 207 Lübâbü’l-elbâb, s. 299-300. 208 Lübâbü’l-elbâb, s. 300. 209 Lübâbü’l-elbâb, s. 310-320; Devletşah Tezkiresi, C. I, s. 125-126; Zebihullah Safâ, Tarih-i Edebiyat, C. II, s. 432 vd.; Alparslan, aynı makale, s. 120; “Ezrakî”, ĐA, C. IV, s. 443; A. Naci Tokmak, “Ezraki-i Herevî”, DĐA, C. XII, s. 69; Đdris, Rüsûmu's-selâcika, s. 170 246 Hayatı boyunca Gurlu, Hârizmşah, Gazneli sultanları için şiirler söylemiştir. Sultan Sencer’in Behramşah’ın üzerine ordu gönderdiği zaman da şiirlerinde Sultan Sencer’i övmüştür. 555/1160 tarihinde ölmüştür210 . 6. el-Hakîm Ebu’l-Mehâmed Mahmûd b. Ömer el-Herevî: Muhammed Avfî211 tarafından Selçuklu şairi olarak zikredilmesine rağmen, Sultan Ferruhzâd zamanının önemli bir şairi olduğu belirtilmektedir. Gazneli Sultanı Ferruhzâd (1052-1059), Selçuklular’ın ilk dönemlerinde saltanat sürmüştür. Kaynağımız onun devletlerden anlayış gördüğünü zikrederken, muhtemelen Selçuklular’ı da kastetmiş olmalıdır212 . 7. Ali b. Ahmed el-Seyfî en-Nîşâbûrî: Hem nazım, hem de nesir alanında eser kaleme almıştır. Âşıkların birbirleriyle olan münasebetlerini anlatan 100 civarında Âşık-nâme kaleme almıştır. Gazellerinde gayet yumuşak bir üslup görülmektedir213 . 8. Ebu’l-Hasan b. Muhammed b. Đsmail Lâme‘î ed-Dihistânî: Hüccetü’l-Đslâm Gazzâli’nin hizmetinde bulunmuştur. Doğum tarihi hakkında kesin bir bilgi bulunmamakla birlikte 412/1021-1022 veya 414/1023-1024 yılında doğduğu şeklinde rivayetler mevcuttur. Selçuklular’ın ilk saray şairi olarak kaydedilmektedir. Tuğrul Bey’in veziri Amîdülmülk’ü de metheden kasideler söylemiştir. Amîdülmülk’ün öldürülmesinden sonra yeni vezir Nizâmülmülk’e de aynı şekilde kasideler sunmuştur. Şiirlerine Sultan Alp Arslan dönemi sonrasında rastlanamamaktla birlikte, Sultan Sencer döneminde vefat ettiği şeklinde bir bilgi bulunmaktadır214 . 210 Lübâbü’l-elbâb, s. 320-325; Devletşah Tezkiresi, C. I, s. 127-128; Zebihullah Safâ, Genc ve gencîne, Tahran 1362 hş., s. 592. 211 Lübâbü’l-elbâb, s. 325-329. 212 Lübâbü’l-elbâb, s. 325; Merçil, Gazneliler, s. 83. 213 Lübâbü’l-elbâb, s. 359-362. 214 Çehâr makale, s. 45; Gazzâlînâme, s. 349; Zebihullah Safâ, Tarih-i Edebiyat, C. II, s. 386 vd.; Alparslan, aynı makale, s. 115. 247 9. Ebu’l-Fazl el-Beyhakî: Đbn Funduk215 tarafından Beyhak’taki şairlerden birisi olarak nakledilmektedir. Ayrıca pek çok şiirinin var olduğunu belirten Đbn Funduk, “benim zamanımın şairiydi” demektedir. 10. Ebû Hanîfe el-Đskâfî (@8.ا(: Merv şehrinde yaşamış, Sultan Sencer dönemi şairlerinden biridir. Asıl mesleği ayakkabıcılıktır, ancak Muhammed Avfî onu “söz vilayetinin valisi” olarak nakletmektedir216 . 11. Hakîm Ebû Nasr Ali b. Ahmed Esedî et-Tûsî (ö. 465/1073): XI. yüzyılın meşhur şairlerinden biridir. Tûs’ta doğmuştur. Selçuklular’ın Horasan’a hâkim olmaları neticesinde Tûs’u terk ederek Deylem hükümdarı Ebû Nâsr Cüstân’ın himayesine girmiştir. Eserlerinde döneminin edebî bilgileri yanında matematik, ilâhiyat ve felsefe konularında da bilgi görmek mümkündür217 . 12. Ebû Abdullah Muhammed b. Abdülmelik Mu‘izzî: Horasan’ın en önemli şairlerinden birisidir. Sultan Alp Arslan’ın Emîrü’ş-şüarâsı Burhânî’nin oğludur. Nîşâbûr’da doğmuş olmasına rağmen aslen Nesâ şehrindendir. Đlk zamanlarda babası başta olmak üzere pek çok âlimden dersler almış, daha sonra Sultan Melikşah’ın himayesine girmiştir. Sultan Melikşah’a asker olarak hizmet etmeye başlamış, Horasan’dan Isfahan’a geldiğinde de kendisine emîrlik rütbesi verilmiştir. Uzun süre şair olarak sultandan yeterli ilgi görmemiş, ancak Ramazan hilalinin görülmesi sebebiyle söylediği bir şiir218 sayesinde dikkat çekmeyi başarmıştır. Bir şiir sayesinde sultan ona ihsanlarda bulunmuş ve mertebesinin arttırılması konusunda emir vermişti. Sultanın Muizzü’d-dünya ve’d-dîn lakabından dolayı Mu‘izzî nisbesini alan şairimiz, daha sonra sultanın nedimleri arasına katılmıştır. Sultan Melikşah’ın ölümüne kadar bu görevde kalmış, onun ölümünden 215 Đbn Funduk, Tarih-i Beyhak, s. 261 216 Lübâbü’l-elbâb, s. 373-374; Zebihullah Safâ, Tarih-i Edebiyat, C. II, s. 398 vd. 217 Devletşah Tezkiresi, C. I, s. 66 vd.; Rızâzâde Şafak, Tarih-i Edebiyat-ı Đran, Tahran 1324, s. 137 vd; Şiblî Nu‘mânî Hindî, Şüeraü’l-Acem yâ Tarih-i Şüera ve Edebiyat-ı Đran, Farsça çev. Seyyid Muhammed Geylânî, Tahran 1363, C. I, s. 140 vd.; Zebihullah Safâ, Tarih-i Edebiyat, C. II, s. 403; Gazzâlînâme, s. 349; Orhan Bilgin, “Esedî-i Tûsî”, DĐA, C. XI, s. 370. 218 “Ey ay, sen padişahın soyuna benziyorsun, yahut işveler eden o güzelin kaşlarına. Güya sen altından yapılmış bir nalsın, sanki feleğin kulağında küpesin.”, bkz. Devletşah Tezkiresi, C. I, s. 101. اى \ lو ارا &رى W @, @! & lو C dpر&رى W @ !: @ زد\ از ز Z&رى W @, د Q $dU pاى W @ 248 sonra Herat, Nîşâbûr ve Isfahan’da Selçuklu hanedanına mensup olan veya olmayan pek çok kişinin hizmetinde bulunmuştur. Sultan Berkyaruk hakkında da şiir söylemiştir. Hakkında şiir söylediği kişiler arasında kısa bir süre Horasan’a hâkim olan Arslan Argun da bulunmaktadır. Son olarak Horasan’a hâkim olan Sencer’in hizmetine girmiş ve hayatının sonuna kadar onun hizmetinde kalmıştır. Şairler hakkında kaydedilen şu söz onun Selçuklular Devleti içinde ulaştığı dereceyi göstermesi bakımından önem taşımaktadır: “Üç şair, üç devletten ikbal ve kabul görmüş, hiç kimse bu alanda onların mertebesine ulaşmamıştır. Bunlar Sâmânîler zamanında Rûdegî (@ ر(, Gazneliler zamanında Ensarî ve Selçuklular zamanında da Mu‘izzî’dir.”219 . Şiir ithaf ettiği kişiler arasında Nizâmülmülk de bulunmaktadır. Şiirlerini ithaf ettiği şahısların hayatlarına bakarak 518-521/1124-1127 tarihleri arasında vefat ettiği söylenmektedir220 . 13. Ömer Hayyâm (ö. 526/1131): Büyük Selçuklular döneminin en önemli şairlerinden ve bilim adamlarından biri olup, tam adı Ebu’l-Feth Ömer b. Đbrahim’dir. Nîşâbûr’da doğmuştur. Hayatının ilk zamanlarında Belh, Tûs ve Merv’de bulunmuş, bunun yanında Buhara’ya da gitmiştir. Onun Bağdat’a gittiği ve hatta hac ziyaretinde bulunduğu şeklinde de rivayet mevcuttur. Ömer Hayyâm, devrinin önemli şahsiyetlerinden biri olarak Sultan Melikşah ve veziri Nizâmülmülk’ün takdirini kazanmış ve meclislerinde bulunmuştur. Şiirleri yanında mensur eserler de kaleme almıştır. Eserleri genel olarak kısa, fakat iyi işlenmiştir. Ömer Hayyâm’ın şair kimliğine ek olarak bilim adamı olmasını eklemek gerekir. O, aynı zamanda önemli bir astronom ve tabiptir. Sultan Melikşah’ın 467/1074-1075 tarihinde inşa ettirdiği rasathanede Ebû Muzaffer el-Đsfizârî ve Meymûn b. Necîb el-Vâsıtî ile yeni bir takvim yapılması amacıyla görevlendirdiği kişilerden biridir. Bu çalışma sonucunda Takvim-i Celâlî ortaya konulmuştur. Zîc-i Melikşâhî’deki çalışmalarından başka astronomi sahasında günümüze kadar gelmiş bulunan Risâle 219 Lübâbü’l-elbâb, s. 301. 220 Çehâr makale, 45; Lübâbü’l-elbâb, s. 300-310; Devletşah Tezkiresi, C. I, s. 100-105; Rızâzâde Şafak, Edebiyat-ı Đran, s. 167-174; Zeynelabidîn Mütemmen, Tahavvul-i Şiir-i Farsî, Tahran 1355 hş., s. 10; Zebihullah Safâ, Tarih-i Edebiyat, C. II, s. 508 vd; Zebihullah Safâ, Genc ve gencîne, s. 581; Jan Rypka, History of Iranian Literature, Leiden 1968, s, 195; Gazzâlînâme, s. 345; Gerâylî, Nîşâbûr, s. 370-375; Alparslan, aynı makale, s. 116-117; E. Berthels, “Muizzî”, ĐA, C. IX, s. 560; Julie S. Meisami, “Mu‘izzī”, EI2 , C. VII, s. 489-490; Adnan Karaismailoğlu, “Muizzî”, DĐA, C. XXXI, s. 98. 249 fî rub‘i’d-dâire adlı eseri bulunmaktadır. Sultan Melikşah’ın oğlu çiçek hastalığına yakalandığında onu tedavi eden tabip de Ömer Hayyâm’dır. Selçuklu devrinin en önemli şairlerinden birisi olduğunu gördüğümüz Ömer Hayyâm, aynı zamanda bir filozoftur. Yazmış olduğu rubâîlerde derin bir düşünce görmek mümkündür. Ancak Đbn Funduk221, onun ilmini övmekle birlikte huysuz, tasnif ve öğretim konusunda da yetersiz olduğunu kaydeder. Felsefe alanında Risâle fi’l-ilmi’l-ilâhî, Risâle fi’lmevcûdât, Risâle fi sıfât ve’l-mevsûfât, Ravzatü’l-ukul, Ris’ale fi’l-kevn ve’l-teklif, ez-Ziyâü’l-aklî fî mevzû’l-ilmi’l-küllî ve tahkiki cümle min mebâhîsihî ve ahkâmihî adlı eserleri vermiştir. Bu eserler küçük risaleler halinde kaleme alınmıştır. Ömer Hayyâm’ın aynı zamanda matematik alanında da eserleri mevcuttur. Bu alanda denklemlerden bahsettiği Makāle fi’l-cebr ve’l-mukabele en önemli eseridir. Ayrıca Đhtisaru Usuli Oklides, Risâle fî şerhi mâ eşkele min musâderâti kitabi Oklides, Müşkiletü’l-hisab adlı eserleri mevcuttur. Ayrıca bir Arşimet terazisi yapmıştır. Bu konuda da Makāle fi’l-ihtiyal li ma‘rifet mikdârey ee-zeheb ve’l-fidda fî cismin mürekkebin minhumâ adlı eseri kaleme almıştır. Tüm bu eserlerine ek olarak Risâle fi’l-mûsikâ adlı eserinin bir nüshası da günümüze ulaşabilmiştir222 . 14. Rafî‘ el-Mervezî: Hakkında fazla bilgiye sahip olmamakla birlikte, Muhammed ‘Avfi223 onu Selçuklu şairleri arasında zikrederek birkaç rubâîsini nakleder. Gazellerinde neşeli, hikâyeci bir tarz, hoş ve ince bir anlatım endişesi görülmektedir. 221 Tarihu hukemâ, s. 119. 222 Đbn Funduk, Tarihi’l-hukemâ, s. 119-121; Tarihu hukemâ-i Kıfti, s. 336-337; Arberry, Tasavvuf, s. 455-456; Rızâzâde Şafak, Edebiyat-ı Đran, s. 162-163; Nu‘mânî Hindî, Şüeraü’lAcem, C. I, s. 178 vd.; Rypka, aynı eser, s. 189-190; Zebihullah Safâ, Tarih-i Edebiyat, C. II, s. 423; Zebihullah Safâ, Gencîne-yi sohen, Tahran 1363 hş., C. II, s. 77 vd.; Abbas Đkbal Âştiyânî, Ömer Hayyâm, s. 402 vd.; Ali Abdullah ed-Deffa‘, el-Ulumu’l-bahte fi’l hadarati’l-‘arabiyye ve’l-islâmiyye, Beyrut 1983, s. 220 vd.; Ramazan Şeşen, “Sultan Sencer’in Muhitinde Yaşayan Felsefeciler, Matematikçiler, Tabipler”, XIV. Türk Tarih Kongresi Bildirileri, Ankara 2005, C: I, s. 442-443; Muhammed Bedî‘, “Novrûz der Dovrehâ-yı Đslâmî”, Nuhustîn-i celsât-ı sohenrânî ve bahs der bâre-i ceşn-i Novrûz ve çehârşenbe-i sûrî ve sîzde-i bider, Đntişârât-ı Đdâre-i Külli Nigâriş-i Vezâret-i Ferheng-i Hüner, Tahran 2536 şehinşahî, s. 23; V. Minorsky, “Ömer Hayyâm”, ĐA, C. IX, s. 472 vd.; Ch.-H. De Fouchécour, “‘Umar Khayyām”, EI2 , C. X, s. 827 vd. 223 Lübâbü’l-elbâb, s. 361-362; Zebihullah Safâ, Tarih-i Edebiyat, C. II, s. 638-639; Radfer, Şâirân-ı Merv, s. 255. 250 15. Hakîm Gazzâlî el-Mervezî: Büyük Selçuklular dönemi şairlerinden biridir. Gazellerinde yumuşak bir tarz hissedildiği ve insanların onun gazel ve şiirlerinden lezzet duydukları kaydedilmektedir224 . 16. Edîb Sâbir: Sultan Sencer’in hizmetinde bulunan iyi yetişmiş şairlerden birisi olarak kaydedilmektedir. Babası da edip olup, adı Đsmail olarak nakledilmektedir. Aslen Buhârâlı olup, Tırmiz’den Merv’e gelmiştir. Meşhur şair Reşîdüddîn Vatvat ile karşılıklı hicviyeleri bulunmaktadır. Yumuşak ve akıcı bir üslubu olan şairimizin şiirleri insan tabiatına daha uygundur. Şahsiyetiyle Sultan Sencer ve diğer devlet erkânı nazarında önemli bir yer edinmiştir. Sultan Sencer ile Hârizmşah Atsız arasında patlak veren mücadelede Sultan Sencer tarafından casusluk yapmak üzere Atsız’ın yanına gönderilmiştir. Edib Sâbir, Atsız’ın Sultan Sencer’i öldürmek üzere Merv’e gönderdiği fedainin eşkâlini çizerek Merv’e göndermiş ve bu sayede Sencer’i suikasttan kurtarmıştır. Rivayete göre durumu öğrenen ve bunu casusluk olarak değerlendiren Atsız, onu elleri bağlı bir şekilde Ceyhun nehrine attırarak boğdurmuştur. Eseri kasideler, rubailer ve gazellerden oluşan Divan’dır. Şiirlerini genellikle Sultan Sencer, Horasan reisi olan Ebu’lKâsım Ali b. Ca‘fer ve az bir kısmını da Atsız’a ithaf etmiştir. 546/1151-1152 tarihinde vefat etmiştir225 . 17. Enverî, Evhadüddîn Muhammed b. Muhammed b. Ali b. Đshak elEbîverdî (ö. 585/1189?): Ebîverd’e bağlı bir köyde dünyaya gelmiş olan şairimiz sonraları Sultan Sencer’den büyük destek görmüştür. Enverî mahlasını başkaları kendisine vermiştir. Zamanındaki çok az şairin onun ilmine sahip olabileceği kaydedilmektedir. Şiirlerinden çok iyi bir eğitim gördüğü, felsefe, kelâm, mantık, riyâziyât, edebiyat, astronomi ve astroloji alanlarında bilgi sahibi olduğu anlaşılmaktadır. Onun Nîşâbûr Nizâmiye Medresesi’nde eğitim gördüğüne dair bir bilgi de bulunmaktadır. Ayrıca Tûs’ta bulunan Mansûriyye Medresesi’nde de ilim tahsil ettiği şeklinde de ayrı bir rivayet mevcuttur. Babasının Selçuklu şehzadeleri ile olan münasebetini kullanan Enverî’nin, Sencer’in saray şairi olmasını sağladığı 224 Lübâbü’l-elbâb, s. 362; Radfer, Şâirân-ı Merv, s. 256. 225 Lübâbü’l-elbâb, s. 329-334; Devletşah Tezkiresi, C. I, s. 156-158; Zebihullah Safâ, Tarih-i Edebiyat, C. II, s. 643 vd.; Rızâzâde Şafak, Edebiyat-ı Đran, s. 184-186; Rypka, aynı eser, s. 197; Hasan Çiftçi, Klâsik Fars Edebiyatında Hiciv ve Sosyal Eleştiri, Ankara 2002, s. 205 vd. 251 şeklinde bir görüş ileri sürülmektedir. Ancak onun günlük rızkını bile çıkaramadığı zamanlarda Râdgan’a gelen Sultan Sencer’in saray şairini görerek, onun debdebesinden etkilendiği, bu sebeple yazdığı bir kasideyi ertesi gün sultana sunduğu kaydedilmektedir. Sonraları, şiirden çok iyi anlayan ve hatta kendisi de şiirler yazan Sultan Sencer ona aylık bağlamış, Sencer ölünceye kadar onun yanında kalmıştır. Enverî, Sultan Sencer’in 541/1147 yılındaki Hârizm seferine katılmış, Hezâresb226 kuşatması sırasında yazmış olduğu bir kaside227 bir okun ucuna bağlanarak surlardan içeri atılmıştı. Oğuz hadisesi sonrasında Sultan Sencer’in esir düşmesinden etkilenenlerin en başında o gelmektedir. Bu sebeple yazmış olduğu bir kasideyi Semerkand hakanına göndererek Sencer’i kurtarmasını istemiştir. Sencer’in esir olmasından sonra, Sencer’in elinde tutsak bulunduğu sırada kendisini hicvettiği gerekçesiyle Gûrlu Alâeddîn Cihansûz tarafından cezalandırılmak istenmiş, ancak Enverî dostları sayesinde bu tehlikeden kurtulmayı başarmıştır. Daha sonra nücûm ilmine güvenerek büyük bir fırtınanın kopacağını söylemiş, bunun üzerine pek çok masraf yapılarak önlemler alınmıştır. Ancak beklenen fırtına gerçekleşmeyince tepki çekmiş ve Belh’e kaçmak durumunda kalmıştır. Belh’te bulunduğu sırada Harnâme adlı, Belh halkını hicveden bir şiirin kendisine addedilmesi üzerine kadın kılığında sokaklarda dolaştırılmıştır. Bu dertten Belh şehrinin Kadı’l-kudat’ı ve aynı zamanda kendisi gibi şair olan Ebû Bekr Ömer Đbn Mahmûd Hamîdüddîn-i el-Belhî sayesinde kurtulabilmiştir. Ölüm tarihi hakkında farklı rivayetler bulunmasına rağmen, 585/1189 tarihi akla en uygun olanı kabul edilmektedir228 . 226 Farsça “hezâr” ve “esb” kelimelerinin birleşmesinden oluşan bir isim olup, “bin at” manasına gelmektedir. 227 “Ey şah, bütün dünya mülkü yalnız senindir, dünyadaki ikbal devleti senin elindedir. Bugün bir hamle ile Hezâresb’i (Binat’ı) al, yarın Hârizm ve yüz bin at senindir.”. اى p \ه3 D 0 &T$ب Hا-$ وز و - ا,Y dr آ$ب Hا-$ اروز ,&D T 3 ه0ارا$ب ,&ر 8ر ا ار0i F ه0ار ا$ب Hا-$ 228 Lübâbü’l-elbâb, s. 334-342; Devletşah Tezkiresi, C. I, s. 142-146; Rızâzâde Şafak, Edebiyat-ı Đran, s. 176 vd.; Nu‘mânî Hindî, Şüeraü’l-Acem, C. I, s. 205 vd.; Zebihullah Safâ, Tarih-i Edebiyat, C. II, s. 656; Zebihullah Safâ, Genc ve gencîne, s. 595-596; Temeddün-i Đrânî, s. 263 vd.; Rypka, aynı eser, s. 197-198; Levy, Persian Literature, s. 148 vd.; Kisâî, Medâris-i Nizâmiye, s. 106; Đdris, Rüsûmu's-selâcika, s. 175; Çiftçi, Fars Edebiyatında Hiciv, s. 211 vd.; Vanlıoğlu, Horasan’ın Gözyaşları, s. 92 vd.; Karahan, Enverî, DĐA, s. 267-268. 252 18. Mahmûd b. Ali es-Semâî el-Mervezî: Selçuklu döneminin önemli şairlerinden biridir. Hayatı hakkında kesin bilgi yoktur. Sultan Sencer ve Enverî ile muasır olduğu rivayet edilmektedir. Aynı zamanda Gazneliler’in hizmetinde de bulunmuştur. Gazellerinde âşıkların dilinden söylenmiş gibi yumuşak bir tarz hissedilmektedir229 . 19. Esîrüddîn Şerefü’l-hukemâ el-Fütûhî el-Mervezî: Merv’in önemli şairlerinden biridir. Sultan Sencer ve Enverî’nin muasırı olarak kabul edilmektedir. Edip Sâbir’in yakın dostu olmakla birlikte, Enverî ile arasında kavga bulunmaktadır. Belh hakkında yazılmış ve Enverî’ye atfedilmiş olan hicviyenin asıl yazarı olarak rivayet edilmektedir230 . 20. Şihabüddîn Ebu’l-Hasan Talha: Merv ehlinden olup şair Semâî Mervezî’nin yakın dostudur. Zamanının yumuşak huylu, hünerli ve nadir şairlerinden birisi olarak kaydedilen Ebu’l-Hasan, Sultan Sencer’in muasırı olarak kabul edilmektedir231 . 21. Tacüddîn Đsmail el-Bâharzî: Bâharz ahalisinden ve Selçuklu devri şairlerindendir. Zamanının incisi olarak kaydedilir. Gazellerinde yumuşak bir üslup sezinlenmektedir. Şairimiz Ebu’l-Kâsım Ali b. el-Hasan olarak da bilinmektedir232 . 22. Ferîdüddîn Ebû Hâmid Muhammed b. Ebû Bekr Đbrahim b. Đshak: Aslen Nîşâbûrlu’dur. Doğum tarihi ile ilgili olarak farklı rivayetler mevcut olmasına rağmen akla en uygunu 512/1118-1119 tarihidir233 . 23. Fahrüddîn Hâlid b. Rabiü’l-Mekkî: Sultan Sencer döneminde Horasan’da yaşamış, fazıl ve şairlerden biridir. Meşhur şair Enverî ile çok yakın bir 229 Lübâbü’l-elbâb, s. 347-350; Zebihullah Safâ, Tarih-i Edebiyat, C. II, s. 685 vd.; Radfer, Şâirân-ı Merv, s. 257. 230 Lübâbü’l-elbâb, s. 350-354; Zebihullah Safâ, Tarih-i Edebiyat, C. II, s. 688; Radfer, Şâirân-ı Merv, s. 257-258. 231 Lübâbü’l-elbâb, s. 354-357; Zebihullah Safâ, Tarih-i Edebiyat, C. II, s. 690 vd.; Radfer, Şâirân-ı Merv, s. 256-257. 232 Lübâbü’l-elbâb, s. 357-362; Zebihullah Safâ, Tarih-i Edebiyat, C. II, s. 692 233 Zebihullah Safâ, Tarih-i Edebiyat, C. II, s. 858 253 münasebet içerisinde bulunmuş ve hatta onun desteğini görmüştür. Eserlerini bazen kaside bazen de gazel formatında söylemiştir234 . 24. Şerefü’ş-şuarâ el-Kûşekkî (@.. .) el-Kâînî: Sultan Sencer’in iltifatına nail olmuş şairlerden biridir. Şiirlerinde yumuşak bir tarz sezinlenmektedir. Sultan Sencer’e ithaf ettiği bir şiiri bulunmaktadır. Şairimiz aynı zamanda hicivler de kaleme almıştır235 . 25. Mevlânâ ‘Am‘ak (;:Z) el-Buhârî (ö. 543/1148): Sultan Sencer ile muasır büyük şairlerdendir. Yusuf peygamberin hikâyesini nazmetmiştir. Am‘ak o devrin diğer önemli şairlerinden biri olan Sûzenî’yi de hicvetmiştir. Sultan Mahmûd b. Muhammed Tapar ile evli olan Sultan Sencer’in kızı Mah Melek Hatun’un ölümü sonrasında Sultan Sencer onu Buhârâ’dan getirterek kızı için bir mersiye söylemesini istemiştir. Bu sırada çok yaşlı olan ve gözleri görmeyen şair, uzun bir mersiye söylemek konusunda kendisinin affını istemiştir. Daha sonra Sultan Sencer’e bahar temalı bir mersiye sunmuştur236 . 26. Mehsetî (@Hd): Sultan Sencer’in mahbubesi (sevgilisi) olarak kaydedilmektedir. Sultanın meclisinde bulunduğu bir gün dışarı çıkıp tekrar geri döndüğünde sultan ona havanın nasıl olduğunu sormuş, Mehsetî de bu soruya bir rubâî ile karşılık vermişti. Sultan çok beğendiği bu rubâî sayesinde onu nedimleri arasına sokmuştur. Gence pazarı esnafı ve şehrin sanatkârları hakkında şehrâşûb tarzında rubaileri bulunmaktadır. Đlk defa Mehsetî’nin şehrâşûb tarzında rubai söylediği, diğer şairlerin onu taklit ettiği kaydedilmektedir237 . Muhammed Avfî238, bu şairlere ek olarak Selçuklular zamanında Horasan bölgesinde el-Đmâmü'l-Ecell Fahrüddîn Mes‘ûdî, Đmâm-ı Fakihî el-Mervezî, elHakîmü’l-celîl Rûhî el-Velvâlicî’yi de Horasan şairi olarak zikretmektedir. Bununla birlikte bu şairlerin biyografileri hakkında geniş bilgi vermemektedir. 234 Lübâbü’l-elbâb, s. 342-347; Ebûl-Kâsım Radfer, “Şâirân-ı Merv”, Mecelle-i Tahkîkât-ı Tarihi (Mervnâme), sayı: 6-7, Tahran 1371 hş., s. 255. 235 Lübâbü’l-elbâb, s. 372-373; Tabakāt-ı Nâsırî, s. 262. 236 Devletşah Tezkiresi, C. I, s. 112-113; Zebihullah Safâ, Tarih-i Edebiyat, C. II, s. 535 vd.; Çiftçi, Fars Edebiyatında Hiciv, s. 203. 237 Devletşah Tezkiresi, C. I, s. 114-115; Çiftçi, Fars Edebiyatında Hiciv, s. 223. 238 Lübâbü’l-elbâb, s. 362-363, 364-372; Radfer, Şâirân-ı Merv, s. 256. 254 2. Edipler 1. Ebû Ali el-Hasan b. el-Muzaffer en-Nîşâbûrî (ö. 442/1051): Yâkūt elHamevî239 tarafından şair ve edip olarak nakledilmektedir. Aslen Hârizmli’dir. Ebu’l-Kâsım ez-Zemahşerî’nin şeyhi olarak da kaydedilmektedir. Ramazan 442/Ocak-Şubat 1051 tarihinde vefat etmiştir. 2. Nâsır-ı Husrev (ö. 467-470/1074-1077): Zilkade 394/Ağustos-Eylül 1004 tarihinde devlet dairesinde görevli bir babanın evladı olarak dünyaya gelen Nasır-ı Husrev, aslen Kubâdiyânlı olmasına rağmen hayatını Belh şehrinde geçirmiştir. Đran edebiyatının XI. yüzyıldaki en önemli simalarından birisi olarak kabul edilmektedir. Aynı zamanda Fatımî halifesinin Horasan daîsidir. Bu görevi yanında edebiyat sahasında vermiş olduğu eserlerle de büyük ün kazanmıştır. Hayatı hakkında bilgi veren bazı eserler onu Hz. Ali’nin soyuna dayandırmaktadırlar240. Nâsır-ı Husrev aile geleneğine uygun olarak devlet bürokrasisi ve ekonomi eğitimi almış, meşhur seyahatinden önce Hindistan taraflarına giderek muhtemelen Gazneli Mahmûd ile oğlu Mes‘ûd’un, daha sonra da Tuğrul ve kardeşi Çağrı Beyler’in hizmetinde bulunmuştur241. Nitekim o, Sefernâme242 adlı eserinin başlangıcında şöyle demektedir: “Ben kâtipliği iş edinmiştim. Padişaha ait mallara ve işlere bakan bir adamdım. Divan işleriyle uğraşırdım. 437 yılı Rebiülâhiri’nde (Ekim-Kasım 1045) Horasan Emîri Selçukoğlu Mikâil’in oğlu Ebû Süleyman Çağrı Bey Davud idi. Divana ait bir işle Mervu’r-rûz’un Pencdîh (3& (!x)’ine vardım.”. Daha sonra gördüğü bir rüyanın etkisiyle kâtiplik işini bırakmış ve ruhanî hayatına başlamıştır. Đsmailî mezhebine girdikten sonra Fatımî halifesinin Horasan bölgesindeki “Hüccet”243 sıfatıyla daîsi olmuştur. Bu görev amacıyla Belh’e dönmüş ve Bâtınî mezhebini yayma faaliyetlerine girişmiştir. Bundan dolayı bölgedeki siyasî gücün takibatına uğramaya başlamış, mülhit veya Karmatî olarak addedilmiştir. O ise bu 239 Mu‘cemü’l-üdebâ, C. IX, s. 191 vd. 240 Rypka, aynı eser, s, 185; Radfer, Şâirân-ı Merv, s. 252; Nâsır-ı Husrev, Sefername (Trk. trc. önsöz). 241 Rızâzâde Şafak, Edebiyat-ı Đran, s. 142; Hunsberger, Nasir Khusraw, s. 5; Radfer, Şâirân-ı Merv, s. 252. 242 Sefernâme, s. 8/Trk. Trc., s. 3 243 Halk ile imam arasındaki iletişimi sağlayan kişidir. 255 takibata Fatımî ve Fatımî halifesinin hücceti olduğunu belirttiği şiirlerle cevap vermiştir. Şiirleri genelde dînî propaganda içeriklidir. Bunun yanında zamanın Selçuklu Beyleri ve ulemânın kendisi hakkında sahip bulundukları olumsuz düşünceleri yeren şiirler de söylemiştir. Bu şiirlerinde Selçuklular’dan önce bu bölgede hüküm süren hanedanları hasretle anarken, Abbasî halifeleri ile Selçuklu hanedanını dev ve firavun olarak addeder. Çağrı Bey’in ölümünden sonra Alp Arslan tarafından da sıkı bir takibata maruz bırakılan Nasır-ı Husrev’in 467- 470/1074-1077 tarihleri arasında öldüğü tahmin edilmektedir244 . Pek çok eser kaleme alan Nâsır-ı Husrev’in bazı eserleri ise şunlardır: Sefernâme: Bizim için büyük önem arz eden eseridir. Horasan’dan başlayarak Selçuklu coğrafyası içinde bulunan şehirlere yapmış olduğu yolculuk ve görmüş olduğu şeyleri nakleder. Öncelikle şehirler hakkında verdiği bilgiler açısından önem taşıyan eser, Azerbaycan, Doğu Anadolu, Suriye, Mısır ve Arabistan yarımadasındaki bazı şehirler ile şehirlerdeki halkın yaşayışı hakkında da bilgiler vermektedir. Eser, bunun yanında şehirlerin diğer şehirlere olan uzaklıkları, etnik yapısı, halkın konuştuğu diller, ticaret hayatı, yetiştirilen tarım ürünleri, çarşılar, camiler, türbeler ve diğer bazı yapıların mimari özellikleri hakkında da bilgi içermektedir. Bu sebeple önemli coğrafî kaynaklardan birisi olarak da kabul edilebilir245 . Divan: Hüccet olduktan sonra yazmış olduğu şiirlerini içeren eseridir. 30 bin beyit olarak kaleme aldığı bu eserden günümüze 11 bin beyitlik kısmı ulaşabilmiştir. Eserdeki kasidelerini genelde felsefe ve teosofik konularda 244 Sefernâme, önsöz; Devletşah Tezkiresi, C. I, s. 106-112; Edward G. Browne, A Literary History of Persia, Cambridge 1956, C. II, s. 220-221; Takî Bahar, Sebk-i şinâsî, C. II, s. 155 vd.; Rızâzâde Şafak, Edebiyat-ı Đran, s. 142 vd.; Zebihullah Safâ, Tarih-i Edebiyat, C. II, s. 443 vd.; Zebihullah Safâ, Gencîne-yi sohen, C. II, s. 1 vd.; Rypka, aynı eser, s. 184-185; Reuben Levy, An Introduction to Persian Literature, New York 1969, s. 135 vd.; Abdülvehhâb Mahmûd Tarzî, Nâsır-ı Hüsrev-i Belhî, Kabil 1976, s. 3 vd.; Şeşen, Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, s. 106; Mevsû‘atü’l-müyessere, C. I, s. 854-855; Radfer, Şâirân-ı Merv, s. 252; Azim Nanji, “Nāsir-i Khusraw”, EI2 , C. VII, s. 1006-1007; Nihat Azamat, “Nâsır-ı Hüsrev”, DĐA, C. XXXII, s. 395- 396; Zebihullah Safa (Tarih-i Edebiyat, s. 443), onun ölüm tarihini 481/1088-1089 olarak vermektedir. 245 Sefernâme, önsöz, XXVI; Rızâzâde Şafak, Edebiyat-ı Đran, s. 143; Browne, Literary History, s. 221-222; Tarzî, Nâsır-ı Hüsrev, s. 115 vd.; Rypka, aynı eser, s. 187-188; Nanji, Nāsir-i Khusraw, EI2 , s. 1006; Azamat, Nâsır-ı Hüsrev, DĐA, s. 397. 256 yazmıştır. Ancak Divan’ında Arapça ve gençliğinde yazmış olduğu şiirler mevcut değildir246 . Zâdü’l-müsâfirîn: En önemli eserlerinden birisi olup onun ve Đsmaili inanışının inanç yapısını anlatır, felsefesini yorumlar. Bu eseri 453/1061 yılında tamamlamıştır 247 . Ruşenayinâme: Müritlerine öğütler verdiği, hikmete dair eseridir. Saadetnâme olarak da bilinmektedir. 440/1048 tarihinde kaleme alınmıştır248 . Vech-i din: Şeriat hükümlerini, Kur‘ân’ı, namaz rekâtlarını, bayramı, bayram namazını, zekât ve orucun Bâtınî inanışına göre yorumlanmasına dair eseridir249 . Hânü’l-ihvân: Nâsır-ı Husrev bu eserinde ise Bâtınî düşüncesini felsefî boyutuyla ele almaktadır. Ahlâkî konularda da öğütler içeren kitapta, mucize ve kerametler hakkında da bilgi bulunmaktadır250 . Büyük Selçuklular’ın edebî hayata vermiş oldukları destek düşünüldüğünde Nâsır-ı Husrev’in hanedan tarafından en çok desteklenen şair ve ediplerden biri olmaması için hiçbir sebep bulunmamaktadır. Diğer taraftan sağlam bir şekilde Sünnî düşünceye bağlı bulunan Selçuklu sultanlarının devamlı olarak mücadele halinde bulundukları Bâtınîlik düşüncesinin önemli temsilcilerinden birisini desteklemeleri mümkün görünmemektedir. Yaşadığı dönemde Belh’te kullanılan, halkın her kesimince anlaşılabilen, Arapça kelimelerin çok az yer aldığı, kısaca sade bir dille eserler vermiş bulunan Nâsır-ı Husrev’in sırf bu özelliklerinden dolayı 246 Sefernâme, önsöz, XXVI; Devletşah Tezkiresi, C. I, s. 111; Rızâzâde Şafak, Edebiyat-ı Đran, s. 143; Browne, A Literary History, s. 227 vd.; Tarzî, Nâsır-ı Hüsrev, s. 121 vd.; Rypka, aynı eser, s. 189; Nanji, Nāsir-i Khusraw, EI2 , s. 1006; Azamat, Nâsır-ı Hüsrev, DĐA, s. 396. 247 Sefernâme, önsöz, XXVII; Takî Bahar, Sebk-i şinâsî, C. II, s. 157-158; Rızâzâde Şafak, Edebiyat-ı Đran, s. 143; Rypka, aynı eser, s. 187; Radfer, Şâirân-ı Merv, s. 253; Nanji, Nāsir-i Khusraw, EI2 , s. 1007; Azamat, Nâsır-ı Hüsrev, DĐA, s. 397. 248 Sefernâme, önsöz, XXVII; Rızâzâde Şafak, Edebiyat-ı Đran, s. 143; Browne, Literary History, s. 224 vd.; Zebihullah Safâ, Tarih-i Edebiyat, C. II, s. 454; Tarzî, Nâsır-ı Hüsrev, s. 123; Rypka, aynı eser, s. 188-189; Nanji, Nāsir-i Khusraw, EI2 , s. 1007; Azamat, Nâsır-ı Hüsrev, DĐA, s. 396. 249 Sefernâme, önsöz, XXVII; Rızâzâde Şafak, Edebiyat-ı Đran, s. 143; Cerrahoğlu, Tefsir Tarihi, C. II, s. 383; Tarzî, Nâsır-ı Hüsrev, s. 124; Rypka, aynı eser, s. 188; Radfer, Şâirân-ı Merv, s. 253; Nanji, Nāsir-i Khusraw, EI2 , s. 1007; Azamat, Nâsır-ı Hüsrev, DĐA, s. 397. 250 Sefernâme, önsöz, XXVII; Rızâzâde Şafak, Edebiyat-ı Đran, s. 143; Cerrahoğlu, Tefsir Tarihi, C. II, s. 383; Tarzî, Nâsır-ı Hüsrev, s. 124-125; Radfer, Şâirân-ı Merv, s. 253; Nanji, Nāsir-i Khusraw, EI2 , s. 1007; Azamat, Nâsır-ı Hüsrev, DĐA, s. 397. 257 hanedan tarafından önemli bir şair olarak addedilmesi gerekirken, tamamen fikri düşüncesinden dolayı bu durum gerçekleşmemiştir. Kısaca eserlerinde dînî görüşlerine sıkça yer vermesi, hatta şiirlerinde Selçuklu hanedanını yermesi, onun beğenilmemesine ve bir şair olarak hak ettiği değerin kendisine verilmemesine sebep olmuştu. O dönem şartlarında Nâsır-ı Husrev’in hanedan ve diğer devlet adamlarınca desteklenmemesi, hatta takibata maruz kalması gayet normal bir durum olarak algılanmalıdır. 3. Ebu’l-Muzaffer Muhammed b. Ahmed el-Ümevî el-Ebîverdî (ö. 507/1113): 457/1065 yılında Herat’a bağlı Ebîverd’de dünyaya gelmiş, edip, şair, ahbâr ve nesep âlimidir. Eğitim hayatı hakkında kesin bir bilgi olmamakla birlikte Đmâmü’l-Haremeyn el-Cüveynî, Đsmail b. Mes‘adet el-Cürcânî, Abdülvehhâb b. Muhammed b. Şehîd, Ebû Bekr b. Halef eş-Şîrâzî gibi âlimlerden dersler almıştır. Gençliğinde gittiği Bağdat’ta devrin önemli şahsiyetleri ile Halife Muktedî Biemrillâh ve onun oğlu Mustazhir Billâh’ın himayesine girmiştir. Selçuklular’da ise Sultan Melikşah, Sultan Muhammed Tapar, Nizâmülmülk ve onun oğlu Müeyyidülmülk’ün desteğini görmüştür. Halifenin veziri Amîdüddevle’yi hicvettiği bir şiir sebebiyle Hemedan’a kaçmak zorunda kalmış ve Ziyâülmülk b. Nizâmülmülk’ün hizmetine girmiştir. Ziyâülmülk’ün ölümü üzerine Isfahân’a giderek Emîr Porsuk’un oğullarına hocalık yapmıştır. Bir süre Bağdat Nizâmiye Medresesi Kütüphanesi’nde hâfız-ı kütüb olarak görev almış, bir süre de Nîşâbûr Nizâmiye Medresesi’nde bulunmuştur. Daha sonran Sultan Muhammed Tapar tarafından müşrifü’l-memâlik tayin edilmiş ve 20 Rebiülevvel 507/4 Eylül 1113 tarihinde vefat etmiştir. Dîvânü’l-Ebîverdî ve el-Muhtelif ve’l-mu‘telif fî müştebehi esmâ‘i’r-ricâl adında iki önemli eseri bulunmaktadır. Nesâ ve Ebîverd tarihi ve buralarda yetişen ünlülerin nesepleri hakkında da kitap telif etmiştir. Ayrıca on civarında eserinin var olduğu rivayet edilmektedir. Isfahan’da bulunduğu sırada düşmanlarınca tertip edilen bir suikast ile zehirlenerek öldürülmüştür251 . 251 Đbnü’l-Cevzî, C. XVII, s. 135-136; Mu‘cemü’l-üdebâ, C. XVII, s. 234 vd.; Harîdetü’l-kasr, C. VIII, s. 106-107, 218-219; Vefeyâtü’l-a‘yân, C. III, s. 144 vd.; Tabakātü’ş-Şâfi‘îyyeti’l-kübrâ, C. VI, s. 81-84; Zehebî, A‘lâmü’n-nübelâ, C. IXX, s. 283 vd.; Gazzâlînâme, s. 317 vd.; Kisâî, Medâris-i Nizâmiye, s. 103; C. Brockelmann, “Ebîverdî”, ĐA, C. IV, s. 6; a. mlf., “Abīwardī”, EI2 , C. I, s. 100; Cevat Đzgi, “Ebîverdî”, DĐA, C. X, s. 76-77. 258 4. Nâsırüddîn Đbrahim b. Ali el-Nizâm el-Kâtib el-Beyhakî (ö. 542/1147- 1148): Sultan Sencer’in eşi Terken Hatun’un debîri olarak kaydedilmektedir. Merv yakınlarındaki bir köyde dünyaya gelmiştir. 10 Safer 542/11 Temmuz 1147 tarihinde vefat etmiştir252 . 5. Ebu’l-Muzaffer Mansûr b. Ebu’l-Fazl Muhammed b. Sa‘îd elMervezî (ö. 555/1160): Merv ehlinden olup, 481/1088-1089 tarihinde doğmuştur. Eğitim gördüğü edebiyat alanında daha sonra yaptığı yaptığı çalışmalar sayesnde önde gelen ediplerden birisi olmayı başarmıştır. Şiirleri yanında nesir türünden eserler de vermiştir. Sahip olduğu geniş dînî bilgisinden dolayı vaazlar da veren Ebu’l-Muzaffer, Sâve’de vefat etmiştir253 . 6. Ebu’l-Hasan Zahîrüddîn Ali b. Zeyd b. Muhammed el-Beyhakî (ö. 565/1169): Fundukîler olarak bilinen eski bir kadı ailesine mensup olmasından dolayı Đbn Funduk olarak da bilinmektedir. Beyhak’ın Sebzevâr kasabasında dünyaya gelmiştir. Tahsiline Beyhak’ta başladıysa da, ailesinin Şeştemez’e gitmesi sebebiyle 14 yaşına kadar bu şehirde kalmıştır. 30 yıl süren tahsil hayatında döneminin ünlü âlimlerinden Kur’an, tefsir, hadis, fıkıh, kelam, mantık, felsefe, edebiyat, lugat, atronomi, matematik ve cebir dersleri alan Beyhakî, önce babası, sonra da hocası Meydânî’yi kaybettikten sonra Nîşâbûr’dan ayrılarak Merv’e gitmiştir. Orada da Ebû Sa’d Yahya b. Abdülmelik’ten fıkıh, kelam ve münazara dersleri almaya devam etmiştir. Tekrar Nîşâbûr’a dönmüş, Beyhak kadılığına tayin edildiyse de ilimle uğraşmayı tercih ederek kadılık yapmamıştır. Daha sonra gitiği Rey’de 4 yıl boyunca metamatik ve felsefe ile uğraşmış, matematik ve astroloji alanında büyük ilerleme kaydetmiştir. 1143 yılından 1154 yılına kadar Nîşâbûr’da kalmıştır. Oğuz istilasından sonra Beyhak’a giderek buraya yerleşmiş ve 565/1169 tarihinde burada vefat etmiştir. Pek çok önemli eser kaleme alan Beyhakî’nin 111 âlimin biyografisini içeren Tetimmetü Sıvani’l-hikme (Tarihu hukema‘i’l-islâm), Beyhak şehrinin fiziki özellikleri, şehirde hüküm süren hanedanlar, meşhur aileler, vezir, seyyid, şair, tabib ve âlimleriniğ anlatttığı Tarih-i Beyhak, Utbî’nin Tarihu’lYemînî adlı eserine zeyl olarak yazdığı, ancak günümüze ulaşamayan Meşâribü’t- 252 Đbn Funduk, Tarih-i Beyhak, s. 250. 253 Tabakātü’ş-Şâfi‘îyyeti’l-kübrâ, C. VII, s. 305-306. 259 tecârib fi’t-tarih, astrolojiye dair kaleme aldığı Cevâmi‘u’l-ahkâm, Ebu’l-Kâsım Bâharzî’nin Dümyetü’l-kasr adlı eserine zeyl olarak yazdığı Vişâhu Dümyeti’l-kasr ve atasözlerini derlediği Gurretü’l-emsâl ve dürretü’l-akvâl adlı eserleri bulunmaktadır254 . C. SELÇUKLULAR DÖNEMĐNDE HORASAN’DA FĐKRÎ HAYAT, YETĐŞEN MUTASAVVIF VE FĐLOZOFLAR 1. Fikrî Akımlar Fuat Köprülü255, Horasan bölgesininin tasavvuf açısından bulunduğu yeri şu şekilde değerlendirir: “Eski Đran an‘anelerini göğsünde saklayan Horasan, Đslâmiyet’ten sonra tasavvuf cereyanının başlıca merkezlerinden biri ve belki birincisi mahiyetinde idi. Bu yüzden Maverâünnehir Đslâmlaştıktan sonra, bu cereyanın Đslâmiyet’in evvelce takip ettiği yollardan Türkistan’a gireceği pek tabiî bir hadise idi. Hakikaten öyle oldu. Herat, Nîşâbûr, Merv, III/IX. asırda mutasavvıflarla nasıl dolmaya başladıysa, IV/X. asırda Buhara’da Fergana’da da şeyhlere tesadüf edilmeye başlandı.”. Her fırsatta ilim alanındaki önemine atıfta bulunduğumuz Horasan’ın tasavvuf hareketlerinin merkezi durumunda olduğunu da görmekteyiz. Özellikle Nîşâbûr ve Belh çevreleri tasavvuf hareketlerinin merkezi konumunda olmuşlardır. Sûfîliğin ve tekkelerin yayılması ile birlikte bölgedeki siyasî güçler de bu akımları zamanla tanıma yoluna gitmişlerdi. Büyük Selçuklular’ın kurulmasıyla birlikte başlayan ilim hayatını destekleme faaliyetleri zamanla bu tekkelerin de desteklenmesi, en azından rahat bir şekilde faaliyet göstermelerine izin verilmesi sonucunu doğurmuştu. Büyük Selçuklular’ın Hanefî 254 Mu‘cemü’l-üdebâ, C. XIII, s. 219 vd.; Köprülü, Beyhakî, ĐA, s. 584-585; Şeşen, TarihCoğrafya Yazıcılığı, s. 115-116; Şeşen, Sultan Sencer’in Muhitinde, s. 450-451; M. Fuad Köprülü, “Beyhakî”, ĐA, C. II, s. 584-586; D. M. Dunlop, “Bayhakī”, EI2 , C. I, s. 1131-1132; Özaydın, Beyhakî, DĐA, s. 62-63. 255 Köprülü, Mutasavvıflar, s. 17-18. 260 mezhebine mutaassıp bir şekilde bağlı bulundukları açıktır. Hatta Nizâmülmülk256 , Siyasetnâme adlı eserinde Sultan Alp Arslan hakkında “…Sultan-ı Şehid kendi mezhebi üzerinde o kadar sağlam ve doğru idi ki ‘Eğer vezirim Şâfi‘î mezhebinden olmasaydı daha kuvvetli bir siyasetçi ve daha heybetli olurdu’ dediğini defalarca duydum.” şeklinde bir bilgi nakletmektedir. Sultan Alp Arslan’ın Hanefî mezhebinin, ayrıca veziri Nizâmülmülk’ün de Şâfi‘î mezhebinin keskin birer savunucuları olması sebebiyle Rafızîlik ve Mu‘tezile mezhebi çok fazla gelişme sahası bulamamıştır. Neticede ehl-i sünnet mezheplerin devlet kademesi tarafından bu ölçüde sahiplenildiği bir ortamda mutasavvıflar daha da önem kazanmaya başlamıştır. Hatta Ebu’l-Kâsım el-Kuşeyrî ile Đmam Gazzâlî, eserlerinde sûfîliğin ehl-i sünnete tamamen uygun olduğunu savunmuşlardır257. Selçuklular’dan önce bu alanda merkez olan Horasan, Selçuklular zamanında da fikrî hareketler için de merkez olma özelliğini korumaya devam etti. Bu akımların daha ziyade dinsel tema içermesi normal bir durumdur. Bu fikri akımların, idareciler tarafından sıkıca korunan dînî yapının halk üzerindeki tezahürü şeklinde yorumlanması gerekir. Horasan’ın tasavvuf akımlarının ortaya çıkmasının yanında yayılması açısından da önemi büyüktür. Nitekim coğrafi konum olarak Türkistan ile Anadolu’nun arasındaki geçiş yolu üzerinde bulunması, kısaca göç ve istila yolu üzerinde bulunuyor olması ona ayrıca önem yüklemektedir. Özellikle Selçuklular’ın ilk dönemlerinde tasavvufî akımlar Đran coğrafyasında etkin bir şekilde mevcudiyetini korumaktadır. Bu sırada dönemin en ünlü mutasavvıflarından biri olan Fadullah Đbn Ahmed b. Muhammed b. Đbrahim elMeyhenî, Tuğrul ve Çağrı Beyler tarafından Meyhene’de ziyaret edilmişti. Đbn Münevver258, bu olayı şu şekilde nakleder: “Đki kardeş Şeyh’in kürsüsünün önüne gelip selam verdi. Şeyh’in elini öpüp huzurunda durdular. Şeyh bir süre başını öne eğdi, sonra kaldırdı ve Çağrı’ya hitaben: ‘Biz Horasan mülkünü sana vermiş bulunuyoruz, Irak mülkünü de Tuğrul’a’ dedi. Đki kardeş Şeyh’e saygılar sunduktan sonra oradan ayrıldı.”. Şeyh Meyhenî’nin 440/1049 tarihinde öldüğü 256 Siyasetnâme, s. 139. 257 Ahmed Kırkkılıç, Başlangıçtan Günümüze Tasavvuf, Đstanbul 1996, s. 73; L. Massignon, “Tasawwuf”, EI2 , C. X, s. 314. 258 Esrâru’t-tevhîd, s. 163. Ayrıca bkz. Şahin, aynı tez, s. 15. 261 düşünüldüğünde Selçuklular’ın en başından itibaren sûfîlere yakın durduğu görülmekle birlikte, Selçuklular zamanında belli başlı sûfîlerin sürüklediği tasavvuf akımları fazla etkin olamamıştır. Bu dönem daha ziyade var olan akımların sonraki döneme aktarılması için bir geçiş süreci olmaktan öteye gidememiştir. Tasavvuf akımlarının tekrar etkin olmaya başladığı dönem Moğollar ve sonrası olarak göze çarpmaktadır. Bununla birlikte Selçuklular döneminde Horasan’da Ebu’l-Kâsım elKuşeyrî en önemli mutasavvıflardan birisi olarak göze çarpmaktadır. Bunun yanında Hâce Ahmed es-Serahsî, Đmamü’l-Haremeyn el-Cüveynî, Hâce Abdullah el-Ensarî ve Horasan’ın en büyük mutasavvıflarından birisi olarak kabul edilen Ebû Ali el-Fârmedî ilk akla gelenlerdir. Daha sonraki dönemde ise Đmâm Gazzâlî ve onun kardeşi olan Ahmed Gazzâlî, Horasan’daki tasavvuf hareketlerinin önderleri olarak karşımıza çıkmaktadırlar. Özellikle Ebu’l-Kâsım el-Kuşeyrî ile Đmamü’lHaremeyn el-Cüveynî, yetiştirdikleri öğrenciler sayesinde diğer alanlarda olduğu gibi Horasan’ın tasavvuf dünyasına büyük katkıda bulunmuşlardır. Selçuklu sultanları ile vezirlerinin bölgede var olan tasavvuf ehline çok yakın ilgi gösterdiği kaynaklarımızca kaydedilmektedir. Ahmed Gazzâlî’nin aynı zamanda Sultan Melikşah’ın şeyhi olduğu ve sultanın ona büyük hürmet gösterdiği belirtilmektedir259. Nizâmülmülk de kendisini ziyarete gelen Ebu’l-Kâsım elKuşeyrî, Đmamü’l-Haremeyn el-Cüveynî ve Ebû Ali el-Fârmedî’ye hürmet göstermekte, onlar ziyarete geldiğinde ayağa kalkmaktaydı260. Bunun neticesinde Amîdülmülk dönemi istisna olmak üzere tasavvuf hareketleri ve sûfîler çok rahat bir yaşam sürmüşlerdi. Hatta sûfîlerin bizzat devlet tarafından desteklendiğini bile söylemek mümkün görünmektedir. Nitekim medreselerle ribatların sıkı bir münasebet içerisinde bulundukları görülmektedir. Buna rağmen bu dönem fikir hareketleri ile tasavvuf ehli hakkında çok geniş bir bilgiye ulaşmak mümkün olamamaktadır. Açık bir şekilde ifade etmek gerekirse Selçuklular dönemi fikir akımlarının daha sonraki döneme aktarılmasında köprü vazifesi görmekten öteye pek gidememiştir. 259 Ocak, Dini Siyaset, s. 123. 260 Đbnü’l-Esîr, C. X, s. 180; Ocak, Dini Siyaset, s. 262 a. Melâmetîlik III/IX. yüzyılda Horasan’da ortaya çıkmış bir tasavvuf düşüncesi olmasına rağmen daha sonraki dönemlerde tüm Đslâm coğrafyasına yayılmıştır. Kurucusu olan Hamdûn Kassâr’a nisbetle Kassârîlik şeklinde de adlandırılmaktadır. Özellikle Horasan’ın Merv, Nîşâbûr, Herat ve Belh gibi büyük şehirlerinde faaliyet gösteren bu akım, IV/X. yüzyıldan itibaren Irak, Suriye ve Anadolu’ya da ulaşmıştır. V/XI. yüzyılda yaşamış olan Horasan kökenli Muhammed Ma‘şuk et-Tûsî sayesinde de Türkmenler arasında taraftar bulmaya başlamıştır. Horasan’daki en önemli temsilcilerinden birisi dönemin en ünlü mutasavvıflarından olan Ebu’l-Kâsım elKuşeyrî olarak göze çarpmaktadır. Kuşeyrî’nin Melâmetîlik hakkında kaleme aldığı bir risalesi de bulunmaktadır. Kuşeyrî bu risalesinde ve faaliyetlerinde şeriat ile tasavvufu birbirine yakınlaştırmış, tasavvuf ilminin ahenkli bir izahını yapmıştır. Bu akımın XI. yüzyılda da Horasan’da yoğun bir şekilde etkisini hissettirdiği görülmektedir261 . Kuşeyrî’nin tasavvuf konusunda yerleştirdiği çizgiyi onun öğrencisi olan Ebû Ali Fârmedî devam ettirmiştir. Fârmedî faaliyetleriyle Ebu’l-Kâsım el-Kuşeyrî ile Đmâm Gazzâlî arasında köprü vazifesi görmüştür. Bu üç önemli mutasavvıfın düşünceleri ve faaliyetleri hem Selçuklu dönemi için önem arzetmiş, hem de onların yetiştirdikleri öğrencileri sayesinde sonraki dönem düşünce hayatında etkili olabilmişlerdi. Bununla birlikte özellikle Moğollar sonrasında yoğunlaşan tasavvuf faaliyetleri, hem Đran coğrafyasında hem de Türkiye Selçukluları’ndan görmüş oldukları destekle Anadolu’da da etkin bir hale gelebilmişti. Bu etkinlik daha sonra Balkanlar’a kadar ulaşmış ve Osmanlılar’ın tasavvuf düşüncesinin gelişmesine doğrudan etki etmişti. 261 Đbn Münevver, Esrâru’t-tevhîd, s. 27; Ebû Abdurrahmân Muhammed b. Hüseyin es-Sülemî, Risâletü'l-melâmiyye, çev. Ö. R. Doğrul, Đslâm Tarihinde Đlk Melâmet, Đstanbul 1950, s. 9; Abdülbaki Gölpınarlı, Melâmilik ve Melâmîler, Đstanbul 1931, s. 25; Öztürk, Anadolu Erenlerinin Kaynağı, s. 45 vd.; Ali Bolat, Bir Tasavvuf Okulu Olarak Melâmetîlik, Đstanbul 2003, s. 16 vd.; 263 b. Câmiyye Ebû Nasr Ahmed b. Ebu’l-Hasan en-Nâmekî’ye isnat edilen bu tarikat, Türkistan, Horasan ve Anadolu’da faaliyet göstermiştir. Ebû Nasr hayattayken bir tarikat kurmamış, ölümünden sonra onun düşünceleri müritleri tarafından bir tarikat haline getirilmiştir. Câmîler adını alan bu tarikatta dervişlerin yaşantısı hakkında fazla malumat yoktur. Sadece Vâhidî tarafından 929/1523 tarihinde yazılmış olan Menâkıb-ı hâce-i cihân ve netîce-i cân adlı eserde verilen bilgilere göre onlar semâ, mûsiki, güzel sese önem veren, müzik aletleri çalan ve dinleyen kişiler olarak kaydedilmektedirler. Ayrıca onlar, sakalsız ama bıyıklı, yalın ayak gezen, ayaklarına halhal, bellerine zincir ve kemer takan, saçları örgülü, kulakları küpeli ve keçeden yapılmış aba giyen bir topluluk olarak tarif edilmektedirler. Dünyaya hiç değer vermediklerini iddia etmiş de olsalar zevk ve keyiflerine düşkün olup, ibadet konusunda ihmalkârlık göstermekteydiler262. Her ne kadar kendilerini Ahmed-i Nâmekî’ye bağlı olarak kabul etmişlerse de, bu tarz davranışların daha sonraki dönemde düşünceye katıldığı anlaşılmaktadır. 2. Mutasavvıflar 1. Ebü’l-Fazl el-Huttelî (ö. 453/1061): Đlk sûfî müelliflerden olup aynı zamanda Hücvîrî’nin263 de şeyhidir. Horasan’ın kuzeyinde bulunan Huttel kasabasında doğan Ebü’l-Fazl el-Huttelî, gençliğinde hadis ilmiyle meşgul olmuş, daha sonra Bağdat sûfîlerinden olan Ebû Bekir eş-Şiblî’nin yanında tasavvuf terbiyesi almıştır. Hayatının büyük kısmını Suriye’de inzivaya çekilmiş bir halde geçirmiştir. Günümüze ulaşmayan Rivâyât adlı bir eseri mevcuttur264 . 262 Öztürk, Anadolu Erenlerinin Kaynağı, s. 45; Süleyman Uludağ, “Câmiyye”, DĐA, C. VII, s. 136. 263 Keşfü’l-mahcûb adlı eseriyle tanınmış sûfî müellifidir, bkz. Süleyman Uludağ, “Hücvîrî”, DĐA, C. XVIII, s. 458. 264 Molla Câmî, Nefahatü’l-üns min hazarâti’l-kudüs, çev. Lâmiî Çelebi, sadeleştiren Abdulkadir Akçiçek, Đstanbul 1981, s. 621-622; Erhan Yetik, “Ebü’l-Fazl Huttelî”, DĐA, C. XVIII, s. 428. 264 2. Ebu’l-Kâsım Abdülkerîm b. Hevâzin b. Abdullah b. Talha el-Kuşeyrî (ö. 465/1072): Hem kendisinin hem de yetiştirdiği öğrencilerinin Selçuklular dönemindeki ilim hayatına katkıları açısından önemli âlimlerden birisidir. Rebiülevvel 376/Temmuz 986 tarihinde Nîşâbûr yakınlarındaki Ustûvâ’da dünyaya gelmiştir. Araplar’ın Đran’ı ele geçirmesinden sonra Horasan’a yerleştirdikleri Kuşeyr kabilesine mensup olduğu için Kuşeyrî nisbesiyle anılır. Aldığı binicilik ve silah kullanma dersleri sayesinde de iyi bir binici ve silahşor olduğu rivayet edilmektedir. Arapça eğitimi aldıktan sonra, müstevfî olmak amacıyla genç yaşta Nîşâbûr’a gitmiş ve devrinin en önemli tasavvuf bilginlerinden biri olan Ebû Ali elHasan b. Ali el-Dakkâk’ın derslerine katılmıştır. Daha sonra fıkıh ve kelâm dersleri almış, aldığı eğitim neticesinde hadis, tefsir ve tasavvuf konularında çalışmalar yapmıştır. Đslâm mezheplerini inceleyen çalışmalarda bulunmuştur. Selçuklular’ın Horasan’ı ele geçirdikleri sırada Nîşâbûr’da bulunan Kuşeyrî’nin ünü bu sırada bir hayli fazladır. Mu‘tezile taraftarı olan Selçuklu veziri Amîdülmülk Kündürî’nin takibatı sonrasında Eş‘arîlik lehinde fetva verenler arasında yer almıştır. Sonraları hadis dersleri vermiş ve hadis rivayet etmeye başlamıştır. Amîdülmülk’ün takibatı neticesinde yakalanarak Nîşâbûr’da hapsedilmiştir. Ancak kendisi hakkında da yakalanma emri çıkartılan Ebû Sehl b. Muvaffak, silahlı bir grupla gelerek Kuşeyrî’nin serbest bırakılmasını istemiş, silahlı çatışma sonucunda hapsedildiği kaleden kurtarılan Kuşeyrî, Horasan’ı terkederek Bağdad’a gitmiştir. Sekiz yıla yakın bir süre Horasan’dan uzak kalan Kuşeyrî, Nizâmülmülk’ün vezir olmasıyla birlikte Nîşâbûr’a geri dönerek medresesinde dersler vermeye devam etmiştir. Sultan Melikşah’ın huzurunda Đmâmü’l-Haremeyn ile münazaralarda bulunduğu rivayet edilmektedir. Eserlerini genellikle tefsîr ve tasavvuf konuları üzerine vermiştir. Ona büyük ün kazandıran eseri Risâletü’l-Kuşeyrî’dir. Đki bölüm olarak ele aldığı eserinin ilk bölümü sûfîlerin görüşleri ve yaşam öykülerinden oluşurken, ikinci bölümde tasavvuf kavramlarını açıklar. Kuşeyrî’ye göre tasavvuf insanı eğiten, geliştiren ve olgunluğa ulaştıran bir bilimdir. Ayrıca tasavvuf barış içinde yaşamayı sağlar. Nîşâbûr’da bir hânkāh sahibi olan Kuşeyrî, 16 Rebiülahir 465/30 Aralık 1072 tarihinde vefat etmiş ve medresesinde gömülmüştür265 . 265 Kitâbü’s-siyâk, s. 229-232; Đbn Asâkir, s. 271-276; Đbnü’l-Cevzî, C. XVI, s. 148-149; 265 3. Ebû Ali el-Fârmedî (ö. 477/1084): 407/1016-1017 tarihinde Tûs’a bağlı Fârmed köyünde doğmuş ve Tûs’ta vefat etmiştir. Ebu’l-Kâsım el-Kuşeyrî’nin öğrencisi olan Farmedî, gençliğinde Nîşâbûr’daki Serecan Medresesi’nde ilim tahsil etmiştir. Hocasının ölümünden sonra, başka bir görüşe göre de izniyle Tûs’a giderek önemli şeyhlerden biri olan Ebu’l-Kâsım el-Cürcânî’nin terbiyesine girmiştir. Uzun süren eğtiminden sonra Ebu’l-Kâsım el-Cürcânî’nin kızıyla evlenmiş, şeyhinden aldığı izinle de sohbet meclisleri düzenlemeye başlamıştır. Ebu’l-Kâsım el-Cürcânî’nin ölümünden sonra onun düşüncelerini Tûs’taki tekkesinde devam ettirmiş, bu mekân pek çok kişi tarafından önemsenmiştir. Ona ve düşüncelerine Nizâmülmülk de hürmet göstermiştir. Hatta Ebu’l-Kâsım elKuşeyrî ile Đmamü’l-Haremeyn el-Cüveynî, Nizâmülmülk’ü ziyarete geldiğinde vezir ayağa kalkıp tekrar yerine otururken, Ebû Ali el-Fârmedî ziyaretine geldiğinde onu kendi makamına oturttuğu kaydedilmiştir. Öğrencilerinden biri olan Đmâm Gazzâlî, şeyhinin düşüncelerini hayatı boyunca devam ettirmiştir. Tekrar döndüğü Nîşâbûr’da düşüncesini yaymaya devam etmiştir. Yazılı eser bırakmamış olmasına rağmen Đmâm Gazzâlî gibi önemli bir âlimin yetişmesini sağlamış, düşünceleriyle pek çok sûfîyi de etkilemiştir. Tasavvuf ile ilgili derslerini çiçeklerle donatılmış bir bahçede verdiği nakledilmektedir. Doğduğu kasabada vefat etmiştir266 . 4. Hâce Abdullah Ebû Đsmail Abdullah b. Muhammed b. Ali el-Herevî (ö. 481/1089): Mutasavvıf ve şair olarak kaydedilen Hâce Abdullah, 2 Şaban 396/4 Mayıs 1006 tarihinde Herat’ın eski kalesi Kûhendîz’de doğmuştur. Đlk öğrenimine Mâlînî Medresesi’nde başlamış, dokuz yaşına geldiğinde Kadı Ebû Mansûr el-Ezdî, Vefeyâtü’l-a‘yân, C. II, s. 152-154; Ebu’l-Fidâ, Fukahâu’ş-şâfi‘îyyîn, C. II, s. 451-452; Tabakātü’ş-Şâfi‘îyyeti’l-kübrâ, C. V, s. 153 vd.; el-Bidâye, C. XII, s. 228-229; Tabakātü’lmüfessirîn, C. I, s. 338 vd.; Câmî, Nefahatü’l-üns, s. 618; Takî Bahar, Sebk-i şinâsî, C. II, s. 186; Ahmed Ateş, “Kuşeyrî”, ĐA, C. VI, s. 1035 vd.; Bilmen, Tefsir Tarihi, C. II, s. 245 vd.; Kafesoğlu, Sultan Melikşah, s. 172-173; Kiyânî, Tarih-i Hânkâh, s. 125-126; Đsmet Zeki Eyuboğlu, Günün Işığında Tasavvuf Tarikatlar Mezhepler Tarihi, Đstanbul 1987, s. 127; Mevsû‘atü’l-müyessere, C. II, s. 1310 vd.; Menekşe, aynı tez, s. 37-38; H. Halm, “al-Kushayrī”, EI2 , C. V, s. 526-527; Süleyman Uludağ, “Kuşeyrî, Abdülkerîm b. Hevâzin”, DĐA, C. XXVI, s. 473-475. 266 Sem‘ânî, el-Ensâb, C. IX, s. 218-219; Đbn Münevver, Esrâru’t-tevhîd, s. 133-135; Đbnü’l-Esîr, C. X, s. 180; Câmî, Nefahatü’l-üns, 694 vd.; Ahmed b. Mahmûd, C. II, s. 10; Kafesoğlu, Sultan Melikşah, s. 184; Gazzâlînâme, s. 280-281; Kiyânî, Tarih-i Hânkâh, s. 103-104; Zerrinkûb, Medreseden Kaçış, s. 52; Zerrinkûb, Tasavvuf-ı Đran, s. 86; Lockhart, Persian Cities, s. 83; Altıntaş, Tasavvuf Tarihi, s. 146; Ocak, Dini Siyaset, s. 131; Şahin, aynı tez, s. 18 vd.; M. Achena, “Abū ‘Alī”, EI2 , C. XII, s. 14-15. 266 Ebu’l-Fazl el-Cârûdî’nin derslerini takip ederek hadis öğrenmiştir. 417/1026 yılında bilgisini arttırmak üzere Herat’tan Nîşâbûr’a gelmiştir. Ancak o dönemin ünlü âlimleri Ebû Đshak el-Đsferâyînî, Rüknü’l-Đslâm el-Cüveynî ve Đsmail es-Sabûnî’nin derslerini Eş‘arî olmaları sebebiyle takip etmemiştir. Değişik şehirlere yolculuklar yapıp ilim meclislerine katıldıktan sonra Herat’a dönen Hâce Abdullah, hadis okutmaya başlamıştır. Bu sırada Eş‘arî ve Mu‘tezîle mezheplerine mensup diğer âlimlerce şeriatın sınırlarını aşmakla suçlanarak Gazneli Sultan Mes‘ûd’a şikâyet edilmiştir. Ancak Sultanı ikna ederek bu dönemde rahat bir yaşam sürmeyi başarmıştır. Herat’ın Selçuklular’ın hâkimiyetine girmesiyle birlikte bazı âlimler onun meclislerini engellemeye başlamış, bu gelişme üzerine o da Herat’ı terk etmiştir. Daha sonra tekrar geri dönerek Eş‘arî ve Mu‘tezîle’yi eleştirmiştir. Ulemânın şikâyeti üzerine 438/1046 tarihinde tutuklanarak hapsedilmişse de, ertesi yıl tekrar Herat’a dönerek Kur‘an tefsiri üzerindeki çalışmasına devam etmiştir. Amîdülmülk’ün Eş‘arîler üzerinde kurduğu baskı sayesinde diğer âlimlerin baskısından kurtulmış ve rahat bir yaşam ortamı elde etmiştir. Ancak Nizâmülmülk’ün göreve başlaması ile bu rahatı sona ermiştir. Şâfi‘îler ve Hanefîler onu vezire şikâyet etmiş, muhalifleri ile yaptığı tartışmayı kazanmasına rağmen şikâyetlerin ardı arkası kesilmeyince 458/1066 tarihinde Belh’e sürgün edilmiştir. Sürgün cezasının bitmesi sonrasında tekrar Herat’a döndüğü sırada 459/1067 tarihinde Herat’a gelen Alp Arslan ve Nizâmülmülk’e tekrar şikâyet edilmiştir. Ancak Nizâmülmülk’ün huzurunda yapılan tartışmada bir kez daha haklılığını kanıtlamış ve bundan sonra sultanın nezdinde itibarını arttırmıştır. Halife Kâim Biemrillâh, Nizâmülmülk vasıtasıyla ona hediyeler gönderince itibarı daha da artan Herevî, Herat şehrindeki hânkāhında refah içinde tefsir dersleri ve vaazlarına devam etmiştir. Aynı zamanda eser yazmaya da devam eden Hâce Abdullah, 22 Zilhicce 481/8 Mart 1089 tarihinde vefat etmiştir. Tasavvuf ve kelam konularında pek çok eser vermiştir. Aynı zamanda hadis, usûl, tefsir, kelam ve tarih konularında çalışmalar yapmıştır. Mezhepler konusunda çok mutaassıp biri olarak kaydedilir. Fıkha dair Menakıbu Đmâm Ahmed adlı eseri bulunmaktadır267 . 267 Đbnü’l-Cevzî, C. XVI, s. 278-279; Đbnü’l-Esîr, C. X, s. 151; Tabakātü’l-müfessirîn, C. I, s. 249- 250; Şerefeddîn, aynı makale, s. 110-111; Gazzâlînâme, s. 336; Kiyânî, Tarih-i Hânkâh, s. 199; 267 5. Ebû Ya‘kûb Yusuf b. Eyyûb b. Yusuf el-Hemedânî (ö. 534/1139- 1140): Hemedan’a bağlı bir köyde doğmuş, daha sonra Merv’e göçmüştür. Pek çok önemli âlimden dersler almıştır. Bağdat’ta bulunduğu sırada Ebû Đshak eşŞîrâzî’den dersler almış, zahirî ilimler konusunda eğitimini tamamladıktan sonra tasavvufa yönelmiştir. Ünlü Mutasavvıf Ahmed Yesevî’nin de şeyhidir. Bir süre Merv’de yaşadıktan sonra Herat’a göçmüştür. Merv’in ileri gelenlerinin ricası üzerine tekrar Merv’e dönmüştür. Herat’ı ziyaret edip Merv’e dönüş yolculuğu sırasında Herat’ın köylerinden birinde vefat etmiştir. Vefat ettiği yerde gömüldüyse de, sonraları kabri Merv’e taşınmıştır268 . 6. Ebû Hafs Ömer b. Ahmed b. Leys et-Tâlekânî (ö. 536/1141-1142): Pek çok alanda faaliyet gösteren âlimlerden birisidir. Belh şehrinde tasavvufla ilgilenmiştir. Aynı zamanda fakihtir. Bunların yanında Belh Nizâmiye Medresesi’nin mu‘îdlerinden birisidir269 . 7. Ebû Nâsr Ahmed b. Ebu’l-Hasan en-Nâmekî (ö. 536/1141): Câmîyye tarikatının kurucusu olan mutasavvıf ve şairdir. Horasan’ın Nâmek köyünde 441/1049 yılında dünyaya gelmiştir. Gençlik yıllarında boş bir hayat geçirdikten sonra arkadaşları için düzenlediği bir eğlencede karşılaştığı bir takım şeyler sonrasında tövbe ederek Câm şehri civarındaki bir dağda inzivaya çekilmiştir. Menâkıbnâmesinde yer alan bilgiye göre bu sırada fıkıh, kelam, hadis, tefsir, edebiyat ve tasavvuf konularında kendisini yetiştirmiştir. Câmî, kırk yaşına geldiğinde ilham yoluyla kendisine inzivadan çıkması bildirilmiş, bunun sonrasında insanların arasına karışarak vaazlar ve nasihatler vermeye başlamıştır. Bu çerçevede Serahs, Herat, Merv, Bâharz ve Nîşâbûr’a yolculuklar yapmıştır. Dînî gerçeklerin uygulanması ve halkın ahlaka uygun yaşaması konusunda çaba gösteren Câmî, Câm şehri yakınlarında bulunan Mehâbâd köyündeki zaviyesinde 10 Muharrem 536/15 Ağustos 1141 tarihinde vefat etmiştir. En önemli eseri Ünsü’t-ta‘ibîn ve miftâhu’nnecât’tır. Eserinden anlaşıldığına göre Câmî, Sünnî kaidelere bağlı bir Mevsû‘atü’l-müyessere, C. II, s. 1392 vd.; Yazıcı-Uludağ, “Herevî, Hâce Abdullah”, DĐA, s. 222-226; Ocak, Dini Siyaset, s. 95 vd.; Menekşe, aynı tez, s. 118-119. 268 Đbnü’l-Cevzî, C. XVIII, s. 15-16; Altıntaş, Tasavvuf Tarihi, s. 146. Altıntaş (Tasavvuf Tarihi, s. 146), onun Merv’de öldüğünü naklatmektedir. 269 Kisâî, Medâris-i Nizâmiye, s. 235. 268 mutasavvıftır. Sünnete bağlı kalmayı en önemli vazife addeder ve Sünnîliğin esaslarını izah eder. Kendisine bağlı müritleri daha sonra Câmiyye tarikatını kurmuşlardır270 . 3. Filozoflar 1. Hüccetü’l-Đslâm Ebu’l-Hâmîd Muhammed b. Muhammed el-Gazzâlî (ö. 505/1111): Bkz. s. 183. 2. Ebû Ca‘fer b. Muhammed el-Buhârî (ö. 551/1156-1157): Đlk devir filozof ve düşünürleri hakkında bilgi sahibi olmuş filozoflardan biridir. Maverâünnehir kökenli olmasına rağmen Horasan’da yaşamış ve Đsferâyîn’de vefat etmiştir271 . 3. Ömer Hayyâm (ö. 526/1131): Bkz. s. 213. 4. Ebu’l-Feth b. Ebû Sa‘îd el-Fenderûcî: Muhammed b. Ebû Tâhir elMervezî’nin talebelerinden birisi olup, felsefe alanında iyi bir eğitim almıştır. Meteoroloji ve astronomi konularını ele aldığı el-Âsârü’l-ulviyye ve Tefâdulu’lhayavânât adlı eserleri bulunmaktadır. Hayatının son dönemlerini Nîşâbûr’da bulunan Yusuf el-Hemedânî Medresesi’nde geçirmiştir272 . 270 Kiyânî, Tarih-i Hânkâh, s. 191-192; A. S. Beveridge,” “Câmî”, ĐA, C. III, s. 15; Süleyman Uludağ, “Câmî, Ahmed-i Nâmekî”, DĐA, C. VII, s. 99-100. 271 Đbnü’l-Esîr, C. XI, s. 184. 272 Đbn Funduk, Tarihu hukemâ, s. 129-130; Şeşen, Sultan Sencer’in Muhitinde, s. 450. 269 SONUÇ Kurulmuş oldukları bölge ve şehirler, devletlerin kaderinde önemli rol oynadıkları gibi, devletler de bölge ve şehirlerin mukadderatında etkili olmuşlardır. Bundan dolayıdır ki, tarihteki bazı devletler kurulmuş olduğu bölge veya şehrin adıyla anılırlar. Kısaca devletin kurulmuş olduğu merkez, o devletin kalbi durumunda olabilmektedir. Bu sebeple Büyük Selçuklular’ın kuruluş ve gelişmesinde önemli bir merkez olan Horasan da bu özellikleri büyük ölçüde bünyesinde barındırmaktadır. Selçuklular’ın Horasan’a gelmesiyle birlikte Türk tarihinde yeni bir sayfa açılmış oldu. Selçuklular, buraya zorunlu bir göç sebebiyle geldikleri halde kısa süre içinde bölgenin hâkimi olmayı başarmışlardır. Selçuklular, bölgede kendinden önce kurulmuş bulunan diğer devletlerin siyasî organizasyonlarını benimsemekte zorlanmamış, hatta bazı durumlarda onların da önüne geçmeye muvaffak olmuşlardır. Bu sebeple çok az devlet kendinden sonra kurulan devletleri Selçuklular kadar etkileyebilmiştir. Nitekim Selçuklular Horasan’a gelerek açmış oldukları tarih sayfasına her geçen gün daha büyük işler yaparak yeni sayfalar eklemeyi başarmışlardır. Onların siyasî başarılarının merkezi hiç kuşkusuz Horasan olmuştur. Selçuklular’ın, Gazneliler gibi büyük devletin elinden Horasan’ı ele geçirmeleri ve burada devletlerini kurmaları bile tek başına bir başarı kabul edilmelidir. Devletin kurulmasından sonra Horasan merkezli yeni yapılanma ve Selçuklular’ın ilk başkentinin Horasan’da yer alması, bölgeyi devletin merkezi konumuna getirmiştir. Diğer taraftan Horasan, daha ziyade hanedan mensuplarınca yönetildiği için, bölgenin devlet üzerindeki etkisi her zaman için geçerliliğini sürdürmüştür. Bölgenin askerî önemi de sultanlar ve diğer hanedan üyelerinin üzerinde dikkatlice durdukları bir konu olarak göze çarpmaktadır. Nitekim Horasan, sultanlar için ordularına yeni asker kattıkları bir merkez olduğu gibi, bazı hanedan üyelerinin de iktidarı ele geçirmek üzere hazırlandığı harekât üssü durumundadır. Zamanla batıya yönelen Selçuklular, başkentlerini Rey, daha sonra Isfahân’a taşımış olmalarına rağmen, ülkenin doğusuyla ilgili siyasî planlarında Horasan 270 önemini korumaya devam etmiştir. Gazneliler ve Karahanlılar ile yapılan mücadelelerde Horasan şehirleri lojistik üs olarak kullanılmıştır. Belki de Horasan’ın jeopolitik önemini gösteren en önemli örneği, Sencer’in sultan olarak batıya gelmeyi tercih etmeyerek, devletin merkezini tekrar doğuya, Merv’e taşıması olarak vermek mümkündür. Kuruldukları günden itibaren her geçen gün daha güçlü bir devlet haline gelen Selçuklular, Horasan’da siyasî konularda elde ettikleri başarılarını kültürel ve ekonomik sahada da desteklemişlerdir. Tarihteki en önemli eğitim kurumlarından biri olan Nizâmiye Medreseleri’nden dördü Horasan şehirlerinde inşa edilmiştir. Yine Sultan Tuğrul Bey’in tesis ettirdiği ilk kurumlardan biri de bir medrese olup, Nîşâbûr’da bulunmaktadır. Horasan’ın köklü geçmişinden gelen ilim merkezi olma özelliği Selçuklular tarafından da korunmuş, bunun neticesinde ilim ve kültür alanında çok büyük gelişme sağlanmıştır. Horasan’daki bu gelişme dönem şartları gereği sadece dînî konularda olmamış, edebiyat ve fen bilimlerinde de kendisini göstermiştir. Öyle ki, Horasan menşeli pek çok şair ve bilim adamının eserleri günümüze kadar ulaşmıştır. Selçuklular döneminde Horasan’daki ilmî yapı bir hayli güçlüdür. Sünnî mezheplerin ağırlıkta olduğu bölge, Hanefî ve Şâfi‘î ilim adamlarının yoğun ilmî çalışmalarıyla dönemin ilim merkezlerinden biri olmuştur. Hatta bölgede yetişen bazı bilim adamları Bağdat ve Dımaşk gibi şehirlerde eğitim hayatının saygın kişilerinden olmuşken, pek çok sayıda kişi de ilim öğrenmek üzere Horasan’da yaşayan alimlerin öğrencisi olmak için bölgeye gelmiştir. Horasan’ın güçlü yönlerinden biri de düşünce hayatına yapmış olduğu büyük katkılar olarak göze çarpmaktadır. Türkistan’da ortaya çıkan bazı tasavvuf düşünceleri Horasan’da olgunlaşmış, daha sonra da bölgenin bu düşünceleri köprü vazifesi görmesi sebebiyle batıya ulaşmıştır. Özellikle “Horasan Erenleri” ve onların çabalarıyla bölgede oluşan güçlü düşünce yapısı, Türkiye Selçukluları’nın yaşadığı dönem ve Osmanlılar’ın ilk dönemlerindeki tasavvuf yaşantısını güçlü bir şekilde etkilemiştir. Hatta bu etki Osmanlılar sayesinde Balkanlar’a kadar ulaşmıştır

BÜYÜK SELÇUKLULAR DEVRİNDE BİR ADALET İSTEME ÂDETİ VE ŞİKÂYET BİLDİRME TARZI OLARAK DİLEKÇE ARZ ETMEK Submitting a Petition as a Tradition of Demanding Justice and a Way of Application for Complaint in the Great Seljuqs Period Sinan TARİFÇİ Gazi Türkiyat, Bahar 2021/28: 129-144, DOI: 10.34189/gtd.28.009 Öz: Büyük Selçuklu sultanları devletin temel varoluş sebebi olan adaleti yerine getirmek ve böylece devlet ve toplum düzeninin istikrarını sağlamak için halkın şikâyetleriyle bizzat ilgilenmişlerdir. En yüksek hâkim sıfatıyla sultanlar ve yetki devrettikleri devlet görevlileri halkın şikâyetlerini almak için muhtelif uygulamalar icra etmişlerdir. Halktan kimseler de haklarını aramak ve şikâyetlerini doğrudan doğruya sultan başta olmak üzere iktidar sahiplerine arz edebilmek için birtakım âdetler tatbik etmişlerdir. Büyük Selçuklular devrinde bir adalet isteme âdeti ve şikâyet bildirme tarzı olarak dilekçe arz etmek yaygın bir şekilde uygulanmıştır. Bu dönemde gerek dîvân-i mezâlim oturumunda ve gerekse mahkeme dışında herhangi bir zamanda bireysel veya toplu bir şekilde dilekçe arz etmek suretiyle şikâyetleri sultan ve temsilcileri katına ulaştırmak mümkündü. Bu çalışmada Büyük Selçuklular devrinde dîvân-i mezâlimde hükümdarın istek ve iradesine ilişkin olarak, mezâlim dışında ise şikâyetçilerin kendiliklerinden teşebbüslerine ilişkin olarak tezahür eden dilekçe arzı üzerinde durulacaktır. Bunu yaparken konu tarihî, edebî ve diplomatik kaynaklara istinaden ele alınacaktır. Anahtar Kelimeler: Büyük Selçuklular, sultan, adalet, şikâyet, dîvân-i mezâlim, dilekçe Abstract: The Great Seljuqs sultans personally dealt with the complaints of the people in order to administer justice, which is the main reason for the existence of the state, and thus to ensure the stability of the state and social order. As the highest judge, the sultans and the state officials to whom they transferred their power carried out various practices to get the complaints of the people. People also practiced some traditions to seek their rights and submit their complaints directly to the highranking officials, especially the sultan. In the Great Seljuqs period, submitting a petition as a tradition of demanding justice and a way of application for complaint was widely practiced. In this period, it was possible to get the complaints to the sultan and his representatives by submitting a petition individually or collectively in sitting of the diwan-i mazalim or outside of the court at any time. In this study, it is going to be examined submitting a petition that appeared in relation to the edict of the ruler in the diwan-i mazalim and attempts of the complainants itself outside of the court in the Great Seljuqs period. By doing this, the subject will be discussed with reference to historical, literary and diplomatic sources. Keywords: Great Seljuqs, sultan, justice, complaint, diwan-i mazalim, petition GİRİŞ Selçuklular devrinde kaleme alınan siyasetnâmeler ve hukukî, felsefî, tasavvufî, ahlakî, edebî eserler gibi çok farklı kategorilerden kaynaklar ile Selçuklu  Arş. Gör. Dr., Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü, Ankara / TÜRKİYE. sinantar@hotmail.com, orcid.org/0000-0002-9218-6193, Gönderim tarihi: 16.04.2021 / Kabul tarihi: 05.06.2021 130 | T a r i f ç i / G a z i T ü r k i y a t , B a h a r 2 0 2 1 / 2 8 : 1 2 9 - 1 4 4 diplomatikasına ait vesikalar zamanın şartları içerisinde ideal devlet ve hükümdar tipi çizmiştir. Bu çerçevede hükümdarın iktidarının korunması, devlet ve toplum nizamında refah ve istikrarın sağlanmasındaki temel prensip adalet olarak telakki edilmiştir. Adalet kavramı, halkın şikâyetlerini doğrudan doğruya hükümdara sunabilmesi ve onun emriyle haksızlıkların giderilmesiyle yakından ilişkili olmuştur. En yüksek otorite ve adaletin son başvuru yeri olan hükümdarın doğrudan doğruya halkın şikâyetlerini dinlemesi onun temel görevlerindendi; bu tutum ve davranışı halk nezdinde makbul sayılırdı. Hükümdar halkın şikâyetlerini almak için muhtelif âdetleri ne kadar çok tekrarlarsa, o derece adil sayılırdı (İnalcık 2017c: 63). Halka adil davranma ve onları zulümden koruma görevini gerçekleştirebilmek için çeşitli uygulamalar olmuştur. Bu uygulamalar temelde yönetimin başında bulunanlara yapılan şikâyetleri değerlendirme ve haksızlığı önleme şeklinde gerçekleşmiştir. Zulmü ortadan kaldırmaya yönelik ortaya çıkan bu uygulamaların bir kısmı kurumsallaşmış olup, bir kısmı da kişilere, dönemlere bağlı kalmıştır (Tuğluca 2020: 23-24). Zulme uğrayan erkek, kadın yetişkin ve çocuk halktan kimselerin haklarını aramak ve şikâyetlerini doğrudan hükümdar başta olmak üzere yargı mercilerine arz edebilmek için onların geçiş güzergâhında beklediklerinden sıklıkla söz edilmiştir. Böylece iktidar sahiplerine yaklaşabilenler bazen de onların eteğine veya dizginine yapışarak seslerini daha etkili duyurma ve hak arama çabası içerisinde olmuşlardır. Kadim Orta Doğu siyasî geleneğinde bir kanun koyucu ve adalet dağıtıcısı olarak algılanan hükümdara adaleti yerine getirmesi için dilekçe arz etmek de bir adalet isteme âdeti ve şikâyet bildirme tarzı olarak yaygın bir uygulamaydı. Hükümdarın yargısal işlevleri onun meşruiyetini sembolize ediyordu ve bu gelenekler Orta Çağ Orta Doğu’sunda da oldukça canlı bir şekilde sürdürülüyordu. Halk, adalet arayışı başta olmak üzere, yöneticilerine hemen hemen her hususta dilekçe vermiştir (Lev 2020: 202). Bu, en azından teorik olarak, iktidarın temel varoluş nedeni olan adaleti hâkim kılmanın önemli bir yoluydu (Stern 1966: 237). Dilekçe arz etmek idare edilenlerin bir davranışı olarak tarihin her devrinde görülmüştür. Siyasî bir teşekkül içerisinde yaşayan insanlar, bu nizamın idareciler kadrosuna ve çoğunlukla devlet başkanına çeşitli şekillerde başvurmuşlardır. Şikâyet yollu müracaatlar bazen adlî bir dava şeklinde ortaya çıkmış ve neticeye bağlanmış, bazen de böyle bir yola başvurmadan ileri sürülmüş şikâyet hakkında muamele yapılmıştır (Armağan 1972: 1). En tabii bir hak olarak görülüp idareciler ile idare edilenler arasındaki münasebetin başlangıcı kadar eski olarak yorumlanan dilekçe hakkı (Armağan 1972: 2), İslâmiyet öncesi Türklerde ve İslâm devletlerinde mutat bir şekilde kullanılmıştır1 . Büyük Selçuklular devrinde de şikâyet hakkı çerçevesinde bir adalet isteme âdeti ve şikâyet bildirme tarzı olarak dilekçe arz etmek yaygın bir şekilde 1 Dilekçe hakkının tarihî gelişimi hakkında genel bir bilgi için mesela bkz. Aykanat, 2019: 56-64. Artan kaynak çeşitliliğine paralel olarak genişleyen tarihî malzemenin verdiği imkânla Mısır-Suriye sahasında Memlükler, Eyyûbîler ve Fâtımîler devirlerine ait birtakım dilekçe örneklerine istinaden dilekçe hususunda müstakil araştırmalar yapılmıştır. Mesela bkz. Stern 1962, Stern, 1964, Stern 1966, Richards, 1973, Khan, 1990. B ü y ü k S e l ç u k l u l a r D e v r i n d e B i r A d a l e t İ s t e m e Â d e t i v e Ş i k â y e t B i l d i r m e T a r z ı … | 131 icra edilmiştir. Bu devirde her tabakadan kişilerin herhangi bir konu hakkındaki şikâyet veya isteklerine dair bireysel veya toplu olarak hükümdar başta olmak üzere yargısal-cezaî yetki ve sorumluluğu haiz makamlara müracaat etme hakları vardı. Dönem kaynaklarında dilekçe umumiyetle “kısse”, “mahzar”, “rik’a” kavramlarıyla; dilekçe arz etmek de “kısse dâden”, “kısse arze kerden”, “kısse ber dâşten” tabirleriyle ifade edilmiştir. Türkiye Selçukluları devrine ait bazı inşâ eserlerinde bu kavramların tanımlarına rastlamak mümkün olmaktadır. Selçuklu Türkiye’sinde Muhammed b. Abdü’l-Hâlik el-Meyhenî tarafından 12. yüzyılın son çeyreğinde telif edilen Destûr-i Debîrî’de (elMeyhenî 1962: 30) kısse, halkın, sultan ve valiye bir durumu veya bir haceti (hâlî û hâcetî) arz etmek (arze kerden) için gönderdiği yazı (nevişte) olarak tarif edilmiştir. 13. yüzyılın ikinci yarısında yine Selçuklu Türkiye’sinde yaşayan Hasan b. Abdü’lMü’min el-Hoyî, Rüsûmü’r-Resâil ve Nücûmü’l-Fezâil adlı eserinin (el-Hoyî 1963: 25) kâtiplik terimlerini belirttiği bir faslında ise kısseyi, halkın, padişaha ve hâkimlere gönderdiği yazı (nevişte); mahzarı da şehir ve vilayet ileri gelenlerinin, muteber kimselerinin ve kethüdalarının bir kimseye teşekkür ve bir kimseden şikâyet tarzında (beresm-i şokr û şikâyet) yazarak padişahın dergâhına gönderdikleri yazı (mektûb) olarak tanımlamıştır. Bu itibarla mahzar, resmî makamlara şikâyet, talep, teşekkür vs. hususlar için sunulan çok imzalı arzuhâldir (bkz. İpşirli 2003, ayrıca bkz. İpşirli 1991). Osman Turan (1988: 182), mahzar tabirinin karşılığı olarak arznâme, şikâyetnâme ve rapor kelimelerini göstermiştir. Bu devir inşâ kitaplarında dilekçe manasında olmak üzere kısse ve mahzar tabirlerinin tanımlarına rastlamakla birlikte, yine bu eserlerde bu türlerin örnekleri de dercedilmiştir. Mesela Rüsûmü’r-Resâil ve Nücûmü’l-Fezâil’in dördüncü ve son faslında, “bir iki mahzar (yek do mahzar)” üst başlığı altında, teşekkür (mahzar beresm-i şokr) ve şikâyet mahiyetinde (mahzar beresm-i şikâyet) kaleme alınan mahzar örnekleri nakledilmiştir. Bunların şikâyet üslubunda yazılmış olanı, inşâ mecmualarında mutat olduğu üzere ismi hıfzedilen bir şehir ve vilayetin ileri gelenleri, muteber kimseleri, salih kimseleri, dîvân ashabı ve halkı tarafından hükümdara gönderilmiştir. Bunlar yine ismi hıfzedilen bölgenin idarecisi emîrin göreve geldiği günden beri sürekli taleplerine, müsaderelerine, mevcut olmayıp yeni ihdas ettiği kaidelere artık tahammül edemedikleri, bu suretle halktan pek çok kimsenin vatanlarını terk ederek etrafa dağıldıklarından bahisle, bu durumun düzeltilmesi ve emîrin zulmüne bir son verilmesi hususunda arz ve şikâyette bulunmuşlardır (el-Hoyî 1963: 42-43). Destûr-i Debîrî’de ise mahzar kelimesinin çoğulu olup dilekçeler manasındaki “mehâzir2” başlığı altında çeşitli konularda kaleme alınmış dört mahzar örneğine yer verilmiştir. Bunlar; “birisinin iyiliği hakkında mahzar (mahzar der selâh-i kesî)”, “şerli bir fesat hakkında mahzar (mahzar der fesâd-i şerîr)”, “bir reise teşekkür hakkında mahzar (mahzar der şokr ez reîsî)”, “validen şikâyet hakkında mahzar 2 Yalnız dilekçe değil taahhütnâme, şehâdetnâme, akidnâme, vasiyetnâme niteliğindeki mektup ve vesikalar da mehâzir türünü oluşturur. 132 | T a r i f ç i / G a z i T ü r k i y a t , B a h a r 2 0 2 1 / 2 8 : 1 2 9 - 1 4 4 (mahzar der şikâyet-i âmil)” olarak gösterilmiştir. Şikâyet şeklindeki son mahzar, filan yerin valiliğine tayin edilen hâce-yi filan olarak anılan valiyle alakalıdır. Mahzarda yazılanlara göre bu vali şefkat ve merhameti terk ederek zulme yönelmiş, idarî ananelerin ve şeriatın yolundan sapmış, adamları da Müslümanların mallarına ve gelir kaynaklarına el uzatmıştır. Hal böyle olunca hükümdardan valinin zulmünü ortadan kaldırması ve halkın zayıflarını onun merhametsizliğinden kurtarması talep edilmiştir (el-Meyhenî 1962: 119-120). Yine Destûr-i Debîrî’de “her manada yazı (rika’ der her ma’nâ)” üst başlığı altında, çeşitli mahiyetteki vesikalar arasında bu defa “kısse” adı altında bir dilekçeye de yer verilmiştir. Bu dilekçenin konusu filan köyde mukim bulunan ve atalarından kalan bir kısım tarlaya sahip olan topluluğun, geçmiş hükümdarların inayetine mazhar olup bazı imtiyazlar elde eden ataları gibi, mesela birtakım vergilerden muafiyetleri şeklindeki uygulamaların eskisi gibi uygulanmaya devam edilmesi, bu kapsamda âmillere ve devlet memurlarına gerekli talimatların verilmesi talebidir (el-Meyhenî 1962: 105-106). Diplomatik açıdan sultâniyat, ihvâniyat veya mehâzir türlerinden olsun vesikalarda çarpıcı bir sürekliliğin olduğu malumdur. Her ne kadar zamanla bazı unsurlar kullanılmaz hale gelip yeni unsurlar ortaya çıktıysa da bazı araştırmacılar, Arapça dilekçeler özelinde Orta Çağlarda kaleme alınan dilekçelerin dil, üslup, kalıp, klişe ve rükünler bakımından benzerlikler içerdiğini haklı olarak söylemişlerdir. Bu cümleden olarak Geoffrey Khan (1990:

, bir dilekçenin yapısını şöyle gösterir: Besmele, hitap, muhataba hitaben başlama duası, arz ve beyan, dilek ve istek, sena, muhataba hitaben bitirme duası. Yukarıda bahsedilen Türkiye Selçukluları zamanından günümüze intikal eden Farsça dilekçe örneklerinde de hemen hemen aynı biçim görülmektedir. Muasırlarının ve haleflerinin devlet idaresinde ve toplum yaşamında derin tesirler yaratan ve bu hususlarda pek çok unsurun nüvesini teşkil eden Büyük Selçuklular devrinde de aynı halin vaki olduğu söylenebilir. Büyük Selçuklular devrinde bir adalet isteme âdeti ve şikâyeti bildirme tarzı olarak dilekçe arz etmek farklı türlerde kendisini göstermiştir. Gerek kabul merasimi tertip edilen gün mezâlim dîvânı oturumunda ve gerekse mahkeme dışında herhangi bir zamanda birey olarak yahut toplu halde dilekçe arz etmek suretiyle şikâyetleri sultan başta olmak üzere, iktidar mensuplarına ulaştırmak mümkündü. Bu itibarla dilekçe arz etmek ilk durumda hükümdarın istek ve iradesine ilişkin olarak, ikinci durumda ise şikâyetçilerin kendiliklerinden teşebbüslerine ilişkin olarak ortaya çıkmaktadır. Böylece dilekçe arzı iki yönlü tezahür ediyor ve işliyordu. DÎVÂN-İ MEZÂLİME MÜRACAAT VE BİR ÂDETİN İCRASI: DÎVÂN-İ MEZÂLİME DİLEKÇE ARZ ETMEK İdarî-hukukî bir müessese olarak dîvân-i mezâlim dünyevî otorite ve iktidar sahibi hükümdarın ya da onun yetkilendirdiği görevlilerin, şer’î mahkemelerin yetki ve B ü y ü k S e l ç u k l u l a r D e v r i n d e B i r A d a l e t İ s t e m e Â d e t i v e Ş i k â y e t B i l d i r m e T a r z ı … | 133 sorumluluğu dışında kalan, karara bağlamakta veya uygulamakta güçlük çektiği ceza ve hukuk davalarına bakmak, bunları karara bağlamak veya uygulamak, bilhassa idareyle ilgili şikâyetleri dinlemek üzere teşkil ve başkanlık ettiği yüksek mahkemeye delalet etmektedir. Büyük Selçuklu veziri Nizâmü’l-Mülk, Siyâsetnâme’sinin üçüncü faslını oluşturan “Zamanın padişahının mezâlime oturması ve iyi hayat sürmesine dair” adlı fasılda, dîvân-i mezâlim konusunu müstakil olarak ele almıştır. Nizâmü’l-Mülk’e göre; hükümdar için haftada iki gün (der hefte do rûz) mezâlime oturmaktan (bemezâlim nişîned), haklıyı haksızdan ayırmaktan, raiyyetin sözünü kendi kulağı ile aracısız olarak bizzat dinlemekten başka çare yoktur. Yine vezir (1976: 14 Farsça metin, 2017: 71), dünyanın efendisinin mazlumları ve adalet isteyenleri (mutezellimân û dâdhâhân) haftanın iki günü huzuruna çağırıp onları dinlediği haberinin ülkenin dört bir tarafına yayıldığında, zalimlerin korkup zulmü terk edeceklerini, cezalandırılma korkusuyla kimsenin zulme, el uzatmaya kalkışamayacağını beyan etmiştir. Nizâmü’l-Mülk, hükümdarlar için yaptığı bu nasihatle, tebaasının şikâyetleriyle bizzat ilgilenen erişilebilir bir ideal hükümdar tipi çizmiştir. Adalet teşkilâtının başı, en büyük yargıç ve en yüksek dünyevî hâkim sıfatıyla Büyük Selçuklu sultanları daha devletin teşekkül zamanlarından itibaren devletin bu en yüksek dünyevî mahkemesine bizzat başkanlık etmişler; burada halkın şikâyetlerini dinleyip davalarına bakarak adaletin tecellisine çalışmışlardır. Bazı yerli ve yabancı araştırmacılar, bütün siyasî ve idarî yapının hükümdarın şahsî egemenliği altında olan devlet sisteminde, baş yargıç olarak sultanın aslî görevi olarak adaleti temin etme anlayışı ile halkın toplumsal refah ve iyilik arayışında hükümdara/devlete doğrudan erişim arayışının bir seri kuruma vücut verdiğini, bunların başında da bizzat hükümdarın başkanlık ettiği dîvân-i mezâlim geldiğini belirtmişlerdir (İnalcık 2017a: 96, İnalcık 2017b: 19-20, Lev 2020: 202, Darling 2002: 3-4). Dîvân-i mezâlim, sultan ile halk arasında kurulan ilişkinin zemini olmuş ve reâyâ, bu dîvân vasıtasıyla doğrudan doğruya sultan ile iletişime geçerek sorunlarını yönetim katına iletebilmiştir (Ersan vd. 2017: 190). Dîvân-i mezâlim müessesesinin ilk gelişme devresinde şikâyetlerin yapılması ve incelenip kararın verilmesi sözlü olarak gerçekleştirilirdi. Ancak, kurumun giderek gelişme göstermesiyle birlikte, yazılı usul hâkimiyet kazanmıştır (Akyüz 2002: 218, Mez 2014: 270). Orta zamanlarda mezâlimde dava açmanın ilk adımı, ayrıntılı olarak hazırlanmış bir dilekçe arz etmekti. Teoride, halka açık kabul merasimlerinde teşkil edilen mezâlim mahkemesine dilekçeyle şahsen başvuru yapılırdı (Nielsen 1991: 934, Berkel 2014: 239-240). Diğer bir deyişle, dilekçe arz etmek mezâlime müracaatın mutat bir uygulamasıydı3 . Nizâmü’l-Mülk, Siyâsetnâme’de, bu âdetin icrasını ihtiva eden hikâyeler nakletmiştir. Sâsânîler dönemine ait bir hikâyeye göre, Erdeşîr-i Bâbekân’dan Yezdicerd zamanına kadar İran hükümdarlarının bir âdeti vardı. 3 Dîvân-i mezâlimin görev, yetki ve sorumluluk sahasına giren hususların birçoğunu kapsadığı üzere, mezâlim hâkimi tabii re’sen de harekete geçerek, tahkikat başlatıp meseleyi çözümleyebilirdi. 134 | T a r i f ç i / G a z i T ü r k i y a t , B a h a r 2 0 2 1 / 2 8 : 1 2 9 - 1 4 4 Mihrigân ve Nevrûz günü padişah kabul merasimi tertip ederdi (bâr dâdî). Bu toplantılarda kimseye engel olunmazdı. Birkaç gün önce tellal çıkartılır ve filan gün herkesin hazır olması, işini gücünü ayarlaması, dilekçe (kısse) yazması ilân edilirdi. O gün gelince padişah insanların dilekçesini (kısse-yi merdomân) alır, hepsini önüne koyar, tek tek okurdu (Nizâmü’l-Mülk 1976: 42-44 Farsça metin, Nizâmü’l-Mülk 2017: 102-104). Vezir eserinde (1976: 29 Farsça metin, 2017: 88) başka bir hikâyede ise, padişahın adalet tevzii için tellal çıkarmak suretiyle şikâyetçi olanları saraya davet ettiğinde bölge, şehir ve eyaletten sayılamayacak kadar çok şikâyetçinin saraya geldiğinden bahsetmiştir. Böylece, çoğu zaman yeri ve zamanı belirli olan mezâlim mahkemesinin teşkil edileceği bâr-i âmmdan halkın haberdar edilmesi için şehre tellal çıkarıldığı; ilanı duyan zulüm görenlerin yine çoğu zaman saray olan mekânda belirlenen vakitte hazır bulundukları anlaşılmaktadır. Sultan Melikşah’ın çağdaşı olan âlim, şair ve filozof Ömer Hayyâm da Nevrûznâme adlı eserinde Tâhirîler zamanına ilişkin bir rivayetten söz eder. Buna göre; Abdullah b. Tâhir bir gün ordu komutanlarından birini tutuklamıştı. Bu hususta kendisine söz söyleyenlerden hoşnut olmuyordu. Durum öyle bir dereceye ulaşmıştı ki herkes ondan ümidi kesmişti. Bu komutanın Fasîhe adlı bir cariyesi vardı. Bir dilekçe yazdı (kısseî neveşt) ve Abdullah b. Tâhir’in mezâlime oturduğu (bemezâlim nişest) gün cariye yüzünü kapatarak onun huzuruna gitti. Dilekçeyi vererek (kısse bedâd) efendisi için af istemiş ve bunun üzerine Abdullah b. Tâhir de komutanın serbest bırakılması emrini vermiştir (Hayyâm 1312/1933: 73-74). Nizâmü’l-Mülk’ün ve Ömer Hayyâm’ın nakillerine göre, dilekçe mezâlim mahkemesinin teşkil edildiği günden önce hazırlanır, o gün geldiği zaman da hükümdara arz edilirdi. Büyük Selçuklular ve Hârezmşahlar dönemlerinde de dîvân-i mezâlimde sultana dilekçe arz etme âdeti tedavülde idi (Muavvaz 2535/1977: 19). Nitekim Nizâmü’l-Mülk (1976: 14 Farsça metin, 2017: 71), Selçuklu sultanının mezâlime oturmasına dair kaleme aldığı fasılda, sultanın adalet tevdi ettiği bu zamanda, raiyyetin daha mühim olan birkaç dilekçeyi arz etmelerinden (kısse arze kerdend), sultanın da bu dilekçelerin her biri hakkında yazılı bir kararnâme (der her yekî misâlî) sadır etmesinden bahsetmiştir. Yine Nizâmü’l-Mülk’ün naklettiğine göre (1976: 263 Farsça metin, 2017: 353) halktan dilek, istek ve şikâyetlerini saray katına bildirenlere bir cevap ve kararnâme (misâl) veriliyordu. Vezir Nizâmü’l-Mülk’ün çeşitli vesilelerle nakledilen iki farklı yerdeki ifadelerine istinaden, hükümdarın, gerek mezâlim oturumunda ve gerekse mezâlim dışında kendisine arz edilen şikâyet dilekçelerine cevabı ve hükmü “misâl” denilen yazılı bir kararnâme sadır etmek suretiyle bildirdiği anlaşılmaktadır. Sultan başta olmak üzere mezâlim dîvânı başkanları kabul merasimi tertip edip mahkeme teşkil ettikleri zaman yüksek bir mevkide otururlardı. Şikâyetçiler de şikâyet konularının yazılı olduğu dilekçelerini ya ellerinde ya da bir sopanın ucuna bağlayarak yukarı kaldırmak suretiyle mahkeme başkanının dikkatini çekerlerdi (Heyderî 1395/2016: 66). Mahkeme başkanı da ya bizzat kendisi bunları alır ya da veziri başta olmak üzere maiyetindeki bir yetkiliye bunları toplamasını buyururdu. B ü y ü k S e l ç u k l u l a r D e v r i n d e B i r A d a l e t İ s t e m e Â d e t i v e Ş i k â y e t B i l d i r m e T a r z ı … | 135 Nitekim Nizâmü’l-Mülk’ün, Abbâsî halifesi Me’mûn dönemine ait olmak üzere naklettiği bir hikâyeye göre, halife, bir gün sarayında mezâlim mahkemesi teşkil etmişti. Kendisine bir dilekçe verdiler (kısse ber dâştend). Me’mûn dilekçeyi (kısse) veziri Fazl b. Sehl’e vererek, dilekçe sahibinin dileğini derhal yerine getirmesini emretmiştir (Nizâmü’l-Mülk 1976: 141 Farsça metin, Nizâmü’l-Mülk 2017: 212). Hükümdarın başkanlık ettiği mezâlim mahkemesinde şikâyetçilerin dilekçelerini toplayıp sultana takdim etmekle görevli olmak üzere, Hârezmşahlar zamanında kıssadâr, Memlükler zamanında ise devâdâr adı verilen bir memurun bu iş için görevlendirildiği anlaşılıyor (Akyüz 2002: 217, Stern 1966: 251-252). Ayrıca Abbâsîlerde halifeye verilen dilekçeleri takip etmekle görevli bir dîvânü’r-rik’a vardı (Abdü’l-Azîz ed-Dûrî 1994: 379). Mahkeme başkanının ya bizzat ya da birini görevlendirmek suretiyle kendisine arz edilen dilekçeleri toplayıp okumasından başka, bazen de dilekçeler, tabiî sultanın izni ve işaretiyle, sahipleri tarafından huzurda şifahen okunurdu (mesela bkz. Heyderi vd. 1395/2016: 71-72, Yarahmedî 1395/2016: 71-72). Nitekim hükümdarların tertip ettikleri kabul merasiminde şikâyetçilerin dilekçelerini huzurda okumalarından bahsedilir (Heyderi vd. 1395/2016: 73, Yarahmedî 1395/2016: 73). Siyâsetnâme’nin “Mazlumları dinleyip onlara cevap vermek, adalet dağıtmak” isimli ellinci faslında Nizâmü’l-Mülk (1976: 263 Farsça metin, 2017: 353) şu ifadeleri kullanmıştır: “Sarayın önünde her zaman şikâyetçilerden (mutezellimân) oluşan bir kalabalık bulunur. Dilekçelerinin (kısse) cevabını almış olsalar da oradan ayrılmazlar. Saraya gelen yabancı biri veya bir elçi feryatları, kargaşayı görünce, sarayda büyük haksızlıkların yapıldığını sanır. Bu kapının halka kapalı tutulması gerekir. Bütün istekler için şehirde veya bir bölgede bir yer belirlenir. Reâyâ oraya gelir, yazacaklarını yazar. Saraydan beş kişi belirlenen yere gelir; şikâyetleri dinler, cevabı ve kararnâmeyi (misâl) verir, dilekçeleri alarak geri dönerler. Böylelikle yersiz kargaşaya, gürültüye meydan verilmez.” Christian Lange, Selçuklu vezirinin bu ifadelerini, aslında sarayın önünde üşüşen halk kalabalığından vezirin pek hoşlanmadığı, bu durumun yönetici zümre nazarında da pek hoş görülmediği şeklinde yorumlar. Öte yandan, bu ifadeden aslında İsfahân’da Selçuklu sultanlarının saray kapılarında kalabalıkların bulunduğu ve onların hükümdarlarına doğrudan ulaşım umudu taşıdığı sonucu da çıkarılabilir (Lange 2008: 41). Bu arada, Siyâsetnâme’de (1976: 34 Farsça metin, 2017: 93) nakledilen başka bir hikâyede de mazlumların saraya üşüşüp feryat etmeleri üzerine hükümdarın mezâlim mahkemesi teşkil ettiğinden söz edilmiştir. Bâr-i âmm olarak anılan ve tahta çıkma, bayramlar, taziye, muayyen bir işi müzakere etme, bir hususu karara bağlama gibi vesilelerle yapılan kabuller ile vassal hükümdarları veya yabancı elçileri kabul vs. için gerçekleştirilen kabul merasimi, adalet tevzi etmek üzere dîvân-i mezâlim teşkili için de tertip ediliyordu (Köymen 2011: 103). Dîvân-i mezâlimde diğer kabullerde olduğu gibi, sultanın hükümdarlık 136 | T a r i f ç i / G a z i T ü r k i y a t , B a h a r 2 0 2 1 / 2 8 : 1 2 9 - 1 4 4 elbisesi, Abbâsî halifesinin hil’atı, tac, taht, çetr, bayrak gibi hâkimiyet sembolleri ile teçhiz edilmiş olduğu ve ilgili saray ve devlet teşkilâtı mensuplarının hazır bulundukları muhakkaktır. Zaten gerek saray içi ve gerekse saray dışı resmî ve hususî hayatında göz önünde tutulan esas, hükümdarın mümkün olduğu kadar ihtişam içinde görünmesini temin etmektir (Köymen 2011: 106, 111). Zira mezâlim aynı zamanda sultan ve halkı arasındaki ilişkinin ana hattıydı (Lambton 1968: 227); bu minvalde bir yandan en yüksek yargıç olarak sultanın siyasî iktidarını simgeleyen bir anane, diğer yandan ise talepleri yerine getirildiğinde halkı bir beklenti, bağımlılık ve minnettarlık ağı içinde yöneticilerine bağlayan siyasî bir mekanizmaydı (Lev 2020: 205, Sidkî 1388/2009: 50, Yûsefîfer vd. 1395/2016: 267). Bir 11. yüzyıl kaynağı (1383/2004: 172), hükümdarın teşkil ettiği mezâlim meclisini, şöhretin ve haşmetin tastamam olduğu pek muazzam bir gün (rûzî-yi seht-i bozorg) olarak nitelemiştir. Muhtelif türden kaynaklar, Selçuklu sultanlarının, teşkil ettikleri mezâlim oturumunu, bütün azametleriyle taht üzerinde idare ettiklerini belirtmişlerdir. Mesela Sultan Alp Arslan’ın kabul gününde, taht üzerinde çok heybetli ve azametli görüldüğü nakledilmiştir (er-Râvendî 1999: 115). Sultan Alp Arslan’ın kabul günündeki heybetinden başka mesela Mu’izzî (1362/1983: 227), yine kabul gününde Sultan Melikşah’ın heybetinin şahları secde ettirdiğini söyler. Kabul merasimi tertip edilip dîvân-i mezâlim teşkil edildiğinde sultanın hâkimiyet sembolleri ile teçhiz edilmiş olduğu ve saray ve hükûmet memurlarının mecliste hazır bulundukları durumda, sultanın korku ve saygı uyandıran görünüşü, ululuğu ve görkemini ifade etmek üzere, kaynaklarda bilhassa heybet kavramı üzerinde durulmuştur. Heybet, liderlik ve saygınlığın sebebi olarak, “ümit ve saygıyla karışık korku” şeklinde tanımlanmıştır (etTûsî 2016: 92). el-Mâverdî (2003: 129-130), halkın ancak “ümit ve korku” neticesinde hükümdarına itaat edip boyun eğeceğini belirtmiştir. Korku ve saygı duygusunun, bir adalet isteme âdeti ve şikâyet bildirme tarzı olarak dilekçe arz etmenin sosyokültürel arka planında yer alan unsurlardan birisi olduğu düşünülebilir. Şöyle ki, dîvân-i mezâlimde yüce hükümdarın/devletin yargılayıcı ve cezalandırıcı gücünü gösteren heybete maruz kalıp onun sebep olduğu korku ve saygı haline bürünen şahısların, huzurda şikâyetini arz ederken dilinin tutulması, heyecandan ve ağlayıp sızlamaktan halini anlatmaya takatinin kalmaması ihtimaline karşılık sultanın kendilerinin arzuhâlini okuyabilmesi için uyguladıkları âdetlerden birisi dilekçe arz etmekti. Büyük Selçuklular devrinde dilekçe, belirli formüller çerçevesinde bir kâğıt üzerine resmî bir belge olarak hazırlanmasının yanında, aynı işlevi gördüğü halde bir gelenek halinde farklı şekillerde de tertip ediliyordu. Mesela, adalet isteyen şahıs kâğıttan bir gömlek/elbise giyer, Kur’an’dan bir ayet veya kendi dilek ve şikâyetlerini onun üzerine yazardı. Müşteki üzerinde yazılar bulunan kâğıttan gömleği/elbiseyi giyerek ya saraya gider, mezâlime katılır ya da hükümdarın kendisini görebilmesi için onun geçiş güzergâhında beklerdi (Yarahmedî 1395/2016: 90-99, Heyderî vd. 1397/2018: 80- 81, Merendî 1385/2006: 35-41). Böylece kâğıttan gömlek/elbise giymek (pîrehen/câme ez kâgez pûşîden) de bir zulüm görme nişanesi, adalet isteme âdeti ve şikâyet bildirme tarzı olarak tebarüz etmektedir. Şair Cemâlü’d-Dîn-i İsfahânî, Dîvânı’ndaki (1320/1941: B ü y ü k S e l ç u k l u l a r D e v r i n d e B i r A d a l e t İ s t e m e Â d e t i v e Ş i k â y e t B i l d i r m e T a r z ı … | 137 225) bir beytinde, zulüm görenlerin hükümdarın kapısında kâğıttan elbise giymek suretiyle beklediklerinden bahsetmiştir. Hâkânî-yi Şirvânî (1382/2003: 500) de zulüm görüp adalet arayanların kâğıttan gömlek giydiğini söyler. Yine Hâkânî (1382/2003: 546, 557) birkaç beytinde kalem ile kâğıttan gömleği birlikte anarak, kâğıttan gömlek/elbise üzerine arzuhâli yazmayı ima etmiştir. Bu gelenek hususunda kaynaklara ilginç hadiseler yansımıştır. İttifakla belirtildiğine göre, Fâtımî halifesi Hâkim-Biemrillâh (996-1021) sert mizaçlı, merhametsiz ve zalim bir kimseydi. Onun âdetlerinden biri tahtına oturduğu zaman yapılan haksızlıkların ona anlatılması, onun da bunları inkâr etmesiydi. Bazen de ona içinde küfür ve hakaret yazılı olan dilekçeler verirlerdi. Bir gün kâğıttan bir kadın yapıp ona çarşaf giydirerek, eline de mühürlü bir dilekçe koyarak onu, Hâkim’in geçeceği yolun üzerine yerleştirmişlerdi. Dilekçe Hâkim’in eline geçip içindeki kendi hakkında yazılmış küfür ve hakaretleri, kendisinin ve memurlarının yaptıkları kötülükleri birer birer okuyunca Fâtımî halifesi büyük bir öfkeye kapılmıştı. Derhal kadını yanına getirmelerini buyurunca adamları kâğıttan bir kuklayla karşılaştılar. Buna daha da sinirlenen Hâkim öfkesini yatıştırmak için Kahire’de yakıp yıkma ve öldürme hareketine girişmiştir (el-Cüveynî 2013: 536-537). Hadise her ne kadar Mısır sahasında Fâtımî ülkesinde vuku bulmuşsa da hemen hemen Selçukluların bidayetine tekabül eden bir döneme rast gelmesinden dolayı, uygulanagelen bir âdeti göstermesi bakımından önemlidir. DÎVÂN-İ MEZÂLİM DIŞINDA DİLEKÇE ARZI Bir şikâyet başvurusu aracı olarak dilekçe, yalnız kabul merasimi tertip edilip mezâlim mahkemesi kurulduğu gün huzurda değil, dîvân-i mezâlim dışında da arz edilebiliyordu. İmkânı ve biraz da şansı olanlar doğrudan hükümdara dilekçe arz edebildikleri gibi, şikâyetçiler, -hükümdara ulaştırılsın ya da ulaştırılmasın- hâcibler veya emîrler vasıtasıyla da şikâyet dilekçelerini (kısse-yi tezellum) (Ahsîketî 1337/1958: 371) arz edebiliyorlardı. Nizâmü’l-Mülk’ün Siyâsetnâme’sinde nakledilen Sâsânîler dönemine ait bir hikâyeye göre, ordu komutanından zulüm gören yaşlı bir kadın durumunun düzeltilmesi için komutana çeşitli defalar müracaat ettiyse de netice alamamıştı. Yaşlı kadın komutanın yolunun üstünde beklemiş, daha sonra meseleyi hükümdara iletmeleri için çok defa hâciblere müracaat etmiş, ancak hâcibler durumu hükümdara arz edeceklerini söylemelerine rağmen bunu yerine getirmemişlerdir. Kadın umudunu yitirdiği anda bizzat padişahtan yardım istemeye karar vermişti. Sarayın civarına geldiği gün tesadüfen Enûşirvân’ın ava çıkacağı güne tekabül etmişti. Yaşlı kadın padişahın nerede avlanacağını öğrenip, o avlağa gitmişti. Kadın, Enûşirvân’ın askerlerinden ayrılıp yalnız kaldığı bir anda ortaya çıkarak padişahın yanına koşmuş ve dilekçe arz etmişti (kısse ber dâşt). Yaşlı kadın, padişaha, “Ey padişah! Şu zayıf yaşlı kadının hakkını ver. Dilekçemi (kısse) oku!” diye seslenmiştir. 138 | T a r i f ç i / G a z i T ü r k i y a t , B a h a r 2 0 2 1 / 2 8 : 1 2 9 - 1 4 4 Enûşirvân onu görünce hemen durmuş; dilekçesini almış ve okumuş; onun bütün sözlerini dinlemiştir. Sonuçta, Enûşirvân yaşlı kadının hakkını vermiş, komutanı cezalandırmıştır (Nizâmü’l-Mülk 1976: 33-40 Farsça metin, Nizâmü’l-Mülk 2017: 92- 100). Yine Siyâsetnâme’de Gazneliler dönemine ilişkin olan diğer bir hikâyede ise yüklü miktardaki parasını kadıya emanet eden ancak kadının bir hile ve tehditle bu paralara el koyması üzerine kadıyı, geçiş güzergâhında bekleyip Sultan Mahmûd’a bir dilekçe (kısse) vermek suretiyle şikâyet eden bir adamdan söz edilmiştir. Sultan Mahmûd hadiseyle yakından ilgilenmiş ve yaptığı tahkikatla kadının hilesini ortaya çıkarmıştı. Bunun üzerine kadı, perişan bir vaziyette sultanın huzuruna getirilmiş ve kadının el koyduğu parayı adama geri vermesi sağlanmıştır. Bundan sonra hikâyede, ertesi gün Sultan Mahmûd’un mezâlim mahkemesi kurduğundan (mezâlim kerd) bahsedilmiştir. O, devlet büyüklerinin önünde kadının hıyanetini anlatmış, sonra da kadıyı getirterek onu, sarayın (dergâh) kulesine baş aşağı astırmıştır. Devlet büyükleri kadının yaşlı ve âlim bir zat olduğundan dolayı şefaatçi olmuşlardı. Bunun üzerine kadının canı 50 bin dinar karşılığında bağışlanmış ve ona bir daha kadılık vazifesi verilmemiştir (Nizâmü’l-Mülk 1976: 86-90 Farsça metin, Nizâmü’l-Mülk 2017: 151- 156). Ferîdü’d-Dîn Attâr (1359/1980: 252), bir gazelinde mübalağa yaparak sultana her gün yüz dilekçe (sed kısse) göndermekten bahseder. Büyük Selçuklulara muasır bir dönemde Fâtımîlerde, Halife Müstansır-Billâh (1036-1094) zamanında günlük sekiz yüz dilekçe arzından söz edilmektedir (Aykanat 2019: 64). Hâkânî-yi Şirvânî (1382/2003: 409) bir şiirinde şikâyeti siyah bir hatla yazarak göğün sarayına göndermekten bahsetmek suretiyle kaleme alınan şikâyetlerle yeryüzünde ilgilenenin olmadığını ima edip tenkitte bulunur. Esîrü’d-Dîn Ahsîketî (1337/1958: 371) de dilekçe arz edip bir yanıt beklemekten bahseder. Diğer yandan Sultan Sencer’in saray şairlerinden Abdü’l-Vâsi-yi Cebelî ise şikâyetlerin her zaman sultana ulaştığından memnuniyet duyar (Heyderî vd. 1396/2017: 71, Yarahmedî 1395/2016: 74). Hususiyetle vezir gibi üst mevkideki devlet memurlarını şikâyet maksadıyla bazen de sultanın uğrayacağı ve dikkatini celbedip dilekçeyi görebileceği bir yere dilekçe bırakılıyordu. Örneğin; bazı kaynaklara göre zorla mal alıp, yeni vergiler koyduğu, bazılarına göre ise haksız kazanç elde ettiği ve kölelere zulmettiği gerekçesiyle şikâyetçiler, Nizâmü’l-Mülk’ü, kaleme aldıkları bir dilekçeyi Sultan Alp Arslan’ın namaz kıldığı yere bırakmak suretiyle şikâyet etmişlerdi. Dilekçeyi görüp okuyan sultan, Nizâmü’l-Mülk’ü çağırarak ona şunları söylemiştir: “Şu dilekçeyi al ve oku! Eğer şikâyetçiler bu yazdıklarında haklıysalar, ahlâkını güzelleştirip durumunu düzelt; yok eğer yalan söylüyorlarsa bu suçlarını bağışla ve iftiradan vazgeçmeleri için dîvânda bir görev vererek onları meşgul et (el-Hüseynî 1999: 21, İbnü’l-Adîm 1989: 22, İbn Kesîr 1995, 228, İbnü’l-Esîr 1987: 79-80)!” Öte yandan, Sultan Muhammed Tapar’ın da halkın şikâyetleriyle yakından ilgilendiği ve kendisine arz edilen her dilekçeyi sonuna kadar okuyup adalet, doğruluk ve insafla muamele edilmesini emrettiği aktarılmıştır (Özaydın 1990: 153). Dilekçe arzı bazen de bir manipülasyon aracı olarak kullanılmıştır. Şöyle ki, Sencer’in henüz Horasan meliki olduğu bir dönemde, B ü y ü k S e l ç u k l u l a r D e v r i n d e B i r A d a l e t İ s t e m e Â d e t i v e Ş i k â y e t B i l d i r m e T a r z ı … | 139 1103/1104 tarihinde, Sencer ile Emîr Bozkuş’a birbirlerinin aleyhine olmak üzere iki ayrı dilekçe bırakılmıştı. Sencer devlet ricalini toplayarak bu yazıları onlara gösterdi. Onlar bu yazıların Vezir Ebû’l-Feth Ali b. Hüseyin Mucîrü’d-Dîn’in kâtibine ait olduğunu tespit etmişlerdi. Bunun üzerine Sencer, emîrlerin tavassutuyla vezirini öldürmeyip, ama görevinden azlederek onu Gazne’ye sürmüşse de kâtibin ölüm emrini vermiştir (İbnü’l-Esîr 1987: 306, İbn Kesîr 1995: 317). Büyük Selçuklular devrinde dilekçe arz etmek suretiyle şikâyet hakkının suistimal edilerek hayalî kişi veya kişiler adına yahut da isimsiz olarak düzenlenen asılsız şikâyetlerin beyan edilmesi muhtemeldir. Sadece sultan değil, vezirler de dilekçe kabul ederdi. Selçukluların tarih sahnesine çıkışını idrak eden Gazneliler döneminin ünlü şairi Menûçehrî-yi Dâmgânî, vezirin faaliyet ve meşguliyetini şunlar bilir: Hazine ihsan etmek, mücevher saçmak, şarap içmek, hoş nağme dinlemek, kabul merasimi tertip etmek (bâr dâden), dilekçe almak (kısse sitânden), ferman isdar etmek, tedbir almak (Heyderî vd. 1396/2017: 75, Yarahmedî 1395/2016: 72). Müştekilerin vezirin bulunduğu saraya gelip şikâyetlerini arz edebilme yolunun açık olduğu anlaşılmakla beraber, onlar, vezire doğrudan ya da hâcibleri vasıtasıyla dolaylı olarak bir dilekçe de iletebiliyorlardı. Bir derviş bir gün Nizâmü’l-Mülk’ün hizmetkârlarından birine, vezire ulaştırması için bir dilekçe (rik’a) vermişti (Hândmîr 2535/1977: 164, İbnü’l-Adîm 1989: 46). Kaynaklar bir kadının, Nizâmü’l-Mülk’e iletmesi için bir hâcibine bir dilekçe verdiği, hâcibin o dilekçeyi vezire ulaştırmadığı, Nizâmü’l-Mülk’ün de hâcibi azarlayıp, görevinden uzaklaştırdığına dair bir hikâyeyi çeşitli vesilelerle nakletmişlerdir. Buna göre; bir gün fakir ve güçsüz bir kadın gelip, kendisi ile Vezir Nizâmü’l-Mülk arasında vasıta olması üzere, vezire ulaştırması için bir hâcibinin eline bir dilekçe vermiştir. Hâcib o dilekçeyi aldığı halde Nizâmü’l-Mülk’e ulaştırmamıştı. Nizâmü’l-Mülk durumdan haberdar olunca hâcibi, “Senin hizmetin bana gelemeyen yaşlıların ve güçsüz kadınların işlerini görmek ve dilekçelerini bana ulaştırmaktır. Bu işi görmedikten sonra sen neye yararsın!” şeklinde azarlayıp, görevinden uzaklaştırmıştır (Ahmed b. Mahmûd 2011: 124-125, İbnü’l-Esîr 1987: 83, Sıbt İbnü’l-Cevzî 2011: 190). Kadılık makamına da dilekçeyle (rik’a) müracaat etmek mümkündü. Davacı ve davalı taraflar, kendilerinin ve babalarının isimlerinin yazılı bulunduğu dilekçelerle başvururlar, kâtib de mahkeme oturumundan önce bunları kabul ederdi. Kadı duruma göre günde takriben elli dilekçeyi neticelendirirdi (Mez 2014: 264). Kaynaklarda eteğe yapışmak, dizgine yapışmak gibi sultan başta olmak üzere yargı mercilerine halini doğrudan beyan edebilme âdet ve yollarının icrasında böyle hadiselerin pek kaydedilmemesinin yanında, dilekçe arz ederken gerçekleştirilen suikastlardan bahsedilmiştir. Diğer bir deyişle, dilekçe arz etmek daha ziyade Bâtınî fedailer için bir suikast aracı olmuştur. Öyle ki Bâtınîler kendilerini yardıma muhtaç bir kimse olarak gösterip kurbanına yaklaşarak, dilekçe arz etmek suretiyle onu meşgul edip dikkatini dağıtarak suikastı gerçekleştirdi. Nitekim Nizâmü’l-Mülk başta 140 | T a r i f ç i / G a z i T ü r k i y a t , B a h a r 2 0 2 1 / 2 8 : 1 2 9 - 1 4 4 olmak üzere, birçok üst düzey Selçuklu idarecisi, elinde bir dilekçe ile mazlum kisvesine bürünen bir Bâtınî suikastçı tarafından katledilmiştir. Nizâmü’l-Mülk’ün ölümü bu şekilde kendisine yaklaşan bir Bâtınî’nin, vezirin dilekçeyi (rik’a) okumakla meşgul olduğu bir andaki hançer darbesiyle gerçekleşmişti (1092) (Hândmîr 2535/1977: 166). Vezir Fahrü’l-Mülk b. Nizâmü’l-Mülk de babasıyla aynı kaderi paylaşmıştır. O, evinden çıktığında mazlum kılığında bir şahıs önünü kesip feryat etmiş, Fahrü’l-Mülk de ona acıyarak derdini sormuştu. Bu sırada aslında bir Bâtınî suikastçı olan şahıs ona bir dilekçe uzatmış, Fahrü’l-Mülk dilekçeyi tetkik ederken suikastçı tarafından hançerlenmek suretiyle hayatını kaybetmiştir (1106) (İbnü’l-Esîr 1987: 336, İbn Kesîr 1995: 323). Sultan Muhammed Tapar’ın Merâga emîri Ahmedîl b. İbrâhim b. Vehsûdân er-Revvâdî de büyük vezir ve oğluyla aynı akıbete kurban gitmişti. Emîr, Bağdat’a vasıl olmuş ve sultanın meclisine iştirak etmişti. Bu sırada, ağlayıp sızlayarak elinde zulüm ve kötülükten şikâyeti kapsayan bir dilekçe bulunan bir adam gelmiş ve dilekçesini sultana ulaştırmasını emîrden istemişti. Bunun üzerine Ahmedîl elini uzatıp dilekçeyi alacağı sırada suikastçı, yanında hazır bulundurduğu bir hançerle onu hançerlemiştir (1116) (İbnü’l-Adîm 1989: 101). SONUÇ Adil hükümdar tasavvuru ile adalet telakkisi idare edilenlerin şikâyetlerini doğrudan doğruya idarecilerine iletebilmesi ve böylece onların da hakkı ve adaleti sağlamasıyla münasebettar olmuştur. Ulaşılabilir adil bir ideal hükümdar imgesine sahip olan Büyük Selçuklu sultanları pratik olarak da halkın şikâyetleriyle bizzat ilgilenmiştir. Onlar adalet arayışı içerisinde olan halkın şikâyetlerini almak için çeşitli uygulamalar icra etmiştir. Her tabakadan insan da muhtelif konulardaki şikâyet veya isteklerini sultanlara arz edebilmek için birtakım âdetler tatbik etmiştir. Büyük Selçuklular devrinde bir adalet isteme âdeti ve şikâyet bildirme tarzı olarak dilekçe arzı yaygın bir şekilde uygulanmıştır. Bu devirde dilekçe hakkı erken dönemlerden itibaren kullanılmıştır. Diplomatik açıdan dilekçe belirli klişeler çerçevesinde kaleme alınmıştır. Dilekçe bireysel yahut da toplu olarak dîvân-i mezâlimde hükümdarın istek ve iradesine ilişkin olarak arz edilebildiği gibi, mezâlim dışında şikâyetçilerin kendiliklerinden teşebbüslerine ilişkin olarak da takdim edilebilmiştir. Gerek mezâlim mahkemesinde ve gerekse mezâlim dışında arz edilen dilekçelere cevaben hüküm yazılı bir kararnâmeyle bildirilmiştir. Dilekçe bizzat hükümdardan başlayarak vezir dâhil üst düzey devlet adamlarına ve taşrada kadılarla birlikte muhtemelen diğer mahallî memurlara kadar yetkili her mevkie sunulabiliyordu. Devletin en yüksek mahkemesi olan dîvân-i mezâlime hem bir müracaat, hem de bir âdetin icrası olarak mezâlime dilekçe arzı mutat şekilde uygulanmıştır. Zulmü engelleyip adaleti gerçekleştirmek amacıyla dîvân-i mezâlim teşkili için bir kabul merasimi tertip edilirdi. Diğer kabullerde olduğu gibi, dîvân-i mezâlimde de hükümdar bir şevket ve azamet timsali mesabesinde bulunmaktaydı. Hükümdarın etkili görünüşü ve B ü y ü k S e l ç u k l u l a r D e v r i n d e B i r A d a l e t İ s t e m e Â d e t i v e Ş i k â y e t B i l d i r m e T a r z ı … | 141 gösterişliliği, hazırunda heybet tesmiye edilen ümit ve saygıyla karışık korku uyandırıyordu. Böyle bir vaziyet içinde kalan kimselerin huzurda şikâyetini beyan ederken dilinin tutulması, heyecandan ve feryat figan etmekten konuşmaya dermanının kalmaması ihtimaline karşın sultanın kendilerinin arzuhâlini okuyabilmesi için uygulanan bir âdet olarak dilekçe arzına konu olan mesele belirli kaideler çerçevesinde bir kâğıt üzerine bir resmî evrak mahiyetinde kaleme alınmasının yanında, müştekinin giydiği bir kâğıttan gömlek/elbise üzerine de yazılırdı. Dilekçe yalnız dîvân-i mezâlim oturumunda değil, mezâlim dışında herhangi bir zamanda da arz edilebilmiştir. Doğrudan hükümdara dilekçe arz edilebildiği gibi, hâcibler veya emîrler vasıtasıyla da dilekçelerin hükümdara ulaştırılması talep edilebilmiştir. Hükümdara bir kişi veya gruba asılsız isnatta bulunan imzasız dilekçeler de iletiliyordu. Hükümdar bunlarda da ilgilenmiş, tahkikat başlatarak dilekçe sahibini veya sahiplerini bulmaya çalışmıştır. Bu dilekçelerin art niyetle hazırlanıp ulaştırıldığı anlaşılırsa da failler hükümdar tarafından cezalandırılmıştır. İdareciyle yakından temas kurulmak suretiyle yapılan dilekçe arzı Bâtınîler için bir suikast aracı ve imkânı olmuştur. Onlar kendilerini mağdur bir kimse olarak göstererek sundukları dilekçeyi okuyup değerlendirmekle meşgul olan idarecileri dikkatlerinin dağınık olduğu bu savunmasız anlarında katletmişlerdir. KAYNAKÇA AHMED B. MAHMÛD (2011), Selçuknâme, (haz. Erdoğan Merçil), İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları. AHSÎKETÎ, Esîrü’d-Dîn (1337/1958), Dîvân, (nşr. Rüknü’d-Dîn Humâyûn-i Ferrûh), Tahran: Ketâbfurûşî-yi Rûdekî. AKYÜZ, Vecdi (2002), “Müslüman Türk Devletlerinde Dîvân-ı Mezâlim Kurumu”, (ed. Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca), Türkler, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, c. V, 210-234. ARMAĞAN, Servet (1972), Dilekçe Hakkı ve 1961 Anayasası, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları. ATTÂR, Ferîdü’d-Dîn (1359/1980), Dîvân, (nşr. M. Dervîş), Tahran: Sâzmân-i Çâp û İntişârât-i Câvîdân. AYKANAT, Mehmet (2019), Osmanlı Hukukunda Dilekçe Hakkı, Ankara: Adalet Yayınevi. BERKEL, M. V. (2014), “Abbasid ‘Mazalim’ between Theory and Practice”, Bulletin d'Études Orientales, vol. LXIII, 229-242. BEYHAKÎ, Ebû’l-Fazl Muhammed b. Hüseyin (1383/2004), Târîh-i Beyhakî, (nşr. Ali Ekber Feyyâz, haz. Muhammed Cafer Yâhakkî), Meşhed: İntişârât-i Dânişgâh-i Firdevsî-yi Meşhed. DARLİNG, L. T. (2002), “‘Do Justice, Do Justice, for That is Paradise’: Middle Eastern Advice for Indian Muslim Rulers”, Comparative Studies of South Asia, Africa and the Middle East, vol. XXII, No. 1-2, 3-19. ED-DÛRÎ, Abdü’l-Azîz (1994), “Divan”, TDV İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, c. IX, 377-381. 142 | T a r i f ç i / G a z i T ü r k i y a t , B a h a r 2 0 2 1 / 2 8 : 1 2 9 - 1 4 4 EL-CÜVEYNÎ, Alâü’d-Dîn Atâ Melik (2013), Târîh-i Cihângüşâ, (çev. Mürsel Öztürk), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. EL-HOYÎ, Hasan b. Abdü’l-Mü’min (1963), Gunyetü’l-Kâtib ve Münyetü’t-Tâlib, Rüsûmü’r-Resâil ve Nücûmü’l-Fezâil, (nşr. Adnan Sadık Erzi), Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları. EL-HÜSEYNÎ, Ebû’l-Hasan Sadrü’d-Dîn Ali b. Nâsır (1999), Ahbârü’d-Devleti’s-Selçukiyye, (çev. Necati Lügal). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. EL-MÂVERDÎ, Ebû’l-Hasan (2003), Teshîlü’n-Nazar ve Ta’cîlü’z-Zafer fî Ahlâki’l-Melik ve Siyâseti’lMülk (Devlet Yönetimi), (çev. M. A. Kara), İstanbul: İlke Yayıncılık. EL-MEYHENÎ, Muhammed b. Abdü’l-Hâlik (1962), Destûr-i Debîrî, (nşr. Adnan Sadık Erzi), Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları. ER-RÂVENDÎ, Muhammed b. Ali (1999), Râhatü’s-Sudûr ve Âyetü’s-Sürûr (Gönüllerin Rahatı ve Sevinç Alâmeti), (çev. Ahmet Ateş), Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, c. I. ERSAN, Mehmet-ALİCAN, Mustafa (2017), Sorularla Selçuklu Tarihi -Selçukluları Yeniden Keşfetmek-, İstanbul: Timaş Yayınları. ET-TÛSÎ, Nasîrü’d-Dîn (2016), Ahlâk-i Nâsırî, (çev. A. Gafarov, Z. Şükürov), İstanbul: Litera Yayıncılık. HÂNDMÎR, Gıyâsü’d-Dîn b. Hâce Hümâmü’d-Dîn Muhammed (2535/1977), Dustûrü’l-Vuzerâ, (nşr. Saîd-i Nefîsî), Tahran: İntişârât-i İkbâl. HAYYÂM, Ömer (1312/1933), Nevrûznâme, (nşr. Müctebâ Mînovî), Tahran: Ketâbhâne-yi Kâve. HEYDERÎ, Ali-CELÎLİYÂN, Muhammed Rıza Hasanî-YARAHMEDÎ, Meryem (1397/2018, Zemistân), “Tecellî-yi Âyîn-i Dâdhâhî der Edeb-i Fârsî”, Mecelle-yi Şi’r-pijûhî-yi (Bûstân-ı Edeb) Dânişgâh-i Şîrâz, sâl-i dehom, şomâre-yi çehârom, 69-88. HEYDERÎ, Ali-YARAHMEDÎ, Meryem-CELÎLİYÂN, Muhammed Rıza Hasanî-NÛRÎ, Ali (1396/2017, Tâbistân), “Tecellî-yi Âyîn-i ‘Kısse Ber Dâşten’ der Edebiyyât-i Fârsî”, Metn-pijûhî-yi Edebî, sâl-i bîst û yek, şomâre-yi heftâd û do, 71. İBN KESÎR, Ebû’l-Fidâ İmâdü’d-Dîn İsmâîl b. Şihâbü’d-Dîn Ömer (1995), el-Bidâye ve’n-Nihâye (Büyük İslâm Tarihi), (çev. M. Keskin), İstanbul: Çağrı Yayınları, c. XII. İBNÜ’L-ADÎM, Ebû’l-Kâsım Kemâlü’d-Dîn Ömer (1989), Bugyetü’t-Taleb fî Tarihi Haleb (Biyografilerle Selçuklu Tarihi), (çev. Ali Sevim), Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. İBNÜ’L-ESÎR, Ebû’l-Hasan İzzü’d-Dîn Ali b. Muhammed (1987), el-Kâmil fi’t-Tarih (İslâm Tarihi), (çev. A. Özaydın, red. M. Tulum), İstanbul: Bahar Yayınları, c. X. İNALCIK, Halil (2017a), “Adâletnâmeler”, Osmanlı’da Devlet, Hukuk ve Adalet, İstanbul: Kronik Kitap, 95-234. İNALCIK, Halil (2017b), “Kutadgu Bilig’de Türk ve İran Siyaset Nazariye ve Gelenekleri”, Osmanlı’da Devlet, Hukuk ve Adalet, İstanbul: Kronik Kitap, 11-30. İNALCIK, Halil (2017c), “Şikâyet Hakkı: ‘Arz-i Hâl ve ‘Arz-i Mahzar’lar”, Osmanlı’da Devlet, Hukuk ve Adalet, İstanbul: Kronik Kitap, 63-91. İPŞİRLİ, Mehmet (1991), “Arzuhal”, TDV İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, c. III, 447-448. İPŞİRLİ, Mehmet (2003), “Mahzar”, TDV İslâm Ansiklopedisi, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, c. XXVII, 398-401. B ü y ü k S e l ç u k l u l a r D e v r i n d e B i r A d a l e t İ s t e m e Â d e t i v e Ş i k â y e t B i l d i r m e T a r z ı … | 143 İSFAHÂNÎ, Cemâlü’d-Dîn (1320/1941), Dîvân, (nşr. Vahîd-i Destgirdî), Tahran: Çâphâne-yi Ermeğân. KHAN, Geoffrey (1990), “A Petition to the Fatimid Caliph al-Amir”, The Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland, No. 1, 44-54. KHAN, Geoffrey (1990), “The Historical Development of the Structure of Medieval Arabic Petitions”, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, vol. 53, No. 1, 8-30. KÖYMEN, Mehmet Altay (2011), Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi –Alp Arslan ve Zamanı-, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, c. III. LAMBTON, A. K. S. (1968), “Internal Structure of the Saljuq Empire”, (ed. J. A. Boyle), The Cambridge History of Iran. vol. V: The Saljuq and Mongol Periods, Cambridge: Cambridge University Press, 203-282. LANGE, Christian (2008), Justice, Punishment and the Medieval Muslim Imagination, Cambridge: Cambridge University Press. LEV, Yaacov (2020), The Administration of Justice in Medieval Egypt: From the 7th to the 12th Century, Edinburgh: Edinburgh University Press. MERENDÎ, Dâryûş Zergerî (1385/2006, Tâbistân), “Dâdhâhî be Şîve-yi Kâgezîn Câme”, Feslnâmeyi Edebiyyât-i Fârsî, Dânişgâh-i Âzâd-i İslâmî-yi Hoy, şomâre-yi şeş, 35-45. MEZ, Adam (2014), Onuncu Yüzyılda İslâm Medeniyeti –İslâm’ın Rönesansı-, (çev. S. Şaban), İstanbul: İnsan Yayınları. MU’İZZÎ (1362/1983), Dîvân, (nşr. Nâser Heyyerî), Tahran: Neşr-i Merzbân. MUAVVAZ, Ahmed (2535/1977), “Dâdresî der Ahd-i Selcûkiyân ve Hârezmşâhân”, Berresîhâ-yi Târîhî, sâl-i yâzdehom, şomâre-yi do, 13-36. NIELSEN, J. S. (1991), “Mazalim”, (eds. C. E. Bosworth, E. van Donzel, W. P. Heinrichs, Ch. Pellat), The Encyclopaedia of Islam. New Edition, Leiden: E. J. Brill, vol. VI, 933-935. NİZÂMÜ’L-MÜLK, Ebû Ali Hasan (1976), Siyâsetnâme, (nşr. Mehmet Altay Köymen), c. I: Farsça metin, Ankara: Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları. NİZÂMÜ’L-MÜLK, Ebû Ali Hasan (2017), Siyâsetnâme, (çev. Mehmet Kanar), İstanbul: Say Yayınları. ÖZAYDIN, Abdülkerim (1990), Sultan Muhammed Tapar Devri Selçuklu Tarihi (498-511/1105-1118), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. RICHARDS, D. S. (1973), “A Fatimid Petition and ‘Small Decree’ From Sinai”, Israel Oriental Studies, III, 140158. SIBT İBNÜ’L-CEVZÎ (2011), Mir’atü’z-Zamân fî Târîhi’l-Âyân’da Selçuklular, (çev. Ali Sevim), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. SİDKÎ, Nâsir (1388/2009, Pâyîz), “Berresî-yi Sâhtâr û Mâhiyyet-i Nizâm-i Hukûkî-yi Devlet-i Selcûkî”, Pijûheşhâ-yi Târîhî (İlmî û Pijûheşî), dovre-yi cedîd, şomâre-yi se, 41-54. STERN, S. M. (1962), “Three Petitions of the Fatimid Period”, Oriens, vol. XV, 172-209. STERN, S. M. (1964), “Petitions from the Ayyubid Period”, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, vol. XXVII, No. 1, 1-32. 144 | T a r i f ç i / G a z i T ü r k i y a t , B a h a r 2 0 2 1 / 2 8 : 1 2 9 - 1 4 4 STERN, S. M. (1966), “Petitions from the Mamluk Period (Notes on the Mamluk Documents from Sinai)”, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, vol. XXIX, No. 2, 233-276. ŞİRVÂNÎ, Hâkânî (1382/2003), Dîvân, (nşr. Ziyâüddîn-i Seccâdî), Tahran: İntişârât-i Zevvâr. TUĞLUCA, Murat (2020), Osmanlı Devlet-Toplum İlişkisinde Şikâyet Mekanizması ve İşleyiş Biçimi, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. TURAN, Osman, (1988), Türkiye Selçukluları Hakkında Resmî Vesikalar, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. YARAHMEDÎ, Meryem (1395/2016), Tecellî-yi Âyîn-i Dâdhâhî der Edebiyyât-i Fârsî tâ Âğâz-i Meşrûte, Risâle-yi Doktora, Dânişgâh-i Loristân. YÛSEFÎFER, Şehrâm-CELÎLİYÂN, Âzer-HUSREVBEYGÎ, Hûşeng-REZEVÎ, Seyyid Ebû’l-Fazl (1395/2016, Pâyîz-Zemistân), “Bâzşenâsî-yi Târîhî-yi Dîvân-i Mezâlim der Dovre-yi Miyâne û Kârkerd-i Siyâsî-yi Ân der Dovre-yi Selcûkiyân-i Bozorg”, Mecelle-yi Pijûheşhâ-yi Târîhî-yi İrân û İslâm, şomâre-yi nûzdeh, 261-273

SAKARYA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ SULTAN SENCER DEVRİ (1098-1157) SELÇUKLULAR’DA İLMÎ VE FİKRÎ HAYAT YÜKSEK LİSANS TEZİ Efe YEŞİLDURAK Enstitü Anabilim Dalı : Tarih Enstitü Bilim Dalı : Ortaçağ Tarihi Tez Danışmanı: Prof. Dr. Mustafa DEMİR ŞUBAT - 2015 BEYAN Bu tezin yazılmasında bilimsel ahlak kurallarına uyulduğunu başkalarının eserlerinden yararlanılması durumunda bilimsel normlara uygun olarak atıfta bulunulduğunu, kullanılan verilerde herhangi bir tahrifat yapılmadığını, tezin herhangi bir kısmının bu üniversite veya başka bir üniversitede başka bir tez çalışması olarak sunulmadığını beyan ederim. Efe YEŞİLDURAK 10/02/2015 ÖNSÖZ Sultan Sencer Devri (1098- 1157) Selçuklular’da İlmî ve Fikrî Hayat adlı çalışmamız, Selçuklular’ın devraldıkları Türk-İslâm medeniyeti mirasını, artık pek çok kurumun sistemleştiği ve devletin belli bir istikrara kavuştuğu Sultan Sencer devrinde nasıl üst düzeye taşıdıkları yanında aklî ve naklî tüm ilim dallarına dair yapılan çalışmalar ile fikrî hadiselere dair yaşanan gelişmeleri içermektedir. Bu çalışmamız giriş, dört bölüm ve sonuçtan oluşmaktadır. Girişte kısaca tezin amacı, kapsamı, yöntemi ve sınırlılıkları anlatıldıktan sonra Sencer’e kadar ve Sultan Sencer Devri Selçuklu siyasi tarihi ayrı alt başlıklar halinde incelenmiş ve son olarak Sencer öncesi dönemde Selçuklu ilmî ve fikrî hayatının genel bir değerlendirmesi yapılmıştır. Birinci bölümde, Sultan Sencer’in ilmî ve fikrî meselelere yaklaşımı örnekler ile açıklanmış, daha sonra Naklî İlimler başlığı altında; Tefsir, Hadis, Fıkıh, Kelâm, Tasavvuf, Şiir, Dil ve Edebiyat ilimlerine dair Sencer devrindeki gelişmelerden bahsedilerek, bu ilim dallarındaki alimler, yaptıkları çalışmalar, eserleri ve Türk-İslâm medeniyetine katkılarından bahsedilmiştir. Üçüncü bölümde Sultan Sencer devrindeki Matematik, Geometri, Astronomi, Fizik, Tıp ve Felsefe alanlarındaki gelişmelere dair genel bilgiler verildikten sonra yine bu ilim dallarında yapılan çalışmalar, alimler ve eserlerinden bahsedilmiştir. Dördüncü bölümde ise anlattığımız dönemde Selçuklu coğrafyasında ağırlıklı olarak yaygın olan, Matüridîlik, Eşarîlik, Şîa, Batınîyye ve Mu’tezîle mezheplerinin ortaya çıkış süreçleri, temel görüşleri ve Sultan Sencer devrinde bu mezheplerin durumuna dair bilgi verilerek, mezhepler arası ihtilaflar, mezhebi tartışmalar genel itibarıyla açıklanmaya çalışılmıştır. Tezimizin şekillenmesinde emeği olan, yazılması aşamasında sıkça sözlü müzakerelerde bulunduğum ve her fırsatta kendisine müracaat etme fırsatı veren Danışmanım Prof. Dr. Mustafa Demir’e ve tüm bunların yanında tez konumuzun belirlenmesinde de yardımcı olan Doç. Dr. Haşim Şahin’e, birikimlerinden istifade ettiğim Prof. Dr. Abdülkerim Özaydın ve Prof. Dr. İhsan Fazlıoğlu’na, her daim yanımda olan ve kıymetli fikirlerini paylaşan Doç. Dr. Birsel Küçüksipahioğlu’na, tezimizin son aşamasında yaptığı değerlendirme ve tavsiyeleri ile katkıda bulunan Doç. Dr. Cihan Piyadeoğlu’na, tez jürimizde bulunan ve değerli katkıları olan Doç. Dr. Mükerrem Bedizel Aydın’a, tez yazımı sırasında her zaman yanımda olan ve yardımını esirgemeyen Mahmut Cihat İzgi, Halil İbrahim Topal ve Sakarya Üniversitesi Tarih Bölümünde araştırma görevlisi olarak çalışan tüm dostlarıma, sağladıkları imkanlar ile çalışmamı kolaylaştıran bursiyeri olduğum TTK (Türk Tarih Kurumu)’ya ayrıca sağladıkları çalışma ortamı ve kaynaklara ulaşma konusunda elde ettiğimiz kolaylık nedeniyle İSAM (İslâm Araştırmaları Merkezi) Kütüphanesi ve çalışanlarına da teşekkürü bir borç bilirim. Son olarak ve en önemlisi, kendi zamanımı çoğaltmak adına onlara ayırdığım zamandan kıstığım ve bugüne kadar her daim yanımda olan aileme, gösterdikleri sabır ve anlayıştan dolayı teşekkürlerimi sunarım. Efe YEŞİLDURAK 10/02/2015 i İÇİNDEKİLER KISALTMALAR .......................................................................................................... iii ÖZET .............................................................................................................................. iv SUMMARY ..................................................................................................................... v GİRİŞ ............................................................................................................................... 1 I. Sultan Sencer Devrine Kadar Uzanan Süreçte Selçuklu Siyasi Tarihine Genel Bir Bakış .................................................................................................................................. 3 II. Sultan Sencer Öncesi Dönemde İlmî ve Fikrî Hayat ................................................... 7 III. Sultan Sencer’in Hayatı............................................................................................. 12 III. I. Çocukluk ve Meliklik Devri (1086-1118) ....................................................... 14 III. II. Hükümdarlık Dönemi (1118-1157) ................................................................ 14 BÖLÜM 1: SENCER’İN İLMÎ VE FİKRÎ HAYATA BAKIŞI VE DÖNEMİN EĞİTİM KURUMLARI ............................................................................................... 18 1.1. Sencer’in İlim ve Fikir Hayatına Yaklaşımı ............................................................ 18 1.2. Dönemin Eğitim Kurumları ..................................................................................... 20 1.2.1. Medreseler ..................................................................................................... 20 1.2.1.1. Medrese Müfredatı...........................................................................22 1.2.1.2. Medrese Görevlileri..........................................................................25 1.2.1.3. Devrin Önde Gelen Medreseleri ve Müderrisleri.............................28 1.2.2. Câmi ve Mescidler ........................................................................................ 30 1.2.3. Tekke ve Zaviyeler ........................................................................................ 30 1.2.4. Kütüphaneler ................................................................................................. 31 1.2.5. Rasathaneler .................................................................................................. 33 1.2.6. Hastaneler ...................................................................................................... 33 BÖLÜM 2: NAKLÎ İLİMLER VE YAPILAN ÇALIŞMALAR .............................. 34 2.1. Tefsir ........................................................................................................................ 34 2.2. Hadis ........................................................................................................................ 36 2. 3. Fıkıh ........................................................................................................................ 39 2.4. Kelâm ...................................................................................................................... 43 2.5. Tasavvuf ................................................................................................................... 46 2.6. Dil ve Edebiyat ......................................................................................................... 51 2.7. Şiir ............................................................................................................................ 54 ii BÖLÜM 3: AKLÎ İLİMLER VE YAPILAN ÇALIŞMALAR ................................. 60 3.1. Matematik ................................................................................................................ 60 3.2. Astronomi ................................................................................................................. 63 3.3. Fizik ......................................................................................................................... 67 3.4. Felsefe ...................................................................................................................... 69 3.5. Tıp ............................................................................................................................ 72 BÖLÜM 4: SULTAN SENCER DEVRİNDE FİKRİ AKIMLAR ........................... 77 4.1. Şîa ............................................................................................................................. 77 4.1.1. Şîa’nın Oluşumu ve Tarihsel Boyutu ............................................................ 77 4.1.2. Şiâ’nın Fikri Alanda Faaliyetleri ................................................................... 79 4.2. Bâtınîlik .................................................................................................................... 82 4.2.1. Batınîliğin Tanımı, Oluşumu ve Tarihsel Süreci .......................................... 82 4.2.2. Bâtınîliğin Düşünce Yapısı ve Görüşleri ...................................................... 84 4.2.3. Sultan Sencer Devrinde Selçuklular ve Batınîler Arasında Yaşanan Hadiseler ................................................................................................................................. 85 4.3. Mu’tezîle .................................................................................................................. 89 4.3.1. Tanımı, Doğuşu ve Tarihsel Süreci ............................................................... 89 4.3.2. Sultan Sencer Devrinde Mutezile.................................................................. 91 4.4. Mâtürîdilik ............................................................................................................... 93 4.4.1. Tanımı ve Tarihçesi ...................................................................................... 93 4.4.2. Mâtürîdilik’in Düşünce Yapısı ve Görüşleri ................................................. 95 4.4.3. Sultan Sencer Devrinde Mâtürîdîlik.............................................................. 97 4.5. Eş’ârilik .................................................................................................................... 99 4.5.1. Eş’ârîliğin Tanımı, Doğuşu ve Tarihsel Süreci ............................................. 99 4.5.2. Eş’ârîliğin Temel İlkeleri .................................................................... 103 4.5.3. Sultan Sencer Devrinde Eş'ârîlik ......................................................... 105 SONUÇ ......................................................................................................................... 109 KAYNAKÇA ............................................................................................................... 113 EKLER ......................................................................................................................... 132 ÖZGEÇMİŞ ................................................................................................................. 145 iii KISALTMALAR AÜDTCFD : Ankara Üniversitesi Dil- Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi b. : Bin, İbn Bkz. : Bakınız c. : Cilt çev. : Çeviren DİA : Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi EI. : The Encylopedia of Islam Ed. : Editör h. : Hicri Haz. : Hazırlayan Hz. : Hazreti IRCICA : International Conference on Islamic Civilization in Central Asia İA : Milli Eğitim Bakanlığı İslâm Ansiklopedisi m. : Milâdi MEB : Milli Eğitim Bakanlığı Krş. : Karşılaştırınız Ktp : Kütüphane ö. : Ölümü s. : Sayfa sa. : Sayı ter. : Tercüme TTK : Türk Tarih Kurumu Vol. : Volume Yay. :Yayınları iv SAÜ, Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tez Özeti Tezin Başlığı: Sultan Sencer Devri (1098- 1157) Selçuklular’da İlmî ve Fikrî Hayat Tezin Yazarı: Efe YEŞİLDURAK Danışman: Prof. Dr. Mustafa DEMİR Kabul Tarihi: 27.01.2015 Sayfa Sayısı: v (ön kısım) +131 (tez)+13(ek) ((ek) (ek) Anabilimdalı: Tarih Bilimdalı: Ortaçağ Tarihi İslâm medeniyeti IX.- X. Yüzyıllara kadar gelişimini sürdürmüş; aklî ve naklî ilimlere dair pek çok eser tercüme ve telif edilmişti. Yaklaşık iki yüzyıl süren durgunluk süreci sonrası Selçukluların ortaya çıkması ile bu durgunluk sona ermiş; ilmi ve ulemâyı koruyan güçlü bir siyasi otorite altında alimler Selçuklu ülkesine gelerek çalışmalarını sürdürmüşlerdir. Bu alimlerin çalışmaları Selçuklu Devleti’nin yıkılışına kadar devam etmiştir. Selçuklu devletinin son hükümdarı olan Sultan Sencer’in 1098 yılında Horasan’a hakim olduktan sonra meliklik devri başlamış ve Selçuklu coğrafyası, Sencer’in vefatı ve Selçuklular’ın yıkılışına (1157) kadar, alınan ilmî miras ve alimlere sağlanan tüm imkânlar neticesinde İslâm dünyasının dört bir yanından alimlerin geldiği bir coğrafya haline gelmiştir. Eğitim kurumlarında ise Melikşah devrinde kurulan Nizamiye Medreseleri Sencer devrinde de işlevini sürdürmüş, Horasan yanında Maveraünnehir bölgesinde de pek çok medrese kurularak eğitim faaliyetleri devam etmiştir. Özellikle, farklı coğrafyalardan gelen ve farklı düşünce yapısı ve ekolleri de beraberinde getirerek Horasan’a yerleşen alimler sayesinde ilim dalları ve mezhebî fikirlerde büyük zenginlik ve çeşitlilik oluşmuştur. Devrin alimlerinden Gazzâlî’nin, ilimleri naklî ve aklî ilimler şeklinde iki kısma ayırması ve bu devirde yapılan çalışmalardan hareketle Sultan Sencer devri ilmî hayatı; naklî ilimlerden; Hadis, Fıkıh, Kelam, Tasavvuf, Şiir, Dil ve Edebiyat; aklî ilimlerden ise Matematik, Geometri, Fizik, Tıp, Astronomi ve Felsefe alanlarında yapılan çalışmaları içermektedir. Devrin alimleri ve yazdıkları eserler, Türk- İslâm medeniyetine katkıları çerçevesinde ve Sultan Sencer’in sağladığı ilmi ortam bağlamında değerlendirilmiştir. Selçuklu coğrafyasında fikrî hayattaki çeşitlilik mezhebi konulara da yansımış ve ağırlıklı olarak Eşârilik ve Maturîdilik gibi sünnî mezhepler yanında Şiilik ile İmâmiye, İsmailiyye ve Batınîyye gibi fırkaları ve gayrî sünni mezhep olarak kabul edilen Mu’tezîle ekolü varlığını sürdürmüştür. Anahtar Kelimeler: Sultan Sencer, Horasan, İlim, Alim, Medrese, Naklî İlimler, Aklî ilimler, Felsefe, Tıp, Riyaziyyat, Rasathane, Zîc, Terazi, Muhaddis, Müfessir, Fıkıh, Mutasavvıf, Şair. v Sakarya University Institute of Social Science Abstract of Master’s Thesis Tezin Başlığı: Scientific Life in The Sultan Sanjar Period Seljuks (1098- 1157) Author: Efe YEŞİLDURAK Supervisor: Prof. Dr. Mustafa DEMİR Date: 27.01.2015 Nu. of pages: v (pre text)+131(main body)+ 13 (appendices) Department: History Subfield: Middle Ages History Islamic civilization perpetuated its progress until the 9th- 10th Centruies; a wide number of Works of both positive and religious sciences were translated and compiled. Following the recession period that lasted for two centuries, with the appearance of Seljuks, this recession came to end; under the protectorate of a strong political authority that protected science and ulema, scholars came to the Seljuk country and maintained their studies. The studies of these scholars continued until the collapse of Slejuks. After Sultan Sanjar, the last sultan of the Seljuks, dominated Khorasan in 1098, the period of sultanate began, and the Seljukian geography turned into a region attracting scholars from all around the world as a result of the scientific heritage bequethed and the facilities provided to scholars until the death of Sanjar and the collapse of Seljuks (1157). The Nezamiyeh Madrasahs established in the period of Malik Shah perpetuated their function during the period of Sanjar, a lot of madrasahs were established in the region of Transoxiana nearby Khorasan, and the educational activities continued. Particularly, thanks to the scholars who came from different geographies bringing different mentalities and ecoles and settled in Khorasan, a great richness and variety emerged in scientific disciplines and secterian views. The scholar of the period, Ghazzali divided sciences into two; religious and positive sciences. Setting from the studies made in this period, Sultan Sanjar period scientific life includes the studies in Hadith, Fiqh, Kalam, Sufism, Poetry, Language and Literature from religious sciences, however, from positive sciences, it includes studies in Mathematics, Geometry, Physics, Medicine, Astronomy and Philosophy. The scholars of the period and their works were handled with respect to their contributions to Tuskish-Islamic civilization, and the scientific environment provided by Sultan Sanjar. The variety in the intellectual life in the Seljukian geography also reflected into secterian issues and, besides the Sunni sects such as Asharism and Maturidism, with Shiism, and its such branches as Imamiyyah, Isma’ilsm and Batıniyya and Mu’tazilism ecole, which is accepted as non-sunni sect, appeared. Key Words: Sultan Sanjar, Khorasan, Science, Scholar, Madrasah, Religious Sciences, Positive Sciences, Philosophy, Medicine, Arithmetic, Observatory, Zîc, Libra, Muhaddith, Interpreter, Fıqh, Sufi, Poet. 1 GİRİŞ Amaç Selçuklu Devleti’nin ilmî ve fikrî hayatına dair Alparslan ve Melikşah devirlerine yönelik pek çok çalışma olmasına karşın Sultan Sencer devri, birkaç makale dışında bir bütün olarak çalışılmamıştır. Bu durumdan doğan ihtiyaçla bu çalışma ile Sultan Sencer devrinin ilmî ve fikrî yapısının irdelenmesi amaçlanmıştır. Sultan Sencer devrinde Horasan ve Maveraünnehir coğrafyasındaki ilim adamları, eserleri, yaptıkları çalışmalar, getirdikleri yenilikler ve fikrî hayata dair ortaya koydukları incelenerek, Sultan Sencer’in sağladığı ilmî ortam ve Türk- İslâm medeniyetine katkıları çerçevesinde, Selçukluların devraldıkları ilmî mirası hangi noktaya getirdikleri ve bunu nasıl başardıkları incelenmeye çalışılmıştır. Yöntem Bu çalışmada öncelikle kaynak taraması yapılmış ve bu kaynaklardan çalışılan konuya dair elde edilen bilgeler toplanarak kaydedilmiştir. Daha sonra konularına göre bu bilgiler düzenlenerek fişleme metodu ile sentez haline getirilmiştir. Kavramların yazılışında İslâm Ansiklopedisi esas alınmıştır. Tüm fişler toplantığında ve genel bir tarama yapıldığında tezi dört bölüme ayırmak gerektiği kanaatine varılmıştır. İlk bölümde incelenilen devrin hükümdarının ilmî hayata yaklaşımı ve çalışmanın konusu açısından ilk önce irdelenmesi gereken dönemin eğitim kurumları, müfredatı, okutulan dersler açıklamalar ve örnekler ile bir başlık altında incelenmiştir. İkinci ve üçüncü bölümlerde devrin alimlerinin ilmî tasnifleri dikkate alınarak ilimler iki kısma ayrılmış ve iki farklı bölüm başlığı altında incelenmiştir. İkinci bölümde naklî ilimler ve üçüncü bölümde aklî ilimler; ilim dalları, alimler, yaptıkları çalışmalar ve Türk- İslâm medeniyetine katkıları göz önünde bulundurularak anlatılmıştır. Son bölüm ise fikrî hayata ayrılmış ve dönemin fikrî akımları başlığı altında incelenmiştir. Fikrî hayatın temelini oluşturan itikadî ve mezhebî konular ele alınarak; çalışılan dönemde ve coğrafyada yaygın olan Şîa, Batınîyye, Mu’tezîle, Matüridîlik ve Eş‘arîlik gibi mezhep ve fırkaların oluşum süreçleri, temel görüşleri, diğer mezhepler ile farklılıkları ve bu mezheplerin alimlerinin fikrî hayata katkılarına değinilmiştir. 2 Bu çalışmada istifade edilen kaynaklar; Türkçe, İngilizce, Arapça ve az sayıda da olsa Farsça muasır kaynaklar ile yine bu dillerde ortaya çıkarılan tetkik eserler ve süreli yayınlardır. Bu kaynaklardan elde edilen buluntular değerlendilmiştir. Bu bağlamda bilhassa çalıştığımız döneme dair muasır eserler arasında; devrin önde gelen tabibi olan Nizamîi Aruzî’nin Çehar Makale’si; Tâcüddin Subkî’nin Tabakâtu’ş- Şafiiyyetü’l Kübra’sı, Beyhakî’nin Tetimmetü Sıvan el-Hikme’si ve son olarak Sem’âni’nin elEnsab’ı gibi tabakat eserleri birinci derecede önemli kaynaklar olarak incelenmiştir. Yine Selçuklu devri sosyal ve siyasi konularına dair kıymetli bilgiler içeren ve Arapça olup henüz tercüme edilmemiş Yakut el- Hamevî, İbnü’l- Cevzî, İbn Hallikan ve Hamdullah Müstevfî’nin eserleri dışında Türkçe’ye tercüme edilmiş olan Azimî, Bundarî, Ravendî, Hüseynî, Bağdadî, Zahirüddin Nişaburî ve Reşidüddin Fazlullah gibi müelliflerin devrin muasır kaynakları arasında zikredilen eserleri incelenmiştir. Ayrıca çalışmamız kapsamındaki devrin alimlerinin eserleri pek çok meselenin anlaşılması ve aydınlatılmasında temel unsur olmuştur. Devrin siyasi ve sosyal olaylarına dair pek çok bilgi edindiğimiz İbn Esîr ve İbn Kesîr gibi büyük İslâm tarihçilerinin eserleri yanında alanında uzman olan yerli ve yabancı şahıslar tarafından ele alınan Türkçe, İngilizce, Arapça ve nispeten daha az sayıda olan Farsça tetkik eserler titizlikle taranmıştır. Son olarak Diyanet İslâm Ansiklopedisi, Milli Eğitim Bakanlığı İslâm Ansiklopedisi, Encyclopedia of Islam gibi ansiklopediler ve Belleten, Fen-Edebiyat Fakülteleri Dergileri gibi sürekli yayınlar ve sempozyum bildirilerinden de istifade edilmeye gayret edilmiştir. Sınırlılıklar Çalışmanın kapsamış olduğu döneme ait siyasi olayları içeren kaynak sayısı bize tatmin edici bilgiler verse de ilmî ve fikrî hayata dair sadece belli başlı tabakat eserleri ve devrin alimlerinin yazdıkları eserler vardır. Tabakat eserlerinden ve Selçuklu devrine ait muasır kaynaklardan elde edilemeyen bilgiler, bu devirde yazılan ve henüz Türkçe’ye çok az bir kısmı çevrilmiş olan alimlerin eserlerinin detaylı bir şekilde incelenmesi ile mümkün olacaktır. Diğer bir sınırlılık ise çalışmanın ikinci ve üçüncü bölümünde alimler ve eserleri sıralanırken, alim sayısının fazlalığı nedeniyle önde gelenleri seçilerek eserleri ve ilmî hayata katkılarından bahsedilmiş, diğer alimler sadece ismen zikredilmiş ve eser adları verilmiştir. 3 I. Sultan Sencer Devrine Kadar Uzanan Süreçte Selçuklu Siyasi Tarihine Genel Bir Bakış Adını, Oğuz Yabgu Devleti’nde subaşılık yaptığı bilinen Selçuk Bey’den alan Selçuklu Devleti’nin temelleri X. asrın ikinci yarısında Cend şehrinde atılmıştır1 . Selçuklular, Dârü’l-İslâm olarak anılan ve gaza algısının çok daha güçlü bir şekilde hissedildiği bu şehirde, Harizm ve Buhara’daki idarecilerin gönderdikleri fakihler sayesinde Kur’ân’ı ve dolayısıyla İslâm kültürünü öğrenmişlerdir 2 . Bu yeni din, Selçuklular’ı İslâm kültürünün uç bölgesindeki temsilcisi haline getirmiş, gaza ve cihad algısını temel alan bir politikayı öne çıkarmalarını sağlamıştır. Selçuklular Cend şehrine yerleştiği zaman bölgenin hakimi olan Samanîler, Karahanlı tehdidi altındaydılar. Bu yüzden Selçuk Bey’in desteğini almak maksadıyla Selçuklu varlığını resmen tanımışlardır. Nitekim kurulan Samanî-Selçuklu ittifakının sonucunda kendilerine yeni yerleşim yeri verilen Selçuklular, Maverâünnehir bölgesine geçme şansı yakalamışlardı3 . Selçuk Bey, 1007 yılında vefat edince idareyi oğlu Arslan Yabgu aldı. Arslan Yabgu, Samanîler ile yaptığı ittifak neticesinde önemli bazı başarılar elde etti. Fakat daha sonra Gazneli ve Karahanlılar’ın 1025 yılında gerçekleştirdikleri ‘‘Maveraünnehir mülakatı”nda Selçukluların tehlike olarak algılandığı kanaatinin ağır basması sonucunda; Arslan Yabgu, Gazneli Mahmud tarafından hile ile Semerkand’a getirilip Kalincar kalesine hapsedildi.4 Hapisten kurtulamayan Arslan Yabgu’nun 1032 yılında hapiste ölümü üzerine yeğenleri Tuğrul ve Çağrı beyler idareyi ele aldılar. Aile, Maveraünnehir’deki sıkıntılardan dolayı yurt arayışlarına başladı. 1016 yılı sonrası yurt arayışı için melik unvanı ile Çağrı Bey Anadolu topraklarına gönderilirken, Sultan Tuğrul Bey ise çöllere çekilmeyi tercih etti.5 Çağrı Bey, Van gölü havzasının büyük bir kısmını ve Gürcülerin bulunduğu Nahcivan ve çevresini ele geçirdi. Geri döndüğünde ise kardeşi Tuğrul Bey’e; ‘‘Biz buradaki güçlü devletlerle mücadele edemeyiz; ancak Horasan, Azerbaycan ve Doğu Anadolu’ya 1 C. E. Bosworth, “Djand”, EI2 , 1981, s. 244-246; Faruk Sümer, “Selçuklular”, DİA, XXXVI, İstanbul 2009, s. 365; Abdülkerim Özaydın, “Cend”, DİA, VII, İstanbul 1993, s. 359-360. 2 Özaydın, “Selçuk Bey”, DİA, XXXVI, İstanbul 2009, s. 364-365. 3 Hüseynî, Ahbârü’d-Devleti’s Selçukiyye, çev. Necati Lugal, TTK Yay., İstanbul 2008, s. 2; İbnü’l Esîr, el-Kâmil fi’t-Tarih, c. IX, trc. Abdülkerim Özaydın- Ahmet Ağırakça, Bahar Yay., İstanbul 1987, s. 362; Ahmed b. Mahmud, Selçukname, çev. Erdoğan Merçil, Bilge-Kültür Sanat Yay., İstanbul 2011, s.5; M. Said Polat, Selçuklu Göçerlerinin Dünyası, Karacuk’tan Aziz George Koluna, Kitabevi Yay., İstanbul 2004, s. 44. 4 Özaydın, “Selçuk Bey”, DİA, s. 366. 5 Faruk Sümer, ‘‘Selçuklular’’, DİA, s. 366. 4 gidip oralarda hükümran olabiliriz; zira oralarda bize karşı koyabilecek hiçbir kuvvete rastlamadım’’, diyerek, onu batı yönünde harekete teşvik ettiği rivayet edilir.6 1035 yılında, Tuğrul ve Çağrı Beyler, Gazneli Devletine ait olan Horasan’a geçtiler7 . 29 Haziran 1035 tarihinde, bu durumu kabullenmeyen Gaznelilerle, Nesa civarında yapılan savaşta Selçuklular galibiyet elde etmiş; Dihistan Çağrı Bey’e, Nesâ Tuğrul Bey’e, Ferâve ise amcaları Musa Yabgu’ya verilmiş ve Horasan’da ilk topraklar kazanılmaya başlanmıştır. Bu sayede burada bir devlet kurabilecekleri düşüncesi güçlenmiştir.8 1038 yılında ise yine Gazneliler ile Serahs meydan muharebesi yapılmış; Selçuklular büyük bir galibiyet elde etmiştir. Bu galibiyet sonrasında Çağrı Bey Merv’i, Tuğrul Bey Nişabur’u, Musa Yabgu ise Serahs’ı almıştır9 . Gazneli siyasi varlığı için büyük tehdit oluşturan Selçuklular, 23 Mayıs 1040 (8 Ramazan 431) yılı Cuma günü Merv yakınlarındaki Dandanakan kalesi önünde Gazneli ordusuyla karşılaşmışlar ve kesin bir zafer elde etmişlerdir. 10 Bu zafer sonucunda Tuğrul Bey, Selçuklu devletinin ilk hükümdarı olarak Nişabur’da tahta oturmuş ve eski ananelere uyarak ülke topraklarını hanedan üyeleri arasında paylaştırmıştır11. Çağrı Bey, Gaznelilerle devam eden mücadeleler sonucunda; Belh, Tohâristan, Tirmiz topraklarını da ülkesine dahil etmiş; 1056’da Abbasi halifesi el- Kâim Biemrillah ile Çağrı Bey’in kızı Hatice Arslan Hatun evlendirilerek Abbasi hanedanıyla akrabalık kurulmuştur. Bu evlilikten dört yıl sonra 1060 yılında Çağrı Bey vefat etmiştir12. Tuğrul Bey ise 1042- 1043 yılında Harizm’i, Hemedan’ı, Dinever’i almış; bu arada Rey’i devlet merkezi yapmıştır13. 1051’de Büveyhiler’in elindeki İsfahan alınmış, 1055 yılında ise Irak’taki Büveyhi hakimiyetine son verilmiştir. 1058’de halife, Tuğrul Bey’e “Doğunun ve Batı’nın Sultanı” unvanını vermek suretiyle cihan hükümdarlığını tevcih etmiştir. 1063 6 Ali Sevim, “Çağrı Bey”, DİA, VIII, İstanbul 1993, s. 183. 7 Azîmî, s. 3; Zahîrüddîn Nişâburî, Selçuknâme, s. 5-6; Hüseynî, Ahbârü’d-Devle, s. 2; Ahmed b. Mahmûd, Selçukname, s. 6; Faruk Sümer, “Tuğrul Bey”, DİA, XXXXI, İstanbul 2012, s. 344 8 Ravendî, Rahatü’s- Sudûr ve Âyetü’s-Sürûr, trc. Ahmed Ateş, TTK Yay., Ankara 1999, s. LVII; C. E. Bosworth, “The Political and Dynastic History of the Iranian World (1000-1217)”, The Cambridge History of Iran, Cambridge 1968, C.V, s. 20; Sümer, “Tuğrul Bey”, DİA, s. 344. 9 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t- Tarih, c. IX, çev. Abdülkerim Özaydın, Bahar Yay., İstanbul 1987, s. 350. 10 Ravendî, c. I, s. 99; Sümer, “Selçuklular”, DİA, s. 368. 11 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, IX, s. 350; Bundarî, Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi, trc. Kıvameddin Burslan, İstanbul 1943, s. 6; Ravendî, a.g.e, c. I, 103. 12 Sevim, “Çağrı Bey”, DİA, s. 185. 13 Mehmet Altay Köymen, Selçuklu Devri Türk Tarihi, TTK Yay., Ankara 1989, s. 221; Sümer, “Tuğrul Bey”, DİA, s. 345. 5 yılında Tuğrul Bey, halife el-Kâim-Biemrillâh’ın kızı Seyyide Hatun ile evlenmiş ve aynı yıl Rey’de vefat etmiştir.(4 Eylül 1063/8 Ramazan 455)14 1063 yılında Çağrı Bey’in oğlu Alparslan sultan olmuştur. Babasının ve amcasının hakim olduğu toprakları birleştirerek Ceyhun’dan Dicle’ye kadar uzanan büyük bir devletin sultanı haline geldi. Kısa süre sonra da Horasan, Irak ve çevresini ele geçirdi.15 Saltanatı süresince devletin batı yönüne daha çok önem veren, doğuda ise genellikle asayişi temin etmek amacıyla hareket eden Alparslan 1064’te Rum gazasına çıkmış; Bizans’a tâbi en müstahkem şehirlerden biri olan Ani’yi alıp, Gürcü kralını vergiye bağlamıştır16. 1067’de Kafkasya seferi ile Kars, Tiflis, Arran ve Gence hakimiyet altına alınmış, Gürcü Krallığı Selçuklular’a tâbi hale gelmiştir17. Alparslan, Gürcüler üzerinde hakimiyeti sağladıktan sonra Mısır merkezli Şii-Fatımi iktidarını yıkmayı planladığı sırada; Bizans imparatorunun Selçuklu topraklarına doğru hareket ettiğini öğrenerek Anadolu’ya yönelmiştir. Bunun sonucunda 26 Ağustos 1071 yılındaki Malazgirt Savaşı ile Bizans büyük bir yenilgiye uğratılmış ve Anadolu, bu savaş sonrasında Türkler tarafından fethedilerek yurt olarak tutulmaya başlanmıştır. 24 Kasım 1072 günü ise Alparslan, Maveraünnehir’e, Karahanlılar üzerine sefere çıktığı sırada, Barzam kalesi kumandanı Yusuf Harezmi tarafından öldürülmüştür.18 1072 yılında Alparslan’ın oğlu Melikşah genç yaşta idareyi ele aldı. Karahanlılar ve Gazneliler ile Kavurd gibi bazı hanedan mensupları onun tecrübesizliğinden faydalanmak amacıyla saldırıya geçtiler. Fakat Melikşah bu saldırı ve isyan hareketlerini başarıyla bastırdı19. Devletin merkezini Rey’den İsfahan’a taşıdı. Batı’ya yönelik seferi ile Halep, Urfa, Antakya; Maveraünnehir seferi sonucunda ise Belh, Herat ve Tirmiz şehirlerini ele geçirdi. 1083 yılında Mervanilere son verilerek; Mardin, Hasankeyf, Cizre alındı20. Melikşah, 1090 yılında Nizârî-İsmâilî devleti kuran Hasan Sabbah ve Batınilerle mücadeleyi devlet politikası haline getirmiş; ancak ülkedeki Batıni faaliyetlere tamamen engellenememiştir. Bu dönemde Alparslan’ın da vezirliğini 14 Sümer, “Selçuklular”, DİA, s. 369. 15Ravendî, Rahatü’s- Sudûr ve Âyetü’s-Sürûr, trc. Ahmed Ateş, TTK Yay., Ankara 1999, s. 120; Mehmet Altay Köymen, Alp Arslan ve Zamanı, Başbakanlık Kültür Müsteşarlığı Kültür Yay., İstanbul 1972, s. 23. 16 İbrahim Kafesoğlu, “Alparslan”, DİA, II, İstanbul 1989, s. 527. 17 Kafesoğlu, “Alparslan”, DİA, s. 528. 18 Bundarî, Irak ve Horasan Selçukluları, s. 44- 46; Ravendî, Rahatü’s- Sudûr, s. 118; Reşidüddin Fazlulah, Camiü’tTevârih, II, nşr. Ahmed Ateş, Ankara 1960, s. 40. 19 Hüseynî, Ahbârü’d-Devle, s. 38-39; Ravendî, s. 123; Kafesoğlu, “Melikşah”, DİA, XXIX, İstanbul 2004, s. 54-55. 20 Kafesoğlu, “Melikşah”, s. 55. 6 yapan meşhur âlim ve devlet adamı Nizamülmülk ön plana çıkarak, devlet teşkilatı yanında ilmi ve kültürel hizmetleriyle, Selçuklu medeniyetinin günümüze kadar ulaşan izler bırakmasına öncü olmuştur. Nizamülmülk, hem askeri hem de ilmi vasıtalarla mücadele verdiği Batıniler tarafından 1092 yılında öldürülmüş; ondan yaklaşık 1 ay sonra da 19 Kasım 1092’de Sultan Melikşah vefat etmiştir. Melikşah devrinde Doğu ve Batı Karahanlılar, Selçuklulara tâbi olmuş 21; ayrıca Selçuklu imparatorluğu en geniş sınırlarına ulaşmıştır. Onun devrinde Selçuklu Devletinin sınırları; Kaşgar’dan Ege adalarına, Aral gölü ve Kafkasya’dan Yemen ve Aden’e kadar uzanmış ve devlet tam manasıyla bir imparatorluk görüntüsü arz etmiştir. Melikşah’ın vefatı üzerine oğulları arasında taht mücadeleleri başlamıştı. En büyük oğlu Berkyaruk, Rey’de sultan ilan edilirken Melikşah’ın eşi Terken Hatun ise küçük oğlu Mahmud adına hutbe okutmuştu. Aynı yıl Berkyaruk, onları mağlup etti ve yapılan anlaşma sonucunda; sadece İsfahan ve Fars eyaletlerinin yönetimi Mahmud ve Terken Hatun’a bırakıldı 22 . Berkyaruk saltanatı süresince (1092-1104), amcaları Tutuş ve Arslan Argun’un yanı sıra Tekiş’in isyanlarını bastırdı. Ardından Arran meliki olan kardeşi Muhammed Tapar ile mücadeleye girişti. Onunla yaptığı beş mücadeleden dördünü kazandı ise de sonuncusunda yenilip 1104 yılında Tapar ile barış antlaşması imzaladı. Anlaşmaya göre; Harizm, Horasan Sencer’in; Irak-ı Arab ve Irak-ı Acem, Fars, Hûzistan Berkyaruk’un; Arrân, Azerbaycan, Doğu ve Güneydoğu Anadolu, elCezire ve Suriye Muhammed Tapar’ın hakimiyetinde olacaktı. 23 Büyük Selçuklu sahasında bu hakimiyet mücadelesi yaşanırken Haçlılar Anadolu’ya gelerek Türkiye Selçuklu Sultanı Kılıçarslan ve Musul emiri Kürboğa’yı yenilgiye uğratarak Suriye kıyılarını geçip, Antakya ve Kudüs’ü ele geçirdiler. Devletin doğusundaki karışıklar nedeniyle batıdaki gelişmelerle yeterince ilgilenemeyen Berkyaruk, Aralık 1104’te vefat etmiştir. Selçuklu ülkesinde 12 yıl süren saltanat mücadeleleri sırasında, Orta Doğu’nun güçlü bir otoriteden yoksun olmasını kendi lehlerine değerlendiren Haçlılar amaçlarına ulaşmış, Türkiye Selçukluları önemli toprak kayıpları yaşamış, Batıniler güçlenmiştir. ve Büyük Selçuklular çöküş sürecine girmiştir. 21 Vasilij Vladimiroviç Barthold, Moğol İstilasına Kadar Türkistan, haz. Hakkı Dursun Yıldız, TTK Yay., Ankara 1990, s. 395. 22 Ravendî, s. 137; Özaydın, “Berkyaruk”, DİA, V, İstanbul 1992, s. 515. 23 Ravendî, s. 145; Köymen, Selçuklu Devri Türk Tarihi, s. 124. 7 1105 yılında Selçuklu tahtına çıkan Sultan Muhammed Tapar (1105-1118), Selçuklu Devleti’ni yeniden birleştirmiştir. Mengüpars isyanını bastırıp, Çökürmüş ve Çavlı’yı tâbiiyet altına aldıktan sonra Musul’a girerek kendi adına hutbe okutan I. Kılıçarslan’ı mağlup etmiştir. 24 1107’de İsfahan civarındaki Şahdiz (Dij-kuh) kalesini kuşatıp, buradaki tüm Batınileri öldürmüş ve böylece, Ravendî’nin ifadesiyle “İslâm’ın önündeki bu seddi kaldırmıştır” 25 . Batınî merkezi Alamut kuşatılmış fakat alınamamıştır. Bu dönemde Karahanlılar ise Selçukluları metbû tanımaya devam ettiler. Tapar, Mevdud’u Haçlıların elinde bulunan Urfa’ya üç kez gönderdi ama istenen başarı sağlanamadı. En sonunda Atabeg Tuğtekin, Mevdud, Temirek ve Ayaz emrindeki kuvvetler 1113’te Taberiyye yakınlarında Haçlıları mağlup ederek büyük bir darbe vurmayı başardılar. 26 Muhammed Tapar, Gazneliler arasındaki taht kavgalarına karışarak, Gazneliler’i de kendisine tâbi kıldı. Ardından 18 Nisan 1118’de vefat etmiş ve Selçuklu imparatorluğuna eski itibarını kazandıran imparator olarak anılmıştır. Vefatı üzerine idareyi üstlenen oğlu Mahmud, ertesi yıl 1119’daki Save Savaşı’nda Sultan Sencer’e yenilmiştir. Irak Selçuklu Devleti hükümdarı olarak, Sencer’e tâbi halde varlığını devam ettirmiştir. Sultan Sencer devrine kadar; Haçlılar ve Bizans ile mücadeleler büyük ölçüde son bulmuş, Selçuklu devletinin sınırları genişlemiş; Gazneli, Karahanlı ve Büveyhi devletleri hakimiyet altına alınmıştır. Abbasi halifeliği dini rolünü devam ettirirken, Selçuklular da siyasi liderliklerini korumuşlardır. Özellikle Muhammed Tapar ile birlikte tekrar istikrar sağlanmıştır. Hakimiyet altındaki Irak, İran, Anadolu ve Suriye topraklarında sosyal, kültürel ve ekonomik açıdan büyük ilerleme kaydedilmiştir. II. Sultan Sencer Öncesi Dönemde İlmî ve Fikrî Hayat İslâm dünyasında Fatımiler tarafından Batınî te’villerin propagandasını yapmak amacıyla açılan Dâr’ül-İlm’ler yanında Şii ve Rafızî fikir akımlarıyla mücadele etmek için Abbasi ve Selçuklular Horasan ve İran’da câmilerden ayrı olarak, öğretim yapmak ve talebelerin barınmasını sağlamak amacıyla medreseler kurmaya başladılar. Selçuklular’dan önce Nişabur’da X. asırda Nişaburî (ö.960), Ebû Ali el-Hüseynî (ö.1003) ve İbn Fûrak (ö.1015)’ın ders okuttukları medreseler vardı. Bu medreselerde 24 Özaydın, “Muhammed Tapar”, DİA, XXX, İstanbul 2005, s. 580. 25 Ravendî, s. 149. 26 Özaydın, s. 581. 8 el- Eş’arî27 ve Mâturîdî28 kelamıyla hadis ve fıkıh öğretiliyordu. Ancak bu medreseler teşkilatlı değildi ve hiçbirisi de uzun ömürlü olamadı. Medreselerin geniş anlamda devlet eliyle kurulması, eğitimin parasız olması ve medrese teşkilatının en küçük ayrıntılara kadar tespiti Selçuklular devrinde olmuştur.29 Selçuklu hükümdarlarının, devletin kuruluşundan itibaren ilme önem vermeleri, alimleri himaye ve teşvik etmeleri sonucunda; medreseler, tekke ve zaviyeler, kütüphaneler, imaret ve kervansaraylar gibi çok sayıda kurum ve bunlara bağlı büyük vakıflar kurularak, izleri yüzyıllarca devam edecek olan bir medeniyetin temelleri atılmıştır30 . Fikri hayatta ise özellikle Mu’tezile düşüncesinden kaynaklanan fikrî hareketlerin toplumu etkilediği görülmektedir. Selçuklular genel itibariyle amelde Hanefiliği, itikadda Maturidiliği benimsemişlerdir31 . Tuğrul ve Çağrı Beyler; saltanat sürelerinin büyük bir kısmını savaşlar ve fetihlerle geçirmelerine rağmen imar ve ilim faaliyetleriyle de uğraşmışlar; Nişabur, Rey, Bağdat ve İsfahan gibi şehirlerde medreseler yaptırmışlardır. Selçuklular devrinde ilk medrese Tuğrul Bey’in emriyle 1046 yılında Nişabur’da kurulmuştur. Bunu Çağrı Bey’in ve Selçuklu veziri Kündürî’nin Merv şehrinde kurdukları medreseler izlemiştir.32 Tuğrul Bey, ilme ve alimlere verdiği destek nedeniyle devrin pek çok alimi tarafından övülmüştür. Fahreddîn-i Gürgânî, Vîs ü Râmîn adlı eserinin giriş kısmında ona bir methiye yazmış, İbn Hassûl, Kitâbü Tafzîli’l Etrâk alâ sâiri’l-ecnâd, adlı kitabını 27 Eş’arilik, Ebu’l Hasan el-Eş’ari’nin(ö.935) öncülüğünde ortaya çıkmış olan İslâm itikadi mezheplerinden birisidir. Eş’ari kelamcıları itikadi esasları, akıl ilkeleriyle teyit edip; nasları aklın ışığında yorumlamayı gerekli gören, fakat nakli de ikinci plana düşürmeyen metot geliştirmişlerdir. Varlıklar ve olaylar hakkında; duyular, akıl ve haberler vasıtasıyla bilgi edinmek mümkündür. Akıl istidlâl yoluyla teorik bilgi üretebilir. Haberin ise tevatür yolu ile gelmesi veya doğruluğu mucize ile kanıtlanmış, bir peygamber tarafından bildirilmiş olması gerekir. Bunlar da akla ve duyu verilerine uygun olmalıdır Nakli ihmal edip, akla aşırı derecede görev yükleyen Mu’tezile ile İslam filozoflarına tepki olarak çıkmış; akıl ve nakli birlikte ele almıştır. Genellikle Şafiilerin mensup olduğu mezheptir. Bkz. Hilmi Ziya Ülken, İslâm Düşüncesi, Ülken Yayınları, İstanbul 2000, s. 126; Erkan Yar, ‘‘Eşarî ve Metodolojisi’’, Fırat Üni. İlahiyat Fakültesi Dergisi, 10:2, Elazığ 2005, s. 19-47; Yusuf Şevki Yavuz, “Eş’ariyye”, DİA, XI, s. 447-455. 28 Maturidilik, Ebu Mansur Muhammed el-Maturidi (ö.944) tarafından geliştirilen kelam ekolü, itikadi mezheptir. Maturidi, dinin hakikatini anlayabilmek için akla güvenmenin zaruretine inanmış ve şeriata muhalif olmayan noktalarda aklın hükmünü esas kabul etmiştir. Kendisi de Türk kökenli olduğu için özellikle Orta Asya’da ve Türk toplumlarında yaygındır. Daha çok Hanefilerin mensup olduğu mezheptir. Maturidilik de Eş’arilik gibi Mutezile’nin son dönemdeki anlayışına tepki olarak doğmuştur. Bkz. Hanefi Özcan, Türk Düşünce Hayatında Maturidilik, Cedit Yay., Ankara 2002; Sıddık Korkmaz, “İmam Ebu Mansur el-Maturidi’nin Hayatı ve Eserleri”, Dini Araştırmalar, Mayıs-Ağustos Ankara 2001; D. B. Macdonald, “Maturidi” MEB İslâm Ansiklopedisi, c. VII, s. 404- 406. 29 Ali Öngül, “Selçuklularda Eğitim Faaliyetleri ve Yetişen İlim Adamlarına Genel Bir Bakış”, Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2003/2 Güz Sayısı, Manisa, s. 68 30 Melik Dosay Gökdoğan, Türklerin Bilime Katkıları, Atatürk Kültür Merkezi Yayını, Ankara 2008, s. 28. 31 Ahmet Ocak, “Selçuklular”, DİA, XXXVI, İstanbul 2009, s. 376. 32 Öngül, “Selçuklularda Eğitim Faaliyetleri ve Yetişen İlim Adamlarına Genel Bir Bakış”, s. 68 9 Tuğrul Bey’e okunmak üzere Amîdülmülk Kündürî’ye takdim etmiştir. 33 Ayrıca edebiyat sahasında büyük şahsiyetlerden biri olan Ali b. Hasan el-Bâharzî, Tuğrul Bey’in divanında görev almış ve yakınında bulunmuştur34 . Fikri açıdan Tuğrul Bey hem şahsi hayatında hem de devlet idaresinde Hanefi mezhebini benimsemiştir. Bu dönem, mezhebî fırkaların mücadele içinde oldukları bir dönem olmuştur. Nitekim Tuğrul Bey’in veziri olan Amîdülmülk el-Kündürî, Şâfiî ve Eşarî olan Ebu Sehl’in Nişabur Şafiîlerinin reisliğine tayininden rahatsız olmuş; ve onun vezir olma ihtimalini ortadan kaldırmak amacıyla, Tuğrul Bey’den, ehli bidata minberlerden lanet edilmesine dair izin almıştır 35 . Daha sonra bu lanete Eşarîler’i (Şafiiler) de katmıştır. Hatta İbnü’l-Esîr’in belirttiği üzere; Tuğrul Bey tahsil görmüş bir hükümdar olmadığı için, mezhep münakaşalarını ilgilendiren meseleleri iyi bilmezdi. Bu yüzden, ehl-i bidate lanet okunması mevzusuna vezirinin teşvikiyle emir verdiği belirtilir. 36 Böylece ülkede uzun yıllar sürecek bir fikri çatışma başlamıştır. Şafi mezhebine mensup imamlar görevden alınarak yerlerine hanefi imamlar tayin edilmiş; hatta hanefiler için Rey’de yeni bir cami inşa edilmiştir37. Bu durumun ortadan kalkması için girişimler olmuş, fakat sonuç alınamayıp daha da yayılarak Şafiîler de ehli bidat sayılmış ve kitap yazma, vaaz, hutbe ve ders verme gibi faaliyetleri yasaklanmıştır. Cüveynî, Kuşeyrî, Ebu Süheyl Muvaffak ve Sünen müellifi Beyhâkî gibi bazı meşhur Şafi alimler yakalanarak hapsedildiler, kurtulanlar ise Hicaza muhaceret ettiler. Bu süreçte 400 alimin nefyedildiği belirtilir. Aralarında itikaden Eşarî olup amelen Hanefî olan alimler de vardı. Eşarîlere lanet edilmesi olayı Sultan Alparslan’ın tahta geçmesi ve Şafi olan Nizamülmülk’ü vezir olarak atamasına kadar devam etmiştir.38 1067’de Alp Arslan tarafından Bağdat’ta Nizamiye medresesinin kurulması ile vezirler, beyler, melikler hatta hatunlar medrese kurma yolunda yarışa girdikleri görülür. Nizâmülmülk zamanında İsfahan, Rey, Nişabur, Merv, Belh, Herat, Basra ve Musul gibi vilayetlerde kurulan bu medreselerin önemli bir bölümüne Nizâmiye Medreseleri adı verilmiştir. Söz konusu bu medreselerde yetişen müderris, imam ve vâizler; halkın 33 İbn Hassûl, “Tafdilu’l- Etrâk”, nşr. Abbâs Azzavî, Belleten, c. IV, sa. 14-15, TTK Yay., Ankara 1940, s. 1-30; Türkçe trc. Şerafettin Yaltkaya, “İbn Hassûl’un Türkler Hakkında Bir Eseri”, Belleten, c. IV, sa. 14-15, s. 235-266; Faruk Sümer, “Tuğrul Bey”, DİA, s. 346 34 Ocak, “Selçuklular”, s. 375-377. 35 İbnü’l- Esîr, el-Kâmil, c. VII, s. 365; Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk-İslâm Medeniyeti, s. 105-106. 36 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, c. X, s. 11. 37 İbn Asâkîr, Tebyînü kezibi’l- müfterî fî mâ nusibe ile’l-İmâm Ebi’l-Hassan el-Eş’arî, Beyrut 1991, s. 108. 38 Tahir Harimi Balcıoğlu, Türk Tarihinde Mezhep Cereyanları, Kanaat Kitabevi, Ankara 1940, s. 62- 63. 10 inançlarının ve yaşama ilkelerinin şekillenmesinde temel unsur olmuşlardır39 . Açılan medreselerde dini ilimlerin yanı sıra; edebiyat, riyâziye, astronomi ve felsefe de okutuluyordu. Nizamiye medreseleri ilmi bir hareket olduğu kadar kültürel olarak da Şiîliğe karşı açılan mücadelede önemli bir rol oynamıştır. Nitekim hilafet merkezi Bağdat’ın yanı sıra, Basra, Taberistan, Huzistan gibi Şii kesimlerin yoğun olduğu yerlerde açılan Nizamiye medreseleri bu politikanın göstergesidir 40 . Selçuklulardan önce Büveyhîler tarafından beslenen Şiî fikirleri, eskisi gibi yayılma fırsatı bulamamıştır. Medreseler, hocaların donanımlı ilim adamları oluşu, öğrencilerin hayatlarını burslarla idame edişi, müspet ilimlere yer vermesi ve devletin bu uğurda büyük masraflara katlanmayı göze alması göz önünde bulundurulduğunda öteki münferit kurumlardan ayrılmaktadır. 41 Nizamiye Medreseleri’nden önce ilim öğrenmek isteyenler “Rıhle” denilen uzun seyahatler yapıyor ve her bir ilim için farklı bir beldeye gitmek zorunda kalıyorlardı. Fakat Nizamiye medreseleriyle birlikte bu zorunluluk ortadan kalkmış ve öğrenciler tüm ilimleri medrese çatısı altında öğrenebilmişlerdir. 42 Bu dönemde Alparslan, Kündürî’yi vezirlikten azlederek yerine Şafiî ve Eşarî olan Nizâmülmülk’ü getirmiştir. Kündürî’nin vezirliği süresince cezalandırılmış olan alimler affedilerek vatanlarına dönmüş ve ulemalara mahsus muazzam medreseler inşa edilmiştir. ŞafiîEşarî ulemaya geniş haklar tanınmasıyla birlikte, Tuğrul Bey döneminden beri devam etmekte olan yasaklar kaldırılmış, fikri çatışmalar büyük ölçüde son bulmuştur.43 Melikşah zamanında, vezir Nizâmülmülk ve ileri gelenlerin medreselere yönelik katkılarıyla ilim ve kültür hayatında büyük bir gelişme ve ilerleme sağlanmıştır 44 . Özellikle Melikşah ve Nizamülmülk arasındaki diyalog, devrin ilmi manzarasını ve ilme verilen önemi göstermesi açısından dikkate değerdir. Tâcülmülk’ün Sultan’a: ‘‘Nizamülmülk her yıl Kur’ân okuyanlara, fakihlere ve sufilere hazinenizden 300 bin 39 Nevzat Kösoğlu, Türk Dünyası ve Türk Medeniyeti Üzerine Düşünceler, Ötüken Yay., İstanbul 1991, s. 68. 40 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, c. XII, s. 289; Tâcüddin Subkî, Tabakâtu’ş- Şafiiyye, Kahire 1964-1976, c. IV, s. 313; Ömer Menekşe, “Selçuklu Eğitim Müesseseleri Nizamiye Medreseleri”, Diyanet İlmî Dergi, Diyanet İşleri Başkanlığı Yay., c. XXXIX, sa. 3, İstanbul 2003, s. 121; Mustafa Demir, “Selçuklularda Eğitim Teşkilatı”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, sa. 179, İstanbul 2009, s. 119. 41 Hıfzırrahman Raşit Öymen, “İslâm’da Öğretim ve Eğitim Hareketleri II”, Ankara Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. XII, Ankara 1964, s. 41. 42 Ahmet Çelebi, İslâm’da Eğitim-Öğretim Tarihi, trc. Ali Yardım, Damla Yayınevi, İstanbul 2012, s. 333; M. DağR. Öymen, s. 219; Kafesoğlu, Selçuklular Tarihi, s. 175. 43 Balcıoğlu, s. 64-65. 44 Bedi’ullâh Debîrî Nejâd, “Selçuklular Devrinde Kültürel Durum”, çev. Mürsel Öztürk, Erdem, sa. VIII, s. 481. 11 dinar ödeme yapıyor. Eğer bu para ile ordunun ıslahına gidirse Konstantiniyye bile fethedilir’’ demesi üzerine; kaygıya düşen Sultan, Nizamülmülk’ten bu duruma dair bilgi istemiş; Nizamülmülk: ‘‘Ey âlemin sultanı! Allah sana ve bana kullarından hiç kimseye nasip olmayan lütuf ve ihsanlarda bulunmuştur. Buna karşılık sen, Allah’ın dinini yücelten, onun aziz kitabını hamil olanlara 300 bin dinarı çok mu görürsün? Askerlere bunun iki katını sarfediyosun. Halbuki bunların en kuvvetlisi ve nişancısının attığı ok bir milden öteye gitmez; ben ise sarfettiğim o paralarla öyle bir ordu teçhiz ediyorum ki, onların duaları ok gibi arşa kadar gider ve Allah’a ulaşmasına hiçbir engel olmaz’’ cevabını vermiştir. Bu sözler karşısında Sultan da: ‘‘Sen bu ordunun sayısını elinden geldiğince çoğalt. İstediğin kadar malı emrine veriyorum, dünyanın serveti senindir’’ diyerek vezirini onaylamış ve takdir etmiştir45 . Melikşah devrinde İsfahan’da bir rasathane, Basra, Nişabur, Herat, Merv, Belh, Musul, Taberistan ve İsfahan’da zengin kütüphanelere sahip Nizamiye medreseleri inşa edilmiştir. Tabakât-ı Nâsırî: “O padişahtan(Melikşah) dünyada çok sayıda hayırlı eserler kalmıştır. Bu eserlerden biri, nücum ilminde görülen yanlışların düzeltilmesidir” der. Melikşah’ın buyruğu üzerine nücum âlimleri ve matematikçiler yeni bir rasat şekli geliştirerek, ayın günlerini tesbit ettiler. Hamel’in (Koç burcunun) ilk anı ve Rebi ayının ilk günü olan Nevrûz-i Celâlî’nin (Celâlî yeni yılı) adı bu hükümdarın lakabından anılmış ve Celâlî Takvimi hazırlanmıştır. Melikşah’ın hayırla anılmasında, Nizâmülmülk’ün onun veziri olması46, Ebû İshak eşŞirazî, Abdülkerim b. Hevâzin el-Kuşeyrî, Cüveynî ve Gazzâlî gibi âlim ve sûfilerle; Muhammed b. Selâme er-Rehâvî, Kaşgarlı Mahmud, Abdülkadir el-Cürcânî, Garsünni’me, İbnü’l- Müferric es- Sermânî, Meymûn el-Vâsıtî, Ömer Hayyam, Tuğraî, Lâmiî, Ebü’l- Meâlî en-Nehhâs, İbnü’l- Hebbâriyye, Ebû Tâhir-i Hâtûnî, Şehfûr b. Tâhir el-İsferâyînî gibi şair, âlim ve mühendislerin Melikşah’ın himayesinde çalışmalarını sürdürmeleri olarak belirtilebilir 47 . Bu dönemde İmamü’l-Haremeyn Cüveynî, Eşarîliğe tevil metodunu getirmiş, daha sonra talebesi Gazzâlî, Eşarî kelâmını daha üst noktalara taşımıştır. Hanbeliler ve Eşarîler arasında zaman zaman fikri 45 Ahmed b. Mahmud, Selçuk-nâme, c. I, s. 142-144. 46 Nejâd, s. 486-487. 47 Kafesoğlu, Sultan Melikşah Devrinde Büyük Selçuklu İmparatorluğu, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1953, 12 ihtilaflar çıkmıştır. Tartışmalar halka da sirayet edince, vezir Nizamülmülk ve halife devreye girerek bu olayları yatıştırmışlardır48 . Muhammed Tapar ve Berkyaruk devirleri genelde içte taht kavgaları ve dışa dönük siyasi mücadeleler ile geçmiştir. Bu nedenle eğitim faaliyetlerinde ciddi bir ilerleme olmamıştır. Medreseler işlevini sürdürmüş ve Sultan Melikşah devrinde Nizamiye medreselerinde yetişen veya burada görev alan alimler, Tapar devrinde çalışmalarına devam etmişlerdir.49 Gazzâlî, et- Tibru’l- Mesbûk fi Nasîhati’l-Mülûk adlı eserini ve İbnü’l- Belhî de Farsnâme’sini, Tapar’a ithaf etmişlerdir.50 Ayrıca Muhammed Tapar sufîlere, Nizamiye medresesi civarında bir ribat yaptırmıştır.51 III. Sultan Sencer’in Hayatı III. I. Çocukluk ve Meliklik Devri (1086-1118) Büyük Selçuklular’ın son hükümdarı olarak kabul edilen Sultan Sencer, 479 (1086) yılında Şam’ın Sincar şehrinde doğdu52. Babası Sultan Melikşah öldürüldüğü zaman Sencer 6 yaşındaydı. Bu dönemde küçük yaşta olmasına rağmen taht karışıklıklarının da etkisiyle, siyasi çekişmelerde etkin bir rol oynadı ve devlet idaresine dair pek çok tecrübe kazandı. 21 yıl melik (1097-1118) ve 39 yıl da sultan (1118-1157) olarak Merv’de, 60 yıl Selçuklu tahtında yer edinmiştir. Selçuklu hükümdarları arasında en çok hüküm süren sultan olarak yerini almıştır.53 İlk olarak Sultan Berkyaruk, amcası Arslan Argun’un isyanını bastırmak amacıyla kardeşi Sencer ve kumandan Emir Kamac idaresindeki orduyu Horasan’a sevketmiş; bu amaçla Damgan’a ulaşan Sencer, Arslan Argun’un öldürüldüğünü haber almıştır. Burada Berkyaruk ile bir araya gelmişler ve önce Nişabur sonra da Belh şehrine girmişlerdir. Sultan Berkyaruk, bu şehirler alınınca, merkez Merv olmak üzere, Gazne sınırına kadar olan Horasan topraklarını Melik Sencer’e ikta olarak vermiş ve bu sayede Sencer’in Horasan hakimiyeti başlamıştır54 . 48 Sıbt İbnü’l-Cevzî, Mir’âtü’z-Zamân fî Târîhi’l-Âyân, trc. Ali Sevim, Mir’âtü’z-Zamân fî Târîhi’l-Âyân’da Selçuklular, TTK Yay., Ankara 2011, s. 214-217. 49 Bundarî, s. 127. 50 Özaydın, Sultan Muhammed Tapar Devri Selçuklu Tarihi, TTK Yay., Ankara 1990, s. 151-152. 51 Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk-İslam Medeniyeti, Ötüken Yay., İstanbul 2005, s. 182. 52 Râvendî, s. 181. 53 Turan, s. 234. 54 Özaydın, “Sencer”, DİA, XXXVI, İstanbul 2009, s. 507. 13 Horasan’ın büyük bir kısmına hakim olan Habeşî ise, Sencer’in Belh askerleriyle birlikte topraklarına saldırdığını söyleyerek, Berkyaruk’tan yardım istemiştir. Bunun üzerine Berkyaruk harekete geçmiş ve Sencer ile Nuşecân önlerinde yaptığı savaşta mağlup olmuştur. Sencer, bu savaş sonrası artık bir rakip olarak sultanın karşısında yer almakla birlikte, doğuda kesin bir hakimiyet kurmuştur. Ayrıca Sultan Berkyaruk ile kardeşi Muhammed Tapar arasındaki mücadelelerde, Tapar’ı desteklemiş ve onu metbu tanımıştır. 1098’de Harezm’i ve daha sonra da Devletşah’ın Toharistan’daki isyânını bastırıp, Tirmiz’e kadar olan bölgeleri zaptetmiştir55 . Batı Karahanlı hükümdarı Kadır Han’ın Tirmiz’i ani istilası sonucunda, Sencer bir kurnazlık ile Kadır Han’ı yakalamış ve öldürtmüştür. Bu şekilde Karahanlı istilasına son verilerek Maveraünnehir yeniden düzenlenmiştir56. Sultan Sencer’in saltanatı boyunca Karahanlılar, Büyük Selçukluları metbû tanımaya devam etmişlerdir. Maveraünnehir ve Horasan’daki bu hadiseler esnasında, Sultan Berkyaruk vefat etmiş, yerine kardeşi Muhammed Tapar 1105 yılında sultan olmuştur. Tapar; Haçlılar ve Batıniler’e karşı mücadele ederken, ülkenin doğusu yine Sencer’in idaresinde kalmıştır.57 Sencer’in meliklik devrinin en önemli hadiselerinden biri de Gazneliler’in itaat altına alınmasıdır. Gazneliler arasındaki taht kavgalarından faydalanan Sencer, bu mücadeleler esnasında Behramşah’ı destekledi. İkisi birlikte, Gazne tahtını ele geçirmek isteyen Arslanşah’a karşı mücadele ettiler. 25 Şubat 1117 tarihinde Arslanşah ile yapılan savaşta Sencer ve Behramşah’ın ordusu galip geldi, Gazne alındı ve Behramşah, Selçuklulara tâbi olmak suretiyle tahta geçirildi 58 . Daha önceki dönemde Selçuklu neslinden hiç kimse Gazne’ye hakim olamadığı halde Sencer orayı fethetti59. Bu sayede Selçuklu devletinin doğusu tâbiiyet altına alınmış oldu. Sencer’in meliklik devrinde, Horasan’da kurulmuş olan tüm Türk devletleri metbû hale geldiler. 55 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s. 222; Köymen, “Sencer”, İA, X, s. 487. 56 Hüseynî, Ahbâru’d-Devle, s. 63; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, c. X, s. 284; Bundârî, Rahat-us Sudûr, s. 238; V. V. Barthold, Türkistan, s. 396. 57 Bundârî, s. 240. 58 İbnü’l- Esîr, el-Kâmil, c. X, s. 401; Cüzcanî, Tabakat-ı Nâşırî, İng. Trc. H. G. Raverly, A General History of the Muhammedan Dynasties of Asia, New Delhi, 1970, I, s. 148. 59 Hamdullah Kazvinî, Tarih-i Güzide, s. 448; Reşidüddin Fazlullah, Camiü’t- Tevârih, s. 79. 14 III. II. Hükümdarlık Dönemi (1118-1157) Sultan Muhammed Tapar 24 Zilhicce 511/ 18 Nisan 1118 tarihinde ölünce, 4 yaşındaki oğlu Mahmud sultan ilan edildi60. Aynı zamanda Sencer de kendisini sultan ilan etti ve Mahmud’a karşı savaş hazırlıklarına başladı. Birkaç ay sonra; 2 Cemâziyelâhir 513/ 10 Eylül 1119 tarihinde Rey yakınlarındaki Save civarında iki ordu karşılaşmış ve yapılan savaşta Mahmud mağlup olmuştur. Savaştan sonra yapılan antlaşma ile Sencer, Mahmud’u kendisine veliaht ve tâbi Irak Selçuklu sultanı ilan etmiştir. Muhammed Tapar’ın eskiden yönetmekte olduğu toprakların bir kısmını yeğeni Mahmud’a bırakıp; Rey, Mazenderan ve Kumis bölgelerini kendi topraklarına kattı61 . Sultan Sencer’in Selçuklu tahtına oturmasıyla, devletin idari merkezi Irâk-ı Acem’den, Horasan Merv’e nakledilmiş ve Selçuklu tarihinde ‘‘İkinci İmparatorluk Devri’’ olarak adlandırılan dönem başlamıştır. Sencer, batıdaki ülkeleri vassalı haline getirerek burayı emniyet altına almış ve saltanat süresinin neredeyse tamamını Doğu meseleleri ile ilgilenerek geçirmiştir. Sultan Sencer ilk olarak 515/ 1121 yılında isyan eden Gurlular’ı itaat altına almıştır. Bu esnada Karahanlı hükümdarı olan Arslan Han, ülkesindeki iç karışıklıklar üzerine Sultan Sencer’den yardım almış, isyanlar bastırıldıktan sonra ise Sencer’e karşı suikast planlamıştır. Bunu öğrenen Sencer, 524/ 1130 yılında Maveraünnehir’e, Karahanlılar üzerine bir sefere çıkmıştır. Semerkand’a giren Sencer, Karahanlılar’ın Arslan Han kolunun hakimiyetine son vermiştir. 62 Sultan Sencer, Ramazan 527/ Temmuz 1133 tarihli muhtemelen Abbasi halifesine gönderdiği mektubunda doğuyla ilgili siyasetini ve yaşanan olayları geniş bir şekilde değerlendirmiştir. Mektubun giriş ve değerlendirme kısmı sonrası, ‘‘Çin ve Maçin (Yecüc ve Mecüc) seddinden Kandahar ve Sumnât sınırlarına kadar bütün Kaşân, Türkistan ve diğer vilayet ve devletlerin hükümdarlarının Halife (Müsterşid)’nin yüksek 60 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s. 418. 61 Özaydın, “Sencer”, DİA, s. 508; M.A. Köymen, “Meskukat’a Göre Büyük Selçuklu İmparatoru Sencer ile Irak Selçuklu Devleti Hükümdarı Mahmud’un Vassallık Münasebetleri”, Zeki Velidi Togan Armağanı, İstanbul 1955, s. 134. 62 Köymen, Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi- İkinci İmparatorluk Devri, II, TTK Yay., Ankara 2011, s. 158. 15 adına itaat altına alınmış olduğunu, bu yolda büyük gazalar yapıldığını’’, dile getirmiştir.63 Sultan Sencer, Gazne hükümdarı olan metbu Behramşah’ın kendisine karşı ahdini bozması üzerine Zilkâde 529/ Eylül 1135 tarihinde ordusuyla Gazne’ye girmiş ve devlet idaresine el koymuştur. Behramşah daha sonra affedilmiş ve ölümüne kadar Sencer’in tâbiiyetinden ayrılmamıştır 64 . Sencer Harezm’i daha meliklik devrinde itaat altına almış ve bu tâbiiyet Kutbeddin Muhammed’in 1128 tarihindeki vefatına kadar da devam etmiştir 65 . Fakat 1135 tarihindeki Gazne seferi sonrası, Sultan Sencer, Harezmşah Atsız’ın kendi hizmetinden ayrılmak ve karşı cephe almak istediğini duyunca, Harezm’i alma teşebbüsüne girişti66 . Muharrem 533/ Eylül 1138’de Harezm’e hareket etti. Selçuklu ordusu 16 Kasım 1138’de gerçekleşen savaşta Harezm kuvvetlerini ağır bir yenilgiye uğrattı. Sencer, burayı kardeşi Tapar’ın oğlu Melik Gıyaseddin’e tevcih ettiyse de67 ertesi yıl Atsız, Harezm’e yeniden hakim olmuştur. Hatta 1140 yılında saldırıya geçerek Buhara’ya hücum etmiştir. Fakat tüm bunlara rağmen 1141 yılındaki Katvan Savaşı’nda, Karahitay karşısındaki Sencer’e bağlılığını bildirmiştir. Sultan Sencer’in meliklik ve sultanlık döneminde, özellikle doğu politikasına yönelik ve pek çoğunda ordusunun başında yer aldığı sekiz- dokuz seferi vardır. Sencer’in siyasetinde birinci derecede önemli noktanın doğu olduğu kesin bir husustur68. Doğuda bulunan tüm siyasi yapıları vassal hale getirip, bütünleştirmeye çalışmıştır. Amacının, Melikşah’ın siyaseti olan, ‘‘Doğu’yu tâbii devletlerden oluşan bir emniyet çemberiyle çevirme” düşüncesini devam ettirip, tamamlamak olduğu belirtilir. Sultan, hükümdarlık süresinin büyük kısmını bu çemberi tamamlamak ve ayakta tutmak için harcamıştır. Fakat doğuyu ve bu vassal devletleri kontrol altına almaya çalışırken; İslâm dünyasının ötesinde yeni bir gelişme olmuş ve Karahitay tehlikesi belirmiştir. 69 63 Mektubun bazı kısımları için bkz. Köymen, Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi, V, TTK Yay., Ankara 1991, s. 220 vd.; İbrahim Kafesoğlu, “Selçuklular”, İA, X, s. 377. 64 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, XI, s. 36-38; Köymen, Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi II, İkinci İmparatorluk Devri, TTK Yay., Ankara 1991, s. 307. 65 Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi, TTK Yay., Ankara 2000, s. 44. 66 İbnü’l- Esîr, el-Kâmil, XI, s. 62, 67. 67 Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi, s. 48. 68 Köymen, “Sencer”, İA, s. 491. 69 Köymen, s. 487. 16 Gürhan komutasındaki Karahitay ordusu, Sencer’e bağlı olan Batı Karahanlıları mağlup edince, bu durumdan faydalanan Karluklar da Karahanlılara karşı saldırıya geçmişler; buna karşın Karahanlı hükümdarı ise, Sencer’den yardım istemek zorunda kalmıştır. Karahitay ve Karluk ittifakına karşılık, Sencer ve Batı Karahanlı hükümdarı Mahmud b. Muhammed birlikte hareket etmişlerdir. 5 Safer 536/ 9 Eylül 1141 tarihinde, Semerkant civarındaki Katvân sahrasında meydana gelen savaşta Selçuklu ordusu ağır bir yenilgiye uğramış ve bu savaş, Selçukluların yıkılışına zemin hazırlamıştır.70 Savaş sonrasında Katvan yenilgisini fırsat bilen Harezmşahlılar ve Gurlularla 1150’li yıllara kadar mücadele eden ve başarılı olan Sencer, eski itibarına bir nevi kavuşmuş olsa da, Büyük Selçuklu devleti bu süreçte büyük oranda yıpranmıştır. Sencer devrinin son siyasi olayı da Oğuzlar meselesidir. Oğuzlar’ın kendilerinden vergi tahsil eden kişiyi öldürmeleri üzerine, Belh valisi Emir Kamac ve oğlu, Oğuzlar üzerine saldırıya geçmişler fakat öldürülmüşlerdi 71 . Sencer, bu olay üzerine kendisinden af dileyen Oğuzlar’ı affetse de Emir Kamac’ın torunu Müeyyed Ay-aba karşı çıkıp, sultanı savaşa ikna etmiştir. Muharrem 548/ Nisan 1153 yılında yapılan savaşta Sencer mağlup olmuş ve esir düşmüştür. Oğuzların elinde 3 yıl esir kaldıktan sonra 1156 yılında Müeyyed Ay-aba tarafından kurtarılmış ve 1 yıl sonra da yakalandığı kulunç hastalığı nedeniyle Rebiülevvel 552 (Nisan- Mayıs 1157) yılında vefat etmiştir.72 Sultan Sencer devrine kadar taht kavgaları nedeniyle zayıflamış olan Büyük Selçuklu Devleti, yaklaşık olarak kırk yıl süren Sencer’in hükümdarlığı boyunca eski itibarını tekrar kazanmıştır. Bu durum Sencer devrinin ‘‘İkinci İmparatorluk Devri’’ olarak anılmasına sebep olmuştur. Sultan Sencer’in vefatı ile birlikte yerine bırakacağı bir erkek evladı olmaması ve komutanlar arasındaki büyük ihtiras73, Büyük Selçuklu Devleti’ni inhitata sürüklemiş ve kısa sürede tarih sahnesinden çekilmesine sebep olmuştur. Horasan’ı istila eden Oğuzlar 70 Bundârî, s. 249; İbnü’l-Esîr, XI, s. 83; Ergin Ayan, Büyük Selçuklu İmparatorluğu’nda Oğuz İsyanı, Kitabevi Yay., İstanbul 2007, s. 10- 11. 71 Ravendî, Rahâtü’s- Sudûr, s. 173-175; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, XI, s. 154; Bundârî, s. 252- 253; Köymen, s. 405; Köymen, “Büyük Selçuklu İmparatorluğu’nda Oğuz İsyanı (1153)”, AÜDTCFD, V, sa.1, Ankara 1947, s. 168-169. 72 Bundârî, s. 254; İbnü’l- Esîr, c. XI, s. 159; Özaydın, “Sencer”, DİA, s. 511. 73 Osman G. Özgüdenli, Selçuklular, c. I, İSAM Yay., İstanbul 2013, s. 284. 17 ve Selçuklu hanedanının diğer kolları Selçuklu mirasına sahip çıkamamışlar ve özellikle Horasan şehirleri, Sencer devrinde kazandıkları öneme bir daha kavuşamamışlardır74 . 74 Özgüdenli, s. 286. 18 BÖLÜM 1: SENCER’İN İLMÎ VE FİKRÎ HAYATA BAKIŞI VE DÖNEMİN EĞİTİM KURUMLARI 1.1. Sencer’in İlim ve Fikir Hayatına Yaklaşımı İlme düşkünlük, ilim erbabına saygı, onları koruyup kollama ve yetişmelerini sağlama Selçuklu sultanlarının hemen hepsinde görülen özellikler olarak belirtilebilir. Sultan Sencer ise tüm bu vasıfları bir adım daha ileriye götürerek; hem yetiştiği zengin ilmi muhitin etkisi hem de hükmettiği coğrafyada ilmi serbestliği sağlamasıyla; ilmi faaliyetleri zirveye taşımıştır. Sencer devrinde, sadece İslâm topraklarından değil dünyanın dört bir yanından alimler Horasan’a gelmekteydi. Devrin en büyük alimleri, onun yanındaydı. Alimlere çok hürmet edip, yakınlık gösteriyordu. Zâhit ve evliyaya tam bir itikatla bağlı olup onlarla beraber vakit geçirir, sohbetlerine katılırdı 75 . Ravendî’nin ifadesiyle; ‘‘Burası (Horasan) ilmin ocağı, faziletin kaynağı, hünerin yatağı olmuştu’’. Alim, filozof, riyâziyeci, tabip, sanatkar, edip ve şairlerin çoğu Selçuklu saraylarına mensup olup diğerleri ise sultanın himayesini görmüşler ya da vakfedilen müesseselerde yetişme imkanı bulmuşlardı76 . Sultan Sencer, küçük yaşta devlet işleriyle meşgul olmasına rağmen; özel dersler alarak ve etrafındaki ilim adamlarından yararlanarak kendisini yetiştirmiş ve aynı zamanda Merv’de bulunan sarayında zengin bir kütüphane inşa ettirmişti77 . Şiir ve edebiyata büyük ilgi duyan Sencer, meclislerinde şairlere yer vermesinin yanı sıra zaman zaman kendisi de Farsça şiirler kaleme almıştır 78 . Ayrıca İslâmî ilimler arasında hadisle meşgul olmuş ve ravîler arasında zikredilmiştir79. Tasavvufa da ilgisi olan sultanın, dini emirleri en küçük ihmal göstermeden yaşaması, affedici olması, kusurlara göz yumması 75 Ravendî, I, s. 167. 76 Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk İslâm Medeniyeti, s. 326. 77 Ramazan Şeşen, “Sultan Sencer’in Muhitinde Yaşayan Felsefeciler, Matematikçiler, Tabipler”, TTK Bildiriler, XIV (2005), I, s. 441-442. 78 Sencer’in yazdığı şiir için bkz. Devletşah, Tezkiretü’ş-Şuarâ, nşr. M. Ramazani, Tahran 1987, s. 54; aynı eser, trc. Necati Lugal, c. I, İstanbul 1990, s. 116. 79 İbnü’l-Esîr, X, s. 80. 19 ve kıyafetlerinde sadeliği tercih etmesi gibi sebeplerle tasavvuf erbabı gibi yaşadığı da belirtilmektedir80 . Sarayı ve muhiti; âlim, şair, tabip ve filozoflar ile dolu olan Sencer’in, rivayete göre bir defa beş gün zarfında onlara yaptığı ihsanların 700 bin dinar nakit, 1000 atlas elbise, pek çok at ve sâir kıymetli eşya olduğu belirtilmektedir. Hazinedarı kendisine hazinenin boşalacağından bahsettiği zaman “Benim hakkımda mala meyletti denilmesi çirkin olur; bu atlas elbiseleri de emîrlere dağıt” cevabını vermiştir81 . Sultan, ilim erbabına saygılı ve onları daima yüksekte tutan bir anlayışa sahipti. Nitekim, özellikle fikri mücadelelerde kendisi bizzat müdahale etmek yerine, alimlerin meseleleri çözmelerine yönelik bir anlayışı takip etmiştir. Nîşâbûr’da Şâfiîler ile Hanefîler arasında çıkan bir mücadeleye asayiş meselesi olmasına ve ordusuyla şehrin yakınında bulunmasına rağmen müdahale etmemiş; alimleri vasıta kılarak hadiseyi yatıştırmıştır82 . Özellikle devrin büyük alimleri Yusuf Hemedanî ve Gazzalî ile olan ilişkisi dikkate değerdir. Horasan ve Maveraünnehir’de ilim ve marifet öncüsü olarak kabul edilen Yusuf Hemedanî’nin yaşayış tarzı, Horasan meliki olan Sencer’in (1110) dikkatini çekmiş; Semerkant’a gönderdiği bir mektupla Yusuf Hemedanî’ye tazim ve saygısını bildirmiş; kendisi için dua etmesini istirham ettikten sonra, onun yaşantısının inceliklerini öğrenmek istediğini belirtip 50 bin dinar göndermiştir83. Hemedanî, daha sonra dervişlerin ısrarı üzerine, ‘‘Şer’i Nebevi’ye uygun bizde ne gördü iseniz yazın’’ diyerek, ona hayır duasında bulunmuş ve adâb ile ilgili hususları içeren bir de tavsiye mektubu yazmıştır84. Rivayete göre; Daha sonra Sencer, saygı duyduğu ve bağlı olduğu İmâm-ı Âzam Ebu Hanife’yi tenkit ettiği gerekçesiyle Gazzali’yi huzuruna davet eder. Gazzali, Sultan’a mektup yazarak; Kudüs’te Halil İbrahim Türbesi başında hiçbir hükümdarın ayağına gitmeyeceğine dair söz verdiğini ve bu yüzden gelemeyeceğini bildirir. Fakat Sencer’in ısrarı üzerine saraya değil ordugâha giderek onunla görüşür. 80 Bundarî, s. 124; Ravendî, I, s. 167; Hatta Sultan Sencer; İmam Ali er- Rıza, Bâyezîd-i Bistâmî, İbrahim Edhem, Cüneyd-i Bağdâdî, Ebû Saîd b. Ebî’l- Hayr ve Mahmud Gaznevî ile birlikte tasavvuf tarihinde yedi sultandan biri olarak ün kazanmıştır. Bkz. Tahsin Yazıcı, “Ebû Saîd-i Ebu’l- Hayr”, DİA, İstanbul 1994, c.X, s. 221. 81 Hüseynî, s. 127. 82 Hüseynî, s. 125. 83 Köprülü, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, s.92. 84 Ahmet Ak, “Büyük Selçuklular Döneminde Maturidî Temsilciler”, Selçuklularda Bilim ve Düşünce, II, Selçuklu Belediyesi Yayınları, Konya 2011, s. 315. 20 Yapılan görüşmede Gazzali, İmam-ı Azam’ın fıkıh ilmindeki yerini Sencer ve yanındakilere detaylı olarak izah eder, böylece hakkındaki iftiralara cevap vermiş olur. Bu bilgiden anlaşıldığına göre yanlış bir duyum ve iftira olduğunu anlayan Sultan, ona büyük bir saygı göstermiş, tahtının yanına oturtmuştur.85 Gazzâlî, Sencer’e dönerek: “Ey padişah! Allah sana dürüst iman ve itikat, güzel yüz, iyi ahlak ve iyi amel nasip etmiştir. Bunların üçü Allah’ın lütfu olup dördüncüsü senin elinde olan bir iştir. Sen bu dördüncüye sıkı sarıl ki ilk üçünden de sana zarar gelmesin” diyerek nasihatte bulunmuştur. 86 Bu misaller, ilim adamlarının sahip oldukları itibar ve saygınlığı göstermesi açısından önemlidir. Sultan’ın din ve fikir hürriyetine önem vermesi ve mezheplere karşı müsamahalı yaklaşımı nedeniyle; Belh, Merv gibi pek çok Horasan şehrinde ilmî ve fikrî münazaralar rağbet bulmuştu. Desteğini saltanattan alan bu ilmî ortamın oluşması sonucunda çok sayıda ilim erbabı yetişmiş; yoğun eser telifi devri yaşanmış ve yazılan eserlerin pek çoğu Sultan’a ithaf edilmiştir87 . 1.2. Dönemin Eğitim Kurumları 1.2.1. Medreseler Selçuklu medreseleri, Sultan Sencer devrine kadar en küçük ayrıntıları dahi tespit edilmiş, devlet kontrolünde olan, eğitimin parasız olduğu, öğrenci ve müderrislerin yeme-içme, barınma, ders malzemeleri gibi ihtiyaçlarının karşılandığı, vakıflar tarafından desteklenen birer kurum olmuştu. Özellikle medreselerin vakıf kurumuna bağlanmasıyla sürekli bir gelir kaynağı elde edilmiş; bu sayede medreseler ilmî, idarî ve malî özerkliğe sahip hale gelmişlerdi 88 . Medreseye kitaplar, arazi ve dükkanlar vakfedilmekteydi 89 . Dolayısıyla Sultan Sencer devrinde, sistemleşmiş bir medrese yapısından bahsedebiliriz. 85 Mehmed Şerafeddin Yaltkaya, “Sencer ve Gazzâlî”, Dâru’l-Fünûn İlahiyât Fakültesi Mecmuası, İstanbul 1341/ 1925, sa. I, s. 39-57, s. 40; Hüseyin Zerrinkub, Medreseden Kaçış (İmam Gâzzali’nin Hayatı, Fikirleri ve Eserleri), çev. Hikmet Soylu, İstanbul 2001, s. 234. 86 M. Şerafeddin, s. 42-50. 87 Cüzcanî, Tabakât, c. I, s. 308; M. Şerafeddin, Sencer, s. 55-56. 88 Mustafa Demir, “Selçuklular’da Eğitim Teşkilatı”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, sa. 179, İstanbul 2009, s. 120. 89 İbnü’l- Cevzî, 1129 yılında, vakıf gelirlerinin 80 bin dinar olduğunu belirtmiştir. 80 bin dinar, o dönemde çok yüksek bir rakam olup, giderler için bunun sadece %10’u harcanabiliyordu. Bkz. İbnü’l-Cevzî, X, s. 11. 21 Sultan Sencer’in hakim olduğu Horasan, coğrafi konumu nedeniyle farklı fikrî akımların etkisinde kalıyordu. Özellikle Şiî –Bâtınî düşüncesine ve bu fikri yaymak için Fâtımiler’in kurdukları kurumlara karşılık Sünniliği güçlendirmek amacıyla medreseler kurulmakta ya da mevcut medreseler desteklenmekteydi.90 Medreselerin her birine bir müderris tayin edilir ya da medrese, bir müderris adına yapılırdı.91 Medreseler, ilköğretim aşamasından sonra gelen bir nevi yüksek öğretim merhalesiydi. Çocukluk yaşından sonra gençliğin ve daha büyüklerin devam ettiği uzun süreli bir öğretim örgütüydü. Fakat talebe olmak için yaş kaydı aranmıyordu. Kişinin ilme olan ilgisi ve kabiliyeti onun öğrenci olması için yeterliydi92. Derslere talebelerin yanı sıra bilgi ve görgüsünü arttırmak isteyen vezir, emir ve din bilginleri de katılabiliyordu93 . Devlet adamlarının derslere katılması, alimlerin bilgi ve görüşlerinden istifade etmelerine sebep olmuştu. Özellikle bu dönemde birtakım rafizî fikir akımları düşünüldüğünde, devletin bekâsı için böyle bir birlik kaçınılmaz bir durumdu. Medreselerdeki öğrencilerin net bir sayısı olmamakla birlikte ders halkalarına katılan öğrenci sayıları bilinmektedir. Medresenin ilmî ve malî yeterliliği dışında, öğrenci sayısını belirleme tamamen müderrisin insiyatifindeydi. Bazı ders halkalarında 10 öğrenci bulunurken bazılarında 100 öğrenci oluyordu. Nizamiye’de görevli meşhur müderrislerin derslerinde ise daha da fazla öğrenci olmaktaydı.94 Mesela, Gazzalî’nin ders halkasında 300’den fazla öğrenci bulunduğu rivayet edilir.95 Medresede ders veren hocalar ve diğer medrese görevlileri maaşlı olarak çalışmakta olup, giderleri sultan, ileri gelen devlet adamları ve zenginlerin kurduğu vakıflardan sağlanmaktaydı.96 “Talibu’l-ilm” veya “Tilmiz” adları verilen medrese talebeleri için de mütevazi bir harçlık ayrılırdı.97 90 Aydın Sayılı, Higher Education in Medieval Islam The Madrasa(Ortaçağ İslâm Dünyasında Yüksek Öğretim Medrese), çev. Recep Duran, Ankara 2002, s. 25. 91 Çelebi, İslâm’da Eğitim-Öğretim Tarihi, s. 253. 92 Yahya Akyüz, Türk Eğitim Tarihi, Alfa Yayınları, İstanbul 2001, s. 36; Köymen, Selçuklu Devri Türk Tarihi, s. 404. 93 M. Faruk Bayraktar, İslâm Eğitiminde Öğretmen- Öğrenci Münasebetleri, M. Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, İstanbul 1994, s. 233. 94 Hüseyin Emin, Tarihi Irak fi Asri’s-Selçukî, Bağdat 1965, s. 211. 95 Taşköprülüzade, Mevzuatu’l-Ulûm, s. 804. 96 Nuri Topaloğlu, Selçuklu Devri Muhaddisleri, Diyanet İşleri Başkanlığı Yay.,Ankara 1988, s. 33. 97 Mehmet Dağ- Hıfzırrahman Raşit Öymen, İslâm Eğitim Tarihi, Milli Eğitim Basımevi, Ankara 1974, s. 218. 22 Medreseler; öğrencilerin eğitim görecekleri dershaneler, geniş bir toplanma salonu, depo, kiler, hamam ve mutfağı olan bir nevi külliye şeklinde düzenleniyordu. Bu müştemilat içerisinde öğrencilerin ibadet etmelerine imkan sağlayan bir de mescit bulunurdu98. Medrese olarak inşa edilen binaların yanı sıra; saraylar, idarecilere ait meskenler, bir oda veya camiinin öğretime tahsil edilmiş bir bölümü de medrese olarak kullanılabilmekteydi. Ancak eğitim konusunda bir cami çevresindeki binalar daha ağırlıklı olarak tercih ediliyordu. 99 Medreseler açısından belki de en önemli husus, bu kurumların hür düşüncenin savunucusu olarak görülmeleridir. Bazı ilim adamları, savundukları aykırı fikirlere rağmen korunacaklarını düşündükleri medreselere sığınmaktan çekinmemişlerdi. Medreseler korunurken aynı zamanda düşünce hürriyeti de korunmuş ve ilim adamları desteklenmiştir100 . 1.2.1.1. Medrese Müfredatı Medreselerde herkesin uymak zorunda olduğu bir ders programı yoktu. Her eğitim kurumunun kurucusu, müderrisi tarafından ve mensup olunan mezhep kâidelerine göre belirlenen kendisine özgü bir programı olurdu101. Eğitim kurumlarını tesis eden kişiler, ‘‘okutulacak derslerin belirlenmesi’’ de dâhil pek çok hususta medreseler üzerinde tercih hürriyetine sahiplerdi 102 . Bu durum, Selçuklu devrinde sabir bir medrese programından söz edilememesi sonucunu doğuruyordu. Hatta medrese eğitimini başarı ile tamamlayan talebelere verilen icâzetler bile medrese adına değil, ders aldığı hoca adına çıkarılmaktaydı.103 Dört yıllık fıkıh eğitimi dışında herhangi bir alanda süresi belli olan bir eğitim programı yoktu. Müderris ya da fakih olmak için geçerli olan süre, talebeden talebeye değişiklik gösterebiliyordu 104 . Eğitim, yıl bitirmeye değil; belli kitapları okuma esasına dayanıyordu. Öğrenci her ilim dalı için belli kitapları okuyup, iyice öğrenmeden üst 98 Cihan Piyadeoğlu, Güneş Ülkesi Horasan- Büyük Selçuklular Dönemi, Bilge- Kültür- Sanat Yay., İstanbul 2012, s. 218-219. 99 Sayılı, s. 6. 100 Ali Öngül, s. 70. 101 Makdisi, s. 145. 102 Mehmet Tütüncü, Türk- İslâm Eğitimcisi Zernûci (Batılı Eğitimcilerle Mukayeseli Olarak), İzmir İlahiyat Fak. Vakfı Yayınları, İzmir 1991, s. 122. 103 Mehmet Dağ- Hıfzırrahman Raşit Öymen, s.187-188. 104 Bayraktar Bayraklı, İslam’da Eğitim, Bayraklı Yayınları, İstanbul 2012, s. 122; Makdisi, s. 159. 23 kitaba geçemiyordu. Eğitim süresinin kesin olarak belli olmamasının bir sebebi de öğrencilerin istediği hocadan ders okuma haklarının olmasıydı. Mesela Ebû Mansur b. er-Razzâz (ö. 539/1144); Gazzâlî, Ebu Bekir eş-Şâşî ve Kiyâ el-Herrasî gibi farklı müderrislerden fıkıh okumuş, farklı hadis alimlerinden hadis dinlemiş, bu durum eğitim süresinin bir hayli uzamasına neden olmuştur. Devrin alimlerinden Gazzâlî (ö.505/1111); el-Mustasfâ, er-Risâletü’l- Ledünniye ve İhyâu ulûmi’d-din eserlerinde ilimlere dair; konusuna, fayda ve zararına ya da kaynağı, değeri veya gayesine göre çeşitli tasnifler yapmıştır.105 Hem telif edilen eserleri hem de devrin medreselerinde okutulan tüm ilimleri kapsadığı için biz el-Mustasfâ adlı eserindeki “Naklî ve Aklî ilimler” tasnifini dikkate alacağız. Gazzâlî bu eserinde aklî ilimleri; Matematik, Geometri, Astronomi, Fizik, Tıp ve Felsefe; naklî ilimleri ise Hadis, Tefsir, Fıkıh, Kelâm, Tasavvuf, Şiir, Dil ve Edebiyat şeklinde sıralamıştır. Naklî ilimler eğitim kurumlarında ağırlıklı olarak okutulan ilimlerdir. Özellikle Fıkıh ilmi zirveye ulaşmış;‘‘Kudemânın ilimleri’’ olarak adlandırılan aklî ilimler de, bir takım Müslüman alimlerin tepkisine maruz kalmakla birlikte, yardımcı ilimler olarak kabul edilmek suretiyle dönemin medrese müfredatında yer bulmuştur106 . Bu bağlamda medreselerde öğretilen konulara bakılacak olursa; Şer’iyye (Hukuki konular): Fıkıh, Tefsir, Hadis; Edebiyye (Edebi konular): Dil, Nahiv, Hitâbet, Nesir, Şiir, Okuma, Tarih; Riyâziyye (Matematik): Geometri, Astronomi, Aritmetik, Cebir; Akliyye (Aklî konular): Mantık, Cedel, Kelâm, Tabi’iyyât, Fizik, Kimya ve Tıp şeklinde bir tasnif yapmak mümkün olabilir.107 Dersler, teoride sırasıyla; Kur’ân, Hadis, Kur’ân ilimleri (tefsir ve kıraat), Hadis ilimleri, iki usûl (usûlüddin ve usûl-i fıkıh), mezhep (mensup olunan mezhebin görüşleri), hilâf (hem mezhep içi hem de mezhepler arası ihtilaflar) ve cedel’den 105 Gazzâlî, Mustasfâ, trc. Yunus Apaydın, İslâm Hukuk Metodolojisi, Klasik Yay., İstanbul 2006, c. I, s. 2-10; İmâm-ı Gazalî, İhyâ-i Ulûm-id-dîn, trc. Ali Arslan, Arslan Yay., İstanbul 1981, c.I, s. 62- 67; 102-134; 150-185; Mehmet Vural, Gazzalî Felsefesinde Bilgi ve Yöntem, Ankara Okulu Yay., Ankara 2004, s. 202; Süleyman Gökbulut, “İlim Tasniflerinde Tasavvufun Yeri”, Tasavvuf, İstanbul 2007, sa. 19, s. 261. 106 George Makdisi, Ortaçağ’da Yüksek Öğretim-İslâm Dünyası ve Hristiyan Batı, çev. Ali Hakan Çavuşoğlu- Hasan Tuncay Başoğlu, Gelenek Yayıncılık, İstanbul 2004, s. 133-134. 107Mehmet Dağ- Hıfzırrahman Raşit Öymen, s. 191. 24 meydana geliyordu108. Başlangıçta Kur’ân ilimleri geçerli olduğu için ezber sistemi uygulanırken, zamanla bu sistem yerini medrese derslerinin temelini oluşturan; yazma, not alma ve münazaraya bırakmıştır 109 . Bu derslerin tamamı her medresede okutulmuyordu. Mesela, aklî ve felsefî ilimler -düşünceyi geliştirdiği belirtilerek önem verildiği halde- ihtisas sahibi hocalar tarafından verilmesine özen gösterildiği için daha çok Nişabur Nizamiye Medresesi gibi büyük medreselerde okutulmaktaydı110 . Medreselerde verilen eğitimin üç temel amacı bulunmaktaydı. Bunlar; öğrenciye fıkıh dersi verme (tedris), fetvâ verme (iftâ) ve münâzara yapabilme becerileri kazandırmak olarak sıralanabilir. Talebeye, fetvâ verme yeterliliği kazandırmak için, kaynaklardan nasıl hüküm çıkarılacağı öğretilir. İhtilaflı meselelerde (özellikle mezhebi konular) yeterlilik kazanmak için ise “cedel” metodu kullanılarak kendi görüşlerine karşıt görüşte olanlarla mukayese edilip, münazara kuralları öğretilirdi. Herhangi bir konuda icma’yı kullanabilmek ve görüş birliğine varabilmek için de bu yöntem kullanılırdı.111 Dersler sabah namazından hemen sonra başlardı. Önce birisi Kur’an okur, diğerleri dinler ve daha sonra derse geçilirdi. Ders esnasında karşılıklı sorular sorularak dersin anlaşılması kolaylaştırılır ve tartışma ortamı oluşturulurdu. Tartışma için ortaya bir mesele atıldığında sadece ihtisas öğrencileri tartışır; müderris, bir açıklamaya ihtiyaç duyduğunda veya tartışmayı sonuca bağlamak amacıyla yardımcı olurdu112. Buna ek olarak bazen hoca anlatır, talebeler dinler; bazen de hoca not tuttururdu113. Okutulan eserin yeterli nüshası temin edilirse; hoca yüksek sesle okur, talebeler kitaptan takip ederler; hoca gerekli izah ve düzeltmeleri yapardı.114 Müderris istediği dersi ve kitabı, istediği şekilde okutabilmekteydi. Özellikle XII. yüzyıl Selçuklu medreselerinde artık eğitimin düzenli hale geldiğini görüyoruz. Sınıfların düzenli günlük programları oluyordu. Öğrenim süreleri ve 108 Makdisi, s. 140. 109 Ziya Kazıcı, “Eğitim”, Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi, Çağ Yay., c. XIV, s. 91. 110 M. Altay Köymen, “Kültür Müesseseleri”, Selçuklu Araştırmaları Dergisi, c. IV, s. 122; Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk-İslâm Medeniyeti, s. 239. 111 Makdisi, s. 282. 112 Nitekim H. 485 yılında İlkiya el-Herrasî’nin müderrisi olduğu bir sınıfta bir tartışma konusu belirir. Konu: Adamın biri malının üçte birini ulema ve fukeha için vasiyet etmişse, bu vasiyetin içine hadis yazmakta girer mi? Öğrenciler bir sonuca varamayınca İlkiya el- Herrasî’ye müracat ederler. Herrasî de: “Bir kimse 40 hadis ezberlerse kıyamet gününde Allah onu fakih ve alim olarak hasreder”, şeklindeki Hz. Peygamber’in hadisine dayanarak, hadis yazmanın da vasiyete dahil olduğunu söyler. Bkz. İbn Hallikan, III, s. 287; Çelebi, s. 387. 113 Ahmet Ocak, “Nizamiye Medreseleri ve Büyük Selçuklularda Eğitim”, Türkler, V, Ankara 2002, s. 723. 114 Semavi Eyice, “Mescid”, İA, s. 64-65. 25 müfredatı aylık ya da senelik olarak belirleniyor; tatil günleri ise katı kurallar olmasa da genellikle Salı ve Cuma günleri oluyordu115 . 1.2.1.2. Medrese Görevlileri Medrese görevlilerinin sayısı kurum büyüklüğüne ve okutulan ders sayısına göre değişebilmekteydi 116 . Müderris ve nâibü’l-müderris dışında, mütevelli (en-nâzır,-ennazar), müfîd, müftü, şahid, vaiz, nahvî, hazîn ve musahhîh gibi görevliler olurdu. Müderrisler özenle seçilirdi. İlmî kabiliyetini ispat etmiş olması veya bir müderris tarafından kendisine referans verilmesi gerekirdi 117 . Cami veya özel bir medresede müderrislik yapmış kişiler dışında; ilimde ehliyetini ispat etmiş kütüphaneci veya vakıf mütevellisinin de müderris olarak atandığını görmekteyiz.118 Müderrislerin ataması devlet tarafından yapılıyordu. Hükümdar fermanı, halife emri veyahut vezir divanından çıkan bir ‘‘menşûr’’ ile iş başına gelirdi. Nitekim önemli bir gelişme olarak görüldüğü için Selçuklular devrinde yazılmış eserlerde müderris atamalarına yer verilmiştir. Sencer devrine ait bir menşurda, Nişaburî’nin müderris olarak atanmasına dair Nizamülmülk‘ten övgüyle bahsedildikten sonra Muhammed b. Yahya en- Nişaburî (ö.548/1153)’nin, Nizâmiye medresesine tayinine geçilmektedir: ‘‘Zamanımızı süsleyen büyük insan ve ünlü Şafî’î ve Hanefî kelâmcıların imamı Muhammed b. Yahya en-Nişaburî’ye, Nişabur Nizamiyesinde öğretim görevini verdik. Ona aynı zamanda okul, vakıfları ve onunla ilgili her şeyin bakım ve denetimi görevi de tevdi edildi.’’119 Görüldüğü üzere, Nişaburî de hem müderris hem de mütevelli olarak medreseye atanmıştır. 1119’da İbn Taberî’nin ve 1123’te ise İbnü’l-Bakırhî’nin aynı şekilde Sultan Sencer’in menşuru ile müderris olarak atandıklarını görmekteyiz.120 Müderris genelde fıkıh dersleri verirken, mütevelli ise medrese ve vakıf idaresinden sorumluydu. Diğer müderrisleri mütevelli seçerdi 121 . Müderrisler, sadece medrese talebelerine değil; bilgi ve ilimlerinden faydalanmasını istedikleri halka yönelik de ders 115 M. Asad Talas, Nizâmiye Medresesi ve İslâm’da Eğitim-Öğretim, çev. Sadık Cihan, Etüt Yay., Samsun 2000, s. 22. 116 Nebi Bozkurt, “Medrese”, DİA, XXVIII, İstanbul 2003, s. 326. 117 Talas, s. 24. 118 Yâkut el-Hamevî, XX, s. 26; Subkî, s. 149; Köymen, Selçuklu Devri Türk Tarihi, s. 390. 119 Çelebi, İslâm’da Eğitim-Öğretim Tarihi, s. 119; Mehmet Dağ- Hıfzırrahman Raşit Öymen, s. 196. 120 İbnü’l-Esîr, X, s. 185. 121 Öngül, s. 70. 26 verebilirler; vaaz ve toplantılar yaparak, ilim meclisleri kurabilirlerdi 122 . Belirli sahalarda uzmanlaşmış ve şöhret sahibi kişiler arasından seçiliyorlardı. Bu sayede her müderris ayrı bir ilim dalında ders verebilirdi 123 . Ehl-i sünnet çizgisini aşmamak şartıyla, müderrislere geniş haklar verilmiş ve düşünce hürriyeti korunmaya çalışılmıştır. Buradaki kısıtlamanın amacı da Batınî propagandacılara karşı, manevi birliğin korunmasıdır. 124 Nasıl talebeler istedikleri hocadan ders alma serbestiyetine sahiplerse, aynı şekilde hocaların da ders halkalarına girecek öğrenciyi tercih etme hakkı vardı. Müderris öğrencilerle ilgilenmenin yanı sıra, çalışanları teşvik edip, çalışmayanları uyarmaktan da sorumluydu. Tüm uyarılara rağmen çalışmamakta ısrar eden talebeler; müderris tarafından kovulabilir veya medresenin mâlî imkânlarından yararlanma hakkı elinden alınırdı125. Müderris kendi isteği ile görevden ayrılabildiği gibi azledilmek suretiyle medreseden uzaklaştırılabilirdi. Müderrislerin belirli bir görev süresi yoktu. Genellikle ölene kadar bu görevi sürdürürlerdi. 126 Medresenin kendine has hiyerarşisi içerisinde önemli sayılabilecek bir konumun sahibi olan Mu’îd (Asistan), derece bakımından müderrisin altında, tüm talebelerin ise üzerindeydi. Mu’îd terimi bazı kaynaklarda ‘‘belletici’’ anlamında da kullanılmaktadır. Bu görevli, müderris tarafından ileri gelen öğrenciler arasından seçilmekteydi.127 Bunlar genellikle zeki öğrenciler arasından seçildikleri için pek çoğu daha sonraki yıllarda müderris olmuşlardı. Mesela Gazzâlî, İlkıya el-Herrasî ve el-Havafî; vaktiyle Cüveynî’ye muîdlik yapmışlardı. Hocası henüz hayatta iken el-Menhul adlı eserini yazan Gazzâlî’ye hocasının: “Sen benim ölümümü beklemeden hayatta iken defnettin” dediğine dair rivayet oldukça meşhurdur. 128 Muîdlikten müderrisliğe yükselenler arasında; Gazzâlî dışında, Ebu Bekir eş-Şâşî (ö.1113), Ebu’l-Hayr el-Kazvinî (ö.1193) gibi alimler de sayılabilir.129 İlmî açıdan müderrisin en önemli yardımcısı konumunda olan muîd; hoca talebeye ders anlattıktan sonra, dersi tekrar ederdi. Ayrıca dersin zor kısımlarının açıklanması ya da 122 Ocak, ‘‘Nizamiye Medreseleri ve Büyük Selçuklularda Eğitim’’, s. 723. 123 Mehmet Çelik, “Selçuklular’ın Ayrılıkçı Cereyanlara Karşı Devlet- Ümmet Bütünlüğünü Sağlama Politikasının Temel Uhdeleri”, Prof. Dr. Abdulhaluk Çay Armağanı, Ankara 1998, s. 327. 124 Ocak, s. 24. 125 Makdisi, s. 156. 126 Köymen, Selçuklu Devri Türk Tarihi, s. 390. 127 Nuaymî, ed- Dâris fî târîhi’l- medâris, c. I, Publications of Arab Academy, Şam 1951, s.54; Aydın Sayılı, s. 10. 128 İbn Hallikan, IV, s. 216-218; İbnü’l-Cevzî, IX, s. 168-169. 129 Subkî, VI, s. 70. 27 ilk anlatımda anlaşılması güç olan noktaların öğretilmesi için bazı talebelere yardım etmek, onları diğer öğrencilerin seviyesine çıkarmak da görevleri arasındadır130. Bu sayede müderris dersi tekrar ederek zamanını harcamadığı gibi öğrenci de dersi anlamaktan mahrum kalmamıştır. Muîd; ihtisas seviyesindeki bir öğrenci olabileceği gibi eğitimini tamamlamış yetişkin bir fakih, müftü, vaiz veya şeyh de olabilmekteydi131. Yani Nizamiye müderrislerinin, müderrislik görevleri dışında icra ettikleri hatiplik, vaizlik veya zikir meclisleri kurmak gibi faaliyetleri Muîdler de yapabilmekteydiler. İbn Şukran olarak bilinen Ahmed b. Abdurrahman (ö.561/1165), muîdlik görevinin yanında imamlık, vaizlik yapmakta; devrin alimlerinden hadis dinleyerek kendisi de hadis rivayet etmekteydi 132 . Ebü’l- Hasan er- Rumeylî (ö.569/1174) ise Nizamiye Medresesi’nde hem muîd hem de mütevelli olarak atanmıştı133 . Muîd dışında, talebelere dersleri konusunda yardımcı olan bir diğer görevli ‘‘Müfîd’’ idi. Muîd’in tamamlayıcısı konumunda olan Müfîd, medrese kadrosundan olabileceği gibi kadro dışında, belletmen sıfatıyla da bu görevi üstlenebilmekteydi. Naîb ya da Naîbü’l- Müderris, yüksek rütbeli memurlar arasından atanırdı. Medresenin idaresi görevini üstlenmekle birlikte; müderris medreseden ayrılacağı zaman ona vekalet ederdi134. Bazen mütevelli, müderris, kadı, hatip, imam ve reis kadroları içinden naîb görevlendirilmekteydi. Medrese eğitimini başarılı bir şekilde tamamlayan öğrencinin elde edeceği kadrolardan biri de, “Şahidlik”tir. Noterlik kadrosu olarak da tanımlanan bu görevlinin ataması baş kadı tarafından halife adına yapılırdı. Müderrisler dışında, “Şeyhü’l-hadis” denilen hadis öğreticileri, “Nahvî” denilen dilbilgisi ve edebiyat dersi veren fakihler, ‘‘Münşid’’ denen şiir derslerini veren hocalar bulunmaktaydı. 135 Ayrıca iç hizmetleri yürüten görevliler de vardı. ‘‘Hazîn’’(Hazînetü’l-kütub) kütüphanede ilmî ve idari işlerle ilgilenir, ‘‘Musahhih’’ yazma kitaplar üzerinde düzeltmeler yapar, ‘‘Mütercim’’ kitapların tercüme işleri ile 130 Çelebi, s. 257. 131 Sâmi Sakkar, “Muîd”, DİA, XXXI, s. 87; Çelebi, s. 257; Makdisi, s. 283. 132 Subkî, VI, s. 63. 133 Makdisi, s. 285. 134 M. Asad Talas, s. 55. 135 Makdisi, s. 311. 28 uğraşır; ayrıca ‘‘Müstensih’’ de kitapların yazımı ve çoğaltılmasıyla ilgilenirlerdi. 1.2.1.3. Devrin Önde Gelen Medreseleri ve Müderrisleri Sultan Sencer devrinde; özellikle Horasan bölgesinde Nişâbûr, Belh, Herat, Merv, Hargerd (Hâf) ve Buşenc şehirlerinde bulunan Nizâmiye medreseleri, Bağdat Nizamiye Medresesi, İsfahan Nizamiye Medresesi, İslâm dünyasının dört bir yanından alimlerin geldiği kurumlar olarak eğitime devam ediyorlardı. Yine de eğitim hayatı, Nizâmiye medreseleri ile sınırlı olmayıp; Beyhak, Tûs, Sebzevar, Hargerd, Rey gibi şehirlerde bulunan pek çok medresenin varlığı da gözden kaçmamalıdır. 1131 yılında Tarhaniye Medresesi ve Belhiye Medresesi, 1132’de Hâtuniyetü’lBurhâniye Medresesi adlı Hanefî medreseleri açıldı. Yine, 1136’da Eminiye adlı Şafiî medresesi ve aynı süreçte Şerefü’l-İslâm Abdülvehhab eş-Şirâzî tarafından Şerefiyye Medresesi açıldı.136 Nizamiye medreselerinde ağırlıklı olarak Şafi fıkhına göre eğitim verilmesine rağmen Muvaffakiye, Mugisiyye, Emir Sa’âdet gibi medreselerde özellikle Hanefî, Malikî ve Hanbelî mezheplerine göre eğitim de yapılmaktaydı.137 Belh Nizâmiye medresesinde ilmî ve dini toplantılar büyük ilgi görürdü. Şehir; medreselerin, âlimlerin ve zahidlerin çokluğundan dolayı İslâm Kubbesi anlamına gelen ‘‘Kubbetü’l-İslâm’’ adıyla anılırdı. Burada uzun yıllar İslâm aleminde şöhrete kavuşmuş alim ve edebiyatçılar yetişmiştir138. Merv Nizâmiye medresesi de altın çağını Sencer zamanında yaşamıştır. Horasan’a hakim olan Sencer’in, ilmî hayata yapmış olduğu katkıyı bu medresede görebiliriz. Mükemmel bir kütüphanesi de bulunan medrese, Sencer’in ölümünden yaklaşık elli yıl sonra dahi muntazam bir şekilde eğitime devam etmiştir139 . Devrin müderrislerine değinecek olursak; kaynaklarda daha çok Bağdat Nizamiye Medresesi müderrislerine ait bilgilere rastlamaktayız. Bu durum Bağdat’ın Sünni dünyanın hilafet merkezi olması yanında Bağdat Nizamiyesinin büyüklüğü ya da ilim 136 Şeşen, s. 257. 137 Hüseyin Emin, Tarihu’l-Irak fî’l- Asri’s-Selçukî, s. 380-381. 138 Mürsel Öztürk, Anadolu Erenlerinin Kaynağı Horasan, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara 2001, s. 126. 139 Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk-İslâm Medeniyeti, s. 339; Abdurrahman Acar, “Selçuklu Medreseleri ve İslâm Kültür ve Medeniyetine Kazandırdıkları”, Uluslararası Türk Dünyasının İslâmiyet’e Katkıları Sempozyumu Bildirileri, Isparta 2007, s. 354. 29 ve kültür merkezi olması ile açıklanabilir. Sencer devrinde Nizamiye medreselerinde görev yapan müderrisleri ismen zikredecek olursak; Bağdat Nizamiyesi müderrisleri; Ebu Hamîd el-Gazzâlî (ö.1111)140, Ebu Bekr eş-Şâşî (ö. 1113)141, Ahmed Gazzâlî (ö.1126), İlkiyâ el-Herrâsî (ö. 1120)142, Ali b. Muhammed el-Fasıhî (ö. 1123)143, Ebu Sa’id el- Bazzâr (ö. 1126), Esad el-Meyhenî (ö. 1126), Ebu Ali el-İsfehanî (ö. 1130)144, Ebu Muhammed et- Taberî (ö. 1138), Mevhûb b. Ahmed el-Cevalikî (ö.1144); Nişabur Nizamiye Medresesi müderrisleri; Abdurrezzak b. Abdullah et- Tusî (ö. 515/1121)145, Muhammed b. Yahyâ (ö. 548/1153)146, Mesud b. Ahmed el- Havâfî (ö. 556/1160)147, Mesud et- Tureysisî (ö. 578/ 1182); İsfahan Nizamiye Medresesinde ise; Ebu Said b. Ebu Bekir el-Hocendî (ö. 531/1136) ve Fahreddin Ebu’l-Mealî (ö. 559/1163); Belh’te Ebu’l-Kâsım b. Ez-Zarîf; Hûzistan’da Yusuf ed-Dımaşkî (ö. 563/1167) ve Taberistan’da Ebu’l-Mehâsin er-Ruyânî (ö. 502/1108) 148 , Hibetullah Ebu’l-Fevârîs 149 (ö. 547/1152)’in isimlerini saymak mümkündür.150 1.2.2. Câmi ve Mescidler İbadet mekânı vasfıyla cami ve mescidler, İslâm dünyasında dini ve sosyal hayatın merkezinde yer alması yanında devlet için bir propaganda merkezi ve halkı bir araya getiren kurumlar olması hasebiyle önemlidirler151. Toplu eğitimin yapıldığı ilk kurumlar olan cami ve mescidler, Selçuklular devrinde de bu görevini bir nevi devam ettirmiştir. Önceleri gerek İslâmi ilimler gerekse fıkıh, sarf, nahiv ve edebiyat gibi yardımcı ilimlerin okutulduğu bu kurum, zamanla medreselerin de yaygınlık kazanmasıyla sadece bazı İslâmi ilimlerin okutulduğu kurumlar haline gelmiştir. Talebe halkaları, 140 Subkî, VI, s. 198. 141 Subkî, VI, s. 70-71. 142 İbnü’l-Esîr, X, s. 484. 143 İbn Hallikan, III, s. 377. 144 Subkî, VI, s. 73. 145 Subkî, VII, s. 168. 146 İbn Hallikan, IV, s. 223; Çelebi, s. 156. 147 Subkî, VII, s. 295. 148 Subkî, VII, s. 194. 149 Subkî, VII, s. 326. 150 İbnü’l-Esîr, XI, s. 54; Subkî, VII, s. 66. 151 Ahmet Önkal- Nebi Bozkurt, “Cami”, DİA, VII, 46vd; Semavi Eyice, “Mescid”, İA, VIII, s. 3-4. 30 devrin pek çok câmisinde de bulunuyordu 152 . Nitekim Nişabur’da Nizamiye Medresesi’nin avlusunda, içinde Kur’an dersleri yapılan bir mescid bulunmaktaydı.153 1.2.3. Tekke ve Zaviyeler Bir şeyh yönetiminde tasavvuf eğitiminin verildiği mekân olan tekkeler; zâviye, hankâh, ribât, dergâh gibi isimlerle de anılmıştır 154 . Özellikle sultanlar tarafından sufilerin desteklenmesi, hankah ve ribât gibi kurumların açılması, tasavvuf ehlinin Şii- Batınî fikirlere karşı mücadelesini kolaylaştırmıştır155. Gazzali sonrası tasavvuf adeta resmi bir hüviyet kazanmış ve kabul görmüş; İslâm ilimleri arasında mütalaa edilmeye başlanmıştır156. Nitekim Gazzali, Bağdat Nizamiyesi’nden ayrıldıktan sonra h. 484-488 yılları arasında el-Gazzaliye olarak anılan zaviyeye gitmiştir.157 Tus şehrinde yapılan tekke ve medrese kurumlarının iç içe olduğu bu yapıda sufileri irşat etmiş, ilim öğrenmek isteyenlere ise ders vererek hizmetlerine devam etmiştir158 . Mutasavvıfların toplumun dini hayatındaki etkin rolleri sebebiyle Selçuklu sultanları da bu hususlarından dolayı sufileri korumuşlardır159. Sufiler toplumda önemli bir mevki kazanmışlar; birlik ve dayanışmayı arttırmışlardır. Sultan Sencer de sufileri desteklemiştir. Dönemin büyük alimi Muhammed b. Yahya’ya olan iltifatı, İmam Gazzâlî’yi ayakta karşılayıp tahtının yanına oturtması ve Yusuf Hemedânî’ye karşı duyduğu büyük saygıdan yukarıda da söz edilmişti160 . 1.2.4. Kütüphaneler Nizamiye Medreseleri’nde her medreseye bağlı bir de kütüphane bulunurdu. Nitekim medreseler inşa edildikleri zaman, medrese-i vakıf ve kütüphane ilk inşa edilen kurumlardı161. Nizamiye medreselerine ait kütüphanelerin ardından tesis edilen pek çok 152 Makdisi, Ortaçağ’da Yüksek Öğretim, s. 51. 153 Makdisi, s. 65. 154 Mustafa Kara, “Tekke”, DİA, XL, İstanbul 2011, s. 368-370. 155 Ahmet Ocak, “Selçuklular Döneminde Bağdat ve Çevresinde Tasavvuf Hareketleri”, Irak Dosyası I, Tarih ve Tabiat Vakfı Tatav Yay., İstanbul 2003, s. 92- 93. 156 Hayrani Altıntaş, Tasavvuf Tarihi, Ankara Üni. İlahiyat Fakültesi Yay., Ankara 1986, s. 91. 157 Makdisi, s. 61. 158 İbn Hallikan, III, s. 353-354. 159 Köprülü, “Harizmşahlar”, İA, c. V/I, s. 286. 160 Hüseynî, s. 88; Fuad Köprülü, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, TTK Yay., Ankara 1976, s. 66; M. Şerefeddin, s. 40; Ocak, “Selçuklular Döneminde Bağdat ve Çevresinde Tasavvuf Hareketleri”, s. 94. 161 M. Asad Talas, s. 53 31 medresede de aynı şekilde kitap koleksiyonlarının oluşturulduğu görülmektedir162 . Kütüphane görevlilerine bakacak olursak; Hâzin, kütüphanenin en yetkili memuru olarak tüm işlerden sorumluydu. İlmî ve idarî işleri yürütürdü. Bazı büyük kütüphanelerde Hâzin’in yükünü hafifletmek amacıyla yardımcı memurlar da bulunabiliyordu163. Hâzin; tanınmış, ilim ve marifet sahibi kişiler arasından seçilirdi. İlk hâzin olan Ebu Yusuf el-İsferâyinî (ö.1104), fakih olup Eş’âri mezhebine dair marifet sahibiydi 164 . Yine devrin tanınmış nahiv, lügat ve edebiyat alimlerinden olan Ebû Zekeriyâ Yahyâ b. Ali (ö. 1108), Nizamiye medresesinde hâzinlik yapmış; aynı zamanda edebiyat derslerine de girmiştir. 165 Bu bilgi, kütüphaneye verilen değeri göstermesi açısından önemlidir. Müstensihler, yazılan kitapların bir suretini yazıp istinsah ederek, kütüphanenin zenginleşmesine katkı sağlarlardı166. Kayyum adı verilen görevliler, kütüphaneye gelip gidenlere hizmet eder, yardımcı olurlardı 167 . Okuyuculara kitap raflarının yerini gösterip, kitapları okuma salonuna getiren görevliye Münâvil denirdi. 168 Kitapların ciltlenmesiyle ilgilenen mücellid ve temizlik işlerine bakan müstahdemler kütüphanedeki diğer görevlilerdi. Sultan Sencer’in de şahsi bir kütüphanesi vardı. İbn Funduk eserinde, fizik alimi Ebu’lFeth Kûşek’in hayat hikayesinden bahsederken; ‘‘Kitaplarını Sultan Sencer’in kütüphanesinde gördüm. Sultan, Ebu’l- Feth hakkındaki müsbet kanaati sebebiyle onun kitaplarıyla yakından ilgilenirdi’’ demektedir 169 . Başkent Merv, devrin önemli bir kültür merkezi olup kütüphaneleri ile meşhurdu. Yakut el-Hamevî, Merv’de Nizâmülmülk ve vezir Mecdülmülk adına; ayrıca ikisi Semânî ailesine ait; Hâtuniyye, Kemâliyye, Amîdiyye, Zamîriyye adlarını taşıyan 10 kütüphane bulunduğunu ve çoğundan rehinsiz kitap alınabildiğini söylemektedir. Nitekim kendisi de önemli 162 İsmail E. Erünsal, “Kütüphane”, DİA, c. XXVII, İstanbul 2003, s. 12. 163 Çelebi, s. 153. 164 Subkî, IV, s. 359. 165 Yakut el- Hamevî, XX, s. 26. 166 Çelebi, s. 160. 167 Öymen, s. 39. 168 Çelebi, s. 171. 169 Merçil, “Büyük Selçuklu Devri Kütüphaneleriyle İlgili Bir Deneme”, Prof. Dr. Hakkı Dursun Yıldız Armağanı, TTK Yay., İstanbul 1995. 32 eserlerini burada hazırladığını zikreder. 170 Medrelere ilaveten Tekkeler’deki kütüphanelerde düşünüldüğünde sadece Merv’de 20’ye yakın kütüphane olduğu bilinmektedir171 . Merv’deki bu kütüphaneler dışında, Sultan Melikşah’ın müstevfilerinden Ebu Sa’d Şerefülmülk’ün yaptırdığı medrese ve ona bağlı kütüphane de işlevini sürdürmüştür172 . Ayrıca Sencer’in sakisi Ebu Bekr Atik ez- Zencanî de Merv’de Ulu Câmi’ye bağlı bir kütüphane kurdurmuştur. Aziziye olarak bilinen bu kütüphanede on iki bin cilt kitabın olduğu kaynaklarda belirtilmektedir 173 . Nişabur’da Sabunî Medresesi kütüphanesi yanında Nişabur Nizamiye Medresesi’ne ait bir kütüphane de bulunmakta ve ‘‘Hizânetü’l-Kütüb’’ adıyla anılmaktaydı 174 . Serahs şehrinde Horasan’ın en büyük kadısı kabul edilen Muhammed b. Mansur el-Serahsî bir kütüphane yaptırmıştır. Şair Senâî de divanında bu kütüphaneden bahsetmiştir. Özellikle 1153 yılı sonrası, önce Oğuzlara karşı mağlubiyet, ardından Moğol istilası ile bu kütüphanelerin pek çoğu yağmalanıp tahrip edilmiş, bir kısmı kurtarılabilmiştir.175 Nasuriddin Tusî, yağmalanan bu kitaplardan Meraga’daki rasathanesinin yanında 400 bin yazmadan oluşan bir kütüphane meydana getirmiştir.176 1.2.5. Rasathaneler Gözlemevi de denilen rasathaneler, gök cisimlerinin hareketlerini gözlemlemek amacıyla ve genel itibarıyla hükümdarların ilgileri neticesinde ortaya çıkmış kurumlar olarak dikkat çekmektedir. Rasathaneler, çoğu Müslüman astronomlar tarafından icat edilmiş aletlerin bulunduğu; matematikçi ve astronomların birlikte görev aldıkları bir kurumdur177. Yapılacak olan işlerde özellikle yıldızlar güvenilir birer kaynak olarak görülmekteydi.178 Sultan Melikşah’ın İsfahan’da inşa ettirdiği rasathaneden sonra Sultan Sencer de astronomi ilmine olan ilgisi sonucu; başkent Merv şehrinde bir rasathane inşa 170 Yakut el- Hamevî, Mu’cem el- Buldân, V, Beyrut 1957, s. 114; Ramazan Biçer, “Türk Düşünce Tarihinde Selçuklular Devrinin Yeri ve Önemi”, Yeni Türkiye Yay. Ansiklopedisi, c. V, Ankara 2002, s. 509- 517. 171 M. Şerefeddin, “Sencer ve Gazzâlî”, s. 54-55; Ali İpek, “Sultan Sencer Devri Merv’de İlmî Hareketlilik”, II. Uluslararası Selçuklu Kültür ve Medeniyeti- Bilim ve Düşünce Sempozyumu, Konya 2011, s. 547-552. 172 İbnü’l-Esîr, c. X, s. 268. 173 Biçer, s. 509- 517; Merçil, “Büyük Selçuklu Devri Kütüphaneleriyle İlgili Bir Deneme”, s. 398. 174 Makdisî, Ortaçağ’da Yüksek Öğretim, s. 69. 175 İbnü’l- Esîr, c. XI, s. 158. 176 Erünsal, “İslâm Medeniyetinde Kütüphaneler”, Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi, c. XIV, s. 245; Köprülü,”Harizmşahlar”, İA, V, s. 287. 177 Salim Aydüz, “Rasathane”, DİA, c. XXXIV, s. 456-58. 178 Aydın Sayılı, “Rasathane”, İA, c. IX, s. 628. 33 ettirmiştir179. Nitekim Sencer devrinde Ebu Abdurrahman el-Hazinî, burada inşa edilen rasathanelerde, Selçuklu ülkelerinin tûl ve arz (enlem ve boylam) derecelerini ve kıblelerini gösteren ‘‘Zic-i Sencerî’’yi meydana getirmiştir. 1.2.6. Hastaneler Hastaneler; Bîmaristan, Dârü’ş-şifa, Darü’s-sıhha gibi isimlerle anılıyordu. Sencer devri vezirlerinden Mu’îneddin Ahmed Kaşî; Kaşan, Ebher, Zencan, Gence ve Arran’da hastaneler yaptırmıştı.180 Bu hastaneler, hayır kurumları olması yanı sıra aynı zamanda tıp eğitiminin de görüldüğü yerlerdi. Tabibin etrafında toplanan öğrenciler, onun anlattıklarını dinleyip; hastalar ve kadavralar üzerinde yaptığı uygulamaları görerek hastalıkları tanıyor ve tedavileri konusunda bilgi ediniyorlardı. Hastanenin medrese ile yakından ilgili olduğu görülmektedir. Bunun sebebi de medreselere bağlı bir tıp okulunun bulunması olarak görülebilir.181 Yatırılan hastaların baş ucunda ders verilmesi yanı sıra tabipler de burada toplanarak akademi içtimaları mahiyetinde içtimalar yaparlar ve kendi bilgilerini arttırmaya çalışırlardı. 182 Özellikle bu dönemde ilaçlar, uyuşturucu maddeler ve tedavi yöntemlerine dair pek çok eser yazan Ebu Ali Yahya b. Cezele ile Sultan Sencer’in baştabibi görevinde bulunan Bahaüddin Muhammed b. Mahmud gibi alimler, bu hastanelerde hizmet veren önemli isimlerdir.183 179 Şeşen, “Selçuklular Devrindeki İlme Genel Bir Bakış”, III. Uluslararası Mevlana Kongresi Bildiriler, Selçuk Üni. Matbaası, Yay. Haz. Nuri Şimşekler, Konya 2004, s. 235. 180 Arslan Terzioğlu, “Selçuklu Hastaneleri ve Avrupa Kültürüne Tesirleri”, Malazgirt Armağanı, TTK Yay., Ankara 1993, s. 56-57. 181 Sayılı, “Ortaçağ İslâm Dünyasında İlmî Çalışma Temposundaki Ağırlaşmanın Bazı Temel Sebepleri” (Avrupa ile Mukayese), Araştırma, c. I, 1963, s. 38; J. Pedersen, “Mescid”, İA, c. VIII, s. 60. 182 A. Süheyl Ünver, Selçuklu Tababeti Tarihi, TTK Yay., Ankara 1940, s. 7; Çelebi, s. 120. 183 Biçer, “Türk Düşünce Tarihinde Selçuklular Devrinin Yeri ve Önemi”, s. 511. 34 BÖLÜM 2: NAKLÎ İLİMLER VE YAPILAN ÇALIŞMALAR 2.1. Tefsir Sultan Sencer’in desteği ve medreselerin eğitim politikalarının yansımasını müfessirlerin mezhepleri ile tefsir çalışmalarında görmekteyiz. Nitekim müfessirlerin büyük kısmı, siyasi otoritenin mezhep anlayışına paralel olarak itikaden eş’arî, amelen şafiîdirler184. Bunların yanı sıra itikaden maturidî amelen hanefî ya da hanbelî veya mutezilî olan müfessirler de vardır. Bir mezhebe bağlı olmaları tefsir yorumlarını da etkilemektedir. Eş’ari ve Maturidî müfessirler arasında daha az tartışma yaşanırken; bu iki mezhebe mensup müfessirler Bâtıniyye, Kerrâmiyye, Mu’tezile, Şia gibi fırkaların görüşlerini tenkit ederek geçersizliklerini ispata çalışmışlardır. Selçuklu müfessirleri, tefsirde rivayet ve dirayet usulünü devam ettirmişlerdir. Kendilerinden önceki birikim yanında, kendi devirlerinde ortaya çıkan yeni anlayışlarla birlikte tefsirde; tertip, tasnif, tenkid ve tercihe dayalı bir yaklaşım geliştirmişlerdir. Sencer devrinde el-Hüseyin b. Mesud ve “İbnü’l- Ferrâ” diye meşhur olan el-Beğavi (ö.516/1122) rivayete dayalı tefsir müellifleri iken; Zemahşerî (ö. 538/1144) ve güçlü dil hakimiyeti, felsefi yorum gücüyle tanınan er-Ragıp el-İsfahanî (ö.502/1109) edebi ve lugavî tarzda tefsir yazan müfessirlerdir185 . Şafi fakihi, mütekellim ve müfessir olan Ilkıya el-Herrâsî (ö.504/1110)’nin, Ahkâmü’lKur’ân adlı eserinin, Şafi mezhebi doğrultusunda yazılan ve ‘‘Ahkâm ayetleri bakımından Kur’ân’ın tamamını kapsayan ilk tefsir’’ olduğu belirtilmektedir 186 . Herrâsî, Şafi ahkamını delilleriyle birlikte açıklamayı hedeflediği bu eseriyle, Şafi mezhebine ait fikirlerin anlaşılıp yayılmasını sağlamıştır187. Fıkhî yönleriyle öne çıkan bir tefsirdir. 184 İshak Özgel, “Büyük Selçuklular Döneminde Tefsir İlmi Ve Müfessirler”, Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi V, Sa. 2 Nisan/Mayıs/Haziran 2005, s. 35. 185 Nuri Topaloğlu, Selçuklu Devri Muhaddisleri, Diyanet İşleri Başkanlığı Yay., Ankara 1988, s. 68; İsmail Cerrahoğlu, Tefsir Tarihi I, Fecr Yayınevi, Ankara 1996, s. 257; Özgel, s. 38-39. 186 Detaylı bilgi için bkz. Abdülkerim Ünalan, Ilkıya el- Herrâsî ve Ahkâmu’l- Kur’an’ındaki Metodu, (Basılmamış Y. Lisans Tezi), Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir 1990. 187 İshak Özgel, s. 40. 35 Gazzalî, müstakil bir tefsir yazmasa da diğer eserlerinde pek çok ayeti tefsir etmiş ve yapılan tefsirlere dair görüşlerine yer vermiştir188. Her türlü rey ile yapılan (heva ve hevese uygun) tefsire karşı çıkmış, nakil ile birlikte aklın da önemli olduğunu belirtmiştir. Zâhir ile bâtın yorumun birlikte ele alınması gerektiğini savunarak, Kur’ân’ı anlama önündeki en büyük engelin mezhep kaygıları olduğunu söylemiştir189 . Mu’tezili olan Ebu’l- Kasım ez- Zemahşerî (ö.538/1144)’nin dil ve belâgatı ön plana çıkaran dirayet üslubu, tefsir ilminde büyük öneme sahiptir. Mu’tezile mezhebine mensup olmasına rağmen tefsir tarihinde yeni bir çığır açmıştır 190 . Mu’tezile’yi öğrenmek veya tenkid etmek isteyenler müellifin Keşşâf adlı eserine başvurdukları gibi, Kur’ân’ın edebi i’cazını anlamak isteyenler (Kur’an-ı Kerîm’in dili ve edebi yönü) de yine bu esere başvurmuşlardır 191 . Mute’zili fikirler sadece bu mezhebe mensup müfessirlerin kaleme aldığı tefsirlerle değil aynı zamanda Şii müfessirler aracılığıyla da yayılmıştır. Ayrıca Tacu’l- Kurrâ el-Kirmanî (505/1111) ve Ömer en- Nesefî (537/1142) gibi Maturidî müfessirler de vardır. Özellikle bu iki müfessirin eserleri, devrin tefsir anlayışını özetler niteliktedir192 . Bu dönemdeki mezhep taassubu tefsirlere fikri çeşitlilik ve tartışma olarak yansımıştır. Müfessirlerin çoğu eserlerinde, fıkhen ve itikaden bağlı oldukları mezheplerin anlayışlarına bağlı kalmışlardır. Eserlerin çok az bir kısmı Farsça, büyük kısmı ise Arapça’dır. Şerh ve haşiye çok az olmasına rağmen, genelde te’lif şeklinde yazılmışlardır. Zemahşerî ile tefsirde belagat ilmi zirveye çıkmış; Gazzali ile, mantık ve bilimsel veriler tefsir ilmine girmiştir. Rivayetleri toplama süreci sona ermiş ve bunlar; tenkid ve tahlile tâbi tutulmaya başlanmıştır. 188 Zeki Duman, “İmam Gazalî’nin Tefsîr Anlayışı”, Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fak. Dergisi, VI, Kayseri 1989, s. 61- 77; Süleyman Ateş, İşârî Tefsir Okulu, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, Ankara 1974, s.118. 189 Özgel, s. 41. 190 Mustafa Öztürk- Mehmet Suat Mertoğlu, “Zemahşeri” DİA, LIV, s. 235- 238. 191 Hüseyin Yaşar, “Selçuklular Devrinde Akılcı Bir Müfessir Zemahşerî ve Düşünce Dünyamıza Etkisi”, Selçuklularda Bilim ve Düşünce I (İslâmi İlimler), II. Uluslararası Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Sempozyumu, Selçuklu Belediyesi Yay., Konya 2013, s. 12; Ahmet Özel, Hanefi Fıkhı Alimleri, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 1990, s. 48. 192 Özgel, s. 47. 36 2.2. Hadis Hadis ilminin yoğun bir şekilde tedris edildiği bu devirde önemli hadis kitaplarından seçmeler yapmak dışında bütün hadisleri bir araya getirme düşüncesiyle derleme eserler yazılmıştır. Hadis eğitiminin kurumsallaşması; muhaddisler tarafından dersler verilen Nizamiye Medresesi, Beyhakiyye Medresesi gibi kurumlar yanında ‘‘Dârü’s-sünne’’ isimli hadis okullarıyla sağlanmıştır. Kitap telifinin ve imlâ meclislerinin yoğun olduğu bir dönemdir193 . Semerkandî’nin (ö.491/1098) İslâm dünyasında benzeri bulunmayan, mükerrer rivayetlerle birlikte 800 cüz içinde 100 bin hadis ihtiva ettiği belirtilen, ‘‘Bahrü’l-esânîd fî şıhâhi’l- mesânîd’’ adlı eseri, geniş kapsamlı hadis kitaplarının tedvini ve tasnifi yönünden önemli bir çalışmadır194 . Gazzâli(ö.505/1111)’nin İhyâ-yı Ulûmu’d-din adlı eserinde, 5 bine yakın hadis kullandığı bilinmektedir. Fakat kendisinin de, ‘‘Hadis ilmindeki sermayem azdır’’ şeklinde belirttiği üzere, bu eserde kaleme aldığı hadislerin yarıya yakınının, orijinal hadis kaynaklarında geçen lafızlara uymadığı noktasında, hem kendi döneminde hem de sonraki alimler tarafından eleştirilmiştir. Bu durumun sebebi de yetiştiği ortam olarak görülmektedir. Nitekim el-Cüveynî’nin medresesinde yetişmiş ve burada hadis ilimlerinin kayda değer bir ağırlığı olmamıştır. Müfessirler arasında zikrettiğimiz el- Beğavi (ö.516/1122) aynı zamanda hadis çalışmalarıyla meşhur bir muhaddistir. Mesâhîbu’s-sünne adlı hadis eseri yüzyıllarca büyük ilgi görmüştür. Şafi mezhebine mensup olduğu ve Şafi fıkhına dair eserler yazdığı halde mezhep taassubuna düşmemiştir. Kütub-u Sitte başta olmak üzere güvenilir hadis kaynaklarından seçtiği hadisleri önce konularına göre sıralamış ve sonra bunları bir araya getirmiştir. Bu çalışma, daha sonraki hadis kitapları için kaynak olmuştur195. Ayrıca Şerhü’s-sünne ve El-cem beyne’s-sahîhayn adlı hadis kitapları da vardır196 . 193 Salahattin Polat, “Selçuklular Dönemi Nişabur ve Çevresinde Hadis Tarihi İle İlgili Önemli Bir Kaynak”, Selçuklularda Bilim ve Düşünce I- (İslâmi İlimler), II. Uluslararası Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Sempozyumu, Selçuklu Belediyesi Yay., Konya 2013, s. 164-165. 194 Topaloğlu, Selçuklu Devri Muhaddisleri, s. 65; M. Yaşar Kandemir, “Hadis”, DİA, XV, s. 34. 195 Kandemir, “Hadis”, DİA, s. 35. 196 Kandemir, “Begavî ve Hadîs Sahasındaki Çalışmaları”, Diyanet İlmi Dergisi, Ankara 1998, sa.XXXIV, s. 87 vd; Mevlüt Güngör, “Beğâvî”, DİA, V, İstanbul 1992, s. 340. 37 Ebû Bekr es-Sem‘ânî (ö.510/1116), Şafiî mezhebinin ve devrin önde gelen alimlerindendir. Hadis ilmine tam anlamıyla vâkıf olup; rical ve sened bilgisi yanında metinleri kolayca ezberlemesi ile ünlenmiştir197. Sema’ yoluyla pek çok hadis öğrenmiş ve bu konuda eserler kaleme almıştır. Merv, Nişabur, Isfahan ve Rey şehirlerinde hadis rivayet ettikten sonra, ilk olarak Bağdat Nizamiye medresesinde, sonra da Merv Nizamiye Medresesi’nde naib olarak vaazlar ve dersler vermiş; burada hadisleri senedleriyle birlikte zikretmiştir. Tâcü’l-İslâm unvanıyla tanınan Ebu Bekr es- Sem’ânî, Merv’de vefat etmiştir198 . Ebu’l- Mehâsin İshak et- Tûsî (ö.515/1121), Nişabur’da doğmuştur. Eş-Şirâzî ve esSem’ânî’den hadis dinlemiş ve bazı eserler kaleme almıştır. Nişabur’da devrinin imamı olmuş, Nizamiye medresesinde müderrislik yapmıştır. Daha sonra Sultan Sencer’in veziri olmuş ve 1121 tarihinde Serahs’ta vefat etmiştir199 . Hamza b. Hibetullah b. Muhammed el-Alevî en-Nişâbûrî (ö.523/1128-1129), Nişaburludur. Bağdat’ta İbn Mesrûr, Abdülgâfir el- Fârisî ve en-Nesevî’den sema’ yoluyla hadis öğrenmiş, daha sonra da rivayet etmiştir. Zeydiyye200 (Zeyd b. Ali’yi imam olarak kabul etmeleri nedeniyle ayrılmış olan siyasi Şii zümresi) mezhebine mensuptur.201 Zâhir b. Tâhir eş-Şehâmî (ö.533/ 1139), hadiste imam derecesinde olup, Nişabur muhaddisi olarak kabul edilmiştir. Hadis uğrunda çok seyahat etmiş, çok fazla hadis öğrenmiş ve rivayet etmiştir 202 . Derlediği hadisleri Nişâbûr’da düzenlediği bir toplantıyla yazdırmış ve burada, memleketinde vefat etmiştir203 . Ebu’l-Kasım Abdurrahman b. Abdüssamed b. Ahmed es- Suhtenî en-Nişâbûrî (ö. 549/1155), el- Kuşeyrî ve Abdülgafir el- Farisî’den sema’ ile hadis öğrenmiştir. Mekke 197 Topaloğlu, s. 67-68. 198 İbnü’l- Esîr, c. X, s. 416; İbn Hallikan, II, s. 157; Nurullah Kisâî, Medâris-i Nizâmiye ve Tesîrât-i İlmî ve İctimâî ân, 2. Basım, Tahran 1374, s. 241. 199 Kisâî, Medâris-i Nizâmiye, s. 99; Cihan Piyadeoğlu, Büyük Selçuklular Döneminde Horasan (1040-1157), s. 213, (Doktora Tezi), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2008. 200 Zeyd b. Ali’nin takipçisi olan Şia mezhebidir. Diğer Şia mezheplerinde olduğu gibi ilk dört imamı kabul ederler. Fakat Ali Zeynelabidin'den sonra, beşinci imam olarak, oğlu Zeyd b. Ali'yi kabul ederler. Zeyd'in yerine Muhammed Bâkır'ı koyan İmamiye Mezhebinden ayrılırlar. Ehli sünnete en yakın Şia kollarından biridir. Diğer fıkhi mezheplerden farkı; daha ziyade siyasi bir tarafının olmasıdır. Bkz. Yusuf Gökalp, “Zeydiyye,” DİA, c. XLIV, İstanbul 2013, s. 328-331. 201 İbnü’l-Esîr, c. X, s. 521. 202 Topaloğlu, s. 70. 203 İbnü’l-Esîr, c. XI, s. 70; İbnü’l- Cevzî, el- Muntazam fî tarihi’l-mülûk ve’ümem, c. XVII, nşr. Muhammed Abdülkadir Atâ- Mustafa Abdülkadir Atâ, Beyrut 1992, s. 337. 38 ve Bağdat’ta bir süre kaldıktan sonra, Nişabur’a dönmüş ve hadis rivayet etmiştir. Oğuzlar’ın çıkardıkları karışıklıklar sırasında tutuklanmış ve cezalandırılmak üzereyken, Sencer’in ‘‘Bu kutsal biridir, hatırım için onu affedin’’ demesi sayesinde ölümden kurtulmuştur. Sencer’in bazen kendisini ziyaret edip dualar istediği kaydedilir. Ebu’l- Kasım, Sultan Sencer sayesinde Oğuzlar’ın elinde esir olmaktan kurtulunca Şehristan’a gitmiş ve burada 1155 tarihinde vefat etmiştir204 . İbn Asâkir, Ebu’l-Kasım Hasen ed- Dımaşkî (ö.571/1176), Dımaşk’ta doğmuştur. Devrin önemli ilim merkezlerinden Horasan, İsfahan, Merv, Nîsâbur ve Herat gibi şehirlere ilmî seyahatler (rihleler) yapmıştır. Bu sırada Kitâbü'l-Ensâb müellifi Sem'ânî ile tanışmıştır. Horasan seyahatini tamamlayan İbn Asâkir Bağdat'ta iki yıl daha kaldıktan sonra geri dönmüş ve ömrünün geri kalan kısmını eserlerini yazıp öğrencilerini yetiştirmekle geçirmiştir. Birçok defa kendisine yol arkadaşlığı yapmış olan Sem'anî, İbn Asakir'i, "Ebu'l-Kasım, hafız, sika, güvenilir, dindar, hayır ve hasenat sahibi birisidir. Ehlince maruf olan metin ve senetleri toplamış, ilim ve fazilet sahibi, çok okumuş ve ilim uğrunda çok seyahat etmiş, hadîsleri toplamaya muvaffak olmuş, ilimle iştigal eden yaşıtlarına nispetle çok üstün bir âlimdir." diye tanımlamaktadır.205İbn Asâkir, hadîsleri anlama, ezberleme, rivayetlerdeki gizli kusurları (ilel) tanıma, sahih, garîb, ferd ve münker rivayetleri bilme konusunda dönemin önde gelen hadîs hafızlarından birisidir. Onun en önemli özelliği, faydalandığı eserleri birbirleriyle karşılaştırması ve lafızlarını tashih etmesidir. İbn Asâkir, İslâm dünyasında tasnif ve telifinin çokluğu ile tanınmış bir şahsiyettir. Oğlu Kasım babasının altmış adet kitap yazdığını kaydetmektedir. Bunlar arasında hadîsle alâkalı olanlar; el-Erbaûn fi'1-hassi ile'l-cihâd, Kitâbü'l-Erba'îne'l-büldâniyye ve el-Erba'ûne'l-ebdâl adlı eserlerdir206 . Saydığımız muhaddisler dışında; Şirûye b. Şehredâr ed- Deylemî (ö. 1115), Ubeydullah b. Hevâzin en-Nişâbûrî (ö.1128), Abdülgafir el- Farisi (ö.1135), Hibetullah b. Muhammed en- Nişâbûrî (ö.1138), el-Mervezî (ö. 1153), Ebu Tahir es-Sincî (ö.1153) ve 204 İbnü’l- Esîr, c. XI, s. 172; İbnü’l-Cevzî, c. XVIII, s. 99. 205 İbn Hallikan, II, s. 472. 206 Eyüp Baş, “İbn Asâkir ve Târihu Dımeşk’i Üzerine”, AÜİF Dergisi, c. XXXIX, s. 694. 39 ez-Zâğûlî (ö.1164) gibi muhaddisler de dönemin hadis çalışmalarında eserleriyle önemli yere sahiptirler207 . 2. 3. Fıkıh Fıkıh, hem ilahi hem de beşeri maslahatları içeren İslâm hukuku ilmi olarak tarif edilmektedir. Dini, siyasi ve medeni hayatın pek çok yönüyle ilgilenmekte; ibadet, aile, miras, akid, ceza, harp ve hatta devletin idaresi ve teşkilatı gibi yapılacak ve sakınılacak cihetlere dair hükümleri ihtiva etmektedir208. Belirtilen itikadi ve ameli konuları içeren mezhebi düşünceler de fıkıh dahilindedir209. Geniş bir coğrafyaya yayılmış olan İslâm topraklarında, özellikle Kur’ân ve sünnetin dışında kalan meselelerde fikri ihtilaflar oluşmuş; muhtelif mezhepler yani hukuk meseleleri ortaya çıkmıştır. Nitekim Melikşah devrinde Nizamülmülk’ün tavsiyesi ile devrin ileri gelen fakihleri toplanmış, ihtilaflı meselelerde kesin hükümler ihtiva eden bir mecelle oluşturularak tüm imparatorluk topraklarında tatbiki emredilmiştir. Tüm bu hükümleri içeren Mesail-i Melikşahî adlı eser, Moğol istilasına kadar tatbik edilmiştir210 . Selçuklular devrinde genelde Sünni özelde de Şafii ve Hanefi fıkıh alimleri ve eserlerinin yaygın olduğunu görmekteyiz. Medeni hayata dair pek çok kaide de bu alimler vasıtasıyla yayılma imkanı bulmuştur. Fıkıh ilmiyle uğraşan ve medresede ders veren alimlere Fakih denilmiştir. Ayrıca Fakihler mensup oldukları medreselerde, fıkha (İslâm hukuku) dair birçok te’lif ve şerhler yazmışlardır211. Devrin fıkıh alimlerine ve fıkıhla ilgili eserler yazan isimlere bakacak olursak; Gazzâlî (ö. 505/1111), hocası İmamü’l-Cüveynî’den aldığı dersler ve onun eserlerine yaptığı telifler sonunda, önce el-Basît adlı fıkıh eserini, ardından bu eseri ihtisar edip elVasît’ı ve en son da daha özlü bir fıkıh metni olan el-Vecîz adlı eseri yazmıştır212. Bu eserleri yazma amacı, fıkıh birikimini özlü bir hale getirerek; yani kısaltıp içerik bakımından zenginleştirerek, dönemin eğitim kurumlarında ve mezhep çevrelerinde kolaylıkla ezberlenmesini sağlamaktı. Özellikle el-Vecîz adlı eseri, Horasan ve Irak 207 İbnü’l- Cevzi, XVII, s. 262; Topaloğlu, s. 65-73. 208 Vehbe Zuhaylî, İslâm Fıkhı Ansiklopedisi, I, Feza Yayıncılık, İstanbul 1994, s. 18-19; M. Fuad Köprülü, “Ortazaman Türk Hukukî Müesseseleri”, Belleten, c. II, sa. 5, TTK Yay., Ankara 1994, s. 52; I. Goldziher, “Fıkıh”, MEB İslâm Ansiklopedisi, IV, s. 601. 209 M. Fuad Köprülü, “Fıkıh”, MEB İslâm Ansiklopedisi, IV, s. 608. 210 Köprülü, “Fıkıh”, s. 614-615. 211 Goldziher, “Fıkıh”, s. 607. 212 Subkî, VI, s. 224. 40 fıkhî birikiminin bir özeti olarak karşımıza çıkmaktadır.213 Nitekim Gazzâlî’den sonra da bu eser, mezhep çevrelerinin telif çalışmalarında merkezi bir yere sahip olmuş; Şâfiî mezhebi telif tarihinde bu eser temel alınarak sonraki çalışmalar yapılmıştır. Ayrıca Gazzâlî’nin fıkha dair; el-Ta’lika, el-Mustasfâ fi ilmi’l-usûl 214 , Meâhizü’l-Hilâf, Gâyetü’l-Gayr fi dirâyetü’l-devr ve yine içerisinde fıkhi konuların yer aldığı İhyâ Ulûmud din adlı eserleri vardır215. Gazzâli, Şirazî’nin Irak Şafiiliği ile Cüveynî’nin Horasan Şafiiliğinden gelen ilmi mirası telif edip birleştirerek, sonraki fıkhi süreçte belirleyici olmuştur216 . İlkiyâ el-Herrâsî (ö.504/1110), önce Beyhak’ta daha sonra Bağdat Nizamiye medresesinde müderrislik yapmıştır. Şafiî fakihi olarak Bağdat’taki otoriteler arasında yer alan İlkiyâ; sağlam kişiliği, ciddiyeti, akıcı üslubu, üstün münazara yeteneği ve gür sesiyle ulema arasında ‘‘Şemsü’l-İslâm’’ lakabıyla anıldı. Amelen Şafiî itikaden Eşarî olup; Râfızıyye, İmâmiyye, Mu’tezile gibi mezheplerin görüşlerini şiddetle eleştirmiştir. Hasan Sabbah’ın İlkiyâ lakaplı oğlu ile karıştırılarak bir iftira sonucu Batınîlikle suçlanıp hapsedilmiş; aralarında Halife ve İbn Akîl’in bulunduğu ulemanın tasavvuru ile ölümden kurtulmuştur. Fıkha dair; Ta’lîk fî usûli’l-fıkh, Mesâ’ilü’l-fıkh ve elMezheb adlı kitapları bulunmaktadır217 . Ebu’l-Muîn en-Nesefî (438/508-1047/1115), 218 Maveraünnehir Nesef’te doğmuştur. Meşhur din alimlerinin yetiştiği bir aileye mensuptur. Dedesi Mekhûl en-Nesefî de büyük Hanefî fıkhı alimidir. Bu devirde özellikle Maveraünnehir bölgesi Hanefî mezhebinin yaygın olduğu bir coğrafyaydı. Necmeddin Ömer en-Nesefî, Alaeddin esSemerkandî, Ahmed el-Pezdevî, Ebü’l-Hasan el-Belhî gibi önemli isimlere hocalık 213 Bilal Aybakan, “Selçuklular Döneminde Fıkhın Gelişimi: Şâfiî Mezhebi Çerçevesinde”, Selçuklularda Bilim ve Düşünce I, İslâmi İlimler, II. Uluslararası Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Sempozyumu, Selçuklu Belediyesi Yayınları, Konya 2011, s. 236-237. 214 Gazzâlî’nin, el-Mustasfâ min ilmi’l-usul adlı fıkıh usulüne dair eserin Türkçe tercümesi için bkz. Yusuf Apaydın, İslâm Hukukunda Deliller ve Yorum Metodolojisi, II cilt, Rey Yayıncılık, İstanbul 1994. 215Subkî, VI, s. 226. 216 Aybakan, s. 227. 217 İbnü’l-Esîr, X, s. 291; İbn Hallikân, Vefeyât, III, s. 287-288; Brockelmann, GAL, I, s. 489; G. Makdisi, “al-Kiya al-Harrasi”, EI, V, s. 234; Abdülkerim Ünalan, “Kiyâ el-Herrâsî”, DİA, XXVI, İstanbul 2002, s. 126. 218 A. J. Wensınck, “Nesefî”, İA, IX, s. 199. 41 yapmıştır. İtikadî mezhep olarak Maturidîliği benimsemiştir 219 . Menâhicü’l-e’imme Fıkıh ve usulüne dair eseridir220 . Necmeddin Ömer Nesefî (461/1068-537/1142), devrin önde gelen Hanefi fıkhı alimlerindendir. Kuvvetli hafızası ve keskin zekası nedeniyle ‘‘Müftî’s-sekaleyn’’ ve ‘‘hâfız’’ olarak anılmıştır221. Eserlerine bakacak olursak; -el-Manzûmetü’n-Nesefiyye; Hanefîler arasında meşhur olan muhtasar bir fıkıh metni olup Ebû Hanîfe ve talebeleri Muhammed b. Hasan, Ebû Yûsuf, Züfer b. Hüzeyl ile İmam Şâfiî ve Mâlik’in görüşlerini içermektedir. Fıkha dair ilk manzum eser olduğu söylenen bu çalışma muhtevasının özlü oluşu, tertibi ve dilinin sadeliği dolayısıyla medreselerde ders kitabı olarak uzun süre okutulmuştur. -Tılbetü’t-talebe (Talibetü’t-talebe) fi’l-ıstılâhâti’l-fıkhiyye; Öğrencilere yardımcı olmak üzere kaleme alınmış bir fıkıh terimleri sözlüğüdür. Çok sayıda yazma nüshası bulunan eserin birçok baskısı yapılmıştır -Tuhfetü’l-mülûk; Hanefî fıkhına göre yazılmış muhtasar bir ilmihal kitabıdır. Fıkha dair manzum bir eser olan -Ķaydü’l-evâbid de müellife aittir.222 Ebu Muhammed es-Sadru’ş Şehîd (483/536-1090/1141), babası Burhanuddin elKebîr’den fıkıh okumuş; zamanla aklî ve naklî ilimlerde derinleşmiştir. Henüz babası hayattayken Horasan’ın tanınmış alimleri arasına girmiştir. Daha sonra şöhreti Maveraünnehir’de de yayılmıştır. Şerhu Edebi’l-kâdî, Umdetu’l-fetâvâ, Usûlu’l-fıkh ve el-Camiu’s-sağîr, eserleri arasında zikredilebilir223 . Alâeddin Semerkandî (ö.539/1144), Hanefi fakîhidir. Hanefi alimi Pezdevî (ö.1100) ile Maturidî kelamcısı Ebu’l-Muin Nesefî (ö.1114)’nin öğrencisi olduğu bilinmektedir224 . Telif ve tedris ile meşgul olmuştur. Hakim Hanefi usul geleneği yanında Maturidî usul 219 Ebu’l-Muîn en-Nesefî, Tebsirâtü’l-Edille, tahkik Hüseyin Atay-Şaban Ali Düzgün, Diyanet İşleri Başkanlığı Yay., Ankara 2003. 220 Özel, Hanefi Fıkhı Alimleri, s. 43-44; Yusuf Şevki Yavuz, “Nesefî,Ebu’l-Muîn”, DİA, XXXII, İstanbul 2006, 568- 570. 221 Hüdaverdi Adam, Necmü’d-din Ömer en-Nesefi ve Akidesi, Değişim Yayınları, İstanbul 1998; Ayşe Hümeyra Arslantürk, “Nesefî, Necmeddin”, DİA, XXXII, s. 571-573. 222 Brockelmann, Supp.I, s. 762; B. A. Rosenfeld- Ekmeleddin İhsanoğlu, Mathematicians, Astronomers and Other Scholars of Islamic Civilization and Their Works (7th-19th c.), İstanbul 2003, s. 174. 223 Brockelmann, GAL, I, s. 462; Özel, s. 45-46. 224 Wilferd Madelung, “Alâ’ al-Din Samarqandi”, EI, I, 782-783. 42 geleneği denilecek yeni bir usul anlayışının oluşmasını sağlayan Semerkant’lı fakihlerden biridir. Eserleri; -Tuhfetü’l-fukahâ, Hanefi literatüründe metodu, sistematiği ve anlaşılır olması ile önemli fıkıh kitabıdır225 . -Mîzânü’l-usûl fi netâ‘ici’l-ukûl; el-Maturidî’nin görüşleri olmak üzere Semerkant Hanefî-Maturidî kolunun fıkhî yaklaşımlarını yansıtan en önemli eserdir. Ebu’l- Kasım ez- Zemahşerî (467-538-1075/1144), Türk asıllı olup, Harizm köylerinden Zemahşer’de doğmuş, Horasan ve İsfahan’da uzun süre bulunmuş; daha sonra Bağdat’ta dersler vermiştir. Amelde Hanefi, itikadda Mutezili olan Zemahşerî, en son Ürgenç’e yerleşmiş ve orada vefat etmiştir. Esâsu’l-belâğa, el- Mufassal, Mukaddimetu’l-edeb, Makâmât adlı eserleri vardır226 . Kirmanî (457-543-1065/1149), meşhur hanefi fıkhı alimlerindendir. Merv’de ikâmet etmiş ve Horasan bölgesinde Hanefi ulemanın imamı olarak bulunmuştur. Eserleri de Horasan ve Irak coğrafyasına yayılmıştır. Sem’ânî, Kerderî ve Semerkandî gibi pek çok alimi yetiştirmiştir. Özellikle iki eseri önemlidir. Et-Tecrîdu’r-Ruknî: Fıkha dair eseridir, daha sonra kendisi el-Îdâh adıyla bu eseri şerhetmiştir. Cevâhiru’l-fetâvâ: Her biri altı babtan oluşan kitaplardan meydana gelmiş olup; her bir babta kendisinden önceki hanefi alimlerinin fetvaları yer almaktadır227 . Abdülkerim Sem’ânî, (506/562-1113/1166), büyük bir tarihçi ve hadiste imam, hafiz gibi sıfatlarla anılmasına rağmen aynı zamanda Şafiî fakihi olarak meşhur olmuştur. Üstün ilmi birikimi akranları ve hocalarını bile kendisinden rivayete yönlendirmiştir. Ömrünün son 10 yılını Merv Nizamiye medresesinde talebe okutarak, eser telif ederek ve vaaz vererek geçirmiştir. Eserlerinin çoğu Moğollar’ın Merv’i işgali sırasında kaybolmuş, çok az bir kısmı günümüze ulaşmıştır228 . 225 Murteza Bedir, Fıkıh, Mezhep ve Sünnet, Ensar Neşriyat, İstanbul 2004; Hacı Mehmet Günay, “Semerkandî,Alâeddin”, DİA, XXXVI, İstanbul 2009, s. 470-471. 226 Corci Zeydan, İslâm Medeniyeti Tarihi, c. III, Doğan Güneş Yayınları, İstanbul 1971, s. 49; Brockellman, s. 345; Nuri Yüce, “Zemahşerî”, İA, s. 509-514. 227 Brockelmann, Suppl., I, 641, 657; GAL, I, 463-464; Özel, s. 50-51; M. Kâmil Yaşaroğlu, “Kirmânî”, DİA, XXVI, İstanbul 2002, s. 65. 228 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, X, s. 224; R. Sellheim, “al-Sam’ani”, EI, VIII, 1024-1025; Mehmed Efendioğlu, “Sem’âni”, DİA, XXXVI, İstanbul 2009, s. 464-465. 43 Bahsedilen ilim adamları dışında; Velvâlicî(ö.1146), Serahsî(ö.1149), el-Burhânu’lBelhî(ö.1153), Keşşî(ö. 1155) gibi alimlerinde fıkha dair eserleri bulunmaktadır229 . 2.4. Kelâm Selçuklu coğrafyasındaki mezhep ve inanç farklılıkları, devrin alimlerini de etkilemiş ve zihinleri daha çok inançla ilgili olan kelâmî problemlerle dolmuştu. Antik Yunan felsefesine ait eserlerin tercümelerle düşünce hayatına girmesi, Kur’ân nassları ve hadislerin bazılarının te’vil ve yorumundan kaynaklanan fikir ayrılıkları; Sünni, gayrisünni, itikadî ve amelî ekollerin anlaşmazlığa düştüğü temel kelamî sorunlardı230 . Sencer devrinde kelâm ilmi yüksek bir düzeye ulaşmış; medresede okutulup, eserler telif edilmesi yanı sıra halk dahi kelâmî münakaşalara katılır olmuştur 231 . Kelâm alimleri, temel problemlerini çözmede akla dayanmışlar; yani aklı, naklin önüne geçirmişlerdir. İki kaynağın çatışması durumunda ise naklin, akla uygun biçimde tevil edilmesi gerektiğini savunmuşlardır. Kelamcıların kullandıkları en önemli metotlardan biri ‘‘El-istidlâl bi’ş-şâhid ale’l-ğâib’’ yöntemidir. Yani, “Bilgisine sahip olduğumuz müşahade alemine dayanarak, hakkında bilgi sahibi olmadığımız ğayb alemi hakkında bilgi elde etmemizi sağlayan ilimdir”232 . Bu devirde kelâm ilmine dair en önemli özelliklerden birisi de felsefe ile karşılaşmasıdır. Filozaflarla; Şehristanî, Gazzalî gibi kelâmcıların karşılıklı reddiyeler yazmaları sonucunda, Tehâfüt, Tehâfüt’ül-tehafüt gibi gelenekler oluşmuştur. Devrin önde gelen kelâm alimlerine bakacak olursak; Gazzalî (ö. 505/1111), gençliğinden itibaren kelâm ilmiyle uğraşmıştır. Bu konuda en fazla, hocası ve aynı zamanda Nişabur Nizamiye Medresesi başmüderrisi olan Cüveynî’den faydalanmıştır. Eş’ârî (ö.941) ve Bakıllanî (ö.1012)’nin eserlerini okumuş ve Ehli Sünnet’in tasvip etmediği Mutezile, Cebriyye, Müşebbihe gibi mezheplerin görüşlerini de öğrenmiştir 233 . Gazzalî’nin kelâm ilmini tarifi, yazdığı eserlere göre farklılık arzeder. Munkiz’de kelâmın amacını, ‘‘Ehl-i sünnet akidesini korumak ve bu 229 Brockelmann, s. 462-463; Özel, s. 49-52. 230 Topaloğlu, s. 171; Selim Özarslan, “Selçuklularda Kelâm İlmi ve Kelâm Âlimleri”, I. Uluslararası Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Kongresi, Bildiriler, c. II, Selçuk Araştırmaları Merkezi Yayını, Konya 2011, s. 137. 231 M. Said Yazıcıoğlu, Kelâm Ders Notları, Ankara 1988, s. 152. 232 Cemalettin Erdemci, “Eş’âri Kelâmının Yaygınlaşmasında Selçukluların Rolü”, Selçuklularda Bilim ve Düşünce, II, s. 250. 233 İbrahim Agah Çubukçu, Gazzalî ve Şüphecilik, (Doçentlik Tezi), Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara 1964, s. 62-63. 44 akideyi karıştırmak isteyen sapıklık ehline karşı koymak’’ diye göstermektedir. Eliktisad’da ise kelâmı, ‘‘Allah’ın varlığına, sıfatlarına, fiillerine ve peygamberlerin doğruluğuna delil getiren ilim’’ olarak sunmaktadır. Gazzalî’ye göre bu ilmin delilleri, Kur’ân, Hadis, aklî ve mantıkî delillerdir ve Kelâm’ın daha ziyade akâid kısmına önem vermiştir. Kelâmın herkes için faydalı olmayacağı inancındadır. El-Mustasfa adlı eserinde, ‘‘Kelâm ilmi dini ilimler arasında rütbe itibarıyla en yüksek olandır’’, demektedir. Özellikle İlcâm ul-Avam’da, kültürsüz kimselerin kelâmla uğraşmamalarını tavsiye eder. Mutezile’yi, Cebriye’yi, Müşebbihe’yi ve Muattıla’yı kötülemiş ve Ehl-i Sünnet’in yolunu övmüştür. Kendisi genel olarak Eş’arî’nin izinde yürümekle beraber bazı küçük meselelerde ondan ayrılmıştır234 . Kelâm ilmine dair çeşitli eserler yazmıştır. Bunlar; İlcâm ul-Avam An İlm ül-Kelâm, elİktisad fi’l İtikad, er-Risale el-Kudsiyye235, Kavaid el-Akaid236 , el-Muntahal fi’l-Cedel olarak sıralanabilir. Ebu’l-Muîn en-Nesefî (438/1047-508/1115), Maturidî kelâm ekolüne mensuptur. İslâm inanç esaslarına aykırı görüşlere sahip gruplarla fikri mücadele içinde olmuştur. Alâeddin es-Semerkandî, Nesefî’yi fıkıhta Hanefiyye’ye; kelâm ilminde ise Ehl-i Sünnet’e büyük katkılarda bulunmuş bir alim olarak tanıtır237. Nesefî, Ebu Hanife’ye ait fikirlerin, Mâturidî tarafından geliştirilip sistemleştirildiği görüşündedir 238 . Kelâmda takip ettiği metot felsefî kelâm metodu değil, kendisine has olan semantik metot239dur. Bu metotta kendisine öncülük eden İmam Maturidî’dir. Semantik metot, daha sonraki kelâmcılar tarafından devam ettirilmeyip Nesefî ile son bulmuşsa da, Maturidîyye’nin sistemleşmesine ve köklü bir Sünni kelâm okulu haline gelmesine büyük katkıda 234Hilmi Ziya Ülken, İslâm Felsefesi Tarihi, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1957, s. 325; Çubukçu, s. 63. 235 Sonradan “Kavaid el-Akâid” içine dahil edilmiş olsa da aslında müstakil bir eserdir. 236 İhyâ-u Ulûmi’d-din’e dahil olan bir kitaptır. 237 Yusuf Şevki Yavuz, “Nesefî” DİA, XXXII, İstanbul 2006, s. 568-570; a.mlf, “Akâidü’n-Nesefî”,DİA,II,s.218. 238 Ahmet Ak, “Büyük Selçuklular Döneminde Mâturîdî Temsilciler”, Selçuklularda Bilim ve Düşünce, II, Konya 2011, s. 304-305. 239 Semantik, kelime anlamı olarak mana ilmi, anlam bilimi demektir. İlmi bir disiplin olarak ise, ‘‘Kelimeler ve önermelerle onların ifade ettiği anlam arasındaki ilişkiyi inceleyen bilim dalıdır.” İzutsu; ‘‘Bir dilin, anahtar terimleri üzerindeki tahlilî çalışmadır. Bu çalışma, yalnız konuşma aleti olarak değil, bundan daha önemli olmak üzere kendilerini kuşatan dünya hakkındaki düşüncelerinin de aleti olarak o dili kullanan milletin, dünya hakkındaki düşüncelerini kavramak amacıyla yapılır’’ olarak tanımlamaktadır. Objektif ve sağlam kriterlere dayanan bir metotdur. Kur’ân’ın kendi metodudur ve onun doğru anlaşılmasını sağlar. Bkz. Bedia Akarsu, Felsefe Terimleri Sözlüğü, Savaş Yayınları, Ankara 1975, s. 7,18; Toshihiko İzutsu, God and Man in the Koran (Kur’ân’da Allah ve İnsan), çev. Süleyman Ateş, Yeni Ufuklar Neşriyat, İstanbul 2011, s. 17. 45 bulunmuştur240. Kendisinden sonra gelen pek çok alim, eserlerinde İmam Maturidî ve Nesefî’nin görüşlerini birlikte vermişlerdir. Bu yüzden Ebu’l-Muîn Nesefî, Maturidîliğin ikinci imamı olarak kabul edilmektedir. Kelâma dair ‘‘En açık ve üstün bilgiler duyu yoluyla elde edilenlerdir. Özellikle aklî verilere ve açık manalı ayetlerin beyanlarına aykırı bilgiler içeren haberler nazarı itibare alınmaz. İlham, bilgi vasıtalarından değildir. Allah’ın varlığı ve birliği, tabiatın oluşumu ve işleyişi incelenip değerlendirilmek suretiyle üretilen akli istidlâlle bilinir’’ gibi görüşleri vardır. Bu ilme dair en önemli eseri, Tabsiretü’l-Edille fi İlmi’l-Kelâm olup bilgi teorisi, alemin yaratılması, Allah’ın varlığı ve sıfatları konularını ele alır. Hanefi kültür çevrelerinde uzun süre nesilden nesile ve icazetle okunmuştur. Diğer eserleri ise; Bahru’l-Kelâm fi İlmi’l-Kelâm, et-Temhid li Kavaidi’t-Tevhid, el-Umdetu fi Usuli’d-Din, İzahu’l-Mehacce li Kevni’l-Akli Hücce ve Menahicu’l-Eimme’dir241 . Ömer en-Nesefî (461/1068-537/1142), İslâmi ilimlerin hemen hemen hepsinde eserleri olan Nesefî’nin kelâma ait olan eseri, Akâi’dü’n-Nesefîyye 242 ’dir. Yüzyıllar boyu şerhleriyle birlikte medreselerde okutulan bu eser, kelâm ilminin tüm konularına özlü bir şekilde değinerek; özellikle Maturidîliğin kolay ve sistematik bir şekilde anlaşılıp yayılmasını sağlamıştır.243 Eser üzerine pek çok şerh ve haşiye yazılmıştır. Abdülkerim eş-Şehristânî (469/548-1076/1153), devrin önde gelen alimlerindendir. Selmân b. Nâsır en-Nişâbûrî’den Eş’âri kelâmı ve felsefe dersleri almıştır. Uzun süre Nişabur ve Bağdat’ta bulunmuş, hocalık yapmıştır. Havaric, Murcie, Cebriyye ve Kaderiyye hareketlerini, Kur’ân’ın zikrettiği münafıkların itirazlarının bir devamı olarak saymakta ve bütün bu hareketleri bid’at telakki etmekte; ehl-i sünnet kaidelerine uymaktadır244 . Nihâyat el-ikdâm fi ilm ül-kelam adlı eseri, kelâm ilminde esas kabul edilen 20 bölümden oluşur245. Müellif burada, mezheplerle ilgili anlaşılmayan hususları açıklamaya çalışmıştır. Eş’âri akidesini esas almakla birlikte yer yer onu da eleştirmiş; zikredilen 20 esasa göre mukayese yapmış; bazen kelâmî görüşleri de aşıp felsefi 240 Fahreddin er-Razî, Mufassal; çev. Hüseyin Atay, Kelâma Giriş, Ankara İlahiyat Fakültesi Yayınları, Ankara 1978, Önsöz kısmı, s. 2; Mustafa Sait Yazıcıoğlu, “Maturidî Kelam Ekolünün İki Büyük Siması: Ebu Mansur Maturidî ve Ebu’l-Muin en-Nesefî”, AÜİFD, XXVII, Ankara 1985, s. 295. 241 Ebu’l-Muin Nesefî, Tabsiretü’l Edille fi Usuli’d-Din; Edisyon Kritik; Hüseyin Atay, c. I, Ankara 1993, s. 10-14. 242 Kitabın ilk tercümesi William Cureton tarafından, En-Nesefi's Pillar of the Creed of the Sunnites, Londan 1843, adıyla yapılmış olup daha sonra pek çok doğu ve batı diline çevrilmiştir. 243 Şerafeddin Gölcük, Kelâm Tarihi, Esra Yay., Konya 1992, s. 133; Özdemir, s. 141-142. 244 Muhammed Tancı, “Şehristânî”, İA, XI, s. 394. 245 İbn Hallikan, I, s. 610-614; Subkî, IV, s. 78. 46 değerlendirmeler yaparak, İbn Sina’yı eleştirmiştir. 1120’den sonra Horasan’a dönen Şehristanî, Sencer’in yakın arkadaşı ve sırdaşı olmuştur. Alâuddin es-Semerkandî el-Üsmendî (ö.551/1157), Maturidî alimlerden birisi olup, İmam Maturidî’nin görüşleri doğrultusunda kelâm ilminin özü anlamına gelen Lübâbü’l-Kelâm adlı bir eser yazmıştır246. Eserinin sonunda kelâma dair daha geniş bir çalışma yapmayı düşündüğünü belirtmekte, ancak onun böyle bir eseri yazıp yazmadığı bilinmemektedir. Kelâmcıların değişik bilgi tanımlarını nakledip kendi görüşlerini belirtirken Mu‘tezile’nin bilgiyi inanç diye tanımlamasını, bazı kelâmcıların ise mârifetle açıklamalarını doğru bulmayan Üsmendî, kaynaklarda Eş‘arî’ye nisbet edilen “sahibini âlim kılan mâna” şeklindeki tanımı tercih eder.247 Muhammed el- Beyhakî (ö. 565/1170), diğer bir adı da İbn Funduk’tur. Alimler arasında, iyi bir ailede yetişmiş ve eğitim görmüştür. Pek çok alanda eseri olup kelâma dair de el-İfâde fî İsbâti’l-Haşr ve’l-İ’ade adlı eseri yazmıştır. Ali b. Osman el-Ûşî (ö. 568/1173) de Hanefi ve Maturidîyye kelâmcısı olarak meşhurdur. Bed’ül-Emâlî adlı eserinde Maturidî akaidini 66 beyitte özetlemiştir248. Bu eser Maturidî akaidine dair yazılan ilk manzum eserdir. 2.5. Tasavvuf Tasavvuf; kelime anlamı incelendiğinde; Âbid ve Zâhidler’e, tevazu sembolü olarak görülen yün elbise (sûf) giymeleri nedeniyle sufî denilmiş ve onların bu hayat tarzını ifade için de, sûf kelimesinden “tasavvefe” (yün giydi) fiilinin türetilmesiyle, tasavvuf kelimesinin oluştuğu ileri sürülmüştür. Bu tanım anlam ve dilbilgisi açısından genel kabul görmüştür. Tasavvuf, ibadetlerin ve dini hükümlerin zahirî hükümleri yanında batınî ve derunî hükümlerini gündeme taşımıştır249 . Tasavuf, Abdülkerim el- Kuşeyrî’nin tanımına göre; “Zamanla ortaya çıkan bid’atlara karşı Ehl-i sünnet seçkinlerinin her an Allah’la birlikte olma ve gafletten sakınma gayretlerine VIII. yüzyıldan itibaren verilen isimdir”250. Ebu Nasr es-Serrâc’a göre ise; 246 M. Sait Özervarlı, Alâeddin el-Usmendî ve Lübâbü’l-Kelâm Adlı Eseri, İSAM Yayınları, İstanbul 2006, s. 23; Ak, “Büyük Selçuklular Döneminde Mâturîdî Temsilciler”s. 308. 247 Özervarlı, Üsmendî, DİA, c. XLII, İstanbul 2012, s. 389- 390. 248 Kaşeli Ali Rıza, Fıkh-ı Ekber ve Akâid Emâlî Tercümesi, Enes Sarmaşık Yayınevi, İstanbul 1997, s. 3. 249 Reşat Öngören, “Tasavvuf”, DİA, IL, s. 120. 250 Abdülkerim el-Kuşeyrî, Er-Risāle fī'n-Naḥvi'l-Mu evve, c. II, s. 550. 47 “Kalbin bulanıklıktan arındırılması, şer’i meselelerde Resulullah’a uymak, mülkiyet yokluğu ve sıfatlara kölelikten kurtulup yaratıcı ile yetinmektir”251 . Tasavvuf yolunu benimseyenlere Ehl-i tasavvuf, Mutasavvıf ya da Sufî denilmiştir. Selçuklularla birlikte, özellikle Melikşah ve Sencer devirlerinde Medreselerde ders veren fakihlerin aynı zamanda sufî hayatla iç içe olmaları, medrese ve tekkelerin yakınlaşması, sultanların himayesi, toplumun tasavvufa artan meyli ve toplumsal birlikteliği sağlaması gibi nedenlerle artık Tasavvuf meşru hale gelmiş ve sosyal hayatın içine girmiştir252 . İnşa edilen tekke, zaviye, hankah ve tekke gibi tasavvufî kurumların yaygınlaşmasıyla, Sünni dünyada tasavvuf kendisini gösterebilmiş ve pek çok tarikat bu süreçte kurulmuştur. Özellikle XI. Yüzyılda tasavvufun kitap ve sünnet temelli hale getirilmesi ve belli başlı esaslarının konulması için ard arda yapılan çalışmalar, sağlam temeller üzerine kurulmasını ve yerleşmesini sağlamıştır253 . XII. Yüzyılda, tasavvuf eğitiminin verildiği tekkelerde öğretim; nazarî ve amelî olarak iki yolla yapılıyordu. Nazarî olan daha çok mürşitlerin müritlere yaptığı nasihat ve uyarı şeklinde iken; Amelî eğitim; riyazet, itikâf, nafile oruç, namaz, kırk gün sureli halvet ile semâ ve zikirden ibaretti.254 Devrin mutasavvıflarına bakacak olursak; Gazzalî (ö. 505/1111), tasavvufa dair oluşan tereddüt ve çekinceleri ortadan kaldırarak bu harekete meşruiyet kazandıran; gelişmesi ve yaygınlaşmasını sağlayan alim olarak tanınır. Nişabur Nizamiye Medresesi’nde ders verdiği sırada vezir Fahrülmülk tarafından burada açılan hankâhta Tasavvufî eğitimle meşgul olmuştur 255 . Yazdığı el-Münkız mine’d-dalâl adlı eserde, kelâm, felsefe ve Ta’lîmiyye yoluyla gerçeğe ulaşmaya çalıştığını ama amacına ulaşamadığını; daha sonra tasavvufa yönelerek aradığı gerçeği burada bulduğunu belirtir. Tasavvufa yöneldikten ve sufîyane bir hayat yaşamaya başladıktan sonra on yıldan fazla süre kalp tasfiyesi ile meşgul 251 Ebu Nasr es-Serrâc, el-Lümâ fi’t-Tasavvuf, çev. Hasan Kamil Yılmaz- İrfan Gündüz, İslâm Tasavvufu, Erkam Yay., İstanbul 1989, s. 33-34. 252 Kadir Özköse, “Selçuklular Döneminde Tasavvuf İlminin Gelişim Seyri ve Tasavvufî Çevrelerin Etkinlik Sahası”, Selçuklularda Bilim ve Düşünce, I, s. 340. 253 Süleyman Uludağ, “Siyasi, Kültürel ve Dini Bakımdan Hucvirî’nin Yaşadığı Çağ”, Hakikat Bilgisi (Keşfü’lmahcûb), Dergâh Yayınları, İstanbul 1996, s. 14-16. 254 Hasan Kamil Yılmaz, Anahatlarıyla Tasavvuf ve Tarikatlar, Ensar Neşriyat, İstanbul 2006, s. 142; Seyfullah Kara, Din Hayat Sanat Açısından Tekke ve Zaviyeler, Dergah Yayınları, İstanbul 2013, s. 107. 255 Kara, Selçukluların Dini Serüveni Türkiye’nin Dini Yapısının Tarihsel Arka Planı, Şema Yayınevi, İstanbul 2006, s. 201. 48 olduğunu söyler256. Tasavvufî fikirlerin ve hayatın İslâm’a uygun olduğunu gösterme çabasına girmiş, yaptığı yorumlar ile şeriatı tasavvufa yaklaştırmıştır. Nitekim İhyâ-u ulûmi’d-din adlı eseri ile tasavvufî düşünceyi zihinlere yerleştirmiştir. Tasavvuf, Gazzalî’den sonra ehl-i sünnet muhitinde gelişip güçlenmiş ve İslamî ilimler arasında zikredilmiştir257. Zahirî ve şer’i ilimleri iyi bildiği için müfrit tasavvufî görüşleri de eleştirmiş, bu durum kendisini eleştiren alimlerin itirazlarını etkisiz hale getirmiştir. Zahirle bâtını; şeriatla hakikati bağdaştıran bir alim olarak kabul edilmiştir. Ona göre; ‘‘İnsanı Allah’a götüren yol, Vücud-ı Mutlak’a yakın bir yerde durur, insan ondan ileri gidemez’’. Gazzalî bu noktaya ‘‘Kurb’’ der. Bu, bir müslüman için aşılması gereken sınırdır.258 İhyâ-u ulûmi’d-din eseri dışında; Mişkâtü’l-envâr, Mükâşefetü’l-ķulûb, el-Maksadü’lesnâ, Ravzatü’t-tâlibîn, er-Risâletü’l-ledünniyye, ed-Dürretü’l-fâhire, Mîzânü’l-amel, Me’âricü’l-ķuds, Minhâcü’l-âbidîn, Mirâcü’s-sâlikîn, Minhâcü’l-âbidîn, Kimyâ-yı Saâdet ve el-Münķız mine’d-dalâl gibi eserleri hep tasavvuf ağırlıklıdır.259 Ahmed el-Gazzâlî (ö. 520/1126), İmam Gazzâlî’nin kardeşi ve devrin önde gelen vâiz ve mutasavvıflarındandır. İmam Gazzâlî’ye vekâleten Bağdat Nizamiye Medresesi’nde müderrislik yapmış fakat daha sonra tasavvufa olan ilgisi daha ağır basınca inziva ve halvet yolunu seçmiştir260. Tasavvufta İmam Gazzâlî ilim, marifet, şer’i hükümler ve ahlakî kaideleri ön planda tutarken; Ahmed el-Gazzâlî, aşk ve vecde önem vermiş 261 ve Sevânihu’l-uşşâk adlı Farsça eseri yazarak262 bu yolda çığır açmıştır. Sonradan büyük mutasavvıflar arasında zikredilecek olan Senâî, Attâr, Aynülkudat Hemedanî üzerinde 256 Gazzalî, İhyâ-u Ulûmi’d-din, çev. Ahmet Serdaroğlu, c. I, s. 515; İbnü’l-Esîr, c. X, s. 212; Hayrani Altıntaş, Tasavvuf Tarihi, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, Ankara 1986, s. 90-91; Süleyman Uludağ, “Gazzâlî”, DİA, XIII, İstanbul 1996, s. 515-518. 257 Cavit Sunar, Ana Hatlarıyla İslâm Tasavvufu Tarihi, Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Yayınları, Ankara 1978, s. 52; Köprülü, İlk Mutasavvıflar, s. 20, 218; Çubukçu, Gazzalî ve Şüphecilik, s. 81. 258 Altıntaş, s. 91-92; Serdaroğlu, s. 553. 259 Çubukçu, s. 81; Süleyman Uludağ, “Gazzâlî”, s. 517. 260 Çubukçu, Türk- İslâm Düşünürleri, TTK Yay., Ankara 1989, s.40; Uludağ, “Ahmed el-Gazzâlî”, DİA, II, İstanbul 1989, s. 70. 261 Bu görüşlerinden dolayı İbnü’l-Cevzî ve Yusuf el-Hemedanî’nin sert eleştirilerine maruz kalmıştır. İbnü’l-Cevzî; “Hikmet ve nükteleri bulunmakla beraber sözlerinin çoğunun uydurma hadisler ve hikayeler, çarpık sözler olduğunu, uyanıkken Hz. Peygamber’i gördüğünü ve müşkillerini halletiğini söylediğini” belirtirken; İbnü’l-Esîr ise İbnü’lCevzî’ye karşı Ahmed el-Gazzâlî’yi savunmaktadır. Bkz. İbnü’l- Cevzî, el- Muntazam fî tarihi’l-mülûk ve’ümem, c. IX, s. 260. 262 H. Ritter, “al-Ghazalı”, EI, II, s. 1041; Brockelmann, GAL, I, s. 546. 49 büyük tesir bırakmıştır. Alemde olan her şeyi aşkla açıklayan Ahmed el-Gazzâlî, ilahi güzelliklerin “gözle görülür güzeller” şeklinde tecelli ettiğine inanır. 263 Sevânihu’l-uşşâk dışında; Lübâbü’l-İhyâ adıyla Gazzâlî’nin İhya’sını özetlemiş, Bevâriku’l-ilmâğ’ı semânın haram olduğunu iddia edenlere karşı reddiye olarak yazmıştır. Diğer eserleri ise et-Tecrîd fî tercemeti’t-tevhîd, ez-Zahîre fi ilmi’l-basîre, Sırru’l-esrâr ve teşklilü’l-envâr, Havâssü’t-tevhîd’dir.264 Aynülkudât Hemedanî (ö.525/1131), Hemedan’da kadılık ve müderrislik yapmıştır. Önce kelâmla ilgilenmiş; daha sonra zihnindeki fikrî ve itikadî buhranları çözemeyince, dört yıl boyunca Gazzâlî’nin eserlerini okumuştur. En son, gerçeklere giden yolun kendisine kapandığını düşündüğünde; Ahmed el-Gazzâlî’nin Hemedan’a gelmesi, kendisi için büyük bir dönüm noktası olmuş; fikri ve ruhi problemlerini çözmüştür. Arapça eserlerde İmam Gazzâlî’yi, Farsça eserlerde Ahmed el-Gazzâlî’yi örnek almıştır265. Tasavvuf yoluna girince fikirlerini pervasızca ortaya koyması, zındıklıkla suçlanmasına neden olmuştur. Fakat üstün hitabet yeteneği sayesinde de çok sayıda mürit edinmiştir. Genç yaşta kazandığı şöhret, müridi Azîzüddîn Müstevfî’nin siyasi rakibi olan Sencer’in veziri Dergezînî’yi korkutmuştur. Rakibini korkutmayı düşünen Dergezînî, Aynülkudat’ı eleştiren fakihlerden, eserleri içinde zındıklığa kanıt olabilecek ibareleri ortaya koymalarını ve katline fetva vermelerini istedi. Bir süre Bağdat’ta hapsedilen Aynülkudat, 7 Mayıs 1131’de öldürüldü. Hemedan’da zindanda yazdığı Şekva’l-garîb adlı eser, kendisine zındık diyenlere karşı reddiye olup, eserinden alınan satırların esas metinden çıkarılıp yorumlandığını söylemekte ve suçlamaların hepsini tek tek açıklamalarla reddetmektedir. Ayrıca Arapça ve Farsça pek çok eseri bulunmaktadır. Bunlar; Zübdetü’l-haka’ik fi keşfi’ddeka’ik (tasavvufî düşünceleri benimseyenleri dalaletten ve felsefeden uzak tutmak 263 Sencer’in çocukluğu sırasında babası Melikşah ile Ahmed el- Gazzâlî’yle ilgili olan diyaloğu dikkate değerdir. Oğlu Sencer’in Şeyh Ahmed el- Gazzâlî tarafından yanağından öpülmüş olduğu haberini alan Melikşah, Sencer’e bunun doğru olup olmadığını sormuş, doğru olduğu cevabını alınca da, “Yeryüzünün yarısına sahip oldun; eğer seni diğer yanağından da öpmüş olsaydı dünyanın tamamına sahip olacaktın” dediği ve bu sayede Ahmed el- Gazzâlî’ye olan saygısını da gözler önüne serdiği rivayet edilir. Bkz. Kazvinî, s. 415. 264 İbn Hallikan, I, s. 97; Subkî, VI, s. 61; İbnü’l- Cevzî, IX, s. 263; Uludağ, “Ahmed el-Gazzâlî”, s. 70. 265 J. Cooper, Encyclopedia of Arabic Literature, Vol. I, London 1998, s. 115; Uludağ- Nurettin Bayburtlugil, “Aynülkudât el-Hemedânî”, DİA, IV, İstanbul 1991, s. 280-282. 50 amacıyla yazılmıştır), Temhîdat (Ahmed el-Gazzâlî’nin Sevânih’unu esas almıştır), Mektûbât (felsefe, kelâm ve tasavvufla ilgili 127 mektup) adlı eserleri vardır266 . Ebu’n Necib Sühreverdî (1097-1168), İsfahan’da ilk tahsilini yaptıktan sonra Bağdat Nizamiye medresesinde dersler almıştır. Bağdat’ta bir tekkede şeyh olan amcası Kadı Vecîhüddin Ömer, kendisine sufî hırkası giydirdikten sonra Sühreverdî medreseden ayrılarak Ahmed el-Gazzâlî’nin yanına gitmiştir267 . Sühreverdî, Bağdat’ta devrin önemli sufîlerinden icazetler aldı. Daha sonra mürid ve talebelerini alarak irşad faaliyetlerini sürdürdü ve devrin önde gelen sufîlerinden biri oldu. Sencer’in vefatı (1157) sonrası, bir süre Dımaşk’a Nureddin Zengi’nin yanına gitmiş, daha sonra geri dönerek Bağdat’ta 1162 yılında vefat etmiştir. Yanında yetişen yeğeni Ebu Hafs Sühreverdî, Sühreverdiyye tarikatını; kendisinden sonra makamına gelen başhalifesi Kutbiddîn-i Ebherî ise Ebheriyye tarikatını kurmuştur. Bu iki tarikat yanında, Zahidiyye, Halvetiyye ve Safeviyye tarikat silsilelerinin de başında yer almaktadır268. Pek çok eser yazmıştır. Fakat Âdâbü’l-mürîdîn269 en önemli eseri olup günümüze ulaşmıştır.270 Sufîlerin el kitabı niteliğindedir. Eserde, müridlerin tasavvuf yolunda uyması gereken kurallardan bahsedilir271 . Yusuf el-Hemedânî (1048/1140), Bağdat Nizamiye Medresesi’nde Ebu İshak Şirazî’den ders görmüş; daha sonra ilim tahsili için İsfahan, Buhara ve Semerkant’a gitmiştir272 . Fıkıh ve kelâm tartışmalarından sıkılınca tasavvufa yönelmiştir. Tasavvuf eğitimini tamamlayınca Merv’de bir tekke açıp irşad faaliyetine başlamıştır. “Horasan Kâbesi” denilen bu tekkeye, devrin önemli alimleri ve sufîler devam etmiştir. Bir süre Bağdat Nizamiyesinde vaazlar vermiş; hayatının son yıllarını ise Merv ve Herat’ta geçirmiştir. Ahmed el- Gazzâlî’nin, Hallac-ı Mansur’u övmesi üzerine; “Eğer Hallâc marifeti hakkıyla bilseydi ‘enelhak’ yerine ‘ene’t-türâb’ derdi” dediği bilinir 273 . Sultan 266 Subkî, V, s. 129-130; Brockelmann, GAL, I, s. 490; J. K. Teubner, “Ayn al Kudât al-Hamadhânî”, EI Suppl., s. 105. 267 Ethem Cebecioğlu, “Abdülkahir Ebu’n-Necib Sühreverdi”, Sahabeden Günümüze Allah Dostları, Şule Yay., İstanbul 1995, c. VII, s. 66-68; Reşat Öngören, “Sühreverdî, Ebü’n-Necîb”, DİA, XXXVIII, İstanbul 2010, s. 35-36. 268 Mehmet Rıhtım, “Selçuklular Devrinde Azerbaycan Bölgesindeki Tarikatların İlmi Münasebetleri ve Âlim Sufiler”, Selçuklularda Bilim ve Düşünce I, s. 390. 269 Eserin Türkçe tercümesi için bkz. Sühreverdî, Âdâbü’l- Mürîdîn, (Yol Ahlâkı), çev. Süleyman Gökbulut, Büyüyen Ay Yay., İstanbul 2014. 270 Mustafa Aşkar, Tasavvuf Tarihi Literatürü, İz Yayıncılık, İstanbul 2006, s. 142-144. 271 F. Sobieroj, “al-Suhrawardi, Abu’l-Nadjib Abd al-Kahir”, EI, IX, s. 778. 272 H. Algar, “Abû Ya’qub Yusuf b. Hamadânî”, EI, I, s. 395-396, London 1983. 273 Necdet Tosun, “Yûsuf el-Hemedânî”, DİA, IVL, s. 12-13. 51 Sencer’in, Yusuf el-Hemedânî’nin Merv’deki tekkesine 50 bin dinar göndermesi; diğer alimler gibi onun da devlet tarafından desteklendiğini göstermesi açısından dikkate değerdir 274 . Eserleri; Rütbetü’l-hayât 275 (Sufî gözüyle hayatı yorumlar, Farsça’dır), Risâle, (Bu isimle üç eseri olup; biri Kâinata ve sufî adabına dair açıklamalar içerir, tercümesi “Hayat Nedir” adlı eser içindedir), Safâvetü’t-tevhîd li taşfiyeti’l-mürîd (Tasavvuf ehli olmanın yollarını açıklar), son olarak ahlâkını ve sözlerini içeren Makamât-ı Yusuf-i Hemedânî adlı risale de, “Hayat Nedir” adlı eser içerisinde tercüme edilmiştir276 . Ayrıca Muhammed et-Tikritî (ö. 527/1132), Ebu Abdullah ez- Zâhid (ö. 530/1135), Câmiyye tarikatının kurucusu Ahmed-i Nâmeki el-Câmî (1049-1141), Kadiriyye tarikatının kurucusu Abdülkâdir-i Geylânî (1077-1165), Yeseviyye tarikatının kurucusu ve Yusuf el- Hemedanî’nin müridi olan Ahmed Yesevî (1093-1166) devrin önde gelen mutasavvıflarındandır. 2.6. Dil ve Edebiyat Selçuklu coğrafyasında Arapça, Türkçe ve Farsça’nın farklı sahalarda olmak üzere; yaygın olarak kullanılan diller olduğu bilinmektedir. Arapça, Kur’ân dili olması yanında İslâmiyet hakkında yazılan neredeyse her şey bu dildeydi. İslâm’ın iyi öğrenilmesi ve öğretilmesi için bu dili iyi bilmek gerekiyordu. Nitekim medreselerde ve hankâhlarda eğitim Arapça veriliyor; eserlerin pek çoğu bu dilde yazılıyordu.277 Sikke, kitabe, vakfiye ve hatta menşurların dili de büyük oranda Arapça idi.278 İran ve Maveraünnehir coğrafyasında Arapça’nın etkinliği daha çok ilim, hukuk ve eğitim alanında olmasına karşılık; Arapların yoğun olarak yaşadığı Irak ve Suriye coğrafyasında ise Arapça eski önemini korumaktaydı. 279 Daha önce ilimle 274 Köprülü, İlk Mutasavvıflar, s. 92. 275 Eserin Türkçe tercümesi için bkz. Necdet Tosun, Hayat Nedir, İnsan Yayınları, İstanbul 2008. 276 Mehmet Kanar, “Seyyid Yûsuf-i Hemedânî’nin Tasavvufa İlişkin Bir Risalesi”, Şarkiyat Mecmuası, İstanbul 2007, sa. 10, s. 23-24. 277 Köprülü, Türk Edebiyatı Tarihi, Ötüken Yay., İstanbul 1980, s. 82; Köprülü, “Gazneliler Devri Türk Şiiri”, DârulFunûn Edebiyat Fakültesi Mecmuası, c. VII, sa. 2, İstanbul 1929, s. 81-82. Her ne kadar medreselerde Arapça’nın yoğun olarak bulunduğunu belirtmiş olsak da bu dönemde Arap dilinin yarı sembolik bir dile dönüştüğü söylenebilir. Yani, özellikle alimlerin, oluşturdukları bu dilde yazdıkları eserler, Arapça bilen kesim tarafından dahi zor anlaşılmaktaydı. Bu eserlerin, halka yönelik olan şerh veya özetleri genelde Türkçe ve Farsça olurdu. 278 Köprülü, s. 233. 279 Yakup Civelek, “Selçuklu Döneminde Arap Dili ve Öğretimi”, I. Uluslararası Selçuklu Kültürü ve Medeniyeti Semineri Bildirileri, I, Selçuklu Araştırmaları Merkezi Yay., Konya 2011, s. 52 meşgul olmak isteyenler ana dillerine ilave olarak Arapça ve Latince öğrenmek zorundaydı. Fakat bu dönemde artık temel eserler Arapça olup Latince ve diğer dillerde (Grekçe, Süryanice, Sanskritçe vb.) olanlar ise zaten Arapça’ya çevrilmişlerdi. Latince ölü bir dil olmasına rağmen Arapça İslâm dünyasının büyük kısmında hakim dil konumuna gelmişti.280 Aklî ve naklî ilimleri öğrenebilmek için Arapça’nın dil bilgisi kurallarını, anlatım şekil ve tekniklerini de bilmek gerekiyordu. Dil’e dair sarf (kelime bilgisi), nahiv (cümle bilgisi), belagat, lügat ve Meanî (edebi yönü) kitapları olurdu. Arapça’nın öğretimine dair Nahiv alanında yazılan ve Sarf’a dair de bazı konular içeren Zemahşerî (ö.1143)’nin el-Mufassal adlı eseri devrin medreselerinde ders kitabı olarak okutulmaktaydı. Bu esere bizzat Zemahşerî kendisi şerh yazmıştır.281 Ragıb el-İsfahanî (ö.1108)’nin el-Müfredat’ı, ve Zemahşerî (ö.1143)’nin el-Fâik fî Garibi’l-Hadis’i dini kavramları açıklayan lügatlardır. Ayrıca ez-Zemahşerî’nin Esâsu’l-Belaga adlı Arapça lügatı vardır. 282 Ebu Mansur el-Cevalikî (ö. 539/1144), kitaplarından birisini Arapça’ya alınmış yabancı kelimeler ve Arapçalaşmış kelimelere hasretmiştir. Eserin adı Kitab elMu’arreb’dir. Ömer en- Nesefî de, hacimli bir Arapça- Farsça sözlük olan es-Sahifa elAzrâ’yı yazmıştır.283Edebi dil olarak Arapça da kullanılmaktaydı. Sultanlar ve diğer yöneticiler için pek çok Arapça şiir yazılmıştır. Maveraünnehir ve Horasan’da Sâmâniler devrinden itibaren var olan Arap edebiyatı, Selçuklular devrinde de manzum ve mensur şeklinde varlığını devam ettirmiştir.284 Farsça, Büveyhîlerin Gazneliler üzerindeki baskısı sonucu sadece Horasan’ın küçük bir bölgesinde kullanılır olmuştu. Selçukluların Farsçayı resmi dil haline getirmeleriyle Horasan bölgesinden çıkarılmış; İran, Azerbaycan, Suriye ve hatta Anadolu’ya kadar yayılmıştır. Selçuklularda Farsça’nın daha çok edebiyat alanında ve resmi yazışmalarda kayda değer bir yeri vardır. Özellikle vezir Amîdü’l-mülk ve Nizâmü’l-mülk dönemlerinden itibaren resmi yazışmalar ve bürokraside Farsça hakimdir.285 Edebi dil 280 Sayılı, “Ortaçağ İslâm Dünyasındaki İlmi Çalışma Temposundaki Ağırlaşmanın Bazı Temel Sebepleri”, DTCF Felsefe Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, c. I, Ankara 1963, s. 47. 281 Katip Çelebi, Keşfu’z-Zünûn, c. II, s. 1179. 282 M. Sadi Çöğenli- Kenan Demirayak, Arap Edebiyatında Kaynaklar, Atatürk Üni. Fen-Ede. Fakültesi Yay., Erzurum 1994, s. 76. 283 Sezgin, İslâm’da Bilim ve Teknik, çev. Abdurrahman Aliy, c. I, Ankara 2007, s. 40. 284 Bu şiirlerin bir kısmı için bkz. İbnü’-Adim, Bugyetü’t-Taleb fî Tarih-i Haleb, yay. A. Sevim, TTK Yay., Ankara 1976, s. 15, 114, 234. 285 Devletşâh, Tezkiretü’ş-şu‘arâ, nşr. Muhammed Ramazânî, Tahran 1987, s. 26. 53 olarak ise; Samanî ve Gaznelilerin, Selçuklular üzerindeki kültürel etkileri düşünüldüğünde Farsça, Arapça’ya oranla daha fazla etkili olmuştur. Mesela XII. yüzyılda yazılan Makâmât-ı Hamidî adlı eserin yazarı Kadı Ebu Hamîdu’d-dîn-i Belhî, eserini okuyucunun ilgisine göre Farsça olarak yazdığını kaydetmektedir. 286 Ayrıca yazdığı Makâmât isimli bu eser “Seci’li Nesir” (düz yazıda uyaklı anlatım) ile yazılmış ilk Farsça eserdir. Sadece Farsça değil Arapça olarak da pek çok beyit ve darb-ı mesel içermektedir. Devrin alimlerinden Risâle-i Senceriyye müellifi Ömer b. Sehlân es-Sâvî (ö.1145) de Sultan Sencer’in isteği üzerine yazdığı eserini “Devlet erkânı ve hâssa kıtaları komutanlarının anlayabilmesi için Farsça kaleme aldığını” kaydetmektedir.287 Gazzâlî, Nasîhatu’l-mulûk adlı eserini; Hubeyş et-Tiflisî de Kifâyet et-tibb adlı eserini Farsça yazarak Sencer’e ithaf etmişlerdir. 288 Yine devrin alimlerinden Belagat ve nesirde üstad olarak kabul edilen Nizamîi Aruzî’nin, Farsça yazdığı Çehar Makale, mensur eserler arasında büyük öneme sahiptir. İlk kısmında inşa ve kitabet yanında; kendi şiirleri ve Firdevsî, Muizzî, Ömer Hayyam gibi şairlere ait malumat vermiştir.289 Ayrıca Gazneliler’den miras alınan İran dili ve edebiyatı, bu devirde gelişimini sürdürmüş “Sebk-i Türkistânî” (Türkistan üslubu) yerine “Sebk-i Selçûkî” (Selçuklu üslubu) denilen yeni bir edebi tarz ortaya çıkmıştır. 290 Türkçe ise idareci zümre, ordu ve halkın konuşma dili olarak kullanılmaktaydı. 291 Nitekim Sencer devrinde; Togan Bey, Türk menşeli olması ve Türkçe bilmesi sebebiyle sultanın hoşuna gitmiş ve vezir yapılmıştır.292Arapça büyük oranda medrese sınırları ve ilmi eserler kapsamında kalmış ve Farsça da zamanla edebi faaliyetlerdeki yoğunluğu nedeniyle günlük dil olmaktan uzaklaşmıştır. Türkçe ise halk dili olma vasfını korumuş ve bir müddet sonra özellikle kalabalık halk kitleleri ve “ilimlere dair” pratik olarak, gündelik hayata yönelik yazılan eserler Türkçe kaleme alınmıştır. Edebiyat alanında da savaşlar, kahramanlıklara dair yazılan manzum eserlerin genellikle Türkçe olduğu görülmektedir. 286 Özgüdenli, “Selçuklu Çağında Dil ve Edebiyat”, Selçuklu Tarihi El Kitabı, Ed. Refik Duran, Grafiker Yay., Ankara 2012, s. 633. 287 Köymen, “Selçuklu Devri Kaynaklarına Dair Araştırmalar II- Risâle-i Senceriyye”, Doğu Dilleri, c. I, sa. 3, Ankara 1969, s. 23-24. 288 C. A. Storey, Persian Literature: A Bio-bibliographical Survey, c. II, sa. 2, London 1971, s. 213-214. 289 Ali Nihat Tarhan, İran Edebiyatı, Remzi Kitabevi, İstanbul 1993, s. 85. 290 Mehmet Vanlıoğlu- Mehmet Atalay, Edebiyat Lugati, Erzurum 1994, s. 262; Özgüdenli, “Selçuklular, I. Büyük Selçuklular B. Sosyoekonomik Hayat”, DİA, XXXVI, İstanbul 2009, s. 374. 291 Merçil, “Selçuklular ve Türkçe”, Belleten, c. LXVII, sa. 248, s. 111. 292 Merçil, s. 115. 54 2.7. Şiir Selçuklular devrinde yazılan şiirlerin büyük kısmının Farsça olduğu görülür. Özellikle şiirlerde maddî hisler, dış dünyaya yönelik gözlemler yerine dini ve tasavvufî muhteva artarak yoğunluk kazanmış; hikmet ve ahlak konuları yaygınlaşmıştır.293 Bu durum ilmi hayatın pek çok yönünde görülen Sünniliği güçlendirme çabalarının edebi hayat ve şiirde de bir tezahürü olarak görülebilir. İran mitolojisi daha önceki şiirlerde yer almasına rağmen Selçuklu devri şairleri, daha dini ve övgü içerikli şiirler kaleme almışlardır. Özellikle övgü içerikli medhiyeler özel bir yer tutmuştur. Hatta şairlerin pek çoğu “Saray Şairi” tabiri ile anılmakta ve sanatlı, gösterişli, medhiye konulu, maddi hayata ve şahit olduğu vakalara dair şiirler kaleme almaktaydılar. 294 Sultanlar veya devlet adamlarına takdim edilen ya da toplulukta okunan bu şiirler, hakkında yazıldığı kişinin özelliklerine, düşüncelerine veya duymaktan memnun kalacağı şeylere ait bilgiler içeriyordu. 295 Aruzî, Çehâr Makale’de şairlerin vasıflarına dair: “Şair sohbet meclisinde güzel konuşmalı, eğlence meclisinde de güzel yüzlü olmalıdır. Padişah hizmetinde hiçbir şey bediye söylemekten daha iyi değildir. Zira bedihe söylemekle padişah neşelenir ve meclisler canlanır ve şair de amacına ulaşırdı” demektedir.296 Sultanlar için şairlerin varlığının önemli, hatta zorunlu olduğu dahi söylenebilir. Nitekim Nizamîi Aruzî, Çehâr Makale adlı eserinde: “Sultanın adının bekasını sağlayacak, divanlara ve kitaplara yerleştirecek iyi bir şaire mutlak ihtiyaç vardır, ölüm gelince sultanın ordusundan ve hazinesinden eser kalmaz. Adı ise şairlerin şiirleri ile ebedileşir”297 diyerek bu durumu izâh etmekte fakat aynı zamanda Sultanlar nasıl şiirlerle tanınıp isimleri bakî kalıyorsa, şairlerin de hükümdarın ihsanları ile meşhur olduğunu; “Medhedilen kişi, şairin iyi şiiriyle tanındığı gibi, şair de padişahın büyük bağışıyla bilinir, bu iki mana da bir arada bulunur” diye açıklamıştır.298 Şairlerin tüm bu övgüleri iddia edildiği üzere mübalağalı olmaktan öte, ‘Övdükleri kişilerin 293 Adnan Karaismailoğlu, “Selçuklu Devleti’nin Edebî Faaliyetlerdeki Etkinliği”, I. Uluslararasu Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Kongresi, Bildiriler, c. I, Selçuklu Araştırmaları Merkezi Yay., Konya 2011, s. 452-453. 294 Karaismailoğlu, “Selçuklu Sarayında Şiir ve Şair”, V. Milli Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Sempozyumu, Bildiriler, Selçuklu Araştırma Merkezi Yay., Konya 1996, s. 133. 295 Karaismailoğlu, “Selçuklu Devleti’nin Edebî Faaliyetlerdeki Etkinliği”, s. 453. 296 Nizamî-i Aruzî, Çehâr Makale, s. 65-66. 297 Nizamî-i Aruzî, Çehâr Makale, s. 62. 298 Çehâr Makale, s. 84. 55 büyüklüğünü zarif bir şekilde ifade edebilme becerisi karşılığında gördükleri saygı’ şeklinde açıklanabilir.299 Sultan Sencer’in de şiirden hoşlandığı ve edebî bir zevke sahip olduğu yazdığı şiirlerden ve himaye ettiği şairlerden anlaşılmaktadır. Devletşah’ın belirttiği üzere 1156 yılında Oğuz esaretinden kurtulduğu zaman çok ihtiyarlamıştı ve vefatına yakın şu mısraları söylemişti: Cihan zapt eden kılıcın ve kaleler fetheden gürzün darbesiyle Cisim nasıl tenin hükmü altına girdiyse; Dünya da bana musahhar oldu. Ben bir elimi uzatarak ne çok kaleler fethettim, Ayağımı bir kez kaldırarak ne düşman safları bozdum. Fakat ölüm hücum ettiğinde bunların hiçbiri fayda vermedi. Hakiki bekâ Tanrı’nın bekâsı, hakiki saltanat Tanrı’nın saltanatıdır...300 Devrin şairlerine bakılacak olunursa; Ebû Abdullah Muhammed b. Abdülmelik Mu‘izzî (ö. 1124), Horasan’ın en önemli şairlerindendir. Melikşah vefat ettikten sonra genç yaşta emir olarak Sencer’in hizmetine girmiştir. Fakat şair olarak dikkat çekmesi, Ramazan hilalinin görülmesi ardından söylediği bir şiir ile olmuştur. 301 Hatta Melikşah’ın “Melikü’ş-Şuara” (Şairlerin Hükümdarı)sı olmuş ve onun Muizzü’d-dünya ve’d-dîn lakabından dolayı “Mu‘izzî” nisbesi ile anılmıştır.302 Kaside, gazel, kıt’a ve rubaî yazmıştır. Saray şairi olarak bilinen Muizzî’nin şiirleri daha çok sultana ve devlet ileri gelenlerine dair “dini himaye etme, adaleti sağlama, devlet düzenini koruma” gibi konularda övgüler içerir. Şiirlerinde fikrî ya da felsefî bir derinlik olmayıp daha çok medhiye tarzındadır. 299 M.G.S. Hodgson, İslâm’ın Serüveni, c. II, İz Yay., İstanbul 1993, s. 326. 300 Devletşah, Tezkiretü’ş- Şuâra, s. 112-113. 301 “Ey ay, sen padişahın soyuna benziyorsun, yahut işveler eden o güzelin kaşlarına. Güya sen altından yapılmış bir nalsın, sanki feleğin kulağında küpesin” Bkz. Tezkiretü’ş- Şuâra, s. 101; Piyadeoğlu, Büyük Selçuklular Döneminde Horasan (Doktora Tezi), s. 247. 302 Gillies Tetley, The Ghaznevid and Saljuq Turks: Poetry as Source for Iranian History, London 2009, s. 110-120. 56 Özellikle Farsça ve Türkçe şiirler yazan şairler tarafından en önde gelen kaside şairleri arasında zikredilmiştir.303 Muizzî’nin Sultan Sencer’e dair; “Adnan cevherinin övüncü Muhammed olduğu gibi, Selçuk için hünerde soyun övüncü sensin- Senin mızrağın ve senin Türklerinin hançeriyle Kayravan müşriksiz ve Rum Hristiyansız- Şiiler senin gücünü görünce sana Ali derler. Sünnîler adaletini görünce sana Ömer derler”, “Yücelikte Ayyûk yıldızı gibi, adalette Ömer Faruk gibisin ve Selçuklu cevherinden en temiz cevhersin” gibi medhiye şeklinde pek çok mısrası bulunmaktadır. 304 Ömer Hayyam (ö. 1131), tam adı Ebu’l-Feth Ömer b. İbrahim olup Selçuklu devri İran edebiyatının en meşhur simasıdır. Şair yönüyle çok fazla tanınmaması, Rubâî yazması ile ilgilidir. Rubâîler, şairin başkasına açmayı düşünmediği duygu ve düşüncelerini yansıttığı, rahatlama vesilesi olarak gördüğü şiir kalıbıdır. Rubâî hemen hemen her dönemde geri planda kalmasına rağmen, Ömer Hayyam İran şiirinde rubâiyi kendi adıyla özdeşleştiren tek şair olmuş ve zamanla şiirlerinin kıymeti daha da artmıştır. Bağdat yanında Horasan’ın ilim merkezleri Nişabur, Belh ve Merv’de bulunmuştur. Rubaîler’i hemen hemen tüm dillere tercüme edilmiştir. Dil bakımından muntazam ve pürüzsüzdür. Kelimeleri gayet itina ile seçen Hayyam, şiirlerinde az sözle çok anlam içermekte (îcâz) ve derin felsefi konuları yalın bir dille ifade etmektedir. Kâinatın muamması karşısında kalan tefekkür halindeki bir ruhu yansıttığı için, aynı boşluk içinde olan büyük kitlelere hitap etmiştir. Ölüm korkusu ile dünyevî zevkler arasında çırpınan bir ruhu yansıtır. Kendisine isnat edilen Rubaîlerin sayısı çok fazladır. Fakat üslubunu yansıtan rubailerin sayısı 100 civarındadır. Ayrıca Arapça şiirleri de bulunmaktadır. 305 Mevlânâ Am‘ak el- Buharî (ö. 1148-49), Maveraünnehir’de Karahanlı sarayında “Emîrü’ş-şuara” olarak anılmıştır. Sultan Sencer devrinde yaşamış ve sultan kendisine büyük saygı duymuştur. Nitekim Sencer, kızı Mah-ı Mülk vefat ettiğinde, Buharî’den mersiye yazdırmak üzere yanına gelmesini talep etmiştir. O sırada ihtiyar ve mecalsiz 303 Çehâr Makale, s. 45; Karaismailoğlu, s. 454; Tarhan, s. 69-70; E. Berthels, “Muizzî”, İA, c. IX, s. 560. 304 Şiirlerin tamamı için bkz. Mu‘izzî, Külliyât-i Dîvân, s. 273, 277, 461. 305 Tarhan, s. 68-69; V. Minorsky, “Ömer Hayyam”, İA, IX, s. 472- 480; Hicabi Kırlangıç, “Ömer Hayyâm (Fars Edebiyatında)”, c. XXXIV, İstanbul 2007, s. 68- 70. 57 halde olan Buharî, kendisi davete icabet edemese de mersiyeyi yazıp oğlu Hamidî ile Sultan Sencer’e göndermiştir: Güllerin, bostanların sahasından çıkıp açıldığı bir zamanda, Bu açılmış gül topraklar içinde kaybolup gitti. Ağaç dallarının bulutlardan nemlendiği bir zamanda, O taze bostanın nergisi susuz kaldı...306 Yaşlılığı sebebiyle uzun bir mersiye yazamayan Amâk-ı Buharî, sultandan af dilemiştir. Genellikle kasideci olarak ve edebi sanatlardaki mahareti ile tanınır. Hz. Yusuf (a.s.)’un kıssasını nazma çevirdiği söyleniyorsa da bu eserden günümüze bir şey ulaşmamıştır.307 Ebu’l-Mecid Mecdud b. Adem Senaî (ö. 1131), devrin mutasavvıf şairlerindendir. Gençliğinde Gazne sarayına intisap etmiş ve Horasan’ın pek çok şehrinde bulunmuştur. Bir müddet sonra sultanları methetmekten vazgeçip tasavvuf yoluna girmiş; Yusuf Hemedanî’nin yanına gitmiştir. Kasideleri, gazalleri ve rubaileri vardır. Pek çok dilde şiiri vardır. 1131 yılında yazdığı Hadikatü’l-hakika adlı mesnevisi meşhurdur. Lafızdan ziyade manaya yönelmiştir. Hatta İran coğrafyasının ilk mutasavvıf şairi olarak da nitelendirilmektedir. Hadikat dışında Tariku’t-tahkik, Seyrü’l-ibad ile’l-maad veya Künûzurrumuz adlı mesnevileri vardır. 30 bin beyitlik divanı olduğu söyleniyorsa da günümüze ulaşan kısmı 12 bin beyittir.308 Nizamîi Aruzî (ö. 1157), Muizzî’nin talebelerinden olup, şiir ilminde mahareti vardı ve Fahreddin Gürganî’ye ait olup XI. Yüzyılda yazılmış ilk hikayeler arasında zikredilen Veys ü Râmîn (Sasanîler’de Şapur dönemine ait destansı hikaye) isimli hikayeyi nazmetmiştir.309 Abdülvâsi Cebelî (ö. 1160), Gazneli ve Selçuklu coğrafyasında bulunmuş; Herat’ta uzun müddet kalmıştır. Özellikle anlaşılması güç olan ağır bir üslupla yazdığı şiirleri ile 306 Orjinal metin için bkz. Am’ak-i Buhârî, Dîvân, nşr. Sa’îd-i Nefîsî, Tahran, s. 14-15. 307 Devletşah, Tezkiretü’ş- Şuâra; çev. Necati Lugal, Şair Tezkireleri, Pinhan Yay., İstanbul 2011, s. 110; Tahsin Yazıcı, “Am’ak-ı Buhârî”, DİA, c. II, İstanbul 1989, s. 555. 308 Ali Nihat Tarhan, İran Edebiyatı, Remzi Kitabevi, İstanbul 1993, s. 60-61. 309 Devletşah, Tezkiretü’ş- Şuâra, s. 104- 105. 58 tanınır. Sencer, Behramşah’ın üzerine ordu gönderince; ona pek çok medhiye ve kaside yazmıştır.310 Ebû Bekr Ömer ibn Mahmûd Hamîdüddîn-i el-Belhî (ö. 559/1163-1164), Belh’te kadı olması yanında devrin önde gelen şairleri arasındadır. Farsça olarak yazdığı şiirleri kafiyeli ve anlaması güçtür. Enverî, Belh hakkında yazılan bir hicviyenin kendisine addedilmesi sonucunda, Hamîdüddin-i Belhî’nin yanına sığınmıştır. Enverî, Evhadüddîn Muhammed b. İshak el- Ebîverdî (ö.1184), Sultan Sencer’in hizmetindeki şairlerdendir. İyi bir öğrenim gördüğü ve pek çok ilim dalına dair geniş bilgisi olduğu yazdığı şiirlerden anlaşılmaktadır. Rivayete göre, Muizzî’yi gördükten sonra medhiye yazmaya başlamıştır: Bir gün Meşhed civarında medresenin kapısında otururken, o sırada bu şehirde konaklamakta olan Sencer’in mensuplarından ihtişamlı birinin maiyetiyle at üzerinde geçtiğini görür. Kim olduğunu sorunca saray şairi olan Muizzî olduğunu söylerler. Enverî, bir çok ilimde ehil olmasına rağmen kendi haliyle şairinkini karşılaştırır ve Muizzî gibi olabilmek için Sultan’a medhiye yazmaya karar verir. En büyük kaside üstadı ve dil inceliklerini benzersiz kullanan bir şair olmasına rağmen; Muizzî’den etkilenerek hayatını kazanmak için hükümdar ve ileri gelenlere medhiyeler yazmıştır.311 Gönül deniz, el maden olsa Sultanın gönlü ve eli olur ancak, beyiti ile başlayan kasideyi Sencer’e sunarak, Selçuklu sarayına mensup olmuştur.312 Kendisine aylık bağlanmış ve ölünceye kadar Sencer’in hizmetinde kalmıştır. Felsefe ile yakından ilgilenmesine rağmen şiirlerinde fikrî ve ruhî yaklaşımlar çok azdır. Kasideye dair özel bir üslup oluşturan Enverî, ilimle de meşgul olduğu için kasidelerinde ilmi meselelere de değinmiş ve bu nedenle anlaşılması güç olan şiirler yazmıştır. Şiirlerinde “soru-cevap” tarzını ilk kullanan şairdir. Kasideleri dışında kıt’aları ile de meşhurdur.313 Özellikle 1147 yılında yaşadığı hadise ilginçtir ve Atsız’a ait olan Hezâresb kalesi kuşatıldığında Sencer’in yanında bulunan Enverî’ şu rubaiyi yazar: 310 Devletşah, Tezkiretü’ş- Şuâra, s. 127; Avfî, Lübâbü’l-elbâb, s. 320-324. 311 Kisâî, Medâris-i Nizâmiye, s. 106; Avfî, Lübâbü’ elbâb, s. 334- 336; A. Ateş, “Enverî”, İA, c. IV, s. 278-279; R. Levy, “Anwarı”, EI, c. I, s. 524; Abdülkahir Karahan, “Enverî”, DİA, c. XI, s. 267-268. 312 Devletşah, Tezkiretü’ş- Şuâra, s. 135-136. 313 Avfî, Lübâbü’ elbâb, s. 338- 342; Ateş, “Enverî”, s. 279. 59 Ey Şah! Bütün dünya mülkü senindir. Talih ve ikbalden yana dünya senin kazancındır. Bugün bir hamle ile Hezâresb’i al. Yarın Hârizm ve yüzbinlerce at senindir. 314 Rubaiyi okuyan Sencer bir ok ile kalenin içine atılmasını emreder. Ok, Atsız’a ulaşınca, maiyetinde bulunan ve devrin önemli şairlerinden olan Reşidüddin Vatvat da: Ey Şah! Senin hasmının yiğit Rüstem olur. Hezaresb’den bir merkep dahi götüremezsin, beyitiyle cevap vermiştir. Bu hadise devrin şairlerinin hem siyasi hem sosyal hayat ile ne kadar iç içe ve önemli olduklarını göstermesi açısından dikkate değerdir. Bahsedilen şairler dışında; Ebu’l-Abbas Levkerî (ö. 1123)’nin şiir divanı, Farsça kasidesi ve bu kasideye yazdığı şerhi vardır315. Edib Sabir (ö.1151), Horasan’da yetişmiş ve Sultan Sencer’e yazdığı gazel ve kasideleri vardır. Sultanın zikredilen tüm şairlere gösterdiği yakın ilgi ve desteği, toplumsal ihtiyaçların şairlerce dile getirilmesi ve şiirlerde ilmî, dinî, tasavvufî düşüncelerin yoğunluk kazanması sonucunda İslâm coğrafyasında ve halk arasında yayılan şiirler; toplumun yaşayışı üzerinde önemli etkiler bırakmıştır. 314 Şiirin orjinal metni için bkz. Divân-ı Enverî, nşr. M. Takî Müderris-i Rezevî, c. I, Tahran h. 1372, s. 20. 315 Tetimme, s. 127. 60 BÖLÜM 3: AKLÎ İLİMLER VE YAPILAN ÇALIŞMALAR 3.1. Matematik Matematik; şekil, sayı ve çoklukların yapılarını, özelliklerini ve aralarındaki ilişkileri akıl yoluyla inceleyen bilim olarak tanımlanır. Fizik, kimya, astronomi gibi akli ilim dallarının temelinde yer alır. VIII. Yüzyıldan itibaren Bağdat’ta İslâm matematikçileri ve çalışmalarının ön plana çıktığını görmekteyiz. Grek bilginlerinin yeterli çözüm getiremedikleri matematik sorunlarına yeni çözümler getirmişler; matematiğe yeni sistem, kavram ve teorem kazandırmışlardır.316 Selçuklulara kadar matematiğe dair pek çok meşhur alim ve eser ortaya çıkmış; Selçukluların aldıkları bu miras, Sencer devrinde yoğun eser telifine dönüşmüştür. Nitekim bu dönemde Arapça ve Farsça eserlerin Latince’ye ve diğer bazı dillere yoğun olarak tercümesi yapıldığı için, XII. yüzyıl Batı’da “Tercüme Yüzyılı” olarak adlandırılmıştır. 317 Aritmetik, Cebir, Geometri, Trigonometri ve İstatistik matematiğin temel alt dallarıdır. İstatistik, sosyal hayata dair konularda uygulanmıştır. Selçukluların İran coğrafyasında yaptıkları nüfus sayımları yanında devletin gelir- giderleri ile ilgili bilgiler için sayısal istatistik bilgiler kullanılmıştır.318 Trigonometriye ait temel bilgiler Türk-İslâm dünyası matematikçileri tarafından ortaya konulmuş ve geliştirilmiştir. Selçuklu rasathanelerindeki bilimsel çalışmalarda, astronomiye yardımcı olarak trigonometri kullanılmaktaydı. Gezegen, uydu ve yıldızların gökküresindeki koordinatları ve hareketleri trigonometri sayesinde elde ediliyordu. Özellikle Selçuklularla birlikte yoğun olarak hazırlandığını gördüğümüz Zic adlı eserlerin hepsinde, trigonometriye dair ilk defa ortaya konan bilgiler yer almaktadır.319 Matematiğin cebir dalı ise Selçuklular öncesi İslâm dünyasında bağımsız bir disiplin haline gelmiş ve Selçuklular zamanında daha da geliştirilmiştir. Devrin matematik alimleri ve çalışmalarına bakılacak olursa; 316 Hilmi Ziya Ülken, Türk Tefekkür Tarihi, Matbaa-i Ebüzziye, İstanbul 1933, s. 15; Hamit Dilgan, Büyük Matematikçi Ömer Hayyam, İstanbul Teknik Üni. Mimarlık Fak. Yay., İstanbul 1957, s. 19. 317 Lütfi Göker, Matematik Tarihi, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1989, s. 1-2. 318 Göker, s. 131. 319 Göker, s. 87-88. 61 Ebû Hâtim İsfizârî (ö. 1121 öncesi)320; Ömer Hayyam’la birlikte İsfahan rasathanesinde çalışmış; daha sonra Horasan, Herat ve Belh’te bulunmuştur.321 Matematik ile ilgili günümüze çok az bir kısmı ulaşan eseri İhtisâr fi usûli Öklidis’dir. (Sadece Öklid’in elementlerinin özeti olan 14. bölümü günümüze ulaşmıştır) Matematik üzerine değerli bir risale olup çeşitli geometrik çizim ve ölçümleri de içermektedir.322 Ömer Hayyam (1048- 1131); Nişabur’lu olup; Melikşah döneminde İsfahan’da, Sencer devrinde ise Merv’de Selçuklu hizmetinde bulunmuştur.323 XI. Yüzyıl sonları ile XII. yüzyıl başlarında İslâm dünyasında matematik ilminin en büyüğü ve temsilcisi olarak kabul ediliyordu.324 Özellikle Cebir’de temel tanım, kavram ve formüllerin bir kısmını ilk kullanan kişidir. Matematikte geniş bir uygulama alanı olan Binom Formülü’nü, formüllerin katsayılarını pratik olarak veren Aritmetik Üçgen’i; açıklamaları ve uygulamaları ile ilk defa Ömer Hayyam ortaya koymuştur. Yani günümüzde Pascal’a atfedilen Aritmetik Üçgen ile Newton’a izafe edilen Binom Formülü, Hayyam’ın buluşlarıdır. 325 Birçok denklemin çözümünü çizim yoluyla (geometrik olarak) açıklamıştır. Yani geometri yardımıyla cebir yapmış ve bu sayede Analitik Geometri’nin de önderi sayılmıştır. Herhangi bir denklemin birden çok kökü olabileceğini ilk kez Hayyam açıklamıştır. Öklides’in paralellik kuramına ilişkin çalışmaları, yüzyıllar sürecek bir etkide bulunmuştur.326 Hayyam’ın cebir ve geometri üzerine Risale fi’l Barehin ala Mesailül Cebr ve’lMukabele adlı eseri vardır. Eser; cebirle ilgili temel kavramları, birinci ve ikinci derece

denklemleri, kesirli denklemleri ve kübik denklemleri içerir.327 Özellikle eserin başında, kullanacağı temel bilgileri ve referansları sistemli bir şekilde anlatmasıyla; kendisinden 320 İbnü’l-Esîr, İsfizârî’nin künyesini Ebû Hatim yerine Ebu’l-Muzaffer olarak göstermektedir. Bkz. İbnü’l-Esîr, X, s. 98. Fakat İbnü’l-Esîr’den önceki müellifler eserlerinde Ebû Hatim olarak belirtmişler, genelde kabul gören de bu müelliflerin İsfizari’nin yaşadığı devre yakınlığı ve pek çok eserde aynı şekilde geçmesi sebebiyle Ebû Hatim’dir. 321 Mohsen Zaker, “Abû Hâtım al-Isfızârî and His Contribution to Aristoteliam Meteorology”, Malaysian Journal of Science and Technology Studies, Vol VI, 2008, s. 26-27. 322 Mohammed Abattouy, Isfizârî: “Abu Hatim al-Muzaffer ibn İsmail al-Isfızârî”, The Biographical Encyclopedia of Astronomers, Ed. Thomas Hocket et al., Springer- New York 2007, s. 577-578. 323 Mathematicians, Astronomers& Other Scholars of Islamic Civilisation and their Works (7th- 19th c), Ed. B. A. Rosenfeld- E. İhsanoğlu, IRCICA, İstanbul 2008, s. 168. 324 Ali Dönmez, Matematiğin Öyküsü ve Serüveni- Türk ve Doğulu Matematikçiler, Dünya Matematik Tarihi Ansiklopedisi, c. VI, Toplumsal Dönüşüm Yay., İstanbul 2005, s. 228-229. 325 Ömer Hayyam ile Çinliler’in Binom açılımı ve Pascal üçgenini aynı dönemde kullanmışlardır. Yani iddaa edildiği üzere Pascal’ın buluşu değildir. Pascal yaklaşık 600 yıl sonra 1654 yılında çalışmalarını yayımlamıştır. Pascal üçgeni denme sebebi ise; Blaise Pascal (1623-1662) bu alanda en iyi ve en derin çalışmaları yaparak Avrupa’ya tanıtmıştır. Bkz. Dönmez, s. 223-224; Dilgan, Yüksek Matematik I, s. 12. 326 Islamic Mathematics and Astronomy, “Umar al-Khayyam”, I, Vol. 45, Ed. Fuat Sezgin, Publications of the Institute for the History of Arabic-Islamic Science, Frankfurt 1998, s. 287-288; Dönmez, s. 229. 327 Celal Saraç, Bilim Tarihi, MEB Yay., İstanbul 1983, s. 58. 62 önceki ve çağdaşı alimlerden ayrılarak; günümüz araştırma metotlarına çok yakın bir yol izlemiştir.328 Ayrıca Öklid (Euclid)’in çalışmaları üzerine bir eser daha yazmıştır.329 Hayyam’ın ölümü üzerine Müslüman-Türk matematiği için gerileme dönemi başlamış; daha sonra bu mirası Harzemşahlar ve Nasuriddin Tusi ile Meraga okulu devralmıştır. Zeyneddin Ömer b. Sehlan es-Sâvî (ö. 1145 sonrası); Sâvê’de doğmuş, burada bir süre kadılık yapmış daha sonra Nişabur’a yerleşmiştir. Devrin matematikçileri ile birlikte çalışmıştır. Bir gün Öklid’in Kitab el-usul’una bakarken bir geometri problemini çözememiş, uykuya yatınca rüyasında Öklid’i görmüş ve problemi ona sormuştur. Öklid’in de “Bu şekle ait problemi çözmek için falan şekle bak” dediği ve Sâvî’nin uyandıktan sonra bu sayede problemi çözdüğü rivayet edilir. 1145 yılı sonrası, vefatı ardından Sâvê’de inşa ettirdiği kütüphane yanmış ve yazdığı kitapların pek çoğu zayi olmuştur. Matematik alanında günümüze ulaşan eseri olmayıp; ulaşanlar mantık ve fiziğe dairdir.330 Ebû Saîd el-Urmevî, Nizamülmülk’ün oğlu vezir Fahrülmülk’ün çocuklarının hocasıdır. Aynı zamanda iyi bir geometri alimidir. Matematiğe dair Şerh el-makâlet el-ûlâ ve’lsâniye min Kitabı Uklides adlı eseri vardır.331 Muhammed el-Ma’mûrî el-Beyhakî, İsfahan rasathanesinde çalışmıştır. Ömer Hayyam’ın kendisini takdir ettiğini; riyaziyyat (matematik bilimleri) ve hiyel konularında Benû Musa derecesinde olduğunu söylediğini kaydeder. Kronikler’in (Mahrutat) incelikleri konusunda meşhur bir eser yazmıştır.332 Meymun b. Necip el- Vasıtî, Ebu Abdurrahman el-Hâzinî, Tahriri Usuli Uklides müellifi Ebu’l-Kasım el- Nişaburî ve el-Telhis fi’l-aded el-vefk adlı eserin müellifi Bahaeddin Harakî (ö.1158) gibi alimlerin de matematiğe dair eserleri ve çalışmaları bulunmaktadır. 328 Ömer Akın- Melek Desay, Beş Büyük Cebir Bilgini, Milli Eğitim Bakanlığı Yay., İstanbul 1994, s. 60. 329 Yavuz Aksoy, Bilim Tarihi ve Felsefesi, Yıldız Teknik Üni. Yay., İstanbul 1994, s. 202-203; Akın-Desay, s. 29. 330 Brockelmann, GAL, I, s. 831; Şeşen, “Sultan Sencer’in Muhitinde Yaşayan Felsefeciler, Matematikçiler, Tabipler”, s. 445-446. 331 Beyhakî, Tetimmetü Sıvan el-Hikme, nşr. Kurd Ali, Dımaşk 1946, s. 136. 332 Tetimme, s. 164; Mathematicians, Astronomers& Other Scholars of Islamic Civilisation and their Works, s. 172. 63 3.2. Astronomi Astronomi ilmine dair ilk çalışmalar Antik Yunan ve Hint eserlerinin Arapça’ya tercüme edilmesiyle başlamıştır. İslâm dünyasında astronomi alimleri (gökbilimciler); gözlem aletleriyle gökyüzünü gözlemleyerek elde ettikleri verileri geometrik düzeneklerle anlamlandırmaya çalışmışlardır. Daha sonra bu verilerle “Zîc” adı verilen tablolar oluşturmuşlar; gökyüzü ve astronomiye dair araştırmalar yanında ibadet vakitlerinin belirlenmesi, takvimlerin hazırlanması gibi günlük işler hakkında bilgi edinmişlerdir. 333 İlk gözlemevleri (rasathaneler) İslâm alimleri tarafından kurularak; yeni gözlem araçları ve teknikleri geliştirilmiştir. Rasathaneler, güçlü devletler tarafından kurulabilen kurumlardı. Gökyüzünü inceleyerek yeryüzü hakkında bilgi sahibi olmayı ifade ediyordu. Özellikle astronomiye ilgi duyan Selçuklu sultanlarının desteğiyle bazı rasathaneler açılmış, İslâm dünyasının dört bir yanından alimler Selçuklu topraklarına gelerek araştırma ekipleri oluşturulmuştu. Astronomi eğitimi de genellikle bu rasathanelerde olmuş; bunun dışında bazı büyük medreselerde ders olarak da okutulmuştur. Melikşah devrinde İran coğrafyasında Yezdicerd takvimi kullanıyor ve Julyen takvimine göre 4 yılda 1 gün geriliyordu. İskender takviminde de gün hataları bulunmaktaydı. Gökbilimcilerin en çok istedikleri şey, yıl başının her yıl belirli bir güne gelmesi ve bunun binlerce yıl boyunca değişmemesiydi. Melikşah, Ömer Hayyam’dan kullanılan takvimin düzeltilmesini istedi.334 Bu sayede İsfahan’da bir rasathane kuruldu. Ömer Hayyam’la birlikte Ebu’l-Hatim İsfizârî, Meymun b. Necib el-Vasıtî, Abdurrahman Hâris ve Muhammed Hazinî birlikte çalıştılar335. Yezdicerd takvimini düzenlemek yerine mevsimlere tam uyumlu yeni bir takvim (Celâlî Takvimi) buldular. 336 30 yıl boyunca araştırmaların sürdüğü rasathane, Melikşah’ın ölümüne kadar faaliyet sürdürmüştür. 337 Belli amaçlar doğrultusunda kurulan bu rasathaneler 333 Yavuz Unat, İlk Çağlardan Günümüze Astronomi Tarihi, Nobel Yayın Dağıtım, Ankara 2001, s. 86-87. 334 A. Necati Akgür, “Celâlî Takvimi”, DİA, c. VII, İstanbul 1993, s. 257. 335 Aydın Sayılı, The Observatory in İslam, TTK Yay., Ankara 1988, s. 161; Fuat Sezgin, İslâm’da Bilim ve Teknik, çev. Abdurrahman Aliy, c. II, Türkiye Bilimler Akademisi ve T. C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay., Ankara 2007, s. 21. 336 Celâlî Takvimi’nde güneş yılı uzunluğu 365.2424 gün olarak tespit edilmiştir. Modern ölçümlerde ise gerçek uzunluk 365.2422’dir. O halde Celâlî Takvimi ndeki hata payı 1 yılda 0,0002 gün, 5000 yılda 1 gündür. Oysa günümüzde kullanılan Gregoryan takvimi 3330 yılda 1 gün hata vermektedir. Bkz. Ali Bakkal, “Selçuklularda Astronomi”, Selçuklularda Bilim ve Düşünce, c. III, s. 30-31; Kafesoğlu, “Selçuklular”, İA, X, s. 409. 337 Unat, İlk Çağlardan Günümüze Astronomi Tarihi, s. 100. 64 istenilen amaca ulaşılınca kaldırılmaktaydı. Fakat astronomi alimleri çalışmalarına devam ediyorlardı. Sencer devrinde de astronomi en çok ilgi duyulan ilimler arasında yer almıştır. Pek çok astronomi aleti ve rasat yapılarak, ölçümler devam etmiştir. Merv’de bir rasathane kurulmuş ayrıca Bedi el- Usturlâbî önderliğinde Bağdat ve İsfahan’da astronomi çalışmaları yapılmıştır. Devrin astronomi alimleri ve çalışmalarına bakılacak olunursa; Ebu Hâtim İsfizârî (ö. 1121 öncesi), Ömer Hayyam başkanlığındaki astronomi heyetinde yer almıştır. Burada uzun yıllar süren çalışmaları sonrası Horasan, Herat ve Belh’te bulunmuştur. Meteorolojik olayların açıklanmasına dair Âsâr-i Ulvî, Beni Musa tarafından yazılan Kitâbü’l- Hiyel’in özeti şeklinde olan Hulâsa-i Kitabi’l-Hiyel ve Risâletü’ş-şebeke gibi eserleri vardır.338 Ömer Hayyam (1048-1131), hayatının büyük bir kısmında ilmi araştırmalar ile uğraşmış; bu gaye ile Semerkant, Buhara, Belh, İsfahan ve Nişabur gibi şehirlerde bulunmuştur. İsfahan rasathanesi çalışmalarında, Celali takviminin ve Zîc-i Melikşâhî (Astronomi cetveli)’nin hazırlanmasında rasathane idaresini üstlenmiştir. Burada hazırlanan takvim sayesinde yıllık gelirlerin düzenli olarak toplanması ve yılın farklı dönemlerinde yapılması gereken idari işlerin gerçekleştirilmesi çok daha kolay olmuştur. Hayyam daha sonra güneşin görünen boyutu, dünyanın merkezinden istikametler, 1°’lik yayın değeri, ekliptiğin eğimi, equant problemi ve enlemde hareket gibi konularda Batlamyus’u eleştirerek yeni öneriler getirmiştir.339 Eserlerine bakacak olursak; İsfahan’da hazırladığı Celâlî takvimi ve diğer takvimleri içeren Nevrûzname yanında yaptığı gözlem sonuçlarının yer aldığı Zîc-i Melikşâhî astronomiye dair çalışmalarıdır.340 338 Mathematicians, Astronomers& Other Scholars of Islamic Civilisation and their Works (7th- 19th c), Ed. B. A. Rosenfeld- E. İhsanoğlu, s. 171; Bakkal, s. 38; Rıza Kurtuluş, “İsfizârî, Ebû Hâtim”, DİA, XXIII, s. 518. 339 George Saliba, “Miladi II. Yüzyıldan Sonra Müslümanların Gezegen Teorileri”, İslâm Bilim Tarihi, Ed. Rüşdi Râşid, çev. Habip Türker- Cemile İpar, Litera Yayıncılık, İstanbul 2006, s. 103-106. 340 Unat, Astronomi Tarihi, s. 100; Hüseyin Gazi Topdemir- Unat, Bilim Tarihi, Pegem Akademi Yay., Ankara 2008, s. 98-101. 65 Bedî el- Usturlâbi341 (ö.1139) Bağdat ve İsfahan’da bulunmuştur. Yaptığı gözlemler sonucunda 1130 yılında el- Zîc el- Mahmûdî adlı eseri yazmıştır. Bu eseri Irak Selçuklu Sultanı Mahmut’a ithaf etmiş; ayrıca astronomik cetvellerle ilgili de el-Mu‘ribiü’lMahmûdî adlı eseri yazmıştır. Pek çok astronomi aleti yaptığı bilinir. Tek bir enlemi ölçmeye yarayan aletleri geliştirerek, bir aletle birkaç enlemi ölçmeyi mümkün kılmıştır. 342 Bir grup astronom ile küçük bir gözlemevinde çalışmış olabileceği düşünülmekte ise de buna ilişkin somut bir bilgi bulunmamaktadır.343 Zahîruddin Muhammed el- Gaznevî, astronomi konusunda Kifâyet el-talim fi sınâat eltencim adlı eseri yazmış; daha sonra Farsça olarak yazdığı Cihan-Dâniş’de bu eseri hülasa etmiştir. Eser; kainat tasavvuru, astronomi ıstılahları, gökteki varlıklar ve yer olmak üzere belli kısımlara ayrılmaktadır. 344 Ömer b. Sehlan es- Sâvî (ö. 1145 sonrası), astronomiye dair el-Risâlet el- senceriyye fi’l-kâinat el-unsuriyye adlı eseri yazmıştır. En önemli eseri olarak kabul edilir. Dört unsur ve meteorolojiden bahsetmektedir. 345 Hibetullah İbn Melkâ (1077- 1152), yıldızların neden gece çıkıp gündüz kayboldukları hakkında Risâletun fi sebebi zuhuri’lkevâkibi leylen ve hafâihâ nehâren adlı eseri yazmıştır. Bu eser, Muhammed Tapar’ın Hibetullah’a bazı sorular sorması üzerine yazılmıştır. Abdurrahman el- Hâzinî (ö. 1157 sonrası), İran coğrafyasında yaşamış astronomi bilgini, mekanikçi ve astronomik aletler yapan bir şahsiyettir. Muhammed el-Hâzin elMervezî’nin Rum asıllı kölesidir. Efendisinin Merv sarayında Hâzin (hazinedar) olması sebebiyle el-Hâzinî nisbesi ile tanınmıştır. Muhammed el- Hâzin’in sağladığı imkanlarla iyi bir eğitim görmüş; Merv’de özellikle sarayın desteği ile çalışmalarını sürdürmüştür. 1115 yılında ez- Zîcü’l-mu‘teberü’s-Sencerî es- Sultânî isimli eseri kendi gözlemlerine dayanarak hazırlamış ve Sencer’e ithaf etmiştir. Bu eserde özellikle Utarid (Merkür)’in hareketleri üzerinde durmuştur. Birunî ve Ömer Hayyam’dan sonra Hazinî’nin hazırladığı ve eserinde anlattığı bu Zîc kullanılmaya başlanmıştır. Çeşitli şehirlerin 341 Usturlap, gök cisimlerinin yüksekliğini ölçmek amacıyla kullanılan bir astronomi aletidir. Bedi el-Usturlâbî de özellikle usturlap hakkındaki geniş bilgisi ve astronomik aletlerin yapımındaki başarısından dolayı, Usturlâbî unvanı ile meşhur olmuştur. Bkz. Ferruh Müftüoğlu, “Bedî el-Usturlabî”, DİA, c. V, İstanbul 1992, s. 322 342 Ramazan Şeşen, Muhtârât min El-mahtûtâti’l- Arabiyyeti’n- Nâdire fi Mektebâti Türkiyâ, IRCICA, İstanbul 1997, s. 316; Müftüoğlu, “Bedî el-Usturlabî”, s. 322; Bakkal, s. 32. 343 Sayılı, The Observatory in İslam, s. 176. 344 Tetimme, s. 151. 345 Tetimme, s. 133. 66 enlem ve boylamları (Bulunduğu Merv şehri de dahildir), yıldızların konumları ve mükemmel astronomi tablolarının yer aldığı bir Zic’tir.346 Bu eser karşılığında Sencer 100 altın göndermiş fakat Hazinî kabul etmemiştir. Risâle fi’l-âlât adlı eseri ise astronomi aletleri ve bu aletlerle mesafe tayinine dair bir risaledir347 . Bahâüddin Harakî (ö. 553/1158), Merv’de dini ilimlerde eğitim aldıktan sonra aklî ve riyazî ilimlere yönelmiştir. Sencer’in etrafındaki alimlerden yararlanmıştır. Talebelerinden birine yazdığı mektupta, astronomiye dair “Riyâziyâta dört talim denir. Konusu kemiyet (miktar, nicelik)tir. Kemmiyet ise ya muttasıl (kesintisiz) ya da munfasıl (kesintili) olur. Muttasıl olan hareket eder ya da etmez. Hareket ederse astronominin konusuna; hareket etmezse geometrinin konusuna girer. Ruhun kemali varlığı anlamakla olur. Ruhun güzelliğini ise geometri, astronomi, sayılar ve musiki ortaya koyar.” demiştir.348 Astronomiye dair üç eseri bulunmaktadır: Munteha’l-idrâk fi tekâsîmî’l-eflâk adlı eserde; Alem tasavvuru, coğrafya, zaman ve takvim konularını ele alır. Et- Tabsıra fi‘ilmi’l-hey’e’de kendi zamanına kadar gelmiş olan astronomi ve coğrafya bilgilerini özetlemiştir. Burada özellikle Hazinî ve İbn Heysem’in “Gezegenler ve yıldızların daireler üzerinde değil; iç içe, düzenli ve devamlı dönen küresel yüzeyler üzerinde hareket ettiği” görüşlerini detaylı olarak açıklamıştır. Bu açıklama sayesinde, önceden beri kabul edilen bir gezegenin hareketi sırasında önündeki havayı sıkıştırarak arkasında bir boşluk bıraktığı görüşü terkedilmiştir. Eseri Sencer’in veziri Nasıreddin elHarezmî’nin oğlu Hacib Emir Şemseddin’e takdim etmiştir. Risâle fi ‘ameli zâti’l-halak adlı eserinde ise; Güneş, ay ve yıldızların yerini tesbit için kullanılan “zatü’l-halak” adlı rasat aletini tanıtır ve kullanımından bahseder.349 Meymun b. Necib el-Vâsıtî; Takvim-i Celâlî ve Zîc-i Melikşâhî’nin hazırlanmasında Ömer Hayyam ile birlikte çalışmıştır. Daha sonra Sencer zamanında Herat’a yerleşmiş ve burada vefat etmiştir.350 346 Esin Kahya- Hüseyin Topdemir, “İlk Müslüman Türk Devletlerinde Bilim”, Türkler, c. V, s. 601-602. 347 E. Widemann, “Hâzinî”, İA, V/I, s. 414; Bakkal, s. 42; Sadettin Ökten, “Abdurrahman el- Hâzinî”, DİA, c. I, s. 164-165. 348 Şeşen, “Sultan Sencer’in Muhitinde Yaşayan Felsefeciler, Matematikçiler, Tabipler”, s. 449. 349 Tetimmetü Sıvan el-Hikme, s. 55; Brockelmann, GAL, I, s. 473; Bakkal, s. 43; Cemil Akpınar, “Haraki”, DİA, c. XVI, s. 94-96; E. Wiedemann, “Kharakî”,EI, c. IV, s. 1090. 350 Tetimme, s. 105-106. 67 Muhammed b. Ahmed el-Ma’mûrî el-Beyhakî, İsfahan rasathanesinde, Ömer Hayyam’ın topladığı kurul arasındadır. Günümüze astronomiye dair eseri ulaşmamıştır. 351 Aynüzzaman el- Hasan el-Mervezî (ö.1153), Keyhan-şinaht adlı eserinde kainat tasavvurundan, astronomik coğrafyadan, zaman, takvim ve meteoroloji konularından bahseder.352Zahîreddin Ali b. Zeyd b. Funduk el- Beyhakî (493-507/1100- 1170), astronomiye dair Cevami-u ahkam el-nücum ve Marifetü zât el-halak ve’lusturlab adlı eserlerin müellifidir. 353 3.3. Fizik Sencer devrinde fiziğe dair çeşitli teraziler, ölçüm araçları ve değirmenlerle ilgili çalışmalar yapılmaktaydı. Genellikle üzerinde en çok çalışılan alet terazilerdi. Bu teraziler el-Cahız’ın belirttiği üzere, ilk olarak 9. yüzyılda Yunanlılar’dan alınmıştır.354 Terazilerin kullanılmasıyla ağır ve hafif cisimlerin tarifi yanında altın, gümüş ve diğer metallerin ve bunların her birinin alaşımlarının incelenmesi ve yeni buluşlar elde edilmesi amaçlanmıştır. Özellikle şehirlerde; ticari alışverişlerde ölçü ve tartı aletlerinin doğru kullanılıp kullanılmadığı “Muhtesib” denilen görevli tarafından takip ediliyordu. Hem bu nedenle hem de çeşitli mineral, maden ve alaşımların özgül ağırlıklarını ölçmek için teraziler geliştirmişlerdir.355 Bu devirde Fizikle ilgili çalışmaları olan Abdurrahman el- Hazinî ve Ebu Hatim İsfizarî’nin ön plana çıktığını görmekteyiz. Abdurrahman el- Hazinî (ö. 515/1121)’nin Mizanü’l- Hikme356 (Bilgelik Terazisi) adlı eseri fiziğin İslâm dünyasında ulaştığı yüksek seviyeyi göstermesi açısından önemlidir.357 Tam anlamıyla bir fizik kitabıdır. Kitabında 12. Yüzyıl İslâm bilginlerine ait fizik yasalarını da anlatmaktadır. Özgül ağırlıkları belirleme konusunda elBiruni’nin ulaşmış olduğu sonuçları geliştirmiş ve tamamlamıştır. Teraziler, kantarlar ve kaldıraçlar hakkında bilgi vermiş; yararlandığı bilim adamlarının adlarını açıklamıştır. 358 Kitabın adında geçen terazi, hata oranını 1/60.000’lik bir hassasiyete 351 Tetimme, s. 163. 352 Tetimme, s. 156; Şeşen, Muhtârât min El-mahtûtâti’l- Arabiyyeti’n- Nâdire fi Mektebâti Türkiyâ, s. 628. 353 Tetimme, s. 130; Köprülü, “Beyhâkî”, İA, c. II, 584-585; Özaydın, “Beyhakî”, DİA, VI, s. 62-63. 354 Fuat Sezgin, İslâm’da Bilim ve Teknik, c. V, s. 3. 355 Seyyid Hüseyin Nasr, İslâm ve İlim- İslâm Medeniyetinde Aklî İlimlerin Tarihi ve Esasları, çev. İlhan Kutluer, İnsan Yay., İstanbul 1989. 356 Kitap günümüze ulaşmış ve Naturel Sciences in İslam serisi içerisinde c. 47 ve s. 1- 128 arasında basılmıştır. 357 Brockelmann, GAL, I, s. 902. 358 History of Civilization of Central Asia, Ed. C. E. Bosworth- M. S. Asimov, Vol. IV, Unesco Publishing, France 2000, s. 254. 68 düşürmüştür. Bu terazi sayesinde metallerin ve taşların saf olup olmadıklarını ve iki elementten meydana gelen alaşımlarda metallerin karışım oranlarını bulmuştur. Hazinî, suyun özgül ağırlığının sıcaklık derecesine bağlı olduğunu düşünerek yaptığı gözlem sonucunda; kendi yaptığı terazide tarttığı suyun yazın kışa göre daha düşük ağırlığı olduğunu belirtmiştir. Bunun için özel bir su saati de hazırlamıştır. Bir cismin daha yoğun havada veya suda ağırlığının azaldığını bilmesi dikkate değerdir. Teraziyi pek çok amaçla kullanmıştır. Alışılageldik tartım işlemi dışında; özgül ağırlığın belirlenmesine dair tüm ölçümler, gerçek ve karışık metalleri inceleme, alaşımların birleşimleri ve dirhemi dinara çevirme çabaları yanında diğer tüm ticari hesaplamalar için kullanmıştır.359 Ebu Hatim İsfizarî, İslâm dünyasında “Fiziksel Terazi” ile çalışmış ilk kişi olan Ebu Bekr er-Razî (ö. 925)’nin terazisini, gelişiminde en yüksek basamağa çıkarmıştır. Arşimed kanunundan faydalanarak icat ettiği “Mizânü’l-gısse” isimli; kıymetli eşya yapımında kullanılan altın ve gümüşün saf mı katışık mı olduğunu, eğer katışıksa ne oranda yabancı metal içerdiğini anlamaya yönelik icat ettiği bu hidrostatik teraziyi Sultan Sencer’e sunmak üzere 1121 yılında Merv’e gitmiştir. Daha sonra burada vefat etmiştir.360 Rivayete göre ölüm sebebi de; Sencer’in hazinedarı Saâdet el-Hâdim, bazı kıymetli eşyayı sahteleriyle değiştirdiğinin anlaşılacağı kuşkusuyla teraziyi ortadan kaldırmış, İsfizârî de üzüntüsünden vefat etmiştir. Hazinî ise daha sonra İsfizarî’nin terazisini daha da geliştirip mükemmelleştirerek “Hikmet (Bilgelik) Terazisi”ni oluşturmuştur. İsfizarî, ağırlık ölçülerinin nasıl kullanıldığını gösteren bir risale olan Merâkizü’l-eskâl ve san‘atü’l-kaffân adlı eseri yazarak, devrin fizik çalışmalarına katkıda bulunmuştur.361 Ömer Hayyam (1048-1131)’ın, Mizânü’l-hikem fi ihtiyâli marifeti mikdâr ez-zeheb ve’lfidda fi cismi mürekkebin adlı eseri; Metal alaşımlarındaki altın ve gümüş miktarının 359 Sezgin, s. 6. 360 A. Youschkevitch- B. A. Rosenfeld, “Al-Khayyâmî”, In Dictionary of Scientific Biography, Ed. Charles Coulston Gillispie, Vol. 7, New York, s. 323-334. 361 Mathematicians, Astronomers& Other Scholars of Islamic Civilisation and their Works (7th- 19th c), Ed. B. A. Rosenfeld- E. İhsanoğlu, s. 171; Sezgin, s. 5. 69 cebirsel yöntemlerle belirlenmesi hakkındadır. Burada fizik ve matematiği birlikte ele almıştır. Fi’l-kustâsi’l-müstakîm ise; icat ettiği hidrostatik terazi ile ilgilidir.362 3.4. Felsefe Felsefe; Hint, Grek felsefeleri yanında Yunan filozofları olan Sokrates, Aristo ve Eflatun çizgisi ile İslâm medeniyetini etkilemiş ve alınan bu mirası yorumlayıp, değerlendiren Farabi ve İbn Sina gibi alimlerle zirveye çıkmıştır. Bu yorumlama sürecinde felsefe ve kelâm farklı hareket noktaları benimseyerek fikri gelişmelere katkıda bulunmuşlardır. Fakat özellikle İmam Eşâri (ö. 936)’nin Mu’tezile’nin delillerini çürütmek için felsefeden faydalanması ardından; Selçuklular ve Gazzalî’nin “Tehafütü’l- Felasife” adlı eseriyle birlikte daha farklı bir boyut kazanan felsefe, din ile birlikte hülasa edilmeye başlanmış; itikadi meselelere de felsefi açıdan bakma süreci başlamıştır. Felsefî kelâm nazariyesi oluşmuştur. Gazzalî (ö. 505/1111), Bağdat Nizamiyesinde ders verdiği sıralarda felsefi eserler okumuş ve bunları iki yıl boyunca incelemiştir. Farabi (ö. 950) ve İbn Sina (ö. 1036) ’nın eserleri ile İhvan’üs-Safa risalelerini okumuştur. Sadece İslâm filozoflarından okumakla yetinmemiş; Yunanca ve Süryanice’den Arapçaya tercüme edilmiş felsefi eserlerden de faydalanmıştır.363 Ayrıca İslâm felsefesi olarak bilinen kelâm ilmine de vâkıf olup felsefeyi özellikle filozofları tenkit konusunda ele almıştır.364 Gazzalî, aynı zamanda ilk defa felsefî metodolojiye dayalı kelâm eseri yazan kişidir. Kelâmda Mu‘tezile ile başlayıp el-Eş’arî, Mâtürîdî ve Bâkıllânî gibi Ehl-i sünnet kelâmcıları ile devam eden Klasik Mütekaddimîn Dönemi’ni sona erdirip felsefe ve mantığa kapı açan Müteahhirîn Devri’nin ilk siması olmuştur.365 Gazzalî felsefesinin asıl orjinal yönü; dogmatik ve rasyonal felsefenin öteki alemi ve sonsuzluğu keşfetmeye yetmeyeceğini iddia etmesidir. Ona göre her türlü manevi gerçeğe ancak temizlenmiş bir kalbin ilahi aşkı ile ulaşılabilir. Bu şekilde Gazzalî, 362 Mathematicians, Astronomers& Other Scholars of Islamic Civilisation and their Works (7th- 19th c), Ed. B. A. Rosenfeld- E. İhsanoğlu, s. 169-170. 363 Çubukçu, Gazzalî ve Şüphecilik, s. 63-64. 364 Bayraktar Mehmet, İslâm Felsefesine Giriş, T. D. V. Yay., Ankara 1999, s. 132. 365 Bekir Topaloğlu, Kelâm İlmi: Giriş, Damla Yayınevi, İstanbul 1991, s. 28-29 70 kendine özel bir usul ile; ilahi bilgilere ve sonsuzluğa kalp mantıkı ile ulaşmaya çalışmıştır.366 Felsefe ile meşgul olanları el-Munkîz adlı eserinde üç gruba ayırmıştır: Dehrîler (Alemin yaratıcısı olduğunu kabul etmeyip; ezelden beri bu alemin var olduğunu ve sonsuza dek böyle süreceğini düşünen kesim), Tabiatçılar (Kâinattaki düzeni görüp Allah’ın varlığını kabul eden; fakat Peygamberliğe ve Ahiret hayatına inanmayanlar) ve İlâhiyatçılar (Sokrates, Eflatun ve Aristo bu zümredendi. Daha sonra Aristo ve İbn Sina da bunların görüşlerini yansıtmışlardı. Gazzalî eserlerinde bu zümrenin de pek çok konuda küfre ve sapıklığa düştüklerini iddia ederek; eserlerinde bu felsefecilerin görüşlerine de red niteliğinde cevaplar yazmıştır). 367 Özellikle felsefecilerin, riyâziye ilmine dair ispatlara dayanarak söylediklerinin doğru; fakat ilahiyata dair bazı düşüncelerinin yanlış olduğunu belirtmiştir. Eserlerine bakacak olursak; Filozofların bilgi ve davalarını olduğu gibi ortaya koymak amacıyla Makasıd elFelasife 368 yi, daha sonra da İbn Sina ve Farabî’nin görüşlerini çürütmek üzere 20 maddeyi temel aldığı Tehafüt’ül- Felasife’yi369 yazmıştır.370 Maaric Marifet en-Nefs; felsefi görüşlerini aksettiren önemli bir eseridir. Ayrıca Gazzalî’nin felsefi düşüncelerinin yer aldığı Mişkat el- Envar, el- Mednun es-Sagir, el-Mednun bi ala gayrı Ehlih, er-Risale el-Leduniyye ve Kitab Acaib el-Kalb adlı eserleri bulunmaktadır.371 Ömer Hayyam (1048-1131), İbn Sinâ ekolüne mensup bir alim- filozof olarak kabul edilmektedir.372 Rubailer’inde de felsefi düşünce yerini bulmuştur. Sokrates, Platon, Aristoteles, Plotinus ve Stoacılar’dan etkilenmiştir. Bu felsefelerin önemli bir özelliği, şüpheciliği ön plana çıkarmasıdır. Hayyam da şüphecilik ile İslamî temeller arasında ahenk kurmaya çalışmıştır.373 Beyhakî, Hayyam için, “Felsefi ilimlerde İbn Sina’nın benzeriydi” demektedir.374 Necmeddin Dâye (ö. 1223) ise, Mirsadü’l-ibad adlı eserinde 366 Ülken, İslâm Felsefesi, s. 375. 367 Çubukçu, Gazzalî ve Kelâm Felsefesi, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yay., Ankara 1970, s. 12-13. 368 Eserin Türkçe çevirisi için bkz. Gazzalî, Makasidü’l-Felâsife, çev. Cemaleddin Erdemci, Vadi Yay., Ankara 2001. 369 Eserin Türkçe çevirisi için bkz. Mübahat Türker, Üç Tehafut Bakımından Felsefe ve Din Münasebeti, TTK Yay., Ankara 1956. 370 Ernst Fon Aster, “Felsefe Tarihinde Türkler”, Belleten, c. II, sa. 5-6, II. Kânun- Nisan 1938, TTK Yay., Ankara 1994, s. 97. 371 Çubukçu, Gazzalî ve Şüphecilik, s. 65. 372 Unat, “Ömer Hayyam” DİA, s. 66. 373 Said Nefisi, Fars Edebiyatı, Trc. Halil Toker-Ali Güzelyüz, İslam Düşünce Tarihi, c.III, İnsan Yay., İstanbul 1991, s. 268 374 Tetimme, s. 120. 71 Ömer Hayyam’dan bahsederken; “Kabiliyetleri, zekâsı, irfanı ve öğretisi bakımından meşhur biri olarak övse de; ilahi feyzden mahrum, hata ve şaşkınlık içinde dolaşan talihsiz felsefeciler ve metaryalistlerle yan yana koymaktadır.” Fakat aynı zamanda Rubâilerinden birinde Hayyâm, kendisine Aristocu anlamında “Felsefî” unvanının verilmesini, “Ben sadece kim olduğumu bilmek istiyorum” diyerek reddetmiştir. 375 Felsefe sahasında Risâle fi’l-ilm el-ilâhî, Risâle fi’l-mevcûdat, Risâle fi’l- sıfar ve’lmevsûfât ve Ravzat el-ukul adlı eserleri vardır.376 Ebu’l-‘Abbâs Fadl b. Muhammed el-Lûkerî/el-Levkerî (ö. 517/ 1123), Merv’li olup İbn Sînâ’nın talebesi Behmenyâr’ın öğrencisidir. Horasan bölgesinde felsefi ilimleri yayan kişi olarak kabul edilir. 377 Beyânü’l- Hakk bi-Dımâni’s-Sıdk’ın müellifidir. Henüz yayınlanmamış bulunan Beyânü’l-Hakk’ta; Fârâbî, İbn Sînâ ve diğer felsefecilerin daha önceki eserlerinden parçalar kullanmış ve eserini mantık, tabî‘iyyât, ilâhiyât, metafizik ve ahlâk bölümlerine ayırmıştır. Lûkerî, sayısız talebe yetiştirmiş; ve eleştirileri yüzünden hiç biri İbn Sina’ya sadık kalmamış olsa da bu dönemdeki İranlı filozoflar üzerinde büyük bir etki bırakmıştır. Talebeleri arasında, Mervli Ebû Tâhir Tabeşî (ö. 539/1145) ve onun talebesi Ebû Sa‘îd Funduvercî, yine Kâdî Abdurrezzâk Türkî, elÎlâkî, Ferîd Gîlânî, Mervli tabib Hasan Kattân ve Es‘ad el-Meyhenî (ö. 527/1133) vardı.378 Abdülkerim eş-Şehristânî (469-548/1076-1153), Sencer’in yakın arkadaşı olarak bilinir. Ebu Nasr el-Ensarî’den Eş’âri kelâmı ve ilahiyat felsefesi dersleri almıştır. Uzun süre Nişabur ve Bağdat’ta bulunmuş, müderrislik yapmış, 1120 yılından sonra Horasan’a geri gelerek Sencer’in veziri Ebu’l-Kasım Muzaffer’in hizmetine girmiştir. 379 Şehristanî, felsefi yaklaşımlarıyla Gazzalî’yi takip eden ilk kelâmcı olarak görülmektedir.380 El-Milel ve’n-nihal adlı eserde; filozoflara ayrı bir kısım tahsis etmiş; din ve felsefenin bir kaynaktan çıktığını ifade ederek, felsefeye dair bilgiler vermiştir. Nihâyet el-İkdâm’da kelâm ilminin esaslarını anlatmasına rağmen birçok yerde İbn Sina’nın felsefi görüşlerini tenkit eder. Musâraât el-felâsife adlı eseri ise aynı 375 Alessandro Bausani, “Selçuklu Döneminde Din”, trc. Ali Ertuğrul, C. Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, XI/2, Sivas 2007, s. 448. 376 GAL, I, s. 471; A. Ateş, “Ömer Hayyam”, İA, c. IX, s. 472- 480. 377 Tetimme, s. 127; Brockellman, GAL, I, s. 460. 378 Alessandro Bausani, “Selçuklu Döneminde Din”, s. 448. 379 İbn Hallikan, c.I, s. 272; Muhammed Tancı, “Şehristânî”, İA, XI, s. 394. 380 İsmail Hakkı İzmirli, İslâm’da Felsefe Akımları, haz. N. Ahmet Özalp, Kitabevi Yay., İstanbul 1995, s. 213. 72 Gazzalî’nin Tehâfüt’ü gibi İbn Sina’nın felsefi görüşlerinin reddine dair 7 maddenin açıklandığı itirazları içermektedir. Zahîruddin Muhammed b. Mesud el-Gaznevî, İhyâ el-Hakk adlı eserinde İbn Sinâ’dan ayrı bir felsefe ortaya koymuştur. Beyhakî, bu eseri okuyanın onun felsefi derecesini takdir edeceğini söyler.381 Aynülkûdat Hemedânî (ö. 1131); eserlerinde felsefe ve kelâma ağırlık vermiş; eseri Zübdet el-Hakâkik’te filozofların ve sufilerin görüşlerini telif etmektedir. 382 ElBeyhakî’nin ise, Şerh el-necat fi İbn Sina adlı eseri felsefeye dairdir.383 Ayrıca Rey hükümdarı Alâüddevle Feramürz, felsefe ve kelâma dair Mühcet el-Tevcid’i yazmış ve burada İbn Sina’ya yapılan itirazları müdafa etmiştir.384 3.5. Tıp İslâm tababetinin gelişimini devam ettiren Selçuklular devrinde hastaneler; Bîmâristan, Bîmârhâne ve Dârüşşifâ isimleriyle anılıyordu385. Selçuklular döneminde hastanelerin inşası Tuğrul Bey devri ile başlamış ve Melikşah devrine gelindiğinde artık, giderleri vakıflar aracılığıyla karşılanan büyük hastaneler yapılmıştır. Bunlar dışında askeri hekimlik olarak adlandırılabilecek ve develer tarafından taşınan gezici hastaneler de mevcuttu. Ayrıca hekimlerin yetişmesi için özel tıp medreseleri yanında salgın hastalıkların zararlarından korunmak için halkı ücretsiz tedavi edecek ve gerekli ilaçları temin edecek bir sağlık teşkilatı kurulmuştu. 386 Tüm bu kurumsal gelişmeleri müteakiben aynı zamanda tıp kitapları yazılmaktaydı. Hem hastanelerin hem de kütüphanelerde bulunan tıbba dair eserlerin çokluğu bize Selçuklu tababetinin ileri düzeyde olduğunu göstermektedir. 387 Tababete bu kadar önem verilme sebepleri arasında; kervansaraylarla ticaret yapılması; bu nedenle kara yollarında yıllarca muvasalayı temin etmek mecburiyeti sonucu birtakım hastalıkların Selçuklu memleketlerine girmesi ve ayrıca savaşlarda hekimlerin büyük hizmetlerde bulunmaları 381 Tetimme, s. 151. 382 Tetimme, s. 123-124; S. Uludağ- N. Bayburtlugil, “Aynülkudat el-Hemedânî”, DİA, c. IV, s. 280-282. 383 Köprülü, “Beyhakî”, İA, c. II, s. 584- 585; Özaydın, “Beyhâkî”, DİA, c. IV, s. 62-63. 384 Şeşen, “Sultan Sencer’in Muhitinde Yaşayan Felsefeciler, Matematikçiler, Tabipler”, s. 449. 385 Arslan Terzioğlu, “Bîmâristan”, DİA, c. VI, s. 167. 386 İbnü’l-Cevzî, el- Muntazam fi Târîhi’l-Mülûk ve’l-Ümem, Haydarabad 1357, c. IX, s. 27. 387 A. Süheyl Ünver, Selçuk Tababeti, TTK Yay., Ankara 1940, s. 4. 73 gösterilebilir.388 Tıbba dair bu devirde yazılan eserlerin büyük kısmı Arapça, geri kalanı ise Farsçadır. XII. yüzyılda tabip olabilmek ve tababeti takip edebilmek için belli başlı eserleri okumak gerekirdi. Huneyn b. İshak’ın, el- Mesâ’il fi’t-tıbb’ı, Hipokrat’ın, Aforizmalar’ı (Fusûlü Bukrât), Sabit b. Kurre’nin Zahîre’si, er-Razî’nin Kitâbu’t-tıb el-mansurî’si, Ecvinî’nin Hidaye’si, Cürcanî’nin İğrâd’üt-tıb ve Zahire-i Harezmşahî’ , İbn Sina’nın el- Kânun fi’t tıb, gibi eserleri örnek olarak verilebilir. Hatta bu kitapların bazılarını hekimin daima yanında bulundurması gerekirdi.389 Ayrıca XII. Yüzyıl da Abdurrahman b. Nasr eş-Şeyzerî, hisbe teşkilâtına dair yazdığı Nihâyetü’r-rütbe fî talebi’l-hisbe adlı eserde, hekimlerin mesleklerini icra edebilmeleri için “Muhtesibin huzurunda Reîsü’l-etibbâ tarafından imtihan edilmeleri ve daha sonra “Hipokrat andı” içmeleri gerektiğinden” söz etmiştir. Fakat Hipokrat andının Arapça’ya iyi bir tercümesi olan metindeki değişiklik, Yunan sağlık tanrıları yerine Allah’a yemin edilmesinden ibaret olmuştur390 . Selçuklular döneminde klasik tıp anlayışı hakimdir. Kalp ve ateş kontrolü, idrar muayenesi gibi tanı ve tedavi usulleri gelişmişti. Hatta şüpheli hastalıklarda konsültasyon yapılırdı. Melikşah’ın torunu Mes’ud hastalandığı zaman saray hekimlerinin isteği üzerine Bağdat’tan Hemedan’a çağırılan Hekim Ebu’l Berekat böyle bir konsültasyonda bulunmuştu.391 İsmail bin Hasan el-Cürcânî (1042-1137), Cürcan’da tıp eğitimi aldıktan sonra; Nişabur ve Merv’e giderek burada uzun yıllar tıpla uğraşmıştır. Daha sonra Harezmşah Kutbiddin Muhammed ve Atsız’ın hizmetinde bulunmuştur. Eserlerinin bir kısmını burada telif etmiştir. Uzun yıllar Harezm’de kaldıktan sonra Merv’e dönerek Sultan Sencer’in hizmetine girmiştir. Burada araştırmalarını ve çalışmalarını sürdürmüştür. Tıbba dair Arapça ve Farsça eserleri vardır. En önemli eseri Zahire-i Harezmşahî olup Farsça yazılmış en eski tıbbi ansiklopedidir ve on kitaptan oluşur. Bu eseri Atsız’a takdim ettiği Huffey-i Alâî’de özetlemiştir. Zahire dışında; el-Agrâzü’t- Tıbbiye ve’l 388 Ünver, s. 6-7. 389 Nizamî-i Aruzî, İlmi Tıb ve Hidayeti Tabib, (Çehar Makale’nin dördüncü kısmı) trc. Abdülbaki Gölpınarlı, nşr. Süheyl Ünver, Tıb İlmi ve Meşhur Hekimlerin Mahareti, Cumhuriyet Matbaası, İstanbul 1936, s. 43- 44. 390 Terzioğlu, “Bîmâristan”, s. 170. 391 Bedi N. Şehsuvaroğlu- Ayşegül Erdemir Demirhan- Gönül Cantay Güressever, Türk Tıp Tarihi, Bursa 1984, s. 15. 74 Mebâhisü’l-Alâ’iyye (Zahire’nin daha geniş bir özetidir), Zübtedü’t-tıbb, el-Ecvibetü’tTıbbiyye, et-Tezkiretü’t-Tıbb ve Yadîgar adlı eserleri bulunmaktadır.392 Nizamî-i Aruzî, tıp eğitiminde ve hekim olmak için okunması gereken kitaplar arasında, Cürcanî’nin eserlerini de zikretmektedir.393 Yûsuf el-Îlakî, Sultan Sencer’in hizmetinde olan tabiplerdendi. Uzun süre Belh’te bulunmuş, 1141 yılında Katvan Savaşı’nda şehit olmuştur. Arapça ve Farsça eserleri vardır. Kitabu’l-esbab ve’l-alâmât, el-Fusuk el-Îlâkiyye (İbn Sina’nın el-Kanun adlı eserinin ilk kitabının özetidir), ve Mecmu fi’t-tıbb adlı eserleri tıbba dairdir.394 Ebu’l Berekât Hibetullah b. Melkâ el-Bağdâdî (440-547/1077-1152), XII. yüzyılın meşhur filozof tabiplerin olup Yahudi kökenlidir. Ömrünün son zamanlarında Müslüman olmuştur. Bağdat’ta Said İbn Hibetullah’tan dersler almıştır. İyi bir tabip olduğunu bilen hükümdarlar; kendileri ve yakınlarının tedavileri için yanlarına davet etmişlerdir. Nitekim Muhammed Tapar zamanında Selçuklu sarayında yaşamıştır.395 Özellikle cüzzam hastalığına karşı farklı bir yöntem kullanıp engerek yılanları ile tedavi bulmuş ve bir ara gözlerini kaybettiğinde (muhtemelen katarakt olmuştu) yine kendi yöntemleriyle tedavi olmuştu.396 Gözlerinin görmediği dönemde, eserlerini Cemalüddin Yahya, Said İbn Mubarek ve meşhur tabip Abdullatif el-Bağdadî’nin babası Yusuf İbn Muhammed gibi katip ve öğrencilerine yazdırmıştır. En meşhur eseri Kitâbu’lMu’teber bu sırada öğrencileri tarafından imla edilmiştir. 397 Eserin büyük kısmını oluşturan ikinci bölüm psikoloji ile ilgilidir. Nitekim Hibetullah da ruhsal ve psikolojik hastalıkları tedavisi ile tanınmaktadır. 398 İyi bir tabip olmasına rağmen kendisinden önce gelen er-Razî ve İbn Sina’nın eserleri gibi hacimli tıp kitabı yoktur. Birçok ilaç hakkında bilgi verdiği Kitâbu’l-akrabazin adlı eseri dışında; Grek tabibi Galenos’un eserinin tercümesi Kitâbu’t-teşrih’in özetini yazdığı İhtisâru Kitâbu’t-teşrih, İbn Sina’nın el-kânûn fi’t-tıbb’ının ilk bölümüne yaptığı ilave ve haşiyelerden oluşan Havaşî, içki ve şarabın vücut sağlığıyla ilgili yönlerini yazdığı Kitâbu Siyaseti’l- beden ve fazileti’ş- şarâb ve menafi’ihî ve madarrihî, adlı eserleri bulunmaktadır. 392 Hasan Doğruyol, “Cürcânî, İsmâil b. Hasan”, DİA, c. VIII, İstanbul 1993, s. 133-134. 393 Tetimme, s. 172- 173; Brockelmann, GAL, c. I, s. 487; Ünver, s. 17-18; Doğruyol, “Cürcânî”, DİA, c. VIII, s. 134. 394 Tetimme, s. 130- 131; R. Şeşen, C. İzgi, C. Akpınar, İslâmî Tıp Yazmaları Kataloğu, nşr. E. İhsanoğlu, IRCICA Yay., İstanbul 1984, s. 144-145. 395 Ali Haydar Bayat, Tıp Tarihi, Merkezefendi Geleneksel Tıp Derneği Yay., İstanbul 2010, s. 262. 396 Tetimme, s. 151; İbn Hallikân, c. VI, s. 75; Ağırakça, s. 235. 397 Ahmet Ağırakça, İslâm Tıp Tarihi, Nobel Tıp Kitabevleri, İstanbul 2004, s. 235-236. 398 Ağırakça, s. 234. 75 İbnü’t- Tilmîz Hibetullah İbn Sâid 399 (465-560/1073-1165), Bağdat’ta doğmuş ve burada eğitim almıştır. Tıp ilminin yaygın olduğu pek çok şehirde bulunduktan sonra tekrar Bağdat’a dönmüştür. Aslen Hıristiyan olan Tilmîz, Bağdat tıp dünyasının önde gelen isimlerinden olup, Bağdad el-Adudî hastanesinin başhekimliğini yapmıştır. Bir dönem Nizamiye medreseleri yakınında oturmuş; buradaki öğrencileri tedavi etmiş ve maaşının büyük kısmını öğrencilerin ihtiyaçları için harcamıştır.400 Sultan Sencer’in hizmetindeki hekimler arasında yer alan Tilmîz, 401 tıp öğretiminin teorik okutulmasından yana bir metot geliştirmiş ve -daha sonra meşhur tabipler olacaköğrencilerini bu şekilde yetiştirmiştir. Kendi dönemine kadar tıp ilmi İslâm dünyasında zirveye ulaştığı için, eserleri daha ziyade kendisinden önceki tabiplerin çalışmalarının özeti veya şerhi şeklindedir. İbn Sina’nın el-Kânun fi’t-tıbb’ına bir haşiye; Huneyn b. İshak’ın ve er-Razi’nin eserlerine şerh yazmıştır. Hz. Muhammed’ (s.a.s.)’ in tıp ile ilgili hadislerini topladığı Şerhu ehâdisi nebeviyyetin teştemilu ala mesail-i tıbbiyye adlı eseri vardır. Kan aldırma ve yöntemlerine dair Makaletun fi’l-fasd, ilaçlara dair elAkrabâzîn adlı eseri yazmış daha sonra bunu genişleterek el-Mucezu’l-Bimaristanî adıyla yeniden düzenleyerek devrin hastanelerinde rehber kitap haline gelmesini sağlamıştır. 402 Nizamî-i Aruzî-i (ö. 552/1157), Semerkantlı bir hekimdir. XII. asır alimlerindendir. 1106 yılı öncesi doğup 1157 yılına kadar yaşadığı bilinir. Çehar Makale (Dört Makale) adlı eserinin son kısmı olan dördüncü makale tıbba dairdir. Burada tıpla ilgili bilgiler vererek meşhur hekimleri anlatmış, bunun yanında iyi bir hekim olmak için yapılması gerekenleri de yazmıştır. Çehar Makale’yi şerh eden Kazvinî de Nizamî-i Aruzî’nin tıb fennine dair büyük maharet sahibi olduğunu belirtir. Eseri Gur şehzadesi Ebu’l-Hasan Hüsameddin adına telif etmiştir. Sultan Sencer ve Gur mücadelesi sırasında Herat’a gitmiş ve uzun müddet burada Selçuklu hizmetinde kalmıştır. Herat’tan ayrılınca 1116 yılında Tus’a gelmiş ve şair Muizzi’nin yanında bulunmuştur. Tıpla ilgili hikayelerini burada yazmıştır. Çehar Makale’de pek çok tabibe dair hikaye yer almaktadır. Ayrıca 399 İbn Hallikân, eserinde bu tabibin adını “Hibetullah ibn ebi’l-Ganâim Sâid ibn Hibetullah” olarak vermektedir. Bkz. İbn Hallikân, Vefâyatü’l-a’yân, c. VI, s. 69. 400 Ağırakça, s. 239. 401 Bayat, Tıp Tarihi, s. 262; Terzioğlu, “Bîmâristan”, s. 168. 402 Max Meyerhof, “İbnüttilmiz”, İA, c. V/II s. 875- 876; Ağırakça, s. 240. 76 hikayelerin birinde 1152 yılında Herat’ta bir hastayı kan alma yöntemi ile tedavi edişini ayrıntılı biçimde anlatır.403 Devrin diğer meşhur tabiplerine bakılacak olursa; Melikşah ve Sencer devri tabibi Edib İsmail404, Sencer ve Atsız’a ithafen tıbbi eserler yazan Ali b. Muhammed el- Hicâzî (1061-1151) 405 , tıbbî ve farmakolojik araştırmalar yapan, Sencer’in etrafındaki tabiplerin reisi olup defalarca Sencer’i tedavi eden ve bunun karşılığında sık sık mükafatlandırılan Bahâeddin Muhammed b. Yûsuf b. Ebi’l-Bedî406 , yine farmakolojiye dair araştırmaları olan ve aynı zamanda müderrislik yapan Ebu’l-Feth Kûşek ve son olarak Hibetullah b. Huseyn el-İsfahanî (ö.1136)407 ve Necîbüddin el- Nişâbûrî olarak sıralanabilir. 403 Nizamî-i Aruzî, Çahar Makâle, nşr. M. Kazvînî, s. 88; Ünver, Tıb İlmi ve Meşhur Hekimlerin Mahareti, s. 9- 11. 404 Ünver, s. 27. 405 Tetimme, s. 135. 406 Tetimme, s. 156. 407 Bayat, s. 262. 77 BÖLÜM 4: SULTAN SENCER DEVRİNDE FİKRÎ AKIMLAR 4.1. Şîa 4.1.1. Şîa’nın Oluşumu ve Tarihsel Boyutu Şîa kelimesi; Arapça Müşâyaa kökünden gelmekte olup; bir fikir veya kişi etrafında toplanmayı ve bir fikrin, grubun veya bir görüşün ortağı olmayı ifade eder. Terim olarak ise; Hz. Muhammed’in vefatı sonrası Hz. Ali ve çocuklarının meşru halife ve imâm; Hz. Ali’nin Hz. Muhammed’den sonra insanların en üstünü olduğunu ileri sürenlerin oluşturduğu topluluktur.408 Şîa’ya göre İmâmet, ümmetin iradesine bırakılmış bir husus olmayıp, Ali evlatlarından başkasına intikal edemez, ümmetin fertlerinin aralarında seçip iş başına getirdiği kimse imam olamazdı. Eğer Hz. Ali’nin çocukları dışına çıkarsa, bunun ancak zulüm ile veya takiyye (gizleme, sır) sebebiyle olabileceğine inanmışlardır. 409 Şîiliğin Hz. Muhammed hayatta iken veya vefatı sonrası ortaya çıktığına dair iki farklı görüş bulunmaktadır. Yaygın olan görüş ise Peygamber’in vefatı sonrası hilafet- imâmet meselesi üzerine çıkmış olduğudur. Siyasi bir hareket olarak ilk defa Hz. Hüseyin’in öldürülmesi üzerine 684 yılında onun intikamını almak için oluşan Tevvabûn (Tevbe edenler) hareketi ile ortaya çıkmıştır. 410 İslâm’da siyasi mezheplerin ilki olup aşırı veya mutedil olan birkaç fırka halinde teşekkül etmiştir.411 Şîa; Keysâniyye, Zeydiyye, İmâmiyye, Gulat (Aşırı itikadî sapma) ve İsmâiliyye olmak üzere beş fırkaya ayrılır. Bir kısmı usul konularında mutezileye yönelirken, bir kısmı Ehl-i Sünnet’e meyletmiş, bazıları da teşbihe yönelmiştir. Selçuklular zamanında nispeten İmâmiyye, Zeydiyye ve İsmâiliyye fırkaları yaygındır.412 Sencer döneminde ise Şiîliğin Batınî fırkası ve faaliyetlerinin daha ön planda olduğu görülür. Şiiliğin İmâmiyye fırkası; Kat’iyye, İsna-aşeriyye ve Ca’feriyye gibi isimlerle de 408 Gölpınarlı, Tarih Boyunca İslâm Mezhepleri ve Şiîlik, Der Yay., İstanbul 1979, s. 21; R. Strothmann, “Şia”, İA, XI, s. 502; Ahmet Vehbi Ecer, “Şia ve Doğuşu”, Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Kayseri 1983, sa. 1, s. 131. 409 Şehristânî, el-Milel ve’n-Nihal, çev. Mustafa Öz, Dinler, Mezhepler ve Felsefî Sistemler Tarihi, Litera Yay., İstanbul 2008, s. 135. 410 Ethem Ruhi Fığlalı, Çağımızda İtikadî İslam Mezhepleri, Selçuk Yay., İstanbul 1980, s. 88. 411 Muhammed Ebu Zehra, İslâm’da Siyasi ve İtikadî Mezhepler Tarihi, çev. Ethem Ruhi Fığlalı- Osman Eskicioğlu, Yağmur Yay., İstanbul 1970, s. 49-51. 412 Şehristânî, s. 135-136. 78 anılmaktadır. İmâmiyye kavramı bir mezhep adı olmakla birlikte, imâmetin nass ve tayinle olması gerektiğini iddia eden tüm fırkalar için kullanılmıştır.413 Özellikle 940 yılından itibaren İmâmiyyeler için Gaybet-i Kübrâ (Büyük Gizlilik) dönemi başlar. 12. İmam olan Muhammed Mehdi’nin hala sağ olduğu, gizlendiği, zamanı gelince insanlar arasına döneceği ve yeryüzünü adaletle dolduracağı inancı hakimdir. Gaybet anlayışı ile gâib imamın yetkilerinin fukahaya devredilmesi; Şiî-İmamî düşüncenin Selçuklu coğrafyasında yayılmasına imkân sağlamıştır. Ehl-i Sünnet ve diğer mezheplerden ayrılan temel özelliği ‘imâmet meselesi’ ile ilgili görüşleridir. İmâmet görüşleri nedeniyle de Abbasi halifesini meşru halife, hilafet makamının onayladığı sultanları da meşru sultan olarak görmemişlerdir. 414 Bu nedenle zaman zaman Abbâsiler’e ve Selçuklular’a karşı ayaklanan Şiiler genelde İmâmiyye’ye mensuptur. Fakat siyasi amaç gütmeyen İmâmiye kesimine hoşgörüyle davranılmıştır. Selçuklu sultanları Bağdat’ta Şii büyüklerinin kabirlerini ziyaret etmişler; 415 hatta mutedil Şii halka mal bağışlamışlardır.416 Selçuklular devrinde Horasan bölgesindeki Şii halkın büyük kısmı İmâmiye fırkasına mensup olup 417 kurumsallaşıp temel kitaplarının ortaya çıkması Büveyhîler’in son dönemi olan Selçuklu devletinin kuruluş sürecine rastlar. 418 Zeyd b. Ali’ye nispeten kurulan Zeydîlik fırkası, Hz. Hüseyin’in torunu Zeyd’in fikirlerinin takipçileri ve soyundan gelenleri kapsar. Zeydîler, imametin direk vesayetle başladığını veya imamın masum olma şartını aramamışlardır. Zeyd b. Ali’ye uyanlar ister Hz. Hasan’ın ister Hz. Hüseyin’in soyundan gelsin; alim, cesur, zahit ve bizzat kılıca sarılıp imametini ilan ediyorsa, ona itaat edilmesi vaciptir, anlayışı vardır.419 Bir süre Fatımîlere bağlı halde varlıklarını sürdüren Zeydiyye mensupları 1138-1217 yılları arasında Yemen’de İmam el-Mütevekkil Ahmed b. Süleyman önderliğinde ikinci Zeydî devletini kurarak hakimiyetlerini devam ettirmişlerdir. 420 Selçuklular içinde de Zeydîyye ekolünü devam ettiren Şii kesimler büyük oranda bulunmakta ve mu’tedil 413 Hasan Onat, “İmâmiyye Şiası”, İslam Mezhepleri Tarihi El Kitabı, Ed. Hasan Onat- Sönmez Kutlu, Grafiker Yay., Ankara 2012, s. 184-185. 414 Seyfullah Kara, Büyük Selçuklular ve Mezhep Kavgaları, İz Yay., İstanbul 2009, s. 164. 415 İbnü’l-Esîr, c. X, s. 142, 155. 416 Ahmed b. Mahmud, Selçuk-Nâme, nşr. Erdoğan Merçil, İstanbul 1977, c. II, s. 23. 417 Hamd-allah Mustawfî-i Kazvînî, Nuzhat-al-Qulûb, transleted by G. Le Strange, London 1919, s. 60. 418 Onat, s. 195- 198. 419 Şehristânî, s. 145; Bağdâdî, s. 24. 420 Yusuf Gökalp, “Zeydiyye”, İslam Mezhepleri Tarihi El Kitabı, Ed. Hasan Onat- Sönmez Kutlu, Grafiker Yay., Ankara 2012, s. 215, 230-232. 79 şiiler olarak kabul edilmekteydi.421 Hz. Ali’yi Hz. Peygamber’den sonra en faziletli insan kabul ederek, ondan önceki halifeleri de meşru kabul etmişlerdir. İtikâden Ehl-i Sünnet’e yakınlıkları dolayısıyla Selçuklular tarafından olumlu karşılanmışlardır. İsmini yedinci imam olarak kabul ettikleri İsmail b. Cafer es-Sadık’tan alan İsmâiliyye fırkası ise, zahir imamlar silsilesini yedinci imam İsmail b. Cafer’de sona erdirirler. İsmaililer, Sencer devrindeki faaliyetleri ile ayrı bir başlık altında incelenecektir. 4.1.2. Şiâ’nın Fikri Alanda Faaliyetleri Selçuklular’ın Şiiler’e karşı siyasi mücadelesi genelde aşırı şii fırkalar (rafızîler) ile olurken, Sünni ve Şii halk bir arada yaşıyor ve mutedil Şiiler devletin önemli kademelerinde yer alabiliyordu. Şii nüfusun yoğun olduğu Bağdat, Basra gibi şehirlerde ise Şii alimler, kelâmi meselelere dair çıkan her türlü münakaşayı takip ediyorlar ve Sünni alimlerle fikri münakaşa içinde oldukları eserler kaleme alıyorlardı. Özellikle imâmet meselesi dolayısıyla büyük bir önem arz eden hadis ilminde davalarına yönelik eserler ortaya koymaları çok ciddi münakaşalara neden oluyor ve Sünniler ile Şiiler arasında sonu gelmeyen fikri ayrılıklar oluşuyordu. Mutedil Şiiler ile tevhid, peygamberlik ve ahiretle ilgili meselelerde pek fazla farklılık olmasa da imâmet konusu en büyük tartışma nedenini oluşturuyordu. Selçuklu alimlerinden el-İsferâyînî (ö. 471/1079) Selçuklu coğrafyasında yaşayan Şii zümrelerden bahsederken; “Şunu bilmiş olmalısınız ki zikrettiğimiz bütün imâmiye fırkaları sahabeyi tekfir etmekte görüş birliği içindedirler. Onların iddialarına göre Kur’ân aslından tağyir edilmiş ve sahabe tarafından ilave ve çıkarmalar yapılmıştır. Yine onlara göre Ali’nin imametine dair Kur’ân’da nass vardı fakat bunu sahabe Kur’ân’dan çıkarmıştır. Şu anda artık ne Kur’ân’a ve ne de Hz. Peygamber (a. s.)’den gelen haberlere itimat yoktur. Keza Müslümanların ellerindeki şeriata da itimat edilemez. Onlar Mehdî adını verdikleri bir imamın günün birinde çıkıp geleceğini ve kendilerine şeriatı öğreteceğini bekler dururlar. Şu durumda onları bağlayıcı dinî herhangi bir mükellefiyet yoktur” şeklinde düşündüklerini kaydetmiştir. 422 Bu metin, Şiîlerin Sünnîlik, Kur’ân, hadis ve sahabe hakkındaki düşüncelerini göstermesi 421 Ebu’l-A’lâ Mevdûdî, “İslâm’ın İlk Döneminde Siyasi Düşüce”, İslâm Düşüncesi Tarihi, ed. M. M. Şerif, çev. Aydın Ünlü, İnsan Yay., İstanbul 1996, c. II, s. 294. 422 İrfan Abdülhamid, İslâm’da İtikadî Mezhebler ve Akaid Esasları, trc. Mustafa Saim Yeprem, TDV Yay., Ankara 2001, s. 25. 80 açısından önemlidir. Şiî alimlerden Ebu Cafer Tusî (ö. 460) fıkıh ve tefsirde devrinin büyük alimleri arasında anılmıştır. Şia mezhebinin itikadî esaslarına dair yeni tetkikler ortaya koymuş ve eserleri asırlarca Şii düşüncesinde etkili olmuştur. Kur’an-ı Kerîm’e yirmi ciltlik Mecmu’ul-Beyân adıyla tefsir yazmıştır. Fıkha dair de Tehzibü’l-Kelâm, en-Nihaye, elMuhit ve Risale-i Caferiyye gibi eserler yazmıştı. Ebu Cafer’den sonra da Muhammed b. Ali b Hilâl, Ebulkâsım Necmeddin b. Saîd Muhakkik, Fahrü’l-muhakkikîn Ali Tarraz ve İbn Cüneyd gibi bazı Şiî alimler, mezheplerinin ihyâsı için eserler kaleme almışlardır.423 Zikredilen bu eserler her ne kadar Sencer devri Sünnî ve Şiî anlayışını etkilemiş olsa da bizzat Sultan Sencer döneminde eser telif ettiği bilinen tek Şii alimi Şeyh Tabersî (ö. 548/1154) olup, Meşhed’de halka yönelik verdiği dersleri bırakarak Sebzevar’da bir köşeye çekilmiş ve eserlerini yazmıştır. Kitabu’l- Câmii’l- Cevâmî fî Tefsîri’l-Kur’ân ve Mecmau’l- Beyân li-Ulûmi’l- Kur’ân adlı tefsirleri vardır.424 Şii alimlerin telif ettikleri eserlere karşılık; Ebu’l- Mealî Cüveynî ve öğrencisi Gazzalî, Şii alimlerin itikadî görüşlerini ve Şiilerin zararlı faaliyetlerini etkisizleştirmeye yönelik eserler yazmışlardır. Gazzâlî (ö. 505/1111), Batınîlerin itikadlarını iyice öğrenmiş ve bunları izah ederken kullandığı edebi ve ilmi dil dolayısıyla devrin alimleri tarafından tenkit edilmiştir. Buna rağmen; Batınîlik davasını tüm inceliğiyle kavramayan ve delillerini o mezhebin iyi bir alimi kadar bilmeyen kimsenin iddiasını ispat edemeyeceğini söylemiştir.425 Abbasi halifesi el- Mustazhır (ö. 512/ 1118), Gazzâlî’den, Abbasi halifesinin gayri meşru; Fatımî halifesinin gerçek ve meşru halife olduğu şeklindeki Batınî propagandalarını etkisiz hale getirmek için bir eser yazmasını istemiştir. Bunun üzerine Gazzâlî, Batınîliğin görüşleri ve inanç esaslarının reddine dair el- Mustazhiri fî Beyân Fedâihu’l- Bâtınîyye adlı eseri yazmıştır.426 Gazzâlî bu eseri yazarken büyük oranda Abdüllatif el-Bağdadî (ö.429)’nin el-Fark Beyne’l-Fırak427 adlı eserinden faydalanmıştır. Eser on babtan oluşmaktadır. İlk dört babta Bâtınîlerin 423 Balcıoğlu, 99. 424 R. Strothmann, “Şîa”, İA, c. XI, s. 509; Fığlalı, s. 182. 425 Balcıoğlu, 100. 426 Ahmed Ateş, “Gâzalî’nin Bâtınîlerin Belini Kıran Delilleri- Kitâb Kavâsim al-Bâtınîya”, AÜİFD, c. 3, sa.1, Ankara 1954, s. 26-27; İmam Gazâlî, Bâtınîliğin İçyüzü, çev. Avni İlhan, TDV Yay., Ankara 1993, s. X. (Giriş kısmı) 427 Eserin Türkçe tercümesi için bkz. Ethem Ruhi Fığlalı, Mezhepler Arasındaki Farklar, TDV Yay., Ankara 2005. 81 isimleri, lakapları, imamet, nübüvvet ve şer’î mükellefiyetlerden bahsederken; diğer bablarda zahirlerin tevini, sayı ve harflerle delil getirme, akıl yürütmenin iptali ve masum imâmdan bilgi edinme, imâmetin isbatı ve imâmın masum oluşu gibi konulara dair reddiyeler yazmıştır. Daha sonra yazdığı bu eseri Kitabı Kavasımı’l-Bâtınîyye (Bâtınîlerin belini kıran deliller) adıyla özetlemiş ve halkın Batınî düşüncesinden korunabilmesi için daha anlaşılır ve akılda kalır bir risale şeklinde yazmıştır. Gazzalî’nin bu eseri anlaşılıyor ki toplum üzerinde büyük etki bırakmıştır. Nitekim Fedâihu’l- Bâtınîyye’ye cevaben, aradan bir yüzyıl geçmiş olmasına rağmen Bâtınî dâîsi Ali b. Velid Dâmiğu’l- Batıl’ın adlı iki ciltlik eseri reddiye olarak yazmıştır.428 Sencer devrinde; İran ve Horasan coğrafyasında bulunan Şiilere bakıldığında Büveyhoğulları Hanedanı izleri tamamen silinmiş ve Batınîlerin belli başlı faaliyetleri dışında, 1258’de Moğol kumandanı Hülagu’nun Bağdad’ı zaptederek Abbasi hilafetini ortadan kaldırışına kadar olan süreçte Şiilik tarihi oldukça kapalı bir durum arzetmiştir.429 Zaten Batınîlerin uzun süredir devam eden tahribatları nedeniyle SünnîŞii kavgaları artık büyük oranda azalmış ve daha çok fikri alanlarda tartışmalar devam ederek eserler telif edilmiştir. Şii fırkaları ve alimleri siyasi mücadelelerden ziyade ilmi meselelerde kendi içtihatları ve mezhep esaslarına göre ders veriyor ya da eser telif ediyorlardı. 430 Bu dönemde Şiiliğin gelişimini takip etmek oldukça zordur; çünkü Şii alimler bir köşeye çekilerek Takiyye inancına sarılmışlardır. Şiiler, Sünni hakimiyetin devam ettiği Sencer devrinin sonlarına doğru Moğol istilasını bir kurtarıcı olarak görmüşler ve onların Allah tarafından gönderildikleri inancıyla lehlerine çalışarak, bu süreçte inançlarını müdafaa için her fırsatta eserler vermişlerdir. Nitekim Moğollar devrinde de pek çok Şii alimi, Sünnî etkinin azalmasından faydalanarak itikadî ve fıkhî esaslara dair eserler yazmışlardır.431 428 Gazâlî, Bâtınîliğin İçyüzü, s. XI- XII. 429 Fığlalı, İmâmiye Şiası, Selçuk Yay., İstanbul 1984, s. 182. 430 Kara, s. 224. 431 Fığlalı, 182-183. 82 4.2. Bâtınîlik 4.2.1. Batınîliğin Tanımı, Oluşumu ve Tarihsel Süreci Bâtınîlik, nasların zâhirî manalarını kabul etmeyerek, gerçek anlamlarını da ancak Tanrı ile ilişki kurabilen “masum imam”ın bilebileceği görüşünü savunan fırkaların ortak adı olarak tanımlanır. 432 Bâtınîler, felsefi ve dini etkileri yanında gizli bir şekilde teşkilatlanan örgütler vasıtasıyla merkezi otoriteye karşı gelerek siyasi faaliyetlerde bulunmuşlar; İran, Irak, Horasan, Suriye, Hindistan gibi pek çok İslâm coğrafyasında farklı zamanlarda, farklı isimlerle ortaya çıkmışlardır.433 Bâtınîlîk, tarihsel süreç içerisinde muhtelif zaman ve coğrafyalarda; İsmâilîyye, Seb’iyye, Ta‘limiyye, Mezdekiyye, Muhammire, Hürremiyye, Bâbekiyye, İbâhiyye, Melâhide (Mülhid), Zenadıka (Zındık), Ebû Müslimiyye, Dürziyye, Nusayrîyye, Nâsıriyye, Nizâriyye, Karmâtiyye, Meymûniyye, Sabbâhiyye, Fedâîyye ve Haşîşîyye gibi adlarla anılmıştır.434 Batınîliğin; Hz. Ali neslinden altıncı imam Ca’fer es-Sâdık (ö.148/765)’tan sonra, büyük oğlu İsmail’in mi yoksa küçük oğlu Musâ el- Kâzım’ın mı imam olacağına dair Şiiler arasında anlaşmazlık çıkması üzerine doğduğu belirtilir. 435 İmâmet Musâ elKâzım’a verilmesine (İsnâ Aşeriyye) rağmen İsmail’in imametini kabul etmiş olan kesim İsmâilîyye adını almış ve imametin İsmail’den sonra da oğlu Muhammed b. İsmâil’e geçtiğine inanmıştır. Bir süre sonra İsmailîler adıyla anılan bu fırka da “Muhammed b. İsmâil’in öldüğünü kabul ederek imâmetin onun neslinden gelen gizli imâmlara intikal ettiğini düşünenler (Bâtınîyye)” ve “Muhammed b. İsmâil’in ölmediğine inananlar (Kâramita)” şeklinde ikiye ayrılmıştır.436 İlk olarak Ebu’l-Hattab daha sonra da Meymûn el-Kaddâh ve oğlu Abdullah bu hareketin başına geçerek; Batıniyye ve İsmailiyye şeklinde gelişecek olan akîdeyi tasarlamışlar; Orta Doğu’nun eski dinleri ile Eflâtuncu felsefeden derledikleri, ihtilalci yeni akîdenin mümessili 432 Avni İlhan, “Bâtıniyye”, DİA, c. V, s. 190. 433 Şehristânî, el-Milel ve’n-nihal, çev. Mustafa Öz, Ensar Neşriyat, İstanbul 2005, s. 193. 434 Bâtınîlere tarihsel süreç içerisinde verilen adlar için bkz. Hammâdi, Keşfü esrâri’l-Bâtınîyye ve ahbâri’lKarâmita, çev. İsmail Hatib Erzen, Bâtınîler ve Karmâtilerin İçyüzü, Sebil Yay., İstanbul 2004, s. 38- 41; İbnü’lCevzî, Telbîsü İblis, çev. Mehmet Ali Kara, İblis’in Hileleri, Tevhid Yay., İstanbul 1996, s. 146-150; Çubukçu, Gazzâlî ve Bâtınîlik, Resimli Posta Matbaası, Ankara 1964, s. 32- 40; Çubukçu- Neşet Çağatay, İslâm Mezhepleri Tarihi, c. I, Ankara Üni. Yay., Ankara 1965, s. 63- 70; Şehristânî, el-Milel ve’n-nihal, s. 172- 190; Gazzâlî, Feda’ihu’l-Bâtıniyye, çev. Avni İlhan, Bâtınîliğin İçyüzü, TDV Yay., Ankara 1993, s. 7-10. 435 Cüveynî, Tarih-i Cihanguşa, çev. Mürsel Öztürk, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara 1998, s. 513- 514. 436 Çağatay- Çubukçu, İslâm Mezhepleri Tarihi, c. I, s. 62- 63; Şehristânî, s. 170. 83 olmuşlardır.437 Batınîlik, inanç ve kuralları ile mezhep haline geldikten sonra, imam ve dâîler (propagandacılar) kendilerine taraftar topladılar ve faaliyetlerini gizlice sürdürdüler. Özellikle yönetimden memnun olmayan ve yoksulluğun hakim olduğu şehirlerdeki halkı, imam önderliğinde yeni bir dünya düzeni kuracakları konusunda ikna ederek, büyük kitlelere hitap etmeye başlamışlardır. Fatımîlerin kuruluş sürecine kadar gizli davet usulünü devam ettirmişler ve daha sonra Yemen’den Kuzey Afrika’ya gönderilen Dâîlerin başarısıyla, -Abdullah b. Meymûn’un soyundan olduğu halde Hz. Ali’nin soyundan geldiğini iddia ettikleri Ubeydullah el-Mehdî (Zâhir-açık imamların ilki)’yi ortaya çıkararak- 909 yılında Fâtımî Devleti’nin kurulmasını sağladılar.438 Fatımilerle birlikte Muhammed b. İsmail’in Mehdi olarak döneceği düşüncesi terkedilerek imam kavramı yaygınlaşmıştır. Fatımiler felsefe, fıkha dair geniş bilgisi olan meşhur dâîleri ve kurdukları Dârü’l-ilmler sayesinde Bâtınîyye davetini güçlendirmişler; Sünni düşünceyi ve Bağdat halifeliğini tehdit edecek duruma gelmişlerdi. 439 Özellikle Fatımîler, kurdukları “el-Ezher”de yetiştirdikleri dâî’leri İslâm aleminin farklı bölgelerine göndererek, mezheplerini yayıyorlardı.440 Fakat XII. yüzyıla gelindiğinde Fatımiler’de de çözülmeler başlamış ve İsmaililik; Dürziyye, Nizariyye (Batınîlerin selefleri) ve Müsta’liyye olarak gruplara ayrılmıştır. Fatımiler, Şiiliğin ve Batıniliğin koruyucusu durumundayken; Selçuklular ise Sünniliği korumaya çalışmışlardır. Tuğrul Bey devrinde Abbasilerin dini siyaseti benimsenerek (Sünnîlik) akrabalık bağları kurulmuş, daha sonra İslâm dünyasının siyasi liderliği ele geçirilmiş ve bu tarihten itibaren devletin karşılaştığı en büyük sorunlardan biri Batınîlik olmuştur. Alparslan devrinde özellikle Hafiyeciliğin (istihbarat teşkilatı) kaldırılması ile Batınîler, Selçuklu şehirlerinde kökleşme imkânı bulmuşlardır.441 Fakat Nizamiye medreselerinin açılması ile de Batınîlikle fikri mücadele başlamış ve devletin yıkılışına kadar bu süreç devam etmiştir. 437 Gölpınarlı, Tarih Boyunca İslâm Mezhepleri ve Şiilik, Der Yay., İstanbul 1979, s. 138- 140; Bağdâdî, el- Fark beyne’l- fırak, çev. Ethem Ruhi Fığlalı, Mezhepler Arasındaki Farklar, TDV Yay., Ankara 2005, s. 219. 438 Lewis, The Assassins: A Radical Sect in Islam, çev. Kemal Sarısözen, Haşîşîler: İslâm’da Radikal Bir Tarikat, İstanbul 2004, s. 43- 44; Çağatay, “Fâtımîler Devleti’nin Kuruluş Akideleri”, AÜİFD, c. VII, Ankara 1960, s. 63-77; Fığlalı, s. 147. 439 Lewis, s. 47; Mustafa Öz- Mustafa Muhammed eş- Şek‘a, “İsmâiliyye”, DİA, XXIII, İstanbul 2001, s. 130- 131. 440 Ateş, s. 24. 441 Ahmet Ocak, Selçukluların Dini Siyaseti, Tarih ve Tabiat Vakfı Yay., İstanbul 2002, s. 217. 84 Alparslan’dan sonraki Selçuklu hükümdarları zamanında ise Bâtınîlik, “Son derece kuvvetli bir zekâ, yüksek ihtilalcilik ve teşkilatçılık vasıflarına sahip olan” Hasan Sabbah ile yeni bir hüviyet kazanarak, masum imam adına davette bulunan Dâî’lerin yerini elleri hançerli canîler almıştır.442 Özellikle Fatımî halifesi el- Müstansır’ın 1094 yılındaki ölümü üzerine veraset tartışmalarında; kısa süre önce ayaklanmış olan Hasan Sabbah ve İran İsmailileri, Nizâr’ın tarafından yer almışlardı. Bu tarihten itibaren Nizâriyye ismiyle anılan Batınîler, Fatımî halifeliği ve İsmailî hareketin diğer koluyla ayrılmışlardır.443 Alamut kalesini alarak yıkıcı faaliyetlerini buradan yürütmüşlerdir. Devrin pek çok ileri gelen şahsiyetini öldürerek büyük tehdit oluşturmuşlar; zaman zaman şiddetli çatışmalar yaşanmış, Batınîlere ait bazı kaleler ele geçirilmiş ama bu harekete tam anlamıyla son verilememiştir. 4.2.2. Bâtınîliğin Düşünce Yapısı ve Görüşleri Bâtınîlikte imân, sadece imâma inanmakla mümkündür anlayışı vardır. Allah’ın varlığı, sıfatları, âlemin yaratılışı gibi sorular Sünnî İslâm ile ilgisi olmayan karmaşık felsefî açıklamalarla yapılmaktaydı. 444 Zâhir-Bâtın ayrımını yapan, ayet ve hadisleri yorumlayıp dilediği manayı verebilen imâm, ibadet yükümlülüklerini de ortadan kaldırabilmekteydi.445 Batınîler, şeriatın esaslarından her birini kendi öğretilerine göre te’vil etmişlerdi. Mesela, namazın anlamı imâmlarına bağlılık; zekât kazançlarının beşte birini imâma veya yardımcılarına vermek; hâc, imâmı ziyaret ve onun hizmetini devam ettirmek; Abdest, imâmı tanımaya dönüş ve oruç ise imâmın sırrını açığa vurmayı terketmekten ibaretti. Sayıları dini esas olarak kabul edip, imâmet anlayışlarını ispat etmeye çalışmışlardır. Yerin ve göğün yedi kat olması, haftanın yedi gün olması gibi bilinen şeylerden hareketle imâmlarının sayısının da yedi olduğuna inanmışlardır.446 Batınîlere göre; imâma giden yol “Hüccet”den geçerdi. Hüccet ise, imâmın yokluğunda daveti yürütürdü ve gizli değildi. Dört tanesi imâmın yanında, sekiz tanesi de diğer 442 Özaydın, “Sultan Berkyaruk Devrinde (1092-1104) Bâtınîlerle Yapılan Mücadeleler”, Prof. Dr. Fikret Işıltan’a 80. Doğum Yılı Armağanı, Dünya Yay., İstanbul 1995, s. 177. 443 Muzaffer Tan, “Tarihsel Süreçte İsmaililik ve Yaşadığı Farklılaşmalar”, Fırat Üni. İlahiyat Fak. Dergisi, 17:2 Elazığ 2012, s. 132. 444 Fığlalı, s. 152. 445 Özaydın, Sultan Muhammed Tapar Devri Selçuklu Tarihi, TTK Yay., Ankara 1990, s. 72; Yaltkaya, “Batınilik Tarihi”, DİFM, c. VIII, İstanbul 1928, s. 16- 18; İlhan, “Batıniyye”, DİA, s. 191. 446 R. Dozy, Târîh-i İslâmiyyet, çev. Vedat Atilla, İslâm Tarihi, Gri Yay., İstanbul 2006, s. 243; Fığlalı, s. 153. 85 bölgelerde bulunmak üzere on iki Hüccet vardı ve her birisi imâmın vekili durumundaydı. Me’zûn, Dâî gibi dereceleri geçerek Fâtımî halifesi tarafından “Hüccet” olarak tayin edilirlerdi. Hüccet’lere bağlı olan ve halkı davet eden dâîler; Dâî-i Ekber ve Dâî-i Me’zûn şeklinde ikiye ayrılırdı. Dâî-i Ekber, mezhebe davet edilecek olanları halk arasından seçip eğitmekle meşgul iken; Dâî-i Me’zûn, Zâhir ehlinden Bâtıniliğe geçecek olanlarla ilgilenirdi.447 Özellikle Sünni alim ve fakihlerin dini hükümleri anlatarak birtakım kuralları uygulamakla halkı mükellef tutmaları, medreselerde anlatılan; dini hükümleri yerine getirmeme durumunda çekilecek ceza ve azapların anlatılmasının aksine Batınîler, müridlerini sahte vaatlerle ve cennetle aldatıyorlar ve bu sayede dini hükümlerin bir kısmını yerine getirme fırsatları olmayan göçebe Türk kabileleri arasında daha kolay yayılma imkanı buluyorlardı.448 4.2.3. Sultan Sencer Devrinde Selçuklular ve Batınîler Arasında Yaşanan Hadiseler Muhammed Tapar devrinde büyük saldırılara maruz kalan Hasan Sabbah ve Batınîler, Sencer hükümdar olduktan sonra (1118) bir müddet suikastlere ara vererek, toparlanmaya çalışmışlar; Batınî kalelerini onarıp güçlendirerek; yerel ittifaklar ve siyasi faaliyetlerle ilgilenmişlerdir. Sencer’in sultan olduktan hemen sonra Batınîler üzerine sefere çıkmaması ilginçtir. Bu konuda çeşitli görüşler ileri sürülmektedir: Cüveynî’nin aktardığı üzere: “Hasan Sabbâh, Sultan Sencer’in yakınlarından bir grubu vaatlerle aldattı, Sultan’ın hademelerinden birine parayla birlikte bir hançer gönderdi. Hizmetçi, Sultan gece sarhoş halde uyurken hançeri yatağının başucunda bir yere sapladı. Sencer sabah kalkıp orada hançeri görünce endişelenmeye başladı ve kimseden şüphelenmediğinden bu işi gizlice araştırması için bir adamını görevlendirdi. O sırada Hasan Sabbâh, Sultan’a bir elçi göndererek: “Eğer ben Sultan’ın iyiliğini düşünmeseydim, sert yere konmuş olan o bıçağı onun yumuşak göğsüne saplatırdım” demesi üzerine Sultan Sencer, Bâtınîlerle savaşmaktan kaçınır oldu. 449 Anlatılan bu hadise dışında Sencer’in çok hoşgörülü ve affedici olması veya saldırıya teşebbüs ettiği 447 Çağatay- Çubukçu, İslâm Mezhepleri Tarihi, s. 75; İlhan, “Bâtıniyye”, DİA, s. 192. 448 Tahir Harimi Balcıoğlu, Türk Tarihinde Mezhep Cereyanları, Kanaat Kitabevi, Ankara 1940, s. 64-65. 449 Cüveynî, s. 546. 86 halde Hasan Sabbah’ın casus fırkasının Sencer’in Batınîler aleyhindeki teşebbüsünü öğrenmesi şeklinde de açıklanmaktadır.450 Sultan Sencer, veziri öldürüldüğü halde, Batınîler’e karşı saldırıya geçmemiş ve Abbasi halifesi Müsterşid-Billâh (1118-1135) tarafından tutarsız mücadele etmekle suçlanmıştır. Bu olay üzerine Sencer 527 (Temmuz 1133) tarihli, Halife’ye yazdığı mektubunda; Batınîler’e şehirlerde yerleşmemeleri ve yollarda karışıklık çıkarmamaları şartıyla eman verildiğini, kendisinin onları kahretmek hususunda gösterdiği faaliyeti hatırlamayıp bilmediklerini, Batınîler’e karşı yaptığı mücadelelerde onlardan sayısız kimseyi öldürttüğünü fakat bunlara rağmen faaliyetlerini azaltmadıklarını, tecavüz, katl gibi her türlü hilelere başvurmaktan geri durmadıklarını söylemiştir.451 1124 yılında Hasan Sabbah’ın ölümü452 sonrası halefi Buzurg Ümmid (1124- 1138) ile Batınîler, faaliyetlerini daha da arttırarak, suikastlere ve Selçuklu ülkesinde karışıklık çıkarmaya ağırlık vermişlerdir. Sencer, 1126 yılında (meliklik devrindeki 1103 yılı Tabes Seferi sonrası) ilk defa Batınîlere karşı askeri mücadeleye girişmiştir. Özellikle Kuhistân’daki Turayşîs ve Nişabur bölgesideki Beyhak’ta bulunan tüm Batınîler hezimete uğratılmıştır. Liderleri dahi kendini minareden atarak intihar etmiştir.453 Bu saldırının yapılmasında Sencer’in veziri Kaşânî’nin ısrarları etkili olmuştu. Seferden kısa bir süre sonra intikam almak isteyen Batınîler tarafından suikastle öldürüldü. Bunun üzerine Sencer, Batınîleri yok etmek amacıyla 1127 yılında Horasan üzerine harekete geçti. On iki bin civarında Batınî öldürüldü. Fakat sonradan Batınîlerin kalesi Alamut’a ilerlemeyerek bunu Irak Selçukluları’na bıraktı ama onlar da iç karışıklıklar dolayısıyla müdahale edemediler. 454 Büyük kitlelerden oluşan Batınîler bu sırada faaliyetlerine devam ettiler ve ileride en önemli Nizarî üslerinden biri olacak Meymundiz Kalesi’ni inşa etmeye başladılar. 455 Sencer, 1133-1134 yılında Batınîlere ait olan Horasan’daki Girdkûh kalesine, Emir 450 Ebüzziya Mehmed Tevfik, Hasan bin Sabbah, Matbaa-i Ebüzziyâ, İstanbul 1300, s. 25; Köymen, Büyük Selçuklu İmparatorluğu- İkinci İmparatorluk Devri, c. V, s. 155; Lewis, Haşîşiler, s. 86. 451 Köymen, s. 226-227. Ayrıca mektubun tamamı için bkz. Abbas İkbal, “Nâme-i Sultan Sencer be Vezîr-i Halîfe elMüsterşid- Billah”, Yadigar, sa. 39- 40, Tahran 1327/ 1948, s. 145- 155. 452 Cüveynî, s. 547; İbnü’l-Esîr, c. X, s. 493; Çağatay- Çubukçu, c. I, s. 74; Özaydın, “Hasan Sabbah”, DİA, s. 34. 453 İbnü’l-Esîr, c. X, s. 499-500; Köymen, s. 152. 454 İbnü’l-Esîr, c. X, s. 512. 455Marshall G. S. Hodgson, The Order of Assassins: The Struggle of the Early Nizârî Ismâ’ilis Against the Islamic World, Co Publishers, Netherlands 1955, s. 102; Lewis, Haşîşîler, s. 96. 87 Erkuş’u göndermiş ve burası uzun müddet muharasa edilmiştir. 1138 yılında ise Batınîlerin reisi Buzurg Ümmid ölünce Muhammed b. Buzurg Ümmid (1138-1162) Batınîlerin idaresini üstlendi ve böylece Batınîler arasında yönetimin babadan oğula geçme geleneği başladı.456 1151-1152 yılında da Batınîlerin yaşadığı Horasan Turayşîs üzerine yürüyen Sencer’in bir grup askeri, şehre büyük tahribat vermişlerdir. 457 Bu sırada Suriye’de bulunan ve Behram öncülüğündeki Batınîler de suikastlere devam etmişler ve 1126 yılı Cuma namazı sırasında Musul emiri Aksungur el- Porsukî’yi katletmişlerdi.458 1133-1134 yıllarında Suriye taraflarında olan Batınîler, Frankların ve Müslümanların çoğunlukta bulunduğu Cebel-i Buhrâ bölgesine geçtiler. Burada Franklarla komşu olmak istemeyip savaştılar ve bu sayede Selçuklular ile olan münasebetlerinde bir süre durgunluk oldu.459 Fakat 1140’lı yıllara gelindiğinde Suriye’deki en önemli üslerinden biri olacak Masyaf kalesi yanında; Kehf, Rusâfe, Menîka, Hâvâbî ve Kuley’a kalelerini ele geçirdiler.460 Sencer, Harizmşahlıları tâbiiyet altına almış olsa da tâbiiyetlerinden emin olmak için devrin meşhur şairlerinden Edib Sâbir’i elçi olarak Harizmşah Atsız’ın yanına göndermişti. Atsız, Edib Sâbir’in ikâzlarını dinler gibi göründü ama aynı zamanda Sencer’i ortadan kaldırmak amacıyla iki Batınî ile para karşılığında anlaştı. Bu durumu öğrenen Edib Sâbir, bu iki Batınî’nin tasvirini çizerek bir mektupla ihtiyar bir kadının ayakkabısının içinde Merv’e Sencer’in yanına gönderdi. Yakalanan fedaîler öldürüldü ama planlarının Edib Sâbir yüzünden boşa gittiği anlayan Atsız da Edib Sâbir’i Ceyhun nehrine attırarak boğdurdu. Yaşanan bu hadise Batınîlerin artık kendi gayelerinin dışına çıkarak siyaset adamları tarafından siyasi amaçlarla nasıl kullanıldıklarını göstermesi açısından dikkate değerdir.461 1150’li yıllarda Oğuzlar’ın Selçuklu ülkesinde çıkardığı karışıklıkları fırsat bilen Batınîler, saldırıya geçmişlerdir. 1154’te Kûhistan’da toplanan yedi bin kişilik Batınî 456 Cüveynî, s. 550; Hodgson, s. 143. 457 İbnü’l-Esîr, c. XI, s. 139. 458 İbnü’l- Esîr, c. X, s. 501; Bundarî, s. 137-138; Azîmî, s. 50; Lewis, s. 150- 151; Dozy, s. 253. 459 İbnü’l-Esîr, c. XI, s. 19; Lewis, s. 155-157. 460 Özaydın, “Selçuklular Zamanında Suriye’deki Bâtınî Faaliyetleri”, Türklük Araştırmaları Dergisi, sa.12, İstanbul 2002, s. 195- 207. 461 V. V. Barthold, Moğol İstilâsına Kadar Türkistan, haz. Hakkı Dursun Yıldız, TTK Yay., Ankara 1990, s. 350; Köymen, İkinci İmparatorluk Devri, c. V, s. 346; Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi, s. 58. 88 grup Horasan üzerine yürüdüler ve Havâf’a bağlı beldelerde uzun süren mücadeleler oldu. Bu mücadelelerde Selçuklular galip gelmiş ve çok sayıda Batınî öldürülmüştü.462 Fakat hiç şüphesiz hem göçebe Oğuzların tahribatı hem Batınîlerin saldırıları Selçuklu Devleti’ni büyük oranda yıpratmıştı. 1156’da Horasan’daki Tabes şehrinde yağmalar yapıp halkın bir kısmını öldürdüler; 463 1157’de de Horasan hacılarına hücum ederek; zahid ve alimleri öldürmüşlerdi.464 Bu devirde artık fikrî bir akım ve mezhep olmaktan çıkan Batınîlik; mevcut siyasi ve dini düzeni yıkıp kendi görüşlerini yaymak için her yolu mübah sayan, pek çok müstahkem mevkii ele geçirmiş ve daha çok suikastleri, siyasi entrikaları ile ön planda olan bir grup haline gelmişti. Abbasi halifesi Müsterşid-Billâh ve oğlu er-RâşidBillâh465 yanında Fatımi halifesi Ahkamullah Mansur b. el-Musta'lî466, Musul hakimi Aksundur el- Porsukî, Dımaşk hakimi Tâcü’l-Mülk Böri, Sencer’in Şii veziri Muînüddin Kâşânî467 , Şafiîlerin reisi Abdüllatif b. el- Hocendî468, Irak Selçuklu veziri Kemâlü’l-Mülk es- Sümeyremî469, Halife’nin mektubunu Sencer’e getiren Kadı Ebu Sa’d Muhammed b. Herevî 470 Batınîler tarafından öldürülen devrin tanınmış şahsiyetleriydi. 4.3. Mu’tezîle 4.3.1. Tanımı, Doğuşu ve Tarihsel Süreci Mu’tezîle (Ayrılanlar), azele kökünden gelir ve “uzaklaşmak bir tarafa çekilmek” anlamındaki i’tizal kelimesinden türemiştir. Mutezile’nin dini bir ekol olarak ortaya çıkış tarihi kesin olarak bilinmemektedir. Bu konuda kaynakların genel olarak ittifak ettiği çıkış noktası; Basra’da Vasıl b. Ata (ö.131/748), Hasan el Basri (ö.110/728)’nin ders halkasında iken çıkan tartışma üzerine; “Ümmete mensup olan fâsık kişinin ne mü’min ne de kâfir olduğunu ileri sürüp, fıskı iman ile küfür arasında bir yere 462 İbnü’l- Esîr, c. XI, s. 171. 463 İbnü’l-Esîr, c. XI, s. 184. 464 İbn Kesîr, c. XII, s. 431. 465 Bundârî, s. 164; Azîmî, s. 59; Ravendî, c. I, s. 218; Lewis, s. 98; Özgüdenli, “Selçuklu- Hilâfet Münasebetlerinde Bir Dönüm Noktası: Halife el-Müsterşid’in Katli Meselesi”, İstanbul Üni. Edebiyat Fak. Dergisi, İstanbul 2004, sa. 39, s. 2-3. 466 Ahmet Ocak, “Bir Terör Örgütü Olarak ‘Bâtınilik’ ve Selçuklu Ülkesindeki Faaliyetleri”, Dini Araştırmalar, c. VII, sa. 20, s. 175. 467 Azîmî, s. 51; İbnü’l-Esîr, c. X, s. 511; Hodgson, s. 102. 468 İbnü’l-Esîr, c. X, s. 521; Ravendî, c. I, s. 155. 469 İbnü’l-Esîr, c. X, s. 475. 470 Azîmî, s. 48; İbnü’l- Esîr, c. X, s. 498. 89 yerleştirerek (el- Menzile beyne’l- Menzileteyn)” , Havarîc, Mürcîe ve Ehl-i Sünnet fırkalarının ve hatta devrin alimlerinin görüşünü reddetmiş; Hasan Basri ise meclisinden onu kovmuş ve Vasıl da kendi halkasını kurarak Mu’tezîli düşüncenin öncüsü olmuştur. Bu tarihi daha geriye Hz. Peygamber dönemine kadar götürenler olmuş olsa da genel kanı Vasıl b. Ata ile başladığıdır.471 Yani ilk olarak Basra’da kelami bir ekol olarak ortaya çıkmıştır. Mu’tezile fırkasının oluşmasında etkili olan en temel sebep, İslâm dinini diğer din ve ideolojilere karşı savunma konusunda naklî ilimleri yeterli görmeyerek aklî delillere gerek duyulmasıdır. Mu’tezîli ekolün temsilcileri bu doğrultuda mücadele vererek kendilerine özgü bir metot geliştirmişlerdir. Bu mezhebin mensupları İslam akidesini, Hıristiyanlar, Yahudiler, Maniler gibi dinlere ve “Zanadika” olarak tabir edilen, Rafızîlik, Mecusilik, Cebriye, Seneviyye, Dehriyye, Naturalist, Materyalist, Gulat-ı Şia, Haricilik v.b. fırkalara karşı savunmuşlardır.472 Ayrıca itikaden Mu’tezili olan bu kesim fıkhen de Hanefî ya da Şafîidirler. 473 Emeviler’de son dönem devlet adamları ve halifeler üzerinde etkili olan; Abbasiler döneminde ise yoğun tercüme faaliyetleri ile felsefi fikirlerden beslenen ve pek çok şehre yayılan Mu’tezile, özellikle Horasan bölgesine doğru yayılarak başta Nişabur ve Cürcan olmak üzere pek çok Horasan şehrinde etkisini sürdürmüştür. Hatta 813-47 yılları arası Abbasilerin resmi mezhebi olmuş; Gaznelilerin kuruluşuna kadar da bu bölgede hakimiyetini devam ettirmiştir.474 Mu’tezile, geliştiği kültürel ortam ve bunun neticesinde benimsediği imamet düşüncesi nedeniyle Bağdat ve Basra olmak üzere iki fırkaya ayrılmaktadır. Horasan’da en önemli temsilcilerinden biri olan ve Bağdat Mu’tezilesinin son temsilcisi kabul edilen Ebu’l-Kâsım el- Kâ‘bî (ö.319/931), yapmış olduğu faaliyetler, telif ettiği eserler ve yaptığı tartışmalarla halkın Mu’tezile’yi benimsemesinde etkili olmuştur. Bölgede yaygın olan dinlere karşı fikri mücadeleler 471 Bağdadî, s. 85-86; Ebu Zehra, s. 135; Kemal Işık, Mutezile’nin Doğuşu ve Kelami Görüşleri, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara 1967, s. 50; Yaşar Kutluay, İslamiyet’te İtikadi Mezheplerin Doğuşu, Balkanoğlu Matbaacılık, Ankara 1959, s. 70; Osman Aydınlı, “Mu’tezile Ekolü (Teşekkülü, İlkeleri ve İslâm Düşüncesine Katkıları), Marife, sa. 3, Konya 2004, s. 27-28; Mustafa Öz, Anahatlarıyla İslâm Mezhepleri Tarihi, Ensar Yay., İstanbul 2012, s. 203- 204. 472 M. A. Câbirî, Arap Aklının Oluşumu, çev. İ. Akbaba, İstanbul 1997, s. 208-209; Fazlurrahman, İslâm, çev. M. Dağ- M. Aydın, İstanbul 1981, s. 111; Kutlu, Tarihsel Din Söylemleri Üzerine Zihniyet Çözümlemeleri, Otto Yay., Ankara 2012, s. 16-18; Aydınlı, s. 53. 473 Şehristani, s. 46; Muhammed b. Tavît et- Tancî, “İslâm Mezhepleri ve Tarihi”, çev. Bekir Topaloğlu, MakâlâtMezhep Araştırmaları, IV/ I, 2011, s. 143. 474 Muqaddasi, The Best Division for Knowledge of the Regions, Ahsan al- Taqasim fi Ma’rifat al-Aqalim, çev. Anthony Collins- Mohammad Hamid Altai, Garnet Publishing, London 1994, s. 285; Öz, s. 218- 219. 90 vererek İslâm dininin burada yayılması sağlamıştır. Fıkıh, tefsir, hadis ve edebiyat alanında eserler veren Kâ‘bî, orjinal fikirler ortaya koyarak kendisinden sonraki Mu’tezili hareketlere kaynaklık etmiş ve Horasan Mu’tezilesinin varlığını sağlam bir zemine oturtmuştur. 475 Gazneliler ile birlikte ise etkisi büyük oranda kırılan Mu’tezile özellikle Ebü’l Hasan elEş’ari’nin Mu’tezile’den ayrılarak ayrı bir Sünni mezhep teşekkül etmesi sonucunda büyük oranda zayıfladı.476 Hatta Abbasi halifesi, Mu’tezile’den bir beyan almış ve buna muhalefet etmeleri durumunda idamlarının helal olacağını belirtilmiştir. Mu’tezile mensupları bu beyana aykırı hareket etmeleri üzerine Horasan’da Gazneli Mahmud tarafından baskıya maruz kalmışlardır. Fakat, Selçukluların Horasan’a gelmesiyle yeniden canlanan ve Tuğrul Bey devrinde önemli görevlere getirilen Mu’tezililer, mutaassıp bir mutezili olan Kündürî’nin başvezir olmasını sağladılar.477 Kündürî’nin Şafii ve Eşarilere uyguladığı yasaklar sırasında478 Mu’tezile fırkasının yıldızı parlamış; ayrıca Kündürî, Mu’tezile mensuplarından geniş ölçüde yardım alarak onları devlet makamlarına tayin etmiştir.479 Alparslan döneminde ise Nizamülmülk’ün vezir olması ve Nizamiye medreselerinin kurulması ile Şafîi ve Eşarî akidesi ön plana çıkarak Mu’tezile çöküş sürecine girmiştir. Hatta aynı süreçte Abbasi halifesi el-Kâdir Billah (ö.1030), ehli hadisin görüşlerine uygun olarak yazdığı ve sahabenin faziletlerinden bahsettiği kitabında, Şiiliğin himayesinde olduğunu düşündüğü Mu’tezileyi “halku’l-Kur’ân (Kur’ân’ın yaratılmış olduğu)” düşüncesinden dolayı tekfir etmekte ve bu eser her Cuma Bağdat’ta el-Mehdî camiinde okutulmaktaydı.480 4.3.2. Sultan Sencer Devrinde Mutezile Mutezile bu dönemde ciddi anlamda varlık gösteremese de bazı alimlerin bu mezhebe mensup olduğu ve hadis, tefsir ve kelâma dair eserler yazdığı görülür. 475 Aydınlı, “Mutezîle”, İslâm Mezhepleri Tarihi, Ed. Onat- Kutlu, Grafiker Yay., Ankara 2012, s. 137-138. 476 Işık, s. 62-63. 477 W. Montgomery Watt, “Mu’tezile’nin Siyasi Tutumları”, çev. Süleyman Akkuş, Dini Araştırmalar, c. IX, sa. 27, Öncü Basımevi, Ankara 2007, s. 337- 338; Öz, s. 216. 478 Tuğrul Bey devrinde uygulanan fikrî yasaklara dair detaylı bilgi için bkz. Mevlüt Özer, “Tuğrul Bey Dönemi Düşünce Hayatında Entelektüel Bir Kriz: Ehli Bidate Lanet Kampanyası”, I. Uluslararası Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Kongresi, Bildiriler II, Konya 2001, s. 479 Işık, 62- 63. 480 İbnü’l- Esîr, c. IX, s. 283; Öz, s. 215. 91 Devrin Mutezilî alimlerinden Ebû Mudar Mahmud b. Cerîr el-İsfahanî (ö.507/1113) ulema arasında büyük itibar sahibi olduğu için ders halkasında bulunan öğrencilerinin de pek çoğu mutezile düşüncesini kabullendiler. Lugat, nahiv, tıp gibi alanlarda döneminin en büyük âlimlerinden kabul edilen el-İsfahânî, bu dönemde Mu‘tezile mezhebi görüşlerinin Horasan’dan Harezm’e doğru yayılmasında öncü olmuştur. Mute’zile’ye dair birtakım eserler yazmasına ve öğrenciler yetiştirmesine rağmen belki de yaptığı en büyük katkı talebesi Carullah ez- Zemahşerî (ö. 535/1143)’yi yetiştirerek; ona maddi-manevi yardımlarda bulunması ve bazı devlet adamlarıyla tanıştırmış olmasıdır.481 Nitekim Zemahşerî İsfahanî’den sonra Mutezile ekolünü devam ettirmiştir. Zemahşerî’nin Mu‘tezile düşüncesiyle irtibatını sağlayan ve devrin alimleri arasında yer alan iki hocasından daha söz edilmektedir. Bunlar Zeydî-Mu‘tezilî müfessir, fıkıh ve kelâm âlimi Hâkim el-Cüşemî ile kendisine kelamî usulde hocalık, tefsirde öğrencilik yapan, son dönemin en önemli Mu‘tezile kelâmcısı kabul edilen Rükneddin İbnü’lMelâhimî’dir.482 Zemahşerî’nin gerek kendisinin “Ebü’l-Kāsım el-Mu‘tezilî” şeklinde takdim edilmeyi istemesi ve Mu‘tezilî olmaktan şeref duyması, gerekse “Hâtemü’l-Mu‘tezile” diye anılması bu mezhebe bağlılığının çok güçlü olduğunu göstermektedir. Mu‘tezile içinde hangi fırkaya mensup bulunduğu da tartışmalıdır. Kendisi bu mezhebin her iki fırkasının mensuplarıyla temasa geçmiş, hem Hâkim el-Cüşemî gibi “Behşemiyye”den hem de Ebû Mudar ed-Dabbî ve İbnü’l-Melâhimî gibi “Hüseyniyye”den olan kimselere öğrencilik yapmıştır.483 Zehebî ve İbn Hacer hadis rivayeti konusunda Zemahşerî’yi “sâlih” olarak nitelendirmiş, ancak insanları i‘tizâlî fikirlere davet ettiği için onun özellikle El-Keşşâf an Hakâikı't-Tenzîl ve Uyûni'l-Ekâvîl fı Vücühi't-Te'vîl adlı tefsirine ihtiyatla yaklaşılması gerektiğine dikkat çekmişlerdir. Eserde dilin bütün imkânlarını kullanması yanında aklın ilkelerine de büyük önem vermiş, özellikle Kur’an’daki tasvir, temsil ve mecazlarla ilgili anlam takdirlerinde son derece başarılı kabul edilmiştir. Fakat Kur’ân’da Mu‘tezile’nin temel prensiplerine uygun içerikteki âyetleri muhkem, 481 Aydınlı, “Mutezîle”, İslâm Mezhepleri Tarihi, Ed. Onat- Kutlu, Grafiker Yay., Ankara 2012, s. 137-138; Mustafa Öztürk- Mehmet Suat Mertoğlu, “Zemahşerî”, DİA, c. XIL, İstanbul 2013, s. 235-238. 482 Orhan Şener Koloğlu, Mutezile’nin Felsefe Eleştirisi: Harezmli Mutezili İbnü’l-Melahimi’nin Felsefeye Reddiyesi, Bursa 2010, s. 49. 483 Öztürk- Mertoğlu, s. 237. 92 diğerlerini müteşâbih olarak değerlendirdiği, Mâide âyetinin (5/54) tefsirinde mutasavvıflar hakkında yer yer edep dışı ifadeler kullandığı ve özellikle Eş‘arîler’i Mücbire, Haşviyye gibi sıfatlarla anıp üstü kapalı biçimde Ehl-i Sünnet’e ağır isnatlarda bulunduğu için eleştirilmiştir. Muhtemelen kendini çok övmesi ve Mu‘tezilî olmakla iftihar etmesi gibi sebeplerle Selçuklu sarayından beklediği ilgiyi görememiştir. 484 Mu‘tezilî gelenek, Sencer devrinin sonlarına doğru Mutarrizî ve Abdülcebbâr b. Abdullah el-Hârizmî gibi âlimlerin devam ettirme girişimlerine rağmen başarılı olamadı. Sonraki dönemlerde ise Sünnî dünyadan uzaklaşmışsa da tamamen yok olmamış, daha önce Vâsıl devrinde Zeyd b. Ali, Me’mûn döneminde Kāsım b. İbrâhim er-Ressî tarafından başlatılmış olan Mu‘tezile-Şîa yakınlığı Yemen Zeydîliği ve kısmen İmâmiyye içinde varlığını sürdürmüştür. Nitekim itikâdî konularda müstakil bir mezhebi olmayan Şîa da, Mu’tezile usulünü aynen taklit etmiştir. 485 Sencer devrinde pek çok Şafîi alimi Mu’tezile’yi sapkın ve bidatçı bir mezhep olarak eleştirmesine ve her iki tarafın alimleri tarafından karşılıklı reddiye içerikli eserler yazılmasına rağmen Gazzâlî en anlamlı eleştirileri getirenlerden birisi olmuş ve Mu’tezile mensuplarının şer’î delilleri reddedecek derecede akla dayanmakta ileri gittiklerini, onların aşırılığa kaçtıklarını söylemekte ve itikat kurallarında orta yolu benimsemek gerektiğini ifade etmektedir. Mu’tezile’yi eleştirmesine rağmen onu küfre nispet etmemiş ve böyle bir nispetin de doğru olmayacağını belirtmiştir.486 Mu’tezile düşüncesinin belki de en değerli kabul edilen kısmı akılla vahiy arasını uzlaştırmaya yönelik girişimidir. Özellikle XII. asırda Harezm ve Horasan coğrafyasında belli bir olgunluğa ulaştığı söylenebilir. Fakat yine de vahyi asıl kabul edip akla ikinci derecede önem vererek vahye bağımlı kalan Eş’âri kadar başarılı olamamıştır. Diğer itikadi mezhepler kadar yayılmama sebebi ise; Selçuklu devleti idarecilerinin Mutezile’ye karşı olan tutumu, medreselerde Şafi ve Eşari mezheplerine yönelik eğitimin ağırlığı ve bunlara bağlı olarak halk tarafından da benimsenmemesi yanında felsefi problemlere dalarak bunlarla ilgili görüşlerin inanç esasıymış gibi 484 Ömer Nasuhi Bilmen, Büyük Tefsir Tarihi, Ankara 1960, c. II, s. 291-293; Öztürk- Mehmet Suat Mertoğlu, “Zemahşerî”, DİA, c. XIL, İstanbul 2013, s. 235-238. 485 Şehristanî, s. 154; Osman Demir, “Bağdat Mu’tezîle’si Kelâmcıları ve Dönemin Fikrî ve Siyasî Yapılanmasına Olan Etkileri”, İslâm Medeniyetinde Bağdat- Uluslararası Sempozyum, IRCICA Yay., İstanbul 2008, s. 207; İlyas Çelebi, “Mutezile”, DİA, c. XXXI, İstanbul 2006, s. 398-400. 486 Ahmet Ocak, Selçukluların Dini Siyaseti, Tarih ve Tabiat Vakfı yay., İstanbul 2002, s. 283- 286. 93 benimsenmesi veya savunulması olarak belirtilebilir. 4.4. Mâtürîdilik 4.4.1. Tanımı ve Tarihçesi Mâtürîdilik, İmâm-ı Azam Ebû Hanîfe’nin görüşlerini geliştiren ve sistemleştiren Ebû Mansûr el- Mâtürîdî’ye nispet edilen Ehl-i sünnet ve itikadî mezheptir. Bu açıdan Mâtürîdiliğin arka planında Hanefiliğin olduğu söylenebilir. 487 Mâtürîdilik fikrinin ortaya çıkış sürecine bakılacak olursa; Hanefîler temelde ikiye ayrılır. Bunlar; çoğunluğu oluşturan Mutezili olmayan kesim ve nispeten daha az sayıda olan Mu‘tezili olanlardır. Mutezili olmayan Hanefîler (Hadis taraftarları ve Mâtürîdiler), Semerkant/Maveraünnehir ekolünden doğmuştur. Semerkant’ta Dârü’l-Cüzcaniyye ve Dârü’l-İyâziyye; (“Cüzcaniyye-Matürîdiler” ve “İyâziyye-Hadis taraftarları”) Buhara’da Ebû Hafs el- Kebîr ve Belh’te Nusayr b. Yahya etrafında birleşen ve ‘itizalî fikirleri reddeden’ topluluktur488. Nitekim İmâm Mâtüridî de Semerkant ekolü olarak adlandırılan Dârü’l-Cüzcâniyye’de yetişmiş ve Ebû Hanîfe’nin özellikle itikadî görüşlerini geliştirip sistemleştirmiştir. Ebu Hanîfe (ö. 150/767)’nin ileri gelen öğrencileri Muhammed eş- Şeybânî (ö. 189/804) ve Ebû Süleyman el-Cüzcânî (ö. 200/816) tarafından kurulan Dârü’l- Cüzcânîye’de, bir asır sonra talebe olan Ebû Mansûr el-Mâtürîdî (ö. 333/944) daha sonra buranın idaresini üstlenerek çeşitli dersler vermiştir.489 Dolayısıyla Ebû Hanîfe ile olan bağlantısı bu ekol ve eğitim silsilesi aracılığıyla ortaya çıkmaktadır. İmam Matürîdi’den sonra dünyaya 487 Ahmet Vehbi Ecer, “Mâtüridî ‘nin Tanınması”, Ebû Mansur Semerkandî Mâturîdî, yay. Ahmet Hulusi Köker, Erciyes Üni. Gevher Nesibe Tıp Tarihi Ens. Yay., s. 9-10; Yusuf Ziya Yörükan, “İslâm Akaid Sisteminde Gelişmeler İmam-Azam Ebû Hanife ve İmam Ebû Mansûr-i Mâtüridî, AÜİFD, c. II, sa. 2-3, Ankara 1953, s. 127-130; Muhammed b. Tavît Tanci, “Abû Mansûr al- Mâtüridî”, AÜİFD, c. IV, sa. 1-2, s. 1-3. Ayrıca yüzyıllarca Hanefî temelli eğitimin görüldüğü Fatih- Süleymaniye medreselerinde verilen fıkıh icâzetnâmeleri İmam Mâtüridî yoluyla İmam-ı Azam Ebû Hanife’ye ulaşmaktadır. İmam-ı Azam Ebû Hanife ve İmam Mâtüridî arasında veya Hanefîlik ve Mâtüridîlik arasındaki ilişki aslında bu örnekten dahi anlaşılmaktadır. Bkz. Hüseyin Atay, “Fatih- Süleymaniye Medreseleri Ders Programları ve İcâzetnâmeleri”, Vakıflar Dergisi, Ankara 1981, c. XIII, s. 197- 198. 488 IX. Yüzyıldan sonra Hanefî icâzet silsilesi Semerkant ve Buhara şeklinde iki kola ayrılmıştır. Selçuklular devrinde Semerkant kolu silsilesinde İmam Mâtürîdî’nin adı geçerken, Buhara kolunda geçmez. Fakat Buhara koluna mensup olan ve Selçukluların hüküm sürdüğü dönemde yaşayan alimler de Ebu Mansûr Mâtürîdî’yi Ehl-i Sünnet’in imamı olarak görmüşlerdir. Diğer bir deyişle Semerkant ve Buhara kollarındaki icâzet silsilesi Selçuklular devrinde aynı kişilerde birleşmektedir. el-Pezdevî (ö.493/1099), Necmüddin Ömer en-Nesefî (ö. 537/1142), Ali b. Ebî Bekr Merginânî (ö. 593/1196) gibi alimler, her iki silsilede var olup, İmam Mâtürîdî’yi ehl-i sünnetin imamı olarak kabul etmişlerdir. Bkz. Ak, “Mâtüridîğin Hanefilik İle İlişkisi”, Milel ve Nihal, 7 (2), s. 225-228. 489 Recep Önal, Ebû Mansûr el- Mâtüridî ‘ye Göre İslam Dışı Dinler, Emin Yay., Bursa 2013, s. 20- 23; Ahmet Ak, “Büyük Türk Bilgini İmâm Mâtürîdî ve Mâtürîdîlik”, Büyük Türk Bilgini İmâm Mâtürîdî ve MâtürîdîlikMilletlerarası Tartışmalı İlmi Toplantı, İstanbul 2012, Marmara Üni. İlahiyat Fak. Yay., s. 436-437. 94 gelen pek çok Hanefî alim, fıkıhta Ebû Hanife’nin, itikatta ise İmâm Matürîdi’nin görüşlerini benimsemişlerdir. Ayrıca Cüzcâniyye ekolü, Ebû Hanîfe’nin fikirlerini, metodunu benimseyen ve devam ettiren Hanefî mezhebine mensup kişilerden meydana gelmekte ve bu kişiler Matürîdiliğin temelini oluşturmaktadır.490 Yaklaşık yüz yaşında vefat eden Mâtürîdî (ö. 333/944)’nin fikirlerini, onun eserlerini okuyan ve okutturan öğrencileri devam ettirmiştir. Mâtürîdilik, özellikle IX. yüzyıldan itibaren Horasan ve Maveraünnehir’de büyük ilgi görmüştür. 491 Nitekim Selçuklu devrinin meşhur Hanefî-Mâtürîdi alimlerinden Ebû’l- Mu‘în Nesefî (ö. 508/1115), Tabsıratu’l-Edille adlı eserinde Mâverâünnehir’in tamamında Horasan’ın ise Merv, Belh gibi bazı önemli şehirlerinde itizalî fikirleri benimseyenler (Hanefî- Mutezîli) hariç tüm Hanefîlerin usûl ve füru konularında ilk dönemden beri Matürîdiliği benimsediklerini kaydeder.492 Selçuklular, Samanî fakihler aracılığıyla İslâmiyeti ilk kabul ettikleri zaman SünnîHanefî mezhebine mensup olmuşlardır. Nitekim el- Hüseynî de eserinde, Selçukluların İslâmiyet’i kabul etmelerini Hanefî dinine girdiler şeklinde ifade etmiştir.493 Bundan sonra Selçuklu sultanları daima Hanefî mezhebine mensup olmuşlar; dolayısıyla itikadî olarak da Mâtürîdîliği benimsemişlerdir.494 Hanefî- Mâtürîdî medreselerinin açılması, büyük camilere Hanefî imamların atanması, bölgeye Hanefî kadıların ve sultanların da bu mezhebi benimsemeleri nedeniyle Horasan bölgesinde Hanefî- Mâtürîdîliğin yayıldığı söylenebilir. 495 Selçukları sultanları Tuğrul Bey496, Alparslan, Melikşah, Muhammed Tapar ve Sencer 490 Kutlu, s. 18- 19; Yavuz, “Mâtürîdîyye”, DİA, c. XXVIII, İstanbul 2003, s. 165. 491 Ahmet Ak, Büyük Türk Âlimi Mâturîdî ve Mâturîdîlik, Bayrak Matbaası, İstanbul 2008, s. 87- 89; Kutlu, Ebû Mansûr el-Mâtürîdî’nin Mezhebi Arka Planı, Kitâbiyat Yay., Ankara 2003, s. 124- 125. 492 Ebu’l-Muîn en-Nesefî, Tebsirâtü’l-Edille, nşr., Hüseyin Atay-Şaban Ali Düzgün, Diyanet İşleri Başkanlığı Yay., Ankara 2003, c. I, s. 357- 360; Kutlu, s. 124. 493 Hüseynî, s. 2. 494 Hatta Selçukluların Hanefî/Mâtürîdîliği benimsemeleri ve Türkler dışında diğer milletler arasında bu mezhebin pek yayılmaması kimi zaman Türklere has bir mezhep olarak görülmesine yol açmıştır. Mesela Yusuf Ziya Yörükan, Mâtürîdîliği Türk Sünnîliği olarak nitelemiştir. Bkz. Yörükan, İslâm Akâid Sisteminde Gelişmeler, nşr. T. Yörükan, Ankara 2001, s. XXXIV. 495 Seyfullah Kara, Büyük Selçuklular ve Mezhep Kavgaları, İz Yay., İstanbul 2009, s. 169; Bardakoğlu, “Hanefî Mezhebi”, DİA, c. XVI, İstanbul 1997, s. 6. 496 Kazvinî, eserinde Tuğrul Bey’in itikadî olarak mutezili olduğunu belirtse de, Ahmet Ocak bu durumun Eş’âriMutezili çekişmesinin yansıması şeklinde görülmesi gerektiğini ifade eder. Muhtemelen müellifin Mutezili olması bu şekilde yazmasında etkili olmuştur. Ayrıca devrin diğer kaynaklarındaki bilgiler Tuğrul Bey’in Hanefî olduğu yönündedir. Bkz. Kazvînî, Âsâru’l-Bilâd ve Ahbâru’l-Ibâd, s. 474; Ocak, Büyük Selçuklular ve Mezhep Kavgaları, s. 170. 95 Hanefî mezhebine mensuplardı.497 Fakat Sünni mezhepler ve belki de Hanefîlik’ten sonra en çok taraftar sahibi olan Şafî ve Eşarîlik kesinlikle rakip veya düşman olarak görülmemiş ve himaye edilmiştir. 498 Sultan Sencer’in Hanefî mezhebine mensubiyeti ise Gazzalî’yi ‘İmam-ı Azam Ebu Hanîfe’yi tenkit ettiği gerekçesiyle’ çağırması ve yaptıkları görüşme düşünüldüğünde net bir şekilde anlaşılmaktadır.499 4.4.2. Mâtürîdilik’in Düşünce Yapısı ve Görüşleri İmâm Mâtürîdî, dini anlama konusunda araştırma ve sorgulamaya dayanarak gelişimi ve ilerlemeyi hedeflemiş, Ebû Hanîfe gibi problemleri akıl ve nakil ışığında çözmeye çalışmış fakat ayet ve hadislerin inceliklerini anlamak için akıl yürütmeye çok önem vermiştir. Bazı Hanefî alimler tarafından yaptığı bu tevîl hareketinin bidat olarak kabul edilmesine rağmen hadislerin Kur’ân’ın özüne göre tevîl edilmesini ‘zaruri’ olarak görmüştür. Her kesimin düşüncelerini rahatlıkla ifade edebildiği böyle bir dönemde Mâtürîdî’nin de görüşlerini sunabilmesi, Semerkant’ta güvenli ve özgür bir ortamın bulunması gibi elverişli şartlar yanında dünyanın en önemli ilim ve kültür merkezlerinden biri olması gibi faktörler sayesinde olmuştur. İmam Mâtürîdî ve taraftarları sadece ilmi faaliyetlerle meşgul olup özellikle te’vil konusuna büyük önem verdiler. Nitekim Mâtürîdî yazdığı tefsire dahi Kitâbü’t-Te’vîlât ismini vermiştir. Bu eserin başında tefsir ve te’vil ayrımına giderek te’vil etmenin caiz olduğunu belirtmektedir. Eserde izlediği metod aslında Mâtürîdîliğin temel düşünce yapısını da bizlere vermektedir. Kur’ân’ın başından sonuna kadar tüm ayetlerini sırayla ele alarak, aklî değerlendirmelerle birlikte Kur’ân’ı bütünlüğü ile yorumlayan ilk dirayet tefsiridir. Lafzî mananın yanı sıra olaylar, hayatın gerçekleri göz önünde bulundurularak tefekküre ve sistematiğe büyük önem vermiştir. Bu yönleriyle de klasik tefsirlerden 497 Azîmî, s. 13; İbnü’l-Esîr, c. X, s. 65- 66; Bundarî, s. 39; Nizamülmülk, s. 69; Kafesoğlu, s. 182. 498 Köymen, s. 466. 499 Mehmed Şerafeddin Yaltkaya, “Sencer ve Gazzâlî”, Dâru’l-Fünûn İlahiyât Fakültesi Mecmuası, İstanbul 1341/ 1925, sa. I, s. 39-57, s. 40; Hüseyin Zerrinkub, Medreseden Kaçış (İmam Gâzzali’nin Hayatı, Fikirleri ve Eserleri), çev. Hikmet Soylu, İstanbul 2001, s. 234. 96 ayrılmaktadır.500 İmâm Mâtürîdi, Hanefîliğin özünde var olan “re’y/ istidlâl” anlayışını aynen devam ettirmiştir. Tefsirinde aynı zamanda içtihadın da caiz olduğu hakkında deliller getirerek ispatlamaya çalışmıştır. Eserlerinde özellikle Karmatiler, Şiiler ve Mutezililerin görüş ve fikirlerini çürütmek için büyük çaba sarfetmiştir. Özellikle yeni müslüman olmuş insanların müteşâbih ayetleri yanlış yorumlamalarının önüne geçebilmek ve itikadi bazı meseleleri daha iyi kavrayabilmek için te’vil, içtihat gibi metotların benimsendiği söylenebilir. Mâtürîdî alimler, hadislerin te’vil edilmesini caiz, hatta gerekli görerek, Kur’ân’ın bütünlüğü içinde ve muhkem ayetlere ters düşmeyecek şekilde te’vil ettiler. Semerkant ekolü içinde Mâtürîdî’nin öncüsü olduğu grubu (Ehl-i Te’vîl) HanefîMâtürîdîler şeklinde isimlendirmek mümkündür. Vefatı sonrası Mâtürîdî’nin görüşleri en az üç koldan farklı coğrafyalara yayılmış; özellikle Maveraünnehir ve Horasan’ın büyük kısmında hakim hale gelmiştir. 501 Diğer mezhepler ve dinlere karşı; genellikle saygılı bir üslup kullanılmıştır. İmam Mâtürîdî ve daha sonraki dönemde Maveraünnehir’deki alimler, eleştirdikleri görüşleri çeşitli hükümlerle suçlamak veya küçümsemek yerine; ilgili delil ve burhânları aklî yorum ve muhakemelerle sıralayıp karşıt görüşleri çürütmüş; eserlerini, hasımlarına karşı hoşgörüsünü gösteren belirgin bir ilmî üslup ile yazmışlardır.502 4.4.3. Sultan Sencer Devrinde Mâtürîdîlik503 Mâtürîdîliğin Sultan Sencer devrine kadar Hanefîlik ile ayrılmaz bir bütün olduğunu 500 Talip Özdeş, Mâtürîdî’nin Tefsir Anlayışı, İnsan Yay., İstanbul 2003, s. 74-77; Celal Kırca, “Mâtürîdî’nin Tefsir, Te’vil Anlayışı ve Metodu”, Ebû Mansûr Semerkandî- Mâturîdî Kongresi-Kayseri 1986, Erciyes Üni. Gevher Nesibe Tıp Tarihi Ens. Yay., Kayseri 1990, s. 63; Abdurrahim el- Âlemî, “İmâm Mâtürîdî’nin Tefsir Metodu”, Büyük Türk Bilgini İmâm Mâtürîdî ve Mâtürîdîlik- Milletlerarası Tartışmalı İlmi Toplantı, Marmara Üni. İlahiyat Fak. Vakfı Yay., İstanbul 2012, s. 331-350; Ak, s. 8-9. 501 Ak, s. 449- 450. 502 Saffet Sarıkaya, “Mâtürîdî’nin Din Anlayışında Hoşgörü”, Büyük Türk Bilgini İmâm Mâtürîdî ve MâtürîdîlikMilletlerarası Tartışmalı İlmi Toplantı, Marmara Üni. İlahiyat Fak. Vakfı Yay., İstanbul 2012, s. 116- 117; Ayrıca Mâtürîdî’nin diğer mezhepler ve fırkalar hakkındaki görüşleri hakkında yapılan müstakil çalışmalar için bkz. M. Ali Kaygısız, Mâtürîdî’nin Çeşitli Fırkalara Bakışı, İzmir 1996 (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi); Kıyasettin Koçoğlu, Mâtürîdî’nin Mu’tezile’ye Bakışı, Ankara 2005 (Basılmamış Doktora Tezi). 503 Ahmet Ak, İmam Mâtürîdî’nin Selçuklular devrinde “Ehl-i Sünnet’in Reisi, Hanefiyye, Ehl-i Sünnet ve’l-Cemaat, İmam Mâturidi ve Tabileri” isimleriyle anıldığını, fikirlerine ciddi derecede ehemmiyet verildiğini, ancak Mâturîdîlik/Mâturîdîyye şeklindeki bir kullanımın Selçuklular döneminde söz konusu olmadığını; bu şekilde kullanımın ilk defa Selçuklular sonrasında İbn Fazlullah el-Ömeri’nin (749/1348) kullandığını söylemektedir. Bkz. Ahmet Ak, Selçuklular Döneminde Mâturîdîlik, Yayınevi Yay., Ankara 2009, s. 95-96, 109. 97 söylemek zordur. Fakat bu dönemde özellikle Ebû Muîn Nesefî ile birlikte bütünlük kazanan ve daha da yayılan Mâtürîdîlik, daha sonra İbn Mâze Sadrü’ş-Şehîd (ö. 536/1141), Necmüddin Ömer en- Nesefî (ö. 537/1142), Alâuddin Semerkandî (ö. 539/1144), Muhammed Semerkandî (ö. 570/1179) ve Nureddin es- Sâbûnî (ö. 580/1184) gibi alimler ve eserleriyle yayılma fırsatı bulmuştur.504 Ebu’l-Muîn Nesefî (ö. 508/1114)’nin, Tabsuratü’l- Edille adlı eseri, Mâtürîdî’nin Kitâbü’t- Tevhîd’indeki görüşlerine açılım getirmiş ve hatta Nesefî’nin eseri daha sistematik ve düzenli olarak kabul edilmiştir. Hatta devrin bazı medreselerinde ders kitabı olarak okutulmuştur. 505 Eserinde, Hanefî alimler arasında İmam-ı Azam Ebû Hanefî’nin görüşlerini en iyi bilen kişinin İmam Mâtürîdî olduğunu ve bu nedenle Hanefîliğin bölgede yayılması için başka hiçbir alim olmasaydı bile İmam Mâtürîdî’nin tek başına yeterli olduğunu söyler. Hanefî- Mâtürîdî icâzet silsilesi Fahru’l-İslâm Ebü’lYusr el-Pezdevî (493/1099)’den sonra Necmüddin Ömer en-Nesefî ile devam etmiştir. Bu dönemde Nesefî ve hemen hemen tüm Hanefî alimler, Mâtürîdî’yi imam kabul etmişler ve bu sayede Hanefîlik ve Mâtürîdîlik bir arada yayılma fırsatı bulmuştur. 506 Necmüddin Ömer en- Nesefî (ö. 537/1142), İmam Mâtürîdî hakkında, “İki kesimin önderi, imam, fâdıl, verâ sahibi, müftü, görüşlerini iyi ifade edip savunan, Dârü’lCüzcâniyye’de ders veren büyük bir müderris, fkıh ve nazar ilimlerinde derin bilgi sahibi bir âlim” gibi ifadeler kullanmıştır. 507 Ayrıca Ömer Nesefî, el-Kand fi Zikri Ulema-i Semerkand adlı eserinde yerli halkın yanı sıra Belh, Buhara, Nesef, Nişabur hatta Bağdat’tan Semerkant’a ilim öğrenmeye gelen çok sayıda öğrenciden bahseder. Semerkant’a okumaya gelenlerin bir kısmı yetişip ilmî faaliyetlerini bu şehirde sürdürmüşler, bir kısmı ise burada okuduktan sonra ya kendi memleketlerine ya da başka şehirlere giderek, Hanefî- Mâtürîdî kültürünü taşımışlardır.508 Alâeddin es- Semerkandî (ö. 538/1144), devrin meşhur Hanefî- Mâtürîdî alimlerinden olup, ders verdiği medresede Nesefî’nin Tabsuratü’l- Edille’sini okutması yanında 504 Nesefî, Tabsıratü’l-Edille fi Usûli’d-Dîn, nşr. Haz. Hüseyin Atay, Ankara 2004, Mukaddime Kısmı , s. 76-78; Şükrü Özen, “Ebû Mansûr el-Mâtüridî'nin Fıkıh Usûlünün İnşâsı”, İmam Mâturîdî ve Maturidilik, haz. Sönmez Kutlu, 3. bs., Ankara 2011, s. 221-262. 505 Yazıcıoğlu, “Maturidî Kelam Ekolünün İki Büyük Siması: Ebu Mansur Maturidî ve Ebu’l-Muin en-Nesefî”, AÜİFD, XXVII, Ankara 1985, s. 294. 506 Nesefî, c. I, s. 162; Ak, “Mâtürîdîliğin Hanefîlik İle İlişkisi”, s. 231. 507 Ak, s. 232. 508 Farklı şehirlerden Semerkant’a ilim öğrenmek içim gelen öğrenciler için bkz. Ömer Nesefi, el- Kand fî zikri ulemâ-i Semerkand, nşr. Nazar Muhammed el- Fâryâbî, Riyad 1991, s. 140-148; 175-78; 210-215; Ak, s. 234-235. 98 İmam Mâtürîdî’nin Te’vîlâtü’l-Kur’ân adlı eserine Şerhu Te’vîlâtü’l-Kur’ân adıyla şerh yazmıştır. Eserinin giriş kısmında Mâtürîdî’nin tefsiri hakkında şunları söyler: “Bu kitap, usûlü’t-tevhid konusunda Ehl-i Sünnet ve’l-Cemaat mezhebinin, usûl-ü fıkıh ve fürû-u fıkıh konularında Ebû Hanife ve ashabının benimsediği mezhebin Kur’an’a uygunluğunu beyan eden muazzam bir kitaptır” Semerkandî, fıkıh usûlüne dair yazdığı Mizanü’l-Usûl an Netâici’i-Ukûl adlı eserinde İmam Mâtürîdî’yi Ehl-i Sünnet’in ve Mâverânnehir- Semerkand Hanefî fıkıh ekolünün reisi olarak kaydetmektedir. Nesefî’nin Tabsıra’sı yanı sıra Semerkandî’nin Mizanü’l-Usûl’unün de diğer Hanefî fıkhı kitapları gibi devrin medreselerinde okutulması kuvvetle muhtemeldir. Ebu’l-Feth Alâüddîn Muhammed b. Üsmendî es- Semerkandî (ö. 552/1157), devrin önde gelen münazaracılarından olması yanında, cedel ve hitabette yetenekli bir alimdir. Tarîkatü’l-hilâf adlı eserinde Hanefî-Mâtürîdî mezhebinin görüşlerini savunmak ve muhalif görüşleri reddetmek için naslar yerine daha ziyade cedel usulünü kullanmıştır. Üsmendî, kelâm konularını işlerken özellikle Mu‘tezile’nin delillerini cevaplandırmak suretiyle Mâverâünnehir’deki Hanefî/ Mâtürîdî kelâm ekolünün naklî ve aklî delillerini sunmaktadır. Halku’l-Kur’ân, ef‘âl-i ibâd, aslah, rü’yatullah gibi tartışmalı konularda Mu‘tezile’nin görüşlerini reddettiği gibi bu Kaderiyye’yi de müstakil bir başlık altında eleştirmiştir.509 Nureddin es- Sâbûnî (ö. 580/1184), el-Bidâye fî Usûli’d-Dîn 510 adlı eserinin mukaddimesinde bildirdiğine göre öğretimde kolaylık sağlamak amacıyla hacimli eseri el-Kifâye fi’l-hidâye’yi ihtisar ederek meydana getirmiştir. İmam Mâturîdî’yi “Büyük İmam Ebû Mansûr el-Mâturîdî” ve “Hidâyet önderi, Ehl-i Sünnet’in reisi Ebû Mansûr beyyazallahu ğurretehu” şeklinde övmektedir. Sâbûnî, Horasan ve Irak coğrafyasında ilmî konuşmalar yapıp vaazlar vermekteydi. İlmî şahsiyetinde Mâtürîdiyye doğrultusundaki kelâmcılık yönü ağır basar. Eserlerinde girift meseleleri ve tartışmaları sağlam ve anlaşılır bir dille anlatmış, Ebû Mansûr el-Mâtürîdî ve Ebü’l-Muîn en- 509 Ahmet Ak, Selçuklular Döneminde Mâturîdîlik, Yayınevi Yay., Ankara 2009, s. 51-52; Davut İltaş, “Üsmendî”, DİA, c. XLII, s. 388-389; M. Sait Özervarlı, “Üsmendî (Kelâm)”, DİA, c. XLII, s. 389-391. 510 Önce Fethullah Huleyf tarafından yayımlanmış (İskenderiye 1969), ardından Bekir Topaloğlu tahkikli neşrini gerçekleştirmiş (Dımaşk 1399/1979) ve eseri Mâtürîdiyye Akaidi ismiyle Türkçe’ye çevirmiştir (Ankara 1979). 99 Nesefî’nin görüşlerini genel anlamda benimseyip temellendirmiş, Mâtürîdiyye’nin sistemli bir mezhep haline gelip yayılmasında önemli hizmetler ifa etmiştir.511 Söz konusu alimler İmâm Mâturîdî’nin eserleri ve görüşlerinin, yazdıkları şerhler, eserler ve yetiştirdikleri öğrenciler sayesinde nesilden nesile aktarılmasına vesile olmuşlardır. Semerkant merkez olmak üzere Mâverâünnehir ve Horasan’a yayılan Mâturîdîlik için Selçuklulara kadar olan dönem “Oluşum Dönemi” olarak adlandırılırken, Selçuklu devri ise, “Yayılma Dönemi” olarak adlandırılmaktadır. 512 4.5. Eş’ârilik 4.5.1. Eş’âriliğin Doğuşu, Tanımı ve Tarihsel Süreci Eş’âriliğin kurucusu olarak kabul edilen Ebû Hasan el-Eş’âri (ö.330/ 941)513, Basra’da doğmuş, gençlik çağına kadar burada bulunduktan sonra uzun süre Bağdat’ta yaşamıştır. Bazı kaynaklarda dedesinden dolayı kendisinden Ebû Bişr diye bahsedilir. Soy itibarıyla ise Yemenli sahabe Ebû Musa el-Eşari514’ye dayanır.515 Babasını küçük yaşta kaybeden Eş’âri, annesinin, Basra ekolünün büyük Mu’tezili alimi Ebu Ali el-Cübbâî ile evlenmesinden sonra üvey babasının himayesine girer ve kelâm ilmini ondan öğrenir. Mutezile ile olan ilişkisi bu süreçte başlar ve kırk yaşlarına kadar devam eder. Nitekim İbn Nedim, Eş’ari’nin fikrî hayatını, Mutezile’nin içerisinde bulunduğu dönem ve Mu’tezile’den sonraki dönem olarak ikiye ayırır.516 Mu’tezileye mensup olduğu süre boyunca Basra’da el-Cübbâî’nin yanında yaşayan Eş’ari, Mu’tezile’den ayrıldıktan sonra Bağdat’a yerleşmiş ve günümüze ulaşan tüm eserlerini bu dönemde yazmıştır. Mu’tezile’den ayrılınca vefatına kadar Sünnî çizgide kalmıştır. Mu’tezile’den ayrılışı hakkında farklı rivayetler bulunur: Mutezilî olan hocası Ali elCubbâî’ye “Allah’ın fiillerinin aklî mülahazalara mı dayandığı yoksa yarattıkları için en 511 Ak, Selçuklular Döneminde Mâturîdîlik, s. 50-52; Ak, “Mâtürîdîliğin Hanefîlik İle İlişkisi”, s. 232; Muhammed Aruçi, “Nûreddin Sâbûnî”, DİA, c. XXXV, İstanbul 2008, s. 360- 361. 512 Ak, s. 81-95. 513 Vefat tarihi ve yeri hakkında farklı rivayetler vardır. Mesela İbn Asâkir vefatını h. 330 olarak verirken kaynakların genel ittifak ettiği tarih ise h. 324 yılıdır. Bkz. İbn Asâkir, s. 14, 56; İbn Hallikan, c. III, s. 274. 514 Ebu Musa ei-Eş'ari, Dört Halife devrinde siyasi ve sosyal olaylara damgasını vurmuş, Hz. Ömer zamanında Küfe ve Basra'da valilik yapmış bir şahıstır. Hakem olayı diye bilinen, Hz. Ali ve Muaviye arasındaki anlaşmazlıkta çizdiği tavırla, siyasi ve fikri açıdan İslam tarihinde önemli bir yeri olan olayın kahramanıdır. Hz Ali'den devlet başkanlığını almış, halifeliğin Muaviye'ye geçmesinde dolaylı olarak rol oynamıştır. Bkz. Fığlalı, Çağımızda İtikâdi İslâm Mezhepleri, s.47. 515 İbnü’n-Nedim, el-Fihrist, Beyrut 2000, s. 225. 516 İbnü’n- Nedim, s. 217. 100 iyi olanı yapmak zorunda mı olduğu” konusuyla ilgili sorular sormuş ve aldığı cevaplardan tatmin olmayarak kafası karışmış ve fikri bir bunalım yaşamış olduğu yanı sıra rüyasında birkaç kez Hz. Peygamber’in “Benden gelmiş olan mezhebe yardımcı ol” demesi üzerine Kur’ân ve sünnete bağlanmak için Mu’tezileden ayrılması 517 , Mu’tezilenin kelâmi konulardaki bazı cevaplarının Eşarî’yi tatmin etmemesi ve yöneticiler arasında destek gören Mu’tezili anlayışın, yöneticilerin olumsuz ve baskıcı uygulamaları yüzünden halk içerisinde olumsuz yansıması ve son olarak Mu’tezile’nin felsefi problemlere fazla dalıp bunlarla ilgili görüşlerin inanç esası gibi benimsenmesi ve Eşari’nin Mutezile adına katıldığı toplantıda akli bir tartışmada hezimete uğraması518 gibi nedenler belirtilmektedir. Eşari, Bağdat’a gittikten sonra Sünni alimlerden ders almıştır. Elde ettiği yeni bilgiler görüşlerinde de birtakım değişikliklere neden olmuş; bazı dönemler Mutezile’ye bazı dönemler Sünni çizgiye meyletmiş ve sürekli arayış içinde olmuştur. Basra Mutezilesine mensup olup –Bağdat Mu’tezilesinin aksine- siyasetten uzak kalmış ve ilimle meşgul olmuştur. 519 Kırk yaşlarına kadar fikri arayışlar, sorgulamalar ve aklî buhranlar sebebiyle Mu’tezileye mensup olan Eş’ari, kırklı yaşlarda Mutezile’den ayrıldıktan sonra bir süre arayışını sürdürmüş ve daha sonra dini yorumlardan biri olan Hanbeli mezhebine bir süre yönelmiştir. 520 Eş’âri buhranlı dönemlerinde akla ciddi boyutta değer veren Mutezile’nin öğretisini akıl ve gönül süzgeçinden geçirmiş ve dinin sadece aklı esas almadığı sonucuna ulaşmıştır. Hatta Basra Camiinde bir Cuma günü minbere çıkıp, “Kur’ân’ın yaratılması, ahirette Allah’ın görülmemesi, kötü fiilleri kulların yarattığı” vb. kelâmî konulardaki görüşlerinden tövbe ettiği ve Mutezile’nin ayıplarını reddettiği, rivayet edilir.521 IX. yüzyıla gelindiğinde Bağdat ve çevresinde İslâm’ı iç ve dış tüm tehditlere karşı savunmak ve gayri İslâmî unsurlardan temizlemek amacıyla bir topluluk ortaya çıkmaya başlamıştır. Bu topluluk, tartışmalarda felsefi metotları kullanıyorlarsa da ana 517 İbn Asâkir, s. 40-41. 518 İbn Asâkir, s. 91. 519 Osman Aydınlı, İslâm Düşüncesindeki Aklileşme Süreci, Mutezile 'nin Oluşumu ve Ebu Huzeyl Allaf, Ankara 2001, s. 209. 520 Nitekim dini yaşayışların devresi incelenirken de aynı Eş’âri de olduğu gibi ilk dönem olgunlaşmamış, yüzeysel ve dışsal bir şekildeyken, ikinci dönem dindarlığın olgunlaştığı, deruni ve içsel bir anlayış olarak ortaya çıktığı şeklinde açıklanmaktadır. Bkz. Hasan Kayıklık, “Allport’a Göre Dini Yaşayışın Gelişimsel Bir Açılımı”, Dini Araştırmalar, c. V, sa. 15, 2005, s. 137. 521 İbn Hallikân, c. III, s. 275; İbnü’n-Nedim, s. 271. 101 materyallerini vahiyden alıyorlardı. Mu’tezililerin akıl yürütmelerine karşılık kelâmı ve felsefeyi kullanan bu grup Ehl-i Sünnet kelâmını kurdu ve “Mütekellimîn” (Ehl-i Sünnet Kelâmcıları) adını aldılar. Başlangıçta toplumun tepkisinden çekindiği için gizli olarak yürütülen bu anlayış, zamanla güç kazandı ve İslâm dünyasının farklı yerlerinde; Mezopotamya’da Ebû Hasan Ali b. İsmail el-Eş’ari (ö. 330/ 941), Mısır’da Tahavî (ö. 331/ 942) ve Semerkant’ta Ebû Mansûr Matürîdî (ö. 333/944) tarafından hemen hemen aynı zamanlarda açıkça ortaya konuldu. Bu üç isim içinde Eş’âri, Mutezili sistemi çökerten kahraman haline geldi. Sünnî felsefî kelâmın kurucusu olarak tanındı ve kurduğu ekol onun adıyla Eş’arilik olarak adlandırıldı.522 Eş’âri’nin Makalât el-İslâmiyyîn İhtilaf el- Musalliyyîn adlı eseri farklı mezheplerin dini dogma ve öğretilerini içermesi yanında, başkalarının sözünü bile edemediği itikadî görüşler hakkında detaylı açıklamalar içermektedir. Risâle fî İstihsân el- Havd adlı eserinde ise aşırı selefî kesimin, kelâmın kullanılmasına dair yaptıkları itirazları ve Eşâri’nin imanî meselelerde kelâmın kullanılmasını gerekli kılan cevaplarını içermektedir. Eşârilik kelâmı esas itibarıyla bu iki kitapta ortaya konmuştur. Daha sonra talebeleri vasıtasıyla bu doktrin yayılmıştır. Eşâri yaşadığı dönemde iki muhalif görüş arasında orta noktadadır. Vahye karşılık hakikatin tek ölçüsü olarak aklı getiren Mutezile ile dini nassların açıklanmasında ve savunulmasında aklın ya da kelâmın kullanılmasına karşı olup bid’at olarak nitelendiren Zâhirîler, Mücessimîler bu iki fırkadır. El- Eş‘ârî, temelde Malikî ve Şafiî mezhebi mensuplarının itikattaki imamları kabul edilir.523 Fakat Şafiiler dışında fazla kabul görmediği söylenebilir. Hanefîler ise bazı küçük noktalarda Eş‘arî’den ayrılan çağdaşı Matüridî’nin görüşlerini benimsemişlerdir. Selçukluların kuruluş arefesinde Eş‘arîler’in daha ziyade Hanbelî mezhebi ile mücadelesi söz konusudur. Hatta iki mezhebin mensupları birbirlerini itikadî sapkınlıkla suçlamıştır. Selçukluların kurulması ile de Şii Fatımî Devleti ile siyasi çekişmeler olurken aynı zamanda devlet içinde hem gayri sünnî hem de sünnî mezheplar arası çatışmalar devam etmekteydi. 522 M. Abdulhayy, Eş’arîlik (Kitap içinde), Haz. Mian M. Şerif, İslâm Düşüncesi Tarihi, c. I, İnsan Yay., İstanbul 2014, s. 297- 298. 523 Subkî, c. III, s. 378; Gölpınarlı, s. 201. 102 Tuğrul Bey devrinde özellikle Mutezilî kesim Eş‘arîlere karşı düşman tavırlarıyla, Mihne olayının yaşanmasına neden olmuşlar; Eş‘arîler uzun bir müddet baskılara maruz kalmış, hatta Şafiî ve Eş‘arî alimlerin pek çoğu ülkeyi terketmek zorunda kalmışlardı. Yaşanan bu hadiselerin sebebi Ebu’l- Hasan Eş‘arî’ye kadar uzanmaktadır. Onun Mutezilî ekolden ayrılması ve ayrıldığı mezhebin aklî metotlarını kullanarak bu ekolü eleştirmesini, Mutezilîler hazmedememişlerdir. Eş‘arî öğretinin yaygınlaşması ile birlikte Mu’tezile gün geçtikçe değer kaybetmiştir. Mihne olayı her ne kadar Hanefîler ile Şafiî-Eş‘arî ekolleri arasında bir çatışma gibi görülse de aslıda Mutezilîler kendilerini Hanefîliğe nispet ederek bu mezhebi kalkan olarak kullanmışlardır.524 Fakat ilerleyen süreçte Hanefî- Matüridî birlikteliğinin başlaması ve Hanefî- Mutezilî kesimin iyice azalması sonucunda, Eş‘arîlere karşı tepkiler büyük oranda azalarak itikadî olarak çok az farklılık içeren Eş‘arî ve Matüridîler, birbirlerine olumlu tavır sergilemişlerdir. Ayrıca Abdülkerim el-Kuşeyrî ve devrin bazı önde gelen Sünnî ve Eş‘arî alimlerinin bizzat Tuğrul Bey ile görüşerek El- Eş‘arî’ye nispet edilenlerin hiçbirisinin doğru olmadığını ve onun Sünniliğin en önemli savunucularından biri olduğunu belirtmeleri de karşıt tepkilerin azalmasında etkili olmuştur.525 Selçuklular devrinde sultanlar ve bazı devlet adamları Matüridî olsa da özellikle vezir Nizamülmülk ile birlikte Eş‘arîler desteklenmiş ve Eş‘arîler vezirden aldıkları bu siyasi güç sayesinde etkilerini arttırmışlardır. Hatta mezhep kargaşasını önlemek maksadıyla açıldığı belirtilen Nizamiye Medreseleri’nin açılışındaki temel amaçlardan biri de Eş‘arî öğretilerin müdafaası olmuştur. 526 Selçuklu sultanları her ne kadar Matüridîliği benimsemiş olsalar da Ehl-i Sünnet mezhebi olarak kabul edilen Eş‘arîliğin Sünnî ekolün temsilcisi haline gelmesini desteklemişlerdir. Melikşah’ın “Ben her ne kadar Hanefî mezhebinden isem de, Allah rızası için bina ettirdiğim medresede din ashabı adalet ve eşitlik üzere faydalanmış olsunlar” demesi; ayrıca Nizamülmülk’ün sultanın siyasi olarak herhangi bir mezhep aleyhine politika gütmesi gibi bir durumun söz konusu olmadığını, amaçlarının sadece Sünnîliği güçlendirmek olduğunu ve Nizamiye medreselerini ihtilafları körüklemek için değil ilim ehlini yüceltmek için kurduklarını, mezhebî çatışmalar devam ederse medreselerin kapısına kilit vuracağını belirtmesi, Eş‘arîliğe karşı nasıl bir tutum gösterildiğinin ve asıl gayenin Sünnîliği yüceltmek 524 Subkî, c. III, s. 377, 391. 525 İbn Kesîr, c. XII, s. 64; Subkî, c. III, s. 402- 410. 526 Subkî, c. III, s. 377; Topaloğlu, s. 145; Ocak, Selçuklular’ın Dini Siyaseti ve İslâm Alemi, s. 40- 42. 103 olduğunun bariz birer göstergesidir. 527 Özellikle Melikşah devrinde Nizamiye medreseleri ve müderrisleri yanı sıra özellikle Cüveynî ve öğrencisi Gazzâlî, Ebû Bekr Bakıllânî’den aldıkları Eş‘arî öğretisinin geniş kitleler arasında yayılmasında en büyük rolü oynamışlardır. 528 4.5.2. Eş‘arî Kelâmının Temel İlkeleri -Allah anlayışı ve O’nun Sıfatlarının mahiyeti: Allah birdir, eşsizdir, ezelî ve ebedîdir. Cisim değildir, araz değildir. İşitir, görür ve kelâm sahibidir. Sıfatları ise yaratılmışlarınkinden farklıdır. Eş‘arî; Mücessime, Müşebbihe gibi Allah’ın Kur’ân’da zikredilen tüm sıfatlara sahip olduğu (eli, ayağı, gözleri olduğu) ve Arş’a oturduğu (istivâ’) gibi sıfatların zahiri anlamlarını savunan kesimler ve Mutezile gibi Allah’ın varlığının kendisiyle kâim olup kendi varlığı dışında sıfata sahip olmadığını düşünen (Allah’ın sıfatlarını onun zâtına ilave olarak kabul etmeyen) kesimlerin fikirlerine karşı çıkmıştır. Eşariler, Allah’ın beşeri sıfatlara sahip olduğunda şüphe olmadığını ancak bunların zahirî anlamlarıyla alınmaması gerektiğini savunuyorlardı. Bu sıfatlara bilâ keyf ve bilâ teşbîh (mahiyetini sormaksızın ve teşbîhte bulunmaksızın) inanmak gerekiyordu.529 Mutezileye karşı; Allah’ın sıfatlarının ezelî ve ebedî olduğunu ve bu sıfatların O’nun zâtı ile aynı şey olmamakla birlikte O’ndan ayrı da olmadığını savunuyorlardı. Burada Eş‘arîler zor bir konumu müdafaa ediyorlardı. Ne Allah’ın ezelî ve ebedî sıfatlarını kendisiyle özdeşleştirebiliyor ne de ayırabiliyorlardı. Zira O’nun bilmesini, güçlü ve diri olmasını O’na izafe etmek hiçbir faydalı amaca hizmet etmeyecektir. Sonuçta kendi zâtının kendisine izafesi anlamına gelir ki, gereksizdir. Ayrıca bu farklı sıfatlar değişik anlamlar ifade etmektedir ve bu yüzden Allah’ın zâtının aynı olamazlar. - Özgür irade: Mu’tezile ve Cebriyye tarafından savunulan özgürlükçü ve kaderci görüş arasında orta bir konumu savunurlar. Selefîler ve Cebrîler insan eylemlerinin Allah tarafından önceden belirlenip yönlendirildiğini ve insanın bir fiiliği yaratma gücüne sahip olmadığını düşünürler. Mu‘tezilîler ve Kaderîler, insanın bir fiili yaratma konusunda ve tercihlerinde güce sahip ve özgür olduğunu, ancak bu gücün Allah tarafından yaratılmış bir güç olduğunu düşünürler. Eş‘arîler ise yine bir orta yol 527 İbn Kesîr, c. XII, s. 117. 528 Kara, Büyük Selçuklular ve Mezhep Kavgaları, s. 175; M. Şerefeddin, “Selçuklular Devrinde Mezahib”, s. 104. 529 El- Eş‘arî, Kitâb el-İbâne ‘an ‘Usûl ed-Diyâne, Haydarabad, 1903, s. 47; M. Abdulhayy, Eş’arîlik, s. 302. 104 seçmişler ve onlara göre; insanın fiillerinin yaratıcısı Allah’tır. (Hâlık) İnsan ise işleyendir, bir şeyi yaratamaz. (müktesib) -Akıl ve Vahiy Sorunu: Aklın mı yoksa vahyin mi hakîkatin kaynağı olması gerektiği konusunda Mutezililerden ayrılarak, nihai hakîkatin kaynağı olarak vahyin daha temel olduğunu, aklın ise vahiyle geleni doğrulamaktan öteye geçmemesi gerektiğini savunmaktadırlar. İki unsur arasında çelişki olduğunda Eş‘ariler vahyi tercih etmektedirler. Bu mesele, mutezililerin akılcı kelâmıyla Eş‘arilerin Sünnî kelâmının ayrıldıkları temel noktadır. Akıl, vahye tâbi olmalıdır. Aklın işlevi İslâm’ın temel ilkelerine imanı mantıkî yoldan izah etmektir. Yoksa Kur’ân ve Sünnet’te ortaya konulduğu şekliyle temel ilkelerinin doğruluğunu sorgulamak değildir. - Kur’ân’ın Ezelî Oluşu: Kur’ân’ın yaratıldığı veya yaratılmayıp ezelî olduğu konusunda anlaşmazlıklar vardır. Eş‘ariler bu konuda, Zâhirîler (aşırı ortodoks ekoller) ve Mu’tezilîler arasında mutedil bir noktadadır. Hanbelîler ve Zâhirîler, Kur’ân’ın harfler, kelimeler ve lafızlardan meydana geldiğini ve Allah’ın zatında bulunduğunu, dolayısıyla ezelî olduğunu savunurken Mu’tezilîler ve Rafizîlerin bir kısmı da Allah’ın ezelî bir sıfatının olması halinde ezelî varlıkların çokluğu söz konusu olacağından ve bunun da İslâm’ın temel ilkelerine ters düşen çok tanrıcılık anlamına geleceğinden ve ayrıca Kur’ân’ın bölümlerden oluştuğunu ve parçalardan oluşan şeylerin de dünyevî olması gerektiğinden hareketle, Kur’ân’ın mahluk olduğunu savunmuşlardır. Eş‘arîler ise, Kur’ân’ın kelimeler ve lafızlarda ifade edildiği şekliyle, kuşkusuz hâdis (sonradan meydana gelme) olduğunu, ancak Mu’tezilîlerin düşündüğünün aksine, anlamının yaratılmış olmayıp ezelî olduğunu savunmuşlardır. Söz konusu anlam Allah’ın zâtından kaynaklanır. Aynı anlam, bir değişikliğe uğramadan farklı zaman ve yerlerde, farklı kişi ve milletler tarafından ifade edilebilir. Eş‘arîler, bu anlamın bilgi ve iradeden farklı bir sıfat olup, Allah’ın zâtında mevcut olduğunu ve dolayısıyla ezelî olduğunu savunmuşlardır. Kur’ân Allah’tan gelen bilgidir. Dolayısıyla Allah’ın ezelî ilim sıfatından ayrılamaz. -Ru’yetullah Meselesi: Ru’yetullah (Allah’ın yüzünün görülmesi) konusunda, Aşırı Selefiler ve Zahiriler, Allah’ı görmenin ve işaret etmenin mümkün olduğunu, salih insanların iyi amellerinin mükafatı olarak O’nu göreceğini ve hatta Allah’ın arşa oturduğunu iddia ederken Mu’tezilîler ve filozoflar vücûd olarak varlığa karşılık 105 geleceği için, O’nun gözlerle görülebileceği fikrini reddetmişlerdir. Eş‘ârîler ise yine mutedil bir yol izlemişler; Selefîler gibi Allah’ı görmenin mümkün olduğunu söylemişler ancak Allah’ın gözlerle ihata edilebileceği veya işaret edileceği fikrini reddetmişlerdir. Gözümüzde bir yansıma olmaksızın Allah’ı görmenin mümkün olduğunu savunmuşlardır. -Son olarak Ebû Bekr İbn Bâkıllanî (ö. 1013), Eş‘ârî kelâm sisteminin merafizik desteği olmadan eksik kalacağı düşüncesinden hareketle kelâmla ilgili incelemelerinde; arazın ancak anlık bir varlığa sahip olduğu ve nitelik olarak var olmadığı, mükemmel boşluğun mümkün olduğu şeklindeki katıksız metafizik konularada yer vererek Eş‘ârî kelâm ekolüne metafizik bir temel sağlamıştır. Eş‘arîler, vücûd ve Allah’ın iradesini her şeyin esası kabul ederek kendi ontolojilerini sürdürmüşler ve kainattaki uyum ve düzeni Allah’ın iradesine bağlamışlardır. 4.5.3. Sencer Devrinde Eş‘arîlik Eş‘arî öğretilerin Selçuklu coğrafyasında yayılmasında en büyük rol, büyük Eş‘arî alimi Ebû İshâk el- İsferâyînî’nin öğrencisi olan İmamü’l-Haremeyn Cüveynî’ye aittir. Otuz yıl boyunca Eş‘arî öğretilerini öğreten ve yayan Cüveynî’den sonra Gazzâlî bu mirası devralmıştır. Tehâfut el- Felâsife adlı eserinde Yunan felsefesini sistematik bir şekilde çürüterek Ehl-i Sünnet’in zihnini karakterize eden akılcılık korkusunu ortadan tamamıyla kaldırmıştır. İnsanların nass ve metafiziği birlikte incelemeye başlamasında en büyük pay, Eş‘arî doktrinlerini tamamladığı belirtilen Gazzâlî’ye aittir. Eş‘arî düşünüş tarzının mükemmel olduğunu kabul ederek öğrencilerine Eş‘arî kelâmının açıklanmasını teşvik ettiği belirtilir. Bu dönemde özellikle muhaddislerin tamamına yakını Eş‘arî mezhebine mensuptur.530 Selçuklu coğrafyasının pek çok şehrinde bulunan ve Sünnîliği koruma gayesiyle kurulan Nizamiye medreselerinde ders veren müderrislerin büyük çoğunluğu da ŞafiîEş‘arî mezhebine mensuptur. Bu durumu Nizamülmülk’ün başlattığı siyasetin devamı olarak görmek mümkündür. Nizamülmülk, kadılık, hatiplik, imamlık gibi mesleklere Hanefîleri tayin ederken; medreselere özellikle Şafiîleri atamaktaydı. Şafiîler medresede fıkıhla ilgileniyor ve bu sayede pek çok Şafiî fakihin yetişme imkânı oluyordu. 530 Subkî, c. IV, s. 32. 106 Halk arasında büyük oranda yayılan Şafiîlik diğer mezheplerle daha çok entellektüel boyutta mücadele içindeydi. Medreseler ve müderrisler aracılığıyla gayri sünnî mezheplerle mücadele devam ederken; aynı zamanda Sünnî mezheplerle de mücadeleler oluyordu. Tuğrul Bey devrindeki Mihne olayı sonrası, Nizamiye medreseleri aracılığıyla hızla yayılan Şafiîlik, Mutezile’ye benzer davranışlarla karşılık vermemiş tüm mücadele entelektüel düzeyde yürütülmüştür.531 Sünni- Şii çatışması bir yana bırakılırsa, Sünnî ekoller arasında en çok fikri çatışma Eş‘arîler ve Hanbelîler arasında cereyan etmiştir. Bu ayrılıkta, Hanbelîlerin tecsime (Allah’a cisim isnâd etmek) kapı aralayan itikadî görüşleri gibi kelâmi tartışmaların yanı sıra Eş‘arîlerin, Ahmed b. Hanbel’in aslında fakih olmayıp muhaddis olduğu yönündeki kanaatleri de etkili olmuştur. İtikadî tartışmalar sonucunda Hanbelîler, Eş‘arîlerin müslümanlığını sorgularken karşı tepki olarak aynı sorgulamayı Eş‘arîler de yapmışlardır. Nitekim devrin Hanbelî alimlerinden İbn Ebî Ya’lâ (ö. 1131), Hace Abdullah Herevî’nin Herat’ta Hanbelîlerin lideri olduğunu ve Eş‘arîlere karşı çok şiddetli bir tavır takındığını nakletmektedir.532 Hatta her türlü soru sormanın serbest olduğu vaaz ve münazara meclisleri, özellikle Eş‘arîler ve Hanbelîler arasındaki mezhep taassupları nedeniyle istifade edilemeyecek bir noktaya gelmiştir. Hatta itikadî yönü bile olmayan fıkhî konularda Hanbelîler, Eş‘arîleri Abbasilere şikayet etmişler fakat bir sonuç alamamışlardır.533 1100 yılında Abbasilerin aldığı tedbirler ve daha sonra Selçukluların mezhebî çatışmalara karşı tutumu, bu mücadelelerin büyük oranda azalmasını sağlamıştır. Halkı tahrik eden alimler çıksa da bunlara derhal müdahale edilmiştir. Nitekim 1143 yılında Eş‘arî vaiz Ebû’l- Fütûh el- İsferâyînî, Bağdat’ta verdiği vaazlarda Hanbelîliği kötülemiş ve bu tavrıyla olayların çıkmasına neden olmuştur. Bu yüzden Bağdat’tan çıkarılmasına rağmen bir süre sonra tekrar geri dönmüş ve yine Hanbelîliği kötülemeye 531 Mu’tezilîlerin Eş‘arîlere karşı sürdürdükleri saldırgan tutumun fikrî planda Eş‘arîlerle mücadele etmekte aciz kaldıklarından kaynaklandığı belirtilir. Örnek olarak da Eş‘arî alim Fahreddin Razî’nin Mu’tezile ile yaptığı minazaralarda galip gelmesi ve bunun üzerine Mutezilî alimlerin kendi taraflarına hitaben, “Mezhebinizden ayrılmayın. Allah bu adama güçlü bir anlatma ve açıklama kabiliyeti vermiş, bu yüzden haklı görünüyor. Aslında o haklı değildir ve sizin mezhebinizde de bir zayıflık yoktur” demelerinin bu acizliği net bir şekilde ortaya koyduğu belirtilmektedir. Bkz. Kazvinî, s. 378; Kara, Büyük Selçuklular ve Mezhep Kavgaları, s. 285. 532 Şükrü Özen, “İbn Ebû Ya’lâ”, DİA, c. XIX, İstanbul 1999, s. 447- 448. 533 Tüm bu Hanbelî- Eş‘arî mücadelelerinin en üst düzeye çıkmasında Abdülkerim Kuşeyrî’nin oğlu olan Eş‘arî alim Ebû Nasr Abdurrahim el- Kuşeyrî’nin etkili olduğu belirtilir. Kuşeyrî hac dönüşü sırasında uğradığı Bağdat’ta Nizamiye Medresesinde Şeyhu’ş-Şuyûh ribatında verdiği vaazlarında Hanbelîlere sataşmış; Hanbelîler; Mücessime ve Müşebbihelikle itham edilmiştir. Bkz. İbnü’l-Esîr, c. X, s. 108; İbn Kesîr, c. XII, s. 115; M. Şerefeddin, “Selçukîler Devrinde Mezahib”, s. 112. 107 başlamıştır. Bunun üzerine İsferâyînî tekrar Bağdat’tan sürgün edilmiş ve bir daha da bu şehre sokulmamıştır.534 Mezhepler arası barış ve huzur ortamının sağlanmasında özellikle Gazzâlî ve Ebû Ya’lâ el- Ferrâ gibi alimlerin uzlaştırıcı ifadeleri etkili olmuştur. Gazzâlî; Hanbelî, Eş‘arî ve Mu’tezilî mezhep mensupları arasında hizipleşme ve tekfirlerin doğru olmadığını, tüm karşı iddiaların da aşırılıktan kaynaklandığını belirtmiştir. Hatta bizzat kendisi farklı mezheplerden alimlerle görüşmek suretiyle bu uzlaştırmayı uygulamaya koymuştur. Bu durum kısa sürede etkisini göstermiş ve Gazzâlî’nin derslerine de diğer mezheplerin önemli alimleri katılmıştır. Bunlar arasında Hanbelîler’in reisliğini yapacak seviyede alimler olan İbn Akîl ve Ebu’l- Hattab el- Kelvezânî zikredilebilir.535 Gazzâlî, “Ehl-i Kıble’nin kelime-i tevhidi söylediği sürece küfre nispet edilemeyeceğini, böyle bir nispetin sadece usul ve fürûa dair bir nassı inkar etmekle yapılabileceğini” ifade etmiştir.536 Gazzâlî ile birlikte Eş‘arîliğin Müteahhirîn döneminin başladığı belirtilir. Müteahhirîn devrinde Eş‘ariyye klasik mantık ve felsefenin yanı sıra tasavvufa da kapılarını açmıştır.537 Sultan Sencer devrinde ve hatta genel olarak XII. Yüzyılda Eş‘arî- Hanbelî ve diğer Sünnî mezhepler arasındaki mücadelelerin durulmasında Ebû Yahya ve en önemlisi Gazzâlî’nin etkisine yukarıda değinmiştik. Devrin alimlerinden İlkıya el- Herrasî, Batınîlikle itham edildiği zaman, aralarında Hanbelî alim İbn Akîl’in de bulunduğu bir grup alim onun suçsuzluğu yönünde tanıklık yapmışlar ve bu sayede Herrâsî, müderrislik görevine devam etmiştir.538 Görüldüğü üzere XII. Yüzyıldan itibaren hem devletin mezhebî mücadelelere karşı hassasiyeti, hem Abbasî halifeliğinin izlediği politika hem de alimlerin devreye girmesiyle mezhep mücadeleleri büyük oranda azalmıştır. Devrin Eş‘arî alimlerinden Abdülkerîm eş-Şehristânî Nihâyetü’l-iķdam fî ilmi’lkelâm’ında Gazzâlî’nin başlattığı felsefe- kelâm ilişkilerini güçlendirip kelâmî 534 Kara, s. 304. 535 İbnü’l- Cevzî, c. IX, s. 169. 536 Özervarlı, “Gazzâlî”, DİA, c. XIII, İstanbul 1996, s. 510. 537 Yusuf Şevki Yavuz, “Eş‘arîyye”, DİA, c. XI, s. 449. 538 İbn Kesîr, c. XII, s. 172. 108 meselelere felsefî açıklamalar getirmiş ve Bâkıllânî ile Cüveynî’nin meylettiği ahval teorisini tenkit ederek bu teorinin Eş‘ariyye’ye mal olmasını engellemiştir. Eş‘arîlerin Kerramîye mezhebine karşı tutumunda da eş- Şehristânî (ö. 1153) bu dönemde az da olsa etkisi süren Kerramîye (Mürcie’nin bir kolu olarak ortaya çıkmıştı) mezhebini “cahil sefih grubu” olarak tanımlamış, İbn Kerrâm’ı Allah’ın sıfatlarını tecsim ve teşbihe götürmekle suçlamış ve bu suçlama diğer Ehl-i sünnet ekolüne mensup alimeler tarafından da desteklenmiştir. Aslında bu durum gayri sünnî mezheplere karşı alimler arasında bir birlik oluştuğunu göstermesi açısından dikkate değerdir. Eş‘arîliğin Matüridîlik ile ilişkisine bakılacak olursa, her iki mezhep de Sünnîliği temsil etmişler ve savunmuşlardır. Bu nedenle Ehl-i Sünnet denildiğinde genelde bu iki mezhep akla gelmektedir. 539 Bu iki mezhebin mensubu olan halk arasında çekişme veya kutuplaşma hiç yaşanmezken, zaman zaman entelektüel alanda alimler arasında bazı münakaşalar olmuştur. Bunun en bariz örneğini de Eş‘arîliğe yönelttiği eleştirileriyle ön plana çıkan Ebû’l- Muîn Nesefî’dir. Et- Temhîd li Kavâidi’t- Tevhîd adlı eserinde Eş‘arîlerin tekvin konusundaki görüşlerinin kişiyi küfre götürdüğünü söylemiştir.540 Bu misalden de hareketle Matüridîlerle Eş‘arîler arasında çok yaygın olmasa da bir çekişme olduğu söylenebilir. Fakat bu iki mezhep için belki de en önemli husus; diğer pek çok mezhebin aksine alimler arasındaki fikrî tartışmalar halk arasında herhangi bir karışıklığa neden olmamış; her iki mezhebin alimleri Sünnîliği güçlendirme gayesiyle hareket etmişlerdir. 539 Emrullah Yüksel, “Eş‘arîler ile Matüridîler Arasındaki Görüş Ayrılıkları”, EAÜİFD, sa. 4, Ankaa 1980, s. 98; Kara, s. 333. 540 M. Sait Yazıcıoğlu, “Matüridî Kelâm Ekolünün İki Büyük Siması: Ebû Mansur Matüridî ve Ebu’l- Muîn Nesefî” İmâm Matüridî ve Matüridîlik, haz. Sönmez Kutlu, Ankara 2003, s. 170. 109 SONUÇ Selçukluları ve Türk- İslâm medeniyetine yaptıkları katkıları anlayabilmek için öncelikli olarak irdelenmesi gereken husus ilmî ve fikrî hayata dair yaşanan gelişmelerdir. Yaklaşık 400 yıllık geçmişe sahip olan ve Selçukluların kuruluşu sırasında durgunluk süreci yaşayan İslâm medeniyetini miras alan Selçuklular devrinde, Türk- İslâm dünyası pek çok farklı fırkaya bölünmüştü. Siyasi, fikrî ve mezhebi birliği sağlama gayesi ile ortaya çıkan Selçuklular kısa sürede hem siyasi hem de ilmî ve kültürel bakımdan güçlenip gelişerek bu amaçlarını büyük ölçüde gerçekleştirmişlerdir. Her ne kadar içte ve dışta siyasi ve fikrî çekişmeler yaşansa da Sultan Sencer devri, artık pek çok kurumun sistemleştiği ve belli bir düzenin kurulduğu hatta bizzat Sencer’in izlediği politika neticesinde de artık devletin belli bir olgunluğa eriştiği ve ilmî açıdan zirveye ulaştığı dönem olarak belirtilebilir. Büyük Selçuklu Devleti’nin son hükümdarı olan ve Selçuklu hükümdarları arasında en uzun (60 yıl/ 1098-1157) hüküm sürmüş olan Sultan Sencer, hem siyasî hem de ilmî ve kültürel politikaları ile Selçuklu devletinin tekrar güç kazanmasını sağlamış, devleti kavuşturduğu istikrar ve sağladığı uygun ilmî ortam ile İslâm medeniyetine büyük katkılarda bulunmuştur. Özellikle Doğu politikası ile, hızla ilerlemekte olan ve tehlike arz eden gayri Müslüm Şark kavimlerini kurduğu üslere yerleştirmiş ve bu sayede Türkİslâm dünyasını istilalardan korumuştur. Hatta bu dönemde Selçukluların bu istilalara karşı hem siyasî hem de ilmî açıdan koruyuculuğu üstlenen tek devlet olduğu söylenebilir. Diğer güçlerin pek çoğu da Sultan Sencer’e metbû halde bu sürece dahil olmuşlardır. Sencer bizzat kendisi ilme olan yakın ilgisi ile ön plana çıkar. Onun devrinde Selçuklu coğrafyasına, sadece İslâm topraklarından değil dünyanın dört bir yanından alimler Horasan’a gelmekteydi. Maveraünnehir ve Horasan’ın pek çok şehrinde alimler bir araya gelerek ilmî münazaralarda bulunuyorlardı. Özellikle başkenti Merv’e naklederek Merv’de pek çok medrese yanı sıra büyük bir kütüphane kurmuş ve burayı ilmî merkez haline getirmiştir. Alimlerin çoğu Selçuklu sarayına mensup olup sultanın himayesini görüyorlardı. Desteğini saltanattan alan bu ilmî ortam ve vakfedilen müesseseler sayesinde pek çok ilim adamı yetişme imkânı buluyordu. 110 İlmî hayat açısından belki de en önemli hususlardan biri eğitim kurumlarıdır. Bu kurumlar arasında medreseler ilk sırayı alırken, cami ve mescitler, tekke ve zaviyeler, kütüphaneler, rasathaneler ve hastaneler diğer eğitim kurumlarıdır. Hür düşüncenin savunucusu olarak görülen medreselere ilim adamları savundukları fikirlere rağmen sığınabilmişlerdir. Medreselerde temel amaç Sünnîliği güçlendirmekti. Bu amaçla Şafiî öğretisini yayan Nizamiye Medreseleri dışında Hanefî, Malikî ve Hanbelî mezheplerine göre eğitim veren mezhepler de bulunmaktaydı ve bu medreseler sayesinde alimler yetişiyor, ilmî ve fikrî münazaralar yapılıyordu. Ayrıca aklî ve naklî ilimler medrese müfredatında ders olarak bulunmaktaydı. Burada yetişen alimler ve halefleri sayesinde tüm ilim dallarına dair pek çok eser telif edilmiş ve yenilikler getirilmiştir. Bu dönemde alim algısı da değişmiş ve İmam Gazzâlî ile birlikte, aynı kişinin birden fazla ilimde eser ortaya koyması sık rastlanılan bir durum olmuştur. Nitekim Sencer devrinde de pek çok alim ve eserleri bu misale uygundur. Sultan Sencer devrinde naklî ilimlerden tefsir ilminde rivayet süreci sona ermiş, tenkit ve tahlil süreci başlamış ve aynı zamanda Gazzâlî ile birlikte mantık ve bilimsel veriler bu ilme girmiştir. Tefsirlerde daha çok mezhebi temayüller etkili olmuş, eğitim politikası, müfessirlerin mezhepleri ile tefsirlerinde belirleyici etken olmuştur. Dolayısıyla müfessirlerin pek çoğu Şafiî- Eş‘arî ekolüne mensuptur. Sünnî müfessirler genelde Şia gibi fırkaların görüşlerinin geçersizliğini ispata çalışmışlardır. Hadis ilmine dair, mevcut hadisleri toplamak amacıyla rıhleler (ilmî seyahatler) yapılmıştır. Toplanan hadisler karşılaştırılmış ve tüm hadisleri bir araya getirme amacıyla derleme hadis kitapları yazılmıştır. Fıkıh; dini, siyasi ve medeni hayatın pek çok yönüyle ilgilenmekte, ihtilaflı meselelere dair mecelleler yazılmaktaydı. Özellikle mezhebî konulara ağırlık verilerek pek çok te’lif ve şerh yazılmış, Gazzâlî ve Ebû Ya’lâ gibi alimlerden itibaren fikrî ayrılıklar çözülmeye çalışılarak Sünnî İslâm dünyasının bütünlüğünü koruma amaçlanmıştır. Kelâm alimleri, inançla ilgili ihtilaflı meseleleri, Kur’ân nassları ve hadislerin bazılarının te’vil ve yorumuyla ilgili fikrî ayrılıkları çözmeye çalışmışlardır. Bu noktada kelâm alimleri aklı ön plana çıkararak, naklin akla uygun biçimde tevil edilmesi gerektiği savunmuşlar ve bu doğrultuda eserler yazmışlardır. Ayrıca felsefe ile kelâmın karşılaşması bu dönemde olmuş ve Tehâfüt gibi karşılıklı reddiye şeklinde eserler yazılarak düşünce hayatının gelişimine katkıda bulunulmuştur. 111 Tasavvuf ile ibadetlerin, İslâm dininin zahirî hükümleri yanı sıra batınî ve derunî hükümleri incelenmiştir. Medreselerde ders veren fakihler de sufî hayatla iç içe olmuşlar, bu süreçte medrese ve tekkeler yakınlaşmıştır. Sultanın da bizzat ilgisi ve desteği ile sosyal hayatın içine giren tasavvuf; inşa edilen tekke, zaviye, hankah gibi kurumların yaygınlaşmasıyla Sünnî dünyada kendisini gösterebilmiş ve pek çok tarikat bu süreçte kurulmuştur. Şiirde ise yoğun olarak Farsça hakim olup; maddi hisler, dış dünya gözlemleri yerine dinî ve tasavvufî muhteva, hikmet, ahlak konuları yoğunluk kazanmıştır. Bu durumu Sünnîliği güçlendirme çabalarının edebî hayata tesiri olarak görebiliriz. Sencer’in ilgisi ve himayesi sayesinde bu devir şairlerinin pek çoğu “Saray Şairi” olarak anılmış; toplumsal ihtiyaçları dile getiren şairler, yazdıkları şiirlerle toplumun yaşayışı üzerinde de büyük tesirler bırakmışlardır. Aklî ilimlerde matematik alimleri, Grek ve Yunan bilginlerinin yeterli çözüm getiremedikleri matematik sorunlarına yeni çözümler getirerek yeni sistem ve teorem kazandırmışlardır. Aritmetik Üçgen ve Binom Formülü bu dönemde ortaya konan teoremlerden bir kaçıdır. Astronomi çalışmaları Merv’de kurulan rasathane aracılığıyla sürdürülmüş, İslâm dünyasından alimler Selçuklu ülkesine gelmiş ve araştırma ekipleri oluşturulmuştu. Özellikle Ömer Hayyam’ın Batlamyus’un görüşlerine karşı yeni öneri ve buluşları ile Abdurrahman el- Hâzinî’nin Sultan Sencer’e ithafen hazırladığı zîc ve Bahaeddin Harakî’nin buluşları dikkate değerdir. Fizik’te Hâzinî’nin Mizanü’lHikme’si fizikte çığır açmış, meşfur fizik bilgini Birunî’nin ulaştığı sonuçları geliştirmiş ve tamamlamıştır. Felsefe din ile birlikte hülasa edilmeye başlanarak itikadî meselelere de felsefî açıdan bakma süreci başlamış ve bu amaçla pek çok eser yazılmıştır. Tıp ilminde de kalp, ateş kontrolü ve konsültasyon gibi pek çok tedavi usulü geliştirilmiş ve tabipler yazdıkları eserlerde tedavi usullerine resimlerden de faydalanarak anlatmışlardır. Devrin önde gelen tabiplerinden olan Nizamiî Aruzî’nin Çehar Makale adlı eserinde, hastaların nasıl tedavi edildiği yanı sıra tüm tıbbî gelişmeler ve tabiplere dair bilgiler aktarılmaktadır. Medrese ile yakından ilgisi olan hastanelerde tabip olmak isteyenler eğitimi görüyorlardı. Tabipler tedavi usullerine dair yazdıkları eserler dışında halkın ihtiyacına yönelik hastalıklara dair pratik eserler de yazmaktaydılar. 112 Sağlanan düşünce hürriyeti ve ilmi ortam sayesinde Selçuklu coğrafyası ve özellikle Horasan, farklı coğrafyalardan gelen alimlerin hem naklî hem de aklî ilimlerde bir arada çalışmalarını sürdürdüğü; fikir alışverişinde bulunup pek çok eser telif ettikleri bir merkez haline gelmiştir. Hatta burada yazılan eserlerin yoğun çevirileri sebebiyle XII. Yüzyıl Batı’da “Tercüme Yüzyılı” olarak anılmıştır. Yapılan çalışmalar medrese ve ulema çevresi ile sınırlı kalmayıp sosyal hayata da intikal etmiştir. Astronomi alimleri gökyüzünü inceleyerek yeryüzü hakkında bilgi edinmişler; ibadet vakitlerinin belirlenmesi, takvimlerin hazırlanması yanında devrin önemli gelir kaynaklarından tarım ve ticaretin doğru zamanda yapılmasını sağlamışlardır. Fizikte pek çok terazi, ölçüm aracı yapılarak; altın, gümüş ve diğer metallerin özgül ağırlıklarının incelenmesi ve yeni buluşlar elde edilmesi amaçlanmıştır. Hatta dirhemi dinara çevirmek için ciddi çalışmalar yapılmış; tüm ticari hesaplamalar için fizik ilminden faydalanılmıştır. Matematik sayesinde nüfus sayımları, devletin gelir- giderlerinin hesaplanmasına dair pratik çözümler üretilmiştir. Ayrıca bu dönemde yazılan eserlerin pek çoğuna şerh veya özetler yazılarak, halka yönelik pratik eserler oluşturulmuştur. Fikrî hayatta temelde Matürîdilik ve Eş‘arîlik yaygın olan ve Sünnîliği temsil eden itikadî mezheplerdi. Bu dönemde Mu’tezîle’nin etkisi azalmaya başlamış, Mutezilî alimler, özellikle Eş‘arî alimler karşısında kendilerini yeterince savunamamıştır. Şia ve fırkaları ve Batınîlik ile de siyasi mücadeleler yanında her iki kesimin alimleri yazdıkları eserler ve münazara meclisleri aracılığıyla birbirlerinin görüşlerini çürütmeye çalışmışlardır. Sultan Sencer devri her ne kadar Selçukluların tarih sahnesinden çekildiği bir dönem olarak görülse de aslında ilmî açıdan belli bir olgunluğa erişildiği ve asıl ilmî gelişimin ve üretimin olduğu bir süreç olarak göze çarpar. Yazılan eserlerin bir kısmı göçebe Oğuzların yağmaları sonucu tahrip edilse de büyük bir kısmı Nasuriddin Tusi aracılığıyla Meraga’ya taşınmış ve Selçuklulardan alınan bu ilmî miras, Harezmşahlar ve Meraga okulu aracılığıyla İslam medeniyeti içindeki gelişimini sürdürmüştür. 113 KAYNAKÇA Kitaplar ABDÜLHAMİT, İrfan, İslâm’da İtikadî Mezhebler ve Akaid Esasları, trc. Mustafa Saim Yeprem, TDV Yay., Ankara, 2001. ADAM, Hüdaverdi, Necmü’d-din Ömer en-Nesefi ve Akidesi, Değişim Yay., İstanbul 1998. AĞIRAKÇA, Ahmet, İslâm Tıp Tarihi, Nobel Tıp Kitabevleri, İstanbul 2004. AHMED b. Mahmud, Selçukname, çev. Erdoğan Merçil, Bilge-Kültür Sanat Yay., İstanbul 2011. AK, Ahmet, Büyük Türk Âlimi Mâturîdî ve Mâturîdîlik, Bayrak Matbaası, İstanbul 2008. AK, Ahmet, Selçuklular Döneminde Mâturîdîlik, Yayınevi Yay., Ankara 2009. AKARSU, Bedia, Felsefe Terimleri Sözlüğü, Savaş Yay., Ankara 1975. AKIN, Ömer- Desay, Melek, Beş Büyük Cebir Bilgini, Milli Eğitim Bakanlığı Yay., İstanbul 1994. AKSOY, Yavuz, Bilim Tarihi ve Felsefesi, Yıldız Teknik Üni. Yay., İstanbul 1994. AKYÜZ, Yahya, Türk Eğitim Tarihi, Alfa Yay., İstanbul 2001. ALTINTAŞ, Hayrani, Tasavvuf Tarihi, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yay., Ankara 1986. APAYDIN, Yusuf, İslâm Hukukunda Deliller ve Yorum Metodolojisi, II cilt, Rey Yay., İstanbul 1994. AŞKAR, Mustafa, Tasavvuf Tarihi Literatürü, İz Yay., İstanbul 2006. ATEŞ, Süleyman, İşârî Tefsir Okulu, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yay., Ankara 1974. AYDINLI, Osman, İslâm Düşüncesindeki Aklileşme Süreci, Mutezile 'nin Oluşumu ve Ebu Huzeyl Allaf, Ankara 2001. AZÎMÎ, Azimi Tarihi, çev. Ali sevim, TTK Yay., Ankara 2006. BAĞDADÎ, Abdülkahir Tahir, el- Fark beyne’l- fırak, çev. Ethem Ruhi Fığlalı, Mezhepler Arasındaki Farklar, TDV Yay., Ankara 2005. 114 BALCIOĞLU, Tahir Harimi, Türk Tarihinde Mezhep Cereyanları, Kanaat Kitabevi, Ankara 1940. BARTHOLD, W, Moğol İstilasına Kadar Türkistan, çev. Hakkı Dursun Yıldız, TTK Yay., Ankara 1990. BAYAT, Ali Haydar, Tıp Tarihi, Merkezefendi Geleneksel Tıp Derneği Yay., İstanbul 2010. BAYRAKLI, Bayraktar, İslâm’da Eğitim, Bayraklı Yay., İstanbul 2012. BAYRAKTAR, M. Faruk, İslâm Eğitiminde Öğretmen-Öğrenci Münasebetleri, M. Ü. İlahiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1994. BAYRAKTAR, Mehmet, İslâm Felsefesine Giriş, T.D.V. Yay., Ankara 1999. BEDİR, Murteza, Fıkıh, Mezhep ve Sünnet, Ensar Neşriyat, İstanbul 2004. BEYHAKÎ, Tetimmetü Sıvan el-Hikme, nşr. Kurd Ali, Dımaşk 1946. BİLMEN, Ömer Nasuhi, Büyük Tefsir Tarihi, Ankara 1960, c. II. BROCKELMANN, GAL, Leiden E.J. Brill 1937-42. BROCKELMANN, Supplement, Leiden 1937- 1942. BROWNE, E., Litterary History of Persia, Cambridge 1977. BUNDARÎ, Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi, trc. Kıvameddin Burslan, TTK Yay., İstanbul 2000. CERRAHOĞLU, İsmail, Tefsir Tarihi I, Fecr Yayınevi, Ankara 1996. CÜVEYNÎ, Tarih-i Cihanguşa, çev. Mürsel Öztürk, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara 1998. CÜZCANÎ, Tabakat-ı Nâşırî, ing trc. H. G. Raverly, A General History of the Muhammedan Dynasties of Asia, I, New Delhi 1970. ÇELEBİ, Ahmed, İslâm’da Eğitim-Öğretim Tarihi, trc. Ali Yardım, Damla Yayınevi, İstanbul 2012. ÇÖĞENLİ, M. Sadi- Demirayak, Kenan, Arap Edebiyatında Kaynaklar, Atatürk Üni. Fen-Ede. Fakültesi Yay., Erzurum 1994. ÇUBUKÇU, İbrahim Agah, Türk-İslam Düşünürleri, TTK Yay., Ankara 1989. ÇUBUKÇU, İbrahim Agah, Gazzalî ve Şüphecilik, (Doçentlik Tezi), Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara 1964. 115 ÇUBUKÇU, İbrahim Agah, Gazzalî ve Kelâm Felsefesi, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yay., Ankara 1970. ÇUBUKÇU, İbrahim Agah, Gazzâlî ve Bâtınîlik, Resimli Posta Matbaası, Ankara 1964. ÇUBUKÇU, İbrahim Agah- Çağatay, Neşet, İslâm Mezhepleri Tarihi, c. I, Ankara Üni. Yay., Ankara 1965. DAĞ, Mehmet- Öymen, Hıfzırrahman Raşit, İslâm Eğitim Tarihi, Milli Eğitim Basımevi, Ankara 1974. DEVLETŞAH, Tezkiretü’ş-Şuarâ, nşr. M. Ramazani, Tahran 1987, trc. Necati Lugal, c. I, İstanbul 1990. DİLGAN, Hamit, Büyük Matematikçi Ömer Hayyam, İstanbul Teknik Üni. Mimarlık Fak. Yay., İstanbul 1957. DOZY, R., Târîh-i İslâmiyyet, çev. Vedat Atilla, İslâm Tarihi, Gri Yay., İstanbul 2006. DÖNMEZ, Ali, Matematiğin Öyküsü ve Serüveni- Türk ve Doğulu Matematikçiler, Dünya Matematik Tarihi Ansiklopedisi, c. VI, Toplumsal Dönüşüm Yayınları, İstanbul 2005. EBU NASR ES-SERRÂC, el-Lümâ fi’t-Tasavvuf, çev. Hasan Kamil Yılmaz- İrfan Gündüz, İslâm Tasavvufu, Erkam Yay., İstanbul 1989. EBU’L-MUÎN NESEFÎ, Tabsiretü’l Edille fi Usuli’d-Din, Edisyon Kritik; Hüseyin Atay, c. I, Ankara 1993. ECER, Vehbi, Ecer, “Mâtüridî ‘nin Tanınması”, Ebû Mansur Semerkandî Mâturîdî, yay. Ahmet Hulusi Köker, Erciyes Üni. Gevher Nesibe Tıp Tarihi Ens. Yay., s. 9-17. EMİN, Hüseyin, Tarihi Irak fi Asri’s-Selçukî, Bağdat 1965. ED. RİCHARDS, D. S. Islamic Civilisation 950-1150, Oxford 1973. FAHREDDİN er-Razî, Mufassal, çev. Hüseyin Atay, Kelâma Giriş, Ankara İlahiyat Fakültesi Yay., Ankara 1978. FAZLURRAHMAN, İslâm, çev. M. Dağ- M. Aydın, İstanbul 1981. FIĞLALI, Ethem Ruhi, Çağımızda İtikadî İslam Mezhepleri, Selçuk Yay., İstanbul 1980. FIĞLALI, Ethem Ruhi, Mezhepler Arasındaki Farklar, TDV Yay., Ankara 2005. FIĞLALI, Ethem Ruhi, İmâmiye Şiası, Selçuk Yay., İstanbul 1984. GAZZALÎ, Makasidü’l-Felâsife, çev. Cemaleddin Erdemci, Vadi Yay., Ankara 2001. 116 GAZZALÎ, Feda’ihu’l-Bâtıniyye, çev. Avni İlhan, Bâtınîliğin İçyüzü, TDV Yay., Ankara 1993. GAZZALÎ, Feda’ihu’l-Bâtıniyye, çev. Avni İlhan, Bâtınîliğin İçyüzü, TDV Yay., Ankara 1993. GÖLCÜK, Şerafeddin, Kelâm Tarihi, Esra Yay., Konya 1992. GÖLPINARLI, Abdülbaki, Tarih Boyunca İslâm Mezhepleri ve Şiîlik, Der Yay., İstanbul 1979. GÖKDOĞAN, Melek Dosay, Türklerin Bilime Katkıları, Atatürk Kültür Merkezi Yay., Ankara 2008. GÖKER, Lütfi, Matematik Tarihi, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara 1989. HAMDULLAH MÜSTEVFÎ-İ KAZVÎNÎ, Târîh-i Güzîde, (Neşr. Abdul-Hüseyin Nevâî), Tahran 1362. HAMDULLAH MUSTAWFI-I QAZWINI, The Tarikh-i Guzida or "Selected History", Gibb Memorial Series, Vol: XIV/2, Leiden: London 1913. HAMD-ALLAH Mustawfî-i Kazvînî, Nuzhat-al-Qulûb, transleted by G. Le Strange, London 1919. HAMMÂDİ, Keşfü esrâri’l-Bâtınîyye ve ahbâri’l- Karâmita, çev. İsmail Hatib Erzen, Bâtınîler ve Karmâtilerin İçyüzü, Sebil Yay., İstanbul 2004. HODGSON, M. G. S., İslâm’ın Serüveni, c. II, İz Yay., İstanbul 1993. HODGSON, M. G. S., The Order of Assassins: The Struggle of the Early Nizârî Ismâ’ilis Against the Islamic World, Co Publishers, Netherlands 1955. HÜSEYNÎ, Ahbârü’d- Devleti’s- Selçukiyye, çev. Necati Lugal, TTK Yay., İstanbul 2008. IŞIK, Kemal, Mutezile’nin Doğuşu ve Kelami Görüşleri, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara 1967. İBN ASÂKÎR, Tebyînü kezibi’l-müfterî fî mâ nusibe ile’l-İmâm Ebi’l-Hassan el-Eş’arî, Beyrut 1991. İBNÜ’L- CEVZÎ, el- Muntazam fî tarihi’l-mülûk ve’l ümem, IX-XVII- XVIII, nşr. Muhammed Abdülkadir Atâ- Mustafa Abdülkadir Atâ, Beyrut 1992. İBNÜ’L- CEVZÎ, Telbîsü İblis, çev. Mehmet Ali Kara, İblis’in Hileleri, Tevhid Yay., İstanbul 1996. 117 İBNÜ’L- ESİR, el-Kâmil fi’t-Tarih, trc. Abdülkerim Özaydın-Ahmet Ağırakça, Bahar Yay., İstanbul 1987. İBNÜ’N-NEDİM, el-Fihrist, Beyrut 2000. İBN HALLİKAN, Vefayâtü’l-A’yân, II, Kahire 1948. İKBAL, Muhammed, İslam Felsefesi Tarihine Bir Katkı(İran’da Metafizik İlimlerin Tekamülü), trc. Cevdet Nazlı, İnsan Yay., İstanbul 1995. İZMİRLİ, İsmail Hakkı, İslâm’da Felsefe Akımları, haz. N. Ahmet Özalp, Kitabevi Yay., İstanbul 1995. İZUTSU, Toshihiko, God and Man in the Koran (Kur’ân’da Allah ve İnsan), çev. Süleyman Ateş, Yeni Ufuklar Neşriyat, İstanbul 2011. KAFESOĞLU, İbrahim, Sultan Melikşah Devrinde Büyük Selçuklu İmparatorluğu, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay., İstanbul 1953. KAFESOĞLU, İbrahim, Harzemşahlar Devleti Tarihi, TTK Yay., Ankara 2000. KARA, Seyfullah, Din Hayat Sanat Açısından Tekke ve Zaviyeler, Dergah Yay., İstanbul 2013. KARA, Seyfullah, Selçukluların Dini Serüveni Türkiye’nin Dini Yapısının Tarihsel Arka Planı, Şema Yayınevi, İstanbul 2006. KARA, Seyfullah, Büyük Selçuklular ve Mezhep Kavgaları, İz Yay., İstanbul 2009. KAŞELİ Ali Rıza, Fıkh-ı Ekber ve Akâid Emâlî Tercümesi, Enes Sarmaşık Yayınevi, İstanbul 1997. KAYGISIZ, M. Ali, Mâtürîdî’nin Çeşitli Fırkalara Bakışı, İzmir 1996 (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi). KAZVÎNÎ, Âsâru’l-Bilâd ve Ahbâru’l-Ibâd KİSÂÎ, Nurullah, Medâris-i Nizâmiye ve Tesîrât-i İlmî ve İctimâî ân, 2. Basım, Tahran 1374. KOÇOĞLU, Kıyasettin, Mâtürîdî’nin Mu’tezile’ye Bakışı, Ankara 2005 (Basılmamış Doktora Tezi). KOLOĞLU, Orhan Şener, Mutezile’nin Felsefe Eleştirisi: Harezmli Mutezili İbnü’lMelahimi’nin Felsefeye Reddiyesi, Bursa 2010. KÖSOĞLU, Nevzat, Türk Dünyası ve Türk Medeniyeti Üzerine Düşünceler, Ötüken Yay., İstanbul 1991. KÖPRÜLÜ, Fuad, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, TTK Yay., Ankara 1976. 118 KÖYMEN, Mehmet Altay, Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi, V, TTK Yay., Ankara 1991. KÖYMEN, Mehmet Altay, Selçuklu Devri Türk Tarihi, TTK Yay., Ankara 1989. KÖYMEN, Mehmet Altay, Alp Arslan ve Zamanı, İstanbul 1972. KÖYMEN, Mehmet Altay, Tuğrul Bey ve Zamanı, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay., Ankara 1986. KUTLU, Sönmez, Tarihsel Din Söylemleri Üzerine Zihniyet Çözümlemeleri, Otto Yay., Ankara 2012. KUTLU, Sönmez, Ebû Mansûr el-Mâtürîdî’nin Mezhebi Arka Planı, Kitâbiyat Yay., Ankara 2003. KUTLUAY, Yaşar, İslamiyet’te İtikadi Mezheplerin Doğuşu, Balkanoğlu Matbaacılık, Ankara 1959. LEWİS, Bernard, The Assassins: A Radical Sect in Islam, çev. Kemal Sarısözen, Haşhaşîler: İslâm’da Radikal Bir Tarikat, İstanbul 2004. M. A. CÂBİRÎ, Arap Aklının Oluşumu, çev. İ. Akbaba, İstanbul 1997. MAKDİSİ, George, Ortaçağ’da Yüksek Öğretim-İslâm Dünyası ve Hristiyan Batı, çev. Ali Hakan Çavuşoğlu- Hasan Tuncay Başoğlu, Gelenek Yayıncılık, İstanbul 2004. MUQADDASİ, The Best Division for Knowledge of the Regions, Ahsan al- Taqasim fi Ma’rifat al-Aqalim, çev. Anthony Collins- Mohammad Hamid Altai, Garnet Publishing, London 1994. NASR, Seyyid Hüseyin, İslâm ve İlim- İslâm Medeniyetinde Aklî İlimlerin Tarihi ve Esasları, çev. İlhan Kutluer, İnsan Yay., İstanbul 1989. NEFİSÎ, Said, Fars Edebiyatı, Trc. Halil Toker-Ali Güzelyüz, İslam Düşünce Tarihi, c.III, İnsan Yay., İstanbul 1991. NİZAMÜLMÜLK, Siyasetname, nşr. M. Altay Köymen, TTK Yay., Ankara 1999. NİZAMÎ-İ ARUZÎ, İlmi Tıb ve Hidayeti Tabib, (Çehar Makale’nin dördüncü kısmı) trc. Abdülbaki Gölpınarlı, nşr. Süheyl Ünver, Tıb İlmi ve Meşhur Hekimlerin Mahareti, Cumhuriyet Matbaası, İstanbul 1936. NUAYMÎ, ed- Dâris fî târîhi’l- medâris, c. I, Publications of Arab Academy, Şam 1951. OCAK, Ahmet, Selçukluların Dini Siyaseti, Tarih ve Tabiat Vakfı Yay., İstanbul 2002. 119 ÖMER NESEFÎ, el- Kand fî zikri ulemâ-i Semerkand, nşr. Nazar Muhammed elFâryâbî, Riyad 1991. ÖNAL, Recep, Ebû Mansûr el- Mâtüridî ‘ye Göre İslam Dışı Dinler, Emin Yay., Bursa 2013. ÖZ, Mustafa, Anahatlarıyla İslâm Mezhepleri Tarihi, Ensar Yay., İstanbul 2012. ÖZAYDIN, Abdülkerim, Sultan Muhammed Tapar Devri Selçuklu Tarihi, TTK Yay., Ankara 1990. ÖZCAN, Hanefi, Türk Düşünce Hayatında Maturidilik, Cedit Yay., Ankara 2002. ÖZEL, Ahmet, Hanefi Fıkhı Alimleri, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 1990. ÖZERVARLI, M. Sait, Alâeddin el-Usmendî ve Lübâbü’l-Kelâm Adlı Eseri, İSAM Yay., İstanbul 2006. ÖZDEŞ, Talip, Mâtürîdî’nin Tefsir Anlayışı, İnsan Yay., İstanbul 2003. ÖZGÜDENLİ, Osman G., Selçuklular, I, İSAM Yay., İstanbul 2013. ÖZTÜRK, Mürsel, Anadolu Erenlerinin Kaynağı Horasan, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara 2001. PİYADEOĞLU, Cihan, Güneş Ülkesi Horasan- Büyük Selçuklular Dönemi, BilgeKültür- Sanat Yay., İstanbul 2012. POLAT, M. Said, Selçuklu Göçerlerinin Dünyası, Karacuk’tan Aziz George Koluna, Kitabevi Yay., İstanbul 2004. RAVENDÎ, Rahatü’s- Sudûr ve Âyetü’s-Sürûr, çev. Ahmed Ateş, TTK Yay., Ankara 1999. RAVERLY, H.G., A General History of the Muhammedan Dynasties of Asia, New Delhi 1970. REŞİDÜDDİN FAZLULLAH, Camiü’t- Tevârih, II, nşr. Ahmed Ateş, Ankara 1960. ROSENFELD, B. A.- İhsanoğlu, Ekmeleddin, Mathematicians, Astronomers and Other Scholars of Islamic Civilization and Their Works (7th-19th c.), IRCICA, İstanbul 2003. SARAÇ, Celal, Bilim Tarihi, MEB Yay., İstanbul 1983. SAYILI, Aydın, Higher Education in Medieval Islam The Madrasa (Ortaçağ İslâm Dünyasında Yüksek Öğretim Medrese), çev. Recep Duran, Ankara 2002. SAYILI, Aydın, The Observatory in İslam, TTK Yay., Ankara 1988. 120 SEZGİN, Fuat, (Ed.), Publications of the Institute for the History of Arabic-Islamic Science, Frankfurt 1998. SEZGİN, Fuat, İslâm’da Bilim ve Teknik, çev. Abdurrahman Aliy, c. I- II, Türkiye Bilimler Akademisi ve T. C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay., Ankara 2007. SIBT İBNÜ’L-CEVZÎ, Mir’âtü’z-Zamân fî Târîhi’l-Âyân, trc. Ali Sevim, Mir’âtü’zZamân fî Târîhi’l-Âyân’da Selçuklular, TTK Yay., Ankara 2011. STOREY, C. A., Persian Literatur II- III, Leyden 1977. SUBKÎ, Tabakâtu’ş- Şafiiyye, c. IV- V- VI- VII, Kahire 1964- 1975. SUNAR, Cavit, Ana Hatlarıyla İslâm Tasavvufu Tarihi, Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Yay., Ankara 1978. ŞEHRİSTÂNÎ, el-Milel ve’n-Nihal, çev. Mustafa Öz, Dinler, Mezhepler ve Felsefî Sistemler Tarihi, Litera Yay., İstanbul 2008. ŞEŞEN, Ramazan, Muhtârât min El-mahtûtâti’l- Arabiyyeti’n- Nâdire fi Mektebâti Türkiyâ, IRCICA, İstanbul 1997. ŞEŞEN, R.,- İzgi, C.,- Akpınar, C., İslâmî Tıp Yazmaları Kataloğu, nşr. E. İhsanoğlu, IRCICA, İstanbul 1984. TALAS, M. Asad, Nizâmiye Medresesi ve İslâm’da Eğitim-Öğretim, çev. Sadık Cihan, Etüt Yay., Samsun 2000. TARHAN, Ali Nihat, İran Edebiyatı, Remzi Kitabevi, İstanbul 1993. TAŞKÖPRÜLÜZADE, Mevzuatu’l-Ulûm, çev. Mehmed Kemalettin, İkdam Matbaası, İstanbul 1985. TETLEY, Gillies, The Ghaznevid and Saljuq Turks: Poetry as Source for Iranian History, London 2009. TEVFİK, Ebüzziya Mehmet, Hasan bin Sabbah, Matbaa-i Ebüzziyâ, İstanbul 1300. TOPALOĞLU, Nuri, Selçuklu Devri Muhaddisleri, Diyanet İşleri Başkanlığı Yay., Ankara 1988. TOPALOĞLU, Bekir, Kelâm İlmi: Giriş, Damla Yayınevi, İstanbul 1991. TOPDEMİR, Hüseyin Gazi- Unat- Yavuz, Bilim Tarihi, Pegem Akademi Yay., Ankara 2008. TURAN, Osman, Selçuklular Tarihi ve Türk-İslâm Medeniyeti, Ötüken Yay., İstanbul 2005. TÜRKER, Mübahat, Üç Tehafut Bakımından Felsefe ve Din Münasebeti, TTK Yay., Ankara 1956. 121 TÜTÜNCÜ, Mehmet, Türk- İslâm Eğitimcisi Zernûci (Batılı Eğitimcilerle Mukayeseli Olarak), İzmir İlahiyat Fakültesi Vakfı Yay., İzmir 1991. ŞEHSUVAROĞLU, Bedi N.- Erdemir, Ayşegül- Güressever, Gönül Cantay, Türk Tıp Tarihi, Bursa 1984. UNAT, Yavuz, İlk Çağlardan Günümüze Astronomi Tarihi, Nobel Yayın Dağıtım, Ankara 2001. ÜLKEN, Hilmi Ziya, İslâm Düşüncesi, Ülken Yayınları, İstanbul 2000. ÜLKEN, Hilmi Ziya, İslâm Felsefesi Tarihi, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay., İstanbul 1957. ÜLKEN, Hilmi Ziya, Türk Tefekkür Tarihi, Matbaa-i Ebüzziye, İstanbul 1933. ÜNVER, A. Süheyl, Selçuk Tababeti, TTK Yay., Ankara 1940. VANLIOĞLU, Mehmet- Atalay, Mehmet, Edebiyat Lugati, Erzurum 1994. YAKUT EL- HAMEVÎ, Mu’cem el-Buldân, V, Beyrut 1957. YAZICIOĞLU, M. Said, Kelâm Ders Notları, Ankara 1988. YILMAZ, Hasan Kamil, Anahatlarıyla Tasavvuf ve Tarikatlar, Ensar Neşriyat, İstanbul 2006. YÖRÜKAN, Yusuf, İslâm Akâid Sisteminde Gelişmeler, nşr. T. Yörükan, Ankara 2001. ZAHÎRÜDDİN NİŞÂBURÎ, Selçuknâme, nşr. A. H. Morton, Warminster 2004. ZEHRA, Muhammed Ebu, İslâm’da Siyasi ve İtikadî Mezhepler Tarihi, çev. Ethem Ruhi Fığlalı- Osman Eskicioğlu, Yağmur Yay., İstanbul 1970. ZERRİNKUB, Hüseyin, , Medreseden Kaçış (İmam Gâzzali’nin Hayatı, Fikirleri ve Eserleri), çev. Hikmet Soylu, İstanbul 2001. ZEYDAN, Corci, İslâm Medeniyeti Tarihi, c. III, Doğan Güneş Yay., İstanbul 1971. ZUHAYLÎ, Vehbe, İslâm Fıkhı Ansiklopedisi, I, Feza Yayıncılık, İstanbul 1994. 122 Makaleler ABATTOUY, Mohammed, “Isfizârî: Abu Hatim al-Muzaffer ibn İsmail al-Isfızârî”, The Biographical Encyclopedia of Astronomers, Ed. Thomas Hocket et al., SpringerNew York 2007, s. 577-578. ACAR, Abdurrahman, , “Selçuklu Medreseleri ve İslâm Kültür ve Medeniyetine Kazandırdıkları”, Uluslararası Türk Dünyasının İslâmiyet’e Katkıları Sempozyumu Bildirileri 31 Mayıs-1 Haziran 2007, Isparta 2007, s. 351-364. AFFÂN, Selçuk, ‘‘Saljugid Period and the Persian Historiography’’, Islamic Culture, LI, July 1977, s. 171-185. AK, Ahmet, “Büyük Selçuklular Döneminde Mâturîdî Temsilciler”, Selçuklularda Bilim ve Düşünce, II, Konya 2011, s. 304-316 AK, Ahmet, “Büyük Türk Bilgini İmâm Mâtürîdî ve Mâtürîdîlik”, Büyük Türk Bilgini İmâm Mâtürîdî ve Mâtürîdîlik- Milletlerarası Tartışmalı İlmi Toplantı, İstanbul 2012, Marmara Üni. İlahiyat Fak. Yay., s. 430-442. ÂLEMÎ, Abdurrahim, “İmâm Mâtürîdî’nin Tefsir Metodu”, Büyük Türk Bilgini İmâm Mâtürîdî ve Mâtürîdîlik- Milletlerarası Tartışmalı İlmi Toplantı, Marmara Üni. İlahiyat Fak. Vakfı Yay., İstanbul 2012, s. 331-350. ALTUNTAŞ, Hayrani, ‘‘Selçuklu Düşünce Hayatına Tesir Eden Bir Alim Gazzali’’, I. Uluslararası Selçuklu Kültür ve Medeniyet Kongresi, Bildiriler, I, Konya 2001, s. 20-28. ASTER, Ernst Fon, “Felsefe Tarihinde Türkler”, Belleten, c. II, sa. 5-6, II. KânunNisan 1938, TTK Yay., Ankara 1994, s. 89-98. ATAY, Hüseyin, “Fatih- Süleymaniye Medreseleri Ders Programları ve İcâzetnâmeleri”, Vakıflar Dergisi, Ankara 1981, c. XIII, s. 197- 198. ATEŞ, Ahmed, “Gâzalî’nin Bâtınîlerin Belini Kıran Delilleri- Kitâb Kavâsim alBâtınîya”, AÜİFD, c. 3, sa.1, Ankara 1954, s. 23-54. AYBAKAN, Bilal, “Selçuklular Döneminde Fıkhın Gelişimi: Şâfiî Mezhebi Çerçevesinde”, Selçuklularda Bilim ve Düşünce I, İslâmi İlimler, II. Uluslararası Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Sempozyumu, Selçuklu Belediyesi Yayınları, Konya 2011, s. 227- 239. AYDINLI, Osman, “Mu’tezile Ekolü (Teşekkülü, İlkeleri ve İslâm Düşüncesine Katkıları), Marife, sa. 3, Konya 2004, s. 27-54. AYDINLI, Osman, “Mutezîle”, İslâm Mezhepleri Tarihi, Ed. Onat- Kutlu, Grafiker Yay., Ankara 2012, s. 127-150. BAKKAL, Ali, “Selçuklularda Astronomi”, Selçuklularda Bilim ve Düşünce, c. III, Tabii Bilimler, s. 29- 51. 123 BAŞ, Eyüp, , “İbn Asâkir ve Târihu Dımeşk’i Üzerine”, AÜİF Dergisi, c. XXXIX, s. 691-706. BAUSANİ, Alessandro, “Selçuklu Döneminde Din”, trc. Ali Ertuğrul, C. Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, XI/2, Sivas 2007, s. 441-465. BİÇER, Ramazan, “Türk Düşünce Tarihinde Selçuklular Devrinin Yeri ve Önemi”, Yeni Türkiye Yay. Ansiklopedisi, c. V, Ankara 2002, s. 509-517. BİNDER, Leonard, ‘‘Al- Ghazali And Islamic Government’’, Islamic Philosophy, Vol. 55, Ed. Fuat Sezgin, Publications of the Institute for the History of ArabicIslamic Science at the Johan Wolfgang Goethe University, s. 193-205. BOSWORTH, C. E., “The Political and Dynastic History of the Iranian World (1000- 1217)”, The Cambridge History of Iran, c. V, Cambridge 1968, s. 2-207. CEBECİOĞLU, Ethem, “Abdülkahir Ebu’n-Necib Sühreverdi”, Sahabeden Günümüze Allah Dostları, Şule Yay., İstanbul 1995, c. VII. CİVELEK, Yakup, “Selçuklu Döneminde Arap Dili ve Öğretimi”, I. Uluslararası Selçuklu Kültürü ve Medeniyeti Semineri Bildirileri, I, Selçuklu Araştırmaları Merkezi Yay., Konya 2011, s. 187-206. Çelik, Mehmet, “Selçuklular’ın Ayrılıkçı Cereyanlara Karşı Devlet- Ümmet Bütünlüğünü Sağlama Politikasının Temel Uhdeleri”, Prof. Dr. Abdulhaluk Çay Armağanı, Ankara 1998. ÇAĞATAY, Neşet, “Fâtımîler Devleti’nin Kuruluş Akideleri”, AÜİFD, c. VII, Ankara 1960, s. 63-77 DAR, Muhammad İbrahim, ‘‘Al-Ghazzali on the Problem of Education’’, Islamic Philosophy, Vol. 55, Ed. Fuat Sezgin, Publications of the Institute for the History of Arabic-Islamic Science at the Johan Wolfgang Goethe University, s. 183-192. DEMİR, Mustafa, ‘‘Selçuklularda Eğitim Teşkilatı’’, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, Mart-Nisan 2009/179, İstanbul 2009, s. 117-131. DEMİR, Osman, “Bağdat Mu’tezîle’si Kelâmcıları ve Dönemin Fikrî ve Siyasî Yapılanmasına Olan Etkileri”, İslâm Medeniyetinde Bağdat- Uluslararası Sempozyum, IRCICA Yay., İstanbul 2008. DUMAN, Zeki, “İmam Gazalî’nin Tefsîr Anlayışı”, Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fak. Dergisi, VI, Kayseri 1989, s. 61-77. ECER, Ahmet Vehbi, “Şia ve Doğuşu”, Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Kayseri 1983, sa. 1, s. 131-141. 124 ECER, Ahmet Vehbi, “Mâtüridî ‘nin Tanınması”, Ebû Mansur Semerkandî Mâturîdî, yay. Ahmet Hulusi Köker, Erciyes Üni. Gevher Nesibe Tıp Tarihi Ens. Yay., s. 9-10. ED. BOYLE, J. A., ‘‘The Exact Sciences in Iran Under the Saljuqs And Mongols’’, The Cambridge History of Iran, Vol. 5, Chapter 10, The Seljuq and Mongol Periods, Cambridge University Press, Cambridge, 1968, s. 659-680. ERDEMCİ, Cemalettin, “Eş’âri Kelâmının Yaygınlaşmasında Selçukluların Rolü”, Selçuklularda Bilim ve Düşünce, II, Düşünce ve Felsefe, s. 239- 267. ERÜNSAL, İsmail, “İslâm Medeniyetinde Kütüphaneler”, Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi, İstanbul, 1989, C. XIV, s. 211-319. GEORGE MAKDİSİ, ‘‘Muslim Institutions of Learning in Eleventh Century Baghdad’’, BSOAS, 24, 1-3, 1961, s. 1-56. GÖKALP, Yusuf, “Zeydiyye”, İslam Mezhepleri Tarihi El Kitabı, Ed. Hasan OnatSönmez Kutlu, Grafiker Yay., Ankara 2012, s. 215-242. İKBAL, Abbas, “Nâme-i Sultan Sencer be Vezîr-i Halîfe el-Müsterşid- Billah”, Yadigar, sa. 39- 40, Tahran 1327/ 1948, s. 145- 155. İPEK, Ali, “Sultan Sencer Devri Merv’de İlmî Hareketlilik”, II. Uluslararası Selçuklu Kültür ve Medeniyeti- Bilim ve Düşünce Sempozyumu, Konya 2011, s. 463- 477. KAHYA, Esin, - Topdemir, Hüseyin Gazi, ‘‘İlk Müslüman Türk Devletlerinde Bilim’’, Türkler, V, ss. 583-613. KANAR, Mehmet, , “Seyyid Yûsuf-i Hemedânî’nin Tasavvufa İlişkin Bir Risalesi”, Şarkiyat Mecmuası, İstanbul 2007, sa. 10, s. 23-39. KARAİSMAİLOĞLU, Adnan, “Selçuklu Sarayında Şiir ve Şair”, V. Milli Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Sempozyumu, Bildiriler, Selçuklu Araştırma Merkezi Yay., Konya 1996, s. 133-139. KARAİSMAİLOĞLU, Adnan, “Selçuklu Devleti’nin Edebî Faaliyetlerdeki Etkinliği”, I. Uluslararasu Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Kongresi, Bildiriler, c. I, Selçuklu Araştırmaları Merkezi Yay., Konya 2011, s. 451-460. Kandemir, M. Yaşar, “Begavî ve Hadîs Sahasındaki Çalışmaları”, Diyanet İlmi Dergisi, sa. XXXIV, Ankara 1998. KAYIKLIK, Hasan, “Allport’a Göre Dini Yaşayışın Gelişimsel Bir Açılımı, Dini Araştırmalar, c. V, sa. 15, 2005, s. 121-138. 125 KIRCA, Celal, “Mâtürîdî’nin Tefsir, Te’vil Anlayışı ve Metodu”, Ebû Mansûr Semerkandî- Mâturîdî Kongresi-Kayseri 1986, Erciyes Üni. Gevher Nesibe Tıp Tarihi Ens. Yay., Kayseri 1990, s. 60-68. KOCA, Ferhat ‘‘Selçukluların İslam Hukuk Mezheplerine Bakışı’’ I. Uluslararası Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Kongresi, Bildiriler, Konya 2001, II, s. 29-52. KORKMAZ, Sıddık, “İmam Ebu Mansur el-Maturidi’nin Hayatı ve Eserleri”, Dini Araştırmalar, Mayıs- Ağustos Ankara 2001, s. 89-120. KÖPRÜLÜ, M. Fuad, “Ortazaman Türk Hukukî Müesseseleri”, Belleten, c. II, sa. 5, TTK Yay., Ankara 1994, s. 39-72. KÖPRÜLÜ, M. Fuad, “Gazneliler Devri Türk Şiiri”, Dârul-Funûn Edebiyat Fakültesi Mecmuası, c. VII, sa. 2, İstanbul 1929. KÖYMEN, M. Altay, “Selçuklu Devri Kaynaklarına Dair Araştırmalar II- Risâle-i Senceriyye”, Doğu Dilleri, c. I, sa. 3, Ankara 1969, s. 15-55. KÖYMEN, M. A., “Meskukat’a Göre Büyük Selçuklu İmparatoru Sencer ile Irak Selçuklu Devleti Hükümdarı Mahmud’un Vassallık Münasebetleri”, Zeki Velidi Togan Armağanı, İstanbul 1955. KÖYMEN, M. A., “Büyük Selçuklu İmparatorluğunda Oğuz İsyanı (1153)”, Ankara Üniversitesi DTCFD, V, sa.1, Ankara 1947, s. 159-186. KÖYMEN, M. A., “Alp Arslan Zamanı Selçuklu Kültür Müesseseleri”, Selçuklu Araştırmaları Dergisi IV, 1977, s. 75-125. LAMBTON, A.K.S., ‘‘The Internal Structure of the Saljuq Empire’’, The Cambridge History of Iran, V, Cambridge 1968, s. 203-282. MAKDİSİ, George, ‘‘Madrasa and University in the Middle Ages’’, Studia Islamica, XXXII, 1970, s. 255-264. MENEKŞE, Ömer, “Selçuklu Eğitim Müesseseleri Nizamiye Medreseleri”, Diyanet İlmî Dergi, Diyanet İşleri Başkanlığı Yay., c. XXXIX, sa. 3, İstanbul 2003, s. 117-122. MERÇİL, Erdoğan, “Selçuklular ve Türkçe”, Belleten, c. LXVII, sa. 248, s. 111- 118. MERÇİL, Erdoğan, ‘‘Büyük Selçuklu Devri Kütüphaneleriyle İlgili Bir Deneme’’, Prof. Dr. Hakkı Dursun Yıldız Armağanı, TTK, İstanbul 1995, s. 393-399. MEVDÛDÎ, Ebû’l-A’lâ, “İslâm’ın İlk Döneminde Siyasi Düşüce”, İslâm Düşüncesi Tarihi, ed. M. M. Şerif, çev. Aydın Ünlü, İnsan Yay., İstanbul 1996, c. II, s. 294. MUZAFFER TAN, “Tarihsel Süreçte İsmaililik ve Yaşadığı Farklılaşmalar”, Fırat Üni. İlahiyat Fak. Dergisi, 17:2 Elazığ 2012, s. 111-145. 126 NEJAD, Bedîullah Debîrî, ‘‘Selçuklular Devrinde Kültürel Durum’’, çev. Mürsel Öztürk, Erdem, III/VIII, 1987, s. 479-490. OCAK, Ahmet Yaşar, ‘‘Selçuklular ve Beylikler Devrinde Düşünce’’, Türkler, VII, Ankara 2002, 429-438. OCAK, Ahmet, ‘‘Selçuklular Döneminde Bağdat ve Çevresinde Tasavvuf Hareketleri’’, Irak Dosyası I, İstanbul 2003, s. 87-108. OCAK, Ahmet, “Bir Terör Örgütü Olarak ‘Bâtınilik’ ve Selçuklu Ülkesindeki Faaliyetleri”, Dini Araştırmalar, c. VII, sa. 20, s. 163-175. OCAK, Ahmet, , “Nizamiye Medreseleri ve Büyük Selçuklularda Eğitim”, Türkler, V, Ankara 2002, s. 721-725. ONAT, Hasan, “İmâmiyye Şiası”, İslam Mezhepleri Tarihi El Kitabı, Ed. Hasan OnatSönmez Kutlu, Grafiker Yay., Ankara 2012, s. 180-205. ÖNGÜL, Ali, ‘‘Selçuklularda Eğitim Faaliyetleri ve Yetişen İlim Adamlarına Genel Bir Bakış’’, CBÜ Sosyal Bilimler Dergisi, 2003/2 Güz Sayısı, Manisa 2003, s. 389-399. ÖYMEN, Hıfzırrahman Raşit, ‘‘İslamiyette Öğretim ve Eğitim Hareketleri I-II’’, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. XII, Ankara 1964, s. 60-79. ÖZARSLAN, Selim, , “Selçuklularda Kelâm İlmi ve Kelâm Âlimleri”, I. Uluslararası Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Kongresi, Bildiriler, c. II, Selçuk Araştırmaları Merkezi Yayını, Konya 2011, s. 137-145. ÖZAYDIN, Abdülkerim, “Sultan Berkyaruk Devrinde (1092-1104) Bâtınîlerle Yapılan Mücadeleler”, Prof. Dr. Fikret Işıltan’a 80. Doğum Yılı Armağanı, Dünya Yay., İstanbul 1995, s. 177- 187. ÖZAYDIN, Abdülkerim, “Selçuklular Zamanında Suriye’deki Bâtınî Faaliyetleri”, Türklük Araştırmaları Dergisi, sa.12, İstanbul 2002, s. 195- 207. ÖZER, Mevlüt, “Tuğrul Bey Dönemi Düşünce Hayatında Entelektüel Bir Kriz: Ehli Bidate Lanet Kampanyası”, I. Uluslararası Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Kongresi, Bildiriler II, Konya 2001, ÖZGEL, İshak, ‘‘Büyük Selçuklular Döneminde Tefsir İlmi ve Müfessirler’’, Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi, V, 2005, s. 2, ss. 31-51. ÖZGÜDENLİ, Osman Gazi, “Selçuklu Çağında Dil ve Edebiyat”, Selçuklu Tarihi El Kitabı, Ed. Refik Duran, Grafiker Yay., Ankara 2012, s. 663-644. ÖZGÜDENLİ, Osman Gazi, “Selçuklu- Hilâfet Münasebetlerinde Bir Dönüm Noktası: Halife el-Müsterşid’in Katli Meselesi”, İstanbul Üni. Edebiyat Fak. Dergisi, İstanbul 2004, sa. 39, s. 1-35. 127 ÖZKAN, M., ‘‘Selçuklular ve Beylikler Devrinde Edebiyat’’, Türkler, VII, Ankara 2002, s. 636-670. ÖZKÖSE, Kadir, “Selçuklular Döneminde Tasavvuf İlminin Gelişim Seyri ve Tasavvufî Çevrelerin Etkinlik Sahası”, Selçuklularda Bilim ve Düşünce I, İslâmi İlimler, s. 337- 361. POLAT, Salahattin, “Selçuklular Dönemi Nişabur ve Çevresinde Hadis Tarihi İle İlgili Önemli Bir Kaynak”, Selçuklularda Bilim ve Düşünce I, İslâmi İlimler, II. Uluslararası Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Sempozyumu, Selçuklu Belediyesi Yay., Konya 2013, s. 157- 173. RIHTIM, Mehmet, “Selçuklular Devrinde Azerbaycan Bölgesindeki Tarikatların İlmi Münasebetleri ve Âlim Sufiler”, Selçuklularda Bilim ve Düşünce I, İslâmi İlimler, s. 385- 405. SAYILI, Aydın, “Ortaçağ İslâm Dünyasındaki İlmi Çalışma Temposundaki Ağırlaşmanın Bazı Temel Sebepleri”, DTCF Felsefe Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, c. I, Ankara 1963, s. 5-69. SAYILI, Aydın, ‘‘Higher Education in Medieval Islam: The Madrasa’’, Annales de l’universit d’Ankara, II, 1947-48. ŞEREFEDDİN, Mehmed, ‘‘Sultan Sencer ve Gazzali’’, İlahiyat Fakültesi Mecmuası, I, 42-51. ŞEŞEN, Ramazan, ‘‘Tercüme Faaliyetleri’’, DGİBT, III, İstanbul 1989, 453-479. ŞEŞEN, Ramazan, ‘‘Sultan Sencer’in Muhitinde Yaşayan Felsefeciler, Matematikçiler, Tabipler’’, TTK Bildiri

.

BÜYÜK SELÇUKLULAR DÖNEMİNDE TEFSİR İLMÎ VE MÜFESSİRLER Yrd. Doç. Dr. İshak ÖZGEL∗ ÖZET Selçuklular, Türklerin İslâmiyeti kabul etmelerinin ardından, başta Nizamiye medreseleri olmak muhtelif ilmî ve kültürel faaliyetler ile İslâm medeniyetinin ve İslâmî ilimlerin oluşumu ve gelişimine önemli katkılar sağlamışlardır. Bu dönemde tefsir ilminde de mühim gelişmeler yaşanmıştır. Tedvin dönemi birikimi, belirli bir tertip ve tasnif anlayışı ele alınmış, yeni tarz eserler telif edilmiştir. Rivâyet tefsirinde, Vâhidî, Beğâvî, İ. Cevzî, İşârî tefsirde Kuşeyrî, Bilimsel tefsir’de Gazzâlî ve Râzî, Mutezile tefsirinde Zemahşerî, Şia tefsirinde Tûsî ve Tabersî gibi müfessirler, bu dönemde yetişmiş, çeşitli tefsir ekollerinin önemli örneklerini kaleme alarak kendilerinden sonraki nesillere kaynaklık etmişler, Tefsir yönelişlerinde çığır açmışlardır. Anahtar Kelimeler: Selçuklu, Tefsir Tarihi, Tefsir THE SCIENCE OF TAFSIR AND MUFASSIRS IN THE PERIOD OF GREAT SELJUQS ABSTRACT Following the convertion of the Turks to Islam, the Seljuqs made enormous efforts in the fields of culture and science to strength and expand the Islamic civilization. For this reason, the period concerned here deserves more attention concening the development of the Islamic sciences and particularly, that of the Qur`anic exegesis (tafsir). When the tafsir books of the period are surveyed, it can be viewed that the Islamic heritage of the Qur`anic interpretation was revised and criticized in these works in which a new understanding of the classification of subjects apparently developed. As a result, the Seljuqs achieved to create a foundation for the next generations. Key Words: Seljuqs, tafsir, The History of Tafsir, ∗ Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Temel İslam Bilimler Tefsir Ana Bilim Dalı, ozgel@sdu.edu.tr 32 İshak ÖZGEL Giriş Selçuklular dönemi, Türk ve İslâm tarihi açısından incelenmesi gereken tarihî dönüşümün olduğu süreçlerdendir.1 Kalabalık Türk kitlelerinin İslâmiyet’e girdikleri bu devirde, Selçuklular ismiyle anılmaya başlayan bu kitle, siyasî ve sosyal yönden yeni bir hüviyet kazanmıştır.2 Türkler, İslâmiyet’i kabul etmelerinin ardından Selçuklular döneminde bu medeniyeti her alanda sahiplenmişler, siyasî, ilmî ve kültürel faaliyetlerde bulunarak yerleşmesine ve gelişmesine katkıda bulunmuşlardır.3 Türklerin bu girişimlerinin yanı sıra incelediğimiz Hicrî V. asırda, Asya’da aydınlanma döneminin başlaması, ilimlerin tedvin edilmiş olması, fırkaların çoğalması, Yunan düşüncesinin yayılmasıyla ortaya yeni fikirlerin ve metotların çıkması gibi nedenlerle oluşan ilmî yapı, Selçuklular dönemini, genelde İslâmî ilimler, özelde Tefsir ilmî açısından ehemmiyetli hale getirmiştir. Bu dönemdeki tefsir çalışmalarıyla ilgili tespitlere geçmeden önce Selçuklular döneminin siyâsî, ilmî ve kültürel yapısına dair tarihçilerin vermiş oldukları bilgilere kısaca değinmek yerinde olacaktır. Zira her alanda olduğu gibi tefsirde de eser telif eden veya fikir yürüten her kişi düşüncesini, kendi döneminin ilmî, siyasî ortam içinde ürettiği için hakkıyla anlaşılabilmesi bu şartların bilinmesine bağlıdır. I- İlmî ve Kültürel Hayat Öncelikle şunu belirtelim ki; Selçuklular tarihi, Büyük Selçuklular ve Anadolu Selçukluları olmak üzere iki dönem halinde ele alınmaktadır. Çalışmamızda, tarih itibarıyla 430/1038 ile 590/11934 yılları arasında hüküm sürmüş olan Büyük Selçuklular dönemi incelenecektir. Selçukluların hükümranlıklarını hissettirdikleri dönemlerde İslâm Dünyası’nda siyâsî alanda mezhep ayırımcılığı ve çekişmeler et- 1 Mehmet A. Köymen, “Anadolu’nun Fethi”, Diyanet İşeri Başkanlığı Dergisi, Ankara, 1961, s. 89. 2 İbrahim Kafesoğlu, Selçuklu Tarihi, İstanbul 1991, s. 6, 7. 3 Osman Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk İslâm Medeniyeti, Ankara 1960, s. XI. 4 “Selçuk Bey (v. 400/1009) tarafından temeli atılan Selçuklu Devleti, Selçukluların Dandanakan’da Gaznelilere karşı kazandıkları zaferle (431/1040) bağımsız bir devlet haline gelmiştir. Vezir Nizamülmülk’ün ve Sultan Melikşah’ın ölümü üzerine, Selçuklu İmparatorluğu önü alınamayan taht kavgaları içine düşmüş, neticede dörde bölünmüş, nihayet Irak Selçukluları zamanında, Abbâsî halifesi en-Nâsır, Harzemşahlarla birleşerek Irak bölgesinde Selçuklu hâkimiyetine son vermiştir. Böylece Selçuklu hakimiyeti sona ermiş bölge Harzemşahlara intikal etmiştir. (590/1194); bkz. Kafesoğlu, Selçuklu Tarihi, s. 18”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi V (2005), Sayı: 2 33 kin bir durumdadır. Bu dönemde Abbâsî halifesi Kâim bi Emrillah (423-468/1031-1075), ruhanî reis olarak kalmayı kabul etmiş, dünyevî hak ve salâhiyetlerini bir anlaşma ile Selçuklu hükümdarı Tuğrul Bey’e devretmiştir. Bundan sonra Selçuklu Sultanları, Ehl-i Sünnet mezheplerinin hâmisi olmuşlar, aykırı cereyanların ocağı durumuna gelen Mısır Fâtımî devletine karşı mücadele ederek İslâm’ın birliğini kurmaya çalışmışlardır.5 Mücadelenin sadece askerî alanda değil, aynı zamanda ilmî ve kültürel alanda da yapılması gerektiğini kavrayan Selçuklu devlet adamları, tesis ettikleri medreseler, kütüphaneler, zâviyeler ve vakıflar sayesinde bir ilim ve kültür ordusu vücuda getirerek hem Müfrit Şiîleri ve Bâtınîleri bertaraf etmişler, 6 hem de ilmî alandaki bu gelişmeye paralel olarak askerî ve siyasî sahalarda kudretlerini yükseltmişlerdir.7 Devletin ilk yıllarında Tuğrul Bey’in Mutezilî olan veziri Amîdülmülk el-Kundurî, Eş’arî alimlerini hapis veya sürgünle sindirmeye çalışmışsa da8 O’nun azli ve Nizamülmülk’ün yerine geçmesiyle birlikte bu durum sona ermiş, bundan sonra Selçuklu Sultanları, hâkim oldukları her yerde Sünnî düşünceyi desteklemiş ve yayılmasına zemin hazırlamışlardır. Selçuklular döneminde her ne kadar Sünnî fırkaların hepsine imkan tanınmışsa da bunlar içinde itikaden Eş’arîler, amelen Şafiîler daha fazla destek görmüşlerdir.9 Bu ikisinin yanında Mâturîdî ve Hanefî olan düşünürlerin, az da olsa İbnü’l-Cevzî gibi Hanbelîlerin de yetiştiği görülmektedir. 10 Ehl-i Sünnet dışında Ayrıca Şîaya ve Mu’tezile’ye mensup müellifler de bu dönemde çalışmalarını sürdürebilmişler, kendi dönemlerinde ve daha sonraki devirlerde etkili olan eserler vücuda getirmişlerdir. Selçuklular, müstakil ve sistemli eğitimin yapıldığı Nizâmiye11 medreselerini kurarak12 ilim hayatına çok önemli bir kazanım sağlamışlardır. Sultanlar, devlet adamları ve şahısların vakıflarıyla ayakta duran, hocaları ve talebelerine maaş verilen, eğitim-öğretimin parasız 5 Köymen, “Anadolu’nun Fethi”, s. 89. 6 M. Asad Atlas, Nizâmiye Medresesi, Çev: Sadık Cihan, Etüt Yayınları, Samsun 1999, s. 11. 7 Turan, Selçuklular Tarihi, s. 223. 8 Kafesoğlu, Selçuklu Tarihi, s. 104. 9 Kafesoğlu, Selçuklu Tarihi, s. 104. 10 Ahmed Çelebi, İslâm’da Eğitim Öğretim Tarihi, Çev: Ali Yardım, İstanbul 1983, s. 114. 11 “Bu medreseler ilk defa Alparslan zamanında veziri Nizamülmülk’ün teşebbüsleri ile kurulduğu için ona nisbetle Nizamiye ismi ile anılmıştır; bkz. Çelebi, İslâm’da Eğitim Öğretim Tarihi, s. 112”. 12 Mehmet A. Köymen, Büyük Selçuklu İmparatorluğu Alparslan Zamanı, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1992, s. 358. 34 İshak ÖZGEL olduğu bu medreselerde, Ehl-i Sünnet düşüncesi merkezinde, başta Fıkıh olmak üzere bütün İslâmî ilimlerle beraber Filoloji, Matematik, Astronomi vb. müspet ilimler belirli bir program dahilinde okutulmuştur. 13 İlmî açıdan münbit bir zeminin oluştuğu Selçuklu hakimiyeti altında, bu coğrafyada, Türk, Arap ve Fars kültürü birbirine karışmış, bazı mücadelelere rağmen, ortak bir İslâm kültürü oluşmuştur. Arapça, ilim ve din dili, Farsça, edebiyat dili, Türkçe, devlet dili olarak kabul görmüş ve bu şekilde kullanılmıştır. Selçuklular döneminde başta Devleti’nin kurulduğu Horasan bölgesi olmak üzere Selçuklu Devleti’nin hâkimiyetindeki coğrafyada dinî yaşantının manevî boyutu da gelişme imkanı bulmuş, tasavvufî düşünce yayılarak kurumsallaşmıştır. II- Selçuklular Dönemi’nde Tefsir ve Müfessirler Selçuklular Dönemi’nde düzenli eğitim kurumları olan Nizâmiye medreselerinin kurulmuş olması, diğer etkenlerle birlikte mezhep taassubu sonucu ortaya çıkan tartışma ortamı ve benzeri şartlar, İslâmî ilimler alanında daha sonraki dönemleri de etkileyecek gelişmelerin yaşanmasına vesile olmuştur. Böylesi bir dönemde tefsir ilminde nelerin olduğunu tespit için yaptığımız bu çalışmaya14 öncelikle tarihî ve coğrafî sınırları belirlemekle başlanmıştır. Büyük Selçuklular, tarih itibarıyla 430/1038 ile 590/1193 yılları arasında hüküm sürmüşlerse de çalışmanın hedefi, bu dönem tefsir kültürünü incelemek olduğu için dönemin başında vefat eden müfessirler, bu döneme kaynaklık etmeleri itibariyle, bitiş döneminden sonra vefat edenler de bu dönem ilmî ortamında yetişip eser verecek yaşa gelmiş olmaları dikkate alınarak çalışmaya dahil edilmiştir. Böylece tarihî sınırlara ortaya çıkmış, vefat tarihleri 430/1038 ile 632/1234 yılları arasında olan müfessirler ve tefsirleri değerlendirmeye alınmıştır. Coğrafî sınırları tespit aşamasında, Büyük Selçuklular’ın devamlı fetihlerde bulunmaları ve hâkim oldukları bölgelerde zaman zaman hâkimiyetlerini kaybetmeleri gibi nedenlerle, hükümran oldukları coğrafyayı kesin hatlarıyla tespit etmenin güçlüğü görülmüş, bu nedenle Çin Denizi’nden Anadolu sınırlarına, Hazar Denizi’nden, Hind Okyanusu’na, Kafkaslardan Yemen’e kadar bütün Önasya’yı 13 Kafesoğlu, Selçuklu Tarihi, s. 116; “Okutulan derslerle ilgili ayrıntılı bilgi için; bkz. Köymen, Büyük Selçuklu İmparatorluğu, s. 379”. 14 Bu araştırma bir yüksek lisans çalışması olarak yapılmıştır. Merhum Prof. Dr. Sakıp Yıldız’ın projesi kapsamında başladığımız tez Prof Dr. İbrahim Çelik’in nezareti ile tamamlanmıştır. Bkz. İshak Özgel, Büyük Selçuklular Dönemi Müfessirleri, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bursa 1996. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi V (2005), Sayı: 2 35 kapsayan bir coğrafya esas alınmış, Anadolu15 ve Afrika kıtasında yaşamış olan müfessirler çalışmanın dışında tutulmuştur. Tarihî ve coğrafî sınırların belirlenmesinden sonra tabakat kitapları ve kütüphane kataloglarının taranmasına geçilmiş, bu zaman aralığında ve bu coğrafya da yaşamış olan müfessirler tespit edilmiştir. Ardından bu müfessirlerden eserleri matbu veya kütüphanelerde yazma olanlar belirlenerek elde edilmiş ve incelenmiştir. Araştırma sonucunda 240 müfessir tespit edilmiştir. Bunlardan 32 müfessirin, matbu ya da mahtut tefsirleri olduğu görülmüş ve ulaşılarak değerlendirilmeye alınmıştır. Kaynaklarda tefsir yazdıkları belirtilmiş olmasına rağmen 36 müfessirin yapılan araştırma imkanları dahilinde matbu veya yazma herhangi bir tefsirine rastlanmamıştır. 31 müellifin, Sûre tefsiri ya da Ulumu’l-Kur’an’a dair eser yazdıkları belirlenmiştir. Geriye kalanlar ise kaynaklarda eser yazdıklarına dair bir mâlumat bulunmayan, sadece müfessir oldukları belirtilen ilim adamlarıdır. İncelediğimiz dönemdeki tefsirlerin dili, çoğunluk itibariyle Arapça’dır. Fakat az da olsa Farsça yazılmış çalışmalar da mevcuttur. Şahfur el-İsferâyinî (471/ 1078) ve el-Bakkâlî (562/1167) Farsça tefsir yazmışlar. Ömer en-Nesefî (537/ 1142) de Arapça yazdığı tefsirinde zaman zaman Farsça açıklamalar yapmış, Farsça şiirler kullanmıştır. Buna karşın bu dönemde Türkçe yazılmış herhangi bir esere rastlanmamıştır. Selçukluların siyasî desteği ve Nizâmiye medreselerindeki eğitim politikası bu dönem müfessirlerinin mensup oldukları mezheplere bakılınca da görülebilmektedir. Müfessirlerin (Gazzâlî, Kuşeyrî, Râzî gibi) büyük bir kısmı itikaden eş’arî, amelen şafiîdirler. Bunların yanında Ömer en-Nesefî, Kirmânî gibi itikaden mâturidî amelen hanefî, İbnü’l Cevzî gibi hanbelî olan müfessirlerin yetiştiği de görülmektedir. Ehl-i Sünnet dışında Zemahşerî, Bakkalî gibi mu’tezilî müfessirler ve bir çok konuda Mu’tezile ile ortak düşünceye sahip olan Şerif Murtaza, Tûsî, Tabersî gibi şiî müfessirler de bu dönem tefsir tarihinde yer almışlardır. Müfessirlerin itikaden ya da amelen bir mezhebe bağlı olmaları onların tefsir yorumları üzerindeki etkili olmaktadır. Bu dönemde mezheplerin yaygınlaşması yanında özellikle bazı mezhebe müntesip olanların siyasî olarak destek görmesi, mezhep görüşleri temelli münakaşaların tefsirlere sirayet etmesine yol açmıştır. 15 “Anadolu Selçukluları Dönemi Müfessirleri hakkında başka bir çalışma yapılmıştır; bkz. Mustafa Yavuz, Anadolu Selçukluları Dönemi Müfessirleri, Yüksek Lisans Tezi, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bursa 1997”. 36 İshak ÖZGEL Eş’arî ve mâturidî olan müfessirler arasında daha az ve daha düzeyli bir tartışma yaşanırken (Meselâ itikaden mâturidî olan Nesefî, tefsirinde diğer fırkalarla birlikte Eş’arîlerin görüşlerinin de geçersizliğini belirtmiş, eş’arî olan Râzî de eserinde Mâturidîleri tenkid etmiştir.) her iki mezhep ehli müfessirler, eserlerinde Ehl-i sünnet dışındaki Kerrâmiyye, Bâtıniyye, Râfiziyye, Mu’tezile, Şiâ, Kaderiyye, Cebriyye, Müşebbihe, Mücessime gibi fırkaların görüşlerini tenkit etmişler, geçersizliklerini ispata çalışmışlardır. İtikadî mezhep ayrılığı gibi amelî mezhep ayrılığı da fikrî münakaşaların kaynağı olmuştur. Meselâ; Ilkıya El-Herrasî (504H/1110) eserinde genellikle Cassas’ı hedef alarak Hanefî mezhebini eleştirmiş, Gazzâlî ve Râzî de eserlerinde Hanefî ve Hanbelî mezhebinin görüşlerindeki tutarsızlıkları göstermişlerdir. Bu tartışmalar sırasında, kimi zaman hasım mezhep müntesibinin şahsına yönelik bir tefsir kitabında bulunması hoş karşılanmayacak aşağılayıcı ifadelere, kimi zaman da dinî literatürün bu tartışmalarda rahatlıkla kullanılabildiğine şahit olunmaktadır. Meselâ; hanbelî olan Ebû İsmail el-Herevî (481/1089), Eş’arîlerce teşbîh ve tecsîm ile suçlanınca, Eş’arîlerin kestiklerinin yenmeyeceğini söyleyecek derecede ileri gitmiştir.16 Bâtınî fırkalar ile yapılan fikrî tartışmalar bazen fiilî baskıya dönüşmüş, hatta cana kastetmeye kadar götürülmüştür. Nitekim Nesefî ile Kuşeyrî ve Râzî başta olmak üzere bir çok sünnî müfessir tarafından tenkid edilen Kerrâmîler’in ehl-i sünnet alimlere bu tarz saldırıda bulundukları, hatta Râzî’nin hayatta iken çok fazla mücadele ettiği Kerramîler tarafından zehirlenerek öldürüldüğü nakledilmektedir.17 Rivâyete göre Râzî, Kerrâmîlerin kendisini kabrinde rahatsız edeceklerinden çekinmiş bu nedenle, bilinmeyen bir yere defnedilmesini vasiyet etmiştir.18 Buna karşılık ehl-i sünnet dışındaki bazı mezhep taraftarları da yaşadıkları yerlerde bazen siyâsî baskılarla karşılaşmışlardır. Meselâ; Tûsî, Tuğrul Bey’in Şiî Bûveyhîleri ortadan kaldırmak için Bağdât’a girmesi esnasında, Bağdât’taki evini bırakıp Necef’e göçmek etmek zorunda kalmıştır. Söz konusu tartışmaların bu tarz menfî yansımaları yanında, hoşgörü ve yakınlaşmayı temin ettiğine dair örnekler de vardır. Meselâ; Tabersî’nin eserinde istihza ve aşağılayıcı ifâdelerden kaçınarak, 16 Tâcüd’d-Din es-Subkî, Tabakâtü’ş-Şâfiîyye, tahk: Mahmud Muhammed etTennâhî, Abdulfettah. Muhammed el-Hulv, Mısır 1965, c. III s. 117. 17 Şemsüddin Ebu’l-Abbas İbn Hallikân, Vefeyâtu’l-A’yan, Beyrut ts., c. IV s. 252. 18 Ebu’l Fidâ İsmail Ibn Kesîr, el-Bidâye ve’n-Nihâye, tahk: Ahmed Abdulvehhab Fettah, Kâhire 1994, c. XII, s.66. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi V (2005), Sayı: 2 37 itidalli bir tutum sergilediği, böylece Şîi, Sünnî çekişmesinde önemli bir rol oynayıp, aşırılıkları yumuşattığı görülmektedir. Tefsir tarihi araştırmalarında incelemelerinde tefsirlerin hususiyetlerini belirlemede, birisi müfessirin kişiliği ve onu oluşturan şartlar, diğeri uygulanan yöntem olmak üzere iki temel unsur etkindir. Bu açıdan baktığımızda yukarıda belirlemeye çalıştığımız siyâsî, ilmî ve kültürel ortamda yaşayan Selçuklu Müfessirlerinin rivâyet ve dirâyet metodlarını devam ettirdikleri, kendilerinden önceki birikimi ele alıp, devirlerinde ortaya çıkan yeni anlayışlar doğrultusunda, tefsirlerinde tertip, tasnif, tenkid ve tercihe dayalı bir yaklaşımı geliştirdikleri, bu sayede hemen hemen her alanda kendilerinden sonraki dönemleri etkileyecek eserler vücuda getirdikleri görülmektedir. Bunları ana başlıklar halinde şöyle değerlendirebiliriz. A- Rivayet Tefsiri Açısından Bilindiği üzere tefsir hareketi öncelikle Hz. Peygamber, Sahâbe, Tâbiûn gibi halefin görüşlerini derleme ve toplama faaliyetleri ile başlamıştır. Taberî ve bu dönemin hemen başında vefat eden Sa’lebî, tefsir kültürüne en bol malzemeyi aktaran müfessirler olmuşlardır. Bu dönemin başında vefat eden Sa’lebî (427/1035)’nin el-Keşf ve’lBeyân adlı rivayet ağırlıklı tefsiri, Selçuklu dönemindeki rivâyet tefsirlerinin kaynağı olmuştur. Onun talebesi olan Ebu’l-Hasan, Ali b. Ahmed el-Vâhidî (468/1076) yazmış olduğu tefsirler19 ile bu malzemeyi tasnif ederek kullanmış, rivayetleri tenkide tabi tutarak ayrıştırmaya çalışmıştır. Suyûtî, Zerkeşî gibi tefsir usûlü müelliflerinin kendisinden övgü ile bahsettiği, el-Gazzâlî’nin, onun tefsirlerini gördükten sonra tefsir yazmaya gerek görmediğini ifâde ettiği, Vâhidî’nin eserleri, dil, nahiv, belâğat konusundaki açıklamaları, özellikle hem lafız hem de mana müşkillerini konu edinmesi ile ehemmiyet arz etmektedir. Vâhidî çalışmalarıyla, Fahruddin er-Râzî, Âlusî, Kurtubî, Hatîp eş-Şibrînî, Ebû Hayyan, Celaluddin el-Mahallî ve Celaluddin es-Suyûtî20 gibi müfessirlere kaynaklık etmiştir. Bu dönemde Sa’lebî’yi esas alan bir başka müfessir de Ebû Muhammed, el-Hüseyin b. Mes’ud, el-Beğavî, (516/1112) olmuştur. Beğavî de Vâhidî gibi Sa’lebî’nin tefsirini esas alarak burada yer alan mevzû haberleri ayıklamayı hedeflediği Meâlimu’t-Tenzil adlı bir eser 19 K.Kerim ilimlerindeki çalışmaları ve özellikle Esbabu’n-Nüzûl adlı eseri ile meşhur olan Vâhidî, kaynaklardaki bilgilere göre yedi tefsir yazmıştır. Meâni’t-Tefsîr, Müsnedü’t-Tefsîr ve Muhtasaru’t-Tefsîr el-Basît’, el-Vecîz , el-Vasît ve el-Hâvî li Câmii’l-Meâni fi’t-Tefsîr Ayrıntılı bilgi için bkz. İshak Özgel, Büyük Selçuklu, s. 35. 20 Bu iki müellifin beraberce telif ettiği Celâleyn adlı tefsirin aslını, el-Vecîz oluşturmuştur. Bu eserin şerhi olan el-Cemel’de dolayısıyla Vâhidî’nin te’sirinde kalmıştır. 38 İshak ÖZGEL telif etmiştir.21 Hadisteki yetkinliği sayesinde Beğavî’nin mevcut tefsir rivâyetlerini ayıklama, zayıfları temizlemede başarılı olduğu belirtilmektedir.22 Hadis ilminde otorite kabul edilen bir başka müfessir Ebu’lFerec, Abdurrahmân İbnü’l-Cevzî (597/1201)’de benzer bir yaklaşımla Zâdü’l-Mesîr fî İlmi’t-Tefsîr adlı tefsirini bu dönemde telif etmiş, o da kendinden önceki tefsir birikimini, güzel bir tasnif ve tertiple muhtasar bir şekilde aktarmaya çalışmış, rivâyetler tenkid ve tercihe tabi tutmuş, senedlerini hazfederek kullanmıştır. İlk dönem rivâyet tefsirlerinin tenkid ve tercihten ziyade mümkün olduğunca mevcut tefsir rivâyetlerini toplama gayreti ile telif edildiği düşünüldüğünde, bu dönemde yapılmış olan her üç çalışmanın önemi daha iyi anlaşılmaktadır. Böylece rivâyet tefsirlerinde belirli bir tertip ve tasnif hâkim olmaya başlamış, rivâyetler arasından mevzu ve zayıfları ayrıştırma gayretleri sonucu mevcut birikim daha güvenilir hale getirilmiştir. B- Lügavî ve Edebî Tefsir Açısından Tefsir ilminin gelişim sürecinde tefsiri artıran ve geliştiren temel dinamiklerden biri de kaynak ile muhataplar arasında dil ve kültür farklılığının olmasıdır. Fetihler sonrası İslâm toplumunun yapısının değişmesi, farklı coğrafyalarda yaşayan, muhtelif dilleri konuşan fertlerin ve toplumların İslâm dinini benimsemeleri üzerine tefsirde lügavî çalışmalar belirmeye başlamıştır. Buna metnin üslubu ile ilgili çalışmalar da katılınca Arap dili ve belâğatı eksenli çalışmalar tefsir tarihinde önemli bir konuma gelmiştir.23 Selçuklular döneminde de Ebu’l-Kâsım, er-Ragıp el-İsfahânî (502H/1109)24 bu tarz çalışmaları ile dikkati çekmektedir. elMüfredât adlı çalışması ile meşhur olan Ragıp, aynı zamanda Tefsîrü’l-Kur’âni’l-Azîm veya Tefsîru’r-Ragıb adıyla kayıtlara geçen bir tefsirde yazmıştır.25 Eserin ulaşılabilen nüshaları esas alınarak bir kısmı basılmıştır.26 Bu eser incelendiğinde emsallerinden farklı bir mukaddimesi olduğu, Râgıb’ın dile olan hâkimiyeti, felsefî yorum gücü, kelâma o- 21 Hamid Abdulğafur Afaf, el-Beğavî ve Menhecuhu fi’t-Tefsîr, Bağdat 1983, s. 181. 22 bkz. Ali Eroğlu, Müfessir Hüseyin b. Mes’ud el-Beğavî ve Tefsîrindeki Üslûbu , Yayınlanmamış Öğretim Üyeliği Tezi, Erzurum 1982. 23“ Ayrıntılı bilgi için bkz. İsmail Cerrahoğlu, Kur’ân Tefsirinin Doğuşu ve Buna Hız Veren Amiller, A.Ü. İlahiyat Fakültesi Yayınları, Ankara 1968, s. 47”. 24 465/1072’te vefat ettiğini kabul edenler de vardır. 25 “Bu tefsirin kütüphanelerimizde tam olmayan bazı nüshaları vardır. Ayrıntılı bilgi için bkz. İshak Özgel, Büyük Selçuklular, s. 66.” 26 Bu eser, Dr.Ahmed Ferhat tahkikiyle, Mukaddimetu Câmiu’t-Tefâsir adıyla Kuveyt’te basılmıştır. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi V (2005), Sayı: 2 39 lan ilgisi ve sûfî kişiliğinin bu esere yansıdığı görülmektedir. Eserde özellikle kelimelerin dil felsefesi veya semantik çalışmalardakine benzer şekilde incelenmiş olması, bu konuda el-Müfredât adlı eser ile paralel yaklaşımların sergilenmesi esere imtiyaz kazandırmaktadır. Ragıp, kendinden önceki pek çok müfessir ve dilciden istifade etmiş, özellikle kelime açıklamaları ve buna bağlı yorumlarıyla da kendinden sonraki birçok müfessiri etkilemiş, hatta Beydâvî tefsirinin asıllarından olduğu ifade edilmiştir.27 Bu dönem tefsir çalışmalarında Ebû Bekir, Abdulkâhir, elCürcânî (470-471/1078-1079)’nin oldukça ayrıcalıklı bir yeri vardır. Arap dili ve belâğatı alanındaki çalışmaları açısından duraklama dönemi olarak tanımlanan 28 Hicrî V asırda, Câhız’dan gelen birikimleri değerlendirerek, Belâğat’ı tefekküre dayalı bir sistemle ele almış, kurallarını belirleyerek ilim haline dönüştürmüştür. Mu’tezile’nin harflerde ve seslerde i’cazı aramasına mukabil, terkibin ve nazmın i’cazını ileri süren, bu görüşlerini Delâilü’l-İ’caz adlı eserinde toplayan el-Cürcânî, aynı zamanda Dürcü’d-Dürer fî Tefsîri’l-Ây ve’sSüver29 adlı bir de tefsir yazmıştır. Yaptığı çalışma ile genelde mu’tezilî alimlerin ilgilendiği i’câz konusunu eş’arîler arasında yaymakla kalmamış, kendi devrinde ve sonrasında yaşayan birçok müfessiri de etkilemiştir. Mu’tezilî olan Zemahşerî de onun bu anlayışını benimseyerek tefsirinde kullanmış ve geliştirmiştir. Bu dönemde yaşamış olan Zemahşerî de edebî ve lügavî tefsir ekolünün önemli şahsiyetlerindendir. Ancak ona mezhep tefsirleri başlığı altında yer vereceğimiz için burada sadece etkili olduğunu belirtmekle yetiniyoruz. C- Fıkhî Tefsir Açısından Nizâmiye medreselerinde özellikle Şafîî fıkhının okutulmasının sonucu olsa gerek fıkhî tefsir çalışmaları açısından bu dönemde Şâfîi fıkhına dair iki önemli çalışma yapıldığı görülmektedir. Bunlardan biri, Şâfiî fakîhi, usûl âlimi, mütekellim ve müfessir olarak bilinen Ebu’l-Hasan, Ilkıya 30 el-Herrâsî ( 504H / 1110 ) ye aittir. Şâfiî mezhebi doğrultusunda yazılmış, ahkâm âyetleri açısından Kur’ân’ın ta- 27 Mustafa b. Abdillah el-İstanbulî Kâtip Çelebi, Keşfü’z-Zunûn an Esmai’l-Kütüb ve’lFünûn, Beyrut 1990, c. I, s. 447. 28 Abdulkahir el-Cürcânî, Esrâru’l-Belağa, Mukaddime, M. Resid Rıza, Lübnan 1982, s. 5. 29 Oldukça muhtasar bir tefsir olan eserin Nuruosmaniye Ktph.306 ve Köprülü 94, 95’no'larda kayıtlı nüshaları bulunmaktadır. 30 Bu nisbet, Elkıya şeklinde telaffuz edilmektedir, halbuki Ilkıya şeklinde okunmalıdır. Zira, Ilkıya farsça bir kelime olup, yüce ve büyük anlamına gelir. Ayrıca bir gurub fars kralına da bu ad verilmiştir. 40 İshak ÖZGEL mamını kapsayan ilk tefsir olduğu söylenen31 Herrasî’nin Ahkâmü’lKur’ân adlı eseri, 439 âyetin tefsirini kapsamaktadır. Herrasî, şâfiî ahkâmını delilleri ile açıklamayı hedeflediği bu eseri ile Selçuklu döneminde Şâfiî mezhebine ait fikirlerin anlaşılmasına ve yayılmasına katkıda bulunmuştur. Bu dönemde yapılmış olan diğer fıkhî tefsir, Beyhakî (458/1066)’ye aittir. Beyhakî, İmam Şâfiî (204/819)’in görüşlerini, onun vefatından 254 sene sonra toplayarak Ahkâmü’l-Kur’ân adı ile yayınlamıştır.32 D- İşârî Tefsir Açısından Tasavvufî düşüncenin gelişme zemini bulup kurumsallaşmaya başladığı bu dönemde işârî tefsir çalışmalarında da belirli bir gelişme olduğu görülmektedir. Nizâmiye medreselerinin kuruluş amacı olduğu söylenen bu dönemde Bâtınîler ile yapılan yoğun ve katı mücadele, işârî tefsiri de etkilemiştir. Zira sonuçları açısından olmasa da kullanılan yöntemin öz değerleri itibariyle İşârî tefsir ile bâtınî yorum arasında benzerlik söz konusudur. Bu perspektifle bakıldığında bu dönemde yaşamış olan Ebu’lKâsım, Abdülkerim b. Hevâzin el-Kuşeyrî (465/1072)’nin eseri Letâifu’l-İşârât’ı dikkat çekicidir. Öncelikle zahirî ilimleri tahsil etmiş olan Kuşeyrî, bu esnada, kelam, tefsir ve hadis dersleri almış, ardından Nîsâbûr’da Ebû Ali Hüseyin ed-Dakkak ile tanışarak onun müridi ve damadı olmuş, böylece tasavvufi hayatla tanışmıştır. Kuşeyrî, tasavvufa kaynaklık eden bazı mevzû hadislere istinad etmekten kaçınarak zahire dayalı sûfî yöneliş oluşturma çabası ortaya koymuştur. Onun bu çabasının ardında, önce zâhirî sonra bâtınî ilimleri tahsilinin bulunduğu, ayrıca bu dönemde bâtınî yorumlara karşı benimsenen hassas tavrın da söz konusu çabaya uygun bir zemin oluşturduğu söylenebilir. Bu yönüyle Kuşeyrî işârî tefsirde33 bir dönüm noktasıdır. Tefsirinde zâhirle-bâtını en ölçülü ve en iyi şekilde cemetmeyi başararak, bu alanda oldukça önemli bir konuma sahip olmuştur. Ulemânın kabulünü ve beğenisini kazanan bu eser, işârî tefsirlerin en az tenkid edileni olmuş, eserde dinî prensiplerle ve ilmî düşünceyle çelişecek bir yoruma rastlamanın mümkün olmadığı ifade edilmiştir.34 Zâhir ve hakikati bir arada zikretmesi yanında, besmeleyi başında bulunduğu 31 Abdülkerim Ünalan, Ilkıya el-Herrâsî ve Ahkâmu’l-Kur’an’ındaki Metodu, Yüksek Lisans Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir 1990, s. 113. 32 İsmail Cerrahoğlu, Tefsîr Tarihi, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 1980, c. II, s. 55. 33 “Ayrıntılı bilgi için bkz., Süleyman Ateş, İşârî Tefsir Okulu, Ankara 1974, s. 100 34 İbrahim Besyûni, Letâifü’l-İşârât (önsözü), Mısır 1981. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi V (2005), Sayı: 2 41 sûreden bir âyet kabul ederek her sûre başında o sûrenin muhtevasına uygun olarak ayrı ayrı tefsire tâbi tutması gibi, bazı yenilikler getirmiş, bu ve benzeri özellikleri nedeniyle kendisinden sonra gelen müfessirlere kaynaklık etmiştir.35 İşârî tefsir çalışmaları bağlamında, Bâtınîler ile yaptığı mücadeleyle bilinen Ebû Hâmid, Muhammed el-Gazzâlî (505/1111) de unutmamak gerekir. Gazzâlî’nin Tasavvufla ilk teması, Farmedî (477/1084)’den ders aldığı yıllarda olmuşsa da onun tasavvufa köklü meyli, kelâm ve felsefe eğitimi sonrası yaşadığı rûhî ve fikrî bunalım neticesinde 38 yaş civarında iken gerçekleşmiştir. Tefsîre dair Gazzâlî’nin müstakil bir eser yazdığı tabakat kitaplarında36 zikredilmekle beraber yapılan araştırmalar37 kendisine isnad edilen, Yakutu’t-Tevil adlı eserin ona ait olmadığını göstermektedir. Her ne kadar müstakil bir tefsir yazmamışsa da o, diğer eserlerinde K.Kerim’in tefsir edilişine dair görüşler serdetmiş ve muhtelif eserlerinde birçok âyeti tefsir etmiştir. 38 Mişkâtü’l-Envâr adlı eserinde ise çoğunlukla sûfîler tarafından yorumlanan ve işârî manalara hamli mümkün olan, Nûr 24/35. âyetini ele almıştır. Gazzâlî, gerek genel ilmî tavrı ve anlayışı gerekse tefsirle ilgili yazılarında, ister iyi niyetten kaynaklansın isterse maksatlı olsun her türlü rey ile (heva ve hevese uygun) tefsire karşı çıkmış, nakil ile beraber aklın da önemli olduğunu belirtmiştir. Buna uygun olarak zâhir ile bâtın yorumu birleştirmenin önemini vurgulayan Gazzâlî mezhep kaygılarının, K.Kerim’i doğru anlamanın önündeki en önemli engel olduğunu şiddetle savunmuş, Bâtınîler ile bu noktada mücadele etmiş, işârî tefsirde ileri giden sufîleri de eleştirerek bu konuda ölçülü olmayı savunmuştur. O bu tavırlarıyla, incelediğimiz dönemde İşâri tefsir alanında Kuşeyrî ile başlayan yönelişe destek vermiştir. Bu dönemde İşârî tefsirde belirginleşen bir diğer kişi de Büyük Selçuklu İmparatorluğu’nun, dağılma döneminde Kirmân bölgesinde yaşayan Ebû Muhammed, Sadruddin Ruzbihan el-Baklî (606/1209) dir. Ruzbahaniyye tarikatını kuran39 el-Baklî’nin tefsir üzerine iki eser telif ettiği nakledilmektedir. Bunlardan Letâifü’l-Beyân fî Tefsî- 35 Kuşeyrî, başta Beğavî (516/1122), Ömer en-Nesefî (537/1142), Ruzbahani Baklî (606/1209), Nimetullah Nahcivânî (920/1514)olmak üzere pekçok müfessiri etkilemiştir. 36 Ömer Nasuhi Bilmen, Büyük Tefsîr Tarihi veTabakâtü’l-Müfessirîn, İstanbul 1973, c. II, s. 144. 37 Süleyman, Ateş a.g.e, s. 118; Zeki Duman, “İmam Gazalî’nin Tefsîr Anlayışı” Erciyes Ünv. İlâhiyat Fak. Dergisi, S.VI, Kayseri 1989, s. 61-77. 38 Bu açıdan değerlendirilince Mişkâtü’l-Envâr, Cevâhirü’l-Kur’ân ve İhyau Ulûmi’dDin adlı eserleri tefsir ile alâkalıdır. Ateş, İsari Tefsîr Okulu, s. 111. 39 Nazif Hoca, Ruzbihan el- Baklî ve Kitab Kaşf al-Asrar ile Farsça Bazı Şiirleri, İstanbul 1971, s. 34. 42 İshak ÖZGEL ri’l-Kur’ân adlı eseri bize kadar ulaşmamışken Arayisü’l-Beyân fî Hakâiki’l-Kur’ân adlı eserinin birçok yazma nüshası mevcut olup 1301 yılında Haydarâbad’da iki cilt halinde basılmıştır. Ruzbihan Baklî, bu eserinde, aralarında Ca’fer es-Sâdık, Mekkî b. Ebî Talip, Cüneydi Bağdâdî gibi mutasavvıfların da bulunduğu birçok meşâyihten nakiller yapmıştır. Sülemî’nin Hakâik’ı ile Kuşeyrî’nin Letâifü’l-İşârât’ından faydalanan Baklî, Sülemî’nin eserini özetleyerek, ona Kuşeyrî’nin Letâif’inden bazı eklemeler yapmıştır.40 Bu dönem işârî tefsir çalışmalarında, Kuşeyrî ve Gazzâlî’nin naslara bağlı ve zâhire uygun işârî tefsir anlayışını benimsemelerine, sınırsız ve kuralsız bâtınî yorumların önlenmeye çalışmalarına mukabil, Ruzbihan Baklî tamamen bâtınî yorumlara dalmıştır. Bu durum, yetiştiği çevre veya hayatındaki vecd halinin çokluğu ile açıklanabilirse de tefsirinin temelini oluşturduğu söylenilen Sülemî’den etkilenerek bu denli bâtınî yorumlara yer verdiğini söylemek daha doğrudur. İşârî tefsirde görülen bu iki temel yöneliş arasındaki gelgitler tefsir tarihi boyunca devam etmiştir. Nitekim bu dönemde yaşayan bir diğer sûfî müfessir Ebû Hafs, Şihabuddin es-Sühreverdî (632/1234) işârî tefsirde Ruzbihan Baklî’nin aksine yeniden zahire yakınlaşma tavrı ortaya koymuştur. Sühreverdî, Buğyetü’l- (Nuğbetü’l-)Beyân fî Tefsîri’l-Kur’ân41 adlı tefsirinde K.Kerim’in bir kısım ayetlerini bâtınî yorumlardan uzak durarak tefsir etmiş, aynı zamanda iyi bir hadis âlimi olduğu için eserinde zayıf ve mevzu rivâyet kullanmamaya çalışmıştır.42 Görüldüğü gibi incelediğimiz dönemde İşârî tefsir alanında yapılan çalışmalarda da rivâyetler hususunda hassas davranılmış, bâtınî yorumlar sınırlandırılmaya çalışılarak zâhire uygun işârî yorumların geliştirilmesine ve yerleştirilmesine katkıda bulunulmuştur. E- Bilimsel Tefsir Açısından Nizâmiye medreselerinde İslâmî ilimlerin yanı sıra astronomi, tıp v.s nin de okutulması, bu tür bilimsel anlayışların, tefsirlere girişi olarak bu dönem eserlerine yansımıştır. Bu dönemde yaşamış olan Gazzâlî bu ekolün ilklerden sayılırken dönemin sonlarına doğru yaşamış olan Fahruddin er-Râzî (606/1209) ise en önemli temsilcilerinden addedilir. 40 Ateş, İsari Tefsîr Okulu, s. 138. 41 Kaynaklarda, zikredilen bu eserin Süleymaniye Ktp. Hacı Beşirağa (Eyüp) 24, Musalla Medresesi 1918, İ.Ü. Merkez Ktp. 3801 ve Edirne Selimiye Ktp. 206’no'larda yazma nüshaları mevcuttur. 42 Eser hakkında Ateş, İsari Tefsîr Okulu, s. 160 da kısa bir tanıtım mevcuttur. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi V (2005), Sayı: 2 43 Vefatı, Selçukluların yıkılışından sonraya tekabül etse de bu süreçte yetişmiş olan Fahruddin er-Râzî, Tefsîru’l-Kebîr ismiyle meşhur olan Mefâtîhu’l-Gayb adlı geniş hacimli ansiklopedik bir tefsir yazmıştır. İlme olan merakı, istinbat gücü, felsefî mesleklere, dinler tarihine olan vukûfiyeti, tartışma ve cedelci mantığı ile diğer konularda olduğu gibi Tefsirde de ilim dünyasına damgasını vurmuş bir şahsiyet olan Râzî, asrındaki tecrübî ilimlerden istifade ederek, Kur’ânın i’câzının sadece belâğat yönünden olmadığını, ilmî i’câzının da olduğunu iddia etmiştir. “Tüm ilimlerin kaynağı Kur’ân’dır” fikrine sahip olan Râzî, tefsirinde, âyetlerin bilimsel argümanlar ışığında tefsir edilmesi hususuna önem vermiş, bu yönüyle lehinde ve aleyhinde pek çok söz söylenen, ilmî tefsir/bilimsel tefsir anlayışının yaygınlaşmasında önemli rol oynamıştır. Onun tefsiri ilmî konuların tefsire girişi yanında, tertibi ve tasnifi ile de ehemmiyet arz eder. Mevzuları ele alırken uyguladığı tertibi ilk icad eden odur. O, mevzuyu önce ana meselelere sonra bu meseleleri ikinci derecede meselelere, sonra bunları dallara ayırmakta ve herbirini delilleri ile incelemektedir. Bu üslûb ve terminoloji ile aralarında Kutbuddin Râzî (766/1364), Aduddin el-İcî (756/1355), Âmidî (630/1232), Beydâvî (691/1291), Teftezânî (797/1391), S. Şerif Cürcânî (816/1413) gibi pekçok âlimi etkilemiştir.43 Hakkında birçok övgüyle beraber tenkidin de bulunduğu Râzî’nin bu tefsiri, kendinden sonra mezhebi, mesleği ne olursa olsun bir çok müfessir tarafından kullanılmış ve herkesin kendisi için malzeme bulabileceği bir kaynak olmuştur. Beydâvî (691/1291) tefsirini, Zemahşerî ve Râzî’nin tefsirinden ihtisar etmiş, özellikle kelâmî mevzularda isim vererek veya vermeden tamamen Râzî’den istifade etmiştir. Ebû Hayyan (745/1344) el-Bahru’l-Muhît adlı tefsirinde, İbn Kesir (774/1372) Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azim’ de Râzî’den alıntılar yapmışlardır. Âlûsî’nin tefsiri ise bazı ziyadeler ve noksanlıklar gözardı edilirse, adeta Râzî’nin tefsirinin ikinci bir nushası durumundadır. Muhammed Abduh ve talebesi Reşid Rıza’da ondan etkilenen müfessirler arasındadır.44 İsimlerini verdiğimiz bu müfessirlerin dışında, ondan sonra yaşayan hemen hemen her müfessir gerek isim zikrederek, gerek zikretmeyerek ondan faydalanmıştır. Ebussuûd, İsmail Hakkı, Konyalı Mehmet Vehbi, Merâğî ve Elmalılı M. Hamdi gibi müfessirler bunlardan bazılarıdır.45 Osmanlı müfessirleri ile ilgili yapılan çalışmalarda da, bu dönemi etkileyen temel kaynaklardan birisinin Râzî’nin tefsiri olduğu ifa- 43 Süleyman Uludağ, Fahrettin Râzî (Hayatı, Fikirleri, Eserleri), Ankara 1991, s. 38. 44 Abdulhamid Muhsin, Râzî Müfessiran, Bağdat 1974, s. 169-191. 45 Uludağ, Fahrettin Râzî, s. 117. 44 İshak ÖZGEL de edilmiş ve bir çok müfessirin onun etkisinde kaldığı beyan edilmiştir.46 F- Mezhep Tefsirleri Açısından Daha önce belirttiğimiz gibi bu dönem tefsirlerinde siyasî otoritenin desteği, Nizâmiye medreselerinin eğitim politikasına uygun bir mezhep profili vardır. Ancak az da olsa ehl-i sünnet dışındaki fırkalara mensup müfessirlerin de olduğu ve bunların eserlerinde devrin genel karakteristiği olan tertip, tasnif gibi özelliklerin bulunduğu görülmektedir. Bu nedenle olsa gerek söz konusu eserler de kendi alanlarında şöhret kazanmış, ekol içinde öne çıkarak takipçilerini etkilemişlerdir. 1- Şia Büyük Selçuklular döneminde Ehl-i Sünnet dışındaki en yaygın fırka Büveyhîlerin desteği ile ayakta duran Şîa’olmuş, bu durum tabii olarak bu dönem tefsir çalışmalarına da yansımıştır. Dönemin hemen başında vefat eden İmâmiyye Şîa’sının önde gelen âlimlerinde Ebu’l-Kâsım, Şerif Murtazâ (436/1044), telif ettiği el-Ğurer ve'd-Dürer (Ğurerü’l-Fevâid ve Dürerü’l-Kalâid) 47adlı tefsiri ile kendisinden sonraki mu'tezilî ve şiî tefsirlere kaynaklık etmiştir. Eser, farklı iki fırka olan Şîa ve Mu'tezile düşüncesinin birbirleriyle kaynaşmaya başladığı bir dönemde telif edilmiş olması hasebiyle yazarı her ne kadar Şiî olsa da i'tizalî fikirlere ve metoda meylettiği48 için çoğunlukla mu'tezilî tefsirler arasında da zikredilmektedir.49 Şerif Murtazâ, tevili güç olan bazı âyetleri seçerek bunları Mu'tezile’nin metodlarıyla tefsire ve tevile gayret etmiş, tıpkı Mu'tezile gibi dile, edebiyata sarılmış, kimi zaman zâhir mananın aksini, bu metodla ispata çalışmıştır.50 Onun bu anlayışı kendisinden sonra gelen özellikle imâmiyye şîasına müntesip müfessirlerce benimsenmiş ve devam ettirilmiştir. Murtazâ’nın ders halkasında yetişmiş olan Ebû Ca’fer, et-Tûsî (460/1067)’de Tıbyân adlı bir tefsir telif etmiştir. Bu eser, şiîler arasında K. Kerim’in tümünü kapsayan ilk Şîa tefsiri olmakla şöhret kazanmış, İmamiyye’nin tefsir anlayışını belirleme de etkin rol oyna- 46 Ziya Demir, Osmanlı Müfessirleri, Doktora Tezi Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 1994, s. 89; Muhammed Abay, Osmanlı Dönemi Müfessirleri, Yüksek Lisans Tezi, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bursa 1992, s. 4 47 bu eser aynı zamanda el-Emâli diye de bilinir. 48 Adil Nüveyhiz, Mu’cemü’l-Müfessirin min Sadri’l-İslâm Hattâ’l-Ân, Beyrut 1983, c. I, s. 357. 49 Mustafa Bilgin Tefsir’de Mu’tezile Ekolü, Doktora Tezi, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bursa 1991, s. 180. 50 Muhammed Hüseyin ez-Zehebî, et-Tefsîr ve’l-Müfessirûn, Kâhire 1976, c. I, s. 404. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi V (2005), Sayı: 2 45 yarak, kendisinden sonraki birçok şiî müfessire örnek ve kaynak olmuştur. Bu eserde de dönemin temel özelliklerinden rivâyetleri ayrıştırmanın uygulandığı, Şîa’nın imâm telâkki ettiği kimselerden rivâyette bulunan Tûsî’nin tüm nakilleri tenkid süzgecinden geçirerek kullandığı görülmektedir. Tûsî’de hocası gibi -Halku’l-Kur’ân v.b.- bazı konularda Mu’tezile ile aynı görüşleri dile getirmişse de diğer bazı konularda onlara muhalif görüş belirtebilmiştir.51 İmâmiyye Şîa'sı müntesibi olan Ebû Ali, et-Tabresî (548/1153)52 de bu dönemede Mecmaü’l-Beyân fî Tefsîri’l-Kur’ân, -el-Vasît fi’tTefsîr, Muhtasarü’l-Keşşâf53 adlarında üç farklı tefsir telif etmiştir. Tabresî, bu eserlerinde kendinden önceki diğer iki meslekdaşı gibi i’tizâlî fikirlerle şîî fikirleri cemetmiş, ancak onlara göre daha itidalli bir tutum sergilemiş, istihza ve aşağılayıcı ifâdelerden kaçınarak, aşırılıkları yumuşatmış, fikirleri yakınlaştırmaya çalışmıştır. 2-Mu’tezile Mu’tezile tarihi açısından bu dönem, durgunluk süreci olarak görülebilse de Zemahşerî gibi bu ekolün en etkin temsilcisi bu devirde yaşamıştır. Sadece Mu’tezile tefsiri açısından değil özellikle dil ve incelikleri ile ilgili açıklamaları açısından tefsir tarihinde her müfessirin kendisine yer verdiği, görüşlerinden istifade ettiği Ebu’l-Kâsım ez-Zemahşerî (538/1144) Abdülkâhir el-Cürcanî’nin kaideleştirdiği belâğatı, K. Kerim’e uygulamış ve terimlerin oturmasına büyük katkıda bulunmuştur.54 İncelediğimiz dönemin en etkili isimlerinden birisi olan Zemahşerî’nin el-Keşşâf’ı, dil konusundaki yorumları, Belâğatı ön plana çıkaran üslûbu ile tefsir ilminde yeni bir çığır açmış, alanındaki üstünlüğü ve orjinalliği sayesinde, mezhep farklılığına rağmen her dönemde dikkate alınmış, hatta Mu’tezile ile aralarında yoğun bir çekişme olan Ehl-i Sünnet ulemâsı, mu’tezilî görüşlerin savunulduğu bu eseri okumaktan ve okutmaktan kendilerini alıkoyamamışlardır. Osmanlı dönemi tefsir kaynaklarının da başında55 gelen bu eser, Nesefî (710/1310)’nin el-Medîrıku’t-Tenzîl isimli eseri nde yaptığı gibi içindeki i’tizalî fikirleri ayıklanarak yeniden yazılmış, böylece şerh ve hâşiyeler dışında bu tür müstakil eserlerin ana kaynağı olmuştur. 51 Cerrahoğlu, Tefsir Tarihi,c. I, s. 467. 52 Taberistan’a nisbetle Tabresî denilmiştir. 53 Tabresi, Mecmeü’l-Beyân’ı yazdıktan sonra Zemahşerî’ nin Keşşâf adlı tefsirini bulduğunu, eseri çok beğendiği için el-Kâfî ve’ş-Şâfi ismi ile bunu ihtisar ettiğini söylemektedir. Tabresî, Cevâmiü’l-Câmi', Süleymaniye Ktp. Hamidiye 71,vr. 1b. 54 Kamil Muhammed Ubeyde, ez-Zemahşeri, el-Müfessir el-Beliğ, Beyrut 1994, s. 132. 55 Abay, Osmanlı Dönemi Müfessirleri, s. 3,4. 46 İshak ÖZGEL Bu dönemde yaşayan bir diğer mu’tezilî müfessir, Zemahşerî (538/1143)’nin talebesi olan Ebu’l-Fadl, el-Bakkâlî (562/1167) dir. Bakkâlî’nin tefsire dair eseri kaynaklarda Miftâhu’t-Tenzîl ismiyle zikredilmiştir. Ayrıca Tefsîrü’l-Kur’ân veya et-Tefsîr diye başka bir eseri de zikredilmektedir.56 Bu dönem tefsirlerinde mu’tezilî fikirler, sadece mu’tezilî müfessirlerce kaleme alınan tefsirlerde değil aynı zamanda şîi müfessirler kanalıyla da tefsirlerde yer almıştır. Ayrıca i’tizâlî düşünceler gerek eleştiri gerekse beğeni nedeniyle kimi sünnî kaynaklara da girmiş hatta Mâverdî57 ve Ragıp el-İsfahanî58 gibi müellifler, eserlerinde mu’tezilî görüşlere yer vermeleri nedeniyle bazıları tarafından mu’tezilî olmakla tanımlanmışlardır. 3- Mâturîdî Bu dönemde ehl-i sünnet fırkaları arasında eş’arîlerin etkinliği yanında az da olsa bazı Mâturîdî müfessirlerin de yetiştiğini belirtmiştik. Bunlardan biri, Ebu’l-Kâsım, Tâcu’l- Kurrâ el-Kirmânî (505/1111 dolayları) dir. Kirmânî kendisinden önce yazılmış rivâyet ve dirâyet tefsirlerinin özetlediği Lubabu’t-Tefâsir adlı bir eser telif etmiştir. Eserinde rivâyet tefsirlerini ve bu dönemde özellikle mu’tezilenin etkisiyle yaygınlaşan dil, sarf, nahiv, belâğat ve nazım icazına yönelik açıklamalardan oluşan dirâyet tefsirlerini cemeden Kirmânî, bu yönüyle güzel bir sentez yapmıştır. Bir başka Hanefî ve Mâturidî olan müfessir Ebû Hafs, Necmüddin, Ömer en-Nesefî (537/1142) dir. Kütüphanelerimizde, etTeysîr fi’t-Tefsîr adlı tefsirinin birçok yazma nüshası bulunmaktadır. Bu tefsirde lügavî ve belâğî açıklamaların olması, kelimelenin vücûhlarını sıralaması, Arap şiiriyle istişhad edilerek lafza Kur’ân-ı Kerim’in bütünselliği içinde anlamların yüklenmesi, esere bir lügavî tefsir özelliği vermekte, Kuşeyrî’den yapılan alıntılar ve manevî neşve ile sûfî yorumlar yapılması da esere İşârî tefsir görünümü kazandırmaktadır. 56 Bu iki eserin aynı olup olmadığı hakkında Miftâhu’t-Tenzîl’in nüshası sadece Zâhiriyye Kütüphanesinde olduğu için birşey söylemek mümkün olmamıştır. Yaptığımız araştırmada, Tefsîru'l-Bakkâlî ismiyle Süleymaniye Kütüphanesi, İbrahim Paşa 99’no'da, kayıtlı tefsiri tespit edilmiştir. 57 Mâverdî’nin Tefsîri, en-Nüket ve’l-Uyûn veya Tefsîrü’l-Mâverdî adlarıyla anılmakta olup, tahkikli olarak altı cilt halinde basılmıştır. Mâverdî, en-Nüket ve’l-Uyûn, (Ta’lik: Seyyid Abdü’l-Maksûd b. Abdirrahim, Beyrut 1992. 58 İ’tikaden hangi mezhebe mensûp olduğu hususunda ihtilâf edilmiştir. Şiî olduğu iddia edilmiş, Mutezilî olduğu söylenmiştir. Fahreddin er-Râzî, Te’sîsü’t-Takdîs isimli eserinde, onun ehl-i sünnetten olduğunu ve İmâm Gazzâlî’ye yakın olduğunu aktarmıştır. Suyûtî’de bu ibareyi görünceye kadar onu, Mu’tezilî zannettiğini söyler. el-Müfredât, isimli eserinde, Tefsîr’inde ve diğer eserlerinde Mu’tezile’yi tenkid etmesi, ehl-i sünneti, fırka-i nâciye diye vasıflaması bu konudaki tüm şâibeleri asılsız kılmaktadır. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi V (2005), Sayı: 2 47 Maturîdîler tarafından telif edilen her iki eser de dönemin tefsir anlayışını özetleyen, belirli bir tertip ve tasnif ile oluşturulmuş derleme özelliği taşımaktadırlar. Sonuç Araştırmamız neticesinde ele ettiğimiz sonuçları, dönemin ilmî yapısı tefsirin gelişim süreci ve müfessir çevre ilişkisi açısından değerlendirdiğimizde şu sonuçlara ulaşılmaktadır. Selçuklular dönemindeki tefsir hareketinde bu dönemde kurulmuş olan Nizâmiye medreselerindeki eğitim, siyasî otoritenin dinî mezhep anlayışı ve bu konudaki destekleri ile İslâm dünyasının ilmî hayatta gelmiş olduğu süreç etkin olmuştur. Buna bağlı olarak özellikle eş’arî ve şâfiî alimlerin yetişmesine uygun bir ortam oluşmuş, mezhep taassubu tefsirlere fikri tartışma olarak yansımıştır. Dönemin ilim dili Arapça’dır. Yazılan eserlerin çoğu bu dil ile yazılmış olup bazı Farsça eserlere de rastlanmıştır. Bu dönemde Türkçe’nin devlet dili olarak kullanılması, Türklerin daha ziyade orduyu oluşturmaları ve fetihlerle uğraşmaları gibi sebeplerle bu dönemde Türkçe ile yazılmış herhangi bir esere rastlanmamıştır. Büyük Selçuklular Döneminde yazılan tefsirlerin tamama yakını te’lifdir. Şerh ve hâşiye yok denecek kadar azdır. Buna karşılık ismi şerh ve hâşiye olmasa da aynı işlevi gören, derleme ve ihtisar çalışmaları yapılmış, genellikle mevcut rivayetler özetlenmiş ve anlaşılır şekilde cem’edilmiştir. Selçuklular dönemi tefsir kültürünün kaynakları arasında Ferrâ (207/822), Taberî (310/922), Zeccac (311/ 923), Sülemî (412/1021) ve özellikle Sa’lebî (427/1035) yi sayabiliriz. Sa’lebî rivâyet tefsirinde, Ferrâ ve Zeccac dil konusunda Sülemî ise tasavvufî tefsirde etkili olmuştur. Mevcut birikim bu dönem müfessirlerince belirli bir tertip ve tasnif anlayışı ile , tenkid edilerek alınmıştır. Bu sebeple döneme tasnif, tertip ve tanzim dönemi diyebiliriz. Hicri II. asırdan itibaren gelişmeye başlayan Arap dili zamanla tefsirlerde etkili olmaya başlamıştır. Ferrâ, Zeccâc, Ebu Ubeyde’den sonra dönemimiz müfessirlerinden Abdulkahir el-Cürcânî ile Belâgat ilmî disipline edilmiş ve bütün tefsirler de yer almaya başlamış, Zemahşerî ile zirveye çıkmıştır. Ayrıca bu dönemde I’râbu’l-Kur’ân, Garibu’l-Kur’ân, Müşkilu’l-Kur’ân tarzında müstakil kitaplar yazılarak Kur’an’ın dil yorumlarıyla anlaşılması yoğunluk kazanmıştır. Dönemin önemli olaylarından birisi de Felsefe-Din ilişkileri açısından yaşanan süreç olmuştur. Fârâbi, İbn Sinâ ile islâmi ilimlere giren Yunan düşüncesi, Gazzâli ile tartışılmaya başlanmış, diğer yandan Mu’tezile ile başlayan akılcılık sünnî âlimler tarafından da belirli ölçülerde kullanılmıştır. Bu sebeble dönemin tefsir kültüründe 48 İshak ÖZGEL her iki eğilimin yansımaları görülmektedir. Mesela Gazzali ile, mantık ve bilimsel veriler tefsir ilmîne girmiş, bu durum Râzi’nin ansiklopedik tarzdaki tefsiri ile zirveye çıkmıştır. Yaptığımız araştırmada çeşitli tefsir ekollerinin en önemli örneklerinin bu dönemde te’lif edildiği görülmüştür. Nizâmiye medreseleri sebebiyle Mu’tezile mezhebi düşünce olarak zayıflarken metod olarak etkisini devam ettirmiştir. Dolayısıyla dil ve belâgat yorumları, sünnîler tarafından da benimsenmiş, Mu’tezile’yle mücadelede onların akılcı metodları kullanılmıştır. Bu dönemde Mu’tezile inhitata girmesine rağmen Şerif Murtaza, Zemahşerî gibi önde gelen mu’tezile âlimleri mu’tezilenin önemli addedilen tefsirleri incelediğimiz dönem içinde yazmışlardır. Selçuklular döneminde Ehl-i Sünnet dışında en fazla Şiâ mezhebinin etkili olduğu görülmektedir. Şiî Büveyhîlerin desteğiyle ayakta duran bu mezhebin en temel ve ilk tam tefsir kitapları Tûsî ve Tabresî tarafından bu dönemde te’lif edilmiştir. Bu dönemde Ahkâm tefsirleri de ihmal edilmemiştir. Herrasî Ahkâmu’l-Kur’ân’ı telif etmiş, Beyhâkî, İmam Şafiî’nin görüşlerini toplayarak Ahkâmu’l-Kur’ân adıyla yayınlamıştır. Hicri V. Asırda tasavvuf kurumlaşmaya başlamıştır. Bu sebeble incelediğimiz dönemde İşâri tefsirde büyük gelişme görülmektedir. Daha önce şifâhi nakillere dayanan tefsirler yerini müstakil eserlere bırakmıştır. Bilindiği gibi Sülemî, Taberî’nin yaptığı görevi Sûfi tefsir rivayetlerinde yapmış, mevcut görüşleri biraraya toplamıştır. Kuşeyrî hocası Sülemî’nin eserini esas almış, tıpkı Vahidî ve Beğavî’nin, Sa’lebî’nin tefsirine yaptıkları mevzuatı temizleme işini Sülemî’nin tefsirine uygulamıştır. Sûfiler arasında yaygın bazı mevzû hadisleri kullanmadan zâhire uygun İşârî tefsir yazarak bir çığır açmıştır. Gazzalî de Bâtınîlerle mücadele ederken aynı zamanda zâhirden uzaklaşan sûfileri de hedef alarak Kuşeyrî’yi desteklemiştir. İncelediğimiz dönemde yaşamış olan müfessirlerin çoğu eserlerinde öncelikle fıkhen ve itikaden mensup oldukları mezheplerin anlayışlarına bağlı kalmışlardır. Diğer yandan bir müfessir hangi konuda ihtisas sahibi ise K.Kerim’e o açıdan yanaşmış ve çoğunlukla eserine o yönünü aksettirmiştir. Meselâ, Vahidî’nin tefsirinde nuzûl sebebleri İbn Cevzi’de Nâsih, Mensuh, Secâvendî’de Kırâat ve vakıflar, Ragıb’ın eserinde müfredât, Kirmanî’de Tekraru’l-Kur’an’a ait yorumlar çoğunluktadır. Son olarak diyebiliriz ki; Selçuklular döneminde, mevcut rivayetleri toplama süreci sona ermiş ve bu rivayetler tenkid ve tahlile tâbi tutulmaya başlanmıştır. Bu dönem te’lif dönemi olduğu gibi tertib ve tasnifteki yenilikler ile dikkati çekmektedir. Selçuklu dönemi müfessirleri, kendilerinden önceki dönemin tefsir kültürünü değerlendire- Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi V (2005), Sayı: 2 49 rek, kendilerinden sonraki Osmanlılara kaynaklık eden önemli eserler yazmışlardır. Osmanlılar da bunlar üzerine yaptıkları şerh, hâşiye gibi çalışmalarla bu kültürü devam ettirmişlerdir. Bu sebeble Selçuklular dönemi Tefsir Tarihi’nde bir atılım dönemi olup diğer ilimler gibi Tefsir İlmî’de genişlemeye, gelişmeye başlamıştır. 50 İshak ÖZGEL KAYNAKÇA Abdulhamid Muhsin, Râzî Müfessiran, Bağdat 1974. Abdulkahir el-Cürcânî, Esrâru’l-Belağa, Mukaddime, M. Resid Rıza, Lübnan 1982. Abdülkerim Ünalan, Ilkıya el-Herrâsî ve Ahkâmu’l-Kur’an’ındaki Metodu, Yüksek Lisans Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir 1990. Adil Nüveyhiz, Mu’cemü’l-Müfessirin min Sadri’l-İslâm Hattâ’l-Ân, Beyrut 1983. Ahmed Çelebi, İslâm’da Eğitim Öğretim Tarihi, Çev: Ali Yardım, İstanbul 1983. Ali Eroğlu, Müfessir Hüseyin b. Mes’ud el-Beğavî ve Tefsîrindeki Üslûbu , Yayınlanmamış Öğretim Üyeliği Tezi, Erzurum 1982 Ebu’l Fidâ İsmail Ibn Kesîr, el-Bidâye ve’n-Nihâye, tahk: Ahmed Abdulvehhab Fettah , Kâhire 1994. Hamid Abdulğafur Afaf, el-Beğavî ve Menhecuhu fi’t-Tefsîr, Bağdat 1983. İbrahim Besyûni, Letâifü’l-İşârât (önsözü), Mısır 1981. İbrahim Kafesoğlu, Selçuklu Tarihi, İstanbul 1991. İshak Özgel, Büyük Selçuklular Dönemi Müfessirleri, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bursa 1996. İsmail Cerrahoğlu, Kur’ân Tefsirinin Doğuşu ve Buna Hız Veren Amiller, A.Ü. İlahiyat Fakültesi Yayınları, Ankara 1968. İsmail Cerrahoğlu, Tefsîr Tarihi, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 1980. Kamil Muhammed Ubeyde, ez-Zemahşeri, el-Müfessir el-Beliğ, Beyrut 1994. M. Asad Atlas, Nizâmiye Medresesi, çev: Sadık Cihan, Etüt Yayınları, Samsun 1999. Mehmet A. Köymen, “Anadolu’nun Fethi”, Diyanet İşeri Başkanlığı Dergisi, Ankara, 1961. Mehmet A. Köymen, Büyük Selçuklu İmparatorluğu Alparslan Zamanı, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1992. Muhammed Abay, Osmanlı Dönemi Müfessirleri, Yüksek Lisans Tezi, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bursa 1992. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi V (2005), Sayı: 2 51 Muhammed Hüseyin ez-Zehebî, et-Tefsîr ve’l-Müfessirûn, Kâhire 1976. Mustafa b. Abdillah el-İstanbulî Kâtip Çelebi, Keşfü’z-Zunûn an Esmai’l-Kütüb ve’l-Fünûn, Beyrut 1990. Mustafa Bilgin Tefsir’de Mu’tezile Ekolü, Doktora Tezi, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bursa 1991. Mustafa Yavuz, Anadolu Selçukluları Dönemi Müfessirleri, Yüksek Lisans Tezi, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bursa 1997. Nazif Hoca, Ruzbihan el- Baklî ve Kitab Kaşf al-Asrar ile Farsça Bazı Şiirleri, İstanbul 1971. Osman Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk İslâm Medeniyeti, Ankara 1960. Ömer Nasuhi Bilmen, Büyük Tefsîr Tarihi veTabakâtü’l-Müfessirîn, İstanbul 1973. Süleyman Ateş, İşârî Tefsir Okulu, Ankara 1974,. Süleyman Uludağ, Fahrettin Râzî (Hayatı, Fikirleri, Eserleri), Ankara 1991. Şemsüddin Ebu’l-Abbas İbn Hallikân, Vefeyâtu’l-A’yan, Beyrut ts. Tâcüd’d-Din es-Subkî, Tabakâtü’ş-Şâfiîyye, Tahk: Mahmud Muhammed et-Tennâhî, Abdulfettah. Muhammed el-Hulv, Mısır 1965. Zeki Duman, “İmam Gazalî’nin Tefsîr Anlayışı” Erciyes Ünv. İlâhiyat Fak. Dergisi, S.VI, Kayseri 1989. Ziya Demir, Osmanlı Müfessirleri, Doktora Tezi Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 1994.

KARAMANOĞLU MEHMETBEY ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ BÜYÜK SELÇUKLU DEVLETİ EMİR ve KOMUTANLARI Hazırlayan Merve Nur Öztürk 190471104 Tarih Ana Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi Danışman Doç. Dr. Mehmet Ali Kapar KARAMAN - 2022 ii ÖN SÖZ Oğuz Türklerinin Kınık boyuna mensup bir hanedan olan Selçuklular adlarını Oğuz Yabgu Devleti’nin ordu komutanı olan Selçuk Bey’den almıştır. Selçuk Bey’in beş oğlundan biri olan Mîkâil’in gayrimüslimlere karşı yapılan bir kule kuşatması sırasında şehit olması ile evlatları Tuğrul ve Çağrı, dedeleri Selçuk Bey’in himayesi altına girmişlerdir. Selçuk Bey’in 1009 senesinde vefatı ile ailenin başına oğlu Arslan Yabgu geçmiştir. Gazne Devleti Sultanı Mahmud, Arslan Yabgu’nun Türkistan ve Mâverâünnehir bölgesinden uzaklaştırılması için onu hile yakalatmış ve ardından Hindistan’da bulunan Kâlincâr Kalesi’ne hapsettirmiştir. Arslan Yabgu’nun hapsedilmesinden sonra Selçuklu ailesinin başına Mûsâ Yabgu geçmiş fakat fiilen Tuğrul ve Çağrı Bey idareye hâkim olmuşlardır. Emirleri altındaki kalabalık Türkmen kuvvetleri sayesinde Tuğrul ve Çağrı Bey, Gazne Devleti Sultanı Mesud’a karşı 1035 yılında Nesâ, 1038 senesinde Serahs ve 1040 yılında ise Dandanakan zaferlerini kazanmaları ile Büyük Selçuklu Devleti kurulmuştur. XI. yüzyılda kurulan Büyük Selçuklu Devleti, Hindikuş dağlarından Batı Anadolu’ya ve Orta Asya’dan Basra Körfezine kadar uzanan geniş bir coğrafyaya hâkim olmuştur. Bu hâkimiyetin tesis edilmesinde ve sürdürülmesinde en büyük görev ordunun dolayısı ile ordu komutanlarının olmuştur. Tuğrul Bey ve halefleri döneminde devletin genişleyen sınırlarının üzerinde şüphesiz ki orduda görev alan emirlerin rolü büyük önem arz etmektedir. Büyük Selçuklu Devleti’nin kuruluş aşamasında önemli hizmetlerde bulunan Türkmen unsuru ilerleyen zamanda ikinci plana atılmıştır. Devlet idarecileri izledikleri politika gereği Türkmenleri genellikle Anadolu’nun fethi ve Türkleşmesi vazifesi ile görevlendirerek merkezden uzak tutmayı tercih etmişlerdir. Bu sayede Türkmenler direkt olarak Selçuklu askeri kadrolarına dâhil olmasalar bile devletin hâkimiyet sahasının genişlemesine katkı sağlamışlardır. Abbasi Halifeliği, Samanoğulları ve Gazne Devlet’inden etkilenen Selçuklular merkezi otoriteyi güçlendirmek, daha sadık ve disiplinli bir askeri kadroya sahip olmak adına gulâm ve iktâ askerlerinden oluşan bir ordu oluşturmuşlardır. Büyük Selçuklu Devleti’nin ordu yapısı ile orduda görev alan komutanlar hakkında yurt içinde ve yurt dışında birçok çalışma yapılmış, konu irdelenmiştir. Fakat bu çalışmalarda daha çok ön plana çıkmış olan komutanlar merkeze alınarak yapılmış, ana omurgayı teşkil eden pek çok emir ve komutan incelenmemiştir. Bu noktada çalışmada bahsettiğimiz bu emir ve komutanlar ele alındığı gibi ayrım yapılmadan Büyük Selçuklu iii Devleti’ne hizmette bulunmuş, kaynaklarda hakkında az veya çok bilgiler bulunan tüm komutanların incelenmesi hedeflenmiştir. Çalışmayı yaparken Büyük Selçuklu Devleti merkeze alınmış, bağlı devletlerde görev alan komutanlar çalışmanın sınırları gereği incelenmemiştir. Bu kişilerin seçiminde onların sadece Büyük Selçuklu Devleti sultanlarınca görevlendirilmiş olmaları ilkesi esas alınmıştır. Danişmend, Saltuk ve Mengücek beyleri sadece Malazgirt Savaşına katılmış olmaları ve daha sonra kendilerine verilen bölgelerde faaliyet göstermeleri sebebiyle konumuza dâhil edilmemiştir. Çalışma yapılırken Selçuklu tarihi hakkında bilgi veren dönem kaynakları merkeze alınmıştır. Ayıca konu üzerinde yapılmış olan tüm araştırma eserlerine de ulaşılmış onların bakış açısından da olaylara bakılarak sonuca varılmıştır. Yazım aşamasında objektif bir şekilde veriler değerlendirilmeye çalışılmıştır. Araştırmanın konu üzerinde yapılacak olan yeni çalışmalara ışık tutacağı inancı ile hareket edilmiştir. Konunun araştırılması aşamasında bahsedildiği üzere tüm kaynaklara ulaşılmaya çalışılmasına ve elde edilen tüm kaynakların incelenmesine rağmen pekçok emir ve komutan hakkında birkaç cümleden fazla bilgi bulunamamıştır. Bu nedenle bu emir ve komutanların bilgileri sınırlı kalmıştır. Tez konumun tespitinde, oluşmasında ve araştırmanın tashihine kadar her konuda desteğini gördüğüm danışman Hocam Doç. Dr. Mehmet Ali Kapar’a ve beni her konuda destkleyip yanımda olan anneme sonsuz teşekkürlerimi sunarım. Merve Nur ÖZTÜRK Karaman 2022 iv İÇİNDEKİLER ÖN SÖZ................................................................................................................................ii KISALTMALAR..............................................................................................................viii ÖZET...................................................................................................................................ix ABSTRACT ......................................................................................................................... x GİRİŞ.................................................................................................................................... 1 1.Konunun Sınırlandırılması ........................................................................................................... 1 2.Konunun Önemi .......................................................................................................................... 1 3. Araştırmada Takip Edilem Metod ve Teknikler.......................................................................... 1 3.1.1 Kronikler............................................................................................................................ 2 3.1.2.Araştırma Eserler............................................................................................................... 7 4. Selçuklularda Askeri Yapı............................................................................................................ 9 4.1.Gulâm................................................................................................................................... 9 4.2.Türkmen Unsuru ................................................................................................................ 12 4.3.Vassal Hükümet Kuvvetleri ve Gönüllü Askerler................................................................ 17 4.4.İktâ Sistemi......................................................................................................................... 18 4.5. Orduda Kullanılan Silahlar................................................................................................. 19 BİRİNCİ BÖLÜM............................................................................................................. 21 BÜYÜK SELÇUKLU EMİR ve KOMUTANLARI....................................................... 21 1.Afşin........................................................................................................................................... 21 2. Agacı ve Behlevan..................................................................................................................... 25 3. Ahmed ...................................................................................................................................... 26 4.Ahmedşah ................................................................................................................................. 27 5. Aksungur................................................................................................................................... 30 6. Aksungur el-Porsukî.................................................................................................................. 35 7. Ali Çetrî..................................................................................................................................... 42 8. Altuntak.................................................................................................................................... 43 9. Altuntaş.................................................................................................................................... 44 10. Anuştigin Şîrgîr ....................................................................................................................... 46 11. Arslantaş................................................................................................................................. 49 12. Artuk....................................................................................................................................... 50 13. Artukoğlu İlgazi....................................................................................................................... 61 14. Artukoğlu Sökmen.................................................................................................................. 82 15. Atsız........................................................................................................................................ 87 v 16. Ayaz........................................................................................................................................ 94 17. Aytekin es-Süleymânî ............................................................................................................. 98 18. Bekçûr................................................................................................................................... 100 19. Berekât b. Faris el-Fûî........................................................................................................... 101 20. Bilge Bey ............................................................................................................................... 101 21. Boncuk Börü (Mincak).......................................................................................................... 103 22. Bozan.................................................................................................................................... 103 23. Bozkuş .................................................................................................................................. 108 24. Börütekin-Yaruktekin ........................................................................................................... 110 25. Buldacı.................................................................................................................................. 110 26. Cemcem................................................................................................................................ 111 27. Cevher (El-Mukarreb)........................................................................................................... 112 28. Cûyûş (Çavuş Bey) ................................................................................................................ 114 29. Çavlı ...................................................................................................................................... 116 30. Çökürmüş ............................................................................................................................. 127 31. Çubuk.................................................................................................................................... 131 32. Dilmaçoğlu............................................................................................................................ 134 33. Dinar..................................................................................................................................... 135 34. Duduoğlu.............................................................................................................................. 136 35. Erdem................................................................................................................................... 137 36. Enmû b. Atabek .................................................................................................................... 138 37. Fahrüddevle Ebû Nasır Muhammed b. Muhammed Cehîr.................................................. 138 38. Gümüştegin .......................................................................................................................... 142 39. Gümüş-Tigin Bilge................................................................................................................. 143 40. Gündoğdu............................................................................................................................. 143 41. Gündoğdu............................................................................................................................. 145 42. Gümüştekin Candâr.............................................................................................................. 146 43. Guzoğlu................................................................................................................................. 148 44.Habeşî b. Altuntak ................................................................................................................. 149 45. Hacı Başara........................................................................................................................... 150 46. Harezmşah Atsız................................................................................................................... 150 47. Horasan Sâlârı....................................................................................................................... 155 48. Humar-Taş............................................................................................................................ 156 49. Humâr-Tekin......................................................................................................................... 156 vi 50. İmâdeddin Kamâç................................................................................................................. 158 51. İnanç Bey .............................................................................................................................. 161 52.İsa Böri-Yakub........................................................................................................................ 161 53. İsuli ....................................................................................................................................... 162 54. Kapar .................................................................................................................................... 162 55. Kara Tegin............................................................................................................................. 162 56. Karaca es-Sâkî....................................................................................................................... 163 57. Kicaciç................................................................................................................................... 164 58. Kızılsarıg-Koltaş..................................................................................................................... 164 59. Kodan ................................................................................................................................... 165 60. Kumaç................................................................................................................................... 166 61.Kurlu...................................................................................................................................... 167 62.Kucuk..................................................................................................................................... 168 63.Kürboğa ................................................................................................................................. 168 64.Külsarığ.................................................................................................................................. 172 65.Mesud b. Tacir....................................................................................................................... 173 66.Mevdûd b. Altuntegin ........................................................................................................... 173 67.Nûh-i Türkî............................................................................................................................. 177 68.Porsuk.................................................................................................................................... 177 69.Porsuk b.Porsuk..................................................................................................................... 181 70.Sadüddevle Gevherâyin ........................................................................................................ 183 71.Savtegin................................................................................................................................. 186 72.Sunduk et-Türkî..................................................................................................................... 189 73.Sungurca................................................................................................................................ 190 74.Temirel .................................................................................................................................. 191 75.Törşek.................................................................................................................................... 192 76.Tutak...................................................................................................................................... 193 77.Üner....................................................................................................................................... 194 78. Yağısıyan............................................................................................................................... 196 79. Yakub b.Abak........................................................................................................................ 201 80. Yarınkuş................................................................................................................................ 201 81. Yaruktaş................................................................................................................................ 202 82. Yelberd ................................................................................................................................. 203 83. Yoruntaş............................................................................................................................... 204 vii 84. Yusuf b. Abak........................................................................................................................ 205 85. Yusuf..................................................................................................................................... 206 86.Zengi b. Porsuk ...................................................................................................................... 207 SONUÇ ............................................................................................................................. 210 KAYNAKÇA.................................................................................................................... 214 viii KISALTMALAR bkz. : Bakınız b. : bin çev. : çeviren DİA. : Diyanet İslam Ansiklopedisi DTCF. : Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi ed. : editör haz. : Hazırlayan İA. : Milli Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi nşr. : neşreden s. : sayfa S. : Sayı TTK. : Türk Tarih Kurumu yay. : Yayınları, Yayınlayan ix ÖZET 1038 Serahs Savaşı’nın ardından kurulan Büyük Selçuklu Devleti, Hindikuş dağlarından Batı Anadolu’ya ve Orta Asya’dan Basra Körfezi’ne kadar uzanan geniş bir coğrafyaya hâkim olmuştur. Selçuklu Devleti’nin sınırlarının genişletilmesi, hâkimiyet sahasını tehlikeye sokan her türlü siyasi teşekküllerin bertaraf edilmesi, siyasi, ekonomik ve sosyal alanlarda Türk hâkimiyetinin kurulmasındaki en önemli etken ordu ve komutanlardır. Büyük Selçuklu Devleti ordusu, Türklerin çok eskiden beri sahip oldukları askeri gelenek üzerine klasik Orta Doğu İslâm Devletlerinde kullanılan bazı uygulamalarla zenginleştirilmiş ve bu sayede dönemin en gelişmiş askeri kuvveti haline gelmiştir. Askeri kültür ve harp stratejisi açısından dikkat çeken bir devlet olan Selçuklular, emir ve komutanların yetenekleri ile daha üstün bir hale gelmişlerdir. Emir ve komutanların sefer sırasında gösterdikleri yararlılıklar ve bürokratik hamleler sayesinde Selçuklular dönemin en büyük kara devletine sahip olma sıfatına erişmişlerdir. Selçuklular, Türk-Türkmen unsurunu ordu içerisinde ahenkli bir şekilde kullanmayı başarmışlardır. Devletin kuruluş aşamasında küskün olan Türkmenler daha sonraki dönemlerde Anadolu’nun Türkleşmesi ve İslamlaşması görevini ifa etmişlerdir. Sadık ve daha disiplinli tarzda yetiştirilen gulâmlar ise ordunun ana insan unsurunu oluşturmuşlardır. Devlete pek çok yararı dokunan ve askeri dehası yüksek olan emir ile komutanlara verilen iktâlar sayesinde hazineye yük olmadan sefer sırasında yararlanılacak pek çok askerin varlığı temin edilmiştir. Tuğrul Bey, Sultan Alparslan ve Melikşah döneminde görev alan emir ve komutanlar merkezi otoriteye bağlı kalarak faaliyetlerini sürdürmüşlerdir. Fakat Melikşah’ın vefatından sonraki dönemde, Haçlı ilerleyişi ve Bâtınî faaliyetlerinde görevlendirilen emir ve komutanlar devletin hâkimiyet sınırlarını korumak yerine tecrübesiz sultanları kendi çıkarları doğrultusunda etkileri altına alarak nüfuzlarını korumayı gaye edinmişlerdir. Çalışmamızda, Büyük Selçuklu Devleti’nin kuruluş sürecinden yıkılışına kadar görev almış emir ve komutanların biyografilerine değindik. Diğer yandan Selçukluların hâkimiyet sınırlarının genişletilmesinde, hanedan isyanları ve vasal hükümet isyanlarına karşı görevlendirilen emir ile komutanların icraatlarını da anlatmaya çalıştık. Zaman, mekân ve görev ayrımı yapmadığımız için araştırmamızı tek bölüm halinde oluşturduk. Anahtar Kelimeler: Büyük Selçuklu Devleti, Haçlılar, Bâtınîler, Selçuklu Emirleri. x ABSTRACT Founded after the Battle of Serahs in 1038, the Great Seljuk Empire spanned a wide area stretching from the Hindu Kush Mountains to Western Anatolia and from Central Asia to the Persian Gulf. The most important factor in the expansion of the borders of the Seljuk Empire, the elimination of all kinds of political organizations that endangered the sovereignty, and the establishment of Turkish dominance in political, economic and social areas were the army and commanders. The army of the Great Seljuk Empire was empowered with some of the practices used in the classical Middle Eastern Islamic states on the military tradition of the Turks since time immemorial and thus became the most advanced military force of the period. The Seljuks, who were a remarkable state in terms of military culture and warfare strategy, became more superior with the skills of emirs and commanders. Thanks to the efficacy of the emirs and commanders during the campaigns and their bureaucratic attempts, the Seljuks achieved the title of having the largest land state of the period. The Seljuks succeeded in harmoniously utilizing the Turkish-Turkmen element within the army. The Turkmens, who were not on good terms with them during the foundation phase of the empire, performed the task of Turkification and Islamization of Anatolia in the later periods. The gulams (slaves), who were loyal and raised in a more disciplined manner, constituted the main human element of the army. Thanks to the iqtas given to emirs and commanders with high military genius who were of great benefit to the state, many soldiers were made available for the campaigns without being a burden to the treasury. The emirs and commanders who took office during the reigns of Tugrul Beg, Sultan Alparslan and Malik Shah continued their activities by adhering to the central authority. However, in the period after the death of Malik Shah, the emirs and commanders who were assigned in the operations against the Crusader’s progress and Batiniyya aimed to protect their prestige by influencing the sultans in line with their own interests instead of protecting the sovereign borders of the state. In our study, we have dealt with the biographies of the emirs and commanders who served from the establishment of the Great Seljuk Empire until its collapse. In addition, we have tried to explain the actions of the emirs and commanders who were assigned to expand xi the borders of the Seljuks' sovereignty, and against dynastic rebellions and vassal government rebellions. Since we did not distinguish between time, place and duty, we created our research in one single section. Key Words: The Great Seljuk Empire, Crusaders, Bâtiniyya, Seljuk Emirs. 1 GİRİŞ 1.Konunun Sınırlandırılması Çalışmada, Büyük Selçuklu Devleti sultanlarınca görevlendirilmiş emir ve komutanların biyografilerine değinilmiştir. Bu nedenle Selçuklu Devleti siyasi olayları derinlemesine verilmezken daha ziyade komutanların savaş sırasında ve isyanların bastırılmasındaki faaliyetleri çalışmanın sınırlarını belirlemiştir. 2.Konunun Önemi Büyük Selçuklu Devleti’nin kuruluş döneminden yıkılış sürecine kadar yaşanan siyasi olayları etkileyen en önemli unsur askerdir. Emir ve komutanlar otoriteyi iyi sağlamış sultanların saltanatında daha itaatkâr davranışlar sergilemişlerdir. Fakat Melikşah’ın ölümünden sonra fetret dönemi sultanlarınca görevlendirilmiş emir ve komutanlar kendilerine verilen görevleri layıkıyla yerine getirmek yerine nüfuzlarını koruma veya arttırmaya çalışmışlardır. Bu sebeple duraklama döneminde yaşanan Haçlı ilerleyişini durdurmak için vazifelendirilen komutanlar sefere iştirak eden diğer emirlerin güçlenmesini kendileri için tehlike yaratacağını düşünerek asıl tehlikeyi bertaraf etmek yerine birbirleriyle mücadelede etmişlerdir. Verdiğimiz örnekten anlaşılacağı üzere askeri kadroda yaşanan rekabetin Büyük Selçuklu Devleti üzerindeki etkisinin ele alınması, konunun önemini ortaya koymaktadır. 3. Araştırmada Takip Edilem Metod ve Teknikler Çalışmamızda, tarih araştırmalarındaki usule uygun bir şekilde bilimsel metot ve teknikler kullanılarak gerçekleştirilmiştir. Öncelikle konu ile ilgili literatür taraması yapılarak tespit edilen kaynaklardan bilgiler elde edilmiştir. Kaynakların toplanmasından sonra konu ile ilgili kitap, tez, makale vb. çalışmalardan yararlanılmıştır. Kaynak ve araştırmalar okunarak, geçici plan oluşturulmuştur. Geçici plana göre eldeki bütün malzemeler fişlenmiştir. Bu fişler tasnif edildikten sonra özümseninceye kadar okunmuştur. Bundan sonra araştırmada kullanılan bütün kaynaklar ve araştırma eserler dipnotlarda ve bibliyografyada gösterilmiştir. Konuyla ilgili kaynakların kullanımında döneme daha yakın olmaları nedeniyle çağdaş kaynaklardaki bilgiler esas alınmıştır. Fakat ana kaynaklarda ele alınmayan bilgiler 2 birinci ve ikinci elden kaynaklardan tespit edilmiştir. Toplanan bilgiler tenkit süzgecinden geçirildikten sonra konuyla ilgili kısımlarda kullanılmıştır. 3.1 Kaynaklar ve Araştırmalar Selçuklu tarihine ait bilgiler başta Farsça olmak üzere Arap, Lâtin, Ermeni ve Süryanî dillerinde yazılmış kaynaklardan elde edilmektedir. “Büyük Selçuklu Devleti Emir ve Komutanları” başlıklı bu çalışmada en çok yararlandığımız eserleri türlerine göre Kronikler ve Araştırmalar olmak üzere iki başlıkta tasnif edilmiştir. 3.1.1 Kronikler Abdurrahman İbnü’l-Cevzi, el-Muntazam fî Târîhi’l-Mülük ve’l-Ümem Abdurrahman İbnü’l-Cevzi, 1116 yılında Bağdat’ta doğmuştur. Hayatının büyük bir kısmını Bağdat’ta geçiren Cevzi, tarih, hadis, tefsir gibi alanlarda eserler yazmıştır. Cevzi 16 Haziran 1201 tarihinde vefat etmiştir.1 el-Muntazam fî Târîhi’l-Ümüm’de Selçuklular (H.430-485=1038-1092)2 ismiyle yayınlanan eseri Ali Sevim tarafından tercüme edilmiştir ve önemli şahsiyetlere yer vermesi açısından araştırmamızda mühim ölçüde yararlandığımız kaynaklar arasında yer almaktadır. İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-Tarih İbnü’l-Esîr, 12 Mayıs 1160 yılında Cizre’de doğmuştur. Babasının ismi Esîrüddin olduğu için İbnü’l-Esîr künyesi ile anılmaktadır. İbnü’l-Esîr, babası ve kardeşleri ile birlikte dönemin ilim ve kültür merkezi olan Musul’a yerleşmiştir. Burada önemli ilim insanlarından olan Ebu’l-Fazl Abdullah’tan ders almıştır. 6 Haziran 1233 senesinde Musul’da vefat etmiştir.3 İbnü’l-Esir’in kaleme almış olduğu el Kâmil fi’t-Tarih4 isimli eserinde, Büyük Selçuklu Devleti’nin siyasi tarihi ve devlet erkânı hakkında önemli bilgiler verilmektedir. Dönem kaynakları arasındaki olayları değerlendirme hususunda bu eser araştırmamıza mühim katkı sağlamış ve çalışmamızın başlıca kaynaklarından birisi olarak kullanılmıştır. 1Yusuf Şevki Yavuz-Casim Avcı, “İbnü’l-Cevzi”, DİA., XX, Ankara 1999, s.543. 2Abdurrahman İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam fî Târîhi’l-Ümem’de Selçuklular (H.430-485=1038-1092), çev. Ali Sevim, TTK. Yay., Ankara 2014. 3Abdülkerim Özaydın, “İbnü’l-Esir”, DİA., XXI, İstanbul 2000, s.26. 4 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-Tarih, çev. Abdülkerim Özaydın, IX-XI, Bahar Yayınları, İstanbul 1987. 3 Sıbt İbnu’l-Cevzî, Mir’âtü’z-Zamân fi Târihi’l-Âyân Sıbt İbnu’l-Cevzi, 1186 yılında Bağdat’ta doğmuştur. Cevzi’nin Bağdat’ta başlayan eğitim hayatı Musul ve Dımaşk’ta devam etmiştir. Dımaşk’ta müderrislik yapan Cevzi, 1256 yılında burada vefat etmiştir.5 Cevzi’nin, Mir’atü’z-Zamân fi Târîhi’l-Âyân’da Selçuklular6 isimli Ali Sevim’in tercüme etmiş olduğu eserde, Sultan Melikşah’ın Suriye, Filistin ve Mısır politikası, Artuk Bey’in Karmatîler üzerine gönderilmesi, Emir Atsız ve Melik Tutuş’un mücedelesi gibi hususlarda önemli bilgiler bulunmaktadır. Râvendî, Râhatü’s-Sudûr ve Âyetü’s-Sürûr Ebû Bekr Necmüddîn Muhammed b. Alî b. Süleymân er-Râvendî, Ravend kasabasında doğmuştur. Râhatü’s-Sudûr ve Âyetü’s-Sürûr7 isimli eserini 1202-1203 yıllarında yazmaya başlamıştır. Eser Selçukluların ilk zamanlarından, son Irak Selçuklu Sultanı II. Tuğrul’un ölümüne kadar ki olayları anlatmaktadır. Kaleme aldığı eserini Türkiye Selçuklu Sultanı I. Gıyaseddin Keyhüsrev’e 1207 yılında takdim ettikten sonra vefat etmiştir.8 Ahmet Ateş tarafından çevrilen ve iki cilt olan eserin, I. cildinde Büyük Selçuklu Devleti emir ve komutanları ile ilgili mühim bilgiler yer almaktadır. Al-Bondâri, Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi 1190 yılında İsfahan’da doğan Bondâri, gençlik yıllarını burada geçirmiştir. 1217 yılında Dımaşk’a yerleşmiş ve 1245’de burada vefat etmiştir.9 Kaleme aldığı, Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi adlı eser, Sultan Melikşah dönemi Diyarbakır seferi hakkında diğer kaynaklarda olmayan ilginç bilgileri vermesi açısından mühimdir.10 Minhâc-i Sirâc el-Cûzcânî, Tabakât-ı Nâsırî 1193 tarihinde Fîrûzkûh’ta doğan Cûzcânî, ilim ve edebiyatla uğraşan bir ailenin çocuğudur. Sultan Gıyâseddin Balaban’ın sultanlığı zamanında (1266-1287) Delhi’de vefat etmiş ve muhtemelen Delhi’ye defnedilmiştir. Cûzcânî, Tabakât-ı Nâsırî isimli Farsça 5Ali Sevim, “Sıbt İbnü’l-Cevzi”, DİA., XXXVII, İstanbul 2009, s.87. 6 Sıbt İbnu’l-Cevzi, Mir’atü’z-Zamân fi Târîhi’l-Âyân’da Selçuklular, çev. Ali Sevim, TTK. Yay., Ankara 2011. 7Muhammed b. Alî b. Süleymân er-Râvendî, Râhatü-s-Sudûr ve Âyetü’s –Sürûr, I-II, çev. Ahmet Ateş, TTK. Yay., Ankara 2020. 8Abdülkerim Özaydın, “Râvendi, Muhammed b. Ali”, DİA., XXXIV, İstanbul 2007, s.471. 9Abdülkerim Özaydın, “Bündârî”, DİA., VI, İstanbul 1992, s.489-490. 10Al-Bondâri, Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi, çev. Kıvameddin Burslan, TTK. Yay., Ankara 1999. 4 eserinde, Hz. Âdem’den başlayarak kendi dönemine kadar yaşanan olayları anlatmıştır.11 Tabakât-ı Nâsırî Gazneliler, Selçuklular, Atabeglikler ve Hârezmşâhlar12 ismi ile Türkçeye Erkan Göksu tarafından çevrilen eserde konumuz ile ilgili az da olsa kıymetli bilgiler bulunmaktadır. İbnü’l-Ezrak el-Fârikî, Târîhu Meyyâfârıkîn ve Âmid-Mervânî Kürtleri Tarihi 1117 yılında Silvan’da doğan Ezrak köklü bir aileye mensuptur.13 Kaleme aldığı Târîhu Meyyâfârıkîn ve Âmid14 , Âmid-Mervânî Kürtleri Tarihi15 isimli eserleri çalışmamız ile ilgildir. Meyyâfârıkî ve Âmid bölgeleri hakkında önemli bilgiler veren eserler bilhassa Mervânoğlu Devleti ve Artuklular dönemi hakkında mühim bir kaynaktır. Alaaddin Ata Melik Cüveynî, Tarih-i Cihan Güşa 1226 yılında Bağdat’ta dünyaya gelen Cüveynî’nin soyu Abbâsî vezirlerinden Fazl b. Rebî’ye dayanmaktadır. Cüveynî ve aile ferdleri Selçuklu, Hârizmşah ve İlhanlı Devleti’nde önemli vazifelerde bulunmuşlardır. 1256 yılında Hülâgû’nun İran’a gelmesi ile onun hizmetine girmiştir. Hülâgû’nun ölümü ile oğlu Abaka döneminde Irak-ı Arab yöneticiliği yapmıştır.16 Tarih-i Cihan Güşa adlı eserin Mürsel Öztürk tarafından yapılan tercümesinden, Selçuklular ve Bâtıniler arasında geçen mücadeleden bahsederken faylanılmıştr.17 Gregory Abû’l-Farac, Abû’l Farac Tarihi 1226 yılında Malatya’da dünyaya gelen Abû’l-Farac, Arapça, Süryanice ve Yunanca’yı öğrenmiştir. Felsefe ve ilahiyat gibi bilim alanlarında eğitim almıştır. Farac 1286 tarihinde vefat etmiştir. Abû’l-Farac Tarihi18 isimli eser, Süryanice kaleme alınmış olup 11A.S. Bazmee Ansarî, “CÛZCÂNÎ, Minhâc-ı Sirâc”, DİA., VIII, İstanbul 1993, s.98. 12Minhâc-ı Sirâc el-Cûzcânî, Tabakât-ı Nâsırî, çev. Erkan Göksu, TTK. Yay., Ankara, 2015. 13Ahmet Savran, “İbnü’l-Ezrak el-Fârikî”, DİA., XXI, İstanbul 2000, s.34-35. 14İbnü’l-Ezrak Ahmet b. Yusûf b. Ali, Meyyâfârıkîn ve Âmid Tarihi (Artuklular Kısmı), çev. Ahmet Savran, Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Yayınları, Erzurum 1992. 15İbnü’l-Ezrak Ahmet b. Yusûf b. Ali, Mervanî Kürtleri Tarihi, çev, Mehmet Emin Bozaslan, Koral Yayınevi, İstanbul 1975. 16Orhan Bilgin, “CÜVEYNÎ, Atâ Melik”, DİA, VIII, İstanbul 1993, s.140-141. 17Alaaddin Ata Melik Cüveynî, Tarih-i Cihan Güşa, çev. Mürsel Öztürk, TTK. Yay., Ankara 2013. 18Gregory Abû’l-Farac, Abû’l-Farac Tarihi, I-II, çev. Ömer Rıza Doğrul, TTK. Yay., Ankara 1987. 5 olaylar kronolojik sıra ile verilmiştir.19 Türkçeye Ömer Rıza Doğrul tarafından çevrilen eserde, Büyük Selçuklu Devlet adamları ve Haçlı mücadeleleri hakkında mühim bilgiler yer almaktadır. Reşîdü’d-dîn Fazlullah, Cami’ü’t-Tevarih Hemedan’da doğan Reşîdü’d-dîn Fazlullah’ın doğum tarihi ile ilgili farklı rivayetler mecvuttur. Doğum yılı ile ilgili olarak 1247,1248 veya 1250 tarihleri verilen Reşîdü’d-dîn, 1318 senesinde vefat etmiştir. Cami’ü’t-Tevarih20 isimli eseri genel dünya tarihi kaynakları arasında yer almaktadır.21 Erkan Göksu ve H. Hüseyin Güneş tarafından Selçuklularla ilgili bölümleri Farsça’dan, Türkçeye çevrilmiştir. Büyük Selçuklu Devleti’nin fetret dönemi ve yıkılış sürecinde görev alan emirler hakkında önemli bilgiler yer almaktadır. Ahmed b. Mahmûd, Selçuk-Nâme Bursalı olan Ahmed b. Mahmud, 1569-1570 yılında vefat etmiştir. Ahmed b. Mahmud kaleme aldığı Selçuk-Nâme’nin kaynağını Ahbârüd-Devleti’s-Selcûkıyye olduğunu belirtmiştir.22 Erdoğan Merçil tarafından Türkçe’ye çevrilen Selçuk-Nâme23 iki ciltten oluşmaktadır. Büyük Selçuklu Devleti hakkında geniş bilgiler veren bu eserde, Emir Atsız ve Bâtınilerle mücadele konusunda bilgi verilirken istifade edilmiştir. Müneccimbaşı, Câmiu’d-Düvel Ailesi aslen Konya Eregli’li olan Ahmed b. Lütfullah 1631 tarihinde Selanik’te doğmuştur. Müellif, Müneccimbaşı görevinde bulunduğu için bu isimle anılmıştır. Müneccimbaşı 27 Şubat 1702 senesinde Mekke’de vefat etmiştir.24 Câmiu’d-Düvel25 adlı eseri, Ali Öngül tarafından Türkçe’ye çevrilmiştir. Selçukluların kuruluşu, Anadolu’nun Türkleşmesi için tertip edilen seferler, Sultan Berkyaruk ve Muhammed Tapar devri 19Muhammed Kemaoğlu, “Türkiye Selçuklu Tarihi Birinci Elden Kaynakları”, Tarih, Kültür ve Sanat Araştırmaları Dergisi, S.2, Karabük 2013, s.22. 20Reşîdüd-dîn Fazlullâh, Selçuklular Câmi’üt Tevârîh, çev. Erkan Göksu, Hüseyin Güneş, Bilge Kültür Sanat, İstanbul 2020. 21Ramazan Şeşen, “Camiu’t-Tevarih”, DİA., VII, İstanbul 1997, s.132-133. 22Erdoğan Merçil, “Selçuknâme”, DİA., XXXVI, İstanbul 2009, s.397. 23Ahmet b. Mahmud, Selçuk-Nâme, I-II, çev. Erdoğan Merçil, Türcüman Gazetesi Yayınları, İstanbul 1977. 24Ahmet Ağırakça, “Müneccimbaşı, Ahmed Dede”, DİA., XXXII, İstanbul 2006, s.4. 25Müneccimbaşı Ahmedb. Lütfullah, Câmiu’d-Düvel Selçuklular Tarihi, I, yay. Ali Öngül, Akademi Kitabevi, İzmir 2000. 6 emirlerinin faaliyetleri gibi konularda bu eserden yararlanılmıştır. İki ciltlik olan eserin birinci cildinden istifade edilmiştir. Azîmî, Azîmî Tarihi Selçuklular Dönemiyle İlgili Bölümler Arapların Tenûh kabilesine mensup olan Azîmî, 1090-1091 yılında Halep’de dünyaya gelmiştir. Hayatı ile ilgili ayrıntılı bilgi sahibi olamadığımız Azîmî, hadis derslerini dönemin önemli âlimlerinden olan Fakih Nasrullah’tan almıştır.26 Ali Sevim tarafından Türkçeye çevrilmiş olan ve Azîmî Tarihi Selçuklular Dönemiyle İlgili Bölümler (H. 430- 538=1038/39- 1143/44)27 ismi verilen eser kronolojik sıra esası ile devrin olaylarını nakletmektedir. Bazı Selçuklu emirlerinin sefer ile vazifelendirilme ve ölüm tarihleri gibi bilgileri karşılaştırmamız açısından mühim bir eserdir. Kemâlüddîn İbnü’l-Adîm, Zübdetü’l-Haleb Min Târîhi Haleb İbnü’l-Adîm, 1092 senesinde Halep’te doğmuştur. Basra’da bulunan Benî Ebû Cerâde ailesine mensuptur. Dönemin pek çok ilim adamından ders alan İbnü’l-Adîm, tarih, edebiyat, hadis ve fıkıh alanlarında geliştirmiştir. Halep Eyyûbi Sultanı el-Melikü’z-Zâhir tarafından ünü duyulan Adim müderrisliğe tayin edilmiştir. Daha sonra Halep kadısı görevini ifa eden Adîm, 1262 senesinde vefat etmiştir.28 Zübdetü’l-Haleb Min Târîhi Haleb’de Selçuklular (H.447-521=1055-1127)29 adıyla Ali Sevim tarafından tercüme edilen eserde Sultan Melikşah dönemi, Selçuklu komutanları ve emirlerin Suriye bölgesindeki Haçlılarla mücadeleleri hakkında mühim bilgiler yer almaktadır. İbn Kesîr, el-Bidâye ve’n-Nihâye İbn Kesîr, 1301-1302 yılında Busr’da doğmuştur. Tarih, hadis ve tefsir alanlarında eserler kaleme almıştır. Kesîr, 1373 senesinde Dımaşk’ta vefat etmiştir. İbn Kesîr’in elBidâye ve’n-Nihâye isimli eseri, evrenin başlangıcından 1366 yılına kadar ki olayları anlatan genel bir İslam Tarihi kaynağıdır.30 Eserde, araştırma konumuz olan Selçuklu emirleri 26Ali Sevim, “Azîmî”, DİA., IV, İstanbul 1991, s.330-331. 27Azîmî, Azîmî Tarihi Selçuklular Dönemiyle İlgili Bölümler (H.430-538=1038/39-1143/44), çev. Ali Sevim, TTK. Yay. Ankara 2006. 28Ali Sevim, “İbnü’l-Adîm”, DİA., XX, İstanbul 1999, s.478. 29Kemâlüddîn İbnü’l-Adîm, Zübdetü’l-Haleb Min Târîhi Haleb’de Selçuklular (H.447-521=1055-1127), çev. Ali Sevim, TTK. Yay., Ankara 2014. 30Abdülkerim Özaydın, “İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ”, DİA., XX, İstanbul 1999, s.132. 7 biyografileri açısından pek fazla bilgi bulunmazken Büyük Selçuklu Devleti Sultanları hakkında genel bilgiler yer almaktadır. Mehmet Keskin tarafından Türkçe’ye çevrilen elBidâye ve’n-Nihâye’nin31 12. cildinden istifade edilmiştir. İbnü’l-Adîm, Buğyetü’t-Taleb fî Tarih-i Haleb Ebü’l-Kâsım Kemâlüddîn Ömer b. Ahmed b. Hibettilâh b. Muhammed el-Ukaylî elHalebî, 1192 tarihinde Halep’te doğmuştur. Hadis, fıkıh, Kur’an, tarih ve edebiyat alanlarında eserler kaleme alan İbnü’l-Adîm, döneminin önemli âlimleri arasında yerini almıştır. 12 Nisan 1262 tarihinde Kahire’de vefat etmiştir.32 Biyografi türünde bir eser olan Buğyetü’t-Taleb fî Tarih-i Haleb’de33 konu ile ilgili bazı şahıslar hakkında bilgi verirken yararlanılmıştır. Ayrıca Süryani kaynakları arasında yer alan Süryânî Mihael Vekayinâmesi34 diğer kaynaklarda yer almayan bazı hadiseler ve Selçukluların Anadoluya ilerleyişleri sürecinden bahsederken, Anonim Süryanî Kronoği35 ise Haçlılara karşı mücadele veren Selçuklu ve Artuklular hakkında kıymetli bilgiler içermektedir. Ermeni kronikleri arasında yer alan Urfalı Mateos Vekayinâmesi36 ise Selçuklu sultanları ve emirleri açısından karşılaştırma yapabileceğimiz önemli hadiseleri kronolojik sıra ile vermektedir. 3.1.2.Araştırma Eserler Büyük Selçuklu Devleti tarihi hakkında modern tarihçiler önemli eserler kaleme almışlardır. Selçuklu tarihi alanında en dikkat çekici ilim adamlarından olan Mehmet Altay Köymen’in yazmış olduğu, Büyük Selçuklu İmparatorlugu37 ismindeki üç ciltlik eseri Selçuklu Sultanlarının benimsedikleri yönetim siyaseti, Haçlı Seferleri, sultan-halife münasebetleri ve Türkmen meselesi gibi mühim konulara değinmiştir. Bu sebeple çalışmamızın birçok noktasında bize yol göstermiştir. 31İbn Kesir, el-Bidâye ve’n-Nihâye, XII, çev. Mehmet Keskin, Çağrı Yayınları, İstanbul 2017. 32Ali Sevim, “İbnü’l-Adim”, DİA., XX, İstanbul 1999, s.478. 33Kamâl Al-Dîn ibn Al-‘Âdim, Buğyat At-Talab Fî Tarihi Halab Selçuklularla İlgili Haltercümeleri, çev. Ali Sevim, TTK. Yay., Ankara 2011. 34Süryanî Patrik Mihail Vakainamesi (1042-1165), çev. H. Andreasyan, TTK. Basılmamış Nüsha, İstanbul 1944. 35Anonim Süryani Kroniği (I. ve II. Haçlı Seferleri), çev. İlhan Arslan, Post Yayın, İstanbul 2019. 36Urfalı Mateos Vekayi-Nâmesi (952-1136) ve Papaz Grigor’un Zeyli (1136-1162), çev. Hrant D. Andreasyan, TTK. Yay., Ankara 2019. 37Mehmet Altay Köymen, Büyük Selçuklu İmparatorlugu Tarihi, I-III, TTK. Yay. Ankara 2021, Mehmet Altay Köymen, Büyük Selçuklu İmparatorlugu Tarihi, II, TTK. Yay., Ankara 2017. 8 Selçuklu tarihçiliğinin bir diğer mühim ismi olan Osman Turan genelde Türkiye Selçuklukluları ile ilgili çalışmalar yapmış olmasına karşın Selçuklu Tarihi ve Türk-İslâm Medeniyeti38 isimli eserinde Büyük Selçuklu Devleti sultanlarının faaliyetleri hakkında geniş bilgiler vermektedir bu yüzden sultanlarca görevlendirilmiş emirler hakkında önemli bilgiler yer almaktadır. Büyük Selçuklu Devleti tarihi üzerine araştırmalarda bulunan bir diğer mühim ise Ali Sevim’dir. Ali Sevim, yazmış olduğu Ünlü Selçuklu Komutanları Afşin, Atsız, Artuk ve Aksungur39 isimli kitabı ile çalışmamızın önemli araştırma eserleri arasında yer almaktadır. Ayrıca Suriye-Filistin Selçuklu Devleti Tarihi40 ile Anadolu’nun Fethi Selçulular Dönemi41 adlı eserleri ve yazmış olduğu pek çok makalelerinde Selçukluların, Anadolu, Suriye ve Filistin topraklarındaki ilerleyişleri hakkında mühim bilgiler vermiştir. Tarihçi İbrahim Kafesoğlu da Selçuklu tarihçiliği üzerine önemli eserler yazmıştır. Selçuklu Devleti’nin hâkimiyet sınırlarının en büyük sınırlarına genişlediği dönem olan Melikşah zamanını anlatan Sultan Melikşah42 kitabı, askeri ve siyasi gelişmelerden ayrıntılı bir şekilde bahsettiği için çalışmamız için bir hayli önem arz etmektedir. Büyük Selçuklu Devleti fetret dönemi sultanları hakkında bilgi veren Abdülkerim Özaydın, dönemin atmosferi hakkında ayrıntılı bilgiler vermektedir. Sultan Berkyaruk Devri Selçuklu Tarihi43 ve Sultan Muhammed Tapar Devri Selçuklu Tarihi44 isimli eserlerinde dönemin emir ve komutanlarının faaliyetleri hakkında mühim bilgiler yer almaktadır. Selçuklu tarihi alanı ile mühim araştırmalar yapan bir diğer isim de Salim Koca’dır. Araştırmamızda sık sık başvurduğumuz Büyük Selçuklu Sultanı Melikşah’ın Suriye, Flistin, Mısır Politikası, Türkmen Bey’i Atsız45 ve Sultan Melikşah’ın Güney-Doğu Anadolu 38Osman Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk-İslam Medeniyeti, Turan Neşriyat, İstanbul 1969. 39Ali Sevim, Ünlü Selçuklu Komutanları Afşin, Atsız, Artuk ve Aksungur, TTK. Yay., Ankara 1990. 40Ali Sevim, Suriye-Filistin Selçuklu Devleti Tarihi, TTK. Yay., Ankara 1989. 41Ali Sevim, Anadolu’nun Fethi Selçuklular Dönemi (Başlangıçtan 1086’ya Kadar), TTK. Yay., Ankara 1987. 42İbrahim Kafesoğlu, Sultan Melikşah, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1973. 43Abdülkerim Özaydın, Sultan Berkyaruk Devri Selçuklu Tarihi (485-498/1092-1104), Bilge Kültür Sanat, İstanbul 2021. 44Abdülkerim Özaydın, Sultan Muhammed Tapar Devri Selçuklu Tarihi (498-511/1105-1118), TTK. Yay., Ankara 1990. 45Salim Koca, “Büyük Selçuklu Sultanı Melikşah’ın Suriye, Filistin, Mısır Politikası ve Türkmen Beyi Atsız”,Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S.22, 2007. 9 Politikası: Diyâr-ı Bekr Bölgesinin Fethi ve Türkleşmesi46 başlıklı makalelerinde, SuriyeFilistin ve Doğu Anadolu bölgesinin Türkleşmesi ile Büyük Selçuklu Devleti hâkimiyet sınırları içerisine dâhil edilmesini kaynaklara dayandırarak önemli yorumlarda bulunmuştur. Ayrıca araştırmamız içinde yer alan konu başlıkları ile alakalı olarak pekçok önemli tarihçilerin eserlerinden de yararlanılmıştır. Nitekim bu kişiler arasında Mükrimin Halil Yınanç, Erdoğan Merçil, Işın Demirkent, Claude Cahen, Osman Özgüdenli, Faruk Sümer gibi mühim şahsiyetler yer almaktadır. 4. Selçuklularda Askeri Yapı Türkler ordu ve askerlik konusundaki maharetlerini gerek İslamiyet’ten önceki devirde gerek İslamiyet’ten sonraki dönemde göstermişlerdir. Ordu teşkilatını sistemli bir şekilde kuran ve işleten Selçuklular, İran, Irak, Suriye ve Kirman gibi çok geniş coğrafyaya hâkim olmayı başarmışlardır. Selçuklularda orduyu oluşturan üç mekanizma vardır. Bunlar teşkilat, teçhizat ve insan unsurudur. Bu unsurların içerisinde en mühimi insandır. Bir devlet kurulduğu dönemin en muazzam teşkilat ve teşhizatına sahip olsa dahi muharebede kati zaferi insan unsuru ile elde etmiştir. 4.1.Gulâm Gazne Devleti Sultanı Mesud ile Tuğrul ve Çağrı Bey arasında 1036 yılında başlayan mücadeleler 1040 senesinde kazanılan Dandanakan savaşı ile son bulmuştur. Tuğrul ve Çağrı Beylerin zaferi neticesinde Gazneli Devleti fiilen sona ermiştir. Nişâpûr şehrinde hâkimiyetini tesis eden Tuğrul Bey toplanan kurultayda devletin lideri seçilmiştir.47 Gazne ordusunda yerli unsurların yanı sıra farklı kökenlerden insanlar devşirilerek oluşturulan gulâm kökenli askerler çoğunluktaydı.48 Dandanakan muharebesinin ardından Gazneli Devleti bünyesinde bulunan bu gulâm sınıfı askerlerine mensup pek çok emir ve devlet adamı yeni kurulan Büyük Selçuklu Devleti’ne iltica etmiş bu sayede Selçuklu ordusu güç kazanmıştır. Diğer yandan Selçuklular onlara yönelik askeri düzenlemeler yapmışlardı. 46Salim Koca, “Sultân Melikşah’ın Güney-Doğu Anadolu Politikası: Diyâr-ı Bekir Bölgesinin Fethi ve Türkleştirilmesi”, Türkiyat Araştırmaları, S.9, 2008. 47Hamdullâh Müstevfî-i Kazvînî, Târîh-i Güzide, ed. Erkan Göksu, Bilge Kültür Sanat, İstanbul, 2015, s.21-23, Cûzcânî, Tabakât-ı Nâsırî, s.67-70, Anonim, Tarîh-i Âl-i Selçuk, çev. Halil İbrahim Gök, Fahrettin Coşkuner, Atıf Yayınları, Ankara, 2014, s.18-19. 48Erdoğan Merçil, “Gulâm”, DİA., XIV, İstanbul 1996, s.180-184. 10 Gulâm sistemi ile asker yetiştirmeyi öğrenen Selçuklular, küçük yaştaki çocukları satın alarak askeri örgüt kadrolarında kullanılmak üzere yetiştirmiş, sonra hassa kıtalarında görevlendirmiştir.49 Nizâmü’l-Mülk Siyâset-Nâmesinde bu sistemi savunarak “Bütün ordu bir soydan olduğu zaman, bundan tehlikeler doğar” demiş ve orduda faklı kökenlerden askerlerin bulunmasının daha doğru olacağını savunmuştur.50 Bir diğer gulâm edinme yöntemi ise; kişiden sultana veya vefat eden hükümdardan sonra saltanata sahip olan yeni sultana geçmektedir. Bu yönteme verilebilecek en iyi gulâm örneği ise, Emir Gevherâyin’dir. Gevherâyin ilk başta Huzistan’lı bir hanımın kölesi iken daha sonraki dönemde Büveyhi Devleti Hükümdarı Ebû Kâlicar b. Sultâni’d-devle’nin kölesi olmuştur. Ebû Kâlicar’dan sonra oğlu Ebû Nasr’a intikal etmiş, onun vefatı ile Sultan Alparslan’ın önemli emirleri arasına dâhil edilmiştir. Gulâmların en önemli özellikleri sadık olmaları idi ve Gevherâyin’in de en mühim niteliği savaşçılığının yanında sadakatiydi. Sultan Alparslan’ın, Berzem Kalesi kumandanı Yûsûf Hârizmî tarafından hançerlenerek öldürüldüğü sırada Gevherâyin kendini sultana siper etmiş ve yaralanmıştır.51 Gulâmların halef-selef içerisinde yer değiştirilmesi hususuna gelindiğinde ise verilebilecek en iyi örnek Emir Porsuk’tur. Porsuk, Büyük Selçuklu Devleti’nin ilk Bağdat şahnesi ve Tuğrul Bey’in en mühim askerlerindendir. Tuğrul Bey’in vefatı ile Sultan Alparslan’a onun suikast sonucu ölmesinden sonra Melikşah’a intikal etmiştir.52 Selçuklu Devleti acemi gulâmları, kara gulâm adını verdikleri yerde eğitmişlerdir.53 Nizâmü’l-Mülk Siyâset-Nâmesin’de; Sâmânoğulları Devleti’nde yetişen gulâmlar hakkında bilgiler vermiştir. Buna göre gulâmlar en az yedi yıl eğitim alırlardı ve emirlik mertebesine ulaşmaları için 35-40 yaşına ulaşmaları gerekirdi. Bu yaşa gelmeyen gulâmlar ise devletin çeşitli kademelerinde görevlere tayin edilirlerdi.54 Ayrıntılı bir şekilde Samanoğulları Devleti’ndeki gulâm eğitimlerinin anlatılmasından anlaşılıyor ki Selçukluların düzenli bir gulâm yetiştirme sistemi yoktu. Büyük Selçuklu Devleti’nin gulâm eğitimi hakkında çok sınırlı bilgiye sahibiz görünüşe göre gulâmların asıl eğitimi sarayda verilmekteydi. Saraya yaklaşık olarak 4 bin gulâm alınırdı. Bu 4 bin gulâmın, 3 bini gulâmân-ı hâs’a ordu 49Mehmet Altay Köymen, Selçuklu Devri Türk Tarihi, TTK. Yay., Ankara, 2019, s.14, Mehmet Altay Köymen, Büyük Selçuklu İmp., III, s.238. 50Nizâmü’l-Mülk, Siyâset-Nâme, hzr. Mehmet Altay Köymen, TTK. Yay., Ankara, 2020, s.86. 51Aydın Usta, “Gevherâyin”, DİA., Ek-1 Gözden Geçirilmiş 2. Basım, Ankara 2020, s.477. 52Abdülkerim Özaydın, “Porsuk”, DİA., XXXIV, İstanbul 2007, s.325-326. 53Köymen, Büyük Selçuklu İmp., III, s.241. 54Nizâmü’l-Mülk, Siyâset-Nâme, s.88-89. 11 komutanlarına, bini ise sultanın emri altına verilirlerdi. Gulâmân-ı hâs’da bulunan 3 bin kişiden 200 kişi ayrılır, bunlar da sultanın muhafazısı için görevlendirilirlerdi. 200 kişilik grup Müfredân ismi ile anılırdı ve bunlar 50 kişilik gruplara ayrılırlardı. Sultanın hizmetini ve güvenliğini sağlamakla görevli olan Müfredân’ın eğitimlerini yerine getiren nakîbler bulunurdu. Müfredân grubundan 20 kişi ayrılır ve sultanın tahtının çevresinde durmaları, yakın koruma sağlamaları için görevlendirilirlerdi. Gulâmlar, Dîvân-ı Arz’da tutulan defterlere kayıt edilirlerdi ve üç ayda bir bistegâni adı verilen maaş alırlardı.55 Köle veya esirlerde bulunan sahiplerinin kim olduğunu gösteren imgelerin, gulâmlarda olup olmadığını söyleyebileceğimiz materyallare sahip değiliz. Selçuklu Devleti’nde bir gulâmın yaklaşık değeri duruma göre değişiklik göstermektedir. Kazanılan zaferin ardından elde edilen esir sayısı çok ise fiyat düşmekteydi. Aksi olan bir savaşta ise fiyat dengesinde artış yaşanmaktaydı. Öte yandan gulâmın değerini belirleyen diğer faktör ise onun sahip olduğu fiziki yapısı idi. Küçük yaşta eğitilmek üzere alınan acemi gulâmların yaklaşık fiyatı yaklaşık olara 100 dinardır. Gulamlar aldıkları maaşa göre ikiye ayrılmaktadırlar. Emirlik mertebesine ulaşmamış gulamlar maaş ehli olarak adlandırılıyorken emir unvanına sahip gulâmlara ise devletten maaş yerine iktâ verilmiştir.56 Gulâmlar bazı zamanlarda hizmetlerine karşılık aldıkları maaşları az bulmuş ve bu durumda desteklerini bir diğer bir hanedan üyesine çevirmekte bir beis görmemişlerdir. Melikşah’ın tahtı ele geçirmesinden kısa bir süre sonra Kirman Meliki Kavurd isyan etmiş ve bu isyan Selçuklu askerleri tarafından bertaraf edilmişti. Fakat askerlerde isyanı bastırdıktan sonra bazı isyan emareleri görülmeye başlanmıştır. Reşideddîn Fazlullah bu durumu “Şöyle bir fetih yaptık, büyük bir orduyu yendik diyerek nânpârelerinin artırılmasını istemek cesaretinde bulundular” hatta askerler Vezir Nizâmü’l-Mülk’ün huzurunda “ Eğer bizim iktâ câmegîmiz artmazsa, saadet Kavurd’un olsun! Yaşasın Kavurd” dediler şeklinde aktarmaktadır. 57 Nakledilen bu bilgiden anlaşılacağı üzere askerler menfaatleri doğrultusunda taht değişikliği yapacak güce sahiptiler. Gulâmlar, askeri teşkilat ve saray hayatında vazifelendirilmelerinin yanına devlet adamlarının da hizmetine verilmişlerdir. Fakat bazı zamanlarda gulâmların mali işlerin 55M. Fuad Köprülü, Bizans Müesseselerinin Osmanlı Müesseselerine Tesiri, Ötüken Neşriyat, İstanbul 1981, s.113-134, Salim Koca, Selçuklularda Ordu ve Askeri Kültür, Berikan Yayınevi, Ankara 2005, s.84 56Köymen, Büyük Selçuklu İmp., III, s.245-246. 57Fazlullâh, Selçuklular Câmi’ü’t-Tevârih, s.88. 12 yerine getirilmesi için görevlendirildikleri ve bu esnada kendilerine verilen vazifenin dışına çıkarak halka kötü davrandıkları da görülmüştür. Bu durumun önüne geçmek isteyen Vezir Nizâmü’l-Mülk, gulâmların bir ferman ile ne ile vazifelendirildiğinin yazılmasını emretmiş ve zaruri haller dışında gulâmların kati suretle görevlendirilmemesini istemiştir.58 4.2.Türkmen Unsuru Büyük Selçuklu Devleti’nin kuruluşunda göçebe Türkmen unsurunun önemli bir payı bulunmaktadır. Fakat devlet yapısında meydana gelen değişiklikler ve gulâm sınıfının askeri yapıda yoğun bir şekilde kullanılması ile Türkmen unsuru, Selçuklu Devleti’nden dışlanmaya başlamıştır. Selçuklu ailesinin reisi konumunda bulunan Arslan Yabgu, 1025 yılında Gazne Devleti Sultan’ı Mahmud tarafından esir edilmiştir. Amcalarının esir edilmesine Tuğrul ve Çağrı Beyler sessiz kalmışlardır. 59 Zira Tuğrul ve Çağrı Beyler hiçbir zaman Arslan Yabgu’nun emri altında bulunmamış ve ona karşı mesafeli durmuşlardır.60 İlerleyen zamanda Tuğrul ile Çağrı Bey, Selçuklu ailesinin ve Türmenlerin başına geçmişlerdir. İki kardeşin Selçuklu ailesinin başına geçmesini, Arslan Yabgu’ya bağlı emirler kabul etmemişlerdir. Tuğrul ile Çağrı Bey’e tabi olmak istemeyen Yağmur, Kızıl, Göktaş ve Boğa gibi beylerin reisliğindeki dört bin çadırlık Türkmen kitlesi onlardan ayrılmışlardır. Türkmen beyleri, Sultan Mahmud’a başvurarak, Selçuklu ailesinden zulüm gördüklerini ve bulundukları Türkistan bölgesinde geçim sıkıntısı çektiklerini söylerek Horasan’a geçmek için izin istemişlerdir. Sultan Mahmud, devlet erkânı ve Tus Valisi Arslan Cazib’in itirazlarına rağmen Türkmenlerden askeri kuvvet olarak faydalanabilinecegini düşünmüştür. Bu isteği olumlu karşılayan Sultan Mahmud, Türkmenlerin Serahs, Ebiverd (Bâverd) ve Ferave yöresine yerleşmelerine izin vermiştir. 61 Horasan bölgesinde ikamet eden Türkmenler Nesâ, Bâverd ve Isferâyi bölgelerine saldırı düzenlemişlerdir. Bu tecavüz akınlarından şikâyetçi olan halk, Sultan Mahmud’a başvurmuştur. Şikâyet üzerine Tus valisi Arslan Cazib, Sultan Mahmud tarafından Türkmenler’i cezalandırmak için 58Nizâmü’l-Mülk, Siyâset-Nâme, s.96, Köymen, Büyük Selçuklu İmp., III, s.249. 59Erdoğan Merçil, Gazneliler Devleti Tarihi, TTK. Yay., Ankara 1989, s.37, Sencer Divitçioğlu, Oğuzdan Selçukluya, Eren Yayınları, İstanbul 1994, s.69. 60Sefer Solmaz, “Selçuklu Tarihini Derinden Etkileyen Bir Olay: Selçuklu-Yabgulu Mücadelesi”, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S.35, Konya 2016, s.549. 61Faruk Sümer, Oğuzlar (Türkmenler) Tarihleri-Boy-Teşkilâtı-Destanları, Ankara Üniversitesi DTCF. Yayınları, Ankara 1972, s.69, Köymen, Büyük Selçuklu İmp., I, s.165, Turan, Türk-İslam Medeniyeti, s.54 13 görevlendirilmiştir. Gazne ordusu Türkmenlerin üzerine ilerlemişse de bir başarı elde edemeden geri dönmek zorunda kalmışlardır. Türkmenlerin ardı arkası kesilmeyen saldırılarının devam etmesi Arslan Cazib’in birkaç defa daha sefer düzenlemesine neden olmuştur. Fakat Türkmenlere karşı bir sonuç elde edilmediğinden Tus valisi Oğuzlar’ın kuvvetlerinin arttığını bildirmiş ve bizzat Sultan Mahmud’un katılacağı bir sefer düzenlenmesi gerektiğini bildirmiştir. Gazne’den, Tus’a gelen Sultan Mahmud, Arslan Cazib’in yanına komutanlar vererek Türkmenler’in üzerine sevk etmiştir. Ferâve yakınlarında Türkmenler ile karşılaşan Arslan Cazib, kati bir zafer kazanmayı başarmıştır. Bozguna uğrayan Türkmenler, Balhan dağlarına sığınmışlardır.62 Sultan Mahmud’un vefatı ile tahtı ele geçirmek isteyen oğlu Mesud, Balhan dağlarına sığınan Türkmen Reisi Yağmur, Azerbaycan ve Hemedan bölgesinde bulunan Göktaş ile Boğa’yı Horasan’a davet etmiştir. Fakat Mesud, saltanat mücadelesinde yararlandığı Türkmenler’in kısa bir süre içerisinde Serahs ve Abiverd bölgesine akınlar düzenlemesiyle Oğuzların ortadan kaldırılmasına karar vermiştir. Taş-ı Ferrâş kumandanlığında gönderilen Gazne birlikleri Ferave’de bulunan Türkmenler ile savaşmışlardır. Bu muharebede Türkmen beylerinden olan Yağmur öldürülmüştür. Yağmur’un öldürülmesine diğer Türkmen reisleri tepki vermemişlerdir. Bu durumu Boğa ve Göktaş’ın, Taş-ı Ferrâş ile birlekte Rey’e gitmelerinden anlıyoruz. Kızıl Bey ise Yağmur’un oğlu ile birlikte Balhan dağlarına geri dönmüştür.63 Rey’e giden Türkmenler, Gazne Devleti için Kazvin’in geri alınmasına katkı sağlamışsalar da bir süre sonra Yağmur’un intikamını almak için diğer Türkmenlerin faaliyette bulunacaklarını öğrendiklerinde tavır değiştirerek itaatsizlik göstermişlerdir. Türkmenlere ulaştırılan haberi öğrenen Gazne sultanı sınır bölgelerinin korunması maksadı ile Ali Dâye ve Bilge-Tegin’i görevlendirmiştir. Bu birlik Yağmur’un intikamını almak isteyen Türkmenleri durdurmayı başarmıştır. Rey’de bulunan ve Irak Oğuzları ismini alan Türkmenlerin üzerine ise Âmid Ebû Sehl Hamdavi gönderilmiştir. Mesud, Rey kethüdası Tahir’e haber göndererek bir birliğin hazırlatıldığını ve Türkmenlerin bir bahane ile yakalanması gerektiğini emretmiştir. Fakat Mesud’un bu emri tatbik edilememiştir. Çünkü Balhan dağında bulunan Türkmenler, Horasan’a saldırmışlardır. Bu bölgede bulunan 62Sümer, Oğuzlar, s.70, Sevim, Anadolu’nun Fethi, s.23, Ali Sevim, Erdoğan Merçil, Selçuklu Devletleri, TTK. Yay., Ankara 2020, s.39. 63Sümer, Oğuzlar, s.72, Mevdûdî, Selçuklular Tarihi, çev. Ali Genceli, Hilal Yayınları, Ankara 1971, s.88-90, 14 Gazneli kumandanlar istila hareketlerine karşı koyamadıkları için Horasan Divanı Beyi Sûri, Mesud’a acele bu bölgeye gelmesi gerektiğini bildirmiştir. Mesud’un Serahs’a gelmesi ile bir kısım Türkmenler Merv’e giderken diğer bir kısmı ise Ferâve’ye çekilmişlerdir. Merv bölgesine gelenler bu bölgenin Valisi Anuştegin tarafından bozguna uğratılmışlardır. Ferâve’ye ilerleyen Türkmenlerin üzerine ise Abdus ve bazı kumandanlar gönderilmiş, Balhan dağlarına geri çekilinceye kadar bu Türkmenleri takip etmişlerdir.64 Tuğrul ve Çağrı Bey’in, Sultan Mesud’a karşı kazandığı Nesa Zaferi’nin ardından Irak Türkmenlerinden bir kısmı Selçuklulara dâhil olurken Kızıl Bey’in liderliğinde bulunan Türkmenler İsfahan idarecisi Alâud-devle’nin hizmetine girmişlerse de kısa süre sonra Irak Türkmenlerinin yanına gitmişlerdir. Irak Oğuzlarına katılan Kızıl, Mansur, Dana, Anasıoğlu gibi beyler, muhtemelen Selçukluların kazandıkları zaferden sonra Rey bölgesine yağma akını düzenlemişlerdir. Rey Valisi Taş-ı Ferrâş kendisine yardıma gönderilen Ebû Sehl-i Hamdavi ile Türkmenlere karşı ilerlemiştir. Yapılan muharebede Rey valisi ağır bir hezimet yaşamış ve ağırlıklarının tamamı Türkmenlerin eline geçmiştir. Türkmenler kazandıkları bu zafere karşı Azerbaycan bölgesine gitmişlerdir.65 Bu ilerleyişin sebebini kaynaklar belirtmezken bizce ya bu bölgenin hâkimi tarafından davet almıştırlar ya da Sultan Mesud’un bu başarıdan sonra daha büyük bir kuvvet ile tekrar sefer düzenleyeceği ihtimalinden çekinmiş olmalıdırlar. Türkmenlerin, Azerbaycan’a ilerlediğini haber alan Kâkûye ailesine mensup İsfahan ve Hemadan’ın sahibi Alâud-devle onları yanına davet etmiştir. Bu isteğe sadece Kızıl olumlu yanıt verirken 2 bin çadırlık başka bir zümre olan Boğa, Göktaş, Mansur ve Dana Azerbaycan idarecisi Vahsudan’ın hizmetine girmişlerdir. Vahsudan, Bizans saldırılarına karşı Türkmenlerin askeri gücünden yararlanmak düşüncesi içine girmiştir. Fakat bu Türkmen taifesi Kafkasya’da rahat durmayarak kısa zaman içerisinde etrafa saldırmaya başlamışlardır. 1038 senesinde Merâga kentine giren Türkmenler pek çok insanı katlettikleri gibi burada bulunan camiyi de yakmışlardır. Ardından saldırılarına devam eden Türkmenler, Hezbaniyye Kürtlerinden pek çok kişiyi öldürmüşlerdir. Vahsudan, Türkmenler hakkındaki düşüncelerinde yanıldığını anladığında onlardan kurtulmak için ittifak arayışına girmiştir. Bu maksat ile Vahsudan’ın, Ebu’l-Heyca b. Rebidi’d-Devle ile işbirliği yaptığını öğrenen 64Sümer, Oğuzlar, s.73-74. 65Sümer, Oğuzlar, s.80-82. 15 Türkmenler iki kol halinde Azerbaycan’dan ayrılmışlardır. Boğa önderlerliğinde bulunan bir kısım Rey’de bulunan ırkdaşlarının yanına giderken, Mansur ve Göktaş reisliğinde bulunanlar ise Hemendan’a gitmişlerdir. Diğer bir Türkmen emiri olan Dana, Vahsudan’ın kızı ile evlendiği için burada kalmıştır.66 Göktaş beraberindeki Türkmenler ile Hemedan’ı muhasara altına almıştır. Şehrin idarecisi Ebû Kâlicâr, şehri daha fazla savunamayacağı için Göktaş ile sulh yapmıştır. Rey’e ilerleyen Boğa da aynı şekilde şehri kuşatmıştır. Kentte bulunan Alâud-devle karşılaştığı zor durum üzerine İsfahan’a gitmiştir. Türkmenler ise girdikleri Rey’de görülmemiş bir yağma faaliyeti yapmışladır.67 Serahs Zaferi’nin ardından resmen Büyük Selçuklu Devleti kurulmuştur. Tuğrul Bey, Sultan sıfatı ile Nişabur’a hâkim olurken Çağrı Bey’e Merv, amcaları Musa’ya ise Herat verilmiştir.68 Sultan Tuğrul, Irak’a geldiği zaman bu bölgede ikamet etmekte olan Göktaş, Boğa, Mansur ve Anasıoğlu’na gönderdiği elçi vasıtası ile huzuruna gelmelerini emretmiştir. İbnü’l- Esir bu sırada Sultan Tuğrul’un eniştesi olan Kızıl’ın vefat etiğini bildirmektedir (1040-1041). 69 Gelen elçiyi iyi karşılayan bu beyler Tuğrul Bey’in bu emrini yerine getiremeyeceklerini bildirmişlerdir. Tuğrul Bey’den korktuklarını bu maksat ile onun yanından ayrıldıklarını bildirdikten sonra Rum veya Horasan yörelerine gideceklerini söylemişlerdir.70 Sultan Tuğrul’a tabi olmak istemeyen ve alıştıkları yağmacılık faaliyetlerine son vermek istemeyen Türkmenlerin bu sözlerinin bahaneden ibaret olduğu akla gelmektedir. Bu bölgede kalmak istemeyen Türkmenler, Cizre bölgesine ilerlemişlerdir. Mansur, Boğa, Göktaş ve Anasıoğlu Diyarbakır’a gitmişlerdir. Bu bölgede yağma akınlarını sürdüren Türkmen beyleri, Musul hâkimi Kırvâş, Diyarbakır hükümdarı Mervanoğlu Nasrud-devle Ahmed’in birliklerine karşı yaptıkları savaşı kazanmışlardır. Bu zafer ile yağma ve istila hareketlerini arttırmışlardır. Nasrud-devle bölgesindeki bu istila faaliyetlerine son verebilmek için hile ile Mansur’u yakalamayı başarmıştır. Nasrud-devle, Türkmenlere Mansur’u serbest bırakmak için para ve hâkimiyeti altında bulunan topraklara akınlar 66İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, IX, s.295, Sümer, Oğuzlar, s.83, Mehmet Altay Köymen, Selçuklu Devri Türk Tarihi, TTK Yay., Ankara 2019, s.248. 67İbnü’l-Esîr, el- Kâmil, s.269-297, Sümer, Oğuzlar, s.84. 68Ali Sevim, “Dandanakan Savaşı”, DİA., VIII, İstanbul 1993, s.456-457. 69İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, IX, s.388, İbrahim Kafesoğlu, Selçuklu Tarihi, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1972, s.34. 70Sümer, Oğuzlar, s.94. 16 yapmamaları şartını koymuştur. Bu istekler Mansur’u geri almak için Türkmenler tarafından ilk başta kabul edilmiş fakat kısa bir süre sonra tekrar akınlara başlamışlardır. Türkmenlerin bir kısmı ise bu sırada Musul üzerine hareket etmişlerdir. Bu bölgenin hâkimi Kırvaş’ı yenen Türkmenler, hutbeyi Sultan Tuğrul adına okutmuşlardır (1043).71 Diğer yandan İslam toprakları üzerinde vuku bulan Türkmen faaliyetlerinden rahatsız olan Abbasî halifesi, Irak Büveyhî Hükümdarı Celâlüddevle, Musul hâkimi Kırvaş, Diyarbekir emiri Nasruddevle, Sultan Tuğrul’a başvurmuşlardır. Sultan Tuğrul söz konusu akınları durduracağını bildirmiş ve onları haklı bulduğunu söyleyerek teselli etmiştir. Bu sırada Türkmen tehlikesine karşı ittifak oluşturan Kırvâş, Hille hâkimi Dübeys b. Mezyed, Oğuzların söz konusu akınlarını durdurmak için harekete geçmişlerdir. Kendilerine karşı oluşturulan ittifaktan haberdar olan Göktaş ve Mansur, Diyarbakır yörelerinde bulunan Boğa ile Anasıoğlundan yardım istemişlerdir. Türkmenler ilk çarpışmada galip gelmişlerse de daha sonra mağlup olarak Diyarbakır’a sığınmışladır.72 Diyarbakır bölgesinde de ikamet edemeyeceklerini düşünen Türkmenler tekrar Azerbaycan’a dönme kararı almışlardır. Bu kararda Sultan Tuğrul’un kendilerine gönderdikleri haberin katkısı büyüktür. Gelen habere göre Türkmenlerin İslam topraklarından uzak durmaları ve Bizans’a karşı gaza yapmaları emri verilmiştir. Bu emri yerine getirdikleri takdirde affedileceklerini düşünen Türkmenler, Van’a kadar ilerlemişlerdir. Van bölgesine geldiklerinde bu bölgenin valisi Stephanos’tan geçmek için müsaade istemişlerdir. Stephanos bu isteği kabul etmemiş ve onlara saldırmıştır. Fakat Türkmen askerlerine karşı koyamayan Stephanos ve emrindekiler esir alınmıştır (1045).73 Karşılarına çıkan engelleri aşan Türkmenler, Azerbaycan’a gelmişlerdir. Sultan Tuğrul, affettiği Boğa ve Anasıoğlu’na Diyarbakır ve bazı bölgeleri iktâ olarak vermiştir. Bu kez akınlarını Selçuklu Devleti bünyesi içerisinde gerçekleştiren emirler Silvan’a gelmişlerdir. Mervanlı hükümdarı Nasrud-devle ile bölgenin idaresi hakkında görüşmeler düzenlemişlerdir. Fakat Boğa ve Anasıoğlu sarhoş bir haldeyken yaşanılan tartışma sonucunda birbirlerini yaralamışlardır. Aldıkları yaradan dolayı kısa süre içerisinde ölen bu 71Turan, Türk-İslam Medeniyeti Tarihi, s.80. 72Sevim, Anadolu’nun Fethi, s.28, Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.40-43, İbnü’l Cevzî, el-Muntazam, s.8- 10. 73Köymen, Selçuklu Devri, s.250, Urfalı Mateos Vekayi-Nâmesi, s.82-83. 17 iki emir ile Irak Oğuzları tarihi sona ermiştir. Öte yandan diğer Türkmen beyleri Göktaş ve Mansur’un akıbetleri ile ilgili bilgiye sahip değiliz.74 Tuğrul Bey, Arslan Yabgu’nun vefatı sonrasında kendilerine tabi olmak istemeyen ve yağmacılık faaliyetlerinde bulunan Boga ile Anasıoğlu ismindeki Türkmen beylerini halife ve vasal devletlerin şikâyetleri üzerine yanına çağırmıştır. Bu emre itaat eden beylere ise Diyarbakır bölgesini iktâ olarak vermişti. Verilen görevden anlaşılacağı üzere Tuğrul Bey, Türkmen emirlerine ordu mekanizması içerisinde görev vermemiştir. Tuğrul Bey’in uyguladığı prensip Alparslan’ın saltanatı döneminde de devam etmiştir. Anadolu’nun fethine memur edilen Türkmen beyleri gulâmlıktan yetişen komutanların emrine verilmişlerdir. Aynı zamanda Alparslan, Türkmenleri devletin batı kısmını fethetmesi ile görevlendirirken tertiplediği muharebelerde ilan ettiği seferberlik çağrısına Türkmenleri dâhil etmemiştir. Devletin kuruluşunda mühim vazifeler yerine getiren Türmenler, ordudaki insan unsuru içine dâhil edilmemiş ve ehemmiyet görmemişlerdir. Bu durum Sultan Melikşah dönemine kadar sürmüştür nitekim ilerleyen zamanda Nizâmü’l-mülk, devlete kırgın olan Türkmenlerin Selçuklu’ya yeniden kazandırılması için kabile beyleri çocuklarının alınıp gulâm sitemine dâhil edilmeleri gerektiği tavsiyesinde bulunmuştur.75 4.3.Vassal Hükümet Kuvvetleri ve Gönüllü Askerler Büyük Selçuklu Devlet’ine bağlı yani vassal durumdaki devletler, yapılan anlaşma gereğince vermeyi taahhüt ettikleri kadar birlik göndermek zorundaydılar.76 Gönüllü askerlere gelindiğinde ise halkı Müslüman olmayan bölgelere yapılan seferlerde, savaş yerine yakın bulunan bölgelerden çok sayıda gönüllüler katılırdı. Bu gönüllülerin asıl gayesi ise cihat arzusu ile sevap kazanmak ve zafer sonrası elde edilecek ganimetten pay almak idi.77 74Mevdudî, Selçuklular, s.40, İbn’ül-Erzak, Mervanî Kürtleri, s.152-153, Mükrimin Halil Yinanç, Türkiye Tarihi Selçuklular Devri, I, TTK. Yay., Ankara 2020, s.38-39, Sümer, Oğuzlar, s.96-95 75Köymen, Büyük Selçuklu İmp., III, s.241-258-259. 76 Köymen, Büyük Selçuklu İmp., III, s.260, Yaşar Bedirhan, Zeki Atçeken, Selçuklu Müesseseleri ve Medeniyeti Tarihi, Eğitim Basımevi, Konya 2016, s.78. 77Köymen, Büyük Selçuklu İmp., III, s.261, İbrahim Kafesoğlu, Türk Milli Kültürü, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2016, s.357. 18 4.4.İktâ Sistemi Büyük Selçuklu Devleti’nin bir diğer önemli askeri müessesi ise iktâ sistemidir. Bu sistem asker yetiştirmek amacıyla uygulamaya konulmuştur. Aslında iktâ sistemi Selçuklu tarihinde mühim bir yer teşkil etmektedir. Nizâmü’l-mülk tarafından yeni bir sistem ile geliştirilen iktâ nizamı öylesine düzenli bir hal almıştır ki bazı müellifler Nizâmü’l-mülk’ün söz konusu sistemi Selçuklu döneminde ilk defa onun tarafından uygulanmaya başlandığını yazmışladır.78 Fakat bu görüş bir yanılgıdan ibarettir keza iktâ sisteminin temelleri İslam öncesi döneme kadar uzandığı gibi diğer taraftan da Sasani, Bizans ve İslam tarihinde Hz. Peygambr devrine gitmektedir. Nizâmü’l-mülk’ün yaptığı öncelikle iktâ sisteminin aksayan yönlerini tespit etmek ve daha sonra bu pürüzleri ortadan kaldırmak veya iyileştirmek üzerine olmuştur. Osman Turan iktâ sistemi için “Gerçekten İslam dünyasına ait bulunan iktâ usulü Selçuklu devrinde Türk askeri ve idari feodalizmine göre tamimiyle yeni bir mahiyet almıştı. Selçuklular askerlerini imparatorluğun her tarafına dağıtarak toprak vergilerine (malî-i hakk) bağlı bir ordu vücuda getirirken devletin temelini teşkil eden bir kısım Türkmenlerin geçimlerini temin ediyor ve memleketin imarına ve idaresinde de yeni bir imkân buluyorlardı. Gerçekten iktâlar babadan evladına intikal etmekte ve üretimin artması nispetinde gelirlerinin de artacağı için iktâ sahiplerini memleketin imarına teşvik eylemekte idi” 79 şeklinde bir tespitte bulunmaktadır. İktâ sisteminde devlet toprakları kişilere kiraya verilerek iktâ sahiplerinin asker yetiştirmesi sağlanmıştır. İktâ müessesinde hem toprak işlenmiş hemde ordunun çok büyük bir kısmının devlet hazinesine yük olmadan masrafları karşılanmıştır. Başka bir deyişle toprağa bağlı ordu sistemi oluşturulmuştur. İktâ askerleri, savaşmanın haricinde başka bir iş ile meşgul olmazlardı. Divân- Arz’a kayıtlı olan bu askerlerin vefat etmesi veya kaybolması halinde iktâ sahipleri bu durumu merkeze bildirmek zorundaydılar.80 İktâ sahipleri, hâkimiyeti altında bulunan halkına kötü davranamaz ve hak dışı mal vs. talebinde bulunamazdı. Reaya kendisine yapılan haksızlığı sultana şikâyet etme hakkına sahipti. Tertip edilen sefere katılan iktâ askerlerinin her türlü 78Al-Bondâri, Irak ve Horasan, s.59. 79Turan, Türk İslam Medeniyeti, s.308, İktâ ile ilgili ayrıntılı bilgi için bk. Osman Turan, “İktâ”, İA., V/2, İstanbul 1979, s. 949-952, Mustafa Demirci, “İktâ”, DİA., XXII, İstanbul 2000, s.43. 80Aydın Taneri, “Divan”, DİA., IX, İstanbul 1994, s.383-385. 19 ihtiyaçları kayıtlı oldukları Divân-ı Arz tarafından karşılanırdı. Yine sefer sırasında iktâ askerleri merkezden yönlendirilen gulâm emirlerin komutanlığı altına veriliyordu.81 İktâ sistemi, merkezileşmeyi ve toprak hukukunun gelişmesini sağlamıştır. Fakat bu durumların aksi yönünde bu sistem kuvvetli emirlerin oluşmasına yardımcı olmuştur. Türk devletleri ilerleyen zaman içerisinde boy beylerinin isyanları ile karşı karşıya gelmiş ve yapılan mücaleler sonucunda imparatorluğun parçalanmasına zemin hazırlanmıştır.82 4.5. Orduda Kullanılan Silahlar Ok ve yay Türk tarihinin şüphesiz ki her döneminde kullanılan en yaygın ve en önemli silahlarından olmuştur. Ok ve yay kuşatma savaşlarında kullanıldığı gibi daha ziyade meydan muharebelerinde kullanılmaya uygun bir silah idi.83 Diğer yandan ok ve yay Türk devletlerinde hâkimiyet alametleri arasındadır. Devlet hâkimiyetini ele alan sultanlar ok ve yay olmadan tahta çıkmamışlardır. Ok, tâbiîlik, yay ise metbûluk nişanesi olmuştur.84 Türklerin ok ve yaydan sonra tercih ettikleri bir diğer silah ise kılıç ve kalkandır. Kılıç, göğüs gögüse yapılan muharebelerde kullanılan silahların başında gelmektedir. Rüzgârlı ve yağmurlu havalarda ok ve mızrak hedefinde sapmalara mahal verebildiği için kılıç her şartta daha kullanışlı bir silah olmuştur. Türk kalkanları ise küçük ve hafif bir yapıda imal edilmiştir. Büyük Selçuklu Devleti’nde kılıç ve kalkan gerek muharebelerde gerek törenlerde ayrılmayan iki unsur olmuştur.85 Büyük Selçuklu ordusunda kullanılan başlıca hafif silahlardan biriside gürzdür. Farsça olan gürz kelimesinin Türkçe adlandırılması topuz ve bozdoğandır.86 Gürz erken dönemlerden itibaren Türkler tarafından tanınıyor ve kullanılıyordu. Nitekim Selçuk Bey’in babası Dukak, Oğuz Yabgusu’nun Türk boyuna karşı tertiplediği sefere itiraz etmiştir. Yabgu ile arasında çıkan tartışmada yüzünden yaralanan Dukak, gürzü ile vurarak yabguyu 81Kafesoğlu, Sultan Melikşah, s.149-151. 82Osman Turan, Türk Cihan Hâkimiyeti Mefkûresi Tarihi, II, Ötüken Neşriyat, İstanbul 1999, s.11. 83Köymen, Büyük Selçuklu İmp., III, s.269. 84Osman Turan, “Eski Türklerde Okun Hukuki Bir Sembol Olarak Kullanılması”, Belleten, IX, S.35, 1945, s.305- 318. 85Köymen, Büyük Selçuklu İmp., III, s.268-271. 86Tülin Çoruhlu, “Gürz”, DİA., XIV, İstanbul 1996, s.327-328. 20 atından düşürmüştür.87 Selçuklu ordusunda kullanılan diğer hafif silahlar mızrak, sapan, nacak ve bıçaktır.88 Hafif silahların daha çok kullanım alanları meydan muharebesi, ani baskınlar vs. gibi savaşlarken ağır silahlar ise sur ile çevrili kent ve kalelerin fethinde kullanılmıştır. Büyük Selçuklu’da kullanılan ağır silahların tek tek ismimlerini verebilmek zordur. Zira kayıtlarda mancıniktan başka ağır silah ismi zikredilmemiştir. Fakat Orta çağda kale ve surların inşa edilmesi ile bu yerlerin fethedilebilmesi için kullanılan çarh, kuşatma kuleleri, koçbaşı gibi muhasara aletlerinin Büyük Selçuklu Devleti’nde de kullanıldığı muhakkaktır. Mancınıklar, ağır taş ve yanıcı maddeler ile doldurulduktan sonra fırlatılmışlardır. Diğer bir ağır silah türü olan arrâde ise hafif taş ve ok fırlatmak için kullanılmıştır.89 87İbrahim Kafesoğlu, “Selçuklular”, İA., X, MEB., İstanbul, s.354. 88Köymen, Büyük Selçuklu İmp., III, s.268. 89Nebi Bozkurt, “Mancınık”, DİA., XXVII, Ankara 2003, s.564-567. 21 BİRİNCİ BÖLÜM BÜYÜK SELÇUKLU EMİR ve KOMUTANLARI 1.Afşin Emir Afşin’in90, hangi yılda doğduğu, hangi boy ve aileye mensup olduğu bilinmemektedir. Onun Selçuklu emiri olmadan önceki hayatı ile ilgili bilinen tek bilgi babasının isminin Bekçi olmasıdır.91 Gümüştekin’in kumandanlığında bulunan Afşin Bey ve Selçuklu birlikleri 1066 tarihinde Murat ve Dicle ırmakları havzasından Elcezire bölgesine gelmişlerdir. İlerleyişlerine devam eden Selçuklu kuvvetleri Ergani ve Nizip bölgesinde bulunan bazı Bizans kalelerini fethetmiş ve ardından Nusaybin’i kuşatmışsalar da alamamışlardır. Afşin Bey buradan Adıyaman yöresine akınlar yapmış ve pek çok ganimet elde etmiştir. Nizip kalesinin kuşatması sırasında buranın idarecesi, Bizans Uç Komutanı Aruandanos’tan yardım istemişti. Bu yardıma olumlu yanıt veren ve harekete geçen Aruandanos’un üzerlerine geldiği haberini alan Gümüştekin ve Afşin, askerlerini Oşin kalesi yakınlarına sevk etmişlerdir. Bizans komutanı savaş stratejisi olarak kuvvetlerine gerilla taktiği uygulamalarını emretmiştir.92 Fakat askerlerine geri çekilme emri veren Bizans komutanı, kuvvetlerinin savaşmak yerine kaçmayı tercih ettiğini görmüştür. Kalan Bizans kuvvetleri imha edilirken Urfa Valisi Aruandanos esir edilmiştir. Selçuklu emirleri, Bizans Komutanını 40 bin akçe karşılığında serbest bırakmışladır. Emir Afşin ve Gümüştekin beraberinde bulunan Selçuklu komutanları elde ettikleri ganimet ve çok sayıdaki esirleriyle birlikte Ahlat’a dönmüşlerdir. Burada sarhoş bir haldeyken Gümüştekin kaynaklarda adı belirtilmeyen Afşin’in kardeşini öldürmüştür. Afşin ise bu ölüme kayıtsız kalmamış ve intikamını alarak Sultan Alparslan’ın önemli emirlerinden Gümüştekin’i öldürmüştür. Fakat 90Türk Tarihinde Afşin adlı iki komutan vardır. Bunlardan birisi hakkında bilgi verilen Büyük Selçuklular devrinde yer alan Afşindir. Diğeri Afşin olarak anılan komutan ise Abbâsîler devrinde yaşayan Haydar b. Kâvûs olan ve Fergana Melikler sülalesinden geldiğinden dolayı Afşin unvanını almış ve bu unvan isim yerine geçmiştir. Afşin ile ilgili bilgi için bk. Hakkı Dursun Yıldız, “Afşin, Haydar b. Kâvûs”, DİA, I, İstanbul 1988, s.441-442, Faruk Sümer, “Abbasiler Tarihinde Orta Asyalı Bir Prens Afşin”, Belleten, LI /200, 1987, s.651-666. 91Faruk Sümer, “Afşin”, DİA., I, İstanbul 1988, s.440-441. 92Urfalı Mateos Vekayi-Nâmesi s.135. 22 Afşin, sultanın bu duruma kızacağını hatta canına mâl olabileceği düşüncesiyle yanındaki kuvvetleriyle birlikte Ahlat’tan ayrılarak Anadolu’ya kaçmıştır.93 Sultan Alparslan’dan çekinmesi dolayısıyla Anadolu’ya yönelen Emir Afşin, Amanos (Karadağ) dağında karargâhını kurmuştur. Ordusunun bir kısmını Ayıntap’ın batısında bulunan Dülük bölgesine sevk etmiş ve burayı fethetmiştir. Başka bir kuvveti ise Antakya yörelerinde yağma akınlarda bulunmuştur. Afşin daha sonra kuzeye inerek Malatya’da karşılaştığı Bizans birliklerini yenilgiye uğratmıştır. Emir Afşin ardından Kayseri’yi fethetmiştir. Fakat sürekli hareket halinde olduğu için burayı elinde tutamamıştır. Konya, Karaman yöresine kadar ilerleyişini sürdüren Afşin ele geçirdiği pek çok ganimet ve esiri dönemin önemli ticaret merkezi olan Halep pazarında satmıştır (1067 sonları). Halep’ten ayrılan Afşin tekrar Antakya bölgesine ilerleyerek bu bölgeye yağma akınlarında bulunmuştur. Üst üste yaptığı bu akınlar neticesinde Antakya bölgesinde saldırıya uğramayan hiçbir yer kalmamıştır. Afşin’in sıkı kuşatma tebdirleri yüzünden erzakları biten Antakya halkının çaresizlikten insan eti yemeğe mecbur kaldığı aktarılmıştır. Karşılaştıkları zor durum karşısında şehrin ileri gelenleri yüklü bir miktâr para karşılığında kuşatmanın kaldırılmasını istemişlerdir. Bu sırada Emir Afşin’e, Sultan Alparslan Bizans’a karşı giriştiği başarılı akınlar neticesinde “kendisinden razı olduğunu”, yani affedildiğini bildiren bir mektup göndermiştir. Güney Doğu Anadolu’da Bizans’ın müdafaasını kıran Emir Afşin, Nisan 1068 yılında kuşatmayı kaldırmış ve bütün kuvvetiyle birlikte sultana katılmak üzere Irak bölgesine yönelmiştir.94 1069 yılında Emir Afşin, Ahmedşah ile birlikte Orta Anadolu bölgesine girmiştir. Selçuklu birlikleri Sakarya kıyılarına kadar ilerleyerek Sivrihisar’ın güneyindeki Amorion (Amûriyye) kentine fethedip yerle bir ettikten 95 sonra yoluna devam etmiştir. Afşin Bey’in, Bizans için önemli olan bu kaleyi nasıl ele geçirdiğini İbnü’l-Cevzi şöyle anlatmıştır; “Bizans İmparatoru (Romanos Diogenes), Amûriyye’deki büyük patriği tutuklatmıştı. 93Farac, Abû’l-Farac Tarihi, II, s.318, Ernst Honıgmann, Bizans Devletinin Doğu Sınırı, çev. Fikret Işıltan, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi Yayınları, İstanbul 1970, s.139, Köymen, Büyük Selçuklu İmp., III, s.22, Mükremin Halil Yınanç, Türkiye Tarihi Selçuklular Devri, I, TTK. Yay., Ankara 2020, s.53, Sevim, Ünlü Selçuklu Komutanları, s.18, Sevim, Suriye-Filistin Selçuklu,s.23, Sevim, Anadolu’nun Fethi s.43, Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.68, Osman Gazi Özgüdenli, Selçuklular, İSAM. Yayınları, Ankara 2008, s.147. 94 İbnü’l-Adîm, Zübdetü’l-Haleb, s.17, Claude Cahen, Türklerin Anadolu’ya İlk Girişi, çev. Yaşar Yücel, Bahaeddin Yediyıldız, TTK Yay., Ankara 2021, s.23, Mehmet Altay Köymen, Selçuklu Devri Türk Tarihi, TTK Yay., Ankara 2019, s.268, Salim Koca, Türkiye Selçukluları Tarihi, Berikan Yayınevi, Ankara 2016, s.33, Oğuz Ünal, Türkiye Tarihine Giriş Horasan’dan Anadolu’ya, Töre Devlet Yayınevi, Ankara 1980, s.102. 95Azîmî Tarihi, s.22. 23 Tutuklanan patriğin küçük kardeşi olan patrik ise kaçmayı başardı ve Afşin’in Amûriyye’ye yaklaştığını öğrendi, bir süre sonra da yolda ona rastladı ve imparatorun, kardeşine yaptıklarını anlattı ve ona “Amûriyye’ye hile ile girip şehri kendisine teslim edeceği” vaadinde bulundu. Çok geçmeden bu patrik, Amûriyye’dekilere haber gönderip ‘İmparatorun, kendisini Oğuzların saldırılarına karşı sizlere yardım için gönderdiğini’ bildirdi ve önünde, üzerlerinde ikişer haç bulunan bayraklarla ve arkasında da Afşin olduğu halde, Amûriyye’ye doğru hareket etti. Çok geçmeden de kent kapısını ele geçirdi ve Afşin de onunla birlikte içeri girdi; Afşin, Bir takım öldürme ve yağma eylemlerinde bulunup aldığı tutsaklarla birlikte şehirden ayrıldı”.96 İmparator Romanos Diogenes, Emir Afşin’in hareketlerinden haberdar olduğu zaman Selçuklu birliklerinin yolunu kesmek istemişse de başarılı olamamıştır. Emir Afşin akınlarını Haliç’e değin sürdürmüş, İmparatorun İstanbul’a gelmesi üzerine pek çok esir ve ganimetlerle birlikte buradan ayrılmıştır. 97 1070 yılında Emir Afşin tekrar Anadolu’ya yönelmiştir. Bu seferki amacı akın düzenlemek değil Sultan Alparslan’ın kız kardeşi Gevher Hatun’un kocası Erbasan’ı yakalamaktı. Erbasan emri altındaki Nâvekiyye Türkmenleri ile birlikte isyan ederek Anadolu’ya kaçmıştır. Bu isyanın sebebi dönem kaynaklarında yer almazken süre gelen isyanın nedenleri incelendiğinde saltanatı ele geçirmek için isyan etmiş olmasının muhtemel olacağı yorumu yapılabilir. Erbasan’ın Anadolu’ya gelmesiyle Bizans İmparatoru, onun yağma faaliyetlerinde bulanacağını düşünerek üzerine bir takım kuvvetlerini görevlendirmiştir. Görevlendirilen bu birlik ve komutanı Bizans Kumandanı Manuel’in kendisine yaklaştığı bilgisini alan Erbasan “Ben sizinle savaşmaya gelmeyip sultandan kaçarak size sığınmak amacı ile geldim” şeklinde haber göndermiştir98. Bu sözlere inanmayan Bizans Kumandanı Manuel, Erbasan’ın Anadolu’da ilerleyişini durdurmak için saldırmışsa da yapılan mücadeleler sonucunda beraberinde bulunan diğer bir kumandan olan Nikephoros Melissenos ile birlikte esir edilmiştir. Erbasan, Bizans kumandanlarının ancak 70 kantar altın karşılığında serbest bırakacağını bildirdiği sırada Emir Afşin’in kendisine yaklaştığını öğrenmiştir. Bu sayede kumandanları serbest bırakan Erbasan, Bizans’a iltica etmiştir. Büyük Selçuklu Devleti tarihinde daha önce hiçbir hanedan üyesi merkezi otoriteye isyan ederek Bizans Devleti’ne sığınma talebinde bulunmadığı burada belirtilmelidir. 96İbnu’l-Cevzi, Mir’a’tüz-Zamân, s.161, Sevim, Ünlü Selçuklu Komutanları, s.24. 97İbnu’l-Cevzi, Mir’a’tüz-Zamân, s.161, Farac, Abû’l-Farac Tarihi, II, s.321, Özgüdenli, Selçuklular, s.148 98İbnu’l-Cevzi, Mir’a’tüz-Zamân, s. 167. 24 Emir Afşin, Sivas ve Kayseri yolunu takip etmiş, Denizli’ye kadar olan Bizans bölgelerine yağma akınlarında bulunarak ilerlemiştir. Marmara kıyılarına ulaştığında Bizans İmparatoru’na elçi göndermiş ve kendisinin Sultan Alparslan adına isyan etmiş olan Erbasan’ın iadesini talep ettiğini bildirmiştir. Bizans İmparatoru ise “Bize sığınanları teslim etmemek, bizim geleneklerimizdendir” diyerek bu talebi diplomatik bir dille reddetmiştir. Bu durum üzerine Emir Afşin dönüş güzergâhında bulunan Bizans şehirlerini yakıp yıkmıştır ancak sağlam sur ve kalesi olan kentler onun gazabından kurtulabilmiştir. Elde ettiği pek çok ganimetle Toroslara yönelmiş, kışın bastırması yüzünden bir müddet burada kalmak zorunda kalmıştır. Afşin 1071 ilkbaharında ganimet ve esirlerin satılması için önce Ahlat’a gitmiştir. Burada Sultan Alparslan’a, Bizans Devleti’nin sınırlarını koruyacak güçte olmadığını ve Erbasan’ın kendisine iade edilmediğini bildirmiş, buradan İran’a dönmüştür.99 Yaklaşık altı sene boyunca faaliyetlerinden haberdar olmadığımız Afşin Bey, Sultan Melikşah tarafından Melik Tutuş’a yardımcı olması için vazifelendirilmiştir.1077 yılında Sultan Melik Şah, Emir Atsız Bey’in Kahire savaşında şehit olduğu şeklinde bir haber alınca bu sırada Gence valisi olan kardeşi Tutuş’u Suriye ve Filistin Selçuklu hükümdarlığına atamıştır. Bu emri haber alan Atsız, kendisinin hayatta olduğunu tabi metbû statüsüne uygun olarak vergilerini ödediğini İslam için cihat yaptığını bu yapılan atamanın kendisine haksızlık oluğunu belirten bir mektubu Melikşah’a göndermiştir. Bu haber ile sultan, Melik Tutuş’a Suriye ve Filistin bölgesinden uzak durmasını, bunun yerine Halep bölgesine akınlarda bulunmasını emretmiş ve onun hizmetine pek çok değerli emirlerle birlikte Emir Afşin’i vermiştir. Bu sırada Emir Atsız’ın hâkimiyet sahası içinde bulunan Dımaşk şehri Fâtımî Devleti Komutanı Nasrüddevle el-Cüyüş tarafından kuşatma altına alınmıştır. Bu kuşatma karşısında zor durumda kalan Emir Atsız, Tutuş’u yardıma çağırarak şehri kendisine teslim edeceğini bildirmiştir. Tutuş’un Dımaşk önlerinde görünmesi ile Fâtımî ordusu geri çekilmiştir. Melik Tutuş, Dımaşk şehrine girdiğinde Suriye Fatihi Atsız’a gadredip onu öldürmüştür.100 Tutuş’un, Büyük Selçuklu Devleti’ne bağlı önemli bir olan Emir Atsız’ı haksız yere öldürmesi üzerine Emir Afşin kendisini güvende görmeyerek 99Mahmud, Selçuk-Nâme, I, s.87-89, İbnu’l-Cevzi, Mir’a’tüz-Zamân, s.166-168, Urfalı Mateos Vekayi-Nâmesi, s.137, Köymen, Selçuklu Devri, s.271, Yınanç, Türkiye Tarihi, I, s.60, Cahen, Türklerin Anadoluya İlk Girişi, s.26, Koca, Türkiye Selçukluları Tarihi, s.34, Sevim, Anadolu’nun Fethi, s.50, Sevim, Suriye- Filistin Selçuklu, s.12, Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.73, Sevim, Ünlü Selçuklu Komutanları, s.26, Özgüdenli, Selçuklular, s.149. 100İbnu’l-Cevzi, Mir’a’tüz-Zamân, s.229-230, Urfalı Mateos Vekayi-Nâmesi, s.169, Azîmî Tarihi, s.26, Kafesoğlu, Sultan Melikşah, s.23-27, Sevim, Suriye- Filistin Devleti, s.44, Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.105-109, Sevim, Ünlü Selçuklu Komutanları, s.44. 25 Dımaşk’tan emrindeki kuvvetleriyle birlikte gizlice ayrılmıştır. Rafeniyye bölgesine gelerek yol güzergâhında bulunan bir ticaret kervanını yağmalamıştır. Buradan Cisr kalesine gitmiştir. Kaleden ayrılmadan Ebul Hasan b. Munkiz kendisine gelerek “Suriye’yi yağmalamadan vazgeçmesini ve özellikle Kefertâb beldesine saldırıda bulunmasını” istemiştir. Emir Afşin onun bu isteklerini kabul ettikten sonra Maare ve Kefertab bölgelerine doğru ilerlemiştir. Bu bölgelere yağma akınları yaptıktan sonra Antakya’yı tekrar kuşatma altına almıştır. Şehir halkı bir taraftan ona kuşatmanın kaldırılması şartıyla 30 bin altın vermeyi vaad ederken diğer taraftan da Tutuş’a haber göndererek belli bir ücret karşılığında yardım çağrısında bulunmuşlardır. Afşin bu haberi aldığında Diyarbakır’a kaçmayı tercih etmiştir. Afşin’in bu bölgeden ayrılığını öğrenen Tutuş ise tekrar Dımaşk’a dönmüştür.101 Emir Afşin hakkında bu olaydan sonra kaynaklarda bilgi bulunmamaktadır. Emrindeki pek çok Türkmen askeri ile Anadolu’ya gelen Emir Afşin, fetih haraketına devam etmiş olsa idi bu faaliyetleri dönem kaynakları tarafından kaydedilirdi. Daha sonra adının hiç zikredilmemesinin sebebi onun kısa bir süre sonra ölmesinden ya da öldürülmesinden kaynaklanmış olmalıdır. 2. Agacı ve Behlevan Emir Agacı ve Emir Behlevan, Alparslan’ın Kutalmış ile giriştiği mücadele esnasında sultanın ordusunda yer almışlardır. Tuğrul Bey, Halife el-Kâim Biemrîllah’ın kızı ile evlenme hazırlıkları içindeyken102 Kutalmış’ın103 isyan haberini almıştır. Fakat onun ölümü nedeniyle bu isyanı bastırma işi tahta geçen Alparslan’a düşmüştür. Alpaslan, Kutalmış’ın Rey taraflarına gelmesiyle 1064 yılında Nîşâbur’dan ayrılarak isyanı bastırmak üzere Rey’e gitmiştir. Bu esnada Sultan Alpaslan’ın merkez cenahında Emir Agacı, sağ 101İbnu’l-Cevzi, Mir’a’tüz-Zamân, s.231, İbnü’l-Adîm, Zübdetü’l-Haleb, s.43, Sevim, Ünlü Selçuklu Komutanları, s.31. 102Tuğrul Bey’in bu evliliği istemekteki nedeni, Büyük Selçuklu Saltanatını Sünni İslam inancının dini gücünü temsil eden Abbasî Halifeliği ile birleştirmektir. Nitekim Ahmet Cevdet Paşa bu durumu: “Tuğrul Bey her istediğini elde etmiş bir ulu sultan idi, bu arzusuna da kavuşursa Peygamber sülalesine intisap edecek, eski hükümdarların elde edemedikleri bir şeref ve iftihara kavuşmuş olacaktı” şekinde ifade etmektedir. Ahmet Cevdet Paşa, Kısas-ı Enbiyâ ve Tevârih-i Hulefâ, II, Bedir Yayımları, İstanbul 1969, s.234,235. 103Selçuk Bey’in vefatı üzerine ailenin başına geçen Arslan Yabgu, Sâmânî Devletinin yıkılmasıyla oluşan otorite boşluğundan faydalanarak güç kazandı. Yabgunun siyasi gücünden çekinmeye başlayan Gazneli Mahmud bir hile ile onu ve Kutalmış’ı Kalincar Kalesine hapsetmiştir. Kutalmış bu kaleden kaçmayı başararak Tuğrul ve Çağrı Bey’in emrine girmiştir. Şartlar kendi lehine döndüğü zaman babasından sonra tahtın kendisinin hakkı olduğunu düşünerek isyan etmiştir. Geniş bilgi için bkz. Faruk Sümer, “Kutalmış”, DİA., XXVI, Ankara 2002, s.480-481. 26 cenahında ise Emir Behlevan bulunmaktadır. 104 Bu mücadelede nasıl bir rol oynadıkları hakkında kaynaklarda bilgi yoktur. Alp Arslan ile yaptığı mücadelede yenilgiye uğrayan Kutalmış aynı zamanda hayatını kaybetmiştir. Kutalmış’ın naaşı Tuğrul Bey’in Rey’de bulunan mezarının yanına gömülmüştür.105 Emir Agacı ve Emir Behlevan ile ilgili bilgiler sadece bu savaşta yer almaktadır. Muhtemelen ikisi de bu savaşta öldürülmüş olmalıdırlar. 3. Ahmed Emir Ahmed adına kaynaklarda ilk kez Sultan Melikşah’ın Kafkasya seferine çıkmasının ardından gelişen olaylar sırasında rastlanılmaktadır. Sultan Melikşah devrinden önce ne gibi görevler aldığı bilinmemektedir. Onun hakkında verilen bilgiler Gürcistan Seferi ile sınırlıdır. Sultan Melikşah saltanatının ilk yıllarında Büyük Selçuklu vasalı olan Gence Emiri III. Fadlun’un şüpheli bağlılığından endişe ederek Kafkasya seferine çıkmıştır. Gence’yi ele geçiren Sultan Melikşah bölge valiliğine Emir Savtegin’i atamıştır (1076). Fakat Gürcü Kralı Giorgi’nin başkaldırması üzerine yapılan savaşta Savtekin yenilgiye uğrayarak Kars, Anapa, Vanand bölgelerini terk etmek zorunda kalmıştır. Yenilgi üzerine Sultan Melikşah tekrar Gürcistan seferine çıkmış ve bölgede düzeni sağladiktan sonra buradan ayrılmıştır. Emir Savtekin ile Giorgi arasında ikinci bir savaş vuku bulmuşsa da Selçuklu emiri yine yenilerek geri çekilmek zorunda kalmıştır.106 Bu olay sonucunda Erzurum, Oltu, Kars bölgeleri Bizans sınır kumandanı Giogor Bakuryan tarafından işgal edilmiştir. Yaşanan kayıplar neticesinde Sultan Melikşah, Emir Ahmed’i bölgedeki asayişi tekrar sağlaması için Gürcistan’a sevk etmiştir (1080). İlk önce Arrân bölgesine gelen Emir Ahmed burada Gürcü Kralı ile karşılamış ve onu yenilgiye uğrattıktan sonra kuşatığı Kars şehrini fethetmiştir. Bundan sonra da Emir Ahmed, Bizans sınır komutanı Bakuryan tarafından işgal edilen Erzurum ve Oltu’yu ele geçirmiştir. Ardından bir kez daha Gürcü Kralına baskın düzenleyerek onu 104Şadruddin Ebu’l-Hasan Ali İbn Nâşr İbn Ali El-Hüseyîn, Ahbâr üd-Devlet İs-Selçukiye, çev. Necati Lügal, TTK. Yay., Ankara 1943, s.21 105Hüseyîn, Ahbâr üd-Devlet, s.22, Mahmud, Selçuk-Nâme, I, s.57, Mevdûdî, Selçuklular, s.224, İbnu’l-Cevzi, Mir’a’tüz-Zamân, s.129, Sefer Solmaz, “Selçuklu Tarihini Derinden Etkileyen Bir Olay; Selçuklu Yabgulu Mücadelesi”, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S.35, 2014, s.557. 106Yınanç, Türkiye Tarihi, I, s.89, Kafesoğlu, Selçuklu Tarihi, s.65, Özgüdenli, Selçuklular, s.176. 27 mağlup etmiştir. Büyük Selçuklu birlikleri karşısında daha fazla direnmeyeceğini düşünen Gürcü Kralı, Acara’ya oradan da Abhazistan’a kaçmıştır.107 Dönem kaynaklarında Emir Ahmed hakkındaki bilgiler sınırlıdır. Burada dikkatimizi çeken husus Emir Savtegin bu seferde başarısız olmasına rağmen bundan sonraki dönemlerde Büyük Selçuklu Devleti sultanlarınca birçok görevde vazifelendirmiştir. Ayrıca kaynaklarda Savtegin’in başarılarından ayrıntılı olarak bahsedilmektedir. Fakat Savtegin’in başarısız olduğu bu seferlerde büyük başarılar elde eden Emir Ahmed’in bundan sonra isminin geçmemesi askerî açıdan mümkün görünmemektedir. Bu durum Emir Ahmed’in bu seferden kısa süre sonra ölmüş olabileceği ihtimalini akla getirmektedir. 4.Ahmedşah Anadolu’nun fethedilmesi için görevlendirilen kumandanlar arasında Emir Ahmedşah da yer almaktadır. Ahmetşah, Büyük Selçuklu Devleti’ne bağlı büyük emirlerden olan Afşin ve Gümüştegin ile birlikte 1066 yılında Anadolu’ya girerek Ergani, Tulhum ve El-Cezir’e bölgesine akınlarda bulunmuştur. Ahmedşah adı geçen emirlerle birlikte Nusaybin’i kuşattıysa da ele geçirememişlerdir. Adıyaman yöresinden Antakya’ya kadar akınlarını sürdüren Selçuklu birlikleri pek çok ganimet ele geçirmiştir. Söz konusu akınları durdurmak isteyen Bizans İmparatoru, Aruandanos’un kumandanlığında bir kuvvet göndermiştir. Fakat Bizans ordusu Oşin Kalesi mevkiinde yenilerek geri çekilmiştir. Daha sonra Ahmedşah diğer emirlerle birlikte Selçuklu üssü olan Ahlat’a dönmüştür. 108 1068 yılında Ahmetşah, Afşin, Demleçoğlu, Duduoğlu ile birlikte tekrar Anadolu’ya yönelmiştir. Bizans İmparatoru Romanos Diogenes, Selçuklu birliklerine karşı ordu hazırlatmıştır. Bizans ordusu Palu yöresine geldiğinde Selçuklu birliklerinin Konya, Karaman civarını yağmaladığı bilgisi ile yönünü değiştirmiştir. Selçuklu ordusunun önünü kesmek isteyen Bizans ordusu, Kayseri’ye ulaştığında Selçuklu askerleri Toros Dağları geçidinden Haleb’e gelmeyi başarmışlardır. Umduğunu bulamayan Bizans İmparatoru hiçbir çatışmaya giremeden geri dönmek zorunda kalmıştır.109 107Kafesoğlu, Sultan Melikşah, s.108, Yınanç, Türkiye Tarihi, s.89, Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.119, Sevim, Anadolu’nun Fethi, s.86, Özgüdenli, Selçuklular, s.176, Cahen, Türklerin Anadolu’ya İlk Girişi, s.50. 108Honigmann, Bizans Devletinin Doğu Sınırı, s.139. 109Sevim, Suriye-Filistin Selçuklu, s.21-22. 28 Aynı yıl Ahmetşah, Afşin ile birlikte Orta Anadolu bölgesinden ilerleyerek Sakarya Irmağı boyunca akınlarını sürdürmüştür. Bizans imparatoru, Selçuklu birliklerine karşı çıkmak için 200 bin kişilik ordusuyla Kayseri üzerinden hareket etmiştir. Afşin’in, Amuriyye kentini ele geçirmesi ile onun önünü kesmek isteyen İmparator yönünü değiştirdiyse de yıldırım hızıyla ilerleyen Selçuklu birliklerine yetişememiştir. Kış mevsiminin başlaması ve erzak sıkıntısı çekmeye başlayan Bizanslılar, İstanbul’a dönmek zorunda kalmışlardır. 1069 yılında Ahmetşah tekrar Anadolu’ya akınlarda bulunmuş ve pekçok ganimet ele geçirmiştir. 110 Kaynaklarda bu bilgilerden sonraki altı yıllık dönemde Ahmetşah’ın yaptığı faaliyetler bulunmamaktadır. 1075 yılına gelindiğinde ise Ahmetşah ve emrindeki askerleri Halep şehrinde görmekteyiz. Ahmetşah, Halep Emiri Nasr ile anlaşmış ve yaptıkları ittifakın ardından Hazıru Süleymanî kentinde ikamet etmeye başlamıştır. 111 Ahmetşah, Bizanslıların elinde bulunan Menbic’i kuşatmıştır. Sıkı muhasara tedbirleri yüzünden savunmanın manasız olduğunu düşünen Bizans yöneticisi, şehri Ahmetşah’a bırakmak zorunda kalmıştır (Eylül-Ekim 1075).112 Ahmetşah, daha sonra Nasr’ın emri ile Halep şehri civarlarında akınlarda bulunan Atsız’ın kardeşi Çavlı’nın üzerine ilerlemiştir. Atsız, Mirdasî Emirliği hâkimiyeti altında bulunan Rafeniyye’yi ele geçirdikten sonra kardeşi Çavlı’nın yönetimine bırakmıştır. Çavlı üzerine ilerleyen Ahmetşah, Hama yakınlarında karşılaşmıştır. Ahmetşah muharebede mukavemet gösterememiş ve sağ kalan askerleri ile Mezkîn’e sığınmıştır. 113 Mezkîn’e çekilen askerler Halep’e dönmek istedikleri Ahmetşah’a bildirmişlerdir. Ahmetşah ise bu isteğe karşı askerlerine; “Bu yenilgiden sonra Halep’e dönmek, bize ne yarar sağlar. Eğer savaş için harekete geçersek o takdirde Allah, Çavlı kuvvetlerine karşı bize zafer kazandıracaktır. Yok, eğer benim bu fikrimi kabul etmezseniz o zaman ben Fırat Irmağı yörelerine gider, oradaki oymağımdan yardım isterim. Çünkü bu yenilgiden sonra Halep’e Nasr b. Mahmûd’a dönmenin, benim için hiçbir değer ve anlamı olmaz. Biz zafer kazanırsak o zaman Emir Nasr bize lütuf ve ihsanlarda bulunur” demiştir. Ahmetşah’ın bu sözleri askerlerin yeniden toparlanmasını vesile olmuş ve Çavlı’nın üzerine ani bir baskın 110Sevim, Anadolu’nun Fethi, s.48. 111Al-Adîm, Buğyat At-Talab, s.68. 112İbnü’l Adim, Zübdetü’l-Haleb, s.32. 113Ali Sevim, Suriye-Filistin Selçuklu, s.46, İbnü’l Adim, Zübdetü’l-Haleb, s.33. 29 düzenlemişlerdir. Pusuya düşürülen Çavlı, Rafeniyye’ye sığınmış ardından kardeşi Atsız’ın yanına Dımaşk’a dönmüştür.114 Ahmetşah’ın, Çavlı karşısında kazandığı zafere Nasr bir süre sevinmiş olsada Ahmetşah’ın gittikçe güçlenmesi onu tedirgin etmeye başlamıştır. Nasr’ın zihnine yerleşen bu korku yüzünden 1076 yılında Ahmetşah’ı Halep kalesine hapsettirmiştir. Ardından Türkmen askerlerine saldırdırmış, bu sırada kendisine isabet eden ok neticesinde vefat etmiştir. Ahmetşah’ın tutuklu olmasını hazmedemeyen Türkmenler, Halep şehrine zarar vermeye başlamışlardır. Devlet adamları isyanın daha fazla büyümesine engel olmak için Nasr’ın kardeşi Sâbık’ı emir ilan etmişlerdir. Şehirde meydana gelen huzursuzluğun son bulması için Ahmetşah’ı hapisten çıkarılmasının daha uygun olacağını Sâbık’a bildirmişlerdir. Sâbık, Ahmeşah’ı tutukluğuna son verdiği gibi onun gönlünü almak için 3 bin altın ve her ay 30 bin maaş tahsisinde bulundu.115 Beyleri serbest kalan Türkmenlerin öfkeleri böylece dindirilmiştir. Ahmetşah daha sonra Halep Emiri Sâbık’ın taht mücadelesinde yanında yer almıştır. Sâbık’ın emir olmasını istemeyen Kilâboğulları, kardeşi Vessâb’ı Halep şehrine hâkim olması için kışkırtmaya başlamışlardır. Vessâb gerekli destekleri sağladıktan sonra Halep’e sefer düzenlemiştir. Sâbık canını ve saltanatını korumak için Ahmetşah’tan yardım istemiştir. Ahmetşah o sırada Halep’te bulunan diğer bir Türkmen Beyi olan Demleçoğlu Muhammed ile irtibata geçerek kendi saflarına dâhil etmiştir. İki kardeşin Kınnesrin’de karşı karşıya gelmesi ile başlayan savaşı Türkmen askerleri gücüne sahip olan Sâbık kazanmıştır. Bu zaferden kısa bir süre sonra Ahmetşah, Demleçoğlu tarafında ziyafete davet edilmiştir. Beraberinde az bir askerle bu davete katılan Ahmetşah, Demleçoğlu tarafından hapsedilmiştir. Müttefikinin bu durumunu haber alan Sâbık 10 bin altın ve 20 at karşılığında Ahmetşah’ı kurtarmıştır. Hapis hayatından sonra Halep’ dönen Ahmetşah, Bizans Devleti hâkimiyeti altında bulunan Antakya’ya sefer tertiplemiştir. Antakyalıların verdiği 5 bin altın ile kuşatmayı kaldıran Ahmetşah Halep’e dönmüştür. Bu sırada Melikşah tarafından SuriyeFilistin Selçuklu melikliğine tayin edilen Tutuş, Halep’i kuşatmıştır. Halep’i savunmak için 114İbnü’l Adim, Zübdetü’l-Haleb, s.33-34. 115Sevim, Suriye-Filistin Selçuklu, s.46-47, İbnü’l Adim, Zübdetü’l-Haleb, s.34 30 Ahmetşah, Türkmen askerleri ile Sâbık’ın yanında yer almıştır. Tutuş’un Halep’i muhasara ettiği sırada Ahmetşah isabet eden mızrak sonucu hayatını kaybetmiştir (1078-1079).116 5. Aksungur Emir Aksungur’un, Halep Selçuklu valiliğine tayin edilmesinden önce Selçuklu Devleti bünyesinde ne gibi görevler aldığı bilinmemektedir. Onun Sabyû boyuna mensup ve babasının isminin el-Turgan olduğu bazı kaynaklarda geçmektedir.117 İbnü’l-Adîm ise Aksungur’un babasının ismini Numan olarak kaydetmiştir.118 1086 yılında Melik Tutuş Halep şehrini kuşatma altına aldığında Halep Reisi İbnü’lHuteytî, Sultan Melikşah’a başvurarak yardım istemiş ve şehri kendisine teslim edeceğini bildirmiştir. Sultan Melikşah, İsfahan’dan hareketle Halep kapılarına yaklaştığında Tutuş kuşatmayı kaldırarak buradan ayrılmıştır. Şehri teslim alan Melikşah yönetimi Selçuklu Devletine bağlamak ve burada merkezi otoriteyi sağlamak amacıyla Kasîmüd-devle unvanıyla valilik görevine Aksungur’u tayin etmiştir (1087). Aksungur’un emrine 4 bin hassa askeri verdikten sonra Bağdat’a gitmek üzere buradan ayrılmıştır.119 Halep valiliğine atanan Aksungur’un ilk faaliyeti bölgedeki sükûneti sağlamak olmuştur. Suriye’de bulunan Münkızoğulları ailesi Büyük Selçuklu Devleti’ne tabi durumdaydı. Münkızoğulları Emiri Nasr b. Ali b. Münkız topraklarını genişletmek maksadıyla komşu bölgelere akınlar düzenlemiştir. Şeyzer120 emiri bir sonraki hamlesini Latmin bölgesine karşı yapmıştır. Latmin halkı, Halep Valisi Aksungur’a başvurmuş ve 116Sevim, Suriye-Filistin Selçuklu, s.47-49, İbnü’l Adim, Zübdetü’l-Haleb, s.34-38, Al-‘Adîm, Buğyat At-Talab s.68-69, İbnü’l Cevzi, Mir’âtü’z-Zamân, s.220. 117Al-Adîm, Buğyat At-Talab s.73, Ali Sevim, “Azimî’nin El-Muvassal Adlı Kayıp Eserindeki Selçuklularla İlgili Kayıtlar”, Belleten, XLVII, S.187, Ankara 1983, s.846, Sevim, Ünlü Selçuklu Komutanları, s.72. 118İbnü’l-’Adîm, Zübdetü’l-Haleb, s.64. 119Yazıcızâde Ali, Tevârîh-i Âlî Selçuk (Oğuznâme-Selçuklu Tarihi), hzr. Abdullah Bakır, Çamlıca Yay. İstanbul 2013, s.55, İbnü’l Verdî, Bir Ortaçağ Şairinin Kaleminden Selçuklular, s.42-43, İbnül’Adîm, Zübdetü’l-Haleb, s.64, Al-Adîm, Buğyat At-Talab, s.73, Azîmî Tarihi, s.30, Muhammed bin Hâvendşâh bin Mahmud Mîrhând, Ravzatu’s-Safa fî Sireti’l-Enbiyâ ve’l-Mülûk ve’l-Hulefâ, çev. Erkan Göksu, TTK Yay., Ankara 2018, s.121, Müneccimbaşı, Câmiu’d-Düvel, I, s.58, İbn Kesîr, El-Bidâye, XII, s.290, Sevim, Ünlü Selçuklu Komutanları, s.73, Özgüdenli, Selçuklular, s.30. 120 “Hama’nın 20 km. kadar kuzeybatısında Âsi nehrinin sol kıyısında bu nehrin küçük bir büklümü (Menderes) içinde kurulmuştur”. Şehir Roma döneminde Sezer ismini taşıyordu lakin Ebû Ubeyde b. Cerrâh’ın 637 yılında burayı fethetmesiyle birlikte Şeyzer adını almıştır. Şehir yüksek ve tırmanması zor kayaların üstünde kurulu olduğu için Fâtımîler ve Bizans İmparatorluğu tarafında sık sık kuşatılmıştır. Ebü’l-Hasan Sedîdülmülk Ali’nin burayı 1081 yılında Bizans’tan alması ile Münkızoğulları Emirliği kurulmuştur. Sultan Melikşah’ın Suriye Seferine çıkması ile birlikte Münkız Emirliği Büyük Selçuklu Devletine bağlanmıştır (1086). Gülay Ögün Bezer, “Şeyzer”, DİA., XXXIX, İstanbul 2010, s.106,107. 31 Nasr’a karşı kendilerinin koruma altına almasını istemişlerdir. Aksungur’un vali olduktan sonra yaptığı ilk askeri harekâtı Şeyzer bölgesi Emiri Nasr’a karşı olmuştur. Eylül 1088 tarihinde Şeyzer, Aksungur tarafından kuşatılmıştır. Muhasaraya daha fazla direnemeyen Nasr, komşu bölgelere bir daha saldırmayacağına dair söz vermesi ile Aksungur kuşatmayı kaldırarak Halep’e geri dönmüştür. 121 Büyük Selçuklu Devleti, Melikşah döneminde en geniş sınırlarına ulaşmış olsa da adı geçen Sultan, Suriye ve Mısır bölgelerinin fethi ile doğrudan ilgilenmemiştir. Bu yörelerin fethini önce Emir Atsız, daha sonra da yönetimi eline alan Tutuş gerçekleştirmiştir. Emir Atsız Suriye ve Filistin bölgelerindeki şehirleri ele geçirerek büyük başarılar kazanmıştır. Daha da ileri giden Emir Atsız, Mısır sınırına çok yakın olan Rif şehrini ele geçirmiş ve Mısır’ı kuşatma altına almıştır. Fakat bu sırada Atsız’ın yanında yer alan bazı kumandanlar saf değiştirerek Fâtımî ordusuna katılmışlardır. Atsız, yaşadığı kuvvet kaybına rağmen muhasarayı devam ettirmişse de yenilerek geri çekilmek zorunda kalmıştır. Diğer yandan burada yaşadığı başarısızlık nedeniyle Atsız, itibar kaybı yaşamıştır. Oluşan bu durumu değerlendirmek isteyen Fâtımî Devleti, Dımaşk şehrine saldırmıştır. Kuşatma karşısında savunma tedbirlerinin azalmasıyla Emir Atsız, Melik Tutuş’tan yardım istemek zorunda kalmıştır. Yardım talebine olumlu karşılık veren Tutuş’un gelmesi ile birlikte Fâtımî ordusu geri çekilmiş olsa da Atsız, talep ettiği yardımdan kısa bir süre içinde pişman olmuştur. Hâkimiyeti altında bulunan toprakları kaybetmek istemeyen Atsız, Tutuş’a karşı bazı gizli görüşmeler yapmıştır. Fakat kendisinin arkasından gizli işlerin tertiplendiği bilgisini edinen Tutuş, Atsız’ı öldürtmüştür (1079). 122a Bu olaydan yaklaşık on yıl kadar sonra yine Fâtımî ordusu Nasrud-devle’nin kumandasında Akkâ, Sur, Sayda, Cübyl ve Beyrut şehirlerini işgal etmiştir. Dımaşk kentini de muhasara ettilerse de almaya muvaffak olamamışlardır (1089). Suriye-Filistin Selçuklu Meliki Tutuş, Akkâ’da bulunan hazinesinin yağmalanması ve hâkimiyeti altında bulunan sınırların tehlikeye girmesinden dolayı Büyük Sultan Melikşah’tan, Fâtımî Devleti’ne karşı girişeceği askeri harekâta destekte bulunmasını istemiştir.123 İbnü’l-Esîr ve Müneccimbaşı bu hadiseler yaşanırken Sultan Melikşah’ın Bağdat’ta olduğunu, emirlerden Aksungur, 121İbnül’Adîm, Zübdetü’l-Halep,s.65, İbnü’l Verdî, Bir Ortaçağ Şairinin Kaleminden Selçuklular, s.43, Kafesoğlu, Sultan Melişah, s.93, Sevim, Ünlü Selçuklu Komutanları, s.76. 122Salim Koca, “Büyük Selçuklu Sultanı”, s.30-37. 123Kafesoğlu, Sultan Melikşah, s.93, Sevim, Ünlü Selçuklu Komutanları, s.77. 32 Bozan ve Yağısıyan’ın onun yanında bulunduğunu, Tutuş’un mektubu üzerine derhal onları Suriye bölgesine naklettiğini yazmışlardır.124 Fakat İbnü’l-Adîm; Suriye valilerinin “Halef b. Mülâib’in Humusta yolları kesip yolculara korku ve endişeye düşürdüğünü” bildiren mektubu Melikşah’a göndermelerinden sonra sultanın yukarda adı zikredilen emirlere “Halef b. Mülâib’in kötü hareketlerine karşı önlemler almalarını” emrettiğini kaydetmiştir.125 Emirler vakit kaybetmeksizin Tutuş’un ordusuna katılmışlardır. Sultandan aldıkları emir doğrultusunda hareket eden komutanlar ilk olarak Fâtımî Devletini tanımış olan Halef b. Mülaib’in hâkimiyeti altında bulunan Humus’u muhasara altına almışlardır. Mülaib şehri eman ile teslim etmişse de Tutuş tarafından oğulları esir edilmiş, kendisi de Mısır’a kaçmak zorunda kalmıştır. Buradan Akka’ya ilerleyen Tutuş harekâtında başarılı olmuştur. 126 Aksungur ve birlikleri 1090 veya 1091127 yılında Halef b. Mülaib’in hükmünde olan Efâmiye Kalesi’ni ele geçirerek buranın yönetimini Münkızoğulları ailesinden Nasr’a vermiştir.128 Tutuş, Emir Bozan ve Aksungur’un komutanlığı altında tek vücut olmuş ordusuyla Fâtımî Devleti vasalı olan Trablus’a yönelmiştir. Şehrin hâkimi Ebu’l-Hasan İbn Ammar Selçuklu ordusuna karşı daha fazla mukavemet gösteremeyeceğini anladığında Tutuş’un emri altındaki bazı kumandanlara para teklif ederek kuşatmanın kaldırılması konusunda iletişim kurmuş ise de girişimleri sonuçsuz kalmıştır. İbn Ammar bir sonraki hamlesini Emir Aksungur’a karşı yapmıştır. İbnü’l Esir’e göre bu irtibat; İbn Ammar’ın, Aksungur’a “otuz bin dinar para ile bir o kadar da hediye gönderdi. Ayrıca Sultan Melikşah’ın Tarblusşam’ın idaresini kendisine bıraktığını bildiren menşurlar ile Sultan’ın oradaki naiblerine yardımcı olup onlarla iş birliği yapması ve sureti katiyyede onlarla muharebe etmekten sakınmasını emreden fermanlarını gösterdi”. 129 Menşurları gören Emir Aksungur kuşatmanın Sultan Melikşah’a isyan niteliği taşıyacağını dile getirince Tutuş sinirlenerek onun kendisine bağlı bir kumandan olduğunu hatırlatmıştır. Aksungur ise Tutuş’a bağlılığının Sultan Melikşah’ın emirlerini yok saymadığı sürece olduğunu söyleyerek kuvvetleri ile birlikte Halep’e dönmüştür. Emir Bozan da bu olay sonucu valisi olduğu Urfa’ya dönmüştür. Önemli 124İbnü’l-Esir, el Kâmil, X, s.175, Müneccimbaşı, Câmiu’d-Düvel, I, s.60. 125İbnü’l-Adîm, Zübdetü’l-Haleb, s.66. 126Mahmud, Selçuk-Nâme, I, s.160. 127Sevim, “Azimî’nin El-Muvassal Adlı Kayıp Eseri”, s.847, Âzîmî Tarihi, s.32. 128İbnü’l Verdî, Bir Ortaçağ Şairi, s.52, Sevim, Ünlü Selçuklu Komutanları, s.77, Özgüdenli, Selçuklular, s.183 129İbnü’l-Esir, el Kâmil, X, s.176. 33 emirlerin kendisinden ayrılmaları üzerine Tutuş kuşatmayı kaldırarak Şam’a gitmiştir (1092- 93). Trablus kuşatmasında kendisini terk eden Aksungur’a kızgın ve kırgın olan Tutuş, onu Melikşah’a şikâyet etmiş olsa da sultan bu durumu dikkate almayarak Aksungur’a karşı herhangi bir girişimde bulunmamıştır.130 Emirler arası anlaşmazlık yüzünden Fâtımî Devletine karşı başlatılmış olan askeri harekât tamamlanamadan son bulmuştur. Büyük Selçuklu Sultanı Melikşah Bağdat’ta 1092 senesinde vefat etmiştir.131 Bu haberi alan Melik Tutuş derhal saltanatı ele geçirmek için Dımaşk’ta harekete geçmiştir. Hazırlıklarını tamamlayan Tutuş, Halep’e ilerlemiştir. Halep Valisi Aksungur, Melikşah’ın ölümü üzerine ilk önce oğlu Mahmud adına hutbe okutmuştur. Fakat Mahmud’un yaşının küçüklüğü, devleti yönetecek kudrete sahip olmaması ve Tutuş’un Halep’i kuşatması halinde karşı koyamayacağı gibi sebeplerden Aksungur, hutbeyi Tutuş adına değiştirmiştir. Antakya Emiri Yağısıyan, Urfa Hâkimi Bozan’a haber gönderip saltanat mücadelelerinin sonuçlanıncaya kadar Tutuş’un hizmetine girmelerinin daha uygun olacağı tavsiyesinde bulunmuştur. Emirler, Aksungur’un tavsiyesi üzerine hâkim oldukları bölgelerde Tutuş adına hutbe okutmuşlardır.132 Adı zikredilen emirler Tutuş’un emri altında 1093 yılında Rahbe ve Rakka şehirlerini ele geçirmişlerdir. Harekâtına devam eden Tutuş beraberindeki emirlerle Nusaybin kentini kuşatma altına almıştır. Bu esnada şehir halkı surlardan Tutuş’a ağır söz ve küfürler sarf etmişlerdir. Kısa süre sonra şehir ele geçirilince Nusaybin halkından pekçoğu sözleri nedeniyle Tutuş tarafından öldürülmüş, malları da yağma edilmiştir. Tutuş’un gazabından camilere sığınan insanlar dahi kurtulamamıştır. Nusaybin’i ele geçiren Tutuş, kendi adına hutbe okutması için Musul Emiri Kureyş oğlu İbrahim haber göndermiştir. İbrahim’in bu talebi reddetmesi üzerine iki ordu el-Mudayya yakınlarında savaşmıştır. Tutuş’un sağ cenahında Aksungur, sol cenahında Bozan yer almıştır. Her iki emirin başarılı savaş stratejileri sayesinde Musul ordusu tarumar edilirken İbrahim esir alınmış ve öldürülmüştür.133 130İbnü’l-Esir, el Kâmil, X, s.176, Mahmud, Selçuk-Nâme, I, s.162-163, Kafesoğlu, Sultan Melikşah, s.94, Sevim, Ünlü Selçuklu Komutanları, s.78, Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.156, Özgüdenli, Selçuklular, s.183. 131İbnü’l-Esir, el Kâmil, X, s.181, İbn Kesîr, El-Bidâye, XII, s.277, Mahmud, Selçuk-Nâme, I, s.29, Müneccimbaşı, Câmiu’d-Düvel, I, s.65, Köymen, Selçuklu Devri, s.77, Kafesoğlu, Sultan Melikşah, s.188. 132İbnü’l-Esir, el Kâmil, X, s.189, İbnül’Adîm, Zübdetü’l-Halep,s.67, Urfalı Mateos Vekayi-Nâmesi, s.180, Sevim, Ünlü Selçuklu Komutanları, s.79, Sevim, Suriye-Filistin Selçuklu, s.68-69. 133İbnü’l-Esir, el Kâmil, X, s.189-190, İbnül’Adîm, Zübdetü’l-Haleb, s.67-68, Mahmud, Selçuk-Nâme, II, s.32, Sevim, Ünlü Selçuklu Komutanları, s.80. 34 Musul’dan İsfahan’a ilerleyen Tutuş’u güzergâhı üzerindeki kale ve şehirler sultan olarak tanıdıklarını bildirmişlerdir. Bu esnada Sultan Melikşah’ın oğlu Berkyaruk saltanatı ele geçirmek için harekete geçerek Rey ve Hemedan bölgelerinin büyük bir kısmına hâkim olmuştur. Berkyaruk’un faaliyetleri üzerine Emir Aksungur ve Bozan, Tutuş’un hizmetinden ayrılarak Berkyaruk’un yanına gitmişlerdir. Tutuş, iki büyük emirin ayrılmasından sonra büyük bir kuvvet kaybı yaşamıştır. Elindeki kuvvetlerle Berkyaruk’a karşı koyamayacağını düşünen Tutuş, başta kendisine sadık olan Yağısıyan ve diğer emirlerle birlikte asker toplamak amacıyla Dımaşk’a geri dönmüştür. 134 İbnü’l-Adîm bu taraf değişikliğin nedenini Tutuş’un fethettiği yerlerden onlara pay vermemesi şeklinde yorumlamıştır.135 Bize göre yukarıda anlattığımız şekilde Aksungur ve Tutuş’un arasındaki gerileme sebep olan ilk olay Trablusşam emiri İbn Ammar’a karşı yapılan kuşatmadır. Fakat daha sonraki dönemde Aksungur, Melikşah’ın çocuklarının yaşlarının küçük olması yüzünden saltanat mücadelesinden galip ayrılamayacakları ve kendisini de Tutuş’a karşı destekleyecek güçlü bir hanedan mensubunun olmaması gibi sebeplerden dolayı yeniden onun safında yer almaya mecbur kalmıştır. Berkyaruk’un ise kendisinden beklenilmeyen bir şekilde güç kazanmasının ardından Aksungur, Tutuş’u yalnız bırakmıştır. Tutuş’un yanından ayrıldiktan sonra Aksungur Halep’e, Bozan ise Urfa’ya dönerek Berkyaruk adına şehirlerinde valilik görevlerine devam etmişlerdir. Tutuş, emirlerin Berkyaruk’u sultan olarak tanımalarının ardından Emir Yağısıyan ile birlikte Halep’e ilerlemiştir. Aksungur, Halep’i savunmak için Berkyaruk’tan yardım istemiştir. Berkyaruk bu talebe karşılık Urfa Valisi Bozan ve Emir Kürboğa’yı görevlendirmiştir. Emir Aksungur, Bozan ve Kürboğa’nın kumandanlığında Arap ve Horasanlı askerlerden müteşekkil bir ordu Nisan 1094 yılında Halep şehrinin kuzey bölgesinde yer alan Seb’in bölgesinde Tutuş ve Yağısıyan’ın ordusu ile karşılaşmışlardır. İlk olarak Emir Aksungur’a bağlı askerler savaşı başlatmıştır. Lâkin Arap emirlerinden olan Ali b. Şerefüd-devle Müslim’e bağlı askerler savaşmakta isteksiz davranmışlardır. Bozan ve Kürboğa ise orduları ile birlikte oldukları yerde kalmayı tercih etmişlerdir. Büyük emirlerin yardımlarından yoksun olan Aksungur’un birliği hızlı bir şekilde dağılırken askerlerin pek çoğu öldürülmüş, kendisi de esir düşmekten kurtulamamıştır. Huzuruna Aksungur getirildiğinde Tutuş: “Sen beni yenip böyle tutsak 134İbnü’l-Esir, el Kâmil, X, s.190, İbnü’l-Adîm, Zübdetü’l-Haleb, s.68, Mahmud, Selçuk-Nâme, II, s.32, Müneccimbaşı, Câmiu’d-Düvel, I, s.74, Köymen, Selçuklu Devri, s. 79, Sevim, Ünlü Selçuklu Komutanları, s.81, 135İbnü’l-Adîm, Zübdetü’l-Haleb, s.68. 35 alsaydın ne yapardın?” diye sormuştur. Aksungur ise “öldürürdüm” demesi üzerine Tutuş “Ben de sana, senin bana vermek istediğin hükmü veriyorum” demiş ve orada başı kesilerek öldürülmüştür (1094).136 Aksungur’un kesik başı ibret olması için önce valisi olduğu Halep şehrine götürülerek halka gösterilmiş, ardından Dımaşk’a gönderilmiştir. Naaşı Karanbiya’da yaptırdığı kubbe’ye gömülmüştür. İmameddin Zengi Halep’i fethettiği zaman babasının cesedini buradan aldırarak Züccâcîn Medresesi’ne nakletmiştir.137 Melikşah’ın dadısıyla evlenen138 Aksungur, sultandan büyük saygınlık görmüştür. Bunun en büyük kanıtı ise Büyük Selçuklu Devleti’nin kültür, siyasi ve askeri alanının odak noktası olan Halep’e vali olarak atanmasıdır. Sekiz seneye yakın Halep valiliğini ifa eden Aksungur, Büyük Selçuklu Devleti’nin yönetici ve komutan unvanlarını taşıyan en önemli emirlerinden birisiydi. 6. Aksungur el-Porsukî Büyük Selçuklu Devleti Sultanı Tuğrul’un önemli emirlerinden Porsuk’un memlükü olması nedeniyle Aksungur, el-Porsukî künyesiyle anılmıştır.139 1105 yılında Aksungur el-Porsukî Büyük Selçuklu Sultanı Muhammed Tapar tarafından Bağdat şahneliğine140 tayin edilmiştir.141 Bu esnada Musul ve çevresi Emir Çökürmüş tarafından idare edilmekteydi. Fakat bu bölgeler Muhammed Tapar tarafından Çavlı’ya iktâ verilmişti. Yaşanan hâkimiyet çatışmalarında Çökürmüş’ün vefat etmesiyle Musul’u Çavlı’ya teslim etmek istemeyen halk, Türkiye Selçuklu Sultanı Kılıç Arslan’a ve Aksungur el-Porsukî’ye Musul’u teslim edeceklerini bildirmişlerdir. Bu teklife olumlu yanıt veren Aksungur el-Porsukî Musul’un doğu yakasına ordugâhını kurmuştur. Bir süre kente 136İbnü’l-Esir, el Kâmil, X, s.197-198, Mahmud, Selçuk-Nâme, II, s.33, İbnü’l Verdî, Bir Ortaçağ Şairinin Kaleminden Selçuklulari, s.52, Hüseyin, Ahbâr üd-Devlet, s.49, Al-Adîm, Buğyat At-Talab, s.75, Al-Bondâri, Irak ve Horasan, s.85, Müneccimbaşı, Câmiu’d-Düvel, I, s.74, Azîmî Tarihi, s.34, Sevim, “Azimî’nin El-Muvassal Adlı Kayıp Eserindeki Selçuklularla İlgili Kayıtlar”, s. 848, Honıgmann, Bizans Devleti, s.143, Kafesoğlu, Selçuklu Tarihi, s.72, Köymen, Selçuklu Devleti, s.79, Sevim, Suriye-Filistin Selçuklu, s.71-72, Sevim, Ünlü Selçuklu Komutanları, s. 82, Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri Tarihi, s.181. 137İbnül’Adîm, Zübdetü’l-Haleb, s.71, Al-Adîm, Buğyat At-Talab, s.75, Kafesoğlu, Selçuklu Tarihi, s.72, Sevim, Ünlü Selçuklu Komutanları, s.83, Sevim, Suriye-Filistin Selçuklu, s.73, 138İbnül’Adîm, Zübdetü’l-Haleb, s.65, Al-Adîm, Buğyat At-Talab, s.73. 139Coşkun Alptekin, “Aksungur el-Porsukî”, DİA., II, İstanbul 1989, s.297, Al-Adîm, Buğyat At-Talab, s.83. 140Bölgenin veya şehrin muhafazasından ve kontrolünden sorumlu kişi. Erdoğan Merçil, “Şahne”, DİA., XXXVIII, İstanbul 2010, s.292,293. 141Müneccimbaşı, Câmiu’d-Düvel, I, s.100. 36 girmek için ileri gelenlerden haber bekleyen Aksungur, hiç kimsenin kendisiyle irtibata geçmemesi üzerine buradan ayrılarak Bağdat’a dönmüştür (1106).142 Aksungur el-Porsuki daha sonra Sultan Muhammed Tapar’ın yanında Sadaka b. Mezyed’e karşı savaşmıştır. Sadaka saltanat mücadelelerinin yaşandığı dönemde Muhammed Tapar’ı desteklemiştir. Sağladığı destek karşısında Muhammed Tapar tarafından iktâları arttırılmıştır ve bu durum karşısında Sadaka’nın nüfuzu artmıştır. Âve ve Save bölgelerinin hâkimi Ebû Dülef Sürhâb b. Keyhüsrev, Muhammed Tapar’ı kızdırmıştır. Tapar’dan çekinen Keyhüsrev, Sadaka’ya sığınmıştır. Bunun üzerine Muhammed Tapar, Sadaka’dan Keyhüsrev’in iadesini istemiştir. Sadaka ise bu talebi reddetmiş ve gerekirse Keyhüsrev için savaşacağını bildirmiştir. İdaresi altında bulunan kişilerin kendisine karşı çıkmaları ile Muhammed Tapar bu sorunu halletmek için Irak’a ilerlemiştir.143 Bağdat’a gelen Muhammed Tapar, Aksungur el-Porsukî’yi bir miktar askerle Sarsar bölgesine göndermiştir (8 Aralık 1107). Bu sırada Tapar, Aksungur’a Vâsıt kentini iktâ etmiştir.144 Bundan sonra Muhammed Tapar Sadaka’nın üzerine yürümüş ve iki taraf arasında yapılan savaşı Muhammed Tapar kazanmıştır. Sadaka’yı bu savaşta Bozkuş isimli bir köle öldürmüş ve kestiği Sadaka’nın başını Aksungur el-Porsukî’ye vermiştir. Porsuk, Muhammed Tapar’a Sakaka’nın kesilmiş başını götürdüğünde sultan onu kucaklamış ve hediyeler vermiştir (5-6 Mart 1108).145 Aksungur aynı sene içerisinde itaatten ayrılan Musul hâkimi Çavlı’nın üzerine gönderilmiştir. Çavlı, Musul ve bölge şehirlere hâkim olmuş ve Muhammed Tapar’a ödemesi gereken vergileri ödemediği gibi itaatsiz davranışlarda bulunmuştur. Tapar, Çavlı sorununun daha da büyümemesi adına Emir Mevdûd, Aksungur el-Porsukî ve bazı emirleri Musul’a göndermiştir. Çavlı, Selçuklu birliklerinin Musul’a ilerlediği haberini aldığında kentin idaresini karısına bırakarak Nusaybin’e çekilmiştir. Kaleye hâkim olan Emir Mevdûd, Çavlı’nın eşini Aksungur el-Porsukî’nin yanına göndermiştir (Eylül-Ekim 1108).146 Musul kuşatmasında Aksungur el-Porsukî’nin hangi faaliyetlerde bulunduğu kaynaklar tarafından belirtilmemiştir. 142İbnü’l-Esir, el Kâmil, X, s.342, Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.178. 143İbnü’l-Esir, el Kâmil, X, s.353-354. 144İbnü’l-Esir, el Kâmil, X, s.356-358, Özaydın, Sultan Muhammed Tapar, s.183. 145İbnü’l-Esir, el Kâmil, X, s.359. 146İbnü’l-Esir, el Kâmil, X, s.366-367, Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.184. 37 Emir Mevdûd’un Dımaşk’ta cami çıkışında Bâtıniler tarafından öldürülmesinin ardından Aksungur, Sultan Muhammed Tapar tarafından Musul valiliğine tayin edilmiştir. Muhammed Tapar oğlu Mesud’u da Aksungur ile birlikte göndermiş ve Haçlılarla mücadele edilmesini de emretmiştir (1114-1115).147 Aldığı emir doğrultusunda harekete geçen Aksungur, Urfa şehrini kuşatma altına almıştır. Fakat şehir yiyecek ve mühimmat ile donatılmış olduğu için iki ay kuşatılmasına rağmen ele geçirilememiş ve buradan ayrılmıştır.148 Urfa kuşatmasının ardından Selçuklu birlikleri Fırat nehri boyunca ilerlemişlerdir. Yakın zamanda ise Maraş, Keysun ve Kaban gibi yerlerin hâkimi olan Ermeni Gog Vasil ölmüştü. Yönetimi ise karısı idare etmekteydi. Bu sırada beliren Haçlı saldırısı ihtimaline karşı bu kadın bazı önlemler almış ayrıca Aksungur’a haber göndererek ondan yardım istemiş ve ona itaat edeceğini bildirmiştir. Aksungur ise olumlu cevabını Habur hâkimi Senkur Dizdâr ile bildirdi. Abû’l-Farac göre; Senkur ile gelen Selçuklu birlikleri çadırlarını şehir dışına kurmak istemişlerdir. Gog Vasil ’in eşi Senkur’a bir uyarıda bulunarak adamlarının şehir dışında konaklamamalarını, zira casuslarından aldığı bilgiye göre etrafta Frank askerlerinin bulunduğunu ve onların peşinde olduğunu söyledi. Habur hâkimi Senkur ise kibirli davranarak bu sözleri ciddiye almadı ve şehir dışında çadırların kurulmasını emretti. Lakin Senkur bu gururunun bedelini ağır ödedi. O gece 700 Haçlı askeri ani bir baskın yaparak Selçuklu askerlerinin pek çoğunu öldürdü. Bu hadiseden sonra Gog Vasil’in eşi pek çok armağanlarla birlikler Senkur Dizdâr’ı, Aksungur’a iade etti.149 İbnü’l-Esir bu durumu biraz daha farklı anlatmaktadır. Ona göre bu hadise; Sungur, Gog Vasil’in karsının yanında iken yüz süvariden oluşan Haçlı birliği Selçuklu askerlerine saldırmasıyla gerçekleşmiştir ve Selçuklu askerleri galip gelerek Haçlı askerlerinin pek çoğunu öldürmüştür. Bu başarı sonucunda Sunkur Dizdâr, Gog Vasil’in karısı tarafından verilen pek çok hediyelerle birlikte, itaatini de arz ettiğini Melik Mesud ve Aksungur’a bildirmiştir.150 147İbnü’l-Esir, el Kâmil, X, s.399, İbn Kesîr, El-Bidâye, XII, s.339, Azîmî Tarihi, s.46, Farac, Abû’l-Farac Tarihi, II, s. 352, İbnü’l Verdî, Bir Ortaçağ Şairinin Kaleminden Selçuklular, s.71, Köymen, Selçuklu Devri, s.303, Özgüdenli, Selçuklular, s.227. 148İbnü’l-Esir, el Kâmil, X, s.399, Farac, Abû’l-Farac Tarihi, II, s.352, Özgüdenli, Selçuklular, s.227, Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri Tarihi, s. 248. 149Farac, Abû’l-Farac Tarihi, II, s.353,354 150İbnü’l-Esir, el Kâmil, X, s.400, Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.248. 38 Bu bölgelerin Selçuklu’ya bağlanmadığı düşünüldüğünde Abû’l-Farac’ın verdiği bilgi daha makul doğru görünmektedir. İlerleyişine devam eden Aksungur Mardin’e geldi. Bu esnada Mardin hâkimi Artukoğlu İlgazi’nin kuvvetleriyle birlikte kendisine katılmasını istedi. Lakin İlgazi kendisi bir orduyla ona katılmak yerine 300 kişiyle birlikte oğlu Ayaz’ı Aksungur’un hizmetine vermekle yetindi. Bu duruma kızan Aksungur, Mardin ve çevresini yağmalayarak yoluna devam etti. Ayrıca Urfa kuşatması sırasında babasının sefere katılmamasını sebep göstererek Ayaz’ı hapsetti. Artukoğlu İlgazi oğlunu kurtarmak ve Mardin’in yağmalanmasının intikamını almak için Hısn Keyfa hâkimi kardeşi Sökmen’in yanına gitti. İlgazi’nin yardım isteğine Sökmen, oğlu Ruknuddevle Davud’un kumandasındaki bir orduyu Aksungur elPorsukî üzerine sevk ederek karşılık verdi. Dârâ yakınlarında bulunan Porsuk’a ani bir baskın yapan İlgazi, mücadeleyi kazanarak Musul’a geri çekilmeye mecbur bıraktı. 151 Aksungur, İlgazi’ye karşı mağlubiyetinden sonra Sultan Muhammed Tapar tarafından Bağdat şahneliğinden azledilince iktâsı olan Rahbe’ye çekilmiştir (1115-1116).152 Muhammed Tapar da İlgazi karşısında başarı sağlayamayan Aksungur elinden bazı iktâ bölgelerini aldı. 153 Bu yaşananlardan sonra Sultan Muhammed Tapar’ın ölümüne değin Aksungur el-Porsukî’nin faaliyetleri hakkında kaynaklarda bilgiye rastlanılmaktadır. Aksungur el-Porsukî 1118 yılında yeni iktâr istemek için o sırada Bağdat’ta bulunan Sultan Muhammed Tapar’ın yanına gitmek üzere yola çıktı. Lakin Bağdat’a varmadan sultanın ölüm haberini aldı. Aksungur’un iktâsını artırmak üzere harekete geçtiğini haber alan yeni Bağdat şahnesi ise Mücahidüd-dîn Bihrûz onun buraya girmesini yasakladığı haberini gönderdi. Bunun üzerine Aksungur Hulvân’a döndü. Burada iken Aksungur, Sultan Mahmud tarafından tekrar Bağdat şahneliğine atandığına dair menşur aldıysa da154 kısa bir süre sonra bu görevden alınıp yerine Mengüpars tayin edildi. 1

Aksungur, yine 1118 yılında emrindeki birliğiyle birlikte Rakka’ya yönelerek karargâhını kurdu. Bundaki amacının Hille Emiri Dübeys b. Sadaka’nın buradaki 151İbnü’l-Esir, el Kâmil, X, s.399,400, İbn Kesîr, El-Bidâye, XII, s.339, Steven Runcıman, Haçlı Seferleri Tarihi, II, çev. Fikret Işıltan, TTK. Yay., Ankara 2019, s.106, İbnü’l Verdî, Bir Ortaçağ Şairi, s.71, Özgüdenli, Selçuklular, s.228, Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.248,249, Köymen, Selçuklu Devri, s.303. 152İbnü’l Verdî, Bir Ortaçağ Şairinin Kaleminden Selçukluluar, s.73. 153İbnü’l-Esir, el Kâmil, X, s.409. 154İbnü’l-Esir, el Kâmil, X, s.424, İbnü’l Verdî, Bir Ortaçağ Şairinin Kaleminden Selçuklular, s.74, 155İbnü’l-Esir, el Kâmil, X, s.425. 39 hâkimiyetine son vermek olduğu anlaşılmaktadır. Melik Mesud ise o esnada Musul’da bulunuyordu ve emrindeki kumandanlar ona Irak bölgesini fethetmesini, zira burada mukavemet gösterecek bir kuvvetin bulunmadığını bildirmişlerdi. Melik Mesud’un Bağdat yakınlarına yaklaştığı haberinin gelmesi üzerine Porsukî savaş nizamını almıştır. Melik Mesud ise Emir Kirbâvi’yi elçi olarak Aksungur’a göndermiş, Dübeys’e karşı kendisine yardımcı olmak amacıyla geldiğini bildirmiştir. Anlaşma sağlandıktan sonra Melik Mesud Bağdat’a girmiştir. Bağdat şahnesi Mengüpars’ın şehre büyük bir orduyla yaklaştığı bilgisi Melik Mesud’a ulaşınca Bağdat’a girmesini engellemek amacıyla Aksungur’u onun üzerine göndermiştir. Mengüpars onlara karşı tek başına başarı sağlamayacağını düşünmüş olmalıdır ki geri dönerek Dübeys b. Sadaka ile kuvvetlerini birleştirmiştir. Her iki tarafta savaşmak için Medain’e gelmiş olsalar da çevre bölgelere yağma ve kadınlara tecavüz gibi hareketlerde bulunmuşlardır. Halife bu çirkinliğin son bulması adına Mesud ve Porsuk’a elçi göndererek bu durumu yadırgadığını ve kan dökülmeden sorunun halledilmesini istemiştir. Melik Mesud ve Porsuk kendilerine yöneltilen suçlamaları kabul etmeyerek Bağdat’a dönmeye razı olmuşlardır. Dübeys ve Mengüpars ise onların Bağdat’a girmelerine engel olmak amacıyla Dercizan nehri civarında konaklamışlardır. Aksungur üzerlerine doğru ilerlediğinde ise kendisine Melik Mesud’un onlarla barış yaptığı haberi gelmiştir. Bu yüzden Irak bölgesini fethetme arzusu yok olan Aksungur fikri sorulmadan yapılan bu barışa doğal olarak kızmıştır. 156 1121 yılında Sultan Mahmud, Aksungur’a Musul, el-Cezîre ve Sincâr’ı iktâ olarak vermiştir.157 Bu mükâfatların sebebi ise kardeşi Mesud ile aralarında saltanat davası yüzünden vukua gelen savaştan Aksungur’un mühim katkıları sayesinde galip olarak ayrılmasıdır. Ayrıca Aksungur, Mesud’u ikna ederek Sultan Mahmud’un huzuruna çıkmasını da sağlamıştır. 158 Sultan Mahmud Bağdat’ta bir yıl yedi ay kalmıştır. Buradan ayrılmadan Halife elMüsterşid, ondan Aksungur el-Porsukî’yi Musul’dan çağırtıp tekrar Bağdat şahnesi yapmasını istemiştir. Porsuk’un gelmesi üzerine Sultan Mahmud, onu kardeşi Melik Mesud’un annesi ile evlendirmiştir. Sultanın buradan ayrılmasını fırsat bilen Hille emiri Dübeys, Halife el-Müsterşid’i gücendirecek bazı hareketlerde bulunmuştur. 1122 yılında 156İbnü’l-Esir, el Kâmil, X, s.428-430. 157 İbnü’l Verdî, Bir Ortaçağ Şairi, s.77. 158İbnü’l-Esir, el Kâmil, X, s.465, Köymen, Büyük Selçuklu İmp., II, s.32,33, 40 Porsuk emrindeki Selçuklu birlikleri ile Dübeys’in Arap ordusu karşılaştı. Beşir Nehri yakınlarında gerçekleşen savaşta Aksungur sol cenahtaki birliklerinin bozulmasını gördüğü zaman çadırının sökülüp sol kanada kurulmasını emretti. Böylelikle askerlerine cesaret vermek istemişsede askeleri çadırın yıkılmasını yenilgi olarak algılayıp geri çekilmeye başladılar. Aksungur’un yanlış bir savaş taktiği yüzünden Selçuklu birlikleri geri çekilmiş olsa da Dübeys düşmanını takibe koyulmamıştır. Dübeys yapılan savaşın ardından halifeye elçi gönderip itaatini bildirmiştir.159 Halife Müsterşid kendi hâkimiyetini Bağdat’ta kurmak istemekteydi ama önünde Aksungur el-Porsukî gibi bir engeli olduğu için derhal Sultan Mahmud’a müracaat ederek sebep bildirmeksizin onun Bağdat şahneliğinden alınmasını istemiştir. Görevinden alınan Aksungur’u, Sultan Mahmud Haçlı tehlikesine karşı vazifelendirmiştir.160 1125 tarihinde Haçlı komutanı Baudoin, Suriye bölgesini fethetmek amacıyla asker toplamaya başlamıştır. Hille Emiri Dübeys b. Sadaka ise onları Halep’e saldırmaları için “Halep halkı şîîdir, mezhepleri dolaysıyla bana mütemayildiler, beni görür görmez şehri bana teslim ederler” diyerek teşvik etmiştir.161 Halep hâkimi Temürtaş ise kardeşi Şemsüddevle’nin ölümü dolayısıyla buradan ayrılmıştı. Haçlı kuşatması Kuşatma sırasında oldukça müşkül duruma düşen Halep halkı köpek eti ve ölü insan eti yemekten başka yiyecek dahi bulamaz hale gelmişlerdir. Kısa süre sonra gıda sorunu sebebiyle şehre hastalık yayılmaya başladı. Halkın ne denli çaresiz olduğunu gören Ebul’l-Fazl Hibetullah b. el-Kadi Ebû Gânim, babasına bir mektup yazıp “Halep’in, halkın açlık nedeniyle ölülerin etini yiyecek derecede ve hastalık dolayısıyla durumunun nasıl ihmale uğradığını” haber verdi. Bu mektup Temürtaş’ın eline geçince gelen habere son derece çok kızdı ve “Şunların bana gösterdikleri cesarete bakınız! Eğer Halep’e gelecek olursam halkın durumu benim sayemde düzelecekmiş, diyorlar. Benim bu kadar kötü bir duruma düşmüş olan Halep’e gelmem hususunda beni adeta aldatıyorlar” demiştir. Bu durum karşısında Temürtaş “ Bu heyeti, kendi adına gözaltında tutacak kimseleri (vekiller) oluşturulmasını, böylece onların baskı altında tutulmasını” emretmiştir. Halep’ten gelen heyet çaresiz halk içinde kurtuluş yolu aramaktaydı. Bu sebeple Temürtaş’tan bir yolunu bularak kaçmışlar ve Musul’a gitmişlerdir. Aksungur’un yanına geldiklerinde Halep halkının çok zor durumda olduğunu bildirerek 159İbnü’l-Esir, el Kâmil, X, s.473, Köymen, Büyük Selçuklu İmp.,, II, s.54,57. 160İbnü’l-Esir, el Kâmil, X, s.491, Köymen, Büyük Selçuklu İmp., II, s.75, Köymen, Selçuklu Devri, s.305, 161İbnü’l-Esir, el Kâmil, X, s.492. 41 yardım talebinde bulunmuşlardır. Aksungur ise “Benim şu an, hastalığım dolayısıyla içinde bulunduğum durumu görüyorsunuz buna rağmen ben, Tanrı’ya adakta bulundum; eğer Tanrı beni bu hastalıktan iyileştirip koruyacak olursa memleketinizi savunmada ve düşmanlarınıza karşı mücadelede çaba göstereceğim” demiştir. Görüşmeden çok kısa bir süre sonra ise Aksungur iyileşmeye başlamıştır.162 Bu durumda Musul emiri askerlerini Halep’e sevk etmiştir. Aksungur’un Halep’e yaklaştığını haberinin Haçlılara ulaşması üzerine müttefikleri ile birlikte geri çekilmeye başlamışlardır. Cebelü Cevşen bölgesine ilerleyen Haçlıları bir süre izleyen Aksungur, daha sonra Halep şehrine gelerek emniyeti tamamen sağlamıştır.163 Buradan Kefertab’a ilerleyen Aksungur, şehri fethederek Humus hâkimi Kayır Han’a vermiştir.164 İlerleyişine devam eden Aksungur Azaz Kalesini kuşatmıştır. Azaz Kalesi Haçlı Komutanı Joscelin’in elindeydi. Selçuklu kuvvetleri ve Haçlı birlikleri 22 Mayıs 1125 yılında karşılaşmışlardır. Porsuk ve askerleri yenilerek geri çekilmek zorunda kalmışsalar da Haçlılar ile bir barış anlaşması yapmayı başarmışlardır. Taraflar arasında “Haçlıların elinde bulunan Cebelü’s-summâk ve diğer yerlerdeki toprakların eşit şekilde bölüşülmesi” şartları kabul edilmiştir. Anlaşmanın yapılmasıyla Aksungur valisi olduğu Musul’a geri dönmüştür. 165 Aksungur’un bölgeden uzaklaşması ile Haçlılar Rafeniyye şehrini kuşattılar. Rafeniyye hâkimi Şemsü’l-havâs Musul’a giderek Aksungur’dan yardım istedi. Aksungur’un Rakka’da görülmesi üzerine Haçlılar “ Halep ile Azaz arasındaki yerlerin aralarında yarı yarıya bölüşülmesini, savaşın bu yerlerin dışında kalmasını” bildirdi. Aksungur şartları kabul etti ve Esârib bölgesine ilerleyerek Hısnüddeyr’i sulh yoluyla teslim aldı. Bu sırada Kudüs’te bulunan Baudouin, Haçlı birlikleriyle Esârib’e gelmişti. Joscelin’in de kendisine katılmasıyla Baudouin, İmm ve Artah kalelerini kuşatmıştır. İki Haçlı lideri Aksungur’a elçi göndererek “Buradan çekil git! Çünkü biz, geçen yıl burası için anlaşma yapmıştık, bu nedenle de Rafeniyye’yi sana geri veriyoruz” mesajını gönderdiler. Bu teklifi de kabul eden Aksungur bölgeden uzaklaştı fakat Haçlılar, Aksungur’un ilerleyişe 162İbnü’l-Adîm, Zübdetü’l-Haleb, s.173-176. 163İbnü’l-Esir, el Kâmil, X, s.493, Azîmî Tarihi, s.59, İbnü’l-Adîm, Zübdetü’l-Haleb, s.176, İbn Al-Adîm, Buğyat At-Talab, s.84. 164İbnü’l-Esir, el Kâmil Fi’t Tarih, X, s.501, Azîmî Tarihi, s.59. 165İbnü’l-Esir, el Kâmil, X, s.501, Azîmî Tarihi, s.59, İbnü’l-Adîm, Zübdetü’l-Haleb, s.177. 42 geçmesiyle “Biz, ancak geçen yıl bölüştüğümüz yerleri, Müslümanlar olmaksızın bizim olduğu takdirde barış yaparız” diyerek yaptıkları anlaşmayı tanımadılar. Haçlıların bu isteğini kabul etmeyen Aksungur, Halep’de bir süre kaldı. İki taraf arasında elçiler gidip gelmeye devam ettiyse de anlaşma sağlanamadı. 1126 yılına kadar bu bölgelerde faaliyet gösteren Haçlılar gıda maddelerinin tükenmesi ile geri çekilmek zorunda kaldılar. Haçlıların memleketlerine dönmek üzere ayrıldıkları haberini alan Aksungur da valisi olduğu Musul’a döndü. 166 Aksungur el-Porsukî Cuma namazını kılmak için şehir camisinde bulunduğu sırada Bâtıniler tarafından hançerleyerek öldürülmüştür (1126).167 Bondârî bu suikastın Selçuklu vezirinin azmettirmesiyle meydana gediğini bildirir. Vezir Dergezinî’nin, Porsuk’u gözden düşürmek için çok çaba sarf ettiğini, görevinden azli için sultana başvurduğunu fakat sonuç alamadığını kaydetmiştir. Dergezinî’nin böyle bir çabaya girmesinin sebebi ise vezirin “doğruluk kapısını kapattığını” bilen Aksungur’un onun zararlı faaliyetlerinin önüne geçmek için çareler aramasıydı. Lakin vezir, Aksungur’dan önce davranarak Bâtınilerle anlaşmış, derviş kılığındaki Bâtıniler, Selçuklu emirinin üzerine atılarak onu katletmişlerdir.168 7. Ali Çetrî Hakkında sınırlı bilgiye sahip olduğumuz Ali Çetrî, devlet bünyesinde görevlendirilmeden önce maskaralık yapmaktaydı. Sultan Sencer, Gur169 Meliki Alâ’ü’d-dîn el-Hüseyin’in Gazne şehrine girerek burasını yedi gün yedi gece yakmasına müdahalede bulunmayarak sessiz kalmıştı. Daha sonra ise Alâ’ü’d-dîn’in kendisine isyankâr tavırlar sergileyerek muhalefet etmesi üzerine Gurlular üzerine sefere çıkmak için savaş hazırlıklarına başladı. Bu sırada Sultan Sencer’in Herat Valisi olan Emir Ali Çetrî de isyan ederek Gur melikine katıldı. Sultan’ın bu haberi 166İbnü’l-Adîm, Zübdetü’l-Haleb, s.177-180. 167İbnü’l-Esir, el Kâmil, X, s.501, İbn Kesîr, El-Bidâye, XII, s.365, Farac, Abû’l-Farac Tarihi, II, s.360, İbn Al-Adîm, Buğyat At-Talab, s.84, İbnü’l Verdî, Bir Ortaçağ Şairinin Kaleminden Selçuklular, s.81, Süryanî Patrik Mihail Vakainamesi, s.89, Azîmî Tarihi, s.61, Köymen, Selçuklu Devri, s.305, Köymen, Büyük Selçuklu İmp., II, s.132,Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri Tarihi, s.263. 168Al-Bondâri, Irak ve Horasan, s. 137. 169Afganistan ve Herat şehri arasındaki bölgede 545/1150 yılında kurulan Gur Devleti 612/1212 yılına kadar varlığını sürdürmüştür. Geniş bilgi için bkz. Vural Öztürk, “Ravzatü’s-Safâ veHabibü’s-Siyer’e Göre Gurlular”, Tarih Okulu Dergisi, S.XXXIV, Haziran 2018,s.129-161 43 aldığında çok üzüldüğü belirtilmektedir. Zira Ali Çetrî’yi o yetiştirmiş maskaraliktan Emiri Hâciblik ve Herat Muktalığı mevkiine kadar yükseltmişti. Haberi alan Sultan Sencer başkent Merv’den hareket ederek Herat şehri yakınlarına geldi. Obe ya da Evbeh Kasabası’nda bulunan Pâp Köyü’nde Gur Meliki ile karşılaştı. Melik Alâ’ü’d-dîn savaşı kazanmak için çok gayret göstermişse de Sultan Sencer karşısında mukavemet gösteremeyerek Ali Çetrî ile birlikte esir edilmiştir. Sultan kendisine pek çok iyilikte bulunduğu Ali Çetrî’yi affetmemiş, ona ceza olarak sancağının altında iki parçaya bölünerek infaz edilmesini emretmiştir. Gur Meliki Alâ’ü’d-dîn ise Sencer tarafından affedilerek pek çok hediye ve hilat ile birlikte Gur Sultanlığı’na tayin edilip tekrar ülkesine gönderilmiştir.170 8. Altuntak Emir Altuntak hakkında kaynaklarda geniş bilgiler yer almamaktadır. Kendisi ilk olarak Mervânîlere karşı yapılan seferde görülür. Büyük Selçuklu Devleti tarihi için önemli olaylardan birisi de Güneydoğu Anadolu bölgesinin fethedilmesidir. Mervânî Devleti171, Meyyafarikin başkent olmak üzere, Diyar-ı Bekr Bölgesi’nde Âmid, Erzen, Ahlat, Mardin, Hısn Keyf, Dunaysır, Maden, Atak, Ergani, Cizre’yi içine alan yaklaşık bir asır hüküm sürmekteydi.172 Mervânî hükümdarı Nizameddin Ebu’l Kasım Nasr’ın ölümü ile oğlu Nasıru’d-devle Ebu’l Muzaffer Mansur saltanatın başına geçmiştir. Mansur tecrübeli Müslüman veziri Ebû Tahir Enbârî’yi yönetimden uzaklaştırarak Hristiyan tabip Ebû Salim’i vezirlik makamına tayin etti. Mansur’un iş bilmez bir kişiyi devletin en önemli kademesine ataması ve bütün işleri onun eline bırakması ile Mervânî Devleti’nin yıkılma safhası başladı. 170Râvendi, Râhat-Üs-Sudûr, I, s.172, Hamdullâh Müstevfî-i Kazvînî, Târîh-i Güzîde, çev. Erkan Göksu, Bilge Kültür Sanat, İstanbul 2015, s.73, Fazlullâh, Câmi’ü’t-Tevârîh, s.120-121, Muhammed el-Hüseynî el-Yezdî, Selçukluların Hikâyesi, çev. Mehmet Çalışkan, Selenge Yayınları, İstanbul 2020, s.107-108, , Zahîru’d-dîn Nîşâbûrî, Selçuk-Nâme, çev. Ayşe Gül Fidan, Kopernik Kitap, İstanbul 2018, s.116-117, Yazıcızâde Ali, Tevârîhi Âlî, s.75, Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.280. 171Mervani Devleti, 983 yılında HÂmidî Kürt aşiretine mensup Bâb b. Dûstek tarafından kurulmuştur. Geniş bilgi için bkz. Arafat Yaz, Sıddık Ünalan, “Mervânî Devleti’nin Kuruluşu”, Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi, Aralık 2019, S.3, XI, s. 1200-1212. 172M. Zahir Ertekin, “Mervaniler Devrinde Meyyafarikin”, T.C Silvan Kaymakamlığı- T.C. Diyarbakır İl Özel İdaresi Şarkiyat Derneği, Artuklu Üniversitesi Yayınları, Mardin 2012, s.103-125. 44 1078 yılında Fahrüddevle Ebû Nasr Muhammed b. Muhammed b. Cehîr173 Abbasi halifeliğinin vezirliğinden azledildikten sonra Büyük Selçuklu Devleti Sultanı Melikşah’ın yanına gitmiştir. Fahrüddevle, Mervânî Devleti’nin başına Ebû Salim’in geçtiğini haber aldığında Nizâmü’l-mülk’e devletin zayıfladığını ve daha önceki görevinden dolayı ülkenin değerli hazinelerle dolu olduğunun bilgisini vermiştir. Mervânî Devleti’nin toprakları ele geçirildiğinde hesapsız ganimet elde edileceğini ve bu bölgeyi kendisinin iyi bildiği için fetih harekâtını yapabileceğini söylemiştir. Selçuklu vezirinin durumu Melikşah’a anlatması ile 1083 yılında Sultan, Mervânî topraklarının alınması şartıyla Fahrüddevle’yi vali olarak tayin ederek başkumandan sıfatı ile Diyar-ı Bekir’e göndermiştir.174 Emir Fahrüddevle ile birlikte bu bölgeye gelen Emir Altuntak Meyyâfârikin’in fethiyle görevlendirildi. Fakat bir seneden fazla süren kuşatma Fahrüddevle’yi endişelendirdi. Emir Altuntak ise şehir halkından rüşvet alarak içeriye erzak girişine mani olmuyor ve kuşatmayı hızlandırmıyordu. Fahrüddevle kuşatmanın uzamasından şüphelenerek Emir Gevherâyin’e derhal Meyyâfârikin muhasarasına katılmasını emretti. Bu sırada Emir Altuntak ansızın öldü. Altuntak’ın metrukâtı içinde Meyyâfârik’in halkından gelen mektuplar ve hediyeler ele geçirildi. Fahrüddevle’nin de buraya gelmesi ile artırılan kuşatma tedbirleri sonucunda fazla dayanamayan Meyyâfârikin teslim oldu. 175 İbn’ül-Erzak fetih tarihini 1086176 İbnu’l-Cevzi ve İbnü’l-Esir 1085177 yılı olarak vermişlerdir. 9. Altuntaş Sultan Berkyaruk, amcası Arslan Argun’un saltanatta hak iddia etmesi ile başlattığı isyanı bastırmak için Emir Altuntaş’ı görevlendirmiştir. Arslan Argun babası Alparslan zamanında Hârizm bölgesini idare etmekteydi.178 Sultan Melikşah zamanında Hemedan, Save yörelerinde 7 bin dinarlık iktâ geliri 173İbn Cehîr, Nasrüddevle Ahmed döneminde Mervanlı Emiri Veziri makamına getirilmiştir. 1064 yılında Abbasi Halifesi el-Kaim, Mervani Emiri Nizameddin’e ulaşarak İbn Cehîr’i kendisine vezirlik yapması için istemiştir. Emir Nizameddin bu isteği kabul etmiş ve pek çok hediyelerle birlikte onu Bağdat’a göndermiştir. İbn’ül-Erzak, Mervanî Kürtleri, s.169. 174İbn’ül-Erzak, Mervanî Kürtleri, s.190, İbn Kesîr, El-Bidâye, XII, s.257, İbnu’l-Cevzî, Mir’atü’z-Zaman, s.154- 155, Sevim, Ünlü Selçuklu Komutanları, s.59-60, Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.127-128, 175Sıbt İbnu’l-Cevzî, Mir’atü’z-Zaman, s.270, Kafesoğlu, Sultan Melikşah, s.44, Yinanç, Türkiye Tarihi, I, s.116, Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.131-132, Sevim, Anadolu’nun Fethi, s.106. 176İbn’ül-Erzak, Mervanî Kürtleri, s.193. 177İbnu’l-Cevzî, Mir’atü’z-Zaman, s.270, İbnü’l-Esîr, el Kâmil, X, s.132. 178Faruk Sümer, “Arslan Argun”, DİA., III, İstanbul 1991, s.399-400. 45 bulunuyordu. 1092 yılında Melikşah vefat ettiği sırada Arslan Argun da Bağdat’ta Sultan’a refakat etmekteydi. O, Melikşah’ın vefatı üzerine tahta hak iddia etmek amacıyla Hemedan’a çekildi. Daha sonra ilerleyerek Belh, Tirmiz’i fethederek neredeyse Horasan bölgesinin tamamına hâkim olduktan sonra yeğeni Berkyaruk’u oyalamak amacıyla “Bir dönem dedesi Çağrı Bey’in iktâ’sı olan bütün Horasan’ın Nişâbur hariç, aynı şekilde kendisine iktâ olarak verilmesi karşılığında sultanlığını tanıyacağını ve yüksek meblağda para gönderip hükümdarlık için mücadeleye girmeyeceğini” bildirdi. 179 Horasan bölgesi, Orta çağda her hükümdarın sahip olmak istediği bir yerdi. Bu durumun sebebi ise bölgede yoğun siyasi, ticari faaliyetlerin gerçekleşmesi ve çok yönlü bir kültürel yapıya sahip olmasından kaynaklanmaktadır. Bu özellikler nedeniyle Horasan, Büyük Selçuklu Devleti hanedan üyeleri için elde tutulması gereken başlıca toprakların arasında yer almaktaydı. 180 Arslan Argun’un fetih harekâtına Horasan’dan başlaması dedesi Çağrı Bey ve babası Alparslan gibi bu bölgede müstakil bir hâkimiyet kurma fikri gütmesindendir.181 Berkyaruk, Arslan Argun’un Nişabur hariç Horasan’ı istediğini bildiren mektubuna diğer amcası Tutuş ve kardeşi Mahmud ile saltanat mücadeleleri halinde bulunduğu için itiraz etmeyerek zaman kazanmaya çalışmıştır.182 Batı bölgesi isyan hareketlerini bastıran Berkyaruk amcası Arslan Argun’un üzerine diğer amcası Böripars, Emir Mesud ve Emir Altuntaş’ı gönderdi. Fakat Emir Altuntaş’ın, Emir Mesud’un itibarını kıskanması seferin sonucunu etkilemiştir. Altuntaş’ın Emir Mesud’u ve oğlunu öldürmesi Böripars’ın güç kaybetmesine neden oldu. Arslan Argun’un karşısına çıkan Böripars yenilerek esir edildi. 183 Emir Altuntaş’ın, Emir Mesud’u öldürmesinden sonraki olaylar hakkında kaynaklarda bilgi mevcut değildir. Sultanın izni olmadan muharebe sırasında başka bir emiri öldürmesi ve bu yüzden savaşın seyrini değiştirerek Berkyaruk’un birliklerinin mağlup olmasını sağlaması yüzünden Altuntaş’ın, Sultan Berkyaruk tarafından öldürülmüş olması muhtemeldir. 179Hüseyin, Ahbâr üd-Devlet, s.59, Al-Bondâri, Irak ve Horasan, s.233, Mahmud, Selçuk-Nâme, II, s.34. 180İbrahim Kafesoğlu, Türk Milli Kültürü, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2016,s.343. 181Arslan Durdu, “Arslan Argun İsyanına Farklı Bir Bakış”, Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, 2018, S.5, s.317- 328. 182İbnü’l-Esîr, el Kâmil, X, s.220. 183İbnü’l-Esîr, el Kâmil, X, s.220, Hüseyîn, Ahbâr üd-Devlet, s.59, Özgüdenli, Selçuklular, s.205, Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.188. 46 10. Anuştigin Şîrgîr Sultan Melikşah’ın ölümü ile başlayan saltanat kavgaları ve dâhili isyanlar Selçuklu Devleti’nin Fetret devrini yaşamasına sebep olmuştur. Mevcut karışıklıklardan yararlanan Bâtınîler184 Alamut Kalesi’nde ordugâhlarını kurduktan sonra pek çok aşılması zor dağ kalelerini de ele geçirmeyi başarmışlardır. Sultan Muhammed, Bâtınîler ile mücadele etmek için Emir Anuştigin Şîrgîr’i görevlendirmiştir. Anuştigin’in Bâtınî seferi öncesinde Selçuklu Devletin’de ne gibi görevler aldığı bilinmemektedir. Sultan Muhammed Tapar devrinde Bâtınîlerin lideri Alamut Kalesi’nin hâkimi elHasan b. es-Sabbâh er-Râzî idi. Muhammed Tapar, Abe ve Save bölgelerinin iktâ sahibi olan Emir Anuştigin Şîrgîr komutasında bir orduyu Bâtınîlerin üzerine sevk etmiştir. Emir Anuştigin tarafından 1111 tarihinde Kelam Kalesi ele geçirilmiştir. Kelam Kalesi hâkimi Ali b. Musa’ya ve Kale halkına eman verildi. Yoluna devam eden Anuştigin, Kazvin yakınlarında bulunan Bire Kalesi’ni de fethetti ve buranın ahalisine de eman vererek Alamut’a gitmelerine izin verdi. 185 4 Haziran 1117 senesinde Lammasar ve 13 Temmuz’da Alamut Kalesi’ni kuşattı. 186 Bu kuşatma için Sultan, diğer bazı emirlerini Anuştigin’e yardım için gönderdi. Kuşatmada sıkı tedbirler alındığı için kale’de neredeyse hiç yiyecek kalmamıştı. Zor durumda kalan Sabbah, kadın ve çocukların kaleden çıkmalarına müsaade edilmesini istedi. Anuştigin bu isteği kabul etti fakat daha sonra Kale’de kalan erkekler içinde aynı talebin gelmesini reddetti. Zor durumda kalan Sabbah adamlarına sadece günde bir ekmek parçasıyla üç ceviz verebiliyordu.187 Bâtınîler’in dayanacak güçleri kalmamıştı ki 184Bâtiniler; “Gizli olmak; bir şeyin iç yüzünü bilmek” manasındaki batın ya da butûn sözcüklerinin kökünden türetilen bir terimdir. “Her zâhirin bir bâtını ve her nassın bir te’vili bulunduğunu, bunu da sadece Tanrı tarafından belirlenmiş veya O’nunla ilişki kurmuş mâsum bir imamın bilebileceğini iddia eden gruplar” şeklinde açıklanabilir. İslam’ın ana hükümlerini diğer Müslümanlardan farklı yorumlayarak İslam dini inanışlarını inkâr, ahlaki ve kanuni düzenlemeleri yok sayan gizli bir şekilde örgütlenmiş bir gruptur. Ani İlhan, “Bâtıniyye”, DİA, V, İstanbul 1992, s.190-194, Meymun b. Deysan ve oğlu Abdullah’ın Bâtınîliğin ilk kurucuları olarak bildirilmektedir. İsmi geçen kişilerin İranlı oldukları ve İran medeniyetini tekrar canlandırma arzusunda oldukları düşünülmektedir. Lakin bu isteklerini İslamiyet’in en güçlü olduğu Hicri II yy. askeri harekât şeklinde gerçekleştiremezlerdi. Bu yüzden gizli bir örgüt oluşturarak İslam Devletlerini fikir ayrılıkları ile parçalama yoluna gitmişlerdir. Neşet Çağatay, İbrahim Agah Çubukçu, İslâm Mezhepleri Tarihi, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, Ankara 1985, s.77, Bâtınîler; felsefi ayrılıkların yanı sıra siyasi faaliyetlerini de suikastlar ile sürdürmüşlerdir. “İran, Irak, Horasan, Bahreyn vd.” gibi pek çok İslâm bölgelerinde faklı senelerde farklı lisanlarda ve çeşitli isimlerle ortaya çıkarak faaliyetlerini sürdürmüşlerdir. Şehristani, el-Milel ve’n-Nihal Dinler, Mezhepler ve Felsefi Sistemler Tarihi, çev. Mustafa Öz, Ensar Neşriyat, İstanbul 2005, s.193. 185İbnü’l-Esîr, el Kâmil, X, s.419, Özaydın, Sultan Muhammed Tapar, s.83. 186Cüveynî, Tarih-i Cihan Güşa, s.558. 187İbnü’l-Esîr, el Kâmil, X, s.420, Çagatay, Çubukçu, İslam Mezhepleri, s.73. 47 Sultan Muhammed’in ölüm haberi duyuldu. Emir Anuştigin ve yanındaki emirler “Muhasarayı kaldırıp gidersek ve bu durum onların kulağına giderse kaleden inip üzerimize gelirler ve hazırladığımız bunca yiyecek ve zahireyi alırlar; yapılacak en doğru iş Alamut’u fethedinceye kadar muhasarayı sürdürmektir. Muhasaraya devam etmeyeceksek bile hiç olmazsa üç gün burada kalarak hazırlanıp biriktirdiğimiz erzak ve diğer ağırlıklarımızı ileri geçirmeliyiz; götüremeyeceğimiz şeyleri de düşmanın eline geçmesin diye yakmalı ve ancak onda sonra buradan ayrılmalıyız” şeklinde karar almışlardır. 188 Her ne kadar Selçuklu emirleri birlik içinde hareket etme kararı almışlarsa da akşam olunca bu emirler Emir Anuştigin’e haber vermeden kuşatmayı terk etmişlerdir. Bu durum üzerine kaleden inen Bâtınîler, Anuştigin’e saldırdılar. Anuştiğin, sayıca az kuvvetinin kalmasından Bâtınîler’e karşı mukavemet sağlayamadığı ve onu himaye eden askerlerle birlikte bölgeden ayrıldı. 189 Bondâri; Alamut muhasarasının kaldırılmasının müsebbibi olarak Dergezinî’yi gösterir. Sultan Muhammed Tapar’ın Hacibi Emir Ali b. Ömer’in Veziri Enesabazî Ebü’l-kasım Dergüzînî idi. “Alamut Kalesi’ni muhasara etmekte olan askerler, kaleyi fethetmeye yaklaşmış ve muhasaranın maksada muvaffak surette neticeleneceğini müşahade etmiş iken Dergüzînî, Bâtınîliğe meylinden ve onlara yardım etmeye söz vermiş olduğundan askeri dağıtmaya başladı ve askerlerin reisi olan Anuştekin Şirgîr'i tevkif etmeye izin çıkarttı. Bunun üzerine askerler muhasarayı bırakarak intizamsız bir surette çekilmeye başladılar. Alamut’takiler bunları takip ederek bir kısmını katlettiler, kalanları şarka ve garba dağıldılar”.190 Seferden önce Sultan Muhammed Tapar’ın 1109 tarihinde doğan oğlu Melik Tuğrul’a atabey tayin edilen Anuştigin, Alamut’tan ayrıldıktan sonra Tuğrul’un yanına dönmüştür.191 Sultan Mahmud ise bu sırada kardeşine Emir Gündoğdu’yu atabey tayin ederek Tuğrul’u yanına getirmesini emretti. Gündoğdu ise kendisine verilen emri yok sayıp 188İbnü’l-Esîr, el Kâmil, X, s.420. 189İbnü’l-Esîr, el Kâmil, X, s.420, Anonim, Tarîh-i Âl-i Selçuk, çev. Halil İbrahim Gök, Fahrettin Çoşkuner, Atıf Yayınları, Ankara 2014, s.28, Cüveynî, Tarih-i Cihan Güşa, s.558, er-Râvendi, Râhat-Üs-Sudûr, I, s.158, Yazıcızâde Ali, Tevârîh-i Âlî Selçuk, s.68, Kafesoğlu, Selçuklu Tarihi, s.78, Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.239-240. 190Al-Bondârî, Irak ve Horasan, s.119. 191İbnü’l-Esîr, el Kâmil, X, s.434, Müneccimbaşı, Câmiu’d-Düvel, I, s. 133, 48 eski atabey Şîrgîr’i hapsetmiş ve ardından Tuğrul’u sultan olabilmesi için abisine karşı muhalefette bulunması yönünde teşvik etmiştir. 192 Sultan Mahmud bu durum üzerine Tuğrul’a yanına gelmesi şartıyla 30 bin dinar altın göndermiş ve emrine uyduğu takdirde mevcut iktâlarını artıracağını söylemiştir. Melik Tuğrul ise bu emri yerine getirmeyerek yeni Atabeği Gündoğdu ile savaş hazırlıklarına başlamıştır. Sultan Mahmud kendisine isyan eden kardeşine karşı 1119 senesinde ani bir baskın düzenledi. Fakat Tuğrul bu tertipten daha önce haberdar olduğu için karargâhını terk ederek Sercihan Kalesine çekilmiş, oradan da Gence’ye ilerlemiştir. Mahmud, Tuğrul’u takibe koyulmak yerine diğer kardeşi Mesud’un isyanını bastırmak için bölgeden ayrılmıştır.193 Emir Anuştigin’in bu süre zarfında ne kadar tutuklu kaldığı hakkında malumatımız yoktur. Kendisini Sultan Sencer hapisten kurtarmış ve Ebher ile Zencân’ı iktâ olarak vermiştir.194 1122 yılında Atabey Gündoğdu’nun ölümü ile Merağa bölgesinin sahibi Aksungur el-Ahmedilî, Tuğrul’un atabeyi olmayı planlayarak Sultan Mahmud’a karşı savaşmak için onu teşvik etmiştir. İkisi birlikte Tebriz’e hareket ettikleri sırada sultanın üzerlerine Emir Cüyûş Bey’i gönderdiğini öğrenmişlerdir. Tuğrul, Emir Cüyûş Bey’e karşı eski atabeyi Anuştigin’den yardım istedi. Bu talebe olumlu yanıt veren Anuştigin, Tuğrul ile iktâ bölgesi olan Ebher’e gitti. Fakat Melik Tuğrul ve müttefikleri kısa bir süre sonra Mahmud’a karşı mücadeledeyi kazanamayacaklarını düşündükleri için sultana itaatlerini sundukları bir mektup göndermişlerdir.195 Müneccimbaşı; Tuğrul’un, eski atabeyinden yardım istediğini bu istek üzerine Anuştigin’in onun yanına giderek Sultan Mahmud’a itaatini sunması tavsiyesinde bulunduğunu, bu öneri ile Sultan Mahmud’a mektup yazıldığını bildirmiştir.196 İki kardeş arasındaki barış çok uzun sürmedi. 1125 yılında Melik Tuğrul, Hille Emiri Dübeys b. Sadaka’nın teşviki ile Mahmud’a bir kez daha isyan haraketine girişerek Irak’a 192Müneccimbaşı, Câmiu’d-Düvel, I, s. 134, Nevzat Keleş, “Emir Ânûştegin Şîrgîr ve Ailesi”, Prof. Dr. Erdoğan Merçil’e Armağan, Bilge Kültür Sanat Yayınevi, İstanbul 2013, s.151. 193İbnü’l-Esîr, el Kâmil, X, s.435, Müneccimbaşı, Câmiu’d-Düvel, I, s.134, Hakkı Dursun Yıldız, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, VII, Çağ Yayınları, İstanbul 1989, s.297. 194İbnü’l-Esîr, el Kâmil, X, s.473, Müneccimbaşı, Câmiu’d-Düvel, I, s.138. 195İbnü’l-Esîr, el Kâmil, X, s.472, Ergin Ayan, “Merâğa Atabeyi Aksungur (I) El-Ahmedîlî”, History Studies, S.1/1, Samsun 2009, s.165. 196Müneccimbaşı, Câmiu’d-Düvel, I, s.138. 49 doğru yola çıktı. Halifenin onları ordusu ile karşılaması üzerine Tuğrul ve Dübeys Sultan Sencer’e iltica ettiler.197 Sultan Sencer, Tuğrul’un yanına gelmesinden sonra Atabey Anuştigin’i azlederek yerine kendi kumandanlarından Karasungur’u tayin etti.198 Anuştigin’in ne zaman ikinci defa atabey tayin edildiği kaynaklarda yer almamaktadır. Lakin bu durumun 1122 yılında Sultan Mahmud’a itaatlerini sundukları zaman Anuştigin’e mükâfat olarak tayin edildiği yorumu yapılabilir. Sultan Mahmud 1131 yılında ölüm döşeğindeyken Veziri Dergezinî bir grup emirin olumsuz hareketlerini şikâyet etmiştir. Bu emirler arasında Anuştigin Şîrgîr ve oğlu Ömer b. Şîrgîr’de vardı. Emir ve oğlu Sultan Mahmud’un emri ile katledilmişlerdir.199 Sultan Muhammed Tapar tahta çıkar çıkmaz Bâtınî sorununu çözmek istemişse de Vezir Dergezinî gibi gizli örgütlere üye olan şahıslar, Selçuklu Devleti’nin içine kadar sızarak bu ve benzeri sorunların çözülmesine engel olmakla birlikte iş bilir emirlerin öldürülmelerine neden oldular. 11. Arslantaş Emir Arslantaş, hakkındaki bilgi Sultan Melikşah’ın emri ile görevlendirildiği Bâtnî seferi ile sınırlıdır. Sultan Melikşah devrinin en mühim hadiselerinden biri de Hasan Sabbâh’ın Alamut’u ele geçirmesidir. Burada Sabbâh, Bâtınî faaliyetlerini sürdürebileceği Nizârîİsmâilî Devleti’ni kurmuştur.200 Fetih harekâtına devam eden Sabbâh mühim kaleleri ele geçirmeyi başardığı gibi çevresine pek çok insanda toplamıştır. Büyük Selçuklu Devleti’ne karşı zararlı faaliyetlerde bulunan Sabbâh’ın faaliyetlerine son vermek için Sultan Melikşah, Emir Arslantaş’a Alamut kalesi ve civar kaleleri fethetmesi görevini vermiştir. 1092 yılının Haziran-Temmuz aylarında Alamut önlerine ulaşan Emir kaleyi kuşatmıştır. Bu sırada Alamut Kalesi’nde Sabbah ve yetmiş kadar adamı bulunmaktaydı üstelik yeterli erzak vs. maddeleri stoklayacak zamanları olmadığı için kısa sürede açlık tehlikesi ile karşılaşmışlardır. Alamut direnişi kırılmak üzereyken Sabbâh’a bağlı Kazvin propagandacısı Dihdar Ebu Ali Erdistanî’den yardım geldi. Silah ve erzak ile üç yüz kişi Alamut Kalesi’ne 197İbnü’l-Esîr, el Kâmil, X, s.495-497,Müneccimbaşı, Câmiu’d-Düvel, I, s.140, 198Mahmud, Selçuk-Nâme, II, s.54,Köymen, Büyük Selçuklu İmp.,, II, s.116, 199Hüseyîn, Ahbâr üd-Devlet, s.57, Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.301-302. 200Abdülkerim Özaydın, “Melikşah”, DİA., XXXIV, İstanbul 2004, s.54-57. 50 girmeyi başardı. Kale sakinleri, yardıma gelen kişiler ve kalenin dışında bekleyen bir grup yaptıkları plan gereğince Emir Arslantaş ve Selçuklu birliklerine baskın düzenlediler. Mağlup olan Arslantaş ve askerleri kuşatmayı kaldırarak Sultan Melikşah’ın yanına İsfahan’a döndüler.201 12. Artuk Artuk Bey, Büyük Selçuklu Devleti’nin iki büyük hükümdarı Alparslan ve Melikşah’ın hizmetinde bulunan önemli emirlerdendir. Anadolu’nun Türkleşmesi ve İslamlaşması sürecinde büyük katkıları olan Emir Artuk’un hangi yılda ve nerede doğduğu ile ilgili bilgilere sahip değiliz. Avrupalı yazar Herbelot, Artak isimli bir dağın varlığını öne sürerek Artuk Bey’in o bölgede doğup geldiğini ve o dağa nispeten Artuk isminin verildiğini belirtmiştir. Bu bilgiyi neye dayanarak ileri sürdüğü belirsizdir. 202 Abdulgani Bulduk “Artuk b. Eksik b. İlgazi b. Davud, aslen Mavaraü’n-nehr’de Şehriban Köyü’ndedir”203 şeklinde bilgi vermiş olsa da kendisini onaylayan başka bir kaynağın olmadığını belirtmek gerekir. Artuk Bey’in Oğuz soyuna bağlı olduğu tarihçiler tarafından kabul edilmişse de hangi boya mensup olduğu hakkında farklı görüşler vardır. M. Fuad Köprülü; Artukluların Döğer boyundan olmadıklarını şu şekilde açıklamıştır: “Bu sülalenin, büyük Oğuz boylarından Döğer (Töğer) boyuna mensup olduğunu Şemseddin el-Cezeri tasrih ederse de bu rivayetin doğru olmadığı söylenebilir. Artuk sikkelerinin üzerinde Oğuzların kayı boyuna ait damgaya tesadüf edilmesi, bu sülalenin 24 Oğuz boyunun en mühimlerinden olan Kayı Boyu’na mensup olduğuna en kat’i bir delildir.” 204 Kâtip Ferdî ;“Artukî Devleti’nin sikkelerinde görülecek olan özel işaretlerden anlaşılacağı üzere; Kayıhan soyuna bağlı olup” bilgisini eserin ön sözünde vermiş olmakla Artuklu soyunu Kayı boyuna dayandırmaktadır.205 Mükrimin Halil Yınanç yine sikkelerin verdiği bilgiler ışığında Artukluların Kayı boyuna mensup olduğunu 201Cüveynî, Tarih-i Cihan Güşa, s.553-554, Kafesoğlu, Sultan Melikşah, s.127, Bernard Lewis, Haşişiler, çev. Ali Aktan, Sebil Yayınları, İstanbul 1995, s.40. 202İbrahim Artuk, Artuk Oğulları Tarihi, Gençler Kitapevi, İstanbul 1944, s.7. 203Abdulgani Bulduk, El-Cezîrenin Muhtasar Tarihi, yay. Mustafa Öztürk, İbrahim Yılmaz Çelik, Fırat Üniversitesi Yayınları, Elazığ 2004. 204M. Fuad Köprülü, “Artuk Oğulları, Artuklular”, İA., I, MEB., İstanbul 1978, s.617, Salim Koca, “Diyâr-ı Bekr Bölgesinde Kurulmuş Türk Devletleri ve Beylikleri İle İlgili Tarihî Şahıs ve Yer Adlarının Türk Kültürü Bakımından Anlamı ve Değeri”, Selçuklu Devri Türk Tarihinin Temel Meseleleri, Berikan Yayınevi, Ankara 2011, s.197. 205Kâtip Ferdî, Mardin Artuklu Melikleri Tarihi, nşr. Ali Emirî, Mardin Tarihi İhtisas Kütüphanesi Projesi, İstanbul 2006, s.3. 51 belirtmektedir.206Artuk Bey’in Oğuz boylarından Döger koluna mensup olduğuna dair bilgiler de mevcuttur.207 Lakin Ali Sevim, Artukluların Soyu ve Artuk Bey’in Siyasi Faaliyetleri adlı makalesinde Emir Artuk Bey’in soyu ile ilgili verilen görüşleri tek tek incelemiştir. İleri sürülen görüşlerin sadece bir tahminden ibaret olduğunu bildirdikten sonra menşei hakkında kesin bir sonuca varılabilecek materyallere sahip olunmadığını belirtmiştir.208 Artuk Bey’in babasının ismi Eksük unvanı ise Sâlârdır.209 Kaynaklarda ismi belirtilmemesine rağmen Artuk Bey’in 1071 yılında gerçekleşmiş olan Malazgirt Savaşı’na katılmış olması muhtemeldir. Malazgirt savaşının ardından mağlup taraf Romanos Diogenes ile yapılan anlaşma onun tahtan indirilmesi ile bozulmuştur. Bunun üzerine Sultan Alparslan’ın emri ile Anadolu’da fetih harekâtına başlayan emirlerden biri de Artuk Bey’dir. Artuk Bey Kızılırmak ve Yeşilırmak dolayları boyunca ilerleyerek Orta Anadolu’ya doğru harekâtını sürdürmüştür. Artuk Bey’in ilerleyişini durdurmak isteyen VII. Mihael Dukas, İsaakios Komnenos, Aleksios Komnenos ve Frank Başbuğlarından Ursel’i görevlendirmiştir. Bizans birlikleri Kayseri’ye yaklaştıkları zaman başkumandan İsaakios ile Ursel’in arası açılmıştır. Ursel kendi birliği ile birlikte Sivas’a gitti. İsaakios, Kayseri yakınlarında Selçuklu birlikleri tarafından esir alınırken kardeşi Aleksios ise Ankara’ya kaçmayı başarmıştır. Artuk Bey’e ödediği fidye karşılığında serbest kalan İsaakios, Ankara’ya oradan da kardeşi ile birlikte İstanbul’a gitti. Bizans birliklerinden ayrılan Ursel, Sivas ve yakınlarında bulunan Bizans kale ve köylerini yağmaladı. İmparator Dukas nazırı Nikephoros Botaniates ile birlikte Ursel ve Selçuklu birliklerini durdurmak için İstanbul’dan ayrılmıştır. Sakarya Irmağı yakınlarında Ursel ile karşılaşan Dukas esir düştü. (1073). Ursel, Dukas’ı imparator ilan ettikten sonra Üsküdar’a saldırdı. Ursel’in, İstanbul’u işgal etme hazırlıkları yapması üzerine Nikephoros Botaniates bu sırada İzmit yakınlarında bulunan Artuk Bey’den yardım istedi. Artuk Bey, Sapanca Dağını karargâh olarak kullanan Ursel’e 206Yınanç, Türkiye Tarihi Selçuklular, I, s.96. 207Faruk Sümer, “Döğerlere Dâir”, Türkiyat Mecmuası, X, 1953, s.141, Faruk Sümer, Oğuzlar (Türkmenler) Tarihleri-Boy-Teşkilâtı-Destanları, Ankara Üniversitesi DTCF. Yayınları, Ankara 1972, s.244. 208Artuk Bey’in soyu ile ilgili görüşler için bkz. Ali Sevim, “ Artukluların Soyu ve Artuk Bey’in Siyasi Faaliyetleri”, Belleten, XXVI, S.101, s.121-123. 209İbnu’l-Cevzî, Mir’atü’z-Zaman, s.209, Sevim, Ünlü Selçuklu Komutanları, s. 46. 52 baskın düzenledi. Ursel esir edilirken bütün kuvvetleri de yok edilmiştir. İmparator Dukas ve Ursel büyük bir fidye karşılığında özgür bırakıldı.210 Sultan Alparslan’ın döneminde Anadolu’nun fethi ile görevlendirilen Artuk Bey, Melikşah’ın tahta geçmesi ile birlikte bu görevden alınarak Hulvan valiliğine atanmıştır (1076-1077).211 Kısa bir süre sonra Melikşah, Emir Artuk’u Ahsa ve Bahreyn Karmatîlerine212 karşı yapılacak sefer için görevlendirmiştir. Bu bölgede bulunan Abdullah b. Ali el-Uyunî, yıllardır Karmatîlere ve faaliyetlerine tek başına karşı çıkmaktaydı. Abdullah tek başına sürdürdüğü bu mücadeleye daha fazla devam ettiremeyecek duruma geldiği için Sultan Melikşah ve veziri Nizâmü’l-mülk ile irtibata geçti. Abdullah “Karmatilerle uzun zaman mücadele ettiğini anlattiktan sonra Ahsa ve Bahreyn’de hutbeyi Abbasi Halifesi ve Sultan adına okutmak için mücadeleye devam edeceğini bildiriyor ve bunun için de kendisine yardım edilmesini” istemiştir. Sultan Melikşah, Emir Artuk’u bu sefere komutan tayin etti.213 Artuk Bey kardeşi Alpkuş ve Türkmen birlikleri ile Hulvan’dan hareket ederek Basra’ya doğru ilerlemiş ve burada çöl seferi için gerekli hazırlıkları temin etmek istemiştir. Fakat Basra halkı Selçuklu birliklerinden çekindikleri için onları şehre almamışlardır. Artuk Bey şehir halkına savaşmak için gelmediğini Ahsa seferi için gerekli malzemeleri almak istediğini, aksi takdirde isteklerini zorla alacağını bildirmiştir. Artuk Bey’in sözlerine karılık şehir halkı Selçuklu 210Nikephoros Bryennıos, Tarihin Özü, çev. Bilge Umar, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul 2008, s.95-97, Georg Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, çev. Fikret Işıltan, TTK. Yay., Ankara 2019, s.321,322, Cahen, Türklerin Anadolu’ya İlk Girişi, s.31-32, Yinanç, Türkiye Tarihi, I, s.78, Kafesoğlu, Sultan Melikşah, s.57-58, Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.111-112,Sevim, Anadolu’nun Fethi, s.78, Sevim, Ünlü Selçuklu Komutanları, s.46-48. 211İbnu’l-Cevzî, Mir’atü’z-Zaman, s.209, Sevim, Ünlü Selçuklu Komutanları, s.49, Özgüdenli, Selçuklular, s.137, 212Karmatî, İsmailiyye’nin davetine icap eden Hamdân b. Eşâs Karmat’a nispetle bu ismi almıştır. Sabri Hizmetli, “Karmatîler”, DiA, XXIV, İstanbul 2001, s.510-514, Hamdan Karmat’ın akidelerini benimseyen gruplar, Karmatîler olarak isimlendirilmişlerdir. Abdullah Ekinci, “Ortaçağ Ortadoğusu’ndaki Marjinal Hareketlerin (İsma’ili-Karmatî Hareketlerinin) Dönemin İslam Dünyasına Alternatif Sosyal Yaşam Sunma Çabaları”, Belleten, LXIX, S.255, 2005, s.503, Hamdan Karmat, dâî Hüseyin el-Ahvâzî’nin ona düşüncelerini aşılaması ile 877-878 senesinde İsmailiyye hareketine katılmıştır. Hüseyin el-Ahvâzî’nin ölümünden sonra Sevâd bölgesinin dâîsi olmuştur. Ebû HÂmid Muhammed el-Gazâlî, Bâtınîligin İç Yüzü, çev. Avni İlhan, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 1993, s.7,8, Abdullah Ekinci, Ortadoğu’da Marjinal Bir Hareket; Karmatîler Ortadoğu’da İlk Sosyalist Yapılanma, Odak Yayınevi, Ankara 2005, s.139,140, Sabri Hizmetli, “Karmatîler”, DiA., XXIV, s.510-514, Karmatî hareketi Bahreyn’de 899 yılında Ebû Sa’îd el-Cennâbî önderliğinde ortaya çıkmıştır. İbnü’l-Esir, El Kâmil, VII, s.410, el-Katif ve Ahsa bölgelerini kısa sürede ele geçirerek Karmatî düşüncesini bu yörelerde yaymaya başlayan el-Cennâbî, Sünni İslam inancı temsilcisi Abbasi Halifeliğine ve Selçuklu Devletine tehdit oluşturacak devletini kurmuş bulunuyordu. Abdullah Ekinci, Karmatîler, s.173. Mustafa Öz, “ Ebû Saîd Cennâbî”, DİA., VII, İstanbul 1993, s.371. 213Ali Sevim, “Sultan Melikşah Devrinde Ahsa ve Bahreyn Karmatilerine Karşı Selçuklu Seferi”, Belleten, XXIV, S.94, 1960, s.216,217, Sevim, Ünlü Selçuklu Komutanları, s.52. 53 birliklerinin deve vb. ihtiyaçlarını karşılamışlardır. Katif Emiri Yahya b. Abbas, Artuk Bey’in kendisine doğru ilerlediğini öğrenmesiyle burayı terk ederek Bahreyn’e kaçmıştır. Savunulmayan Katif’i kolaylıkla ele geçiren Artuk Bey, buradan Ahsa’ya ilerlemiş ve Ahsa’ya gelerek Karmatîler ile savaş halinde bulunan Abdullah b. Ali’ye yardımda bulunmuş ve muhasarayı şiddetlendirmiştir. Gıda maddelerinin tükenmesi üzerine Ahsa Karmatîler, Artuk Bey ile irtibata geçerek barış talebinde bulunmuşlardır. Artuk Bey’in kuşatmayı kaldırmak için Karmatîlere sunduğu şartlar şunlardır; “ 1. Ahsa’da, Fatımîler adına okuttukları şiî hutbesini kaldırıp, Abbasî Halifeliği ve Selçuklu Sultanlığı adına sünnî hutbesi okutmak, 2. Savaş tazminatı olarak 10 bin altın ödemek, 3. Bu parayı sağlayabilmek için kuşatmanın bir süre kaldırılması, 4. Bu şartlara uyacaklarını göstermek amacıyla Artuk Bey’e ileri gelen Karmatîlerden 13 rehinenin verilmesi”. 214 Ahsa bölgesi Karmatîlerini itaat altına alan Artuk Bey, süratle hareket ederek Bahreyn adasını kuşatma altına almıştır. Bahreyn’i ve buraya sığınan Katif Emiri Yahya b. Abbas’ı ele geçirmeyi başarmıştır.215 Bahreyn Karmatîlerinin etkisiz hale getirildiği sırada Ahsa Karmatîleri anlaşma maddelerini yok sayarak çevre bölgelerden zahire maddelerini depo ederek tekrar direnişe geçtiler. Artuk Bey bu haber üzerine tekrar Ahsa’ya ilerdi. Artuk Bey ilk olarak Karmatîlerin tekrar gıda maddelerini temin edebilecekleri çevre yöreleri tahrip ettirdi. Ayrıca o Artuk Bey yanında bulunan esirlerden bir kısmını öldürttükten sonra kalanını da hapse attırdı. Artuk Bey’in tahmin ettiği şekilde kuşatma tedbirleri yüzünden Karmatîler kısa süre içerisinde yiyecek ve su sıkıntısı çekmeye başladılar. Zor durumda kalan Karmatîler teslim olmayı düşündükleri sırada Selçuklu askerlerinin arasında huzursuzluk meydana geldi. Selçuklu ordugâhında meydana gelen kargaşanın sebebi ise alışık olmadıkları aşırı sıcaklıktır. Artuk Bey, askerlerinin dağılmasından endişe ederek Abdullah b. Ali’ye 200 Türkmen atlısı ile birlikte kardeşi Alpkuşu bırakarak Karmatîleri yok etmek için yeniden geleceğini bildirdi.216 Artuk Bey maiyetindeki diğer askerleri ile önce 214İbnü’l-Cevzi, Mir’atü’z- Zaman, s.209, Sevim, Ünlü Selçuklu Komutanları, s.54, Sevim, “Sultan Melikşah Devrinde Ahsa ve Bahreyn”, s.219. 215Sevim, Ünlü Selçuklu Komutanları, s.54. 216Özgüdenli, Selçuklular, s.171, Kafesoğlu, Selçuklu Tarihi, s.64 54 Basra’ya oradan Bağdat’a gitti. Halife Muktedi Biemrillah’ın huzuruna kabul edilen Artuk Bey, Karmatîlere karşı giriştiği mücadeleyi anlatmıştır. Halife, Artuk Bey’in başarılarına karşılık olarak tevki yazılmasını emretmiştir. Ayrıca Artuk Bey’e halife tarafından altın işlemeli at ve pek çok hediyeler takdim edilmiştir.217 Emir Artuk Bağdat’taki işlerini hallettikten sonra Ahsa’ya gitmek üzere tekrar yola çıktı. Yolda kendisine kardeşi Alpkuş tarafından bir mektup ulaştırıldı. Gelen habere göre; Karmatîler Artuk Bey’in yokluğundan istifade ederek daha büyük bir birlik oluşturduktan sonra Abdullah b. Ali’ye saldırmışsalar da yenilerek kaleye sığınmak zorunda kaldı. Kaleye sığınan Karmatîler canlarına dokunulmaması şartıyla Abdullah’ın kaleye girmesini kabul ettiler. Lakin Karmatîler, Artuk Bey’in Ahsa’da bıraktığı Türkmen birliklerini kaleye almamışlardı. Abdullah b. Ali bölgede güçlenmesini hazmedemeyen diğer Arap kabileleri Karmatîlerinde teşviki ile Abdullah b. Ali cephe almışlardır. Yapılan savaşta Abdullah b. Ali galip gelmiş ve pek çok ganimet elde etmişti. Bu savaşta yarar göstermiş olan Alpkuş ve Türkmenler ganimetten pay alamadıkları gibi Abdullah b. Ali, Alpkuşu önce hapsetmiş ardında da öldürtmüştür. Basraday’ken kendisine gelen ulaktan bunları öğrenen Artuk Bey, süratle Ahsa’ya ilerleyerek Abdullah b. Ali’nin bulunduğu kaleyi kuşattı. Kuşatmanın uzaması ise Abdullah b. Ali’ye haber gönderen Artuk Bey “Kardeşi Alpkuş’un diyeti olarak büyük oğlu Ali’nin kendisine teslim edildiği takdirde, kuşatmayı kaldırıp Ahsa’dan ayrılacağını” bildirdi. Abdullah ise buna cevaben “Oğlunu teslim edemeyeceğini, ancak Alpkuş’un kanının diyeti için tespit edeceği para miktârının iki katını ödeyeceğini” bildirdi. Şartları kabul etmeyen Artuk Bey’in kuşatmayı şiddetlendirmesiyle Abullah’ın oğlu Ali kaleden gizlice ayrılarak Artuk Bey’e teslim oldu. Bu olay sonucunda istediği diyete sahip olan Artuk Bey, kuşatmayı kaldırmış ve valisi olduğu Hulvan’a çekildi. Artuk Bey Hulvan’a geldiğinde Sultan Melikşah’a Karmatî seferi hakkında malumat gönderdi.218 Sultan Melikşah, Karmatî seferinden sonra Artuk Bey’i, Diyarbakır topraklarının fethi için Fahrüddevle’nin emrine verdi. Selçuklu birliklerinin topraklarına yaklaşmasıyla Nasırü’d-devle Ebü’l-Muzaffer Mansur devletinin yönetimini veziri Ebu Salim ve karısına bırakıp kendisi de Ceziret İbn Ömer’e gitti. Nasırü’d-devle Ceziret İbn Ömer’de bulunan amcası Hüseyin b. Nasırü’d-devle önderliğinde Emir Ebu’l Heyca er-Revadi, Emir Davud 217İbnü’l-Cevzi, Mir’atü’z-Zaman, s.221, Sevim, Ünlü Selçuklu Komutanları, s.55, Sevim, “Sultan Melikşah Devrinde Ahsa ve Bahreyn”, s.220-221. 218Sevim, Ünlü Selçuklu Komutanları, s.57,58, Sevim, “Sultan Melikşah Devrinde Ahsa ve Bahreyn”, s.222-224. 55 b. Eşkeri el-Kartiki, Reis Ebu Abdullah b. Musik, Galipoğulları, İsaoğulları ve başka kişilerden oluşan heyeti 1084 tarihinde Sultan Melikşah’a göndermiştir. Sultanın huzuruna kabul edilen elçiler harekâtın durdurulmasını istemişlerdir. Sultan bu istek üzerine; “Memleketi paylaşalım. Meyyafarkîn’i sana verelim, çünkü evin oradadır. Amed de senin olsun. Biz de Amed’e karşılık Cezire’yi alalım. Memleketin kalan kısmını da aramızda bölüşelim ve sen istediğin yeri al. Memleketin yarısı bizim, yarısı da senin olsun” şeklinde bir teklifte bulunmuştur. Ancak bu sırada Ebu Salim’in, şehrin 20 sene boyunca kuşatmaya dayanacağını bildiren mektubunun Nasırü’d-devle’ye ulaşması ile Sultan Melikşah’ın teklifini reddetmiştir.219 Fahrüddevle kendisine yardım için görevlendirilen emirle Diyar-ı Bekir ve Ahlat yörelerindeki pek çok kaleyi kuşatmıştır. Selçuklu birliklerine karşı koyamayan Nasırü’d-devle, Musul hâkimi Şerefü’d-devle Müslim b. Kureyş’e Âmid’i verme karşılığında yardım talebinde bulunmuştur. Müslim kendisine vaat edilen Âmid’e gelerek karargâhını kurmuştur. 220 Müslim, Büyük Selçuklu birliklerinin sayısının çokluğu ve Sultan Melikşah’ın bayrağının dalgalandığını gördüğünde barış talebinde bulunmuştur. 221 Bu barış isteği hakkında farklı görüşler mevcuttur. Abûl Farac’a göre ; “Ben de, Mervan oğlu da sultanın bendeleri olduğumuza göre bu muharebe neden vuku buluyor? Siz geri gidin, biz de geri gidelim ve arada sulh olsun” diye başkomutan Fahrüddevle’ye haber göndermiştir şeklinde bilgi vermiştir.222 İbnü’l-Esîr; Fahrüddevle’nin, Nasıru’d-devle ile Müslim arasında yapılan ittifaktan haberdar olduğunda ile Şerefü’d-devle’ye ulaşarak “Benim yüzümden Arapların başına bir felaket gelmesini istemem” dediğini kaydetmiştir.223 İbnu’l-Cevzi ise; Artuk Bey ve İbn Cüheyr’in, Müslim’e “Kendi memleketine dönmesini “bildirdiklerini, bunun üzerine Müslim’in siz bir merhale geri çekilin, bende gece memleketime geri çekileyim” şeklinde cevap verdiğini kaydetmektedir.224 219İbn’ül-Ezrak, Mervanî Kürtleri Tarihi, s.191-192. 220İbnü’l-Esîr, el Kâmil, X, s.125, Al-Bondâri, Irak ve Horasan, s.77, Cahen, Türklerin Anadolu’ya İlk Girişi, s. 173, Sevim, Ünlü Selçuklu Komutanları, s.60, Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.128, Özgüdenli, Selçuklular, s. 173, 221Farac, Abû’l-Farac Tarihi, II, s.330, Kafesoğlu, Sultan Melikşah, s.40, Sevim, Ünlü Selçuklu Komutanları, s.61, Sevim, “Artukluların Soyu ve Artuk Bey’in Siyasi Faaliyetleri” s.133, 222Farac, Abû’l-Farac Tarihi, II, s.330, Sevim, Ünlü Selçuklu Komutanları, s.59, Sevim, Anadolu’nun Fethi, s.101- 102, Sevim, “Artukluların Soyu ve Artuk Bey’in Siyasi Faaliyetleri”, s.133, Koca “Sultan Melikşâh’ın GüneyDoğu Anadolu Politikası”, s.386, Kafesoğlu, Sultan Melikşah, s.40. 223İbnü’l-Esîr, el Kâmil, X, s.125, Al-Bondâri, Irak ve Horasan, s.77. 224İbnu’l-Cevzi, Mir’atü’z-Zamân, s.259. 56 Fahrüddevle esasen içindeki milli duygular ile ırktaşı Arapların kanlarının dökülmemesi için diğer Selçuklu emirlerinden çekinmeden yaptığı barış anlaşmasına müteakip Selçuklu birliklerinin geri çekilmesini emretmiştir. Kuşatılan Müslim ve Arap askerleri bu sayede zarar görmeden ülkelerine dönebileceklerdi. Emir Artuk bu duruma karşı çıkarak “Sultanın sancağını asla geri çekmeyeceğini” söyleyerek başkomutan Fahruddevle’ye karşı gelmiştir.225 Abû’l Farac ise Artuk Beyin, Müslim ve ordusunun çekilmesine onay verdiğini lakin Türkmen askerlerinin “ganimet almadan boş ellerle geri mi döneceğiz” diyerek karşı çıktıklarını kaydetmiştir.226 Diğer yandan barış görüşmeleri hâlâ sürdürülürken Türkmen birlikleri 19 Temmuz 1084 gecesi227 Âmid şehri dışında karargâh kurmuş olan Müslim ve askerlerine baskın düzenlemişlerdir. Baskın ile ne yapacaklarını bilemeyen Arap askerleri bütün ağırlıklarını bırakarak kaçmak zorunda kalırken, Müslim hızlı koşan atı sayesinde Âmid surları içine sığınmayı başarmıştır.228 Kaynakların ifade ettiklerine göre Emir Çubuk’un komutasında bulunan Türkmenlerin hareketlerinden Fahrüddevle’nin ve Emir Artuk’un haberdar olmadıkları anlaşılmaktadır.229 Türkmenler için bu baskın zafer manasına gelmekte iken başkomutan Fahrüddevle için aynı manayı taşımamaktadır. Zira yaşanan bu hadise Fahrüddevle için tam bir hezimettir çünkü kendisine bağlı askerler onun emirlerine itaat etmedikleri gibi otoritesini yok saymışlardır. Sabah olduğu zaman Türkmenlerin, Müslim’in ordugâhına yaptığı baskından haber olan Fahru’d-devle, yaşananların müsebbibi olarak Artuk Bey’i suçlamıştır. Artuk Bey’i, Türkmenler ve Sultan’ın gözünden düşürmek isteyen Fahru’d-devle “Türkmenlerin ele geçirdikleri bütün ganimetleri toplayıp İsfahan’a Sultan’a göndermesini” emretmiştir. Bu teklifin kurnazlık ile yapıldığını anlayan Artuk Bey “Biz, savaş adamıyız; tutsakları hapsetmek ve ele geçirilen ganimetleri geri vermek, bizim töremize uymaz; biz onları ya satar ya da salıverip azad ederiz diyerek” bu emre karşı gelmiştir.230 Türk savaş töresine göre bu itiraz gayet haklı idi. Ganimeti elde eden askerler, edindikleri mal vs. üzerinde söz 225İbnu’l-Cevzi, Mir’atü’z-Zamân, s.259, Kafesoğlu, Sultan Melikşah, s.40. 226Farac, Abû’l-Farac Tarihi, II, s.330, 227İbnu’l-Cevzi, Mir’atü’z-Zamân, s.259. 228İbnü’l-Esîr, el Kâmil, X, s.125, Sıbt İbnu’l-Cevzi, Mir’atü’z-Zamân, s.259, Farac, Abû’l-Farac Tarihi, II, s.330, Kafesoğlu, Sultan Melikşah, s.40, Sevim, Ünlü Selçuklu Komutanları, s.61, Sevim, Anadolu’nun Fethi, s.103, Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.129, Özgüdenli, Selçuklular, s.173. 229İbnü’l-Esîr, el Kâmil, X, s.125, “Bu vak’anın ateşine, ancak emir Çabuk yandı. Arapların kanlarını dökmekten korudu, bütün develerini istila etti halkın eli, bunların malları ile oynadı”. Al-Bondâri, Irak ve Horasan, s.76. 230İbnu’l-Cevzi, Mir’atü’z-Zamân, s.260, Sevim, Ünlü Selçuklu Komutanları, s.62, Sevim, “Artukluların Soyu ve Artuk Bey’in Siyasi Faaliyetleri”, s.134. 57 hakkına sahiptirler. Fahrüddevle’nin Türk savaş törelerini bilmemesine imkân vermediğimizden olumsuz bir yanıt alacağını tahmin ettiği için Artuk Bey’e kasıtlı olarak böyle bir istekte bulunduğu yorumu yapılabilir. Fahrüddevle, yaptığı anlaşma ile Sultan Melikşah’ın karşısında müşkül duruma düşmemek için Emir Artuk’a “Müslim b. Kureyş’ten sen sorumlusun ve onu Âmid kalesinden indirip çıkarmalısın. Sen Mısır’a değin uzanan topraklara sahip olmuş bir kimsesin” demiştir. Bu sırada Artuk Bey’e ulaşan Müslim ondan para ve mal karşılığında ülkesine dönmesine yardım etmesini istemiştir. Artuk Bey bu isteği kabul etmiş ve Müslim’in Temmuz 1084 tarihinde Âmid’den güven içinde ayrılmasını sağlamıştır. 231 Fahrud-devle, Artuk Bey gibi güçlü bir rakipten kurtulmak adına “ Sultan, beni beraberimde askerî kuvvet olduğu halde, şıhne olarak Diyarbekir’e gönderdi. Bu askerler, Âmid’e karşı bir konuma geçerek sultanın uygun gördüğü işleri (emirleri) yerine getiriyorlar” demiştir. Fahru’ddevle’nin sözlerine karşı aşağılandığını hisseden Artuk Bey, emrindeki Türkmen birlikleri ile Âmid’den ayrılmıştır.232 Sultan’ın emri olmaksızın savaş alanından ayrılmak bir emirin yapacağı en büyük hata idi, nitekim Artuk Bey de bu siyasi hataya düşmüştür. Artuk Bey ve maiyetinin Âmid’den ayrılması kuvvet kaybının yaşanmasına neden olmuştur. Artuk Bey, Âmid ve çevresine yapılan seferi Fahrüddevle ile anlaşmazlığı yüzünden terk etmişti. İbnü’l Esîr’in ifadesine göre Artuk Bey “her savaştan galip ayrılmış bir emirdi”233 bu sebepten olmalıdır ki Fahrüddevle’ye bağlı bir asker olmayı sindirememiş ve iktâsı olan Hûlvan bölgesine çekilmiştir.234 O, seferden izinsiz ayrılmasının cezasız kalmayacağını düşünerek Hûlvan’a dönmesinin ardından Suriye-Filistin Selçuklu Meliki Tutuş’a iltihak etmiştir. Tutuş tarafından kendisine Kudüs iktâ olarak verilmiştir 231İbnü’l-Esîr, el Kâmil, X, s.125, İbnu’l-Cevzi, Mir’atü’z-Zamân, s.259, İbnü’l Verdî, Bir Ortaçağ Şairi, s.40, alBondâri, Irak ve Horasan, s.78, Cahen, Türklerin Anadolu İlk Girişi, s.41, Kafesoğlu, Sultan Melikşah, s.41, Sevim, Ünlü Selçuklu Komutanları, s.62, Özgüdenli, Selçuklular, s.173. 232İbnu’l-Cevzi, Mir’atü’z-Zamân, s.260. 233İbnü’l-Esîr, el Kâmil, X, s.135. 234Sevim, Ünlü Selçuklu Komutanları, s.63, Kafesoğlu, Sultan Melikşah, s.82, Sevim, “Artukluların Soyu ve Artuk Bey’in Siyasi Faaliyetleri”, s.137, 58 (1085/1086).235 Artuk Bey Kudüs’e geldiğinde bu bölgenin eski hâkimi Atsız’ın valisi Turmuş (Durmuş) ile yapılan görüşmeler sonrasında şehir sulh yolu ile teslim edilmiştir.236 Türkiye Selçuklu Devleti Hükümdarı Süleyman Şah’ın 237 Doğu Anadolu ve Suriye bölgeleri boyunca ilerlemesi Büyük Selçuklu Devleti vasalı olan Musul Emiri Müslim b. Kureyş’in hükümranlık bölgeleri tehdit altına girmiş bulunuyordu. Müslim, Süleyman Şah’a karşı Âmid muhasarasından kendisini kurtaran Artuk Bey ile iletişim kurmuştur. Artuk Bey, Sultan Alparslan döneminde Anadolu fethi memurluğundan azl edilmesinde Süleyman Şah’ın tesiri olduğunu düşünerek bu teklifi kabul etmiştir. Anlaşma metni şu şekildedir. “1. Müslim, Artuk Bey gibi, sultan Melikşah’a tâbilikten ayrılacak, 2. Suriye ve Filistin Selçuklu Devleti hükümdarı Tutuş Büyük Sultan olarak tanınacak, 3. Sünnî Bağdat Abbasî Halifeliğin ’den ilgi kesilerek şiî Mısır Fâtımî Halifeliğine bağlanılacak.”238 Artuk Bey ve Müslim planlarını gerçekleştirebilmek amacıyla durumu Tutuş’a açıklarken diğer taraftan Müslim, amcası Mukbil b. Bedrân’ı Mısır’a uğurlayarak yanında “Irak, el-Cezîre, Suriye ve Filistin’in ele geçirilmesi ve Tutuş’un sultanlığı altında kurulacak olan yeni bir devletin Şiî inançlı olacağı ve kendilerini tanıyacağını, bütün bunları gerçekleştirebilmek için de kendilerine askeri yardımın gerekli olduğunu” haberini iletmesini istemiştir. Müslim’in yardım çağrısına olumlu yanıt veren Fatımî Halifesi elMustansır, durumu derinliğiyle tespit ettirmek için veziri Bedrülcemalî’nin oğlu Efdâl’i oluşturduğu heyetin başına getirerek Mukbil ile birlikte Dımaşk’a göndermiştir. Tutuş elçiler ile müzakereler halinde bulunurken Müslim’in Süleyman Şah ile giriştiği savaşta vefat ettiği haberi gelmiştir. Buna rağmen Mukbi,l el-Cezîre’de bulunan Artuk Bey’i uygulanacak 235İbnü’l-Esîr, el Kâmil, X, s.135, İbnu’l-Cevzi, Mir’atü’z-Zamân, s.245, Sevim, Ünlü Selçuklu Komutanları, s.63, Sevim, “Artukluların Soyu ve Artuk Bey’in Siyasi Faaliyetleri”, s.138, Kafesoğlu, Sultan Melikşah, s.82, Remzi Ataoğlu, “Artukluların Güneydoğu Anadolu’da Yeri ve Diğer Beylikler arasındaki Önemi”, I. Uluslar Arası Artuklu Sempozyumu Bildirileri, I, Mardin Valiliği Kültür Yayınları, Mardin 2008, s.3. 236İbnu’l-Cevzi, Mir’atü’z-Zamân, s.243, Sevim, Ünlü Selçuklu Komutanları, s.63, Sevim, “Artukluların Soyu ve Artuk Bey’in Siyasi Faaliyetleri”, s.138 237Kutalmış’ın beş oğlundan biri olmakla birlikte Nâsıru’d-Devle Ebu’l-Fevâris Süleyman Şah tam künyesidir. Büyük Selçuklu saltanatına karşı tıpkı babaları gibi isyan etme hazırlıkları içerisine girmişlerdir. Oluşan bu ihtilafı Abbasi Halifesi araya girerek son vermiştir. Kutalmış oğulları Sultan Melikşah’ın emri ile Anadolu’nun fethedilmesi görevine memur olarak tayin edilmişlerdir. Mehmet Altay Köymen, “Süleyman Şah ve Anadolu Selçuklu Devleti’nin Kurucusu”, Belleten, LVII, s.218, Nisan 1993, s.72. 238Sevim, Ünlü Selçuklu Komutanları, Sevim, Suriye-Filistin Selçuklu, s.52-65, Sevim, “Artukluların Soyu ve Artuk Bey’in Siyasi Faaliyetleri”, s.138. 59 kararların alınması için çağırmışsa da Artuk Bey artık bu ittifakın bir çözüm üretemeyeceğini düşünerek Dımaşk’a gitmemiştir. Ayrıca ona “el-Cezîre’de kalarak burada Türkmenleri, Büyük Selçuklu Devleti’ne karşı ayaklandıracağını ve onları oturdukları yerleri terkedip Suriye’ye göçe razı etmeye çalışacağını” söylemiştir.239 Artuk Bey kısa süre sonra emrindeki askerleriyle Âmid bölgesini fethetmek amacı ile hazırlık yapmaya başlamıştır. Bu haber Fahrüddevle’ye ulaştığında derhal Melikşah’a durumu bildirmiştir. Melikşah kendisine dargın olan Artuk Bey’e iki asilzade ile hil’at, ferman ve armağanlar göndermiştir. Melikşah bu hareketi ile Artuk Bey’in olası isyan hareketinin önünü kesmeyi amaçlamıştır. Lakin Artuk Bey bu hediyeleri kabul etmeyerek isyan halinde olduğunu açıkça göstermiştir.240 Artuk Bey hediyeleri kabul etmediği gibi Sultan Melikşah’a ait bazı çiftlik ve köyleri yağmalattırdı. Melikşah, hareketlerine dikkat etmesi için emirlerinden Gevherâyin, Karatekin ve Anuştekin’i, Artuk Bey’e gönderdi. Artuk Bey’e, Selçuklu emirleri “Eğer sen, sultana isyan durumunda isen o takdirde sana karşı harekete geçeriz, yok eğer sultana tabi isen bizimle birleşmelisin” şeklinde kesin uyarıda bulundular. Ayrıca komutanlar Artuk Bey’in emrindeki Türkmenlere de ulaşıp bu haberi ilettiler. Türkmenler, Melikşah adına bildirilen emre itaat ederek Artuk Bey’den ayrıldılar. Artuk Bey ise adları geçen emirlere şu cevabı verdi “Ben, sultana itaat edip onun buyruklarına uyarım. Ancak İbn Cüheyr benim Müslim’i Âmid’den kurtardığımı söyleyip aleyhime sultana etki yaptı, bu nedenle sultanın bana olan fikir ve kanaati karışıp değişti. Bu nedenle ben, bu durumdan dolayı can güvenliğimden korku ve endişe duymaktayım. Ben Halep’e yönelip Kutalmışoğlu Süleyman’a karşı şehrin dışında konaklayıp onun bana gönderilmiş olan mektuplarda belirttiği üzere, çıkardığı fitne ve fesatları durduracağım”.241 Abûl Farac ise bu olayı “Siz sultanın hizmetinde bulunan bir takım düşmanlarımsınız ve siz sultanın bana karşı samimiyet göstermesine imkân vermezsiniz. Ben Katlanmış oğlu Süleyman’a karşı hareket ediyorum. Onun sultana ait memleketleri tahrip etmesine imkân vermeyeceğim bunlar da memnun olarak onu bıraktılar ve geri döndüler” şeklinde nakletmiştir. 242 Her iki rivayette 239İbnu’l-Cevzi, Mir’atü’z-Zamân, s.269, Sevim, Ünlü Selçuklu Komutanları, s.65, Sevim, “Artukluların Soyu ve Artuk Bey’in Siyasi Faaliyetleri”, s.139. 240Sevim, Ünlü Selçuklu Komutanları, s.66, Sevim, “Artukluların Soyu ve Artuk Bey’in Siyasi Faaliyetleri”, s.140, Kafesoğlu, Sultan Melikşah, s.82. 241İbnu’l-Cevzi, Mir’atü’z-Zamân, s.269, 242Farac, Abû’l-Farac Tarihi, II, s.332. 60 de Emir Artuk’un verdiği cevap ile Sultan Melikşah’ın emrini yerine getirmediği anlaşılmaktadır. Müslim’in Kurzahil savaşında ölümü ile Süleyman Şah yönünü Halep’e çevirmiştir. Halep Reisi Şerîf Hasan el-Huteytî, Sultan Melikşah’a bir mektup yazarak “Kendisine Halep’i kayıtsız şartsız teslim edeceklerini, bizzat gelmesi ya da Süleymanşah’ı şehirden uzaklaştıracak bir yardımın kendilerine ulaştırılması” talebinde bulunmuştur. Talep edilen yardıma cevap alamayan Huteytî, Tutuş’a başvurarak süratle gelmesini sağlayacağı yardım sayesinde Halep’i teslim edeceğini bildirmiştir. Tutuş hazırlıklarını tamamlarken diğer yandan Süleyman Şah’ın yanına bulunan emirlere kendi tarafına çekmek için haber gönderdi. Şayet istekleri yerine getirmezse akıbetlerinin iyi olmayağını bildirdi.243 Huteytî’nin daveti üzerine Tutuş beraberinde bulunan Artuk Bey ile Halep’e doğru ilerledi. Haberi alan Süleyman Şah, Tutuş’un Halep’i ele geçirmesine mani olmak için harekete geçti. İki ordu Halep yakınlarında karşılaşdılar. Artuk Bey’in savaş stratejileri ve Süleyman Şah’ın ordusundan Tutuş’a iltihak eden emirler yüzünden Türkiye Selçuklu Sultanı bu savaşta yenilerek hayatını kaybetmiştir(1086).244 Tutuş, Süleyman Şah’ın ölümü ile sonuçlanan savaştan sonra ganimetine ulaşmak için süratle Halep Kalesi’ne hareket ederek Huteytî’den buranın teslimini istemiştir. Huteytî, Süleyman Şah’a uyguladığı ikiyüzlü siyaseti Tutuş’a da uygulayarak “Şehri büyük Sultan Melikşah’a teslim edeceğini” bildirmiştir. Şehrin teslim edilmemesi üzerine Tutuş, Artuk Bey ile Halep Kalesi’ni kuşattı. Huteytî, Halep’i savunmak için kalenin her burcuna ayrı ayrı kişileri görevlendirdi. Bu burçlardan birini İbnürra’va savunmaktaydı. İbnürra’va ile Huteytî’nin arası açıktı. Öcünü almak isteyen İbnürra’va, Tutuş’u savunduğu kale burcundan şehre almıştır. Bu sayede Tutuş, Temmuz 1086 yılında Halep’i ele geçirmeye muvaffak oldu. Diğer yandan Sultan Melikşah vasallarının arasındaki bu kargaşaya son vermek amacıyla Kuzey Suriye seferine çıkmıştır. Sultan Melikşah’ın, Halep’e ilerlediği bilgisini edinen Tutuş ve Artuk Bey, Dımaşk’a hareket ettiler. Fakat Artuk Bey bu haberi ilk işittiğinde, 243İbnü’l-Adîm, Zübdetü’l-Haleb, s.58, Sevim, Ünlü Selçuklu Komutanları, s.68, Sevim, Suriye-Filistin Selçuklu, s.61. 244İbnü’l-Esîr, el Kâmil, X, s.135, İbnu’l-Cevzi, Mir’atü’z-Zamân, s.277, Farac, Abû’l Farac Tarihi, I, s.333, Azîmî Tarihi, s.30, İbnü’l-Adîm, Zübdetü’l-Haleb, s.59, Sevim, Anadolu Fatihi Kutalmışoğlu Süleymanşah, TTK. Yay., Ankara 1990, s.37, Sevim, Ünlü Selçuklu Komutanları, s.68, Sevim , Suriye-Filistin Selçuklu, s.62, John Freely, At Üstünde Fırtına: Anadolu Selçukluları, çev. Neşenur Domaniç, Doğan Kitap, İstanbul 2012, s.40, Erdoğan Merçil, “Türkiye Selçuklu Devleti”, Türkler Ansiklopedisi, VI, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s.867. 61 Sultan Melikşah sorununu tamamen ortadan kaldırmak için Tutuş’a “Sultan’ın ordusu buraya gelir gelmez derhal onlara saldıralım; çünkü onlar, İsfahan gibi çok uzak yerlerden gelmeleri dolayısıyla çok yorgun olacaklarından zafer kesinlikle bizim olur” Lakin onun bu teklifine Tutuş “Ben, gölgesine sığındığım kardeşimin şeref ve haysiyetine gölge düşürmek istemem, eğer bunu yapacak olursam her şeyden önce ben küçük düşmüş olurum” diyerek bu teklifi reddetmiştir.245 Artuk Bey yaşanan bu hadiselerden sonra Tutuş tarafından iktâ verilen Kudüs’e çekildi. Ömrünün son zamanlarını burada geçirerek 1091 yılında vefat etti. 246 Onun Kudüs’e gittikten sonraki faaliyetleri hakkında kaynaklarda malumat yoktur. 13. Artukoğlu İlgazi Kaynaklarda Necmüddin İlgazi’nin hakkındaki ilk bilgiler kardeşi Sökmen ile birlikte Kudüs şehrinin yönetimini ele alması ile görülmektedir.247 İlgazi ve Sökmen’e, babaları Artuk Bey’in 1091 yılında ölümü ile Suriye-Filistin Selçuklu Devleti hükümdarı Tutuş tarafından Kudüs iktâ olarak verilmiştir.248 İlgazi’nin, Tutuş adına Kudüs’te ne gibi icraatlar yaptığı hakkında bilgiler mevcut değildir. İlgazi, Tutuş’un saltanat mücadelesinde Berkyaruk ile karşılaşması ve ölümü sırasında Tutuş’un oğlu Rıdvan’ın249 yanında Suriye’de bulunmaktaydı. Rıdvan babasının ölümünün ardından Halep bölgesine giderek burada sultanlığını ilan etmiştir. Fakat İlgazi, Rıdvan’ın yanından ayrılarak kardeşi Dukak’ın250 yanına gitmiş ve onun hizmetine girmiştir. İlgazi’nin taraf 245İbnü’l-Esîr, el Kâmil, X, s.136,137, Sevim, Ünlü Selçuklu Komutanları, s.69, Sevim, Suriye-Filistin Selçuklu, s.63-64. 246İbnü’l Verdî, Bir Ortaçağ Şairinin Kaleminden Selçuklular, s.45, Sevim, Ünlü Selçuklu Komutanları, s.70, Sevim, “Artukluların Soyu ve Artuk Bey’in Siyasi Faaliyetleri”,s.145. 247Sevim, “Artuklular’ın Soyu”, s.145. 248İbnü’l-Esîr, Kudüs’ün yalnızca Tutuş tarafından Sökmene iktâ olarak verilmiş olduğunu bildirmişse de daha sonra meydana gelen olaylar neticesinde iktânın tek sahibinin Sökmen olmadığını gösteriyor. İbnü’l-Esîr, el Kâmil, X, s.235. 249Suriye-Filistin Selçuklu Devleti Sultanı Tâcüd-devle Tutuş’un küçük oğludur. Tutuş’un Selçuklu saltanatını ele geçirmek için Berkyaruk ile ikinci defa savaş nizamını alması sırasında Suriye’de bulunuyordu. Babasının yardım talebinde bulunması üzerine Suriye’den kuvvetleri ile yola çıkmışsa da Rey yakınlarında Tutuş’un ölüm haberini almıştır. Bu suretle Halep’e ilerlemiş ve hiçbir karşılık görmeden Suriye-Filistin Selçuklu Devletinin başına geçmiştir. Ali Sevim, “Rıdvân b. Tutuş”, DİA., XXXV, İstanbul, 2008, s.49-50. 250Suriye-Filistin Selçuklu Devleti Sultanı Tâcüd-devle Tutuş’un oğludur. Tutuş, Dukak’ı 1092 yılında Bağdat’ta bulunan Sultan Melikşah’ın yanına göndermiştir. Melikşah’ın ölümü ile Terken Hatun ile birlikte olan Dukak İsfahan’a gitse de daha sonra saltanat mücadelesinde Berkyaruk’un yanına da yer almıştır. Babasının Selçuklu Devleti tahtı için harekete geçmesi ile Tutuş’un yanına kaçmıştır. Berkyaruk ve Tutuş arasında cereyan eden Rey savasında babasının ölmesi üzerine abisi Rıdvan’ın hâkimiyeti altında bulunan Halep’e gitmiştir. Daha 62 değiştirmesinin sebebi Melik Rıdvan üzerinde otorite kuramayacağını düşünmüş ve daha küçük ve tecrübesiz olan Dukak’ın yanında yer almayı tercih etmiştir. Rıdvan kardeşine ait Dımaşk kentini almak amacıyla ilerlediği sırada Dukak emrinde bulunan İlgazi ve diğer emirlerle birlikte burada bulunmamaktaydı. Rıdvan beraberinde Artukoğlu Sökmen olduğu halde Dımaşk kuşatmasında başarılı olamayarak Halep’e çekilmek zorunda kalmıştır. Dukak bu kuşatma sonrasında kayınpederi251 Rıdvan’a yardım eder düşüncesiyle İlgazi’yi hapsettirmiştir. Kardeşinin hapsedildiğini öğrenen Sökmen ise Kudüs’e giderek İlgazi’nin naipleri tarafından idare edilen şehrin yönetimini teslim almıştır.252 Tutuş’un ölümü ile Melik Rıdvan ve Melik Dukak’ın üstünlük kurma mücadelesi sonucunda Suriye bölgesinde kargaşa ortamı meydana gelmiştir. Bu başıboş durumdan yararlanmak isteyen Fâtımî halifesi Kudüs’ü ele geçirmek için 1098253 yılında el-Efdal komutasında ordu hazırlatmıştır. Hapis hayatından kurtulan İlgazi ve kardeşi Sökmen bu sırada Kudüs’te bulunuyorlardı. Efdal şehre yaklaştığında “Savaşıp kan dökülmeden yazışmak suretiyle şehrin kendisine teslim edilmesini” istemiştir. İlgazi ve Sökmen ise bu sulh yolu ile şehri teslim etme teklifini kabul etmemişlerdir. Efdâl bunun üzerine mancınıklar kurarak şehri kuşatma altına almıştır. Surlarda oluşan gedikler sayesinde Fâtımî ordusu şehre kısa bir süre içinde hâkim oluşmuştur. Efdal, İlgazi ve Sökmen’e iyi muamelede bulunmuş ve onları serbest bırakmıştır. Sökmen Halep’e, İlgazi ise maiyeti ile birlikte Irak’a gitmiştir.254 Irak’a giden İlgazi, Bağdat şahnesi Sa’düddevle Gevherâyin ile birlikteydi. Gevherâyin, Muhammed Tapar’a bağlı bir emir idi. Bu sebeple yanında bulunan İlgazi ve diğer emirlerle birlikte Muhammed Tapar’a haber gönderip Hilafet makamına gelmesini teklif ettiler. Muhammed Tapar, Sencer ile birlikte 1101 senesinde Bağdat’a gitmek üzere Hulvan’a geldi. İlgazi bu arada Hulvan’a giderek Muhammed Tapar’a itaatini bildirdi. evvel Tutuş’un Dımaşk naibi ilan ettiği Emir Savtekin’in kendisini kışkırtması ve buraya daveti üzerine Rıdvan’ın yanından gizlice ayrılarak Dımaşk’a gelmiştir. Böylece Dımaşk Selçuklu Melikliği tahtına oturmuştur. Abdülkerim Özaydın, “Dukak b. Tutuş”, DİA., Gözden Geçirilmiş 2. Basım Ek-I, Ankara, 2020, s.342-343. 251İbnu’l-Ezrak, Meyyâfarikîn ve Âmid Târihi, s.100. 252İbnü’l-Adîm, Zübdetü’l-Haleb, s.78-79, Sevim, Suriye-Filistin Selçuklu, s.86, Ali Sevim, “Artuk Oğlu İlgazi”, Belleten, C.XXVI, S.104, 1962, s.650. 253İbnü’l-Esîr, Kudüs’ün Fâtımîler tarafından fethi tarihini 1096 verirken Azîmî ve İbnü’l Kalânisî 1098 yılı olarak vermektedir. İbnü’l-Esîr, el Kâmil, X, s.235, Ali Sevim, “İbnü’l-Kalânisî’nin Zeylü Tarih-i Dımaşk Adlı Eserinde Selçuklularla İlgili Bilgiler”, Türk Tarih Belgeleri Dergisi, XXIX, S.33, 2008, s.25, Azîmî Tarihi, s.37. 254İbnü’l-Esîr, el Kâmil, X, s.235, Sevim, “İbnü’l-Kalânisî’nin Zeylü Tarih-i”, s.25-26, Sevim, “Suriye Selçukluları”, VII, s.420-421, Sevim, Suriye-Filistin Selçuklu, s.87, Runcıman, Haçlı Seferleri, I, s.204-205. 63 Muhammed Tapar’ın Bağdat’a gelmesi ile burada bulunan Berkyaruk ise Vasıt’a gitti. 1101 senesinin sonuna kadar burada kalan Muhammed Tapar, bu tarihten sonra Hemedan’a gitmek üzere Bağdat’tan ayrıldı. Berkyaruk bu esnada halifenin Vasıt’ta bulunan arazilerine saldırdı. Bu durumun üzerine halife, Muhammed Tapar’ı Bağdat’a davet etmiş ve Berkyaruk’a karşı birlik içinde savaşmayı teklif etmiştir. Muhammed Tapar, halifenin savaşa katılmasına gerek olmadığını, bu işi kendisinin halledebileceğini söyledikten sonra Artukoğlu İlgazi’yi Bağdat şahnesi255 tayin etmiş ve kendisi de Rûzrâver’e gitmiştir.256 Oldukça karışık bir dönemde Bağdat şahneliğine atanan İlgazi’nin görev süresi kısa sürmüştür. Bağdat’a tekrar hâkim olan Sultan Berkyaruk, buranın emniyetini sağlamak amacıyla Bağdat Şahneliğine Gümüştekin el-Kaysarî’yi tayin etti. İlgazi bu haberi aldığında Gümüştekin’in Bağdat’a girmesini engellemek amacıyla kardeşi Sökmen ve Hille emiri Sadaka’dan yardım istedi. Fakat henüz yardım gelmeden Gümüştekin 1102 tarihinde Bağdat’a gelmiş ve İlgazi de kardeşi Sökmen’nin Remle’de bulunan karargâhına kaçmak zorunda kalmıştır. Bu olaydan sonra Bağdat’ta hutbe 1103 tarihinde tekrar Berkyaruk adına okundu. Bağdat şahneliğine hâkim olan Gümüştekin Sadaka’ya haber göndererek Sultan Berkyaruk’a itaat etmesini istedi. Sadaka ise bu sırada Sökmen ve İlgazi’ye yardım için Sarsar bölgesine geldi. Sadaka’nın emrinde bulunan Arap askerleri çevre bölgeleri yakıp yıkıp talan etmeye başladı. Vazifesi elinden alınan İlgazi de halka daha şiddetli hareket edilmesi emrini verdi. Tüm bu yaşananlardan sonra halife, Sadaka’ya uygunsuz davranışlara bir son verilmesini bildirmek için Kadı’l- Kudât Ebu’l-Hasan ed-Damgânî ve Tacü’r-Rüesâ İbnü’l-Muslâyâ’yı gönderdi. Sadaka kendisinden istenilenleri Gümüştekin Bağdat’ı terk ederse kabul edeceğini, isteği yerine getirilmez ise yakıp yıkmaya devam edeceğini elçilere bildirdi. İlgazi ve müttefiklerinin kararlılığından vazgeçmeyeceklerini anlayan Gümüştekin, Bağdat’tan ayrılarak Vasıt’a gitti. Böylece İlgazi tekrar Bağdat şahnesi olurken hutbe tekrar Muhammed Tapar adına okunmuştur.257 Berkyaruk saltanatı ele geçirme teşebbüsü sırasında askerlerin oldukça yorulması ve mali açıdan sıkıntıya düşmesinden dolayı kardeşi Muhammed Tapar’a, Kadı Ebû’l-Muzaffer el-Cürcânî el-Hanefi ile Ebû’l-Ferec Ahmed b. Abdü’l-Gaffâr el-Hemedâni’yi barış yapmak 255İbnü’l-Verdî, Bir Ortaçağ Şairi, s.60. 256İbnü’l-Esir, el Kâmil, X, s.254-270, Özaydın, Sultan Muhammed Tapar, s.16-27, 257İbnü’l-Esîr, el Kâmil, X, s.289-291, Özaydın, Sultan Muhammed Tapar, s.32, Sevim, “Artuk Oğlu İlgazi”, s.656-657. 64 için gönderdi. Ülkenin harap duruma gelmesi ve İslam düşmanlarının bu vaziyetten daha kolay pay çıkarabilecekleri endişesinden Muhammed Tapar sulh yapmayı kabul etmiştir. Sultan Berkyaruk’un elçileri Halife el-Mustazhîr Billâh’a yapılan barışı ve şartlarını ilettiler. Bu sırada İlgazi divanda hutbenin tekrar Sultan Berkyaruk adına okunmasını teklif etmiş ve bu istek kabul edilmiştir. 1104 yılında camilerde tekrar Sultan Berkyaruk adına hutbe okunmuştur. Bu haberi alan Sadaka, halifeye; Sultan Muhammed Tapar’a isyan eden İlgazi’nin bu hareketine kayıtsız kalamayacağını ve onu Bağdat’tan çıkaracağını bildirmiştir. Sadaka’nın bu sözleri üzerine İlgazi Türkmen birliklerini hazırlattı. Sadaka Bağdat’ın batı yakasında karargâhını kurdu. Yeni bir çatışma istemeyen İlgazi sorunu sulh ile çözmek istemiş ve Sadaka’ya bir elçi göndermiştir. Ondan Sultan Berkyaruk’a itaat ettiği için özür dilemiş ve Sultan Berkyaruk ile Muhammed Tapar arasında yapılan barış anlaşması gereğince Berkyaruk’un hâkimiyet alanına Bağdat’ın dâhil olduğunu, bu yüzden ona itaat etmekten başka çaresi kalmadığını bildirmiştir. Bu sözler üzerine Sadaka onu haklı bularak Hille’ye geri dönmüştür.258 Bağdat’ta hâkimiyetin yeniden Berkyaruk adına tesis edilmesi üzerine İlgazi daha önceki Muhammed Tapar taraftarlığını bırakarak Berkyaruk’a yakın olma siyasetini benimsedi. İlgazi, hutbenin Berkyaruk adına okunmasını sağladıktan sonra şahne olarak Bağdat’taki nüfuzunu daha da arttırmak için İsfahan’da bulunan sultanın yanına gitti. Yapılan görüşme sonrasında Berkyaruk çok hasta olmasına rağmen Bağdat’a gitmek için yola çıktı. Lakin Berkyaruk hastalığının etkisiyle Burucert mevkiine geldiğinde daha fazla ilerleyemeyecek duruma geldi. Verem hastalığına yakalanan sultan saltanatın oğlu Melikşah’a geçmesini emirlerine vasiyet ettikten sonra vefat etti. İlgazi, Melikşah ve beraberinde bulunan Emir Ayaz ile birlikte Bağdat’a gitti.259 İlerleyen süreçte ise Ayaz yanında bulunan diğer emirlere güvenemeyerek Muhammed Tapar ile anlaştı. Muhammed Tapar Bağdat şahneliğine tayin ettiği fakat kendisine karşı davranışlarında değişiklikler gördüğü İlgazi’yi 1105 yılında azlederek yerine Aksungur el-Porsuki’yi tayin etmiştir.260 Muhammed Tapar adına üç buçuk sene Bağdat şahaneliği görevini zor şartlar altında İlgazi sürdürmeyi başarmıştır. Sultan olmak gayesiyle Berkyaruk ve Muhammed Tapar arasında uzun süre devam eden savaşlarda kim galip geldi ise Bağdat’ta ve diğer şehirlerde 258İbnü’l-Esîr, el Kâmil, X, s.301-302, Sevim, “Artuk Oğlu İlgazi”, s.657-658. 259İbnü’l-Esîr, el Kâmil, X, s.308. 260İbnü’l-Esîr, el Kâmil, X, s.313-320, Sevim, “Artuk Oğlu İlgazi”, s.659. 65 onun adına hutbe okutmuş ve hâkimiyetini kabul etmiştir. Böylesine keskin bir zamanda Bağdat sahneliği görevini ifa etmek önemli ve zor bir işti. Bağdat şahneliği görevinden azledilmesinden sonra Diyarbakır’a giden İlgazi bir süre sonra ise Rıdvan b. Tutuş’un hizmetine girmiştir. Rıdvan’ın yanında bulunan İspehbud Sabave, Alpı b. Arslantaş ile Haçlıları durdurmak amacıyla yaptıkları bir toplantıda İlgazi “Musul ve yörelerinin Selçuklu valisi Çökürmüş’ün yönetimindeki memleketleri ele geçirip buralardan sağlanacak asker ve paralarla Haçlılara karşı mücadeleye girişilmesi” teklifinde bulunmuştur. Müzakereler sonucunda bu öneri kabul edilmiştir. Rıdvan ve müttefikleri 1106 tarihinde 10 bin kişilik birlikleri ile Nusaybin’i kuşatmışlardır. Çökürmüş Musul’da topladığı askerleriyle Nusaybin’i savunmaya yöneldi. Müttefik birliklerinin sayıca kendi ordusundan fazla olduğunu gören Çökürmüş, düşman kuvvetlerin arasına nifak tohumları ekmeyi tercih etti. Rıdvan’a “Sen İlgazi’nin nasıl şer ve fesat dolu bir emir olduğunu iyi bilirsin. Eğer onu yakalatıp hapsedersen o zaman sana tâbi olur, Haçlılara karşı askeri ve mali yardımda bulunurum” teklifinde bulundu. Niyeti bu sözler ile değişen Rıdvan, İlgazi’ye “ Haçlılar, Halep ve yörelerini istila etmiş durumdadır. Büyük kuvvetlerle bize katılacak Çökürmüş’le barış yapıp, hep birlikte Haçlılara karşı harekete geçelim. Böylece bizim bu hareketimiz, İslam’ın küffara karşı bir ittifakı olacaktır” demiştir. İlgazi bu teklife “Sen, kendi başına buyrukmuş gibi hareket ediyorsun, hâlbuki şuan da benim buyruğum altında bulunuyorsun. Nusaybin alınmadan sana buradan çekilme izni vermem, aksi takdirde seninle savaşmaya bile hazırım” diyerek Rıdvan’ın bu teklifini sert bir şekilde reddetmiştir. Rıdvan derhal İlgazi’yi tutuklattı. Türkmenler, reislerinin hapsedildiğini duyduklarında Rıdvan’a karşı cephe almış ve şehrin surlarına saldırmışlardır. İlgazi bu sayede kurtulmuştur. Can güvenliğinden şüphe eden Rıdvan Halep’e gitmiştir.261 İlgazi Nusaybin’den, Mardin’e gelmiştir. Mardin ise bu sırada kardeşi Sökmen’in naibi tarafından yöneltilmekteydi. İlgazi yönetime hâkim olmuş ve burayı kendine merkez edinmek suretiyle Artuklular’ın Mardin kolunu kurmuştur.262 İlgazi’yi daha sonra Türkiye Selçuklu Sultanı Kılıç Arslan ile Emir Çavlı arasında Musul’u ele geçirmek için girdikleri mücadele içerisinde görmekteyiz. Sultan Muhammed Tapar Musul Emiri Çökürmüş’ü itaat altına alması için Çavlı’yı görevlendirmiştir. 261İbnü’l-Esîr, el Kâmil, X, s.326-327, Sevim, Suriye-Filistin Selçuklu, s.112-113. 262İbnu’l-Ezrak, Meyyâfarikîn ve Âmid Târihi, s.30, Sevim, “Artuk Oğlu İlgazi”, s.661. 66 Çökürmüş muharebeyi kaybetmiş ve Çavlı’nın eline esir düşmüştür. Bir kuyu içinde hapsedilen Çökürmüş mevcut hastalığı yüzünden burada ölmüştür. Musul halkı ise Çavlı’nın buraya hâkim olmasını istemedikleri için I.Kılıç Arslan’ı şehri teslim etmek amacıyla davet etmişlerdir. Çavlı, Emir İlgazi ve Halep hâkimi Rıdvan’ın da kendisine yardıma gelmeleri ile Kılıç Arslan’ın üzerine yürümüştür. Habur nehri kıyısında cereyan eden savaşta Türkiye Selçuklu Sultanı I. Kılıç Arslan atı ve ağırlıklarıyla nehre girince burada boğularak can vermiştir (1107).263 Bu muharebe de İlgazi’nin rolü hakkında malumata sahip değiliz. Çavlı savaşın akabinde ikiyüzlü bir siyaset benimsemiş ve kendisine yardıma gelen İlgazi’yi tutuklatmıştır. İlgazi’den “Türkmenler için harcadığı paraları kendisine ödemesini” istemiştir. İlgazi bu isteği kabul etmiş ve serbest kalmasının ardından “Ödeme tarihine kadar bazı kimseleri rehin almak” şartıyla anlaşmaya varılmıştır. Çavlı’ya istediği miktâr gönderildiğinde rehineler serbest bırakılmıştır.264 İlgazi, Çavlı’nın kendisini esir almasının ardından Mardin’e gitmiş burada uzun süre kalmayarak Çavlı’nın hâkimiyeti altında bulunan Nusaybin’i ele geçirmiştir.265 Sultan Muhammed Tapar 1108 yılında emirlerinden Mevdûd’a, Çavlı’nın hâkim olduğu Musul ve çevresi iktâ olarak vermiştir. Bunun sebebi ise Çavlı pek çok şehir de hâkimiyet kurmasına rağmen sultana ödemesi gereken vergileri göndermemesidir266. Mevdûd, Musul’a geldiği zaman Çavlı kalenin savunulması görevini Porsuk’un kızı olan karısına verdikten sonra267 İlgazi’nin ele geçirdiği Nusaybin’e hareket etmiştir. Çavlı’nın Nusaybin’e gitmekteki amacı zannımızca Muhammed Tapar tarafından Bağdat şahneliğinden azledilmesinden dolayı İlgazi’nin, sultana cephe aldığını düşünmüş olmalıdır. İlgazi’nin mevcut durumda sultana karşı kendisiyle ittifak yapacağını umut etmiştir. Çavlı Nusaybin’e yaklaştığı zaman elçileri ile İlgazi’ye kendisine katılmasını kuvvetlerinin birleştirilmesi tavsiyesinde bulunmuştur. İlgazi bu isteği yok sayarak Nusaybin’den ayrılmıştır. İlgazi Nusaybin’de şehrin savunması için oğlunu bırakmıştır. Çavlı bu haberi aldığında Nusaybin’e gitmekten vazgeçmiştir. Dârâ mevkiine yönelmiş ve İlgazi’ye tekrar elçi göndermiştir. İlgazi bu teklifi de reddetmiş ve 263İbnü’l-Esîr, el Kâmil, X, s.344-345, Azîmî Tarihi, s.42, Sevim, “Artuk Oğlu İlgazi”, s.663, Sevim, “İbnü’lKalânisî’nin Zeylü Tarih-i ”, s.40-41, Muharrem Kesik, Türkiye Selçuklu Devleti Tarihi Sultan I. Mesud Dönemi (1116-1155), TTK. Yay., Ankara, 2003, s.8, Işın Demirkent, Türkiye Selçuklu Sultanı I. Kılıç Arslan, TTK. Yay., Ankara, 1996, s.56-58, Remzi Ataoğlu, “Alaeddin Keykubad ve Türkiye Selçukluları-Artuklu Münasebetleri”, Selçuklu Araştırmaları Merkezi Selçuk Dergisi, S.3, Konya, 1988, s.73. 264Sevim, “İbnü’l-Kalânisî’nin Zeylü Tarih-i” s.41. 265Sevim, “Artuk Oğlu İlgazi”, s.663. 266İbnü’l-Esîr, el Kâmil, X, s.366-367, Farac, Abûl-Farac Tarihi, II, s.347. 267Farac, Abûl-Farac Tarihi, II, s.347. 67 Mardin’e gitmiştir. Çavlı tebdil bir şekilde Mardin’e gelerek İgazi’nin huzuruna habersiz çıkmıştır. İlgazi bu durumu kurtarmak amacıyla Çavlı’yı iyi karşılamıştır. Çavlı, İlgazi’nin hürmeti karşısına onun kötü bir niyeti olmadığını düşünmüştür. İlgazi vakit kaybetmeksizin Çavlı ile birlikte Sincar kuşatmıştır. Kuşatma uzun sürünce iki emir Rahbe’ye yönelmişlerdir. İlgazi esasen Çavlı’ya yardım eder gibi görünüp bir fırsatını bulduğunda onun yanından ayrılmayı planlıyordu. Habur mevkiine geldikleri zaman İlgazi, Çavlı’dan habersiz Nusaybin’e kaçmıştır (1108).268 İlgazi’nin, Çavlı’ya yardım etmemesinde ki sebebi Sultan Muhammed’den çekinmesi değil Çavlı’nın daha önce benimsediği ikiyüzlü siyaseti tekrar uygulayacağından endielenmesidir. Çünkü ilerde anlatacağımız üzere kendisi sultana karşı Emir Tuğtekin ile ittifak yapmaktan çekinmemiş Tapar’a karşı pek çok harekette bulunmuştur. Bu dönemde Haçlı tehlikesi ile İslam dünyası sıkışık bir vaziyette kalmıştır. Çünkü Haçlı seferlerine katılan emirler nüfuzlarını koruma politikası güderek esas tehlikeyi yok etme amacı edinmemişledir. 1110 yılında Haçlılara karşı Emir Mevdûd komutasında bir sefer düzenlenmesi kararı alınmıştır. Ahlat hâkimi Sökmen ve Artukoğlu İlgazi’ye Haçlılarla mücadele için Emir Mevdûd’a katılmaları emredilmiştir. İlgazi harici bütün emirler kuvvetleri ile birlikte Mevdûd komutasındaki orduya yardıma giderken İlgazi az bir kuvvetle oğlu Ayaz’ı göndermekle yetinmiştir. İbnü’l- Adîm; İlgazi’nin bu savaşa kalabalık bir Türkmen kitlesi ile iştirak ettiğini kaydetmiş oğlu Ayaz’dan hiç bahsetmemiştir.269 Lakin İbnü’l-Esir ise İlgazi’nin savaşa katılmadığını oğlu Ayaz’ı gönderdiğini açıkça belirtmiştir.270 Sultan Muhammed Tapar ile arasındaki husumet yüzünden İlgazi bu savaşa katılmayarak oğlu Ayaz’ı göndermiş olması bizce daha doğrudur. Sincar üzerine hareket eden Büyük Selçuklu ordusu Haçlıların elinde bulunan birkaç kaleyi almayı başarmışlardır. Daha sonra Urfa’ya yönelen başkomutan Mevdûd burayı bir süre kuşattıysada şehirde depo edilen maddeler yüzünden başarı sağlanamamıştır. Böylece Haçlılara karşı yapılan ilk mücadele netice alınamadan sonlandırılmıştır.271 268İbnü’l-Esîr, el Kâmil, X, s.368, Farac, Abûl-Farac Tarihi, II, s.348, Sevim, “Artuk Oğlu İlgazi”, s.664. 269İbnü’l-Adîm, Zübdetü’l-Haleb, s.109, 270İbnü’l-Esîr, el- Kâmil, X, s.388. 271İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.387, Sevim, Suriye-Filistin Selçuklu, s.118, Sevim, “Artuk Oğlu İlgazi”, s.665, Abdülkerim Özaydın, “I. Haçlı Seferinin Başarıya Ulaşmasında Büyük Selçuklular’ın İçinde Bulunduğu Siyâsi ve İçtimâî Şartlarının Rolü”, Selçuk Üniversitesi Selçuklu Araştırmaları Dergisi, S.5, 2016, s.13. 68 Emir Mevdûd, Selçuklu devletini önemli askerlerindendi sefer sonrası gittiği Dımaşk’ta Cuma namazı çıkışı öldürülmüştür (1113).272 Muhammed Tapar, Mevdûd’un öldürülmesinden sonra Aksungur el- Porsukî’yi Musul’a vali tayin etmiş ve Haçlılarla mücadeleye devam etmesi emrini vermiştir. Devlete bağlı bütün emirlere Aksungur’a katılmasına dair haber gönderilmiştir273 . Aksungur el-Porsukî beraberinde bulunan Melik Mesud ile ilk önce Mardin’e gitmiş ve Porsuk, Mardin hâkimi İlgazi’ye Haçlılara karşı yapılacak sefere katılması için geldiğini söylemiştir. İlgazi ilk başta bu teklifi reddetmişse de Aksungur’un Mardin’i kuşatması ile teklifi kabul etmek zorunda kalmıştır. Fakat İlgazi sadece Aksungur’a oğlu Ayaz ile birlikte 300 kişilik bir kuvvet göndermekle yetinmiştir. Mardin’den Haçlıların elinde bulunan Urfa’ya hareket eden Aksungur, burayı kuşatmıştır. İki ay süren bu kuşatmadan bir sonuç alamayan Aksungur, Sümeysat’a yönelmiştir. Sümeysat’ı tahrip ettikten sonra babasının sefere katılmamasını sebep göstererek Ayaz’ı tutuklatmış ve Mardin köylerini yağmalattırmıştır. Oğlunun hapsedilmesi ve kendisine bağlı bölgelerin yağmalandığı öğrenen İlgazi, kendisine yapılan bu hakarete karşı Hısn-ı Keyfa emiri olan yeğeni Rüknüddin Davud ve diğer yeğeni Belek’in yardımını sağladıktan sonra Porsuk’un üzerine harekete geçmiştir. Melik Mesud ile Dârâ yakınlarında bulunan Aksungur’un kuvvetlerine ani bir baskın düzenleyen İlgazi, Büyük Selçuklu birliklerine ağır bir hezimet yaşatmış ve oğlu Ayaz’ı kurtarmıştır.274 Büyük Selçuklu birliklerini yenerek geri çekilmeye mecbur bırakan İlgazi, bu hareketi ile Sultan Muhammed Tapar’a isyan edercesine bir duruma düştüğünün farkındaydı. Bu yüzden kendisine müttefik aramaya koyulmuş ve Mevdûd’un ölümünde üzerinde şaibe bulunan Tuğtekin ile ittifak yapmıştır. Mevdûd, Tuğtekin ile birlikteyken öldürülmüştü. Bunu kendi nüfuzunu korumak için yaptığına dair söylemler, Sultan Muhammed Tapar’a ulaşmıştır. Tuğtekin bu yüzden sultandan çekinir bir hale gelmiştir. Ne var ki mevcut durumda İlgazi, Tuğtekin’den daha iyi bir ittifak bulamazdı. 272İbn Kesîr, el-Bidâye, s.332, İbnü’l-Esir, el- Kâmil, X, s.396, Süryanî Patrik Mihail Vakainamesi, s.79, İbnü’l Verdî, Bir Ortaçağ Şairi, s.79. 273İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.399, İbn Kesîr, El-Bidâye, XII, s.339, Azîmî Tarihi, s.46, Farac, Abû’l-Farac Tarihi, II, s. 352, İbnü’l Verdî, Bir Ortaçağ Şairinin Kaleminden Selçuklular, s.71, Köymen, Selçuklu Devri, s. 303, Özgüdenli, Selçuklular, s.227. 274İbnü’l-Esîr, el- Kâmil, X, s.399-400, İbn Kesîr, el-Bidâye, XII, s.339, Runcıman, Haçlı Seferleri, II, s.106, İbnü’l Verdî, Bir Ortaçağ Şairinin Kaleminden Selçuklular, s.71, Özgüdenli, Selçuklular, s.228, Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.248-249, Köymen, Selçuklu Devri s.303. 69 İlgazi, Türkmen birliklerini toplamak için Hıms bölgesine geldinde buranın hâkimi Emir Karaca (Kırhan) b. Karaca tarafından esir edilmiştir. Muhammed Tapar’a, Tuğtekin’in, İlgazi’yi kurtarmak için saldıracağını bildirmiş ve derhal askerlerini göndermesini istemiştir. Tuğtekin müttefikinin başına gelenler hakkında malumat aldığı zaman Hıms’a ilerlemiş ve Kırahan’a, İlgazi’nin serbest bırakılması bildirmiştir. Kırhan bu teklifi reddetmiş ve Tuğtekin’e eğer geri dönmezse İlgazi’yi öldüreceğine yemin etmiştir. İlgazi, Tuğtekin’e, Kırhan’ın kendisini öldüreceğini Dımaşk’a dönmesinin kendisi için daha hayırlı olacağını bildiren bir mektup göndermiştir. İlgazi’nin sözleri üzerine Tuğtekin Hıms’dan ayrılmıştır. Kırhan, sultanın birliklerini göndermesini beklerken askerlerinin Tuğtekin safına geçerek şehri ona teslim etmesinden korkmuştur. Bu sebepten İlgazi ile anlaşarak onu serbest bırakmaya karar vermiştir. Anlaşmaya göre İlgazi’ye karşılık oğlu Ayaz, Kırhan’a damat olarak esir edilecekti. Şartları kabul eden İlgazi serbest kaldıktan sonra Halep’e gitmiş ve Türkmen askerlerini toplamıştır. İlgazi oğlunu kurtarmak için Kırhan’ı kuşatma altına aldı ise de Selçuklu askerlerinin Porsuk b. Porsuk kumandasında Hıms’a gelmesi üzerine buradan ayrılmak zorunda kalmıştır.275 Halep Selçuklu Devleti Sultanı Rıdvan’ın ölümü ile ülke iç ve dış tehlikelere karşı savunmasız hale gelmiştir. Halep yönetimine hâkim olan atabey Lülü, büyük Sultan Muhammed Tapar’a elçi göndermiştir. “Rıdvan ve oğlu Alp Arslan’ın bıraktıkları hazinelerle birlikte Halep’i kendisine teslim edeceğini ve bu sebeple asker göndermesini” istemiştir. Bu sırada İlgazi ve Tuğtekin’in başıboş hareketleri sultanı rahatsız eder bir vaziyete gelmiştir. Bu sebeple Emir İlgazi ve Tuğtekin’in cezalandırılmasına karar vermiştir. Sultan Muhammed Tapar mevcut sorunları ortadan kaldırmak için Hemedan Emiri Porsuk b. Porsuk’u görevlendirmiştir. 1115 yılında Halep yakınlarına ulaşan Porsuk, Lülü’ye sultanın mektubunu göndermiş ve şehrin teslimini istemiştir. Şehri teslim etmekten vazgeçen atabey Lülü, İlgazi ve Tuğtekin’den yardım istemiştir. Bu fırsatı kaçırmak istemeyen iki emir 2 bin atlı birliği ile Halep’i gelmiş ve askerleri şehri savunmaya başlamışlardır. İlgazi ve Tuğtekin’in Halep’e gelmesiyle Bâlis’te bulunan Porsuk Tuğtekin’in hâkimiyeti altında bulunan Hama’yı kuşatma altına almıştır. Bu sırada İlgazi ve Tuğtekin, Haçlı kuvvetlerinin liderlerinden olan Antakya Prensi Roger’den yardım talebinde bulunmuşlardır. İlgazi ve 275İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.400-401, İbn Kesîr, el-Bidâye, XII, s.339, Süryanî Patrik Mihail, s.80, İbnü’l Verdî, Bir Ortaçağ Şairinin Kaleminden Selçuklular, s.70-71, Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.248-249, Özgüdenli, Selçuklular, s.228-229, Sevim, “Artuk Oğlu İlgazi”, s.668-669. 70 müttefikleri Efamiye Kalesin’de ordugâhlarını kurduklarında Porsuk, Şeyzer yakınlarında bulunmaktaydı. Her iki orduda birbirine saldırmadan yaklaşık iki ay beklemişlerdir. Savaşa cesaret edemeyen iki ordu eylül ayı ortalarına doğru memleketlerine dönmek üzere bulundukları yerden ayrılmışlardır.276. İlgazi, arasının açık olduğu Sultan Muhammed Tapar’a karşı tıpkı babası Artuk Bey’in Sultan Melikşah’a karşı Suriye-Filistin Selçuklu hükümdarı Tutuş ve Fâtımî Devletine yakınlaşması gibi kendisi de Haçlı kuvvetleri ile ittifak kurmaktan çekinmemiştir. Yaşananlardan sonra atabey Lülü Halep’e tamamen hâkim olabilmek için Rıdvan’ın oğlu Alp Arslan’ı öldürmüş ve tahta diğer oğlu Sultanşah’ı çıkarmıştır. Çocuk yaştaki Sultanşah’ın saltanatında nüfuzunu iyice arttıran Lülü, bu sefer de Sultanşah’ı öldürmeyi yani yönetim ile arasında tek bir gölgenin dahi kalmamasını istemiştir. Lakin bu tertipten haberdar olan Sultanşah’ın adamları Lülü’den önce davranmış ve onu öldürmeyi başarmışlardır. Sultanşah’ın adamları Halep’te yönetimin düzeltilmesi için Aksungur elPorsukî’yi çağırmışlardır. Rıdvan’ın önemli emirlerinden olan Yaruktaş ise İlgazi ve Tuğtekin’i Halep’te yönetimi tekrardan tesis etmeleri için davet etmiştir. Kısa bir süre sonra Yaruktaş, Sultanşah’ın emri ile görevinden uzaklaştırılmıştır. Yerine ise Ebu’l-Meâli b. elKuley’a getirilmiştir. Fakat kısa süre sonra Halep şehri ileri gelenleri mevcut durumdaki karışıklıklardan Haçlıların yararlanacağı düşüncesiyle İlgazi’ye Halep’i teslim edeceklerini bildirmişlerdir. Oğlu Timurtaş ile Halep’e gelen İlgazi şehir ileri gelenlerinin arasında çıkan anlaşmazlıklardan ötürü ilk olarak kente alınmamıştır. Bu duruma sinirlenen İlgazi Halep’ten ayrılmışsa da yapılan hatayı düzeltmek isteyen bazı kumandanların ondan özür dilemeleri ile Halep’e geri dönmüştür. Şehre giren İlgazi ilk iş olarak yönetimi ele geçiren Ebu’l-Meâli b. el-Kuley’a hapse attırmış daha sonra Sultanşah ve aile bireylerini Halep kalesinden çıkartmış ve başka bir eve yerleştirdikten sonra onları göz hapsine aldırmıştır (1117).277 Böylece şehre hâkim olan İlgazi, Selçuklu Devleti’nin Halep koluna son vermiştir. Devletin hazinesinin tamamen boşaltılmış olduğunu gören İlgazi, Rıdvan’ın ölümünden sonra idareyi elinde tutan hadimlerin birçoğunu yakalatmış ve mallarını müsadere ettirmiştir. 276İbn Kesîr, el-Bidâye, XII, s.340, İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.405-406, Müneccimbaşı, Câmiu’d-Düvel, I, s.106, Sevim, Suriye-Filistin Selçuklu, s.136-138, Özaydın, Sultan Muhammed Tapar, s.130-132, Fulcherius Carnotensis, Kudüs Seferi Kutsal Toprakları Kurtarmak, çev. İlcan Bihter Barlas, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul 2009, s.190-191. 277İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.422,423, Azîmî Tarihi, s.50, İbnü’l-Adîm, Zübdetü’l-Haleb, s.130-134, Runcıman, Haçlı Seferleri, II, s.110-111, Sevim, Suriye-Filistin Selçuklu, s.140-142, 71 Halep’i işgal etmeye hazırlanan Haçlı kuvvetlerine bir müddet dahi olsa engel olmak amacıyla müsadere edilen malları onlara vermek suretiyle sulh anlaşması yapmıştır. Halep’e oğlu Timurtaş’ı vekil olarak bıraktiktan sonra Mardin’e dönmüştür.278 İlgazi Haçlılar ile anlaşma yaptıktan sonra Mardin’e gitmişti. Halep’in çevre bölgelerinin Haçlılar tarafından işgal edilmesi ile Halep adeta abluka altına alınmış bir vaziyete gelmişti. Stratejik öneme sahip olan Halep’i koruma düşüncesi onu var gücüyle cihada hazırlanmaya sevk etti. Sultan Muhammed Tapar’ın ölümü ile (1118)279 tahta çıkan yeni Sultan Sencer selefleri kadar Haçlı tehlikesi ile ilgilenmek yerine ülkesinin doğusu ile uğraşıyordu. Bu sebeplerden dolayı kendisini yalnız hisseden İlgazi, Emir Tuğtekin ile Haçlılara karşı birlikte hareket etme kararı almış ve daha sonra Mardin’de asker toplamaya başlamıştır. Ayrıca her ikisi de emir ve hükümdarlara haber göndererek yardım talebinde bulunmuşlardır. Bitlis ve Erzen bölgeleri hâkimi Togan Arslan ve Munkizîlerden Usame b. el-Mubarek e-Kilâbî’nin İlgazi’ye katılmaları ile birlikte o 20 bin kişilik bir orduya sahip olmuştur. İlgazi’nin asker sayısı ile ilgili farklı görüşler vardır. İbnü’l-Adîm; bu sayıyı 40 bin olarak vermiştir.280 Urfalı Mateos; 80 bin kişi olarak kaydetmiştir281. İbnü’l-Esir ise; 20 bin kişiden oluştuğunu yazmaktadır.282 Bizce bu sayı 20 bin civarında olup diğer kroniklerin verdiği rakamlar abartılıdır. Zira bu kadar kısa bir sürede üstelik fazla müttefiki olmadan bu sayılara ulaşmasının imkânı olmadığını düşünüyoruz. 1119 senesinde İlgazi, Fırat ırmağını geçmiş ve cihat harekâtına başlamıştır. Bu sırada kendisine gelen Halep heyeti Haçlıların, Halep ve bölgesini mütemadiyen yağmaladıklarını derhal buraya gelmelerinin gerektiğini bildirmiştir. Bu haber ile Mercüdâbık’a yönelen İlgazi, bir kısmını önce Halep yakınlarında bulunan Müslimiyye’ye daha sonra Kınnesrin’e gelmiştir. Müslüman öncü kuvvetleri burada bulunan Haçlı askerlerini öldürüp mallarını yağmaladıktan sonra Kastun Kalesini ele geçirmişlerdir283 . Kont Roger, Patriğin tavsiyesi üzerine Kudüs, Trablus ve Urfa Haçlılarından yardım talebinde bulunmuştur. Kudüs Kralı Baudouin, Haçlı kuvvetlerinin tamamının toplanmadan Roger’in savaşa girmemesi uyarısında bulunmuştur. 700 şövalye ve 4 bin yaya kuvvetine 278İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.423, Sevim, “Artuk Oğlu İlgazi”, s.672. 279Özaydın, Sultan Muhammed Tapar, s.149. 280İbnü’l-Adîm, Zübdetü’l-Haleb, s.136. 281Urfalı Mateos Vekayi-Nâmesi, s.264. 282İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.439, Sevim, “Artuk Oğlu İlgazi”, s.673. 283İbnü’l-Adîm, Zübdetü’l-Haleb, s.135,136 72 güvenen Roger Tell-Akibrîn kalesine yakınlarında karargâhını kurmuştur.284 İlgazi askerlerinden bir kısmını tacir kılığına sokmuş ve Frank askerlerinin arasına göndermiştir. Bu şekilde düşman askerlerinin karargâhlarının nerede olduğunu öğrenmiştir.285 Emir Tuğtekin’in kendisine katılmasını bir süre bekleyen İlgazi, Dımaşk askerlerinin gelmemesi ve Türkmen beylerinin savaşmak için bir an önce hareket etmekte ısrar etmeleri üzerine o da Tell-Akibrîn bölgesine ilerlemiş ve karargâhını burada kurmuştur. Roger ordugâhını kurduğu bölgenin dağlar arasında olması sebebiyle Haçlı kuvvetlerinin yardımını temin etmesine kadar burada savunmada kalabileceğini düşünmüştür. Dahası kendine duyduğu güven ile “Bizim yanımıza gelmek için kendini zahmete sokma biz senin yanına varmak üzereyiz” şeklinde bir İlgazi’ye bir mektup göndermiştir.286 Bu haber ile İlgazi 27 Haziran 1119 Cuma gecesi askerlerini savaş nizamına sokmuştur. Haçlı birliklerinin bulunduğu dağ arasındaki vadinin üç çıkışı bulunuyordu. Haçlı askerlerinin geri çekilme yollarını kapatan İlgazi onları abluka içine aldırmıştır. Sabah olduğu zaman Roger, Müslüman kuvvetleri tarafından çevrildiğini gördüğünde ordusunu dörde bölmüştür. Üç birliğini, düşman askerleri üzerine gönderirken kalan birliğini yedekte yanında tutmuştur. Bu sırada Kadı Ebûl Fazl b. Haşşâb Müslüman askerlerine vaaz veriyor, onların morallerini yükselterek savaşa teşvik etmiştir.287 Haçlılar saldırıya geçtiklerinde Türk okçu birliklerinin yoğun saldırıları üzerine neredeyse tümü imha edilmiştir. Frank askerlerinin yanında savaşa katılan bütün Ermeniler de kılıçtan geçirilmiştir. Öğle saatlerine gelindiğinde muharebe bitmiştir. Haçlılardan neredeyse tamamı öldürülürken çok azı tutsak alınmıştır. Antakya Haçlı Prinkepsi Roger de Salarno çarpışmalar sırasında ölenlerin arasındaydı (28 Haziran 1119). Müslümanların büyük bir zafer kazandıkları bu savaşa Hristiyan tarihçiler muharebe meydanının kanla sulandığını ifade ederek bu savaşa Ager Sanguinis (Kanlı Meydan) adını vermişlerdir.288 284Işın Demirkent, Haçlı Seferleri, Dünya Yayıncılık, İstanbul, 1997, s.87. 285Sevim, “Artuk Oğlu İlgazi”, s.674. 286İbnü’l-Esîr, el- Kâmil, X, s.440. 287İbnü’l-Adîm, Zübdetü’l-Haleb, s.138. 288İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.439-440, İbnü’l Verdî, Bir Ortaçağ Şairinin Kaleminden Selçuklular, s.76, İbnü’lAdîm, Zübdetü’l-Haleb, s.135-137, Urfalı Mateos Vekayi-Nâmesi, s.264-265, Süryanî Patrik Mihail Vakayinamesi, s.66, Farac, Abû’l-Farac Tarihi, II, s.356, Usame İbn Münkız, Kitâbu’l-İtibar İbretler Kitabı, çev. Yusuf Ziya Cömert, Kitabevi Yayınları, İstanbul, 2008, s.154-156, Runcıman, Haçlı Seferleri, II, s.123-124, Cecile Morrisson, Haçlılar, çev. Nermin Acar, Kültür Kitaplığı Yayınları, Ankara, 2005, s.42, Anonim, I. ve II. Haçlı Seferleri Vekayinamesi, s.29, Demirkent, Haçlı Seferleri, s.87. 73 Azîmî, bu zafer ile İlgazi’yi “Şirk koşmakta azgın olanlara, onlardan öcümüzü tek tek alacağımızı bildir! Senin tarafından tuzaklara sarıldıklarından dolayı onlardan bir haberci bile kurtulamadı”289 şeklinde överken İbnü’i-Esir, Azîmî’nin yazdığı kasideden şu beyitleri nakletmiştir; “Sen ne dilersen söyle, çünkü sözün makbuldür. Allah’tan sonra sana güvenir ve senden yardım dileriz. Sen Haçlılar karşısında zafer kazanınca Kur’an sevindi; adamlarının helâk olmasından dolayı da İncil gözyaşı döktü”.290 1537 yılında Mardin Artuklu Emirleri tarihi kitabının yazarı Kâtip Çelebi, İlgazi’nin gerek Haçlılar gerek diğer gazalarındaki kahramanlıklardan ötürü onu şu şekilde ifade etmektedir: “Kağan Arslan bigî (gibi), meydânde erler, İşte îmdî niçe kılur, hünerler, Ricâlü’l-gayb, bûlâra oldi yoldâş, Erirdi heybetinden, dağ ile taş”.291 Emir İlgazi savaş sonunda maktül Roger’in çadırına oturmuş, bu sırada Türkmen beyleri ve askerler elde edilen ganimetleri kendisine takdim etmişlerdir. İlgazi İslam hükümdarlarına gönderilmek üzere birkaç silah aldıktan sonra ganimetlerin geri kalanını askerlerine dağıtmıştır. Afrin Zaferi’nde Haçlılardan birçok esir ele geçirilmişti. Franklardan üstün kuvvete sahip olan bir asker, kendisinden daha zayıf bir Müslüman askeri tarafından tutsak alınarak esirlerin yanına getirilmiştir. İlgazi’nin huzuruna çıkarıldığı zaman bu Haçlı askerine başka bir Türkmen askeri şaşırarak “Senin üzerinde böyle bir demir (zırh) varken seni böyle zayıf bir adamın tutsak almasından utanmıyor musun?” demiştir. Haçlı askeri de “Tanrı’ya and olsun ki beni, bu adam ya da onun efendisi tutsak almadı, ancak beni, benden daha iri, güçlü ve kuvvetli bir insan bir insan tutsak aldı ve işte bu zayıf adama beni teslim etti. Beni tutsak alan adamın üzerinde yeşil bir giysi ve altında da yeşil bir at vardı” demiştir. 292 Bu konuşma ile İbnü’l-Adim savaşın manevi cephesini ön plana çıkartmıştır. 289Azîmî Tarihi, s.51. 290İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.440. 291Kâtip Ferdi, Mardin Artuklu Melikleri, s.9. 292İbnü’l-Adîm, Zübdetü’l-Haleb, s.138. 74 İlgazi zaferini İslam âlemine duyurmak için bütün hükümdar ve emirlere zafer nameler göndermiştir. Halife bu başarısı karşısında ona hilat göndermiş ve İlgazi’ye Necmeddin yani Dinin Yıldızı unvanını vermiştir.293 Emir İlgazi’nin mimarı olduğu Afrin Zaferi ile Antakya Haçlı Prinkepsliği’nin uğradığı ağır darbe, Hristiyan dünyasının uzun süre etkisi altında kalacağı bir yenilgi olmuştur. Bu savaşın kazanılması ile Haçlılar Suriye bölgesindeki nüfuzları kaybetmekle kalmayarak bu bölgeye yayılmaları engellenmiştir. Afrin galibiyeti Haçlıların başına gelen büyük felaketlerden biri kabul edilebilir. Antakya hâkimi Roger’in Afrin Savaş’ında ölmesi ile iktidarda meydana gelen boşluk şehirde endişe yaratmıştır. Askerlerin ölümü ile şehir korumasız bir hale gelmiştir. İlgazi bu durumdan yararlanmak istemiş ve askerlerini Antakya, Süveydiye ve civar memleketlerin üzerine sevk etmiştir. Türkmenler, Haçlı askerlerinin pek çoğunu öldürmüş, bazılarını da esir almışlardır. Kudüs Kralı II. Baudouin ve emrindeki askerleri Afrin Zafer’inden habersiz Raymond ile birleşerek Roger’e yardım için yola çıkmışlardı. Bu esnada Haçlı askerleri İlgazi’nin kuvvetlerinin saldırısına uğramış ve pek çoğu öldürülmüştür. İlgazi ise Artah Kalesi’ne ilerleyerek burasının teslimini istemiştir. Kral Baudouin, Roger’in ölümü haberini aldığında derhal Antakya’ya gitmiş ve Roger’in eşi olan kızından şehrin idaresini, hazinesini teslim almıştır. İlgazi, Afrin savaşından sonra Antakya’yı kuşatma altına almış olsa idi ona karşı koyacak kuvvet olmadığı için burayı kolayca ele geçirebilirdi lakin o Artah’da Tuğtekin ile buluşmayı tercih etmiştir. Buradan Esârib’e yönelen İlgazi kaleyi ele geçirmiştir. Daha sonra yağmalarda bulunarak Haçlı askerlerini öldürdükten sonra Zerdânâ’ya ilerlemiştir. Zerdânâ hâkimi Senyör Robert, İlgazi ve Türkmenlerine karşı yardım talebi için II. Baudouin’e başvurmuştur. Zerdânâ Kalesi onarılıp daha sağlam bir hale getirilmişti lakin İlgazi’nin şehri kuşatması üzerine halk aman dilemiştir. İlgazi bu isteklerini kabul etmiş ve onları Antakya’ya göndermiştir.294 Kudüs Kralı II. Baudouin, Robert’in yardım çağrısı üzerine Dânîs’te ordugâhını kurmuştur. İlgazi beraberinde bulunan Tuğtekin ve Toğan Arslan ile Dânîs yakınlarında karargâhını kurmuştur. Bu sırada Robert’in Haçlı kuvvetleri ile Dımaşk ve Humus askerleri arasında bir çarpışma meydana gelmiştir. Haçlı askerleri Türk birlikleri karşısında bozguna 293Runcıman, Haçlı Seferleri, II, s.125. 294İbnü’l-Adîm, Zübdetü’l-Haleb, s.140, Azîmî Tarihi, s.51. 75 uğramışlardır. Bir diğer Türk kuvveti de Kral Baudoin ve kuvvetlerine saldırarak yenilgiye uğratmıştır. İlgazi ise beraberinde olan emirler ile Haçlılara karşı saldırıya geçmiştir. İlgazi yaya kuvvetlerinin pek çoğunu öldürmüş, Haçlı kuvvetlerini Hâb kalesine çekilinceye kadar izlemiştir. Dânis’e geri dönen İlgazi, Robert ve kuvvetlerinin geri çekilmekte olduğunu görmüş, derhal onlara saldırı emrini vermiştir. Böylelikle kalabalık bir diğer Haçlı grubunu daha imha etmeyi başarmıştır. Tell Dânis Savaş’ında Müslüman ve Hristiyan kuvvetleri çarpışmalar sırasında ağır kayıplar vermiştir.295 Her iki taraf da İslam ve Hristiyan âlemine kendi zaferlerini duyurmuşlardır. Kaynaklarda kazananın kim olduğuna dair faklı bilgiler mevcuttur. İslam kaynakları savaşı İlgazi’nin kazandığını pek çok ganimet elde ettiği bilgisini vermektedir.296 Urfalı Mateos; kesin bir kazananın olmadığına işaret etmiş ve her iki taraftan pek çok askerin öldüğünü lakin bu askerlerin sıcak havanın etkisi ile hayatlarını kaybettiklerini kaydetmiştir.297 Süryanî Patrik Mihail ve Abûl-Farac; Kudüs Kralının, İlgazi’yi mağlup ederek elindeki ganimetleri ele geçirdiğini yazmışlardır.298 Sonuç olarak söylenebilir ki İlgazi ve müttefikleri kazandıkları savaşta Kudüs Kralını tam bir netice ile bozguna uğratamamıştır. Haçlıların, Türklere karşı aldıkları mağlubiyetler ile Halep ve civar bölgeleri rahat bir nefes almıştır. Artukoğlu İlgazi, Tell Dânis savaşı ardından Halep’e gelmiştir. Daha sonra ise olası Haçlı saldırısına karşı şehri savunacak kuvvet azlığı nedeniyle Mardin’e asker toplamak için hareket etmiştir. İlgazi’nin Anadolu’ya çekilmesini fırsat bilen Kral II. Baudouin, Zûr Kalesi’ne saldırıya geçmiştir. Buranın sahibi İbn Munkiz bu kaleyi Haçlılardan almıştı lakin saldırılar karşısında kale Haçlıların eline tekrar geçmiştir (Eylül 1119). Haçlılar tarafından Keferruma ve Kefertâb kılıç zoruyla ele geçirilirken Sermin, Ma’aarratû Mısrîn aman ile ele geçirilmiştir. Baudouin bir süre Zerdanâ’da konaklamış daha sonra ele geçirdiği ganimetlerle Antakya’ya dönmüştür.299 İlgazi 1120 yılında Tellü Bâşir’e yönelmiştir. Buradan Haçlıların elinde bulunan Azaz kalesine ilerlemiştir. Ancak Azaz ele geçirilemediği için Kınnesrîn’e gitmiştir. Bu sırada İlgazi’nin askerleri ile arası açılmıştır. Bunun sebebi ise geçen sene olduğu gibi bu sene de ganimet elde etmeyi planlayan askerler, yağma izni alamadıkları için harekâta devam 295Carnotensis, Kudüs Seferi, s.205-207, Runcıman, Haçlı Seferleri, II, s. 125-127. 296İbnü’l-Adîm, Zübdetü’l-Haleb, s.141, Azîmî Tarihi, s.51, Sevim, “Artuk Oğlu İlgazi”, s.679-680. 297Urfalı Mateos Vekayi-Nâmesi, s.265. 298Süryanî Patrik Mihail Vakainamesi, s.67, Farac, Abû’l-Farac Tarihi, II, s.356. 299İbnü’l-Adîm, Zübdetü’l-Haleb, s.142-143. 76 etmek istememişlerdir. İlgazi’den ayrılan kuvvetleri memleketlerine dönmüşlerdir. İlgazi’nin yanında az sayıda asker kalmasını fırsat bilen Baudouin ve müttefikleri Dânîs’e saldırmışlardır. Haçlıların hücumu üzerine Tuğtekin kuvvetleri ile birlikte İlgazi’ye yardıma gelmiştir. İlgazi ve Tuğtekin kısa bir sürede Dânîs’de bulunan Haçlıları kuşatma altına almayı başarmışlarsa da düşman kuvveti bir fırsatını yakalayarak Ma’arratû Mısrîn’e kaçmıştır. Türk askerleri Ma’arratû Mısrîn’de ordugâhlarını kuran ve susuzluk çeken Haçlı askerlerine saldırmak istemişseler de iki emir buna engel olmuştur.300 İlgazi, Haçlılar ile son karşılaşmasında bir savaş olmadan ayrılmıştı. İlgazi 1120 yılında müstahkem konumda olan Zerdanâ Kalesi’ni tahrip ettirmiştir. 301 Aynı senenin sonlarına doğru İlgazi ve Haçlılar anlaşma yapmışlardır. Yapılan anlaşmaya göre Haçlılara “ Maare, Kefertâb, Cebel, Bâre ve Hâb’ın vergisiyle birlikte Cebelüssummak’ın bazı köylerini Tellü Ağdı’nın vergisiyle birlikte Leylûn köylerini ve Azaz’ın vergisiyle birlikte köylerini” vermek şartı ile onlarla sulh yapmış ve ardından asker toplamak için Mardin’e gitmiştir302 . Yapılan anlaşma ile dostluk ilişkisi kurulmak istenmiş olsa da İlgazi’nin Mardin’e gitmesinden yararlanmak isteyen Haçlılar derhal harekete geçmişlerdir. Joscelin303 ilk olarak Menbic valisinin kendisini tutsak alacağı bahanesi ile Nukra ve Ahass’ı yağmalayarak her şeyi ateşe vermiştir. Saldırgan politikasına devam eden Joscelin Vâdi (Butnân) ilerleyerek burada kargaşa çıkarmıştır. Bu sebeplerden dolayı Halep valisi, Kral II. Baudouin’e, Haçlıların yaptıklarını anlatmış ve İlgazi’nin de bu topraklarda askerlerinin olmasına karşın anlaşmaya sadık kaldığını bildirmiştir. Baudouin ise “Benim Joscelin üzerinde yetkim yoktur” şeklinde bir cevap vermekle birlikte bu saldırılara mani olmayacağını söylemiştir.304 Haçlıların bu saldırılarına karşın İlgazi bir yaptırım uygulamak yerine Gürcistan Seferi’ne katılmayı tercih etmiştir. 300İbnü’l-Adîm, Zübdetü’l-Haleb, s.145, Urfalı Mateos Vekayi-Nâmesi, s.267, Işın Demirkent, Urfa Haçlı Kontluğu Tarihi (1118-1146), II, TTK. Yay., Ankar,a 1987, s.21-22. 301İbnü’l-Adîm, Zübdetü’l-Haleb, s.145, Azîmî Tarihi, s.52, Sevim, “Artuk Oğlu İlgazi”, s.682. 302İbnü’l-Adîm, Zübdetü’l-Haleb, s.145, İbn Kalânisî, Şam Tarihine Zeyl I ve II. Haçlı Seferleri Dönemi, çev. Onur Özatağ, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2020, s.83, Sevim, “Artuk Oğlu İlgazi”, s.682. 303Joscelin de Courtenay, Kudüs Kralı II. Baudouin kuzeni olmakla birlikte Urfa kontluğunun yönetiminde bulunuyordu. Işın Demirkent, “Urfa Haçlı Kontluğu Tarihine Bir Bakış (1098-1146)”, Belleten, LIII, S.206, 1989, s.171. 304İbnü’l-Adîm, Zübdetü’l-Haleb, s.146-147. 77 Haçlı Seferlerinin ardından Emir İlgazi Gürcistan Seferi’ne katılmıştır. Zira Melik Tuğrul, Gürcistan’a yapacağı askeri harekâtta İlgazi’den yardım istemişti. Bu sıralarda Gürcistan Kralı II. David, Tiflis’te yaşayan Müslüman halka baskı uygulamaktaydı. Bu durum karşısında Tiflis halkı Arran, Nahcivan ve Aras Nehri’ne kadar yerlerin hâkimi olan Melik Tuğrul’dan yardım istemiştir. Yardım talebini olumlu karşılayan Tuğrul, II. David’e karşı kendisini temsil etmesi için şahne göndermiştir. Şahne’nin geldiği bilgisi David’e ulaştığında halk üzerindeki baskısını daha da arttırmıştır. Tiflis halkı şahne ve yanında bulunan on kişinin kalması şartı ile David’e 10 bin dinar vergi vermeyi kabul etmiştir. Lakin Tiflis halkının ne bu vergiyi vermeye ne de David’e karşı koymaya güçleri vardı.305 Taht kavgaları ve Haçlı seferleri ile Büyük Selçuklu Devleti’nin yıpranması ile David, bölgedeki Selçuklu hâkimiyetine son vererek bağımsız bir devlet olma amacıyla yaptığı faaliyetlere engel olmak için Gürcistan üzerine sefer tertiplemiştir. Kaynaklarda, Selçukluların bu sefere nasıl çıkmaya karar verdikleri ile ilgili farklı bilgiler bulunmaktadır. Anonim Gürcü Tarihi’nde; Gence ve Tiflis halkı David’in baskıları nedeniyle Irak Selçuklu Sultanı Mahmud’dan yardım istediklerini bunun üzerine sultanın Gürcü Seferi’ne karar verdiği ve başkomutan olarak İlgazi’yi görevlendirdiği yazmaktadır.306 İbnü’l-Adim; Melik Tuğrul’un, Müslüman halkın yardım istemeleri üzerine kendisinin de İlgazi’den yardım talebinde bulunduğunu nakletmiştir.307 Urfalı Mateos; ise Gürcü Kralı David’in baskılarına dayanmayan Tiflis halkının bir kısmı Tuğrul’dan yardım isterken diğer kısmının İlgazi’nin yanına giderek akıbetlerini anlattıktan sonra yardım talebinde bulunduklarını söylemektedir.308 II. David’e karşı oluşturulan ittifakta Tuğrul b. Muhammed, İlgazi, Dübeys b. Sadaka309, Melik Tuğrul’un atabeyi Gündoğdu310 ve Bitlis ve Erzen bölgesi hâkimi Togan Arslan Bey311 bulunuyordu. İbnü’l-Ezrak; Didgori mevkiine ilk gelen İlgazi ve kuvvetleri olmuştur. Müttefiklerin yardımından yoksun bir vaziyetteyken Gürcü askerlerinin baskını 305Hüseyin Kayhan, Irak Selçukluları (514-590/1120-1194), Çizgi Kitabevi, Konya, 2001, s.83-84. 306Anonim, Gürcistan Tarihi (eski çağlardan 1212 yılına kadar), Gürcüden çev. Marie F. Brosset, çev. Hrant D. Adreasyan, TTK. Yay., Ankara, 2003, s.322-323, Roin Kavrelişvili, “Gürcistan Kralı IV. Davit Ağmaşenebeli’nin Tarihçisi (XII YY.) Tarafından Selçuklular Hakkında Verilen Bilgiler”, I. Uluslararası Selçuklu Sempozyumu, Kayseri, 2010, s.23. 307İbnü’l-Adîm, Zübdetü’l-Haleb, s.150. 308Urfalı Mateos Vekayi-Nâmesi, s.268. 309İbnü’l-Adîm, Zübdetü’l-Haleb, s.150. 310İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.450. 311Sevim, “Artuk Oğlu İlgazi”, s.683. 78 neticesinde savaşın başladığını söylemektedir.312 İbnü’l-Esîr; İki tarafın karşı karşıya gelerek savaş nizamını aldıklarını bu sırada Kıpçak askerlerinden iki yüz kişinin Gürcü ordusundan ayrılarak müttefik ordusunun safına ilerlediğini yazdiktan sonra, Türklerin onların aman dilemek için geldiklerini sandıkları ve bu yüzden öldürmekten sakındıklarını ancak Kıpçak askerlerinin Müslüman birliklerin üzerine ok atmaya başlamaları ile müttefik ordusunun dağıldığını kaydetmektedir.313 Netice olarak ilk saldırıyı yapan Gürcüler olmuş ve bu saldırı karşısında Türk ordusu dağılmıştır. Selçuklu birliklerinin dağılmasından yararlanan David askerlerine hücum emri vermiştir. Ağustos 1121 yılında Didgori’de meydana gelen savaşta Gürcü birlikleri zaten savaş nizamı bozulmuş olan Türk kuvvetlerini mağlup etmiştir. Kaçan Selçuklu birliklerini on fersah takip eden Gürcüler çok sayıda Müslüman askerini şehit ettikleri gibi pek çoğunu da esir almışlardır. Müttefik kuvvetlerinin emirleri ise canlarını zor kurtarmışlardır.314 Gürcü seferinden kısa bir süre sonra Hille Emiri Dübeys b. Sadaka, Artukoğlu İlgazi’ye sığınmıştır. Hille emirleri ile dostluğu uzun zaman önceye dayanan İlgazi, Dübeys b. Sadaka ile kızını evlendirerek bu dostluğu akrabalık ilişkisi ile pekiştirmiştir. Sultan Mahmud’a karşı Melik Mesud’un daimi teşvikçisi olan Dübeys taht kavgası sona erdiğinde dahi sultanın yanında bulunan halifeye saldırmaktan çekinmemiştir. Sultan Mahmud’un tehdit ve itirazlarına rağmen Irak’a ilerleyerek yağma yapmış ve halifenin sarayının karşısına çadırını kurmuştur. Eylül 1121 tarihinde Bağdat’a gelen Sultan Mahmud’a karşı koyamayacak durumda olan Dübeys, karısını pek çok hediyelerle sultana göndermiş ve itaatini bildirmiştir. Hazırlıklarını tamamlayan Dübeys sözde itaatini yok sayarak sultana ait yerleri yağmalamıştır. Dübeys’in bu hareketi sonucu Mahmud, isyan eden emirin üzerine gitmiştir. Fakat Dübeys, Sultan Mahmud ile savaşı göze alamamış ve kayınpederi İlgazi’ye iltica etmiştir. Sultan Mahmud ve Halife, İlgazi’ye elçileri vasıtası ile Dübeys’i himaye etmekten vazgeçmesini ve kızı ile olan nikâh akdinin bozmasını emretmişlerdir. İlgazi ise Dübeys’i Mardin’den çıkarmayacağını bildirerek bu teklifi reddetmiştir.315 İlgazi bu hareketi ile bağlı olduğu Selçuklu Devleti’ni ve Hilafet makamını yok saymıştır. Kendisine sığınan 312İbnü’l-Ezrak, Meyyâfârikîn ve Âmid Târihi, s.35. 313İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.450. 314İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.450, İbnü’l-Adîm, Zübdetü’l-Haleb, s.150, Anonim, Gürcistan Tarihi, s.323, Azîmî Tarihi, s.53, Urfalı Mateos Vekayi-Nâmesi, s.268, Runcıman, Haçlı Seferleri, II, s.131,132, Ali Sevim, “Azimî’nin El-Muvassal Adlı Kayıp Eserindeki Selçuklularla İlgili Kayıtlar”, Belleten, C.XIVII, S.187, 1983, s.863. 315Köymen, Büyük Selçuklu İmp., , II, s.36-50, Mehmet Azimli, Diyarbakır ve Çevresinin Müslümanlaşma Süreci, Çizgi Kitabevi, Konya, 2010, s.200. 79 bir kişiyi iade etmeyerek sözünün eri ve gözü kara bir emir olduğunu göstermiştir. Bu olaya Mahmud gözüyle bakıldığında ise Irak Selçuklu sultanı ve halife kendilerine pek çok zararlı faaliyette bulunan Dübeys’i ele geçirmek için İlgazi ile savaşı göze alamamışlardır. İlgazi, Halep’ten ayrıldığında vekili olarak oğlu Süleyman’ı bırakmıştı. Gürcü seferinden Mardin’e döndüğünde Süleyman’ın isyan ettiğini öğrenmiştir. Haberi alır almaz yola çıkan İlgazi, Kasım 1121 yılında Halep’e gelmiştir. İlgazi yakaladığı oğlunu öldürmek istemişse de babalık duygusu buna engel olmuştur. Ölümden kurtulan Süleyman Dımaşk’ta bulunan Tuğtekin’in yanına sığınmıştır. İlgazi oğlunu isyana sürükleyen Hacib Nasır ve Mekkî b. Karnas’ı yakalatarak cezalandırmıştır. Halep halkına lütufta bulmuş ve ödemekte oldukları bazı vergileri kaldırmıştır316. Kaynaklarda bu isyanın sebebine yer verilmezken İbnü’l-Adîm bu isyanı İlgazi’nin tertiplediğini belirtmiştir. Dübeys b. Sadaka Gürcü seferinde İlgazi’den “Halep’i kendisine vermesini istemiş ve buna karşılık da ona 100 bin altın vereceğini bu parayla Türkmenleri toplayıp Antakya’yı fethetmesini ve bu hususta kendisine yardımda bulacağını” söylemiştir. İlgazi bu teklife olumlu yanıt vererek “Pek iyi” yanıtını vermiştir. Lakin İlgazi, Gürcü Savaşı’nın hezimet ile sonuçlanmasının ardından bu anlaşmadan vazgeçmiş ve oğlu Süleyman’a haber göndererek “Bana isyan etmiş olduğunu açıkça göster ki Dübeys’le aramızda yapılmış olan anlaşma bozulsun” demiştir.317 Bu rivayet bize hakikati göstermemektedir zira bu isyanı İlgazi düzenlemiş olsa idi derhal Halep’e askerleri ile birlikte gitmezdi. Süleyman babasının gelmesi ile kendini güvende hissetmeyerek Dımaşk’a iltica etmişti. Bu yaşananlar isyanın kati suretle bir tertip olmayışının açık göstergesi olmalıdır. İlgazi bu isyan ile Halep’e sefere çıkma kararı almasaydı belki bu rivayetin doğruluğunda mutabık kalınabilirdi. Halep isyanını bastıran İlgazi, Mardin’e gelmiştir. Oğlu Hüsâmeddin Temürtaş’ı, Sultan Mahmud’un yanına damadı Dübeys b. Sadaka’ya şefaat istemek için göndermiştir. Sultan Mahmud yakın adamları ile Dübeys’i affetme hususunu görüşmüştür. Lakin kesin bir sonuca varılamamıştır. Müzakerelerden bir netice çıkmayacağını anlayan Temürtaş geri dönmek istemiştir. Sultan Mahmud, İlgazi’nin dargınlık göstermemesi için ona Meyyâfârikîni iktâ olarak vermiştir (1121-1122).318 316İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.468, İbnü’l-Adîm, Zübdetü’l-Haleb, s.150-152, Azîmî Tarihi, s.53, 317İbnü’l-Adîm, Zübdetü’l-Haleb, s.150-151. 318İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.468, İbnü’l Verdî, Bir Ortaçağ Şairi, s.78, İlhan Erdem, “Doğu Anadolu Türk Devletleri” Türkler, VI, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, s.648. 80 İlgazi, Halep’te bulunurken Haçlılar ile bir yıllığına anlaşma yapmıştır. Bu anlaşmaya göre Esârib ve Zerdanâ kaleleri Haçlılara teslim edilmiştir. İlgazi bu sayede Mardin’e gitmiş ve cihat hazırlıklarına başlamıştır (1122). İlgazi yeğeni Belek ile hazırlıklarını tamamladıktan sonra Haziran 1122 tarihinde Fırat ırmağını geçmişlerdir. İlgazi Temmuz ayında Zerdanâ Kalesi’ne ilerlemiştir. Buranın hâkimi Guillaume, İlgazi’nin Zerdanâ’ya gelmekte olduğu öğrendiğinde askerlerini topladı ve 15 gün kaçmadan savaşmaları için söz aldı. Guillaume “Kendilerine yardım edeceğine ve eğer bu süre (15 gün) geçer ve İlgazi ve kuvvetlerine ulaşamazsa o takdirde sahip olduğu bütün mal varlığıyla onların kanlarını satın alacağı hususunda ant içti ve onlara Tanrı, sizin için bana şahit olsun ki eğer ben, sizi kurtarmazsam o taktirde sizin kurtulmanız için İlgazi’nin önünde İslamiyet’i kabul ile Müslüman olurum” demiştir.319 Bu sözler ile emrindeki askerleri avutan Guillaume, Antakya Kralı II. Baudouin’e gitmiş ve İlgazi’ye karşı yardım talebinde bulunmuştur. Lakin Baudouin, İlgazi ile yapmış olduğu anlaşmayı karşılıklı olarak ihlal etmediklerini yine İlgazi’nin bu anlaşmayı bozacağını düşünmediğini belirttikten sonra anca onun Trablus veya Kudüs’e saldırabileceğini anlaşmanın içeriğinde Antakya ve çevresine saldırmazlık maddesinin bulunduğunu söylemiştir. Daha sonra Baudouin, Guillaume’ye durumu tetkik etmesi için Kefertâb’a ve Efamiye’ye dönmesinin gerektiğini söylemiştir. Guillaume bu bölgelere gidip vaziyeti gördüğü zaman II. Baudoin’e, İlgazi’nin Zerdanâ’yı kuşattığı haberini göndermiştir. Haçlı kuvvetleri 14 gün sonra Zerdanâ’da karargâhlarını kurmuşlardır. Kral Baudouin’in ve kuvvetlerinin Zerdanâ’da gelmesiyle İlgazi beraberinde bulunan Tuğtekin ile dkuşatmayı bırakmış ve Haçlılar ile ovada karşılaşmak için Nevâz’a doğru çekilmişlerdir. Fakat Haçlı kuvvetleri bulundukları bölgeden ayrılmamışlardır. İlgazi bunun üzerine Tell-Sultan’a gitmiştir. İlgazi’nin Nevâz’ı terk etmesini fırsat bilen Baudouin Nevâz ve Esârib’e saldırmıştır. Dânis’de ordugâhlarını kuran Haçlı birliklerine karşı bir saldırı gerçekleşmemiştir. Bu sırada İlgazi, Zerdanâ Kalesi’ni ikinci kez kuşatmıştır. İlgazi’nin kendilerine saldırmaması üzerine Haçlılar memleketlerine dönmek için yola çıktıklarında ise Müslüman askerlerinin Zerdanâ’yı kuşattığı haberinin gelmesiyle tekrar Zerdanâ’ya gitmişlerdir. Haçlıların Zerdanâ’ya gelip manastıra yakın bir mevkide ordugâhlarını kurmaları ile İlgazi Nevâz’a çekilmiştir. Mardin hâkimi düşman birliklerini üç 319İbnü’l-Adîm, Zübdetü’l-Haleb, s.154. 81 gün burada beklemiş ise de Baudouin savaşmak istememiş ve kendi hâkimiyet bölgesine çekilmeyi daha uygun bulmuştur.320 Emir İlgazi bu sefer sırasında hastalanmıştır. İbnü’l-Adim; “kurutulmuş et, yeşil ceviz, karpuz ve çeşitli meyveler yedi, bu nedenle de karnı şişip nefesi daraldı” bilgisi ile hastalığını ifade etmiştir. Rahatsızlığı ilerleyen İlgazi tedavi olmak için Halep’e gitmiştir. Yanında bulunan Tuğtekin ve yeğeni Belek Gazi de memleketlerine dönmüşlerdir. Hastalığının iyileşmemesine rağmen İlgazi mevcut Haçlı tehlikesine karşı koymak amacıyla bin atlı ile birlikte aralarında Kutalmışoğlu Devlet’in de bulunduğu bazı emirleri Azaz’a göndermiştir. Emirler yağma akınlarına bulunduktan sonra tekrar Halep’e dönmüşlerdir.321 İbnü’l-Adim burada Kutalmışoğlu Devlet’in ismini zikretmektedir. Fakat Devlet 1075 yılında Atsız tarafından esir alınmış ve daha sonra Sultan Melikşah’a gönderilmişti. Bu bilgiden sonra kendisinin akıbeti bilinmemektedir. Burada muhtemelen isim karmaşası yaşanmıştır. İlgazi hastalığının iyileşmesi üzerine Mardin’e gitmek istemiştir. Mardin’e geldikten kısa bir süre sonra Meyyâfârikîn’e gitmek üzere yola çıktı ise de Kasım 1122 yılında burada vefat etmiştir.322 Kâtip Ferdî; “Melik Necmüddin İl Gazi’nin kabri, Mâristan (Bimâristân karşısında Câmiu’l-Asfar (Sarı Cami) diye bilenen cÂmidedir” şeklinde belirtmektedir. Bu bilgiyi Kâtip Ferdî Mardin’in eski müftüsü olan Abdüsselâm Efendiden naklettiğini yazmaktadır323. İlgazi’nin Meyyafârîkîn’de vefat ettiği konusunda kaynaklar mutabıktır. Bu durumda İlgazi’nin naaşı Meyyafârîkîn’den, Mardin’e taşınmıştır. 320İbnü’l-Adîm, Zübdetü’l-Haleb, s.154-155, Azîmî Tarihi, s.54, İlgazi’nin Şeyzer’de karargâh kurduğunu Haçlı kuvvetleri ile hiçbir muharebe yapılmadığını yazmıştır. Urfalı Mateos Vekayi-Nâmesi, s.271, Runcıman, Haçlı Seferleri, II, s.133. 321İbnü’l-Adîm, Zübdetü’l-Haleb, s.156. 322İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.478, İbnü’l-Adîm, Zübdetü’l-Haleb, s.157, Farac, Abû’l-Farac Tarihi, II, s.357, Urfalı Mateos Vekayi-Nâmesi, s.272, Azîmî Tarihi, s.55, İbnü’l Verdî, Bir Ortaçağ Şairi, s.79, 323Kâtip Ferdi, Mardin Artuklu Melikleri, s.10. 82 14. Artukoğlu Sökmen Artuk Bey’in 1091 yılında vefatı ile oğlu Sökmen’e, Tutuş tarafından Kudüs iktâ olarak verilmiştir. 324 Sökmen’in beş senelik Kudüs valiliği sırasında ne gibi icraatlar da bulunduğu hakkında malumatımız yoktur. Tutuş’un Rey savaşında Berkyaruk’a yenilmesi ve ölümü sonrasında oğlu Rıdvan, Halep’e ilerlemiş ve Suriye-Filistin Selçuklu Melikliği tahtının sahibi olmuştur. 325 Rıdvan devletinin hâkimiyet sahasını genişletmek gayesi ile Sökmen’in iktâ bölgesi olan Suruç’a ilerlemiştir. Rıdvan, Suruç’a geldiğinde herhangi bir çarpışma yaşanmamıştır. İki taraf arasında yapılan müzakere sonrasında Sökmen, Rıdvan’ın hizmetine girmiş ve Suruç Rıdvan’ın toprakları arasında dâhil oldu.326 Böylece Artukoğlu Sökmen, Tutuş’un oğulları olan Rıdvan ve Dukak’ın saltanat çekişmelerinde Rudvan’ın yanında yer aldı. Sökmen’in yanında yer almasıyla Rıdvan ona Maarretünnuman’ı iktâ vermiştir. Rıdvan’ın Halep’i ele geçirmesinden sonra Dukak da Dımaşk’ı ele geçirmiştir. Kardeşinin Dımaşk melikliğinin başına geçmesini iktidarına tehlike olarak gören Rıdvan, Dımaşk’a sefer düzenlediler. Dukak’ın yanında Sökmen’in kardeşi İlgazi bulunmaktaydı. Dukak, Rıdvan’ın üzerine geldiği bilgisini edindiğinde İlgazi’nin saf değiştirebileceğini düşünerek onu hapsettirdi. Sökmen’de bu olaydan sonra Kudüs’e döndü. (1096).327 Tutuş’un vefatından sonra Sökmen ve İlgazi iktâ bölgeleri olan Kudüs ile ilgilenmek yerine Dukak ve Rıdvan arasındaki mücadelede yer almayı tercih etmişlerdir. Bu durumdan yararlanmak isteyen Fâtımîler Kudüs’ü ele geçirmek için 1098 yılında El-Efdal kumandanlığında bir orduyu harekete geçirmiştir. Hapis hayatından kurtulan İlgazi ve kardeşi Sökmen bu sırada Kudüs’te bulunuyorlardı. Efdal şehre yaklaştığında “Savaşıp kan dökülmeden yazışmak suretiyle şehrin kendisine teslim edilmesini” istemiştir. Kudüs’ün Fâtımîlerin eline geçmesini istemeyen diğer devletlerden yardım geleceğini düşünen İlgazi ve Sökmen bu teklifi kabul etmemişlerdir. Efdâl teklifinin reddedilmesi üzerine mancınıklar kurarak şehri kuşatma altına aldı. Surlarda oluşan gedikler sayesinde Fâtımî ordusu şehre kısa bir süre içinde hâkim olmuştur. Efdal, İlgazi ve Sökmene iyi muamele etmiş ve şehirden 324İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.235, Ali Sevim, “Artukoğlu Sökmen’in Siyasi Faaliyetleri”, Belleten, XXVI, S.103, Temmuz 1962, s.502. 325İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.235, Sevim, Suriye-Filisin Selçuklu, s.83-84. 326Sevim, Suriye-Filisin Selçuklu, s.85. 327İbnü’l-Adîm, Zübdetü’l-Haleb, s.79-80, Sevim, Suriye-Filisin Selçuklu, s.86. 83 güvenle ayrılmalarını sağlamıştır. Sökmen Halep’e giderken İlgazi ise maiyeti ile birlikte Irak’a gitmiştir.328 Melik Rıdvan’ın yanına giden Sökmen, Halep’in savunulmasında yararlılık göstermiştir. Antakya Hâkimi Yağısıyan, Melik Dukak’ı Halep şehrini ele geçirmesi için kışkırttı. Dukak yanında Yağısıyan ve Tuğtekin ile birlikte Halep’e ilerledi. Melik Rıdvan, beraberinde bulunan Sökmen ve İlgazi ile Kuvayk Çayı’na karargâhını kurdu. Kardeş kanının dökülmemesi için müzakere yapıldıysa da bir sonuç alınamadı. Taraflar karşı karşıya geldiğinde ise Artukoğlu Sökmen’in savaş stratejileri sayesinde Dukak ve müttefikleri ağır bir hezimet yaşadılar.329 Kardeşi Dukak’a karşı üstünlük kurmak için her yolu mubah gören Rıdvan daha fazla yardım temin edebilmek için hâkimiyeti altında bulunan topraklarda hutbeleri Şiî Fâtımî Halifesi adına okutmaya başladı. Hutbelerdeki değişikliklerden sonra Sökmen, Yağısıyan ile birlikte derhal Melik Rıdvan’ın yanına Halep’e gittiler. Sökmen’in itirazları neticesinde Rıdvan yeniden hutbeyi Abbasî Halifeliği adına değiştirdi.330 Haçlı birlikleri kendileri için kutsal sayılan Antakya’yı almak için harekete geçtiler. Antakya Hâkimi Yağısıyan, Dukak, Rıdvan, Kürboğa, Sökmen ve diğer emirlere yardım talebinde bulundu.331 Rıdvan, Hama emiri ve Sökmeni de yanına alarak Haçlı birliklerini Harîm mevkiinde karşıladı. Ancak başarı gösteremeyen Rıdvan Halep’e çekilmek zorunda kaldı. Bu sırada Sultan Berkyaruk, Selçuklu kumandanlarına Kürboğa ile birleşip Antakya kuşatmasına katılmalarını emretti. Sultan Berkyaruk’tan gelen emir doğrultusunda harekete geçen Sökmen, Dukak, Tuğtekin ve Cenahüddevle, Musul emirinin yanına giderek seferde izlenecek yol için müzakere yaptılar.332 Sökmen diğer emirlere Diyarbakır’da bulunan Türkmenlerden yararlanılmasını teklif etmişse de kabul edilmedi.333 Bu teklifin kabul edilmemesindeki tek maksat Sökmen’in Türkmenler sayesinde Antakya kuşatmasında sağlayacağı nüfuzdur. Türkmenler sayesinde Sökmen’in bu seferde başarı göstermesi diğer emirler tarafından kabul görmemiştir. 328İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.235, Sevim, “İbnü’l-Kalânisî’nin Zeylü Tarih-i”, s.25-26, Sevim, “Suriye Selçukluları”, VII, s.420-421, Sevim, Suriye-Filistin Selçuklu,s.87, Steven Runcıman, Haçlı Seferleri, I,s.204-205. 329İbnü’l-Adîm, Zübdetü’l-Haleb, s.81, Ali Sevim, “Artukoğlu Sökmen’in Siyasi Faaliyetleri”, s.506. 330Azîmî Tarihi, s.36, Sevim, “Artukoğlu Sökmen’in Siyasi Faaliyetleri”, s.507, 331Sevim, Suriye-Filistin Selçuklu, s.100, Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.194. 332İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.230. 333Sevim, “Artukoğlu Sökmen’in Siyasi Faaliyetleri”, s.507. 84 Kürboğa, Antakya savunmasına katılmadan önce arkadan gelebilecek saldırıları engellemek için öncelikle Urfa’yı kuşatmıştır. Lakin burada gereksiz yere vakit kaybı yaşandığı için Haçlılar Antakya’yı ele geçirmeyi başarmıştır.334 Kürboğa iç kalenin direndiğini öğrendiğinde derhal Urfa kuşatmasını kaldırıp Antakya’ya yönelmiştir. Kürboğa’nın isteği üzerine Haçlılarla meydan savaşı yapılmıştır. Haçlı hücumu karşısında düzenleri bozulan Selçuklu askerleri geri çekilmişlerdir. Diğer emirlerin birlikleri geri çekilmiş olsa da Artukoğlu Sökmen mücadeleyi bir süre bırakmadı. Fakat daha fazla direnemediği için muharebe alanını terk etti.335 Şubat 1098 yılında Haçlılar Antakya’ya tamamen hâkim oldular.336 Savaş esasen ilk olarak emirlerin arasında başlamıştır. Kürboğa’nın diğer emirlere karşı sert tutumu, kimsenin sözünü dinlemez halde olması savaşın kazanılmamasındaki en önemli hususu olmuştur. Antakya kuşatmasının ardından Sökmen Haçlılar ile bu kez Suruç’ta karşı karşıya geldi. Suruç, Sökmen’in iktâ bölgesiydi. İlerleyen süreçte Sökmen nedeni kaynaklarda belirtilmeyen bir sebepten Suruç’u kardeşinin oğlu Belek’e vermiştir. Suruç halkı Belek’in uyguladığı ağır vergilerden müzdarip oldukları için şehri Haçlılara teslim etmek için haber göndermişlerdir. Urfa Kontu Baudouin derhal harekete geçerek Suruç’u işgal etti. Suruç’un Haçlıların eline geçmesiyle Sökmen harekete geçti. Yapılan çarpışmada Baudouin güçlükle kaçtı. Lakin Hristiyan halk, şehrin Sökmen tarafından alınmasını hazmedemeyerek iç kalede direnişe başladılar. Urfa’ya dönen Baudouin, Hristiyan halkın direndiğini öğrendiğinde yeniden takviye ettiği ordusu ile Suruç’u kuşattı. Sökmen iç kaledeki çarpışmaları gevşetip Baudouin üzerine kuvvetlerini gönderdiyse de iç kaledeki Hristiyan halkın dışarıya çıkıp saldırması ile Sökmen iki ateş arasında savaştı. Muharebeyi gayet iyi yürüten Sökmen neredeyse zafer elde edecekti ki bazı Türkmen askerlerinin geri çekilmesi ile Suruç kuşatmasını terk etmek zorunda kalmıştır. 337 Musul Emiri Kürboğa, başarısız neticelenen Antakya kuşatmasının ardından Âmid şehrini almak üzere hazırlıklara başlamıştır. Âmid emiri Kürboğa’ya karşı tek başına direnemeyeceğinden Sökmen’den yardım istemiştir. Sökmen yeğeni Yakutî’yi yanına alarak 334Köymen, Selçuklu Devri, s.300, Sevim, Suriye-Filistin Selçuklu, s.102, Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.194, Kafesoğlu, Selçuklu Tarihi, s.76 335Fulcherıus Carnotensıs, Kudüs Seferi, s.85-90. 336Grigos Senyoru Hetum Vakainamesi (1076-1307) çev. Hrant d. Andreasyan, İstanbul 1946, TTK., Basılmamış Nüsha, s.2. 337Urfalı Mateos Vekayi-Nâmesi, s.206, Işın Demirkent, Urfa Haçlı Kontluğu, I, s.79. 85 Âmid savunmasına katıldı. Kürboğa müttefikler karşısında savaşı kazanmışsa da Âmid’e hâkim olmamıştır. Buna karşın Sökmen’in yeğeni Yakutî’yi esir almayı başardı.338 Kürboğa, Sultan Berkyaruk’un emri ile isyan etmiş olan Mevdud b. İsmail’e karşı ilerlerken Hoy kentinde vefat etmiştir (1102).339 Musul Emiri olan Kürboğa burayı vasiyetinde Sungurca ismindeki emirine bıraktı. Ancak Musul halkı Sungurca’nın yönetimini kabul etmeyerek Kürboğa’nın yerine Hısn-ı Keyfa’yı idare eden Musa’yı şehre davet ettiler. Musul’a gelen Musa, Sungurca’yı öldürüp idareye hâkim oldu. Kürboğa’nın vefat etmesi ve idareye hâkim olma kargaşasından yararlanmak isteyen Çökürmüş Musul’u kuşatmıştır. Çökürmüş’e karşı koymakta zorlanan Musa, Sökmen’den yardım istemiştir. Musa yardım karşılığında Sökmene, Hısn-ı Keyfa’yı ve 10 bin dinar ödemeyi taahhüt etmiştir. Sökmen’in Musul’a ilerlemesiyle Çökürmüş geri çekilmiştir. Musa, Çökürmüş’ün gitmesinden memnun bir vaziyette Sökmen’i karşılamak için kaleden çıktığı sırada Kürboğa’nın köleleri tarafından öldürüldü. Sökmen, bu durum üzerine kendisine vaat edilen Hısn-ı Keyfa’ya hareket edip şehre hâkim oldu.340 Böylece Sökmen Artukluların Hısn-ı Keyfa kolunu kurdu.341 Saltanat savaşlarının yaşandığı bir dönemde Sökmen’in kardeşi İlgazi Bağdat şahneliği görevini ifa etmekteydi. Bağdat’a tekrar hâkim olan Sultan Berkyaruk buranın emniyetini sağlamak amacıyla Bağdat şahneliğine Gümüştekin el-Kaysarî’yi tayin etti. İlgazi bu haberi aldığında Gümüştekin’in Bağdat’a girmesini engellemek amacıyla kardeşi Sökmen ve Hille emiri Sadaka’dan yardım istedi. Fakat henüz yardım gelmeden Gümüştekin 1102 tarihinde Bağdat’a gelmiş ve İlgazi de kardeşi Sökmen’nin Remle’de bulunan karargâhına gitmek zorunda kalmıştı. Yeni şahne Gümüştekin, saltanat mücadelelerinde Muhammed Tapar’ın yanında yer alan Sadaka’dan, Sultan Berkyaruk’a itaat etmesini istedi. Bağdat’ta Berkyaruk’un şahnesinin olmasını kabullenmeyen Sadaka, Sarsar bölgesine gelerek Sökmen ve İlgazi’ye, Gümüştekin’e karşı yardım edeceğini bildirdi. Bu esnada Sadaka’nın emrinde bulunan Arap askerleri çevre bölgeleri talan etmeye başladı. Yaşananlardan sonra halife Sadaka ve yanında bulunan diğer emirlere sergiledikleri uygunsuz davranışlara bir son verilmesini bildirmek için Kadı’l- Kudât Ebu’l-Hasan ed338Ali Sevim, “Artukoğlu Sökmen’in Siyasi Faaliyetleri”, s.510-511. 339İbnü’l-Esîr, el- Kâmil, X, s.279. 340İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.279-280, Sevim, “Artukoğlu Sökmen’in Siyasi Faaliyetleri”, s.510-511. 341Ali Sevim, “Artukoğlu Sökmen’in Siyasi Faaliyetleri”, s.511. 86 Damgânî ve Tacü’Rüesâ İbnü’l-Muslâyâ’yı gönderdi. Sadaka kendisinden istenilenleri Gümüştekin Bağdat’ı terk ederse kabul edeceğini, isteği yerine getirilmez ise yakıp yıkmaya devam edeceğini elçilere bildirdi. İlgazi ve müttefiklerinin kararlılığından vazgeçmeyeceklerini anlayan Gümüştekin, Bağdat’tan ayrılarak Vasıt’a gitti. Böylece İlgazi tekrar Bağdat şahnesi oldu.342 Âmid kuşatmasında Kürboğa tarafından esir aldındıktan sonra Mardin Kalesi’ne hapsedilen Yakutî, Kürboğa’nın ölümünden sonra buraya hâkim olmayı başarmıştır. Yakutî’nin ölümü ile kardeşi Ali, Mardin kalesi hâkimi olmuştur. Ali köklerini hiçe sayarak Çökürmüş’e Mardin’i teslim etmeyi düşünmüştür. Bu durumdan rahatsız olan Ali’nin vekili gizlice Sökmen’e haber gönderip yönetime el koymasını istemiştir. Ali’nin savunma tedbirleri oluşturmasına engel olmak isteyen Sökmen hızlı hareket ederek Mardin’i ele geçirmeyi başarmıştır. 343 Baudouin, Antakya Prinkepsi Bohemond ve Tancred yardıma çağırarak Harran’ı kuşatmıştır. Harran her iki taraf için de önemli bir mevkiye sahipti. Bu bölgeye sahip olan Suriye, Irak bağlantısını yani gelebilecek yardımları önleyerek Halep şehrine hâkim olabilecekti. Harran’ın Haçlılar tarafından kuşatılması ile Sökmen ve Çökürmüş Resülayn’da kuvvetlerini birleştirmişlerdir. 344 İki taraf Harran yakınlarında bulunan Belih Çayı yakınlarında karşılaşmışlardır. Josselin savaş başlamadan Haçlı birliklerine gururlanarak “Önce biz hücum edeceğiz ve zafer şerefini biz kazanacağız” demiştir. 345 Haçlı kuvvetlerinin saldırması ile Müslüman askerleri daha önce kararlaştırıldığı şekilde geri çekilmişlerdir. Türk askerlerinin dağıldığını düşünen Haçlılar derhal takibe koyulmuşlardır. Sökmen ve Çökürmüş’in askerleri stratejilerine uygun olarak geriye dönmüşlerdir. Pusuya düşen Haçlı kuvvetleri imha edilmiştir. Esir edilen Haçlı Kontları Baudouin ve Joscelin Sökmen’in çadırına götürülmüşlerdir. Sökmen’in, Haçlı liderlerini ele geçirmesini hazmedemeyen Çökürmüş, Baudouin ve Joscelin kaçırılıp kendisine getirilmesini sağladıktan sonra Musul’a dönmüştür. Esirlerin kaçırılması hadisesi Sökmen’e bildirildiği 342İbnü’l-Esîir, el-Kâmil, X, s.289-291, Özaydın, Sultan Muhammed Tapar, s.32, Sevim, “Artuk Oğlu İlgazi”, s.656-657. 343Sevim, “Artukoğlu Sökmen’in Siyasi Faaliyetleri”, s.514-515. 344İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.303. 345Urfalı Mateos Vekayi-Nâmesi, s.224. 87 vakit müdahalede bulunmamış ve kazanılan zaferin lekelenmesine izin vermemiştir (1104).346 Artukoğlu Sökmen, Hısn-ı Keyfa’ya döndükten sonra Trablus hâkimi Fahrüddevle b. Ammar tarafından Haçlılara karşı yardıma çağrılmıştır. Trablus’a gitmek için hazırlıklara başlayan Sökmen’e bu sırada Tuğtekin’den bir mektup ulaştırılmıştır. Dımaşk Hâkimi Tuğtekin çok hasta olduğunu ve kendisinin öldüğü takdirde burayı Haçlılar karşı savunacak kimsenin olmadığını, emri hak vuku bulup öldüğü zaman Dımaşk’ı kendisine bıraktığını vasiyet etmiştir. Dımaşk’ın korunmasının daha mühim olduğuna kanaat getiren Sökmen, Trablus’a gitmekten vazgeçmiştir. Diğer taraftan Tuğtekin’in yakın adamları, Sökmen’i Dımaşk’a davet etmesinin yerinde bir hareket olmadığı ikazında bulunmuşlardır. Sökmen, Dımaşk yakınlarında bulunan Karyeteyn’e geldiğinde yakalandığı difteri rahatsızlığı yüzünden vefat etmiştir. Askerleri onu Hısn-ı Keyfa’ya geri getirerek defnetmişlerdir (1104).347 15. Atsız Yabgulu Türkmenlerin reisi olan Atsız, Kınık boyuna mensuptur348. Babasının ismi Harezmli Of’tur.349 Alparslan’ın eniştesi Erbasan’ın beraberinde bulunan Atsız, onun sultana isyan etmesi ve Bizans İmparatorluğu’na sığınması sonucunda Erbasan’dan ayrılarak Kurlu, Şöklü vs. diğer Türkmen beyleri ile birlikte 1069 yılında Filistin’e gelmiştir. 350 Kurlu Bey önderliğinde Atsız ve diğer Türkmen beyleri Mısır-Fâtımî Devleti hâkimiyet alanı içinde bulunan Suriye ve Filistin bölgelerinde fetih harekâtı başlatmışlardır. Başşehri Remle olmak üzere Büyük Selçuklu Devletine bağlı bir beylik kuran Kurlu Bey 1071 yılında Dımaşk’ı kuşatmıştır. Bölgedeki bazı köy ve çiftlikleri ele geçiren Kurlu Bey, buradan ayrılarak Akka şehrini muhasara etmiştir. Dayanıklı surlara sahip olan Akka’nın kuşatması 346Azîmî Tarihi, s.40, İbnü’l-Adîm, Zübdetü’l-Haleb, s.103, İbnü’l Verdî, Bir Ortaçağ Şairinin Kaleminden Selçuklular, s.60-61, İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.303-304, Runcıman, Haçlı Seferleri, II, s.33-36, Sevim, SuriyeFilistin Selçuklu, s.111. 347İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.315-316, Urfalı Mateos Vekayi-Nâmesi, s.225, İbnü’l Verdî, Bir Ortaçağ Şairinin Kaleminden Selçuklular, s.63, Runcıman, Haçlı Seferleri, II, s.52, Sevim, “Artukoğlu Sökmen’in Siyasi Faaliyetleri”, s.519-520, Sevim, “Azimî’nin El-Muvassal Adlı Kayıp Eseri””, s.855. 348Turan, Türk İslam Medeniyeti, s.31. 349İbn Kesîr, el-Bidâye, XII, s.247. 350Sevim, Ünlü Selçuklu Komutanları, s.33, Ali Sevim, “Nâvekiyye Türkmenleri Sorunu”, Erdem Dergisi, IX, S.26, 1996, s.3, Salim Koca, “Türkmen Beyi Atsız”, s.10, 88 sürerken Kurlu Bey’in ölümü ile Atsız Bey kuşatmayı sürdürmüş lakin şehri ele geçiremeden Remle’ye dönmüştür. 351 Akka’nın denizden yardım alması sonucu başarı sağlayamayan Atsız, Kudüs şehrine yürüyüp muhasara altına almıştır. Ancak bu sırada Atsız’ın son derece hayrına olan bir mektup kendisine ulaştırılmıştır. Şehrin Türk kökenli valisi “Ben sizlerden (ırken) olduğum için size asla karşı koymayacağım, ancak hâdimi ve memlükü olduğum için Mısır halifesine bağlı ve vefalıyım, bu nedenle onun için gerekli her şeyi yaptım. Eğer canıma, mal ve parama aman verirsen o takdirde bu teslim edip kaleden iner senin yanına gelip otururum” demiştir. 352 Bu teklife olumlu yanıt veren Atsız, valinin isteklerini yerine getireceğine dair söz vermiştir. Böylece Kudüs valisi şehrin kapılarını Atsız ve askerlerine açmıştır. Burada önemli olan husus üç din için kutsal olan bu kenti Atsız tarafında kan dökülmeden alınmasıdır. Atsız, ilk Cuma namazında Abbasi Halifesi ve Büyük Selçuklu Sultanı Melikşah adına hutbe okutarak Kudüs’te Selçuklu hâkimiyetini başlatmıştır. Halka aman verdiğini ilan ettiren Atsız, verdiği söze sadık kalmış ve Kudüs valisinin maiyeti ile hazinesine dokunmadığı gibi ona bazı bölgeleri iktâ olarak vermiştir. 353 Filistin bölgesinde kurulan küçük bir Türkmen beyliği Atsız sayesinde Büyük Selçuklu Devleti’ne bağlı bir devlet haline gelmiştir. Kudüs’ün fethi ile başkent Remle’den buraya nakledilmiştir. Atsız, kuzey yönünde harekâtına devam ederken kendisine tabi emirlerden olan Şöklü ise Akka şehrini kuşatma altına almıştır. Kentin valisi Bedr elCemâlî354 , Fâtımî Devleti vezirliğine tayin edildiği için onun vekili İbn Sukhâ şehri yönetmekteydi. Kısa bir süre önce Bedr el-Cemâlî ile arası açılan Sukhâ can güvenliğini düşünerek şehrin ileri gelenleriyle bir müzakere tertiplemiştir. Bu görüşmede alınan karar doğrultusunda Akka kenti, Şöklü’ye teslim edilmiştir. Akka’ya hâkim olan Şöklü, vezir Bedr el-Cemâlî’nin aile bireyleri tutsak almanın yanında kentin hazinesine de sahip olmuştur (Ekim-Kasım 1074). Akka’nın fethedildiği müjdesini alan Atsız, Bedrülcemalî’nin esir edilen aile bireylerini ve şehrin hazinesinin yarısını kendisini gönderilmesini emrettikten 351Sevim, Ünlü Selçuklu Komutanları, s.33-34, Koca, “ Türkmen Beyi Atsız”, s.11. 352İbnu’l-Cevzî, Mir’atü’z-Zaman, s.194-195. 353Mahmud, Selçuk-Nâme, I, s.198, İbnu’l-Cevzî, Mir’atü’z-Zaman, s.195, İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.73-74, Süryanî Patrik Mihail Vakainamesi, s.30, Sevim, Ünlü Selçuklu Komutanları, s.35, Kafesoğlu, Sultan Melikşah, s.22, Kafesoğlu, Selçuklu Tarihi, s.64, Cahen, Türklerin Anadolu’ya İlk Girişi, s.27. 354Suriyeli emir Cemâllüddevle b Ammâr’ın Ermeni asıllı bir kölesi olduğu için el-Cemâlî nisbisiyle anılır. 1063 tarihinde ilk olarak Halife Müstansır-Billâh el-Fâtımî tarafından Dımaşk valiliğine tayin edildi. Abdülkerim Özaydın, “BEDR el-CEMÂLÎ”, DİA., V, İstanbul 1992, s.330. 89 sonra Şöklü’yü Akka valisi olarak tayin ettiğini bildirdi. Atsız bu talimatları kendisine bağlı olan bir beye verdiğini düşünürken Şöklü ise çoktan bağımsızlık mücadelesine başlamıştı. Şöklü bağımsız bir beylik kurma hayali ile kendisine gönderilen emirleri yok saymakla birlikte Atsız’ın hasımları ile irtibat kurarak müttefik oluşturma çabasına girmişti. Şöklü, Dımaşk Fâtımî valisi Muallâ b. Haydere ve Kilâboğulları ile Atsız’a karşı ittifak kurdu. Bu sayede Şöklü, kuvvetler arası denge sağlandı. Şöklü’nün hareketlerini yakından takip ettiren Atsız, müttefik kuvvetlerinin yardımından yoksun bir vaziyette bulunan Şöklü’ye baskın düzenleyerek yenilgiye uğrattı (1075). 355 Şöklü’nün hala yaşıyor olmasından anlıyoruz ki kesin sonuçlu bir muharebe yaşanmamıştır. Şöklü daha sonra Güney ve Doğu Anadolu bölgelerinde fetihler yapan Kutalmış oğullarından birisine bir mektup gönderdi. Mektubunda Şöklü; “Sen Selçuklulardan olup sultan ailesindensin. Bu nedenle biz, sana tâbi olup hizmetinde olursak seninle şeref duyar öğünürüz; hâlbuki Atsız, sultan ailesinden değildir, bu nedenle biz, ona tâbi olup itaat ve hizmet etmeye razı olamayız, eğer Atsız’ı yenilgiye uğratıp Suriye’den uzaklaştırırsak kesinlikle Mısır halifesinden bize yardım ve para gelir” demiştir. 356 Kutalmış’ın, Mansur, Süleyman, Alp İlig ve Devlet adlarında dört oğlu bulunmaktaydı. Mansur’un en büyük kardeş olduğunu bildiğimiz için bu mektubun Mansur’a gönderilmiş olacağı kanaatindeyiz. Bu teklife olumlu yanıt veren Kutalmışoğullarından Alp İlig, Devlet ve amcaoğullarından Resultekin, Taberiye de muharebe hazırlıkları yapan Şöklü’ye katılmışlardır. Kısa süre sonra müttefikler Mısır Fâtımî halifeliğine bağlandıklarını açıklamışlardır. Atsız 1075 tarihinde Şöklü ve müttefiklerinin üzerine yürümüş iki taraf arasında yapılan muharebede Şöklü ile oğulları öldürülürken Kutalmışoğulları esir alınmıştır. Kardeşleri ve Resultekin’in esir edilmesinden sonra Anadolu’da bulunan Süleymanşah Humus’a ilerlemiş ve Atsız’dan akrabalarının iadesini istemiştir. Atsız ise durumu Sultan Melikşah’a bildirdiğini ondan gelecek talimatlar doğrultusunda hareket edeceğini söyledi. 357 Bu cevap ile Atsız kendisini Kutalmışoğulları ile düşman durumuna getirmeyerek Sultan Melikşah ile karşı karşıya getirmek suretiyle olası bir mücadeleyi böylelikle önlemiştir. Kısa bir süre sonra Melikşah’ın 355İbnu’l-Cevzî, Mir’atü’z-Zaman, s.198, Sevim, Suriye-Filistin Selçuklu, s.35-36, Sevim, Ünlü Selçuklu Komutanları, s.36, Koca, “ Türkmen Beyi Atsız”, s.12-13, 356İbnu’l-Cevzî, Mir’atü’z-Zaman, s.201. 357İbnu’l-Cevzî, Mir’atü’z-Zaman, s.202, Kafesoğlu, Sultan Melikşah, s.22, Köymen, Selçuklu Devri, s.109, Sevim, Anadolu’nun Fethi, s.80, Sevim, Suriye-Filistin Selçuklu, s.37, Sevim, Ünlü Selçuklu Komutanları, s.37, Cahen, Türklerin Anadolu’ya İlk Girişi, s.33-34. 90 buyruğu Atsız’a ulaşmıştır. Ali Sevim; tutsakların Bağdat askeri valisi Aytekin’e teslim edildiğini yazmıştır.358 İbnu’l-Cevzi ise esirlerin Sâduddevle Gevherâyin’e teslim edildiğini nakletmiştir.359 Şöklü’nün bağımsızlık kazanmak için giriştiği mücadeleden zaferle ayrılan Atsız kardeşi Çavlı ile birlikte Haleb bölgesine doğru ilerlemiştir. Mirdasoğullarına bağlı Rafeniye’yi alan Atsız burayı kardeşine verdikten360 sonra civar bölgelere pek çok askerini göndermiştir. Akınlar üzerine Halep emiri Nasr bu işgallerin durdurulması için Atsıza elçi gönderdi. Atsız bu isteğini “Babası emir Mahmud’un bıraktığı paralardan bir kısmını kendisine göndermesini, ayrıca kız kardeşiyle de evlenmek istediğini ve nihayet Haleb’in kendisine teslimini” şartları yerine getirilirse kabul edeceğini bildirdi. Fakat Nasır, Atsız’a sadece 15 bin altın göndermekle yetinmiştir. Sunduğu şartların tamamı yerine getirilmemesine rağmen Atsız gönderilen meblağı kabul etmiş ve akınları durdurmuştur. Yönünü Fâtımî şehirlerine çeviren Atsız, Dımaşk şehrini kuşatmıştır. Aynı zamanda Atsız, Trablusşam ve Sur kentlerine şartlı hâkim olmuştur. Bu şartlar ise Oğuzlar, Sur şehrinde ticaret yapabileceklerdi lakin ikamet edemeyecekler ve her iki şehirde de hutbe mevcut şekilde kalacaktı. 361 Atsız’ın bu anlaşmadaki maddeleri kabul etmesi ile onun dini hoşgörüye sahip olduğunu ve ekonominin gelişmesini amaç edindiğini görmekteyiz. Büyük Selçuklu Sultanı Melikşah’a bağlı bir beylik kurarak fetihler yapan Atsız’a merkezden kendisini son derece üzen bir haber ulaştırılmıştır. Sultan, Azerbaycan bölgesinde bulunan kardeşi Tutuş’u, Suriye bölgesi hâkimliğine atamıştır.362 Kaynaklar bu tayinin sebebini belirtmezken bizce Atsız’ın kurduğu beyliğin sınırlarını genişletmesiyle bağımsız bir devlet kurma hayali ile isyan edebileceği düşüncesinin önüne geçmektir. Atsız, Selçuklu devletine bağlılık yükümlülüklerini yerine getiren bir emir idi bu sebeple bu tayine tepkisiz kalamamıştır. Atsız, Melikşah’a gönderdiği mektupta “Ben tek başıma fethe çalıştığım bu ülkede, sultanın itaatli bir naibi ve hadimiyim. Devam ettirmekte olduğum bu fetihler dolayısıyla sultandan şimdiye dek herhangi bir yardım istemedim. Fethettiğim 358Sevim, Ünlü Selçuklu Komutanları, s.38. 359İbnu’l-Cevzî, Mir’atü’z-Zaman, s.205. 360İbnü’l-Adîm, Zübdetü’l-Haleb, s.32. 361İbnu’l-Cevzî, Mir’atü’z-Zaman, s.205, Sevim, Suriye-Filistin Selçuklu, s.45-46, Sevim, Ünlü Selçuklu Komutanları, s.38, Koca, “ Türkmen Beyi Atsız”, s.15. 362Mahmud, Selçuk-Nâme, I, s.130-131, Sevim, Ünlü Selçuklu Komutanları, s.38, Sevim, Suriye-Filistin Selçuklu, s.38-39. 91 memleketlerde sultan adına hutbe okutuyor, yüklendiğim vergiyi ödüyor, ayrıca elverdiği ölçüde hazineye, mal ve para göndermekten geri kalmıyorum. Sultanın benim yerime Tutuş’u atama kararında olduğunu öğrendim. Şimdiye değin bütün düşmanlara karşı başarılar kazanmışken benim görevden uzaklaştırılmamı gerektiren şey nedir? Zengin bir ülke ve kuvvetli bir orduya sahip olan Mısır Fâtımî Halifeliğinin karşısında bulunuyorum. Esasen onlara karşı daima hazırlıklı bulunmak gereklidir” diyerek tabi-mutbû ilişkisine aykırı bir davranışta bulunmadığını bu yüzden görevden alınmasının haksızlık olduğunu belirtmiştir. Nizâmü’l-Mülk, Atsız’ın gönlünü almak için ona sultan adına cevabi mektubun yanında kaftan, külah, kılıç ve kalkan gibi hediyeler göndermiştir. 363 Gönderilen bu hediyelerle Atsız’ın, Suriye-Filistin bölgesi melikliği, Büyük Selçuklu Devleti Sultanı Melikşah tarafından onaylanmış bulunmaktaydı. Melikliği tasdik edilen Atsız, Suriye’nin önemli bir şehri olan Dımaşk üzerine bütün gücünü toplayarak fethetme girişiminde bulunmuştur. Dımaşk şehri Fâtımî Devleti hâkimiyet alanı içinde bulunmaktaydı. Atsız 1071 yılından itibaren Dımaşk şehri yörelerini kontrol altında tutarak kentin Fâtımî Devletinden yardım almasını engellemişti. Bu şekilde abluka altına alınmış olan Dımaşk,1075364 yılında kuşatılmıştır. Dımaşk valisi Atsız’a karşı savaşma cesareti gösterememiştir. Dımaşk valisi görevlerini yerine getirmeyerek şehri savunmadığı için askerleri tarafından suçlanmıştır. Vali, olası bir isyan durumunda öldürülebileceği endişesiyle için gizlice Dımaşk’tan kaçmıştır.365 Göreve getirilen yeni valide kuşatmayı durdurmak için bir girişimde bulunmamıştır. Sıkı tedbirler ile sürdürülen kuşatma sayesinde şehirde öyle bir kıtlık yaşanmıştır ki bir çuval yiyecek maddesi 3 bin dirheme satılmaya başlanmıştır.366 Gıda maddesi bulamayan halk neredeyse ölü eti yiyecek duruma geldiği için şehirde isyan patlaması an meselesi idi. Şehrin vahim halini yakından izleyen Atsız, Dımaşk valisi Rezinüddevle İntisar’a şehrin daha fazla kan dökülmeden barış yolu ile teslim edilmesini istemiştir. Yeni vali, Fâtımî Devletin’den artık yardım gelme ümidi kalmayınca bu teklife olumlu karşılamıştır. Temmuz 1076 tarihinde Atsız, Dımaşk şehrine hâkim olmuştur.367 Atsız ilk olarak Şiî ezanı yasakladıktan sonra hutbeleri Abbasi Halifesi 363İbnu’l-Cevzî, Mir’atü’z-Zaman, s.206. 364Azîmî Tarihi, s.24. 365Koca, “Türkmen Beyi Atsız”, s.16. 366İbnu’l-Cevzî, Mir’atü’z-Zaman, s.206. 367İbnü’l Verdî, Bir Ortaçağ Şairinin Kaleminden Selçuklular, s.39, Kafesoğlu, Sultan Melikşah, s.20-21, Sevim, Suriye-Filistin Selçuklu, s.39-40, Sevim, Ünlü Selçuklu Komutanları, s.39-40. 92 ve Sultan Melikşah adlarına okutturdu. Atsız daha sonra başkenti, Kudüs’ten Dımaşk’a naklettirdi. Uzun süren kuşatma ile ekonomik alanda büyük sıkıntı çeken Dımaşk halkı için komşu şehirlerden yiyecek maddeleri getirilirken çiftçiler için tohum dağıtılarak hemen ekime başlamaları emri verildi. 368 Atsız, Fâtımî Devleti hâkimiyeti altında bulunan pek çok kenti neredeyse hiçbir direnişle karşılaşmadan fethetti. Bu kez Mısır’ı ele geçirerek Fâtımîlere son vermek amacındaydı. Dımaşk kuşatması sırasında burada bulunan İldenizoğlu adlı bir emir Atsız’a kuvvetleriyle birlikte iltica etmişti. Atsız 1076 senesi başlarında 5-6 bin kişilik kuvvetiyle Mısır’a doğru hareket etti. Atsız, İldenizoğlu’nun tavsiyesi üzerine ilk olarak Mısır sınırında bulunan Rif kentini elli günlük kuşatmanın ardından ele geçirdi. Bu elli günlük süre içerinde Vezir Bedrülcemalî Mısır’ın savunma hazırlıklarını neredeyse bitirmişti. Ayrıca Atsız’ın ordusunda bulunan Kelboğlu kabilesi reisi Bedr kuvvetleri ile birlikte Mısır ordusuna katılmıştı. Ocak 1077 tarihinde Atsız, Kahire yakınlarında ordugâhını kurdu. Mısır orduları bu sırada ani bir baskın yaptılarsa da Atsız’ın kuvvetleri bu baskını kısa sürede geri püskürtmeyi başardı. Bu yenilgi ile korku ve endişeye kapılan Mısır halkı halifenin sarayının önüne toplanarak acele önemler alınması talebinde bulundular. Diğer yandan Halife Mustansır ve vezir Bedr el-Cemâlî Fâtımî kuvvetlerinin yenilmesi halinde İskenderiye’ye kaçma planları yapmaktaydı. Halife adına saraydan halka seslenen bir kişi eski kitaplarda doğudan gelen hiçbir kavmin Mısır’a hâkim olamayacağını yazdığını söyleyerek halkı teskin etmek istedi. Bedrülcemalî, Sudanlı askerlerin de bulunduğu kalabalık ordusu ile Atsız’a karşı savaş nizamını aldı. Bu bilgiler üzerine Atsız savaş meclisini toplayarak durumu müzakere etmek istemiştir. Tecrübeli askerler Mısır ordusunun askerlerinin çokluğu sebebi ile savaşmanın bir sonuç getirmeyeceğini geri çekilmenin mevcut şartlar altında daha münasip olduğunu belirtirken genç ve tecrübesiz askerler ise derhal savaşa başlanılması talebinde bulunmuşlardır. Fâtımî Devletine karşı üst üste zafer kazanan Atsız ise geri çekilmeyi uygun bulmayarak Kahire yakınlarında Fâtımî ordusu ile savaşmayı tercih etti. Çarpışmaların sürdüğü sırada Şöklü’nün babasının teşebbüsleri sonucu Atsız’ın yedi yüz kadar askeri taraf değiştirerek Mısır askerlerine katılmışlardır. Zaten sayıca az kuvveti bulunan Atsız bu durum ile sarsılmışken Kelboğulları kabilesi Reisi Bedr, Selçuklu askerlerini yakmıştır. Bu yaşananlar neticesinde düzeni bozulan Atsız’ın ordusu korku ve 368Sevim, Suriye-Filistin Selçuklu, s.40, Sevim, Ünlü Selçuklu Komutanları, s.40. 93 panik içinde dağılmıştır. Muharebe sırasında askerlerinin çoğu öldürülen Atsız, bazı komutanları ile birlikte güçlükle savaş meydanından kaçmayı başarmıştır. 369 Kahire yenilgisinin ardından Emir Atsız ve beraberinde bulunan kumandanlar Dımaşk’a geldi. Şehir halkı geçmiş olsun dilekleri ile Atsız’ı karşıladılar. Öte yandan bu yenilgi Suriye ve Filistin şehir ve kalelerinde isyan bayraklarının açılmasına neden olmuştur. Arap asıllı komutan ve yöneticiler Şiî hutbesi okutmaya başladılar. Bu yaşananlardan sonra Atsız’ın bütün çabaları boşa gitmiş bulunuyordu. Oluşan olumsuz durumun tek sebebi kısa sürede yapılan fetih harekâtlarında hâkimiyetin tam olarak tesis edilememiş olmasıdır. Atsız’ın daha önce fetih ettiği Suriye ve Filistin şehirlerini tekrar fethetmesi ve itaat altına alması gerekiyordu. Atsız üç bin kişi ile takviye ordusu ile derhal harekete geçerek önce Kudüs’ü itaat altına almış ve isyancıları cezalandırmıştır. Ardından Remle, Arîş, Rif, Yafa ve diğer şehirlerdeki isyanlar tek tek bastırılmıştır.370 Kısa bir süre içinde tekrar Suriye ve Filistin bölgesine hâkim olan Atsız, Mısır’a tekrar bir sefer düzenleyeceğini elçileri vasıtası ile Halife Muktedi ve Sultan Melikşah’a bildirmiştir. Fakat Atsız’ın, Kahire savaşında öldüğü duyumunu alan Sultan Melikşah, kardeşi Tutuş’u Suriye-Filistin Selçuklu valiliğine tayin etti. Bu haberi alan Atsız, Melikşah’a gönderdiği mektupta Selçuklu Devleti’ne bağlı bir emir olduğunu, hangi davranışı sebebi ile Tutuş’un yerine tayin edildiğini sormuştur. Bu mektup üzerine Melikşah kardeşi Tutuş’a, Atsız’ın hâkimiyeti altında bulunan topraklardan uzak durmasını Halep ve çevresinde fetih harekâtlarında bulunmasını emretmiştir.371 Bu sırada Fâtımî Devleti Veziri Bedrülcemalî eski hâkimiyet sınırları içerisinde olan şehirleri almak için sefer hazırlıklarına başladı.1077-1078 yıllında Fâtımî ordusu Dımaşk’ı kuşattı ise de başarı elde edilemedi. 1079 yılında Bedrülcemalî, Arap, Berberi ve Türkmen askerleri ile kuvvetlendirdiği ordusu ile bir kez daha Dımaşk şehrini kuşatma altına almıştır. Dımaşk şehri surları savunma için elverişliydi lakin Atsızı kuvvetleri uzun süreli bir kuşatmaya karşı mukavemet gösterecek her türlü teçhizattan yoksunlardır. Bu sebeple kuşatma yalnızca dışardan gelecek bir yardım ile sonlandırılabilirdi. Atsız o sıralarda Halep şehrini kuşatmakta olan Tutuş’a acele yardım çağrısında bulunarak şehri kendisine teslim edeceğini bildirmiştir. İki kez tayin edildiği bölgeden geri çağrılan Tutuş için bu teklif 369Azîmî Tarihi, s.25, İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.101, Cahen, Türklerin Anadolu’ya İlk Girişi, s.35, İbnu’l-Cevzî, Mir’atü’z-Zaman, s.211-212, Sevim, Suriye-Filistin Selçuklu, s.41-42, Sevim, Ünlü Selçuklu Komutanları, s.41- 42. 370İbnu’l-Cevzî, Mir’atü’z-Zaman, s.213, Sevim, Suriye-Filistin Selçuklu, s.43, 371Sevim, Ünlü Selçuklu Komutanları, s.43, 94 bulunmaz bir fırsattı. Kuvvetleri ile derhal harekete geçen Tutuş, Dımaşk önlerinde görüldüğü zaman Mısır ordusu iki kuvvet arasında ezilmemek için geri çekilmeye başlamıştır. Azrâ çayırlığında Atsız, Tutuş’u karşılamış ve iki emir birlikte Dımaşk şehrine girmişlerdir. Lakin Tutuş kısa bir süre sonra Atsız’a gadredip onu Kınık boyuna mensup olması yüzünden hanedan mensuplarının idamına uygun olarak yayının kirişi ile boğdurmak suretiyle öldürtmüştür (1079).372 Atsız’ın ölümünün sebebi hakkında farklı rivayetler mevcuttur. Ali Sevim; Atsız’ın, Tutuş’u yardıma çağırmasından bir süre sonra pişman olarak gizli girişimlerde bulunarak Tutuş’u bertaraf etme düşüncesine girdiğini daha sonra bu durumu öğrenen Tutuş tarafından idam edildiği bilgisini vermektedir.373 İbnü’l Verdî; Tutuş’un Dımaşk önlerine geldiği vakit Atsız’ın onu karşılamada geç kaldığını bu suretle idam edildiğini nakletmektedir.374 Melikü’l Muazzam unvanını375 alan Atsız cesur, gözü kara bir emir olmakla birlikte daima geniş hoşgörüye sahipti. Gence Meliki Tutuş’un hanedan mensubu olması dışında o zamana kadar hiçbir zaferi bulunmamaktaydı. Tutuş, Selçuklu Devleti adına önemli fetihler yapan Atsız’ı öldürmekle adını kirletmekle kalmamış Mısır’ı fethetme politikasının da yitip gitmesine neden olmuştur. Tutuş’un, Atsız’ı öldürmesinin asıl nedeni Suriye’de müstakil hareket etme planlarına Atsız’ın engel olacağı düşüncesi olmalıdır. 16. Ayaz Sultan Melikşah’ın 1092 tarihinde ölümü ile Büyük Selçuklu Devleti fetret dönemine girmiştir. Ayaz bu döneme etki eden önemli emirlerdendir. Saltanatı ele geçirmek için Muhammed Tapar ve Berkyaruk 1101 tarihinde savaşmışlardır. Hemedan’a yakınlarında bulunan Sefîdrûd’da meydana gelen bu ilk 372Hüseyîn, Ahbâr üd-Devlet, s.49,İbn Kesîr, el-Bidâye, XII, s.247, İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.107, İbnu’l-Cevzî, Mir’atü’z-Zaman, s.230, İbnü’l Verdî, Bir Ortaçağ Şairinin Kaleminden Selçuklular, s.439,Müneccimbaşı, Câmiu’d-Düvel, I, s.50, Azîmî Tarihi, s.26, Süryanî Patrik Mihail Vakainamesi, s.36, Urfalı Mateos VekayiNâmesi, s.169, Kafesoğlu, Sultan Melikşah, s.23-27, Kafesoğlu, Selçuklu Tarihi, s.65, Sevim, Ünlü Selçuklu Komutanları, s.44, Sevim, Suriye-Filistin Selçuklu, s.44, Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.105-109, Özgüdenli, Selçuklular, s.171, Runcıman, Haçlı Seferleri, I, s.59, Ali Sevim, “Dımaşk Selçuklu Melikliği ŞemsülMülük Dukak Devri (1095-1104)”, Belleten, XLVI, S.182, 1982, s.297. 373Sevim, Ünlü Selçuklu Komutanları, s.44. 374İbnü’l Verdî, Bir Ortaçağ Şairinin Kaleminden Selçuklular, s.49, Kafesoğlu, Sultan Melikşah, s.27. 375İbnü’l-Adîm, Zübdetü’l-Haleb, s.32, Cahen, Türklerin Anadolu’ya İlk Girişi, s.34. 95 karşılaşmada Ayaz, Muhammed Tapar’ın sağ cenahında bulunuyordu. Muharebede Berkyaruk ağır bir hezimete uğrayarak yalnız elli atlı ile geri çekilmek zorunda kalmıştır.376 Berkyaruk yenilgi sonrası önce Cibal’e daha sonra Damgân bölgesine gitmiştir. Damgân’a gelen Berkyaruk’a, Çavlı ve Emir Porsuk’un iki oğlu gibi önemli emirler katılmıştır. Bu bölgeden Hemedan’a ilerleyen Berkyaruk’a, Emir Ayaz iltica etmiştir. Bu taraf değişikliğinin sebebi Emîr-i Âhur İnanç Yabgu’nun ölümünde bulunan şaibeler neden olmuştur. Muhammed Tapar’ın veziri Müeyyidülmülk’ün, Emîr-i Âhur İnanç Yabgu’yu zehirlettiği söylentisi yayılmıştır. Ayaz efendisini öldüren kişinin yanına yer almak istemeyerek, Berkyaruk ile mektuplaşmış ve yaklaşık 5 bin kişilik kuvvetiyle onun yanına gitmiştir. 377 Mühim emirlerin kendisine katılması ile Berkyaruk’un asker sayısı 50 bine ulaşmıştır. Muhammed Tapar asker sayısının azlığına rağmen Berkyaruk’un üzerine savaşmak için yürüdü. Berkyaruk’un sağ cenahında Emir Ayaz yer almıştır (1101).378 İkinci mücadelede Muhammed Tapar yenildikten sonra Horasan hâkimi olan kardeşi Sencer’in yanına gitti. Diğer yandan kazandığı zafer sonrasında Beryaruk’un yanında 100 bin süvari toplanmıştı. Bu kadar çok askere erzak bulmakta zorluk çeken Berkyaruk emirleri kuvvetleriyle birlikte dağıtma kararı aldı. Bu emirlerden biri olan Ayaz kuvvetleriyle birlikte Hemedan taraflarına çekilmiştir.379 Berkyaruk’un yanında az sayıda kuvvetin kalmasını fırsat bilen Tapar ve Sencer derhal harekete geçmişlerdir. Bu haberi alan Berkyaruk, Ayaz ile birleşmek için Hemedan’a gitti. Fakat Berkyaruk yoldayken, Emir Ayaz’ın kendisine bağlı olan Hemedan ve diğer yerlerin Muhammed Tapar tarafından zarar görmemesi için Ayaz’ın, onunla mektuplaştığını öğrendi. Ayaz’a artık güvenemeyen Berkyaruk, Hûzistan bölgesine ilerlemiştir. Muhammed Tapar, Emir Ayaz’ın teklifini kabul etmediği gibi Hemedan’a bir kuvvet göndererek burayı ele geçirmiştir. Ayaz şehirden acele ayrılırken malları yağmalanmıştır. Yaşanan olumsuz hadiseler neticesinde Ayaz, Berkyaruk ile birleşmek için elçi göndermiştir. Hûlvan’da Berkyaruk ile buluşan elçi, Ayaz’ın ve kuvvetlerinin kendilerine katılıncaya kadar burada beklenilmesinin doğru olacağını 376İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.243, Özaydın, Sultan Muhammed Tapar, s.18. 377İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.250, İbnü’l Verdî, Bir Ortaçağ Şairinin Kaleminden Selçuklular, s.55, Müneccimbaşı, Câmiu’d-Düvel, I, s.85, Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.205, Özaydın, Sultan Muhammed Tapar, s.22. 378İbnü’l-Esîr, el- Kâmil, X, s.250. 379İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.252, Özaydın, Sultan Muhammed Tapar, s.24. 96 bildirmiştir. Kısa bir süre sonra Hûlvan’a varan Emir Ayaz, Berkyaruk ile birlikte Bağdat’a gitmiştir. 380 Berkyaruk’un Bağdat’a gelmesiyle Muhammed Tapar ve Sencer harekete geçmişlerdir. İki kardeş Rûzrâver mevkisinde tekrar karşılaştılar. Savaşın ilk günü hava şartlarından dolayı bir çarpışma yaşanmadı. Ertesi günde taraflar arasında muharebe gerçekleşemeyince görüşme tertiplendi. Muhammed Tapar’ın elçisi Emir Buldacı, Berkyaruk’un veziri Ebû’l-Mehâsin ve Emir Ayaz ile görüşmüştür. Müzakerede daha önce yapılan çarpışmalardan her iki tarafında zayiatlar verdiği, halkın ve devletin fakirleşmesi sebepleri göz önüne alınarak barış kararı alındı.381 Tapar yapılan anlaşmayı kendi yararına görmeyerek bu hususta suçladığı bazı emirleri cezalandırdı.382 Daha sonra Muhammed Tapar yapılan anlaşmaya riayet etmeyerek kapısında beş nevbet çaldırmıştır. Berkyaruk alınan kararların hiçe sayılmayı ile isyan eden kardeşinin üzerine bir kez daha ilerledi. Yapılan savaşta Muhammed Tapar yenilerek Isfahan’a çekilmiştir. Berkyaruk, Tapar’ı takibe koyularak İsfahan’ı kuşattı. İsfahan’ı daha fazla savunamayan Muhammed Tapar şehirden gizlice ayrıldı. Berkyaruk, kaçan Muhamed Tapar’ı yakalaması için Emir Ayaz’ı görevlendirdi. Ayaz emrindeki çok sayıdaki askerle Muhammed Tapar’ı yakaladı. Lakin Tapar, Ayaz’a “Bilirsin ki, senin bana bazı taahhütlerin ve henüz bozulmamış yeminlerin var. Üstelik ben sana senin bana kötülük yapmanı gerektirecek bir iş de yapmadım” demiştir. 383 Bu sözler üzerine Ayaz, Tapar’ı serbest bıraktığı gibi ona bir at vermiş ve sancağını aldı.384 1103 tarihinde Sultan Berkyaruk ile Muhammed Tapar Hoy şehri yakınlarında tekrar savaşmıştır. Güneş batarken başlayan savaşın seyrini Emir Ayaz değiştirmiştir. Gece yarısına kadar süren muharebeye dinlenmiş atlı birlikleri ile katılan Ayaz, Tapar’ın kuvvetlerini dağıtmayı başarmıştır. 385 Sultan Berkyaruk uzun süren taht kavgalarından verem ve basur hastalıklarına yakalanmıştır. Bağdat Şahnesi İlgazi’nin teşvikiyle halifelik makamına gitmeye ikna edilmiştir. Bağdat’a gitmek için yola çıktığında hastalığından dolayı daha fazla 380İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.252-253, Özaydın, Sultan Muhammed Tapar, s.24-25. 381İbnü’l-Esîr, el- Kâmil, X, s.270. 382İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.272, Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.210. 383İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.273. 384İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.273, Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.212, 385İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.293-294, Köymen, Selçuklu Devri, s.95, Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.215. 97 ilerleyemeyen Berkyaruk, Berûcird mevkiinde kırk gün kadar konaklamak zorunda kalmıştır. Artık iyileşemeyeceğini düşünen Sultan dört yaşındaki oğlu Melikşah’ı veliaht tayin ettikten sonra Ayaz’ı da ona atabeg tayin etmiştir. İlgazi beraberinde bulunan Emir Ayaz ve Melikşah ile 1105 tarihinde Bağdat’a gelmiştir. 386 Emir Ayaz, Berkyaruk’un her an ölüm haberini alabileceğini düşündüğü için Melihşah adına otağ, çetr vb. hükümdarlık alametlerini hazırlatmıştır. Berkyaruk’un vefat haberinin gelmesiyle Ayaz, hutbenin Melikşah adına okunmasını sağlamıştır. Böylece Melikşah, Büyük Selçuklu Devletinin yeni sultanı olmuştur. 387 Muhammed Tapar, Sultan kardeşinin vefat haberini aldığında Bağdat’a gitmiştir. Ayaz, Muhammed Tapar’ın saltanatı ele geçirmek için harekete geçtiğini öğrendiğinde yanındaki emirler ile bir toplantı düzenlemiştir. Yapılan görüşmeden Melikşah’ın hakkını korumak için Tapar ile savaşma kararı alınmış ve emirler Melikşah’ı terk etmeyeceklerine dair yemin etmişlerdir. Muhammed Tapar’ın Bağdat’ın batı yakasında ordugâh kurması ve burada onun adına hutbe okunması üzerine Ayaz, onun üzerine ilerlemiştir. Lakin Tapar’ın ordusuna yaklaştığı sırada Ayaz yanında bulunan emirlerden Melikşah’a bağlı kalacaklarına dair tekrar yemin etmelerini istemiştir. Bazı emirler ikinci defa yemin ederken bir kısım emirler ise duraksayıp “Bir defa yemin ettik, ikinci defa yemin etmeğe gerek yoktur; çünkü şayet birinci andımıza bağlı kalacaksak ikincisine de bağlı kalırız, eğer birinciye bağlı kalmazsak zaten ikinciye de bağlı kalamayız” demişlerdir. 388 Emir Ayaz güven vermeyen bu cevap üzerine Muhammed Tapar ile barış yapmanın Melikşah’ın hayrıca olacağına karar vermiştir. Muhammed Tapar kendisine altın tepside sunulan bu teklifi kabul ederken Melikşah’ın kendisinin evladı gibi olduğunu söyledikten sona Ayaz ve diğer emirlere aman verdiğini açıklamıştır.389 İki taraf arasında yapılan barıştan sonra Emir Ayaz, Sultan Muhammed Tapar’ı kendi evinde düzenlediği bir ziyafete davet etmiştir. Ayaz, Sultan’a hediye etmek için kölelerine hazinesinden bazı silahlar almalarını emretmiştir. Bu sırada sûfilerden biri silah almaya giden kölelerin yanına giderek şakalaşmaya başlamıştır. Lakin bu şakalaşmanın dozu artmış 386İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.308, Sevim, “Artuk Oğlu İlgazi”, s.658, Özaydın, Sultan Muhammed Tapar, s.39. 387Mahmud, Selçuk-Nâme, II, s.40, İbnü’l-Esîr, el- Kâmil, X, s.308, Müneccimbaşı, Câmiu’d-Düvel, I, s.95, Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri Tarihi, s.217. 388İbnü’l-Esîr, el-Kâmil Fi’t Tarih, X, s.313. 389İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.313, Müneccimbaşı, Câmiu’d-Düvel, I, s.99. Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.221 98 ve köleler, sûfiye zorla zırh giydirmişlerdir. Sûfi ne kadar yalvardı ise de köleler onu bırakmamıştır. Sûfi son çare kaçarak Sultan Muhammed’in askerlerinin arasına sığınmıştır. Tapar onun korku ve endişeli hallinden şüpheye düşmüş ve adamlarına bu kişiyi sorgulamalarını emretmiştir. Sultan’ın askerleri Sûfi’nin zırh giymiş olduğunu gördüklerinde derhal vaziyeti Sultan Muhammed Tapar’a bildirmişlerdir. Sultan kendisine karşı bir suikastın gerçekleşeceğini düşünerek “Sarıklılar böyle silahlanmışlarsa kim bilir asker ne haldedir” demiş ve derhal Ayaz’ın evinden ayrılmıştır. 390 Muhammed Tapar, ziyafette kendisine suikast düzenleceği zannı ile 2 Mart 1105 tarihinde Emir Sadaka, Ayaz ve bazı emirleri sarayına davet etmiştir. Emirler sarayda toplandıkları sırada Sultan onlara elçisi vasıtası ile “Kılıç Arslan b. Süleyman b. Kutalmış’ın Diyarbekir’i zapt etmek üzere harekete geçtiğini oradan da el-Cezîre’ye yürüyeceğini öğrendik. Ona mani olacak ve onunla savaşacak adamı aranızda kararlaştırmanız lazımdır” sorusunu sormuştur. Tuhaf bir tesadüftür ki toplanan emirler bu göreve Ayaz’ın seçilmesi daha münasiptir yanıtını vermişlerdir. Bu cevap ile sultan emirlerin yanına gelmesini buyurmuştur. Ayaz, Sultan Muhammed Tapar’ın huzuruna çıktığı vakit askerlerden biri Ayaz’ın başına vurup öldürmüştür. Daha sonra naaşı alelade bir örtüye sarılarak yola atılmıştır. Ertesi gün gönüllü bazı kimseler Ayaz’ın cenazesini kefenleyerek Ebû Hanife’nin mezarının yanına defnetmişlerdir. 391 Böylece bir şaka yüzünden Büyük Selçuklu Devleti’nin önemli emiri yitip gitmiştir. 17. Aytekin es-Süleymânî Emir Aytekin hakkında sınırlı bilgilere sahibiz. Aytekin Melikşah’ın dayısıdır. Alparslan’ın kardeşi Süleyman’ın komutanlarından olduğu için Süleymânî künyesi ile de anılmaktadır.392 Musul’da bulunan İbrahim Yınal’ın393 isyan edeceğine dair şaibelerin artması ile Sultan Tuğrul onu Bağdat’a çağırmıştır. Musul’un savunulması için Aytekin ve bazı emirler 390Farac, Abûl-Farac Tarihi, II, s.344, İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.314, Müneccimbaşı, Câmiu’d-Düvel, I, s.99. 391Al-Bondâri, Irak ve Horasan, s.91, Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.222, İbnü’l Verdî, Bir Ortaçağ Şairinin Kaleminden Selçuklular, İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.315, s.62, Müneccimbaşı, Câmiu’d-Düvel, s.100, 392Süleyman Tülücü, “Malazgirt Savaşına İştirak Eden Türk Beyleri ve Hal Tercümeleri”, Atatürk Üni. İlahiyat Fakültesi Dergisi, S.7, 1986, s.303-304. 393İbrahim Yınal; Tuğrul ve Çağrı Bey’in anne bir kardeşidir. Dandanakan Zaferinden sonra Sultan olan Tuğrul Bey’in emrine girerek Büyük Selçuklu Devleti adına önemli başarılar kazanmıştır. Azerbaycan Valiliğine atanarak Bizans’a karşı Doğu Anadolu bölgesine akınlarda bulunmuştur. Kendisine verilen ıkta bölgeleri ile 99 bu bölgeye komutan olarak tayin edilmişlerdir. Arslan Besâsîrî394, Musul’da az bir kuvvetin bulunmasını fırsat bilerek burayı kuşatma altına almıştır. Dört ay süren kuşatmanın ardından Musul Besâsîrî tarafından ele geçirilirken Aytekin ve diğer emirler Bağdat’a gitmek zorunda kalmışlardır (1058).395 27 Aralık 1058 tarihinde Bağdat’a giren Besâsîrî, halifeyi hapsettirdiği gibi Bağdat şahnesi Aytekin’i yakalamak istemişsede, o Hûlvan’a kaçmayı başarmıştır. Halife hapsedilmeden önce, Aytekin’e Tuğrul Bey’e ulaştırması için bir mektup vermiştir. Yardım isteyen Halife’nin mektubu Tuğrul Bey’e ulaştığı zaman Vezir Kündurî’ye, Aytekin’e “Sınırsız askerlerle geleceğiz. Halife’nin içi rahat ve hâli emin” şeklinde cevap yazmasını emretmiştir. Vezir Kündurî, kâtip Sâfi Ebû’l-Alâ Hassûl’a, Sultan’ın buyruğu üzerine cevap yazdırdı ve mektubun arasına “İrci’ileyhim felene’tiyennehum bi-cunûdin lâ Kibele lehum bilhâ ve lenuhricennehum minhâ ezilleten ve hum sâgırûnec. Onlara dön, mukabele edemeyecekleri bir orduyla üzerlerine gelirim ve onları oradan zelil ve hakir olarak çıkarırım” yazdırmıştır.396 Tuğrul Bey, Bağdat’a ilerleyip Arslan Besâsîrî sorununu ortadan kaldırdıktan sonra Bağdat şahnesi olmasına rağmen kaçan Aytekin’i affetmemiş olmaıdır ki yerine Emir Porsuk’u tayin etmiştir.397 Alparslan, tahtı ele geçirdikten sonra şahne olarak atadığı Aytekin’i adına hutbe okutulması için Bağdat’a göndermiştir. Alparslan adına Bağdat’ta hutbe okutulmasından sonra Aytekin, oğlunu şahne vekili olarak bırakıp sultanın yanına Rey’e dönmüştür (1063- yetinmeyerek isyan etmiş ve bu ilk isyanın başarısız olması ile Tuğrul Bey tarafından affedilmiştir. Bu dönemde fetih harekâtındaki başarıların sonucu olarak kendisine Musul bölgesi verilmiştir. Musul da bulunduğu sırada Arslan Besâsîrî ile ittifak kurarak merkezi otoriteye bir kez daha isyan etmiş olsa da bu isyan güçlükle bastırılarak infaz edilmiştir. İbrahim Yınal, devletin sınırlarının hızlı bir şekilde genişlemesini sağlayan en önemli hanedan Emirlerinden olmuştur. Geniş bilgi için bkz. Cihan Piyadeoğlu, “Selçuklu Hanedanının Önemli Bir Mensubu: İbrahim Yınal”, Türkiyat Mecmuası, XXIII, S.2, İstanbul 2013, s.117-143. 394Ebü’l-Hâris Arslan b. Abdillâh el-Muzaffer, “İlk efendisinin Fars bölgesindeki Besâ (Fesâ) şehrinden olması sebebiyle Besâsîrî nisbesini almıştır”. Büveyhî Emiri Hüsrev Fîrûz zamanında Bağdat askeri valiliğine atanmıştır. Bağdat’ta Arslan Besâsîrî’nin nüfuzunun artması üzerine Halife Kâim-Biemrillâh, Sultan Tuğrul’u 1055 yılında buraya davet etmiştir. Görünürde hac vazifesi için gelmiş gibi olsa da Fâtımî Devletini karşı yapacağı sefer için Bağdat’a gelmiştir. Bu durum üzerine Besâsîrî Bağdat’tan kaçarak Rahbe’ye yönelmiştir. Fâtımîlerden, Bağdat’ta onların adına hutbe okutması şartıyla Selçuklulara karşı girişeceği mücadelede için yardım temin etmiştir. 1057 yılında Musul’u zapt etmiş ve hutbeyi Fâtımî Halifesi Müstansır-Billâh adına okutmaya başlamıştır. Aynı sene içinde Sultan Tuğrul Musul’u geri almıştır. Geniş bilgi için bkz. Erdoğan Merçil, Bâsîrî, DİA., V, İstanbul 1992, s.528-529. 395İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, IX, s.484,Sevim, Merçil, Selçuklu Devletler Tarihi, s.55. 396el-Yezdî, Selçukluların Hikâyesi, s.54, , Yazıcızâde Ali, Tevârîh-i Âlî Selçuk, s.39-40, Zahîru’d-dîn Nîşâbûrî, Selçuk-Nâme, s.85. 397İbnü’l-Esir, el Kâmil, X, s.28. 100 1064).398 Aytekin’in oğlu naiplik görevini yerine getirirken halifenin hassa kölelerinden birini öldürmüştür. Yaşanan hadise sonrası halife kölenin kanlı gömleğini sultana göndermiş ve Aytekin’in azledilmesini istemiştir. Bu isteği olumlu karşılayan Sultan Alparslan, Gevherâyin’i Bağdat Şahnesi tayin etmiştir (1071-1072).399 Emir Aytekin, Sultan Alparslan’ın yanında Malazgirt Muharebesi’ne katılan komutanlar arasındadır. Onun bu savaşta ne gibi yararlılıklar gösterdiği hakkında malumatımız yoktur.400 Alparslan’ın dönemi ve ölümüne kadar Aytekin’in ne gibi faaliyetlerde bulunduğu hakkında malumatımız yoktur. Daha sonraki dönemde Aytekin, Melikşah tarafından Tutuş’un emrine verilmiştir. Suriye ve Filistin bölgelerinde fetihler yapan Emir Atsız’ın yerine Tutuş tayin edilmiştir. Fakat Atsız’ın bu atamayı haksız bulduğuna dair bir mektubun Melikşah’a gönderilmesi üzerine Tutuş, Halep yöresi fethine memur edilmiştir. Aytekin, sultanın emri ile Tutuş’a yardım için gönderilmiştir. Tutuş’un emrinde bulunan Aytekin Membic’in ele geçirilmesine yardımcı olmuştur. Daha sonra Halep şehrinin kuşatılmasına katılmıştır. Halep’in kuşatılması ile bu bölgenin sahibi Sabık b. Mahmud, Musul Emiri Müslim b. Kureyş’ten yardım istemiştir. Bu talebe Müslim olumlu yanıt vermiştir. Sultan Melikşah, kardeşi Tutuş’a karşı faaliyette bulunan Müslim hakkında malumat almak için Aytekin’i yanına çağırmıştır. 401 Verdiğimiz bu malumatın dışında Aytekin’in Büyük Selçuklu Devletine ne gibi yararlılıklar gösterdiği veyahut hangi görevleri ifa ettiği hakkında başka bilgiye rastlanılmamaktadır. 18. Bekçûr Emir Bekcûr’un ismi Berkyaruk ile Tutuş’un mücadelesi esnasında ön plana çıkmaktadır. Zira bu mücadele esnasında Bekcûr Tuttuş’un ele geçirilmesinde büyük yarar göstermiştir. Şöyle ki: Sultan Melikşah’ın vefatı ile Büyük Selçuklu Devleti’nde taht kavgalarının çıkması ve bu durumun uzun sürmesi nedeniyle bir kargaşa dönemi başlamıştır. 398İbnü’l-Esir, el Kâmil, X, s.47, Köymen, Büyük Selçuklu İmp., III, s.55. 399İbnü’l-Esir, el Kâmil, X, s.75, Mevdûdî, Selçuklular Tarihi, s.251. 400Faruk Sümer, “Malazgird Savaşına Katılan Türkmen Beyleri”, Selçuklu Araştırmaları Dergisi, VI, 1975, s.197,Süleyman Tütücü, “Malazgirt Savaşına İştirak Eden Türk Beyleri ve Hal Tercümeleri”, Atatürk Üni. İlahiyat Fakültesi Dergisi, S.7, 1986, s.304. 401İbnu’l-Cevzî, Mir’atü’z-Zaman, s.227. 101 Melik Tâcüddevle Tutuş, Melikşah’ın öldüm haberini aldığında tahta geçmek için hazırlıklara başladı. Sultan Melikşah’ın Terken hatundan doğma oğlu Mahmud’un çiçek hastalığından ölmesi üzerine saltanat davasında Tutuş’un tek rakibi Berkyaruk kaldı.402 Rey savaşında (25 Şubat 1095) Berkyaruk, babası Sultan Melikşah’ın sancağını çekmesi ile Tutuş’un kuvvetleri dağılmaya başlamıştır. Oğlu Tutuş tarafından öldürülen Emir Bekcûr, birlikleri bozulan ve neredeyse yalnız kalan Tutuş’un atına saldırarak onu yere düşürdü. Böylelikle atından düştükten sonra dahi birçok askerin yanına yaklaşmaya cesaret edemediği Tutuş’u yere düşürerek savunmasız kalmasını sağlamış, ardından Emir Sungur gelerek Tutuş’a saldırıp başını keserek öldürebilmiştir.403 19. Berekât b. Faris el-Fûî Emir Berekât’ın ismine ilk defa Halep muhafız komutanlığı görevinde rastlanmaktadır. Bu görevi ifa ederken Halep Selçuklu Meliki Rıdvan tarafından Yusuf b. Abak’ın öldürülmesi için görevlendirilmiştir.404 Bu nedenle Selçuklu emirleri arasında zikredilebilir. Berekât, Halep Selçuklu Valisi Aksungur tarafından, şakilik yapmakta iken cesaret ve yiğitliğinden dolayı Halep reisliğine atandı. Aksungur ve Tutuş dönemlerinde bu görevi layıkıyla yerine getirirken Melik Rıdvan döneminde ise başıboş hareketlerde bulundu. Daha ileri giderek oluşturduğu çapulcu bir grupla Halep Selçuklu Devleti’ne sahip olma hazırlıklarına başladı. Bu durumu haber alan Rıdvan ise onu yakalatarak öldürttü (1098).405 20. Bilge Bey Sultan Melikşah’ın ölümü ile tahtı ele geçirmek için Berkyaruk ve Mahmud harekete geçmişlerdir. Berûcird yakınlarında karşılaşan iki kardeşten Mahmud yenilgi ile ayrılmıştır. Muharebeden mağlup bir şekilde ayrılan Mahmud’un annesi Terken Hatun, İsfahan’a sığınmıştır. Terken Hatunu yakalamak isteyen Berkyaruk İsfahan’ı kuşatmıştır. Bu sırada İsfahan’da bulunan ve devlet idaresini Mahmud adına yöneten Bilge Bey ve Emir Üner, 402Geniş Bilgi için bkz. Özlem Kılınççeker, “Büyük Selçuklu Sultanı Berkyaruk Dönemi Saltanat Mücadeleleri” Kahraman Maraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, XVIII, S.1, Kahramanmaraş 2021, s.606-629. 403 Ali Sevim, “Tutuş’un Büyük Selçuklu Saltanatını Ele Geçirme Teşebbüsü (Kasım 1092-Şubat 1095)”, Belleten, XXVII, S.107, Ankara 1963, s.421, Özgüdenli, Selçuklular, s.204. 404İbnü’l-Adîm, Zübdetü’l-Haleb, s.79. 405 Ali Sevim, “Azimî’nin El-Muvassal Adlı Kayıp Eseri”, s.852, Sevim, Suriye-Filistin Selçuklu, s.92-93. 102 Berkyaruk’un maddi açıdan sıkıntılı olduğunu bildikleri için 500 bin dinar ödemeyi teklif etmişlerdir. Bu teklifi kabul eden Berkayruk babasının hazinesinden ödenen parayı aldiktan sonra kuşatmayı kaldırmıştır (1093).406 Terken Hatun’un 1094 yılında ölmesi ile İsfahan’a hâkim olmak isteyen Berkyaruk, şehri kuşatmıştır. Kentin ileri gelenleri ilk başta kuşatmaya karşılık vermişlerdir. Fakat daha sonra onu içeri alarak hile ile yakalamak istemişlerdir. Şehrin idaresinde bulunan Bilge Bey ve Emir Üner, tutuklattırdıkları Berkyaruk’u öldürmek istemişselerde bu sırada Mahmud’un çiçek hastalığına yakalandığı bilgisi gelmiştir. Tabip Emînüddevle İbnü’l-Tirmiz, Mahmud’un durumunun kötü olduğunu Bilge Bey’e söylerek Berkayruk’un öldürülmemesi gerektiğini bildirmiştir. Durumu gittikçe ağırlaşan Mahmud, bir hafta içinde vefat ederken Berkyaruk saltanat mücadelesi içinde bulunduğu rakiplerinden birini doğal yollardan berteraf etmiştir.407 Mahmud’un ölümü ile Bilge Bey saltanatta hak iddia eden diğer bir hanedan mensubu olan Tutuş’a karşı Rey savaşında Berkyaruk’un yanında yer almıştır. 408 İlerleyen süreçte Sultan Berkyaruk, Müeyyidülmülk’ü vezirlikten azlederek yerine Mecdülmülk Ebû’l-Fazl’ı tayin etmiştir. Devlet erkânında bulunan kişiler bu azledilmenin sorumlusu olarak Mecdülmülk’ü görmüşlerdir. Bu sırada Berkyaruk’un önemli emirlerinin Batınîler tarafından öldürülmesi hadisesi, Müeyyidülmülk’ün düşmanlarının aradığı bir fırsattı ve onu Batınî olmakla suçladılar. Batınîler tarafından öldürülen Emir Porsuk’un oğulları bu olayın derhal sonuçlanmasını bekleyen kişiler arasındaydı. Bilge Bey ve bazı emirler Emir Porsuk’un oğulları ile irtibata geçerek Müeyyidülmülk’ün kendilerine teslim edilmesi için sultana baskı yapmalarının gerektiği önerisinde bulundular. Bilge Bey, İnanç Yabgu, Toganyürek, Porsuk’un oğulları Zengi ve Akbörü ile birleşerek Sultan Berkyaruk’dan, Müeyyidülmülk’ün kendilerine teslimini istemişlerdir. Berkyaruk ilk başta Müeyyidülmülk’ü teslim etmek istememiştir. Lakin emirlerin bu durumda ısrarcı olmaları yüzünden sultan, onlara Müeyyidülmülk’ü öldürmemeleri sadece hapsetmeleri şartlı ile teslim edeceğini bildirmiştir. Emirlerin bu şartı kabul edip söz vermeleri üzerine Müeyyidülmülk, sultanın yanından ayrılmıştır. Fakat Müeyyidülmülk, daha emirlerin yanına gidemeden gulâmlar tarafından öldürülmüştür (1099).409 406Râvendi, Râhat-Üs-Sudûr, s.137-138, Hüseyin, Ahbâr üd-Devlet, s.52. 407İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.199, 408Sevim, Suriye-Filistin Selçuklu, s.77. 409Farac, Abû’l-Farac Tarihi, II, s.341, Râvendi, Râhat-Üs-Sudûr, s.142-143. 103 Emir Bilge Ağustos 1100 tarihinde Muhammed Tapar’ın İsfahan’daki sarayında Bâtıniler tarafından öldürülmüştür. Muhammed Tapar’ın sarayında öldürülen Bilge Bey’in, Berkyaruk’un yanından ayrıldığını görüyoruz. Bilge Bey’in Mahmud’un ölümünden sonra Tutuş’un değil de Berkyaruk’un yanında yer almasındaki amacı muhtemelen Berkyaruk’un daha tecrübesiz olmasıdır. Fakat Berkyaruk’un yanında umduğunu bulamayan Bilge Bey kısa süre içinde Tapar’ın safında yer almıştır. Bilge Bey’in, Bâtınilerin suikastlarına karşı aldığı önlemler, kaynaklar tarafında özellikle vurgulanmış ve onun üzerinde zırh, yanında muhafız olmadan dolaşmadığı aktarılmıştır. Aldığı önlemler bize devlet ricalinin güvenlik ve can emniyeti açısından son derece kaygılı olduklarını göstermektedir. Fakat ne var ki Emir Bilge Bey bir zaafiyet göstermiş ve tedbirsiz bir şekilde dışarı çıkmıştır. Öyle anlaşılıyor ki sürekli Bâtınilerin takibinde olan Bilge Bey onlar tarafından düzenlenen bir suikast ile öldürülmüştür. Çünkü öldürüldüğü gün onun üzerinde ne zırhı nede yanında muhafızı vardı (Ağustos 1100).410 21. Boncuk Börü (Mincak) Emir Boncuk hakkında bilgiler sınırlıdır. Onun ismi Meyyafarikin’in alınmasından sonraki dönemde geçmektedir. Emir Boncuk Fahrüddevle’nin komutası altında Melikşah’ın emriyle Doğu Anadolu’nun fethinin tamamlanması için görevlendirilmiştir. Meyyafarikin’in fethinde yer aldıktan sonra hâlâ mukavemet etmekte olan diğer kasaba ve kaleler de birer birer kapılarını açmışlardır. Bu bölgenin en müstahkem mevkii olan Mardin Kalesi, Emir Boncuk Börü tarafından teslim alındı.411 Emir Boncuk’un bundan sonraki faaliyetleri hakkında kaynaklarda bilgi verilmemektedir. Muhtemelen Anadolu’nun fethi için devam eden harekâtlarda yer almış olmalıdır. 22. Bozan Sultan Melikşah’ın önemli emirlerinden biri olan Bozan’ın hangi boya mensup olduğu, hangi yılda ve nerede doğduğu bilinmemektedir. Bu sebeple Emir Bozan’ın küçük 410İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.248. 411Ali Sevim, Anadolu’nun Fethi, s.107, Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.132, Yinanç, Türkiye Tarihi, I, s.117; Kafesoğlu, Sultan Melikşah, s.45. 104 yaşta satın alınarak Büyük Selçuklu Devleti gûlam bünyesinde yetiştirildikten sonra emirlik mertebesine yükseltilmiş olması muhtemeldir. Sultan Melikşah Kuzey Suriye seferine çıktığında yanında Emir Bozan da bulunmaktaydı (Eylül-Ekim 1086).412 Melikşah, Musul kentinden ayrıldığı sırada Urfa’nın ileri gelenleri şehri kendisine teslim edeceklerini bildirdiler. Sultan kendisini temsilen bir kişiyi Urfa’ya gönderdi. Lakin temsilci Urfa halkının mallarını gasp etmek gibi kötü davranışlarda bulundu. Kötü muameleye maruz kalan halk Sultan Melikşah’ın temsilcisini Urfa’dan çıkarmıştır. Sultan Melikşah bu durumu öğrendiğinde Emir Bozan’ı büyük bir ordu ile Urfa’nın fethine memur tayin etmiştir. Bozan, Urfa kentini üç ay kuşatmıştır. Sıkı kuşatma tedbirleri altında güç duruma düşen halk şehrin hâkimi Barsam’ya isyan etmiştir. Barsam can güvenliğinden şüphe etmiş olmalıdır ki Emir Bozan’a sığınmaya karar verdi. Fakat şehirden çıkamayacağını anlayan Barsam, Bozan’ın yanına gitmek için şehrin surlarından atlamıştır. Birkaç gün yaralı yaşayan Barsam kısa süre sonra ölmüştür. Barsam’ın ölümünden sonra Hristiyan bir tüccar olan İbn Kudâma Urfa’yı Emir Bozan’a teslim etti (1087). Urfa’nın ele geçirilmesinden sonra göstermiş olduğu yararlılıklardan dolayı Melikşah, valiliğe Emir Bozan’ı tayin etti.413 Gürcü Emiri Fazlûn b. Ebû’l-Esvâr er-Ravvâdi Büyük Selçuklu Devleti’ne ödediği yıllık haracı ödemediği gibi isyan etmiştir. Sultan Melikşah, Kafkasya Seferi’ne çıktığında âsi Fazlûn’un cezalandırılması görevini Emir Bozan’a verdi. Gence’ye ilerleyen Bozan şehre şiddetli hücumlara başladı. Selçuklu askerleri Gence şehrinin kulelerinden birisini çukur kazarak yıkmayı başardılar. Böylelikle şehir kısa sürede ele geçirilirken Fazlûn da esir olarak yakalandı (1088).414 Sultan Melikşah’ın kızı Mahmelek Hatun, Halife Muktedî ile evliydi. Bu evlilikten çok kısa bir süre sonra Mahmelek Hatun, Babası Melikşah’a başvurarak, halifenin kendisine iyi davranmadığını bildirmiştir. Sultan bunun üzerine kızının yanına getirilmesini 412Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.136. 413Mahmud, Selçuk-Nâme, I, s.153, Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.137, Abdullah Ekinci, Orta Çağ ‘da Urfa, Gazi Kitapevi, Ankara 2006, s.69, Özgüdenli, Selçuklular, s.178, Urfalı Mateos Vekayi-Nâmesi, s.173, Runcıman, Haçlı Seferleri, I, s.58, Kafesoğlu, Sultan Melikşah, s.86, İbnü’l Esîr, el-Kâmil, X, s.343, İbnu’l-Cevzî, Mir’atü’z-Zaman, s.274, Müverrih Vardan, Türk Fütuhatı Tarihi (889-1269), çev. Hrant d. Andreasyan, Milli Mecmua Basımevi, İstanbul 1937, s.183, Honigmann, Bizans Devletinin Doğu Sınırı, s.142, Selâhaddin Eyyûbî, Urfa Bölgesinde Devlet Adamları ve Komutanları, Şurkav Yayınları, Ankara 1999, s.31. 414İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.237, Vardan, Türk Fütuhatı Tarihi, s.182, Urfalı Mateos Vekayi-Nâmesi, s.174, Cahen, Türklerin Anadolu’ya İlk Girişi, s.50, Kafesoğlu, Sultan Melikşah, s.110. 105 emretmiştir. Mahmelek Hatun ve oğlu Cafer’in İsfahan’a getirilme görevi Emir Bozan’a verilmiştir (1090).415 Sultan Melikşah’ın hareminin kendisine getirilmesi görevini Emir Bozan’a vermesi, ona ne kadar güvendiğini göstermektedir. Sultan Melikşah, kızını yanına getirmesi için görevlendiği Emir Bozan’ı kısa süre sonra Anadolu’nun asayişini sağlamak için vazifelendirmiştir. Kutalmışoğlu Süleyman Şah’ın, Melik Tutuş tarafından öldürülmesi üzerine Ebu’l Kasım Türkiye Selçuklu Devleti’nin hâkimi pozisyonuna gelmiştir. İznik’de bulunan Ebu’l-Kasım’ın zararsız hale getirilmesi için önce Emir Porsuk Anadolu’ya gönderilmiştir. Lakin Porsuk’un bu görevde başarı sağlayamaması üzerine Bozan görevlendirilmiştir (1092). Melikşah, aynı zamanda Bizans İmparatoru Alexsis’in kızı ile oğlunun evlenmelerine dair bir mektubu da Bozan’a vermiştir. Bu mektupta yazdıkları ise şöyledir; “İmparator, sana ilişkin şeyleri öğrendim: Nasıl, daha devletin yönetimine henüz geçmiş iken ,kendini çeşitli tehlikelerle karşı karşıya bulduğunu; nasıl sen Latinleri yeni haklamış iken İskitlerin sana karşı saldırı hazırlığına giriştiklerini; Emir Ebu’l Kasım’ın kendisinin de, Süleyman’ın seninle yapmış bulunduğu antlaşmayı çiğneyerek Asya’yı ta Damalis/Üsküdar’a kadar talan ettiğini, Ebu’l Kaasım’ın o yörelerden kovulmasını ve Asya’nın, Antakya ile birlikte, senin egemenliğine dönmesini istiyorsan, oğullarımın en büyüğü ile evlendirilmek üzere bana kızını gönder. Böylelikle, artık engel tanımayacaksın ve yanında bağlaşık olarak ben bulununca, yalnız doğuda değil tâ İllyrikon/Arnavutluk’a kadar ve tüm batıda da her şeyi başaracaksın; bizim sana göndereceğimiz ordular sayesinde artık hiç kimse sana karşı koymayacak”.416 Ebu’l Kasım, üzerine gelen Bozan’ı bertaraf etmek için Bizans İmparatoru’ndan yardım temin etmeyi başarmıştır. Bozan her ne kadar İznik’i kuşattı ise de şehri ele geçirmeye muvaffak olamamıştır. Daha sonra Bozan kuşatmayı kaldırarak Ulubat Gölü taraflarına çekilmiştir. Bu sırada değerli hediyeler hazırlatan Ebu’l-Kasım, İsfahan’a gitmek üzere Anadolu’dan ayrılmıştır. Ebu’l-Kasım, Sultan Melikşah’tan Selçuklu birliklerinin Anadolu’dan çekilmesini ve İznik emirliğinin tasdik edilmesi gibi hususlarda ricada bulunacaktı. Fakat Kasım, İsfahan’a geldiği zaman Sultan Melikşah’ın huzuruna çıkmak için izin istediyse de bu arzu kabul görmemiştir. Sultan Melikşah, Kasım’a “Madem bir kez bu işle uğraşma yetkisini Emir Bozan’a bıraktım, artık bundan geri dönmek istemiyorum. 415İbnü’l Cevzî, El-Muntazam, s.147. 416Anna Komnena, Alexıad, İnkılap Yayın Evi, Çev. Bilge Umar, İstanbul 2021,s.191. 106 Öyleyse gitsin onu bulsun, parasını da ona versin ve ne istiyorsa hepsini söylesin. Bozan neyi uygun görürse, onun yapılması benim buyruğum olacak” dedi. 417 Umduğunu bulamayan Ebu’l-Kasım İsfahan’dan ayrıldığı sırada Bozan’ın gönderdiği askerler tarafından yakalanmış ve yay kirişi ile boğularak öldürüldü.418 Bozan’ın bir sonraki görevi Fâtımî Devleti’ne karşı verilmiştir. Sultan Melikşah, Suriye-Filistin Selçuklu Devleti Meliki Tutuş’un Akka’da bulunan hazinesini yağmalayan ve devletinin sınırlarını tehlikeye sokan Fâtımî Devleti’ne karşı yapılacak askeri harekâtta Bozan’ın yardımcı kuvvet olarak gönderilmesine karar kıldı.419 Bu harekâtta Bozan ile birlikte Aksungur da görevlendirildi. Tutuş kendisine gönderilen emirlerle ilk olarak Humus’a ilerlemiştir. Şehrin sahibi Halef b. Mülâib eman ile Humus’u teslim ettikten sonra oğulları ile Mısır’a gitmek üzere buradan ayrıldı.420 Emir Bozan, Tutuş’un emrinde Fâtımî Devleti vasalı olan Trablus’a yönelmiştir. Şehrin hâkimi Ebulhasan İbn Ammar, Selçuklu ordusuna karşı daha fazla mukavemet gösteremeyeceğini anladığında Tutuş’un emri altındaki bazı kumandanlara para teklif ederek kuşatmanın kaldırılması konusunda iletişim kurdu ise de girişimleri sonuçsuz kalmıştır. İbn Ammar, son çare olarak Emir Aksungur ile irtibat kurarak Sultan Melikşah tarafından Trablus ve Şam’ın idaresinin kendisine verildiğini bildirdi. Menşurları gören Emir Aksungur kuşatmanın Sultan Melikşah’a isyan niteliği taşıyacağını dile getirince Tutuş sinirlenerek onun kendisine bağlı bir kumandan olduğunu hatırlatmıştır. Aksungur ise ona bağlılığının Büyük Sultan’a isyan etmediği sürece olduğunu söyleyerek kuvvetleri ile birlikte Halep’e gitmek üzere ayrılmıştır. Emir Bozan da bu olay sonucu harekâta devam etmeyerek valisi olduğu Urfa’ya döndü.421 Melikşah’ın 1092 senesinde vefat etmesinden sonra Melik Tutuş saltanatı ele geçirmek için hazırlıklara başladı. Hazırlıklarını tamamlayan Tutuş ilk olarak Halep’e ilerledi. Halep Valisi Aksungur, Tutuş’un kuvvetlerine karşı koymanın güç olacağı 417Komnena, Alexıad, s.191, Erdoğan Merçil, Müslüman Türk Devletleri Tarihi, TTK. Yay., Ankara 2011, s.114. 418Sevim, Anadolu’nun Fethi, s.95, Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.117-118, Cahen, Türklerin Anadolu’ya İlk Girişi, s.51-52, Claude Cahen, Osmanlılardan Önce Anadolu’da Türkler, çev. Yıldız Moran, E. Yay., İstanbul 1994, s.95, Kafesoğlu, Sultan Melikşah, s.100, Urfalı Mateos Vekayi-Nâmesi, s.178. 419İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.175, Müneccimbaşı, Câmiu’d-Düvel, I, s.60. 420Mahmud, Selçuk-Nâme, I, s.160. 421İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.176, Mahmud, Selçuk-Nâme, I, s.162,163, Kafesoğlu, Sultan Melikşah, s.94, Sevim, Ünlü Selçuklu Komutanları, s.78, Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.156, Özgüdenli, Selçuklular, s.183. 107 düşüncesi ile hutbeyi Tutuş adına okutmaya başladı. Aksungur yakın arkadaşları olan Antakya Emiri Yağısıyan ve Urfa Valisi Bozan’a haber gönderip hutbelerini Tutuş adına okutmaları tavsiyesinde bulundu.422 Hâkimiyet bölgesinde Tutuş adına hutbe okutan Bozan ve diğer emirler daha sonra sultan kabul ettikleri Tutuş’un emrinde Rahbe, Rakka ve Nusaybin’i fethettiler (1093). Tutuş, Nusaybin’i kuşattığı sırada kendisine ağır hakaretler eden halkı affetmemiş şehri ele geçirdiğinde camilere sığınan insanlar dahi onun gazabından kurtulamamışlardır. Buradan Tutuş, Bağdat’a gitmek üzere Musul’a ilerledi. Tutuş, Musul sahibi İbrahim’den hutbenin kendi adına okutulması ve geçişine müsaade edilmesini istemiştir. Fakat İbrahim’in olumsuz yanıt vermesiyle iki ordu karşı karşıya geldi. Muharebede Tutuş’un sol cenahında Bozan yer almış ve İbrahim’in ordusu imha edilirken kendisi de esir alındı.423 Emir Bozan, Tutuş ile birlikte İsfahan’dan Azerbaycan’a kadar pek çok kaleyi ve şehri ele geçirdi. Melikşah’ın oğlu Berkyaruk Rey ve Hemedan yörelerine hâkim olduktan sonra kazandığı güç sayesinde Tutuş’a karşı savaş hazırlıklarına başladı. Berkyaruk’un gittikçe artan nüfuzundan dolayı yanına pek çok emir ve komutan katıldı. Bu durumdan haberdar olan Bozan, Aksungur ile birlikte Berkyaruk’un safında yer almak için Tutuş’un yanında gizlice ayrılmışlardır. 424 İbnü’l-Adîm; Aksungur ve Bozan’ın fethedilen yerlerden ganimet alamadıklarını bu yüzden Berkyaruk’un yanına iltica ettiklerini kaydetmiştir.425 Esasen Bozan ve diğer emirler saltanat mücadelesinde Tutuş’u desteklemeye mecbur kalmışlardır. İlk safhada kendilerini Tutuş’a karşı destekleyecek hanedan mensubundan yoksunlardı. İlerleyen süreçte ise Berkyaruk’un safında pek çok emirin yer alması sayesinde güçlenmesiyle kendilerini destekleyecek bir kişinin varlığına güverenerek Tutuş’u terk etmiştir. Bozan valisi olduğu Urfa’ya gelerek Berkyaruk adına hutbeyi değiştirdi. Adının hutbelerden kaldırılmasından sonra Tutuş kendisine ihanet eden emirleri cezalandırmak için Halep’e ilerledi. Aksungur tek başına şehri Tutuş’a karşı savunamacağı için Berkyaruk’tan 422İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.189, İbnül’Adîm, Zübdetü’l-Haleb, s.67, Urfalı Mateos Vekayi-Nâmesi, s.180, Sevim, Ünlü Selçuklu Komutanları, s.79, Sevim, Suriye-Filistin Selçuklu, s.68,69. 423İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.189,190, İbnül’Adîm, Zübdetü’l-Haleb, s.67,68, Mahmud, Selçuk-Nâme, II, s.32, Sevim, Ünlü Selçuklu Komutanları, s.80. 424İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.190, Müneccimbaşı, Câmiu’d-Düvel, I, s.74, İbnü’l-Adîm, Zübdetü’l-Haleb, s.68, Mahmud, Selçuk-Nâme, II, s.32, Köymen, Selçuklu Devri, s. 79, Sevim, Ünlü Selçuklu Komutanları, s.81. 425İbnü’l-Adîm, Zübdetü’l-Haleb, s.68. 108 yardım istemiştir. Aksungur’un talebi üzerine Berkyaruk, Bozan ve Emir Kürboğa vazifelendirmiştir. Emir Aksungur, Bozan ve Kürboğa’nın kumandanlığında Arap ve Horasanlı askerlerden müteşekkil bir ordu Nisan 1094 yılında Halep şehrinin kuzey bölgesinde yer alan Seb’in bölgesinde Tutuş ve Yağısıyan’ın ordusu ile karşılaşmışlardır. Emir Aksungur’a bağlı askerler savaşı başlatmıştır fakat bu sırada Halep savunucularından olan Ali b. Şerefüd-devle Müslim’e bağlı Arap askerleri savaşmakta isteksiz davranmışlardır. Bozan ve Kürboğa ise orduları ile birlikte oldukları yerde kalmayı tercih etmişlerdir. Büyük emirlerin yardımlarından yoksun olan Aksungur’un birliği hızlı bir şekilde dağılırken kendisi de Tutuş tarafından infaz edilmiştir.426 Savaş alanından kaçan Emir Bozan ve Kürboğa, Tutuş’un gazabından korunmak için Halep Kalesi’ne sığınmışlardır. Kısa süre içerisinde kaleyi ele geçiren Tutuş, Bozan’ı yanına alarak Urfa’ya ilerlemiştir. Şehrin kendisine teslim edilmemesi ve muhasaranın uzamasıyla Tutuş, şehrin idarecisi olan Bozan’ın başını kestirterek surlardan aşağıya attırmıştır. Bu sayede şehir çaresizlikten teslim olmuştur.427 23. Bozkuş Hakkında az bilgi bulunan Bozkuş, Sultan Sencer’in emirlerindendir. Tespit ettiğimiz faaliyetleri daha çok Büyük Selçuklu Devleti’ne karşı zararlı faaliyetlerde bulunan Bâtınîler üzerine olmuştur. Berkyaruk kardeşi Muhammed Tapar ile 1101 tarihinde savaşmış ve yenilerek geri çekilmek zorunda kalmıştır. İlk olarak Utumah’a gelen Berkyaruk, burada bir müddet konakladıktan sonra Rey’e ilerlemiştir. Burada taraftarlarını toplayan Berkyaruk, Horasan bölgesi hâkimi Habeşî b. Altuktak’ı yanına davet etmiştir. Fakat Habeşî, Sencer’in üzerine geldiğini, bu nedenle davetine icabet edemeyeceğini bildirdikten sonra Berkyaruk’un yardıma gelmesinin daha uygun olcağını söylemiştir. Teklifi kabul eden Berkyaruk, 426İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.197-198, Mahmud, Selçuk-Nâme, II, s.33, İbnü’l Verdî, Bir Ortaçağ Şairinin Kaleminden Selçuklular, Hüseyin, Ahbâr üd-Devlet, s.52, s.49, Al-Adîm, Buğyat At-Talab, s.75, Al-Bondâri, Irak ve Horasan, s.85, Müneccimbaşı, Câmiu’d-Düvel, I, s.74, Azîmî Tarihi, s.34, Sevim, “Azimî’nin El-Muvassal Adlı Kayıp Eseri”, s.848, Honıgmann, Bizans Devletinin Doğu Sınırı, s.143, Kafesoğlu, Selçuklu Tarihi, s.72, Köymen, Selçuklu Devleti, s.79, Sevim, Suriye-Filistin Selçuklu, s.71,72, Sevim, Ünlü Selçuklu Komutanları, s. 82, Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri Tarihi, s.181. 427Mahmud, Selçuk-Nâme, II, s.33, Urfalı Mateos Vekayi-Nâmesi, s.25, Hüseyin, Ahbâr üd-Devlet, s.52, Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.182, Kafesoğlu, Selçuklu Tarihi, s.72, Sevim, Suriye-Filistin Selçuklu, s.73, AlBondâri, Irak ve Horasan, s.85. 109 Dâmgân’da bulunan Habeşî’nin yanına gitmiştir. Sencer ve Berkyaruk’un ordusu enNûşecân bölgesi yakınlarında savaşmışlardır. Sencer’in sağ kanadını Emir Bozkuş idare etmekteydi. Bozkuş, Berkyaruk’un ganimet elde etmek için dağılan askerlerine saldırdı. Nerdeyse savaşta bütün birliğini kaybetmekle karşı karşıya kalan Berkyaruk bu durumda geri çekildi. Habeşî ise muharebe alanından bir köye kaçmayı başarmıştır. Fakat bu köyde kendisini tanıyan bir Türkmen tarafından yakalanarak Bozkuş’a teslim edildi (1099- 1101).428 İsmâilîler, Selçuklu aleyhinde yayılma politikalarını gerek sözlü, gerekse önemli isimlere karşı suikastlar yaparak devam ederlerken Emir Bozkuş, 1101 tarihinde büyük bir ordu hazırladı. Bozkuş ilk olarak Bâtınî yuvası olan Kuhistan’a hareket etti. Bozkuş burayı ele geçiremediyse de pek çok Bâtınîyi öldürdü. Daha sonra Tabes Kalesi’ni kuşatan Bozkuş surların bir kısmını büyük ölçüde tahrip ettirmeyi başardı. Burçları yıkılan Tabes Kalesi’nin fethedilmesi an meseleydi ki Bâtınîler, Bozkuş’a kuşatmayı sonlandırması için rüşvet teklifinde bulunmuşlardır. Parayı alan Emir Bozkuş kuşatmayı kaldırarak Tabes’den ayrıldı.429 1103/1104 tarihinde Emir Bozkuş Tabes Kalesi’ne ikinci bir sefer düzenlemiştir. Bu esnada ordusu Horasanlı askerler ve gönüllülerden müteşekkildi. Öncelikle Bozkuş, Tabes Kalesi’ne yiyecek yardımı gönderebilecek civar köyleri tahrip ettirdi. Daha sonra Tabes Kalesi’ne kuşatma altına alan Bozkuş pek çok Bâtınî öldürürken bir kısmı da esir almayı başardı. Fakat Bozkuş’un yanında bulunan Sencer’in adamları Bâtınîlerin bir daha kale yapmaması, silah edinmemeleri ve mezheplerini yaymama şartlarıyla bir anlaşma yapılmasını önermişlerdir. Bozkuş ve Bâtınîler’in bu maddeleri kabulü ile Tabes halkına aman verildi.430 Sultan Sencer döneminde Bâtınîlere karşı tertiplenen seferler iş bilmez emirler tarafından sonuca ulaştırılamamıştır. Emir Bozkuş ise Bâtınilere karşı tertiplediği ikinci sefer dönüşü vefat etti.431 428İbnü’l-Esîir, el-Kâmil, X, s.245-246. 429İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.266, Özaydın, Sultan Berkyaruk Devri, s.112-113. 430İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.306, Özaydın, Sultan Berkyaruk, s.113-114. 431İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.307. 110 24. Börütekin-Yaruktekin Börütekin ve Yaruktekin’in tespit etiğimiz tek görevleri Musul komutanlığına vazifelendirilmeleridir. Sultan Tuğrul Bağdat’ta bulunduğu sırada isyan edeceğine dair şaibeleri duyulan Musul Emiri İbrahim Yınal’a yanına gelmesini emretti. Emre itaat eden Yınal kendisine refakat etmesi için gönderilen Savtekin ile birlikte Musul’dan ayrıldı. Tuğrul Bey Musul’un olası saldırılara karşı korunması için bazı emirleri görevlendirmiştir. Musul komutanlığına Börütekin, Yaruktekin ve bazı emirler tayin edildiler. Burada İbrahim Yınal’ın emrindeki askerler kadar kuvvetin bulunmamasını fırsat bile Arslan Besâsîrî ise Musul’u dört ay süren kuşatmanın ardından ele geçirdi. Börütekin, Yaruktekin ve diğer kumandanlar güçlükle Bağdat’a sığınmışlardır.432 Verilen bilgilerden sonra iki emirin ismi kaynaklarda zikredilmemektedir. 25. Buldacı Farklı zaman ve mekânlarda birbirinden faklı Emir Buldacı’lar ile kaynaklarda karşılaşılmaktadır. Bunlardan biri Alparslan döneminde Kutalmış’ın isyanını bastıran emirlerden olan Buldacı’dır. Diğeri ise Türkiye Selçuklu Devleti kurucusu Süleymanşah’ın hizmetinde bulunandır.433 İki emiri birbirinden ayırdığımız nokta ise Süleymanşah’ın, babasının ölümünde katkısı olan bir kişiyi hizmetine almasını olası görmememizdir.

Emir Buldacı’nın tespit ettiğimiz ilk görevi Kutalmış’ın isyanına karşı Sultan Alparslan’ın ordusunda yer almasıdır. Kutalmış, Tuğrul Bey’in ölümünden çok kısa bir süre sonra isyan etmiştir. Tuğrul Bey’in ölümü ile bu sorunu ortadan kaldırma işi tahtın yeni sultanı Alparslan’a düşmüştür. Kutalmış’ın Rey mevkiine yönelmesi ile Alparslan 1064 yılından Nîşâbur’dan hareket etmiştir. Sultan’ın merkez cenahında Emir Buldacı yer almaktaydı.434 Emir Buldacı’nın bu muharebede ne gibi yararlılıklar gösterdiği bilinmemektedir. Kalbi cenahta yer alması kendisinin ehemmiyet verilen emir olduğunu anlamamıza kâfidir. 432Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.55. 433Anadolu Selçuklu Devleti bünyesinde, Maraş ve Elbistan’ı fetheden Emir Buldacı bu bölgede bir beylik kurmuştur. Geniş bilgi için bkz. İlyas Gökhan, “Türkiye Selçukluları Zamanında Maraş Uç Beyliği (1071-1258)”, Selçuklu Medeniyeti Araştırmaları Dergisi, I, S.1, 2016, s.122-124. 434Mahmud, Selçuk-Nâme, s.55, Hüseyîn, Ahbâr üd-Devlet, s.21, Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.62. 111 37 yıl gibi uzun bir süre boyunca kaynaklarda Emir Buldacı’nın ne gibi faaliyetlerde bulunduğu hakkında bilgiye rastlayamıyoruz. 1101 yılına gelindiğinde ise Emir Buldacı, saltanat mücadelelerinde Muhammed Tapar’ın yanında yer almıştır. Taht mücadelesinin üçüncü muharebesini yapmak için karşı karşıya gelen Berkyaruk ve Muhammed Tapar’ın askerleri savaş meydanında birbirlerine sarılıp kan akıtmadan ayrılıyorlardı. Bu yaşananlar askerlerin yıllardır devam eden kardeşkanının dökülmesinden üzüntü duyduklarını göstermektedir. Yaşananlardan sonra Berkyaruk ve Tapar uzlaşma kararı almışlardır. Tapar’ın elçilik heyeti başkanı Emir Buldacı iken Berkyaruk’un elçileri Vezir Ebü’lMehâsin ve Emir Ayaz idi.435 İlerleyen dönemde Emir Buldacı hangi zamanda verildiği kaynaklarda belirtilmeyen Fars bölgesinde yer alan iktâsı İklil ve Surmak’ta ikamet etmeye başlamıştır. Sultan Muhammed Tapar 1106 tarihinde Emir Çavlı’yı oğlu Çağrı’ya atabey tayin etmenin yanında onu Fars yörelerini iktâ olarak vermiştir. Çavlı’nın iktâsında işleri düzenlenmesi ve karışıklık çıkaranları temizlenmesi gerekirken o, Fars bölgesinde nüfuz sahibi beyleri yok etme görevini birincil vazife edinmiştir. Çavlı için sorun teşkil eden ilk kişi Emir Buldacı olmuştur. Çavlı küçük yaştaki Çağrı’ya Farsça “begirîd” yakalayınız sözünü öğretmiştir. Daha sonra Çavlı, Emir Buldacı’ya haber gönderip Melik Çağrı’nın huzuruna davet etmiştir. Buldacı kendisi için tertiplenen oyunu bilmediği için bu emiri riayet etmiş ve Melik Çağrı’nın huzuruna çıkmıştır. Çağrı kendisine öğretildiği gibi Buldacı’yı gördüğünde “yakalayın” demiştir. Askerler tarafından derhal yakalanan Emir Buldacı öldürülmüş ve malları yağma edilmiştir. 436 Böylece Selçuklu devlet adamlarının nüfuz elde etme çabalarından dolayı bir emir daha katledilmiştir. 26. Cemcem437 Alparslan’ın kardeşi Melik Yakuti’ye bağlı Anadolu’da fetih harekâtlarında bulunan Cemcem hakkındaki tek bilgiye 1062 tarihinde rastlanılmaktadır. 435Müneccimbaşı, Câmiu’d-Düvel, I, s.88, İbnü’l-Esir, el Kâmil, X, s.271, Özaydın, Sultan Muhammed Tapar, s.28, Özaydın, Sultan Berkyaruk Devri, s.94. 436İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.410-411, Müneccimbaşı, Câmiu’d-Düvel, I, s.107, Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.235. 437Urfalı Mateos’ta, Mıcmıc olarak geçmektedir. Lakin çevirmen dipnotta, Mıcmıc isminin Fransızca tercümesinin “Djemdjem” yani Cemcem olarak verdiği için bu şekilde kullanmaya karar verdik. Urfalı Mateos Vekayinâmesi, s.113. 112 1062 yılında Sultan Tuğrul, Yakuti’yi Anadolu’nun fethi ile görevlendirmiştir. Yakuti emri altında bulunan Cemcem ve Türkmen beyleri Anadolu’ya girip Ergani bölgesine yönelmişlerdir. Ergani’nin kuzeyinde bulunan Bagin ve Tulhum bölgelerine akınlarda bulunan Selçuklu birlikleri pek çok ganimet elde etmişlerdir. Selçuklu emirleri Diyarbakır Emiri Nasr ile kuvvetlerini birleştirerek Dicle ve Fırat ırmakları boyunca akınlarına devam etmişlerdir. Bizans İmparatoru Dukas bu akınları durdurmak için General Herve ve Urfa Valisi Tavdanos’u görevlendirdiyse de Türk birlikleri çarpışma yaşanmadan Azerbaycan taraflarındaki üslerine dönmeyi başarmışlardır.438 Emir Cemcem, Urfalı Mateos Vakayinamesi’nde Mıcmıc şeklinde verildiği için onun Mengücek Gazi olabileceğine dair bazı yorumlar yapılmıştır. Osman Turan; Mengücek isminin telaffuzunun zorluğundan bahsederek Mecmec şeklinde yazılmış olabileceğinin mümkün olduğunu söylemiştir.439 Lakin Mengücek Gazi’nin soyu hakkında çıkarımda bulunabilecek yeterli materyallere sahip olmadığımız için net bir görüş bildirmemiz mümkün değildir. Faruk Sümer; “Mengüceklilerin kavmî menşeiyle ilgili bilgi yoksa da onların Artukluların gibi Türkmen oldukları kuvvetle tahmin edilmektedir” demektedir.440 27. Cevher (El-Mukarreb) Cevher, Sultan Sencer döneminin emirlerindendi. Hakkında tespit ettiğimiz tek faaliyeti Gazne Sultanı Behramşâh’a elçi olarak gönderilmesidir. Emir Cevher’in, Rey şehri iktâsı idi.441 Gazne Sultanı Behramşâh’ın, halka zulmedip mallarını ellerinden alması ve bağımsızlık kazanmak için isyan edeceği bilgisi Sultan Sencer’e iletilmiştir. Sencer, halkına yapılan bu haksızlığı ortadan kaldırmak ve Gazne’yi Behremşâh’ın elinden almak için harekete geçti. Sencer, Horasan’dan ayrıldığında kış mevsimi yaşanmaktaydı. Soğuk sebebiyle askerlerin erzak temini epey güçleşmiştir. Bu yüzden Selçuklu kuvvetleri daha Gazne’ye varmadan huzursuzluk çıkarmaya başladılar ve rahatsızlıklarını Sencer’e 438Urfalı Mateos Vekayinâmesi, s.113, Sevim, Ünlü Selçuklu Komutanları, s.183, Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.50, Sevim, Anadolu’nun Fethi, s.37, Cahen, Türklerin Anadolu’ya İlk Girişi, s.20, Honıgmann, Bizans Devletinin Doğu Sınırı, s.183, Yinanç, Türkiye Tarihi, I, s.48, Köymen, Selçuklu Devri, s.263. 439Osman Turan, Doğu Anadolu Türk Devletleri Târihi, Boğaziçi Yayınları, İstanbul 1993, s.56. 440Faruk Sümer, “ Oğuzlar’a Ait Destani Mahîyetde Eserler I. Reşîdüddin Oğuznamesi”, AÜDTCF., XVII, S.1, s.405. 441İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, XI, s.36, İbnü’l Verdî, Bir Ortaçağ Şairinin Kaleminden Selçuklular, s.91. 113 anlattılar. Öte yandan Behrâmşah, Sultan’ın Gazne’ye yaklaştığı haberini aldığında hemen elçilerini gönderip yaptığı hatalar için af diledi. Sencer, gelen elçilerden sonra Cevher’i, Behramşah’a gönderdi. Cevher, Behramşah’ın yanına gittiğinde Sencer’in huzuruna çıkar ve itaat ederse gazabından kurtulacağı bildirildi. Behrâmşah, savaşmaktansa itaat etmeyi uygun görerek Cevher ile birlikte Sencer’in yanına gitmek için yola koyuldu. Cevher, Behrâmşah’ın itaatini sunacağını sultana bildirmek için önden ilerledi. Ertesi gün Sencer, Behrâmşah’ı alayı ile karşılamaya çıktı. Behrâmşah, sultanın alayını ve çetrini gördüğünde korkuya kapılmış olsak ki derhal geri dönmüştür. Emir Cevher derhal onu durdurmak için harekete geçmiş ve bu yaptığının Sencer nazarında affedilmeyeceğini söylemiştir. Lakin Behrâmşah’ı bu sözler ikna etmeye yetmemiştir. Behrâmşah yapılan tüm telkinlere karşı kaçarak uzaklaşmıştır. Sultan Sencer, Behrâmşah’ın bu hareketi ile Gazne şehrine ilerlemiş ve itaat altına almıştır. Daha sonra Behrâmşah’a elçisini gönderen Sencer, Gazne şehrinde gözü olmadığı, kendisine kötülük yapana kötülük, iyilik yapana ise iyilik ile karşılık verdiğini, seferin maksadının sadece kendisini itaat atına almak olduğunu söyledi. Behrâmşah ise korkudan kaçtığını, bu korku yüzünden ayıplanmaması gerektiğini ve özürlerini içeren bir cevap yazdı. Sencer, Behrâmşah’ın kaçmasını haklı bularak Gazne şehrinden ayrıldığı gibi burayı da eski sahibine iade ettiğini ilan ettirmiştir (1135).442 1139-1140’ta Cevher, Bâtıniler tarafından öldürülmüştür. Bâtıniler kadın kılığına girip Cevher’den yardım isteme maksadı ile yaklaştıklarında suikastlarını gerçekleştirmişlerdir.443 Emir Cevher’in ölümü ile ilgili bir rivayet daha mevcuttur. Sultan Sencer, Cevher’i öldürmek için Bâtıniler ile anlaşmıştır. Emir Cevher, Sultan Sencer’in annesinin kölesi idi. Annesinin ölümü ile Sultan Sencer onu yakınına almış ve has adamlarından yapmıştır. Lakin Sencer onun nüfuzunun artmasından bir süre sonra rahatsız olmaya başlamıştır. Rivayete göre Sencer bir gün Emir Cevher’e; “Ey Cevher, bu mel’ûnların sana bir zarar vermesinden korkuyorum, onlardan sakın” demiş ve Cevher; “Eğer beni kendinden emin edersen hiç kimseden korkmam, bunların gailesini defetmek hususunda kimseden yardım istemem” şeklinde cevap vermiştir. Cevher evinden ayrılarak sultanın sarayına gitmiştir. Cevher dehlizlere ilerlediği sırada Bâtıniler onun üzerine atılmış ve öldürmüşlerdir. Harem 442İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, XI, s.36, Köymen, Büyük Selçuklu İmp., II, s.306-309. 443İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.75, İbnü’l Verdî, Bir Ortaçağ Şairi, s.91. 114 dairesinde bulunan Sencer, sarayda duyulan feryatları ve sesleri işitince “Cevher katlolundu” demiştir.444 Emir Cevher’in Bâtıniler tarafından öldürüldüğü gerçektir. Sultan Sencer, Cevher’in devlet içerisinde giderek güçlenmesinden çekinmiş ve onu infaz etme kararı almış olması muhtemeldir. 28. Cûyûş (Çavuş Bey) Cûyûş Bey, Sultan Muhammed Tapar devrinin önemli emirlerinden biridir. Kendisi Muhammed Tapar’ın memluklerindendir.445 Cûyûş Bey aynı zamanda sultanın oğlu Mesud’un atabeyidir.446 Asıl ismi Ay-Aba olan Cûyûş, tahminimizce emir olmadan önce Selçuklu ordusunun sınıfı olan çavuşlara mensup olduğu için Çavuş Bey olarak da anılmaktadır.447 İlgazi ve Tuğtekin, Sultan Muhammed Tapar’ın emirlerine riayet etmedikleri gibi menfaatleri uğruna Haçlılar ile ittifak yapmaktan dahi çekinmedi. Durum Selçuklu Devleti için can sıkıcı hal almaya başladığında Sultan, Hemedan Emiri Porsuk b. Porsuk kumandasında bir kuvvet hazırlattı. Selçuklu birliklerinin yol güzergâhında Emir Cûyûşda, Porsuk’a katıldı. Porsuk ve Selçuklu askerleri İlgazi ile müttefikleri karşısında yenilerek geri çekilmek zorunda kaldı. Porsuk’un emrindeki Emir Cûyûş’un bu görevde ne gibi faaliyetlerde bulunduğu hakkında bilgimiz yoktur.448 Emir Cûyûş Bey muhtemelen Porsuk ile birlikte geri dönmüştür. Aynı yıl Muhammed Tapar, Cûyûş Bey’e Musul’u iktâ olarak verdiği gibi oğlu Mesud’a da atabey tayin etti.449 Sultan Muhammed Tapar’ın vefatı ile Mahmud saltanatın yeni sahibi olmuştur. Lakin kardeşleri bu durumu kabul etmediler. Atabeyi olduğu Mesud’u tahta çıkarmak için harekete geçen Cûyûş Bey, Irak’a ilerledi. Cûyûş’un safına Trablus hâkimi Vezir Fahrülmülk Ebû Ali b.Ammâr ve Zengi b. Aksungur katıldı. Mesud’un ordusuna yol güzergâhlarında Erbil hâkimi Ebû’l-Heycâ, Bevâzic hâkimi Kirbâvi, Horasan ve Sincar sahipleri de dâhil oldu. Büyük bir ordu ile Bağdat’a ilerleyen Mesud’u durdurmak için Aksungur el-Porsukî harekete geçti. Aksungur’un üzerlerine gelmesiyle Mesud ve Cûyûş, 444Bondâri, Irak ve Horasan, s.245-246. 445İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.466. 446İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.477. 447Faruk Sümer, “Me’sûd. Ma’sud b. Muhammed Tapar”, İA., XVII, MEB. İstanbul 1979, s.135. 448İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.405, Özgüdenli, Selçuklular, s.229. 449İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.409, İbnü’l Verdî, Bir Ortaçağ Şairi, s.73. 115 amaçlarının Bağdatı ele geçirmek değil aksine kendisinin savaş halinde bulunduğu Hille Emiri Dübeys’e karşı yardım için geldiklerini bildirdi. Aksungur asıl gayelerini anladıktan sonra Mesud ve taraftarları ile anlaşma yaptı.450 Melik Mesud’un Bağdat’a girmesiyle Bağdat şahnesi olan Mengüpars büyük bir ordu ile harekete geçti. Aksungur ise Bağdat’tan çıkan Mengüpars’ın tekrar Bağdat’a girmesini engellemek için ilerledi. Bunun üzerine Mengüpars, Dübeys b. Sadaka ile anlaştı. Yaşananlardan dolayı iki ordu Medâin taraflarında karşılaştılar. Lakin Mengüpars ve müttefiklerinin asker sayısının fazlalığından dolayı Mesud, ordusuna geri çekilme emri verdi. Bu sırada Aksungur’dan habersiz iki taraf arasında sulh yapıldı. Cûyûş Bey daha önce Sultan Mahmud’a elçi gönderip Mesud ve kendisine daha iyi davranılmasını istedi. Sultan Mahmud, cevabında Azerbaycan’ı Mesud’a iktâ olarak verdiğini fakat her ikisinin Bağdat’a ilerlemesi ile bu kararından caydığını bildirdi. Bu mektup bir şekilde Mengüpars’ın eline geçmiştir. Mengüpars, Mesud’a ulaşarak Mahmud ile arasını düzeltebileceğini söylemiştir. Mengüpars’ın araya girmesi ile Sultan Mahmud, Melik Mesud ve Emir Cûyûş arasında barış anlaşması yapıldı. (1118-1119).451 Fakat Sultan Mahmud ile Melik Mesud arasındaki barış uzun sürmemiştir. Hille Emiri Dübeys b. Sadaka, Selçuklular arasındaki anlaşmazlıklardan yararlanma politikası güttüğü için Atabey Cûyûş Bey ile haberleşerek Mesud’un tahta çıkması için teşviklerde bulunmuştur. Sadaka’nın bu ikiyüzlü siyasetine alet olan Mesud, hükümdarlık alameti sayılan nevbeti beş kere kapısında çaldırmıştır. 1120 yılında Esedâbâb bölgesinde Sultan Mahmud, Melik Mesud’u tekrar yenilgiye uğratmıştır. Faaliyetlerinden pişman olan Mesud, bir dağa sığınmış ve canının bağışlanması için elçiler ile af talebinde bulundu.452 Cûyûş savaştan sonra Esedâbâd civarında Melik Mesud’u bir süre bekledi. Fakat gelmemesi üzerine Musul’a ilerleyerek burada konakladı. Cûyûş, Melik Mesud’un sultan tarafından affedildiğini öğrendiğinde yanındakilere “Ben Sultan Mahmud’un yanına gitmeye karar verdim, fakat kendimi tehlikeye atıyorum” demiştir. Hemedan’da sultanın huzuruna çıkan Cûyûş Bey, sandığının aksine Mahmud tarafından iyi karşılandı (1120-1121).453 450İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.428-429, Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.232. 451İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.429-430. 452İbnü’l-Esîr, el-Kâmi, X, s.446-447, Bondâri, Irak ve Horasan, s.126-127. 453İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.448. 116 Sultan Mahmud’un affına mazhar olan Cûyûş Bey’e Azerbaycan iktâ olarak verilmiştir. 454 Muhammed Tapar’ın diğer oğlu olan Melik Tuğrul Sâve, Âve ve Zencân bölgelerinin hâkimi idi. Melik Tuğrul yanındaki kişilerin kışkırtmaları neticesiyle Sultan abisine isyan etmiştir. Umduğunu bulamayan Tuğrul ordan oraya gitmekten başka bir şey yapamamıştır. Melik Tuğrul’un en son güzergâhı Tebriz kenti olmuştur. Bu sırada iktâsı olan Azerbaycan’a gitmek için ilerleyen Cûyûş Bey Meraga kentinde ordugâhını kurdu. Tuğrul, Cûyûş’un kendisi için geldiğini zannederek derhal Sultan Mahmud’dan af talebinde bulundu.455 İktâsı olan Azerbaycan’a ikamet eden Cûyûş Bey diğer emirlerin kıskançlığına maruz kalmıştır. Edindiği nüfuzu çekemeyen emirler sultanı Cûyûş Bey’e karşı doldurmaya başlamışlardır. Emirlerin fesat dolu tenkinleri ve hatta Cûyûş’un öldürülmesi sözlerinin gerekli olduğunu düşünen Sultan Mahmud, Kasım 1122 tarihinde Tebriz kapısında Cûyûş’u öldürttü.456 29. Çavlı İlk faaliyetlerine Büyük Selçuklu Devleti’nin fetret döneminde rastladığımız Çavlı önemli ve güçlü emirlerdendir. Çavlı ismini kaynaklar farklı şekillerde telaffuz etmişlerdir. İbnü’l-Esir; Çavlı Sakavu457, Mateos; Çole-Cavali458, Abû’l-Farac; Cavalı459, Bondâri; Çavlı Sakav460 şeklinde yazmışlardır. Sakavu sözcüğünün manası hakkında bir bilgiye rastlamadık. Lakin Çavlı kelimesinin kökünü çav olarak düşündüğümüzde Divanü Lûgat-it Türk’te; çavlandı sözcüğünün manası şöhret sahibi olan,461 Kâmûs-ı Türkî’de; çavlı, terbiye edilmemiş doğan yavrusu şeklinde açıklanmıştır.462 Kutadgu Bilig de ise Çavlı bir unvan olarak belirtilmektedir.463 454İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.472. 455İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.472, Ali Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.434. 456İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.477, İbnü’l Verdî, Bir Ortaçağ Şairinin Kaleminden Selçuklular, s.78. Azîmî, Çavuş Bey’in öldürülmesini 1127/1128 tarihinde gerçekleştiğini yazmaktadır. Azîmî Tarihi, s.62. 457İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.246. 458Urfalı Mateos Vekayi-Namesi, s.231. 459Farac, Abû’l-Farac Tarihi, s.345. 460Bondâri, Irak ve Horasan, s.235. 461Kaşgarlı Mahmud, Divanü Lûgat-it-Türk, II, çev. B. Atalay, TDK. Yay., Ankara 1895, s.245. 462Şemseddin Sami, Kâmûs-ı Türkî, Çağrı Yay., İstanbul, s.505. 463Yusuf Hac Hâcib, Kutadgu Bilig, çev. Reşit Rahmetli Arat, TTK. Yay., Ankara 1994, s.295. 117 Kaynaklarda Emir Çavlı ismi iki ayrı yerde geçmektedir. Her ne kadar bunlar aynı kişi gibi görünse de zamanlamalara bakıldığında iki ayrı komutan olduğu anlaşılmaktadır. Zira kaynaklarda ilk Emir Çavlı, Sultan Alparslan devri olayları arasında ismi geçmektedir. İkinci Emir Çavlı ise fetret devrinde faaliyetlerde bulunmuştur. Aradaki zaman dilimi göz önüne alındığında bu iki emirin aynı kişi olması pek mümkün görünmemektedir. Alparslan dönemindeki Emir Çavlı, Sultan’ın saltanatının ilk yıllarında görevlendirilmiştir. Alparslan’ın tahta çıkmasının ardından Kirman Meliki Kavurd isyan etmiştir. Sultana karşı ilk isyanında aman dilediği için affedilmiştir (1064). Kavurd, vezirinin teşviki iki üç yıl sonra tekrar isyan ettiğinde sultan öncü kuvvetlerin komutanlığını Emir Çavlı’ya vermiştir. Öncü kuvvetler ile çarpışmaya giren Kavurd yenilerek Ciruft Kalesi’ne sığınmak zorunda kalmıştır. İkinci isyanınında da başarısız olan Kavurd tekrar affedilmek için Alparslan’a başvurmuştur. Tekrar affedilen Kavurd bu sefer de Fars hâkimi Fazlûye’yi, sultana isyan etmesi için kışkırtmıştır. Alparslan’ın görevlendirdiği Çavlı, Fazlûye’yi tutsak almış ve isyanı bastırmıştır. 464 1071 yılına gelindiğinde ise Malazgirt Savaşı’na katılan emirler arasında Çavlı ismi zikredilmektedir. Alparslan, Malazgirt Savaşın’dan sonra Büyük Selçuklu bünyesindeki emirleri Anadolu’nun fethine memur etmiştir. Lakin Çavlı’nın Anadolu’da faaliyetlerine rastlamamaktayız. Yine Çavlı’nın Anadolu’ya gönderilmediğini Malazgirt Savaşı ardından sultan ile geri döndüğü düşünüldüğünde Emir Çavlı ne Malazgirt Savaşı sonrasında nede Sultan Melikşah döneminde verilen bir görev ile kendisinden söz edilmemektedir. Bundan dolayı bu emirin Berkyaruk döneminde vazifelendirilmiş olma ihtimali bize oldukça düşük gelmektedir. İşte bu sebeptendir ki Berkyaruk döneminde faaliyette bulunan Çavlı asıl konumuzu oluşturan emirdir.465 Emir Çavlı Sakavu Râmhürmüz ve Errecân bölgelerinin valisi idi. Çavlı ayrıca İsfahan yakınlarında bulunan Hânlincan Kalesi’nin de sahibiydi. Çavlı’nın, Batınîler ile münasebeti Hânlincan Kalesi’nin alınması ile başladı. Bâtınîler gittikçe yayılmalarının üzerine Emir Çavlı, bir grup askerini kendisine isyan etmiş gibi göstererek Batınîler’e gönderdi. Kendisi için de Porsuk oğullarına bağlı askerlerin üzerine geldiklerini Hemedan bölgesine çekileceği şayiasını çıkardı. Haberin yayılmasının ardından yola çıkan Çavlı’ya, 464Erdoğan Merçil, Kirmân Selçukluları, TTK. Yay., Ankara 1989, s.25-35. 465Cihan Piyadeoğlu, “Büyük Selçuklu Devleti Emîri Atabeg Çavlı Sakavu”, İÜEF. Tarih Dergisi, S.38, İstanbul 2003, s.39. 118 Bâtınîler pusu kurdu. Üç yüz kişilik Batınî kuvveti Çavlı’ya saldırdığı sırada onların içinde bulunan Çavlı’nın adamları, Bâtınîlerin hepsini öldürdü. 466 Emir Çavlı, Muhammet Tapar ve Berkyaruk arasındaki taht mücadeleleri esnasında Fars ve Hûzistan bölgelerine hâkim oldu. İdaresi altında bulunan kaleleri müstahkem hale getiren Çavlı, halka karşı pekiyi davranışlarda bulunmadı. Lakin Çavlı’nın bağımsız hareketleri Selçuklu tahtına Muhammet Tapar’ın çıkması ile son buldu. Çavlı’nın tutumundan rahatsız olan sultan, bu konuyu halletmesi için Emir Mevdûd’u Fars bölgesine gönderdi (1105-1106). Mevdûd, Çavlı’nın sığındığı kaleyi sekiz ay kuşatmıştır. Savunma tedbirlerinin eksik olması yüzünden kuşatmayı sonlandıramayacağını anlayan Çavlı, sultana yazdığı mektupta Mevdûd harici birini göndermesini bu şartla teslim olacağını bildirdi. Muhammed Tapar, Emîr-i âhur ile yüzüğünü veya mührünü gönderdi. Çavlı bunun üzerine kaleden inip sultanın huzuruna İsfahan’a gidip af diledi.467 Çavlı’yı affeden Muhammed Tapar ona aynı zamanda Musul şehrini de iktâ olarak vermiştir. Çavlı’ya Musul bölgesinin verilmesinin sebebi bölgenin hâkimi Çökürmüş’in vazifesi olan vergileri göndermekte ağır davranmasıdır. Bu yüzden Çökürmüş’ün hâkimiyeti altındaki yerler Çavlı’ya iktâ edilmiştir. Çavlı, Musul’a ilerlerken Bevâzic’i ele geçirmiştir. Buranın idarecisi Ebu’l-Heyca, Çökürmüş’e derhal gelmesini aksi takdirde Çavlı ile ittifak kuracağını bildirmiştir. Çökürmüş, Dicle’yi geçerek Ebu’l-Heyca ile kuvvetlerini birleştirmiştir. Heyca ile kuvvetlerini birleştiren Çökürmüş ile Çavlı’nın orduları karşı karşıya gelmişlerdir. Çökürmüş bu sırada ağır hasta idi bir mahfe içinde taşınıyordu. Savaştan mağlubiyet ile ayrılan Çökürmüş’in vefat etmemesi için korunma altına alınmıştır. Musul halkı Çökürmüş’in esir edildiği haberini aldığında Çökürmüş’in 11 yaşındaki oğlunu emir ilan etmişlerdir. Yalnız bu sırada kale kumandanı, Türkiye Selçuklu Sultanı I. Kılıç Arslan ve Büyük Selçuklu Emiri Aksungur el-Porsukî’ye haber gönderip derhal Çavlı’ya karşı yardıma gelmelerini bu yardım karşılığında Musul’u teslim edeceğini bildirmiştir.468 Çökürmüş’ü yendikten sonra Çavlı derhal Musul’a ilerleyerek kuşatmıştır. Kentin surlarını aşmanın zor olduğunu anlayan Çavlı askerlerine Çökürmüş’in her gün kalenin 466İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.263, Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.204, Erdoğan Merçil, Fars Atabegi Salgurlular, TTK. Yay., Ankara 1991, s.8. 467İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.339. 468İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.339-340, Özgüdenli, Selçuklular, s.221, Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.224, İbnü’l Verdî, Bir Ortaçağ Şairinin Kaleminden Selçuklular, s.66, Muharrem Kesik, “ Cenâbi’ye Göre Türkiye Selçukluları”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, S.36, İstanbul 2000, s.238, 119 önüne götürülüp, efendilerinin esaretten kurtulması için şehri teslim etmeleri gerektiği çağrısında bulunulmasını emretmiştir. Çavlı’nın, Musul’a hâkim olmasını istemeyen halk ise bu çağrıya yanıt vermemiştir. Çökürmüş’in kaçırılmasından endişe duyan Çavlı, onu bir çukura hapsettirmiştir. Yaşı epeyce ilerlemiş olan Çökürmüş hastalığının ilerlemesinden dolayı bulunduğu çukurda vefat etmiştir (1106-1107).469 Musul kale komutanı tarafından şehre davet edilen I.Kılıç Arslan ve Aksungur el-Porsukî bu yardım isteğini olumlu cevap vermişlerdir. I.Kılıç Arslan’ın Nusaybin’e ulaştığı haberini alan Çavlı iki ateş arasında kalmamak için Musul muhasarasını kaldırmıştır.470 Çavlı’nın kuşatmayı kaldırdığı sırada Porsuk Musul’a gelmiştir. Lakin halk tarafından pekiyi karşılanmadığı ve beklediği karşılamayı görmediği için geldiği gibi geri dönmüştür. 471 Sincar’a ilerleyen Çavlı’ya bu sırada İlgazi ve Çökürmüş’ün bazı kuvvetleri katılmıştır. Musul önlerine gelen Kılıç Arslan’dan halk kendilerine dokunulmayacağına dair söz vermesini istemişlerdir. Kılıç Arslan da Musul halkından kendisine bağlı kalmaları hususunda söz vermelerini istemiştir. Taraflar arası istenilen şartların kabul edilmesi ile Kılıç Arslan Musul’a hâkim olmuştur. Büyük Selçuklu Devleti Sultanı Muhammed Tapar adına okunan hutbeyi kaldıran Kılıç Arslan kendi adına çevirtmiştir (22 Mart 1107).472 Sincar’da bulunan Çavlı’ya, Melik Rıdvan, Haçlılara karşı birlikte hareket etme önerisinde bulunmuştur. Emir Çavlı ise öncelikle Musul’u ele geçirmesi için kendisine yardım edilmesi daha sonra Haçlılara karşı ittifak oluşturabileceğini söylemiştir. İki tarafın Şartların kabul etmesi ile kuvvetlerini birleştiren Rıdvan ve Emir Çavlı, Rahbe kentine yönelmişlerdir. Şehrin hâkimi Muhammed b. es-Sebbâk, Rahbe’yi Çavlıya teslim etmiştir. 473 Çavlı’nın faaliyetlerinden haberdar olan Kılıç Arslan, Musul’da savunma hazırlıklarına başlamıştır. Fakat bu sırada Çavlı’nın gücünden çekinen bazı Türkiye Selçuklu emir ve askerleri Kılıç Arslan’ın yanından ayrılarak memleketlerine dönmüşlerdir. Kuvvet kaybı yaşayan Kılıç Arslan, Çavlı’ya saldırmak için Anadolu’dan yeni birliklerin gelmesini beklemeye karar vermiştir. Kılıç Arslan’ın sayıca az askeri olması fırsatını kaçırmak 469Süryanî Patrik Mihail Vakainamesi, s.51, İbnü’l Verdî, Bir Ortaçağ Şairinin Kaleminden Selçuklular, s.66, Müneccimbaşı, Câmiu’d-Düvel, I, s.102, Urfalı Mateos Vekayi-Nâmesi, s.231, Runcıman, Haçlı Seferleri, II, s.90, Özgüdenli, Selçuklular, s.221. 470Farac, Abû’l-Farac Tarihi, II, s.346, İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.342. 471İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.342. 472İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.342, Osman Turan, “Kılıç Arslan”, İA., VI, MEB, İstanbul 1977, s.686. 473İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.344. 120 istemeyen Çavlı, Musul önlerinde savaş nizamını almıştır. Anadolu’dan takviye birliklerinin gelmemesi üzerine Kılıçarslan, kuvvetleriyle Musul Kalesi’nden ayrılmıştır. İki ordu karşılaştıklarında Çavlı’nın askerlerinin hücumuna dayanamayan Türkiye Selçuklu birlikleri geri çekilmişlerdir. Dağılan askerlerini nizama sokamayan Kılıç Arslan savaşın artık kendi lehine döndürülemeyeceğini anladığı ve öldürülmek veya esir düşmekten kurtulmak maksadı ile Habur nehrine atılmıştır. Lakin atı ve kendisinin ağırlıkları nedeniyle boğularak vefat etmiştir (13 Temmuz 1107).474 Kılıç Arslan’ın Musul yakınlarında gerçekleşen savaşta ölmesi ile Çavlı, Musul’a ilerlemiştir. Şehir halkı çaresizlikten teslim olurken kalede bulunan Kılıçarslan’ın askerleri ise Çavlı’ya karşı çıkmamışlardır. Hutbeyi yeniden Büyük Selçuklu Devleti Sultanı Muhammed Tapar adına okutmaya başlatan Çavlı, Ceziret İbn Ömer’e hareket etmiştir. Burada bulunan Çökürmüş’ün oğlu Habeşi ve Musul kale komutanı Guzoğlu, Çavlı’ya karşı başlatılacak mücadeleden yenilgi ile ayrılacaklarını bildiklerinden ona hediyeler göndererek gönlünü hoş etmeyi daha makul bulmuşlardır. Şehri Habeşi ve Guzoğluna bırakan Çavlı, Musul’a geri dönerek burada bulunan Kılıç Arslan’ın oğlu Şahinşah’ı, Muhammed Tapar’a göndermiştir.475 Çavlı üst üste kazandığı zaferlerin ardından kendisine yardım eden İlgazi’yi hapsettirmiştir. İlgazi’den Türkmen askerleri için verdiği parayı isteyen Çavlı, bu şart kabul edilirse ona serbest kalabileceğini bildirmiştir. İki taraf arasında yapılan anlaşma gereğince İlgazi parayı ödeyeceğini belirttikten sonra bazı kişileri rehin bırakıp Mardin’e dönmüştür. Mardin’de gerekli hazırlıklarını tamamlayan İlgazi, intikamını almak için Çavlı’nın idaresinde bulunan Nusaybin’i ele geçirmiştir. 476 Emir Çavlı’nın birçok şehir ele geçirmesi sonucunda hazinesinde sayısız mal ve para birikmişti. Bu kazanımlarına rağmen Çavlı bağlı olduğu Sultan Muhammed Tapar’a göndermekle yükümlü olduğu vergiyi ödemekte ağır davranmıştır. Çavlı bunun üzerine bir 474Kerîmüddin Mahmud-i Aksarayî, Müsâmeretü’l-Ahbâr, çev. Mürsel Öztürk, TTK. Yay., Ankara 2020, s.22, İbn Bibi, El-Evâmirü’l-Alâ’iyye fi’l-Umûri’l-Alâ’iyye, çev. Mürsel Öztürk, TTK. Yay., Ankara 2020, s. 13, Runcıman, Haçlı Seferleri, II, s.91, İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.344-345, Urfalı Mateos Vekayi-Nâmesi, s.231, Farac, Abû’l-Farac Tarihi, II, s.346, Süryanî Patrik Mihail Vakainamesi, s.52, İbnü’l Verdî, Bir Ortaçağ Şairinin Kaleminden Selçuklular, s.67, Kesik, “ Cenâbi’ye Göre Türkiye Selçukluları”, s.239, Azîmî Tarihi, s.40, Mustafa Şahin, “ Habisü’s-Sîyer’e Göre Türkiye Selçukluları”, Ankara Üniversitesi DTCF. Dergisi, LIV, S.1, 2014, s.27. 475İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.346, Süryanî Patrik Mihail Vakainamesi, s.52, Muharrem Kesik, “Sultan Melikşah (Şahinşah) ve Sultan I. Mesud Dönemleri”, Türkler Ansiklopedisi. VI, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s.547. 476Ali Sevim, “Artuk Oğlu İlgazi”, s.663. 121 de Sultan’ın, Hille Emiri Sadaka’ya karşı yapacağı seferde kendisine katılmasını emrine de oyalayıcı bir tavır takınmıştır.477 Sultan Muhammed Tapar itaat etmeyen emirini cezalandırmak için Emir Mevdûd, Aksungur el-Porsukî ve bazı emirleri görevlendirdi. Çavlı bu haberi aldığında Musul şehrinde savunma tedbirleri aldırmıştır. Silah ve yiyecek maddelerini depo ettiren Çavlı ihanete uğramamak için kentin ileri gelenlerini hapsettirdi. Bir süre sonra Musul’da kalmanın tehlikeli olacağını düşünen Çavlı, Emir Porsuk’un kızı olan hanımına tüm yetkileri devrettikten sonra buradan ayrıldı. 1108 yılında Mevdûd ve diğer emirler Musul önlerinde ordugâhlarını kurdu. Çavlı’nın eşinin kalede sıkı tedbirler aldırması halkı rahatsız etmiş ve kent sakinleri isyan çıkarmak için adeta uygun zamanı bekler hale gelmişlerdi. Sadî isminde bir işçinin önderliğinde harekete geçen halk, kale surlarından birini ele geçirmeyi başarmışlardır. Bu burçtan haktan bazı kişiler “Yaşasın büyük Sultan Giyasüd-din” diye seslenmeleriyle Emir Mevdûd askerlerine saldırı emrini vermiştir. Musul şehrini kısa sürede ele geçiren Mevdûd halka aman verdiğini ilan ettirdi. Bu sırada Çavlı’nın eşi ise iç kalede hale direnmeyi sürdürmekteydi. Fakat o şehrin ele geçirilmesi ve daha fazla mücadeleyi sürdüremeyeceği gibi sebeplerden dolayı hayatına dokunulmaması şartı ile iç kaleyi Emir Mevdûd’a teslim edeceğini bildirdi. Mevdûd’un bu şartları kabul etmesi ile Çavlı’nın eşi Aksungur el-Porsukî’ye teslim edildi. Emir Mevdûd böylece Musul’a hâkim oldu.478 Büyük Selçuklu Devleti emirlerinin Musul’a gelmesi ile buradan ayrılan Çavlı, İlgazi’nin elinde bulunan Nusaybin’e gitti ve ona birlikte hareket etme teklifinde bulundu. Daha önce yaşanan olaylar yüzünden bu teklife olumlu yanıt vermeyen İlgazi, Mardin’e gitmek üzere şehirden ayrıldı. Çavlı, İlgazi’nin Nusaybin’den ayrılması ile Darâ kentine yöneldi ve tekrar bir elçi gönderdi. İlgazi’nin yanında Çavlı’nın elçisi ile birlikte Mardin’e gitti. Çavlı ise gizlice hareket ederek Mardin’e ilerledi. Çavlı, Mardin Kalesi’nde İlgazi’nin karşısına haberi olmaksızın çıktığında, İlgazi olumsuz bir hava yaratmamak adına sanki hiçbir şey yokmuşçasına ona hizmet etmeye başladı. İki emir birlikte hareket etmeye karar verdikten sonra Sincar’ı kuşatma altına almışlardır. Sincar kuşatmasının uzaması ile İlgazi ve Çavlı Rahbe şehrine hareket etmişlerdir. Bu sırada İlgazi istemeden yaptığı bu ittifaktan 477İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.367. 478Süryanî Patrik Mihail Vakainamesi, s.78, İbnü’l Verdî, Bir Ortaçağ Şairinin Kaleminden Selçuklular, s.68, Farac, Abû’l-Farac Tarihi, II, s.347, Müneccimbaşı, Câmiu’d-Düvel, I, s.104, İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.363-368. 122 kurtulmanın yollarını arıyordu. Bu sebeple Çavlı ile birlikte geldiği Araban mevkiinde ondan habersiz bir şekilde ayrılarak Mardin’e gitmiştir (1108).479 Eski Musul Emiri Çökürmüş’ün elinde esir bulunan Urfa Haçlı Kontu II. Baudouin Çavlı’nın burayı fethetmesi ile onun eline geçmişti. Urfa Kontunu serbest bırakan Çavlı, Baudouin’den, kurtuluş akçesinin yanında onun hâkimiyeti altındaki topraklarda esir bulunan Müslümanların serbest bırakılması ve her türlü yardım isteğinin yerine getirilmesi şartlarını koymuştur. Çavlı, kendi çıkarları uğruna böylece Haçlılar ile ittifak yapmaktan çekinmemiştir. Baudouin, Urfa’ya gelip idareye tekrar hâkim olduktan ve kurtuluş akçesini Çavlı’ya gönderdikten sonra Müslümanları serbest bırakmıştır.480 Urfa Haçlı kontunu serbest bırakan Çavlı, Rahbe kentine yönelmiştir. Babaları Seyfüddevle Sadaka’nın, Muhammed Tapar ile mücadelesinde ölümü sonrasında Caber Kalesi’nde çekilen Ebu’n-Necm Bedrân ve Ebû Kâmil, Çavlı’nın Rahbe şehrine geldiğini haber aldıklarında onun yanına giderek ittifak yaparak anlaşma sağlamışlardır. Diğer taraftan Rahbe hâkimi İspehbûd Sabave de ittifaka dâhil olmuştur. İspehbûd, Çavlı’ya Suriye bölgesine yönelmesini bu yörede Büyük Selçuklu askerlerinin yokluğundan daha rahat faaliyette bulunabileceği önerisinde bulunmuştur. Çavlı bu öneriyi makul bulmuş olsa ki Rahbe kentinden ayrılmıştır. 481 Çavlı’nın Suriye bölgesi üzerindeki emellerinden rahatsız olan Melik Rıdvan, Sıffin’e doğru hareket etmiştir. Rıdvan, yol güzergâhında, Baudouin tarafından Çavlı’ya gönderilen kurtuluş akçelerini taşıyan kervanla karşılaştı. Fidyelere el koyan Rıdvan buradan Rakka kentine ilerledi. Rakka bölgesi hâkimi Nûmeyroğulları ile Çavlıya karşı anlaşan Rıdvan, Meliklik merkezi olan Halep’e dönmüştür. Bu sırada Caber Kalesi hâkimi Sâlim b. Mâlik’in oğlunun idaresinde bulunan Rakka Kalesi Nûmeyroğullarının eline geçti. Bu sırada Salim, Rakka’ya geri alabilmek için Çavlı’dan yardım talebinde bulundu. Yardım isteğini olumlu karşılan Çavlı, Rakka Kalesi’ni 70 gün boyunca muhasara altına almıştır. Savunma tedbirlerinin tükenmesi ile Nûmeyroğulları kuşatmanın kaldırılması için Çavlı’ya para ve at vermeyi teklif etti. Para ve atları almayı tercih eden Çavlı, Sâlim b. Mâlik’e; daha mühim işlerinin olduğunu, Irak bölgesine gitmekte kararlı olduğunu diğer düşmanlarına karşı galip 479İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.368. 480İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.368, Runcıman, Haçlı Seferleri, II, s.92. 481İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.364. 123 geldikten sonra Nûmeyroğullarını tekrar muhasara edeceğini bildiren bir mektup gönderdi.482 Sultan Muhammed Tapar, Emir Çavlı’nın itaatsiz davranışlarına karşı onu tekrar Büyük Selçuklu Devleti bünyesine dâhil etmek istiyordu. Bu maksat ile Hüseyin b. Kutlugtekin ve Farülmülk b. Ammar’ı, Çavlı’ya göndermiştir. Elçiler, Çavlı’ya harp halinden vazgeçmesini, eskiden olduğunu gibi Musul’daki görevine devam etmesini ve Haçlılara karşı yönelmesini bildirmişlerdir. Muhammed Tapar’ın emirlerini işiten Çavlı, sultanın kölesi olduğunu söyledikten sonra Hüseyin’e bir miktar para vermiş ve sözlerine ilave olarak “Musul’a git, askerleri oradan uzaklaştır. Bende oğlumu rehine olarak sana teslim edecek olan adamı göndereyim. Sultan da Musul’u idare edecek bir adamı oraya göndersin” demiştir. Çavlı’nın isteği üzerine Tapar’ın elçisi Hüseyin, Musul’a gitmiştir. Burada bulunan Mevdûd haricindeki askerler şehirden ayrılmayı kabul ettiler. Musul’dan Muhammed Tapar’ın yanına giden Hüseyin, Çavlı hakkında olumlu düşüncelerini ve güzel sözlerini iletti. Tüm bunlar yaşanırken Çavlı, Melik Rıdvan’ın idaresinde bulunan Bâlis şehrini kuşattı. Muhasara sayesinde gedik açılan burçtan şehri ele geçirmeyi başaran Çavlı pek çok kişiyi öldürttü.483 Rıdvan, Bâlis şehrinin Çavlı tarafından işgal edilmesinden sonra Antakya Haçlı Kontu Tancred’a ittifak yapmayı teklif etmiştir. Çavlı’nın ilerleyişini sürdürmesi halinde Haçlıların bu bölgede artık faaliyetlerde bulunamayacağını da söyledi. Tancred Haçlı davasının sekteye uğramaması için Rıdvan’a 600 askerini göndermiştir. Çavlı kendisine karşı oluşturulan bu ittifaka karşı Urfa Kontu Baudouin’den aralarındaki anlaşma gereğince yardıma gelmesini bildirdi. Menbic yakınlarında bulunan Çavlı’ya, Baudoin kuvvetleriyle birlikte katıldı. Lakin bu sırada Çavlı’ya olumsuz bir haber ulaşmıştır. Muhammed Tapar’ın askerleri Musul’u ele geçirdikleri gibi Çavlı’nın hazinelerini yağmalamıştır. Bu haber ile Çavlı’nın yanında bulunan emirler onu terk ettiler. Türk emirlerin terk etmesi ile kuvvet kaybına uğrayan Çavlı için olumlu bir gelişme yaşanmıştır. Çavlı’nın safına diğer bir Haçlı Kontu Joscelin de dâhil olmuştur. Çavlı ve Rıdvan’ın ordusu karşılaştıklarında Antakya Haçlı askerleri, Baudouin ve Joscelin’in yer aldığı merkez cenaha saldırmışlardır. Çavlı da sol cenahta bulunan kuvvetleri ile Antakya piyade birliklerine saldırmıştır. Esasen 482İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.370, Sevim, Suriye-Filistin Selçuklu, s.116. 483İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.371-372, Özaydın, Sultan Muhammed Tapar, s.100-101. 124 muharebede üstünlük Çavlı ve müttefiklerindeydi. Fakat tam bu sırada Çavlı’nın askerleri firar etmeye başlamışlardır. Bunun sebebi Musul’un elden çıkması ile Çavlı’nın kaybettiği itibarı idi. Çavlı kaçan askerlerini geri döndürmek için uğraşmışsa da başarılı olamamıştır. Canının derdine düşen Çavlı ise savaş alanını terk etmiştir. Böylece Melik Rıdvan ve müttefikleri, Çavlı’yı Suriye bölgesinden uzaklaştırmaya muvaffak olmuşlardır (Ekim/Kasım 1108).484 Tell-Bâşir savaşında aldığı hezimet sonrası Rahbe kentine çekilen Çavlı bir süre burada konaklamıştır. Buradayken Emir Mevdûd’a bağlı askerlerin Rahbe yakınlarında faaliyetlerini haber alan Çavlı, Rahbe’de kalamayacağını anlamıştır. Sultan Muhammed Tapar’ın himayesine sığınmaktan başka çaresini olmadığını düşünerek İsfahan’a gizlice gitmeye karar vermiştir. 17 gün içinde İsfahan’a varan Çavlı ordugâhını kurduktan sonra daha önce kendisine sultan tarafından elçilik vazifesi ile gönderilen Hüseyin b. Kutlugtekin ile görüşmüştür. Hüseyin’in, Muhammed Tapar yanındaki itibarına güvenen Çavlı yanına kefenini alarak Muhammed Tapar’ın huzuruna çıkmıştır. Sultan, kendisinden af talep eden Çavlı’yı geri çevirmedi ve ihsanlarda bulundu. 485 Sultan Muhammed Tapar’ın, Çavlı’yı affetmesindeki tek sebep onun emirlik vazifesinde sergilediği üstün meziyetleri olmalıdır. Yine bu üstün meziyetleri kendi yararına kullanmak isteyen Sultan, Çavlı’yı oğlu Çağrı’ya atabeg tayin ettiği gibi Fars bölgesi valiliğine atayarak sükûnetin sağlanmasını emretmiştir (1108/1109).486 Emir Çavlı valisi olduğu Fars bölgesine giderken yanında bulunan Melik Çağrı’ya Farsça “begirîd” yakalayınız kelimesini ezberlettirmiştir. Yaşı çok küçük olan Çağrı’nın bu kelimeyi devamlı olarak tekrar etmesi Çavlı için mühim idi. Nitekim bu kelime ile Fars bölgesinde kendisine rakip gördüğü nüfuz sahibi emirleri tek tek yok etmeyi planlıyordu. Bu maksat ile Sultan Melikşah’ın önemli emirlerinden olan Buldacı, Melik Çağrı’nın huzuruna davet edilmiştir. Hiçbir şeyden haberi olamayan Buldacı huzura kabul edildiğinde Çağrı ezberlediği şekilde yakalayın demiştir. Bu söz ile harekete geçen askerler Emir Buldacı’yı yakalayıp öldürmüşlerdir. 487 484İbnü’l-Adîm, Zübdetü’l-Haleb, s.109, Farac, Abû’l-Farac Tarihi, II, s.348-349, İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.373, Urfalı Mateos Vekayi-Nâmesi, s.235, Runcıman, Haçlı Seferleri, II, s.93, 485Farac, Abû’l-Farac Tarihi, II, s.349, İbnü’l-Esîr, El-Kâmil, X, s.373, Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.233- 234, Müneccimbaşı, Câmiu’d-Düvel, I, s.105. 486İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.410. 487İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.410-411, Müneccimbaşı, Câmiu’d-Düvel, I, s.107, Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.235. 125 Sultan Muhammed Tapar, Çavlı’ya Fars bölgesinde huzuru sağladıktan sonra Alamut Kalesi’ne sefer düzenlemesini emretmiştir. Alamut Kalesi’nde bulunan Batınîler yüzünden çok fazla şikâyet alan Sultan, veziri Ziyâülmülk b. Nizâmülmülk’ün de Çavlı ile birlikte yapılacak sefere katılması için göndermiştir. Vezir ve Çavlı, Alamut Kalesi’ni muhasara altına almışlarsa da kış mevsiminin ağır şartları yüzünden kuşatmayı kaldırmak zorunda kaldılar (1109).488 Çavlı, Batınî seferi dönüşü Fars bölgesine geldiğinde Şebânkâre reisi olan Hüsrev’i huzuruna davet etmiştir. Asıl adı Hasan b. Mübariz olan Husrev adıyla tanınan bu kişi Fesâ ve çevresindeki bazı yerlere sahipti. Husrev bu daveti Emir Buldacı’nın başına neler geldiğini biliyorum, ben yalnızca sultanın kölesiyim diyerek reddetmiştir. İstediğine kolayca ulaşamayan Çavlı, Husrev’i bertaraf etmenin yollarını aramaya başlamıştır. Yaptığı plana göre Çavlı, Husrev’in yaşadığı bu bölgede duramayacağını bu sebeple Sultan’ın yanına gideceğini duyurmuştur. Çavlı planı gereğince ağırlıklarını bırakıp İsfahan’a gitmek üzere yola koyulmuştur. Husrev’in elçisi Çavlı’nın sultanın yanına gittiğini ve tehlikenin geçtiğini Şebânkâre reisine anlatmıştır. Husrev korkacak bir durumun kalmadığını düşünerek sefahat âlemine dalmıştır. Düzenlediği tertibin işe yaradığı bilgisini edinen Çavlı, derhal saldırıya geçmiştir. Baskın sırasında kaçmayı başaran Husrev, İg Kalesi’ne zar zor sığınmıştır. Bu Kale’yi kuşatma altına alan Çavlı, savunma tedbirleri yüzünden başarı sağlayamadığı için Şiraz Kenti’ne dönmüştür. 489 Çavlı’nın bölgedeki bir diğer rakibi Karzuvî Şebânkâreleri’ydi. Karzuvîlerin reisi Ebû Sa’d b. Muhammed b. Mamâ’ydı. Şiraz’da bulunan Çavlı hazırlıklarını tamamladıktan sonra Kâzerûn şehrini fethetmiştir. Buradan Ebû Sad’ın sığındığı kaleyi kuşatan Çavlı, muhasaranın iki yıl sürmesi yüzünden barış görüşmeleri için elçi göndermiştir. Lakin Ebû Sad, Çavlı tarafından gönderilen elçiyi öldürtmüştür. Çavlı bu duruma tepkisiz kalarak tekrar elçi göndermiştir. Bu elçilerin akıbeti de daha öncekilerle aynı hazin sonu yaşamıştır. Fakat kaledeki erzak deposunun bitmesi ile Ebû Sad, Çavlı’ya canına dokunulmaması karşılığında sulh talebinde bulunmuştur. Çavlı bu isteği kabul edip kaleye hâkim olmuştur. Fakat Çavlı yanında bulunan Ebû Sad’a çok kötü davrandığı için onun kaçmasına sebep olmuştur. Ebû Sad’ın yakalanması için her yere haber gönderen Çavlı’nın bu emri kısa sürede yerine getirilmiştir. Çavlı’nın huzuruna çıkarılan Ebû Sad derhal öldürülmüştür. 490 488Hüseyîn, Ahbâr üd-Devlet, s.57, Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.204, Özgüdenli, Selçuklular, s.224-225. 489İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.411-412. 490İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.412, Merçil, Fars Atabegleri, s.12. 126 Harekâtına devam eden Çavlı Şebânkârelerin diğer bir kolu olan Şekânîler’e bir sefer düzenlemiştir. Fars sahil bölgesinde yaşayan Şekânîleri itaat altına alan Çavlı, reislerini de öldürmüştür. Çavlı’nın bir sonraki hamlesi Mes’ûdîler üzerine olmuştur. Mes’ûdîler, Şebânkârelere mensup olmakla birlikte Fîrûzâbâb bölgesine hâkimdiler. Çavlı, saldırdığı Mes’ûdîleri ortadan kaldırdığı gibi hâkim olduğu bölgeleri de ele geçirmiştir. 491 Çavlı daha sonra Şebânkârelere mensup olan İbrahim b. Mama’nın idaresinde bulunan Dârâbcird’e ilerlemiştir. İbrahim, Çavlı’nın üzerine geldiği haberini aldığında akrabası olan Kirman Meliki Arslanşah’ın yanına gitmiştir. Dârâbcird halkı Ten-i Renbe adı verilmiş bir hisara sığınmışlardır. Çavlı burayı kuşatma altına aldıysa da hisarın yüksek bir dağda konumlanması yüzünden başarılı olamamıştır. Bunun üzerine Çavlı kuşatmayı kaldırarak Kirman’a gidiyormuş gibi yapmıştır. Hisara girmek için bir plan uygulayan Çavlı geri döndüğünde birliklerini Arslanşah’ın gönderdiği kuvvetmiş gibi göstermiştir. Hisarda bulunan halk bu duruma itimat ettikleri gibi Çavlı ve kuvvetlerinin kalenin bulunduğu geçide girmelerine izin vermişlerdir. İçeriye giren Çavlı askerleri ve halkı öldürdükten sonra Şiraz’a geri dönmüştür.492 Çavlı’nın zulmünden kaçan Şebânkare üyeleri Kirman’a sığınmışlardır. Çavlı Şebânkâre ümerasının kendisine iade edilmesi için harekete geçmiştir. Çavlı, tertipleyeceği Kirman seferi için Hasan b. Mübariz ile anlaşmıştır. Çavlı Kirman’a hareket ettiğinde Şiraz kadısı Ebû Tâhir Abdullah’ı, Arslanşah’a elçi olarak göndermiştir. Tahir, Arslanşah’ın huzuruna kabul edildiğinde Çavlı’nın Şebânkâre ailesi üyelerini istediğini ve istediği gerçekleşir ise Kirman seferinden vazgeçeceğini bildirmiştir. Arslanşah kendisine sığınan kişileri iade edemeyeceğini bu yüzden onların affedilmesini istemiştir. Arslanşah’da niyetinin iyi olduğunu bildirmek için Çavlı’ya elçisini göndermiştir. Fakat Çavlı, isteklerinin yerine getirilmesi için Arslantaş’ın elçisine bol ihsanlarda bulunmuş ve kendi tarafına çekmek istemiştir. Elçi geri dönmek üzere yola çıktığında Sircan’da Arslanşah’ın ordusu ile karşılaşmış ve geri dönmelerini sağlamıştır. Önündeki engel böylece kaldırılan Çavlı, Kirman ve Fars bölgesi arasında bulunan Furg kalesini muhasara altına almıştır. Kuşatmadan haberdar edilen olan Arslanşah derhal Çavlı üzerine ani baskın düzenlemiştir. Çavlı kaçmayı başarırken çoğu askeri öldürülmüştür. Çavlı Furg’dan uzaklaşırken Ebû Sad’ın oğlu Fazlûye ve Hasan b. Mübariz onu yakalamışlardır. Çavlı öldürüleceğini düşünürken onlar böyle bir 491Merçil, Fars Atabegleri, s.12. 492İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.412-413, Merçil, Fars Atabegleri, s.12. 127 niyetlerinin olmadığını ittifak oluşturmak istediklerini söylemişlerdir böylece birlikte Fesa şehrine gitmişlerdir (1115).493 Çavlı uğradığı yenilgi üzerine tekrar Kirman’a sefer düzenlemek için hazırlıklar yaptığı sırada Melik Çağrı vefat etmiştir (1116). Çağrı’nın vakitsiz ölümü ile Çavlı’nın gücünün dayanağı ortadan kaybolmuştur. Bu sırada Kirman Meliki Arslanşah, Sultan Muhamed Tapar’a elçi göndererek Çavlı’nın kendisine karşı yapacağı seferi engellemesini istemiştir. Sultan ise bu teklifi reddederek Çavlı’nın isteklerini yerine getirmesinden başka çaresi olmadığını söylemiştir. İsfahan’dan, Kirman elçisinin ayrılmasından kısa bir süre sonra ise Emir Çavlı vefat etmiştir (Temmuz/Ağustos 1116).494 Emir Çavlı, Büyük Selçuklu Devleti’nin önemli emirlerindendir. Sultana iki kez isyan etmesine rağmen Muhammed Tapar tarafından her defasında affedilmiştir. Sultanın ondan vazgeçmemesinin sebebi iyi bir asker ve idareciliğinden faydalanmak olsa gerektir. Kendisine verilen her görevi layıkıyla yerine getiren Çavlı, nüfuzunu korumak ve genişletmek için Haçlılarla ittifak kurmaktan çekinmemiştir. Emir Çavlı, Şebânkârelilere yaptığı mücadeleyi Haçlılara karşı yapmış olsa idi onların ele geçirdikleri İslam şehirlerini geri alabilir aynı zamanda Suriye bölgesindeki ilerlemelerini durdurmayı başarabilirdi. Vizyon sahibi bir insan olan Emir Çavlı, Suriye bölgesinde kendisine karşı direnişte bulunacak bir güç olmadığı için bu yöreye kolayca hâkim olabilirdi fakat bunu görememiş olması hem İslam âlemi hem de Büyük Selçuklu Devleti için kayıplar yaşanmasına neden olmuştur. 30. Çökürmüş Büyük Selçuklu Devleti kumandanların olan Çökürmüş’ün tespit ettiğimiz ilk faaliyeti Fahrüddevle’nin emrinde Mervani Emirliği’ne karşı yapılan sefere katılmasıdır (1084). Emir Sadüddevle Gevherâyin’in maiyetinde buunan Çökürmüş uzun zamandır muhasara altında bulunan Cizre’yi fethetmekle görevlendirilmiştir. Cizre şehrinin önce gelen ailelerinden olan Vehbanoğulları, kalenin surlarında bulunan gizli kapılardan birini 493İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.413-414. 494İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.414, Merçil, Fars Atabegleri, s.14. 128 Çökürmüş’e göstermeleri ile Türk askerleri şehre hâkim olmuşlardır Fakat kaynaklarda Vehbanilerin neyin karşılığında böyle bir yardımda bulunduklarından bahsedilmemiştir.495 Musul hâkimi Kürboğa 1102 tarhinde vafat etmiştir. O ölmeden önce Sungurca’yı kendisine halef tayin etmiştir. Kürboğa’nın vefat etmesi ile Sungurca Musul’u teslim almıştır. Fakat Musul’un önde gelen kişileri Kürboğa’nın Hısn-Keyfa’daki naibi Musa’ya haber göndererek buraya davet etmişlerdir. Sungurca’yı öldüren Musa, Musul yönetimine hâkim olmuştur. Musul’da meydana gelen karşıklıklardan haberdar edilen Cizre hâkimi Emir Çökürmüş bu bölgeye ele geçirmek için yola çıkmıştır. Çökürmüş ilk önce yol güzergâhında bulunan Nusaybin’i zapt etti. Musa da bu sırada idarecisinden yoksun olan Cizre’yi ele geçirmek için hazırlıklara başladı. Taraflar karşı karşıya geldiğinde ise Musa’nın askerleri ihanet ederek Çökürmüş’ün tarafına geçtiler. Kuvvet kaybı yaşayan Musa mevcut şartlarda muharebeyi kaybedeceği için Musul’a geri dönmüş ve Artukoğlu Sökmen’den yardım istedi. Musul’a hâkim olmak gayesi ile yola çıkan Çökürmüş, Musa’yı takibe koyularak sığındığı kaleyi kuşattı. Bu sırada süretle hareket eden Sökmen’in gelmesi ile Çökürmüş geri çekilmek zorunda kaldı. Musa, Çökürmüş’in muhasarayı kaldırması ile Sökmen’i karşılamak için kaleden çıktıgı sırada Kürboğa’nın köleleri tarafından öldürüldü. Suikastin sebebi kaynaklarda ifade edilmemektedir fakat Sungurca’nın yönetimini isteyen askerler tarafından öldürülmüş olması muhtemeldir. Musa’nın öldürülmesiyle Sökmen, Hısn Keyfa’ya geri dönerken Çökürmüş ise gelip ikinci defa Musul’u kuşattı. Şehri savunacak idarecisi dahi olmayan Musul halkı birkaç gün içerisinde sulh talebi ile şehri Çökürmüş’e teslim etti (1101-1102).496 Selçuklu emirlerinin hâkimiyet sahalarını genişletme siyasetleri yüzünden Haçlılar Suriye bölgesinde önemli başarılar kazanmışlardır. Çökürmüş ile Sökmen’in, Musul’da bulunmasından yararlanan Baudouin, Antakya Prinkepsi Bohemond ve Tancred yardıma çağırarak Harran’ı kuşatma altına almıştır. Harran’ın, düşme tehlikesine karşı Sökmen ve Çökürmüş ittifak oluşturmuşlardır. Resülayn’da birleşen Müslüman askerlerinin sayısı 10 bini bulmaktaydı497. İki taraf Harran yakınlarında bulunan Belih Çayı yakınlarında savaştılar. Müslüman askerleri kendilerine verilen emir ile Haçlıların saldırması ile geri 495Yinanç, Türkiye Tarihi, It, s.117, Kafesoğlu, Sultan Melikşah, s.45, Kafesoğlu, Selçuklu Tarihi, s.64. 496İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.279-280, Verdî, Bir Ortaçağ Şairi, s.59. 497İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.303. 129 çekildiler. Haçlıların bir süre kendilerini takibe koyulmalarına müsaade eden Müslüman askerleri taktikleri uyarınca geriye dönerek Frankları pusuya düşürdüler. Bu sayede Haçlı askerleri imha edilirken pek çoğu da esir alındı. Haçlı Kontları Baudouin ve Joscelin de esir alınanların arasındaydı. Zaferden sonra ganimet paylaşımı yapılmıştır. Fakat Çökürmüş’ün askerleri ganimetten az pay aldıklarından yakınmıştır. Üstelik esir edilen Haçlı Kontları, Sökmen’in çadırına götürüldü. Adamlarını haklı bulan Çökürmüş Sökmen’in çadırından esirlerin alınıp kendisine getirilmesini emretti.498 Sökmen ise bu hadiseyi uzatmayarak Haçlılara karşı kazanılan savaşı gölgelememiş ve müttefiki Çökürmüş’e karşı bir harekette bulunmamıştır. Çökürmüş harekâtına devam ederek Harran’a ilerlemiş ve burayı ele geçirdikten sonra bir adamını kendisinin yerine işleri yürütmesi için vekil bıraktıktan sonra Urfa’ya gitti. Tancred ise bu sırada Urfa’nın savunulması için surları onarmıştır. Urfa’ya gelen Çökürmüş’ün ilk saldırısı şehirde bulunan Ermenilerin sayesinde geri püskürtülmüştür. Urfa savunmasına bir diğer Haçlı lideri olan Bohemund’un yardıma gelmesiyle iki kuvvet arasında kalan Çökürmüş, bütün ağırlıklarını bırakarak Musul’a geri döndü.499 Berkyaruk ve Muhammed Tapar arasında yapılan anlaşma (1104) gereğince Musul, Tapar’ın hâkimiyet sahası içinde kalıyordu. Çökürmüş ise bu durumu kabul etmeyerek sadece Berkyaruk’a karşı sadakat yükümlülüğünün olduğunu Tapar’a bildirmiştir. Muhammed Tapar elçileri vasıtası ile Çökürmüş’e itaat etmesi karşılığında Musul’u ondan almayacağını söylemesine rağmen Çökürmüş, Berkyaruk’un kendisine mektup gönderdiğini ve bu mektupta şehrin kendisinden başka kimseye teslim edilmemesini emrettiğini, bu sebeple şehri teslim etmeyeceği şeklinde bir cevap vermiştir. Muhammed Tapar hâkimiyet sınırlarının yok sayılması ile Musul’u kuşattı. Çökürmüş savunma tedbirleri sayesinde Musul saldırılara karşı korunurken Sultan Berkyaruk’un vefat ettiği haberi geldi. Bu durumda Büyük Selçuklu Devleti’nin bütün mirası Muhammed Tapar’a intikal edince Çökürmüş mevcut durumda itaat etmekten başka çaresinin kalmadığını anlamış ve şehir halkı ileri gelenlerini toplayarak iştişare yapmıştır. Görüşmeye katılanlar Çökürmüş’e, mallarımız ve canlarımız senin emrinde senin korumandadır, sen her şeyin daha iyisini bilirsin dediler. Bu cevap ile Çökürmüş, Sultan Muhammed Tapar’a elçisini göndedi ve 498Azîmî Tarihi, s.40, İbnü’l-Adîm, Zübdetü’l-Haleb, s.103, İbnü’l Verdî, Bir Ortaçağ Şairinin Kaleminden Selçuklular, s.60-61, İbnü’l-Esir, El Kâmil, X, s.303-304, Runcıman, Haçlı Seferleri, II, s.33-36, Sevim, SuriyeFilistin Selçuklu, s.111. 499İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.304, Runcıman, Haçlı Seferleri, II, s.36-37. 130 Vezir’i Sa’dülmülk’ün gönderilmesini istedi. Sa’dülmülk, Çökürmüş’in yanına geldiğinde itaat etmesi için telkinlerde bulunmuş ve affedilebilmesi için sultanın yanına gitmesi gerektiğini söylemiştir. Çökürmüş, Muhammed Tapar’ın huzuruna çıktığında beklediğinin aksine sultan onu iyi karşılamış ve hürmet etmiştir. 500 Halep Selçuklu Meliki Rıdvan, Haçlıların ilerleyişini durdurmak için Bağdat şahnesi İlgazi, İspehdüd Sabâve, Çökürmüş’ün damadı Alpı b. Arslanşah ve bazı emirler ile ittifak kurmuştur. Fakat İlgazi, Haçlılar ile mücadeleye girişilmeden önce Çökürmüş’ün idaresi altındaki yerleri ele geçirip elde edilen asker ve para sonrasında Haçlılar ile savaşılması teklifinde bulunmuştur. Yapılan teklifi olumlu karşılayan müttefik kuvvetleri Nusaybin’e hareket ettiler. Çökürmüş’ün askerleri meydan savaşı yapmamak için kaleye kapanmışlardır. Kaleden atılan bir ok ile Alpı yaralanmış ve Sincar’a geri dönmek zorunda kaldı. Çökürmüş’ün hâkimiyeti altındaki topraklar işgal edilirken kendisi el-Hâmme’de hastalığının tedavisi için kaplıcalarda istirahatteydi. Nusaybin’i savunmak için yola çıkan Çökürmüş ayrıca girişimleri sayesinde Rıdvan’ın bazı adamlarını yanına çekmeyi başardığı gibi Halep melikine gönderdiği elçisi ile “Sultan Muhammed beni muhasara etti, ama hiçbir şey elde edemedi ve sonunda barış yolunu seçti. Eğer senin ve başkalarını da bildiği gibi, müsfit ve belâlı bir adam olan İlgazi’yi yakalarsan ben seninle beraberim; adamlarımla, silah ve mallarımla sana yardım ederim” sözlerini iletti. Çökürmüş’ün teklifini daha makul bulan Rıdvan, İlgazi’yi Nusaybin Kalesi’ne hapsettirdi. İlgazi’nin emrindeki Türkmenler reislerinin hapsedilmesi üzerine ordugâhta isyan çıkarmışlardır. Can güvenlği tehlikeye giren Rıdvan, Nusaybin’den Halep’e dönmüştür. Çökürmüş, Rıdvan ile savaşmak için TellYa’fer’e geldiğinde haberciler, İlgazi’nin hapsedildiği söylemişlerdir. Çökürmüş bunun üzerine kendisine karşı ihanet etmekle suçladığı damadı Alpı’yı cezalandırmak için Sincar’a gitti. Şehrin zarar görmesini istemeyen Alpı adamlarına kendisini Çökürmüş’e götürmelerini istedi. Aldığı ok darbesi ile ağır yaralı bulunan Alpı’yı gören Çökürmüş onun haline acıdığı için affetti. Fakat Sincar’a geri dönen Alpı’nın vefat etmesi ile halk Çökürmüş’e isyan etti. Çökürmüş bu kargaşaya son vermek için askerlerine saldırı emrini vermişse de Alpı’nın 500İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X,310-311, Müneccimbaşı, Câmiu’d-Düvel, I, s.98, Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.219-220, Runcıman, Haçlı Seferleri, II, s.90. 131 kardeşi ve amcası Çökürmüş’e gelerek bağışlanma talebinde bulundular. Şefaat talebine olumlu yanıt veren Çökürmüş, Musul’a geri döndü.501 Musul’a geri dönen Çökürmüş bu sefer de Sultan Muhammed Tapar tarafından gönderilen Çavlı tehlikesi ile karşı karşıya kalmıştır. Çökürmüş, daha önce Muhammed Tapar’a itaatini sunmuştu fakat ödemekle yükümlü olduğu vergileri göndermekte zafiyet gösterdi. Muhammed Tapar, Çökürmüş’ün bertaraf edilmesi için Musul ve çevresini Çavlı’ya iktâ verdi. Çökürmüş, topraklarının Çavlı’ya verilmesiyle savunma tedbirlerini arttırdığı gibi ek kuvvet sağlamak amacıyla kendisine yakın emirlerden yardım istedi. Bu sırada Erbil idarecisi Ebû’l-Heyca, idaresi altında bulunan Bevâzic’in Çavlı tarafından işgal edildiğini acele yardıma gelmez ise onun yanında yer almak zorunda kalacağını Çökürmüş’e bildirdi. Yola çıkan Çökürmüş Erbil yakınlarında bulunan Bâbelka Köyü’nde Ebû’lHeyca’nın askerleriyle birleşti. Fakat tam bu sırada Çavlı bin kişilik kuvveti ile Bâbelka Köyün’e baskın yaptı. Taraflar karşılaştığında Çökürmüş’ün birliği ilk saldırıda dağıldı. Felç halde bulunan ve mahfe içinde bulunan Çökürmüş kaçamadığı için Çavlı’nın askerleri tarafından esir edildi. İdarecilerinin esir edilmesinden sonra Musul’un ileri gelenleri Çökürmüş’ün küçük yaştaki oğlu Zengî’yi yeni emir tayin ettiler. Kale komutanı Guzoğlu, kentin Çavlı tarafından ele geçirilmemesi için Türkiye Selçuklu Sultanı I.Kılıçarslan’ı ve Aksungur el-Porsukî’yi Musul’a davet etmiştir. Musul’u muhasara altına alan Çavlı, Çökürmüş’ü her gün kalenin önüne götürerek şehrin teslimini istedi. Emirlerinin haline üzülüp şehrin teslim edileceğini düşünen, Çavlı umduğunu alamadan Çökürmüş hapsedildiği kuyuda vefat etti.502 31. Çubuk Emir Çubuk, Türkmen asıllı bir komutandır. Çubuk’un Türkmen asıllı olduğunu bazı kaynaklarda yer alan Emîrü’t-Tükmân ve Türkmâni künyesi ile anılmasından anlıyoruz.503 Karmisin bölgesi hâkimi olarak anılan Çubuk’a bu bölgenin hangi yılda veya hangi hizmet karşılında verildiği bilinmemektedir.504 Diğer yandan Emir Çubuk’un nerede ve hangi yılda 501 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, s.326-327, Runcıman, Haçlı Seferleri, II, s.90, Sevim, Suriye-Filistin Selçuklu, s.112- 113. 502Müneccimbaşı, Câmiu’d-Düvel, I, s.102, İbnü’l Verdî, Bir Ortaçağ Şairinin Kaleminden Selçuklular, s.66, Urfalı Mateos Vekayi-Nâmesi, s.231, İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, s.339-340, Kesik, “ Cenâbi’ye Göre”, s.238-239, Runcıman, Haçlı Seferleri, II, s.91. 503İbnu’l-Cevzî, Mir’atü’z-Zaman, s.227, İbnül-Esîr, el-Kâmil, X, s.343. 504Cahen, Türklerin Anadolu’ya İlk Girişi, s.41, İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.176. 132 doğdugu tespit edilemezken Büyük Selçuklu bünyesine hangi tarihte dâhil olduğu da belli değildir. Şerefüddevle Müslim 1081-1082 yılında Numeyroğullarından Harran kentini almıştır. Müslim fetih harekâtını genişleterek Suriye-Filistin bölgesi hâkimi Tutuş ile nüfuz mücadelesine girmiştir. Bu sırada Numeyroğullarının elinden aldığı Harran kentinde halk isyan başlatmıştır. Numeyri ailesinden İbn Utayr ve kadı İbn Hulba, şehri teslim etmek için Emir Çubuk’a haber gönderdiler. Bu davete olumlu yanıt veren Çubuk Bey, Harran’ı teslim almak için yola çıktı. Fakat şehrin hâkimi Müslim ondan önce Harran’a ulaşmış ve şehri kuşatmaya başladı. Şehrin kadısı ve ileri gelenleri Emir Çubuk’a yaptıkları daveti Müslim’den gizleyerek şehri savundu. Harran’a gelen Emir Çubuk Cüllab Çayı yakınında Müslim ile yaptığı mücadelede pek çok askerini kaybedince Harran’ı terketti.505 Harran’dan dönen Emir Çubuk, Melikşah’ın emri ile 1083 yılında gerçekleştirilen Diyarbakır seferine katıldı. Topraklarının işgal edilmesiyle Mervani Emiri Nasruddevle, Musul Emiri Müslim’den yardım talebinde bulundu. Yardıma gelen Müslim, Selçuklu kuvvetlerinin sayıca üstün olmasından dolayı başkumandan Fahrüddevle ile irtibata geçerek sulh talebinde bulundu. Fahrüddevle bu sulh isteğine olumlu yanıt vererek savaşa katılan Emir Artuk’tan askerlerini geri çekmesini emretti. Artuk Bey’in bu teklife olumsuz yanıt vermesi ile emirler arası bir gerilim yaşanmıştır. Bu olayın gecesi başkomutan Fahrüddevle’den habersiz, Selçuklu askerleri Müslim’in ordugâhına ani bir baskın düzenlemiş ve mallarını yağmalamışlardır. 506 Çoğu kaynaklar bu baskına kimin kumanda ettiğini bildirmezlerken Bondari, bu baskının Emir Çubuk kumandasında gerçekleştiğini kaydetmiştir.507 Bu baskın ile Emir Çubuk muhtemelen bir sene önce Harran’da uğradığı yenilginin intikamını Müslim’den almış olmak istemiştir. Mervani Devleti toprakları tek tek fethedilirken Âmid şehri, Fahrüddevle’nin oğlu Zaîmüddevle tarafından ele geçirilmiştir. Şehrin idaresi Zaîmüddevle’ye bırakılırken Çubuk 505İbnu’l-Cevzî, Mir’atü’z-Zaman, s.252, Cahen, Türklerin Anadolu’ya İlk Girişi, s.41, Kafesoğlu, Sultan Melikşah, s.37-38. 506İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.125, İbnu’l-Cevzi, Mir’atü’z-Zamân, s.259, Farac, Abû’l-Farac Tarihi, II, s.330, Kafesoğlu, Sultan Melikşah, s.40, Sevim, Ünlü Selçuklu Komutanları, s.61, Sevim, Anadolu’nun Fethi, s.103, Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.129, Özgüdenli, Selçuklular, s.173. 507Bondâri, Irak ve Horasan, s.77 133 Bey de şahneliğe tayin edilmiştir. 508 Bir yılı geçkin süredir devam eden Meyyâfârikin kuşatması Gevherâyin’in katılması ile sonlandırılmıştır. Fetih harekâtında pek çok yararı bulunan Çubuk Meyyâfârikin şahneliğine atanırken Harput da ona iktâ olarak verildi.509 Emir Çubuk, iktâsı olan Harput ve çevresinde fetih harekâtına girişmeden önce hâkimiyet bölgesinde gerçekleşen bazı mücadelelere dâhil olmuştur. Süleyman Şah, Antakya kentini ele geçirdikten sonra Emir Müslim ile karşı karşıya gelmiştir. Müslim’in bu durumdan rahatsız olmasının sebebi ise Antakya idarecesi kendisine haraç ödemekteydi. Müslim bu vergiyi Süleymanşah’tan talep etti ve bu isteği reddedildiğinde taraflar arasında savaş vuku bulmuştur. Müslim’in ordusunda yer alan Türkmenlere kumanda eden Çubuk savaş başladığında Süleyman Şah’a safhına katıldı. Bu ihanet karşısında güç kaybeden Müslim, Süleyman Şah karşısında tutunamayarak yenildi. (1085).510 Çubuk Bey’in bu taraf değişikliğinin sebebi milli duygular mıdır yoksa öteden beri gelen Müslim’e karşı kini midir bilemiyoruz. Bu hadisenin hemen ardından Çubuk Bey, Türkiye Selçuklu Devleti ve SuriyeFilistin Melikliği arasında cereyan eden müceledeye dâhil olmuştur. Süleyman Şah’ın Halep’i kuşatması ile şehrin hâkimi Tutuş’dan yardım isteğinde bulunmuş ve kenti kendisine teslim edeceğini bildirdi. Halep’e sahip olmak isteyen Tutuş Ayn Seylem bölgesinde Süleyman Şah’la karşılaştıktan kısa bir süre sonra Emir Çubuk, Süleyman Şah’ı yanından ayrılarak Tutuş’un safhına geçti.511 İktâsı olan Harput’u Ermeni derebeyi olan Philaretos’un elinden alan Çubuk Bey, ismi verilmeyen fakat Harput yakınlarında bulunan başka bir kaleyi daha fethetti. Bu kalenin hâkimi Efrencî, pek çok Müslümanı öldürür ve yol keserdi. Çubuk, Efrenci’ye hediyeler gönderip dostluk kurmak istedi ve ona yaptığı faaliyetlerde yardımcı olma teklifinde bulundu. Arzu ettiği dostluğu kurmayı başaran Çubuk, Efrenci’den ele geçirmek istediği bir kale için yardım göndermesini talep etti. Efrencî’nin askerleri Çubuk Bey’in yanına geldiğinde onları alı koyarak, Efrencî’nin hâkim olduğu kaleye götürdü. Efrencî’nin teslimini isteyen Çubuk, aksi takdirde askerleri öldüreceğini ve kaleye zorla hâkim olacağını 508Diğer kaynaklarda bu bilgi yer almamaktadır. Mükrimin Halil Yınanç, “Diyarbekir”, İA., III, MEB, İstanbul 1977, s.612. 509Yinanç, Türkiye Tarihi, s.118, Özgüdenli, Selçuklular, s.174, Cahen, Türklerin Anadolu’ya İlk Girişi, s.41, İbn’ül-Erzak, Mervanî Kürtleri, s.193. 510İbnu’l-Cevzî, Mir’atü’z-Zaman, s.267, İbnü’l-Esir, el Kâmil, X, s.133, Ekinci, Orta Çağ, s.62-63. 511İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.133-134. 134 bildirdi. Bunun üzerine korkuya kapılan halk Efrencî’yi teslim etmiştir. Çubuk Bey’de onun derisini yüzdürmek suretiyle öldürttü.512 1085 yılından sonra uzun süre bilgi edinemediğimiz Emir Çubuk, 1092 yılında Hicaz ve Yemen bölgesinin fethi ile görevlendirilmiştir. Sultan Melikşah’ın emri ile oluşturulan ordunun başkumandanı Sadüddevle Gevherâyin olurken Çubuk, Yarınkuş, Törşek de yardımcı komutan olarak görevlendirildi. Yemen ve Aden itaat altına alınırken Çubuk’un bu seferdeki faaliyetleri hakkında bilgi sahibi değiliz.513 Melikşah’ın ölümünden sonra saltanat mücadelesine girişen Tutuş, Diyarbakır, elCezire ve Meyyâfârîn’i ele geçirip bu bölgelere idareciler tayin etmiştir. Meyyâfârîkin’in işlerini yürüten Ebû Tahir b.-el Anbâri, Tutuş’tan korkarak Harput’a sığınmıştır. Tutuş şehirde bulunan Çubuk’un kız kardeşinden Anbâri’nin teslimini istemiştir. Teklifinin reddedildiği takdirde alıkoyduğu Çubuk’u öldüreceğini bildirmiştir. Abisinin öldürülmemesi ve Harput halkının zarar görmemesini isteyen Çubuk’un kız kardeşi Anbâri’yi teslim etmek zorunda kaldı.514 Yemen’in fethinden ne zaman döndüğü bilgisi bulunmayan Çubuk Bey’in hangi şartlar altında Tutuş’un yanına gittiği ve bu olaydan sonra akıbetinin ne olduğu hakkında da bilgi mevcut değildir. 32. Dilmaçoğlu Dilmaçoğlu, Afşin, Ahmed Şah, Duduoğlu gibi önemli Selçuklu komutanları ile birlikte Anadolu’da faaliyetlerde bulunmuştur. Yaptıgı fetihler, katıldığı harekâtlardaki rolü ve hayatı hakkında sınırlı bilgilere sahibiz. Dilmaçoğlu ile ilgili bilgiye en erken 1069 yılında rastlıyoruz. İsmi anılan Türkmen beyleri ile Anadoluya harekâta başlayan Dilmaçoğlu, Bizans İmparatoru’nun gönderdiği kuvvetleri mağlup ederek sayısız ganimet elde etti. Romanos Diogenes söz konusu akınları durdurmak için askerlerine komuta etmek suretiyle sefer düzenledi. Membiç şehrini kuşatma altına alan İmparator, Afşin ve diğer emirlerin Amuriyye kentini ele geçirdiklerini haber 512İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.343. 513Kafesoğlu, Sultan Melikşah, s.121, İbnü’l-Esir, el Kâmil, X, s.176. 514Gülay Ögün Bezer, “Harput’ta Bir Türkmen Beyliği Çubukoğulları”, Belleten, LXI, S.230, 1997, s.85-86. 135 aldığında derhal muhasarayı kaldırmak zorunda kaldı. Fakat Selçuklu birliklerine yetişemeyen İmparator merkeze geri döndü.515 Yaklaşık altı sene boyunca kaynaklarda ismi geçmeyen Dilmaçoğlu, Suriye’ye giden Türkmen emirleri arasındadır. Dilmaçoğlu, Mirdasi emiri Sabık’a yardım etmek için Halep’e gitti. 1076 yılında Ahmed Şah ve Dilmaçoğlu’nun yardımı ile Emir Sabık, kardeşi Vessâb’ı yenerek Halep’deki hâkimiyetini kesinleştirmiştir. Dilmaçoğlu kısa bir süre sonra Ahmet Şah’ı ziyafet için davet ettiği sırada tutuklatarak hapsettirdi. Bu tutuklatmanın sebebi muhtemelen ele geçirilen ganimetlerin paylaşımından Dilmaçoğlunun rahatsız olmasıdır. Emir Sabık pek çok yararını gördüğü Ahmed Şah’ın tutuklandığını öğrendiğinde Dilmaçoğlu’na fidye ödeyerek kurtardı.516 Dilmaçoğlu, 1077 yılında Tutuş’un emrine verilen askerler arasındadır. Lakin Tutuş’un, Atsız’ı haksız yere öldürmesi yüzünden onun yanından ayrılmıştır. 517 Kaynaklarda bu gelişmeden sonra Dilmaçoglu’nun adı zikredilmemektedir. Emir Afşin’in de Tutuş’un yanından aynı sebepten ayrıldığını bildiğimiz için Dilmaçoğlu’nun da onunla birlikte Diyarbekir bölgesine gittiği tahmininde bulunabiliriz. İlerleyen zamanda Anadolu’da Bitlis merkezli kurulmuş olan Dilmaçoğlu beyliğini görmekteyiz. M. Halil Yınanç’ın görüşüne göre Tutuş’un yanından ayrılan Dilmaçoğlu birkaç yıl sonra gerçekleşen Âmid seferine katılmış ve buradaki başarılarından dolayı Fahrüddevle b. Cüheyr tarafından Bitlis ona iktâ olarak verilmiştir. 518 Fakat ana kaynaklarda bu sefere katılan emirler ayrıntılı olarak verilirken Dilmaçoğlu ismi zikredilmemektedir. Dilmaçoğlu Beyliği muhtemelen Dilmaçoğlu’nun vefatından kısa bir süre sonra oğlu veya kardeşi tarafından kurulmuş olmalıdır. 33. Dinar Dinar, Melik Yakutî’nin emrinde Anadolu’yu fethetmek için görevlendiren komutanlardandır. Dinar hakkındaki bilgilere Anadolu’yu gelen diğer emirlerden daha erken bir tarihte rastlıyoruz. 515Sevim, Anadolu’nun Fethi, s.48, Urfalı Mateos Vekayi-Nâmesi, s.137. 516Ali Sevim, Suriye-Filistin Selçuklu, s.47-49, İbnü’l Adim, Zübdetü’l-Haleb, s.36-38, Al-Adîm, Buğyat AtTalab, s.68-69, İbnü’l Cevzi, Mir’âtü’z-Zamân, s.220. 517Ali Sevim, “Dilmaçoğulları”, DİA., IX, İstanbul 1994, s.301-302. 518M. Halil Yınanç, “Bitlis”, İA.,MEB., İstanbul 1979, s.662. 136 Tuğrul Bey, hâkimiyet alanını genişletmek için sistemli bir şekilde Anadolu’ya seferler tertipletmiştir. Emir Dinar da, Tuğrul Bey’in emri ile 1058 yılında Anadolu’ya yönelmiştir. Yakutî’nin emrinde Anadolu’ya gelen Selçuklu kuvvetleri ikiye ayrılmıştır. Emir Dinar kuvvetleri ile birlikte Fırat ırmağı yönünde hareket etmiştir. Malatya şehrine gelen Dinar burada karargâhını kurdu. Bu sırada Dinar ile Gürcü Liparit’in oğlu ittifak yapmıştır. Liparit’in oğlu, Emir Dinar’a bölge için öncülük etmiştir. Bu ittifakın hangi şartlar altında yapıldığı bilinmemektedir. 3 bin kişilik kuvvetiyle kuşatmayı sürdüren Dinar çevre kentleri de akınlar düzenleyerek yağma faaliyetlerinde bulundu. Malatya’yı ele geçirmeye muvaffak olan Dinar devam eden çarpışmalar sırasında aldığı ok darbesi ile şehit oldu.519 Urfalı Mateos bu seferin tarihini 1069 olarak vermekle birlikte Dinar ve askerlerinin yağmalarını bitirdikten sonra İran’a döndüklerini söylemektedir.520 34. Duduoğlu 1069 senesinde Afşin, Ahmed Şah, Dilmaçoğlu, Mehmed ile birlikte Emir Duduoğlu güney ve doğu bölgelerinden Anadolu’ya akınlarda bulunmuşlardır. Bizans İmparatoru, Selçuklu akınlarına engel olmak için birliklerini gönderdiyse de bunlar başarı gösteremedikleri gibi geri çekilmek zorunda kaldılar. İmparator daha sonra söz konusu akınları durdurmak amacıyla bizzat kendisinin katıldığı bir sefer tertipledi. Selçuklu komutanları Amuriyye’yi ele geçirdiklerinde Bizans İmparatoru, Selçuklu emirlerini takibe koyulduysada onlara yetişemeyerek İstanbul’a geri döndü.521 1073 yılında Artuk, Tutak, Afşin, Dilmaçoğlu ve Duduoğlu tekrar Anadolu’ya yöneldiler. Bu akınları durdurmak için yeni Bizans İmparatoru Mikhail Dukas Anadolu’ya ordu sevk etmiştir.522 Lakin Duduoğlu’nun bu akınlar sırasındaki rolü hakkında bilgiye sahip değiliz. Yaklaşık beş sene hakkında bilgi edinemediğimiz Duduoğlu’nu, Sultan Melikşah Suriye, Filistin bölgesi hâkimi Atsız Bey’in öldürülmesinden sonra Halep bölgesine tayin 519Farac, Abû’l-Farac Tarihi, II, s.312, Sevim, Suriye-Filistin Selçuklu, s.5-6, Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.49, Sevim, Ünlü Selçuklu Komutanları, s.6, Köymen, Selçuklu Devri, s.261-262, Yusuf Ayönü, Selçuklular ve Bizans, TTK. Yay., Ankara 2021, s.25, Koca, Türkiye Selçukluları, s.22, Yinanç, Türkiye Tarihi, s.47. 520Urfalı Mateos Vekayi-Nâmesi, s.107-108. 521Azîmî Tarihi, s.22, Yınanç, Türkiye Tarih, s.78. 522Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.111. 137 edilen Tutuş’un emrine verilmiştir (1079). 523 Emir Duduoğlu’nun daha sonraki faaliyetleri hakkında bilgi bulunmamaktadır. 35. Erdem Emir Erdem hakkında kaynaklarda sınırlı bilgi bulunmaktadır. Kendisi Tuğrul Bey’in son dönemleri ile Alparslan’ın Sultan olduğu ilk dönemlerde ifa ettiği komutanlık görevi ile görülmektedir. Sultan Tuğrul, halifenin kızı ile evlilik hazırlıkları için Bağdat’ta bulunduğu sırada Musul Emiri İbrahim Yınal’ın isyan hazırlıkları içinde olduğu bilgisi ulaşmıştır. Bu durumdan endişelenen sultan, tecrübeli emirlerinden Savtekin’i kardeşinin üzerine göndermiş ve Bağdat’a getirmesini emretmiştir. İbrahim Yınal’ın Musul’u terk etmesi üzerine bu bölgenin komutanlığına Erdem’in yanı sıra bazı önemli Selçuklu emirleri tayin edildi. Bu bölgede sayıca az birliğin kalmasından faydalanmak isteyen Arslan Besâsîrî, Musul’u dört ay kuşatmanın ardından zapt etmeyi başardı. Emir Erdem ve diğer komutanlar güçlükle Bağdat’ta bulunan Sultan Tuğrul’un yanına sığındılar.524 İbrahim Yınal’ın, Tuğrul Bey’e ikinci kez isyan etmesi üzerine Besâsîrî ona bir elçi göndermiş ve sultana karşı birlikte hareket etmeyi, bu sayede Selçuklu Devleti’ni daha kolay ele geçirebileceğini söylemiştir. 525 Bu isyanı bastırmak konusunda zor durumda kalan Sultan Tuğrul’a, Çağrı Bey’in oğulları Alparslan, Kavurd ve Yakutî yardıma gitmişlerdir. Çağrı Bey’in oğulları, İbrahim Yınal’ı Heftâb Pûlân’da mağlup Tuğrul Bey’in emri ile infaz etmişlerdir. İbrahim Yınal’ın öldürülmesinin ardından Besâsîrî Kûfe’ye çekilmeyi daha uygun bulmuştur. Kûfe Valisi Dübeys Mezyed b. Münzir, Besâsîrî ile anlaşarak askeri yardımda bulunmuştur. Sultan Tuğrul, Erdem, Hûmartekin ve Savtekin’i, Besâsîrî tehlikesini ortadan kaldırmak için görevlendirdi. Çarpışma sırasında Besâsîrî atına isabet eden bir ok sayesinde yere düşmüştür. Gümüştekin onun başını keserek öldürdü.526 Sultan Tuğrul’un ölümünden kısa bir süre önce tahtta hak iddia ederek isyan etmiş olan Kutalmış 1063 yılında Girdkûh Kalesi’ni kuşatmıştır. Sultan Tuğrul’un ölümü ile tahta 523Yınanç, Türkiye Tarihi, s.86. 524Anonim, Tarîh-i Âl-i Selçuk,s.20, İbnu’l-Cevzi, Mir’âtü’z-Zaman, s.47, Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri,s.55. 525Rivayete göre Besâsîrî, İbrahim Yınal’ı Selçuklu devletin tek başına hâkim olması için kışkırtmış ve yardım edeceğini bildiren bir mektup göndermiştir. İbnu’l Cevzi, Mir’âtü’z-Zaman, s. 48. 526Anonim, Tarîh-i Âl-i Selçuk, s.21, Al-Bondârî, Irak ve Horasan, s.17, İbnü’l-Esîr, el-Kamil, IX, s. 491, İbnü’l Cevzî, El-Muntazam, s.63, İbnu’l Cevzi, Mir’âtü’z-Zaman, s.80, Özgüdenli, Selçuklular, s.110. 138 geçmek isteyen Alparslan öncü kuvvetlerin başında Hacibi Erdem’i, Kutalmış’ın üzerine gönderdi. Kasım ayında iki ordu Milh köyü yakınlarında karşılaştı. Yenilen Selçuklu öncü kuvvetleri geri çekilerek Milh köyünde bulunan bir kaleye sığınmak zorunda kaldı. Emir Erdem, Sultan Alparslan’a geri çekilmek zorunda kaldıklarını bildirdi.527 Bu durum üzerine Sultan bizzat kendisi sefere çıkarak Kutalmış’ın üzerine yürüdü. Ordusu yenilen Kutalmış kaçarken atından düşerek öldü.528 36. Enmû b. Atabek Sultan Melikşah’a isyan etmiş olan ordu kumandanı Enmû b. Atabek, 27 Temmuz 1077 tarihinde öldürülmüştür. Mir’âtü’z-Zamân Fî Târihi’l-Âyân adlı eser haricinde başka kaynakta bu olay ve emirin ismine rastlanılmamıştır.529 37. Fahrüddevle Ebû Nasır Muhammed b. Muhammed Cehîr Sultan Melikşah’ın saltanatı sırasında gerçekleşen önemli harekâtlardan birisi de Güneydoğu Anadolu bölgesinin Büyük Selçuklu Devleti sınırlarına dâhil edilmesidir. Diyarbakır bölgesine hükmeden Mervanoğulları 1059 tarihinde Tuğrul Bey’e tabi olmuşlardır.530 Mervani hükümdarı Nizameddin Ebu’l Kasım Nasr’ın ölümü ile oğlu Nasıruddevle Ebu’l Muzaffer Mansur başa geçmiştir. Mansur tecrübeli Müslüman veziri Ebû Tahir Enbârî’yi yönetimden uzaklaştırarak Hristiyan tabip Ebû Salim’i vezirlik makamına tayin etmiştir. Mansur’un iş bilmez bir kişiyi devletin en önemli kademesine ataması, bütün işleri onun eline bırakmıştır. 1078 yılında Fahrüddevle Ebû Nasr Muhammed b. Muhammed b. Cehîr531 Abbâsî Halifeliği’nin vezirliğinden azledildikten sonra Büyük Selçuklu Devleti Sultanı Melikşah’ın yanına gitmiştir. Esasen Fahrüddevle, Nasrüddevle Ahmed döneminde Mervani Emiri Vezirliği makamına getirilmişti. 1064 yılında Abbasi Halifesi el-Kaim, Mervani Emiri Nizameddin’e ulaşarak İbn Cehîr’i kendisine vezirlik yapması için istemişti. Emir Nizameddin bu isteği kabul ederek pek çok hediyelerle birlikte onu Bağdat’a gönderdi. 527İbnu’l-Cevzî, Mir’âtü’z-Zaman, s.128, Köymen, Büyük Selçuklu İmp., III, s.45, Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.61. 528Hüseyîn, Ahbâr üd-Devlet, s.21,22, Mahmud, Selçuk-Nâme, I, s.55, Mevdûdî, Selçuklular Tarihi, s.224, Köymen, Büyük Selçuklu, III, s.46. 529İbnu’l-Cevzî, Mir’atü’z-Zaman, s.220. 530Salim Koca, “Sultan Melikşah”, s.382. 531İbn’ül-Erzak, Mervanî Kürtleri, s.169. 139 Bu yüzden emirliğin bölgesini ve devletin elinde bulunan hazineleri iyi bilen Fahrüddevle durumu Selçuklu veziri Nizâmü’l-Mülk’e anlattı. Vezir, Mervanoğlu ülkesinin iş bilmez biri tarafından yönetildiğini bu yüzden korunmasız bir vaziyette olduğunu Melikşah’a bildirdi. Zaferin getireceği olumlu sonuçları düşünen Melikşah, Mervanoğlu bölgesinin alınması şartıyla Fahrüddevle’yi vali olarak tayin ettikten başka ordunun başınada onu getirerek Diyar-ı Bekir’e gönderdi. (1083).532 Ayrıca Sultan Melikşah, Fahrüddevle’ye hilat, davul ve sancak gibi bazı hükümdarlık alametleri vererek onu şereflendirdi.533 Fahrüddevle’ye seferde yardımcı olması için Gevherâyin, Artuk Bey, Altuntak, Çubuk, Türşek gibi pek çok komutan görevlendirmiştir. Mervani Emiri Nasrüddevle Mansur, Selçuklu ordusuna karşı Musul Emiri Müslim’e, Âmid ve Diyar-ı Rabi’a’da bulunan bazı kaleleri vermek karşılığında yardım talebinde bulunmuştur. Yardım isteğine olumlu yanıt veren Müslim Âmid’de ordugâhını kurmuştur. 534 Müslüm, Selçuklu emirlerinin katıldığı bu savaştan galip ayrılmasının imkânsız olduğunu anladığında zayiatı en aza indirmek için Fahrüddevle’ye sulh talebinde bulundu.535 Bu barış isteği hakkında farklı görüşler mevcuttur. Abûl Farac; “Ben de Mervan oğlu da sultanın bendeleri olduğumuza göre bu muharebe neden vuku buluyor? Siz geri gidin, biz de geri gidelim ve arada sulh olsun” diyerek başkomutan Fahrüddevle’ye sulh talebinde bulundu.536 İbnü’lEsîr; Fahrüddevle’nin, Selçuklu’ya karşı yapılan ittifaktan haberdar olduğunda Müslim ile barış yapmak isteyerek “Benim yüzümden Arapların başına bir felaket gelmesini istemem” dediğini kaydetmiştir.537 İbnu’l-Cevzi ise; Artuk Bey ve İbn Cüheyr’in, Müslim’e kendi memleketine dönmesini bildirdiklerini, “bunun üzerine Müslim’in siz bir merhale geri çekilin bende gece memleketime geri çekileyim” şeklinde cevap verdiğini kaydetmektedir.538 Milli duyguları daha ağır basan Fahrüddevle ırktaşı Arapların zarar görmemesi için Selçuklu 532İbn’ül-Erzak, Mervanî Kürtleri, s.190, İbn Kesîr, el-Bidâye, XII, s.257, İbnu’l-Cevzî, Mir’atü’z-Zaman, s.154- 155, Sevim, Ünlü Selçuklu Komutanları, s.59-60, Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.127-128. 533Erdoğan Merçil, Selçuklular’da Hükümdarlık Alametleri, TTK. Yay., Ankara 2007, s.125. 534İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.125, Al-Bondâri, Irak ve Horasan, s.77, Cahen, Türklerin Anadolu’ya İlk Girişi, s. 173, Sevim, Ünlü Selçuklu Komutanları, s.60, Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.128, Özgüdenli, Selçuklular, s. 173. 535Farac, Abû’l-Farac Tarihi, II, s.330, Kafesoğlu, Sultan Melikşah, s.40, Sevim, Ünlü Selçuklu Komutanları, s.61, Ali Sevim, “ Artukluların Soyu ve Artuk Bey’in Siyasi Faaliyetleri” s.133. 536Farac, Abû’l-Farac Tarihi, II, s.330, Sevim, Ünlü Selçuklu Komutanları, s.59, Sevim, Anadolu’nun Fethi, s.101,102, Sevim, “Artukluların Soyu ve Artuk Bey’in Siyasi Faaliyetleri”, s.133, Salim Koca “Sultan Melikşâh” s.386, Kafesoğlu, Sultan Melikşah, s.40. 537İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.125, Al-Bondâri, Irak ve Horasan, s.77. 538İbnu’l-Cevzi, Mir’atü’z-Zamân, s.259. 140 birliklerinin geri çekilmesini emretti. Kuşatılan Müslim ve Arap askerleri bu sayede zarar görmeden ülkelerine dönebileceklerdi. Bu isteğe kendisine yardımcı olması için görevlendirilen Emir Artuk itiraz etti. Sultan Melikşah’ın sancağını geri çekmeyeceğini söyleyen Artuk, ganimet elde etmek için katıldığı seferden hiçbir şey elde edemeden geri dönmeyeceğini söyledi.539 İki emir arasında muhalefet yaşanırken Türkmen birlikleri 19 Temmuz 1084 gecesi540 karargâhını Âmid şehri dışında kurmuş olan Müslim ve askerlerine baskın düzenlediler. Arap askerleri kendilerine uyurken saldıran Türkmenlere karşılık veremeyerek kaçtılar. Bütün ağırlıklarını terk eden askerleri ordugâhtan uzaklaşırken Müslim de Âmid surları içine sığındı.541 Emir Çubuk’un komutası altında Türkmenlerin harekete geçtiğinden başkomutan Fahrüddevle’nin ve Emir Artuk’un haberdar olmadıkları anlaşılmaktadır.542 Pek çok ganimet elde etmeyi başaran Türkmenler, Araplara karşı zafer kazanmışlardı. Fakat kazanılan zafer Fahrüddevle için geçerli değildir. Türkmen askerleri bu baskın ile Melikşah’ın başkomutan ilan ettiği Fahrüddevle’nin otoritesini yok saymışlardır. Devletin kuruluş aşamasından beri Türkmenler askeri kadrolardan bu sebepten uzak tutulmuştur. Zira Türkmenlerin sefere katılmasındaki asıl gayeleri yağmacılık ve ganimet elde etmek olmuştur. Bu iki unsurun önünde duran her şeyi yok saymışlardır. Sabah olduğu zaman faaliyetlerden haberdar edilen Fahrüddevle, Türkmen baskının Artuk Bey’in gözetimi altında gerçekleştiğini düşünerek onu suçladı.. Siyasi zekâsı Artuk Bey’den daha üstün olan Fahrüddevle, onu Türkmenler ve sultanın gözünden düşürmek için baskından elde edilen ganimetlerin İsfahan’a gönderilmesini emretti. Artuk Bey ise bu teklifi Türk savaş töresine aykırı bularak reddetti.543 Fahrüddevle’nin Türk savaş törelerini bilmemesine imkân vermediğimizden olumsuz bir yanıt alacağını tahmin ettiği için Artuk Bey’dend kasıtlı olarak bu istekte bulundu. Daha sonra Fahrüddevle, Müslim ile yaptığı anlaşmadan dolayı suçlanmamak için için Emir Artuk’a “Müslim b. Kureyş’ten sen sorumlusun ve onu Âmid kalesinden indirip çıkarmalısın. Sen Mısır’a değin uzanan topraklara sahip olmuş bir kimsesin” dedi. Bu sırada Artuk Bey’e, Müslim’den bir teklif 539İbnu’l-Cevzi, Mir’atü’z-Zamân, s.259, Kafesoğlu, Sultan Melikşah, s.40, Farac, Abû’l-Farac Tarihi, II, s.330. 540İbnu’l-Cevzi, Mir’atü’z-Zamân, s.259. 541İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.125, İbnu’l-Cevzi, Mir’atü’z-Zamân, s.259, Farac, Abû’l-Farac Tarihi, II, s.330, Kafesoğlu, Sultan Melikşah, s.40, Sevim, Ünlü Selçuklu Komutanları, s.61, Sevim, Anadolu’nun Fethi s.103, Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.129, Özgüdenli, Selçuklular, s.173. 542İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.125, Al-Bondâri, Irak ve Horasan, s.76. 543İbnu’l-Cevzi, Mir’atü’z-Zamân, s.260, Sevim, Ünlü Selçuklu Komutanları, s.62, Sevim, “Artukluların Soyu ve Artuk Bey’in Siyasi Faaliyetleri”, s.134. 141 gelmiştir. Müslim ülkesine dönmesi için yardımda bulunmasını istediği Artuk Bey’e para ve mal vermeyi teklif etti. Artuk Bey ise Fahrüddevle’nin kendisinden Müslim’i yakalaması isteğini hiçe sayarak Müslim’in Temmuz 1084 tarihinde Âmid’den güven içinde ayrılmasını sağladı.544 Fahrüddevle, kendisini hiçe ayan Artuk Bey’den kurtulmak için “Sultan, beni beraberimde askerî kuvvet olduğu halde, şıhne olarak Diyarbekir’e gönderdi. Bu askerler, Âmid’e karşı bir konuma geçerek sultanın uygun gördüğü işleri (emirleri) yerine getiriyorlar” dedi. Bu sözler ile küçümsenen Artuk Bey emrindeki Türkmen birlikleri ile Âmid’den ayrıldı.545 Fahrüddevle seferin başından itibaren kendisine rakip gördüğü Emir Artuk’tan bu sayede kurtuldu. Fahrüddevle oğlu Zâimüddevle’yi Âmid’in fethine görevlendirirken kendiside yanına Gevherâyin, Törşek, Altuntak’ı alarak Meyyâfârikîn’i kuşattı. Söz konusu iki kaledeki kuşatmalar savunma tedbilerleri yüzünden uzun sürerken, Mardin, Erzen, Hasankeyf ve Siirt savunmaları kırıldı.546 Âmid kuşatmasının sürmesi ile halk erzak sıkıntısı çekmeye başladı. Bu yüzden şehirde kargaşa yaşanmıştır. Valinin sert tutumları yüzünden şehir ileri gelenleri Âmid’i, Selçuklu birliklerine teslim etti. (1085).547 Silvan’da bulunan Fahrüddevle’ye haberciler Âmid’in düştüğünü söylediklerinde, şehri düzene koymak üzere yola çıktı. Âmid valiliğine oğlu Zaîmüddevle’yi tayin ettikten sonra Silvan’a geri döndü.548 Meyyâfârikîn kuşatması bir yıldır devam ediyordu. Orduların başında bulunan Altuntak’ın ölümü ile549 muhasaranın devam etmesi için Fahrüddevle, Gevherâyin’i görevlendirmiştir. Kuşatmayı mancınıklar ile kuvvetlendiren Gevherâyin kalenin Rabad kapısında bulunan burcun yıkılması ile şehre hâkim olmuştur (1085).550 Hapsedilen Vezir Ebû Tahir’in yardımı ile bulunan Mervanilerin hazinesi Sultan Melikşah’a gönderilmiştir. Başkent Meyyâfârikîn’in ele geçirilmesi ile savunulan diğer kale ve şehirler teslim olmuşlardır. 551 544İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.125, İbnu’l-Cevzi, Mir’atü’z-Zamân, s.259, İbnü’l Verdî, Bir Ortaçağ Şairinin Kaleminden Selçuklular, s.40, Al-Bondâri, Irak ve Horasan, s.78 Cahen, Türklerin Anadolu’ya İlk Girişi, s.41, Kafesoğlu, Sultan Melikşah, s.41, Sevim, Ünlü Selçuklu Komutanları, s.62, Özgüdenli, Selçuklular, s.173. 545İbnu’l-Cevzi, Mir’atü’z-Zamân, s.260. 546Kafesoğlu, Sultan Melikşah, s.41-42, Yınanç, Türkiye Tarihi, s.110, Sevim, Anadolu’nun Fethi, s.104. 547İbnü’l Verdî, Bir Ortaçağ Şairinin Kaleminden Selçuklular, s.41.Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.103, Kafesoğlu, Sultan Melikşah, s.43, 548İbnu’l-Cevzî, Mir’atü’z-Zaman, s.268, İbnü’l- Ezrak, Mervanî Kürtleri, s.193. 549Kafesoğlu, Sultan Melikşah, s.44, İbnu’l-Cevzî, Mir’atü’z-Zaman, s.270. 550İbn’ül-Erzak, Mervanî Kürtleri, s.191. 551Kafesoğlu, Sultan Melikşah, s.44-45, Yınanç, Türkiye Tarihi, s.117. 142 Fahrüddevle yaklaşık iki yıl Meyyâfârikîn’de kaldı. Fakat daha sonra görevinden alındığı bilgisi ile İsfahan’a çağrıldı. Mervanoğulları hazinesinden büyük miktârda para çalmakla suçlanmıştır. İlk başta isyan etmeyi düşünen Fahrüddevle başarılı olmayacağını düşünerek vazgeçmiştir. Sultan Melikşah, Mervani topraklarının yönetimine Kıvamuddin Âmidülmülk Ebu ali El-Belhî’yi tayin etti. Fahrüddevle ise Diyar-ı Rebia’ya tayin edildi. Emrindeki kuvvetlerle Nusaybin, Sancar, Rahbe gibi yerleri ele geçirmeyi başaran Fahrüddevle (1090) 1091 yılında Musul’da vefat etti. Cenazesi Musul kapısındaki Tıltevbe’ye defin edildi.552 38. Gümüştegin Gümüştegin, Tuğrul Bey ve Alparslan dönemi kumandanlarındandır. Kaynaklarda Gümüştekin için Alparslan’ın hâcibi553 olarak bahsedilmektedir.554 Fakat Alparslan’ın bilinen tek hâcibi Emir Erdem’dir.555 Bağdat’ı ele geçiren Besâsîrî, Fâtımî Halifesi Müstansır-Billâh adına hutbe okutmuştur (1059). Bu durum üzerine Tuğrul Bey’in Bağdat’a ilerlediğini haber alan Besâsîrî şehri terk etmiştir. Dübeys b. Sadaka’nın yanına sığınan Besâsîrî’nin üzerine Humar Tegin, Erdem ve Gümüştegin gönderilmiştir. Selçuklu birlikleri karşısında başarı sağlayamayan Besâsîrî kaçmak istemişse de atının aldığı darbe yüzünden yere düşmüştür. Gümüştegin yaralı olarak ele geçirilen Besâsîrî’nin başını keserek öldürmüştür (1060).556 1066 yılında Gümüştegin, Alparslan’ın emri ile beraberinde bulunan Afşin ile Anadolu’ya yönelmiştir. Tulhum yakınlarında bulunan T’lctut kalesini ele geçiren Gümüştegin Nisibin’e ilerledi. Fakat bu bölgeyi ele geçiremeyen Gümüştegin, Adıyaman’a gitti. Bu sırada Bizans Kumandanı Aruandanos, Gümüştegin’in akınlarını durdurmak için saldırmışsa da yenilgiye uğradığı gibi esir edildi. Edessa bölgesi Dukası 20 bin dinar kurtuluş akçesi ödeyerek Aruandanos’u kurtardı. Elde ettiği ganimetler ile Ahlat’a dönen 552İbn’ül-Erzak, Mervanî Kürtleri, s.199-203. 553Muhtelif idare merkezlerinin başında vezirler bulunmaktadır. Bu veziler ile sultan arasındaki iletişimi temin eden ve direk olarak sultan ile münasebette bulunan en büyük emire Hâcib denir. M.Fuad Köprülü, İslâm ve Türk Hukuk Tarihi Araştırmları ve Vakıf Müessesesi, Ötüken Neşriyat, İstanbul 1983, s.289. 554Bondâri, Irak ve Horasan, s.17, Köymen, Selçuklu Devri, s.268, Sevim, Anadolu’nun Fethi, s.43, Urfalı Mateos Vekayi-Nâmesi, s.135. 555Aydın Taneri, “Hâcib”, DİA., XIV, İstanbul 1996, s.508-511. 556Özgüdenli, Selçuklular, s.110, İbnül Esir, el Kamil, IX, s.491, İbnu’l-Cevzî, Mir’atü’z-Zaman, s.80, İbnü’l - Cevzî, El-Muntazam, s.63, Adim, Bugyat At-Talab, s.65. 143 Gümüştegin yolda Alparslan’ın emirlerinden birini öldürdü. Öldürülen bu emir Selçuklu’nun büyük komutanlarından Afşin’in kardeşiydi. Afşin yaşanan bu hadiseden dolayı Gümüştegin’i öldürdü. 557 39. Gümüş-Tigin Bilge Sultan Alparslan’ın 1072 yılında ölümü ile tahta Melikşah geçmiştir. Fakat meydana gelen taht kavgalarından Gazneliler yararlanmak istemiştir. Gazne Sultanı İbrahim pasif olarak yürüttüğü devlet işlerinde bağımsız bir şekilde hareket etmek amacıyla harekete geçmiştir. 1073 yılında İbrahim, Melikşah’ın amcası Osman’ın hâkimiyeti altında bulunan Sakalkent ve Çiğilkent’i kuşatmıştır. Osman söz konusu işgale karşı koyamazken hazinesi ile birlikte esir edilmiştir. Amcasının vaziyetini haber alan Melikşah, Gümüş-Tigin Bilge’yi, İbrahim’i bertaraf etmesi için görevlendirdi. Selçuklu birliklerinin gelmesiyle İbrahim Çiğilkenti yağmalayarak geri çekilmiştir. Diğer yandan Melikşah’ın Tirmiz şehrine ilerlmesi ile İbrahim iki ordu arasında kalmamak ve sultanın gazabına uğramamak için Osman’ı serbest bırakmıştır.558 Kaynaklarda Gümüş-Tigin Bilge ile ilgili başka bir bilgiye rastalanılmamaktadır. 40. Gündoğdu Gündoğdu, Sultan Muhammed Tapar devrinin kumandanlarındandır. Gündoğdu’nun tespit ettiğimiz ilk görevi 1111 yılında Bâtınîlere karşı yapılan seferdir. Muhammed Tapar’ın emri ile tertiplenen bu seferin başkomutanı Ânûştigin Şîrgîr’in emri altına verilen kumandanlardan biri de Gündoğdu’dur.559 Seferde istenilen netice alınamadığı gibi Gündoğdu’nun Alamut kuşatmasında ne gibi görevler aldığı bilinmemektedir. Daha sonra Emir Gündoğdu’yu isyankâr tutumlarda bulunan İlgazi’yi itaat altına almak için gönderilen kumandanlar arasında görmekteyiz. Muhammed Tapar, İlgazi’nin 557Sevim, Suriye-Filistin Selçuklu, s.9, Özgüdenli, Selçuklular, s.147, Yinanç, Türkiye Tarihi, I, s.53-54, Bondâri, Irak ve Horasan, s.17, Cahen, Türklerin Anadolu’ya İlk Girişi, s.22, Köymen, Selçuklu Devri, s.267-268, Sevim, Anadolu’nun Fethi, s.43, Farac, Abû’l-Farac Tarihi, II, s.318, Urfalı Mateos Vekayi-Nâmesi, s.134-135, Honigmann, Bizans’ın Doğu Sınırı, s.139. 558Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.98-99, Kafesoğlu, Sultan Melikşah, s.62, Kazım Paydaş, “ Bilge Bir Hükümdar Gazneli Sultan İbrahim B. Mesud (450-492/1059-1099)”, Akademik Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, VI, S.5, 2013, s.460. 559İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.420, Anonim, Tarîh-i Âl-i Selçuk, s.28, Cüveynî, Tarih-i Cihan Güşa, s.558, erRâvendi, Râhat-Üs-Sudûr I, s.158, Yazıcızâde Ali, Tevârîh-i Âlî Selçuk s.68, Kafesoğlu, Selçuklu Tarihi, s.78, Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.239-240. 144 Tuğtekin ve Antakya hâkimi Roger ile ittifak kurmasından sonra Porsuk b. Porsuk idaresinde bir birlik hazırlatmış ve emrine Gündoğdu’yu vermiştir.560 Ayrıca Halep’i idare eden Lülü, Muhammed Tapar’a gönderdiği elçisi ile şehri teslim edeceğini bildirmiştir. Fakat Selçuklu birlikleri Halep’e yaklaşıp şehrin teslimini istedikleri zaman Lülü yapmış olduğu teklifden pişman olmuştur. Halep’i, Muhammed Tapar’a teslim etmek istemeyen Lülü, İlgazi ve Tugtekin ile irtibata geçmiş ve şehri kendilerine teslim edeceğini söylemiştir. İlgazi ve Tuğtekin’in şehre hâkim olması ile Porsuk, Hâma’ya yönelmiş ve burayı yağmalamıştır. Daha sona Kefertâb’ı kuşatıp almayı başaran Porsuk, Halep’i ele geçirmek için geri dönmüştür. Tell-Dânis mevkiinde Roger tarafından pusuya düşürülen Porsuk direnip savaşı sürdürmek istemişse de askerlerinin ısrarı üzerine kaçmıştır (1115-1116).561 Bu seferde de Gündoğdu’nun ne gibi faaliyetlerde bulunduğu aktarılmamıştır. Muhammed Tapar’ın vefatından sonra Emir Gündoğdu, Sultan Mahmud’un yanında yer almıştır. Sultan Mahmud, kardeşi Tuğrul’un atabeyi olan Ânûştigin Şîrgîr’i azledip yerine Gündoğduyu’yu tayin etti. Sultan Mahmud, Gündoğdu’dan Melik Tuğrul’un hâkimiyeti altındaki bölgelerdeki işleri idare etmesini ve onu kendi yanına göndermesini istedi. Fakat Gündoğdu, Tuğrul’un yanına gittiğinde verilen görevin aksine onu isyana teşvik etti. Sultan Mahmud olan biteni haber aldığında Enûşirvan b. Hâlid’i hediyelerle birlikte kardeşine göndermiş ve şayet bu hediyeleri kabul edip yanına geldiği takdirde iktâlarını artıracağını söyledi. Atebeyinin etkisinde kalan Tuğrul bu isteği kabul etmedi. Durumu biraz olsun toparlamak isteyen Gündoğdu elçiye sultana itaat halinde olduklarını aksi bir durum olmadığını söyledi.562 Tuğrul’un yanına gelmemesi üzerine Mahmud kardeşini itaat altına almak için 10 bin kişilik ordusu ile Hemedan’a gitti. Tuğrul ve Gündoğdu’ya baskın yapmayı planlayan Mahmud bu seferi gizli yürüttü. Fakat sultanın yakın askerlerinden birisi baskın yapılacağı bilgisini edinip derhal Gündoğdu’ya haber gönderdi.563 Gündoğdu ve Tuğrul bu tertipten haberdar olduklarında Semîran Kalesi’ne sığındılar. Mahmud’un Semîran Kalesi’ni kuşatması ile onlar Secihan Kalesi’ne yöneldiler. Sultan, Semîran kalesini ele geçirip 560İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.405-406, Sevim, “Artuk Oğlu İlgazi”, s.679-680. 561İbn Kesîr, el-Bidâye, XII, s.340, İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.405-406, Müneccimbaşı Câmiu’d-Düvel, I, s.106, Sevim, Suriye-Filistin, s.136-138, Özaydın, Sultan Muhammed Tapar, s.130-132, Carnotensis, Kudüs Seferi, s.190-191. 562İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.434. 563İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.435. 145 Tuğrul’un burada bulunan hazinesine el koyduktan sonra Zencân’a gitti. Burada bir süre kalan Sultan Mahmud daha sonra Rey’e gitmiştir. Sultanın Rey’e gitmesiyle Gündoğdu ve Tuğrul bulundukları kaleden çıkarak Genye’ye hareket ettiler (1119-1120).564 Rey’de kalan Sultan Mahmud, Gence’ye ilerleyen kardeşinin üzerine Emir Cüyûş Bey’i göndermiştir. Savaşı göze alamayan Tuğrul ve Gündoğdu, Gence’ye sığınınca muharebe yaşanmadı (1120-1121).565 Tiflis’te yaşayan Müslüman halk Gürcü kralının baskılarından dolayı Melik Tuğrul’dan yardım istemişlerdir. Tuğrul, Atabegi Gündoğdu, Artukoğlu İlgazi, Dübeys b. Sadaka gibi önemli ve iş bilir emirler ile birlikte Tiflis’e hareket etmiştir. Seferde Kıpçakların ihanetine uğrayan Selçuklu birlikleri ağır zayiat verirken emirler ve Tuğrul muharebe alanından güçlükle kaçmayı başarmışlardır (1120-1121).566 Emir Gündoğdu, Gürcü seferinden çok kısa bir süre sonra hastalanarak vefat etmiştir (1121-1122).567 Gürcü seferinde emirlerin güçlük içinde kaçtığını bildiğimiz için Gündoğdu muhtemelen bu sefer sırasında aldığı bir yara nedeniyle hastalanıp vefat etmiştir. 41. Gündoğdu Sencer’in maiyetindeki emirlerden olan Gündoğdu’nun hakkında az bilgi bulunmaktadır. Sencer, Muhammed Tapar ile Bağdat’ta bulunduğu sırada Semerkant Hükümdarı Kadır Han Cibrîl b. Ömer onun hâkimiyeti altındaki topraklardan uzakta bulunmasından yararlanmak istemiştir. Fakat Kadır Han düşüncesini gerçekleştiremeden Sencer Horasan bölgesine geri dönmüştür. Horasan’a dönen Sencer bu sırada hastalanmıştır. Sencer’in, emirlerinden olan Gündoğdu ise bu durumdan Kadır Han’ı haberdar etmekle birlikte Horasan ve Irak’a bu durumda saldırırsa başarılı olabileceği konusunda teşvik etti. Kadır Han, Horasan’a hareket ettiyse de bu bölgeyi ele geçiremeden Sencer sağlığına kavuşmuştur. Sencer’in iyileşmesiyle güç duruma düşen Gündoğdu ise Kadır Han’ın yanına kaçtı. Birbirlerine karşı sadakat yemini eden iki emir ilk önce Tirmiz’e ilerlemişlerdir. Burada 564İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.435, Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.234. 565İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.464. 566İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.450, İbnü’l-Adîm, Zübdetü’l-Haleb, s.150, Anonim, Gürcistan Tarihi, s.323, Azîmî Tarihi, s.53, Urfalı Mateos Vekayi-Nâmesi, s.268, Runcıman, Haçlı Seferleri, II, s.131-132, Ali Sevim, “Azimî’nin El-Muvassal”, s.863. 567İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.472. 146 kalamayan Kadır Han, Belh’de ordugâhını kurdu. Casusları tarafından Kadır Han’ın Belh’e geldiğini öğrenen Sencer askerlerini sevk etti. Selçuklu askerleri, Kadır Han’ı avlanırken ani bir baskınla yakalayarak öldürdüler. Sencer ise Gündoğdu’yu cezalandırmak için Tirmiz’e gitmiştir. Sencer’e karşı koyamayacağını anlayan Gündoğdu af talebinde bulundu. Sencer, Gündoğdu’nun canını bağışlamıştır fakat derhal topraklarını terk etmesini emretmiştir. Gündoğdu buradan Gazne hükümdarı Alâüd-devle’nin yanına gitti. Gazne hükümdarı onu iyi karşıladığı gibi Gündogdu’ya yanında bir görev verdi. Gazneli devlet adamları Gündoğdu’dan rahatsız oldukları için hükümdarı kışkırttılar. Alâüd-devle, emirlerinin telkinleri sonucunda Gündoğdu’yu eskiden beri askerleri hapsetmek için kullandıkları bir kaleye vali tayin etti. Gündoğdu söz konusu kaleye yaklaştığı zaman, öldürüleceğini anladı. Saldırıya uğrayacağını düşünen Gündoğdu yanında getirdiği ağırlıkların ve paraların ele geçirilmemesi için yaktı. Herat’a yaya bir şekilde ilerleyen Gündoğdu burada vefat etti (1101-1102).568 42. Gümüştekin Candâr Gümüştekin Candar, Sultan Melikşah döneminin kumandanlarından biridir. İsminde yer alan “Candar” künyesinden anlaşılacağı üzere Emir Gümüştekin, Selçuklu ordusunda yer alan askeri gruplardan birine üyedir. Can, silah anlamını taşırken dâr taşıyan manasındadır. İki sözcüğün birleşmesi ile ortaya çıkan Candâr kelimesi “hassa askeri, kılıçlı asker ve ida hükümlerini infaz eden kimse” demektir.569 Melikşah 1087 senesinde Kuzey Suriye seferini tamamladıktan sonra Bağdat’a gitmiştir. Bağdat’a gelen Sultan Melikşah’a, halife hilatlar ve bazı hediyeler takdim etmiştir. Sultan, Halife’nin sarayından ayrılırken hilatının sağ eteğini Gümüştekin Candar, sol eteğini ise Gevherâyîn tutmuştur. 570 Gümüştekin’in bu görevi sultana yakınlığını anlamamız açısından mühimdir. Melikşah’ın ölümünden sonra Gümüştekin, saltanat mücadelesinde Berkyaruk’u desteklemiştir. Esasen Gümüştekin, Berkyaruk’un atabeyidir. Fakat kaynaklarda hangi yılda atabeg tayin edildiğine dair bir malumat bulunmamaktadır.571 Terken Hatun, Melikşah’ın 568İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.283-285. 569Aydın Taneri, “Candar”, DİA., VII, s.145-146, Mecdud Mansuroğlu, “Candâr”, İA., MEB., İstanbul 1977, s.24. 570İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.141-142. 571Bondârî, Irak ve Horasan, s.85. 147 vefat etmesini gizleyerek oğlu Mahmud’u tahta geçirmek için süre kazanmaya çalışmıştır. Terken Hatun bu sırada İsfahan’da bulunan Berkyaruk’un tutuklanması için Emir Kürboğa’yı gönderdi. Terken Hatun’un tertibinden haberdar olan Nizâmü’l-Mülk taraftarları Berkyaruk’u, Rey kentine kaçırdılar. Nizâmü’l-Mülk vefat etmeden önce taht namzeti olarak Berkyaruk’u desteklemekteydi. Onun taraftarları bu sebepten Berkyaruk’un sağ salim tahta çıkması için harekete geçtiler. Rey’den ayrılan Berkyaruk daha önce kendisine atabeylik yapmış olan Candâr’ın yanına gitti. Gümüştekin, Berkyaruk’un emrine 20 bine yakın asker toplamayı başardı. Netice olarak Berucîrd bölgesinde taraflar karşılaştığında Mahmud’un yanında yer alan bazı emirlerin kendi safına geçmesi ile Berkyaruk savaştan galip ayrıldı.572 Terken Hatun oğlu Mahmud’un tahtı ele geçirmesi için bu kez Azerbeycan Emiri İsmail b. Yakuti’ye başvurmuştur. Terken, İsmail ile evlenmek istediğini bildirirken, bu teklifi kabul ederse şayet Berkyaruk’a karşı savaşmasını istemiştir. Yeğeni ile Kerec yakınlarında karşılaşan İsmail yenilerek İsfahan’a sığınmak zorunda kalmıştır. Terken Hatun, İsmail’i yenilmesine rağmen iyi karşılayıp oğlu Mahmud’dan sonra onun adına hutbe okutmuştur. Terken Hatun kısa süre sonra İsmail ile evlenmek için hazırlıklara başladığında ordu komutanı Emir Üner bu durumdan rahatsız olmuştur. Aynı zamanda devlet işlerini idare eden Üner, İsmail’in devlet yönetimini ele geçirmesiyle kendi nüfuzunun azalmasından endişe etmiştir. İsmail komutanların kendisinden rahatsız olduğunu farkettiğinde İsfahan’dan ayrılmış ve Berkyaruk’un annesi Zübeyde Hatun’un yanına gitmiştir. İsmail emirlerle oturduğu sırada Berkyaruk’u öldürüp tahta geçme düşüncesinin olduğunu söylemesi üzerine Gümüştekin ve diğer emirler tarafından öldürülmüştür (1093).573 1094 yılında Terken Hatun’un ölüm haberini alan Berkyaruk, İsfahan’a ilerlemiştir. Tutuş, Berkyaruk’a bu sırada baskın düzenlemiştir. Hazırlıksız yakalanan Berkyaruk, Gümüştekin ile birlikte İsfahan’a sığınmıştır.574 Berkyaruk’un İsfahan’a gelmesinden sonra Gümüştekin Candâr hakkında kaynaklarda bilgi bulunmamaktadır. Berkyaruk’un Atabegi ve yakın adamlarından biri olması hasebiyle adının birden zikredilmemesinin sebebi muhtemelen ölmüş ya da öldürülmüş olmasından kaynaklanmaktadır. Berkyaruk’u en zayıf anında dahi terk etmeyen 572İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.185, Râvendi, Râhat-Üs-Sudûr, I, s.137. 573İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.191-192, Köymen, Selçuklu Devri, s.74, K.V. Zettesteen, “Berkyaruk”, İA., II, MEB., İstanbul 1979, s.556. 574İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.207, Hüseyin, Ahbar üd-Devlet, s.53, al-Bondârî, Irak ve Horasan, s.85.. 148 ve daima destekleyen Gümüştekin’in öldürülmesinde onun dahlinin olmadığını düşünmekteyiz. Bir başka bir ihtima ise Gümüştegin, İsfahan’a geldiği sırada Tutuş’un taraftarları tarafından suikaste de uğramış olabilir. 43. Guzoğlu Sultan Melikşah’ın ölümü sonrasında taht savaşları yaşanmıştır. Melikşah’ın oğulları Beryaruk ve Muhammed Tapar arasında vuku bulan dördüncü muharebeden sonra Tapar maiyetindeki az bir birlik ile İsfahan’a sığınmıştır. Sultan Berkyaruk kardeşini yakalamak için İsfahan’ı kuşatmıştır. Muhammed Tapar’ın Arran ve Gence’de bulunan askerleri Emir Guzoğlu’nun komutasında Ekim 1102 tarihinde Rey’e geldiler. 575 Kuşatmasının yedinci ayında Tapar artık İsfahan’ı savunamayacağı için şehirde bulunan kuvvetleriyle Sâve’ye gitti. Muhammed Tapar’ın, İsfahan’dan ayrılığını haber alan Guzoğlu Rey’den ayrılarak Sâve’ye gitti. Daha sonra Arran Emiri Mevdud b. İsmail, Muhammed’e bir miktâr para gönderdi ve yanına gelmesi tavsiyesinde bulundu. Bunun üzerine Tapar Arran’a hareket etti.576 Guzoğlu’nun ismi 1119 yılına kadar kaynaklarda zikredilmemektedir. O yüzden ne gibi faaliyetlerde bulunduğuna dair malumatımız bulunmamaktadır. Muhammed Tapar 1118 senesinde hastalanınca oğlu Mahmud’u veliaht ilan etmiştir.577 Sultan’ın ölüm haberini alan Sencer bir hafta yas tutmuştur. Fakat Mahmud’un yaşının küçük olması ve Tapar’ın diğer oğulları Tuğrul ile Mesud’un taht mücadelelerine başlamasıyla Sencer bu karışıklığa son vermeye karar vermiştir. 578 Aynı sene içinde Sencer ile Mahmud, Save’de karşı karşıya gelmişlerdir. 18 filden oluşan Sencer’in ordusuna karşılık veremeyen Mahmud yenilgiye uğramıştır. Bu sırada Mahmud’un atabeği Guzoğlu esir edilmiştir. Guzoğlu, Sencer’e gönderdiği habercilerle Mahmud’u kendisine teslim edebileceğini bildirdi. Sencer, Guzoğlu’nun yürüttüğü ikiyüzlü siyaseti uygun bulmayarak onu öldürttü.579 İbnü’l-Esir, Guzoğlu’nun Hemedan halkına kötü davrandığını belirterek Allah’ın gazabına kısa sürede 575İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.293, Özaydın, Sultan Muhammed Tapar, s.33. 576Mahmud, Selçuk-Nâme, II, s.39, İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.293. 577İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.417. 578İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.435-436, Abdullah Bayındır, “Sultan Sencer (Sancar), Dönemi (1119-1157) Selçuklularda Taht Mücadeleleri”, Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, XVI, S.1, s.117. 579al-Bondari, Irak ve Horasan, s.121-122, İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.437, Hüseyin, Ahbar üd-Devlet, s.62. 149 uğradığını yazmıştır.580 Nakledilen bu bilgiden anlaşılacağı üzere Emir Guzoğlu’nun Hemedan iktâ bölgesidir. 44.Habeşî b. Altuntak Melikşah tarafından Merv’e şahne olarak atanan Kodan, saltanatta hak iddia eden Arslan Argun’un emrine girdi.581 Arslan Argun’un amacına ulaşamadan öldürülmesi ile Kodan ve Arslan Argun’un yanında yer alan bir diğer emir olan Yaruktaş, Sultan Berkyaruk’tan af dilediler. Sultan bu iki emiri affetmesine rağmen Kodan ve Yaruktaş bir müddet sonra Berkyaruk tarafından cezalandırılacaklarından korktular. Bu sırada Berkyaruk Hârezim bölgesini valiliğine Ekinci b. Koçkar’ı tayin etmiştir. Kodan ve Yaruktaş, Hârezim’e hâkim olmak için Koçkar’a düzenledikleri ani baskın ile öldürdüler. Valisinin öldürülmesi üzerine Berkyaruk, Emirdâd Habeşî’yi, Kodan ve Yaruktaş’ı cezalandırmak için gönderdi. Habeşî askerlerinin toparlanması için Herat bölgesinde karargâhını kurdu. Kodan ve Yaruktaş, bu durumu fırsata çevirmek için Habeşî’ye baskın yaptı. Saldırıya karşı koyamayan Habeşî ise Ceyhun’a çekildi. Yaruktaş yanında Kodan olmaksızın Habeşî’yi takibe koyulmuşsada yenilerek esir edildi.582 Sultan Berkyaruk 1096/1097 tarihlerinde Habeşî b. Altuntak’ı Horasanın idaresine memur etmiştir. Yukarıda anlattığımız üzere Hârizm’e vali atanan Ekinci, Kodan ve Yaruktaş tarafından öldürülmüştü. Habeşî, Hârizm bölgesi idaresine Muhammed b. Anuştekin’i tayin ederek Hârizmşah lakabını vermiştir. 583 Berkyaruk kardeşi Muhammed Tapar ile 1101 tarihinde savaştı fakat yenilerek geri çekilmek zorunda kaldı. İlk olarak Utumah’a gelen Berkyaruk burada bir müddet konakladıktan sonra Rey’e ilerledi. Burada taraftarlarını toplayan Berkyaruk, Horasân, Taberistân, Cürcân bölgesinin çoğunluğuna hâkim olan Habeşî’yi yanına davet etti. Habeşî bu teklifi olumlu yanıt vermekle birlikte Berkyaruk’a kendisini Rey’de beklemesini istedi. Fakat Berkyaruk ilerleyişine devam ederek Nîşabûr’a geldi. Burada bir müddet kalan Berkyaruk, Habeşî’yi tekrar yanına çağırdı. Fakat Habeşî, Sencer’in üzerine geldiğini Berkyaruk’un yardıma gelmesinin daha uygun olcağını bildirdi. Teklifi kabul eden 580İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.438. 581İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, s.219, Hüseyîn, Ahbâr üd-Devlet, s.59, Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.188, Köymen, Selçuklu Devri, s.81. 582İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, s.222, Özgüdenli, Selçuklular, s.212, Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.191. 583İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, s.223. 150 Berkyaruk, Dâmgân’da bulunan Habeşî’nin yanına gitti. İki ordu en-Nûşecân bölgesi yakınlarında savaştılar. Berkyaruk geri çekilmek zorunda kalırken Habeşî ise bir köye kaçmıştır. Fakat burada bir Türkmen tarafından yakalanarak Sencer’in emirlerinden Bozkuş’a teslim edildi. Emir Bozkuş onu derhal öldürmüştür (1099-1101).584 45. Hacı Başara Yakuti 1062 yılında Tuğrul Bey’in emri doğrultusunda beraberinde bulunan Hacı Başara ve diğer Selçuklu komutanları ile Anadolu sınırlarına girmiştir. Yakuti, Ergani, Tulhum ve Bagin yörelerine akınlarda bulunmuştur. Bizans İmparatoru bu akınları durdurmak amacıyla Gerneral Herve ve Urfa Valisi Tavdanos’u görevlendirdi. Yakuti kuvveti ile birlikte harekât üssü olan Azerbaycan’a dönerken Hacı Başara, Mervanî emirinin yanında kaldı. Bu sırada Herve ve Tavdonos Âmîd’i kuşatmıştır. Âmid’de Romalılar kapısı ismi ile anılan yerde Bizans kuvvetlerini Müslüman askerleri karşıladı. İki tarafın da ağır zayiat verdiği bu savaşta Tavdanos, Hacı Başara’nın kalbine mızrak saplayarak şehit etti. Hacı Başara’nın öldürüldüğünü gören Selçuklu askerleri ise Tavdanos’u oracıkta öldürdüler.585 46. Harezmşah Atsız Hârizmşahların atası olan Anuştekin586, Selçuklu Devleti kumandanlarından Bilge Tegin tarafından Garcistan’lı bir köle tacirinden alınmıştır. Anuştekin, Garcistan’dan alındığı için Anuştekin Garca adı ile kaydedilmiştir. Emir Bilge Tekin’in kölesi olarak girdiği sarayda Anuştekin zekâ ve becerisi ile yükselerek taştarlık görevine getirilmiştir.587 Melikşah’ın taşdarı olan Anuştekin, 1077 senesinde sultan tarafından taşdarlık makamının giderlerini karşılaması için Hârizm Bölgesi valiliğine atanmıştır. Fakat Anuştekin, Hârizm’e gitmek yerine İsfahan’da kalmış ve işlerini naipleri vasıtasıyla idare etmiştir.588 584İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.245-246. 585Sevim, Ünlü Selçuklu Komutanları, s.6, Yinanç, Türkiye Tarihi, I, s.49, Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.50, Urfalı Mateos Vekayi-Nâmesi, s.115-116. 586İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.223, Cüveyni ve Mîrhând, Nûştegîn olarak vermektedir. Cüveynî, Tarih-i Cihan, s.255, Mîrhând, Ravzatu’s-Safa, s.121. 587Hamdullah Müstevfî-yi Kazvini, Tarih-i Güzide, çev. Mürsel Öztürk, TTK. Yay., Ankara 2018, s.384, İbnü’lEsîr, el-Kâmil, X, s.223. 588Abdülkerim Özaydın, “Kutbüddin Harizmşah”, DİA., XXVI, Ankara 2002, s.384-385, V.V. Barthold, Moğol İstilasına Kadar Türkistan, hz.Hakkı Dursun Yıldız, Kronik Kitap, İstanbul 2017, s.340. 151 Hârizmlerin soyu meselesine gelindiğinde ise Köprülü; Hârezimşahların soyunun geldiği boyu Beğdili olarak kabul etmektedir.589 Bu görüşün yanı sıra Anuştekin’in, Karluk, Yağma, Halaç, Kıpçak ve Çiğil Türklerinden olma ihtimali yüksektir.590 Muhmelen Türk olan bu hanedanın hangi boya mensup olduğu hakkında net bir fikir beyan etmek için yeterli bilgi mevcut değildir. Sultan Berkyaruk döneminde Horasan valisi tayin edilen Habeşi b. Altuntak 1097 senesinde Hârizm bölgesinin idaresini Anuştekin’in oğlu Kutbüddin Muhammed’e vermiştir. Muhammed’in valilik görevine getirilmesi ile Hârizmşahlar Devleti’nin temelleri atılmıştır.591 Habeşî’nin, Sencer’e karşı giriştiği mücadele yenilip öldürülmesinden sonra sadakatinden şüphe edilmeyen Kutbüddin Muhammed’in Hârizm valiliği görevi devam etmiştir.592 Muhammed, Hârizm idareciliği boyunca Sencer’e vergilerini bir yıl kendisi götürmüş diğer yıl da oğlu Atsız ile göndermiştir. Böylelikle Atsız’ın sadakatini ve bağlılığını gören Sencer Kudbüddin Muhammed’in ölümünden sonra Atsız’ı, Hârizm valiliğine atamakta tereddüt yaşamamıştır (1128).593 Karahanlı Tamgaç Han üzerine sefer tertip eden Sultan Sencer, Buhara yakınlarında av merasimi tertiplemiştir. Sencer’e bu av sırasında bir suikast düzenlenmiştir. Bu tertibe engel olan kişi Hârizmşah Atsız olmuştur. Aslında Atsız bu sırada av merasiminde bile değildi. Fakat o uyuduğu bir sırada aniden uyandığı gibi derhal atını istemiş ve Sultan Sencer’in yanına gitti. Asilerin tam sultanı öldürecekleri sırada Atsız, bu duruma engel oldu. Sence6r bu durumu şaşırarak nasıl öğrendiğini sorduğunda Atsız, rüyasında gördüğünü söyledi. İşte bu olay ile Atsız, Sultan Sencer’in yanında itibar kazandı.594 Atsız, Sultan Sencer’in 1135 yılındaki Belh’de bulunan Behram Şah’ın isyanını bastırmak için çıktıgı sefere katılmıştır. Sefer boyunca Sultan Sencer’in yakınında bulunan Atsız, diğer Selçuklu emirleri tarafından kıskanılmaya başlanmıştır. Bu durumu anlayan Atsız kendi aleyhinde bir durumun gerçekleşmesinden çekinerek Sultan Sencer’den 589M. Fuad Köprülü, “Harizmşahlar”, İA., V, MEB., İstanbul 1987, s.265, Özaydın, “Kutbüddin Harizmşah”, s.384-385. 590İbrahim Kafesoğlu, Harizmşahlar Devleti Tarihi, TTK. Yay., Ankara 2000, s.40-41, 591İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.223, Kafesoğlu, Harezmşahlar, s.37-38. 592İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.224. 593Minhâc-i Sirâc el-Cûzcânî, Tabakât-ı Nâsırî Gazneliler, Selçuklular, Atabeglikler ve Hârezmşahlar, çev. Erkan Göksu, TTK Yay., Ankara 2015, s.88, Köymen, Büyük Selçuklu İmp., II, s.311. 594Cüveynî, Tarih-i Cihan Güşa, s.256. 152 topraklarına dönmek için izin istedi. Atsız, sultanın yanından ayrılınca Sencer yanındaki emirlere “artık onu göremeyeceksiniz” dedi. Emirler ise Sencer’e neden dönmesine izin verdiğini ve Atsız’a iyi davrandığını sordu. Sencer, Atsız’ın hizmetlerinden dolayı Selçuklu ülkesinde hakkının çok olduğunu ve ona kötü davranmanın kendi insanlık anlayışına sığmayacağını söyledi.595 Atsız, Sencer’in izni ile Hârizm’e döndüğünde, Selçuklu emirlerinin kendisine gadretmesinden dolayı iç ve dış siyasette Sultan Sencer’e yani Büyük Selçuklu Devleti’ne karşı cephe aldı. Atsız, Hârizm bölgesinin idarecisi idi yani Karahanlılar veya Gazneliler gibi devlet statüsüne sahip değildi. Hârizm valisi olan Atsız’ın diğer devletlere sefer düzenlemesi, elçi göndermesi ancak sultanın emri ile olabilirdi. Nitekim Atsız’ın Cend (1132-1133) bölgesine fetih harekâtı düzenlemesi kendisini devlet statüsünde görmesine delalet etmektedir.596 Cend bölgesini ele geçirdikten sonra Mangışlak bölgesini de hâkimiyeti altına alan Atsız, yaptığı tahribatlar ve dindaşlarının kanının akıtması yüzünden Sencer’in öfkesini üzerine çekti.597 Atsız’ın yaptığı bu faaliyetler Selçuklu Devletine karşı olmakla birlikle tâbi devletlerin üzerinde yapacağı etkinin sonuçları çok daha büyüktü. Nitekim Gazneliler, Karahanlılar gibi devletler Atsız’ın bağımsızlık hareketinden sonra isyan bayrağını kaldırabilirlerdi. Sultan Sencer, Atsız’ın itaatsiz davranışlarına son vermek için 1138 yılında başkent Merv’den harekete geçti. Atsız, Sencer’in ilerlediği haberini aldığında savunma hazırlıklarına başladı. Atsız ilk olarak Selçuklu kuvvetlerinin ilerleyeceği yerleri bataklığa çevirdiği gibi Hazaresb Kalesi’nde karargâhını kurdu.598 Eylül ayında yola çıkan Sencer Kasım ayında Hazaresb Kalesi önlerine geldi. Savaşın daha başında Atsız’ın ordusu Selçuklu birliklerinin saldırılarını durduramayarak dağıldılar. Düzeni bozulan ordusunu toparlayamayan Atsız, savaş alanını terk etti. Diğer yandan Selçuklu birlikleri çok sayıda esir almıştı bu esirlerden biri de Atsız’ın oğlu Atlıg idi. Sultan Sencer, öfkesinin ne denli büyük olduğunu göstermek için derhal Atlıg’ı idam ettirdi.599 Sultan Sencer kazandığı zaferi 595Cüveynî, Tarih-i Cihan Güşa, s.256. 596Köymen, Büyük Selçuklu İmp., III, s.313. 597Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk İslam, s.239, Köymen, Selçuklu Devri, s.141, Köymen, Büyük Selçuklu İmp., III, s.313. 598V.V. Barthold, Moğol İstilasında Türkistan, çev. Seniha Sami Moralı, TTK. Yay., Ankara 2020, s.322 599Köymen, Büyük Selçuklu İmparatorluğu, II, s.318, Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.273, İbnü’l Verdî, Bir Ortaçağ Şairinin Kaleminden Selçuklular, s.91. 153 yeterli görmüş olmalı ki Atsız’ı yakalatma gereği duymamıştır. Sencer, Atsız’ın Hârizm topraklarına tekrar hâkim olmaması için yeğeni Süleymanı naip olarak bırakarak Merv’e gitmiştir. Ancak Atsız ve babasının yöneticiliğinden memnun olan halk Büyük Selçuklu Devleti tarafından atanan başka bir idaricinin varlığından rahatsız olmuşlardır. Atsız, Hârizm halkının desteği ile Süleyman ve maiyetini şehirden çıkarmıştır. 600 Hârizm bölgesinde hâkimiyetini yeniden tesis eden Atsız, 1140 yılında Buhara seferine çıkmıştır. Buhara’yı ele geçiren Atsız şehrin Selçuklu Valisi Zengi b. Ali’yi öldürttü. Bu sayede Atsız, Sultan Sencer’e I. Hârizm seferinde uğradıgı kayıpları giderdiğini ispatladı. Fakat Atsız, bir sene sonra Sencer’e itaatini sunmuştur. Bu itaat Atsız’ın hakiki duygularını göstermemekteydi. Çünkü Sencer, Maveraünnehir bölgesini istila eden Karahıtaylar Devleti’ne karşı savaş hazırlıkları içindeydi. Sencer bu sefer öncesinde iki ateş arasında kalmamak için ilk önce Atsız’a saldırabilirdi. Sencer’e karşı zafer kazanamayacağını düşünen Atsız itaatini sundu.601 Sultan Sencer’in, Katvan Savaşı’nda aldığı yenilgi Atsız’ın öteden beri istediği bağımsız devlet kurma hayalini uygulamaya geçirme fırsatı vermiştir. Süratle harekete geçen Atsız, Serahs’a ilerledi. Atsız’ı şehrin âlimi Ebu Muhammed Zeyyadi karşıladı ve ikramlarda bulundu. Buradan Merv’e giden Atsız’ı imam Ahmed el-Bahrezî karşılamıştır. Merv halkı için şefaat isteyen imam askerlerin çatışmaya girmemesi talebinde bulundu. Bu teklifi kabul eden Atsız ordugâhını şehir dışında kurdu. Fakat Merv halkı Hârizmşah’ın askerlerine ansızın saldırıp öldürmüşlerdir. Ardından savunma hazırlıklarına başlayan Merv halkı Atsız’ın kuşatmasına karşı koyamadılar. Şehri zorla ele geçiren Atsız pek çok kişiyi kılıçtan geçirdiği gibi Sencer’in hazinesine de ele geçirdi (1141).602 İlerleyişine devam Atsız 1142 Nisan ayında Nişabur’a önlerinde göründü. Şehrin âlimleri Merv halkının maruz kaldığı saldırıların Nişabur halkına yapılmamasını istediler. İdareye hâkim olan Atsız, şehirde bulunan Sencer’in mallarına el koyduğu gibi hutbeyi kendi adına okuttu. Sencer’in hutbelerdeki ismini duyamayan halk isyan çıkardı. Ayaklanmayı güçlükle bastıran Atsız hutbeyi tekrar Sencer adına çevirmek zorunda kaldı.603 600İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, XI, s.67, Müneccimbaşı, Câmiu’d-Düvel, I, s.120. 601Köymen, Büyük Selçuklu İmp., II, s.321, Özgüdenli, Selçuklular, s.269, Barthold, Moğol İstilası, s.323-324. 602Köymen, Selçuklu Tarihi, s.142, Mahmud, Selçuk-Nâme, II, s.52, Köymen, Büyük Selçuklu İmp., II, s.336-337, İbn Kesîr, el-Bidâye, XII, s.402, Yazıcızâde Ali, Tevârîh-i Âlî Selçuk, s.83, İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, XI, s.85. 603İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, XI, s.85, Kafesoğlu, Selçuklu Tarihi, s.83, Kafesoğlu, Harezmşahlar, s.56. 154 Sultan Sencer, Katvan savaşı mağlubiyetinin yaralarını sardıktan sonra 1143 yılında Atsız’ı cezalandırmak için Gürgenç’e ilerledi. Atsız, Sencer ile meydan muharebesi yapma cesareti gösteremeyerek kalesine kapandı. Selçuklu askerlerinin mancınıklar ile saldırması karşısında güç duruma düşen Atsız, barış talebi için elçisini Sultan Sencer’e gönderdi. Atsız’ın gönderdiği hediyeleri kabul eden sultan, hazinelerinin geri verilmesi şartı ile affedebileceğini söyledi. Atsız, hazineleri iade ederken Sencer de yaşananların yeterli olduğunu düşünerek geri döndü.604 Sultan Sencer, Atsız’ın bir kez daha itaatten çıkmaması ve onun faaliyetlerinden haberdar olmak için maiyetinde bulunan ünlü şair Edip Sabir’i Hârizm’e gönderdi. Hârizm’e gelen Sabir, Atsız’ın, Sultan Sencer’i öldürtmek için iki Bâtıni fedaisini Merv’e gönderdiğini öğrendi. Sabir, suikastcilerin eşgallerini çizdirdiği gibi derhal Sencer’e göndermiştir. Söz konusu fedailer Merv’de bir meyhanede yakalandıkları gibi idam edildiler. Bu bilgiyi sızdıran kişinin Sabir olduğunu kısa sürede öğrenen Atsız, sultanın elçisini Ceyhun nehrine attırdı (1147).605 Elçisinin öldürülmesinden sonra Sultan Sencer, 3. Hârizm seferine çıkmıştır. İlk olarak Hazaresb Kalesi’ni kuşatan Selçuklu ordusu burayı ele geçirdikten sonra Gürgenç’e ilerledi. Selçuklu birliklerinin Gürgenç önlerinde görünmesiyle Atsız tekrar af talebinde bulundu. Sultan, elçiye Atsız’ın bizzat sakadatini bildirmesi ile ordularını geri çekeceğini söyledi. Sencer ile savaşma cesareti gösteremeyen Atsız, 2 Haziran 1148’de Ceyhun kenarında bulunan sultanın huzuruna çıktı. Lakin Atsız hâkimiyet telakkisine göre Sencer’in önünde yeri öpmesi gerekirken sanki Sencer ile denk biri gibi atının üzerinden selamlamakla yetindi. Atsız daha sonra Sencer’den izin almadan buluşma yerinden ayrıldı.606 Atsız bu hareketi ile Sencer’e tam manası ile biat etmezken yeniden savaşın başlamasını göze aldı. Sultan Sencer, Atsız’ın yaptığı bu saygısızlığı sineye çekmiştir. Esasen üç defa üzerine sefer tertiplediği ve her defasında mağlubiyete uğrattığı Atsız’ı idam ettirmemesinin tek nedeni sınır bölgesinde böylesine güçlü ve inatçı bir valinin bulunmasını istemesinden olmalıdır. 604İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, XI, s.92, Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti, s.57, Barthold, Moğol İstilası, s.343, Köymen, Büyük Selçuklu İmp., II, s.344, Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.276-277, Fazlullâh, Câmi’ü’t-Tevârîh, s.119, Bondâri, Irak ve Horasan, s.251, Müneccimbaşı, Câmiu’d-Düvel, I, s.122, Hüseyîn, Ahbâr üd-Devlet, s.67, Mahmud, Selçuk-Nâme, II, s.53. 605Köymen, Büyük Selçuklu İmp., II, s.347, Kazvini, Tarihi Güzide, s.386. 606Köymen, Büyük Selçuklu İmp., II, s.350, Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.279, Kazvini, Tarihi Güzide, s.387, Köymen, Selçuklu Devri, s.143. 155 Sencer, başkent Merv’e döndüğü zaman Atsız’a elçiler vasıtası ile hediyeler göndermiştir. Atsız gelen elçilere hürmet gösterdiği gibi hediyelerle birlikte onları Horasan’a göndermiştir. Fakat Atsız kendi elçilik heyetini Sultan Sencer’e iletmemiştir.607 Buradan anlaşılıyor ki Sencer’in yeniden ilişkileri tesis temek için göstermiş olduğu bütün iyi niyet ve tevazuya rağmen Atsız, aynı tarza karşılık vermeyerek kırgınlığının devam ettiğini göstermiştir. Atsız, Sultan Sencer’in 3. Hârezim seferinin ardından Selçuklu Devleti’ne karşı isyan hareketine girişmemiştir. Atsız hâkimiyet sahasını genişletmek için daha önce ele geçirdiği Sencer ile mücadeleleri sırasında elinden çıkan Cend’i tekrar ele geçirmek için harekete geçti. Atsız, Cend hâkimi Kemâlü’d-dîn’den, Kıpçakların başkenti olan Sığnak kentine yapacağı sefere katılmasını istedi. Kemâlü’d-dîn, Atsız’ın teklifine olumlu yanıt vermiştir. Fakat Atsız’ın Cend yakınlarına yaklaştığı bilgisini edindiğinde bu seferin asıl gayesinin Cend’i ele geçirmek olduğunu anladı ve buradan kaçtı. Atsız, canına dokunmayacağı teminatını verdiği Kemâlü’d-dîn’in Cend’e geri dönmesini sağladıktan sonra onu hapsettirdi. Cend şehrine böylece hâkim olan Atsız, oğlu İl Arslan’ı buraya vali olarak atandı (1152).608 Sultan Sencer, Atsız’ın bağımsız bir devlet gibi Cend’i ele geçirmesini savaş sebebi olarak görmemiş hatta sözlü bir uyarı dahi yapmamıştır. Atsız, bağımsız bir hâkimiyet kurma hayali ile Büyük Selçuklu Devleti Sultanı Sencer’e karşı pek çok mücadelede bulunmuştur. Fakat Atsız tüm gayretlerine rağmen devletinin bağımsızlığına kavuştuğunu göremeden geçirdiği felç sonucunda vefat etti (1156).609 47. Horasan Sâlârı 1059 yılında yılında Yakuti’nin emri altında Horasan Sâlârı610, Cemcem gibi emirler Anadolu’ya akınlara başlamışlardır. Horasan Sâlâr’ı Urfa’yı kuşattıysa da Antakya dükü Khaçator’un müdahelesi ile netice alamamıştır. 611 607Köymen, Büyük Selçuklu İmp., II, s.351, Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti, s.60. 608Köymen, Büyük Selçuklu İmp., II, s.352, Barthold, Moğol İstilası, s.344. 609İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, XI, s.179. 610Göçebe Türkmen kabilelerinin liderlerine Sâlâr unvanı verilirdi. Köymen, Büyük Selçuklu İmp., III, s.234. 611Sevim, Anadolu’nun Fethi, s.36, Köymen, Selçuklu Devri, s.263, Sevim, Suriye-Filistin Selçuklu, s.6, Yinanç, Türkiye Tarihi, s.53, Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.36. 156 1066 yılında Horasan Sâlârı tekrar Anadolu’ya yönelmiştir. Siverek’e akınlarda bulunan Horasan Sâlârı, tekrar Urfa’yı kuşatmıştır. İkinci kez muhasara altına aldığı Urfa’yı ele geçiremeyen Horasan Sâlârı, Diphisar’ı fethetmeyi başardı. Bu sırada Selçuklu akınlarını durdurmak için gönderilen Bizans kuvvetlerini imha etti. Aynı yıl üçünce defa Urfa’yı kuşatma altına alan Horasan Sâlârı, Kupin’de karargâhını kurdu. Kuşatmanın uzaması ile bu bölgeden ayrılan Horasan Sâlârı, Meyyafarikin’e gitti. Şehrin su kapısında ordugâhını kuran Horasan Sâları ve askerleri yağmalama faaliyetlerinde bulundu. Şehrin ele geçirilmesinden endişe eden Nizamüddin Nasr, Horasan Sâlârı’na anlaşma teklifinde bulundu. Mervanî veziri, Horasan Sâlârı’nın kendini güvende hissetmesi için Nasr’ın oğlu Hasan’ı rehine olarak gönderdi. Fakat bu teklif sadece bir aldatmacadan ibaretti. Horasan Sâlâr’ı şehre girdiğinde yakalandı ve bir kuyuya atıldı. Bu kuyu daha sonra Horasan Sâlârı Kuyusu ismi ile anılmaya başlanmıştır. 612 48. Humar-Taş Sınırlı bilgi sahibi olduğumuz Humar-Taş, Fahrüddevle Ebû Nasr’ın emrinde Meyyâfârikin kuşatmasına katılmıştır. Bu sırada Melikşah’ın kardeşi Tekiş’in isyan etmiştir. Sultan, Gevherâyin’den kuvvetlerinden bir kısmını Tekiş üzerine göndermesini emretmiştir. Gevherâyin Hısn Keyfa’da kalarak Humar-Taş, Törşek gibi iş bilir emirleri isyanı bastırmak için görevlendirdi. Kışı isfahanda geçiren Selçuklu askerleri ilkbahar mevsimi ile Horasan’a ilerlediler. Tekiş, Selçuklu askerlerinin saldırılarına karşı direnemeyerek teslim oldu (Kasım 1084).613 49. Humâr-Tekin Humâr-Tekin, Sultan Tuğrul’un en yakın askeriydi. İbnü’l-Cevzi bu yakınlığın derecesini şöyle anlatmaktadır; “Sultan Tuğrul Bey, ona yöneltilen her kötülüğü engelleyecek kadar onu severdi”.614 612Yinanç, Türkiye Tarihi, I, s.53, Sevim, Suriye-Filistin Selçuklu, s.9, Cahen, Türklerin Anadolu’ya İlk Girişi, s.20, Ayönü, Selçuklular, s.31, Sevim, Ünlü Selçuklu Komutanları, s.9, Erzak, Mervanî Kürtleri,171-172, Ekinci, Orta Çağ ‘da Urfa, s.65, Süryanî Patrik Vakainamesi, s.28, Urfalı Mateos Vekayi-Nâmesi, s.127, Honigmann, Bizans Devleti’nin Doğu Sınırı, s.183. 613Yınanç, Türkiye Tarihi, I, s.110-113-114. 614İbnü’l-Cevzi, Mir’âtü’z-Zamân, s.99. 157 Tuğrul Bey, Abbasi halifesini kurtarmak için Bağdat’a geldiğinde Arslan Besâsîrî, Dübeys b. Mezyed’e sığınmıştır. Bağdat’ta sükûneti tekrar sağlayan Sultan Tuğrul, ilk başta Besâsîrî’nin üzerine askerlerini göndermemiştir. Fakat Tuğrul Bey rüyasında Besâsîrî’yi yakalatıp öldürdüğünü görmüştür. Uyandığında yanına Humâr-Tekin’i çağırtarak rüyasını anlatmış ve Vâsıt yakınlarında bulunan Besâsîrî’yi öldürmesini emretmiştir. Savtekin, Erdem gibi tecrübeli emirlerin katılımı ile Humâr-Tekin, Hille’ye doğru ilerledi. Besâsîrî, Selçuklu ordusuna karşı koymaya çalışmışsa da yenilerek öldürüldü.615 Tuğrul Bey’in hanımı Altuncan Hatun vefat etmeden önce sultana halifenin kızı evlenmesini vasiyet etmiştir. Sultan Tuğrul bu vasiyet üzerine Rey kadısı Ebû Sa’d aracılığı ile halifeye kızı ile evlenmek isteğini bildirmiştir. Fakat halife bu isteği olumlu yanıt vermemiştir. Selçuklu Veziri Âmidülmülk, halifeye tehdit vari sözler söyleyerek bu evliliğe izin vermesini sağlamaya çalışmıştır. Sultan Tuğrul ise bu konuda vezirine, halifeye karşı iyilikle davranması tavsiyesinde bulunmuştur.616 Sultan Tuğrul bu sırada Humâr-Tekin’in iktâlarını artırdı ve bunlara ek olarak Karmîsîn ile birkaç köyü daha ilave etti. Humâr-Tekîn kendisine iktâ olarak verilen Karmîsîn’e gitti. Tuğrul Bey yanında bulunan Vezir Âmidülmülk’ü tekrar Bağdat’a gönderdi. Yola çıkan vezir, Humâr-Tekin’in yanına uğrayarak kendisinin bir süre Bağdat’a kalacağını sultanın bu suretle yakın adamlarından yoksun olduğunu söyleyerek HumârTekin’e, Tuğrul Bey’in yanına gitmesi tavsiyesinde bulundu. Bağdat’a giden Âmidülmülk’e, Humâr-Tekin ile halifenin yakın adamlarından olan Ebû Turab b. el-Esîrî’nin mektuplaştığı söylenmiştir. Vezir bir müddet Bağdat’ta kaldiktan sonra Tuğrul Bey’in yanına geri dönmüştür.617 Karmîsin’den gelen Humâr-Tekin’i, Tuğrul Bey Kutalmış’ın isyanını bastırmak için görevlendirdi. Humâr-Tekin, Girdkûh Kalesi’ne sığınan Kutalmış’ı kuşatmıştır. Bu olay ile eş zamanlı olarak Âmidülmülk, Tuğrul Bey’e, halifenin nikâh konusunda olumlu yanıt vermesine Humâr-Tekin’in engel olduğunu bildirdi ve Bağdat’ta ele geçirdiği gizli mektupları sultana sundu. Yazışmaları gören Tuğrul Bey’in verdiği tepki kaynaklarda yer almazken, gizli mektupların sultana ulaştırılmış olduğunu öğrenen Humâr-Tekin 615İbnu’l-Cevzî, Mir’atü’z-Zaman, s.78-80, Özgüdenli, Selçuklular, s.110. 616Cevzî, El-Muntazam, s.69-73, İbnu’l-Cevzî, Mir’atü’z-Zaman, s.95. 617İbnu’l-Cevzî, Mir’atü’z-Zaman, s.99. 158 beraberinde bulunan altı yakın adamıyla kuşatmayı terk etti. Emirin kaçtığını öğrenen Sultan Tuğrul ise derhal Humâr-Tekin’in yakalanmasını emretmiş ve onu kendisine getirene ödül vereceğini ilan etmiştir. Kendisini izleyen Selçuklu kuvvetlerinin olduğunu bilen HumârTekin elverişsiz sarp yollara girdi. Geçilmesi zor yollardan ilerleyen Humâr-Tekin burada dört adamı ile birlikte bütün bineklerini kaybetti. Berûcird yakınlarına gelen Humâr-Tekin yanında kalan iki adamını at satın almaları için gönderdi. Vaktiyle Humâr-Tekin’in elini kestiği bir hâdim de bu sırada Berûcird’de bulunmaktaydı. Emirin iki adamı hâdimden at almak için gittiklerinde, hâdim onlara neden buraya geldiklerini sordu. Askerler cevaplarında çelişkiye düştükleri için hâdim birini öldürdü ve diğerine doğruyu söylemesini aksi takdirde kendisinide öldüreceğini söyledi. Bunun üzerine asker Humâr-Tekin’in burada olduğunu söyledi. Bunun üzerine Hâdim, Humâr-Tekin’i yakaladı ve bölgeye gelen Tuğrul Bey’in askerlerine teslim etti. Sultanın huzuruna çıkarılmak üzere bekletilen Humâr-Tekin’i gören İbrahim Yınal’ın evlatları, “İşte babamızı öldüren budur, onun bize teslim edilmesini istiyoruz” dediler. Âmidülmülk, Tuğrul Bey ile yakınlığını her daim kıskandığı HumârTekin’in öldürülmesine izin verdi.618 Bu teklif Selçuklu veziri için bulunmaz bir fırsat olmuştur. Tuğrul Bey geçmişte çok yakın olduğu emirini yapacağı açıklamadan sonra affedebilirdi, böylelikle Âmidülmülk bu ihtimalin önüne geçmiştir. 50. İmâdeddin Kamâç Kamâç, Sultan Sencer dönemi emirlerindendir. Tespit ettiğimiz ilk faaliyeti Katvan Savaşı’na katılması ve esir edilmesi hadisesidir. Bu olaydan önce devlet bünyesinde ne gibi görevler aldığı bilinmemektedir. Selçuklu vasalı olan Karahanlı Hükümdarı Mahmud b. Muhammed, Hocend yakınlarında Karahıtaylılara yenilmiştir. 619 Sultan Sencer ülkesinin doğusunda bulunan Karahıtayların güçlenmesini ve kendi hâkimiyet sahasında oluşacak tehlikeleri bertaraf etmek için Mâverâünnehir bölgesine sefer tertiplemiştir (Temmuz 1141). 620 Sencer, Semerkand’a geldiğinde Karahanlı Mahmud Han, ülkesini istila eden Karlukları şikâyet etmiştir. Mahmud Han’ın şikâyeti ve orduda bulunan emirlerin ısrarları üzerine Sultan Sencer, Karlukluları itaat altına almaya karar vermiştir. Karluklar, ise savaşı göze 618İbnu’l-Cevzî, Mir’atü’z-Zaman, s.101, İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.37, Turan, Türk İslam Medeniyeti, s.100. 619İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, XI, s.83. 620Özgüdenli, Selçuklular, s.272. 159 alamayarak Sencer’e itaatlerini sundukları gibi 5 bin at, 5 bin deve ve 50 bin koyun vermeyi teklif etmişlerdir. Karlukların yapmış oldukları teklif ile Sultan Sencer ve emirlerin bazıları oldukça yumaşamıştır. Fakat bu sırada beklenmedik bir hadise yaşanmıştır. Sencer’den affedilmeyi talep eden Karluklardan bir grup Karahıtay’a giderek Gürhan’a sığınmışlardır. Bu durum Karluklular’la yapılacak barış anlaşmasını gölgelemiştir. Diğer yandan Gürhan’a sığınan Karluklar, Sencer aleyhtarlığıda yapmaya başlamışlardır. 621 Karlukların kışkırtmaları neticesini vermiş ve iki orduyu karşı karşıya getirmeyi başarmıştır. 9 Eylül 1141 tarihinde gerçekleşen Katvan Savaşı’nda Sultan Sencer ordusunu iki kısma bölmüş ve merkez cenahta kendisi yer almıştır. Ordunun sağ kanadına Kamâç komuta ederken, sol kanadı Sistan hâkimi yönetmiştir. Savaş başladiktân kısa bir süre sonra Karahıtay birlikleri, Selçuklu askerlerini arkadan kuşatarak çevrelerini sarmışlardır. Korkuya kapılan Selçuklu askerleri dağılmışlardır. Kaçan Sencer’in askerlerini takibe koyulan Karahıtaylılar onları bir dağ hisarında kıskaca almışlardır. Canlarını kurtarmak için nehre atlayan Selçuklu askerlerinin pek çoğu burada ölmüştür. Ordusunun dağılması ile Sultan Sencer, Belh’e gitmek üzere savaş meydanını terk etmiştir. Katvan Savaşı’nda ölen Selçuklu askerlerinin sayısı on binleri geçmekteydi. Esir edilenler arasında Emir Kamâç ve sultanın hanımı Terken Hatun da yer almaktaydı. Emir Kamâç yaklaşık bir sene sonra 100 bin dinar kurtuluş akçesi karşılığında özgürlüğüne kavuştu.622 Sencer’in, Katvan Savaşı’nda uğradığı hezimet sonrası bölgedeki itibarı sarsılmıştır. Büyük Selçuklu Devleti’ne bağlı olan Gûrlular, söz konusu yenilgiden faydalanmak istemişlerdir. Herat’a ilerlerleyen Gûrlular burayı ele geçirdikten sonra Belh’e gitmişlerdir. Sultan Sencer, Gûrluların ilerleyişini durdurmak için Selçuklu Emiri Kamâç’ı görevlendirmiştir. Fakat Oğuzlar, savaş sırasında Selçuklu emirine ihanet ederek Gurluların safhına geçtiler. Kuvvet kaybı yaşayan Kamâç, Gûrlulara karşı koyamayarak yenilmiştir. Sultan Sencer’in bizzat katıldığı sefer ile Gûr Hükümdarı el-Hüseyin’in ilerleyişi durdurabilmiştir (1152-1153).623 621Hüseyin, Ahbar üd-Devlet, s.65, Özgüdenli, Selçuklular, s.272. 622Hüseyîn, Ahbâr üd-Devlet, s.66, Mahmud, Selçuk-Nâme, II, s.52, Bondâri, Irak ve Horasan, s.249, Müneccimbaşı, Câmiu’d-Düvel, I, s.121, İbnü’l-Esîr, el Kâmil, XI, s.83-84, Köymen, Büyük Selçuklu İmparatorluğu, II, s.332, Özgüdenli, Selçuklular, s.274. 623İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, XI, s.144, Müneccimbaşı, Câmiu’d-Düvel, I, s.123. 160 Emir Kamâç, Gûrlulara mukavemet gösteremediği gibi aynı sene Oğuzlar ile karşılaşmasında yenilerek öldürüldü. Kamâç ve Oğuzlar arasındaki çatışmanın sebebi hakkında farklı görüşler mevcuttur. İlk görüşe göre; Huttelân bölgesinin otlaklarında göçebe yaşayan Oğuzlar, yarı bağımsız bir vaziyetteydiler. Hayvancılıkla uğraşan Oğuzlar, Sencer’in mutfağına yılda 24 bin koyun vermekle vermekle mükelleftiler. Kamâç ile Oguzlar arasındaki ihtilaf bu vergiden dolayı ortaya çıktı. Tahsisatı almaya giden hânsâlar624 halka kötü davrandığı gibi anlaşılan bedelden fazla pazarlık etti. Oğuzların arasında bulunan emirler pazarlıktan rahatsız oldukları için hânsâları gizlice öldürdüler. Tahsildar vaktinde dönmeyince başına bir iş geldiği anlaşılmış fakat bu durumdan sultana bahsedilmedi. Belh Valisi Kamâç, Merv’e sultanın yanına gittiğinde hânsâların öldürüldüğünü ve Oğuzların itaatsizlik ettiğini bildirdi. Sözlerine devam eden Kamâç, Oğuzlar’ın kendi hâkimiyet sahasına yakın bir yerde bulunduklarını eğer sultan ferman buyurursa derhal duruma müdahele etmek istediğini söyledi. Sencer tarafından önerisi kabul edilen Kamâç, Belh’e geldiğinde Oğuzlara şahne göndererek hânsâlar’ın diyetini istedi. Oğuzlar, sadece sultana bağlı olduklarını onun dışında kimsenin hükmü ile hareket etmeyeceklerini bildirler ve şahneyi hakaret ederek kovdular. Kendisine yapılan bu aşağılamadan sonra Kamâç, oğlu Alu’d-din Melik el-Maşruk ile Oğuzlara saldırdı. Yapılan savaşta Oğuzlar, Kamâç ve oğlunu öldürdükleri gibi Belh’e de hâkim oldular.625 İkinci görüş ise; Toharistan hâkimi Zengi b. Halife eş-Şeybânî, Oğuzlara yanına gelmelerini teklif etmiştir. Belh Valisi Kamâç ile Zengi arasında sınır komşuluğu yüzünden husumet oluşmuştur. Zengi safına dâhil ettiği Oğuzlar ile Kamâç’ın üzerine gitmiştir. Fakat Kamâç savaş sırasında Oğuzları yanına çekmeyi başardı ve Zengi’yi öldürdü. Kamâç bu yardımdan sonra Oğuzlar’a bazı yerleri iktâ olarak verdi. Bir süre sonra Gûr hükümdarı elHüseyin, Belh’i ele geçirmek için harekete geçtiğinde Kamâç yanında bulunan Oğuzlar ile Hüseyin’e karşı sefere çıktı. Oğuzlar, muharebenin başlamasıyla Kamâç’ı terk ederek Hüseyin’in yanına yer aldılar. Bu sayede Kamâç yenilmiş valisi olduğu Belh’i kaybetmiştir. Savaş sonrasında Oğuzlar, Hüseyin’in kendilerine bağışladığı Toharistan bölgesine yerleşmişlerdir. Kısa süre sonra Kamâç, Oğuzlar’ı ihanetleri yüzünden yaşadıkları bölgeden uzaklaştırmak istedi. Oğuzlar’ın reisi Arslan Boğa bu duruma karşı çıkarak Toharistan’dan 624Selçuklu Sultanlarının mutfalarında lazım olan malzemeyi temin eden görevli. İ.H. Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti Teşkilatına Medhal, TTK. Basımevi, Ankara 1988, s.36 625Nîşâbûrî, Selçuk-Nâme, s.117-118, el-Yezdî, Selçukluların Hikâyesi, s.108, Yazıcızâde Ali, Tevârîh-i Âlî Selçuk, s.75-76, Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.281. 161 ayrılmayacağını bildirdi. Bir gün süren savaşta Emir Kamâç ve oğlu Ebû Bekir, Oğuzlar tarafından öldürdüler.626 Üçüncü görüşe göre; Oğuzlar, Mâverâünnehir bölgesinde yaşayan Müslüman Türkler idi. Hıtay Devleti’nin bu bölgeye hâkim olması ile Mâverâünnehir’den ayrılmak zorunda kalmışlar ve Horasan’a ilerlemişlerdir. Belh kenti otlaklarına yerleşen Oğuzların varlığından rahatsız olan Belh Valisi Kamâç başlarında Dînâr, Bahtiyâr, Tûtî, Arslan Çağar ve Mahmud adlı emirlerin bulunduğu Oğuzlara saldırmıştır. Beyler, ilk başta Kamâç’a hediyeler verip onun gönlünü aldı ve mesken edindikleri topraklarda yaşamalarına izin verildi. Bir süre sonra sebep olmaksızın Kamâç tekrar Oğuzlar’ın üzerine ilerledi. Oğuzlar ise Kamâç’a kendileri ile uğraşmamasını ve gitmesini istediler. Oğuzlar yaşadıkları topraklar için Kamâç’a her aile başına 200 dirhem veriyorlardı. Oğuz beyleri, Kamâç’ın haksız tacizlerine son vermeye karar vermişlerdir. Yapılan savaşta Belh Valisi Kamâç öldürüldü (1153).627 51. İnanç Bey Tuğrul Bey’in, Bağdat’ta bulunmasını fırsat bilen Kutalmış isyan etmiştir. Rey şehrini ele geçiren Kutalmış burada kendi adına hutbe okutmuştur (1063). Yaşanan bu hadiseler sonucu Vezir Âmidülmülk Kündürî, Emir İnanç Bey’i, Rey’e göndermiştir. Lakin İnanç Bey emrindeki çok az bir kuvvetle Kutalmış’a karşı mukavemet gösteremediği gibi esir edildi.628 Bu bilgiden başka İnanç Bey’in ismi kaynaklarda zikredilmemektedir. Kendisi muhtemelen esir edildikten sonra öldürülmüştür. 52.İsa Böri-Yakub Emir Ahmed başarı ile biten Gürcisan seferinden dönüşü sırasında Arran bölgesine geldiğinde Anadolu’ya gitmekte olan İsa Böri ve Yakub ile karşılaşmıştır. Emir Ahmed karşılaştığı bu emirlere ele geçirdiği ganimetlerini gösterek Gürcistan’ın çok zengin bir ülke olduğunu buna karşın kalelerinin çok zayıf durumda olduğunu söylemiştir. Emir Ahmed, İsa ve Yakub’a boy ile oymaklarıyla bu bölgeye yerleşmeleri tavsiyesinde bulunmuştur. İsa ve Yakub, Ahmed’in tavsiyesi üzerine 1080 yılının sonlarına doğru Gürcistan’a ilerlediler. Boy 626İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, XI, s.156. 627İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, XI, s.154, Müneccimbaşı, Câmiu’d-Düvel, I, s.123. 628Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.61. 162 ve oymakları için dört bir yana dağılan iki emir, Asisforni, Kharceth, Şavşeth, Acara, Samçkhe, Karthli, Argoueth, Samokalako, Kouthathis ve Çkondiya’yı ele geçirdiler. Kış mevsiminin gelmesiyle saldırılarına devam edemeyen emirler Mogan’da bulunan kışlaklarına döndüler. 1081 yılına gelindiğinde ise Selçuklu emirleri tekrar Gürcistan’a yönelmiş ve pek çok ganimet elde etmişlerdir. İlerleyişlerine devam eden İsa Böri ve Emir Yakub Karadeniz kıyılarına kadar inmişlerdir.629 53. İsuli 1062 senesinde Tuğrul Bey Azerbeycan ve Erran bölgesini hükmü altına aldıktan sonra Melik Yakuti’yi Anadolu’nun fethiyle görevlendirmiştir. Yakuti’nin emrinde İsuli, Cemcem, Horasan Saları ve bazı emirler bulunmaktaydı. Anadolu’ya gelen emirler Bağin, Tulhum, Ergani’yi istila etmişler ve pekçok ganimet elde ettiler. Yakuti, Diyarbakır Emiri Nasr’ın yardımı ile Dicle ve Fırat havzası boyunca akınlar düzenledi. Bizans İmparatoru Dukas, ülkesinde karşıklık çıkaran Selçuklu akınlarını durdurmak için Tavdanos ve General Herve’yi görevlendirdi. Lakin Yakuti ve beraberindeki kuvvetler ele geçirdikleri ganimetler ile Azerbeycandaki karargâhlarına döndükleri için herhangi bir çarpışma yaşanmadı.630 Bu bilgiden sonra İsuli ismi kaynaklarda zikredilmemiştir. 54. Kapar Kapar, Sultan Tuğrul Bey’in emri ile Melik Yakutî’nin beraberinde Anadolu’nun fethine katılan emirlerdendir. Kapar, 1059 yılına Yakutî, Kicaciç, Horasan Saları ile Van Gölü’nün kuzeyinden Anadolu’ya akınlarda bulundu.. 631 Fakat bu seferden ne zaman döndüğü ne gibi faaliyetlerde bulunduğunu bilinmemektedir. 55. Kara Tegin Kaynaklarda bu ismi taşıyan iki tane emir bulunmaktadır. Türkiye Selçuklu Sultanı Süleymanşah’ın valisi olan Emir Kara Tegin konumuzun dışındadır.632 629Özgüdenli, Selçuklular, s.176, Sevim, Anadolu’nun Fethi, s.87, Yinanç, Türkiye Tarihi, I, s.90, Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.119, Kafesoğlu, Sultan Melikşah, s.108, Kafesoğlu, Selçuklu Tarihi, s.65. 630Sevim, Ünlü Selçuklu Komutanları, s.6, Sevim, Anadolu’nun Fethi, s.37, Yinanç, Türkiye Tarihi, I, s.48, Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri Tarihi, s.50, Köymen, Selçuklu Devri, s.263, Honigmann, Bizans Devleti, s.183. 631Sevim, Ünlü Selçuklu Komutanları, s.6, Sevim, Anadolu’nun Fethi, s.36. 632Sevim, Anadolu’nun Fethi, s.83. 163 Büyük Selçuklu Devleti bünyesinde yer alan Emir Kara Tegin hakkında ise çok az malumata sahibiz. Artuk Bey, Mervanî seferinden sultandan izin almaksızın ayrılmıştır. Sultan, Artuk Bey’in tekrar Selçuklu bünyesinde dâhil etmek ve gönlünü almak için Sadüddevle Gevherâyin ve Kara Tegin’i hediyelerle gönderdi. Lakin Artuk Bey hediyelerin hiç birini kabul etmedi. Emirler, Artuk Bey’e, Melikşah’a karşı çıkmaması hususunda ikazlarda bulundularsa da o Süleymanşah’a karşı mücadelede bulunacağını, sultana karşı isyan halinde olmadığını bildirdi.633 Bu olaydan başka Kara Tegin ile ilgili bilgiye sahip değiliz.

56. Karaca es-Sâkî Emir Sökmen el-Kutbî’nin634 vefat etmesiyle karısı ve oğlu İbrahim, Meyyâfârikîn’e gelmişlerdir. Buranın valisi Guzoğlunu azledip yerine Ebû Mansur’u tayin etmişlerdir. Fakat daha sonra Ebû Mansur’un isyan etmesi üzerine Karaca es-Sâkî Meyyâfârikîn’e gelerek idareye hâkim oldu (1107)635 Sultan Muhammed Tapar vefat etmeden önce oğlu Mahmud’u veliaht ilan etmiştir. Bu sırada İbnü’l- Esir’in naklettiği bilgiye göre Sultan Mahmud, Karaca es-Sâki’ye Yezd bölgesi hâkimi Alâüddevle Gerşasf b. Ferâmürz b. Kakaveyh’in topraklarını verdiğini Karaca’nın aynı zamanda Fars bölgesi topraklarının hâkimi olduğunu yazmaktadır.636 Verilen bu bilgiye göre Emir Çavlı’nın ölümünden sonra Fars topraklarını Karaca’ya iktâ edilmiş olmalıdır. Kısa bir süre sonra Sencer, yeğeni Mahmud’un sultanlığını tanımamıştır. 1119 yılında Save yakınlarında gerçekleşen savaşta Mahmud yenildi. Savaşta ne gibi faaliyetlerde bulunduğunu tespit edemediğimiz Karaca es-Sâkî, Mahmud ile birlikte İsfahan’a sığındı.637 Sâve savaşında sonra bilgi edinemediğimiz Karaca es-Sâkî, Sultan Mahmud’un ölümünden sonra Sencer tarafından Selçukşah’a atabey olarak atandı.638 Mahmud’un ölümü 633İbnu’l-Cevzi, Mir’atü’z-Zamân, s.269, Farac, Abû’l-Farac Tarihi, II, s.332. 634Büyük Selçuklu hanedanına mensup olan Azerbaycan Meliki Kutbüddin İsmâil İlarslan’ın memlüklerinden biridir. Sökmen’e devlete olan bağlılığı ve hizmetlerinden dolayı Sultan Muhammed Tapar tarafından 1111 yılında Tebriz, Ahlat ve Silvan ıkta olarak verildi. Sökmen bu sınırlar içerisinde kurulan Ahlatşahlar hanedanının kurucusudur. Faruk Sümer, “Ahlatşahlar”, DİA., II, İstanbul 1989, s.24-28. 635Osman Turan, Doğu Anadolu, s.90. 636İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.437. 637İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.438, Mahmud, Selçuk-Nâme, II, s.95, M.Th. Houtsma, “Mahmud b. Muhammed b. Melikşah”, İA., VII, MEB., İstanbul, s.270, Mehmet Altay Köymen, “Sencer”, İA., VIII, MEB., İstanbul, s.486. 638Mahmud, Selçuk-Nâme, II, s.45. 164 ile tahta geçen Davud’u tanımayan amcası Mesud Tebriz kentini el geçirdi. Karaca atabegi olduğu Sultanşah’ı ısrarları ile saltanat mücadelesine dâhil etmeyi başardı. Sultanşah ilk olarak Bağdat’a gitmiş ve halife ile birbirlerine bağlı kalacaklarına dair söz almıştır. Bu sırada Melik Mesud, halifeden hutbenin kendi adına okunmasını istemiştir. Bu talep halife tarafından kabul görmemiştir. İstegi reddedilen Mesud Bağdat’a ilerlemiştir. Mesud’un öncü birliklerine İmadeddîn Zengî yönetmekteydi. Karaca es-Sâkî, Zengi’yi geri püskürtmüştür. Selçukşah ise Mesud’un karşısında direnemediği için Karaca’dan yardım istemiştir. Karaca’nın Selçukşah’a yardıma gelmesi ve Zengi’nin mağlup olması gibi sebeplerden Mesud geri çekildi. Sencer, topraklarında meydana gelen karışıklığa son vermek için Rey’e gitti. Sencer’in hareketine karşılık Mesud, Selçukşah ve halife ile ittifak oluşturdu.639 Melik Mesud, Dây Merc mevkiinde Sencer’in öncü birlikleri tarafından yenilgiye uğratıldı. Savaş alanından kaçan Mesud, Karaca ile birikte Dînever yakınlarında Sencer tarafından yakalandı (1132). Esir edilen Karaca, Sencer’in huzuruna çıkarıldığında sultan ona kendi ile savaşmaktan ne umduğunu sordu. Karaca ise Sencer’i öldürtüp yönetebileceği birini sultan yapmayı umduğunu söyledi. Bu sözler üzerine Sultan Sencer, Karaca’yı öldürttü.640 57. Kicaciç 1059 yılında Sultan Tuğrul’un buyruğu ile Yakuti, Horasan Sâlârr ve Kicaciç, Van gölünün kuzeyinden Anadolu’ya girmişlerdir. Selçuklu birlikleri elde ettikleri ganimet sonrası hareket üslerine geri döndüler. 1062 yılında tekrar Anadolu’ya yönelen Selçuklu birlikleri Ergani ve yörelerine akınlarda bulundu. Diyarbekir Emiri Nasr ile ittifak kuran Selçuklu emirleri, Dicle ve Fırat havzalarına kadar olan bütün bölgeyi yağmaladılar.641 Bütün bu harekâtlarda Kicaciç’in hangi faaliyetlerde bulunduğu bilinmemektedir. 58. Kızılsarıg-Koltaş Melikşah, Emir Kızılsarıg’ı Kûhistan642 bölgesinde yaşayan Bâtıniler üzerine, Emir Koltaş’ı da dai Hüseyin Kâinî’nin üzerine göndermiştir. Bâtınilerin hâkim olduğu kalelerin 639İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.532-533, Mahmud, Selçuk-Nâme, s.56. 640İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.534, Farac, Abû’l-Farac Tarihi, II, s.365, al- Bondâri, Irak ve Horasan, s.149-150. 641Sevim, Ünlü Selçuklu Komutanları, s.6, Honigmann, Kicaciç’e, Giçaçiçi demektedir. Honigmann, Bizansın Doğu Sınırı, s.183. 642Horasan’ın güney batısında bulunan Kûhistan, dağlar arasına kurulduğu için dağ memleketi ismi ile de anılmaktadır. Fuat Köprülü, W. Barthold, İslam Medeniyeti Tarihi, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 1984, s.56. 165 üçte ikisi Kûhistan’da bulunmaktaydı. Sultan Melihşah’ın, Kızılsarıg’ı bu bölgeye göndermesinden anlaşılıyor ki İsmaili sorununu tamamen ortadan kaldırmak istemiştir. Kızılsarıg, Bâtınîlerin elinde bulunan kaleleri tek tek fethetmeye başladı. Daha sonra Kızılsarıg, Mu’min Abad yakınında bulunan Dere Kalesi’ni kuşattı. Dere Kalesi Bâtıniler için mühim bir konumdaydı. Kuşatmayı Selçuklu kuvvetleri başarılı bir şekilde sürdürürlerken Melikşah’ın ölüm haberinin gelmesi her şeyi alt üst etmiştir. 643 Kızılsarıg ve Koltaş Bâtıniler ile mücadeleyi bırakarak Sistan’a gittiler.644 59. Kodan Sultan Melikşah, Merv şehrine gulamlarından Kodan’ı şahne tayin etti. Fakat bu sırada Nizâmü’l-mülk’de torunu Osman b.Cemâlül-mülk’ü Merv emirliğine atamıştır. İki emirin aynı anda Merv’e tayin olmaları ile anlaşmazlık yaşanmıştır. Osman ile Kodan’ın arasındaki çarpışmada Kodan esir edildi. Sultan’dan çekinen Osman kısa bir süre sonra Kodan’ı serbest bıraktı (1092-1093). 645 Melikşah’ın ölümünden sonra Arslan Argun saltanat mücadelesine dâhil olmuştur. Arslan Argun, ilk olara Nişabur’u ele geçirmek istemişse de Nişabur halkının savunma tedbirlerini almış olmasından dolayı Merv’e ilerlemiştir. Merv şehri şahnesi Kodan Argun’un hâkimiyetini kabul ederek şehre girmesine izin verdi.646 Arslan Argun’un öldürülmesi ile Kodan ve beraberinde bulunan Yaruktaş, Sultan Berkyaruk tarafından affedildiler. Berkyaruk Horasan’dan Irak’a giderken bazı emirlerin kendisine katılmasını emretti. Fakat Kodan cezalandırılmaktan korktuğu için hasta olduğunu öne sürerek sultana katılmadılar. Bu sırada Berkyaruk yanında bulunan Ekinci b. Koçkar’ı Harezm bölgesini valiliğine tayin etmiştir. Kodan ve Yaruktaş, Merv’e gelen Ekinci b. Koçkar’dan şüphelendiler. Aynı zamanda Hârezm’e hâkim olmak isteyen Kodan, Emir Yaruktaş ile anlaşarak Koçkar’a düzenledikleri ani baskın ile öldürdüler. Berkyaruk valisini öldüren Kodan ve Yaruktaş’ı cezalandırmak için Emirdâd Habeşî’yi görevlendirmiştir. Habeşî, Herat’a geldiğinde askerlerinin toparlanması için karargâhını kurmuştur. Kodan ve Yaruktaş’ın saldırması ile Habeşî, Ceyhun’a çekildi. Yarınkuş, Kodan’ın kendisine 643Kafesoğlu, Sultan Melikşah, s.127, Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.148. 644Vural Öntürk, Tarihi Sistan, Ayışığı Kitapları, İstanbul 2018 s.334. 645İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X s.177, Cevzî, El-Muntazam, s.162. 646İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.219, Hüseyîn, Ahbâr üd-Devlet, s.59, Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.188, Köymen, Selçuklu Devri, s.81. 166 katılmasını beklemeden Habeşî’yi takibe koyuldu fakat yenilerek esir edildi. Bu durumu haber alan Kodan’ın askerleri ona isyan ettikleri gibi hazinesini de yağmaladılar. Yanında sadece yedi kişi kalan Kodan, Buhara’ya kaçtı. Buhara hâkimi Kodan’ı ilk önce sultana isyan ettiği için yakalayıp hapsettiyse de daha sonra serbest bıraktı. Buradan Sencer’in yanına giden Kodan iyi karşılandı. Kodan bütün askerleri ile birlikte Sencer’e iaat edeceğine dair söz verdi. Fakat Kodan verdiği sözlerin hiç birini yerine getiremeden vefat etti.647 60. Kumaç Ravendî; Sultan Melikşah’ın tek hacibinin Kumaç olduğunu söylemektedir.648 Hacib Kumaç’ın tespit ettiğimiz ilk görevi Abbsiî halifesine karşı olmuştur. Halifenin kölelerinden biri, Câmi isminde bir ferraşın oğlunu öldürmüştür. Daha sonra bu köle halifenin haremine sığınarak olayı ört bas etmek istemiştir. Fakat Câmi, oğlunun öldürülmesine karşı kısas cezasının uygulanmasını istemiştir. Yaşananlar sonucunda Sultan Melikşah, Kumaç’ı kısası uygulaması için Bağdat’a gönderdi. Halife, kendi maiyetinde bulunan kölenin böyle bir cezaya maruz kalmasının kendi adına leke süreceğini öne sürerek Kumaç’a iki bin dinar ödemeyi teklif etti. Kumaç bu teklifi kabul etmeyerek bu fiili gerçekleştiren kölenin sultanın emri ile infaz edilmesini sağladı.649 Kumaç, Melikşah’ın kardeşi Tekiş’in 1085 yılında ikinci kez isyan etmesi üzerine tertip edilen sefere katılan emirler arasındadır. Lakin bu seferde Kumaç’ın ne gibi görevler aldığı belirtilmemiştir.650 Sultan Melikşah’ın ölümü sonrasında yaşanan taht mücadelelerinde Kumaç, Mahmud’un safında yer aldı. Berûcird yakınlarında gerçekleşen savaşta Mahmud’un kuvvetleri Berkyaruk karşısında yenilerek geri çekildi. Bu yenilgi ile Emir Kumaç’da İsfahan’a sığındı (1092).651 İbnü’l-Esîr; 1094 yılı olaylarında Mahmud’un İsfahan’daki mallarının Emir Kumaç tarafından yağmalandığını nakletmektedir.652 Görülüyor ki kısa bir süre sonra Kumaç saltanat davasında Berkyaruk’un yanında yer almıştır. 647İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.222, Özgüdenli, Selçuklular, s.212, Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.191. 648Râvendi, Râhat-Üs-Sudûr, I, s.120, Yazıcızâde Ali, Tevârîh-i Âlî Selçuk, s.46. 649Râvendi, Râhat-Üs-Sudûr, s.122. 650İbnü’l-Esîr, el Kâmil, X, s.127. 651İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.185, Hüseyin, Ahbar, s.52, Râvendi, Râhat-Üs-Sudûr, s.137-138. 652İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.198. 167 Berkyaruk sultan olduğu zaman amcası Arslan Argun, dedesi Çağrı Bey zamanındaki Horasan sınırlarının kendisine verilmesini istemiştir. Bu şartlar yerine getirildiği takdirde isyan etmeyeceğini bildirmiştir. Berkyaruk yeterince saltanata hak iddia eden hanedan üyesi olduğu için Arslan Argun’u oyalamak maksadı ile bu isteklerini onaylamıştır. Berkyaruk rakiplerini ortadan kaldırdıktan sonra amcasının üzerine diğer amcası Böribars’ı göndermiştir. Karşılaşmada Böribars yenilerek esir düşmüştür. 653 Berkyaruk kendisi için tehlike teşkil eden bu duruma son vermek için kardeşi Sencer’i Horasan’a göndermiştir. Ayrıca Berkyaruk, Sencer’e atabeg olarak Emir Kumaç’ı tayin etmiştir. 654 Berkyaruk bu görevden kısa bir süre önce Kumaç’a Basra şehrini iktâ verdi.655 Sencer ve Kumaç, Damgân mevkiine geldikleri zaman Arslan Argun’un ölüm haberini aldılar. Berkyaruk’un, Damgân’a gelmesini bekleyen Sencer ve Kumaç daha sona Nişabur kentini savaşmadan ele geçirdiler (1097). Sencer, Nişabur’dan sonra Horasan’da bulunan diğer kentleri de fethettiğ için Sultan Berkyaruk onu Horasan bölgesine Melik tayin etti.656 Atabeyi olarak Emir Kumaç’ın Sencer ile birlikte Horasan’a gittiği tahmininde bulunuyoruz. 61.Kurlu Alparslan’ın eniştesi Erbasan, Büyük Selçuklu Devleti’ne sebebini bilmediğimiz bir nedenden dolayı isyan ettikten sonra Bizans’a sığınmıştır. Onun Bizans’a sığınması ile Erbasan’ın emrinde bulunan Kurlu Bey Anadolu’yu terk ederek Fatımı Devleti’nin hâkimiyet sahası içinde bulunan Filistin’e gelmiştir (1070). Kurlu Bey’in emrinde olan Türkmenler 3 veya 4 bin çadırdından oluşmakla birlikte Filistin’e giren ilk Türkler olarak nitelendirilmektedirler.657 Kurlu Bey yanında bulunan Şöklü, Atsız ve Atsız’ın kardeşleri ile birlikte önce Taberiyye gölünün doğusunda bulunan Balkâ’yı ve Nûman Kalesi’ni fethetti. Daha sonra Remle’yi ele geçiren Kurlu Bey, burayı başşehir yapmakla birlikte Selçuklu İmparatorluğu’na tabi bir Türkmen Beyliği kurdu. Kurlu Bey’in bölgede güçlenmesi Akkâ valisi Bedrülcemali’nin dikkati çekti. Bedrülcemali, bedevi Arapların saldırılarına karşı Kurlu Bey’den yardım istedi. Kurlu Bey ve Türkmenlerin saldırıları sonucu Araplar geri 653İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.221, Hüseyin, Ahbar üd-Devlet, s.60. 654Râvendi, Râhat-Üs-Sudûr, s.140, Müneccimbaşı, Câmiu’d-Düvel, I, s.77-78, İbn- Kesîr, el-Bidâye, XII, s.302. 655İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.277. 656Râvendi, Râhat-Üs-Sudûr, s.140, İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.221. 657Sevim, Suriye-Filistin Selçuklu, s.24. 168 çekildi. Fakat Bedrülcemali yardım karşılığında vermeyi taahhüt ettiği altınları ödemekten vazgeçti. Bunun üzerine Kurlu Bey, Taberiyye’ye ilerleyip bazı yerleri ele geçirdi. Bedrülcemali bu saldırılara karşılık vermek için bu kez de bedevi Araplar ile anlaştı. Türkmenler karşısında mukavemet gösteremeyen Araplar geri çekildiler. Bu sırada Fâtımî Devletine isyan eden Sur kenti Valisi Aynüddevle, Kurlu Bey’i yardıma çağırdı. Kurlu Bey savaş stratejisi gereğince Bedrülcemali’nin Sur kentini terk etmesi için ilk önce ona bağlı olan Sayda kentini kuşattı. Bu sayede Sur kentini kuşatmakta olan Bedrülcemali kuşatmayı sonlandırmak zorunda kaldı. Kurlu Bey yardımları sayesinde Aynüddevle, Bedrülcemali ve Fâtımî Devleti baskılarından kurtularak birlikte bağımsız bir yönetime sahip oldu.658 Halep Mirdasi Emiri Mahmud, amcası Atiyye’nin saldırısına uğradı. Saltanatı kaybetmekle karşı karşıya kalan Mahmud, Kurlu Bey’e elçi gönderip derhal yardıma gelmesini istedi. Türkmen birlikleri ile Halep’e giden Kurlu Bey, Atiyye’yi püskürtmeyi başardı (1070). İlerleyişine devam eden Kurlu Bey, Fâtımî valisi İbn Münzev’in hâkimiyeti altında bulunan Dımaşk’ı kuşattı. Türkmen saldırıları karşı koymakta güçlük çeken vali, 50 bin altın karşılığında Kurlu Bey ile anlaşma yaptı (1071). Kurlu Bey daha sonra Bedrülcemali’nin elinde bulunan Âkka’ya kuşattı. Muhasara devam ederken Kurlu Bey ansızın vefat etti.659 62.Kucuk Emir Kucuk, Sultan Sencer tarafından emrine verilen askerlerden oluşan bir grup ile Horasan’da bulunan Turayşîs Kalesi’ne gönderilmiştir İsmâîlilerin elinde bulunan pekçok yere baskın düzenleyip yağmalarda bulundu. Verilen bu bilgiden sonra emir Kucuk’un, Sencer’in yanına döndüğü nakledilmektedir (1151-1152).660 Ayrıca Emir Kucuk’un ismini İbnü’l-Esir’den başka zikreden olmamıştır. Gönderildiği yer dışında faaliyetlerine de yer verilmemiştir. 63.Kürboğa Kıvâmü’d-Devle Kürboğa’nın tarih sahnesine çıkışı Melikşah’ın vefat etmesi (1092) ile başlamaktadır. Sultanın ölümü ile başlayan taht mücadelesinde Terken Hatun henüz beş 658İbnu’l-Cevzî, Mir’atü’z-Zaman, s.179-180, İbnü’l-Esîr, el -Kâmil, X, s.68, Sevim, Suriye-Filistin Selçuklu, s.25- 26. 659Sevim, Suriye-Filistin Selçuklu, s.26, İbnu’l-Cevzî, Mir’atü’z-Zaman, s.180. 660İbnü’l-Esîr, el- Kamil, XI, s.139. 169 yaşında olan oğlu Mahmud’u saltanatın başına geçirmek için, Melikşah’ın mührünü Kürboğa’ya emanet ederek Bağdat’tan İsfahan’a gönderdi. Kürboğa aldığı emir doğrultusunda İsfahan sarayına hâkim olarak idareyi Mahmud lehine ele geçirmeyi başardı.661 Terken Hatun, Berkyaruk’un bertaraf edilmesi şartı ile Azerbaycan Meliki İsmâil b. Yâkûtî’ye evlilik teklifinde bulundu. Terken Hatun’un teklifine olumlu yanıt veren İsmâil, Berkyaruk ile savaşmak için harekete geçti. Ayrıca Terken Hatun, Emir Kürboğa ve bazı emirleri İsmâil’e gönderdi (1093). Kerec yakınlarında vuku bulan muharebede yenilen İsmail, İsfahan’a sığındı. 662 Berkyaruk ise galibiyetinin ardından Bağdat’a giderek hutbeyi kendi adına okuttuktan sonra sultan ilan edildi. Bu gelişmeden sonra Emir Kürboğa, sultan Berkyaruk’un safhına geçti.663 Saltanat mücadelesine girişen bir diğer hanedan mensubu da Melikşah’ın kardeşi Tutuş’tur. Tutuş’un yanında Aksungur, Bozan, Yağısıyan gibi mühim emirler yer almıştır. Fakat daha sonra Berkyaruk’un Hemedan ve Rey’i ele geçirmesi ile Aksungur ve Bozan taraf değiştirerek Berkyaruk’un yanına gitmişlerdir. Tutuş kendisine ihanet eden emirleri cezalandırmak için Dımaşk’tan hareketle Halep’e ilerlemiştir. Halep Valisi Aksungur, Berkyaruk’tan yardım istemiştir. Berkyaruk, Kürboğa ve Bozan’ı, Tutuş’a karşı savaşmaları için görevlendirdi. Halep yakınlarında bulunan Tell Sultan’da gerçekleşen muharabede Aksungur yenilerek öldürülmüştür.664 Savaşa dâhil olmadan bekleyen Kürboğa ve Bozan Halep’e sığındılar. Tutuş, şehri kuşattıktan kısa bir süre sonra Halep’e hâkim oldu. Bozan’ı öldürten Tutuş, Humus’a gönderdiği Kürboğa da hapsettirdi.665 Berkyaruk’un Rey savaşında Tutuş’u yenip öldürmesinden sonra mirası ikiye bölünmüştür. Halep hâkimiyetini ele 661Reşîdü’d-dîn, Câmi’ü’t-Tevârîh, s.97, Râvendi, Râhat-Üs-Sudûr, s.137, İbnü’l-Cevzî, El-Muntazam, s.155, Nîşâbûrî, Selçuk-Nâme, s.99, Yazıcızâde, Tevârîh-i Âlî, s.58, Köymen, Selçuklu Devri, s.76. 662İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.191-192. 663Abdülkerim Özaydın, “Büyük Selçuklu Emiri Kürboğa”, Tarih Dergisi, S.36, İstanbul 2000, s.406. 664 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.197,198, Mahmud, Selçuk-Nâme, II, s.33, İbnü’l Verdî, Bir Ortaçağ Şairinin Kaleminden Selçuklular, Hüseyin, Ahbâr üd-Devlet, s.52, s.49, Al-Adîm, Buğyat At-Talab, s.75, Al-Bondâri, Irak ve Horasan, s.85, Müneccimbaşı, Câmiu’d-Düvel, I, s.74, Azîmî Tarihi, s.34,Ali Sevim, “Azimî’nin El-Muvassal Adlı Kayıp Eserindeki Selçuklularla İlgili Kayıtlar”, s. 848, Honıgmann, Bizans Devletinin Doğu Sınırı, s.143, Kafesoğlu, Selçuklu Tarihi, s.72, Köymen, Selçuklu Devleti, s.79, Sevim, Suriye-Filistin Selçuklu, s.71,72, Sevim, Ünlü Selçuklu Komutanları, s. 82, Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.181. 665İbnü’l Verdî, Bir Ortaçağ Şairinin Kaleminden Selçuklular, s.49, İbnü’l-Adîm, Zübdetü’l-Haleb, s.73. 170 geçiren Rıdvan’a haber gönderen Berkyaruk, esir tutulan Kürboğa ve kardeşi Altuntaş’ın serbest bırakılmasını emretmiştir(1095).666 Musul Emiri Müslim’in Antakya’ya hâkim olmak için Süleyman Şah ile giriştiği mücadelede hayatını kaybetmesinden (1085)667 sonra Müslim’in oğullarından Ali b. Müslim ve Muhammed b. Müslim Musul’da hak iddia etmişlerdir. Mücadeleyi Ali kazanmıştır. Fakat kısa süre sonra Musul’a Tutuş hâkim olmuş (1093) ve vali olarak Ali’yi atamıştır. Nusaybin hâkimi Muhammed, Kürboğa’nın serbest kaldığını ve yanına pek çok askeri topladığı haberini aldığında Musul’u ele geçirmek için yardım istemiştir. Muhammed, Kürboğa’yı şehrin önünde karşılamaya çıktığında canına ve malına bir zarar verilmeyeceğine dair yemin aldı. Kürboğa verdiği yemini yok sayıp Nusaybin’i kuşattı. Muhasaranın kırkıncı günü Nusaybin düştü. Ardından Musul’a ilerleyen Kürboğa kuşatmadan sonuç alamayınca Beled kentine ilerledi. Bu sırada yanında bulunan Muhammed b. Müslim’i öldürttükten sonra tekrar Musul’u kuşattı. Kuşatma tedbirlerinin artırılmasından sonra şehirde erzak sıkıntısı yaşanmaya başladı. Ali şehirde her an bir isyanın meydana gelmesinden korkarak Musul’u terk etti. Dokuz ay süren kuşatmanın ardından Kürboğa Musul’u hâkim oldu (1096). Kürboğa fetih harekâtına devam ederek Rahbe’yi ele geçirdi. Kürboğa fethettiği topraklarda Sultan Berkyaruk adına hutbe okuttu. 668 Süleyman Şah’ın vefatının ardından Antakya Yağısıyan’a verilmiştir. Haçlılar, Antakya’yı ele geçirmek için harekete geçtiklerini Şeyzer’e vardıklarında haber alan Yağısıyan, savunma tedbirleri aldırmıştır. Yağısıyan müdafa tedbiri olarak şehirde bulunan Hristiyan halkın ihanetiyle karşılaşmamak için onları hapsettirdi ve oğlu Şemsü’d-Devle’yi, Sultan Berkyaruk, Halep Selçuklu Meliki Rıdvan, Dımaşk Selçuklu Meliki Dukak, Tuğtekin ve diğer emirlere göndererek yardıma gelmelerini bildirmiştir. 669 Kürboğa Musul ve elCezîre askerlerinin başında harekete geçti. Diğer emirlerle buluşan Kürboğa öncelikle Urfa’nın Haçlılar’ın elinden alınmasının doğru olduğunu bu sayede Urfa’dan gelecek yardımında önüne geçilebileceğini savunmuştur. Savaş stratejisi açısından düşünüldüğünde 666İbnü’l Verdî, Bir Ortaçağ Şairinin Kaleminden Selçuklular, s.51, İbnü’l-Adîm, Zübdeteü’l-Haleb, s.76. 667İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.129, İbnü’l-Adîm, Zübdetü’l Haleb, s.45, Kesik, “Cenâbi’ye Göre Türkiye Selçukluları”, s.231, Sevim, Anadolu’nun Fethi, s.90-91, Sevim, Suriye-Filistin, s.60, Ekinci, Orta Çağ ‘da Urfa, s.62-63. 668İbnü’l-Verdî, Bir Ortaçağ Şairinin Kaleminden Selçuklular, s.51, İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, s.216, Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.187. 669Sevim, Suriye-Filistin Selçuklu, s.100, Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.194, İbnü’l- Adîm, Zübdetü’lHaleb, s.87, Runcıman, Haçlı Seferleri, I, s.165. 171 verilen bu karar yanlıştı. Çünkü hâlâ Antakya’yı kuşatan Haçlılar, Yağısıyan’ın aldığı tedbirler neticesinde yorgun ve manevi açıdan oldukça düşmüş durumdaydılar. Müttefik Müslüman ordusu ilk olarak Antakya’ya yönelme kararı alsa idi zafer kaçınılmaz olabilirdi. Fakat Kürboğa’nın emri üzerine Urfa kuşatma altına alındı. Üç hafta süren muhasarada başarı elde edemeyen Kürboğa, Antakya’ya yöneldi.670 Fakat boşa geçen üç hafta gibi çok geniş bir sürede Haçlılar dinlenme fırsatı bulmakla birlikte Haçlı Lideri Bohemond, surlardan birini savunan Ermeni Firuz ile iletişim kurmayı başardı. Yapılan anlaşma gereğince Firuz, belirledikleri saat geldiğinde surdan bir ip sarkıtarak Haçlıları kaleye çıkaracaktır. 2 Haziran 1098 gecesi sur koruyucu Firuz sayesinde Haçlılar Antakya’ya girmişlerdir. Sabah olduğunda ise Haçlılar bütün şehre hâkim olmuşlardır. Yağısıyan ise sabah olup uykusundan gürültüler neticesinde uyandığında Haçlıların iç kaleyi de ele geçirdiklerini düşünerek yanına otuz kadar asker alarak şehirden kaçmıştır. 671 Kürboğa, Antakya’ya geldiğinde surların önünde yapılan ilk çarpışmayı kazandı. Müslüman askerler 10 Haziran günü Antakya surlarını tamamen kuşattılar. İç kale ile temas kurmak isteyen Kürboğa, Ahmed b. Mervan’ı iç kaleyi savunmak üzere görevlendirdi. Bu yapılan planı anlamakta güçlük çekmeyen Bohemund ve Raimond iç kale ile şehir arasına kalın bir duvar ördürdüler. Yaptıgı planı uygulamaya fırsat bulamayan Kürboğa, şehirde bulunan Haçlıların aç kalmasını sağlayarak Antakya’yı ele geçirmeyi planladı. Kürboğa diğer yandan yanında bulunan emirlerin sözlerine asla ehemmiyet vermiyor ve daima kibir içinde hareket ediyordu. Açlık ve sefalet içinde Antakya’da bulunan Haçlılar 27 Haziran günü Pierre I’ermite başkanlığında elçilerini Kürboğa’ya gönderdiler. Elçiler, Haçlıların ülkerine gönderilmesi karşılığında Antakya’yı teslim edeceklerini bildirdiler. Fakat Kürboğa bu teklifi kabul etmedi. Bu sırada bütün ümitlerini yitirmiş olan Haçlılara savaşma hırsı veren bir olay gerçekleşmiştir. Saint Pierre Klisesi’nde güya Hz. İsa’ya vakti ile saplanmış mızrağın bulunduğu Haçlı askerlerine duyurulmuştur. Bu olay ile cesareleri artan Bohemund’un sevk ve idaresi altında birleşen Hristiyan askerleri şehirden dışarıya çıktılar. Selçuklu emirleri bu duruma müdahale ederek çıkanları öldürmeyi teklif ettilerse de Kürboğa ova savaşında hepsini imha edeceğini düşündüğünden bu teklifi kabul etmedi. Bohemund, Tankred, Normandiya Kontu Robert gibi liderlerin kumanda ettiği Haçlı orduları 670İbnül’Adîm, Zübdetü’l-Haleb, s.87, Demirkent, Haçlı, s.41-42, 671İbnül’l Verdî, Bir Ortaçağ Şairinin Kaleminden Selçuklular, s.53, İbnü’l- Adîm, Zübdetü’l-Haleb, s.91, İbnü’lEsîr, el-Kâmil, X, s.229-230, İbnü’l-Kesîr, el-Bidâye, s.303, Süryanî Patrik Mihail Vakainamesi, s.41, Sevim, Suriye-Filistin, s.103, Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.195, Runcıman, Haçlı Seferleri, I, s.179-180. 172 Selçuklu birliklerine saldırdılar. Bu sırada Kürboğa’nın olumsuz davranışları ve olası zaferde kazanacağı nüfuz ve itibardan endişelenen diğer Selçuklu emirleri savaş meydanını terk ettiler. Bir süre savaşmaya devam eden Kürboğa yenilginin kaçınılmaz olduğunu anlayarak Halep’e kaçtı.672Suriye bölgesinin güvenliği için elde tutulması gereken böylesine önemli bir şehir, emirlerin siyasi ve kişisel ihtirasları yüzünden Haçlıların hâkimiyeti altına girmiştir. Sultan Melikşah’ın ölümü ile başlayan saltanat mücadelesine Kürboğa ilk başta Muhammed Tapar’ın yanında yer almışsa da daha sonra Berkyaruk’un safına dâhil olmuştur. 6 Mart 1101 tarihinde Hemedan yakınlarında iki kardeş karşı karşıya gelmişlerdir. Berkyaruk’un sol kanadına Kürboğa kumandanlık etmekteydi ve bu savaşta Muhammed Tapar yenilmiştir. 673 Berkyaruk’un yanından ayrılan Kürboğa, İnal isminde Türkmen emirinin idaresinde bulunan Âmid’i kuşattı. İnal, bu durum üzerine Müînüddevle Sökmen b. Artuk’tan yardım istemiştir. Kürboğa, Artuk ve İnal’ı yendiysede şehre hâkim olamadı. Kuşatmanın uzaması ve sonuç alınamamasından dolayı Kürboğa muhasarayı kaldırdı (1101). Sultan Berkyaruk, Âmid’den ayrılan Kürboğa’yı Azerbaycan’da isyan eden Mevdud b. İsmail b. Alpsungur Yakutî’nin üzerine gönderdi. Kürboğa başarılı bir fetih harekâtı gerçekleştirerek Azerbaycan’ın geniş bir bölümünü ele geçirdi. Hoy şehrine gelen Kürboğa burada hastalandı ve on üç gün sonra öldü. Vefat ettiğinde ordugâhta onu kefenleyecek kumaş bulamayan askerleri battaniyeye sardıkları Emir Kürboğa’yı Hoy’da defin ettiler (Ağustos-Eylül 1102).674 64.Külsarığ Tuğrul Bey’in vefatı ile Kutalmış’ın isyanını bastırma görevi Alparslan’a miras kalmıştır. Alparslan 1063 senesinden Nişabur’dan ayrılarak Rey’e ilerlemiştir. Sultan’ın sağ kanadına Emir Külsarığ komuta etti.675 Kutalmış’ın isyanını bastırmada Külsarığ’ın ne gibi 672Urfalı Mateos Vekayi-Nâmesi,s.196-198,İbnü’l-Adîm, Zübdetü’l-Haleb, s.89-93, Azîmî Tarihi, s.37, Komnena, Alexıad, s.320-321, İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.230-231, Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.195-196, İbnü’l Verdî, Bir Ortaçağ Şairi, s.54, Köymen, Selçuklu Devri, s.300-301, Sevim, Suriye-Filistin Selçuklu, s.105, Runcıman, Haçlı Seferleri, I, s.185-191. 673İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.243-244. 674İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.279, İbnü’l Verdî, Bir Ortaçağ Şairinin Kaleminden Selçuklular, s.58, Sevim, SuriyeFilistin Selçuklu, s.160. 675Hüseyîn, Ahbâr üd-Devlet, s.21-22, Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.62. 173 yararlılıklar gösterdiği bilinmemektedir. Ayrıca bu seferden sonra ismi kaynaklarda geçmemektedir. Alparslan’ın sağ kanadına komuta eden bir emirin daha sonra görevlendirilmemesi imkânının olmadığını tahmin ettiğimiz için kendisi muhtemelen söz konusu seferde vefat etmiştir. 65.Mesud b. Tacir Melikşah’ın ölümü ile gerçekleşen taht kavgalarından yararlanmak isteyen bir diğer hanedan üyesi de Alparslan’ın oğlu Arslan Argun olmuştur. Arslan Argun, Beryaruk’a gönderdiği elçisi ile Nişabur dışında Horasan bölgesinin büyük atası Çağrı Bey’in zamanındaki gibi kendisine verilmesini talep etmiştir. Bu isteği kabul edildiği takdirde taht mücadelesine dâhil olmayacağını da bildirmiştir. Berkyaruk o sırada Tutuş ile savaş halinde olduğu için Arslan Argun’u oyalamak maksadı ile isteklerini kabul etmiştir Tutuş ve diğer rakiplerini bertaraf etmeyi başaran Berkyaruk, Arslan Argun’un üzerine amcası Böri Bars, Emir Altuntaş ve Mesud b. Tacir’i gönderdi. Fakat daha Arslan Argun isyanı bastırılmadan Emir Altuntaş kıskandığı Mesud b.Tacir’i ve oğlunu öldürdü. Şüphesiz ki Emir Mesud’un sefer sırasında öldürülmesi savaşın seyrini değiştirmiştir.676 Tarafların karşılaştıkları ilk savaşta Böri Bars’a yenilen Arslan Argun, Belh kentine sığınmıştır. Yapılan ikinci muharebede ise Böri Bars yenilerek esir edilmiştir. Kardeşini Tirmiz’e hapseden Arslan Argun bir süre sonra onu boğdurtmak sureti ile öldürmüştür. 677 66.Mevdûd b. Altuntegin Emir Mevdûd’un tespit ettiğimiz ilk faaliyeti Sultan Muhammed Tapar tarafından Musul’un iktâ verilmesi ile başlamaktadır. Emir Çavlı, Sultan Muhammed Tapar’a ödemekle yükümlü olduğu vergileri ödemekte ağır davranmıştır. Üstelik Sultan’ın Hille’ye yapacağı sefere katılmasını emretmesine rağmen oyalayacı tavır sergileyerek gitmemiştir. 678 Bu yaşanan hadiseler üzerine Sultan, Musul ve çevresini Emir Mevdûd’a iktâ etmiştir. Çavlı haimiyeti altındaki toprakları korumak amacıyla savunma tedbirleri aldırmıştır. Silah ve yiyecek maddelerini 676İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.220, Hüseyîn, Ahbâr üd-Devlet, s.59, Özgüdenli, Selçuklular, s.205, Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.188. 677Hüseyîn, Ahbâr üd-Devlet, s.59, Özgüdenli, Selçuklular, s.205, M.Fuad Köprülü, “Arslan Argun”, İA., I, MEB., İstanbul 1978, s.609. 678İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.367. 174 depo ettiren Çavlı, ihanete uğramamak için kentin ileri gelenlerini hapsettirmiştir. Musul’da kalmanın tehlikeli olacağını düşünen Çavlı, Emir Porsuk’un kızı olan hanımına tüm yetkileri devrettikten sonra buradan ayrılmıştır. 1108 yılında Mevdûd ve diğer emirler Musul önlerinde ordugâhlarını kurdular. Çavlı’nın eşinin kalede sıkı tedbirler aldırması yüzünden halk isyan çıkarmak için adeta uygun zamanı bekler hale gelmiştir. Sadî isminde bir işçinin önderliğinde harekete geçen halk kale surlarından birini ele geçirmişlerdir. Bu burçtan haktan bazı kimselerin “Yaşasın büyük Sultan Giyasüd-din” diye seslenmeleri üzerine Emir Mevdûd, kaleye girdi. Musul şehrini ele geçiren Mevdûd halka aman verdi. Tüm bunlara rağmen Çavlı’nın hanımı iç kalede direnmeyi sürdürmekteydi. Daha fazla direnmeyen Çavlı’nın eşi hayatına dokunulmaması şartı ile iç kaleyi teslim edeceği Emir Mevdûd’a bildirdi. Mevdûd’un bu şartı kabul etmesi ile Çavlı’nın eşi Aksungur el-Porsukî’nin yanına gönderildi. Emir Mevdûd böylece Musul’a hâkim oldu (1108).679 1109 yılında Muhammed Tapar, Haçlıların ilerleyişini durdurmak için sefer tertiplemiştir. Ahlat Emiri Sökmen, İlgazi, Mevdûd ve bazı emirlere sefer için hazırlık yapmaları emredilmiştir. Mevdûd ve Sökmen hazırlıklarını tamamladiktan sonra Cezîret İbn Ömer’de karargâhlarını kurdular ve diğer emirlerin kendilerine katılmasını beklediler. Emirlerin katılımı ile Mevdûd, Urfa’ya ilerledi. Yaklaşık yüz gündür süren kuşatma yüzünden şehirde büyük bir kıtlık yaşandı. Urfa’nın böylesine sıkışık bir duruma düşmesi ile Antakya Hâkimi Tankred, Urfa Kontu Baudouin du Bourg, Kudüs Kralı Baudouin ve Trablus Haçlı lideri Benrand, Urfa’yı savunmak için yola çıktılar. Haçlı liderleri Fırat nehri kıyısına geldiklerinde Selçuklu ordusunun sayısının çokluğu karşısında beklemeye karar verdiler. Emir Mevdûd, Haçlıları Harran şehrine yaklaştırmak ve meydan savaşı yapmak istiyordu. Haçlılar, Urfa önlerine ilerledilerse de daha sonra Harran’a yöneldiler. Haçlılar, Selçukluların Harran’da kendilerine saldıracaklarını anladıklarında Fırat kıyılarına geri çekildiler.680 Selçuklu emirlerinin asıl amaçları Urfa’yı fethetmek olduğu için Haçlı liderlerini takibe koyulmadılar. Fakat kış mevsiminin yaklaşması ve Selçuklu ordusunda başlayan erzak sıkıntısı gibi nedenlerden emirler kuşatmayı bırakarak memleketlerine döndüler (1110-1110)681 679Süryanî Patrik Mihail Vakainamesi, s.78, İbnü’l Verdî, Bir Ortaçağ Şairinin Kaleminden Selçuklular, s.68, Farac, Abû’l-Farac Tarihi, II, s.347, Müneccimbaşı, Câmiu’d-Düvel, I, s.104, İbnü’l-Esir, el Kâmil, X, s.363-368. 680Runcıman, Haçlı Seferleri, II, s.95, Demirkent, Urfa Haçlı, I,s.122-124. 681İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, s.388-389. 175 Bir yıl sonra Haçlılara karşı yeniden bir sefer düzenlenmiştir. Bu sefere Mevdûd, Porsuk b. Porsuk, Tuğtekin, Sökmen el-Kutbî gibi kumandanlar katıldılar. İlk başta Sincar’a ilerleyen emirler bazı Haçlı kalelerini ele geçirdikten sonra Urfa’yı kuşattılar. Selçuklu askerlerinin Urfa’ya gelmesi ile Haçlı liderleri tekrar Fırat bölgesine geldiler. Selçuklu emirleri bu haber doğrultusunda Haçlılar ile savaşmak için Urfa muhasarasını kaldırarak Fırat’a hareket ettiler. Selçuklu askerlerinin, Urfa’dan ayrılmasını fırsat bilen Haçlılar Urfa’ya gittiler. Esasen Urfa kuşatması bir müddet daha sürdürülseydi şehir düşebilirdi. Çünkü şehirde neredeyse erzak tükenmişti. Haçlılar bu yüzden halkın ihtiyaç duydukları malzemeleri depo etmişlerdir. Selçuklu emirleri tekrar Urfa’yı kuşatma altına almışsalar da başarı sağlayamamışlardır. Zira Haçlılar, halkın ana ihtiyaç maddelerini temin ettikleri gibi Frank askerlerini de kentin savunması için burada bıraktılar. Bu sebeple Selçuklu emirleri Joscelin’in idaresi altında bulunan Tell-Bâşir kalesini kuşatmak üzere Urfa’dan ayrıldılar. Tell-Bâşir’in kuşatılmasıyla Joscelin’in Selçuklu emiri Ahmedil’e hediyeler vererek bazı vaadlerde bulundu. Hediyeleri kabul eden Ahmedil, Selçuklu emirlerinin itirazlarına rağmen kuşatmadan ayrıldı. Porsuk b. Porsuk da bu kuşatma sırasında çok hasta olduğu için bir mahfe içinde taşınıyordu. Sökmen el-Kutbî de hastalığının ilerlemesi ile burada vefat etti. İşte bütün bu sebeplerden dolayı kuşatma kaldırılarak sefere son verildi.682 Diğer yandan bu sırada Halep Meliki Rıdvan, Haçlı saldırılarına karşı zor durumda olduğunu öne sürerek Mevdûd’dan yardım istedi. Bu haber üzerine Mevdûd, Tell-Başîr muhasarasını kaldırarak Halep’e ilerledi. Bu yardım talebinde samimi duygular beslemeyen Rıdvan, Selçuklu emirlerinin Halep’e yakalamakta olduğunu gördüğünde şehir kapılarını kapattı ve olası isyanın önüne geçmek için şehrin ileri gelenlerini hapsettirdi. Emir Mevdûd, Halep’de alınmış olan savunma hazırlıklarını gördüğünde çevreyi tahrip ettirdikten sonra Suriye’ye gitti. Bu sırada Tuğtekin, Emir Mevdûd’un yanına geldi. Fakat burada bulunan diğer Selçuklu emirlerinin kendisine karşı davranışlarından rahatsız olan Tuğtekin, Dımaşk ve elinde bulunan diğer yörelerin alınmasından korktu. Selçuklu ordusundan çekinen Haçlı kuvvetlerinin de savaşmaya yaklaşmamaları üzerine emirler bir başarı elde edemeden tekrar memleketlerine döndüler.683 Başarı sağlanabilecek bir sefer daha Selçuklu emirlerinin güç kazanma veya kaybetme hırsından dolayı netice alınamadan sonlandırılmıştır. 682İbnü’l-Esîr, el- Kâmil, s.389-390, Özaydın, Sultan Muhammed Tapar, s.111-112, Urfalı Mateos VekayiNâmesi, s.253-254. 683İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.389, Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.194, Farac, Abû’l-Farac Tarihi, II, s.351. 176 Şeyzer Hâkimi İbn-Munkiz, Haçlı saldırılarına karşı, Emir Mevdûd ve Tuğtekin’den yardım istemiştir. Şeyzer’e gelen Mevdûd ve Tuğtekin Tell-Mennes yakınlarında Haçlı kuvvetleri ile karşılaştılar. Yapılan savaşta yenilen Haçlılar, Tell-Mennes tepesine sığınarak burada üç gün beklediler. Daha sonra Haçlılar, Müslüman askerlerinin Cuma namazına gitmesinden yararlanarak buradan kaçtılar. Haçlıların kaçması ile Mevdûd iktâsı Musul’a geri döndü.684 Emir Mevdûd, Musul’a döndükten sonra Urfa’yı fethetmek için tekrar hazırlıklara başladı. Gerekli asker ve teçhizatı tamamlayan Mevdûd, Urfa’yı kuşattı. Selçuklu askerlerinin ekili alanları tahrip etmesinden dolayı şehirde kıtlık yaşandı. Burada sekiz gün kalan Mevdûd, bir kısım birliğini Suruc’a gönderdi. Mevdud’un askerlerini bölmesindeki gayesi Urfa’da bulunan Haçlı askerlerin dikkati dağıtmaktır. Fakat bu sırada Tell-Bâşir Hâkimi Joscelin Suruc’a gelerek Mevdûd’un Suruc kuşatmasına karşı koymuştur. Yenilen Selçuklu askerleri kuşatmayı terk ederek Urfa’ya geri döndüler. Mevcut durumu öğrenen Mevdûd, Suruc’a ilerlemişse de Joscelin de aynı zamanda Urfa’ya ilerlemiştir. Urfa’ya geri yönelen Mevdûd, Joscelin’in buraya hâkim olması ve diğer Haçlı liderlerinin de yardıma gelmeleri ile saldırmanın sadece kayıplar verdireceğini düşünerek Musul’a geri dönmüştür (1113).685 Haçlıların Dımaşk’a bağlı bölgelere baskınlar düzenlemesiyle Tuğtekin, Emir Mevdûd’dan yardım istemiştir. Taberiyye yakınlarında gerçekleşen savaşa Kudüs Kralı Baudoin, Joscelin gibi Haçlı liderleri katıldı. Savaş’ın ilk saatleri kıyasıya geçerken Haçlılar bozguna uğratıldı. Muharebede yaklaşık iki bin Hristiyan askeri öldürülürken çoğu da esir alındı. Esirler arasında Kral Baudouin de vardı fakat onu tanımayan askerler tarafından silahı alındıktan sonra serbest bırakıldı.686 Emir Mevdûd, Haçlılara yapılacak yeni bir sefer için hazırlanmak ve Sultan Muhammed Tapar’ın emirlerini beklemek üzere Tuğtekin ile birlikte Dımaşk’a gitti (4 Eylül 1113). Mevdûd, Tuğtekin ile birlikte Cuma namazını kılmak için Dımaşk Camii’ne gittiği sırada kendisine yaklaşan kişi tarafından öldürüldü (10 Eylül).687 Naaşı önce Bâbülferâs da 684İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.390, Urfalı Mateos Vekayi-Nâmesi, s.243. 685İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.393, Urfalı Mateos Vekayi-Nâmesi, s.247 686İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.395, Verd’î, Bir Ortaçağ Şairinin Kaleminden Selçuklular, s.70-71, Özgüdenli, Selçuklular, s.226, Sevim, “Azimî’nin El-Muvassal”, s.856, Runcıman, Haçlı Seferleri, II, s.95-103. 687Süryanî Patrik Mihail Vakainamesi, s.79, İbnül Verdî, Bir Ortaçağ Şairinin Kaleminden Selçuklular, s.71, İbn Kesîr, El-Bidâye, XII, s.332, Farac, Abû’l-Farac Tarihi, II, s.352, 177 bulunan Dukak Türbesi’ne gömüldü688 daha sonra Bağdat’a nakledilerek Ebû Hanife’nin mezarının yakınlarına defin edildi. Fakat daha sonra buradan da alınarak İsfahan’a nakledildi. 689 Emir Mevdûd’un öldürülmesi ile ilgili farklı rivayetler mevcuttur. Birinci görüşe göre Suriye bölgesinde ikamet eden Bâtıniler ondan çekindikleri için suikast düzenlemişlerdir.690 İkinci görüşe göre ise, Tuğtekin dostça ilişkiler kurduğu Mevdûd’un Dımaşk’ı ele geçirmesinden korkarak hapiste bulunan bir İranlı’yı çıkardiktan sonra Mevdûd’u öldürtmüştür.691 Emir Mevdûd’un, daha önce Bâtınîlere karşı düzenlediği bir seferi olmadığı için bu suikasti Tuğtekin’in düzenlemiş olması bizce daha muhtemeldir. Emir Mevdûd, Çavlı gibi önemli ve iş bilir emirin elinden Musul kentini kuşattıktan sonra almış bir askerdir. Ayrıca üst üste Haçlılara karşı sefer düzenleyen Mevdûd’un kalabalık bir asker unsuru bulunuyordu. Tüm bu etkenler düşünüldüğünde, Emir Tuğtekin’in, Mevdûd’tan çekinmesi olağan bir durumdur. Selçuklu emirlerinin nüfuz kazanmak ve hâkimiyet sahalarını genişletmek için her türlü yola başvurduklarını yakından gözlemleme fırsatı bulan Tuğtekin’in, Dımaşk ve diğer topraklarının Mevdûd tarafından ele geçirilmesi ihtimalini göz ardı etme imkânı yoktur. 67.Nûh-i Türkî Emir Nûh-i Türkî ile ilgili elimizdeki tek bilgi onun Halep kalesi komutanlığına atanmasıdır. Sultan Melikşah, Halep bölgesin de yaşanan karışıklıklara son vermek için 1086 yılında sefer düzenlemiştir. Halep’e hâkim olan Melikşah, bölgedeki sükûnetin korunması için Halep kalesi komutanlığına maiyetinde bulunan Nûh-i Türkî’yi tayin etmiştir. 692 68.Porsuk Porsuk, Sultan Tuğrul’un gulam kökenli askerlerindendir.693 Emir Porsuk’un, mensup olduğu boy ile ilgili herhangi bir bilgi mevcut değildir. Aynı zamanda Porsuk’un Türkmen olduğunu ortaya çıkaracak materyellere de sahip değiliz. Porsuk, muhtemelen 688İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.396, Özgüdenli, Selçuklular, s.227, Runcıman, Haçlı Seferleri, II, s.104. 689İbnül Verdî, Bir Ortaçağ Şairinin Kaleminden Selçuklular, s.71. 690Köymen, Selçuklu Devri, s.303, Kafesoğlu, Selçuklu Tarihi, s.77. 691Urfalı Mateos Vekayi-Nâmesi, s.252, Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.247. 692Özgüdenli, Selçuklular, s.178, Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.138. 693C.Huart,”Bursuk (Porsuk)”, İA., II, MEB., İstanbul 1979, s.819. 178 Dandanakan savaşının ardından Gaznelilerden, Selçuklu Devletine itica eden gûlamlardandır. Porsuk, 1060 yılında Bağdat’a şahne tayin edilmiştir. 694 Tuğrul Bey, Irak bölgesine hâkim olduktan sonra Porsuk’u şahne olarak atamıştır. Bağdat’a hem askeri hemde idari alanda deneyimli ve bilgili bir kişi atanmak zorundaydı. Şahne’nin asıl vazifelerinden biri de Bağdat’ta Selçuklu hak ve çıkarlarını korumaktır. Porsuk bu kadar mühim bir göreve getirilerek Selçuklu Devleti’nde ne kadar önemli bir emir olduğunu gösterilen aynı zamanda Sultan Tuğrul’un da ona ne kadar güvendiğini anlamaktayız. Porsuk’un, Tuğrul Bey’e yakınlığını anladığımız bir diğer olay ise sultanın 1062 yılında halifenin kızı ile evlenmek için Bağdat’a gitmesinde Porsuk’un da ona eşlik etmesidir.695 Sultan Alparslan döneminde Porsuk’un aldığı ilk görev Hûzistan bölgesi hâkimi Hezaresb’e karşı olmuştur. Hezaresb’in, Sultan Tuğrul Bey döneminde kararlaştırılan vergileri ödememesi üzerine Alparslan, Porsuk’u Hûzistan’a gönderdi. Porsuk, Alparslan’ın emri üzerine Hemedan’dan, Hûzistan’a gelerek Hezaresb’e borçlarını ödemesini şayet ödemez ise sultanın sefer kararı alacağını bildirdi. Sultan Alparslan ile savaşı göze alamayn Hezaresb, kendisine bildirilen emirleri derhal tatbik etti.696 Melikşah döneminde ise Porsuk’un ilk görevi Melikşah’ın amcaoğullarına karşı Anadolu’ya gönderilmesidir. Sultan Alparslan’ın ölümünden sonra tahta çıkan Melikşah 1073 yılında Anadolu’yu fethetmeleri için Kutalmışoğullarını görevlendirmiştir. 697 Kutalmış’ın oğullarından Mansur ve Süleyman, Anadolu’da başarılara imza atmışsalarda diğer kardeşleri Devlet ile Alpilig aynı başarıyı gösteremediler. Süleymanşah ilk başlarda abisi Mansur ile Anadolu’yu birlikte fethedip yönetmişlerdir. Fakat daha sonra iki kardeş arasında oluşan anlaşmazlık yüzünden Mansur, Bizans İmparatoru Nikephoros Baotaniates’e sığınmıştır. Süleymanşah kendisine karşı oluşturulan ittifakı bozmak için Büyük Sultan Melikşah’a başvurmuştur. Kendisinin sultana bağlı olduğunu fakat Mansur’un 694Müneccimbaşı, Câmiu’d-Düvel, I, s.25, ibnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.226, Şihabeddin b. Fazlullah El- Ömerî, Türkler Hakkında Gördüklerim ve Duyduklarım, çev. Ahsen Batur, Selenge Yayınları, İstanbul 2014, s.212, Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.226. 695Mevdûdî, Selçuklular Tarihi, s.273, Mehmet Altay Köymen, Tuğrul Bey ve Zamanı, Kültür Bakanlığı Yayınevi, İstanbul 1976, s.43-46. 696İbnu’l-Cevzî, Mir’atü’z-Zaman, s.138. 697İbrahim Kafesoğlu, “Anadolu Selçuklu Devleti Hangi Tarihte Kuruldu”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi, S.10-11, İstanbul 1981, s.2. 179 Büyük Selçuklu Devleti’ne aykırı hareketlerde bulunduğunu bildirmiştir. Melikşah bu haber üzerine Porsuk’un kumandanlığında Selçuklu ordusunu Anadolu’ya sevk etmiştir. Melikşah’ın bu duruma müdahele etmesinin tek sebebi esesan Anadolu’da devletleşme yolunda ilerleyen Kutalmış oğullarını tehlikesiz hale getirmektir. Anadolu’ya gelen Porsuk, Bizans İmparatorun’dan Mansur’un iadesini istedi. Fakat İmparator bunun devlet geleneklerine aykırı olduğunu öne sürerek iadeyi reddetmiştir. Porsuk bunun üzerine bir şekilde Mansur’u savaşmak için ikna etmiştir. Porsuk, Mansur’a askerlerin kanlarının dökülmeden teke tek savaşmayı teklif etmiştir. Teklifi kabul eden Mansur’u Porsuk öldürmüştür.698 Bu seferin önemli olan bir diğer noktası ise Porsuk, Bizans İmparatorunu, Selçuklu Devletine 300 bin dinar, kendisine de 30 bin dinar vermeye mecbur kılmasıdır. 699 Porsuk, başarılı geçen Anadolu seferinin ardından Sultan Melikşah ile birlikte Suriye seferine katılmıştır. Tutuş, Atsız’ın öldürülmesinin ardından Suriye ve Filistin bölgelerinin tek hâkimi olmuştur. Melikşah böyle bir siyasi oluşumun kendi hâkimiyetini tehlikeye sokacağını düşünerek Suriye seferini tertiplemiştir.1086 yılında Kuzey Suriye’ye ilerleyen Melikşah’ın yanında Emir Porsuk’da yer almıştır. 700 Lakin Porsuk’un bu seferde aldığı görevler bilinmemektedir. Süleymanşah, Halep’e hâkim olmak için Tutuş ile karşı karşıya gelmişti. Bu karşılaşmada öldürülen Süleymanşah’tan sonra Anadolu’yu Ebûl-Kasım yönetmeye başlamıştır. Melikşah bu duruma müdahele etmek ve Anadolu’daki hamiyetini tesis etmek için Emir Porsuk’u yeniden görevlendirmiştir. Porsuk’un, Anadolu’ya ilerlediği sırada İznik’te bulunan Ebûl-Kasım, Bizans tarafından kuşatılmış durumdaydı. İznik kuşatmasını sürdüren General Tatikios, Posuk’un gelmekte olduğu haberini aldığında İstanbul’a geri dönmüştür. İznik’e ulaşan Porsuk kenti üç ay kuşattı. Mevcut muhasaraya karşı koyamayacağını anlayan Ebûl-Kasım, Bizans İmparatorundan yardım istedi. Anna Komnena bu yardım isteği için şu sözleri yazmıştır “ Porsuk’a teslim olmaktansa adlarının İmparatora köle oldular’a çıkmasını yeğlediler”701 . Bizans İmparatoru, İznik’in Büyük Selçuklu Devleti’nin eline geçmesini istemediği için bu yardım talebi olumlu karşılamıştır. 698Köymen, Selçuklu Devri, s.110, Yinanç, Türkiye Tarihi, I, s.83, Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.114, Kafesoğlu, Sultan Melikşah, s.67-78, Sevim, Anadolu’nun Fethi, s.84, Muharrem Kesik, “ Cenâbi’ye Göre”, s.229. 699Hüseyîn, Ahbâr üd-Devlet, s.49, Müneccimbaşı, Câmiu’d-Düvel, I, s.67, Bondâri, Irak ve Horasan, s.69. 700İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, s.136. 701Komnena, Alexıad, s.189. 180 Emir Porsuk, yardımcı kuvetlerin başında Bizans İmparatorunu gördüğünde kuşatmayı kaldırarak İran’a döndü.702 Porsuk ikinci Anadolu seferinden sonra Sultan Melikşah’ın kızı Mahmelek Hatun’un Halife ile evlenmesi merasiminde Bağdat’a giden çeyiz kafilesinin başında bulunmuştur (1087).703 Verilen bu görev ile Porsuk’un, Sultan Melikşah zamanında da Selçuklu’nun en güvenilir kumandanlarından olduğunu anlamaktayız. Melikşah’ın ölümünden sonra başlayan taht kavgalarında Porsuk, Berkyaruk’un yanında yer almıştır. Kasım 1095 tarihinde Berkyaruk amcası Tutuş arasında vuku bulan savaşta Berkyaruk yenilerek İsfahan’a gitmek zorunda kalmıştır. Her şeyi yağmalanan Berkyaruk’un yanında Porsuk ve çok az bir emir kalmıştır. 704 Porsuk diğer hükümdarlara bağlılığı gibi Berkyaruk’a da koşullar ne olursa olsun sonuna kadar bağlı kalmıştır. 1095 yılından 1097 yılına kadar ne gibi faaliyetlerde bulunduğunu tespit edemediğimiz Porsuk Ağustos-Eylül 1097 tarihinde bir Bâtınî tarfından öldürülmüştür. 705 Nakledilen rivayetin aksine faaliyet alanı daha cok Anadolu üzerine olan bu emire karşı Bâtınîlerin husumet beslemiş olmaları düşük bir ihtimaldir. Diğer yandan iş bilir bir emir olan Porsuk sayesinde Berkyaruk kendisine daha çok taraftar toplayabilirdi. Bu durumu önceden kestirebilecek zekâya sahip olan Tutuş önlem almış ve İsfahan’a sığınan Porsuk’u öldürtmüştür. Fakat Tutuş, yanında bulunan emirlerin, önemli ve devlete pekçok katkısı bulunan bir komutanı öldürttüğünü duydukları zaman kendisini terk etmelerinden çekindiği için suikasti Bâtınîlerin kılığına girmiş kişilere yaptırmış veya bu tertip için Bâtınîlerle anlaşmış olması muhtemeldir. Porsuk, Selçuklu Devleti’nin nadide emirlerinden biridir. Kendisi gibi oğulları da devlete pek çok yararlılıklarda bulunmuştur. Evlatlarının yanında Emir Porsuk’un kölesi olan Aksungur el-Porsukî, Büyük Selçuklu Devleti bünyesinde idari ve askeri görevleri layıkı ile yürütmüştür. 702Bondâri, Irak ve Horasan, s.69, Kafesoğlu, Sultan Melikşah, s.100, Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.116. 703İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, s.145. 704İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, s.199. 705İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, s.226, Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.226. 181 69.Porsuk b.Porsuk Porsuk b. Porsuk, babası Porsuk gibi taht mücadeleleri sırasında Berkyaruk’un yanında yer almıştır. Muhammed Tapar’ın emiri olan Yınal, Rey’i ele geçirip burada onun adına hutbe okutmak istemiştir. Bu sırada Rey kentini Berkyaruk’un naibi idare etmekteydi. Muhammed Tapar bu isteği olumlu karşılayarak Yınal’ı Rey’e uğurlamıştır. Berkyaruk’un naibi ise şehri savunmadan Yınal’a teslim etmiş ve hutbeyi Muhammed Tapar adına çevirmiştir. Bu duruma müdahele etmek isteyen Berkyaruk, Porsuk b. Posuk’u, Yınal’ın bertaraf etmesi için görevlendirildi. Rey kapısında Porsuk’u karşılayan Yınal yenilerek Bağdat’a kaçmıştır (1102).706 1111 yılında Sultan Muhammed Tapar, Mevdûd, Porsuk b. Porsuk, Tuğtekin, Sökmen el-Kutbî’yi Haçlı ilerleyişini durdurmak için görevlendirdi. Hazırlıklarını tamamladıktan sonra ilerleyişe geçen emirler Sincar’da bulunan bazı Haçlı kalelerini fethetti. Buradan Urfa’yı kuşatma altına alan emirler Haçlı liderlerinin Fırat kıyılarına gelmeleriyle muhasarayı terk ettiler. Kuşatmanın kaldırılması fırsatını iyi değerlendiren Haçlılar, Urfa halkının neredeyse bitmiş olan erzak maddelerini depo ettikten sonra şehrin savunması için Frank askerlerini bıraktılar. Selçuklu emirleri, Fırat kıyılarından dönerek Urfa’yı tekrar kuşatmışsalar da sonuç alamadıkları için Haçlı Kontu Joscelin’in idaresinde bulunan TellBâşir Kalesi’ni fethetmek üzere ilerlediler. Joscelin kuşatmanın sonlandırılması için Selçuklu emirlerinden Ahmedil ile irtibat kurdu. Joscelin’in verdiği hediyeleri kabul eden Ahmedil, Selçuklu emirlerinin itirazlarına rağmen kuşatmadan ayrıldı. Porsuk b. Porsuk seferin başından beri hasta olduğu için bir mahfe içinde taşındığı için sefer şartlarına daha fazla dayanamayarak kuşatmadan ayrıldı.707 Muhammed Tapar, Porsuk b. Porsuk’u, Artukoğlu İlgazi’yi tedip etmesi ve Halep idaresine hâkim olması için görevlendirmiştir. Halep Selçuklu Melikliği kurucusu Rıdvan’ın vefatı ile idareyi Hadim Lülü ele geçirmiştir. Fakat Haçlıların, Halep’i ele geçirmesi tehlikesine karşı Muhammed Tapar’a şehri kendisine teslim etmek istediğini bildirmiştir. Porsuk b. Porsuk, 1115 yılında Halep önlerine geldiğinde Lülü’den, Halep’in teslimini istedi. Yapmış olduğu tekliften pişman olan Lülü, Muhammed Tapar’a muhalefet halinde olan 706İbnü’l-Esîr, el Kâmil, X, s.288, Müneccimbaşı, Câmiu’d-Düvel, I, s.91. 707İbnü’l-Esîr, el Kâmil, X, s.389-390, Urfalı Mateos Vekayi-Nâmesi, s.253-254, Özaydın, Sultan Muhammed Tapar, s.111-112. 182 İlgazi ve Tuğtekin’den şehrin savunması için yardım istemiştir. Lülü’nün yardım karşılığında şehri teslim edeceğini bildirmesi üzerine İlgazi süratle Halep’e gitmiştir. İlgazi ve Türkmen askerlerinin Halep’e yaklaştığını öğrenen Porsuk, Hama’yı ele geçirdikten sonra Rafeniye’yi teslim aldı.708 İlgazi, Porsuk b. Porsuk’a karşı Antakya Haçlı lideri Roger ile ittifak kurdu. Roger ise Porsuk’un diğer Haçlı kalelerini ele geçirmesi tehlikesine karşı Kudüs kralından yardım istedi. Kudüs Kralı Baudoin, Trablus Kontu Pons ile Antakya’da birleşmişlerdir. Haçlıların Antakya’dan harekete geçmesi ile Şeyzer’de ordugâhını kuran Porsuk, el-Cezire’ye çekildi. İlgazi ve Haçlılar Efamiye’de karargâhlarını kurdular. İki ay çarpışma olmadan bekleyen taraflar Porsuk b. Porsuk’un Hısnü’l-Eknâd’a gitmesiyle dağıldılar. Esasen Porsuk, İlgazi ve Haçlıların dağılması için Hısnü’l-Eknad’a çekildi. Amacına ulaşan Porsuk, Kefertâb’a ilerledi. Burayı fetheden Porsuk, kaleyi Munkızoğulları’nın idaresine bıraktı. Bu sırada Halep idarecisi Lülü tekrar şehri teslim edeceğine elçileri vasıtası ile Porsuk’a bildirdi. Porsuk, bir miktar askerle birlikte Emir Cûyûş’u, Halep’e gönderdi. Emir Porsuk muhtemeldir ki Haçlı kuvvetlerinin dağılmasından dolayı oldukça rahat davranıyordu. Yol güzerahında tedbirsiz hareket ettiği gibi kumandanlarından bazılarına Buzâa’yı teslim almaları için yanından ayrılmalarına izin verdi. Mevcut durumda düşman saldırılarına karşılık verecek asker sayısından oldukça yoksundu. Emir Cûyûş’un arkasından Halep’e ilerleme kararı verdiğinde ağırlıklarını bir grup asker ile önden gönderdi. Selçuklu komutanı Porsuk’un hareketlerini yakından izleyen Roger, kuvvetlerinden yoksun durumda olan Porsuk’a 15 Eylül 1115 tarihinde baskın düzenledi. Pek çok askerin öldüğü bu baskında Porsuk kardeşi Zengi ve diğer kumandanlarla Tell-Sultan’a sığındılar. Geri çekilmeyi kendisine yakıştıramayan Emir Porsuk b.Porsuk, Haçlılara saldırmak için direndiyse de yanında bulunan askerleri ona mani oldu.709 Porsuk b. Porsuk, Haçlılara karşı terkrar sefer düzenlemek amacıyla hazırlandığı sırada vefat etti. Dindar bir insan olan Porsuk, Haçlılar’ın ilerlemesini durduramadığından 708Özgüdenli, Selçuklular, s.229, Runcıman, Haçlı Seferleri, II, s.108, 709İbnü’l-Esir, el Kâmil, X, s.405-406, Müneccimbaşı, Câmiu’d-Düvel, I, s.106-107, Süryanî Patrik Mihail Vakainamesi, 65, Köymen, Selçuklu Devri, s.303, Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.251, Runcıman, Haçlı Seferleri, II, s.109, Özgüdenli, Selçuklular, s.230, 183 dolayı Müslümanların öldürülmesine oldukça içerledi. Bu üzüntüyü kaldıramayan Porsuk 1116-1117 yılında vefat etti.710 70.Sadüddevle Gevherâyin Sadüddevle Gevherâyin, gulam asıllı emirlerdendir. Gevherâyin ile ilgili ilk bilgiler Kürkub kentinden bir kadının gulamı olduğudur.711 İlerleyen zamanda Büveyhîlerden olan Irak Hâkimi Ebû Kalicar b. Sultanüddevle tarafından satın alınmıştır. 712 Gevherâyin efendisinin ölümüne kadar (1159) onun yanında kalmıştır. Efendisine sadakati ve güvenilirliği Sultan tarafından bilinen Gevherâyin, Alparslan tarafından Selçuklu ordusuna dâhil edilmiştir.713 Malazgirt savaşına katılan Gevharayin’in muharebedeki faaliyetleri hakkında bilgi olmamasına karşın, savaş sonrasında yenilerek kaçan İmparator Romanos Diognes’i, Gevherâyin’in kölesi yakalamıştır.714 Malazgirt savaşından sonra Gevherâyin, Aytekin esSüleymanî’nin Bağdat şahneliği vazifesinden halifenin isteği ile azledilmesiyle bu göreve tayin edildi. (1072).715 Emir Gevherâyin, Bağdat şahneliğine atanmasının hemen ardından gerçekleşen Mâverâünnehir seferine katılmıştır. Gevherâyin, savaşın akabininde gerçekleşen Berzem Kalesi kumandanı Yûsuf el-Hârizmi’nin, sultana karşı düzenlediği suikastı engellemeye çalışırken yaralandı.716 Gevherâyin, Sultan Alparslan’ın vasiyeti üzerine Melikşah’a biat etmiştir. Tahta çıkan Melikşah’ın yaşının küçük ve tecrübesiz olmasını fırsata çevirmek isteyen Kirman Meliki Kavurd isyan etmiştir. Rey yakınlarında vuku bulan savaşa katılan Gevherâyin esir olarak ele geçirilen Melik Kavurd’u idam etti (1073).717 710İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.407. 711Aydın Usta, “ Ünlü Selçuklu Kumandanı; Sadüddevle Gevharayi”, Prof. Dr. Erdoğan Merçil’e Armağan, Bilge Kültür Sanat, İstanbul 2013, s.96 712G.M. Kurpalidis, Büyük Selçuklu Devletinin İdari Sosyal ve Ekonomik Tarihi, çev. İlyas Kamalov, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2007, s.122, Müneccimbaşı, Câmiu’d-Düvel, I, s.83. 713Hüseyin, Ahbar üd-Devlet, s.13, Bondâri, Irak ve Horasan, s.8. 714İbnu’l-Cevzî, Mir’atü’z-Zaman, s.170, Hıllenbrand, Malazgirt, s.124, Ali Sevim, Malazgirt Meydan Savaşı, TTK. Yay., Ankara 1971, s.82. 715Mevdûdî, Selçuklular, s.251, İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.75, Bondâri, Irak ve Horasan, s.42. 716Kurpalidis, Büyük Selçuklu, s.123, el-Yezdî, Selçukluların Hikâyesi, s.67, Nîşâbûrî, Selçuk-Nâme, s.90, Yazıcızâde Ali, Tevârîh-i Âlî Selçuk, s.45. 717İbnu’l-Cevzî, Mir’atü’z-Zaman, s.191. 184 Kirman Meliki Kavurd’un isyanının sonlandırılmasından sonra Melikşah, sultanlığının tasdiki için Bağdat şahnesi Gevherâyin’i, Halife Kaim Biemrillah’a gönderdi.1073 yılında Bağdat’a gelen Gevherâyin için kabul töreni düzenleyen halife, Melikşah için hazırtlattığı saltanat ahitnamesini ve sancağı Gevherâyin’e teslim etti.718 Kısa bir süre sonra Bağdat’ta kalan Gevherâyin, sultanlık alametlerini Âmidüddevle b. Cüheyr ve Hâdim Mesud ile Melikşah’a götürdü (22 Ekim 1073).719 Ahsa ve Bahreyn bölgesinde faaliyetlerde bulunan Karmâtîlere karşı halife, Sultan Melikşah’tan yardım istemiştir. Melikşah yapılacak sefer için Emir Kiçkine’yi görevlendirmiştir. Kiçkine, Bağdat’ta bulunan Gevherâyin’den yardım istemekle birlikte Katif Emiri Yahya b. Abbas’da destek sözü almıştır. Netice itibari kararlaştırılan sefer Katif emirinin ihaneti ile kısa sürede sonlandırılmıştır (1075-1076).720 Başarısızlıkla sonuçlanan Karmati seferinin ardından Sadüddevle Gevherâyin, şahnesi olduğu Bağdat’a döndüğünde Büyük Selçuklu Devleti yönetiminde itibarını kaybetmiş olan halife veziri İbn Cehir’in azlini istedi. Azl hususu yüzünden halifenin baskıya maruz kalmasıyla Âmidüddevle Selçuklu veziri Nizâmü’l-Mülk’ün yanına gitti. Nizâmü’l-Mülk, Âmidüddevle’yi iyi karşıladığı gibi ailesinin vezirlik makamında kalmasını sağladı. Fakat Cehir ve oğulları vezaret makamını daha fazla yönetememişlerdir. Selçuklu Devleti ve halife arasındaki üstünlük mücadelesi Cehir oğulları üzerinden yürütülmekteydi. Bu duruma son vermek isteyen Halife el-Müktedi, İbn Cehir’i vezirlikten azletmiştir. 721 Vezaret makamı elinden alınan Fahrüddevle b. Cehîr, İsfahan’a Sultan Melikşah’ın yanına gitti. Cehir, her yönüyle iyi tanıdığı Mervanî Devleti’nin topraklarının Selçuklu’ya dâhil olması hususunu öncelikle Nizâmü’l-mülk’e açtı. Bu öneriyi yerinde bulan Sultan Melikşah Diyarbekir seferine Fahrüddevle Cehir’i başkumandan tayin etti. Tertiplenen sefer için Gevherâyin ve pek çok iş bilir Selçuklu emiri görevlendirilmiştir. Hısn-Keyfa’yı ele geçiren Gevherâyin burayı kendisine harekât üssü yapmıştır. Fahrüddevle, uzun süren Meyyafarikin’in kuşatılmasının sonlandırılması için Gevherâyin’i görevlendirdi. 718İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.91, Mevdûdî, Selçuklular, s.264, İbnü’l Cevzî, El-Muntazam, s.115, Müneccimbaşı, Câmiu’d-Düvel, I, s.48, Kafesoğlu, Sultan Melikşah, s.48, Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.102, 719İbnu’l-Cevzî, Mir’atü’z-Zaman, s.193. 720Usta, “Ünlü Selçuklu Kumandanı”, s.102. 721İbnu’l-Cevzî, Mir’atü’z-Zaman, s.224-226. 185 Meyyafarikin’e gelen Gevherâyin üç gün süren kuşatmanın ardından şehri ele geçirmeyi başardı (1085).722 Diyarbekir seferinin ardından şahnelik vazifesine dönen Gevherâyin, 1087 yılında Bağdat’a gelen Sultan Melikşah’ı şehrin dışında karşılamıştır. Yapılan törende halife, Sultan Melikşah’a hil’at giydirmiştir. Bu hil’at’ın sol eteğini Gevherâyin, sağ eteğini Gümüştegin Candar tuttu. 723 Yapılan törende şüphesiz ki pek çok devlet adamı bulunmaktaydı. Gevherâyin’in, halife tarafından sultana verilen hil’at’ın eteğini tutması Melikşah’ın kendisine verdiği değeri göstemektedir. Gevherâyin, 1092 senesinde Yemen ve Aden bölgelerinin fethedilmesi için görevlendirdi. Fakat bu sırada Melikşah ile halife arasında yaşanan Ebü’l-Fazl Cafer’i veliaht tayin etme hususunda yaşanan gerginlik yüzünden Gevherâyin sefere katılmayarak Emir Türşek’i naib olarak vazifenlendirdi.724 Sultan Melikşah’ın ölümü ile başlayan taht kavgalarında Gevherâyin, Tutuş’un yanında yer alarak adına Bağdat’ta adına hutbe okutmuştur. Fakat Tutuş, Rey Savaşı’nda yenilerek öldürülmüştür. Berkyaruk, kendisini desteklemeyen Gevherâyin’den iktâlarını almıştır (1093).725 Bu dönemde kaynaklarda Gevherâyin’in hangi faaliyetlerde bulunduğu bildirilmezken Bağdat’ta ikamet etmeye devam etmiş olması muhtemeldir. Yitirdiği nüfuzu sebebiyle pek çok adamı tarafından terk edilen Gevherâyin, Melikşah’ın diğer oğlu Muhammed Tapar’ın safhına katıldı ve Bağdat’ta onun adına hutbe okuttu (1099).726 Muhammed Tapar adına hutbe okutulması üzerine Berkyaruk Bağdat’a ilerledi. Berkyaruk’un Bağdat’a gelmesiyle buradan ayrılan Gevherâyin, Muhammed Tapar’dan beklediği desteği göremedi. Kendisini tehlikede gören Gevherâyin, Emir Kürboğa’nın tavsiyeleri üzerine taht mücadelesinde Berkyaruk’u destekleme kararı aldı. İki kardeşin Hemadan yakınlarında Sefîdrûd mevkiinde karşılaştıkları savaşta Gevherâyin öldürüldü. 722İbnu’l-Cevzî, Mir’atü’z-Zaman, s.270, Halil Yinanç, Türkiye Tarihi, s.115-117, Kafesoğlu, Sultan Melikşah, s.44, Sevim, Anadolu’nun Fethi, s.106-107. 723İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.141. 724Müneccimbaşı, Câmiu’d-Düvel, I, s.67, Hüseyîn, Ahbâr üd-Devlet, s.50, al-Bondâri, Irak ve Horasan, s.69, Mahmud, Selçuk-Nâme, I, s.163, İbn Kesîr, el-Bidâye, XII, s.278, Kafesoğlu, Sultan Melikşah, s.121. 725İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.191, 726İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.239, Müneccimbaşı, Câmiu’d-Düvel, I, s.81, İbnü’l Verdî, Bir Ortaçağ Şairinin Kaleminden Selçuklular, s.54. 186 Cenazesi Bağdat’a bulunan Ebû Necîb Ribâtı’nın karşısında yer alan bir türbeye gömüldü (1100).727 71.Savtegin Savtegin, Büyük Selçuklu Devleti’nin hâkimiyet sınırlarının genişlemesinde ve şehzade isyanlarının bastırılmasında hizmetleri bulunan en mühim emirlerdendir. Savtegin’in ailesi, gençliği hakkında çok fazla bilgi mevcut değilse de Hakister köyünde doğduğu728 ve kendi isteği ile hadım ettirildiği bilinmektedir.729 Savtegin’in ilk faaliyeti, İbrahim Yınal’a karşı verilmiştir. Sultan Tuğrul, isyan hazırlıkları içinde olan Musul Emiri İbrahim Yınal’a Savtegin’i göndermiştir. Savtegin, İbrahim Yınal’a sultanın emri ile Bağdat’a gitmeleri gerektiğini bildirdi (1058).730 Daha sonra Savtegin, Humartegin, Erdem ve Gümüştegin gibi emirlerle birlikte halifeyi hapsedip Bağdat’ta huzursuzluk çıkaran Arslan Besâsirî’yi yakalamakla görevlendirildi. Çarpışma sırasında Besâsîrî atına isabet eden bir ok sayesinde yere düştü. Emir Gümüştekin onun başını keserek öldürdü. 731 Sultan Tuğrul, Halife’nin kızı ile evlenmek için Bağdat’a ilermeden önce Hoy halkından 10 bin dinar istemiştir. Hoy halkı ise kendilerinin mücahid bir topluluk olduklarını aslında sultanın kendilerine yardım etmesi gerektiğini bildirerek 4 bin dinar göndermekle yetinmişlerdir. Tuğrul Bey, emrinin yerine getirilmemesi üzerine Hoy halkı üzerine Selçuklu birliği gönderdiyse de askerler yenilip geri çekilmişlerdir. Tekrar çatışmayı önlemek isteyen Sultan anlaşma yolunu bulmak için Hoy lideri Yûsuf b. Mergin’e, Ebî Kâlîcâr Hezâresb b. Bengîr ve Savtegin’i gönderdi. Hoy lideri Yusuf, Selçuklu elçilerini şehre almadığı için Savtegin ve Ebî Kâlîcâr geri döndüler. Bu olaydan sonra iki taraf arasında kırk gün süren bir savaş yaşandı. Kuşatmanın uzaması yüzünden sıkıntı çekmeye başlayan halk, sulh teklifinde bulunarak şehre Savtegin ve Ebî Kâlîcâr davet ettiler. Yapılan müzakereden sonra Hoy halkının 3 bin dinar vermeleri kararlaştırıldı (1062).732 727İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.244, Müneccimbaşı, Câmiu’d-Düvel, I, s.39. 728Mahmud, Selçuk-Nâme, I, s. 54, Hüseyin, Ahbar üd-Devlet, s.21. 729Hüseyin, Ahbar üd-Devlet, s.21. 730Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.55. 731Anonim, Tarîh-i Âl-i Selçuk, s.21, Al-Bondârî, Irak ve Horasan, s.17, İbn’ül-Esîr, el-Kamil, IX, s. 491, İbnü’l Cevzî, El-Muntazam, s.63, İbnu’l Cevzi, Mir’âtü’z-Zaman, s.80, Özgüdenli, Selçuklular, s.110. 732İbnu’l-Cevzî, Mir’atü’z-Zaman, s.110. 187 Sultan Tuğrul Bey’in vefatından önce isyan eden Kutalmış’ın Rey’e doğru ilerlemesi üzerine Alparslan bu bölgeye Savtegin’i gönderdi. Rey bölgesine giden Savtegin’in buradaki faaliyetleri hakkında bilgi verilmemektedir. Asıl orduların karşılaştığı savaşta Alparslan’ın sol kanadına Savtegin kumanda etti.733 Sultan Alparslan, Gürcü Kralı Bagrat’ın ilerlemesini durdurmak ve idaresini Azerbaycan bölgesinde kuvvetlendirmek için ikinci kez Kafkasya seferi düzenlemiştir (1068). Bölgeye ilerleyen öncü kuvvetlerin başında Emir Savtegin bulunmaktaydı. Savtegin, kuşattığı Ahal-Kelak Kalesi’ni kısa sürede ele geçirmeyi başarmıştır. Kafkasya seferi sırasında, Derbend halkı reisleri Ağleb b. Ali’nin, Şirvanşah Feriburz tarafından hapsedildiğini Alparslan’a bildirmişlerdir. Feriburz, Sultan Alparslan’ın korkusu ile Ağleb b. Ali’yi serbest bırakmıştır. Sultan, Emir Savtegin’in başında bulunduğu Selçuklu ordusunu Ağleb b.Ali ile birlikte Derbend’e gönderdi. Selçuklular, el-Maskat’ı daha sonra da Şirvanşahların elinde bulunan el-Bâb kalesini ele geçirmişlerdir. Savtegin, el-Bâb’da naibi olarak Ali’yi bıraktıktan sonra Alparslan’ın yanına döndü. Alparslan’ın Kafkasya bölgesinden ayrılmasının ardından Gürcü Kralı Bagrat, Gence Emiri II. Fazl’ı esir alarak Tiflis’e hâkim olu. Alparslan bölgedeki sûkünetin yeniden sağlanması için Savtegin’i görevlendirdi. Eylül 1068 yılında Erran’a gelen Selçuklu birlikleri II. Fazl’ın serbest kalmasını sağladı. Emir Savtegin’in başarıyla II. Fazl yeniden Gence emirliğinin başına getirildi.734 Emir Savtegin 1071 yılında gerçekleşen Malazgirt savaşına katıldığı gibi ve elçi olarak vazifelendirildi. Sultan Alparslan savaş yapılmadan önce İmparator Romanos Diogenes’e barış teklifinde bulundu. Gönderilen elçilik heyetinde İbn el-Muhallebân ve Savtegin bulunmaktaydı. Elçiler, Romanos’a İstanbul’a dönmesi karşılığında sulh yapma teklifinde bulundular. Fakat Bizans İmparatoru sayıca üstün durumda olduğu için askerlerine güvenerek zafer kazandiktan sonra döneceğini söyledi ve yapılan teklifi reddetti.735 Sultan Alparslan’ın vefat etmesinden (24 Kasım 1072) sonra oğlu Melikşah tahta geçmişti. Fakat Kirman Meliki olan Kavurd saltanatın kendisinin hakkı olduğunu söyleyerek 733Hüseyin, Ahbar üd-Devlet, s.22, Mahmud, Selçuk-Nâme, I, s.55, Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.55. 734Sevim, Suriye-Filistin, s.10, Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.70. 735Farac, Abû’l-Farac Tarihi, II, s.321, Mîrhând, Ravzatu’s-Safa, s.94, Özgüdenli, Selçuklular, s.153, Yinanç, Türkiye Tarihi, s.66, Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.80, Köymen, Selçuklu Devri, s.274, Sevim, Anadolu’nun Fethi, s.59, Carole Hillenbrand, Malazgirt Muharebesi, çev. Mehmet Moralı, Alfa Basım, İstanbul 2015, s.121. 188 mücadeleye başladı. Melikşah’ın sevk ettiği öncü kuvvetlere Savtegin kumanda etmekteydi ve Kavurd’un öncü kuvvetlerini dağıtmayı başardı. Asıl orduların Kerec yakınlarında karşılaştıkları muharabede sağ kanada komuta eden Savtegin’e, Kavurd, saldırmışsa da bozguna uğrayarak geri çekilmeye mecbur kaldı.736 Melikşah, Hemedan dağlarına kaçan Kavurd’u yakalanması için askerlerini gönderdi. Fakat Kavurd’un yakalama için görevlendirilen emir hakkında farklı rivayetler mevcuttur. Mir’âtü’z Zaman’da; Bu görevin Savtegin’e verildiğini belirtirken,737 Ahbâr ve Selçukname ise bu vazifeyle Emir Temirel’in alakadar olduğu ifade edilmeketedir.738 Bizce Kavurd’u yakalamak için gönderilen Emir Temirel’dir. Çünkü Hemedan dağlarına sığınan Kavurd ile Temirel’in aralarında geçen diyaloğu Ahbar ve Selçuk-Nâme yazarları nakletmişlerdir. Sultanın huzuruna getirilen Kavurd, Savtegin’e teslim edilmiştir. Savtegin de Kavurd’u kendi çadırına hapsetmiştir. Sultan Melikşah, Kavurd’u affetmiş olsa da bir süre sonra askerler arasında taraftarlarının artmasından dolayı Kavurd idam edilmiştir. Sultan Melikşah amcasının isyanını bastırmakta pek çok yararını gördüğü Savtegin’i, Kavurd’un hâkimiyeti altında bulunan bölgelere vali tayin etti.739 Vali tayin edilen Emir Savtegin’in Fars bölgesine gittiğine ve buradaki faaliyetleri hakkında malumata rastlayamadık. Emir Savtegin muhtemelen merkezde kalarak valisi olduğu Fars ve Kirman bölgelerini naibleri vasıtasıyla idare etti. Sultan Alparslan’ın vefatından sonra yaşanan taht mücadelelerinden yararlanmak isteyen Karahanlı Devleti Sultanı Şemsül-Mülk Nasr b. İbrahim, Toharistan’ı ve Tırmiz’i ele geçirmiştir. Devletin doğusunda meydana gelen karışıklıklara son vermek isteyen Sultan Melikşah, İbrahim’i itaat altına almak için Tırmiz’e gitmiştir. Karahanlıların, Semerkand’tan alabilecekleri yardımcı kuvvetlerin önüne kesmek isteyen Melikşah bu bölgeye Savtegin’i gönderdi. Ceyhun kenarında, Karahanlılar ile savaşa tutuşan Savtegin mücadeleden galip olarak ayrıldı. Diğer yandan Melikşah bu sırada Tırmiz’i kuşatmıştı. Zor durumda kalan halk aman dileyerek şehri teslim etti. Sultan Melikşah kalenin teslimi ile Tırmiz’i Savtegin’e vermiş ve bölgede imar faaliyetlerinin yapılmasını emretti.740 Büyük Selçuklu vasalı olan Gence emirinin şüpheli bağlılığından endişe eden Melikşah Kafkasya seferine çıkmıştır. Gencenin ele geçirilmesiyle bölge valiliğine Savtegin 736Özgüdenli, Selçuklular, s.164-165, Köymen, Selçuklu Devri, s.74, Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.100, 737İbnü’l-Cevzi, Mir’atü’z-Zamân, s.189. 738Hüseyîn, Ahbâr üd-Devlet, s.39, Mahmud, Selçuk-Nâme, I, s.118. 739Kafesoğlu, Sultan Melikşah, s.15, Özgüdenli, Selçuklular, s.166. 740Müneccimbaşı, Câmiu’d-Düvel, I, s.49, Özgüdenli, Selçuklular, s.167, Kafesoğlu, Sultan Melikşah, s.17. 189 atadı (1076). Fakat Gürcü Kralı Giorgi’nin başkaldırması üzerine yapılan savaşta Savtegin yenilgiye uğrayarak Kars, Anapa, Vanand bölgelerini terk etmek zorunda kaldı. Yenilgi üzerine Sultan Melikşah tekrar Gürcistan seferine çıkmış ve bölgede düzeni sağladıktan sonra buradan ayrıldı. Melikşah’ın bölgeden ayrılması üzerine tekrar başkaldıran Giorgi ile Emir Savtekin arasında ikinci bir savaş yaşandı. Emir Savtegin yenilerek geri çekilmek zorunda kaldı.741 Savtegin üst üste aldığı yenilgiler sonucu güç kaybetmiştir. Bu durumu fırsata çeviren Bizans sınır Kumandanı Giogor Bakuryan Erzurum, Oltu, Kars bölgelerini işgal etti. Yaşanan kayıplar neticesinde Sultan Melikşah, Selçuklu Devletinin önemli emirlerinden Ahmed’i bölgedeki asayişi tekrar sağlaması için Gürcistan’a gönderdi (1080).742 Emir Savtegin 1083-1084 yılında Sultan Melikşah tarafından Emir el-Hacc ve Kufe Emiri tayin edildi. Savtegin’in 1083-1084 yılına kadar ki faaliyetleri bilinmemektedir muhtemelen o bu yıla kadar Gürcistan’da kalmıştır. 17 Nisan 1084 tarihinde Halife elMuktedî tarafından huzura kabul edilen Savtegin’e hilat giydirildi. Kısa süre sonra verem (sil) hastalığına yakalanan Savtegin, İsfahan’a gitti ve orada Emir Savtegin Eylül-Ekim 1084 tarihinde vefat etti.743 Emir Savtegin öldüğünde muazzam bir miras bırakmıştır. Serveti; bir köy, mal ve silahlar, 1 milyon altın, 9 bini ipekten oluşan 15 bin kıyafet, 5 bin at, bin deve ve 3 bin küçükbaş hayvan bıramıştır. Savtegin bıraktığı bu servet sebebi ile Büyük Selçuklu Devleti’nin en zengin emirlerinden sayılmaktadır.744 72.Sunduk et-Türkî Sunduk et-Türkî’nin tespit ettiğimiz faaliyeti Selçuklu Devleti bünyesinde gerçekleşmemiştir. Fakat onu Selçuklu emirleri içine alamamızı sağlayan olay Malazgirt savaşına katılmasıdır. Hakkında çok az bilgiye sahip olduğumuz Sunduk, 1069-1070 yılında Anadolu’dan Halep’e gelmiştir. Çok sayıda köy ve çiftlikleri yağmalayarak pek çok esir almıştır. Sunduk’un bu akınları Suriye’de Türklerin yaptığı ilk yağma faaliyeti olarak 741Yınanç, Türkiye Tarihi, I, s.89, Kafesoğlu, Selçuklu Tarihi, s.65, Özgüdenli, Selçuklular, I, s.176, 742Özgüdenli, Selçuklular, s.176, Yinanç, Türkiye Tarihi, I, s.89, Cahen, Türklerin Anadolu’ya İlk Girişi, s.49-50, Sevim, Anadolu’nun Fethi, s.85-86, Kafesoğlu, Selçuklu Tarihi, s.65, Kafesoğlu, Sultan Melikşah, s.107, Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.119. 743Müneccimbaşı, Câmiu’d-Düvel, I, s.56, İbnü’l-Cevzi, Mir’atü’z-Zamân, s.261, Kafesoğlu, Sultan Melikşah, s.109, 744İbnü’l-Cevzi, Mir’atü’z-Zamân, s.261, Erdoğan Merçil, “Selçuklularda Zengin Emîrler”, Tarih İncemeleri Dergisi, XXVIII, S.1, 2013, s.195, Erdoğan Merçil, “Emîr Savtegin”, Tarih Enstitüsü Dergisi, S.6, 1975, s.74. 190 nitelendirilmektedir. Sunduk, Emir Mahmud b. Nasır’ın kendisine verdiği pek çok hediyeleri alıp Anadolu’ya geri dönmüştür.745 Bizans İmpratoru, Sultan Alparslan ile karşılaşmak için Ahlat yönünde ilerlerken 20 bin zırhlı askerini öncü kuvvet olarak gönderdi. Bu öncü kuvvetin başındaki komutan kutsal davalarına hitaben haç ile ilerliyordu. Bizans komutanı Ahlat’a geldiğinde ganimet ve esir elde etmek ile meşgul oldu. Bu sebepten kendilerine doğru yönelen Sunduk et-Türkî kumandasındaki Selçuklu birliklerini fark edemedi. Bu karşılaşmada Bizans kumandanı yenilerek esir edildi. Bu sırada Ahlat’a gelen Sultan Alparslan kumandanın burnunun kesilmesini ve ardından haçın Bağdat’a gönderilmesi emrini verdi.746 Sultan Melikşah’ın saltanatına gelindiğinde ise bu dönemde Sunduk bazı emirler ile Tutuş’un hizmetine verilmiştir. Tutuş 1078-1079 tarihinde Halep’i kuşatma altına aldı. Halep hâkimi Sabık, Sunduk et-Türkî’nin, Tutuş’a yardım etmek için ilerdiği bilgisini daha önceden edinmiştir. Emir Ebû Zâide, el-Fâyâ bölgesine gelen Sunduk et-Türkî’ye ani bir baskın düzenledi. Bütün ağırlıkları yağmalanan ve pek çok askeri de öldürülen Sunduk etTürkî çöle çekildi.747 Bu olaydan sonra kaynaklarda Sunduk’un ismi zikredilmemiştir. Sunduk’un isminin anılmamasının sebebi muhtemelen ölmüş olmasıdır. Ölümü ile ilgili olarak Sunduk çarpışmalar sırasında aldığı yara ile çöle çekildikten kısa bir süre sonra vefat etmiş olmalıdır. Diğer bir ihtimal ise çöle çekilen Sunduk’u takibe koyulan Emir Ebû Zâide tarafından öldürülmüş olması muhtemeldir. 73.Sungurca Tuğrul Bey’in vefatından kısa bir süre önce isyan eden Kutalmış’ın Save bölgesine indiği haberinin gelmesi üzerine Alparslan, Nişapur’dan Rey’e ilerlemiştir. Kutalmış ile karşılaşan Alparslan’ın merkez cenahında yer alan emirlerden biri de Sungurca idi. Sungurca, Kutalmış’in üzerine doğru saldırdı ve onun çetri ile birlikte sultanlık alametini ele geçirmeyi başardı. Savaş Alparslan’ın lehine sonuçlanırken Kutalmış kaçmaya çalışırken atından düşerek vefat etti.748 745İbnü’l-Adîm, Zübdetü’l-Haleb, s.20. 746İbnü’l-Adîm, Zübdtü’l-Haleb, s.27. 747İbnü’l-Adîm, Zübdetü’l-Haleb, s.37-39-40, İbnu’l- Cevzî, Mir’atü’z-Zaman, s.227. 748Hüseyîn, Ahbâr üd-Devlet, s.21-22, Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.62. 191 Uzun bir süre kaynaklarda bahsedilmeyen Sungurca’yı Büyük Selçuklu bünyesinde yaşanan diğer bir saltanat mücadelesinde görmekteyiz. 1095 yılında Tutuş ve Berkyaruk arasında cereyan eden Rey savaşında Emir Bekcûr’un atından düşürmeyi başardığı Tutuş’a son darbeyi Emir Sungurca vurdu. Tutuş atından düşmesine rağmen savaş meydana bulunan emirler ve askerler ondan hâlâ çekinmekteydi. Fakat Emir Sungurca çoğu kişinin cesaret edemediğini yaparak Tutuş’un başını kesmek suretiyle öldürdü.749 74.Temirel Sultan Alparslan döneminde iki kez isyan eden Kavurd her seferinde affedilmeyi başarmıştır. Alparslan vefat etmeden önce Melikşah’a amcası Kavurd’a karşı dikkatli olması nasihatinde bulunmuştur. 750 Melikşah, tahta geçtiği sırada on sekiz yaşındaydı, onun daha tecrübesiz olduğunu düşünen Kavurd, kazanmış olduğu zaferlere, yaşının olgunluğuna güvenerek saltanatın kendi hakkı olduğunu düşünüyordu. Melikşah, babasının kendisine vasiyet ettiği üzere Kavurd Bey’e gururunu okşayacak bir mektup göndermiştir. Kavurd ise cevabında “Ben büyük kardeş, sen küçük oğulsun. Senden çok ben kardeşim Sultan Alparslan’ın mirasına lâyığım” demiştir. Kavurd yazdığı satırlar ile taht mücadelesine girişeceğini belirtmiştir. Melikşah bu cevap üzerine “Oğul var iken kardeş mirasa konamaz” demiştir.751 Ayrıca Büyük Selçuklu Devleti kumandanı Temirel de Kavurd’a bir mektup yazmıştır. İçeriği şu şekildedir “ Askerinin azgınlarının sözüne itaat edip, kardeşinin oğluna muhâlefet etme. Yavru, horoza mukavemet edemez, gel yine tâbi ol. Aranızda dostluk ve sevgi olsun”.752 Bu mektubu Emir Temirel, Melikşah’tan habersiz yazma ihtimali çok düşüktür. Fakat burda önemli olan husus Emir Temirel’in hanedan üyesi bir melike ültimatom niteliğinde bir cevap yazacak kadar güçlü olmasıdır Bu gücün kaynağıda şüphesiz ki Sultan Melikşah’ın yanındaki itibarıdır. Tüm uyarılara rağmen sultanlık hırsı daha baskın gelen Kavurd, emrindeki Türkmen askerleri ile Rey’e ilerlemiştir. Sultan’ın öncü kuvvetlerine Savtegin komuta etmekteydi. 749Sevim, “Tutuş’un Büyük Selçuklu”, s.421, Özgüdenli, Selçuklular, s.204. 750Abdülkerim Özaydın, “Kavurd Bey”, DİA., XXV, Ankara 2002, s.73-74. 751S.G. Agacanov, Selçuklular, çev. Ekber N. Necef, Ahmet R. Annaberdiyev, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2006, s.149. 752Mahmud, Selçuk-Nâme, I, s.117. 192 Öncü kuvvetlerin karşılaşmasında Kavurd’un birlikleri mağlup edilmiştir. Asıl orduların karşılaşması Kerec yakınlarında gerçekleşmiştir. Kavurd’un sol cenahı, Melikşah’ın sağ kanadına saldırıp dağıtmayı başarmıştır. Fakat Emir Temirel’in başında olduğu sol kanadın başarılı hücumları sayesinde Kavurd’un ordusunu mağlup edildi.753 Savaşı kaybeden Kavurd, Hemedan dağlarına kaçmıştır. Sultan Melikşah, Kavurd’u takibe Temirel’i görevlendirmiştir. Derhal harekete geçen Temirel, Kavurd’u yakaladı. Kavurd, Temirel’e kendisini bırakması için para ve iktâ telif etti. Bu sözler üzerine Temirel, “Sen efendisin, biz köleyiz, senin istediğin bir şey hakkında biz bir hüküm veremeyiz, beraber Sultan’a gidelim o ne hüküm verirse o caridir” dedi. Bu sözler ile kurtuluşun artık olmadığını anlayan Kavurd, Emir Temirel ile birlikte sultanınn yanına gitmek üzere Hemedan dağlarından indi.754 Böylesine itibar sahibi emir hakkında bu olaydan sonra başka bir faaliyetine rastlanılmamıştır. 75.Törşek Sultan Melikşah, kardeşi Tekiş’in isyan ettiği bilgisini aldığında Diyarbekir’in fethi ile meşgul Gevherâyin’den kuvvetlerinin bir kısmını kendisine göndermesini emretmiştir. Gevherâyin, Törşek ve Humartaş’ı gönderdi. Törşek ve Humartaş 1084 yılında İsfahan’a geldiler. Kış mevsimini burada geçiren iki emir ilkbahar ayında Horasan’a gittiler.755 Tekiş’in mağlup edilerek teslim olduğu bu savaşta Törşek’in ne gibi faaliyetlerde bulunduğu bilinmemektedir. Sultan Melikşah, Selçuklu Devleti’nin hâkimiyet sahasını genişletmek maksadı ile Orta ve Güney Arabistan’ın fethine Gevherâyin’i memur kılmıştır. Sefere katılmayan Gevherâyin naibi olarak Törşek’i görevlendirdi. Törşek komutasındaki ordu ilk olarak Hicaz’a geldi. Törşek, Mekke ve Medine’de Büyük Selçuklu hâkimiyetini daha otoriter bir şekilde yeniledi. Fakat onun aşırı davranışları Şerif Ebu Haşim’in şikâyetlerine neden oldu. Bunun üzerine Yemen bölgesine yönelen Törşek burayı fethetti. Selçuklu ordusu harekâtına 753Hüseyîn, Ahbâr üd-Devlet, s.38-39, Mahmud, Selçuk-Nâme, I, s.117-118, Özgüdenli, Selçuklular, s.164-165, Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.100-101, Kafesoğlu, Sultan Melikşah, s.14. 754Hüseyîn, Ahbâr üd-Devlet, s.39, Mahmud, Selçuk-Nâme, I, s.118, Cevzi, Kavurd’u yakalayan kişiyi Savtekin olarak vermektedir. İbnü’l-Cevzi, Mir’atü’z-Zamân, s.189. 755Yınanç, Türkiye Tarihi, I, s.113-114. 193 devam ederek Aden’e ulaştı. Fakat Aden’e gelindiğinde yetmiş yaşında olan Törşek çiçek hastalığına yakalanmış ve bir hafta içinde ölmüştür. Kumandan’ın vefatı ile ordu yönetimine Törşek’in yanında bulunan Yarınkuş geçti. Emir Törşek’in yakın adamları onun naaşını alarak Bağdat’a dönmüşler ve onu Ebû Hanife’nin mezarının yanına gömmüşlerdir. 756 76.Tutak Tutak Sultan Melikşah döneminde Anadolu’nun fethine memur tayin edilen emirlerdendir. Bizans İmparator’u Mihael Dukas, kendisine isyan eden komutan Ursel’in yakalanması ve kendisine getirilmesi için Artuk Bey ile anlaşmıştı. Artuk Bey bu harekâtta başarılı olup Ursel’i yakalamıştı fakat kurtuluş akçesi karşılıgında ona özgürlüğünü vermişti (1073).757 Ursel serbest kaldıktan sonra Amasya ve Niksar bölgelerine saldırmıştır. Bunun üzerine İmparator, Nikephoros Palaiologos komutasında bir orduyu Ursel’in üzerine gönderdiysede Bizans ordusu tamamen dağılmıştır. Bu yenilgi üzerine saray erkânı ve halkın kumandanlara güveni kalmamıştır. İmparator Mihael mevcut sorunu ortadan kaldırmak için henüz yirmili yaşlarında olan Aleksios Komnenos’u görevlendirmiştir. Tek başına Aleksios’a karşı çıkamayacağını düşünen Ursel o sırada Amasya bölgesinde bulunan Emir Tutak’tan yardım istemiştir. İki tarafında anlaşması üzerine Ursel’in birlikleri Türk kuvvetleri ile birleştiler. Yapılan anlaşmadan haberdar olan Aleksios karşı hamle yaparak Tutak ile görüşmek için haberci gönderdi. Aleksios elçisi vasıtasıyla Tutak’a pek çok değerli hediyeler gönderdiği gibi Ursel’in Bizans İmparatoru’nun düşmanı olduğu kadar Melikşah’ın da düşmanı olduğunu, Ursel’in ihanet için uygun zamanı beklediğini asla dost olacak biri olmadığını sözcüsü aracılığı ile dile getirdi. Sözlerine devam eden elçi Tutak’ın, Ursel’i kendisine teslim ettiği takdirde üç şeye sahip olacağını bildirdi. Bunlar; istediği miktârda para, İmparatorun sevgi ve saygısı, düşmandan kurtuluşu idi. Tutak teklifi yerinde ve mantıklı bulmuştur. Bunun üzerine Tutak yanında bulunan Ursel’i, Aleksios’un yanına gönderdi.758 756El-Hüseyin, ölen kişinin Gevherâyin olduğunu nakletmiştir. Lakin daha sonraki dönemde Gevherâyin’in faaliyetleri hakkında bilgi sahibi olduğumuz için burada bir isim karmaşası yaşanmıştır. Hüseyîn, Ahbâr üdDevlet,s.50, Müneccimbaşı, Câmiu’d-Düvel, I, s.67, Bondâri, Irak ve Horasan, s.69, Kafesoğlu, Sultan Melikşah, s.121-122, Özgüdenli, Selçuklular, s.182-183, Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.159. 757Mikhael, Tutak’ın ismini Tutuş olarak vermektedir. Lakin söz konusu kişi Melikşah’ın kardeşi Tutuş olamaz çünkü o bu sıralarda küçük yaşlardadır. Bryennıos, Tarihin Özü, s.95-97, Ostrogorsky, Bizans Devleti, s.321- 322. 758Attaleıates, Tarih, s.201-202, Kafesoğlu, Sultan Melikşah, s.59-60, Cahen, Türklerin Anadolu’ya İlk Girişi, s.31-32. 194 77.Üner Emir Üner’in ismine ilk kez Melikşah’ın saltanatında rastlamaktayız. Fakat kendisinin bu dönemde tespit ettiğimiz bir faaliyeti yoktur. Melikşah’ın ölümü sonrasında ise Emir Üner’in saltanat savaşlarındaki dahli siyasi olayların değişmesine sebebiyet vermiştir. Emir Üner’e, Sultan Melikşah Fars ve Huzistan bölgesinde yer alan Halâdhân kalesini iktâ olarak verdi.759 Batı Karahanlı Hükümdarı Şemsülmülk’ün vefatı sonrası Ahmed b. Hızır Han tahta geçti. Fakat halka zulmetmeye başladı. Bunun üzerine halk Ahmed’den gizli Melikşah’tan yardım istediler. Melikşah bu istek üzerine harekete geçmiş ve Ahmed Han’ı esir almıştır. Bu sayede Batı Karahanlı, Selçuklu topraklarına dâhil olmuştur.760 Sultan buranın idaresini Ebû Tâhir’i bırakmıştır. Ebû Tahir’in de aynı hataları yapması üzerine Melikşah, Semerkant’a tekrar gelerek idareyi Üner’e emanet etti (1090).761 Melikşah’ın ölümü ile tahta oğlunu geçirmek için mücadeleye başlayan Terken Hatun, halifeye, Mahmud adına hutbe okutulması için baskı yapmıştır. Terken Hatun’un planına göre oğlunun yaşının küçük olmasından dolayı saltanatı gösterişte Mahmud yürütecekti fakat ordu yönetimi ve halkın idaresinden Emir Üner sorumlu olacaktı.762 Melikşah’ın diğer oğlu Berkyaruk da bu sırada saltanatı ele geçirmek için hazırlıklara başlamıştır. Berkyaruk hazırlıklarını tamamladıktan sonra Berûcird yakınlarında Mahmud ile çapışmaya girdi. Yenilen Terken Hatun İsfahan’a çekilmiştir. Berkyaruk onu takibe koyularak İsfahan’ı kuşattı. Fakat Emir Üner ve Bilge Bey, babasının hazinesinden 500 bin dinar vermeyi teklif etmeleriyle Berkyaruk kuşatmayı kaldırdı. Maddi sıkıntılar içinde olan Berkyaruk’un bu teklifi kabul etmekten başka bir çaresi yoktu. 763 Terken Hatun oğlu Mahmud’un tahta hâkim olması için güçlü bir ittifak arayışı içerisindeydi. Bu yüzden Azerbaycan emiri olan Selçuklu hanedanına mensup İsmail b. Yakûti’ye haber göndererek evlenmek istediğini bildirdi. İsmail bu teklifi kabul ettikten 759İbnü’l-Esîr bu olayın tarihini 1100-1101 yılları arasında olduğunu yazmış net bir tarih vermemiştir. İbnü’lEsîr, el-Kâmil, X, s.262. 760İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.153-154, Omelyan Pritsak, “Garbi Karahanlılar Devleti”, V, İA., MEB., İstanbul 1977, s.262. 761V.V. Barthold, Moğol İstilasına Kadar Türkistan, s.338-339. 762İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.184, İbnü’l Cevzî, El-Muntazam, s.156. 763Mahmud, Selçuk-Nâme, s.31, İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.185. 195 sonra yeğeni Berkyaruk ile savaşmak için hazırlandı. Kerec yakınlarında karşılaşan taraflardan İsmail yenilerek İsfahan’a sığındı. Terken Hatun bu yenilgi için İsmail’e kötü davranmadığı gibi üstüne evlilik hazırlıklarını başlattı. Fakat Üner bu durumdan rahatsız olmuştur. İdareye İsmail’in hâkim olmasından çekinen Üner ve bazı emirler bu evliliğie karşı çıktılar. İsfahan’da meydana gelen huzursuzluğu anlayan İsmail, buradan ayrılarak kız kardeşi Zübeyde Hatun’un yanına gitti.764 Terken Hatun oğlu Mahmud’un hâkimiyet alanını genişletmek için Emir Üner’i Fars bölgesine gönderdi. Fars bölgesinin idarecisi Turanşah, Şebankârelilerin yardımı ile Üner’i geri püskürttü (1094). Üner bu mağlubiyet sonrasında İsfahan’a döndükten kısa bir süre sonra Terken Hatun vefat etti (Eylül-Ekim).765 Terken Hatun’un ölümü ile bir rakibini doğal yollardan bertarf eden Berkyaruk Hemedan yakınlarında diğer bir saltanat iddiacısı olan Tutuş ile karşılaşmıştır. Tutuş karşısında başarı gösteremeyen Berkyaruk İsfahan’a hareket etti. Şehirde bulunan Üner ve Bilge Bey, Berkyaruk’u bir süre içeri almamak için direndiler. Fakat daha sonra onu hile ile yakalatmak için Berkyaruk’un içeri girmesine müsaade ettiler. Diğer yandan Mahmud’un bu sırada çiçek hastalığına yakalanması ve durumunun ağırlaşması üzerine şehrin tabibinin önderisi ile Berkyaruk’un infaz edilmesi için bir süre daha beklenilmeye karar verildi. Tanrı bir şeyin olmasını isterse sebeplerinide hazırlar ya Mahmud’un ölümü ile Üner ve Bilge Bey, Berkyaruk’u tahta çıkardılar (Kasım 1094). 766 Mahmud’un ölümü ile Berkyaruk’un taraftarları arasına katılan Üner, Fars bölgesine vali olarak atandı. Fars bölgesi hâkimi Turanşah’ın ölümünden sonra eski müttefikleri Şebankâre emirleri bu bölgeye hâkim oldular. Emir Üner’in, Fars bölgesine atandığı haberini alan Şebankâreliler Kirman Emiri İranşah’tan yardım istediler. İranşah’ın gelmesi ile güçlenen Şebankâre ordusu Emir Üner’i mağlup etmeyi başardı. Başarısız geçen seferin ardından Üner, İsfahan’a geri döndü. Lakin Berkyaruk onun Cibal bölgesinde kalmasını bildirdi. Berkyaruk daha sonra Üner’i, Irak bölgesi valiliğine tayin etti. Bir süre Azerbaycan’da kalan Üner tekrar İsfahan’a geri döndü. Emir Üner, İsfahan’da artan Batınîlik 764Râvendi, Râhat-Üs-Sûdur, s.139, İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.202. 765İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.203. 766İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.199, Râvendi, Râhat-Üs-Sûdur, I, s.139, Mahmud, Selçuk-Nâme, II, s.53, Yezdî, Selçukluların Hikâyesi, s.84, Nîşâbûrî, Selçuk-Nâme, s.100, Özgüdenli, Selçuklular, s.201. 196 faaliyetlerine son vermek amacıyla burada bulunan Batınî kalelerini kuşattırdı. Fakat katî bir netice sağlayamadı (1098-1099).767 Berkyaruk tarafından vezirlikten azledilen Müeyyidülmülk b. Nizâmülmülk İsfahan’dan Bağdat’a gitti. Buradan Hille’ye giden Müeyyidülmülk daha sonra isfahan’da bulunan Üner’in yanına geldi. Berkyaruk’tan öç almak isteyen Müeyyidülmülk, Üner’e “Senin Terken Hatun’un oğlu Mahmûd’dan neyin eksik? Onun padişahlığı da senden idi. Sultan Melihşah sana oğlum derdi ve bütün çocuklarından daha aziz tutardı. Bugün senin saygınlık ve heybetin gönüller de onunkinden ve diğer meliklerden fazladır. Mertlikte, insanliktâ, askerlikte ve bütün hünerlerde ondan üstünsün. Halk, seni can u gönülden seviyor ve istiyor. Onlar beni bu işe koydular ki sana pâdişâhlığa oturtayım ve bu şehir ve çevresini koruyalım. İnsanlarda güven ve emniyet azalmıştır. Eğer bir fetih kazanırsan bütün cihan sana teslim olur (senin olur)” diyerek onu kışkırttı. Bu sözlere itimat eden Üner, Sultan Berkyaruk’a isyan etti. Üner beraberinde bulunan 10 bin kişilik ordusu ile İsfahan’dan Rey’e hareket etti. Emir Üner, Sâve yakınlarında çadırında akşam yemeğini yerken üç Harezmli ona saldırarak öldürmüşlerdir. Üner’in naaşı bir süre Sâve’de kaldiktân sonra İsfahan’a gömülmek üzere götürülmüştür (1098). 768 78. Yağısıyan Yağısıyan, Melikşah’ın önde gelen komutanlarındandır. Yağısıyan’ın tespit ettiğimiz ilk görevi Antakya valiliğine atanmasındır. Türkiye Selçuklu Devleti Sultanı Süleyman Şah, Halep hâkimiyeti için Tutuş’a karşı giriştiği mücadelede yenilerek öldürülmüştür. Sultan Melikşah, Halep bölgesindeki karışıklığa son vermek ve bu bölgeyi doğrudan merkeze bağlamak için sefere çıkmıştır. Bu seferde ona eşlik eden emirlerden biriside Yağısıyan’dır. 1086 yılında Halep’i ardından da Antakya kentini ele geçiren Melikşah, Yağısıyan’ı Antakya valiliğine tayin etti.769 Bu sayede Melikşah, Tutuş’un Antakya’ya hâkim olmasının önüne geçmiştir. 767İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.234. 768İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.235, Özgüdenli, Selçuklular, s.211, Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.197-198, Müneccimbaşı, Câmiu’d-Düvel, I, s.79, Fazlullâh, Câmi’ü’t-Tevârîh, s.101, Nîşâbûrî, Selçuk-Nâme, s.101, Yazıcızâde Ali, Tevârîh-i Âlî Selçuk, s.60, Kazvînî, Târîh-i Güzîde, s.55-56, Yezdî, Selçukluların Hikâyesi, s.85. 769İbnü’l-Adîm, Zübdetü’l-Haleb, s.62, Urfalı Mateos Vekayi-Nâmesi, s.172, Runcıman, Haçlı Seferleri, I, s.164. 197 Valisi olduğu Antakya’da ne gibi faaliyetlerde bulunduğunu tespit edemediğimiz Yağısıyan, 1089 yılında Melikşah’ın emri ile Tutuş’a yardım için görevlendirildi. Fâtımîler, Tutuş’un Akka’da bulunan hazinesini yağmaladıkları gibi Suriye ve Filistin bölgelerine saldırmaya başlamışlardı. Hâkimiyet sınırlarının tehlikeye girmesinden dolayı Tutuş, Sultan Melikşah’tan kendisine destek kuvvet göndermesini istemiştir. Bu sırada Melikşah Bağdat’ta bulunuyordu. Yanında bulunan Aksungur, Bozan ve Yağısıyan’ı, Tutuş’un talebi üzerine Suriye bölgesine gönderdi.770 Emirler, Selçuklu topraklarında beliren tehlikeye son vermek için vakit kaybetmeksizin yola çıktılar. Tutuş’a katılan emirler ilk olarak Fâtımî Halifeliğini tanımış olan Humus şehri hâkimi Halef b. Mülaib’in üzerine yürüdüler. Mülaib kendisi ve oğulları için aman talebinde bulundu. Tutuş şehre girdiğinde Müalib’in oğullarını esir ederken Humus hâkimi Mısır’a kaçmayı başardı. Akka’ya doğru ilerleyen Tutuş, burada emirler ile başarılı bir kuşatma harekâtı yürüttü. Bu sayede Fâtımîlerin elinde bulunan Akka fethedildi.771 Daha sonra Trablus’un kuşatıldığı sırada Tutuş’un Aksungur ile arasının bozulması sonucu emirler idare ettikleri şehirlere geri döndüler.772 1092 yılında Melikşah, Bağdat’ta bulunduğu sırada vefat etti.773 Sultanın ölüm haberini alan Tutuş, saltanatı ele geçirmek için ilk olarak Halep’i ele geçirmek için ilerlemiştir. Halep valisi Aksungur, Tutuş’un hizmetine girmeyi kabul ederken, Antakya Emiri Yağısıyan, Urfa hâkimi Bozan’a da haber gönderip saltanat mücadelelerinin sonuçlanmasına kadar Tutuş’un hizmetine girmelerinin daha uygun olacağını söyledi. Yağısıyan ve Bozan, Aksungur’un tavsiyesi üzerine hâkim oldukları şehirlerde Tutuş adına hutbe okuttular.774 Yağısıyan, Bozan ve Aksungur, Tutuş’un emrinde Rahbe, Rakka, Nusaybin’i ele geçirdiler. Harekâtını devam eden Tutuş, Bağdat’a gitmek için Musul’a ilerlemiştir. Fakat Musul hâkimi İbrahim Tutuş adına hutbe okutmayacağını bildirdiği gibi Tutuş ve emirlerin 770İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.175, Müneccimbaşı, Câmiu’d-Düvel, I, s.60, İbnü’l-Adîm, Zübdetü’l-Haleb, s.66. 771Mahmud, Selçuk-Nâme, I, s.160, Kafesoğlu, Sultan Melikşah, s.93, Sevim, Ünlü Selçuklu Komutanları, s.77. 772İbn’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.176, Mahmud, Selçuk-Nâme, I, s.162-163, Kafesoğlu, Sultan Melikşah, s.94, Sevim, Ünlü Selçuklu Komutanları, s.78, Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.156, Özgüdenli, Selçuklular, I, s.183. 773İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.181, İbn Kesîr, el-Bidâye, XII, s.277, Mahmud, Selçuk-Nâme, I, s.29, Müneccimbaşı, Câmiu’d-Düvel, I, s.65, Köymen, Selçuklu Devri, s.77, Kafesoğlu, Sultan Melikşah, s.188. 774İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.189, İbnül’Adîm, Zübdetü’l-Haleb,s.67, Urfalı Mateos Vekayi-Nâmesi, s.180, Sevim, Ünlü Selçuklu Komutanları, s.79, Sevim, Suriye-Filistin Selçuklu, s.68-69. 198 buradan geçmesine izin vermeyeceğini bildirmiştir. Yapılan savaşta yenilen İbrahim, Tutuş tarafından öldürülmüştür.775 Tutuş başkent İsfahan’ı ele geçirmek için harekete geçtiğinde yol güzergâhında bulunan kale ve şehirler kendisini sultan olarak tanıdıklarını bildirmişlerdir. Bu esnada Sultan Melikşah’ın oğlu Berkyaruk saltanatı ele geçirmek için harekete geçerek Rey ve Hemedan bölgelerinin büyük bir kısmına hâkim olmuştur. Berkyaruk ’un başarılarından haberdar olan Emir Aksungur ve Bozan Tutuş’un hizmetinden ayrılarak Berkyaruk’un yanına gitmişlerdir. Önemli emirlerin kendinden ayrılmasıyla kuvvet kaybı yaşayan Tutuş başta kendisine sadık olan Yağısıyan ve diğer emirlerle birlikte asker toplamak amacıyla Dımaşk’a geri dönmüştür.776 Aksungur ve Bozan, Berkyaruk’a tabi olduktan sonra valisi oldukları şehirlere dönmüşler ve onun adına hutbe okutmaya başladılar. Tutuş bu haberi aldığında derhal harekete geçerek Yağısıyan ile birlikte Halep üzerine ilerlemeye başladı. Tutuş ile karşılaşan Aksungur ve Bozan öldürülürken bu muharebede Yağısıyan’ın ne gibi faaliyetlerde bulunduğu bilinmemektedir (1094).777 Tutuş, kendisine ihanet eden emirleri öldürdükten sonra Berkyaruk’un üzerine yürümüştür. Yağısıyan, muharebede Tutuş’un yanında yer almışsa da Berkyaruk’un ordusunda Sultan Melikşah’ın sancağının dalgalandığını gördüğü vakit muharebeye girmemiş ve geri çekilmiştir. Rey savaşında Tutuş yenilerek öldürülmüştür. Tutuş’un ölümü ile Suriye-Filistin Selçuklu Devleti ikiye ayrılmıştır.778 Babasının öldürüldüğünden habersiz olan Melik Rıdvan ise Tutuş’a katılmak üzere askerleriyle birlikte Rey’e ilerlemekteydi. Fakat Âne bölgesi yakınlarına geldiği zaman Tutuş’un öldürüldüğü haberini almıştır. Bu sırada savaştan kaçan Yağısıyan ve bazı emirler ona katıldı. Yağısıyan, Rıdvan ile birlikte önce Urfa’ya daha sonra Halep’e gitti.779 Halep’e hâkim olan Rıdvan hâkimiyet sahasını genişletmek için önce Suruç’a daha sonra Urfa’ya gitti. Urfa’yı Thoros yönetmekteydi. Burayı Bozan’dan yıllık belirli bir ücret 775İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.189,190, İbnül’Adîm, Zübdetü’l-Haleb, s.67-68, Mahmud, Selçuk-Nâme, II, s.32, Sevim, Ünlü Selçuklu Komutanları, s.80. 776İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.190, Müneccimbaşı, Câmiu’d-Düvel, I, s.74, İbnü’l-Adîm, Zübdetü’l-Haleb, s.68, Mahmud, Selçuk-Nâme, II, s. 32, Köymen, Selçuklu Devri, s. 79, Sevim, Ünlü Selçuklu Komutanları, s.81. 777İbnül’Adîm, Zübdetü’l-Haleb, s.71, İbn Al-Adîm, Buğyat At-Talab, s.75, İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.197-198. 778İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X,s.204-205. 779Urfalı Mateos Vekayi-Nâmesi, s.118. 199 karşılığında almıştı. Selçuklu ordusunun geldiğini gören halk, kalenin kapılarını kapatarak savunma tedbirleri almıştır. Tüm tedbirlere rağmen Urfa fethedilmiştir. Yağısıyan, Rıdvan’dan Urfa’nın kendisine verilmesini istedi. Urfa’yı alan Yağısıyan derhal kaleyi müstahkem bir hale getirerek kendi adamlarını önemli mevkilere getirdi.780 Urfa kuşatmasının ardından Halep Selçuklu Devleti Veziri Cenâhüddevle Hüseyin ile Yağısıyan’ın arası açıldı. Yağısıyan, veziri öldürmek için Emir Yûsuf b. Abak ile gizlice mektuplaşmaya başladı. Fakat bu tertip kısa süre sonra ortaya çıkınca Yûsuf öldürülmüştür. Melik Rıdvan bu hata yüzünden Yağısıyan’ın iktâları olan Tellü Bâşir ve Şeyhü’deyr’i kılıç zoru ile aldı.781 Melik Rıdvan, babasının topraklarını birleştirme arzusu ile kardeşi Dukak’ın hâkim olduğu Dımaşk’ı kuşatmıştır. İktâları Rıdvan tarafından elinden alınan Emir Yağısıyan Dukak’a yardım için Dımaşk’a gitti. Yağısıyan gibi güçlü bir emiri kaybetmek Rıdvan’ın moralini bozmuştur. Fakat Halep’e geri dönmeyi de kendine yakıştıramamıştır. Yağısıyan’ın ordusunun üstün gayretleri sonucu Rıdvan’ın askerlerinin çoğu öldürüldü. Öldürülmekten korkan Vezir Cenahüddevle, Rıdvan’ı yalnız bırakarak çöl yoluna çekilmiştir. Rıdvan da vezirinin kaçmasından sonra mecbur Halep’e dönmek zorunda kalmıştır. 782 Rıdvan’ın yanından ayrılan Yağısıyan, daha sonra Dukak’ı, Halep’e saldırması için kışkırtmıştır. Dukak hazırlıklarını tamamladıktan sonra Yağısıyanla birlikte Halep’e yürüdü. Rıdvan, Halep savunması için Artukoğlu Sökmen’den yardım istedi. Yardım talebine olumlu yanıt veren Sökmen, Türkmenlerden oluşan birliği ile Halep’e geldi. İki kardeş Kınnesrîn bölgesinde karşılaştıklarında Artukoğlu Sökmen’in savaş stratejilerine karşı koyamayan Dukak Dımaşk’a, Yağısıyan da Antakya’ya döndü (1097).783 Diğer yandan bu sırada Rıdvan ile Veziri Cenahüddevle ile arası açılmıştır. Cenahüddevle Halep’ten ayrılarak Musul’a gitmiştir. Bu durumdan son derece memnun olan Yağısıyan derhal Halep’e gelmiş ve tekrar Rıdvan’a tabi olmuştur.784 Yağısıyan, Melik Rıdvan ile birlikte Musul’a gitmek için yola çıktığında habercileri Antakya’ya Haçlıların ilerlediği bilgisini vermiştir. Yağısıyan bu haber ile derhal Antakya’ya döndü.785 780İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X,s.209. 781İbnül’Adîm, Zübdetü’l-Haleb, s.79. 782İbnül’Adîm, Zübdetü’l-Haleb, s.79-80. 783İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.224-225, İbnül’Adîm, Zübdetü’l-Haleb, s.80, Sevim, Suriye-Filistin Selçuklu, s.89. 784İbnül’Adîm, Zübdetü’l-Haleb,, s.82, Sevim, Suriye-Filistin Selçuklu, s.90. 785İbnül’Adîm, Zübdetü’l-Haleb, s.86. 200 1097 yılında Maraş’tan, Antakya’ya ilerleyen Haçlılar şehrin surlarını gördüklerinde büyük bir sevince kapıldılar. Bu sevincin nedeni Babylas isimli Patrigin mezarının burada olması idi. Haçlılar muhtemelen din büyükleri arasında yer alan Babylas’ı ziyaret etmek için Antakya’ya yönelmişlerdir. Antakya Hristiyan âleminde “Theo Polis” yani kutsal şehir olarak anılmaktadır.786 Yağısıyan, Antakya’ya geldiği zaman ilk olarak şehirde bulunan Hristiyan halkı ihanet etmelerinden çekindiği için şehirden çıkardı. Daha sonra karşı savunma tedbirlerini aldırdı. Yağısıyan, Halep Meliki Rıdvan, Dımaşk Meliki Dukak, Hums Emiri Cenâhüddevle, Artukoğlu Sökmen, Musul Valisi Kürboğa ve çevre emirlere acele yardıma gelmeleri için haber gönderdi.787 Rıdvan, bu sefere katılmak yerine Sökmen kumandasındaki bir orduyu Antakya’ya sevk etti. Fakat bu ordu daha Antakya’ya varmadan Haçlı saldırısına uğradı. Saldırıdan sonra Rıdvan’ın birlikleri önce Harim’e çekilerek ardından Antakya’ya gitmek yerine Halep’e geri döndü.788 Yağısıyan yardıma çağırdığı diğer emirleri beklemeden Haçlılar üzerine az sayıdaki birliklerini gönderip onları dağıtmaya çalıştı. Antakya surlarının kalın ve güçlü olmasından dolayı aylar geçmesine rağmen Haçlılar burçları aşamamışlardır. Sultan Berkyaruk’un emri ile Kürboğa’nın büyük bir ordu ile yola çıktığı haberini alan Haçlılar korkuya kapılmışlardır. Fakat Kürboğa, Antakya’ya ilerlemek yerine önce Urfa’nın alınmasının daha uygun olduğuna karar vermiştir. Kürboğa Urfa’dan gelebilecek yardımın önünü kesmek düşüncesi ile üç hafta burada kalmıştır. Kürboğa’nın bu gereksiz hamlesi Antakya’da bulunan Haçlı birliklerine zaman kazandırmıştır.789 Antakya’nın surlarının güçlü olmasından dolayı kuşatmadan sonuç alamayan Bohemund kaleyi hile ile ele geçirmek için iki kızkardeş kulesinin muhafızı Ermeni Firuz ile irtibata geçmiştir. 790 4 Haziran 1098 Cuma gününün ilk saatlerinde Firuz burçtan sarkıttığı ip ile Bohemund ve askerlerinin surdan yukarıya çıkmasını sağlamıştır. Seher vaktinde Haçlı askerlerinin gürültüsü ile Antakya’nın çalkalandığını işiten Yağısıyan kalenin ele geçirildiği korkusuna kapılarak bir grup birlik ile şehirden ayrıldı. Yağısıyan’ın 786J.F.Michaud, Haçlı Seferlerinin İlginç Olayları, hz.Gülay Kırpık, Lotus Yayınevi, Ankara 2011, s.204. 787Sevim, Suriye-Filistin Selçuklu, s.100, İbnü’l-Adîm, Zübdetü’l-Haleb, s.87, Runcıman, Haçlı Seferleri, I, s.165, Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.194. 788İbnü’l-Adîm, Zübdetü’l-Haleb, s.87. 789Demirkent, Haçlı, s.41-42. 790Kelly Devries vd., Dünya Savaş Tarihi Haçlı Seferleri Selçuklular, Eyyûbiler ve Osmanlılara Karşı 1097-1444, V, çev. Emir Yener, Timaş Yayınları, İstanbul 2012, s.10. 201 beraberinde bulunan askerlerin tamamı kaçarken Haçlı askerleri tarafından öldürüldü. Yağısıyan yanında kalan tek hadimi ile Ermenâz yakınlarına ulaştı. Fakat bu sırada bir Ermeni, Yağısıyan’ı tanıdı ve başını kesip Bohemund’a götürdü.791 Azîmî ise Yağısıyan’ın kaçarken susuzluktan öldüğünü nakletmektedir.792 79. Yakub b.Abak Emir Yak’ûb b. Abak’ın hangi yılda ve nerede doğduğu hakkında kaynaklarda bilgi bulunmamaktadır. Tâcüddevle Tutuş; Alparslan’ın oğlu olması dolayısıyla Sultan Melihşah’ın vefat etmesinden sonra “Kardeşim yerine ben hân ve tahta ben sultan olurum, memleket benimdir”793 diyerek saltanatta hak iddia etmiştir. Emir Yak’ûb’un adı kaynaklarda ilk kez bu dönemde başlayan taht kavgaları sırasında Tutuş’un safında geçmektedir. Terken Hatun’un ölüm haberini alan Berkyaruk, yanındaki bin kişilik birliğiyle Bağdat’tan ayrılarak İsfahan’a gitmek için yola çıkmıştır. Bu haberi alan Tutuş, Türkmen beylerinden olan Yak’ûb b. Abak’ı, Berkyaruk’un üzerine sevk etti. Yak’ûb’un ani baskını neticesinde Berkyaruk’un kuvvetleri dağıldı ve ağırlıkları ele geçirildi (1094 sonları).794 Tutuş’un ölümü üzerine Haleb Selçuklu Devleti tahtına geçen Rıdvan, devleti nizama sokmak ve topraklarını genişletmek amacıyla harekete geçmiştir. Abisi Yusuf b. Abak da Rıdvan’ın hizmetine girdi. Fakat ilerleyen zaman içerisinde Rıdvan ve vezirinin, Yusuf’dan çekinmesinden dolayı öldürüldü.795 Abisi Yusuf’un katledilmesinden sonra Yak’ûb’un da bütün iktâları geri alındı.796 Yak’ûb’un daha sonra nereye gittiği ve ne yaptığı ile ilgili kaynaklarda bilgi mevcut değildir. İlerleyen zamanlarda öldürülmüş olması muhtemeldir. 80. Yarınkuş Sultan Melikşah, Hicaz ve Yemen bölgelerinin fethedilmesi görevini Emir Gevherâyin’e vermiştir. Gevherâyin’in hazırladığı ordunun kumandanlığını Törşek 791İbnü’l Verdî, Bir Ortaçağ Şairinin Kaleminden Selçuklular, s.53, İbnü’l-Adîm, Zübdetü’l-Haleb, s.91, İbnü’lEsîr, el-Kâmil, X, s.229-230, İbnü’l-Kesîr, el-Bidâye, s.303, Süryanî Patrik Mihail, s.41, Runcıman, Haçlı Seferleri, I, s.179-180, Sevim, Suriye-Filistin Selçuklu, s.103, Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.195. 792Azîmî Tarihi, s.37. 793Mahmud, Selçuk-Nâme, II, s.31. 794Sevim, Suriye-Filistin Selçuklu, s.74, Özgüdenli, Selçuklular, s.201. 795İbnü’l-Adîm, Zübdetü’l- Haleb, s.79. 796Sevim, Suriye-Filistin Selçuklu, s.88. 202 yürütmekteydi. Törşek, Yemen’i ele geçirmiştir fakat yetmiş yaşında yakalandığı çiçek hastalığından ölmüştür. Törşek’in vefat etmesi ile Orta ve Güney Arabistan’ın fethi görevi Yarınkuş’a devredildi (1092).797 Fakat Yarınkuş’un ne gibi faaliyetlerde bulunduğu kaynaklarda yer alamamaktadır. Muhtemelen Sultan Melikşah’ın 1092 yılında vefat etmesi ile Yarınkuş İsfahan’a dönmüştür. 81. Yaruktaş Arslan Argun’un başlattığı taht mücadelesi sırasında onun yanında yer alan Emir Kodan ve Yaruktaş, Argun’un öldürülmesi ile mevcut Sultan Berkyaruk tarafından affedilmişlerdir. Affedilmelerine rağmen Kodan ve Yaruktaş bir müddet sonra Berkyaruk tarafından sudan bir sebep öne sürülerek cezalandırılacaklarını düşünüyorlardı. 1097 senesinde Berkyaruk Horasan’dan Irak’a giderken Emir Kodan’a kendisiyle gelmesini emretmiştir. Fakat Kodan hastalandığını söyleyerek sultan ile hareket etmemiş ve Merv’de kalmıştır. Bu sırada Berkyaruk kendisine refakat eden Ekinci b. Koçkar’ı, Harezm’e vali olarak atamıştır. Koçkar’ın Merv’e gelmesiyle endişeye düşün Kodan ve Yaruktaş onu öldürüp Hârzem’e hâkim olmak için anlaştılar. İçki âlemine dalan Koçkar’a ani bir baskın düzenleyen Kodan ve Yaruktaş onu öldürdüler. Ardından Harezm’e hareket eden bu iki emir, Sultan Berkyaruk emri ile geldiklerini ve buraya vali tayin edildiklerini söylediler. Sultan Berkyaruk hadiseleri öğrendiği zaman Emir Üner’in isyanı ile meşgul olduğu için Kodan ve Yaruktaş’ın cezalandırılması görevini Emirdâd Habeşî’ye vermiştir. Herat’a gelen Habeşî burada karargâhını kurdu ve askerlerin toplanması için bir müddet burda beklemeye karar verdi. Bu sırada Kodan ve Yaruktaş, Habeşî’nin bir kısım askerlerinden yoksun bir vaziyette oluşunu fırsata çevirmek için ona saldırdılar. Habeşî karşı koyacak kuvveti olmadığı için Herat’tan ayrıldı ve Ceyhun’a çekildi. Bu sırada Yaruktaş, Kodan ve kuvvetlerini beklemeden Habeşî’yi takibe koyuldu. İkili arasında gerçekleşen çatışmada Yaruktaş yenilerek esir edildi.798 İbnü’l-Esir, Yaruktaş’ın esir günleri Habeşî öldürülünceye kadar sürdü demektedir.799 Fakat kaynakta Yaruktaş’ın esir günlerini nerede geçirdiği belirtmediği gibi Habeşî’nin, Emir Bozkuş tarafından öldürülmesinden sonra Yaruktaş’ın akıbetinin ne olduğu da kaydedilmemiştir. Muhtemelen Yaruktaş, Habeşî’nin, Horasan 797Hüseyîn, Ahbâr üd-Devlet, s.50, Müneccimbaşı, Câmiu’d-Düvel, I, s.67, Özgüdenli, Selçuklular, s.183, Kafesoğlu, Sultan Melikşah, s.122, Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.159. 798İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.222, Özgüdenli, Selçuklular, s.212 799İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.222. 203 idareciliğine tayin edilmesiyle800 esir günlerini burada geçirmiş ve Habeşî’nin öldürülmesinden kısa bir süre sonra vefat etmiştir. 82. Yelberd Emir Yelberd Sultan Melikşah’ın güvendiği askerlerindendir. Melikşah’ın ölümünden sonra ise saltanat mücadelerinde yer alan emirler arasında olmuştur. Sultan Melikşah, Emiri Kodan’ı Merv şahneliğine tayin ettiğinde Vezir Nizâmü’lMülk de torunu Osman b. Cemâlül-Mülk’ü Merv idaresinin başına atamıştır. Dedesinin nüfuzuna güvenen Osman, Kodan’ı Merv’de yakalatıp hapsettirmiştir. Bir süre sonra Osman, Kodan’ı serbest bıraktı. Kodan, Melikşah’ın yanına gitmiş uğratdığı hakareti anlattıktan sonra yardım istemiştir. Sultan durumu öğrendiğinde Vezir Nizâmü’l-Mülk’e uzun bir mektup yazarak bir heyet ile göndermiştir. Elçilik heyetinde Emir Yelberd de bulunmaktaydı. Sultan heyetteki diğer kişilere fazla güvenmiyor olsa ki Emir Yelber de “Onlar ne kadar gizlese de Nizâmü’l-Mülk ne söylerse sen bana haber vereceksin” demiştir. Elçiler Nizâmü’l-Mülk ile görüştükten sonra konuşmaların hepsini sultana söylemenin doğru olmayacağı kanaatinde bulunarak vezirin suçsuz olduğunu söylemeye karar vermişlerdir. Fakat Yelberd doğruca Melikşah’ın huzuruna çıkarak olan biten bütün konuşmaları gizlemeden anlatmıştır.801 Sultan Melikşah’ın ölümü ile Büyük Selçuklu Devletinde uzun süreli saltanat mücadelesi yaşandı. Terken Hatun oğlu Mahmud’u tahta çıkarmak için Berkyaruk’un dayısı Azerbaycan emiri İsmail b. Yakutî’ye evlilik teklifinde bulunmuştur. İsmail b. Yakutî bu teklifi kabul ederek emrine çok sayıda Türkmen askeri toplamaya başlamıştır. Terken Hatun, Berkayaruk’a karşı İsmail ve Emir Yelberd komutanlığında bir kuvvet gönderdi. Taraflar karşılaştığında ise Emir Yelberd taraf değiştirdi. Yelberd’in, Berkyaruk’un safına geçmesi İsmail’in güç kaybı yaşanmasına neden olmuştur. Savaşı Berkyaruk kazanırken İsmail İsfahan’a sığınmıştır. 802 Saltanatı ele geçirmek için harekete geçen bir diğer hanedan üyesi de Tutuş’dur. Bazı emirler Berkyaruk’un yaşının daha küçük olması yüzünden Tutuş’un yanında yer 800İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.223 801İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.177-178. 802Müneccimbaşı, Câmiu’d-Düvel, I, s.73, İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.192. 204 almışlardır. Bu emirlerden biri de Sadüddevle Gevherâyin’dir. Gevherâyin, Berkayruk’un Rey ve Hemedan gibi önemli şehirleri ele geçirmesiyle Tutuş’un yanından ayrılmıştır. Berkyaruk’un gücünün giderek artmasından sonra Gevherâyin, onun huzuruna çıkmış ve Tutuş’a yardımlarda bulunduğu için özür dilemiştir. Berkyaruk, Gevherâyin’in canı bağışlandı fakat iktâları ve şahnelik görevini elinden alıp Emir Yelberd’e verdi.803 1093 yılında Berkyaruk, Emir Yelberd’i öldürtmüştür. Bağdat şahneliğine tayin edilen Yelberd, Dakûkâ’ya ulaştığı zaman Berkyaruk’un askerleri tarafından alı konulmuştur. Bunun sebebi ise Berkyaruk’un annesi Zübeyde Hatun hakkında çirkin ithamlarda bulunması idi. Yelberd, Sultan Berkyaruk’un huzuruna çıkarıldığı vakit derhal idam edilmiştir. 804 Kaynaklarda Yelberd’in, Zübeyde Hatun’a sarf ettiği sözleri kime söylediği belirtilmemiştir. Sultan Melikşah’ın güvenini kazanmış bir emirin böylesine bir hataya düşmesi yadırganacak bir durumdur. Bilindiği üzere Emir Yelberd, saltanat mücadeleleri sırasında ilk önce Melik Mahmud’un yanında yer alırken daha sonra Berkyaruk’un safhına dâhil olmuştu. Kısa süre sonra edindiği iktâ ve Bağdat şahneliği gibi önemli bir göreve atanması ilk baştan itibaren Berkyaruk’u destekleyen emirler tarafından kıskanılmış olmalıdır. Muhtemelen Emir Yelberd, Berkyaruk’un yanında bulunan diğer emirlerin iftiralarını maruz kalmış ve sultana yapılan telkinler sonucu öldürülmüştür. 83. Yoruntaş Sultan Melikşah, topraklarında hızla ilerleyen Bâtınî tehlikesine karşı Alamut ve Rûdbâr bölgelerinin sahibi Yoruntaş’ı görevlendirmiştir. Emir Yoruntaş kısa sürede Alamut kalesini kuşattı. Başarılı bir harekât gerçekleştiren Yoruntaş, Hasan Sabbâh’ın davetine uyan pek çok kişiyi öldürttü. Kaleye yeterli erzak depo edilmediği için Bâtınîlerin dayanma güçleri neredeyse kırılmak üzereydi. İlerleyen günlerde Bâtınîler kaleyi birkaç süvariye bırakıp buradan ayrılmaya karar verdiler. Fakat Hasan Sabbâh, fedailerine cesaretlendirici sözler sarf ederek Fâtımî halifesinin, Selçuklu askerlerine imanla karşı koydukları takdirde mutlak galip geleceklerini söylediğini bildirdi. Bu sözler üzerine kaleyi terk etmekten vazgeçen Alamut halkı edindikleri cesaretle kaleyi canla başla savunmaya başlamışlardır. Açlığa karşı direnen Alamut kalesi “Beldetü’l-İkbâl” ismiyle anılmaya başlanmıştır.805 803İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.191. 804İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.193. 805Abdülkerim Özaydın, “Hasan Sabbâh”, DİA., XVI, İstanbul 1997, s.347-350. 205 Kuşatmayı tüm şiddetiyle sürdüren Emir Yoruntaş neredeyse savunma tedbilerinin bertaraf edileceği anda vefat etmiştir. Komutanlarının ölmesiyle kuşatmayı sürdürmeyen askerler bölgeden ayrılmışlardır (1091). 806 Kaynaklarda Yoruntaş’ın vefatının sebebi belirtilmemiştir. Emir Yoruntaş muhtemelen suikast sonucu ölmüştür. Bu dönemde Bâtınî düşüncesi askeri kadrolara kadar sızmış durumdaydı. Alamut kalesinin ele geçirilmesi şüphesiz ki Bâtınî faaliyetlerini sekteye uğratacaktı. Emir Yoruntaş, askerlerinin arasında kimliğini gizleyen bir Bâtınî tarafından öldürülmüş olmalıdır. 84. Yusuf b. Abak Kaynaklarda Yusuf b. Abak’ın hangi yılda ve nerede doğduğu hakkında bilgi bulunmamaktadır. Onun hakkında ilk bilgilere Sultan Melihşah’ın ölümü ile Tâcü’d-devle Tutuş’un saltanatta hak iddia etmesi üzerine onun yanında yer alması esnasında rastlanılmaktadır. Alparslan’ın oğlu Tutuş saltanatını meşru hale getirmek amacıyla kendi adına hutbe okutulması için 1095 yılında Bağdat askeri valiliğine Emir Yusuf b. Abak’ı atadı. İbnü’lEsir’de verilen bilgiye göre; Yusuf’un Bağdat’a girmesine Hille Emiri Sadaka b. Mezyed mani olmak istedi. Fakat Mezyed, mağlup olarak geri çekilmek zorunda kaldı. Yusuf uğradığı saldırının sorumlusu olarak Bağdat halkını gördü. Bunun için askerlerine Bağdat’a gireceklerini ve şehri yağmalayacaklarını söyledi. Fakat yanında bulunan bir emir bu duruma engel oldu.807 Yusuf elinde bulunan güce güverek şehri talan etmek istemiştir. Yanında bulunan emirin bu duruma engel olması takdire şayandır. Zira taht kavgalarının yaşandığı bu dönemde Bağdat’ta hutbe okutulması mühim bir hadiseydi. Hilafet makamının yağmalanması üzerine Selçuklu emirlerleri ve Müslüman devletler bu durumu yadırgayabilirdi. Bu sayede Tutuş kendisini destekleyen kişileri kaybetme tehlikesi ile karşı karşıya kalabilirdi. Hırsına yenilmeyen Yusuf b. Abak, Bağdat’a geldiğinde Halife onu sarayına davet etmiştir. Yusuf, Halife’nin huzuruna geldiğinde ise yeri öperek saygısını gösterdi. Kısa süre sonra Bağdat halkı Yusuf’un şehri yağmalamasından korktukları için onu öldürmeye hazırlanmışlardı ki Tutuş’un öldürüldüğü haberi şehre ulaştırılmıştır. 808 Yusuf b. Abak 806Cüveyni, Tarih-i Cihan, s.552, Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.153, Kafesoğlu, Sultan Melikşah, s.126. 807İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.206. 808İbn Kesîr, el-Bidâye, XII, s.296. 206 mevcut şartlarda Bağdat’ta kalmanın güvenli olmadığını düşünerek önce Musul’a daha sonra da Haleb’e gitti.809 Tâcüddevle Tutuş’un ölümü üzerine Halep’i ele geçiren Rıdvan, Cenahüddevle Hüseyin’i veziri yapmıştır. Hüseyin’in, Rıdvan’a kendilerinden daha yakın olmasını kabullenemeyen Antakya valisi Yağısıyan ve Emir Yusuf b. Abak, veziri gözden düşürerek Halep Selçuklu yönetiminde daha güçlü konuma gelmek istedi. Fakat Rıdvan ikisinden de tedirgin olduğu için Suruç’ta bulunan Artukoğlu Sökmen’e mektup yazarak Halep’e çağırdı. Yusuf yolda Sökmen’le karşılaştı ve burada iki komutan güçlerini birleştirdiler. Sökmen esasen bu davranışıyla Rıdvan’ın kendisine karşı yardıma çağrıldığını Yusuf’a sezdirmemiştir. Bu durumu haber alan Hüseyin Haleb’den ayrılarak Yusuf üzerine yürümüş ve Mürcüdâbık yakınlarında karşılaşmıştır. Yusuf savaş meydanından kaçtığı için askerleri, Sökmen’in de yardımıyla Cenahüddevle tarafından yağmalandı. Bu olaydan sonra Yusuf Antakya’ya sığındı. Abakoğlu Yusuf daha sonra Rıdvan’dan yapmış olduğu hatalar için özür dileyerek kendisini tekrar hizmetine almasını istedi.810 Bu talebi olumlu karşılayan Rıdvan, Yusuf’un Halep’e gelmesine izin verdi. Halep’e yerleşen Yusuf’a, Rıdvan ayrıca Menbic ve Buzâa Kaleleri’ni iktâ olarak verdi.811 Halep’te gittikçe güçlenen Yusuf’un daha sonra Halep Selçuklu Melikliği üzerinde hak iddia etmesinden çekinmeye başlayan Rıdvan ve Vezir Cenahüddevle Hüseyin, Halep muhafız komutanı Berekât’ı onu öldürmesi için görevlendirdi.812 Yusuf, evinde infaz edilirken malları da Halep askerleri tarafından yağmalandı.813 85. Yusuf Anadolu’nun fethedilmesi için görevlendirilen emirlerin arasında Yusuf da yer almaktadır. Yakuti’nin emri altında bulunan Yusuf, Dicle ve Fırat havzası arasında bulunan Bizans şehirlerine akınlar düzenledi. Elde ettiği ganimet ve esirleri Âmid’de sattıktan sonra akınlarına devam eden Yusuf, birliği ile birlikte Bizans İmparatoru’nun Generali Herve tarafından öldürüldü.814 809İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X,s.206. 810İbnü’l-Adîm, Zübdetü’l-Haleb, s.77-78. 811Ali Sevim, Suriye-Filistin Selçuklu, s.87. 812İbnü’l-Adîm, Zübdetü’l-Haleb, s.79. 813Azîmî Tarihi, s.35. İbnü’l-Adîm, Zübdetü’l-Haleb, s.79. 814Urfalı Mateos Vekayi-Nâmesi, s.117, Cahen, Türklerin Anadolu’ya İlk Girişi, s.20. 207 86.Zengi b. Porsuk Babası Emir Porsuk gibi Zengi b. Porsuk da Büyük Selçuklu Devleti taht mücadelelerinde Berkyaruk’u desteklemiştir. Berkyaruk’un, Sencer karşısında aldığı yenilgiden sonra İsfahan’a giden Berkyaruk şehre alınmamıştır. Berkyaruk yeniden savaşa hazırlanmak için Hûzistan’a gitmiştir. Askerimükrem’de815 bulunan Zengi b. Porsuk ve kardeşi Berkyaruk’a katıldılar.816 Bu sırada Emir Ayaz da kuvvetleriyle birlikte Berkyaruk’un safına dâhil oldu.817 Kuvvet dengesinin giderek Berkyaruk’un lehine bozulması üzerine Muhammed Tapar, kardeşinin üzerine yürüdü. 1101 tarihinde Hemedan yakınlarında gerçekleşen savaşta Berkyaruk’un sağ kanadında Porsukoğulları bulunmaktaydı. Sonuç olarak yenilen taraf Tapar olurken veziri de esir alındı.818 Muhammed Tapar’ın amcazadesi Mengü Bars, İsfahan’da yaşamaktaydı. Fakat yaşadığı mali sıkıntılar yüzünden Nihâvend’e gitmek zorunda kaldı. Nihâvend’de Muhammed Tapar’a kızgın olan bazı askerler ona katıldı. Mengü Bars, Sultan Alparslan’ın torunu olduğu için buradaki askerler onu sultan ilan etmek istedi. Muhammed Tapar ise bu sırada Porsukoğullarının, Mengü Bars’a destek vermesinden çekinerek Zengi b. Porsuk’u hapsettirdi. Mengü Bars cazip gelen bu fikir karşısında Porsukoğullarına bağlı emirlerden Muhammed Tapar’a karşı yardım talebinde bulundu. Zengi, kardeşlerine ve emirlere Mengü Bars’a yardım etmemelerini aksi takdirde canının tehlikeye gireceğini bildirdi. Bu haber üzerine Zengi’nin kardeşleri Muhammed Tapar’a itaat ettiklerini bildirdiler. Porsukoğulları, Mengü Bars’ı yakalamak için bir plan tertiplediler. Mengü Bars ile iletişim kuran Porsukoğulları ona itaat ettikleri bildirmişlerdir. Verilen sözlere itimat eden Mengü Bars, Hûzistan’da huzuruna kabul ettiği Porsukoğulları tarafından alıkolunarak İsfahan’da bulunan Muhammed Tapar’a gönderildi. Muhammed Tapar isyanı bastırmada hizmetleri bulunan Zengi’yi serbest bıraktığı gibi Ahvaz ve Hemedan arasında bulunan iktâlarından feragat etmesi karşılığında Dînever ve bazı yöreleri ona iktâ olarak bıraktı (1105-1106). 819 815 “İran’ın Hûzistan eyaletinde Ahvaz’ın kuzeyinde kurulan ve buğun mevcut olmayan bir şehir”, Mustafa L. Bilge, “Askerimükrem”, DİA., III, İstanbul 1991, s.493-494. 816Özaydın, Sultan Muhammed Tapar, s.22, Özaydın, Sultan Berkyaruk Devri, s.86. 817İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.253. 818Özaydın, Sultan Muhammed Tapar, s.22. 819İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.321, Müneccimbaşı, Câmiu’d-Düvel, I, s.101, . Özgüdenli, Selçuklular, s.220-221, Özaydın, Sultan Muhammed Tapar, s.44, Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.223. 208 Artukoğlu İlgazi’nin, Tuğtekin ve Haçlılar ile ittifak kurmasıyla Sultan Muhammed Tapar, Porsuk b. Porsuk komutasında bir ordu hazırlatmıştır. Emir Porsuk, sultanın emri üzerine öncelikle İlgazi’yi itaat altına aldiktân sonra Haçlılar üzerine ilerleyecekti. 1115 yılında harekete geçen Selçuklu ordusuna Cûyûş Bey ve Gündoğdu da katılmıştır. Halep’e ilerleyen Porsuk, Lülü’den şehrin teslimini istemiştir. Aslında Lülü daha önce Muhammed Tapar’a, Halep’i teslim etmek istediğini bildirmişti fakat Porsuk’un gelmesiyle bu düşüncesinden pişman olmuştur. Lülü daha sonra İlgazi ve Tuğtekin’e şehri kendilerine vereceğini bildirmiştir. Böylesine yapılan bir teklifi kaçırmak istemeyen İlgazi derhal harekete geçerek Halep’e gelmiştir. Porsuk, İlgazi’nin Halep’e gelmesiyle Hama’ya çekilmiştir. Tuğtekin’in ağırlıklarının bulunduğu Hama’yı kuşatan Porsuk, şehri ele geçirmeyi başarmıştır. Tuğtekin ve İlgazi, Porsuk’a karşı Antakya Haçlı Prinkepsi Roger’la anlaşmışlardır. Roger da durumu Kudüs Kralı Baudouin’e ileterek yardımcı kuvvet temin etmesini istemiştir. Bu sayede Emir Porsuk’a karşı geniş çaplı bir müttefik grubu oluşturulmuştur. Hama’yı idaresi altına alan Porsuk, buradan Haçlı kalesi Kefertab’ı kuşatmıştır. Kefertab’ın muhasara altına alınmasını hazmedemeyen Frank lideri Roger, her ne kadar bu duruma engel olmak istemişse de Tuğtekin böyle bir taaruzun tehlikeli sonuçlar çıkaracağını söylemesi üzerine müdahelede bulunmamıştır. 820 Kefertab kuşatmasını kaldıran Porsuk Şeyzer’de karargâhını kurmuştur. Haçlı kuvvetlerinin Efamiye’ye gelmeleri üzerine ise Porsuk el-Cezîre’ye çekilmeyi daha uygun bulmuştur. Kuvvet dengeleri hemen hemen aynı olan iki ordu iki ay savaşmadan beklemişlerdir. Porsuk b. Porsuk ikinci ayın sonunda Hısnü’l-Eknâ’da gitmiştir. Porsuk’un yaptığı savaş stratejisi uyarınca tehlikenin uzaklaştığını düşünen Pons ve Baudouin memleketlerine gitmişlerdir. Müttefiklerin dağılmasıyla Porsuk tekrar Kefertâb’a ilerlemiş ve burayı ele geçirerek bütün Haçlı askerlerini öldürtmüştür. İbn Munkız, Porsuk’un cihat harekâtını karşı şu bilgileri nakletmiştir; “Porsuk’un emrinde muazzam bir ordu vardı. Bu orduya katılan kahraman emirler arasında Emîrü’l-cûyûş, Gündoğdu, Hâcib-i Kebir Bektemûr, cesaretiyle tanınan Zengi b. Porsuk vardı. Ordu Kefertâb önlerinde konakladı”.821 Porsuk b. Porsuk Kefertab kalesini Munkızoğullarına teslim etmiştir. Bu sırada Halep hâkimi Lülü şehri Porsuk’a teslim edeceğini bildirmiştir. Porsuk b. Porsuk, Emir Cûyûş’u askerleriyle Halep’e göndermiştir. Selçuklu emirinin hareketlerini yakından izleyen ve henüz ordusunu 820Runcıman, Haçlı Seferleri, II, s.108, Özgüdenli, Selçuklular, s.229 821Abdülkerim Özaydın, “Büyük Selçuklular’ın Hizmetinde Bir Aile: Porsukoğulları”, Tarih Dergisi, S.71, 2020, s.106. 209 dağıtmamış olan Roger gizlice ilerleyerek Porsuk’a baskın düzenlemiştir. Yenilen Porsuk, az sayıdaki askerleri ve Selçuklu emirleriyle Tell-Dânîs tepesine sığınmıştır. 822 Porsuk b. Porsuk bir sene sonra Haçlılar karşısında aldığı mağlubiyet nedeniyle üzüntüden vefat etmiştir. Zengi b. Porsuk da abisi gibi aynı sene hayata gözlerini yummuştur. Muhtemeldir ki Zengi b.Porsuk da bu yenilgi ile katledilen Müslümanların üzüntüsünden vefat etmiştir (1116).823 822Urfalı Mateos Vekayi-Nâmesi, s.257-258, İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.406-407, Münneccimbaşı, Câmiu’dDüvel, I, s.106-107, İbn Kesîr, el-Bidâye, XII, s.340, Özgüdenli, Selçuklular, s.230, Süryanî Patrik Mihail Vakainamesi, s.65, Köymen, Selçuklu Devri, s.303, Sevim, Merçil, Selçuklu Devletleri, s.251, Runcıman, Haçlı Seferleri, II, s.109. 823İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s.407, Özaydın, “Porsukoğulları”, s.107, Müneccimbaşı, Câmiu’d-Düvel, I, s.107. 210 SONUÇ Dedeleri Selçuk Bey gözetimi altında büyümüş olan Tuğrul ve Çağrı Beyler, amcaları Arslan Yabgu’nun Gazneli Mahmud tarafından esir edilmesiyle Selçuklu ailesinin başına geçmişlerdir. Emirlerinde bulunan kalabalık Türkmen birlikleri ile Gazne Devleti Sultanı Mesud’a karşı 1035 Nesâ, 1038 senesinde Serahs ve 1040 yılında ise Dandanakan zaferlerini kazanarak Büyük Selçuklu Devletini kurmuşlardır. Nişabur merkezli kurulan devletin esas omurgasını teşkil eden Türkmenler daha çok konar-göçer bir hayat tarzına sahip oldukları için yerleşik hayata geçmekte bir takım aksaklıklar yaşamışlardır. Zira düzenli hayata uyum sağlamakta güçlük çeken Türkmenler devlet idaresinde bir takım sorunlar çıkarmışlardır. Bu nedenle Türkmenler daha çok Anadolu ve Azerbaycan bölgesinin fethi görevi ile vazifelendirilmişlerdir. Diğer yandan Gazneli Devleti’nden iltica eden gulâmların askeri kadrolarda yer almasıyla Türkmen birlikleri ikinci plana atılmış ve gereken önem verilmemiştir. Böylece Büyük Selçuklu Devleti yöneticileri orduda meydana gelebilecek olası çatışmanın önüne geçmek amacıyla Türkmenleri merkezden uzak bölgelerin Türkleşmesi ve İslamlaşması için görevlendirmişlerdir. Tuğrul Bey ve Sultan Alparslan daha çok batıyı fethetmek, doğuda ise emniyeti temin etmek için faaliyetlerde bulunmuşlardır. Tuğrul Bey döneminde Anadolu’nun fethine memur edilen emirler Cemcem, Dinar, Yusuf, Kapar, İsuli, Duduoğlu, Dilmaçoğlu, Hacı Başara ve Horasan Saları’dır. Söz konusu emirler Bizans birliklerine karşı pek çok başarı elde ederken Dinar, Hacı Başara, Yusuf gibi komutanlar ise bu yolda şehit düşmüşlerdir. Sultan Alparslan’ın saltanatında ise Gümüştegin, Afşin, Ahmetşah ve Artuk Bey emirlerindeki kalabalık Türkmen kitleleri ile Doğu Anadolu’ya akınlarda bulunmuşlardır. Alparslan dönemi emirleri arasında Afşin’in şüphesiz ki yeri ayrıdır. Zira kendisi Selçuklu akınlarını Karaman’a kadar ilerletmiş ve Bizans şehirlerinin çoğunda yağma faaliyetlerinde bulunmuştur. Bizans İmparatoru düzenli ve sistematik şekilde yürütülen bu akınları durdurmak için Anadolu’ya ilerlemiş ve Malazgirt savaşında yenilerek esir düşmüştür. Kazanılan zafer sonrasında Anadolu’ya yapılan Selçuklu akınları öncesinde olduğu gibi ganimet elde etmek için değil kalıcı yurt oluşturmak için yapılmıştır. Melikşah döneminde Emir Artuk ve Tutak Anadolu’daki güçleri sayesinde Bizans’ın iç işlerine dahi müdahalede bulunmuşlardır. Diğer yandan Büyük Selçuklu Devleti bağlı Türkiye Selçuklu Devleti’ni kuran Süleymanşah iktidarla arasındaki gölge durumunda olan 211 abisi Mansur’u bertaraf etmek için Melikşah’tan yardım istemiştir. Anadoluda kendisine karşı bir güç unsurunun oluşmasını istemeyen Melikşah, Mansur’a karşı dedesi Tuğrul Bey döneminden beri Selçuklu bünyesinde önemli faaliyetlerde bulunan Porsuk göndermiştir. Yine bu dönemde Kurlu ve Atsız Bey’in başarılı girişimleri sonucu Suriye-Filistin bölgesi sistemli bir şekilde fethedilmiştir. Emir Atsız’ın muvaffakiyetli girişimlerinden sonra Fâtımî hâkimiyeti neredeyse kırılmıştır. Melik Tutuş’un Atsız’ı haksız yere öldürmesi Selçuklu devletinin bu bölgedeki ilerleyişini sekteye uğratmıştır. Alparslan ve Melikşah dönemi önemli emirlerinden olan Artuk Bey, Abbasî halifeliği için tehlike oluşturan Ahsâ ve Bahreyn Karmatilerini itaat altına almayı başarmıştır. Selçuklu sultanları ve devletin kuruluşundan itibaren askeri kadrolarda yer alan emirler ile çatışma yaşamıştır. Melikşah’ın tahta çıkmasının ardından isyan eden amcası Kavurd yakalandıktan sonra affedilmişti. Fakat istekleri göz ardı edilen askerlerde Kavurd’u destekleme ibareleri görülmeye başlanmıştır. Bu tehlike iş bilir devlet adamı olan Vezir Nizâm’ül-mülk tarafından kısa sürede bertaraf edilmişti. Daha sonraki dönemde ise Diyar-ı Bekir seferine başkomutan olarak görevlendirilen Fahrüddevle ile Emir Artuk arasında nüfuz mücadelesi yaşanmıştır. Katıldıgı her seferde galibiyet ile ayrılan Emir Artuk kendisinin başka bir komutanın emri altında görevlendirilmesini hazmedemeyerek izin almaksızın savaş alanından Sultan Melikşah’a kırgın bir vaziyette ayrılmıştır. Bu kırgınlığını sultanın çiftliklerini yağmalayarak açıkça gösteren Emir Artuk, Suriye-Filistin Selçuklu Meliki Tutuş’un hizmetine girerek Melikşah’ı tahtan indirmek yani Büyük Selçuklu Devletini yıkmak için ittifak oluşturmuştur. Fakat bu durum Tutuş’un muhalefet etmesi ile gerçekleşememiştir. Sultan ve askeri kadro arasındaki asıl gerilim Melikşah’ın ölümünün ardından yaşanmıştır. Melikşah’ın Terken Hatun’dan doğma oğlu Mahmud’un taraftarları Emir Üner, Bilge Bey, Kürboğa olurken, Sultan’ın diğer oğlu Berkyaruk’u destekleyen emirler daha çok Nizâm’ül-mülk’e bağlı gulâmlar olmuştur. Diğer bir hanedan mensubu olan Tutuş ise saltanat savaşlarında yanına değerli emirlerden olan Yağısıyan, Bozan, Aksungur çekmeyi başarmıştır. Bu dönemde ismi ön plana çıkmış olan bu emirlerin neredeyse tamamı devleti en iyi yönetecek kişiyi desteklemektense kendi çıkarlarını koruyabilecekleri hanedan mensupları arasında sık sık taraf değişikliği yapmışlardır. 212 Rey savaşında Tutuş’a karşı Berkyaruk’un zafer kazanmasının en önemli etkeni şüphesiz ki emirler olmuştur. Tutuş’un vefatı ile saltanat mücadeleleri hız kazanmıştır. Terken Hatun, Berkyaruk, Muhammed Tapar, Arslan Argun ve Sencer arasında yaşanan taht mücadelelerinin uzun sürmesinin sebebi emirlerdir. Berkyaruk ve Muhammed Tapar, emirler ile en çok sorun yaşayan sultanlardır. Berkyaruk saltanatı sırasında emirlerinden olan Yaruktaş, Kodan ve Üner’in isyanları ile karşılaşmıştır. Yine bu dönemde Mec’dül-mülk’ün vezir tayin edilmesi ile Porsukoğulları sultana baskı uygulayarak vezirin kendilerine teslim edilmesini sağlayacak kadar ileri gitmişlerdir. Muhammed Tapar’ın, tahta çıktığı bu dönemde aktif faaliyetlerde bulunan Çavlı, Çökürmüş, Emir İlgazi gibi emirlerin sorunları ile uğraşmak zorunda kalmıştır. Yine bu dönemde yaşanan Haçlı tehlikesinin ilerleyişini durdurmak için vazifelendirilen Sökmen, Mevdûd, İlgazi, Çökürmüş, Yağısıyan, Çavlı ve Kürboğa gibi emirler devletin hâkimiyet sınırlarını ve Müslümanların canlarını savunmak yerine kendi nüfuzlarını koruma veya arttırma politikası edinmişlerdir. Emirler arasındaki mücadele yüzünden Büyük Selçuklu Devleti dış tehlikelere karşı savunmasız bu durum, devlet sınırları içerisinde yer alan kentlerin sorunları ile meşgul olunmasına engel olmuştur. Yaşanan hadiseler neticesinde Selçuklu sultanları güç kaybederken emirler giderek güçlenmişlerdir. Haçlılar işgal hareketlerini emirlerin hâkim oldukları şehirlere yönelik düzenlemişlerdir. Sultanlar bu dönemde saltanat mücadeleleri ile meşgul oldukları için Haçlılar ilerleyişi ile ilgilenememişlerdir. Bu mücadelede daha çok emirlerin varlığı göze çarpmaktadır. Haçlılar karşısında kazanılan zaferlerin en mühimi şüphesiz ki Tell Afrin’dir. Müslüman ordularının büyük bir galibiyet yaşadığı bu savaşa Hristiyan tarihçiler muharebe meydanının kanla sulandığını ifade ederek bu muharabeye Ager Sanguinis (Kanlı Meydan) adını vermişlerdir. Sökmen ve Çökürmüş’in birleşmiş ordusu ile kazanılan Belih Çayı Savaşı ise Müslüman âlemini sevindiren ikinci Haçlı yenilgisi olarak adlandırılmaktadır. Artukoğlu İlgazi, Müslümanların önüne adeta siper olmuş Haçlı kuvvetlerinin ilerlemesini engellemiştir. Aynı dönemde İlgazi hâkimiyet sınırlarını korumak için baş düşmanı olan Haçlılarla müttefik olmaktan geri kalmamıştır. Büyük Selçuklu Devleti’nin önemli ve iş bilir emirlerinden olan Çavlı da sınırlarını korumak için Haçlılarla ittifak kurmuştur. 213 Sultan Sencer dönemine gelindiğinde ise maskaralıktan emirlik mertebesine yükseltilmiş olan Ali Çetrî isyan etmiştir. Bu dönemde bazı valilik ve emirlik rütbeleri bu vasfı taşıyamayacak şahsiyetlere verilmiştir. Sencer dönemi emir olaylarının bir diğeri ise Hârizmşahlar sorunu olmuştur. Sencer’in yanında itibarı yüksek olan Atsız’ı diğer emirler kıskanmıştır. Bu durumdan haberdar olan Atsız kendini güvende görmeyerek itaatten ayrılmıştır. Atsız’ın bağımsız bir devlet gibi hareket etmesi diğer vasal hükümetleri kıştırmıştır. Sultan Sencer bu yüzden saltanatı sırasında devletin batı sınırı sorunları ile yeterince ilgilenememiş daha çok doğu hududu ile alakadar olmuştur. Devletin kuruluş aşamasından itibaren küskün olan Türkmenler (Oğuzlar), Emir Kamac’ın başarısız siyaseti yüzünden isyan etmişlerdir. Sultan Sencer, Oğuzlar’a karşı çıktıgı seferde yenilerek esir edilmiştir. Üç yıl sonra esaret hayatından kurtulan Sencer yeniden düzeni sağlamaya çalışmışsa da kısa süre sonra vefat etmesiyle Büyük Selçuklu Devleti tarih sahnesinden çekilmiştir. 214 KAYNAKÇA Abdurrahman İbnü’l Cevzi, El Muntazam fî Târîhi’l-Ümem’de Selçuklular, çev. Ali Sevim, TTK. Yay., Ankara 2014. Agacanov, S.G., Selçuklular, çev. Ekber N. Necef, Ahmet R. Annaberdiyev, Ötüken Neşriyat, İstanbul. Ağırakça, Ahmet, “Müneccimbaşı, Ahmed Dede”, DİA., XXXII, TDV. Yay., İstanbul 2006, s.4. Ahmed b. Mahmud, Selçukname, I-II, hzr. Erdoğan Merçil, Tercüman Gazetesi Yay., İstanbul 1977. Ahmet Cevdet Paşa, Kısas-ı Enbiyâ ve Tevârih-i Hulefâ, II, Bedir Yay., İstanbul 1969. Alaaddin Ata Melik Cüveynî, Tarih-i Cihan Güşa, çev. Mürsel Öztürk, TTK. Yay., Ankara 2013. Al-Bondârî, Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi, çev. Kıvameddin Burslan, TTK. Yay., Ankara 1999. Aptekin, Çoşkun, “Aksungur el-Porsuk’î”, DİA., II, TDV. Yay., İstanbul 1989, s.297. Anna Komnena, Alexıad, çev. Bilge Umar, İnkılap Yayınevi, İstanbul 2021. Anonim Gürcistan Tarihi (Eski Çağlardan 1212 Yılına Kadar), Gürcüden çev. Marie Felicite Brosset, Türkçeye çev. Hrand D. Adreasyan, TTK. Yay., Ankara 2003 Anonim I ve II. Haçlı Seferleri Vekayinamesi, çev. Vedii İlmen, Yaba Yay., İstanbul 2005. Anonim Tarîh-i Âl-i Selçuk, çev. Halil İbrahim Gök, Fahrettin Çoşkuner, Atıf Yay., Ankara 2014. Ansârî, A.S. Bazmee, “Cûzcânî”, Minhâc-ı Sirâc”, DİA, VIII, TDV. Yay., İstanbul 1993, s.98. Aksarayî, Müsâmeretü’l-Ahbâr, çev. Mürsel Öztürk, TTK. Yay., Ankara 2020. Artuk, İbrahim, Artuk Oğulları Tarihi, Gençler Kitapevi, İstanbul 1944. Ataoğlu, Remzi, “Alaeddin Keykubat ve Türkiye Selçukluları-Artuklu Münasebetleri”, Selçuklu Araştırmaları Merkezi Selçuk Dergisi, S.3, 1988, s.73-78. Ataoğlu, Remzi, “Artukluların Güneydoğu Anadolu’da Yeri ve Diğer Beylikler Arasındaki Önemi”, I. Uluslararası Artuklu Sempozyumu Bildirileri Mardin, Valiliği Kültür Yay., Mardin 2008, s.1-11. Ayan, Ergin, “Merâğa Atabeyi Aksungur (I) El-Ahmedilî”, History Studies, I, S.1, Samsun 2009, s.161-178. 215 Ayönü, Yusuf, Selçuklular ve Bizans, TTK. Yay., Ankara 2021. Azîmî, Azîmî Tarihi Selçuklular Dönemiyle İlgili Bölümler, çev. Ali Sevim, TTK. Yay., Ankara 2000. Azimli, Mehmet, Diyarbakır ve Çevresinin Müslümanlaşma Süreci, Çizgi Kitapevi, Konya 2010. Barthold, V.V., Moğol İstilasına Kadar Türkistan, hzr. Hakkı Dursun Yıldız, Kronik Kitap, İstanbul 2017. Barthold, V.V., Moğol İstilasında Türkistan, çev. Seniha Sami Moralı, TTK. Yay., Ankara 2020. Bayındır, Abdullah, “Sultan Sencer (Sancar) Dönemi (1119-1157) Selçuklularda Taht Mücadeleleri”, Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, XVI, S.1, s.115- 128. Bedirhan, Yaşar, Zeki Atçeken, Selçuklu Müesseseleri ve Medeniyeti Tarihi, Eğitim Basımevi, Konya 2016. Bezer, Gülay Ögün, “Harput’ta Bir Türkmen Beyliği Çubukoğulları”, Belleten, LXI/230, (1997), s.67-92. Bezer, Gülay Ögün, “Şeyzer”, DİA., XXXIX, TDV. Yay., İstanbul 2010, s.106-107. Bilge, Mustafa L., “Askerimükrem”, DİA., III, TDV. Yay., İstanbul 1991, s.493-494. Bilgin, Orhan, “Cüveynî, Atâ Melik”, DİA., VIII, TDV. Yay., İstanbul 1993, s.140-141 Bozkurt, Nebi, “Mancınık”, DİA., XXVII, TDV. Yay., Ankara 2003, s.564-567. Bulduk, Abdulgani, El-Cezîre’nin Muhtasar Tarihi, yay. Mustafa Öztürk, İbrahim Yılmaz Çelik, Fırat Üni. Yay., Elazığ 2004. Cahen, Claude, Osmanlılardan Önce Anadolu’da Türkler, çev. Yıldız Moran, E Yay., İstanbul 1994. Cahen, Claude, Türklerin Anadoluya İlk Girişi, çev. Yaşar Yücel- Bahaeddin Yediyıldız, TTK. Yay., Ankara 2021. Çağatay, Neşet, İbrahim Agah Çubukçu, İslam Mezhepleri Tarihi, AÜİF. Yay., Ankara 1985. Çoruhlu, Tülin, “Gürz”, DİA., XIV, TDV. Yay., İstanbul 1996, s.327-328. Demirkent, Işın, “Urfa Haçlı Kontluğu Tarihine Bir Bakış (1098-1146)”, Belleten, LIII/206, (1989), s.167-174. Demirkent, Işın, Haçlı Seferleri, Dünya Yayıncılık, İstanbul 1997. 216 Demirkent, Işın, Türkiye Selçuklu Sultanı I. Kılıç Arslan, TTK. Yay., Ankara 1996. Demirkent, Işın, Urfa Haçlı Kontluğu Tarihi (1118-1146), TTK. Yay., Ankara 1987. Devries, Kelly, vd., Dünya Savaş Tarihi Haçlı Seferleri Selçuklular, Eyyûbiler ve Osmanlılara Karşı 1097-1444, V, çev. Emir Yener, Timaş Yay., İstanbul 2012. Divitçioğlu, Sencer, Oğuzdan Selçukluya, Eren Yay., İstanbul 1994. Durdu, Arslan, “Arslan Argun İsyanına Farklı Bir Bakış”, Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, V, S.16, 2018, s.317-328. Ebû HÂmid Muhammed el-Gazalî, Bâtiniliğin İç Yüzü, çev. Avni İlhan, TDV. Yay., Ankara 1993. Ekinci, Abdullah, “Ortaçağ Ortadoğusu’ndaki Marjinal Hareketlerin (İsma’ilî-Karmatî Hareketlerinin) Dönemin İslam Dünyasına Alternatif Sosyal Yaşam Sunma Çabaları”, Belleten, LXIX /255, (2005), s. 499-516. Ekinci, Abdullah, Orta Çağ’da Urfa, Gazi Kitapevi, Ankara 2006. Ekinci, Abdullah, Ortadoğu’da Marjinal bir Hareket, Karmatîler Ortadoğu’da İlk Sosyalist Yapılanma, Odak Yayınevi, Ankara 2005. Erdem, İlhan, “Doğu Anadolu Türk Devletleri”, Türkler, VI, Yeni Türkiye Yay., Ankara 2002, s.639-810. Ernest Honigmann, Bizans Devletinin Doğu Sınırı, çev. Fikret Işıltan, İÜEF. Yay., İstanbul 1970. Ertekin, M. Zahir, “Mervaniler Devrinde Meyyafarikin”, Uluslararası Silvan Sempozyumu Nisan 2018, Mardin, s.103-125. Freely, John, At Üstünde Fırtına Anadolu Selçukluları, çev. Neşenur Domaniç, Doğan Kitap İstanbul 2012. Fulcherius Carnotensis, Kudüs Seferi (Kutsal Toprakları Kurtarmak), çev. İlcan Bihter Barlas, IQ Kültür Sanat Yay., İstanbul 2009. Georg Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, çev. Fikret Işıltan, TTK. Yay., Ankara 2019. Gökhan, İlyas, “Türkiye Selçukluları Zamanında Maraş Uç Beyliği (1091-1258)”, Selçuklu Araştırmaları Dergisi, S.1, (2016), s.115-173. Gregory Abûl-Farac, Abûl-Farac Tarihi, I-II, çev. Ömer Rıza Doğrul, TTK. Yay., Ankara 1987. Grigos Senyoru Hetum Vakainamesi (1076-1307) çev. Hrant d. Andreasyan, İstanbul 1946, TTK. Ktp., Basılmamış Nüsha. 217 Güler, Selâhaddin Eyyûbî, Urfa Bölgesinde Devlet Adamları ve Komutanları, Şurkav Yay., Ankara 1999. Hamdullâh Müstevfî-i Kazvînî, Tarîh-i Güzide, çev. Erkan Göksu, Bilge Kültür Sanat, İstanbul 2020. Hamdullah Müstevfî-yi Kazvini, Tarih-i Güzide, çev. Mürsel Öztürk, TTK. Yay., Ankara 2018. Hillenbrand, Carole, Malazgirt Muharebesi, çev. Mehmet Moralı, Alfa Basım, İstanbul 2015. Hizmetli, Sabri, “Karmatiler”, DİA., XXIV, TDV. Yay., İstanbul 2001, s.510-514. Houtsma, M.Th., “Mahmud b. Muhammed b. Melikşah”, İA., VII, MEB. Yay., İstanbul, s.270-271. Huart, C., “Bursuk (Porsuk)”, İA., II, MEB. Yay., İstanbul 1979, s.819-820. İbn Bibi, El-Evâmirü’l-Alâ’iyye fi’l-Umûri’l-Alâ’iyye, çev. Mürsel Öztürk, TTK. Yay., Ankara 2020. İbn Kalânisî, Şam Tarihine Zeyl I ve II. Haçlı Seferleri Dönemi, çev. Onur Özatağ, Türkiye İş Bankası Kültür Yay., İstanbul 2020. İbn Kesir, El-Bidâye ve’n-Nihâye, XII, çev. Mehmet Keskin, Çağrı Yayınları, İstanbul 2017. İbn Al-‘Âdim, Buğyat At-Talab Fî Tarihi Halab Selçuklularla İlgili Haltercümeleri, çev. Ali Sevim, TTK. Yay., Ankara 2011. İbnü’l Erzak, Mervanî Kürtleri Tarihi, çev. Mehmet Emin Bozaslan, Koral Yayınevi, İstanbul 1975. İbnü’l-Adim, Zübdetü’l-Haleb Min Târihi Haleb’de Selçuklular, çev. Ali Sevim, TTK. Yay., Ankara 2014. İbnü’l Esîr, el-Kâmil fi’t Tarih, IX, X, XI, çev. Abdülkerim Özaydın, Bahar Yay., İstanbul 1987. İbnü’l Ezrak Ahmet b. Yûsuf b. Ali, Meyyâfarikîn ve Âmîd Târihi (Artuklular Kısmı), çev. Ahmed Savran, Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fak. Yay., Erzurum 1992. İbnü’l Verdî, Bir Orta Çağ Şairinin Kaleminden Selçuklular, çev. Mustafa Alican, Kronik Kitap, İstanbul 2019. İlhan, Avni, “Bâtınıyye”, DİA., V, TDV. Yay., İstanbul 1992, s.190-194. J.F. vd. Michaud, Haçlı Seferlerinin İlginç Olayları, haz. Gülay Kırpık, Lotus Yayınevi, Ankara 2011 218 Kafesoğlu, İbrahim, “Anadolu Selçuklu Devleti Hangi Tarihte Kuruldu”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi, S.10-11, İstanbul 1981, s.1-29. Kafesoğlu, İbrahim, “Selçuklular”, İA., X, MEB., Yay.,, İstanbul, s.354-416. Kafesoğlu, İbrahim, Harezmşahlar Devleti Tarihi, TTK. Yay., Ankara 2000. Kafesoğlu, İbrahim, Selçuklu Tarihi, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1972. Kafesoğlu, İbrahim, Sultan Melikşah, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1973. Kafesoğlu, İbrahim, Türk Milli Kültürü, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2016. Kaşgarlı Mahmud, Divanü Lûgat-it-Türk, II, çev. B. Atalay, TDK. Yay., Ankara 1995. Kâtip Ferdi, Mardin Artuklu Melikleri Tarihi, nşr. Ali Emirî, İstanbul 2006. Kavrelişvili, Roin, “ Gürcistan Kralı IV. Davit Ağmaşenebeli’nin Tarihçisi (XII YY) Tarafından Selçuklular Hakkında Verilen Bilgiler”, I. Uluslararası Selçuklu Sempozyumu, Kayseri 2010, s.20-25. Kayhan, Hüseyin, Irak Selçukluları, Çizgi Kitapevi, Konya 2001. Kemaloğlu, Muhammed, “Türkiye Selçuklu Tarihi Birinci Elden Kaynakları”, Tarih, Kültür ve Sanat Araştırmaları Dergisi, S.2, Karabük 2013, s.22. Kesik, Muharrem, “ Cenâbi’ye Göre Türkiye Selçukluları”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, S.36, İstanbul 2000, s.213-259. Kesik, Muharrem, “Sultan Melikşah (Şahinşah) ve Sultan I. Mesud Dönemleri”, Türkler, VI, Yeni Türkiye Yay., Ankara 2002,s.547-565. Kesik, Muharrem, Türkiye Selçuklu Devleti Tarihi Sultan I.Mesud Dönemi (1116-1155), TTK. Yay., Ankara 2003. Kılınççeker, Özlem, “Büyük Selçuklu Sultanı Berkyaruk Dönemi Saltanat Mücadeleleri”, Kahramanmaraş Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, XVIII, S.1, 2021, s.606-629. Koca, Salim, “Büyük Selçuklu Sultanı Melikşah’ın Suriye, Filistin, Mısır Politikası ve Türkmen Beyi Atsız”, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S.22, Konya 2007, s.1-37. Koca, Salim, “Diyâr-ı Bekr Bölgesinde Kurulmuş türk Devletleri ve Beylikleri İle İlgili Tarihî Şahıs ve Yer Adlarının Türk Kültürü Bakımından Anlamı ve Değeri”, Selçuklu Devri Türk Tarihinin Temel Meseleleri, Berikan Yayınevi, Ankara 2011, s.189-213. 219 Koca, Salim, “Sultân Melikşah’ın Güney-Doğu Anadolu Politikası: Diyâr-ı Bekir Bölgesinin Fethi ve Türkleştirilmesi”, Türkiyat Araştırmaları, S.9, 2008, s.381- 414. Koca, Salim, Selçuklularda Ordu ve Askeri Kültür, Berikan Yay., Ankara 2005. Koca, Salim, Türkiye Selçukluları Tarihi, Berikan Yay., Ankara 2016. Köprülü, Fuat, W. Barthold, İslam Medeniyeti Tarihi, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 1984. Köprülü, M. Fuad, “Artuk Oğulları, Artuklular”, İA., I, MEB. Yay., İstanbul 1978, s.617- 625. Köprülü, M. Fuad, “Harizmşahlar”, İA., V, MEB. Yay., İstanbul 1987, s.265-296. Köprülü, M. Fuad, Bizans Müesseselerinin Osmanlı Müesseselerine Tesiri, Ötüken Neşriyat, İstanbul 1981. Köprülü, M.Fuad, “Arslan Argun”, İA., I, MEB. Yay., İstanbul 1978, s.609. Köprülü, M.Fuad, İslâm ve Türk Hukuk Tarihi Araştırmları ve Vakıf Müessesesi, Ötüken Neşriyat, İstanbul 1983. Köymen, Mehmet Altay, “Sencer”, İA., MEB. Yay., İstanbul, s.486-493. Köymen, Mehmet Altay, “Süleyman Şah ve Anadolu Selçuklu Devleti’nin Kurucusu”, Belleten, LVII/ 218, (1993), s.71-79. Köymen, Mehmet Altay, Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi, Alparslan ve Zamanı, III, TTK. Yay., Ankara 2021. Köymen, Mehmet Altay, Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi, II, TTK. Yay.,Ankara 2017. Köymen, Mehmet Altay, Büyük Selçuklu İmparatorluğu, I, TTK. Yay., Ankara 2021. Köymen, Mehmet Altay, Selçuklu Devri Türk Tarihi, TTK. Yay., Ankara 2019. Köymen, Mehmet Altay, Tuğrul Bey ve Zamanı, Kültür Bakanlığı Yay., İstanbul 1976. Kurpalidis, G.M., Büyük Selçuklu Devletinin İdari Sosyal ve Ekonomik Tarihi, çev. İlyas Kamalov, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2007. Lewis, Bernard, Haşîşîler, çev. Ali Aktan, Sebil Yay., İstanbul 1995. Mansuroğlu, Mecdud, “Candâr”, İA., MEB. Yay., İstanbul 1977, s.24-25. Merçil, Erdoğan “Selçuknâme”, DİA., XXXVI, TDV. Yay., İstanbul 2009, s.397. Merçil, Erdoğan, “Bâsîrî”, DİA., V, TDV. Yay., İstanbul 1992, s.528-529. Merçil, Erdoğan, “Emîr Savtegin”, Tarih Enstitüsü Dergisi, S.6, İstanbul 1975, s.63-74. Merçil, Erdoğan, “Gulâm”, DİA., XIV, TDV. Yay., İstanbul 1996, s.180-184. 220 Merçil, Erdoğan, “Selçuklularda Zengin Emîrler”, Tarih İncemeleri Dergisi, XXVIII/1, 2013, s.193-207. Merçil, Erdoğan, “Şahne”, DİA., XXXVIII, TDV. Yay., İstanbul 2010, s.292-293. Merçil, Erdoğan, “Türkiye Selçuklu Devleti Tarihi”, Türkler, VI, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s.863-906. Merçil, Erdoğan, Fars Atabegleri Salgurlular, TTK. Yay., Ankara 1991. Merçil, Erdoğan, Gazneliler Devleti Tarihi, TTK. Yay., Ankara 1989. Merçil, Erdoğan, Kirmân Selçukluları, TTK. Yay., Ankara 1989. Merçil, Erdoğan, Müslüman Türk Devletleri Tarihi, TTK. Yay., Ankara 2021. Mevdûdî, Selçuklular Tarihi, çev. Ali Genceli, Hilal Yay., Ankara 1971. Mıkhael Attaleıates, Tarih, çev. Bilge Umar, Arkeoloji ve Sanat Yay., İstanbul 2008. Minhâc-i Sirâc el-Cûzcânî, Tabakât-ı Nâsırî Gazneliler, Selçuklular, Atabeglikler ve Hârezmşahlar, çev. Erkan Göksu, TTK Yay., Ankara 2015. Morrisson, Cecile, Haçlılar, çev. Nermin Acar, Kültür Kitaplığı Yay., Ankara 2005. Muhammed b. Ali b. Süleyman er-Râvendi, Râhat-üs Sudûr ve Âyet-üs Sürûr, I, çev. Ahmet Ateş, TTK. Yay., Ankara 2020. Muhammed b. Hâvenşah b. Mahmud Mirhând, Ravzatu’s-Safa fî Sireti’l-Enbiyâ ve’l-Mülûk ve’l Hulefâ, çev. Erkan Göksu, TTK. Yay., Ankara 2018. Muhammed el-Hüseynî el-Yezdî, Selçukluların Hikâyesi, çev. Mehmet Çalışkan, Selenge Yay., İstanbul 2020. Müneccimbaşı Ahmed b. Lütfullah, Câmiu’d-Düvel, I, çev. Ali Öngül, Akademi Kitapevi, İzmir 2000. Müverrih Vardan, Türk Fütuhatı Tarihi (889-1269), çev. Hrant D. Adreasyan, Milli Mecmua Basımevi, İstanbul 1937. Nikephoros Brynnıos, Tarihin Özü, çev. Bilge Umar, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul 2008. Öntürk, Vural, Tarihi Sistan, Ayışığı Kitapları, İstanbul 2018. Öntürk, Vural, “Ravzatü’s-Safâ ve Gabibü’s-Siyer’e Göre Gurlular”, Tarih Okulu Dergisi, XXXIV, S.11, s.129-161. ÖZ, Mustafa, “Ebû Saîd Cennâbi”, DİA, VII, TDV. Yay.,İstanbul 1993, s.391. Özaydın, Abdülkerim, “Bündârî”, DİA., VI, TDV. Yay., İstanbul 1992, s.489-490. Özaydın, Abdülkerim , “Hasan Sabbâh”, DİA., XVI, TDV. Yay., İstanbul .. 221 Özaydın, Abdülkerim , “Râvendi, Muhammed b. Ali”, DİA., XXXIV, TDV. Yay., İstanbul 2007, s.471 Özaydın, Abdülkerim, “Bedr el-Cemâlî”, DİA., V, TDV. Yay.,İstanbul 1992, s.330. Özaydın, Abdülkerim, “Büyük Selçuklu Emiri Kürboğa”, Tarih Dergisi, S.36, İstanbul 2000, s.400-422. Özaydın, Abdülkerim, “Büyük Selçuklular’ın Hizmetinde Bir Aile: Porsukoğulları”, Tarih Dergisi, S.71, İstanbul 2020, s.91-113. Özaydın, Abdülkerim, “Dukak b. Tutuş”, DİA.,Ek-1, Gözden Geçirilmiş 2. Basım, TDV. Yay., Ankara 2020, s.342-343. Özaydın, Abdülkerim, “I.Haçlı Seferinin Başarıya Ulaşmasında Büyük Selçukluların İçinde Bulunduğu Siyâsi ve İçtimâî Şartlarının Rolü”, SÜ. Selçuklu Araştırmaları Dergisi, S.5, 2016, s.1-16. Özaydın, Abdülkerim, “İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ”, DİA., XX, TDV. Yay., İstanbul 1999, S.132 Özaydın, Abdülkerim, “İbnü’l-Esir”, DİA., XXI, TDV. Yay., İstanbul 2000, S.26. Özaydın, Abdülkerim, “Kavurd Bey”, DİA., XXV, TDV. Yay., Ankara 2002, S.73-74. Özaydın, Abdülkerim, “Kutbüddin Harizmşah”, DİA., XXVI, TDV. Yay., Ankara 2002, S.384-385. Özaydın, Abdülkerim, “Melikşah”, DİA., XXXIX, TDV. Yay.,İstanbul 2004, S.54-57. Özaydın, Abdülkerim, “Porsuk”, DİA., XXIV, TDV. Yay., İstanbul 2007, S.325-326. Özaydın, Abdülkerim, Sultan Berkyaruk Devri Selçuklu Tarihi, Bilge Kültür Sanat, İstanbul 2021. Özaydın, Abdülkerim, Sultan Muhammed Tapar Devri Selçuklu Tarihi (498-511/1105- 1118), TTK. Yay., Ankara 1990. Özgüdenli, Osman Gazi, Selçuklular, İSAM. Yay., Ankara 2008. PAYDAŞ, Kazım, “ Bilge Bir Hükümdar Gazneli Sultan İbrahim B. Mesud (450-492/1059- 1099)”, Akademik Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, VI, S.5, 2013, s.455-475. PİYADEOĞLU, Cihan, “Büyük Selçuklu Devleti Emîri Atabeg Çavlı Sakavu”, İÜEF. Tarih Dergisi, S.38, İstanbul 2003, s.37-59. Piyadeoğlu, Cihan, “Selçuklu Hanedanının Önemli Bir Mensubu: İbrahim Yınal”, Türkiyat Mecmuası, XXIII, S.2, İstanbul 2013, s.117-143. Pritsak, Omelyan , “Garbi Karahanlılar Devleti”, İA., MEB.Yay., İstanbul 1977, s.262-275. 222 Reşîdüd-dîn Fazlullâh, Selçuklular Câmi’üt-Tevârîh, çev. Erkan Göksu, Hüseyin Güneş, Bilge Kültür Sanat, İstanbul 2020. Runcıman, Steven, Haçlı Seferleri, I-II,III, çev. Fikret Işıltan, TTK. Yay., Ankara 2019. Sadruddin Ebu’l-Hasan Ali İbn Nâşr İbn Ali el-Hüseynî, Ahbâr’üd-Devlet İs-Selçukiye, çev. Necati Lügali, TTK. Yay., Ankara 1943. Savran, Ahmet, “İbnü’l-Ezrak el-Fârikî”, DİA., XXI, TDV. Yay.,İstanbul 2000, s.34-35. Sevim, Ali, “İbnü’l-Adim”, DİA., XX, TDV. Yay., İstanbul 1999, s.478 Sevim, Ali , “Sıbt İbnü’l-Cevzi”, DİA., XXXVII,TDV. Yay., İstanbul 2009, s.87 Sevim, Ali, “Artuk Oğlu İlgazi”, Belleten, XXVI/ 104, (1962), s.650-691. Sevim, Ali, “Artukoğlu Sökmen’in Siyasi Faaliyetleri”, Belleten, XXVI/103, Temmuz 1962, s.501-520. Sevim, Ali, “Artukuların Soyu ve Artuk Bey’in Siyasi Faaliyetleri”, Belleten, XXVI/101, (1962), s.121-146. Sevim, Ali, “Azimî’nin El-Muvassal Adlı Kayıp Eserindeki Selçuklularla İlgili Kayıtlar”, Belleten, XLVII/187, Ankara (1983), s.843-868. Sevim, Ali, “Azîmî”, DİA., IV, TDV. Yay.,İstanbul 1991, s.330-331 Sevim, Ali, “Dandanakan Savaşı”, DİA., VIII, TDV. Yay., İstanbul 1993, s.456-457. Sevim, Ali, “Dımaşk Selçuklu Melikliği Şemsül-Mülük Dukak Devri (1095-1104)”, Belleten, XLVI/182, (1982), s.297-317. Sevim, Ali, “Dilmaçoğulları”, DİA., IX, TDV. Yay., İstanbul 1994, s.301-302. Sevim, Ali, “İbnü’l-Kalânisisi’nin Zeylü Tarih-i Dımaşk Adlı Eserindeki Selçuklularla İlgili Bilgiler”, Türk Tarih Belgeleri Dergisi, XXIX, S.33, 2008, s.1-42. Sevim, Ali, “Nâvekiyye Türkmenleri Sorunu”, Erdem Dergisi, IX, S.26, 1996, s.789-792. Sevim, Ali, “Sultan Melikşah Devrinde Ahsa ve Bahreyn Karmatilerine Karşı Selçuklu Seferi”, Belleten, XXIV/94, (1960), s.209-232. Sevim, Ali, “Tutuş’un Büyük Selçuklu Saltanatını Ele Geçirme Teşebbüsü (Kasım 1092- Şubat 1095)”, Belleten, XXVII/107, (1963), s.411-435. Sevim, Ali, Anadolu Fatihi Kutalmışoğlu Süleymanşah, TTK. Yay., Ankara 1990. Sevim, Ali, Anadolunun Fethi Selçuklular Dönemi (Başlangıçtan 1086’ya Kadar), TTK. Yay., Ankara 1987. Sevim, Ali, Erdoğan Merçil, Selçuklu Devletleri Tarihi Siyaset, Teşkilât ve Kültür, TTK. Yay., Ankara 2020. 223 Sevim, Ali, Malazgirt Meydan Savaşı, TTK. Yay., Ankara 1971. Sevim, Ali, Suriye-Filistin Selçuklu Devleti Tarihi, TTK. Yay., Ankara 1989. Sevim, Ali, Ünlü Selçuklu Komutanları Afşin, Artuk ve Aksungur, TTK. Yay., Ankara 1990. Sevim, Ali,” Rıdvan b. Tutuş”, DİA., XXXV, TDV. Yay., İstanbul 2008, s.49-50. Sıbt Ibnu’l-Cevzi, Mir’âtü’z-Zamân fî Târîhi’l-Âyan’da Selçuklular, çev. Ali Sevim, TTK. Yay., Ankara 2011. Solmaz, Sefer, “Selçuklu Tarihinin Derinden Etkileyen Bir Olay; Selçuklu Yabgulu Mücadelesi”, Selç

T.C. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 2357 AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 1354 BÜYÜK SELÇUKLU TARİHİ Yazarlar Prof.Dr. Gülay ÖĞÜN BEZER (Ünite 1, 2, 3, 4) Prof.Dr. Adnan ÇEVİK (Ünite 5, 6) Dr.Öğr.Üyesi Abdurrahim TUFANTOZ (Ünite 7,

Dr.Öğr.Üyesi Sadi Süleyman KUCUR (Ünite 9, 10) Editör Prof.Dr. Gülay ÖĞÜN BEZER Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Anadolu Üniversitesine aittir. “Uzaktan Öğretim” tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın bütün hakları saklıdır. İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz. Copyright © 2011 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University. Öğretim Tasarımcısı Prof.Dr. Alper Tolga Kumtepe Grafik Tasarım Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Doç.Dr. Nilgün Salur Öğr.Gör. Cemalettin Yıldız Ölçme Değerlendirme Sorumlusu Öğr.Gör. Ayten Çolak Kapak Düzeni Prof.Dr. Halit Turgay Ünalan Dizgi ve Yayıma Hazırlama Kitap Hazırlama Grubu Büyük Selçuklu Tarihi E-ISBN 978-975-06-3004-0 Bu kitabın tüm hakları Anadolu Üniversitesi’ne aittir. ESKİŞEHİR, Ocak 2019 2341-0-0-0-1609-V01 iii İçindekiler İçindekiler Önsöz .................................................................................................................. ix Kuruluş Dönemi ............................................................................ 2 SELÇUKLULAR’IN KÖKENİ ................................................................................... 3 SELÇUKLULAR VE OĞUZLAR .............................................................................. 3 CEND’E GÖÇ .............................................................................................................. 7 SÂMÂNOĞULLARI VE KARAHANLILAR’LA İLİŞKİLER ............................... 7 ÇAĞRI BEY’İN DOĞU ANADOLU KEŞİF AKINI ............................................. 9 ARSLAN YABGU’NUN ESİR EDİLMESİ ............................................................... 9 ÇAĞRI VE TUĞRUL BEYLER’İN RİYÂSETİ ........................................................ 10 HORASAN’A GÖÇ VE GAZNELİLER’LE MÜCADELE ..................................... 11 Nesâ Savaşı ................................................................................................................... 11 Serahs-Talhâb Savaşları ve Selçuklular’ın Devlet İlânı .......................................... 12 DANDÂNAKÂN SAVAŞI .......................................................................................... 14 DEVLETİN KURULUŞU VE YAPILANMASI ....................................................... 15 Özet ............................................................................................................................... 17 Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 18 Okuma Parçası ............................................................................................................. 19 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 19 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 20 Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 20 Tuğrul Bey Zamanı ........................................................................ 22 DEVLETİN MAHİYETİ VE İLK FETİHLER ......................................................... 23 TÜRK AKINLARI VE BİZANS İLE İLİŞKİLER .................................................... 24 Pasinler (Hasankale) Zaferi ........................................................................................ 25 Tuğrul Bey’in Anadolu Seferi .................................................................................... 26 ABBÂSÎ HALİFELİĞİ İLE İLİŞKİLER ..................................................................... 27 Tuğrul Bey’in Birinci Bağdad Seferi ......................................................................... 28 İkinci Bağdad Seferi .................................................................................................... 30 Tuğrul Bey’in Halife’nin Kızı ile Evlenmesi ............................................................. 30 ŞEHZÂDE İSYANLARI ............................................................................................. 31 İbrahim Yinal’ın İsyanları .......................................................................................... 32 Kutalmış’ın İsyanı ........................................................................................................ 33 DİĞER OLAYLAR ...................................................................................................... 34 Tuğrul Bey’in Ölümü .................................................................................................. 35 Özet ............................................................................................................................... 36 Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 37 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 38 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 38 Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 39 Alp Arslan Zamanı ........................................................................ 40 ALP ARSLAN’IN TAHTA ÇIKMASI ..................................................................... 41 Taht Mücadeleleri ........................................................................................................ 41 Abbasî Hâlifesi ile İlişkiler ......................................................................................... 42 AZERBAYCÂN VE KAFKASYA SEFERİ ................................................................ 43 1. ÜNİTE 2. ÜNİTE 3. ÜNİTE İçindekiler iv Ani’nin Fethi ................................................................................................................ 44 ŞEHZÂDELERİN TAYİNİ VE MELİKŞAH’IN VELİAHT İLÂN EDİLMESİ ..... 44 DEŞT-İ KIPÇAK VE CEND SEFERİ ....................................................................... 45 İKİNCİ KAFKASYA SEFERİ ..................................................................................... 46 SURİYE VE ANADOLU SEFERİ ............................................................................. 47 Alp Arslan’a Kadar Anadolu Akınları ....................................................................... 47 Diogenes’in Malazgirt’e Kadarki Faaliyetleri ............................................................ 47 Alp Arslan’ın Suriye Seferi .......................................................................................... 48 Diogenes Yeniden Anadolu’da ................................................................................... 49 MALAZGİRT ZAFERİ ............................................................................................... 50 ALP ARSLAN’IN TÜRKİSTAN SEFERİ VE ÖLÜMÜ .......................................... 54 Özet ............................................................................................................................... 55 Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 57 Okuma Parçası ............................................................................................................ 58 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 58 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 59 Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 59 Melikşah Zamanı .......................................................................... 60 MELİKŞAH’IN TAHTA ÇIKMASI .......................................................................... 61 BİRİNCİ TÜRKİSTAN SEFERİ ................................................................................ 62 ANADOLU VE SURİYE SİYASETİ ......................................................................... 62 Türkiye Selçuklu Devleti’nin Kuruluşu .................................................................... 62 Tutuş’un Şam Melikliğine Tayini ............................................................................... 63 Kaasya Seferi ............................................................................................................. 63 DOĞU ARABİSTAN- HİCAZ- YEMEN VE ADEN’İN SELÇUKLULAR’A BAĞLANMASI ............................................................................................................ 64 DİYARBEKİR’İN SELÇUKLU TOPRAKLARINA KATILMASI ......................... 65 Musul Seferi ................................................................................................................. 66 Tekiş’in İsyanı ............................................................................................................... 66 SURİYE (ANTAKYA) SEFERİ .................................................................................. 67 Melikşah’ın Bağdad Ziyareti ....................................................................................... 67 İKİNCİ TÜRKİSTAN SEFERİ .................................................................................. 68 ÜÇÜNCÜ TÜRKİSTAN SEFERİ ............................................................................. 69 DEVLETİN BÜNYESİNDE OLUŞAN SORUNLAR ............................................. 71 MELİKŞAH’IN SON BAĞDAD ZİYARETİ VE ÖLÜMÜ .................................... 72 Özet ............................................................................................................................... 74 Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 75 Okuma Parçası ............................................................................................................. 76 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 76 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 77 Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 77 Fetret Dönemi (Berkyaruk ve Muhammed Tapar Devri) ........... 78 SULTAN BERKYARUK DEVRİ (1094-1105) ......................................................... 79 Terken Hatun ile İktidar Mücadelesi ........................................................................ 79 Berûcird ve Kerec Savaşları ........................................................................................ 80 Berkyaruk’un Tahta Çıkması ve Tutuş ile Rekabet ................................................. 81 Tutuş’un Berkyaruk’a Karşı İlk Teşebbüsü ........................................................ 81 Tutuş’un İkinci Teşebbüsü ve Ölümü ................................................................. 82 4. ÜNİTE 5. ÜNİTE İçindekiler v Arslan Argun’un İsyanı ......................................................................................... 84 Haçlılar ve Berkiyaruk Dönemi Haçlılarla Savaş .................................................... 85 Muhammed Tapar ile Saltanat Mücadelesi .............................................................. 87 Sefîdrûd ve Hemedan Savaşları ........................................................................... 88 Rûzrâver, Rey ve Hoy Savaşları ........................................................................... 89 Berkyaruk’un Ölümü ve Şahsiyeti ............................................................................. 90 SULTAN MUHAMMED TAPAR DEVRİ (1105-1118) ......................................... 90 Muhammed Tapar’ın Tahta Çıkması ........................................................................ 90 Devlet Otoritesinin Yeniden Güçlendirilmesi Çabaları ......................................... 91 Mengübars İsyanı .................................................................................................. 91 Hille Emiri Sadaka’nın İsyanı ve Öldürülmesi .................................................. 92 Türkiye Selçukluları ile Rekabet ................................................................................ 92 Türkiye Selçuklu Sultanı I. Kılıç Arslan’ın Musul Hâkimiyeti ve Ölümü ...... 93 Bâtınîler (İsmailîler) ile Yapılan Mücadeleler .......................................................... 93 Muhammed Tapar Devri Haçlı Mücadeleleri .......................................................... 94 Diğer Devletlerle Münasebetler ................................................................................ 95 Sultan Muhammed Tapar’ın Ölümü ve Şahsiyeti .................................................... 96 Özet ............................................................................................................................... 97 Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 98 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 99 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 99 Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 99 Sancar Dönemi .............................................................................. 100 SANCAR’IN MELİKLİK DÖNEMİ ......................................................................... 101 Melik Sancar’ın Karahanlı ve Gaznelilerle İlişkileri ................................................ 102 SANCAR’IN TAHTA ÇIKMASI VE DEVLETİN YENİDEN YAPILANDIRILMASI ................................................................................................ 102 SULTAN SANCAR’IN BATI SİYASETİ .................................................................. 103 Sancar’ın Irak Selçukluları ile İlişkileri ..................................................................... 103 Dînever Savaşı ve Sancar’ın Duruma Hâkim Olması ....................................... 105 Sultan Sancar- Abbasî Halifeliği İlişkileri ................................................................ 106 SULTAN SANCAR’IN DOĞU SİYASETİ ............................................................... 107 Karahanlılarla İlişkiler ................................................................................................ 108 Karahıtaylar ve Katavan Savaşı ............................................................................ 108 Sultan Sancar ve Harizmşah Atsız’ın Münasebetleri .............................................. 110 Birinci Harizm Seferi ............................................................................................ 111 İkinci ve Üçüncü Harizm Seferleri ..................................................................... 112 Sultan Sancar’ın Gazne Seferi .............................................................................. 112 Sultan Sancar’ın Gurlularla İlişkileri ......................................................................... 113 OĞUZLAR VE BÜYÜK SELÇUKLU DEVLETİ’NİN SONU .............................. 113 Oğuzlar’ın Horasan’a Göçü ........................................................................................ 113 Oğuz İsyanı ............................................................................................................ 114 Oğuz İstilası ve Sancar’ın Ölümü ....................................................................... 115 Özet ............................................................................................................................... 117 Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 118 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 119 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 120 Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 120 6. ÜNİTE vi İçindekiler Şube Hanedanlar (Meliklikler) .................................................... 122 GİRİŞ ............................................................................................................................ 123 KİRMAN SELÇUKLU MELİKLİĞİ (1048 - 1187) ................................................ 124 Melikliğin Kuruluşu ................................................................................................... 124 Kirman Selçuklu Melikliği’nin Gelişme Devri ....................................................... 124 Kirmanşâh b. Kavurd ........................................................................................... 125 Sultanşâh b. Kavurd .............................................................................................. 126 Turanşâh b. Kavurd .............................................................................................. 126 İranşâh b. Turanşâh .............................................................................................. 126 Arslanşâh b. Kirmanşâh ...................................................................................... 126 Muhammed b. Arslanşâh .................................................................................... 127 Tuğrulşâh b. Muhammed .................................................................................... 127 Kirman Selçuklu Melikliği’nin Fetret Devri ve Yıkılışı ................................... 127 SURİYE SELÇUKLU MELİKLİĞİ (1079 - 1095) .................................................. 128 Melikliğin Kuruluşu ................................................................................................... 128 Tutuş-Süleymanşâh Mücadelesi ................................................................................ 129 Tacüddevle Tutuş’un Saltanat Mücadelesi ................................................................ 129 Rey Savaşı ve Tutuş’un Sonu ............................................................................... 130 HALEP SELÇUKLU MELİKLİĞİ (1095 - 1118) ................................................... 130 Melik Rıdvan Devri .................................................................................................... 130 Birinci Haçlı Seferi ve Halep Melikliği ............................................................... 131 Melik Alparslan Devri ............................................................................................... 133 Sultanşah Devri ........................................................................................................... 133 DIMAŞK MELİKLİĞİ (1095-1104) .......................................................................... 134 Melik Dukak Devri ..................................................................................................... 134 Dukak’ın Ölümünden Sonra Dımaşk Melikliği ..................................................... 135 IRAK SELÇUKLULARI (1119 -1194) ..................................................................... 135 Sultan Mahmud (1119 -1131) ................................................................................... 136 Sultan Mahmud - Halife Münasebetleri ................................................................... 136 Sultan Davud (1131-1132) ........................................................................................ 136 Sultan Tuğrul (1132-1134) ......................................................................................... 137 Sultan Mesud (1134-1157) ........................................................................................ 137 Sultan Muhammed (1153-1160) .............................................................................. 138 Sultan Süleymanşah (1160-1161) ............................................................................. 138 Sultan Arslanşah (1161-1176) .................................................................................. 138 Sultan II. Tuğrul (1176-1194) ................................................................................... 139 Komşu Devletler ile Münasebetleri .................................................................... 139 Kızıl Arslan ile Mücadelesi ................................................................................. 140 Irak Selçuklu Melikliği’nin Yıkılışı ........................................................................... 140 Özet ............................................................................................................................... 141 Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 142 Okuma Parçası ............................................................................................................. 143 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 143 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ........................................................................................... 144 Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 145 7. ÜNİTE vii İçindekiler Atabeylikler................................................................................... 146 GİRİŞ ............................................................................................................................ 147 TOĞTEGİNLİLER (1104-1154) ............................................................................... 148 Toğtegin ve Atabeyliğin Kuruluşu ............................................................................ 148 Dımaşk Atabeyliği - Haçlı Münasebetleri ............................................................... 148 Tacü’l-Mülk Böri ........................................................................................................ 151 Şemsü’l-Mülk İsmail .................................................................................................. 151 Şihabeddin Mahmud ................................................................................................. 152 Cemâleddin Muhammed Devri ............................................................................... 152 Mücîreddin Abak ve Atabeyliğin Yıkılışı ................................................................ 152 MUSUL ATABEYLİĞİ (ZENGİLER) (1127-1233) ............................................... 154 İmadeddin Zengi ve Atabeyliğin Kuruluşu ............................................................. 154 Musul Atabeyliği ......................................................................................................... 155 I. Seyfeddin Gazi ................................................................................................... 155 Kutbeddin Mevdûd ............................................................................................... 155 II. Seyfeddin Gâzi .................................................................................................. 156 İzzeddin Mesud ..................................................................................................... 156 Nureddin Arslanşah ve Musul Atabeyliği’nin Son Dönemleri ....................... 157 Halep Atabeyliği .......................................................................................................... 158 Nureddin Mahmud .............................................................................................. 158 Melik Salih İsmail ....................................................................................................... 159 İLDENİZLİLER/AZERBAYCAN ATABEYLERİ (1146-1225) ............................ 160 Şemseddin İldeniz ve Atabeyliğin Kuruluşu ........................................................... 160 Atabey Cihan Pehlivan .............................................................................................. 161 Atabey Kızıl Arslan .................................................................................................... 162 Atabey Kutluğ İnanç .................................................................................................. 162 Atabey Ebû Bekr ......................................................................................................... 163 Atabey Özbek ve İldenizlilerin Sonu ........................................................................ 164 SALGURLULAR (1148-1286) ................................................................................... 164 Atabey Sungur ve Salgurluların Kuruluşu ............................................................... 164 Atabey Zengi ............................................................................................................... 165 Atabey Tekle ................................................................................................................. 165 Atabey Sa’d .................................................................................................................... 166 Atabey Ebû Bekr ve Atabeyliğin Sonu ...................................................................... 166 Özet ............................................................................................................................... 168 Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 170 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 171 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ........................................................................................... 171 Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 171 Büyük Selçuklu Devlet Teşkilatı .................................................. 172 GİRİŞ ............................................................................................................................ 173 Selçuklu Devlet Teşkilatı Tarihinin Kaynakları ....................................................... 173 Selçuklu Devleti ve Komşuları ................................................................................... 173 Hanedan, Gulâm ve İktâ Sistemi ............................................................................... 174 HANEDAN VE SULTAN ........................................................................................... 175 Hakimiyetin Hukukî Dayanağı (Meşrûiyet) ............................................................ 175 Selçuklu Hanedanının Ortaya Çıkışı ........................................................................ 175 8. ÜNİTE 9. ÜNİTE viii İçindekiler Sultanın Belirlenmesi ve Şehzade İsyanları ............................................................. 176 Sultan ve Abbasi Halifesi (İktidar ve Otorite) ......................................................... 176 “Metbû” Devlet ve “Tâbî”leri ..................................................................................... 176 Sultan ve Saltanat Sembolleri ..................................................................................... 177 SARAY VE TEŞKİLATI .............................................................................................. 180 MERKEZ (HÜKÛMET) TEŞKİLATI ...................................................................... 182 Vezâret .......................................................................................................................... 182 Dîvân-ı A’lâ (Vezâret) ................................................................................................. 183 Diğer Dîvânlar ............................................................................................................. 184 EYALET TEŞKİLATI .................................................................................................. 184 İktâ Sistemi ................................................................................................................... 185 Eyalet Yöneticileri ........................................................................................................ 185 ASKERÎ TEŞKİLAT .................................................................................................... 187 Gulâm Askeri ............................................................................................................... 187 İktâ Askeri .................................................................................................................... 187 Melik Şehzadelerin ve Diğer Devlet Adamlarının Askerleri ................................. 187 Türkmenler ................................................................................................................... 188 Tâbîlerin Yardımcı Kuvvetleri .................................................................................... 188 ADLÎ TEŞKİLÂT ......................................................................................................... 188 Özet ............................................................................................................................... 189 Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 190 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 191 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 191 Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 192 Kültür ve Medeniyet ..................................................................... 194 SELÇUKLU MEDENİYETİNİ HAZIRLAYAN ORTAM ...................................... 195 NİZÂMİYE MEDRESELERİ .................................................................................... 196 İLİM VE EDEBİYAT ................................................................................................... 199 Gazzâlî .......................................................................................................................... 200 Nizamülmülk ......................................................................................................... 201 Ömer Hayyam ............................................................................................................ 201 Ebû Hâtim İsfizârî ...................................................................................................... 202 El-Harakî ..................................................................................................................... 203 Abdurrahman el-Hâzinî ............................................................................................ 203 MİMARÎ VE SANAT .................................................................................................. 205 Mescid-i Cumalar ....................................................................................................... 205 Minareler ..................................................................................................................... 206 Kümbed ve Türbeler ................................................................................................... 207 Ribatlar (Kervansaraylar) .......................................................................................... 207 Özet ............................................................................................................................... 209 Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 210 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 211 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 211 Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 213 10. ÜNİTE ix İçindekiler Önsöz X.yüzyılın son çeyreğinde başlayan Türk göçü, sadece Türk tarihinin değil, İslâm ve Dünya tarihinin de seyrini değiştiren önemli bir olaydır. Türkler bilindiği gibi anayurtları Türkistan’dan, tarih boyunca çeşitli sebeplerle göç etmişlerdir. Göçler genellikle güneye Çin’e, güneybatıya Afganistan’a, batıya Karadeniz’in kuzeyi ve Avrupa’ya olmuştur. X.yüzyılda Karahıtayların güneyden sıkıştırması; beşeri ve ekonomik başka nedenlerin de etkisiyle Türkistan’ın kuzeyindeki Kıpçak birliğinin dağılması, yeni bir göç dalgası başlattı. Bu sırada Orta Seyhun bölgesinden Aral-Hazar arasına kadar uzanan yurtlarında yaşamakta olan Oğuzlar, bu göç dalgasının en önünde bulunmaları sebebiyle, arkadan gelen baskıyla batıya ilk geçecek olanlardı. Göktürk ve Uygurlar döneminde de devletin aslî unsurunu oluşturan Oğuzlar, o hanedanların çökmesi üzerine zaman içerisinde batıya çekilmek suretiyle, söz konusu yurtlarına yerleşmişlerdi. X. yüzyılda Hazar Kağanlığına bağlı bir yabgu tarafından idare edilmekte iken, bu süreçte İslâmiyetle de tanışan Oğuzlar, göçün yönünü Hazar’ın kuzeyinden güneyine, İslâm ülkelerine doğru çevirmiş bulunuyorlardı. Oğuzlar’ın Kınık boyuna mensup sübaşı Selçuk Bey’in, 980’li yıllarda yüz kişilik bir toplulukla Cend’e göçü ve Müslüman olmasıyla, tabiri caizse tarihin seyri değişti. Sadece Türk Tarihinin değil, İslâm ve Dünya Tarihinin de akışı bambaşka bir istikamet aldı. Selçuk Bey’in, o günün şartlarında belki hiç önemsenmeyecek bu hamlesi, yurtsuz ve devletsiz kalan bu toplulukları, yarım yüzyıl sonra Selçuklu Devleti’nin çatısı altında toplayacak olan gelişmelerin miladı oldu. Devletin kuruluduğu Horasan ve İran sel gibi akan Türkmenleri iskâna yetmedi. Oğuzlar, Selçuklu sultanlarınca sevk edildikleri Anadolu’da, küllî bir değişim yaşatarak ikinci bir anayurt kurdular. Burada Türkler’i siyasî birliğe kavuşturup, yok olmaktan koruyan Türkiye Selçukluları, üç kıtada ve Akdeniz havzasında altı yüz yıl hüküm süren Osmanlı’nın ve Türkiye Cumhuriyetinin de temeli, hattâ bizatihi kendisi oldular. Türkler’in yakındoğuya girdikleri dönemde, artık iyice zayıamış olan Abbasî imparatorluğuna karşı atağa geçmiş olan Bizans ve İslâmın dahilî bünyesini kemiren Batınîlik meseleleri, bu Oğuz Türklerinin eseri olan Selçuklu Devleti eliyle büyük ölçüde çözüldü. Türkistan’da Göktürkler ve Uygurlar gibi parlak dönemlerde temsil edilen; batıya geldikten sonra Selçuklu, Osmanlı ve Türkiye Cumhuriyetiyle Türklüğün başlıca temsilcileri olan Oğuzların/Türkmenlerin/ Selçukluların tarihini öğrenmek, Türk Tarihinin bugünden Hunlara kadar uzanan bütünlüğü kavramak anlamına gelmektedir. Selçuklu Tarihi Türk Milleti’nin iki bin yıllık tarih serüvenin kavşak noktası olması bakımından asla ihmâl edilemeyecek bir dönemdir. Bu kitapta, ayrı bir dersin konusu olacak kadar geniş ve önemli bir şube olduğundan, Türkiye Selçukluları hariç, Büyük Selçuklu İmparatorluğu; Selçuklu sultanlarının tayin ettiği Selçuklu melikleri tarafından kurulan şube hanedanlar ve dağılma döneminde büyük siyasî roller oynayan atabeylerin tarihi anlatılmaktadır. İlk dört ünite kuruluş, Tuğrul Bey, Alp Arslan ve Melikşah; beş ve altı fetret devri ve Sancar dönemi; yedi ve sekiz şube hanedanlar ve atabeylikler; son iki ünite ise, devlet teşkilâtı ile kültür ve medeniyet konularını içermektedir. Ortaçağ Türk Tarihi ve Türkiye Tarihinin bütün dönemlerinin anahtarı konumunda olan Selçuklu Tarihinin önemine, küçük de olsa bir katkı sunmak umuduyla… Editör Prof.Dr. Gülay ÖĞÜN BEZER 1 Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Selçuklular’ın kökeni ve Oğuzlar’la ilişkilerini tanımlayabilecek, Oğuz göçlerinin sebep ve sonuçlarını belirleyebilecek, Selçuklu Devleti’nin kuruluşunu açıklayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Oğuzlar • Yabgu • Sâmânoğulları • Selçuk Bey • Selçuklular • Gazneliler • Karahanlılar • Çağrı-Tuğrul Bey İçindekiler    Büyük Selçuklu Tarihi Kuruluş Dönemi • SELÇUKLULAR’IN KÖKENİ • SELÇUKLULAR VE OĞUZLAR • CEND’E GÖÇ • SÂMÂNOĞULLAR’I VE KARAHANLILAR’LA İLİŞKİLER • ÇAĞRI BEY’İN DOĞU ANADOLU KEŞİF AKINI • ARSLAN YABGU’NUN ESİR EDİLMESİ • ÇAĞRI VE TUĞRUL BEYLER’İN RİYÂSETİ • HORASAN’A GÖÇ VE GAZNELİLER’LE SAVAŞLAR • DANDÂNAKÂN SAVAŞI • DEVLETİN KURULUŞU VE YAPILANMASI BÜYÜK SELÇUKLU TARİHİ SELÇUKLULAR’IN KÖKENİ Selçuklular, XI-XIV. yüzyıllarda Türkistan, Horasan, İran, Afganistan, Irak, Suriye ve Anadolu’da şubeler halinde hüküm sürmüş olan devletin ve onu yöneten hanedanın adıdır. Selçuklular’ın bilinen ilk atası Dukak’dır. Yenikent yabgusunun hizmetinde sübaşı olarak görev yapmakta idi. Usta savaşçılığı dolayısıyla “demir yaylı” unvanı taşıyordu. Kaynakların yetersizliği sebebiyle onun ataları hakkında bilgi sahibi değiliz. Dukak’ın ölümü üzerine yerine oğlu Selçuk sübaşı oldu. Adı kaynaklarda “Salcuk”, “Salçuk”,”Selcük”, “Selçuk”, “Sarçuk” gibi farklı şekillerde yazılmıştır. Selçuk Bey’in torunlarının kurduğu devlet devrin kaynakları tarafından, onun adına nisbetle Selçukiyyan, Selaçıka, Al-i Selçuk (Selçuklu ailesi) olarak kaydedilmiştir. Selçuk Bey’in ailesi ve yakınlarına ilişkin olarak sadece Mikail, Arslan İsrail, Musa İnanç, Yusuf Yınal ve Yunus adlı beş oğlunun varlığı tespit edilebilmiştir. Selçuklular’ın Oğuzlar’ın Kınık boyundan geldiği ittifakla kabul edilmektedir. Ancak ne Dukak’ın, ne de Selçuk Bey’in Kınık boyunun beyi olduklarına dair herhangi bir bilgiye sahip değiliz. İkisinin de yalnızca Oğuz Yabguluğu’nda sübaşı olarak görev yaptıkları tespit edilebilmektedir. Oğuzlar hakkında daha fazla bilgi için bkz. Faruk Sümer, Oğuzlar (Türkmenler) Tarihleri, Boy Teşkilâtları, Destanları, İstanbul 2004 SELÇUKLULAR VE OĞUZLAR Oğuzlar geleneğe göre, Oğuz Kağan’ın iki ayrı eşinden dünyaya gelen altı oğlunun neslinden gelmektedirler. 24 Oğuz boyunun, Bozoklar kolunu oluşturan Günhan, Ayhan, Yıldızhan ve Üçoklar kolunu teşkil eden Gökhan, Dağhan, Denizhan’ın dörder oğlunun torunları oldukları kabul edilmektedir. Bu bilgilere göre Selçuklular’ın atası olan Kınık, Üçoklar’dan Denizhan’ın küçük oğludur. Osmanlılar ise Bozoklar’dan Günhan’ın büyük oğlu Kayı’nın soyundan gelmektedirler. Kaşgarlı Mahmud, Divanü Lûgat-it Türk adlı eserinde o günün tanığı olarak Kınık boyunu, Selçuklular’ın siyaset sahnesindeki büyük rolüne nazaran listenin başına koymuştur. Müslüman olmayan iki boyu ise listeye almamıştır. Aşağıda verilen tablolarda her boyun damga ve ongunları da gösterilmektedir. Dikkat edileceği üzere listelerde farklılıklar bulunmaktadır. Kuruluş Dönemi Sübaşı, eski Türklerde ordu komutanı demek olup, Oğuzlar’da da önemli devlet görevlilerindendir. 4 Büyük Selçuklu Tarihi Resim 1.1 Kaşgarlı Mahmud’a Göre Oğuz Boyları Kaynak: (Sümer, 2004) 1. Ünite - Kuruluş Dönemi 5 Oğuzlar, içlerinden Selçuklular ve Osmanlılar gibi iki önemli hanedan çıkararak Türk Tarihinin XI. yüzyıldan günümüze kadar olan akışını değiştiren büyük Türk topluluğudur. Bu bakımdan günümüzde de Türklüğün başlıca temsilcileri onların torunları olan Türkiye Türkleri’dir. Oğuz boylarının çoğunluğu, Selçuklular’ın tarih sahnesine çıktığı X. yüzyılda, Orta Seyhun ile Aral- Hazar arasındaki bozkırlara kadar olan geniş bir bölgede yaşamakta idiler. VIII. yüzyılın ilk yarısından itibaren önce, temelini oluşturdukları Göktürk, sonra Uygur Kağanlığı’nın çökmesi üzerine meydana gelen göç dalgaları ile batıya çekilmişlerdi. Oğuzlar X. Resim 1.2 Reşideddin Oğuznâmesine Göre Oğuz Boyları Kaynak: (Sümer, 2004) 6 Büyük Selçuklu Tarihi yüzyılda bir yabgu tarafından idare edilmekte idiler. Oğuz Yabguluğu’nun başkent Yengikent’den başka Sabran, Sütkent, Karaçuk, Barçınlıgkent ve Cend gibi şehirleri de vardı. Yarıgöçebe (konargöçer) bir hayatları olduğu için başlıca üretim alanları hayvancılık (at, koyun, deve) ve kendilerine yetecek kadar ziraat idi. Bununla birlikte şehirlerde zenaat ve ticaretin de yaygın olduğu bilinmektedir. Oğuz yabgularının Hazar Kağanlığı veya Karahanlılar’a bağlı oldukları ileri sürülmektedir. Oğuzlar’ın Hazarlar’la bazen mücadele, bazen de ittifak halinde bulundukları ve onlara paralı asker olarak hizmet ettikleri de tespit edilmiştir. Selçuklular’ın da Hazarlarla doğal olarak Oğuz Yabguluğu mensupları olarak ilişkilerinin olduğu tahmin edilebilir. Selçuk Bey’in oğullarına Mikail, İsrail, Musa, Yusuf ve Yunus gibi isimler verilmiş olması Yahudi Hazar Kağanlığı ile kültürel etkileşim olduğu izlenimi vermektedir. 922 yılında İdil Bulgar hanına gitmekte olan Abbasi halifesinin elçilik heyetinde bulunan İbn Fadlan, seyahatnâmesinde Oğuzlar’a ilişkin önemli bilgiler verir. Bu tarihlerde aralarında müslüman olanlar bulunmakla birlikte, çoğunluğun henüz eski Türk dinine (Gök-Tanrı inancı) mensup oldukları anlaşılmaktadır. X. yüzyılın ikinci yarısında, Kıtaylar’ın Moğolistan’dan sürülmesi Kıpçak boy birliğinin dağılması sonucunu doğurdu. Oğuzlar kuzey komşuları olan Türk boylarının kaynaşması ve göçleri sebebiyle ciddi baskıya maruz kaldılar. Bu olayın yarattığı siyasi, sosyal ve ekonomik sarsıntılar, Oğuzlar’ı da yerlerinden oynattı. Onların bir kısmı Karadeniz’in kuzeyindeki bozkırlara ve Doğu Avrupa’ya göç ettiler. Daha sonra Selçuklular’ın özünü teşkil edecek olan diğer Oğuz toplulukları ise, Hazar Denizi’nin güneyine indiler. Bu sırada Horasan ve Maveraünnehir’de hüküm sürmekte olan Sâmânoğullar’ı Karahanlılar’ın baskısı ile giderek zayıamakta idi. Bu yönde göç eden Oğuzlar İslamiyeti kabul ederek, Maveraünnehir’de toplanmaya başladılar. Oğuzlar’la Selçuklular arasındaki ilişkiyi nasıl tanımlarsınız? Hazar Kağanlığı VII-X. yüzyıllarda Karadeniz’in kuzeyi ve Doğu Avrupa’da; Karahanlılar ise IX- XIII. yüzıllarda Doğu ve Batı Türkistan’da hüküm sürmüş Türk hanedanlarıdır. Resim 1.3 Oğuzlar’ın Yurtları Kaynak: Atlas Dergisi (Eylül 2001 Sayı 102) 1 1. Ünite - Kuruluş Dönemi 7 CEND’E GÖÇ Daha önce de söylendiği gibi, X. yüzyılın ikinci yarısında yaşanan sözkonusu olaylar, Oğuzlar’ı da yakından etkiledi. Sübaşı Selçuk Bey’in, bu sırada iyice güç kaybetmiş olan Yabgu ile bir rivayete göre onun yerine geçmeyi planladığı şüphesiyle arası açıldı. Selçuk Bey’in detayı bilinmeyen kısa hayat hikâyesi iyi incelendiğinde dahi, bunun çok da yersiz bir iddia olmadığı tahmin edilebilir. Bununla birlikte Yabgu’yu zaafa uğratan diğer sebepler de gözardı edilemez. Ancak sebebi ne olursa olsun bu rekabet, Yabgu’ya göre daha zayıf olduğu anlaşılan Selçuk’un yurdunu terk etmesiyle sonuçlandı. Selçuk Bey az sayıdaki kaynağın verdiği müphem bilgiye göre, 960 veya 985 yılında, Yengikent’ten, yine Yabgu’ya bağlı olan Cend şehrine geldi. Cend Seyhun’un güney kıyısında, yani İslâm medeniyet dairesi içerisinde bulunuyordu. Yanında 100 kadar atlı ile buraya gelen Selçuk Bey, bölgenin şartlarını kısa sürede analiz ederek müslüman olmaya karar verdi. Bir gelecek inşası peşinde olan Selçuk Bey’in bu kararı almasında, daha önce bölgeye göç etmiş olan soydaşlarının kendisine katılmasını sağlamak arzusunun da önemli bir etken olduğu anlaşılmaktadır. Nitekim bir kaç yılda etrafında büyük kuvvetlerin toplanmış olması, tercihinin ne kadar isabetli olduğunu göstermektedir. Türkler’in İslâmiyeti kabulü konusunda daha detaylı bilgi için bkz. M.Fatih Şeker, Türkler’in Müslümanlaşma Sürecinde İslâm Tasavvuru, Ankara 2010, Diyanet Başkanlığı Yay. SÂMÂNOĞULLARI VE KARAHANLILAR’LA İLİŞKİLER Türkler, Maveraünnehr’in Emeviler tarafından fethinden itibaren yakın temasta oldukları İslâm dinini Talas Savaşından sonra, artık kitleler halinde kabul etmeye başlamışlardı. Ancak X. yüzyılın başları bu hususta bir dönüm noktası oldu. Önce İdil Bulgarlar’ı, kısa bir süre sonra da Karahanlılar müslümanlığı seçtiler. Karahanlılar böylece Sâmânoğullarının Türkistan’da yürüttükleri cihad faaliyetlerinin önünü kesip, onların Türkistan’daki askerî ve siyasî ilerleyişlerini durdurdular. Bir süre sonra ise doğrudan Sâmânoğulları’nı hedef alan bir dış politika yürütmeye başladılar. Selçuk Bey’in, Oğuz yabgusuna ait olmakla birlikte, adetâ bir müslüman uç şehri olan Cend’de müslümanlığı kabulü onu, kısa bir zaman içerisinde KarahanlıSâmânoğulları mücadelesinin en önemli taraarından birisi haline getirdi. Onun Yabgu’nun Cend’e gelen vergi memurlarını kovması bu çevredeki saygınlığını arttırdı. Selçuk Bey’in kaynaklarda gâzi unvanı ile anıldığına bakarak, müslüman olmayan soydaşlarına karşı cihad ettiği söylenebilir. Nitekim büyük oğlu Mikail’in de böyle bir seferde şehit düştüğü anlaşılmaktadır. Karahanlı ailesinden batı bölgesinin yöneticisi olan Kılıç Buğra Han Harun, Seyhun’un doğusundaki İsficab, Taşkent gibi şehirleri aldıktan sonra 992 yılında Sâmânoğulları’nın başkenti olan Buhara’yı işgâl etti. Selçuk Bey, Sâmânî emirinin yardım isteğine, oğlu Arslan Bey idaresinde kuvvet göndererek cevap verdi. Buğra Han şehri terke mecbur olup ülkesine dönerken, Oğuzlar onun artçı birliklerine çok zayiat verdirdiler. Sâmânoğulları emiri, bu yardım karşılığında Selçuklular’a Buhara yakınlarındaki Nur kasabasını yurtluk olarak verdi. Oğuzlar’ın merkeze bu kadar yakın bir yere davet edilmiş olmaları, çöküşün eşiğinde bulunan Sâmânoğulları’nın onlardan daha etkili biçimde yararlanmak istediklerini göstermektedir. Nur bölgesine Oğuzlar’dan sözkonusu yardıma kumanda eden Arslan Bey idaresindeki bir grubun göç ettiği tahmin edilmektedir. 8 Büyük Selçuklu Tarihi Bu sırada artık iyice yaşlanmış olan Selçuk Bey ise hâlâ Cend’de oturuyordu. Ailenin ve onlara bağlı Oğuzlar’ın yönetimi hayattaki büyük oğlu Arslan’ın idaresinde gibi görünüyordu. Ancak Selçuk Bey babaları Mikail bir gazada şehid düşmüş olan Çağrı ve Tuğrul’u özel itina ile, adeta liderliğe hazırlayarak kendisi büyütmüştü. Selçuk Bey tahminen 1009 yılında 100 yaşı civarında öldü. Bundan sonra hayattaki büyük oğlu Arslan’ın yabgu unvanı alarak ailenin başına geçtiği, Yusuf Yınal ve diğer kardeşlerinin de hiyerarşik olarak onun hizmetinde olduğu tahmin edilmektedir. Nitekim Arslan ve Yusuf ’un ölümünden sonra Musa İnanç’ın yabgu unvanı aldığı görülecektir. Ancak Çağrı ve Tuğrul Beyler’in amcalarının hizmetine girmek konusunda mesafeli bir tavır takındıkları anlaşılmaktadır. Selçuk Bey’in kendilerine gösterdiği ihtimam ve babaları Mikail büyük oğul olduğu için yöneticilik hakkının kendilerinde olduğu düşüncesiyle Cend bölgesinde kalmaya devam ettiler. Oğuzlar bağlı bulundukları beylere nisbetle, Yabgulular, Yinallular, Kızıllular gibi adlarla anılmışlardır. İslâm kaynaklarında müslüman Oğuzlar için Türkmen adı giderek yaygınlaşırken devletin kurulmasından sonra da genellikle hanedanın adına göre Selçuklular şeklinde zikredilmişlerdir. Bu arada Sâmânoğulları, Kılıç Buğra Han’ın yerine geçen Nasr İlig Han tarafından 999’da ortadan kaldırdı. Toprakları Ceyhun nehri sınır olmak üzere Karahanlı ve Gazneliler arasında bölüşüldü. Ebû İbrahim İsmail adlı bir Sâmâni şehzadesi ülkesini kurtarmak için onlara karşı büyük bir mücadele başlattı. Ona, beş yıl süren bu beyhude macerada Arslan Bey idaresindeki Oğuzlar’ın yardım ettikleri anlaşılıyor. Böylece Karahanlılar Maveraünnehir’e hâkim olunca, düşmanlarına yardım eden Selçuklular onlarla karşı karşıya kaldılar. Karahanlılar hem bu sebeple hem de, aynı müslüman Oğuz (Türkmen) kitleye hitap ettikleri için, kendilerine rakip olarak gördükleri Selçuklular’dan pek hoşlanmıyorlardı. Çağrı ve Tuğrul Beyler bu sebeple yoğun baskıya maruz kaldıkları Maveraünnehir’den çıkış yolu aradılar. İki kardeş bir kısım kuvvetleri ile doğuya göçerek Karahanlı büyük kağanı Togan Ahmed Han’ın hizmetine girdiler. Fakat Selçuklular’ın arz ettiği tehdidin farkında olan Han, Tuğrul Bey’i yakalattı. Bunun üzerine Karahanlılar’a karşı ihtiyatı elden bırakmayıp dışarıda kalan Çağrı Bey, bir baskınla kardeşini kurtardıktan sonra, Maveraünnehir’e geri dönmek zorunda kaldılar. Karahanlılar’ın kendi aralarındaki mücadeleler ve Nasr İlig Han’ın ölümü (1013) de, Selçuklular’ın durumunu iyileştirmeye yetmedi. Karahanlı Ali Tegin b. Kılıç Buğra Han Maveraünnehir’i hâkimiyeti altına almaya çalışırken askerî güç olarak Oğuzlar’dan yararlanmak mecburiyetinde olduğunu görüyordu. Bunun için Selçuk Bey’in ölümünden sonra artık Yabgu unvanı taşıyan Arslan ile işbirliği yaptı. Hattâ onun kızı ile evlenmek suretiyle akrabalık kurdu. Fakat Ali Tegin, Çağrı ve Tuğrul Beyler idaresindeki Selçuklular’a düşmanca davranıyordu. Arslan Yabgu’nun da kendisine mesafeli durarak, tam anlamıyla hizmetine girmeyen yeğenlerini onun karşısında himaye etmediği anlaşılmaktadır. Türkler’de ailenin, boyun veya devletin başına kimin geçeceği daima çatışma konusu idi. Çünkü meselâ ölen hükümdarın yerine çoğunlukla büyük oğulun geçmesi fikrine itibar edilmesine rağmen, savaşları önleyecek kuvette bir veraset kanunu yoktu. Kut inancı dolayısıyla, ailenin tüm erkek üyeleri tahtta/riyasette hak sahibi oldukları inancıyla mücadeleye girebiliyorlardı. Arslan Yabgu ve Çağrı-Tuğrul Beyler ile sonraki kuşaklar arasında devam eden mücadelenin başlıca sebebi de bu anlayış idi. Türkmen adının anlamı ve ne zaman ortaya çıktığı konusunda farklı görüşler bulunmaktadır. Ancak bu adı özellikle İslâm kaynaklarının, müslüman olan Oğuzlar için yaygın bir şekilde kullandıkları ve onların da bu adlandırmayı yabancılamadıkları anlaşılmaktadır. 1. Ünite - Kuruluş Dönemi 9 ÇAĞRI BEY’İN DOĞU ANADOLU KEŞİF AKINI Selçuklular bir yandan mevcut şartların etkisiyle askerî gücünü artırmakla birlikte; Maveraünnehr’i henüz fethetmiş ve gücünün doruğunda bulunan Karahanlılar’a karşı yeterince varlık gösteremiyorlardı. Bunun üzerine mevcut şartları değerlendiren Çağrı ve Tuğrul Beyler, tehlikeli bir maceraya atılmak zorunda kaldılar. Aldıkları karar gereğince Tuğrul çöle çekilirken, Çağrı, Rum (Anadolu) seferine çıkacaktı. Nitekim Çağrı Bey yaklaşık 3 bin kişilik bir kuvvetle yola çıktı (1016). Karahanlı ve Gazneli topraklarından gizlice ve süratli bir şekilde Azerbaycan’a ulaştı. Burada hayatlarını geleneksel olarak Rum’a gaza ederek geçirmekte olan soydaşlarının kendisine katılımıyla güçlendi. Çağrı Bey ilk olarak Van bölgesinde Bizans’a bağlı Vaspuragan Ermeni Prensliği topraklarına girdi. Türk askerleri kılık-kıyafetleri, savaş usûlleri ve süratleri ile büyük şaşkınlığa sebep oldular. Ermeni prens Senekherim onlarla savaşmaya dahi cesaret edemedi. Bölgeyi yağmalayan Çağrı Bey pek çok esir ve ganimet alarak yoluna devam etti. Anı(Kars)’daki Ermeniler, Arran’daki Şeddâdoğulları ve Gürcistan topraklarına akınlarını sürdüren Çağrı Bey, 4-5 yıl süren gazâ hayatından sonra Türkistan’a geri döndü (1021). Çağrı Bey’in bu seferinin, göçebelerin iktisadî hayatında çok önemli bir yer tutan ganimet gelirleri bakımından başarıyla sonuçlandığı anlaşılıyor. Nitekim bu zenginlikten gelen güç ve itibar Türkmenler’in Çağrı Bey’e katılmasını sağlarken, bu durum Arslan Yabgu’yu tedirgin ediyordu. Çağrı Bey bu uzun seferin dönüşünde Buhara civarında Tuğrul Bey ile buluştuğunda, ganimet sevinci yanında, Rum ülkesinin fethedilebilir olduğu müjdesini de paylaştılar. Yurt arayışı içerisinde olan Oğuzlar’ın umutlarını yeşerten bu tespit, ileride şartlar elverdiğinde büyük mücadeleler sonucunda gerçek olacaktır. Sizce Çağrı Bey’in büyük tehlikeleri göze alarak bu keşif akınına çıkmasının en önemli sebebi nedir? Çağrı Bey’in Anadolu seferi Bizans’ın Doğu Anadolu politikasını kökten etkileyecektir. Zira küçük bir akında bile Türkler’in karşısına çıkmayan Ermeniler bu gerekçe ile, Bizans tarafından İç Anadolu bölgesine göç ettirilmişlerdir. Zira Bizans zaten mezhep çatışmaları dolayısıyla çatışma hâlinde bulunduğu Ermeniler’e, muhtemel bir Türk tehdidi karşısında artık güvenemeyeceğini anlamış bulunuyordu. Bu sebeple Van ve Kars hattındaki Ermeniler, 1021-1064 yılları arasında kendilerine iç Anadolu’da verilen yerler karşılığında buralardan çıkarılmışlardır. ARSLAN YABGU’NUN ESİR EDİLMESİ Oğuzlar’ın nüfusu Maveraünnehir’de engellenemez bir şekilde artarken, bölge hâkimleri arasındaki mücadelelerde önemli roller oynuyorlardı. Karahanlı büyük kağanı Togan Ahmed Han’ın vefatından sonra (1017) yerine geçen Mansur Arslan İlig 1024 yılında tahtı kendi arzusu ile Yusuf Kadır Han’a bırakmıştı. Ancak kardeşi Ali Tegin onun hükümdarlığını tanımadı. Daha önce de söylendiği gibi, Ali Tegin bu hâkimiyet mücadelesinde Arslan Yabgu’nun askerî gücüne dayanmaktaydı. Bu durum ayrıca Gazneliler’in Ceyhun ötesi hedeeri için de engel teşkil ediyordu. Bu sebeple bölgenin iki büyük hükümdarı, Yusuf Kadır Han ile Gazneli Sultan Mahmud, 1025 yılında Semerkant yakınlarında buluştular. İran-Turan meselelerinin konuşulduğu bu görüşmede, Ali Tegin ile Arslan Yabgu’nun bertaraf edilmesine karar verildi. Ali Tegin, Sultan Mahmud’un ordusuyla Türkistan’a girdiğini duyunca 2 10 Büyük Selçuklu Tarihi çöle kaçtı. Fakat Arslan Yabgu, Sultan’ın görüşme teklifini kabul ederek huzuruna çıktı. Sultan Mahmud, Oğuzlar’ın Karahanlılar tarafından algılandıkları kadar büyük bir tehdit olup olmadığını anlamak üzere yaptığı görüşmede o da aynı kanaâte vardı. Bu yüzden bir hile ile yakalanarak Hindistan’daki Kâlincâr kalesinde hapsedilen Arslan Yabgu 1032 yılında ölene kadar orada kaldı. Arslan Yabgu’ya bağlı oldukları için Yabgulular olarak anılan Oğuzlar’dan yaklaşık 4000 çadır halkı, Sultan Mahmud tarafından sözkonusu anlaşma gereğince Horasan’a nakledildi. Yabgulular’ın Çağrı ve Tuğrul Beyler’e tâbi olmak istemeyerek göç ettiklerine dair iddialar da vardır. Bununla birlikte esas sebebin, nüfusları giderek artmakta olan Oğuzlar’ın gücünün, dağıtılarak zayıatılması olduğu anlaşılmaktadır. Zira birbirinin üzerine katlanarak gelen göç dalgaları ile çoğalmakta olan Oğuzlar, Ceyhun bendini yıkıp bir sel gibi Horasan’a girdikleri taktirde bu tahripkâr istilânın önünde durmak mümkün olamayacaktı. Kızıl, Yağmur, Göktaş, Mansur gibi beyleri idaresinde Horasan’a geçen Yabgulu Oğuzlar, kendilerine verilen yerlerde asayişsizliğe sebep oldukları için Sultan Mahmut tarafından düzenlenen bir seferle bizzât cezalandırıldılar. 4.000 kadarı öldürülen ve çok sayıda esir veren Oğuzlar’dan kurtulanlar, Aral-Hazar arasındaki soydaşlarının yanına sığındılar (1029). Sultan Mahmud öldükten sonra oğlu Mesud’un tahtı ele geçirmek için kendilerinden yardım istemesi üzerine yeniden Horasan’a indiler. Fakat Mesud saltanatını güçlendirdikten sonra, devleti bakımından tehlike arz ettiklerini düşünerek onları bertaraf etmeye girişti (1033). Beylerinin bazıları öldürülen Oğuzlar, bunun üzerine Horasan şehirlerini yağmalayıp batıya doğru çekildiler. Rey’i alıp oradan da Azerbaycan, el-Cezire ve Doğu Anadolu’ya girdiler. Bu bölgeleri de yağma ve akınlara uğrattılar. Ancak Musul’un Arap emiri Karvaş tarafından ağır bir yenilgiye uğratılıp çok kayıplar verdiler. Kalanları kendilerinden sonra bölgeye gelen Selçuklular’la karıştılar. ÇAĞRI VE TUĞRUL BEYLER’İN RİYÂSETİ Arslan Yabgu’nun hapsedilmesi üzerine Selçuklu ailesi ile onlara bağlı Oğuzlar’ın liderliğini, Çağrı ve Tuğrul kardeşlerin üstlendiği görülmektedir. Bu tarihte iki amcaları Musa İnanç Yabgu ve Yusuf Yinal da hayatta idiler. Ancak onların dedeleri tarafından bu günler için yetiştirilmiş olması ve güç şartlar içerisinde kendilerini defalarca kanıtlamaları liderliklerinin nisbeten kolay kabul edilmesini sağladı. Daha tarih sahnesine çıkarlarken Selçuklu ailesi arasında görülen anlaşmazlıkların en önemli sebebi sizce ne olabilir? Daha önce de söylendiği gibi, Maveraünnehir’de bağımsız bir Karahanlı şubesi oluşturmaya çalışan Ali Tegin, Arslan Yabgu’nun esareti ile kaybettiği askerî gücü yeni Selçuklu liderlerinden sağlamayı plânlıyordu. Ancak Çağrı-Tuğrul Beyler’in mesafeli duruşu Ali Tegin’i başka tedbirler almaya sevk etti. Amcaları Yusuf Yinal’a yabgu unvanı verip ailenin başına geçirmeyi; yani herşeye rağmen mücadeleye devam edecek güçleri bulunduğu anlaşılan Selçuklu ailesini parçalamaya teşebbüs etti. Ali Tegin buna muvaak olamayınca üzerlerine ordu gönderdi. Selçuklular, Yusuf Yinal da dâhil olmak üzere çok kayıplar verdiler. Ertesi sene (1030) büyük bir orduyla Ali Tegin’in üzerine yürüyen Çağrı ve Tuğrul Bey intikamlarını almaya muvaak oldular. Bir süre sonra şartların zorlamasıyla Ali Tegin ile olan anlaşmazlık askıya alındı. Gazneliler’e bağlı Harizm valisi Altuntaş da, ihtiyaç hâlinde askerî güçlerinden Çağrı ve Tuğrul Beyler’in babası Mikail bir savaşta şehit olunca anneleri, kayınbiraderi Yusuf Yinal ile evlenmiş (leviratus geleneği), ondan da İbrahim Yinal adlı ana bir üvey kardeşleri doğmuştu. 3 Harizm genel hatları ile her taraftan Türk illeri ile çevrili, Amuderya (Ceyhun Nehri)’nın Aral Gölü’ne döküldüğü yerin iki yakasını içine alan bölgeye denir. İki başkenti Kâs ve Gürgenç’tir. İslâm medeniyetinin önemli merkezlerinden birisidir. Çadır hâne karşılığı olup, her hâne ortalama 5 kişi sayıldığına göre, bu Oğuzlar’ın yaklaşık 20.000 kişi olduğu tahmin edilebilir. 1. Ünite - Kuruluş Dönemi 11 yararlanmak düşüncesiyle, Selçuklular’a kendi topraklarında kışlaklar verdi. Selçuklular artık yazları Buhara Nur civarında, kışları Harizm’de geçiriyorlardı. Bununla birlikte Selçuklular, babasının ölümü üzerine tahta geçen (1031) Sultan Mesud’un, Ali Tegin üzerine gönderdiği orduya kumanda eden Harizmşah Altuntaş’a karşı, Ali Tegin’in saarında yer almışlardır. Altuntaş Debusiye’de yapılan bu savaşta ölünce (1032) yerine geçen oğlu Harun, Gazneliler’e karşı bağımsızlık hareketine girişti. Bunun için de Gazneliler’in baş düşmanı Ali Tegin ve Oğuzlarla ittifak etti. Selçuklular Harun’la yaptıkları anlaşma gereği Harizm’e göç ettiler. Ancak Ceyhun nehrini geçerlerken, kadim düşmanları, Yenikent yabgusu Ali Han’ın oğlu ve Cend meliki olan Şah Melik’in baskınına uğradılar (Ekim-Kasım 1034). 8.000 kadar ölü ve çok sayıda esir veren Selçuklular olaydan Harun’u sorumlu tutarak Harizm’den ayrılmak istediler. Ancak kalkıştığı isyan hareketinde onlarsız başarılı olması mümkün olmayan Harun Selçuklular’ı dönmeye ikna etti. Fakat bundan çok kısa bir zaman sonra Harun Gazneliler tarafından düzenlenen bir suikast sonucu öldürüldü (Nisan 1035). Ali Tegin de aynı yıl vefat ettikten sonra onun oğulları ile ittifakı sürdüremeyen Selçuklular yeni bir çıkış yolu aramak zorunda kaldılar. HORASAN’A GÖÇ VE GAZNELİLER’LE MÜCADELE Türkler’in batı yönündeki göçleri, Selçuklular’a kadar genellikle Hazar Denizi’nin kuzeyinden, Karadeniz’in kuzeyindeki bozkırlara ve Doğu Avrupa yönünde olmuştur. Ancak Türkler’in İslâm dinini kabul etmeleri göçlere ikinci bir istikamet kazandırdı. Bu güzergâhı takip edenler Hazar Denizi’nin güneyinden, Ceyhun’u geçerek İran, Horasan ve Azerbaycan’a kadar geliyor ve hattâ Anadolu’ya gazalar yapıyorlardı. Hatırlanacağı üzere, Çağrı Bey de 1016- 1021 yılları arasında böyle bir sefer icra etmişti. Nitekim Çağrı ve Tuğrul Beyler idaresindeki Selçuklular, artık Harizm ve Maveraünnehir’de kalmanın dayanılmaz zorlukları karşısında bu tecrübeyi hayata geçirerek Horasan’a göç ettiler (Mayıs 1035). Aslında dönemin kaynaklarının ifadelerine göre, Horasan zaten Selçuklular’dan önce Türkmenlerle dolmuştu. Ceyhun Nehri’ni 4.000 kişi civarında bir kuvvetle geçen Selçuklular Horasan’ın kuzeyinde Nesâ, Ferave bölgesini istilâ ettiler. Bununla birlikte Gazneliler’in Horasan valisine bir mektup göndererek, Harizm ve Maveraünnehir’de yaşama şansları kalmadığı için izinsiz olarak Sultan’ın topraklarına girdiklerini bildirdiler. Musa Yabgu, Çağrı ve Tuğrul Bey adına gönderildiği anlaşılan mektupta bundan dolayı özür beyan ediyor, Nesâ ve Ferave’nin kendilerine verilmesi karşılığında içlerinden birisinin daima Sultan’ın yanında bulunacağını, diğerlerinin de ona sadakâtle hizmet edeceklerini taahhüd ediyorlardı. Selçuklular’ın kendisinden Sultan Mesud nezdinde arabuluculuk yapmasını istedikleri Sahib-i divân-ı risâlet ve vezir bu olay karşısında haklı olarak çok kaygılandılar. Gazneli vezir durumu, bu yeni gelenlerin daha önceki koyun çobanlarına benzemediği, şimdi büyük dâvaları olan kumandanlarla muhatap oldukları şeklinde açıkça ortaya koydu. Nesâ Savaşı Gerçekten de Çağrı ve Tuğrul Beyler, herne kadar Gazneliler’e karşı politik bir nezaket gösterseler de hedeerinin bundan daha fazlası olduğu anlaşılıyordu. Uzun yıllardır yurt bulmak mecburiyeti ile oradan oraya göçen Oğuzlar Selçuklu ailesinin etrafında toplanarak güçlerini giderek arttırmakta idiler. Buna rağmen Sultan Mesud, Selçuklu başbuğlarının teklierini geri çevirdi. Oysa devlet ileri gelenleri, Sâhib-i Divân-ı Risâlet, Türkler’de tuğracı adı verilen, devletin iç ve dış yazışmalarını yapan kurumun başındaki üst düzey görevlinin unvanıdır. 12 Büyük Selçuklu Tarihi önceki olaylardan da ders çıkarmış olarak Selçuklular’ı tahrik etmemeyi öneriyorlardı. Sultan Mesud, Beg-Toğdı adlı komutan idaresinde 15.000 kişilik bir orduyu Selçuklular’ın üzerine sevk etti. Horasan’a geleleli henüz bir ay olmasına rağmen 10.000 savaşçı çıkaracak bir güce erişen Selçuklular Gazne ordusunu Nesâ’da meydana gelen savaşta hezimete uğrattılar (Haziran 1035). Selçuklular bu zafere rağmen Gazneliler’e tekrar elçiler gönderdiler. Üzerlerine ordu sevk edildiği için savaşmaya mecbur kaldıklarını, aedilmeleri hâlinde sultana hizmet edeceklerini bildirdiler. Oğuzlar meselesi, iyi analiz edilmesi gereken bir konu olmakla beraber ok yaydan çıkmıştı. Selçuklular’ın savaştan önce reddedilen teklieri, şimdi kılıçlarının hakkı olarak kabul edilmek zorunda kalındı. Sultan Mesud tarafından hil’at, at, eğer takımı ve menşur gibi hâkimiyet sembolleri gönderildikten başka Nesâ, Ferave ve Dihistan da onlara bırakıldı. Selçuklular, Nesâ Tuğrul Bey’e, Dihistan Çağrı Bey’e, Ferave ise Musa Yabgu’ya verilmek üzere toprakları aralarında bölüştüler. Selçuklular’ın buna rağmen sözlerine durmalarını beklemek çok zordu. Çünkü Horasan adetâ bir insan seline uğramış durumdaydı. Çünkü Aral-Hazar arasındaki Oğuz yurtlarından, Harizm ve Maveraünnehir’den akıp gelen Türkmenler çoğunlukla Selçuklular’a tâbi oluyorlardı. Bunların yanısıra bağımsız hareket eden gruplar da olduğu gibi, Selçuklu liderlerinin, bağlı olanlar üzerinde dahi mutlak otorite sağlaması mümkün değildi. Ayrıca çoğu yarı göçebe hayat sürmekte olan Oğuzlar’ın, yerleşikliğin hüküm sürdüğü Horasan’ı yağma etmelerine engel olmak da bir o kadar imkânsızdı. Nitekim nüfuslarının giderek artması üzerine kendilerine verilen yerlere sığmamaya başladılar. Selçuklu akınları Cüzcan’dan Belh’e kadar genişledi. Sultan Mesud onları durdurmak üzere Hâcib Sübaşı yönetiminde 15.000 kişilik bir orduyu Horasan’a gönderdi. Bunun üzerine daha fazla tepki çekmek istemeyen Selçuklular, bu sırada Bust’da bulunan Sultan’a bir elçi gönderdiler. Artan nüfusları yüzünden yaşadıkları yerlerin yetmediğini bildirerek, Merv, Serahs ve Baverd şehirlerinin de kendilerine verilmesi karşılığında askerî hizmet teklif ediyorlardı (Kasım 1036). Gazne sultanı yağmalarıyla Horasan’ı kalbura çeviren Selçuklular’ın teklierinde samimi olmadıkları düşüncesiyle üzerlerine yeni bir ordu göndermeye karar verdi. Veziri ile Hâcib Sübaşı’yı Selçuklular’ı Horasan’dan atmakla görevlendirdi. Selçuklular bu tedbirler karşısında işgâl ettikleri yerlerden Nesâ ve Ferave’ye çekildiler. Serahs-Talhâb Savaşları ve Selçuklular’ın Devlet İlânı Sultan Mesud durumdan haberdar olunca, meselenin çözüldüğünü düşünerek Hindistan’a sefere çıktı (Ekim 1037). Selçuklular ise kışın bastırması üzerine Horasan’daki Gazne ordusuna küçük saldırılar düzenleyerek yeniden karışıklıklar çıkardılar. Durumdan haberdar olan Sultan, Hindistan’dan Hansi kalesini fethederek başarıyla dönmüş olmasına rağmen, zaferinin tadını çıkaramadı. Sübaşıya derhal saldırı emrini verdi. Selçuklular sayıca çok ve donanımı bakımından da ağır olan Gazne ordusunu, küçük hafif süvari birlikleri ile vurup kaçarak hırpalıyorlardı. Ancak buna rağmen Gazne ordusundan korktukları için ağırlıklarını Merv çölüne göndererek, yenilgi hâlinde çaresiz Rey’e çekilmeyi düşünüyorlardı. Fakat Gazne ordusuna karşı Serahs’ta girdikleri ve bir gün boyunca süren savaşı ezici bir üstünlükle kazandılar (Mayıs 1038). Geleneklere göre toplanan kurultayda bu zaferi görüşen Selçuklular, topraklarını genişletmenin yanı sıra, bir devlet ilânı provası yapmak imkânı da buldular. Eski yerlere ilave olarak Musa Yabgu Serahs’ı, Çağrı Bey Merv’i aldı. Üçlü yönetim 1. Ünite - Kuruluş Dönemi 13 görüntüsüne rağmen, onları bu şehirlere Tuğrul Bey’in tayin etmesinden anlaşıldığına göre, ailenin ve kurulmakta olan devletin başı odur. Horasan’ın merkezi olan Nişabur ise zaferden 12 gün sonra, İbrahim Yinal tarafından Tuğrul Bey adına teslim alındı. Şehir ahalisi doğal olarak Selçuklular’a direnmedi. İbrahim Yinal Cuma günü hutbeyi “es-Sultanü’l-Muazzam” unvanıyla Tuğrul Bey adına okuttu. Daha sonra 3.000 kişilik seçme bir kuvvetle şehre gelen Tuğrul Bey burada Sultan Mesud’un sarayında tahta oturarak “sultan” ilân edildi. Daha önce İbrahim Yinal, sonra da Tuğrul Bey şehrin ileri gelenlerinin kaygı ve korkularını gidermeye yönelik sözler verdiler. Savaş hâli dolayısıyla kaçınılmaz olan yağma ve talanın, artık bu topraklar kendilerinin olduğuna göre yapılmayacağını vaad ettiler. Ayıca yabancı oldukları, Tacikler (İranlılar)’ın adetlerini bilmedikleri için ileri gelenlerin yardım ve tavsiyelerine muhtaç olduklarını da vurguladılar. Bunun yanısıra Abbasî Halifesine de zaferlerini bildirmek üzere bir elçi gönderdiler. Daha sonra Nişabur’a Tuğrul Bey’in yanına gelen Çağrı Bey’in, şehri askerlerine yağma ettirmek istemesi üzerine iki kardeş arasında yaşanan mücadele, devlete geçiş sürecinde yaşanan bünyevî rahatsızlıkları da ortaya koymaktadır. Tuğrul Bey, karşı çıkmasına rağmen yağmalama konusunda ısrar eden Çağrı Bey’i ancak bıçağını çekerek, sözünü dinlemezse intihar edeceğini söyleyerek durdurabilmişti. Tuğrul Bey yağmadan vazgeçmesi karşılığında Çağrı Bey ve askerlerine 30.000 dinar vermek zorunda da kalmıştı. Sultan Mahmud döneminden beri Oğuzlar meselesi hakkında bilgi ve tecrübesi olan; şimdi bunu kendi döneminde yaşanan olaylarla pekiştiren Sultan Mesud, son olayla adetâ şok oldu. Selçuklular’a karşı onların eski düşmanları Cend meliki ile işbirliği yaptığı gibi, Herat ve Merv’e de ordular yolladı. Kendisi de yine iyi donanımlı bir ordu ile Belh’e hareket etti (Ekim 1038). Çağrı Bey de bu arada, Sultanın ilerleyişine rağmen, büyük bir cesaretle Faryâb ve Tâlekân’ı yağmalıyor, Belh’e doğru ilerliyordu. Sultan Mesud, Selçuklular’ı Horasan’dan atmak kararı ile Serahs’a doğru hareket etti. Saldırılarına devam eden Çağrı Bey, yine sultanı da hayretler içerisinde bırakan bir cüretle Mesud’un ordugâhına baskın düzenleyerek ona ait bir fili götürdü. Çağrı Bey çok öelenen Sultan’ın kendisini izlemesi üzerine Ulyââbâd denilen yerde Gazne ordusunun karşısına tek başına çıktı. Kuvvetlerini kademeli olarak yenileyerek savaşa sokan Çağrı Bey, Sultan Mesud’un harbe doğrudan müdahalesiyle yenilgiye uğradı (Nisan 1039). Sultan bununla birlikte çölde takibin zorluklarını düşünerek, çekilmekte olan Selçuklular’ın arkasından gitmedi. Ancak Sultan Mesud 1039 yılı Mayıs ayı sonlarında yeniden harekete geçti ve Serahs’a yöneldi. Gazne ordusunun gücünden endişeye kapılan Selçuklu liderleri Serahs’ta toplanarak durumu müzakere ettiler. Tuğrul Bey Gazne ordusunun takip edemeyeceği bir yere çekilmeyi önerdi. Fakat diğer Selçuklular ve Ulyâ-âbâd’da yenilmiş olmasına rağmen Çağrı Bey bu fikre şiddetle karşı çıktılar. Horasan’dan kıpırdamaları halinde başka bir yerde tutunmanın zorluklarını ve Gazne ordusunun zayıf yönlerini ileri sürerek savaşmaya karar verdiler. Selçuklu ordusunun mevcudu 20.000 kadar olup, Gazne ordusu ise hemen hemen üç katı ve fillerle desteklenmekteydi. İki ordu Talh-âb denilen yerde karşılaştı. Küçük çaplı çatışmalar sürerken Sultan Mesud, Ramazan’da kan dökmek istemediği için bayramı bekledi. Bayram namazı sırasında Selçuklular’ın ok yağmuruna tutulan Gazne ordusu, bizzât Mesud’un sevk ve komuta ettiği bir meydan savaşına girdi. 27 Haziran 1039 tarihinde Selçuklu ordusu bir kere daha yenilgiye uğradı. Sultan Mesud çöle çekilen Selçuklular’ı takip etmek yerine onların elinde bulunan şehirleri geri almak için harekete geçti. Buna rağmen Gazne ordusu zaman 14 Büyük Selçuklu Tarihi zaman Türkmenler’in baskınlarına uğramaktan da kurtulamıyordu. Selçuklular zaten yazın bastırması yüzünden ağırlıklarını ve iaşe sıkıntısının bunalttığı düşmanı meydan savaşı yerine vur-kaç taktiği ile hırpalamayı tercih ediyorlardı. Yeni bir saldırı için zamana ihtiyacı olan Mesud, vezirinin önerisi ile Selçuklular’la yeniden barış yaptı (Ağustos-Eylül 1039). Buna göre Selçuklular Nesâ, Baverd ve Ferâve’ye çekilecek, yani Merv, Serahs ve Nişabur’u boşaltacaklardı. Gazne sultanı da güvence olarak Herat’a çekildi. Her iki taraf da barışa inanmıyor, dolayısıyla savaşa hazırlanıyorlardı. Sultan Mesud sonbaharda özellikle Tuğrul Bey’i yakalamak niyetiyle çok süratli bir harekâta başladı. Selçuklular onun yaklaşması üzerine çöle çekildiler. Sultan Mesud 16 Ocak 1040’da Nişabur’a girdi. Tuğrul Bey’in oturduğu tahtı parçalatıp, atlarını bağladığı ahırları ateşe vermesi, Tuğrul Bey ile işbirliği edenleri cezalandırması sinirlerin iyice gerildiğinin işaretleri sayılmalıdır. Horasan’da kıtlık olması sebebiyle kış, her iki taraf için de çok zor geçti. Fakat Selçuklular’ın ifadesiyle çöl onların anası-babası idi. Onlar, sıcağa-soğuğa yokluğa alışık olduklarını, bu şartların daha çok düşmanı hırpalayacağını hesap ediyorlardı. Nitekim bu süreçte Gazne ordusunun pek çok hayvanı telef oldu. Mart ortasında yeniden harekete geçen Sultan Mesud, kıtlığın devam ettiği Horasan’da ordusu büyük sıkıntılar çekerek, Tus-Baverd üzerinden Mayıs ayı ortalarında Serahs’a ulaştı. Gazne ve Selçuklu ordularının birbiri ardına şehre girişlerinden ve tahribattan bunalan ahali şehrin kapılarını Sultan’a açmadı. Devlet ileri gelenlerinin Herat’a geri dönüp ordunun toparlandıktan sonra sefer edilmesi teklifi Mesud’u çok kızdırdı. Aslında ne sebeple çekilirse çekilsin bunun düşmanlarınca zaaf olarak algılanacağını bilen Sultan Mesud, bazı ileri gelenleri de meselenin sürüncemede kalmasından yararlanmakla suçluyordu. Bu durumda Selçuklular’la sonucu belirleyecek bir harbe girmesi kaçınılmaz olacaktı. Nitekim 16 Mayıs’ta ordunun ihtiyaçlarını sağlamayı umarak Serahs’tan Merv’e doğru harekete geçti. Selçuklular bunun üzerine, daima yaptıkları gibi, bir kurultay toplayarak durumu görüştüler. Tuğrul Bey yine çöle çekilmeyi teklif etti. Ancak bunun peşin yenilgi olduğunu, oysa savaşırlarsa kazanma şanslarının olduğunu düşünen Çağrı Bey’in ısrarı ve diğer Selçuklu başbuğlarının da onu desteklemesi üzerine nihaî bir savaşa karar verdiler. DANDÂNAKÂN SAVAŞI Ailelerini ve ağırlıklarını Balhan Dağları’ndaki soydaşlarının yanına gönderen Selçuklular, Gazne ordusuna doğru harekete geçtiler. Onların maksadı kayıplar vermekte ve maneviyatı da büyük ölçüde çökmüş olan Gazne ordusunu çöle çekmekti. Selçuklular Gazne ordusuna ani baskınlar düzenleyip kaçıyor, kaçarken de su kuyularını kullanılmaz hâle getiriyorlardı. Aslında Sultan Mesud bu savaşa çıkarken Selçuklular’ın savaş taktiğini anladığını, kendisinin de buna uygun olarak, hareket kaabiliyeti yüksek bir orduyla savaşacağını söylüyordu. Ancak Sultan Mesud yine onların stratejisine tâbi olmak zorunda kalmıştı. Selçuklular’ın Horasan’a göç ettiği 1035 yılından beri sürekli alarm durumunda bulunan Gazne ordusu bu süreçte adeta tükenmişti. Nihayet Dandânakân yakınlarında karşı karşıya gelen iki ordu üç gün sürecek bir kader savaşına başladı. Selçuklular küçük birlikler hâlinde yıpratma savaşı veriyorlardı. Gazne ordusunun dayanılmaz hâle gelen su ihtiyacını karşılamak hayatî bir mesele idi. 23 Mayıs Cuma günü Dandanakan kalesine ulaşan Gazne ordusu, kale kapıları kendilerine açılmamakla birlikte, ahalinin surlardan sarkıttığı su testileri ile bir miktar ihtiyacını giderdi. Kale dışındaki dört kuyu Selçuklular tarafından leş atılarak kullanılmaz hâle getirilmişti. Kuyuların açıl- 1. Ünite - Kuruluş Dönemi 15 ması durumunda bile, ordudaki çok sayıda hayvanının ihtiyacını karşılamayacağı açıktı. En yakın su kaynağı ise 5 fersah mesafede idi. Sultan Mesud kuyuların temizlenmesi fikrini kabul etmeyip hareket emrini verdi. Ancak ordunun böyle bir durumda ileride bulunan su kuyularına doğru harekete geçmesi felâketin başlangıcı oldu. 370 saray gulâmının geceleyin kaçarak daha önce anlaştıkları Selçuklu saarında savaşa girmesi de bardağı taşıran son damla oldu. Selçuklu ordusunun bu intizamsız kuvvetlere şiddetle hücüm etmesi Gazne ordusunu darmadağın etti. Sultan Mesud, ordusu neredeyse savaşmadan dağılmasına rağmen, 100 kadar adamıyla büyük bir cesaretle savaşa devam etti. Ancak esir düşmek tehlikesiyle karşı karşıya kalınca Selçuklu saarını yararak Merv yönünde kaçmaya başladı. Ordusunun kalanları da yol boyunca ona katılmaya devam ederken Haziran 1040’da Gazne’ye vardı. Böylece tarihin sayfalarında önemli dönüm noktalarından biri olarak yer alacak büyük bir savaş daha sona ermiş oldu. Selçuklular 16.000 kişilik ordularıyla kendilerinin neredeyse beş katı olan bir orduyu hezimete uğratmışlardı. İki taraf için de hayatî önemi haiz olan bu savaşı, orduların mevcutları arasındaki orantısızlığa rağmen Selçuklular’ın kazanmasının en önemli sebeplerinden birisi şüphesiz bu anın onlar için bir ölüm-kalım savaşı olması idi. Bunun yanında orduların yapıları da bir o kadar mühim idi. Selçuklu ordusunun vur-kaç taktiğine uygun hafif süvarilerden oluşması; buna karşılık Gazne ordusunun hareket kaabiliyetini kısıtlayan ağırlığının da bu sonuç üzerinde büyük etkisi vardır. Ancak bunlar kadar mühim başka bir husus da, her iki ordunun terkibidir. Selçuklu ordusu bir devletin kuruluşu için temel esas olan aynı soydan insanların kayıtsızşartsız dayanışmasıyla, aynı davaya baş koymuş, her şartta kazanmak mecburiyetinde olan savaşçıların ruh haliyle hareket ediyordu. Gazneli ordusu ise, muhtelif milletler üzerinde hüküm süren bir iktidarın, kaçınılmaz olarak bu milletlerden oluşturduğu, ortak menfaâtlerden çok şahsî çıkarların gözetildiği ahenksiz bir kalabalıktı. Dolayısıyla birbirleriyle rekabet eden ve aldığı ücreti biraz fazlasıyla her kim öderse ona hizmet etmeye, başka bir deyişle ihanete hazır kimselerden meydana geliyordu. Gazneliler bu yenilgi sonucunda en önemli eyaletlerinden olan Horasan ve Harizm’i kaybettiler. Ancak Afganistan ve Kuzey Hindistan’da bulunan topraklarına çekilip 1187 yılına kadar siyasî varlıklarını sürdürdüler. Gazneliler’in kendilerinin beşte biri kadar olan bir orduya yenilmiş olmalarının başlıca sebebi sizce ne olabilir? DEVLETİN KURULUŞU VE YAPILANMASI Zaferden sonra Selçuklular bir yandan Gazne ordusunu kararlı bir takibe uğratırken, hemen bir kurultay topladılar ve devlet ilân ettiler. Ancak asıl büyük kurultayı bir ay içerisinde Merv’de yaptılar. Tuğrul Bey bir kere daha sultan ilan edildi. Nişabur başkent olmak üzere batıya gidecekti. Özellikle Selçuklu aile mensupları, bu büyük emeğin, fedakârlığın hebâ olmaması için birlik hâlinde kalmaya and içtiler. Sonra ülke topraklarının yönetimini paylaştılar. Çağrı Bey’e melik unvanıyla Merv merkez olmak üzere Horasan’ın doğusu; Musa Yabgu’ya ise Herât’tan itibaren Afganistan yönünde zapt edeceği yerler verildi. Hanedanın ileri gelenlerinden bir kısmına da, bu üç liderden birisine bağlı olmak kaydıyla bazı yerler verildi. Çağrı Bey’in oğlu Kavurt Kirman’a tayin edilirken; diğer oğlu Alp Sungur Yakutî, İbrahim Yinal ile Kutalmış doğrudan Tuğrul Bey’in hizmetine verildiler. 4 16 Büyük Selçuklu Tarihi Selçuklu Devleti’nin kuruluşu aşamasında yapılan bu iş bölümü, pek çok araştırmacı tarafından Türk devlet geleneğine dayanan bir uygulma olarak değerlendirilmekle birlikte; ilk olma özelliği taşıyan yönleri de vardı. Geleneğe göre Türk Devleti’ni Tanrı tarfından kendisine kut verilmiş olan tek bir hükümdar yönetirdi. Ülke toprakları yönetim bakımından hanedan mensupları arasında bölüşülürdü. Ancak bu görevliler hükümdarın hükümranlık yetkisine ortak değillerdi ve gerektiğinde idare alanları da değiştirilirdi. Yani ülke hanedanın ortak mülkü değildi. Yönetim yetkisi, millet adına hükümdarın elinde ve hanedanın ortak sorumluluğunda bulunurdu. Ancak Selçuklular’ın sözkonusu iş bölümü, bu anlamda ülüşün sınırlarını aşan istisna durumlardandır. Selçuklular Merv kurultayında Tuğrul Bey’i sultan kabul etmekle birlikte, Çağrı Bey ve Musa Yabgu’ya tanınan haklar, geleneğin ötesine geçmiş bulunuyordu. Nitekim her ikisi de kendi adlarına hutbe okutmak ve para bastırmak yetkisini hâiz oldukları gibi, onların doğrudan tâbileri de vardı. Bu durum Türk devlet geleneğinin öngördüğünün aksine merkeziyetçiliğe aykırı bir durum ortaya çıkarıyordu. Herhâlde bu kadar meşakkatli bir süreçte büyük hizmetler etmiş olan diğer iki Selçuklu başbuğuna da bir nevi vefa göstergesi olarak sağlanan bu imtiyazlar, ileride görüleceği üzere onların hayatlarıyla sınırlı kalacaktır. Kut, Türk devlet geleneğine göre, Tanrı tarafından yeryüzünü idare etmekle görevlendirilmiş olan Türk hükümdarına bahşedilmiş olan ilahî lütfun adıdır. Kut, hükümdarı ilâhî nitelikli ve kutsal yapmaz. Çünkü Tanrı tarafından yetkilendirilmiş sayılsa da hükümdar, töre (kanun) önünde sorumlu ve hesap sorulabilir durumdadır. 1. Ünite - Kuruluş Dönemi 17 Özet Selçuklular’ın Kökeni ve Oğuzlar’la ilişkilerini tanımlayabilme, Selçuklular, XI-XIV. yüzyıllarda Türkistan, Horasan, İran, Afganistan, Azerbaycan, Suriye, Irak ve Anadolu’da şubeler hâlinde hüküm sürmüş olan hanedanın adıdır. Oğuzlar’ın Kınık soyundan gelen Selçuklular’ın bilinen ilk atası Dukak Bey’dir. Yarı göçebe bir hayat sürmekte olan Oğuzlar, Orta Seyhun’dan Aral-Hazar arasına kadar olan yurtlarında OğuzYabguluğu idaresinde yaşamakta idiler. Dukak Bey ve daha sonra da oğlu Selçuk Bey, yabgunun hizmetinde sübaşı olarak hizmet etmişlerdi. Oğuz göçlerinin sebep ve sonuçlarını belirleyebilme, Oğuzlar’ın kuzey komşusu olan Kıpçak birliğinin dağılması üzerine başlayan göçlerin sebep olduğu sarsıntı yabguluğu da etkiledi. İktisadî ve sosyal başka sebeplerin de etkisiyle, Yabgu ile siyasî çekişmeye giren Selçuk Bey göç etmeye mecbur oldu. 100 kadar atlı ile Yenikent’ten Maveraünnehir’de bulunan Cend’e geldi. Kısa zaman içerisinde bu havaliye göç eden ve müslüman olan Oğuzlar’ın etrafında toplanmasıyla büyük bir güce ulaştı. Bundan dolayı Karahanlılar ile Sâmânoğulları arasındaki mücadelelerde ikisinin de yardımına ihtiyaç duyduğu bir güç hâline geldi. Sâmânoğulları bu yardımlar karşılığında Selçuklular’a Buhara yakınlarında Nur kasabasını yurtluk olarak verdiler. Selçuk Bey’in ölümünden sonra oğlu Arslan Yabgu ailenin başına geçti. Ancak Karahanlılar’ın Maveraünnehir’i ele geçirmesi üzerine zorluklar arttı. Yoğun baskı üzerine yeni arayışlara girdiler. Çağrı Bey 1016-1021 yılları arasında Doğu Anadolu Bölgesine bir sefer yaptı. Bu taprakların fethedilebilir olduğu müjdesi ile döndü. Bu arada Karahanlı Ali Teginle ittifak eden Arslan Yabgu, Oğuzlar (Türkmenler)’ı giderek artan kuvvetleri dolayısıyla tehdit olarak gören Gazneli Sultan Mahmud tarafından bertaraf edildi. Bundan sonra ailenin başına geçen Çağrı ve Tuğrul Beyler, Ali Tegin ve Harizmşahla bazı ittifaklar denemelerine rağmen artık burada kalmanın mümkün olamayacağını görerek Ceyhun’u geçip Horasan’a geldiler. Selçuklu Devleti’nin kuruluşunu açıklayabilmek, Gazneli Sultan Mesud, topraklarına izinsiz giren Selçuklular’a karşı mücadele başlattı. Yurt ihtiyacı yüzünden göçe mecbur kaldıklarını bildirerek yaptıkları af ve hizmet talepleri kabul edilmedi. 1035 yılında Nesâ savaşı ile başlayan ve 1040 Dandanakan savaşına kadar devam eden bu mücadeleler sırasında Selçuklular, 1038 yılında Nişabur’u ele geçirip devlet ilân ettiler. Sultan Mesud’un, Türkmenler (Oğuzlar) ya da Selçuklu meselesini çözmek üzere yaptığı son büyük hamle de Dandânakân’da başarısız oldu. Bu başarısızlıkta, Selçuklular’ın bu var olma-yok olma mücadelesinde kazanmaktan başka çarelerinin olmaması ve uyguladıkları vur-kaç savaş taktiği önemli etken olmuştur. Savaştan sonra Tuğrul Bey sultan ilân edilerek Selçuklu Devleti kuruldu. Ülke topraklarının yönetimi hanedan mensupları arasında paylaşıldı. 1 2 3 18 Büyük Selçuklu Tarihi Kendimizi Sınayalım 1. Selçuklular’ın bilinen ilk atası aşağıdakilerden hangisidir? a. Selçuk Bey b. Arslan Yabgu c. Dukak Bey d. Oğuz Yabgu e. Kutalmış 2. Selçuklular Oğuz boylarının hangisinden gelmektedirler? a. Kayı b. Yazır c. Döğer d. Kınık e. Kıpçak 3. X. yüzyılda Oğuzlar’ın başlıca yurtları aşağıdakilerden hangisidir? a. Maveraünnehir b. Doğu Türkistan c. Orta Seyhun, Aral-Hazar arası d. Orhun bölgesi e. Horasan 4. X. yüzyıldaki Oğuz göçlerinin nedeni aşağıdakilerden hangisidir? a. Çin istilâsı b. Karahanlılar tarafından davet edilmeleri c. Gazneli Mahmud’un düşmanca tavırları d. Maveraünnehir’de yaşanan kıtlık e. Kıpçak Birliğinin Kıtaylar’ın baskısıyla dağılması 5. Aşağıdakilerden hangisi Çağrı Bey’in Anadolu akının sonuçlarından biri değildir? a. Bizans’ın Doğu Anadolu siyasetinde değişiklik yapması b. Ermeniler’in iç bölgelere göç ettirilmesi c. Büyük Selçuklu Devleti’nin kurulması d. Anadolu’nun fethedilebilirliğinin tespiti e. Çok miktarda ganimet elde edilmesi 6. Selçuklular’ın Maveraünnehir’de tehlike olarak görülmelerinin nedeni hangisidir? a. Göçler dolayısıyla sayılarının devamlı artması b. Sâmânoğulları ile işbirliği yapmış olmaları c. Karahanlı tahtını ele geçirmek istemeleri d. Ali Tegin ile işbirliği yapmayı reddetmeleri e. Gazne topraklarına düzenledikleri akınlar 7. Selçuklu-Gazneli savaşları için aşağıdaki eşleştirmelerden hangisi yanlıştır? a. 1038 Serahs b. 1037 Nesâ c. 1040 Dandânâkan d. 1039 Talh-âb e. 1039 Ulyâ-âbâd 8. Selçuklular’ın Gaznelilerle savaşlarının başlıca sebebi aşağıdakilerden hangisidir? a. Karahanlılar’a yardım etmesi b. Gazne topraklarını yağmalaması c. Arslan Yabgu’nun esir edilmesi d. Sultan Mahmud’un Oğuz illerini yağmalaması e. Selçuklular’ın devlet kurmak istemeleri 9. Dandanakan’dan sonra yapılan idarî düzenlemeyi en doğru şekilde aşağıdakilerden hangisi tanımlamaktadır? a. Henüz devlet kurulamamıştır. b. Kurulan devlet Kınık boyunun idaresine verilmiştir. c. Tuğrul Bey idaresinde merkeziyetçi bir devlet kurulmuştur. d. Tuğrul, Çağrı ve Yabgu ayrı bölgelerde hükümdar olmuşlardır. e. Devletin başına Selçuk Bey geçmiştir. 10. Dandanakan’dan sonraki paylaşım ile ilgili aşağıdakilerden hangisi yanlıştır? a. Tuğrul Bey’e Merv merkez olmak üzere İran b. Çağrı Bey’e Merv merkez olmak üzere Ceyhun’a kadar Horasan c. Kara Arslan Kavurt Bey’e Kirman d. İnanç Yabgu’ya Herat ve Sistan e. Tuğrul Bey’e Nişabur merkez olmak üzere Horasan 1. Ünite - Kuruluş Dönemi 19 Okuma Parçası Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Gazneli Sultan Mahmud, Karahanlı hükümdarı Yusuf Kadır Han ile Semerkant’ta görüştükten sonra Oğuzlar’ın kendileri için de büyük bir tehlike olduğu kanaâtine vardı. Fakat tehditin boyutunu anlamak üzere o sırada Oğuzlar’ın önde gelen başbuğlarından olan Arslan Yabgu’yu huzuruna çağırdı. 10.000 kişilik bir ordu ile geldiğini duyunca kendi başına gelmesini istedi. Arslan Yabgu başlangıçta iyi kabul görmekle birlikte, daha sonra yakalanarak hapsedildi. Sultan Mahmud ile Arslan Yabgu arasında bu olaya sebep olarak gösterilen konuşma şu şekilde nakledilmektedir: Sultan Mahmud- “Biz her zaman Hind tarafına, kâfirlerle gazaya gitmek zorundayız. Böyle olunca Horasan ihmâl ediliyor. Sizden beklentim odur ki, iki taraf arasında bir sözleşme ve yardımlaşma olsun. Zira bir taraan kuvvetli bir düşman peyda olursa, yardıma ihtiyaç olacaktır. Siz yardımı esirgemeyesiniz”. Arslan Yabgu- “Sultan’a bağlılık konusunda bizden kusur ve ihmâl olmaz”. Sultan Mahmud- “Askere ihtiyacım olursa bana ne kadar yardım edebilirsiniz?” Silahdârından bir yay alan Arslan gençliğin ve içkinin verdiği gururla Arslan Yabgu- “Bu yayı kendi kavmime gönderirsem 30.000 kişi derhâl atlanırlar” diye cevap verdi. Sultan Mahmud- “Daha fazlasına ihtiyacım olursa diye tekrar sordu”. Arslan Yabgu- Elindeki oku Sultan Mahmud’a atarak “Bu oku kendi kabileme işaret olarak gönderdiğim her zaman 10.000 kişi daha gelir” diye cevapladı. Yabgu, Sultan sordukça üç ok ve bir yayla toplam 100.000 kişinin geleceğini taahhüt etti. Sultan Mahmud Daha fazla lâzım olursa diye sormaya devam etti. Arslan Yabgu- “Şu oklardan birini Balhan Dağı’na (Hazar’ın güneydoğusunda) gönder, 100.000 atlı daha gelir”. Sultan Mahmud aynı soruyu tekrarlayınca Arsan Yabgu- “Bu oku Türkistan’a gönder, 200.000 atlı istesen de gelir” dedi. Sultan Mahmud bunun üzerine ‘Bir yay ve üç okla, maaşsız-ücretsiz bu kadar orduyu emre amade edebilen bir kimseyi hafife almamalıdır” diyerek onu ve adamlarını yakalattı. Gece yarısı zincirlere vurulmuş olarak, hapsedilmek üzere Hindistan’daki Kalincar kalesine gönderildi. Oğlu Kutalmış ve adamlarının teşebbüslerine rağmen kurtarılamayan Arslan Yabgu 1032 yılında hapiste öldü (Köymen, 1979). 1. c Yanıtınız yanlış ise “Selçuklular’ın Kökeni” konusunu yeniden gözden geçirin. 2. d Yanıtınız yanlış ise “Selçuklular’ın Kökeni” konusunu yeniden gözden geçirin. 3. c Yanıtınız yanlış ise “Selçuklular ve Oğuzlar” konusunu yeniden gözden geçirin. 4. e Yanıtınız yanlış ise “Cend’e Göç” konusunu yeniden gözden geçirin. 5. c Yanıtınız yanlış ise “Çağrı Bey’in Doğu Anadolu Keşiif Akını” konusunu yeniden gözden geçirin. 6. a Yanıtınız yanlış ise “Karahanlılar ile İlişkiler” konusunu yeniden gözden geçirin. 7. b Yanıtınız yanlış ise “Horasan’a Göç ve Gazneliler ile Savaşlar” konusunu yeniden gözden geçirin. 8. e Yanıtınız yanlış ise “Horasan’a Göç ve Gazneliler ile Savaşlar” konusunu yeniden gözden geçirin. 9. d Yanıtınız yanlış ise “Devletin Kuruluşu ve Mahiyeti” konusunu yeniden gözden geçirin. 10. a Yanıtınız yanlış ise “Devletin Kuruluşu ve Mahiyeti” konusunu yeniden gözden geçirin. 20 Büyük Selçuklu Tarihi Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 1 Selçuklular, Aral-Hazar arasından Orta Seyhun’a kadar uzanan yurtlarında yaşamakta olan Oğuzlar’ın Kınık boyundan gelmekte idiler. Bilinen ilk ataları Dukak Bey de Oğuz yabgusunun sübaşısı idi. Daha sonra Selçuk Bey de aynı göreve getirilmiştir. Sıra Sizde 2 Maveraünnehir’e göç ettikten sonra kendilerine katılan Oğuzlarla birlikte nüfusları giderek artan Selçuklular, bölge hâkimleri arasındaki ilişkilerde rol almaya başladılar. Karahanlılar’a karşı savaşlarında Sâmânoğulları’nın yanında yer aldılar. Ancak Sâmânoğulları’nı yıkıp burayı ele geçiren Karahanlılar tarafından istenmediler. Baskıya maruz kalan Çağrı Bey yeni yurtlar aramak, ganimet elde etmek ümidiyle bu sefere çıktı. Sıra Sizde 3 Türkler’de eski devirlerden itibaren, ailenin, boyun ve devletin kim tarafından yönetileceği problem teşkil etmiştir. Selçuklular da daha devlet kurulmadan önce, ailenin riyâseti konusunda anlaşmazlığa düşmüşlerdi. Selçuk Bey’den sonra, daha onun sağlığında ölen büyük oğlu Mikail’in çocukları ile hayattaki büyük oğlu Arslan Yabgu, ailenin yönetimi konusunda sorun yaşamışlardır. Sıra Sizde 4 Gazneliler’in kendilerinden sayıca çok küçük olan Selçuklulara yenilmesinin başlıca sebebi, iki ordu arasındaki mahiyet farkıdır. Selçuklu ordusu kazanmaktan başka çıkar yolu olmayan, çöl savaşına uygun hafif süvarilerden oluşan bir ordu idi. Gazneliler ise fillerin de önemli yer tuttuğu ağır techizâtlı, dolayısıyla hareket kaabiliyeti zayıf bir ordu idi. Diğer yandan Selçuklu ordusu maddî-manevî tüm unsurları ile uyumlu, Gazne ordusu ise muhtelif kökenlerden gûlamların oluşturduğu bozguna meyyâl bir ordu idi. Agacanov, Sergey (2002). Oğuzlar (Türkçe trc. A. Annaberdiyev- E. Necef) İstanbul Agacanov, Sergey (2006) Selçuklular (Türkçe trc. E.Necef-A. Annaberdiyev) İstanbul Köymen, M.Altay (1979). Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi I Kuruluş Devri Ankara Sümer, Faruk(2004). Oğuzlar (Türkmenler) TarihleriBoy Teşkilâtı- Destanları İstanbul. Turan, Osman (2010). Selçuklular Tarihi ve Türk İslâm Medeniyeti İstanbul Yararlanılan Kaynaklar 2 Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Selçuklu Devleti’nin kuruluş dönemi idarî yapılanmasının özelliklerini açıklayabilecek, Devletin kuruluş döneminde yaşanan başlıca siyasî olayları tanımlayabilecek, Selçuklu Devleti’nin İslâm Dünyasında üstlendiği rolü ve Abbasî Halifeliği ile ilişkilerini siyaset felsefesi açısından açıklayabilecek, Taht mücadelelerini idare mekanizması bakımından değerlendirebileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Türkmenler • Bizans • Abbasîler • Fatimîler • İsyanlar • Çağrı Bey • Kutalmış • Tuğrul Bey • İbrahim Yinal • Musa Yabgu İçindekiler     Büyük Selçuklu Tarihi Tuğrul Bey Zamanı • DEVLETİN MAHİYETİ VE İLK FETİHLER • TÜRK AKINLARI VE BİZANS İLE İLİŞKİLER • ABBASÎ HALİFELİĞİ İLE İLİŞKİLER • ŞEHZÂDE İSYANLARI • DİĞER OLAYLAR BÜYÜK SELÇUKLU TARİHİ DEVLETİN MAHİYETİ VE İLK FETİHLER Dandânakân zaferini kazandıktan sonra Tuğrul Bey’i sultan ilân eden Selçuklular, bu başarılarını birer zafernâme ile başta Karahanlılar olmak üzere, tüm komşularına duyurdular. Bunun yanı sıra bir islâm devleti olarak onaylanmak isteği ile, Abbasî halifesi el-Kaim Biemrillah’a da elçi gönderdiler. Tuğrul Bey adına kaleme alınan mektupta Gazneliler’in zulümlerinden ve tahtı hak etmeyen köle soylarından, kendilerinin ise padişahzâde olduklarından bahsediyor; âdil, dindar hükümdarlar olmayı vad ederek saltanatlarının tastik edilmesini bekliyorlardı. Daha önce söz edildiği gibi Dandânakân zaferinden sonra, fethedilen ve fethi hedeenen toprakların yönetimi hanedân mensupları arasında bölüşülmüştü. Tuğrul Bey sultan olmakla birlikte; her birisinin kendi tâbileri bulunan Çağrı Bey ve Musa Yabgu da, bağımsız birer hükümdar hüviyetiyle karşımıza çıkmaktadırlar. Gerçi onların bu yüksek mevkilerine rağmen hiyerarşik bakımdan Tuğrul Bey’in üstünlüğünü kabul etmekte oldukları anlaşılmaktadır. Selçuklu Devleti’nin kuruluşu, hiç şüphesiz Türk- İslâm ve Dünya Tarihinin akışını değiştirecek önemli bir dönüm noktası olmuştur. Çünkü henüz sadece Horasan’ı ele geçirmiş bulunan Selçuklular, en yakından başlayarak Afganistan, İran, Azerbaycan ve hattâ Anadolu yönünde topraklarını genişletmek siyaseti güdüyorlardı. En güçlü rakipleri Gazneliler’le sınır mücadeleleri bundan sonra da sürüp gidecek olmasına rağmen, onlar artık ciddi bir tehdit olmaktan çıkmışlardı. İran ise, tüm yakındoğuda olduğu gibi, Abbasî İmparatorluğu’nun X.yüzyılda zayıamasıyla ortaya çıkan, siyasî birlikten yoksun bir şekilde, mahallî hanedanların idaresinde bulunuyordu. Tuğrul Bey Horasan’a sahip olan kardeşi Çağrı Bey’le sınırdaş olarak kendisini bir bakıma doğu istikametinde tamamen emniyette hissediyordu. Çağrı Bey ise Gazneli topraklarında ilerlemeye devam ederek, Belh başta olmak üzere Toharistan ve Huttalân bölgelerini süratle ele geçirdi. Musa Yabgu da Herat ve Sistan’ı alarak Gazneliler’e karşı mücadeleyi sürdürdü. Sultan Mesud ölmeden önce, Harizmşâh İsmail isyan etmiş olduğu için Harizm’i Cend emiri Şâh-Melik’e vermişti. Şâh-Melik 40.000 kadar askerle Harizm’e yürüyüp İsmail’i ağır bir yenilgiye uğratıp bölgeye hâkim oldu (1041). Çağrı Bey, ordusunun mevcudundan da anlaşılacağı üzere, büyük bir Oğuz gücüne dayanmakta olan eski düşmanları Şâh-Melik’in arz ettiği tehlike karşısında ordusuyla hemen harekete geçti. Bunun üzerine Cend meliki çekilmek zorunda kaldı. Ancak Çağrı Bey onun Tuğrul Bey Zamanı Halifelik aslında tam olarak devlet başkanlığı demek olup, İslâm siyaset felsefesine göre halife, bütün müslümanların emiri idi. Yani İslâm dünyasının bir tek hükümdarı olabilirdi; o da halife idi. Ancak Abbasî Halifeliği, Harun Reşid ve oğullarından sonra çeşitli sebeplerle güç kaybederken, merkeziyetçi yapısı da çözülmeye başlamıştı. Bundan yararlanan pek çok yerel yönetici bulunduğu yerde bağımsızlığını ilân etti. Abbasî halifeliği daha fazlasına gücü yetmediği için, kendi adına para bastırmak ve hutbe okutmak kaydıyla bu emirliklerin varlığını onayladı. Böylece Batı İran ve Irak-ı Acem’de Büveyhoğulları, Horasan ve Maveraünnehir’de Sâmânoğulları, Musul’da Hamdanoğulları, Ukayloğulları, Azerbaycan’da Şeddadoğulları, Horasan’da Tahiroğulları, Mısır’da Fatımî Halifeliği vb. gibi hanedanlar ortaya çıktı. Bunların meşruiyeti ise, sonuncusu hariç halifeden alacakları onaya bağlı bulunuyordu. 24 Büyük Selçuklu Tarihi çekilmesini yeterli görmeyerek, Taberistan seferinden henüz dönmüş olan Tuğrul Bey ile birleşerek Şah-Melik’in üzerine yürüdü. Başşehir Ürgenç’te kuşatılan Şâh-Melik, bir huruç hareketi yapmak istediyse de yenildi. Gazneliler’e sığınmak üzere kaçarken İbrahim Yinal’ın kardeşi Ertaş tarafından yakalandı ve hapsedildi. Böylece Selçuklular’ın eski düşmanları tamamen ortadan kaldırıldığı gibi, Harizm vilâyeti de Selçuklu idaresine girmiş oldu (1043). Bu gelişme Oğuzlar’ın, artık rakipsiz görünen Selçuklular’a katılımını da iyice hızlandırmıştır. Kirman eyaleti ise Çağrı Bey’in oğlu Kavurt Bey tarafından ele geçirildi ve Büyük Selçuklular’a bağlı olmak üzere, Kirman Selçuklu Melikliği kurulmuş oldu. Tuğrul Bey’in Harizm seferinden döndükten sonra, Selçuklu ailesinin en şöhretli mensupları olan Kutalmış, İbrahim Yinal ve Alp Sungur Yakutî de maiyetinde olarak Batı İran’a yönelmesi, devletin daha çok bu taraa genişleyeceğinin işaretlerini veriyordu. Merkezî bir yönetimden mahrum olan bölge, çok kısa bir zaman zarfında Selçuklular tarafından kolaylıkla ele geçirildi. Tuğrul Bey zaten daha önce, Hazar Denizi’nin güneyinde bulunan Taberistan ve Gürgân’ı ele geçirerek buradaki hanedanları kendisine bağlamış bulunuyordu (1042). İbrahim Yinal 1042’de Irak Oğuzları’nın elinde bulunan Rey şehrini ele geçirdi. Tuğrul Bey ertesi sene başkentini Nişabur’dan Rey’e nakletti. Bunu Hemedân, Kazvîn, Zencân, Kirmanşâh ve Hulvân gibi şehirlerin fethi takip etti (1045-1046). Tuğrul Bey bundan sonra İsfahan’a yürüyüp Kâkûyeoğlu Ferâmurz’u tâbiyet altına aldı (1046-1047). Fakat Ferâmurz’un daha sonra Rey’i istilâ teşebbüsü ve itaâtsizliği 1050 yılında İsfahân’ın Selçuklu topraklarına katılması ile sonuçlandı. İsfahân’ı çok beğenen Tuğrul Bey imarı için gerekenleri de yaptı. Bütün bu fetihlerle ve İbrahim Yinal’ın Sarmâc ve Şehrizor’u almasıyla da Selçuklu Devleti artık Azerbaycân ve Irak sınırlarına; yani Bizans ve Abbasî Halifeliği hudutlarına dayanmış bulunuyordu. TÜRK AKINLARI VE BİZANS İLE İLİŞKİLER Yukarıda Oğuz göçlerinin Kıpçak boy birliğinin dağılmasından kaynaklanan sebeplerle, önemli ölçüde zorunluluktan kaynaklandığı ifade edilmişti. Oğuzlar, Selçuk Bey’in Cend’e göçünden beri, neredeyse üç kuşaktır Maveraünnehir, Harizm ve Horasan’da oradan oraya göçüp durmakta idiler. Selçuklular’ın kazandığı güç ve itibar çerçevesinde etraarında toplananların sayısı da giderek artıyordu. Bununla birlikte Dandânakân zaferi Türk Milleti’nin kaderini değiştirecek bir dönüm noktası oldu. Bu zaferle Ceyhun Nehri kıyılarında, Gazneliler tarafından engellenmekte olan Türkmen göçünün önündeki set çöktü. Selçuklular’ın devlet kurduğunu duyan Türkmenler akın akın Horasan’a gelmeye başladılar. Bilge Kağan’ın adına diktiği âbideye kazıttığı “aç milletimi doyurdum, çıplak milletimi giydirdim, az milletimi çoğalttım” sözlerinde karşılığını bulan “babalık” vasfı gereği; göçebeler de devletin kapısına koşmaya başladılar. Devrin kaynakları bu göçü bir insan seli olarak tarif ederler. Dönemin görgü şahidi olan Beyhâkî’nin eserinde anlattığı bir anekdot göçün kapsamını ifade etmesi bakımından çok çarpıcıdır. Horasan’a akan insan yığınları içerisinde bir şeyler aranmakta olan yaşlı ve sakat (acûze, âciz) bir kadına, bu hâlde neden yollara düştüğü sorulunca; Selçuklular’ın devlet kurduğunu ve Gazneliler’in kaçarlarken yerin altına gömdükleri hazinelerden hissesini almaya geldiğini söyler. Bu anlatım mübalağalı sayılsa bile, yazarın dikkatimizi çekmek istediği husus, kendisini devletin mensubu/ hissedârı sayan böyle bir kadın bile yollara düşmüş ise, geride neredeyse kimsenin kalmamış olduğu gerçeğidir. Selçuklular, Büyük Selçuklu Devleti’ne bağlı olmak üzere bazı hanedanlar daha kurmuşlardır. Bunların ilki hemen Dandânakân’dan sonra Kavurt Bey’in fethettiği Kirman’da kurduğu meliklik; ikincisi Sultan Melikşah’ın 1078 tarihinde kardeşi Tutuş’u Şam (Suriye)’a tayin etmesi üzerine kurulan Suriye Selçuklu Melikliği; üçüncüsü Sultan Sancar’ın,1119’da yeğeni Mahmud’u Irak’a sultan tayin etmesiyle kurulan Irak Selçukluları; sonuncusu ise Kutalmışoğlu Süleymanşâh’ın 1075 yılında İznik’i fethederek Büyük Selçuklular’dan bağımsız, onlarla rekabet hâlinde kurduğu Türkiye Selçukluları hanedanlarıdır. 2. Ünite - Tuğrul Bey Zamanı 25 Daha önce Horasan’a gelmiş bulunan Yabgulular (Irak Oğuzları) Selçuklu Devleti’ne tâbi olmak istemeyerek batıya Azerbaycân, Doğu Anadolu, el-Cezire ve Irak’a yönelirken her tarafı yağmalıyorlardı. Ayrıca Horasan’a gelmiş ve henüz yerleştirilemeyen Oğuzlar da, girdikleri yerlerde hayatlarını sürdürebilmek için aynı yolu takip ediyorlardı. Abbasî Hâlifesi bu sebeple Tuğrul Bey’i olanlar konusunda ihtar etmek üzere bir mektup gönderdi. Halife aldıkları yerlerle yetinmelerini, yağmalarla İslâm ahaliyi daha fazla incitmemelerini bildiriyordu. Tuğrul Bey buna bir yandan bu faaliyetlere katılanların hepsinin kendi tâbileri olmadığı, diğer yandan da insanlar aç kaldıkları için böyle yapıyorlarsa elinden bir şey gelmeyeceği şeklinde cevap veriyordu. Gerçekten de Türk Devleti boylar birliği esası üzerine teşkilâtlandığı için sultan, devlet nezdinde beyi tarafından temsil edilen boy mensupları üzerinde doğrudan söz sâhibi değildi. Selçuklu Devleti’nin kuruluş aşamasında, Türkmenler’le ilgili olarak karşılaştığı en önemli meseleyi açıklayınız. Bununla birlikte Selçuklu sultanları üzerine devlet oldukları Arap, Fars veya Türk ne olursa olsun müslüman ahâliyi incitmek hakkına sahip değillerdi. Ancak yıllardır bu devletin kuruluşu için birlikte savaştıkları soydaşlarının ihtiyaçlarını da görmezden gelemezlerdi. Çünkü aksi şekilde davranmaları varlık sebeplerine aykırı düşerdi. Bu zorunlulukla Türkmenler’in iskânına ilişkin bir devlet politikası ortaya konuldu. Buna göre Türkmenler Diyâr-ı Rum’a (Anadolu) sevk edilecek, bizzât Selçuklu sultanları ve hanedân mensupları da bu seferlerin önünü açacak, destekleyeceklerdi. Böylece Türkmenler bir taraan gayrı müslimlerle Allah yolunda savaşarak gaza etmiş, diğer taraan da kendileri için hayati ihtiyaç olan bir yurt kazanmış olacaklardı. İslâmiyetin yayıldığı ilk dönemlerde Suriye, Filistin, Kuzey Afrika ile Girit, Sicilya ve Kıbrıs adalarını da kaybeden Bizans, Abbasîler’in duraklamasından sonra toparlanarak, 950’lerden itibaren karşı taarruza geçti. Bu sayede Erzurum-Tarsus hattına çekilmiş olan doğu sınırını yeniden Azerbaycan-Kaasya’ya kadar genişletirken; güneyde Haleb’e ulaştı. Bizans, Kıbrıs Adası’nı geri aldıktan sonra Akdeniz’de de yeniden söz sahibi olmaya başladı. Yani Selçuklular İslâm Dünyasının yeni liderleri olarak Yakındoğu’ya girdikleri sırada, Bizans Müslümanlar karşısında karada ve denizde ilerleyiş hâlinde bulunuyordu. Pasinler (Hasankale) Zaferi Bizans İmparatoru IX. Konstantin Monomakhos, Türkler’in Azerbaycân-Kaasya sınırlarına dayanması üzerine 1045 yılında büyük bir orduyu Şeddâdîler’in başşehri Düvin üzerine gönderdi. Bu taarruzu haber alan Tuğrul Bey de, Kutalmış idaresinde bir ordu sevk etti. 1045 yılında, Bizans’ın saldırısı üzerine meydana gelen bu ilk Selçuklu-Bizans savaşında, Gürcü prensi Liparit’in kumanda ettiği Bizans ordusu ağır bir hezimete uğradı. Kutalmış, Tuğrul Bey’e tıpkı 1021 yılında Çağrı Bey’in söylediği gibi, bu topraklarda kendilerine karşı koyacak bir kuvvet bulunmadığını bildirdi. Bu arada Gence’yi muhasara eden Kutalmış’ın harekâtına paralel olarak, başka bir Selçuklu şehzâdesi Musa Yabgu’nun oğlu Hasan idaresindeki ordu da Erzurum Pasin ovasını istilâ ederek Van Gölü havzasına indi. Ancak Büyük Zap suyu civarında Bizans kuvvetlerinin pususuna düşen Hasan pek çok askeri ile birlikte şehit oldu. Tuğrul Bey çok sevdiği bu akrabasının intikamını almak için, Bizans’a karşı hemen yeni bir sefer hazırlığına başladı. 1 26 Büyük Selçuklu Tarihi Bu sırada İbrahim Yinal, yurt istemek için Nişabur’a kendisine gelen Oğuzlar’ı, topraklarının yeterli olmadığını söyleyerek onları Anadolu’ya yönlendirmişti. Kendisi de onlara verdiği söze uygun olarak, arkalarından harekete geçmiş bulunuyordu. Bu harekâttan haberdar olan Tuğrul Bey, onu Bizans’a karşı savaşla görevlendirdi. İbrahim Yinal komutasındaki Türkmenler Erzurum, Gümüşhâne, Ağrı, Erzen havalisine yayıldılar. Bunun üzerine Türkler’i bertaraf etmek için harekete geçen Gürcü prensi Liparites, 50.000 kişilik ordusuyla Pasinler (Hasankale) yakınlarında esas Bizans ordusu ile birleşti. 18 Eylül 1048 Cumartesi günü meydana gelen şiddetli savaşta Türk ordusu bir defa daha gâlip geldi. Bizans komutanının Cumartesi gününü uğursuz sayarak hücuma geçmemesinin, Selçuklu ordusuna baskın imkânı verdiği anlaşılmaktadır. Kaynaklar ordu komutanı Liparites de dâhil, 100.000 esir ve 10.000 araba yükü ganimet ele geçtiğini yazarak ne denli büyük bir zafer kazanılmış olduğunu tasvir ederler. Rey’e Tuğrul Bey’in nezdine götürülen esir ve ganimetlerden, Liparites de Sultan’ın payına düştü. Selçuklu Devleti ve Bizans İmparatorluğu arasındaki ilk diplomatik ilişkinin bu olaydan sonra kurulduğu tahmin edilmektedir. IX. Monomakhos, ordu komutanı Liparites ve bazı esirleri kurtarmak, daha önemlisi barışı sağlamak üzere Tuğrul Bey’e bir elçi ve değerli hediyeler gönderdi. Liparites’i fidye almadan serbest bırakan Sultan, imparatora gönderdiği elçi vasıtası ile, İstanbul’da bulunan câmide Abbasî Halifesi ve kendi adına hutbe okunmasını sağladı. Bu durum kuşkusuz Bizans’ın Mısır ile olan zengin ticaret ilişkilerine zarar verecek bir gelişme olmasına rağmen, Selçuklular’ın gücü karşısında boyun eğmek zorunda kalınmıştı. Ancak Tuğrul Bey’in yıllık vergi isteğinin imparator tarafından reddedilmesi önemli bir mesele idiyse de, hadisesinin arkasını takip etmek imkânı olmadı. Zira devletin kuruluşu ve genişlemesinde çok büyük hizmetleri olan ve ileri harekâtı ile daima Tuğrul Bey’in önünü açan kardeşi İbrahim Yinal da kendisine, Çağrı Bey ve Musa Yabgu gibi müstakil bir hâkimiyet alanı kurmak istiyordu. Tuğrul Bey, İbrahim Yinal’ın isyanı sebebiyle, Bizans meselesini askıya alarak onun üzerine yürümek zorunda kaldı. Tuğrul Bey kardeşinden, Hemedân ve elinde tuttuğu diğer kaleleri geri aldığı gibi, kendisini de Sarmâc kalesinde kuşatıp ele geçirdi. Tuğrul Bey, İbrahim Yinal’ı aedip pek çok ikta teklif etti ise de, İbrahim Yinal sultanın hizmetinde kalmayı tercih etti. Tuğrul Bey’in Anadolu Seferi Tuğrul Bey’in meşgul olduğu bu kısa ara, Bizans imparatoruna Şeddâdî topraklarına saldırı fırsatı sağladı. Hattâ İmparator Monomakhos, Tuğrul Bey’in Mısır’a yapmayı plânladığı sefer sırasında, Bizans topraklarından geçme isteğini de geri çevirdi. Bu arada bir yılı aşkın süredir Gence’yi kuşatmakta olan Kutalmış ise Bizans atağı karşısında çekilmek zorunda kalmış; bununla birlikte 1053 yılında Kars’ı alıp yağmalamıştı. Tuğrul Bey bu olaylar üzerine, imparatorun taarruzu yüzünden Doğu Anadolu sınırlarında birikip sıkıntı çekmekte olan soydaşlarının önünü açmak için Anadolu’ya bizzât sefer etmeye karar verdi. 1054 yılı başında büyük bir orduyla yola çıkan Tuğrul Bey, önce Azerbaycân’da Revvâdî emiri Vehsudan ile Şeddâdî emiri Ebû’l-Esvâr’ı kendisine tâbi kılarak arkasını emniyete aldı. Yoluna devamla Doğu Anadolu bölgesine giren Sultan, Van Gölü civarındaki Bargiri (Muradiye) ve Erciş kalelerini fethetti. Buradan Malazgirt’e gelen Tuğrul Bey’in, üç kola ayırdığı ordusunun bir kısmı Canik’ten Kaaslar’a, Tercan’dan Oltu’ya kadar olan bölgeyi yağmaladı. Bayburt’a 2. Ünite - Tuğrul Bey Zamanı 27 kadar ulaşan diğer bir kol, ücretli Frank askerler tarafından püskürtüldüğü için daha ileri gidemedi. Selçuklu ordusunun üçüncü kısmı ise, Vanand (Kars)’da Ermeni Gagik’in ordusuyla iki tarafın da ağır kayıplar verdiği bir savaşa girdi. Tuğrul Bey bunun üzerine ordusunu toplayıp Malazgirt’e döndü ve kaleyi muhasara etti. Vasil adlı bir komutan idaresinde müdafaa edilmekte olan Malazgirt bir ay boyunca şiddetle muhasara edilmesine rağmen alınamadı. Tuğrul Bey, Selçuklu ordusunun muhasara araçlarının yeterli olmaması ve kışın yaklaşması üzerine ertesi yıl yeniden gelmek kararıyla Malazgirt’ten ayrılmak zorunda kaldı. Tuğrul Bey bu sefer sonucunda her ne kadar istediği sonucu alamadı ise de, İran ve Horasan’da kendilerine yurt bulamayarak, devlet tarafından zorunlu bir şekilde Anadolu’ya sevk edilen Türkmenler’in önünü, devletin bu konudaki siyasetine uygun olarak açmış oldu. Büyük Selçuklu Devleti’nin Bizans politikasının hangi temel esaslara dayandığını açıklayınız. ABBÂSÎ HALİFELİĞİ İLE İLİŞKİLER Selçuklu ileri geleneleri, daha 1038’de devlet kurmak teşebbüsünde bulunduklarında; Dandânakân’da kesin olarak devletlerini kurduklarında da Abbâsî halifesi el- Kâim Biemrillah’a elçiler göndererek saltanatlarının onaylanmasını istemişlerdi. Halife bu istekleri olumlu karşılamış; fakat Tuğrul Bey’e Türkmenler’in İran, Kirman, Irak, el-Cezire ve Azerbaycân’a yayılıp İslâm ülkelerini istilâ etmelerinden duyduğu rahatsızlığı da iletmişti. Selçuklular’ın bu ilerleyişi sırasında küçük mahallî hânedanlar dışında, bölgedeki en önemli muhatabı Büveyhoğulları idi. Büveyhoğulları, 932-1056 yılları arasında Fars, Hûzistan, Kirman, Cibâl ve Irak bölgesinde hüküm sürmüş olan Deylemli, şiî inanışlı bir hanedandır. Büveyhî emiri Ahmed, 19 Aralık 945’de, Abbasî halifesi Müstekfî tarafından, Bağdad’daki karışıklıkları bastırmak için davet edilip, emirü’l-ümeralığa tayin edildi. Fakat Ahmed, Müstekfî’nin gözlerine mil çektirip onun yerine Muti’ Lillah’ı halife ilân etti. Abbasîler bundan sonra Büveyhoğulları’nın baskısı altında varlıklarını sürdürmek zorunda kaldılar. Büveyhoğulları, şiî olmalarına rağmen, tamamen kendi siyasî çıkarları doğrultusunda, sünnî halifeliğin varlığını sürdürmesi için çalışmışlardır. Nitekim bölgedeki diğer emirliklere karşı ve onların üzerinde halifeliğin nüfuzunu kullanarak üstünlük sağlamakta idiler. Daha önce şubeler hâlinde bulunan Büveyhoğulları, 1044 yılında Ebû Kâlicâr’ın idaresi altında birleştiler. Bağdad’da onun adına hutbe okundu. Ancak aynı tarihlerde Selçuklular da Kirman, Orta ve Batı İran’da Büveyhoğulları’nın topraklarına girmiş bulunuyorlardı. Ebû Kâlicâr, başkenti Şîraz’ı tahkim etmekle birlikte, tehlikenin ne denli büyük olduğunun farkına vararak, savaşmaktansa Tuğrul Bey’e tâbi olmayı yeğledi. Bu arada Abbâsî halifesi, meşhur âlim Maverdî’yi Tuğrul Bey’e elçi olarak göndererek iyi idare ile ilgili bazı tavsiyelerin yanısıra, Büveyhoğulları’nın topraklarına girmemesi ricasında da bulunuyordu. Halife’nin aslında tahakkümünden bıktığı Büveyhoğulları lehine arabuluculuk teşebbüsünün arkasında, iki hükümdarı birbirine karşı kullanmak suretiyle, kendi durumunu kuvvetlendirmek siyaseti yatmaktaydı. el-Kâim Biemrillah’ın isteklerine olumlu cevaplar veren Tuğrul Bey ise, Ebû Kâlicâr’a bir elçi göndererek Halife’ye karşı daha saygılı davranmasını bildiriyor ve o da bir nevi hilâfetin koruyuculuğu rolüne soyunuyordu. Bu arada Ebû Kâlicâr 1048’de ölünce yerine oğlu Melikü’r-Rahîm 2 28 Büyük Selçuklu Tarihi Hüsrev Firûz geçti. Bağdad’da adına hutbe okundu. Fakat Büveyhî emirinin giderek artan baskısı, Bağdad’daki Türk askerleri komutanı Arslan Besâsirî’nin tahrikleri ile, şehirde meydana gelen şiî-sünnî çatışması ve gerginlik had saaya çıktı. Halife bunun üzerine, İslâm Dünyası’nın en büyük gücü durumunda olan Tuğrul Bey’i Bağdad’a davet etti. Fakat Sultan, 1045’den 1052 yılına kadar aralıklarla dört defa tekrarlan bu çağrıya, zamanlama kendi açısından uygun olmadığı için hemen karşılık vermedi. Çünkü bu sırada İbrahim Yinal’ın isyanını henüz bastırmış; ancak bu isyandan yararlanıp taarruza geçen ve göçebe Türkler’in Anadolu’ya girişini engellemekte olan Bizans’a karşı sefere çıkmak zorunda kalmıştı. Tuğrul Bey’in Birinci Bağdad Seferi Tuğrul Bey nihayet Anadolu seferinden sonra (1054), Halife’ye bir elçi göndererek; 1. Hacca gitmek, 2. Peygambere hizmetle şereenmek, 3. Hac yollarını eşkiyalardan temizlemek, 4. Suriye ve Mısır kaçkınları (Fatimîler) ile savaşmak üzere Bağdad’a geleceğini bildirdi. Ancak hatırlanacağı üzere, Halife’nin Selçuklu sultanını defalarca davet etmiş olmasına rağmen bu yolculuk sırasında, elçilerin karşılıklı gidip gelmelerinden haberin Bağdad’da korku ve telaşa sebep olduğu anlaşılmaktadır. Tuğrul Bey Bağdad’a yaklaşırken yukarıda sözü edilen vaadlerini ve halifenin emrine uyarak geldiğini, böylece diğer hükümdarlar arasında daha itibarlı bir mevkiye yükselmeyi, halifenin düşmanlarından intikamını almak istediğini tekrar bildirmek zorunda kaldı. Tuğrul Bey’in gelişinden önce Bağdad’da adına hutbe okunsa da şiî ahaliyi ve Besâsirî’nin askerlerini, onun iyi niyeti konusunda ikna etmek mümkün olmadı. Nahrevan’da Halifenin veziri tarafından karşılanan Tuğrul Bey, 19 Aralık 1055 tarihinde Bağdad’a geldi. Halifenin tavsiyesine uyan Büveyhî emiri Melikü’rRahim de itaâtini bildirdi ve askerlerini Bağdad dışına çekerek sultanın güvenini kazanmaya çalıştı. Büyük merasimle karşılanan Tuğrul Bey, Büveyhîler’in idare merkezi olan darü’l-memlekeye yerleşti. Selçuklu askerleri ise Bağdad dışında kurulan karargâhta bulunuyorlardı. Ancak ertesi gün alışveriş için şehre giren Selçuklu askerlerinin saldırıya uğraması büyük bir çatışmaya dönüştü. Bu duruma çok kızan Tuğrul Bey, karışıklıkları bastırdıktan sonra, Halife’den olayın sorumlusu olarak gördüğü Melikü’r-Rahim’i kendisine göndermesini istedi. Sultan onu yakalatıp hapse atarak hem onların 110 yıllık Bağdad hâkimiyetine; hem de Büveyhoğulları’na son verdi. Ancak Halife Kâim Biemrillah, kendi beklentisinin aksine güç dengesinin bozulduğunu görerek Tuğrul Bey’i, Melikü’r-Rahim’i serbest bırakmazsa Bağdad’ı terk etmekle tehdit etti. Halife’ye bağlı olduğunu bildiren Tuğrul Bey, geri adım atmadığı gibi, olaylardan sorumlu tuttuğu gûlam Türk askerlerinin iktalarına da el koyup kendi askerlerine dağıttı. Hattâ halifeliğin hazinesini Selçuklu devlet hazinesine naklederken, Bağdad’a da bir şahne tayin etti. Halife çaresiz kendisine maaş olarak taktir edilen ödeneği kabul etmeye mecbur kaldı. Daha sonra Halife’nin gelirlerinin arttırılması ve Çağrı Bey’in kızı Hatice Arslan Hatun ile evlendirilmesi (Ekim 1056) gerginliğin biraz olsun azalmasını sağladı. Tuğrul Bey’in Birinci Bağdad seferinden sonra, Abbâsî Halifeliği Büveyhoğulları’nın baskısından kurtulmuş oldu. Bununla birlikte, onların yerini Selçuklular’ın aldığı açıklıkla görülmektedir. Aslında Halife, Tuğrul Bey’i varlık sebebi olan siyasî ve askerî gücünü yeniden kazanmak umuduyla Bağdad’a çağırmıştı. Ancak bu gücü daha kudretli birisine kaptırdığını gören Kâim Biemrillah hayal kırıklığına uğradı. Tuğrul Bey ise hilâfet makamının islâm siyaset felsefeŞahne Selçukulular zamanında Bağdad başta olmak üzere, önemli şehirlere tayin edilen, emrinde bir garnizon da bulunan askerî-merkez valisi idi. Daha sonraki dönemlerde görev alanı daralmakla birlikte, Selçuklular zamanında, özellikle de Bağdad şahneliği çok önemli bir görevdi. Arslan Besâsiri, Büveyhîler’in son döneminde yaşamış olan Türk asıllı meşhur bir gûlam komutandı. Büveyhî emiri Hüsrev Fîruz zamanında Bağdad askerî valiliğine tayin edilmişti. Tuğrul Bey’in Bağdad seferi sırasında meydana gelen olaylarda önemli roller oynadı ve bu uğurda hayatını kaybetti. 2. Ünite - Tuğrul Bey Zamanı 29 sindeki yerini idrak etmiş olarak, kuruma dokunmayıp onu yerinde bırakıyor; fakat aslında halifenin tüm yetkilerini de üzerine almış bulunuyordu. Nitekim Tuğrul Bey Bağdad’da Selçuklu Devleti’nin herhangi bir vilâyetindeki gibi, adına para kestirirken; Bağdad ve çevresinde halifeye ait olan topraklar doğrudan Selçuklu idaresine girmiş bulunuyordu. İslâm devlet anlayışına göre, tüm müslümanların emiri olan halifenin, başka özelliklerin yanı sıra Kureyş soyundan gelmesi şartı vardı. İslâm dünyasına henüz giren Selçuklular, bu hükmün müslümanları devlet başkanının meşruiyeti konusunda bağladığının bilinciyle kuruma resmen dokunmadılar. Ancak halifenin konumuna bakarak, Selçuklular zamanında din ve dünya işlerinin birbirinden ayrıldığı şeklindeki yorumların temeli yoktur. Çünkü halifeler tabiî olarak, Hz.Muhammed’in peygamberlik dışında kalan yani, yalnızca İslâm Devletin yönetimi ile ilgili görevlerini devralmışlardır. Halife eğer bu yetkisini başka birisine bırakmışsa, geriye manevî saygınlık dışında bir şey kalmamıştır. Nitekim daha sonra görüleceği üzere, halifeler bunun bilinciyle, siyasî yetkilerini yeniden kazanmak için, Selçuklular ile açıkça mücadeleye gireceklerdir. Ancak Tuğrul Bey’in gelişi üzerine Bağdad’dan kaçan Türk kuvvetleri komutanı Arslan Besâsirî, Fatımî halifesi ile bölgedeki bir kısım şiî arap emirlerin desteğini alarak Selçuklular’a karşı mücadeleye başladı. Tuğrul Bey bunun üzerine Kutalmış ile Musul emiri Kureyş’i ona karşı sefere gönderdi. Ancak Sincar yakınlarında meydana gelen savaşta ağır kayıplar veren Kutalmış yenilip çekilirken; yaralanan Kureyş, Besâsirî’nin ordusuna katıldı (1057 başı). Sincar halkı mağlup olan Selçuklu askerlerine türlü işkenceler ettiler. Musul’da Fatımîler adına hutbe okundu. Tuğrul Bey bu durumda bizzât sefere çıkmak zorunda kaldı. Yakutî ve Hezaresb’i de yanına alarak Besâsirî’yi takibe koyuldu. Besâsirî, Selçuklu kuvvetleri tarşısında tutunamayarak Mısır’a kaçtı. Tuğrul Bey, 1050 yılından beri kendi adına hutbe okuttuğu, sözde itaât arz ettiği hâlde, bu olaylar sırasında şiîler lehine tavır alan Mervanî emirinin üzerine yürüdü. Selçuklu ordusu Meyyâfârikîn (Silvan)’e gelince, Amid (Diyarbakır)’a çekilen Nasruddevle pek çok hediye ve para gönderip af diledi. Onun teklifini kabul eden Sultan, yoluna devamla Sincar’a geldi. Sincar ahâlisi surlardan Selçuklu ordusuna geçen sene öldürüp sakladıkları Oğuzlar’ın kesilmiş kafalarını atarak tahrike devam ettiler. Bunun üzerine Selçuklu ordusu Sincar’ı hücumla aldı. Şehrin emiri ile bu işkencelere karışanlar şiddetle cezalandırıldı. İbrahim Yinal, Musul valiliğine atandı (Ocak 1058). Sultan Tuğrul Bey Musul seferinden Bağdad’a dönüşünde muhteşem bir törenle karşılandı. Sultanın isteği üzerine halife ile ilk buluşma vukû buldu. Zira bundan önce bir yıl kadar Bağdad’da kaldığı hâlde Halife ile görüşme olmamıştı. Bunun en önemli sebebi hiç şüphesiz, Kâim Biemrillah’ın, Selçuklu sultanın kendisine tayin ettiği statüden duyduğu rahatsızlık idi. Ancak Besâsirî tehlikesinin uzaklaştırılmış olmasından memnun olan Halife, Tuğrul Bey’e bu parlak karşlama töreninde “Doğu’nun ve Batı’nın hükümdarı”, “Dinin direği” ve “Halife’nin ortağı” gibi unvanlar vermenin yanında taç giydirip, altın kılıç kuşatmak suretiyle de onurlandırıldı. Tuğrul Bey’in Bağdad seferini, Halife’nin statüsü bakımından nasıl değerlendirirsiniz? 3 30 Büyük Selçuklu Tarihi İkinci Bağdad Seferi Ancak çok geçmeden İbrahim Yinal isyan düşüncesiyle, Cibâl’e gitmek üzere Musul’dan ayrıldı. Bunu fırsat bilen Arslan Besâsirî ve Kureyş, Musul’u kuşattılar. Şehri dört ay kadar savunan Erdem ve Aytekin, sonunda yiyecek kıtlığı sebebiyle Musul’u terk etmek zorunda kaldılar. Tuğrul Bey yeniden Musul seferine çıktı. Kureyş ve Besâsirî karşı koyamayacaklarını anlayıp şehri tahrip ederek kaçtılar. Sultan onları takip ederken, kardeşi İbrahim Yinal’ın bir kere daha isyan etmiş olduğu haberi geldi. Fatımî halifesinin, Hemedan’ı ele geçiren bu Selçuklu şehzâdesine daha Musul’da bulunduğu sırada, saltanatını onaylamayı vaat ettiği kaydedilmektedir. Böylece Selçuklu kuvvetleri düşmanlarının plânlarına göre bölünmüş oldu. Nitekim Tuğrul Bey’in İbrahim Yinal’ın arkasından gitmesi, Besâsirî ve Kureyş’e Bağdad’ı istilâ etmek imkânı verdi (28 Aralık 1058). Beyaz şiî bayrakları ile şehre girip, Fatımî halifesi adına para bastırıp hutbe okuttular. Selçuklu Devleti’nin Bağdad valisi öldürüldü. Bu durum Irak’ta Selçuklu idaresinin çöktüğü anlamına geliyordu. Hattâ Halife el-Kâim Biemrillah esir alındı. Kureyş onu bir yıllık esareti süresince el-Hadisâ’da gözetim altında tuttu. Tuğrul Bey, büyük sıkıntılara sebep olan İbrahim Yinal isyanını bastırdıktan sonra, ikinci Bağdad seferi için yola çıktı. Daha yolda iken Kureyş’e bir mektup göndererek Halife’nin serbest bırakılmasını, halifenin eşi Hatice Arslan Hatun’u da kendisine göndermesini istedi. el-Kaim Biemrillah, Kureyş tarafından serbest bırakılınca karşılığında Besâsirî’nin karısı ve çocukları salıverildi. Sultan’ın yaklaşmakta olduğu haberi üzerine Besâsirî hemen Bağdad’dan çekildi. Tuğrul Bey, Halifeyi Nahrevan’da karşıladıktan sonra, Ocak 1060’da birlikte Bağdad’a girdiler. Tuğrul Bey’in büyük saygı gösterileri arasında yeniden tahtına oturttuğu Halife ise, ona kendi kılıcını kuşandırarak minnettarlığını bildirdi. Sultan, Bağdad’daki karışıklıkları bastırdıktan sonra büyük komutanlar idaresindeki muazzam bir ordu ile Basâsirî’yi yakalamak için sefere çıktı. Şiddetle takip edilen Besâsirî, Suriye’ye kaçacağı sırada vurulan atından düşerek yakalandı. Kendisi ve pek çok askeri öldürüldü, kesilen başı Bağdad’da teşhir edildi. Tuğrul Bey böylece sünnî halifelik için büyük bir tehdit oluşturan bu meseleyi halledip Bağdad’a döndüğünde, resmî olarak da, halk tarafından da büyük sevgi ve saygı gösterileri ile karşılandı (Mart 1060). el-Kâim Biemrillah ona hilatler giydirip onuruna büyük bir ziyafet düzenledi. Tuğrul Bey, Besâsirî’nin işgâli sırasında ve sonraki çatışmalarda büyük yıkım yaşayan Bağdad’ın imarını emretti. Irak şehirlerine yeni yöneticiler tayin etti. Böylece bölgede Selçuklu idaresi yeniden ve daha güçlü bir şekilde kurulmuş oldu. Tuğrul Bey’in Halife’nin Kızı ile Evlenmesi Bu devirde siyasi ilişki kurmanın veya mevcut ilişkileri güçlendirmenin başlıca yollarından birisi, diplomatik evliliklerdi. Tuğrul Bey ve diğer hanedan mensupları fethettikleri ülkelerin emirleri veya komşu hükümdarlarla bu tür evlilikler gerçekleştirmişlerdir. Örneğin Tuğrul Bey Harizm’i fethettiklerinde, Harizmşâh’ın dul karısı Altuncân Hatun ile evlenmişti. Bağdad seferi sırasında da Sultan’ın yanında bulunan bu Hatun, ölümünden önce (1060 yılı sonu), Sultan’a “Dünya ve âhiret şerefine nail olması için” Halife’nin kızı ile evlenmesini vasiyet etmişti. Tuğrul Bey, muhtemelen daha önceden kararlaştırmış olduğu üzere, Rey kadısını Halife’ye elçi olarak gönderip kızıyla evlenmek istediğini bildirdi. Fakat Abbâsoğulları kızlarının yabancılarla evlendirilmesi âdeti olmadığı gerekçesiyle teklif 2. Ünite - Tuğrul Bey Zamanı 31 reddedildi. Ancak Tuğrul Bey vazgeçmek niyetinde değildi. Veziri Amidülmülk Kündürî başta olmak üzere, pek çok ileri gelen kimse Halife nezdinde, meseleyi çözmek için elçilik görevinde bulundu. Hattâ din âlimleri de şeri bakımdan konuyu münakaşa ettiler. Halife bir ara, sultanı oyalamak niyetiyle şartlı olarak olumlu cevap verdikten sonra vazgeçti. Bunun üzerine Tuğrul Bey, fiilî hâkimiyetinin doğal sonucu olarak gördüğü bu evliliğe razı gelmeyen halifenin ve adamlarının tüm iktalarına ve tahsisâtlarına el koydurdu. Nihayet iki yıldan fazla süren bu gerginlik, halifenin çaresiz Tuğrul Bey’e boyun eğmesi ile sona erdi. Nikâhı daha önce vekiller aracılığı ile Tebriz’de kıyılmış olan Sultan, 1063 yılı başında düğün için Bağdad’a hareket etti. 18 Şubat’ta başlayıp bir haa süren bu muhteşem Türk düğününün anısına, üzerinde Tuğrul Bey’in kabartma resminin ve hâkimiyet sembolü olan ok ve yay işaretlerinin bulunduğu hatıra bir madalyon da basıldı. Gelini alıp Rey’e dönen Tuğrul Bey, bu evlilik yoluyla halifelik kurumu üzerinde, el-Kâim Biemrillah’ın kabullenmekte güçlük çektiği statüsünü pekiştirmiş oldu. ŞEHZÂDE İSYANLARI Yarı göçebe hayat tarzına uygun olarak örgütlenen Bozkırlı Türk Devleti’nin, sık sık taht kavgaları ile sarsılıp hanedân değişikliklerine ve zaafa sebep olan bazı idarî gelenekleri vardı. Bunlardan biri, arkalarında binlerce insan gücünün desteği olan boy beylerinin, boylar birliği esasına göre kurulan devlet nezdindeki temsil güçleri dolayısıyla, mevcut birliği bozup yenisini yapabilecek ağırlığa sahip olmaları idi. Bahsedilen yapının da beslediği ikinci bir mesele ise, hanedanın bütün erkek mensuplarının tahtta hak sahibi oldukları anlayışı idi. Bu iddianın dayanağı ise, daha önce de söz edildiği gibi, Tanrı tarafından yeryüzünü idare etmekle görevlendirilmiş olan Türk kağanına bu lütfun bir işareti olarak verildiği kabul edilen “Kut” anlayışı idi. Tanrı tarafından kağana bahşedilmiş olan bu özel güç kaynağının, kan yoluyla geçtiğine inanıldığı için, kağanın soyundan gelen her erkek fert böyle bir hak iddiasında bulunabilmekteydi. Bu uğurda mücadeleye giren hanedân mensupları, ihtiyaç duydukları askeri ise devleti teşkil eden boylardan sağlamakta idiler. Türk Devleti’nde ölen hükümdarın yerine, büyük veya küçük oğulun geçmesi gibi bazı uygulamalar bulunmasına rağmen, Kut inancı dolayısıyla iyi işleyen bir verâset hukuku oluşmamıştır. Sultan Melikşah dönemine kadar, büyük ölçüde bozkırlı devlet özelliklerini yaşatan Selçuklular da, doğal olarak aynı gelenekleri sürdürdüler. Bununla birlikte çok meşakkatli bir kuruluş serüveni yaşamış olan Selçuklu ailesi, Dandânakân’dan sonra toplanan kurultayda bunun değerinin farkında olarak aralarındaki dayanışmayı bozmamak üzere sözleşmişlerdi. Ancak aynı kurultayda ortaya konulan yapılanma modeli, o gün değilse bile daha sonra emsâl gösterilerek, yeni mücadelelere kapı aralayacak türden bir uygulama idi. Türk Tarihi’nde daha önce örneği olmayan bir şekilde, Çağrı Bey ile Musa Yabgu’ya bugün kesin olarak bilmediğimiz sebeplerden ötürü tanınan hükümranlık hakkı, bir ölçüde bu tür çatışmalara zemin hazırlamıştır. Ancak bu mücadelelerin sebebinin, ülkenin hânedanın ortak malı sayılması dolayısıyla, adetâ toprakların paylaştırılması olduğu şeklindeki yorumlar çok isabetli değildir. Çünkü bu taht kavgalarına katılanların neredeyse tamamı, kendisi için ayrı bir hâkimiyet alanı açmayı değil; doğrudan tahtı ele geçirmeyi hedeemişlerdir. Nitekim içlerinden bunu başarıp tahta geçenlerin hiç birisi ne ülkeyi birileri ile paylaşmış; ne de kendisine karşı bir taht mücadelesi olduğunda “ülke 32 Büyük Selçuklu Tarihi hânedanın ortak malıdır” demeyip böldürmemek için mücadele etmişlerdir. Zira Türk Devleti’nde Mete Han döneminden beri merkeziyetçi bir yapı hedeenmiştir. Siyasî ve idarî bazı zaaarın etkisiyle zaman zaman ülke toprakları ve siyasî iktidar parçalansa da, bölenin meşrû sayılmadığını, bunun olağan dışı bir durum olduğunu unutmamak gerekir. Türk Devletinde hanedân değişikliklerine ve bazen parçalanmaya da sebep olabilen taht kavgalarının sebebi sizce nedir? Türk Tarihinde örneği olmadığı daha önce de ifade edilen, Tuğrul Bey’in saltantı dışında Çağrı Bey ile Musa Yabgu’ya tanınan hakların, yani müstakil olarak hüküm süreceği topraklar ve kendi adına para kestirmek, hutbe okutmak gibi yetkileri hâiz bir idarî yapılanma örneği ile karşılaşmaktayız. Oysa Tuğrul Bey’in maiyetinde kalarak batı yönünde devletin daima önünü açan fetihleri gerçekleştiren Kutalmış ile İbrahim Yinal, benzer imtiyazlardan mahrum kalmışlardı. İbrahim Yinal’ın İsyanları İbrahim Yinal ilk kurultayda başka bazı hanedan mensupları ile birlikte, fetihlerin genişletilmesi göreviyle Tuğrul Bey’in maiyyetinde yer almıştı. Bu çerçevede devletin ilk iki başşehri Nişabur ve Rey dâhil olmak üzere, Irak-ı Acem (Cibâl) bölgesi İbrahim Yinal tarafından fethedilmişti. Ancak Tuğrul Bey bu fetihlerden sonra bu toprakları ona bırakmamıştı. Bir yanda Çağrı Bey, Musa Yabgu ve Kavurt Bey örnekleri varken, İbrahim Yinal ve Kutalmış gibi hanedan üyeleriyle ilgili tutumu, Tuğrul Bey’in hiç olmazsa kendi sahasında kuvvetli bir merkeziyetçi yapı oluşturmak istemesi ile açıklanabilir. Ayrıca her ikisinin de, tahta çok yakın kudretli şahsiyetler oldukları için kontrol altında tutulmak istendiği söylenebilir. İbrahim Yinal bu uygulamadan duyduğu rahatsızlığı, Pasinler (Hasankale) Zaferi dönüşünde açıkça ortaya koydu. Sultan’ın bu büyük zafer için şükran ifadesi olarak kendisine vermek istediği 400.000 dinarı kabul etmeyerek, fetih hakkı olarak toprak istedi. Hemedan ve Cibâl’in diğer şehirlerini hâkimiyetine alma isteği, şüphesiz Tuğrul Bey’in hedeeri ile çatışmakta idi. İbrahim Yinal’in bu şehirleri teslim etmesi yolundaki talebi reddetmesi onu Sultan ile karşı karşıya getirdi. Bu arada kestirdiği iki parada Tuğrul Bey’in adının olmaması bir başkaldırının işareti olmalıdır. Neticede Hemedan önünde meydana gelen savaşta İbrahim Yinal ağabeyisine yenildi (1050). Tuğrul Bey devletin kuruluşunda büyük hizmetleri olan kardeşini aetmekte tereddüt etmedi. Hattâ onu, ikta edeceği yere gitmek veya yanında kalmak konusundaki seçimde serbest bıraktı. İbrahim Yinal güven tazelemek ve daha fazla şüphe çekmemek için sultanın hizmetinde kalmayı yeğledi. Bundan sonra bir dönem artık adı sık geçmeyen İbrahim Yinal, 1055 yılında Bağdad seferi sırasında yeniden Tuğrul Bey’in hizmetinde sahneye çıkar. Bununla birlikte Besâsirî’ye karşı yardıma çağırıldığında ağır davrandığı ve ikta toprağı istediği de bilinmektedir. Tuğrul Bey’in ona, Besâsirî’ye ait Rahbe’yi alırsa kendisine ikta edeceği vaadi İbrahim Yinal hoşnut etmedi. Nitekim Sultan böyle kritik bir zamanda mesele çıkmaması için ona Musul valiliğini verdi. Yine de Tuğrul Bey Bağdad’a döndükten sonra Musul’dan ayrılıp Cibâl’e gitmeye yeltendi. Halife ve Tuğrul Bey’in araya girmesiyle geri döndü. Besâsirî-Fatimî tehlikesine rağmen Musul’dan izinsiz ayrılmaya kalkışması isyan olarak algılanmıştı. Ancak kritik 4 2. Ünite - Tuğrul Bey Zamanı 33 şartlar düşünülerek üzerine gidilmedi ve kalmaya ikna edildi. Bu durum Besâsirî ile Kureyş’in Musul’u kaşatmasına fırsat verdi ve dört ay sonra şehir düştü. Tuğrul Bey sefere çıkarak ikinci defa Musul’u kurtardı. Fakat İbrahim Yinal’ın Fatımî halifesi ve Besâsirî ile bağlantı halinde Cibâl’e gitmekte olduğunu haber alınca takipten vazgeçerek Hemedan’a doğru yola çıktı. İbrahim Yinal ve daha sonra başka Selçuklu şehzâdelerinin de zaman zaman Fatımî ve şiîlerle işbirliği teşebbüslerinin inanç tercihleri ile ilgili olduğuna dair bilgi bulunmamaktadır. Bu durum Selçuklu sultanına ve dolayısıyla onun himayesinde bulunan sünnî halifeye karşı girişilen isyan hareketlerinde, siyasî şantaj ve restleşme aracı olarak kullanılmıştır. Cibâl’e varan İbrahim Yinal, durumunu güçlendirmek için Türkmenler’den asker toplarken, kuvvetlerinin bir kısmını da şiî taarruzuna karşı Irak’ta bırakmış olan Tuğrul Bey, daha az bir kuvvetle ondan önce Hemedan’a ulaştı. Fakat kardeşi Ertaş’ın oğulları Ahmed ile Muhammed’in de desteğini alan İbrahim Yinal, Tuğrul Bey’i Hemedan yakınında yenilgiye uğrattı. İç kaleye çekilen ve dört ay kadar süren muhasara boyunca çok kritik günler geçiren Sultan, Bağdad’a eşi Altuncân Hatun ve veziri Amidülmülk Kündürî’ye ve Çağrı Bey’in oğullarına acil yardım çağrısında bulundu. Başta Hatun ve Çağrı Bey’in oğulları Kavurt, Alp Arslan ve Alp Sungur Yakutî’nin yetişmesi üzerine İbrahim Yinal kuşatmayı kaldırıp savaşarak çekilmek zorunda kaldı. Nihayet Rey şehri önlerinde meydana gelen son savaşı kaybetti ve Alp Arslan tarafından yakalandı. İbrahim Yinal, bir yandan Tuğrul Bey ve saltanatı için arz ettiği ciddi tehlike ve Selçuklular’ın takip ettiği sünnî siyasetin tersine Fatımîler’le işbirliğine girişmesi sebebiyle bu defa aedilmeyip bertaraf edildi. İki yeğeni ile birlikte yay kirişi ile boğdurulmak suretiyle öldürüldü (23 Temmuz 1059). Kutalmış’ın İsyanı Kutalmış hatırlanacağı üzere, Selçuk Bey’in Arslan Yabgu’dan olan torunu idi. Babası Gazneli Mahmut tarafından Kalincâr kalesine hapsedildikten sonra, Yabgulu Oğuzlar’ın aksine Çağrı ve Tuğrul Beyler’e katılmayı tercih etmişti. Devletin kuruluşu ve ilk fetihler sırasında da yaptığı büyük hizmetlerle öne çıktı. O da İbrahim Yinal gibi, doğrudan Sultan’ın maiyyetinde olup, kendine ait bir hâkimiyet alanı yoktu. Kutalmış da Bağdad seferi sırasında Tuğrul Bey’in yanında bulunuyordu. Hattâ 1057 yılı başında Besâsirî’yle girdiği savaşta yenilmiş bu yüzden sultan tarafından tekdir edilmişti. Tuğrul Bey’in bu yüzden Musul seferine çıktığı aynı yıl içerisinde, Kutalmış’ın kardeşi Resûl Tegin Huzistân civarında bir isyana kalkıştı. Ancak bu hareket kolaylıkla bastırıldı. Kutalmış’ın bu olaydan sonra, 1058 yılı başında Bağdad’da Tuğrul Bey adına yapılan törenler sırasında hâlâ onun yanında olduğu tespit edilmektedir. Kaynaklarda fazla bilgi bulunmamakla birlikte, Kutalmış’ın da, kardeşi Resul Tegin’in de 1058 yılı sonunda isyan eden İbrahim Yinal ile işbirliği hâlinde oldukları anlaşılmaktadır. Nitekim Çağrı Bey’in oğulları dışındaki hanedân üyelerinin bir şekilde memnuniyetsizler tarafında yer aldıkları ve zaman içerisinde etkisiz hâle getirildikleri görülecektir. İbrahim Yinal’ın öldürülmesinden sonra da kardeşiyle birlikte mücadeleye devam eden Kutalmış, yenilince (Mayıs 1061) Cibâl’de Girdkûh kalesine sığındı. Kutalmış bu sırada halifenin kızıyla evlenme meselesiyle meşgûl olan Tuğrul Bey’in Humartekin komutasında gönderdiği kuvvetleri bozguna Tanrı vergisi bir lütûf olan kut dolayısıyla, hanedan mensuplarının mukaddes sayılan kanlarının akıtılması yasaktı. Bu yüzden şehzâdeler öldürülürken, hâkimiyet sembolü olan kendi yaylarının kirişi ile boğdurulurlardı. Aynı gelenek Moğollar’da da mevcut idi. Kaynak: Bu konuda daha fazla bilgi için bkz. Fuat Köprülü, “Türk ve Moğol Sülâlelerinde Hanedân Âzasının İdamında Kan Dökme Memnuiyeti”, Türk Hukuk Tarihi Dergisi, I (1944), 1-9 34 Büyük Selçuklu Tarihi uğrattı. Bunun üzerine meseleyi halletmek görevi vezir Amidülmülk Kündürî’ye verildi. İki yıla yakın bir süre kuşatma altında kalan ama teslim de olmayan Kutalmış, sonunda anlaşma istemeye mecbur kaldı (Haziran 1063). Ancak Tuğrul Bey’in ölüm haberi gelince vezir aceleyle Rey’e döndü. Kutalmış bunun üzerine Tuğrul Bey’in yerine tahta geçmek amacıyla mücadeleye devam etti. DİĞER OLAYLAR Burada kısaca Tuğrul Bey’in hâkimiyet alanı dışında, yani Çağrı Bey ve Musa Yabgu’nun idaresinde kalan bölgelerde meydana gelen olaylar sözkonusu edilecektir. Devlet kurulurken Merv’den Nişabur ve Herat sınırına kadar Horasan’ın önemli bir kısmı kendisine verilen Çağrı Bey’in, büyük oğul olmasına rağmen; taht konusunda çok sevdiği ve çocuğu olmayan kardeşi lehine fedakârlıkta bulunduğu söylenebilir. Tuğrul Bey’in yerine kendi oğullarının geçeceği ve kurultayda elde ettiği imtiyazlı konum da bu kabulü kolaylaştırmış olmalıdır. Çağrı Bey’in merkezi Belh şehri olan Toharistan’ı ele geçirmesinden sonraki en önemli faaliyeti, 1043 yılında Tuğrul Bey’le birlikte Harizm’i zabt etmeleridir. Daha sonra Toharistan meliki olan oğlu Alp Arslan ile Ceyhun’u aşıp Tirmiz’i ele geçirince Karahanlılar ile anlaşmazlığı düştüler. Karahanlı Tamgaç İbrahim Han, Halife nezdindeki şikâyetinden bir sonuç alamadı. Çünkü Halife zaten Selçuklular’ın denetimi altında bulunuyordu. Çağrı Bey’in başlıca rakibi Gazneliler idi. Dandânakân’dan sonra bir çırpıda büyük topraklar kaybedilmiş olmasına rağmen; Sultan Mesud’un yerine geçen oğlu Mevdud’un kısa saltanatı zamanında Gazneliler Selçuklular’a karşı oldukları yerde tutunma imkânı elde ettiler. Bundan sonraki Selçuklu-Gazneli savaşları sonuçsuz sınır çatışmalarına dönüştü. 1059 yılında Gazne sultanı İbrahim b. Mesud zamanında, Selçuklular’la Hindikuş Dağları’nı sınır kabul eden ve evlilik yoluyla münasebetleri iyileştiren bir barış anlaşması imzalandı. Çağrı Bey’in Kirman’a tayin edilen oğlu Kara Arslan Kavurt da, günümüze kadar ulaşan paralarından anlaşıldığına göre, babasına tâbi bulunuyordu. 1059 yılında 70 yaşı civarında vefat eden Çağrı Bey’in topraklarının idaresi oğlu Alp Arslan’a intikal etti. Ancak Tuğrul Bey, İbrahim Yinal isyanını bastırdıktan sonra, onun oğulları ile ilgili tayinler yaptı ve Alp Arslan’ı da doğrudan kendisine bağladı. Buradan da Tuğrul Bey’in Dandânakân’dan sonra yapılan merkeziyetçiliğe aykırı bölüşümden ilk fırsatta geri dönmek istediği açıkça anlaşılmaktadır. Çağrı Bey’in münasebette bulunduğu diğer bir isim amcası Musa İnanç Yabgu idi. Kuruluş sürecinde Selçuk Bey’in hayattaki en büyük oğlu olmak bakımından yeğenlerinden daima saygı görmüştü. Kurultayda da Herat merkez olmak üzere Gazneliler’den zabt edeceği toprakların hâkimiyetini ve kendi adına para basma hutbe okutma yetkilerini içeren imtiyazlı bir konum elde etmişti. Nitekim Musa İnanç Yabgu önce Herat’, arkasından Sistân’ı ve Büst’ü ele geçirdi. Oğlu Böri ile yeğeni Ertaş onun tâbileri idiler. Fakat yaşının ilerlemiş olması onun hanedânın diğer mensuplarının, özellikle de Çağrı Bey kolunun baskısına uğramasına sebep oldu. Nitekim 1056 yılında Çağrı Bey’in amcasının toprağı olan Sistân’a girmesi, ancak Tuğrul Bey’in sert müdahalesi ile önlenebilmişti. Hâkimiyet alanı giderek daralmakla birlikte, Tuğrul Bey öldüğünde hayatta olan Yabgu, taht mücadelesine girmekten de geri kalmamıştır. 2. Ünite - Tuğrul Bey Zamanı 35 Tuğrul Bey’in Ölümü Tuğrul Bey, uğrunda yıllarını harcadığı Halife’nin kızı Seyyide Hatun ile evlendikten sonra, onu Bağdad’dan götürmeyeceğine dair söz vermiş olmasına rağmen, gelini de alarak başkenti Rey’e döndü. Daha önce de öldüğü şeklinde dedikodulara sebep olacak kadar hastalıklar geçirmiş olan Tuğrul Bey’in buna rağmen hiçbir ilaç kullanmadığı kaydedilmektedir. Rey’e dönünce, son yıllardaki sürekli yorgunluk ve sıkıntıların da etkisiyle yeniden hastalandı. Sürekli burnu kanayan Sultan, havasının iyi geleceği düşüncesiyle Rey’e bağlı bir köye götürüldü. Ancak ağırlaşınca taht-ı revanla, Rey dışındaki yazlık saraya nakledildi ve 4 Eylül 1063 Cuma günü 70 yaşında iken vefat etti. Hastalığı ağırlaşınca, Çağrı Bey ölümünden sonra evlendiği onun dul hanımından olan yeğeni ve üvey oğlu Süleyman’ı veliaht tayin etti. Geçici olarak saraya defnedilen Tuğrul Bey, Alp Arslan tarafından Rey’de Künbed-i Tuğrul’a nakledildi. Kaynakların üstün vasıarıyla methettiği Tuğrul Bey, gerçekten de milletini bir boy teşkilâtından, belki dedesi Selçuk Bey’in de hayali olan bir imparatorluğa yükseltti. Bundan daha da önemli olarak, soydaşlarının en hayati ihtiyacı olan yeni bir yurdun kapılarını araladı. Tuğrul Bey şüphesiz üstün askerî, siyasî ve insanî vasıarı ve hâlen yaşamakta olan büyük eseri ile tarihe mâl olmuş eşsiz bir şahsiyetti. “Kendime bir saray yapar da yanına Allah’ın evini inşa etmezsem utanırım” diyecek kadar dindar bir insan olan Tuğrul Bey, âlimlere de büyük saygı gösterirdi. 23 yıl süren yorucu saltanatı boyunca Bağdad’da Tuğrul Beg Şehri, başka şehirlerde cami, medrese, saray gibi pek çok eser de inşa etmiştir. 36 Büyük Selçuklu Tarihi Özet Selçuklu Devleti’nin kuruluş dönemindeki idarî yapılanmasının özelliklerini açıklayabilmek, 1040 yılında Gazneliler’e karşı kazandıkları Dandânakân savaşından sonra devlet kuran Selçuklular, Tuğrul Bey’i sultan ilân ettiler. Kurultayda ayrıca diğer hanedân üyelerine de bazı görev ve yetkiler verildi. Ailenin en büyüğü olan Musa İnanç Yabgu ve Çağrı Bey, kendilerine ait topraklarda, kendi adlarına para basıp hutbe okutmak şartıyla, bir nevi bağımsız hüküm sürme yetkisi kazandılar. Kutalmış, İbrahim Yinal, Alp Sungur Yakutî, Resul Tegin ve Hasan gibi önde gelen şehzâdeler ise Tuğrul Bey’in hizmetinde fetihleri genişletmekle görevlendirildiler. Devletin kuruluş döneminde yaşanan başlıca siyasî olayları kavrayabilmek, Bu çerçevede ilk fetihler doğal olarak devletin başkenti Nişabur’dan Orta ve Batı İran’a; Merv’den Harizm ve Maveraünnehir’e doğru olacaktı. Selçuklu yöneticileri öncelikle hisselerine bölgelere yerleştikten sonra fetihlere giriştiler. Çağrı Bey ve Musa Yabgu, öncelikle Gazneliler istikametinde ilerlediler. Horasan’a ilave olarak Toharistan, Sistan ve Kirman alındı. Tuğrul Bey Taberistan’ı aldıktan sonra iki kardeş birlikte, Cend hâkimi Şah-Melik’in ele geçirdiği Harizm’i aldılar. İbrahim Yinal ise mahallî hânedanlar elinde parçalanmış bulunan İran’da başarılı fetihlerde bulundu. Başkent onun fethettiği Rey’e nakledildi. Hemedan ve diğer Irak-ı Acem şehirlerinin fethi ile Selçuklular, Abbasî Halifeliği bölgesine girdiler. Öte taraan Azerbaycân’a kadar yayılan Oğuzlar, Bizans sınırlarına dayandılar. Selçuklu Devleti batı istikametinde İslâm Dünyası ve Bizans olmak üzere iki ayrı hedefe yönelecektir. Devletin kurulması üzerine Ceyhun’u aşıp yurt bulmak ümidiyle Horasan’ı dolduran ve ister istemez islâm ahaliyi incitmekte olan Oğuz göçleri Bizans topraklarına yönlerdirildi. Kutalmış, İbrahim Yinal, Şehzade Hasan gibi ileri gelenler ve Selçuklu sultanın da bizzât öncülük ettiği bir süreç başladı. 1048’deki Hasankale zaferi göçlerin önünü ve Bizansla da ilk diplomatik temasın önünü açtı. 1054 yılında Anadolu’ya sefer yapan Tuğrul Bey, Van Gölü çevresinde fetihlerde bulundu. Selçuklu Devleti’nin İslâm Dünyasında üstlendiği rolü ve Abbasî Halifeliği ile ilişkilerini, siyaset felsefesi açısından açıklayabilmek, Bu arada Abbasî Halifesi el-Kâim Biemrillah, neredeyse yüzyıldır Bağdad’ı baskı ve kontrol altında tutan şiî Büveyhoğulları’na karşı Tuğrul Bey’den yardım istedi. 1055 yılı sonunda Bağdad seferine çıkan Tuğrul Bey, şehre girişinden önce adına hutbe okunup, saygıyla karşılandı. Ancak Büveyhîlerin Türk askerlerinin komutanı Arslan Besâsirî ve şiî halk Selçuklu askerlerine tepki gösterdiler. Bunun üzerine Hüsrev Firuz’u yakalayıp hapseden Tuğrul Bey, Büveyhoğulları hanedanına son verdi. Yaptığı idarî düzenleme ile Bağdad ve diğer halifelik topraklarını doğrudan Selçuklu yönetimine bağlarken, maaş bağladığı Halifeyi de bir nevi memur konumuna getirdi. Daha sonra Fatımîler’den aldığı destekle Selçuklular’a karşı faaliyetlere girişen ve halifeyi esir alan Besâsirî ortadan kaldırıldı. Tuğrul Bey daha sonra, İslâm dünyasında itibar vesilesi olacağı düşüncesiyle, Halife el-Kâim’i zorla ikna ederek kızı ile evlendi. Taht mücadelelerini idare mekanizması bakımından değerlendirebilmek, Tuğrul Bey’in salatanatı döneminde uğraşmak zorunda kaldığı diğer önemeli bir mesele ise bazı hanedan mensuplarının isyanları oldu. Çağrı Bey, Kavurt ve İnanç Yabgu gibi hanedan mensuplarına tanınan imtiyazlara bakarak, İbrahim Yinal ve Kutalmış gibi iki büyük şehzâde isyan ettiler. İbrahim Yinal üçüncü teşebbüsü olduğu ve devleti zora soktuğu için öldürüldü. Ancak iki yıla yakın bir süre isyan hâlinde bulunan Kutalmış, Tuğrul Bey’in ölümü üzerine de taht davasını devam ettirdi. Tuğrul Bey, 1063’te 70 yaşında Rey’de vefat etti. 1 2 3 4 2. Ünite - Tuğrul Bey Zamanı 37 Kendimizi Sınayalım 1. Büyük Selçuklu Devleti aşağıdaki yerlerden hangisinde kurulmuştur? a. Malazgirt b. Kirman c. Anadolu d. Horasan e. Nesâ 2. Selçuklular kuruluş döneminde aşağıdaki bölgelerden hangilerini ele geçirmişlerdir? a. Orta-Batı İran, Kirman-Harizm b. Kirman-Azerbaycân-Irak c. Anadolu-İran, Harizm d. Suriye-Filistin-İran, Kirman e. Taberistan-Iran, Maveraünnehir 3. İlk Selçuklu Bizans savaşı aşağıdaki tarihlerden hangisinde olmuştur? a. 1048 b. 1040 c. 1071 d. 1045 e. 1054 4. Pasinler Savaşı ile ilgili olarak aşağıdaki eşleştirmelerden hangisi doğrudur? a. 1040, Selçuklu-Gazneli b. 1071 Selçuklu-Gazneli c. 1048 Selçuklu-Bizans d. 1054 Selçuklu-Bizans e. 1048 Selçuklu-Büveyhî 5. Tuğrul Bey’in Birinci Bağdad seferinin nedeni aşağıdakilerden hangisidir? a. Bizans’ın Haleb’e saldırması b. Büvehoğulları’nın Mısır’ı işgâli c. Halife’nin Rey’i kuşatması d. İbrahim Yinal’ın isyanı e. Abbasî halifesinin Büveyhoğulları’na karşı yardım istemesi 6. Aşağıdakilerden hangisi Tuğrul Bey’in Bağdad Seferlerinin sonucu değildir? a. Büveyhoğulları’nın yıkılması b. Tuğrul Bey’in Halifenin ortağı ilân edilmesi c. Halifenin dünyevî yetkilerini resmen sultana devretmesi d. Fatımî halifeliğinin sona ermesi e. Halifelik topraklarının Selçuklu idaresine girmesi 7. Arslan Besâsirî ile ilgili aşağıdakilerden hangisi yanlıştır? a. Büveyhîler’in Türk askerlerinin komutanıdır. b. Tuğrul Bey’e bağlılığını bildirmiştir. c. Fatımî halifesinin desteği ile Selçuklularla savaşa girmiştir. d. Abbasî hâlifesini esir almıştır. e. Tuğrul Bey tarafından öldürülmüştür. 8. Şehzâde isyanlarını meşrulaştıran en önemli sebep aşağıdakilerden hangisidir? a. Daha fazla toprak kazanma isteği b. Hükümdarların meliklere uyguladığı baskılar c. Kut anlayışı dolayısıyla şehzâdelerin tahtta hak sahibi oldukları inancı d. Ülke topraklarının bölüşülmüş olması e. Fatımî Halifesinin tahrikleri 9. Çağrı Bey’in mirasının düzenlemesine dair aşağıdaki ifadelerden hangisi doğrudur? a. Toprakları bağımsız bir hükümdar olarak Alp Arslan’a bırakıldı. b. Toprakları Yabgu ve Alp Arslan arasında paylaşıldı. c. Tuğrul Bey’e bağlı olmak şartıyla, yerine Alp Arslan geçti. d. Kavurt Bey babasının ülkesini ele geçirdi. e. Ülkesi Alp Sungur Yakutî’ye verildi. 10. Tuğrul Bey ile ilgili aşağıdakilerden hangisi yanlıştır? a. 1054 yılında Anadolu’ya sefer yapmıştır. b. Bağdad’a yaptığı seferlerle şiîlerin baskısına son vermiştir. c. İsyan eden kardeşi İbrahim Yinal’ı öldürtmüştür. d. 1061 yılında vefat etmiş ve Cend’de gömülmüştür. e. Halifenin kızı ile evlenmiştir. 38 Büyük Selçuklu Tarihi Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Sıra Sizde Yanıt Anahtarı 1. d Yanıtınız yanlış ise “Devletin Mahiyeti ve İlk Fetihler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 2. a Yanıtınız yanlış ise “Devletin Mahiyeti ve İlk Fetihler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 3. d Yanıtınız yanlış ise “Türk Akınları ve Bizans İmparatorluğu ile İlişkiler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 4. c Yanıtınız yanlış ise “Türk Akınları ve Bizans İmparatorluğu ile İlişkiler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 5. e Yanıtınız yanlış ise “Abbasî Halifeliği ile İlişkiler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 6. d Yanıtınız yanlış ise “Abbasî Halifeliği ile İlişkiler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 7. b Yanıtınız yanlış ise “Abbasî Halifeliği ile İlişkiler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 8. c Yanıtınız yanlış ise “Şehzâde İsyanları” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 9. c Yanıtınız yanlış ise “Diğer Olaylar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 10. d Yanıtınız yanlış ise “Tuğrul Bey’in Ölümü” konusunu yeniden gözden geçirin. Sıra Sizde 1 Selçuklular’ın kuruluş aşamasında karşılaştıkları en mühim mesele, onyıllardır birlikte mücadele ettikleri soydaşlarının, devletin babalık vazifesi gereği yerleştirilmesi, iskân edilmesi mecburiyetidir. Sıra Sizde 2 Büyük Selçuklu Devleti’nin Bizans politikasının temelinde öncelikle, Türkmenler’in yurt ihtiyacını karşılamak üzere Anadolu’nun fethi; ikinci olarak da Bizans’ın İslâm Dünyası karşısındaki ilerleyişini durdurmaktır. Sıra Sizde 3 Aslında siyasî bir lider, yani devlet başkanı olan Halife, Büveyhoğulları döneminde bu gücünü önemli ölçüde kaybetmişti. Fakat Tuğrul Bey’in Bağdad seferinden sonra yapılan düzenlemede Bağdad bir Selçuklu vilâyeti hâline gelirken, kuruma saygıda kusur edilmemekle birlikte, halife devletin maaşlı bir memuru durumuna düşmüştü. Sıra Sizde 4 Türk Devletinde iktidar kavgalarına ve parçalanmaya, hanedân değişikliklerine sebep olan en önemli etken Kut anlayışıdır. Hanedan mensubu her erkeğe, hâkimiyet mücadelesine girme şansı veren bu anlayış, hükümdar öldüğünde yerine veliahd tayin etmiş olsa bile, sağlıklı bir veraset kurumunun oluşmasını engellemekteydi. 2. Ünite - Tuğrul Bey Zamanı 39 Yararlanılan Kaynaklar Agacanov Sergey (2006). Selçuklular (Türkçe trc. E.Necef - A.Annaberdiyev), İstanbul. Kafesoğlu İbrahim (1972). Selçuklu Tarihi, İstanbul Köymen M.Altay (1976). Tuğrul Bey ve Zamanı, İstanbul. Köymen M.Altay (1993). Selçuklu Devri Türk Tarihi, Ankara. Turan Osman (2010). Selçuklular Tarihi ve Türk İslâm Medeniyeti, İstanbul. 3 Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Selçuklu Devleti’nin iç meselelerini tanımlayabilecek, Selçuklu Devleti’nde bu dönem yaşanan siyasî ve askerî olayları açıklayabilecek, Devletin yapısı ve işleyişini meydana gelen değişikliklerle birlikte açıklayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksınız. Anahtar Kavramlar • Alp Arslan • Türkmenler • Romanos Diogenes • Karahanlılar • Gürcüler • Fatımîler • Anadolu • Malazgirt • Kavurt Bey • Ermeniler İçindekiler    Büyük Selçuklu Tarihi Alp Arslan Zamanı • ALP ARSLAN’IN TAHTA ÇIKMASI • AZERBAYCÂN VE KAFKASYA SEFERİ • ŞEHZÂDELERİN TAYİNİ VE MELİKŞAH’IN VELİAHT İLAN EDİLMESİ • DEŞT-İ KIPÇAK VE CEND SEFERİ • İKİNCİ KAFKASYA SEFERİ • SURİYE VE ANADOLU SEFERİ • MALAZGİRT ZAFERİ • ALP ARSLAN’IN TÜRKİSTAN SEFERİ VE ÖLÜMÜ BÜYÜK SELÇUKLU TARİHİ ALP ARSLAN’IN TAHTA ÇIKMASI Taht Mücadeleleri Hatırlanacağı üzere Tuğrul Bey, 1063 yılında vefat ettiği zaman kendi çocuğu olmadığından, annesiyle evli bulunduğu Çağrı Bey’in oğlu Süleyman’ı veliaht tayin etmişti. Bu sırada Girdkûh’da Kutalmış’la savaşmakta olan vezir Amidülmülk Kündürî, sultanın vefatını haber alır almaz Rey’e döndü. Süleyman’ı tahta çıkarıp adına hutbe okuttu. Askerin yeni hükümdara itaâtini sağlayabilmek için onlara pek çok ihsanda bulundu. Ancak isyanı henüz bastırılamamış olan Kutalmış başta olmak üzere, büyük amcaları Musa Yabgu ve Çağrı Bey’in diğer oğuları da taht uğrunda mücadeleye hazır idiler. Gerçekten de daha Sultan’ın hastalığı ağırlaşıp öldüğü şayiaları yayıldığı zaman bile, Alp Arslan tahtı ele geçirmek üzere harekete geçmişti. Tuğrul Bey’in hayatta olduğunu öğrenince geri dönmüştü. Vezir Amidülmülk, Süleyman’ın başlıca rakibi olarak Alp Arslan’ı görüyordu. Nitekim Alp Arslan, Toharistan meliki olarak babasının hizmetinde bulunduğu sırada, Karahanlı ve Gazneliler’e karşı kazanılan başarılarda, İbrahim Yinal isyanında büyük hizmetlerde bulunmuştu. Çağrı Bey de, daha sağlığında liyakâti dolayısıyla idareyi fiilî olarak ona bırakmıştı. Vezir Kündürî bu durumun bilincinde olarak Alp Arslan’a, bir elçi ve kendi el yazısıyla bir mektup gönderdi. Mektupta Süleyman’ın saltanatının Tuğrul Bey’in isteği olduğundan buna rıza göstermesi gerektiğini, bu tarafa gelmesi hâlinde kendisine ait olan Horasan ve Harizm’in sahipsiz kalacağını, eğer istiyorsa para gönderebileceğini; aksi takdirde üzerine kuvvet sevk edileceği bildiriliyordu. Bu tehditleri ciddiye almayan Alp Arslan, bu karışıklıklardan yararlanıp isyan eden Huttalân ve Çağaniyân emirleri üzerine sefere çıkarak onları bertaraf etti. Topraklarını da doğrudan Selçuklu idaresine bağladı. Alp Arslan, Kutalmış’ın hareketinden de haberdar olmakla birlikte önce, bu sırada tahtı ele geçirmek için harekete geçen, büyük amcaları İnanç Yabgu’nun üzerine Herat’a yürüdü. Yenilgiye uğratıp teslim aldığı Yabgu’yu, büyük hürmet göstermekle birlikte yerine iade etmeyerek yanında alıkoydu. Böylelikle Alp Arslan daha tahta çıkmadan önce devletin doğudaki topraklarını, asi emirleri ortadan kaldırıp, Yabgu’nun hâkimiyetine son vermek suretiyle merkezi idareye bağlamış oluyordu. Diğer yandan Arslan Yabgu’nun oğlu olmak hasebiyle, kendisini tahtta öncelikli hak sahibi olarak gören Kutalmış, kardeşi Resûl Tegin ve kendilerine bağlı Türkmen Alp Arslan Zamanı Huttelân veya Huttel, Kuzey Horasan’da merkezi Hulbuk olan Vahş ile Ceyhun nehri arasında, Türkmen atları ile meşhur eyaletin; Çağaniyan veya Saganiyân ise, Ceyhun’un Maveraünnehir tarafında, merkezi Tirmiz olan bölgenin adıdır. 42 Büyük Selçuklu Tarihi kuvvetlerince desteklenen 50.000 kişilik ordusuyla, süratle Rey üzerine hareket etti. Vezirin İnanç Bey komutasında üzerine gönderdiği kuvvetleri perişan etti. Bundan sonra payitahta girip saltanatını ilân etti (Kasım 1063). İç kaleye sığınan vezir Amidülmülk, Kutalmış’la ancak Alp Arslan’ın baş edebileceğine kanaât getirerek, ona acil yardım çağrısında bulundu. Vezirden Rey’i terk etmemesini isteyen Alp Arslan, Musa Yabgu meselesini hâlleder etmez Rey’e doğru harekete geçti. Bu sırada Yunus Yinal’ın oğulları Erdem ve Erbasgan Kazvîn’de Alp Arslan adına hutbe okuttular. Kutalmış, Alp Arslan’ın Nişabur’a vardığını öğrenince, iki ordu arasında kalmamak için Rey’den çıkarak ona doğru ilerledi. Kutalmış, Alp Arslan’ın kendisine bu mücadeleden vaz geçmesi için yaptığı çağrıyı, saltanatın babasından dolayı öncelikle kendi hakkı olduğunu söyleyerek geri çevirdi. Bu durumda savaş kaçınılmaz oldu. Damgân civarında Milh vadisinde iki Selçuklu şehzâdesinin orduları karşı karşıya geldi. Kutalmış’ın Alp Arslan’ın ordusunun hareketini zorlaştırmak için bölgeyi bataklığa çevirmesi işe yaramadı. Bugünün kendisi için uğursuz olduğuna inanan Kutalmış’ın savaşı geciktirmesi de mümkün olamadı. Sonunda iki ordu arasında vukû bulan meydan savaşında Kutalmış yenildi ve hayatını kaybetti. Kardeşi, oğulları Süleymanşah ve Mansur esir edildiler. Kutalmış’ın ölümüne ağlayıp üzülen ve yasını tutan Alp Arslan, onu Rey’de Tuğrul Bey’in yanına defnettirdi. Kutalmış’ın bertaraf edilmesine bakan Süleyman ise, ağabeyi Alp Arslan’a direnemeyeceğini anlayarak Şiraz’a çekildi. Vezir zaten Alp Arslan’ın tarafına dönmüş bulunuyordu. Alp Arslan 23 Ocak 1064 tarihinde, başkent Rey’e girip tahta oturdu. Kutalmış olayını göz önüne alarak mücadeleye girmeyen Kavurt Bey de, geri dönerek Kirman’da Alp Arslan adına hutbe okuttu. Vezir Amidülmülk Kündürî, Alp Arslan’ın melik iken de veziri olan Nizamülmülk’ün tahrikleri sonucunda önce azledildi. Ardından taht mücadeleleri sırasında yaptığı harcamalar yüzünden suçlanarak malları müsadere edildi. Bir süre sonra da idam edilmek suretiyle hayatını kaybetti. Selçuklu Devleti’nin idare mekanizması hakkında daha fazla bilgi için bkz. M.Altay Köymen, Selçuklu Devri Türk Tarihi, Ankara 1989 Abbasî Hâlifesi ile İlişkiler Tuğrul Bey’in öldüğü haberi Bağdad’a ulaştığında, Halife’nin veziri yas ilân edip taziyeleri kabul etti. Bununla birlikte el-Kaim Biemrillah, Selçuklular’la yapılmış olan anlaşmayı Tuğrul Bey’in hayatıyla sınırlı sayarak hutbeden onun adını çıkardı. Ayrıca Selçuklu devletine tâbi olan bölge emirlerini, Selçuklu idaresinden kurtulmak konusunda istişare etmek üzere Bağdad’a çağırdı. Halife bununla da yetinmeyerek, Selçuklular’ın Irak umumî valisi (amîd) olan Ebû Said Kainî’ye, Tuğrul Bey öldüğüne göre görevinin sona erdiğini bildirdi. Bunun üzerine Bağdad’da oturmakta olduğu sarayı surlarla tahkim eden amîd, Selçuklu sarayı önünde nevbet çaldırmaya devam ederek, bir süre halifeye karşı direndi. Selçuklu Devleti’nin diğer görevlileri de, kendilerini güvende hissetmedikleri için onun etrafında toplandılar. Halife, Selçuklu idaresinden kurtulmak için, Irak’taki Selçuklu görevlilerini kastederek, din adamlarından müslümanların emirinin iradesine, yani halifeye karşı koyanlarla savaşılması gerektiğine dair bir fetva aldı. Hattâ başlıca görevi vergi toplamak olan amîdi tutuklayıp bu zaman içerisinde topladığı vergileri de geri aldı. Halife’nin Tuğrul Bey’in vefatı üzerine Selçuklu idaresinden kurtulmak, yeniden siyasî güç elde etmek için aldığı başlıca tedbirler nelerdir? Müsadere devlet memurlarının, görevleri sırasında makamlarının gücünü kötüye kullanarak haksız kazanç edindikleri gerekçesiyle, servetlerine el konulmasıdır. Nevbet çaldırmak, hutbe okutmak, para kestirmek gibi önemli saltanat alâmetlerinden biriydi. Bağımsız hükümdarlar günde beş ezan vakti, vasallar ise üç vakit saraylarının kapısında davul (tabl) vurdururlardı, buna nevbet denirdi. 1 3. Ünite - Alp Arslan Zamanı 43 Bununla birlikte Halife, Bağdad’a gelen mahallî emirlerden umduğunu bulamadı. Hattâ Musul emiri Müslim b. Kureyş’in Selçuklu sarayını ve Bağdad’ı istilâ girişimi, ancak diğerlerinin karşı koyması ile önlenebildi (Aralık 1063). Müslim’in bu teşebbüsü, siyasî ve askerî gücü büyük ölçüde zaafa uğramış olan halifeliğin bu tür müdahalelere müsait hale geldiğini gösteriyordu. Yani Musul emiri de tıpkı Selçuklular gibi, Halife’yi kendi denetimi altına almak istiyordu. Nihayet Rey’de tahta oturan Sultan Alp Arslan, adına hutbe okutulması ve para kestirilmesi isteği ile Bağdad’a bir heyet gönderdi. Halife el-Kaim Biemrillah, Müslim’in cüretine bakarak, bu zamana kadar takip ettiği Selçuklu aleyhtarı politikanın aksine, hiç bir itirazda bulunmadan Bağdad camilerinde Alp Arslan adına hutbe okuttu (27 Nisan 1064). Bağdad’da Alp Arslan adına para kestirildi. Halife, Selçuklu elçisi ve devlet erkânının hazır bulunduğu bir toplantıda, siyasî yetkilerini sultana bıraktığı malum anlaşmayı yenilemeye mecbur oldu. Bununla ilgili menşur Sultan Alp Arslan’a gönderildi. Halife ayrıca hilatlar ve başka saltanat alâmetleri ile birlikte Alp Arslan’a kuşandırılmak üzere bir kılıç gönderdi. Sultan da çok değerli hediyelerle halifeye mukabelede bulundu. Sultan Alp Arslan tahta oturur oturmaz, amcası Tuğrul Bey’in son günlerinde evlenip Rey’e getirdiği halifenin kızı Seyyide Hatun’u da bu elçilik heyetiyle birlikte Bağdad’a babasına gönderdi. Selçuklu Devleti ile Abbâsî Halifeliği ilişkileri, Alp Arslan zamanında devletin sarsılmaz kudreti ile orantılı olarak, problemsiz bir şekilde yürütüldü. Alp Arslan kızını, ölümünden kısa bir süre önce, halifenin torunu ve veliahdı ile evlendirerek (Haziran1072) halifelik kurumuyla bağlarını güçlendirmeye çalışmıştır. AZERBAYCÂN VE KAFKASYA SEFERİ Alp Arslan böylece devlet otoritesini, taht davacılarına ve Halife’ye karşı tartışmasız bir şekilde hâkim kıldı. Sonra da amcası zamanında olduğu gibi, batı yönünde genişleme siyaseti takip ederek, ilk olarak Rum gazasına çıktı. 1064 Şubat’ında Rey’den çıkıp Azerbaycan’a ulaşan Selçuklu ordusu, Tuğtegin adlı bir beyin kalabalık bir Türkmen topluluğu ile hizmetine girmesiyle daha da güçlendi. Uzun zamandır bu bölgede akınlarda bulunan Tuğtegin, tecrübeleri doğrultusunda Sultan’a tavsiylerde bulundu. Gürcüler’i arkada bırakarak Anadolu’ya gaza etmenin tehlikeli olacağına ikna ettiği Alp Arslan’a, kılavuzluk etme görevini üstlendi. Sultan ordusunun bir kısmını veziri Nizamülmülk ve oğlu Melikşâh idaresinde Nahcivan’da bıraktıktan sonra Gürcistan’a girdi. Tiflis-Çoruh arasında Şavşat’a kadar pek çok kaleyi fethetti. Gürcü kralı IV. Bagrat, Selçuklu ordusunun bu ilerleyişi karşısında canını güçlükle kurtardı. Lori bölgesi Ermeni prensi, Alp Arslan’a kızını vermek suretiyle onun dostluğunu kazandı. Bağlılığını bildirdikten sonra Sultan’ın izniyle ülkesine döndü. Selçuklu ordusu harekâta devamla Ardahan’ın kuzeydoğusunda bulunan Ahalkelek’i fethetti. Bu arada Melikşah ve Nizamülmülk de, Aras Nehri boyunca ilerleyerek önce Anberd’i, arkasından Sürmeli’yi fethettiler. Henüz 12 yaşı civarında bulunan Melikşah komutasında ilerleyen Selçuklu ordusu, Meryem-nişîn kalesini kuşattı. Burası sağlam surları ve göl kıyısında (Gökçe Göl) bulunması dolayısıyla çok muhkem bir kale idi. Nizamülmülk gemiler ve kayıklar yaptırarak kuşatmayı şiddetlendirdi. Selçuklu askerleri yanaştırılan merdivenlerle surlara tırmandılar. Selçuklu ordusu çok kayıp vermesine rağmen sonunda, bir rivayete göre, gece meydana gelen depremde yıkılan doğu surlarından şehre girmeye muvaffak oldu. 44 Büyük Selçuklu Tarihi Bundan sonra Selçuklu ordusu birleşerek Sepidşehr ve Lal (Allaverdi) şehirlerini çok şiddetli savaşlarla ele geçirdi. Gürcü meliki Gurgen sultana elçi yollayarak anlaşma istedi. İsteği kabul edilerek Selçuklu Devleti’ne bağlandı. Ani’nin Fethi Selçuklu ordusu yoluna devamla Kars-Ani bölgesinden Anadolu’ya girdi. Alp Arslan bu güzergâh üzerinde bulunan iki kale ahalisinin müslümanlığı kabul etmesinden sonra, Ani önüne gelerek şehri kuşattı. Vezir Nizamülmülk buradan Halife’ye bir fetihnâme göndererek, Sultan’ın bu zamana kadarki başarılarını sayıp Bizans ucundaki Ani’nin kuşatıldığını bildirdi. Ani, Bizans İmparatorluğu’nun Ermeniler’i iç bölgelere tehcir politikası çerçevesinde, Bizans tarafından ilhâk edilmiş olup Bizanslı bir vali ve garnizon komutanı tarafından korunuyordu. Son derece müstahkem bir şehir olan Ani üç taraftan Arpaçay Nehri, diğer taraftan ise her birinin üzerinde kaleler bulunan dağlarla çevrili idi. Bu dağlık taraf ayrıca Arpaçay’dan bağlanan sularla doldurulmuş bir hendekle de tahkim edilmişti. Sultan Alp Arslan şehrin karşısında ordugâhını kurunca, ekinlerin ve su kanallarının korunması ile görevli Bizans askerleri onları bölgeden çıkarmak istediler. Ancak savaşmaya cesaret edemeyerek çekildiler. Bundan sonra şiddetli bir muhasara başladı. Şehrin nisbeten alçak bir kesimine yanaştırılan ahşap bir burçtan mancınık ve okçularla hücûm edilmesine rağmen başlangıçta bir gelişme kaydedilemedi. Hattâ geri çekilmek bile düşünülürken, Ani’nin savunmasından sorumlu komutanların iç kaleye çekilmesi ahâlinin direncini kırdı. Yeniden saldırıya geçen Selçuklu ordusu saman ve toprak çuvallarıyla hendeği doldurmak suretiyle Ani’ye girdi. Onbinlerce insanın toplanmış olduğu ifade edilen şehirde pek çok esir ve ganimet alındı (16 Ağustos 1064). İç kale de çetin bir direniş göstermekle birlikte müdafiler, Sultan’ın bizzât kumanda ettiği saldırılar sonucunda, çaresiz cizye ödemeyi kabul ederek teslim oldular. O çağda çok sayıda kilisesi ile meşhur olan Ani’nin fethi İslâm Dünyası’nda büyük bir sevinç yarattı. Halife bu vesile ile tebrik mektubu gönderdiği Alp Arslan’a Ebûlfeth (Fethin babası) unvanı verdi. Alp Arslan şehri Şeddadî emiri Menuçehr’in idaresine bıraktı. Ani’nin savunma, imar ve inşası için gerekli tedbirleri aldı; camiler inşa ettirdi. 20 Ağustos Cuma günü, Fethiye adıyla camiye çevrilen katedralde Cuma namazını kılan Sultan, ertesi gün buradan ayrılarak 40 km. kadar batıda bulunan Kars önlerine geldi. Şehrin hâkimi Ermeni prensi Gagik, Sultan’ın isteği üzerine huzuruna çıktı. Siyah elbiseler içerisinde gelen Gagik, “Tuğrul Bey öldüğünden beri yas tutmakta olduğunu” beyan ederek Alp Arslan’ın gönlünü kazandı. Sultan kendisine bağlılık bildiren Ermeni prensi Kars’a geri gönderdi. Ancak Ani örneğine bakarak gelecek endişesine düşen Gagik, kısa bir süre sonra Kars’ı Kayseri çevresinde bazı yerler karşılığında, Bizans İmparatorluğu’na terk etti. Ani hakkında daha fazla bilgi için bkz. M.Fahrettin Kırzıoğlu, Anı Şehri Tarihi (1018-1236), Ankara 1982 ŞEHZÂDELERİN TAYİNİ VE MELİKŞAH’IN VELİAHT İLÂN EDİLMESİ Aslında Kafkasya ve Anadolu’da başarılı bir sefer yürütmekte olan Alp Arslan, Kirman meliki olan kardeşi Kavurt’un isyan ettiği haberini aldı. Bunun üzerine aceleyle Kars’tan ayrılmak zorunda kaldı. Gerçekten de amcazâdesi Erbasgan ile işbirliği yapan Kavurt, Alp Arslan’a bağlı Şebânkâre emiri Fazlûya’yı mağlup edip Cizye, İslâm devletlerinde müslüman olmayan ahâliden alınan baş vergisine denir. 3. Ünite - Alp Arslan Zamanı 45 Şiraz’ı işgâl etti. Sultan bunun üzerine süratle Kirman üzerine yürüdü. Kavurt Bey’in sığındığı kaleden çıkarak af dilemesi üzerine mesele çözülmüş oldu. Buradan Merv’e gelen Alp Arslan, komşu hükümdar ve emirlerin de hazır bulunduğu muhteşem bir düğün töreni ile bazı çocuklarını evlendirdi (Eylül 1065). Arslanşah’ı Gazne sultanı İbrahim’in kızı ve kendi kızını da İbrahim’in oğlu ile evlendirdi. Ayrıca Alp Arslan’ın daha melik olduğu dönemde Karahanlı İbrahim Tamgaç Han’la yaptığı anlaşmaya göre, oğlu Melikşah’ı Han’ın kızı Terken Hatun ile kendi kızını da yine Han’ın oğlu Şemsülmülk Nasr ile evlendirdi. Sözkonusu evlilikler diplomatik bakımdan çok önemli idi. Bu düğünler vesilesi ile Merv şehri de baştanbaşa donatılmıştı. Sultan Alp Arslan bu merasimden sonra, yine görkemli bir törenle oğlu Melikşah’ı veliaht tayin etti. Veliahtının atının dizginini bizzât tutan Alp Arslan onu mücevherlerle işlenmiş altın bir tahta oturttu. Orada hazır bulunan herkesten ona itaat konusunda yeminle söz aldı. Sultan daha sonra oğlunun veliahtlığını Halife’ye de onaylattı. Melikşah’ın adının kendisinden sonra hutbelerde okunmasını emretti. Alp Arslan daha sonra bazı oğulları ile hanedan mensuplarını ülkenin çeşitli yerlerine tayin etti. Daha önce Herat’ı elinden alıp özel statüsüne son verdiği büyük amcaları İnanç Yabgu’yu Mazenderân’a, tahttan indirdiği kardeşi Süleyman’ı Belh’e, oğullarından İlyas’ı Çağanıyan’a, Arslan Argun’u Harizm’e, Arslanşah’ı Merv’e, Ertaş (İbrahim Yinal’ın kardeşi)’ın oğlu Mesud ve Mevdud’u da Bagşur ve İsfizar’a tayin etti. Bu hanedan mensupları, kuruluş sırasında Çağrı Bey’e, İnanç Yabgu’ya, hattâ Kavurt’a tanınan yetkilere sahip olmadıkları için, merkeziyetçiliğe aykırı bir durum yoktu. Bu görevlendirmeler yönetimde sorumluluk paylaşımı (ülüş) geleneği çerçevesinde yapılmış olup, böylece meliklerin idarî tecrübe kazanması amaçlanıyordu. Şehzâdelerin çıkardığı isyanları, ülkenin hanedanın ortak malı sayıldığı için bir nevi pay almaya yönelik girişimler olarak görmek doğru değildir. Çünkü bunlar küçük bir alanda bağımsızlık kazanmayı değil, Selçuklu Devleti tahtını ele geçirmeyi hedeflemişlerdir. Alp Arslan’ın şehzâdeleri ülkenin çeşitli yerlerini idare etmekle görevlendirmesini mahiyeti bakımından değerlendiriniz. DEŞT-İ KIPÇAK VE CEND SEFERİ Sultan Alp Arslan bu merasim ve düzenlemeleri yaptıktan sonra, 1065 yılı sonunda büyük bir ordu ile Ceyhun Nehri’ni geçip, Aral Gölü ve Hazar Denizi sahilinden dolaşarak Oğuzlar’ın yurtlarından olan Mankışlağ’a girdi. Bu seferin amacı gayrı müslim Türkler’le işbirliği ederek ticaret yollarının güvenliğini bozan Kıpçak ve Türkmenler’i cezalandırmaktı. Bu havalinin İdil bölgesi ile bağlantılı canlı bir ticaret hayatı vardı. Bu akışın bozulması doğal olarak Selçuklu Devleti’nin ekonomisini de olumsuz şekilde etkilemekte idi. Sultan Alp Arslan, Kıpçak reisini mağlup edip itaât altına aldı. Buradan Aral’ın kuzeyine ve sonra doğusuna yöneldi. Bu bölgelerde yaşayan göçebeleri de kendisine bağladıktan sonra ata yurdu Cend’e vardı. Muhtemelen Kıpçaklar’dan olan Cend emiri Alp Arslan’ı hediyelerle karşılayarak hürmet gösterdi, ona bağlılığını bildirdi. Alp Arslan büyük dedesi Selçuk Bey’in Cend’de bulunan mezarını da büyük bir saygıyla ziyaret etti. Artık Selçuklular’ın bir uç şehri olan Cend’in hâkimiyetini oğlu Melikşah’a verdi. Böylece Selçuklular’a bağlı olan Harizm’in doğu ve batısındaki yerler de topraklarına katılmış oldu. Bu seferle bölgenin ve ticaret yollarının güvenliğini sağlayan Sultan Harizm’e, oradan da Merv’e döndü. Terken, bu Hatun’un özel ismi olmayıp, Karahanlı melikelerine verilen Türkçe bir unvandır. Selçuklu hükümdarlarıyla evlenen başka Karahanlı prensesleri de bulunmakla birlikte, Melikşah’ın hanımı olan Terken Hatun meşhur olmuştur. 2 46 Büyük Selçuklu Tarihi 1067 yılında bir kez daha Kavurt Bey’in isyanıyla karşılaşan Alp Arslan yeniden Kirman’a yürüdü. Kavurt Bey, Melikşah’ın veliahtlığını kabul etmediği için onun adını hutbeden çıkarmıştı. Sultan Alp Arslan’ın Atabeg Çavlı komutasında gönderdiği öncü kuvvetleri, Kavurt Bey’in Erbasgan idaresindeki ordusunu yendi. Kavurt bunun üzerine Ciruft kalesine sığınıp bir kere daha af istedi. Kirman’ı, kendisine bağlı kalması şartıyla kardeşine bırakan Alp Arslan, buradan ikinci Kafkasya seferine çıktı. Kara Arslan Kavurt Bey daha Tuğrul Bey’in ölümünden sonra tahtı ele geçirmek isteği ile İsfahân’a yürümüş, ancak Alp Arslan’ın duruma hâkim olduğunu görerek Kirman’a dönmüştü. Ancak daha sonra 1065’te Sultan’ın Ani seferinde, şimdi de Deşt-i Kıpçak’ta olmasından yararlanarak isyan eden (1067) Kavurt Bey, her defasında özür dileyip affedilmesine rağmen, bu da onun son isyanı olmadı. 1069 yılında, Kuhistan sahibi Fazlûya ile ittifak hâlinde isyan edince, Sultan bizzât Kirman’a yürüdü. Fazlûya Nizamülmülk tarafından mağlup edilince, Kavurt da affedilmesini istedi. Ancak Alp Arslan’ın askerlerine vaadlerde bulunarak, uygun zamanda saldırmayı plânladığı öğrenildi. Kavurt’la işbirliği yapanlardan tesbit edilenler öldürüldü. Ancak olayın boyutları tahmin edilenin üzerinde olunca Sultan geri çekilmeye karar verdi. Sonra Kavurt’un oğlu Sultanşah’ı, bir ordu ile babasına karşı gönderdi. Fakat onun yenilgiye uğraması ve Alp Arslan’ın Batı seferine çıkması üzerine mesele sürüncemede kaldı. İKİNCİ KAFKASYA SEFERİ Yakındoğu Türklüğü’nün belkemiğini oluşturan Müslüman Oğuzlar’ın Hazar Denizi’nin güneyinden göçüne paralel olarak, gayrı müslim soydaşları da, kuzeyden göç ediyorlardı. Peçenek, Oğuz ve Kıpçak boylarının kalabalık kitleler hâlinde gelişi, Kafkaslar ve Karadeniz’in kuzeyinde, Balkanlar’da çalkantılara yol açmakta idi. Nitekim bu yüzden Kafkaslar’dan güneye inen Kumuk ve Alanlar’la Hazarlar’ın kalıntıları Azerbaycân’da büyük sarsıntı yarattılar. Buralarda Selçuklular’a bağlı olarak hüküm süren Şeddadî ve Şirvanşahlar gibi emirlikler onlara karşı koyamadılar. Bu yüzden Gürcü/Abhaz meliki Bagrat, Şeki’yi istilâ edip Berdaa’ya kadar ilerledi. Anadolu’ya giden göç yollarının kesilmesi gibi olumusuz bir sonuç da doğuracak olan bu durum, Alp Arslan’ı yeni bir batı seferine mecbur etti. Sultan 1067 yılı Kasım ayında Arrân’a gelince Şirvanşah ve Şeddadî emiri huzuruna çıktılar. Selçuklu ordusu Aras’ı geçerek Gürcistan’a girdi. Şeki’yi geri aldı. Bagrat’ın Şeki’ye tayin etmiş olduğu Agsartan adlı vali, değerli hediyelerle Sultan’ın huzuruna çıkıp bağlılığını bildirdi ve onun eliyle müslüman olmayı istedi. Gürcü kralı savaşmaya cesaret edemeyerek kaçtı. Selçuklu ordusu güneş ışığının sızmadığı ormanlarda ancak neft makinaları ile çıkarılan yangınlarla açılan yollardan ilerleyebiliyordu. Gürcistan’ın merkezi olan Kartli bölgesine giren Alp Arslan birçok şehir ve kaleyi ele geçirdi. Çok şiddetli geçen kıştan muzdarip olan Selçuklu ordusu bir müddet Kars’ta kaldıktan sonra Tiflis’e geldi. Şehri zapt eden Sultan, burada bir cami yapılmasını emretti. Bagrat bunun üzerine Alp Arslan’a elçiler göndererek yıllık vergi ödemek kaydıyla tâbiyet arz etti. Kızını Selçuklu sultanı ile evlendirdi. Alp Arslan Rustov ve Tiflis’in idaresini Şeddadî emiri Fazlûn’a bırakarak Horasan’a döndü. Selçuklu ordusunun ayrılmasından sonra Kafkasya’da, aslında Selçuklu Devleti’ne karşı isyan mahiyeti taşımayan bazı karışıklıklar çıktı. Bu havalideki fetihleri dolayısıyla bölgeyi iyi tanıyan Emir Savtegin’in buraya gönderilmesi üzerine karışıklıklar giderildi. 3. Ünite - Alp Arslan Zamanı 47 SURİYE VE ANADOLU SEFERİ Alp Arslan’a Kadar Anadolu Akınları Selçuklu Devleti’nin kuruluşunda büyük emek ve zahmetler çekmiş olan Türkmenler, hâlâ bir yurt bulmak zorunluluğu ile göçmeye devam etmekte idiler. Bilindiği gibi bu göçler, devlet politikası olarak Selçuklu sultanları ve hanedan üyelerinin de rehberliğinde Anadolu’ya yönlendirilmekte idi. Nitekim Sultan Alp Arslan da 1064 ve 1067 yıllarında, Kafkasya ve Azerbaycan seferleri ile Türkmenler’in Anadolu’ya uzanan yollarının güvenliğini sağlamış bulunuyordu. Ani-Kars bölgesini fethederek, yine bu sürece katkıda bulunmuştu. Bununla birlikte Selçuklu sultanlarının, herhangi bir sebeple doğuda meşgûl oldukları zamanlarda da fetihler durmuyor, Türkmen kumandanlar öncülüğünde doğal seyri içerisinde ilerliyordu. Nitekim bu çerçevede fetihleri yürüten meşhur Sâlâr-ı Horasan, Gümüştegin, Afşin, Ahmedşah ve Artuk gibi komutanlar, Selçuklular’a tâbi küçük müslüman emirliklerin topraklarını üs olarak kullanıp, güney ve iç Anadolu’ya kadar akınlar düzenlemekte idiler. Ancak bu akınların başlıca amacı, savaşın en doğal kazancı olmakla birlikte, yalnızca ganimet elde etmek değildi. Sözkonusu akınların stratejisi iyi incelendiğinde bu savaşların temel hedefinin askerî sefer yollarını ele geçirmek, güçlü Bizans kalelerinin savunmasını zayıflatmak ve mümkün olduğunca az kayıpla işi bitirmek olduğu anlaşılmaktadır. Ancak bütün bunlara rağmen, özellikle Selçuklu sultanlarının himayesinde olmayan akınlar, zaman zaman Bizans kuvvetleri tarafından durdurulabiliyordu. Anadolu’nun sarp fizikî coğrafyası, çok iyi tahkim edilmiş kale ve şehirlerine uygun kuşatma araçlarından ve donanımdan yoksun olan Türkmenler bazen başarısız oluyorlardı. Düşman tarafından takip edildiklerinde de, gidebildikleri son yere, Azerbaycan’a kadar çekilmek zorunda kalıyorlardı. Fakat bu faaliyetleriyle her hâlükârda Anadolu’nun fethini kolaylaştıracak zemini de hazırlıyorlardı. Öyle ki Anadolu fetihleri 1067 yılında Kayseri’ye kadar genişlemişti. Hattâ Diogenes’in faal siyasetine rağmen, Sultan Alp Arslan’ın önünden kaçan akrabası Erbasgan’ı yakalamakla görevlendirilen Afşin Bey, bu takip sırasında rahatlıkla Sakarya’yı aşıp Marmara kıyılarına ulaşabilmişti (1070). Diogenes’in Malazgirt’e Kadarki Faaliyetleri Bizans İmparatorluğu da pek tabiî, giderek büyümekte olan Türk tehlikesinin farkında idi. Bununla birlikte İstanbul’da yaşanan taht ve nüfuz mücadeleleri devleti zaafa uğratmış bulunuyordu. Bu durum Türk istilâsına zamanında müdahalede bulunmayı engelliyordu. Eyaletlerdeki askerî kuvvetler oldukça güç kaybetmişti. İmparator Konstantinos IX. Dukas’ın yetişkin bir varis bırakmadan ölümü üzerine karısı Eudokia, Romanos Diogenes adlı komutan ile evlenerek onun tahta geçmesini sağladı. Artık yeni imparatorun yegâne hedefi Türk tehlikesini bertaraf etmekti. Bu maksatla derhâl harekete geçti. 1068 baharında Bulgaristan ve Makedonya askerleri ile Uzlar (gayrı müslim Oğuzlar) ve Franklar gibi muhtelif unsurlardan devşirilmiş ücretli ordusuyla yola çıktı. Türkmenler’in Niksar’ı ele geçirdiklerini öğrenince güzergâhını değiştirip, Kayseri üzerinden Sivas’a geldi. Divriği civarında karşılaşıp savaşa girdiği bir Türk birliğini yenip çekilmeye mecbur etti. Sonra asıl hedefine doğru güneye döndü ve Suriye’ye vardı. Halep yakınındaki Menbic’i ele geçirip ahalisini esir ve katletti (Kasım 1068). Artah ve Azaz kalelerini de zapt edip, aynı şekilde yağmaladı. Diogenes’in asıl hedefi Suriye’nin kapısı durumundaki Haleb’i 48 Büyük Selçuklu Tarihi ele geçirmekti. Bununla birlikte ordusunun açlıkla karşı karşıya kalması onu dönmeye mecbur etti. Fakat dönerken Türkler’in bu bölgeden Anadolu’ya girişini engeleyecek bir savunma tedbiri olarak, Menbic’i tahkim etti. Ancak o daha Orta Anadolu’ya varmadan Türkmen komutanı Afşin, Sakarya havzasına kadar girip Amorium’u zabt etti, pek çok esir ve ganimet ele geçirdi. Bütün bu olanlar karşısında çaresiz kalan İmparator, ordusunu Türkler’e karşı savaşmak üzere Anadolu’da dağıtarak İstanbul’a döndü. Hız kesmeyen Türk akınlarına karşı, ertesi yıl tekrar sefere çıkan İmparator Diogenes’in şimdiki hedefi ise Türk akınlarının üssü olan Ahlat’tı. Diogenes, Kayseri-Sivas üzerinden Palu’ya kadar geldi. Ancak Türk akıncılarının Konya’ya girmeleri ve Malatya bölgesini korumakla görevli Ermeni Philaretos’un yenilip kaçması üzerine İstanbul’a dönmek zorunda kaldı. İmparator’un 1070 yılında bir kere daha sefere çıkma girişimi ise muhalifleri tarafından engellendi. Bunun üzerine Türkler’e karşı Malatya’ya Philaretos, Sivas’a da Manuel Komnenos komutasında iki ordu gönderdi. Alp Arslan’ın amcasının oğlu olup Kavurt Bey’in isyanına destek veren ve yenildikten sonra kaçan Erbasgan, Yabgulu Türkmenler’i ile Kafkasya bölgesinde faaliyetlerde bulunuyordu. Alp Arslan’ın bu tarafa yönelmesi üzerine, onun önünden çekilerek süratle Anadolu’ya girdi. Sultan tarafından kendisini takiple görevlendirilen Afşin’in önünden kaçarken, Sivas yakınında karşılaşıp savaşmak zorunda kaldığı Manuel Komnenos’u esir aldı. Fakat İstanbul’a gitmek niyetinde olduğunu anlatıp esirleri serbest bırakınca bütün maiyyeti ve Manuel ile birlikte İstanbul’a giden Erbasgan Diogenes tarafından çok iyi karşılandı. Onu takip ederek hiç bir engelle karşılaşmadan Marmara kıyılarına ulaşan Afşin, İmparator’u Erbasan’ı iade etmemesi durumunda, mevcut anlaşmayı bozarak ülkesini yağmalamakla tehdit etti. Nitekim İmparatordan red cevabı alan Afşin, Honaz’a kadar akınlarda bulundu. Çok miktarda ganimetlerle birlikte dönerken ağır kış şartları sebebiyle kayıplara uğradı. Yine de Türk akınlarının üssü olan Ahlat’a döndü. Erbasgan meselesini ve Bizans’a karşı başarılarını, bu sırada Suriye seferinden dönmekte olan Alp Arslan’a bir mektupla rapor etti. Alp Arslan’ın Suriye Seferi Bizans İmparatorluğu’nun ticarî çıkarları dolayısıyla, Fatımî Halifeliği ile yakın ilişkileri bulunmaktaydı. Hatırlanacağı üzere, Tuğrul Bey zamanında yapılan anlaşma ile, İstanbul’daki camide Fatımî halifesi yerine Abbasî halifesi adına hutbe okutulması kabul edilmişti. Bu durum Fatımîler’le Bizans arasında kısa süreli biri soğukluğa sebep olsa da, ilişkiler zaman içerisinde tabii seyrine girmiş bulunuyordu. Fatımîler’in Bizans ile ittifakları, takip ettikleri dinî siyaset ve sünnî islâm dünyası için tehdit oluşturmaları Alp Arslan’ın dikkatini bu yöne çekiyordu. Bu arada Fatımî Devleti’ndeki iç karışıklıklar, dönemin en büyük gücü olan Selçuklu Devleti’nde yankı buldu. Fatımî veziri Ebû Cafer b. Hamdân, Alp Arslan’ı anlaşmazlık hâlinde bulunduğu ordu komutanı Bedrülcemâli’ye karşı Mısır’a davet etti (1070). Fatımîler’e tâbi olan Halep emiri de, sefere çıkması durumunda Sultan’a yardım vaadinde bulunuyordu. Mısır seferine karar veren Sultan, hem Diogenes’le birlikte Türkler’e karşı saldırıya geçen Bizans’a gözdağı vermek; hem de Suriye istikametinde ilerlerken arkasında pürüz bırakmamak düşüncesiyle Anadolu’ya geldi (Temmuz 1070). Van Gölü’nün kuzeyinden Malazgirt önlerine geldi. Önce Malazgirt’i, sonra Tuğrul Bey’in 1054’de aldığı, fakat düştüğü anlaşılan Erciş kalelerini kolaylıkla ele geçirdi. Oradan güneye 3. Ünite - Alp Arslan Zamanı 49 dönerek Mervanî emirinin idaresindeki Amid (Diyarbakır)’e geldi. İtaâtsiz tutumu sebebiyle cezalandırmak istediği Emir Nizameddin’in yerine kardeşini atamaya karar verdi. Ancak emirin af dilemesi ve pek çok hediyeler sunması üzerine yoluna devam etti. Siverek ve Tulhum kalelerini aldıktan sonra Ekim 1070’de, Urfa’yı kuşatma altına aldı. Dönemin büyük şehirlerinden olan Urfa, surları dolayısıyla çok iyi korunuyor; Bulgar Basil adlı bir komutan tarafından müdafaa ediliyordu. Alp Arslan, bu sefere destek sözü vermiş olan Halep Mirdasî emiri Mahmud’u da yardıma çağırdı ise de gelmedi. Daha fazla zaman kaybetmek istemeyen Alp Arslan, iki ay kadar süren Urfa kuşatmasını 50.000 dinar haraç ödeme teklifini kabul ederek kaldırdı. Alp Arslan bundan sonra Fırat Nehri’ni geçerek (20 Ocak 1071) Halep yakınlarına geldi. Şehrin hâkimi Mirdasî emiri Mahmud, Fatımîlerle olan ilişkilerinin etkisiyle itaâtsizlik gösteriyordu. Alp Arslan bunun üzerine şehre zarar vermek istemediği halde Halep’i kuşatmaya karar verdi (Nisan 1071). Ancak Diogenes’in Suriye seferinde de görüldüğü gibi, Bizans’ın da hedefinde olan bu uç şehrini kılıç zoruyla almayı ve İslâm hududunu zayıflatmayı uygun bulmadı. Bir ay kadar süren kuşatma sonunda annesi ile birlikte Alp Arslan’ın huzuruna çıkıp af isteyen Mahmud Abbâsî Halifeliği’ne ve Selçuklu Devleti’ne bağlılık şartıyla görevine iade edildi.

Diogenes Yeniden Anadolu’da Sultan Alp Arslan Haleb’den Mısır’a gitmeye hazırlandığı sırada gelen Bizans elçisi, İmparator’un Ahlat, Erciş, Malazgirt ve Menbic kalelerinin iade edilmesini istediğini, aksi taktirde büyük bir orduyla geleceğini bildiriyordu. Diogenes’in sefere çıkmak yerine elçi göndermesini, onun zayıflığına yoran Alp Arslan, elçiye sert bir üslûpla olumsuz cevap verdi. Ancak 13 Mart’ta İstanbul’dan hareket eden İmparator’un büyük bir ordu ile Erzurum’a doğru ilerlemekte olduğu haberi kendisine ulaşınca telaşla dönüş yoluna girdi. Kuvvetlerinin bir kısmını, Fatımîler’e karşı Suriye’de bırakıp Fırat’ı geçti. Selçuklu ordusu nehri geçerken hayvanlarının bir kısmı telef olduğu gibi, işin aciliyeti dolayısıyla hareket kaabiliyeti zayıf birlikler de terhis edilince mevcudu bir hayli azalmış oldu. Dikkat edilecek olursa Sultan Alp Arslan’ın Haleb’i kuşatması ve İmparator’un büyük bir ordu ile İstanbul’dan yola çıkması aynı günlere rastlamaktadır. Oysa artık bir imparatorluk hâline gelmiş olan Selçuklu Devleti’nin bu seferden, daha hazırlık aşamasında haberdar olması gerekirdi. Vezir Nizamülmülk’ün Siyasetnâme adlı eserinde naklettiği bilgi, devletin gizli haber alma, bilgi toplama konusundaki eksikliğini açıkça ortaya koymaktadır. Buna göre Alp Arslan’a istihbarât teşkilâtı kurulması teklif edildiğinde “Dostlarımı düşman, düşmanlarımı dost gösterirler” endişesi ile reddetmişti. Selçuklu ordusunun Suriye’den telaşla dönüşüne şahit olan Bizans elçisi, durumu İmparatora bildirdi. Hattâ Alp Arslan’ın takviye kuvvetler toplamak üzere Urfa’dan Musul’a gitmesi de, İmparator’dan korkup İran’a kaçtığı şeklinde rapor edildi. Diogenes’e gelince Balkan ve Anadolu vilâyetlerinden, Ermeni, Slav, Bulgar, Gürcü, Alman, Frank, Peçenek, Uz ve Kıpçak gibi çeşitli milletlerden topladığı ordusuyla Anadolu’ya girmiş bulunuyordu. Bizans ordusunun ağırlıkları 3.000 araba ile çekilirken, 1.200 kişinin kullandığı ve 100 hayvanın çektiği devasa bir mancınıkları da vardı. Ayrıca ordunun çarkçı, lağımcı, arabacı, mancınıkçı gibi teknik sınıfın toplamının 100.000’i, kumandan/subay sayısının 30.000’i bulduğu kaydedilmektedir. Rakamlar mübalağalı gibi görünse de, Bizans ordusunun mevcudunun 50 Büyük Selçuklu Tarihi Selçuklu ordusu ile kıyaslanamayacak kadar çok olduğu anlaşılmaktadır. Nitekim bu orduda yer alan Uzlar’ın mevcudunun dahi 15.000 olduğu kaydedilmektedir. Netice olarak, 600.000 gibi çok abartılı bazı rivayetlere rağmen Bizans ordusunun 200.000 civarında olduğu kuvvetle tahmin edilmektedir. Alp Arslan ise, Azerbaycân/Hoy’da bir kısım kuvvetlerin katılmasını bekledikten sonra Meyyâfarîkîn, Erzen ve Bitlis yoluyla Ahlat’a vardı. Savaşın ciddiyeti dolayısıyla hatunu ve çocuklarını vezir ile birlikte Tebriz’e gönderirken, ölürse oğlu Melikşah’ı yerine geçirmelerini istedi. Alp Arslan Ahlat’a geldiğinde huzuruna çıkan Afşin Bey, Anadolu gazalarında ve özellikle Erbasgan’ı takibi sırasında yaşadıklarını ve Rumlar’ın kendileriyle savaşacak kudrette olmadığını anlatarak onu ümitlendirdi. Anadolu gazaları ile şöhret bulan Afşin, Sanduk, Artuk, Dilmaçoğlu, Mengücik, Danişmend, Çavlı ve Porsuk gibi bey ve Mervanoğulları ile bir kısım mahallî müslüman kuvvetlerinin katılımıyla Selçuklu ordusunun mevcudunun da 50-60.000 civarına ulaştığı anlaşılmaktadır. MALAZGİRT ZAFERİ Bizans ordusu Kapadokya’ya ulaştığında toplanan harp meclisi nasıl bir strateji uygulanması gerektiği konusunu tartıştı. Bazıları Selçuklu ordusunu iç bölgelere, çekerek ve iaşe imkânlarını yok ederek hırpalamayı önerdiler. Diğerleri ise değil Erzurum’da durmayı, İran’a varıp tüm İslâm ülkelerini istilâ etmeyi, yani hucümu öneriyorlardı. İkinci görüşe uyan Diogenes, yoluna devamla Erzurum’a geldi. Ordusundan 10.000 kişilik bir birliği, doğuda güvenliği sağlamak ve ordusuna erzak sağlamak üzere Abhazya’ya gönderdi. 30.000 kişilik bir kuvveti ise Türk asıllı Tarkhaniotes ve Frank Russel komutasında, yolların emniyetini sağlamaları için Ahlat’a sevk etti. Alp Arslan’ın da tam Ahlât’a ulaştığı sırada, Selçuklu öncü birlikleri, Sanduk Bey idaresinde Bizans kuvvetlerini baskına uğrattılar. Dağılan askerler Malatya bölgesine kaçarlarken İmparator, Ermeni Basil idaresinde yeni bir kıta asker yolladı. Basil, esas Selçuklu ordusunun henüz gelmediğini ve Bizans öncü birliklerini dağıtan kuvvetlerin Ahlat garnizonu askerleri olduğunu zannediyordu. İmparatoru da bu şekilde bilgilendiren Basil’in askerleri ölü veya esir olarak imha olduğundan geriye haber getirecek bir kişi bile kurtulamadı. Bu arada Diogenes, zayıf bir müfreze tarafından korunmakta olan Malazgirt’i alarak, bağışlama sözü vermesine rağmen, müdafileri ve halktan kaçamayanları katletti. Sultan Alp Arslan da bu sırada, yanında yukarıda sayılan kumandanlar olduğu hâlde Malazgirt’e doğru ilerlemekte idi. Selçuklu ordusunun aniden gelişi karşısında şaşkınlığa düşen Bizans ordusu, yürüyüşünü durdurup Malazgirt’e 10 km. kadar mesafede, Rahva ovasında ordugâhını kurdu. Ancak karargâhını İmparator’dan önce hâkim tepelere kuran Alp Arslan, 24 Ağustos günü ilerleyerek düşmanın bir fersah yakınına geldi. Sultan yine de, kuvvet azlığı dolayısıyla bir meydan savaşına girmek konusunda tereddütlü idi. Bu yüzden bir yandan da düşman hakkında bilgi toplamak ve İmparator’a barış önermek üzere bir elçilik heyeti gönderdi. Abbâsî halifesinin sultana gönderdiği İbn Mühellebân ve Savtekin’den oluşan heyet, Sultan’ın sulh teklifini Diogenes’e ilettiler. İmparator öncü birliklerinin hezimete uğramasına ve ordusundaki itaâtsizlik emarelerine rağmen, sayısal üstünlüğün verdiği gururla, teklifi çok kaba bir şekilde geri çevirdi. Selçuklu ordusu hakkında kendisine verilen yanıltıcı bilgilerin de etkisiyle, barışın Rey’de yapılacağını, kendilerinin İsfahân’da, hayvanlarının ise Hemedan’da kışlayacağını söyleyerek meydan okudu. Diogenes ayrıca bu seferin, Bizans bakımından o güne kadarki Fersah bir islâmî uzunluk birimi olup 3 mile eşittir. Bir mil yaklaşık 2 km. olduğuna göre bir fersah da 6 km.dir. 3. Ünite - Alp Arslan Zamanı 51 Türk akınları ile yakın ilişkisini ortaya koyan, kesin sonuç almaya yönelik bir intikam seferi olduğunu anlatan şu cümleleri sarf ediyordu: “Rum (Roma) ülkesine yapılanları, aynıyla İslâm ülkelerine yapmadıkça dönmeyeceğim. Bu sefer için muazzam paralar sarf ettim. Nasıl dönerim?” İmparator’un cevabı, mensup oldukları dine ve millete hizmet için, idealleri uğrunda yalnızca kazanmaya odaklanmış, Selçuklu ordusu üzerinde olumsuz bir etki yapmadı. Abbâsî Halifesi de, bu harbin İslâm Dünyası için arzettiği ehemmiyet dolayısıyla, hazırlattığı bir dua metnini bütün İslâm ülkelerine göndererek Alp Arslan’ın ordusu için Allah’a yakarılmasını istedi. İmamının tavsiyesiyle savaşı müslümanlar için özel bir gün olan Cuma’ya bırakan Alp Arslan, ordusunun maneviyatını yükseltecek tedbirler de alıyor, bu savaşın bir kader savaşı olduğununun bilinci ile Cuma namazından sonra ordusuna şöyle hitap ediyordu: “Burada Allah’tan başka sultan yoktur. Emir ve kader onun elindedir. Bu sebeple benimle birlikte savaşmak veya ayrılıp gitmek konusunda serbestsiniz.” Askerleri hiçbir şekilde ayrılmayacaklarını beyan ederken üzerine beyaz bir elbise giyen Sultan, eski Türk âdetine göre atının kuyruğunu bağladı. Göğüs göğüse harp edeceğinin işareti olarak, ok ve yayını atıp, kılıç ve topuzunu aldı. “Ey askerlerim! Eğer şehit olursam bu beyaz elbise kefenim olsun. O zaman ruhum göklere yükselecektir. Melikşah’ı yerime tahta çıkarınız ve ona bağlı kalınız. Zaferi kazanırsak önümüzde çok hayırlı günler olacaktır” sözleriyle artık savaşa hazır olduğunu gösteriyordu (Turan 2010, Köymen 1972). Gece boyunca Türk askerlerinin boru, davul ve tekbir sesleri ile uykusuz bırakılan Bizans ordusunda da, ertesi gün kendi adetlerince benzer törenler, ayinler yapıldı. Nihayet 26 Ağustos 1071 Cuma günü, öğle namazından sonra iki ordu harp düzeni aldı. Bizans ordusunun merkezinde İmparator bulunuyor, sağ kanada Nikephoros Bryennios, sol kanada Aleates, artçı kuvvetlere ise Andronikos Dukas kumanda ediyordu. Sultan Alp Arslan ise ordusunu iki ana bölüme ayırmış bulunuyordu. Tarank adlı kumandanın emrine verilen ve daha kalabalık olan ikinci kısım, dörde ayrılarak önceden savaş alanının yanlarındaki tepelere pusuya yatırılmıştı. Bunların bir bölümü Bizans ordusunun gerisini tutacak ve keşif yapacak; diğerleri ise sırası geldiğinde düşmanı kuşatıp ok yağmuruna tutacaklardı. Sultan Alp Arslan komutasındaki birinci kısım ise, Diogenes’in karşısında yerini aldı. Savaş Murat suyunun bir kolu üzerinde, Malazgirt önündeki Rahva ovasında cereyan ediyordu. Selçuklu askerlerinin ok yağmuruna tutarak tahrik etmesi üzerine, Bisans ordusu çan sesleri eşliğinde harekete geçti. Bizans ordusu, kendilerine oranla çok az olan bu kuvvetleri ezmek hevesiyle hücuma kalktı. Selçuklu birlikleri taktik gereği, yenilmiş gibi yaparak ve sağa sola dağılarak geri çekilmeye başladılar. Bu takip sırasında pusularından çıkan Türk askerleri düşmanın sağ kanadını bozguna uğrattılar. Bu sırada Peçenek ve Uz askerleri de daha önce sözleştikleri gibi Selçuklu saflarına geçtiler. Bizans ordusunda bulunan bu gayrı müslim Türkler’in, Selçuklu ordusu çevresinde keşif yaparlarken, aynı dili konuştuklarını duyunca, savaş sırasında taraf değiştirmek için anlaştıkları rivayet edilir. İmparator ordusunun sağ kanadının bozulması üzerine, sol kanadı yardıma çağırdı. Ancak onlar da Bizans ordusunun arkasına sarkan Türk askerlerince kuşatılıp yenilgiye uğratıldıkları için yardıma gelmeleri mümkün olamadı. Ermeni kuvvetleriyse zaten savaş başladığında firar etmişlerdi. 52 Büyük Selçuklu Tarihi Muharebeyi büyük bir ustalıkla yöneten Alp Arslan sahte ricat, turan taktiği veya kurt oyunu denilen Türk savaş taktiğini uygulayarak kuvvet azlığının zaafa dönüşmesine engel oldu. Diogenes nihayet, Türk birliklerini takip ederken pusuya düştüğünü anlayıp geri çekilmeye karar verdi. Fakat daha savaşın sonucu belli olmadan, artçı kuvvetler komutanı Andronikos, İmparator’un bozguna uğradığını ilan edip kaçtı. Bununla birlikte kuşatmanın tam ortasında kalan Diogenes, esir düşene kadar kılıcıyla kahramanca savaştı. Nihayet elinden yaralanan ve atı vurulunca yere düşen Diogenes esir edildi. Şekil 3.2 Malazgirt Savaşı Kaynak: Köymen (1972) Bizans Ordusunun 26 A¤ustos 1071 saat 15.30’dan saat 19.30’a kadar kuflat›lmas› ve yok edilmesi Şekil 3.1 Malazgirt Savaşı Kaynak: Köymen (1972) 25-26 A¤ustos saat 13.30’a kadar iki taraf Ordular›n›n tertipleri Sahte ricat Türkler’in çok eski zamanlardan itibaren Malazgirt’te, Mohaç’ta hattâ Preveze’de uyguladıkları bir harp taktiğidir. Düşmana saldıran askerler yenilmiş gibi yapıp süratle geri çekilirken, yanlarda önceden pusuya yatırılmış olan birlikler çıkarak düşmanı arkadan çevirir ve bir çember içerisinde kalan düşmanı imha ederlerdi. 3. Ünite - Alp Arslan Zamanı 53 Böylece akşama kadar süren muharebede Bizans ordusunun büyük kısmı imha edildi. Başta İmparator olmak üzere, pek çok kişi de esir düştü. Selçuklu ordusunun elde ettiği ganimetin haddi hesabı yoktu. Bu benzeri az görülmüş fevkelâde, inanılması zor bir olaydı. Diogenes, Sultan’ın huzuruna zincire vurulmuş ve boynuna esaret nişanesi olan lale takılmış olarak çıkarıldı. Diğer esirlerin ona gösterdiği saygı ve İbn Mühelleban’ın şahitliği ile teşhis edildi. Malazgirt Savaşı’nda karşı karşıya gelen Selçuklu-Bizans ordularını yapıları bakımından karşılaştırarak değerlendirin. Selçuklu sultanı, İmparator’u barış teklifini reddetmesi yüzünden tenkit etmenin dışında, ona kötü muamelede bulunmadı. Hattâ onu “Üzülmeyiniz İmparator! İnsanların maceraları böyledir” sözleri ile teselli etti. Diogenes’e hilat, kaftan ve külah giydirildi. Üzerinde kelime-i şehadet bulunan bir sancak hediye edildi. Aşağıda okuma parçasında detayı verilen konuşmalardan sonra bir anlaşmaya varıldı. Buna göre Bizans imparatoru şu hususları yerine getirmeyi taahhüd ediyordu. • İmparator serbest bırakılması karşılığında 1,5 milyon dinar fidye verecek • Bizans Devleti yıllık 360.000 dinar vergi ödeyecek • Selçuklu Sultan’ı talep ederse, İmparator askerî yardımda bulunacak • Tahtını muhafaza edebildiği takdirde, önceden müslümanların elinde olan Antakya, Urfa, Malazgirt ve Ahlât’ı Selçuklular’a terk edecek • Bizans ülkesindeki tüm müslüman esirler serbest bırakılacaktı. Bu anlaşmadan çıkan en önemli sonuç, Bizans İmparatorluğu’nun Selçuklu Devleti’ne bağlı duruma gelmiş olmasıdır. Nitekim vergi ve askeri yardım mükellefiyeti yanında imparatora hilat giydirilmiş olması bunun açık delilleridir. Tarihçilerden anlaşmanın şartlarını zaferin büyüklüğü ile uygun bulmayanlar olduğu gibi, bu vesile ile Alp Arslan’ın yüce gönüllülüğünü öne çıkaranlar da vardır. Bir hafta kadar misafir edilen Diogenes, nihayet 200 kişilik bir Türk müfrezesi eşliğinde, 10.000 dinar da yol harçlığı verilerek, İstanbul’a gitmek üzere uğurlandı. Bununla birlikte her iki hükümdar da, bu anlaşmanın uygulanabilmesinin İmparator’un hayatta kalmasına bağlı olduğunu, Diogenes’in İstanbul’a dönemeden tahtı kaybedebileceği öngörmüşlerdi. Nitekim Diogenes daha Sivas’a vardığında tahtının Mihail VII. Dukas tarafından ele geçirildiğini öğrendi. Yine de Alp Arslan’ın yardımına da güvenerek mücadeleye devam etti. Ancak yenilgiye uğradı. Manastıra kapanmaya söz verdi ise de, Mihail Dukas onun gözlerine mil çektirerek acılar içerisinde ölümüne sebep oldu. Öte yandan İslâm âleminde büyük sevince yol açan Malazgirt Zaferi, her tarafa fetihnâmeler gönderilerek duyuruldu. Halife el-Kaim Biemrillah 12 Eylül günü Bağdad’a ulaşan fetihnâmeyi devlet erkânının huzurunda merasimle okuttu. Halife, Alp Arslan’a bu vesile ile bir tebrik mesajı gönderdi. Bağdad’da, halkın da coşkuyla katıldığı şenlikler yapıldı. Hatırlanacağı gibi, Türkler Yakındoğu’ya girdiklerinde İslâm Dünyası’nın karşı karşıya olduğu en büyük dış tehlike, atağa kalkmış olan Bizans İmparatorluğu idi. Selçuklular tarafından ilerleyişi durdurulan Bizans’ın, bu kararlı ve son büyük girişiminin de boşa çıkması Müslümanlar’a geniş bir nefes aldırmıştı. Diogenes’in tahtı kaybetmesi üzerine, Bizans ile yapılmış olan anlaşma hükümsüz kaldı. Alp Arslan bunun üzerine, dostu imparatorun intikamını da bahane ederek, komutanlarına Anadolu’nun fethini emretti. Bu anlaşmanın yürürlükte kalması durumunda bile, Bizans topraklarına yapılan Türkmen akınlarının önünü kesileceğini iddia etmek mümkün değildir. Zira Oğuzlar/Türkmenler, bir yurt bulmak mecburiyeti ile Dandânakân savaşından beri, Selçuklu Devleti’nin politikaları çer3 54 Büyük Selçuklu Tarihi çevesinde Anadolu’ya akınlar yapmakta idiler. Öyle ki daha Malazgirt Savaşı’dan önce Sakarya havzasına kadar ulaşmışlardı. Ancak Bizans’ın henüz Türkler’e karşı koyacak ve onları takip edebilecek kuvveti bulunmaktaydı. Bu yüzden Türkmenler, Bizans taarruza geçince gidebildikleri yere kadar geri çekilmeye mecbur kalıyorlardı. Oysa Malazgirt yenilgisinden sonra Bizans, neredeyse yüz yıl boyunca bir daha bu büyüklükte bir ordu toplayamayacak ağır bir darbe yedi. Başka bir deyişle, bu zaferle Bizans’ın askerî gücü kırılınca Türkler, bundan böyle güvenli bir şekilde Anadolu’ya yerleşmek imkânı bulmuşlardır. Malazgirt Zaferi bu bakımdan Anadolu’nun yurt tutulması bahsinde tam anlamıyla bir dönüm noktası olmuştur. Nitekim çok kısa bir süre içerisinde Doğu Anadolu bölgesinde Saltuklular, Mengücikler, Danişmendliler gibi beylikler kuruldu. 1075 yılında Süleymanşah’ın İznik’i fethiyle kurulan Türkiye Selçuklu Devleti ve Küçük Asya Anadolu’nun vatan haline gelmesi de şüphesiz bu zaferin eseridirler. Malazgirt zaferinin Türk Tarihi bakımından önemini nasıl açıklarsınız? ALP ARSLAN’IN TÜRKİSTAN SEFERİ VE ÖLÜMÜ Bir yıldan uzun bir zamandır seferde bulunan Sultan Alp Arslan, Malazgirt savaşından sonra İsfahan’a döndü. Burada zafer münasebetiyle tâbi emir ve hükümdarların ve elçilerin tebriklerini kabul etti. Ancak bir süre sonra Türkistan’a sefere çıkmak zorunda kaldı. Bilindiği gibi Maveraünnehir’de Çağaniyan ve Harizm’in hâkimiyeti konusu Gazneliler’le Karahanlılar arasındaki bir mesele olarak Selçuklular’a miras kalmıştı. Karahanlılar’la, Alp Arslan’ın Toharistan melikliği sırasında da eksik olmayan sınır çatışmaları, şimdi damadı Şemsülmülk Nasr Han ile oğulları Ayaz ve İlyas arasında da sürüyordu. Nasr Han’ın doğuda meşgul olmasından yararlanan Toharistan meliki Ayaz onun topraklarına saldırdı. Geri dönüp Ayaz’ı yenilgiye uğratan Han, Selçuklu melikine ağır kayıplar verdirdi. Ayrıca Alp Arslan’ın kızı olan eşini de, kardeşi lehine casusluk yaptığı suçlamasıyla döverek ölümüne sebep oldu. Alp Arslan bu gelişmeler üzerine Karahanlı hükümdarını cezalandırmak için 200.000 kişilik bir ordu ile sefere çıktı. Selçuklu ordusunun Ceyhun Nehri’nden geçişi bir ay sürdü. Sultan’ın ilerleyişi Maveraünnehir sınırındaki Barzam kalesinin direnişiyle durakladı. Batınî inanışlı olduğu söylenen Yusuf el-Harezmî adlı kale komutanı, daha fazla direnemeyeceğini anlayınca teslim olmaya karar verdi. Ancak rivayete göre sırları ortaya çıkmasın diye karısı ve çocuklarını kendi elleriyle öldüren Yusuf, bir suikast plânı yaptı. Sultan’ın huzuruna çıkarıldığında çizmesinin koncuna sakladığı hançeri çıkarıp üzerine atıldı. Alp Arslan ve komutanlarından Gevherâyin ağır şekilde yaralandılar. Yusuf, Sultan’ın adamları tarafından hemen orada öldürüldü. Ancak Sultan Alp Arslan da aldığı yaraların tesiri ile dört gün sonra 25 Kasım 1072 tarihinde şehit oldu. Ölümü karışıklıkları önlemek düşüncesiyle bir müddet gizli tutuldu. Cenazesi daha sonra Merv’e getirilerek, orada babası Çağrı Bey’in yanına defnedildi. Alp Arslan’ın saltanatı İbn-i Kemâl’in Yavuz Sultan Selim’in saltanatı için yaptığı benzetmede olduğu gibi, ikindi güneşi gibi gölgesi uzun, fakat vakti kısa bir saltanat oldu. Ancak diğer tüm olaylar yok sayılsa bile Türk, İslâm ve Dünya Tarihinde çok mühim bir yer tutan, Anadolu’nun Türkiye olmasını sağlayan Malazgirt zaferi, onun ve askerlerinin ölümsüz bir hizmeti olarak tarihe geçmiştir. Sultan Alp Arslan bunun yanısıra, İslâm dünyasını içeriden tehdit eden ve Fatımîler eliyle siyasallaşan aşırı şiîliğe karşı da, Nizâmiye adıyla meşhur olan medreseler yaptırarak, fikir düzeyinde de sünnî islâma büyük hizmetler yapmıştır. 4 3. Ünite - Alp Arslan Zamanı 55 Özet Selçuklu Devleti’nin iç meselelerini tanımlayabilme Çocuğu olmayan Tuğrul Bey’in 1063 yılında ölmesi üzerine, yerine veliahd tayin ettiği, Çağrı Bey’in oğlu Süleyman tahta oturdu. Ancak daha Tuğrul Bey zamanında İbrahim Yinal isyanına destek veren ve sonra kendisi isyan eden Kutalmış da, saltanatı ele geçirmek üzere harekete geçti. Önce Süleyman’ın tahta geçmesi için gerekenleri yapan vezir Amidülmülk Kündürî, Kutalmış karşısında tutunamadı. Bunun üzerine zaten tahtı ele geçirmek üzere harekete geçmiş bulunan Alp Arslan’dan yardım istedi. Alp Arslan, saltanat davasına kalkışan Musa Yabgu’yu etkisiz hâle getirdikten sonra, Kutalmış’ın üzerine yürüdü. Yenilgiye uğrayan Kutalmış hayatını da kaybetti. Alp Arslan bundan sonra tahtı ele geçirdi. Kardeşi Süleyman Şiraz’a çekildi. Ancak Alp Arslan’ın Kirman meliki olan kardeşi Kara Arslan Kavurt Bey, başlangıçta mücadeleye girmeyip ülkesine döndü ise de daha sonra defalarca ayaklandı. Kavurt’un isyanları bastırılsa da mesele tam olarak çözülemeyip Melikşah zamanına intikal etmiştir. Alp Arslan döneminde çözülmesi gereken diğer önemli bir mesele ise halifelikle ilgili idi. Çünkü Halife el-Kaim Biemrillah, Tuğrul Bey’in ölümü üzerine Selçuklu sultanının adını hutbeden çıkarmıştı. Bununla da yetinmeyerek, Irak’daki Selçuklu memurlarının yerine kendi adamlarını atamıştı. Bu durum Tuğrul Bey’in hilafet kurumu üzerinde oluşturduğu statünün değişmesi anlamına geliyordu. Halife bu konuda bölgedeki mahalli emirlerin yardımına başvurmayı denedi ise de sonuç alamadı. Alp Arslan rakiplerini bertaraf ettikten sonra Bağdad’a bir heyet gönderip saltanatının onaylanması istedi. Halife bu isteği yerine getirmek ve Tuğrul Bey zamanında yapılmış olan anlaşmayı yenilemek zorunda kaldı. Alp Arslan’ın tayin ettiği Selçuklu memurlarının göreve başlamasıyla Irak’da hâkimiyet yeniden kurulmuş oldu. Selçuklu Devleti’nde bu dönem yaşanan siyasî ve askerî olayları açıklayabilme Sultan Alp Arslan’ın ilk seferi, devletin batı siyaseti doğrultusunda 1064 yılında, Azerbaycan ve Kafkasya üzerine oldu. Anadolu seferlerinin güvenliği için önce Gürcistan’a girdi. Tiflis-Çoruh arasındaki birçok yer Şavşat’a kadar fethedildi. Gürcü kralı kaçarken bazı yerel yöneticiler bağlılık bildirdiler. Şehzâde Melikşah da Nizamülmülk ile birlikte Nahcivan’da önemli fetihler yaptı. Selçuklu ordusu Sepidşehr ve Lal’i aldı. Gürcü meliki Gürgen Selçuklu Devleti’ne bağlandı. Alp Arslan yoluna devamla Anadolu’ya girdi. Bizans’a tâbi Ermeni prensliğinin idaresinde iken Bizans imparatoru tarafından ilhâk edilmiş olan Ani şehri kuşatıldı. Bu müstahkem şehir, şiddetli bir muhasara ile ele geçirildi (16 Ağustos 1064). İslâm dünyasında da büyük sevinç yaratan bu olay üzerine Halife Sultan’ı tebrik ve taltif etti. Sultan 1065 yılı sonunda, Deşt-i Kıpçak üzerine bir sefer düzenledi. Müslüman olmayan Türkler’le işbirliği ederek bölge ticaretini sekteye uğratan Kıpçak ve Türkmenler’i kendisine bağladı. Sözkonusu gayrı müslim Türkler, Hazar Denizi’nin kuzeyinden batıya göç ederken Hazar-Karadeniz arasında da sıkışıklığa ve karışıklıklara sebep olmakta idiler. Onların güneye inmeye zorladığı topluluklar Kafkasya’da Türkmenler’in Anadolu göç yollarını tıkamakta ve tehdit etmekte idiler. Bu yüzden ikinci Kafkasya seferine çıkan Sultan Gürcistan’da Tiflis dahil bir çok şehri zabt etti (1067 sonu). Gürcü meliki de yıllık vergi ödemeyi kabul etti. Bu arada Bizans İmparatorluğu’nda İmparatoriçe Eudokia ile evlenerek tahta geçen Romanos Diogenes, Türkler’i Anadolu’dan atmak üzere harekete geçti. Çünkü Türk istilâsı Sakarya kıyılarına ulaşmış bulunuyordu. Her ne kadar Bizans orduları karşısında çekilmek zorunda kalsalar da, Türkmenler yurt bulmak mecburiyeti ile ölüm pahasına mücadele etmekte idiler. Diogenes Malazgirt’ten önce, biri Suriye’ye kadar uzanan iki sefere bizzât kumanda etmiş olmasına rağmen netice alamadı. 1 2 56 Büyük Selçuklu Tarihi Alp Arslan ise 1070 yılında Erciş ve Malazgirt’i fethetti. Diyarbakır ve Urfa’yı kuşatıp Bizans’a bir nevi gözdağı verdikten sonra Suriye’ye ilerledi. Amacı Sünnî İslâm dünyası için büyük tehlike oluşturan Fatımî halifeliğini cezalandırmaktı. Ancak Halep emirinin itaâtsizliği sebebiyle bu şehri muhasara ettiği sırada Bizans imparatorunun Erzurum’a doğru ilerlemekte olduğunu öğrenerek süratle geri döndü. Kısa süre içerisinde ancak toplanabilen 50-60.000 kişilik ordusu ile yaklaşık dört misli ve ağır techizatlı Bizans ordusuyla savaşmaya mecbur kaldı. Selçuklu ordusu, 26 Ağustos 1071 Cuma günü Malazgirt’te meydana gelen savaşı kazandı. Esir düşen Bizans imparatoru yapılan anlaşmada senelik vergi ödemeyi, Selçuklu Devleti’ne tâbiyeti kabul etti. Bu anlaşma Diogenes’in tahtı kaybetmesi sebebiyle yürürlüğe giremedi. Ancak bu savaşta Bizans ordusunun bir daha toparlanamayacak şekilde ezilmiş olması, Türkleri’in Anadolu’yu fethinin önündeki engelleri kaldırmış oldu. Diogenes’in ölümü üzerine beylere Anadolu’nun fethini emreden Alp Arslan İsfahan’a döndü. Bu sırada Belh meliki olan oğlu ile Karahanlı hükümdarı Şemsülmülk Nasr arasındaki sınır çatışmaları had safhaya ulaşmıştı. Han’ın Alp Arslan’ın kızı olan eşini de döverek öldürdüğü haberi üzerine Türkistan seferine çıktı. Ceyhun kıyısındaki Barzam kalesi komutanı Selçuklu ordusuna bir hayli direndi. Alp Arslan’ın huzuruna çıktığında hançeriyle onu yaraladı. Sultan aldığı yaranın etkisi ile dört gün sonra şehit oldu. Devletin yapısı ve işleyişini değişikliklerle birlikte açıklayabilmek, Sultan Alp Arslan 1066 yılında Radgân’da düzenlenen bir törenle oğlu Melikşah’ı veliaht tayin etti. Bununla veliahtlığın kurumlaşması ve saltanat kavgalarının önlenmesini amaçlamış olmalıdır. Alp Arslan bundan başka oğullarını ve bazı hanedan munsuplarını da ülkenin çeşitli bölgelerini idare etmekle görevlendirdi. Ancak bu tayinler Selçuklu Devleti’nin kuruluşu sırasında yapılan paylaşımdaki yetkilerden yoksun olduğu için, devletin parçalanmasına sebebiyet verecek nitelikte değildi. İstisna olarak Çağrı Bey ve Musa Yabgu’ya verilen imtiyazların, daha Tuğrul Bey zamanında kısıtlanması yoluna gidilmiştir. Alp Arslan zamanında bu politika daha da yerleşerek, giderek daha merkeziyetçi bir yapı ortaya çıkmıştır. Buna rağmen meydana gelen taht kavgaları ise kut inancından kaynaklanmakta olup, bölünmeye değil, genellikle tahtı ele geçirmeye yönelik idi. Şehzâde isyanlarına destek veren Türkmenler’in de şehzâdelerin bertaraf edilmelerine paralel olarak idare mekanizmasının dışında kaldıkları anlaşılmaktadır. 3 3. Ünite - Alp Arslan Zamanı 57 Kendimizi Sınayalım 1. Alp Arslan’ın tahta geçişi sırasında karşılaştığı başlıca sorun aşağıdakilerden hangisidir? a. Kardeşi Süleyman’ın veliahd olması b. Vezir Amidülmülk Kündürî’nin kendisini tehdit etmesi c. Kardeşi Kavurt’un isyan girişimi d. Kutalmış’ın isyanı e. Çağaniyan ve Huttalân emirlerinin itaâtsizliği 2. Alp Arslan’ın halifelikle ilgili politikasını aşağıdakilerden hangisi tanımlar? a. Halife’nin tüm isteklerini kabul etmiştir. b. Tuğrul Bey zamanındaki statüyü aynen sürdüren bir anlaşma imzalamıştır. c. Bağdad’ı Halife’nin idaresine bırakmıştır. d. Halife’ye karşı Fatımîler’le işbirliği etmiştir. e. Düşmanlıktan dolayı Halife’nin kızını Bağdad’a iade etmiştir. 3. Alp Arslan’in Birinci Kafkasya ve Azerbaycân seferinde aşağıdaki yerlerden hangileri fethedilmiştir? a. İsfahan, Azerbaycan b. Van, Ani, Ahlat c. Meryemnişîn, Ahalkelek, Sürmeli, Ani d. Ani, Malazgirt, Kafkasya e. Erzurum, Ahlat, Gence, Gürcistan 4. Alp Arslan’ın Deşt-i Kıpçak seferinin sebebi aşağıdakilerden hangisidir? a. Kıpçak Hanı’nın isyan etmesi b. Harizm valisinin daveti c. Cend’i topraklarına katmak istemesi d. Ticaret yollarının güvenliğinin sağlanması e. Anadolu seferlerinin önünü açma gereği 5. Alp Arslan’ın bazı hanedan üyelerini vilayetlere ataması ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? a. Meliklerin yönetim tecrübesi kazanması sağlanmaktadır. b. Ülke hanedanın ortak malı olduğu gerekçesiyle bölünmektedir. c. Yönetimde sorumluluk paylaşımı gereği görevlendirilmişlerdir. d. Egemenlik paylaşılmadığı için merkeziyetçiliğe aykırı bir durum yoktur. e. Bu şehzâdelere, kuruluş dönemindeki gibi geniş yetkiler verilmemiştir. 6. Alp Arslan’ın İkinci Kafkasya Seferinin sebebi aşağıdakilerden hangisidir? a. İmparator Diogenes’in Ahlat’ı kuşatması b. Gürcü melikinin Ani’yi istilâ etmesi c. Hazar’ın kuzeyinden Avrupa’ya göç eden Oğuzlar’ın yarattığı karışıklık d. Mervanî emirinin isyanı e. Şehzâde Erbasgan’ı cezalandırmak 7. Alp Arslan’ın Suriye seferinin amacı aşağıdakilerden hangisidir? a. Halep emirini cezalandırmak b. İmparator’un ele geçirdiği Menbic’i geri almak c. Ermeniler’in elinde bulunan Urfa’yı almak d. Haçlılarla savaşmak e. Fatımîler’i cezalandırmak 8. Malazgirt Savaşı ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? a. Selçuklu Devleti ile Bizans İmparatorluğu arasında geçmiştir b. 26 Ağustos 1071 tarihinde olmuştur c. Bizans ordusu çeşitli milletlerden toplanmış ücretli bir ordudur d. Selçuklu ordusu Bizans ordusundan kalabalık olduğu için savaşı kazanmıştır e. Alp Arslan savaştan önce Diogenes’e barış önerisinde bulunmuştur. 9. Aşağıdakilerden hangisi Malazgirt Savaşı’nın sonuçlarından biri değildir? a. Bizans İmparatorluğu Anadolu’yu tamamen kaybetmesi b. Türkler’in Anadolu’ya güven içerisinde yerleşebilmeleri c. Bizans ordusunun büyük ölçüde imha edilmiş olması d. Doğu Anadolu’da Türkmen beyliklerinin kurulması e. Anadolu’nun Türk Yurdu haline gelmesi 10.Alp Arslan’ın Türkistan Seferi ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? a. Sefer Barzam kalesinin direnişi sebebiyle duraklamıştır. b. Barzam kalesi Melikşah tarafından zapt edilmiştir. c. Seferin sebebi Karahanlılar’la yaşanan sınır çatışmalarıdır. d. Karahanlı hükümdarı, Sultan’ın kızını öldürmüştür. e. Alp Arslan, Türkistan Seferi sırasında şehid edilmiştir. 58 Büyük Selçuklu Tarihi Okuma Parçası Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Romanos Diogenes Esir Olarak Sultan’ın Huzuruna Getirildiğinde Aralarında Geçtiği Söylenen Konuşma Sultan- “Dostluk kurmak üzere sana Halife’nin elçilerini gördermedim mi? Ama sen dostluktan kaçındın. Sana düşmanlarımın geri verilmesi için (Erbasgan’ı kastediyor) Afşin’i göndermedim mi? Fakat sen “ Para sarfettim, büyük bir ordu topladım, buralara kadar geldim, aradığımı yakaladım. Ülkeme yapılanları İslâm ülkelerine yapmadıkça nasıl dönerim?” dedin. Serkeşliğinin sonunu beğendin mi?” İmparator- “Ülkelerini almak için türlü kavimlerden ordu topladım, paralar sarfettim. Memleketim ve kaderim senin elindedir. Bu hâlimle (Ayaklarındaki zincir ve esirlik alâmeti olarak boynuna takılan lâleyi kastederek) önündeyim. Nasihâti ve azarlamayı bırakıp ne istiyorsan onu yap” Sultan- “Zaferi sen kazansaydın bana ne yapardın?” İmparator- “Sen böyle benim veya adamlarımın lütfuna terkedilmiş olsaydın, senin başını kesmelerini veya bir darağacına asmalarını emrederdim” Sultan- (Kendi kendine) “Vallahi doğru söyledi. Başka türlü konuşsaydı yalan söylemiş olurdu. Bu adam akıllı ve mert birisi.Bu sebeple öldürülmesi doğru değildir. (Sonra yüksek sesle) Sana ne yapacağımı sanıyorsun?” İmparator- “Üç ihtimal vardır. Birincisi beni öldürtürsün ama bu kasap işidir. İkincisi beni ülkende teşhir edersin, bu da sarraf işidir. Üçüncüsünü ise mümkün olmadığından söylemeye gerek yoktur” Sultan- “O nedir?” İmparator- “Affedilmem, sunacağım paraları kabul etmen, aramızda dostluk kurulması, beni kumandanlarından birisi ve Rum’da bir nâibin olarak ülkeme iade etmen. Zira beni öldürmenin bir faydası olmaz çünkü benim yerime bir başkasını getirirler”. Sultan- “Ben Allah’a, savaşı kazanırsam sana iyi davranacağıma dair yemin etmiştim. Allah iyi düşünenlerin duasını kabul eder. Bu sebeple hakkında aftan başka bir şey düşünmedim, kendini satın al”. İmparator- “Sultan ne istediğini söylesin.” Sultan- “10.000.000 dinar” İmparator- “Hayatımı bağışlamakla benden bütün Rum ülkesini istesen de haklısın. Lâkin başlarına geçtiğimden beri ordular sevk etmek savaşlar yapmak için Rum’un paralarını sarf ettim, mallarını müsadere ettim, halkımı fakir düşürdüm.” Bundan sonra kankardeşi olan iki hükümdar, yukarıda şartları belirtilen anlaşmayı yaptılar (Köymen 1972, Turan 2010). 1. d Cevabınız doğru değilse “Alp Arslan’ın Tahta Çıkması, Taht Mücadeleleri” konusunu tekrar gözden geçirin. 2. b Cevabınız doğru değilse “Alp Arslan’ın Tahta Çıkması, Abbasî Halifesi ile İlişkiler” konusunu tekrar gözden geçirin. 3. c Cevabınız doğru değilse “Azerbaycân- Birinci Kafkasya Seferi” konusunu tekrar gözden geçirin. 4. d Cevabınız doğru değilse “Deşt-i Kıpçak ve Cend Seferi” konusunu tekrar gözden geçirin. 5. b Cevabınız doğru değilse “Şehzâdelerin Tayini” konusunu gözden geçirin. 6. c Cevabınız doğru değilse “İkinci Kafkasya Seferi” konusunu gözden geçirin. 7. e Cevabınız doğru değilse Anadolu ve Suriye Seferi konusunu gözden geçirin. 8. d Cevabınız doğru değilse “Malazgirt Zaferi” konusunu tekrar gözden geçirin. 9. a Cevabınız doğru değilse “Malazgirt Zaferi” konusunu tekrar gözden geçirin. 10. b Cevabınız doğru değilse “Alp Arslan’ın Türkistan Seferi ve Ölümü” konusunu tekrar gözden geçirin. 3. Ünite - Alp Arslan Zamanı 59 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Yararlanılan Kaynaklar Sıra Sizde 1 Halife öncelikle Tuğrul Bey, yani Selçuklular adına okunan ve hâkimiyet alâmeti olan hutbeyi kesti. İkinci olarak da devlet olmanın gereği olan idarî ve malî tedbirleri aldı. Irak’ta Selçuklu görevlileri yerine valiler ve vergileri toplamak üzere memurlar tayin etti. Sıra Sizde 2 Sultan Alp Arslan’ın şehzâdeleri çeşitli vilâyetlerin yönetimi ile görevlendirmesi, devletin merkeziyetçi politikalarına aykırı bir durum değildi. Çünkü aslında kut inancına dayanarak her zaman isyan edebilecek olan melikler, kuruluş dönemindekine göre epeyce kısıtlanmış yetkilerle atanıyorlardı. Bu uygulamadan maksat şehzâdelerin idarî tecrübe kazanmaları ve yönetimde sorumluluk paylaşımıdır. Sıra Sizde 3 Bizans ordusu Uz ve Peçenek gibi gayrı müslim Türkler, Ruslar, Franklar,Ermeniler, Anadolulu ve Balkanlı muhtelif etnik unsurlardan, toplanmış ücretli bir ordu idi. Yani onları biraraya getiren değer, ortak bir ideal değil para idi. Bizans ordusu bünyesi ve ülküsü bakımından ne kadar uyumsuz ise, Türk ordusu bunun tam aksine, aynı ideal uğruna ölmeye hazır, soy ve inanç birliğinin bir araya getirdiği ahenkli bir topluluk idi. Sıra Sizde 4 Bizans’ın Türkler’i Anadolu’dan atmak için, büyük fedakârlıklara katlanarak hazırladığı ordusu bu savaşta imha oldu. Dolayısıyla Türk akınlarını durduracak ciddi bir güç kalmayınca, Türkler Anadolu’ya güvenle yerleşmeye ve bu toprakları yurt tutmaya başladılar. Agacanov, Sergey (2006) Selçuklular (Türkçe terc. E.Necef- A.Annaberdiyev) İstanbul. Kafesoğlu, İbrahim (1972) Selçuklu Tarihi İstanbul. Kırzıoğlu, M.Fahrettin (1982) Anı Şehri Tarihi (1018- 1236) Ankara. Köymen, M.Altay (1972). Alp Arslan ve Zamanı İstanbul. Köymen, M.Altay (1989) Selçuklu Devri Türk Tarihi Ankara. Turan, Osman (2010) Selçuklular Tarihi ve Türk İslâm Medeniyeti İstanbul. Amaçlarımız 4 Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Selçuklu Devleti’nin iç meselelerini tanımlayabilecek, Selçuklu Devleti’nde bu dönem meydana gelen olayları açıklayabilecek, Devletin imparatorluğa dönüşen yapısını, değişikliklerle birlikte kavrayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Melikşah • Kavurt • Türkiye Selçukluları • Halife • Terken Hatun • Suriye İçindekiler    Büyük Selçuklu Tarihi Melikşah Zamanı • MELİKŞAH’IN TAHTA ÇIKMASI • BİRİNCİ TÜRKİSTAN SEFERİ • ANADOLU VE SURİYE SİYASETİ • DOĞU ARABİSTAN-HACİZ-YEMEN VE ADEN’İN SELÇUKLULAR’A BAĞLANMASI • DİYARBEKİR’İN SELÇUKLU TOPRAKLARINA KATILMASI • SURİYE (ANTAKYA) SEFERİ • İKİNCİ TÜRKİSTAN SEFERİ • ÜÇÜNCÜ TÜRKİSTAN SEFERİ • DEVLETİN BÜNYESİNDE OLUŞAN SORUNLAR • MELİKŞAH’IN SON BAĞDAD ZİYARETİ VE ÖLÜMÜ BÜYÜK SELÇUKLU TARİHİ MELİKŞAH’IN TAHTA ÇIKMASI Hatırlanacağı gibi Türkistan Seferi sırasında şehit edilen Alp Arslan, ölüm döşeğinde iken asker ve kumandanlardan veliahdı Melikşah’ı tahta geçirmeleri konusunda söz almıştı. Sultan’ın ani ölümü, karışıklıklara meydan vermemek için bir müddet saklı tutuldu. Sonra devlet ileri gelenleri toplanarak Melikşâh’ı tahta oturttular (25 Kasım 1072). Ordunun bağlılığını sağlamak için kumandanlara çok miktarda hediyeler dağıtılıp, askerin maaşı yükseltildi. Melikşâh babasının naşını Merv’de dedesi Çağrı Bey’in yanına defnettikten sonra Nişabur’a geldi. Bağdad şahnesi Gevherayin vasıtasıyla bildirilen taht değişikliği ve Melikşâh’ın saltanatının onaylanması talebi, Halife el-Kaim Biemrillah tarafından tereddütsüz yerine getirildi. Bunun nişânesi olan menşur ve sancak yine şahne aracılığı ile Selçuklu başkentine gönderildi. Melikşâh tahta geçmiş olmakla birlikte tüm meseleler çözülmüş değildi. Nitekim Alp Arslan zamanında da bir kaç kere isyan etmiş olan Kavurt Bey, harekete geçmiş bulunuyordu. Melikşâh amcasına oğul dururken kardeşe miras düşmeyeceğini, mevcut iradeye boyun eğmesi gerektiğini bildirdi ise de, onu durdurmak mümkün olmadı. Selçuklu ordusu içerisinde taraftarları olduğu anlaşılan Kavurt, öncü birlikleri yenilmesine rağmen çekilmedi. Hemedan civarında Nisan 1073 yılında meydana gelen savaşı, Nizamülmülk’ün başarılı sevk ve idaresinin de katkısıyla Melikşâh kazandı. Savaşta iki oğlu ile birlikte esir edilen Kavurt Bey, yay kirişi ile boğdurulmak suretiyle öldürüldü. Oğulları Sultanşâh ve Emirânşâh’ın gözlerine mil çekildi. Asker içerisinde huzursuzluk çıkmaması düşüncesiyle yüzüğündeki zehiri içerek intihar ettiği duyuruldu. Kavurt Bey’in Kirman’da yerine bıraktığı oğlu Kirmanşah’ın ve sonra haleflerinin hüküm sürmesine, tâbiyet konusunda problem çıkarmadıkları sürece izin verilmiştir. Gözlerine mil çekilmiş olmasına rağmen kaçarak, 1074 yılında tahta geçen Sultanşâh üzerine sefere çıkan Melikşâh, onun af dileğini kabul ederek geri döndü. Bu sırada henüz 20 yaşı civarında bulunan Melikşâh’ın en büyük desteğinin Nizâmülmülk olduğu anlaşılmaktadır. Nizâmülmülk, bu desteği ve Kavurt Bey isyanındaki hizmetleri dolayısıyla, iktalarına memleketi olan Tus şehri de ilave edilerek, yeniden vezirlik makamına atandı. Melikşâh, babası tarafından kendisine atabeg tayin edilmiş olan vezirin bu makamını da, ilig ve hâce-i buzurg (Büyük Hoca) unvanlarıyla teyid etti. Melikşah Zamanı Atabeg ata ve bey kelimelerinden meydana gelmiştir. Sultanların oğullarını eğitmeleri için tayin ettikleri hocalara verilen unvandır. Atabeyler, şehzâdelerle birlikte kendilerine ikta edilen eyâletlere giderlerdi. Ancak şehzâdeler çocuk yaşta oldukları için, vilayetin idare yetkisi atabeyin elinde olurdu. Hükümdar değişikliklerinde yanlarında bulunan melik adına mücadeleye girer, melikin annesi ile evlenip konumlarını güçlendirebilirlerdi. Zaman içerisinde Selçuklu devlet otoritesinin zaafa uğraması üzerine bu atabeylerden bazıları kendi hanedanlarını kurmayı başarmışlardır. Toğteginliler, Zengiler ve İldenizliler bunlardan bazılarıdır. 62 Büyük Selçuklu Tarihi BİRİNCİ TÜRKİSTAN SEFERİ Sultan Alp Arslan’ın Türkistan seferi sırasında şehit düşmesi ve Melikşâh’ın Kavurt isyanı ile meşgul olması, Batı Karahanlı hükümdarına Selçuklu sınırını tecavüz imkânı verdi. Şemsülmülk Nasr Han önce Tirmiz’i ele geçirdi, arkasından Toharistan’ın merkezi olan Belh’e saldırdı. Melik Ayaz bu sırada Gürgân’da bulunduğu için savunmasız kalan şehir düştü (1073 başı). Melik Ayaz durumu haber alınca harekete geçti ve Belh’i geri aldı. Bununla birlikte Tirmiz üzerine düzenlediği seferde yenildi. Bir rivayete göre çok sayıda askeriyle birlikte Ceyhun Nehri’nde boğularak hayatını kaybetti (Mart 1073). Bu karışıklıklar Gazneliler’e de, Selçuklular’a karşı harekete geçme fırsatı verdi. Toharistan’a giren Gazneli kuvvetleri, Sultan’ın amcası Melikülümerâ Osman’ı yenilgiye uğratıp esir aldılar. Sultan Melikşâh, Kavurt meselesini hâlledip, Halife tarafından saltanatı da onaylandıktan sonra, bu sınır ihlâllerine son vermek üzere ordusuyla yola çıktı. Selçuklu ordusu Belh’e ulaştığında, Han’ın Melikşah’a gönderdiği elçi geldi. Han, Tirmiz’in Maveraünnehir’in bir parçası olması dolayısıyla, eğer barış isteniyorsa şehrin kendilerine bırakılması gerektiğini bildiriyordu. Ancak bu isteğe itibar etmeyen Melikşâh Ceyhun’u geçtikten sonra, Emir Savtegin kumandasında gönderdiği kuvvetlerle Semerkant yolunu kesti. Daha sonra Han’ın kardeşinin idaresinde bulunan Tirmiz’i kuşatıp aldı. Oradan Semerkant’a doğru ilerledi. Şemsülmülk durumun ciddiyetini anlayınca af dileyip barış talep etti. Melikşâh da bu kadarını yeterli görerek, eski sınır üzerinde anlaşma yapmaya râzı oldu. Melikşâh’ın harekâtından haberdar olan Gazneli Sultan İbrahim de, erken davranarak, Sultan’ın esir tuttuğu amcasını serbest bıraktı. Bunun üzerine Gaznelilerle her hangi bir çatışma olmadı. Sultan buradan Rey’e dönerken bölgenin güvenliğinin sağlanmasına yönelik bazı görevlendirmeler de yaptı. Kardeşi Tekiş’i Toharistan’a, Böribars’ı Herat’a, Toganşâh’ı Hemedan’a, amcası Osman’ı Velvalic (Kunduz)’e tayin etti. Amcasına diğer meliklere nisbetle siyah çetr taşıma ve kapısında nevbet çalma gibi ayrıcalıklar da tanıdı. Melikşâh’ın Türkistan seferi sırasında yaptığı atamaları, Alp Arslan dönemi ile karşılaştırdığınızda nasıl değerlendirirsiniz? ANADOLU VE SURİYE SİYASETİ Sultan Melikşâh bundan sonra devletin başkentini Rey’den İsfahân’a taşıdı. Şehir yeni inşa edilen iki kale ile daha korunaklı hâle getirilirken cami, mescid, medrese ve hankâh gibi eserlerle adetâ yeni baştan imar edildi. Böylece doğu sınırlarını tahkim ve ülkesinin işlerini tanzim eden Melikşâh, dikkatini batıdaki gelişmelere çevirdi. Başkentin naklinde bu yöndeki olayları daha yakından izlemek düşüncesi de etken olmuştur. Zira Anadolu ve Suriye’de, Selçuklu Devleti’ni yakından ilgilendiren gelişmeler yaşanmakta idi. Sultan, Kafkasya’da meydana gelen karışıklıklar nedeniyle 1076 ve 1079 yıllarında bizzât Kafkasya/Gürcistan üzerine sefere çıkarak bölgeyi itaât altına aldı. Ancak daha sonraki tarihlerde de Gürcistan üzerine seferler düzenlenmek zorunda kalınmıştır. Türkiye Selçuklu Devleti’nin Kuruluşu Anadolu bilindiği gibi, Selçuklu Devletinin yürüttüğü fetih siyaseti doğrultusunda, yurt tutmak düşüncesiyle devamlı Türkmenlerin akınlarına uğramakta idi. Bunun Çetr saltanat alâmetlerinden birisi olup, atla yolculuk sırasında, sultanın biraz arkasından atla gelen çetircinin taşıdığı saltanat şemsiyesi idi. 1 4. Ünite - Melikşah Zamanı 63 yanısıra çeşitli sebeplerle devlete küsen Türkmenler de bir sığınak olarak oraya iltica ediyorlardı. Son olarak kardeşi Kavurt’un isyanına destek veren ve asi şehzâde Erbasgan’ın da eşi olan Gevher Hatun, Anadolu istikametinde Yabgulu Türkmenlere katılmak üzere çekilirken bertaraf edilmişti. Yabgulu Türkmenleri’nin Anadolu ve Suriye’de denetim dışı faaliyetleri Selçuklu sultanlarını rahatsız etmekteydi. Onların en büyük başbuğlarından olan Kutalmış’ın oğulları, Alp Arslan’a karşı girdiği taht mücadelesini kaybedince hapsedilmişlerdi. Olayların seyrine bakılacak olursa Kutalmışoğulları, Melikşâh’ın tahta geçtiği sırada yaşanan karışıklıklardan yararlanarak hapisten kaçmış veya kaçırılmışlardı. Nitekim Güney Anadolu bölgesinde kısa bir süre faaliyette bulunduktan sonra, Suriye’de Büyük Selçuklu aleyhtarı bir mücadeleye karıştılar. Bu olayda bir kardeşi yeniden hapse düşen Süleymanşâh, Halep-Antakya üzerinden Bizans topraklarına doğru ilerledi. 1075 yılında Bizans’a ait İznik (Nikia)’i fethederek kendisine merkez yaptı. Kutalmış’ın oğlu olma ayrıcalığı Süleymanşah’ı, kısa zamanda bir cazibe merkezi ve dolayısıyla etkili bir güç hâline getirdi. Nitekim Süleymanşah 1078 yılında, Erbasgan’ın arabuluculuğu ile Nikephoros Botaniates’e askerî yardımda bulunarak Bizans tahtını ele geçirmesini sağladı. Anadolu’nun fethi konusunda bu tarihe kadar alınan yol, hiç şüphesiz Büyük Selçuklular’ın eseri idi. Tabiî olarak bu toprakların tümüyle Türk yurdu olmasını istiyorlardı. Ancak kendilerine rağmen bir gelişmeye izin vermek istemedikleri için, Melikşâh 1078 yılında, Anadolu’ya Emir Porsuk idaresinde bir ordu gönderdi. Süleymanşâh’ın ona karşı gönderdiği kardeşi Mansur, bu savaşta hayatını kaybetti, fakat Porsuk amacına ulaşamadı. Türkiye Selçukluları varlıklarını devam ettirdiler. Tutuş’un Şam Melikliğine Tayini Anadolu’dakine benzer bir gelişme de Suriye ve Filistin’de yaşanıyordu. Kınık boyundan olan Atsız Bey, Alp Arslan’ın emri ile bölgede fetihlerde bulunmaktaydı. 1071 yılında Fatımîler’den Kudüs’ü, 1076’da ise Dımaşk (Şam)’ı aldı. Atsız Bey ertesi yıl Mısır üzerine yürüdü, fakat Kahire yakınlarında ağır bir yenilgiye uğradı. Bundan cesaret alan Fatımîler’in taarruzları Melikşâh’ın bölgeye müdahalesine yol açtı. Atsız’a dokunmaksızın Suriye’yi, kardeşi Tacüddevle Tutuş’a ikta etti. Fakat Atsız Bey, Fatımîler’e karşı yardımına başvurmak zorunda kaldığı Tutuş tarafından öldürüldü. Böylece 1078 yılında Suriye Selçuklu Melikliği kurulmuş oldu. Tutuş’un, Melikşâh’a sadakâtini sonuna kadar koruduğu görülmektedir. Fakat Tutuş Selçuklu’ya tâbi olmasına rağmen, Irak ve Suriye’de bir Arap devleti kurmak isteyen Müslim b. Kureyş ile, şiddetli bir rekabet içerisinde olmuştur. Ayrıca Suriye sınırlarını zorlamakta olan Kutalmışoğlu Süleymanşâh da onunla girdiği savaşta hayatını kaybetti. Tutuş, Melikşah’ın ölümünden sonra Berkiyaruk’a karşı girdiği taht davasında hayatını kaybetti. Oğulları Haleb ve Dımaşk’ta melikliklerini ilân ettiler. Melikşah’ın Anadolu ve Suriye politikalarını amaçları bakımından kısaca nasıl değerlendirirsiniz? Kafkasya Seferi Sultan Alp Arslan zamanında tâbiyet altına alınan Gürcistan’da, Kral Bagrat’ın yerine geçen II. Giorgi zamanında çıkan karışıklıklar, Melikşah’ı Kafkasya seferine çıkmaya mecbur etti. Büyük bir ordu ile Kartli bölgesine girip bazı kaleleri fetheden Sultan, Kafkasya seferinde Alp Arslan’a da mihmandarlık etmiş olan Emir Savtegin’i genel vali olarak atadı (1076). 2 64 Büyük Selçuklu Tarihi Ancak Savtegin’in Gürcü kralına yenilmesi, Kars ve Anapa’nın düşmesine, hattâ Ermeni Gagik’in Ani’yi ele geçirmeye yeltenmesine imkân verdi. Bunun üzerine Melikşah 1079’da bir kere daha Gürcistan seferine çıktı. Somkhet bölgesini fetheden Sultan, Gürcü prensi İvane’yi esir aldı. Savtegin’i yeni kuvvetlerle takviye ettikten sonra İsfahan’a döndü. Ancak Savtegin’in Gürcüler’in taarruzuna uğraması, Bizans’ın buradaki zayıf birliğine bile hareket imkânı verdi. Kars ve Erzurum düştü. Sultan bu duruma son vermek için Emir Ahmet idaresinde kuvvetli bir orduyu Gürcistan’a gönderdi. Kralı ard arda yenilgiye uğratan emir, Kars ve Erzurum’u geri aldı. Ayrıca kendisiyle paralel harekât yürüten Türkmenler de Karadeniz’e kadar yayıldılar (1080). Gürcü kralı topraklarının bir kısmını olsun kurtarabilmek için İsfahan’a giderek Melikşah’ın huzuruna çıktı. Vergi ödemek ve asker vermek şartıyla tahtına iade edildi. Kral ölene kadar Melikşah’a bağlı kaldı. Melikşah bölgede denetimi sağlamak üzere, amcası Yakutî’nin oğlu İsmail’i Arran valiliğine tayin etti. 1086 yılı başında Suriye seferinin hemen öncesinde, bizzât Kafkasya bölgesine giren Melikşah, bölgede Selçuklu egemenliğini güçlendirdi. DOĞU ARABİSTAN- HİCAZ- YEMEN VE ADEN’İN SELÇUKLULAR’A BAĞLANMASI el-Ahsa ve Bahreyn bölgesinde yaşanan sünniliğe muhalif hareketler, Melikşah’ın bölgeye bir ordu göndermesine yol açtı. Nitekim meşhur Türkmen kumandanı Artuk Bey’i, ikta sahası olan Hulvan’dan güneye inerek, bölgeyi itaât altına almakla görevlendirdi. Bölgede ilerleyen Artuk Bey çöl yolculuğu için attan çok deveye ihtiyaçları olduğunu gördü. Bu sebeple önce, Basra’dan develer ve ordunun zahire ihtiyacını temin etti. Harekâtın başında el-Ahsa bölgesinde Katîf ele geçirildi. Buradan Bahreyn adalarına geçip, oradaki mahalli güçleri itaât altına alan Selçuklu ordusu, el-Ahsa’ya dönerek Karmatîler’i cezalandırdı. Ordusu sıcaklar yüzünden çok zorluk çeken Artuk Bey, mahalli emirlerden Karmatîler’e düşman birisini, emrine iki bin Türkmen atlısı verip, Ahsa’nın koruması ile görevlendirdikten sonra Hulvan’a döndü (1077). Karmatîler’e karşı kazanılan bu zaferleri Halife’ye de bildiren Artuk Bey, onun tarafından bir tebrik mektubu ve çok değerli hediyelerle ödüllendirildi. Bu arada Hicaz’da (Mekke-Medine), Sultan Alp Arslan zamanından beri (1068) sünnî hutbesi okunmakta iken, Halife el-Kaim Biemrillah ölünce, Şiî hutbesine dönüldüğü görülmektedir. Fatımî Halifesinin baskısıyla buna mecbur olan Mekke emiri Melikşah tarafından gönderilen Sâlâr-ı Horasan adlı kumandanın desteği ile hutbeyi yeniden Abbasî halifesi adına okuttu (1077). Fatımîler, Selçuklular karşısında Suriye ve Filistin’de ağır yenilgiler almışlardı. Bu sebeple Hicaz’da okunan hutbeyi, kendileri açısından bir saygınlık meselesi sayarak imkân buldukça mücadeleye devam ettiler. Ancak bazı küçük kesintilere rağmen, 1080’den itibaren Hicaz’da hutbe Selçuklu sultanı ve Abbasî halifesi adına okunmaya devam etti. 1092 yılında Bağdad’ı ziyareti sırasında tüm tâbi emir ve beylerini huzuruna kabul eden Melikşah, yeni fetih planları çerçevesinde, Yemen ve Aden’in imparatorluğa bağlanmasını emretti. Bunun için Türşek, Yorunkuş ve Çubuk gibi emirler görevlendirildiler. Hicaz üzerinden Yemen’e inen Selçuklu ordusu kısa bir sürede Yemen ve Aden bölgesini hâkimiyet altına almaya muvaffak oldu. Bundan sonra Melikşah Hicaz’a su yolları, sarnıçlar ve ribatlar yaptırırken, hacılardan alınan vergileri de kaldırdı. Karmatîler Abbasî Halifeliğine karşı 869 tarihinde başlayan Zenci isyanına destek veren ve onunla özdeşleşen bir topluluk. Kûfe bölgesinden olan Karmatîler, Şiânın İsmailiye koluna mensup idiler. Sözkonusu isyan X. yüzyılın başında bastırılsa da, zaman zaman alevlenen hareket, takibat sonucu Hindistan’a kadar yayılma imkânı bulmuştur. 4. Ünite - Melikşah Zamanı 65 DİYARBEKİR’İN SELÇUKLU TOPRAKLARINA KATILMASI Anadolu ve Suriye’de cereyan eden hadiseler, Büyük Selçuklu siyaseti bakımından büyük önem arzediyordu. Zira Türkiye Selçuklu sultanı Süleymanşah, 1081 yılında Bizans ile bir barış anlaşması yaptıktan sonra, Doğu’ya yönelik bir siyaset takip etmeye başlamıştı. Bu çerçevede Çukurova bölgesini fetheden Sultan’a bağlı bazı beyler de, Fırat havzasında paralel bir harekât yürütmekte idiler. Süleymanşah’ın Büyük Selçuklu tahtı üzerindeki iddiası hatırlanacak olursa, bu ilerleyişin Melikşah’ı rahatsız edeceği kuşkusuzdur. Bu yüzden daha 1078 yılında Emir Porsuk idaresinde Anadolu’ya ordu sevketmesi de, Süleymanşah’ı durdurma düşüncesinden kaynaklanıyordu. Fakat yürüyüşünü sürdüren Süleymanşah, 1084 yılı sonunda Antakya’yı fethederek, Büyük Selçuklularla komşu olmuştu. Bu arada yine Tuğrul Bey zamanından beri Selçuklular’a tâbi olan Musul’daki Ukayloğulları da sorun yaratmakta idiler. Melikşah’ın halası ile de evli bulunan Musul valisi Müslim b. Kureyş, Musul’dan Haleb’e kadar olan bölgede bir Arap devleti kurmak istiyordu. Kendisi de şiî olan Müslim, maksadına ulaşmak amacıyla Fatımî halifesi ile temas kuruyor, açıkça Selçuklu aleyhtarı politikalar takip ediyordu. Hattâ Suriye meliki Tutuş’un merkezi olan Dimaşk’ı kuşatmaktan bile çekinmiyordu. Bununla birlikte bölge dengeleri içerisinde onu da bir yere koyan Melikşah, Müslim’in elindeki yerlerden başka, vergi almak yoluyla Haleb’e hâkim olmasını da onaylıyor, Tutuş’a da ona dokunmamasını bildiriyordu. Müslim bu sırada Bizanslı bir valinin elinde bulunan Antakya’nın haracını da alıyordu. Fakat yukarıda söylendiği gibi, Türkiye Selçuklu sultanı Antakya’yı fethetmiş bulunuyordu. Bu durum Suriye hâkimiyeti konusunda ikisi birbiriyle kıyasıya rekabet eden Tutuş ve Müslim’i, aynı zamanda Süleymanşah’la karşı karşıya getiriyordu. Melikşah bir yandan Süleymanşah’ın ilerleyişini durdurmak, diğer yandan da Fatımîlerle bağlantıları olan Mervanoğulları’nı cezalandırmak üzere Diyarbekir bölgesine bir sefer yapılmasına karar verdi. Zira Mervanî emiri Nasruddevle Mansur da, varlığını sürdürebilmek için Selçuklu aleyhtarı politikalar takip ediyordu. Ayrıca Mervanoğulları’nın ve Halife’nin eski veziri olan Fahrüddevle b. Cüheyr de kendisine bir yönetim alanı bulmak üzere, Melikşah’ı bu konuda teşvik ediyordu. Böylece Süleymanşah’ın güneyde yürüttüğü bu süratli harekâtın önü kesilmiş olacaktı. Sizce Melikşah’ın Diyarbekir seferinin sebepleri nelerdir? Selçuklu meliklerine has yetkilerle donatılan Fahrüddevle, emrine Gevherayin, Altuntak, Dilmaçoğlu, Çubuk ve Artuk gibi meşhur kumandanlar verilerek Diyarbekir seferine memur edildi. Selçuklu ordusu ilk olarak Âmid üzerine harekete geçti. Fakat Mervanî emirinin kendisine bazı kaleler vereceğini vaad ederek yardım istediği Musul valisi Müslim de, Selçuklu ordusundan önce Amid’e gelmiş bulunuyordu. Kendisi de aslen Musullu bir Arap olan Fahrüddevle “Kendi eliyle Arapların başına belâ geleceği” kaygısıyla, Müslim’e saldırmak istemedi. Bu durum emrindeki Türkmen komutanlarla arasının açılmasına sebep oldu. Çubuk Bey idaresindeki Türkmenler, Fahrüddevle’nin haberi olmaksızın Müslim’in karargâhına bir gece baskını düzenleyerek kuvvetlerini dağıtıp mallarını yağmaladılar. Melikşah’ın bu olaylardan haberdar olmasından çekinen Fahrüddevle, Amid’e çekilen Müslim’e saldırmaya karar verdi. Fakat Müslim, bu defa da Artuk Bey’le Fahrüddevle’nin bilgisi dışında para karşılığı anlaştı. Nitekim onun açtığı güvenli yoldan Musul’a Diyarbekir, genel hatları ile Dicle ve Fırat nehirleri arasında yer alan, Eskiçağda Yukarı Mezopotamya, Ortaçağda el-Cezire adı verilen bölgenin bir bölümüdür. Arabistan’dan göç eden Arap kabileler yerleştikten sonra, onların kabile adlarına nisbetle Diyârımudar (Urfa, Harran, Rakka), Diyârırebîa (Musul, Nuseybin, Sincar) ve Diyarıbekr olarak üç idarî kısıma ayrılmıştır. Bunlardan birisi olan Diyarbekir bölgesi ise Âmid, Mardin, Hısn Keyfâ ve Meyyâfârikîn gibi önemli merkezlerden oluşuyordu. 3 66 Büyük Selçuklu Tarihi doğru yola çıktı. Artuk Bey de Fahrüddevle’nin hizmetinde kalmak istemeyerek buradan ayrıldı. Bunun üzerine Sultan Melikşah’tan korkan Fahrüddevle, Âmid muhasarasını oğlu Zaimüddevle’ye bırakarak, süratli bir harekâtla Mardin, Siirt, Erzen ve Hısn Keyfâ’yı ele geçirdi. Mervanî emiri bir kısım topraklarını kurtarmak düşüncesiyle İsfahan’a Sultan’ın yanına gitti. Ancak kendisine yapılan teklifi, hıristiyan veziri Ebû Salim’in, on yıl dayanacak güçleri olduğunu söyleyip yanıltması sebebiyle reddetti. Amid’de Vezirin himayesindeki hıristiyanlar yiyecek depolarken, müslümanlar kötü muamele görüyorlardı. Bu yüzden ayaklanan müslüman ahâlinin Selçuklu ordusuna yardım etmesi üzerine şehir düştü (Mayıs 1085). Mervanoğulları’nın elinde ufak bir iki yer dışında sadece Meyyâfârikîn kalmıştı. Nasrüddevle Melikşah’ın teklifini kabul ettiğini bildirdi ise de, dikkate alan olmadı. Nihayet 1085 Ağustos sonunda Mervanîler’in başkenti de düştü ve hanedan tarihe intikâl etti. Bu sefer sırasında ele geçirilen 1.000.000 dinar değerindeki ganimet İsfahan’a gönderildi. Nasruddevle’ye Irak’ta bir kasaba ikta edildi. Musul Seferi Selçuklu ordusunun Âmid muhasarası sırasında, Musul valisi Müslim b. Kureyş’in, Mervanî emirinin yardım çağrısına icabet ettiği ifade edilmişti. Nitekim Müslim kuvvetleri baskına uğrayıp yenilince Artuk Bey ile anlaşıp Musul’a doğru çekilmişti. Ancak bu kulak ardı edilecek bir olay değildi. Melikşah, Ukayloğulları’na ait toprakları Fahrüddevle’nin oğluna ikta ederken, bölgedeki Türkmen beylerine de ona katılmaları emrini verdi. Kasimüddevle Aksungur ve Artuk Bey gibi komutanlar Musul’da toplandılar. Şehir kısa sürede ele geçirildi. Ancak Müslim’in Rahbe’de iken Fatımîler’le yeniden işbirliğine teşebbüs etmesi, Melikşah’ın da bizzât sefere çıkmasını gerektirdi. Selçuklu ordusu Musul’u aldığı sırada Sultan da şehre ulaştı. Musul ileri gelenleri tarafından büyük saygıyla karşılanan Melikşah, bu sırada kardeşi Tekiş’in isyan etmiş olduğu haberini aldı. Bunun üzerine Müslim’i huzuruna getirten Sultan, bölge dengelerini dikkate alarak, sahip olduğu yerlerin tamamını kendisine verip, onu yerinde bırakmayı uygun buldu (Kasım 1085). Tekiş’in İsyanı Hatırlanacağı üzere Tekiş, Birinci Türkistan seferinden dönüşte, Melikşah tarafından Toharistan melikliğine tayin edilmişti. Tekiş ilk olarak 1081’de Horasan’ın önemli şehirlerinden Merv ve Nişabur’u ele geçirmeye kalkışıp isyan etmişti. Bir süre önce disiplinsizlik sebebiyle ordudan atılan 7.000 kadar Ermeni de, bu isyan sırasında onu desteklemişlerdi. Fakat Tekiş, Melikşah tarafından Tirmiz şehrinde kuşatılınca af dilemiş ve isteği kabul edilmişti. Tekiş, Melikşah’ın Musul seferinde bulunmasından yararlanarak bir kere daha isyan etti. Melikşah kardeşinin üzerine yürümek için kışın geçmesini bekledi. Sonra isyanın çok tehditkâr bir şekil almasından dolayı emrinde Artuk, Porsuk, Bozan, Türşek, Kumaç ve Ayaz gibi meşhur kumandanlar olduğu hâlde büyük bir orduyla harekete geçti. Merv-i Rud’dan Serahs’a kadar olan bölgeyi kontrolü altına almış olan Tekiş, bu sırada Serahs’ı kuşatmaktaydı. Nizâmülmülk idaresindeki Selçuklu ordusunun yaklaşmakta olduğu şeklinde uydurma bir haberle yanıltılan melik, acele olarak kuşatmayı kaldırmak zorunda kaldı. Önce Venec’e çekilen Tekiş, Melikşah tarafından takip edilerek Tirmiz’de bir kere daha teslim alındı (1085). Yeniden isyana teşebbüs edememesi için gözlerine mil çekilerek hapse atıldı. Tekiş’in yerine Toharistan melikliğine, ilginç bir şekilde onun oğlu Mervaniler 983-1085 yılları arasında, Meyyâfârikîn (Silvan) merkez olmak üzere, Amid (Diyarbakır), Mardin, Erzen, Hısn Keyfâ, Siirt ve Ceziret İbn-i Ömer gibi şehirlerde hüküm sürmüş olan bir hanedandır. Abbasîler’in zayıflaması üzerine ortaya çıkan emirliklerden biridir. Etnik kökenlerinin Kürt veya Arap olduğu tartışılmakta ise de, siyasî ve idarî örgütlenmesi bakımından Abbasîlerin devamı ve vasalı durumundadırlar. X. yüzyılın sonlarında İslâm Dünyasına karşı taarruza geçen Bizans İmparatorluğu’na vergi ödemek zorunda kalmış; Tuğrul Bey zamanında ise Selçuklular’a bağlanmışlardır. 4. Ünite - Melikşah Zamanı 67 Ahmed tayin edildi. Bu durum isyan sırasında oğlunun Tekiş’i desteklemediğine işaret etmektedir. SURİYE (ANTAKYA) SEFERİ Diyarbekir seferinin başında söylendiği gibi, Türkiye Selçuklu hükümdarının Antakya’yı fethedip Halep kapılarına dayanmış olması onu, Büyük Selçuklu Devleti’nin bölgedeki iki temsilcisi ile karşı karşıya getirdi. Müslim b. Kureyş, Süleymanşah’tan Antakya için kendisine haraç ödemesini istedi. Doğal olarak bu teklifi reddeden Süleymanşah ile Müslim arasındaki gerginlik bir savaşla sonuçlandı. Kurzahil savaşında Müslim’in yanındaki Türkmen askerlerinin Selçuklu sultanın saflarına geçmesi üzerine Müslim yenilip hayatını kaybetti (Temmuz1085). Fakat Süleymanşah’ın Haleb’i kuşatmasına Suriye meliki Tutuş’un sessiz kalması düşünülemezdi. Nitekim bu defa Tutuş’la Süleymanşah arasında bir savaş oldu. Müslim’in yenilmesine yol açan Türkmen kuvvetler bu defa Tutuş’un saflarına geçince, Süleymanşah mağlûp oldu ve hayatını da kaybetti (Haziran 1086). Taraflar arasında bu mücadeleler sürerken, Halep hâkimi de Sultan Melikşah’ı, şehri kendisine teslim etmek üzere davet etmiş bulunuyordu. Müslim’in ölümü Selçuklular’ın Suriye hâkimiyetini güçlendirmek konusunda bir fırsat oldu. Yine ülkesini ve saltanatını tehdit eden Süleymanşah’ın ölümü de aynı şekilde, Melikşah’ı rahatlatan bir sonuçtu. Ancak diğer taraftan da, artık rakipsiz kalan Tutuş’un, istenmeyen şekilde güçlenmesine fırsat verecek bir gelişme idi. Nitekim Tutuş bu sırada Haleb’i kuşatmış bulunuyordu. Melikşah bu yüzden olayları kontrol altına almak üzere, önce Kafkasya bölgesinde hızlı bir harekâtta bulunduktan sonra, 1086 sonbaharında Musul üzerinden Harran’a geldi. Emrindeki komutanlardan Bozan’ı Urfa’nın fethi ile görevlendirdi. Bozan kısa bir süre sonra fethettiği Urfa’nın valiliğine atandı. Sultan kendisi Ca’ber ve Menbic kalelerini aldı. Bu sırada Halep iç kalesini kuşatmakta olan Tutuş’un çekilmesi üzerine şehre girdi ve valiliğine Kasimüddevle Aksungur’u tayin etti. Şeyzer emiri bağlılığını bildirdi. Buradan Antakya’ya gelen Melikşah, Süleymanşah’ın vezirinden şehri teslim aldı. Süleymanşah’ın vezirinin yanında bulunan oğullarını alıp İsfahan’da hapse gönderdi. Şehrin valiliğine Türkmen beyi Yağısıyan’ı getirdi. Böylece valiliğine Çökermiş’i tayin ettiği Musul’dan Halep’e kadar olan topraklar doğrudan Büyük Selçuklu idaresine bağlanmış oldu. Türkiye Selçuklu sultanı bu mücadelede hayatını kaybedip oğulları da hapsedilmek suretiyle devleti başsız bırakılırken, Kutalmışoğulları’nın güneye açılan kapıları kapanmış oldu. Nitekim Melikşah hemen akabinde, İznik’te Süleymanşah’ın nâibi olan Ebû’l-Kasım üzerine de, Bozan idaresinde bir ordu gönderdi. Melikşah’ın Bağdad Ziyareti Böylece Suriye’de gerekli düzenlemeleri yapan Sultan Melikşah, Bağdad’ı ziyaret etmeye karar verdi. 12 Mart 1087 tarihinde geldiği Bağdad’da, ileri gelenler ve halk tarafından büyük gösterilerle karşılandı. Melikşah Selçuklu sarayına inerken Nizâmülmülk, ordugâhta kalarak askerin halka ve evlere rahatsızlık vermemesi için tedbirler aldı. Daha sonra İmam-ı Âzam Ebû Hanife, Hz. Ali, Hasan ve Hüseyin’in türbelerini ziyaret eden Sultan, Fırat’tan Necef’e su kanalı açılmasını emretti. Bu ziyaretlerden sonra Bağdad’a dönen Melikşah, Muktedî’nin gönderdiği bir at ile hilafet sarayına gitti. Kabul töreninde Halife ile Sultan’ın adamlarını Nizâmülmülk takdim etti. Halife Sultan’a iki kılıç kuşandırarak Doğu’nun ve Batı’nın hükümdarı ilân etti. Hilatler giydirip, sancak, at ve altından bir taht hediye ettiği Sultan’ın Nâib, hükümdarın merkezde bulunmadığı zamanlarda, onun bütün yetkilerini hâiz, vezire denk veya ondan daha üst rütbede olan bir devlet görevlisi idi. Hükümdarın yerine vezirle birlikte, devlet işlerini usûlüne uygun şekilde yürütebilecek vasıflara sahip olması gerekirdi. 68 Büyük Selçuklu Tarihi yakınları ile Vezir’e de pek çok hediyeler verdi (24 Nisan 1087). Selçuklu heyeti halifelik sarayından coşkulu bir merasimle uğurlandı. Melikşah’ın Bağdad ziyaretinin bir sebebi de, kızı Mehmelek Hatun’un Halife ile evlenecek olması idi. Emir Porsuk ve Gevherayin’in başında bulunduğu bir kervanla Bağdad’a getirilen gelinin çeyizi 130 deve 74 katır ile taşınmakta idi. Bağdad bu muhteşem düğün vesilesi ile süslenmiş, halk da bu düğüne katılmıştı. Gelin akşam 300 atlı ile Selçuklu konağından alınarak Halife’nin sarayına götürüldü. Halife’nin, üç günlüğüne ava çıkan Melikşah’ın Bağdad’a dönüşünde, onun şerefine verdiği ziyafet de, kaynaklarda bütün ihtişamıyla akis bulmuştur. Melikşah nihayet Mayıs ayı ortalarında, İsfahan’a gitmek üzere Bağdad’dan ayrıldı. İKİNCİ TÜRKİSTAN SEFERİ Ahmed Han döneminde Batı Karahanlılar’ın en önemli meselesi, Maveraünnehir’in İranî geleneklere alışık yerel unsurlarının, Türk hükümdarı ile giriştikleri güç mücadelesi oluşturuyordu. Yerli eşrâf ve ümerâ, Türk hükümdarının mutlakiyetçi olmayan hükümranlık anlayışını bir zaaf olarak görüyorlardı. Bu yüzden Hakan’ın iktidar alanında ortaklık ve güç paylaşımı mücadelesine giriyorlardı. Bu haksız mücadelelere karşı, hukukta siyaseten katl ve müsadere gibi iki önemli ceza yer almakta idi. Maveraünnehr’in fethinden sonra Karahanlı hükümdarları, yerli unsurların desteğini kazanabilmek için, içlerinde ulemânın da bulunduğu ileri gelenlere, para basma gibi bazı imtiyazlar vermişlerdi. Devletin hâkimiyetinin gittikçe güçlenmesi üzerine, bu tavizler geri alınmaya başlayınca hoşnutsuzluklar da artmaya başladı. Ahmed Han’ın babası Hızır Han zamanında çekişme doruğa ulaştı. Her iki hakan da, bu türlü adamların mallarını müsadere, kendilerini de hapsetmek veya öldürmek suretiyle cezalandırma yoluna gittiler. Bunun üzerine Ebû Tahir b. Alik adlı bir Şafiî din adamı, hac bahanesiyle Semerkant’tan ayrılıp İsfahan’a geldi. Melikşah, devrin en büyük siyasî ve askerî gücüne sahip bir Sultan olarak, tabiî ki bu tür şikâyetlerin adresi olacaktı. Adıgeçen fakih Melikşah’a, Ahmed Han’ın zulmünden yakınıp halk ve ulemâ adına yardımını talip etti. Sultan bunun üzerine 1088 yılı sonunda sefere çıktı. Bizans İmparatoru Aleksios Komnenos’un elçisi de tam bu sırada, yıllık haracı ödemek üzere, İsfahan’a gelmiş bulunuyordu. Fakat Nizâmülmülk onu huzura çıkarmayıp, Türkistan’a kadar beraberinde götürdü. Vezir’in bunu yapmaktan maksadı, elçinin bizzât şâhit olacağı Selçuklu haşmetini imparatora anlatmasını sağlamak ve Bizans’a gözdağı vermekti. Melikşah muazzam bir orduyla Ceyhun Nehri’ni geçip Buhara’ya geldi. Burayı ele geçirdikten sonra Semerkant’a ulaştı. Başlangıçta çok şiddetli bir direniş olmasına rağmen, burçlardan birisini müdafaa eden komutanın Buhara’da esir düşmüş olan oğlunun öldürülmesinden korkarak Selçuklu ordusuna yardım etmesi üzerine şehre girmeyi başardılar. Buna rağmen sokak çatışmaları yaşanacak kadar ciddî bir mücadele devam etti. Ancak Ahmed Han’ın, saklandığı evde yakalanması üzerine savaş sona erdi. Melikşah, eşi Terken Hatun’un da yeğeni olan Ahmed Han’ı tahtına iade etmeyip İsfahan’a gönderip hapse attırdı. Onun yerine bir nâib tayin ederek Batı Karahanlı topraklarını doğrudan Selçuklu Devleti’ne bağladı. Bu kadarla yetinmeyen Sultan, Seyhun Nehri’ni geçip Doğu Karahanlı topraklarına girdi. Sultan Özkent’e vardığında değerli hediyeler gönderip, huzuruna gelen Buğra Han, Melikşah adına para kestirip hutbe okutmak kaydıyla bağlılığını Siyaseten katl, devlete isyan, hükümdarın hayatına kast etme, askerden kaçma gibi devlet güvenliğini ilgilendiren siyasî suçlar kapsamında, suçluların idam edilmesi hadisesidir. Müsadere ise, devlet görevlilerinin işgal ettikleri makamın gücünü kullanarak, haksız biçimde edindikleri servetlerine el konulmasıdır. Tamgaç Buğra Han Harun, 1069- 1081yılları arasında amcası Tuğrul Kara Hakan’a bağlı olarak Kaşgar’ı, 1081- 1102 yılları arasında da büyük kağan olarak Doğu Karahanlıları yöneten hükümdardır. BalasagunluYusuf Has Hâcip, Kutadgu Bilig adlı meşhur eserini ona takdim etmişti. 4. Ünite - Melikşah Zamanı 69 arzetti. Böylece İkinci Türkistan Seferi sonunda, Doğu Karahanlılar tâbi olarak, Batı Karahanlılar ise doğrudan Büyük Selçuklu Devleti’ne katılmış oldu. Selçuklu Devleti’nin doğu sınırları Çin’e kadar genişlemiş oldu. Sultan bundan sonra Horasan’a döndü. Nizâmülmülk, bu sefer sırasında Selçuklu ordusunu Ceyhun Nehri’nden geçiren gemicilerin 11.000 dinar tutarındaki ücretlerinin Antakya vergilerinden ödenmesini emretmişti. Gemiciler ücretlerini alabilmek için elbette Antakya’ya kadar gitmeyeceklerdi. Vezir’in de dediği gibi, Antakya’ya işaretten maksat, Selçuklu ihtişâmının tarihe intikâl etmesine aracılık etmek, bu şekilde Devlet’in sınırlarına vurgu yapmaktı. ÜÇÜNCÜ TÜRKİSTAN SEFERİ Melikşah ikinci Türkistan seferi ile, Batı Karahanlı ülkesini bir nâib idaresinde doğrudan topraklarına katarak, ulamâ ile hakanlar arasındaki çekişmeyi, Türkistan’daki huzursuzlukları sonlandırmayı hedeflemişti. Ancak kısa bir zaman sonra bunun mümkün olamadığı anlaşıldı. Karahanlılar’a bağlı büyük boylardan Çiğiller ayaklandı. Selçuklu nâibi olaylar karşısında aciz kalıp Harizm’e kaçtı. Bunun üzerine Kaşgar Hanı’nın kardeşi ve Atbaşı şehrinin hâkimi Yakup Tegin Semerkant’a davet edildi. Ancak onun Çiğiller’in reisini idam ettirerek işe başlaması isyanın büyümesine yol açtı. Bu durumda ülkenin hükümdarı sıfatıyla, meseleyi hâlletmek bir kere daha Melikşah’a düştü. 1089 yılı sonunda üçüncü defa Türkistan’a sefere çıktı. Yakup Tegin Selçuklu ordusunun yaklaşması üzerine, Semerkant’tan süratle çekildi. Fakat Melikşah’ın kararlı takibi sonucunda, Kaşgar Han’ı tarafından yakalanarak Sultan’a gönderildi. Ancak bu sırada Buğra Han başka bir hanedan mensubu tarafından hapsedilince Melikşah, Doğu Karahanlı meselesini, yolda salıverilen Yakup Tegin’le anlaşarak çözmeyi uygun buldu. Onu asi hanedan mensubuna karşı mücadele ile görevlendirdi. Ancak Melikşah, karışık Türkistan hadiselerine doğrudan müdahil olmakla, şöhret ve itibarının zedelenmesi tehlikesi ile karşı karşıya bulunuyordu. Bunun üzerine, Doğu Karahanlılarla arasında bir tampon bölge olmasını da düşünerek, Batı Karahanlı hükümdarı Ahmed Han’ı, bağlılıktan ayrılmayacağına dair söz aldıktan sonra tahtına iade etti. Vezir Nizâmülmülk’e göre Çiğil ve Yağmalar’ın ayaklanmasının sebebi, Türkistan’ı baştanbaşa geçen Selçuklu sultanının onlara, Türk töresinin gereği olan bir ziyafet (Toy / Han-ı yağma) vermemiş olmasıydı. Zira Türk hükümdarlarının seferde hazerde, geçtikleri yerlerde toylar düzenlemek suretiyle halkı hoşnut etmeleri örfi bir kanundu. Kanuna uyulmaması halk isyan edebilirdi. Ziyafetten sonra kap-kacağın yağmalanması da âdettendi. Bu husus şüphesiz, Sultan’ın sofrasında bir kere yemek yiyen ve âdet gereği birer tabak- kaşık alıp götüren insanların, bir daha acıkmayacağı anlamına gelmiyordu. Konu karın doyurmak değil, hükümdarın tebasını (ahaliyi) dikkate alıp almadığı meselesi idi. Nitekim bu hususta Sultan’ı uyaran Vezir, ondan önceki sultanların ve Karahanlı hükümdarlarının verdiği ziyafetleri örnek göstermiştir. Bir cihân padişahı olan Melikşah’ın, cömertliğinin ve sofrasının genişliğinin de ona uygun olması gerektiğini hatırlatmıştır. Melikşah’ın Türkistan Seferleri’nin sonuçlarını nasıl değerlendirirsiniz? 4 70 Büyük Selçuklu Tarihi Resim 4.1 Selçuklu Coğrafyası Kaynak: Atlas Dergisi (Eylül 2001 Sayı: 102) 4. Ünite - Melikşah Zamanı 71 DEVLETİN BÜNYESİNDE OLUŞAN SORUNLAR Sultan Melikşah, Türkistan Seferlerinden sonra Bağdad’a ikinci ziyaretini gerçekleştirdi (Kasım 1091). Sultan burada her ne kadar şaşaalı törenlerle karşılandı ise de, Halife Muktedî ile aralarında ciddî bir gerginlik vardı. Selçuklu Devleti’ne karşı siyasî kimlik oluşturma mücadelesi veren Halife, bu tavrını Mehmelek Hatun’a da aksettirmişti. Hatırlanacağı gibi Halife, 1087 yılında Melikşah’ın kızı ile evlenmişti. Bu evlilikten Cafer adlı bir oğlu olan Mehmelek Hatun, Sultan’a kocasının kendisine ve yanındaki Türkler’e kötü muamele ettiğinden şikayette bulundu. Melikşah bunun üzerine kızını ve torununu derhal İsfahan’a getirtti. Ancak Mehmelek kısa bir süre sonra vefat etti. Melikşah bu hadiseyi Halife ile bir hesaplaşma konusu olarak görüyordu. Daha önce söz edildiği gibi, Melikşah bu ziyaret sırasında Suriye meliki Tutuş, Aksungur, Bozan ve Çubuk gibi beyleri huzuruna çağırıp, onları Yemen-Aden ve Mısır istikametinde fetihlerle görevlendirmişti. Kendisi ise kış boyunca kaldığı Bağdad’da Tuğrul Beg Şehri’ni yeni baştan imar etti. Saraylar, köşkler, evler, çarşılar inşa edilerek genişletilen şehirde bir de darbhâne yapılmaya başlandı. Bütün bu faaliyetler, Bağdad’ın Selçuklu İmparatorluğu’nun başkenti olmaya hazırlandığının işaretleri idi. Bunun yanısıra Nisan 1092’de İsfahan’a gitmek üzere yola çıkan, Sultan ve Nizâmülmülk arasındaki soğukluk da giderek büyüyordu. Bunda özellikle sivil bürokraside zaten İranlılar’a dayanan Selçuklu Devleti’nin bir nevi İranlı unsurların çatışma alanı hâline gelmiş olmasının da payı vardı. Çünkü devletin üst düzey kadrolarında görev alan gûlam ümerâ, nüfuz alanlarını genişletmek için birbirleriyle kıyasıya rekabet ediyorlardı. Nizâmülmülk’ün Amidülmülk Kündürî’yi bertaraf edip vezir olması gibi, şimdi de başkaları yaşlı vezirin yerine adaylık yarışı içerisinde bulunuyorlardı. Gerçi oniki oğlu, damatları, sayısız akraba ve azatlı köleleri vasıtasıyla devlete her alanda nüfuz etmiş olan Vezir ile rekabet etmek çok kolay görünmüyordu. Fakat Terken Hatun bu hususta Melikşah’ı etkileyebilecek konumda bulunuyor ve Sultan’a kendi veziri Ebû’lGanaim’i tayin etmesi için telkinde bulunuyordu. İranî geleneğin temsilcisi Nizamülmülk, hatunların Türk töresinden kaynaklanan güçlü hukukundan rahatsız oluyor; bu sebeple Terken Hatun da Vezir’in muhalifleri arasında bulunuyordu. Melikşah’ın, Terken Hatun’dan olan oğlu Mahmud’u veliaht tayin etmek, Berkiyaruk tarafını tutan Nizâmülmülk’ün buna engel olmak istemesi, Hatun’la arasındaki düşmanlığı artırıyordu. Melikşah’ın, Halifelikle ilgili plânları konusunda da Vezir ile ayrı düştüğü görülüyor. Çünkü bir rivayete göre İsfahan’a bir halifelik sarayı inşa edip ileride Cafer’i halife yapmayı düşünen Melikşah’ı, bu konuda Hatun ile onun veziri tahrik ediyorlardı. Nizâmülmülk ise daha ölçülü, arabulucu bir tavır sergiliyordu. Ancak oğlu Mahmud’u saltanat, torunu Cafer’i ise hilafet veliahtı tayin ettirmek isteyen Terken Hatun, bu yolda engel olarak gördüğü Vezir’i azlettirip, onun yerine kendi vezirini tayin ettirmek konusunda kararlı idi. Bunların yanında Vezir’in oğulları ve adamlarının fütûrsuz davranışları, artık Melikşah’ı da son derece rahatsız etmekte idi. Zira Merv gibi önemli meliklik merkezi olan şehirler bile, Nizâmülmülk’ün oğullarının idaresine geçmiş bulunuyordu. Sultan tarafından buralara tayin edilen devlet adamları dahi onların saldırılarından kurtulamıyorlardı. Sultan’ın huzurunda adamlarına hakaret etmekten sakınmıyorlar, hattâ devlet aleyhine artan nüfuzları dolayısıyla, Sultan onlara karşı anında tepki göstermekten imtina ediyordu. Melikşah ile vezirinin arasının tamamen açılmasın- 72 Büyük Selçuklu Tarihi da, böyle bir hadise bardağı taşıran son damla oldu. Bu yüzden Melikşah’la veziri arasında bir yazışma vukûbuldu. Okuma parçasında detayı verilen mektuplaşma, normal şartlarda Vezir’in azledilmesini gerektiren bir meydan okumayı açıkça ortaya koyuyor. Ancak Melikşah, Vezir’e cevap vermeden ve onu görevinden almadan veya alamadan Ekim 1092’de Bağdad’a doğru yola çıktı. Büyük Devlet adamı Nizamülmülk de her şeye rağmen, devlet terbiyesi gereği, Sultan’ın arkasından yola çıktı. Ancak Nihavend yakınlarında arzuhâl vermek bahanesiyle yanına gelen bir Batınî fedaisi tarafından şehit edildi. Devrin kaynaklarında Vezir’in katli ile ilgili olarak Batınîler, Terken Hatun ve veziri, hattâ Melikşah suçlanmışlardır. Müsebbibi kim olursa olsun, Nizâmülmülk’ün ölümü gerginliği azaltmadığı gibi, daha büyük çatışmaların da sebebi oldu. Melikşah, Vezir’in adamlarının ordugâhta çıkardığı karışıklıkları güçlükle yatıştırabildi. Bu durum aslında onlardan duyulan rahatsızlığın ne denli haklı sebeplere dayandığını göstermektedir. Nizâmülmülk’ün yerine, Hatun’un veziri Ebû’l-Ganaim atandı. Eski vezirin bir kısım adamları hemen tasfiye edildi. Ancak bu durum, onları daha sonraki hamleleri için güçlendirmekten başka bir işe yaramadı. Devlet’teki kamplaşma artarak devam etti. MELİKŞAH’IN SON BAĞDAD ZİYARETİ VE ÖLÜMÜ Sultan Melikşah, ülkesinin herhangi bir şehri olarak gördüğü Bağdad’a bu son gelişinde, Halife Muktedî ile ilişkilerinde bir denge unsuru olan Nizamülmülk’ün varlığından yoksun bulunuyordu (28 Ekim 1092). Ancak kızı Mehmelek Hatun’a yapılanların hesabını sormak istiyordu. Zira ona revâ görülen muamele, aslında Melikşah’a karşı bir meydan okuma anlamına geliyordu. Halifelik üzerindeki otoritesinin açıkça hissedilmesini isteyen Sultan, torunu Cafer’i veliaht ilân etmeyi reddeden Halife Muktedî’ye, hemen Bağdad’ı terketmesini bildirdi. Halife, başka çaresi ve karşı koyacak kuvveti olmadığından, Bağdad’dan ayrılacağını ama hazırlık yapmak üzere, kendisine on gün süre verilmesini istedi. İsteği kabul edildi. Fakat Sultan Melikşah, Halife’ye verilen mühletin dokuzuncu gününde, av etinden zehirlenmek suretiyle hayatını kaybetti (20 Kasım 1092). Bu sırada gücünün doruğunda bulunan Sultan sadece 40 yaşı civarında idi. Kaynaklarda Sultan’ın ölümü ile ilgili olarak farklı rivayetler bulunmaktadır. Bu rivayetlerden Melikşah’ın bir suikaste kurban gittiğini çıkarmak mümkün olmakla birlikte, faili tespit etmek kolay değildir. Terken Hatun bile, beş yaşındaki oğlunu hükümdar yapmak istediği için Melikşah’ı öldürüdüğü töhmeti altında kalmıştır. Oysa bir Karahanlı melikesi ve Selçuklu imparatoriçesi olan Terken Hatun, bu yaşta bir çocuğun tahta geçemeyeceğini herkesten daha iyi bilirdi. Oğlu tahta geçecek yaşa gelene kadar da Melikşah’ın yaşamasını isterdi. Ancak Sultan’ın ölümünden sonra başlayan taht kavgaları sırasında oynadığı aktif rol, kadının devlet hayatında olmasını yadırgayan anlayış tarafından, bütün felâketlerin sebebi görülerek yaftalanmıştır. Oysa Melikşah’ın ölümünden, bir terör şebekesi olan Batınîler kadar, Halife de sorumlu olabilir. Melikşah ölmeseydi, Muktedî Bağdad’ı terk etmiş olacaktı. Bu bir siyasî çekişme olduğuna göre, halifeyi bunun dışında tutmak mümkün değildir. Sultan Melikşah’ın 20 yıllık iktidarı, Selçuklu Devleti’nin zirvesini oluşturmaktadır. Sınırlarını Çin’den Akdeniz’e kadar genişlettiği Devleti, bir cihan imparatorluğuna dönüştürdü. Ülkenin her tarafı cami, medrese, köprü, su yolu gibi eserlerle imar edildi. Sultan kendisinin de meraklı olduğu astronomi çalışmalarını teşvik için 4. Ünite - Melikşah Zamanı 73 rasathâneler yaptırdı. Kendi adıyla meşhur olan Takvim-i Celâlî, bilimsel bir çalışmanın ürünü olup sonraki dönemlerde de kullanılmıştır. Sağlam, kuvvetli kişiliği sayesinde müslim, gayrı müslim bütün tebası üzerinde adaletli bir yönetim kurmayı başarmıştır. Kaynakların Melikşah’ın ölümüne dair verdiği bilgiler bunun en önemli göstergesidir. Ancak “Bir şey yükseldiği yerden düşmeye başlar” kuralına uygun olarak düşüş o zaman başlamış, sebepleri de onun içerisinde büyümüştür. Sultan’ın vefatı, karışıklıklara meydan vermemek düşüncesiyle, Terken Hatun tarafından bir süre saklandı. Torunu Cafer’i Halife’ye gönderen Hatun, hutbeyi oğlu Mahmud adına okutmayı başardı. Ordu mensuplarının bağlılığını sağlamak için büyük sarfiyat yaptı. Sonra maiyyetiyle birlikte, oğlunu tahta oturtmak üzere İsfahan’a doğru yola çıktı. İsfahan’a götürülen Melikşah’ın naaşı da, burada kendisinin yaptırdığı medreseye defnedildi. 74 Büyük Selçuklu Tarihi Özet Selçuklu Devleti’nin iç meselelerini tanımlayabileceksiniz. Melikşah babası tarafından veliaht ilân edilmiş olmasına rağmen, tahta çıktığında daha önceki dönemlerde olduğu gibi, taht davacıları ile mücadele etmek zorunda kaldı. Başta amcası Kavurt olmak üzere bazı kardeşleri bu mücadelelerde Melikşah tarafından bertaraf edildiler. Diğer taraftan Selçuklu sultanları, devletin kurulduğu bölgenin gereği olarak, İranlı devlet adamlarını istihdam etmek zorunda kalmış veya tercih etmişlerdi. Bu durum bir süre sonra devletin asli unsuru olan Türkler’in askerî kadrolar hariç, devletin dışına itilmesine yol açtı. Bu durum bir yandan Türkler arasında hoşnutsuzluk yaratırken, sözkonusu kadroları ellerinde tutan İranlılar’ın devlette dengeleri bozan bir üstünlük sağlamalarına zemin hazırladı. İranlı unsurların dahi birbirleriyle şiddetle rekabet ettikleri bu sistem, devletin sarsılmasının başlıca sebeplerinden birisi olmuştur. Bunun yanısıra Selçuklu Devleti’nin halifelikle ilgili politikaları, Melikşah döneminde devletin kudretine paralel olarak, daha tavizsiz bir şekilde sürdürülmekte idi. Hattâ Sultan Melikşah, kendisinin de torunu olan Halife’nin oğlunu, İsfahan’da bir hilafet sarayı inşa edip, halife yapmayı planlamıştı. Melikşah, Bağdad’ı kendisine ait bir şehir, halifeyi de siyasî kimliği olmayan bir devlet memuru olarak kabul ediyordu. Bu durum da Selçuklu Devleti’nin iç meselesi olarak sarsıntı yaratmaya devam ediyordu. Selçuklu Devleti’nde bu dönem meydana gelen olayları açıklayabilmek, Melikşah amcası Kavurt’un ayaklanmasını bastırıp tahta oturduktan sonra ilk işi olarak, Doğu sınırlarını ihlâl eden Karahanlılar ve Gazneliler üzerine yürüdü. Onları işgâl ettikleri yerlerden çıkarıp geri döndü. Selçuklu Devleti’nin kuruluşundan itibaren Batı’ya yönlendirilen göçler neticesinde Suriye’de bir beylik, Anadolu’da ise bağımsız bir Selçuklu devleti ortaya çıkmıştı. Melikşah Suriye’ye Tutuş’u, Anadolu’ya ise Porsuk’u göndererek bu bölgeleri kontrol altına almaya çalıştı (1078). Kafkasya’ya da bizzât kendisi, 1076, 1079 ve 1086 yıllarında düzenlediği seferlerle mahallî hanedanları, tâbiyet anlaşmalarına aykırı davranan Gürcü ve Abhazlar’ı cezalandırıp itaât altına aldı. Artuk Bey, Ahsa ve Bahreyn’e düzenlediği sefer sonunda Doğu Arabistan’da hâkimiyet sağladı. Aynı tarihlerde Hicaz’da da Abbasîler adına hutbe okunması sağlandı. Melikşah, 1092 yılındaki Bağdad ziyareti sırasında Yemen ve Aden’e de bir ordu göndererek Selçuklu Devleti’nin sınırlarını buralara kadar genişletti. Güneye doğru hızla ilerlemekte olan Türkiye Selçuklu sultanının önünü kesmek ve itaâtsizlik gösteren Mervanoğulları’nı cezalandırmak üzere 1085 yılında Diyarbekir bölgesine sefer düzenlendi. Bölge tamamen Selçuklu topraklarına katıldı. Türkiye Selçuklu sultanının Antakya’yı fethinden sonra başlayan olaylar Musul emiri Müslim b. Kureyş ve Süleymanşah’ın ölümü ile sonuçlandı. Melikşah bunun üzerine 1086 yılında çıktığı seferde Kuzey Suriye’yi, valiler tayin etmek suretiyle doğrudan Büyük Selçuklu Devleti’ne bağladı. Melikşah bundan sonra Bağdad’ı ziyaret etti ve bu sırada kızı Halife ile evlendirildi. Karahanlı ülkesinde meydana gelen bir takım karışıklıklar sebebiyle, olayları çözmek üzere davet edilen Melikşah, 1088-1089’da iki defa Türkistan seferine çıktı. Bu seferler sonunda Doğu ve Batı Karahanlılar’ı kendisine bağlayarak, sınırlarını Çin’e kadar genişletti.Veziri Nizâmülmülk ve Halife ile aralarının iyice açıldığı son dönemde, önce veziri Batınîler tarafından şehit edildi. Sonra kendisi Bağdad’da zehirlenmek suretiyle hayatını kaybetti (1092). Melikşah’ın ölümü Selçuklu Devleti’nin büyük sarsıntı geçirmesine sebep oldu. Devletin imparatorluğa dönüşen yapısını değişikliklerle birlikte kavrayabilmek, Melikşah Birinci Türkistan seferi dönüşünde, merkeziyetçiliği gözetmek kaydıyla, kardeşlerini bazı vilayetlere tayin etti. Nitekim devletin nisbeten uzak bölgelerinde kurulan siyasî teşekkülleri de aynı gerekçe ile denetim altında tutma mücadelesi vermiştir. Öyle ki, Anadolu’da bağımsız olarak kurulan Türkiye Selçukluları’na karşı, ortadan kaldırma pahasına bir mücadele yürütmüştü. Hükümranlığın paylaşılması konusunda, hayale bile izin vermeyen Melikşah’ın, halifeye karşı tavizsiz tutumunun sebebi de budur. Batıdaki olayları daha yakından takip etmek için başkentini İsfahan’a taşıyan Melikşah, Türkistan seferi sonunda ilhâk ettiği Maveraünnehir’i, kendine has problemleri dolayısıyla eski hükümdarına iade etti. Doğu ve Batı Karahanlı hükümdarlarını para ve hutbede önce kendi adını zikretmek şartıyla kendisine tâbi kıldı. Melikşah’ın cihân hâkimiyeti davasında Bağdad’ı koyduğu yer ve devletin kadrolarındaki yoğun İranîleşme devleti sarsıntıya uğratan etkenler olmuştur. 1 2 3 4. Ünite - Melikşah Zamanı 75 Kendimizi Sınayalım 1. Melikşah’ın tahta geçişi ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? a. Amcası Kavurt, Melikşah’a karşı isyan etmiştir. b. Taht kavgaları dolayısıyla Karahanlılara karşı yapacağı sefer gecikmiştir. c. Abbasî Halifesi Melikşah’ın saltanatını onaylamıştır. d. Babası tarafından veliaht tayin edildiği için tahta sorunsuz geçmiştir. e. Nizâmülmülk, Melikşah’ı desteklemiş ve gerekli tedbirleri almıştır. 2. Melikşah’ın Anadolu’ya gönderdiği ordu ile ilgili aşağıdakilerden hangisi yanlıştır? a. Bu ordu Süleymanşah’ın sultanlığını tanımadığı için gönderilmiştir. b. Melikşah bu savaşla Anadolu’da denetimi sağlamıştır. c. Savaşta Süleymanşah’ın kardeşi Mansur hayatını kaybetmiştir. d. Sefer Porsuk Bey idaresinde 1078 yılında yapılmıştır. e. Anadolu’da kendisine rağmen bir oluşuma izin vermek istememiştir. 3. Tutuş’un Suriye Melikliği ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? a. Fatımîler’e karşı Suriye’nin güvenliğinin sağlanması için tayin edilmiştir. b. Tutuş, Atsız Bey’i öldürüp topraklarını ele geçirmiştir. c. Tutuş’un başlıca rakibi Musul valisi Müslim olmuştur. d. Tutuş Melikşah’a karşı hiç isyan etmemiştir e. Suriye’de bağımsız bir Selçuklu şubesi kurulmuştur. 4. Melikşah dönemi Arabistan siyaseti konusunda aşağıdakilerden hangisi yanlıştır? a. Sünnilik karşıtı hareketler bastırılmıştır. b. Fatımîler Hicaz üzerinden Selçuklularla rekabet etmişlerdir. c. Mekke emirinin yerine şehzâde Tekiş tayin edilmiştir. d. Doğu Arabistan’da Karmatîler bertaraf edilmişlerdir. e. Yemen ve Aden Selçuklu hâkimiyetine girmiştir 5. Diyarbekir Seferi ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? a. Mervaniler Selçukluların en sadık tâbilerindendir. b. Süleymanşah’ın güneye doğru ilerleyişi bu seferin sebeplerindendir. c. Musul valisi Müslim de Mervani emirine yardım etmiştir. d. Ordu komutanı Fahrüddevle, Selçuklu melikleri gibi yetkilendirildi. e. Mervanoğullarının toprakları Selçuklu idaresine girdi. 6. Melikşah’ın Suriye (Antakya) seferine dair aşağıdakilerden hangisi doğrudur? a. Suriye Selçuklu Melikliği kuruldu. b. Süleymanşah, Melikşah’la girdiği savaşta hayatını kaybetti. c. Müslim Musul valiliğine, Bozan Urfa’ya, Aksungur Haleb’e tayin edildi. d. Suriye’nin Selçuklular’a bağlanması mümkün olmadı. e. Bu sefer sırasında yapılan düzenleme ile Türkiye Selçukluları’nın güneye iniş yolu kesildi. 7. Melikşah’ın İkinici Türkistan Seferinin sonucu ile ilgili aşağıdakilerden hangisi doğrudur? a. Batı Karahanlılar doğrudan, Doğu Karahanlılar tâbi olarak Selçuklulara bağlanmıştır. b. Doğu Karahanlılar doğrudan, Batı Karahanlılar tâbi olarak Selçuklulara bağlanmıştır. c. Karahıtaylar yenilgiye uğratılmıştır. d. Melikşah bu sefer sırasında ilk kez yenilgiye uğramıştır. e. Karahanlılarla Ceyhun Nehri sınır kabul edilmiştir. 8. Üçüncü Türkistan Seferi ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi doğrudur? a. Kaşgar Hanı tahttan indirildi. b. Doğu Karahanlılar Batı’yı da yönetimleri altına aldılar. c. Batı karahanlı hükümdarı Ahmed Han tahtına iade edildi. d. Batı karahanlı hükümdarı Ahmed Han İsfahan’da öldürüldü. e. Doğu Karahanlılar tâbiyetten ayrıldı. 9. Melikşah döneminde Halifelikle ilişkiler konusu ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? a. Muktedî’nin Melikşah’ın kızı olan eşine kötü davranması yüzünden ilişkiler bozulmuştur. b. Halife’nin oğlu ve Melikşah’ın torunu olan Cafer, veliaht ilân edilmiştir. c. Sultan, Muktedî’yi siyasî bir güç olarak kabul etmemektedir. d. Halife, Selçuklu Sultanı’yla siyasî bir çekişme içerisine girmiştir. e. Melikşah, Halifeden Bağdad’ı terk etmesini istemiştir. 10. Aşağıdakilerden hangisi Melikşah Döneminde Selçuklu Devleti’ni ilgilendiren sorunlardan değildir? a. Tahtı ele geçirmeye yönelik şehzâde isyanları b. Haçlı Seferleri c. Halife ile çatışma d. Devlet kadrolarına İranlılar’ın nüfuz etmesi e. Sultan ile Vezir arasındaki anlaşmazlık 76 Büyük Selçuklu Tarihi Okuma Parçası Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Sultan Melikşah ile Nizâmülmülk’ün giderek gerginleşmekte olan münasebetleri, Sultan’ın Merv’e tayin ettiği şahnenin, vezirin Merv valisi olan oğlu tarafından yakalanıp hakarete uğraması üzerine kopma noktasına geldi. Kaynaklarda aralarında elçiler vasıtasıyla aşağıdaki haberleşmenin vuku bulduğu rivayet edilir: Melikşah- “Sen saltanatta benim ortağım mısın? Eğer benim emrimde ise haddini bilmelisin. Sen hangi selahiyetle, fermanımız olmadan evlâtlarına ülkeler ve iktalar veriyor, arzu ettiğini yapıyorsun? İster misin ki önünden hokkanın, başından destârının alınmasını emredeyim?” Nizamülmülk- “Sultan’a şöyle söyleyiniz! Senin nâil olduğun ikbâl benim fikir ve tedbirim sayesindedir. Babanın öldürüldüğü gün seni nasıl tuttuğumu, ayaklanmaları bastırdığımı, seni istemeyenleri nasıl tenkil ettiğimi hatırla! Ve unutma ki, benim divit ve destârımla senin tac ve tahtın birbirine bağlıdır. O tac ve devlet bu divitle birlikte ortadan kalkar”. Elçiler gerginliğin daha fazla büyümemesi için Vezir’in sözlerini hafifleterek nakletmişlerse de, Sultanın bu heyete özel olarak koyduğu adamı doğrusunu olduğu gibi aktarmıştı. Kaynak: Kafesoğlu 1973, Turan 2010. 1. d Cevebınız doğru değilse “Melikşah’ın Tahta Çıkması” konusunu yeniden gözden geçirin. 2. b Cevebınız doğru değilse “Anadolu ve Suriye Siyaseti” konusunu yeniden gözden geçirin. 3. e Cevebınız doğru değilse “Anadolu ve Suriye Siyaseti” konusunu yeniden gözden geçirin. 4. c Cevebınız doğru değilse “Doğu Arabistan-Hicaz-Yemen ve Aden’in Selçuklular’a Bağlanması” konusunu yeniden gözden geçirin. 5. a Cevebınız doğru değilse “Diyarbekir Bölgesinin Selçuklu Topraklarına Katılması” konusunu yeniden gözden geçirin. 6. e Cevebınız doğru değilse “Suriye (Antakya) Seferi” konusunu yeniden gözden geçirin. 7. a Cevebınız doğru değilse “İkinci Türkistan Seferi” konusunu yeniden gözden geçirin. 8. c Cevebınız doğru değilse “Üçüncü Türkistan Seferi” konusunu yeniden gözden geçirin. 9. b Cevebınız doğru değilse “Devletin Bünyesinde Oluşan Sorunlar” konusunu yeniden gözden geçirin. 10. b Cevebınız doğru değilse üniteyi yeniden gözden geçirin. 4. Ünite - Melikşah Zamanı 77 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Yararlanılan Kaynaklar Sıra Sizde 1 Melikşah’ın Türkistan Seferi sonrası yaptığı atamalar, tıpkı Alp Arslan dönemindeki gibi, Doğu’dan gelecek tehlikelere karşı sınırı tahkim etmek amacı taşıyordu. Mahiyeti bakımından da benzerlik gösteren bu atamalarda şehzâdelere, hükümdarın egemenlik yetkisini paylaşım anlamına gelebilecek bir ayrıcalık verilmemiştir ve merkeziyetçilik gözetilmiştir. Sıra Sizde 2 Selçuklu Devletinin fetih stratejisi çerçevesinde Suriye ve Anadolu’ya yerleşen Türkmenler, merkezin denetimi dışında bir örgütlenmeye gittikleri için, Melikşah tarafından buralara müdahale edilmiştir. Melikşah, Süleymanşah’ın kendisine rağmen Anadolu’da kurduğu devleti tanımayarak, kontrolü altına almak için Porsuk idaresinde bir ordu gönderdi. Diğer yandan Suriye’de bir beylik kurmuş olan Atsız’ı ve Fatımî tehlikesini izlemek için kardeşi Tutuş’u Suriye melikliğine tayin etti. Sıra Sizde 3 Diyarbekir seferinin başlıca sebepleri, Büyük Selçuklular’la rekabet halinde bulunan Türkiye Selçuklu sultanının güneydoğu istikametindeki hızlı ilerleyişinin önünü kesmek için bölgenin hakimiyet altına alınması gereği; Selçuklular’a aykırı siyaset takip ederek şiîlerle işbirliği yapan Mervanoğulları’nın cezalandırılması yanında, Fahrüddevle b. Cüheyr’in kendisine bir hakimiyet alanı bulmak isteği ile Melikşah’ı sefer konusunda teşvik etmesidir. Sıra Sizde 4 Türkistan seferleri, Selçuklu Devleti’nin İslâm Dünyası’nın en büyük gücü, yardımına ihtiyaç duyulan ve meseleleri çözebilecek yegâne merci olduğunu göstermiştir. Devlet’in sınırları tüm Karahanlı ülkesini içine alarak Çin hududuna ulaşmıştır. Türkistan hâkimiyeti, Melikşah’ın ölümüyle başlayan fetret döneminde bu taraftan gelebilecek tehditleri etkisiz kılacak sağlam bir set oluşturmuştur. Agacanov, Sergey (2006), Selçuklular (trc. Ekber Necef-Ahmed Annaberdiyev), İstanbul. Hunkan, Ö. Soner (2011), Türk Hakanlığı (Karahanlılar) Kuruluş-Gelişme-Çöküş (766- 1212) İstanbul. Kafesoğlu, İbrahim (1973), Sultan Melikşah, İstanbul. Köymen, M.Altay (1989), Selçuklu Devri Türk Tarihi, Ankara. Turan, Osman (2010), Selçuklular Tarihi ve Türk İslâm Medeniyeti, İstanbul. 5 Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Selçuklu merkezi otoritesini çöküşe götüren süreci değerlendirebilecek, Berkyaruk ve Muhammed Tapar dönemi siyasi olaylarını tanımlayabilecek, Selçuklu taht mücadeleleri ile Haçlıların Suriye ve Filistin’e yerleşmeleri arasındaki ilişkiyi açıklayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Terken Hatun • Melik Mahmud • Melik İsmail • Berkyaruk • Tutuş • Taht mücadelesi • Muhammed Tapar • Haçlılar • Bâtıniler İçindekiler    Büyük Selçuklu Tarihi Fetret Dönemi (Berkyaruk ve Muhammed Tapar Devri) • SULTAN BERKYARUK DEVRİ (1094- 1105) • SULTAN MUHAMMED TAPAR DEVRİ (1105-1118) BÜYÜK SELÇUKLU TARİHİ SULTAN BERKYARUK DEVRİ (1094-1105) Terken Hatun ile İktidar Mücadelesi Çin’den Akdeniz’e, Kafkaslar’dan Yemen’e kadar uzanan çok geniş topraklara yayılmış bulunan Büyük Selçuklu İmparatorluğu, en görkemli devrini yaşarken önce vezirinin, sonra Sultan Melikşah’ın beklenmedik ölümüyle sarsıntıya uğradı. Fetret dönemi olan Berkyaruk’dan sonra Tapar zamanında kısmen toparlanmasına, Sancar’ın İkinci İmparatorluk devrine rağmen de aslında sarsıntı tamamen atlatılamadı. Sultan’ın ani ölümü, bir süredir merkezde yaşanan iktidar paylaşımı mücadelesinin daha da şiddetlenmesine ardından ortaya çıkan uzun taht mücadeleleri ile imparatorluğun önce parçalanmasına, akabinde de çöküşüne giden sürecin başlangıcı olmuştur. İşte bu ünitenin konusu olan ve “Fetret Devri” olarak adlandırılan Berkyaruk dönemi, bu sürecin ilk evresini teşkil etmektedir. Melikşah öldüğünde geride Berkyaruk, Muhammed Tapar, Sancar ve Mahmud adlı dört oğul bırakmıştı. Babasının yerine en büyükleri olan ve o dönemde on iki yaşında bulunan Berkyaruk’un tahta geçmesi bekleniyordu. Zira daha önce de temas edildiği üzere Nizâmülmülk, Terken Hatun’un oğlu Mahmud’a karşı, Melikşah’ın amcası Yakutî’nin kızı Zübeyde Hatun’dan olan oğlu Berkyaruk’u desteklemekteydi. Bazı kaynakların verdiği bilgilere göre, Melikşah Berkyaruk’u veliaht tayin etti ise de, bunun saltanat mücadelelerini engelleyecek bir kanun olmadığı bilinmektedir. Nitekim bu durumu fırsat bilen ve o sırada Sultanın yanında Bağdat’ta bulunan Terken Hatun, henüz beş yaşında bulunan oğlu Mahmud’u tahta geçirmek için harekete geçti. Bir taraftan zaman kazanmak üzere Melikşah’ın ölümünü gizlerken, diğer taraftan da hazinenin ağzını açarak desteklerini almak için ordu ve devlet adamlarına büyük ihsanlarda bulundu. Bu cömert girişimleri sayesinde de pek çok emirin içerisinde bulunduğu büyük bir ordu kurmayı başardı. Terken Hatun’un bu başarısı, hiç şüphesiz bolca yaptığı ihsanlar kadar, Karahanlı soyundan bir prenses ve Selçuklu imparatoriçesi olarak Melikşah’ın sağlığındaki etkin konumundan kaynaklanmaktaydı. Bu şekilde ordunun bağlılığını temin eden Terken Hatun, bir taraftan da oğlunun saltanatı için tehlike olarak gördüğü ve bu olaylar sırasında İsfahan’da bulunan veliaht Berkyaruk’u hapsetmek üzere Musul valisi Kürboğa’yı, Emir Üner ve Emir Kamac ile birlikte İsfahan’a göndermişti. İsfahan’a gelen emirlerin Berkyaruk’u tutuklayarak hapsetmelerinden sonra Terken Hatun, Abbasi halifesi Fetret Dönemi (Berkyaruk ve Muhammed Tapar Devri) 80 Büyük Selçuklu Tarihi Muktedî’den oğlu Mahmud adına hutbe okutmasını istedi. Halife önceleri büyük âlim Gazzalî’nin fetvası doğrultusunda Mahmud’un yaşının küçük olması, dolayısıyla devleti yönetemeyeceği gibi gerekçelerle bu isteği reddetti. Ancak Terken Hatun’un, yanında tutuğu torunu ve Halife’nin de oğlu olan Cafer üzerinden tehdide varan ısrarlarına daha fazla direnemedi. Cafer’in babasına gönderilmesi kaydıyla, 26 Kasım 1092 yılında Bağdat’ta Mahmud adına hutbe okundu. Böylece Terken Hatun, Melikşah’ın ölümden altı gün sonra oğlu Mahmud’u Bağdat’ta sultan ilan ettirmeyi başarmıştı. Ardından da vezir Tacülmülk Ebû’l-Ganaim ve orduyla birlikte, oğlu Mahmud’u tahta çıkarmak üzere Selçuklu payitahtı İsfahan’a doğru yola çıktı. Berûcird ve Kerec Savaşları Ancak Melikşah’ın ölüm haberini alan Nizamülmülk’ün adamları bir silah deposunu yağmalayarak isyan etmiş ve Berkyaruk’u hapsedildiği yerden çıkararak tahta oturtup adına hutbe okutmuşlardı. Terken Hatun’un İsfahan’a yaklaşması üzerine de Berkyaruk’u, Nizamülmülk taraftarlarının hâkim olduğu Rey’e kaçırdılar. Bu arada pek çok emirle birlikte Nizamülmülk’ün adamlarından Erkuş da askerleriyle onlara katılmıştı. Kaynaklar Berkyaruk’un etrafında on binden fazla askerin toplandığını kaydetmektedir. Böylece taht mücadelesi bir bakıma, eski vezir Nizamülmülk’ün adamları ile yeni vezir Tacülmülk arasındaki bir hesaplaşmaya dönüşmüş bulunuyordu. Çünkü başta Erkuş olmak üzere, maktul vezirin taraftarları, Tacûlmülk’ü Nizamülmülk’ün katili olmakla itham ediyorlardı. Bu sebeple de, Berkyaruk’u desteklemek suretiyle eski vezirin intikamını almak istiyorlardı. Öte yandan durumun aleyhine geliştiğini gören ve Berkyaruk’un daha fazla güçlenmesini engellemek isteyen Terken Hatun, yanında Kürboğa, Üner ve Kamaç gibi emirler olduğu halde Rey’e hareket etti. Ancak Berûcird yakınlarında yapılan savaşta, ordusundan bazı emirlerin askerleriyle Berkyaruk tarafına geçmesi üzerine yenilen Terken Hatun İsfahan’a çekilmek zorunda kaldı (Ocak 1093). Burada Berkyaruk tarafından kuşatılan ve zor durumda kalan Terken Hatun, bir taraftan yanındaki emirlerin de telkiniyle kuşatmayı kaldırması için Berkyaruk ile anlaşma yollarını ararken, diğer taraftan da oğlu Mahmud’u tahta çıkarma arzusundan vazgeçmeyerek yeni çıkış yolları arıyordu. Nitekim bu amaçla Berkyaruk’un dayısı Azerbaycan meliki İsmail’e haber göndererek kendisiyle evlenip, Mahmud’un saltanatına ortaklık teklif etti. Selçuklu tahtına geçmek için bunu bir fırsat olarak gördüğü anlaşılan İsmail, bu teklifini tereddütsüz kabul ederek, Hatun tarafından da takviye edilen ordusuyla yeğeni Berkyaruk üzerine yürüdü. Ancak onun akıbeti de Terken Hatun’dan farklı olmadı. Zira Terken Hatun ile evlenmesini hoş karşılamayan bazı komutanların Berkyaruk’un saflarına geçmesi ile Kerec yakınlarında yapılan muharebeyi kaybeden İsmail İsfahan’a çekilmek zorunda kaldı (Şubat 1093). Bu mağlubiyete rağmen her ne kadar Terken Hatun onu hürmetle karşılayıp, adına para bastırıp, oğluyla müşterek hutbe okuttuysa da bir süre sonra Berkyaruk’un atabeyi Gümüştekin tarafından öldürüldü. Berkyaruk’un Terken Hatun’la yürüttüğü saltanat mücadelesindeki en önemli destekçileri kimlerdir açıklayınız. Melik İsmail’in saf dışı kalması da Terken Hatun’un azmini kırmadı. O bu sefer de, Melikşah’ın ölümünün ardından Suriye’de saltanatını ilan etmiş bulunan kayınbiraderi Tacüddevle Tutuş’u aynı vaatlerle İsfahan’a çağırdı. Berûcird/Burûcerd; Batı İran’da Hemedan’a 18 fersah uzaklıkta Selçuklu devrinin önemli şehirlerinden olup günümüzde Luristan Eyaleti şehirleri arasında yer alır. Kerec; Tahran/Rey’ın 20 km batısında yer almakta olup günümüzde Elburz Eyaletinin merkez şehridir. 1 5. Ünite - Fetret Dönemi (Berkyaruk ve Muhammed Tapar Devri) 81 Berkyaruk’un Tahta Çıkması ve Tutuş ile Rekabet Suriye meliki olan Tutuş, ağabeyi Melikşah’a itaatini bildirmek ve teveccühünü kazanmak için, Dımaşk’tan Bağdat’a gelmek üzere iken, Fırat kıyısındaki Hit kasabasında, Sultanın öldüğü haberini almıştı. Hemen her hanedan üyesinin yapacağı gibi, kendini saltanata en uygun kişi olarak gören Tutuş, daha burada iken adına hutbe okutmak suretiyle sultanlığını ilan etti. Kaldı ki yaşı, tecrübesi, konumu ve mevcut durum göz önünde bulundurulduğunda, haksız da sayılmazdı. Selçuklu tahtını ele geçirmek üzere gerekli hazırlıkları yapmak için Suriye’ye dönen Tutuş, buradan Halep valisi Aksungur, Antakya valisi Yağısıyan ve Urfa valisi Bozan’a birer mektup yazarak; “Sultan Melikşah’ın ölümü üzerine sultanlığını ilan ettiğini, bu sebeple de onun hakim olduğu ülkelerde bu kez kendisinin hakim olmasını sağlamak için, kendisine itaat ile emirlerindeki kuvvetleriyle katılmalarını” bildirdi. Tutuşa karşı koyacak kuvveti bulunmayan Aksungur, Tutuş’a itaat ettiği gibi, Yağısıyan ve Bozan’a da haber göndererek; “Melikşah’ın çocukları arasındaki mücadele sonuçlanıncaya kadar Tutuş’a itaat etmelerinin yerinde olacağını” istedi. Onlar da bu teklifi kabul edip hâkimiyet bölgelerinde hutbeyi Tutuş adına okuttular. Böylelikle Tutuş, adı geçen emirlerin itaat etmesi üzerine hiçbir güçlükle karşılaşmaksızın kuzey Suriye’ye hâkim olmuştu. Aslında daha önce anlatılanlardan da anlaşılacağı üzere, Melikşah öldüğünde çocuklarının hepsi çocuk yaşta olduğundan Tutuş tahtın en güçlü adaylarından birisi durumdaydı. Emirler Tutuş’a itaat ederek, onun tahtı ele geçirmesi halinde yerlerini korumuş olacaklardı. Ancak kaynakların ifadesine göre Aksungur’un “Melikşah’ın çocukları arasındaki mücadele sonuçlanıncaya kadar” diyerek itaatlerine bir anlamda şerh koyması manidardır. Muhtemelen Aksungur, Tutuş gibi muktedir bir sultana tahakküm edemeyecekleri veya Melikşah’a olan vefa duygusuyla, onun genç ve tecrübesiz oğullarından birisinin sultan olmasını tercih ediyordu. Ancak o günün şartları gereği Tutuş’a itaat etmek zorunda idiler. Nitekim daha sonraki gelişmeler bu durumu doğrulayacaktır. Tutuş’un Berkyaruk’a Karşı İlk Teşebbüsü Melikşah’ın bu üç ünlü komutanının kendisine katılmalarından kuvvet alan ve güçlü bir ordu kuran Tutuş, yanında Aksungur ve Yağısıyan olduğu halde Rahbe’ye doğru harekete geçti ve Şubat 1093 yılında herhangi bir direnişle karşılaşmaksızın şehri teslim aldı. Bunu Habur yöresi ile Fırat nehrinin sol kıyısında bulunan Rakka’nın teslimi takip etti. Tutuş bu iki şehir halkına adil hükümdarlara yakışır tarzda davranıp, pek çok ihsanlarda bulundu. Bu sırada daha önce itaatini arz etmiş olan Urfa valisi Bozan’ın da katılımıyla daha da güçlenen Tutuş, Nusaybin üzerine yürüdü. Şehrin direnişi üzerine hiddetlenen Tutuş, şiddetli bir taarruz ile Mart 1093’de Nusaybin’e girdi ve yirmi kadar Arap emiri askerleriyle birlikte kılıçtan geçirildi. Tutuş, Nusaybin’den sonra Musul üzerine yürüdü. Bu arada henüz Nusaybin’de iken, şehrin Ukayli hâkimi İbrahim b. Kureyş’e haber yollayarak, hâkimiyetini tanımasını ve adına hutbe okutmasını istemişti. Ancak İbrahim, Tutuş’un bu isteğini reddettiği gibi şehrin dışında muharebe vaziyeti almıştı. Musul yakınlarındaki el-Mudayya’da gerçekleşen şiddetli muharebe, İbrahim’in yenilmesi ve birçok Arap emiriyle birlikte öldürülmesi, Tutuş’un muzaffer bir şekilde Musul’a girmesiyle sonuçlandı. 82 Büyük Selçuklu Tarihi Böylece Tutuş, yanına aldığı önemli komutanları ile Rahbe, Rakka, Nusaybin ve Musul’u peş peşe ele geçirerek, Suriye ve el-Cezire’nin önemli bir bölümünde hâkimiyetini tesis ettiği gibi adına hutbe okutmayı başarmıştı. Bunun bir sonucu olarak Selçuklu tahtına geçmeyi kendisi için bir hak sayan Tutuş, Büyük Selçuklu sultanı sıfatıyla Bağdat’ta adına hutbe okunması için Abbasi halifesi el-Muktedi Biemrillah’a başvurdu. Halife ona, adına hutbe okutabilmesi için Horasan ve Maşrık’ta hükümran olarak, İslam âlemine hâkim olması, kardeş çocukları içinden saltanat mücadelesinde kimsenin kendisine muhalefet etmemesi ve başkent İsfahan’da imparatorluk hazinesine sahip bulunması gerektiğini ileri sürerek onun bu talebini reddetti. Bu durum karşısında Selçuklu payitahtı olan İsfahan’ı ele geçirmek için harekete geçen Tutuş, kendisine yapılan davet üzerine önce, henüz hâkimiyetine girmemiş bulunan ve 1085’den beri Selçuklu merkezinden gönderilen valilerce yönetilen Diyarbekir’e yöneldi. bölgenin merkez şehirleri konumundaki Amid ve Meyyâfârikîn’in itaatlerini arz etmesi üzerine buraya kendi yöneticilerini atadıktan sonra, Azerbaycan yönünde hareket etti. Kaynakların ifadesine göre, yolu üzerinde bulunan bütün şehir ve kaleler kendisini sultan olarak kabul ediyordu. Öte yandan bütün bunlar olurken Berkyaruk da boş durmamıştı. Rey ve Hemedan başta olmak üzere hâkimiyet alanını genişleten Berkyaruk, her geçen gün artan kuvvetiyle amcasıyla girişeceği saltanat mücadelesine hazır görünüyordu. Bu durum, Tutuş’un ordusunda bulunan Melikşah’ın eski komutanlarından Aksungur ve Bozan’ı da etkilemişti. Nitekim Aksungur, Bozan’a yazdığı mektupta “Biz bu adama(Tutuş’a) efendimiz(Melikşah)’in çocuklarının neler yapacağını görmek ve beklemek maksadı ile itaat etmiştik, şimdi ise sultanın oğlu ortaya (taht iddiasıyla) çıktı. Biz şimdi onun safına geçmek istiyoruz” diyerek onu Tutuş’tan ayrılmaya ikna etti. Nihayet iki ordunun birbirine yaklaştığı sırada, her iki emirin askerleriyle Berkyaruk tarafına geçmesi, Tutuş’u zor durumda bıraktı. Bu iki ünlü komutanın saf değiştirmesiyle asker sayısı iyice azalan ve savaşı göze alamayan Tutuş, yeni kuvvetler tedarik etmek üzere, kendisine sadık kalan Yağısıyan ile birlikte Suriye’ye dönmek zorunda kaldı (Aralık 1093). Ardından Aksungur ile Bozan da, Tutuş sorununun kesinlikle ihmal edilmemesi, toparlanmasına fırsat verilmeden süratle üzerine yürünmesi gerektiği hususunda Berkyaruk’u uyardıktan sonra, yanlarına verilen muhafız birlikleriyle valisi bulundukları şehirlere döndüler. En güçlü rakibi olan amcası Tutuş’un Rey civarında muharebe meydanından çekilip Suriye’ye dönmesi ile saltanat iddiası daha da kuvvetlenen Berkyaruk, nihayet sultanlığını İslâm dünyasında da meşru kılmak maksadı ile Bağdat’a gelerek halifeden adının hutbeye konulmasını istedi. Muktedî, Berkyaruk’un son başarısını göz önünde bulundurarak adına hutbe okutup ona “Rükneddin” lakabını verdi. (3 Şubat 1094). Tutuş’un İkinci Teşebbüsü ve Ölümü Diğer taraftan Berkyaruk Bağdat’ta sultan ilan edildiği sırada Tutuş da, kendisine ihanet eden Aksungur ve Bozan’ın, Halep ve Urfa’da hutbeyi Berkyaruk adına okuttuklarını öğrenmişti. İntikam için sabırsızlanan Tutuş, kışı geçirdiği Dımaşk’tan Mart 1094’te ayrılarak topladığı kuvvetlerle Aksungur’un yönetimindeki Halep ve civarını yağmalamaya girişti. Bunun üzerine uyarılarında haklı çıkan Aksungur, henüz Bağdat’tan ayrılmamış olan Berkyaruk’tan acil yardım istedi. O da kendisine bağlı emirlerden, Musul valisi Kürboğa ile Urfa hâkimi Bozan’ı yardıma gönderdi. Aynı maksatla Yusuf b. Abak’ı da iki bin beş yüz kişilik süvari birliği ile Halep’e yönlendirildi. Mayıs 1094’te Tutuş üzerine yürüyen Aksungur, Halep yakınlarınel-Cezire: Arapçada “Ada” manasına gelir. Greklerin “Mezopotamya” adını verdikleri Fırat ile Dicle nehirleri arasındaki toprakları Arap coğrafyacılar iki kısma ayırmışlardır. Buna göre güneyde kalan Aşağı Mezopotamya topraklarına “Sevad” veya “Irak”, kuzeyde kalan Yukarı Mezopotamya topraklarına ise “el-Cezire” adını vermişlerdir. 5. Ünite - Fetret Dönemi (Berkyaruk ve Muhammed Tapar Devri) 83 da cereyan eden muharebede önce, Yusuf ’un aman dileyerek Tutuş tarafına geçmesi, ardından da Bozan ve Kürboğa’nın muharebeye tam olarak katılamamaları üzerine mağlup olduğu gibi esir edilerek öldürüldü. Bozguna uğrayan birliklerle Halep’e çekilen Bozan ile Kürboğa burada direnmeye çalışmışlarsa da çok geçmeden Tutuş, şehre girmeyi başarmış ve her ikisini de esir almıştı. Bazı emirlerin ricasıyla Kürboğa’nın canını bağışlayan Tutuş, kendisine ihanet eden Bozan yanında olduğu halde, valisi olduğu Harran ve Urfa’ya gelerek müdafilerden teslim olmalarını istedi. Ret cevabı alınca da Bozan’ı öldürterek başını Urfa ve Harran’a yolladı. Bu şiddet gösterisi, sadece bu iki önemli şehrin değil Azerbaycan’a kadar bütün el-Cezire’nin Tutuş’a itaatini sağladı. Böylece Tutuş, bir taraftan kendisine yapılan ihaneti cezalandırmak suretiyle Aksungur ve Bozan gibi güçlü muhaliflerini ortadan kaldırmış, diğer taraftan da Selçuklu ülkesinin batısına yeniden hâkim olmuş oluyordu. Ayrıca artık kendisine tahtı sağlayacak olan tedbirleri tatbik etmek; İsfahan civarına hâkim olan ve elinde zengin maddi kaynaklar bulunan Terken Hatun ile mukadderatını birleştirmek zamanı da gelmiş bulunuyordu. Nitekim daha önce ifade edildiği gibi Terken Hatun, oğlu Mahmud’u tahta çıkarmak için son çare olarak Tutuş’a müracaat etmiş, ülkeyi birlikte yönetmek üzere evlenme vaadiyle İsfahan’a çağırmıştı. Bu maksatla, İsfahan’a ulaşmak isteyen Tutuş, Diyarbekir’den hareketle Ahlat ve Azerbaycan üzerinden Hemedan’a geldi. Burada Terken Hatun’la birleşerek Berkyaruk’a karşı ortak bir mücadele başlatacaklardı. Ancak aynı maksatla İsfahan’dan Hemedan’a doğru yola çıkan Terken Hatun yolda hastalanarak geri dönmek zorunda kaldı ve kısa bir süre sonra da öldü (Eylül-Ekim 1094). Terken Hatun’un ölümden sonra ona bağlı emirlerden bir kısmı Berkyaruk tarafına geçerken büyük bir kısmı da Tutuş’a katılmıştı. Kaynakların ifadesine göre bu katılımlarla Tutuş’un ordusunun sayısı elli bini bulmuştu. Bu yeni durum karşısında endişeye kapılan ve o sırada Musul’da bulunduğu anlaşılan Berkyaruk, gelişmeleri kontrol altına alabilmek için derhal İsfahan’a hareket etti. Ancak yolda Tutuş’un komutanlarından Abakoğlu Yakup’un baskınına uğradı. Beklemediği bu baskın karşısında ordugâhı yağmalanan ve mağlup olan Berkyaruk, yanında Emir Porsuk, Gümüştekin Candar ve Yaruktaş gibi birkaç önemli adamı olduğu halde, kardeşi Mahmud’un hâkimiyetindeki başkent İsfahan’a sığınmak zorunda kaldı. Öte yandan Berkyaruk’un mağlubiyet haberi Bağdat’a ulaşınca yeni Abbasi halifesi Müstazhir Billah hutbeyi Tutuş adına okutmaya başladı (Ekim-Kasım 1094). Terken Hatun’un ölüm haberini alan adamları, Berkyaruk’u önce şehre sokmak istememişlerse de daha sonra yakalayıp hapsettiler. Hatta bir ara saltanat davasından tamamıyla bertaraf etmek için gözlerine mil çekilmesi bile düşünüldüyse de Mahmud’un Berkyaruk’un gelişinin ikinci gününde çiçek hastalığına yakalanması ve durumunun ciddileşmesi üzerine emirler, beklemenin daha uygun olacağı kararına vardılar. Nitekim 1094 yılı Ekim ayı sonlarında Mahmud öldü. Talihi bir anda değişen Berkyaruk, gözlerine mil çekmeyi düşünen emirlerce tahta oturtularak sultan ilan edildi (Kasım 1094). Bu sırada Hemedan önlerine gelen Tutuş, şehrin direnmesi üzerine geri döndü. Berkyaruk’un da hastalandığı haberini alınca, Rey’e hareket ederek burayı ele geçirdi ve İsfahan üzerine yürümek için hazırlıklara başladı. Bütün bunlar olurken emirler henüz kimin safında yer alacaklarına karar vermiş değillerdi. Zira Berkyaruk da kardeşi gibi ölümcül çiçek hastalığına yakalanmıştı. Ancak Tutuş’un tavizsiz ve sert tabiatı onları Berkyaruk’un yanında yer almaya itiyordu. Buna bir de halk ve ordu nezdinde hâlâ saygın bir hatırası olan Nizamülmülk’ün, büyük nüfuz sahibi 84 Büyük Selçuklu Tarihi oğullarından Müeyyedülmülk’ün Berkyaruk’a vezir olması eklenince durum onun lehine dönmeye başladı. Nitekim iyileşmesinden hemen sonra Irak ve Horasan’dan gelen kuvvetlerle ordusunun mevcudunu otuz bine çıkaran Berkyaruk, vakit kaybetmeden amcası Tutuş’un üzerine Rey’e hareket etti. Tutuş ise yeni ele geçirdiği Rey halkına güvenmediğinden Berkyaruk’u şehre altmış kilometre mesafedeki Daşilu (Taşlı) köyü yakınlarında karşıladı. İki taraf 26 Şubat 1095’te şiddetli bir savaşa tutuştular. Berkyaruk babası Melikşah’ın sancağını çıkarmıştı. Bunu gören askerlerin bir kısmının Berkyaruk’un tarafına geçmesi ve daha önceden anlaştıkları gibi, emir Yağısıyan’ın pusudan çıkmaması Tutuş’un ordusunun bozulmasına sebep oldu. Tutuş yanındakilerle birlikte bir süre daha kahramanca savaştıysa da, atından düşürülerek öldürüldü. Tutuş’un yanında bulunan oğlu Dukak, yüz kadar atlı ile kaçmayı başardıysa da ordusunun büyük bir kısmı ölü veya esir olarak yok oldu. Tutuş, babası Alparslan’ın Merv’deki türbesine gömüldü. Berkyaruk böylece pek çok badireden sonra, saltanat mücadelesindeki en güçlü rakibi olan amcası Tutuş’u bertaraf etmek suretiyle Suriye ve el-Cezire üzerinde de hâkimiyetini tesis etmiş oluyordu. Ancak daha sonraki gelişmelere bakılırsa bu durum Berkyaruk’un iktidarı için tehlikenin bittiği anlamına da gelmeyecekti. Suriye Selçukluları hakkında daha fazla bilgi için bkz. Ali Sevim, Suriye ve Filistin Selçukluları Tarihi, Ankara 1989. Çocuk yaşta tahta çıkan Berkyaruk’un yaş, tecrübe ve konum bakımından kendinden çok daha üstün olan amcası Tutuş’u saltanat mücadelesinde saf dışı bırakmasını nasıl açıklarsınız? Arslan Argun’un İsyanı Melikşah’ın diğer kardeşi Arslan Argun, babası zamanında Harizm bölgesi valiliğini yürütüyordu. Kardeşi Melikşah’ın saltanatının ilk yıllarına kadar da bu bölgede kalmış; daha sonra kendisine Hemedan ve Save bölgesinde yedi bin dinarlık ikta toprağı verilmişti. Melikşah öldüğünde o da yanında Bağdat’ta bulunuyordu. Sultanın ölümü ile ortaya çıkan otorite boşluğundan faydalanmak isteyen Arslan Argun, hemen Hemedan’a hareket etti. Buradan bir grup askerin kendisine katılımıyla Nişabur üzerine yürüdüyse de direnişle karşılaşınca Merv’e çekilmek zorunda kaldı. Merv şahnesi Emir Kodan ve Emir Yaruktaş şehri ona teslim ettikleri gibi adamlarıyla emrine girdiler. Burada bir süre kalan Arslan Argun daha sonra Belh’e hareket etti. Bu sırada Belh’de bulunan Berkyaruk taraftarı Fahrülmülk b. Nizamülmülk, onunla mücadele edemeyeceğini anlayınca şehri terk etti. Böylece Belh ve Tirmiz gibi şehirleri ele geçirip, Horasan’ın tamamına hâkim olan Arslan Argun, Berkyaruk’a mektup göndererek, vaktiyle dedesi Çağrı Bey’in iktaı olan Horasan’ın aynı şekilde kendisine verilmesini istedi. Teklifinin kabul edilmesi halinde sultanlığını tanıyacağını ve yüksek miktarlarda para gönderip saltanat için mücadeleye girmeyeceğini bildirdi. Berkyaruk, ise bu sırada güçlü rakiplerinden amcası Tutuş ve kardeşi Mahmud ile uğraştığından onunla ilgilenemediği gibi mektubuna da cevap verememişti. Aslında Arslan Argun’un mektubundan da anlaşılacağı üzere, onun amacının Selçuklu tahtına oturmak değil iktalarını artırmak olduğu açıkça görülmekteydi. Bunun yanında Berkyaruk, rakiplerini bertaraf ettikten sonra Arslan Argun’un üzerine diğer amcası Böribars’ı göndererek onu cezalandırmak istedi. Emir Altuntaş’ın da bulunduğu ordusuyla Horasan’a giren Böribars, burada yapılan ilk savaşta kardeşi 2 5. Ünite - Fetret Dönemi (Berkyaruk ve Muhammed Tapar Devri) 85 Arslan Argun’u bozguna uğratarak Horasan’ın büyük bir kısmına hâkim oldu. Ancak mağlubiyet sonrası Belh’e çekilmek zorunda kalan Arslan Argun, 1095 yılı sonlarında Böribars’la yaptığı ikinci savaşı kazandı. Esir düşen Böribars bir sene Tirmiz’de hapsedildikten sonra yayının kirişi ile boğdurularak öldürüldü. Arslan Argun bununla da yetinmeyerek Horasan bölgesinin önemli kalelerini tahrip ettirdi. Bunun üzerine Sultan Berkyaruk, amcasına karşı bu defa büyük bir orduyla kardeşi Sancar’ı gönderdi ve kendisi de arkalarından hareket etti. Fakat yolda, Arslan Argun’un bir kölesi tarafından öldürüldüğü haberini aldılar. Öte yandan Sancar, kendini bekleyen bir kısım emirle birlikte Nişabur önüne gelip şehri sulh yolu ile teslim aldı (20 Nisan 1097). Nişabur’dan sonra Horasan’ın birçok şehri de ona itaat etti. Bu başarısı üzerine Sultan Berkyaruk kardeşi Sancar’ı, merkezi Merv olmak üzere Horasan melikliğine atadı. Böylelikle Tutuş’tan sonra diğer amcası Arslan Argun tehlikesini de bertaraf eden Berkyaruk, birçok yere yeni atamalar yaparak, yıllardır saltanat mücadelesiyle sarsılan devlet otoritesini yeniden eski düzenine sokmaya çalıştı. Ancak bu nisbî istikrar fazla sürmedi. Zira Sultan Berkyaruk bundan sonra da, iktidarını korumak için kardeşi Muhammed Tapar’la uzun bir mücadeleye girmek zorunda kalacaktı. Haçlılar ve Berkiyaruk Dönemi Haçlılarla Savaş Berkyaruk’un saltanatını korumak için kardeş ve amcalarıyla kıyasıya mücadele ettiği; mücadelenin birinin bitip diğerinin başladığı bir ortamda, bu defa da Suriye ve Filistin bölgesi için doğrudan hedef alan Haçlı Seferleri başladı. XI. yüzyıl sonlarına doğru Batı Avrupa’da, özellikle kilisenin yönlendirmesiyle, güya Doğuda Müslümanların zulmü altında bulunan dindaşlarının ve Hz. İsa’nın mezarının bulunduğu Kudüs’ün Müslümanların elinden kurtarılmasının Batı Hıristiyan dünyası için yerine getirilmesi kaçınılmaz bir görev olduğu fikri uyanmıştı. Haçlı Seferleri adı verilen bu büyük hareketin başlıca propoganda malzemesi din idi. Gerçekten de İslamiyet’in, Hıristiyanlık aleyhine evrensel bir din haline gelmesi ve dolayısıyla maddi sınırlarının doğu ve batı yönünde genişlemesi; böylece Hıristiyan dünyasının adetâ bir hilal içerisinde kuşatılması önemli bir sebep idi. Ancak Malazgirt savaşından sonra Selçukluların Bizans egemenliğinde bulunan Anadolu’da bir devlet kurmaları ve ayrıca İzmir’de bir beylik kurarak kuvvetli bir donanma meydana getiren Çaka Bey’in, Rumeli yönünde Bizans’ı ciddi şekilde tehdit eden Peçeneklerle işbirliğine girişmesi ve nihayet Batı Avrupa’da yaşanan büyük ekonomik kriz gibi nedenlerin de, bu hareketin hazırlanmasında büyük payı olduğu kabul edilmektedir. Kısaca bu seferlere katılan tüm hiristiyanlar için mutlaka maddî ya da manevî bir hedef veya çıkar söz konusu idi. Bizans İmparatorları, Türk ilerleyişi karşısında ilki Malazgirt’ten sonra olmak üzere, 1095 yılına kadar üç defa Papalıktan yardım isteğinde bulunmuşlardı. Bu talebi fırsata dönüştürmek isteyen Papa II. Urbanus, Kasım 1095 tarihinde toplanan Clermont Konsilinde Haçlı Seferi çağrısında bulundu. Hedef olarak da Kutsal Toprakları ve Anadolu’yu gösterdi. İki yüzyıl kadar sürecek olan Haçlı Seferleri tarihi böylece başlamış oldu. 1096’da Fransa’dan ve Norman Kuzey İtalya’dan gelen örgütlenmiş şövalye orduları İstanbul’da buluştular. İslâm dünyası, siyasî temsilcileri olan Selçukluların içerisinde bulunduğu karışıklıklar yüzünden yaklaşmakta olan tehlikeyi ve mahiyetini çok iyi algılayamadı. Dolayısıyla bu büyük tehlike karşısında tedbir de alınamadı. Türkiye Selçuklularının başkenti İznik ve Çukurova’yı zapt eden Haçlılar, 1098 baharında Büyük Selçuklu sınırlarına dayanmış bulunuyorlardı. 86 Büyük Selçuklu Tarihi Tutuş yeğeni Berkyaruk’la girdiği taht mücadelesini kaybedip Rey savaşında ölünce, Suriye Selçuklu toprakları iki oğlu arasında bölünmüştü. Haleb’e hâkim olan Rıdvan ile Dımaşk’ı ele geçiren Dukak birbiriyle mücadeleye girişmişlerdi. Gerçi her iki kardeş de Büyük Selçuklu Sultanı Berkyaruk’u metbû olarak tanıyorlardı. Öte yandan Haçlıların ilk hedefini teşkil eden Hıristiyanlığın kutsal şehirlerinden Antakya, hâlâ Melikşah’ın vali olarak tayin ettiği Yağısıyan’ın idaresinde bulunuyordu. Haçlı orduları daha Anadolu’da iken Suriye ve Irak’ın Müslüman halkı büyük korku ve telaşa düşmüşlerdi. Fakat görünüşe göre mahalli emir ve valiler, istilacılara pek aldırış etmiyorlardı. Esasen bu durumun başlıca sebebi, devrin kaynaklarından anlaşıldığı üzere, Haçlıların kimliklerine ve maksatlarına dair herhangi bir fikirleri yoktu. Melik Rıdvan bu sırada Yağısıyan ve Sökmen’le birlikte kardeşi Dukak’ın üzerine yürümekte idi. Şeyzer’de iken Haçlılar’ın Antakya’ya yürümekte olduğunu öğrenince derhâl Haleb’e döndü. Görünüşe göre tehlikeyi ilk fark eden yine Yağısıyan olmuştu. Zira Antakya’ya dönen bu tecrübeli emir uzak yakın bütün emir ve melikliklere, bu arada Musul valisi Kürboğa’ya, melik Dukak’a, Sultan Berkyaruk’a yardım etmeleri için başvurdu. Daha sonra Haleb meliki Rıdvan’dan da yardım istedi. Önce Dukak ile müttefikleri, sonra Rıdvan ve Sökmen, Haçlılara karşı girdikleri savaşta yenildiler (Aralık 1098). Bu yenilgi Haçlı meselesinin Suriye Selçuklu meliklerinin güçlerinin üstünde olduğu gösterdi. Bunun üzerine Yağısıyan bütün ümidini doğuya, bilhassa Büyük Selçuklu hükümdarı Berkyaruk’a bağlamıştı. Ancak taht mücadeleleri ile uğraşmakta olan Berkyaruk, kendisi doğrudan sefere çıkacak durumda değildi. Sultan, Haçlılarla mücadele ve onları İslam topraklarından sürüp çıkarma görevini, el-Cezire bölgesi emirlerini de emrine vermek suretiyle Musul Atabeyi Kürboğa’ya havale etti. Buradan da anlaşılacağı üzere bu andan itibaren Haçlı meselesi vasal Suriye Selçukluların meselesi olmaktan çıkarak, Büyük Selçuklu Devletinin meselesi haline gelmişti. Kürboğa’nın büyük bir kuvvetle harekete geçmesi Antakya’ı kuşatmakta olan Haçlıları çok korkuttu. Ancak bu Selçuklu başkumandanının, Mart 1098 Urfa’da kurulmuş olan ilk Haçlı kontluğunu ortadan kaldırmak için boşuna vakit kaybetmesi Antakya’yı muhasara eden Haçlılar için büyük fırsat oldu. Nitekim çok zor günler geçirmelerine ve büyük sıkıntılar çekmelerine rağmen; Firuz adlı bir Ermeni dönmesinin ihaneti ile şehre girmeye muvaffak oldular. Kürboğa ise ancak Antakya’nın düşmesinden iki gün sonra şehir önlerine gelebilmişti (3 Haziran 1098). Kürboğa emrindeki Selçuklu ordusu, Haçlılar’ın eline geçen Antakya’yı dört bir taraftan kuşatma altına aldı. Antakya Haçlıların eline geçince Selçuklu kuvvetlerine katılmak için şehirden çıkan Yağısıyan yolda öldürüldü. Ancak direnmeye devam eden Antakya’nın iç kalesinin savunmasını oğlu Şemsüddevle sürdürüyordu. Kürboğa, Şemsüddevle ona bağlılığını arz etmesine rağmen, iç kalenin komutasını ondan alarak komutanlarından Ahmed b. Mervan’a verdi. Kürboğa’nın dışarıdan, Ahmed b. Mervan’ın içeriden hücumları Haçlılara büyük kayıplar verdiriyordu. İki ateş arasında kalan ve had safhada yiyecek sıkıntısı çekmekte olan Haçlılar, Kürboğa’ya haber göndererek yanlarına erzaklarını almaları koşuluyla şehri terk etmeyi teklif ettilerse de, Kürboğa bunu kabul etmedi. Selçuklu komuta kademesinde yaşanan çekişmeler; ve gerçek haçın bulunduğu gibi maneviyatı artıran haberler üzerine Haçlılar, Selçuklu ordusu ile savaşmak için şehir dışında mevzi aldılar (28 Haziran 1098). Kürboğa, bu savaşta büyük bir yenilgi aldı. Karargâhını ve ordunun ağırlıklarını bırakıp çekilen Kürboğa Halep’e güçlükle ulaşabildi. Anadolu’dan geçen Haçlılar Mart 1098’de Urfa’yı; Haziran 1098’de Antakya’yı ele geçirdiler. 1099’da Kudüs düştü. On yıl sonra Tarblusşam’ın da ele geçirilmesiyle, hepsi de Kudüs Krallığına bağlı olan Urfa Kontluğu, Antakya Prinkepsliği yanında Trablusşam Kontluğu ortaya çıkmış oldu. Kudüs kuşatıldığı sırada Sultan Berkyaruk ve Muhammed Tapar kıyasıya taht kavgası yapıyor, Suriye ve el-Cezire bölgesindeki melik ve emirler, birbirlerinin aleyhine çalışıyorlardı. 5. Ünite - Fetret Dönemi (Berkyaruk ve Muhammed Tapar Devri) 87 Haçlılar ise bu bölgede peş peşe birçok kaleyi ele geçirdiler. Nihayetinde Kudüs önlerine gelen Haçlı orduları Fatımîlerin idaresinde bulunan şehri 15 Temmuz 1099 yılında ele geçirdiler. Dönemin kaynakları Haçlıların şehirdeki Müslüman,Yahudî, ve hattâ doğulu Hıristiyanlara karşı büyük vahşet sergilediklerini belirtirler. Haçlıların kısa bir süre içerisinde önce Urfa ardından Antakya ve Kudüs’ü ele geçirmelerini nasıl açıklarsınız? Muhammed Tapar ile Saltanat Mücadelesi Büyük Selçuklu Sultanı Melikşah vefat ettiği sırada hayatta kalan oğullarının büyüğü Berkyaruk, ikincisi ise Muhammed Tapar idi. 21 Ocak 1082’de Seferiyye Hatun adlı bir cariyeden dünyaya gelen Muhammed Tapar, Melikşah öldüğünde Bağdat’ta yanında bulunmaktaydı. Daha sonra Terken Hatun ve kardeşi Mahmud ile birlikte Isfahan’a gitmiş; Berkyaruk’un burada Terken Hatun ve kardeşi Mahmud’u muhasara ettiği sırada gizlice ağabeyinin tarafına geçmişti. Berkyaruk 1094 yılında adına hutbe okutmak üzere Bağdat’a giderken kardeşi Muhammed Tapar’ı da yanında götürmüş ve burada Gence ile çevresini ona ikta etmişti. Ayrıca kardeşi Tapar’ı “melik” unvanı ile Gence’ye gönderirken Türk töresine uygun olarak itimat ettiği adamlarından Emir Kutluğtekin’i de ona atabey tayin etmişti. Resim 5.1 Kaynak: P.M.Holt, Haçlı Devletleri ve Komşuları (trc. Tanju Akad), İstanbul 2007. 3 88 Büyük Selçuklu Tarihi Muhammed Tapar, melik bulunduğu Gence’de muhtemelen çevresindekilerin; özellikle de Berkyaruk’un azlettiği veziri Nizamülmülk’ün oğlu Müeyyedülmülk’ün tahrikleriyle isyan etti. Sultan Berkyaruk bu sırada Suriye ve Filistin bölgesine yerleşmekte olan Haçlılarla mücadeleye hazırlanmakta idi. İşe kendisine engel olacağını düşündüğü atabeyi Kutluğtekin’i öldürmek ve Arran eyaletinde Berkyaruk adına okunan hutbeyi kesip kendi adına okutmakla başladı. Sefîdrûd ve Hemedan Savaşları Durumu öğrenen ve müdahale etmek isteyen Sultan Berkyaruk Zencan şehrine doğru yola çıktı. Bu sırada bazı emirler Sultan Berkyaruk’a haber gönderip müstevfî Mecdülmülk el-Balâsânî’yi kendilerine teslim etmesini istediler. Sultan bu isteği kabul etmedi; emirleri ikna edemeyince 200 kişiyle ordugâhtan ayrılmak zorunda kaldı. Mecdülmülk yüzünden Sultan Berkyaruk’a muhalefet eden emirler Muhammed Tapar’a katıldılar. Muhammed Tapar’ın Rey üzerine geldiği haberini alan Berkyaruk kardeşiyle savaşmayı göze alamayarak önce İsfahan’a, halkın şehrin kapılarını açmaması üzerine de Hûzistan’a gitmek zorunda kaldı. Muhammed Tapar 20 Eylül 1099’da Rey’e ulaştı. Bağdat şahnesi Gevherâyin, Musul emiri Kürboğa ve el-Cezire emiri Çökürmüş gibi emirlerin kendisine katılmasıyla daha da güçlendi. Gevherâyin’i Bağdat’a gönderip Halifeden kendi adına hutbe okutmasını istedi. Bu isteğe uyan Halife Müstazhir, “Gıyâsü’d-dünyâ ve’d-dîn” lakabını verdiği Muhammed Tapar’ın sultanlığını tasdik ederek onun adına hutbe okuttu. Bunun üzerine Berkyaruk, adına yeniden hutbe okutmak için harekete geçerek Huzistan’dan Vasıt’a geldi. Burada Hille emiri Seyfüddevle Sadaka da ona katıldı. Irak’taki Arap aşiretleri üzerinde etkili bir konumu olan bu emirin katılımı Berkyaruk’un aleyhine bozulmuş olan dengeyi büyük oranda düzeltti. Nitekim kaynakların ifadesine göre; Bağdat’a hareket eden Sultan Berkyaruk halkın coşkun sevgi gösterileri arasında 2 Ocak 1100 günü şehre girmiş ve hutbeyi tekrar kendi adına okutmayı başarmıştı. Daha sonra Berkyaruk, Gümüştekin Kaysarî’yi Bağdat’a şahne tayin etti. O sırada Bağdat’ta bu görevi Muhammed Tapar taraftarı İlgazi b. Artuk yürütmekteydi Bunun üzerine Muhammed Tapar’ın yanında olan Kürboğa gibi bazı emirler tekrar Berkyaruk’un safına geçtiler. Kışı Bağdat’ta geçiren Sultan Berkyaruk çok sayıda Türkmen’in kendisine katılımından sonra Muhammed Tapar üzerine yürüdü. 15 Mayıs 1100’de Hemedan yakınlarındaki Sefîdrûd’da meydana gelen savaşta Berkyaruk başta üstünlük kurup karşı tarafın karargâhına kadar sokulduysa da; savaşın sonuna doğru bozulan birliklerini toparlayamayarak otuz kadar kişiyle savaş meydanını terk edip Rey’e çekilmek zorunda kaldı. Vezir Müeyyedülmülk, Berkyaruk’un esir düşen veziri Ebûlmehâsin’i Bağdat’a gönderip Halife’den hutbenin tekrar Muhammed Tapar adına okunmasını istedi. Halife de bu isteğe uyarak 25 Mayıs 1100 Cuma günü hutbeyi Muhammed Tapar adına okuttu. Öte yandan Sultan Berkyaruk, savaşın ardından emîr-i dâd Habeşî b. Altuntak ve diğer emirlerden yardım sağlamak için çıktığı yolculukta Muhammed Tapar’ın öz kardeşi Horasan Meliki Sencer’e yenilince Cürcân ve Damgan’a (Dâmegân) giderek yeni kuvvetler toplamaya çalıştı. Bunun üzerine Muhammed Tapar, daha fazla kuvvetlenmesine fırsat vermeden Berkyaruk ile savaşmak üzere Hemedan’a yürüdü. 5 Nisan 1101’de Hemedan’da yapılan savaş bu sefer Muhammed Tapar’ın yenilgisi ve esir düşen veziri Müeyyidülmülk’ün idamıyla sonuçlandı. Muhammed Tapar bundan sonra Melik Sancar’ın yanına gitti. Cürcân’dan Damgan’a gelen iki kardeş buradan Rey’e hareket ettiler; Berkyaruk da Rey’e doğru yola çıktı. Zaferin ardından Berkyaruk’a katılanların sayısı bir ara yüz bine ulaşmıştı. Ancak daha Arran: Kür ve Aras nehirleri arasında, bugünkü Gence ve Karabağ vilayetlerinden oluşan bölgedir. 5. Ünite - Fetret Dönemi (Berkyaruk ve Muhammed Tapar Devri) 89 sonra bazı emirler, maddî sıkıntı çeken Berkyaruk’un iaşelerini temin edememesi üzerine ayrılmaya başladılar. Tapar ile Sancar yeniden toparlanmasına imkân vermeden Berkyaruk üzerine yürüdüler. Ümitsizliğe kapılan Berkyaruk 5000 kişilik bir kuvvetle 13 Eylül 1101’de Bağdat’a girdi. Muhammed Tapar ve Sancar Berkyaruk’u takip ederek on gün sonra Bağdat’a ulaştılar. Rûzrâver, Rey ve Hoy Savaşları Sancar’ın Horasan’a dönmesinin ardından Bağdat’tan ayrılan Muhammed Tapar ile onu takip eden Berkyaruk bu kez Nihavend yakınlarındaki Rûzrâver’de karşı karşıya geldiler (27 Aralık 1101). Bazı küçük çarpışmalardan sonra taraflar arasında antlaşma sağlandı. Ülke topraklarının resmen ikiye bölündüğü bu antlaşmaya göre Berkyaruk sultan; Tapar Gence meliki olarak, kendisine bırakılan bölgelerde üç nevbet çaldıracak ve Sultan Berkyaruk’a yılda 1.300.000 dinar vergi ödeyecekti. Ancak bu antlaşma uzun sürmedi. Muhammed Tapar bir süre sonra kendisini barışa ikna eden emirlerden Besmel’i öldürttü, Emir Ay Tegin’in gözlerine mil çektirdi. Ardından Rey’e gidip beş nevbet çaldırarak sultanlığını ilân etti. Bunun üzerine sefere çıkan Berkyaruk, Rey yakınlarında cereyan eden savaşta Muhammed Tapar’ı mağlûp etti. Tapar az sayıda taraftarıyla İsfahan’a kaçtı. Ancak Berkyaruk tarafından kuşatılınca erzak sıkıntısı çekmeye başladı ve bin kadar süvari ile İsfahan’dan gizlice ayrıldı. Kardeşinin Sâve istikametinde gittiğini öğrenen Berkyaruk’a bağlı kuvvetler onu takibe koyuldular. Nihayet Hoy’da yapılan özellikle Berkyaruk’un maiyetindeki Emir Ayaz’ın büyük rol oynağı savaşta tekrar bozguna uğrayan Muhammed Tapar, Sökmen el-Kutbî’nin ikta yeri bölgesi Ahlata’a doğru kaçarken, Berkyaruk da Zencan’a gitti. Yıllardan beri devam eden iç savaşların devleti yıprattığını gören Berkyaruk ve Muhammed Tapar, ileri gelen âlimlerin de teşvikiyle barış yapmaya karar verdiler. Ocak 1104’de varılan antlaşmaya göre Sultan Berkyaruk, Muhammed Tapar’ın beş nevbet çaldırmasına müdahale etmeyecek, Muhammed Tapar’ın payına düşen şehirlerde Berkyaruk adına hutbe okunmayacak, aralarındaki yazışma vezirler vasıtasıyla yapılacak, askerler diledikleri tarafa geçebileceklerdi. Cibal, Fars, İsfahan, Rey, Hemedan, Hûzistan ve Bağdat Berkyaruk’un; Azerbaycan, Diyarbekir, elCezîre. Musul, Suriye ve Hille emiri Seyfüddevle Sadaka’nın idaresindeki topraklar Tapar’ın hâkimiyetine bırakılacaktı. Ayrıca Berkyaruk’tan sonra Tapar sultan olacak, Horasan meliki Sancar’ın durumunda herhangi bir değişiklik yapılmayacak; Sancar, Muhammed Tapar’ı metbû tanımaya devam edecekti. Bu antlaşma sayesinde Sultan Melikşah’ın ölümüyle başlayan taht kavgaları sona ermiş oluyordu. Berkyaruk ile Muhammed Tapar arasında cereyan eden uzun taht mücadelelerinin, Büyük Selçuklu Devletinin bundan sonraki dönemini etkileyen pek çok olumsuz sonucu olmuştur. Bunların bilinmesi, Melikşah’ın ölümüyle başlayan Büyük Selçuklu İmparatorluğunu parçalanma ve çöküşe götüren süreci kavramak acısından önemlidir: 1. İki kardeşin saltanat mücadelesi, devlet otoritesinin zayıflamasına ve emirlerin iktidar boşluğundan yararlanıp kendi hareket alanlarını genişletmelerine imkân vermiştir. Emirler süre gelen savaş hâlini, sık sık taraf değiştirerek isteklerinin gerçekleşmesi için pazarlık konusu yapmışlardır. 2. Berkyaruk ve Muhammed Tapar hâkimiyetleri altına aldıkları bölgelerde iktidar olmalarına rağmen muktedir olamadıklarından vergiler düzenli bir şekilde toplanamamış, devletin mali yapısı bozulmuştur. 90 Büyük Selçuklu Tarihi 3. Yapılan savaşlarda birçok değerli devlet adamı ve komutan öldürülmüş, bunun neticesinde devlet yönetimi ehil olmayan kişilerin eline geçmiş; bu da zamanla devletin zaafa düşmesine sebep olmuştur. 4. Bu dönemde İslam dünyasının en büyük devleti konumundaki Selçukluların iç mücadelelerle uğraşması Haçlılara karşı yapılan cihada destek verememesine; dolayısıyla Haçlıların Suriye ve Filistin’e yerleşmelerine zemin hazırlamıştır. Berkyaruk’un Ölümü ve Şahsiyeti Babası Sultan Melikşah’ın ölümünden sonra Terken Hatun’la, amcaları, kardeşleri ve ihtiraslı emirlerle sürekli mücadele eden, pek çok zorluklara katlanan Sultan Berkyaruk bütün engellere rağmen; 12 yıl Büyük Selçuklu Devleti’ne hükümdarlık yaptı. Hatta bir keresinde amcası Tutuş’a mağlup olup İsfahan’a sığındığı zaman kardeşi Mahmud’un adamlarınca yakalanıp gözlerine mil çekilmesinden şans eseri kurtularak son anda sultan ilan edilmişti. Berkyaruk son olarak kardeşi Muhammed Tapar’la uzun bir saltanat mücadelesinden sonra anlaşmış ve onun tarafından “Büyük Sultan” olarak tanınmıştı. Her ne kadar taht mücadelelerinden fırsat bulup Haçlıların Suriye ve Filistin topraklarına yerleşmelerine engel olamamışsa da o, çıkarcı ve entrikacı bir siyaset takip eden emirleri tamamen bastırarak idaresi altına almayı başarmıştı. İşlerinin düzene girdiği bir sırada vereme yakalanan Berkyaruk, bir sedye içinde Bağdat istikametinde yola çıkarıldı. Terken Hatun’u yendiği Berûcird’e geldiğinde durumu iyice ağırlaştı. Hayatından umut kesilince emirlerini yanına çağırarak beş yaşındaki oğlu Melikşah’ı veliaht, Emir Ayaz’ı da ona atabey tayin etti. Emirlerinden Melikşah’a itaat etmeleri ve onu düşmanlarına karşı korumalarını istedi. Sultan’ın talebini kabul eden emirler Melikşah’ı desteklemek hususunda canlarını ve mallarını esirgemeyeceklerine dair yemin ettiler. Bunun üzerine oğlu Melikşah’ı ve emirlerini Bağdat’a gönderdi. Kendisi de İsfahan’a dönmek üzere burada kaldı. Fakat kafile Berûcird’den henüz uzaklaşmıştı ki, Berkyaruk, 22 Aralık 1104 tarihinde yirmi beş yaşında vefat etti. Devrin kaynakları onu, yumuşak huylu, asil, cömert, sabırlı, iyi ahlaklı ve güçlü bir hükümdar olarak anarlar. O ayrıca cezalandırmakta aşırıya gitmeyen merhametli bir sultandı. Sizce Berkyaruk döneminin “ Fetret Devri” olarak adlandırılmasının sebebi nedir. SULTAN MUHAMMED TAPAR DEVRİ (1105-1118) Muhammed Tapar’ın Tahta Çıkması Atabey Emir Ayaz yolda Sultan Berkyaruk’un vefat haberini alınca veliaht şehzade Melikşah için otağ, çetr gibi bir hükümdar için gerekli olan her şeyi hazırlattı. Bu sırada yanlarında Sultan Berkyaruk’u Bağdat’a gitmeye teşvik etme düşüncesiyle İsfahan’a gelmiş bulunan Bağdat şahnesi Emir İlgazi b. Artuk’da vardı ve yolculukta Melikşah’a refakat ediyordu. 6 Ocak 1105 yılında Bağdat’a giren heyeti Halife Mustazhir’in veziri karşıladı. İlgazi ve Emir Toğayürek derhal divanı toplayıp II. Melikşah adına hutbe okunmasını istediler. Bunun üzerine 12 Ocak 1105 Perşembe günü divanda ertesi gün de camilerde hutbe Büyük Selçuklu Sultanı olarak Melikşah b.Berkyaruk adına okundu ve ona dedesi Sultan Melikşah’ın “Celalüddevle” lakabı verildi. 4 5. Ünite - Fetret Dönemi (Berkyaruk ve Muhammed Tapar Devri) 91 Bu sırada Muhammed Tapar ise, Berkyaruk’la yaptığı anlaşma gereği kendisine bırakılan Musul’u kuşatmakla meşguldü. Zira şehrin hâkimi Çökürmüş, Muhammed Tapar’ın bütün ısrarına; hatta şehri teslim ettiği ve kendisi adına hutbe okuttuğu takdirde burayı yine ona vereceğini söylemesine rağmen Berkyaruk’tan böyle bir emir almadığı gerekçesi ile Musul’u Tapar’a teslim etmiyordu. Kuşatmanın ve aynı oranda direnişin bütün şiddetiyle sürdüğü bir sırada (28 Ocak 1105) Sultan Berkyaruk’un ölüm haberini alan Emir Çökürmüş nihayet yapılan karşılıklı müzakereler neticesinde itaatini bildirerek Musul’u Muhammed Tapar’a teslim etti. Şehri teslim alan Muhammed Tapar, yanında Sökmen el-Kutbî ve öteki emirler olduğu halde vakit kaybetmeden Bağdat’a hareket etti. Bu arada Hille Arap Emiri Seyfüddevle Sadaka da Muhammed Tapar’ın bir an önce Bağdat’a gelmesini bekliyordu. Muhammed Tapar 10 Şubat 1105 tarihinde Bağdat’a ulaştı ve şehrin batısında konaklayarak burada adına hutbe okuttu. Doğu tarafında ise hutbe Melikşah b. Berkyaruk adına okunuyordu. Öte yandan Melikşah’ın atabeyi Ayaz başta kendisine karşı harekete geçmeye niyetlendiyse de askerlerinin Muhammed Tapar’ın safına geçeceğini düşünüp anlaşma yoluna gitmeyi daha uygun buldu. Bunun için de Muhammed Tapar’dan Melikşah b. Berkyaruk ve emirler için teminat istedi. Kaynakların ifadesine göre Muahmmed Tapar da: “Melikşah benim evladım gibidir. Onun için babası (Bekyaruk) ile benim aramda hiçbir fark yoktur” demek suretiyle istenilen teminatı verdi. Bunun üzerine atabey Ayaz ve Seyfüddevle Sadaka itaatlerini bildirmek için huzura gelerek af dilediler. Böylece Muhammed Tapar, Büyük Selçuklu Devleti’nin tartışılmaz yegâne sultanı oldu (13 Şubat 1105). Sultan Berkyaruk’un hükümdarlık dönemini kapsayan ve Büyük Selçuklu Devletinin çöküşünün habercisi gibi görünen taht mücadeleleriyle dolu “Fetret Devri”nde ibre Muhammed Tapar’ın cülûsu ile bir nevi iyileşmeye doğru dönmüş oldu. Devlet Otoritesinin Yeniden Güçlendirilmesi Çabaları Sultan Muhammed Tapar, tahta geçince bütün bu mücadeleler süresince bozulan devlet otoritesini yeniden sağlamak amacıyla yoğun bir mücadele başlattı. Bu çerçevede ilk olarak, af dilemesi ve itaatini kabul etmesine rağmen tavırlarından rahatsız olduğu ve ileride tehlike oluşturabileceğinden korktuğu Melikşah’ın atabeyi Ayaz’ı öldürttü. Ardından Selçuklu hanedanından Mengübars’ın isyanını bastırdı (1105-1106). Mengübars İsyanı Selçuklu hanedanından daha önce adı geçen Böribars’ın oğlu Mengüpars İsfahan’da bulunduğu sırada maddi sıkıntılarına çare bulmak için Nihavend şehrine gitmişti. Buranın ahalisinden topladığı askerlerin yardımını aldıktan sonra adına hutbe okutup isyan etti. Kısa bir süre sonra Nihavend’i işgâl yolu ile zapt etti. Bunun yanında Muhammed Tapar ile husumeti bulunan Zengi b. Porsuk’a haber göndererek kendisine katılması teklifinde bulundu. Hapiste bulunmasına rağmen Zengi b. Porsuk, kardeşlerine Mengüpars’a yardım etmemeleri konusunda mektup gönderdi. Hile ile kendisine itaat ettiklerini söyleyen Porsuk’un adamları, Mengüpars’ı Huzistan’da yakalayıp İsfahan’da Sultan Muhammed Tapar’a teslim ettiler. Sultan da onu hapsetti (1105-1106). Ayrıca Zengi b. Porsuk’u da sadakatinden ötürü serbest bıraktı ve Ahvaz ile Hemedan arasındaki iktalarından vazgeçmesine karşılık ona Dinever ve başka yerler ikta etti. 92 Büyük Selçuklu Tarihi Hille Emiri Sadaka’nın İsyanı ve Öldürülmesi Melikü’l-Arab diye şöhret bulan Hille emiri Sadaka, Sultan Melikşah döneminden beri Selçuklulara tabi olarak merkezi Irak’da hüküm süren Mezyedilerin emiri idi. Sultan Melikşah’ın ölümünden sonra başlayan taht kavgaları sırasında daha önce işaret edildiği gibi, Berkyaruk’un saflarında yer aldı. Ancak Berkyaruk’un veziri Ebülmehâsin’in, önceki yıllara ait borçlarını istemesi ve ödemediği takdirde topraklarına yürüyeceği tehdidinde bulunması üzerine, 1101’de Berkyaruk’a karşı kardeşi Muhammed Tapar’ı desteklemeye karar verdi. 1102’de Kerbela’nın yakınındaki Câmiayn şehrinin yerinde yaptırdığı Mezyedîler’in merkezi Hille’de ve hâkimiyetindeki diğer şehirlerde onun adına hutbe okuttu. Bu süreçte Muhammed Tapar’a önemli destekler sunduğu gibi Bekryaruk’a karşı düşmanlığını açığa vurmaktan da çekinmedi. Muhammed Tapar da ona mükâfat olarak Vasıt’ı ikta etti. O zamana kadar Kûfe-Hit arasındaki bölgede göçebe olarak yaşayan Mezyedîler bu tarihten itibaren Hille’yi merkez edindiler. Seyfüddevle Sadaka, Berkyaruk ile Tapar arasındaki taht kavgalarından istifade ederek hâkimiyetini bütün Irak topraklarına yaymaya çalıştı. Bu tavrını Sultan Muhamed Tapar döneminde de sürdürmek istedi. Nitekim Şubat 1106’da Basra, Mart 1107’de Tîkrît’i ele geçirdi. Sadaka’nın yayılmacı bir politika izlediğini, sadece Abbasî Halifesi Müstazhir Billâh adına hutbe okuttuğunu ve kendisine muhalif emîrleri koruduğunu gören Sultan Muhammed Tapar onu bertaraf etmeye karar verdi. Mart 1108’de, Hille-Vâsıt arasında bulunan Nu’maniye’de meydana gelen savaşta Seyfüddevle Sadaka öldürüldü. Oğlu Dübeys de esir düştü. Sultan Muhammed Tapar Dübeys’i Bağdat’a götürdü ve kendisine bağlı kalacağına dair yemin ettirdikten sonra serbest bırakmakla birlikte Hille’ye dönmesine izin vermedi. Dübeys, ancak Muhammed Tapar’ın ölümünden sonra, oğlu Irak Selçuklu Sultanı Mahmud zamanında Hille’ye gidebilirdi. Türkiye Selçukluları ile Rekabet Sultan Tapar tarafından Musul’daki görevinde bırakılan Çökürmüş, daha sonra Sultan’a vaat ettiği hizmet ve mali yardımı yerine getirmedi. Sultan da onun elinde bulunan Musul ve yöresini daha önce Huzistan ve Fars tarafındaki beldelere hâkim bulunan emir Çavlı Sakavu’ya ikta etti (1106). Bu görev değişikliğinde daha çok, Çökürmüş’ün o sıralarda Diyarbekir bölgesinde bulunan Türkiye Selçuklu sultanı I. Kılıç Arslan ile gizli bir anlaşma yapmış olma ihtimali etkili olmuştu. Tapar, Suriye-el-Cezire-Irak hattında son derece stratejik bir konumunda yer alan Musul’u, sadakatinden şüphe duyduğu birisinin yönetiminde bırakamazdı. Çavlı 31 Ekim 1106’da Bağdat’a geldi ve buradan ikta merkezi olan Musul’a yöneldi. Yolu üzerindeki Bevazic’i ele geçirdikten sonra Erbil’e vardı. Çökürmüş ikta bölgesini terk etme niyetinde olmadığından Çavlı’nın ilerleyişini duyunca çevre illere haber yollayıp yardım istedi. Neticede iki bin kadar asker toplayan Çökürmüş, bin kişilik kuvveti bulunan Çavlı karşısında yenilip esir düştü. Çökürmüş’ün mağlubiyet haberi Musul’a ulaşınca adamları onun yerine oğlu Zengi’yi geçirdiler. Öte yandan Çökürmüş’ün memlûklerinden, Musul kale muhafızı Guzoğlu başta olmak üzere şehir ileri gelenleri, Çavlı’ya karşı o sıralarda Urfa’yı kuşatmakta olan Türkiye Selçuklu Sultanı I. Kılıç Arslan’dan yardım istediler. Kılıç Arslan, Türkiye Selçuklularının ekonomik ve medenî gelişimi bakımından büyük bir fırsat olarak gördüğü teklifi kabul etmekte tereddüt etmedi. Urfa kuşatmasını bırakarak derhal Musul’a doğru harekete geçti. Bunun üzerine Çavlı, 5. Ünite - Fetret Dönemi (Berkyaruk ve Muhammed Tapar Devri) 93 ortaya çıkan yeni durum karşısında Musul’u kuşatmaktan vazgeçti. Bu sırada esaret altındaki Çökürmüş de ölmüştü. Çavlı doğrudan Kılıç Arslan’ın üzerine yürümeyi tercih etti. Nusaybin’de meydana gelen muharebede, Türkiye Selçuklu Sultanı karşısında tutunamayan Çavlı mağlup olarak kaçtı. Türkiye Selçukluları daha önce de söz edildiği gibi, kurulduktan itibaren Büyük Selçuklularla rekabet içerisinde olmuşlardır. Bunun başlıca sebebi Büyük Selçuklu tahtının kendi hakları olduğu iddiası yanında; Anadolu ve el-Cezire’nin jeomorfolojik ve jeopolitik öneminden dolayı tarih boyunca, bölge güçleri arasında sürüp giden mücadelenin, şimdi devrin hâkim güçleri olarak onların arasına intikal etmiş olmasıydı. Nitekim Süleymanşah da bu yüzden Bizans’la barış yapıp Çukurova üzerinden Suriye kapılarına dayanmış, fakat bu mücadelede hayatını kaybetmişti. Melikşah’ın önce Diyarbekir’i, Süleymanşah’ın ölümünden sonra da Antakya ve Haleb’i alması, Türkiye Selçuklularının Güney çıkış yolunu tamamen kapatmıştı. Kılıç Arslan’ın saltanatının ilk yıllarında meydana gelen Haçlı seferinin sebep olduğu kayıplar, şimdi bu tecritten kurtulmak zorunda olan Türkiye Selçukları için rekabet alanını Malatya üzerinden Musul’a kaydırmıştı. Türkiye Selçuklu Sultanı I. Kılıç Arslan’ın Musul Hâkimiyeti ve Ölümü Muhammed Tapar’ın Büyük Selçuklu Sultanı olduğu 1105 yılında, Türkiye Selçuklu Sultanı I. Kılıç Arslan da Danişmedliler’den Malatya almış, Doğu Anadolu’da Büyük Selçuklulara bağlı olan bazı Türkmen beylerinin kendisine tâbi olmasıyla da hakimiyeti altındaki toprakları genişletmiş bulunuyordu. 1101 yılı Haçlı ordularını yok eden, Antakya ve Urfa’yı zabt etmek teşebbüsünde bulunan Kılıç Arslan, Haçlı seferinin yaralarını sarabilecek gibi görünüyordu. Ancak ortaya çıkan bu yeni durum Büyük Selçuklular açısından, Kılıç Arslan’la savaşı adeta kaçınılmaz hâle getiriyordu. Gerçekten de Çavlı’yı mağlup ettikten sonra, 22 Mart 1107 tarihinde Musul’a giren Kılıç Arslan hutbeyi kendi adına okuttu. Çavlı ise Halep’e giderek Melik Rıdvan ve Artukoğlu İlgazi’den sağladığı kuvvetlerle Selçuklu sultanının üzerine yürüdü. Bunun üzerine Musul’da oğlunu nâib olarak bırakan Kılıç Arslan Çavlı’ya doğru harekete geçti. Aslında Bizans İmparatoruna yardıma gönderdiği askerleri gelene kadar savaşı geciktirmek niyetindeydi. Çavlı, Kılıç Arslan’ın yardım almasını engellemek için hemen saldırıya geçti. Daha önce kendisine katılan Türkmen beyleri, Çavlı’nın ordusunun kalabalık olduğunu görerek onu terk ettiler. Bununla birlikte harbi kabule mecbur kalan Kılıç Arslan, kahramanca çarpışmasına rağmen ordusunu yenilgiden kurtaramadı. Melikşah zamanında geçirdiği altı yıllık esaret hayatını tekrar yaşamak istemeyen Kılıç Arslan, kaçmak için atını Habur nehrine sürdü, fakat boğularak hayatını kaybetti (3 Haziran 1107). Bunun üzerine Musul’a giden Çavlı, şehri ele geçirdiği gibi Kılıç Arslan’ın oğlu Şahinşah’ı yakalayıp Tapar’ın nezdine gönderdi. Sizce Türkiye Selçuklu Sultanı I. Kılıç Arslan’ı Musul’a kadar getiren başlıca sebep nedir? Bâtınîler (İsmailîler) ile Yapılan Mücadeleler Şia’nın bir koluna mensup olan Bâtınîliğin ortaya çıkışı sekizinci asrın sonlarına tekabül eder. Hz. Ali’nin soyundan altıncı imam Cafer es-Sadık 765 yılında ölünce yerine büyük oğlu İsmail’in geçmesi beklenirken, küçük oğlu olan Musa’nın geçirilmesi mensupları arasında ihtilafa sebep olmuştur. İsmail’in yakın dostlarından Ebulhattab daha sonra İsmailiye olarak anılacak olan bu ekolün temellerini 5 94 Büyük Selçuklu Tarihi atmıştır. Sünnilikle pek az bağlantısı bulunan bu ekol Yakın Doğunun eski dinlerinden, bilhassa Yeni Eflatuncu felsefeden fazlasıyla etkilenmiştir. Haricî inanışlardan gelen bu fikirlerin büyük kısmı Bâtınî tevil yolu ile gelmiştir. İsmailiye ekolünün bundan sonra ana esasları olacağından daha sonra onlara Bâtınî ismi verilecektir. Bâtınilerin açık tarihi 1090 yılında Hasan Sabbah’ın Alamut Kalesini ele geçirmesiyle başlar. Selçuklu hâkimiyetine giren bölgelerde fetihlerin meydana getirdiği çalkantılardan faydalanmak isteyen Bâtıniler, bu vesile ile hızla kendi propagandalarını yapacak müritleri harekete geçirmişlerdir. Her ne kadar Bâtıni hareketleri Melikşah’ın son dönemlerinde ortaya çıkmışsa da özellikle Berkyaruk devrinde yaşanan saltanat mücadeleleri yüzünden herhangi bir tedbir alınamamıştır. Sadece kısa bir süre önce ele geçirdikleri Ebher kalesi üzerine 1096 yılında başarılı bir sefer dışında bunlarla önemli bir mücadele yaşanmamıştır. Bu sefer sırasında kale içindeki Bâtınilerin birçoğu öldürüldüyse de nüfuzları kırılamadığı gibi yayılmaları da önlenememiştir. Muhammed Tapar’ı tahta çıkmasıyla birlikte Bâtınîlerle mücadele etkinlik kazanmıştır. Zira Sultan Melikşah zamanından beri gizli bir örgüt halinde faaliyette bulunan Bâtınîler’le mücadeleyi gayri Müslimlerle cihattan daha önemli gören Sultan Muhammed Tapar, ilk olarak Şahdiz (Dizkûh) Kalesi’ne bir sefer düzenledi. Kaleyi ele geçirip İsmâilî-Bâtınî reisi İbn Attâş’ı esir aldı ve birçok Bâtınîyi öldürttü (25 Haziran 1107). Ayrıca devlet erkânı içerisinde Batınileri destekleyen kişileri ortadan kaldırarak başta veziri Sadülmülk ve dört adamını, Batınilere destek verdikleri gerekçesiyle İsfahan’da halkın gözü önünde astırdı. Sultan, Bâtınîler’e karşı ikinci seferi Alamut üzerine tertip etti ancak kış bastırınca geri dönmek zorunda kaldı. Atabeg Anuş Tegin Şîrgîr, 1114’te Bâtınîler’e ait Bîre Kalesi’ni ele geçirdi. Muhammed Tapar, Selçuklu Meliki Rıdvan devrinde Halep’te oldukça kuvvetlenen Bâtınîler’e karşı da bir harekât başlattı. Halep Meliki Alparslan ile iş birliği içinde çok sayıda bâtınî öldürüldü (1113-14). Sultan, Alamut’a son darbeyi indirmek üzere yine Atabeg Anuş Tegin Şîrgîr’i görevlendirdi. Aylar süren kuşatma Muhammed Tapar’ın ölüm haberinin gelmesiyle kaldırıldı. Muhammed Tapar Devri Haçlı Mücadeleleri Sultan Muhammed Tapar’ın tahta çıktıktan sonra ele aldığı başlıca meselelerden biri de Haçlılar konusu idi. O, bu işi önce kumandanlarından Çavlı’ya havale etti. Musul merkez olmak üzere el-Cezire ve Diyarbekir bölgesi valiliğine tayin ettiği bu kumandana Selçuklu ülkelerini Haçlılardan geri alma vazifesini verdi. Esasen Musul Haçlılara karşı görevlendirilen emirlerin vilayet merkeziydi. Sultan böylece, Haçlılara karşı başarıyla savaşan, fakat şimdi hâkimiyetini kabul etmek istemeyen Çökermiş’i de cezalandırmış olacaktı. Çavlı, daha önce anlatıldığı üzere Çökermiş’i cezalandırmakla kalmadı, bu sırada Büyük Selçuklu İmparatorluğu ile mücadeleye girişen Türkiye Selçuklu Sultanı I. Kılıç Arslan’ı da bertaraf etti. Fakat Çavlı da Haçlılarla mücadele edecek yerde Sultan’a itaatsizliğe başladı. Bunun üzerine emir Mevdud’un başkumandanlığı altında üzerine gönderilen Selçuklu ordularına karşı koyamayan Çavlı, bir ara Haçlılarla işbirliği yaptı; fakat sonunda sultan tarafından affedildi ve tekrar hizmete alındı. Sultan Muhammed Tapar, Haçlılara karşı mücadele vazifesini Çavlı’nın yerine Musul valiliğine tayin ettiği Mevdud’a verdi (1108). Birçok kumandanlara, bu arada Zengi’ye ona katılmalarını emretti. Büyük Selçuklu İmparatorluğunun Haçlılarla mücadelede en başarılı dönemi budur. Bu sefere, Haçlıların bilhassa Trablusşam’ı almaları (1110) üzerine girişilmişti. Haçlılara karşı her yıl sefer tertip Batinîlik: Her zahirin bir batını olduğu ve Kur’an-ı Kerim ile Hadisi-i Şeriflerin ancak tevil yoluyla anlaşılabileceğini iddia eden fırkalara XII. yüzyıldan itibaren genellikle “Batıniyye” denilmiştir. Bununla beraber Hz. Ali’nin soyundan altıncı imam Cafer-i Sadık (öl. 765)’ın oğlu İsmail’in imametini savunduklarından “İsmailiyye”, yedi imam kabul etmelerinden veya kâinatı yedi gezegenin idare ettiğine inanmalarından “Se’iyye”, dâî (propagandacı) lerinden Hamdan Karmat’a nisbetle “Karmatiyye”, fedailerin her hizmete amade muti aletler haline gelmeleri için haşhaş kullandıklarından “Haşşaşin” vb.adlarla da anılmaktadırlar. Alamut Kalesi: İran’da Elbruz Dağları üzerinde, Kazvin’in kuzeydoğusunda yer alan müstahkem bir kaledir. Ortaçağ’da Rûdbâr vadisinde bulunan elli kadar müstahkem kalenin en meşhuru olup 2000 m. yükseklikteki yalçın kayalar üzerinde kurulmuştur. Nitekim Alamut adı “Kartal yuvası” veya “Kartal eğitimi” anlamına gelmektedir. Kuruluşu eski Deylem hükümdarları dönemine kadar gitmekteyse de asıl şöhretini İsmâilîliği siyasî bir yapıya dönüştüren Hasan Sabbâh’a borçludur. Alamut Kalesi’ni 4 Eylül 1090 tarihinde ele geçiren Hasan Sabbâh burayı Bâtınî karargâhı haline getirdi. Bu sebeple Selçuklu sultan ve komutanları tarafından pek çok kez kuşatıldıysa da fethi mümkün olmadı. Uzun süre Bâtınîler’in (İsmâilîler) elinde bulunan Alamut Kalesi nihayet 19 Kasım 1256’da Moğol hanı Hülâgû’ya boyun eğmek zorunda kaldı. 5. Ünite - Fetret Dönemi (Berkyaruk ve Muhammed Tapar Devri) 95 eden Mevdud, Haçlılar tarafından Haleb’de sıkıştırılan Rıdvan’a yardım ettiği gibi, Dukak’ın ölümünden sonra Şam’da hüküm süren atabey Toğtekin’e de destek vermekteydi. Mevdud yalnız Urfa kontluğu ile değil, Kudüs Krallığı ile savaştı (1113). Bu onun Haçlıları dehşete düşüren son savaşı oldu ve Dımaşk’ta bir Batinî tarafından öldürüldü. Bu suretle Haçlılar ilk defa karşılaştıkları büyük bir tehlikeden kurtuldular. Selçuklu sarayı bu suikastten Toğtekini mesul tuttu. Bunun neticesi olarak Selçuklu yardımından mahrum kalan Toğtekin bir süre sonra Haçlılarla mütareke hattâ ittifak yaptı. Böylece Haçlılar karşısında meydana gelen birlik bozuldu ve yerini karşılıklı şüpheye terk etti. Bununla beraber Sultan Muhammed Tapar savaşı bırakmadı; Haçlılara karşı cihat vazifesini Musul valiliğiyle birlikte, Aksungur Porsukî’ye verdi. Diğer kumandanlara ona itaat etmelerini emretti. Yine Zengi kendisine katıldı. Aksungur, Urfa kontluğuna karşı başarılı savaşlar yaptı. Mardin Artuklu emiri İlgazi’nin rekabeti yüzünden yine netice alınamadı. Hatta İlgazi bir savaşta Aksungur’u yendi (1114). Bunun üzerine Sultan Muhammed Tapar’ın kendisini cezalandıracağından korkan İlgazi, Dımaşk hâkimi atabey Toğtekin ile ittifak yapmayı tercih etti. İki müttefik Antakya Haçlı prinkepsi ile anlaştı (1115). Bu suretle Türk cephesinde açılan gedik daha da büyümüş oldu. Nitekim Muhammed Tapar hem İlgazi’nin bu hareketlerine hem de Mavdud’un öldürülmesinde etkisi olduğundan şüphelendiği Toğtekin’in bu girişimlerine daha fazla sessiz kalmadı. Sultan bu iki emiri cezalandırmak ve bunun yanında Haçlılara karşı yeni bir sefer düzenlemek amacıyla Hemedan emiri Porsuk b. Porsuk’u görevlendirdi. Büyük bir orduyla harekete geçen Porsuk, Urfa’yı tehdit ettikten sonra Haleb’i hareket üssü yapmak üzere yoluna devam etti. Fakat Rıdvan’ın oğlu Alparslan’ın atabeyi Lülü, Haleb kapılarını açmadığı gibi İlgazi ile Toğtekin’i yardımına çağırdı. Diğer taraftan bu sonuncunun daveti ile ilk defa haçlılarla ittifak eden Türkler, Büyük Selçuklu İmparatorluğuna karşı müşterek cephe alıyorlardı. Karşı karşıya gelen ordular arasında muhtemelen iki tarafın da hücuma cesaret edememesi yüzünden bir savaş olmadı. Ancak Porsuk çekilirken Haçlılar tarafından tuzağa düşürülerek mağlup edildi (1115). Takip edilen ordu hemen hemen tamamıyla imha edildi. Kaynaklar, alınan ganimetlerin taksiminin günlerce sürdüğünü belirtmektedir. Görüldüğü gibi, içinde bulunduğu zor şartlara rağmen Muhammed Tapar, başında bulunduğu imparatorluğun meseleleri arasında Haçlılara büyük bir yer vermiştir. Haçlılara karşı mücadelenin sürdürülmesinde, kurtuluşunu Büyük Selçuklu imparatorluğunda gören Suriye halkının, mahalli emir ve hükümdarların yardım taleplerinin büyük bir tesiri olmuştur. Nitekim Haçlılardan kaçan Suriyelilerin Bağdat’ta karışıklıklar çıkardıkları, minberleri kırdıkları zikredilmektedir. Bir ara Sultan Muhammed Tapar bizzat sefere çıkacağını ilan etmişse de (1108) imparatorluk içindeki meseleler ona bu imkânı vermemiş ve daha önce anlatıldığı üzere Emir Mevdud’u göndermiştir. Diğer Devletlerle Münasebetler İç karışıklıklara, taht kavgalarına ve Haçlı istilalarına rağmen hem Sultan Berkyaruk hem de Sultan Muhammed Tapar devirlerinde Büyük Selçuklu Devleti o devrin iki büyük Türk devleti Gazneli ve Karahanlılar üzerindeki otoritesini devam ettirmiştir. Başka bir deyişle Selçuklular merkez ve batı bölgelerinde çok ciddi siyasi kriz ve buhranlar yaşarken doğudan kaynaklanan bir sorun neredeyse hiç yaşamamışlardı. 96 Büyük Selçuklu Tarihi Muhammed Tapar devrinde Karahanlılar’la Selçuklular arasındaki ilişkiler zaman zaman bozulmakla birlikte Karahanlılar, Muhammed Tapar’ı metbû tanımaya devam ettiler. Gazneli Sultanı III. Mesud döneminde (1099-1115) Gazneli-Selçuklu ilişkilerine barış hâkim oldu ve siyasî evlilikler yoluyla dostluklar pekiştirildi. Daha sonraki yıllarda Muhammed Tapar, Arslanşah ile Behramşah arasındaki taht kavgalarına kardeşi Melik Sancar aracılığı ile müdahale ederek Behramşah’ın sultan ilân edilmesini sağladı, böylece Gazneliler’i kendisine tâbi kıldı (1117). Yapılan antlaşmaya göre hutbede önce Muhammed Tapar’ın, ardından Sancar’ın ve nihayet Behramşah’ın adı okunacak ve Gazneliler Selçuklulara yıllık vergi ödeyeceklerdi. Gürcü Kralı II. David’in Kafkasya’daki Türkmenleri bölgeden uzaklaştırıp Gence’ye kadar ilerlemesi üzerine Muhammed Tapar 1110 yılında gönderdiği orduyla Gürcüleri mağlûp etti. Onun döneminde Abbasî halifeliğiyle ilişkiler de normal bir seyir takip etmiştir. Melikşah’tan sonra Selçuklular arasındaki taht kavgaları sırasında tarafsız kalan Abbasî Halifesi Müstazhir Billah, Bağdat’a kim hâkim olmuşsa hutbeyi onun adına okutmuştur. Muhammed Tapar, gerek saltanat mücadelesinde gerekse tek başına Büyük Selçuklu tahtına geçtikten sonra Abbasî halifesinin adını ve lakabını hutbelerde birinci sırada zikretmeyi ihmal etmemiştir. Sultan Muhammed Tapar’ın Ölümü ve Şahsiyeti Bir süredir hasta olan Muhammed Tapar, 1118 yılı kurban bayramında Oğuz töresince büyük bir toy düzenledi ve bu ziyafet sonunda sofrasını ve sarayını yağmalattı. Beş oğlundan en büyüğü olan Mahmud’u yanına çağırarak artık ömrünün sonuna geldiğini söyledi, tahta oturmasını ve devlet işlerine nezaret etmesini istedi. Emirlerden onun için biat aldı. 18 Nisan 1118 tarihinde vefat eden Muhammed Tapar’ın cenazesi İsfahan’da yaptırdığı medresenin hazîresine defnedildi. Bütün tarihçilerin ittifakla belirttiğine göre dedesi Alparslan’ı örnek alan Muhammed Tapar dindar, dinî ilimlere vâkıf, âdil, merhametli, aklıselim sahibi, cömert, ilim adamlarını himaye eden bir hükümdardı. Halkın işleriyle yakından ilgilenir, kendisine sunulan her dilekçeyi okur, halka adalet, doğruluk ve insafla muamele edilmesini isterdi. İç mücadelelerin bozduğu birliği yeniden kurarak Büyük Selçuklu Devletine eski itibarını ve kudretini kazandıran Muhammed Tapar “es-Sultânü’1-a’zam Ebû Şücâ’ Gıyâsü’d-dünyâ ve’d-dîn Kasîmu emîri’l-müminîn” lakabıyla anılır ve kaynaklarda “Selçuklular’ın güçlü adamı ve kusursuz insanı” olarak tanıtılır. Onun Bâtınîler ve Haçlılar’la yaptığı mücadele İslâm dünyasında takdirle karşılanmış, meşhur İslam âlimi Ebü’l-Berekât el-Bağdâdî astronomiyle ilgili bir kitabını ona ithaf etmiştir. Bağdadî ayrıca sultanın bir sorusuna cevap olarak Risale fî sebebi zuhûn’i-kevâkibileyîen ve hafâhû nehâren adıyla bir eser kaleme almış, İbnü’lBelhî Farsnâme’yi onun emriyle yazmıştır. Muhammed Tapar imar faaliyetleriyle de yakından ilgilenmiş, Melikşah’ın Bağdat’ta inşasını başlattığı Sultan Camiini tamamlatmış, İsfahan’da bir medrese, Nizamiye Medresesi civarında da sûfîler için bir ribât yaptırmış ve su kanalları açtırmıştır. 5. Ünite - Fetret Dönemi (Berkyaruk ve Muhammed Tapar Devri) 97 Özet Selçuklu Merkezi otoritesini çöküşe götüren süreci değerlendirebilme Nizamülmülk’e bağlı devlet adamlarının taşkınlıkları, rakip ve düşmanlarının entrikaları ve özellikle Terken Hatun’un ihtirasları sebebiyle bozulan siyasi ahenk, Nizamülmülk ve Melikşah’ın birbirini takiben yaklaşık bir ay içerisinde ölmelerine sebep olmakla kalmamış; aynı zamanda muhteşem Selçuklu devletini sarsmış, buhranlara sürüklemiştir. Sultan ve vezirin ölümlerinden hemen sonra başlayan ve uzun süre devam edecek olan taht kavgalarıyla devlet otoritesi sarsılmış, ordu parçalanmıştır. Yönetim kadrolarının yeteneksiz kişilerin eline geçmesi, emirlerin çıkarcı politikalar izlemesi ve karışıklıklardan istifade eden Bâtınilerin giderek artan katliamları ve nihayet bu sırada başlayan Haçlı seferleri devletin çöküşüne zemin hazırlamıştır. Berkyaruk ve Muhammed Tapar dönemi siyasi olaylarını açıklayabilme Melikşah’ın büyük oğlu Berkyaruk’un 1094 yılında zorlu bir sürecin sonunda tahta çıkmasıyla başlayan ve onun ölümünden sonra yine Melikşah’ın bir diğer oğlu Muhammed Tapar’ın 1118 yılındaki vefatıyla sona eren çeyrek asırlık bu süreç, Selçuklu tarihinin en buhranlı devresini teşkil etmektedir. Selçuklu taht mücadelesi ile Haçlıların Suriye ve Filistin’e yerleşmeleri arasındaki ilişkiyi tanımlayabilme İslam âleminin, her geçen gün biraz daha kuvvetlenen Haçlılar karşısında bir ittifak sağlayamamasının en önemi sebebi Yakındoğu’nun en güçlü devleti olan Büyük Selçuklu İmparatorluğu’nun Sultan Melikşah’ın ölümü ile sarsılan merkezi otoriteyi bir türlü tesis edememiş olmasıdır. Sultan Berkyaruk o fırtınalı hükümdarlık devrinde buna imkân bulamazken; Sultan Muhammed Tapar da tahta oturduktan sonra sürdürdüğü gayretlere rağmen ülkede merkezi otoriteyi tam olarak sağlayamamıştı. Nitekim Türkiye Selçuklu Sultanı I. Kılıç Arslan’ın Büyük Selçuklu devletinin hâkimiyetindeki topraklarda kendi adına hutbe okutması, Çökürmüş’ten sonra Çavlı’nın da Sultan Muhammed Tapar’a muhalefet etmesi ve hatta Sultan ile mücadele halinde olan Sefüddevle Sadaka ile işbirliği yapması merkezi otoritenin 1108 yılında bile sağlanamadığını göstermektedir. 1 2 3 98 Büyük Selçuklu Tarihi Kendimizi Sınayalım 1. Berkyaruk’un tahta geçişi sırasında karşılaştığı başlıca sorun aşağıdakilerden hangisidir? a. Suriye Meliki Tutuş’un taht iddiası b. Batini suikastleri c. Terken Hatun’un oğlu Mahmud’u sultan yapmak istemesi d. Haçlılar’ın Antakya’yı işgali e. Muhammed Tapar’ın isyanı 2. Berkyaruk’un tahta çıkmasında aşağıdakilerden hangisi daha etkili olmuştur? a. Nizamülmük’ün adamları b. Tacülmülk’un tarafları c. Amcası Arslan Argun d. Kardeşi Sancar e. Abbasi Halifesi 3. Haçlıların Yakındoğu’da kurduğu ilk kontluğun adı ve tarihi aşağıdakilerin hangisinde doğru olarak verilmiştir? a. Kudüs 1099 b. Urfa 1098 c. Antakya 1097 d. İznik 1097 e. Trablus 1109 4. Aşağıdakilerden hangisi Berkyaruk devri olayları arasında gösterilemez? a. Haçlıların Suriye ve Filistin’e yerleşmeleri b. Uzun taht mücadeleleri c. Türkiye Selçuklularıyla mücadele d. Muhammed Tapar İsyanı e. Batınilerin faaliyetlerini artırmaları 5. Berkyaruk’un en uzun süre taht mücadelesi yürüttüğü hanedan mensubu aşağıdakilerden hangisidir? a. Tutuş b. Mahmud c. Sancar d. Arslan Argun e. Muhammed Tapar 6. Haçlıların Suriye ve Filistin topraklarına kolayca yerleşmelerinin en önemli sebebi aşağıdakilerden hangisidir? a. Fatimilerin Haçlılarla işbirliği yapması b. Melikşah’ın ölümü sonrası ortaya çıkan taht mücadeleleri c. Selçuklu Sultanlarının bu konuda yeterince çaba sarf etmemesi d. Haçlıların güçlü olması e. Dukak ve Rıdvan’ın aralarındaki rekabet 7. Alamut Kalesiyle özdeşleşen Batini lideri aşağıdakilerden hangisidir? a. Cafer es-Sadık b. Sadü’l Mülk Ebu’l Mehasin c. İbn Attas d. Hasan Sabbah e. Seyfüddevle Sadaka 8. Bâtıni fedaileri tarafından işlenen ilk siyasi cinayet aşağıdakilerden hangisidir? a. Melikşah’ın öldürülmesi b. Nizamülmülk’ün öldürülmesi c. Dımaşk Atabeyi Tuğtekin’in öldürülmesi d. Tacülmülk’ün öldürülmesi e. Muhammed Tapar’ın öldürülmesi 9. Muhammed Tapar’la girdiği mücadelede hayatını kaybeden Türkiye Selçuklu sultanı aşağıdakilerden hangisidir? a. Tutuş b. Süleymanşah c. I. Kılıç Arslan d. Berkyaruk e. Arslan Argun 10. Büyük Selçuklu tarihi içerisinde “Fetret Devri” olarak tanımlanan dönem aşağıdakilerden hangisidir? a. Melikşah devri b. Alp Arsan dönemi c. Mahmud zamanı d. Berkyaruk devri e. Sancar zamanı 5. Ünite - Fetret Dönemi (Berkyaruk ve Muhammed Tapar Devri) 99 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı 1. c Cevabınız doğru değilse “Terken Hatun ile İktidar Mücadelesi” konusunu yeniden gözden geçirin. 2. a Cevabınız doğru değilse “Berkyaruk’un Tahta Çıkması” konusunu yeniden gözden geçirin. 3. b Cevabınız doğru değilse “Berkyaruk’un Haçlılarla Mücadelesi” konusunu yeniden gözden geçirin. 4. c Cevabınız doğru değilse ünitenin “Berkyaruk” konusunu yeniden gözden geçirin. 5. e Cevabınız doğru değilse “Muhammed Tapar ile Saltanat Mücadelesi” konusunu yeniden gözden geçirin. 6. b Cevabınız doğru değilse “Berkyaruk ve Tapar zamanında Haçlılarla Mücadele” konularını yeniden gözden geçirin. 7. d Cevabınız doğru değilse “Batınîlerle Mücadele” konusunu yeniden gözden geçirin. 8. b Cevabınız doğru değilse “ Tapar ve Batınîlerle Mücadele” konusunu yeniden gözden geçirin. 9. c Cevabınız doğru değilse “Türkiye Selçukluları ile Rekabet” konusunu yeniden gözden geçirin. 10. d Cevabınız doğru değilse “Berkyaruk” konusunu yeniden gözden geçirin. Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 1 Vezir Nizamülmülk ve adamlarıdır. Çünkü daha Melikşah’ın sağlığından başlayarak Nizamülmülk Sultan üzerindeki etkisinden rahatsız olduğu Terken Hatun’un oğlu Mahmud’un veliaht olmasını istemiyor; o da kendisinin adamı olması beklentisiyle veliahtlık için Melikşah’a Berkyaruk’u telkin ediyordu. Sıra Sizde 2 Tacüddevle Tutuş, daha başından itibaren iyi bir asker ve güçlü bir şahsiyet olarak ortaya çıkmasına rağmen, sert ve tavizsiz kişiliği sebebiyle emirler tarafından pek sevilmiyordu. Ayrıca ele geçirdiği şehirlerde zaman zaman masum halka karşı gösterdiği şiddet de onun bu olumsuz imajını pekiştirmekteydi. Sıra Sizde 3 Haçlı seferleri başladığında devrin en güçlü İslam devleti konumunda olan Büyük Selçuklu İmparatorluğu, Melikşah’ın 1092 yılında ölümünü takiben merkezi otoritenin çöküşüne sebep olan taht kavgalarıyla boğuşmaktaydı. Buna bir de bölge melik ve emirlerinin şahsi ihtirasları eklenince Haçlılar Yakın Doğuda hiç ummadıkları müsait bir zemin bulmuşlardı. Sıra Sizde 4 Selçuklu İmparatorluğunun uzun ve yıpratıcı taht kavgaları sebebiyle iktisadi ve siyasi bakımdan zayıf düşmesi ve bu sırada imparatorluğu tehdit eden iç (Bâtıniler) ve dış (Haçlılar) meselelere karşı etkili tedbirler alınamamasıdır. Sıra Sizde 5 Kılıç Arslan’ı Musul önlerine getiren başlıca sebeplerden birisi, Türkiye Selçuklu sultanlarının Büyük Selçuklu tahtının kendi hakları olduğunu dava etmeleriydi. Bunun yanında Süleymanşah’ın ölümü ve Birinci Haçlı Seferinde uğranılan kayıplar dolayısıyla, ekonomik ve medenî gelişimi bakımından ulaşmak zorunda oldukları alanlarla bağlantıları kesilmişti. Bizans Anadolusu ise bir Müslüman-Türk Devletinin böyle bir hamle için ihtiyaç duyacağı alt yapıdan mahrum idi. Öyle olmasa bile kültürel kodlardaki farklılık, Türkiye Selçuklu sultanlarını güney-güneydoğuya- soydaş ve dindaşlarının bulunduğu alanlara ulaşmaya zorluyordu. Yararlanılan Kaynaklar Alptekin Coşkun (1989), “Büyük Selçuklular”, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, c. VII, İstanbul s.143-168. Holt P. M. (2007), Haçlı Devletleri ve Komşuları, (trc. Tanju Akad), İstanbul. Köymen, M. Altay (1993), Selçuklu Devri Türk Tarihi, Ankara Özaydın Abdülkerim (2001), Sultan Berkyaruk Devri Selçuklu Tarihi (485-498/1092-1104), İstanbul. Özaydın Abdülkerim (1990), Sultan Muhammed Tarap Devri (498-511/1105-1118), Ankara. Turan, Osman (1989) Selçuklu Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, İstanbul. 6 Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Sancar’ın Devleti yeniden İmparatorluğa dönüştürmesini sebepleri ile birlikte değerlendirebilecek, Sancar zamanında yaşanan siyasî gelişmeleri açıklayabilecek, Katvan Savaşının Selçuklu Tarihi açısından önemini belirleyebilecek, Oğuz isyanını sebep ve sonuçları ile birlikte değerlendirebileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Sultan Sancar • Oğuz İsyanı • Katvan Savaşı • Karahıtaylar • Atsız • Gazneliler • Gurlular • Karahanlılar İçindekiler     Büyük Selçuklu Tarihi Sancar Dönemi • SANCAR’IN MELİKLİK DÖNEMİ • SANCAR’IN TAHTA ÇIKMASI VE DEVLETİNYENİDENYAPILANDIRILMASI • SULTAN SANCAR’IN BATI SİYASETİ • SULTAN SANCAR’IN DOĞU SİYASETİ • OĞUZLAR VE BÜYÜK SELÇUKLU DEVLETİ’NİN SONU BÜYÜK SELÇUKLU TARİHİ SANCAR’IN MELİKLİK DÖNEMİ Sancar, Melikşah’ın Suriye seferi sırasında 5 Aralık 1086’da Sincar’da doğdu. Adının da Türkçe sançımak/saplamak filinden türetilmiş bir isim olduğu veya doğduğu yer olan Sincar’ın adından geldiği ileri sürülmektedir. Sultan Sancar’ın çok yoğun taht kavgaları içerisinde geçen çocukluk devri hakkında fazla bilgi bulunmamaktadır. Kaynaklarda yüzü çok güzel olmasına rağmen küçükken geçirdiği çiçek hastalığı sebebiyle çiçek bozuğu olduğu kaydedilmektedir. Nitekim o devirde ölümcül olan bu hastalıktan, Terken Hatun’dan olan kardeşi Mahmud ölmüş, Berkyaruk da ölümden dönmüştü. Çok küçük yaşlardan itibaren, devlet yönetiminde aldığı faal görevlerin ağır sorumluluğu altında geçen zor bir hayatta, zengin bir tecrübe birikimi edindi. Meşhur İslâm âlimi Gazzalî, Nasihatü’lMülûk adlı kitabını, devlet işlerinde yol göstermek üzere onun için kaleme almıştı. Tarihi kaynaklara yansıyan bilgilere göre onun ilk siyasi faaliyeti, Horasan’da bağımsızlığını ilân eden amcası Arslan Argun’un isyanını bastırmak amacıyla ağabeyi Sultan Berkyaruk tarafından görevlendirilmesidir. Sancar henüz on yaşında bulunmasına rağmen böyle kritik bir göreve memur edilmesi; Türkmenlerin ve ordu komutanlarının Melikşah’ın oğlu olması bakımından, amcasına nispetle ona teveccüh edecekleri beklentisiyle ilgili olmalıdır. Sancar, yanında Emir Kamaç olduğu halde ordusuyla harekete geçti. Bu sırada Arslan Argun, daha önce üzerine gönderilen kardeşi Böri Bars’ı yenilgiye uğratıp öldürmüştü. Ancak Melik Sancar, Damgan şehrine vardığında Argun’un da kendi kölelerinden birisi tarafından öldürüldüğü haberini alıp geri döndü (1097). Sancar, Berkyaruk’la birleştikten sonra, birlikte Nişabur ve Belh’e gittiler. Sancar burada ağabeyi Berkiyaruk tarafından, merkezi Merv şehri olmak üzere, Horasan melikliğine tayin edildi. Emir Kamaç ise onun atabeyliğine getirildi. Sancar, Horasan’ın bir kısmını elinde bulunduran emir-i dâd Habeşî ile rekabete girdi. Sancar 1100 yılında, Habeşî’yi ve onun yardımına gelen Sultan Berkiyaruk’u ağır bir yenilgiye uğrattı; hattâ Hâbeşî’yi öldürdü. Bütün saltanatı kardeşi Tapar’la taht mücadeleleri içerisinde geçen Sultan Berkyaruk’un, bundan dolayı Sancar’la ilgili bir güvensizlik yaşadığı anlaşılmaktadır. Ancak Sancar, öz kardeşi Tapar lehine bir defa taht mücadelesine karışması hariç, genellikle olayların dışında kalarak, Sultan Berkyaruk’un güvenini kazanmayı başarmıştır. Tapar’la 1103 yılında meydana gelen ve Berkyaruk’un galibiyetine rağmen devletin ikiye bölündüğü anlaşmaya göre, Horasan ve Maveraünnehir hâkimi olarak kalan Sancar da, Tapar’ın tâbileri arasında bulunuyordu. Sancar Dönemi 102 Büyük Selçuklu Tarihi Melik Sancar’ın Karahanlı ve Gaznelilerle İlişkileri İmparatorluğun dahilî olaylarına fazla karışmayan Sancar, melikliği döneminde devletin doğusunu düzene koymak ve Karahanlılar’ın tâbi statüsünün sürdürülebilmesi için bir hayli mücadele etti. Gerçekten de sözü edilen taht kavgaları sırasında Melik Sancar’ın uzakta olmasından yararlanarak Horasan’ı işgale teşebbüs eden Karahanlılar’ın bu girişimlerini sonuçsuz bıraktı. Nitekim 100.000 kişilik bir orduyla Horasan’a yürüyen Kadir Han yakalanarak öldürüldü. Sancar, Berkyaruk’un da en zor günlerinde bile müdahale ettiği Karahanlı tahtına, Muhammed Arslan Han’ı geçirip, Karahanlıların Selçuklu Devletine bağlı kalmalarını sağladı (1102). Muhammed Arslan Han’ın Sancar’ın kız kardeşi, Sancar’ın da Hanın kızı ile evli olduğuna bakılırsa, güvendiği birisini tahta geçirdiği anlaşılmaktadır. Melik Sancar, daha sonra da, Arslan Han’a karşı ayaklanan saltanat davacılarına karşı, Han’ın yardım istemesi üzerine Türkistan’a müdahale etti ve onun tahtında kalmasını sağladı. Bu cümleden olarak Sancar’ın meliklik döneminin belki de en önemli başarısı, Karahanlılar’ı ve Gazneliler’i sürekli olarak kontrol altında tutabilmiş olmasıdır. Zira Selçuklu Devleti bir yandan taht kavgaları ile sarsılırken, diğer taraftan da batı tarafında Gürcü, Batınî ve Haçlılar tarafından tehdit edilmekteydi. Hatırlanacağı üzere, Gazneliler, Dandânakân savaşıyla Horasan ve İran’daki hâkimiyetlerine son verildikten sonra Afganistan ve Kuzey Hindistan’daki topraklarına çekilmişlerdi. 1059 yılında Hindikuş Dağlarının sınır olarak belirlendiği barış anlaşmasına kadar da taraflar arasında savaşlar devam etmişti. Sancar’ın meliklik devrinde Gazneliler için yeni bir safhanın açıldığı görülmektedir. Gazne’de Sultan III. Mesud’un ölümünden sonra yerine geçen ve Sancar’ın kız kardeşinin oğlu olan Arslanşah, kardeşlerini kendisine tehdit oluşturmamaları için hapse atmıştı. Ancak hapisten kaçmayı başaran kardeşi Behramşah, Sancar’ın huzuruna gelerek tahtı ele geçirmek konusunda yardım istedi. Sancar’ın kendisine sağladığı askerî yardım sayesinde de Arslanşah’ı mağlup edip tahtı ele geçirdi. 1117 yılı başında Gazne’ye giren Sancar, bu yardımın karşılığı olarak, çeyrek asır süren savaşlarla alınamayan bir sonuç elde etti. Behramşah’la yapılan anlaşma gereğince Selçuklu Devleti’ne tâbi olan Behramşah, hutbede sırası ile Halife, Sultan Muhammed Tapar, Melik Sancar ve son olarak da kendi adını okutacaktı. Ayrıca Selçuklu Devletine ödeyeceği yıllık 250.000 dinar vergiyi tahsil etmek için bir Selçuklu görevlisi Gazne’de oturacaktı. Bu durum Behramşah adına iktidar için başkasına dayanmanın ağır bedeli olurken; Selçuklular bakımından sınırların Hindistan’a kadar genişlemesi gibi parlak bir sonuç getirdi. Sancar, daha sonra Gazne’yi ele geçiren Arslanşah’ı bertaraf edip, Behramşah’ın yeniden tahta oturmasını sağladı. Böylece Melik Sancar, babası Sultan Melikşah’ın politikasını aynen devam ettirerek, Büyük Selçuklu Devletinin doğu sınırının güvenliğini -geniş yetkili bir genel vali ile idare edilen Harizm dışında -Karahanlı ve Gazneliler’i sıkı bir tâbiyet altında tutarak sağlamıştır. Melik Sancar’ın ülkenin doğusunu başarılı bir şekilde yönetmesi sayesinde Sultan Muhammed Tapar, batıdaki meselelerle daha fazla meşgul olma imkânı bulabilmiştir. SANCAR’IN TAHTA ÇIKMASI VE DEVLETİN YENİDEN YAPILANDIRILMASI Sultan Muhammed Tapar’ın ölümünden sonra (1118) yerine on dört yaşındaki oğlu Mahmud sultan ilan edildi. Abbasi halifesi Müstazhir Billah da onun adına hutbe okutarak saltanatını onayladı. Ancak Sancar bir yandan yeğeninin yaşının küçük Gazne sultanı Arslanşah, Sancar’ın Behramşah adına ordu sevk edeceğini öğrenince, Sultan Tapar’a bir elçi göndererek, kardeşine mâni olmasını istemişti. Rivayete göre Tapar kardeşine, Gazneliler’in işlerine karışmamasını telkin eden bir mesaj gönderdi. Ancak elçiye, eğer kardeşim yola çıkmamış ise ona sözlerimi ilet. Lakin yola koyulmuşsa ona engel olmak, kardeşimin iktidarını zedeleyeceğinden bunlardan hiç söz etme diye tenbih etmişti. 6. Ünite - Sancar Dönemi 103 olmasından ötürü devlet için kaygılanan; diğer yandan da yıllardır edindiği idarî tecrübeye istinaden, saltanata her bakımdan kendisini lâyık görüyordu. Nitekim Selçuklu hanedanının yaşça en büyük ve özellikle en güçlü üyesi olan Sancar, yeğeni Mahmud’un sultanlığını tanımadı. İmparatorluğun doğusunda kendisini Sultan ilan ettikten sonra yeğeni Mahmud’un üzerine yürüdü. Bir yandan da Halifeden kendi adına hutbe okunmasını istedi. Sultan Mahmud da amcasına yaptığı barış önerisinin reddedilmesi üzerine Rey’e çekilerek savaş hazırlıklarına başladı. İki ordu Save’de karşı karşıya geldi. Mahmud’un daha kalabalık olan askerine karşı 20.000 kişiyle savaşa giren Sancar, ordusunda bulunan kırk filin sağladığı üstünlükle, yeğenini yenilgiye uğrattı (14 Ağustos 1119). Mahmud bunun üzerine İsfahan’a çekildi. Bu sırada henüz hilafet tahtına oturan Müsterşid Billah da, Sancar adına hutbe okutmaya başladı. Böylece bu taht mücadelesini kazanan Sancar, Hemedan’dan Rey’e giderken Mahmud’u da huzuruna çağırdı. Artık Melikşah döneminden daha geniş sınırlara ulaşmış bir İmparatorluk olan Selçuklu Devletinin, karşı karşıya olduğu meseleler de bir o kadar karmaşık hâle gelmiş bulunuyordu. Bunun bilinciyle hareket eden Sultan Sancar devlette yeni bir idarî düzenlemeye gitti. Mahmud’u “Sultanü’l-muazzam” (Büyük sultan) unvanıyla, Hemedan merkez olmak üzere Irak’a tayin etti. Batıda Selçuklu idaresi altında bulunan diğer eyaletleri (Halifeliğe ait Irak-ı Arab, Suriye, Azerbaycan ve Doğu Anadolu) onun idaresine bıraktı. Sultan Sancar veliahd ilân ettiği Mahmud’u kızı Mahmelek, o vefat ettekten sonra da diğer kızı Gevher Hatun ile evlendirdi. Kendisi “Sultanü’la’zam” (En büyük sultan) unvanı alan Sancar, diğer yeğenleri Mesud, Tuğrul ve Selçukşah’a da Irak-ı Acem, Azerbaycan ve Huzistan’da bazı yerler verdi. Rey ve Mazenderân başta olmak üzere, Irak’ta bazı yerleri, Mahmud’un bağımsız hareket etmesini engellemeye yönelik bir tedbir olarak olarak kendisine bağladı. Büyük Selçuklu Devleti’nin merkezini Merv’e taşıdı. Kısaca özetlemek gerekirse, bu şekilde, Büyük Selçuklu Devleti’ne tâbi Irak Selçuklu hanedanı (1119-1194) kurulmuş oldu. En Büyük Sultan olan Sancar; Gazneliler, Harizmşahlar ve Karahanlılar gibi kendisine tâbi yerlerde, hutbede kendi adından sonra Mahmud’un adının da zikredilmesini emretti. Ancak Sultan Mahmud da, Sancar’a sıkı tâbiyet bağları ile bağlı bulunuyor; hutbe ve sikkede önce sultanın adını zikretmek, sadece üç defa nevbet çalmak, Sancar’ın alâmeti olan renkleri kullanmak gibi vassalık yükümlülüklerini yerine getirmek mecburiyetinde bulunuyordu. Onun sultan unvanı taşımasının ayrıcalığı Sancar’a karşı değil, idaresine bırakılmış yerlerdeki vassalları ve Sancar’ın tâbileri olup hutbede onun adını da okutmak zorunda olan hükümdarlar üzerindeki statüsü ile ortaya çıkıyordu. Nitekim Mahmud’u olabildiğince sıkı bir şekilde kendisine bağlamak isteyen Sancar, yeğeni Mahmud’un ordusunda kendisine karşı savaşan kumandanları da tasfiye etti. Irak Selçuklu sultanının hizmetinde görev alacak devlet adamlarını da kendisi tayin ettikten sonra başkenti Merv’e gitti. SULTAN SANCAR’IN BATI SİYASETİ Sancar’ın Irak Selçukluları ile İlişkileri Sultan Sancar, batı bölgesinin idaresini Mahmud vasıtasıyla yürütmek kararına rağmen; zaman içerisinde yaşanan olaylar, kendisinin de burada hiç azımsanmayacak bir mesai harcamasını gerektirdi. Bir yandan Selçuklu şehzâdelerinin aralıksız taht kavgaları, bu arada dolaylı ya da doğrudan kendi otoritesinin hedef alınması ve halifelerin bu olaylar içerisindeki yeri, Sancar’ı batıda oldukça meşgul etmiştir. Save: Irak-ı Acem’de Hemedan ile Rey yolunun ortasında bir şehir. 104 Büyük Selçuklu Tarihi Nitekim Irak Selçuklu Sultanı Mahmud’a karşı kardeşleri hemen taht kavgalarına başladılar. Mahmud’a karşı ilk olarak Gence meliki olan kardeşi Mesud isyan etti. Hille emiri II. Dübeys b. Sadaka ile ittifak etmiş olan Mesud, Aksongur Porsukî idaresinde üzerine gönderilen orduya yenik düştü (1120). Mesud bununla birlikte Sultan Mahmud tarafından affedildi. Ancak mücadeleye devam eden Dübeys, Bağdad şahnesi Porsukî ve Halife Müsterşid’in kuvvetlerini mağlup etti. Müsterşid’le bir anlaşma yapan Dübeys’in, onun vezirini azlettirmesine bakılacak olursa, Halifeliği kendi denetimi altına almak istediği anlaşılmaktadır. Halife de aslında Dübeys’ten çok çekinmesine, Selçukluları ona tercih etmesine rağmen bu anlaşma sayesinde kendisi siyasî rol üstlenmiş oluyordu. Dübeys b. Sadaka, Hille merkez olmak üzere 997-1163 yılları arasında, Irak’ta hüküm sürmüş Mezyedoğulları hanedanına mensup emirlerdendir. Mezyedoğulları’ından I. Dübeys, Tuğrul Bey’in Bağdad seferi sırasında Şiî olması sebebiyle, Besâsirî ve Fatımîlerden yana siyaset izlemişti. Melikşah tarafından emirliği onaylanan Sadaka b. Mansur zamanında, toprakları Dicle’nin sol kıyısını da içerisine alacak kadar genişledi. Selçuklular’ın fetret döneminde Tapar tarafında yer alan Sadaka, bu karışıklıklardan istifade ederek topraklarını genişletmeye başladı. Tıpkı Müslim b. Kureyş gibi, Selçuklulara rağmen bir Arap Devleti kurmayı hayal ediyordu. İsyankâr davranışları dolayısıyla Tapar tarafından bir savaşta öldürüldü. Sultana bağlı kalmak ve Hille’ye dönmemek şartıyla, yerine oğlu II. Dübeys geçirildi. Ancak Tapar’ın ölümünden sonra saltanat kavgalarından yararlanarak Hille’ye dönen Dübeys, Halifeyle de mücadeleye girdi. Sancar tarafından Halife’ye karşı bir koz olarak kullanılan Dübeys, daha sonra Sultan Mesud tarafından, Halifenin katlinden sorumlu tutularak öldürüldü. Hanedan 1163’e kadar varlığını sürdürmekle birlikte eski gücünü kaybetti. Halifenin siyasî güç denemesi mahiyetindeki bu faaliyetlerinden rahatsız olan Sultan Sancar, Mahmud aracılığı ile Halifeye yeni bir vezir tayin ettirdi. Ancak bu arada daha önce de isyan etmiş olan Mahmud’un kardeşi Melik Tuğrul, halifeyle mücadeleye girdi yenilince de, kendisine yardım eden Dübeys ile birlikte Sancar’a sığındı. Mahmud’un kendi rızası hilafına gücünü arttırmasını istemeyen Sancar, yeğenleri arasında buna uygun bir denge siyaseti izlediği için Tuğrul’u himaye etmekteydi. Bundan rahatsız olan Mahmud ise Müsterşid ile işbirliği yaptı. Bu gelişmeler zaten mücadeleci bir kişiliğe sahip olan Halifeyi, Selçuklularla arasındaki protokolü ihlâl edecek davranışlara sevk etti. Bunun üzerine Sultan Mahmud’a bir elçi gönderen Sancar, onu Halifeyle olan işbirliğine son vermesi hususunda uyardı ve Bağdad’a gitmesini emretti. Mahmud’un Bağdad’a gelmekte olduğunu haber alan Müsterşid, kıtlığı gerekçe göstererek onun şehre girmesine engel olmak istedi ve savunma tedbirleri aldı. Sultan Mahmud bunun üzerine Bağdad’a kılıç zoruyla girmek zorunda kaldı (Ocak 1127). Buna rağmen Halifeye saygıda kusur etmeyen Mahmud onunla bir miktar para ve mal karşılığında anlaşma yaptı. Bu şekilde bir anlaşma, Halifenin siyasî rolünü onaylama anlamına da geliyordu. Sultan Sancar, Irak’ta yaşanan gelişmeleri yakından takip edebilmek ve Mahmud’un Halife ile hâlâ işbirliği yapmakta olduğu şeklindeki şikâyetleri denetlemek için Rey’e geldi (1128). Hemedan’da bulunan yeğeni Sultan Mahmud’u da yanına çağırdı. Mahmud derhal Sultan Sancar’ın huzuruna giderek itaatini arz etti. Sultan Sancar, Halifenin hareket alanını sınırlandırmak üzere, bir süredir gözetim altında tuttuğu Dübeys’i serbest bıraktı. Mahmud’dan onu Halife ile barıştırıp, Musul valiliğine tayin etmesini istedi. Sultan Mahmud, en büyük sultanın isteklerinin ikinci 6. Ünite - Sancar Dönemi 105 kısmını yerine getirmediği için, Sancar’ın himayesinde kardeşi Mesud’un ayaklanmasına muhatap oldu. Sultan Mahmud’un ölümü üzerine (Eylül 1131) vezir Dergüzinî ve atabey Aksungur Ahmedil, onun oğlu Melik Davud’u Irak Selçuklu sultanı ilân ettiler. Bu teşebbüs Sultan Sancar’ın izni dışında gerçekleştiği için gayrı meşru sayılarak Müsterşid tarafından onaylanmadı. Diğer taraftan Davud’un Azerbaycan meliki olan amcası Mesud da tahtı ele geçirmek üzere harekete geçti. Mesud da Halifeye elçi göndererek adına hutbe okunmasını istedi. Bu talebi de geri çeviren Halife, Davud’un diğer amcası Fars meliki Selçukşah’ın büyük bir orduyla Bağdad’a gelmesi üzerine onunla anlaştı. Fakat hutbe okutma konusunu, Sancar’ın iznine tâbi sayarak erteledi. Melik Mesud ise adına hutbe okunması talebi reddedildiği için, Bağdad’ı kuşatmaya geldi. Müttefiki Musul valisi İmadeddin Zengi’nin kuvvetlerinin baskına uğramasıyla onun desteğinden de mahrum kalan Mesud, Selçukşah’la girdiği savaşta yenilgiye uğradı. Bu ana kadar Sultan Sancar’a sadakatle bağlı olduğu izlenimini veren Müsterşid, Sancar’ın bu tarafa gelmekte olduğu haberini alınca, Selçuklu melikleri ile anlaşarak, onun aleyhinde bir ittifak yaptı. Buna göre Mesud’u sultan, Selçukşah’ı veliaht ilan eden Halife, Irak’ı yönetmek üzere Mesud’u kendisine bir nevi vekil tayin ediyor ve Sancar’ın adını hutbeden çıkarıyordu (Mart 1132). Mesud, daha sonra kendisinin de çok sıkıntı çekeceği Halifenin siyasî nüfuz mücadelesi konusunda, saltanat ihtirasıyla verdiği bu tavizin ne manaya geldiğini, o gün değilse bile sonradan çok net olarak anlamıştır. Dînever Savaşı ve Sancar’ın Duruma Hâkim Olması Irak’taki bu gelişmeleri haber alan Sultan Sancar, önce Musul valisi Zengi’yi Bağdad şahneliğine, Dübeys’i de Hille’ye tayin etti. Ardından büyük bir ordu ile harekete geçen Sancar önce Rey’e geldi, sonra Irak Selçuklularının merkezi Hemedan’a girdi. Sancar’ın nihaî hedefi şüphesiz Bağdad’a yürümekti. Ancak müttefikler de Sultanla savaşmak için hemen harekete geçmiş bulunuyorlardı. Hattâ Halife Müsterşid de bizzât harbe katılacakken, Zengi ve Dübeys’in Bağdad’a hareket etmesi üzerine geri döndü. Mesud bu gelişmeler üzerine Sancar’la savaşmaya cesaret edemeyerek Azerbaycan’a doğru çekilmeye karar verdi. Ancak Mesud’u yakalamak kararında olan Sultan çok süratli bir şekilde hareket ederek, dört günlük takibin sonunda Dînever’de ona ulaştı. Sancar’ın 100.000 kişilik ordusuna karşısında 30.000 civarındaki askeriyle harbi kabule mecbur olan Mesud’un, bir kısım kuvvetleri de kendisini savaştan hemen önce terk edip Sancar’ın saflarına katıldılar. Mesud, çok şiddetli bir muharebe yapmasına rağmen ağır bir yenilgiye uğradı. (Mayıs 1132). Ordusundan çok sayıda kimse esir düşmekle birlikte Mesud kaçmayı başardı. Fakat kısa zaman sonra Sultan’ın affına mazhar olup yeniden Gence’ye tayin edildi. Ancak Sancar bütün bu olanlardan sorumlu tuttuğu atabey Karaca es-Saki’yi öldürttü, Selçukşah ise Fars’a kaçtı. Dînever savaşından sonra batı ile ilgili yeni biri düzenleme yapan Sultan Sancar, bir süreden beri yanında bulunan yeğeni Tuğrul’u, Irak Selçuklu Sultanlığı tahtına oturttu. Sultan Sancar, Dergüzinî’yi Tuğrul’a vezir tayin ettikten sonra Horasan’a geri döndü. Sultanın her nedense kendisiyle ilgili bir karar almadığı Halife ise, onun dönmesinden sonra Bağdad’ı kuşatan Zengi ve Dübeys’i mağlub etmeyi başardı. Müsterşid bu başarısından dolayı kendisine güveni bir hayli artmış olduğundan, Sancar’ın atadığı Tuğrul’un adına hutbe okutmayı kabul etmedi. Sultan Tuğrul, teorik olarak 1134 yılında ölene kadar Irak Selçuklu sultanı olarak kaldı. İmadeddin Zengi: 1127-1233 yılları arasında, Kuzey Irak ve Suriye’de Irak Selçuklularına bağlı olarak hüküm sürmüş; atabeylik olarak adlandırılan Zengiler hanedanının kurucusudur. Sultan Mahmud tarafından 1127’de Musul valiliğine ve yanı sıra oğlunun atabeyliğine tayin edilmişti. 106 Büyük Selçuklu Tarihi Ancak Sancar’ın dönmesinden sonra yeğeni Davud ve sonra kardeşi Mesud, Sultan Tuğrul’a karşı; daha sonrada Davud, saltanatını ilan eden Mesud’a karşı ayaklandılar. Halife de doğal olarak yine muhaliflerin yanında yer alarak, önce Davud, sonra Mesud adına hutbe okutarak, Sancar’ın iradesine ve iktidarına karşı meydan okumaya devam etti. Sultan Sancar- Abbasî Halifeliği İlişkileri Taht mücadeleleri devam ettiği sırada ölen Tuğrul’un yerine Irak Selçuklu tahtına Mesud geçti (1134). Sancar da, her ne kadar kendisine rağmen olsa da, artık olayların istikrara kavuşması adına onun saltanatını onayladı. Ancak Mesud’dan bu olayları kışkırtan bazı emirlerin öldürülmesini istedi. Bu emirlerin Halifeye sığınmaları üzerine Sultan Mesud, Halife Müsterşid ile ihtilafa düştü. Önceki ünitelerde de yeri geldiğinde belirtildiği gibi, Tuğrul Bey tarafından Büveyhoğullarının sultasından kurtarılan Halife, bağımsız siyasî bir güç olmayı beklerken, bundan sonra da Selçukluların himayesi altına girmişti. Bunu geçici ve arızî bir durum olarak değerlendiren Halifeler, temel varlık sebebi olarak gördükleri siyasî iktidarlarını yeniden kurmak için, en başından beri büyük bir mücadele vermekteydiler. Devletin en muktedir olduğu zamanlarda, Tuğrul Bey’in ölümü üzerine Selçuklu sultanı adına okunan hutbenin kesilmesi, Bağdad’dan Selçuklu memurlarının kovulması; Sultan Melikşah zamanında üst seviyeye çıkan ihtilaflar bu rekabetin bazı safhaları olarak hatırlanabilir. Selçuklu fetret döneminden ise bir toparlanma süreci olarak yararlanan Halifeler, ikinci imparatorluk devri adı verilen Sancar zamanında ilginç bir şekilde açıkça savaşa tevessül eder oldular. Bunda halifeliğin, Müslüman hükümdarların saltanatlarının meşruluğunun onaylandığı makam olması dolayısıyla, bütün taht davacılarının onun kapısını çalmak zorunda olmasının büyük bir etkisinin olduğunu unutmamak gerekir. Ayrıca Halife-Sultanlar mücadelesinin bu aşamaya gelmesinde, Selçuklu Devletinin zaafları kadar, hilafet tahtında oturan Müsterşid Billah’ın kişisel özelliklerinin de etkisi bulunmaktadır. Buna rağmen iki hanedan arasında ilişkiler, evlilikler yoluyla iyileştirilmeye çalışılıyordu. Müsterşid bu çerçevede Sultan Sancar’ın kızı ile evlenmiş bulunuyordu. Daha sonra Sultan Mesud ve Halife Muktefî arasında da karşılıklı evlilikler yapılmıştır. Müsterşid Billah hakkında daha fazla bilgi için bkz. Osman G. Özgüdenli “Selçuklu Hilâfet Münasebetlerinde Bir Dönüm Noktası: Halife el-Müsterşid’in Katli Meselesi”, İÜEF TD, 39 (2004), 1-35. Müsterşid, Irak Selçuklu şehzâdeleri arasındaki taht kavgalarından yararlanarak bir taraftan kendisine ait bir ordu kurarken, diğer taraftan Sultan Mesud’a karşı olan komutanları kendi yanına toplamaya uğraşıyordu. Irak’ta yaşanan gelişmeleri yakından takip eden Sultan Sancar, bu hususta Irak Selçuklu sultanlarına uyarılarda bulunuyordu. Sultan Mahmud’un Bağdad seferine memur edilmesi ve Sultan Sancar’ın adını hutbeden çıkaran Müsterşid’in müttefiklerinin Dînever’de yenilgiye uğratılmaları da bu cümledendi. Daha önce Halifenin ihtiraslarına alet olmakla birlikte, Mesud tahta geçince yukarıda söylendiği gibi, Müsterşid’in sultana muhalif emirleri koruması dolayısıyla, Selçuklu-Halifelik ilişkileri kopma noktasına geldi. Bu olanlara kayıtsız kalması beklenmeyen Sultan Sancar ile Halife arasında da bu vesile ile birbirini itham eden bazı yazışmalar vuku buldu. Sonunda Halife Müsterşid, Sultan Mesud’un adını hutbeden çıkarıp, Davud ve Sancar’ın adlarını koydu. Sonra da Mesud ile savaşmak üzere büyük bir orduyla ha- 6. Ünite - Sancar Dönemi 107 rekete geçti. Halife savaşmak üzere ilerlerken Kirmanşah’a vardığında okuduğu hutbede Selçukluları fâsık olarak nitelendirmesi çatışmanın ulaştığı seviyeyi göstermesi bakımından mühimdir. Müsterşid savaş öncesinde bir kısım kuvvetleri kendisini terk etmesine rağmen, Sultan Mesud ile Hemedan yakınlarında harbe girdi. Savaşı kaybeden Halife esir düştü ve tüm ağırlıkları yağmalandı (Haziran 1135). Sultan Mesud, metbû sultan Sancar’a durumu rapor ederek, bu husustaki emirlerini beklediğini bildirdi. Bu arada Sultan Mesud’un, bir daha ordu toplamaması ve harp tazminatı ödemesi kaydıyla anlaşma yaptığı Halife, Sancar’ın emri doğrultusunda tam Bağdad’a gönderilecek iken, Sancar’ın elçilik heyetinin karşılanması sırasında Batınîler tarafından öldürüldü. Dönemin Arap müellifleri Müsterşid’in ölümünden Sultan Sancar’ı ve Mesud’u doğrudan sorumlu tutulmuşlardır. Sancar’ın bu konuda Batınîlerle işbirliği yaptığı iddiaları, Halife ile aralarındaki meselenin siyasî bir mevzu olmasına binaen çok da tuhaf karşılanmamalıdır. Nitekim Sultan Melikşah’ın öldürülmesinden Halife Muktedî; Müsterşid’in ölümünden de Sancar sorumlu tutulabilir. Hattâ Sancar’dan Mesud’a iki ayrı mektup geldiği, birincide Halifeye saygı gösterip derhal Bağdad’a göndermesini isterken, diğerinde kargaşa sırasında Halifeyi bertaraf etmediği için azarlandığı ifade edilmektedir. Müsterşid öldürülünce yerine oğlu Raşid Billah geçti. Ancak yeni Halife babasının Mesud’la yaptığı anlaşmanın yükümlülüklerini yerine getirmediği gibi, Selçuklu aleyhtarı politikaları aynen sürdürmek niyetinde idi. Sultan Mesud gönderdiği elçi vasıtasıyla kendisine biat ettiği hâlde, Bağdad’ı tahkim eden Raşid, Selçuklu şehzâdeleri ve ümerasıyla ittifak ederek sultana karşı ordu toplamaya başladı. Raşid Billah’ın en mühim kozu, yine saltanatının onaylanmasını bekleyen melikler ve onları taht kavgalarına sürükleyen atabeyleri ile devamlı taraf değiştiren gulâm ümerâ idi. Sultan Mesud, kendisine karşı 30.000 kişilik ordu toplayan Halifenin üzerine yürüyüp Bağdad’ı muhasara etti. İki aya yakın süren kuşatmadan dolayı sıkıntıya düşen ve ordusu dağılan Halife de, Bağdad’ı terk edip müttefiki Zengi ile Musul’a gitti. Mesud’un derhal Bağdad’a dönmesi yolundaki çağrısını kabul etmeyen Halife, Sancar’ın onayı ile azledilerek yerine Muktefî Liemrillah getirildi (Ağustos 1136). Sultan Mesud’a karşı savaşmaya kararlı olan Raşid ise Melik Davud ve bazı gulâm emirlerle birleşip İsfahan’a giderken Batınîler tarafından öldürüldü. Melik Davud da aynı şekilde bir suikastle ortadan kaldırıldı. Yeni Halife, iki selefinin hayatına mal olan ve halifeler aleyhine neticelenen mücadeleyi bir daha asker toplamamak, Türk gulâm edinmemek ve Bağdad’ı terk etmemek şartlarıyla; yani statü konusunda en başa dönerek yaptığı anlaşma ile şimdilik sona erdirdi. Savaş tazminatı olarak da halifeliğin pek çok malına el konuldu. Bu anlaşmaya Mesud’un saltanatı boyunca önemli ölçüde uyuldu ise de, Büyük Sultan Sancar’ın doğudaki yoğun meşguliyeti, Irak Selçukluları ve Halife ile daha fazla ilgilenmesine fırsat vermedi. Sancar’ın ölümünden sonra, onun yüksek himayesinden mahrum kalan Irak Selçuklularının, iç çekişmelerinden yararlanan halifeler yeniden ordular kurmak imkanı bulacaklardır. Irak Selçukluları ve Atabeyliklerle ilgili ünitelerde yeri geldiğinde bu hususta bilgi verilecektir. Sultan Sancar zamanındaki Selçuklu-Halifelik ilişkilerini, önceki dönemlerle karşılaştırarak kısaca değerlendirin? SULTAN SANCAR’IN DOĞU SİYASETİ Sultan Sancar’ın ülkesinin doğusunda ilişki içerisinde bulunduğu başlıca hâkimiyetler Karahanlılar, Gazneliler, Gurlular, Karahıtaylar Harizmşahlar ve Oğuzlardır. SelFâsık ilahî emirlere itaâtten ayrılıp asi olan mümin veya kâfirler için kullanılan bir terimdir. 1 108 Büyük Selçuklu Tarihi çuklu Devletinin bunlarla ilişkilerini kronolojik, yani tarih sırasına göre anlatmak mümkün ve daha kolaydır. Ancak anlatılanların konu bütünlüğü esasına uymaması halinde daha çok ezbere yönelten bir anlatım tarzı olacağı düşüncesiyle, bu bölüm konularına göre, fakat kendi içerisinde kronolojik olarak incelenecektir. Karahanlılarla İlişkiler Türkistan Hanları olan Karahanlılarla, daha devlet kurmadan önce de yoğun temas içerisinde bulunan Selçuklular, devlet kurduktan sonra da onlarla Ceyhun nehri sınır olmak üzere komşu olmuşlardı. İki devletin ilişkileri çoğunlukla Selçuklular’ın üstünlüğüyle, ama Sultan Alp Arslan’ın da talihsiz bir şekilde hayatını kaybettiği sınır çatışmaları içerisinde geçti. Maveraünnehir’in yerel/İranî unsurları, mutlakiyetçi olmayan Bozkırlı Türk hükümranlık anlayışını istismar edilebilir bir alan olarak görmüşlerdir. Bu sebeple özellikle Batı Türkistan’da ulemâ/sivil bürokratlar, hükümdarın egemenlik alanına girmek için devletle çatışmakta idiler. Daha önce de anlatıldığı gibi, Melikşah bu tür çatışmaların yoğunlaştığı dönemde yapılan davet üzerine Türkistan’a iki sefer düzenlemiş Doğu ve Batı Karahanlı ülkesini tâbi devlet statüsünde topraklarına bağlamıştı. Yine yukarıda da söylendiği üzere, Selçuklu Devleti Melikşah’ın ölümüyle fetret dönemi yaşamasına rağmen; Sultan Berkyaruk ve Horasan meliki Sancar’ın gayretleri ile Karahanlılar’ın statüyü değiştirmesine imkân verilmemişti. Sancar, kız kardeşi ile evli bulunan ve aynı zamanda kayınpederi olan Muhammed Arslan Han’ı, meliklik döneminde Karahanlı tahtına oturtmuştu. Otuz yıla yakın bir süre sadakatte kusur etmeyen Muhammed Han, hasta ve felçli olduğu son yıllarında yeterince aydınlatılamayan bazı olaylarla karşı karşıya kaldı. Hasta olduğu için kendisine bir nevi vekil kağan tayin ettiği, ya da etmek zorunda kaldığı oğlu Nasr, ulemadan birisinin önderlik ettiği bir isyan sonucu öldürüldü. Muhammed Han bunun üzerine bağlı olduğu Sancar’a müracaat ederek yardım istedi. Ancak Sancar Maveraünnehr’e geldiği sırada, Han’ın diğer oğlu Ahmed Han isyanı bastırmış bulunuyordu. Aslan Han, herhalde babasının yerine geçmek için acele eden ve Selçuklu hâkimiyetinden kurtulmak isteyen Ahmed’in etkisiyle, Sancar’a artık gelmesine gerek bulunmadığını bildirdi. Bu muameleye çok kızan Sancar, o günlerde Muhammed Han veya belki oğlunun kendisine karşı düzenlediği başarısız bir suikast girişimini ortaya çıkardı. Sancar bunun üzerine Mart 1130’da Semerkant’ı ele geçirdi. Muhammed Han sultanın huzuruna hastalığı dolayısıyla acınacak bir vaziyette çıkarıldı. Muhammed Han af dilediyse de tahttan indirildi. Sancar’ın eşi olan kızı Terken Hatun’un yanına sürgüne gönderildi. Ahmed’in tahta geçmesine müsaade etmeyen Sancar artarda tayin ettiği iki hükümdarın ölümünden sonra, kendi kız kardeşinden olan ve sarayında büyüttüğü Muhammed Han’ın oğlu Mahmud’u, Karahanlı hükümdarı tayin etti. Mahmud Arslan Han ölümüne kadar Sancar’a büyük bir sadakatle bağlı kaldı. Ancak bu durum Sancar’ın Türkistan’daki hadiselerin içerisine, gereğinden çok çekilmesine sebebiyet verdi. Karahanlılar hakkında daha fazla bilgi için bkz. Ö.Soner Hunkan Türk Hakanlığı (Karahanlılar) İstanbul 2011. Karahıtaylar ve Katavan Savaşı Liao imparatorluğu adıyla Kuzey Çin’de iki asra yakın (916-1125) hüküm süren, Karahıtaylar (Kitanlar), yaklaşık yüz yıl önce (1017) de Türkistan’ı istilâ girişiminde bulunmuş ve Togan Ahmed Han tarafından sınırlarının dışına çıkarılmışlardı. 6. Ünite - Sancar Dönemi 109 1125 yılında Cürcenler tarafından buradaki hâkimiyetlerine son verilince, yeniden batıya doğru çekilmeye mecbur kalan Karahıtaylar 1128 yılında yine Karahanlılarla karşılaştılar. Önce Ahmed Han tarafından yenilgiye uğratılıp, Karahanlı devleti hudutlarını korumakla görevlendirildiler. Ancak daha sonra iç çekişmeler dolayısıyla yardımına başvurulan Gürhan, bu vesile ile girdiği Balasagun şehrini ve tüm Doğu Karahanlı topraklarını istilâ etti (1130). Göçebe istilâlarının tabiatı icabı Karahıtay istilasının burada durması beklenemezdi. Nitekim Karahıtaylar Fergana’yı işgâl edip Maveraünnehr’e yöneldiler. Karahıtaylar’ın ilerleyişini durdurmak üzere, Hocend’de karşılarına çıkan Mahmud Arslan Han yenilgiye uğradı (1137). Bu sırada Han’ı meşgul eden en önemli meselelerden birisi de, Maveraünnehir’in fethinden beri, yerleşik hayata geçirilmek istenen ama geçirilemeyen Karlukların isyanlarıydı. Ancak doğudan batıya büyük bir göç dalgasının harekete geçtiğini çok önceden gören Sancar’ın oluşturduğu hudut teşkilatına rağmen, Selçuklu ülkesinin de bundan nasibini alması kaçınılmazdı. Çünkü göçlerin geriye döndürülmesi mümkün olmadığı gibi, ses dalgaları gibi büyüyerek, birbirlerinin üzerine katlanıp çoğalarak yekdiğerini daha batıya itmekte idiler. Bu çerçevede Sultan Sancar, Abbasi Halifesine gönderdiği bir mektupta gayrimüslimlere karşı verdiği mücadeleyi anlatmış ve kendisinden destek istemiştir. Mahmud Han 1137 yılında, Karahıtay, Karluk, Yağma, Kanglı ve Oğuz boylarının giderek artan baskıları karşısında Sultan Sancar’a yardım çağrısında bulundu. Bu dönemde Türk-İslam Dünyasının koruyucusu durumunda olan Sultan Sancar, daha sonra anlatılacak olan Harizm meselesi yüzünden yardım seferini biraz geciktirdi. Aslında Sancar’ın, Karahıtayların muhtemel Maveraünnehr istilalarına karşı, daha 1130’lardan itibaren, Cend’den Mankışlağ’a kadar bir uç teşkilatı kurarak tedbirler aldığı ve siyasetini buna göre düzenlediğini bilinmektedir. Karahanlı hükümdarının isyancı Karlukları Maveraünnehr’den çıkarma teşebbüsü, adetâ felaketin başlangıcı oldu. Devletin bir iç meselesi olmasına ve Karahıtay istilası halk arasında büyük bir korku yaratmış olmasına rağmen Karluklar, Gürhan’ın himayesine girmekle işi uluslararası boyuta taşımış oldular. Karahıtayların batıya doğru yayılmalarını uzun bir süredir yakından takip eden Sultan Sancar, Karahıtaylar üzerine düzenleyeceği bir sefer için zaten hazırdı. Kendisine tâbi hükümdar ve emirlere bu sefere katılmalarını bildirdi. Bu çerçevede Gazne, Sistan, Gur, ve Mâzenderân hâkimleri olan tâbilerinin de yer aldığı yaklaşık yüz bin kişilik ordusuyla Türkistan’a hareket etti. Sultan Sancar’ın sefere çıkarken, beraberinde çok kalabalık bir din adamı topluluğu götürmesi, bu savaşa cihad rengi vermek istediğini göstermektedir. Semerkand’a varınca Mahmud Han, Karluklardan şikâyet ederek Sultan Sancar’ı, önce onların cezalandırılması hususunda teşvik etti. Selçuklu emirlerinden bazıları da Karluklar konusunda Mahmud Han’la hemfikir idiler. Sancar’ın Maveraünnehr’e geldiğini öğrenen Karluklar, ona elçi göndererek 50.000 koyun, 5.000 deve, 5.000 at vermeye ve hizmete hazır olduklarını bildirip affedilmelerini istediler. Sultan Sancar bu teklifi kabul edecekken, Han’ın, onların sözlerinde durmayacağı yolundaki telkinleri üzerine vaz geçti. Bunun üzerine Karluklar, Karahıtay hükümdarı Gürhan’a sığınarak yardım istediler. Bu arada Harizm hâkimi Atsız da, bağımsızlık kazanmak ümidiyle, Sultan Sancar aleyhinde olabilecek bütün teşebbüsleri desteklemekteydi. Gürhan, Karlukların affedilmesi amacıyla Sultan nezdinde teşebbüste bulundu ise de, Sancar diplomatik nezaketin ötesine geçerek; elçi ve mektup gönderdiği Gürhan’ı, tehditle İslamiyet’e davet etti. Gürhan’ın da bekleneceği üzere, Selçuklu Karahıtaylar: Orta Asya’da Hıtay (Kitan)lar tarafından kurulan başkenti Balasagun olan Moğol hanedanın adıdır. 1125 yılında Cürcenler tarafından yıkılan Liao hanedanı mensuplarından Yeh-lü Ta-şi batıya hareket ederek Karahoca Uygur Hanlığı ile Doğu Karahanlıları egemenliği altına alarak Karahıtay hanedanını kurmuştur. Karahıtay hükümdarları Gürhan unvanı taşırlardı. 110 Büyük Selçuklu Tarihi elçisini hakaretle geri çevirmesi, iki hükümdar arasında savaşı kaçınılmaz hale getirdi. Karahıtay ordusunun sayısı kum ve karınca miktarınca, sel suyu gibi inen yedi yüz bin atlı gibi abartılı ifadelerle verilmesine rağmen, iki ordunun sayıca birbirine yakın olduğu tahmin edilmektedir. Fakat Gürhan’ın saflarında savaşa katılan otuz-kırk bin kadar Karluk askeri, o dönemin en mahir savaşçıları idi. Karahanlı Mahmud Han ise ordusuyla Sancar’ın saflarında yer alıyordu. Gürhan, Sancar’la savaşmak üzere Maveraünnehir’e doğru harekete geçmiş bulunuyordu. Nihayet ordular Semerkand’ın kuzeydoğusunda Katavan mevkiinde karşılaştılar. Daha bozkırlı, dolayısıyla hareket kabiliyeti de daha yüksek olan Karahıtay ordusu, Selçuklu-Karahanlı kuvvetlerini kısa zamanda muhasaraya aldı. Selçuklu ordusunun kuşatmayı kırmak üzere giriştiği merkezin geri çekilmesi sırasında çok ağır kayıplar verildi. Sultan Sancar üç yüz zırhlı süvarinin desteğinde kuşatmayı yarıp çıktığında, neredeyse yalnız başına kalmıştı. Sonuç olarak Sultan Sancar ve Mahmud Han, Karahıtay ve Karluklara karşı büyük bir hezimete uğramışlardır. Sultan ancak bir Türkmen köylüsünün rehberliği sayesinde Belh’e ulaşabildi (14 Eylül 1141). Ordusunun bakiyesini burada toplamaya çalıştı. Ancak Selçuklu ordusunun kayıpları on binlerle ifade ediliyordu. Katvan Savaşındaki asker zayiatının çokluğunu delalet eden Sultan Sancar’a ait bir menşur çok dikkat çekicidir. Sultan Sancar’ın, “Maveraünnehr seferinden sonra boş ıktaların Divan-ı Hass’a alınmasını ve fermansız olarak mahsulâtın kimseye verilmemesini” bildirmesi kayıpların düzeyini gözler önüne sermektedir. Birçok büyük komutan ve Sancar’ın eşi Terken Hatun da esirler arasındaydı. Esirler ancak ertesi yıl külliyetli miktarda fidyelerle kurtarılabildi. Sultan Sancar’ın Karahıtaylara yenilmesi İslam dünyasında geniş yankılar uyandırmıştır. Katavan’dan sonra Maveraünnehir tabiatıyla Karahıtayların istilâsına uğradı. Böylece bütün Türkistan putperest bir kavmin idaresi altına girdi. Mahmud Han da Sancar’ın arkasından Horasan’a kaçtığı için, Karahıtaylar onun yerine kardeşi İbrahim Han’ı tahta çıkardılar. Ancak bu mağlubiyetin Selçuklular bakımından, telafisi zor da olsa mümkün olabilecek, asker ve toprak kayıplarının ötesinde ifade ettiği başka bir anlam vardır. Katavan yenilgisinin hemen göze çarpan sonucu Ceyhun ötesindeki Selçuklu egemenliğinin sona ermesidir. Fakat bundan daha önemlisi, Sancar’ın göçebe istilâlarına karşı kurduğu seddin yıkılması ve göçebelerin adeta bir sel felâketi gibi Selçuklu ülkesini tahrip etmeleri ve devletin de sonunu getiren olayları tetiklemiş olmasıdır. Sizce Katavan Savaşının Selçuklu Tarihi açısından önemi nedir? Sultan Sancar, Karahıtayların istila hareketlerine devam edeceklerini düşünerek derhal savunma tedbirleri almaya başlamış; fakat gelişen olaylar yüzünden başkentine ancak bir yıl sonra dönebilmiştir. Sultan Sancar ve Harizmşah Atsız’ın Münasebetleri Selçuklu sultanın güç kaybetmesinden istifade etmek isteyenler de ortaya çıktı. Harizmşah Atsız, Selçuklular’ın yerine geçmek düşüncesiyle, Sancar’ın henüz vazıyet edemediği Horasan’ı istila etmeye başladı. Harizm, hatırlanacağı gibi, Tuğrul ve Çağrı Beyler zamanında, Cend melikini yenilgiye uğratmaları üzerine doğrudan Selçuklu idaresine katılmıştı. Bölge eski dönemlerden beri ve Gazneliler zamanında da Harizmşah adı verilen valiler tarafından idare edilir ve valilik çoğunlukla babadan oğula geçerdi. Daha sonra Kara2 6. Ünite - Sancar Dönemi 111 hanlılarla da çekişme konusu olan Harizm’in, başlangıçta önemine binaen Selçuklu meliklerinin idaresine bırakıldığı görülmektedir. Sultan Melikşah döneminde ise sultanın taştdarı olan Anuştegin Harizm valiliğine tayin edilmişti. Anuştegin ve oğlu Muhammed kayıtsız şartsız Selçuklular’a bağlı kalmışlardı. Bu çerçevede Sultan Sancar’ın Harizm Valisi Muhammed (1097-1127) bağlılığını bildirmek için her yıl Sultan’a vergi ve hediyeler takdim etmiştir. Muhammed’den sonra Sancar tarafından onun yerine tayin edilen oğlu Atsız ise Selçuklu sarayında büyümüştü. Birinci Harizm Seferi Atsız, Harizm valiliğinin ilk yıllarda Sultan Sancar’a bağlı kaldı; Karahanlılarla Gaznelilere karşı yapılan seferlerde ve Dînever savaşında da onun yanında yer aldı. Akıllı ve bilgili bir yönetici olan Atsız, gün geçtikçe siyasî nüfuzunu; komşu Oğuz gruplarını hizmetine almak suretiyle de askerî gücünü arttırmaya başladı. Atsız’ın güçlenmesinden rahatsız olanlar onun nüfuzunu kırmak için birtakım entrikalar çevirip Sancar’ın nezdindeki itibarını sarsmaya çalışmışlardır. Atsız bu yüzden Gazne seferi dönüşünde Belh’e vardıklarında, Sultan’dan izin alıp Harizm’e gitmiştir. Sultana yakınlığı ile bilinen birçok kişinin kendi aleyhinde çalıştığının farkında olan Atsız, eninde sonunda Sultanın bundan etkileneceğini düşünerek kendisini korumak amacıyla bazı faaliyetlere girişmiştir. Bu çerçevede Cend ve Mankışlak’ı ele geçirip bağımsız olma mücadelesine girdi. Harizm’in merkezi Gürgenç’deki Selçuklu memurlarını hapsedip mallarını müsadere etti. Hezâresb’de ordugâhını kurarken, Sancar’ın Horasan’dan geliş yollarını bataklığa çevirdi. Bunun üzerine Sancar, Atsız’ı Müslüman ülkelerinin sadık muhafızları olup devamlı olarak kâfirlere karşı savaşmakta olan Cend ve Mankışlak’da, Müslüman ahalinin kanını dökmekle suçlamıştır. Belh’te bulunan Sultan Sancar, bu açık isyan karşısında Harizm seferine çıkmak zorunda kaldı. Çok zorlu bir harekâttan sonra Harizm’e ulaşan Sultan Sancar, Atsız’ı ağır bir hezimete uğrattı (Kasım 1138). Kendisi savaş meydanından kaçarken, esir düşen oğlu Atlı idam edildi. Ölü, yaralı ve esir olarak kayıplarının sayısı 10.000 kişiye ulaştı. Sultan Sancar savaş meydanında bir hafta kaldıktan sonra, Harizm’i yeğeni Süleymanşah’ın idaresine bıraktı. Ayrıca ona vezir, hâcib ve atabey tayin edip Merv’e döndü. Fakat kısa bir zaman sonra ahali, Sultan Sancar’ın atadığı memurların davranışlarından rahatsızlık duyduğu için tekrar Atsız’ın etrafında toplanmaya başladı. Bundan cesaret alan ve oğlunun öldürülmesi yüzünden Sancar’a kin besleyen Atsız, Harizm’i Süleymanşah’ın elinden aldı. Öte yandan Atsız, Buhara valisi Zengi b. Ali’yi idam ettirerek şehrin kalesini de yıktırdı. Bu yaptıklarının cezasız kalmayacağını bildiğinden, Sultan Sancar’ın öfkesini yatıştırmak niyetiyle yazılı bir yemin belgesi ile bağlılığını bildirdi (1141). Atsız’ın Sultan Sancar’a verdiği sevgendnâme denilen yemin belgesinin bazı kısımları şöyledir: “Ben ki Atsız b. Mehmed’im...İşte Tanrı’ya karşı bağlandığım bu ahde nasıl vefa ediyorsam, din ve dünyamın salâhını kendisinden bildiğim âlemin efendisi İslâm Sultanına itaat etmeyi de bu cümleden addediyorum....ahdettim ki, ben ben oldukça âlemin efendisi Sancar b. Melikşah’a muti olayım. Hiç bir zaman ona itaatsizlik göstermeyeyim.... Tanrı’ya yemin ettim ki, ona asla muhalif olmayayım....Ona herhangi bir şekilde muhalefet edecek olursam, yaya gitmek şartıyla on defa hac etmek, on sene daimi oruç tutmak borcum olsun...Aldığım ve alacağım her nikahlı kadın benden boş düşmüş olsun....Tanrı’yı, resulü Muhammed’i, bütün peygamber ve melekleri, hazır olan maruf, muteber ve emin kimseleri bu ahid ve yeminler üzerine isteyerek şahit gösteriyorum” (Köymen, 1991, 322-323). Mankışlak: Hazar Denizi’nin doğu kıyısındaki yarımadanın adıdır. Bin Kışlağ anlamına gelir. Burası Oğuzların yurtlarından olup, İdil’den Harizm’e uzanan canlı ticaret yolunun da üzerindedir. 112 Büyük Selçuklu Tarihi İkinci ve Üçüncü Harizm Seferleri Yukarıda sadece bir kısmı alıntılanmış olan yeminlere rağmen, Sultan Sancar’ın Katavan’da yenilgiye uğradığını haber alan ve fırsattan istifade etmek isteyen Harizm hâkimi Atsız, Karahıtaylarla gizlice irtibata geçti. Önce Serahs’ı ardından da Selçuklu başkenti Merv’i işgal ederken bu arada haksız yere pek çok insanı öldürttü. Sultan Sancar’ın hazinesine el koydu (Ekim 1141). Ertesi yıl tekrar Horasan’a gelen Atsız, Sancar’ın henüz kayıplarını telafi edememesinden faydalanıp, bu defa Nişabur’u ele geçirdi. Sancar’ın adını hutbeden çıkarıp kendi adını koydu. Bu husus ahalide rahatsızlığa sebep olunca hutbeyi yeniden Sancar adına okuttu. Bu arada büyük gayretlerle ordusunu toplamayı başaran Sultan Sancar, önce Merv’e sonra Horasan’ın tamamına hâkim olmayı başardı (1142). Bundan sonra Atsız’ı takibe koyuldu. Katavan yenilgisinden kısa bir süre sonra, Sultan Sancar’ın Harizm’e sefer düzenleyecek kadar kuvvetlenmesi, devletin istinad ettiği dinamikleri göstermesi bakımından önemlidir. Atsız, Sultan Sancar’a karşı savaşmaya cesaret edemeyip Gürgenç’te savunma savaşı yapmayı tercih etti. Selçuklu ordusu da şehri bir müddet kuşattı fakat ele geçiremedi. Sancar, Harizmşah’ın bağlılık arzetmesi ve yağmaladığı Selçuklu hazinesini iade etmesi kaydıyla, anlaşma teklifini devletin içerisinde bulunduğu şartlar dolayısıyla kabule mecbur oldu (1143). Nitekim çok geçmeden, bu anlaşmanın hiçbir şeyi halletmemiş olduğu anlaşıldı. Zira muhalefete ve isyana devam eden Atsız, Cend’i bir kere daha işgâl etti. Bunun üzerine Sultan Sancar kendisine devrin meşhur edebeyiatçılarından Edib Sabir’i elçi olarak gönderdi. Atsız, kendisinin Sultan Sancar’a karşı iki Bâtıni vasıtasıyla düzenlediği bir suikast teşebbüsünü haber vermiş olan Edib Sabir’i öldürtünce, Selçuklu Sultanı, Harizm’e üçüncü kere sefer düzenlemek zorunda kaldı (1147). Çünkü dokunulmazlıkları bulunan elçilere zeval olmaz, olursa da savaş sebebi sayılırdı. Sultan Sancar, Hezaresb’i zabt edip Gürgenç’i kuşatınca, Atsız alışıldığı üzere, af dilemek için elçi gönderdi. Sultan Sancar başka meseleler dolayısıyla, seferin bir an önce bitmesini istediği için, Atsız’ın af talebini bir kere daha kabul etti (Haziran 1148). Atsız bu defa tâbiyet kurallarına göre, Sultanın huzurunda atından inmediği ve yer öpmediği halde, artık bunları sorun sayacak gücü kalmayan Sancar da Merv’e döndü. Atsız bundan sonra, öldüğü Temmuz 1156 tarihine kadar tâbiyet konusunda bir mesele çıkarmadı. Katvan Savaşı’ndan sonra Sultan Sancar’ın devleti yeniden toparlayabilmesinin sebepleri nelerdir? Sultan Sancar’ın Gazne Seferi Ünitenin başında anlatıldığı gibi, Sancar daha meliklik döneminde taht mücadelelerine müdahale ederek, Behramşah’ı tahta geçirmiş ve Gaznelileri Selçuklu Devletine bağlamıştı. Behramşah diğer şartlar yanında senelik 250.000 dinar vergi ödeme yükümlülüğünü de üstlenmişti. 1135 yılına kadar tâbiyet konusunda hiç bir zorluk çıkarmayan Behramşah, yıllık vergisini ödemeyerek isyan etti. Ayrıca onun kötü idaresi yüzünden Sancar’a şikâyetler de geliyordu. Sancar bunun üzerine sonbaharda Gazne’ye doğru harekete geçti. Selçuklu ordusu Sistan’da iken kışın bastırması Behramşah’ı rehavete sevk etti. Bu şartlarda Selçuklu ordusunun nasılsa gelemeyeceğini düşünüyordu. Oysa Sancar tüm zorluklara ve kayıplara rağmen, cebri bir yürüyüşle Gazne’ye ulaştı. Behramşah bu beklenmedik durum karşısında başkentini terk edip Hindistan’a kaçtı. Sancar şehri hiç bir direnişle karşılaşmadan ele geçirip hazineye el koydu. Ancak imparatorluğun batısında da halledilmeyi 3 6. Ünite - Sancar Dönemi 113 bekleyen işler varken, burada daha fazla kalmak istemeyen Sancar, Behramşah’ı huzuruna çağırdı. Kendisini affedeceğini taahhüt edip çağırdıysa da, korkusundan gelemediği beyan eden Gazne sultanı özür diledi. Behramşah’ın mazeretini kabul eden Sancar, onu tahtına iade edip Belh üzerinden Merv’e döndü (Temmuz 1136). Behramşah ölene kadar Selçuklu sultanına itaatten ayrılmadığı gibi, aşağıda anlatılacağı gibi, Selçuklu sultanının Gurlularla ilişkilerinde de belirleyici rol oynadı. Sultan Sancar’ın Gurlularla İlişkileri Gurlular, Afganistan’ın Helmend vadisinden Herat’ın doğusuna kadar uzanan Gur bölgesinde yaşamakta idiler. Sultan Mahmud zamanından beri Gaznelilere bağlanmış olan Gurlular, Selçuklular’ın güçlenmesine ve Gaznelileri de tâbiyet altına almalarına paralel olarak, iki tarafa da vergi ödemek suretiyle iyi ilişkilerini sürdürmüşlerdir. Ancak Selçuklu sultanın Katavan’da yenilmesinden yararlanmak isteyen Gur meliki Muhammed, Selçuklular’a ait Herat’ı ele geçirdi. Sultan Sancar ordusunu topladıktan sonra, kendisi Harizm üzerine sefer düzenlerken, Emir Kamaç’ı ise Gurlular’a karşı savaşla görevlendirmişti. Sultan, Harizm’i kontrol altına almasına rağmen, Kamaç Gurlulara mağlup olmuştur. Ayrıca kardeşleriyle taht mücadelesine giren ve Gazne’ye sığınan Gur meliki burada Muhammed şüpheli bir şekilde öldü. Onun intikamını almak iddiasıyla Behramşah’a savaş açan kardeşleri Surî ve Sâm’ın da bu yolda hayatını kaybetmesi, Gazne için büyük bir felâketin sebebi oldu. Diğer kardeşleri Alaaddin Hüseyin öc almak hırsıyla yanıp tutuşmakta idi. Nitekim Behramşah karşısında tutunamayınca Hüseyin, Gazne’yi zabt edip aklın almayacağı bir katliam ve tahribat yaptı. Gazne’yi kendisinin de oturamayacağı bir şekilde ateşe verip yaktı. Bundan dolayı cihanı yakan anlamında Cihansûz unvanıyla anıldı. Gaznelilerle Gurlular arasında burada teferruatı verilmeyen ve 1148-1152 yılları arasında yaşanan bu hadiselerin Sancar’ı doğrudan ilgilendirdiği şüphesizdir. Çünkü Gazneliler ve isyan teşebbüsüne rağmen Gurlular da onun tâbileri idiler. Gerçi Gur meliki vergilerini ödemeyip, yıllık tâbiyet ziyaretlerini de kaldırıp bağımsızlığını ilân etmişti. Öyle olsa bile Sancar’ın tâbisi olan Behramşah’a ve Gazne’ye yaptıkları doğrudan Sancar’a yapılmış sayılmaktaydı. Katavan yenilgisinin izlerini silmeye çalışan Sancar, Gur melikini bizzât cezalandırmak üzere, iyi hazırlanmış bir orduyla harekete geçti. Alaaddin Hüseyin de, Herat ile Gur’un merkezi Firuzkûh arasında bir vadide Selçuklu ordusuna karşı savaş düzeni aldı. Askerlerinin kaçmasını önlemek için arkasını bataklığa çevirdi. Zaferinden çok emin olan Gur meliki, Sancar esir aldığında onu bağlayacağı gümüş zincir bile getirmişti. Ancak 22 Haziran 1152 tarihinde yılında yapılan bu zorlu savaşta, Oğuzlardan bir kısmının Sancar’ın saflarına geçmesinin de katkısıyla, Gur ordusu mağlup edilerek Hüseyin Cihansûz esir edildi. Ordusunun büyük bir kısmı imha ya da esir edildi. Sultan Sancar, Katavan Savaşı’ndan sonra kazandığı ilk büyük muharebe olması bakımından önemli olan bu sefer sonunda itibarını büyük ölçüde geri kazanmıştır. OĞUZLAR VE BÜYÜK SELÇUKLU DEVLETİ’NİN SONU

Oğuzlar’ın Horasan’a Göçü Fakat Sultan Sancar, kazandığı bu zafer ile yeniden elde ettiği haşmetini uzun müddet muhafaza etmeyi başaramamıştır. Kısa bir süre sonra ortaya çıkan “Oğuz İsyanı” hem kendisinin hem de devletin sonunu hazırlamıştır. 114 Büyük Selçuklu Tarihi Oğuzlar’ın bir kısmı Selçuklu Devleti’nin kuruluşunda başlıca rolü oynarken; onlardan yüz yıl sonra Horasan’a göç eden başka bir Oğuz topluluğu ise, tarih sahnesinden silinmesinin sebebi olmuştur. XI. yüzyılın ortalarına doğru kurulan Büyük Selçuklu Devleti kısa zamanda Ceyhun’dan Akdeniz kıyılarına dayanmış ve Oğuz göçleri neticesinde Anadolu, ikinci bir yurt olarak fethedilmiştir. Esasen XI-XIII. yüzyıllarda Doğu İran’ın da bir Oğuz yurdu olduğu kabul edilmektedir. Nitekim ilgili ünitede de anlatıldığı gibi, Selçuklu Devletinin kuruluş yıllarından itibaren, soydaşlarının devlet kurduğunu duyan Oğuzlar (Türkmenler), büyük kitleler halinde batıya göç ederek bu devletin himayesinde daha güvenli bir şekilde yaşama imkanları aramışlardır. Oğuzların, Selçuklu hâkimiyetindeki topraklarla komşu ve tâbi Müslüman ülkelere girmeleri bazı rahatsızlıklara sebep olmuşsa da onların Anadolu’nun Türk yurdu haline gelmesinde büyük rollerinin olduğuna şüphe yoktur. Ancak Oğuzlar henüz tamamiyle göç etmemiş, son sözlerini söylememişlerdi. Gerçekten de Sultan Sancar zamanında Maveraünnehr’de, Karahanlı Devleti’nin idaresinde hâlâ mühim bir Oğuz topluluğu bulunmaktaydı. Katvan Savaşından sonra bilindiği üzere Karahıtaylar, Maveraünnehr’i tamamen istila etmişlerdi. Ancak Karluklar ülkede huzursuzluk yaratmaya devam ettikleri için Gürhan iki Karahanlı hükümdarını Karluklar’ı tedib etmekle görevlendirmişti. Karlukların bu çerçevede batıya çekilmeleri veya sürülmeleri sırasında, onların önünde bulunan Oğuzlar da tabiî olarak harekete geçtiler. Karluklar’ın yarattığı baskı neticesinde Ceyhun’u aşan Oğuzlar Maveraünnehir’den Horasan’a girdiler. Bozoklar ve Üçoklar olarak boy beyleri idaresinde teşkilatlanmış olan Oğuzlar, Belh civarını yurt tutup yıllık 24.000 koyun vermeyi taahhüt ederek, Sultan Sancar’a tâbi olmayı kabul ettiler. Konargöçer bir hayat tarzı benimsemiş olan Oğuzlar daha çok hayvancılıkla uğraşıyorlardı. Selçuklu Devlet görevlileriyle anlaşmazlığa düşmeden önce Oğuzların, bu bölgelerde yerleşik halka zarar vermeden ve saraya karşı olan mükellefiyetlerini yerine getirmek suretiyle sakin bir hayat yaşadıkları görülmektedir. Oğuz İsyanı Fakat Oğuzlar/Türkmenlerle ilgili temel bir mesele olarak, devlet nezdinde boy beyleri vasıtasıyla temsil edilmeleri dolayısıyla, bu varlıklı beylerin devlete karşı, orantısız bir temsil güçlerinin olduğunu hatırlamak gerekir. Nitekim zamanla kendilerini doğrudan Sultan Sancar’a bağlı sayarak, üzerlerine tayin edilen yöneticilerle sorunlar yaşamaya başladılar. Yerleşik halka zulmetmeleri üzerine, Belh valisi Kamaç onları sıkıştırmaya başlamıştır. İlk anlaşmazlık, sarayın mutfak nazırının bu iş için gönderdiği vergi memurunun koyunları tahsil ederken, Oğuzlara güçlük çıkarması, kanunsuz hareket etmesi, onlara karşı kimsenin söylemeye cesaret edemediği sözleri sarf etmesi ve hattâ rüşvet istemesi yüzünden çıkmıştır. Bu olay tahsildarın hayatına mal olmuştur. Oğuzlar ile Selçuklu vergi memuru arasında meydana gelen çatışma, Kamaç’ın onları sultana şikâyet etmesi üzerine daha da büyümüştür. Vergi memurunun öldürülmesini bahane eden Kamaç, valiliğe ek olarak Türkmenler üzerindeki şahnelik vazifesinin de kendisine verilmesini, karşılığında da Sultan Sancar’a yılda 30.000 koyun vergi vermeyi teklif etmiştir. Oğuzlar (Türkmenler) üzerlerine Büyük Selçuklu merkezinden tayin edilen Şahneler vasıtasıyla yönetiliyordu. Bunların başlıca görevleri: Devlet ile boy beyleri arasındaki irtibatı sağlayarak devleti onlar nezdinde temsil etmek; otlak ve su kaynaklarını tayin etmek; yerleşiklere karşı uygunsuz hareketlerde bulunmalarını önlemek ve vergilerini tahsil etmekti. Oğuzlar üzerine tayin edilen şahnelerin yetkilerinin, söz konusu temsil usulü dolayısıyla, Oğuzlar lehine olmak üzere, başka vilayetlere atanan şahnelerinkinden daha sınırlı olduğu bilinmektedir. 6. Ünite - Sancar Dönemi 115 Oğuz (Türkmen) sorununu kesin bir şekilde çözme kararlılığında olan Sultan Sancar, Kamaç’ın teklifini kabul etti. Belh’e dönen Kamaç, Oğuzlara bir şahne göndererek öldürdükleri tahsildarın diyetini isteyerek gerilimi tırmandırdı. Oğuzlar, doğrudan sultana tâbi olduklarını bildirerek şahneyi kovdular. Kamaç bir ordu ile üzerlerine yürüyünce Oğuz beyleri Sultanın hazinesine hane başına 200 dirhem vererek otlaklarında eskisi gibi yaşamalarına müsaade edilmesini istediler. Oğuzlar’ın bu teklifini kabul etmeyen Kamaç, onlarla girdiği savaşta yenilgiye uğrayıp oğlu ile birlikte hayatını kaybetti (1153). Bu durum devletin saygınlığına, sultanın otoritesine gölge düşürdüğünden Sultan Sancar, büyük bir ordu ile Oğuzlara karşı bizzât harekete geçti. Nüfusları yaklaşık 40.000 hane yani iki yüz bin civarında olan Oğuzlar, 100.000 dinar para veya başka bir rivayete göre 200.000 dinar para, 200.000 koyun, 50.000 at ve deve, 100 köle vermeyi taahhüt edip Sultan’dan af dilediler. Sultan Sancar’ın Oğuzlarla ilgili strateji hatası sizce nedir? Oğuzların bu teklifi üzerine Sultan, soydaşı olan Oğuzları bağışlamayı düşünmüşse de Selçuklu emirlerinin önemli bir kısmı Oğuzlarla savaşmaktan yana idiler. Özellikle Kamaç’ın torunu Müeyyed Ayaba kin ve intikam duygusuyla hareket ediyordu. Sonuç olarak Sancar’ı da Oğuzları ağır bir şekilde cezalandırmaya ikna ettiler. Nihayet Nisan 1153’de Belh civarında meydana gelen savaşı Oğuzlar kazandı ve Sultan Sancar esir düştü. Oğuz İstilası ve Sancar’ın Ölümü Böylece Sultan Sancar, Katvan hezimetinden sonra daha ağır bir bozguna uğramış ve her şeyini kaybetmiştir. Kaynakların verdiği bilgilere göre, beklenmedik bir zafer kazanan Oğuzlar görünürde Sultan Sancar’a hürmet etmiş ve ona sultana yakışır bir şekilde davranmışlardır. Oğuzlar bakımından bu galibiyet başlangıçta Sultanı Selçuklu ümerasının nüfuzundan kurtarmak ve kendi denetim veya himayeleri altına almaktan ibaretti. Mevcut düzeni korumak ve dış müdahaleleri önlemek için siyaseten Sultan Sancar’ın hayatına dokunmamayı ve ona bir hükümdara yakışır şekilde muamele etmeyi tercih etmişlerdi. Varlıklarını korumak için meşru sultana karşı savaşmak zorunda kalan Oğuzlar, beklemedikleri bu sonuçtan sonra kendilerini devletin başında bulmuşlardı. Ancak zamanla güçlerine mağruren hem sultana hem de ahaliye karşı siyasetlerini değiştireceklerdir. Oğuzlar yanlarında Sultan Sancar olduğu halde Merv’e dönmüşler ve şehri yağmalamışlardır. Sancar’ın da başlangıçta içerisinde bulunduğu durumu tam olarak anlayamadığı görülmektedir. Nitekim Oğuz reislerinden Bahtiyar, Merv şehri yakınlarındaki bir arazinin kendisine ikta edilmesini istediğinde, Sultan’ın arazi hazineye ait olduğundan ıkta olarak verilemeyeceğini söylemesi, beylerin kendisiyle alay etmesine sebep olmuştu. Demek ki Oğuzlar Sancar’ı dilediklerini yaptıracakları bir onay makamı sayıyorlardı. Esirlik hayatında, kendisine karşı görünüşte de olsa hareket ve davranışlarından, Oğuz reislerinin Sultan Sancar’ın şahsında Selçuklu Devletini devam ettirdiklerini kabul etmek mümkündür. İçlerinden birisini hükümdar yapmayarak, esir sultanı tahta oturtmaları Oğuzların onun şekli hâkimiyeti altında Büyük Selçuklu Devletini devam ettirmek istediklerinin kanıtıdır. Fakat onların bu düşünceleri ve ortaya çıkan yeni durum gerek Büyük Selçuklu Devleti’nin ileri gelenleri ve gerekse tabi devletler tarafından kabul edilmemiştir. Önce Sancar’ın yeğeni Süleymanşah Nişabur’da sultan ilan edildi. Ancak idarî yetenekleri sınırlı olan Süleymanah, vezirinin ölümü üzerine Nişabur’u terk etti. Bunun 4 116 Büyük Selçuklu Tarihi üzerine devlet ileri gelenleri, Katavan yenilgisinden beri Sancar’ın yanında bulunan ve yeğeni de olan Karahanlı Mahmud Han’ı tahta çıkardılar (Aralık 1154). Onun zamanında Harizmşah Atsız başta olmak üzere diğer tâbiler, Oğuzlarla ilgili olarak bazı görüşmeler yaptılarsa da bir netice alınamadı. Sultan Sancar’ın üç yıl süren esaret hayatı boyunca ölümü dileyecek kadar büyük sıkıntılar çektiği; fakat eşi Terken Hatun da Oğuzlar’ın elinde bulunduğundan, o ölene kadar kaçmaya teşebbüs etmediği rivayet edilmektedir. Haftada bir değiştirilen muhafız gurupları tarafından korunmakta olan Sancar, gündüz tahta oturtuluyor, geceleri demir bir kafese konuluyordu. Sultan Sancar, nihayet Kamaç’ın torunu Müeyyed Ayaba tarafından, bir grup muhafıza sultan adına ihsanlar vaat etmek suretiyle Ekim 1156’da esaretten kurtarıldı. Bu haberi duyan ve hâlâ hayatta bulunan bazı eski komutanlar Merv’e koşarak tekrar Sultanın etrafında toplandılar. Fakat eski gücünden eser kalmayan Sultan Sancar’ın yapabileceği çok fazla bir şey kalmamıştı. Yanına gelen ümera arasında eskisinden daha şiddetli bir nüfuz mücadelesine şahit olan ihtiyar Sultan ömrünün sonunda bunun ızdırabını yaşadı. Böylece bir daha devletini toplama imkânı bulamadan özgür kalmasından altı ay sonra, 1157 yılı Nisan ayının 18. günü 71 yaşında vefat etti. Naaşı sağlığında kendisi için “Ahiret evi=Dârülâhire” veya “Devlethane” adı ile inşa ettirdiği muhteşem türbesine defn edildi. Sancar’ın yerine geçecek erkek çocuğu olmadığı; normal şartlarda tahtta hükümdar olduğunda dahi, saltanat kavgalarını adeta zevkle sürdüren Irak Selçuklu hanedanından hiç bir şehzâde de münhâl bulunan Büyük Selçuklu Devleti tahtına talip olmadığı için Selçuklular’ın bu kolu tarihe karıştı. Oğuz İsyanı hakkında daha fazla bilgi için bkz. Ergin Ayan, Büyük Selçuklu İmparatorluğu’nda Oğuz İsyanı, İstanbul 2007. Sultan Sancar’ın kırk yıl süren saltanatı esnasında, Sultan Melikşah’ın ölümüyle ortaya çıkan saltanat mücadeleleri yüzünden zayıflayan Selçuklu Devleti, yeniden itibarını kazanıp adeta ikinci imparatorluk devrini yaşamıştır. Ancak ölümüyle Büyük Selçuklu Devleti de sona ermiştir. Sultan Sancar ilme, edebiyata, sanata ve imar işlerine çok hizmet etmiş büyük bir hükümdardır. Bu büyük Sultanın ölümü ile Türk-İslâm dünyasının, ilim ve kültür merkezleri adeta sahipsiz kalmıştır. Sultan Sancar devrin büyük ilim ve edebiyat adamlarını daima himaye etmiştir. Enverî, Muizzî, Ferideddin Attâr, Ömer Hayyâm ve Reşideddin Vatvât bunlardan sadece bazılarıdır. Dindar olduğu kadar başka din ve mezheplere karşı hoşgörüsü ve tarafsızlığı ile meşhur olmuştur. Sultan Sancar zamanı, aynı zamanda ekonomik kalkınma bakımından büyük gelişmelerin yaşandığı bir dönemdir. Onun zamanında Murgap kanalının suladığı Merv ovalarından alınan ürün, bölgenin iskânına büyük ölçüde tesir etmiştir. Burada yapılan pamuk tarımı, bölge şehirlerinde dokuma sanayinin gelişmesini sağlamıştır. Selçuklular zamanında Türkistan şehirlerinin pamuklu ve yünlü dokumaları pek meşhur olmuş, bunlar Bağdad’a kadar sevk olunmuştur. Şekil 6.1 Sultan Sancar’ın Türbesi 6. Ünite - Sancar Dönemi 117 Özet Sancar’ın Selçuklu Devleti yeniden İmparatorluğa dönüştürmesini sebepleri ile değerlendirebilme Sultan Sancar, Melikşah’ın ölümüyle sarsılan devletin yeniden toparlanmasında, Berkyaruk ve Tapar’ın saltanatı sırasında meliklik döneminden itibaren büyük gayret sarf etmiştir. Sultan olduktan sonra takip ettiği siyaset ise doğu ve batı yönünde olmak üzere iki cephelidir. İmparatorluğun Irak-ı Acem’den itibaren batısını yeğeni Sultan Mahmud’un idaresine vererek yönetim kolaylığı sağlamayı hedeflemiştir. Doğu’da Karahanlı Devleti’nin Selçuklular’a tâbiyeti devam etmiştir. Bu yöndeki meseleleri meliklik döneminde önemli ölçüde yoluna koyan Sultan Sancar, bu sayede, artık sorunları çok daha girift bir hâle gelmiş olan Batı ile ilgilenme fırsatı bulmuştur. Irak Selçuklu sultanı yeğenlerini ve Selçuklu Devleti ile tüm gücüyle siyasî rekabete girmiş olan Halifeliği denetleme fırsatı bulmuştur. Fakat bu kronikleşmiş sorunları, tüm çabasına rağmen nihaî çözüme kavuşturamamıştır. Bu arada Türkistan’da yaşanan Karahıtay istilası sebebiyle yaşanan nüfus hareketeleri, yeniden doğuya dönmesini gerektirmiştir. Devleti derinden sarsan Katvan Savaşı ile Oğuz İsyanı bu alâkanın sebebini açıklamaktadır. Sancar zamanında yaşanan siyasî gelişmeleri açıklayabilme Sultan Muhammed Tapar’ın ölümünden sonra Selçuklu tahtına oğlu Mahmud geçmiştir. Fakat Sultan Sancar, Save savaşında yeğeni Mahmud’u yenilgiye uğratmış ve Selçuklu devletinin başına geçmiştir. Mahmud’a sultan unvanıyla birlikte, kendisine tâbi olmak şartıyla Irak merkez olmak üzere batı bölgelerinin idaresini verdi. Ancak yeğenleri arasındaki taht kavgaları ve Halifelerin bunlara müdahalesi Sancar’ı çok meşgul etmiştir. Sultan Sancar zamanında Karahanlılar, Gazneliler ve Gurlular kesin bir şekilde itaat altına alınmıştır. Devlet Sancar zamanında, Sultan Melikşah zamanındaki gücüne kavuşamadıysa da önemli bir toparlanmanın yaşandığı kesindir. Katvan Savaşı’nın Selçuklu Tarihi açısından önemini tanımlayabilme Katvan bozgunun sonuçları Selçuklu Devleti için oldukça ağır olmuştur. Sultan Sancar, bu yenilgi ile Ceyhun Nehri ötesinde kalan ve Çin’e kadar uzanan bütün Selçuklu topraklarını kaybetmiştir. Göçebe istilalarına karşı teşkil edilen hudut teşkilatı çöktüğü gibi, askerî gücü de önemli ölçüde kırılmıştır. Sultan Sancar, Devletin güç ve kudretinin derinden sarsılması neticesinde, daha sonra meydana gelecek Oğuz İsyanı’na karşı müdahale etmekte sıkıntı yaşamıştır. Oğuz İsyanını sebep ve sonuçları ile açıklayabilme Büyük Selçuklu Devleti’nin kuran Oğuzlar’dan, o dönemde göç etmeyip Maveraünnehir’de kalanlar, Karahıtay istilası sonucu, Karluklar’ın önünden çekilerek Horasan’a girmek zorunda kalmışlardı. Oğuzlar’ın/ Türkmenlerin devlette temsil yöntemi dolayısıyla çekilen uyum sorunları, bir vergi meselesi olarak patlak verdi ve Oğuzlar’ın isyanıyla neticelendi. Sultan, Oğuzları kontrol altına almak konusunda kararlı davranmak istemiş ve Oğuzlar üzerine büyük bir sefere çıkmıştır. Fakat 1153 yılında meydana gelen savaşta Sancar büyük bir yenilgiye uğramıştır. Şüphesiz bu isyan hareketinin en büyük neticesi, Sultan Sancar’ın Oğuzların eline esir düşmesidir. Üç yıllık bir esaret hayatından sonra Oğuzların elinden kurtulmayı başaran Sultan Sancar, devletin dağılan otoritesini toplamaya çalıştıysa da, yaşının ilerlemesi ve artık devlet mekanizmasının onarılamayacak kadar zarar görmüş olması sebebiyle bunu başaramamıştır. 1 2 3 4 118 Büyük Selçuklu Tarihi Kendimizi Sınayalım 1. Sancar’ın meliklik döneminde aşağıdakilerden hangisiyle ilişkisi olmamıştır? a. Gurlular b. Karahanlılar c. Gazneliler d. Eyyubiler e. Horasan Valisi Arslan Argun 2. Sancar’ın meliklik dönemindeki en önemli başarısı aşağıdakilerden hangisidir? a. Karahanlılar’ı ve Gazneliler’in Selçuklular’a tâbiyetinin sağlanması b. Haçlılara karşı mücadele etmesi c. Anadolu üzerine başarılı seferler yapması d. Kardeşlerine karşı saltanat mücadelesi vermesi e. Oğuzları hâkimiyeti altına alması 3. Sultan Sancar döneminde Büyük Selçuklu Devleti’nin merkezi aşağıdakilerden hangisidir? a. Isfahan b. Merv c. Gilân d. Nişapur e. Huzistan 4. Save Savaşı ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? a. Sancar bundan sonra yeğeni Mahmud’u Irak’a sultan tayin etti. b. 1119 Save savaşında Sultan Mahmud, Sancar’a mağlup oldu. c. Sancar Büyük Selçuklu sultanı oldu. d. Abbasî Halifesi ile Sultan Mesud arasında oldu. e. Mahmud Büyük Selçuklu Devleti tahtını kaybetti. 5. Büyük Selçuklu Devleti’nin çöküşüne sebep olan savaş aşağıdakilerden hangisidir? a. Save Savaşı (1119) b. Dandanakan Savaşı (1040) c. Katavan Savaşı (1141) d. Malazgirt Savaşı (1071) e. Hasankale Savaşı (1048) 6. Selçuklu Devleti’nin Sancar dönemi halifelik politikalarıyla ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? a. Halifeler Irak Selçuklu meliklerini taht kavgaları için kışkırtmışlardır. b. Sultan Sancar, Irak Selçuklularına karşı Halife ile işbirliği yapmıştır. c. Halifeler Selçuklular’a karşı siyasî güç kazanmaya çalışmışlardır. d. Halife Müsterşid ve Raşid, Selçuklularla mücadelede hayatlarını kaybettiler. e. Selçuklu sultanları Bağdad’ı kuşatmak zorunda kalmışlardır. 7. Aşağıdakilerden hangisi Oğuzlar’ın üzerine tayin edilen şahnelerin görevlerinden biri değildir? a. Devleti ile boy beyleri arasında irtibatı sağlayarak, devleti temsil etmek b. Otlak ve su kaynaklarını tesbit etmek c. Oğuzların yerleşiklere karşı uygunsuz hareketlerde bulunmalarını önlemek d. Vergileri toplamak e. Oğuzlar’dan düzenli ordular oluşturmak 8. Sultan Sancar dönemi ile ilgili aşağıdakilerden hangisi yanlıştır? a. 1141 yılında Katvan Savaşında Karahıtaylara mağlup olmuştur. b. Karahanlı ve Gaznelileri tâbi hale getirmiştir. c. Oğuz İsyanını başarıyla bastırmıştır. d. Abbasi Hilafetini kontrol altında tutmayı başarmıştır. e. Gur melikini mağlup ve esir etmiştir 9. Sancar’ın Harizm Seferleri ile ilgili aşağıdaki yargılardan hangisi doğrudur? a. Harizm Valisi Atsız’ın tâbiyet şartlarını çiğneyip bağımsız hareket etmiştir. b. Harizmşah Muhammed’in İsyanı üzerine yapılmıştır. c. Harizm Valisi Atsız’ın Sultan Sancar’ın Maveraünnehr Seferine katılmayı reddetmesi sebep olmuştur. d. Harizm ahalisinin Sancar’a isyanı etmiştir ve Atsız’a bağlanmıştır. e. Karahanlılar’ı Harizm’i istila etmiştir. 6. Ünite - Sancar Dönemi 119 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı 10. Aşağıdakilerden hangisi Oğuz İsyanı’nın sebeplerinden biri değildir? a. Vergilerin artırılması b. Oğuzların kendilerini doğrudan Sultana bağlı sayarak tayin edilen görevlilere karşı çıkmaları c. Oğuzlar’ın yeni otlak ihtiyacı d. Belh Valisi Kamaç’ın faaliyetleri e. Gulâm Sisteminin Oğuzlar üzerindeki etkisi 1. d Yanıtınız yanlış ise “Sancar’ın Meliklik Devri” konusunu yeniden gözden geçirin. 2. a Yanıtınız yanlış ise “Sancar’ın Meliklik Devri” konusunu yeniden gözden geçirin. 3. b Yanıtınız yanlış ise “Sancar’ınTahta Çıkması” konusunu yeniden gözden geçirin. 4. d Yanıtınız yanlış ise “Sultan Sancar’ın Tahta Çıkması ve Devletin Yeniden Yapılanması” konusunu yeniden gözden geçirin. 5. c Yanıtınız yanlış ise “Katavan Savaşı” konusunu yeniden gözden geçirin. 6. b Yanıtınız yanlış ise “Halifelikle İlişkiler” konusunu yeniden gözden geçirin. 7. e Yanıtınız yanlış ise “Oğuz İstilası” konusunu yeniden gözden geçirin. 8. c Yanıtınız yanlış ise “Sancar ünitesini” konusunu yeniden gözden geçirin. 9. a Yanıtınız yanlış ise “Harizmşahlarla İlişkiler” konusunu yeniden gözden geçirin. 10. e Yanıtınız yanlış ise “Oğuz İstilası ve Selçuklu Devletinin Sonu” konusunu yeniden gözden geçirin. 120 Büyük Selçuklu Tarihi Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 1 Birinci imparatorluk döneminde, Büveyhoğullarının tahakkümünden kurtarılan Abbasî halifeleri, ilk sultanlar zamanında da, varlık sebepleri bu olduğu için siyasî kimliklerini yeniden kazanmak istemişlerdir. Bu uğurda Tuğrul Bey ve Melikşah döneminde ciddi restleşmeler yaşanmıştır. Ancak Selçuklu Devletinin kudreti ile orantılı olarak bu mücadelelerden bir netice alamamışlardır. Ancak Mleikşah’ın ölümünden sonra yaşanan fetret döneminde Halifeler yeniden güç toplamaya başlamışlardır. Nitekim Sultan Sancar’ın hudutları çok genişlemiş ve mesleleleri de çeşitlenmiş imparatorlukta yeniden yapılanmaya gitmesi, Halifeler için bir fırsat kapısı oldu. Irak ve batı vilayetlerini yeğeni Mahmud’un idaresine bıraktıktan sonra ona karşı ayaklanan şehzadelerin, kendi saltanatlarını onaylatmak üzere Halifeye müracaat etmeleri büyük bir koz oldu. Bu kavgalardan yararlanan Halifeler de artık orduların başına geçerek Selçuklulara karşı açıkça savaşa girmişlerdir. Nitekim iki Halifenin hayatına mal olan bu mücadele, herşeye rağmen Tuğrul Bey zamanındaki statünün korunmasıyla Selçuklular lehine neticelendi. Sıra Sizde 2 Katavan bozgunu Selçuklu Devleti için ağır bir darbe olmuştur. Sultan Sancar, bu yenilgi ile Ceyhun Nehri ötesinde kalan ve Çin’e kadar uzanan bütün Selçuklu topraklarını kaybetmiştir. Devlet siyasi olarak güç duruma düştüğü gibi ordunun da gücü kırılmıştır. Sıra Sizde 3 Sultan Sancar Karahıtaylara mağlup olarak eski kudret ve haşmetini kaybetmekle beraber halkın ve büyük şahsiyetlerin kendisine bağlılığı sayesinde durumunu hızla düzeltmiş, eski bağlılarını tekrar hâkimiyeti altına almış ve Türkistan hariç, her tarafta eski siyasi otoritesini kurmayı başarmıştır. Ayrıca idare mekanizması henüz işlemeye devam ediyordu. Sıra Sizde 4 Sultan Sancar en başta, Oğuzlar savaş öncesinde bağlılıklarını bildirmelerine rağmen, onlarla savaşa girişerek büyük bir stratejik hatası yapmıştır. Sultan Sancar bazı emirlerinin tesiri altında kalıp Oğuzların barış ve tabiiyet tekliflerini kabul etmemiştir. Sancar’a gelinceye kadar Tuğrul Bey, Sultan Alparslan ve Sultan Melikşah gibi karizmatik Selçuklu Sultanları, devletin hem itici gücü hem de tehdidi olan Oğuzlar’ı Anadolu’ya doğru yönlendirmiştir. Fakat Sultan Sancar’ın en kritik hatası, Oğuzlara yeni topraklar göstererek kendi ülkesinden uzaklaştırmak yerine onlarla mücadeleye girmesi olmuştur. Yararlanılan Kaynaklar Agacanov, Sergey (2006). Selçuklular, (Türkçe terc. E. Necef-A. Annaberdiyev), İstanbul. Alptekin, Coşkun (1992). “Büyük Selçuklular”, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, C. VII, İstanbul. Ayan, Ergin (2007). Büyük Selçuklu İmparatorluğu’nda Oğuz İsyanı, İstanbul. Barthold, V. V. (1990). Moğol İstilâsına Kadar Türkistan, Hazırlayan: Hakkı Dursun Yıldız, Ankara. Köymen, M. Altay (1947). “Büyük Selçuklu İmparatorluğu’nda Oğuz İsyanı”, D.T.C.F Dergisi, V/2 s. 159-173, Ankara. Köymen, M. Altay (1991). Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi, Cilt: V, Ankara. Sümer, Faruk (1999). Oğuzlar (Türkmenler), İstanbul. Turan, Osman (1993). Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, İstanbul. 7 Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Büyük Selçuklular zamanında ortaya çıkan şube hanedanları, devletin idare mekanizması bakımından değerlendirebilecek, Kirman Selçuklu Melikliğinin tarihçesi ve tarihî önemini açıklayabilecek, Suriye Selçuklu Melikliğinin tarihçesi ve tarihî önemini açıklayabilecek, Irak Selçuklu Melikliğinin tarihçesi ve tarihî önemini belirleyebilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksınız. Anahtar Kavramlar • Büyük Selçuklular • Kirman Selçukluları • Suriye Selçukluları • Irak Selçukluları • Abbasî halifesi • Haçlılar İçindekiler     Büyük Selçuklu Tarihi Şube Hanedanlar (Meliklikler) • GİRİŞ • KİRMAN SELÇUKLU MELİKLİĞİ (1048 - 1187) • SURİYE SELÇUKLU MELİKLİĞİ (1079 - 1095) • HALEP SELÇUKLU MELİKLİĞİ (1095 - 1118) • DIMAŞK MELİKLİĞİ (1095-1104) • IRAK SELÇUKLULARI (1119 -1194) BÜYÜK SELÇUKLU TARİHİ GİRİŞ Büyük Selçuklu Devleti kurulduğunda, hatırlanacağı üzere fethedilen ve fethedilmesi hedeflenen yerlerin yönetimi, hanedan mensupları arasında taksim edilmişti. Bu kapsamda çeşitli bölgelere tayin edilen şehzâdelerin hepsi aynı yetkilerle donatılmış değillerdi. Ancak bir kısmı, sultanın izni ile ve önce sultanın adını zikretmek şartıyla para kestirip, hutbe okutmak, kapısında üç vakit nevbet çaldırmak gibi imtiyazlara sahipti. Bu durum genellikle söylendiği gibi, ülke topraklarının hanedanın ortak malı olduğu inancıyla paylaşılması anlamına gelmiyordu. Devletin toprakları mülkiyeti bakımından değil, yönetimde sorumluluk paylaşımı (ülüş) prensibi çerçevesinde idarî bakımdan düzenlenmiş oluyordu. Egemenlik tek bir kişinin, yani sultanın uhdesinde bulunuyor; sultan ülkenin yönetimini kolaylaştırmak adına, söz konusu melikleri, temsil yetkisi vererek görevlendiriyordu. Nitekim bu melikler bulundukları yerlerde egemenlik ihlâli anlamına gelen faaliyetlerde bulunduklarında, isyan etmiş sayılarak derhal cezalandırma yoluna gidilmekteydi. Bununla birlikte hükümdarın ölümü veya merkezî idarenin zaafa uğradığı durumlarda tüm hanedan mensupları tahtı ele geçirmeye, olmazsa bulundukları yerde daha bağımsız olmak için mücadeleye girerlerdi. Bu durum zaman içerisinde, Büyük Selçuklu Devleti dışında şube hanedanların ortaya çıkmasına imkân vermiştir. Ancak sözkonusu meliklikler, Büyük Selçuklu hanedanı var olduğu sürece, zayıf bir şekilde de olsa, onlara bağlılıklarını sürdürmek zorunda kalmışlardır. Bu şubeler tarih sırasına göre Kirman, Türkiye, Suriye ve Irak Selçukluları’dır. Bunlardan Kirman, Suriye ve Irak melikleri Büyük Selçuklu sultanları tarafından o bölgelere tayin edilmek suretiyle; Türkiye Selçukluları ise Büyük Selçuklularla rekabet halinde, onlara rağmen kurulmuşlardır. Kirman ve Suriye’nin yöneticileri melik unvanı taşırken; Sultan Sancar’ın Irak’a tayin ettiği yeğeni Mahmud, onun izniyle sultan unvanı kullanıyordu. Bu ünitede Büyük Selçuklu sultanlarının tayin etmesiyle kurulan ve onlara bağlı olan, Kirman, Suriye ve Irak Selçukluları konu edilecektir. Şube Hanedanlar (Meliklikler) 124 Büyük Selçuklu Tarihi KİRMAN SELÇUKLU MELİKLİĞİ (1048 - 1187) Melikliğin Kuruluşu Kirman İran’ın güneyinde merkezi de Kirman şehri olan bir eyalettir. Doğusunda Belucistan ve Sistan, kuzeyinde Horasan, kuzeybatısında Isfahan, batısında Fars eyaleti ve güneyinde ise Fars ve Umman körfezleri ile çevrilidir. Bilindiği gibi, Dandânakân savaşından sonra Merv’de toplanan büyük kurultayda yapılan görev dağılımı çerçevede fethedilmesi amaçlanan Tabes vilâyeti ile Kirman bölgesi, Çağrı Bey’in oğlu Kara Arslan Kavurt Bey’e verilmişti. Kirman bu sırada, Büveyhoğulları’ndan Ebû Kalicar (1024-1048)’ın elinde bulunmaktaydı. Tuğrul Bey Rey şehrini başkent yaptıktan sonra (1043) Kirman’a bir miktar asker gönderdiyse de, hemen zaptı mümkün olmadığından bölge bir süre daha Büveyhîlerin idaresinde kaldı. Daha sonra Melik Kavurt, beş-altı bin kişilik süvari kuvveti ile, fethedilmek üzere kendisine verilmiş olan Kirman bölgesine girdi. Ebû Kalicâr’ın Kirman nâibi Behram, savaşmaya cesaret edemeyerek eyaletin merkezi Berdesir’e çekildi. Ancak daha fazla mukavemet edemeyeceğini anlayınca Kavurt ile anlaşmak zorunda kaldı. Behram aman dileyip şehri teslim etmeye ve kızını da Kavurt’a vermeyi kabul etti. Böylece 1048 yılında, Kirman’ın kuzeyi (Serd-sîr) Selçukluların eline geçmiş oldu. Fakat Melik Kavurt’un tüm Kirman’a hâkim olabilmesi için önünde engel olarak Germ-sir bölgesinde yaşayan dağlı Kufs kavmi vardı. Kavurt bir düğün sırasında baskın düzenleyerek onları etkisiz hâle getirdi ve Kirman bölgesinin tamamına hâkim olmayı başardı (1050-1051). Şube hanedanların oluşumunu kısaca nasıl açıklayabilirsiniz? Kirman Selçuklu Melikliği’nin Gelişme Devri Melik Kavurt Kirman’a hâkim olduğu zaman, Arabistan yarımadasının doğu ucundaki Umman da Büveyhîlerin elinde bulunuyordu. Bu bölge oldukça zengin ve çeşitli hazinelerle dolu bir yerdi. Ancak buranın fethi için deniz gücü gerekliydi. Bundan dolayı Kavurt, Hürmüz emiri Bedr İsa’yı bu fetih için gerekli olan her türlü hazırlığı yapmakla görevlendirdi. Kavurt Selçuklu tarihinde ilk deniz aşırı sefer düzenleyen kişi unvanına sahiptir. Türk kuvvetlerinin Umman sahiline çıkışı Büveyhoğulları açısından beklenmeyen bir durumdu. Bu sebeple Kavurt Umman’a kolaylıkla hâkim oldu. Bu seferden sonra Kavurt, Sistan bölgesini de ele geçirmek istedi ve bu maksatla oğlu Emirânşah’ı görevlendirdi. Emirânşah, Sistanlılara karşı altı ay boyunca savaştıysa da kesin bir başarı ve hâkimiyet sağlayamadı. Melikliğin sınırlarını genişletmekte kararlı olan Kavurt Bey bu defa, Kirman eyaletinin batı komşusu olan Fars üzerine yürüdü. Önce bölgenin merkezi Şiraz’a doğru ilerledi. Şehrin hâkimi Fazlûya onun geldiğini haber alınca bir kaleye sığındı. Kavurt muhasara ettiği şehri üç gün sonra ele geçirdi. Burada Tuğrul Bey adına hutbe okuttu ve Fars bölgesinde tam anlamıyla Selçuklu hâkimiyeti kurulmuş oldu (1062). Büyük Selçuklu sultanı Tuğrul Bey 1063 yılında ölünce, hanedan üyeleri arasında taht mücadeleleri ortaya çıktı. Kavurt da tahtı ele geçirmek düşüncesiyle, ordusuyla birlikte Isfahan’a doğru ilerledi. Ancak Alparslan’ın duruma hâkim olduğunu öğrenince geri çekildi. Kardeşi Alp Arslan’a itaat ederek, onun adına hutbe okutmaya mecbur oldu. 1 7. Ünite - Şube Hanedanlar (Meliklikler) 125 Kavurt’un kendi rızası hilafına sınırlarını genişletip güçlenmesinden ve itaâtsiz davranışlarından rahatsız olan Alparslan, ona karşı harekete geçti. Kavurt’un işgâl ettiği Fars bölgesini elinden alarak eski hâkimi Fazlûya’ya verdi. Bununla birlikte Kirman’ı Kavurt’ta bıraktı. Ancak Kavurt Bey, vezirinin tahriklerine kapılarak bir kere daha isyan etti. Melikşah’ın veliahtlığını kabul etmeyerek hutbeden adını çıkardı. Bunun üzerine Alparslan Kirman üzerine yürüdü (Haziran-Temmuz 1067). Öncü kuvvetler arasında yapılan savaşı Kavurt kaybetti ve kaçarak Ciruft kalesine sığındı. Alparslan’a buradan elçi göndererek affını istedi. Kardeşinin isteğini kabul eden Alparslan Kirman’dan ayrıldı. Kavurt Bey daha sonra da, Fazlûya ile birleşerek bir kere daha isyana kalkıştı (1069). Alp Arslan bizzât Kirman üzerine yürürken, vezir Nizamülmülk, Fazlûya’yı yenilgiye uğrattı. Zor durumda kalan Kavurt her defasında olduğu gibi, bağışlanmayı diledi. Ancak bunun bir oyalama taktiği olduğunu anlayan Alp Arslan, Kavurt’un oğlu Sultanşâh’a asker vererek babasına karşı gönderdi. Sultanşâh mağlup oldu. Alp Arslan batı seferine çıktığı için Kavurt meselesi tam mânâsıyla çözülemedi. Sultan Alparslan 24 Kasım 1072’de ölünce yerine oğlu Melikşah geçti. Ancak Kavurt, bu sırada 18-20 yaşlarında olan Melikşâh’ın tecrübesiz olduğunu düşünüyordu. Bu duruma bir de Selçuklu ordusundaki bazı komutanların kendisine destek vermeleri eklenince Kavurt, Melikşah’a isyan etti ve onun üzerine sefere çıktı. Yapılan ilk savaşta Emir Savtegin’in idaresindeki Melikşah’ın öncü kuvvetleri, Kavurt’un öncü kuvvetlerini bozguna uğrattı. Asıl ordular ise Hemedan civarında Kerec hududunda karşılaştılar (15 Nisan 1073). Savaşa ilk başlayan Kavurt oldu ve Melikşah’ın sağ ve sol kanadını bozguna uğrattı. Ancak bu başarıyı merkez üzerinde sağlayamayarak yenildi. Savaş alanından kaçmayı başardıysa da, daha sonra yakalanarak idam edildi (Nisan-Mayıs 1073). Ancak asker içerisinde taraftarlarının çok olması yüzünden, kendisinin esarete dayanamayarak intihar ettiği duyuruldu. Kavurt, âdil bir komutan ve devlet adamı idi. Cömertliği ve iyi idaresi ile halkı memnun etmiş, onun zamanında Kirman halkı bolluk ve refaha kavuşmuş; Kirman en parlak devirlerinden birini yaşamıştır. Kavurt Büyük Selçuklu tarihinde deniz aşırı bir seferi başarıyla gerçekleştiren ilk kişidir. Kirman bölgesi Hürmüz körfezinde olup Umman’a çok uzak değildi. Fakat Kavurt’un buraya sefer edecek deniz gücü yoktu. Bunun üzerine Hürmüz emiri Bedr İsa’nın yardımıyla gerçekleştirilen bu sefer Umman’daki Büveyhîleri de çok şaşırtmıştı. Hâkimiyetini onlara kabul ettiren Kavurt görevliler tayin ettikten ve hutbe ile sikkeyi kendi adına çevirttikten sonra geri dönmüştür. Kaynaklarda bu seferin ne zaman gerçekleştiği açık değildir. Ancak Erdoğan Merçil, Kirman Selçukluları adlı eserinde: “Kanaâtimizce Kavurd Umân’ı Nisan-Mayıs 1053 ile Temmuz-Ağustos 1062 tarihleri arasında ele geçirmiştir,” demektedir. (Merçil, s. 30) Kirmanşâh b. Kavurd Kavurt öldüğünde Sultanşâh, Emirânşâh, Kirmanşâh, Turanşâh, Merdanşâh, Ömer, Hüseyin, Nuh ve Davud adlı çok sayıda oğulları bulunmaktaydı. Bunlar arasından Kirmanşâh, babasının vasiyeti gereğince başa geçti. Ancak Kirmanşâh’ın saltanatı bir yıl sürdü ve öldü, yerine Kavurt’un küçük oğlu Hüseyin tahta çıktı. Fakat onun hâkimiyeti de uzun sürmedi. 126 Büyük Selçuklu Tarihi Sultanşâh b. Kavurd Babasının Melikşâh’a karşı girdiği savaşta yanında bulunan Sultanşâh, yakalanarak gözlerine mil çekilmişti. Ancak mil çekme işini yapan kişi bunu tam becerememiş, gözleri kör olmamıştı. Bu durumunu gizleyen Sultanşâh, Hemedan’da hapisteyken, orada bulunan muhafızlardan biriyle dost olarak bu sayede kaçmayı başardı. Daha sonra Kirman’a ulaştı ve kardeşi Hüseyin’den tahtı alarak Berdesir şehrinde Kirman Selçuklu Melikliği’nin başına geçti (Eylül-Ekim 1074). Sultanşâh’ın hapisten kaçtığını ve Kirman’da tahta geçtiğini öğrenen Melikşâh bu durumu sessiz kalarak onayladı. Fakat bölgeyi kontrol altında tutmak üzere de oraya Savtegin’i gönderdi. Sultanşâh’a Kirman ile Umman’ı verdi. Ancak bir müddet sonra Melikşâh büyük bir ordu ile Kirman üzerine yürüdü. Selçuklu ordusu ile başa çıkamayacağını anlayan Sultanşâh, Melikşâh’ı hediyelerle birlikte bizzat karşıladı. Bunun üzerine Melikşah, İsfahan’a döndü (1080). Bundan sonra Kirman’dan Büyük Selçuklular’a karşı önemli bir tehlike vuku bulmadı. Sultanşâh Ocak 1085’te hastalanarak öldü. Turanşâh b. Kavurd Sultanşâh’ın yerine Turanşâh geçti. Turanşah ilk iş olarak Melikşah’a itaatini bildirdi. Ancak Melikşah ölünce eşi Terken Hatun, taht kavgaları sırasında Berkiyaruk’la yaptığı anlaşmaya göre, Kirman Selçukluları’nın elinde bulunan Fars bölgesini almak istedi. Terken Hatun bu amaçla komutanlarından Üner’i Fars üzerine gönderdi. Durumu öğrenen Turanşâh hemen harekete geçerek Şebânkâre emirlerinden yardım istedi ve aldığı destekle Büyük Selçuklu ordusunu yendi (Haziran-Temmuz 1094). Ancak Fars bölgesi daha sonra Kirman Selçukluları’nın elinden çıkarak Büyük Selçuklu hâkimiyetine girmiştir. Bu olaydan üç yıl sonra Turanşah Ekim-Kasım 1097’de vefat etti. İranşâh b. Turanşâh Turanşâh ölünce yerine tek oğlu olan İranşâh geçti (5 Kasım 1097). Yeni Kirman meliki başa geçtikten sonra Fars valisi olan Üner’in üzerine yürüdü. Fars’ı Melikşâh’ın ölümü sebebiyle karışıklıklar içerisinde bulunan Büyük Selçuklular’dan almayı başardı (1098-1099). Bu arada İranşâh çevresindeki bazı kişilerin etkisiyle Batınî mezhebine girmiş ve halka özellikle de âlimlere zulmetmeye başlamıştı. Âlimler ve şeyhülislâm, İranşâh’ın dinden saptığını gerekçe göstererek öldürülmesi yönünde fetva verdiler. Melik halk tarafından da saldırıya uğradı. İranşâh bu hücumdan kurtulmayı başardıysa da, daha sonra yakalanarak öldürüldü (Ekim 1101). Arslanşâh b. Kirmanşâh İranşâh öldürülünce Kirman Selçuklu Melikliği’nin başına Kirmanşâh’ın oğlu I. Arslanşâh geçti (16 Kasım 1101). Onun zamanında Kirman Selçukluları nispeten parlak bir dönem yaşadı. Arslanşâh tahta geçtikten sonra ilk iş olarak Umman da çıkan isyanları bastırdı ve bu bölgeyi tekrar itaât altına aldı. Bu dönemde Fars valisi olan Atabey Çavlı, Şebânkâre emirleriyle mücadele içine girmişti. Şebânkâre emirleri bunun üzerine Kirman meliki Arslanşâh’a sığındılar. Atabey sözkonusu emirlerin iadesini istedi. Arslanşâh bu isteği kabul etmeyince, rekabet bu kez Çavlı ve Arslanşâh arasına intikâl etti. Bu nüfuz mücadelesini, altı bin kişilik bir kuvveti Çavlı’nın üzerine gönderip ani bir baskınla onu bozguna uğratan Arslanşâh kazandı. Askerlerinin çoğunu kaybeden Çavlı, Fars’a kaçmak zorunda kaldı. Mil çekme kızgın bir demirin göze çok yakın mesafeden geçirilip, göz bebeğinin ağartılarak görme yeteneğinin yok edilmesi işlemidir. 7. Ünite - Şube Hanedanlar (Meliklikler) 127 Arslanşâh daha sonraki süreçte oğlu Kirmanşâh’ı veliaht gösterdi. Ancak diğer oğlu Muhammed bu durumu kabul etmedi. Babasının yaşlandığını ve artık devlet işlerini yürütemediğini ileri sürerek, onu Kale-i Kûh’a gönderdi (1142). Arslanşah üç yıl süren hapis hayatından sonra 1145’te burada öldü. Muhammed b. Arslanşâh Melik Muhammed tahta geçince ilk iş olarak kardeşi Kirmanşâh’ı öldürttü. Yirmiye yakın kardeşi olan Muhammed diğerlerinin de çoğunun gözlerine mil çektirdi. Aralarından sadece Selçukşâh kaçabildi. Melik Muhammed döneminin en önemli siyasî olayı, elinden kaçan kardeşi Selçukşâh ile girdiği mücadeledir. Muhammed melikliğinin ilk yıllarında Büyük Selçuklu sultanı Sancar’a tâbiydi. Ancak Sancar’ın Oğuzlara esir düşmesinden sonra, Irak Selçuklu sultanı II.Muhammed b. Mahmud’a itaâtini bildirdi. Melik Muhammed 27 Haziran 1156’da öldü. Tuğrulşâh b. Muhammed Babasının ölümü üzerine 27 Haziran 1156’da tahta geçen Tuğrulşâh ilk iş olarak kardeşi Mahmudşâh ve amcası Selçukşâh’ı öldürttü. Muhammed ve oğlu Tuğrulşâh dönemlerinde çıkan saltanat mücadeleleri ve iç karışıklıklar sonucu Kirman melikliği zayıflamaya başladı. Tuğrulşâh devrinden itibaren atabeylerin melikler üzerindeki etkisi artmaya başladı. Bu dönemde göze çarpan ilk atabey Alâaddin Bozkuş’tur. Emrinde pek çok gulâmı vardı ve Kirman ordusunun başlıca gücü onun gulâmları, hizmetkârları ve süvarilerinden oluşuyordu. Atabey Müeyyededdin Reyhan, özellikle Tuğrulşâh’ın melikliğinin son yılında yönetimde bir hayli etkili oldu. Melik Tuğrulşâh 1170 yılı Mart ayında Ciruft’ta öldü. Kirman Selçuklu Melikliği’nin Fetret Devri ve Yıkılışı Tuğrulşâh’ın ölümü üzerine Atabey Reyhan ve Kutbeddin Muhammed’in, Kirman Selçuklularındaki taht mücadelelerinde etkin rol oynadıkları görülmektedir. Tuğrulşâh’ın ölümünden sonra yerine atabey Reyhan’ın desteği ile oğlu Behramşâh geçti. Bu dönem Kirman Selçuklularında fetret devrinin de başlangıcı oldu. Tuğrulşâh’ın en büyük oğlu Arslanşâh ile Turanşâh taht mücadelesine giriştiler. Berdesir bir hafta içinde tahta geçen üç melik gördü. Ama en sonunda II. Arslanşâh Kirman Selçuklu tahtına oturdu (1170 yılı Haziran başı). Onun melikliği dokuz ay sürdü ve Behramşâh ikinci defa Kirman Selçuklu tahtına oturdu (Şubat 1171). II. Arslanşâh ise yardım istemek üzere, Irak Selçuklu sultanı ve adaşı olan Arslanşâh’ın yanına kaçtı. Irak’tan aldığı kuvvetlerle Haziran 1172’de Berdesir önlerine gelip şehri kuşattı. Uzun süren kuşatma sonunda melikliğin ikiye bölünmesi hususunda antlaşma sağlandı. Behramşâh kendisine başkent olarak seçtiği Bem’e gitti. Arslanşâh ise Berdesir’de kaldı (Kasım-Aralık 1172). 1174 yılında iki kardeş arasında meydana gelen savaş, anlaşmanın bozulmasına yol açtı. Berdesir’de kendisini güvende görmeyen Arslanşâh şehri terk etti ve Behramşâh Mayıs 1175’de Berdesir’e gelerek tahta oturdu. Ancak üç ay sonra ölen Behramşâh’ın meliklik dönemi çok uzun sürmedi. Onun yerine yedi yaşındaki oğlu II. Muhammedşâh geçirildi. Fakat onun hâkimiyeti de çok kısa sürdü ve II. Arslanşâh üçüncü defa melik oldu (Aralık 1175). Arslanşâh’ın melik olmasına kardeşi Turanşâh karşı çıktı ve Fars’da hüküm süren Salgurlu atabeyinden sağladığı yardımla harekete geçti. Arslanşâh, Ciruft’ta yapılan savaş sırasında isabet eden bir okla yaralandı. Savaş alanından ayrıldıktan sonra aldığı yaranın etkisiyle öldü (3 Mart 1177). Kirman tahtına II. Turanşâh geçti. 128 Büyük Selçuklu Tarihi Turanşâh’ın meliklik döneminde Kirman istilâya uğradı. Büyük Selçuklu Devletine son veren Oğuzlar’ın beylerinden Melik Dinar, Merv ve Serahs şehirlerinin hâkimi idi. Ancak Harezmşâh Sultanşah’ın bu yerleri ele geçirmesi buradaki Oğuzlar’ın dağılmasına sebep oldu (muhtemelen 1179 Sonbaharı) . Bunların bir kısmı Kirman’a, beş bin kişilik bir grup da Fars’a gitti. Fars’a gidenler Salgurlular’ın bu sırada güçlü olması sebebiyle mühim bir rol oynayamadılar. Ancak Kirman’a gidenler ülkenin içerisinde bulunduğu istikrarsız durumdan yararlanarak bölgeye hâkim oldular. Oğuz istilâsı bertaraf edilemeden 1180 ilkbaharında Kirman’da büyük bir kıtlık baş gösterdi. Bu durumdan en çok başkent Berdesir etkilendi. Bu dönemde Oğuzlar’ın Kirman’ı yurt tutmak yönündeki baskıları iyice arttı. Oğuzlara karşı koyamaması dolayısıyla ahali tarafından da sevilmeyen Turanşâh öldürüldü (Haziran 1183). Behramşâh’ın oğlu II. Muhammedşâh hapsedilmiş olduğu Berdesir kalesinden çıkartılarak ikinci defa melik ilân edildi. Melik Dinar’ın Berdesir’e gelmesi üzerine II. Muhammedşâh yardım istemek üzere Irak’a gitti. Atabey Kutbeddin’in de ölmesi üzerine Kirman Selçukluları başsız kaldı (Kasım 1186). Kış mevsimi geçtikten sonra da Melik Dinar şehre hâkim oldu (1187). Irak’tan istediği yardımı alamayan II. Muhammedşâh Kirman’a geri döndüğünde, Berdesir artık Melik Dinar’ın elindeydi. O da bu yüzden Bem’e gitti. Bu durumu haber alan Melik Dinar 1188-89 kışında Bem’e yürüdü. Fakat kış şartlarının zorluğundan geri dönmek zorunda kaldı. Melik II. Muhammedşâh altı ay burada kaldı. Sonunda şehri terk edince Kirman Selçuklu Melikliği de tarihe karışırken Melik Dinar idaresindeki Oğuzlar’ın hâkimiyeti başladı (1189). Melik II. Muhammedşâh yardım istemek üzere Harezmşâh Tekiş (1172- 1200)’in yanına gittiyse de ilgi göremedi. Daha sonra Gurlular’dan Gazne hâkimi Şihâbeddin Muhammed’in hizmetine girdi. II. Muhammedşâh burada öldü. Ancak ölüm tarihi ve yeri hakkında bir bilgi yoktur. Oğuzlar’ın Kirman Melikliği’nin yıkılışı üzerindeki etkisini açıklayınız. Kirman Selçukluları hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Erdoğan Merçil, Kirman Selçukluları, İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1980. SURİYE SELÇUKLU MELİKLİĞİ (1079 - 1095) Melikliğin Kuruluşu İlk Suriye Selçuklu meliki olan Tacüddevle Tutuş, Büyük Selçuklu Sultanı Alp Arslan’ın oğlu ve Melikşâh’ın kardeşidir. Ondan önce Sultan Alp Arslan tarafından Şam (Suriye)’ın fethi ile görevlendirilen ve Kınık boyundan olan Atsız Bey, kendisine bağlı Türkmenlerle birlikte bölgede büyük başarılar kazanmıştı. Hattâ Filistin’e kadar ilerlemiş, Fatımîler’den Remle ve Kudüs’ü de almıştı (1070- 1071). 1076’da Suriye’nin en mühim şehirlerinden Dımaşk’ı da ele geçiren Atsız, bölgede bir Türkmen Beyliği kurdu. Mısır’ı da ele geçirmek isteyen Atsız Bey, Kahire önlerinde Fâtımîlere karşı ağır bir yenilgiye uğrayınca Dimaşk’a çekilmek zorunda kaldı(1077). Sultan Melikşah, Atsız’ın güç kaybetmesi üzerine artan Fatımî tehdidine karşı, kardeşi Tutuş’u Suriye’ye tayin etti. Atsız, Melikşah’a bağlı olduğunu bildirmesi üzerine görevinde bırakıldı. Tutuş’a ise Halep bölgesine gitmesi bildirildi. 2 Fatımîler 909-1171 yılları arasında Kuzey Afrika, Mısır ve Suriye’de hüküm süren Şiî bir devlettir. Halifelik iddiasında bulunan Fatımîler, soylarının Hz.Muhammed’in kızı Hz. Fatıma’ya dayandığını iddia ederler. İsmailîlik (Batınî) hareketine dayanırlar. Varlık sebebi adetâ Sünnî Abbasî halifeliğine karşı savaştır. Nureddin Mahmud’un Mısır’ı fethi ile Fatımî halifeliğine son verilerek, hutbe Abbasî halifesi adına okunmaya başladı (1171). 7. Ünite - Şube Hanedanlar (Meliklikler) 129 Daha sonra beklendiği gibi, Fâtımîlerin Dımaşk’ı kuşatması, Atsız’ın Tutuş’u yardıma çağırmasına sebep oldu. Tutuş gelince Fatımî ordusu çekildi. Fakat Atsız’ı sudan bir bahane ile öldüren Tutuş, onun idaresindeki Suriye şehirlerini ele geçirdi (1079) ve ardından Kudüs’ü aldı. Böylece başkent Dımaşk olmak üzere, Suriye Selçuklu Melikliği kurulmuş oldu (1079). Tutuş-Süleymanşâh Mücadelesi Ermeni Philaretos’un baskısından bıkan Antakya ahalisi, şehri Türkiye Selçuklu hükümdarı Kutalmışoğlu Süleymanşâh’a teslim etmeye karar verdiler. Kısa bir süre önce Çukurova bölgesini fethetmiş olan Süleymanşâh, başarılı bir sefer düzenleyerek12 Aralık 1084’te şehri ele geçirdi. Süleymanşâh, Antakya’nın fethi üzerine sınırlarını Suriye’nin kapısı durumunda bulunan Haleb’e kadar genişletti. Böylece rekabet hâlinde bulunduğu Büyük Selçuklularla da sınırdaş oldu. Süleymanşâh, 1086 yılı Mayıs başlarında Halep önlerine gelerek şehri kuşattı. İbnü’l-Huteytî’den şehri kendisine teslim etmesini istedi. Ancak Halep ileri gelenleri, şehri teslim alması için Tutuş’a davette bulundular. Onun Halep’i ele geçirmek üzere ilerleyişi, savaşı kaçınılmaz hâle getirdi. Tutuş’un üzerine yürüyen Süleymanşâh, Ayn Seylem’de meydana gelen savaşı ve hayatını kaybetti (Haziran 1086). Bunda onun yanında bulunan bazı Türkmen beylerin Tutuş’un saflarına geçmesi önemli bir etken oldu. Tutuş bundan sonra Halep önüne gelip iç kale hariç şehri ele geçirdi. Fakat İbnü’l-Huteytî bu defa da Sultan Melikşâh’ı davet etti. Selçuklu sultanı batıda işlerin karıştığını görererek Eylül 1086’da Suriye seferine çıktı. Tutuş, Melikşâh’ın Haleb’e yaklaşması üzerine kuşatmayı kaldırdı. Melikşâh ise başka yerlerle birlikte Urfa, Antakya ve Haleb’i doğrudan kendi topraklarına katarak buralara valiler atadı. Böylece Kuzey Suriye’de Büyük Selçuklu hâkimiyeti sağlanmış oldu. Melikşah’tan çekindiği için bu sefer sırasında Dımaşk’a çekilen Tutuş, Temmuz 1087’de Fatımîler’in yönetimindeki Sayda ve Beyrut’u işgal ederek Dımaşk’a geri döndü. Böylece Suriye ve Filistin şehirlerinin büyük kısmı Selçuklu idaresine girmiş oldu. Ancak Fatımîler daha sonra bu yerleri geri aldılar. Bunun üzerine Melikşâh’a elçiler yollayan Tutuş, Fatımîler’e karşı girişeceği harekâtta yardım etmeleri için Urfa, Antakya ve Halep valilerinin görevlendirilmesini istedi. Sultanın uygun bulması üzerine 1090 yılında sefere çıkan Tutuş, bazı yerleri geri aldı ise de, Halep valisi Aksungur ile aralarının açılması üzerine seferi yarım bırakarak dönmek zorunda kaldı (1091 sonu). Tacüddevle Tutuş’un Saltanat Mücadelesi Tutuş, 1092 yılı sonlarına doğru Bağdad’a gelmiş bulunan Melikşâh’a bağlılığını bildirmek üzere Dımaşk’tan hareket etti. Fakat Hît bölgesine geldiği zaman Sultan’ın ölüm haberini aldı. Tutuş bunun üzerine derhâl sultanlığını ilân ederek adına hutbe okuttu. Tutuş uzun süre yönetimi altına alamadığı Kuzey Suriye’ye Melikşah’ın ölümüyle değişen şartların sağladığı kolaylıkla hâkim oldu. Halep valisi Aksungur, Antakya valisi Yağısiyan ve Urfa valisi Bozan onun hizmetine girdiler. Öte yandan Melikşah’ın oğlu Berkyaruk saltanatı ele geçirmek için büyük çabalar harcayarak, Rey, Hemedan ve daha birçok şehri hâkimiyetine aldı. Ancak Terken Hatun’un mücadeleden vaz geçmemesi üzerine, İsfahan ve Fars eyaletini ona bırakarak anlaşmak zorunda kaldı. Berkyaruk bu arada epeyce kuvvet ve taraftar kazandı. Ancak amcası Tutuş’un ordusuyla üzerine gelmekte olduğunu haber aldı. Amcasının tahtını ele geçirmesine engel olmak için harekete geçen BerkyaKudüs Müslüman, Hıristiyan ve Yahudilerce kutsal kabul edilen önemli bir şehirdir. Tarih boyunca ve Haçlı Seferleri sırasında da Kudüs’ün hedef olmasının temelinde bu anlayış yatmaktadır. Süleymanşâh 1075 yılında Bizans’tan fethettiği İznik’te, Türkiye Selçukluları Devletini kurdu. Bu tarihten itibaren de, babası Kutalmış ve dolayısıyla kendisinin hakkı olduğunu iddia ettiği Büyük Selçuklu tahtını ele geçirme mücadelesine girişti. Sonuçta bu uğurda hayatını kaybetti. 130 Büyük Selçuklu Tarihi ruk, Rey yakınlarına geldi. Bu sırada Emir Aksungur ve Bozan da, sert tabiatından dolayı hoşnut olmadıkları Tutuş’un hizmetinden ayrılarak Berkyaruk’a katıldılar. Askeri iyice azalan Tutuş savaşı göze alamadı ve Diyarbekir bölgesine, oradan da Aralık 1093’te Dımaşk’a döndü. Rey Savaşı ve Tutuş’un Sonu Taht davasından vazgeçmeyen Tutuş, daha iyi bir hazırlıkla güçlü bir şekilde mücadelesine devam etti. Kendisine ihanet eden Bozan ve Aksungur’u bertaraf ettiği gibi, Suriye, Irak, Diyarbekir ve Azerbaycan’da adına hutbe okuttu. Hemedan ile Rey şehirlerini ele geçirerek saltanat mücadelesinde güçlü bir aday olduğunu ortaya koydu. Ancak özellikle Nizamülmülk’ün adamları tarafından desteklenen Berkiyaruk da artık Tutuş’a karşı savaşabilecek durumda bulunuyordu. Nitekim kendisini ‘’Büyük Selçuklu Sultanı’’ olarak tanıyan ileri gelen emîrler ve ordusuyla, Tutuş’a karşı harekete geçti. Bu arada Terken Hatun da Tutuş’la birleşmek niyetiyle İsfahan’dan çıktı ise de, hastalanarak geri döndü. Cerbâzakân’a gelen Berkyaruk’un ordusu, vezir Müeyyedülmülk’ün gayreti sayesinde Irak ve Horasan’dan gelen kuvvetlerin katılması sonucunda otuz bin kişiye ulaştı. Buna karşın Tutuş halkının kendisine ihanet edebileceği düşüncesiyle Rey’de savunma yapmayı uygun bulmayarak şehir dışında savaşmaya karar verdi. Bu maksatla Rey’den on iki fersah uzaklıktaki Daşilu köyü yakınında bir düzlükte savaş hazırlıklarına başladı. Çok geçmeden Berkyaruk da ordusuyla gelip askerlerini savaş düzenine soktu. 26 Şubat 1095’te şiddetli bir savaş meydana geldi. Yenilgiye uğrayan Tutuş, yaralı olarak yakalanıp öldürüldü ve babası Sultan Alparslan’ın Merv’deki türbesinde gömüldü. Tutuş, çok genç yaşlarından itibaren Gence meliki olarak, devlette sorumluluk almış, Suriye’nin fethinin tamamlanması için buraya atanmıştı. Bu yolda büyük hizmetleri olan Tutuş, sert mizacı dolayısıyla kendisi için bile iyi bir siyaset takip edememiş, Melikşâh’ın çocukları küçük, kendisi çok kudretli olmasına rağmen, bu kusuru dolayısıyla başarılı olamamıştır. Tutuş’un ölümünden sonra Suriye Selçukluları, iki oğlu Rıdvan ve Dukak ile onların atabeylerinin mücadelesi sonucunda Dımaşk ve Halep Melikliği olarak ikiye ayrıldı. Her iki melik de Büyük Selçuklu sultanlarına bağlı kaldılar. Ancak neredeyse Melikşâh’ın ölümü ile eş zamanlı olarak ve Selçuklu Devleti’nin fetret döneminde Birinci Haçlı Seferi başladı. Suriye Selçuklu Melikliği’nin de kardeşler arasındaki çekişmeler yüzünden güç kaybına uğraması, Haçlılar’a beklenenin çok üzerinde ve kolay bir başarı imkânı verdi. HALEP SELÇUKLU MELİKLİĞİ (1095 - 1118) Melik Rıdvan Devri Tutuş’un taht mücadelesi için giderken, Dımaşk’ta yerine oğlu Fahrülmülûk Rıdvan’ı naib olarak bırakmıştı. Rıdvan, Rey savaşı öncesinde babasının acil yardım çağrısı üzerine gitmekte iken, yolda onun yenilip hayatını kaybettiğini öğrendi. Bunun üzerine süratle Halep’e dönüp, babasının yerine Suriye melikliği tahtına oturdu. Bir süre sonra Tutuş’un Rey savaşında yanında bulunan öteki oğlu Dukak da Haleb’e geldi. Böylece Rıdvan, Selçuklu melikliğinin tek hâkimi oldu. Fakat kısa bir süre sonra kardeşi Dukak gizlice Halep’ten ayrılıp Dımaşk’a gitti. Bazı emirlerin desteği ile orada melikliğini ilân etti. Rıdvan bundan dolayı Suruç Emiri Artukoğlu Sökmen ile işbirliği yaparak Dımaşk’a yürüdüyse de başarılı olamadı. Rıdvan daha sonra babasının hâkim olduğu yerleri kendi idaresinde birleştirmek amacıyla 7. Ünite - Şube Hanedanlar (Meliklikler) 131 Suruç ve Urfa’ya bir sefer düzenledi. Sökmen’in kendisine itaât arzetmesi üzerine Suruç’tan ayrıldı. Melikşâh’ın ölümünden sonra Tutuş’un hâkim olduğu Urfa, onun ölümünden sonra da Ermeni Toros tarafından zapt edilmişti. Rıdvan Urfa’yı ele geçirdikten sonra şehir iç kalesini Antakya valisi Yağısıyan’a verdi. Melik Rıdvan ve Melik Dukak arasındaki hâkimiyet mücadelesinden yararlanan Fatımîler, bir ordu göndererek Kudüs’ü işgal ettiler (Ağustos 1096). Böylece Filistin’de Selçuklu egemenliği son buldu. Dımaşk kuvvetlerinin kendisine ait topraklara girmesi üzerine Rıdvan, Dukak’a karşı saldırıya geçti ve yapılan savaşta Dukak ağır bir yenilgiye uğradı. Bundan sonra iki kardeş arasında bir antlaşma yapıldı. Buna göre Dımaşk ve Antakya’da, hutbede Rıdvan’ın adı Dukak’ın adından önce okutulacaktı. Böylece Rıdvan tâbi statüde de olsa Dımaşk melikliğine hâkim oluyordu. Fatımî halifesi el-Müsta’lî Melik Rıdvan’ı kendi tarafına çekmek için ona özel bir elçi ve heyet gönderdi. Buna göre “Fatımî halifeliğine tâbi olması, hâkim olduğu yerlerde Şiî hutbesi okutması, hutbede önce el-Müsta’lî, sonra veziri daha sonra da kendi adının bulunması” yolundaki isteğin kabul edilmesi hâlinde “kendisine mâlî ve askerî yardım yapılarak Dımaşk’ı almasının sağlanacağı” vaat ediliyordu. Melik Rıdvan bu teklifi kabul ederek, Halep ve hâkim olduğu diğer yerlerde Sünnî hutbeyi kaldırıp Şiî hutbesi okutmaya başladı. Sünnî kadı ve hatipleri de değiştirip buralara Şiî görevliler atadı (Ağustos 1097). Böylece Suriye Selçuklularının Halep kolu Fatımî Halifeliği’ni tanımak suretiyle onlara bağlanmış oldu. Buna göre Selçuklu soyundan biri ilk defa, resmen Şiî Fatımî Halifeliği’ni tanımıştır. Fakat Rıdvan’ın en yakın adamları olan Yağısıyan ve Sökmen, süratle Haleb’e gelip onu çok ağır bir dille kınadılar ve derhal Şiî hutbesini kaldırmasını istediler. Rıdvan dört hafta sonra Şiî hutbesini kaldırıp yeniden Abbasî halifesi ve Büyük Selçuklu sultanının adlarını okutmaya başladı. Bu arada Abbasî halifesine de bir elçi gönderip özür diledi (Eylül 1097). Melik Rıdvan, Hıms’a çekilip burada adetâ bağımsız bir emir gibi hareket eden veziri Cenahüddevle ile kardeşi Dukak’a karşı sefer düzenlemek istiyordu. Bunun için Emir Yağısıyan ve Sökmen ile anlaştı ise de, Haçlıların Yağısıyan’ın valisi bulunduğu Antakya’yı kuşatmaları yüzünden sefer yapılamadı. Birinci Haçlı Seferi ve Halep Melikliği Papa II.Urbanus’un girişimi ile Avrupalı Hıristiyanlar, güya Kudüs’ü Müslümanlardan geri almak, doğulu dindaşlarını Müslümanların zulmünden kurtarmak iddiasıyla harekete geçtiler. Gerçekte ise İslâmiyetin Hıristiyanlık karşısında, Avrupa’yı da doğrudan tehdit eden ilerleyişi durdurulmak isteniyordu. Ayrıca feodalitenin yarattığı buhran ve iç savaş tehdidi de bu vesile ile dışarıya yönlendirilmiş olacaktı. Papa Urbanus, şimdi de Türkler’in bayraktarlığında şahlanan bu ilerleyişe dur diyebilmek için, gücü yeten tüm Hıristiyanların sorumlu sayıldığı bir askerî harekâtı başlattı. 1096’da Keşiş Pierre L’hermit’in başarısız seferinden sonra, ertesi yıl yola çıkan düzenli Haçlı orduları, Anadolu toprakları başta olmak üzere, geçtikleri yerleri yağma ve katliâma uğrattılar. Kudüs’ü kurtarmak amacıyla yola çıktıklarını söyleyen, ama tam bir kolonizasyon hareketi yürüten Haçlılar, Anadolu’da büyük tahribat ve kayıplara sebebiyet verdikten sonra Suriye’ye ulaştılar. Mart 1098’de Urfa’da bir kontluk kuran Haçlılar daha sonra Antakya’yı kuşattılar. Vali Yağısıyan Büyük Selçuklu Devleti ve bütün Müslüman emirleri yardıma çağırdı. Halep meliki Rıdvan bu çağrıya bir miktar asker göndererek mukabele etti. Fakat gönderdiği askerler de yolda 132 Büyük Selçuklu Tarihi Haçlılar tarafından baskına uğratıldı. Kürboğa idaresinde Antakya’nın yardımına gelen Selçuklu ordusu da emirler arasındaki çekişmeler yüzünden başarılı olamadı. Haçlılar aslında çok kötü durumda bulunmalarına rağmen, Haziran 1098’de Antakya’yı işgâl ettiler. Burada kurulan prinkepslik, Halep Selçuklu Melikliği için hayatî bir tehlike oluşturmakta idi. Çünkü Urfa-Antakya hattını ve Kudüs’e kadar Suriye-Filistin sahil şeridini istilâ eden Haçlıların güvenlik bakımından başlıca hedefi Halep olacaktı. Birinci Haçlı Seferini Suriye Selçuklu Melikliği bakımından nasıl değerlendirirsiniz? Rıdvan, Danişmendli Gümüştekin’e karşı Malatya hâkimine yardım etmeye giden Bohemond’un topraklarına saldırdı. Haçlıların zahire depolarını yağmaladı. Hatta Haçlıların elinde bulunan Efsuna kalesini geri aldı. Kardeşi Dukak’ın ölümü üzerine (Haziran 1104) Dımaşk’a gelmiş ve Atabey Toğtegin’e kendi adına hutbe okutup para bastırmayı kabul ettirdi. Ancak Rıdvan, Bohemond’un yerine geçen Antakya hâkimi Tancred ile girdiği savaşta yenilgiye uğrayıp Halep’e çekildi. Melikliğini Haçlı istilâsı ve işgâlinden korumak için Artukoğlu İlgazi, Sincar Emiri Arslantaşoğlu Alp ile anlaşmaya vardı. Fakat emirler arasında çıkan anlaşmazlık Rıdvan’a Haçlılara karşı ilerleme imkânı vermedi. Halep Melikliğine ait olan Efamiye kalesi, Fatımîlerle işbirliği yapan ve aslında Selçuklu vasalı olan Hıms Emiri Halef b. Mülaib’in eline geçmişti. Bunun üzerine Melik Rıdvan, Şiî Batınî reisi ile bazı ilişkiler kurarak bu önemli kaleyi geri aldı. Selçuklu sultanı Tapar, Antakya Prinkepsi Tancred’in Efamiye’yi hedef aldığı sırada, Batınîlerle işbirliği yaptığı için onu kınamış; bu nedenle Rıdvan Halep’teki Batınîleri şehirden çıkarmıştır. Haçlıların Suriye ve Filistin’deki işgâli karşısında bölgedeki melikliklerin zor duruma düştüğünü gören Sultan Tapar, Haçlılara karşı bir ordu görevlendirdi (1110). Melik Rıdvan, Selçuklu ordusunun Urfa Haçlı Kontluğuna karşı giriştiği bu mücadeleye katılmadı. Fakat Haçlı kuvvetlerinin Urfa kontuna yardıma gitmelerini fırsat bilerek işgâl ettikleri yerleri geri almaya başladı. Ancak Rıdvan bölgeye dönen Tancred’in Esarib’i zabt etmesi ve Halep civarında harekâtına devam etmesi üzerine, onunla barış yapmak zorunda kaldı. Bu güvenliksiz şartlar yüzünden Halep çevresinde oturan halkın göç etme hazırlıklarına başlaması üzerine Rıdvan, hazineye ait 60 parsel araziyi, çok ucuz fiyatlarla halka satarak göçü engellemeye çalıştı. Rıdvan, Muhammed Tapar’a gönderdiği mektupta Haçlılar karşısında düştüğü durumu anlatıyor ve bu yüzden Halep’ten ayrılmak istediğini bildiriyordu. Bunun üzerine Emir Mevdud idaresindeki Selçuklu ordusu Halep önlerinde karargâh kurdu. Fakat askerler çok geçmeden bölgede yağma ve kötü hareketlere giriştiler. Orduyu çağırdığına adetâ pişman olan Rıdvan bu davranışlara engel olmak için önlemler aldı. Dımaşk Emiri Toğtekin’in Haçlılarla savaşmak için Suriye’ye dağılmaları önerisi ile orduyu Halep önlerinden ayrılmaya ikna etti (1111). Daha sonra Büyük Selçuklu ordusu İran’a döndü. Melik Rıdvan, Dımaşk emiri Toğtekin’i Haleb’e davet edip gerektiği takdirde birbirlerine malî ve askerî yardımda bulunmak ve Dımaşk’ta kendi adına hutbe okutup para bastırmak şartıyla bir anlaşma yaptı. Kudüs kralı I. Baudouin’in Dımaşk yöresine gelmesi üzerine Toğtekin Müslüman emirlere çağrıda bulunmuş ve Haçlıları bozguna uğratmıştır. Rıdvan ise yardım çağrısına bizzât gitmemiş ancak yüz atlı kuvvet göndermekle yetinmişti. Bunun üzerine Toğtekin Rıdvan adına hutbe okutmaktan vazgeçti (Ağustos 1113). 3 7. Ünite - Şube Hanedanlar (Meliklikler) 133 Melik Rıdvan ağır bir hastalık sebebiyle, 10 Aralık 1113’te vefat etti. Rıdvan’ın 18 yıl süren iktidarında Suriye Selçuklu Melikliği topraklarını birleştirmek mümkün olamadı. Buna bir de Haçlı tehdidi eklendi. Babasının döneminden kalan pek çok değerli komutanı hizmetinde tutamadığı için onların desteğinden mahrum kaldı. Dımaşk meliki olan kardeşine üstünlük sağlamak için Fatımîlerle işbirliği edip onlar adına hutbe okutması saygınlığını ciddi biçimde zedeledi. Belki melikliğin güvenliğini sağlamak gibi anlaşılabilir bir gerekçesi olsa bile, Batınîlerle işbirliği edip onlara Halep’te faaliyet imkânı vermesi de, aynı şekilde tepki görmüştür. Melik Alparslan Devri Melik Rıdvan’ın ölümünden sonra yerine, 16 yaşındaki oğlu Tacüddevle Alp Arslan geçti. Halep Melikliği bu dönemde Haçlı ve Batınî tehlikesi ile karşı karşıya bulunuyordu. Melikliğin yönetimi “Baba” adıyla tanınan Rıdvan’ın gûlamlarından Lü’lü adlı bir memlük komutanın tasarrufunda idi. Alparslan başa geçer geçmez iki kardeşi Mübarekşâh ve Melikşâh’ı öldürterek bütün idareyi bizzât eline aldı. Bu arada Büyük Selçuklu Sultanı Tapar’ın emri üzerine, şehirdeki Batınî ileri gelenlerini de ortadan kaldırdı. Alp Arslan Haçlılarla mücadele etmek ve melikliğinin yönetimini iyileştirmek gerektiğinin farkındaydı. Kendisine yakın olan bazı devlet erkânının tavsiyesiyle Dımaşk Atabeyi Toğtekin’i Haleb’e davet etti. Ondan melikliğin işlerini ve orduyu düzene sokmasını istedi. Toğtekin, Halep yönetiminde tasarladığı ıslahâta henüz başlayacakken Alp Arslan’ın ondan habersiz olarak bazı yöneticileri tutuklatıp öldürtmesi ve kendisiyle ilgilenmemesi sebebiyle Dımaşk’a döndü. Bunu fırsat bilen Atabey Lü’lü, meliklik yönetimini tam anlamıyla eline geçirip, birçok kimsenin mal ve paralarına el koydu. Alparslan ise bundan böyle yönetimle hiç ilgilenmeyip zevk ve sefa âlemine dalmış; hattâ meliklik erkânına karşı pek hoş olmayan hareketlerde bulunmuştur. Lü’lü, Melik Alparslan’ın davranışları dolayısıyla korku içerisinde bulunan diğer emirlerin de desteğini alarak onu öldürttü (Eylül 1114). Alp Arslan’ın bir yıl süren melikliği, Selçuklu Devleti’nin tipik idarî problemlerinden birisi olan atabeg tahakkümünün başlıca örneklerinden biri oldu. Sultanşah Devri Melik Alparslan’ı öldürüp Halep melikliğine tam anlamıyla hâkim olan Atabey Lü’lü, henüz 6 yaşında olan Alparslan’ın kardeşi Sultanşâh’ı melik ilan etti. Lü’lü, iyice artan Haçlı tehlikesine karşı Toğtegin ile öteki Müslüman emirlere mektup gönderip yardıma çağırdı. Fakat Lü’lü’ye güvenmeyen Toğtegin hiç bir yardımda bulunmadı. Halep çevresine sıkışan ve Haçlı tehdidi dolayısıyla yeterince ziraât yapılamayan melikliğin iktisadî durumu da bozuldu. Bu zor durum karşısında ümitsizliğe kapılan Lü’lü, Sultan Muhammed Tapar’a mektup yazıp hazine ile birlikte Halep’i kendisine teslim edeceğini, bunun için asker göndermesini bildirdi. Sultan, hem Haçlılarla savaşmak, hem de itaâtsizlik gösteren İlgazi ve Toğtekin’i cezalandırmak amacıyla bölgeye asker gönderdi. Ancak Halep’i Selçuklu ordusuna teslim etmekten vazgeçen Lü’lü, bu kez İlgazi ve Toğtekin’e elçiler gönderip şehri kendilerine terk edeceğini bildirdi. Buna karşılık kendisine Dımaşk Atabeyliğine bağlı bir yerin yönetiminin verilmesini istedi. Toğtekin ve İlgazi ise Kudüs kralı Baudouin, Trablus prensi Pons ve Antakya prinkepsi Roger ile birleşerek, 1115 başlarında Efamiye Kalesi önünde, Selçuklu ordusuna karşı karargâh kurdular. Selçuklu ordusu Halep’e yürümeyi plandı ise 134 Büyük Selçuklu Tarihi de Antakya prensi Roger’in bir baskınla ağırlıklarını ele geçirmesi üzerine, pek bir varlık gösteremeyerek dönmek zorunda kaldı. İki yıla yakın Halep Selçuklu Melikliğinin yönetimini elinde tutan Lü’lü, melikliğin iç ve dış sorunlarını çözmek konusunda hiç bir başarı gösteremedi. Bundan dolayı korku ve endişeye kapılarak bütün mallarını ve hazineyi alarak, ava çıkmak bahanesiyle Halep’ten kaçtı. Fakat yolda Emir Sungur’un girişimi ile öldürüldü (1116). Rıdvan’ın eski ordu kumandanı Yaruktaş, Dımaşk’tan gelip Halep yönetimini üzerine aldı. Halep Selçuklu meliki Sultanşah’ın çocuk yaşta olması ve onun adına idareyi ellerinde tutanların başarısızlığı melikliğin sonunu hazırladı. Melikliğin ileri gelenleri, çok sayıda Türkmen kuvveti bulunan ve deneyimli bir yönetici olan Mardin Artuklu emiri İlgazi’yi Haleb’e çağırdılar. Ayrıca ondan Haçlılarla mücadele etmesini istediler. İlgazi Halep’e gelip kaleye çıktı ve gerekli yerlere kendi adamlarını yerleştirdi. O ayrıca melik Sultanşah ve kardeşlerini de kaleden çıkartıp bir evde gözaltına aldırdı. Böylece Suriye Selçuklu Melikliğinin Halep kolu fiilen sona erdi (1117-1118). DIMAŞK MELİKLİĞİ (1095-1104) Melik Dukak Devri Hatırlanacağı üzere Tutuş’un taht mücadelesinde ölümü üzerine oğulları Rıdvan ve Dukak Haleb’e gelmişlerdi. Melik Rıdvan kardeşini adetâ göz hapsine aldı. Ancak Dukak bir yolunu bularak Dımaşk’a kaçmayı başardı ve orada Emir Savtegin tarafından melik ilân edildi. Böylece Halep’ten sonra Dımaşk Melikliği kurulmuş oldu. Rey savaşında esir düşen ve sonra hapisten kurtulan Toğtegin de Suriye’ye döndü. Atabeyi olduğu Dukak’ın Dımaşk’ta hâkimiyet kurduğunu öğrenince onun yanına gitti. Melik tarafından ordu komutanı olarak tayin edildi. Emîr Savtegin’in bu durumdan rahatsız olması üzerine Toğtegin Melik Dukak ile anlaşıp onu öldürttü. Atabey ayrıca Dukak’ın annesi Zümürrüd Hatun ile evlenerek mevkiini iyice sağlamlaştırdı. Halep Meliki Rıdvan kardeşinin hâkimiyetini onaylamıyordu. Onun güçlenmesini önlemek için Dımaşk’a yürüdü. Dukak bu sırada Artukoğlu İlgazi ile birlikte bir sefere çıkmıştı. Haberi duyunca Dımaşk’a döndü. Bunun üzerine Rıdvan kuşatmayı kaldırıp çekildi. Rıdvan bundan sonra da aynı maksatla teşebbüslerde bulundu ise de başarılı olmadı. İki melik arasındaki rekabeti hizmetlerindeki emirlerin tahrik ettiği anlaşılıyor. İki kardeş arasında anlaşma sağlanamayınca, 22 Mart 1097’e Kınnesrin’de yapılan savaşta ağır bir yenilgiye uğrayan Dukak, Rıdvan’ın üstünlüğünü tanımak zorunda kaldı. Bununla birlike Rıdvan, atabeyi Cenahüddevle ve kardeşine karşı sefere çıktı. Ancak büyük bir Haçlı ordusunun Suriye’ye yaklaştığı haberini alınca Halep’e döndü. Bu arada Antakya valisi Yağısıyan’ın haçlı kuşatması dolayısıyla yaptığı acil yardım çağrısına Cenahüddevle ve Dukak olumlu cevap verdiler. Yardım için gelen Dukak yiyecek sıkıntısına düşen Haçlıların el-Bara’yı yağmaladıklarını öğrenince ani bir saldırıda bulundu. Ancak arkadan Haçlıların gelmesiyle savaş şiddetlendi. Haçlılar çok kayıp verdiler ve Antakya’ya çekildiler. Sultan Berkyaruk’un Antakya’ya yardım için Kürboğa emrinde gönderdiği ordu, bir müddet Urfa’yı kuşattı. Selçuklu ordusu sonra asıl hedefi olan Antakya’ya ilerledi. Dukak ve Toğtegin de Kürboğa’ya katılmışlardı. Haçlılar 3 Haziran 1098’de 7. Ünite - Şube Hanedanlar (Meliklikler) 135 Antakya’yı ele geçirdiler. Yağıbasan’ın oğlu iç kalede mücadeleye devam ediyordu. Kürboğa’nın ordusu ancak ertesi gün Antakya’ya gelebildi. Haçlılar içerden ve dışarıdan kuşatılmışken, bir süre sonra Selçuklu ordusu emirler arasında çıkan anlaşmazlıklar yüzünden dağıldı. Dukak da Dımaşk’a döndü. Dukak da ağabeyi gibi babasının hâkimiyetindeki yerleri kendi idaresinde toplamaya çalışıyordu. Babası zamanında vali olarak görev yaptığı Diyarbekir bölgesindeki Türkmen beylerinin bağlılığını sağlamak amacıyla bir sefer düzenledi (1099-1100). Melik Dukak Meyyâfârikîn’e gelince bu havalideki Türkmen beyleri huzuruna gelerek tâbiyet arz ettiler. Cebele valisi isyan edince, Trablus hâkimi İbn Ammar Dukak’tan yardım istedi. Ancak yardım sonuç vermedi. Cebele Haçlı saldırısına maruz kalınca İbn Süleyha adlı bu vali, Tuğtegin’in oğlu Böri’den yardım istedi. Fakat Cebele’yi alan Böri’nin adamlarının davranışlarından memnun olmayan halk İbn Ammar’dan yardım istedi. Böri Trablus hâkimi tarafından esir alındı ise de sonra Dimaşk’a gönderildi. Dukak, Antartus limanının Haçlıların eline geçmesi (1102) üzerine Trablus emirinin yardım çağrısına olumlu cevap verdiyse de şehir geri alınamadı. Dukak, Kürboğa’nın ölümünden sonra ona ait olan Rahba’yı da topraklarına kattı (Mart 1103). Dukak, Hıms Emîri Cenahüddevle’nin öldürülmesi ve çıkan huzursuzluklar üzerine kendisine yapıaln daveti değerlendirerek burayı da ele geçirdi. Uzun süren bir hastalık daha sonra vereme yakalanan Dukak, bir yaşındaki oğlu Tutuş’u melik, Toğtegin’i de ona atabey tayin ettikten sonra 8 Haziran 1104’te öldü. Dukak’ın Ölümünden Sonra Dımaşk Melikliği Atabeg Toğtegin, Dukak’ın ölümü üzerine onun bir buçuk yaşındaki oğlu Tutuş’u melik yaptı. Kendisi de onun atabegi olarak tek ve gerçek hâkim konumunda bulunuyordu. Toğtegin kısa bir süre sonra, Dukak’ın Baalbek’te hapsettiği 12 yaşındaki kardeşi Ertaş’ı getirterek melik ilân etti (17 Eylül 1104). Ancak Ertaş annesinin, atabeyin Zümürrüt Hatun ile anlaşıp kendisini bertaraf edeceği şeklindeki uyarılarını dikkate alarak, Dımaşk’tan kaçtı (Ekim 1104). Toğtegin’in muhaliflerinden destek gören Ertaş, onu bertaraf etmek için Kudüs kralından dahi yardım istedi. Suriye’ye dönerken yolda vefat etti. Dukak’ın oğlu Tutuş’un da eceliyle ölmesi üzerine yerine geçecek kimse bulunmadığından Dımaşk Melikliği de son buldu. Bundan sonra Toğtegin kendisinden sonra oğullarına da intikâl edecek olan idaresini kurdu. IRAK SELÇUKLULARI (1119 -1194) Selçuklu Sultanı Muhammed Tapar 1118’de ölünce yerine oğlu Mahmud tahta geçmişti. Ancak uzun yıllardır Horasan meliki olan amcası Sancar da taht sırasını beklemekteydi. Genç ve tecrübesiz yeğenine karşı tahtı ele geçirmek üzere harekete geçti. 12 Ağustos 1119 tarihinde Sâve’de yapılan savaşı Sancar kazandı ve Büyük Selçuklu sultanı oldu. Sultan Sancar, tek elden idaresi bir hayli güç olan İmparatorluğun bir kısmının yönetimini yeğeni Mahmud’a bıraktı. Böylece Irak Selçuklu hanedanı kurulmuş oldu. Mahmud’un idare bölgesi Rey’den itibaren ve Hemedan merkez olmak üzere Batı İran, Irak, Azerbaycan, Doğu Anadolu ve Suriye’yi kapsıyordu. Kendisi Sultanü’l-A’zâm unvanı alan Sancar, yeğenine de Sultanü’lMuazzam unvanı verdi. Mahmud sultan unvanı taşımak ve bir takım saltanat alâmetleri kullanmak yetkisi olsa da, neticede Sultan Sancar’a tâbi olacaktı. 136 Büyük Selçuklu Tarihi Sultan Mahmud (1119 -1131) Mahmud saltanatı boyunca, Selçuklu egemenliğinden rahatsız olan mahallî emirlerin tahrikleri ile kardeşleri Mesud ve Tuğrul’un isyanlarıyla; bazen de Halife’nin muhalefeti ile karşı karşıya kaldı. Bu arada Irak’ta kendi hâkimiyetini kurmak isteyen Hille şehrinin Arap emiri Dübeys, Mahmud’a karşı Melik Mesud’la ilgili kışkırtmalarından sonuç alamadı. Sonra Irak’ı yağmaladığı için kendisini kınayan Halife’nin üzerine yürüdü. Sultan Mahmud, kendi hâkimiyet alanında cereyan eden bu durum karşısında, Dübeys’in üzerine ordu göndermeye mecbur kaldı. Bağdad şahnesi Aksungur Porsukî’nin emri ile Altuntaş ve Zengî de Selçuklu askerlerine katıldılar. Sonuçta en-Nil denilen yerde yapılan savaşta Dübeys yenildi. Hanımları, cariyeleri, komutanları ve askerlerinin bir çoğu esir edildiyse de kendisi kaçmayı başardı (Mart 1123). Sultan Mahmud - Halife Münasebetleri Daha önce de ifade edildiği gibi, Tuğrul Bey tarafından bütün idarî yetkileri elinden alınmış olan Abbasî halifeleri, yeniden siyasî güç oluşturabilmek için, her fırsatta Selçuklularla mücadele etmeye hazır idiler. Bağdad şahnesi vasıtasıyla Halifenin asker topladığından ve siyasî emellerinden haberdar olan Mahmud, Sancar’ın da isteği ve onayı ile, 4 Ocak 1126’da Bağdat’a geldi. Bu ziyaret Selçuklu Devleti’nin Bağdad’daki statüsünün devam edip etmediğini görmek bakımından önemli idi. Selçuklu sultanını Bağdad’a sokmak istemeyen Halife el-Müsterşid Billah, kıtlığı bahane ederken, bazı savunma tedbirleri almayı da ihmâl etmedi. Sultan, anlaşma teklifinin reddedilmesi üzerine, kılıç zoruyla şehre girdi. Bununla birlikte Halifeye hürmette kusur etmeyen Mahmud, bir miktar para ve mal karşılığında onunla anlaştı. Mahmud bir süre Bağdat’ta kaldıktan sonra Hemedan’a döndü. Sultan Mahmud, halife ile olan mücadelesinde kendisine yardım eden Zengi’yi Bağdat’a şahne olarak tayin etti (1126). Daha sonra onu oğulları Alp Arslan ve Ferruhşâh’a atabey tayin ederek Musul valiliğine getirdi (1127). Bu tayin Irak ve Suriye’de, Selçuklular’ın hâlefi olarak önemli roller oynayacak olan Musul Atabeyliği’nin de temelini oluşturdu. Daha sonraki dönemde Sultan Sancar’ın Halife’ye karşı Dübeys’i, Mahmud’a karşı da Melik Mesud’u denge unsuru olarak desteklediği görülecektir. Genç yaşta olmasına rağmen bünyesi zayıf ve hasta olan Sultan Mahmud, ölmeden önce oğlu Davud’u veliaht tayin etti. Sağlığında onun adına hutbe okuttu. Fakat Halife, bu konuda karar merciinin Sancar olduğunu söyleyerek, Davud adına hutbe okutmayı reddetti. Mahmud 1131 yılında, henüz yirmi yedi yaşında iken vefat etti. Abbasî halifelerinin Selçuklulara karşı güttükleri siyaseti nasıl tanımlarsınız? Sultan Davud (1131-1132) Mahmud’un ölümünden kısa süre önce tahta geçen Davud, tıpkı babası gibi amcalarıyla mücadele etmek zorunda kaldı. Nitekim Davud, saltanatını tanımayan amcası Mesud’a karşı harekete geçti. Tebriz’de uzun zaman muhasara altında tuttuğu amcasını anlaşma yapmaya mecbur etti. Fakat serbest kalınca Hemedan’a gidip, Musul valisi Zengi’nin de yardımıyla yeniden ordu toplamaya başladı. Halife, Mesud’un kendi adına hutbe okunması isteğini de Sancar’ı gerekçe göstererek geri çevirdi. Bu arada Davud’un diğer amcası Fars ve Huzitân hâkimi Selçukşah da 4 7. Ünite - Şube Hanedanlar (Meliklikler) 137 Bağdad’a geldi. Müstarşid Billah onu iyi karşılamakla birlikte, meliklerin kozlarını paylaşmalarını bekliyor, karışıklıklardan yararlanmak istiyordu. Nitekim Melik Mesud ile vardığı anlaşmaya göre Irak kendisine bırakılırken Sancar’ın adı hutbeden çıkarılıp Mesud’un adı konulacak ve Selçukşah da veliaht yapılacaktı. Aslında büyük sultan Sancar’ın onayladığı bir duruma tavır almak bile ona muhalefet anlamına geliyordu. Son durum ise açık bir isyandı. Sancar bu yüzden yeğeni Mesud üzerine sefere çıktı. Dinever’de vukubulan savaşta Mesud’u mağlup etti (25 Mayıs 1132). Fakat savaştan sonra onu affedip, Gence’ye tayin etti. Bunun yanında Davud’un da pek liyakâtli olmadığını düşünen Sancar, onun yerine Irak Selçuklu tahtına Melik Tuğrul’u geçirdi. Sultan Tuğrul (1132-1134) Sultan Tuğrul’un Sencer tarafından Irak Selçuklu Melikliği’ne tayin edilmesiyle birlikte Irak yönetimini kaybeden Davud, amcası Tuğrul’un saltanatını tanımadı. Davud’un isyan ve faaliyetlerini gören Tuğrul, onun Vahan köyü yakınlarında konakladığını öğrenince üzerine yürüdü. Ani bir baskınla Melik Davud’un güçlerini bertaraf etti (Temmuz 1132). Davud daha sonra Halifenin desteğini almak üzere Bağdat’a gitti. Bunu duyan Melik Mesud da Bağdat’a gelerek Davud ile birleşti. Bu ittifaka halife de destek verdi ve hutbede önce Mesud’un, sonra Davud’un adları okundu. Müttefikler Tuğrul’a karşı harekete geçtiler. İki ordu Hemedan’da karşı karşıya geldi. Tuğrul yenilerek Rey şehrine çekildi (Haziran 1133). Bu olayla gücünü arttıran Mesud, bir yandan Irak şehirlerini ele geçirirken Tuğrul’u Sultan Sancar’a sığınana kadar takip etti. Böylece rakipsiz kalan Mesud, Sancar’a rağmen Irak Selçuklu tahtına oturdu (1134). Bu durum Irak Selçukluları bakımından Sancar’dan bağımsız bir yapıya doğru dönüşürken, daha sonraki olaylarda görüleceği üzere, ülkenin ve sultanların tamamen gûlam ümeranın tahakkümüne girmesiyle sonuçlandı. Sultan Mesud (1134-1157) Mesud tahta geçince Irak’ta bulunan bazı emirler, hayatlarından endişe duydukları için halifenin yanına sığındılar. Bu komutanların katılımı ile güçlenen Halife Müstarşid, Sultan Mesud ile savaşmaya karar verdi. Emrindeki kuvvetlerle Bağdad’dan hareket eden Halife, 24 Haziran 1135 tarihinde Dây-ı Merc’de Sultan Mesud’un karşısına çıktı. Halifenin bir kısım kuvvetleri Sultan Mesud’un tarafına geçti. Bu durum Halifenin ordusunun dağılmasına ve kendisinin esir düşmesine yol açtı. Buna rağmen Sultan Mesud, Halifeye iyi davranarak onunla bir anlaşma yaptı. Buna göre Halife yalnızca dinî işlerle uğraşacak, saraydan çıkmayacak ve asker toplamayacaktı. İlave olarak külliyetli miktarda bir savaş tazminatı da ödeyecekti. Ancak Halife bu anlaşmayı gerçekleştirme fırsatı bulamadı. Zira Meraga yakınında henüz Mesud’un çadırında iken Batınîler tarafından öldürüldü. Boşalan halifelik makamına onun oğlu, Raşid Billah unvanıyla geçti (8 Eylül 1135). Sultan Mesud bundan sonra Irak’ta istikrarsızlık sebebi olan Dübeys’i ortadan kaldırttı. Fakat Sultan Raşid’in halifeliğini onaylamıyordu. Yeni halifeden babasıyla yaptığı antlaşmanın gereği olan savaş tazminatını istedi. Halife tüm hazinenin savaş sırasında babasının ordugâhında yağmalandığı gerekçesiyle Mesud’un isteğini reddetti. Savaşın kaçınılmaz olduğunu gören Halife, bir yandan Bağdat surlarını tamir ettirip asker toplamaya başladı. Melik Davud ve Zengi’nin desteğini sağladı. Sultan Mesud bunu haber alınca Bağdad’a geldi ve elli gün kadar şehri 138 Büyük Selçuklu Tarihi muhasara etti. Yanındakilerin desteğini kaybeden Halife, Atabey Zengi ile birlikte Musul’a gitti (Ağustos 1136). Mesud’un geri dönmesi yolundaki isteğini geri çeviren Raşid Billah azledildi. Boşalan halifelik makamına Sultan Sancar’ın da isteği üzerine er-Raşid’in amcası Muktefî Liemrillah getirildi (18 Ağustos 1136). Kardeşi Müstarşid’in esirken kabul ettiği şartlara ilave olarak Türk gûlam edinmeyeceğini de taahhüt etti. Bu şart halifenin oluşturmak istediği siyasî gücün kaynağını kurutmayı amaçlıyordu. Sultan Mesud’un saltanatı, asi melikleri ve halifeleri destekleyip karşısında yer alan emirlerle mücadele içerisinde geçti. İmadeddin Zengi, Atabeg Mengübars ve Emir Bozaba ile defalarca yapılan savaşlar, Irak Selçukluları’nı yıprattı. Mesud, Katvan savaşında ağır bir yenilgi almasına rağmen, Sultan Sancar’a bağlılığını yitirmedi. Ülkesinin sınırlarını Halep’ten Erzurum’a kadar genişletti. Uzun süren mücadeleler sonunda iç karışıklıkları tamamen ortadan kaldırdıktan sonra çok yaşamadı ve hastalanarak 22 Ekim 1152’de Hemedan’da öldü. Sultan Muhammed (1153-1160) Sultan Mesud’un ölümü üzerine, yeğeni Melikşah bin Mahmud, sultan ilân edildi. Fakat onun hükümdarlık için yetersiz olduğunu gören emirler, kardeşi Muhammed’i Huzistan’dan getirterek tahta oturttular. Sultan Muhammed’in tahta geçtikten sonra ilk işi, sürekli fitne ve olay çıkaran kudretli emir Hasbeg’i öldürtmek oldu. Bu durum diğer emirlerin hoşuna gitmedi ve Sultan’ın amcası Süleymanşah’ın etrafında toplanmalarına sebep oldu. Süleymanşah, etrafında toplanan ümera ve Halife’nin desteğiyle güçlenince tahtı ele geçirmek için harekete geçti. Sultan Muhammed bu durumu görünce Musul Atabeyi Kutbeddin Mevdud ile onun naibi Zeyneddin Ali Küçük’ün yardımını sağladı. Süleymanşah’a karşı sefere çıktı ve onu ağır bir yenilgiye uğrattı (Haziran-Temmuz 1156). Sultan Muhammed’in, Irak’taki Türklere ve devlet görevlerine karşı cephe alan Abbasî halifesi Müktefî ile arası iyice açıldı. Musul hâkimi Mevdud’un yardımıyla Bağdat’ı kuşattı. Kuşatmanın dördüncü ayında halifenin kışkırtmasıyla, şehzade Melikşâh ve Atabeg İldeniz, 1157 yılında harekete geçerek Hemedan’ı zapt ettiler. Bu durumu öğrenen Sultan Muhammed, kuşatmayı kaldırarak Hemedan üzerine yürüdü. Atabeg İldeniz bu sırada Azerbaycan’a dönmüş olduğu için, askerî kuvvetten mahrum kalan Melikşâh da Hemedan’ı terk etti. Sultan Muhammed, Rey ve Isfahan bölgesini onların taraftarlarından temizledi. Bir kere daha Bağdat’ı kuşatmak istediyse de ömrü vefa etmedi ve Ocak 1160’ta verem hastalığından öldü. Sultan Süleymanşah (1160-1161) Sultan Muhammed ölünce yerine Musul’da hapiste bulunan amcası Süleymanşah getirildi. Ancak Süleymanşah tahta geçtikten sonra pek bir icraâtta bulunamadan onu hapisten kurtaran emirlerle anlaşmazlığa düştü. Kendisini tahta oturtan emirler tarafından boğdurularak öldürüldü. Onun yerine Sultan Tuğrul’un oğlu Arslanşâh geçirildi (1161). Sultan Arslanşah (1161-1176) Irak Selçuklu sultanı Tuğrul öldüğünde bir yaşında bulunan oğlu Arslanşâh, amcası Mesud tarafından gönderildiği Tekrit kalesinde büyümüştü. Annesi Mümine Hatun’un evlendirildiği İldeniz, bir rivayete göre, Arslanşah’a da atabey tayin edilmişti. Süleymanşah’ın öldürülmesi üzerine bazı emirlerin desteğini alan İldeniz Arslanşah’ı tahta oturttu. Kendisi sultanın atabegi, bir oğlu Pehlivan hacibi, diğer 7. Ünite - Şube Hanedanlar (Meliklikler) 139 oğlu Kızıl Arslan ise ordu komutanı oldu. Artık Sultan Sancar’ın korumasından da mahrum olan Irak Selçuklu sultanları böylece, hanedanın sonunu getirecek olan ümeranın tahakküm sarmalına girdiler. Selçukluların iç mücadelelerinden istifade eden Gürcistan kralı III. Georgi, 1161 yılında Anı’yı ele geçirmişti. Bu ilerleyiş karşısında Arslanşah ve İldeniz, Doğu Anadolu’daki Türk beylerinin de katılımı ile Gürcistan’a bir sefer düzenleyerek Gürcü ordusunu bozguna uğratıp ilerleyişini durdurdular (Temmuz 1163). Arslanşah’ın rakiplerini bertaraf etmesi ve Gürcistan seferi ile kazandığı itibar, Halife Müstencid Billah’ı rahatsız etti. Bu yüzden Fars atabeyinin yanında bulunan bir melikin sultan ilân edilmesini sağladı. Irak emirlerinden de taraftarlar bulan Atabey Zengi’nin destek verdiği İnanç Bey idaresindeki ordu, İldeniz tarafından hezimete uğratıldı. Huzura çağrılan Salgurlu atabeyi Arslanşâh’a tâbi olmayı kabul edip affedildi (Nisan 1165). Sultan Arslanşah saltanatı boyunca İnanç Bey ve Arslanaba gibi kuvvetli emirlerin isyanlarıyla uğraştı. Buna rağmen İldeniz gibi güçlü bir devlet adamının da desteği ile Kirman Selçukluları, Doğu Anadolu beyleri ve Musul atabeyleri de Arslanşâh’a tâbi oldular. Arslanşah ve İldeniz, Gürcülerin Ani’yi almaları üzerine tekrar sefere çıktılar. Sultan Nahçivan’a geldiği sırada hastalandı. Dvin’de dinlenen Arslanşah hastalığı biraz hafifleyince Nahcivan’a döndü. İldeniz idaresindeki ordu Gürcü kralını kaçırıp muzaffer olarak döndü. Hemedan’a döndükten sonra Nahcivan’da bulunan annesi ve İldeniz vefat ettiler. İldeniz’in oğlu Pehlivan Nahcivan’a gelerek kendisini atabey ilân etti. Sultan, Pehlivan’ın yaptığı bu emrivakiye karşı savaşmaya karar verdi. Fakat hastalığı nükseden Arslanşah 43 yaşında vefat etti (1176). Sultan II. Tuğrul (1176-1194) Sultan Arslanşah ölünce yerine küçük yaştaki oğlu Tuğrul geçti. Bu duruma ilk tepki amcası Muhammed’den geldi ve asker toplamak için Isfahan’a gitti. Şehzâdenin gücünün gün geçtikçe arttığını gören Atabey Pehlivan, Isfahan’a sefere çıktı. Muhammed’i burada yenen Pehlivan onu Huzistan’a kaçmak zorunda bıraktı. Ancak Pehlivan bir daha tehdit oluşturmaması için onu yakalayarak Sercihan kalesine hapsetti. Komşu Devletler ile Münasebetleri Sultan Tuğrul zamanında Irak Selçukluları’nın etrafında Harizmşâhlar, Türkiye Selçukluları ve Eyyubîler vardı. Atabey Pehlivan Harizmşahlâr ile iyi geçinme yönünde bir politika izledi. Bu politikayı, desteğini sağlamayı da umarak, Abbasîlere karşı da sürdürmeye çalıştı. Bu durumda Irak Selçukluları’nın en büyük rakibi olarak Eyyubîler kalıyordu. Nitekim Selahaddin Eyyûbî, Irak Selçuklularına bağlı olan Musul’u tâbiyet altına aldı. Selâhaddin bundan sonra Ahlat üzerine hareket etti. Ahlatşâhlar Irak Selçukluları’nın tâbileri oldukları için, Pehlivan da ona karşı hazırlık yaptı. Meyyâfârikîn (Silvan) kuşatmasına takılan Selâhaddin Ahlat’a gidemedi. Bu durumu fırsat bilen Begtemür Ahlat’a hâkim oldu (1185). Daha sonra Selâhaddin ve Pehlivan Ahlat konusunda savaşmaktan kaçınıp, şehrin yönetiminin Begtemür’de kalması yönünde anlaştılar. 140 Büyük Selçuklu Tarihi Kızıl Arslan ile Mücadelesi On iki yıl atabeylik yapan Pehlivan 1186’da öldü. Sağlığında çeşitli bölgelere tayin ettiği oğullarına Sultan Tuğrul ve kardeşi Kızıl Arslan’a itaât etmelerini vasiyet etti. Sultan Tuğrul da artık fiilen saltanat sürmeyi arzu ediyordu. Ancak Kızıl Arslan buna fırsat vermeden ülke yönetimine el koydu. Kızıl Arslan durumunu daha da kuvvetlendirmek maksadıyla Tuğrul’un tarafını tutan emirleri hapse attırmaya başladı. Kızıl Arslan’dan kurtulmak isteyen Tuğrul da, Pehlivan’ın dul karısı İnanç Hatun vasıtasıyla, onun ümerasından Ayaba ve Rus ile anlaştı. Kızıl Arslan’ın Rus ve Ayaba üzerine yaptığı seferde Sultan Tuğrul, askerleri ile birlikte Rus ve Ayaba tarafına geçti. Bu olay Kızıl Arslan’ın savaşı göze alamayarak Azerbaycan’a çekilmesine sebep oldu. Bu durumu fırsat bilen Tuğrul, Rey’den Hemedan’a geçerek artık gölge bir hükümdar olmaktan kurtularak devlet işlerini ele almayı başardı. Ancak bu sefer de kendisine yardım eden Rus ve Ayaba arasında huzursuzluk çıkmaya başladı. Sultan’ın Rus’u hapsetmesi, bazı komutanlar arasında hoşnutsuzluğa ve Kızıl Arslan tarafına geçmelerine yol açtı. Bu durum gûlam sisteminin kaçınılmaz bir açmazı idi. Gûlam ümerayı denetleyen mekanizmaların zaafa uğraması, sistemin açıklarına nüfuz eden ümeraya devlete tahakküm etme gücü veriyordu. İntikam almak için fırsat bekleyen Kızıl Arslan, Halife Nasır Lidinillah ile anlaşarak Sultan Tuğrul’a hücum etti. Sultan, Halife’nin ordusuna ani bir baskın düzenleyip hezimete uğratınca Kızıl Arslan çekildi (1188). Bu başarı bazı emirlerin Sultan’a katılmasını sağladı. Ancak Tuğrul’un saltanatını tahkim için attığı her adım aynı şekilde bu emirlerin dağılmasına yol açıyordu. Kızıl Arslan durumunu bir hayli güçlendirdikten sonra Tuğrul’la bir anlaşma yapmayı başardı. Bunun üzerine kuvvetlerinin bir kısmı dağılan Sultan’a baskın düzenleyip onu yenilgiye uğrattı. Bir süre daha Kızıl Arslan ile mücadeleye devam eden Tuğrul her defasında yenildi. Kızıl Arslan sonunda bir hile ile Sultanı yakalatarak hapsettirdi (1192). Bu süreçten sonra daha ileri giden Kızıl Arslan, tahta oturttuğu şehzâdeyi de hapse atarak halifenin de onayıyla kendisini sultan ilan etti. Ancak bu aşırılık başta İnanç Hatun olmak üzere birçok kişiyi rahatsız etti ve Kızıl Arslan’a karşı bir ittifak oluşmasına sebep oldu. Nitekim Kızıl Arslan kısa bir süre sonra, gece çadırında uyurken, karısı İnanç Hatun’un da yardımıyla öldürüldü. Irak Selçuklu Melikliği’nin Yıkılışı Atabey Kızıl Aslan’ın öldürülmesinden sonra ortaya çıkan karışıklık sırasında Harizmşahlar da Selçuklular üzerindeki baskıyı arttırdılar. Bu sırada Tuğrul da hapisten kurtulmuştu. Ancak çok geçmeden kendisini i ile savaş içerisinde buldu. Sultan Tuğrul Ocak 1194’te Harizmşah Tekiş’in öncü kuvvetlerini yendi. Ancak devam eden savaşta gözüne isabet eden bir ok sebebiyle atından düşünce orada boğazı kesilerek öldürüldü. Naşı Büyük Selçuklu Devletinin kurucusu olan Tuğrul Bey’in türbesine defnedildi. Sultan II. Tuğrul’un ölümüyle, Sancar’ın ölümünden sonra bir bakıma Büyük Selçukluları da temsil eden Irak Selçukluları’nın Horasan ve İran’daki hâkimiyetleri sona erdi. 7. Ünite - Şube Hanedanlar (Meliklikler) 141 Özet Büyük Selçuklular zamanında kurulan şube hanedanları devletin idare mekanizması bakımından değerlendirebilmek, Selçuklu Devleti’nin kurulması üzerine toplanan kurultayda, fethedilen ve fethedilmesi tasarlanan yerler hanedan mensupları arasında taksim edildi. Ancak bu bölüşüm mülkiyet hakkı ile ilgili olmayıp, tamamen idarî bir tasarruftu. Yönetimde sorumluluk alan meliklerin devlet idaresinde tecrübe sahibi olması sağlanıyordu. Önce Abbasî Halifesi ve büyük Sultanın adını zikretmek şartıyla kendi adlarına para bastırıp hutbe okutmak, nevbet çaldırmak gibi saltanat alâmetlerini kullanabilmekte idiler. Netice itibariyle Büyük Selçuklu Devleti’ne tâbiydiler. Tarihî süreçte önce Kirman, ikinci Suriye ve son olarak da Irak şubeleri kurulmuş idi. Kirman ve Irak meliklikleri Büyük Selçuklular’ın yıkılışından sonra yaşamaya devam etmişlerse de, Suriye Selçuklu Melikliği daha önce tarih sahnesinden çekilmiştir. Kirman Selçukluları Melikliğinin kuruluş ve yıkılış sürecini açıklayabilmek, Meliklik olarak adlandırılan bu hanedanların ilki Kirman’da Kara Arslan Kavurd tarafından 1048 yılında kurulmuştur. Umman’a bir deniz seferi düzenleyen Kavurd buraya hâkim oldu. Kavurt Bey, kut inancı dolayısıyla, hanedanın tüm erkek fertlerinin tahtta hak sahibi olduğu anlayışından hareketle önce kardeşi Alparslan’a, sonra da Melikşâh’a karşı taht davası sürdürdü. Fakat yeğeni Melikşah’a yenildi ve yakalanarak öldürüldü (1073). Ondan sonra yerine oğulları geçti. Fakat onlar ve halefleri zamanında Kirman Kavurd Bey zamanındaki istikrarına kavuşamadı. Ancak I. Arslanşah (1101-1142)’ın iktidarı zamanında Kirman Selçukluları tekrar parlak bir dönem yaşadı. 1186 veya bir rivayete göre, 1189 yılına kadar süren Kirman Selçuklu Melikliği Oğuz istilâsı sonucu yıkıldı. Suriye Selçukluları Melikliğinin kuruluş ve yıkılış sürecini açıklayabilmek, Büyük Selçuklu sultanı Melikşah, kardeşi Tutuş’u Fatımî tehlikesine karşı Suriye’ye tayin etti. Böylece Suriye Selçuklu melikliği kurulmuş oldu (1079). Tutuş, Suriye’de görevli Selçuklu beylerinden Atsız’ı öldürerek onun hâkimiyetindeki topraklara sahip oldu (1079). Tutuş da Melikşah’ın ölümünden sonra (1092) Büyük Selçuklu tahtını ele geçirmek için isyan etti. Fakat o da bu isyan sırasında öldürüldü (1095). Tutuş’un ölümünden sonra oğullarından Rıdvan Halep’te, Dukak ise Dımaşk’ta Suriye Selçukluları’nın birer şubesini kurdular. Dımaşk Melikliği 1104 yılında yıkılarak atabey Toğtekin’in hâkimiyetine girdi ve bu tarihten itibaren Dımaşk Atabeyliği olarak anıldı. Rıdvan Halep’te melikliğini kurduğu sıralarda I. Haçlı seferi dolayısıyla Haçlılar bölgeye yerleşmiş bulunmaktaydılar. Bu yüzden rahat bir dönem geçirdiği söylenemez. Rıdvan 1113’te ölünce yerine oğlu Alparslan geçti. Atabey Lü’lü Alparslan’ı öldürterek (1114) yerine altı yaşındaki kardeşi Sultanşah’ı çıkardı ve yönetimi tamamen eline geçirdi. Lü’lü’nün 1117’de öldürülmesi üzerine Artuklu İlgazi şehre çağrıldı. Artuklu beyi 1118’de Haleb’e hâkim oldu. Sultanşah’ı hapsetmesi üzerine, Suriye Selçuklu Melikliğinin bu şubesi de tarihe karışmış oldu. Irak Selçukluları Melikliğinin kuruluş ve yıkılış sürecini açıklayabilmek, Büyük Selçuklu sultanı Muhammed Tapar’ın ölümü üzerine (1118) yerine oğlu Mahmud geçti. Ancak Mahmud’un genç ve tecrübesiz olduğunu gören amcası Sancar onun saltanatına karşı çıktı. 11 Ağustos 1119’da Save’de kazandığı savaştan sonra Büyük Selçuklu sultanı oldu. Yeğeni Mahmud’u Irak bölgesine göndererek orada bir şubenin kurulmasına izin verdi. Irak Selçukluları, tarihi Sancar’ın doğudaki meşguliyetinden yararlanan halifelerin de kışkırtmasıyla, başından sonuna kadar taht mücadeleleri ile geçti. Bu yüzden Halife ile de şiddetli mücadeleler yaşandı. Bu dönemde sisteme iyice yerleşen gûlam ümera, devletin sonunu getiren mücadelelerin de kaynağı oldu. Irak Selçuklularının hâkimiyet sahasında İldenizliler, Salgurlular ve Zengiler olmak üzere atabeylikler kurulmuştur. Irak Selçukluları Harizmşahlar tarafından 1194’te yıkılmıştır. 1 2 3 4 142 Büyük Selçuklu Tarihi Kendimizi Sınayalım 1. Selçuklular tarihinde ilk deniz aşırı seferi düzenleyen kişi ve düzenlenen yer aşağıdaki seçeneklerden hangisinde bir arada verilmiştir? a. Tuğrul Bey-Hürmüz Boğazı b. Melikşah- Suriye c. Melik Mahmud- Basra Körfezi d. Melik Kavurt- Ummân e. Melik Tutuş-Antakya 2. Kirman Selçukluları ile ilgili aşağıdakilerden hangisi yanlıştır? a. Kirman ülüş geleneği icabı Kavurt Bey’e verilmiştir. b. Büyük Selçuklular’dan bağımsız kurulmuştur. c. Kirman Selçuklu melikleri Selçuklu Devleti’ne tâbi olmuşlardır. d. Kirman’da bu dönemde mamur ve müreffeh bir hayat yaşanmıştır. e. Meliklik Oğuz istilâsı sonucu yıkılmıştır. 3. Suriye Selçuklu Melikliği’nin kuruluş tarihi ve kurucusu aşağıdaki şıklardan hangisinde doğru olarak verilmiştir? a. Tutuş - 1079 b. Dukak -1079 c. Tuğrul -1079 d. Tutuş - 1179 e. Rıdvan -1095 4. Melik Tutuş’un öldürülmesiyle sonuçlanan Rey Savaşı ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? a. Tutuş ile Melikşah arasında meydana gelmiştir. b. 24 Şubat 1095 tarihinde olmuştur. c. Tutuş Büyük Selçuklu tahtını ele geçirmek istemiştir. d. Tutuş ile Berkyaruk arasında geçmiştir. e. Terken Hatun da Tutuş’u desteklemiştir. 5. Aşağıdaki seçeneklerden hangisinde Suriye Selçuklu Melikliği’nin parçalanması ile ortaya çıkan meliklikler bir arada verilmiştir? a. Musul - Kerkük b. Dımaşk - Musul c. Irak - Halep d. Halep - Dımaşk e. Musul - Sincar 6. Melik Dukak’ın, Melik Rıdvan’ı tanımak zorunda kaldığı olay aşağıdakilerden hangisidir? a. Rıdvan, Artukoğlu İlgazi ile sefere çıkması b. Toğ-Tegin’in Zümürrüd Hatun ile evlenmesi c. Fatımî halifesi ile Melik Rıdvan’ın anlaşma yapması d. Haçlı ordusunun Suriye’ye ulaşması e. Kınnesrin savaşında Melik Rıdvan’a yenilmesi 7. Fatımîler adına Şiî hutbesi okutan Selçuklu meliki aşağıdakilerden hangisidir? a. Melik Dukak b. Melik Tutuş c. Melik Rıdvan d. İmadeddin Zengi e. Nureddin Mahmud 8. Aşağıdakilerden hangisi Büyük Selçuklular’a bağlı olarak kurulan melikliklerden biri değildir? a. Suriye Selçukluları b. Irak Selçukluları c. Türkiye Selçukluları d. Kirman Selçukluları e. Dımaşk Melikliği 9. Irak Selçuklu Melikliği aşağıdakilerden hangisi tarafından yıkılmıştır? a. Oğuzlar b. Büyük Selçuklular c. Kirman Selçukluları d. Harizmşahlar e. Gazneliler 10. Melikliklerin ortaya çıkmasında aşağıdakilerden hangisi etkili olmamıştır? a. Taht mücadeleleri b. Haçlılar ile mücadele isteği c. Ülke yönetiminde hanedan üyelerinin sorumluluk gereği görev almaları d. Kut anlayışı e. Selçukluların hâkim olduğu toprakların genişlemesi 7. Ünite - Şube Hanedanlar (Meliklikler) 143 Okuma Parçası Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Sultan Melikşah, Kavurd Bey’in oğullarının gözlerini kör etmek için mil çektirdiği zaman, mil çeken kimse gözlerinin nurunu gidermemeye niyet edip mil çekmeyi savsaklamıştı. Sultanşah’ın ve sağ kalan iki kardeşinin gözlerinin nuru durur ve yine eskisi gibi görürlerdi. Ancak bir evde hapis olunmuşlar ve üzerlerine güvenilir muhafızlar konduğundan kurtulmaktan ümitlerini kesmişlerdi. Ayrıca muhafızlar üçü ile de konuşmadığından kurtuluş için bir çare bulamazlardı. Nihayet bir hile düşünüp sultandan hizmet için iki cariye istediler: “Biz hastayız, hizmetkârsız olamayız,” dediler. Sultan bunlara iki cariye verdi. Cariyeler gelip bunların olduğu hücreye girdi. Bunlar ile o hücrelerinde durur, hizmetlerini görürlerdi. O cariyeler sebebinden muhafızlar bunların üzerine her zaman izinsiz giremez ve durumlarını göremez oldular. Sonra bunlar muhafızların biri ile dost oldular ve kaçmak için tedbir alıp gayret gösterdiler. Kirman’a adam gönderip at istediler ve: “Bize yardım edin,” dediler. Kirman’a giden adamlar atları getirip şehrin dışında bir tenha yerde bıraktılar. Bunlarla dost olan muhafız vasıtası ile atları getirdiklerini bildirdiler. Sonra o iki cariyenin ellerini arkalarına bağlayıp bir karanlık evin içine koydular ve evin kapısını sıkıca kapattılar. Evin damını bir taraftan delip Sultanşah’ı ve kardeşlerini ip ile çekerek yukarı çıkardılar. O gecenin içinde hazırlıklarını gördüler ve atların durduğu yere ulaştılar. Atlarına binip sürat ile yola çıktılar. Muhafızlar durumdan öğle zamanı haberdar oldular, o cariyeleri bağlı ve hapis olunmuş buldular. Melikşah orada değil Horasan’da idi. Çok kimse onların arkalarından gitmedi, gidenler de ulaşamadı. Bunlar süratle gidip birkaç gün içinde Kirman’a ulaştılar. Babaları Melik Kavurt’un kalesine girdiler, emin oldular. Melikşah’ın hapsinden kurtuldular. Kirman halkı bunların gelişine memnun oldu. (Ahmed b. Mahmud, Selçuk-Nâme, I, Haz: Erdoğan Merçil, İstanbul: Tercüman 1001 Temel Eser, 1977, 124-125) 1. d Yanıtınız yanlış ise “Kirman Selçuklularının Gelişme Devri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 2. b Yanıtınız yanlış ise “Kirman Selçuklu Melikliği” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 3. a Yanıtınız yanlış ise “Suriye Selçuklu Melikliğinin Kuruluşu” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 4. a Yanıtınız yanlış ise “Rey Savaşı ve Tutuş’un Sonu” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 5. d Yanıtınız yanlış ise “Suriye Selçuklu Melikliğinin Yıkılışı” konusunu yeniden gözden geçiriniz 6. e Yanıtınız yanlış ise, “Melik Rıdvan” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 7. c Yanıtınız yanlış ise “Melik Rıdvan Devri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 8. c Yanıtınız yanlış ise konu başlıklarını yeniden gözden geçiriniz. 9. d Yanıtınız yanlış ise “Irak Selçuklu Melikliği’nin Yıkılışı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 10. b Yanıtınız yanlış ise giriş kısmını ve özetleri yeniden gözden geçiriniz. 144 Büyük Selçuklu Tarihi Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 1 Büyük Selçuklu Devleti kurulduktan sonra fethedilen ve fethedilmesi düşünülen yerler, idarî bakımdan paylaştırıldı. Bir kısmı nispeten geniş yetkilere sahip olan şehzâdeler, merkezi otoritenin zayıfladığı zamanlarda tahtı ele geçirme, olmazsa bulunduğu bölgede hâkimiyetini güçlendirme yolunda mücadeleye girmişlerdir. Meliklikler her ne kadar bağımsız olamasalar da, tayin edildikleri bölgede kendi hanedanlarını kurmuşlardır. Sıra Sizde 2 Kudüs’ü kurtarmak gibi dinî bir hedefe doğru yola çıkan, ama tam bir kolonizasyon hareketi yürüten Haçlılar, Anadolu’da büyük tahribat ve kayıplara sebebiyet verdikten sonra Suriye’ye ulaştılar. Mart 1098’de Urfa’da bir kontluk kuran Haçlılar Antakya’yı kuşattılar. Yağısıyan Büyük Selçuklu sultanı ve bütün Müslüman emirleri yardıma çağırdı. Bu seferin hedeflerinden birisi olan Rıdvan, Antakya’nın yardımına bir miktar asker gönderdi. Fakat onlar da yolda Haçlılar tarafından baskına uğratıldı. Haçlıların Antakya’yı işgali (Haziran 1098) Halep Selçuklu Melikliği için son derece ciddi bir tehlikeydi. Zira stratejik çıkarları gereği Haleb’i ele geçirmeyi düşünen Antakya prinkepsleri, bu amaçla pek çok girişimde bulundular. Sıra Sizde 3 1153 yılında Sultan Sancar’ı yenilgiye uğratan Oğuzlar, Horasan, İran, Afganistan ve Kirman’ı da istilâ edip yağmaladılar. Buna rağmen coğrafî konumu dolayısıyla onların hedefinde olmayan Kirman Selçuklu Melikliği, 1189’a kadar varlığını korudu. Merv ve Serahs şehirlerini elinde bulunduran Oğuz beylerinden Dinar, Harizmşâh tarafından buradan atılınca Kirman’a girdi. Son Kirman meliki Turanşâh’ın bu istilayı önleyecek güçte olmaması ve öldürülmesi Oğuzlar’ın bölgeye kolaylıkla hâkim olmasına ve melikliğin yıkılmasına yol açtı. Sıra Sizde 4 Irak Selçuklu sultanları, Sultan Sancar’ın yüksek otoritesi ve himayesi altında bulunuyorlardı. Buna rağmen onun doğudaki meşgûliyetlerinden yararlanan Abbasî Halifeleri, taht mücadeleleri için Irak Selçuklu meliklerini birbirlerine karşı kışkırtıyorlardı. Bu durum Halifelerin yeniden siyasî güç olma çabalarının bir sonucu olup, zaman zaman sert çatışmalara da yol açabiliyordu. Bu uğurda iki halife hayatını kaybettiği gibi, halifeler son dönemlerde Harizmşahlarla işbirliği yaparak Irak Selçukluları’nın çöküşünde önemli rol oynamışlardır. 7. Ünite - Şube Hanedanlar (Meliklikler) 145 Yararlanılan Kaynaklar Alptekin, Coşkun (1989), “Irak Selçukluları”, Doğuş - tan Günümüze Büyük İslâm Tarihi, VII, İstanbul, 291-337. Kayhan, Hüseyin (2001), Irak Selçukluları, Konya. Merçil, Erdoğan (1980), Kirman Selçukluları, İstan - bul. Merçil, Erdoğan (1989), “Kirman Selçukluları”, Doğuş - tan Günümüze Büyük İslâm Tarihi, VII, İstanbul, 231-289. Sevim, Ali (1989), Suriye ve Filistin Selçukluları Ta - rihi, Ankara. Sevim, Ali (1989), “Suriye Selçukluları”, Doğuştan Gü - nümüze Büyük İslâm Tarihi, VII, İstanbul, 339- 470. Amaçlarımız 8 Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Selçuklular döneminde kurulan atabeyliklerin sistem içerisindeki yerini tanımlayabilecek, Toğteginlilerin tarihçesi ve tarihî önemini açıklayabilecek, Zengilerin tarihçesi ve tarihî önemini belirleyebilecek, İldenizlilerin tarihçesi ve tarihî önemini açıklayabilecek, Salgurluların tarihçesi ve tarihî önemini değerlendirebileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Büyük Selçuklular • Atabey-Atabeylik • Toğteginliler • Haçlı Seferleri • Fatımîler • Zengiler • İldenizliler • Harizmşahlar • Halife • Salgurlular İçindekiler      Büyük Selçuklu Tarihi Atabeylikler • GİRİŞ • TOĞTEGİNLİLER (1104-1154) • MUSUL ATABEYLİĞİ (ZENGİLER) (1127- 1233) • İLDENİZLİLER/AZERBAYCAN ATABEYLERİ (1146-1225) • SALGURLULAR (1148-1286) BÜYÜK SELÇUKLU TARİHİ GİRİŞ Atabeg ata ve beg kelimelerinden meydana gelen, Türkler’e has bir unvandır. Ancak kurumun Selçuklu öncesi uygulamaları hakkında fazla bilgi bulunmamaktadır. Selçuklu döneminde sultanların şehzâdeleri eğitmek için tayin ettikleri hocalara atabeg unvanı verilmiştir. Selçuklular’da bilinen ilk atabey, Sultan Alp Arslan’ın, oğlu Melikşah’a hoca tayin ettiği Nizâmülmülk’tür. Atabeyler genellikle gûlam kökenli askerî valiler olup, kendilerine iktalar tahsis edilirdi. Atabeyin vazifesi, çocuk yaşta yanına verilen meliki her bakımdan yetiştirmek, bir bakıma tahta hazırlamaktı. Bu durum merkezi idarenin güçlü olduğu zamanlarda hiç bir sorun yaratmazdı. Fakat devletin zaaf gösterdiği hâllerde atabeyler, yanlarında bulunan şehzâdeler adına saltanat mücadelesine giriyorlardı. Eğer başarılı olurlarsa melik tahta oturur, kendileri de sultanın en yakınında yer almak suretiyle, çok önemli konumlara gelirlerdi. Saltanat davasını kaybetmeleri hâlinde ise, çoğunlukla şehzâdenin dul annesi ile evlenerek mevkilerini güçlendirirlerdi. Bulundukları yerde merkeze bağlı olmakla birlikte, zamanla denetimin zayıfladığı nüfuz alanları oluştururlardı. Ayrıca kendilerine verilen ikta topraklarının büyüklüğü nisbetinde hâkimiyetleri sağlamlaşırken, bir yandan iktalarının, diğer yandan unvanlarının oğullarına intikâl etmesiyle kendi hanedanlarını kurarlardı. Bildiğimiz atabegliklerin hepsi Büyük Selçuklu veya Irak Selçuklularına, dolayısıyla da Abbasî Halifeliğine tâbi olmuşlardır. Bununla birlikte atabeylerin, devletin zayıf zamanlarında devleti çöküşe götüren önemli sebeplerden birisini teşkil ettiği görülmektedir. Kendilerine verilen merkezden uzak, geniş ikta toprakları ile yanlarındaki şehzâdeleri devlete karşı pazarlık konusu yapabilmeleri en mühim dayanakları olmuştur. Özellikle Irak Selçukluları’nın son zamanlarında ümera, adetâ kendilerini zorla atabeg tayin ettirip, melikleri de rehin olarak yanlarında tutacak kadar büyük, fakat tahripkâr bir güç odağı durumuna gelmişlerdir. Bununla birlikte atabeglik merkezlerinde hâkimiyet alâmetleri, en kötü dönemlerde bile melik adına icra edilirdi. Atabey çok nüfuzlu ise hutbe ve paraya onun adı da eklenirdi. Musul ve Dımaşk’ta olduğu gibi, yanlarında artık şehzâdelerin olmadığı dönemlerde de atabey olarak anılmış olmalarına rağmen, bunlar artık meliklerin hocaları olarak değil, sultan, melik, emir gibi siyasî bir mevkinin ifadesi olan unvanlarıyla tarih sahnesinde yer almışlardır. Atabeylikler 148 Büyük Selçuklu Tarihi TOĞTEGİNLİLER (1104-1154) Toğtegin ve Atabeyliğin Kuruluşu Toğteginliler, Dımaşk merkez olmak üzere Suriye’de başlıca Hama, Hıms, Tedmür ve Baalbek çevresinde hüküm sürmüş bir hanedandır. Atabeyliğin kurucusu olan Türkmen beyi Toğtegin hakkında fazla bilgi bulunmamaktadır. Sultan Alp Arslan’ın Kafkasya seferi sırasında ona katıldığı, bu bölgede yapmakta olduğu gazâlarla ilgili tecrübelerini sultanla paylaştığı ve kendisini Rum seferine teşvik ettiği bilinmektedir. Anadolu seferlerine katılan komutanlar içerisinde adı geçen Toğtegin’in daha sonra Suriye meliki Tutuş’un hizmetine girdiği anlaşılmaktadır Daha önce anlatıldığı gibi, Melikşah ölünce kardeşi Tutuş, onun yerine geçmek arzusuyla taht mücadelesine girmişti. Tutuş bu amaçla Âmid (Diyarbakır)’e geldiği sırada, yanında bulunan meşhur komutan Toğtegin’i oğlu Dukak’a atabey tayin etmişti (1093). Tutuş, Rey savaşında ölürken Toğtegin Berkyaruk’a esir düşmüştü. Sonra esir mübadelesi çerçevesinde salıverilen Toğtegin, Dımaşk’ta melik ilan edilmiş olan Dukak’ın hizmetine girdi. Toğtegin atabey unvanını, Dukak’ın Dımaşk melikliği döneminde de korudu. Daha sonra Melik Dukak da, onu kendi oğlu Tutuş’un atabeyliğine atadı. Atabey Toğtegin, Dukak’ın vasiyeti üzerine onun bir buçuk yaşındaki oğlu Tutuş’u meliklik makamına oturttu (1104). Kendisi de onun atabeyi olarak tüm idareyi eline aldı. Fakat daha sonra Tutuş adına okunan hutbeyi kesip, Dukak’ın kardeşi Ertaş’ı Dımaşk’a çağırdı. Melik ilân edilen Ertaş, atabey tarafından öldürülmekten korktuğundan ona karşı kuvvet toplamak üzere Dımaşk’tan kaçtı (Ekim 1104). Fakat yardım temin edemeyen melik yolda eceliyle vefat etti. Kısa bir süre sonra Melik Tutuş’un da ölmesi üzerine Toğtegin’in önünde hiç bir engel kalmadı. Dımaşk melikliği mirasına kendi adına el koydu. Dımaşk Atabeyliği - Haçlı Münasebetleri Bu dönemde Yakındoğu’yu tehdit eden en büyük düşman Haçlılar’dı. Toğtegin ise Kudüs Krallığı ile komşu olması bakımından tehlikeyi çok daha yakından hissediyordu. Haçlılar’a karşı yapılan savaşlarda önceleri saf tutmayan Fatimîler, toprak ve itibar kayıplarını telafi etmek için Türklerle işbirliği etmeye mecbur oldular. Atabey Fatımîler’in yardım çağrısına, Emir Sabar idaresinde bin üçyüz kişilik bir kuvvet göndererek karşılık verdi. İki tarafın da ağır kayıplar verdiği Remle savaşını Haçlılar kazandı (29 Ağustos 1105). Baudouin’in krallığın güvenliğini sağlamak için inşa ettirdiği Al’al kalesi, Dımaşk’ın ziraât alanları bakımından ciddi bir tehdit oluşturuyordu. Toğtegin bu sebeple çıktığı seferde, kaleyi zapt edip tamamen yıktırdı (Aralık 1105). Bununla birlikte Haçlılar atabeyliğin güneyindeki bölgeleri yağmalamaya devam ediyorlardı. Toğtegin bunun üzerine Türkmenler’den de yardım temin ederek sefere çıktı. Fakat Kral Taberiye’ye çekilince, bir iki ufak çatışma dışında savaş olmadı. Dımaşk’ın güneyine akınlar sürdüğü için Taberiye’ye yeniden sefere çıkan Atabey, Haçlıları mağlup etti. Kralın yeğeni olan kale komutanı Gervaise esir edildi. Serbest bırakılması konusunda taraflar arasında anlaşma sağlanamayınca da öldürüldü (1108). Atabeyin ikinci Taberiye seferinden sonra Kudüs kralı Sayda’ya saldırdı. Haçlılar sahil şeridini tamamen zapt etmek istiyorlardı. Fatımî donanması Sayda kuşatmasına yardımına gelen Ceneviz donanmasını mağlup etti. Dımaşk kuvvetleri gecikmeli de olsa şehrin yardımına yetiştiler. Taberiye bölgesindeki sürekli savaş 8. Ünite - Atabeylikler 149 hali Dımaşk’ın ekonomik hayatına da büyük zararlar veriyordu. Zira zengin ticaret kervanlarının yağmalanması, ister istemez Dımaşk-Mısır kervan yolunu kullanım dışı bırakıyordu. Atabeyliğin ticarî çıkarlarını gözeten Toğtegin, bu yüzden Kralın teklifini kabul ederek on yıllık bir barış antlaşması yaptı (1108). Bu sayede Dımaşk’ın ticaret hayatının canlanmasını sağladı. Haçlılar tarafından kuşatılan Trablus’a bağlı Arka kalesi nâibi, Toğtegin’den şehri kendisine teslim etmek karşılığında yardım istedi. Hemen gönderilen Dımaşk askerleri kaleye girdiler. Ancak takviye kuvvetlerini göndermekte geç kalan Atabey, Haçlılar tarafından baskına uğratılıp ağır kayıplar verdi. Arka kalesi sonunda Haçlılara teslim oldu. Haçlılar bundan sonra Cenevizlilerle birlikte, Fatimîler’e ait Trablus’u karadan ve denizden kuşatıp işgâl ettiler. Trablus’da Kudüs krallığına bağlı bir kontluk kuruldu. Bu arada Antakya prinkepsi Tancred de Banyas ve Cebele’yi zapt etti (Temmuz 1109). Haçlılar atabeyliğe bağlı Rafeniye’ye saldırarak mevcut antlaşmayı bozdular. Bunun üzerine Atabey, Haçlıların tüm ikmâl yollarını keserek şehrin düşmesini engelledi. Ancak Toğtegin bu saldırılar karşısında Antakya Prinkepsi ile bir anlaşma yapmaya mecbur oldu. Buna göre el-Munaytıra ve İbn Akkâr kaleleri Haçlılar’a terkedilecek, el-Bika bölgesi ürününün üçte biri onlara verilecek ve bazı kaleler Haçlılara yıllık vergi ödeyeceklerdi (1110). Sultan Berkyaruk, Haçlılarla savaşmak üzere, tüm bölge emirlerine Musul valisi Mevdûd komutasında toplanmalarını bildirdi. Artuklu İlgazi ve Ahlatşah Sökmen’in de katıldığı Selçuklu ordusu, önce Urfa’yı kuşattı. Erzak takviyesi yapamayan şehir zor duruma düştü. Kudüs kralı idaresinde yardıma gelen Haçlı ve Ermeni kuvvetleri Selçuklu ordusunun pususuna düşerek büyük kayıplar verdi (1110). Toğtegin de askerlerini, Urfa’yı kuşatmaya devam eden Selçuklu ordusunun yardımına gönderdi. Fakat kendisi Haçlı tehdidi dolayısıyla Dımaşk’a dönmek zorunda kaldı. Toğtegin, ertesi yıl Sultan Tapar’ın emri ile, yine Emir Mevdûd idaresinde, Harran önlerinde toplanan Selçuklu ordusuna katıldı. Fakat komutanlar arasındaki anlaşmazlıklar ve hastalıklar ordunun bir netice alınmadan dağılmasına sebep oldu. Mevdûd ve Atabey, Haçlılar’ın kuşattığı Şeyzer’e yardıma gittiler. Ancak kışın yaklaşması dolayısıyla onlar da ülkelerine döndüler. Kudüs Kralı Baudouin bu kez de Sur liman şehrini kuşattı. Sur valisi Anuştegin bağlı olduğu Fatımîlerden kısa sürede yardım alamayacağını görerek Toğtegin’e başvurdu. Atabey’in gönderdiği 200 kişilik takviye kuvveti muhasaradan önce şehre girmeyi başardı. Haçlılar’ın dikkatini Sur’dan başka yöne çekmek için, çevredeki Haçlı şehirlerine saldırılar düzenledi, kayıplar verdirdi. Sur önündeki Haçlılar’ın karadan ikmâl yollarını kestiği gibi, Sayda limanına hücum edip gemilerini de tahrip etti. Dört ay süren kuşatmadan sonuç çıkmayınca Haçlılar Akkâ’ya çekildiler (1112). Ancak Toğtegin’in Dımaşk’a dönmesinden sonra Sur’u yeniden kuşattılar. Vali yine Toğtegin’e müracaat etti. Dımaşk kuvvetlerinin zamanında yetişmesiyle Sur atabeyin hâkimiyetine girdi. Fakat Toğtegin şehrin kritik mevkiinden dolayı, Fatimîlere karşı tavır almayı doğru bulmadı. Sur’u onlara bırakıp donanma ile takviye edilmesini tavsiye etti. Haçlılar da kuşatmadan vazgeçip şehrin valisi Mesud ile anlaşmak zorunda kaldılar. Kudüs Kralı 1113’de, Dımaşk’a bağlı el-Besâniye bölgesini yağmalayarak aralarındaki anlaşmayı bozdu. Toğtegin, Emir Mevdûd’un yardımıyla, diğer Haçlılar’ın da takviye ettiği Kral Baudouin’in ordusunu Taberiye yakınında baskına uğrattı. İki bin kadar zayiat veren Haçlı ordusunun kalanı Taberiye’ye sığındı. Hattâ kral tanınmadığı için esir düşmekten son anda kurtuldu. Haçlılar birkaç gün burada muhasara altında tutuldular. Haçlılar’a ait yerler yağmalandı, pek çok ganimet elde 150 Büyük Selçuklu Tarihi edildi. Emir Mevdûd ile Atabeyin başarıları Kral’ın, bozduğu anlaşmayı yenilemesini sağladı. Hattâ Toğtegin’in Taberiye seferi sırasında ele geçirdiği yerlerin ona bırakılmasını da kabul etti (1114). Bu arada Toğtegin, Halep Selçuklu meliki Alp Arslan’ın Dımaşk’a gelip kendisinden yardım istemesi üzerine, hutbeye Sultan Tapar’dan sonra Melik’in adını da koydu. Melik’in davetine icabet edip, Halep’e giderek bazı düzenlemeler yaptı. Fakat bir sonuca varamayacağını anlayarak geri döndü. Mardin Artuklu beyi İlgâzi, Bağdad şahneliğinden azledildiği için Sultan Tapar’a kırgındı. Bu yüzden Musul valisi Aksungur Porsukî idaresindeki Selçuklu ordusuna gereği kadar yardım etmemesi, taraflar arasında çatışmaya ve Porsukî’nin yenilmesine yol açtı. Bu arada Toğtegin de açıkça olmasa bile, Musul valisi Mevdûd’un Dımaşk’ta Batınîler tarafından öldürülmesinden sorumlu tutuluyordu. Tapar tarafından cezalandırılmaktan korkan İlgâzi, Atabey’e Sultan’a karşı anlaşma teklif etti. Kuvvetlerinin Selçuklu ordusuyla savaşmaya yetmeyeceğini düşünen müttefikler Haçlılar’la da anlaştılar. Lü’lü’nün daveti üzerine Sultan adına Halep’i teslim almaya gelen yeni Musul valisi Porsuk b. Porsuk, Toğtegin’in direnişiyle karşılaştı. Ancak Atabey’e ait bazı şehirleri zabt etti. Bunun üzerine Antakya prinkepsinden yardım isteyen İlgâzi ve Toğtegin’in yardımına Kudüs kralı ve Trablus kontu da geldiler. İki ay boyunca ordugâhlarında bekleyen Haçlılar Selçuklu ordusuna saldırmaya cesaret edemeyip geri döndüler. Fakat kendilerini takip eden Selçuklu ordusunu yenilgiye uğrattılar. Haçlı seferlerinin yarattığı dinî havaya rağmen, Haçlılar’ın Müslümanlarla, Müslümanlar’ın Haçlılar’la yaptıkları ittifaklar, siyasî ve ekonomik çıkarların dinî hedeflerin önüne geçebildiğini göstermektedir. Bundan da anlaşılacağı üzere, Haçlı seferleri sürecinde Müslümanlar ve Hıristiyanlar, yekpâre iki blok değillerdi. Haçlılar, Selçuklu ordusu bölgeden çekildikten sonra, müttefikleri Toğtegin’e ait Rafeniye’yi zapt ettiler. Atabey şehri 22 Ekim 1115’te ani bir baskınla geri aldı. Toğtegin, Haçlılarla işbirliği yaparak maksadının sınırlarını aştığını gördü. 1116’da Bağdad’da bulunan Sultan Tapar’ın huzuruna çıkıp af diledi. Toğtegin affedilmekle kalmadı, kendisine Suriye valiliğine tayin edildiğine dair bir menşur da verildi. 1116 yılında Haçlılara karşı sefere çıkan Musul valisi Aksungur Porsukî, Dımaşk önlerine gelince Toğtegin de ona katıldı. Trablus kontunun üzerine yürüyen Türk ordusu, üç bin kadar şovalyeyi kılıçtan geçirip, pek çok ganimet elde etti. Haçlılar, Akdeniz sahil şeridini büyük ölçüde ele geçirmişlerdi. Stratejik ve ticarî çıkarları bakımından, bundan sonraki başlıca hedefleri Mısır’dı. Nitekim Kral Baudouin 1118’de Mısır’a bir sefer düzenledi. Toğtegin kuvvetleriyle Yermük bölgesine inerek onu tehdit etti. Kral geri dönerken yolda ölünce, Haçlılar yeni kralın seçileceği bu karışık dönemde Atabey ile anlaşmak istediler. Anlaşma mümkün olmadı ise de, böylece Haçlılar Mısır’dan uzaklaşmış oldular. Bu arada Fatımî ordusu da Askalan’da bulunan Toğtegin’e katıldı. Ordugâhda iki ay bekleyen Toğtegin, savaş yapmadan Dımaşk’a döndü. Fakat II. Baudouin Kudüs kralı olur olmaz hemen taarruza geçti. Toğtegin kendisinden yardım istediği Artuklu İlgâzi’nin Türkmen kuvvetleri ile gelmesini bekliyordu. İlgâzi ise Haleb’e yönelen Antakya prinkepsi Roger’in kuvvetlerine baskın düzenledi. Roger’in 4.700 kişilik ordusunun kendisi de dâhil, önemli bir kısmı yok edildi. Toğtegin Artah’ı kuşatmakta olan İlgazi’ye katıldıktan sonra birlikte Esarib ve Zerdana kalelerini ele geçirdiler. II. Baudouin bu yenilginin intikamını almak için sefere çıktı. Toğtegin ve İlgâzi, kuvvetleri kısmen dağılmış olmasına rağmen, Kral’ın ordusuyla harbe girmek zorunda kaldılar. Türk ordusu Haçlıları püskürtmeye muvaffak oldu (1119). 8. Ünite - Atabeylikler 151 Sur valisi Fatımî veziri tarafından azledilince, Haçlılar bundan yararlanıp şehri almaya teşebbüs ettiler. Fatimîler ise şehrin valilik menşurunu Toğtegin’e göndererek her türlü sorumluluğu ona yıktılar. Haçlılar Venediklilerin yardımıyla şehri karadan ve denizden kuşatmışlardı. Banyas’a gelen Atabey, etraftaki Müslüman emirliklere yaptığı acil yardım çağrılarına cevap alamadı. Bu durumda kazanamayacağını anlayan Atabey, yapılan anlaşma gereğince ahalinin şehri güvenle terketmesine nezâret ettikten sonra Sur’u Haçlılara teslim etti (1124). Bu arada ikinci defa Musul valisi olan Aksungur Porsukî, Haçlılar’a karşı takip ettiği aktif politika ile Atabey’i rahatlattı. İki Türk emir birleşerek Kefertâb’ı aldılar. Ancak Azaz Kalesi önünde Kudüs Kral’ı ile yapılan savaşta her iki taraf da ağır zayiat verdi. Kral II. Baudouin, harekâta devam ederek atabeyliğin topraklarını yağmalamaya girişti. Toğtegin durumun ciddiyetine bakarak büyük bir ordu topladı. 1126’da Merc-i Süffar’da yapılan savaştan sonra Dimaşk’a dönebildiyse de süvarileri çok kayıp verdi. Bu yüzden Trablus kontunun kuşattığı Rafeniye’ye yardım gönderemediği için, atabeyliğin bu önemli sınır şehri düştü. Toğtegin atabeyliğinin son dönemlerinde, Haçlılara karşı bir üs olacağını umarak Banyas şehrini Batınîler’e verdi. Dönemin kaynaklarında veziri Mezdegânî ve İlgâzi’nin etkisi ile bu kararı aldığı rivayet edilmektedir. Şüphesiz bu husus onun inancıyla ilgili bir tercih değildi. Fakat Batınîler’in devlete, kurumlara nasıl sızdıklarını gösteren güzel bir örnektir. Bir süredir hasta olan Toğtegin, yerine oğlu Tacülmülk Böri’nin geçmesini vasiyet ettikten sonra 11 Şubat 1128 tarihinde öldü. Tacü’l-Mülk Böri Babasının yerine Dımaşk Atabeyliği tahtına oturan Böri, onun sağlığında Ba’albek valisi ve Dımaşk nâibi olarak, idarî tecrübe kazanma fırsatı bulmuştu. Toğtegin’in veziri Tahir b. Sa’d el-Mezdegânî’nin tavsiyesiyle Banyas şehrini verdiği Batınîler beklentileri boşa çıkarmışlardı. Nitekim Sur’un kendilerine bırakılması şartıyla, Haçlılar’ın Dımaşk’ı zaptına yardım etmek üzere anlaştılar. Böri, Batınîler Dımaşk’da da taşkınlıklarını arttırınca önce veziri elMezdegânî’yi idam ettirdi. Bundan cesaret alan halk da harekete geçerek şehirde birçok Batınî’yi öldürdü (1129). Böri, Batınîler’e karşı sıkı bir takibat yürüttü. Bu yılın sonunda birleşik bir Haçlı ordusu Dımaşk civarını yağmalamaya girişti. Bin kişilik öncü birlikleri atabeyin askerleri tarafından imha edilince, Haçlılar kuşatmadan vazgeçip çekildiler. Musul valiliğine atanan İmadeddin Zengi, Halep’i ele geçirdikten sonra Dımaşk Atabeyliğinin, neredeyse Haçlılar kadar büyük bir düşmanı oldu. Nitekim tüm Musul valileri gibi cihad çağrısı yapan Zengi’ye beş yüz kişilik bir müfreze gönderen Böri, Hama meliki olan oğlu Sevinç’e de kuvvetleriyle ona katılmasını bildirdi. Ancak Zengi, Sevinç’i hapsedip hileyle Hama’yı ele geçirdi (1130). Atabey Böri Dımaşk’ta giriştiği Batınî tenkili dolayısıyla onların hedefinde bulunuyordu. Üst düzey tedbirlere ve devamlı zırh giymesine rağmen, suikastten kurtulamayıp boynundan ve böğründen yaralandı. Ömrünün son bir yılını bu sebeple hasta olarak geçirdi ve 6 Haziran 1132’de vefat etti. Şemsü’l-Mülk İsmail Böri ölmeden önce yerine oğlu Şemsülmülk İsmail’i veliaht tayin etmişti. İsmail başa geçtiğinde, bazı kaleleri işgâl eden kardeşi Muhammed ile savaşmak zorunda kaldı. Onu yenilgiye uğrattıktan sonra affetti. İsmail’in ilk icraâtı Toğtegin’in Batınîler’e terkettiği Banyas kalesini geri almak oldu. Daha sonra da Zengi’nin Haçlılar’la meşgûliyetinden yararlanıp Hama’yı da kurtardı. Atabey İsmail’in Şeyzer’i kuşat- 152 Büyük Selçuklu Tarihi ması, Haçlılar’ın ilgisini Dımaşk’a yöneltti. Nitekim Havran’ı işgâl ederek, aralarındaki antlaşmayı bozdular. İsmail bunun üzerine Akkâ, Nasıra ve Trablus taraflarına akınlar düzenledi. Haçlı ordusu bu durumda çekilmek zorunda kaldı. İsmail başarılı bir dış siyaset takip etmesine rağmen, sert yönetimi ve koyduğu ağır vergiler yüzünden pek sevilmiyordu. Bir av partisinde uğradığı başarısız suikast girişiminden sonra da herkesten kuşkulanır oldu. Kardeşi Sevinç ile bazı ileri gelen adamlarını ortadan kaldırdı. Sonunda ölüm korkusu ile ne yapacağını bilemez hâlde, Zengi’ye haber yollayarak Dımaşk’ı kendisine teslim edeceğini bildirdi. Bu teşebbüsün ailesinin sonu olacağını gören annesi Zümürrüt Hatun’un emriyle 1135’de öldürüldü. Şihabeddin Mahmud İsmail’in yerine kardeşi Mahmud geçirildi. Bu arada Musul atabeyi, İsmail’den gelen daveti gerekçe göstererek Dımaşk önlerine geldi. Atabey Mahmud elçiye iyi davranmakla birlikte, Zengi’nin teslim olması yolundaki isteğini kabul etmedi. Kuşatmanın sonuç vermeyeceğini anlayan Zengi, yanındaki Selçuklu meliki Alp Arslan adına hutbe okunması şartıyla anlaşmayı kabul etti. Bu olay atabeylerin melikleri, kendi nufüzlarını güçlendirmek için nasıl kullandıklarına dair güzel bir örnektir. Bu arada Hıms hâkimi de Zengi’nin baskısı yüzünden şehri Atabey Mahmud’a teslim etmişti. Fakat Zengi, Irak ve Suriye’yi kendi idaresi altında birleştirmek istediği için Hıms’ı almaktan vazgeçmedi. Zengi, Dımaşk ve Hıms’a sahip olabilmek için Mahmud’un annesiyle evlendi. Hıms Hatun’un çeyiz olarak Musul’a bağlandı. Zengi de Barin kalesini, Mahmud’la evlendirdiği kızının çeyizi olarak Dımaşk Atabeyliğine bıraktı (1138). Dımaşk ümerasından isfahsâlâr Emir Bazvac, 1137 yılında Türkmenlerle takviye ettiği ordusuyla, Trablus kontluğu ve Kudüs Krallığı topraklarına başarılı akınlar düzenledi. Fakat bir süre sonra Atabey tarafından öldürüldü. Onun yerine Muineddin Üner tayin edildi. Mahmud 1139’da, Ermeni asıllı üç hizmetkârı tarafından uyurken katledildi. Bu suikastin kardeşi Muhammed ile isfahsâlâr Üner’in tertibi olduğu tahmin edilmektedir (Haziran 1139). Cemâleddin Muhammed Devri Üner, maktul Atabey’in kardeşi Muhammed’i Dımaşk’a getirip onun yerine oturttu. Daha sonra Atabeyin annesi ile evlenen Üner vezirliğe tayin edildi. Ancak Atabey Muhammed’in, öldürülmekten korkan kardeşi Behramşah, Zengi’ye sığınarak onu Dımaşk’ı almaya teşvik etti. Bu fırsatı değerlendirmek isteyen Musul atabeyi, hemen yola çıktı. Önce Baalbek’i zapt etti. Dımaşk önlerine gelen Zengi, şehrin teslimini istediyse de reddedildi. Zengi, veziri Şehrizorî’nin şehre gönderdiği casuslardan aldığı istihbarâta göre, Dımaşk’a girilse dahi çarpışmaların aleyhine sonuçlanacağı düşüncesiyle kuşatmayı kaldırdı. Atabey Muhammed, kısa bir süre sonra yakalandığı hastalıktan kurtulamayıp 29 Mart 1140’da öldü. Mücîreddin Abak ve Atabeyliğin Yıkılışı Atabey Muhammed’in ölümünden sonra, yerine oğlu Abak geçirildi. Ancak Atabeyliğin idaresi artık tamamiyle Üner’in elinde bulunuyordu. Zengi’nin bu değişikliği Dımaşk’ı almak için vesile addetmesi üzerine Üner, Haçlılar’la antlaşma yaptı. Haçlı-Dımaşk kuvvetlerince alınan Banyas, antlaşma gereğince Haçlılar’a verildi. Banyas’ın düştüğünü öğrenen Zengi, Dımaşk’a yürüdü. Haçlılar’ın desteğine rağİsfahsâlâr, sipâh (atlı asker) ve sâlâr (komutan) kelimelerinden meydana gelen sipâhsâlâr /sipehsâlâr (ordu komutanı) teriminin farklı bir yazılışıdır. 8. Ünite - Atabeylikler 153 men erzak sıkıntısı çeken Atabey Abak, hutbede Zengi’nin adını okutmayı kabul ederek kuşatmanın kaldırılmasını sağladı. Bilindiği gibi Zengi 1146’da şehit olunca, toprakları oğulları arasında bölündü. Halep havâlisine hâkim olan Nureddin Mahmud da babası gibi, Haçlılar’a karşı başarılı bir mücadele için, Suriye’nin tek bir yönetim altında toplanmasının şart olduğunu düşünüyordu. Urfa’nın fethi üzerine yola çıkan İkinci Haçlı ordusuna karşı da, Dımaşk yönünde kendisini emniyete almak istiyordu. Bu yüzden Nureddin, Abak’la yaptığı anlaşma gereği onun Serhad kalesi muhasarasına bizzât katıldı. Haçlılar Bara’da yenilgiye uğratıldı. Bosra ve Serhad atabeylik topraklarına katıldı. Suriye’ye ulaşan İkinci Haçlı orduları, Halep’ten önce yine Nureddin’e bağlı olan Dımaşk’ı kuşatmaya karar verdiler. Ancak Temmuz 1148’de şehri kuşatan Haçlılar, Musul ve Halep Atabeyliği kuvvetlerinin yardıma gelmesi üzerine, hiçbir varlık gösteremeden bölgeden ayrılmak zorunda kaldılar. Dimaşk, Halep ve Musul askerleri, Haçlılar arasındaki bir anlaşmazlıktan istifadeyle, Arima kalesini zabt edip yıktılar. Nureddin’in Antakya havalisindeki harekâtına karşılık, Kudüs krallığı askerleri de Dımaşk’a bağlı yerleri yağmaladılar. Abak, Nureddin’e karşı denge oluşturabilmek için Kudüs kralı ile iki yıllık bir barış anlaşması yaptı (Mayıs 1149). Ancak bu anlaşmaya karşılık, krallığa yıllık vergi ödemeyi kabul etti. Bununla birlikte Nureddin Mahmud’un Antakya harekâtına asker göndermeyi de ihmâl etmedi. Üner’in ölümünden sonra, tüm yetkileri kendisinde toplamak isteyen Abak’a karşı Dımaşk’ta bir isyan çıktı. Nureddin bu olaydan yararlanmayı düşündü. Atabeyden Haçlılar’a karşı asker yardımı istedi. Fakat Abak, Dımaşk’ın savunmasını zayıflatacak ve Kudüs kralı ile arasını bozacak bu teklifi kabul etmedi. Bununla birlikte 1150’de, Dımaşk’ı kuşatan Nureddin adına hutbe okutmayı kabul etti. Nureddin’in ertesi yılki Dımaşk kuşatması Haçlılar’ın Abak’a yardımı yüzünden sonuca ulaşamadı. Ama Abak, Halep atabeyinin Dımaşk nâibi sıfatını kabule mecbur oldu. Haçlılar Fatımîler’e ait Askalan’ı kuşattığında Abak da, Nureddin idaresinde şehre yardıma gelen kuvvetler arasında bulunuyordu. Askalan’ın düşmesi üzerine Dimaşk’ın Haçlılar karşısında iyice zora düştüğünü gören Atabey, Kudüs kralı ile temasa geçti. Ancak bu durum bağlı bulunduğu Nureddin’i yok saymak anlamına geliyordu. Bunun üzerine Nureddin Mahmud Dımaşk’ı bir kere daha kuşattı ve 25 Nisan 1154’te teslim aldı. Böylece Dımaşk Atabeyliği tarihe karıştı. Dımaşk Atabeyliği elli yıllık kısa siyasî hayatında, Haçlıların Suriye ve Filistin’de kurdukları hâkimiyetlere karşı bir kalkan görevi yaptı. Antakya’dan Kudüs’e kadar uzanan sahanın tamamiyle Haçlıların eline geçmesine engel oldu. Büyük Selçuklu Devletinin fetret dönemi olması dolayısıyla, bu hizmet İslâm dünyası için çok büyük önem arzediyordu. Dımaşk atabeyleri bu yoğun siyasî faaliyetlerine rağmen, ülkelerinde iktisadî ve sosyal kalkınmayı da ihmâl etmediler. Büyük Selçuklu geleneği olan medrese inşası onlar tarafından da devam ettirildi. Bu dönemde on üç medrese yanında, mescitler, hamamlar ve su kanalları gibi eserlerin varlığı bilinmektedir. Dımaşk’da her zenaât erbabının ayrı çarşıları vardı; dericilik ve kumaş dokumacılığı gelişmiş iş kollarından idi. Cam ve demir eritme fırınları ile, buğday sapından kağıt yapılan imalâthâneler ve canlı ziraât hayatı devrin iktisadî seviyesini göstermek bakımından önemlidir. Dımaşk Atabeyliğinin tarihî rolünü kısaca açıklayınız. 1 154 Büyük Selçuklu Tarihi MUSUL ATABEYLİĞİ (ZENGİLER) (1127-1233) İmadeddin Zengi ve Atabeyliğin Kuruluşu Zengiler, Musul ve Halep merkez olmak üzere, el-Cezire, Doğu Anadolu ve Suriye’de hüküm sürmüş bir atabeyliktir. Kurucusu Zengi’dir. Babası Kasimüddevle Aksungur’u, Melikşah’ın dadısının kocası ve sonra Halep valisi olarak tanımaktayız. Aksungur, Melikşah’tan sonra hizmetine girdiği Tutuş tarafından öldürülünce, bu sırada yedi yaşlarında olan Zengi, Musul valilerince yetiştirildi. Nitekim Mevdûd’un 1111- 1116’da Haçlılara karşı düzenlediği seferlerde onun yanında yer aldı. Sonraki vali Aksungur Porsukî tarafından kendisine Vasıt ve Basra ikta edildi. 1126 yılında Bağdad’ı kuşatan Irak Selçuklu sultanı Mahmud, Zengi’yi yardımları dolayısıyla Bağdad şahneliğine atadı. 1127 yılında iki oğlunun atabeyliği ve Musul valiliğine getirdi. Zengi, Haçlılar’la mücadelenin ancak el-Cezire, Suriye ve hattâ Mısır’da siyasî birlik sağlamakla mümkün olacağını düşünüyordu. Bu uğurda mücadeleye Mardin Artuklularına bağlı Haleb’i alarak başladı. Mardin beyi Timurtaş’ın müdahalesini önlemek için Nusaybin’i de ele geçirdi. Sonra Sincar, Habur ve Harran’ı (1128); 1130’da Dımaşk’a bağlı Hama’yı zabt etti. Artukluları yenerek Kuzey Suriye ve Güneydoğu Anadolu’da hâkimiyetini sağlamlaştırdı. Irak Selçuklu sultanı Mahmud’un ölümü üzerine çıkan taht kavgaları, Halife Müstarşid’in tahrikiyle daha da karmaşık bir hâle gelmiş bulunuyordu. Zengi, Sultan Sancar’ın emriyle Müstarşid’e karşı Bağdad’a yürüdü, fakat yenilerek Musul’a döndü (1132). Bunun üzerine intikam almak için, etraftan otuz bin kişilik bir ordu toplayan Halife, Musul’u kuşattı ise de sonuç alamadı (1133). Zengi değerli hediyeler göndererek Halife ile barışmayı tercih etti. Ama Musul seferi sırasında ona yardımda bulunan Artuklu beyi Davud’un üzerine yürüyüp yendi. Emir İsa’yı da, Hakkâri civarında elinde bulunan kaleleri alarak cezalandırdı. Babasının öldürülmesi üzerine hilâfet tahtına geçen Raşid, Sultan Mesud’a karşı bir ittifak oluşturdu. Zengi’ye de yanındaki Melik Alp Arslan adına hutbe okutma sözü verdi. Her ne kadar sözünü tutmadı ise de, Selçuklu ordusuna direnemeyeceğini anlayıp, Zengi ile birlikte Musul’a çekildi. Halifelikten azledilen Raşid, Zengi’nin tavsiyesiyle şehirden ayrıldı. Atabey Zengi de Sultan Sancar’a rağmen bir siyaset izlemenin mümkün olamayacağını görerek Sultan ve yeni Halife adına hutbe okuttu. Zengi’nin Haçlılar ile mücadelesine gelince, 1130’da Kudüs Kralının da olduğu Haçlı kuvvetlerini yenerek Esarib kalesini zapt etti. Bir süre Dımaşk Atabeyliğini sıkıştırdıktan sonra Haçlılar üzerine yürüdü (1137). Zengi’nin Ba’rin’i kuşatması üzerine şehrin yardımına gelen Kral Fulk, Atabeyin düzenlediği baskından güçlükle kurtuldu, Trablus kontu esir düştü. Emir Savar idaresindeki atabeylik kuvvetleri ise Kefertab ve Maarratünnuman’ı fethettiler. Zengi böylece Haçlılar karşısında Artuklu beyleri ve Dımaşk atabeylerinin yürüttüğü cihâdı sürdürebilecek güçlü bir namzet olduğunu ortaya koydu. 1138 yılında Suriye seferine çıkan Bizans imparatoru İoannes’in başlıca hedeflerinden birisi Zengi idi. Haçlı kuvvetleriyle birlikte Halep’i kuşatan imparator, Zengi’nin zamanında aldığı tedbirler sayesinde başarıya ulaşamadı. Esarib garnizonu zayıf olduğu için düşmekle birlikte atabey kayıplarını kısa sürede telâfi etti. Yukarıda anlatıldığı gibi, Zengi, Dımaşk atabeyliği üzerinde hâkimiyet sağlamak konusunda bir hayli mesafe almıştı. Musul’a döndükten sonra Hemedan yolunun kontrol noktalarından biri olan Şehrizor’u topraklarına kattı (1140). Haçlılar’ın Selçuklu Devleti’nin Abbasî halifelerini, artık siyasî bir güç olarak kabul etmeyen politikalarına rağmen, onların bu uğurda verdiği mücadeleler, Irak Selçukluları döneminde ivme kazandı. Halifenin 30.000 kişilik bir ordu toplayabilmiş olması, bu zamana kadar bir hayli mesafe katettiğinin göstergesidir. Nitekim bu girişimler Müstarşid’in hayatına mal olacaktır. 8. Ünite - Atabeylikler 155 kendi aralarındaki anlaşmazlıklardan yararlanıp Musul’un kuzeyine yöneldi. Mardin Artuklu beyi ona itaât arz ederken, Van Gölü’nün güneybatısında Hizan, Maden, Bitlis, Ergani, Çermük, Siirt gibi yerleri ele geçirip kendisini bu istikamette güvene aldı. Oysa bu civardaki yoğun faaliyetleri dolayısıyla, Haçlılar’la ilgilenmediği izlenimini veren Zengi’nin esas hedefi, Haleb’den Musul’a kadar uzanan ülkesini ikiye bölen Urfa Kontluğu idi. Zaten Sultan Mesud da Zengi’yi, Mardin’den Âmid’e, Harran’dan Rakka’ya kadar İslâm topraklarını tehdit etmekte olan Urfa kontluğuna karşı cihadla görevlendirmişti. Şehri yakından izlemekte olan Atabey, Kont Joscelin’in olmadığı bir sırada şehri şiddetle muhasara etti. Anadolu, el-Cezire ve Suriye arasındaki stratejik konumu dolayısıyla aslında bütün Haçlılar için çok önemli olmakla birlikte kuşatma, onların kendi aralarındaki anlaşmazlıklar sebebiyle yardım edemeyecekleri bir zamana denk düştü. 24 Aralık 1144 tarihinde Urfa fethedildi. Yerli Hıristiyanlara çok iyi muamele eden Zengi, Haçlılar’ı tamamen tasfiye etti. Komutanlarından Ali Küçük’ü Urfa’ya vali tayin ederek emrine kuvvetli bir garnizon verdi. Sizce Zengi’nin Urfa’yı fethinin önemi nedir? Atabey, Urfa’dan sonra Suruç’u ve kontluğun Fırat’ın doğusundaki tüm topraklarını fethetti. Suriye’yi kendi idaresinde birleştirme hedefi çerçevesinde Ukaylîlerin elinde olan Caber’i kuşattı. Ancak kalenin teslimini beklediği sırada kendi muhafızlardan birisi tarafından öldürüldü (15 Eylül 1146). Rakka’da gömülen Atabey Zengi sert tabiatına rağmen, halka adaletli davranması dolayısıyla çok seviliyor, Haçlılara karşı kazandığı zaferler sebebiyle de büyük saygı görüyordu. Dört oğlu bulunan Zengi’nin yerine kimin geçeceği konusu, anlaşmalı olarak hâlledildi. Buna göre büyük oğlu Seyfeddin Gâzi Musul merkez olmak üzere elCezire’ye, Nureddin Mahmud ise, merkezi Halep olan Kuzey Suriye’ye hâkim olacaklardı. Musul Atabeyliği I. Seyfeddin Gazi Zengi’nin ölümü onun rakiplerini hemen harekete geçirdi. II. Joscelin, isyan eden Ermeniler’in çağrısı üzerine şehri yeniden ele geçirdi. Musul atabeyi Gâzi, Ali Küçük idaresinde derhal bir ordu gönderdi. Bu arada Nureddin daha erken davranarak, Urfa’ya girip isyanı bastırdı. Bu defa Hıristiyanlar şehirde bir daha varlık gösteremeyecek şekilde tasfiye edildiler. Gâzi, Artuklular’ın saldırıya geçmesi yüzünden şehri kardeşinin idaresine bıraktı. Mardin ve Hısn Keyfâ Artukluları da bazı yerleri işgâl etmişlerdi. Musul atabeyi bunun üzerine harekete geçip Hani, Meyyâfârikîn, Tell-Mevzen ve Dara gibi yerleri geri alıp Mardin’e yürüdü. Timurtaş elçi göndererek onunla anlaşmak zorunda kaldı. Kısa atabeyliği süresince, İkinci Haçlı ordularının Dımaşk kuşatmasına bizzât ve Arima’nın fethine kuvvetler göndererek katıldı (1148). Hastalığı ağırlaşınca yerine kardeşi Kutbeddin Mevdûd’un geçmesini vasiyet etti ve kısa bir zaman sonra öldü (1149). Kutbeddin Mevdûd Mevdud ağabeyinin yerine geçti, fakat Nureddin Sincar’ı ele geçirdi. İki kardeş arasında savaş olacakken, Sincar’ın Mevdûd’a Rakka ve Hıms’ın Nureddin’e kalması Bu zamana kadar Türkiye Selçukluları, Danişmendliler, Artuklular ve Toğteginliler, Haçlı kralları ve kontlarının esir alındığı, ordularının imhâ edildiği pek çok zaferler kazanmışlardı. Bu başarılar Filistin ve Suriye’nin bütünüyle Haçlıların elinde birleşmesini engellemek gibi büyük bir kazanç sağlamıştı. Ancak Urfa’nın fethi her bakımdan bir dönüm noktası oldu. Bu olay İslâm Dünyası için ne kadar büyük bir sevinç ve özgüven kaynağı oldu ise, Hıristiyanlar için de o denli büyük bir üzüntü ve korkuya sebep oldu. Yakındoğu’da bundan böyle artık, sadece varlıklarını sürdürme mücadelesi vermek zorunda kalacak olan Haçlılara yardım için, krallar idaresinde İkinci Haçlı seferi düzenlenecektir. 2 156 Büyük Selçuklu Tarihi şartıyla anlaşma yapıldı. Böylece Musul kolunun Suriye’de hiç toprağı kalmadı. Mevdûd, 1157 yılında Irak Selçuklu sultanı Muhammed’in Bağdad kuşatmasına, tâbiyet gereği önemli bir miktar asker gönderdi. Sultan bir şehzâde isyanı dolayısıyla Bağdad’dan çekilirken Musul kuvvetleri ona Hulvan’a kadar eşlik edip güvenliğini sağladılar. Mevdûd, Nureddin Mahmud’un Haçlılar’a ve diğer rakiplerine karşı düzenlediği seferlerin neredeyse tümüne nâibi Ali Küçük idaresinde ordu göndererek katıldı. Nureddin Mahmud bu hizmetleri karşılığında Harran ve Rakka’yı Ali Küçük’e ikta edip, dolayısıyla Musul Atabeyliğine geri verdi. Atabey Mevdûd, iktidarı boyunca Nureddin’in Musul üzerindeki statüsünü kabul edip onun müdahalelerine karşı çıkmadı. Mevdûd, yerine oğlu Zengi’nin geçmesini vasiyet ettikten sonra 1169’da vefat etti. II. Seyfeddin Gâzi Ancak Mevdûd’un yerine, karısı ve yeni nâibin girişimi ile diğer oğlu II. Seyfeddin Gâzi geçti. Nureddin Mahmud’un araya girmesiyle Musul II. Seyfeddin Gâzi’ye, Sincar ise II. Zengi’ye verildi. Böylece Zengilerin üçüncü bir şubesi de Sincar’da kurulmuş oldu. Nureddin de Rakka, Nusaybin, Harran ve Habur’u aldı. II. Seyfeddin Gazi, tâbisi olduğu amcası Nureddin’in Haçlılara karşı düzenlediği sefere katılmak üzere giderken yolda, onun öldüğünü öğrendi. Urfa ve Rakka dahil, Nureddin tarafından alınmış olan yerlerin tümünü tekrar Musul’a bağladı. Halep Atabeyliği topraklarını ele geçiren Salâhaddin Eyyûbî’ye karşı, Zengiler’e ait toprakları kendi idaresinde birleştirmek niyetiyle girdiği Kurûn-ı Hama ve Cibâb el-Türkmân savaşlarında yenildi (1175- 1176). Suriye ve el-Cezire üzerindeki hâkimiyeti Halife el-Mustazi tarafından da onaylanan Selahaddin’in üstünlüğünü kabul etmek zorunda kaldı. II.Gâzi 29 Haziran 1180 tarihinde öldü. İzzeddin Mesud Yerine kardeşi İzzeddin Mesud atabey oldu. Selahaddin Eyyûbî’ye elçi gönderip, el-Cezire’deki hakimiyet hakkının tanınmasını istedi. Fakat Selahaddin bu yerlerin Halife tarafından kendisine verildiğini, ağabeyine de ölene kadar bırakıldığını bildirip isteğini reddetti. Bu arada Nureddin’in oğlu İsmail hastalanınca Halep’i İzzeddin Mesud’a vasiyet etti. Musul atabeyi gönderdiği kuvvetlerle Halep’i teslimi aldıktan sonra kendisi de şehre ulaştı (1181). Halife daha önce söylendiği gibi, Halep’i Selahaddin’e vermişti. Fakat o, bu sırada Mısır’da bulunduğu için duruma müdahale edememişti. Ancak İzzeddin Mesud, Halep’i elde tutmanın güçlüğünü görerek, ağabeyi II. Zengi’nin teklifini kabul edip, şehri Sincar karşılığında ona bıraktı. Mısır’dan dönen Salâhaddin kısa zamanda, atabeyliğe ait Urfa, Hıms, Rakka, Suruç ve Nusaybin’i ele geçirip ardından Musul’u kuşattı (1182). Bu arada Musul’a bağlı bazı beyler de, kendiliklerinden ona tâbi oldular. Fakat Musul’un çok iyi tahkim edilmiş olması sebebiyle muhasarayı kaldırıp çekilmek zorunda kaldı. Bununla birlikte Selahaddin’in Sincar’ı zabtı, Musul atabeyliğinin güvenliği bakımından büyük bir darbe oldu. İzzeddin Mesud, Artuklu beyleri ve Ahlatşahlarla ittifak yapmaya çalıştı ise de sonuç alamadı. Salâhaddin, Halife’nin taklîdini verdiği Âmid’i ele geçirip Artuklular’ı da kendisine tâbi kıldı. Böylece Musul Atabeyliği bir nevi tecrit edilmiş oldu. Yalnız Irak Selçukluları adına Atabey Pehlivan ve kardeşi Kızıl Arslan’ın, tâbileri saydıkları Musul atabeyliği için mücadeleye girdiği görülüyor. Bu çerçevede Musul’a tâbi iken Selahaddin’e bağlılık bildiren Erbil Beyinin toprakları yağmalanmış ama önemli bir sonuç alınamamıştı. 8. Ünite - Atabeylikler 157 Salâhaddin 1185’te Musul’u ikinci kere kuşattı. Fakat mevsimin yaz olması dolayısıyla çıkan zorluklar, muhasaranın kaldırılmasına sebep oldu. Buna rağmen İzzeddin Mesud, Salâhaddin’e daha fazla karşı koyamayacağını anlayarak onunla anlaşma yoluna gitti (1186). Büyük Zâp Suyunun doğusundaki topraklarını Salâhaddin’e bıraktı. Bu anlaşmanın en önemli maddesi, Irak’ta zaten artık sözde kalan Selçuklu hâkimiyetinin, hutbe ve paralara Sultan Tuğrul’un yerine Selahaddin’in adının konulması ile hukuken de sona ermesi idi. Bu anlaşma, Selahaddin’in hedeflerinin sınırlarını göstermesi bakımından önemli bir belgedir. İzzeddin Mesud, bu anlaşmadan doğan yükümlülük gereği, Salâhaddin Eyyûbî’nin hizmetinde, onun Haçlılara karşı düzenlediği bütün savaşlara katılmıştır. Atabey 1193’de ölünce yerine oğlu Nureddin Arslanşah geçti. Nureddin Arslanşah ve Musul Atabeyliği’nin Son Dönemleri Arslanşah, başa geçer geçmez amcası II. Zengi’nin, Nusaybin çevresini zapt etmesi üzerine onunla ve onun ölümünden sonra yerine geçen oğlu Kutbeddin ile mücadele etti ve Nusaybin’i geri aldı. Fakat Eyyûbî meliki Adil’in yardıma gelmesiyle şehri terk edip Musul’a döndü (1198). Adil’in Mardin’i kuşatması üzerine Eyyûbîlerin kendileri için de büyük bir tehdit olduğunu gören Arslanşah ve Kutbeddin, Artuklulara yardım ettiler. Bunun üzerine Eyyûbî ordusu yenilerek çekildi (1199). Bu arada Arslanşah’ın atabeyi ve Musul valisi olan Kaymaz’ın ölümü Musul’da bir dönüm noktası oldu. Atabeylik onun yerine geçen Bedreddin Lü’lü’nün tahakkümü altına düştü. Zengi hanedanı mensuplarının ne kendi aralarındaki, ne de Eyyûbîlerle olan çatışmaları bitmedi. Aslında Musul Atabeylerinin bundan sonraki tarihi, onlar üzerinden hâkimiyet mücadelesi yapan güçlerin savaşlarından ibarettir. Veraset yoluyla bir nevi saltanata dönüştürülen atabeylik kurumu, bu örnekte de görüldüğü gibi, adetâ tarih tekerrür edercesine, onların kendi oğullarına tayin ettikleri atabeyler tarafından ortadan kaldırılıyordu. Arslanşah, Eyyûbî Melik Adil’e karşı, Türkiye Selçuklu Sultanı Gıyaseddin Keyhüsrev ve sonra İzzeddin Keykavus’un himayesinde, bazı Eyyûbî meliklerinin de içerisinde bulunduğu ittifaklara katıldı. Bu çerçevede iki oğlunu Erbil Beyi Kökbörü’nün kızları ile evlendirerek, güçlü bir müttefike dayanmak istedi. Nitekim Kökbörü de bu yakınlığı kullanarak Lü’lü’nün ve Eyyûbîlerin Musul Atabeyliği üzerindeki nüfuzunu kırmak için mücadele etmiştir. Arslanşah’ın yerine geçen (1211) II. İzzeddin Mesud zamanında artık Bedreddin Lü’lü herşeye hâkim bulunuyordu. Mesud’un Lü’lü tarafından zehirlenip öldürülmesi üzerine, yerine on yaşındaki II. Arslanşah geçirildi (1218). Arslanşah ve Lü’lü, onun atabeyliğini tanımayan ve bazı yerleri işgâl eden Sincar hâkimi III. Zengi’yi, Eyyûbî Melik Eşref ’in yardımıyla yendiler. Ancak Atabey aynı yıl içerisinde öldü (1219). Yerine Lü’lü tarafından üç yaşındaki kardeşi Nasıreddin Mahmud getirildi. Sincar hâkimi Zengi, Kökbörü’ye dayanarak atabeylik üzerinde hak iddiasına girişti. Fakat Lü’lü’nün tüm düşmanlarına karşı daimi müttefiki olan Melik Eşref, 1220’de Sincar’ı alarak buradaki Zengi hâkimiyetine son verdi. Son Musul atabeyi Mahmud ise 1233’te, Bedreddin Lü’lü tarafından feci şekilde öldürüldü. Böylece Zengilerin tarihi başladığı yerde Musul’da, tarihe intikâl etti. 158 Büyük Selçuklu Tarihi Halep Atabeyliği Nureddin Mahmud 1118’de doğan Nureddin Mahmud, babası Zengi ile birlikte Câber kalesi kuşatmasında bulunuyordu. Zengi’nin burada öldürülmesi üzerine, ağabeyi Seyfeddin Gâzi ile anlaşan Nureddin, Haleb’e hâkim oldu. Zengi’nin ölümünü fırsat bilen eski Kont II. Joscelin, Urfa’yı isyan eden Hıristiyanların yardımlarıyla geri aldı. Ancak şehirdeki Müslüman halk ve muhafızlar iç kaleye çekilip direnmeye devam ettiler. Olayı haber alan Nureddin Mahmud süratle Urfa’ya geldi. Fakat II. Joscelin onun şehre gelmesinden kısa bir süre önce şehri terk etmişti. Şehir fazla direnmeden teslim oldu. İhanet edenler bir daha varlık gösteremeyecek şekilde cezalandırıldılar. İsyanı bastırmak üzere Ali Küçük idaresinde asker gönderen Seyfeddin Gâzi, kendi hâkimiyet sahasında olmasına rağmen, Urfa’nın Nureddin tarafından ele geçirilmesine, başka meşgûliyetleri dolayısıyla itiraz etmedi. Atabey Zengi’nin ölümünden faydalanmaya çalışan bir başkası da Üner idi. Üner, Zengi’nin Dımaşk atabeyliğinden zapt ettiği Ba’albek üzerine yürüdü. Necmeddin Eyyûb’un muhafızlığında bulunan şehir, su sıkıntısı sebebiyle üç gün içerisinde teslim oldu (Ekim 1146). Bu sırada Urfa isyanıyla meşgûl olan Nureddin Mahmud bu duruma müdahale edemedi (Nisan 1147). Nureddin Halep’te hâkimiyetini kurmaya çalışırken, Urfa’nın düşmesi üzerine yola çıkan ikinci Haçlı ordusu da, Suriye sahillerine ulaştı. Haçlılar’ın nihaî hedefi Dımaşk’tan sonra Halep idi. Nureddin ve Seyfeddin Gazi, bunun bilinciyle kuşatma altında bulunan atabeyliğe yardım etmek üzere, ordularıyla Dımaşk önlerine geldiler. Gerçekten de bu büyük ordunun gelişi etkili oldu. Haçlı liderleri arasındaki anlaşmazlıkların da giderilememesi üzerine Dımaşk kuşatması kaldırıldı. Haçlılar Kudüs’e çekildiler. Nureddin bundan sonra Musul atabeyinin verdiği kuvvetleri de yanına alarak,Vezir Üner ile birlikte Haçlıların elindeki Arima kalesini alıp yıktı. Halep atabeyi, Seyfeddin Gâzi’nin ölümü ve yerine diğer kardeşi Mevdûd’un geçmesi üzerine, Musul Atabeyliğine yaptığı müdahaleler ile ona üstünlüğünü kabul ettirdi. Antakya Haçlıları’na karşı düzenlediği akınlardan sonra, Urfa Kontluğu’nun Fırat’ın batısında kalan topraklarını fethe girişti. Türkiye Selçuklu Sultanı I. Mesud ile birlikte yürütülen harekâtla Telbaşir, Antep, Raban, Maraş, Dülük gibi yerler alınarak kontluğun tüm izleri tarihten silindi (1151). Bölgede Haçlılara karşı nihaî zaferi kazanmak, deniz bağlantılarını da keserek ve Mısır da dahil olmak üzere, İslâm ülkelerinde siyasî birlik sağlamaktan geçiyordu. Nureddin bu sebeple daha önce de defalarca kuşattığı Dımaşk’ı zabt edip bütün Suriye’yi idaresi altında birleştirdi (1154). Fakat iki bölge arasında bir rekabet alanı olan Güneydoğuya doğru genişleyen Türkiye Selçuklu sultanı II. Kılıç Arslan’a karşı izlediği siyaset pek dostane değildi. Kılıç Arslan’ın muhaliflerini desteklemek ve topraklarını işgâl etmek suretiyle, onunla mücadele ediyordu. 1157’de ağır bir şekilde hastalanınca Harran emiri olan kardeşi Halep’i almaya yeltendi ancak başarılı olamadı. 1163’de Hârim’i kuşatan Nureddin, daha sonra Trablus Kontluğuna karşı çıktığı seferde baskına uğrayarak büyük kayıplar verdi. Fatımî veziri Şaver görevinden azledilince, Nureddin’e bazı vaadlerde bulunarak yardım istedi. Şaver’e gereken yardım verildi ise de o sözünde durmadı. Ayrıca Nureddin’e karşı Haçlıları çağırdı (1163). Atabey, Hârim’i zabt etmek suretiyle 8. Ünite - Atabeylikler 159 Haçlılar’ın oraya yardımını engelledi. Sonra da Banyas’ı aldı, ancak Mısır’ı almak şimdilik mümkün olmadı. Urfa Kontluğunun yıkılması, bütün Suriye’nin Nureddin Mahmud’un idaresine geçmesi ve Haçlı topraklarına yapılan akınların giderek sıklaşması, Haçlılar’ı bir çıkış kapısı olarak Mısır’ı ele geçirmek hususunda zorluyordu. Aynı şekilde Irak ve Suriye’de birliği sağlamış olan Nureddin de, Mısır’ın fethedilmesi hâlinde, adetâ bir hilâl içerisine alınacak olan Haçlılar’ın bölgeden bütünüyle temizleneceği düşüncesiyle bu konuda çok kararlı davranıyordu. Bu yüzden Haçlılar’la rekabet büyük ölçüde Mısır’a doğru kaymış bulunuyordu. Nitekim Haçlılar 1169’da Bilbis’i alıp Mısır’ı işgâl etmek üzere harekete geçtiklerinde, başta Şaver olmak üzere, ileri gelenler yine Nureddin’e başvurdular. Atabey, Selahaddin’in amcası Şirkûh idaresinde 7.000 kişilik bir ordu gönderdi (1169). Vezirliğe tayin edilen Şirkûh ölünce, yerine Selahaddin atandı. Bir süre sonra Nureddin’in emriyle Mısır’da Abbasî Halifesi adına hutbe okutuldu. Böylece Mısır da Halep Atabeyliği topraklarına katılmış oldu (1171). Fatımî Halifeliği yıkıldı. Nuredin Mahmud için Mısır da kendisine bağlandıktan sonra artık büyük hedefine varmak bakımından hiç bir engel kalmamıştı. Selahaddin Mısır’dan, kendisi Suriye’den Haçlıları kıskaca almak üzere bir sefere karar verdi. Fakat Selahaddin kendisine verilmiş olan toprakların geri alınacağı korkusuyla, kararlaştırılan yerde Nureddin’le buluşmadan Mısır’a geri döndü. Buna rağmen Selahaddin’i görevinden alınmadı. Türkiye Selçuklu sultanı II. Kılıç Arslan ile yapılan antlaşmadan sonra Haçlılar üzerine bir sefer düzenledi. Musul atabeyi II. Seyfeddin Gazi’den asker göndermesini isteyen Nureddin, hem Haçlıları sindirmek, hem de itaâtsiz davranışlarını gördüğü Salâhaddin’i cezalandırmayı plânlıyordu. Fakat bu sırada hastalanan Nureddin Mahmud, 15 Mayıs 1174’te öldü ve Dımaşk’ta yaptırmış olduğu medresede gömüldü. Melik Salih İsmail Nureddin Mahmud ölmeden önce onbir yaşındaki oğlu Salih İsmail’i veliaht ilân etmişti. İsmail babasının ölümü üzerine, ümerâdan Gümüştekin ile birlikte Haleb’e geldi. Atabeyin yaşının küçük olması sebebiyle, ümera birbiriyle rekabet etmeye başladı. Gümüştekin’in melik üzerindeki etkisinden rahatsız olan şehir ileri gelenleri Salâhaddin Eyyûbî’yi davet ettiler. Bunun üzerine hemen yola çıkan Selahaddin Dımaşk’a geldi ve şehre hâkim oldu. Buna rağmen hutbeyi hâlâ Melik İsmail adına okutuyordu. Bu sırada Nureddin’in ölümünü fırsat bilen Musul atabeyi Gâzi, bağımsızlığını ilân etmiş ve topraklarını genişletmeye başlamıştı. Salâhaddin Dımaşk’ı ele geçirdikten sonra 28 Kasım 1174’te Hıms üzerine yürüdü. Hıms halkı ona bir süre direndi. Salâhaddin şehre hâkim olmasına rağmen iç kaleyi alamadı. Burada askerlerinin bir kısmını bırakarak 28 Aralık’ta Hama’ya gitti. Buradan Haleb’e gelen Salâhaddin, Haçlılar’ın Hıms’ı tehdit ettiklerini haber alınca 2 Ocak 1175’te, kuşatmayı kaldırarak oraya döndü. İç kaleyi aldıktan sonra Baalbek seferine çıktı ve 29 Mart 1175’te teslim aldı. Salâhaddin’in Halep atabeyliğine ait olan Dımaşk, Hıms, Hama ve Baalbek’e hâkim olması üzerine Melik Salih İsmail, Musul atabeyi II. Seyfeddin Gazi’ye elçi yollayarak ondan yardım istedi. Gâzi, Sincar hâkimi olan kardeşi İmadeddin Zengî’ye de askeri ile gelmesini bildirdi. Ancak o, Salâhaddin’in tarafına geçtiği için bu sefere katılmadı. Seyfeddin Gâzi kardeşi Mesud’u bir ordu ile Haleb’e gönderdi. 160 Büyük Selçuklu Tarihi Salâhaddin Seyfeddin’e bir elçi yollayarak Hıms ve Hama’yı teslim edebileceğini fakat Dımaşk’ın kendisinde bırakılmasını istedi. Kuvvetinden emin olan Seyfeddin Gazi, ondan aldığı bütün yerleri bırakarak Mısır’a geri dönmesini istedi. Meselenin çıkmaza girmesiyle iki ordu 13 Nisan 1175’te Kurûn-ı Hama yakınlarında savaşa girdi. Salâhaddin’in galibiyeti üzerine Halep ve Musul Atabeyleri mevcut durumu kabul etmek zorunda kaldılar. Melik Salih’e tâbi gibi görünen Selahaddin, Halife tarafından Suriye ve el-Cezire hâkimiyetinin onaylandığı taklîdi alınca bağımsızlığını ilân etti. Halepliler geri çekilmesi şartı ile onun hükümdarlığını tanımayı kabul ettiler. Salâhaddin 4 Mayıs 1175’te Halep kuşatmasını kaldırarak Hama’ya döndü. Bu antlaşma atabeyliğe ait toprakları kendi idaresinde birleştirmek isteyen Seyfeddin Gazi’nin ordusuyla harekete geçmesi üzerine bozuldu. Halep kuvvetlerinin de katıldığı ve 22 Nisan 1176’da, Cibâb el-Türkmân denilen yerde yapılan savaşta Salâhaddin yine galip geldi. Selahaddin bu defa aradaki şehir ve kaleleri alıp, Halep ile Musul’un irtibatını tamamen kestikten sonra, 25 Haziran’da Halep’i tekrar kuşattı. Sonuç olarak, iki taraf da ellerindeki yerlerin kendilerinde kalması şartı ile bir antlaşmaya vardılar. Halep Atabeyi Melik Salih İsmail 1181’de öldü. Ölmeden önce ülkesini Musul atabeyine bırakmıştı. İzzeddin Mesud’un süratle sevk ettiği kuvvetler şehri teslim aldılar. Böylece kısa bir süreliğine de olsa Musul atabeyliği toprakları tek elde birleşmiş oldu. İzzeddin Mesud da nâibi Mücahideddin Kaymaz ile beraber Haleb’e geldi. Şehirde çok iyi bir şekilde karşılanan Mesud, bazı idarî düzenlemeler yaptıktan sonra Musul’a döndü. Fakat şehirde meydana gelen bazı olaylar üzerine, Haleb’i elinde tutamayacağını anlayarak Sincar karşılığında İmadeddin Zengi’ye bıraktı. Selahaddin Mayıs 1183’de Haleb’i tekrar kuşattı. Selahaddin, Haleb’i kendisine tâbi olan Zengi’ye de bırakmadı. Selahaddin ona daha önce Musul Atabeyliğinden zabt ettiği Sincar’ı verip Haleb’i teslim aldı. Bunun üzerine Zengilerin Suriye hâkimiyeti sona erdi (1183). Musul Atabeyleri, özellikle İmadeddin Zengi ve Halep atabeyi Nureddin Mahmud zamanında, Haçlılara kaşı verdikleri efsanevi mücadeleler ile İslâm Dünyasının ümidi oldular. Diğer yandan Yakındoğuda sağladıkları siyasî birlik sayesinde, Haçlı kalıntılarının temizleneceği mücadele ruhunun temel taşlarını oluşturdular. Musul Atabeyleri çok yoğun siyasî mücadelelere rağmen, imar ve eğitime de çok önem vermiş, sayısız medreseler, hattâ tıp eğitiminin verildiği ihtisas medreselerinin yanında, bir çok câmi, mescit, köprü ve saraylar inşa etmişlerdir. Halep, Musul ve Urfa gibi önemli ticaret yollarının kavşağında bulunan Atabeylik, iktisadî ve sosyal bakımdan da zengin bir hayat sürmüştür. İLDENİZLİLER/AZERBAYCAN ATABEYLERİ (1146-1225) Şemseddin İldeniz ve Atabeyliğin Kuruluşu İldenizliler, Azerbaycan’ın Arran ve Cibâl bölgesinin kuzeyini kapsayan Kuzeybatı İran’da hüküm sürmüş bir atabeyliktir. Hanedanın kurucusu Şemseddin İldeniz aslen Kıpçak Türklerindendir. İlk sâhibi Selçuklu veziri Sumeyremî’nin ölümü üzerine Irak Selçuklu sultanı Mahmud, sonra da kardeşi Mesud’un hizmetine girdi. Zekâ ve kabiliyeti sayesinde kısa zamanda üst düzey ümera arasına girdi. Mesud tarafından ölen kardeşi Sultan Tuğrul’un dul eşi Mümine Hatun ile evlendirildi. Böylece o, Selçuklu şehzâdesi Arslanşah’ın üvey babası olurken, bu evlilikten Cihan Pehlivan ve Kızıl Arslan adlı iki oğlu ile bir kızı dünyaya geldi. Hanedanla kuruTaklîd bir yerin, Halife veya Sultan tarafından bir melike, emire mülk olarak verildiğini bildiren vesika, bir başka deyişle temliknâmedir. 8. Ünite - Atabeylikler 161 lan bu akrabalığın sağladığı imkânlar, İldenizoğulları hanedanının temelini oluşturdu. İldeniz 1148 yılında, Sultan Mesud tarafından Azerbaycan valiliğine tayin edildi. İldeniz’in üvey oğlu Arslanşah’ı 1154’de yanına getirtmesine rağmen; 1161’e kadar başka Selçuklu melikleri adına saltanat davasına girmesi, bu sırada henüz Arslanşah’ın atabeyi olmadığını göstermektedir. Süleymanşah’ı tahttan indirip yerine Arslanşah’ı geçirdiği bu tarihten itibaren kendisi de atabeg-i a’zam (En büyük atabey) unvanıyla anılmaya başlamıştır. İldeniz, kendi oğullarını da hâcib ve emir-i silah gibi önemli görevlere getirirken, Sultan adına tüm gücü eline geçirmiş bulunuyordu. Atabey ilk zamanlarda Arslanşah’a karşı Halifenin de tahrikleri ile çıkarılan taht kavgalarını bastırmakla meşgûl oldu. Daha sonra bu olaylardan yararlanarak İslâm ülkelerini tahrip eden Gürcülere karşı, Arslanşah idaresinde harekete geçen Selçuklu ordusu büyük bir zafer kazandı. Ancak bundan böyle Irak Selçuklularının en büyük açmazı olan, gulâm ümeranın yanlarında bulunan melikleri tahta geçirmek için girdikleri mücadeleler sürüp gitti. İldeniz bunun yanısıra Halep Atabeyi Nureddin’i, Selçukluların tâbileri olan Musul atabeylerini rahat bırakması konusunda uyarmıştı. Nitekim onlar da kendilerini Selçukluların tâbisi saydıkları için, Halep atabeyine ve Selahaddin Eyyûbî’ye karşı İldenizlilerden yardım istemişlerdir. İldeniz 1172 yılında, Kirman Selçuklularının da, Irak Selçukluları adına hutbe okutmasını sağladı. Ömrünün sonlarında Ani’yi işgâl eden Gürcülere karşı, bölgedeki tâbi emirlerin katılımıyla bir sefer düzenledi. İldeniz, Arslanşah’ın hastalığı yüzünden sonradan katıldığı bu savaştan döndüğünde, Nahcivan’da vebadan öldü (1175). Hemedan’da kendi yaptırdığı medresenin yanına gömüldü. Bu dönemde İldeniz’in kudreti sayesinde Kirman, Fars, Huzistan, Musul, Meraga hâkimleri ile Ahlatşahlar’ın Selçuklulara tâbiyeti devam etti. Adaleti dolayısıyla Hıristiyan kaynakların dahi övgüyle söz ettikleri İldeniz, sultanın adının da bulunması kaydıyla para kestiriyor ve adı sultandan sonra hutbede okunuyordu. Atabey Cihan Pehlivan İldeniz’in ölümü üzerine, Arslanşah’ın hâcibi olan Cihan Pehlivan, Nahçivan’a giderek babasının yerine geçti ve kendisini atabey ilân etti. Pehlivan babasının sağlığında, Arslanşah’a karşı isyan eden ümera ile Gürcülere karşı savaşmış idi. Babasının yerine geçtikten sonra kardeşi Kızıl Arslan ile birlikte Tebriz’i ele geçirdi. Oysa Sultan Arslanşah, İldeniz’in ölümü üzerine artık kendi başına hüküm sürmek ve atabeylerin baskısından kurtulmak istiyordu. Bunun için ordusuyla Pehlivan’ın üzerine yürüdü. Fakat bu bırada rahatsız olan Arslanşah’ın hastalığı ağırlaşınca, üvey kardeşi Pehlivan ile anlaşmak zorunda kaldı. Ancak kısa bir süre sonra öldü (1177). Pehlivan Arslanşah’ın yerine onun oğlu Tuğrul’u tahta çıkardı. Tuğrul’un saltanat iddiasıyla ayaklanan kardeşi Muhammed’i yenilgiye uğrattı. Melike yardım eden Fars atabeyinin topraklarını da yağmaladı. Abbasî halifesi el-Müstezî Biemrillah 1180 yılında ölünce yerine oğlu en-Nâsır Lidinillah geçti. Pehlivan, Halep atabeyi Nureddin Mahmud’un ölümü üzerine kızışan hâkimiyet mücadelesinde, Irak ve Suriye’nin halife tarafından Selahaddin Eyyûbî’ye verilmesine tepki olarak, bir süre biat etmedi. Zira bu topraklar henüz Selçuklular’a ait sayılıyor ve Pehlivan da fiili olarak denetiminde bulunan Selçuklular’ın hukukunu gözetiyordu. Selçuklu şehzadelerini taht mücadelelerine teşvik eden Halifelerin bu yolla saltanatlarını güçlendirmelerini de istemiyordu. Nitekim bu durum Selçukluların hilafet politikasının sürdürülmesinden başka bir şey değildi. Hâcib hükümdarın bir bakıma evi de sayılan sarayın en üst düzey görevlisi olup, Sultanın hükûmet/vezir de dahil, sarayın dışı ile ilişkilerini düzenleyen görevlidir. Emir-i silah ise hükümdarın silahlarının bakımı, korunması ve taşınmasından sorumlu olan silahdarların komutanı olan bir saray görevlisidir. Köle ticareti ile ilgili bir âdete göre, kırk köle alan tacire, üstüne bir tane de hediye edilirdi. Derbend’den kırk adet köle alan tüccara, promosyon olarak çelimsiz bir çocuk olan İldeniz verildiğinde, onu hiç beğenmemişti. Hattâ İldeniz o kadar küçüktü ki, yolculuk boyunca iki kere, gece uyurken arabadan düşüp kaybolmuştu. Tüccar onu aramaya gerek görmezken, İldeniz ertesi gün kendi başına yaya olarak kafileye ulaşmayı başarmıştı. Bunun üzerine İldeniz’in zekâ ve becerisini farkeden tacir, Hemedan’da onu iyi bir paraya satmıştı. İldeniz’in yükselişi ve tarihî rolünün de burada öne çıkarılan karaktere uygun olduğu görülmektedir. Irak Selçukluları, 1157 yılında tarih sahnesinden çekilen Büyük Selçukluların tabiî uzantısı olarak kabul edilmektedir. Bu yüzden Büyük Selçuklu sultanı Tuğrul (1040-1063) I. Irak Selçuklu sultanı Tuğrul (1132-1134) II. ve son Irak Selçuklu sultanı Tuğrul (1177-1194) III. olarak kaydedilmektedirler. Buna rağmen son Selçuklu sultanı, Irak ayrı bir şube sayılarak, II.Tuğrul olarak da numaralandırılmaktadır. 162 Büyük Selçuklu Tarihi Pehlivan, Büyük Selçuklu mirası üzerinde yükselmekte olan Harizmşah Tekiş ile yakın ilişkiler kurarak, kendisini Eyyûbîlerle olan mücadelelerde doğuda emniyete almak istiyordu. Pehlivan, Selahaddin’in Van Gölü çevresinde hüküm süren Ahlatşahlar ülkesini ele geçirmesine mani oldu. Ancak 1185’de ikinci defa kuşattığı Musul’da Selçuklular adına okunmakta olan hutbenin kaldırılmasını engelleyemedi. Böylece Irak, Selçuklu egemenliğinden çıkmış oldu. Atabeylerin de Selçuklu sultanları gibi Abbasî Halifeleri adına hutbe okutmalarının, genel anlamda biat etmelerinin nedeni sizce nedir? Pehlivan, Salâhaddin’in Kazvin ve Bistam bölgesindeki Batınîleri cezalandırmak için Selçuklu topraklarına giriş izni istemesinin, ülkesinin istilâsı için bir bahane olduğunu düşünerek savaş hazırlıklarına başladı. Fakat hastalanan Pehlivan Mart 1186’da öldü. Atabeyliği süresince Sultan Tuğrul ve Selçuklu Devleti üzerinde nüfuzunu iyice tahkim eden Pehlivan, Selçuklu ümerasını saf dışı bırakarak, onların yerine kendi oğulları ve yakın adamlarını tayin etti. Atabey Kızıl Arslan Atabey Cihan Pehlivan’ın Kutluğ İnanç, Ömer, Özbek ve Ebû Bekr adlı dört oğlu vardı. Ölmeden önce onlara, Sultan Tuğrul ve amcaları Kızıl Arslan’a itaat etmelerini vasiyet etti. İldeniz’in Sultan Arslanşah’a emir-i silah tayin ettiği Kızıl Arslan, bütün savaşlarda babasının ve sultanın yanında yer almıştı. Pehlivan öldüğü sırada ise, onun tarafından tayin edildiği Azerbaycan valiliği görevinde bulunuyordu. Bu arada Sultan Tuğrul, Pehlivan’ın ölümünün atabeylerin tahakkümünden kurtulmak için vesile olacağını düşünüyordu. Ancak gelişen olaylar onu, Kızıl Arslan’ı Hemedan’a davet ederek atabey ilan etmeye mecbur bıraktı. Bir suikast teşebbüsüne uğrayan Kızıl Arslan’ın izlediği sert politika, Pehlivan’ın oğulları ve karısı İnanç Hatun etrafında ona karşı bir muhalefetin oluşmasına sebep oldu. Ancak Selçuklulara karşı, Halifenin kayıtsız şartsız desteğini sağlayan Kızıl Arslan, Sultan Tuğrul’la uzun süren bir mücadeleye girdi. Hattâ bu uğurda hiç sevmediği hâlde, İnanç Hatun’la barışıp evlendi. Ümeranın bir kısmı tarafından terkedilen Sultanı, hile ile yakalayıp oğluyla birlikte hapse attı (1190). Bir Selçuklu melikini sultan ilan edecekken, Halife’nin teşvik ve onayıyla Kızıl Arslan kendisi tahta oturdu. Ancak eşi İnanç Hatun kendi oğulları yerine, Pehlivan’ın bir cariyeden olan oğlu Ebû Bekr’i tutan Kızıl Arslan’a karşı, muhalif emirlerle işbirliği yaptı. Kızıl Arslan bir gece çadırında uyurken öldürüldü (Eylül 1191). Selçuklu sultanları üzerinde tahakküm kuran atabeylerin, her halde hayallerinin son merhalesi olan saltanat böylece Kızıl Arslan tarafından elde edilmiş oldu. Kızıl Arslan’ın saltanatını onaylaması, Halifelerin de Selçuklulara karşı takip ettikleri düşmanca siyaseti ve bunun için neler yapabileceklerini gösteren çarpıcı bir olaydır. Bununla birlikte Atabeye karşı duyulan nefret yüzünden hemen sona erdirilen bu girişim, başka gelişmelerin de etkisiyle İldenizliler hanedanın da sonunu hazırladı. Atabey Kutluğ İnanç Kızıl Arslan’ın oğlu olmadığından, Pehlivan’ın oğlulları onun yerine geçmek için birbirleriyle kıyasıya mücadeleye girdiler. Amcası tarafından himaye edilmiş olan Ebû Bekr, hazineye el koyarak kendisini atabey ilân etti. Ancak Kutluğ İnanç ve Emir Emiran Ömer hemen onunla mücadeleye girdiler. Ömer Şirvanşahlardan Biat bir hükümdarın veya halifenin iktidarını kabul ve tasdik etmek, ona kayıtsız şartsız itaât etmeyi taahhüt etmektir. 3 8. Ünite - Atabeylikler 163 ve Gürcülerden yardım sağlayıp Ebû Bekr’i yendi. Ancak Gürcüler’in yardımıyla Gence’yi zabtetmesi hayatına mal oldu. Kutluğ İnanç kendisini atabey ilan etti. Öte yandan Sultan III. Tuğrul, kızkardeşiyle evli bulunduğu Türkmen beyi Hasan b. Kıfçak’ın yardımıyla hapisten kurtuldu. Yeniden Irak Selçukluları tahtına oturabilmek için mücadeleye girişti. Kutluğ İnanç ve Ebû Bekr’i yenilgiye uğrattı (28 Haziran 1192) ve bu galibiyetle tahtı elde etti. İnanç Hatun’un teklifi ile onunla evlendi ise de, Kızıl Arslan’ın akıbetine uğramaktan korkarak onu boğdurdu. Bu sırada Sultana itaat etmeyi düşünen Kutluğ İnanç, annesi öldürülünce Harizmşah Tekiş’i yardıma çağırdı. Bu ilk girişim Tekiş’in kardeşinin isyanı dolayısıyla yarım kaldı. Sultan Tuğrul da onlara karşı harekete geçerek bazı başarılar kazandı. Fakat bu olayların baş aktörlerinden olan Halife, Selçuklu ülkesini Tekiş’e veren bir menşur çıkardı. Atabey Kutluğ, buna dayanarak Tekiş’i bir daha davet etti. Harizmşah’ın öncü kuvvetlerine kumanda eden Kutluğ, savaş sırasında gözüne ok isabet eden Sultan Tuğrul’u, yakalayıp başını kesmek suretiyle öldürdü (Haziran 1194). Irak’da Selçuklu hanedanı sona ererken, İldenizoğulları bağımsız olmamakla birlikte artık kendileri adına hüküm sürmüşlerdir. Fakat Harizmşahlar’ın bundan sonra daha fazla güçleneceğinden korkan Nasır lidinillah, bu defa Atabey Kutluğ’u Tekiş’e karşı kullanmaya başladı. Nitekim halifelik kuvvetlerinin desteği ile Tekiş’in karşısına çıkan atabey yenilip hayatını kaybetti (1195). Kendisinin Sultan Tuğrul’a reva gördüğü gibi, başı kesilerek öldürüldü. Atabey Ebû Bekr Kutluğ İnanç öldükten sonra kardeşi Ebû Bekr atabey oldu. Başlangıçta Tekiş’in ölümü üzerine Harezm kuvvetlerinin Irak’tan çekilmesi geçici bir rahatlık sağladı. Ebû Bekr bu fırsattan yararlanarak İsfahan’ı işgal etti ve ülkeyi bölüştürdü. Buna göre Hemedan kardeşi Özbek’e Rey ve civarı ise İldeniz’in gulâmlarından Gökçe’ye verilecekti. Ancak Gökçe atabeye itaat etmedi. Bu dönemin güçlü emirleri bitmek tükenmek bilmeyen bir güç savaşı verirken, onlarla mücadele edemeyeceğini anlayan Ebû Bekr Azerbaycan’a çekildi. Fakat Kraliçe Thamara idaresinde en parlak dönemini yaşayan Gürcüler de taarruza geçmişlerdi. Atabey bir Gürcü prensesle evlenip bu akrabalık sayesinde onların taşkınlıklarına geçici olarak son verdi. Bu sırada Emir Gökçe Rey, Hemedan ve Cibâl bölgesini ele geçirdi. Atabey Ebû Bekr onun üzerine Aytoğmuş komutasında bir ordu gönderdi. Yapılan savaşta Gökçe öldürüldü (1204) ama bu defa da Aytoğmuş’un tahakkümü başladı. Bu durum daha önce de söylendiği gibi, gulâm sisteminin bir zaafı olarak sürüp giden bir açmazdı. Ebû Bekr’in ülkesinin işleri yerine, içki ve eğlence ile meşgul olmasından yararlanan Meraga hâkimi Ahmedilî Karasungur ile Erbil hâkimi Kökböri anlaşarak onun topraklarını almaya karar verdiler (1206). Meraga’da buluşan Kökböri ile Karasungur, Tebriz’e doğru ilerlediler. Ebû Bekr’in Aytoğmuş’la harekete geçmesi üzerine Kökböri ülkesine döndü. Ebû Bekr ve Aytoğmuş Meraga’yı kuşattılar. Çaresiz kalan Alâeddin kaleyi Ebû Bekr’e teslim etti. Yapılan antlaşma sonucunda Ebû Bekr Uşnu ve Urmiye şehirlerini ona ıkta olarak verdi ve geri döndü. Karasungur 1208 yılında, yerine geçen oğlu ise ertesi yıl öldü. Atabey Ebû Bekr sahipsiz kalan Meraga’yı ve bütün topraklarını ele geçirerek Ahmedilî sülâlesine son verdi. Kendisi de bundan sonra çok yaşamadı ve 1210’da öldü. Türk hükümdarına Tanrı tarafından yönetme yetkisi olarak bahşedilen kutun kan yoluyla geçtiğine inanıldığından, Türklerde hanedan mensuplarının kanlarının dökülmesi yasaktı. Kutluğ’un Sultan Tuğrul’u öldürme biçimi, bu anlamda bilinçli bir aşağılama hâlidir. 164 Büyük Selçuklu Tarihi Atabey Özbek ve İldenizlilerin Sonu Ebû Bekr’den sonra yerine kardeşi Özbek atabey oldu. Özbek’in gulâmı Mengli, Aytoğmuş’u bertaraf edip onun topraklarına hâkim oldu. Ama Mengli daha sonra atabey Özbek’e ve Abbasî halifesi Nâsır Lidinillah’a isyan etti. Bunun üzerine halife, Özbek ve Alamut İsmailîleri reisi Celâleddin Nevmüslüman birleşerek, Kerec yakınında onu mağlup edip öldürdüler. Bu arada Özbek’in Irak-ı Acem naîbi, hutbeyi Harizmşah Muhammed adına okutup ona bağlandı. Yakın tarihte Selçuklulara karşı, İldenizliler’i ve Harizmşahları kışkırtan Halife, şimdi de Selçuklunun varisi olarak hareket eden Harizmşahlara karşı aynı düşmanca siyaseti takip ediyordu. Zira son zamanlarda iyice güçlendirdiği siyasî otoritesini bir daha yitirmek istemiyordu. Bu uğurda her şeyi mübah sayan Nasır Lidinillah, Özbek’in Harizmşah’a tâbiyet bildiren nâibini Batınîlere öldürttü. Bunun üzerine Irak-ı Acem’i ele geçirmek için Özbek’in yanı sıra Fars atabeyi Sa’d da ordusuyla yola çıktı. Özbek Harizmşah ordusunun yaklaşması üzerine Azerbaycan’a kaçtı fakat yakalanıp hazineleri yağmalandı. Sonunda Harizmşah’a tâbi olmayı kabul edip ülkesine geri gönderildi (1218). Bu sırada Azerbaycan atabeyleri için Gürcü saldırıları ve Moğolların önünden kaçan Harizmşahlar önemli sorun oluşturuyordu. Nitekim Özbek, Moğollardan kaçıp kendisine sığınan bir kısım Harizmlileri, Moğolların baskısı üzerine onlara vermek zorunda kalmıştı. Topraklarına saldıran bir Gürcü ordusu ise pusuya düşürülüp imha edildi. Gürcüler intikam hazırlığı içerisinde iken, Celaleddin Harizmşah’ın ordusuyla yaklaştığını öğrenince Özbek’e ittifak önerdiler. Ancak Harizmşah onların kuvvetlerinin birleşmesine imkân vermedi. Tebriz’i karısı Melike Hatun’un idaresine bırakan Özbek Gence’ye kaçtı. Celâleddin şehri ele geçirdi (1225). Hatun’u bir miktar asker ile Hoy’a gönderdi. III.Tuğrul’un kızı olan Melik Hatun, Özbek’ten boş düştüğünü bildirip, bunu ulemâya da tastik ettirdikten sonra Celâleddin’le evlendi. Özbek aynı sene Alıncak kalesinde vefat etti. Sağır ve dilsiz oğlu Kızıl Arslan babasının yerine atabey ilân edilmekle birlikte, atabeylik fiilen sona ermiş bulunuyordu. Kızıl Arslan 1228 yılında ölünce İldenizliler hukuken de yıkılmış oldu. İldenizliler ilk üç atabey döneminde Irak Selçuklu sultanları üzerinde ağır bir baskı oluşturmuşlardı. Adlarına para bastıran ve hutbe okutan bu atabeyler, şeklen de olsa Selçuklular’a bağlı kalmışlardı. Buna karşılık Irak Selçuklu sultanları Halifelerin düşmanlığına rağmen, Irak, el-Cezire, Azerbaycan, Doğu Anadolu, Cibâl ve Kirman’da hüküm sürmelerini atabeylerin ısrarlı mücadelelerine borçludurlar. İldenizliler kuruldukları bölge itibariyle, Gürcüler’e karşı Müslümanlar’ın savunmasını üstlenmiş bulunuyorlardı. Kuvvetli ve istikrarlı dönemlerde, Azerbaycan’ın iktisadî, sosyal ve medenî hayatında da önemli roller oynadılar. Nahcivan, Hemedan ve Tebriz gibi şehirler mimarî eserlerle donatılmış; pek çok ilim ve sanat erbabı onların himayesini görmüştür. Sizce İldenizliler’i diğer atabeyliklerden farklı kılan bir özellikleri var mıdır? SALGURLULAR (1148-1286) Atabey Sungur ve Salgurluların Kuruluşu Salgurlular İran’ın Fars bölgesinde, Oğuzların Üçoklar kolunun Salgur veya Salur boyuna mensup olan Sungur’un kurduğu bir atabeyliktir. Salurlardan önemli bir topluluk 1145 yılı civarında, Ceyhun-Mankışlağ bölgesinden Fars’a göç etmişlerdi. 4 8. Ünite - Atabeylikler 165 Fars bölgesi, bilindiği gibi, Tuğrul Bey zamanında Kirman meliki Kavurt tarafından fethedilmişti. Sungur, Irak Selçuklu şehzâdelerinden Fars meliki Melikşah’ın atabeyi idi. Melikşah, devlet işlerinden uzak duruyor, halka karşı kötü davranıyordu. Melikşah bir bahane ile Atabey Sungur’un kardeşini öldürünce, büyük bir Türkmen gücüne dayanmakta olan Sungur Şiraz’dan ayrıldı. Melikşah’ın geri dönmesi yolunda yaptığı teklifleri reddedip isyan etti. Melikşah’ı yenilgiye uğratıp Fars’tan ayrılmak zorunda bıraktı (1148). Şiraz’ı ele geçiren Atabey Sungur böylece hanedanının temellerini attı. Fars hâkimiyetini kaybeden Melikşah, amcası Sultan Mesud’dan sağladığı kuvvetlerle Sungur’un üzerine yürüdü ve tekrar yenildi. Bu uğurdaki tüm girişimleri sonuçsuz kaldı. Böylece Fars bölgesi, tamamen Atabey Sungur’un hâkimiyetine girdi (1148). Atabey Sungur, komşusu Kirman Selçuklu meliki I. Muhammed ile iyi ilişkiler içerisinde bulunuyordu. Sungur’un Irak Selçukluları arasındaki taht mücadelelerine, kendisinden yardım istendiği ölçüde karıştığı anlaşılıyor. Sungur yanında bulunan Melik Muhammed’i Sultan Arslanşah’a karşı taht mücadelesi için, Selçuklu ümerası ile anlaşarak gönderdi. Ancak melik ve tararftarları İldeniz tarafından yenilgiye uğratıldılar. Adaletli, dindar, hayırsever ve mütevazı bir yönetici olan Sungur, ölünce (1161) Şiraz’da kendi yaptırdığı Sunguriye medresesine defnedildi. Atabey Zengi Sungur’un yerine oğlu küçük yaşta olduğu için kardeşi Zengi geçti. Zengi, Hemedan’daki taht kavgalarından Fars’a kaçan bir Selçuklu melikini yanında alıkoydu. Atabeylerin Selçuklu şehzâdelerini kendi menfaâtleri doğrultusunda nasıl kullandıkları, Halifelerin de bu durumdan nasıl yararlandıkları defalarca ifade edildi. İldeniz’in himayesinde güçlü bir Selçuklu Devletinin varlığından kaygılanan Halife, veziri vasıtasıyla Fars atabeyi Zengi ile bağlantı kurdu. Yanında bulunan melik Mahmud adına hutbe okutmasını istedi. Zengi, Halifenin isteğini yerine getirmekle birlikte, müttefikleri yenilince bu mücadelede yalnız kaldı. Irak Selçuklu sultanı ve İldeniz’in davetiyle İsfahan’a gidip Sultan Arslanşah’a itaâtini bildirdi. Böylece Salgurlu atabeyliği 1165 yılında resmen Irak Selçuklularına tâbi oldu. Atabey Zengi’nin idaresinden hoşnut olmayan Fars ahalisi, Huzistan hâkimi Şumla’yı davet ettiler. Fars bölgesine sefer düzenleyen Şumla, Zengi’yi yenerek Fars bölgesine hâkim oldu. Fakat o, kötü idaresiyle Zengi’yi de arattı. Yaptıklarından pişman olan ileri gelenler Zengi’yi geri çağırdılar. Fars’a yeniden hâkim olan Zengi, Kirman Selçuklu meliki Tuğrulşah’ın ölümünden sonra meydana gelen taht mücadelelerine karıştı ve onun yardımıyla II. Turanşah tahtı ele geçirdi. Bu tarihten itibaren Salgurlular, Kirman siyaseti üzerinde ve meliklerin tahta geçişlerinde etkili olacaklardır. Bu onların bir müddet sonra Kirman’da hâkimiyet kurmalarına zemin hazırlamıştır. Atabey Zengi 1178 senesinde öldü. Atabey Tekle Zengi’nin yerine kendisine veliaht tayin ettiği oğlu Tekle geçti. Tekle’nin ilk senelerinde, Azerbaycan atabeyi Cihan Pehlivan, Fars’a akın düzenleyerek Şiraz’ı yağmaladı ve pek çok kişiyi öldürdü (1180). Bir süre sonra Tekle’ye karşı amcasının oğlu Tuğrul, saltanat iddiasında bulundu ise de, başarılı olamayarak Şebânkâre emirlerine sığınmak mecburiyetinde kaldı. Tekle, Tuğrul’u affetmekle birlikte o, babası Zengi’den sonra atabeyliğin kendi hakkı olduğunu düşüncesiyle savaşa devam etti. Sonunda 1181’de Şiraz’da yenildi ve esir alınarak öldürüldü. 166 Büyük Selçuklu Tarihi Harizmşahların Merv ve Serahs şehirlerini ele geçirmeleri üzerine bu bölgede yaşayan Oğuzlar, Fars ve Kirman’a göç ettiler. Bunlardan Fars’a gelenler, Salgurluların güçlü olması sebebiyle onlara galebe çalamadılar; hattâ Salgurlularla karışıp kaynaştılar. Oğuz istilâsı Kirman’da Selçuklu hâkimiyetinin sonu oldu. Fars atabeylerinin de buraya sonucu etkileyecek nitelikte bir müdahalesi olamadı. Kaynakların iyi kişilik özellikleri ile andığı Tekle 1198 yılında vefat etti. Atabey Sa’d Tekle’nin yerine kardeşi Sa’d geçti. Sa’d’ın zamanı, Salgurlular için nisbeten rahat bir dönem oldu. Sa’d’ın atabeyliğinin ilk yıllarında yaşanan büyük kıtlık ve veba salgını büyük sosyal ve iktisadî sıkıntılara yol açtı. Bir müddet bunların telafisi için çalışan Atabey Sa’d, daha sonra topraklarını genişletmeye başladı. Bu sırada Kirman’a, Oğuzlardan sonra Harizmşahlar hâkim olmuştu. Fakat Oğuzlar karışıklıklara sebep oluyorlardı. Şebânkâre emirleri de zaman zaman hâdiselere karışıyorlardı. Şehre bir ara Oğuzlar hâkim olduysa da, atabey Sa’d’ın kuvvetinden çekinerek, Berdesir’i Salgurlu ordusuna teslim ettiler. Böylece Kirman’da Salgurlu hâkimiyeti sağlanmış oldu (1204). Sa’d, Isfahan ve Hemedan’ı da ele geçirmek istiyordu. Hazırlıklarını tamamlayıp Isfahan’a yürüdü ve hiçbir mukavemetle karşılaşmadan şehre girdi. Sa’d’ın bu sefer sırasında Şiraz’ı boş bırakması, İldenizliler ve Şebânkâre emîrleri için bulunmaz fırsattı. Ayrıca İsfahan’ı alması dolayısıyla cezalandırılması da gerekmekteydi. Nitekim Atabey Özbek Şiraz’a, Şebânkâre emiri Mübâriz ise, Kirman üzerine başarısız seferler yaptılar. Sa’d, Kirman’daki hâkimiyetini kuvvetlendirmek için sefere çıktı ve 9 Ocak 1209’da Kirman’ın başşehri Berdesir’e girdi. Burada Kavurt Bey’in tahtına oturan Sa’d, Oğuzları itaat altına almak için, Bem’i kuşattı. Daha sonra Oğuzlarla anlaşarak Şiraz’a döndü. Kirman’da kaldığı beş ay zarfında bölgeyi düzene sokmuş ve büyük kısmını da itaat altına almıştı. Fakat daha sonra burayı ihmal edince, 1213 senesinde Harizmşahlar, Kirman’ı ele geçirdiler ve akınlarını başkent Şiraz’a kadar genişlettiler. Daha önce de anlatıldığı gibi, İldenizlilerin Harizmşah’a bağlılık bildiren Irak-ı Acem valisi, Halifenin dahliyle Bâtınîler tarafından öldürünce, bölgeyi ele geçirmek isteyenler arasında yeni mücadeleler başlamıştı. Bir yandan Atabey Sa’d, diğer yandan Atabey Özbek, Irak-ı Acem’e hâkim olabilmek için harekete geçtiler. Sa’d, Harizmşah Muhammed’in ordusuyla Rey civarında karşılaştı. Ancak savaşta yenilip esir düştü (1217). Harizmşah, Eşkenvan ve İstahr şehirlerini kendisine bırakması, ülke gelirlerinin üçte birini kendisine ödemesi ve adına hutbe okunması şartıyla Sa’d’ı affetti. Sa’d, yanında Harizmli kuvvetlerle Şiraz’a döndüğünde, yerine nâib olarak bıraktığı oğlu Ebû Bekr, kendisini şehre sokmak istemediği için onunla savaşmak zorunda kaldı. Sa’d Moğollarla yoğun bir mücadele içerisine giren Harizmşah’a bağlılığını sürdürmek zorunda kalmadı. Ancak daha sonra Kirman ve Irak-ı Acem’i ele geçiren Harizmşah’ın oğlu Pirşah, müstahkem kaleler dışında, Şiraz dahil Fars’ı da işgâl etti. Atabey Sa’d, Fars’a gelen Celaleddin Harizmşah’a bağlılık arzedince, kaybettiği yerleri geri aldı. Sa’d 1226’da vefat etti. Atabey Ebû Bekr ve Atabeyliğin Sonu Sa’d’ın yerine oğlu Ebû Bekr geçti. Ebû Bekr, ilk yıllarda Şebânkârelerle mücadele ettiyse de başarılı olamadı. Celaleddin Harizmşah 1228’de, Isfahan önünde Moğollarla karşılaştığı sırada, yanında Atabey Ebû Bekr de bulunuyordu. Yenilen Moğol ordusunun takibi sırasında bir kısım kuvvetleri baskına uğrayan atabey Şiraz’a 8. Ünite - Atabeylikler 167 döndü. Ebû Bekr, yaklaşan Moğol tehlikesini bertaraf etmek için, kardeşini Moğol hanı Ögedey’e gönderdi ve itaatini bildirdi. Ögedey bundan memnun olarak Fars’ın idaresini ona bıraktı. Ebû Bekr, buna karşılık senelik otuz bin dinar haraç verecekti.Atabey, Hürmüz adası hâkimiyle anlaşarak düzenlediği sefer sonunda, Basra körfezindeki Kays adasına hâkim oldu (1229). Basra körfezindeki hâkimiyetini, Arabistan sahillerine kadar genişletti. Moğollara olan vaadlerini yerine getirerek, dostâne münasebetlerini devam ettirdi. Torunu Abiş Hatun’u Hülâgû’nun oğlu ile nişanladı. Ancak Moğollar’a ödenen haraçlar yüzünden vergileri artırılan ahali canından bezmiş durumdaydı. Ebû Bekr, Şiraz’da 1260’ta öldü. Ebû Bekr’in yerine oğlu II. Sa’d geçtiyse de on iki gün sonra öldü. Onun yerine henüz çocuk olduğu için, annesi Bibi Terken Hatun’un nâibliğinde Muhammed getirildi. Terken Hatun, devlet idaresini ele aldı ve halkın refahını sağlamaya, ülkeyi karışıklıklardan korumaya çalıştı. Muhammed’in atabeyliği 1262’de ölümüyle sona erdi. Muhammed’in yerine devlet erkânı ve ordunun kararı ile Muhammedşah geçti. Muhammedşah, tahta geçer geçmez Terken Hatun’u yok sayarak duruma hâkim oldu. Muhammedşah, Moğollarla barışı değil mücadeleyi tercih ediyordu. Bu yüzden Hülâgu’nun, huzuruna gelmesi için yaptığı davete icabet etmedi. Bu fırsatı kaçırmayan Terken Hatun, emirlerle birleşerek Muhammedşah’ı yakalatıp Hülâgu’nun yanına gönderdi. Muhammedşah’ın sekiz ay süren kısa atabeyliğinden sonra yerine ağabeyi Selçukşah geçti. Selçukşah, tahta geçince kendisi için tehlikeli gördüğü bazı devlet adamlarını ortadan kaldırdı. Kudreti dolayısıyla siyasette önemli bir rolü olan Terken Hatun’la evlendi. Ancak Selçukşah’ın Terken Hatun’u aşağılaması ve sonra öldürtmesi Salgurlu Atabeyliğinin yıkılışını çabuklaştırdı. Nitekim Selçukşah, Şiraz’daki Moğol komutanlarını da bertaraf edince, Hülâgû’nun gönderdiği kuvvetler tarafından yakalanarak öldürüldü (1263). Selçukşah’ın ölümünden sonra tahta II. Sa’d’ın kızı Abiş Hatun geçti. Abiş Hatun’un atabeyliğinin ilk aylarında, Kadı Şerefeddin İbrahim ayaklandı ise de, isyan kısa sürede bastırıldı ve taraftarları dağıtıldı. Abiş Hatun, daha sonra Hülâgu’nun yedi yaşındaki oğlu Mengü Timur ile göstermelik olarak evlendirildi. Abiş Hatun, yaşının küçük olması dolayısıyla idarî işlere karışmıyordu. Fars’ı, bir şahne aracılığı ile Moğollar yönetmekteydi. İlhanlı hükümdarı Ahmed Teküdar, Fars’ın devamlı karışıklık içinde bulunması ve bölgedeki Moğol devlet adamlarının yetersizliği sebebiyle, yanında tuttuğu Abiş Hatun’un Şiraz’a dönmesine izin verdi (1284). Bir süre sonra, Moğollar tarafından bölgeyi idare etmek için gönderilen nâibin öldürülmesi sebebiyle, Abiş Hatun, hükümdar Argun tarafından huzura çağırıldı. Tebriz’de muhakeme edilen Abiş Hatun, Han’ın gelini olduğu için cezalandırılmadı ama Şiraz’a dönmesine de izin verilmedi. Nihayet Hatun 1286 senesinde ölünce, Fars’ta Salgurlu hâkimiyeti son buldu ve bölge resmen Moğol idaresi altına girdi. Teşkilatta olduğu gibi kültür hayatında da Selçuluların mirasçısı olan diğer atabeylikler gibi, Salgurlular da zengin imar faaliyetleriyle Fars’ı donattılar. Moğolların Harezmşahları ortadan kaldırması üzerine Salgurlular Moğolların idaresini kabul ettiler. Onların bu siyaseti bölgeyi bir süre daha Moğolların saldırılarından korudu. Salgurluların başşehri Şiraz, Moğolların önünden kaçan birçok ilim adamı ve edibin sığınağı oldu. Salgurluların ilim ve sanat hâmiliği, Şiraz’ı bir kültür merkezi haline getirdi. 168 Büyük Selçuklu Tarihi Özet Atabeyliklerin sistem içerisindeki yerini tanımlayabilecek, Selçuklu sultanları oğullarını (şehzâde) eğitmeleri için bilgi ve tecrübeleri ile temayüz etmiş emirleri görevlendirirlerdi. Bu hocalara atabey denirdi. Atabeyler, melikle birlikte kendilerine verilen ikta bölgelerine gider, onun adına bölgeyi idare ederlerdi. Atabeyi oldukları melik adına saltanat davasına girer, kaybetmeleri hâlinde bulundukları bölgede, merkezle bağlarını olabildiğince zayıflatarak, zamanla kendi hanedanlarını kurarlardı. Bu atabeylikler ne kadar güçlü olursa olsunlar, nihaî olarak Selçuklu sultanlarına tâbi idiler. Selçuklular zamanında bu şekilde Dımaşk, Musul, Fars ve Azerbaycan Atabeylikleri kurulmuştur. Toğteginliler’in tarihçesi ve tarihî önemini açıklayabilecek, Suriye meliki Tutuş’un, oğlu Dukak’a atabey olarak tayin ettiği Türkmen beyi Toğtegin tarafından kurulmuştur. Dukak’ın da kendi oğlu Tutuş’a atabey yaptığı Toğtegin, melik çocuk yaşta olduğu için tüm yetkileri elinde topladı. Melikin ölümü üzerine yönetimi kendisi devraldı. Sultan Tapar tarafından Suriye valiliği onaylanan Toğtegin döneminin en önemli meselesi Haçlılarla mücadele idi. Toğtegin’in yerine geçen oğlu Böri de Haçlılara karşı mücadeleyi sürdürdü. Diğer taraftan Dımaşk’ta faaliyetlerini arttıran Batınîleri şiddetle takibata uğrattı. Ancak onlar tarafından uğradığı bir suikastte hayatını kaybetti. Yerine geçen oğlu İsmail Haçlılara karşı başarılı bir şekilde mücadele etti. Atabeyliğe ait bazı toprakları geri aldı. Bir suikaste uğradıktan sonra takip ettiği sert siyaset ve Dımaşk’ı teslim etmek üzere Zengi’yi davet etmesi öldürülmesine sebep oldu. Yerine geçen kardeşi Mahmud, Musul atabeyi Zengi’nin yoğun baskılarına maruz kaldı. Trablus Kontluğu ve Kudüs Krallığına karşı başarılı savaşlar yaptı. 1139’da kendi adamlarınca öldürüldü. Emir Üner’in tertibi olduğu tahmin edilen bu olaydan sonra, Ba’albek valisi olan kardeşi Muhammed atabey ilân edildi. Bu dönemde atabeylik, vezirliğe getirilen Üner’in tahakkümü altına girdi. Zengi bir kere daha Dımaşk’ı almayı denedi ama başarılı olamadı. Son atabey Abak zamanında Üner’in nüfuzu daha da arttı. Zengi’nin baskısı Üner’i, Kudüs krallığı ile vergi ödemek şartıyla bir anlaşma yapmak zorunda bıraktı. Dımaşk, Zengi’nin Urfa’yı fethi üzerine gelen İkinci Haçlı orduları tarafından da kuşatıldı. Abak, veziri Üner’in ölümünden sonra Nureddin Mahmud’a teslim oldu (1154). Böylece atabeylik tarihe karıştı. Zengiler’in tarihçesi ve tarihî önemini belirleyebilecek, Melikşah’ın kumandanlarından Aksungur’un oğlu olan Zengi, Irak Selçuklu sultanı Mahmud tarafından iki oğluna atabey ve Musul’a vali olarak tayin edilmişti (1127). Zengi Haçlılar ile savaşmak için Müslümanlar arasında siyasî birlik kurmaya çalıştı. Van Gölü havzasından Şehrizor’a, Irak ve Suriye’nin bir kısmına hâkim oldu. Urfa’yı fethedip kontluğun Fırat’ın doğusundaki topraklarını fethetti (24 Aralık 1144). 1146’da Câber kalesini kuşatırken kendi kölesi tarafından öldürüldü. Musul Atabeyliğine ait topraklar ikiye bölündü. Musul Kolu: Zengi’nin büyük oğlu Seyfeddin Gazi, Musul merkez olmak üzere Irak’a hâkim oldu. Kısa atabeylik döneminde Nureddin’le birlikte Haçlılarla ve Zengi’nin ölümünü fırsat bilerek topraklarına saldıran Artuklularla mücadele etti. Seyfeddin Gazi ölünce (1149) yerine kardeşi Mevdud geçti. 20 yıllık uzun atabeylik dönemi babası zamanından kalan tecrübeli adamlarının da sayesinde huzurlu geçti. Nureddin Mahmud’un Haçlılara karşı yaptığı tüm savaşlara yardım etti. Irak Selçuklu sultanı Muhammed’in Bağdad kuşatmasına da tâbiyet gereği asker gönderdi. Yerine Nureddin Mahmud’un da desteğiyle oğlu II. Seyfeddin Gazi geçti (1169). Musul’a hâkim olmak isteyen kardeşi II. İmadeddin Zengi’ye ise Sincar verildi. Böylece atabeyliğin Sincar’da da bir şubesi kurulmuş oldu. Seyfeddin Gazi, Nureddin’in ölümü üzerine bir yandan topraklarını genişletirken, diğer yandan Selahaddin Eyyûbî’nin Suriye’yi ele geçirmesine karşı mücadele etti. Ölünce yerine kardeşi İzzeddin Mesud atabey oldu (1180). Melik Salih’in vasiyeti üzerine Halep’i topraklarına kattı ise de elinde tutamadı. Atabeyliğe ait toprakların bir kısmını ele geçiren Selahaddin’e daha fazla direnemeyerek tâbiyet arz etti. Mesud’un yerine geçen oğlu Nureddin Arslanşah’ın dönemi hanedan mensupları ve Eyyûbîlerle mücadeleyle geçti. 1199’da Arslanşah’ın atabeyi Kaymaz’ın ölümü üzerine Musul valisi olan Lü’lü, tüm gücü eline geçirdi. Arslanşah’ın 1211’de ölümünden sonra Lü’lü tarafından yerine geçirilen atabeyler, onun kuklası olmaktan kurtulamadılar. Lü’lü 1220’de Sincar’ı alarak Zengilerin buradaki hâkimiyetine son verdi. Erbil beyi Kökböri’nin, Musul atabeyliğini 1 2 3 8. Ünite - Atabeylikler 169 Lü’lü’ye ve Eyyûbîlere karşı korumak için girdiği mücadele de sonuçsuz kaldı. Mahmud’un da 1233’te ölümüyle, bölgenin hâkimiyeti Bedreddin Lü’lü’ye intikal etti ve Zengilerin Musul şubesi tarihe karıştı. Halep Kolu: İmadeddin Zengi ölünce oğullarından Nureddin Mahmud, Halep merkez olmak üzere Suriye’deki topraklarda hâkimiyetini kurdu. Zengi’den sonra tekrar Urfa’ya hâkim olan Haçlılardan şehri geri aldı. Haçlılara karşı başarılı savaşlar yaptı. Dımaşk atabeyliğine son vererek Suriye’yi kendi idaresi altında birleştirdi. Kardeşlerinin idaresindeki Musul’a da üstünlüğünü kabul ettirdi. Mısır’ı fethetmekle görevlendirdiği Salâhaddin Eyyubî, Fatımî halifeliğine son verdi. Nureddin 1174’te ölünce yerine oğlu Melik İsmail geçti. Ancak Musul atabeyliğinin müdahalesine rağmen Salâhaddin Eyyubî ülkesine hâkim oldu. İsmail’in ölümüyle Zengilerin Halep kolu sona erdi (1181). İldenizlilerin tarihçesi ve tarihî önemini açıklayabilecek, Kurucusunun adına nisbetle İldenizliler adı verilen atabeylik Azerbaycan/Arran, Cibal ve kuzeybatı İran’da hüküm sürmüştür. Şemseddin İldeniz aslen Kıpçak Türklerindendir. Irak Selçuklu sultanı Mesud (1136-1152)’un hizmetine girdikten sonra, liyakâti sayesinde hızla yükseldi ve Sultan Mesud tarafından Arran valiliğine atandı. 1146’dan itibaren Selçuklulara bağlı, fakat inisiyatif alabilecek bir yetkinlikle Azerbaycan’ı idare etti. Bir süre sonra Irak Selçuklu tahtında yaşanan mücadelelerde belirleyici kişi haline geldi. 1161’de Arslanşah’ı tahta geçirdi. Sultanla birlikte Gürcülere karşı büyük başarılar kazandı. Selçukluların Irak, el-Cezire, Cibâl, Azerbaycan, Doğu Anadolu ve Kirman’da hâkimiyetinin sürmesi konusunda önemli hizmetleri oldu. Ölünce yerine büyük oğlu Cihan Pehlivan atabey oldu (1175). Arslanşah vefat edince yerine oğlu Tuğrul’u geçirdi, Selçuklu devletinde babasından daha fazla nüfuz sahibi oldu. Pehlivan, Halifenin ve Salâhaddin Eyyûbî’nin rekabeti karşısında, Harizmşah Tekiş’le dostluk kurdu. Kendisinden sonra yerine kardeşi Kızıl Arslan geçti (1186). Sultan Tuğrul’u hapse atan Kızıl Arslan, halifenin teşviki ile saltanatını ilân etti. Fakat bunu hayatı ile ödedi. Yerine yeğeni Kutluğ İnanç geçti. Hapisten kurtulan Sultan III. Tuğrul Kutluğ İnanç’ı mağlup ederek Irak Selçuklu tahtını tekrar ele geçirdi. Fakat atabey, Tekiş’ten sağladığı yardımla Sultan Tuğrul’u bertaraf etti (1194). Ancak Halifenin tahriki ile bu defa Tekiş’le mücadeleye giren Kutluğ İnanç da öldürüldü (Mayıs 1196). Yerine diğer kardeşi Ebû Bekr geçti. Meraga’yı alarak Ahmedilî hanedanına son verdi (1211). Ancak idarî yetenekleri kısıtlı olan Ebû Bekr zamanında ülkesi, Halife-Harizmşahlar-gulâm ümera ve Gürcüler’in mücadele alanına döndü. Ebû Bekr ölünce kardeşi Özbek atabey oldu. Halife, Harizmşahlara karşı denge unsuru olarak Özbek’in tarafında yer aldı. Ona muhaliflerine karşı ordu bile gönderdi. Atabey buna rağmen Harizmşah Muhammed’e tâbi olmak zorunda kaldı. Moğol istilâsı sebebiyle ortaya çıkan kriz ve Gürcü istilâsı karşısında aciz kaldı. Toprakları Harizmşah tarafından işgâl edildi. 1225’de ölümü üzerine sağır ve dilsiz oğlu Kızıl Arslan atabey oldu. Onun 1228’de ölmesi üzerine fiili olarak çökmüş olan atabeylik sona erdi. Salgurluların tarihçesi ve tarihî önemini değerlendirebilecek bilgiler kazanacaksınız, İran’ın Fars bölgesinde Oğuzların Üçok boyuna mensup Salgur veya Salur kabilesi tarafından kurulan bir atabeyliktir. Tuğrul Bey zamanında Selçukluların eline geçen Fars, Irak Selçukluları zamanında da onlara bağlı atabeylerin hâkimiyetine girdi. Sungur, Fars meliki Melikşah’ın atabeyiydi. Melikşah’ın keyfî idaresine isyan edip, 1148’de Melikşah’ı yendi. Şiraz’ı ele geçirerek atabeyliğin temellerini attı. Irak Selçuklularının taht mücadelelerine müdahale etti. Oğlu Tuğrul küçük olduğundan yerine kardeşi Zengi geçti. Onun zamanında Salgurlular, Irak Selçuklularına tâbi oldular. Tekle zamanında Harezmşahlardan kaçan Oğuzlar, Kirman ve Fars’ı istilâ ettiler. Tekle’nin kardeşi Atabey Sa’d’ın İldenizlilerle, Kirman’a hâkim olduğu sırada burayı istilâ eden Oğuzlarla münasebetleri oldu. Harizmşah Muhammed’e karşı girdiği mücadelede yenilip ona bağlılığını bildirdi. Sa’d ‘ın yerine geçen oğlu Ebû Bekr, Moğollara karşı Celâleddin Harizmşah’ın yanında yer aldı. Fakat sonra Moğol Hanı Ögedey’e bağlılık bildirdi. Bu sayede hâkimiyetini Hindistan’da Kenbâyet ve Arabistan sahillerine kadar genişletti. Atabey Muhammed’in yaşının küçük olması sebebiyle nâibliği annesi Bibi Terken Hatun’a verilmişti. Atabeyliğin bundan sonraki tarihi, Moğollara bağlılığı sürdüren Terken Hatun sayesinde nisbeten huzurlu geçti. Moğol idaresine başkaldıran Atabey Selçukşah kısa sürede bertaraf edildi. Hülagû’nun gelini olan Abiş Hatun zamanında, yaşı küçük olduğu için ülkeyi Moğol nâibler idare ediyordu. Moğol idarecilerinin öldürülmesinden sorumlu tutulan son atabey Abiş Hatun’un merkeze alınması ve 1286’da ölümü üzerine hanedan ortadan kalktı. 4 5 170 Büyük Selçuklu Tarihi Kendimizi Sınayalım 1. Atabeylerle ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? a. Sultanların oğullarına tayin ettikleri eğitmenlere atabey denirdi. b. Atabeylere ikta toprakları verilirdi. c. Şehzâde adına okunan hutbede Selçuklu sultanı ve Abbasî halifesinin adı bulunurdu. d. İlk Atabeylik Dımaşk’da kurulan Toğteginlilerdi e. Atabeylikler bağımsız devletlerdi. 2. Dımaşk Atabeyliği ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? a. Komşuları olan Haçlılarla mücadele etmişlerdir b. Batınîler, Dımaşk Atabeyliği topraklarında faaliyet göstermişlerdir. c. Antakya-Kudüs hattının Haçlıların eline geçmesini engellemişlerdir. d. Toğtegin zamanında Musul Atabeyliğine bağlanmışlardır. e. Zaman zaman Haçlılar ile ittifak ve anlaşmalar yapmışlardır. 3. Atabey Zengi’nin Urfa’yı fethi ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? a. Urfa Haçlı kontluğu tamamen yıkıldı. b. Kontluğun Urfa ve Fırat’ın doğusundaki toprakları fethedildi. c. Şehirdeki Hıristiyanlara dokunulmadı ama Haçlılar tasfiye edildi. d. Bu yüzden İkinci Haçlı seferi düzenlendi. e. Urfa’ya askeri bir vali atandı. 4. Nureddin Mahmud’un tüm icraâtı dikkate alındığında aşağıdakilerden hangisi onun ulaştığı nihaî hedefi tanımlar? a. Urfa’da çıkan isyanı bastırması b. Dimaşk Atabeyliğini ortadan kaldırması c. Musul Atabeyliğine üstünlük sağlaması d. Irak-Suriye ve Mısır’ı kendi idaresi altında birleştirmesi e. Haçlılara karşı büyük başarılar kazanması 5. Musul Atabeyliğinin yıkılışı ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi doğrudur? a. Nureddin Mahmud tarafından ortadan kaldırıldı. b. Arslanşah’ın atabeyi olan Lü’lü’nün baskısı neticesinde yıkıldı. c. Atabeyliğe Moğollar tarafından son verildi. d. Selahaddin Eyyûbî Musul’u ele geçirince hanedan sona erdi. e. Nureddin Mahmud’un yerine geçecek oğlu bulunmadığından tarihe karıştı. 6. İldenizlilerle ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? a. Büyük Selçuklu sultanlarının atabeyleridir. b. Gürcülerle mücadele etmişlerdir. c. Irak Selçuklu hanedanına son vermişlerdir. d. İldenizliler Harizmşahlar tarafından yıkılmıştır. e. Selçuklu sultanlarına karşı Halife tarafından desteklenmişlerdir. 7. Aşağıdaki olaylardan hangisi İldenizliler döneminde geçen bir olaydır? a. Halife Müştarşid’in öldürülmesi b. Pehlivan’ın Bağdad’ı kuşatması c. Atabey Kızıl Arslan’ın kendisini sultan ilan etmesi d. Musul Atabeyliğinin Irak Selçuklularına bağlanması e. Sultan Sancar’ın Hemedan’ı alması 8. İkinci Haçlı seferinin sebebi aşağıdakilerden hangisidir? a. Kudüs’ün Haçlılar eline geçmesi b. Abbasî halifeliğinin Orta Doğu’da hâkimiyetini güçlendirmesi c. Suriye’de Müslümanların tekrar hâkimiyet kurmaları d. İmadeddin Zengi’nin ölmesi e. Urfa’nın İmadeddin Zengi tarafından fethedilmesi 9. Salgurlular ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? a. Fars’ta hüküm sürmüş bir atabeyliktir b. Oğuzların Salur boyuna mensuplardır c. Büyük Selçuklu Devletine tâbi olmuşlardır d. Bir dönem Harizmşahlara bağlanmışlardır e. Moğollar tarafından yıkılmışlardır 10.Atabeyliklerle ilgili eşleştirmelerden hangisi doğrudur? a. Salgurlular -Azerbaycan b. İldenizliler -Fars c. Zengiler- Mısır d. Toğteginliler -Irak e. Zengiler -Irak ve Suriye 8. Ünite - Atabeylikler 171 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı 1. e Yanıtınız yanlış ise “Giriş” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 2. d Yanıtınız yanlış ise “Toğteginliler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 3. a Yanıtınız yanlış ise “Zengiler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 4. d Yanıtınız yanlış ise “Zengiler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 5. b Yanıtınız yanlış ise “ Zengiler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 6. a Yanıtınız yanlış ise “İldenizliler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 7. c Yanıtınız yanlış ise “İldenizliler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 8. e Yanıtınız yanlış ise “Zengiler “konusunu yeniden gözden geçiriniz. 9. c Yanıtınız yanlış ise “Salgurlular” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 10. e Yanıtınız yanlış ise “Giriş” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 1 Dımaşk Atabeyliği, Haçlıların Suriye ve Filistin’de kurdukları ve İslâm dünyasının kalbine bir hançer gibi saplanan devletçiklere karşı bir kalkan görevi yaptı. Onların mücadelesi sayesinde Antakya’dan Kudüs’e kadar uzanan sahanın Haçlıların elinde birleşmesi engellenmiş oldu. Ayrıca Büyük Selçuklular’ın halefi olarak yüksek bir medenî gelişimin de temsilcisi oldular. Sıra Sizde 2 Haçlıların Yakındoğu’da bir takım siyasî teşekküller kurup yerleşmeleri ve varlıklarını sürdürme gayretleri, Müslümanlarla sürekli bir mücadeleye sebep olmuştu. İslâm Dünyasının siyasî önderleri konumunda olan Türkler Urfa-Antakya-Kudüs hattının tümüyle Haçlıların eline geçmesini engelleyen büyük başarılar kazanmışlardı. Ancak Urfa’nın fethi ilk kurulan Haçlı kontluğunun yıkılması bakımından her iki tarafta da ciddî psikolojik etki yaptı. Hıristiyanlar telâşla yeni bir sefere çıkarken, Türkler artık Haçlılara karşı psikolojik ve askerî üstünlüğü ele geçirmişlerdi. Urfa’nın fethi ile cihâd meşalesi ateşlenmiş oldu. Sıra Sizde 3 Sünnî İslâm Dünyasında siyasî gücün meşruiyetinin, yani yasallığının kaynağı, bu alanda otorite olarak kabul edilen Abbasî Halifesinin verdiği onaydı. Bu tasdikin başlıca göstergesi, talepte bulunan sultan/emir/ melik vb. için Bağdad ve çevresinde hutbe okutulmasıdır. Bu yüzden atabeyler de sultanlar gibi, hiyerarşide sultandan sonra olmak şartıyla, siyasî mevkilerinin tasdiki anlamına gelen bu kuralın yerine gelmesini talep etmişlerdir. Sıra Sizde 4 İldenizlileri diğer atabeyliklerden ayıran en önemli fark, meliklerin değil, Sultanların atabeyleri olmalarıdır. Toğtegin Melik Dukak’ın, Zengi Melik Alp Arslan’ın, Sungur Fars meliki Melikşah’ın atabeyleri idiler. İldenizliler ise Irak Selçuklu sultanlarının atabeyleri olup, devletin bizatihi içerisinde hüküm sürdüler. Yararlanılan Kaynaklar Alptekin, Coşkun (1978), The Reign of Zangi (521-541 / 1127-1146), Erzurum. Alptekin, Coşkun (1985), Dımaşk Atabegliği (Toğteginliler), İstanbul. Merçil, Erdoğan (1992), “Salgurlular” Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi, VIII, İstanbul, 19-62. Merçil, Erdoğan (1992), “İldenizliler” Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi, VIII, İstanbul, 81-110 Öğün Bezer, Gülay (2000), “İldenizliler”, Diyanet İslâm Ansiklopedisi, XXII, 82-84. Şeşen, Ramazan (1983), Salâhaddin Devrinde Eyyûbîler Devleti, İstanbul. Amaçlarımız 9 Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Selçuklu Devlet anlayışı içerisinde hakimiyetin hukukî dayanağını analiz edebilecek, Metbû-tâbî ilişkilerini açıklayabilecek, Gulâm sisteminin Selçuklulardaki yeri ve önemini belirleyebilecek, İktâ sisteminin Selçuklular için ne ifade ettiğini değerlendirebilecek, Selçuklu ordusunun kaynaklarını belirleyebilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksınız. Anahtar Kavramlar • Hanedan • Sultan • Metbû ve Tâbî • Melik • Dîvân • Gulâm • Mîrî Arazi • İktâ • K¯adi’l-kudât • Nizâmülmülk • Vezaret İçindekiler      Büyük Selçuklu Tarihi Büyük Selçuklu Devlet Teşkilatı • GİRİŞ • HANEDAN VE SULTAN • SARAY TEŞKİLATI • MERKEZ (HÜKÛMET) TEŞKİLATI • EYALET TEŞKİLATI • ASKERÎ TEŞKİLAT • ADLÎ TEŞKİLAT BÜYÜK SELÇUKLU TARİHİ GİRİŞ Selçuklu Devlet Teşkilatı Tarihinin Kaynakları Selçuklu devlet yapısını anlatan, Selçuklular’la çağdaş bir eser mevcut olmadığı gibi, devlet arşivleri de günümüze ulaşmamıştır. Bu nedenle devlet yapısının bazı yönlerini ve ayrıntılarını tespit etmekte güçlük çekilmektedir. Konu ile ilgili tabiatiyle ilk akla gelen vezir Nizamülmülk’ün Siyasetnâme adlı meşhur eseridir. Bu eser devlet teşkilatını tanımamız konusunda büyük bir boşluğu doldurmakta ise de, aslında yürürlükte olan yapıyı değil, olması gerekeni anlatan bir kaynaktır. Çünkü Siyasetnâme Sultan Melikşah’ın işlerin düzgün gitmesi ve doğru karar verebilmek için, hükümdarların uyguladıkları kanun ve adetleri, görülen aksaklıkları ve alınması gereken tedbirleri ihtiva eden bir eser yazmasını istemesi üzerine ortaya çıkmıştır. Bu nedenle eserden bu özelliği göz önünde bulundurularak ve diğer kaynaklardaki bilgilerle karşılaştırılarak faydalanılmalıdır. Siyasetnâme’den sonra konu ile ilgili en önemli kaynaklar atama fermanlarından metin örneklerinin toplandığı münşeât mecmuaları ile yazım kurallarını ihtiva eden inşâ kitaplarıdır. Müntecebüddin el-Cuveynî’nin Atebetü’l-Ketebe’si, Leningrad Münşeât Mecmuası, Evoğlı Haydar Beğin Mecmau’l-İnşâ’sı ve Nizâmî-i Arûzî’nin Çahâr Makale’si bunların başlıcalarıdır. Kâtiplere kılavuzluk etmesi için hazırlanan bu eserlerden, atama yapılan makamların özellikleri, yetkileri vs. hakkında bilgi edinebilmektedir. Dönemin siyasî olaylarını anlatan kroniklerden ise, muhtelif mevkilerdeki devlet adamları hakkında verilen bilgilerden, onların görev alanlarını belirlemek mümkün olmaktadır. er-Râvendî’nin Râhatu’s-Sudûr’u, Sıbt İbnü’l-Cevzî’nin Mir’âtu’z-Zaman’ı, el-Huseynî’nin Ahbâru’d-Devleti’s-Selçukiyye’si ve el-Bundârî’nin Zubdetu’n-Nusre’si bu tür eserlere örnek olarak verilebilir. Sultanın, hanedan üyelerinin ve tâbîlerin bastırdıkları sikkeler ve yaptırdıkları abideler üzerindeki kitabeler ise unvan, lâkap ve künyeleri, hakimiyet alanları, metbûluk-tâbîlik ilişkileri ve iktisadî durum hakkında başvurduğumuz en güvenilir kaynaklardır. Selçuklu Devleti ve Komşuları 1040 Dandânâkan savaşından sonra resmen kurulup ilân edilen Selçuklu Devleti doğuda Karahanlılar, güneyde Gazneliler gibi devrinin büyük devletleri ve İran’da bazı islâm hanedanları ile komşu oldu. Merv’deki kurultayda yapılan iş bölümü Büyük Selçuklu Devlet Teşkilatı 174 Büyük Selçuklu Tarihi doğrultusunda başlayan fetihlerle kısa zamanda İran, Irak, Suriye, Doğu ve Güney Doğu Anadolu’da Selçuklu hakimiyeti sağlandı. İran’daki irili ufaklı bir çok mahallî hanedan veya emirlik de, Tuğrul Bey zamanında devlete tâbî kılındı. Irak’ta ise Abbasî Devleti/Halifeliği bulunmaktaydı. Halifenin davetiyle Bağdad’a giren Selçuklular, buradaki Büveyhî tahakkümünü sona erdirdiler. Abbasî Hilâfeti ile ilişkiler, bu vesile ile başlangıçta dostane başlamışsa da hep böyle devam etmemiş, zaman zaman gerginlikler ve krizler de ortaya çıkmıştır. Büyük Selçuklu Devletinden ilerleyen zaman içinde dört bölgesel Selçuklu hanedanı doğmuştur. Selçuklu hanedan üyeleri tarafından ve Büyük Selçuklulara tâbî olarak kurulan bu şubeler, kuruluş sırasına göre Kirman (1048), Türkiye (1075), Suriye (1078) ve Irak Selçuklu (1119)larıdır. Bunlardan Türkiye Selçukluları bağımsız olarak kurulmuş, diğerleri Büyük Selçuklu Devletine sonuna kadar tâbî kalmışlardır. XII. yüzyılın başlarında, Suriye ve Irak Selçuklularının toprakları üzerinde merkezî otoritenin zayıflamasına paralel olarak atabeglik adı verilen bazı hanedanlar ortaya çıktı. Bunların başlıcaları Togteginliler (Suriye), Zengîler (Cezîre ve Suriye), İldenizliler (Âzerbaycan), Salgurlular (Fars)’dır. Selçuklular’ın mücadele ettiği gayrimüslim güçler ise Anadolu’da Bizans, Kafkasya’da Gürcüler, Doğu Anadolu’da Ermeniler ve Türkistan’da Karahıtaylar’dır. Hanedan, Gulâm ve İktâ Sistemi Büyük Selçuklu Devleti ve diğer şubelerde de, devlet teşkilatının temelinde üç ana unsurun bulunduğu görülür. Bunlar tarih boyunca yaygın bir yönetim tarzı olan monarşinin tepesindeki hanedan ile bütün devlet mekanizmasının kaynağını teşkil eden gulâm ve iktâ sistemidir. Aslında bu üç temel unsur bazı farklılıklar olmakla birlikte genellikle Ortaçağ İslam devletlerinin hepsinde mevcuttur. Bunların önemi ve özellikleri bilinmeden devlet yapısını anlamak mümkün değildir. Toplum tarafından kabul görmüş, meşrû kabul edilmiş hanedan, devlet başkanı sultanın ve müstakbel sultan adayları olan, eyalet yöneticisi şehzadelerin kaynağını oluşturur. Hanedanın bu özelliği onu tartışmasız ve alternatifsiz kılar. Ancak bununla birlikte hanedan üyeleriyle sınırlı olsa da, ölen sultanın yerine kimin geleceğinin belirsizliği, sayısız şehzade isyanını ve iktidar mücadelesini körüklemiştir. Ortaçağ İslam devletlerinde yaygın olarak uygulanan ve köle temini ile esir alma yoluyla oluşturulan gulâm sisteminin Selçuklulara Gaznelilerden intikal ettiği anlaşılmaktadır. Bu sistem saraya, merkez ve eyalet bürokrasisine, orduya eğitimli ve nitelikli personel yetiştirmekte idi. Kuruluş aşamasında ve ilk dönemlerde Bozkırlı-Türk hüviyeti ağır basan Selçuklu Devleti, daha ziyade Türkmenlere dayanmakta idi. Yani devlet bir anlamda boylar birliğinden oluşuyordu. Ancak Türkmenlerin devlet nezdinde doğrudan değil de, beyleri vasıtasıyla temsil edilmesi, devlete sundukları büyük hizmetlerin yanısıra beylere, temsil ettikleri güç oranında devleti sarsmak imkânı da veriyordu. Selçuklu sultanlarının zaman içerisinde, devletin kuruluşunda kendileri kadar hizmet etmiş boy beyleri yerine gulam unsurları tercih etmelerinin başlıca sebeplerinden biri budur. Keza bazı farklılıklarla Ortaçağ İslam devletlerinde de uygulanan iktâ sistemi, Selçuklu devlet teşkilâtının temel taşlarındandır. Devlet mülkiyetinin esas alındığı toprak sisteminin (mîrî arazi) bir sonucu olan iktâ, maliyenin uyguladığı gelir Mirî arazi mülkiyet hakkı devlete, yani hazineye ait olan topraklara denir. Bu toprakların işletme hakkı geçici tapu ile reayaya verilirdi. İkta ise bu şekilde işletilen toprağın gelirlerinin bir kısmının maaş karşılığı olarak devlet görevlilerine tahsis edilmesidir. 9. Ünite - Büyük Selçuklu Devlet Teşkilatı 175 vergisi toplama usulü yanında, taşra (eyalet ve vilayet) yönetimi ve savaş zamanı asker toplamayı birlikte sağlayan kapsamlı bir sistemdir. Hükümdar, saray, hükûmet (bürokrasi), taşra yönetimi, maliye, vergi ve ordu gibi devletin bütün organlarına kaynaklık ve nüfuz etmesi, bu üç müessesenin devlet yapısındaki önemini fazlasıyla ortaya koymaktadır. HANEDAN VE SULTAN Hakimiyetin Hukukî Dayanağı (Meşrûiyet) İslâm öncesi Türklerde hükümdarlık yetki ve gücünün veya siyasî iktidarın (kut) Tanrı tarafından verildiğine (karizmatik hakimiyet); yani hükümranlığın ilâhi bir kaynağa dayandığına inanılmaktaydı. Nitekim “Benim hükümdar olmam Tanrı tarafından kararlaştırıldı”, “Tanrı istediği için, kut’um olduğu için kagan oldum” gibi birçok ifadeye Hun ve Göktürk kaynaklarında da rastlanmaktadır. Bu anlayışın İslâmiyeti kabul ettikten sonra da devam ettiği görülür. Selçukluların çağdaşı olan Karahanlı ülkesinde yazılan Kutadgu Bilig’de “Bey! Bu makama sen kendi gücün ve isteğin ile gelmedin; onu sana Tanrı verdi... Hükümdarlar iktidarı Tanrı’dan alırlar.” sözü, bunu açık bir şekilde gösterir (Kafesoğlu, 1984). Sultan Alp Arslan ve Melikşah’ın veziri Nizamülmülk ise, Allah’ın her asır halktan birini seçtiğini, onu padişahlara layık vasıflarla süslediğini, insanların onun adaletinden nasiplensinler, güvende olsunlar ve böylece devletin bâki olmasını dilesinler diye, dünya işleri ve huzuru temin etmesi için onu görevlendirdiğini belirtir (Nizâmü’lMülk, 1982). Ayrıca devleti kuran veya başına geçen hükümdarın ancak Tanrı’nın gönderdiği, “kut” verdiği bir soyun mensubu olması gerektiğine de inanılmaktaydı. Bunun için Türk ve Moğol hanedanları kendilerini hep böyle bir soya dayandırmaya ihtiyaç duymuşlardır. Han soyunun ilahi bir lütuftan kaynaklanan karizmatik gücü ve ayrıcalığı vardı. Bu inanışın da, yani hükümdarın asil, ilahî bir lütufa mazhar olmuş, meşrûiyetini kabul ettirmiş bir aile (hanedan) üyesi olması zorunluluğunun İslamdan sonra da devam ettiği görülür. Ancak Türk hükümdarının kut sahibi varsayılması onu hesap sorulamaz-mutlakiyetçi ve yarı-tanrı bir despot yapmazdı. Kut ilahî bir lütuf olmakla birlikte, layık olmayandan geri alınacağına da inanılırdı. Bu yüzden de hükümdar töreye bağlı kalmak ve ona göre hesap vermek mecburiyetinde idi. Nitekim Oğuz boylarından çıkmış bütün hanedanlarda olduğu gibi Selçuklu hanedanının da kendilerini destanî Oğuz Han’a dayandırmaları, bu inanışın bir sonucudur. Selçuklular 24 Oğuz boyundan biri olan Kınık’tan, Osmanlılar ise Kayı’dan geldiklerini kabul ederler. Selçuklu Hanedanının Ortaya Çıkışı Selçuklu devletinin adını aldığı şahsiyet Temür-yalığ unvanlı Dukak’ın oğlu ve Oğuz Yabgusunun sübaşısı Selçuk Bey’dir. Selçuk Bey hakkında bildiklerimiz, onun bir hanedanın oluşması ile ilgili yukarıda zikrettiğimiz özellikleri taşıdığını göstermektedir. Zira o Oğuzların Kınık boyuna mensuptur, bulunduğu ortamda önemli bir konumdadır. Onun bazı sebeplerle Yabgu’nun yanından ayrılarak Cend’e göçtüğünü, orada Müslüman olduğunu ve bu yeni kimliğiyle Oğuz Yabgusu ile mücadele ettiğini biliyoruz. Bütün bu süreçte onun karizmatik bir şahsiyete büründüğü, Oğuzların onun etrafında toplandığı görülmektedir. 176 Büyük Selçuklu Tarihi Sultanın Belirlenmesi ve Şehzade İsyanları Selçuk Bey’in şahsında oluşan bu karizma ve kut, vefatından sonra ailesine intikal etmiştir. Her ne kadar oğullarının büyüğü olan Arslan, yabgu unvanıyla ailenin reisi olmuş ise de, bu genel bir uygulama haline gelememiştir. Vefat eden “bey”, “yabgu” veya “sultan”dan sonra başa geçecek olan şahsın aile (hanedan) üyesi olması aksi düşünülemeyecek, öncelikli bir şarttır. Çünkü iktidarın kaynağı olan kut kan yoluyla geçmektedir. Ancak hanedanın çıkmazı da işte burada başlamaktadır. Bu durumda hangi hanedan üyesinin başa geçeceğinin belirlenmesinde bir kural oluşmamıştır. Selçuklu Tarihi boyunca, değişen şartlara göre, büyük oğul, en yaşlı hanedan üyesi, tayin edilen veliaht veya şu ya da bu sebeple herhangi bir şehzâdenin sultan olduğu görülür. Zaman zaman şehzade anneleri veya hanedan dışı güçler de bu konuda etkili olmuşlardır. Yani hanedan üyesi her şehzade sultan olabilir. Tabiatıyla bu telakki, siyasi tarihte hatırı sayılır bir yer tutan iktidar mücadelelerini, şehzade isyanlarını da körüklemiştir. Bu mücadelenin sonucunu belirleyici unsur ise hep güç üstünlüğü olmuştur. Hatta istisna da olsa bazen güçler denk olduğu zaman, Berkyaruk - Tapar mücadelesinde olduğu gibi, ülke ikiye bölünme noktasına gelmiştir. Sultan ve Abbasi Halifesi (İktidar ve Otorite) İslam tarihinde Dört Halife, Emevî ve Abbasîler’in ilk dönemlerinde “halife” Hz. Peygamberin vekili ile devlet başkanı anlamını birlikte taşımaktaydı; yani hem otorite, hem de iktidar (güç) sahibiydi. Sünnî Abbasî hilafetini tanımayan Şîî Fatımîlerde de durum aynı idi. Abbasî hilafetinde güç zamanla önce emîrü’l-ümerâlara, sonra da Selçuklu sultanlarına geçmiştir. Ancak bu gücün meşrûiyetinin dayanağı yine otorite sahibi olan halife olmuştur. Bununla birlikte gücü elinde tutanlar da zaman zaman otoriteyi dilediği gibi yönlendirmek imkânına sahip olmuşlardır. Selçuklu sultanları açısından baktığımızda; sultan ne kadar güç sahibi olursa olsun, Sünnî İslam dünyası üzerinde meşrûiyetini kabul ettirmek, dolayısiyle etkili olabilmek için otorite sahibi olan Abbasî halifesinin sultanlığını onaylamasına ihtiyaç duymaktaydı. Bu durum sultana, hem içerideki rakibi olan şehzadelere, hem de komşu devlet başkanlarına karşı büyük bir imtiyaz sağlamaktaydı. Ayrıca imparatorluğun hakim olduğu coğrafyanın müslüman halkı, zamanla sayıları artsa da Türkmenlerden ibaret değildi. Çoğunluğu oluşturan birçok farklı etnik topluluk vardı. Özellikle bunların devlete itaâtinin sağlanması konusunda geleneğe göre, halifenin sultanı tanımasının etkisi olduğunu söyleyebiliriz. Halife bu iradesini Bağdat ve civarında okunan hutbelerde sultanın adını zikrettirerek göstermekteydi. “Metbû” Devlet ve “Tâbî”leri Tarihçilerin “Büyük” sıfatını vererek diğerlerinden ayırdetttikleri Selçuklu Devleti veya diğer bir ifadeyle Selçuklu İmparatorluğu metbû, yani tâbî olunan devlet konumundadır. O Selçuklu ailesinin kurduğu ilk ve sonra kurulan bölgesel Selçuklu şubelerinin de doğduğu devlettir. Selçuklu Devletinin tâbî (vassal)leri hakkında hanedan üyelerinin kurdukları Selçuklu meliklikleri, diğer Türk devletleri, Türk olmayan Müslüman devletler şeklinde bir derecelendirme yapılıyor ise de, tâbîliğe esas olan sadâkat ve güvenilirlik açısından bakıldığında bu tasnif kağıt üzerinde kalmaktadır. Çünkü şehzadeler her ne kadar sultanın oğulları veya kardeşleri iseBilindiği gibi, Hz.Muhammed’in, peygamberlik ve Medine’de kurulan devletin başkanı olmak gibi iki farklı görevi vardı. Onun irtihâlinden sonra yerine geçen halifelerin, doğal olarak peygamberlikle ilgili bir görev devralmaları söz konusu değildir. Ancak bir İslâm devleti söz konusu olduğuna göre, devlet başkanlarının da İslâmın kurallarını en iyi bilen ve uygulayabilecek niteliklere sahip kimseler olmaları gerekirdi. Allah’ın Resûlünün Halifesi unvanını kullanan dört halifenin, bu konudaki yetkinliği, sonradan tüm halifelerin dinî otorite veya dinî görevli oldukları algısına sebep olmuştur. Saltanatın karizmatik kaynağı gibi, hilafetin Hz. Muhammed’in de mensubu olduğu Kureyş soyundan gelmesi gibi şartlara bağlanmış olması, kuruma siyasî gücünün yanında, dinî bir otoritenin kaynağı olduğu görüntüsünü vermiştir. Devrin vassallık anlayışı çerçevesinde, kendisine bağlı olunan/olunmak zorunda kalınan otoriteye metbû denir. Tâbi, hutbe okutmak, para kestirmek, vergi ve asker vermek gibi şartları yerine getirerek, kendisinin üzerinde bir otoriteye bağlanan/ bağlanmak zorunda kalan kişi veya kuruma denir. Hanedan hiyerarşisinde hakandan sonra gelen görevlinin unvanıdır. 9. Ünite - Büyük Selçuklu Devlet Teşkilatı 177 ler de, aynı zamanda rakipleridir. Tabiatı gereği tâbîlikte sadâkat ve süre düzensizdir. Aynı şekilde yükümlülüklerde de bir standart yoktur. Tâbî oluş şekline, yani kan dökülmeden kendi rızasıyla veya kılıç zoruyla olmasına göre yükümlülüklerin veya yaptırımların belirlendiği anlaşılmaktadır. Tâbîliğin en başta gelen ve en yaygın olan göstergesi, bölgesinde okunan hutbelerde ve daha sonra eğer bastırma hakkı tanınmış ise sikkelerinde (madenî para) metbûnun adının zikredilmesidir. Ancak siyasî tarih bilgilerimize göre, tâbî olduğunu bildiğimiz bazı hükümdarların bastırdıkları sikkelerde metbûnun adına rastlanmaz. Diğer tâbîlik yükümlülüklerini, vergi ödeme, istendiğinde asker gönderme, çocuklarından bir veya birkaçını metbûnun sarayına rehin gönderme şeklinde sıralayabiliriz. Büyük Selçuklu Devletinin bünyesinden dört mahallî Selçuklu şubesi daha doğmuştur. Bunlar Selçuklu hanedan üyelerinin Sultan tarafından atanması suretiyle, Büyük Selçuklulara tâbî olarak kurdukları Kirman, Suriye ve Irak Selçuklularıdır. Türkiye Selçukluları bağımsız olarak kurulmuş, diğerleri Büyük Selçuklu Devleti yıkılıncaya kadar ona tâbî olmaya devam etmişlerdir. Müslüman Türk devletlerinden Karahanlılar ve Gazneliler zaman zaman Selçuklulara tâbî olmak zorunda kalmışlardır. Bu tâbîlik dönemleri siyasî tarih bilgilerinden ve bastırdıkları sikkelerden takip edebilmektedir. Hârizmşahlar ise Hârizm’e gönderilen valilerin zamanla elde ettikleri imtiyazlarla tâbî hükümdar konumuna yükselmeleriyle ortaya çıkmıştır. Hârizmşah Atsız, Sultan Sancar’a karşı birkaç defa isyan etmiş, sonra yeniden tâbî olmak zorunda kalmıştı. Harizmşahlar ancak Irak Selçuklularının yıkılması üzerine bağımsız olabilmişlerdir. XII. yüzyılın ilk yarısında, Suriye ve Irak Selçuklularının toprakları üzerinde merkezî otoritenin zayıflamasına paralel olarak ortaya çıkan atabeglikleri de tâbîlere dahil edebiliriz. Ancak bunlar, dönemin şartlarına göre bazen doğrudan Büyük Selçuklulara değil, onun bölgedeki tâbî uzantısı olan Irak Selçuklularına tâbî olmuşlardır. Bunların başlıcaları Togteginliler/Böriler (Dimaşk), Zengîler (Cezîre ve Suriye), İldenizliler (Âzerbaycan), Salgurlular (Fars)’dır. Yine Büyük Selçuklu Devletinin güçlü olduğu dönemlerde gayri Türk mahallî hanedanlar da zaman zaman onlara tâbî olmuşlardır. Cibal ve Yezd’de Kâkûyîler, Sistan’da Nîmrûz Melikleri, Taberistan ve Cürcân (Gürgân)’da Ziyârîler, yine Taberistan ve Gîlân’da Bâvendîler, Kirmanşah ve civarı ile Luristan’da Annâzîler, Âzerbaycan’da Ravvâdîler, Irak, Cezîre ve Kuzey Suriye’de Ukaylîler ve Diyarbekir ve çevresinde Mervânîleri bu gruba örnek olarak verebiliriz. Sultan ve Saltanat Sembolleri Sultana mahsus olan herşey zamanla doğal olarak onun sembolü haline gelmiştir. Bunlardan tac ve taht sadece ona ait olan alâmetlerdir. İkinci grup semboller ise tâbîler veya diğer devlet adamları tarafından da kullanılmışlardır. Ancak sultana mahsus olanlar diğerlerinden daha yüksek, daha görkemli ve farklıdır. Bunlar unvan-lâkab-künye, hutbede adını zikrettirme, sikke bastırma, nevbet vurdurma, tuğra ve tevkî’, ok-yay, sancak, otağ ve saray, tıraz-hil’at, yüzük, kılıç, kemer, çetr, ğâşiye vs.dir. Bunlardan önemli ve özelliği olanları tanıyalım: Unvan-lâkab-künye: Unvan hükümdarın konumunu ifade eden ve isminin başına getirilen sıfat veya sıfat tamlamasıdır. Selçuklu liderleri önceleri bey, yabgu ve emir unvanlarını kullanmışlar; ilk hükümdar Tuğrul Bey ise hutbelerde 1038’den itibaren es-sultânu’l-muazzam, sikkelerde ise 1043/4’te es-sultân ve 1046/7’den başlayarak es-sultânu’l-muazzam unvanını kullanmıştır. Önceleri bazı devlet 178 Büyük Selçuklu Tarihi adamları tarafından düzensiz olarak kullanılan bu unvanı, Selçuklular ilk defa resmî ve daimî hükümdar unvanı haline getirmişlerdir. Bazen es-sultânu’l-a’zam unvanı da kullanılmıştır. Ayrıca ilave olarak şâhenşâhu’l-ecell, melikü’şark ve’l-ğarb, melikü’l-İslâm veya rüknü’l-İslâm gibi unvanlara da rastlanmaktadır. Şehzadeler ise eyaletlere vali olarak melik unvanı ile gönderilmekteydi. Kirman Selçuklu hükümdarlarının bastırdıkları sikkelerde melik, Suriye Selçuklularından Tutuş’un sultan, oğullarının melik, Irak ve Türkiye Selçuklularının ise sultan unvanını kullandıkları bilinmektedir. En basit ifadesiyle ....+ü’d-dîn veya ...+ü’d-devle formlarındaki sıfat tamlamalarına lâkab denmektedir ve her hükümdarın kendine mahsus lâkabı vardır. Meselâ Tuğrul Bey’in lâkabı Rüknü’d-dîn, Alp Arslan’ın Adudü’d-devle, Melikşah’ın Mu’ızzü’d-dîn’dir. Künye ise eski bir Arap geleneğinin İslâm dünyasında yaygınlaşmasıyla Selçuklulara intikal etmiştir. Ebû (babası)+... formundaki isim tamlamasından ibarettir. Tuğrul Bey’in künyesi Ebû Tâlib, Alp Arslan’ın Ebû Şücâ’ ve Melikşah’ın Ebu’l-Feth idi. Hutbe: İslam dininde Cuma ve bayram namazlarının bir rüknü olan hutbe zamanla, otoritenin, siyasî iktidarın sembolü haline de gelmiştir. Çünkü hutbe iktidarın kendini ifade edebileceği ve toplumla ilişki kurabileceği çok cazip ve doğal bir ortamdır. Bu imkan ve fırsatı halifeler ve hükümdarlar değerlendirmiştir. Hutbede konumuz açısından farklı uygulamalar görülür: 1) Sultanlığını ilan eden bir şehzadenin ilk yapacağı iş, Cuma hutbelerinde halifeninkinden sonra kendi adını unvanıyla birlikte okutturma, böylece sultanlığını halka ilan etme. 2) Halife sultanlığını ilan eden bir şehzadenin tanınma talebini kabul ettiği takdirde, Bağdat ve civarında okunan hutbelerde kendi adından sonra bu yeni sultanın adını da okutturması. 3) Tâbî hükümdarların ise kendi adlarını ancak halifenin ve metbû sultanın adından sonra okutturması. 4) Bazı sultanların veliaht ilan ettikleri şehzadelerinin adını da hutbelerde okutturması. Böylece onun toplum tatafından kabullenilmesini sağlayarak doğabilecek muhtemel siyasî kriz önlenmek isteniyordu. Sikke: Sikkenin (madenî para) aslî fonksiyonu bilindiği üzere bir alış-veriş aracı olmasıdır. Öncelikle pek tabii sikkeler tedavüldeki para arzını, maden bolluğunu, ülkenin iktisadî durumunu tespit etmemizi sağlarlar. Ancak hutbe gibi, hatta hutbeden daha yaygın olarak müslim, gayrimüslim herkesin cebine kadar ulaşabilen bir iktisadî araç olduğu için, sikke de siyasî iktidarların vazgeçilmez bir göstergesi haline gelmiştir. Bugünkü gibi tek merkezde değil, hemen hemen her şehirde altın (dinar), gümüş (dirhem) veya bakır (fels) sikke bastırılmaktaydı. Üzerinde bastıranın isim, unvan, lâkab ve künyesi, darp yerinin adı, tarihi ile bazı dinî ibareler ve ok-yay, kılıç gibi semboller yer almaktaydı. Dolayısıyle bu tür bilgilerin en önemli ve güvenilir kaynağını oluştururlar. Yine sikkelerden metbû sultanın hakimiyet alanını, hanedan üyeleri arasındaki hiyerarşiyi, metbû-tâbî ilişkilerini, darbedilen şehrin tarihini tespit edebiliriz. Resim 9.1 Mu ‘ızzü’d-Devle [Arslan] Yabgu’nun 1025 yılında Kermîne’de bastırdığı, yay, ok-yay ve kılıç figürlü ilk Selçuklu sikkesi Kaynak: B. D. Koçnev, “Monety Musy Iabgu, Syna Sel’dzhuka (O Rannikh Etapakh Sel’dzhukidskovo Chekana)”, Epigrafika Vostoka, XXVI (2001), s. 34-51). 9. Ünite - Büyük Selçuklu Devlet Teşkilatı 179 Selçukluların ilk sikkesi 1025 yılında Nur Kasabası yakınındaki Kermîne’de basılmıştır. Sikke Karahanlı tipinde bir gümüş dirhem olup üzerinde Mu’ızzü’ddevle lâkabı ile Yabgu unvanı, yay ve kılıç figürleri bulunmaktadır. Sikkeyi yayınlayan Boris Koçnev sikkenin Musa Yabgu’ya ait olduğunu iddia ediyor ise de, siyasî olaylar, darp yeri ve darp tarihi Arslan Yabgu’ya ait olduğunu göstermektedir. Dolayısiyle ilk sikke Dandanakan Zaferinden, yani devletin kuruluşundan on beş yıl önce, Arslan Yabgu tarafından, damadı Karahanlı Ali Tegin ile ittifak kurduğu dönemde basılmıştır. Tuğrul Bey’in ilk sikkesi ise 1037 yılında Nişabur’da bastırdığı dinardır. Sultandan başka diğer hanedan üyeleri ve bazı valiler de kendi bölgelerinde sikke bastırmaktaydılar. Tuğra ve Tevkî’: Tuğra Türklerde hükümdarın ve hanedanın işaret ve yazılı sembolü anlamına gelen Türkçe bir kelimedir. Tevkî’ ise Ortaçağ İslam devletlerinde kullanılan bir terim olup, Selçuklulara da intikal ederek ferman, tuğra anlamlarında kullanılmış ise de genellikle kısa bir dua kalıbına dönüşmüştür. Büyük Selçuklu, Kirman ve Suriye Selçukluları sikkelerinde ok ve yay veya sadece yay figürünün tuğra olarak kullanıldığı görülmektedir. Kaynaklarda i’timâdî ‘ala’llah’ın Tuğrul Bey, Melikşah ve Berkyaruk’un, yensuru’llah’ın Alp Arslan’ın, iste’antü bi’llah’ın Tapar’ın ve tevekkeltü ‘ala’llah’ın ise Sancar’ın tevkî’i olduğu kaydedilmektedir. Ferman metni yazıldıktan sonra, üst kısmına tuğranın çekildiği, onun üstüne de tevkî’nin yazıldığı anlaşılmaktadır. Nitekim aynı gelenek gelişerek Osmanlılarda da devam etmiştir. Ok ve yay figürünün yerini, daha sonraları Türkiye Selçukluları döneminde es-sultan veya sultan unvanı almıştır. Dolayısiyle tuğrada hükümdar adı Selçuklu döneminden sonra yer almaya başlamıştır. Tıraz ve Hil’at: Hükümdara mahsus, onun isim, unvan, lâkab ve künyesinin şerit halinde yazılı olduğu, değerli kumaşlardan dikilmiş elbiselere tıraz denmektedir. Sultanın onurlandırma, ödüllendirme, tayin veya başka vesilelerle devlet başkanlarına, gelen elçilere ve devlet adamlarına gönderdiği veya verdiği hediyelere de hil’at denmektedir. Bu hediyeler başta kıyafet olmak üzere, para, kılıç, kemer, at, eyer takımı, kös veya gulâmlardan oluşmaktaydı. Nevbet: Nevbet takımının sultanın saray veya otağının önünde beş namaz vakti nevbet vurması, sultanlığın şanındandı ve bu eski Türk devletlerinden beri uygulanan bir gelenekti. Nevbetin vurulması sultanın hayatta ve devletin başında olduğunun ilanı anlamına geliyordu. Nevbet takımına nevbetiyye, bu müesseseye nevbet-hâne veya tabl-hâne denilmekteydi. Sultan izin verdiği takdirde tâbîler ise üç vakit nevbet vurdurabilirlerdi. Şekil 9.2 Sultan Alp Arslan’ın 1063/4 yılında el-Ahvaz’da bastırdığı, ok ve yay figürlü altın dinar: “es-Sultânü’l-Mu’azzam Şâhenşâh Melikü’l-İslâm Alp Arslan” Kaynak: Münzen & Medaillen Deutschland GmbH, Auction 19, May 16th 2006, lot number 1157. 180 Büyük Selçuklu Tarihi Çetr mızrak gibi uzun bir sapın ucunda, genellikle siyah renkli değerli bir kumaştan yapılmış küçük şemsiyedir. Orta Doğuda çok eski bir gelenek olan çetri sultan ve meliklerin seferlerde, alaylarda at üzerindeyken, arkasında bulunan atlı bir gulâm (çetrdâr) tarafından başları üzerinde tutulurdu. Bazı Selçuklu çetrlerinin üzerinde okyay sembolünün bulunduğu da bilinmektedir. Özellikle savaş meydanında sultanın hayatta olduğu ve bulunduğu yer çetrden anlaşıldığı için büyük önem taşırdı. Ğâşiye aslında sultanın eyerinin örtüsü ise de, kaynaklarda onun sembolik anlamının daha öne çıktığı görülmektedir. Nitekim ğâşiye, rikâbdâr tarafından merasimlerde atıyla giden sultanın önünde, yukarı kaldırılıp sağa sola çevrilerek taşınırdı. Keza tâbîler sultana sadâkatlerini göstermek için, ğâşiyeyi omuzlarında taşıyarak yine sultanın yanında veya önünde yürürlerdi. Saltanat sembolleri ne ifade eder? SARAY VE TEŞKİLATI Sarayların bilindiği gibi iki yönü vardır. Sultan ailesi ve hizmetkârlarıyla harem kısmında özel hayatını devam ettirir. Sultanın nikahlı eşi hatun veya hatunlar, küçük yaştaki şehzadeler ve bunlara hizmet eden hâce saray (hadım ağası), cariyeler ve dâye (süt annesi) haremin sakinleriydi. Saray aynı zamanda sultanın devlet işlerini yönettiği bir mekândır. Sultan özel ve toplu kabuller yapardı. Cülus, veliaht tayini, elçi teatileri ve kabulleri, karşılama ve uğurlama, matem merasimleri saray hayatının bilinen faaliyetleridir. Sultan Melikşah zamanına kadar ve daha sonra devletin merkezini Merv’e taşıyan Sultan Sancar zamanında devlet hayatında Oğuz geleneklerinin daha fazla ha1 Resim 9.3 Yaşlı bir kadının arzıhal sunduğu Sultan Sancar’a çetrdâr çetr tutarken Kaynak: Nizâmî-i Arûzî’nin Mahzen-i Esrâr adlı eserinin XVI. yüzyıl Safevî döneminde yazılmış bir kopyasından. Kıyafetler Safevî dönemine aittir. 9. Ünite - Büyük Selçuklu Devlet Teşkilatı 181 kim olduğu görülür. Eski Türklerde yaygın olan toy ve şölen geleneğinin, yani hükümdarın halkını doyurup hoşnut etmesinin hân-ı yağma adıyla Selçuklularda da devam ettiği, halka sofralar açıldığı görülür. Bununla birlikte Selçuklular kuruluştan itibaren birçok sebeple kabullenmek zorunda kaldıkları gulâm sistemine ilave olarak Melikşah döneminde daha da yoğunlaşarak kendilerini Fars kültürünün etki alanı içinde buldular. Nitekim bütün Doğu İslam dünyası, Abbâsîler, Sâmânîler, Gazneliler vb. Sâsânî İmparatorluğunun mirası üzerinde kurulmuştu. Bu devletler onların saray âdetleri, teşrifat usûlleri ve bürokratik geleneklerinden uzak kalamadılar. Nitekim Selçuklular da bu çizgiyi devam ettirdi. Selçuklu sultanlarının, hanım sultanların ve melik şehzadelerin bir çok şehirde sarayları vardı. Ayrıca seferler sırasında kurulan bir çeşit seyyar saray konumundaki otağı da bunlara ekleyebiliriz. Büyük Selçukluların Nişabur, Rey, Isfahan, Merv ve Tirmiz’de, Irak Selçuklularının Hemedan ve Bağdad’da, Kirman Selçuklularının Berdesir’de ve Suriye Selçuklularının ise Haleb’te saraylarının bulunduğu bilinmektedir. Bunlar saray-ı saltanat, saray-ı sultan, dârü’l-memleke, dârü’ssultan, dârü’l-emâre, köşk veya kasr gibi isimler taşımaktaydı. Sultanın yakın hizmetini ve sarayın bütün işlerini gören saray personeli, gulâm sistemiyle eğitilen kişilerden seçilmekteydi. Gulâmlar genelde satın alma, esir alma, hediye gönderilme vs. yollarla temin edilmekteydiler. Nizâmülmülk’e göre saray için seçilerek satın alınan delikanlılar, yedi yıllık bir eğitimden geçirilir ve liyâkatlerine göre devlet kapısında göreve başlardı. Taşıdıkları “emir” unvanından da anlaşılacağı gibi saray görevlileri askerî statüdeydi, yani kılıç ehlindendi. Saray emirlerine güven endişesi nedeniyle veya gelirini artırarak ödüllendirmek için sultan tarafından mevcut görevine ilave olarak geçici veya devamlı ikinci bir makamın tevcih edildiğine sık sık rastlanır. Bu da saray emiri ve memuriyetler arasında geçişgenlik olduğunu göstermektedir. Diğer bir deyişle taşınan unvanlarla, yerine getirilen bazı görevler uyuşmamakta veya iç içe girmektedir. Şimdi bu saray emirlerinin belli başlılarını tanıyalım: Hâcib-i bozorg: Büyük hâcib veya baş hâcib anlamına gelen muhtelif Farsça ve Arapça tamlamalarla ifade edilen bu görevli saray âmiriydi. Sultan ile vezir ve dîvân-ı a’lâ arasındaki irtibatı sağlardı. Unvanından da anlaşılacağı gibi maiyetinde hâcibler vardı. Hâcib-i dergâh kabullerde teşrifatı düzenlerdi. Hâciblere asıl görevlerinin dışında elçilik veya ordu komutanlığı gibi geçici görevler de verilmekteydi. Vekîl-i der: Hâcibden daha özel bir durumu olan vekîl-i der ise ağzı lâf apan, söz ustası, yerine göre konuşmasını bilen, sultanın mutlu, mutsuz anlarını bilip ona göre davranan, sultan ile vezir arasında aracılık eden bir görevliydi. Emîr-i dâd (Dâd beg): Adalet emiri anlamına gelen emîr-i dâd, Nizâmülmülk’ün zikrettiği emîr-i haresin Selçuklu uygulamasındaki karşılığıdır ve bu unvanı ilk kullanan Büyük Selçuklu Devletidir. Kirman ve Türkiye Selçuklularında da mevcuttur. Emîr-i dâdın asıl görevi, daha çok sultana ve devlete karşı, yani siyasî suç işlediği iddiasıyla cezalandırılan kişilerin cezalarını infaz etmekti. Yaptığı iş dolayısıyla nüfuz sahibi olduğu ve kendisinden korkulduğu, saray ve maiyetinin bulunduğu, ilave olarak başka görevler verildiği tespit edilmektedir. Üstâdü’d-dâr: Yine Siyâsetnâme’de geçen, ama Selçuklularda unvan olarak rastlanmayan vekîl-i hâssın karşılığıdır. Sarayın mutfak, fırın ve ahır gibi bütün birimlerinin ihtiyaçlarını ve saray personelinin maaşlarını hazine gelirlerinden ayrılan bir kaynaktan karşılamak onun göreviydi. Yaptığı harcamalarda yolsuzlukları önlemek için Hârizmşahlarda olduğu gibi dîvân-ı a’lâ üyelerinin onayı gerekiyordu. Gulam esir veya satın alma yoluyla elde edilen kölelerin, devletin ihtiyacı olan askerî ve sivil bürokrasi mensuplarını yetiştirmek üzere eğitilip devlet hizmetine alındığı sistemin adıdır. 182 Büyük Selçuklu Tarihi Emîr-i candâr: Candâr Farsça silah tutan anlamına gelir. Emîr-i candâr sultanın ve sarayın güvenliğinden sorumlu hâssa askerlerinin başıydı. Sultanın kabullerinde daima hazır bulunurlar ve huzura girecekleri kontrol ederlerdi. Sâhibü’l-alem (emîr-i alem): Sultanın sancağından sorumlu olan, merasimlerde ve savaşlarda onu taşıyan emirdir. Emîr-i silah (silahdâr): Silahhaneden sorumlu, merasimlerde ve tahtta otururken sultanın silahını taşıyan gulâmların emiridir. Emîr-i câmedâr: Sultanın kıyafetlerinin korunduğu câmehaneden ve sultanın giyim kuşamından sorumlu olan emirdir. Hil’at olarak verilecek veya gönderilecek elbiseler de câmehanede korunurdu. Emîr-i çaşnigîr: Çaşnigîr Farsça lezzet tadan anlamındadır. Bu emirin görevi sultanın sofrasını hazırlatmak ve onun yiyeceği yemeklerin tadına önceden bakarak zehirlenme ihtimalini önlemekti. Ayrıca muhtemelen aşçıbaşı konumunda olan hânsâlâr unvanını taşıyan bir görevli daha bulunmaktaydı.

Şarabdâr (Şarabî): Bilumum içeceklerin hazırlandığı ve korunduğu şarabhaneden ve sultanın meclislerinde sunulan içkilerin kalitesinden ve hazırlanmasından sorumlu olan emirdir. Emîr-i âhur (âhur beg, âhur sâlâr): Saray ahırında bulunan atların yetiştirilmesi, beslenmesi ve muhafazından sorumludur. Emîr-i şikâr / sayd: Hem spor, hem de bir nevi savaş talimi olan ava çıkma işinden, doğancı anlamına gelen bâzdâr ise av kuşlarından sorumluydu. Hazinedâr (Hâzin): Sultanın şahsî hazinesinden (hazîne-i hâss) sorumlu ve sultanın izniyle emanet olarak verilen değerli eşyaları, gönderilen hediyeleri muhafaza eden emirdir. Bunların dışında sultana hoşça vakit geçirten nedimler ve maskaralar, onun atının üzengisini tutan rikâbdâr, yatak ve halıları seren, çadırları kuran ferrâş, müneccim ve hâdimleri de ekleyebiliriz. Saray emirlerinin genel özellikleri nelerdir? MERKEZ (HÜKÛMET) TEŞKİLATI Selçuklularda vezâret ve bürokrasinin teşekkülünde de, Sâsânî bürokrasisini taklit eden, Fars kökenli gulâm vezirlerin hakim olduğu Abbasî Devleti ile Sâmânî ve Gazneli çizgisi etkili olmuştur. Görev, yetki ve protokol bakımından bu devletlerin vezirleri arasında paralellik görülür. Bunda söz konusu devletlerin Arap, Fars ve Türk menşeli olmalarına rağmen, vezirlerin aynı formasyon ile yetişmiş Farslılar olmaları büyük bir rol oynamaktadır. Vezâret Vezir sultanın menşûru (fermanı) ile göreve başlar. Yürütme, yasama ve yargı yetkilerii elinde bulunduran sultanın vekili olarak devletin bütün işlerini sevk ve idare eder. Belirli konularda ferman çıkarabilir ve yalnız sultana hesap verirdi. Bütün idarî organlar ve memurlar ona bağlıdır. Belirli görevlendirmeler dışında sultanın yannda bulunur, seyahatlerine ve seferlerine katılır. Ordu sevkedebilir, ordunun başında komutan olarak sefere çıkabilirdi. Şahsına bağlı askerî birlikleri de vardı. Devlet bütçesini düzenler ve malî denetim yapardı. Hazine gelirlerinin artması için çaba gösterir, devlet adamlarının servetlerini haklı haksız yere müsadereye tabi tutabilir veya para cezası verebilirdi. Memurları tayin ve azil yetkisi vardır. Ancak bütün bunları yaparken hassas dengeleri de gözetmeli ve sultanı rahatsız edecek icraatlar2 9. Ünite - Büyük Selçuklu Devlet Teşkilatı 183 dan kaçınmalıydı. Tâbî hükümdarlarına, devlet memurlarına veya ilim adamlarına hil’at giydirip unvan verebilirdi. Dîvân-ı mezâlime başkanlık ederdi. Büyük Selçuklu Devletinde 16’sı Fars, 1’i Türk, 1’i Fellah ve 5’inin menşei bilinmeyen 23 vezir görev yapmıştır. Bunlar genellikle bürokraside yetişen ve toprak sahibi de olan kişilerdi. Özellikle Nizâmülmülk ve soyu bu makamda etkili olmuş ve 4 oğlu, 1 yeğeni ile 1 torunu vezirlik yapmıştır. Sultanın kabulünde yer öper, onun huzurunda düzenlenen rûz-ı bârda ve diğer törenlerde hazır bulunurdu. Sultanın şerefine ziyafet verebilir, av partilerine katılır, katılamazsa ona vekaleten sahib-i dîvân-ı tuğra katılırdı. Makamına ve şahsına mahsus unvan ve lâkablar taşırdı. Hil’at-i vezâret, mühür, divit, kılıç, nevbet, minder de onun sembolleridir. Onun makamı ve ikâmetgâhına dârü’l-vezâre, dergâh-ı vezâret, saray veya serâperde denmektedir. Maiyetinde gulâmlarından seçilmiş nâib, divitdâr ile hâcib, üstâdü’d-dâr ve ferrâş gibi memur ve hizmetlileri bulunurdu. Büyük Selçuklu vezirlerinin muazzam gelirleri vardı. Devlet gelirlerinin %10’u, kendisine verilen iktâ gelirleri, ganimet payı ve maaşı onun gelir kaynaklarıydı. Ancak elde ettikleri servetin önemli bir kısmını kamu yararına kurdukları vakıflara harcadıklarını da belirtmeliyiz. Dîvân-ı A’lâ (Vezâret) Vezirin başkanlık ettiği ve dört dîvân reisinin katıldığı büyük dîvândır. Bu dört dîvân tuğra/ inşâ, istîfâ, arz ve işraf dîvânlarıdır. Burada ülke ve idarî teşkilat ile ilgili genel konular görüşülür, karara bağlanır ve gerekli emirler verilirdi. Dîvân-ı tuğra / inşâ: Türkçe bir kelime olan tuğra Türk hükümdarların fermanları ve sikkeleri üzerindeki alâmetiydi. Büyük Selçuklu ve Kirman Selçuklularında tuğranın ok ve yay veya sadece yay figüründen ibaret olduğu bilinmektedir. Fermanlar üzerine bu sembolü sultan adına çizen ve aynı zamanda bu dîvânın reisi olan kişiye de tuğrâî veya sâhib-i dîvân-ı tuğra / inşâ denilmekteydi. Tuğrâî vezirin nâibi idi ve büyük bir nüfuza sahipti. Yazma sanatı anlamına gelen inşâ ise İslam devletlerinde iç ve dış resmî yazışmaları ifade etmekteydi. Bu sanatla uğraşan kâtiplere Arapça münşî, Farsça debîr denilmektedir. Selçuklular bu iki muameleyi bir dîvânda birleştirmişlerdir. İslam dünyasında kâtiplere rehberlik etmesi için bir çok Arapça ve Farsça yazma usûlleri ile ilgili inşâ kitapları ve yazışma örneklerinin bulunduğu münşeat mecmuaları yazılmıştır. Selçuklular özellikle bürokrasi üzerindeki Fars kültürünün ve dilinin etkisinden, Fars kökenlilerin bu sahadaki hakimiyetinden korunamadılar ve Farsça resmî dil oldu. Ancak Arapça konuşulan bölgelerle ilgili yazışmalar Arapça yapılmaktaydı. Dîvân-ı istîfâ (-yı memâlik): Bu dîvân hazinenin gelir ve giderlerini düzenler, yıllık bütçeyi hazırlardı; yani maliyeden sorumluydu. Vergi toplar, gelirleri artırmak için çaba gösterir; devlet memurlarına, askerlere, din adamlarına ve seyyidlere maaşlarını verirdi. Reisine müstevfî veya sâhib-i dîvân-ı istîfâ denirdi. Kadrosu tecrübeli kâtipler ve muhasiplerden meydana gelmekteydi. Eyalet ve vilayetlerdeki maliye şubelerini denetlemek için nâiblerini ve memurlarını gönderirdi. Dîvân-ı arz: Asker sayısını belirleme ve toplama, gerekli teçhizatı temin, kayıt ve kontrol etme, askerlere tahsis edilen iktâların, maaşların idaresi, hâssa ordusu askerlerinin bistegânî denilen ücretlerinin üç ayda bir ödenmesi bu dîvânın göreviydi. Dîvân reisine sâhib-i dîvân-ı arz eyaletlerdeki temsilcilerine ârız denmekteydi. 184 Büyük Selçuklu Tarihi Dîvân-ı işrâf (-ı memâlik): Devletin mâlî işlerinin, gelir ve giderlerinin kontrolü ve denetlenmesi de bu dîvânın göreviydi. Dîvân reisinin taşıdığı unvan ise Müşrif (-i memâlik) veya sâhib-i dîvân-ı işraf idi. Eyalet ve vilâyetlerde bulunan dîvân nâibleri vergilerin belirlenen miktarda ve zamanında gelip gelmediğini denetlerlerdi. Diğer Dîvânlar Bu dört dîvândan başka dîvân-ı a’lâya bağlı olmayan dîvânlar da vardı ve reisleri bu dîvânın toplantılarına katılmıyorlardı. Dîvân-ı mezâlim: Mezâlim zalimin gasbettiği veya zulümle alındığı için şikayetçi olunan şey anlamına gelen Arapça mazlime kelimesinin çoğuludur. Daha çok malla ilgili hak ihlalleri, kanunsuz tahsil edilen vergiler, el konulan mallar, gasp veya hırsızlıkla elde edilen gelirler bu dîvânın görev alanına girmektedir. Diğer bir ifadeyle bu dîvân memurların veya askerlerin nüfuzlarını kötüye kullanıp baskı kurarak fazla vergi aldığı veya mallarını gasbettiği sivil halkın hak aradığı, adaletin tecelli etmesini umdukları en yüksek makamdır. Orta Çağ İslam devletlerinde yaygın olan bu müessese Selçuklulara da intikal etmiştir. Önceleri haftada iki gün toplanan dîvâna bizzat sultan başkanlık etmekte iken, zamanla bu yükümlülüklerini vezirlere, eyalet ve vilayetlerde ise meliklere, reislere veya kadılara bırakmışlardır. Dîvân-ı berîd: Orta Çağ İslam devletlerinde ve Selçuklularda bulunan bu dîvân istihbarat ve haberleşmeyi sağlardı. Merkez ile eyalet ve vilâyetler, yabancı devletler arasında haberleşme ve istihbarat faaliyetlerini bu müessese yürütmekteydi. Reisine sahib-i berîd, vilâyetlerdeki görevlilere ise sahib-i haber denmekteydi. Sultan Alp Arslan’ın Nizâmülmülk’ün tavsiyesine, sâhib-i haberlerin dostu düşman, düşmanı dost gösterebilecekleri endişesiyle karşı çıkarak bu müesseseyi kaldırdığı rivayet edilir. Ancak bu müdahelenin uzun sürmediği ve dîvânın tekrar kurulduğu anlaşılmaktadır. Hükümdarlar yöneticilerin, ordu ve halkın durumunu, komşu devletlerdeki gelişmeleri öğrenmek için her yere tüccar, seyyah ve sufî vs. kılığında casuslar göndermekteydiler. Dîvân-ı hâss: Bu dîvân gelirleri sultana tahsis edilen hâss arazilerin sevk ve idaresi ile meşgul olurdu. Sultan bu arazilerden hanedan üyelerine de iktâ veya temlik yoluyla verirdi. Dîvân reisine vekîl (-i dîvân-ı hâss) denmekteydi. Dîvân-ı evkaf-ı memâlik: Kurulan her vakıf müstakildir ve vakfeden kişinin belirlediği şartlar doğrultusunda kadının vakıf hukukuna uygun şekilde düzenlediği vakfiyesine bağımlıdır. Normal şartlarda dış bir müdahele söz konusu olmaz. Ancak vakıf hukukuna aykırı uygulamalar, suistimaller, yolsuzluklar ve anlaşmazlıklar olduğu zaman, şikayet üzerine veya teftiş için dîvân-ı evkaf-ı memâlik devreye girmektedir. Vâkıfın tayin ettiği mütevellîlerden kimse kalmazsa, dîvân bir mütevellî tayin edebilir. Kadılar da ek görev olarak vakıfların yönetimi ve kontrolüyle meşgul olurlar. Selçuklu bürokrasisini kısaca tanıtınız. EYALET TEŞKİLATI Selçuklularda taşranın yönetiminin esasını eyaletler, eyaletleri ise vilayetler oluşturmaktaydı. Eyaletlere melik unvanıyla şehzadeler veya sipehsâlar / isfehsâlâr denen komutanlar Nâib-i eyâlet unvanıyla vali olarak gönderilirdi. Vilayetlere tayin edilen valiler ise amîd, reîs veya şahne/şıhne unvanını taşımaktaydılar. 3 9. Ünite - Büyük Selçuklu Devlet Teşkilatı 185 İktâ Sistemi Eyaletler yani taşra, bir anlamda ülkenin zahire ambarı, dolayısıyle vergi kaynağıydı. Köylünün ekip biçtiği, hububat üretilen bu topraklardan hem iktâ vergisi tahsil ediliyor, hem de ülkenin tahıl ihtiyacı karşılanıyordu. İktâ aslında sadece bir vergi sistemi değildi. Nizâmülmülk Orta Çağ İslam dünyasında uygulanmakta olan bu sistem üzerinde bazı değişiklikler yapıp, idârî iktâları askerî iktâlara dönüştürerek toprağa bağlı bir ordu sistemi geliştirmiştir. Daha önce de belirttiğimiz gibi Selçuklularda (ve daha sonra Osmanlılarda) ülke toprakları üzerinde devlet mülkiyetinin esas alındığı mîrî arazî sistemi uygulanmaktaydı. Bu sistemin bir parçası olan iktâ ile devlet çok yönlü bir kazanç elde etmekteydi: 1) Arazi gelir vergisi ekilen mahsulün cinsinden aynî olarak toplanmaktadır. 2) Eyalet ve vilayetlere tayin edilen yöneticilerin hizmet bedelleri yerinde temin edilmektedir. 3) Sulh zamanında, tayin edildikleri eyalet, vilâyet veya daha küçük idarî birimler mukta’lar (iktâ sahipleri) tarafından yönetilmektedir. 4) Aynı zamanda sefer zamanı önceden belirlenen miktarda asker toplanarak orduya katılması sağlanmaktadır. 5) Uygulanan bu sistemle vergi tahsili, eyalet yönetimi ve asker temini birlikte sağlanmış, böylece kaynak israfı ve gereksiz istihdam önlenmiştir. Eyalet ile merkez arasında para transferine gerek kalmamış ve gelirler kendi bölgesinde değerlendirilmiştir. 6) Mukta’ toprağın mülkiyetine sahip olmadığı gibi, toprağı işleyen ve vergisini veren köylü üzerinde de bir tasarruf hakkına sahip değildir. Aynı şekilde arazilerden alınacak vergiyi iktâ sahibi değil, devlet belirlediği ve iktâ sahibinin köylü üzerinde bir tasarrufu söz konusu olmadığı için, sistem feodal bir karakter taşımaz. Ancak özellikle iktidar mücadeleleri dolayısıyle devletin merkezinde istikrarsızlık olduğu dönemlerde, bazı büyük iktâ sahiplerinin fırsatı değerlendirip nüfuz kazanarak feodal bir yapıya büründükleri de görülür. 7) Eyalet yöneticilerine bütün eyaletin iktâ geliri tevcih edilince idârî iktâlar ortaya çıkmıştır. Yetkilerinin bir kısmını mukta’ya devreden sultanlar idârî iktâyı güçlü emirlerin desteğini sağlamak için kullanmak istemişler ise de bu uygulama şahsa bağlı orduların gelişmesine ve iktânın babadan oğula geçen mülkiyete dönüşmesine yol açmıştır. Sonra da sultanlar bu emir ve atabeglerin nüfuzu altına girmişlerdir.

Daha çok İran’ın doğusunda, sınır boylarında görülen askerî iktâlar Sancar döneminde merkezîleşmeye başladı. Zamanla bu iktâlar da babadan oğula intikal etti. 9) Saray emirlerine ve merkez teşkilatındaki bürokratlara ek gelir olarak iktâ da verilmiştir. Ancak bunlar iktâ bölgesinde oturmadıkları için idârî iktâlardan, askerlere erzak temini için verilmemesi açısından da askerî iktâlardan ayrılmaktadır. 10) Ömür boyu tahsis edilen emlâk, babadan oğula geçen tasarruf hakkı veya para bağışı yapılmak suretiyle ortaya çıkan şahsî iktâlar da vardı. Eyalet Yöneticileri Melik: Selçuklu tahtının vârisleri olan şehzadeler melik unvanıyla, geliri yüksek olan büyük eyaletlere vali tayin edilmekteydiler. Ancak şehzadelerin küçük yaşta 186 Büyük Selçuklu Tarihi veya tecrübesiz olmaları nedeniyle, sultan daha önce terbiye ve eğitimleri için tayin ettiği gulâm kökenli atabegleri de vasî olarak şehzade ile birlikte gönderiyordu. Böylece atabeg hem şehzadenin yönetim tecrübesi edinmesini sağlıyor, hem de onun adına eyaleti yönetiyordu. Bu sebeple sultan, şehzadesini eline teslim edeceği atabegi, güvenilir, liyakatli ve tecrübeli kumandanlardan seçerdi. Buna rağmen merkezî iktidarın zayıfladığı dönemlerde, XII. yüzyılın ilk yarısından itibaren bu atabeglerin çoğu nüfuz kazanıp fiilen yönetimi ele geçirdiler; böylece atabeglik adı verilen hanedanlar ortaya çıktı. Meliklerin de sarayları ve vezirleri vardı. Selçuklu meliklerinin tayin edildikleri eyaletlerde sultanın yetkilerini kullandığı, verdikleri emirlerin ise sultanınkilere eşit olduğu kabul edilmektedir. Eyalet, merkezdeki dîvân-ı a’lânın bir uzantısı olan dîvân-ı eyâlet ile yönetilmekteydi. Bu dîvâna bağlı olarak merkezdeki gibi mâlî işleri düzenleyen ve başındakine müstevfî denen dîvân-ı istîfâ ile dîvân-ı işraf da bulunmaktaydı. Eyalet valileri düzeni ve güvenliği sağlamak, seyahat edenlerin rahatı ve güvenliği için ikta sahipleri ve şahnelerle işbirliği yapmakla mükellefti. Haksızlığa uğrayanların şikayetlerini dinlemesi, haksızlığa ve kanunsuzluğa karşı mücadele etmesi için dîvân-ı mezâlim reisini uyarabilirdi. Melik vergi miktarlarını değiştiremezdi ve haraç, öşür ve dîvâna ait vergileri zamanında, kurallara uygun toplanıp toplanmadığını kontrol etmek zorundaydı. Emir ve memurların maaşlarını belirler, vilayetlere şahne ve diğer memurları tayin ederdi. Nâib-i eyâlet/vilâyet: Bazı komutanlar (isfehsalâr) sultanın nâibi olarak nâib-i eyâlet unvanıyla eyaletlere vali tayin ediliyordu. Yetkileri hemen hemen meliklerinki gibiydi. Amîd: Eyalet veya vilayetlerde sivil valilerin taşıdığı bir unvandır. Selçuklular sulh ile kan dökülmeden teslim aldıkları şehirlerde, genellikle eski yöneticileri veya yerli eşraftan birisini vali tayin ediyorlardı. Amîdlerin de bu şekilde tayin edilen vali olduğu anlaşılmaktadır. Bulunduğu eyalet veya vilayette ordu hazırlama, bir şehri koruma, hil’atleri hazırlama, hac yollarının güvenliğini sağlama veya dîvân-ı mezâlime başkanlık etme gibi idarî olan her konuyla ilgilenirlerdi. Şahne/Şıhne: Orta Çağ Doğu İslam dünyasında bir şehri veya bölgeyi muhafaza ve kontrol etmekle yükümlü olan kişilerin taşıdığı unvandır. Selçuklularda asker kökenli valiler, garnizon komutanları veya güvenlik amiri konumundaki kişiler bu unvanı taşımaktaydı. Yerli yöneticilerden veya eşraftan seçilen amîd ve reîs ile karşılaştırıldığında şahnelerin farklı özellikleri öne çıkar. Nitekim Selçuklu merkezî yönetiminin doğrudan müdahil olmak istediği eyalet veya vilayetlerde (Irak, Bağdad gibi) asayişi sağlamak, vaziyete hakim olmak için Türk asıllı gulâm komutanları şahne unvanı ile vali veya garnizon komutanı olarak tayin ettiği görülmektedir. Bunların maiyetinde askerî birlikler de bulunduğu için askerî yönü ağır basmaktadır. Reîs: En alt kademeden sivil bir memurdur ve yerli halkın eşrafından gelir. Görev alanı bir mahal, şehir veya farklı büyüklükte bir bölge olabilirdi. Bulunduğu yerde merkezî idarenin temsilcisidir. Reislik dîvânına dîvân-ı riyâset denirdi. Reis valinin ve onun temsilcilerinin emrindeydi. Nâibi ve memurları vardı. Reaya ile memurlar arasında arabuluculuk yapardı. Para, fiat, ölçü ve tartıları kontrol eder, muhtesibe nezaret eder, vergileri düzenlerdi. Eyalet teşkilâtının temelini oluşturan sistemi açıklayınız. 4 9. Ünite - Büyük Selçuklu Devlet Teşkilatı 187 ASKERÎ TEŞKİLAT Türk devletlerinin en köklü ve güçlü müessesesi ordudur. Bu geleneği devam ettiren Selçuklular, bozkır kültürünün kazandırdığı at, okçuluk ve uyguladıkları savaş taktikleriyle yerleşik kültürlerin hantallaşmış ordularını bozguna uğratarak kısa zamanda bir imparatorluk kurmuşlardır. Büyük Selçuklu Devletinin ve diğer Selçuklu hanedanlarının ordularını oluşturan iki ana unsur, gulâm ve iktâ askerleridir. Bunların dışında şartlara göre orduya katılan meliklerin ve diğer devlet adamlarının askerleri, Türkmenlerin ve tâbî devletlerin yardımcı kuvvetleri de vardır. Gulâm Askeri Daha önce de bahsedildiği gibi satın alma, esir alma veya hediye gelme suretiyle temin edilip ciddî bir eğitimden geçirilen farklı soylardan gulâmlar, vasıflarına göre sarayda, bürokraside ve orduda istihdam ediliyorlardı. Sultanı ve sarayı koruyan muhafız birliği ve merkezdeki daimî ve profesyonel orduyu oluşturan askerler de işte bu gulâmlardan seçilmekteydi. Bunların diğer bir özelliği de, hizmetlerinin karşılığını, bistegânî denilen ve üç ayda bir nakit olarak, yani yılda dört defa maaş almalarıdır. Gulâmân-ı saray: Sultanın ve sarayın korunması için farklı soylardan seçilmiş, sultana bağlı 1.000 hâss gulâm vardır. Ayrıca bunlara ilave olarak emir ve sipehsâlârların komutasındaki 3.000 gulâm ihtiyaç anında hazır bulunmalıdır. Müfredler: Gulâmân-ı saraydan seçilmiş gösterişli, iyi giyimli, seçkin 100’ü Horasanlı, 100’ü Deylemli 200 kişiden oluşur. Savaş ve barışta devamlı sarayda hazır bulunurlar. Bunlara gerektiğinde verilen 200 takım silahları vardır. Bu silahların 20’si kayışı altından olan kılıç ve altın kalkan, geri kalan 180 kayış, kalkan ve mızraklar ise gümüştür. Maaşları dolgun ve ücretleri yeterli olmalıdır. Her 50 kişinin başında bir nâib bulunur. Hepsi süvari ve tam teçhizatlıdır (Nizâmü’l-Mülk, 1982). Bu bilgilerden müfredlerin saraydaki merasim ve muhafız birliği olduğu anlaşılmaktadır. Hâssa Ordusu: Profesyonel, her an sefere hazır merkez ordusudur. Melikşah zamanında bunların mevcudunun 45.000 olduğu bilinmektedir. İktâ Askeri Daha önce de anlatıldığıo gibi, iktâ sisteminin bir boyutu da sefer zamanı asker toplanmasıdır. İktâ bölgesinden ne kadar asker çıkarılabileceği devletin gönderdiği memurlar tarafından belirlenmekte, iktâ sahipleri de sefer zamanı belirlenen miktardaki asker ile birlikte orduya katılmaktadır. Askerî iktâ sistemini geliştiren ve Selçuklu ordusuna tatbik eden vezir Nizâmülmülk’tür. Bu uygulama ile sefer zamanı eyaletlerden toplanan askerlere maaş yerine tarım arazilerinin vergileri tahsis edilmiştir. Böylece temin edilen asker mevcudu, Sultan Melikşah zamanında 400.000’i bulmuştur. Daha çok İran’ın doğusunda sınır boylarında görülen askerî iktâlar Sancar döneminde bu iktâlar da babadan oğula intikal eder hale geldi. Melik Şehzadelerin ve Diğer Devlet Adamlarının Askerleri Eski Türklerdeki ülke topraklarının yönetiminin hanedan üyelerine taksim edilmesi geleneği (ülüş) Selçuklu döneminde de devam etmekteydi. Şehzadeler melik unvanı verilerek eyaletlere vali olarak gönderiliyordu. Keza büyük komutanlar da eyalet veya vilayet yöneticisi olarak tayin ediliyorlardı. Bunların kendilerine bağlı 188 Büyük Selçuklu Tarihi gulâm askerleri de vardı. İhtiyaç olduğunda Sultanın emriyle askerleriyle birlikte orduya katılırlardı. Şehzadeler Selçuklu ailesinin mensupları olmakla beraber, aynı zamanda birbirlerinin rakipleri idiler. Siyasî varlıklarını sürdürebilmeleri için bu askerler büyük önem taşımaktaydı. Türkmenler Türkmenler (Oğuzlar) Selçuklu Devletinin bel kemiğiydi. Bunların devletin kuruluşunda ve hakimiyetin yayılmasında büyük emekleri olmuştur. Türkmenlerin bir kısmı zamanla yerleşik hayata geçmiş olsa da, asıl büyük kısmı bozkır hayatının gereği olarak merkezî otoritenin “boyunduruğu” altına girmeye yanaşmamakta, ama devletle karşı karşıya gelmemeye de özen göstermekteydiler. Sultanlar ise devletin aslî unsuru olan Türkmenleri, Nizâmülmülk’ün de tavsiyeleri doğrultusunda küstürmemeye, hoş tutmaya çabalıyorlardı. Yerleşikleri rahatsız ettiklerinde onları uyarıp cihada (Rûm’a yani Anadolu’ya, Hıristiyan Bizans üzerine) teşvik ediyorlardı. Zaman zaman da merkezî ordunun seferlerine takviye güç olarak katılırlardı. Tâbîlerin Yardımcı Kuvvetleri Tâbî hükümdarların yükümlülüklerinden biri de yapılan anlaşmanın gereği olarak istendiğinde askerleriyle yardıma gelip orduya katılmalarıydı. ADLÎ TEŞKİLÂT Nizâmülmülk’e göre hüküm sahibi sultandır; sultan İslâm hukukunu bilmiyorsa nâib tayin etmelidir. Dolayısiyle kadılar onun nâibleridir, yani onun adına hüküm verirler. Diğer İslâm devletlerinde olduğu gibi Selçuklularda da adalet kazâ ve vilayetlerde, yani bütün ülkede kadılar vasıtasiyle sağlanmaktaydı. K¯adi’l-kudât (kadılar kadısı, baş kadı) ise adlî teşkilâtın başındaki kişiydi. O sultan tarafından düzenlenen bir törenle tayin edilirdi. K¯adi’l-kudât ve kadılar teorik olarak sultana ve dîvân-ı a’lâya bağlı olmayıp bağımsız karar vermekteydiler. Uygulamada ise yetkileri daha sınırlıydı; sultanın emirlerini yerine getiriyor ve onun tarafından azledilebiliyorlardı. Eyalet veya vilayetlerde ise valiye bağlıydılar. Kadılık makamına genellikle âlimler ve fakîhler soyundan gelenler atanıyor ve sıklıkla babadan oğula geçiyordu. Kadı, din ve şeriat (hukuk) ile ilgili bütün işlerde yetkilidir ve dîvân kendisini desteklemek zorundadır. Kadı aynı zamanda hâkimdir, yani örfî mahkeme işleri de ona düşer. Kadının, hukukî faaliyeti esnasında kullandığı kaynaklar, Kur’an, Hadîs, Hz. Peygamber’in arkadaşlarının ve İmamlar’ın sözleri, İcmâ’, eskilerin ve İmâm-ı A’zam Ebû Hanife’nin koyduğu kaidelerdir. Kadılar günlük hayatla ilgili nikâh, boşanma, emlâk vs. alım-satım işlemleri, vakfiyelerin düzenlenmesi ve tescili, vakıflarla ilgili anlaşmazlıklar, adi suçlar gibi muhtelif konularda yegâne karar mercii idiler. Büyük Selçuklularda hâssa ordusu mensupları ile ilgili davalara bakan ve kadıyı haşem ve leşker-i hazret unvanını taşıyan diğer bir kadı daha vardı. Bu kadı vakıflara da nezaret ederdi. 9. Ünite - Büyük Selçuklu Devlet Teşkilatı 189 Özet Selçuklu devlet anlayışı içerisinde hakimiyetin hukukî dayanağını analiz edebilecek, İslam öncesi Türklerde hükümranlığın (kut) ilâhi bir kaynağa dayandığına inanılmaktaydı. Bu anlayışın İslamı kabulden sonra da devam ettiği görülür. Nitekim Kutadgu Bilig’deki “Hükümdarlar iktidarı Tanrı’dan alırlar.” sözü, bunu açık bir şekilde gösterir. Nizamülmülk de Allah’ın her asır halktan birini seçtiğini belirtir. Bununla birlikte devleti kuran veya başına geçen hükümdarın ancak Tanrı’nın gönderdiği, “kut” verdiği bir soyun mensubu olması gerektiğine de inanılmaktaydı. Bu inanışın da, İslamdan sonra devam ettiği görülür. Oğuz boylarından çıkmış bütün hanedanlarda olduğu gibi Selçuklu hanedanının da kendilerini destanî Oğuz Han’a dayandırmaları bu inanışın bir sonucudur. Metbû-tâbî ilişkilerini açıklayabilecek, Selçuklu İmparatorluğu metbû yani tâbî olunan devlet konumundadır. O Selçuklu ailesinin kurduğu ilk ve sonra kurulan bölgesel Selçuklu hanedanlarının da doğduğu devlettir. Tabiatı gereği tâbîlikte sadâkat ve süre düzensizdir. Aynı şekilde yükümlülüklerde de bir standart yoktur. Tâbî olanın kimliğine, tâbi oluş şekline, yani kan dökülmeden kendi rızasıyla veya kılıç zoruyla olmasına göre yükümlülüklerin veya yaptırımların belirlendiği görülür. Tâbîliğin en başta gelen ve en yaygın olan göstergesi, bölgesinde okunan hutbelerde ve daha sonra eğer bastırma hakkı tanınmış ise sikkelerinde metbûnun adının zikredilmesidir. Ancak bazı hükümdarların bastırdıkları sikkelerde metbûnun adına rastlanmaz. Diğer tâbîlik yükümlülüklerini, vergi ödeme, istendiğinde asker gönderme, çocuklarından bir veya birkaçını metbûnun sarayına rehin gönderme şeklinde sıralayabiliriz. Gulâm sisteminin Selçuklulardaki yerini belirleyebilecek, Gulâmlar genelde satın alma, esir alma, hediye gönderilme vs. yollarla temin edilmekteydiler. Nizâmülmülk’e göre saray için seçilerek satın alınan delikanlılar, yedi yıllık bir eğitimden geçirilir ve liyâkatlerine göre devlet kapısında göreve başlardı. Ancak hükümdarların gulâmlara ihtiyaç duymasının başlıca sebebi sadâkat olmasına rağmen, kendilerinin seçip tayin ettiği gulâmlara zaman zaman güvenemedikleri görülmektedir. Bu sebeple yapılmasını istedikleri bir işi, görevi olan emire değil de, güvendikleri diğer bir emire verebilmekteydiler. Taşıdıkları “emir” unvanından da anlaşılacağı gibi saray görevlileri askerî statüdeydi, yani kılıç ehlindendi. Ciddî bir eğitimden geçirilen farklı soylardan gulâmlar, vasıflarına göre sarayda, bürokraside ve orduda istihdam ediliyorlardı. Sultanı ve sarayı koruyan muhafız birliği ve merkezdeki daimî ve profesyonel orduyu oluşturan askerler de gulâm kökenliydi. Bunların diğer bir özelliği de, bistegânî denilen ücretlerini üç ayda bir, yani yılda dört defa almalarıdır. İktâ sisteminin Selçuklular için ne ifade ettiğini değerlendirebilecek, Ortaçağ İslam devletlerinde uygulanan iktâ sistemi Selçuklu devlet teşkilâtının da temel taşlarındandır. Devlet mülkiyetinin esas alındığı toprak sisteminin (mîrî arazi) bir sonucu olan iktâ, maliyenin uyguladığı gelir vergisi toplama usulü yanında, taşra (eyalet ve vilayet) yönetimi ve savaş zamanı asker toplamayı birlikte sağlayan kapsamlı bir sistemdir. Eyaletler yani taşra, bir anlamda ülkenin zahire ambarı, dolayısıyle vergi kaynağıydı. Köylünün ekip biçtiği, hububat üretilen bu topraklardan hem iktâ vergisi tahsil ediliyor, hem de ülkenin tahıl ihtiyacı karşılanıyordu. İktâ aslında sadece bir vergi sistemi değildi. Nizâmülmülk Orta Çağ İslam dünyasında uygulanmakta olan bu sistem üzerinde bazı değişiklikler yapıp, idârî iktâları askerî iktâlara dönüştürerek toprağa bağlı bir ordu sistemi geliştirmiştir. Selçuklu ordusunun kaynaklarını belirleyebileceksiniz, Büyük Selçuklu Devletinin ve bölgesel Selçuklu şube hanedanlarının ordularını oluşturan iki ana unsur, gulâm askeri ile iktâ askeridir. Bunların dışında şartlara göre orduya katılan melikler ve diğer devlet adamlarının askerleri, Türkmenlerin ve tâbî devletlerin yardımcı kuvvetleri de vardır. 1 2 3 4 5 190 Büyük Selçuklu Tarihi Kendimizi Sınayalım 1. Türklerde hâkimiyetin hukukî dayanağı aşağıdakilerden hangisidir? a. Seçim b. Yabguluk c. Tanrı’nın “kut” verdiği asil bir soy d. Güçlü olma e. Peygamber soyuyla evlenme 2. Selçuklu sultanlarının Abbasî halifeleri tarafından tanınmak istemelerinin sebebi aşağıdakilerden hangisidir? a. Halifeliği elde etmek b. Otoriteye sahip olmak c. Fâtımîlere karşı üstünlüğü ele geçirmek d. Sünnî İslam dünyasında meşrûiyet sağlamak e. Halife ile ittifak kurmak için 3. Tâbîlik yükümlülüklerinin öncelikli ve yaygın olanı aşağıdakilerden hangisidir? a. Vergi ödeme b. Sikke c. Asker gönderme d. Rehin gönderme e. Hutbe 4. Aşağıdakilerden hangisi bir unvan değildir? a. Ebû’l-Feth b. Yabgu c. Şâhenşâhu’l-ecell d. Melik e. es-Sultânu’l-Mu’azzam 5. Gulâmlarda aranan öncelikli vasıflar aşağıdakilerden hangileridir? a. Yakışıklı ve heybetli olma b. Olgun yaşta olma c. Yabancı dil bilme d. Liyâkat ve güvenilirlik e. Türk olma 6. Siyâsetnâme’de geçen emîr-i haresin Selçuklulardaki karşılığı aşağıdakilerden hangisidir? a. Şarabdâr b. Emîr-i candar c. Emîr-i dâd d. Üstâdü’d-dâr e. Vekîl-i hâss 7. Aşağıdakilerden hangisi Selçuklu vezirlerinin gelirlerinden biri değildir? a. Vakıf geliri b. Ganimet payı c. Devlet gelirlerinin % 10’u d. İktâ gelirleri e. Maaş 8. Dîvân-ı a’lâya katılmayan dîvân reisi aşağıdakilerden hangisidir? a. Tuğrâî b. Vekîl (-i dîvân-ı hâss) c. Müşrif d. Sâhib-i arz e. Müstevfî 9. Aşağıdakilerden hangisi iktâ sistemi ile ilgili değildir? a. Vergi toplama b. Eyâlet yönetimi c. Maaş d. Asker toplama e. Mîrî arazi 10. Aşağıdakilerden hangisi atabeglerin özelliklerinden biri değildir? a. Mürebbîlik b. Şehzade adına eyâleti yönetme c. Liyâkat, güvenilirlik ve tecrübe d. Gulâm e. Dîvân reisi 9. Ünite - Büyük Selçuklu Devlet Teşkilatı 191 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı 1. c Yanıtınız yanlış ise “Hakimiyetin Hukukî Dayanağı (meşrûiyeti)” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 2. d Yanıtınız yanlış ise “Sultan ve Abbasi Halifesi (İktidar ve Otorite)” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 3. e Yanıtınız yanlış ise “Metbû” Devlet ve “Tâbî’leri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 4. a Yanıtınız yanlış ise “Sultan ve Sembolleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 5. d Yanıtınız yanlış ise “Saray ve Teşkilâtı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 6. c Yanıtınız yanlış ise “Saray ve Teşkilâtı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 7. a Yanıtınız yanlış ise “Vezâret” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 8. b Yanıtınız yanlış ise “Dîvân-ı A’lâ (Vezâret)” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 9. c Yanıtınız yanlış ise “İktâ Sistemi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 10. e Yanıtınız yanlış ise “Eyâlet Yöneticileri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 1 Sultana mahsus olan önemli önemsiz herşey, doğal olarak zamanla onun sembolü haline gelmiştir. Unvan, hutbe ve sikke başta olmak üzere bütün bu semboller, farklı zaman ve zeminlerde hükümdarın gücünü, toplumun neredeyse iliklerine işlercesine veya beyinlere nakşedercesine ilan etmektedir. Bütün bunlar hükümdarın dosta, düşmana karşı, ne kadar muhteşem ve muktedir olduğunu gösterir. Sıra Sizde 2 Saray emirleri gulâm kökenli olup iyi yetişmiş, liyâkatli ve güvenilir kişilerdir. Taşıdıkları “emir” unvanından da anlaşılacağı gibi saray görevlileri askerî statüdeydi, yani kılıç ehlindendi. Saray emirlerine güven endişesi veya gelirini artırıp ödüllendirmek için sultan tarafından mevcut görevine ilave olarak geçici veya devamlı ikinci bir makamın tevcih edildiğine sık rastlanır. Bu da saray emirlerinin tayin, görev ve yetkileri hususunda uygulamada bir karmaşa yaşandığını ve memuriyetler arasında geçişgenlik olduğunu göstermektedir. Diğer bir deyişle taşınan unvanlarla, yerine getirilen bazı görevler uyuşmamakta veya iç içe geçmektedir. Sıra Sizde 3 Selçuklularda vezâret ve bürokrasinin teşekkülünde Sâsânî bürokrasisini taklid eden ve Fars kökenli vezirlerin hakim olduğu Abbasî, Sâmânî ve Gazneli çizgisi etkili olmuştur. Görev, yetki ve protokol bakımından bu devletlerin vezirleri arasında paralellik görülür. Bunda söz konusu devletlerin Arap, Fars ve Türk menşeli olmalarına rağmen, vezirlerin aynı formasyon ile yetişmiş Farslılar olmaları büyük bir rol oynamaktadır. Vezir dört dîvân reisinin katıldığı Dîvân-ı A’lâ’ya başkanlık eder. Bu dört dîvân tuğra/inşâ, istîfâ, arz ve işraf dîvânlarıdır. Bu divanda ü lke ve idarî teşkilat ile ilgili genel konular görüşülür, karara bağlanır ve gerekli emirler verilirdi. Bu dört dîvândan başka dîvân-ı a’lâya bağlı olmayan dîvânlar da vardı ve reisleri bu dîvânın toplantılarına katılmıyorlardı. Sıra Sizde 4 Nizâmülmülk Orta Çağ İslam dünyasında uygulanmakta olan iktâ sistemi üzerinde bazı değişiklikler yapıp, idârî iktâları askerî iktâlara dönüştürerek toprağa bağlı bir ordu sistemi geliştirmiştir. Selçuklularda ülke toprakları üzerinde devlet mülkiyetinin esas alındığı mîrî arazî sistemi uygulanmaktaydı. Bu sistemin bir parçası olan iktâ ile devlet çok yönlü bir kazanç elde etmekteydi: 1) Arazi gelir vergisi ekilen mahsulün cinsinden aynî olarak toplanmaktadır. 2) Eyalet ve vilayetlere tayin edilen yöneticilerin hizmet bedelleri yerinde temin edilmektedir. 3) Sulh zamanında, tayin edildikleri eyalet, vilayet veya daha küçük idarî birimler mukta’lar (iktâ sahipleri) tarafından yönetilmektedir. 4) Aynı zamanda sefer zamanı önceden belirlenen miktarda asker toplanarak orduya katılmaları sağlanmaktadır. 192 Büyük Selçuklu Tarihi Yararlanılan Kaynaklar Alptekin, Coşkun. (1971). “Selçuklu Paraları”, Selçuklu Araştırmaları Dergisi, 3, Ankara, s. 435-591. İnalcık, Halil. (1959). “Osmanlılar’da Saltanat Verâseti Usulü ve Türk Hâkimet Telâkkisiyle İlgisi”, Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, XIX/1, Ankara, s. 69-94. Kafesoğlu, İbrahim. (1984). Türk Millî Kültürü, İstanbul. Köymen, Mehmet Altay. (1951). “Selçuklu Devri Kaynaklarına Dair Araştırmalar I: Büyük Selçuklu İmparatorluğu Devrine Âit Münşeat Mecmuaları”, Dil Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi, 4, Ankara, s. 537-648. Köymen, Mehmet Altay. (1964). “Selçuklu Devri Türk Tarihi Araştırmaları II: Selçuklu Devri Devlet Teşkilâtına Dâir Bir Eser Münasebetiyle”, Tarih Araştırmaları Dergisi, 2-3, Ankara, s. 303-380. . (1992). Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi III: Alp Arslan ve Zamanı, Ankara, s. 59-293. Kucur, Sadi S. (2002). “Nizâmü’l-mülk’ün Siyâsetnâmesine Selçuklu Devlet Teşkilâtı Açısından Bir Bakış: Emîr-i Hares ve Emîr-i Dâd Örneği”, Türklük Araştırmaları Dergisi, 12, İstanbul, s. 41-72. . (2006). “Vekîl-i Hâsslık ve Selçuklu Saraylarında Üstâdü’d-dârlık”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, 14, İstanbul, s. 1-10. Kurpalidis, G. M. (2007). Büyük Selçuklu Devletinin İdarî Sosyal ve Ekonomik Tarihi, (çev. İlyas Kamalov), İstanbul. Lambton, Ann K. S. (1973). “Atebetü’l-Ketebe’ye Göre Sancar İmparatorluğunun Önemi”, (çev. Nejat Kaymaz), Belleten, 147, Ankara, s. 365-394. Merçil, Erdoğan. (2007). Selçuklular’da Hükümdarlık Alâmetleri, Ankara. . (2011). Selçuklular’da Saraylar ve Saray Teşkilâtı, İstanbul. Nizâmü’l-Mülk. (1982). Siyâset-Nâme, (haz. Mehmet Altay Köymen), Ankara. Özaydın, Abdülkerim. (2001). Sultan Berkyaruk Devri Selçuklu Tarihi (485-498 / 1092-1104), İstanbul, s. 175-228. Taneri, Aydın. (1970). “Büyük Selçuklu İmparatorluğunda Vezirlik”, Tarih Araştırmaları Dergisi, 8-9, Ankara, s. 75-188. TDV İslâm Ansiklopedisi. (1988-2011). I-XXXVIII, İlgili maddeler. 10 Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Selçuklu medeniyetinin nasıl bir ortamda ortaya çıktığını belirleyebilecek, Nizamiye Medreselerinin Ortaçağ İslam dünyasına katkılarını değerlendirebilecek, Selçuklular döneminde ilmî faaliyetlerin mahiyetini açıklayabilecek, Selçuklular döneminde mimarî ve sanattaki gelişmeleri belirleyebileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Nizamiye Medreseleri • Nizamülmülk • Gazzâlî • Ömer Hayyam • Celâliyye Takvimi • İsfizarî • el-Harakî • el-Hâzinî • Mescid-i Cuma • Kümbed • Ribat İçindekiler     Büyük Selçuklu Tarihi Kültür ve Medeniyet • SELÇUKLU MEDENİYETİNİ HAZIRLAYAN ORTAM • NİZÂMİYE MEDRESELERİ • İLİM VE EDEBİYAT • MİMARÎ VE SANAT BÜYÜK SELÇUKLU TARİHİ SELÇUKLU MEDENİYETİNİ HAZIRLAYAN ORTAM X. yüzyılın ortalarından XI. yüzyılın ortalarına doğru geçen zaman diliminde Selçuklular bozkır hayat tarzından, kültüründen cihan devletine, diğer bir deyişle imparatorluğa, yani yeni bir medeniyete doğru adım attılar. Onlar aslında dört önemli süreci birlikte yaşadılar: Müslüman olarak din değiştirdiler. Bozkırdan Horasan’a inerek yaşadıkları coğrafyayı değiştirdiler ve bununla birlikte yerleşik hayata adım attılar. Geldikleri bu topraklarda yürürlükte olan idarî tecrübeden, birikimden yararlandılar, gulam sistemini benimseyerek devleti idari olarak örgütlediler. Kısa sürede birlikte yaşanan bu hızlı dönüşüm, peşinden imparatorluğu ve medeniyeti getirdi. Selçuk Bey ve ona bağlı Oğuzlar X. yüzyılın ortalarında İslâmiyeti kabul ettiler. İslam Peygamberine 610 yılında Mekke’de ilk vahyin inişiyle başlayıp dalga dalga yayılan İslam, kısa zamanda İran, Horasan ve Mâverâünnehr’e ulaşmıştı. X. yüzyıla gelindiğinde bütün bu coğrafyaya hakim olan inanç artık sadece İslamiyet idi. Selçuk Bey Cend’de iken buraya komşu olan Müslüman Sâmânîler ise bölgenin iki süper gücü Karahanlı ve Gazneli devletleri arasında ömrünü tamamlamaya yüz tutmuştu. İşte böyle bir ortamda henüz Müslüman olan Selçuklular siyasî ortamın fırsatlarını, boşluklarını gayet güzel değerlendirerek önce Mâverâünnehr’e indiler. Sonra da Gaznelilerin elindeki Horasan eyaletine hakim oldular ve burada devleti kurdular (1040). O tarihe kadar Selçuklu ailesinin etrafında sadece Müslüman Oğuzlar, yani Türkmenler bulunmaktaydı. Ancak onlar şimdi yerleşik hayatın hakim olduğu ve Müslüman, ama Türk olmayan toplulukların da yaşadığı yeni bir coğrafya üzerinde devlet kurmaktaydılar. Bu topraklarda köklü Sâsânî mirası üzerinde kurulan Abbâsî, Sâmânî ve Gazneli devletlerinin bürokratik geleneklerinin hakim olduğu bir idarî sistem de yürürlükteydi. Selçukluların bu gelişmiş, rayına oturmuş “müesses nizam”ı görmezden gelerek, yönetmeye talip oldukları şehirli, yerli halka bozkır hayat tarzını dayatmaları herhalde mümkün değildi. Hal böyle olunca kurulan devlet bu fiilî durumu göz önünde bulundurmak zorunda kaldı. Zaten bu yeni sistem içinde görev yapabilecek yetişmiş bir kadro da mevcut değildi. Tabiatiyle Horasan’da Gaznelilerden geride kalan gulam sistemine tâbi bürokrat ve askerler ile ulema yeni Selçuklu devletinde kolaylıkla yer buldular. Böylece gulam sistemi de yeni devletin temel bir parçası haline geldi. Kültür ve Medeniyet 196 Büyük Selçuklu Tarihi Bu önemli gelişme, o zamana kadar Selçuklu varlığının yegâne kaynağı ve gücü olan Türkmenleri pek tabii ki rahatsız etti. Selçuklu hükümdarlarının tarihleri boyunca devletin aslî unsuru olan Türkmenleri gözettikleri, dengeleri korudukları ve ustaca yönlendirmelerle onların devlet otoritesi ve yerleşikler için bir tehlike olmaktan çıkarılmasını sağlayabildikleri oranda başarılı oldukları görülür. Nitekim devletin kuruluşunda etkin güç olan Türkmenler, ne yazık ki devletin yıkılışında da son darbeyi vuran güç olmuşlardır. Selçuklu Devletinin hükmettiği topraklarda Türkmen nüfusu giderek artmış olsa da, yerli ve yerleşik Türk olmayan nüfusun çoğunluğu teşkil ettiği bir gerçektir. İşte gulam sisteminin diğer önemli bir fonksiyonu da, herhalde bu söz konusu nüfusun Selçuklu fatihlerini bir işgalci ve sömüren olarak görmeyip, kendilerinin de sistemin bir parçası olduklarını fark etmelerini sağlamış olmasıdır. Dolayısıyla Selçuklu yönetimi yerli halkı “öteki” olarak kabul etmemiş, kendisine tâbi olduğu ve yükümlülüklerini yerine getirdiği müddetçe onların hak ve hukukunu gözeten, iktidarın nimetlerinden faydalandıran ve böylece “sosyal mutâbakat”ı sağlayan âdil bir devlet modeli örneğini ortaya koymuş olmaktadır. Selçukluların kurduğu devleti imparatorluğa götüren diğer bir önemli faktör, pek tabiidir ki merkezî yönetimi güçlendirmiş olmalarıdır. Nitekim bunu en iyi başardıkları Sultan Melikşah döneminde imparatorluk her yönüyle zirveye çıkmıştır. Ancak bu zor gerçekleştirilen, ama ne yazık ki sürekli kılınamayan bir husustur. Hanedanların yönettiği devletlerin ortak çıkmazı ise iktidarın intikali meselesidir. Bunun önceden belirlenememesi ve bir kurala bağlanamaması, şehzadelerin iktidar mücadelesine girişmesine, dolayısıyla kan kaybına, istikrarsızlığa sebep olmuştur. Ancak rakibi olan diğer hanedan üyelerine gücüyle üstünlük sağlayan ve bunu kabul ettiren şehzadelerin sultan olduğu ve bu gücünü devam ettirdiği takdirde ülkede siyasî istikrar, huzur ve refah sağlanabilmiştir. İşte Büyük Selçuklu Devleti çok uzun süre olmasa da bu ortamı sağlayabilmiştir ki, medeniyet boyutuna ulaşabilmiştir. Yani merkezî otoritenin güçlü olduğu, Türkmenlerin ve yerli halkların hoşnut edildiği, böylece huzur ortamının sağlandığı dönemlerde Selçuklular medeniyeti oluşturan, eğitim, ilim, edebiyat ve düşünce hayatı ile mimarî ve sanat alanlarında gelişme kaydedebilmişlerdir. Selçukluların kuruluş aşamasında geçirdikleri süreçleri açıklayınız. NİZÂMİYE MEDRESELERİ Ortaçağ İslam Dünyasında bugüne de ulaştığı gibi, inanç açısından iki ana kol mevcut idi. Büyük çoğunluğu teşkil eden Sünnîlik ise de, ona muhalefet eden Şîîlik daha aktif idi. Kuzey Afrika, Mısır ve Suriye’ye hakim olan Fâtımî Devleti (909- 1171) Şîanın İsmailî kolu tarafından kurulmuştu. Irak’ta ve İran’ın büyük kısmında ise Deylemli Şîî hanedan Büveyhîler (932-1062) hüküm sürmekteydi. Sünnî Müslümanların lideri olan Abbasî Hilâfeti, Selçuklu Devleti kurulduğu dönemlerde işte bu emirliğin işgali altındaydı. 110 yıl (945-1055) süren bu işgal tabiatiyle Sünnî İslâm Dünyası için halledilmesi gereken büyük bir problemdi. Abbâsî halifesi elKaim Biemrillah’ın bu zilletten kurtulmak için kısa zamanda İran’ı hakimiyetine alan, henüz 15 yıllık Selçuklu Devletinin sultanı Tuğrul Beyi daveti üzerine, Bağdad işgalden kurtarıldı ve böylece halifenin itibarı da iade edilmiş oldu. Ancak İsmailî Şîanın Sünnî İslam Dünyasına yönelik faaliyetleri de endişe verici boyuttaydı. Sünnîler Kahire’de el-Ezher veya Dârü’l-Hikme’de yetiştirilen İsmailî dâîlerin (davetçi) yoğun bir mezhep propaganda faaliyeti ile karşı karşıya idiler. 1 10. Ünite - Kültür ve Medeniyet 197 Bu durum pek tabii Abbasî hilafetini ve onun koruyuculuğunu üstlenen Selçukluları rahatsız etmekteydi. Selçuklular İsmailîlerin bu propaganda faaliyetlerini etkisiz kılmak, Ehl-i Sünnet akidesini güçlendirmek ve yaymak; ayrıca devlet yönetiminde ihtiyaç duyulan kadroların yetiştirilmesi ve maddî bakımdan fırsat eşitliğini sağlamak için adeta bir eğitim seferberliğine giriştiler. Sünnî İslam Dünyasının geleceği için büyük önem taşıyan bu büyük projeyi Sultan Alp Arslan’ın veziri Nizâmülmülk başlattı. Doğu İslam Dünyasında mescidler önceleri ibadet mekânı olmasının yanında diğer bazı fonksiyonları ile birlikte eğitim merkezleri olarak da kullanılmaktaydı. VIII. yüzyılda mescidler çalışanlarına maaş veren ve öğrencisinden ücret talep etmeyen eğitim merkezleri haline geldi. Büveyhî hakimiyeti döneminde X. yüzyılın sonlarında, birkaç bölgenin 32 yıl valiliğini yürüten hayırsever Bedr b. Hasaneveyh ise yeni bir uygulamayı başlattı. Yönettiği bölgelerde üç bin kadar mescidhan kurdu. Mescidin yanına şehir dışından gelen öğrencilerin konaklayacakları, yiyip içecekleri hanlar (yurtlar) yaptırdı. Daha ileri bir safha olan medreselerde ise artık öğrencilerin bütün temel ihtiyaçları karşılanmaya başlandı. Nizamiyelerden önce açılan medreseler mevcuttu. Ancak ilim adamları, tüccar veya devlet adamları tarafından yaptırılan ve/veya desteklenen bu medreseler Nizamiye medreseleri boyutunda değildi. Nişabur, Bağdat, Isfahan, Herat, Belh, Merv, Hargird, Basra, Musul gibi Irak ve Horasan’ın hemen hemen her şehrinde inşa edilen Nizamiye Medreseleri ise her şeyden önce vakıf kuruluşları idi. Yani müstakil bütçeleri, gelir kaynakları vardı; idarî ve eğitim personeline maaş veya aynî gelir ödenmekteydi. Öğrencilere ise yatıp kalkacakları odalar verilmekte, beslenme ihtiyaçları karşılanmakta, ayrıca burs da tahsis edilmekteydi. Bu yenilikler tabiatiyle eğitimi cazip hale getirmekte ve en önemlisi fakir öğrencilere imkan ve fırsat eşitliği sağlamaktaydı. İslam hukukuna göre vakıfları şahıslar kurabildiğine ve kurucusunun adından dolayı Nizamiye adı verildiğine göre bu medreseleri yaptıran kişi şüphesiz Nizamülmülk idi. Ancak kamu yararı için yapılan vakıflara devlet arazi tahsis edeResim 10.1 Hârgird Nizamiye Medresesinden günümüze kalan, çiçekli kûfî yazı ile yazılmış bir kitabe parçası. 198 Büyük Selçuklu Tarihi bilmekte ve hazineden tahsisat ayırabilmekteydi. Dolayısıyla Selçuklu Devleti bu medreselerin yapılmasına büyük bir destek sağlamıştır. Bir medrese genellikle önceden belirlenen bir ilim adamı için inşa edilmekteydi. Nitekim Nişabur medresesi devrin meşhur ilim adamı İmamü’l-Haremeyn el-Cüveynî, Bağdat medresesi ise Ebû İshak eş-Şirazî için yapılmıştı. Nizamiye Medreselerine Şâfiî olan, dolayısıyla Şâfiî fıkhı okutacak müderrisler tayin edilmekteydi. Bu durum vâkıfın (vakıf kurucu), yani Nizamülmülk’ün Şâfiî olmasından kaynaklanıyordu. Verilecek eğitimi bir mezhep ile sınırlama vakıf mantığı ile çelişiyor görünse de, bu tercih toplum tarafından vâkıfın inancında samimiyetiyle ilişkilendirilmekteydi. Dolayısıyla vâkıfın medreseye kendi bağlı bulunduğu mezhebin fıkhını okutacak bir müderris tayin etmesi doğal bir durumdu. Burada zikredilmesi gereken önemli bir durum ise medreselere Şâfiî müderris tayin edilmesine, kendileri Hanefî olan Selçuklu sultanlarının müdahale etmemesidir. Buna mukabil onlar ve diğer hanedan üyeleri de kendi yaptırdıkları medreselere Hanefî müderris tayin etmekteydiler. Nitekim Tuğrul Bey Nişabur’da, Melikşah (es-Sultan), eşi Terken Hatun (Terken Hatun), oğlu Mahmud (Muğîsiyye) ve kızı (el-Vakfiyye) ile kardeşi Tutuş’un gulâmı Humartegin (et-Tutuşiyye) Bağdat’ta Hanefîler için medrese inşa ettirmişlerdir. Anlaşılan odur ki Nizamiye Medreseleri kendi döneminde mezhepler arasında bir rekabete de sebep olarak bir çok Hanefî, ve Hanbelî (XII. yüzyılda Bağdat’ta) medresenin açılmasına öncülük etmiştir. Bir medreseye genellikle bir müderris tayin edilmekte ve vefatına kadar da görevinde kalmaktaydı. Nadiren azledilmekte veya kendisi görevi bırakmaktaydı. Medreselerde verilen derslerin belli bir düzeni yoktu. Her müderris kendi uzmanlık alanlarına göre müfredatı belirlemekteydi. Ancak kuruluş hedeflerine uygun olarak müfredata dinî ilimlerin hakim olduğu görülmektedir. Genellikle Kur’an, hadis, Şafiî fıkhı ve usulü, Eş’arî kelâmı (İslâmın iman esaslarını aklî delillerle inceleyen ilim), Arap dili ve edebiyatı, edeb, riyâziye (matematik) ve ferâiz (miras hukuku) gibi dersler okutulmaktaydı. Az da olsa bazı medreselerde dinî ilimlerin yanında mantık, hendese (geometri), nücûm (astroloji) ve tarih gibi ilimlere de yer verilmekteydi. Mesela meşhur ilim adamı Gazzâlî’nin, Nişabur Nizamiyesinde İmamü’l-Haremeyn’den mezheb (fıkıh), hılâf, cedel, fıkıh usulü, mantık, hikmet ve felsefe okuduğu kaydedilmektedir. Ders günleri ve ders saatleri düzensizdi, bir standart yoktu. Her müderris ders günlerini ve saatlerini kendisi belirlemekteydi. Öğrencilerin genellikle yirmi yaşlarında eğitime başladıkları ve dört yıl eğitim gördükleri bilinmektedir. Öğrenci mevcudunda da bir sınırlama olmadığı anlaşılmaktadır. Müderrisin şöhreti dersini takip eden öğrenci sayısını arttırmaktaydı. Mesela Cüveynî’nin derslerini hergün 300, hatta ömrünün son günlerinde 400 kadar öğrencinin dinlediği rivayet edilmektedir. Medrese eğitiminin genel özelliklerinden biri de öğrencinin istediği bir ilmi (dersi), herhangi bir şehirdeki bir medresede ilmiyle şöhret olmuş bir ilim adamından okuyabilmesiydi. Bu uygulama pek tabii eğitim ve ilim hayatına bir canlılık ve zenginlik katmaktaydı. Mesela ilim tahsil ederken on beş şehir dolaşarak belki de en çok seyahat eden meşhur tarihçi İbn Asâkir (ö. 1176) buna güzel bir örnektir. Nizamiye Medreselerinin İsmailî Şîasının veya Bâtınîlerin propagandaları karşısında Sünnî inancı güçlendirdiği, bunun için yeni kadrolar yetiştirdiği, getirdiği imkânlarla eğitimi yaygınlaştırdığı, çağında ve sonrasında açılan yeni medreselere örnek teşkil ettiği kesindir. Ancak verilen eğitimin Şafiî fıkhı ve Eş’arî kelâmı ile sınırlandırılarak diğer mezhepleri gerilettiği, felsefe dersleri okutulmayarak İslam düşüncesinin gelişmesine engel olduğu, hatta para karşılığı öğretilen ilmin itibarı- 10. Ünite - Kültür ve Medeniyet 199 nı düşürdüğü gibi iddialar da ileri sürülmektedir. Yukarıda verdiğimiz bazı örnekler de göstermektedir ki İslam Dünyasında Nizamiyelerin dışında diğer mezheplerin görüşleri doğrultusunda eğitim veren bir çok medrese mevcuttu. Kuruluş amaçlarıyla doğru orantılı olarak genelde felsefe derslerinin verilmemesi doğru olmakla birlikte, ilgili öğrencilerin bu alanda öne çıkan ilim adamlarından medrese dışında ders aldıkları da bilinmektedir. Büyük Selçuklu Devletinin bu mirasını Türkiye Selçukluları Türkiye’de, Nureddin Mahmud Zengî ve Salâhaddin Eyyûbî el-Cezîre (Güneydoğu Anadolu ve Kuzey Irak), Suriye ve Mısır’da bir çok medrese yaptırarak devam ettirmişlerdir. Nizamiye Medreselerinin kuruluş sebeplerini açıklayınız.. İLİM VE EDEBİYAT Selçukluların siyasî başarılarının yanında İslâm ve Türk dünyasına ne kattığını ortaya koyabilmemiz için, dahil oldukları İslam dünyasının durumuna bir göz atmamız gerekir. Yukarıda da belirttiğimiz gibi, Selçukluların tarih sahnesine çıktıkları XI. yüzyıl başlarında, siyasî istikrarsızlık yaygın hale gelmiş, Sünnî-Şîî kutuplaşması oluşmuş, hatta Abbasî hilâfeti Şîî Büveyhîlerin işgaline maruz kalmıştı; dolayısiyle siyâsî bir birlik yoktu. Bu siyasî çekişmeler tabiatiyle itikadî ve fikrî husûmetleri de tahrik ediyordu. Selçuklular (Doğu) İslam dünyasında önce siyasî ve askerî maharetleriyle kısa zamanda merkezî bir yönetim kurarak birliği ve istikrarı sağlamayı başardılar. Daha sonra siyasette sağlanan bu başarıyı akılda ve gönülde de tesis etmek için eğitim seferberliğine girişip Nizamiyeleri ve diğer medreseleri kurdular. Zaman zaman mezhepler arası husumetler başgösterdiyse de bunlar önlenmeye çalışıldı. Nitekim Bağdat’ta Hanbelîler ile Şâfiîler arasındaki tartışmalar kavgaya dönüşünce, Bağdat Nizâmiye Medresesinin müderrisi Ebû İshak eş-Şîrazî’ye bir uyarı mektubu gönderilmişti. Vezir Nizamülmülk mektupta, medresenin bir mezhebi değil, ilmi korumak ve yüceltmek için kurulduğu ve mezhepler arasında bir ayrılığın veya tercihin söz konusu olamayacağını belirtmekteydi. Diğer taraftan Selçukluların tarih sahnesine çıktıkları tarihler dört asırlık İslam dünyasının kurduğu medeniyetin zirvesinde olduğu bir dönemdi. Abbasîlerin 830’da Bağdat’ta kurduğu Beytülhikme ve 1004’te Kahire’de Fâtımîlerin kurduğu Dârülhikme müesseselerinde yapılan çalışmalar, tercüme faaliyetleri süreci hızlandırmış, Huneyn b. İshak (ö. 873), Benî Musa kardeşler, Fârâbî (ö. 950), İbn Sînâ (ö. 1037), İbn Heysem (ö. 1040?), Bîrûnî (ö. 1061?) gibi dünyaya büyük abide şahsiyetler yetişmiş ve bunlar görüşleriyle, buluşlarıyla ilim dünyasına büyük katkılar sağlamışlardı. Ancak bazı ilim adamları İslam medeniyetinin XI. yüzyılda bir duraklama yaşadığı, buna da Selçukluların, hatta Nizamiye Medreselerinin sebep olduğunu iddia eden önyargılı görüşler ileri sürmüşlerdir. Aslında bu önyargı dönemin kaynaklarına da yansımıştır. Mesela tarihçi İbnü’l-Esir’in Arslan Yabgu’nun oğlu Kutalmış için verdiği bilgi ilginçtir. O Kutalmış’ın “bir Türk olmasına rağmen” astronomiastroloji ilmini, eski ilimleri iyi bilmesine, sonra çocuklarının da bu eski ilimleri öğrenmesine ve bu ilimlerle uğraşanları himaye etmelerine hayret etmektedir. Önceki parlak dönemle kıyaslandığında Selçuklu devrinde ilmî faaliyetlerin aynı mahiyette ve seviyede olmadığı söylenebilir; ama bu onların duraklamaya sebep olduklarını göstermez. Aslında duraklamanın olup olmadığı bile tartışma konusudur. Bize ulaşan yazma eserlerin büyük kısmı Selçuklular döneminde ve sonraki asırlar2 200 Büyük Selçuklu Tarihi da istinsah (kopya, çoğaltma) edilmiştir. X. yüzyıl öncesine ait çok az olan yazma eserler, XII. yüzyıldan itibaren artarak devam eder. Bu bize Selçuklu çağında ilmî geleneğin kesilmeyip artarak devam ettiğini gösterir. Nitekim İbn Sînâ’nın öğrencileri, Gazzâlî, Ömer Hayyam ve arkadaşları, Nizamülmülk, İmamü’l-Haremeyn el-Cüveynî, Ebu İshak eş-Şirazî bu devirde yaşamışlardır. Tarih boyunca ilim ve sanatın gelişmesinde himaye unsuru büyük önem taşımıştır. Orta Çağ İslam ve Türk devletlerinde olduğu gibi, Selçuklularda da iktidar sahibi olan sultan, melik, vezir ve diğer bürokratlar ile servet sahiplerinin, saraylarında alim, edip veya şairleri toplayıp himaye ve teşvik ettiklerine şahit olmaktayız. Makam mevki sahiplerinin bu seçkin kişilere kol kanat germeleri, aslında onların şânındandı. Çünkü her yazılan eser kendisine övgüler düzülerek ithaf edileceği için, onun adının yayılmasına sebep oluyordu. Bir anlamda iktidar sahibi kendi lehine kamuoyu oluşturmanın zeminini sağlıyordu. Devlet adamları bu konuda büyük bir rekabet içindeydiler. Tabiatiyle bu gelenek de ilmî ve edebî eserlerin ortaya çıkmasını, ilim ve edebiyatın gelişmesini, yaygınlaşmasını tetikliyordu. Denibilir ki medreseler doğru kabul edilen bilgiyi topluma ulaştırmayı, himaye usûlü ise ilmin, dil ve edebî zevkin gelişmesini sağlamaktaydı. Selçuklu döneminde yaşamış, verdikleri derslerle veya yazdıkları eserlerle ilme katkısı olmuş bir çok ilim adamından bir kısmını aşağıda tanıtacağız. Bu şahsiyetlerin ortaya çıkmasında Selçuklu yöneticilerinin maddî - manevî desteklerinin ne kadar etkili olduğu apaçık ortadadır. Gazzâlî Selçuklu çağında (Türkiye Selçukluları hariç) düşünce ve ilim hayatına damgasını vuran en önemli isim şüphesiz Gazzâlî’dir (ö. 1111). Asıl künyesi ve adı Ebû Hâmid Muhammed olup İmam Gazzâlî diye tanınır. Bu nisbe iplikçi olan babasının mesleğinden gelmektedir. 1058’de Tûs’ta doğmuş, ilk tahsiline burada başlamış, 5 yıl Cürcan’da eğitime devam ettikten sonra, 1080 yılında Nişabur’a giderek Nizamiye Medresesinde zamanın meşhur kelâm alimi İmamü’l-Haremeyn el-Cüveynî’nin öğrencisi olmuştur. Gazzâlî öğrenimi boyunca başta fıkıh olmak üzere hadis, akaid, gramer, mantık, kelam, hikmet ve felsefe okumuştur. Hocasının onun için “derin bir deniz”, daha öğrenci iken yazdığı el-Menhûl isimli fıkıh kitabı dolayısiyle de ona “Beni sağken mezara gömdün; ölümümü bekleyemez miydin?” dediği rivayet edilir. Hocasının 1085’te vefatı üzerine Vezir Nizamülmülk’ün muhitine dahil oldu ve 1091’de Bağdat Nizamiyesinin müderrisliğine getirildi. Burada 300’e yakın öğrenciye ders verirken felsefe, Bâtınîlik ve tasavvuf üzerine araştırmalar da yaptı. Eserlerinin en az yirmibeş kadarını bu son iki dönemde yazmıştır. Bu arada kazandığı şöhret, saygınlık, başarı bir tarafa, onun şüpheci tabiatı, kendisini ahlâkî bakımdan sorgulamaya yöneltti ve sonunda Bağdat’la bütün ilişkilerini kesme kararı aldı. İhtiyaç fazlası olan bütün servetini dağıttı. Medresedeki görevini kardeşi Ahmed’e bırakarak 1095 yılında Bağdat’tan ayrıldı. Şam ve Kudüs’ten sonra hacca gitti. Hacdan Bağdat’a, oradadan da Horasan’a geçti. Meşhur İhyâu Ulûmi’d-Dîn, Kimyâ-yı Saâdet ve Eyyühe’l-Veled gibi eserlerinin yanında, Bâtınîlik hakkındaki eserlerini de hep bu inziva döneminde yazmıştır. 1106’da ise Nişabur Nizamiyesinde tekrar öğretim görevine döndü. Bu dönüşünde Sultan Sancar’ın veziri ve Nizamülmük’ün oğlu Fahrülmülk’ün etkili olduğu anlaşılmaktadır. Bu dönemde o artık “O zaman mevki kazandıran ilmi öğretiyordum; şimdi ise mevki terkettiren ilme çağırıyorum.” demektedir. Nitekim kendisi 3 yıl sonra bu görevini de bırakarak memleketi 10. Ünite - Kültür ve Medeniyet 201 Tûs’a dönmüştür. Evinin yanına medrese ve hankâh yaptıran Gazzâlî, ömrünün son yıllarını ders vermek, gönül ehliyle sohbet etmek ve eser yazmakla geçirdi. Gazzâlî İslam düşünürleri arasında en çok eser verenlerdendir. Fıkıh, mantık, kelam, felsefe, tasavvuf ve ahlak alanlarında yazdığı eserlerin 400 civarında olduğu söylenmekte ise de, bunların bir kısmının ona yanlışlıkla isnat edildiği, diğer bir kısmının da seçmeler veya özetlerden oluştuğu tespit edilmiştir. Nasihatname türündeki Nasîhatü’l-Mülûk adlı eserini Sultan Muhammed Tapar veya Melik Sancar’a ithafen yazmıştır. Selçuklu sultanlarının ilim adamlarına tavrını gösteren şu kayıt da konumuz açısından önem taşımaktadır. Gazzâlî’yi çekemeyenler, Hanefi mezhebine muhabbetini bildikleri Sultan Sancar’a onun Ebû Hanife aleyhinde sözler söylediğini iddia ederler. Sultan işin aslını bizzat Gazzâlî’den öğrenmek ister. Huzuruna getirilen Gazzâlî’yi tahtına oturtarak ona büyük hürmet gösterir. O işin aslını engin ifade gücüyle arzedince, sultanın ona saygısı daha da artar. Onun görüşleri sadece kendi dönemini değil, o günden bugüne İslam düşüncesini etkilemiştir. Gazzâlî’nin düşünce sistemi kelam, felsefe ve tasavvuf arasında yeni dengelerin kurulmasına sebep olmuş; hatta ondan sonra bu alanlarda yeni yönelişler ortaya çıkmıştır. Oryantalistler onunla İslam düşüncesindeki canlılığın durduğunu iddia ederler. Halbuki bu değişim bir ilmî durgunluğun değil, bir modelin, kuramsal çerçevenin (paradigma) sağlamlaşmasının sonucudur. O önceki bütün düşünce tarzlarını incelemiş ve bunların sonraki temsilcilerini ciddi bir sorgulamaya yöneltmiştir. Mevcut birikimi çok iyi anlamaya çalışmış, eleştirel gözle yorumlamış ve hep sistemleştirme çabası içinde olmuştur. Nizamülmülk Selçuklu tarihinde büyük devlet adamlığıyla, kurduğu Nizamiye Medreseleriyle ve yazdığı eserle iz bırakan bir şahsiyettir. Künyesi ve adı Ebu Ali Hasan olup 1018’de Tûs’ta doğdu. Nizamülmülk lâkabı, Sultan Alp Arslan tarafından vezirliğe getirdiğinde Abbasi halifesi tarafından verilmiştir. Halep, Isfahan ve Bağdat’ta hadis okudu; inşâ ve hitabet sanatında kendisini geliştirdi. Babasıyla birlikte Gaznelilerin Horasan valisinin yanında çalıştı. Selçuklular Horasan’ı ele geçirip devlet kurunca, baba oğul onların hizmetine girdiler. Melik Alp Arslan’ın, sonra babası Çağrı Beyin yanında çalıştı. Çağrı Bey vefat edince Horasan’ı yöneten Alp Arslan sultan olunca Kündürî’yi azledip Nizamülmülk’ü vezirliğe getirdi (1063). 29 yıl Alp Arslan’ın ve oğlu Melikşah’ın vezirliğini yaptı. Siyasî dehasıyla devlet idaresinde, taht değişikliklerinde, isyanların bastırılmasında, savaşların kazanılmasında etkili oldu. Askerî iktâ sistemini yerleştirdi. İsmailî ve Bâtınîlerin propagandalarına set çekmek için Nizamiye Medreseleri eğitim projesini yürürlüğe koydu. Sultan Melikşah’ın isteği üzerine meşhur Siyâsetnâme isimli eserini yazdı. Bu eser siyasetname türünün genel özelliklerinin yanında, farklı olarak bir devlet teşkilatında bulunması gereken makam ve memuriyetleri de ele alır. Bunların özellikleri, neden gerekli oldukları hikâyelerle pekiştirilerek anlatılır. Bu bakımdan Selçuklu devlet teşkilatının bizzat kendisini olmasa da, onda olması gereken hususları ele alması büyük önem taşımaktadır. Ömer Hayyam Selçuklu devrinin meşhur simalarından Ömer Hayyam, günümüzde daha çok rubaileriyle tanınır. Ancak o şairliğinin yanında İbn Sînâ ekolüne mensup büyük bir alim ve filozoftur. O cebir, geometri, astronomi, fizik, tıp ve müzikle uğraşmış, eserler vermiştir. Hayyam’ın analitik geometrinin gelişiminde etkisi büyüktür. 202 Büyük Selçuklu Tarihi Üçüncü dereceden denklemlerin çözümü konusunda Decartes’a (ö. 1650) kadar aşılamamıştır. İşlemlerde irrasyonel sayıların da rasyonel sayılar gibi kullanılabileceğini ilk defa o ispatlamıştır. Hayyam’ın cebir ilmine de büyük katkısı vardır. Birçok cebir denklemini sınıflandırmış ve çoğuna çözüm önermiştir. Denklemlerin birden fazla köklerinin bulunabileceğini göstermiş ve bunları kök sayılarına göre sınıflandırmıştır. O üçüncü dereceden denklemleri sistemli bir şekilde çözdüğü için cebirde Hârizmî’yi aşmıştır. Hayyam cebirsel olguların geometrik olgular halinde ortaya çıktığını savunduğu için, yine Descartes’tan çok önce nümerik ve geometrik cebir arasındaki boşluğu kapatmada büyük bir mesafe almıştır. Sultan Melikşah Ömer Hayyam’ı 1074/5 yılında Isfahan’a davet etmiş ve Ebû Hâtim İsfizarî (ö. 1121’den önce), Meymûn el-Vâsıtî, Abdurrahman Hâris ve Muhammed Hâzin’den oluşturulan heyetin başına getirmiştir. 1083 yılında burada kurulan rasathanede bu heyet gözlemler yaptı ve Zîc-i Melikşâhî (yıldız almanağı, kataloğu) ile Celâlî Takvimini hazırladılar. Güneş yılına göre hazırlanan bu takvim en mükemmel takvimlerden biriydi. Adını Sultan Melikşah’ın Celâleddin lâkabından almıştır. Yılbaşının yılın belli bir gününe denk düşmesi ve bunun değişmeksizin böyle kalması, astronomların en çok istedikleri bir şeydi. Bu heyet mevcut Yezdicerd ve İskender takvimlerini inceledikten sonra, bunları düzeltmektense yeni bir takvim tertibine karar vererek Celâlî Takvimini oluşturdu. Bu takvime göre güneş yılı uzunluğu 365,2424 (modern ölçümlere göre 365,2422) gündür, dolayısiyle hata payı 5000 yılda 1 gündür. Takvimin başlangıcı 15 Mart 1079 idi. Ay adları eski Fars takvimindeki gibi olup, sonlarına “kadîm” yerine “celâlî” kelimesi getirilmiştir. Gregoryen’den 500 yıl kadar önce düzenlenen Celâlî Takvimi, mevsimlere tam olarak uyduğu için doğru tarihleme veren yanılgısız takvimlerin ilkidir. Gregoryen Takvimi bu takvim örnek alınarak tertip edilmiştir. Hayyam’ın şairlik yönü kendi döneminde değil, sonraları ortaya çıkarılmış ve bu yönüyle tanınmıştır. Şiirleri rubailerden ibarettir. Rubai şairin genellikle başkalarına açmayı düşünmediği duygu ve düşüncelerini rahatlamak için kullandığı bir kalıptır. Onun rubailerinin çoğunda, insanın yokluktan gelip yokluğa gittiği için, yaşadığı anı iyi değerlendirmesi gerektiği düşüncesi ve derûnî bir hüzün hakimdir. Ona göre varlık bir muammadır; onu çözmeye çalışmak boşuna kürek çekmektir. Hayyam’ın rubailerinin rağbet görmesinde, düşüncelerinin yanında derin konuların yalın bir dille ifade edilmesi de etkili olmuştur. Rubailerinde şaraba çokça yer vermesi, bazılarının onun sarhoş ve rind-meşrep birisi olduğuna hükmetmelerine sebep olmaktadır. Bunu iddia edenler İslam edebiyatında sembolik anlatımın (mecaz) ne kadar rağbet gördüğünü unutmaktadırlar. Bu nedenle Hayyam’ın melâmî-meşrep bir şair olduğunu söylemek, herhalde daha doğru olur. Onun rubaileri ilk defa XV. yüzyılda Tarabhâne isimli müstakil bir eserde toplanmıştır. Bu eserde 559 rubai bulunuyordu ancak zamanla bu sayı artmıştır. Ebû Hâtim İsfizârî Selçuklu çağında müspet ilimlerden matematik ve astronomide öne çıkan diğer bir ilim adamı ise Ömer Hayyam’ın Celâlî Takvimi heyetinde yer alan Ebû Hâtim İsfizârî’dir (ö. 1121’den önce). O meteorolojik olayların açıklanması ve ağırlık ölçülerinin nasıl kullanılacağıyla ilgili risaleler yazmıştır. Arşimet Kanunundan faydalanarak mîzânü’l-gısse adını verdiği hidrostatik teraziyi icat etmiştir. Bu terazi kıymetli bir eşyanın yapımında kullanılan altın ve gümüşün saflık oranını ve katışıksa, ne oranda yabancı metal içerdiğini tespit etmektedir. İsfizârî terazisini Sultan Sancar’a takdim etmek için Merv’e gitmiş ve orada vefat etmiştir. Rivayete göre ölüm sebebi, 10. Ünite - Kültür ve Medeniyet 203 bu terazi ile sultanın hazinedârının bazı değerli eşyayı sahteleriyle değiştirdiğinin anlaşılacağı ve bu nedenle onun öldürülebileceği endişesiyle duyduğu aşırı üzüntüdür. El-Harakî Filozofluğunun yanında matematik, astronomi ve coğrafya alimide olan el-Harakî (ö. 1158), önce fıkıh ve hadis okumuş, sonraları Merv’e yerleşip hisab, hendese ve felsefeye yönelmiştir. Kimlerden ders aldığı bilinmiyor ise de Batlamyus, İbn Sînâ ve Ebû Cafer el-Hâzin’in kitaplarını okuduğu eserlerinden anlaşılmaktadır. En meşhur eseri et-Tebsıra fî İlmi’l-Hey’e’yi Sultan Sancar’ın veziri Nasîrüddin Mahmud el-Hârizmî’nin oğlu Emîr-i Hâcib Şemseddin Ali’ye ithaf etmiştir. Müntehe’l-İdrâk isimli eserini ise, öğrencilerine aklî ve riyazî ilimleri öğretmek için yazdığını belirtmektedir. O çalışmalarında kozmografya ile coğrafyayı ayrı bölümlerde ele alarak, X. yüzyıl ortalarında fizikî coğrafyayı riyazî coğrafyaya bağlamaya yönelik akıma yeni bir yön kazandırmıştır. Mevcut astronomi ve coğrafya bilgilerini özetleyen elHarakî, İbnü’l-Heysem ve Hâzin’in gezegen ve yıldızların hayal mahsulü daireler üzerinde değil, iç içe, düzenli ve devamlı dönen küresel yüzeyler üzerinde hareket ettikleri görüşünü açık ve inandırıcı bir hale getirmiştir. Eski Latince eserlerde onun eserinden bahsedilmekte, ayrıca bahsedilen iki eserinin XIII. yüzyılın büyük filozof ve astronomu Kutbüddin Şirâzî’nin kaynakları arasında geçtiği de görülmektedir. Abdurrahman el-Hâzinî Ebu’l-Huseyn Ali el-Hâzin’in Bizans asıllı kölesidir. el-Hâzinî mahlası efendisinin Merv’deki Selçuklu sarayında hazinedar olmasından kaynaklanmaktadır. Sahibinin de desteğiyle iyi bir eğitim aldı; felsefe ve matematik okudu. Sultan Sancar döneminde, sarayın da himayesiyle araştırmalarını sürdürdü. İslam dünyasında orijinal gözlemler yapmış yirmi astronomdan biri olan el-Hâzinî, uzun yıllar en güvenilir olarak kabul edilen zîcinin bulunduğu ez-Zîcu’l-Mu’teberi’s-Sancarî esSultânî ile İslam dünyasında teraziler hakkında yazılan en önemli eser olan Kitabu Mîzâni’l-Hikme’sini Sultan Sancar’a ithaf etmiştir. Mîzânü’l-hikme adını verdiği bu hidrostatik terazi hassaslık bakımından öncekilerden daha üstündü. Resim 10.2 Abdurrahman el-Hâzinî’nin yaptığı terazi ile su saatinin maketleri: Tartmada hata payını 1:60.000’e indirmeyi amaçlayan mîzânü’lhikme adını verdiği terazi (solda). Dakikaları gösteren su saati. Terazinin tek kefesinden akan su öyle ayarlanıyor ki, azalan ağırlığına göre, geçen zaman ölçüsünü dakikalarla veriyor (sağda). Kaynak: Fuat Sezgin, İslâm’da İlim ve Teknoloji, Frankfurt J. W. Goethe Üniversitesine Bağlı Arap-İslam Bilimler Tarihi Enstitüsü Müzesinden Bir Kısım Aletlerin Sergisi, Frankfurt 2004, s. 65, 81. 204 Büyük Selçuklu Tarihi Sultan Melikşah’tan sonra siyasi buhran baş göstermesine rağmen, Sultan Tapar zamanında riyaziye ve heyet ilminde meşhur olan Muhammed el-Beyhakî, Isfahan Rasathanesinde çalışmalarına devam etti. Tapar’ın oğlu Mahmud ise Bedîu’l-Usturlâbî lâkaplı Ebu’l-Kasım Hibetullah’ı (ö. 1139/40) Bağdat’ta sultanın sarayında yapılan rasatların başına getirdi. Bu alim, el-Mu’ribü’l-Mahmûdî adını verdiği sultan adına bir zîc hazırladı. el-Usturlâbî ayrıca usturlab vs. imal etmesiyle meşhurdu ve bu işten büyük bir servet kazanmıştı. Hârizmşah Muhammed ve Atsız’ın himayesinde olan Zeynüddin el-Cürcânî (ö. 1137) tıp sahasında değerli eserler vermiştir. Bunlar arasında Zahîre-i Hârizmşâhî adlı kitabı haklı bir şöhret kazanmıştır. Dinler tarihi hakkındaki meşhur el-Milel ve’n-Nihâl’in yazarı eş-Şehristânî (ö. 1153), eserini Sultan Sancar’ın veziri Ebu’lKasım Muhammed’e ithaf etmiştir. Yine o İbn Sînâ’ya itirazlarının yer aldığı elMusâra’a’nın müellifidir. Selçuklu sultanlarının tabibi Ebu’l-Berekât Hibetullah b. Melkâ (ö. 1165) da yine İbn Sînâ’nın Kitabü’ş-Sifâ’sındaki pek çok görüşünü Kitabü’l-Mu’teber adlı felsefe kitabında tenkit etmiştir. XII. asrın ikinci yarısı ile XIII. yüzyılın ilk çeyreğinde Selçuklular ve onların takipçisi olan Hârizmşah, Zengî ve Eyyûbî devletleri sahalarında çok sayıda ünlü alim ve felsefeci yetişti. Bunların arasında felsefe ve kelam sahasında Şihâbüddin Yahyâ b. es-Suhreverdî (ö. 1191) ile Fahreddin er-Râzî (ö. 1209) iki önemli örnektir. Selçuklularda ilim ve edebiyatın gelişmesini sağlayan hususları açıklayınız. Selçuklu dünyasında imparatorluk yapısının gereği olarak farklı alanlarda, farklı diller kullanılmaktaydı. Selçuklu sarayında ve kısmen orduda, Türkler kendi aralarında Türkçe konuşmaktaydılar. Fars kültürünün baskın etkisiyle bürokrasinin, yani devletin resmî dili Farsça, medrese ve ilmin, hukukî belgelerin dili ise Arapçaydı. Hal böyle olunca Türkçe yazı dili Karahanlılarda olduğu kadar gelişme imkânı bulamadı. Selçukluların tâbii Hârizmşahların merkezi olan Hârizm bölgesi bu konuda bir istisna teşkil etmektedir. Meşhur lugat alimi ve Keşşâf isimli Kur’ân tefsirinin yazarı Zemahşerî (ö. 1144), Hârizmşah Atsız’a ithaf ettiği, Arapça bir lugat olan Mukaddimetü’l-Edeb’i Hârizm Türkçesine de tercüme etmiştir. Bu eser bir bakıma Mahmud Kâşgarî’nin eserini tamamlar mahiyette olduğu için önemlidir. Ayrıca Hârizm sahasında Yesevî halifelerinin, özellikle Hakîm Süleyman Ata’nın (ö. 1186/7) şeyhini taklid ederek yazdığı hikmetler (Bakırgan Kitabı), manevî tesirlerinin yanında Türkçenin de yaşatılmasına katkı sağlamıştır. Yine muhtemelen Muhammed b. Kays’ın yazıp Celâleddin Hârizmşah’a sunduğu Tibyânü’l-Lugâti’t-Türkî alâ Lisâni’l-Kanglı isimli lugat de geç de olsa bu sahada yazılmış önemli bir Türk dili yadigârıdır. Selçuklularda bürokrasi dilinin Farsça olması, tabiatıyle dönemin nazım ve nesir dilinin de Farsça devam etmesine sebep olmuştur. Denebilir ki Fars dili etkili bir edebî dil haline gelmesini, Gazneli ve özellikle Selçuklulara borçludur. Yukarıda da belirttiğimiz gibi üst mevkilerdeki Selçuklu yöneticileri, özellikle Sultan Melikşah ve Sancar, saraylarını birer ilim ve edebiyat merkezi haline getirmişlerdir. İşte bu muhitlerde şairler divanlarını hep Farsça yazmışlardı. Bazı sultanlar ve hanedan üyeleri bizzat Fars şiirinden hoşlanmaktaydılar ve edebî bir zevk sahibiydiler. Hatta bunlardan Farsça rubai yazanları bile vardı. Veys ü Ramîn’in müellifi Fahreddin Gurgânî Tuğrul Beyin, Emîrü’ş-Şuarâ Burhanî ise Sultan Alp Arslan’ın, sonra da oğlu Melikşah’ın himayesinde bulunmuşlardır. Sultan Melikşah’ın melikü’ş-şuarâsı meşhur Muizzî (ö. 1124-27) idi. Bu şair daha son3 10. Ünite - Kültür ve Medeniyet 205 ra Sultan Berkyaruk, Tapar ve Sancar’ın da yanındadır. Yine Reşidî-i Semerkandî, Fahrü’ş-Şuarâ Muhammed, Melikşah’ın meddahlarındandı (methedici). Ebu’lMefahir-i Râzî ise Sultan Tapar’ın himayesindeki şairlerdendi. Sultan Sancar da uzun süren saltanatı süresince bir çok alim ve şairi sarayında himaye etmiştir. Kasideci Enverî, Edib Sâbir, Reşid-i Vatvat, Arapça ve Farsça kasideleriyle bilinen Abdülvâsi Cebelî, Hasan-ı Gaznevî gibi bir çok şair ve ilim adamı onun yanındaydı. Sultan Alp Arslan’nın oğlu Toganşah’ın nedimi Ezrakî-i Herevî de dönemin önemli şairlerindendir. Selçuklularda Farsçanın etkisinin sebepleri nelerdir? MİMARÎ VE SANAT Büyük Selçuklular, daha önce kurulan, çağdaşı ve komşusu olan Karahanlı ve Gazneli devletlerinin birikiminden faydalanarak Türk mimarisinin gelişmesine katkı sağladılar. Kurulan devletin kısa zamanda imparatorluk boyutuna ulaşması, gelirlerin artmasına, dolayısiyle de refah seviyesinin yükselmesine sebep oldu. Diğer taraftan İslam ve Türk kültüründe kamu binalarını vakıfların yapması ve vakıf müessesesinin insan tabiatının aynı zamanda içe ve dışa dönük yönünü gayet güzel ifade etmesi, bu eserlerin yapılmasını özendirmiş ve teşvik etmiştir. İmkân, ortam ve niyet oluşunca ortaya toplumun yararlanacağı sayısız mescid (cami), medrese, hankah/zaviye, han, kervansaray vs. inşa edilmeye başlanmıştır. Yaptıkları bu abidelerin plan, mimari ve süslemeleri, şüphesiz onların inanç, zevk ve estetik anlayışlarının bir yansımasıdır. Mescid-i Cumalar Selçuklular, Karahanlıların ve Gaznelilerin daha önceki uygulamalarını daha ileriye taşıyarak abidevi bir cami mimarisi ortaya koydular. Özellikle mihrap önündeki kubbeli mekanı geliştirdiler. Böylece bütün Türkistan’a ve İran’a dört eyvanlı, avlulu ve mihrap önü kubbeli bu cami modeli hakim oldu. Büyük Selçuklulardan bize ulaşan ilk mescid (cami), önemli kısımları Melikşah zamanında yapılan Isfahan Mescid-i Cuması (Cuma namazı kılınan mescid)’dır. Kitabelerinden anlaşıldığına göre, 1080 tarihli büyük mihrap kubbesi Melikşah, avlu dışında kuzeydeki Kümbed-i Hâkî denen küçük kubbeli mekan ise 1088 yılında Melikşah’ın eşi Terken Hatun adına veziri Tâcülmülk tarafından yaptırılmıştır. Dört eyvanlı avlu ve revaklar ise Melikşah sonrası Selçuklu döneminden kalmadır. Daha sonraları bir çok defa yapılan ilave ve tadilatlarla mescid genişletilmiştir. Bu mescid-i cumanın özelliği, mihrabın önünde, payeli kısmın ortasında yükselen ve avlu tarafında büyük bir eyvana bitişen muazzam kubbeli mekandır. Bu bölümün harimin diğer kısımlarından belirgin bir şekilde ayrılması, buranın sultanın Cuma namazını kılması için ayrıldığını gösterir. XII. yüzyılda ise avlu cephelerinin her birinin ortasına birer eyvan yapılarak dört eyvanlı cami tipinin (klasik Asya cami tipi) en görkemli örneklerinden biri ortaya çıkmıştır. 4 206 Büyük Selçuklu Tarihi Daha sonra inşa edilen İran’daki Selçuklu camileri küçük ölçekli, tuğladan yapılmış, hafif sivri, tromplu kubbelerle Isfahan’daki Melikşah kubbesini izlerler. Selçuklu camileriyle başlayan yenilikleri tek bir planda toplayan ilk eser ise 1135 tarihli Zevvare Mescid-i Cumasıdır. Bu abide mihrap önü kubbesi ile dört eyvanlı ve minareli bir cami olarak büyük bir gelişmenin öncüsü olmuştur. Karahanlı ve Gazneli ribat ve saraylarında uygulanan dört eyvanlı plan şeması, ilk defa burada, bir camide uygulanmıştır. 7.45 m. çapındaki kubbe, planda yerini almıştır. Bu plan sonraki camilerde de uygulanmıştır. Sultan Tapar’ın Gülpayegan’da (Cêrbâzekân) yaptırdığı mescid-i cumanın ise, kare bir mekan üzerine mukarnaslı tromplarla hafif sivrilen bir kubbesi vardır. İçi Terken Hatun kubbesi gibi geometrik çizimlerle süslenmiş, dışarıda tromplar gizlenmiştir. Yine Sultan Tapar’ın yaptırdığı Kazvin Mescid-i Cuması ise kalın tuğla duvarlar üzerine güçlü düz tromplarla çok sade fakat görkemli bir kubbe yapısına sahiptir. Duvarlarında Gazne’deki Sultan Mesud’un sarayındaki gibi, üç dilimli kemerlerden bir friz ile üstünde çiçekli kûfî ile yazılmış bir kitabe kuşağı, bu sade mekana bir zenginlik katmaktadır. Yine bu şehirde aynı hükümdarın zamanında yapılan Mescid-i Haydariyye de diğer bir Selçuklu eseridir. Selçuklu kubbelerinin gelişmiş zengin iç yapılarına rağmen, dışları süslemesiz sade, sık tuğla örgülü, kübik ve masif yüzeylerle kaplıdır. Kübik gövde üzerinde, sekizgen bir geçişten sonra hafifçe sivrilen kubbe, Selçukluların geliştirdiği bir kubbe tipidir; dolayısiyle dıştan hakim bir konumda görünen kubbe ile orijinal bir cami mimarisi ortaya çıkmıştır. Gaznelilerin daha önce uyguladığı kubbe-eyvan birleşmesini de Selçuklular geliştirmişlerdir. Selçuklu mescid-i cumalarının özellikleri nelerdir? Minareler Müslüman Türkler tarih boyunca coğrafî ve kültürel özeliklere göre çeşitli minare tiplerini uygulamışlardır. Büyük Selçuklular da İran’da ince ve uzun, silindirik minareleri benimsemişlerdir. En eski Selçuklu eseri olan, 1058 tarihli, Tuğrul Bey za5 Resim 10.3 Isfahan Mescid-i Cuması ve Sultan Melikşah’ın mihrabın önüne eklettiği görkemli kubbesi, İran 10. Ünite - Kültür ve Medeniyet 207 manından kalan Damgan Mescid-i Cumasının minaresi, yukarıya doğru incelerek yükselen silindirikti. Ortasında mavi ve firuze sırlı kare panolardan kabartma örgülü kûfî kitabe kuşağı bulunan bu minare, aynı zamanda Selçukluların ilk çinili mimarî eseridir. Keza Sâve’deki Mescid-i Meydan’ın minaresi Tuğrul Bey zamanında 1061, Zevvare’deki Mescid-i Pamenar’ın minaresi ise Alp Arslan zamanında 1068 yılında yapılmıştır. Kümbed ve Türbeler Selçuklulur zamanında iki tip mezar yapısına rastlanır: Kümbed ve türbe. Kümbedler genellikle altta mumyalık katı bulunan silindirik veya çokgen gövdeli yapılardır. İçten kubbe, dıştan külahla örtülüdür. Türbeler ise mumyalık bulunmayan, kare planlı ve üzerleri kubbeyle örtülü yapılardır. Mescidlerde olduğu gibi kümbedlerde de Büyük Selçuklular, Karahanlı ve Gazneli geleneğine bağlanır. Dâmgân’da silindirik gövdeli Çihil Duhteran (Kırk Kızlar) Kümbedi ile Isfahan’ın güneyinde Eberkûh’da sekizgen Kümbed-i Ali, Tuğrul Bey zamanından kalan en eski kümbedlerdir. Kümbed-i Ali İran’daki tuğla kümbedlerin aksine taştan yapılmıştır. Kazvin ve Hemedan arasında 1067 ve 1093 tarihli daha gelişmiş iki kümbed örneği günümüze ulaşmıştır. Bunlar sekizgen planlı, köşeler silindirik kuleli ve çift kubbelidir, tuğladan yapılmıştır. Kümbedlerden birinde iki, diğerinde bir kulenin içinde merdivenler vardır. Kitabeleri ve Türk süsleme sanatının bir hazinesi olan çok zengin tuğla süslemeleri vardır. İç duvarlar da Selçukluların en eski, renkli kalem işleriyle donatılmıştır. Bunlara yakın uslûpta yapılmış diğer bir kümbed de Demâvend’de bulunmaktadır. XI. yüzyıl sonunda Serahs’ta (Türkmenistan) yapılan Ebu’l-Fazl, Meyhene’de Ebu Said ve Vekilbâzâr’da Abdullah b. Büreyde türbeleri, bilinen en eski Selçuklu türbelerindendir. Sultan Sancar’ın Merv’deki 1157 tarihli türbesi ise Büyük Selçukluların türbe mimarisinde gösterdikleri gelişme ve yeniliklerin bir toplamıdır. 17 m. çapındaki kubbesiyle Dünya mimarisinin önemli eserlerinden biridir. Ribatlar (Kervansaraylar) Karahanlı ve Gaznelilerin geliştirdikleri ribat mimarisini devam ettiren Büyük Selçuklular, genellikle kare planlı, dört eyvanlı, revaklı avlulu ribatlar yapmışlardır. Anuşirvan (1029-1049) ve Za’feranî (XI. yy.) ribatları ilk Selçuklu ribatlarıdır. Ancak Büyük Selçuklu döneminden kalan en önemli ribat, Nişabur-Serahs arasında, 1114/5’te Sultan Tapar döneminde inşa edilen Ribat-ı Şerif’tir. Gazneli dönemi eseri Resim 10.4 İran’da KazvinHemedan arasında bulunan Harrakan Kümbedleri ve detay görünüşü. 208 Büyük Selçuklu Tarihi Ribât-ı Mâhî’ye benzeyen bu ribat, kareye yakın asıl yapı ile bunun önünde yatık dikdörtgen bölüm ve dört eyvanlı bir avlu etrafında sıralanmış mekanlardan oluşmaktadır. Dıştan kaleye, içten ise bir saraya benzer zenginliktedir. Kitabelerinden anlaşıldığına göre, eşi Sultan Sancar ile birlikte Oğuzların elinde esir iken Terken Hatun 1154/5’te bu ribatı tamir ettirmiştir. Medreseler: Büyük Selçukluların başta Nizamiye Medreseleri olmak üzere bir çok medrese yaptırdıkları bilinmektedir. Ama ne yazık ki bunların büyük kısmı günümüze ulaşamamıştır. Karahanlılarda başlayan eyvanlı, avlulu şemayı geliştirerek devam ettirmişlerdir. Saraylar: Saraylar da insanların ve tabiatın verdiği tahribat nedeniyle günümüze ulaşamamıştır. Büyük Selçukluların son başkenti Merv’de Sultan Sancar döneminde yoğun bir imar faaliyeti yürütülmüştür. Burada içerisinde mescid-i cumanın, Sultan Sancar’ın türbesinin de bulunduğu, 4 km2’lik bir alanı kaplayan Sultan Kale’de saray da bulunmaktaydı. Bu sarayın 45x39 m. boyutunda, elli odalı olduğu bilinmektedir. Resim 10.5 Büyük Selçuklulardan kalan en önemli abidelerden biri olan, NişaburSerahs arasında, 1114/5’te Sultan Tapar döneminde inşa edilen Ribât-ı Şerif. 10. Ünite - Kültür ve Medeniyet 209 Özet Selçuklu medeniyetinin nasıl bir ortamda ortaya çıktığını belirleyebileceksiniz. Selçuklu toplumunda nüfus, çoğunluğu oluşturan yerleşik ve gayri Türk topluluklar ile kendileriyle birlikte gelen ve gelmeye devam eden ve zamanla yerleşik hayata da adım atan Türkmenlerden oluşmaktaydı. Selçuklu yöneticileri, konar-göçer ve yerleşik bu iki önemli kitle arasında dengeleri korumayı sağladığı oranda başarılı olmuşlardır. Bu başarıda gulam sisteminin de katkısı olmuştur. Nitekim Türk, gayri Türk ayırımı yapmadan, herkesi liyakati doğrultusunda istihdam ederek değerlendirmiştir. Bu dengeleri korumada, pek tabiidir ki merkezî yönetimi güçlendirmiş olmalarının büyük payı vardır. Nitekim bunu en iyi başardıkları Sultan Melikşah döneminde imparatorluk her yönüyle zirveye çıkmıştır. Ancak bu zor gerçekleştirilen, ama ne yazık ki sürekli kılınamayan bir husustur. İşte Büyük Selçuklu Devleti çok uzun süre olmasa da huzur ve refah ortamını sağlayabilmiştir ki, medeniyet boyutuna ulaşabilmiştir. Yani merkezî otoritenin güçlü olduğu, Türkmenlerin ve yerli halkların hoşnut edildiği dönemlerde Selçuklular medeniyeti oluşturan, eğitim, ilim, edebiyat ve düşünce hayatı ile mimarî ve sanat alanlarında gelişme kaydedebilmişlerdir. Nizamiye Medreselerinin Ortaçağ İslam dünyasına katkılarını değerlendirebileceksiniz. Her şeyden önce İsmailî/Bâtınî propagandaları karşısında Ehl-i Sünnet inancının güçlenmesi sağlandı. Nizamiye Medreseleri vakıf kuruluşları idi. Yani müstakil bütçeleri, gelir kaynakları vardı; idarî ve eğitim personeline maaş veya aynî gelir ödenmekteydi. Öğrencilere ise yatıp kalkacakları odalar verilmekte, beslenme ihtiyaçları karşılanmakta, ayrıca burs da tahsis edilmekteydi. Bu yenilikler tabiatiyle eğitimi cazip hale getirmekte ve en önemlisi fakir öğrencilere imkan ve fırsat eşitliği sağlamaktaydı. Selçuklular döneminde ilmî faaliyetlerin mahiyetini açıklayabileceksiniz. Büyük Selçuklular döneminde İsmailî/Batınî propagandalarını etkisiz kılıp Sünnî inancı güçlendirmek için açılan Nizamiye Medreselerinin de öncülüğüyle ağırlıklı olarak fıkıh, hadis, kelam gibi dinî ilimlerin yanında, herhalde daha çok medrese dışı eğitimle felsefenin yanında astronomi, fizik, matematik, cebir, coğrafya gibi müspet ilim dallarında da önemli buluşların yapıldığı, eserlerin yazıldığı görülmektedir. Gazzâlî’nin eserleri kelam, felsefe ve tasavvuf arasında yeni dengelerin kurulmasına sebep olmuş, Nizamülmülk yazdığı siyasetname ile siyaset bilimine ve tarihe katkı sağlamış, Ömer Hayyam ve ekibinin astronomi, cebir ve takvim (Celâliyye Takvimi) çalışmaları bazı yenilikler getirmiş, İsfizarî ve el-Hâzinî bazı ölçüm aletleri icat etmişlerdir. Selçuklular döneminde mimarî ve sanattaki gelişmeleri belirleyebileceksiniz. Büyük Selçuklular, Karahanlı ve Gazneli devletlerinin birikiminden faydalanarak Türk mimarisinin gelişmesine katkı sağladılar. Onlar abidevi bir cami mimarisi ortaya koydular. Özellikle mihrap önündeki kubbeli mekanı geliştirdiler ve bütün Türkistan’a ve İran’a dört eyvanlı, avlulu ve mihrap önü kubbeli bir cami modeli hakim oldu. İran’da ince ve uzun, silindirik minareleri benimsediler. En eski Selçuklu eseri olan, 1058 tarihli, Tuğrul Bey zamanından kalan Damgan Mescid-i Cumasının minaresi, yukarıya doğru incelerek yükselen silindirik bir yapıdaydı. Kümbed ve türbe mimarisinde de geleneği geliştirerek devam ettirdiler. Harrakan kümbedleri ve Merv’deki Sultan Sancar Türbesi türünün en gelişmiş örnekleridir. Özellikle tuğla ile geometrik süslemeler ve kûfî yazı gelişmiştir. Ribat mimarisinde ise kare planlı, dört eyvanlı ve revaklı avlulu tipi geliştirmişlerdir. Günümüze ulaşabilen Selçuklu ribatı Ribat-ı Şerif dıştan kaleye, içten bir saraya benzer bir zenginliktedir. Selçukluların eyvanlı, avlulu plan ile Karahanlı geleneğini devam ettirdikleri medresenin, sayısız eser inşa edildiği halde günümüze ulaşamadıkları için ayrıntılı özellikleri bilinmemektedir. Büyük Selçukluların son başkenti Merv’de Sultan Kale içinde bulunan 45x39m. çapında, elli odalı saray günümüze ulaşabilmiştir. 1 2 3 4 210 Büyük Selçuklu Tarihi Kendimizi Sınayalım 1. Aşağıdakilerden hangisi Selçukluların devleti kurma döneminde geçirdikleri süreçlerden değildir? a. İslam dinini kabul etmeleri b. Yerleşik hayata geçmeleri c. Kendilerinden başka topluluklarla birlikte yaşamaları d. Abbasi halifesine tâbi olmaları e. Yeni bir coğrafyaya göçmeleri 2. Aşağıdakilerden hangisi Nizamiye Medreselerinin kuruluş nedenlerinden biri değildir? a. İsmailîlerin propaganda faaliyetlerini etkisiz hale getirmek b. Ehl-i Sünnet akidesini güçlendirmek ve yaymak c. Devlet yönetiminde ihtiyaç duyulan kadroların yetiştirilmesi d. Maddî bakımdan fırsat eşitliğini sağlamak e. İslâm’ı gayri müslimler arasında yaymak 3. Selçukluların Nizamiye ve diğer medreseleri kurmaları aşağıdakilerden hangisiyle açıklanabilir? a. Siyasette sağlanan başarıyı akılda ve gönülde de tesis etmek istenmesi b. Müslüman çocukların gayrimüslim okullara gitmelerini engellemek c. Halifenin Selçuklulara eğitim konusunda baskısı d. Halkın eğitim kurumlarına yoğun talep göstermesi e. Arapların Selçuklular kadar eğitime önem vermemeleri 4. Aşağıdakilerden hangisi Selçuklu dönemi ilim adamlarından biri değildir? a. Gazzâlî b. Ömer Hayyam c. İbn-i Haldun d. Ebû Hâtim İsfizârî e. el-Harakî 5. Aşağıdakilerden hangisi makam sahiplerinin ilmî ve edebî eserlerin oluşturulmasına destek vermesinin nedenlerinden biridir? a. Maliyetlerinin düşük olması b. Eserin kendilerine ithaf edileceği için adının yayılmasına sebep olması c. Bu tarz çalışmalara destek vermeyenlere kötü gözle bakılması d. Sultanların bu yönde ferman çıkarmaları e. Gayri müslimler ile yarış içinde olmaları 6. Nizamülmülk ile ilgili olarak aşağıdakilerden hangisi söylenemez? a. Sultan Melikşah’ın isteği üzerine meşhur Siyâsetnâme isimli eserini yazmıştır. b. 1018’de Tûs’ta doğmuştur. c. Nizamülmülk lâkabı Abbasi halifesi tarafından verilmiştir. d. Nizamiye Medreseleri’nin kurucusudur. e. Karahanlıların hizmetinde bulunmuştur. 7. Celalî Takvimi ile ilgili olarak aşağıdakilerden hangisi yanlıştır? a. Adını Sultan Melikşah’ın Celâleddin lâkabından almıştır. b. Güneş yılına göre hazırlanmıştır. c. Takvimin başlangıcı 15 Mart 1079’tur. d. Gregoryen Takvimi’nden esinlenerek yapılmıştır. e. Doğru tarihleme veren yanılgısız takvimlerin ilkidir. 8. Selçuklularda kullanılan dil-saha eşleştirmelerinden hangisi doğrudur? a. Saray dili - Arapça, İlim dili - Farsça, Resmi dil - Türkçe b. Saray dili - Farsça, İlim dili - Türkçe, Resmi dil - Arapça c. Saray dili - Türkçe, İlim dili- Arapça, Resmi dil - Farsça d. Saray dili - Türkçe, İlim dili- Farsça, Resmi dilArapça e. Saray dili - Arapça, İlim dili- Türkçe, Resmi dilFarsça 9. Selçuklular’da imar faaliyetlerini teşvik eden ana unsur aşağıdakilerden hangisidir? a. Vakıf müessesesi b. Mevcut yapıların ihtiyaçları karşılamaması c. Sultanın zenginler üzerindeki baskıları d. Yapılan eserlerden büyük kazançlar sağlanması e. Düşük maliyetlerle büyük eserlerin yapılabilir olması 10. Ünite - Kültür ve Medeniyet 211 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı 10. Aşağıdakilerden hangisi Selçuklu camileri ile ilgili olarak söylenemez? a. Karahanlı ve Gazneli mimari uygulamaları Selçuklular tarafından daha da geliştirilmiştir. b. Türkistan ve İran’a dört eyvanlı, avlulu ve mihrap önü kubbeli cami modeli hakim olmuştur c. Selçuklu camilerinde minare geleneği yoktur. d. Günümüze ulaşan ilk Selçuklu mescidi Isfahan Mescid-i Cuması’dır. e. Daha sonra inşa edilen İran’daki Selçuklu camileri, küçük ölçekli ve tuğladan yapılmıştır. 1. d Yanıtınız yanlış ise “Selçuklu Medeniyetini Hazırlayan Ortam” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 2. e Yanıtınız yanlış ise “Nizamiye Medreseleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 3. a Yanıtınız yanlış ise “İlim ve Edebiyat” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 4. c Yanıtınız yanlış ise “İlim ve Edebiyat” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 5. b Yanıtınız yanlış ise “İlim ve Edebiyat” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 6. e Yanıtınız yanlış ise “Nizamülmülk” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 7. d Yanıtınız yanlış ise “Ömer Hayyam” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 8. c Yanıtınız yanlış ise “İlim ve Edebiyat” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 9. a Yanıtınız yanlış ise “Mimarî ve Sanat” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 10. c Yanıtınız yanlış ise “Mescid-i Cumalar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 1 Selçuklular bozkır hayat tarzından, kültüründen cihan devletine, diğer bir deyişle imparatorluğa, dolayısıyla yeni bir medeniyete giden yola girdiler. Onlar aslında dört önemli süreci birlikte yaşadılar: Müslüman olarak din değiştirdiler. Bozkırdan Horasan’a inerek yaşadıkları coğrafyayı değiştirdiler ve bununla birlikte yerleşik hayata adım attılar. Ve geldikleri bu topraklarda yürürlükte olan idarî tecrübeden, birikimden yararlandılar, gulam sistemini benimseyerek devletlerini kurdular. Kısa sürede birlikte yaşadıkları bu büyük değişim, Selçuklu İmparatorluğunun, dolayısiyle medeniyetinin temellerini oluşturdu. 212 Büyük Selçuklu Tarihi Sıra Sizde 2 İsmailî Şîanın Sünnî İslam Dünyasına yönelik faaliyetleri endişe verici boyuttaydı. Sünnîler Kahire’de elEzher veya Dârü’l-Hikme’de yetiştirilen İsmailî dâîlerin (davetçi) yoğun bir mezhep propaganda faaliyeti ile karşı karşıya idi. Bu durum pek tabii Abbasî hilafetini ve onun koruyuculuğunu üstlenen Selçukluları rahatsız etmekteydi. Selçuklular İsmailîlerin bu propaganda faaliyetlerini etkisiz hale getirmek, Ehl-i Sünnet akidesini güçlendirmek ve yaymak; ayrıca devlet yönetiminde ihtiyaç duyulan kadroların yetiştirilmesi ve maddî bakımdan fırsat eşitliğini sağlamak için adeta bir eğitim seferberliğine giriştiler. Sünnî İslam Dünyasının geleceği için büyük önem taşıyan bu büyük projeyi Sultan Alp Arslan’ın veziri Nizâmülmülk başlattı. Sıra Sizde 3 Tarih boyunca ilim ve sanatın gelişmesinde himaye unsuru büyük önem taşımıştır. Orta Çağ İslam ve Türk devletlerinde olduğu gibi, Selçuklularda da iktidar sahibi olan sultan, melik, vezir ve diğer bürokratlar ile servet sahiplerinin, saraylarında alim, edip veya şairleri toplayıp himaye ve teşvik ettiklerine şahit olmaktayız. Makam mevki sahiplerinin bu seçkin kişilere kol kanat germeleri, aslında onların şânındandı. Çünkü her yazılan eser kendisine övgüler düzülerek ithaf edileceği için, onun adının yayılmasına ve yaşatılmasına sebep oluyordu. Bir anlamda iktidar sahibi kendi lehine kamuoyu oluşturmanın zeminini hazırlıyordu. Devlet adamları bu konuda büyük bir rekabet içindeydiler. Tabiatiyle bu gelenek de ilmî ve edebî eserlerin ortaya çıkmasını, ilim ve edebiyatın gelişmesini, yaygınlaşmasını tetikliyordu. Denebilir ki medreseler doğru kabul edilen bilgiyi topluma ulaştırmayı, himaye usûlü ise ilmin, dil ve edebî zevkin gelişmesini sağlamaktaydı. Sıra Sizde 4 Selçuklularda bürokrasi dilinin Farsça olması, tabiatıyle dönemin nazım ve nesir dilinin de Farsça devam etmesine sebep olmuştur. Denebilir ki Fars dili etkili bir edebî dil haline gelmesini, Gazneli ve özellikle Selçuklulara borçludur. Yukarıda da belirttiğimiz gibi üst mevkilerdeki Selçuklu yöneticileri, özellikle Sultan Melikşah ve Sancar, saraylarını bir ilim ve edebiyat merkezleri haline getirmişlerdir. İşte bu muhitlerde şairler divanlarını hep Farsça yazmışlardı. Bazı sultanlar ve hanedan üyeleri Fars şiirinden hoşlanmaktaydılar ve edebî bir zevk sahibiydiler. Hatta bunlardan Farsça rubai yazanları bile vardı. Sıra Sizde 5 Selçuklular, daha önceki uygulamaları geliştirerek abidevi bir cami mimarisi ortaya koydular. Özellikle mihrap önündeki kubbeli mekanı geliştirdiler ve bütün Türkistan’a ve İran’a dört eyvanlı, avlulu ve mihrap önü kubbeli bu cami modeli hakim oldu. Büyük Selçuklulardan bize ulaşan ilk mescid (cami), önemli kısımları Melikşah zamanında yapılan Isfahan Mescid-i Cuması’dır (1080). Bu mescid-i cumanın özelliği, mihrabın önünde, payeli kısmın ortasında yükselen ve avlu tarafında büyük bir eyvana bitişen muazzam kubbeli mekandır. Bu bölümün harimin diğer kısımlarından belirgin bir şekilde ayrılması, buranın sultanın Cuma namazını kılması için ayrıldığını gösterir. XII. yüzyılda ise avlu cephelerinin her birinin ortasına birer eyvan yapılarak dört eyvanlı cami tipinin (klasik Asya cami tipi) en görkemli örneklerinden biri ortaya çıkmıştır. Selçuklu kubbelerinin gelişmiş zengin iç yapılarına rağmen, dışları süslemesiz sade, sık tuğla örgülü, kübik ve masif yüzeylerle kaplıdır. Kübik gövde üzerinde, sekizgen bir geçişten sonra hafifçe sivrilen kubbe, Selçukluların geliştirdiği bir kubbe tipidir; dolayısiyle dıştan hakim bir konumda görünen kubbe ile orijinal bir cami mimarisi ortaya çıkmıştır. 10. Ünite - Kültür ve Medeniyet 213 Yararlanılan Kaynaklar Fazlıoğlu İ. (2005). “Türk Felsefe-Bilim Tarihi’nin Seyir Defteri (Bir Önsöz)”, Dîvân İmî Araştırmalar, 18, s. 1-57. İslâm Ansiklopedisi. (1940-1987). I-XIII, İstanbul: M.E.B. (İlgili maddeler). Köprülü. M. F. (2003). Türk Edebiyatı Tarihi, Ankara: Akçağ. Köymen. M. A. (1992). Büyük Selçuklu İmparatorlu - ğu Tarihi, III (Alp Arslan ve Zamanı), Ankara. Makdisi. G. (2004). Ortaçağ’da Yüksek Öğretim, İslâm Dünyası ve Hıristiyan Batı, (çev. A. H. Ça - vuşoğlu - H. T. Başoğlu), Ankara. Ocak. A. (2002). Selçukluların Dinî Siyaseti, İstanbul: Tarih ve Tabiat Vakfı. Şeşen. R. (2004). “Selçuklular Devrinde İlme Genel Bir Bakış”, III. Uluslar arası Mevlâna Kongresi, 5-8 Mayıs 2003, Konya, s. 233-244. TDV İslâm Ansiklopedisi. (1988-2011). I-XXXIV (İl - gili maddeler). Turan. O. (2005). Selçuklular Tarihi ve Türk-İslâm Medeniyeti, İstanbul: Ötüken Neşriyat. Zebîhullah-i Safâ. (2002). İran Edebiyatı Tarihi, Çev. Hasan Almaz, İstanbul.

XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX

Tarih Dergisi, Sayı 58 (2013 / 2), İstanbul 2013, s. 43-64 SULTAN SENCER DEVRİNDE (1118-1157) BÂTINÎLER İLE YAPILAN MÜCADELELER∗ Pınar KAYA** Özet Hasan Sabbâh’ın “ed-da’vetü’l-cedide, yeni davet, yeni propaganda” adını vererek geliştirdiği dinî ve siyasî metoduyla birlikte Bâtınîler, uzun yıllar boyunca İslâm coğrafyasında yıkıcı faaliyetlerde bulunmuşlardır. Büyük Selçuklu Devleti’ne onarılamayacak derecede zararlar vererek pek çok değerli devlet adamını öldürmüşlerdir. Bu çalışma, Büyük Selçuklu Devleti Sultanı Sencer zamanında İran ve Suriye coğrafyasında Büyük Selçuklular ile Bâtınîler arasında yaşanan mücadeleyi ana hatlarıyla ortaya koymayı amaçlamaktadır. Anahtar kelimeler: Bâtınîler, Büyük Selçuklular, Hasan Sabbâh, Sultan Sencer, Suriye Abstract THE STRUGGLES WITH BÂTINIS IN THE PERIOD OF SULTAN SANJAR (1118-1157) With the development of Hasan-i Sabbah’s religious and political method called as “ new preaching, new propaganda”, Bātinīs engaged in disruptive activities on Islamic geography over many years. They gave irreparable damages to the Great Seljuks and also killed many talented statesmen. This study aims to state broadly the conflicts between Great Seljuks and Bātinīs on the Iran and Syria regions in the period of Sanjar, the Sultan of Great Seljuks. Key words: Bātinīs, Hasan-i Sabah, Great Seljuks, Sultan Sanjar, Syria. ∗ Bu çalışma, 2008 yılında İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Bölümü Ortaçağ Tarihi Anabilim Dalı’nda Prof. Dr. Abdülkerim Özaydın’ın danışmanlığında tamamlamış olduğum Büyük Selçuklular Döneminde Bâtınîler ile Yapılan Mücadeleler başlıklı yüksek lisans tezi esas alınarak hazırlanmıştır. ** Kırklareli Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Okutmanı; pinarkaya@kirklareli.edu.tr. PINAR KAYA 1. Sultan Sencer’in Hükümdarlığının İlk Yıllarında Bâtınîlerin Faaliyetleri ve Sultanın Bâtınîlikle Suçlanması Hz. Muhammed’in ölümünden sonra başlayan hilâfet tartışmaları nedeniyle ortaya çıkan anlaşmazlıklar hem siyasî hem de dinî ihtilafları beraberinde getirmiştir. Bunun sonucunda birçok mezhep teşekkül etmiş ve İslâm dünyasındaki devletlerden bir kısmı Sünnî düşünceyi desteklerken bir kısmı da Şiîliği himaye etmiştir. Büyük Selçuklular, kuruluş döneminden itibaren Sünnîliğin en büyük hâmisi olmuştur. Kuzey Afrika’dan başlayarak Mısır ve Suriye’de etkinliklerini arttıran Fâtımîler ise İsmâilî/Bâtınî mezhebinin koruyucusu olmuşlar ve “dâî” adı verilen propagandacılar vasıtasıyla öğretilerini özellikle Büyük Selçuklu ülkesinde yaymaya başlamışlardır. Bâtınîlik, İslâm düşünce tarihinde İslâm’ın temel hükümlerinin herkesin anladığı biçimde değil de Bâtınî yani iç anlamıyla yorumlanması gerektiğini ileri sürer. Her zâhirin bir bâtını olduğunu ve Kur’ân-ı Kerîm ile hadîs-i şerîflerin ancak te’vil yoluyla anlaşılabileceğini iddia eden fırkalara da umumiyetle Bâtınîyye denilmiştir1 . Büyük Selçuklu Devleti Sultanı Muhammed Tapar’ın ölümünden sonra oğlu Mahmud ile kardeşi Sencer arasında yaşanan hâkimiyet mücadelesini Sencer kazanmış ve devleti yeniden taksim ederek hem Irak Selçuklu Devleti’- nin kurulmasını sağlamış hem de Büyük Selçuklu Devleti’nin başına geçmiştir. Bâtınî hareketi ise uzun yıllar imamlar ve dâîler tarafından son derece gizlilikle yürütülürken Hasan Sabbâh’ın liderliğinde yeni bir kimlik kazanmıştır. Hasan Sabbâh sayesinde İran’da Alamut Kalesi’nde örgütlenen Bâtınîler, gerçekleştirdikleri eylemler ve yaptıkları suikastlerle Büyük Selçuklu Devleti’ne önemli zararlar vermişlerdir. Sultan Sencer devrinde Bâtınîlerin faaliyetlerinde bir takım değişiklikler meydana gelmiştir. Hasan Sabbâh öncelikle Sultan Muhammed Tapar döneminde aldığı darbelerin yarasını sarmakla uğraşmış, suikastlerine bir süre ara vermiş bunun yerine Bâtınî kalelerini onarıp güçlendirmekle, siyasî faaliyetlerle, yerel ittifaklar ve kamplaşmalar kurmakla ilgilenmiştir. Bu dönemde Sultan Sencer’in Bâtınîler üzerine sefere çıkmayışı ve Bâtınîler’in de bu sayede güçlenip 1 Avni İlhan, “Bâtıniyye”, DİA, V, 190-191; Ahmed Ateş, “Bâtıniye”, İA, II, 339. 44 SULTAN SENCER DEVRİNDE BÂTINÎLER İLE YAPILAN MÜCADELELER davalarına çok sayıda yeni insanı katmaları Sencer’in hoşgörüsüne ve kendisine suikast düzenleneceğine dair korkularına bağlanmıştır2 . Sultan Sencer başlangıçta Bâtınîlerle mücadele etmeye teşebbüs ettiyse de Hasan Sabbâh’ın her tarafta görevlendirdiği adamları devletin tüm kademelerine yerleşmişti ve bu kişiler vasıtasıyla da Sultan Sencer’in Bâtınîler aleyhindeki çalışmaları Hasan Sabbâh’a bildirilmişti3 . Sultan Muhammed Tapar’ın ölümüyle yarım kalan mücadelenin Sultan Sencer ile devam edeceğini düşünen Hasan Sabbâh da bunu engellemek için derhal harekete geçti4 . Fedâîlerin arzularını tahakkuk ettirmeleri ve gayelerine ulaşmaları için çoğu kez sadece tehditleri yeterdi. Örneğin; herhangi bir lider onlara ait bir kale üzerine hücuma geçmek istediğinde, sabahleyin yatağından kalkınca yanı başında yere saplanmış bir hançer görürdü. Bu hançere bağlanmış olan kağıt parçasının üzerindeki tehdit ifadeleri ise komutanın hücum kararından dönmesine kâfi gelirdi5 . Şöyle ki: Hasan Sabbâh, Sultan Sencer’in yakınlarından bir grubu vaatlerle aldattı, Sultan’ın hademelerinden birine parayla birlikte bir hançer gönderdi. Hizmetçi, Sultan gece uyuduğu zaman hançeri yatağının başucunda bir yere sapladı. Sultan Sencer, sabah kalktığında orada hançeri görünce endişelenmeye başladı ve kimseden şüphelenmediği için de bu işi gizlice araştırmak üzere bir adamını görevlendirdi. O sırada Hasan Sabbâh’ın Sultan’a bir elçi göndererek: “Eğer ben Sultan Sencer’in iyiliğini düşünmeseydim, sert yere konmuş olan o bıçağı onun yumuşak göğsüne saplatırdım” demesi üzerine Sultan Sencer Bâtınîlerle savaşmaktan kaçınır olmuştu6 . Hatta Cüveynî’nin aktardıklarına göre, Sultan Sencer onlara ait olan 2 Bernard Lewis, Haşîşîler: İslâm’da Radikal Bir Tarikat, çev. Kemal Sarısözen, Kapı Yayınları, İstanbul 2004, s. 85-86; Mehmet Altay Köymen, Büyük Selçuklu İmparatorluğu: İkinci İmparatorluk Devri, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1991, V, 155; Farhad Daftary, İsmaililer: Tarihleri ve Öğretileri, çev. Erdal Toprak, Doruk Yay., İstanbul 2005, s. 511. 3 Ebüzziyâ Mehmed Tevfik, Hasan bin Sabbâh, Matbaa-i Ebüzziyâ, İstanbul 1300, s. 24-25. 4 Köymen, a.g.e., V, 155. 5 Hasan İ. Hasan, Siyasi-Dini-Kültürel-Sosyal İslâm Tarihi, çev.İsmail Yiğit, Kayıhan Yay., İstanbul 1992, V, 336. 6 Cüveynî, Tarih-i Cihan Güşa, çev. Mürsel Öztürk, T.C. Kültür Bakanlığı Yay., Ankara 1998, s. 546; Hamdullah Müstevfî-i Kazvînî, Târîh-i Güzîde, yay. Abdülhüseyin Nevaî, Tahran 1364, s. 520; E. Tevfik, a.g.e., s. 25-26; M. Şerefeddin, “Fâtımîler ve Hasan 45 PINAR KAYA Kum bölgesinde bulunan Bâtınîlerin haracından 3.000 dinar eksiltmiş, Girdkûh’dan geçenlerden geçiş ücreti almalarına göz yummuş ayrıca yine Cüveynî’nin bizzat rastladığı fermanlarında Sultan, Bâtınîlere barış ve dostluk çağrılarında bulunmuştu7 . Sultan Sencer’in bir süre sonra vezirinin de öldürülmesine rağmen Bâtınîler üzerine kararlı bir şekilde ilerlememesi ve Bâtınî hareketinin ve eylemlerinin giderek artması, Abbasî Halifesi Müsterşid Billâh tarafından Sencer’in Bâtınîlere karşı tutarsız bir şekilde mücadele etmekle suçlanmasına neden olmuştur. Sultan Sencer, 527/1132-1133 yılında Halife’ye yazdığı mektupta gerekçe olarak Bâtınîlere şehirlerde yerleşmemeleri ve yollarda karışıklık çıkarmamaları şartıyla eman verildiğini belirtmiş bununla beraber Bâtınîlerin bu güne kadar Müslümanları korkuttukları için yakınlarında yaşayan insanların onların inancını kabul edebileceklerini ve bu durumun da devlet için büyük bir kusur olacağını ifade etmiştir8 . Sultan Sencer mektubunda, Halife ve taraftarlarının kendisinin Bâtınîleri kahretmek hususunda gösterdiği faaliyeti hatırlamayıp bilmediklerini de belirterek onların dedikleri gibi bir şeyin hiçbir vakitte olmadığını, Bâtınîlere karşı yaptığı mücadelelerde onlardan sayısız kimseyi öldürttüğünü fakat bunlara rağmen Bâtınîlerin faaliyetlerini azaltmadıklarını, tecavüz, katl, her türlü hilelere başvurmaktan geri durmadıklarını da vurgulamıştır9 . 2. Sultan Sencer Döneminde Büyük Selçukluların Bâtınîler Üzerine Askerî Müdahaleleri Sabbâh”, DİFM, I/2 (İstanbul 1926), 34; N. Çağatay-İ .A. Çubukçu, İslâm Mezhepleri Tarihi, AÜİF Yay., Ankara 1965, I, 74. 7 Cüveynî, a.g.e., s. 547. Krş. M. Hodgson, The Order of Assassins, Mouton & Co Publishers, Netherlands 1955, s. 101; Lewis, a.g.e, s. 86-87. 8 G. M. Kurpalidis, Büyük Selçuklu Devleti’nin İdari, Sosyal ve Ekonomik Tarihi, çev. İlyas Kamalov, Ötüken Yay., İstanbul 2007, s. 517; Köymen, a.g.e.,V, 226-228; Sultan Sencer ile Halife Müsterşid Billâh arasında yazılmış bu mektuplar için ayrıca bkz. Müntecebüddin Bedî, Kitab-ı Atebetü’l-ketebe: Mecmûa-i Mürâselât-ı Dîvân-ı Sultan Sencer, yay. Muhammed Kazvinî-Abbas İkbal, Tahran 1329 ş., s. 156-167; Abbas İkbal, Vezâret der ahd-i Selâtîn-i Buzurg-i Selcukî, Tahran 1338 ş., s. 302-318. 9 Köymen, a.g.e., V, 226. 46 SULTAN SENCER DEVRİNDE BÂTINÎLER İLE YAPILAN MÜCADELELER Rebîülâhir 518/Mayıs-Haziran 1124 tarihinde Hasan Sabbâh hastalanmış, Lemmeser’de bulunan Buzurg Ümmid’i çağırarak halefi olarak tayin etmiştir. Dihdâr Ebû Ali Erdistânî’yi de propaganda işinin başına getiren Hasan Sabbâh, 6 Rebîülâhir 518/23 Mayıs 1124 gecesi ölmüştür10. Hasan Sabbâh’ın vefatı Bâtınîlerin faaliyetlerini engellememişti. Aksine Bâtınîler, Buzurg Ümmid döneminde siyasî faaliyetlerden ziyade suikastlere ve Selçuklu ülkesinde karışıklık çıkarmaya ağırlık vermişlerdi. Bu dönemde Bâtınîlere karşı şiddetli bir tepki Âmid (Diyarbekir) halkından gelmiştir. 518/1124-1125 senesi Âmid halkı şehirdeki Bâtınîler’e karşı ayaklanmıştır. Bâtınîler burada oldukça çoğalmışlardı. Halk yedi yüz kadar Bâtınî’yi öldürmüş bu olaydan sonra Bâtınîlerin bu bölgedeki durumları iyice zayıflamıştı11. 1126 yılında Sultan Sencer, meliklik zamanında gerçekleştirilen Tabes seferinden sonra (1103) ilk kez Bâtınîlere karşı askerî mücadeleye girişti. Bunda Sultan Sencer’in Hasan Sabbâh’ın ölümüyle kendine olan güveninin artması, Bâtınîlerin zayıflamış olduğuna dair düşünceleri, Bâtınî düşmanı veziri Kâşânî (Muinü’d-Dîn Muhtassü’l-Mülk Ebû Nasr Ahmed b. el-Fazl)’nin etkisi, halkın ve değerli emîrlerinin baskıları gibi sebepler yer alabilir. Sultan Sencer’in veziri Kâşânî, 520/1126’da Bâtınîlere karşı cihad edilmesini, bulundukları ve yakalandıkları yerlerde öldürülmelerini, mallarının yağmalanıp, kadınlarının esir alınmalarını emretti ve Kuhistân’daki Turaysis (Turşîz) ile Nişâbûr bölgesindeki Beyhak’a Selçuklu askerlerini gönderdi12. Askerler, Bâtınîleri büyük hezimete uğrattılar. Beyhak yöresindeki köylerden biri olan Tarz’da ne kadar Bâtınî varsa hepsini öldürdüler. Burada bulunan Bâtınîlerin lideri dahi kendisini minareden aşağıya atarak intihar etti. Aynı şekilde Turaysis (Turşîz)’e 10 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-târih, çev. Abdülkerim Özaydın, Bahar Yay., İstanbul 1987, X, 493; Cüveynî , a.g.e., s. 547; Kazvînî, a.g.e., s. 520-521; M. Şerefeddin, a.g.m., s. 34; E. Tevfik, a.g.e., s. 34-35; Lewis, a.g.e, s. 90; Çağatay-Çubukçu, a.g.e., I, 74; Abdülkerim Özaydın, “Hasan Sabbâh”, DİA, XVI, 349. 11 İbnü’l-Esîr, a.g.e., X, 494; İbn Kesîr, el-Bidâye ve’n-nihâye, çev. Mehmet Keskin, Büyük İslâm Tarihi, Çağrı Yay., İstanbul 1995, XII, 363. Krş. Hodgson, a.g.e., s. 101. 12 İbnü’l-Esîr, a.g.e., X, 499; Beyhakî, Târîh-i Beyhak, yay. A. Behmenyâr, Tahran 1982, s. 271-275; Köymen, a.g.e., V, 152; aynı yazar, Selçuklu Devri Türk Tarihi, TTK., Ankara 2004, s. 214; Lewis, a.g.e., s. 95; Sergey Grigoreviç Agacanov, Selçuklular, çev. Ekber N. Necef-Ahmet R. Annaberdiyev, Ötüken Yay., İstanbul 2006, s. 288. 47 PINAR KAYA gönderilen Bâtınîler de şehir halkından pek çok kişiyi öldürerek, mallarını ganimet olarak aldılar13. Öte yandan Bâtınîler, aldıkları bütün darbelere rağmen bu bölgede bulunan Talikan’daki Mansura gibi bazı yeni kaleleri de ele geçirdiler. Gelecekte en önemli Nizarî üslerinden biri olacak Meymundiz Kalesi’nin de 1126 yılında yapımına başladılar14. Ancak Kâşânî, Bâtınîler üzerine tertiplediği seferden kısa bir süre sonra intikam almak isteyen Bâtınîlerce öldürüldü15. Bunun üzerine Sultan Sencer, 521/1127 yılında Bâtınîlere ağır bir darbe indirmeye karar verdi. Hazırlanan büyük bir orduyla Horasan üzerine sefer tertip ederek yaklaşık on bin civarındaki Bâtınî’yi öldürttü. Alamut’a ise sefer düzenlemeyerek buradaki Bâtınîlerle ilgilenmeyi Irak Selçuklularına bıraktı16. Bu dönemde Irak Selçukluları Bâtınîlerle ilgilenmekten ziyade kendi saltanat mücadeleleriyle uğraştıkları için özellikle Bâtınîlerin işlediği cinayetlerin sayısı daha da arttı. Aynı yıl içerisinde daha önce Hasan Sabbâh’ın zamanında neredeyse Alamut’u zapt edecek olan Anuştekin Şîrgîr’in yeğeni, Rûdbâr üzerine bir sefer tertiplemişse de başarılı olamadı. Yenilerek bölgeyi terk etmek zorunda kaldı. Yine Rûdbâr’a gönderilen bir başka Selçuklu ordusu da komutanları Temurdoğan’ı tutsak alan Nizârîlerce püskürtüldü17. Sultan Sencer Bâtınîlere göz yummadığını ispatlarcasına 528/1133- 1134’te Emîr Erkuş kumandasındaki bir grup askerini uzun süredir Bâtınîlerin elinde bulunan Horasan’daki Girdkûh Kalesi’ni muhasara etmek üzere gönderdi. Kaledeki Bâtınîler uzun süren muhasara sonucunda erzaklarının tükenmesiyle zor durumda kalmışlar, savaşmak şöyle dursun ayakta duramaz hale gelmişlerdi; ancak kale tam fethedilmek üzereyken rivayete göre Emîr Erkuş, 13 İbnü’l-Esîr, a.g.e., X, 499-500; Köymen, Selçuklu Devri Türk Tarihi, s. 214; Hodgson, a.g.e., s. 101-102. 14 Hodgson, a.g.e., s. 102; Lewis, a.g.e., s. 96; Daftary, a.g.e., s. 520; Kale hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. P. Willey, Eagle’s Nest: Ismaili Castles in Iran and Syria, The Institute of Ismaili Studies Series, I. B. Tauris Publishers, London 2005, s. 114-120. 15 Vezir Kâşânî’nin öldürülmesi ayrıntılı olarak çalışmamızın “Sultan Sencer döneminde Bâtınîler tarafından öldürülen tanınmış şahsiyetler” başlığında yer almaktadır. 16 İbnü’l-Esîr, a.g.e., X, 512; İbn Kesîr, a.g.e., XII, 370; Müneccimbaşı, Câmiu’d-Düvel: Selçuklular Tarihi: Horasan, Irak, Kirman ve Suriye Selçukluları, yay. Ali Öngül, Akademi Kitabevi, İzmir 2000, I, 117; Osman Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, Ötüken Yay., İstanbul 2005, s. 319. 17 Daftary, a.g.e., s. 520. 48 SULTAN SENCER DEVRİNDE BÂTINÎLER İLE YAPILAN MÜCADELELER Bâtınîlerin göndermiş olduğu para ve değerli takıları alarak muhasarayı bırakıp çekip gitmişti18. Buzurg Ümmid’in 1138’deki ölümüyle yerine oğlu Muhammed b. Buzurg Ümmid geçti. Böylece merkezi yönetimin babadan oğula geçmesi geleneği de başlamış oldu19. Sultan Sencer döneminde Bâtınîler üzerine tertiplenen seferlerden biri de 546/1151-1152 senesinde gerçekleşmiştir. Sultan Sencer’in askerlerinden meydana gelen bir grup, Turaysis (Turşîz) beldesi üzerine yürümüştür. Bâtınîlerin elindeki beldelere baskınlar yapıp yağmalamışlar, çoluk çocuğu esir almışlardır. Şehirleri tahrip edip evleri ateşe veren Sencer’in askerleri Bâtınîlere çok büyük zararlar verdikten sonra geri dönmüşlerdir20. 3. Sultan Sencer Döneminde Suriye’de Bâtınîler ile Yapılan Mücadeleler Suriye’de Sultan Sencer dönemindeki ilk gelişme Haleb Selçuklu Meliki Alparslan tarafından Suriye’den uzaklaştırılan Haleb Reisi Sâid b. Bedî’nin Bâtınîler tarafından öldürülmesi olmuştur. Mardin’e kaçmış olan Sâid b. Bedî 513/1119’da Fırat Nehri üzerindeki geçiş noktasında bulunan Devser Kalesi’nden ayrılıp iki oğluyla beraber kayıkla suyu geçeceği sırada iki Bâtınî tarafından saldırıya uğrayarak öldürülmüştür21. Öte yandan Sultan Muhammed Tapar döneminde Haleb reisi olan Ebû Tâhir es-Sâig’in öldürülmesinden sonra yerine yine bir Bâtınî lideri olan Ebû İbrahim el-Esedâbâdî’nin yeğeni Behram geçmiştir. Sultan Sencer döneminde Suriye’de özellikle Behram’ın faaliyetleri ve tertiplediği suikastleri göze çarpmaktadır. Haleb 1123 yılında Artukoğlu Belek Gazi tarafından alındıktan sonra Bâtınîlerin nüfuzu azalmaya başlamış, Behram’ın casusu tutuklanmış, Bâtınîler Haleb’den sürgün edilmiş, Güney Suriye’de kendilerine yeni üsler aramaya başlamışlardı. Hatta Behram bir süre aşırı gizlilik 18 İbnü’l-Esîr, a.g.e., XI, 27. 19 Cüveynî, a.g.e., s. 549-550; Hodgson, a.g.e., s. 143; Daftary, a.g.e., s. 534-535. 20 İbnü’l-Esîr, a.g.e., XI, 139. 21 İbnü’l-Adîm, Zübdetü’l-Haleb min târihi Haleb, çev. Ali Sevim, “İbnü’l-Adîm’in Zübdetü’l-Haleb min târihi Haleb Adlı Eserindeki Selçuklularla İlgili Bilgiler”, Makaleler, Berikan Yayınları, Ankara 2005, II, 730; Lewis, a.g.e., s. 150; Abdülkerim Özaydın, “Selçuklular Zamanında Suriye’deki Bâtınî Faaliyetleri”, Türklük Araştırmaları Dergisi, sayı 12 (İstanbul 2002), s. 204. 49 PINAR KAYA içinde kılıktan kılığa girerek şehir şehir dolaşmıştı22. Bâtınîler bu süre zarfında Suriye civarındaki suikastlerine yine devam ederek 519/1125 yılında kadı Ebu’l-Fazl b. el-Haşşâb’ı öldürmüşlerdir23. Behram’ın faaliyetleriyle öldürülen şahsiyetlerden birisi de Musul hâkimi Kasîmüddevle Aksungur el-Porsukî’dir. Aksungur el-Porsukî 8 Zilkâde 520/25 Kasım 1126 Cuma günü halkla beraber Cuma namazını kılmak üzere camiye gitmişti. Burada yine dervişler gibi kimsenin kuşkusunu çekmeden bir köşede namaz kılan yaklaşık on kadar Suriyeli Bâtınî’nin birdenbire üzerine saldırmasıyla hançerle yaralanmış ve onlarla tüm gayretiyle mücadele etmesine rağmen kurtarılamamıştır24. İbnü’l-Kalanisî’ye göre emîr muhafızlarına çok güvenmekteydi. Ne bir kılıcın ne de bir bıçağın delebileceği örme bir zırh giyerdi. Etrafı tepeden tırnağa silahlı adamlarla çevriliydi25. Rivayete göre öldürülmeden önceki gece rüyasında birkaç köpeğin kendisine saldırdığını ve bunların birini öldürdüğünü fakat geri kalan köpeklerin de kendisinden intikam aldığını görmüştü. Rüyasını 22 İbnü’l-Kalânisî, Zeylü Târîhi Dımaşk, yay. H. F. Amedroz, Beyrut 1908. s. 215; Lewis, a.g.e., s. 150; S. Runciman, Haçlı Seferleri Tarihi: Kudüs Krallığı ve Frank Doğu (1100- 11187), çev. Fikret Işıltan, TTK, Ankara 1992, II, 147; Özaydın, a.g.m., s. 204-205. 23 Azîmî, Târîhu’l-Azîmî, yay. ve çev. Ali Sevim, TTK., Ankara 1988, s. 49; Özaydın, a.g.m., s. 205; Daftary, a.g.e., s. 523. 24 İbnü’l-Kalânisî, a.g.e., s. 234-235; Azîmî, a.g.e., s. 50; İbnü’l-Esîr, a.g.e., X, 501; İbnü’lAdîm, Buğyetü’t-taleb fî târîhi Haleb: Selçuklularla İlgili Hal Tercümeleri, çev. Ali Sevim, TTK, Ankara 1976, s. 84; aynı yazar, Zübde, Makaleler, II, 773; İbn Kesîr, a.g.e., XII, 365; Zehebî, Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ, yay. Şuayb el-Arnaût-M.Nuaym el-Arkasûsî, Beyrut 1985, XIX, 510; İbnü’l-İbrî, Abû’l-Farac Tarihi, çev. Ömer Rıza Doğrul, TTK, Ankara 1999, II, 360; İbnü’l Cevzî, (el-Muntazam fî târîhi’l-mülûk ve’l-ümem, Haydarabad 1359, IX, 254)’de Aksungur’un ölümünü 519 yılında geçen hadiseler arasında zikretmiştir Urfalı Mateos (Urfalı Mateos Vekayi-Nâmesi (952-1136) ve Papaz Grigor’un Zeyli (1136- 1162), çev. Hrant D. Andreasyan, TTK, Ankara 1987, s. 284)’a göre de Aksungur’u “hacı” diye anılan kimseler ziyaretçi kılığında gelerek evinde bıçakla öldürmüşlerdir. Bündârî, Zübdetü’n-Nusra ve nuhbetü’l-‘usra, çev. Kıvameddin Burslan, Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi, TTK, Ankara 1999, s. 138, n. 1; Dozy, Târîh-i İslâmiyyet, haz. Vedat Atilla, İslâm Tarihi, Gri Yay., İstanbul 2006, s. 253; Lewis, a.g.e., s. 150-151; Runciman, a.g.e., II, 144; Coşkun Alptekin, “Aksungur el-Porsukî”, DİA, II, 297; Daftary, a.g.e., s. 524; Ahmet Ocak, Selçukluların Dinî Siyaseti, Tarih ve Tabiat Vakfı Yay., İstanbul 2002, s. 231; Aydın Usta, Müslüman-Haçlı Siyasî İttifakları: Çıkarların Gölgesinde Haçlı Seferleri, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2008, s. 123. 25 İbnü’l-Kalânisî, a.g.e., s. 234-235. 50 SULTAN SENCER DEVRİNDE BÂTINÎLER İLE YAPILAN MÜCADELELER adamlarına anlatınca birkaç gün dışarı çıkmamasını tavsiye etmişler; fakat o: “Ben hiç bir şey için Cuma’yı terk etmem” demiştir26. Bündarî, Aksungur el-Porsukî’nin öldürülmesinde Irak Selçuklu veziri ve Bâtınîlerle sürekli işbirliği halinde olan Ebû’l-Kasım Dergüzînî’nin sorumlu olduğunu belirtmiştir. Buna göre Dergüzînî, Bâtınîlere düşmanlık besleyen Aksungur’u azletmek için sultan nezdinde elinden gelen hileleri yapmaya çalışmış; fakat muvaffak olamayınca Bâtınî kardeşlerinden yardım istemişti. Ayarladığı Bâtınîler de derviş kılığıyla gittikleri camide Aksungur’u katletmişlerdi27. Kaynakların aktardığına göre Aksungur’a saldıran Bâtınîler hemen öldürüldü; ancak Bâtınîlerden Azaz’a bağlı Kefernâsıhlı bir genç kaçarak kurtuldu. Bu gencin yaşlı bir annesi vardı. Aksungur’un ve ona saldıranların öldürüldüğünü duyunca oğlunun şehit düştüğünü düşünerek gurur duymuş, çok sevinerek en güzel elbiselerini giyip süslenmişti. Birkaç gün sonra oğlunun sağ salim kendisine geldiğine görünce üzüntüsünden ne yapacağını şaşırmış, saçlarını yolup yüzüne kınalar yakmıştı28. 1126 yılından itibaren Behram, kendisinden taraf olanların giderek artması ile faaliyetlerini açıktan açığa yapmaya başladı. Artukoğlu İlgazi ile iyi ilişkiler kurmaya başladı. İlgazi, Behram ve diğer Bâtınîlerle, kendisine karşı hücuma geçeceklerinden korktuğu için işbirliği yapmaktan çekinmedi ve bir tavsiye mektubu hazırlayarak Dımaşk hâkimi Atabeg Tuğtekin’e Behram’ı yanına almasını önerdi. Bu tavsiye mektubu sayesinde Tuğtekin tarafından saygıyla karşılanan Behram, Dımaşk’ta açıkça propaganda yapmaya, durumunu giderek kuvvetlendirmeye başladı29. İbnü’l-Esîr’e göre: “Eğer Dımaşk ahalisinin tümü Ehl-i Sünnet’e mensup olmasaydı ve kabul ve davet ettiği hususlarda ona karşı bir tavır takınmasaydı hiç şüphesiz Behram Dımaşk’a hâkim olurdu”30. Behram bir süre sonra Dımaşk halkından tepki görmeye başlayınca Tuğtekin’den, adamlarıyla birlikte sığınabileceği bir kale istedi. Tuğtekin’in veziri Mazdekanî de Bâtınî olmadığı halde Behram’ı desteklemekteydi ve 26 İbnü’l-Esîr, a.g.e., X, 501; İbnü’l-Adîm, Zübde, Makaleler, II, 773. 27 Bündârî, a.g.e., s. 137. 28 İbnü’l-Adîm, Zübde, Makaleler, II, 773; Dozy, a.g.e., s. 253. 29 İbnü’l-Esîr, a.g.e.,X, 500; Daftary, a.g.e., s. 524; Runciman, a.g.e., II, 147. 30 İbnü’l-Esîr, a.g.e., X, 500. 51 PINAR KAYA özellikle onun ısrarları sonucu Tuğtekin, Banyas Kalesi’ni Behram’a Zilkade 520/Aralık 1126’da teslim etti. Kalenin yanı sıra Dımaşk’ta ayrıca propaganda evi olarak kullanacakları bir binaya da sahip oldular. Behram, Banyas Kalesi’ne girince kaleyi yeniden inşa ettirmiş, istihkâmlarını kuvvetlendirmişti. Her taraftan kaleye akın eden Bâtınîler burada dehşet saçmaya başlamışlardı31. Behram, Banyas’ın kuzeyindeki Hasbiye bölgesindeki Vâdi’t-Teym’i davalarını yaymak için oldukça uygun bir yer olarak görüyordu. Buradaki yerel emîrlerden Barak b. Cendel’in ölümünden sorumlu tutulan Behram 522/1128’de bölgeye bir sefer tertip etti. Ancak kardeşinin öcünü almak isteyen Dehhak b. Cendel oldukça çetin bir mücadele vererek Bâtınîleri yendi ve Behram bu savaş esnasında öldürüldü. Hem Behram’ın hem de Tuğtekin’in aynı sene ölümleri Bâtınîlerin işini zorlaştırmış oldu32. Behram’ın yerine İsmâilîlerin liderliğine İsmail el-Acemî; Tuğtekin’in yerine de Tâcü’l-Mülk Böri geçti. Vezir Mazdekanî yine konumunu koruyarak Bâtınîlere yardım etmiş; ancak Tâcü’l-Mülk Böri onlara destek vermeyerek şehirden çıkartmak için uygun bir fırsatı kollamaya başlamıştı. Bu esnada giderek güçlenen Mazdekanî’nin Dımaşk’ı Haçlılara teslim edip karşılığında Sur şehrini alacağı haberi Tâcü’l-Mülk Böri’ye ulaşınca hiç vakit kaybetmeyerek iç kalede yaptığı toplantıda huzuruna çıkan veziri öldürterek Dımaşk’ta 15 Ramazan 523/1 Eylül 1129 günü büyük bir Bâtınî katliamı başlattı. Halk gördüğü her yerde ellerine geçirdikleri silah ve araçlarla yaklaşık altı bin Bâtınî’yi öldürdü. Zor durumda kalan İsmail el-Acemî de Haçlılara haber göndererek Banyas Kalesi’ni onlara teslim etti33. 31 İbnü’l-Kalânisî, a.g.e., s. 215; Azîmî, a.g.e., s. 49; İbnü’l-Esîr, a.g.e., X, 500; Daftary, a.g.e., s. 524; Coşkun Alptekin, Dımaşk Atabegliği: Tog Teginliler, Marmara Üniversitesi FenEdb. Fak. Yayınları, İstanbul 1985, s. 79-80; Aydın Usta, (“Müslüman-Haçlı Mücadelelerinde Haşîşîler”, Tarih Dergisi, sayı 44 (2008), s. 12) Bâtınîlerin, Banyas Kalesi’nin kendilerine verilmesi karşılığında 1126 yılı içinde Havran civarına akın yapan Kudüs Haçlılarına karşı harekete geçen Tuğtekin’in ordusunda bir birlik ile yer aldıklarını belirtir. 32 İbnü’l-Kalânisî, a.g.e., s. 221-222; Azîmî, a.g.e., s. 52; İbnü’l-Esîr, a.g.e., X, 518; Özaydın, a.g.m., s. 205-206; Alptekin, a.g.e., s. 80; Daftary, a.g.e., s. 525. 33 İbnü’l-Kalânisî, a.g.e., s. 224-226; Azîmî, a.g.e., s. 52-53; İbnü’l-Esîr, a.g.e., X, 519; İbn Kesîr, a.g.e., XII, 373; Süryanî Mihael, (Süryani Patrik Mihail’in Vakayinamesi (1042- 1195), çev. Hrant D. Andreasyan, TTK’da bulunan yayımlanmamış nüsha, 1944, II, 106-107) Vezirin öldürülmesine hiddetlenen Bâtınîlerin bir arada toplanarak kılıçlarını çelmeye, insanları öldürmeye, tahribat yapmaya başladıklarını şehrin ileri gelenleri ve halkın bu durum üzerine onlara karşı birleştiklerini belirtmiştir. Özaydın, a.g.m., s. 206; Daftary, a.g.e., s. 525-526; Alptekin, a.g.e., s. 97. 52 SULTAN SENCER DEVRİNDE BÂTINÎLER İLE YAPILAN MÜCADELELER Yaşanan bu olaylar üzerine Tâcü’l-Mülk Böri, Bâtınîlerin intikam almak için harekete geçecekleri korkusuyla tedbirler almış, korumasız ve zırhsız hiçbir yere gitmez olmuştu. Buna rağmen Alamut’tan gönderilen iki İranlı fedâî, Türk askerler olarak Dımaşk kuvvetleri arasına katılmış, bir süre bekleyerek Böri’nin muhafız birliği içine girmeyi de başararak 5 Cemâziyelâhir 525/5 Mayıs 1131 tarihinde hamamda etrafında kimse yokken Böri’yi hançerle yaralamışlardı. Bâtınîler orada derhal öldürülmüşlerse de Böri, 21 Recep 526/7 Haziran 1132 günü aldığı yaranın etkisiyle vefat etmiştir34. Suriye’de Sultan Sencer döneminde Bâtınîler ayrıca Cebelü’s-Summak’ın güneybatısında yer alan Franklar ve Müslümanların çoğunlukta bulunduğu Cebel-i Bahrâ bölgesinde de yeni kaleler zapt etmeye çalışmışlardır. Bu kalelerden biri Kadmüs idi. Kaleyi, 1132-1133’te kale hâkimi İbn Amrûn’dan satın alan Bâtınîler, Franklar ve Müslümanlar ile komşu olmak istemeyip onlarla savaşmışlardır. Bu durum da Büyük Selçuklular ile olan mücadelelerin azalmasına yol açmıştır35. Hama şehrinin doğusu ile Banyas arasında kalan Masyaf Kalesi de Bâtınîler tarafından zapt edilmiştir. Kale, 1140-1141’de, 1127-1128’de kaleyi satın almış olan Benû Münkız’ın başına geçirmiş olduğu Sungur adlı valinin yönetimindeydi. Bâtınîler ona hile yapıp aldatarak kaleye çıkmışlar sonra da öldürerek Suriye’deki en önemli üslerinden biri olacak Masyaf’a hâkim olmuşlardı36. Kehf, Hâvâbî, Rusâfe, Menîka, Kuley’a, Bâtınîlerin Suriye civarında zapt ettiği diğer kalelerdi37. Sultan Sencer döneminin sonlarında da Şeyhü’l-Cebel olarak bilinen İsmâîlî dâîsi Râşidüddin Sinan ile birlikte Suriye’deki İsmâîlilerin tarihinde 34 İbnü’l-Kalânisî, a.g.e., s. 230-233; Azîmî, a.g.e., s. 55; İbnü’l-Esîr, a.g.e., X, 529,536; Süryanî Mihael, a.g.e., II, 107; Alptekin, a.g.e., s. 97-98; Özaydın, a.g.m., s. 207; Usta, a.g.e., s. 156. 35 İbnü’l-Esîr, a.g.e., XI, 19; İbn Kesîr, a.g.e., XII, 380; Lewis, a.g.e., s. 155-156; Daftary, a.g.e., s. 527; Willey, a.g.e., s. 228-229. 36 İbnü’l-Esîr, a.g.e., XI, 78; Lewis, a.g.e., s. 156; Daftary, a.g.e., s. 530; Willey, a.g.e., s. 220- 221. 37 Lewis, a.g.e., s. 156; P. K. Hitti, Siyasi ve Kültürel İslâm Tarihi, çev. Salih Tuğ, Boğaziçi Yay., İstanbul 1980, II, 691; Özaydın, a.g.m., s. 207; Usta, a.g.m., s. 14; Daftary, (a.g.e., s. 527) Kehf Kalesi’nin Nizârîlerce satın alındığını belirtir. 53 PINAR KAYA Haçlılarla ve Salâhaddin Eyyübî ile çetin mücadelelere girecekleri yeni bir sayfa başlamış oldu38. 4. Hârizmşâh Atsız b. Muhammed’in Sultan Sencer’e Karşı Bâtınîlerle İşbirliği Sultan Sencer daha melikliği sırasında Hârizm39 bölgesine hâkim olmuştu. Sultanlık döneminde ise Hârizm valisi Kutbüddin Muhammed’in oğlu olan Hârizmşâh Atsız’ın Selçuklulara karşı bağımsızlığını kazanmak üzere harekete geçmesiyle Atsız ile Sencer arasında hâkimiyet mücadelesi yaşanmaya başlamıştı. Sultan Sencer’in II. Hârizm seferi sonrasında Atsız, Sencer’e bağlı kalacağına söz vermişse de Sencer onun her an bir itaatsizlik yapıp isyan edeceğini düşünmekteydi. Sultan Sencer Atsız’ı doğru yola sevkettirme amacıyla devrin tanınmış şairlerinden Edib Sâbir’i elçi olarak Hârizm’e gönderdi. Bundan dolayı Edib Sâbir bir süre Hârizm’de kaldı. Hârizmşâh Atsız, Edib Sâbir’i yanında alıkoyup ikazlarını dinler gibi görünürken gizlice bir suikast tertip ederek Sultan Sencer’i ortadan kaldırmayı planlıyordu. Bu amaçla Hârizm’de bulunan iki Bâtınî ile para karşılığı anlaşmış, onları sultanı ansızın yok etmek ve yaşamına son vermek amacıyla göndermişti. Bu durum Bâtınîlerin kendi gaye ve maksatları dışında siyaset adamları tarafından, siyasî amaçlar uğruna nasıl kullanıldıklarını da göstermektedir40. Bunu öğrenen Edib Sâbir, iki fedâînin şekillerini ve sahip oldukları özellikleri tasvir eden bir mektubu ihtiyar bir kadının ayakkabısı içinde Merv’de bulunan Sultan Sencer’e ulaştırdı. Mektup Sultan Sencer’e ulaşınca Sultan, bu ikisinin izinin sürdürülüp bulunmalarını emretti. Tarif edilen eşkâl üzerine kenar mahallelerden bir meyhanede yakalanan Bâtınîler derhal öldürüldüler. Planlarının Edib Sâbir’in gayretleri sonucu boşa gittiğini öğrenen Hârizmşâh Atsız ise Edib Sâbir’i derhal yakalattı. Ardından da Ceyhun Nehri’ne 38 Râşidüddin Sinân hakkında bilgi için bkz. M. Şerefeddin, “Karâmita ve Sinân Râşide’dDîn”, DİFM, II/7 (İstanbul 1928), 26-80; W. Ivanow, “Râşidüddin Sinan”, İA, IX, 635-636; Farhad Daftary, “Râşidüddin Sinân el-İsmâilî”, DİA, XXXIV, 467-468; Lewis, a.g.e., s. 157- 170. 39 Aral Gölü’nün güneyinde uzanan topraklara ve XIII. yüzyıla kadar bu bölgede yaşayan halka verilen ad. Ayrıntılı bilgi için bkz. Abdülkerim Özaydın, “Hârizm”, DİA, XVI, 217- 220. 40 Köymen, a.g.e., V, 346. 54 SULTAN SENCER DEVRİNDE BÂTINÎLER İLE YAPILAN MÜCADELELER attırarak boğdurmak suretiyle intikamını almış oldu41. Yaşanan olaylar üzerine de Sultan, Hârizm bölgesine daha sonra tekrar sefer düzenledi. 5. Bâtınîlerin Selçuklulara Karşı Hücumları Rebîülâhir 549/Haziran-Temmuz 1154 tarihinde Kûhistan’daki Bâtınîlerden sayıları piyade ve süvari yedi bin kişiyi bulan büyük bir grup toplandı. Selçuklu askerlerinin Oğuzlarla meşgul olmasını fırsat bilen grup Horasan üzerine yürüdü ve Havâf’a bağlı beldelere doğru harekete geçti. Emîr Ferruhşâh b. Mahmûd el-Kâşânî, maiyyeti ve adamlarından müteşekkil bir toplulukla Bâtınîlerin karşısına çıktı; fakat onlarla baş edemeyeceğini anlayarak Emîr Muhammed b. Üner’den askerleriyle ve sözünün geçtiği emirlerle birlikte Bâtınîlere karşı savaşmak için harekete geçmesini istedi. Emîr Muhammed b. Üner çok sayıda emîr ve askerlerle harekete geçti ve Ferruhşâh’ın da birlikleriyle birleşerek hep beraber Bâtınîlere saldırdılar. Uzun süren mücadeleyi Selçukluların kazanmasıyla reisleriyle birlikte çok sayıda Bâtınî öldürüldü, bazıları da esir alındı42. Şevval 551/Mayıs-Haziran 1156 tarihinde de Bâtınîler Horasan’daki Tabes şehrine yürüyerek orada olaylar çıkardılar. Sultan’ın devlet erkânından birçok kişiyi esir alarak, mallarını ve hayvanlarını yağmaladılar, halktan bazılarını da öldürdüler43. 552/1157 yılında ise Bâtınîler Horasan hacılarına hücum ederek onlardan zâhid, âlim hiç kimseyi hayatta bırakmadılar44. 41 İbrahim Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi (485-618/1092-1221), TTK, Ankara 2000, s. 58; Köymen, a.g.e., V, 346; V. V. Barthold, Moğol İstilasına Kadar Türkistan, haz. Hakkı Dursun Yıldız, TTK, Ankara 1990, s. 350, Zehîbullâh-i Safâ, İran Edebiyatı Tarihi, (Târîh-i Edebiyât der Îrân’ın I-II. Cilt özeti), çev. Hasan Almaz, Nüsha Yay., Ankara 2002, I, 215. 42 İbnü’l-Esîr, a.g.e., XI, 170-171. İbnü’l-Esîr, Kûhistan’daki Bâtınîler’in kale ve hisarlarını muhafaza ve müdafaa edecek kimsenin kalmadığını belirterek: “Eğer Horasan askerleri Oğuzlarla meşgul olmasaydı hiç yorulup meşakkat çekmeden bu kaleleri ele geçirebilirler, Müslümanları da onların şerrinden kurtarabilirdi” demiştir (a.g.e., XI, aynı yer). 43 İbnü’l-Esîr, a.g.e., XI, 184. 44 İbn Kesîr, a.g.e., XII, 431. 55 PINAR KAYA 6. Sultan Sencer Döneminde Bâtınîler Tarafından Öldürülen Tanınmış Şahsiyetler Suriye’de öldürülmüş olan Ebu’l-Fazl b. el-Haşşâb, Aksungur el-Porsukî, Tâcü’l-Mülk Böri dışında Bâtınîler tarafından Sultan Sencer döneminde katledilen diğer tarihî şahsiyetlerden bazıları şöyledir: 1121 yılında Fâtımî ordusunun başkumandanı Efdal b. Bedrü’l-Cemâlî, Nizâr’ı sıkıştırması, Ehl-i Sünnet itikadına muhalefet etmekten vazgeçmesi ve onlara muhalefet edilmesini yasaklaması gibi sebeplerle Halebli üç Bâtınî tarafından öldürüldü45. Irak Selçuklu Sultanı Mahmûd’un veziri Kemâlü’l-Mülk Ebû Tâlib esSümeyremî Safer 516 sonu/Mayıs 1122’de Hemedan’a gitmek üzere Sultan’la beraber yola çıkmıştı. Dar bir geçitten geçtiği ve bu sebeple adamlarının önden gittiği bir sırada kendisine saldıran Bâtınî’nin hançeri atına saplandı ve Bâtınî hızla oradan uzaklaştı. Bunu gören adamlarının da onu yakalamak için peşinden gittikleri sırada ortaya çıkan bir diğer Bâtınî tarafından vezir öldürüldü46. 519/1125-1126’da Halife’nin mektubunu Sultan Sencer’e iletmek için Horasan’a giden Kadı Ebû Sa’d Muhammed b. Nasr b. Mansûr el-Herevî dönüş yolunda Bâtınîler tarafından öldürüldü47. Sultan Sencer’in Bâtınîlere karşı mücadele veren veziri Kâşânî, 29 Safer 521/16 Mart 1127 yılında seyis kılığına girmiş iki Bâtınî’nin maiyetine sızması ve Nevruz vesilesiyle Sultan’a göndereceği iki Arap atını seçmek üzere onları 45 İbnü’l-Esîr, a.g.e., X, 466; Lewis, a.g.e., s. 154; Özaydın, a.g.m., s. 207. 46 İbnü’l-Esîr, a.g.e., X, 475; İbn Kesîr, a.g.e., XII, 359; Müneccimbaşı, a.g.e., I, 138; İmadüddin ise vezirin dükkândan çıkan bir güruh tarafından bıçaklanıp yaralandığını, yaralı olarak kaldırılan vezire doktorun baktığı sırada tavandan atlayan bir adamın sapladığı bıçakla hayatını kaybettiğini zikretmiştir. Bündârî, a.g.e., s. 128-129. 47 Azîmî, a.g.e., s.48; İbnü’l-Esîr, a.g.e., X, 498; İbn Kesîr, a.g.e., XII, s. 365; Ocak, a.g.e., s. 232; Bündârî, (a.g.e., s. 137) Herevî’nin, Vezir Ebû’l-Kasım Dergüzînî’nin anlaştığı Bâtınîler tarafından öldürüldüğünü şöyle açıklamıştır: “Dergüzînî vezir olduktan sonra Kadı Ebû Sa’d Muhammed b. Nasr b. Mansûr el-Herevî’nin elçilikle Sultan Sencer’e gitmesi takarrür etti. Göz kamaştırıcı baha ve kâmil cemal ile Horasan’a gitti. Bu hal Dergüzînî’ye ağır geldi. Kalbi perişan oldu. Bu zat, buraya döndüğü gün, kendisinin perdesinin yırtılacağını bildi. Zira Sultan Sencer nezdinde ahvalini gizlemişti. Biliyordu ki Herevî onu hallaç pamuğu gibi didecekti. Bundan dolayı birkaç Bâtınî ile uyuşarak, Herevî Horasan’dan döndükten sonra onu öldürmelerini kararlaştırdı.” 56 SULTAN SENCER DEVRİNDE BÂTINÎLER İLE YAPILAN MÜCADELELER yanına çağırmasıyla bekledikleri fırsata kavuşan Bâtınîlerin hançerlerini saplaması neticesinde öldürüldü48. 523/1128-1129’da Şafiî reisi Abdüllâtif b. el-Hucendî Bâtınîlerin saldırısı sonucu öldürüldü49. Irak Selçuklu Sultanı Mesud’un Atabegi Aksungur el-Ahmedîlî de Hemedan’ın dışında bulunan Karategin çayırında kendisine hücum eden Bâtınîler tarafından 527/1132-1133 yılında öldürülmüştür50. Abbasî Halifesi Müsterşid Billâh da Bâtınîler tarafından öldürülen şahsiyetlerdendir. Irak Selçuklularının yeni sultanı olan Mesud’u Abbasî Halifesi Müsterşid Billâh tanımamış, adına hutbe okutmaktan vazgeçmişti. Mesud ile Halife arasındaki anlaşmazlık Hemedan civarında karşı karşıya gelmeleriyle bir savaşa dönüşmüş, halifenin ordusundan bazı emîrlerin ayrılarak diğer tarafa katılmasıyla güç kaybeden Müsterşid Billâh yenilmişti. Cüveynî’nin aktardıklarına göre, Sultan Mesud durumu amcası Sencer’e bildirmek üzere haberci göndermiş; fakat tesadüfen deprem olup, yıldırımlar düşünce herkes bu doğa olaylarını Halife’ye karşı yapılan kötü muameleye yüklemişti. Bunun üzerine Sultan Sencer elçisiyle birlikte bir mektup göndererek: “Mesud, bu fermanı alır almaz müminlerinin emîrinin yanına gitsin, onun bütün insanların sığınağı olan eşiğini toprağını öpsün, yaptıklarına karşılık özür dilesin, bilsin ki bu şekilde yıldırımlar düşmesine ve şiddetli rüzgârların esmesine şimdiye kadar kimse şahit olmadı. Bu afetleri Halife’ye yapılmış kötülüğün cezası olarak görüyorum…” demişti. Sultan Mesud fermana uyarak Müsterşid Billâh’ın 48 Azîmî, a.g.e., s. 51; İbnü’l-Esîr, a.g.e., X, 511; Bündârî, a.g.e., s. 242; Köymen, a.g.e., V, 154; Hodgson, a.g.e., p. 102; Lewis, a.g.e., s. 96-96; Daftary, a.g.e., s. 521; Bündârî ayrıca yine bu olayın sorumlusunun Ebû’l-Kasım Dergüzînî olduğu belirtilmiştir. Dergüzînî, vezirliğini istemeyen Kâşânî’yi ortadan kaldırmak için Bâtınîlerle anlaşmış Bâtınîler de veziri öldürmek için seyis kılığında saraya gelmişlerdi bkz. a.g.e., s. 39. 49 Ravendî, Râhatü’s-Sudûr ve Ayetü’s-Sürûr: Gönüllerin Rahatı ve Sevinç Alâmeti, çev. Ahmed Ateş, TTK, Ankara 1999, I, 155; İbnü’l-Esîr, a.g.e., X, 521. 50 Sadreddin Hüseynî, Ahbârü’d-Devleti’s-Selcukiyye, çev. Necati Lugal, TTK, Ankara 1999, s. 73; İbnü’l-Esîr, (a.g.e., X, 541) Aksungur el-Ahmedîlî’nin Sultan Mesud’un görevlendirdiği kişiler tarafından da öldürülmüş olma ihtimalinden bahsetmiştir. Müneccimbaşı, a.g.e., I, 148; İbnül Cevzî, el-Muntazam, X, 29; Bündârî, a.g.e., s. 158; Ahmed b. Mahmûd, Selçuk-Nâme, haz. Erdoğan Merçil, Tercüman Yay., İstanbul 1977, II, 59; Faruk Sümer, “Aksungur el-Ahmedîlî”, DİA, II, 296-297; Abdülkerim Özaydın, “Ahmedîlîler”, DİA, II, 168. 57 PINAR KAYA kalması için bir çadır hazırlattı51. Halife’nin bir daha asker toplamaması, para ödemesi, sarayından çıkmaması gibi hususlarda aralarında sürekli elçiler gelip gidiyordu. 17 Zilkade 529/29 Ağustos 1135 tarihinde Sultan Sencer’in elçisi sıfatıyla Emîr Kuran Han, Halife’yle görüşmek üzere geldiği sırada Müsterşid Billâh’ı koruyan muhafızlardan biri elçiyi karşılamak için yanından ayrılmıştı. Bunu fırsat bilen Bâtınîler, Halife’ye saldırarak onu öldürmüşlerdir. Yirmiden fazla yerinden yaralayarak burnunu ve kulaklarını kesmiş çırılçıplak bir halde ortada bırakmışlardır52. Halife Müsterşid Billâh’tan kısa süre sonra yerine geçen oğlu er-Râşid Billâh’da Sultan Mesud’la uzun süre mücadele etmiş; ayrıca Bâtınîlerden babasının öcünü almaya çalışmıştı. İsfahan’a gittiği bir sırada 25 Ramazan 532/6 Haziran 1138’de rivayetlere göre Bâtınîler tarafından öldürüldü. Hizmetinde çalışan bir grup Horasanlı Bâtınî, er-Râşid Billâh’ı öğle uykusuna hazırlanırken öldürmüşlerdi53. 51 Cüveynî, a.g.e., s. 548-549; Reşîdüddin, Câmiu‘t-tevârîh, İng. çev. Kenneth Allin Luther, Curzon 2001, s. 106. 52 Reşîdüddin, (a.g.e., s. 106) cinayeti işleyen kişi sayısını vermemişken; Cüveynî, (a.g.e., s. 549) bazı kişilerin Sencer’in bu cinayet emrini verdiklerini söylediğini ama bunun tamamen bir iftira olduğunu belirterek Selçuklulara ve Sultan Sencer’e düşman olanların uydurması olduğunu söyler; İbnü’l-Esîr, (a.g.e., XI, 35)’in bir rivayetine göre Bâtınîlerin hepsi öldürülmüş bir diğer rivayetine göre ise on tanesi öldürülmüştü; İbnü’l-Kalânisî, (a.g.e., s. 249-250) ve İbnü’l-Cevzî (el-Muntazam, X, 48)’ye göre de 17 Bâtınî katılmış 7’si öldürülmüş 10’u kaçmıştı. İbnü’l-İbrî (a.g.e., II, 369) Bâtınîlerin Sultan Sencer ile birlikte geldiklerini ve on beş kişi olduklarını zikreder; Bündârî (a.g.e., s. 164) Sultan Sencer’in gönderdiği Bâtınîler tarafından öldürüldüğünü söyler. Köymen, (a.g.e., V, 280-283) Halife’nin öldürülme ihtimalleri hakkındaki farklı görüşleri sıralamıştır. Ayrıca bkz. Azîmî, a.g.e., s. 59; Ravendî, a.g.e., I, 218; Müneccimbaşı, a.g.e., I, 155-156; Ahmed b. Mahmûd, a.g.e., II, 61-62; Süryani Mihael, a.g.e., II, 108; Hasan, a.g.e., V, 78; İbn Kesîr, a.g.e., XII, 386; Lewis, a.g.e., s. 97-98; Daftary, a.g.e., s. 522; Ocak, a.g.e., s. 231; Osman G. Özgüdenli, “Selçuklu-Hilâfet Münasebetlerinde Bir Dönüm Noktası: Halife el-Müsterşid’in Katli Meselesi”, Tarih Dergisi, sayı 39 (2004), s. 2-3, 8; aynı yazar (a.g.m., s. 6-7) cinayeti tertipleyen Bâtınîlerin sayısına ilişkin farklı müelliflerin görüşlerinden bahsetmiştir. 53 Reşîdü’d-Dîn Fazlullah, Cami’ü’t-Tevârih, Selçuklu Devleti, çev. Erkan Göksu-H. Hüseyin Güneş, Selenge Yay., İstanbul 2010, s. 202, Müneccimbaşı, (a.g.e., I, 162), İbn Kesîr, (a.g.e., XII, 393) ve İbnü’l-İbrî (a.g.e., II, 375) halifenin, hizmetinde bulunan Horasanlı bir grup tarafından öldürüldüğünü zikretmişlerdir. Ravendî, (a.g.e., I, 220) halifeye bir müddet hizmet etmiş bir Bâtınî tarafından öldürüldüğünü nakletmiştir. Köymen, (İkinci İmparatorluk Devri, V, 305) ise halifenin Bâtınîler tarafından öldürülmüş olma ihtimalinin babasına nazaran çok zayıf olduğunu zira Bağdad’dayken değil de Bağdad dışına çıktıkları an, arka 58 SULTAN SENCER DEVRİNDE BÂTINÎLER İLE YAPILAN MÜCADELELER 534/1139-1140’da Sultan Sencer’in yakın adamlarından olan Cevher, Bâtınîlerce öldürüldü. Cevher, Sultan’ın annesinin kölesiydi. Annesi ölünce Sencer’in hizmetine girmiş ve giderek yükselmişti. Askerlerinin sayısı otuz binlere ulaşmış, Sultan tarafından Rey şehrinde görevlendirilmişti. Bâtınîlerden bir grup, kadın kılığına girerek ondan yardım isteme bahanesiyle yanına yaklaşarak öldürmüşlerdi54. Bir başka rivayete göre Sultan Sencer, Cevher’in nüfûzunun bu şekilde artmasından rahatsız olarak onu ortadan kaldırmaları için Bâtınîlerle anlaşmıştı. Cevher de bu durumun farkındaydı. Hatta bir gün Sultan Sencer, ağzını arayarak ona: “Ey Cevher, bu mel’ûnların sana bir zarar vermesinden korkuyorum, onlardan sakın” demiş ve Cevher de cevap olarak: “Eğer beni kendinden emin edersen hiç kimseden korkmam, bunların gailesini defetmek hususunda kimseden yardım istemem” cevabını vermişti. Bir süre sonra Sencer’in sarayının dehlizinde Bâtınîlerden bir cemaat üzerine atlayarak onu öldürmüş, harem tarafında bulunan feryatları duyan Sultan Sencer de bu işten haberi olduğunu belli edercesine “Cevher katlolundu” demişti55. Cevher’e bağlı adamlarından Rey valisi Abbas, efendisinin Bâtınîlerin tuzağı sonucunda öldürüldüğünü duyunca onlara savaş açmış, Bâtınîlerden pek çoğunu öldürmüş, ülkelerini harap etmişti56. Rebîülevvel 538/Eylül-Ekim 1143’de ise Sultan Mesud’un kızı ile evli olan ve Tebriz’de yaşayan Irak Selçuklu Meliki Davud b. Sultan Mahmûd, Suriye’den gönderilen Bâtınîler tarafından öldürüldü57. arkaya iki halifenin de öldürülmesinin oldukça düşündürücü olduğunu söylemiştir. Sadreddin Hüseynî, a.g.e., s. 76; Bündârî, a.g.e., s. 166; İbnü’l-Esîr, a.g.e., XI, 63; Cüveynî, a.g.e., s. 549-550; Hasan, a.g.e., V, 78; Lewis, a.g.e., s. 100, Hodgson, a.g.e., s. 144; Daftary, a.g.e., s. 536. 54 Azîmî, a.g.e., 64; Sadreddin Hüseynî, a.g.e., s. 79; İbnü’l Cevzî, el-Muntazam, X, 87; İbnü’l-Esîr, a.g.e., XI, 75; Bündârî, a.g.e., s. 176; Ahmed b. Mahmûd, a.g.e., II, 66. 55 Bündârî, a.g.e., s. 245-246; Müneccimbaşı, a.g.e., I, 130. 56 Azîmî, a.g.e., s. 64; İbnü’l-Esîr, a.g.e., XI, 75; Müneccimbaşı, a.g.e., I, 171; Bündârî, (a.g.e., s. 176), Sadreddin Hüseynî, (a.g.e., s. 79) ve Ahmed b. Mahmûd (a.g.e., II, 66) da Abbas’ın efendisinin intikamı için o kadar çok Bâtınî’yi öldürdüğünü hatta kafataslarından bir minare yaptırıp üzerinde bir müezzinin ezan okuduğunu zikretmiştir. Bu müelliflere göre Abbas, Bâtınîlerden yüz binden fazlasını öldürmüştür. 57 Sadreddin Hüseynî, a.g.e., s. 79; Azîmî, a.g.e., s. 67; Kazvînî, a.g.e., s. 465; Ahmed b. Mahmûd, a.g.e., II, 67; Daftary, a.g.e., s. 537; Bündârî (a.g.e., s. 178) ve Müneccimbaşı (a.g.e., I, 146) Emîr Zengî b. Aksungur’un memleketine hücum etmesinden korktuğu için 59 PINAR KAYA Mâzenderân hâkiminin oğlu Girdbazu da 537/1142’de Bâtınîler tarafından öldürüldü. Oğlunu kaybeden babası Şah Gazi ise bu olaydan sonra onlara düşman olmuş ve gördüğü her Bâtınî’yi öldürtmüştür58. Sonuç Sonuç olarak Sultan Sencer döneminde Bâtınîler, Selçuklu ülkesine verdikleri zararları şiddetli bir biçimde arttırmışlar, pek çok değerli devlet adamının da ölümüne sebep olmuşlardır. Sultan Sencer, saltanatının başında Bâtınîlerle mücadelede zayıf kalmışsa da sonradan onun öncülüğünde Selçuklu emîrleri bu tehlikeyi Selçuklu ülkesinden atabilmek için gayret göstermişlerdir. Bu dönemde Sultan Sencer’in hususi odasına kadar girebilmiş olmaları onların gücünü görebilmemiz açısından oldukça önemlidir. Sultanın vezirinin hatta kaynakların belirttiğine göre Abbasî halifelerinin dahi Bâtınîler tarafından öldürülmüş olması ise onlara karşı alınan önlemlerin fayda etmediğini de göstermektedir. Suriyeli Bâtınîlerle anlaşmış olma ihtimalinden de bahsetmişlerdir. Onun Atabeg Zengî tarafından öldürüldüğüne dair de kaynaklarda bilgi bulunmaktadır. Bkz. İbn Tağrîberdî, enNücûmü’z-Zâhire fî mülûki Mısr ve’l-Kahire, Dârü’l-Kütübi’l-Mısriyye, Kahire 1935, V, 32. 58 Daftary, a.g.e., s. 537; Hodgson, a.g.e., s. 145. 60 SULTAN SENCER DEVRİNDE BÂTINÎLER İLE YAPILAN MÜCADELELER Kaynakça Agacanov, S. G., Selçuklular, çev. Ekber N. Necef-Ahmet R. Annaberdiyev, Ötüken Yay., İstanbul 2006. Ahmed b. Mahmûd, Selçuk-Nâme, haz. Erdoğan Merçil, II, Tercüman Yay., İstanbul 1977. Alptekin, Coşkun, Dımaşk Atabegliği: Tog Teginliler, Marmara Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1985. _____________, “Aksungur el-Porsukî”, DİA, II (1989), 297. Ateş, Ahmed, “Bâtıniye”, İA, II (1961), 339-342. Azîmî, Târîhu’l-Azîmî, yay. ve çev. Ali Sevim, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1988. Barthold, V. V, Moğol İstilasına Kadar Türkistan, haz. Hakkı Dursun Yıldız, TTK, Ankara 1990. Beyhakî, Târîh-i Beyhak, yay. A. Behmenyâr, Tahran 1982. Bündârî, Zübdetü’n-Nusra ve nuhbetü’l-‘usra, çev. Kıvameddin Burslan, Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi, TTK, Ankara 1999. Cüveynî, Tarih-i Cihan Güşa, çev. Mürsel Öztürk, T.C. Kültür Bakanlığı Yay., Ankara 1998. Çağatay, N.- İ. A. Çubukçu, İslâm Mezhepleri Tarihi, I, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fak. Yay., Ankara 1965. Daftary, Farhad, The Ismailis: Their History and Doctrines, çev. Erdal Toprak, İsmaililer: Tarihleri ve Öğretileri, Doruk Yay., İstanbul 2005. _____________, “Râşidüddin Sinân el-İsmâilî”, DİA, XXXIV (2007), 467-468. Dozy, Târîh-i İslâmiyyet, haz. Vedat Atilla, İslâm Tarihi, Gri Yay., İstanbul 2006. Ebüzziyâ Mehmed Tevfik, Hasan bin Sabbâh, Matbaa-i Ebüzziyâ, İstanbul 1300. Hasan İ. Hasan, Siyasi-Dini-Kültürel-Sosyal İslâm Tarihi, çev. İsmail Yiğit, V, Kayıhan Yay., İstanbul 1992. 61 PINAR KAYA Hitti, P. K., Siyasi ve Kültürel İslâm Tarihi, çev. Salih Tuğ, II, Boğaziçi Yay., İstanbul 1980. Hodgson, M., The Order of Assassins, Mouton & Co Publishers, Netherlands 1955. Hüseynî, Ahbârü’d-Devleti’s-Selcukiyye, çev. Necati Lugal, TTK, Ankara 1999. Ivanow, W.,“Râşidüddin Sinan”, İA, IX (1964), 635-636. İbn Kesîr, el-Bidâye ve’n-nihâye, çev. Mehmet Keskin, Büyük İslâm Tarihi, XII, Çağrı Yay., İstanbul 1995. İbn Tağrîberdî, en-Nücûmü’z-Zâhire fî mülûki Mısr ve’l-Kahire, V, Dârü’l-Kütübi’l-Mısriyye, Kahire 1935. İbnü’l-Adîm, Buğyetü’t-taleb fî târîhi Haleb: Selçuklularla İlgili Hal Tercümeleri, çev. Ali Sevim, TTK, Ankara 1976. İbnü’l-Adîm, Zübdetü’l-Haleb min târihi Haleb, çev. Ali Sevim, “İbnü’lAdîm’in Zübdetü’l-Haleb min târihi Haleb Adlı Eserindeki Selçuklularla İlgili Bilgiler”, Makaleler, II, Berikan Yay., Ankara 2005, s. 607-776. İbnü’l Cevzî, el-Muntazam fî târîhi’l-mülûk ve’l-ümem, IX-X, Haydarabad 1359. İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-târih, çev. Abdülkerim Özaydın, Bahar Yay., X, İstanbul 1987. İbnü’l-İbrî, Abû’l-Farac Tarihi, çev. Ömer Rıza Doğrul, II, TTK, Ankara 1999. İbnü’l-Kalânisî, Zeylü Târîhi Dımaşk, yay. H. F. Amedroz, Beyrut 1908. İkbal, Abbas, Vezâret der ahd-i Selâtîn-i Buzurg-i Selcukî, Tahran 1338 ş. İlhan, Avni, “Bâtıniyye”, DİA, V, 190-194. Kafesoğlu, İbrahim, Harezmşahlar Devleti Tarihi (485-618/1092-1221), TTK, Ankara 2000. Kazvînî, Hamdullah, Târîh-i Güzîde, yay. Abdülhüseyin Nevaî, Tahran 1364. Köymen, Mehmet Altay, Büyük Selçuklu İmparatorluğu: İkinci İmparatorluk Devri, V, TTK, Ankara 1991. 62 SULTAN SENCER DEVRİNDE BÂTINÎLER İLE YAPILAN MÜCADELELER Kurpalidis, G. M., Büyük Selçuklu Devleti’nin İdari, Sosyal ve Ekonomik Tarihi, çev. İlyas Kamalov, Ötüken Yay., İstanbul 2007. Lewis, Bernard, The Assassins: A Radical Sect in Islam, çev. Kemal Sarısözen, Haşîşîler: İslâm’da Radikal Bir Tarikat, Kapı Yay., İstanbul 2004. Müneccimbaşı, Ahmed b. Lütfullah, Câmiu’d-Düvel: Selçuklular Tarihi: Horasan, Irak, Kirman ve Suriye Selçukluları, yay. Ali Öngül, I, Akademi Kitabevi, İzmir 2000. Müntecebüddin Bedî, Kitab-ı Atebetü’l-ketebe: Mecmûa-i Mürâselât-ı Dîvân-ı Sultan Sencer, yay. Muhammed Kazvinî-Abbas İkbal, Tahran 1329 ş. Ocak, Ahmet, Selçukluların Dinî Siyaseti, Tarih ve Tabiat Vakfı Yay., İstanbul 2002. Özaydın, Abdülkerim, “Selçuklular Zamanında Suriye’deki Bâtınî Faaliyetleri”, Türklük Araştırmaları Dergisi, sayı 12 (İstanbul 2002), s. 195- 207. _____________, “Ahmedîlîler”, DİA, II (1989), 168-169. _____________, “Hârizm”, DİA, XVI (1997), 217-220. _____________, “Hasan Sabbâh”, DİA, XVI (1997), 347-349. Özgüdenli, Osman G, “Selçuklu-Hilâfet Münasebetlerinde Bir Dönüm Noktası: Halife el-Müsterşid’in Katli Meselesi”, Tarih Dergisi, sayı 39 (2004), s. 1-35. Ravendî, Râhatü’s-Sudûr ve Ayetü’s-Sürûr: Gönüllerin Rahatı ve Sevinç Alâmeti, çev. Ahmed Ateş, I, TTK, Ankara 1999. Reşîdü'd-Dîn Fazlullah, Câmiu‘t-tevârîh, İng. çev. Kenneth Allin Luther, Curzon 2001. _____________, Cami’ü’t-Tevârih, Selçuklu Devleti, çev. Erkan GöksuH. Hüseyin Güneş, Selenge Yay., İstanbul 2010. Runciman, S., Haçlı Seferleri Tarihi: Kudüs Krallığı ve Frank Doğu (1100-11187), çev. Fikret Işıltan, II, TTK, Ankara 1992. Sümer, Faruk, “Aksungur el-Ahmedîlî”, DİA, II (1989), 296-297. 63 PINAR KAYA Süryanî Mihael, Süryani Patrik Mihail’in Vakayinamesi (1042-1195), çev. Hrant. D. Andreasyan, TTK’da bulunan yayımlanmamış nüsha, II, 1944. Şerefeddin, M., “Fâtımîler ve Hasan Sabbâh”, DİFM, I/2 (İstanbul 1926) 1-42. _____________, “Karâmita ve Sinân Râşide’d-Dîn”, DİFM, II/7 (İstanbul 1928), 26-80. Turan, Osman, Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, Ötüken Yay., İstanbul 2005. Urfalı Mateos (Urfalı Mateos Vekayi-Nâmesi (952-1136) ve Papaz Grigor’un Zeyli (1136-1162), çev. Hrant D. Andreasyan, TTK, Ankara 1987. Usta, Aydın, Müslüman-Haçlı Siyasî İttifakları: Çıkarların Gölgesinde Haçlı Seferleri, Yeditepe Yay., İstanbul 2008. _____________, “Müslüman-Haçlı Mücadelelerinde Haşîşîler”, Tarih Dergisi, sayı 44 (2008), s. 1-23. Willey, P., Eagle’s Nest: Ismaili Castles in Iran and Syria, The Institute of Ismaili Studies Series, I. B. Tauris Publishers, London 2005. Zehebî, Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ, yay. Şuayb el-Arnaût-M.Nuaym elArkasûsî, XIX, Beyrut 1985. Zehîbullâh-i Safâ, İran Edebiyatı Tarihi (Târîh-i Edebiyât der Îrân’ın III. Cilt özeti), çev. Hasan Almaz, I, Nüsha Yay., Ankara 2002.

TOKAT GAZİOSMANPAŞA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ BÂTINÎLİK VE ORTAÇAĞ İSLÂM DÜNYASINA ETKİLERİ Hazırlayan Mehmet İÇME 109502005 Tarih Ana Bilim Dalı Ortaçağ Tarihi Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi Danışman Dr. Öğr. Üyesi Murat SERDAR TOKAT-2018 i ETİK SÖZLEŞME T.C. GAZİOSMANPAŞA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜ’NE Bu belge ile bu tezdeki bütün bilgilerin akademik kurallara ve etik ilkelere uygun olarak toplanıp sunulduğunu, bu kural ve ilkelerin gereği olarak, çalışmada bana ait olmayan tüm veri, düşünce ve sonuçlara atıf yaptığımı ve kaynağını gösterdiğimi beyan ederim. ii ÖZET Bu çalışmada, İslâm dünyasındaki siyasî ve itikadî ayrılıklara bağlı olarak ortaya çıkan Bâtınîlerin, ortaya çıkışı ve özellikle XI, XII ve XIII. yüzyıl Sünnî ve Şiî İslâm tarihine olan etkileri ele alınmıştır. Bâtınîler, bu yüzyıllarda özellikle Büyük Selçuklu Devleti başta olmak üzere, Abbâsîler, Fâtımîler, Eyyûbîler, Hârezmşâhlar ve Memlûkleri siyasi ve dini olarak zor duruma sokmuşlardır. Bâtınîler, sadece kendi tarihlerini değil Ortaçağa damgasını vuran büyük devletlerin tarihlerinin akışını da değiştirmişlerdir. Fedaîleri aracılığıyla düşmanlarına korku vermiş ve birçok devlet adamını suikast ile ortadan kaldırmış, pek çok devlet adamını ise bu şekilde tehdit ederek istedikleri politikaları uygulatmışlardır. Yukarıda bahsedilen devletlerin karışıklık yaşamalarında veya yıkılmalarında etkili olmuşlardır. Özellikle en güçlü oldukları Hasan Sabbâh zamanında etki alanlarını daha da genişleten Bâtınîler, başta İran olmak üzere kısa sürede Irak ve Suriye bölgelerinde de etkili hale gelmişlerdir. Bâtınîler, Hasan Sabbâh’tan sonra, onun kurduğu teşkilatı devam ettirerek bir süre daha devletlerin politikalarını yönlendirmişlerdir. Fakat XIII. yüzyılda bölge siyasetinde eskisi kadar etkili olamayan Bâtınîler, Hülâgu’nün Alamût’u ele geçirmesi ve yağmalaması ile yok olmuşlardır. Anahtar Kelimeler: Hasan Sabbâh, Şiî, Bâtınî, Sünnî iii ABSTRACT In this study, Bâtınî islamic world political, fainthand disegreemen accarding as up. Sunni and Şiî appearance and features XI, XII and XIII century effected of islam history. In this century Great Selçuk state especial is at the fore frant Abbasi, Fatımi, Eyyubi, Harezmşah and Memluk political and religious getting in to trauble. Bâtınî is not just their history, effected the middle ages changed the story. With assassination gave fear the enemy and it has abandoned many politician assassination. Apply the desired policy with threst. It was effective in the destruction of above mentioned states. Especially in the time Hasan Sabbah, the effected areas have expanded even more. In Iran, Iraq and Syria has been effective of Hasan Sabbah. When Bâtınî state has stranges period, after the Hasan Sabbah and organization continued for states politicated. Bâtınî states haven’t been effective in regional politics so, removed from the scene leaking by Hulagu in Alamut. Key Words: Hasan Sabbâh, Şiî, Bâtınî, Sünnî, iv İÇİNDEKİLER ONAY........................................................................Hata! Yer işareti tanımlanmamış. ETİK SÖZLEŞME ..........................................................................................................i ÖZET ...............................................................................................................................ii ABSTRACT....................................................................................................................iii İÇİNDEKİLER ..............................................................................................................iv KISALTMALAR .........................................................................................................viii ÖNSÖZ ...........................................................................................................................ix GİRİŞ ............................................................................................................................... 1 BÂTINÎLİK VE BÂTINÎLERE AİT TERİMLER ..................................................... 1 BİRİNCİ BÖLÜM ŞÎA VE BÂTINÎLİK İLİŞKİSİ..................................................................................... 4 A- ŞÎA’NIN ORTAYA ÇIKIŞI.................................................................................. 4 1- Emevîler Zamanında Şîa’nın Durumu.................................................................. 6 2- İsmâiliyye’nin Teşekkülü ................................................................................... 10 3- İlk İsmâilîler ....................................................................................................... 13 4- Hattâbiyye........................................................................................................... 14 B- BÂTINÎLERİN DAVET YÖNTEMLERİ......................................................... 17 C- BÂTINÎ TEŞKİLATININ İDARECİLERİ....................................................... 21 D- SUİKAST YÖNTEMLERİ................................................................................. 23 E- CENNET BAHÇESİ............................................................................................ 24 G- GİZLİ İMAMLAR.............................................................................................. 26 v İKİNCİ BÖLÜM BÂTINÎLİĞİN DOĞUŞU ............................................................................................ 29 A- İLK BÂTINÎLER ................................................................................................ 29 1- Meymûn el- Kaddâh ........................................................................................... 30 2- Abdullah b. Meymûn.......................................................................................... 32 3- Meymun el-Kaddah’ın yolunu tutanlar .............................................................. 33 B- AÇIKTAN DAVET DÖNEMİNİN BAŞLAMASI VE KARMATÎLER........ 33 1- Ubeydullah el-Mehdi Dönemi............................................................................ 34 2- Karmatîler (Karâmita / Kırmıtîler)..................................................................... 36 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM HASAN SABBÂH DÖNEMİ....................................................................................... 43 A- HASAN SABBÂH’IN HAYATI (ölm. H. 518/M. 1124)................................... 43 1- Gençliği ve Da’vet-i Cedîde Öncesi................................................................... 43 2- Deylem Bölgesi’nin Keşfedilmesi...................................................................... 47 3- Alamût Kalesi’nin Ele Geçirilmesi .................................................................... 48 4- Hasan Sabbâh’ın Ölümü..................................................................................... 50 B- HASAN SABBÂH SONRASI............................................................................. 52 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM BÂTINÎLİĞİN İSLÂM DÜNYASINA ETKİLERİ................................................... 54 A- BÜYÜK SELÇUKLU DEVLETİNE ETKİLERİ ............................................ 54 1- Selçuklu Devleti’nin Kuruluşu........................................................................... 54 a) Tuğrul ve Çağrı Bey Dönemi ......................................................................... 55 b) Alparslan Dönemi........................................................................................... 57 2- Selçuklu Devleti ile Bâtınîlerin Mücadelesi....................................................... 59 a) Melikşâh Zamanında Yapılan Mücadeleler.................................................... 59 vi b) Sultan Berkyaruk Zamanında Yapılan Mücadeleler ...................................... 69 c) Sultan Muhammed Tapar Zamanında Yapılan Mücadeleler.......................... 71 d) Sultan Sencer Zamanında Yapılan Mücadeleler ............................................ 75 e) Nizâmiye Medreseleri..................................................................................... 77 B- FÂTIMÎ DEVLETİNE ETKİLERİ................................................................... 83 1- Fâtımîler Kurulmadan Önce İsmâilîyye’nin Durumu ........................................ 83 2- Mısır’da Fâtımî Hilafeti...................................................................................... 84 3- Nizarî-Mustalî Çekişmesi................................................................................... 85 4- Hasan Sabbâh-Fâtımî İlişkilerinin Bozulması.................................................... 86 5- Dârü’l-Hikme ..................................................................................................... 89 C) ABBASİ DEVLETİNE ETKİLERİ................................................................... 91 1- Abbâsîler Dönemi Şiî-Sünnî Mücadelesi ........................................................... 91 2- Selçukluların Abbâsîleri Koruma Politikası....................................................... 92 3- Abbâsî Yöneticilerine Yönelik Suikastler.......................................................... 93 D) EYYÛBİ DEVLETİNE ETKİLERİ..................................................................... 95 1- Zengîler Döneminde Eyyûbîler .......................................................................... 95 2- Selahaddin Eyyûbî Dönemi ve Mısır’ın Zengîlere Bağlanması......................... 96 3- Eyyûbîlerin Bağımsızlığını İlan Etmesi ............................................................. 97 4- Bâtınî-Eyyûbî İlişkilerinin Gerginleşmesi.......................................................... 97 5- Selahaddin Eyyûbî’ye Yönelik Suikast Girişimi................................................ 98 E) HÂREZMŞÂHLAR DEVLETİNE ETKİLERİ ............................................. 100 1- Hârezmşâhların Kuruluş Aşaması .................................................................... 100 2- Sultan Tekiş’in Bâtınîlere Karşı Verdiği Mücadele ......................................... 101 3- Muhammed Hârezmşâh’ın Fars ve Azerbaycan Bölgesini Fethi ..................... 102 4- Abbâsî-Hârezmşâh Mücadelesi ve İsmâiliyye Tarafgirliği.............................. 104 vii 5- Moğol Saldırıları ve Alamût’un Düşüşü .......................................................... 107 F) MEMLÛK DEVLETİNE ETKİLERİ ............................................................. 110 1- Memlûklerin Kuruluşu ve İzzeddin Aybek Zamanı......................................... 110 2- Moğol Saldırısı ve Aynicâlut Savaşı ................................................................ 111 3- Sultan Baybars ve Bâtınî İlişkileri.................................................................... 111 4- Suriye Bâtınîlerinin Ortadan Kalkması ............................................................ 112 SONUÇ.........................................................................................................................114 KAYNAKLAR ............................................................................................................ 116 EKLER ........................................................................................................................ 127 ÖZGEÇMİŞ ..

Ankara Üniveristesi AÜİF. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Bkz. Bakınız C. Cilt çev. Çeviren DİA Diyanet Yayınları İslâm Ansiklopedisi DTCF Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi H. Hicrî Haz. Hazırlayan İA Milli Eğitim Bakanlığı İslâm Ansiklopedisi M. Miladî MEB. Milli Eğitim Bakanlığı nşr. Neşreden ölm. Ölümü s. Sayfa ss. Sayfalar Sa. Sayı TDV Türkiye Diyanet Vakfı Terc. Tercüme TTK Türk Tarih Kurumu yay. Yayınları ix ÖNSÖZ Dinî-mezhebî ihtilaflar sonucu ortaya çıkan Bâtınîlik hareketi zaman içerisinde farklı adlarla ve farklı kollara ayrılarak devam etmiş bir teşekküldür. Bâtınîliğin ilk olarak ortaya çıkışı Şîa’nın ortaya çıkışı ile başlamış, uzun bir süre de Şîa içerisinde gelişerek devam etmiştir. Bâtınîlik, Şîa imamlarından Ca’fer es-Sâdık döneminden sonra Şîa’nın İsmâilîyye kolu içinde varlığını sürdürmüştür. Bu yüzden Bâtınîlik, İsmâilîyye veya İsmâilîlik olarak da bilinir. Dinî-mezhebî bir teşekkül olarak başlayan Bâtınîlik, Fâtımî Devleti’nin kurulması ile hem dinî hem de siyasî alanda etkili olmuştur. Hasan Sabbâh ile birlikte bir reforma gitmiş ve Da’vet-i Cedîde (yeni davet) adını verdikleri bir propaganda haline dönüşmüştür. Çünkü bu aşamada daha önce benzeri görülmeyen yöntemler uygulanmıştır. Şîa kültürünün etkisi altında yetişen Hasan Sabbâh, Sünnî İslâm dünyasına ve mevcut otoriteye başkaldırı göstermiştir. İlk başlarda İran bölgesinde etkinliğini sürdüren Bâtınîler kısa bir süre sonra Irak ve Suriye’ye kadar yayılmışlardır. Büyük bir coğrafî kesime hitap etmeye başlayan Hasan Sabbâh, kurduğu fedaî teşkilatı ile mevcut otoriteyi sarsmayı başarmıştır. Ortadoğu’da dikkat çekici bir rol üstlenerek adeta İslâm dünyasına göz açtırmamıştır. Büyük Selçuklu Devleti, en güçlü olduğu dönemde bile bunlara karşı kesin bir başarı elde edememiştir. Meydan savaşı yerine gizli bir örgütlenme ve suikast yolu ile savaşmayı tercih etmişlerdir. Özellikle dünya siyasetinde etkili olan, devletleri dize getiren, güçlü devlet adamlarına yönelik düzenledikleri suikastler ile adlarını duyurmuşlardır. Hasan Sabbâh’ın kurduğu bu teşkilat, İslâm dünyasındaki güçlü devlet adamlarının korkulu rüyası olmuştur. Ortaçağ İslâm dünyasında, Sünnî çevrelerce pek çok sözlü saldırıya maruz kalan Bâtınîler, döneme damgasını vuran Büyük Selçuklu Devleti başta olmak üzere Abbâsîler, Hârezmşâhlar, Eyyûbîler ve Memlûkleri siyasî ve dinî olarak meşgul etmekle kalmamış, bu devletler için büyük tehlikeler oluşturmuşlardır. Bu devletlerin önemli kademelerinde görev alan yöneticileri hiç tahmin etmedikleri zamanlarda, kendilerine has yöntem ve usülleriyle öldürmüşlerdir. Aslında Hasan Sabbâh ve Bâtınîlerin tepkileri her ne kadar Sünnî İslâm dünyasına olsa da mezhep olarak aynı kökene dayanan Şiî Fâtımî Devleti’ne de zaman zaman zarar vermişlerdir. Hatta Haçlılara karşıda faaliyette bulunmuşlardır. Hasan Sabbâh’tan sonra gelen Bâtınî yöneticiler, Hasan Sabbâh kadar x olmasa da Sünnî İslâm dünyasına büyük zararlar vermişlerdir. Hasan Sabbâh’ın kurduğu bu teşkilat bir süre daha varlığını devam ettirmiştir. Fakat Moğol istilası sırasında Bâtınî kaleleri ve yurtları Moğollar tarafından yağmalanmıştır. Moğol istilasından Sünnî İslâm dünyası gibi Bâtınîler de nasibini almıştır. XIII. Yüzyılın sonlarına kadar varlığını sürdüren Bâtınîler bu yüzyıldan sonra tarih sayfasından silinmişlerdir. Böyle dikkat çekici bir örgütlenme, o dönem tarihçileri başta olmak üzere günümüz tarihçilerinin de dikkatini çekmiştir. Fakat popüler tarih yazarları olayları ya taraflı olarak kaleme almışlar ya da olaylara heyecan katmak için gerçek dışı ifadeler kullanmışlardır. Popüler tarih yazarları, bu tür gizli örgütlenmelerin insanlarda oluşturduğu heyecanı bilerek yazılarına efsanevî olaylar ve durumlar katmışlardır. Böyle bir çalışmayı yapmamızdaki amaç tarihî gerçekleri gözler önüne sermektir, birinci elden kaynaklardan ve temel kaynaklardan faydalanarak aslı ön plana çıkarmaktır. Bu çalışmada; öncelikle birinci bölümde Bâtınîlerin tarihi süreçte aldığı isimler, davet yöntemleri, idarecileri ve suikast yöntemleri ele alınmıştır. Tezin ikinci bölümünde Bâtınîlerin ilk ortaya çıkışı ve ilk Bâtınîlere değinilmiştir. Üçüncü bölümde ise Hasan Sabbâh döneminde Bâtınîlerin durumu ve faaliyet alanları anlatılmıştır. Son bölüm olan dördüncü bölümde ise Ortaçağ İslâm dünyasına etkileri yani Büyük Selçuklu Devleti, Fâtımî Devleti, Abbâsî Devleti, Eyyûbîler, Hârezmşâhlar ve Memlûklere olan etkileri ele alınmıştır. Bu araştırmayı yaparken bana her türlü yardım ve desteği sağlayan danışman hocam sayın Dr. Öğr. Üyesi Murat Serdar’a, bu tez konusunu hazırlama sürecinde beni teşvik eden, sürecin her aşamasında beni yönlendiren, desteğini esirgemeyen çok değerli hocam Doç. Dr. Erkan Göksu’ya, yine tez aşamasında yardımcı olan değerli hocalarımızdan Doç. Dr. Pınar Ülgen’e, her daim yanımda olan, bana sonuna kadar destek olan eşime teşekkürü bir borç bilirim. Mehmet İÇME Tokat 2018 1 GİRİŞ BÂTINÎLİK VE BÂTINÎLERE AİT TERİMLER Bâtınîlik, Kur’an-ı Kerim’in nasslarının zahiri (görünen) manalarını kabul etmeyen, bunların görünmeyen gerçek anlamlarını ancak Tanrı ile ilişki kurabilen bir “imam”ın bileceği temel görüşünü savunan aşırı fırkaların ortak adıdır. “Gizli olmak, bir şeyin iç yüzünü bilmek” anlamındaki “batn” kökünden türeyen bâtın kelimesine nispet ekinin eklenmesiyle Bâtınî terimi oluşmuştur. Böylece Bâtınîyye kelimesi “gizli olana vakıf olan ve bir şeyin iç yüzünü bilen” anlamına gelir. Terim olarak ise “her zahirin bir bâtını, her nassın bir te’vili bulunduğunu belirterek, bunu da ancak Tanrı tarafından belirlenmiş ya da O’nunla ilişki kurmuş masum bir imamın bileceğini iddia eden gruplar”1 diye tarif edilmektedir.2 Bâtınî ismini almalarının sebebi “şeriatın bir zâhiri bir de bâtını vardır. İmam dışındaki diğer insanlar ancak zahir ilmini bilirler. Bâtın ilmini ise sadece imam bilir.” şeklindeki iddialarıdır. Bunlar daha da ileri giderek imamın, “bâtının bâtınını da” bildiğini iddia etmişlerdir.3 Bâtın terimine ve nassları Bâtınî manalarla yorumlama faaliyetine XI. yüzyıl Şiî kaynaklarında rastlanılsa da Bâtınîyye kelimesine daha erken devir kaynaklarda rastlanılmamaktadır. Yapılan tespitlere göre bu terim, ilk olarak Makdîsî’nin kitabında kullanılmıştır. Bâtınî te’villerle ilgili bilgilerin ortaya çıkışını dikkate almak şartıyla Bâtınîyye teriminin H. IV. yüzyılda ortaya çıktığını söylenebilir. 4 Cüveynî, Bâtınîlerin ortaya çıkışı ile ilgili şu tabiri kullanır; “İslâm dininin ortaya çıkışının ilk yıllarında dört halife zamanından sonra İslâm cemaati arasında İslâm dinine yakınlık duymayan, kalplerine Mecusi inancı yerleşmiş olan bazı kimseler ortaya çıktı. Bunlar, ayrılık ve karışıklık çıkarmak için şeriatın dış yüzünün (zahir) yanında, bir de insanların çoğu için sır olan içyüzünün (bâtın) bulunduğu hakkında halk arasında şaiya çıkardılar. Yunan felsefesinden aldıkları kelimeleri, Mecusi mezhebinden aldıkları 1 Nasır-ı Hüsrev, Sefername, çev. Abdülvehap Tarzi, İstanbul 1950, s. 14. 2 M. Çağatay Uluçay, İlk Müslüman Türk Devletleri, İstanbul 1977, s. 64. 3Muhammed Ebu Zehra, Mezhepler Tarihi, çev. Sıbğatullah Kaya, İstanbul 1999, s. 62. 4 Avni İlhan, “Bâtınîyye”, DİA, C. V, İstanbul 1988, s. 190; Ebu Zehra, Mezhepler, s. 62. 2 birkaç haberle birleştirerek, ortaya çıkardıkları gerçek olmayan şeyleri halka yeni bir şeymiş gibi sunmaya başladılar. Taraftar kazanmak için bazı Müslümanların, Resûl’un ehl-i beytine yardım etmediklerini, bilhassa Yezîd’in adamlarının onlara herkesin gözünün önünde zulmederken, emirlerin ve yöneticilerin hiçbirinin kılını kıpırdatıp onların öcünü almadığını, aksine Yezîd’in oğullarının yaptıklarına rıza gösterdiğini ileri sürerek Müslümanların gittikleri yolu yanlış saydılar”.5 Dinî, felsefî etkilerinin dışında, gizlilik prensibini dikkate alarak teşkilatlandıkları, kurdukları örgütler vasıtasıyla merkezi otoriteye karşı geldikleri ve siyasî faaliyetlerde bulundukları bilinen Bâtınîler, tarihte boyunca İran, Irak, Horasan, Mısır, Suriye, Hindistan, Bahreyn ve daha birçok İslâm şehrinde, faklı zamanlarda, farklı dillerde, farklı isimlerle ortaya çıktıkları görülmektedir. Öncelikle şunu belirtmek gerekir ki çoğu kaynakta, Şîa’nın bir kolu olan İsmâilîyye ile Bâtınîlik beraber zikredilmektedir. Fakat bazı kaynaklarda ayrı ayrı ele alınmıştır. Ayrılma noktası şundan ibarettir; İsmâilîyye veya diğer bir tabirle İsmâilîlik, Şîanın yani Şiîliğin aşırı bir kolu olarak ortaya çıkmıştır. Bâtınîlik ise aşırı olan bu kolu esas alıp kendine bir kılıf uydurarak, daha çok siyasi alanda etkili olmuştur. Dini görüntü tamamen silinmemiştir. Fakat özellikle Hasan Sabbâh’la birlikte daha çok siyasi alanda etkili olmuştur. Ortaçağda, Suriye’deki İsmâilîler (Nîzârî İsmâilîleri) için kullanılan aşağılayıcı bir isim olan, Haşhaşî tabiri de Bâtınîler için zaman zaman kullanılmıştır. Haşhaşî sözcüğü Fransızcaya “assassin” biçiminde geçmiştir6 ve “katil” anlamına gelmektedir.7 Sözlükte “haşîş” kelimesi, “kuru ot” ve uyuşturucu özelliği olan “Hint keneviri ve bundan elde edilen esrar” anlamında kullanılmıştır. Haşîşiyye, haşîşî 8 kelimesinden türetilmiş bir isimdir. Bâtınîlere haşîşîn, haşîşiyyûn, haşşâşîn, haşhaşîler de denilmektedir.9 5 Cüveynî, Alâe’d-Dîn Atâ Melik, Tarih-i Cihan Güşa, çev. Mürsel Öztürk, Kültür Bakanlığı yayınları, Ankara 1998, s. 512; İlhan Kutluer, “İlhad: İslam Düşüncesi”,DİA, C. XXII, s. 94. 6 Osman Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, Boğaziçi yay., İstanbul 2002, s. XVI. 7 Jean – Paul Roux, Türklerin Tarihi, çev. Aykut Kazancıgil, Lale Arslan–Özcan, Kabalcı yay., İstanbul 2012, s. 220. 8 Esrar içen, esrarkeş. 9 Mustafa Öz, “Haşîşiyye”, DİA, C. XVI, s. 418. 3 Haşhaşî tabiri ilk kez Fâtımî Halifesi Âmir-Biahkâmillâh tarafından kullanmıştır. Âmir-Biahkâmillâh 1123 yılında Suriye’ye gönderdiği bir mektubunda bu tabiri kullanmıştır. Bündârî, İran’da yaşayan Bâtınîlere, Bâtınîyye ve Melâhide; Suriye’de yaşayanlar için Haşîşiyye tabirine yer vermiştir. Makrîzî, M. VIII. yüzyıl sonunda Kâhire’ye gelen bir Bâtınîyi anlatırken bu adamın esrar yapıp sattığını ve şehirde olaylar çıkardığını belirtmiştir fakat Bâtınîliğin, Haşîşiyye diye anıldığına dâîr bir bilgi vermemiştir. Sonuç olarak Suriye’deki Bâtınîlere, haşîş (esrar) kullandıklarından ve fedâîlerinin kötü fiillerinden dolayı hakaret babında Haşîşiyye veya Haşhaşî denilmiştir.10 Bunların dışında Bâtınîlik, zamana göre çeşitli isim ve lakaplar alarak devam etti. Müslimiyye, Hurremiyye 11 , Babekiyye, Maziyariyye, Mukanaiyye, Nuseyriyye, Dürzîlik, Haşhaşîyye, Sabbâhiyye, Ta’lîmiyye, Fidâviyye, Melâhide, Karmatî, Hurremdiniyye12ve Muhammire13 gibi bazı lakaplarla anıldıklarını görmekteyiz. Bunlar arasında bazı özellik farkları olmakla birlikte hepsinin amaçları bir ve metodları gizlidir. Büyük çoğunlu Sünnî Müslümanlara karşı ortaya çıkmış ve gelişmiş fırkalardır.14 10 C. Brockelmann, İslam Milletleri ve Devletleri Tarihi, AÜ. İlahiyat Fak. Yay., Ankara 1974, s. 189. 11 Aliev Saleh Muhammedoğlu, “Hürremiyye”, DİA, C. XVIII, s. 500-501. 12 Gerlof Van Vloten, Emevi Devrinde Arab Hâkimiyeti, Şîâ ve Mesîh Akîdeleri Üzerine Araştırmalar, çev. Mehmet S. Hatiboğlu, AÜİF. yay., Ankara 1986, s. 58 13 Gazâli, Fedâ’ihu’l- Bâtınîye, çev. Avni İlhan, Bâtınîliğin İçyüzü, Türkiye Diyanet Vakfı yayınları, Ankara 1993, s. 7. 14 Neşet Çağatay, İbrahim Ağah Çubukçu, İslam Mezhepleri Tarihi, AÜ. Basımevi, Ankara 1985, s. 78. 4 BİRİNCİ BÖLÜM ŞÎA VE BÂTINÎLİK İLİŞKİSİ A- ŞÎA’NIN ORTAYA ÇIKIŞI Bâtınîlik dinî-mezhebî olarak ortaya çıkmış bir teşkilatlanmadır. Bâtınîliği daha iyi anlamak için öncelikle dinî olarak ortaya çıkışından başlamak gerekmektedir. Şîa’nın bir kolundan tezahür eden Bâtınîliği daha iyi tanımak için de Şîa’dan başlamak elzemdir. Şîa, Arapça’da (الشيعة, شيعه (kökünden gelen, “peşinden gitmek, bir kimsenin taraftarı olmak, yardım eden” anlamlarını ifade eden bir kelimedir. Diğer bir tabirle Hz. Ali’nin ve neslinin hilafet haklarının aşırı derece de savunucularıdır.15 Şîa’nın ortaya çıktığı zaman ile ilgili farklı görüşler vardır. Şîa’nın ortaya çıkışı ile ilgili Şiî yazarlar Hz. Muhammed’in sağlığında veya vefatından hemen sonra ortaya çıktığını söylerler. Nevbahtî ve Ebû Halef el-Eş’arî, Hz. Ali taraftarlarının, bizzat Hz. Muhammed tarafından ve onun zamanında “Şîatu Ali” diye isimlendirildiklerini16 ve bunların, Hz. Muhammed dönemi sonrasında da Hz. Ali’nin imametini desteklediklerini belirtirler.17 632 yılında Hz. Muhammed’in ölümünden sonra İslâm dünyası ilk buhranıyla karşılaştı. Hz. Muhammed kendisinden sonra yerine kimin geçeceği ile ilgili bir bilgi vermemişti. Fakat bazı tartışmalı durumdan sonra anlaşmaya varılarak Hz. Ebûbekir’i halife seçtiler.18 Hz. Ebûbekir’in halife olması bazı Müslümanlar tarafından hoş karşılanmadı. Çünkü en başından beri Hz. Muhammed’den sonra damadı ve yeğeni olan Hz. Ali’nin halife olması gerektiğini düşünenler vardı. Bu birazda sahabelerin Ehl-i Beyt hukukuna olan inançlarından ileri gelmekteydi.19 15 Ethem Ruhi Fığlalı, Günümüz İslam Mezhepleri, İzmir İlahiyat Vakfı yay., İzmir 2008, s. 265; Vloten, Emevi Devrinde Arab Hakimiyeti, s. 45. 16 Julius Wellhauseni, Arap Devleti ve Sukutu, çev. Fikret Işıltan, AÜİF. yay., Ankara 1963, s. 30. 17 Hasan Onat, “Şiîliğin Doğuşu Meselesi”, AÜİF Dergisi, C. XXXVI, s. 79 – 118, Ankara 1997, s. 80. 18 Sabri Hizmetli, İslam Tarihi, AÜİF. yay., Ankara 1991, s. 189. 19 Kummî-Nevbahtî, Şiî Fırkalar, çev. Hasan Onat, Ankara Okulu yayınları, Ankara 2004, s. 54. 5 Hz. Muhammed’in yaşadığı dönemde Şîa’nın oluşmaya başladığı, vefatından sonra da bir mezhep olarak devam ettiği Şiîlerin büyük çoğunluğu tarafından benimsenen bir görüştür. Böyle düşünenler, Ebû Zer Gıfarî, Selmân-ı Fârisî, Ammâr b. Yasir gibi kişileri ilk Şiîler olarak tanıtmaktadır. İlk Şiîlerin bu kadar az olması “Hz. Muhammed’in vefatından sonra, Mikdat b. Esved, Ebû Zer Gıfârî ve Selmân-ı Farisî hariç bütün müslümanların dinden döneceği” şeklindeki sahih olmayan Şiî hadis rivayetlerini ortaya çıkarmıştır.20 Her ne kadar durum böyle olsa da Şiîlik Hz. Ali’den sonra şekillenmeye başlamıştır. Hz. Ali’ye kadar, Hz. Ebubekir, sonra Hz. Ömer, daha sonra Hz. Osman halife olarak başa geçti. Hz. Osman’dan sonra İslam dünyasında karışıklıklar başladı. Hz. Osman’ın öldürüldüğü zamandan itibaren İslâm dünyası, iki fırkaya ayrılmış bulunuyordu. Muâviye halife olduğu dönemde onun halifeliğini kabul etmeyen, ona karşı olan grup, Muaviye’yi meşru bir halifeden ziyade Hz. Ali’nin halifeliğini gasbeden kişi olarak telakki ettiler ve meşru halifeliğin Hz. Muhammed’in damadı Hz. Ali soyundan gelenlere ait olduğunu ileri sürdüler. Zamanla Hz. Ali soyundan gelenlerin ilahi bir hakla halife olmaları gerektiği fikri gelişti. Bu düşüncenin gelişmesinde genellikle eski Sâsânî İranı’na mahsus Tanrı-Kral fikrinin tesiri olduğu söylenir. Diğer bir görüş ise, İran menşeli fikirlerin tesirini kabul etmekle beraber, bu meselenin Arabistan’da geliştiğini ve Abdullah İbn Sebe’nin şahsiyeti ile ilgili bulunduğunu ileri sürer. Oldukça taraftar bulan bu görüşe göre, başlangıçta Yahudî olduğu söylenilen İbn Sebe, Hz. Osman zamanında Müslüman olmuş, Hicaz, Basra ve Kûfe’de dolaşmış, daha sonra Mısır’da yerleşmiştir. Ona göre her peygamberin bir varisi vardır. Hz. Peygamber’in varisi ise Hz. Ali’dir. Hz. Ali’den önceki halifeler yani Hz. Ebûbekir, Hz. Ömer ve Hz. Osman da birer gasıptırlar. Şehristanî’ye göre, İbn Sebe, Hz. Ali’nin Allah olduğunu dahi söylemiştir. Müfrit Şiîlerin,21 her peygamberde ilahi bir nur bulunduğu, bunun birinden ötekine intikal ettiği ve Hz. Muhammed’in ölümü üzerine ise bunun Hz. Ali’ye geçtiği şeklindeki görüşlerinin menşeini burada aramak lazımdır. Aynı şekilde bu ruh, Hz. Ali’den sonra da onun soyundan gelenlere 20 Onat, Şiîliğin Doğuşu Meselesi, s. 82. 21Aşırıya gitmiş Şiîler. 6 geçecektir. Yine bu görüşe göre, imam, geçici olarak gözden kaybolabilir ve bu imam bir gün tekrar gelerek yeryüzünü adaletiyle doldurur.22 1- Emevîler Zamanında Şîa’nın Durumu Hz. Ali taraftarı olan Müslümanlar İslâm devletinin ve mevcut siyasi durumun günden güne daha kötüye gittiğini düşünüyorlardı. Ülke içerisinde hoşgörü, adalet ve eşitliğin yok olmak üzere olduğunu düşünüyorlar ve bu durumun ancak Ehl-i Beytin başa geçmesiyle düzeleceğine inanıyorlardı. Bu yüzden 656 yılında Hz. Ali halife oldu fakat ülke içerisindeki iç karışıklıklar Hz Ali’nin halifeliğinin kısa sürmesine neden oldu. 23 Hz. Ali 661 yılında Kûfe Mescidi’nde sabah namazından sonra hâricî Abdurrahman b. Mülcem tarafından şehit edilince24 Muâviye halife oldu ve böylelikle halifelik makamı 750 yılına kadar sürecek olan Emevî sülalesine geçti. 25 Muâviye kendisinden sonra oğlu Yezîd’i veliaht tayin etti, ölümünden sonra ise oğlu Yezîd başa geçti.26 Hz. Ali’nin ölümüyle Şîa ortadan kalkmadı. Tam tersine Ehl-i Beyt’e olan bağlılıklar artarak devam etti. Emevî sülalesinden ve halifeliğinden hoşnut olmayan Müslümanlar Hz. Ali’nin oğlu Hz. Hüseyin’e destek verdiler. Halifeliğin Hz. Hüseyin’e verilmesi konusunda girişimlerde bulundular. Hz. Hüseyin, ailesi ve kendisini destekleyenlerle beraber Kerbelâ denilen yerde H. 61 yılının Muharrem ayının 10. Günü (M. 10 Ekim 680 tarihinde) büyük bir katliama uğradı.27 Hz. Hüseyin’le beraber 70 civarında Müslüman katledildi. Olaydan tek sağ kurtulan çadırında hasta olarak yatan Ali bin Hüseyin (Ali Zeyn el-Abidin) idi. Bu olay Müslümanlar ve özellikle Şîa içerisinde büyük bir acı yaşattı.28 22 Hüseyin G. Yurdaydın, İslam Tarihi Dersleri, Ankara İlahiyat Fakültesi Yayınları, Ankara 1971, s. 24-25. 23 Hizmetli, İslam Tarihi, s. 218. 24 Abdülbâkıy Gölpınarlı, Oniki İmâm, derin yay., İstanbul 2005, s. 36. 25 Mehmet Atalan, Şiîliğin Farklılaşma Sürecinde Ca’fer es-Sadık’ın Yeri, Araştırma yay., Ankara 2005, s. 34; Wellhauseni, Arap Devleti ve Sukutu, s. 27. 26 Wellhauseni, Arap Devleti ve Sukutu, s. 63. 27 Fığlalı, İslam Mezhepleri, s. 265; Gölpınarlı, Oniki İmâm, s. 75. 28 Bernard Lewis, Haşişiler, Sebil yay., çev.Ali Aktan, İstanbul 1995, s. 19; Yurdaydın, İslam Tarihi Dersleri, s. 20. 7 Bu hadiseden bir müddet sonra Şîa kelimesi, Hz. Ali’nin soyunun haklarını aramak, onlara yardım etmek ve Emevilere karşı Hz. Hüseyin’in intikamını almak için toplananları, ifade etmektedir. Bu olaydan sonra artık Şiî fırkalar, ortaya çıkmaya başlamıştır. Aslında durum böyle olsa da Şiîliğin fırka olarak doğuş ve vücut buluşunun zamanı tam olarak bilinememektedir.29 Şiîler tarafından, Hz. Muhammed’in vefatından beri Müslüman toplumun gerçek temsilcileri olan meşru imamlar zincirinin mevcut bulunduğu düşüncesi yayıldı. Bundan kasıt Hz. Ali, oğulları Hz. Hasan, Hz. Hüseyin ve Kerbelâ olayından sağ çıkmış olan torunu Zeynelabidin vasıtasıyla Hz. Hüseyin’in soyundan gelenlerdir. Bu imamlar Hz. Hüseyin’in dışında genel olarak siyasi faaliyetlerden uzak görünüyorlardı. Önce Emevî halifelerini ondan sonra da Abbâsî halifelerini zaman zaman kabullendikleri hatta onlara yol gösterdikleri bile olmuştur. Şiî geleneği meşru imamların bu durumuna bir mâna verdi. Buna göre onların pasifliği takıyye 30 prensibinin bir uygulaması olup dindarlıklarının, dünyaya bağımlı olmayışlarının ve duruma razı oluşlarının bir ifadesiydi. M. VIII. yüzyılın ilk yarısı müfrit Şiîler için yoğun bir çalışma dönemi oldu. Özellikle Irak’ın güneyinde ve İran körfezi kıyılarındaki karma halk arasında çok sayıda fırka ve alt fırkalar meydana çıktı. Bunların ilkeleri değişken ve derlemeciydi. Şiîliğin gelişimi tarihi seyir açısından üç kısımdan oluşur; I.Şîa-i Ulâ: Hz. Ali’nin yaşadığı dönemde ortaya çıkmıştır. II.Usûl-u Şîa: Mufaddıla, Sabbe veya Teberraiyye, Galiyye veya Müllihe fırkalarıdır. III.Hz. Ali vefat ettikten sonra gelişen Şîa’dır.Bunlar dört gruba ayrılır: Keysâniyye31 , Zeydiyye32, İmâmiyye33 ve Gâliyye34dir.35 29 Fığlalı, İslam Mezhepleri, s. 265-266. 30Takıyye: İhtiyat, tedbir anlamına gelen takıyye terimi, baskı ve tehdit altındaki müslümanın bazı dini vecibeleri yerine getirmekten muaf olduğunu kabul eden istisnai bir İslam prensibini ifade eder. Bu prensibin çeşitli tanımları ve yorumları vardır. Takıyye, hiçbir zaman Şiîlere has olmamıştır. İşkence ve baskı tehlikelerine en çok maruz kalanlar bunlar olduğu için Şiîler takıyyeyi çok sık uygulamışlardır. Buna göre takıyye, yöneticilerin ve halkın düşmanlığını uyandırmaya müsait olan inançların gizlenmesini ifade ediyor ve başarısızlığa uğraması muhakkak olan ayaklanmalar içerisinde, nice kimseyi ölüme götüren ölümcül mücadeleye bir cevap olarak takdim ediliyordu.(Öz, Takıyye, DİA, s. 453) 31Keysâniyye: Keysân’dan adını alır. Keysan Hz. Ali’nin kölesi veyahut Muhammed b. Hanefiyye’nin öğrencisi olarak bilinir. Keysâniyye’ye göre din imama itaat etmekten ibarettir. Bu düşünceden hareketle namaz, oruç, zekât, hac gibi dini kaideleri yorumlayan Keysâniyye, imama itaat olduktan sonra dini yükümlülüklerin bir anlam ifade etmeyeceğini ve bunun için terk edilmesinde bir sakınca olmadığını belirtmiştir. Ayrıca tenasüh, hulul ve re’cat gibi hususları benimsedikleri bu sebeple kendilerine karşı 8 Altıncı Şîa imamı olan Ca’fer es-Sâdık’a kadar Şîa, şu şekilde gelişme göstermiştir; Hz. Ali (ölm. M. 661/H.40), Hz. Hasan (ölm. M. 669/H. 49), Hz. Hüseyin (ölm. M. 680/H. 61), Ali Zeyn al-Abidin (ölm. M. 732/H. 94), Muhammed Bakır (ölm. M. 732/H. 114), Ca’fer es-Sâdık (ölm. M. 765/H. 148).36 Şiîlik içerisinde, yeni görüş ve fikirlerin ortaya çıktığı değişimlerin yaşandığı süreç Ca’fer es-Sâdık dönemi ve bundan sonraki süreçlerdir. Dinî-mezhebî değişimlerin olduğu kadar tarihi sürecede yön veren bir dönemdir. Şiîliğin içerisindeki farklı mezhep ve uygulamalar ilerde devletlerin düşünce hayatında önemli bir yer tutmuştur. Emevîler döneminde takıyye uygulayarak devam eden Şiîler, Kerbela’dan sağ çıkan Ali Zeyn elAbidin ve arkasından oğlu Muhammed Bakır’ın imameti ile devam etti fakat Şîa Muhammed Bakır’ın büyük oğlu Ca’fer es-Sâdık zamanında büyük bir değişime uğradı, İsmâilîyye’nin (Bâtınîlik) çıkış noktası da bu döneme tekâbül etmektedir. Ca’fer b. Muhammed, 699-700 de doğdu ve doğruluğundan dolayı “Sadık” lakabı verildi. 37 Dedesi Zeyne’l-Âbidîn’in vefatına kadar yanında kalarak ondan eğitim aldı. Ca’fer esSâdık Şiîler tarafından dini bir lider olmasına rağmen, öğrencilerin yanında dini liderliğini öne çıkaran bir açıklama yapmadı. Ca’fer es-Sâdık her zaman dedelerinin bir beşer olduğunu söyledi. Hiçbir zaman beşer üstü olduklarını iddia etmedi. İmamların beşer üstü olduklarını iddia eden kişilerin, kâfir kişiler olduklarını söyledi.38 olumsuz tavır alındığı zaman aşırı Şiî fırkaolan Sebeiyye adıyla da anıldıkları bilinmektedir. (Gölpınarlı, Oniki İmâm, s. 101) 32Zeydiyye: Dördüncü imam olan Zeynelâbidin’in (H. 94/ M. 712) oğlu Zeyd’e daha sonra da onun oğlu Yahya’nın imametine inananlardır. Şiî mezhepler arasında en mutedili ve Ehl-i Sünnet’e en yakın olanıdır. O kadar ki, el-Makdisî ve el-Mes’ûdî gibi ilk devir müellifleri, Zeydiyye’yi ilk üç halifeyi kabullerinden dolayı, Şîa’nın dışında saymışlardır. (Fığlalı, İslam Mezhepleri, s. 270) 33İmâmiyye/İsnâ Şeriyye (İmâmîlik/On İki İmamcılık): Hz. Ali, oğulları ve torunlarını imam kabul eder. Hz. Ali’den başlamak üzere onun soyundan on iki kişiyi imam kabul edip bu imamlara uymayı da dinin hükümlerinden sayan mezheptir. Şîa denince genellikler bu mezhep anlaşılmaktadır. Bunlara, Hz. Ali’den itibaren on ikişiyi imam kabul ettiklerinden, İsnâ ‘Aşeriyye (On ikinciler/On iki imamcılar); imama inanmayı imanın rükünlerinde gördüklerinden İmâmiyye; ibadette İmam Ca’fer es-Sâdık’ı esas aldıklarından dolayı Câferiyye denmiştir. (Fığlalı, İslam Mezhepleri, s. 290) Bâtınîlik/İsmaililik, Ca’fer es-Sâdık dönemine kadar imamiler ile birleşir. Ca’fer es-Sâdık döneminden sonra imamiyye içerisinde farklı bir koldan devam etmektedir. (Muhammet Ebu Zehra, Mezhepler Tarihi, s. 65) 34Gâliyye: İmama vahiy geldiğini söyleyerek haramları mübah saymışlardır. Bu mezhebin mensuplarıislam dışıdüşünceleri ortaya atmışlardır. Mensupları bu fırkayı bir süre daha devam ettirmiştir. Gâliyye fırkası içinde Karmatîler topluluğu ve Cennâbiyye fırkası yer almıştır. (Öz, Gâliyye, DİA, s. 333) 35 Çağatay, Çubukçu, İslam Mezhepleri Tarihi, s. 52. 36 İbrahim Ağah Çubukçu, İslam Düşüncesi Hakkında Araştırmalar, AÜ. İlahiyat Fakültesi yayınları, Ankara 1972, s. 66; Çağatay, Çubukçu, İslam Mezhepleri, s. 77. 37 Gölpınarlı, Oniki İmâm, s. 99. 38 Atalan, Ca’fer es-Sadık’ın Yeri, s. 85. 9 Ca’fer es-Sâdık, hem Hz. Muhammed’i hem de Cebrail’i kötüleyen kişilere yani “gulât-ı şîa”ya39 hep karşı çıkmıştır. Çünkü bu “gulât-ı şîa”ya mensup olanlar Allah’a karşı gelerek, imamlara ilahlık özellikleri yüklediler ve imamlara insanüstü özellikler verdiler. Şîa’ya göre, Şiî hukukunun gelişmesinde Ca’fer es-Sâdık önemli bir yere sahiptir. Ca’fer es-Sâdık, özellikle imamlara yönelik aşırılıkları tereddüt etmeden eleştirdi. Keysâniyye’nin ortaya attığı Hz. Muhammed’in, ilah da olduğu fikrini kesin bir dille reddetti. Yani Ca’fer es-Sâdık, çevresindeki insanlara aşırı fikirlere itibar etmelerini yasakladı. İmamların tabiatüstü olmadığını söylemesi ve aşırı fikirlerin çoğalmasını engellemesi önem arzetmektedir.40 Ca’fer es-Sâdık, yaşamının büyük bir bölümünü Emevî Devleti içerisinde sürdürdü. Emevî Halifesi Hişam b. Abdülmelik döneminin sonlarına doğru Emevî Devleti çöküş belirtileri göstermeye başladı. Bu sırada Şiî yanlısı olan ve aynı zamanda Ca’fer es-Sadık’ın da amcası olan Zeyd b. Ali ve onun taraftarları Kûfe’de ayaklandılar. Fakat Ca’fer es-Sâdık amcası Zeyd b. Ali’yi desteklemediği gibi bu ayaklanmaların hiçbirine de katılmadı.41 Ca’fer es-Sâdık, Sünnî kaynaklarda da devamlı hürmetle anılan bir şahsiyettir. İmamlık döneminde çeşitli topluluklara hitap etti ve bütün İslâmi kesimlerle iyi münasebetler kurdu. Emevîler ve Abbâsîler döneminde hayat süren Ca’fer es-Sâdık, mensup olduğu Hâşimîlerin imamı olarak mevcut devletin varlığını korumaya çalıştı. Siyasetin içerisinde yer pek almamasına rağmen amcası Zeyd’in isyanı ve öldürülmesinden sonra (H. 122/M. 740) şartların ağırlaşması nedeniyle siyasetten tamamen çekildi. Medine’de kendisini ilime adadı ve bu şekilde Emevîlerin baskısından kurtulabildi. Abbâsîler zamanında da siyaset noktasında önemli bir değişikliğin olmadığını gördü ve ilimle meşgul olmaya devam etti. 39Gulât-ı Şîa: Bunlara göre Allah Hz. Ali’ye hulûl etmiştir. Hz. Ali’yi sevme konusunda aşırılığa giden Gulat-ı Şîa, imamlara ilahi bir parçanın verildiğine inanırlar. Allah’ın bu imamlar vasıtasıyla insan şekline büründüğünü iddia ederler. Bunlar kıyameti inkâr ederek, ruhların da insandan insana yer değiştirdiğini ortaya attılar. Bunlar Sünnî âlimlerce reddedildiği gibigerçek anlamdaki Şiî âlimleri de bunları desteklememiştir. (Muhammet Ebu Zehra, Mezhepler Tarihi, s. 51) 40 Atalan, Ca’fer es-Sadık’ın Yeri, s. 91. 41 Yurdaydın, İslam Tarihi Dersleri, s. 23 - 24; Robert Mantran, İslâmın Yayılış Tarihi, çev. İsmet Kayaoğlu, AÜİF. Yayınları, Ankara 1981, s.118. 10 2- İsmâilîyye’nin Teşekkülü Bâtınîlik, mezhebî olarak Şîa’nın İsmâilîyye koluna mensup bir gruptur. Bu yüzden Bâtınîliğin çıkış noktası olan İsmâilîyyeyi bilmekte yarar vardır. İsmâilîyye, ortaya çıkışından sonraki ilk iki asırda faaliyetlerini gizli bir şekilde yürüttükleri için tam bir bilgi sahibi değiliz. Ancak Ca’fer es-Sâdık’ın büyük oğlu olan İsmail ile birlikte bu mezhebin ortaya çıktığını görmekteyiz.42 Fakat İsmail’in babası Ca’fer es-Sâdık’tan önce ölmesi mezhep içinde yeni problerin yaşanmasına neden oldu.43 İmametin oğlu İsmail’e geçtiğini iddia edenler, Ca’fer es-Sâdık hayatta iken İsmail’in ölmediğini, Ca‘fer es-Sâdık’ın onu gizlediğini söylediler. İsmâilîlerin İddiasına göre Ca‘fer esSâdık, kendisinden sonra İsmail’i imam olarak tayin etti. İsmail, babası Ca’fer esSâdık’tan önce ölmüş olmasaydı imamette hiçbir sorun çıkmayacaktı ama İsmail’in önce ölmesi yeni sorunları beraberinde getirdi.44 İsmail’in ölümüne babası Ca’fer es-Sâdık’ın çok üzüldüğü hatta cenazenin önünde cübbesiz ve yalınayak yürüdüğü Şiî kaynaklarda geçmektedir. Ca’fer es-Sâdık cenaze götürülürken birkaç defa tabutun yere bırakılmasını istedi. Tabutun yanına gelerek, İsmail’in yüzünü açtığı ve orada bulunanlara onun öldüğünü gösterdiği söylenmektedir. Hatta Medine’nin o zaman ki kadısını da İsmail’in öldüğü noktasında şahit tuttu. Hatta Ca’fer es-Sâdık Abbâsî halifeleri tarafından tayin edilmiş olan Medine valisini, oranın şeyhlerini ve tanınmış kişilerini cenaze törenine çağırttı. İsmail’i öldüğü yer olan şehrin dört fersah uzağındaki Ürayd kasabasından omuzlar üzerinde şehre taşıdıktan sonra, Ca’fer es-Sâdık ortaya çıkarak İsmail’in öldüğüne dâîr orada bulunanların imzasını taşıyan belge hazırladı. 45 Ca’fer es-Sâdık’ın böyle yapmasının sebebi kendisinden sonra İsmail’i imam olarak tayin edeceklere İsmail’in öldüğünü kanıtlamaktır. Ca’fer es-Sâdık da M. 765 (H. 148) yılında Medine’de hayatını kaybetti.46 Bazı Şiî kaynaklarda Ca’fer es-Sâdık’ı, Abbâsî halifesi Ca’fer el-Mansur’un zehirleyerek öldürdüğünden bahsedilmektedir.47 42 Mustafa Öz, “İsmâiliyye Mezhebi”, Milletlerarası Tarihte ve Günümüzde Şiîlik Sempozyumu, İSAV Yayınları, İstanbul 1993, s. 605. 43 Fığlalı, İslam Mezhepleri, s. 280. 44 Atalan, Ca’fer es-Sadık’ın Yeri, s. 182. 45 Cüveynî, Tarih-i Cihan Güşa, 513. 46 Gölpınarlı, Oniki İmâm, s. 114. 47 Mustafa Öz, “Ca’fer es-Sâdık”, DİA, C. VII, s. 2. 11 Ca’fer es-Sâdık’ın vefatı üzerine bu durumu fırsat bilen bir grup, İsmail’in ölmeyecek kaim olduğunu iddia ettiler.48 İddialara göre, Ca’fer es-Sâdık kendisinden sonra imamete İsmail’i işaret etti. Bu bahsi geçen grup, yedinci imam olarak kabul ettikleri İsmail’in yeni bir şeriat getirmeyeceğini fakat onun bütün vahiylerin bâtınî anlamını açıklayıp yeni devrin gelişini hazırlayacak olan “mehdi” veya “diriliş imamı” olduğunu iddia ettiler.49 İsmâilîler, Ca’fer es-Sâdık’tan sonra İsmail’in 5 yıl daha yaşadığını iddia ettiler hatta onu Basra Çarşısında gördüklerini söylediler. Basra Çarşısında İsmail’e rastlayan felçli birisinin ondan yardım istediğini İsmail’in de felçli adamın elini tutmasıyla o adamın sağlığına kavuşduğunu ve o şahsın bu olaydan sonra İsmail’in yanından hiç ayrılmadığını, yine benzer şekilde İsmail’in gözü görmeyen birine dua ettiğini ve o kişinin görmeye başladığını ileri sürdüler.50 İsmail’le ilgili henüz yaşadığı zamanlarda bazı rivayetler ortaya atıldı. İsmail’in içki bağımlısı ve kötü ahlaka sahip biri olduğunu ve bu yüzden daha sağlığında iken imametten azledildiğini iddia edenler oldu. Bazı İsmâilîler bunun yanlış aksettirildiğini, yanlış olmasa bile içki içmesinde sakınca olmadığını söylediler çünkü imamın yaptığı fiillerin günahmış gibi olsa da aslında doğru olduğunu Allah’ın da bu durumu hoşgöreceğini iddia ettiler. Bazı kaynaklarda bu içki meselesi Musa el-Kazım’ın imametini51 temellendirmek için kurgulandığı da söylenmektedir. Sadûk kanalıyla gelen rivayet şöyledir: “Velid b. Sabih rivayet etmiştir ki “Bana bir adam gelerek ‘gel sana adamın oğlunu göstereyim’ dedi. Bunun üzerine ben de onunla birlikte gittim. Beni aralarında İsmail b. Ca’fer’in de bulunduğu içki içen bir topluluğa götürdü. Üzgün bir halde oradan ayrılıp Hacerü’l-Esved’e geldim. Burada hayretler içerisinde İsmail b. Ca’fer’i, Beytullah’a yaslanmış, ağlar halde gördüm. Öyle ki Kâbe’nin örtüleri onun gözyaşlarıyla ıslamıştı. Derhal geldiğim yere geri döndüm. İsmail aynı toplulukla birlikte oturduğunu görerek büyük bir şaşkınlık yaşadım. Tekrar (Beytullah’a) geri 48 Cüveynî, İsmail bin Ca’fer es-Sadık’ın ölüm tarihini H. 145/M. 762, Makrizi ise H. 138/M. 755 yılını vermektedir. Fakat Cihan Güşa’nın başka bir yerinde İsmâilîlerin rivayetlerine dayanarak İsmâilîn babasının ölümünden sonra 5 yıl daha yaşadığını söylemektedir. Bu rivayet tutarsız ve gerçeğe aykırıdır. Çünkü konuya değinen bütün tarihçiler İsmail’in babası Ca’fer es-Sadık’ın hayatta olduğu sırada öldüğünü söyler.(Cüveynî, Tarih-i Cihan Güşa, 513.) 49 Atalan, Ca’fer es-Sadık’ın Yeri, s. 184. 50 Cüveynî, Tarihi Cihan Güşa, s. 515. 51 Günümüz Şiîliğin, Ca’fer es-Sadık’ın diğer oğlu Musa el-Kazım yoluyla devam ettiğini biliyoruz 12 döndüğümde İsmail’in Kâbe’nin örtüsünden tutunduğunu ve gözyaşlarıyla onu ıslattığını gördüm. Bu durumu Ebû Abdillah’a anlattığımda, ‘Oğluma şeytan musallat olmuş, onun suretinde temessül ediyor’ diye cevap verdi.” Rivayette geçen ifadelere dikkat edilirse, aslında İsmail’in içki içen birisi değil, aksine dindar bir kişilik olarak takdim edildiği görülecektir. Dolayısıyla üzerinde durulması gereken esas husus, şeytanın İsmail’in suretinde temessül etmesidir. Bu nedenle İsmail’in imam olmadığını ispat etmek için öne sürülen husus onun içki içmesi değil, şeytanın onun kılığına girebilmesidir. Saduk, şeytanın peygamberin ya da peygamberin vasisinin suretine giremeyeceğine dâîr rivayet olduğunu, bu rivayete göre İsmail’in imametinin caiz olamayacağını ileri sürerek meselenin aslını ortaya koymuştur.52 İsmâilîyye’ye mensup olan grup, İsmail’in vefatı sonrasında kardeşleri Musa ve Abdullah’a imametin geçmesinin caiz olmayacağını ileri sürdüler. Çünkü bu inanışa göre Hasan ve Hüseyin’in dışında ve onlardan sonra gelenlerde, imamet kardeşten kardeşe geçemez. Ancak babadan oğula geçerek devam ederdi. Bu düşünceye inananlara, İsmail’in kölesi Mubarek’e nispeten Mubarekiyye53 adı da verilir.54 Bâtınîlerin mensup olduğu İsmâilîyye’de İmamet, İsmail b. Caf’er es-Sadık’ın oğlu Muhammed’den devam etti. Bir kısım İsmâilîler ve Mubarekiyye’ye mensup olanlar da Ca’fer es-Sâdık’ın hayattayken torunu Muhammed’i imam tayin ettiğini iddia ettiler. Bu yüzden yedinci imam olarak Muhammed b. İsmail’i kabul ederler. Ca’fer es-Sadık’ın yaşadığı sırada gençliğinin ilk yıllarında bulunan ve Ca’fer es-Sadık’ın oğlu Musa el-kazım’dan 7 yaş büyük olan İsmail’in oğlu Muhammed, önce Cibal55 tarafına, oradan da Rey’e gitti. Bir süre sonra da Demâvend’deki Şalabana kasabasına vardı. Rey’deki Muhammedâbad 52 Muzaffer Tan, İsmâilîyye’nin Teşekkül Süreci, A.Ü. Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara 2005, s. 41. 53El-Mubarekiyye: Mübarek adlı bir adamın taraftararıdır. O, İsmail b. Ca’fer’in kölesiydi. Bazı rical kitaplarında Mübarek, İsmail b. Abdillah b. Abbas’ın kölesi olarak tanıtılır. Kufelidir, Şeyh Tusi Ricalinde onu Sadık’ın ashabından sayar. Onlar Bâtınîlerin iddia ettiği gibi imametin Muhammed b. İsmail’in neslinden devam ettiği görüşündedirler. Ancak bazı Ensab bilginleri kitaplarında Muhammed b. İsmâil’in öldüğünü ve geride evlat bırakmadığını kaydederler (Kummî-Nevbahtî, Şiî Fırkalar, s. 196) 54 Vejdi Bilgin, H. Kübra Yücedoğru, On birinci yüzyılda Siyasal Gerçeklik ve İslam Siyaset Düşüncesine Etkisi, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. XVII, sayı 2, Bursa 2008, s. 738. 55 Irak-ı Acem’in yani orta İran’ın eski adı. 13 onun adına kuruldu. Onun oğulları da halifenin takibinden kaçarak Horasan’a ve Sind’in bir vilayeti olan Kandahar’a sığınıp oralara yerleştiler.56 Bâtınîlere göre, yeryüzünde dâîma Muhammed’in soyundan gelen açık veya gizli bir imam bulanacaktır. Gelecek olan bu imam bütün Bâtınîlerin imamıdır. İmamdan kimseye bir zarar ve kötülük gelmez ve ilahi özelliklerle donatılmıştır. O istediği zaman imkânsız olan şeyleri mümkün hale getirir mevcut olmayanları var eder.57 Bu görüşü savunanlar da daha sonra ikiye ayrıldı: Birincisi, Muhammed b. İsmail ölmediğini söyleyenlerdir. Bunlar Muhammed’in gizlendiğini ve bir gün tekrar dünyaya geleceğini ve müslümanlara yeni bir şeriat getireceğini söyleyenler.58 İkincisi ise Muhammed’in öldüğünü kabul edenlerdir. Bunlar dünyanın onun neslinden gelen gizli veya açık imamlardan devam edeceğini ileri sürerler. Asıl Bâtınîleri temsil eden fırkanın inancı bu sonucu tez üzerindedir. Bâtınîler bu inancı, Şîa’nın gulât kolundan olan Mubarekiyye ve Hattabiyye59 fırkalarının tesiriyle geliştirdiler.60 Muhammed’in öldüğünü ve imamların onun soyundan devam edeceğini kabul eden Mubarekiyye, Bâtınî düşüncelerini ortaya çıkardı. Muhammed ise Abbâsîlerin baskı ve tehditlerinden kurtulmak için gizlendiği ve faaliyetlerini gizlice sürdürdüğü söylenmektedir. Onun ortadan kaybolması Bâtınîlerin gizlilik dönemini başlatmış olup bu gizlilik süreci Fâtımî Devletinin kurulmasıyla sona erecektir.61 3- İlk İsmâilîler Asıl Bâtınîleri temsil etme şekli Şîa’nın gulât kolundan Mubarekiyye ve Hattabiyye ile devam etti. Bâtınîlere göre, Ca’fer es-Sâdık’tan sonra Muhammed b. İsmail varken, başka bir kardeşi imam olamazdı. Bu görüşleri savunan grubun, Ca’fer es-Sadık’ın kölesi Mubarek’in adından dolayı Mubarekiyye diye adlandırdıklarını daha 56 Cüveynî, Tarihi Cihan Güşa, s. 515. 57 Çağatay, Çubukçu, İslam Mezhepleri, s. 90. 58 Çağatay, Çubukçu, İslam Mezhepleri, s. 77. 59Hattabiyye fırkası aşağıda ele alınmıştır. 60 Hasan Onat, “Hattabiyye”, DİA, C. XVI. s.492 ; Mustafa Öz, “Mubarekiyye”,DİA, C. XXXI., s. 130. 61 Atalan, Ca’fer es-Sadık’ın Yeri, s. 186. 14 önce belirtmiştik.62 Aslında burada bahsedilen Mubarek’in, Muhammed’in babası yani Ca’fer es-Sadık’ın oğlu olan İsmail’e verilen bir lakap olduğunu savunanlar vardır. Fakat bu konu hakkında Şiî kaynaklarında çok fazla bir bilgi yoktur. Mubarek ve Meymun isimlerinin, Ca’fer es-Sadık’ın oğlu İsmail ve torunu Muhammed’in müstear isim olarak kullandıkları da kaynaklarda geçmektedir. Şehristani’nin naklettiğine göre uğurlu (meymun) ve ilimde derinleştiği (kaddâh) için Muhammed’e Meymûn elKaddâh dendiğini belirterek, İsmail’in oğullarına Meymun el-Kaddah’ın soyundan gelenler tabirini kullanmıştır.63 Anlaşıldığı kadarıyla İsmail’in destekçilerinden olan bu grup, Ca’fer es-Sâdık’ın ölümünden sonra torunu Muhammed’in çevresinde toplandı, aynı zamanda babasının sağlığında ölmüş olan İsmail’in imamlığını da kabul ettiler. Başka bir görüşlerinde de, Ca’fer es-Sâdık’ın yaşadığı dönemde imamet İsmail’e geçti. Buradaki görüşleri her ne olursa olsun bahsedilen bu Mubarekiyye fırkası İlk Bâtınîler olarak kabul görmektedir. Bâtınîliğin başlangıç noktası da bunlardır.64 Kummî ve Nevbahtî ise Hattabiyye grubunu, Halis İsmâiliyye olarak isimlendirmiştir. Yani Halis İsmâiliyye diye bahsedilen grubun ise Ebû’l-Hattab’ın taraftarları tarafından oluşturulan aşırı bir Şiî fırka olduğunu söylerler. Ebû Hattab’ın öldürülmesinden sonra da onu destekleyenlerin Muhammed’in imametini de desteklemeleri, Mubarekiyye ve Hattabiyye’nin arasında bir ilişkinin varlığına işaret etmektedir. Fakat Halis İsmâiliyye ile Hattabiyye’nin aynı fırka olup olmadığı tam olarak kesin değildir. Nevbahtî ve Kummî, ilerleyen kısımlarda Mubarekiyye’nin Hattabiyye olduğundan ve ikisi arasındaki ilişkilerden bahseder.65 4- Hattâbiyye Kurucusunun tam adı Muhammed b. Ebû Zeyneb Miklâs el-Esedî el-Kûfî elEcdâ olup Ebü’z-Zabyân diye anılırdı. 66 Benî Esed kabilesinin azatlısı olup mevalidendi. Kûfe’de yetişti ve faaliyetlerini burada sürdürdü. Ebul-Hattab’ın ilk 62Ebu’l-Feth Muhammed b. Abdülkerim Şehristânî, el-Milel ve’n-nihal, çev. Mustafa Öz, Ensar Neşriyat, İstanbul 2005, s. 197. 63 Tan, Teşekkül Süreci, s. 32-33. 64 Kummî/Nevbahti, Şiî Fırkalar, s.62; Tan, Teşekkül Süreci, s. 34. 65 Kummî/Nevbahti, Şiî Fırkalar, s.196. 66 Ethem Ruhi Fığlalı, Çağımızda Îtikadî İslam Mezhepleri, Selçuk yay., Ankara 1996, s. 130. 15 başlarda Ca’fer es-Sâdık’ın çok yakınında olduğu, onunla iyi ilişkiler kurduğu hatta Hz. Muhammed’in Selmân Fârisî’ye söylediği güzel sözler gibi Ca’fer es-Sâdık’ın da Ebû’lHattab içingüzel sözler söylediği kaynaklarda geçmektedir. Anbese, en-Nâvûsî’den rivayet ettiğine göre Ca’fer es-Sâdık, Ebû’l-Hattab için, “İlmimizin ve sırrımızın mahfazası, hayatımızın, ölümümüzün emini” dediği söylenmiştir. Hatta Ca’fer es-Sâdık elini Ebû’l-Hattab’ın göğsüne koyarak öğrendiği gizli bilgileri unutmaması için ona dua ettiği söylenmektedir. Anbese’nin rivayetleri pek doğru olmamakla birlikte Keşşi’nin ifadesinde, Ebû’l-Hattab’ın başlangıçta Ca’fer es-Sâdık’la karşılaştığı ve onunla münasebet kurduğu söylemektedir. Fakat daha sonra Ca’fer es-Sâdık, onun bir yalancı olduğunu anladığı ve ondan uzaklaştığı geçmektedir.67 Ca’fer es-Sâdık’ın yakın adamlarından olan Ebû’l-Hattab’ın daha sonra Muğire b. Saîd’i örnek almasıyla sapkınlığa düştüğü Şiî kaynaklarında geçmektedir. Ca’fer esSâdık’dan ism-i azamı öğrendiği söylenir. Daha sonra Ebul-Hattab kendisinin melek olduğunu, yeryüzündekilere Allah’ın resûlü olarak gönderildiğini söyleyerek Ca’fer esSâdık’ta ve sonra gelecek imamlarda ilahlık özellikleri olduğunu ileri sürdü. Kûfe’deki mensuplarını Ca’fer es-Sâdık’a ibadet etmeleri için çağırdı. Daha sonra Ebul-Hattab kendi ilahlığını ilan etti ve mensupları üzerindeki dini yasakları kaldırdığını söyledi. Hattabiyye mensuplarının bu davranışlarını ve Kufe’deki taşkınlıklarını Abbâsî halifesi Mansur öğrenince Ebû’l-Hattab’a karşı saldırıya geçti. Bu saldırı karşısında savunma düzenine geçen Ebû’l-Hattab, taşlarla, sopalarla ve ok yerine kullandıkları kamışlarla düşmanlarını mağlup edeceklerini, Abbasi askerlerinin kendilerine hiçbir şekilde zarar veremeyeceğini söyleyerek mensuplarını cesaretlendirmeye çalıştı. Allah’ın kendisine öyle bildirdiğini, bu durumun ona yeni malum olduğunu söylediyse de mağlup olmaktan kurtulamadı. Ebû’l-Hattab, önde gelen mensuplarıyla birlikte M. 755 (H. 138) veya M. 760 (H. 143) yılında Fırat nehri üzerinde Dârü’r-Rızk’da öldürüldü. Cesetleri Bağdat’a gönderilen Hattabiyye mensupları bir süre teşhir edildi daha sonra topluca yakılarak ortadan kaldırıldı.68 Hattabiyye’nin, gulât kolundan ileri geldiğini söylemiştik çünkü görüşlerine baktığımızda onlara göre imam ilahtır. Ca’fer es-Sâdık’ın babası ve dedeleri de ilahtır. 67 Onat, “Hattabiyye”, s. 492. 68 Kummî/Nevbahtî, Şiî Fırkalar, s. 198; Onat, “Hattabiyye”, s. 492. 16 Onlar Allah’ın oğulları ve sevdikleridir.69Allah önce Ali’ye daha sonra sırasıyla oğulları Hasan ve Hüseyin’e, sonra torunu Zeynelâbidîn’e, sonra Zeynelâbidîn’in oğlu Muhammed Bakır’a ve onun oğlu Ca’fer es-Sâdık’a hulûl etmiştir. Kendisine ilahlık vasfını yüklemek için Ca’fer es-Sâdık’ın ilahlığını kanıtlama çabasını sürdürmüştür. Ebû’l-Hattab, bu görüşleri ile islam dünyasında şahısların ilahlığını ortaya koymuş ilk kişi olarak bahsedilmektedir. Ca’fer es-Sâdık bu sözleri işitince Ebû’l-Hattab’ı yalancı olarak nitelendirdi ve ona lanet ederek kendisinin ve atalarının Allah’ın yarattığı kullar olduğunu ve bunun dışında hiçbir nitelik taşımadıklarını söyledi. Ca’fer es-Sâdık’ın bu sözlerinden sonra Ebû’l-Hattab’ın ilah olduğuna inanan mensupları, Ebû’l-Hattab’ın, Ca’fer es-Sâdık ve büyük dedesi Ali’den üstün olduğunu, Allah’ın artık Ca’fer esSâdık’tan ayrılarak Ebû’l-Hattab’a hulûl ettiğini savundular. İbn Hazm’ın belirttiğine göre o dönemde Kûfe’de Ebû’l-Hattab’ın hanlığına inanan binlerce kişi bulunmaktaydı. İbâhîliğin 70 yayılması ve bütün dini yasakların, haramların helal sayılması Hattabiyye’nin en büyük hedefidir.71 Rivayete göre Ebû’l-Hattab, mensuplarına ağır gelen dini hükümleri, yine onların istekleri doğrultusunda hafifleterek bazı dinî görevlerden muaf tuttu. Bu şekilde namaz, zekât, oruç, hacc gibi farzlar terk edilip zina, hırsızlık, içki helal sayıldı. Yine bu Hattabiyye’ye mensup olanların Hz. Ebûbekir’i ve Hz. Ömer’i sevmeğine de kaynaklarda yer verilmektedir.72 Hattabiyye ile İsmâilîlik arasında bir ilişki olduğu kaynaklarda geçmektedir. İbn Nedim İsmâilîlik ile Hattabiyye arasındaki bağlantıdan bahsederek, Ebû’l-Hattab’ın talebelerinin Meymun el-Kaddah’ın taraftarları olduğunu belirtir. İbnü’l-Esîr, Ebû’lHattab’ın Bâtınîliğin kurucusu olduğunu ve Meymun el-Kaddah’ın da onun takipçisi olduğunu söylemektedir. Meymun el-Kaddah tarafından başlayan ve yayılan Bâtınîlik 69 Cüveynî, Tarih-i Cihan Güşa, s. 518. 70İbâhîlik: Sözlükte “serbest bırakmak ve meşru saymak” anlamına gelmektedir. Kelime terim olarak “dini emirlerin, yasakların ve ahlaki kuralların hiçbir bağlayıcılığı olmadığını söyleyerek her şeyi kendilerine mübah gören kimseler diye tanımlanır”. Tehanevi’nin bahsettiğine göre yaratılmışların en kötüsü oldukları ve bunların servet başta olmak üzere kadınları bile ortak olarak kabul ettiklerini söylemektedir.(Onat, “İbahiyye”, DİA, 252) 71 Hasan Onat, “İbahiyye”,DİA, C. XIX, s. 252. 72 Onat, “Hattabiyye”, s. 493. 17 hareketi aslında Ebû’l-Hattab’a dayanır demektedir. Yani İsmâilîlik ile Hattabiyye arasında sıkı bir ilişki olduğu ve birbirinin devamı oldukları açıktır.73 Sonuç itibariyle İsmâilîliği Şîa’nın ayrı bir kolu olarak ortaya çıkaran nokta Ca’fer es-Sâdık zamanında ve sonrasında gelişen olaylardır. Bu olaylar sonrasında genel kabul gören Şiîlik, farklı bir kolundan ilerlemiştir. İsmâilîliğin Şiâ’dan ayrılmasından sonra İsmâiliyye, Mubarekiyye ve Hattabiyye onu devam ettiren gruplar olarak karşımıza çıkmaktadır. Gizli imamlar, meşru bir devlet kurulana kadar İsmâilîliğin devam etmesinde çok etkili oldular. B- BÂTINÎLERİN DAVET YÖNTEMLERİ Bâtınîlerin, insanları bu mezhebe davet yöntemi dokuz basamaktan oluşmaktadır. Her basamağın bir ismi vardır. İmam Gazzâlî’nin belirttiği basamaklar sırasıyla şunlardır: Rızk(yemleme), teferrüs(avlama), te’nis(alıştırma), teşkîk(şüpheye düşürme), ta’lik(boşlukta bırakma), rabt(bağlama), tedlis(hile yapmak), telbis(kafasını karıştırmak) ya da tesis74, hal’(ayırmak), selh(soymak)dir.75 a) Rızk (Yemleme) ve Teferrüs (Avlama): Bâtınîliğe davetin ilk basamağıdır. Davet yöntemi öncesinde bu işi yapacak Bâtınî dâîsinin76 zeki, anlayışlı, sağlam duygulu, ileri görüşlü, insanın dışına bakarak iç görüşünü anlayabilme kabiliyetleri olması lazımdır. Birinci husus, usta olması lazım, yani mezhebe davet edilen kişinin, yapılan telkinlerden dolayı mı mezhebe girmeyi kabul ettiği yoksa yumuşak huyluluğundan dolayı mı kabul ettiğini iyi ayırt etmelidir. İslam dini ve inançlarına karşı katı olan birinin bunu dinlemesi ve inançlarından kopması çok zordur. O yüzden gereksiz yere zaman tüketilebilir. Yine prensiplerine göre Abbâsîleri davet etmekten sakınmak gerekir derler. Çünkü Abbâsîlerin sünni inançlara bağlılığını bilmektedirler. İkinci husus Bâtınî dâîsi, zahirî manaları, Bâtınî manalara çevirme konusunda bilgili ve zeki olmalı, yani davet edilen kişide Kur’an-ı 73 İbnü’l-Esir, el-Kâmil fi’t- Tarih, çev. Abdülkerim Özaydın, Bahar yayınları, C. X, İstanbul 1987, s. 21; Tan, Teşekkül Süreci, s. 51. 74 Ayşe Atıcı Arayancan, Dağın Efendisi:Hasan Sabbah ve Alamut, Yeditepe yay., İstanbul 2012, s. 207. 75 Gazali, Bâtınîliğin İçyüzü, s. 13. 76Dâî, Bâtınîliğe gönül vermiş ve insanları Bâtınîliğe davet eden kişidir. 18 Kerim ve sünnetlere uygun bir tavır varsa bu davranışları bid’ata çevirecek sözleri kullanması gerekir. Üçüncü husus ise dâî, davet edilen kişinin mezhep olarak meylinin hangisine olduğunu bilmelidir. Eğer davet edilenin düşüncesinde, temizliğe, takvaya ve ibadete düşkünlük var ise onu itaat etmeye ve ona boyun eğmeye davet etmelidir. Eğer davet edilen nefsine düşkün biri ise ona da ibadetin gereksiz olduğu telkin edilir. Yani davet edilenin yaratılışına ve karakterine uygun bir şekilde hareket edilerek kalbinin davetçiye ve mezhebe ısınması sağlanır.77 b)Te’nîs (Alıştırma): Davet edilen kişinin inancı ve karakteri doğrultusunda, yapılan ibadetin onun göreceği şekilde ifa edilmesidir. Dâîlerinin, Bâtınîlere ilgi gösteren birinin (müstecib)78evinde gecelemeleri ve onları mezhebe çekebilmek için yaptıkları şeylerdir. Örneğin Dâî, davet edilenin evinde misafir olduğunda ona güzel sesiyle Kur’an-ı Kerim okuyarak onu etkilemesidir. Arkasından Dâî, davet edilene güzel ve tesirli sözler söyleyerek daha da etkiler. Bundan sonra zamanın âlimlerine, sultanlarına ve halka karşı yapılmış saldırıları anlatarak devam eder. Davet edilen dine meyilli ise ibadetten, imandan, Kur’an-ı Kerim’den bahseder. Dâî gerekli güveni verdikten sonra davet edilenin evinde misafir olma fırsatı arar. Misafir olduğunda ise davet edilene hoşgörünmek için gece Kur’an-ı Kerim okuyup, ibadet edeceğini söyleyerek gerekli ortamı hazırlatır. Gece ev sahibi uyuyunca da ibadetini yüksek sesle yaparak ibadet yapıyor izlenimi vermek ister. Böylece davet edilen kişini güvenini kazanırlar.79 c)Teşkîk (Şüpheye Düşürme): Dâî’nin, davet edilen kişinin inancını sarsmasıdır. Bunun yolu da davet edilen kişinin kafasını karıştırarak işe başlamaktır. Dâî, Şer’i hükümler ve Kur’an-ı Kerim’in ayetleri konusunda davet edilen kişi de şüphe uyandırırarak şöyle söyler: neden cennette sekiz kapı varda cehennem de yedi; Allah’ın “O gün Rabb’ının arşını onlardan başka sekiz tanesi yüklenir”80sözünde neden sekiz belirtilmiş; Yine “Orada on dokuz bekçi vardır”81 sözünde neden on dokuz da yirmi 77 Gazali, Bâtınîliğin İçyüzü, s. 14. 78 El-Müstecibûn olarak da bilinen müstecibler, Bâtınîliğe yeni inanmaya başlayan insanlar olup, İsmâilî akidelerini fazlaca bilmeyen ve Bâtınî teşkilatında en aşağı derecede yer alan kimselerdir. (Atıcı Arayancan, Dağın Efendisi, s. 197.) 79 Çağatay, Çubukçu, İslam Mezhepleri, s. 102. 80 Âyet-i Kerîme’nin tamamı ve meâli şöyledir: “Melekler de onun kenarları üzerindedirler. Üstlerinde o sekiz (taşıyıcı melek) Rabbinin arşını taşır.” (el-Hâkka, 69/17). 81 Âyet-i Kerîme’nin tamamı ve meâli şöyledir: “Onun üzerinde ondokuz vardır.” (el-Müddessir, 74/30). 19 değil; Bundan sonra da âlemin yaratılışından şüphe ettirerek şöyle der: “neden gökler altı veya sekiz değil de yedi kattır? Gezegenler neden yedidir? Burçlar neden on ikidir?” gibi sorular sorar. Dâî, kendisinin gizli bilgilere vakıf olduğunu göstermeye çalışarak bu sırları davet edilene de öğreteceği konusunda onu heyecanlandırır.82 d)Ta’lîk (Boşlukta Bırakma):Dâî, şüphe uyandırdığı noktalarda, sırları hemen vermez, işin büyüklüğünü sırların ne kadar önemli olduğunu davet edilenin aklına yerleştirir. Davet edilenin gözünü korkutarak şöyle der: “Acele etme! Bu sırların ehil olmayan kişilere hemen verilmesi doğru değildir zamanı gelince ben sana bu sırları açıklayacağım der.” Sırrı vereceği zaman dâî şöyle söyler: Bu sırrı başkalarından saklayacağına ve bu sırrı koruyacağına dair senden söz alacağım. Çünkü bu sır çok önemlidir. Ahd ve misak almak kaydıyla bu bilgileri sana vereceğim. “Hani biz peygamberlerden söz almıştık; senden, Nuh’tan, İbrahim’den, Musa’dan ve Meryem oğlu İsa’dan da. Evet, biz onlardan pek sağlam söz aldık”.83 “Müminler içinde Allah’a verdikleri söz de duran nice erler var. İşte onlardan kimi, sözünü yerine getirip o yolda canını vermiştir; kimi de (şehitliği) beklemektedir. Onlar hiçbir şekilde (sözlerini) değiştirmemişlerdir.” 84 Ayetlerini anlattıktan sonra sırrı saklayacağına dâîr yemin etmesini söyler.85 e) Rabt(Bağlama): Davet edilen kişinin samimiyetine inanan dâî, onu Bâtınîliğe iyice bağlamak ister. Söz alınmadıkça sırların açıklanamayacağını ifade eder. Dâî gerekli telkinleri yaptıktan sonra müstecibten, öğreneceği sırları kimseye söylemeyeceğine dâîr şu şekilde bir ahd almaya çalışır: “Allah’ın, ahdı üzerine olsun ki benim vereceğim sırları, öğreneceğin bilgileri, benim görevimi, kendi görevini, tanıdık olsun veya olmasın kimseye söylemeyeceksin. İmamımızın müsaade ettiği hususlar bundan müstesnadır. Bu görevimizde yeminine sadık kalacaksın. Allah’ın varlığına birliğine iman edecek, Hz. Muhammed’in O’nun resûlü olduğuna şehadet edeceksin. İslamiyetin emrettiği vazifeleri yerine getireceksin. Allah yolunda cihad edeceksin. 82 Gazali, Bâtınîliğin İçyüzü, s. 15. 83 Âyet-i Kerîme’nin tamamı ve meâli şöyledir: “Bir zamanlar, peygamberlerden, senden, Nûh’tan, İbrahim’den, Musa’dan ve Meryem oğlu İsa’dan sözlerini almıştık. Doğru olanlara doğruluk ve sadakatlerinden sormak için, onlardan ağır bir söz aldık. Kâfirler için acı veren bir azap vardır.” (elAhzâb, 33/78). 84 Âyet-i Kerîme’nin tamamı ve meâli şöyledir: “Müminlerden Allah’a verdikleri söze bağlı kalan er kişiler vardır. Onlardan kimi adağını ödedi, onlardan kimi de sırasını bekliyor. Onlar, (sözlerini) hiçbir şekilde değiştirmedi.” (el-Ahzâb, 33/23). 85 Gazali, Bâtınîliğin İçyüzü, s. 16-17. 20 Allah’la dost, O’na karşı gelenlerle düşman olacaksın. Bu sözünde duracaksın bu ahde karşı gelmeyeceksin, sözünün dışına çıkmayacaksın. Ben sana Kur’an-ı Kerim’in te’vilini açıklayacağım bununla ilgili verdiğim bilgilerin şartlara uygun olarak saklanmasını emrediyorum. Bu söylediklerime vefa göstereceğine dair ever der misin? Bâtınîliğe davet edilen kişi evet dediğinde dâî şöyle devam eder: korku, şiddet, baskı halinde bu sırları ifşa etmeyeceksin. Bu konuda kimseden korkmayacaksın. Eğer sözünde durmazsan, yemine karşı gelecek davranışlarda bulunursan, gizli bilgileri açık edersen ya da ağzından kaçırırsan Allah zenden uzak olsun. Bu söylediğim hususları kabul ediyor musun? Davet edilen kişi bu söylenenleri kabul ederse, dâî şöyle devam eder: eğer bu sözüne ve yeminine karşı gelirsen Allah’ın kulu olmayasın ve Allah’ın gazabı senin üzerine olsun. Eğer sözünün bir şartını dahi bozarsan karıların boş olsun, kölelerin azad olsun. Müstecib kabul ederse yemin tamamlanır.86 f)Tedlîs (Hile Yapmak): Yemin ve ahdden sonra sırlar hemen verilmez. Bunun içinde öncelikle müstecibin imama bağlanması sağlanır. Müslümanların ayrılıklardan kurtulması için bir imama bağlanmaları gerektiğini söyleyerek akıl ve düşünceyle hareket edenlerin yanlış yaptığı anlatılır. Doğrunun birlik ile sağlandığı bunun da ancak imama bağlanmakla mümkün olduğu dile getirilir. Dâî, Kur’an-ı Kerim’in ve hakikatlerin zahirî manaları dışında bir de bâtınî anlamlarının olduğunu davet edilen kişiye anlatarak bu bâtınî manaları da ancak imamın bileceğini ifade eder.87 g)Telbis (Kafasını Karıştırmak): Davet edilen kişiye, öncelikle kolay öğreneceği ve kabul edeceği bilgiler verilir. Zamanla bunları öğrenir ve alışmakta zorlanmaz. Daha sonra ise bu bilgilerden batıl sonuçlar çıkarmaya başlaması sağlanır. Bâtının, zahirden daha gerçek ve önemli olduğunu düşünmeye başlar. h) Hal’ (Ayırmak): Davet edilen kişi bu mertebeye kadar gelirse artık onu dinden çıkarmaya çalışırlar. Ona nassları te’vil ederek ibadetlerin manasızlığını telkin ederler. Örneğin “Sana yakîn gelinceye kadar Rabbine ibadet et” 88 mealini te’vil ettirerek, te’vil edebilenler için ibadetin ne kadar gereksiz olduğunu anlatırlar. Bu düşünceye delil olarak da: “...onlara temiz şeyleri helal pis şeyleri helâl kılar. 86 Çağatay, Çubukçu, İslam Mezhepleri, s. 103-104; Gazali, Bâtınîliğin İçyüzü, s. 17. 87 Çağatay, Çubukçu, İslam Mezhepleri, s. 104. 88 Hicr Suresi, 99. Ayet, bu ayette geçen yakîn sözü “ölüm” anlamına gelmektedir. 21 Ağırlıklarını ve üzerlerindeki zincirleri indirir...”89 Dâî bu ayette namaz, oruç ve bütün ilahi emirlerin kalkacağının bildirildiğini söyleyerek onu dini hükümlerden uzaklaştırır. i) Selh (Soymak): Bâtınî davet yönteminin son merhalesidir. Davet edilenin dinden tamamen ayrılmasını amaçlamaktadır. Zaten bu kısma kadar söylenenlerin hepsini yapan müstecib dini terketmeye başlamıştır. Artık müstecib bütün haramların helal olduğu konusunda ikna edilmiştir. Ona şehvani şeylere dalmasında sakınca olmadığı hatta anneyle ve kız kardeşle bile nikâhlanmasında sakınca olmadığı söylenmiştir. İddiaları için de şu ayeti te’vil etmişlerdir: “Bugün size temiz ve iyi şeyler helal kılındı…”90 Bütün telkinlere aldanan müstecib İslâmiyetten çıkar, tam bir Bâtınî olur.91 C- BÂTINÎ TEŞKİLATININ İDARECİLERİ Bâtınîlerin faaliyetlerinin teşkilatlı bir biçimde yürütülmüş olduğunu kaynaklar vermektedir. Faaliyet gösteren dâîlerin başıboş olmadığını ve yapılan işlerin belli bir düzen ve intizam içerisinde olduğunu görüyoruz. Bu sistem bazı zamanlarda değişiklik göstermektedir. Bu idarecileri bazı araştırmacılar yedi, bazıları ise dokuz dereceye ayırmaktadır fakat yapılan işler ve görüşler açısından bir farklılık yoktur. Hasan Sabbâh zamanına kadar genel kabul gören sistem şu şekildedir: Birinci derece: Bâtınîliğe girip, bu mezhebe bağlı olduğuna dair söz veren kişiye mümin denir. Bu derece müminler derecesidir, Bu derece, derecelerin en alt seviyesidir. Müminler tam bilgi sahibi olmadıkları mezhebe koşulsuz bağlıdırlar ve aldıkları emirleri yaymaya çalışırlar. İkinci derece: Bunlara mükellef denilir ve müminler arasından yükselen ve vazife üstlenenler bu ismi almışlardır. Bunların fırka dışında kalan kimseler arasına sokularak onları Bâtınîliğe çekmek, yanlarına çekebilecekleri adamları bir müddet hazırladıktan sonra kendi amirleriyle görüştürmektir. 89 A’raf, 7/157 90 Mâide, 5/5 91 Çağatay, Çubukçu, İslam Mezhepleri, s. 105. 22 Üçüncü derece: İzinli dâîler, yani salahiyetli propagandacılardır. Müminlerin derecesini yükseltmek bunlara aittir. Bunlar dışarıdan Bâtınîliğe girmek isteyenleri kabul edenlerdir.92 Dördüncü derece: Bu derece Bâtınîlik açısından önemli bir safhayı teşkil etmektedir. Çünkü Dâî-i Ekber, yani büyük dâî derecesidir. Bunlar izinli dâîler derecesine kadar yükselenlerin amirleridir. Yani üçüncü derecedeki dâîlerin amirleridir. Dâî-i Ekbere, kapı anlamına gelen bâb da denilir. Çünkü bu dereceye yükselenler, artık kapıdan içeri girme hakkını kazanmış olurlar. Beşinci derece: Zumassa da denilen bu derece, Dâî-i Ekber derecesinden sonra gelir. İçerisinde ilim ve marifet barındıran derecedir.93 Altıncı derece: İlim ve marifeti, kendilerinden sonra gelenlere verenlerin derecesidir. Bu derecedekiler, üstlerinden aldığı eğitimi, alttakilere verir. Alt seviyedekilerin kabiliyetlerini dikkate alarak onlara bilgisini sunar. Yedinci derece: Bu derece en yüksek mertebe olan İmam mertebesidir. İmam direkt olarak Allah’la temas kurarak herşeyi öğrenir ve gelecekle ilgili bilgiler ona vasıtasız ulaşırdı. İmam en yüce tebliğci yani “Belag-ı A’zam” ve en büyük sır yani “Namus-i Ekber”di. İmam, Allah’ı inkârdan başlayarak her şeyi yapardı. Ona mübah olmayan şey yoktur. İmamın her isteği mutlaka yerine getirilirdi.94 Hasan Sabbâh’ın kurduğu yeni davet anlamına gelen ad-Davet al-Cedide 95 teşkilatında bazı özel dereceler bulunmaktadır. H. V. yüzyılın sonu ile H. VI. yüzyılın başında (M. XI. yüzyılın sonları ile M. XII. yüzyılın başları) faaliyet gösteren bu Bâtınîlerin teşkilatının üç kısımdan meydana geldiğini görmekteyiz. Bunlar: Dâîler (propagandacılar), Refikler (dostlar) ve Fedâîler. Dâîler, Bâtınîliğin propaganda işiyle meşgul olurlar. Dâîler de farklı derecelere ayrılmaktadır. Birinci kısımda a’yanlar (ileri gelenler) ve büyük dâîler bulunur. Bunlar kalelerin veya büyük şehirlerin reisleridirler. Bunlar doğrudan İmama bağlı olarak faaliyet gösterirler. Örneğin Kuhistan ve Şam bölgelerindeki Dâîler birinci dereceye mensuptur. İkinci kısımda olan dâîler de dini elçilerdir. Reis yardımcıları da bu mevki 92 Çağatay, Çubukçu, İslam Mezhepleri, s. 91. 93 Çağatay, Çubukçu, İslam Mezhepleri, s. 90. 94 Ömer Rıza Doğrul, Hasan Sabbah:Cennet Fedâîleri, Kaknüs yay., İstanbul 2010, s. 17-18. 95Abdulkadir Yuvalı, “Selçuklular Zamanında Bâtınîlerin Faaliyetleri”, Fırat Üniversitesi Dergisi (Sosyal Bilimler), sa. 3, Elazığ 1989, s. 289 – 298. 23 de olan dâîlerdendir. Üçüncü kısımda ise gizlilik içerisinde hareket eden ve Bâtınîlik düşüncesini benimseyenler yer alır. Refikler de dost diye bilinen ve hepsi de İmama tabi olmayı kabul eden kimselerdir. Son olarak da küçük yaştan yetiştirilen kimseler olan fedâîler gelir. Uyuşturucu maddelerle sarhoş edilen fedâîler, imam için canlarını vermeye hazırdırlar. Zira onlar verilen görevi eksiksiz yerine getirdikleri takdirde Hasan Sabbâh’ın oluşturduğu sözde cennet nimetlerine kavuşacaklarına inandırılmışlardır. Fedâîlerden sonra ise muharipler, mezhep bekçileri, katiller gelir. En aşağı mevkide olan ise halktır. Bâtınîlerde gizlilik ve metod bakımından ittifak varsa da onlar arasında teşkilat cihetinden yetiştikleri yüzyıla göre bazı farklar mevcuttur.96 D- SUİKAST YÖNTEMLERİ Tarihte her teşkilatın kendine has savaş veya suikast yöntemleri vardır. Bâtınîler ise rakiplerini kara saplı hançer ile öldüren bir teşkilat olarak tanınmışlardır. Fedâîlerin bağlılıklarını ve suikast yöntemlerini daha net görmek için aşağıdaki sözlere bakmak gerekir. Fedâîlerin kendisine ne kadar bağlı olduklarını Hasan Sabbâh şu sözleriyle açıklar: “Bunların hayatları benim iki dudağımın arasındadır. Benim ağzımdan ne zaman ‘öleceksin’ kelimesi çıksa benim adamım hemen o anda kendini öldürmeyi vazife bilir.” Eylemlerini ve suikastlerini titizlikle yerine getiren fedâîler kurbanlarını ortadan kaldırdıktan sonra çok nadir olarak yaşarlardı. Çünkü fedâîler gerek İran gerekse Suriye çevresinde işledikleri cinayetlerin tümünde canlarını kurtarmalarını sağlayacak hiçbir önleme başvurmadılar.97 Onlar kurbanlarını kendilerine özgü suikast aleti olan hançerle ortadan kaldırırlardı. Özellikle de hedeflerindeki kişiyi kalabalık içinde öldürmeyi tercih ederlerdi. Öldürdükten sonra kaçmayı denemezler genellikle yakalanarak aynı yerde öldürülürlerdi.98 Fedâîlerin anneleri, çocuklarının işledikleri cinayetten sonra sağ olarak kurtulup eve dönmelerinden büyük üzüntü duyar ve onların cennete gitmekten mahrum kaldıklarına inanırlardı. Genellikle Müslüman birine veya bir devlet adamına cuma 96 Çağatay, Çubukçu, İslam Mezhepleri, s. 90. 97 Pınar Kaya, Büyük Selçuklular DönemindeBâtınîler ile Yapılan Mücadeleler, İstanbul Üniversitesi yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2008, s. 24. 98 Jean de Joınvılle, Bir Haçlının Hatıraları, çev. Cüneyt Kanat, Vadi yay., Ankara 2002, s. 115. 24 günü mescitte ya da camide; bir hristiyan kontuna ise pazar günü suikast düzenlemeyi tercih ederlerdi.99 Bâtınîlerin suikast aleti olan hançerle ilgili genellikle “kara saplı bıçak/hançer” tabiri kullanılmaktadır. Bu suikast yöntemi ile Nizamü’l-Mülk, Aksungur el-Porsukî100 ve Baki’d-Devle (Cenahü’d-Devle) Hüseyin gibi önemli devlet adamlarını öldürdüler. Bâtınîler, bu suikast aracı ile özdeşleşmişlerdir.101 E- CENNET BAHÇESİ Birçok araştırma eserde Alamût Kalesi içerisinde fedâîler için oluşturulan bir cennet bahçesinden bahsedilmektedir. Cennet bahçesinden ilk bahseden kişi ünlü seyyah Marco Polo’dur. Nitekim Marco Polo’nun Alamût kalesi civarından geçerken bölge halkından duyduğu rivayetlere dayanarak aktardıkları bilgiler oldukça ilginçtir. Marco Polo kendi ifadeleri ile Hasan Sabbâh için “dağın şeyhi” diye bahsettiği eserinde şu bilgileri vermektedir: “Size Mulehet diye anılan bir memleketi anlatacağım. Mulehet büyük bir memleket. Çok eski devirlerde dağların şeyhi burada yaşarmış. Bakın, size hikâyesini anlatayım. Dağların şeyhi dedim ya, kendi dilinde adı, Alaad-din. Yaşadığı iki dağ arasında, diyebilirim ki, dünyanın en büyük ve en güzel bahçesini yaptırmış. Binbir çiçek varmış bahçesinde, türlü güzellikte ağaçlar da varmış. Bahçesinde bir de saray varmış ki, gören kendisini cennette sanırmış. Altınla bezenmiş bu sarayda yok yokmuş; insanı büyüleyen bütün güzellikler sarayda ve bahçesinde toplanmış sanki. Sarayda altından dört çeşme varmış ki, birinden şarap, birinden bal, birinden süt, birinden de billur gibi su akarmış. Birbirinden güzel huriler misafirleri karşılar, gönüllerini hoş eder, raksedip şarkı söylerlermiş. Dağların şeyhi, sarayıyla bahçesinin ‘Cennet’ olduğuna inandırmış adamlarını; Hazret-i Muhammed, ölüp de cennete gidenlerin hurilerle yaşayacağını, musluklardan bal, şarap, süt ve billur gibi su akacağını söylemiş ya; işte, dağların şeyhi, saray ve bahçesini Hazret-i Muhammed'in tasvir ettiği gibi ‘Cennet misali’ yapmış, buraya gelen de kendisini cennette hissetmeye başlamış. 99 Amin Maalof, Arapların Gözüyle Haçlı Seferleri, çev. Mehmet Ali Kılıçbay, Telos yayınları, İstanbul 1998, s. 139. 100 Coşkun Alptekin, “Aksungur el-Porsukî”,DİA, C. II, s. 297. 101 Erkan Göksu, Türk Kültüründe Silah, Ötüken yayınları, İstanbul 2008, s. 252-253. 25 Dağların şeyhinin bir başka düşüncesi daha varmış; hususi olarak yetiştirmek istediği kişileri bu bahçeye kabul edermiş, o da bu bahçeyi görünce cennete geldim sanırmış. Şeyhin asıl maksadı, özel olarak bir kişinin aklını fikrini bozmak istedi mi hemen bahçeye davet edermiş, bir zaman orada eğlendirirmiş. Buraya kadar iyi de hikâyenin bundan sonrası pek kötü: ihtiyar şeyh, birini öldürtmek istedi mi, hemen maiyetinden güvendiği bir kişiyi sarayına çağırırmış; davet edilen de güzel huriler arasında günlerini geçirirken, cennete geldim sanırmış. Tekrar o cennete gitmek için verilen görevi eksiksiz yerine getirirmiş. Bu adamları da şöyle seçermiş: Ülkesinde yaşayan 12 ile 20 yaş arasındaki gençleri toplamış ve sarayında, şatosunda onları kendi akidelerine göre yetiştirmeye çalışmış. Telkinle şatodaki hayatın cennet olduğunu ve Hazret-i Muhammed’in tasvir ettiği gibi, cennette yaşamak isteyenlerin buraya geleceklerini onların kafalarına sokmuş. Şeyh üçer beşer gençleri sarayında toplar, onları kötü emellerine göre yetiştirir, ilkin yeni gelenlere afyon verir, afyonu yutan, bir güzel kendisinden geçer, sızar, uyur. Uyuyanı efsanevî bahçesine koyar, orada hurileri gören, türlü içkiyi içen, cennete geldim sanır. Böylece gençleri kendisine bağlayan şeyh dilediğinde onları kirli işlere gönderirmiş. Şeyh birini, kendisine hasım, bir hükümdarı yahut bir valiyi ortadan kaldırmak istedi mi, yetiştirdiği gençlere gizli talimat verir, sonra da onları üzerine salarmış. Talimatı alan gider, ne yapıp edip kurbanını öldürürmüş. Bu durumdan şimdiye dek kurtulan olmamıştır. Bu inanç öylesine yayılmış ki, korkudan, dağların şeyhine yıldan yıla para ödeyen, komşu hükümdarlar ve valiler varmış. Böylece şeyh de onların, dilediğince yaşamlarını sürdürmelerine izin verirmiş.”102 Marco Polo’nun anlattığı bu hikâyeden yola çıkarak birçok kitap yazıldı, kurgulandı. Fakat bu bilgilerin doğruluğu tartışılır, Marco Polo burayı anlatırken bizzat görmemiştir. Anlatım tarzına baktığımızda civardaki kişilerden duyduğuyla kaleme aldığı görülmektedir. Marco Polo 1271 yılından sonra İran’dan geçmiştir. Bu demek oluyor ki Alamût kalesinin Hülâgû tarafından yıkılmasından sonra geçmiştir. Fakat Dağın Şeyhi diye bahsettiği Hasan Sabbâh 1090’lı yıllarda buraya yerleşmiştir ve 1124 102 Marco Polo, Dünyanın Hikâye Edilişi: Harikalar Kitabı, çev. Işık Ergüden, C. I, İthaki yayınları, İstanbul 2003, s. 119. 26 yılında ölmüştür. Marco Polo’nun burayı anlattığı tarih ise 1280-1290’lı yıllardır. Hasan Sabbâh’ın ölümünün üzerinden 160-170 yıl geçmiştir. Burada Alamût Kalesini değil de başka bir İsmâilî kalesini anlatma durumu da söz konusudur. Bu konu da yapılan tüm popüler yayınlarda bahsedilen cennet bahçesi ve fedâîler tamamıyla Marco Polo’nun anlattıklarından oluşan ve giderek efsaneye dönüşen bilgilerdir. Diğer taraftan Marco Polo’nun bahsettiği cennet bahçesine objektif olarak baktığımızda ise o döneme ait birçok kalenin imarında olduğu üzere Alamût Kalesi’nin etrafında da Hasan Sabbâh tarafından kale halkının ihtiyaçlarını gidermek üzere oluşturulan meyve bahçelerinin olma ihtimali yüksektir. Bu bahçelerde değişik meyveler yetiştirilmiş ve kale halkının ihtiyaçları giderilmeye çalışılmıştır. Bu meyve bahçeleri arasında Hasan Sabbâh için ayrılan özel bir bölme mevcut olabilir, dolayısıyla Marco Polo’nun bahsettiği bahçenin özel bir bölme olma ihtimali yüksektir. Bu bahçe dilden dile dolaşarak böyle bir hikâye de ortaya çıkmış olabilir. Ancak kaledeki sosyal hayat hakkında kaynaklarda çok az bilgi bulunduğundan, cennet bahçesinin varlığı gibi sosyal hayatlarıyla ilgili birçok şey de muallâkta kalmaktadır.103 G- GİZLİ İMAMLAR Bâtınîlerin davet yöntemleri ve teşkilatlanmasından bahsettik fakat yapılan bu işlerin büyük çoğunluğu gizlilik içerisinde yapılmaktadır. Çünkü Bâtınîler, Fâtımî Devleti kurulana kadar her işi gizlilik içerisinde yapmışlardır bu gizlilik durumuna imamlar da dahildir.104 Bâtınîlere göre izafet ve teşbihat âleminde imam genel olarak dört cihette tanınabilir: 1) İmam cismani olarak tanınabilir. Bunu dost-düşman herkes görür. 2) İmamı cismani tanımak ve ismini, soyunu tanımak. Buna ancak imamın kendi yardımcıları ve imama tabî olanalar vakıf olur. 3) İmamın imametini tanımak. Buna ise imamın gerçek tabîleri muvaffak olur. 103Atıcı Arayancan, Dağın Efendisi, s. 46. 104 Muzaffer Tan, Tesekkül Süreci, s. 60. 27 4) İmamı hakiki sıfatları içinden zatıyla tanımak. Bu bilgiye imamın fikrini tasdikle erişilir. İmamı gerçekten tanımak güçtür. Nasıl gözler güneşe bakmaktan aciz kalırsa, kudsî nefislerde imamı bütün gerçekleriyle tanımaktan aciz kalır.105 Gizli imamlarla ilgili bilgiler oldukça sınırlıdır. Varolan bilgiler doğruluk derecesi açısından oldukça tartışmalıdır ve bu konuda çok farklı bilgiler mevcuttur.106 Gizli imamlar ile ilgili kısım yaklaşık olarak bir asırlık bir süreci kapsar. Bu imamlar Abbâsî halifelerinden ve Abbâsî yöneticilerinin baskılarından kurtulmak için gizlendikleri ve yakın çevresi dışında kimsenin onları gerçek kimlikleriyle tanımadıkları muhtemeldir. Muhammed b. İsmail’den itibaren diğer imamların iktidardaki yöneticilerden çekindikleri ve takıyye prensibiyle hareket ettikleri ve kendi isimlerini kullanmadıkları bu yüzden zaman zaman dâîlerinin isimlerini kullandıkları belirtilmektedir.107 Muhammed Ebû Zehra’nın verdiği bilgiye göre, imamet İsmail b. Ca’fer esSâdık’tan sonra oğlu Muhammed’e geçmiştir. Muhammed b. İsmail, “mektum” ya da “mestur” da denen kişi saklı olan imamların ilkidir. İsmâilîler, imamlara itaat etmenin vacip olduğuna ve onların gizli-saklı da olabileceğine inanırlar. Muhammed Mektum’dan sonra imamet oğlu Ca’fer Musaddık’a, sonra da Muhammed Habib’e ve ondan sonra da Muhammed el-Mehdi’ye geçer.108 İsmâilî kaynaklar gizli imamların, Meymuniyye fırkasının kurucusu olan Meymun el-Kaddah adında birine dayandığını belirterek, İsmail b. Ca’fer es-Sâdık ya da kardeşi Abdullah b. Ca’fer es-Sâdık’a da dayandırmaktadırlar. Genelde bu dönemde bulunan üç gizli imamın isimleri olarak Abdullah, Ahmet ve Hüseyin isimleri zikredilmektedir. Bu kişiler İsmâilî daveti tam bir gizlilikle organize etmişlerdir. Bu imamların faaliyetleri sonucunda İslâm coğrafyasının farklı bölgelerinde çok sayıda dâînin ortaya çıktığı anlatılmaktadır (M. 873-874). İsmâilî davet faaliyetleri, bu dönemde değişik bölgelerde dâîler tarafından sürdürülmüştür. Aynı zamanda bu davet 105 Çağatay, Çubukçu, İslam Mezhepleri, s. 90. 106 Farhad Daftary, The Ismailis: their History and Doctrines, 2. bs., Cambridge University, Cambridge University Press, Cambridge 2007, s. 100. 107 Tan, Teşekkül Süreci, s. 60. 108 Ebu Zehra, Mezhepler Tarihi, s. 61. 28 faaliyetleri Selemye’deki merkezi bir liderlik tarafından gizlilik prensibine göre yönetildiği kaydedilmektedir.109 Selemye’deki liderliğin, icraatları Muhammed b. İsmail’in liderliği ve mehdiliği üzerine inşa edilmiştir. Yani buradaki davet faaliyetlerinde Muhammed b. İsmail’in isminin geçtiği ve onun adına davette bulundukları tespit edilmiştir. Sünni kaynaklarda, Bâtınîliğin bu gizli davet dönemi hakkında çok fazla bir bilgi yer almamaktadır. Gizlilik dönemi ile ilgili bilgilerin büyük çoğunluğu Şiî ve Bâtınî kaynaklarda geçen şekliyledir bu yüzden yeralan bilgilerin gerçekliği de doğruluğu da tartışmalıdır. Gizlilik süreci yaklaşık yüzyıllık bir zamanı kapsamaktadır sonrasında ise birdenbire IX. yüzyılın ortalarındatarih sahnesine çıkmışlardır. Ortaya çıkan bu hareket, dâîler sayesinde dinamik devrimci bir örgüt biçimindedir. Hareket kısa bir süre içerisinde Yemen, Bahreyn, Suriye, Cebel, Horasan, Maveraünnehr, Sind, Güney Irak, Güneybatı İran gibi yerlere yayılmıştır. Kuzey Afrika’ya geldiklerinde ise artık İsmâilî imamın önderliğinde halifelik kurarak meşru bir devlet haline dönüştüğü görülmektedir. Aslında H. III. yüzyıldan sonra İsmâilîyye’nin İslâm coğrafyasında bu kadar hızlı yayılması tesadüf değildir. O dönemin siyasi ve dini ortamı göz önüne alındığında, İsmâilîlerin bu ortamdan istifade etmesi kaçınılmazdı.110 109 Tan, Teşekkül Süreci, s. 62-63. 110 Lewis, Haşişiler, s. 25; Tan, Teşekkül Süreci, s. 70-71. 29 İKİNCİ BÖLÜM BÂTINÎLİĞİN DOĞUŞU A- İLK BÂTINÎLER Hz. Muhammed zamanında Kur’an-ı Kerim’in muhkem ayetleri ile amel ve ibadet edildiği halde, Bâtınîler hem müteşabih hem de muhkem âyetleri te’vil yoluna giderek ayetleri asıl anlamlarından uzak anlamlar yükleyerek kendilerine göre yorumlama yöntemini seçtiler. Birçok kelâmcı ve tasavvuf bilgini, müteşâbih âyetleri te’vil etmede bir sakınca görmemişlerdir. Fakat Bâtınîler muhkem olan, kesin hüküm olan ayetleri de te’vil yoluna gittiler. Ehl-i Sünnet bilginleri bu durumu hoş karşılanmamışlar ve Bâtınîleri bu noktada eleştirmişlerdir. Her ayeti te’vil yöntemini kullanan bu Bâtınîlik acaba nasıl ortaya çıktı ve nasıl gelişti? Bâtınîliğin ilk kurucusu olarak Meymun b. Deysan ve oğlu Abdullah geçmektedir. Bu şahıslarla ilgili tam bir bilgi sahibi değiliz fakat bu konuda farklı rivayetler geçmektedir. Bir görüşe göre, bu şahısların aslen İranlı oldukları ve Hicri II. yüzyılda faaliyet gösterdikleri söylenmektedir. Bu görüşe göre bahsi geçen kişiler eski İran Devletini ve medeniyetini canlandırmayı arzuluyorlardı. Çünkü Müslümanların İran topraklarını almasını ve Müslümanların burada hüküm sürmelerini bir türlü hazmedemediler. Eski İran medeniyetini yeniden tesis etmeyi kılıç ve kuvvetle yapamazlardı. Çünkü İslamiyetin en güçlü olduğu dönemlerdi. Bu yüzden bu şahıslar gizli bir örgüt kurarak hedeflerine ulaşmaya çalıştılar. Bu örgüt daha sonra Bâtınîlik diye adlandırıldı. Bâtınîliğin asıl hedefi, müslümanların arasına girerek nifak tohumu serpmek, ihtilaf çıkarmak ve İslamiyeti içten parçalamaktı. Bunun için de Kurân-ı Kerim’e te’vil yoluyla uzak anlamlar yükleyerek insanları saptırmaktı. Tabi bu şahıslar bu faaliyetleri yaparken kendi milliyetlerini gizleme yolunu seçtiler ve mensubiyetlerini Hz. Muhammed’e dayandırdılar. Çünkü Hz. Muhammed’in torunlarının büyük haksızlıklara uğradıklarını biliyorlardı. Halkın da Ehl-i Beyt’e karşı derin bir saygısı ve merhameti vardı. Bu durumları çok iyi bilen Meymun ve oğlu Abdullah soylarının Hz. Ali’nin kardeşi Akil’e dayandırdılar. Daha sonra bu iddialarından vazgeçip soylarını 30 Muhammed b. İsmail b. Ca’fer es-Sâdık’a dayandırdılar. Bu şekilde insanları kandırarak faaliyetlerini gizliden sürdürdüler.111 1- Meymûn el-Kaddâh Bâtınîliğin ilk kurucusu olarak bilinen Meymun el-Kaddah’ın Asıl ismi kaynaklarda Meymun b. Dâvud Kaddâh el-Mahzûmî el-Mekkî şeklinde zikredilir. Bâtınîyye’nin imamı olan Meymun b. Deysan, Hz. Ali’nin kardeşi Akil’in soyundan görünerek İsfahân’dan Alvaza ve oradan Basra’ya, sonra da Şamdaki Humus kasabasının bucaklarından olan Selemye’ye112 geçmiştir.113 İsmâilî kaynaklarda ise Meymun el-Kaddah’ın, Muhammed el-Bakır’dan dersler aldığı daha sonra ise Ca’fer es-Sâdık’la iyi ilişkiler kurduğu söylenir. Meymun elKaddah’ın, Ca’fer es-Sâdık’ın torunu Muhammed’in hocası olduğu, Ca’fer es-Sâdık’ın ölümünden sonra Abbâsîlerin baskısının arttığı bu yüzünden de Muhammed’i alarak Taberistan’a, Deylem’e ve oradan da Nîşâbûr’a gittiği nakledilmektedir. Muhammed’in, Meymun ya da Abdullah isimlerini kullandığı da söylenmektedir. Bu konuda tam bir bilgi bulunmamaktadır. 114 Wlademir İvanow’a göre Muhammed’in bu iki ismi de kullandığını bilmeyen bazı Sünnî tarihçiler yanılmakta ve Fâtımîlerin atasının Meymun olduğunu ileri sürmektedirler. İbnü’l-Nedim ise Meymun el-Kaddah’ın, Bar Daysana mensup bir Deysanî olduğunu söylemektedir. Meymun el-Kaddah’ın, Ca’fer es-Sâdık ve diğer imamların hanlığını iddia eden Ebû’l-Hattab Esedi’nin mensubu ve Meymuniyye fırkasının kurucusu olduğunu iddia etmektedir. Sünnî İslâm dünyasında ise Abbâsî Halifesi Kadir Billâh, 1011-1012 yılında Fâtımî düşmanlığından dolayı Fâtımî halifelerinin soyunun Muhammed’den gelmediğini belirten bir yazıyı devrin kadılarına, o zamanın önemli Şiî ve Sünnî âlimlerine imzalatmıştır. 115 Fâtımî halifesi Hakim 111 Çağatay, Çubukçu, İslam Mezhepleri, s. 77. 112 Selemiyye olarak da geçen mevki özellikle daha sonra gizli imamların liderliklerini yaptıkları ve dâîleri teşkilatlandırdıkları yer olarak bilinmektedir. 113 Muhammed Hammadi, Bâtınîlerin ve Karmatîlerin İçyüzü, çev. İsmail Hatib Erzen, Ankara Ar Basımevi, Ankara 1948, s. 25. 114 Mustafa Öz, “Meymun el-Kaddâh”,DİA, C. XXIX, s. 505. 115 Öz, “Meymun el-Kaddâh”, s. 505. 31 Biemrillâh ise kendisinin ve dedelerinin Deysaniyye’ye116 mensup olduğunu, soyunun Ali ve torunlarından geldiğini söylemiştir. Fâtımîler tarafından devletin kurucusu Ubeydullah el-Mehdi’nin soyunun, Meymun el-Kaddah’a dayandığı kanıtlanmaya çalışılmıştır. Şeceresinin ise Ubeydullah b. Hüseyin b. Ahmed b. Muhammed b. Abdullah b. Meymun şeklinde olduğunu ispatlamak için gayret edilmiştir. Mezhepler tarihiyle ilgili bazı kaynaklarda Meymun el-Kaddah’ın, Ebû’l-Hattab el-Esedi’nin öğrencisi olduğu ve bâtınî te’villerin yer aldığı Kitâbü’l-Mizân isimli bir kitabının olduğu nakledilmektedir. Yine aynı kaynaklarda Meymun el-Kaddah’ın, Mecusi ya da Yahudi olabileceği ve halkı saptırdığı söylenmektedir. Meymun’un bütün söz ve hareketlerinden İran milliyetçiliği hisleriyle hareket ettiği, İran Mecusiliğinin bütün değerlerini taşıdığı ve yalnız İslâmiyete değil, hristiyanlığa ve bütün dini sistemlere isyan etmekle İran’ın eski şan ve şerefine kavuşacağını düşündüğü göze çarpıyordu. Ona göre Mecusilik, İran’ın milli dini idi ve İran’ın bu milli dine dönmesi gerekmekteydi. Dışardan İran’a yayılmış olan dinlerden kurtulmak gerekmekteydi. Bunun çaresi ise İran coğrafyasında dinsizliğin yaygınlaştırılmasıydı. Çünkü dinsizlik sayesinde İran halkı, günün birinde içinde bir boşluk hissederse tekrar Mecusiliğe dönebilir ve ateşe tapabilirdi. Yabancı dinlerin baskısından kurtulmuş olan İran halkı birgün hürriyetine kavuşmuş olurdu. Hürriyetine kavuşunca datekrardan büyük imparatorluğunu kurarak doğuya hâkim olurdu.117 Sünnî kaynaklarda Meymun el-Kaddah’ın Yahudî olduğu ile ilgili bilgiler fazlaca mevcuttur. Hammadi, Meymun el-Kaddah’ın nesebi ile ilgili “bunların Yahudî neslinden olduklarının delili; Yahudîleri vezirlikte ve başkanlıklarda kullanmaları, siyasi işleri onlara bırakmaları ve onları Müslümanların kan ve mallarında hükmetmek üzere vali, hâkim, müdür ve memur yapmalarıdır.118 Meymun el-Kaddah’ın, bütün hayatını bu temeli atmak için uğraşmış ve işin gerisini, kendisinden sonra gelecek olanlara bırakmıştır. Nitekim Meymun’un oğlu bu işi daha iyi anlamış, babasının gayesini gerçekleştirmek için daha esaslı bir surette çalışmış, babasının topladığı adamları daha iyi kullanmıştır.119 116 Deysaniyye, M. II-III. yüzyıllarda Bar Deysan (ölm. 222) tarafından kurulan bir fırkadır. (Öz, “Deysâniyye”, DİA, s. 270) 117 Doğrul, Cennet Fedâîleri, s. 10; Öz, “Meymun el-Kaddâh”, s. 505. 118 Hammadi, Bâtınîlerin ve Karmatîlerin İçyüzü, s. 53-54. 119 Doğrul, Cennet Fedâîleri, s. 10. 32 2- Abdullah b. Meymûn Abdullah b. Meymun babasının yanında yetişmiş, felsefeyi ve maddeperestliği ondan öğrenmiştir. Her ne kadar Bâtınîliğin ilk ortaya çıkışında Meymun elKaddah’dan bahsedilse de teşkilatlanması oğlu Abdullah zamanında olmuştur. İbn Meymun’un bulduğu çare Şiîliğe dayanan yeni bir tarikat icat etmekti. Bunun için Abdullah b. Meymûn, İmam İsmail’in tarikatını tesis etmeye ve herkesi bu tarikata davet etmeye başlamıştır. Babasının bırakmış olduğu dâîler Abdullah b. Meymun’a gerekli konularda yardımı sağlamışlardır. Dâîler Abdullah’ın ilmini, her tarafa yaymaya başlamışlardır.120 Sünnî kaynaklardan Fahreddin er-Râzî ile Sadreddin eş-Şirvânî şu rivayeti nakletmiştir; Abdullah b. Meymun, Ca’fer es-Sâdık’ın vefatından sonra onun torunu Muhammed’i alarak Mısır taraflarına gitmek için yola çıkarlar. Yolda giderken Muhammed vefat eder. Muhammed geride bir cariye bırakır ve bu cariye Muhammed’den hamiledir. Abdullah, Muhammed’in hamile olan cariyesini öldürerek kendi hamile cariyesini onun yerine koyar. Kendi cariyesi bir erkek çocuk doğurur. Abdullah, bu çocuğun Muhammed b. İsmail’in oğlu olduğunu ve zamanın imamı olduğunu söyleyerek halkı kandırır, çocuğu da kendi düşüncesine göre yetiştirir.121 Abdullah b. Meymûn, itimat edeceği kişileri samimi Şiîler arasında aramıyordu. Samimi Şiîler bir kanaat ve iman sahibiydiler. Onun için Abdullah b. Meymûn, adamlarını daha çok putperestler, düalistler (ikilik esasına inananlar), Yunan felsefesini okuyup rehber kabul edenler arasında aradı. İbn Meymun bilhassa Yunan felsefecilerine güvenip onlara içini açtı, en gizli itikatlarını onlara telkin etti. Bu itikatların özü şuydu: Dini ve ahlaki sistemlerin hepside boş şeylerdi. Bunlara inanmak beyhudedir. Fakat beşeriyet içine düştüğü bu sapıklığı kolay kolay anlayamaz çünkü bu kabiliyete sahip değildir. Buna rağmen gayeye varmak için, Abdullah b. Meymûn’un düşüncesine göre, bu eşek sürüsünü kullanmak lazımdı. Onun için bu eşek sürüsünden kendi tarikatına girmek isteyenleri almalı fakat dâîma dikkat etmeliydi. Bu sözlerinden anlaşıldığı üzere, Abdullah b. Meymûn’un asıl hedefi çok açıktı, İslâmiyet esaslarına saygı gösteren 120 Doğrul, Cennet Fedâîleri, s. 11-12. 121 Ethem Ruhi Fığlalı,“Abdullah b. Meymun el-Kaddah”,DİA, C. I, s. 118. 33 devleti yıkarak, bizzat kendine ve örgütüne bağlı yeni bir devlet kurmak ve bu devleti kendi adamlarına bırakmaktı.122 3- Meymun el-Kaddah’ın yolunu tutanlar Meymun ve Abdullah’ın temelini attığı ve gizli imamlar döneminde de etki alanını genişleten Bâtınîlik, dâîler aracılığıyla İslâm coğrafyasında gizliden faaliyetlerini yürütmüşlerdir. Meymun el-Kaddah Kûfe’ye geçmeden evvel Abdullah b. Meymun doğmuş. Belli bir zaman sonra Kûfe’ye geçmişler ve buraya yerleşmişlerdir. Çalışmalarını, düşüncelerini burada gerçekleştirmişler ve temellerini burada atmışlardır. Kendilerine güvenen dokuz kişi buldular. Bu dokuz kişinin gizli davete büyük katkısı olmuş, ortaya çıkan bu sistemin yayılmasında da büyük katkıları olmuştur. İçlerinden Yemenli Zuceden neslinden olan Fadloğlu Ali, Yemen’e gidip yerleşmiştir. Mesver’de Kufeli Zazanoğlu Ebul Kasım Hasan, Ehsa ve Bahreyn hükümdarı olan Cennabeli Ebû Said, Şiî Ebû Abdullah, Mihran oğlu Hasan ve Zekeriya oğlu Muhammed de vardı.123 Abdullah b. Meymun ve sonrasında kimler bu işi yürüttü. Hammadi’nin verdiği isimler ve sırası şu şekildedir: Meymun ve ilk oğlu Abdullah, lakabı Mehdidir. Sonra sırasıyla Kaim (Biemrillah) Muhammed, Mansur (Billah) Ebû Tâhir İsmail, Muizz (lidiynilllah Maadd), Aziz (Billah nizar), Hâkim (Biemrillah Mansur), Zahir (Liizazi dinillah), Ali, Müstansır (billah) Maadd’dir. Bu ismi geçen kişiler, Hz. Ali’nin oğlu imam Hüseyin sülalesine dayandırılmaktadır. Fakat bu hususta belgeler yoktur. B- AÇIKTAN DAVET DÖNEMİNİN BAŞLAMASI VE KARMATÎLER Abdullah b. Meymun’dan sonra oğlu Ahmed, Ahmed’ten sonra oğlu Mehmet, Mehmet’ten sonra da iki oğlu Mehmet ve Hüseyin büyük babalarının kurduğu cemiyeti idare ettiler. Bu süreçte dikkat etmemiz gereken dönem Hüseyin’in olduğu dönemdir. Hüseyin, idareyi ele aldığı dönemde Humus civarına geldi burada büyük babası Abdullah b. Meymun’un bıraktığı mal, mülk ve dâîleri kendi kontrolüne almak istedi. 122 Doğrul, Cennet Fedâîleri, s. 14-15. 123 Hammadi, Bâtınîlerin ve Karmatîlerin İçyüzü, s. 54. 34 Selemye’ye geldiği sırada, burada Yahudî bir demircinin karısı olan bir güzele gönül verdi. Kadının kocası ise henüz yeni ölmüştü. Genç kadın kocasının yasını tutmaktaydı. Fakat Hüseyin bu kadına gönlünü kaptırmıştı ve onunla evlenmek istiyordu. İsmâilîlere göre imam için her şey mübahtır, imamın emrini yerine getirmek farzdır. O yüzden İsmâilîler bu durum için Yahudî kadına konuyu açtılar, kadın yas tuttuğu için kabul etmedi fakat 1.000 altın karşılığında kadın evlenmeyi kabul etti. Hüseyin buna çok memnun oldu ve bu işi halleden dâîlerin derecelerini yükseltti ve onlara paye verdi.124 Hüseyin bu Yahudî kadın ile evlendi. Fakat bu kadının Yahudî demirci kocasından bir oğlu bulunmaktaydı. Hüseyin’in ise şimdiye kadar hiç çocuğu olmamıştı. Hüseyin bu çocuğu sahiplendi ona Ubeydullah ismini verdi. Onun eğitimi ile bizzat ilgilendi, o çocuğa İsmâilîlikle ilgili bildiği her şeyi anlattı. Teşkilatın sistemini, esaslarını, kimlerin ne işle meşgul olduğunu, merkezlerini, bütün gizli konuları onunla paylaştı. Bu çocuğu kendisine halife tayin etti, 125 Hüseyin, Ubeydullah’ı da kendi yeğeni ile evlendirdi. 1- Ubeydullah el-Mehdi Dönemi İbn Meymun’un torunu veya başka bir rivayete göre demirci Yahudînin oğlu Ubeydullah’ın Kiravan’a girişi İsmâilîler için büyük bir bayramdır. H. 297 yılının rebiülahir ayı (M. 910 Ocak) içinde yaşanan bu olaydan sonra Ubeydullah adına Mağrib’de hutbeler okundu ve Mehdi olarak tanındı. Kendini Mehdi olarak tanıttıktan sonra bütün Kiravan halkını İsmâilîliğe davet etti. Halktan mezhebine girmeyi kabul edenleri ödüllendirdi, mezhebine girmeyi kabul etmeyenlerin bazılarını hapisle cezalandırdı, bazılarınıda öldürttü. Mısır sınırından Mağrib-i Aksa’ya kadar hükümran olarak İsmâilî düşüncesine mensup bir devlet kurmuş oldu. Ubeydullah el-Mehdi, M. 913 (H. 301) yılından itibaren Mısır’ı ele geçirmek istiyordu, bunu başaramadı fakat idaresinde bulunan Karmatîleri teşvik etti ve onları Abbâsiler üzeri saldı.126 124 Doğrul, Cennet Fedâîleri, s. 46-47. 125 Tarihçiler Ubeydullah’ın nesebi konusunda ihtilafa düşmüştür. Çünkü Yahudiler arasında nesebi bulunmuşsa da, onun soyunun devamının Yahudi oğulları olarak pek zikredilmemektedir. Hatta bazı kaynaklarda Hüseyin’in bu kadından kendi çocuğu olduğunu ve bu çocuğun Ubeydullah olduğu ve başa geçtiğini söylerler. (Doğrul, Cennet Fedâîleri, s. 48) 126 Doğrul, Cennet Fedâîleri, s. 50-51. 35 Sünnî kaynaklarda Ubeydullah el-Mehdi hakkında ağır tabirler kullanılmaktadır. Hammadî, Ubeydullah el-Mehdi hakkında “içinden Yahudîliğe itikat ediyor, fakat kendini Müslüman gösteriyordu. Kendisi esasen Yahudîlerden, Şelâlâ oğullarından Şam’da Selemye denilen bir kasabadan ve Yahudî hahamlarından idi” sözlerini kullanmaktadır.127 Ubeydullah el-Mehdi’nin en çok tesirinde kaldığı düşünce sistemi şu olmuştur; M. 437 tarihinde İran’da ortaya çıkan Mezdek,128 ikiliğe dayanan bir mezhep kurarak insanların eşit haklarla yaşamaları gerektiğini söylemiştir; eşitliğin yalnız mal üzerinde değil, kadınlar üzerinde de olması gerektiğini savunmuş, insanlar arasında yaşanan düşmanlıkların ve savaşların para ve kadın hırsıyla vuku bulduğunu söylemiştir. Mezdek’in mezhebi İran’da bir müddet yaşadı, Kubad bunlara karşı bir katliam tertip etti ve bunların kökünü kıracak derecede şiddet gösterdi. Buna rağmen Mezdekîlik yaşadı ve İslâmiyetin ortaya çıkmasından sonra dahi Kerman havalisinde izleri kaldı.”129 Ubeydullah el-Mehdi’nin benimsediği bu düşünce sistemi, dâîleri arasında da yaygınlaşarak devam etti. Ubeydullah’ın başa geçmesi İsmailîler tarafından yeni bir süreci başlatmıştır. Bu süreçte Muhammed b. İsmail’in tekrar Mehdi olarak geleceği düşüncesi terk edilmiş ve imametin Muhammed’in soyundan birileriyle devam edeceği görüşü kabul edilmiştir. Yani yıllardır Mehdi olarak beklenen ve binlerce taraftarı olan Muhammed’in artık gelmeyeceği mensuplarına anlatılmıştır. Muhammed’in yıllar önce öldüğü ve artık böyle birinin dünyaya gelmeyeceği bunun yerine onun varisleri olan yaşayan imamların olduğu bunlara itaat edilmesi gerektiği fikri toplumda oluşturulmaya çalışılmıştır. Ubeydullah’tan önce de bazılarının bu düşüncede olduğu fakat bunların sayılarının çok az olduğu söylenmektedir. Dolayısıyla bu görüş ilk defa Ubeydullah döneminde ortaya çıkmış bir görüş değildir. Fakat bu yeni yaklaşımın herkes tarafından bilinmesi Ubeydullah tarafından olmuştur. 130 Yani Ubeydullah ezberleri bozmuştur, şimdiye kadar tanınan ilk yedi imamın dışında kendisinin de imam olduğunu söyleme cesareti 127 Hammadi, Bâtınîlerin ve Karmatîlerin İçyüzü, s. 51. 128Mezdekiyye: M. V. yüzyılda İran’da ortaya çıkmıştır. Düalist bir düşünceye hakimdir. Komün bir hayat tarzını benimseyen Mezdek b. Bamdad’dan ismini almıştır. Ancak asıl kurucusunun Mezdek’ten iki asır önce yaşayan Zerdüşt olduğu söylenmektedir. Bazı kaynaklarda da mezdekiyyenin menşei konusunda maniheizme dayandığı söylenmektedir.(Has, “Mezdekiyye”, DİA, s. 523) 129 Kenan Has, “Mezdekiyye”, DİA, C. XXIX, s. 523. 130 Tan, Teşekkül Süreci, s. 122. 36 bulmuştur.131 Ubeydullah sadece kendisini değil Muhammed’den sonra gelen atalarının da imam olduğunu söylemiştir.132 Ubeydullah el-Mehdi, ilk başlarda halkı Muhammed b. İsmail’e itaat etmeye davet etmiştir. Ubeydullah yaptığı reformlarla da kendisini hüccet imamlığına yükseltmiş. Aslında hüccet imamlığını sadece Muhammed b. İsmail temsil ediyordu. Bu da demek oluyor ki Ubeydullah daha da ileri giderek Muhammed b. İsmail’in mehdiliğini de reddediyordu. Ubeydullah el-Mehdi, Selemye’de davetin başına geçtikten sonra, Irak Davetinin başında bulunan Hamdan Karmat’a bir mektup gönderir. Bu mektubu alan Hamdan Karmat, mektuptaki ifadelerden bir farklılaşmanın olduğunu anlamıştır. Eski sisteme aykırı ifadelerden rahatsız olur ve olayın içyüzünü anlamak için Abdân adındaki en yakın adamını Selemye’ye gönderir. Abdan Selemye’ye gelince, İsmâilîlerin başına Ubeydullah’ın geçtiğini görür. Ubeydullah ile Abdân bazı meseleleri konuştuktan sonra Abdân, Selemye’de yaşanan değişiklikleri farkeder. Ubeydullah’ın kendisini ve atalarını imamet makamında gösterdiğini ve Muhammed’in mehdiliğini inkar ettiğini anlar. Hamdan Karmat ve en yakın adamı Abdân, Selemye’deki liderleri olan Ubeydullah ile anlaşmazlığa düşerler. Bundan sonra artık Ubeydullah adına davette bulunmaktan vazgeçerler.133 İsmâilîlik/Bâtınîlik Ca’fer es-Sâdık dönemi ile Şiîlikten bazı noktalarda ayrılmıştı. Ayrı bir koldan devam eden İsmâilîlik süreci burada da Hamdan Karmat’ın Ubeydullah el-Mehdi’yi kabul etmemesi ile Karmatîlerin temelini oluşturan bir süreci başlatmıştır. 2- Karmatîler (Karâmita / Kırmıtîler) Karmatîler (Karamita)134, Kûfe deki İsmâilî reisi Hamdan b. Eş’as Karmat’a (ölm. M. 906/H. 293) nisbetle bu adı almıştır. Taberi M. 869 (H. 255) yılı Zenc İsyanını anlatırken bu isyanın destekçisi olan Karmatîyyun adlı bir gruptan bahseder. Mesudi ile 131 Hammadi, Bâtınîlerin ve Karmatîlerin İçyüzü, s. 51. 132 Tan, Teşekkül Süreci, s. 123. 133 Tan, Teşekkül Süreci, s. 124. 134 Bernard Lewis, Karmatîlerin, İsmâilîlik ile doğrudan ilgili olduğu konusunda şüpheli olduğunu söylemiştir. (Lewis, Haşişiler, s. 22) 37 Makdisi, Karmatîlerin Sudan’da yaşayan halk olduğunu; Vladimir İvanow Mezopotamya’da köylü-çiftçi anlamında kullanılan Karmita yahut Karmuta’dan geldiğini düşünmektedir.135 Tabakât-ı Nâsırî de ise bu topluluk hakkında Karmatîler halkı (Cemâ’at-i Karâmita) ve dîni bozuklar (bed dînân) diye bir tabir kullanılmaktadır.136 Genel kabule göre Karmatîler M. 869 (H. 255) yılında Abbâsîlere karşı düzenlenen Zenc isyanı137 sırasında ortaya çıktığıdır. Hamdan’ın, Kûfe yakınlarındaki Dür köyünden olduğu bilinmektedir. Büyük bir ihtimalle M. 877-878’te (H. 264) Meymun’un oğlu Abdullah’ın ya da Meymun’un torunu Ahmed’in dâîlerinden olan Hüseyin el-Ahvazî’nin çabalarıyla İsmâilîyye’ye katılmış 138 ve kısa bir süre sonra Sevâd bölgesinin dâîsi olmuştur.139 İmam Gazzâlî, Hamdan Karmat’ın Bâtınîliğe girişi hakkında şu olayı nakletmiştir: Hamdan Karmat, ilk başlarda Bâtınîlerin dâîlerindendi. Pek çok kişi Hamdan’ın davetini kabul ederek bu mezhebe girmiştir. Hamdan Karmat Kûfe ahalisinden zühde meyilli bir adamdı. Köyüne doğru önüne kattığı inekleri sürüp götürürken yolda Bâtınîlerin davetçilerinden biri rastgeldi. Hamdan bu dâîyi ve durumunu bilmiyordu. Ona: -Uzak bir yere gidiyorsun galiba, niyet nereye? dedi. O, bir yer ismi söyledi. Burası Hamdan’ın köyünden başka bir yer değildi. Hamdan: -Yorulmuşsun, şu ineklerden birine bin dedi. O adam Hamdan’ın zühde meylini ve dindarlığını fark edince, sakalına göre tarak verdi ve: -Ben bununla emrolunmadım, dedi. Hamdan: 135 Sabri Hizmetli, “Karmatîler”,DİA, C. XXIV, s. 510. 136 Minhâc-i Sirâc el-Cûzcânî, Tabakât-ı Nâsırî – Selçuklular, çev. Erkan Göksu, Taşhan Kitap yay., Tokat 2011, s. 44. 137Rivâyete göre, Hz. Fatıma’nınnesebinden olanAli b. Muhammed’in çıkardığı bir isyandır. Ali b. Muhammed o bölgede yaşayan kölelere özgürlükvâdediyordu. (Bahriye Üçok, İslam Tarihi: Emeviler – Abbasiler, AÜ. İlahiyat Fakültesi yay., Ankara 1968.) 138 Adem Arıkan, Büyük Selçuklular Döneminde Şîa, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 2010, s. 231. 139 Hizmetli, “Karmatîler”, s. 510. 38 -Öyle anlaşılıyor ki sen emirsiz bir şey yapmıyorsun? dedi. Dâî: -Evet diye cevapladı. Hamdan: -Kimin emriyle iş görürsün? diye sordu. Bunun üzerine Dâî: - Benim ve senin sahibin olan zatın, dünya ve ahiretin sahibinin, diye cevap verdi. Hamdan: - Öyleyse bu âlemlerin Rabb’idir, dedi. Dâî de: - Doğru söyledin, fakat Allah mülkü dilediğine verir, dedi. Hamdan: - Gideceğin yerde ne yapacaksın maksadın nedir? dedi. Adam: - Ahalisini cehaletten ilme, sapıklıktan hidayete, kötülükten saadete çağırmak, onları fakirlik ve zelilliğin tehlikelerinden kurtarmak, yorgunluk ve bitkinlikten kurtulacakları yola sevketmekle emrolundum, dedi. Bunun üzerine Hamdan ona: - Beni kurtar! Allah seni kurtuluşa erdirsin! O ilimden bana da dağıt, bana da ver, ben ne kadar sevinirim. Bu söylediklerine bilsen ne kadar muhtacım! dedi. Dâî: -Ben bu hazine benzeri sırrı herkese açıklamakla emrolunmadım. Ancak sağlam bir bağlılık gösteren ve ağır bir yemin edene bu sırrı açıklayabilirim, dedi. Hamdan: - Yeminin nedir söyle, ben yemin etmeye hazırım, dedi. Dâî: - Bana ve imama bağlanacağına, benim sana bildirdiğim imamın sırrını yaymayacağına, benim sırrımı da ifşa etmeyeceğine Allah’ın ahd ve misakı üzerine yemin edeceksin, dedi. Hamdan onun sırrına bağlandı. Sonra da dâî 39 onun cahil olduğunu kabul ettirdi ve bunu çeşitli yollarla ona öğretti. 140 O derece tesiri altında kaldı ki artık onun davet ettiği her şeyi kabul eder oldu. Sonunda da Hamdan çok süratli bir tarz da Bâtınî inancının hepsini kabullendi ve bu davetin ana unsurlarından biri olup çıktı. Onun tabîlerine de “Karmatîyye” diye isim verildi.141 IX. ve X. yüzyıllarda Abbâsîlere karşı yoğun bir isyan başladı. Özellikle Şiî ve Şiî kökenli mezheplerin önderliğinde isyanlar görülmektedir. Karmatîler’in kendi döneminde ve daha sonraki dönemlerde çıkan çoğu isyan, Karmatîlere mâledilmiştir. Hamdan’a asıl destek çıkanlar Kûfe’deki Arap kabileleridir. Bu Arap kabilelerin yardımı sayesinde güçlü duruma gelmişlerdir. Hamdan kendi eğemenliğindeki her köye bir dâî atamıştır. Abbâsîler ilk başlarda Zenc isyanıyla uğraştıkları için bu hareketi fark edememişlerdir. Ancak M. 891 (H. 278) yılında Kûfe’li bir grubun haber vermesiyle fark edebilmişlerdir.142 Hamdan’ın faaliyetlerine en büyük yardımı, en yakın adamı olan kayınbiraderi Abdân yapmıştır. Ubeydullah’ın M. 899 (H. 286) yılında Selemye’de ortaya attığı yeni doktrine Hamdan Karmat ve Abdân destek vermeyerek buradaki İsmâilîyye ile de bağlarını koparmışlardır. Karmatîler M. 900-902 (H. 287-289) yılları arasında üç defa ayaklanma girişiminde bulundular fakat bu ayaklanma girişimini Halife Mu’tazıd-Billâh bastırmıştır.143 Hamdan’ın, Bahreyn dâîlik görevine gönderdiği Ebû Saîd el-Cennâbî, 144 kendisini M. 912-913 (H. 299-300) yılında mehdî ilan etmiştir. İsmâilîyye’deki bölünmeden faydalanan Cennâbî, Bahreyn’de145 bağımsız bir Karmatî devleti kurmuştur fakat Ubeydullah’ın tertiplediği bir suikast sonucunda M. 914 (H. 301) yılında öldürülmüştür. Yemen’deki İsmâilîler, M. 909 (H. 297) yılında Afrika’da Fâtımî halifeliğini kuran Ubeydullah el-Mehdî’ye sadık kalırken dâî Ali b. Fazl San’a’yi M. 911 (H. 299) yılında Ubeydullah’ı tanımadığını açıklamış ve kendisi mehdîlik iddiasında bulunmuştur.146 140 Bâtınîlerin davet yöntemleri kısmında, Bâtınîliğe kabul, gerekli koşullar ve yeminleri anlatılmıştır. 141 Gazali, Bâtınîliğin İçyüzü, s. 7-8. 142 Arıkan, Büyük Selçuklular Döneminde Şîa, s. 231–232; Abdullah Ekinci, Ortadogu’da Marjinal Bir Hareket; Karmatîler/Ortadogu’da İlk Sosyalist Yapılanma, Odak Yayınevi, Ankara 2005, s. 139- 140. 143 Lewis, Haşişiler, s. 25. 144 Mustafa Öz, “Cennâbî Ebû Saîd”, DİA, C. VII, İstanbul 1988, s. 371. 145 Basra Körfezindeki Bahreyn değil bugünkü Hasa’dır. 146 Üçok, Emeviler – Abbasiler, s. 110. 40 Ubeydullah’ın Afrika’daki hâkimiyeti sırasında Sâmânî Hükümdarı II. Nasr’da Karmatîliğe girmiştir. Bu olaylar üzerine II. Nasr tahttan indirilmiş yerine oğlu I. Nûh geçirilmiştir.147 Cennâbî’den sonra oğlu Ebû Tâhir, Karmatîlerin başına geçmiş ve seleflerinin yapmadığı şeyleri yapmış, işleyemedikleri her türlü fenalığı işlemiştir. Ebû Tâhir önce Basra’ya hücum etmiş, Abbâsî Halifesi Muktedir’in askerlerini perişan etmiştir. Fakat bu kadarla kalmayarak M. 924 (H. 311) yılında Mekke’ye giden hacıları pusuya düşürerek Harem-i Şerîf’i soymak üzere hareket eder ancak Ebû Tâhir, o yıl içinde buna muvaffak olamasa da hacıları kılıçtan geçirir, sonra Kûfe şehrini zaptederek altı gün şehri yağmalamakla meşgul olur ve Kûfe şehri baştan sona boşalır. Ebû Tâhir ertesi yıl Bağdat’ı tehdit etmeye başlamış ve bu sayede haraç alarak büyük servetler kazanmıştır. Gerçi Ebû Tâhir’in askerleri birkaç binden ibaretti fakat bu birkaç bin asker, halifenin yüz binlerce askerini aciz bırakmış ve bütün hükümetini şaşırtmıştır.148 Ebû Tâhir’in asıl işlemek istediği cinayet, M. 929 (H. 317) yılında olmuştur. Hacılar Mekke’de toplanmış ve dini vazifelerinin ifasına başlamışlardı. Adet olduğu üzere Arafat’a çıktılar, Arafat’ta vakfeye durdular, sonra Mekke’ye dönmek üzere hareket ettiler. Bütün hacılar işte bu sırada Karmatîlerin saldırısına uğramıştır. Hemen hemen hepsi kılıçtan geçirilmiş ve soyulmuştur. Harem-i Şerîf’e dahi sığınan hacılar öldürülmüş, hatta Kâbe’nin içine girmeye imkân bulan birkaç kişi bile mabedin içinde öldürülmüş ve cesetleri zemzem kuyusuna atılmıştır. Daha sonra Ebû Tâhir, Hacerü’lEsved’i ve Kâbe’nin kapısını sökmüş ve bunları da kendi hükmü altında bulunan Hucr’a götürmüştür. Ebû Tâhir’in Hacerü’l Esved’i söküp götürmekten maksadı, el-Ahsa merkezli bir Kâbe inşa etmek ve herkesi de kendi inşa ettirdiği bu Kâbe’ye çevirmekti. Onun ifadesine göre bu işe teşebbüs etmesinin sebebi, şahsen böyle bir şeyi arzu etmesi değildi. Kendi imamlarından aldığı ilham böyle bir şeyi icap ediyordu. Abbâsî halifesi 50.000 altın karşılığında Hacerü’l-Esved’i geri getirmelerini teklif ettiyse de Karmatîler bunu kabul etmediler. 149 Fakat Fâtımîler’in halifesi onların hareketini kınayarak Hacerü’l-Esved’i ve Mekke’ye ait her şeyin mutlaka geri iade edilmesi gerektiğini 147 Hizmetli, “Karmatîler”, s. 511. 148 Doğrul, Cennet Fedâîleri, s. 39. 149 Cüveynî, Tarih-i Cihan Güşa, s. 519. 41 söyledi. Fâtımî Halifesinin emrine itaat ettiler ve M. 950 (H. 339)150 yılında Hacerü’lEsved’i, Kûfe Camiinde 151 teşhir ederek herkese gösterdikten sonra Mekke’ye iade ettiler. 152 Fâtımîlerin halifesi ve birazdan da anlaşılacağı üzere bütün İsmâilîlerin Mehdi’si, Ebû Tâhir’e bu münasebetle yazdığı mektup da şu sözleri söylemiştir: “Sen, yaptığın işlerle bizi ve taraftarlarımızı zan altında bıraktın. Eğer Hacerü’l-Esved’i yerine koymazsan ve hacılara ait olan şeyleri geri vermezsen seninle bütün irtibatımı keserim”. Bu sözlerden anlaşılacağı üzere her ne kadar Fâtımîler ile Karmatîler ayrı gibi gözükse de bazı noktalarda birleştiği veya Fâtımîlerden emir aldıklarını görmekteyiz. Fâtımîlerin Mehdisi, Ebû Tâhir üzerinde nüfuz sahibidir. Çünkü Meymun oğlunun varisi odur ve onun kurduğu bütün teşkilat Mehdi’nin elindedir. Nitekim Fâtımî Halifesinin tehdidi etkili olmuş ve Ebû Tâhir hemen emri yerine getirmek zorunda kalmıştır.153 M. 930 (H. 318) yılında Ebû Tâhir Umman’ı ele geçirmiştir. Sonraki yıl ise Bahreyn’in yönetimini İran’lı birine devretmiştir. Gelen kişi kendi, İran dininin ıslahcısı olarak tanıtmıştır. Bu adamın bütün Araplara karşı faaliyetlere giriştiğini görünce Ebû Tâhir bu adamı ortadan kaldırmıştır. Fakat bu durum Karmatîler arasında çözülmeye sebep olmuştur. Ebû Tâhir M. 944 (H. 332) yılında ölünce yerine kardeşleri geçmiştir ve kardeşleri Abbâsîlere barışçı politikalarla karşılık vermişlerdir. Muiz-Lidînillâh, M.983 (H. 341) yılında Fâtımî Halifesi olunca, Fâtımî Devleti’ne karşı olan bu Karmatî topluluğunu tekrar devletine dahil etmek istemiştir. Bu yüzden İsmâilî düşüncesini yeniden gözden geçirerek onları da kapsayacak şekilde reforma gitmiştir. Bu durum başarılı olmuş ve Sîstan, Sind, Mücavir, Horasan ve Mâverâünnehir bölgelerindeki Karmatîler Fâtımîleri tekrardan desteklemeye başlamışlardır. Fâtımî Devleti’ne muhalefetini devam ettirenler de olmuştur. Örneğin Deylem, Azerbaycan ve Güney Irak Karmatîleridavalarında ısrar ederek muhalefetlerini 150 Hacer’ül Esved’i Kufe Camiine getirdiklerinde üzerine, “Biz bu taşı fermanla götürmüştük, fermanla getirdik” yazmışlardı. 151 İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C.VIII, s. 83-4; İbn Kesir, el-Bidâye, C.XI, s. 67. 152 Karmatîlerin Hacer’ül Esved’i iade ettikleri tarih ile ilgili farklı rivayetler bulunmaktadır. 20, 25 ve 30 yıl ellerinde tuttuğuna dâîr farklı görüşler vardır. 153 Doğrul, Cennet Fedâîleri, s. 40. 42 sürdürmüşlerdir. Bütün çabalara rağmen Bahreyn Karmatîleri’de muhalefete devam etmiştir.154 M. 1077 (H. 469 ) yılında Ahsâ ve Bahreyn’de tekrar Bağdat Halifeliğine karşı ayaklanan Karmatîleri yola getirme görevi Melikşah’ın emri ile Artuk Bey’e verilmiştir. Artuk Bey Basra da ihtiyaçlarını karşılayıp Katîf üzerine yürüdüğü, daha sonra Ahsa’yı kuşatarak ele geçirdiği, sonunda Karmatî isyanını bastırdığı ve bunları bir mektupla halife el-Kaim Biemrillah’a bildirdiği ve daha sonra da Bağdat’a gelip halifenin katına çıktığı, halife tarafından hediyeler takdim edildiği rivayet edilmiştir.155 Karmatîler’in Ahsâ’da kurdukları bu devlet ancak 150 yıl varlığını koruyabilmiştir. Buradan yaptıkları faaliyetler ile civardaki topraklarda güvenliği alt-üst etmişlerdir. Burada yaşayan halktan hiçbir dini vergi almadığı hatta insanların dini yükümlülüklerine dahi karışılmadığıbir hayat tarzı oluşturmuşlardır. Fakat Ahsâ’da hiç cami olmadığı ve buraya ilk camiyi bir tüccarın yaptırdığı söylenmektedir. Karmatîlerin, farklı bir alfabeye sahip oldukları ve bu alfabeyi Sünnîlerin anlamadığı belirtilmektedir.156 154 Hizmetli, “Karmatîler”, s. 512. 155 Sıbt İbnü’l-Cevzî, Mir’atü’z-zaman fî târihi’l-a’yân, çev. Ali Sevim, “Sıbt İbnü’l-Cevzî’nin Mir’atü’z-Zaman fî târihi’l-A’yân Adlı Eserindeki Selçuklularla İlgili Bilgiler”, Makaleler, C. II, Berikan yay., Ankara 2005, s. 3 – 435. 156 Üçok, Emeviler – Abbasiler, s. 110. 43 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM HASAN SABBÂH DÖNEMİ A- HASAN SABBÂH’IN HAYATI (ölm. H. 518/M. 1124) 1- Gençliği ve Da’vet-i Cedîde Öncesi Bâtınîlik deyince aklımıza ilk gelen kişi Hasan Sabbâh’tır. Bâtınîliğin Ortaçağ İslâm dünyasına etkilerini araştırdığımız için öncelikle Hasan Sabbâh’ın hayatını bilmemiz gerekmektedir. Çünkü Büyük Selçuklu Devleti başta olmak üzere Sünnî İslâm devletlerine, Bâtınîliğin ne derece zarar verdiğini görmek açısından Hasan Sabbâh’ın hayatını bilmekte yarar vardır. Çünkü Hasan Sabbâh’ın bilinen Bâtınî/İsmâilî faaliyetlerin dışında bir metodla devletlere karşı politikaları bulunmaktadır. Hasan Sabbâh’ın hayatı hakkında bilgilerimiz, daha çok Alamût kütüphanesindeki eserlerden, sonraki dönemde tarihçilerin koruduğu kısımlardan oluşmaktadır. Bilindiği gibi Alamût kalesi düştüğünde Moğol Hükümdarı Hülâgu buradaki kütüphaneyi veziri ve aynı zamanda tarihçi olan Ata Melik Cüveynî’ye teslim etmiştir. Cüveynî, buradaki eserlerden istifade ettiği için Tarih-i Cihangüşa isimli eserinde Bâtınîler hakkında verdiği bilgiler önemlidir. Cüveynî Alamût’un ele geçirilmesi sırasında kütüphaneyi incelerken kitaplar arasında Sergüzeşt-i Seyyidina isimli Hasan Sabbâh’ın hayatını konu alan bir kitap bulduğunu kaydetmektedir. 157 Cüveynî Sergüzeşt-i Seyyidina’da anlatılanlara göre şöyle bilgiler vermektedir; Hasan Sabbâh’a, Bâtınî dâîleri “Seyyidina (efendimiz) Hasan” 158 adını vermişlerdir. Hasan Sabbâh’ın asıl adı ise Hasan b. Ali b. Muhammed b. Ca’fer b.Hüseyin b. Muhammed Sabbâh Himyeri’dir. “Sergüzeşt-i Seyyidina”159 adını verdikleri ve Hasan Sabbâh’ın 157 Cüveynî, Tarih-i Cihan Güşa, s. 534. 158 Hasan Sabbah için kaynaklarda “reisü’d-da’ve(davet reisi)”, “şeyh’ül Cebel(Dağın şeyhi)”, “mevlana”, “efendimiz”, “büyük üsdat” gibi lakaplar kullanılmıştır. 159 “Sergüzeşt-i Seyyidina” adlı kitabın bizzat Hasan Sabbah tarafından yazıldığı söylenmektedir. Fakat Moğol istilası sonrası Alamut’un alınması ve buradaki kütüphanenin yakılması ve tahrip edilmesi nedeniyle bu kitabında orada yandığı söylenmektedir. Cüveynî ve Reşidüddin, eserlerini yazarken bu kitaptan faydalandıklarını söylemektedir. 44 kendi hayatının anlatıldığı kitabında aslen Himyeri krallarının soyuna mensup olduğunu yazmaktadır. Hatta “Bir gün adamlarından bir kaçı, atalarının soy kütüğünü yazıp ona getirdiler. Fakat o, beğenmemiş gibi davranarak iltifatlarla dolu o yazıyı suya batırdı.” Bu olay Hasan Sabbâh’ın nesebini ne kadar büyük gördüğünü göstermektedir. Babasının önce Yemen’e, oradan Kûfe’ye, Kûfe’den sonra da Kum şehrine ve son olarak da Rey160 şehrine geldiğini yazmaktadır. Kendisinin de en son gelinen yer olan Rey şehrinde doğduğunu söylemektedir.161 Hasan Sabbâh’ın kesin olarak doğum tarihi bilinmemektedir fakat 1046-1047 veya 1053-1054 yılında doğduğu rivayet edilir.162 Çocukken dini eğitimini sürdürdüğü yer olan, günümüz Tahran şehrinin yakınındaki Rey’e, babası ile birlikte yerleşmek üzere gelmiştir. Rey IX. Asırdan beri dâîlerin aktif olduğu bir yerdi. O yüzden Hasan Sabbâh da buradaki dâîlerin etkisi altında kalmıştır.163 Hasan Sabbah’ın babası Ali, âlim kişiliğiyle tanınan biriydi ve İmâmiyye Şîa’sının önemli isimlerindendi. Hasan’ın eğitimiyle yakından ilgilenen Ali, oğlunun, özellikle mantık, fıkıh, riyâziyyât, felsefî ilimler ve kelâm alanlarında sağlam bilgiler elde etmesi için çok uğraşmıştır. Din âlimi olmak isteyen ve buna istidadı da olan Hasan ise daha yedi yaşında iken ilim faaliyetlerine başlamıştır. Bundan dolayı babası ile Rey şehrine gelen Hasan, ilim faaliyetlerine burada devam etmiş ve on yedisine kadar babasının mezhebi olan İmâmiyye Şiîliğine bağlı kalmıştır. Rey’deki eğitimi sırasında Nizamettin Tûsi, Ömer Hayyam ve Nîşâbûrî ile birlikte, Horasan’ın ileri gelen âlimlerinden imam Muvvafık Nîşâbûrî’nin derslerine katılmıştır. 164 Hatta bu öğrenci arkadaşları arasına, Nizamü’l-Mülk’ü de dahil etmektedirler. Rivayete göre; Hasan Sabbâh, Nizamü’l-Mülk ve Ömer Hayyam gençliklerinde beraber ders almaya başlamışlar ve arkadaşlıkları samimiyet kazanmış, kendi aralarında birbirlerine söz vermişler, kim önce yüksek bir konuma ulaşırsa, o mevkiyi diğer iki arkadaşıyla da paylaşacaktır. Zamanla Nizamü’l-Mülk vezir olmuş, Ömer Hayyam ilimde ilerlemiş, Ömer Hayyam’ı Nizamü’l-Mülk himaye etmiş, Hasan Sabbâh’ı da himayesi altına alıp ona idari işlerle görevlendirmiştir. Vezir olmak isteyen 160 Cüveynî, doğduğu yer olarak Rey şehri değil de Kum şehrini vermektedir. 161 Abdülkerim Özaydın, “Hasan Sabbâh”,DİA, C. XVI, s. 347. 162 Özaydın, “Hasan Sabbah”, s. 347. 163 Lewis, Haşişiler, s. 33. 164 İbrahim Kafesoğlu, Sultan Melikşâh Devrinde Büyük Selçuklu İmparatorluğu, İ.Ü. Edebiyat Fakültesi yayınları, İstanbul 1953, s. 129-130. 45 Hasan Sabbâh devletin mali işlerinde ki aksaklıkları her defasında Sultan Melikşâh’a bildirerek Nizamü’l-Mülk’ü kötülemiştir. Nizamü’l-Mülk’ün akrabası olan Ebû Müslim, Hasan Sabbâh’ı Fâtımî Devleti’nin dâîleriyle işbirliği yapmakla itham etmiştir. Nizamü’l-Mülk ve Ebû Müslim’in baskılarına daha fazla dayanamayan Hasan Sabbâh saraydan kaçmıştır.165 Hasan Sabbah’ın Selçuklu sarayında görev aldığı ile ilgili bilgiler olmakla birlikte Nizamü’l-Mülk ile arkadaş olduğu bilgisinin doğruluğu tartışılmaktadır ve tarihsel bir hata söz konusudur. Çünkü onların çocukluk arkadaşı olma ihtimali çok düşüktür. Kaynaklara göre Nizamül-Mülk 1018 yılında doğmuştur. Hasan Sabbâh’ın doğum tarihi 1046 ile 1054 arasında olduğu kesin olmamakla birlikte tahmin edilmektedir ama 1124’te öldüğü kesindir, o yüzden tarihsel olarak bir yakınlık söz konusu değildir. Ömer Hayyam ise 1132 yılında vefat etmiştir. Hasan Sabbâh doğduğunda Nizamü’l-mülk 30’lu yaşlarda bulunmaktadır. Ömer Hayyam’ın ise Hasan Sabbâh’tan daha ileri bir tarihte doğduğu sanılmaktadır. Bu yüzden çocukluk arkadaşı olma ihtimalleri çok zordur. Emîre Zarrâb adında bir Fâtımî dâîsiyle karşılaşan Hasan Sabbâh, bu adamın konuşmalarından etkilenmiş ve İsmâilîyye mezhebine girmiştir. 166 Hasan Sabbâh kendisi bu olayı şöyle anlatıyor: “Ben atalarımın mezhebi olan Şîa mezhebinin on iki imam kulundandım.167 Rey’de Mısır Bâtınîlerinin mezhebinden Emîre Zarrâb adlı bir kişi vardı. Onunla mezheplerimiz hakkında tartışma yapardık. O daima benim görüşlerimi çürütür, mezhebimi küçük düşürürdü. O sırada benim de inancım kuvvetli değildi. Karşı koymama rağmen onun sözleri kalbimde yer ediyordu. Derken ağır ve tehlikeli bir hastalığa yakalandım. Kendi kendime onun mezhebinin daha doğru olduğunu söyledim. Fakat aşırı taassubum yüzünden bu düşüncemi kimseye açıklayamadım. Kendi kendime, ‘Eğer -Allah geçinden versin- ecel gelirse gerçeğe kavuşmadan öleceğim’ dedim. Bende meydana gelen bu inanç değişikliği yüzünden kimsenin müdahalesi olmadan o hastalığı atlattım. Daha sonra Necm Sarrac adlı birinden Bâtınîlerin mezhebi hakkında bilgi istedim. O bana ayrıntılı izah ve 165 Atıcı Arayancan, Hasan Sabbah ve Alamut, s. 28. 166 Atıcı Arayancan, Hasan Sabbah ve Alamut, s. 27-28. 167 Şîa’nın 12 İmam kolu, Hz. Ali’den başlayarak kaybolan Mehdi’ye kadar ki 12 imamı imam kabul etmelerine rağmen, İsmâilîyye kolu, ilk altı imamla Cafer Sadık’ın oğlu İsmail’i veya Muhammed’i yani 7 imamı imam kabul ederler. 46 açıklamalarda bulunduktan sonra o mezhebin sırlarını öğrendim. Abdü’l-Melik Attaş’ın mezhebe davette bulunmaya izin verdiği Mü’min adındaki birinden biat yeminimi kabul etmesini istemem üzerine o, ‘Hasan168 olan senin, Mü’min olan benden, mezhepteki rütben daha üstündür. Ben senin yeminini nasıl kabul ederim, imamın yapabileceği bir işi nasıl yaparım?’ dedi. Sözün kısası Mü’min, Hasan Sabbâh’ın ısrarına dayanamayarak onun yeminini dinledi”. Hasan Sabbah, bu şekilde Bâtınîğin içerisinde yer aldı.169 İbn Attâş, Hasan Sabbâh’a dâî naipliği görevi vermiş ve ona Fâtımî halifesi Müstansır-Billah’ın maiyetine dâhil olmak üzere Kâhire’ye gitmesini söylemiştir. 170 Hasan Sabbâh Mısır’a doğru yola çıkar, önce Azerbaycan’a oradan Silvân’a ulaşır, fakat burada dini yorumlama hakkının sadece imamda olduğunu kabul ile Sünnî âlimlerin üstünlüğünü reddettiği için Silvân Kadısı tarafından şehirden kovulur. 171 Ardından Meyyafarikin, Musul, Sincar, Rahbe, Dımaşk, Sayda ve Sur üzerinde Akka’ya gelir buradanda deniz yoluyla Fâtımî Halifesi el-Müstansır ile görüşmek için Mısır’a geçer. 1078 yılında Fâtımî sarayının yüksek seviyeli yöneticileri tarafından iyi kabul gördüğü Kâhire’ye ulaşır. Mısır’a geldiğinde Fâtımî halifesi Müstansır ile görüşüp görüşmediği konusunda çeşitli rivayetler vardır. İbnü’l-Esîr’e göre halife ile görüşmüştür. Cüveynî, Hasan Sabbâh’ın dilinden naklettiği olayda görüşmediğini yazmaktadır, Reşidüddin Fazlullah, Camiü’t Tevarih’inde, görüşmediğini yazmıştır. Hasan Sabbâh, önce Kâhire’de daha sonra da İskenderiye’de olmak üzere toplam üç yıl burada kalmıştır. Hasan Sabbâh, burada halife Müstansır’dan sonra onun oğlu Nîzar’ı desteklediği için ordu komutanı Bedrü’l-Cemâlî ile mücadeleleri olmuştur. Önce hapsedilmiş sonra da ülke dışına sürülmüştür. Mısır’dan Kuzey Afrika’ya sürgün edilmiştir. Fakat onu götüren gemi denize açıldıktan sonra şiddetli bir fırtınaya yakalanmıştır. Herkes korku ve telaş içindeyken Hasan Sabbâh sakin bir tavırla fırtınayı izlemiş, böylesi sakin olabilmesinin nedenini soran kişiye “el-Müstansır daha önce bana olacakları haber verdi. Onun için korkulacak bir şey yok” yanıtını vermiştir. Birkaç dakika sonra fırtınanın dinmesi üzerine gemi de bulunanlar Hasan Sabbâh’ın müridi 168 İyi, güzel manasına gelir. 169 Cüveynî, Tarih-i Cihan Güşa, s. 535. 170 Abdülkerim Özaydın, “Müstansır-Billah”, DİA, C. XXXII, s. 120. 171 Ahmet Ocak, Selçukluların Dini Siyaseti, Tarih ve Tabiat Vakfı yayınları, İstanbul 2002, s. 215. 47 olmuştur. Maceralı gemi yolculuğunun ardından kendisini kurtaranlar tarafından Suriye’ye götürülmüştür.172 Hasan Sabbâh, İsfahân’a ulaşmak için Halep ve Bağdat yolunu takip etmiştir. 1081 yılında İsfahân’a ulaşmıştır. Daha sonra İran’ı dokuz yıl dolaşarak Bâtınîliğe hizmet etmiştir.173 2- Deylem Bölgesi’nin Keşfedilmesi Hasan Sabbâh’ın dikkatini İran’ın kuzeyindeki Deylem’in dağlık bölgesi ile Geylân ve Mâzenderân şehirleri çekmişti. Bu bölge İran coğrafyasından tamamen farklı bir coğrafyaya sahipti. Buralar yüzyıllardır, savaşçı, güçlü ve başına buyruk bir halk tarafından idare edilmekteydi. İran halkı da bu bölgelerde yaşayanları kendilerine karşı hep yabancı ve tehlikeli olarak görmüşlerdir. İran hükümdarlarının hiçbiri bu halk üzerinde tam bir hâkimiyet kuramadı. Sâsânî hükümdarları bile burada yaşayan halktan hep çekinmişler ve bu halkın saldırılarına karşı sınır bölgelerinin güvenliğini sağlamaya yönelik icraatlar yapmışlardır. Arap valisi olan Haccac, Deylem Bölgesine saldırmaya hazırlandığı vakit, bölgenin coğrafi özelliklerini gösteren bir harita yaptırdı. Deylemli bir elçiye göstererek teslim olmaları gerektiğini ima etmek istemişti. Elçi ise “Bölgemiz hakkında iyi bilgi sahibisiniz. Dağlarımızın, geçitlerimizin, vadilerimizin görünümü aynen böyledir. Ancak haritada bu bölgeleri, dağ ve geçitleri koruyan savaşçıları göstermeyi unutmuşsunuz lakin denerseniz onları tanımış olursunuz” demişti. Bu yüzden burası savaştan ziyade barışçı politikalar sayesinde müslümanlaşmıştır.174 Deylem bölgesinin Müslüman olmasından sonra, tarihsel süreçte hep Abbâsî baskısından kaçan Şiîlerin, M. VIII. yüzyılın sonlarından itibaren sığınak ve desteğe kavuştuğu yer olmuştur. Deylem bölgesi başta Abbâsî halifesi olmak üzere Sünnî idarecilere karşı, özerkliğini koruyan faal bir Şîa merkezi haline gelmiştir. M. X. yüzyıllarda Büveyhîlerin idaresi altında bulunmuşlar hatta Büveyhîlerin koruyuculuğunu üstlenmişlerdir. Hasan Sabbâh, en büyük gücünü bu kuzey halklarının 172 Kaya, Bâtınîler ile Yapılan Mücadeleler, s. 17. 173 Hamit Pehlivanlı, “Selçuklular ve Selçuklu Müesseseleri”, Tarih El Kitabı, edit. Ahmet Nezihi Turan, Ankara 2004, s. 20. 174 İbn Kesir, el-Bidaye ve’n-nihâye, çev. Mehmet Keskin, Büyük İslam Tarihi, C. XII, çağrı yayınları, İstanbul 1995, s. 310. 48 ülkesine harcamıştır. Damgan’a yerleşmek üzere Huzistan ve Doğu Mazenderan’a kadar bozkır bölgelerini dolaşmıştır. Buradan dağlı halkın arasına dâîler göndermiş, kendisi de bıkıp usanmadan seyahat etmiştir. Yapılan bu faaliyetler Nizamü’l-Mülk’ün dikkatini çekmiş ve Rey’deki yöneticilerine yakalama emri vermiş fakat başarılı olamamışlardır.175 Hasan Sabbâh daha güvenli yer olan Kazvin’e geçmiştir.176 3- Alamût Kalesi’nin Ele Geçirilmesi Hasan Sabbâh’ın sürekli yer değiştirmesindeki amacı sadece oradaki insanları Bâtınîliğe çekmek değil, Selçuklu aleyhine faaliyet yapabileceği sağlam, korunaklı bir kale keşfetme isteğiydi. Bâtınîliğin karargâhı yapmayı düşündüğü yeri ise sonunda buldu. Elburz Dağının tam ortasında, büyük bir kayanın 1800 metreyi geçen zirvesinde bulunan Alamût Kalesi 177 tam istediği yerdi. 178Verimli bir vadiye hâkim vaziyette bulunan Alamût Kalesi aynı zamanda dış tehditlere de mümkün olduğu kadar kapalıydı. Uzunluğu 54 kilometreyi bulan, eni ise 5.4 kilometreye ulaşan bu vadiye, çok dik ve girintili-çıkıntılı kayalıklar arasından dar bir boğazdan girilmekteydi. Daha sonra ise çok dar ve dolambaçlı bir yol vasıtasıyla, vadinin üzerinden, çok yüksek bir mevkiye yapılmış olan kaleye ulaşılıyordu. Alâmut Kalesini, Deylemli bir hükümdarın inşa ettirdiği rivayet edilmektedir. Rivayete göre ise Deylemli bahsi geçen hükümdar, birgün ava çıkmıştır. Bu av esnasında eğitilmiş olan kartalını serbest bırakınca kartalda bu kayalığın zirvesinde bir yere konmuştur. Deylemli hükümdar kartalın konmuş olduğu kayalığın askeri olarak önemli bir yer olduğunu farkederek oraya Alâmut Kalesini yaptırmıştır.179 Hasan Sabbâh oraya vardığında Büyük Selçuklu Sultanı Melikşah adına kaleyi yöneten Mehdi adında bir Alevi bulunmaktaydı.180 Hasan Sabbâh, Alamût’u ele geçirişini kendisi şöyle anlatmaktadır: “Kazvin’den Alamût Kalesine bir dâî gönderdim. Bu dâî bazı kale sakinlerini kendine inandırdı. Onlar da, Alevi reisini kendi planlarına dahil etmeye çalıştılar. Reis, onlara inanmış gibi 175 Mehmet Altay Köymen, Selçuklu Devri Türk Tarihi, TTK basımevi, Ankara 2004, s. 211. 176 Lewis, Haşişiler, s. 36-37. 177 Âluh-âmut kelimelerden meydana gelmiştir. Eski Farsça da “kartal yuvası” ya da “kartal talimi/kartal eğitimi” (ta’limü’l-ukab) anlamlarına gelmektedir. (Özaydın, “Alamut”,DİA, s. 336) 178 Abdülkerim Özaydın, “Alamut”,DİA, C. II, s. 336. 179 Zeki Velidi Toğan, “Alamut”, İA, C. I, İstanbul 1978, s. 289. 180 Lewis, Haşişiler, s. 37. 49 göründü. Fakat Reis dâîye inanıp inancını değiştirenleri kovmak için hazırlık yaptı. Alevî-yi Mehdî, mezhep taraftarlarının hepsini kaleden çıkarıp ‘Kale, Sultan Melikşâh’a aittir’ diyerek kale kapısının sıkıca kapattı, uzun bir tartışmadan sonra onları tekrar kaleye aldı. Ondan sonra kimse onun sözüne güvenerek kaleden dışarı çıkmadı.” Hasan Sabbâh ise Kazvin’den Deyleman’a, oradan Aşkavar bölgesine, oradan da Alamût’a sınır olan Andic Rud’a gitmiş ve orada bir süre ikâmet etmiştir. Hasan Sabbâh’ın koyu sofîliği, birçok kişiyi onun mezhebine çekmiş ve çok sayıda insan onun davetini kabul etmiştir. Büyük bir tesadüf eseri, Aluh amut kelimelerinin ebced hesabıyla karşılığı olan ve onların uğurlu yıl saydıkları H. 6 Receb 483 (M. 4 Eylül 1090)181 tarihinde Hasan Sabbâh’ı gizli olarak Alamût kalesine götürmüşlerdir. Bir süre orada kendini tanıtmadan yaşamış ve adının “Dehhuda” olduğunu söylemiştir. Alevî, Dehhuda’nın gerçekte Hasan Sabbâh olduğunu öğrenince Alâmut Kalesini terketmeye karar vermiştir. Hasan Sabbah, Alevî’ye bir mektup vererek bunu Damgan ve Girdkuh şehirlerinin yönetici Muzaffer Mustavfî’ye iletmesini söylemiştir. Hasan Sabbâh mektupta, Alevî’ye üç bin altın dinarın verilmesini isteyerek bunun Alamût kalesinin karşılığı olduğunu Muzaffer Mustavfî’ye iletmiştir. Hasan Sabbah’ın nasıl kendine güvendiğini gösteren çok özlü bir şekilde yazılmış olan bu mektubun tam metni şöyledir: “Reis -Allah onu korusun-, Alamût’un bedeli olarak üç bin dinar altını Alevîyi Mehdî’ye ödesin. ‘Selam peygamberlerin en seçkinine ve onun evlâdına olsun’. ‘Allah bize yeter. O ne güzel vekil’182dir” şeklindedir.183 Hasan Sabbâh, artık Alamût’un sahibi olmuştur. Kaynaklarda, Hasan Sabbâh’ın 1090 yılından öldüğü tarih olan 1124 yılına kadar 34-35 yıl boyunca burada kaldığı ve Alamût’tan dışarıya hiç çıkmadığı, sadece iki kere oturduğu evin bahçesine çıktığı onun dışında tüm vaktini evinde geçirdiği yazmaktadır. 184 Rivayetlerde Hasan Sabbâh’ın Alamût’ta koyu sofi bir düzen içerisinde hataya yer vermeyen sert kanunlar koymuş ve titizlikle uygulamıştır. Örneğin Alamût’ta Hasan Sabbâh’ın başta bulunduğu dönemde hiç kimse açıktan şarap içmemiş hatta şarap küpünün yanına bile yanaşmamıştır. 181 Nesimi Yazıcı, İlk Türk – İslâm Devletleri Tarihi, Türkiye Diyanet Vakfı yay., Ankara 2005, s. 228. 182Âl-i İmran, 3/173. 183 Cüveynî, Tarih-i Cihan Güşa, s. 537. 184 Lewis, Haşişiler, s. 38. 50 Müzikle ve eğlenceyle ilgilenmemiştir. Oğlu Muhammed bile şarap içmekle suçlandığı için emri üzerine derhal öldürülmüştür.185 Hasan Sabbâh’ın, Alamût kalesini almasından sonra bu kalede ve Suriye’deki diğer Bâtınî kalelerinde mezhebin üstadları tarafından büyük bir taraftar grubu oluşturulmuştur.186 Alamût Kalesi, Hasan Sabbâh ve İsmâilîler için korunaklı bir yer olmuştur. Kalenin içerisinde yiyeceklerin saklandığı soğuk su depoları, katı ve sıvı yiyeceklerin saklanması için ambarlar ve mahzenler yapılmıştır. Kale halkının su ihtiyacının karşılanması için bölgede bulunan Bahru Irmağından kaleye kadar su kanalları açılmış, bu su kanallarının önü kesilerek havuzlar oluşturulmuş ve sular depolanmıştır. Hasan Sabbâh, kalenin içerisine mükemmel bir soğuk hava deposu inşa ettirmiştir. O dönemin şartlarında yiyeceklerin uzun süre saklanabilmesi gerçekten hayranlık uyandırmıştır. Nitekim bu depoları bizzat gören Cüveynî de Hasan Sabbâh tarafından inşa edilen ambarlarda yiyeceklerin 170 yıl korunabildiğinden bahsederken, onların bozulmadan kalmasını Bâtınîlerin, Hasan Sabbâh’ın kerametine bağlandığından söz etmiştir.187 4- Hasan Sabbâh’ın Ölümü 1124 yılında 80’li yaşlarına gelmiş olan Hasan Sabbâh ağır bir şekilde hastalanmıştır. Öleceğini hisseden Hasan Sabbâh mirası için tedbirler almıştır. Veliaht olarak Kiya Buzurg Ümid’i atamış ve Dihdar Ebû Ali Ardistani’yi sağında oturtup onu propaganda (davet) işinin başına getirmiştir. Hasan-ı Adem-i Kasranî’yi sol tarafına, ordu komutanı (sâhib-i ceyş) Kiya Ebû Ca‘fer’i de önüne oturtmuş, onlara, gerçek imam gelirse eğer ona uymalarını, itaat etmelerini ve ülkenin başına geçirmelerini vasiyet etmiştir. Sonra H. 6 Rebiülahir 518 yılı (M. 23 Mayıs 1124) Cuma gecesi188 vefat etmiş ve Alamût yakınlarında yapılan bir kabre gömülmüştür.189 Hasan Sabbâh yöneticiliğinin yanında hem de bir din adamı olarak tarihte çok fazla ses getiren bir şahsiyet olarak karşımıza çıkmaktadır. Son derece iyi bir örgütçü 185 Cüveynî, Tarih-i Cihan Güşa, s. 537; Kaya, Bâtınîler ile Yapılan Mücadeleler, s. 19. 186 Bernard Lewis, Ortadoğu, çev. Selen Y. Kölay, Arkadaş yayınları, Ankara 2010, s. 119. 187 Atıcı Arayancan, Hasan Sabbah ve Alamut, s. 41. 188 Hasan Sabbah’ın öldüğü gün ile ilgili bazı kaynaklarda Çarşamba gecesi geçmektedir. Ama kaynakların büyük bir çoğunlugunda Cuma gecesi öldüğü geçmektedir. 189 Cüveynî, Tarih-i Cihan Güşa, s. 547; Özaydın, “Hasan Sabbah”, s. 349. 51 olarak kabul görmüştür. Arkasında Ortadoğu’da korkulan bir askeri ve siyasal güç bırakmıştır. İdeolojisi konusunda oldukça katı kurallar getirmiş olan Hasan Sabbâh Alamût kalesinde kurduğu düzen içerisinde hata yapan kişileri affetmemiş ve gerektiği zamanda cezasını vermiştir. Adaleti ile tanınmış olan Hasan Sabbâh diktatörlüğü ile de ün yapan bir lider olmuştur. Alamût kuşatıldığı sıralarda karısı ve iki kızını Girdkuh’a göndererek Girdkuh Reisi Muzaffer Mustavfî’ye mezhebimize yardımcı olsunlar, onlara ip eğirt. Verilen görevi eğer yaparlarsa onlara ücretleriniver şeklinde yazmış olduğu mektup aslında davasını sürdürmek için eşit ve adaletli davrandığının bir kanıtıdır. Oğlu Hüseyin’i de kendisine muhalif olduğunu sanarak gözünü kırpmadan davası uğruna öldürtmüştür.190 Arap yazarlar, Hasan Sabbâh’ı geometri, aritmetik, astronomi, büyü ve diğer ilim dallarından çok iyi anlayan aynı zamanda basiretli ve becerikli biri olarak tanıtmışlardır. İranlı yazarlar ise onun çilekeşliği ve kanaatkârlığı üzerinde durmaktadır. Alamût da yaşadığı 34-35 yıl boyunca hiç kimsenin içki içmediğini yazmaktadırlar. Onun ciddiyeti sadece düşmanlarına karşı değildi. Hatta oğullarından birini şarap içtiği için idam ettirdiği söylenmektedir. Hasan Sabbâh asla imamlık iddiasında değil, sadece imamın temsilcisi olduğu iddiasında bulunmuş, imamın ortadan kaybolmasından sonra hüccet yani delil ve davet reisi olmuştur.191 Ayrıca bilime de önem veren Hasan Sabbâh Alamût kalesinde birçok bilim adamını himaye etmiştir. Hasan Sabbâh’ın bu kadar geniş bir kitleyi etrafında toplaması ve davaları uğruna ölüme biletereddütsüz giden insanların olması aslında onun ikna kabiliyetinin ne derece yüksek olduğunu göstermektedir. İdealleri ve kurduğu düzeni bozacak herhangi bir kimseye bunlar karısı ve oğlu bile olsa gözünü kırpmadan gerekli cezaları vermiştir. Yaptığı eylemler, sistemleştirdiği suikastler yöntem ve yarattığı etki o dönemin şartları düşünüldüğünde gerçekten çok farklı ve ilk olma özelliği göstermektedir. Dini siyasallaştırarak kurmuş olduğu teşkilatına hiyerarşi ve disiplin anlayışı açısından militan bir tavır kazandırmıştır.192 190 Atıcı Arayancan, Hasan Sabbah ve Alamut, s. 80-81. 191 Lewis, Haşişiler, s. 53. 192 Atıcı Arayancan, Hasan Sabbah ve Alamut, s. 83. 52 B- HASAN SABBÂH SONRASI 1126’da Bâtınîlerin başına Kiya Buzurg Ümid geçmiştir. Kiya Buzurg Ümid Deylemli idi, Hasan Sabbâh zamanında ordu komutanlığı yapmıştır. Hasan Sabbâh onun yardımı ile her yere hakim olmuştur. O coğrafyada doğan ve orada belli nüfuzu olan bir kişidir. Hasan Sabbâh, Kiya Buzurg Ümid’i kendisine veliahd yapmış, Hasan Sabbâh ölünce de Bâtınîlerin başına geçmiştir.193 İki yıl sonra Sultan Sencer’in saldırısı ile karşılaşmıştır. Yirmi yıldır Bâtınîlere karşı hiçbir harekete girişmeyen Sencer 1126’dan itibaren ciddi bir mücadele başlatmıştır. Askerlerine yakalandıkları yerde öldürülmeleri ve mallarının yağmalanması emrini vermiştir. Bu konuda vezir Muineddin Kâşânî (veya Kâşî) Sencer’in en büyük destekçisi ve politikanın uygulayıcısı olmuştur. Fakat İsmâilîler intikam almakta gecikmemişler. Hizmetçi kılığına giren iki fedâî vezirin evine sızmışlardır. Vezirin güvenini kazanan bu hizmetkârlar uygun bir zamanda veziri öldürmüşlerdir. Sencer ile Bâtınîler arasında yapılan bu savaşlar Bâtınîlerin daha da güçlenmesini sağlamıştır.194 Buzurg Ümid’in saltanatı 1138’de ölümü ile sona ermiştir. Fakat ölümünden hemen önce oğlu Muhammed’i veliaht olarak göstermiştir. Kiya Buzurg Ümid kabiliyetli bir yöneticiydi. Saltanatı süresince büyük işler başarmıştır. Kiya Buzurg Ümid’in yerine geçen oğlu Muhammed de hemen Selçuklu aleyhine faaliyetlere girişmiştir. Halife er-Raşid dışında 1143 yılında öldürülen Selçuklu Sultanı Davut en dikkat çekici olanıdır. Bunun dışında Sencer’in maiyetinde olan emirlerini öldürtmüştür. Hasan Sabbâh sonrası dönemlerde her ne kadar saldırılara devam edilse de bazı Bâtınîler, Hasan Sabbâh zamanındaki o günleri aramaktadırlar. Bazı Bâtınîler, o özlenen günlerin Muhammedin’in oğlu Hasan tarafından tekrar gerçekleşeceğine inanıyorlardı. Çünkü Hasan, Hasan Sabbâh ve kendi imamlarının öğretilerini inceleyip yorumlamaya henüz küçük yaşlarda iken başlamıştır. Gerçekten de hitabet yeteneği güçlü olan biri olduğu için arkasında pek çok Bâtınîyi toplamıştır. Babası Muhammed bu durumdan rahatsız olmuştur. Oğluna inanan pek çok insanı işkenceler ile öldürtmüştür. Bir defasında aynı anda Alamût da iki yüz elli kişiyi öldürttüğünden bahsedilir. Oğlu bu 193 Haşim Karakoç, Kâdı Beyzâvî ve Nizâmü’t-Tevârîh’inin Edisyon Kritiği ve Tahlili, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kırıkkale 1998, s. 122. 194 Kafesoğlu, Sultan Melikşâh, s. 214. 53 olaylar karşısında sessiz kalmayı tercih etmiş fakat babasının 1162 yılında ölümü üzerine Bâtınîlerin başına Hasan geçmiştir.195 Hasan b. Muhammed b. Kiya Buzurg Ümid, yönetime geçtikten kısa bir süre sonra kıyamet ilanında bulunur. İki buçuk yıl sonra Mehdi dönemini başlatmıştır. Bu da ülke içerisinde fikir ayrılıklarını başlatır. Hasan zahirî anlamda Buzurg Ümid’in torunu, derunî anlamda ise Nizar’ın soyundan gelen bir önceki imamın oğlu olduğunu savunmuştur. Ona karşı gelenlerden birisi de Büveyhi soyundan gelen Deylemli olan kayınbiraderidir. Hasan da bu olaydan sonra kayınbiraderi Hasan b. Namaver tarafından M. 1166 (H. 561) yılında öldürülmüştür. Hasan’ın ölümünden sonra tahta oğlu Nurettin Muhammed geçmiştir. Muhammed de babasının başlattığı kıyamet öğretilerini devam ettirmiştir. İlk yaptığı iş ise babasını öldüren Hasan b. Namaver’iidam ettirmekti. Nurettin Muhammed zamanında artık siyasi anlamda değişiklikler olmuştur. Bu dönemde artık Selçukluların yıkılış sürecine girdiğini ve Bâtınîlerin, Selçukluların yerine yeni bir devlet ile mücadeleyi sürdürdüğü görülmektedir. Bu devlet Hârezm taraflarında kurulmuş olan Hârezmşâhlar Devleti’dir. Bâtınîlerin Hasan Sabbâh zamanında ve Hasan Sabbâh’tan sonraki dönemlerde hem Selçuklular hem Hârezmşâhlar hem de diğer devletlere karşı yapmış olduğu mücadeleler Bâtınîliğin İslâm dünyasına etkileri kısmında daha ayrıntılı şekilde anlatılacaktır. 195 Lewis, Haşişiler, s. 59-60; Atıcı Arayancan, Hasan Sabbah ve Alamut, s. 87-88. 54 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM BÂTINÎLİĞİN İSLÂM DÜNYASINA ETKİLERİ A- BÜYÜK SELÇUKLU DEVLETİNE ETKİSİ 1- Selçuklu Devleti’nin Kuruluşu Selçuklular, Oğuzların Üç-ok kolunun Kınık boyuna mensupturlar. 196 Kınık boyu da Oğuzlar arasında Sir Derya suyunun ağzına yakın bir yerde oturmakta idiler. X. yüzyılın başında Oğuz Devleti’ni “Yabgu” unvanı taşıyan bir hükümdar idare etmekteydi. Selçuklu ailesinin atası olan Demir yaylı (Temür yaylıg)197 lâkablı Dukak (veya Tukâk),198 bu Oğuz Devleti’nde kuvvetli bir askerî ve siyasî mevkiye sahipti.199 Bir müddet sonra Dukak ölmüştür. Dukak’ın oğlu Selçuk, babasının ölümünden sonra, Yabgu tarafından genç yaşta “Sü-başı” (Ordu kumandanı) tayin edilmiştir.200 Selçuk Bey, Yabgu tarafından öldürülmekten korkarak bir uc şehri olan Cend havalisine gelmiştir (tahminen X. yüzyılın son çeyreği, 961 yılları civarı).201 Bu sıralarda İslâm dini Türk kitleleri arasında süratle yayılmaktaydı. Selçuk, Cend’de yanındakiler ile birlikte İslâm dinini kabul etmiştir. 202 Selçuk, Cend’de müstakil bir beylik kurmuştur.2031007 tarihinde Cend şehrinde ölmüştür.204 196 Salim Koca, Dandanakan’dan Malazgirt’e, Giresun 1997, s. 46. 197 İbnü’l-Adîm, Bugyetü’t-taleb fî Tarihi Haleb (Seçmeler), çev. Ali Sevim, Selçuklular Tarihi, TTK Basımevi, Ankara 1989, s. 10. 198Osman G. Özgüdenli, Selçuklular I. Cilt; Büyük Selçuklu Tarihi(1040-1157), İsam yay., Ankara 2017, s. 32 199 Erdoğan Merçil, “Büyük Selçuklu İmparatorluğu”, Türkler, C. IV, Ankara 2002, s. 597 200 Şihâbeddi Ahmed b. Abdülvahhâb en-Nüveyrî, Nihâyetü’l-ereb fî Fünûnnü’l-edeb, XXVI, nşr. Muhammed Fevzî, Kahire 1984, s. 26. 201 Koca, Dandanakan’dan Malazgirt’e, s. 46; Merçil, “Büyük Selçuklu İmparatorluğu”, s. 597. 202Özgüdenli, Selçuklular, s. 49. 203 Köymen, Selçuklu Devri Türk Tarihi, s. 26. 204 Sadreddin Hüseyni, Ahbarü’d-Devleti’s-Selçukiyye, çev. Lugal, TTK, Ankara 1999, s. 2. 55 a) Tuğrul ve Çağrı Bey Dönemi Selçuk Bey’in ölümünden sonra başa oğlu Arslan Yabgu geçer. Bir süre sonra Selçuklular Cend’den ayrılarak, Buhârâ civarına inerler. 205 1025’te Arslan Yabgu, Gaznelilere esir düşmüştür.206 Yeğenleri Çağrı Bey ve Tuğrul Bey ise Hârezm bölgesine bir süre yerleştiler. Daha sonra Hârezm’den ayrılarak Horasan’a geldiler.207Çağrı Bey ve Tuğrul Bey, Önce Merv’i (M. 1028), sonra da Nîşâbûr’u (M. 1029) aldılar.208 Selçukluların İran taraflarını ele geçirmesi, Gazneli Mesut’u harekete geçirmiştir. 209 21 Mayıs 1040 (H. 6 Ramazan 431) 210 yılında Merv yakınlarındaki Dandanakan’da Selçuklu ordusu ile Gazneli ordusu karşılaşmış,211 üç gün süren savaşta Gazneliler mağlup olmuş ve tüm Horasan Selçuklulara kalmıştır.212 Dandanakan Savaşını kazanan Selçuklu beyleri toplanarak Tuğrul Bey’i Horasan Emiri ilan ettiler. 213 Böylelikle Selçuklular artık Horasan’da bir devlet kurmuş oldular.214Ayrıca çevredeki devletlere zaferlerini bildiren fetihnâmeler gönderdiler.215 Tuğrul Bey kısa bir süre sonra Rey ve Hemedan’ı almıştır.216 Bu sırada Abbâsî Halifesi Kaim bi-Emrillâh, Mâverdî’yi Tuğrul Bey’e elçi olarak göndermiştir.217 Halife Tuğrul Bey’e, Türkmenlerin İslam ülkelerinde yaptıkları yağmalardan ve verdikleri 205 Mehmet Altay Köymen, Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi (Kuruluş Devri), C. I, TTK, Ankara 2000, s. 97. 206 Köymen, Kuruluş Devri, s. 117; Köymen, Selçuklu Devri Türk Tarihi, s. 31; Mehmet Altay Köymen, Selçuklular Devrinde Türk – İran İşbirliği, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1971, s. 306. 207 Salim Koca, Selçuklularda Ordu ve Askeri Kültür, Berikan yayınevi, Ankara 2005, s. 55; Süryani Mihail, Vekayinâme, ikinci kısım (1042 – 1195), çev. Hrant D. Andreasyan, 1944 (Basılmamış tercüme), s. 23. 208 Roux, Türklerin Tarihi, s. 206-207. 209 Köymen, Kuruluş Devri, s. 336. 210Özgüdenli, Selçuklular, s. 85. 211Hamdullah Müstevfî-i Kazvînî, Târîh-i Güzîde, edit. Erkan Göksu, Bilge Kültür Sanat, İstanbul 2015, s. 24. 212 Minhâc-i Sirâc el-Cûzcânî, Tabakât-ı Nâsırî – Selçuklular, s. 33. 213 Minhâc-i Sirâc el-Cûzcânî, Tabakât-ı Nâsırî – Selçuklular, s. 35; en-Nüveyrî, Nihâyetü’l-ereb fî Fünûnnü’l-edeb, s. 35; Merçil, Müslüman Türk Devletleri, s. 47. 214 Gregory Abu’l Farac, Abü’l Farac Tarihi, çev. Ömer Rıza Doğrul, C. I, TTK Basımevi, Ankara 1999, s. 297. 215 Koca, Selçuklularda Ordu ve Askeri Kültür, s. 65; Muhammed b. Ali b. Süleyman er-Ravendî, Râhatü’s-Sudûr ve Ayetü’s-Sürûr: Gönülleri Rahatı ve Sevinç Alameti, çev. Ahmed Ateş, C. I, TTK basımevi, Ankara 1999, s. 102. 216Özgüdenli, Selçuklular, s. 93. 217 C. Brockelmann, “Mâverdî”, İA, C. VII, s. 409. 56 zararlardan dolayı şikâyette bulunmuştur (1043-1044).218 Maverdî, Abbâsî taraftarı aynı zamanda hilafet ile saltanat hakkında kitap yazmışbiriydi.219 Maverdî bir süre Sultan’ın yanında kalarak bir rapor hazırlamış ve halifeye sunmuştur. Abbasi Halifesi Kaim biEmrillâh dabu rapor doğrultusunda Tuğrul Bey’in kendisinden istediği şeyleri kabul etmiştir.220 Tuğrul Bey bu süreçten sonra Anadolu’da fetih hareketlerine girişmiştir.221 1054 yılı başlarında önce Bargiri (Berkri bugünkü Muradiye) Kalesi’ni hücumla almıştır.222 Daha sonra Erciş’i de Selçuklu topraklarına katarak Malazgirt önlerine gelip şehri kuşatmaya başlamıştır. 223 Fakat kışın yaklaşması üzerine daha sonra devam üzere Anadolu’dan ayrılmıştır.224 Abbâsî Halifesi Kâim bi-Emrillâh, Bağdat’ta Şiî Büveyhoğullarının tehditlerinden ve Türk komutanı olan Arslan Besâsîrî’nin baskılarından şikâyetçiydi. 225 Abbâsî halifesi, Selçuklu Devleti’ne elçi göndererek, bu baskı ve tehditlerden hilafet makamını kurtarması için Tuğrul Bey’i Bağdat’a davet etmiştir.226 Tuğrul Bey,1055 yılının yazında Bağdat’a doğru harekete geçmiştir. Tuğrul Bey’in geleceğini öğrenen Besâsîrî şehri terketmiştir.227 17 Aralık 1055’te (H. 25 Ramazan 447)228 Tuğrul Bey, Abbasi Devleti’nin başkenti olan Bağdat’a girmiştir. 229 Tuğrul Bey adına Bağdat camilerinde hutbe okunmuştur.230 Tuğrul Bey, Bağdat’tan ayrılır fakat bir süre sonra tekrar gelir. Geldiği zaman halife, Tuğrul Bey’i (Sultânü’l-Meşrık ve’l-Mağrib) “doğunun ve batının sultanı” ilan 218 Hasan Hüseyin Adalıoğlu, “İlk Selçuklu-Abbâsî İlişkileri”, Türkler, C. IV, Ankara 2002, s. 661; Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 18. 219 Ebu’l- Hasan Habib el-Mâverdî, El-Ahkâmu’s- Sultaniyye, çev. Ali Şafak, Bedir yay., İstanbul 1994, s. 120. 220 Mâverdî, El-Ahkâmu’s- Sultaniyye, s. 121. 221 Abu’l Farac, Abü’l Farac Tarihi, s. 306. 222 Urfalı Mateos, Urfalı Mateos Vekayi-namesi(952 – 1136) ve Papaz Grigor’un Zeyli (1136 – 1162), çev. Hrant D. Andreasyon, TTK Basımevi, Ankara 2000, s. 100. 223 Koca, Malazgirt’ten Miryokefalon’a, s. 8; Urfalı Mateos, Urfalı Mateos Vekayi-namesi (952 – 1136) ve Papaz Grigor’un Zeyli (1136 – 1162), s. 101. 224 Koca, Dandanakan’dan Malazgirt’e, s. 98. 225 en-Nüveyrî, Nihâyetü’l-ereb fî Fünûnnü’l-edeb, s. 45. 226 Koca, Dandanakan’dan Malazgirt’e, s. 102;Süleyman Genç, “Tuğrul Bey Zamanında SelçukluAbbâsî İlişkileri”, Türkler, C. IV, Ankara 2002, s. 646. 227 Genç, “Tuğrul Bey Zamanında Selçuklu-Abbâsî İlişkileri”, s. 655. 228Özgüdenli, Selçuklular, s. 104. 229 Hüseyni, Ahbarü’d-Devleti’s-Selçukiyye, s. 15; Merçil, “Büyük Selçuklu İmparatorluğu”, s. 1034- 1035; Mehmet Altay Köymen, Tuğrul Bey ve Zamanı, MEB. Basımevi, Ankara 1986, s. 43 – 45. 230 en-Nüveyrî, Nihâyetü’l-ereb fî Fünûnnü’l-edeb, s. 46; Ravendî, Râhatü’s-Sudûr ve Ayetü’s-Sürûr, s. 106; Hamdullah Müstevfî-i Kazvînî, Târîh-i Güzîde, s. 27. 57 eder231 ve kendisine Rükn ed-dîn (Dinin temel direği)ünvanını verir.232 Böylelikle İslâm dünyasının siyasî hâkimiyeti Türklerin eline geçmiştir, bu durum bizzat halifenin rızası ile olmuştur. 233 Tuğrul Bey, Rey’e dönünce hastalanmış ve 70 yaşında hayatını kaybetmiştir (4 Eylül 1063).234 b) Alparslan Dönemi Alparslan, Rey şehrinde merasimle tahta çıkmıştır. Halife, Alparslan adına 9 Nisan 1064’te Bağdat’da hutbe okutmuş ve sultanlığını tasdik etmiştir. Alparslan’a Adûd ed-Devle ve Ebu şucâ gibi unvanlar vermiştir. Sultan Alparslan 1064 yılında, Tuğrul Bey zamanında vezir olan Amîd el-Mülk Kündürî’yi görevden almış 235 ve öldürtmüştür (29 Kasım 1064).236 Onun yerine Nizâmü’l-mülk, Selçuklu Devleti veziri olmuştur (7 Aralık 1063).237 Alparslan’ın da amcası Tuğrul Bey gibi batı siyasetine yöneldiğini görmekteyiz. Rey şehrinden hareket eden (1064) Alparslan, başında bulunduğu ordu ile Gürcistan'a sefere çıkarken, oğlu Melikşah ile vezir Nizamü’l-mülk’ün kumandasında bulunan esas ordu Bizans sınır kalelerine göndermiştir. Selçuklu ordusu Meryem-Nişîn’i (Kars’ın kuzey doğusu) ele geçirmiştir.238 Sefer sonrası Alparslan, oğlu Melikşah’ı ve veziri Nizamü’l-Mülk’ü huzuruna çağırmıştır. 239 Alparslan, Melikşah’ın yaptığı fetihleri duymuş ve buna çok sevinmiştir.240 Selçuklu ordusu daha sonra Ani’ye yönelmiştir. Alparslan burayı kuşatmış fakat 231Özgüdenli, Selçuklular, s. 105. 232 Hüseyin Kayhan, “Selçuklular-Abbâsî Halifeliği İlişkileri”, Türkler, C. IV, Ankara 2002, s. 671; Abu’l Farac, Abü’l Farac Tarihi, s. 313. 233 Koca, Malazgirt’ten Miryokefalon’a, s. 9. 234 Abu’l Farac, Abü’l Farac Tarihi, s. 318; Köymen, Selçuklular Devrinde Türk – İran İşbirliği, s. 306; Mehmet Altay Köymen, “Tuğrul Bey”, İA, C. XII, İstanbul 1978, s. 18. 235 Koca, Dandanakan’dan Malazgirt’e, s. 131. 236 Hüseyni, Ahbarü’d-Devleti’s-Selçukiyye, s. 18; Feda Şamil Arık, Türkiye Selçuklu Devleti’nde Siyaseten Katl (1075 – 1243), TTK Basımevi, Ankara 1999, s. 46; en-Nüveyrî, Nihâyetü’l-ereb fî Fünûnnü’l-edeb, s. 60; Hamdullah Müstevfî-i Kazvînî, Târîh-i Güzîde, s. 31. 237 Erdoğan Merçil, Büyük Selçuklu Devleti, Nobel yay., Ankara 2011, s. 38; Köymen, Alparslan ve Zamanı, s. 12; Ravendî, Râhatü’s-Sudûr ve Ayetü’s-Sürûr, s. 116; Özgüdenli, Selçuklular, s. 139. 238 Koca, Malazgirt’ten Miryokefalon’a, s. 14; Köymen, Alparslan ve Zamanı, s. 17. 239 Köymen, Alparslan ve Zamanı, s. 17. 240Ahmet Toksoy, “Malazgirt Zaferinden Önce Doğu Anadolu’ya Yapılan Türk Akınları”, Türkler, C. IV, Ankara 2002, s. 692; Köymen, Alparslan ve Zamanı, s. 15; Hüseyni, Ahbarü’d-Devleti’sSelçukiyye, s. 25. 58 surlar çok sağlam olduğundan dolayı bir hayli uğraşmıştır. Nihayetinde Selçuklu kuvvetleri, Ani’ye girmeyi başarmıştır (16 Ağustos 1064).241 Sultan Alparslan, bu kez de Azerbaycan yolunu takip ederek Doğu Anadolu’ya ilerlemiştir. 242 Aynı zamanda Anadolu sınırında bulunan Selçuklu akıncı kuvvetlerini de bünyesine katan Alparslan, Malazgirt Kalesi’ni süratle zaptetmiştir.243Alparslan’ın Anadoluya yaptığı akınları haber alan Bizans İmparatoru Romanos Diogenes ise 100.000-200.000 kişi olarak tahmin edilen ordu ile harekete geçmiştir. İslâm kaynaklarında, Bizans ordusunun sayısı ile ilgili 600.000 gibi rakamlar verilmişse de bunun biraz abartılmış olduğu görülmektedir. 244 Sultan Alparslan da, Bizans ordusunun Doğu Anadolu’ya doğru gelmekte olduğunu öğrenince süratle hareket etmiştir. 245 Alparslan’ın ordusunun Malazgirt Savaşı’nda 40.000-50.000 kişi olduğu tahmin edilmektedir. 246 Selçuklu ordusu ile Bizans ordusu Zühre (Rahva, Zehra) 247 Ovası’nda 248 karşı karşıya gelmişlerdir (26 Ağustos 1071). 249 26 Ağustos sabahı iki ordu da savaş düzenine geçmiştir. 250 Akşam olduğunda ise Selçuklu Devleti’nin tam bir galibiyeti ile sonuçlanmış,251 Bizans imparatoru da yaralı olarak esir edilmiştir.252Zaferin kazanılması İslâm dünyasında sevinç ve heyecan yaratmıştır.253 Bu zafer sonrası Alparslan Türkmen beylerine bütün Anadolu’nun fethini emretmiştir. 254 Selçuklular ve Türkmenler, Alparslan’ın zaferi sonrası Anadolunun fethine koyulmuşlardır.255 241 Merçil, “Büyük Selçuklu İmparatorluğu”, s. 1039; Işın Demirkent, Mıkhaıl Psellos’un Khronographıa’sı, TTK Basımevi, Ankara 1992, s. 220; Osman Turan, DoğuAnadolu Türk Devletleri Tarihi, Ötüken yay., İstanbul 1973, s. 24. 242 Koca, Dandanakan’dan Malazgirt’e, s. 142. 243 Koca, Malazgirt’ten Miryokefalon’a, s. 19; Köymen, Alparslan ve Zamanı, s. 26; Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 23. 244 Abu’l Farac, Abü’l Farac Tarihi, s. 322; Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 24. 245 Demirkent, Mıkhaıl Psellos’un Khronographıa’sı, s. 229. 246 Koca, Dandanakan’dan Malazgirt’e, s. 145; en-Nüveyrî, Nihâyetü’l-ereb fî Fünûnnü’l-edeb, s. 71. 247 Koca, Malazgirt’ten Miryokefalon’a, s. 20. 248 Malazgirt ile Hılat (Ahlat) arasında yer alan bir bölgedir. 249 Hüseyni, Ahbarü’d-Devleti’s-Selçukiyye, s. 34;Özgüdenli, Selçuklular, s. 153. 250 Koca, Malazgirt’ten Miryokefalon’a, s. 20. 251 Abu’l Farac, Abü’l Farac Tarihi, s. 323. 252 Merçil, Büyük Selçuklu Devleti, s. 56; İbnü’l-Adîm, Bugyetü’t-taleb fî Tarihi Haleb, s. 17; Köymen, Alparslan ve Zamanı, s. 36; Demirkent, Mıkhaıl Psellos’un Khronographıa’sı, s. 230; Süryani Mihail, Vekayinâme, s. 34; Urfalı Mateos Vekayi-namesi(952 – 1136) ve Papaz Grigor’un Zeyli(1136 – 1162), s. 144. 253 Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 34. 254 V. Gordlevski, Gosudarstvo Selçukidov Maloy Azil, çev. Azer Yaran, Anadolu Selçuklu Devleti, Onur yay., Ankara 1988, s. 38; Koca, Malazgirt’ten Miryokefalon’a, s. 30 255 Koca, Malazgirt’ten Miryokefalon’a, s. 30; Turan, DoğuAnadolu Türk Devletleri Tarihi, s. 152. 59 Sultan Alparslan, büyük bir orduyla Karahanlılar üzerine yürümüştür. Bu sefer sırasında Selçuklu kuvvetlerine teslim olan Berzem Kalesi komutanı Yusuf el-Hârezmî, Alparslan’ın huzuruna geldiğinde çizmesinden çıkardığı bıçakla Alparslan’ı yaralamıştır (20 Kasım 1072).256 Alparslan dört gün ancak yaşayabilmiş,257 40 ya da 41 yaşında iken ölmüştür (24 Kasım 1072). 258 2- Selçuklu Devleti ile Bâtınîlerin Mücadelesi a) Melikşâh Zamanında Yapılan Mücadeleler Melikşah, Alparslan’ın evlatları arasında kabiliyeti ve cesareti ile dikkat çeken biriydi ve veliaht olarak da o gösterilmiştir.259 Fakat tahta geçmesinde vezir Nizâmü’lMülk’ün de büyük rolü olmuştur.260 Sultan Melikşah, içteki durumu düzelttikten sonra Karahanlılar üzerine yürüdü. Sultan, önce Tırmiz şehrini ele geçirdi261ve Semerkand şehri üzerine yürüdü. Karahanlı Hükümdarı Nasr, Alparslan’la mücadele edemeyeceğini anlayarak barış istedi 262 ve Nizâmü’l-Mülk’ün aracılığıyla iki taraf arasında barış yapıldı.263 Abbasi Halifesi Kâim-Biemrillâh, Melikşah’ın hükümdarlığını onayladıktan sonra Sultana bir de sancak gönderdi. Ayrıca Sultana şu lakap ve unvanları verdi; “Kasîmü emîri’l-mü’minîn”, “Yemînü emîri’l-mü’mi-nîn”, “Muizzü’d-dünyâ ve’d-dîn”, “Celâlü’d-devle ve’d-dîn”.264 Malazgirt Savaşı’ndan sonra Alparslan’ın emriyle Anadolu’ya fetihler yapan Türk emirleri, Melikşah döneminde de bu fetihlerini sürdürdüler.265 256 İbnü’l-Adîm, Bugyetü’t-taleb fî Tarihi Haleb, s. 25. 257Özgüdenli, Selçuklular, s. 160. 258 Minhâc-i Sirâc el-Cûzcânî, Tabakât-ı Nâsırî – Selçuklular, s. 41; Abu’l Farac, Abü’l Farac Tarihi, s. 326; en-Nüveyrî, Nihâyetü’l-ereb fî Fünûnnü’l-edeb, s. 74. 259 Abdülkerim Özaydın,“Melikşah”, DİA, C. XXIX, İstanbul 1988, s. 54; Urfalı Mateos Vekayinamesi (952 – 1136) ve Papaz Grigor’un Zeyli (1136 – 1162), s. 146. 260 İbrahim Kafesoğlu, “Nizâmü’l-Mülk”, İA, C. IX, İstanbul 1964, s. 330; Köymen, Selçuklular Devrinde Türk – İran İşbirliği, s. 313; İbnü’l-Esir, el-Kamîl, C. IX, s. 400; M. Fuat Köprülü, Bizans Müesseselerinin Osmanlı Müesseselerine Tesiri, Ötüken yay., İstanbul 1981, s. 107. 261 Hüseyni, Ahbarü’d-Devleti’s-Selçukiyye, s. 42 262Özgüdenli, Selçuklular, s. 49. 263 Özaydın,“Melikşah”, s. 54. 264 Özaydın,“Melikşah”, s. 55. 265 V. Gordlevski, Anadolu Selçuklu Devleti, s. 39. 60 Sultan Melikşah, bu fetihler sırasında bir de kardeşi Tekiş’in isyanı ile uğraşmak zorunda kaldı. Sultan Melikşah tahta geçtiğinde Tekiş’e de Toharistan ve Belh’in yönetimini vermişti (M. 1073). Sultan Melikşah disiplinsiz davranışları sebebiyle 7.000 askeri ordudan atmıştı. Tekiş de atılan bu askerleri etrafına toplayarak isyan hareketi başlattı (M. 1080/1081).266 Tekiş, Nîşâbûr’a doğru yürüdü fakat Melikşah daha hızlı hareket ederek Nîşâbûr’a girdi.267 Nîşâbûr’a geç kalan Tekiş’in isyan hareketi başarısız oldu ve barış istemek zorunda kaldı. Melikşah barış isteğini kabul etti. Sultan Melikşah zamanın en önemli hadiselerinden biri de Hasan Sabbâh olayıdır. Hasan Sabbâh, Sultan Melikşah’ın eğemenliğinde olan Alamût Kalesi’ni almıştı (4 Eylül 1090). Bâtınî faaliyetlerini buradan sürdüren Hasan Sabbâh bir Bâtınî Devleti kurmuştu.268 Sadece bu kaleyle sınırlı kalmayan Hasan Sabbâh civar şehir ve kalelere de saldırmaya, tahrip etmeye ve halka zararlar vermeye başlamıştı. Aldığı kalelere kendi adamlarını yerleştirmekteydi.269 Hasan Sabbâh’ın bu saldırgan tavırları karşısında ona karşı ilk mücadeleye girişen kişi Alamût’un ve Rudbâr’ın ikta sahibi Yoruntaş’tır.270 Hasan Sabbâh, Melikşah zamanında kendine uygun civardaki kaleleri ele geçirme gayreti içerisine girmiştir. Bu yüzden öncelikle Rudbar kazasını alması gerekiyordu. Rudbar da istediği desteği buldu. Hasan Sabbâh’ın civar bölgeleri alması konusunda Cüveynî olayları şöyle anlatmaktadır: “Buraları, başarabildiği takdirde propaganda hileleriyle zaptetti. Hilelerin işe yaramadığı zamanlarda ise bu yerleri katliam, adam kaçırma, yağma, kan dökme ve savaş yoluyla ele geçirme yöntemine başvuruyordu. Bu mevkileri ele geçirdikten sonra, uygun bir kaya bulur bulmaz oraya bir kale inşa ettiriyordu.” Bu işleri yaparken de dâîlerin başında kale komutanı olarak Kiya Buzurg Ümid bulunuyordu. 271 Rudbar bölgesini büyük oranda ele geçirdikten sonra, gözünü bugünkü İranAfganistan sınırına yakın olan Kuhistan’ın dağlık bölgesine dikti. Kuhistan halkı İran Platosunda bulunan büyük Tuz Çölü’nün ortasında, dağınık ve ayrı vaziyetteki vahalarda yaşıyordu. Bu bölge İslâmın ilk zamanlarında, Zerdüşt dininin son 266 Özaydın,“Melikşah”, s. 55. 267Özgüdenli, Selçuklular, s. 175. 268 Özaydın,“Melikşah”, s. 56. 269 Hüseyni, Ahbarü’d-Devleti’s-Selçukiyye, s. 38. 270 Merçil, “Büyük Selçuklu İmparatorluğu”, s. 1056. 271 Lewis, Haşişiler, s. 38. 61 sığınaklarından biri olmuş; Müslümanların eline geçtikten sonra ise, önce Şiîlerin ve diğer dini fırkaların, daha sonra da İsmâilîlerin sığınağı haline gelmişti. Kuhistan’ın ele geçirilmesi için aslen Kuhistanlı olan dâîsi Hüseyin Kaini’yi gönderdi. Hüseyin Kâini’nin daveti başarı gösterdi. Çünkü Kuhistan halkı Selçuklu hâkimiyetinden hoşnut değildi. Oradaki Selçuklu komutanı, Bâtınîlere yeni katılmış çok itibarlı bir şahıs olan mahalli bir emirin kızına talip olunca halkın Selçukluya olan kini daha da arttı. Bu bölgede isyan hareketleri başladı, Bâtınîler pek çok yerde bu açıktan isyana katıldılar ve Zevzen, Kâin, Tabes, Tun ve diğer birtakım önemli şehirlerin kontrolünü ele geçirdiler.272 Bâtınîler artık civardaki bütün Selçuklu kalelerini almaya başladılar. Bu durum artık Selçuklu ile Bâtınî mücadelelerini başlattı. Bâtınîlerin bir müezzini öldürmesi ilk kan döktükleri olaydır. Nizamü’l-Mülk olayı öğrenince olayın faillinin öldürülmesini emretti ve katil bulunup öldürüldü ve cesedi şehir meydanında sürüklendi. Bâtınîler, bu olayların olması ve Melikşâh’ın iktidarda olmasına rağmen civardaki 50 kadar kaleyi ele geçirdi. Save’de yaşanan yukarıdaki olaydan sonra Melikşâh, Hasan Sabbâh’a elçi ile kendisine muhalefet etmemesi için bir ihtar mektubu gönderir. Alamût’a gelen elçi Hasan Sabbâh’ın huzurunda iken gördüklerine inanamaz. Hasan Sabbâh gençlerden birine, “kendini öldür” demiş ve genç kendine hançer saplayarak kendini öldürmüş. Diğer gence ise “kendini at” demesi üzerine genç kaleden kendisini aşağıya atmış. Elçiye dönerek “bunları sultanına anlat, benim emrimde derhal canını vermeye hazır yirmi bin genç vardır.” “İşte cevabım budur” dedi ve elçi şaşkınlık içerisinde oradan ayrıldı. Melikşâh, ilk başlarda olayı pek ciddiye almaz onlarla yapılan mücadeleyi Nizamü’l-Mülk ve yerel emirlere devreder. Fakat Bâtınîlerin doğuda ve batıda yaptığı etkiden dolayı Bâtınîlerle yapılan mücadeleyi devlet politikası haline getirdi.273 Alamût ve Rudbar bölgesinden sorumlu Emir Yoruntaş’ı oradaki kaleleri tekrar ele geçirmesi için görevlendirdi.274 272 Sergey Grigoreviç Agacanov, Selçuklular, çev. Ekber N. Necef - Ahmet R. Annaberdiyev, Ötüken yayınları, İstanbul 2006, s. 183; Lewis, Haşişiler, s. 39. 273 Özaydın,“Melikşah”, s. 56. 274 Kafesoğlu, Sultan Melikşâh Devri, s. 133. 62 Emir Yoruntaş büyük başarılar elde etti. Kısa zamanda Alamût Kalesini muhasara etti. 275 Hasan Sabbâh’ın davetini benimseyenleri öldürdü, mallarını yağmaladı, civar kaleleri de takip altına aldı. Yeterli yiyecek biriktirilmediğinden Kale içindekiler yiyecek sıkıntısı çekmeye başladılar. Hatta çok sayıda insan kaçmak istedi fakat Hasan Sabbâh Fâtımî halifesinin ismini kullanarak halkını yatıştırdı, halka dayanma gücü verdi. Kalenin düşmesine az bir zaman kalmıştı ki Emir Yoruntaş’ın ölümü üzerine kalenin muhasarası sona erdi ve Bâtınîler rahat bir nefes aldı, faaliyetleri daha da hızlandı.276 Melikşâh bu olaydan sonra Emir Arslantaş adlı komutanını Alamût ve civarını alması için görevlendirdi. Arslantaş, 1092 Haziran-temmuz aylarında Alamût kalesine ulaşıp, kaleyi hemen kuşatma altına aldı. Hasan Sabbâh ise kalede yanında sadece 70 kişi ile bulunmaktaydı. Hasan Sabbâh, bu olay karşında hazırlıksız yakalandı. Erzakları da çok azdı. Yaşayabilecekleri en alt düzeyde erzak tüketip kuşatanlara karşı koyuyorlar onlarla savaşıyorlardı. Daha önce adı Dihdar Ebû Ali olan Hasan Sabbâh’ın bir dâîsi, Zuvara ile Ardistan bölgesinden gelip Kazvin’e yerleşmiş ve orada halkdan bir grup onun çağrısına uymuştu. Aynı şekilde Talekan, Kuh-i Bara ve Rey bölgelerinden Hasan Sabbâh’ın davetine uymuş olan çok sayıda insan gelip Kazvin’e yerleşmişti. Zor durumda kalan Hasan Sabbâh, Dihdar Ebû Ali’den yardım istedi. O da Kuh-i Bara ve Talekan’a haber gönderip oradan topladığı askerleri, silahları, araç ve gereçleri Hasan Sabbâh’ın yardımına gönderdi. Sayıları 300’ü bulan yardım ekibi Alamût kalesine girmeyi başardı. O yılın Şaban ayının (Eylül-Ekim 1092) sonunda kaleye yeni gelenler, kale sakinleri ve onlarla sözleşmiş olarak kalenin dışında bekleyen Rudbar yakınlarında bir grupla beraber Arslantaş’ın ordusuna baskın düzenledi. Bozguna uğrayan Arslantaş’ın askerleri oradan ayrılarak Melikşâh’ın huzuruna döndüler.277 Hasan Sabbâh’ın ortaya çıktığı ilk günlerde Nizamü’1-Mülk, Hasan Sabbâh ile adamlarının gelecekte çıkaracakları karışıklıkları ve İslâma açacakları zararın belirtilerini ileriyi gören gözüyle gördüğü için, onların kökünü kazıyacak askerleri hazırlama konusunda aşırı çaba harcadı. Nizamü’l-Mülk, Bâtınîlerin ne kadar tehlikeli bir örgüt olduğunu ve Selçuklu’ya ne kadar çok zarar verdiğinin farkındaydı. Nizamü’l- 275 Özaydın,“Melikşah”, s. 56. 276 Cüveynî, Tarih-i Cihan Güşa, s. 540. 277 Lewis, Haşişiler, s. 40. 63 Mülk bütün kuvvetleri ile Hasan Sabbâh’a saldırmakta ve onlara göz açtırmamakta kararlıydı. Hasan Sabbâh ise direkt karşısına çıkmaya cesaret edemediği Nizamü’lMülk’ü suikast yolu ile öldürmeyi planlıyordu. Bu iş için de Deylemli bir genç olan Ebû Tâhir-i Errânî’yi278 görevlendirdi. Nizamü’l-Mülk H. 12 Ramazan 485/ M. 16 Ekim 1092 279 Cuma gecesi Nihavend bölgesine yakın Sehne diye bir köy vardı burada konaklamaktaydı. Sufi kılığına giren Ebû Tâhir haremine girmekte olan Nizamü’lMülk’e arzuhalini takdim etmek istedi.280 Vezir, kâğıdı almak için elini uzattığı sırada hançerini saplayarak Nizamü’l-Mülk’ü öldürdü. 281 Bâtınî genç kaçmak istediyse de Nizamü’l-Mülk’ün adamlarınca yakalanarak öldürüldü. 282 Nizamü’l-Mülk’ün naaşı İsfahân’ın Kerrân mahallesindeki283 Türbe-i Nizam’a defnedildi.284 Sadreddin Hüseynî’nin Nizamü’l-Mülk’ün ölümüyle ilgili aktardıklarına göre: “Nizamü’l-Mülk, Alamût Kalesi’nin etrafını askerleriyle kuşatarak oraya giden yolları kesti, bunun üzerine kaleden iki adam çıktı. Fakat bunların atlarının nal izlerinin ters olması kale etrafına gitmiş olduklarını gösteriyordu. Nizamü’l-Mülk de bu sırada hamamdan çıkmış, mahfe de oturup yemek yiyordu. Bu iki adamdan biri uğradığı haksızlığı şikâyet etmek isteyen bir gariban kılığında vezirin sofrasına yaklaşarak Nizamü’l-Mülk’ü bıçağıyla öldürdü. Kaçarken ayağının çadırın ipine takılıp yere düşmesi üzerine Nizamü’l-Mülk’ün adamlarınca derhal yakalanarak öldürüldü.”285 Nizamü’l-Mülk’ün öldürülme olayında Bâtınîler kadar Tâcü’l-mülk’ün de etkisinin olduğu söylenmektedir. Nizamü’l-Mülk için Bağdat’da üç gün taziye oldu. Bir rivayette şöyle geçmektedir; Nîşâbûr’da Hakim Mavsilî isimli bir müneccim vardı. 278Bazı kaynaklarda Evânî ya da Eyvânî şeklinde de kaydedilmiştir. (Özaydın, Sultan Berkyaruk Devri Selçuklu Tarihi, s. 9) 279Hamdullah Müstevfî-i Kazvînî, Târîh-i Güzîde, s. 48. 280 Turan, Selçuklular Tarihi, s. 218. 281 Özaydın,“Melikşah”, s. 56; Hassan M. Rukneddin, “Nizâmülmülk”, İslam Düşüncesi Tarihi, terc. Yusuf Ziya Cömert, İnsan yay., İstanbul 1990, s. 375. 282 Ahmed b. Mahmud, Selçuk-Name, haz. Erdoğan Merçil, C. II, Tercüman yayınları, İstanbul 1977, s. 13; Azîmî, Tarîhu’l-Azîmî, çev. Ali Sevim, Azimi Tarihi: Selçuklularla İlgili Bölümler, TTK, Ankara 1988, s. 28; Kafesoğlu, Sultan Melikşâh Devri, s. 203; Agacanov, Selçuklular, s. 181-182; Cüveynî, Tarih-i Cihan Güşa, s. 542; Abdülkerim Özaydın, “Nizamü’l-Mülk”, DİA, C. XXXIII, s. 195; Merçil, Büyük Selçuklu Devleti, s. 75. 283Karân mahallesi diye de geçmektedir. Bugünkü Ahmedâbâd. 284 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam fî târîhi’l-mülûk ve’l-ümem, çev. Ali Sevim, “İbnü’l-Cevzî elMuntazam Adlı Eserindeki Selçuklular ile İlgili Bilgiler”, Makaleler, C. II, Berikan yay., Ankara 2005, s. 437 – 605; Aydın Taneri, “Büyük Selçuklu İmparatorluğunda Vezîrlik”, Tarih Araştırmaları Dergisi, Ankara Üniversitesi DTCF enstitüsü, C. V, Ankara 1967, s. 8 – 9. 285 Hüseyni, Ahbarü’d-Devleti’s-Selçukiyye, s. 45. 64 Nizâmü’l-mülk’ün, bu müneccimle sık görüştüğü ve bu adamın söylediklerine inandığı rivayet edilmektedir. Müneccim kendi ölümünün üzerinden 6 ay geçtikten sonra Nizamü’l-Mülk’ün de öleceğini kendisine söylemişti. Nizâmü’l-Mülk müneccimin Haziran 1092 (H. 485 Rebiülevvel) tarihinde öldüğünü öğrenince kendi ömrününde sonuna yaklaştığını anlamış, vasiyetnâmesini hazırlamış, vakıflarına ait işleri düzenlemiş ve kölelerini de âzâd etmişti. Rivayetlerin doğruluğu tartışmalıdır fakat Bağdat’a giderken kendi yazmış olduğu Siyâsetnâme’sini bir hattata bırakdığı ve Melikşah’a verilmesini vasiyet ettiği kaynaklarda geçmektedir.286 Nizamü’l-Mülk’ün öldürülmesinde Alamût kalesini almak istemesinin etkisi olsa da farklı hadiselerde vardır. İran taraflarında Tacü’l-Mülk Ebû’l-Ganâim adında Melikşâh’ın eşi Terken Hatun’un bir veziri vardı.287Terken Hatun, Nizamü’l-Mülk’ün yerine bunu vezir yapmak istiyordu, bu yüzden Melikşâh’a bu yönde telkinlerde bulunuyordu. 288 Yalnız kaldıklarında sürekli Nizamü’l-Mülk’ü kötülüyor, hatalarını söylüyordu.289 Nizâmü’l-Mülk’ü Melikşâh’ın gözünde itibarsızlaştırmaya çalışıyordu. Selçuklu Tarihi bakımından Nizâmü’l-Mülk ve Melikşâh arasındaki ilişkiler ve Nizamü’l-Mülk’e karşı yapılan bu eleştiriler büyük önem taşır. Nizâmü’l-Mülk’e karşı acımasız tenkidler yapan Tâcü’l-mülk Ebû’l-Ganâim ve Terken Hatun, bazı durumları öne sürerek Nizamü’l-Mülk’ün otoritesini sarsmaya çalışıyorlardı. 290 Tacü’l-mülk, Nizamü’l-Mülk’e karşı bir eleştirisinde, âlim ve mutasavvuflara her yıl verilen 300.000 dinarla bir ordu oluşturulacağını öne sürüyordu.291 Fakat Nizâmü’l-Mülk bir keresinde Melikşah’a: “Ey âlemin Sultanı orduna bunun birkaç mislini harcıyorsun. Bu askerlerinin okları bir milden öteye varmaz. Hâlbuki ben sana öyle bir mânevi ordu vücuda getirdim ki onların duaları ok gibi Arşa ve Tanrıya kadar yükselir” ifadeleriyle manevî bir ordu oluşturduğunu ifade ediyordu.292 Selçuklu Devleti, kurulduğu zamandan beri, hükümdarları ve diğer yöneticileri ile hep manevî âmilleri ilk planda tutmaktaydı. Melikşâh da aynen bu yöneticiler gibi 286 Nizamü’l-Mülk, Siyâset–nâme, haz. Mehmet Altay Köymen, Kültür ve Turizm Bakanlığı yay., Ankara 1982, s. 210. 287 Ravendî, Râhatü’s-Sudûr ve Ayetü’s-Sürûr, s. 131. 288 Köymen, Selçuklular Devrinde Türk–İran İşbirliği, s. 318. 289 Osman Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk – İslam Medeniyeti, Boğaziçi yay., İstanbul 1993, s. 217. 290 İbnü’l-Adîm, Bugyetü’t-taleb fî Tarihi Haleb, çev. Ali Sevim, Selçuklular Tarihi, s. 56. 291 Hüseyni, Ahbarü’d-Devleti’s-Selçukiyye, s. 46. 292 Hüseyni, Ahbarü’d-Devleti’s-Selçukiyye, s. 46. 65 manevî âmilleri önemseyen biri olarak Nizâmü’l-Mülk’ü desteklemeye devam ediyor ve ona önemli selâhiyetler tanıyordu. Ordunun 400.000’den 70.000’e indirilmesi eleştirilerine karşı da Nizamü’l-Mülk, bu fikrin ne kadar tehlikeli olduğuna dikkat çekerek; büyük devletlerin ancak büyük bir ordu ile daim olacağını ve askerlik dışında bir mesleği olmayan 330.000 kişinin boş kalmasının ülke içinde huzursuzluğa sebebiyet vereceğini izah ediyordu. Hâlbuki bu sayıyı azaltmak yerine 700.000’e çıkarmak gerektiğini ancak bu sayede Hindistan, Çin, Habeş ve Rûm gibi yerlerinde fethedilebileceği fikrini ileri sürmekteydi. Selçukluların oluşturduğu iktâ sistemi sayesinde ordunun geçimi toprağa bağlanmış ve ülke topraklarına dağılmış Türk sipahilerinden oluşmaktaydı. Hükümdara bağlı olan merkez ordusu da Türkmenlerden, kölelerden ve diğer kavimlerden oluşmakta olup sayıları 46.000 kişilik muhafız ordusu idi.293 Bu sayı Osmanlı Devleti’ndeki Kapıkulu ve Yeniçeri askerlerine denk gelirdi ki diğerlerinin sayısı da aynı miktarlarda olup 40.000 kişiye kadar çıkmıştı.294 Melikşâh ile Nizamü’l-Mülk arasında bu durumlardan ayrılık çıkarmak mümkün değildi çünkü bu meseleler hükümdara ve devletine ait meseleler idi. Fakat Nizâmü’lMülk’ün gücü Melikşah ile aynı oranda artmaktaydı. Bu da demek oluyordu ki iki devlet adamının bu güç yarışından dolayı karşı karşıya gelmesi mümkündü. Sultan ile vezir arasında gerginliğe sebep olan iki esas ortaya çıktı. Birincisi, Karahanlı hanedanının kızı ve aynı zamanda Melikşah’ın eşi olan Terken Hatun’un yönetimdeki ihtirasları, ikincisi ise Nizâmü’l-Mülk’e bağlıolan devlet adamlarının bulundukları yerlerde yapmış oldukları taşkınlıklardı. Devlet işlerinde nüfuzu olan Terken Hatun’un Sultan üzerinde de nüfuzu söz konusuydu. Hatta kendine ait 12.000 kişilik bir süvari ordusundan bahsedilmektedir. Yine kaynaklarda, kendine ait bir divanın ve onun memurlarının olduğu geçmektedir. Terken Hatun’un bu gücünden ötürü de ordu içerisinde çok sayıda adamı vardı.295 Sonunda Sultanın ona karşı tutumu değişti. Terken Hatun’un Nizamü’l-Mülk’e beslediği bu düşmanlığın asıl sebebi ise şudur; Terken Hatun’un Sultan’dan Mahmud adında bir oğlu vardı. Terken Hatun, Melikşah’tan henüz çok küçük yaşta olmasına 293 Köprülü, Bizans Müesseselerinin Osmanlı Müesseselerine Tesiri, s. 103. 294 Turan, Selçuklular Tarihi, s. 217. 295 Turan, Selçuklular Tarihi, s. 218. 66 rağmen Mahmud’u veliahd yapmasını istiyordu. 296 Melikşâh’ın Zübeyde Hatun’dan olan oğlu Berkyaruk ise en büyük oğlu idi. Nizamü’l-Mülk de Berkyaruk’un başa geçmesini istiyor ve onu destekliyordu. Nizamü’l-Mülk, Berkyaruk’da hükümdarlık alametleri görüyordu. Aslında Melikşâh’da ilk başlarda Berkyaruk’un geçmesini istiyordu fakat Nizamü’l-Mülk’ün hataları hakkında duyduğu sözler sonrasında bir gün Nizamü’l-Mülk’e şöyle çıkışmıştır: “Yönetimde benimle ortak mısın ki vilayet ve iktaları kendi evladına veriyor, benimle meşveret etmeksizin istediğin mülk üzerinde tasarrufta bulunuyorsun? İster misin önünden vezirlik divitini, başından sarığını almalarını emredeyim?” diye haber göndermiştir. 297 Nizamü’l-Mülk de bu habere cevaben: “Unutmasın ki sultanın saltanatı benim vezirliğim ile baki ve devleti benim ile berdevamdır ve benim sarığımla onun tacı birbirine bağlıdır.298 Eğer benim vezirlik sarığım alınırsa, bilsin ki onun da hükümdarlık tacı gider.” diye haber gönderdi. 299 Sultan’ın öfkesi daha da arttı. Diğer taraftan Tacü’l-Mülk’ün gizliden gizliye Bâtınîler ile münasebeti ve tanışıklığı vardı. Fakat sultanın bu olaydan haberi yoktu. Sultan’ın Bağdat tarafına hareket ettiği sırada Nizamü’l-Mülk Nihavend taraflarında öldürüldü.300 Halk, Nizamü’l-Mülk’ün katledilmesi olayını, Sultan’ın rızası ve Tacü’lMülk’ün tedbiri ve Terken Hatun’un tensibi neticesinde meydana geldiğine inanıyordu.301 Nizamü’l-Mülk’ü bıçaklandıktan sonra yaralı bir vaziyette Bağdat’daki evine getirdiler. Sultan, Nizamü’l-Mülk’ün başına gelen bu duruma üzülerek yanına geldi. Nizamü’l-Mülk, Sultan’ın geldiğini görünce ona şöyle hitap etti: “Ey Sultanü’lâlem, pederinin ve senin devletinde ihtiyarladım. Biraz beklesen ne olurdu şimdiden sonra ne kadar ömrüm kalmıştır? Yahut vezirlikten azletse idin de, bana böyle yapılmasını emretmemiş olaydın?302 Bunun üzerine Sultan mushaf çıkararak yemin etti. Bu işi ne emrettim ve ne de bundan haberim var dedi. Sonra, bu işi nasıl reva görebilirim ki sen devletimin bereketi ve bana babamın yerindesin dedi. Bu işte 296Hamdullah Müstevfî-i Kazvînî, Târîh-i Güzîde, s. 46. 297 İbnü’l-Adîm, Bugyetü’t-taleb fî Tarihi Haleb, s. 56. 298Hamdullah Müstevfî-i Kazvînî, Târîh-i Güzîde, s. 49. 299Hüseyni, Ahbarü’d-Devleti’s-Selçukiyye, s. 48; İbnü’l-Adîm, Bugyetü’t-taleb fî Tarihi Haleb, s. 56; Koca, Selçuklularda Ordu ve Askeri Kültür, s. 101; Erkan Göksu, Firavun’un Tahtında Bir Selçuklu Sultanı, Tokat 2012, s. 82. 300 Reşîdü’d-Din Fazlullah, Cami’ü’t- Tevarih-Selçuklu Devleti, çev. Erkan Göksu-H. Hüseyin Güneş, Selenge yay., İstanbul 2010, s. 133-134. 301 İbnü’l-Adîm, Bugyetü’t-taleb fî Tarihi Haleb (Seçmeler), s. 56 – 57. 302 Göksu, Firavun’un Tahtında Bir Selçuklu Sultanı, s. 85. 67 suçlanan kimse Tacü’l-Mülk Ebû’l-Ganâ’im idi.”303 Nizamü’l-Mülk öldüğünde seksen yaşını geçmiş bir ihtiyardı.304 Melikşah, M. 1092 yılının başlarında yakın adamlarından biri olan Kızıl Sarıg adlı emirin yönetimine Horasan bölgesinin askerlerini vererek Kuhistan Bâtınîlerini ortadan kaldırmak için görevlendirdi. Kızıl Sarıg, Sistan’da bulunan Mu’minâbad’ın nahiyelerinden biri olan Dere kalesinde onları kuşatıp savaşa başladı. O sırada Melikşah’ın ölüm haberi gelince kuşatmayı bırakıp geri çekildi. Askerleri de dağıldı. Ondan sonra oradaki Bâtınîler, halkı baskı altında tutmaya devam ettiler.305 Sultan Melikşah Bağdat yakınlarında avlanmakta iken 19 Kasım 1092 (16 Şevval 485) 306 yılında şüpheli 307 bir şekilde öldü. 308 Melikşah’ın naaşı İsfahan’a nakledilerek kendisi tarafından inşa ettirilen Medrese’yi Celâlî’ye defnedildi. 309Nizamü’l-Mülk’ten sonra Melikşâh’ın da ölmesi, Alamût üzerine yeni sefer hazırlıklarının yarıda kalmasına sebep oldu ve Bâtınîler rahat bir nefes aldı. Bu amansız ölüm (zehirlenme) olayında, Abbasi halifesi, Nizamü’l-Mülk’ün adamları ve Sultanın eşi Terken Hatun şüpheli durumdadır. 310 38 yaşında vefat eden Melikşâh arkasında büyük bir imparatorluk bıraktı.311 İbrahim Kafesoğlu Melikşah’ın ölümü ile ilgili şunları söylemektedir: “Bağdat’a gitmiş olan Sultan Melikşah, şehzade Berkyaruk yerine kendi oğlu Mahmud’u velîahd yapmak isteyen muhteris Terken Hâtûn ile Melikşah’a kırgın bulunan Abbasi Halifesi Muktedî Bi’llâh’ın işbirliği neticesinde zehirlenerek öldürüldü.”312 Selçuklu Devleti’nin en önemli ve en güçlü hükümdarlarından biri olan Melikşah “Sultân’ül-a’zam” (Büyük Sultan), “Sultân’ül-âlem” (Cihanın Sultanı)olarak anılmakta ve “Sultân’ul-âdil” (Adaletli Sultan), “Ebû’l-Feth” (Fetihlerin babası) 303 İbnü’l-Adîm, Bugyetü’t-taleb fî Tarihi Haleb, s. 57. 304 Reşîdü’d-Din Fazlullah, Cami’ü’t- Tevarih-Selçuklu Devleti, s.134(dipnot). 305 Cüveynî, Tarih-i Cihan Güşa, s. 542. 306 Köymen, Selçuklu Devri Türk Tarihi, s. 72; en-Nüveyrî, Nihâyetü’l-ereb fî Fünûnnü’l-edeb, s. 88. 307Gerek kaynaklardaki bilgiler gerekse hadiselerin gelişimi Sultan Melikşah’ın zehirlenerek öldürüldüğü ihtimalini güçlü kılmaktadır. (Özgüdenli, Selçuklular, s. 190.) 308 İbnü’l-Adîm, Zübdetü’l-Haleb min târihi Haleb, s. 607 – 776; Yazıcı, İlk Türk – İslam Devletleri Tarihi, s. 228; Minhâc-i Sirâc el-Cûzcânî, Tabakât-ı Nâsırî – Selçuklular, s. 48. 309Özgüdenli, Selçuklular, s. 190. 310 Turan, Selçuklular Tarihi, s. 220. 311 Merçil, Büyük Selçuklu Devleti, s. 76; Hüseyni, Ahbarü’d-Devleti’s-Selçukiyye, s. 49. 312 İbrahim Kafesoğlu, Selçuklu Tarihi, MEB. Yay., İstanbul 1992, s. 47. 68 lakablarını almıştı.313 Yine Abbasi Halifesi tarafından Melikşah’a, “Muizz’üd-din” ve “Celâl’üd-dünya ve’d-dîn” lakabları ile “Kasîm-u Emîr’il-Mü’minin” (Halifenin ortağı) unvanı tevcih edilmişti. Melikşah’ın vefatı Türk ve İslâm dünyasında olduğu kadar Ermeniler ve Süryânîler arasında da büyük üzüntüye sebep oldu. Çünkü o Adaleti ve şefkatiyle kendisine hep hürmet ve sevgi duyulan biriydi bu yüzden ülkenin her tarafında matem havası vardı.314 Sultan Melikşah öldüğü zaman Nizamü’l-Mülk’ün, 7.000 köle kadınla evli olan 7.000 erkek kölesi toplanıp: “Efendimiz Nizamü’l-Mülk, kesinlikle Tâcü’l-mülk’ün emriyle öldürüldü çünkü o, bir Bâtınî idi. O, Bâtınîlere emretti, onlarda öldürdüler” dediler ve Tacü’l-mülk’e saldırıp onu öldürdüler.315 30 yıl gibi bir süre Selçuklu vezirliğinde bulunan meşhur Nizâm’ül-Mülk’ün Bâtınîler tarafından öldürülmesinden bir ay kadar sonra Büyük Sultan Melikşah’ın da vefatı üzerine önü alınamayan taht mücadeleleri yüzünden imparatorluk kargaşa içine düştü ve dört kısma bölündü: 1- Irak ve Horasan Selçukluları (Büyük Selçuklu Devleti’nin devamı) (1194 yılına kadar) 2- Kirman Selçukluları (1092-1187) 3- Suriye Selçukluları (1092-1117) 4- Anadolu Selçukluları (1092-1308) Sultan Melikşah’tan sonra arka arkaya hükümdar olan dört oğlu (Mahmud, Berkyaruk, Muhammed, Sencer) 316 zamanında Anadolu imparatorluktan ayrılmış, Suriye’de Selçuklu ailesinin iktidardan düştüğü 1117 senesine kadar ancak şeklen merkeze bağlı kalmış ve son sultan Sencer’den (ölm. 1157) sonra ise, Selçuklu devletleri aynı mukadderata sahip olmuşlardır.317 313 Özaydın,“Melikşah”, s. 57. 314 Kafesoğlu, Selçuklu Tarihi, s. 47. 315 İbnü’l-Adîm, Bugyetü’t-taleb fî Tarihi Haleb (Seçmeler), s. 57. 316 Özaydın,“Melikşah”, s. 57. 317 Kafesoğlu, Selçuklu Tarihi, s. 48; Roux, Türklerin Tarihi, s. 220. 69 b) Sultan Berkyaruk Zamanında Yapılan Mücadeleler Sultan Melikşah’ın oğulları arasında taht kavgaları başladı ve oğlu Mahmud’un sultan ilan edilmesi üzerine Nizamü’l-Mülk’ün adamları Melikşah’ın diğer oğlu Berkyaruk etrafında toplanarak onu sultan ilan etmişlerdi.318 Sultan Berkyaruk, babası öldüğünde henüz 13 yaşında idi ve kardeşlerinin en büyüğüydü. Bu yüzden Sultan Melikşah, Berkyaruk’u veliaht tayin etmişti. Terken Hatun halifeden kendi oğlu Mahmud adına saltanat vermesi ve Bağdat’da hutbeyi Mahmud adına okutmasını istedi. 319 Halife bunu ilk başta kabul etmemiş olmasına rağmen sonradan gelişen olaylardan ötürü Mahmud’un sultanlığını onaylamak zorunda kaldı.320 Terken Hatun oğlu Mahmud ile İsfehan’a geldi. Bu sırada Berkyaruk da yakalanarak hapsedildi. Berkyaruk’un gözlerine mil çekilmesine karar verildi. Ansızın Mahmud çiçek çıkardı. Mahmud aynı hafta içinde öldü; Berkyaruk hapisten çıkarıldı321 ve tahta oturtuldu.322 Berkyaruk veziri olarak da Nizamü’l-Mülk’ün oğlu Mü’eyyedü’l-Mülk’ü seçmiştir.323 Sultan Berkyaruk’un saltanatının başında kardeşleri, amcası Tutuş ve Terken Hatun ile giriştiği hâkimiyet mücadelesi sonucu ortaya çıkan otorite boşluğundan ise Bâtınîler yararlanmasını bilmişler ve sayılarını çoğaltmışlardı. Özellikle de Hasan Sabbâh’ın Abdü’l-melik Attâş’ı İsfahân’a göndermesi ile çok sayıda insan kazandılar. Diğer yerlerde de faaliyetlerini artırdılar.324 Abdü’l-Melik Attâş oradan Şahdiz’e geçti oraları da aldı. Bu olaylar aslında Nizamü’l-Mülk’ün Bâtınîler üzerinde ne kadar etkili olduğunu göstermiştir. O ölünce Bâtınîlerin ne kadar rahat bir nefes aldıklarını bu olaylardan anlıyoruz.325 Oğlu adına yaptığı mücadelede Berkyaruk’a mağlûp ve esir olan, sonra da 1094’te bir suikast ile öldürülen Terken Hatun ortadan kaldırıldı. Bu esnada Şam’da 318 Abdülkerim Özaydın, Sultan Muhammed Tapar Devri Selçuklu Tarihi, TTK Basımevi, Ankara 1990, s. 12. 319 Ravendî, Râhatü’s-Sudûr ve Ayetü’s-Sürûr, s. 140. 320 Urfalı Mateos, Urfalı Mateos Vekayi-namesi (952 – 1136) ve Papaz Grigor’un Zeyli (1136 – 1162), s. 183; Yazıcı, İlk Türk – İslam Devletleri, s. 229. 321Özgüdenli, Selçuklular, s. 203. 322 Hüseyni, Ahbarü’d-Devleti’s-Selçukiyye, s. 52; Ravendî, Râhatü’s-Sudûr ve Ayetü’s-Sürûr, s. 136. 323Hamdullah Müstevfî-i Kazvînî, Târîh-i Güzîde, s. 54; Köymen, Selçuklu Devri Türk Tarihi, s. 77. 324 Abdülkerim Özaydın, “Berkyaruk”, DİA, C. V, s. 515. 325 Kerîmüddin Mahmud-i Aksarayî, Müsameretü’l-Ahbar, çev. Mürsel Öztürk, TTK Basımevi., II. Dizi, Sa. 38, Ankara 2000, s. 16. 70 kendisini Selçuklu Sultanı ilan ederek ülkesinde hutbe okutan Berkyaruk’un amcası Tâc’üd-devle Tutuş, ordularının başında Elcezîre, Diyâr-ı Bekr ve Azerbaycan’a doğru ilerliyordu. Azerbaycan üzerinden Rey’e kadar gelmiş olan Tutuş, Berkyaruk ile yaptığı savaşta mağlûp oldu (26 Şubat 1095).326 Bâtınîlerin her geçen gün eylemlerini şiddetle artırması Selçuklu halkı arasında o kadar büyük korkuya yol açmıştı ki ileri gelen devlet adamları kendilerince önlem almaya başladılar. Devamlı olarak hayatlarını kaybetme korkusu yaşayan yöneticiler ve emirler elbiselerinin altına zırh giymeden sokağa çıkamaz olmuşlardı.327 Bâtınîlerin büyük şehirlerdeki faaliyetlerini, bilhassa İsfahan örneğinde takip etmek mümkündür. Şehrin çeşitli yerlerinde dağınık şekilde yaşayan Bâtınîler kendilerine muhalefet edenlere karşı kısa sürede birleşmekteydiler. Râvendî ve Reşîdüddin, bu dönemde İsfahan şehrinde, Bâtınîliğe 30.000 civarında insanın dahil olduğunu bildirmektedir.328 Sultan Berkyaruk ilk başlarda Bâtınîlerle yeteri kadar uğraşamamıştır, hatta bazı konularda onlara göz yumduğu söylenmektedir. Kardeşi Muhammed Tapar’la olan mücadelesinde Muhammed Tapar, Berkyaruk’u Bâtınî olarak suçlamasına neden olmuştur. Halk ve devlet nezdinde zor durumda kalmış olan Berkyaruk, Horasan Hakimi kardeşi Sencer ile birlikte Bâtınîlere karşı ortak eyleme geçmek için anlaşmıştır.

Artan Bâtınî propagandaları karşısında Berkyaruk kendisine Bâtınî düşmanı bir vezir tayin etmiştir. Bâtınîler de bunun karşısında Berkyaruk’a suikast girişiminde bulunmuşlardır. 329 Ramazan ayında düzenlenen suikast sonucunda Berkyaruk pazısından yaralanmıştır.330 Sorguya çekilen suikastçılardan biri emri kimden aldığını itiraf etmiştir. Berkyaruk daha sonra Emir Bozkuş komutasındaki Horasan asker ve gönüllülerinden oluşan bir orduyu Tabes Kalesi’ne gönderir. Emir Bozkuş, Bâtınîlerin teklif ettiği rüşveti kabul edip kuşatmayı kaldırır. Bâtınîler, Berkyaruk’un hükümdarlığı boyunca yapılan sürekli saldırılara ve katliamlara rağmen kalelerini ve elde tuttukları bölgeleri bir şekilde korumayı başarmışlardır.331 326 Kafesoğlu, Selçuklu Tarihi, s. 48. 327 Kaya, Bâtınîler ile Yapılan Mücadeleler, s. 37-38. 328Özgüdenli, Selçuklular, s. 223. 329Hamdullah Müstevfî-i Kazvînî, Târîh-i Güzîde, s. 55. 330Ravendî, Râhatü’s-Sudûr ve Ayetü’s-Sürûr, s. 141 331 Özaydın, “Berkyaruk”, s. 516. 71 Verem hastalığına yakalanan Berkyaruk’un hayatı kısa sürdü. Henüz 25 yaşında olan Berkyaruk, Bürûcird şehrinde hayatını kaybetti (M. 1104).332 İsfahân’da kendisi için yaptırılan türbeye gömüldü. Sultan Berkyaruk döneminde yaşanan saltanat mücadelesi Selçuklu’yu sarsmıştı, bu saltanat mücadelesinden dolayı bir duraklama dönemi yaşandı, durumdan istifade eden Bâtınîler ve Haçlılar ise etki alanlarını genişleterek rahat hareket ettiler.333 c) Sultan Muhammed Tapar Zamanında Yapılan Mücadeleler Berkyaruk’un ölümünden sonra Selçuklu tahtına Melikşah’ın diğer oğlu Muhammed Tapar geçmiştir (13 Şubat 1105).334 Büyük Selçuklu Devleti’nin çöküşünün habercisi gibi görünen taht mücadeleleriyle dolu “Fetret Devri” Muhammed Tapar’ın cülusu ile son buldu. Bundan sonra devletin kaybettiği itibarını ve gücünü yeniden kazanması için yoğun bir seferberlik başlatıldı. Bu bakımdan tarihçiler Muhammed Tapar’ı “Melikşah’ın ölümünden beri inkıraz içinde bulunan Büyük Selçuklu Devleti’ni eski haline iade eden sultan” olarak takdir ederler.335 Muhammed Tapar, Berkyaruk’a göre Bâtınîlere karşı daha ciddi tedbirler aldı. 336 Her yıl bunların üzerine seferler düzenledi.337 Sultan Muhammed Tapar adaletli, din ve diyanete önem veren, doğru görüşlü, sözüne sadık bir hükümdardı. Bâtınîlerin ortadan kaldırmak için sayısız fetih yaptı. Yedi yıl boyunca Bâtınîlerle bağlantısı olan her kim varsa hepsini yok edene kadar fetihlere devam etti.338 Muhammed Tapar, 12 yıldır Bâtınîlerin elinde bulunan Şahdiz Kalesini kuşattı fakat kale halkının başarılı savunması ile Selçuklu ordusu geri püskürtüldü. Kalenin baş dâîsi Ahmed b. Abdülmelik b. Attâş’ın adamları yol kesmeye güçsüz halkı öldürmeye, halkın mallarını gaspederek, mal varlıklarına vergi koymaya başladı. Orada ki insanları katletmesine ve hatta çok aşırıya gitmesine rağmen Hasan Sabbâh ona ses çıkarmadı ve babası Abdülmelik Attâş’ın hatırı olduğunu söyledi. Muhammed Tapar oraya geldi ve 332 Özaydın, Muhammed Tapar Devri, s. 40. 333 Merçil, Büyük Selçuklu Devleti, s. 86; Turan, Selçuklular Tarihi, s. 233. 334 Özaydın, Muhammed Tapar Devri, s. 43; Özgüdenli, Selçuklular, s. 220. 335 Özaydın, Muhammed Tapar Devri, s. 44. 336 Minhâc-i Sirâc el-Cûzcânî, Tabakât-ı Nâsırî – Selçuklular, s. 50. 337 Merçil, “Büyük Selçuklu İmparatorluğu”, s. 625. 338 Reşîdü’d-Din Fazlullah, Cami’ü’t-Tevarih, s. 155-156. 72 kalenin batı tarafına tahtını kurdu. Kale kuşatıldığında kale içerisindeki halk zor durumda kaldı ve yiyecek sıkıntısı çekmeye başladılar. 339 Çaresiz kalan Ahmed b. Abdülmelik b. Attâş, Sultan Muhammed Tapar’ın veziri olan ve aynı zamanda Bâtınî taraftarı olan Sa‘dü’l-Mülk’e bir adam gönderip, “zahiremiz bitti, adamlarda savaşmaktan yorulup usandılar kaleyi teslim edeceğiz” haberini yolladı ve ondan yardım istedi.340 Sa‘dü’l-Mülk, bu haber üzerine Ahmed b. Abdülmelik b. Attâş’a cevap olarak “bir hafta sabrediniz ve kaleyi teslim etmeyiniz bu köpeği devireyim” haberini gönderdi.341 Sa‘dü’l-Mülk, sultandan habersiz onlara hergün altın, erzak, meyve ve tüm ihtiyaçlarını gönderdi.342 Muhammed Tapar kararlı bir şekilde kuşatmaya devam eder ve işin ciddiyetini anlayan Bâtınîler Halincan kalesinin kendilerine verilmesi karşılığında Şahdiz kalesini teslim edeceklerini söylerler.343 Ancak Bâtınîlerin Selçuklu emirlerinden birini yaralamaları üzerine Sultan derhal Halincan kalesinin tahrip edilmesi ve Bâtınîlerin muhasara edilmesi emrini verdi, Halincan kalesini yerle bir edilerek içindeki Bâtınîler öldürüldü.344 Bu sırada Muhammed Tapar’a suikast girişimi olur. Rivayete göre Muhammed Tapar sağlığı için her ay düzenli olarak kan aldırırdı. Veziri Sa‘dü’l-Mülk, kanı alacak olan iğneci ile anlaşmış ona kanı alması için zehire batırılmış bir neşter ve karşılığında da 1.000 dinar vermişti. Bu olayları vezirin hatibi duyar ve hatibin karısı da İsfahân Şâfiîlerinin reisi Sadre’d-Din el-Hucendî’nin adamlarından birisine söyler ve Sadre’d-Din el-Hucendi de olayı Sultana anlatır. 345 Ertesi gün sultan kendisini hasta gibi gösterip iğneciyi çağırtır. İğneci pazısını bağlayıp zehirli neşteri çıkarınca sultan ona dönerek doğruyu söylemesini ister. İğneci de “ey efendimiz, canımı bağışla” diyerek söze başlayıp ve bütün olayları anlatır Sultan’ın emriyle batırılan iğne ile orada can verir. Sultanın böylelikle vezirinin Bâtınîler ile 339 Hüseyni, Ahbarü’d-Devleti’s-Selçukiyye, s. 55. 340 Özaydın, Muhammed Tapar Devri, s. 81. 341 Ali Sevim, Erdoğan Merçil, Selçuklu Devletleri Tarihi, Ankara 1995, s. 180. 342 Reşîdü’d-Din Fazlullah, Cami’ü’t-Tevarih, s. 161. 343 Atıcı Arayancan, Hasan Sabbah ve Alamut, s. 62-63 344 Feth b. Ali b. Muhammed Bündari, Zübdetü’n-Nusra ve nuhbetü’l-‘usra, çev. Kıvameddin Burslan, Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi, TTK, Ankara 1999, s. 93; Erdoğan Merçil, İlk Müslüman Türk Devletleri, TTK, Ankara 2000, s. 66; Özaydın, Muhammed Tapar Devri, s. 81. 345 Hamdullah Müstevfî-i Kazvînî, Târîh-i Güzîde, s. 63-64. 73 işbirliği yaptığına dair bir şüphesi kalmadı.346 Ertesi gün veziri Sadü’l-mülk ve dört adamını İsfahân kapısında astırdı.347 Bâtınîlerin istekleri, Şahdiz Kalesi’ndeki Bâtınîlerin, bir kısmının Nazır Kalesi’ne, bir kısmının Tabes Kalesi’ne geride kalanlarında Alamût Kalesi’ne gitmelerini teklif ettiler. Bâtınîlerin bu istekleri kabul edildi ve gerekli şartlar sağlandı. Fakat Ahmed b. Attâş’ın amacı bu değil zaman kazanmaktı, bu yüzden de kalelerine ulaşmalarına rağmen Ahmed b. Attâş sözünde durmadı. Sultan Muhammed Tapar’da hemen saldırıya geçti. Kaleye giren Selçuklu askerleri kendilerine direnenleri öldürür, içlerinde Ahmed b. Attâş’ın da bulunduğu diğer Bâtınîleri esir alırlar. Bir hafta zindan da bekletilen Ahmed b. Attâş’ın derisi yüzülür ve şehrin her tarafında teşhir edilir. Bu kalelerin ele geçirilmesi ile Bâtınîlerin Huzistan bölgesindeki faaliyetleri neredeyse sonlandırılır.348 Muhammed Tapar, Şahdiz Kalesi’ni ele geçirmesiyle önemli bir başarı kazanır. Fakat asıl önemli yer olan Alamût hala ayaktaydı. Muhammed Tapar, veziri Ahmed b. Nizamü’l-Mülk ve Emir Çavlı komutasında bir orduyu Hasan Sabbâh üzerine sevkeder. Alamût’u kuşatırlar,349 birçok Bâtınîyi katlederler, kale ve evleri tahrip ederler fakat kışın yaklaşması sebebiyle geri çekilmek zorunda kalırlar. Bunun intikamını almak isteyen Bâtınîler vezir Ahmed b. Nizamü’l-Mülk’e suikast girişiminde bulunurlar ve vezir boynundan yaralanarak kurtulmayı başarır.350 Muhammed Tapar, Ahmed b. Nizamü’l-Mülk’ün yaptığı seferin başarısız olmasından sonra buraya sefer yapması için Emir Anuştekin Şîngîr’i görevlendirdi.351 Kelam Kalesi başta olmak üzere bazı kaleler ele geçirildi. Bire Kalesi’ni de ele geçiren Emir Şingir Alamût’u ele geçirmek için harekete geçti. 352 Alamût Kalesini kuşatma altına aldı ve dokuz ay boyunca kuşatma altında tuttu, içeridekilerin erzakları biter duruma geldi. Muhammed Tapar’ın emri ile saldırıya geçildi. Alamût’takiler zor durumda kaldılar ve tam teslim olmak üzere iken Sultan Muhammed Tapar’ın ölüm 346 Abdülkerim Özaydın, “Muhammed Tapar”,DİA, C. XXX, s. 580; Bündari, Zübdetü’n-Nusra, s. 95. 347 Hüseyni, Ahbarü’d-Devleti’s-Selçukiyye, 58; Kaya, Bâtınîler ile Yapılan Mücadeleler, s. 56; Arık, Türkiye Selçuklu Devleti’nde Siyaseten Katl (1075 – 1243), s. 46; Özgüdenli, Selçuklular, s. 225. 348 Kaya, Bâtınîler ile Yapılan Mücadeleler, s. 55. 349Özgüdenli, Selçuklular, s. 225. 350 İbn Kesir, el-Bidaye ve’n-nihâye, s. 329. 351 Merçil, Büyük Selçuklu Devleti, s. 93; Özaydın, Muhammed Tapar Devri, s. 84. 352Hamdullah Müstevfî-i Kazvînî, Târîh-i Güzîde, s. 66. 74 haberi gelir ve kuşatma durdurulur.353 Kaledeki İsmâilîler bu şekilde rahat bir nefes alır. Selçuklu askerlerinin bıraktıkları şeylere hücum ederek ellerine çok sayıda erzak ve silah geçer.354 Muhasaranın kaldırılmasından, Sultan Muhammed Tapar’ın Hâcib-i kebîr tayin ettiği Emîr Ali b. Ömer’in naibi Ebû’l-Kasım Dergezînî mesul tutulmakta ve “asker kaleyi fethetmeye yaklaştığı ve kuşatmanın başarıyla sonuçlanacağını anladığı bir sırada Dergezînî, Bâtınîlere meylinden ve onlara yardımcı olmaya söz verdiğinden dolayı orduyu dağıtmaya başladı ve Emîr Anuştekin Şîrgîr’in tevkif edilmesi için emir çıkardı. Bunun üzerine asker muhasarayı kaldırarak düzensiz bir şekilde geri çekilmeye başladı. Alamût’takiler bunları takip ederek bir kısmını katlettiler. Kaledeki Bâtınîler 200.000 dinardan daha fazla değerde silah ve erzak ele geçirdiler” denilmektedir. Sultan Muhammed Tapar’ın vefatından sonra ise Bâtınîlerin gücü tekrar artmaya başladı.355 Yakalandığı hastalıktan kurtulamayacağını anlayan Muhammed Tapar, vefat etmeden önce 13 yaşlarındaki oğlu Mahmud’u veliaht tayin etti bütün yöneticilerden de Mahmud için biat aldı. Kısa bir süre sonra da 38 yaşında iken vefat etti (8 Nisan 1118). 356 İsfahân da kendisini yaptırmış olduğu medreseye gömüldü. 357 Sultan Muhammed Tapar Haçlılar ve Bâtınîler ile mücadele ederek dağılmak üzere olan Selçuklu Devleti’ni tekrar toparlamıştır.358 Sultan Muhammed Tapar saltanatı sürecince Sürekli Bâtınîler ile mücadele etmiştir, onlara göz açtırmamıştır. Bâtınîlerin bulunduğu yerlere ve kalelerine düzenli olarak akınlar yapmış ve onların kısa sürede yıpranmalarına yol açmıştır. 359 Fakat Selçuklu Devleti içerisine de sızmış olan Bâtınîler Selçukluların her türlü faaliyetlerini engellemeye çalışmıştır. Bâtınîler ise Muhammed Tapar’ın saltanatında mevcut kale ve sınırlarını korumayı amaç edinmişlerdir. Muhammed Tapar’ın ölümü ise Bâtınîlerde büyük bir moral kaynağı olmuştur. 353 Özaydın, “Muhammed Tapar”, s. 151; Özgüdenli, Selçuklular, s. 225. 354 Merçil, Büyük Selçuklu Devleti, s. 93. 355 Özaydın, Muhammed Tapar Devri, s. 84. 356 Hüseyni, Ahbarü’d-Devleti’s-Selçukiyye, s. 57. 357 Yazıcı, İlk Türk – İslam Devletleri Tarihi, s. 234. 358 Merçil, Büyük Selçuklu Devleti, s. 93; Turan, Selçuklular Tarihi, s. 236. 359 Minhâc-i Sirâc el-Cûzcânî, Tabakât-ı Nâsırî, s. 50(dipnot). 75 d) Sultan Sencer Zamanında Yapılan Mücadeleler Melikşah’ın diğer oğlu Sultan Sencer kardeşi Muhammed Tapar’ın ölümünden sonra 1117-1118 yılında Irak’a geldi. Sultan Muhammed Tapar’ın oğlu Mahmud tahta oturmuştu. Sultan Mahmud amcası Sultan Sencer ile yaptığı savaşta yenilgiye uğrayarak İsfahân’a kaçtı. Mahmud’un etrafındakiler tekrar Sultan Sencer ile savaşalım dedilerse de daha sonra bu işten vazgeçtiler. Böylelikle Selçuklu Devleti’nin başına Sultan Sencer geçmiş oldu.360 Mahmud daha sonra Sultan Sencer’in huzuruna geldi, bağışlanmayı istedi. Sultan Sencer de onu bağışladı ve farklı görevler tevdi etti.361 Sultan Sencer ile yeğeni Mahmud arasındaki taht kavgasından yararlanan Bâtınîler tekrar toparlanıp bazı kaleleri geri almaya başladılar. Sultan Sencer tahta oturunca Bâtınîler üzerine seferler düzenlemeye başladı.362 Kuhistan ve Alamût üzerine düzenlediği seferlerde Bâtınîler ciddi kayıplar verdi. Hasan Sabbâh işin ciddiyetini anlayınca Sultan Sencer’e elçi gönderdi fakat Sencer gelen elçilerin hiçbirini kabul etmedi. Daha sonra Hasan Sabbâh’ın uyguladığı yöntemi Cüveynî şu şekilde anlatır: “Normal yollardan amacına ulaşamayacağını anlayan Hasan-ı Sabbâh hile yoluna başvurdu. Kendisini Sultan’ın yanında savunmaları için Sultan’ın yakınlarından (havas) bir grubu vaadlerle aldattı. Sultan’ın hademelerinden birine parayla birlikte bir bıçak gönderdi. Hizmetçi, Sultan gece sarhoş olarak uyuduğu zaman bıçağı yatağının karşısında bir yere koydu. Sultan, sabah kalkıp o bıçağı orada görünce endişelenmeye başladı. Kimseden şüphelenmediğinden o işi gizlice araştırması için bir adam görevlendirdi. O sırada Hasan-ı Sabbâh, Sultan’a bir elçi göndererek, ‘Eğer ben Sultan’ın iyiliğini düşünmeseydim, sert yere konmuş olan o bıçağı, onun yumuşak göğsüne saplatırdım’ dedi. Bunun üzerine Sultan korkarak onunla barışa yöneldi. Onun yaptığı hileye kanarak onlarla savaş yapmaktan çekindi. Onun için Sencer’in zamanında Mülhidlerin işleri yolunda gitti. Sencer, onlara ait olan Kumiş bölgesinde bulunan mülklerinin haracından 3 bin dinar eksiltti.”363 Cüveynî bu olayı anlattıktan sonra ise Sultan Sencer ile Bâtınîler arasındaki ilişki hakkında da şu kanıya varmıştır: “Girdkuh’un eteğinden geçerlerken alınan 360 Karakoç, Kâdı Beyzâvî ve Nizâmü’t-Tevârîh’inin Edisyon Kritiği ve Tahlili, s. 5. 361 Reşîdü’d-Din Fazlullah, Cami’ü’t-Tevarih, s. 168; Hüseyni, Ahbarü’d-Devleti’s-Selçukiyye, s. 62. 362 Yaşar Bedirhan, Ortaçağ Tarihi, Çizgi Kitabevi, Konya 2004, s. 212. 363 Cüveynî, Tarih-i Cihan Güşa, s. 546. 76 bac’dan (yol vergisi) onlara verilecek olan miktarı belirledi. Çünkü Mülhidler, oradan geçen herkesten bir miktar vergi alırlardı. O usul şimdiye kadar devam etti. Alamût’un fethi sırasında oradaki kütüphanede Sencer’in birkaç fermanına (menşur) rastladım. Sencer, O fermanlarda onları barışa ve dostluğa çağırıyordu. Buradan Sultan Sencer’in onlara karşı büyük bir sabır gösterdiğini ve onlarla iyi geçinmek niyetinde olduğunu anladım.”364 Sultan Sencer ile Muhammed Tapar’ın diğer oğlu Mesud arasında da olaylar yaşandı. Mesud, Halife Müsterşid Billah’a hutbeyi kendi adına okutmasını istedi fakat Abbâsî halifesi bunu kabul etmeyerek hutbeyi Sencer adına okuttu. Halife bir de ordu hazırlayıp Mesud’a karşı savaş açtı. İki ordu Hemedan civarında karşılaştı. Abbâsî ordusunda bulunan Türkler savaş sırasında Mesud tarafında geçtiler ve halife ile birlikte Abbâsî devlet eşrafı esir düştü. Fakat Mesud halifeye iyi davrandı. Halifeyi Merağa civarında bir yerde tutmaktaydılar. Mesud ve adamlarının Sencer’den gelen elçiyi karşılamaya çıktıkları bir zamanda Bâtınîler, Abbasi Halifesi Müsterşid’i öldürdüler (Ağustos 1135). Halifenin öldürülmesi emrini, Sultan Sencer’in verdiğini iddia eden rivayetler de vardır.365 Fakat Sultan Sencer’in bu olaydan dolayı üzüldüğü ve Bağdat’a geldiği de kaynaklarda geçmektedir. Babasının intikamını almak isteyen Halife Müsterşid’in oğlu Raşid bir ordu topladı. 366 Raşid Bağdat’dan çıkıp İsfahân’a gitti. Orayı kuşattı, kıtlık ve sıkıntıdan halk biribirini yiyordu. Bâtınîler o sırada Raşid’i de bıçaklayarak öldürdüler. Sultan Sencer, Müsterşid’in kardeşi el-Muktefi li-Emrillah’ı hilafet makamına oturttu ve ona biat etti.367Sultan Sencer’de Merv’de hayatını kaybetti (8 Mart 1157).368 Aynı yere defnedildi.369 Sultan Sencer’in Bâtınîlerle işbirliği yaptığı ve zaman zaman onlardan yardım aldığı kaynaklarda geçmektedir. Kaynaklarda Sultan Sencer’in kendisine yakın biri olarak gördüğü Emir İhtiyarüddin Cevherüttaci’yi öldürtmek için sarayında Bâtınî dâîlerini bulundurduğu ve Emir İhtiyarüddin Cevherüttaci’yi de Bâtınî dâîleri tarafından evinden çıkarken öldürttüğü söylenmektedir. Ayrıca yukarıdaki olayda Mesud’un ve 364 Cüveynî, Tarih-i Cihan Güşa, s. 546. 365 Reşîdü’d-Din Fazlullah, Cami’ü’t-Tevarih, s. 201; Merçil, Büyük Selçuklu Devleti, s. 100. 366Özgüdenli, Selçuklular, s. 260. 367 Reşîdü’d-Din Fazlullah, Cami’ü’t-Tevarih, s. 201-202. 368Özgüdenli, Selçuklular, s. 369 Minhâc-i Sirâc el-Cûzcânî, Tabakât-ı Nâsırî – Selçuklular, s. 67. 77 halifenin öldürülmesinde yine Bâtınî-Sultan Sencer ilişkisinden bahsedilmektedir.370 e) Nizâmiye Medreseleri İslam dininin ortaya çıkışından itibaren Müslümanlar, bu dinin esaslarını öğrenme ve öğretme konusunda büyük bir arzu duymuşlardır. İlk zamanlarda ilim çalışmaları mescitlerde yapılırken daha sonra bu ilim çalışmaları başka mekanlar olan medreselerde yapılmaya başlanmıştır. Fakat medreselerin H. 400. yıllardan sonra ortaya çıktığı bilinmektedir. Selçuklulara kadar özellikle şahısların kurduğu medreseler varken Büyük Selçuklu Devleti ile beraber daha kurumsal hale gelmiştir. Medrese deyince, akla bina, bu bina da öğretim yapan ve hizmet eden personel, bu bina da okuyan öğrenci olmak üzere başlıca üç unsur gelir. Selçuklulardan önce Samanoğulları ve Gazneliler zamanında özel medreseler inşa edilmiştir. Selçuklular ilim ve kültürün gelişmesi için çok gayret sarfettiler. Bunu sağlamak bakımından da Selçuklu hükümdar, vezir ve emirleri birçok medrese inşa ettirdiler. Tuğrul Bey Nîşâbûr’u ilk ele geçirdiğinde bir medrese inşa edilmesini emretmişti. Ayrıca Selçuklu veziri Kündüri de Merv’de bir medrese inşa ettirmişti.371 Sultanların ve onları izleyenlerin din politikası, camilerin yaygınlaştırılması, medreselerin inşa edilmesi ve çoğaltılması gibi etkinlikleri gerektirmiştir. 372 Dikkat edilecek diğer bir nokta da, Selçuklulardan önceki devletlerde, medreseleri daha ziyade özel şahıslar kurdukları halde, Selçuklular zamanında artık medreseyi hükümdarın ve devlet adamlarının kurmaya başlamalarıdır. Yani daha kurumsaldır. 373 Böylece, bu müesseselerin yeni hüviyetleriyle Selçuklular zamanında son gelişme merhalesini teşkil ettikleri anlaşılmaktadır.374 Alparslan zamanında kurulan medreselerin, özel müesseseler mi, yoksa devlet müesseseleri mi olduklarını belirtmek konumuz bakımından üzerinde durulacak ilk 370 Bündari, Zübdetü’n-Nusra, s. 245; Atıcı Arayancan, Hasan Sabbah ve Alamut, s. 77. 371 Erdoğan Merçil, Müslüman-Türk Devletleri Tarihi, Ankara 1991, s. 174; Oğuz Mete Öztürk, Geçmişten Günümüze Türk Devletleri, Nokta Kitap, İstanbul 2007, s. 174. 372 Mehmet Altay Köymen, “Alparslan Zamanı Selçuklu Kültür Müesseseleri”, Selçuklu Araştırma Dergisi, sa. IV, Ankara 1975, s. 108 – 109. 373 Ziya Kazıcı, Anahatlarıyla İslam Eğitim Tarihi, İstanbul 1983, s. 7 - 8. 374 Claude, Cahen, Osmanlılardan Önce Anadolu’da Türkler, çev. Yıldız Moran, e yay., İstanbul 1979, s. 67. 78 noktadır. Bunun için önce iki kaynakta verilen bilgiyi nakledelim. Sırâcü’l-mülûk adlı eserini 1122 yılında yazmış olan Turtuşî (M. 1059-1131), Nizâmü’1-Mülk Bağdat medresesini kurduğu zaman, 6-7 yaşında bir çocuktu. Kendi ifadesine göre, Irak’a geldiği zaman, Nizâmü’l-Mülk, Melikşah’ın veziri olarak bulunuyordu. Turtuşî, vezirin bu gayeye nasıl ulaştığını belirtircesine açıklamasına şöyle devam etmektedir: Nizâmü’1-Mülk, düşmanları kendi tarafına çekmiş, ileri gelenleri dost edinmiş, devlet hizmetinde kabiliyetleri kullanmıştır; düşman veya dost; kindar veya muhabbetli, uzak veya yakın gözetmeden herkese ihsanlarda bulunmuştur. Öyle ki, melik, Nizâmü’lMülk’ü istediği gibi sarfetmek üzere hazinelerinin içine atmış, o da bu sayede halkı Sultanına itaatli kılmıştır.375 Turtuşî, Nizâmü’l-Mülk’ün bu gayeye nasıl ulaştığını şöyle belirtmektedir: Nizamü’l-Mülk, tamamiyle dinî kalkınmaya önem vermiştir. Böylece o, dinî hukuk ile uğraşanlar için dârü’l-ilmler kurmuş, öğrenciler için medreseler inşa etmiş, zahitler ve dervişler için rıbatlar kurmuştur. Nizâmü’1-Mülk bununla da yetinmemiş, onlar için maaşlar, elbiseler, nafakalar tahsis etmiştir.376 Ebû Said, Nizâmü’l-Mülk’ün bilgisi ve desteği ile Dicle kenarında bir arsa satın aldı, Nizâmiye Medresesi’nin planını çizdi. En güzel şekilde inşa etti, kapısının üzerine de Nizâmü’l-Mülk adını yazdı.377 O, etrafına geliri medreseye tahsis edilen çarşılar inşa etti; ayrıca köyler, hamamlar, hanlar satın alarak, bunları da medreseye vakfetti. Turtuşî’ye göre, Nizâmü’l-Mülk’ten “reis ve seyyid” diye söz edilmeye başlanmış, şöhreti dünyayı kaplamış ve eseri doğuya ve batıya yayılmıştır. Ona göre, bu olay 1058 yılı ile 1068 yılı arasında olmuştu.378 Medreselerin kuruluşuna dâîr ikinci kaynağın verdiği bilgi ise şudur: Nîşâbûr şehrine gelen Alparslan, bir mescidin önünden geçerken, kapısında perişan kıyafetli bir “fukaha” grubu gördü; onlar, Sultana ne saygı gösterdiler, ne de dua ettiler.379 Belki de ilk defa karşılaştığı böyle bir davranış karşısında hayrete düşen Sultan Alparslan, yanında bulunan veziri Nizâmü’l-Mülk’e bunların kim olduklarını sordu. Nizamü’1- 375 Oktay Aslanapa, “İlk Müslüman-Türk Devletlerinde Kültür ve Sanat”, Türkler, VI., Ankara 2002, s. 36. 376 Köymen, Alparslan ve Zamanı, s. 350 – 351. 377 Ahmet Ocak, “Nizamiye Medreseleri ve Büyük Selçuklularda Eğitim”, Türkler, V., Ankara 2002, s. 722. 378 Ayşe Nalbant, Ahmet Vefa Çobanoğlu, “Selçuklularda Mimari”, DİA, XXXVI., İstanbul 2009, s. 395; Enver Behnan Şapolyo, Selçuklu İmparatorluğu Tarihi, Ankara 1972, s. 233. 379 Omid Safi, “Büyük Selçuklularda Devlet-Toplum İlişkisi”, Türkler, C. V, Ankara 2002, s. 356. 79 Mülk şu cevabı verdi: “Onlar, ilim arayıcıları olup, perişan kıyafetlerine rağmen manen insanların en asilidirler; dünya nimetlerinden zevk almazlar. Kıyafetleri fakirliklerine şahitlik etmektedir.” Bu açıklama üzerine onlara karşı Selçuklu Sultanı’nın kalbinin yumuşadığını anlayan vezir sözlerine şöyle devam etti: “Eğer Sultan izin verirse, onlar için kalacak yer inşa edeyim, kendilerine rızk vereyim. Böylece onlar ilim tahsili ile Sultan’ın devletine dua ile meşgul olsunlar.” Sultan Alparslan, vezirine gerekli müsaadeyi verdi. Bunun üzerine, Nizâmü’1-Mülk, Sultan’ın bütün ülkelerinde medreseler inşa edilmesi emrini verdi. Son yapılan bazı araştırmalarda mesele hiç münakaşa konusu yapılmadan, medreseler vezir Nizâmü’l-Mülk’ün şahsına bağlanmakta, hattâ inşa bedellerini Nizâmü’l-Mülk’ün kendi kesesinden karşıladığı yazılmaktadır.380 Nizâmü’l-Mülk’ün açtığı bu kurumlar, Kudüs, Suriye, Diyarbakır, Irak, İran, Horasan ve Semerkand’a kadar bütün ülkelere yayıldı. Turtuşî bundan sonra bütün bu yapılanların neye mal olduğuna dâîr şu bilgiyi vermektedir: Nizâmü’1-Mülk bütün bunlar için Sultan’ın hazinelerinden her yıl 600.000 dinar harcıyordu. Veziri çekemeyenler, onu Melikşah nezdinde itham ederek, Sultanı Nizâmü’l-Mülk’e karşı tahrik ettiler. Onlar Sultan’a bu paranın hazinelerden çıktığını, bununla ordu teşkil etse, sancağını İstanbul (Konstantiniyye) suruna dikeceğini söylediler. Nizâmü’1-Mülk kendisinin katına gelince, Melikşah ona, şunları söyledi: “Ey baba, her yıl hazinelerden bize faydası olmayan ve karşılığı gelmeyen 600.000 dinar harcadığını öğrendim.” Ağlamaya başlayan vezir Nizâmü’1-Mülk ise şu cevabı verdi: “Ben yaşlı bir İranlı (Acem)yım. (Esir pazarında) arttırmaya çıkarılsam, 5 dinar bile etmem. Sen bir Türk gulâmı olarak arttırmaya çıkarılsan, belki 30 dinar edersin. Sen, zevklerinle meşgulsün, şehvetlere mütemayilsin, Tanrı’nın huzuruna itaatlarından ziyade kusurlarınla çıkacaksın. Felâketler hazırlayan ordun toplandığı zaman, seni uzunluğu iki arşın olan kılıçla ve attıkları okları 300 arşına bile ulaşmayan yaylarla korurlar. Bununla beraber, onlar da günahkârdırlar; içki, oyun, çalgı ve tambura düşkünüdürler. Ben ise, senin için ‘gece ordusu’ denen bir ordu kurdum. Senin askerlerin gece uyudukları zaman, bu ‘gece askerleri’ Tanrılarının önünde saflar halinde kahramanca dizilirler, ona gözyaşlarını gönderirler, duaya başlarlar, sana ve askerlerine dua için ellerini Tanrıya doğru uzatırlar. 380 Köymen, Alparslan ve Zamanı, s. 354. 80 Sen ve askerlerin onların himayesinde yaşıyorsunuz ve dualarıyla kuvvetleniyorsunuz, onların berekâtıyla suya kavuşuyor ve rızıklanıyorsunuz. Onların okları, dua ve yalvarma ile yedi kat göğe kadar ulaşır”. Bu sözleri işiten Melikşah ağlamaya başladı ve Nizâmü’l-Mülk’ü takdirle karşıladı.381 Selçuklu Devleti’nde medreselerin kurulmasındaki amaç şunlardır: 1)Amelî ihtiyaçlar, 2)Devlet menfaatlari ve sünnî olmayan ideolojilere 382 karşı savunma tedbirleri.383 Medreseleri kurmakla takip edilen bir diğer gaye ise, devletin ihtiyacı olan personeli yetiştirmekti. Tabiî devlet kademesinde görev alacak bürokratların devletin istediği özelliklerde olması gerekirdi. Medreseler, tam devletin istediği vasıfta insanlar yetiştiriyordu. Görülüyor ki, medreseden mezun olanlar, devlet mülkî teşkilatındaki vazifelere hemen yerleştiriliyorlardı.384 Selçuklu İmparatorluğu kurulmadan önce Müslüman devletler arasında SünnîŞiî mücadelesi yaşanmaktaydı. Büyük Selçuklu Devleti’nin kuruluşunun ve İslâm dünyasının büyük bir kısmına da hâkim oluşunun, Sünnî İslam dünyasının zaferi olduğu malûmdur. Bütün bunlar göz önünde bulundurulacak olursa, medreselerin, Şiîlik propagandalarına karşı ülkeyi savunacak elemanları yetiştirme merkezleri olduğu kendiliğinden anlaşılır.385 Görülüyor ki, Büyük Selçuklu Devleti kendi bekasını teminat altına alacak kurumları kurmak zorunluluğu duymuştur.386 Nizâmü’l-Mülk’ün sırasıyla şu şehirlerde medrese inşa ettirdiği bilinmektedir: Bağdat, Belh, Nîşâbûr, Herat, İsfahân, Basra, Merv, Âmül (Taberistan), Musul.387 Devletin, medreselere ne kadar önem verdiğini, Bağdat Nizâmiye Medresesi’nin açılış töreninden anlamak mümkündür.388 Önce şuna işaret edelim ki, bu medresenin 381 Köymen, Alparslan ve Zamanı, s. 352. 382Özellikle burada Şiîlik ve Bâtınîlik kasdedilmiştir. 383 İsmet Kayaoğlu, İslam Kurumları Tarihi, AÜİF. Yay., Ankara 1985, s. 125. 384 Köymen, Alparslan ve Zamanı, s. 356. 385 W. Barthold, İslam Medeniyeti Tarihi, çev. M. Fuad Köprülü, TTK Basımevi, Ankara 1997, s. 37. 386 İbrahim Sarıçam, Seyfeddin Erşahin, İslam Medeniyeti Tarihi, Türkiye Diyanet Vakfı yay., Ankara 2008, s. 131. 387 Fuad Köprülü, Türkiye Tarihi, Akçağ yay., Ankara 2005, s. 217; Köymen, Alparslan ve Zamanı, s. 357; Kayaoğlu, İslam Kurumları Tarihi, s. 126. 388 Safi, “Büyük Selçuklularda Devlet-Toplum İlişkisi”, s. 356. 81 açılışı da (22 Eylül 1067)389 inşası gibi, hadiseli geçti. Açılış törenini Büyük Selçuklu Devleti adına Bağdat sivil valisi Ebû Said Kâşî idare etti: Davet ettiği halk yerlerini aldı. Halifelik veziri hariç, bütün Bağdat ileri gelenleri törene katıldı. Halk, Selçuklu Veziri Nizâmü’l-Mülk’ün kendisi için yaptırdığı bu medresede meşhur Şafiî âlimi Ebû İshak Şirâzî’nin ilk dersini vermesini beklemeye başladı. Yeni kurulan bu medresenin müderrisliğini kabul edeceğini Nizâmü’l-Mülk’e söylemiş olan Şirâzî ortada görünmedi. Aratıldı, fakat izine rastlanamadı. Sonradan anlaşıldı ki, açılış törenine gelmekte olan Şirâzî’nin karşısına çıkan bir delikanlı ona, halktan gasbedilmiş bir yerde kurulan medresede nasıl ders vereceğini sormuş, bu soru üzerine fikrini değiştiren Şirâzî geri dönmüş ve izini kaybetmiştir.390 Onun yerine müderrisliğe İbn Sabbâg seçildi ve medresede ilk dersi o verdi.391 Nizâmiye medreselerinde çalışan müderrisler bir menşurla tayin ediliyorlardı. Tayin menşurları çok defa vezirlik divanından çıkıyor ve tabii vezir Nizâmü’l-Mülk’ün imzasını taşıyordu. Sultanların fermanları ile de müderris tayin edildiği oluyordu.392 Selçuklu medreselerine tayin edilen müderrislerin çoğunlukla daha önce camilerde veya özel medreselerde çalıştıkları görülüyor. Mesela Ebû İshak Şirazi Bağdat Medresesine tayin edilmeden önce, camide ilimle meşguldü. İmamü’lHarameyn Cüveynî, Nîşâbûr Medresesi müderrisliğine tayin edilmeden önce, babasının yerine özel medrese de müderris idi.393 Nizâmiye medreselerine tayin sırasında liyakat ve tecrübe dışında başka bir şartın aranmadığı anlaşılıyor. Mesela, müderris adayının belirli bir yaşta bulunması kaydı yoktur ve genellikle olgun yaşta kişilerdi. Tayin müddeti ise sınırlandırılmamıştı, tayin edilen müderris, genellikle ölünceye kadar vazife görüyordu. Müderrisin azledilmesi pek nadirdi. Zaten Nizâmü’l-Mülk tarafından tayin edilmemiş olan İbn Sabbag’ın azli istisna edilecek olursa, Alparslan zamanında tayin edilen müderrislerden azledilen olmamıştı. Buna karşılık kendi arzuları ile müderrisliği bırakanlar vardı.394 Diğer taraftan, şunu unutmamak lazımdır ki, müderrislerin resmi hayatları da özel 389 Kayaoğlu, İslam Kurumları Tarihi, s. 126. 390 M. Asad Talas, Nizamiye Medresesi ve İslam’da Eğitim – Öğretim, çev. Sadık Cihan, Etüt yay., Samsun 1999, s. 41. 391 Köymen, Alparslan ve Zamanı, s. 360. 392 Osman Turan, Türkiye Selçukluları Hakkında Resmi Vesikalar, Ankara 1988, s. 48. 393 Yahya Akyüz, “Türklerde Eğitim”, Türk Tarihi ve Kültürü, Pegem yay., Ankara 2007, s. 354. 394 Ocak, “Nizamiye Medreseleri ve Büyük Selçuklularda Eğitim”, s. 723. 82 hayatları da halk efkârını yakından ilgilendiriyordu. Onlar halk arasında ki şöhretlerini, ilimlerine olduğu kadar, örnek hayatlarına da borçlu idiler.395 Nizâmiye Medreselerinde okuyan ve müderrislik yapan Dönemin ünlü âlimlerinden Gazzâlî, 28 yaşında iken Nizâmü’l-Mülk’ün himayesine girdi. 1091 yılında Bağdat’taki Nizâmiye Medresesinde müderris oldu. 396 1106-1109 yılları arasında Nîşâbûr’daki Nizâmiye Medresesinde ders verdi. 397 1111 yılında ise vefat etti. 398 Gazzâlî, eserlerini kaleme alırken özellikle üzerinde durduğu konu, Abbâsî hilafetinin üzerindeki Selçuklu egemenliği ve Bâtınî hareketlerdir. Nizamü’l-Mülk, Gazzâlî’yi himayesine alırken, genç âlimin kendisinin de mensup olduğu Şafiî mezhebini yayma potansiyelinin yanında özellikle Sünnî iktidara karşı itikadî ve kelamî muhalefet içinde olan Bâtınî hareketleri engelleme potansiyelini de görmüş olmalıdır.399 Bâtınîlerin, Nizâmiye Medresesinden olumsuz etkilendikleri görülmektedir.400 Nizamü’l-Mülk’ün Şiîlik düşüncesine karşı medreseleri açtığı muhakkaktır. Bunu şuradan da anlayabiliriz. Bu medresede ders veren hocaların, Şiî düşüncesine karşı ağır ithamları söz konusudur. Bu ithamların etkili olduğunu şuradan da anlıyoruz. Sünnî eksenli açılan bu medreselerle fikri mücadele içinde olan Darü’l-Hikme de Şiî eksenli bir medresedir. Bu medresede de Şiî propagandası yapılmıştır.401 395 G. M. Kurpalidis, Büyük Selçuklu Devletinin İdari, Sosyal ve Ekonomik Tarihi, çev. İlyas Kamalov, İstanbul 2007, s. 142. 396 Talas, Nizamiye Medresesi, s. 84. 397 K. S. Lambton, “Atabetü’l-Ketebe’ye Göre Sancar İmparatorluğunun Yönetimi”, Belleten, çev. Nejat Kaymaz, C. XXXVII, sa. 147, Ankara 1973, s. 392. 398 Mustafa Çağrıcı, “Gazzâlî”, DİA, C. XIII, İstanbul 1996, s. 489 – 494. 399 H. Kübra Yücedoğru, Vecdi Bilgin, “Onbirinci Yüzyılda Siyasal Gerçeklik ve İslâm Siyaset Düşüncesine Etkisi”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. XVII, Sa. II, Bursa 2008, s. 729 – 746; Safi, “Büyük Selçuklularda Devlet-Toplum İlişkisi”, s. 357. 400 Talas, Nizamiye Medresesi, s. 64. 401 Talas, Nizamiye Medresesi, s. 68. 83 B- FÂTIMÎ DEVLETİNE ETKİLERİ 1- Fâtımîler Kurulmadan Önce İsmâilîyye’nin Durumu Şîa’nın ortaya çıkışı ve gelişimi konusunu daha önce ele almıştık. Bu gelişim içerisinde Bâtınîlerin Fâtımîlerle aynı kökene dayandığını söylemiştik. Burada bahsedeceğimiz husus ise Bâtınîlerin, Fâtımîlerden ayrılması ve ayrı bir zümre olarak faaliyet gösterdiği süreçte Fâtımîlerle olan irtibat veya ilişkileri kısmına değineceğiz. Fâtımî Hanedanı adını Hz. Muhammed’in kızı Hz. Fâtıma’dan almaktadır. Bu iddianın doğruluğu tartışılmaktadır. Eski ve yeni âlimler konu da ayrılık yaşamaktadır. İfrikıyye’de civarında ortaya çıkan Fâtımî Devleti’nin esası İsmâilîlik’e dayanır. Şiî kaynaklarda Fâtımîlerin soyu Ubeydullah el-Mehdî b. Hüseyin b. Ahmed b. Abdullah b. Muhammed b. İsmail b. Ca’fer es-Sâdık şeklinde zikredilmektedir. Fakat Ubeydullah, Yemen’e gönderdiği mektupta soyunun İsmail b. Ca’fer es-Sâdık’a dayandığını inkâr etmekte ve soyunun Ca’fer es-Sâdık’ın diğer oğlu Abdullah’a dayandığını söylemektedir. Asıl varisinde İsmail değil Abdullah olduğunu iddia etmektedir. Bu sözler, İsmâilî davanın başlangıcının İsmail’e dayanmadığı intibaını oluşturmaktadır. Ca’fer es-Sâdık’ın torunları Abbâsîlerin zulümlerinden korktukları için kendi kimliklerini gizledikleri ve müstear isimler kullandıkları söylenmektedir.402 Farklı bir rivayette de Abdullah b. Meymûn el-Kaddâh isimli Hz. Ali’nin soyundan olmayan birinin Fâtımîlerin ve İsmâilî hareketin kurucusu olduğu iddia edilmektedir.403 Bu karışıklığın nedeni Ca’fer es-Sâdık’ın oğullarının birinin lakabının Meymun olmasıdır.404 Fâtımîlerin Mısır’da Şiî yönetimi ve halifeliği kurması, sıradan bir olay değildir. Bu durum dinî ve siyasî alanda etkileri büyük olan bir inkılâptı. İslâm dünyasında ilk defa Sünnî olmayan ve Bağdat Halifeliğine biat etmeyen bir hükümet ortaya çıkmıştı. Fâtımîlerin, Mısır’ı ele geçirmelerine ve Abbâsî Halifeliğinden bağımsız bir halifelik kurmalarına rağmen hiçbir zaman İslâm dünyasının tamamına hükmedemediler.405 402 Bu durum Şîa’daki takıyye prensibiyle ilgilidir. 403 Bu konu, Bâtınîliğin Doğuşu kısmında ayrıntılı ele alınmıştır. 404 E. Graefe, “Fâtımîler”,İA, C. IV, s. 522. 405 Graefe, “Fâtımîler”, s. 524. 84 2- Mısır’da Fâtımî Hilafeti X. yüzyıl başlarında güçlü bir şekilde zuhur eden Fâtımî gücü kısa sürede etki alanını genişletti. Mısır dahil olmak üzere çevre bölgeleri etkisi altına aldı.406 Dahası Fâtımî halifesi güçlü bir dâî şebekesini kontrolü altında tutuyordu. İsmâilî itikatının esaslarını hazırlıyorlar ve dâîleri içeride ve dışarıda kendilerinden farklı inanca sahip olanlara bu esasları öğretme yollarını gösteriyorlardı. Dâîlerin büyük faaliyet sahası, İran ve Orta Asya idi. Fâtımîler, güçlerine ve Abbâsî halifeliği aleyhindeki siyasî ve dinî mücadeleye rağmen başarısız olmuşlardır. Sünnî İslâm dünyası toparlanmaya başlamış. Fâtımîler ise nüfuzlarını ve taraftarlarını kaybetmeye başladılar. Sünnî İslâm dünyasının toparlanmasında Selçukluların, Bağdat’ı ve halifeyi koruma altına alması etkili olmuştur. Sünnî İslâm dünyasındaki birlik ve beraberliği tekrar tesis etmiştir. Türk idareci ve askerleri, bu dönemde İslâm dünyası için iki büyük tehlike olan Şiî tehlikesi ve Haçlı tehlikesine karşı büyük başarılar göstermiştir. İlk Fâtımî halifesinin saltanatı sırasında farklı düşünceye sahip dâîler arasında anlaşmazlıkların ardından kopmalar olmuştur. Halife el-Muiz zamanında da benzer bir olay cereyan etmiştir. Karmatîler bu dönemde Fâtımî ülkelerine saldırmıştır, benzer bir bölünmede burada görülmektedir. Fakat sonradan tekrar destek verdikleri görülüyor. Altıncı Fâtımî halifesi el-Hakim zamanında da benzer bir bölünme söz konusudur. El-Hakim taraftarları el-Hakim’in ortadan kalkmadığını, ilahi olduğunu, gizlenmiş olduğunu söyleyenler tahta veliahtının geçmesini reddederek bunlardan ayrılmıştır. Bu fırka Dürzîler olarak bilinir. 407 Muhammed b. İsmail ed-Dürüzi adlı Orta Asyadan gelmiş bir kişi önderlik etmiştir. Sekizinci Fâtımî halifesi el-Mustansır’ın (1036-1094) uzun süren saltanat dönemi, Fâtımî Devleti’nin ihtişamına ve arkasından hızlı gerilemesine şahit olmuştur. 408 Halifenin ölümüyle birlikte İsmâilî davası, çok büyük bir iç bölünme ile parçalanacaktı. Halife el-Mustansır vefat ettiğinde ordu kumandanı, ona bir halef tayin etmeye mecbur oldu. Bir yanda İsmâilî ileri gelenlerince tanınmış ve kabul görmüş olan ve halife Mustansır’ın kendine veliaht tayin etmiş olduğu büyük oğlu Nizar vardı; öte yandan, ne 406 İlhan Erdem, “Olcaytu Han’ın Ölümüne Kadar İlhanlılardaYaşanan Siyasal – Kültürel Gelişmeler ve Yakın-Doğu’ya Etkileri”, Tarih Araştırmaları Dergisi, Sayı 31, 2001, s. 35 – 48. 407 Corci Zeydan, Selahaddin Eyyubi ve Haşhaşiler, milenyum yayınları, İstanbul 2012, s. 128. 408 Arıkan, Büyük Selçuklular Döneminde Şîa, s. 237. 85 müttefiği ne de taraftarı bulunmadığı için ordu kumandanının mutlak vesayet altına alabileceği, henüz çocuk sayılabilecek bir kimse yani Nizar’ın küçük kardeşi Mustali vardı. El-Efdal onu, kızkardeşiyle evlendirdiğinde şüphesiz bu durumu düşünmüştü. Bundan dolayı el-Mustansır’ın ölümünden sonra, kendi eniştesini halife ilan etti. Nizar ise mahalli bir destekle bir ihtilal için kaçtı. Ancak ilk baştaki başarıdan sonra yenildi ve yakalandı, sonra da idam edildi. El-Efdal, el-Mustaliyi halife seçerek, mezhebin tam manasıyla bölünmesine neden oldu.409 3- Nizarî-Mustalî Çekişmesi Fâtımî Halifesi Mustansır’ın vefatından sonra İsmâilî hareket arasında bölünmeler yaşandı. Hasan Sabbâh’ın başında olduğu İran’daki İsmâilîler, Mustansır’ın oğlu Mustali’yi halife kabul etmediler. İran İsmâilîleri, Fâtımîler ile ilişkilerini de kestiler.410 Bâtınîler için yeni bir süreç, teşkilatlanma ve yeni bir düzen başladı. Fâtımî toprakları dışında yaşayan ve el-Mustaliyi kabul eden İsmâilîlere gelince, bunların Kâhire rejimiyle mevcut olan bütün bağlarını kısa zaman da kopardığı görüldü. Çünkü bunlar, 1130’da, el-Mustali’nin oğlu ve halefi olan el-Amir’in Nizar taraftarlarınca katlinden sonra, el-Amir’in küçük yaşta kaybolmuş Tayyib adındaki oğlunun, gizli ve beklenen imam olduğunu destekleyerek yeni halifeyi reddettiler. Onlara göre, Tayyib’in sonuncu imam olması gerekiyordu. Sonraki diğer dört Fâtımî halifesi Kâhire’de hüküm sürdüler. Fakat bunlar ne gücü, ne etkisi, ne de umudu olan Mısırlı mahalli bir hanedandan başka bir şey değildiler. 1171’de son Fâtımî halifesi sarayında can çekişirken, o sırada Mısır’ın yeni hâkimi olan Selahaddin Eyyûbî, bir hatibe, hutbeyi Bağdat Abbâsî halifesi adına okuma iznini verdi. Böylece dinî ve siyasî bir güç olarak çoktan sona ermiş olan Fâtımî halifeliği, halkın hemen hemen umumî kayıtsızlığı içinde resmen ortadan kaldırılmış oldu. İki asırdan fazla süren Fâtımî egemenliğinden sonra Mısır yeniden Sünnî İslâma döndü. Mustaliciler, İslâm dünyasının en ıssız köşelerinde adeta sürünürlerken, rakipleri Nizarîler siyasi çalışma bakımından olduğu gibi öğreti bakımından da aşırı bir gelişme dönemine giriyordu. Bunlar bir müddet için İslâm dünyasının meselelerinde önemli ve 409 Lewis, Haşişiler, s. 29. 410 Lewis, Ortadoğu, s. 118. 86 şaşırtıcı bir rol oynamışlardır. Bu olayın en bariz göstergesi Yeni Davet dediğimiz Hasan Sabbâh ile başlayan süreç olmuştur. 411 Hasan Sabbâh gençliğinde büyük bir rahatsızlık geçirmişti. Bu rahatsızlıktan sonra ölmeyip, iyileşir. İyileşir iyileşmez eğitimini tamamlayacak başka bir İsmâilî üstad arar. Sonra Fâtımî halifesine biat etmeye başlar. Bu dönem daha henüz Fâtımîlerin güçlü olduğu dönemdi. Bundan bir süre sonra 1072 yılının Mayıs-Haziran ayında Hasan Sabbâh Irak’taki İsmâilî davetinin başında bulunan İbn Attâş ile görüşmek için Rey’e gitmiştir. Onu huzura kabul edip, kendisine davet içinde bir görev vermiş ve ona, halifenin maiyetine dâhil olmak üzere Kâhire’ye girmesini tavsiye etmiştir. Hasan Sabbâh birkaç yıl sonra Mısır’a gitmiş 412 ve Fâtımî Halifesi el-Müstansır nezdinde çalışmaya başlamıştır. 413 Mısır’a geldiğinde Fâtımî halifesi Müstansır ile görüşüp görüşmediği konusunda çeşitli rivayetler vardır. İbnü’l-Esîr’e göre halife ile görüşmüştür. Cüveynî, Hasan Sabbâh’ın dilinden naklettiği olayda görüşmediğini yazmaktadır, Reşidüddin Fazlullah, Camiü’t Tevarih’inde, görüşmediğini yazmaktadır. Hasan Sabbâh, önce Kâhire’de sonra İskenderiye’de olmak üzere 3 yıl kadar burada ikamet etti. Hasan Sabbâh, burada halife Müstansır’dan sonra onun oğlu Nîzar’ı desteklediği için ordu komutanı Bedrü’l-Cemali ile mücadeleleri olmuştur. Önce hapsedilmiş, sonra ülke dışına sürülmüştür. Mısır’dan Kuzey Afrika’ya sürgün edilmiştir. Geminin batması hadisesi ve Suriye’ye götürülmesi olayından sonra Deylem bölgesine geçmiştir.414 4- Hasan Sabbâh-Fâtımî İlişkilerinin Bozulması Hasan Sabbâh ve Fâtımî Devleti arasındaki irtibat bir süre daha aktif olarak devam etmiştir. Fakat Nizari-Müstali arasındaki rekabet sonrası Müstali’nin başa geçmesinden sonra Fâtımî ile Hasan Sabbâh arasındaki ilişkiler daha azalmaya başlamıştır. Hatta bir süre sonra onları düşmanları olarak görmeye bile başladılar. 411 M. Ali Büyükkara, “İsmâilî Dâî ve Fâtımî Da’vet”, İLAM Arastırma Dergisi, C. III, sayı:1 (OcakHaziran 1998), İstanbul 1999, s. 9-36. 412 Özaydın, “Müstansır-Billah”, s. 120. 413 Mustafa Demir, Büyük Selçuklu Tarihi, Sakarya Kitabevi, Sakarya 2004. 414Bu hadise daha önce zikredildiği için burayı kısa geçiyoruz. 87 Mustali taraftarları için “ed-da’vetü’l-kadîme” (eski davet) tabiri kullanılırken; Nizârî taraftarları için “ed-da’vetü’l-cedîde” (yeni da’vet) denilmeye başlanmıştır.415 Fâtımîlerin etki alanındaki Mısır, Yemen, Batı Hindistan İsmâilîleriyle Suriye İsmâilîlerinin çoğunluğu el-Müstalî’nin imamlığını tanırken, Selçuklu sınırları içerisindeki İran ve Irak İsmâilîleri ile Suriye İsmâilîlerinin bir bölümü Nizâr’ın yanında yer aldı. Selçuklulara karşı isyan başlatmış olan İran İsmâilîleri bu olaydan sonra Fâtımî yönetimiyle bağlarını tamamen kesmiştir.416 Alamût Nizârilerinin yegâne düşmanlarına, Abbâsîler ve Selçuklulardan başka şimdi bir de Kâhiredeki Fâtımîler eklendi. Fâtımî halifesinin taraftarlarıyla, İran Nizârileri arasında, aynı mezhebin düşmanlıkları oluşmaya başlamıştır. 1121’de vezir ve ordu komutanı olan Efdal, Kâhire’de öldürülmüştür. Efdal ile 1101’den beri Müstali’nin halefi ve Fâtımî halifesi olan el-Amir arasındaki anlaşmazlığın sonucuydu. El-Amir güçlü vezirinin vesayetinden usanmıştı. Hatta onun ölümüne sevindiğini belli etmişti. Zira Reşidüddin ve Kâşânî tarafından zikredilen İsmâilî rivayeti, cinayeti Halepli üç refike mal etmektedir. El-Efdal’in Kâhire sarayında olduğu gibi Alamût Kalesi’nde de böylesi bir sevinç uyandıran ölümü, mezhebin iki ayrı kolu arasındaki bir yakınlaşmayı özendirmek için elverişli görünmüştür. 1122’de Kâhire’de Mustali’nin lehinde buna karşılık Nizâr’in aleyhinde, belgelere dayalı bir konuşmanın yapıldığı halka açık bir meclis toplanmıştır. Aşağı yukarı halife de aynı dönemde, öncelikle cemaatten kopmuş mezhep mensuplarına gönderilmiş olan manzum bir mektubunda kendi haklılığını savunmuştur. Kâhire’nin yeni veziri el-Memun ise divan katibinden, Hasan Sabbâh’a hitaben, onu hakikata dönmeye ve Nizâr’ın imam olduğu yolundaki inancından vazgeçmeye çağıran uzun bir mektup yazmasını istemiştir. Kendisi on iki imamcı Şiî olduğu halde, İsmâilî olmayan el-Memun, buraya kadar halifenin ve dâîlerin arzularına rıza göstermiştir. Fakat o, Hasan Sabbâh ile müzakereleri bu seviyeye getirmek niyetinde değildi. Alamût tarafından düzenlenmiş ve parayla desteklenmiş olup, el-Amir’in ve el-Memun’un öldürülmesi417 amacını güden bir komplonun ortaya çıkarıldığı haberi, Bâtınî casusların sızmasını engellemek için, sınır boyunda ve Kâhire de çok titiz güvenlik tedbirleri alınmasına fırsat vermiştir. Bu Bâtınî ajanların birçoğu 415 Büyükkara, “İsmâilî Dâî ve Fâtımî Da’vet”, 30. 416 Mustafa Öz, “Müsta’liyye”,DİA, C. XXXII, İstanbul 1988, s. 116; Nadir Özkuyumcu, “Müsta’lîBillah el-Fâtımî”, DİA, C.XXXII, İstanbul 1988, s. 115. 417 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, C. X, s. 664. 88 tutuklanmıştır. Bu arada, özellikle halifenin çocukları ve vasisi de tutuklanmıştır. Bazılarının parası vardı ve bu paraları onlara Mısırda ikamet ettikleri için Hasan Sabbâh vermişti. Vezirin güvenlik teşkilatı ve casusları o kadar başarılıydı ki, bir Bâtınî, Alamût’tan ayrıldığı andan itibaren hareketleri tamamen biliniyordu. Nizâri reislerini, herhangi bir ceza korkusu olmaksızın, gerçek imana dönmeye ismen davet eden hiçbir af mektubu gönderilmişe benzemiyor ve Kâhire ile Alamût arasındaki münasebetlerin hızla bozulduğu anlaşılıyor.418 Mustalîler, Mustansır’dan sonra el-Mustalî ve oğlu el-Âmir döneminde bir arada yaşadılar. El-Âmir’in öldürülmesinden sonra amcasının oğlu el-Hâfız’ın başa geçmesiyle Mustaliler de kendi içinde Hafıziyye (veya Mecdiyye) ve Tayyibiyye diye iki gruba ayrıldılar. Hafıziyye kolu, el-Hafız’ı destekleyenlerdir ve asıl izleyici kitlesini Mısır ve Suriye’de bulmuştur. Yemen’de ise Aden’deki Zureyiler ve Sana’daki Hamdânilerden bir kısmının desteğini almışlardır. Devlet desteğinden yararlanan Hafızilik, Mısır’da Fâtımî hanedanının yıkıldıgı 1171 yılından sonra fazla yaşamamıştır. Tayyibî kolu ise el-Âmir’den sonra oğlu Tayyib’i imam tanıyarak, Hafız’ın ve sonraki Fâtımî halifelerinin imametini reddetmişlerdir. Tayyibîler, Mısır’da azınlık durumunda kalmıştır. Yemen’de ise Suleyhî hanedanının desteğiyle çoğunluk tarafından kabul görmüştür. Kısa zaman sonra bir “dâi-i mutlak” başkanlığında örgütlenen Tayyibîler, Yemen’i hareketin ana merkezi haline getirmişlerdir. Daha sonra da Batı Hindistan’da varlık göstermişlerdir.419 Sonuç olarak Bâtınîler, ilk başlarda Fâtımîlerle birlikte hareket ettikleri, hatta onlara tabi oldukları, Fâtımîlerin amaçları doğrultusunda suikastler düzenledikleri, çeşitli faaliyetlere giriştikleri görülmektedir. Fâtımîlerin, Sünnî İslâm halifesine ve Selçuklulara karşı Bâtınîleri kullandıkları Şiî İslâmın yayılmasını amaçladıkları görülmüştür. Fakat Nizâri-Mustali çekişmesi ile birlikte Fâtımîlerle Bâtınîlerin arası açılmıştır. Bu mesele ikisinin birbirine karşı düşmanca bir tavır içine girmesine sebep olmuştur.420 418 Lewis, Haşişiler, s. 51. 419 Arıkan, Büyük Selçuklular Döneminde Şîa, s. 255. 420Bu konu Hasan Sabbâh’ın hayatı kısmında ve Selçuklulara etkisi kısmında da bahsedilmiştir. 89 5- Dârü’l-Hikme Şiî-İsmâilî mezhebinden olan Fâtımîler, Sünnî Abbâsîlere karşı halifeliği kendilerinin temsil ettiğini düşünmekteydiler. Bu düşünceyi geliştirme çabasına girmişlerdi. Halife Hakim Biemrillah da İsmâilîlik proparagandası yapacak dâî yetiştirmek için Dârü’l-Hikme’yi kurdurdu. Aynı zamanda mezhebi, hukukî olarak temellendirmek ve Bağdat’taki Beyt’ül Hikme ile mücadele etmek de hedefleri arasındaydı. Kaynaklarda Dar’ül İlim olarak da yer almaktadır. Dârü’l-hikme, halifenin sarayına yakın bir yerde kurularak içerisinde büyük bir kütüphane ile çeşitli toplantı salonları ve ders odalarından oluşmaktaydı. Kütüphanesi oldukça zengindi, içerisinde sanat değeri oldukça yüksek olan hat, cilt, tezhip eserleri olmakla birlikte nadide eserlerde vardı. Makrîzi, bu kadar büyük ve zengîn bir kütüphanenin hiçbir İslâm ülkesinde olmadığını belirtmektedir. Bu kütüphanede başlangıçta 1.000.000 civarında kitap olduğundan bahsedilmektedir. Halife Hâkim-Biemrillâh’ın kendi kitaplarını bağışlaması ve ülke içerisinden bazı kitapları da buraya dahil etmesiyle kitap sayısının 1.600.000’e ulaştığı söylenmektedir. Bu kitaplarsan sanat değeri açısından nadide olan 100.000 eser vardı. Antikçağdan kalan eser sayısı ise 18.000’di. Çeşitli konuları ihtiva eden eseler vardı. Bunlar tarih, tıp, felsefe, astronomi, astroloji, matematik, kimya, dil, edebiyat, fıkıh, tefsir, hadis ve çeşitli sanatlarla ilgili olup hemen hemen her eserden birkaç nüsha bulunuyordu. 421 Nasıl ki Nizamiye Medresesinin Sünni İslam akidelerini yaymak Bâtınîliğe ve Şîa’ya karşı kendine zırh oluşturmak gibi bir gayesi varsa Dârü’l-hikme’nin de hem İsmâilî doktrinini yaymak hem de propaganda merkezi olmak gibi bir amacı vardır. Pazartesi ile perşembe günleri fıkhî ve itikadî meseleler “dâî’d-duât”ın (baş dâî) başkanlığında toplanıp konuşulurdu. “Mecâlisü’l-hikme” denilen bu oturumlara devletin kadıları ve fakihler katılırdı. Bizzat halifenin katıldığı zamanlarda oluyordu. Bu oturumlar ve ilmî araştırmalar 1068 tarihine kadar sürmüştür. Fakat Fâtımî ülkesinde halife Müstansır-Billâh’la beraber kötü bir yönetim ve ekonomik sıkıntılar başlayınca 421 Mahmut Kaya, “Dârülhikme”, DİA, C. VIII, S. 537. 90 askerlerin isyan etmesine ve bu kütüphaneyi talan etmelerine sebep oldu. Kütüphanedeki milyonlarca eser yok edildi.422 Aslında İsmâilî propaganda üzerine inşa edilen Dârü’l-hikme Sünnî islam dünyasına da hitap etmeye çalışmıştır fakat mezhep anlayışından kurtulamadıkları için Abbâsîlerin Beytü’l-hikme’siyle başedememiştir.423 Darü’l-hikme yalnızca bir kütüphaneden ibaret olmadığını söylemiştik. Bu yüzden burasının İsmâilîliğin propaganda merkeziydi aynı zamanda. Onun için burada dersler Abdullah b. Meymun’un vaaz ettiği esaslar üzerinden veriliyordu.424 Buraya giren talebe ile evvela din eksenli kitapların tefsirleri münakaşa edilirdi. Talebe dini hakikatleri iyice merak etmeye başlayınca bu hakikatlerin kendisine öğretilmesi konusunda telkinlerde bulunulur. Talebe eğer bu hakikatleri ifşa etmeyeceğine dâîr taahhütte bulunursa eğitime devam edilirdi.425 Eğitim derecelere göre verilmekteydi ve dokuz dereceden oluşmaktaydı. İlk derecenin hedefi talebenin her bilgisini, her kanaatini sarsan telkinde bulunmaktı. Bu şüphe buhranı tahsilini ilerletme iştiyakını uyandırıyorsa talebe tereddüt etmeden istenilen taahhüdü verirdi. İkinci dereceye yükselen talebe burada, önceki âlimler, müctehitler, müfessirler hakkında verilen hükümlerin, yazılan tefsirlerin tamamen yanlış olduğu yönündeydi. Çünkü asıl tefsirler, asıl hükümler Allah tarafından yalnız imamlara vahyolunmuştur. O yüzden imamlara itimat etmek gerekir, başkalarının sözü yanlıştır. Üçüncü derece de imamların kim oldukları bildirilirdi. Bunların Muhammed b. İsmail’e kadar yedi imamın olduğu bildirilirdi. Dördüncü derece de peygamberler ile ilgili kısımdır. Asıl peygamberlerin yedi oldukları anlaşılırdı. Muhammed b. İsmail’de bu yedi peygamber içinde zikredilmektedir. Bu peygamberlerin sünnetlerinin manasızlığı üzerinde de ısrar edilirdi. Beşinci derece de talebeye peygamberlerin mahiyetinden bahsedilir. Peygamberlerin hiçbir kutsi mahiyeti olmadığına kanaat getiren talebe altıncı dereceye yükseltilirdi. Altıncı derece de ise ibadetlerden bahsedilirdi. Maksat namaz, oruç gibi dinler tarafından emrolunan ibadetleri iptal etmekti. Onun için bunların yalnız kitleleri idare etmek için uyduruldukları ileri sürülmüştür. Bu kısımla beraber talebenin peygamberlik ve din hakkındaki itikatı 422 Kaya, “Darülhikme”, s. 538. 423 Mahmut Kaya, “BeytülHikme”,DİA, C. VI, s. 89-90. 424Bâtınîliğin davet yöntemleri kısmında bu konu ayrıntılı bir şekilde anlatılmıştır. 425 Kaya, “Darülhikme”, s. 538; Doğrul, Cennet Fedâîleri, s. 54. 91 yıkılır. Tabiatta birlik değil, ikilik olduğu söylenirdi, hayır varsa şerde vardır denilerek tevhid konusunda ki inancını da sarsmaya çalışırlar ve yedinci dereceyi de bu şekilde atlatırdı. Sekizinci derecede ise Allah’ın sıfatları ve bu sıfatların bozulmasıydı. Son derece olan dokuzuncu derece de ise talebe artık bazı sırlara muvaffak olurdu. Böylece talebe cahiller kısmından çıkıp âlimler kısmına geçerdi.426 C) ABBÂSÎ DEVLETİNE ETKİLERİ Devlet adını Peygamberimizin amcası Abbas’tan almaktadır. “Hâşimîler” de denilen427 bu hanedan Emevîler’den yönetimi devralmışlardır. Abbâsîler 750 yılında iktidara gelmişlerdir. 428 Abbâsîlerin yönetime geçmesinde Emevîlerden memnun olmayan grupların faaliyetleri de etkili olmuştur. Emevî yönetiminin halka uyguladığı politikalar onlara karşı muhalefeti artırarak yıkılmasına yol açmıştır. 429 Ülke içerisindeki memnuniyetsizliği çok iyi kullanan Abbâsîler, Emevîler’e karşı olan gruplara yön verir duruma gelmişlerdir.430 1- Abbâsîler Dönemi Şiî-Sünnî Mücadelesi Şîa’nın Emevîlere olan kin ve düşmanlıkları, Emevîlerin yıkılması ile Şîa’nın bir bakıma galibiyeti demekti. Bu yüzden Abbâsîler ilk kurulduğunda Şîa’nın da desteğini görmüştür. Şîa taraftarları Abbâsîlerin başarısında etkili olduysa da Sünnî İslâm devleti olan Abbâsîler Şîa’ya sırt çevirdi. Fakat biz bu süreçte Şîa’nın zaman zaman Abbâsîlere yardımcı olduğunu, halifeleri bazı durumlarda kabullendiklerini görüyoruz. İsmâilîlerin Şîa’nın ayrı bir kolu olarak faaliyet göstermeye başlaması İsmâilîler için dönüm noktası olmuştur. Çünkü Sünnî Abbâsî halifelerinin baskısı dolayısıyla Takıyye uygulayarak belli bir süre gizlendiklerini görüyoruz. Her ne kadar Emevîler kadar olmasa da Abbâsîlerinde uzun süre İsmâilîlere baskı yaptıklarını görüyoruz. Üç asır daha takıyye uyguladıklarını görmekteyiz. Bu süre içerisinde yani XI. Yüzyılın 426 Doğrul, Cennet Fedâîleri, s. 56. 427 Şeraye Yetkin, “Abbâsiler”, DİA, C. I, İstanbul 1988, s. 31. 428 Vloten, Emevi Devrinde Arab Hâkimiyeti, s. 77. 429 K. V. Zettersteen, “Abbasîler”, İA, C. I, Eskişehir 1997, s. 18-22. 430 Yetkin, “Abbâsiler”, s. 31-56. 92 sonlarına kadar dâîlerin faaliyetleri ve öğretileri hakkında çok az şey bilinmektedir. Abbâsîlerin bazı konularda zayıfladığı bir dönemde yeni bir Şiî devleti zuhur etmiş ve Abbâsîleri baskı altına almaya çalışmıştır. İranlı bir Şiî hanedan olan Büveyhoğulları Bağdat’ı alıp Şiî kontrolüne geçirmeye çalışmıştır. İsmâilî dâîleri ise Güney Irak, Basra Körfezi ve bazı İran topraklarında başarılar kazanmıştır. IX. Asrın sonunda Şiîliğin bir kolu olan Karmatîler Arabistan’ın doğusunda bir devlet kurmayı başardılar. Halifelik karşıtı propagandaların merkezi konumuna geldiler. Özellikle X. Yüzyılda Suriye’de İsmâilî faaliyetleri yaygınlaştı. Yemen’de de merkezi otoriteyi yine Şiî kökenli bir grup ele geçirmişti.431 2- Selçukluların Abbâsîleri Koruma Politikası Kuzey Afrika’da yeni bir devlet teşebbüsü karşımıza çıkmaktadır. Hz. Fatıma’nın soyundan geldiklerini iddia eden Fâtımîler, Fustat merkezli Fâtımî Devletini kurmuş ve burada Abbâsî halifesinin nüfuzunu kırmaya çalışmışlardır. Fâtımîlerin kısa sürede genişlemesinden rahatsız olan Abbâsî halifesi, devletin güçsüz durumda olması hasebiyle güvenlik tedbirleri almakla yetindiler. Fakat Sünnî İslâm halifelerinin etkisi uzun süre devam ederken Şiî halifeleri tekrar etkisini kaybetmeye başladı. Bu süreçte karşımıza Büyük Selçuklu Devleti çıkmaktadır. Selçukluların Sünnîliğe olan bağlılıkları bu konuda etkili olmuştur. Selçuklular siyaset sahnesine girdikleri dönemlerde, Sünnî İslâm dünyası büyük bir kaos içinde bulunuyordu. Şiî Fâtımî Devletinin propaganda ve destekleri sebebiyle Abbâsî hilafeti tam bir çöküş içinde bulunuyordu. İşte tam bu dönemde ortaya çıkan Selçuklular Sünnî İslâm dünyasının koruyuculuğu rolünü üstlenmişlerdir.432 Şayet Selçuklular tarih sahnesine çıkmamış ve Sünnîliği ısrarlarla savunmamış olsalardı, İsmâilîler hâkimiyeti tamamen ele geçirmiş olacaklardı. Selçukluların ortaya çıkışı yok olmaya yüz tutan Sünnîliğin yeniden hayat bulmasına sebep olmuştur. Çünkü Selçuklular bütün sistemlerini Sünnî İslâmı himaye etme ve kuvvetlendirme üzerine kurmuşlardır.433 431Üçok, İslam Tarihi: Emeviler – Abbasiler, s. 115. 432 Üçok, İslam Tarihi: Emeviler – Abbasiler, s. 115. 433 Seyfullah Kara, Selçukluların Dini Serüveni, Şema yayınevi, İstanbul 2006, s. 546-547. 93 Mısır’da ise Şiî halifeliğinin etkisi 1171 yılına kadar devam etti. Selahaddin Eyyûbî’nin son Şiî halifesini bertaraf etmesi ve Mısır’da hutbeyi Abbâsî halifesi adına okutması dönüm noktası oldu. Her ne kadar Fâtımîler yıkılış sürecine girmiş olsa da İsmâilîler, Sünnî İslâm coğrafyasında faaliyetlerine devam etmiştir. İsmâilîler, Fâtımî Şiîliğinden ayrılsa da Fâtımîlerin verdiği zararı aratmayan bir zarar vermiştir. Tabi ki bu zararlar hem Abbâsî hem de Büyük Selçuklu Devletini çok fazla etkilemiştir. İran taraflarında Hasan Sabbâh önderliğinde ortaya çıkan yeni davet için özellikle Abbâsî etkisinden kaçan Şiîlerin yerleştiği bölgeler seçilmiş ve faaliyetlere burada başlanmıştır.434 Abbâsi orduları sarp ve kayalık araziler üzerine yerleşmiş bulunan Hasan Sabbâh’a karşı kesin zafer elde edemiyorlardı. Devrin Abbâsi halifelerinden elMustazhır Billâh, Gazzâlî’den eserler yazarak Bâtınîlerin fikirlerini çürütmesini istedi. Gazzâlî bu amaçla Kitâb Fadeihu’l-Bâtınîyye, Huccetü’l-Hak, Muhassılu’l-Hılâf, edDercü’l-Merkûm yahut ed-Derec gibi eserler yazmıştır.435 3- Abbâsî Yöneticilerine Yönelik Suikastler Hasan Sabbâh döneminde Abbâsîlerle Bâtınîler arasında doğrudan fiili bir mücadele çok fazla karşımıza çıkmamaktadır. Fakat dolaylı yoldan rekabet ve propaganda görebiliriz. Bu dönemde özellikle Selçuklular ile Bâtınîler arasında mücadele vardır. Abbâsîlere bir sonraki temasları ise yine Selçuklu vasıtası ile olmuştur. 1131 yılında Büyük Selçuklu Sultanı Mahmut ölünce kardeşleri ve oğlu arasında anlaşmazlıklar oldu. Sultan Mesud’a karşı olan bazı emirler onun aleyhine ittifak kurdular, bu ittifaka Abbâsî halifesi el-Müsterşid’i de dahil ettiler. Fakat Sultan Mesud halifeyi 1139 yılında adamları ile esir etti. Halifeyi Meraga’ya götürdü. Halife, Sultan Mesud’un tutsağı iken buraya sızan bir grup İsmâilî tarafından katledildi. Sünnî İslâm halifesi, İsmâilîler için her zaman ilk hedefti. Bu olay sonrasında Sultan Mesud’un suça iştirak ettiğini veya ihmalkâr davrandığını düşünenler olacaktır. Halife el-Müsterşid’in ölüm haberi Alamût da coşku ile karşılandı. Yedi gün yedi gece bu olay kutlandı. 434 Lewis, Haşişiler, s. 26-27. 435 İbrahim Ağah Çubukçu, Türk-İslam Kültürü Üzerine Araştırmalar ve Görüşler, AÜİF yayınları, Ankara 1987, s. 112; İbrahim Ağah Çubukçu, İslam Düşünürleri, AÜİF yayınları, Ankara 1977, s. 38. 94 Abbâsîlere hakaretler edildi. 1138 yılında Buzurg Ümid’in ölümü üzerine Bâtınîlerin başına oğlu Muhammed geçti. Muhammed b. Buzurg Ümid’in ilk yaptığı icraatlardan birisi de suikast sonucu öldürülen halife el-Müsterşid’in oğlu ve aynı zamanda halefi olan er-Raşid’in öldürülmesi oldu. Er-Raşid Selçuklu Devleti’nin siyasi olaylarına karışmış daha sonra tahttan indirilmiş bir halifeydi. Er-Raşid İsfahân’da hasta olduğu bir vakitte kendi hizmetinde çalışan kişiler (hizmetçi kılığındaki dâîler) tarafından öldürüldü. Bu yeni iktidarın ilk zaferiydi ve Alamût da kutlamalar yapıldı.436 Abbâsîler ve Bâtınîler arasında ilk defa ve sadece belli bir dönemle sınırlı kalmış olan bir dönem vardır ki o da 1210 yılında Alamût’un hakimi olan Celaleddin Hasan dönemidir. Celaleddin Hasan babasının inancını reddetmiştir. Hatta babası hayatta iken ehl-i sünnete uyacağına ve başa geçtiğinde Abbâsî halifesine karşı bid’atı kaldıracağını bile söylemiştir. Gerçekten de öyle yaptı, başa geçtiği zaman kavminden bid’at edenleri azarlamıştır. Onlara şeriatın kurallarını uygulaması konusunda baskı yapmıştır. Bâtınîlerdeki bu değişikleri haber vermek üzere Bağdat halifesine ve diğer devletlere elçiler göndermiştir. Bu duruma Abbâsîlerde inanmışlardır, ona şerefli ünvanlar tevcih etmişlerdir. Kendisine Nev-Müslim lakabı verilmiş, Celaleddin Hasan İsmâilî babasından ziyade Sünnî annesine karşı kuvvetle bağlanmış ve ondan etkilenmiştir. Annesini hacca gönderdiğinde, kervanları Bağdat’a uğramış ve orada saygı ve hürmetle ağırlanmıştır. Fakat bu sırada istenmeyen olaylar cereyan etmiştir. Mekke Şerîfinin yeğeninin öldürülmesi hadisesi Bâtınîlere büyük problem yaşatmasına rağmen Celaleddin, Müslüman ittifakını muhafaza etmiştir. Abbâsî halifesi, Geylan emirlerine, onların kızlarıyla evlenmelerini teklif etti. Halifenin, Geylan emirlerine gönderdiği haberde kızlarını Celaleddin Hasan’a vermesini söyledi. Celaleddin de bu durumu onayladı ve Geylanlı dört prenses ile evlendi. Bir sonra ki imam da bu prenseslerden birinin çocuğudur. 1221 yılında Celaleddin Hasan ölmüştür. Celaleddin’in bu faaliyetleri ve izlediği politika farklı şekillerde yorumlanmıştır. O dönemde Celaleddin’in samimiyetine başta halife olmak üzere herkes inanmıştır. Fakat bazı tarihçiler bu durumun sebebini İsmâilîlerin bir toparlanma süreci yaşamak için böyle bir politika uyguladıklarını söyleyenlerde vardır. Celaleddin’den sonra Alâeddin 9 yaşında başa geçtiğinde, Celaleddin’in politiklarını, Sünnî akideye olan inançlarını vezir devam 436 Lewis, Haşişiler, s. 28. 95 ettirdi. Fakat artık İsmâilî memleketlerinde insanlara zorla şeriat hükümlerini uygulatamadı. Bir süre sonra tekrar eski düşünce ve inançlara dönüldü.437 Abbâsî hilafetinin ve Bâtınîlerin sonu yaklaşıyordu. Çünkü doğudan Moğol ordusu etkisini iyiden iyiye gösteriyordu. 438 Bâtınîler Hârezmşâhlara düşman olan Abbâsîler ile bir süre daha ilişkileri iyi tutmaya çalışıyordu. Bu dönemde Bâtınîlerin Moğollardan medet umduğunu görüyoruz. Bâtınîler, henüz Moğollar o bölgeye gelmeden elçiler gönderip itaatlerini bildirmişlerdir. Sonuç olarak Sünnî islam dünyasını tehdit eden Bâtınîler her ne kadar en büyük sıkıntıyı Selçuklu Devleti’ne yaşatsa da o dönem halifelik makamı olan Abbâsîler her zaman onlar için bir tehditti. Onun için Abbâsîlerde Bâtınîlerin bu faaliyetlerinden nasibini almıştır. Abbâsî halifeleri ve vezirlerinin Bâtınîler için hedef olduğunu ve hatta suikaste uğradıklarını görmekteyiz. D- EYYÛBİ DEVLETİNE ETKİLERİ 1- Zengîler Döneminde Eyyûbîler Zengîler’in devamı olan Eyyûbîler, adını Necmeddin Eyyûb’den alır. Eyyûbîlerin soyu karanlık olmakla birlikte Türk-Kürt-Arap karışımı olduğu söylenir.439 Hezbâniyye Kürtleri’den oldukları ve Revvadiyye aşiretine mensup oldukları güvenilir rivayetlerde geçmektedir.440 Revvâdîler’in atası Revvâd’ın Yemen Araplarından olduğu da söylenmektedir.441 Eyyûbîler, Selahaddin Eyyubi’nin doğduğu yıl olan 1137-1138 Musul’a gelerek Zengî’nin hizmetine girdiler. Balebek şehri ise Necmeddin Eyyûb’e İmadüddin Zengî tarafından 1140 yılında ikta olarak verildi. İmadüddin Zengî 1146 yılında Caber önünde öldürüldü 442Oğullarından Nureddin Mahmud Zengî Halep’te 437 Lewis, Haşişiler, s. 69-70. 438 Üçok, İslam Tarihi: Emeviler – Abbasiler, s.118. 439 Ramazan Şeşen, “Eyyûbîler”, DİA, C. 12, İstanbul 1988, s. 20; Faruk Sümer, “Eyyûbî Hükümdarı ElMelik-Âdil ve Komşu Türk Hanedaları”, Türk Dünyası Araştırmaları, İstanbul 1991, s. 11. 440 Hülya Çakıroğlu, Müferricü’l Kurub’a Göre Selahaddin Eyyubî Sonrası ve El-Melikü’l-Âdil Dönemi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Trabzon 2008, s. 4; Ayşe Dudu Kuşçu, Eyyûbî Devleti Teşkilatı, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara 2005, s. 33. 441 Ramazan Şeşen, Salâhaddîn Devrinde Eyyûbiler Devleti, İstanbul 1983, s. 33. 442 Kuşçu, Eyyûbî Devleti Teşkilatı, s. 38. 96 yönetimi ele geçirdi. Bunun üzerine Necmeddin Eyyûb’de Dımaşk Atabeyinin hizmetine geçti. Daha sonra buranın valisi oldu.443 2- Selahaddin Eyyûbî Dönemi ve Mısır’ın Zengîlere Bağlanması Eyyûbîler aslında tarih sahnesine 1164-1169 (H. 559-564) yıllarında çıktı.444 Mısır’da Fâtımî Veziri Şaver, vezirlikten uzaktaştırılmıştı. Bunun üzerine Şaver, Nureddin Mahmud Zengî’den yardım istedi. Nurettin Mahmud Zengî Mısırda söz sahibi olması karşılığında kendisine yardım edeceğini söyledi, Şaver de bunu kabul etti. Nureddin Mahmud Zengî 1164 (H. 559) yılında Şaver’e yardım etmek için Şîrkûh’u Mısır’a gönderdi. Şîrkûh’a yardımcı olması için yeğeni Selahaddin’i de yanına verdi. Şîrkûh, Mısır’ın zenginlikleri görerek buranın kolaylıkla ele geçirilebileceğini düşünmüştür.7.000 civarında ve büyük bir kısmı Türklerden ordusuyla Mısır’a gelen Şîrkûh Mısırda yönetimi ele geçirdi. Fâtımî Halifesi Adıd-Lidinillâh, Şîrkûh’u vezir tayin etti fakat Şîrkûh iki ay sonra hayatını kaybetti. Şîrkûh’un yeğeni Selahaddin ise önce başkumandan seçilmişti.445Amcasının ölümü sonrasında ise Halife Adıd-Lidinillâh tarafından vezir tayin edildi. Böylelikle Selahaddin, hem Fâtımî veziri hem de Nureddin Zengî’nin Mısır ordusu başkumandanı oldu (1169). Fakat asıl tabî olduğu kişi Nureddin Zengî’ydi. Selahaddin önce Fâtımî taraftarlarını ordudan attı. Daha sonra ise 1169 yılında Dimyat’ı kuşatan Bizans-Haçlı kuvvetlerini yenilgiye uğrattı. 200 yıldır süren Şiî-Fâtımî yönetimine rağmen Sünnî kalmayı başaran Mısır halkı Sünnî-Eyyûbîleri destekledi. 446 Selahaddin, Mısırdaki Şiî-Fâtımî rejimini yavaş yavaş etkisiz hale getirmeyi başardı. En sonunda da Fâtımî halifeliğini kaldırıp Abbâsîler adına Mısır’da hutbe okuttu. 447 Bir taraftan da Kudüs Haçlı Krallığı’na karşı başarılı seferler düzenleyerek birçok yeri topraklarına kattı.448 443 C. H. Becker, “Eyyubiler”, İA, C. IV, s. 425. 444 İbnü’l-Ezrak, Meyyâfârikîn ve Âmid Tarihi(Artuklular Kısmı), çev. Ahmet Savran, Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi yay., Erzurum 1992, s. 158. 445 Çakıroğlu, Müferricü’l Kurub’a Göre Selahaddin Eyyubî Sonrası ve El-Melikü’l-Âdil Dönemi, s. 6. 446 M. Fuat Köprülü, “Orta Zaman Türk – İslam Feodalizmi”, Belleten, V/19, İstanbul 1941, s. 322. 447 İbnü’l-Ezrak, Meyyâfârikîn ve Âmid Tarihi, s. 160. 448 Becker, “Eyyubiler”, s. 427. 97 3- Eyyûbîlerin Bağımsızlığını İlan Etmesi Nureddin Zengî ölünce yerine henüz 11 yaşında olan oğlu Melikü’s-Salih Nureddin İsmail geçti. 449 Atabeyliği Halepteki kumandanlardan Sâde’d-din Gümüştegin’in alması üzerine telaşa kapılan Dımaşktaki emirler, Selahaddin’i Suriye’ye davet ettiler. Gelen davet üzerine 1174 yılında Suriye’ye hareket etti.450 Fakat Selahaddin ile anlaşmak istemeyen Halepliler Haçlılar ve Bâtınîlerle iş birliği içine girip onu Suriyeden çıkarmak istediler. Yapılan savaşlar Selahaddin’in galibiyetiyle sonuçlandı ve Selahaddin Halepi kuşattı. Yapılan antlaşmanın ardından 1175 (H. 570)yılında Abbâsî halifesi Mısır, Suriye, el-Cezire’yi Selahaddin’e verdi. Selahaddin de bağımsızlığını ilan etti.451 4- Bâtınî-Eyyûbî İlişkilerinin Gerginleşmesi Eyyûbî-Bâtınî ilişkileri, Bâtınîlerin her ne kadar eski gücünde olmadığı döneme rastlasa da Eyyûbîlere en az Haçlılar kadar zarar vermişlerdir. Eyyûbîlerin Bâtınîler ile münasebetleri tam da İran İsmâilîleri ile Suriye İsmâilîleri arasındaki ayrılma dönemine rastlamıştır. Suriye Bâtınîlerinin karşısına bu dönemde Zengîler çıkmaktadır. Suriye Bâtınîleri hiyerarşi olarak İran’a bağlıdır, onların emirlerini uyguluyorlardı. Bu arada Raşidüddin adıyla bilinen Sinan ibn Selmân ibn Muhammed, Suriye Bâtınîlerinin yönetimini ele almıştı.452 O Bâtınî reislerinin en önemlilerinden biridir. Alamût hâkimi Hasan 1164 yılında kıyameti ilan ediyor, çevre şehirlere ulaklar gönderiyordu. Suriyedeki bütün Bâtınî reislerinden sadece Sinan, Alamût’un otoritesini kabul etmemiş ve tamamen bağımsız bir politika izlemiştir. Bunlar Alamût hâkimlerine veya Nizâri imamlarına hiç benzemezler. En yüksek ve ruhani reis olarak sadece Sinan’ı tanırlar. Sinan’ın yönetimindeki Bâtınîler tarafından izlenen politikayı açıklamak için sahip olduğumuz kaynaklar, gerçekte Bâtınîlerin karışmış oldukları bir dizi özel olaydan ibarettir. Selahaddin’in şahsına yönelik iki cinayet teşebbüsü söz konusudur. Bu olaydan başka, Nurettin ve Selahaddin’e tehdit mektuplarının gönderildiği kaynaklarda 449 İbnü’l-Ezrak, Meyyâfârikîn ve Âmid Tarihi, s. 167. 450 İbnü’l-Ezrak, Meyyâfârikîn ve Âmid Tarihi, s. 168. 451 Becker, “Eyyubiler”, s. 427. 452 Zeydan, Selahaddin Eyyubi ve Haşhaşiler, s. 49. 98 geçmektedir. Sünnî Müslümanlığın temsilcisi olan Selahaddin, Bâtınîlerin düşmanlığını üstüne çekti. Bâtınîler, ilk anda onu esas düşmanları olarak kabul ettiler ve o andan itibaren Selahaddin’in rakipleri olan Musul ve Halep Zengîlerine iyimser gözle baktılar. Selahaddin tarafından Bağdat halifesine 1181-1182 yılında gönderilen mektuplarda, Musul hükümdarını Bâtınîlerle anlaşmak ve kâfir Haçlılarla görüşmek için onların düşüncesinden faydalanmakla suçluyordu. Ayrıca onlara kaleler, topraklar ve Halep’te bir propaganda evi vermeyi vaat etmekle de itham ediyor. Selahaddin, Haçlılara yaptığı gibi Sinan’a da casusları göndermek niyetinden bahsediyor. Haçlılar, Bâtınîler ve Zengîlerden oluşan üçlü tehdit karşısında İslâm dünyasının koruyucu rolü üzerinde duruyordu. Bu düşünce mantıklı gelmektedir çünkü Selahaddin Eyyûbî’ye düşman olanların kendi aralarında savaşmaktansa ona karşı birleşmeye çalışmaları doğru olabilir. Çünkü bu dönemde Suriye Bâtınîlerinin hakimi Sinan’ın Kudüs Kralı ile yakınlaşması söz konusudur.453 5- Selahaddin Eyyûbî’ye Yönelik Suikast Girişimi 1174 veya 1175 yılında Selahaddin Eyyûbî’ye yönelik Bâtınîler tarafından bir suikast girişimi söz konusudur. Bu olay şu şekilde cereyan etmiştir. Selahaddin Eyyûbî Halip’i kuşattığı sırada, Zengîlerin adına şehri yöneten Gümüştegin Bâtınîlere Selahaddin Eyyûbî’yi öldürmeleri karşılığında kendilerine para ve toprak vereceği söylenmektedir.454 Kuşatma sırasında dâîler gizliden Selahaddin Eyyûbî’nin ordugâhına sızdılar fakat bunlar bir emir tarafından tanındılar. Kendilerini sorguya çektiği için bu emiri öldürdüler. Olay iyice büyüdü fakat bu suikast planında Selahaddin Eyyûbî’ye bir zarar gelmedi. Sinan bu işin peşini bırakmadı. Selahaddin Eyyûbî’ye ertesi sene tekrar bir suikast girişimi oldu. Eyyûbî askerlerinin kılığına girmiş olan dâîler, Azad kuşatması sırasında Selahaddin Eyyûbî’ye saldırdılar, bu olayda Selahaddin Eyyûbî, zırhı sayesinde hafif bir yara ile kurtuldu. Saldırganlar etkisiz hale getirildi. Fakat bu ikinci suikast girişiminden sonra Selahaddin Eyyûbî ciddi tedbirler almıştır. Hatta 453 Lewis, Haşişiler, s. 96. 454 İbnü’l-Ezrak, Meyyâfârikîn ve Âmid Tarihi, s. 171. 99 akrabalarından olmayan kimselerle bile mümkün olduğu kadar görüşmemeye çalışmıştır.455 Sinan’ın Selahaddin Eyyûbî’ye bu kadar düşmanca tavır segilemesinin başka nedenleri daha vardı. Selahadin Eyyûbî’nin Mısır’da yaptığı icraatlar ve halifeye gönderdiği mektupta kendisine karşı kurulan komploda Sinan’a yakın olan elebaşların olduğunu söylemesi, ikisi arasında şahsi meselelerin olduğunu gösteriyor. Başka bir mesele ise, 1174-1175 yıllarında Irak’ta Şiî karşıtı dini bir topluluk olan Nübüviyyeden 10.000 süvari, el Bâb ve Buzâa’daki Bâtınî merkezlerine saldırdı. Burada 13.000 kişiyi katlettiler, birçok kişiyi esir ettiler. Bâtınîlerin kargaşasından faydalanan Selahaddin Eyyûbî onların üzerine ordu gönderdi. 456 Bu ordu Sermîn, Maarratü-Mısrîn ve Cebelü’s-Summak’a saldırdı ve buradaki halkın çoğunu öldürdü. Selahaddin Eyyûbî, suikast olaylarından sonra Bâtınîlere göz açtırmamaya çalışıyordu. 1176 yılında Bâtınî ülkelerine saldırdı ve Masyaf’ı kuşattı. Fakat bu saldırı uzun sürmedi ve Selahaddin askerlerini geri çekti. Bazı kaynaklarda Selahaddin Eyyûbî’nin Sinan’ın olağanüstü gücünden korkmuş olduğu söylenmektedir. Tabi bu olay Bâtınî kaynaklarda bu şekilde geçmektedir.457 İkisi arasında bir anlaşma yapıldığı gerçektir. Çünkü bu olaydan sonra Selahaddin, Masyaf’tan çekilmiştir. Artık Selahaddin Eyyûbî aleyhinde, Bâtınîlerin yaptığı açık bir faaliyetten bahsedilmiyor.458 Bâtınîlerin 1192 yılında Kudüs kralı Marki Conrad de Monferrat’ı öldürmeleri bölgede dikkatleri üzerine çekmiştir.459 Bu suikast işinde Selahaddin Eyyûbî’nin bir parmağı olduğunu söyleyenler varsa da bu bilgiler kesin değildir ama açık olan bir şey var ki o da bu tarihlerde ve sonra ki tarihlerde Selahaddin Eyyûbî ile Bâtınîler arasında çok ciddi çatışmaların olmadığıdır. Zaten bu suikast olayından bir veya iki sene sonra Bâtınîlerin Suriye hâkimi Sinan hayatını kaybetmiştir. Alamût hâkiminin, Suriyedeki dâîleri tekrar kendi hâkimiyeti alanına almaya çalıştığı görülmektedir. Bu süreçten sonra 455 İbnü’l-Ezrak, Meyyâfârikîn ve Âmid Tarihi, s. 171. 456 İbnü’l-Ezrak, Meyyâfârikîn ve Âmid Tarihi, s. 176. 457 Zeydan, Selahaddin Eyyubi ve Haşhaşiler, s. 49. 458 Lewis, Haşişiler, s. 97-98. 459 Haşhaşilerin, 1192 yılında Kudüs kralı Marki Conrad de Monferrat’ı öldürdüğü kaynaklarda geçmektedir. Fakat Haşhaşilerin 1221–1255 (Alâeddin Muhammed zamanı) yıllarında Templierler ve Hospitalierlere haraç ödedikleri hatta bunlardan çekindikleri söylenmektedir. Hatta bu tarihlerde bir dönem Kudüs kralı olan II. Frederick’e gelen iki Haşhaşi elçisi Templierler ve Hospitalierlere ödedikleri vergi (haraç) borcunun affedilmesi ve Haşhaşilerin rahat bırakılmasını krala arz etmişlerdir. (Jean de Joınvılle, Bir Haçlının Hatıraları, çev. Cüneyt Kanat, Vadi yay., Ankara 2002, s. 173) 100 Eyyûbîlerle Bâtınîlerin çok fazla bir ilişkisi olmamıştır. E- HÂREZMŞÂHLAR DEVLETİNE ETKİLERİ 1- Hârezmşâhların Kuruluş Aşaması Hârezm’de “Hârezmşah” (Harzemşah) unvanıyla hüküm süren ilk hanedan Afrigoğulları’dır (M. 995). Kuteybe b. Müslim zamanında Hârezm 460 fethedildi. Hârezmşah Eskecemûk’un görevine devam etmesine izin verildi. Abbâsîler zamanında Torkasbâta’nın oğlu Hârezmşah İslâmiyeti kabul ederek Abdullah adını aldı (M. 813- 833). Hârezmşah Abdullah b. Eşkâm ise 943-44’de (H. 332) tâbi olduğu Sâmânî Hükümdarı I. Nuh'a isyan etti. Sâmânîler X. yüzyılın başlarında bölgeyi kendilerine bağladılar. 461 Sâmânîlerin valilerinden olan Ebü’l-Abbas Me’mûn 995 yılında Kâs’ı alarak Afrigoğullarından Ebû Abdullah Muhammed’i öldürdü ve Hârezmşah unvanını aldı. Böylece Hârezm, Me’mûnîler (995-1017) diye bir hanedanın oldu. XI. yüzyılda Hârezm’deki karışıklıklara müdahale eden Sultan Gazneli Mahmûd, Me’mûnîler hanedanına mensup olanları esir ederek başka yere sürdü (1017).462 İbni Sînâ, Bîrûnî, gibi kişiler ilime önem veren Me’mûnîler döneminde yaşamıştı.463 Sultan Gazneli Mahmûd, Altuntaş el-Hâcib’i Hârezmşah unvanı ile Harezm’e vali olarak tayin etti (1017). 464 Fakat Altuntaş el-Hâcib’in oğlu Harun döneminde Gazneliler ile ilişkiler bozuldu. Sultan Gazneli Mesud, Şah Melik adındaki Cend Emirini Altuntaş ailesinin üzerine gönderdi. Şah Melik 1041 yılında Hârezm ordusunu yenilgiye uğratarak Gürgenç’i ele geçirdi ve Sultan Mesud adına hutbe okuttu.2 yıl sonra da Tuğrul ve Çağrı Beyler Hârezm’e girdiler. Bu süreçten sonra Harezm Bölgesi Selçukluların tayin edilen valiler tarafından yönetildi. Sultan Berkyaruk zamanına kadar (1092-1104) önemli olaylar yaşanmayan Hârezm’de, bu dönemde devrin güçlü emirleri arasında mücadele yaşandı. Sultan Berkyaruk da, Habeşî b. Altuntak’ı bu emirleri 460 Zeki Velidi Toğan, “Harizm”,İA, Eskişehir 1997, s. 240. 461 M. Fuat Köprülü, “Harizmşahlar”,İA, C. 5/1, s. 266. 462 Zahîrü’d-din Ebu’l-Hasan Ali b. Ebu’l-Kasım Zeyd Beyhakî, Târîh-i Beyhak, yay. Ahmed Behmenyar, Tahran 1982, s. 765. 463 Köprülü, “Harizmşahlar”, s. 266. 464 Hasan Geyikoğlu, Harezmşahlar ve Doğu Anadolu, Türkler, C. IV, s. 917. 101 cezalandırması için görevlendirdi. Habeşî otoriteyi sağladıktan sonra Kutbüddin Muhammed’i de Hârezmşah unvanıyla buranın valiliğine getirdi (1097). Böylece 1231 yılına kadar hüküm süren Hârezmşahlar hanedanının temeli atılmış oldu.465 2- Sultan Tekiş’in Bâtınîlere Karşı Verdiği Mücadele Hârezmşâhlar döneminde Bâtınîlerle olan mücadeleler ilk başlarda pek karşımıza çıkmamaktadır. İlişkilerin başladığı dönem devletin güçlendiği sınırlarının genişlediği dönem olan Sultan Tekiş dönemidir. Sultan Tekiş’in son yılları Bâtınîler466 ile mücadeleler içinde geçmiştir.467 Sünni İslâm dünyasına zarar veren bu sisteme karşı mücadele etmeyi kendine büyük görev saydı. İlk olarak “Arslan-güşa” diye anılan meşhur Kâhire Kalesine asker çıkardı. Bu kuşatma 4 ay sürdü fakat içeridekilere dokunulmamak kaydı ile kale alındı. Bu kale Alamût’tan sonra Bâtınîlerin en müstahkem ve en güvenilir kalelerinden biriydi. Sultan Tekiş Alamût taraflarında da fetihlerde bulundu ve çok sayıda Bâtınî öldürdü. Daha sonra 1200 yılında Hârezm’e döndü. Fakat Bâtınîler bunun intikamını almakta gecikmedi. Sultanı kendi üzerlerine Nizamü’l-Mülk Mesud’un saldığını düşünerek kendi usullerine uygun bir tarzda 1200 yılında veziri hançerle öldürdüler.468 Vezirin ölümünden dolayı canı sıkılan Sultan Tekiş Bâtınîlere karşı daha amansız bir mücadeleye girişti. Veliahd ve aynı zamanda Horasan valisi olan Kutbü’ddin Muhammed emrine seçme bir ordu vererek Bâtınîler üzerine saldı. Kutbü’d-din Muhammed öncelikle Torşiz Kalesini kuşattı. Bu kuşatma 4 ay sürdü, Sultan Tekiş ikinci bir ordu hazırlatıp sefere çıkacağı sırada bir rahatsızlık geçirdi. Bu rahatsızlık bir müddet sonra onda nefes darlığına sebep oldu. Hastalık iyileşmeye başladığı sırada yolculuğa çıkması sakıncalı olmasına rağmen sefere çıktı. Yolda hastalığı şiddetlendi Şehristan da Çah-ı Arab civarında 1200 yılında hayatını kaybetti (H. 596).469 Sultan Tekiş’in ölüm haberi Kutbü’d-din Muhammed’e haber verildi. O sırada 465 Köprülü, “Harizmşahlar”, s. 270. 466 İbrahim Kafesoğlu, Bâtınîlerden bahsederken Mülhid veya Melahide kavramlarını çok kullanmıştır. 467 Yazıcı, İlk Türk – İslam Devletleri Tarihi, s. 356. 468 Ravendî, Rahatü’s-Sudür, s. 369; Abdülkerim Özaydın, “Harezmşahlar Devleti”, Türkler, C. IV, s. 889. 469 İbnü’l-Esir, el-Kamil fi’t-Tarih, C. XII, S. 101; Mehmet Ali Çakmak, Moğol İstilası ve Harezmşahlar İmparatorluğu’nun Yıkılışı, Türkler, C. IV, s. 910. 102 kuşatma devam ediyordu. Fakat Bâtınîler, Sultanın ölümünden habersiz olduklarından kuşatmanın kaldırılması için birçok taviz verdiler ve 100.000 dinar daha vererek anlaşma yaptılar. Kutbü’d-din Muhammed hemen Hârezm’e döndü. Sultan Tekiş’in naaşı ise Gürgenc’e getirilerek kendi yaptırdığı medresedeki türbeye defnedildi. Bu olaydan sonra Kutbü’d-din Muhammed devletin merkezine vardı. 3 Ağustos 1200 (H.596) yılında Hârezm tahtına oturdu.470 3- Muhammed Hârezmşâh’ın Fars ve Azerbaycan Bölgesini Fethi Sultan Muhammed Hârezmşâh savaşlarda büyük başarılar elde ediyordu. Bu başarılarını Irak Bölgesinin alınması ile taçlandırdı. 1211 yılında Irak da Aydoğmuş’un yerine hükümdar olan Nasürü’d-din Mengli Bey, İsfahân ve Hemedan Bölgesine hakim oldu. Ülke sınırları Mazenderan’a kadar uzanmıştı. Mengli’nin yaptığı icraatlar ile birçok kişiye düşman durumuna düşmüştü. Halife tarafından desteklenen ve Bağdat askerleriyle Hemedan’a yürüyen Aydoğmuş’u öldürtmesinden dolayı, en-Nasır Lidinillah ile de hasım olmuştu. Bunun dışında Bâtınîlere ait kalelere akınlar yaparak Alamût İsmâilîleri hükümdarı Celalü’d-din Hasan’ı da düşmanları safına katmıştı.471 Selçuklulara etkisi kısmında bahsettiğimiz Nurettin Muhammed diye adı geçen II. Muhammed’den sonra Bâtınîlerin başına Celalü’d-din Hasan geçti. Celalü’d-din Hasan İsmâilîler arasında farklı bir kişiliğe sahipti. Kendisinden önceki İsmâilî liderlerinden farklı bir politika izlemiştir. Veliahd olduğu dönemde babasına karşı muhalefete girmiştir. Abbâsî halifesine ve civardaki diğer hükümdarlara, İsmâilîlerin başına geçtiği takdirde ülkesinde İslâmiyetin şiârlarını ihya edeceğini duyurmuştur. 1210 yılında babası ölünce Bâtınîlerin hükümdarı oldu, toprakları içerisinde mescitler yaptırmaya başladı. Horasan’dan İran’dan gelen fakihlere izzet ve ikramlarda bulunuyordu. Halifeye, Muhammed Hârezmşâh’a ve başka İslâm meliklerine elçiler göndererek normal siyasi münasebetlere girişti. Herkesten evvel onun Müslümanlığına hükmetmiş olan halife tarafından samimi alaka ile karşılandı. Müslümanlığa dâîr verilen fetvalarda onunla dostane ilişkilerin şer’an bir mahzur olmayacağı ilan edildi. Bu yüzden “Nev Müslüman” diye şöhret bulan Celalü’d-din hemen Irak meselelerine 470 İbrahim Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi, TTK basımevi, Ankara 2000, s. 146-147. 471 Kafesoğlu, Harezmşahlar, s. 199. 103 karıştı ve daha ziyade halifenin politikalarında önemli rol oynadı. Halife en-Nasır, Mengli’ye karşı Atabey Özbek ve Celalü’d-din Nev Müslümana haber vererek üçlü bir ittifak oluşturdu. Yapılan anlaşmaya göre Mengli yenilince Irak-ı Acem (İran bölgesi) üç müttefik arasında paylaşılacaktı. Bu amaçla öncelikle Celalü’d-din, Atabey Özbek’e yardım etmek için Azerbaycan’a gitti. Bu sırada halife ordusuda Muzafferü’d-din Sunkur idaresinde yola çıktı. Büyük bir ordu ile karşılaşan Mengli, gelen orduları Kerec Bölgesinde karşıladı. Mengli ilk zamanlarda Özbek’in olduğu kısmı bozguna uğratsa da ertesi günlerde yenildi ve kaçmak zorunda kaldı, ordularıda böylece dağıldı. Celalü’ddin Hasan ise anlaşma gereği Zencan, Ebher ve civarına dâîlerini yerleştirerek Alamût’a gitti. Özbek ise Mengli’yi bulup onu öldürerek başını halifeye gönderdi, Bağdat da sevinçle karşılandı. İran Bölgesinde aldığı yerleri ise Seyfü’d-din Oğlımış’ın emrine verdi.472 Aslında kaynaklarda Seyfü’d-din Oğlımış’ın Sultan Muhammed Hârezmşâh’ın emrinde olduğu geçmektedir. İran Bölgesine yerleştirilen Oğlımış her fırsatta hutbeyi Sultan Muhammed Hârezmşâh adına okutmuştur.473 İlk başlarda bu olayı halifenin de Özbek’in de bildiği halde ses çıkarmadığını görüyoruz. Fakat Seyfü’d-din Oğlımış Hârezmşâh hâkimiyetini Bağdat kapılarına kadar getirmesi üzerine halife en-Nasır Lidinillah gizli faaliyetlere girişti. Bu iş için de Bâtınî hükümdarı Celalü’d-din Hasan’dan faydalandı. Halifenin her istediğini kayıtsız şartsız kabul eden Bâtınî hükümdarı halifenin emri üzerine fedâîlerini kullanarak Oğlımış’ı öldürttü. Oğlımış, Hicaz’dan dönen İran hacıları içerisine hacc kıyafeti ile yerleşmiş olan dâîler tarafından öldürülmüştür.474 Sultan Muhammed Hârezmşâh ise Semerkand civarında bulunuyordu. Oğlımış’ın öldürüldüğü haberini alınca 100.000 kişilik bir ordu ile harekete geçti. Fakat Muhammed Hârezmşâh’ın uzakta olması ve İran’ın müdafasız olması üzerine Özbek, İsfahân’ı hâkimiyeti altına aldı. Fars Atabeyi Sa’d da Rey, Kazvin ve Simran Bölgesini istila etti. Durumu öğrenen Sultan Muhammed ordudan seçtiği 12.000 kişi ile daha süratli ilerledi. Sa’d, Sultan Muhammed’in bu kadar kısa sürede geleceğini tahmin etmemişti o yüzden karşısında savaştığı ordunun Özbek’in ordusu zanetti ve şiddetli bir 472 Kafesoğlu, Harezmşahlar, s. 200-201. 473 İbnü’l-Esir, el-Kamil fi’t-Tarih, C. XII, S. 105. 474 Kafesoğlu, Harezmşahlar, s. 202. 104 mücadeleye girişti. Fakat hükümdarlık sancaklarının Muhammed Hârezmşâh’a ait olduğunu görünce bu savaşı kaybedeceğini anladı. Düşündüğü gibi de oldu, ordusu dağıldı, kendisi de esir edilerek Sultanın huzuruna çıkarıldı. Özbek İsfahân da iken Sa’d’ın esir alındığını haber almış, hemen Hemedan’a doğru çekilmiştir. Fakat Sultan Muhammed’in hemen oraya geleceğini tahmin etmemişti. Sultan’ın da Hemedan da olduğunu öğrenince Hârezmşâhlar ganimetleri yağmayla oyalanırken kaçmayı planladı. Veziri Rebibü’d-din Ebû’l-Kasım ise çok korunaklı olan Kazvin Kalesine sığınmasını tavsiye etti. Fakat ağırlıkları ve hazineyi askerlerin çoğunluğu ile beraber Tebriz’e gitmeleri için güvenilir komutanlar eşliğinde yola çıkardı. Kendisi ise sadık askerlerden seçtiği 200 süvari ile Azerbaycan taraflarına kaçtı. Özbek, Hârezmşâhların dikkatini hazine üzerine çekerek kaçmayı başardı. Planladığı gibi oldu, Özbek’in ganimet ve hazineleri Sultan Muhammed’in eline geçti ve Özbek’in veziri de yakalandı. Bu olay üzerine Özbek, Sultan Muhammed’e tabi olduğunu bildirdi, ona altın ve mücevherler gönderdi, onun adına sikke bastırdı ve hutbe okuttu, Kazvin Kalesini de Sultan’a bırakmak zorunda kaldı. Bâtınîler tarafından alınan Zencan ve Ebher bölgeleri Hârezm kuvvetleri tarafından kısa sürede tekrar ele geçirildi. Sultan Muhammed Hârezmşâh aldığı bu bölgeyi oğullarından Rüknü’d-din Gursançtı’ya verdi.475 4- Abbâsî-Hârezmşâh Mücadelesi ve İsmâiliyye Tarafgirliği Abbâsî halifeliği Bağdat ve çevresinde Halife Nâsır Lidinîllah’ın (1180-1225) başarılı idaresi sayesinde geçici bir itibar kazanmıştır. 476 Ancak hilafet yönetimi, dışarıda ve içeride çeşitli tehlikelerle karşı karşıya kalmıştır. Dışarı da Haçlıların İslâm fetihleriyle başlayan kadim düşmanlıkları henüz devam etmektedir. İçeride ise doğuda gittikçe önem kazanan, sınırları halifelik aleyhine genişleyen Harizmşahlar Devleti vardır. Bu devlet, İran’ın büyük bir bölümünü elinde bulundurmaktadır. Aynı zamanda Abbâsî Devleti için büyük bir tehdit unsurudur. Tehlikenin ilk adımı olarak Harizmşah Muhammed’in doğal metbuiyet anlamına gelen ve daha önce Büveyhîler ve Selçuklularda olduğu gibi sultan adına hutbe okuma talebi, halife en-Nâsır Lidinîllah 475 Kafesoğlu, Harezmşahlar, s. 203-204. 476 F. Taeschner, “Nâsır Li-dinillah”, İA, C. IX, Ankara 1977, s. 92. 105 tarafından reddedilmiştir. 477 Bunun üzerine Harizmşah Muhammed, Halife Nâsır Lidinîllah’ı azletmek için çalışmalara başlamıştır. Kendisini gecesi ve gündüzüyle İslâm için cihad eden komutan olarak sunmuş; Halife Nâsır Lidinîllah’ı da böyle bir komutanın kuyusunu kazmakla suçlamıştır. Muhammed Harizmşah, seyyidlerden Alâ el-Mülk’ü, Tirmiz’den getirterek yeni halife olarak atamıştır. Muhammed Hârezmşâh’ın bu siyasi atağı karşısında sıkışan Halife Nâsır Lidinîllah’ın, Cengiz Han’dan yardım istediği ifade edilmektedir.478 Büyük bir devlet teşekkülü oluşturan Hârezmşâhlar halifeye karşı yukarıdaki olaylar münasebetiyle farklı tavırlar içerisine girmiştir. Halife Nasır Lidinillah ve Sultan Muhammed Hârezmşâh birbirlerine karşı amansız bir rekabete giriştiler. Bu olumsuz münasebetler Sultan Tekiş zamanında patlak vermeye başlamıştı. Çünkü halife dini mahiyet dışında bazı olaylar içerisinde bulunmaktadır. Diğer taraftan Sultan Muhammed Hârezmşâh’ın da halifenin otoritesini kırmak için dini meselelere el atması iki devletin arasını iyice açmıştır. 479 Hatta halife Hârezmşâhları yıkmayı bile göze almıştır. Bunu şuradan anlıyoruz Hârezmşâhlar ile Gurlular arasındaki mücadele sırasında halife tarafından Gurlulara destek verildiğini ve Gurluların, Hârezmşâhları yıkmaları konusunda telkinlerde bulunduğuna dâîr mektuplar bulunmuştur. Cüveynî’ye göre halife, benzer bir durumu Karahıtaylara verdiği destekle de göstermiştir.480 Abbâsî Halifesi Nasır Lidinillah, Bâtınîlerin hükümdarı Celalü’d-din Hasan’ın kendisine en büyük yardım sağlayanlardan biri olduğunu düşünmekteydi. 1212 yılında Celalü’d-din annesini hacca gönderirken yanına bir hacı kafilesi vererek Abbâsî halifesini ziyaret etmelerini söylemiştir. O sırada Hârezm hacı kafilesi de Bağdat’da bulunuyordu. Halife, Sultan Muhammed Hârezmşâh’tan dolayı Hârezm kafilesine çok fazla itimat göstermemiş fakat Bâtınî kafileye çok fazla itimat göstermiştir. Bu durum sultanı sinirlendirmiştir. Bu olay üzerine Hârezmşâhlar Bağdat’da kendileri adına hutbe okutmalarını gayet tabi bir olay olarak görmeye başladılar. Karahıtayları yenip civardaki bütün kaleleri alıp o mevkideki en güçlü devlet olmaları kendi adına hutbe okutmalarını gayet tabii bir olay olarak görüyorlardı. Nasıl daha önce Büveyhoğulları 477 Hanifi Şahin, İlhanlılar Döneminde Şiîlik, Ötüken yay., İstanbul 2010, s. 54. 478 Philip K. Hitti, Siyasi ve Kültürel İslam Tarihi, çev. Salih Tuğ, Boğaziçi yay., İstanbul 1989, s. 758; H. İbrahim Hasan, Siyasi Dini Kültürel Sosyal İslam Tarihi, çev. İsmail Yiğit, Kayıhan yay., İstanbul 1988, s. 174-175. 479 Yazıcı, İlk Türk – İslam Devletleri Tarihi, s. 361. 480 Kafesoğlu, Harezmşahlar, s. 214. 106 burayı ele geçirince kendi adına hutbe okuttuysa daha sonra Selçuklularda orayı ele geçirince kendi adına hutbe okuttuysa şimdi de Hârezmşâhlar adına hutbe okutulması doğal bir olaydır. Çünkü Hârezmşâhlar, Selçuklulara ait olan “Sultan-ı İslâmın” kendilerine geçtiğini iddia ediyorlardı.481 Muhammed Hârezmşâh, farklı bir yol denemeye başladı. Halife Nasır Lidinillah yerine başka birini halife seçtirmeyi planlıyordu. Böylece Bağdat’ı rahatlıkla ele geçirebilecekti. Ülke içerisinde faaliyetlere girişti, Abbâsî halifesini halkın nazarında kötüleyici faaliyetlerde bulundu, dönemin önde gelen fakihlerinden fetvalar aldı. Sultan Muhammed, Halife Nasır Lidinillah’ın yerine Alaü’l-Mülk-i Termizi’yi halifelik için düşünmekteydi. Celalü’d-din Hasan’ı da sindirdikten sonra Hemedan’dan Bağdat’a hareket emri verdi. Bu tehlikeli durumdan kurtulmak isteyen halife tanınmış bir kişi olan Şihabü’d-din-i Sühreverdi’yi elçi olarak görevlendirdi. Sultan, Sühreverdi’ye büyük saygı duyuyordu. Fakat Sühreverdi’nin nasihatları fayda vermedi. Sultan 1217 yılında kalabalık bir orduyu halife üzerine gönderdi. Ordu Esedabad Bölgesine geldiklerinde şiddetli bir kar fırtınasına tutuldular. Yoğun kar yağışı ve soğuklar yüzünden atlar ve develer telef oldu, ordu dağıldı. Askerlerin çoğu soğuktan donarak öldü, kalanlar ise orada mağlup oldu. Sultanın bütün planı suya düştü. Bu olay sultanın Müslümanlar üzerindeki etkisini kaybetmesine neden oldu, ilahi bir intikam olarak düşünmeye başladılar. Fakat Sultan kendi ülkesi sınırları içerisinde hutbelerde Abbâsî halifesinin ismini kaldırdığından bahsedilir. Ülkesindeki bazı tarikatların önde gelen kişilerine karşı yaptığı muameleler halk nezdinde değer kaybetmesine sebep oldu.482 Bâtınîlerin başına Celalü’d-din Hasan’ın yerine 9 yaşındaki oğlu Alâeddin Muhammed geçmişti. Bu dönemde Alâeddin küçük yaşta olmasınında etkisi ile Sünnî akideler tekrar edilmemeye ve İsmâilî kimliklerine geri dönüş başlamıştır. Alâeddin Muhammed, belli bir yaşa gelince rahatsızlık geçirdiğini ve melankoli 483 hastası olduğunu söylerler. Bu yüzden kimse ona karşı çıkmaya cesaret edemiyordu. Ülke içerisindeki bazı şeyleri mazur görülmüştür. Bu sırada Moğol saldırıları etkisini arttırır ve Hârezmşâhları etkisi altına alır. Alâeddin Muhammed’in, Moğollar tarafından 481 Barthold, V. V., Orta Asya Türk Tarihi Hakkında Dersler, çev. Kazım Yaşar Kopraman, İsmail Aka, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2006, s. 127. 482 Kafesoğlu, Harezmşahlar, s. 214. 483 Alâeddin Muhammed’in yakalandığı hastalıkmelankoli hastalığıydı. Halk arasında sürekli hüzün hali ve yalnız kalma isteği olarak bilinen psikolojik bir rahatsızlıktır. Fakat Alâeddin için zekâ geriliği yaşadığını diyenler de olmuştur. (Lewis, Haşişiler, s. 105) 107 yenilgiye uğratılması sonrasında İran toprakları Moğol hâkimiyetine girmiştir. Moğolların saldırıları karşısında savunabilecek tek güç konumunda olan Harizmşahların ortadan kaldırılacak olması, Moğol hükümdarı Hülâgu’nün batıya ilerleyişini kolaylaştırmıştır. Zaten Ögeday Han zamanından beri, yaklaşık 35 yıllık bir süredir İran toprakları, Karakorum’dan gönderilen Moğol komutanlar tarafından yönetiliyordu. Harizmşahların ülkede uyguladıkları yanlış vergi sistemi ve politikalar nedeniyle de halkın nazarında etkileri azalmıştır. Hanedan içi çatışmalar ve siyasi zaaflar nedeniyle istenilen birliğin sağlanamaması, Moğollara karşı direnmeyi güçleştirmiştir. Bu siyasi dağınıklık ister istemez iktisadi buhranı da beraberinde getirmiştir.484 Son Hârezmşâh Sultan Celaleddin, harabe halindeki devleti yeniden düzenlemeye çalışırken, Bâtınîler ise etki alanını genişletmeye çalışıyordu. Bu dönemde Bâtınîler, Girdkuh kalesinin yakınındaki Damgan şehrini ele geçiriyorlar ve Hârezmşâh’ın, dâîlerin katliamını emrettiği Rey şehrini almaya çalışıyorlardı. 1227 yılında Sultan Celaleddin, Bâtınîleri ateşkesi kabul etmeye ve Damgan şehrinden dolayı kendisine vergi ödemeye zorluyordu.485 Kısa bir süre önce Hârezmli olan Orhan adlı bir subay, Bâtınîlere yaptığı baskınlar sonrasında öldürülmüştü. Alâeddin’in rahatsızlığı gittikçe daha da şiddetlendi ve oğlu Rükneddin babasına karşı Moğollara sığınmayı düşünüyordu. Moğolların yardımı ile de Bâtınîlerin başına geçmeyi planlıyordu. Fakat bu sırada Rükneddin bir hastalık geçirdi ve yola çıkamadan yatağa düştü. Rükneddin hasta olduğu bir sırada birgün babası Alâeddin sarhoş bir şekildeyken meçhul bir saldırgan tarafından katledildi (1255). Katilin Alâeddin’in en yakınındaki adamlardan biri olduğu bilgisine ulaştılar. O kişiyi, karısını ve çocuklarını öldürdüler ve Bâtınîlerin başına ise Rükneddin geçti.486 5- Moğol Saldırıları ve Alamût’un Düşüşü İslâm dünyasında, özellikle İran, Irak ve Suriye bölgesi XIII. yüzyılda siyasi ve içtimaî açıdan karışık bir durum arzetmektedir. Dünya coğrafyasında sınırları alt üst eden Moğol saldırılarını anlamadan İslâm dünyasının durumunu netleştirmek oldukça 484 Şahin, İlhanlılar Döneminde Şiîlik, s. 56. 485 Aydın Taneri, “Selçuklu – Osmanlı Çizgisinde Harzemşahlar Vezareti”, Tarih Enstitüsü Dergisi, İstanbul 1977, s. 37. 486 Lewis, Haşişiler, s. 74-75. 108 zor görünmektedir. Bu dönemde parçalanmış İslâm dünyası söz konusudur. İran Selçukluları ortadan kalkmış, Anadolu Selçukluları Haçlı Seferleri yüzünden zayıf düşmüştür. Cengiz Han’ın iktidara gelişinden bir süre önce, İran Selçuklularına ait yıkıntının üzerine başkenti Semerkand olan, Hindistan’ın sınır bölgelerine kadar uzanan ve nüfusu çoğunlukla İranlı olan Harizmşahlar Devleti kurulmuştur. Bu esnada Mısır ve Suriye’ye hakim olan Eyyûbîler, Anadolu Selçuklularıyla yaptıkları mücadelelerde oldukça yıpranarak parçalanma dönemine girmişlerdir.487 Yedisu’nun kuzeyinin 1211’de Moğollar idaresine geçmesiyle MoğolHarizmşah komşuluğu meydana gelmiştir.488 İki devlet arasında dünya tarihi açısından da önemli olan Otrar hadisesi489 meydana gelmiştir (1219). Aslında iyi bir siyasi okuma eksikliğinden kaynaklanan Otrar faciasıyla Alâeddin Muhammed, Cengiz Han’a Maveraünnehr’e girme, Semerkand ve Buhârâ gibi Türk-İslâm tarihi açısından önemli şehirleri harap etme imkânı vermiştir. Ayrıca Cengiz Han’a batıya doğru yürüme, dünya tarihine çıkma ve bir anlamda geleceğin imparatorluğunu kurma fırsatını sunmuştur.490 Alâeddin Muhammed’in yenilgisinden sonra Moğolların batıya ilerleyişi hız kazanmış ve karşısına çıkabilecek güç kalmamıştır.491 Moğollar, Harizmşahların dengeli politika izlememeleri nedeniyle, Horasan’daki boşluğu iyi değerlendirmişler, Cengiz Yasasının “itici” gücüyle hücumlarını yapmışlardır (1218-1222). Bu sayede İran’ın kuzeyine yönelmiş, bir dereceye kadar Horasan Bölgesi Moğol idaresine girmiştir. Moğol otoritesi, bazı bölgelerde, özellikle de Müslümanların yoğun olduğu Horasan ve İran Bölgesinde istenilen düzeyde tesis edilememiştir. Özellikle de Kuhistan ve Alamût Bölgeleri, Alp dağları dizisinin güney bölgelerindeki vadilerde, terör estiren Bâtınî kaleleri hala vardı. Moğolların batıya doğru genişlemesi için bu problemi halletmesi gerekiyordu. İşte bu amaçla kurultayda Alamût’un kaldırılması karara bağlanmıştır.492 487 Şahin, İlhanlılar Döneminde Şiîlik, s. 53. 488 Barthold, W., Moğol İstilasına Kadar Türkistan, haz. Hakkı Dursun Yıldız, TTK Basımevi, Ankara 1990, s. 420. 489 Aydın Taneri, “Hârizmşahlar”, DİA, C. XVI, İstanbul 1997, s. 228 – 231. 490 İsenbike Togan, “Cengiz Han ve Moğollar”, Türkler, C. VIII, Ankara 2002, s. 245; Şahin, İlhanlılar Döneminde Şiîlik, s. 57. 491 H. Ahmet Özdemir, “Moğol İstilasının Sebepleri”, Türkler, C. VIII, Ankara 2002, s. 302 – 305. 492 Şahin, İlhanlılar Döneminde Şiîlik, s. 58. 109 Bâtınî liderlerden Celaleddin Hasan, Cengiz Han’a elçi göndererek itaatini arz etmiş, Harizmşah Devleti’ne son vermesi için onu teşvik etmiştir. Bâtınîlerin ortadan kaldırılması, Moğolların batıya yönelik politikalarının bir sonucudur. Otoritelerinin temini konusunda Bâtınîleri önlerindeki en önemli askeri sorun olarak algılamışlardır. Aslında Karakorum’un Bâtınîlere bakışı, Güyük Han zamanında değişmiştir. Güyük Han, Abbâsî halifeliği adına gelen başkadı Fahreddin ile Alamût’u temsilen gelen Alâeddin Muhammed’e yarlığ493 vermeyerek onları reddetmiştir. Bâtınîler, Moğolların bitmek bilmeyen dünya fetih politikalarının bir sınırı olmadığını ve yakında aynı tehlikenin kendi başlarına geleceğinin farkında olmuşlardır. Bu amaçla onlarda Moğollara karşı diğer devletlerden yardım istemişler fakat hiçbir devletten olumlu bir yanıt alamamışlardır. Bunun üzerine Bâtınî liderleri de tedbir olarak kalelerini sağlamlaştırma yoluna gitmişlerdir. Moğolların Bâtınîlere karşı savaşında Müslüman halkın şikâyetleri de etkili olmuştur. Kâdi’l-kudat Şemseddin el-Kazvinî, Mengü Han’ın huzuruna çıkıp Bâtınî kalelerinin yok edilmesi gerektiği konusunda onu ikna etmeye çalışmıştır. Çünkü Kazvin halkı Bâtınîlerin saldırılarından emniyette olmak için sahip oldukları ev eşyalarını akşam olunca bodrumlara indirmişlerdir.494 Bu nedenle Sünnî Müslümanlar, putperest Moğolları, Bâtınîlere tercih etme noktasına gelmiştir.495 Moğol Hükümdarı Hülâgu, başta Alamût olmak üzere, sayıları yüzlerle ifade edilen Bâtınî kalelere 496 saldırmadan önce, kale liderlerinden teslim olmalarını istemiştir. Taarruza geçen Hülâgu, ilk başta Bâtınî kalelerde başarılı olamamışsa da daha sonra tehdit, korkutma ve yıldırmalarla sonuca ulaşmıştır. 497 Alamût’un lideri Rükneddin, her ne kadar teslim olmayı istemesede bir kısım Bâtınî Hülâgu tarafına geçmiştir. Bu olayı gören Rükneddin, teslim olmaktan başka çare olmadığını anladığında, aralarında Nasirüddin Tûsî’nin de bulunduğu vezirleri ve ileri gelen seçkinlerle birlikte teslim olmuştur. Rükneddin teslim olduktan sonra diğer kalelerdeki dailere de teslim olmaları için haber göndermiş fakat Rükneddin’i dinlemeyenler teslim olmak istemeyenler çıktı. Alamût kalesindekilerin ise aç bırakılmasıyla teslim olduğu 493 Yarlığ: Padişahların herhangi bir iş hakkında tuğra veya nişanını taşıyan yazılı emri demektir. İlhanlıların, İslamiyeti kabul etmelerinden sonra kullanılmış bir kavramdır. Osmanlılardaki “ferman” kavramının karşılığıdır. (Kamalov, “Yarlık”, DİA, s. 335) 494 Henry H. Howorth, History of the Mongols, London 1890, s. 107. 495 Şahin, İlhanlılar Döneminde Şiîlik, s. 61 – 62. 496 Özaydın, “Alamut”, s. 336. 497 Bertold Spuler, İran Moğolları, çev. Cemal Köprülü, TTK Basımevi, Ankara 1957, s. 59. 110 kaynaklarda geçmektedir. Bâtınî hareketi henüz tam anlamıyla kökünden kazılmış olmamakla birlikte büyük oranda etkisiz hale gelmiştir, Ön Asya için kurtuluş olmuştur. Böylece İslâm dünyasında bir buçuk asırdan fazla süren, tehdit ve korku unsuru olan bu grup ortadan kaldırılmıştır. 498 Alamût’un düşmesinden sonra orada bulunan değerli eşyalar Hülâgu’ye getirilmiş, silah ve mühimmata el konulmuştur. 499 Yıllardır biriktirilen eserlerin yakılması talimatı verilmiştir. Bu sefere iştirak eden Cüveynî, Hülâgu’den aldığı özel izinle orada bulunan Bâtınîlere ait eserlerin yakılmasını, onun dışındaki diğer eserlerin kurtarılmasını sağlamıştır.500 Her ne kadar Bâtınîlerin merkezi olan Alamût Kalesi yıkılsa da farklı yerlerde az da olsa etkili olmuşlardır. Fakat hiçbir zaman eski güçlerine ulaşamışlardır. Bâtınîlerin İlhanlılar döneminde Memlûklerle işbirliğine girerek Irak’ta ve 1314 yılında da Şam’da İlhanlı komutanlarını öldürmüşlerdir. Yaklaşık iki asır varlığını sürdüren terör hareketinin bir anda bitmesini düşünmek doğru olmayacaktır.501 F- MEMLÛK DEVLETİNE ETKİLERİ 1- Memlûklerin Kuruluşu ve İzzeddin Aybek Zamanı Eyyûbî Hükümdarı Necmeddin Eyyûb’un getirttiği Türk asıllı Memlûklerden (Kölemenler) oluşan bu özel birlikler çok geçmeden Eyyûbî ordusunda önemli hale gelmiştir. Fakat daha sonraki Eyyûbî hükümdarı Turan Şah onların son zamanlardaki başarılarını kıskandı ve liderlerini görevden almaya başladı. Fakat Turan Şah’ın ölümüyle Eyyûbî Devleti yıkılmış onun yerine Mısır’da Memlûk Devleti kurulmuştur.502 Hükümdarlardan İzzeddin Aybek tahta çıkınca Memlûkler Devleti Mısır’da resmen kuruldu. İzzeddin Aybek, tahtından ayrılıp Eyyûbîlerden 6 yaşındaki Melikü'l- 498 Spuler, İran Moğolları, s. 60-61. 499 Şahin, İlhanlılar Döneminde Şiîlik, s. 62 – 63. 500 Ebu’l-Ferec, Tarîhu muhtsari’d-düvel, çev. M. Şerefeddin Yaltkaya, Maarif matbaası, İstanbul 1941, s. 28; Cüveynî, Tarih-i Cihan Güşa, s. 534 – 573. 501 Şahin, İlhanlılar Döneminde Şiîlik, s. 62 – 63. 502 M. Sobernheim, “Memlükler”,İA, C. VII, s. 690. 111 Eşref Musa’yı tahta çıkardı. Abbâsî halifesinin de araya girmesiyle Suriye Eyyûbîleri Memlûk Devleti’ni resmen tanıdı.503 2- Moğol Saldırısı ve Aynicâlut Savaşı İzzeddin Aybek, Moğolların Bağdat’a saldırdığını haber alınca çocuk yaştaki sultanı tahttan indirdi kendisi yeniden tahta çıktı. Bu arada siyasî bir evliliğe niyetlenmesi ve Musul Emîri Bedreddin Lü’lü'nün kızıyla nişanlanması yüzünden hanımı Şecerüddürr’ün emriyle bir suikast sonucunda öldürüldü. İzzeddin Aybek'in Memlûkleri de onun önceki hanımından oğlu Nureddin Ali’yi sultanlığa, aralarından Kutuz’u da sultan nâibliğine getirmişlerdi.504 Fakat Moğolların Suriye istikametinde ilerlemesi üzerine Kutuz oy birliğiyle sultan ilân edildi. Kutuz, Hülâgû’nun teslim olma tekliflerini reddederek ordusunun başında Filistin'’deki Aynicâlût mevkiine kadar geldi. Burada Moğollar’a karşı, tarihin akışını değiştiren savaşlardan sayılan Aynicâlût Savaşı’nı kazandı ve Suriye’nin büyük kısmı Memlûklerin eline geçti.505 İtaat arzeden Hama, Humus ve Kerek Eyyûbî emirleri görevlerinde bırakıldı. Bu zaferle Memlûkler İslâm dünyasının en büyük devleti haline geldiler.506 3- Sultan Baybars ve Bâtınî İlişkileri Bâtınîlerin faaliyetleri XIII. Yüzyılda Moğol istilalarının ardından durdurulabildi ve Bâtınîler küçük bir tarikat haline geldi. Bâtınîlerin bu eylemleri, Sünnî halifeliğini ve kurumunu yıkmayı amaçlayan son ciddi girişimlerdir. 507 Tarihi sürece baktığımızda Bâtınîlerin İran, Irak, Hindistan bölgesinde yoğun olarak bulundukları ve etki alanları içerisine buradaki bazı toprak ve kaleleri dahil ettiklerini görüyoruz. Fakat İran İsmâilîlerin merkezi olan Alamût’un Moğollar tarafından alınması sonrasında IrakSuriye Bölgesindeki Suriye İsmâilîleri bir süre daha faaliyetlerine devam ettiler. 503 K. V. Zettersteen, “Müstazi”,İA, C. VIII, s. 833. 504 Süleyman Özbek, El-Melikü’z-zahir Rükne’d-din el-Bundukdâri Hayatı ve Faaliyetleri, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 1988, s. 27. 505 İlhan Erdem, “Olcaytu Han’ın Ölümüne Kadar İlhanlılardaYaşanan Siyasal – Kültürel Gelişmeler ve Yakın-Doğu’ya Etkileri”, s. 35 – 48. 506 Sobernheim, “Memlükler”, s. 691. 507 Lewis, Ortadoğu, s. 119. 112 Bu durumda kendi reislerini kendileri seçmek zorunda kaldılar. Bu yüzden içişlerinde sıkıntıların yaşandığını görüyoruz. Moğollar, Bağdat, Halep, Şam civarını ele geçirdi fakat Moğol ordusu Ayn-ı Calut savaşı ile yenilgiye uğradı. 508 Başlarındaki Emir Ketboğa’nın öldürüldüğü savaşta Moğollar çekilmek zorunda kaldı.509 Böylelikle Bâtınîler, bazı kaleleri geri aldı. Bu olay sonrasında Memlûk Sultanı Baybars’a armağanlar göndererek, dostluk kurmaya çalıştılar. 510 Baybars ise bu dostluğa yüz çevirmedi. Fakat Bâtınîlerin haraç aldıkları Müslüman kale ve yerleşim yerlerinde haraç almayacaklarını söyledi. Aynı zamanda Baybars kendi belirlediği Cemaleddin Hasan b. Sabit’i Bâtınîlerin reisi olarak atadı. Fakat Bâtınîler bunu kabullenmediler ve onu öldürdüler. Onun yerine yine Baybars’ın belirlediği Necmeddin İsmail b. Eş-Serani geçer ve bu şekilde Suriye İsmâilîleri faaliyetlerine devam eder. Baybars onları bulundukları bölgede serbest bırakır. Bir süre sonra Memlûk Sultanı Baybars, Suriye Bâtınîlerinin vergilerini kendisine ödemelerini ister ve Bâtınîler bundan sonra vergilerini Memlûklere vererek onlara bağımlı hale gelirler. Hatta bundan sonra bunların reislerini kendileri belirlemeye başlar ve istediğini görevden alırlar. Memlûklerin belirlemiş olduğu Necmeddin bir süre sonra görevden alındı. Sarimeddin’i göreve getirse de onun da Memlûklere karşı usulsüz davranmasından dolayı tutuklandı ve Mısır’a getirildi, Sarimeddin Baybars’ın emri üzerine öldürüldü.511 4- Suriye Bâtınîlerinin Ortadan Kalkması Memlûklere bağlanmak istemeyen ve Baybars’ın politikalarından memnun olmayan bazı Bâtınî kaleleri reisleri isyan ettiler. Ayrıca Antakya Kontu VI. Bohemond ile görüşüp yardım istediler. Hatta Baybars’ı öldürmek için iki tane fedâîyi onun üzerine gönderdiler. Baybars bu iki fedâîyi tutuklattı. Necmeddin Bâtınî kalelerini yeniden vermek zorunda kaldı. Sonrasında ise yakalandı ve Mısır’a götürülerek öldürüldü. Baybars Bâtınîlerden aldığı sekiz kaleyi imar ettirdi ve oraya cami inşa ettirdi. Suriye 508 M. Ed. Dulaurier, “Ermeni Müverrihlerine Göre Moğollar”, Türkiyat Mecmuası, sa. V, İstanbul 1936, s. 131 – 138. 509 Kemal Göde, “Mısır Türk Sultanı Baybars’ın Anadolu Seferi ve Kayseri’ye Gelişi, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 5. Sayı, Erciyes Üniversitesi Matbaası, Kayseri 1994, s. 84. 510 Özbek, El-Melikü’z-zahir Rükne’d-din el-Bundukdâri Hayatı ve Faaliyetleri, s. 123. 511 Lewis, Haşişiler, s. 103-104; Atıcı Arayancan, Hasan Sabbah ve Alamut, s. 129-130. 113 Bâtınîlerinin elindeki son kale olan Kehf’in de Memlûkler tarafından alınması üzerine Suriye Bâtınîleri son bulur ve bir daha toparlanamaz. Ancak İran Bâtınîlerinin tersine Suriye Bâtınîleri varlıklarını bir süre daha gizliden devam ettirmiştir fakat fiilen yıkılmışlardır. Baybars’ın, Bâtınîlerden faydalandığını görmekteyiz. Baybars, 1271’den itibaren Trablus kontunu Bâtınîler aracılığıyla öldürmekle tehdit etmiştir. 1272 yılında İngiltere Prensi Edward’ın şahsına yönelik bir cinayet teşebbüsü ve 1270 de Philippe de Monferrat’ın Sur’da katledilmesinin teşvikçisi olmuştur. Memlûk sultanlarının rakiplerini safdışı etmek için Bâtınîlerden faydalandıkları anlatılmaktadır.512 XIII. yüzyıldan sonra Suriyeli Bâtınîlerin işlemiş olduğu herhangi bir cinayet göze çarpmaz. Eski dinamizmini kaybetmiş, siyasi önemi az olan veya hiç olmayan bir mezhep haline dönüşmüştür. XIV. Yüzyılda ise Suriye ve İran Bâtınîleri arasında kopma meydana geliyor ve artık birbirleri ile ilişkileri kalmıyor. İlerleyen zamanda Suriye’nin Osmanlılar tarafından fethi ile Hama’nın batısında bazı davet kaleleri olarak bazı köyler bilinmektedir. Bu kaleler arasında Kadmüs ve Kehf kadar eski ve ünlü kalelerde vardır. Bunların çoğu özel bir mezhebin mensupları olarak hayatlarını devam etmişlerdir. 512 Lewis, Haşişiler, s. 104. 114 SONUÇ Şiîliğin İsmailî kolundan gelen, Nizârî İsmailî hareketi diğer bir ismiyle Bâtınîlik hareketi, Fâtımîler zamanına kadar dinî bir teşekkül halinde süregelmiştir. Bâtınîliğin mevcut Şiîliğin farklı bir kolu olarak devam etmesi Fâtımîler zamanında olmuştur. Fâtımîler zamanında Nizâr’ı desteklediklerinden dolayı farklı bir durum ortaya çıkmıştır. Bâtınîlerin o dönem içerisinde sesini duyuran ve şuanda da Bâtınî dendiği zaman akla gelen kişi Hasan Sabbâh olmuştur. Bâtınîliği Fâtımî Şiîliğinden farklı bir oluşum haline gelmesine Hasan Sabbâh sebep olmuştur. Hasan Sabbâh’ın öncülüğünde oluşan bu hareket kısa sürede Suriye, Irak, İran ve hatta Hindistan bölgelerinde etkili bir güç haline gelmiştir. Fakat artık Bâtınîlik sadece dinî bir hüviyete sahip değildi. Dinî, siyasî, askerî olarak bir oluşum vardır. Bâtınîleri, özellikle yaptıkları suikastler ve tehditler ile tanımaktayız. Bâtınîlerin bu suikast ve tehditleri, özellikle Abbâsîler yani Sünnî İslâm halifeleri başta olmak üzere Selçuklular, Eyyûbîler, Hârezmşâhlar, Memlûkler üzerinde çok etkili olmuştur. Şiî Fâtımî Devletinin siyasetine büyük faydaları olan Bâtınîler, Sünnî İslâm devletlerindeki önemli devlet adamlarını korkusuzca tehdit etmeleri veya hiç beklemedikleri bir anda yaptıkları suikastler, bu büyük devletlerde hükümdarların ve vezirlerinin korkmasına sebep olmuştur. Bu hadise sadece Sünnî İslâm devletleri için geçerli değildir. Zira zaman zaman Fâtımî devlet adamlarına karşı da bu ve benzeri yöntemler uygulanmıştır. Fakat ilk hedef hep Sünnî İslâm ülkeri olmuştur. Bu durumda dinî-mezhebî düşüncelerinden sıyrılamadıklarını göstermektedir. Bunun dışında Suriye’ye kadar yayılan Haçlılara karşı da bazen anlaşma bazen de suikast yöntemi ile mücadele etmişlerdir. Cephelerde, savaş meydanlarında büyük başarılar kazanmış bu devletler, hiç alışık olmadıkları bu savaş yöntemleri karşısında çaresiz kalmışlardır. Bu durumun oluşmasında gözünü kırpmadan ölüme giden Bâtınî fedâîlerinin de büyük etkisi vardır. Bu fedâîler aracılığıyla büyük devletleri dize getirmişlerdir. Ortaçağda görülmemiş bir yöntem ile Sünnî İslâm devletlerinin korkulu rüyası oluvermişlerdir. XII. yüzyıla damgasını vuran Bâtınîler, Hasan Sabbâh’ın ölümünden sonra bir süre daha etkili olsalar da hiçbir zaman Hasan Sabbâh zamanında ki gücüne ulaşamamıştır. Hülâgu’nun Alamût Kalesini ve etrafını yağmalamasına kadar faaliyet 115 gösteren Bâtınîler, bu olaydan sonra çok küçük gruplar halinde etkisiz bir şekilde devam etmişler ve bir süre sonra da adı dahi duyulmamıştır. 116 KAYNAKLAR ADALIOĞLU, Hasan Hüseyin, “İlk Selçuklu-Abbâsî İlişkileri”, Türkler, C. IV, Ankara 2002, s. 659-668. AGACANOV, Sergey Grigoreviç, Selçuklular, çev. Ekber N. Necef, Ahmet R. Annaberdiyev, Ötüken yayınları, İstanbul 2006. Ahmed b. Mahmud, Selçuk-name, haz. Erdoğan Merçil, C. II, Tercüman yayınları, İstanbul 1977. AKSARAYÎ, Kerîmüddin Mahmud-i, Müsameretü’l-Ahbar, çev. Mürsel Öztürk, TTK Basımevi, II. Dizi-Sa. 38, Ankara 2000. AKYÜZ, Yahya, “Türklerde Eğitim”, Türk Tarihi ve Kültürü, Pegem yay., Ankara 2007, s. 352-354. ALPTEKİN, Coşkun, “Aksungur el-Porsikî”, DİA, C. II, İstanbul 1988, s. 297. ARIK, Feda Şamil, Türkiye Selçuklu Devleti’nde Siyaseten Katl (1075-1243), TTK Basımevi, Ankara 1999. ARIKAN, Adem, Büyük Selçuklular Döneminde Şîa, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 2010. ASLANAPA, Oktay, “İlk Müslüman-Türk Devletlerinde Kültür ve Sanat”, Türkler, VI., Yeni Türkiye yay., Ankara 2002, s. 15-38. ATALAN, Mehmet, Şiîliğin Farklılaşma Sürecinde Ca‘fer es-Sâdık’ın Yeri, Araştırma yayınları, Ankara 2005. ATICI ARAYANCAN, Ayşe, Dağın Efendisi: Hasan Sabbâh ve Alamût, Yeditepe yayınları, İstanbul 2012. Bağdâdî, el-Fark beyne’l- fırak, çev. Ethem Ruhi Fığlalı, Mezhepler Arasındaki Farklar, TDV Yayınları, Ankara 2005. BARTHOLD, V. V., İslâm Medeniyeti Tarihi, çev. M. Fuad Köprülü, TTK Basımevi, Ankara 1997. ______, V. V., Orta Asya Türk Tarihi Hakkında Dersler, çev. Kazım Yaşar Kopraman, İsmail Aka, TTK Basımevi, Ankara 2006. _______, V. V., Moğol İstilasına Kadar Türkistan, haz. Hakkı Dursun Yıldız, TTK Basımevi, Ankara 1990, s. 420. 117 BECKER, C. H., “Eyyûbîler”, İA, C. IV, Eskişehir 1997, s. 424-429. BEDİRHAN, Yaşar, Ortaçağ Tarihi, Çizgi Kitabevi, Konya 2004. BEYHAKÎ, Zahîrü’d-din Ebû’l-Hasan Ali b. Ebû’l-Kasım Zeyd, Târîh-i Beyhak, yay. Ahmed Behmenyar, Tahran 1982, s. 765. BİLGİN, Vecdi, Kübra Yücedoğru, “On birinci Yüzyılda Siyasal Gerçeklik ve İslâm Siyaset Düşüncesine Etkisi”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fak. Dergisi, C. XVII, sayı 2, Bursa 2008, s. 729-746. BROCKELMANN, C., İslâm Milletleri ve Devletleri Tarihi, AÜ. İlahiyat Fak. Yay., Ankara 1974. _______, C., “Mâverdî”, İA, C. VII, Eskişehir 1997, s. 409. BÜNDÂRÎ, Feth b. Ali b. Muhammed, Zübdetü’n-Nusra ve Nuhbetü’l-Usra, çev. Kıvameddin Burslan, Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi, TTK Basımevi, Ankara 1999. BÜYÜKKARA, M. Ali, “İsmâilî Dâî ve Fâtımî Da’vet”, İLAM Arastırma Dergisi, C. III, sayı:1 (Ocak-Haziran 1998), İstanbul 1999, s. 9-36. CAHEN, Claude, Osmanlılardan Önce Anadolu’da Türkler, çev. Yıldız Moran, e yayınları, İstanbul 1979. CÜVEYNİ, Alâe’d-Dîn Atâ Melik, Tarih-i Cihan Güşa, çev. Mürsel Öztürk, Kültür Bakanlığı yayınları, Ankara 1998. ÇAĞATAY, Neşet, İbrahim Ağah Çubukçu, İslâm Mezhepleri Tarihi, AÜ. Basımevi, Ankara 1985. ÇAĞRICI, Mustafa, “Gazzâlî”, DİA, C. XIII, İstanbul 1996, s. 489-494. ÇAKIROĞLU, Hülya, Müferricü’l Kurub’a Göre Selahaddin Eyyûbî Sonrası ve ElMelikü’l-Âdil Dönemi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Trabzon 2008. ÇAKMAK, Mehmet Ali, “Moğol İstilası ve Hârezmşâhlar İmparatorluğu’nun Yıkılışı”, Türkler, C. IV, s. 904-916. ÇUBUKÇU, İbrahim Ağah, İslâm Düşüncesi Hakkında Araştırmalar, AÜİF yay., Ankara 1972. _______, İbrahim Ağah, İslâm Düşünürleri, AÜİF yayınları, Ankara 1977. _______, İbrahim Ağah, Türk-İslâm Kültürü Üzerine Araştırmalar ve Görüşler, AÜİF yayınları, Ankara 1987. DEMİR, Mustafa, Büyük Selçuklular Tarihi, Sakarya Kitabevi, Sakarya 2004. 118 DEMİRKENT, Işın, Mıkhaıl Psellos’un Khronographıa’sı, TTK Basımevi, Ankara 1992. DOĞRUL, Ömer Rıza, Hasan Sabbâh: Cennet Fedâîleri, Kaknüs yayınları, İstanbul 2010. DULAURİER, M. Ed., “Ermeni Müverrihlerine Göre Moğollar”, Türkiyat Mecmuası, sa. V, İstanbul 1936, s. 131-138. Ebû’l-Ferec, Tarîhu muhtsari’d-düvel, çev. M. Şerefeddin Yaltkaya, Maarif matbaası, İstanbul 1941. EKİNCİ, Abdullah, Ortadogu’da Marjinal Bir Hareket; Karmatîler/Ortadogu’da İlk Sosyalist Yapılanma, Odak Yayınevi, Ankara 2005. el-Mâverdî, Ebû’l- Hasan Habib, El-Ahkâmu’s- Sultaniyye, çev. Ali Şafak, Bedir yay., İstanbul 1994. en-Nüveyrî, Şihâbeddi Ahmed b. Abdülvahhâb, Nihâyetü’l-ereb fî Fünûnnü’l-edeb, XXVI, nşr. Muhammed Fevzî, Kâhire 1984. ERDEM, İlhan, “Olcaytu Han’ın Ölümüne Kadar İlhanlılardaYaşanan Siyasal-Kültürel Gelişmeler ve Yakın-Doğu’ya Etkileri”, Tarih Araştırmaları Dergisi, Sayı 31, 2001, s. 35-48. FIĞLALI, Ethem Ruhi, Çağımızda Îtikadî İslâm Mezhepleri, Selçuk yay., Ankara 1996. _______, Ethem Ruhi, Günümüz İslam Mezhepleri, İzmir İlahiyat Vakfı yay., İzmir 2008. _______, Ethem Ruhi, “Abdullah b. Meymun Kaddah”,DİA, C. I, İstanbul 1988, s. 117-118. GAZÂLİ, Ebû Hâmid Muhammed bin Muhammed, Feda’ihu’l-Bâtınîyye, çev. Avni İlhan, Bâtınîliğin İçyüzü, Türkiye Diyanet Vakfı yayınları, Ankara 1993. GENÇ, Süleyman, “Tuğrul Bey Zamanında Selçuklu-Abbâsî İlişkileri”, Türkler, C. IV, Ankara 2002, s. 639-658. GEYİKOĞLU, Hasan, “Hârezmşâhlar ve Doğu Anadolu”,Türkler, C. IV, s. 917-925. GORDLEVSKİ, V., Gosudarstvo Selçukidov Maloy Azil, çev. Azer Yaran, Anadolu Selçuklu Devleti, Onur yay., Ankara 1988 GÖDE, Kemal, “Mısır Türk Sultanı Baybars’ın Anadolu Seferi ve Kayseri’ye Gelişi”,Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 5. Sayı, 119 Erciyes Üniversitesi matbaası, Kayseri 1994. GÖKSU, Erkan, Firavun’un Tahtında Bir Selçuklu Sultanı, Tokat 2012. ______, Erkan, Türk Kültüründe Silah, Ötüken yayınları, İstanbul 2008. GÖLPINARLI, Abdülbâkıy, Oniki İmâm, derin yay., İstanbul 2005. GRAEFE, E.,“Fâtımîler”, İA, C. IV, Eskişehir 1997, s. 521-526. Gregory Abu’l Farac, Abü’l Farac Tarihi, çev. Ömer Rıza Doğrul, C. I, TTK Basımevi, Ankara 1999. Hamdullah Müstevfî-i Kazvînî, Târîh-i Güzîde, edit. Erkan Göksu, Bilge Kültür Sanat, İstanbul 2015. HAMMADÎ, Muhammed, Bâtınîlerin ve Karmatîlerin İçyüzü, çev. İsmail Hatib Erzen, Ankara Ar Basımevi, Ankara 1948. HAS, Kenan, “Mezdekiyye”, DİA, C. XXIX, İstanbul 1988, s. 523-524. HASAN, H. İbrahim, Siyasi Dini Kültürel Sosyal İslâm Tarihi, çev. İsmail Yiğit, Kayıhan yayınları, İstanbul 1988. HİTTİ, Philip K., Siyasi ve Kültürel İslâm Tarihi, çev. Salih Tuğ, Boğaziçi yay., İstanbul 1989. HİZMETLİ, Sabri, İslâm Tarihi, AÜİF. yay., Ankara 1991. ______, Sabri, “Karmatîler”, DİA, C. XXIV, İstanbul 1988, s. 510-514. HÜSEYNÎ, Sadre’d-Din Ebû’l-Hasan, Ahbarü’d-Devleti’s-Selçukiyye, çev. Necati Lugal, TTK Basımevi, Ankara 1999. İbn Kesîr, el-Bidaye ve’n-Nihaye, çev. Mehmet Keskin, Büyük İslâm Tarihi, çağrı yayınları, C. XII, İstanbul 1995. İbnü’l-Adîm, Bugyetü’t-taleb fî Tarihi Haleb (Seçmeler), çev. Ali Sevim, Selçuklular Tarihi, TTK Basımevi, Ankara 1989. _______, Zübdetü’l-Haleb min târihi Haleb, çev. Ali Sevim, “İbnü’l-Adîm’in Zübdetü’l-Haleb min tarihi Haleb Adlı Eserindeki Selçukluları ile İlgili Bilgiler”, Makaleler, C. II, Berikan yay., Ankara 2005, s. 607-776. İbnü’l-Azîmî, Tarihu’l-Azîmî, çev. Ali Sevim, Azîmî Tarihi: Selçuklularla İlgili Bölümler, TTK yayınları, Ankara 1988. İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam fî târîhi’l-mülûk ve’l-ümem, çev. Ali Sevim, “İbnü’lCevzî el-Muntazam Adlı Eserindeki Selçuklular ile İlgili Bilgiler”, Makaleler, C. II, Berikan yay., Ankara 2005, s. 437-605. 120 İbnü’l Esir, El-Kamil fi’t-Tarih, çev. Abdülkerim Özaydın, C. X-XI, Bahar yayınları, İstanbul 1987. İbnü’l-Ezrak, Meyyâfârikîn ve Âmid Tarihi (Artuklular Kısmı), çev. Ahmet Savran, Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi yay., Erzurum 1992. İLHAN, Avni, “Bâtınîyye”, DİA, C. V, İstanbul 1988, s. 190-194. İmam Ebû’l-Hasan el-Mâverdi, El-Ahkâmu’s-Sultâniyye, çev. Ali Şafak, İslâmda Hilâfet ve Devlet Hukuku, Bedir yay., İstanbul 1976. Jean de Joınvılle, Bir Haçlının Hatıraları, çev. Cüneyt Kanat, Vadi yay., Ankara 2002. KAFESOĞLU, İbrahim, Hârezmşâhlar Devleti, TTK Basımevi, Ankara 2000. ______, İbrahim, “Nizâmü’l-Mülk”, İA, C. IX, İstanbul 1964, s. 329 - 333. ______, İbrahim, Selçuklu Tarihi, MEB. Yay., İstanbul 1992. ______, İbrahim, Sultan Melikşâh Devrinde Büyük Selçuklu İmparatorluğu, İÜ. Edb. Fak. Yay., İstanbul 1953. KAMALOV, İlyas, “Yarlık”, DİA, C. XLIII, İstanbul 1988, s. 335. KARA, Seyfullah, Selçukluların Dini Serüveni, Şema yayınları, İstanbul 2006. KARAKOÇ, Haşim, Kâdı Beyzâvî ve Nizâmü’t-Tevârîh’inin Edisyon Kritiği ve Tahlili, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kırıkkale 1998. KAYA, Mahmut, “Beytülhikme”, DİA, C. VI, İstanbul 1992, s. 88-90. ______, Mahmut, “Darülhikme”, DİA, C. VIII, İstanbul 1988, s. 537-538. KAYA, Pınar, Büyük Selçuklular Döneminde Bâtınîler ileYapılan Mücedeleler, İstanbul Üniversitesi Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2008. KAYAOĞLU, İsmet, İslâm Kurumları Tarihi, AÜİF. Yay., Ankara 1985. KAYHAN, Hüseyin, “Selçuklular-Abbâsî Halifeliği İlişkileri”, Türkler, C. IV, Ankara 2002, s. 669-677. KAZICI, Ziya, Anahatlarıyla İslâm Eğitim Tarihi, İstanbul 1983. KOCA, Salim, Dandanakan’dan Malazgirt’e, Giresun 1997. ______, Salim, Selçuklularda Ordu ve Askeri Kültür, Berikan yayınevi, Ankara 2005. ______, Salim, Türkiye Selçukluları Tarihi (Malazgirt’ten Miryokefalon’a), C. II, Çorum 2003. KÖPRÜLÜ, M. Fuad, Bizans Müesseselerinin Osmanlı Müesseselerine Tesiri, Ötüken yay., İstanbul 1981. 121 ______, M. Fuad, “Harizmşahlar”, İA, C. V, Eskişehir 1997, s. 265-296. ______, M. Fuad, İslâm Medeniyeti Tarihi, TTK Basımevi, Ankara 1949. _______, M. Fuad, “Orta Zaman Türk-İslâm Feodalizmi”, Belleten, V/19, s. 319-334. ______, M. Fuad, Türkiye Tarihi, Akçağ yay., Ankara 2005. KÖYMEN, Mehmet Altay, “Alparslan Zamanı Selçuklu Kültür Müesseseleri”, Selçuklu Araştırma Dergisi, sa. IV, Ankara 1975, s. 108-109. _______, Mehmet Altay, Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi (Kuruluş Devri), C. I, TTK yay., Ankara 2000. ______, Mehmet Altay, Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi (Alparslan ve Zamanı), C. III, TTK yay., Ankara 2001. ______, Mehmet Altay, Selçuklu Devri Türk Tarihi, TTK Basımevi, Ankara 2004. ______, Mehmet Altay, Selçuklular Devrinde Türk-İran İşbirliği, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1971. ______, Mehmet Altay, “Tuğrul Bey”, İA, C. XII, İstanbul 1978, s. 14-19. ______, Mehmet Altay, Tuğrul Bey ve Zamanı, MEB. Basımevi, Ankara 1986. Kummî / Nevbahtî, Şiî Fırkalar, çev. Hasan Onat, Ankara Okulu yayınları, Ankara 2004. KURPALİDİS, G. M., Büyük Selçuklu Devleti’nin İdari, Sosyal ve Ekonomik Tarihi, çev. İlyas Kamalov, Ötüken yay., İstanbul 2007. KUŞÇU, Ayşe Dudu, Eyyûbî Devleti Teşkilatı, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara 2005. KUTLUER, İlhan, “İlhad: İslâm Düşüncesi”, DİA, C. XXII, İstanbul 1988, s. 93-96. LAMBTON, K. S., “Atabetü’l-Ketebe’ye Göre Sancar İmparatorluğunun Yönetimi”, Belleten, çev. Nejat Kaymaz, C. XXXVII, sa. 147, Ankara 1973, s. 365-395. LEWİS, Bernard, Haşîşîler, çev. Ali Aktan, Sebil yayınları, İstanbul 1995. ______, Bernard, Ortadoğu, çev. Selen Y. Kölay, Arkadaş yayınları, Ankara 2010 MAALOF, Amin, Arapların Gözüyle Haçlı Seferleri, çev. Mehmet Ali Kılıçbay, Telos yayınları, İstanbul 1998. MAKDİSÎ, George, Ortaçağ’da Yüksek Öğretim İslâm Dünyası ve Hıristiyan Batı, çev. Ali Hakan Çavuşoğlu-Hasan Tuncay Başoğlu, Gelenek yay., İstanbul 2004. MANTRAN, Robert, İslâmın Yayılışı Tarihi, çev. İsmet Kayaoğlu, AÜİF yay., Ankara 1981. 122 MERÇİL, Erdoğan, Büyük Selçuklu Devleti, Nobel yay., Ankara 2011. ______, Erdoğan, İlk Müslüman Türk Devletleri, TTK Basımevi, Ankara 2000. ______, Erdoğan, Müslüman-Türk Devletleri Tarihi, TTK Basımevi, Ankara 1991. ______, Erdoğan, “Büyük Selçuklu İmparatorluğu”, Türkler, C. IV, Ankara 2002, s. 597-633. Minhâc-i Sirâc el-Cûzcânî, Tabakât-ı Nâsırî-Selçuklular, çev. Erkan Göksu, Taşhan Kitap yay., Tokat 2011. Muhammed Ebû Zehra, İslâm’da Siyasi ve İtikadi Mezhepler Tarihi, çev. Sıbğatullah Kaya, İstanbul 1989. Muhammed b. Ali b. Süleyman er-Ravendî, Rahatü’s-Sudûr ve Ayetü’s-Sürur: Gönüllerin Rahatı ve Sevinç Alameti, çev. Ahmed Ateş, C. I-II, TTK Basımevi, Ankara 1999. MUHAMMEDOĞLU, Aliev Saleh, “Hürremiyye”, DİA, C. XVIII, İstanbul 1988, s. 500-501. NALBANT, Ayşe, Ahmet Vefa Çobanoğlu, “Selçuklularda Mimari”, DİA, C. XXXVI., İstanbul 2009, s. 392-397. Nasır-ı Hüsrev, Sefername, çev. Abdülvehap Tarzi, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1950. Nizamü’l-mülk, Siyâset-nâme, haz. Mehmet Altay Köymen, Kültür ve Turizm Bakanlığı yay., Ankara 1982. OCAK, Ahmet, Selçukluların Dini Siyaseti, Tarih ve Tabiat Vakfı yayınları, İstanbul 2002. ______, Ahmet, “Nizâmiye Medreseleri ve Büyük Selçuklularda Eğitim”, Türkler, C. V., Yeni Türkiye yay., Ankara 2002, s. 721-727. ONAT, Hasan, “Hattabiyye”, DİA, C. XVI, İstanbul 1988, s. 492-494. ______, Hasan, “İbâhiyye”, DİA, C. XIX, İstanbul 1988, s. 252-254. ______, Hasan, “Şiîliğin Doğuşu Meselesi”, AÜİF Dergisi, C. XXXVI, Ankara 1997, s. 79-118. ÖZ, Mustafa, “İsmâiliyye Mezhebi”, Milletlerarası Tarihte ve Günümüzde Şiîlik Sempozyumu, İSAV Yayınları, İstanbul 1993, s. 605-645. ______, Mustafa, “Ca‘fer es-Sâdık”, DİA, C. VII, İstanbul 1988, s. 1-3. ______, Mustafa, “Cennâbî Ebû Saîd”, DİA, C. VII, İstanbul 1988, s. 371. 123 ______, Mustafa, “Deysâniyye”, DİA, C. IX, İstanbul 1994, s. 270-272. ______, Mustafa, “Dürzîlik”, DİA, C. X, İstanbul 1988, s. 39-48. ______, Mustafa, “Gâliyye”, DİA, C. XIII, İstanbul 1996, s. 333-337. ______, Mustafa, “Haşîşiyye”, DİA, C. XVI, İstanbul 1988, s. 418-419. ______, Mustafa, “İsmâiliyye”, DİA, C. XXIII, İstanbul 1988, s. 128-133. ______, Mustafa, “Meymûn el-Kaddâh”, DİA, C. XXIX, İstanbul 1988, s. 505. ______, Mustafa, “Mubarekiyye”, DİA, C. XXXI, İstanbul 1988, s. 130. ______, Mustafa, “Müsta’liyye”,DİA, C. XXXII, İstanbul 1988, s. 116. ______, Mustafa, “Takıyye”,DİA, C. XXXIX, İstanbul 2010, s. 453-454. ÖZAYDIN, Abdülkerim, “Alamût”, DİA, C. II, İstanbul 1988, s. 336-337. ______, Abdülkerim, “Berkyaruk”, DİA, C. V, İstanbul 1988, s. 514-516. ______, Abdülkerim, “Hârezmşâhlar Devleti”, Türkler, C. IV, Ankara 2002, s. 883- 896. ______, Abdülkerim, “Hasan Sabbâh”, DİA, C. XVI, İstanbul 1988, s. 347-349. ______, Abdülkerim,“Melikşah”, DİA, C. XXIX, İstanbul 1988, s. 54-57. ______, Abdülkerim, “Muhammed Tapar”, DİA, C. XXX, İstanbul 1988, s. 579-581. ______, Abdülkerim, “Müstansır-Billah”, DİA, C. XXXII, İstanbul 1988, s. 119-121. ______, Abdülkerim, “Nizamü’l-Mülk”, DİA, C. XXXIII, İstanbul 1988, s. 194-196. ______, Abdülkerim, Sultan Muhammed Tapar Devri Selçuklu Tarihi, TTK Basımevi, Ankara 1990. ÖZBEK, Süleyman, El-Melikü’z-zahir Rükne’d-din el-Bundukdâri Hayatı ve Faaliyetleri, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 1988. ÖZDEMİR, H. Ahmet, “Moğol İstilasının Sebepleri”, Türkler, C. VIII, Ankara 2002, s. 302-305. ÖZGÜDENLİ, Osman G., Selçuklular I. Cilt; Büyük Selçuklu Tarihi(1040-1157), İsam yay., Ankara 2017. ÖZKUYUMCU, Nadir, “Müsta’lî-Billah el-Fâtımî”, DİA, C.XXXII, İstanbul 1988, s. 115. ÖZTÜRK, Oğuz Mete, Geçmişten Günümüze Türk Devletleri, Nokta kitap, İstanbul 2007. PEHLİVANLI, Hamit, “Selçuklular ve Selçuklu Müesseseleri”, Tarih El Kitabı, edit. Ahmet Nezihi Turan, Ankara 2004. 124 POLO, Marco, Dünyanın Hikaye Edilişi: Harikalar Kitabı, çev. Işık Ergüden, C. I, İthaki yayınları, İstanbul 2003. Reşîdü’d-Din Fazlullâh, Cami’ü’t- Tevarih-Selçuklu Devleti, çev. Erkan Göksu-H. Hüseyin Güneş, Selenge yay., İstanbul 2010. ROUX, Jean-Paul, Türklerin Tarihi, çev. Aykut Kazancıgil, Lale Arslan-Özcan, Kabalcı yay., İstanbul 2012. RUKNEDDİN, Hassan M., “Nizâmülmülk”, İslâm Düşüncesi Tarihi, terc. Yusuf Ziya Cömert, İnsan yay., İstanbul 1990, s. 375. SAFİ, Omid, “Büyük Selçuklularda Devlet-Toplum İlişkisi”, Türkler, C. V, Ankara 2002, s. 352-363. SARIÇAM, İbrahim, Seyfeddin Erşahin, İslâm Medeniyeti Tarihi, Türkiye Diyanet Vakfı yay., Ankara 2008, s. 131. Sevim Ali, Erdoğan Merçil, Selçuklu Devletleri Tarihi, Ankara 1995 Sıbt İbnü’l-Cevzî, Mir’atü’z-zaman fî târihi’l-a’yân, çev. Ali Sevim, “Sıbt İbnü’lCevzî’nin Mir’atü’z-Zaman fî târihi’l-A’yân Adlı Eserindeki Selçuklularla İlgili Bilgiler”, Makaleler, C. II, Berikan yay., Ankara 2005, s. 3-435. SOBERNHEİM, M., “Memlûkler”, İA, C. VII, Eskişehir 1997, s. 689-692. SPULER, Bertold, İran Moğolları, çev. Cemal Köprülü, TTK Basımevi, Ankara 1957. SÜMER, Faruk, “Eyyûbî Hükümdarı El-Melik-Âdil ve Komşu Türk Hanedaları”, Türk Dünyası Araştırmaları, İstanbul 1991, s. 570-606. Süryani Mihail, Vekayinâme, ikinci kısım (1042-1195), çev. Hrant D. Andreasyan, 1944 (Basılmamış tercüme). ŞAHİN, Hanifi, İlhanlılar Döneminde Şiîlik, Ötüken yayınları, İstanbul 2010. ŞAPOLYO, Enver Behnan, Selçuklu İmparatorluğu Tarihi, Ankara 1972. Şehristânî, Ebû’l-Feth Muhammed b. Abdülkerim, el-Milel ve’n-nihal, çev. Mustafa Öz, Ensar Neşriyat, İstanbul 2005. ŞEŞEN, Ramazan, “Eyyûbîler”, DİA, C. 12, İstanbul 1988, s. 20-33. ______, Ramazan, Salâhaddîn Devrinde Eyyûbîler Devleti, İstanbul 1983. TAESCHNER, F., “Nâsır Li-dinillah”, İA, C. IX, Ankara 1977, s. 92-94. TALAS, M. Asad, Nizâmiye Medresesi ve İslâm’da Eğitim-Öğretim, çev. Sadık Cihan, Etüt yay., Samsun 1999. TAN, Muzaffer, İsmâiliyye’nin Teşekkül Süreci, Yayınlanmamış Doktora Tezi, 125 Ankara 2005. TANERİ, Aydın, “Büyük Selçuklu İmparatorluğunda Vezîrlik”, Tarih Araştırmaları Dergisi, Ankara Üniversitesi DTCF enstitüsü, C. V, Ankara 1967, s. 8-9. _______, Aydın, “Hârezmşahlar”, DİA, C. XVI, İstanbul 1997, s. 228-231. _______, Aydın, “Selçuklu-Osmanlı Çizgisinde Harzemşahlar Vezareti”, Tarih Enstitüsü Dergisi, İstanbul 1977, s. 17-54. TOĞAN, Zeki Velidi, “Alamût”, İA, C. I, İstanbul 1978, s. 289-290. ______, Zeki Velidi, “Harizm”, İA, C. XVI, Eskişehir 1997, s. 240-257. TOĞAN, İsenbike, “Cengiz Han ve Moğollar”, Türkler, C. VIII, Ankara 2002, s. 235 - 255. TOKSOY, Ahmet, “Malazgirt Zaferinden Önce Doğu Anadolu’ya Yapılan Türk Akınları”, Türkler, C. IV, Ankara 2002, s. 678-693. TURAN, Ahmet, İslâm Mezhepleri Tarihi: İslâm’da siyasi düşüncenin oluşumu, Sidre yayınları, Samsun 2000. TURAN, Osman, DoğuAnadolu Türk Devletleri Tarihi, Ötüken yay., İstanbul 1973. ______,Osman, Selçuklular Tarihi ve Türk-İslâm Medeniyeti, Boğaziçi yay., İstanbul 1993. ______, Osman, Selçuklular Zamanında Türkiye, Boğaziçi yay., İstanbul 2002. ______, Osman, Türkiye Selçukluları Hakkında Resmi Vesikalar, TTK Basımevi, Ankara 1988. ULUÇAY, M. Çağatay, İlk Müslüman Türk Devletleri, İstanbul 1977. Urfalı Mateos, Urfalı Mateos Vekayi-namesi (952-1136) ve Papaz Grigor’un Zeyli (1136-1162), çev. Hrant D. Andreasyon, TTK Basımevi, Ankara 2000. ÜÇOK, Bahriye, İslâm Tarihi: Emevîler-Abbâsîler, AÜ. İlahiyat Fak. Yay., Ankara 1968. VLOTEN, Gerlof Van, Emevî Devrinde Arab Hâkimiyeti, Şîâ ve Mesîh Akîdeleri Üzerine Araştırmalar, çev. Mehmet S. Hatiboğlu, AÜİF. yay., Ankara 1986. WELLHAUSENİ, Julius, Arap Devleti ve Sukutu, çev. Fikret Işıltan, AÜİF. yay., Ankara 1963. YAZICI, Nesimi, İlk Türk-İslâm Devletleri Tarihi, Türkiye Diyanet Vakfı yay., Ankara 2005. YAZIR, Muhammed Hamdi, Kur’ân-ı Kerîm ve Yüce Meâli, Haz. Mustafa Özel, 126 Seda yay., İstanbul 2008. YETKİN, Şeraye, “Abbâsiler”, DİA, C. I, İstanbul 1988, s. 31-56. YURDAYDIN, Hüseyin G., İslâm Tarihi Dersleri, AÜ. İlahiyat Fak. Yayınları, Ankara 1971. YUVALI, Abdulkadir, “Selçuklular Zamanında Bâtınîlerin Faaliyetleri”,Fırat Üniversitesi Dergisi (Sosyal Bilimler), sa. 3, Elazığ 1989, s. 289-298. YÜCEDOĞRU, H. Kübra, Vecdi Bilgin, “Onbirinci Yüzyılda Siyasal Gerçeklik ve İslâm Siyaset Düşüncesine Etkisi”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. XVII, Sa. II, Bursa 2008, s. 729-746. ZETTERSTEEN, K. V., “Abbâsîler”, İA, C. I, Eskişehir 1997, s. 18-22. ______, K. V., “Müstazi”,İA, C. VIII, Eskişehir 1997, s. 832-833. ZEYDAN, Corci, Selahaddin Eyyûbî ve Haşhaşîler, Milenyum yayınları, İstanbul 2012.

XXXXXXXXXX

İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Ortaçağ Tarihi Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi BÜYÜK SELÇUKLULAR DÖNEMİNDE BÂTINÎLER İLE YAPILAN MÜCADELELER Pınar Kaya 2501050113 Tez Danışmanı Prof. Dr. Abdülkerim Özaydın İstanbul 2008 ÖZ İslâm dünyasındaki siyasî ve itikadî ihtilaflara bağlı olarak ortaya çıkan Bâtınîler, özellikle Hasan Sabbâh’ın ortaya koyduğu “yeni davet, yeni propaganda” adı verilen yeni dinî ve siyasî metoduyla birlikte uzun yıllar boyunca Büyük Selçuklu İmparatorluğu’ndaki kurulu düzeni sarsan, yıkıcı faaliyetlerde bulunmuşlar, değerli pek çok devlet adamına suikastler tertip ederek etrafa dehşet saçmışlar ve Selçuklu toplumunda büyük huzursuzluğa neden olmuşlardır. Büyük Selçuklular Döneminde Bâtınîler ile Yapılan Mücadeleler adlı Yüksek Lisans tezimiz, İran, Irak, Horasan ve Suriye coğrafyasında, Büyük Selçuklular ile Bâtınîler arasında yaşanan mücadeleyi, Selçuklular tarafından düzenlenen seferleri, Bâtınîlerce öldürülen tanınmış şahsiyetleri kronolojik sıraya uygun olarak ortaya koymayı amaçlamaktadır. Bu nedenle mümkün oldukça ana kaynaklardan ve Selçuklu tarihçilerinin yapmış oldukları araştırmalardan istifade edilmeye çalışılmıştır. ABSTRACT The Bātinīs who had came into being dependent on violent shocks and separations in the Islamīc world, made some destructive facilities that had weakened the existing structure of the Saljuqid Empire throughout long years, especially with Hasan Sabbāh’s religious and political arrangement named “new preaching”. They organized assassinations to some well-known amīrs which led the Great Saljuqs to a great turmoil. Our thesis aims to reveal the connection between the Great Saljuqs and the Bātinīs in Persia, Iraq, Khurāsān and Syria geography, the expeditions and the well-known assassinated amīrs in a chronological order. In our thesis we benefited from the original sources like the books and the researchs of the historians of the Saljuqs. iii ÖNSÖZ Hz. Muhammed’in ölümünden sonra başlayan hilâfet tartışmaları nedeniyle ortaya çıkan anlaşmazlıklar hem siyasî hem de dinî ihtilafları beraberinde getirmiştir. Bunun sonucunda birçok mezhep teşekkül etmiş ve İslâm dünyasındaki devletlerden bir kısmı Sünnî düşünceyi desteklerken bir kısmı da Şiîliği himâye etmiştir. Büyük Selçuklular, kuruluş döneminden itibaren Sünnîliğin en büyük hâmisi olmuştur. Şiî fikri benimseyen devletlerin başında ise Fâtımîler ve Büveyhîler yer almaktadır. Tuğrul Bey 1055 yılında gerçekleştirdiği Bağdat seferinden sonra Büveyhîler’e son vermiştir. Kuzey Afrika’dan başlayarak Mısır ve Suriye’de etkinliklerini arttıran Fâtımîler ise İsmâilî/Bâtınî mezhebinin koruyucusu olmuşlar ve dâî adı verilen propagandacılar vasıtasıyla öğretilerini özellikle Büyük Selçuklu ülkesinde yaymaya başlamışlardır. Tezimizin asıl konusunu oluşturan Büyük Selçuklu-Bâtınî mücadeleleri özellikle Hasan Sabbâh’ın Alamut Kalesi’ni ele geçirmesinden sonra başlamış ve onun yerine geçen Bâtınî liderleri de aynı yolu takip ederek faaliyetlerini sürdürmüşlerdir. Büyük Selçuklular Döneminde Bâtınîler ile Yapılan Mücadeleler adını verdiğimiz tezimizin girişinde Bâtınîlik kavramını, Bâtınîler’e değişik yerlerde verilen farklı adları ve Hasan Sabbâh döneminden önceki inanç sistemlerini kısaca açıkladık. Birinci bölümde, Sultan Tuğrul Bey’in ve Sultan Alp Arslan’ın özellikle Şiîlere olan yaklaşımları hakkında bilgi verdik. İkinci bölümde Hasan Sabbah’ın hayatı, faaliyetleri, yeni daveti, Selçuklu veziri Nizâmü’l-Mülk ve Sultan Melikşah’ın Bâtınîler ile olan mücadelesinden bahsettik. Üçüncü bölümde Sultan Berkyaruk döneminde Bâtınîler ile olan mücadeleleri, dördüncü bölümde Sultan Muhammed Tapar zamanında Bâtınîler ile yaşanan mücadeleleri ve son bölümde de Sultan Sencer devrinde Büyük Selçuklular ile Bâtınîler arasındaki mücadeleleri izah etmeye çalıştık. Konumuzla ilgili daha önce bazı araştırmalar yapılmış, ancak bu eserlerde özellikle belli bir hükümdarın dönemiyle ilgili derinlemesine malumat verilmiştir. Biz kaynaklarda bu konularla ilgili olarak verilen orijinal bilgileri kullanmakla beraber iv daha önce Selçuklu tarihçileri ile dinler ve mezhepler tarihi alanında çalışan bilim adamlarının ulaştığı sonuçları da mukayese ederek Büyük Selçuklu İmparatorluğu’nun Bâtınîler’e karşı genel tavrını ve bu alanda yapılan mücadeleleri elimizden geldiğince aktarmaya çalıştık. Tez konumuzla ilgili yaptığım çalışmaları takip ederek bana yol gösteren her zaman destek ve teşviklerini gördüğüm danışman hocam sayın Prof. Dr. Abdülkerim Özaydın’a teşekkürü bir borç bilirim. Ayrıca Arapça çevirilerimde yardımcı olan hocam Mahmut Emekli’ye, İngilizce çevirilerimin kontrolünde yardımcı olan kardeşim Çağlar Kaya’ya, İSAM personeline, Ortaçağ Tarihi Anabilim Dalı’ndaki değerli hocalarıma ve emeği geçen herkese teşekkür ederim. Pınar Kaya İstanbul 2008 v İÇİNDEKİLER İÇ KAPAK……………………………………………………………………….....i TEZ ONAY SAYFASI…………………………………………………………......ii ÖZ (ABSTRACT)………………………………….………………...…………… iii ÖNSÖZ………………………………………………………………………….....iv İÇİNDEKİLER………………………………………………………………….....vi KISALTMALAR………………………………………………………..................ix GİRİŞ……………………………………………………………………………......1 A- Bâtınîlik ve Bâtınîler’e Verilen İsimler……………………………........ 1 B- Doğuşu ve Gelişmesi…………………………………………………….2 C- Temel Görüşleri ve Teşkilât Yapısı…………………………...................5 I. BÖLÜM SULTAN ALP ARSLAN DÖNEMİNDE BÂTINÎLERLE YAŞANAN MÜNASEBETLER………………….....................................................8 A- Bu Dönemde Şiî-Bâtınî Düşünceye Karşı Genel Yaklaşım………….......8 B- Nizâmiye Medreseleri’nin Açılması ve Açılış Günü Yaşanan Olaylar……………………………………...………………11 II. BÖLÜM SULTAN MELİKŞAH DÖNEMİNDE BÂTINÎLER İLE YAPILAN MÜCADELELER…………………………………………………14 A- Hasan Sabbâh’ın Bâtınîliğe Girişinden Alamut Kalesi’ni Ele Geçirişine Kadar Yaşanan Gelişmeler………………………..………...14 B- Hasan Sabbâh’ın Alamut Kalesi’ni Ele Geçirişi………………………...18 C- Hasan Sabbâh’ın Yeni Davet’i (ed-da’vetü’l-cedîde) ve Kurduğu Fedâî Teşkilatı…………………………………………………20 D- Sultan Melikşah Döneminde Bâtınîler’in Ele Geçirdiği Diğer Kaleler……………………………………27 E- Sultan Melikşah’ın Bâtınîler’e Bakışı ve vi Onlara Karşı Aldığı Tedbirler…………………………………………...... 28 F- Sâve’de Yaşanan Gelişmeler ve Sultan Melikşah ile Hasan Sabbâh Arasında Geçen Mektup Hadisesi……………………........ 31 G- Nizâmü’l-Mülk’ün Öldürülmesi………………………………………. 33 III. BÖLÜM SULTAN BERKYARUK DÖNEMİNDE BÂTINÎLER İLE YAPILAN MÜCADELELER……………………………………………………. 36 A-Sultan Berkyaruk’un Saltanatının İlk Yıllarında Bâtınîler’in Faaliyetleri……………………………………………......... 36 1- Bâtınîler’in Giderek Şiddetlenen Eylemleri…………………..... 36 2- Bâtınîler’in Nizârî ve Müsta’lî Olarak İkiye Ayrılmaları…........ 38 3- Sultan Berkyaruk’un Bâtınîler Tarafından Yaralanması……..... 39 B- Sultan Berkyaruk Döneminde Bâtınîlikle İtham Edilenler…………… 40 C- Sultan Berkyaruk Döneminde Bâtınîler Tarafından Ele Geçirilen Kaleler………………………………………………………. 42 D-Sultan Berkyaruk’un Bâtınîler’e Karşı Askerî Müdahaleleri ve Gerçekleştirdiği Bâtınî Katliamı………………………….45 E- Emîr Bozkuş ve Emîr Çavlı’nın Bâtınîler ile Mücadeleleri……………..46 F- Sultan Berkyaruk Döneminde Suriye’de Bâtınîler ile Yapılan Mücadeleler……………………….……….…............47 G- Sultan Berkyaruk Döneminde Bâtınîler Tarafından Öldürülen Tanınmış Şahsiyetler……………………………………........... 49 IV. BÖLÜM SULTAN MUHAMMED TAPAR DÖNEMİNDE BÂTINÎLER İLE YAPILAN MÜCADELELER……………………………………………………...52 A- Sultan Muhammed Tapar’ın Tekrit Kalesi Seferi……..….…………….. 52 B- Şahdîz Kalesi Üzerine Tertip Edilen Sefer…………………………..…. 53 C- Ahmed b. Nizâmü’l-Mülk ve Emîr Çavlı’nın Alamut Seferi………….....57 D- Emir Şîrgîr’in Seferleri………………………………………..………... 59 E- Sultan Muhammed Tapar Döneminde vii Suriye’de Bâtınîler ile Yapılan Mücadeleler…………………………...........62 F- Sultan Muhammed Tapar Döneminde Bâtınîler Tarafından Öldürülen Tanınmış Şahsiyetler………………………..….…..66 V. BÖLÜM SULTAN SENCER DÖNEMİNDE BÂTINÎLER İLE YAPILAN MÜCADELELER…………………….…………... 69 A- Sultan Sencer’in Hükümdarlığının İlk Yıllarında Bâtınîler’in Faaliyetleri ve Sultan’ın Bâtınîlikle Suçlanması………….......69 B- Sultan Sencer Döneminde Büyük Selçuklular’ın Bâtınîler Üzerine Askerî Müdahaleleri………………………………..….. 71 C- Sultan Sencer Döneminde Suriye’de Bâtınîler ile Yapılan Mücadeleler…………………………………..…….. 74 D- Harizmşâh Atsız’ın Sultan Sencer’e Karşı Bâtınîlerle İşbirliği……….....79 E- Bâtınîler’in Selçuklular’a Karşı Hücumları………………………..........80 F- Sultan Sencer Döneminde Bâtınîler Tarafından Öldürülen Tanınmış Şahsiyetler……………………………….…….......... 81 SONUÇ………………………………………………………………………….....86 KAYNAKÇA……………………………………………………………………....87 EKLER……………………………………………………………………………104 EK:I Farsça Kaynaklar……………………………...................................105 EK:II Arapça Kaynaklar………………………………………………….109 EK:III Ermeni ve Süryânî Kaynakları…..……………………………......115 EK:IV Seyahatnâmeler……………….………………………................. 117 EK:V Siyâsetnâmeler…..……………………………………................. 119 EK:VI Edebî Eserler……………………………………...…………….. 120 1-Münşeât Mecmûaları…………………………………...............120 2- Tezkireler………………………………………………………120 3- Mektuplar……………………………………………………....120 EK:VII Bâtınî Öğretiye Dair Kaynaklar………………………………... 122 EK:VIII Araştırmalar…………………………………………..………. 124 viii KISALTMALAR AÜİF. : Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi. AÜİFD : Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. a.g.e. : Adı geçen eser. a.g.m. : Adı geçen makale, ansiklopedi maddesi. b. : Bin, İbn. Bkz. : Bakınız. C. : Cilt. çev. : Çeviren. DİA : Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. DİFM : Dârü’l-Fünûn İlâhiyat Fakültesi Mecmuası. EI² : Encyclopaedia of Islam Second Edition. h. : Hicrî. haz. : Hazırlayan. İA : İslâm Ansiklopedisi. İng. : İngilizce. ix İ. Ü. Edb. Fak. :İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi. İSAM : Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi. İSAV : İslâmî İlimler Araştırma Vakfı. krş. : Karşılaştırınız. m. : Miladî. MEB : Milli Eğitim Bakanlığı. M.Ü. Fen-Edb. Fak : Marmara Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi. n. : Dipnot. öl. : Ölümü. p. : Page. s. : Sahife. sy. : Sayı. ş. : Şemsî. TTK. : Türk Tarih Kurumu. TDV : Türkiye Diyanet Vakfı. vb. : Ve benzerleri. x vol. : Volume, Cilt. yay. : Yayınlayan. xi GİRİŞ A-Bâtınîlik ve Bâtınîler’e Verilen İsimler Bâtınîlik kaynaklarda nassların zâhirî mânalarını kabul etmeyen, gerçek anlamları ancak Allah ile ilişki kurabilen “Ma’sûm İmâm”ın bilebileceği temel görüşünü savunan aşırı fırkaların ortak adı olarak geçmektedir. “Gizli olmak; bir şeyin iç yüzünü bilmek” anlamındaki batn veya butun kökünden türeyen bâtın kelimesine nisbet ekinin eklenmesiyle oluşmuş bir terimdir. Her zahirin bir bâtını ve her nassın bir te’vili bulunduğunu, bunu da sadece Tanrı tarafından belirlenmiş veya O’nunla ilişki kurmuş ma’sûm bir imâmın bilebileceğini iddia eden gruplar” diye de tarif edilebilir.1 Dinî ve felsefî etkilerinin yanı sıra son derece gizli bir şekilde teşkilâtlanmış örgütler vasıtasıyla merkezi otoriteye karşı gelerek siyasî faaliyetlerde de bulunmuş olan Bâtınîler tarihte, İran, Irak, Horasan, Suriye, Hindistan, Bahreyn ve daha pek çok İslâm şehrinde, faklı zamanlarda, farklı dillerde, muhtelif isimlerle ortaya çıkmışlardır. 2 İmâmetin, Ca‘fer es-Sâdık’tan3 büyük oğlu İsmâil b. Ca‘fer es-Sâdık’a geçtiğini kabul etmeleri sebebiyle “İsmâilîyye”, imâmetin devirleri yedişer olarak sürüp gittiği için imâmetin yedincide son bulmasının bir devreyi de sona erdireceğine ve kâinatın bütün hadiselerini yediye göre taksim etmiş olmalarından dolayı “Seb‘iyye”, Ma’sûm İmâm’ın tâlimi ile insanın doğruya ve birliğe ulaşacağını iddia etmiş oldukları ve insanları tâlim yoluna davet etikleri için “Ta‘limiyye”4 , Bâbek döneminde kendilerine alâmet olarak kırmızıya boyadıkları elbiseleri giydikleri ya da başka fırkalardan kendilerine muhalefet eden herkese hamîr (eşek) dedikleri için “Muhammire”, mal ve 1 Avni İlhan, “Bâtıniyye”, DİA, C. V, s. 190-191; Ahmed Ateş, “Bâtıniye”, İA, C. II, s. 339. 2 Şehristânî, el-Milel ve’n-nihal, çev. Mustafa Öz, İstanbul, Ensar Neşriyat, 2005, s. 193. 3 Ca‘fer es-Sâdık hakkında bilgi için bkz. Mustafa Öz, “Ca‘fer es-Sâdık”, DİA, C. VII, s. 1-3. 4 Gazzâlî, Fedâ’ihu’l-Bâtıniyye, çev. Avni İlhan, Bâtınîliğin İçyüzü, Ankara, TDV Yayınları, 1993, s. 10; Neşet Çağatay, İ. Agâh Çubukçu, İslâm Mezhepleri Tarihi, C. I, Ankara, AÜİF. Yayınları, 1965, s. 69. Özellikle Hasan Sabbâh’ın “Yeni Da’vet” adı verilen, bilgi kaynağı olarak akıl ve düşünceyi reddedip sadece imamın tâlimine (öğretmesine) bağlayan çağrısıyla tâlim meselesi ön plana çıkmış hatta Gazzâlî bu meselenin yanlışlığını ispat etmek için “Bâtınîliğin İçyüzü” olarak tercüme edilen Fedâ’ihu’l-Bâtıniyye adlı eserini yazmıştır. 1 kadında ortaklığı savunan Mazdek b. Bâmdâd’ın inanç sistemine uymalarından dolayı “Mezdekiyye”, mensuplarının her şeyi mübah saymasından ve Mecûsîlerle birleşmiş olmalarından dolayı Mazdek’in lakabına nisbetle “Hürremiyye”, Hürremîyye hareketinin reisi Bâbek el-Hürremî’ye nisbetle “Bâbekiyye”, kanunların, dinî emirlerin ve ahlâk kurallarının bağlayıcılığını kabul etmeyip uc haramları helal sayan kimselerden oldukları için “İbâhiyye”, dinden çıkma sonucunu doğuracak inanç ve görüşleri savundukları için “Melâhide” ve bu şekilde ilhada sapan kimseler oldukları için “Mülhid”, küfrü gerektiren inançlar taşıdıkları halde Müslüman görünen kimseler olduklarından “Zenadıka” (Zındık), Ebû Müslim Abdurrahman el-Horasanî’ye nisbetle “Ebû Müslimiyye”, liderlerinden Anuş Tegin ed-Derezî’ye nisbetle “Dürziyye”, Suriye’de yaşamış aşırı Şiî görüşlere sahip İbn Nusayr ve haleflerine nisbetle “Nusayrîyye”, özellikle Horasan’daki İsmâilîler’in Nâsır-ı Hüsrev etrafında teşekkül etmelerinden dolayı “Nâsıriyye”, Fâtımî Halifesi Müstansır’ın oğlu Nizâr’ın imâmetine inandıklarından “Nizâriyye”, Kûfe’deki İsmâilî dâisi Hamdân b. Eş’as Karmat’a nisbetle “Karmatîyye (Karâmita), Karmat’ın kardeşi Meymûn’a nisbetle Meymûniyye, Hasan Sabbâh’a5 bağlılıklarından dolayı “Sabbâhiyye”, fedâîler aracılığıyla eylemlerini gerçekleştirmelerinden dolayı “Fidâîyye”, reislerinin mühim bir vazifeyi yerine getirmeden önce haşiş (esrar) kullandırmaları ve fedâîlerin fiillerinin kötülüğünden dolayı hakaret ifade etmek üzere “Haşîşîyye” gibi adlarla da anılırlar. 6 B-Doğuşu ve Gelişmesi Hz. Muhammed’in ölümünden sonra başlayan hilâfet tartışmaları Müslümanlar arasında siyasî ihtilaflara sebep olmuştur. Hâşimîler, Hz. Peygamber’den sonra devlet başkanlığına Onun damadı ve ilk Müslümanlardan olan Hz. Ali’nin getirilmesi gerektiğini savundular. Şîatû Ali b. Ebî Talib (Hz. Ali’nin taraftarları) olarak bilinen bu 5 Hasan Sabbâh’ın hayatı ve faaliyetleri için bkz. Abdülkerim Özaydın, “Hasan Sabbâh”, DİA, C. XVI, s. 347-349. 6 Bâtınîlere verilen adlar için bkz. Gazzâlî, Fedâ’ihu’l-Bâtıniyye, s. 7-10; İbnü’l-Cevzî, Telbîsü İblis, çev. Mehmet Ali Kara, İblis’in Hileleri, İstanbul, Tevhid Yayınları, 1996, s. 146-152; Hammâdi, Keşfü esrâri’l-Bâtınîyye ve ahbâri’l-Karâmita, çev. İsmail Hatib Erzen, Bâtınîler ve Karmâtilerin İçyüzü, İstanbul, Sebil Yayınları, 2004, s. 38-41; Şehristânî, a.g.e., s. 172-193; Kummî/Nevbahtî, Şiî Fırkalar, çev. Hasan Onat, Ankara, Ankara Okulu Yayınları, 2004, s. 166-167; İ. Agâh Çubukçu, Gazzâlî ve Bâtınîlik, Ankara, Resimli Posta Matbaası, 1964, s. 32-40; ÇağatayÇubukçu, İslâm Mezhepleri Tarihi, C. I, s. 63-70; İlhan, “Bâtıniyye”, s. 191. 2 grup daha sonra Şia (Şiîlik) adıyla bilinen itikadî bir mezhep olarak zuhur etti. Bu mezhep mensupları hilâfetin (imâmet) Hz. Ali ve evlâdının hakkı olduğunu savunuyorlardı. Hz. Ali’nin ölümünden sonra halifelik Muaviye öncülüğünde Emevîler’e ve sonra da Abbasîler’e geçtiyse de Şiîler, Hz. Muhammed ve Hz. Ali’nin soyuna olan bağlılıklarını sürdürmeye devam ettiler ve Hz. Ali ve evlâdının dışında bu makama gelenleri gasıp olarak kabul ettiler. Hz. Hüseyin’in 10 Ekim 680’de Kerbelâ’da hunharca katledilişi, Şiîler için bir dönüm noktası teşkil ederek dağınık halde yaşayan Şiîleri birleştirdi ve onların Hz. Ali neslinden gelen imâmlara olan bağlılıklarını pekiştirdi. Bununla beraber bir süre sonra Şiîler arasında da anlaşmazlıklar yaşanmaya başlandı. Anlaşmazlık konusu Hz. Ali neslinden altıncı imâm Ca‘fer es-Sâdık’tan (öl. 148/765) sonra yerine oğullarından hangisinin geçeceğiydi. Şia taraftarlarından bir kısmı büyük oğlu İsmâil’in imâm olduğunu ileri sürdüler. Onlara göre babası kendisinden sonra oğlu İsmâil’in imâm olacağın belirtmiş, taraftarlarına oğlunun, naibi olacağını haber vererek aday olarak takdim etmişti.7 Ancak bu görev İsmâil’den alınarak Mûsâ el-Kâzım’a verildi. Bu konuda çeşitli rivayetler vardır. İsmâil’in şaraba düşkün olması yüzünden Ca‘fer es-Sâdık’ın gözünden düşmüş olduğu: “İsmâil benim oğlum değildir. O insan suretinde ortaya çıkmış bir şeytandır, onunla ilgili fikrimi Allah değiştirdi. İmâmette benim yerimi almak üzere ikinci oğlum Mûsâ’yı seçtim” 8 dediği söylenir. İsmâil’in imâmetini kabul edenler arasında da onun ölüp ölmediği konusunda da ayrılıklar yaşanmış sayıca az olan bir grup onun ölmediğini, ölmüş gibi gösterildiğini hatta İsmâil’in Ca‘fer es-Sâdık’ın ölümünden sonra beş yıl yaşadığını, o sırada onu Basra çarşısında gördüklerini, orada ona rastlayan eli ayağı tutmayan birinin yardım istemesi üzerine İsmâil’in elini tutmasıyla sağlığına kavuşup yürümeye başladığını ve yine İsmâil’in bir âmâya dua etmesi üzerine âmânın görmeye başladığını 7 Kummî-Nevbahtî, a.g.e., s. 195-196. 8 Cüveynî, Tarih-i Cihan Güşa, çev. Mürsel Öztürk, 2. bsk., Ankara, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, 1998, s. 513-514; R. Dozy, Târîh-i İslâmiyyet, çev. Vedat Atilla, İslâm Tarihi, İstanbul, Gri Yayınları, 2006, s. 217. 3 ileri sürdüler. 9 Onun babasından önce ölmüş olduğunu söyleyen asıl İsmâilîyye’yi oluşturan topluluk da imâmetin İsmâil’in oğlu Muhammed b. İsmâil’e geçtiğine inanmıştır. Bir süre sonra bu fırka da Muhammed b. İsmâil’in ölmediğine inananlar ve Bâtınîyye olarak kabul edilen Muhammed b. İsmâil’in öldüğünü kabul edip imâmetin onun neslinden gelen gizli imâmlara intikal ettiğini düşünenler olarak ikiye ayrılmıştır.10 Ebû’l-Hattâb bu topluluğun başına geçerek Bâtınîyye ve İsmâilîyye şeklinde gelişecek olan akîdeyi tasarlamış ve fırkanın ihtilalci teşkilâtının temellerini atmış; Ebû’l-Hattâb’dan sonra da Meymûn el-Kaddâh ve oğlu Abdullah hareketin başına geçerek Orta Doğu’nun eski dinleri ile yeni Eflâtuncu felsefeden derledikleri ve Bâtınî anlayışı denen bir akîdenin müessisi olmuşlardır. 11 Bâtınîyye inançları ve kurallarıyla bir mezhep haline geldikten sonra mezhep mensupları kendilerine yeni taraftarlar katmaya başladılar. Uzun yıllar boyunca imâmlar ve dâîler (propagandacılar) aracılığıyla faaliyetlerini gizlilikle yürüttüler. Hatta IX. yüzyılın sonlarına doğru Bahreyn dâîleri Bahreyn’deki iktidarı ele geçirdiler ve Hamdân Karmat’ın önderliğinde Karmatîler12 adıyla ortaya çıkarak Bâtınîler’e benzer görüşleriyle karışıklık çıkarmaya başladılar. Abbasî halifelerinin de güç kaybetmesiyle bu dönemde Bâtınîler yeni bir safhaya girmiş oldular. Sosyal ve iktisadî değişimler toplumsal sınıflar arasında büyük eşitsizliklere yol açmış servet ve iktidarın belli bir azınlığın elinde toplanmasıyla bu durumdan müteessir olan işçi sınıfı doğmaya başlamıştı. Bâtınîler özellikle yönetimden memnun olmayan ve ekonomik sorunlar yaşayan şehirlerde yaşayan bu yoksul halkı 9 Cüveynî, a.g.e., s. 515; Mustafa Öz, “İsmâilîyye”, DİA, C. XXIII, s. 128. 10 Şehristânî, a.g.e., s. 170, 192; Çubukçu, Gazzâlî ve Bâtınîlik, s. 29; Çağatay-Çubukçu, İslâm Mezhepleri Tarihi, C. I, s. 63. 11 Bağdâdî, el-Fark beyne’l- fırak, çev. Ethem Ruhi Fığlalı, Mezhepler Arasındaki Farklar, Ankara, TDV Yayınları, 2005, s. 219; Kummî-Nevbahtî, a.g.e., s. 197-198; Bernard Lewis, The Origins of Ismailism, Cambridge, W. Heffer and Sons, 1940, pp. 22, 92-93; Çağatay-Çubukçu, İslâm Mezhepleri Tarihi, C. I, s. 62- 63; Ethem Ruhi Fığlalı, Çağımızda İtikadî İslâm Mezhepleri”, İstanbul, Şato Yayınları, 2001, s. 146; Abdülbâkıy Gölpınarlı, Tarih Boyunca İslâm Mezhepleri ve Şîîlik, İstanbul, Der Yayınları, 1979, s. 137-141; İlhan, “Bâtıniyye” s. 191; Mustafa Öz, “İsmâilîyye Mezhebi”, Milletlerarası Tarihte ve Günümüzde Şiîlik Sempozyumu, İstanbul, İSAV. Yayınları, 1993, s. 605; aynı yazar, “Meymûn el-Kaddâh”, DİA, C. XXIX, s. 505. 12 Karmatîler hakkında bilgi için bkz. L. Massignon, “Karmatîler”, İA, C. VI, s. 352-359; Sabri Hizmetli, “Karmatîler”, DİA, C. XXIV, s. 510-514. 4 imâmın önderliğinde yeni bir dünya düzeni kuracakları konusunda kandırmışlar ciddî şekilde propaganda yapmaya başlamışlardı. Halkı zorbalık ve baskının hâkim olduğu dünyaya adalet getirecek olan gizlenmiş son imâm ve mehdînin geleceğine o kadar inandırdılar ki Kuzey Afrika’ya Yemen’den gönderilen dâîlerin başarısıyla Abdullah b. Meymûn’un soyundan olduğu halde Hz. Ali’nin soyundan geldiğini ileri sürdükleri mehdîyi ortaya çıkartarak 297/909 yılında Fâtımî Devleti’nin kurulmasını sağladılar.13 Fâtımîlerle birlikte bir süre sonra Muhammed b. İsmâil’in âleme huzur ve sükûn getiren mehdî olarak döneceği düşüncesi terkedilmiş yerine imâm kavramı getirilmiştir.14 Fâtımîler gerek kurdukları propaganda merkezleri gerekse Nâsır-ı Hüsrev, Ebû Hatim er-Razî, Ebû Hanife Nu’man el-Mağribî gibi felsefe ve fıkıh alanlarında şöhretli dâîleri sayesinde Bâtınîyye davetini son derece güçlendirdiler.15 Bunun için saraylar, kütüphaneler ve mescitlerde özel oturumlar tertip ettiler. Böylelikle Bâtınîler, Bağdad halifeliğini ve Sünnî düşünceyi tehdit eder hale geldiler. C- Temel Görüşleri ve Teşkilât Yapısı Bâtınîyye’de imâmet fikri adeta inancın temellerini oluşturur. İman sadece imâma inanmakla mümkündür. İmân kavramı “her zâhirin bir bâtını vardır” anlayışı ile açıklanmakta ve neticede Allah’ın varlığı ve sıfatları, âlemin yaradılışı gibi sorular Sünnî İslâm ile alakası olmayan karmaşık felsefî açıklamalarla yapılmaktadır.16 Onlara göre imâmlar ya zâhir ya mestûr olurdu. İmâmın mestûr olması durunda mestûr imâm kendisini dâîler vasıtasıyla açık eder. Bu sebepten imâmlar ile bunların davasını anlatan dâîler arasında sıkı bir ilişki mevcuttu.17 Her şeyi bilen, nassları zâhir-bâtın ayırımına tâbi tutarak te’viller yapan, İslâm’ın temel hükümlerini, ayet ve hadisleri 13 Dozy, a.g.e., s. 231-231; Fığlalı, a.g.e., s. 147; Philip K. Hitti, Siyasi ve Kültürel İslâm Tarihi, çev. Salih Tuğ, C. II, İstanbul, Boğaziçi Yayınları, 1980, s. 681; Lewis, The Origins of Ismailism, pp. 86- 89; aynı yazar, The Assassins: A Radical Sect in Islam., çev. Kemal Sarısözen, Haşîşîler: İslâm’da Radikal Bir Tarikat, İstanbul, 2004, s. 43-44; Robert Mantran, İslâmın Yayılış Tarihi, çev. İsmet Kayaoğlu, Ankara, AÜİF. Yayınları, 1981, s. 146-147; Öz, “İsmâilîyye”, s. 130; Neşet Çağatay, Fâtımîler Devleti’nin Kuruluş Akideleri”, AÜİFD, C. VII, Ankara, 1960, s. 63-77. 14 Öz, “İsmâilîyye”, s. 130-131. 15 Lewis, Haşîşîler, s. 47; H. İbrahim Hasan, Siyasî-Dinî-Kültürel-Sosyal İslâm Tarihi, C. VI, 4. bsk., İstanbul, Kayıhan Yayınları, 1997, s. 131. 16 Fığlalı, a.g.e., s. 152. 17 Şehristânî, a.g.e., s. 192; Ahmet Ocak, Selçukluların Dinî Siyaseti, İstanbul, Tarih ve Tabiat Vakfı Yayınları, 2002, s. 212. 5 Müslümanlar’ın anlayışından farklı olarak yorumlayıp onlara dilediği her manayı verebilen imâm, insanların ibadet yükümlülüklerini de ortadan kaldırabilirdi. 18 Bâtınîler’e göre imâmı tanıyan kimse için şarap içme gibi Allah’ın haram kıldığı şeyler helaldir. Onlar, şeriatın esaslarından her birini kendi öğretilerine göre te’vil etmişlerdir. Şöyle ki onlara göre namazın anlamı imâmlarına bağlılıktır. Zekât, kazançlarının beşte birini imâma ve ya yardımcılarından birine vermektir. Hac, imâmı ziyaret ve onun hizmetini sürdürmektir. Abdest, imâmı tanımaya dönüş, oruçtan maksat ise yemekten kesilmek değil, imâmın sırrını açığa vurmayı terk etmektir.19 Hatta Hammadî’nin belirttiğine göre davetçiler: “Allah, namazı dosdoğru eda ediniz, zekât veriniz buyurmuştur. Zekât yılda bir kere farz kılınmıştır; namaz da böyle, her kim onu yılda bir kere kılarsa emrolunan namazı tekrarsız eda etmiş olur”20 diyerek ibadetlerin gereksiz olduğunu iddia etmişlerdir. Bâtınîler’e göre Kur’an’ın dış manalarına tenzil denir ve bu asla kabul edilemez. Her mânanın, her harfin hatta her noktanın bir sırrı vardır. Bu sırrı açmaya “te’vil” denir ve hakikat de budur. Nâsır-ı Hüsrev Bâtınîler’in bu görüşlerini: “Te’vilsiz tenzili kabul eden sağ gözü olmayan köre benzer, te’vilsiz Kur’an tuzlu su gibi acı, saman altındaki su gibi aldatıcıdır. Cennet cehennem kıyamet, kabir azabı, deccal, güneşin batıdan doğması te’ville izah edilir. Te’viller dinin aslı ve ruhudur”21 diyerek izah etmiştir. Bâtınîler sayıları kendilerine dinî bir esas olarak alıp bununla imâmet anlayışlarını ispat etmeye çalışmışlardır. Yerin ve göğün yedi kat olması, haftanın yedi gün olması gibi bilinen şeylerden hareketle imâmların sayısının da yedi olduğuna inanmışlardır. Bağdâdî: “Bâtınîyye’nin dini hakkında en doğru husus onların âlemin kıdemine inanan ve yaratılışın arzu ettiği her şeyi mübah görme eğiliminden dolayı 18 M. Şerefeddin, “Bâtınîlik Tarihi”, DİFM, C. VIII, İstanbul, 1928, s. 16-18; İbnül’l-Cevzî, Telbîsü İblis, s. 152-153; Abdülkerim Özaydın, Sultan Muhammed Tapar Devri Selçuklu Tarihi (h. 498- 511/m. 1105-1118), Ankara, TTK., 1990, s. 72; İlhan, “Bâtıniyye”, s. 191; Ateş, “Bâtıniye”, s. 339. 19 Bağdâdî, a.g.e., s. 229; Dozy, a.g.e., s. 243-244; Fığlalı, a.g.e., s. 153. 20 Hammâdi, a.g.e., s.50. 21 Nâsır-ı Hüsrev, Sefernâme, çev. Abdülvehab Terzi, Ankara, MEB Yayınları, 1950, s. XXIV. 6 bütünüyle şerîatı ve peygamberleri inkâr eden maddeci (dehrî) zındıklar” olduklarını söylemiştir.22 İmâma giden yol “hüccet”ten geçerdi. Hüccet imâmın yokluğunda dâveti yürütürdü. İmâm gibi gizli değildi. Dördü imâmın yanında sekizi de diğer faaliyet bölgelerinde bulunan on iki hüccetin her biri imâmın vekili durumudaydı. Nâsır-ı Hüsrev, Bâtınîliğe girdikten sonra müstecîb, me’zûn, dâî, gibi dereceleri geçerek “hüccet” olmuş ve Fâtımî halifelerinden Müstansır-Billâh tarafından Horasan’a hüccet tayin edilmişti.23 Bernard Lewis’de Hasan Sabbâh’ın hüccet ve dâî olduğunu, asla imâmlık iddiasında bulunmadığını söyler.24 Hüccetlere bağlı olan ve halkı Bâtınîyye’ye davet eden dâîler ise dâî-i ekber ve dâî-i me’zûn olarak ikiye ayrılırdı. Ekber dâî halk arasından mezhebe davet edilecek adayları belirleyip bir süre eğitirken dâî-i me’zun ise zâhir ehlinden Bâtınîliğe meyledenlerle ilgilenirdi. Mükellebler dâîlerin yardımcıları olup ve Bâtınîliğe geçebilecek kimseleri bir takım bahanelere dâî-i me’zuna getirenlerdi. Mümin ve müsteciblerde Bâtınîliği kabul eden halk demekti. 25 22 Bağdâdî, a.g.e., s. 227. 23 Nâsır-ı Hüsrev, a.g.e., s. XIII; Azamat, a.g.m., s. 396. 24 Lewis, Haşîşîler, s. 91-92; Özaydın, “Hasan Sabbâh”, s. 349. 25 Çağatay-Çubukçu, İslâm Mezhepleri Tarihi, C.

I. BÖLÜM SULTAN ALP ARSLAN DÖNEMİNDE BÂTINÎLERLE YAŞANAN MÜNASEBETLER A- Bu Dönemde Şiî-Bâtınî Düşünceye Karşı Genel Yaklaşım Büyük Selçuklu İmparatorluğu’nun İslâm dünyasının liderliğini ele geçirmesinden sonra karşılaştığı en büyük problemlerinden biri de Şiî ve Sünnî çatışması olmuştur. Selçuklular daha Tuğrul Bey zamanından itibaren Abbasîler’in dinî siyasetini benimsemişler, onların tarafını tutarak, akrabalık bağı kurmuşlar, Sünnîliği muhafaza ve müdafaa siyasetini takip etmişlerdir.1 Öte taraftan özellikle Fâtımîler, Şiîliğin ve Batınîliğin koruyucusu olmuşlardır. Büyük Selçuklular’ın Şiîlerle mücadelesinde temel hedef Fâtımî Devleti olduğu halde ilk mücadele bir başka Şiî düşünceli devlet olan Büveyhîler ile olmuştur. Coğrafi açıdan Irak’ta Abbasî hilâfetini kontrol eder bir mevkîde bulunmaları ayrıca Abbasî halifelerinin Büyük Selçuklularla yakınlaşmalarını engellemek için Fâtımîlerle işbirliğine girişmeleri Sultan Tuğrul Bey’in dikkatini çekerek Büveyhoğullarına karşı olan politikasında belirleyici olmuştu. Büveyhoğulları ayrıca Ebû Kâlicâr (1044-1048) döneminde Fâtımî dâîleri sayesinde İsmâilîyye’yi benimsemeye başlamışlardı. 2 Abbasî Halifesi Kaim bi-Emrillâh Bağdad’da hem Büveyhoğulları’nın hem de Fâtımîlerle işbirliği yapan Türk kumandan Arslan Besâsîri’nin3 baskısı altında zor durumda kalarak bu Fâtımî destekli Şiî propagandaları engellemek için Tuğrul Bey’i ısrarla Bağdad’a davet etmiş, ondan kendisini bu zor durumdan kurtarmasını istemişti. 1 Mehmet Altay Köymen, Selçuklu Devri Türk Tarihi, 4. bsk., Ankara, TTK., 2004, s. 207-208. 2 H. İbrahim Hasan, Siyasî-Dinî-Kültürel-Sosyal İslâm Tarihi, C. III, İstanbul, Kayıhan Yayınları, 1992, s. 428; Ocak, a.g.e., s. 159. 3 Büveyhîler’in son devrinde yaşayan Türk kumandanı hakkında bilgi için bkz. Erdoğan Merçil, “Besâsîrî”, DİA, C. V, s. 528-529. 8 Abbasîler’in davetini kabul eden Tuğrul Bey’in gelişiyle Arslan Besâsîri, Hille ve oradan da Rahbe’ye çekilmiştir. Bağdad’da bulunan Büveyhîler emrindeki Türklerle yapılan askerî mücadeleyi Tuğrul Bey’in askerlerinin kazanmasıyla birlikte Selçuklular Büveyhî Devleti’nin hâkimiyetine son vermiş oldular. Böylece Sünnî dünyanın halifesi, Sünnî bir güç tarafından Şiî baskısından kurtarıldı ve hutbelerde de Tuğrul Bey’in adı halife ile birlikte okunmaya başlandı. 4 Selçuklular, Şiîlik konusunda son derece duyarlı olduklarından Şiîlerle olan mücadele Tuğrul Bey’den sonra yerine geçen Alp Arslan döneminde de devam etmişti. Bâtınîler’in her türlü propaganda faaliyetleri devlet yöneticilerinin anında dikkatini çekmişti. Fakat Sultan Alp Arslan döneminde devletin istihbarat teşkilâtının bizzat Sultan’ın emriyle dağıtılması devlet adına bir talihsizlik, Bâtınîler adına da bir şans olmuştur. Yeterince takip edilemeyen Bâtınîler, Selçuklu ülkelerinde kökleşme imkanı bulmuşlardır.5 Sultan Alp Arslan’dan önceki hükümdarlar memleketin hiçbir tarafını casustan ve posta teşkilatından yoksun bırakmayarak ülkedeki tüm asilik olaylarından haberdar olurlardı. Sultan Alp Arslan ise tahta çıktığında veziri Nizâmü’l-Mülk’ün tavsiyelerine rağmen hafiyelik usulünün faydadan çok zarar getireceğini söylemiş ve bu işlere karşı nefretini gizlememiştir. Nizâmü’l-Mülk, hafiyelik teşkilâtının gereklerini belirtip haberciler nasbetmek hususunu Alp Arslan’a arzettiğinde Sultan, böyle bir memur tayinini istemediğini, dünyanın her şehrinde dostların da, düşmanların da bulunabileceğini, habercinin bir haberi getirdiği zaman kendisinin bir garezi varsa, dostu düşman, düşmanı da dost gösterebileceği gibi; düşmanların da gerekirse haberciyi para ile satın alabileceklerinden hafiyenin düşmandan daha fena olabileceğini söylemiştir. 6 Böylece yollarda güvenliğin giderek azalması Bâtınîler’in işlerini de kolaylaştırmıştır. 4 Mehmet Altay Köymen, Tuğrul Bey ve Zamanı, İstanbul, MEB Yayınları, 1976, s. 38-39; Erdoğan Merçil, İlk Müslüman Türk Devletleri, 4. bsk., Ankara, TTK., 2000, s. 50-51; aynı yazar, “Besâsîrî”, s. 528; Ocak, a.g.e., s. 174. 5 Ocak, a.g.e., s. 217. 6 Bündârî, Zübdetü’n-Nusra ve nuhbetü’l-‘usra, çev. Kıvameddin Burslan, Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi, 2. bsk., Ankara, TTK., 1999, s. 67; Fuad Köprülü, Türkiye Tarihi, İstanbul, Kanaat Kütüphanesi, 1923, s. 174. 9 Bununla beraber bâtınî görüşlere sahip kimselerin faaliyetlerine ya da devlet kademesinde herhangi bir vazife üstlenmelerine asla müsaade edilmezdi. Sultan Alp Arslan bir Türk’ün veya bir emîrin herhangi bir râfızîyi huzuruna kabul ettiğini işittiği zaman onu şiddetle azarlardı. Sultan Alp Arslan zamanında hiçbir zerdüştün, hıristiyanın, râfızînin bir Türk’ün huzuruna çıkmaya cüret ve cesaretleri yoktu. Bütün Türkler’in kethüdalığı, memur ve zanaatkârları temiz Hanefî veya Şâfiî mezhebine mensup Horasanlı insanlardan olurdu. Hatta bir kimse kedhüdâlık, ferrâşlık veya rıkâb-dârlık için bir Türk’ün katına geldiği zaman: “Sen hangi şehirdensin; hangi vilayetindensin; hangi mezheptensin, hangi millettensin?” diye sorulduğunda eğer, Hanefî, Şâfiî veya Horasanlı, mezhebe teallük etmeyen Maverâünnehrli ise onu kabul ederlerdi. Eğer, o kişi: “Şiîyim; Kum, Kâşân, Ave, Sâve, Rey’denim” derse kabul etmezlerdi.7 Bâtınîlerin devlet içerisindeki durumuyla ilgili olarak Nizâmü’l-Mülk, Alp Arslan döneminde geçen şu dikkate değer hadiseyi de nakletmiştir: “Bir gün Alp Arslan’a önde gelen adamlarından Erdem’in maiyetinde Bâtınî mezhebinden birinin çalıştığını iletmişlerdi. Sultan Alp Arslan buna oldukça sinirlenerek Erdem’e: “Senin kâtibin olan Hurdâbe dedikleri o adamcağız, Bâtınî değil midir?” diye sorduğunda Erdem: “Ey bendelerinin efendisi, o bütün dünyada kim oluyor? Eğer kendisi hep zehir olsa, bu dergâhın sakinlerine ne zarar yapabilir?” dedi. Huzura getirilen kâtibin Sultan’a Bâtınî değil Şiî olduğunu söylemesi üzerine Alp Arslan: “Ey kötü adam, Rafızî mezhebi o kadar iyi midir ki, onu Bâtınî mezhebine kalkan yapıyorsun? Zira, her iki gruba da lanet olsun” diyerek kâtibi cezalandırarak kapı dışarı etti. Sonra yüzünü büyük topluluğa çevirerek: “Suç bu adamcağızın değildir, suç bir kötü mezhepliyi kendi hizmetine alan Erdem’indir. Ben defalarca sizlere söylemişimdir ki, sizler Horasanlı ve Maverâünnehrli Türklersiniz. Bu diyara yabancısınız; bu vilâyeti ben kılıçla ve zorla almışım. Irak ahalisi çoğunlukla, kötü mezhepli, kötü dinli, kötü 7 Nizâmü’l-Mülk, Siyâset-Nâme, çev. Mehmet Altay Köymen, Ankara, TTK., 1999, s. 115; Mehmet Altay Köymen, Büyük Selçuklu İmparatorluğu: Alp Arslan ve Zamanı, C. III, 4. bsk., Ankara, TTK., 2001, s. 192. 10 itikatlı ve Deylem8 taraftarı olurlar. Türk ile Deylem arasındaki düşmanlık ve ihtilaf bugüne ait değildir. Aziz ve celil olan Allah, Deylemliler’e musallat oldukları için Türkleri yüceltmiştir. Aziz ve celil olan Allah’ın lütfu ile Türkler, temiz dinlidirler. Onlar (Deylemliler) boş şeyler (hevâ), bid’at (ile uğraşırlar) ve kötü mezheplidirler. Türkler (karşısında) aciz kaldıkları müddetçe, büyüklük taslarlar ve itaat gösterirler. Türklerin işlerinde zayıflık zuhur ederse, onlar kuvvet kazanırlar, Türkler’den öcalmaya çalışırlar” demiştir.9 B- Nizâmiye Medreseleri’nin Açılması ve Açılış Günü Yaşanan Olaylar Şiî-İsmâlî bir devlet olarak ortaya çıkan Fatımîler, Şiîlik hareketini ilmî esaslara bağlamak, dâîler (propagandacılar) yetiştirebilmek için “Dârü’l-Hikme”10 adı verilen eğitim kurumlarını kurmuşlardı. Bu kurumlarda yetişen İsmâilî dâileri sınır ötesi ülkelere giderek propaganda faaliyetlerini gerçekleştiriyorlar ve bunda da olumlu sonuçlar alıyorlardı. 11 Mısır’daki el-Ezher Camii ve medresesi de bu dönemde Şiî akîdesini en güçlü şekilde yaydıkları eğitim kurumuydu. Buradaki âlimler ve hocalar, Bâtınî öğretileri ileriye taşıyarak, Fâtımî egemenliği altında veya dışarıda, bu inancı benimsememiş olanlara bu öğretileri aktaracak dâîler yetiştiriyorlardı. 12 Şiî propagandalarına karşı İslâm dünyasını korumayı hedefleyen Nizâmü’lMülk, Bâtınîlik hareketinin ileride Selçuklular için büyük tehlike yaratacağını sezerek Sünnîliğe düşman mezheplerle sadece silahlı değil ilmî ve fikrî mücadelenin de 8 İran’ın kuzeyinde Gîlân eyaletinin bir bölümünü teşkil eden Hazar Denizi ile Kazvîn arasındaki dağlık bölge ve bu bölgede yaşayan kavmin adı. Bkz. Tahsin Yazıcı, “Deylem”, DİA, C. IX, s. 263- 265. 9 Nizâmü’l-Mülk, a.g.e., s. 116; Köymen, Alp Arslan ve Zamanı, C. III, s. 192-193. 10 Ayrıntılı bilgi için bkz. Mahmut Kaya, “Dârülhikme”, DİA, C. VIII, s. 537-538. 11 Köymen, Selçuklu Devri Türk Tarihi, s. 207. 12 Ahmed Ateş, “Gazzâlî’nin Bâtınîliğin Belini Kıran Delilleri, Kitāb Kavāsım al-Bātınīya ”, AÜİFD, C.III, sy. 1-2, Ankara, 1954, s. 24; Ahmet Ocak, “Nizâmiye Medreseleri”, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Malatya, 1993, s. 16-17; Lewis, Haşîşîler, s. 44-45; Hasan, a.g.e., C. VI, s. 329-331; Öz, “İsmâilîyye Mezhebi”, s. 606; Saîd Abdülfettâh Âşûr, “Ezher: Eğitim Öğretim”, DİA, C. XII, s. 59. 11 gerekliliğini savundu. 13 Bu amaçla Sultan Alp Arslan’ın desteği ve yardımlarıyla onun devrinde ve daha sonra Sultan Melikşah zamanında başta Bağdad olmak üzere, Irâk-ı Arab, Irâk-ı Acem, Horasan, Mâverâünnehr, Suriye ve Anadolu’nun çeşitli şehirlerinde “Nizâmiye Medreseleri”ni 14 inşa ettirdi. Bağdad’daki Nizâmiye Medresesi’nin inşası Ebû Sa’d el-Kâşî vasıtasıyla Zilkâde 459/Eylül-Ekim 1067 yılında tamamlandı. 15 Medreselerde Sünnîliğin sağlam temellere oturtulması için hiçbir masraftan kaçınılmadı. Hocalar ve öğrenciler için her türlü imkânlar hazırlandı. Bu medreselerde dönemin en şöhretli ilim ve din adamları dersler vererek, Sünnî akîdeyi koruyup güçlendirecek talebeleri yetiştirmeye gayret gösterdiler. Yetiştirilen talebeler de devletin en seçkin kadrolarında üstlerine düşen vazifeleri yerine getirdiler. Bağdad Nizâmiye Medresesi’nin açılış günü medresede ilk dersini verecek olan Ebû İshak eş-Şîrâzî, söz vermiş olmasına rağmen medresede bulunamamıştır. Açılışa katılmak üzere yola çıktığında karşısına çıkan bir çocuğun, halktan zorla alınmış bir arazide inşa edilmiş olan medresede ders vermemesi gerektiği hakkında kendisini uyarması üzerine, medresede ders vermekten kaçınmıştır.16 Vezir Nizâmü’l-Mülk, Ebû İshak eş-Şîrâzî’nin ders vermediğini duyunca oldukça hiddetlenmiş, “bu medresenin kendisi için yaptırıldığını” söyleyerek durumu halifeye bildirmişti. Bunun üzerine halifenin Ebû İshak eş-Şîrâzî’ye: “Bizim Arap olmayanlarla olan durumumuzu biliyorsun, senin bu tutum ve davranışının beni sorumlu düşürmesinden endişe ederim” demesiyle, Ebû İshak eş-Şîrâzî, derslere 13 Nizâmü’l-Mülk’ün dinî politikası hakkında bkz. Syed Salman Nadvi, “Religious Policy of Nizâm Al-Mulk”, al-‘ilm, Vol. 4, Durban, 1984, p. 35-43; G. M. Kurpalidis, Büyük Selçuklu Devleti’nin İdari, Sosyal ve Ekonomik Tarihi, çev. İlyas Kamalov, İstanbul, Ötüken Yayınları, 2007, s. 141; Seyfullah Kara, Selçuklular’ın Dini Serüveni, İstanbul, Şema Yayınları, 2006, s. 616-621. 14 Daha fazla bilgi için bkz. Abdülkerim Özaydın, “Nizâmiye Medresesi”, DİA, C. XXXIII, s. 188- 191. 15 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-târih, çev. Abdülkerim Özaydın, C. X, İstanbul, Bahar Yayınları, 1987, s. 64; M. Asad Talas, Nizamiyye Medresesi ve İslâm’da Eğitim-Öğretim, çev. Sadık Cihan, Samsun, Etüt Yayınları, 2000; Kurpalidis, a.g.e., s. 140; Ocak, “Nizâmiye Medreseleri”, s. 28; Özaydın, “Nizâmülmülk”, DİA, C. XXXIII, s. 195; aynı yazar, “Nizâmiye Medresesi”, s. 189. 16 İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 64; Zehebî, el-İber fî haberi men gaber, yay. M. S. Zağlun, C. II, Beyrut, 1985, s. 309. 12 girmeyi kabul etmiştir. 17 Ebû İshak eş-Şîrâzî’ye yaklaşan çocuğun Nizâmiye Medreseleri’nin kendilerine yapacağı bütün kötülüğü önceden sezen ve bunu engellemek isteyen Bâtınîler tarafından gönderilmiş olma ihtimali bulunmaktadır. Bu ihtimalin bir diğer gerekçesi de Bâtınîler’in yaptıkları komplo ve suikastlerde daha ziyade çocuklardan yararlanmış olmalarıdır. 18 17 Sıbt İbnü’l-Cevzî, Mir’âtü’z-zamân fî târihi’l-a‘yân, çev. Ali Sevim, “Sıbt İbnü’l-Cevzî’nin Mir’âtü’z-Zamân fî Tarihi’l-Âyan Adlı Eserindeki Selçuklularla İlgili Bilgiler”, Makaleler, C. II, Ankara, Berikan Yayınları, 2005, s. 232. 18 Talas, a.g.e., s. 42. 13 II. BÖLÜM SULTAN MELİKŞAH DÖNEMİNDE BÂTINÎLER İLE YAPILAN MÜCADELELER A- Hasan Sabbâh’ın Bâtınîliğe Girişinden Alamut Kalesi’ni Ele Geçirişine Kadar Yaşanan Gelişmeler Sultan Melikşah dönemi Bâtınîler ile fikrî mücadelenin yanısıra uzun yıllar boyunca sürecek askerî mücadelenin de başladığı bir dönemdir. Özellikle Nizâmü’lMülk ile Hasan Sabbâh arasında yaşanan olaylar bu dönemde Bâtınîler’e karşı yürütülen siyaseti de belirlemiştir. Sultan Melikşah’ın ve veziri Nizâmü’l-Mülk’ün Bâtınîlerle mücadelesine geçmeden önce Bâtınîler’in lideri Hasan Sabbâh’ın hayatından bahsetmek yerinde olacaktır. Hasan Sabbâh, aslen Güney Yemen’de hüküm süren Himyerî krallarının soyuna mensup olduğunu iddia eder.1 Onun Araplar’ın İran’daki ilk yerleşim merkezlerinden ve On İki İmam Şiîliğinin kalelerinden Kum2 şehrinde h. 438-445/ m. 1046-1054 yılları arasında doğduğu rivayet edilir.3 Ailesinin göç etmesiyle çocukluğu ve eğitim hayatı Rey şehrinde geçmiştir. Hasan Sabbâh son derece zeki, yetenekli, okumaya meraklı olduğundan babası özellikle eğitimiyle yakından ilgilenerek değerli hocalardan dersler almasını sağlamıştır. Rivayete göre, Hasan Sabbâh, Nizâmü’l-Mülk ve Ömer Hayyâm bu 1 Cüveynî, a.g.e., s. 534; Kazvînî, Târîh-i Güzîde, yay. Abdülhüseyin Nevaî, Tahran, 1364, s. 517; Dozy, a.g.e., s. 246; Köprülü, a.g.e., s. 189; Özaydın, “Hasan Sabbâh”, s. 347. 2 Zağros sıradağlarının kuzeydoğu kolunun eteklerinde, Tahran’ın 150 km. güneybatısında bulunan Kum şehri için bkz. Marcel Bazin, “Kum”, DİA, C. XXVI, s. 361-362. 3 Cüveynî, (a.g.e., s. 534-535) Hasan Sabbâh’ın Rey şehrinde dünyaya geldiğini belirtmişse de, Lewis, (Haşîşîler, s. 56) Farhad Daftary, (The Ismailis: Their History and Doctrines, çev. Erdal Toprak, İsmaililer: Tarihleri ve Öğretileri, İstanbul, Doruk Yayınları, 2005, s. 475) ve Marshall G. S. Hodgson, (The Order of Assassins: The Struggle of the Early Nizârî Ismâ’îlîs Against the Islamic World, Netherlands, Mouton & Co Publishers, 1955, p. 43) Hasan Sabbâh’ın doğumundan kısa süre sonra ailesinin Rey şehrine yerleştiğini belirtmektedir. 14 dönemde İmam Muvaffak Nîsâbûrî’den beraber tahsil görmüşler ve üç samimi dost olmuşlardı. Hatta ileride içlerinden hangisi yüksek bir makama gelirse o makamı birbirleriyle paylaşacakları konusunda söz vermişlerdi. Yıllar sonra Nizâmü’l-Mülk içlerinden ilk olarak başarıyı yakalayıp vezirlik makamına gelince, Hasan Sabbâh ve Ömer Hayyâm onu ziyaret için İsfahân’a gelmişler, Nizâmü’l-Mülk, arkadaşlarını çok güzel karşılamış, onlara ikramda bulunmuş, sonra: “Bir arzunuz var mı?” diye sorunca, Ömer Hayyâm: “Bana Nişâbûr’da bir maaş bağla ben de ölünceye kadar rahat geçineyim” cevabını vermiştir. Hasan Sabbâh ise aynı suali: “Ben dünya işleriyle uğraşmayı daha ziyade tercih ederim” şeklinde cevaplamıştır. Bunun üzerine Nizâmü’l-Mülk, Hasan Sabbâh’a idarî görevler vermiştir. Hasan Sabbâh ise vezir olmak istediğinden kendisine verilen görevlerle yetinmemiş her fırsatta Nizâmü’lMülk’ü kötülemeye başlamış, ona düşman olmuş ve karşılıklı çevrilen entrikalar Hasan Sabbâh’ın Sultan Melikşah tarafından saraydan kovulmasına kadar sürmüştür.4 Hasan Sabbâh, Nizâmü’l-Mülk ve Ömer Hayyâm’ın okul arkadaşlıkları gerek Reşîdüddin gibi bazı müelliflerce doğuda, gerekse Ömer Hayyâm’ın rubailerini İngilizce’ye çeviren Fitz Gerald sayesinde batıda, uzun süre tarih noksanlığı yüzünden kabul edilmişse de 408/1018’de doğan Nizâmü’l-Mülk’ün 438-445/1046- 1054 arasında doğan Hasan Sabbâh’ın ve 517/1123’te ölen Ömer Hayyâm’ın eldeki tarihi verilere bakıldığında çocukluk arkadaşı olma ihtimali pek bulunmamakta üçü hakkında anlatılan hikayeler efsaneden öteye gidememektedir.5 Ataları gibi Şia’nın On İki İmam Kolu’na bağlı olan Hasan Sabbâh, küçük yaşlarda iken Rey civarında Fâtımîler adına Şiîliği gizli olarak yayan Emîre Zarrâb ve Ebû Necm Sirâc adlarındaki propagandacılardan etkilenerek Bâtınî mezhebine girdi. Hatta başta kuşkuyla yaklaşmış, bu mezhebe girmeyi istememiş ancak aşamalı bir şekilde önce tartışarak ardından kitaplar okuyup, inançları hakkında aydınlatılarak 4 Kazvînî, a.g.e., s. 517; Devletşah-ı Semerkandî, Tezkire-i Devletşah, çev. Necati Lugal, İstanbul, Tercüman Yayınları, 1977, s. 195-196; Dozy, a.g.e., s. 247-248. 5 Harold Bowen, “The Sargudhast-i Sayyidna, the “Tale of the three schoolfellows and the Wasaya of the Nizâm al-Mulk”, Journal of The Royal Asiatic Society, vol. IV, London, 1931, pp. 773-774; İbrahim Kafesoğlu, Sultan Melikşah Devrinde Büyük Selçuklu İmparatorluğu, İstanbul, İ.Ü. Edb. Fak. Yayınları, 1953, s. 129-130; Lewis, Haşîşîler, s. 58-59; Daftary, İsmaililer, s. 475-476; Özaydın, “Hasan Sabbâh”, s. 347. 15 Ca‘fer es-Sâdık’tan sonra İsmâil b. Ca‘fer es-Sâdık neslinin geçtiğine inananların arasına katılmıştır.6 Mezhebe katıldıktan kısa süre sonra 464/1072 yılı Ramazan’ında Rey’e ziyarete gelen İsfahân başdâîsi Abdülmelik b. Attâş’ın7 dikkatini çekmişti. Yeteneklerini hemen fark ettiren Hasan Sabbâh dâîlik naipliğine getirilmiş ve Fâtımî Halifesi Müstansır-Billâh’ın8 yanına gitmesi tavsiye edilmişti. Hasan Sabbâh, 1076-1077 yılları arasında Mısır’a gitmek üzere yola çıktı. İsfahân ve Azerbaycan üzerinden geldiği Meyyâfârıkîn bölgesinde, katıldığı dinî tartışmalarda Sünnî ulemânın etkisini reddedip, imâmdan başkasının dinî yorumlar yapamayacağını söyleyince Sünnî kadı tarafından yöreden kovuldu. Dımaşk’a ulaştığında ise buradan Mısır’a giden karayolunun askeri müdahale için Türk askerlerince kesildiğini görünce deniz kıyısı istikametinde ilerleyerek 471/1078’de Kahire’ye ulaştı. 9 Hasan Sabbâh, Mısır’da Halife Müstansır-Billâh ile görüşerek onun nezdinde davette bulunmaya başladı. 10 Halife onu her ne kadar saygın bir kişi olarak kabul etmişse de yetkinliğinin ve yeteneklerinin de farkındaydı. Bu konuda önlem almak için Hasan Sabbâh’ı kendinden de uzak tutmuştu.11 Hasan Sabbâh kısa süre sonra Mısır’da siyasî kargaşanın ortasında kaldı. İbnü’l-Esîr’in belirttiğine göre halifeye: “Senden sonra kim imam olacak?” diye sormuş halife de oğlu Nizâr’ı gösterince Hasan Sabbâh halifenin diğer oğlu Müsta’lî’ye karşı Nizâr’ın tarafını tutmaya 6 Cüveynî, a.g.e., s. 535; Kafesoğlu, Sultan Melikşah Devri, s. 129; Çağatay-Çubukçu, İslâm Mezhepleri Tarihi, C. I, s. 70. 7 İsmâilî hareketinin başdâîsi Abdülmelik Attâş’ın faaliyet gösterdiği sahalar başta Kirman ve Azerbaycan civarıdır. Horasan, Kûhistan, Irak çevresindeki etkisi kesin olarak bilinmemekle birlikte Selçuklu İmparatorluğu’nun birçok bölgesinde İsmâilî etkinliklerini canlandırmıştır. Bkz. Daftary, İsmaililer, s. 474. Hayatı hakkında bilgi için bkz. Bernard Lewis, “Ibn Attash”, EI², C. III, London, 1971, p. 725. 8 Hayatı ve faaliyetleri hakkında bilgi için bkz. Abdülkerim Özaydın, “Müstansır-Billâh el-Fâtımî”, DİA, C. XXXII, s. 119-121. 9 Hodgson, The Order of Assassins, p. 46. 10 Kafesoğlu, Sultan Melikşah Devri, s. 129; Arif Tamir, Tarihu’l-İsmâilîyye, C. IV, London, Riyazü’r-Reis li’l-Kütüb ve’n-Neşr, 1991, s. 11-12; Özaydın, “Hasan Sabbâh”, s. 347. 11 Dozy, a.g.e., s. 249. 16 başlamıştır; ancak iç çekişmeler artınca Müsta’lî taraftarlarınca zarar görmemek için Mısır’ı terk etmek zorunda kalmış ve Fas’a yelken açan bir gemiye bindirilmiştir.12 Gemi denize açıldıktan kısa bir süre sonra şiddetli bir fırtınaya yakalanmıştı. Herkes korku ve telaş içindeyken Hasan Sabbâh sakin bir tavırla fırtınayı izlemiş, böylesine sakin olabilmesinin nedenini soran birine: “Bana hiçbir şey olmayacağına dair Mevlamız söz verdi” yanıtını vermişti. Birkaç dakika sonra fırtınanın dinmesi üzerine gemide bulunanlar Hasan Sabbâh’ın müridi olmuşlardı. 13 Hasan Sabbâh, geminin Suriye’ye doğru sürüklenmesiyle Haleb’e, oradan da Bağdad ve Hûzistan üzerinden İsfahân’a ulaştı. Selçuklu iktidarının etkisinin, güçlü olarak hissedildiği Orta ve Batı İran şehirlerinde Bâtınîliği yaymaya çalışan Hasan Sabbâh, Deylem dâîliğine atanarak bir süre sonra İran’ın kuzeyindeki Gîlân, Mâzenderân ve özellikle dağlık Deylem bölgesine yöneldi. Bu bölge hem Selçuklu etkisinden uzakta kalıyordu hem de halkı Şiî ağırlıklıydı. Hasan Sabbâh özellikle Dâmgân taraflarından kendisine pek çok taraftar buldu. Artık etrafa dâîlerini gönderiyor halktan cahil, sağını solunu ayırt edemeyen kimselere kendini zahit biri olarak tanıtıyor, onlara yalanlar anlatıyordu.14 Onun çok geçmeden halkın zayıf ve güçsüzlerini doğru yoldan saptıracağını söyleyen Nizâmü’l-Mülk yakalanması için Rey Reisi Ebû Müslim’e emir verdi.15 Böylelikle daha Alamut Kalesi’ni ele geçirmesinden çok önce Nizâmü’l-Mülk yaklaşan tehlikeyi fark etmiş; ancak aldığı önlemler yetersiz kalmıştır. Bu sırada Hasan Sabbâh, İsfahân’da gizlice Reis Ebu’l-Fazl’ın evinde saklanmıştı. Ebu’l-Fazl, kendisine hürmet gösterip sık sık sohbet ederken Reis’e: “Kendime iki taraftar bulsam, bu memleketin altını üstüne getiririm” dediği kaynaklarda geçmektedir. Bu sözler üzerine Hasan Sabbâh’ın ruhi bunalım geçirdiğini hatta aklını kaçırdığını düşünen Reis gizlice bildiği tedavi yöntemleriyle 12 İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 261; Dozy, a.g.e., s. 249-250; Ateş, “Gazzâlî’nin Bâtınîliğin Belini Kıran Delilleri”, s. 25. 13 Dozy, a.g.e., s. 250. 14 İbn Kesîr, el-Bidâye ve’n-nihâye, çev. Mehmet Keskin, Büyük İslâm Tarihi, C. XII, İstanbul, Çağrı Yayınları, 1995, s. 310; Çağatay-Çubukçu, İslâm Mezhepleri Tarihi, C. I, s. 71. 15 İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 260-261; Cüveynî, a.g.e., s. 537. 17 onu iyileştirmek üzere harekete geçti. Bu tür hastalıklara iyi gelen şerbetler, dimağı güçlendirici yiyecekler hazırlayıp önüne getirince Hasan Sabbâh, Ebu’l-Fazl’ın niyetini anlayarak İsfahân’dan ayrılmayı tercih etmiş ve artık kalıcı bir şekilde yerleşeceği yeni bir merkez aramaya başlamıştır.16 Ancak Cüveynî, Ebu’l-Fazl ile Hasan Sabbâh arasında geçen hadisenin bu şekilde son bulmadığını anlatmıştır. Yıllar sonra Reis Ebu’l-Fazl bir fırsatını bulup Alamut’a gelerek Hasan Sabbâh’a inananlar arasına katılmış; bir gün Hasan Sabbâh, ona dönerek: “Kimin aklını kaçırdığı belli oldu mu? Görüyorsun ki iki uygun dost buldum ve dediklerimi yaptım” deyince Ebu’l-Fazl, Hasan’ın ayaklarına kapanarak ondan af dilemiştir.17 B- Hasan Sabbâh’ın Alamut Kalesi’ni Ele Geçirişi Hem davetini geniş kitlelere yaymak hem de Nizâmü’l-Mülk’ün adamlarınca yakalanmamak için güvenli müstâhkem bir mevkî kurmak isteyen Hasan Sabbâh bunun için Kazvîn’in kuzeydoğusunda Rûdbâr vadisi yanında Elbruz dağları üzerinde kurulmuş olan Alamut Kalesi’ne18 yerleşmeyi uygun gördü. Rivayete göre kale Deylem krallarından biri tarafından inşa edilmişti. Kral ava çok düşkündü. Ava çıktığı bir gün kartallarından birini salıverip peşinden gitmiş kartalın bir kayalığa konduğunu görmüştü. Kral bu kayalık alanı müstâhkem bir mevzi olarak kabul ederek derhal buraya bir kale inşa edilmesini emretmişti.19 Daha sonra da kale “aluh amut” kelimelerinin birleşimi olan “kartal yuvası, kartal eğitimi” manasındaki Alamut adını almıştır.20 Kaleyi Sultan Melikşah döneminde Alevi-î Mehdî isimli bir reis yönetmekteydi. Alamut’tan bazıları Bâtınîliğe meyledince kale reisi hepsini 16 Cüveynî, a.g.e., s. 542-543; Kazvînî, a.g.e., s. 517; Devletşah, a.g.e., s. 197; Dozy, a.g.e., s. 248- 249. 17 Cüveynî, a.g.e., s. 543. 18 Alamut Kalesi hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Zeki V. Togan, “Alamut”, İA, C. I, s. 289; Abdülkerim Özaydın “Alamut”, DİA, C. II, s. 336-337. 19 İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 260; Lewis, Haşîşîler, s. 63-64; Elbruz dağlarının merkezinde fevkalade korunaklı gayet sarp bir mevkîde bulunan ve dâî-i kebir diye bilinen kale Taberistan hâkimi Hasan b. Zeyd tarafından 246/860’da inşa edilmiştir. Bkz. Ebüzziyâ Mehmed Tevfik, Hasan Bin Sabbâh, İstanbul, Matbaa-i Ebüzziyâ, 1300, s. 9; Kafesoğlu, Sultan Melikşah Devri, s. 132. 20 Cüveynî, a.g.e., s. 537; Kazvînî, a.g.e., s. 518. 18 uzaklaştırarak kalenin Sultan Melikşah’a ait olduğunu duyurmuştu. Dışarıdan hücumla alınması hemen hemen imkânsız olan kaleye Hasan Sabbâh, 6 Recep 483/4 Eylül 1090 Çarşamba günü gizlice sokuldu. Gerçek kimliğini saklayarak kalede yaşamaya başladı. Kısa süre sonra Alevi-î Mehdî Hasan Sabbâh’ın kim olduğunu öğrenince kaleden ayrılmak zorunda kaldı 21 ve böylelikle Alamut’ta Hasan Sabbâh’ın liderliğinde Bâtınî hâkimiyeti başladı. Bununla beraber Alevi-î Mehdî’nin kalenin bedeli olarak 3000 dinar altın alarak kaleden ayrıldığı da rivayet edilir.22 Hasan Sabbâh kaleyi ele geçirir geçirmez burayı merkezi bir üs haline getirmek için gerekenleri yapmaya başladı. Kalenin ambarlarını ve su kaynaklarını genişletti, duvarlarını güçlendirdi. Yalnızca kaleyle ilgilenmekle kalmayıp Alamut vadisinde de sulama sistemini mükemmelleştirip tarımsal üretimi arttırdı. Vadiye ağaçlar diktirdi.23 Hasan Sabbâh Alamut’ta yaşadığı yaklaşık 35 sene zarfında sadece iki kere oturduğu evin bahçesine çıkmış onun dışında tüm vaktini evinde geçirmiştir.24 Alamut’ta koyu sofu bir düzen içerisinde hataya yer vermeyen sert kanunlar koymuş ve titizlikle uygulamıştır. Örneğin Alamut’ta Hasan Sabbâh’ın başta bulunduğu dönemde hiç kimse açıktan şarap içmemiş hatta şarap küpünün yanına bile yanaşmamış, müzikle, eğlenceyle ilgilenmemişti. Oğlu Muhammed bile şarap içmekle suçlandığı için emri üzerine derhal öldürülmüştü.25 21 Cüveynî, a.g.e., s. 537-538; Ocak, a.g.e., s. 218-219. 22 İbn İsfendiyâr, Târîh-i Taberistân, İng. çev. Edward G. Browne, An Abridged Translation of History of Tabaristān, Leiden, 1905, s. 240; Cüveynî, a.g.e., s. 537-538; Kazvînî, a.g.e., s. 519; Ebu’l-Fidâ, el-Muhtasar fî ahbâri’l-beşer, yay. Edib Arif ez-Zeyyin, C. IV, Beyrut, 1956-1961, s. 200; Hodgson, The Order of Assassins, pp. 49-50; aynı yazar, “The Ismaili State”, The Cambridge History of Iran, ed. by. J. A. Boyle, vol. V, Cambridge, Cambridge University Press, 1968, p. 430; Nasrullah Felsefi, “Erbau Resâil tarihîyye min selâseti ricâlin kibâr”, ed-Dirâsetü’l-Edebiyye, C. VII/3-4, Beyrut, 1965, s. 279-280; Daftary, İsmaililer, s. 479; İbnü’l-Esîr, (a.g.e. C. X, s. 261) Hasan Sabbâh’ın işini sağlama bağlayınca kale reisinin yanına gidip: “Bu kaleyi terk et” dediğini Alevî’nin şaka yaptığını sanarak güldüğünü ve bunun üzerine Dâmgân’a sürüldüğünü, Hasan Sabbâh’ın da parasını verip kaleyi ele geçirdiğini belirtmiştir. 23 Daftary, İsmaililer, s. 480. 24 Cüveynî, a.g.e., s. 540; E. Tevfik, a.g.e., s. 29; Lewis, Haşîşîler, s. 65; Daftary, İsmaililer, s. 513. 25 Cüveynî, a.g.e., s. 545. 19 C- Hasan Sabbâh’ın Yeni Davet’i (ed-da’vetü’l-cedîde) ve Kurduğu Fedâî Teşkilatı Fâtımî Halifesi Müstansır-Billâh’ın büyük oğlu Nizâr’ın ve soyunun imâmetini savunan Hasan Sabbâh, Fâtımîler’in, bâtınî anlayışının doktrin, teşkilat yapısı, propaganda usullerinde bir takım değişiklikler yaparak “ed-da’vetü’l-cedîde” (yeni davet, yeni propaganda) adı verilen Nizarî İsmâilî/Bâtınîlik hareketine öncülük etmiştir. Bu davet ile Hasan Sabbâh Bâtınîliğe yeni bir kimlik kazandırmış, bu kimlik doğrultusunda Bâtınîliği daha çok siyasî bir düzene dönüştürmüştür. Hasan Sabbâh ilk Nizarîler’in tâlim öğretisini, mezhebe getirdiği yenilikleri, karşısındakini ikna eden delillerini “el-Fusûsu’l-Erba‘a” adını verdiği bir risalede toplamış ve buradaki bilgiler Şehristânî’nin Farsça’dan tercümeleriyle günümüze ulaşmıştır.26 Birinci bölüm Allah’ın nasıl bilineceği meselesidir. Bu meselenin açıklanması için öncelikle şu iki hususun ortaya konması gerekir. Allah, ya bir öğreticinin öğretmesine muhtaç olarak değil sadece akıl ve düşünceyle bilinecek; ya da akıl ve düşünce ile değil bir öğreticiyle bilinecektir. Birinci görüş kabul edilirse başkasının aklını ve düşüncesini inkâr etme yetkisi bulunmamaktadır: Eğer inkâr edilirse bu öğretme (tâlim) anlamına gelir çünkü inkâr da bir tâlimdir. İnkâr edenin başkasına ihtiyaç duyduğuna delil teşkil etmektedir. İnsan bir görüş beyan ederse yine iki durum kaçınılmazdır. Bu görüş ya kişinin kendisine aittir ya da kişi başkasına ait bir görüşü dile getirmiştir.27 İkinci fasılda: “Bir öğreticiye ihtiyaç sabit olunca, mutlak olarak her öğretici uygun mudur, yoksa bir sadık öğreticiye mi ihtiyaç vardır?” hususu tartışılır. Eğer her öğretici uygun olur derse, o kimsenin hasmı olan öğreticiyi inkârı câiz olmaz. Eğer inkâr ederse yetkili ve güvenilir (sadık), hata ve yanlış yapması mümkün olmayan bir 26 el-Fusûsu’l-Erba‘a hakkında bilgi için bkz. Şehristânî, a.g.e., s. 196-198; Hodgson, The Order of Assassins, p. 50; Ateş, “Gazzâlî’nin Bâtınîliğin Belini Kıran Delilleri”, s. 25-26; Daftary, İsmililer, s. 516. 27 Cüveynî, a.g.e., s. 538. 20 öğreticiyi kabulleneceği ortaya çıkar.28 Hasan Sabbâh böylelikle, Allah’ı bilmenin, dinî gerçekleri öğrenmenin akıl ve düşünce ile değil ancak bir öğreticiyle olabileceğini belirterek mezhebin eğitim ve öğretime açılan bütün kapılarını kapamıştır.29 Üçüncü fasılda tartışılan ise: “Sadık bir öğreticiye olan ihtiyaç kesinleşince öğretici tanınıp, üstünlüğünü ortaya koyunca öğrenmek mi gereklidir yoksa doğruluğunu tespit etmeksizin her öğreticiden öğrenmek mi gerekir?” hususudur. Bir yola koyulurken kişiye önce arkadaş sonra yol gerekir. Bütün bunlar neticesinde insanların iki fırka oldukları anlaşılır. İlki, Allah’ın bilinmesinde sadık bir öğreticiye muhtaç olanlardır ki o öğretici bilindikten sonra ondan ilim öğrenilmesi gerekir. İkincisi ise Allah’ın herhangi bir âlim vasıtasıyla bilinebileceğini söyleyenlerdir ve bunlar dördüncü faslı oluşturmaktadır. Böylelikle öğreticinin yani Ma’sum İmâm’ın kendinden başka bir kanıta ihtiyacı olmadığını, bizzat varlığıyla, insanların akıl yürütme yoluyla farkına vardıkları ihtiyaçlarını doyurmakta yeterli olacağı vurgulanmıştır. Âlemde hak ve batılın bulunduğuna da temas ederek, hakkın alametinin birlik (vahdet), batılın alametinin ise çokluk (kesret) olduğunu, insanların sadece kendi akılları ve düşünceleri ile hareket ederlerse ayrı ayrı sonuçlara vararak çokluğa düşeceklerini ancak Ma’sûm İmâm’ın öğretmesine başvurulduğunda birliğin sağlanacağını, öğretmenin (tâlim) cemaatle beraber olduğunu, cemaatin de imamla birlikte bulunduğunu ifade etmiştir.30 Hasan Sabbâh, Kur’an ve hadislerin zahirlerinin kıymeti olmadığını savunarak te’vil yoluyla Kur’an ayetlerini Nizarîler’in siyasî görüşlerine uygun olarak yorumlamaya ve fikirlerini yaymaya başladı. Hasan Sabbâh Nizarî daveti teşkilâtında, Büyük Üstad, Şeyh’ül-Cebel (dağın şeyhi), Reisü’d-Da’ve (davet reisi), Mevlana, Efendimiz, Seyyidünâ gibi ünvanları kullanarak, dâîleri tayin ediyor, kendine özgü kurallarını koyup bunların uygulanmasını sağlıyordu.31 Ona yardımcı olarak Hüseyin 28 Şehristânî, a.g.e., s. 196. 29 Cüveynî, a.g.e., s. 538. 30 Şehristânî, a.g.e., s. 197. 31 Dozy, a.g.e., s. 251; H. İbrahim Hasan, Siyasî-Dinî-Kültürel-Sosyal İslâm Tarihi, C. IV, 3. bsk., İstanbul, Kayıhan Yayınları, 1992, s. 330. 21 Kâinî, Ebû Tahir gibi çok güvendiği büyük dâîleri ve bunlardan aldıkları emirleri uygulayan dâîleri bulunmaktaydı. Hasan Sabbâh, dâî olacak kişinin, halkı kandırarak kendi mezheplerine çekebilmesi için çok kurnaz ve zeki olmasını şart koşmuştu. Dâî, insanları kolayca inançlarından şüpheye düşürebilmeli ve onlara istediği fikri kabul ettirebilmeliydi.32 Bâtınîlik teşkilâtını dâîlerden sonra imama bağlı refikler (dostlar) ve fedâîler33 oluşturmaktaydı. Fedâîler; sivil ve devlet erkânı kişileri tehdit etmek ya da hançerle gerçekleştirdikleri suikast sonucu ortadan kaldırmakta kullandıkları, küçük yaştan itibaren eğitim alan, mezhepleri uğruna aldıkları her emri yerine getirmeye hazır gençlerdir. Bu gençlerden sonra da mezhebi koruyan diğer davet mensupları ve davete katılan halk Nizarî Bâtınî teşkilâtını oluşturmaktaydı. Hasan Sabbâh fedâîlerin hançerle suikast işlemesini Bâtınîliğin ayrılmaz bir parçası haline getirmiştir. Hatta Batılılar “assassins/katiller” kelimesini fedâîlere gönderme yaparak kullanmışlardır.34 Ancak Selçuklu düzenini yıkmak istedikleri halde hançerle uyguladıkları suikast girişimlerinde doğrudan Selçuklu hanedanına yöneldiklerini söylemek mümkün değildir. Çünkü Bâtınîler’in hançerle gerçekleştirecekleri bu tür bir eylem tüm Selçuklu halkının tepkisini çekebilirdi. 35 Rivayetlere göre; seçilen cahil fedâîlere Hasan Sabbâh haşîş çektirerek zihinlerini bulandırıyor, sonra da Ehl-i Beyt mensuplarının mâruz kaldığı zulümleri anlatıp içlerini intikam hisleriyle doldurarak, onları Nizârî-İsmâilî36 imâmı uğrunda canlarını feda etmeye şartlandırıyordu.37 Cennette kendilerini bekleyen mutluluğun bir örneğini önceden tatmaları için çektikleri haşîşle uyuşturuldukları için Bâtınîlere 32 Hasan, a.g.e., C. IV, s. 331. 33 Ayrıntlı bilgi için bkz. Tahsin Yazıcı, “Fidâî”, DİA, C. XIII, s. 53. 34 Dozy, a.g.e., s. 251; Köprülü, a.g.e., s. 188-189; M. Şerefeddin, “Fatımîler ve Hasan Sabbâh”, DİFM, C. I/4, İstanbul, 1926, s. 34; Ocak, a.g.e., s. 227; Claude Cahen, Osmanlılardan Önce Anadolu’da Türkler, çev. Yıldız Moran, 3. bsk., İstanbul, E Yayınları, 1994, s. 62; Özaydın, “Hasan Sabbâh”, s. 348; “Assassins” sözcüğü Haçlıları öldüren manasında da kullanılmıştır. Bkz. Bernard Lewis, Ortadoğu, çev. Selen Y. Kölay, Ankara, Arkadaş Yayınları, 2005, s. 105. 35 Köymen, Selçuklu Devri Türk Tarihi, s. 209; Ocak, a.g.e., s. 225. 36 Geniş bilgi için bkz. Mustafa Öz, “Nizâriyye”, DİA, C. XXXIII, s. 200-201. 37 Yazıcı, “Fidâî”, s. 53. 22 “Haşşâşîn, Haşîşîyye” de denilmekteydi.38 Bal, ceviz, haşîşten oluşan özel karışımdan yedirilen ya da içirilen fedâîler kendilerinden geçerek hayallere dalarlar, çeşitli güzellikler içersinde bir süre tutulduktan sonra dinî vazife olarak verilen suikastlerini gerçekleştirirlerse bu cennet bahçelerinde en güzel şekilde ağırlanacaklarına inandırılırlardı. 39 Marco Polo’nun aktardıklarına göre: “Şeyh, çok büyük iki dağın arasındaki görkemli bir vadide oturuyordu. Hiç görülmemiş genişlikte ve güzellikte bir bahçe yaptırmıştı. Burada dünyanın tüm çiçek ve meyvelerinden, bitkilerinden ve bulabildiği ağaçlardan bolca vardı. Hiç kimsenin görmediği kadar güzel evler ve saraylarda dünyanın en güzel hanımları ve genç kızları yaşıyordu. Bunlar her türlü enstrümanı çalmayı, ahenkle şarkı söylemeyi gayet iyi biliyorlardı. Şeyh, adamlarına bu bahçenin cennet olduğunu anlatıyordu.” “Şeyh, bu dağın sakinlerinin, on iki ile yirmi yaş arasındaki tüm oğlan çocuklarını yakınında, sarayında tutuyordu; Kimi zaman kendisine savaş açan ya da düşmanı olan bir beyi ortadan kaldırmayı dilediğinde, bu gençlerden bazılarını gizli cennete koyuyor, onlara içecek içki veriyor ve onlar da içer içmez hemen uyuklamaya başlıyorlardı. Bahçeye taşınan gençler uyanıp da kendilerini bu kadar harikulade bir yerde bulduklarında Şeyhin her istediğini yapmaya hazır hale geliyorlardı. Şeyh, cennette bulunmuş olan genç delikanlılardan çoğunu, civar bölgelerde çok uzak olmayan bir mesafeye gönderir ve onlardan tarif ettiği falanca adamı öldürmelerini isterdi. Bunun üzerine gençler anında giderler ve efendilerinin söylediğini yaparlardı. Bu işten sıyrılanlar ya saraya geri dönerler ya da katledilirlerdi. Bazıları suikasti gerçekleştirdikten sonra yakalanırdı ve yakalananlar, kısa süre sonra cennette olacaklarını düşünerek ölmekten başka bir şey dilemezlerdi.”40 38 Tudelalı Benjamin-Ratisbonlu Petachia, Ortaçağ’da İki Yahudi Seyyahın Avrupa, Asya ve Afrika Gözlemleri, çev. Nuh Arslantaş, İstanbul, Kaknüs Yayınları, 2001, s. 45; Dozy, a.g.e., s. 252; Cahen, a.g.e., s. 62; Köymen, Selçuklu Devri Türk Tarihi, s. 210; Ocak, a.g.e., s. 21. 39 Çağatay-Çubukçu, İslâm Mezhepleri Tarihi, C. I, s. 71-72; P. K. Hitti, a.g.e., s. 689-690; Yazıcı, “Fidâî”, s. 53; Fığlalı, a.g.e., s. 149; Ocak, a.g.e., s. 226. 40 Marco Polo, Dünya’nın Hikaye Edilişi: Harikalar Kitabı, çev. Işık Ergüden, C. I, İstanbul, İthaki Yayınları, 2003, s. 118-121. Marco Polo 1271 yılından sonra yani Nizarîler’e Hülâgû tarafından son verildikten yaklaşık on beş yıl sonra seyahatine çıkmıştır. Bu da anlattıklarının doğruluğundan şüphe edilmesine yol açmıştır. 23 Dozy ise bu hadiseyi şöyle nakletmiştir: “Büyük Üstad veya Büyük Davetçi “fedâî” olarak kabul edilmeyi hak ettiği düşünülen genci yemeğe davet eder. Haşhaşın tohum ve yapraklarından çiğnetir ve ya bunlardan yapılmış bir içeceği vererek sarhoş ederdi. Esrarın etkisine giren genç Alamut’taki cennet benzeri bahçeye götürülürdü. Bahçede gül dallarından çardaklar, çinilerle kaplı köşkler, ipek halılar, geleceğin fedâîsine şarap sunan güzel kızlar bulunurdu. Bunlarla kendinden geçen genç sonunda aklı çelinerek cinayet işlemeye hazır hale getirilirdi.”41 Fedâîlerinin kendisine ne kadar bağlı olduklarını Hasan Sabbâh şu sözleriyle açıklamıştır: “Bunların hayatı benim iki dudağım arasındadır. Her ne vakit ağzımdan “öleceksin” kelimesi çıkacak olsa muhatabım o anda kendini öldürmeyi vazife bilir.”42 Eylemlerini titizlikle yerine getiren fedâîler kurbanlarını ortadan kaldırdıktan sonra çok nadir olarak yaşarlardı. Çünkü fedâîler gerek İran gerek Suriye çevresinde işledikleri cinayetlerin tümünde işlerini kolaylaştıracak ve canlarını kurtarmalarını sağlayacak hiçbir şeye başvurmamışlardır.43 Onlar kurbanlarını tek suikast aletleri olan hançerle özellikle kalabalık içinde öldürmeyi tercih ederler ve kendileri de genellikle hemen yakalanarak aynı yerde öldürülürdü. Fedâîlerin anneleri çocuklarının işledikleri cinayetten sonra sağ-salim eve dönmelerinden büyük üzüntü duyar ve onların cennete gitmekten mahrum kaldıklarına inanırlardı. Genellikle Müslüman bir devlet adamına Cuma günü öğle saati camide veya mescitte namaz kılan cemaatin gözü önünde; bir Hıristiyan kontuna ise onların kutsal günleri olan Pazar günü suikast düzenlemeyi tercih ederlerdi.44 41 Dozy, a.g.e., s. 251-252. 42 E. Tevfik, a.g.e., s. 33. 43 Hodgson, The Order of Assassins, p. 114; Lewis, Haşîşîler, s. 182. 44 Hasan, a.g.e., C. V, s. 336; Amin Maalof, Arapların Gözüyle Haçlı Seferleri, çev. Mehmet Ali Kılıçbay, 2. bsk., İstanbul, Telos Yayınları, 1998, s. 139; Yazıcı, “Fidâî”, s. 153. 24 Bâtınîler bu şekilde yürüttükleri eylemlerine Sultan Melikşah döneminden itibaren başlayarak gerek Selçuklu gerek Haçlı devlet adamları arasında tedirginliğe yol açarak toplum düzenini bozmaya çalışmışlardı. Nizarî dâîleri, halkı kendi mezheplerine sokmak için gizlilik içinde bazı bâtınî düşüncelerini de yaymaya başladılar. Bu davet usullerini şu şekilde açıklayabiliriz.45 Teferrüs: Propagandacı kendi inancına davet edeceği kimseyi iyi seçmeli onun psikolojisini anlamalıdır. Etki altına alamayacağı kişilere Bâtınîyye’den bahsetmemelidir. Hatta dâîlere: “İçinde ışık olan evde konuşmayınız. Yani kelâm ilmini ve kıyas yollarını bilenlerin yanında hiçbir şeyden bahsetmeyiniz ve çorak araziye tohum saçmayınız” şeklinde tavsiyeler verilirdi.46 Dâî bu şekilde aldatılabilecek ve saptırılabilecek kimse ile aldatılamayacak olanı ayırt edebilmeli, herkese karşı aynı metodu kullanmamalıydı. Te’nîs: Propagandacı mezhebe çağıracağı kişiyle önce dostluk kurmalı, ona güven vermeli, onların hoşlanacağı gönül alıcı sözler söylemelidir. Çok dindar görünerek etkiledikleri kişiye bir süre sonra benimsediği dinî inançlarının yorumunu sorarak onu şüpheye düşürmelidir. Teşkîk: Davet edilmekte olan şahısın sorduğu sorulara “Bunun bilgisi imamdadır” denilerek Kur’an’ın zâhiri olamayacağına inandırılır, dâî de akılsız kişileri şüpheye düşürücü sorular sorarak müridin kalbine ulaşarak inançlarını sarsar. Ta’lîk: Teşkîk (şüpheye düşürme) ile inancı sarsılan kişi sorularının cevaplanması için bir süre kendi haline bırakılır. Bu sürede o kişinin ruhi durumuna göre yeni tedbirler alınır. 45 Bâtınîliğe davet usulleri hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Gazzâlî, Fedâ’ihu’l-Bâtıniyye, s. 13-19; Bağdâdî, a.g.e., s. 230-241; Çağatay-Çubukçu, İslâm Mezhepleri Tarihi, C. I, s. 85-88; Çubukçu, Gazzâlî ve Bâtınîlik, s. 46-49; Hasan, a.g.e., C. V, s. 332-333; Ateş, “Bâtıniye”, s. 341-342; İlhan, “Bâtıniyye”, s. 193. 46 Ateş, “Bâtıniye”, s. 341. 25 Rabt: Rabt (bağlılık) müridin te’vil isteğini merakta bırakmakla gerçekleşir. Dâî, müridin samimi olduğuna inanırsa sırlarını açıklayacağını söyleyerek ona gizlilik yemini ettirir. Tedlîs: Bu aşamada dâî mezhebin sırlarını birdenbire değil yavaş yavaş açıklamaya başlar. Yalanlara başvurarak mezhebi olduğundan çok farklı gösterir. Te’sîs: Dâî yapmış olduğu telkinlerin kişide iyice yerleşmesini sağlar. Bâtının gerçek mana olduğunu ifade ederek delillerini kesinleştirmeye çalışır. Hal’: Davete çağırılan kişi Ehl-i Sünnet mezhebinden ayrılmaya çağırılır, ibadetlerin gereksiz olduğu konusunda telkin edilir. İnsilâh: Kişi bütün telkinlere aldanarak artık tam bir bâtınî olur; namaz, oruç gibi dinî amelleri kaldırılır. İbnü’l-Cevzî, bu davet usullerinin şu şekilde uygulandığını belirtmiştir: “Bu kimselerin insanları kandırmak için birçok hileleri vardır. Kandırabilecekleri şahsa bakarlardı. Eğer zühde meyleden bir tipse ona emanetten, doğruluktan ve nefsanî arzuları terk etmekten bahsederlerdi. Başıboşluğa meyleden bir tipse ona ibadetin mantıksız olduğundan takvanın ahmaklık olduğundan bahsederlerdi ve asıl akıllılığın böyle fani bir dünyanın zevkine tabi olmak olduğunu söylerlerdi. Her mezhebin yanında o mezhebe uygun şeyleri söylüyorlar, sonra da inandığı şeylerde o kişiyi şüpheye düşürüyorlardı. Onlara ya ahmak adamlar ve ya Mecusîler’in çocukları icabet ediyor, sözlerini kabul ediyordu. Daha çok da İslâm davetinin gelmesi ile atalarının devleti yıkılan kimseler kabul ediyorlardı. Egemenliğe meyleden ve fakir olanlar da maddî destekle kandırılıp, saptırılıyorlardı…” 47 47 İbnü’l-Cevzî, Telbîsü İblis, s. 153-154. 26 D- Sultan Melikşah Döneminde Bâtınîler’in Ele Geçirdiği Diğer Kaleler Hasan Sabbâh, Selçuklular’dan ve İran’daki diğer yabancı hâkimiyetlerden nefret ediyordu. “Selçuklu Sultanı basit cahil bir Türk’tür ve Türkler insan değil, Âdem’den gelen cinlerdir” 48 diyerek Alamut’un zaptından sonra teşkilâtlanmaya ve bölgedeki diğer kaleleri49 de ele geçirerek Selçuklu etkisini kırmaya çalışmıştır. İbnü’l-Esîr’e göre Bâtınîler’in ilk ele geçirdikleri kale Kâin50 Kalesi’dir. Kalenin valisi de Bâtınî olduğu için Bâtınîler onun yanında toplanıp, güçlenmişlerdi. Çok geçmeden şehrin reisi, adamları ve Bâtınîler Kirman’dan geçip Kâin’e doğru ilerleyen bir kafileye saldırmışlar, bir kişi hariç kafiledeki şahısların hepsini öldürmüşlerdi. Kurtulan kişi Kâin’e gidip ve hadiseyi halka anlattığında Şehirliler Bâtınîlerle savaşmak üzere yola çıkmışlar fakat onları yenemeyip teslim olmak zorunda kalmışlardı. 51 Bu olay İbnü’l-Esîr’in belirttiğine göre Nizâmü’l-Mülk’ün öldürülmesinden öncedir ve Bâtınîler’in tehlike saçmaya, yağmalama yapmaya, adam öldürmeye Nizâmü’l-Mülk’ün öldürülmesinden çok daha önce başladıklarını da göstermektedir. Hasan Sabbâh daha sonra, Sultan Melikşah’ın yakın bir dostuna ait olan Deylem yakınlarındaki Ruznâz kalesini 1200 dinara satın aldı. 52 Onların ele geçirdikleri bir diğer kale Alamut’un yakınlarındaki Şah-rûd nehrinin ötesinde Rûdbâr’dı. Bu kale daha sonra Bâtınî davetinin önemli merkezlerinden biri oldu.53 Bâtınîler’in ele geçirdiği yerler arasında Kûhistan’ın bir bölümü de bulunmaktaydı. Bölge barındırdığı Şiî potansiyeliyle Hasan Sabbâh’ın öncelikli hedefleri arasındaydı. Hasan Sabbâh Alamut Kalesi’ni ele geçirmesinde de yardımları 48 Farhad Daftary, Ismailis in Medieval Muslim Societies, London, I. B. Tauris Publishers, 2005, p. 130. 49 Bâtınîler’in ele geçirdiği kaleler hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Peter Willey, Eagle’s Nest: Ismaili Castles in Iran and Syria, London, I. B. Tauris Publishers, 2005. 50 Kûhistan bölgesinde bulunan kale hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Willey, a.g.e., pp. 171-177. 51 İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 258; Hasan, a.g.e., C. V, s. 326. 52 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam fî târîhi’l-mülûk ve’l-ümem, C. IX, Haydarabad, 1359, s. 121. 53 Lewis, Haşîşîler, s. 65; Ocak, a.g.e., s. 219. 27 bulunan dâî Hüseyin Kâinî’yi bu bölgede davetini yaymakla görevlendirdi. Bölgede Sâmâniler devrinde Horasan emîrleri olan Simcûrîler’in bir kısmı yaşamaktaydı. Simcûrîler’in soyundan el-Münevver, halk ve ileri gelenler tarafından reis kabul edilmişti. Şehir valisi olarak atanan bir Selçuklu kumandanı halka zulüm ve eziyet etmeye başlayıp el-Münevver’in kız kardeşini zorla almak isteyince el-Münevver öncülüğündeki halk Bâtınîler’e sığınmaya başladı. 54 Bölgedeki bir kasabaya yerleşmiş olan Hüseyin Kâinî bu durumdan en iyi şekilde yararlanarak halkın isyanını destekledi böylece kısa sürede Kûhistan ile ona bağlı Hur, Tabes, Zevzen, Tûn, Hûsef ve diğer önemli yerleşim birimleri Bâtınîlerce ele geçirilmiş oldu.55 Bâtınîler’in 484/1092 yılında zapt ettiği kalelerden biri de Ebher yakınındaki Vesnemkûh kalesiydi. Melikşah’ın Emîr Üner’e ikta ettiği Halâdhân Kalesi de yine Bâtınîler tarafından ele geçirildi.56 Hasan Sabbâh, Sultan Melikşah’a rağmen bu kalelerin alınmasıyla saltanat merkezinin yakınında siyasî bir teşekkül oluşturmakla kalmamış; uğrunda canlarını feda edebilecek askerî bir güç de oluşturarak servet ve güç sahibi olmuştur. Alamut merkez olmak üzere büyüklü küçüklü yaklaşık elli kadar kale ile hâkimiyet sahasını giderek genişletmiştir. 57 E- Sultan Melikşah’ın Bâtınîler’e Bakışı ve Onlara Karşı Aldığı Tedbirler İbnü’l-Cevzî, Sultan Melikşah’ın başlangıçta Bâtınî fikirlerden etkilendiğini belirtmiştir. Onun Ebû’l-Vefa b. Ukayl’den aktardıklarına göre Sultan Melikşah’a yakın olan vaiz el-Cürcanî, Sultan’ın inancının Bâtınîlikle bozulduğunu Ebû’lVefa’ya gizlice söylemişti. Hattâ Sultan: “Tanrı nedir, Tanrı diyerek ne demek istiyorsunuz?” demeye başlamıştı. Ebû’l-Vefa’nın Tanrı’nın varlığı, ruh ve akıl ilişkisi ve Bâtınîler’in düşüncelerinin ne kadar yanlış olduğu hakkındaki sözlerinin 54 İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 261. 55 İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 261; Cüveynî, a.g.e., s. 540; Lewis, Haşîşîler, s. 67; Sergey Grigoreviç Agacanov, Selçuklular, çev. Ekber N. Necef-Ahmet R. Annaberdiyev, İstanbul, Ötüken Yayınları, 2006, s. 183; Daftary, İsmaililer, s. 481. 56 İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 261-262. 57 Abdülkadir Yuvalı, “Selçuklular Zamanında Bâtınîler’in Faaliyetleri”, Fırat Üniversitesi Dergisi, C. III, sy. 2, Elazığ, 1989, s. 292-293. 28 vaiz Cürcanî tarafından kendisine aktarılmasıyla, Sultan Melikşah duygulanmış, onları lanetleyerek kendisine anlatılanlar sayesinde gerçek yüzlerinin farkına vardığını söylemiştir.58 Sultan Melikşah daha sonra kendisinden sonra da Büyük Selçuklu İmparatorluğu’nu uzun süre meşgul eden Bâtınîlik ile mücadeleyi bir devlet politikası haline getirdi. Rûdbâr ve Alamut bölgesinden sorumlu emîri Yoruntaş’ı 1091’de Alamut ve civar kaleleri ele geçirmek üzere görevlendirdi.59 Sultan Melikşah’ın aldığı bu önlem sadece bölgesinin sükûnetini sağlamakla görevli ikta sahibi bir emîri göndermek olarak değil; başarılı bir şekilde Bâtınîlerle mücadele edecek bir kumandanı göndermek olarak düşünülürse yeterli bir tedbir olmuştur Çünkü Emîr Yoruntaş Alamut Kalesi’ni başarılı bir şekilde muhasara etmiş, Hasan Sabbâh’ın davetini benimseyenleri öldürmüş, mallarını yağmalamış, civar kaleleri de takip altına almıştır. Emîr Yoruntaş’ın saldırıları karşısında Alamut’ta yeterli erzak biriktirilmediğinden içeride bulunan kale halkı yiyecek sıkıntısı çekmeye başladı. İçlerinden ümitsiz bir halde kaleyi birkaç süvariye bırakıp göç etmeye niyetlenenler oldu. Bunun üzerine Hasan Sabbâh cesaretlendirici sözlerle kale halkını sakinleştirerek mukavemeti sağlamaya çalıştı. Halife Müstansır’dan kaleyi terk etmemeleri gerektiği, imanla savaşıldığı takdirde yakında başarıya (ikbâl) kavuşacakları konusunda emir aldığını söyledi. Bu yalan kale halkına dayanma gücü vererek onların insanüstü bir biçimde direnmelerini sağladı. Hatta bu direnişten sonra Alamut “Beldetü’l-İkbâl” adıyla anılır oldu.60 Kalenin düşmesine çok az kalmışken Emîr Yoruntaş’ın eceliyle aniden ölümü durumu tamamen Bâtınîler’in lehine çevirdi. 58 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam fî târîhi’l-mülûk ve’l-ümem, çev. Ali Sevim, “İbnü’l-Cevzî elMuntazam Adlı Eserindeki Selçuklularla İlgili Bilgiler”, Makaleler, C. II, Ankara, Berikan Yayınları, 2005, s. 603-604. 59 Cüveynî, a.g.e., s. 540; Kafesoğlu, Sultan Melikşah Devri, s. 133; Ocak, a.g.e., s. 219; Abdülkerim Özaydın, “Melikşah”, DİA, C. XXIX, s. 56. 60 Cüveynî, a.g.e., s. 540; Kafesoğlu, Sultan Melikşah Devri, s. 133; Köymen, Selçuklu Devri Türk Tarihi, s. 212; Çağatay-Çubukçu, İslâm Mezhepleri Tarihi, C. I, s. 72; Özaydın, “Hasan Sabbâh”, s. 347. 29 Kaleden muhasaranın kaldırılmasıyla Selçuklu güçlerinin tüm emekleri boşa çıktı ve Hasan Sabbâh’da Bâtınîliği yayma faaliyetlerini hızlandırdı. Emîr Yoruntaş’ın ölümünden sonra Bâtınîler’in faaliyetleri iyice artmış, kendilerine katılan yeni taraftarlarıyla özellikle Kûhistan ve Rûdbâr bölgesinde giderek güçlenmeye başlamışlardı. Sultan Melikşah bu defa Kûhistan tarafındaki kaleleri ele geçirmekle meşgul olan dâî Hüseyin Kâinî’yi yakalamak üzere bu bölgeye Emîr Koltaş’ı, Alamut’ta bulunan Hasan Sabbâh’ı yakalamak üzere ise Emîr Arslantaş’ı görevlendirdi. Emîr Arslantaş komutasındaki Selçuklu ordusu Alamut’a ulaştığında Hasan Sabbâh’ın yanında yalnızca 70 kadar adamı bulunuyordu ve kaledeki erzak yetersiz durumdaydı. Bâtınîler yaşayabilecekleri en az düzeydeki erzağı tüketip Selçuklu ordusuna karşı koyuyorlardı. Arslantaş’ın ordusu kaledekileri iyice sıkıştırmıştı. 61 Dihdâr Ebû Ali Erdistânî adlı Hasan Sabbâh’ın bir dâîsi Kazvîn’e yerleşmiş ve yöre halkından pek çoğu bu dâînin davetine uymuştu. Aynı şekilde Talekan, Rey ve başka bölgelerden gelen pek çok kişi de Kazvîn’e yerleşerek İsmâilîliği benimsemişti.62 Hasan Sabbâh son çare olarak Dihdâr Ebû Ali Erdistânî’den yardım istedi. Dâînin topladığı 300 kadar İsmâilî gerekli erzak ve malzemeyle birlikte Selçuklu kuşatmasını yararak Alamut’a girdiler. Bu gelenlerle güçlenen aynı zamanda çevre halkı tarafından desteklenen Alamut’taki Bâtınîler, bir gece sürpriz bir çıkışla Arslantaş’ın ordusunu dağıttılar (Şaban 485/Eylül-Ekim 1092). Bu bozgun üzerine Emîr Arslantaş’ın askerleri kuşatmayı kaldırarak çekilmek zoruna kaldılar. Bu gelişmeler karşısında Sultan Melikşah komutanlarından Kızıl Sarığ’ı, emrine Horasan bölgesinin askerlerini de vererek Bâtınîler’i ortadan kaldırması için görevlendirdi. Kızıl Sarığ onlara ait kaleleri teker teker zapt etmeye başladı Fakat Mü’mîn Âbâd yakınında Dere kalesini ele geçirdiği sırada Sultan’ın ölüm haberi her şeyi değiştirdi. Aynı şekilde Emir Koltaş’ta Hüseyin Kâinî’ye karşı muvaffak 61 Cüveynî, a.g.e., s. 541; Kazvînî, a.g.e., s. 519; Kafesoğlu, Sultan Melikşah Devri, s. 134; ÇağatayÇubukçu, İslâm Mezhepleri Tarihi, C. I, s. 72-73. 62 Cüveynî, a.g.e., s. 541; Kafesoğlu, Sultan Melikşah Devri, s. 134; Daftary, İsmaililer, s. 481-482. 30 olacakken bu haberi duydu ve iki komutan da kuşatmalarına son verip geri çekilmek zorunda kaldılar.63 F- Sâve’de Yaşanan Gelişmeler ve Sultan Melikşah ile Hasan Sabbâh Arasında Geçen Mektup Hadisesi Bâtınîler’in Selçuklu topraklarındaki bilgi sahibi olduğumuz ilk cinayetleri Alamut’un ele geçirilmesinden daha önce Sâve’de meydana gelmişti. Bâtınîlerden on sekiz kişi bir bayram günü burada toplanarak bayram namazı kılmışlardı. Bunların haberini alan şahne de onları dikkatle izledikten sonra bu şahısları yakalayıp hapsetmiş haklarında soruşturma yaptıktan sonra da serbest bırakmıştı. Bu olay Bâtınîler’in ilk toplantılarıdır.64 Bu toplantı aynı zamanda onların girişeceği eylemlerin de bir habercisi gibiydi. Çok geçmeden Bâtınîler, Sâveli olup İsfahân’da ikamet eden bir müezzini kendi mezheplerine davet ettiler. Fakat müezzin bu daveti kabul etmedi. Bunun üzerine müezzinin kendilerini şikâyet etmesinden korkarak onu öldürdüler. Bu olay kaynaklarda döktükleri ilk kan olarak geçmektedir. Nizâmü’l-Mülk olaydan haberdar olunca suçluların derhal yakalanmasını emretti. Nihayet bu cinayetten “Tâhir” adlı bir marangoz sorumlu tutularak öldürüldü ve cenazesi ibret için sokaklarda halka teşhir edildi. Hatta bir süre sonra Bâtınîler, Nizâmü’l-Mülk’ün ölümü üzerine “Siz bizden bir marangoz öldürdünüz biz de karşılığında Nizâmü’l-Mülk’ü öldürdük” dediler. 65 Sâve’de yaşanan bu olaylardan sonra Sultan Melikşah’ın Hasan Sabbâh’a yazdığı ihtar mektubu ve Hasan Sabbâh’ın cevabı günümüze kadar gelmiştir.66 İbnü’l-Cevzî’nin belirttiğine göre Sultan Melikşah, Hasan Sabbâh’ı itaate çağıran, 63 Cüveynî, a.g.e., s. 541; Kazvînî, a.g.e., s. 519; Kafesoğlu, Sultan Melikşah Devri, s. 134; Osman Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, İstanbul, Ötüken Yayınları, 2005, s. 317. 64 İbnü’l-Cevzî, Telbîsü İblis, s. 158; İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 258. 65 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C. IX, s. 120–121; aynı yazar, Telbîsü İblis, s. 158; İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 258; Hasan, a.g.e., C. V, s. 326; Hodgson, The Order of Assassins, p. 47. 66 Osman Turan, a.g.e., s. 316. 31 kendisine muhalefet etmemesini, âlim ve idarecileri öldürme eylemini terk etmesini isteyen bir mektup göndermiştir. Hasan Sabbâh ise mektubu okuyan elçinin huzurunda emrindeki Bâtınî gençlerden birine: “Kendini öldür” demiş ve genç hançer saplayarak kendini öldürmüştür. Bir diğer gence de: “Kendini at” demesiyle genç kendisini kaleden aşağıya atmıştır. Hasan Sabbâh’ın daha sonra elçiye dönerek: “Bu gördüklerini Sultan’a anlat, benim bir emrimle derhal canını vermeye hazır 20.000 kişi var” demesi üzerine elçi şaşkınlıkla oradan ayrılmıştır.67 İbn Kesîr de olayı benzer şekilde anlatmış, Sultan Melikşah’ın mektuplarla beraber âlimlerin fetvâlarını da gönderdiğini Hasan Sabbâh’ın Sultan’ın gönderdiği mektubu elçilerin huzurunda okuyunca çevresinde bulunan gençlerden birine: “Kendini öldür” dediğini ve gencin bıçağı alıp gırtlağını keserek öldüğünü bir başkasına da: “Kendini şuraya at” der demez gencin kalenin tepesinden aşağı atlayarak paramparça olduğunu ve bunun üzerine Hasan Sabbâh’ın Sultan’ın elçisine: “İşte cevabım budur” dediğini belirtmiştir.68 Sınırlı sayıda kaynakta geçen Sultan Melikşah ile Hasan Sabbâh arasında yazılan mektuplardan M. Şerefeddin’in tercümesinde Sultan Melikşah, Hasan Sabbâh’a yeni bir din kurduğunu, bazı cahil halkı kendi tarafına çekerek isyan ettirdiğini, İslâm halifelerine ve Abbasîler’e dil uzattığını söyleyerek İslâmiyete dönmesini, bu faaliyetlerinden vazgeçmezse üzerine ordularını göndererek kalesini yerle bir edeceğini söylemiştir. Hasan Sabbâh da gayet hürmetkâr ve saygılı ifadelerle başladığı mektubunda Müslüman olduğunu ancak gerçek halife olarak Fâtımî halifesini kabul edip bağlı bulunduğunu söyleyerek Abbasî halifesini kabul edemeyeceğini belirtmiştir. Abbasîler ona göre Hz. Muhammed’in neslinden gelenlere ve İslâm dinine karşı suç işlemişlerdir. Mektubunda Nizâmü’l-Mülk ile geçmişte yaşadığı sorunlardan da bahsetmiş ve Sultan’dan kendisi ile ilgili meselelerde Nizâmü’l-Mülk’e danışmamasını istemiştir.69 Diğer iki mektupta da verilen bilgiler M. Şerefeddin verdikleriyle hemen hemen aynıdır. Özellikle Murtaza 67 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C. IX, s. 121. 68 İbn Kesîr, a.g.e., C. XII, s. 310. 69 M. Şerefeddîn, “Fâtımîler ve Hasan Sabbâh”, s. 23; Kurpalidis, a.g.e., s. 156. 32 Ravendî’nin yayımladığı mektupta Hasan Sabbâh, Sultan’a övgü dolu sözler yazmış ve Nizâmü’l-Mülk ile aralarında düşmanlık bulunduğunu aksine Sultan’a karşı hiçbir düşmanlığının olmadığını özellikle vurgulamıştır.70 G- Nizâmü’l-Mülk’ün Öldürülmesi Nizâmü’l-Mülk, Hasan Sabbâh ve onun takipçilerine hem İsmâilî olmaları, hem de canından çok bağlı olduğu Selçuklu varlığına karşı ciddi bir tehlike oluşturdukları için kin duyuyordu. Hasan Sabbâh ise Nizâmü’l-Mülk nezdinde itibar kazanarak kendisini Sultan Melikşah’a bile takdim ettirmiş; 71 ancak gözden düşmesinin etkisini unutmayarak, kendisiyle her fırsatta mücadeleye hazır olan ve bu amaçla askeri hazırlıklar yapan veziri ortadan kaldırmaya karar vermişti. Bunun için Deylemli Ebû Tâhir-i Errânî adlı bir çocuğu görevlendirdi. Nizâmü’l-Mülk, 10 Ramazan 485/14 Ekim 1092 gecesi Nihâvend bölgesine yakın bir köye vardı. Hatta: “bu yer Hz. Ömer döneminde sahabeden bir grubun öldürüldüğü yerdir” dedi.72 Cüveynî buranın Bîsütûn ile Kengaver yolunun ortasında Sehne (Suhne) denilen bir köy olduğunu belirtmiştir.73 Burada sufî kılığına giren Ebû Tâhir-i Errânî haremine gitmekte olan Nizâmü’l-Mülk’e arzuhâlini takdim etmek istedi. Vezir, kâğıdı almak için elini uzattığı sırada hançerini saplayarak Nizâmü’l-Mülk’ü öldürdü.74 Bâtınî genç kaçmak istediyse de Nizâmü’l-Mülk’ün adamlarınca yakalanarak öldürüldü. 70 Murtaza Ravendî, “Sergüzeşt-i Hasan Sabbâh”, Târihî İctimâ-i İran, C. IX, Sweden, 1997, s. 196- 203. 71 E. Tevfik, a.g.e., s. 4-5. 72 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, Makaleler, C. II, s. 592-593. 73 Cüveynî, a.g.e., s. 542. 74 İbnü’l-Kalânisî, Zeylü Târîhi Dımaşk, yay. H. F. Amedroz, Beyrut, 1908, s. 121; Azîmî, Târîhu’lAzîmî, yay. ve çev. Ali Sevim, Azimî Tarihi: Selçuklularla İlgili Bölümler, Ankara, TTK., 1988, s. 28; İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C. IX, s. 61; Ravendî, Râhatü’s-Sudûr ve Ayetü’s-Sürûr: Gönüllerin Rahatı ve Sevinç Alâmeti, çev. Ahmed Ateş, C. I, 2. bsk., Ankara, TTK., 1999, s. 132; İbn İsfendiyâr, a.g.e., s. 240; İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 176-177; Cüveynî, a.g.e., s. 542; Ebu’l-Fidâ, a.g.e., C. IV, s. 114; Yezdî, el-Urada fi’l-Hikâyeti’s-Selçukiyye, çev. M. Şerefeddin Yaltkaya, Milli Tetebbular Mecmuası, C. II, sy. 4, İstanbul, 1331/1915, s. 245; Kazvînî, a.g.e., s. 519; İbn Kesîr, a.g.e., C. XII, s. 277-281; Ahmed b. Mahmûd, Selçuk-Nâme, haz. Erdoğan Merçil, C. II, İstanbul, Tercüman Yayınları, 1977, s. 13; Müneccimbaşı, Câmiu’d-Düvel: Selçuklular Tarihi Horasan, Irak, Kirman ve Suriye Selçukluları, yay. Ali Öngül, C. I, İzmir, Akademi Kitabevi, 2000, s. 61; Hodgson, The Order of Assassins, p. 75; Kafesoğlu, Sultan Melikşah Devri, s. 203; Hasan, a.g.e., C. V, s. 44; Agacanov, Selçuklular, s. 181-182; Carole Hillenbrand, “1092: A Murderous Year”, The Arabist Budapest Studies In Arabic, Vol. 15-16, part. II, Budapest, 1995, p. 283; Özaydın, “Nizâmülmülk”, s. 195. 33 Sadreddîn Hüseynî’nin aktardıklarına göre ise: “Nizâmü’l-Mülk, Alamut Kalesi’nin etrafını askerlerle kuşatarak yolları kesti. Bunun üzerine kaleden iki adam çıktı. Fakat bunların atlarının nal izlerinin ters olması kale etrafına gitmiş olduklarını gösteriyordu. Nizâmü’l-Mülk de bu sırada hamamdan çıkmış, mahfede oturup yemek yiyordu. Bu iki adamdan biri uğradığı haksızlığı şikâyet etmek isteyen biri kılığında vezirin sofrasına yaklaşarak onu bıçağıyla öldürdü. Kaçarken ayağı çadırın ipine takılıp yere düşmesi üzerine Nizâmü’l-Mülk’ün adamlarınca derhal yakalanarak öldürüldü.”75 Nizâmü’l-Mülk’ün ölümü ile ilgili kaynaklardaki ortak görüş öldüren kişinin Deylemli Bâtınî bir genç olmasıdır. Ancak azmettirenler hakkında farklı görüşler bulunmaktadır. Nizâmü’l-Mülk’e düşmanlık besleyenlerden birisi Sultan Melikşah’ın eşi Terken Hatun’du. Terken Hatun, oğlu Mahmud’u veliaht tayin ettirmek istiyordu. Ancak Sultan Melikşah’ın Zübeyde Hatun’dan olan oğlu Berkyaruk, oğullarından en büyüğüydü ve Nizâmü’l-Mülk tarafından da destek görmekteydi. Nizâmü’l-Mülk Sultan Melikşah’ı bu konuda ikna etmeye çalışırken Terken Hatun’da kendi oğlunu sultan yapmak için Tâcü’l-Mülk’le ittifak yapmayı uygun görmüştü.76 Tâcü’l-Mülk Sultan Melikşah’ın nezdinde itibar kazanarak Nizâmü’l-Mülk’e muhalefet etmeye başlamıştı. Onun kurduğu düzeni yıkmak için Terken Hatun’la birlik olarak Sultan Melikşah’ı devamlı olarak Nizam-ı Mülk’ün kusurlarıyla doldurmaktaydı. Sultan bu sözlerin tesirinde kalarak Nizâmü’l-Mülk’e: “Açıkça benim yönetimimi paylaşıyorsun, oğullarına valilikler, tımarlar veriyorsun, neyi yönetmek istiyorsan, bana danışmadan onu yapıyorsun. Sanki sen devlette benim şerikimsin! İster misin, önünden vezirlik hokkasının kaldırılmasını emredeyim ve halkı senin tahakkümünden kurtarayım!” şeklinde bir mesaj yolladı. Nizâmü’lMülk’ün ise: “Sultan benim mülkte şerik ve devlette ortak olduğumu bugün mü biliyor, benim hokkamla onun tacı birbirine bağlıdır…” şeklindeki cevabına, 75 Sadreddin Hüseynî, Ahbârü’d-Devleti’s-Selcukiyye, çev. Necati Lugal, 2. bsk., Ankara, TTK., 1999, s. 45. 76 Ravendî, a.g.e., C. I, s. 131-132; Reşîdüddin Fazlullâh, Câmiu‘t-tevârîh, İng. çev. Kenneth Allin Luther, The History of Seljuq Turks From the Jāmi al-tawārīkh: an Ilkhanid Adaptation of the Seljūq-nāma of Zahīr al-Dīn Nīshāpūrī, Curzon, 2001, s. 61; Kazvînî, a.g.e., s. 97; Kafesoğlu, Sultan Melikşah Devri, s. 200-202. 34 anlatıcıların süslemeler de eklemesiyle Sultan’ın gazabı ve öfkesi artmış Nizâmü’lMülk’ü, Tâcü’l-Mülk’ün ellerine bırakmıştı. O da Sultan’ın haberi olmadan gizlice Bâtınîlerle anlaşmış ve vezir Nihâvend yakınlarında hançerlenerek öldürülmüştü.77 Kaynaklarda Sultan Melikşah’ın yaralı veziri çadırında ziyaret ettiği sırada vezirin ona: “Ey Sultanım, ömründen çok az bir zaman kala bana böyle yapılmasını emretmeseydin” demesi üzerine Sultan’ın da böyle bir emri vermediğine dair yemin ederek vezire: “Ben sana bunu nasıl revâ görebilirim, sen babam yerindesin ve devletimin bereketisin” dediği geçmektedir. Bunun üzerine vezirin öldürülme işinden Tâcü’l-Mülk sorumlu tutularak Nizâmü’l-Mülk’e bağlı Nizâmiye askerleri tarafından öldürülmüştür.78 Nizâmü’l-Mülk’ün ölümü üzerinden çok geçmeden 16 Şevval 485/19 Kasım 1092’de Sultan Melikşah da vefat etti. Kaynaklarda Sultan Melikşah’ın av etinden zehirlendiği gibi Halife Muktedî Biemrillâh, Terken Hatun veya Nizâmü’l-Mülk’ün adamları tarafından öldürüldüğü de rivayet edilir.79 77 Ravendî, a.g.e., C. I, s. 131-132; Bündârî, a.g.e., s. 62-64; Reşîdüddin, a.g.e., s. 61-62; Yezdî, a.g.e., s. 245. 78 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C. IX, s. 63; İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 186; Bündârî, a.g.e., s. 63-64; İbnü’l-Adîm, Buğye, s. 72-73. 79 Sultan Melikşah’ın ölümü hakkındaki farklı görüşler için bkz. Hillenbrand, a.g.m., pp. 290-291; Kafesoğlu, Sultan Melikşah Devri, s. 208-210. 35 III. BÖLÜM SULTAN BERKYARUK DÖNEMİNDE BÂTINÎLER İLE YAPILAN MÜCADELELER A-Sultan Berkyaruk’un Saltanatının İlk Yıllarında Bâtınîler’in Faaliyetleri 1- Bâtınîler’in Giderek Şiddetlenen Eylemleri Sultan Melikşah’ın ölümünden sonra oğlu Mahmud’un Sultan ilan edilmesi üzerine Nizâmü’l-Mülk’ün adamları Melikşah’ın diğer oğlu Berkyaruk etrafında toplanarak onu Sultan ilan etmişlerdi. Sultan Berkyaruk’un saltanatının başında kardeşleri, amcası Tutuş ve Terken Hatun ile giriştiği hâkimiyet mücadelesi sonucu ortaya çıkan otorite boşluğundan ise Bâtınîler yararlanmasını bilmişler ve sayılarını çoğaltıp kuvvetlerini arttırarak varlıklarını sürdürmüşlerdir. Bâtınîler özellikle İsfahân’da faaliyetlerini giderek arttırmışlardı. Öyle ki insanlar ikindi vaktinden sonra evlerinden çıkamaz olmuştu. İkindiden sonra eve gelmeyenlerden de ümitlerini kesiyorlardı. 486/1093’te İsfahân, Bâtınî bir çiftin yardım isteme bahanesiyle kandırdıkları insanları, çok büyük işkencelerle ölüme terk ettikleri haberiyle çalkalandı. İnsanlar eve gelip yerde duran kilimi kaldırdıklarında kuyu içine atılmış elliye yakın ceset bulmuşlar ve bu çift ve onlara bağlılıklarından şüphelendikleri kişileri evle beraber ateşe vermişlerdi.1 Reşîdüddin bu olayı şu şekilde aktarmıştır: “Dar bir sokağın girişinde bulunan kör bir adam: “Allah’ım bu kör adamı ellerinden tutup kapısının önüne getiren her kimse, onu bağışla” şeklinde dua ediyordu. Bu dar sokak sanki bir ölüm yoluymuş 1 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C. IX, s. 120-121; aynı yazar, Telbîsü İblis, s. 158; İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 259; Hodgson, The Order of Assassins, p. 78; aynı yazar, “The Ismaili State”, pp. 442-443. 36 gibi uzun ve karanlıktı ve adamın evi bu sokağın sonunda bulunmaktaydı. Bu evin girişine bir kuyu kazmışlar ve yardım eden Müslümanları bu kuyudan aşağı atıyorlardı. Hatta kuyunun altında geçişler, yeraltı odaları ve özel odalar bulunmaktaydı. Altı ay boyunca bu böyle sürdü ve yaşlısı genci şehrin pek çok insanı ortadan kayboldu. Bir gün, yaşlı bir kadın, evden bir şey almaya çalışana dek hiç kimse bu sırrı açığa çıkaramadı. Kadın, acıklı inlemelerin sesini duyunca, evdekiler kadının, yaptıklarını anlamasından korktular. Onu, ekmek verecekleri bahanesiyle eve çağırdılar. Kadın korktu ve kaçtı. Sokakta bulunan bir grup insana: “Bir evden gizemli bir yakınma sesi duydum ve birkaç kişi beni şeytanlaştırmaya çalıştı” demesi üzerine şehirde kaybettiği yakınlarını arayan büyük bir kalabalık evin kapısına geldi. Kuyuda kimisi ölü, bazıları çivilerle duvara asılı, bazıları zar zor nefes alabilen 300- 400 civarında insan buldular ve adamı, karısını, onlara yardım edenleri evle beraber derhal yaktılar.2 İbnü’l-Esîr’de bu olayı benzer şekilde anlatarak, Şâfiî fakihi Ebû’l-Kâsım Mes’ûd b. Muhammed el-Hucendî önderliğindeki İsfâhan halkının Bâtınîlerden intikam almak için kolları sıvadığını, onlara çukur kazdırıp içine ateş yaktırdığını, halkın Bâtınîler’i getirip bu ateşin içine attıklarını belirtmiştir. Halk ayrıca bu ateş çukurlarının başına bir adam görevlendirip ona “Mâlik” adını vermiş, böylece pek çok Bâtınî öldürülmüştü.3 Bâtınîler’in her geçen gün eylemlerini şiddetle arttırması Selçuklu halkı arasında o kadar büyük korkuya yol açmıştı ki ileri gelen devlet adamları kendilerince önlemler almaya başladılar. Devamlı olarak hayatlarını kaybetme korkusu yaşayan yöneticiler ve emîrler elbiselerinin altına zırh giymeden sokağa çıkamaz olmuşlardı. 4 2 Ravendî, a.g.e., C. I, s. 153-154; Reşîdüddin, a.g.e., s. 75; Kazvînî, a.g.e., s. 455-456. Bu eserlerde olaydan Sultan Muhammed Tapar devrindeki hadiseler aktarılırken bahsedilmiştir. 3 İbnü’l-Esîr, (a.g.e., C. X, s. 259) ise aynı olayı 1093 yılında geçen hadiseler arasında göstermiştir. 4 Abdülkerim Özaydın, Sultan Berkyaruk Devri Selçuklu Tarihi (h. 485-498/m. 1092-1104), İstanbul, İ.Ü. Edb. Fak. Yayınları, 2001, s. 86; Sultan’ın veziri el-Eazz Ebû’l-Mehâsin bile elbisesinin altına zırh giyiyordu, Suyûtî, (Târîhu’l-hulefâ, yay. Muhammed Muhyiddin Abdülhamid, Kahire, 1952, s. 428) Lewis, (Haşîşîler, s. 76-77) Sultan Berkyaruk’un yakın adamları da öldürülmekten korktukları için huzura silahlı çıkmak üzere izin istemişler ve bu istekleri Sultan Berkyaruk tarafından da kabul edilmiştir. Bkz. İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 265. 37 Sultan Berkyaruk ise bu karışık ortamda onlarla mücadele etmek için daha fazla zaman ve para ayıramadığı gibi belki de rakip ve düşmanlarının kendi aleyhindeki faaliyetleri için Bâtınîler’e müsamaha gösteriyordu.5 Sultan Berkyaruk döneminin ilk yılarında Selçuklu ülkesinde sosyal yönetimden memnun olmayan halk kitlelerinin dinî mücadele olarak başlattıkları hareketler de giderek artmıştır. Özellikle Nişâbûr ve çevresinde Şâfiîler, Hanefîler ve Karmatîler arasında 1095 yılı başında çatışmalar meydana gelmiştir. Şâfiîlerin reisi İmamu’l-Haremeyn el-Cüveynî’nin oğlu tanınmış fakih Ebu’l-Kasım ile Hanefîlerin lideri Kadı Muhammed b. Ahmed b. Seyyid, Karmatîler’e karşı ittifak haline girerek onlara ait medreseleri yakmışlar ve Karmatî ve diğer gruplardan birçok insanı öldürmüşlerdir.6 2- Bâtınîler’in Nizârî ve Müsta’lî Olarak İkiye Ayrılmaları Hasan Sabbâh daveti 1094 yılına kadar Fâtımî Halifesi Müstansır-Billâh adına yürütmüştü. Müstansır-Billâh’ın ölümüyle Bâtınîler arasında ayrılık yaşanmaya başlandı. Müstansır-Billâh, Hasan Sabbâh’a kendisinden sonra oğlu Nizâr’ı veliaht tayin ettiğini söylemiş hatta Nizâr’ın halife olmasını istemeyenlerle yaşanan siyasî olaylar Hasan Sabbâh’ın Mısır’dan gizlice ayrılmasına sebep olmuştu. Müstansır-Billâh ölünce Fâtımîler’in güçlü veziri ve başkumandanı Efdal b. Bedrü’l-Cemâlî kendisine karşı davranışlarından rahatsız olduğu Nizâr’ın kızkardeşi ile evli olan Müstansır-Billâh’ın diğer oğlu Müsta’lî-Billâh’ı halife ilan etti.7 Rivayete göre Efdal, Müstansır-Billâh döneminde atıyla sarayın hol bölümünde ilerlerken Nizâr dışarıdaydı ve Efdal onu fark etmemişti. Bunun üzerine Nizâr: “Ey Ermeni 5 Lewis, Haşîşîler, s. 76; Özaydın, Sultan Berkyaruk Devri, s. 84. 6 İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 211; Kurpalidis, a.g.e., s. 157. 7 Halife hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Nadir Özkuyumcu, “Müsta’lî-Billâh el-Fâtımî”, DİA, C. XXXII, s. 115. 38 köpeği, attan aşağı in! Ne kadar edepsizsin” diye bağırmış bunu işiten Efdal b. Bedrü’l-Cemâlî de Nizâr’a karşı kin bağlamıştı. 8 Müsta’lî-Billâh’ın halife ilan edilmesiyle Nizâr, öldürülme korkusuyla İskenderiye’ye kaçmış ancak yakalanmış ve Kahire’ye getirilip hapse atılarak öldürülmüştü.9 Yaşanan bu gelişmeler sonucu özellikle Hasan Sabbâh’ın liderliğindeki İran, Irak ve Suriye’nin bir bölümündeki Bâtınîler’in, ilk olarak veliaht seçilen Nizâr’ın imamlığını; Kahire, Yemen ve Hindistan çevresindekilerin ise Müsta’lî-Billâh’ın imâmlığını tanımaya başlamasıyla İsmâilîler; Doğu İsmâilîleri yani Nizârîyye ve Batı İsmâilîleri yani Müsta’lîyye olmak üzere iki kola ayrılmış oldular.10 3- Sultan Berkyaruk’un Bâtınîler Tarafından Yaralanması Selçuklu Devleti’nde yaşanan karışıklıkları fırsat bilen Bâtınîler özellikle Hasan Sabbâh’ın ed-da’vetü’l-cedîde denilen propaganda usulüyle birlikte faaliyetlerini daha da şiddetlendirdiler ve hemen her gün Müslüman halktan masum insanları öldürdüler. Bâtınîler, Sultan Berkyaruk’a bâtınî düşmanı olan birini vezîr tayin ettiği için11 suikast girişiminde bulundular. 488 yılı Ramazan ayında (Eylül 1095) meydana gelen bu hadisede Sultan Berkyaruk Sicistanlı bir Bâtınî tarafından pazısından yaralanmıştı. Suikastı tertip eden şahıs yakalanıp sorguya çekilince kendisine iki kişinin yardımcı olduğunu söyledi. Daha sonra bu iki kişi de yakalanıp işkence ile sorgulandı. Ancak suçlarını kabul ettikleri halde suikasti kimin emriyle düzenlediklerini söylemek istemediler. Bunun üzerine içlerinden birisi bir filin ayakları altına atılınca her şeyi itiraf edeceğini belirttiyse de arkadaşının, nasıl olsa 8 İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 201. 9 Azîmî, a.g.e., s. 29; Lewis, Haşîşîler, s. 72-73; Özkuyumcu, a.g.m., s. 115; Öz, “Nizâriyye”, s. 200. 10 Cüveynî, a.g.e., s. 531; M. Şerefeddin, “Fâtımîler ve Hasan Sabbâh”, s. 20; Ocak, a.g.e., s. 217; Öz, “İsmâilîyye Mezhebi”, s. 607; Daftary, İsmaililer, s. 487. 11 Hodgson, “The Ismaili State”, p. 445; Özaydın, Sultan Berkyaruk Devri, s. 85. 39 öldürüleceklerini bari sırlarını ifşa edip de Sicistan halkını rezil etmemelerinin uygun olacağını söylemesi üzerine her iki suikastçi de öldürüldü.12 B- Sultan Berkyaruk Döneminde Bâtınîlikle İtham Edilenler Bâtınîler’e düşman olanlar her an onlardan gelecek bir tehlike korkusuyla yaşıyor, Bâtınî olmayanlar ise onların işledikleri kötülüklere ve cinayetlere ortak olmakla itham ediliyorlardı. Bunlardan biri Kiyâ el-Herrâsî adıyla meşhur olan Ebû’lHasen Ali b. Muhammed’di. Muharrem 495/Ekim-Kasım 1101 yılında Nizâmiye müderrisliğinden azlederek tutuklandı. Çünkü bazıları Sultan nezdinde onun Bâtınî olduğunu söyleyerek ithamda bulunmuşlardı. Aralarında İbn Ukayl’inde bulunduğu bir grup âlim onun Bâtınîlikle alakası bulunmadığına dair tanıklıkta bulununca müderris salıverildi.13 Bu ithamlardan bir diğeri ise Kirman meliki hakkında olandır. Kirman ahalisi meliklerinin Bâtınî olduğuna inanarak onu yakalayıp öldürmüştü.14 İbnü’l-Esîr bu ithamın haklı olup Kirman melikinin Bâtınîliğe meylettiğini anlatmıştır. Şöyle ki: Hûzistân’da kâtiplik yapan Ebû Zür’a adlı bir şahıs melikin yanına elçi olarak gelip onu Bâtınîliğe teşvik etmişti. Melik daha sonra keyfî bir yönetim sergilemiş ve halka zulmetmeye inançlarına uymayanları öldürmeye başlayınca da Ebû Zür’a ile birlikte öldürülmüştü.15 Bâtınî olduğu iddiasıyla öldürülenler arasında Tekrit Kalesi muhafızı Keykubâd’ın oğlu da bulunmaktaydı. 16 12 Ravendî, a.g.e., C. I, s. 140; İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 212; Reşîdüddin, (a.g.e., s. 67-68) Sultan Berkyaruk’un yaralanmasına rağmen Bâtınîlerden korkmadığını, onlardan her an yeni bir saldırı alma tedirginliği duyarak yaşamını değiştirmeyi hiç düşünmediğini, daima cesaretli olduğunu belirtmiştir. Yezdî, a.g.e., s. 209; Kazvînî, a.g.e., s. 451; İbn Kesîr, a.g.e., C. XII, s. 293; Özaydın, Sultan Berkyaruk Devri, s. 85. 13 İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 266; İbn Kesîr, a.g.e., C. XII, s. 313; Abdülkerim Özaydın, “Kiyâ elHerrâsî”, DİA, C. XXVI, s. 126. 14 Bündârî, a.g.e., s. 67. 15 İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 263-264. 16 Ravendî, a.g.e., C. I, s. 142; Bündârî, a.g.e., s. 88; İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 265; Özaydın, Sultan Berkyaruk Devri, s. 89. 40 Mecdü’l-Mülk el-Balâsânî de Bâtınîlikle itham edilen devlet adamlarındandır. Sultan Berkyaruk’un eski veziri Müeyyidü’l-Mülk, vezirlikten azledilmiş ve bunun üzerine Muhammed Tapar’ı Berkyaruk’a karşı isyana teşvik etmişti. Vezirlikten uzaklaştırılmasının sebebi olarak Sultan Berkyaruk’a bağlı devlet adamlarından Mecdü’l-Mülk el-Balâsânî’yi görüyordu. Bu gergin ortamda değerli emîrlerin teker teker Bâtınîler tarafından öldürülmesinden Müeyyidü’l-Mülk ve ona bağlı devlet adamları, Mecdü’l-Mülk’ü sorumlu tuttular ve onu bâtınî olmakla ve onları azmettirmekle itham ettiler. Sultan Berkyaruk ise Mecdü’l-Mülk’ün öldürülmesini önleyemedi.17 Çok geçmeden Müeyyidü’l-Mülk de bizzat Sultan Berkyaruk tarafından hem isyan girişimleri hem de Sultan’ı Bâtınîlikle suçladığı için öldürüldü.18 Sultan Berkyaruk bile bâtınî olmakla itham edilmiştir. Berkyaruk’un komutanlarından, devlet adamlarından bir kısmı uygun zamanda işbirliği yapmak için tıpkı Sünnî yerel gruplarıyla olduğu nüfusun diğer gruplarını oluşturan Bâtınîlerle bazı anlaşmalar, birleşmeler yapıyorlar, gerekli durumlarda da onları kullanıyorlardı. 19 Sultan Berkyaruk’un da 493/1100 tarihinde Emîr-i Dâd Habeşî b. Altuntak ile birlikte Melik Sencer’e karşı yaptıkları savaşta Emîr-i Dâd’ın yanında Bâtınîlerden müteşekkil 5000 kişilik piyade kuvveti bulunmaktaydı. 20 Yine 494/1101 yılında Muhammed Tapar ve Sencer’in Bağdat’a varması üzerine Dicle’nin batı tarafına geçmek zorunda kalan Berkyaruk’un askerleri arasında Bâtınîler bulunmaktaydı Nehrin iki tarafında yaşanan çarpışmalar sırasında Muhammed Tapar’ın askerleri Berkyaruk tarafındaki askerlere: “Ey Bâtınîler!” şeklinde bağırarak onları kınamışlardı. 21 Sultan Berkyaruk ayrıca, çoğu Muhammed Tapar’a bağlı ve kendisine muhalif olan değerli emîrler de Bâtınîler tarafından 17 İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 239-240; Yezdî, a.g.e., s. 266; Özaydın, Sultan Berkyaruk Devri, s. 57- 58. 18 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C. IX, s. 123; Bündârî, a.g.e., s. 89; İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 251; Yezdî, a.g.e., s. 266; Kazvînî, a.g.e., s. 453. 19 Hodgson, “The Ismaili State”, pp. 443-444. 20 İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 245; Bündârî, a.g.e., s. 236; Özaydın, Sultan Berkyaruk Devri, s. 92; Daftary, İsmaililer, s. 483. 21 İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 255; Özaydın, Sultan Berkyaruk Devri, s. 92. 41 öldürünce bu cinayetlerden de sorumlu tutulmuştu.22 Berkyaruk’un Bâtınîler üzerine tertip ettiği harekâtı ise kendisi hakkında yapılan bütün bu ithamlara verdiği cevabı ve Bâtınîler’i gerektiğinde sadece çıkarları için kullandığının kanıtı olmuştur. C- Sultan Berkyaruk Döneminde Bâtınîler Tarafından Ele Geçirilen Kaleler Alamut’u ele geçirdikten sonra Bâtınîler, Deylem civarındaki birçok kaleyi de ele geçirmişlerdi. Özellikle Sultan Melikşah’ın ölümünden sonraki karışık ortamda ve Sultan Berkyaruk döneminde ele geçirdikleri bu kalelere yenilerini de eklediler. Sultan Melikşah’ın ölümünden kısa süre sonra Bâtınîler, Damgan’ın kuzeyinde bulunan Üstünâvend kalesini alarak Elbruz sıradağlarının batısından, orta ve doğu kesimlere yayıldılar.23 489/1096’da gelecekte en önemli merkezlerinden biri olacak Girdkûh’u24 ele geçirdiler. Gizlice İsmâilîliği kabul etmiş olan Damgân Reisi Muzaffer, Selçuklu yöneticileriyle kurduğu iyi ilişkiler neticesinde Emîr-i Dâd Habeşî’yi Sultan Berkyaruk’tan kendisi için Girdkûh Kalesi’ni istemeye ikna etti. Sultan’ın bu isteğe olumlu yanıt vermesi sonucu Reis Muzaffer, Emîr-i Dâd Habeşî adına Girdkûh’u yönetmeye başladı. Hatta 493/1100 yılındaki savaşta Berkyaruk ve Emîr-i Dâd’ın yanına yardım için 5000 kişilik bâtınî birliğini yardım için gönderdi.25 Emîr’in ölümü üzerine hazinelerini kaleye taşıyıp elde ettiği parayla kaleyi kuşatmalara dayanıklı hale getirdi. Her türlü gereksinimi sağladıktan sonra ise Bâtınî olduğunu açıklayarak kaleyi Hasan Sabbâh adına yönetmeye başladı. 26 22 İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 265; Hodgson, “The Ismaili State”, s. 445. 23 İbn İsfendiyâr, a.g.e., s. 243; İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 262; Hodgson, The Order of Assassins, p. 77; Daftary, İsmaililer, s. 484. 24 Damgan’ın 15 km. kuzeybatısında yüksek bir kayanın üzerinde kurulmuş Girdkûh Kalesi, Elbruz sıradağlarında, Batı İran ile Horasan üzerindeki stratejik bir noktadadır. Bkz. Daftary, İsmaililer, s. 484. 25 Hodgson, “The Ismaili State”, p. 444; Daftary, İsmaililer, s. 484; Willey, a.g.e., p. 148. 26 İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 262; Cüveynî, a.g.e., s. 484; Lewis, Haşîşîler, s. 74; Willey, a.g.e., p. 148. 42 Bâtınîler, Güneybatı İran’da Zagros Dağları ile Huzistân arasında bulunan Errecân bölgesindeki kaleleri de ele geçirdiler. Ebû Hamza adlı Errecânlı bir ayakkabıcı olan dâî, kalelerin ele geçirilmesini sağladı. Bu kaleler en-Nâzır ile Errecân’a iki fersah mesafede bulunan et-Tunbûr kaleleri idi.27 Alamut’un batısında, Şah-rûd nehrinin üst kısmında bulunan Lemmeser Kalesi de Bâtınîler’in zapt ettiği kalelerdendir.28 Hasan Sabbâh henüz davetini kabul etmemiş Lemmeser Kalesi’ne güvendiği Bâtınîlerden bazılarını ve Kiya Buzurg Ümmid’i29 gönderdi. Buzurg Ümmid ve adamları kimseye görünmeden 24 Zilkâde 495/10 Eylül 1102 gecesi kaleyi basıp halkını öldürdü. Kalenin Bâtınîler’in eline geçmesiyle Alamut’a Şah-rûd vadisinin batı yönünden gelen yol koruma altına alınmış oldu. Buzurg Ümmid, Hasan Sabbâh tarafından yerine geçmesi için Alamut’a çağırılıncaya kadar yirmi yıldan fazla kalede hüküm sürdü.30 Bâtınîler, İsfâhan’da bir tepe üzerinde kurulmuş Şahdîz Kalesi’ni de zapt ettiler. Kaynaklarda geçen kalenin yapılış hikâyesi şöyledir: Sultan Melikşah’ın bir gün avda iken köpeği kaçmıştı. Sultan kaçan köpeği kovalamış nihayet onu bir dağ başında yakalamıştı. Beraberinde Rum elçilerden biri de bulunmaktaydı. Elçinin o sırada kendisine: “Şu dağ bizim olsa üzerinde mutlaka kale yaptırırdık” demesi, Sultan’ı burada kaleyi inşa ettirmeye sevk ettirmiş ve kalenin yapımı için yaklaşık bir milyon 200.000 dinar sarf etmişti. Abdülmelik b. Attâş çeşitli hilelerle kaleyi ele geçirdikten sonra İsfahân halkı: “Şu kaleye bakınız ki rehberi bir köpek, yapılmasına işaret eden bir kâfir, şimdi orada öğüt veren bir zındıktır” diyerek kaleden bahsetmişlerdi.31 27 İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 262; Hodgson, The Order of Assassins, p. 77; Daftary, İsmaililer, s. 485; Errecân bölgesindeki Bâtınî kaleleri için bkz. Willey, a.g.e., p. 212-215. 28 Willey, a.g.e., p. 128. 29 Buzurg Ümmid’in hayatı için bkz. İdare, “Büzürg Ümmid”, İA, C. II, s. 846. 30 Cüveynî, a.g.e., s. 544; Kazvînî, a.g.e., s. 519; Daftary, a.g.e., s. 486; Hodgson, The Order of Assassins, p. 78; İdare, “Büzürg Ümmid”, s. 846. 31 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C. IX, s. 150-151; İbn Kesîr, a.g.e., C. XII, s. 322; Özaydın, Sultan Berkyaruk Devri, s. 78. 43 Önce, İsmâilî dâîlerinden Abdülmelik b. Attâş İsfâhân’da yaşamış ama Bâtınîlikle itham edilince şehirden kaçmıştı. 32 Oğlu Ahmed’in ise babasının dinî görüşlerini taşımadığına dair kanaat getirilerek şehirde kalmasına müsaade edilmişti. Ahmed b. Attâş, babası gibi mezhebin tüm öğretilerini iyi bilen, zeki biri değildi. Hatta Hasan Sabbâh’a: “Bunca cehaletine rağmen Ahmed b. Attâş’a neden hürmet edersiniz” diye sorduklarında: “Babasının hatırı için zira o benim hocamdı” cevabını vermişti.33 Babasının zamanında ucuz pamuk giysiler alıp satan ve babasının inançlarıyla hiç ilgisi yokmuş gibi görünen Ahmed b. Attâş zamanla kalede uşakların ve kölelerin öğretmeni olarak yer buldu. Zaman zaman saraya giysi alma bahanesiyle şehre inip, halkı mezhebe davet etmeye başladı. Özel toplantılar düzenledi. Bâtınîliği halka anlatmak için bir ev kurdu. Her gece şehirden gelenleri evinde kabul ederek her yeni müridinin büyük bir gizlilikle kendi muhitindeki insanlara propaganda yapması temeline dayanan sistemiyle taraftarlarını sayısının artmasını bekledi. Yaklaşık 30.000 kişi onun öğretilerini benimsedikten sonra artık faaliyetlerini açıktan açığa yapmaya başladı. 34 Ahmed b. Attâş, kale dizdarının da güvenini kazanıp sağ kolu haline gelerek ölümünün ardında yerine geçti ve Şahdîz’i Bâtınî kalesi haline getirerek bölgedeki Müslümanlara zulmetmeye onları öldürmeye başladı, Şahdîz huzurlu bir İslâm şehriyken bütün düzen bozulmuş oldu.35 İsfahân’a beş fersah uzaklığındaki Hâlincan Kalesi de Bâtınîler’in işgaline uğrayan kalelerden biriydi. Kalenin koruyucusu bir Türk idi. Bâtınî olan bir marangoz onunla arkadaş olmuş, güzel hediyeler sunmuştu. Bu hediyeler arasında İranlı bir cariye de bulunmaktaydı. Kalede bu cariyenin gelmesiyle düzenlenen eğlence sırasında marangoz ve arkadaşları gizlice diğer Bâtınîler’i içeri aldılar. İçeri girenler, 32 Ravendî, a.g.e., C. I, s. 152; Yezdî, a.g.e., s. 270. 33 İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 346; Lewis, “Ibn Attash”, p. 725. 34 Reşîdüddin, a.g.e., s. 74; krş. Ravendî, a.g.e., C. I, s. 152-153; Kazvînî, a.g.e., s. 454; Osman Turan, a.g.e., s. 317-318; Willey, a.g.e., p. 208. 35 İbnü’l-Kalânisî, a.g.e. s. 152; Ravendî, a.g.e., C. I, s. 152; Bündârî, a.g.e., s. 93; İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 346; Aksarâyî, Müsâmeretü’l-Ahbâr, çev. Mürsel Öztürk, Ankara, TTK., 2000, s. 16-17; Yezdî, a.g.e., s. 270-271; Hodgson, The Order of Assassins, p. 85-86; Lewis, Haşîşîler, s. 75. 44 Türk koruyucuyu ve adamlarını öldürüp kaleyi Abdülmelik b. Attâş’a teslim ettiler. Böylece Bâtınîler, İran ile Hûzistan arasındaki yolları kesmiş oldular.36 D- Sultan Berkyaruk’un Bâtınîler’e Karşı Askerî Müdahaleleri ve Gerçekleştirdiği Bâtınî Katliamı Sultan Berkyaruk, 489/1096 yılında Ebher ahalisini Bâtınîler’in elinden kurtarmıştı. Ebher yakınlarındaki Vesnemkûh Kalesi’ni Bâtınîler 1092 yılında işgal etmişler, burada yaşayan halka eziyet çektirmeye başlamışlardı. Halkın kendisine başvurarak yardım istemesi üzerine Sultan Berkyaruk, Bâtınîler üzerine asker göndermiş ve şehirdeki Bâtınîler son ferdine kadar öldürülmüştü.37 Daha sonra uzun yıllar Bâtınîler üzerine ciddî bir harekâtta bulunamayan Berkyaruk özellikle İsfahân ve çevresinde yaşanan hadiseler ve kendisine ve askerlerine yönelik ithamların giderek artması üzerine, Şaban 494/Haziran 1101 tarihinde: “Ele geçirebildiğiniz kadar bâtınîyi öldürün, mallarını da alın” diyerek Bâtınîler’in öldürülmesi, evlerinin, yurtlarının, mallarının yağmalanması emrini verdi38 Bizzat kendisi, askerleriyle birlikte yola çıkıp peşlerine düştü ve Bâtınî bir cemaati çadırlarında yakaladı. İçlerinden tanınmayanlar hariç kurtulan olmadı. Çadırları yağmalandı, yanında hazır vaziyette silâhları bulundu.39 Bâtınîler’in lideri olduğu söylenen Yezd hâkimi Emîr Muhammed b. Düşmenziyâr kaçtıysa da ertesi gün karargâhta yolunu şaşırmış ve ne yapacağını bilmez bir halde bulunarak öldürüldü.40 Sultan Berkyaruk adına Müeyyidü’l-Mülk’ün malını müsadere etmek üzere Bağdâd’da bulunan elçiye haber gönderilip Bâtınîler’in ileri gelenlerinden ve liderlerinden biri olan Ebû İbrahim el-Esedâbâdî’nin yakalanıp tevkif edilmesi istendi. Esedâbâdî yakalanıp hapsedildi. Hapisteyken: “Beni öldürdüğünüzü farzedin, 36 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C. IX, s. 121-122; İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 262. 37 İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 261-262. 38 İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 257; İbn Kesîr, a.g.e., C. XII, s. 310; İbn Tağrîberdî, en-Nücûmü’zzâhire fî mülûki Mısr ve'l-Kāhire, C. V, Kahire, Dârü’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1935, s. 166. 39 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C. IX, s. 120; İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 265. 40 İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 265; Özaydın, Sultan Berkyaruk Devri, s. 89. 45 kaleler ve şehirlerdeki Bâtınîler’i öldürebilecek misiniz?” demesi üzerine de derhal öldürülüp, cenaze namazı bile kılınmadan cesedi surların dışına atıldı. 41 E- Emîr Bozkuş ve Emîr Çavlı’nın Bâtınîler ile Mücadeleleri Sultan Berkyaruk Selçuklu gücüne karşı tehdit olarak gördüğü Bâtınîler’e karşı giriştiği harekâtta kardeşi Melik Sencer’le de anlaşarak ortak bir mücadeleye girme kararı aldı. Sencer, başına en kıdemli emîri Bozkuş’u geçirdiği kalabalık ve teçhizatlı bir orduyu 494/1101 yılında Kûhistan’daki İsmâilî bölgelerine gönderdi. Geçtikleri yerlerdeki Bâtınîler’i hezimete uğratan ordu Bâtınîler’in en müstahkem mevkîlerinden biri olan Horasan’daki Tabes şehrini kuşatma altına aldı. Tam mancınıklarla surların geniş bir bölümünü yıkıp Tabes’i almak üzerelerken Bâtınîler çok miktarda rüşvet verip kuşatmanın kaldırılmasını sağladılar.42 Bu sayede kalelerini onarıp olası bir saldırıya karşı hazırlık yapma fırsatı buldular. Yaklaşık üç sene sonra Emîr Bozkuş düzenli birliklerinin yanı sıra gönüllülerin de katıldığı ordusuyla tekrar Bâtınîler üzerine harekete geçti ve Tabes’i yeniden kuşattı. Tabes ve çevresindeki Bâtınîler’e büyük zararlar verip pek çoğunu öldürdü. Sağ kalanlardan da bir daha kale yapmayacaklarına, silah satın almayacaklarına ve hiç kimseyi Bâtınîliğe davet etmeyeceklerine dair söz alarak bölgeden uzaklaştı. Halkın büyük kısmı ise Sencer’e ve Emîr Bozkuş’a Bâtınîlerle bu şartlarla anlaştıkları için tepki gösterdi. 43 Sultan Berkyaruk döneminde Bâtınîlerle mücadele eden diğer bir Selçuklu emîri de Çavlı’ydı. Bâtınîler, Hûzistân ve Fars bölgelerindeki kaleleri işgal etmeye başlayınca, Emîr Çavlı da adamlarından bir grupla anlaştı. Adamları Emîr’e karşı 41 İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 265-266; Özaydın, Sultan Berkyaruk Devri, s. 89-90. 42 İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 266; Hodgson, “The Ismaili State”, p. 445; Lewis, Haşîşîler, s. 77; Özaydın, Sultan Berkyaruk Devri, s. 90. 43 İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 266, 306-307; Mehmet Altay Köymen, Büyük Selçuklu İmparatorluğu: İkinci İmparatorluk Devri, C. V, 3. bsk., Ankara, TTK., 1991, s. 150-151; Hodgson, “The Ismaili State”, p. 445; Lewis, Haşîşîler, s. 77; Özaydın, Sultan Berkyaruk Devri, s. 90. 46 isyan etmiş gibi gözükerek Bâtınîler’in yanına gittiler. Onlara katılmış gibi görünerek güvenlerini kazandılar. Çavlı, planları doğrultusunda Porsukoğulları’nın kendi beldelerine göz diktiğini, onlara karşı koymaktan aciz olduğu için de Hemedan’a çekilmek zorunda kaldığını söyleyerek yola çıktı. Emîr Çavlı’nın Bâtınîler’e katılan adamları, üç yüz kadar lideri ikna ederek Çavlı’nın karşısına çıkma kararı aldılar. Her iki taraf birbirleriyle karşılaştıkları zaman Çavlı’nın Bâtınîler’in tarafında yer alan adamları saf değiştirdi. Bâtınîlerden ise kaçarak kurtulan üç kişi hariç hepsi kılıçtan geçirildi. (494/1101)44 F- Sultan Berkyaruk Döneminde Suriye’de Bâtınîler ile Yapılan Mücadeleler Tutuş tarafından kurulmuş olan Büyük Selçuklu İmparatorluğu’na tâbi Suriye Selçuklu Devleti, Tutuş’un Berkyaruk ile yaptığı saltanat mücadelesi sırasında Rey Savaşı’nda (488/1095) ölümüyle oğulları Rıdvan b. Tutuş’un başında bulunduğu Haleb Selçuklu Melikliği ve Dukak’ın başında bulunduğu Dımaşk Selçuklu Melikliği olmak üzere ikiye ayrılmıştır.45 Hasan Sabbâh’ın ed-da’vetü’l-cedîde’si ilk başarısını İran’da elde etmişti. Suriye ise gerek parçalı yapısı ve Sünnî ve Şiî birçok farklı grubu barındırması gerekse Haçlı istilasına maruz kalmasıyla Hasan Sabbâh’ın dikkatini çekmiş burada kendilerine uygun yeni üsler elde edeceğini düşünerek özellikle dağlık bölgelere Alamut’tan dâîler göndermeye başlamıştı. Bu dâîler İran’da uyguladıklarına benzer taktikler uygulamışlar, etkinliklerini çevre arazilerine yayacakları müstâhkem mevkîleri ele geçirmeye başlamışlardı. Suikastlere başvurmuşlar, gerektiğinde yerel yöneticilerle ittifaklar kurmuşlardı. Ancak yabancı oldukları bu coğrafyada faaliyet sürdürmek Bâtınîler açısında oldukça zorlu geçmiş ancak elli yılda Suriye’nin 44 İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 263; Özaydın, Sultan Berkyaruk Devri, s. 90-91. 45 Azîmî, a.g.e., s. 29. 47 ortasında bulunan Cebel’ü-Bahrâ’da (Cebel’ü-Ensâriye) bir dizi müstâhkem kale ele geçirebilmişlerdir.46 Sultan Berkyaruk döneminde Bâtınîler’in Suriye’deki lideri Haleb’e yerleşmiş olan el-Hakîm el-Müneccim’di. Melik Rıdvan ile dostane bir ilişki kuran Bâtınî lideri burada dinî faaliyetlerini ve propagandalarını yapmaya başlamıştı. Melik Rıdvan Haçlılar’a ve diğer düşmanlarına karşı destek almak ya da kendisi de el-Hakîm elMüneccim’den etkilendiği için Bâtınîliğe meyledip Haleb’de onlardan yana bir tutum almaya başladı. Bunun sonucunda Haleb’de propaganda merkezleri olan (Dârü’dDa’ve) oluşturuldu.47 Melik Rıdvan daha da ileri giderek hâkim olduğu yerlerin büyük bir kısmında Mısır Fâtımî Halifesi Müsta’li adına hutbe okuttu. Mısır’dan gelen elçiler de Rıdvan’ı Fâtımî halifelerine itaat etmeğe çağırdılar, buna karşılık ona Dımaşk’ı ele geçirmesi için askerî ve mâli yardım göndereceklerine dair söz verdiler. Bunun üzerine Melik Rıdvan da, Şeyzer ve Antakya hariç, bütün şehirlerde, 17 Ramazan 490/28 Ağustos 1097 tarihinde yapılan bir törenle Mısır Fâtımî Halifesi Musta’li, veziri Efdal b. Bedrü’l-Cemâlî ve kendi adına hutbe okuttu. Böylece ilk kez bir Selçuklu meliki Şiî Mısır Fâtımî Halifeliği’ni metbû tanımış oldu. Fakat bununla birlikte Melik Rıdvan’ın kararına karşı olan Sünnî İslâm dünyasından gelen şiddetli muhalefet, emîrlerin tenkitleri ve vaad edilen yardımların gelmemesi üzerine Melik Rıdvan, dört hafta kadar sonra 12 Şevval 490/22 Eylül 1097 tarihinde tekrar Abbasî Halifesi MüstazhirBillâh, Sultan Berkyaruk ve kendi adına Sünnî hutbeyi okutmaya devam etti.48 46 Lewis, Haşîşîler, s. 141-144; Daftary, İsmaililer, s. 500-501; Abdülkerim Özaydın, “Selçuklular Zamanında Suriye’deki Bâtınî Faaliyetleri”, Türklük Araştırmaları Dergisi, C. XII, (Ayrıbasım), İstanbul, 2002, s. 198-200. 47 İbnü’l-Kalânisî, a.g.e., s. 189; İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 225; İbnü’l-Adîm, Buğyetü’t-taleb fî târîhi Haleb: Selçuklularla İlgili Hal Tercümeleri, çev. Ali Sevim, Ankara, TTK., 1976, s. 79; aynı yazar, Zübdetü’l-Haleb min târihi Haleb, çev. Ali Sevim, “İbnü’l-Adîm’in Zübdetü’l-Haleb min Târihi Haleb Adlı Eserindeki Selçuklularla İlgili Bilgiler”, Makaleler, C. II, Ankara, Berikan Yayınları, 2005, s. 697; Hodgson, The Order of Assassins, pp. 89-90; Daftary, İsmaililer, s. 502; Ali Sevim, Suriye ve Filistin Selçukluları Tarihi, 3. bsk., Ankara, TTK., 2000, s. 222-223; Özaydın, “Suriye’deki Bâtınî Faaliyetleri”, s. 203. 48 İbnü’l-Kalânisî, a.g.e., s. 133; Azîmî, a.g.e., s. 30-31; İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 225; İbnü’l-Adîm, Buğye, s. 79; aynı yazar, Zübde, Makaleler, C. II, s. 679-680; Sevim, Suriye ve Filistin Selçukluları, s. 175-176; Aydın Usta, Müslüman-Haçlı Siyasî İttifakları: Çıkarların Gölgesinde Haçlı Seferleri, 2. bsk., İstanbul, Yeditepe Yayınları, 2008, s. 87. 48 Suriye’de Bâtınîler’in işledikleri ilk suikast Melik Rıdvan’ın isteğiyle olduğu rivayet edilen Bâtınî hâkimi el-Müneccim’in gönderdiği sûfî kılığındaki İranlı üç fedâî tarafından, Hıms Emîri Cenâhü’d-Devle Hüseyin’e karşı tertip edildi. Bâtınî düşmanı olduğu bilinen Cenâhü’d-Devle Hüseyin, 22 Receb 496/1 Mayıs 1103 tarihinde Cuma namazı için camiye gittiği sırada hançerlenerek öldürüldü.49 Suikast Hıms halkı arasında büyük tedirginliğe yol açmış hatta şehirde yaşayan Türkler’in çoğu Dımaşk’a kaçmıştı. Bu olaydan kısa süre sonra da el-Hakîm el-Müneccim öldürüldü ve Suriye’deki Nizarî da’vayı yürütmek üzere Ebû Tahir esSâiğ görevlendirildi. Ebû Tahir İran’daki İsmâîler’in politikasını takip ederek onlara taraftar olan halkın yaşadığı bölgelerdeki kaleleri ele geçirmeye çalıştı. Haleb’deki karargâhından Âsi Nehri ile Haleb arasındaki Cebelü’s-Sümmâk gibi yüksek yerlerde faaliyetlerini yoğunlaştırarak Bâtınîliği yaymaya devam etti.50 G- Sultan Berkyaruk Döneminde Bâtınîler Tarafından Öldürülen Tanınmış Şahsiyetler Sultan Berkyaruk döneminde çok sayıda sivil ve dinî mevkîlerdeki şahsiyetler ve değerli devlet adamları Bâtınîler tarafından öldürülmüştür. Suriye’de yaşanan olayları aktarırken bahsettiğimiz Hıms Emîri Cenâhü’d-Devle Hüseyin dışında Bâtınîler’in öldürdüğü diğer şahısların bazıları şunlardır: Nizâmü’l-Mülk’ün nedimlerinden Emîr Erkuş en-Nizâmî, 488/1095’de Rey’de bir bâtınî tarafından öldürüldü. Katili de orada derhal katledildi.51 49 İbnü’l-Kalânisî, a.g.e., s. 142; Azîmî, a.g.e., s. 33; İbnü’l-Adîm, Buğye, s. 76; aynı yazar, Zübde, Makaleler, C. II, s. 698; İbn Tağrîberdî, a.g.e., C. V, s. 168; Lewis, Haşîşîler, s. 144; Sevim, Suriye ve Filistin Selçukluları, s. 174, 194; Aydın Usta, “Müslüman-Haçlı Mücadelelerinde Haşîşîler”, İ.Ü. Edb. Fak. Tarih Dergisi, sy. 44, İstanbul, 2008, s. 6-7. 50 Özaydın, “Suriye’deki Bâtınî Faaliyetleri”, s. 201. 51 İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 226. 49 Selçuklu şahnesi Emîr Porsuk, Ramazan 490/Ağustos-Eylül 1097’de bir bâtınî tarafından öldürüldü. Hatta bu suikastten sonra Porsukoğulları, İlgazi ve diğer emîrler Berkyaruk’u sorumlu tutarak onu terk ettiler.52 Bâtınîler tarafından öldürülen emîrlerden biri de Emîr Gümüş’tü.53 Sultan Berkyaruk’un annesi Zübeyde Hatun’un veziri Abdurrahman esSümeyremî, Safer 490/Ocak-Şubat1097’de Bâtınîler tarafından öldürüldü.54 İsfahân’da Bâtınîliğin yayıldığını görünce kendini onlarla savaşmaya adamış olan Emîr Üner, 492/1098-1099 yılında Sâve civarında iftarını yapmak için konakladığı sırada öldürüldü. Süvarileri arasında yer alan Harizm Türkleri’nden olan üç bâtınî üzerine saldırmış biri yağmayla meşgul olmuş, diğeri mumu söndürmüş üçüncü de emîri öldürmüştü.55 Nişâbûr hatibi Ebu’l-Kasım b. İmâmü’l-Haremeyn Nişâbûr’da Bâtınîler tarafından öldürüldü. (492/1098-1099)56 27 Şevval 493/4 Eylül 1100’de iki bâtınî, İsfahân şahnesi Emîr Bilge Beg Sermez’i, Muhammed Tapar’ın İsfahân’daki sarayında böğrüne hançer saplayarak öldürdü. Bâtınîlerden biri kaçtıysa da diğeri yakalanarak öldürüldü. Emîr, Bâtınîlerden çok çekinir ve devamlı olarak zırhıyla dolaşırdı. Tesadüfen o gece zırhını giymemişti. Aynı gece oğullarının da Bâtınîler tarafından öldürülmesiyle sabahleyin evlerinden beş ceset çıkmıştı. 57 52 İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 226; Reşîdüddin, a.g.e., s. 68; Sanaullah, The Decline of Seljūquid Empire, Calcutta, University of Calcutta Press, 1938, p. 43. 53 İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 265. 54 İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 226; Hodgson, The Order of Assassins, p. 77. 55 Ravendî, a.g.e., C. I, s. 142; İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 234-235; Reşîdüddin, a.g.e., s. 69; Yezdî, a.g.e., s. 262; Kazvînî, a.g.e., s. 451. 56 İbn Kesîr, a.g.e., C. XII, s. 307; Çağatay-Çubukçu, a.g.e., C. I, s. 72. 57 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C. IX, s. 114; İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 248; İbn Kesîr, a.g.e., C. XII, s. 308; Sanaullah, a.g.e., p. 62. 50 Sultan Berkyaruk’un veziri el-Eazz Ebû’l-Mehâsin Abdülcelîl b. Muhammed ed-Dihistânî 12 Safer 495/6 Aralık1101’de İsfâhan kapısı önünde Bâtınîlerce öldürüldü.58 Sünnî âlim ve müderrislerden, Nizâmü’l-Mülk tarafından da sık sık ziyaret edilen Ebû’l-Muzaffer b. el-Hucendî Rey’de 496/1102-1103 yılında halka vaaz verdikten sonra kürsüden inerken bir bâtınî tarafından öldürüldü.59 Rey’de müderrislik yapan Şâfiîlerin ileri gelen reislerinden Ebû Ca’fer b. elMeşşât 498/1104 tarihinde vaazını verip kürsüden iner inmez bir bâtınî tarafından öldürüldü.60 58 İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 274; Bündârî, a.g.e., s. 90; Sanaullah, a.g.e., s. 45. 59 İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 297; İbn Kesîr, a.g.e., C. XII, s. 315; Hodgson, The Order of Assassins, s. 96, n. 39. 60 İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 318. 51 IV. BÖLÜM SULTAN MUHAMMED TAPAR DÖNEMİNDE BÂTINÎLER İLE YAPILAN MÜCADELELER A- Sultan Muhammed Tapar’ın Tekrit Kalesi Seferi Berkyaruk’un 498/1104 yılında ölmesi üzerine tahta Sultan Muhammed Tapar geçerek Selçuklu İmparatorluğu’nda düzeni yeniden sağlamak için gayret göstermeye başlamıştı. İktidarı tamamıyla eline aldıktan sonra Selçuklular için büyük tehdit oluşturan Bâtınîler üzerine kararlı bir şekilde hareket etmiş düzenli olarak gerçekleştirdiği seferleri ile bu konuyu ne kadar ciddiye aldığını göstermiştir. Sultan Muhammed Tapar, 500/1106 yılında on iki yıldır Bâtınîler’in elinde bulunan Tekrit şehrine sefer tertip etti. Tekrit şehrini Sultan Melikşah’ın ölümünden sonra Haleb hâkimi Kasîmü’d-Devle Aksungur, ele geçirmiş, onun Tutuş tarafından öldürülmesiyle kale Gevherâyîn tarafından alınmış ve bir Bâtınî olan Keykubâd b. Hezâresb ed-Deylemî buraya vali olarak tayin edilmişti. Keykubâd on iki yıl Tekrit'te kalmış halka zulmedip çok kötü bir yol takip etmişti. Sultan Muhammed Tapar Selçuklu tahtına oturunca Tekrit’i Bağdâd şahnesi Aksungur el-Porsuki’ye ikta etmişti. Ancak Aksungur el-Porsuki Tekrit’i yedi aydan fazla bir süre muhasara ettiyse de alamadı. Kuşatma yüzünden zor durumda kalan Keykubâd, Hille emîri Seyfü’d-Devle Sadaka’ya haber gönderip Tekrit’i kendisine teslim etmek istediğini bildirdi; Bunun üzerine Sadaka Tekrit’e gidip Safer 500/Ekim 1106’da şehri teslim aldı. Aksungur el-Porsukî de kaleden eli boş dönmek zorunda kaldı. Sultan Muhammed Tapar, Keykubâd’ın Tekrit’i bir bâtınî karargâhı haline 52 getirmesinden endişe ettiği için şehri ele geçirmek istiyordu. Ancak başarılı olamadı ve Keykubâd bir Şiî olan Seyfü’d-Devle Sadaka’yı Sünnî Türkler’e tercih etti.1 Hemen hemen aynı tarihlerde Melik Sencer de Sultan Muhammed Tapar’ın isteğiyle Kûhistan’daki Bâtınîler üzerine bir sefer tertip etmişti.2 B-Şahdîz Kalesi Üzerine Tertip Edilen Sefer Sultan Muhammed Tapar’ın Bâtınîler’e yönelik asıl hedefi Sultan’ın olmadığı zamanlarda hazine ve silah deposu olarak kullanılan, genç kız ve genç uşakların bulunduğu, Deylemlilerin koruması altında bulunan3 Şahdîz Kalesi’ni ele geçirmekti. Burada Bâtınîler hem Müslüman halka büyük eziyetler çektiriyor hem de giderek güçlenerek diğer şehirler için de bir tehdit unsuru oluşturuyorlardı. Sultan Muhammed Tapar kaleye aslında Recep 500/Şubat-Mart 1107’de sefer düzenlemeye karar vermişse de bu durum askerleri içine sızmış olan Bâtınîler’in hoşuna gitmemiş, Kılıç Arslan’ın Bağdad’ı zapt ettiğine dair asılsız söylentileri ortaya atmışlardı. Düzmece mektuplarla Horasan’da karışıklıklar olduğuna dair Sultan Muhammed Tapar’ı inandırmaya çalışmışlarsa da Sultan bunların uydurma olduğunu anlayınca derhal sefer emri vererek harekete geçti.4 Selçuklu ordusu 6 Şaban 500/2 Nisan 1107 tarihinde Şahdîz’in batı tarafındaki dağa çıkarak şehri muhasara etmeye başladı. Oradaki Bâtınîlerden intikam almak isteyen çevre halkı da Sultan Muhammed Tapar’ın etrafında toplanarak büyük bir cemaat oluşturdular ve kaleyi her taraftan kuşatmaya başladılar. Sultan, Bâtınîlerle savaşmak üzere emîrleri arasında işbölümü yapmış, erzak sıkıntısı çeken Bâtınîleri çok 1 İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 337; Hodgson, The Order of Assassins, p. 95; Özaydın, Sultan Muhammed Tapar Devri, s. 86; Daftary, İsmaililer, s. 506. Şiî olan Hille emîri Seyfü’d-Devle Sadaka 1107 yılı Mart ayında Sultan Muhammed Tapar tarafından öldürüldü. Hatta öldürülme sebepleri arasında kendisi ve Hille ahalisinin Bâtınîlikle suçlanması da bulunmaktaydı ki Sultan Muhammed Tapar Sadaka ile yaptığı savaşta bâtınî olanlar dışında hiçbir esiri öldürmeyeceğini de söylemişti. Bkz. İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 353-360. 2 İbn İsfendiyâr, a.g.e., s. 240; Hodgson, The Order of Assassins, p. 95; aynı yazar, “The Ismaili State”, p. 446; Agacanov, Selçuklular, s. 287. 3 Ravendî, a.g.e., C. I, s. 152; Reşîdüddin, a.g.e., s. 74; Yezdî, a.g.e., s. 270. 4 İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 346. 53 zor durumda bırakmıştı. 5 Bunun üzerine Ahmed b. Attâş, Müslüman olduğunu ve Sultan Muhammed Tapar’ın emirlerine itaat edeceği hatta vergi ödeyip savaşlarda Selçuklular’a hizmet ettiği sürece şehrin hâkimi olarak kabul edilmesini eğer bu şartları kabul edilirse Şahdîz ve İsfahân’da bulunan çok sayıda adamının Büyük Selçuklular’ın emrine gireceğini belirterek uzlaşmaya çalıştı. 6 Ayrıca Bâtınîler, “Sultan’ın Allah’a, kitaplarına, peygamberlerine, ahiret gününe ve Muhammed (a.s)’in getirdiklerinin hak olduğuna inanan fakat imâmet hususunda ihtilafa düşülen bir kavimle anlaşması, itaatlerini kabul edip onları her türlü işkenceden muhafaza etmesinin caiz olup olmadığına dair” fetvâ istediler. Fakihlerin çoğu bunu caiz görürken bir kısmı ise fetvâyı vermekten çekindi. Halkın huzurunda münazara düzenlendi. Önde gelen Şâfiî fakihlerinden Ebu’l-Hasan Ali b. Abdurrahman es-Semencânî: “Onlarla savaşmak vaciptir, bulundukları yerde imanlarını ikrar edip şahadet getirmeleri onlara hiç bir fayda sağlamaz; çünkü onlara: “İmâmınız şeriatın haram kıldığını helâl, şeriatın helâl kabul ettiğini de haram sayarsa bu takdirde siz onun görüşünü kabul eder misiniz?” denilince, onlar: “Evet” derlerse, işte o zaman icma ile sahihtir ki, onların kanı mübah olur” şeklinde konuşunca münazara uzadı ve çözüm alınamayınca Bâtnîler daha sonra Sultan’dan kendilerine âlimler göndermesini istediler. Ulemâdan bazılarının adlarını verdiler. Bunlar arasında İsfahân Hanefîlerinin reisi ve şehrin kadısı Ebû’l-Alâ Saîd b. Yahya ve diğer bazı fakihler vardı. Âlimler onlarla görüşmek için kaleye çıktıklarında Bâtınîler’in niyetinin meseleyi oyalayıp uzatmak ve zaman kazanmak olduğunu anlayarak geri döndüler.7 Sultan Muhammed Tapar’ın muhasaraya devam etmesi üzerine Bâtınîler Şâhdiz Kalesi’nin teslimine; Hâlincan Kalesi’nin teslimi, kendileri hakkında söylenen sözlere itibar edilmemesi, onlardan biri bir şey söyleyecek olursa onun kendilerine teslim edilmesi ve erzak yardımı şartıyla razı oldular. Bu tekliflerine olumlu yaklaşan Sultan Muhammed Tapar da kaleye her gün veziri Sa‘d’ül-Mülk aracılığıyla erzak vb. 5 Ravendî, a.g.e., C. I, s. 154-155; İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 346. 6 Hodgson, “The Ismaili State”, p. 446. 7 İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 347; Lewis, Haşîşîler, s. 80; Daftary, İsmaililer, s. 506-507. 54 göndermeye başladı. 8 Ancak Bâtınîler’in Selçuklu emîrlerinden birini yaralamaları üzerine Sultan derhal Hâlincan Kalesi’nin tahrip edilmesi ve Bâtınîler’in muhasara edilmesi emrini verdi ve Hâlincan Kalesi’ni yerle bir ederek içindeki Bâtınîler’i öldürttü.9 İstekleri üzerine Şahdîz’de bulunan Bâtınîler’in de Selçuklu komutanları eşliğinde bir kısmının Errecân’daki en-Nâzır kalesine, bir kısmının Tabes kalesine gitmelerine ve bu kalelere ulaştıklarına dair haber gönderdikten sonra geride kalanların da Alamut kalesine gitmeleri kabul edildi.10 Ancak diğerleri kalelerine ulaşmalarına rağmen Ahmed b. Attâş sözünde durmadı. Kaynaklarda belirtildiğine göre Ahmed b. Attâş, Vezir Sa‘d’ül-Mülk ile anlaşmış hatta ona: “Zahiremiz bitti, adamlar da muharebeden yorulup usandılar, kaleyi teslim edeceğiz” şeklinde haber göndermiş bunun üzerine Sa‘d’ül-Mülk de: “Bu köpeği (Sultan’ı) devirene kadar bir hafta sabrediniz ve kaleyi elden vermeyiniz şimdi zahire gönderiyoruz” cevabını vermişti.11 Bu sırada İsfahân Reisi Ubeydullah b. Ali el-Hatîbî, İsfahân’da Şâfiîlerin reisi Sadre’d-Dîn el-Hucendî gibi ileri gelenler Sultan Muhammed Tapar’a Vezir Sa‘d’ülMülk’ün Bâtınîlerle ilişki kurduğunu ve Ahmed b. Attâşla dost olduğunu ısrarla iletmeye başladılar.12 8 İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 347. 9 Bündârî, a.g.e., s. 93; İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 348; Ahmed b. Mahmûd, a.g.e., C. II, s. 41; Sanaullah, a.g.e., s. 46-47; Merçil, İlk Müslüman Türk Devletleri, s. 66; Daftary, İsmaililer, s. 508. 10 İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 348; Lewis, Haşîşîler, s. 81; Daftary, İsmaililer, s. 507; Özaydın, Sultan Muhammed Tapar Devri, s. 80. 11 Ravendî, a.g.e., C. I, s. 155; Reşîdüddin, a.g.e., s. 76; Kazvînî, a.g.e., s. 454-455. 12 Zâhirüddîn Nîşâburî, The Saljūqnāma of Zahīr al-Dīn Nīshāpūrī: A Critical Text Making Use of the Unique Manuscript in the Library of the Royal Asiatic Society, ed. by. A. H. Morton, E. J. W. Gibb Memorial Trust, 2004, s. 48; Sadreddin Hüseynî, a.g.e., s. 58; Ravendî, a.g.e., C. I, s. 154-155; Bündârî, a.g.e., s. 94; Sıbt, Mir’âtü’z-zamân, C. VIII/2, s. 17; Reşîdüddin, a.g.e., s. 76; Enûşirvan: “Hatîbî, Sultan’ın havassından lekelemedik ve hakkında sultanın fikrini bozmadık ve teşviş etmedik kimse bırakmadığı gibi havas ve avamdan kara sürmedik yahut hakkında sükût edip minnet altına koymadık insan da bırakmadı” diyerek vezirin haksız yere iftiraya uğradığını belirtmektedir. Ona göre Ubeydullah b. Ali el-Hatîbî, yalancı ve hilekardır. Sa‘dü’l-Mülk’ten korkmakta ve Sa‘dü’l-Mülk’ü Sultan Muhammed Tapar’ın gözünden düşürmek için elinden geleni yapmaktadır. Bkz. Bündârî, a.g.e., s. 97; krş. Sanaullah, a.g.e., s. 16-17. 55 Sultan Muhammed Tapar son derece hararetli bir mizaca sahipti her ay düzenli olarak kan aldırırdı. Rivayete göre Sa‘d’ül-Mülk, kanı alacak olan iğneci ile anlaşmış ona kanı alması için zehire batırılmış bir neşter ve karşılığında da 1000 dinar ve kıyafet vermişti. Kocasının yapacaklarından haberdar olan iğnecinin karısı bu durumu boş bulunup Sadre’d-Dîn el-Hucendî’nin adamlarından birine söylemişti. O da Kamil adında Sadre’d-Dîn el-Hucendî’ye casusluk yapan arkadaşına söyleyince Sadre’d-Dîn el-Hucendî derhal Sultan’ın kalesine gelerek bu sırrı paylaştı. Ertesi gün Sultan kendini hasta gibi gösterip iğneciyi çağırdı. İğneci pazısını bağlayıp zehirli neşterini çıkarınca Sultan ona dönerek doğruyu söylemesini istedi. İğneci: “Ey efendimiz, canımı bağışla!” diyerek söze başlayıp ve bütün olayları anlatınca Sultan’ın emriyle batırılan iğne ile orada hemen can verdi. Sultan Muhammed Tapar’ın böylelikle vezirinin Bâtınîlerle işbirliği içinde olduğuna dair en ufak bir şüphesi kalmadı. 13 Ertesi gün vezirini kendine ihanet ettiği, onun ileri gelen dört adamını da Bâtınî itikadına sahip oldukları için İsfahân kapısında astırdı (Şevval 500/ Mayıs Haziran 1107).14 Yaşanan bu olayların ardından Sultan Muhammed Tapar Şahdîz Kalesi’nin kesin olarak ele geçirilmesi emrini vererek askerlerini kaleye sevk etti. 2 Zilkâde 500/25 Haziran 1107 tarihinde başlayan hücum sırasında Ahmed b. Attâş’ın yanında savaşacak ve onu müdafaa edecek az sayıda adamı kalmıştı. Ama büyük bir cesaretle savaşıyorlardı. Bâtınîler’in ileri gelenlerinden olup Sultan’a sığınan birinin askerlere göstermiş olduğu yoldan kaleye çıkan askerler, Ahmed b. Attâş ve yanında bulunan 13 Ravendî, a.g.e., C. I, s. 156; Reşîdüddin, a.g.e., s. 76; Özaydın, Sultan Muhammed Tapar Devri, s. 81; Bündârî (a.g.e., s. 95) ise Sultan’ın vezirinin bâtınî olduğuna kanaat getirmesini daha faklı bir olayla anlatılmıştır. Buna göre aslında Bâtınîlerle işbirliği halinde olan Ubeydullah b. Ali el-Hatîbî idi ve Ahmed b. Attâş ile gizlice mektuplaşıyorlardı. Sa‘dü’l-Mülk bu durumu bildiğinden el-Hatîbî’nin yazısına benzeyen bir yazı yazarak mektuplardan birini almayı ve Sultan’a göstererek Bâtınîlik ithamından kurtulmayı istiyordu. Bunun için itimat ettiği bir adamı gönderdi. Eline de mürur için kendi yazısıyla yazılmış mürur tezkeresi verdi. Fakat yolda sakınarak gitmesini unuttu. Görevli adam yanında vezirin hattı ile yazılan tezkere ve mektupla yakalanınca bu yazı Sa‘dü’l-Mülk’ün sonu oldu ve Sultan tarafından Bâtınîlerle ittifak yaptığına kanaat edildi. 14 Zâhirüddîn Nîşâburî, a.g.e., s. 49; Sadreddin Hüseynî, a.g.e., s. 58; Ravendî, a.g.e., C. I, s. 156; İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 350; Bündârî, a.g.e., s. 94; Sıbt, Mir’âtü’z-zamân, C. VIII/2, s. 18; Reşîdüddin, a.g.e., s. 77; Kazvînî, a.g.e., s. 455; Ahmed b. Mahmûd, a.g.e., C. II, s. 43; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 103; Sanaullah, (a.g.e., s. 17) vezirin Ubeydullah b. Ali el-Hatîbî’nin iftirasına maruz kaldığı belirtmiştir. 56 seksen kişiyle çetin bir mücadeleye girişerek Bâtınîler’in çoğunu öldürdüler ve bu fesat yuvasını ele geçirdiler.15 Kalenin Selçuklularca fethiyle birlikte Ahmed b. Attâş esir alındı. Bir hafta bekletildikten sonra Sultan’ın emriyle şehrin her tarafında gezdirilerek derisi yüzüldü. Bu arada oğlu öldürüldü ve karısı da değerli mücevherlerini takarak kendini kaleden aşağıya attı. Zafer öyle büyük bir coşkuyla kutlandı ki her tarafa fetihnâmeler gönderildi, minberlerde duyuruldu.16 C- Ahmed b. Nizâmü’l-Mülk ve Emîr Çavlı’nın Alamut Seferi Sultan Muhammed Tapar, Şahdîz’i ele geçirmek suretiyle önemli bir bâtınî karargâhını zapt etmiş oluyordu. Fakat Alamut henüz ayaktaydı. Bu sebeple Alamut’a yeni bir sefer düzenledi. Veziri Ahmed b. Nizâmü’l-Mülk ve Emîr Çavlı komutasındaki bir orduyu Muharrem 503/Ağustos 1109 tarihinde Hasan Sabbâh üzerine şevketti. Vezir, Üstünâvend ve Alamut’u kuşattı. Alamut’un tahıl kaynaklarını yok etti, yakaladığı birçok bâtınîyi katletti, kale ve evleri tahrip etti. Ottan başka yiyecekleri kalmayan kaledekiler kadınları ve çocukları başka kalelere göndermeye başladılar fakat hem kışın bastırması hem de Bâtınîler’in dışarıdan yardım almaya başlamasıyla dönmek zorunda kaldılar.17 15 İbnü’l-Kalânisî, a.g.e., s. 151-153; Sadreddin Hüseynî, a.g.e., s. 55; Ravendî, a.g.e., C. I, s. 157; İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C. IX, s. 150-151; İbn İsfendiyâr, a.g.e., s. 240-241; İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 348; Bündârî, a.g.e., s. 93; Sıbt, Mir’âtü’z-zamân, C. VIII/2, s. 20; Reşîdüddin, a.g.e., s. 76-77; Kazvînî, a.g.e., s. 454-455; Ahmed b. Mahmûd, a.g.e., C. II, s. 41; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 103; Hodgson, “The Ismaili State”, p. 446; Lewis, Haşîşîler, s. 80-81; Özaydın, Sultan Muhammed Tapar Devri, s. 82; aynı yazar, “Muhammed Tapar”, DİA, C. XXX, s. 580; Merçil, İlk Müslüman Türk Devletleri, s. 66. 16 İbnü’l-Kalânisî, a.g.e., s. 153; İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C. IX, s. 151; Ravendî, a.g.e., C. I, s. 157; İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 348; Sıbt, Mir’âtü’z-zamân, C. VIII/2, s. 20; Reşîdüddin, a.g.e., s. 77; Ahmed b. Mahmûd, a.g.e., C. II, s. 41; Hodgson, “The Ismaili State”, p. 446; Lewis, Haşîşîler, s. 81; Daftary, İsmaililer, s. 507; Özaydın, Sultan Muhammed Tapar Devri, s. 82; Willey, a.g.e., s. 209. 17 Sadreddin Hüseynî, a.g.e., s. 318; İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C. IX, s. 153; İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 382; Cüveynî, a.g.e., s. 543, 545; İbnü’l-Kalânisî, (a.g.e., s. 162) ve Ahmed b. Mahmûd (a.g.e., C. II, s. 42) bu seferin 501 yılında yapıldığını zikretmişlerdir. Müneccimbaşı, a.g.e., s. 105; E. Tevfik, a.g.e., s. 23; Hodgson, The Order of Assassins, p. 97; Lewis, Haşîşîler, s. 82-85; Osman Turan, a.g.e., s. 318; Bu ayrı bir sefer de olabilir. Bkz. Hodgson, The Order of Assassins, p. 97, n. 42; aynı yazar, “The Ismaili State”, p. 446, Özaydın, Sultan Muhammed Tapar Devri, s. 82, n. 59. 57 Bâtınîler kısa süre sonra vezire bir suikast tertip ederek seferin intikamını almaya çalıştılar. Ahmed b. Nizâmü’l-Mülk’e Şaban 503/Şubat-Mart 1110’da camiye gittiği sırada suikast düzenlemişlerse de vezir boynundan yaralanarak kurtulmayı başardı. Onu yaralayanlardan bir tanesi yakalanıp şarapla sarhoş edilince Bâtınî topluluğunun yerini bildirdi ve hepsi yakalanarak öldürüldü.18 Ahmed b. Nizâmü’l-Mülk ve Emîr Çavlı komutasındaki birliklerin Nizarîlerle tutuştuğu bir çok çatışmada bölgede büyük bir yıkıma neden olmasına rağmen ana hedefi olan Alamut’un alınamaması üzerine19 Sultan Muhammed Tapar Taberistân ve Gilân hâkimi Hüsamü’d-Devle Şehriyâr’dan Bâtınîler’e karşı kendisiyle işbirliği yapmasını istedi. 20 Ancak Hüsamü’d-Devle Şehriyâr, buyurucu ve sert olduğunu düşünerek teklifi kabul etmedi. Bunun üzerine Sultan Emîr Sungur’u 5000 süvariyle birlikte Mâzenderân üzerine gönderdi. Rûyan ve Âmul yöneticilerinden de emîre eşlik etmelerini ve ona yardımcı olmalarını istedi. Emîr Sungur, Âmul’da bölgenin ileri gelen emîrleri tarafından karşılandı. Kendisine Âmul’dan Sârî'ye kadar sahil şeridinden gitmesini ve yol boyunca eşlik edeceklerini söylediler. Bunu duyan Hüsâmü’d-Devle Şehriyâr, Lâfur Emîri Mehdî ile diğer tüm emîrleri Âram’da topladı ve hep birlikte Sârî'ye ilerlediler. Emîr Sungur da Atrabin bölgesinde karargâh kurdu. Hüsâmü’d-Devle Şehriyâr savaş başlar başlamaz Emîr Sungur’un Begçeri adlı emîrini kendine doğru çekerek oğullarından Necmü’d-Devle’nin Emîr Sungur üzerine hücuma geçmesini sağladı. Böylelikle Emîr Sungur’un birlikleri bozuldu ve askerleri kaçmak zorunda kaldı. Emîr de İsfahân’a geri döndü ve Sultan Muhammed Tapar’a bu bölgede başarıya güç kullanarak değil yalnızca politik stratejilerle ulaşılabileceğini söyledi. Bunun üzerine Sultan, Hüsâmü’d-Devle’ye bir elçi göndererek ona Sungur’un üzerine asker göndererek kendi emirlerini aştığını bildirdi ve İsfahân’daki saraya oğullarından birini göndermesini istedi. Hüsâmü’d-Devle oğluna zarar gelmeyeceğine dair söz aldıktan sonra bu teklifi kabul etmek zorunda kaldı. 18 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C. IX, s. 163; İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 382; İbn Kesîr, a.g.e., C. XII, s. 329; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 106. 19 Daftary, İsmaililer, s. 508; Hodgson, The Order of Assassins, p. 97. 20 İbn İsfendiyâr, a.g.e., s. 241; Özaydın, Sultan Muhammed Tapar Devri, s. 87; Daftary, İsmaililer, s. 508. 58 Oğullarını yanına çağırarak Sultan Muhammed Tapar’ın önerisinden bahsetti ve hangisinin gitmek istediğini sordu. Necmü’d-Devle bu tehlikeli girişime cesaret edemedi fakat Alâü’d-Devle Ali Şehriyâr gönüllü olarak gitmek istediğini söyledi. Yanında süvarilerle yola çıkan Alâü’d-Devle, İsfahân’a geldiğinde Sultan Muhammed Tapar tarafından saygıyla karşılandı. Sultan kız kardeşiyle evlenmesini böylelikle iki aile arasında akrabalık bağının tesisini önerdi ancak Alâü’d-Devle, Necmü’d-Devle’nin kıskançlıklarından çekinerek bu şerefe kendisinden yaşca daha büyük olduğu için Necmü’d-Devle’nin uygun olacağını söylerek bu haberi paylaşmak üzere beraberinde sultanın verdiği hediyelerle Taberistân’a geri döndü. Bu cesaretinden dolayı törenlerle karşılandı. Haberi ilettikten sonra ağabeyi yola çıkarak İsfahân’a geldi ve Sultan Muhammed Tapar’ın kız kardeşiyle evlendi.21 Böylece Bâvendîler22 ile Selçuklular arasında akrabalık bağı sağlanmış oldu. D- Emîr Şîrgîr’in Seferleri Sultan Muhammed Tapar’ın emriyle Bâtınîler üzerine tertiplenen bir diğer sefer de Emîr Anuştekin Şîrgîr’in Cemâziyelevvel 505/Kasım-Aralık 1111’de yaptığı seferdi. Emîr önce Kelâm kalesini fethetti. Kale hâkimi Mûsâ ve yanındaki Bâtınîler’e emân vererek onları Alamut’a gönderdi. Daha sonra Bîre Kalesi’ni23 de fethederek aynı şekilde kale ahalisine Alamut’a gitmeleri için izin verdi.24 Rûdbâr bölgesinde Bâtınîlerle uzun süre mücadele eden Emîr Anuştekin Şîrgîr tarafından 4 Haziran 1117 tarihinde Lemmeser, 13 Temmuz 1117’de de Alamut ikinci kez kuşatıldı ve kuşatma Mart-Nisan 1118’e kadar devam etti.25 Bu seferde emîr yanında Karaca, Gündoğdu, İl- 21 İbn İsfendiyâr, a.g.e., s. 241-242; Zahîrüddîn-i Mar’aşî, Târîh-i Taberistân u Rûyân u Mâzendarân, yay. Bernhard Dorn, St. Petersburg, 1850, s. 210-215; Özaydın, Sultan Muhammed Tapar Devri, s. 87-88. 22 Bâvendîler hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Erdoğan Merçil, “Bâvendîler”, DİA, C. V, s. 214-216. 23 Bîre, İsfahân’a yedi fersah (20 mil) uzaklıktadır. Bkz. İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 419, Hodgson, The Order of Assassins, p. 97, n. 44. 24 İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 419; Hodgson, The Order of Assassins, p. 97; Özaydın, “Muhammed Tapar”, s. 580. 25 Cüveynî, a.g.e., s. 546. 59 Kavşut ve Bozan gibi meşhur komutanların da bulunduğu çok kalabalık bir orduyla kaleyi muhasara etmişti.26 Emîrler arasında cesaret ve ileri görüşlülüğü yanında Bâtınîlerle cihad hususunda en akıllı ve basiretli zat Anuştekin idi. Orada kendisi ve yanındaki emirlerin barınmaları için evler yaptırdı. Emîrlerden her bir zümrenin hangi aylarda Alamut’u muhasara edeceğini tayin etti, böylece Alamut nöbetleşe olarak muhasara edilecek ve ordu sürekli dinç kalan askerlerle kaleyi daha kolay ele geçirebilecekti. Bâtınîler, yapılan muhasarayla çok zor durumda kaldılar, yanlarında hiç yiyecek kalmadı. Hatta kadınlarını ve çocuklarını emân dileyerek kaleden indirdiler. Kendilerine ve adamlarına gitmeleri için müsaade edilmesini istediler ancak Anuştekin onların bu isteklerini daha önce olduğu gibi kabul etmedi ve hepsini açlıktan kırılmaları gayesiyle kaleye geri gönderdi. Öyle ki Hasan Sabbâh kaledekilere günde bir parça ekmek ve üç ceviz veriyordu ve neredeyse hepsi açlıktan kırılmak üzereydi. 27 Bâtınîler artık daha fazlasına tahammül edemeyecekleri bir duruma düşmüşlerdi ki tam da bu sırada Sultan Muhammed Tapar’ın ölüm haberi geldi.28 Bunu duyan Bâtınîler’in cesareti arttı, moralleri düzeldi. Sultan’ın ölüm haberi Alamut’u muhasara etmekte olan askerlere bir gün sonra ulaştı. Emîr Anuştekin Şîrgîr: “Muhasarayı kaldırıp gidersek ve bu durum onların kulağına giderse kaleden inip üzerimize gelirler ve hazırladığımız bunca yiyecek ve zahireyi alırlar; yapılacak en doğru iş Alamut’u fethedinceye kadar muhasarayı sürdürmektir. Muhasaraya devam etmeyeceksek bile hiç olmazsa üç gün burada kalarak hazırlanıp biriktirdiğimiz erzak ve diğer ağırlıklarımızı ileri geçirmeliyiz; götüremeyeceğimiz şeyleri de düşmanın eline geçmesin diye yakmalı ve ancak ondan sonra buradan ayrılmalıyız” dedi.29 26 Osman Turan, a.g.e., s. 318-319; Özaydın, Sultan Muhammed Tapar Devri, s. 83. 27 Ravendî, a.g.e., C. I, s. 158; İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 420; Osman Turan, a.g.e., s. 319; ÇağatayÇubukçu, a.g.e., C. I, s. 73; Özaydın, Sultan Muhammed Tapar Devri, s. 83. 28 Sultan Muhammed Tapar, 24 Zilhicce 511/18 Nisan Perşembe günü vefat etti. Ayrıntılı bilgi ve ölümü hakkındaki farklı görüşler için bkz. Özaydın, Sultan Muhammed Tapar Devri, s. 149-151. 29 İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 420; Bündârî, a.g.e., s. 119, n. 1. 60 Askerler emîrin sözlerini duyunca onun doğru söylediğine inandılar, birlik ve beraberlik içinde hareket etmeye karar verdiler; fakat akşam olunca birbirleriyle istişare etmeden çekip gittiler. Anuştekin’den başka Bâtınîlerle mücadele edecek kimse kalmadı. Bâtınîler kaleden inip onun üzerine geldiler. Anuştekin onlara karşı kendini savunarak savaştıysa da bir süre sonra askerlere katılıp çekilmek zorunda kaldı. Selçuklu zahiresi ve ganimetleri de Bâtınîler’in eline geçti. Böylelikle kuşatma katî sonuç alınıp, Alamut fethedileceği sırada Sultan Muhammed Tapar’ın ani ölüm haberiyle bir anda sona ermiş oldu.30 Zübdetü’n-Nusra’da Alamut muhasarasının kaldırılmasından Sultan Muhammed Tapar’ın Hâcib-i Kebîr tayin ettiği Emîr Ali b. Ömer’in veziri Ebû’lKasım Dergüzînî sorumlu tutulmuştur. Şöyle ki: “Alamut Kalesi’ni muhasara etmekte olan askerler, kaleyi fethetmeye yaklaşmış ve muhasaranın maksada muvaffak surette neticeleneceğini müşahade etmiş iken Dergüzînî, Bâtınîliğe meylinden ve onlara yardım etmeye söz vermiş olduğundan askeri dağıtmaya başladı ve askerlerin reisi olan Anuştekin Şirgîr'i tevkif etmeye izin çıkarttı. Bunun üzerine askerler muhasarayı bırakarak intizamsız bir surette çekilmeye başladılar. Alamut’takiler bunları takip ederek bir kısmını katlettiler, kalanları şarka ve garba dağıldılar.” 31 Sultan Muhammed Tapar tüm saltanatı boyunca sürekli Bâtınîler’e seferler düzenlemiş onlarla her fırsatta savaşmaktan geri durmamıştır. Bâtınîler bu dönemde Selçuklu askerleriyle savaşmaktan yeni kaleler ele geçirmeye fırsat bulamamışlardır fakat Vezir Sa‘dü’l-Mülk ya da Dergüzînî örneğinde olduğu gibi gizli teşkilatları yine sultanın en yakınına kadar uzanabilmiştir. Aynı dönemlerde Gazzâlî’nin Sultan Muhammed Tapar’a sunduğu eserinde verdiği şu tavsiyelerden de Bâtınîler’in devlet kademesinde ne kadar yer aldığı anlaşılmaktadır: “Devlet başkanı; mayalarında alçaklık bulunan kimseleri ülkeden 30 Sadreddin Hüseynî, a.g.e., s. 55; Ravendî, a.g.e., C. I, s. 158; İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 420; Bündârî, a.g.e., s. 114; Cüveynî, a.g.e., s. 546; Reşîdüddin, a.g.e., s. 77; Osman Turan, a.g.e., s. 318- 319; Hodgson, The Order of Assassins, pp. 97-98; aynı yazar, “The Ismaili State”, p. 446; Lewis, Haşîşîler, s. 83-84; Çağatay-Çubukçu, a.g.e., C. I, s. 73; Daftary, İsmaililer, s. 509; Özaydın, Sultan Muhammed Tapar Devri, s. 84. 31 Bündârî, a.g.e., s. 119. 61 çıkarmalı, kötü sözlü ve kötü işlerle uğraşan kimselerin sözüne kulak vermemeli, akıllı sanatkâr ve yetenekli kimseleri kendine yakın tutup ülkeyi bayındır konuma getirmeli, liyâkatsız kimselere yönetim ve idari sorumluluk vermemelidir Liyâkatı olmayan kimseleri bu göreve getirirse onlar yönetimi bozar ülkeyi harap ve halkın yaşamını altüst ederler. Sonunda büyük bir kargaşa ve anarşi ortaya çıkar. İslâmın prensiplerini değiştirmeye çalışırlar. Kendi arzularına uygun asılsız şeyler ortaya koyarlar. Kötü bilginleri kendi tarafına çekerek bu sayede yıllarca çalışarak yapamayacakları bid’atların bir anda yayılmasını sağlarlar.”32 E- Sultan Muhammed Tapar Döneminde Suriye’de Bâtınîler ile Yapılan Mücadeleler Bâtınîler Sultan Muhammed Tapar döneminde Suriye’deki ilk saldırılarını, faaliyetlerini yaymak için elverişli bir konumda bulunan Efâmiye Kalesi’ne düzenlediler. Şehrin reisi Halef İbn Mülâib’di. Bâtınî reislerinden Ebû Tâhir es-Sâig, kendisi ile işbirliği yapan Kadı Ebû’l-Feth es-Sermînî yönetimindeki Sermînli bir bâtınî grubu, İbn Mülâib’i öldürüp kaleyi ele geçirmek üzere Efâmiye’ye gönderdi.33 İbn Mülâib, kadıya güvenerek sevgi ve saygı gösterdi. Kadı’nın Bâtınîlerle işbirliği yaptığını duyan İbn Mülâib’in oğulları babalarını uyardılarsa da Ebû’l-Feth esSermînî’nin İbn Mülâib’e: “Ey Emîr! Herkes bilir ki, ben aç ve perişan bir halde sana sığındım. Sen bana emân verdin, beni zengin ettin, aziz kıldın. Sayenizde makam ve servete kavuştum. Benim senin katında ulaştığım mevkîyi, senin bana ihsan ettiğin nimetleri kıskanan ve çekemeyen bazı kişiler beni sana jurnal ettiler. Şimdi senden yanındaki bütün servetimi geri almanı ve beni geldiğim gibi perişan bir halde buradan uzaklaştırmanı istiyorum”34 demesi üzerine İbn Mülâib kadıya güvenmeye devam etti. 32 Gazzâlî, Nasîhatü’l-Mülûk: İmâm Gazzâlî ve Devlet Başkanına Öğütler, İstanbul, İlke Yayınları, 2004, s. 65-66. 33 İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 327-328; İbnü’l-Adîm, Buğye, s. 77; İbnü’l-Adîm, Zübde, Makaleler, C. II, s. 703. 34 İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 328. 62 Ebû’l-Feth es-Sermînî, Ebû Tâhir es-Sâig’den, planları doğrultusunda Sermîn ahalisinden 300 kişiyle birlikte Haçlı şövalyelerine ait bir atı, onlara ait bir silâhı ve yine öldürülen Haçlılar’dan birinin kafasını Efâmiye’ye İbn Mülâib’in yanına göndermesi için Melik Rıdvan’ı ikna etmesini istedi. Gönderilen topluluk Melik Rıdvan ile adamlarının kendilerine çok kötü muamele ettiklerinden şikâyetçi olup onun yanından kaçan ve yolda Haçlılar’la karşılaşıp mücadele etmiş gaziler olarak gelecekti. Kısa süre sonra yola çıkan grup Efâmiye’ye gelerek içlerinden bazıları kaleye yerleşti.35 Bir gece kale muhafızlarının uykuya daldığı bir sırada Ebû’l-Feth es-Sermînî ve kalede ikamet eden birkaç fedâî sessizce surlara gidip aşağıya ipler sarkıtarak 300 Sermînliyi büyük bir gizlikle yukarı doğru çekerek kaleye soktular ve uyumakta olan İbn Mülâib’in çocuklarını yaptıkları baskınla öldürdüler.36 Bâtınîler ardından İbn Mülâib’i de öldürerek 26 Cemâziyelevvel 499/3 Şubat 1106’da kaleyi ele geçirdiler.37 Kısa süre sonra Melik Rıdvan’ın Bâtınîlerle sıkı bir işbirliği içinde olması Sultan Muhammed Tapar’ın dikkatini çekmiş ve Sultan düzenlediği bir mecliste onu şiddetli bir biçimde kınamıştır. Bunu haber alan Melik Rıdvan, Halef İbn Mülâib’in öldürülmesinde rol oynayan Ebû’l-Feth es-Sermînî’nin kardeşinin oğlu Ebû’lGanâim’in yandaşlarıyla birlikte Haleb’den dışarı çıkartılmasını emretti hatta Bâtınîlerden bazılarını öldürttü.38 Böylece Melik Rıdvan Haleb’de serbestçe faaliyet 35 İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 329; İbnü’l-Adîm, Buğye, s. 77; Lewis, Haşîşîler, s. 146-147. 36 Azîmî, a.g.e., s. 35; İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 329; Sevim, Suriye ve Filistin Selçukluları, s. 203; İbnü’l-Adîm (Buğye, s. 77), (Zübde, Makaleler, C. II, s. 703) İbn Mülâib’in “Musbih” adlı oğlunun kurtularak Antakya Haçlı Kontluğu’na sığınmış ve durumu anlatması üzerine Haçlılar’ın Efâmiye Kalesi’ne saldırarak 13 Muharrem 500/14 Eylül 1106’da kaleye ele geçirdiklerini zikretmiştir. 37 Azîmî, a.g.e., s. 35; İbnü’l-Kalânisî, a.g.e., s. 190-191; İbnü’l-Esîr’in (a.g.e., C. X, s. 329) aktardıklarına göre, Ebû’l-Feth, oğullarını öldürdükten sonra İbn Mülâib’in odasına doğru gitmiş, İbn Mülâib kuşkulanarak: “Sen kimsin!” diye seslenince Ebû’l-Feth: “Ben ölüm meleğinim, senin canını almaya geldim” diye cevap vererek tüm yalvarmalarına rağmen İbn Mülâib’i öldürmüştür. İbnü’lAdîm, Buğye, s. 77; aynı yazar, Zübde, Makaleler, C. II, s. 703; Hodgson, The Order of Assassins, p. 92; Daftary, İsmaililer, s. 503; Lewis, Haşîşîler, s. 147; Steven Runciman, Haçlı Seferleri Tarihi: Kudüs Krallığı ve Frank Doğu (1100-11187), C. II, 2. bsk., Ankara, TTK., 1992, s. 99; Özaydın, “Suriye’deki Bâtınî Faaliyetleri”, s. 200; Sevim, Suriye ve Filistin Selçukluları, s. 203. 38 İbnü’l-Adîm, Buğye s. 79; aynı yazar, Zübde, Makaleler, C. II, s. 704; Sevim, Suriye ve Filistin Selçukluları, s. 204. 63 gösteren Bâtınîlerden bir kısmının eylemlerine son vermişse de öte yandan Ebû Tâhir es-Sâig’in faaliyetlerine engel olma cesaretini gösterememiştir. 39 Bir süre sonra Bâtınîler Şeyzer’de kendilerini gösterdiler. Şehir ahalisinin Hıristiyanların paskalya yortusunu izlemek için şehirden inmelerini fırsat bilerek; Efâmiye’den, Sermîn’den ve diğer yerlerden toplanmış yüz kişilik bir grupla kaleye girip şehre olan hâkim oldular. Kalenin sahipleri ise bu durumu fark ettikleri andan itibaren Şeyzer halkıyla beraber Bâtınîlerle savaşmaya başladılar. Kaleyi ele geçirenleri ve Şeyzer’de onların görüşlerini benimseyen herkesi öldürdüler.40 Bâtınîler’in Suriye’de ve özellikle Haleb’deki faaliyetleri uzun yıllar devam etti. Burada devlet adamlarını, âlimleri, kendilerine karşı olduğunu düşündükleri her meslekten şahsiyeti öldürmeye başladılar. Rebîülevvel 505/Eylül-Ekim 1111’de Haleb’e gelen Ebû Harb İsa b. Zeyd el-Hucendî adlı oldukça zengin ve İsmâilî karşıtı bir tüccara suikast girişiminde bulundular.41 Kendisi bütün servetini Bâtınîler’e karşı mücadele için harcamış hatta onları öldürenlere değerli hediyeler vermişti.42 Beş yüz deve yükü malla Haleb’e geldiğinde yanında bâtınî olduğunu bilmediği Ahmed b. Nasr er-Râzî adlı adamı da bulunmaktaydı. Rivayete göre Ahmed b. Nasr er-Râzî, çok geçmeden Ebû Tâhir es-Sâig’in ve oradan da Melik Rıdvan’ın yanına giderek, “Ebû Harb’ın mal ve parasını alması hususunda” onları kışkırttı. Bunun üzerine Melik Rıdvan ve Ebû Tâhir, Ebû Harb üzerine adamlarını sevk ettiler ancak saldırıyı zamanında farkeden Ebû Harb ve adamları Ahmet b. Nasr er-Râzî’yi ve Ebû Tâhir’in adamlarının hepsini de öldürdüler. Haleb’deki Sünnî ve Şiîler, Melik Rıdvan’ın yanına gidip “yapılan bu hareketlerin doğru olmadığını” söyleyip kınadılar. Ayrıca Sünnî ve Şiî gençler, 39 Sevim, Suriye ve Filistin Selçukluları, s. 204. 40 İbnü’l-Esîr, (a.g.e., C. X, s. 377-378) Şeyzer’de yaşanan olayları 502/1108-1109 olayları arasında aktarmış; İbnü’l-Kalânisî (a.g.e., s. 190-191), Lewis, (Haşîşîler, s. 149) Daftary, (İsmaililer, s. 505) ise 507/1114 olayları arasında göstermişlerdir. 41 İbnü’l-Adîm, Buğye, s. 53; İbnü’l-Adîm, Zübde, Makaleler, C. II, s. 712-713; Osman Turan, a.g.e., s. 256; Özaydın, “Suriye’deki Bâtınî Faaliyetleri”, s. 202. 42 İbnü’l-Adîm, Zübde, Makaleler, C. II, s. 712-713. 64 Bâtınîlerden bir gruba da saldırıp onları öldürdüler. Fakat Melik Rıdvan, Ebû Harb’e yapılan bu saldırıyı kınamaya cesaret edemedi. Bu arada Ebû Harb, Atabeg Tuğtekin ve öteki İslâm hükümdarlarına birer mektup yazarak durumu bildirdi. Bu hükümdarların elçilerinin kendisini kınaması üzerine de Melik Rıdvan, “Ebû Harb hakkında herhangi bir kötü niyetinin olmadığı” hususunda elçilere ant içti. Haleb halkı ise o günden sonra Bâtınîler’e saldırmaktan geri durmadı. 43 Sultan Muhammed Tapar döneminde Suriye’de yaşanan bir diğer suikast ise Emîr Mevdûd’a karşı olmuş ve emîrin ölümüyle sonuçlanmıştır. 10 Ekim 1113’de Emîr Mevdûd, Atabeg Tuğtekin ile birlikte Cuma namazı için Dımaşk’ta Ulu Camii’de bulunduğu sırada dilenci kılığına girmiş bir bâtınî kendisinden bir şeyler istiyor gibi yaklaşarak Emîr’i yaraladı ve kendisi de orada derhal öldürüldü. Emîr Mevdûd, Atabeg Tuğtekin’in evine götürüldüyse de kurtarılamadı. 44 Melik Rıdvan’ın Rıdvan’ın 28 Cemâziyelâhir 507/10 Aralık 1113 tarihinde ölümü45 üzerine yerine 12 yaşındaki oğlu Alparslan el-Ahras geçti. Melik Rıdvan devrinde Haleb’deki Bâtınî nüfuzunun giderek arttığını ve tehlikeli boyutlara ulaştığını gören Sultan Muhammed Tapar Haleb’in yeni hâkimi Melik Alparslan elAhras’a yazdığı mektubunda: “Baban (Rıdvan) Bâtınîlerle ilgili hususlarda bana muhalefette bulunuyordu. Hâlbuki şimdi senden benim evlâdım olarak onları yok etmeni istiyorum” diyerek onların bertaraf edilmesini bildirdi.46 43 İbnü’l-Adîm, Zübde, Makaleler, C. II, s. 712-713; Özaydın, “Suriye’deki Bâtınî Faaliyetleri”, s. 202. 44 Azîmî, (a.g.e., s. 39) hiç tanınmamış bir adam tarafından öldürüldüğünü belirtilmiştir. İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 396; İbn Kesîr, a.g.e., C. XII, s. 332; Sanaullah, a.g.e., s. 64-65; Lewis, Haşîşîler, s. 148; Işın Demirkent, Urfa Haçlı Kontluğu Tarihi (1098-1118), C. I, Ankara, TTK., 1990, s. 157; Runciman, a.g.e., C. II, s. 104; Daftary, İsmaililer, s. 504; Özaydın, Sultan Muhammed Tapar Devri, s. 77. Bündârî (a.g.e., s. 161) ve Urfalı Mateos (Urfalı Mateos Vekayi-Nâmesi (952-1136) ve Papaz Grigor’un Zeyli (1136-1162), çev. Hrant D. Andreasyan, 3. bsk., Ankara, TTK., 1987, s. 252), Emîr Mevdud’u muhtemelen Dımaşk’ı zapt etmesinden korktuğu için Atabeg Tuğtekin’in öldürttüğünü zikretmişlerdir. İbnü’l-İbrî (Abû’l-Farac Tarihi, C. II, 3. bsk., çev. Ömer Rıza Doğrul, Ankara, TTK., 1999, s. 352) Melik Rıdvan tarafından gönderilen İsmâilîler tarafından öldürüldüğünü söylemiştir; Usta, (a.g.e., s. 103) cinayetin Dımaşk’ta işlenmesinin Atabeg Tuğtekin’i şüpheliler arasına soktuğunu belirtmiştir. 45 İbnül Kalânisî, a.g.e., s. 189; İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 397; İbnü’l-Adîm, Buğye, s. 79-80; İbnü’lAdîm, Zübde, Makaleler, C. II, s. 714. 46 İbnü’l-Adîm, Zübde, Makaleler, C. II, s. 716; Sevim, Suriye ve Filistin Selçukluları, s. 226. 65 Bu sırada başta Haleb Reisi Sâid b. Bedî olmak üzere Haleb’in ileri gelenleri de Melik Alparslan’a Bâtınîler ile mücadele etmesi için tavsiyelerde bulunmaktaydılar. Genç Melik, Sâid b. Bedî ile birlikte derhal harekete geçerek başta Bâtınî reisi Ebû Tâhir, olmak üzere İsmâil ed-Dâî, Hakîm el-Müneccim’in kardeşi ve yaklaşık 200 kadar Bâtınîyi yakalayıp öldürttü, bir kısmını da hapsedip, mallarına el koydu. Bâtınîler bu yaşananlar üzerine şehirden kaçmaya başladılar. Haleb’deki Bâtınîler’in birçoğu telef olduğu gibi bir kısmı da Suriye’nin çeşitli şehirlerine dağılıp gittiler.47 F- Sultan Muhammed Tapar Döneminde Bâtınîler Tarafından Öldürülen Tanınmış Şahsiyetler İbn Mülâib ve Emîr Mevdûd dışında bu dönemde; 499/1105-1106 Kadı Ebû’lAlâ Saîd b. Ebû Muhammed en-Nişâbûrî İsfahân Camii’nde bir bâtınî tarafından öldürüldü.48 Nizamü’l-Mülk’ün en büyük oğlu ve Melik Sencer’in veziri Fahrü’l-Mülk b. Nizamü’l-Mülk 10 Muharrem 500/11 Eylül 1106 tarihinde Bâtınîler tarafından öldürüldü. Şöyle ki bulunduğu evden çıktığı bir sırada kendisinden yardım isteyen bir ses duydu ve yardım isteyen adamı yanına çağırdı. Adam, vezire bir pusula uzattı ve Fahrü’l-Mülk pusulayı incelemekle meşgulken hançerini saplayarak öldürdü. Bâtınîyi Melik Sencer’in huzuruna getirildiğinde suçu Sencer’in adamları üzerine atmasıyla birlikte hem kendisi hem de iftiraya uğrayan Sencer’in adamları öldürüldü.49 47 İbnü’l-Kalânisî, a.g.e., s. 189; Azîmî, a.g.e., s. 39; İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 398; İbnü’l-Adîm, Zübde, Makaleler, C. II, s. 716; Sıbt, Mir’âtü’z-zamân, C. VIII/2, s. 47; Lewis, Haşîşîler, s. 148- 149; Sevim, Suriye ve Filistin Selçukluları, s. 227; Merçil, İlk Müslüman Türk Devletleri, s. 90; Özaydın, Sultan Muhammed Tapar Devri, s. 85-86; aynı yazar, “Suriye’deki Bâtınî Faaliyetleri”, s. 203-204; aynı yazar, “Muhammed Tapar”, s. 580; Runciman, a.g.e., C. II, s. 105; Daftary, İsmaililer, s. 504-505; Usta, a.g.m., s. 12. 48 İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 333; Özaydın, Sultan Muhammed Tapar Devri, s. 76. 49 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C. IX, s. 148; İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 336; Sıbt, Mir’âtü’z-zamân, C. VIII/2, s. 17; Cüveynî, a.g.e., s. 543; Kazvînî, a.g.e., s. 456; İbn Kesîr, a.g.e., C. XII, s. 323; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 112; Özaydın, Sultan Muhammed Tapar Devri, s. 77; Ocak, a.g.e., s. 231. 66 Ramazan 502/Nisan-Mayıs 1109’da bayram günü Nişâbûr, İsfahân ve Buhara kadısı Sa’id b. Muhammed b. Abdurrahman, İsfahân’da Bâtınîlerce öldürüldü. Kendisini öldüren Bâtınî de orada yakalanarak öldürüldü.50 Nizâmiye Medresesi müderrislerinden ve “Eğer Şâfiî’nin bütün kitapları yansa hafızamda onları yeniden yazdıracak kadar güç bulunmaktadır” diyen âlim Ebû’lMehâsîn er-Rûyânî Muharrem 502/ Ağustos-Eylül 1108 yılında Bâtınîlerce öldürülen şahsiyetlerdendir.51 İsfahân kadısı Ubeydullah b. Ali el-Hatîbî de Hemedan’da Bâtınîler tarafından öldürüldü. Bâtınîler aleyhine çok çalışır onlardan korktuğu için devamlı zırh giyerdi. 503 Safer ayında/1108 Eylül-Ekim ayında bir cuma günü yabancı gibi gözüken bir bâtınî üzerine hücum edip adamlarıyla onun arasına girerek kadıyı öldürdü.52 Bâtınîler tarafından öldürülen devlet adamların biri de Meraga Emîri Ahmedîl’di. 1 Muharrem 510/16 Mayıs 1116 tarihinde Sultan Muhammed Tapar’ın sarayında Atabeg Tuğtekin ile birlikte otururken haksızlığa maruz kaldığını söyleyen bir adam Emîr Ahmedîl’in yanına gelerek elindeki pusulayı Sultan’a uzatmasını istedi. Emîr pusulayı uzatırken bâtınî ona hançeriyle saldırdı. Emîr Ahmedîl hançeri aldığı sırada diğer bir bâtınî de ortaya çıkarak bir hançer darbesi daha indirdi. bâtınîlerin yakalanıp öldürüldükleri ve emîrin de yere düştüğü sırada üçüncü bir bâtınî daha ortaya çıkarak son kez hançerini emîre saplayarak onu öldürdü.53 50 İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 377; Sıbt, Mir’âtü’z-zamân, C. VIII/2, s. 29; Zehebî, el-İber, C. II, s. 383; Özaydın, Sultan Muhammed Tapar Devri, s. 77; Ocak, a.g.e., s. 232. 51 İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 378; Zehebî, el-İber, C. II, s. 383-384; Suyûtî, a.g.e., s. 428; Ocak, a.g.e., s. 232. 52 İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 377; Ravendî, a.g.e., C. I, s. 154, n. 4; Zehebî, el-İber, C. II, s. 383; Özaydın, Sultan Muhammed Tapar Devri, s. 77. 53 İbnü’l-Kalânisî, a.g.e., s. 198; Azîmî, a.g.e., s. 40; Reşîdüddin, a.g.e., s. 141; İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 410; İbnü’l- Adîm, Buğye, s. 81; İbn Kesîr, a.g.e., C. XII, s. 342; Zehebî, Siyeru a‘lâmi’nnübelâ, yay. Şuayb el-Arnaût-M. Nuaym el-Arkasûsî, C. XIX, Beyrut, 1985, s. 383; Sanaullah, a.g.e., s. 65; Özaydın, Sultan Muhammed Tapar Devri, s. 77; aynı yazar, “Ahmedîlîler”, DİA, C. II, s. 168; Ocak, a.g.e., s. 231. 67 Sultan Muhammed Tapar’ın hazinedarı Ebû Ahmed el-Kazvînî de Bâtınîler tarafından öldürülen şahsiyetlerdendir.54 Taberistân’ın Rûyan şehri Şâfiî Fakîhi Abdü’l-Vâhid b. İsmâil de Muharrem 502/11 Ağustos-9 Eylül 1108 tarihinde Bâtınîlerce öldürüldü.55 54 İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 418. 55 Özaydın, Sultan Muhammed Tapar Devri, s. 77. 68 V. BÖLÜM SULTAN SENCER DÖNEMİNDE BÂTINÎLER İLE YAPILAN MÜCADELELER A- Sultan Sencer’in Hükümdarlığının İlk Yıllarında Bâtınîler’in Faaliyetleri ve Sultan’ın Bâtınîlikle Suçlanması Sultan Muhammed Tapar’ın ölümünden sonra oğlu Mahmud ile Sencer arasında yaşanan hâkimiyet mücadelesini Sencer kazanmış ve imparatorluğu yeniden taksim ederek Irak Selçuklu Devleti’nin kurulmasını sağlamıştır. Bu süreçte Bâtınîler’in faaliyetlerinde de bir takım değişiklikler meydana gelmiştir. Hasan Sabbâh, Sultan Muhammed Tapar döneminde aldığı darbelerin yarasını sarmakla uğraşmış, suikastlere bir süre ara vermiş, Bâtınî kalelerini onarıp güçlendirmekle, siyasî faaliyetlerle, yerel ittifaklar ve kamplaşmalar kurmakla ilgilenmiştir. Bu dönemde Sultan Sencer’in Bâtınîler üzerine sefere çıkmayışı ve Bâtınîler’in de bu sayede güçlenip davalarına çok sayıda yeni insanı katmaları Sencer’in hoşgörüsüne ve kendisine suikast düzenleneceğine dair korkularına bağlanmıştır. 1 Sultan Sencer başlangıçta Bâtınîlerle mücadele etmeye teşebbüs ettiyse de Hasan Sabbâh’ın her taraf memur ettiği casus fırkasının devletin tüm kademelerinde birer ikişer adamı bulunduğundan Sultan Sencer’in Bâtınîler aleyhindeki çalışmaları Hasan Sabbâh’a bildirilmişti.2 Sultan Muhammed Tapar’ın ölümüyle yarım kalan mücadelenin Sultan Sencer ile devam edeceğini düşünen Hasan Sabbâh da bunu engellemek için derhal harekete geçmiştir.3 1 Lewis, Haşîşîler, s. 85-86; Köymen, İkinci İmparatorluk Devri, C. V, s. 155; Daftary, İsmaililer, s. 511. 2 E. Tevfik, a.g.e., s. 24-25. 3 Köymen, İkinci İmparatorluk Devri, C. V, s. 155. 69 Fedâîlerin arzularını tahakkuk ettirmeleri ve gayelerine ulaşmaları için çoğu kez sadece tehditleri yeterdi. Örneğin; herhangi bir lider onlara ait bir kale üzerine hücuma geçmek istediğinde, sabahleyin yatağından kalkınca yanı başında yere saplanmış bir hançer görürdü. Bu hançere bağlanmış kağıt parçası üzerinde tehdit ifadeleri ise komutanın taaruz kararından dönmesine kâfi gelirdi.4 Şöyle ki: “Hasan Sabbâh, Sultan Sencer’in yakınlarından bir grubu vaatlerle aldattı, Sultan’ın hademelerinden birine parayla birlikte bir hançer gönderdi. Hizmetçi, Sultan gece sarhoş olarak uyuduğu zaman hançeri yatağının başucunda bir yere sapladı. Sencer sabah kalkıp orada hançeri görünce endişelenmeye başladı ve kimseden şüphelenmediğinden bu işi gizlice araştırması için bir adamını görevlendirdi. O sırada Hasan Sabbâh’ın Sultan’a bir elçi göndererek: “Eğer ben Sultan’ın iyiliğini düşünmeseydim, sert yere konmuş olan o bıçağı onun yumuşak göğsüne saplatırdım” demesi üzerine Sultan Sencer Bâtınîlerle savaşmaktan kaçınır oldu.5 Hatta Cüveynî’nin aktardıklarına göre, Sultan Sencer onlara ait olan Kum bölgesinde bulunan bâtınîlerin haracından 3000 dinar eksiltmiş, Girdkûh’dan geçenlerden geçiş ücreti almalarına göz yummuş ayrıca yine Cüveynî’nin bizzat rastladığı fermanlarında Sultan, Bâtınîler’e barış ve dostluk çağrılarında bulunmuştu.6 Sultan Sencer’in Bir süre sonra vezirinin de öldürülmesine rağmen Bâtınîler üzerine kararlı bir şekilde ilerlememesi ve İsmâilî hareketinin ve eylemlerinin giderek artması Abbasî Halifesi Müsterşid Billâh tarafından Sencer’in İsmâilîler’e karşı tutarsız mücadele etmekle suçlanmasına neden olmuştur. 527/1132-1133 yılında Halife’ye yazdığı mektupta, gerekçe olarak Bâtınîler’e şehirlerde yerleşmemeleri ve yollarda karışıklık çıkarmamaları şartıyla eman verildiğini belirtmiş bununla beraber Bâtınîler’in bu güne kadar Müslümanları korkuttukları için yakınlarında yaşayan insanların onların inancını kabul edebileceklerini bunun devlet için büyük bir kusur 4 Hasan İ. Hasan, Siyasi-Dini-Kültürel-Sosyal İslâm Tarihi, C. V, İstanbul, Kayıhan Yayınları, 1992, s. 336. 5 Cüveynî, a.g.e., s. 546; Kazvînî, a.g.e., s. 520; E. Tevfik, a.g.e., s. 25-26; M. Şerefeddin, “Fâtımîler ve Hasan Sabbâh”, s. 34; Çağatay-Çubukçu, a.g.e., C. I, s. 74. 6 Cüveynî , a.g.e., s. 547; Hodgson, The Order of Assassins, p. 101; Lewis, Haşîşîler, s. 86-87. 70 olacağını ifade etmiştir.7 Sultan Sencer mektubunda, Halife ve taraftarlarının Sencer’in ve maiyyeti mensuplarının Bâtınîler’i kahretmek hususunda gösterdiği faaliyeti hatırlamayıp bilmediklerini onların dedikleri gibi bir şeyin hiçbir vakitte olmadığını, Bâtınîler’e karşı yaptığı mücadelelerde onlardan sayısız kimseyi öldürttüğünü fakat bunlara rağmen Bâtınîler’in faaliyetlerini azaltmadıklarını, tecavüz, katil her türlü hilelere başvurmaktan geri durmadıklarını da vurgulamıştır.8 B- Sultan Sencer Döneminde Büyük Selçuklular’ın Bâtınîler Üzerine Askerî Müdahaleleri Rebîülâhir 518/Mayıs-Haziran 1124 tarihinde Hasan Sabbâh hastalanmış, Lemmeser’de bulunan Buzurg Ümmid’i çağırarak halefi olarak tayin etmiştir. Dihdâr Ebû Ali Erdistânî’yi de propaganda işinin başına getiren Hasan Sabbâh, 6 Rebîülâhir 518/23 Mayıs 1124 gecesi ölmüştür. 9 Vefatı Bâtınîler’in faaliyetlerini engellememiş, aksine Buzurg Ümmid döneminde siyasî faaliyetlerden ziyade suikastlere ve Selçuklu ülkesinde karışıklık çıkarmaya ağırlık vermişlerdir. Bu dönemde Bâtınîler’e karşı şiddetli bir tepki Âmid (Diyarbekir) halkından gelmiştir. 518/1124-1125 senesi Âmid halkı şehirdeki Bâtınîler’e karşı ayaklanmıştır. Bâtınîler burada oldukça çoğalmışlardı. Halk yedi yüz kadar Bâtınîyi öldürmüş bu olaydan sonra Bâtınîler’in bu bölgedeki durumları iyice zayıflamıştı. 10 1126 yılında Sultan Sencer meliklik zamanında olan Tabes seferinden sonra (1103) ilk kez Bâtınîler’e karşı askeri mücadeleye girişti. Bu mücadeleye 7 Kurpalidis, a.g.e., s. 517; Köymen, İkinci İmparatorluk Devri, C. V, s. 226-228; Sultan Sencer ile Halife Müsterşid Billâh arasında yazılmış bu mektuplar için ayrıca bkz. Müntecebüddin Bedî, Kitab-ı Atebetü’l-ketebe: Mecmûa-i Mürâselât-ı Dîvân-ı Sultan Sencer, yay. Muhammed KazvinîAbbas İkbal, Tahran, 1329 ş, s. 156-167; Abbas İkbal, Vezâret der ahd-i Selâtîn-i Buzurg-i Selcukî, Tahran, 1338 ş., s. 302-318. 8 Köymen, İkinci İmparatorluk Devri, C. V, s. 226. 9 İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 493; Cüveynî , a.g.e., s. 547; Kazvînî, a.g.e., s. 520-521; M. Şerefeddin, “Fâtımîler ve Hasan Sabbâh”, s. 34; E. Tevfik, a.g.e., s. 34-35; Lewis, Haşîşîler, s. 90; ÇağatayÇubukçu, a.g.e., C. I, s. 74; Özaydın, “Hasan Sabbâh”, s. 349. 10 İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 494; İbn Kesîr, a.g.e., C. XII, s. 363; Hodgson, The Order of Assassins, p. 101. 71 girişilmesinde Sultan’ın Hasan Sabbâh’ın ölümüyle kendine olan güveninin artması, Bâtınîler’in zayıflamış olduğuna dair düşünceleri, Bâtınî düşmanı veziri Kâşânî (Muinü’d-Dîn Muhtassü’l-Mülk Ebû Nasr Ahmed b. el-Fazl)’nin etkisi, halkın ve değerli emîrlerinin baskıları gibi sebepler yer alabilir. Vezir Kâşânî, 520/1126’da Bâtınîler’e karşı cihat edilmesini, bulundukları ve yakalandıkları yerlerde öldürülmelerini, mallarının yağmalanıp, kadınlarının esir alınmalarını emretti ve Kuhistân’daki Turayşîs ile Nişâbûr bölgesindeki Beyhak’a Selçuklu askerlerini gönderdi.11 Askerler Bâtınîler’i büyük hezimete uğrattılar, Beyhak yöresindeki köylerden Tarz’da ne kadar Bâtınî varsa hepsini öldürdüler. Liderleri dahi kendini minareden aşağıya atarak intihar etti. Aynı şekilde Tuyrayşîs’e gönderilen Bâtınîler de şehir halkından pek çok kişiyi öldürerek, mallarını ganimet olarak aldılar. 12 Öte yandan Bâtınîler aldıkları bu saldırılara rağmen bu bölgede bulunan Talikan’daki Mansura gibi bazı yeni kaleleri de ele geçirdiler. Gelecekte en önemli Nizarî üslerinden biri olacak Meymundiz Kalesi’nin de 1126 yılında yapımına başladılar.13 Ancak Kâşânî, Bâtınîler üzerine tertiplediği seferden kısa bir süre sonra intikam almak isteyen Bâtınîlerce öldürüldü.14 Bunun üzerine Sultan Sencer, 521/1127 yılında Bâtınîler’e ağır bir darbe indirmeye karar verdi. Hazırlanan büyük bir orduyla Horasan üzerine sefer tertip ederek yaklaşık on bin civarındaki Bâtınîyi öldürttü. Alamut’a ise sefer düzenlemeyerek buradaki Bâtınîlerle ilgilenmeyi Irak Selçukluları’na bıraktı. 15 Fakat Irak Selçukluları Bâtınîlerle ilgilenmekten ziyade kendi saltanat mücadeleleriyle uğraştıkları için özellikle bu dönemde Bâtınîler’in işlediği cinayetler daha da arttı. 11 İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 499; Beyhakî, Târîh-i Beyhak, yay. A. Behmenyâr, Tahran, 1982, s. 271-275; Köymen, İkinci İmparatorluk Devri, C. V, s. 152; aynı yazar, Selçuklu Devri Türk Tarihi, s. 214; Lewis, Haşîşîler, s. 95; Agacanov, Selçuklular, s. 288. 12 İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 499-500; Köymen, Selçuklu Devri Türk Tarihi, s. 214; Hodgson, The Order of Assassins, p. 101-102. 13 Hodgson, The Order of Assassins, p. 102; Lewis, Haşîşîler, s. 96; Daftary, İsmaililer, s. 520; Kale hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Willey, a.g.e., pp. 114-120. 14 Vezir Kâşânî’nin öldürülmesi ayrıntılı olarak tezimizin “Sultan Sencer döneminde Bâtınîler tarafından öldürülen tanınmış şahsiyetler” başlığında yer almaktadır. 15 İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 512; İbn Kesîr, a.g.e., C. XII, s. 370; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 117; Osman Turan, a.g.e., s. 319. 72 Aynı yıl içerisinde Hasan Sabbâh’ın zamanında neredeyse Alamut’u zapt edecek olan Anuştekin Şîrgîr’in yeğeni Rûdbâr üzerine bir sefer tertiplemişse de başarılı olamadı. Yenilerek bölgeyi terk etmek zorunda kaldı. Yine Rûdbâr’a gönderilen bir başka Selçuklu ordusu da komutanları Temurdoğan’ı tutsak alan Nizârîlerce püskürtüldü.16 Sultan Sencer Bâtınîler’e göz yummadığını ispatlarcasına 528/1133-1134’te Emîr Erkuş kumandasındaki bir grup askerini uzun süredir Bâtınîler’in elinde bulunan Horasan’daki Girdkûh Kalesi’ni muhasara etmek üzere gönderdi. Kaledeki Bâtınîler uzun süren muhasara sonucunda erzaklarının tükenmesiyle zor durumda kalmışlar, savaşmak şöyle dursun ayakta duramaz hale gelmişlerdi; ancak kale tam fethedilmek üzereyken rivayete göre Emîr Erkuş Bâtınîler’in göndermiş olduğu para ve değerli takıları alarak muhasarayı bırakıp çekip gitmişti.17 Buzurg Ümmid’in 1138’deki ölümüyle yerine ölümünden üç gün önce atadığı oğlu Muhammed b. Buzurg Ümmid geçti. Böylece merkezi yönetiminin babadan oğula geçmesi geleneği de başlamış oldu.18 Sultan Sencer döneminde Bâtınîler üzerine tertiplenen seferlerden biri de 546/1151-1152 senesinde gerçekleşmiştir. Sultan Sencer’in askerlerinden müteşekkil bir grup, Horasan’daki Turayşîs üzerine yürümüştür. Bâtınîler’in elindeki beldelere baskınlar yapmışlar, yağmalar etmişler, çoluk çocuğu esir almışlardır. Şehirleri tahrip edip evleri ateşe veren Sencer’in askerleri Bâtınîler’e çok büyük zararlar verdikten sonra geri dönmüştür.19 16 Daftary, İsmaililer, s. 520. 17 İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. XI, s. 27. 18 Cüveynî, a.g.e., s. 549-550; Hodgson, The Order of Assassins, s. 143; Daftary, İsmaililer, s. 534- 535. 19 İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. XI, s. 139. 73 C- Sultan Sencer Döneminde Suriye’de Bâtınîler ile Yapılan Mücadeleler Suriye’de Sultan Sencer dönemindeki ilk gelişme Melik Alparslan tarafından Suriye’den uzaklaştırılan Haleb Reisi Sâid b. Bedî’nin Bâtınîler tarafından öldürülmesi olmuştur. Mardin’e kaçmış olan Sâid b. Bedî 513/1119’da Fırat Nehri üzerindeki geçiş noktasında bulunan Devser Kalesi’nden ayrılarak iki oğluyla beraber kayıkla suyu geçeceği sırada iki bâtınî tarafından saldırıya uğrayarak öldürülmüştür.20 Öte yandan Sultan Muhammed Tapar döneminde Haleb reisi olan Ebû Tâhir es-Sâig’in öldürülmesinden sonra yerine yine bir bâtınî lideri olan Ebû İbrahim el-Esedâbâdî’nin yeğeni Behram geçmiştir. Sultan Sencer döneminde Suriye’de özellikle Behram’ın faaliyetleri ve tertiplediği suikastleri göze çarpmaktadır. Haleb 1123 yılında Artukoğlu Belek Gazi tarafından alındıktan sonra Bâtınîler’in nüfuzu azalmaya başlamış, Behram’ın casusu tutuklanmış, Bâtınîler Haleb’den sürgün edilerek Güney Suriye’de kendilerine yeni üsler aramaya başlamışlar hatta Behram bir süre aşırı gizlilik içinde kılıktan kılığa girerek şehir şehir dolaşmaya başlamıştı. 21 Bâtınîler bu süre zarfında Suriye civarındaki suikastlerine yine devam ederek 519/1125 yılında kadı Ebu’l-Fazl b. el-Haşşâb’ı öldürmüşlerdir.22 8 Zilkâde 520/25 Kasım 1126 Cuma günü de yine Behram’ın faaliyetleriyle Musul hâkimi Kasîmüddevle Aksungur el-Porsukî halkla beraber Cuma namazını kılmaya gittiği camide dervişler gibi kimsenin kuşkusunu uyandırmadan bir köşede namaz kılan yaklaşık on kadar Suriyeli bâtınînin birdenbire üzerine saldırmasıyla 20 İbnü’l-Adîm, Zübde, Makaleler, C. II, s. 730; Lewis, Haşîşîler, s. 150; Özaydın, “Suriye’deki Bâtınî Faaliyetleri”, s. 204. 21 İbnü’l-Kalânisî, a.g.e., s. 215; Lewis, Haşîşîler, s. 150; Runciman, a.g.e., C. II, s. 147; Özaydın, “Suriye’deki Bâtınî Faaliyetleri”, s. 204-205. 22 Azîmî, a.g.e., s. 49; Özaydın, “Suriye’deki Bâtınî Faaliyetleri”, s. 205; Daftary, İsmaililer, s. 523. 74 hançerle yaralanmış ve onlarla yine de mücadele edip üçünü yaralamasına rağmen kurtarılamamıştır.23 İbnü’l-Kalanisî’ye göre emîr muhafızlarına çok güvenmekteydi. Ne bir kılıcın ne de bir bıçağın delebileceği örme bir zırh giyerdi. Etrafı tepeden tırnağa silahlı adamlarla çevriliydi.24 Rivayete göre öldürülmeden önceki gece rüyasında birkaç köpeğin kendisine saldırdığını ve bunların birini öldürdüğünü fakat geri kalan köpeklerin de kendisinden intikam aldığını görmüştü. Rüyasını adamlarına anlatınca birkaç gün dışarı çıkmamasını tavsiye etmişler fakat o: “Ben hiç bir şey için Cuma’yı terk etmem” demiştir.25 Bündarî, Aksungur el-Porsukî’nin öldürülmesinde Irak Selçuklu veziri ve Bâtınîlerle sürekli işbirliği halinde olan Ebû’l-Kasım Dergüzînî’nin sorumlu olduğunu belirtmiştir. Buna göre Dergüzînî, Bâtınîler’e düşmanlık besleyen Aksungur’u azletmek için sultan nezdinde elinden gelen hileleri yapmaya çalışmış fakat muvaffak olamayınca Bâtınî kardeşlerinden yardım istemişti. Ayarladığı Bâtınîler de derviş kılığıyla gittikleri camide Aksungur’u katletmişlerdi.26 Kaynakların aktardığına göre Aksungur’a saldıran Bâtınîler hemen öldürüldü; ancak Bâtınîlerden Azaz’a bağlı Kefernâsıhlı bir genç kaçarak kurtuldu. Bu gencin yaşlı bir annesi vardı. Aksungur’un ve ona saldıranların öldürüldüğünü duyunca oğlunun şehit düştüğünü düşünerek gurur duymuş, çok sevinerek en güzel elbiselerini giyip süslenmişti. Fakat birkaç gün sonra oğlunun sağ salim kendisine geldiğine 23 İbnü’l-Kalânisî, a.g.e., s. 234-235; Azîmî, a.g.e., s. 50; İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 501; İbnü’l-Adîm, Buğye, s. 84; aynı yazar, Zübde, Makaleler, C. II, s. 773; İbn Kesîr, a.g.e., C. XII, s. 365; Zehebî, Siyeru a‘lâm, C. XIX, s. 510; İbnü’l-İbrî, a.g.e., C. II, s. 360; İbnü’l Cevzî, (el-Muntazam, C. IX, s. 254) Aksungur’un ölümünü 519 yılında geçen hadiseler arasında zikretmiştir Urfalı Mateos ( a.g.e., s. 284)’a göre de Aksungur’u “hacı” diye anılan kimseler ziyaretçi kılığında gelerek evinde bıçakla öldürmüşlerdir. Bündârî, a.g.e., s. 138, n. 1; Dozy, a.g.e., s. 253; Lewis, Haşîşîler, s. 150-151; Runciman, a.g.e., C. II, s. 144; Demirkent, a.g.e., C. II, s. 73-74; Coşkun Alptekin, “Aksungur elPorsukî”, DİA, C. II, s. 297; Daftary, İsmaililer, s. 524; Ocak, a.g.e., s. 231; Usta, a.g.e., s. 123. 24 İbnü’l-Kalânisî, a.g.e., s. 234-235. 25 İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 501; İbnü’l-Adîm, Zübde, Makaleler, C. II, s. 773. 26 Bündârî, a.g.e., s. 137. 75 görünce üzüntüsünden ne yapacağını şaşırmış, saçlarını yolup yüzüne kınalar yakmıştı. 27 1126 yılından itibaren Behram, taraftarlarının giderek artması ile faaliyetlerini açıktan açığa yapmaya başladı. Artukoğlu İlgazi ile iyi ilişkiler kurmaya başladı. İlgazi, Behram ve diğer Bâtınîlerden, kendisine karşı hücuma geçeceklerinden korktuğu için onlarla işbirliği yapmaktan çekinmedi ve bir tavsiye mektubu hazırlayarak Dımaşk hâkimi Atabeg Tuğtekin’e Behram’ı yanına almasını önerdi. Bu tavsiye mektubu sayesinde Tuğtekin tarafından saygıyla karşılanan Behram, Dımaşk’ta açıkça propaganda yapmaya, durumunu giderek kuvvetlendirmeye başladı. 28 İbnü’l-Esîr’e göre: “Eğer Dımaşk ahalisinin tümü Ehl-i Sünnet’e mensup olmasaydı ve kabul ve davet ettiği hususlarda ona karşı bir tavır takınmasaydı hiç şüphesiz Behram Dımaşk’a hâkim olurdu”.29 Behram bir süre sonra Dımaşk halkından tepki görmeye başlayınca Tuğtekin’den, adamlarıyla birlikte sığınabileceği bir kale istedi. Tuğtekin’in veziri Mazdekanî de bâtınî olmadığı halde Behram’ı desteklemekteydi ve özellikle onun ısrarları sonucu Tuğtekin Banyas Kalesi’ni Behram’a Zilkâde 520/Aralık 1126’da teslim etti. Kalenin yanı sıra Dımaşk’ta ayrıca propaganda evi olarak kullanacakları bir binaya da sahip oldular. Behram Banyas Kalesi’ne girince kaleyi yeniden inşa ettirmiş, istihkâmlarını kuvvetlendirmiş her taraftan kaleye akın eden Bâtınîler burada dehşet saçmaya başlamışlardı. 30 Behram Banyas’ın kuzeyindeki Hasbiye bölgesindeki Vâdi’t-Teym’i davalarını yaymak için oldukça uygun bir yer olarak görüyordu. Buradaki yerel emîrlerden Barak b. Cendel’in ölümünden sorumlu tutulan Behram 522/1128’de 27 İbnü’l-Adîm, Zübde, Makaleler, C. II, s. 773; Dozy, a.g.e., s. 253. 28 İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 500; Daftary, İsmaililer, s. 524; Runciman, a.g.e., C. II, s. 147. 29 İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 500. 30 İbnü’l-Kalânisî, a.g.e., s. 215; Azîmî, a.g.e., s. 49; İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 500; Daftary, İsmaililer, s. 524; Coşkun Alptekin, Dımaşk Atabegliği: Tog Teginliler, İstanbul, M.Ü. Fen-Edb. Fak. Yayınları, 1985, s. 79-80; Usta, (a.g.m., s. 12) Bâtınîler’in, Banyas Kalesi’nin kendilerine verilmesi karşılığında 1126 yılı içinde Havran civarına akın yapan Kudüs Haçlılarına karşı harekete geçen Tuğtekin’in ordusunda bir birlik ile yer aldıklarını belirtir. 76 bölgeye bir sefer tertip etti. Ancak kardeşinin öcünü almak isteyen Dehhak b. Cendel oldukça çetin bir mücadele vererek bâtınîleri yendi ve Behram bu savaş esnasında öldürüldü. Hem Behram’ın hem de Tuğtekin’in aynı sene ölümleri Bâtınîler’in işini zorlaştırmış oldu.31 Behram’ın yerine İsmâilîler’in liderliğine İsmail el-Acemî; Tuğtekin’in yerine de Tâcü’l-Mülk Böri’nin geçtiği 1128 yılı sonrasında Vezir Mazdekanî yine konumunu koruyarak Bâtınîler’e yardım etmiş ancak Tâcü’l-Mülk Böri onlara destek vermeyerek şehirden çıkartmak için uygun fırsatı kollamaya başlamıştı. Bu esnada giderek güçlenen Mazdekanî’nin Dımaşk’ı Haçlılar’a teslim edip karşılığında Sur şehrini alacağı haberi Tâcü’l-Mülk Böri’ye ulaşınca hiç vakit kaybetmeyerek iç kalede yaptığı toplantıda huzuruna çıkan veziri öldürterek Dımaşk’ta 15 Ramazan 523/1 Eylül 1129 günü büyük bir Bâtınî katliamı başlattı. Halk gördüğü her yerde ellerine geçirdikleri silah ve araçlarla yaklaşık altı bin Bâtınîyi öldürdü. Zor durumda kalan İsmail el-Acemî de Haçlılara haber göndererek Banyas Kalesi’ni onlara teslim etti.32 Yaşanan bu olaylar üzerine Tâcü’l-Mülk Böri, Bâtınîler’in intikam almak için harekete geçecekleri korkusuyla tedbirler almış, korumasız ve zırhsız hiçbir yere gitmez olmuştu. Fakat Alamut’tan gönderilen iki İranlı fedâî, Türk askerler olarak Dımaşk kuvvetleri arasına katılmış bir süre bekleyerek Böri’nin muhafız birliği içine girmeyi de başararak 5 Cemâziyelâhir 525/5 Mayıs 1131 tarihinde hamamda etrafında kimse yokken Böri’yi hançerle yaralamışlardı. Bâtınîler orada derhal 31 İbnü’l-Kalânisî, a.g.e., s. 221-222; Azîmî, a.g.e., s. 52; İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 518; Özaydın, “Suriye’deki Bâtınî Faaliyetleri”, s. 205-206; Alptekin, a.g.e., s. 80; Daftary, İsmaililer, s. 525. 32 İbnü’l-Kalânisî, a.g.e., s. 224-226; Azîmî, a.g.e., s. 52-53; İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 519; İbn Kesîr, a.g.e., C. XII, s. 373; Süryanî Mihael, (Süryani Patrik Mihail’in Vakayinamesi (1042-1195), çev. Hrant. D. Andreasyan, C. II, TTK.’da bulunan yayımlanmamış nüsha, 1944, s. 106-107) Vezirin öldürülmesine hiddetlenen Bâtınîlerin bir arada toplanarak kılıçlarını çelmeye, insanları öldürmeye, tahribat yapmaya başladıklarını şehrin ileri gelenleri ve halkın bu durum üzerine onlara karşı birleştiklerini belirtmiştir. Özaydın, “Suriye’deki Bâtınî Faaliyetleri”, s. 206; Daftary, İsmaililer, s. 525-526; Alptekin, a.g.e., s. 97. 77 öldürülmüşlerse de Böri, 21 Recep 526/7 Haziran 1132 günü aldığı yaranın etkisiyle vefat etmiştir.33 Suriye’de Sultan Sencer döneminde Bâtınîler Cebelü’s-Summak’ın güneybatısında yer alan Franklar ve Müslümanların çoğunlukta bulunduğu Cebel’ü Bahrâ bölgesinde de yeni kaleler zapt etmeye çalışmışlardır. Bu kalelerden biri Kadmüs idi. Kaleyi, 1132-1133’te kale hâkimi İbn Amrûn’dan satın alan Bâtınîler, Franklar ve Müslümanlar ile komşu olmak istemeyip onlarla savaşmışlardır. Bu durum da Büyük Selçuklular ile olan mücadelelerin bu dönemde azalmasına yol açmıştır.34 Hama şehrinin doğusu ile Banyas arasında kalan Masyaf Kalesi de Bâtınîler tarafından zapt edilmiştir. Kale, 1140-1141’de 1127-1128’de kaleyi satın almış olan Benû Münkız’ın başına geçirmiş olduğu Sungur adlı valinin yönetimindeydi. Bâtınîler ona hile yapıp aldatarak kaleye çıkmışlar sonra da öldürerek Suriye’deki en önemli üslerinden biri olacak Masyaf’a hâkim olmuşlardı. 35 Kehf, Hâvâbî, Rusâfe, Menîka, Kuley’a, Bâtınîler’in Suriye civarında zapt ettiği diğer kalelerdi.36 Sultan Sencer döneminin sonlarında da Şeyhü’l-Cebel olarak bilinen İsmâîlî dâîsi Râşidüddin Sinan ile birlikte Suriye’deki İsmâîliler’in tarihinde Haçlılarla ve Selahaddin Eyyübî ile çetin mücadelelere girecekleri yeni bir sayfa başlamış oldu.37 33 İbnü’l-Kalânisî, a.g.e., s. 230-233; Azîmî, a.g.e., s. 55; İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 529,536; Süryanî Mihael, a.g.e., C. II, s. 107; Alptekin, a.g.e., s. 97-98; Özaydın, “Suriye’deki Bâtınî Faaliyetleri”, s. 207; Usta, a.g.e., s. 156. 34 İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. XI, s. 19; İbn Kesîr, a.g.e., C. XII, s. 380; Lewis, Haşîşîler, s. 155-156; Daftary, İsmaililer., s. 527; Willey, a.g.e., pp. 228-229. 35 İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. XI, s. 78; Lewis, Haşîşîler, s. 156; Daftary, İsmaililer, s. 530; Willey, a.g.e., pp. 220-221. 36 Lewis, Haşîşîler, s. 156; P. K. Hitti, a.g.e., C. II, s. 691; Özaydın, “Suriye’deki Bâtınî Faaliyetleri”, s. 207; Usta, a.g.m., s. 14; Daftary, (İsmaililer, s. 527) Kehf Kalesi’nin Nizârîlerce satın alındığını belirtir. 37 Râşidüddin Sinân hakkında bilgi için bkz. M. Şerefeddin, “Karâmita ve Sinân Râşide’d-Dîn”, DİFM, C. II/7, İstanbul, 1928, s. 26-80; W. Ivanow, “Râşidüddin Sinan”, İA, C. IX, s. 635-636; Farhad Daftary, Râşidüddin Sinân el-İsmâilî”, DİA, C. XXXIV, s. 467-468; Lewis, Haşîşîler, s. 157-170. 78 D) Harizmşâh Atsız’ın Sultan Sencer’e Karşı Bâtınîlerle İşbirliği Sultan Sencer daha melikliği sırasında Harizm38 bölgesine hâkim olmuş sultanlık döneminde ise Harizmşâh Atsız bağımsızlığını kazanmak üzere harekete geçince Atsız ile Sencer arasında hâkimiyet mücadelesi yaşanmaya başlamıştı. Sultan Sencer’in II. Harizm seferi sonrasında Atsız, Sencer’e bağlı kalacağına söz vermişse de Sencer onun her an bir itaatsizlik yapıp isyan edeceğini düşünmekteydi. Onu doğru yola sevketme maksadıyla devrin tanınmış şairlerinden Edib Sâbir’i elçi olarak Harizm’e gönderdi. Harizmşâh Atsız, Edib Sâbir’i yanında alıkoyup ikazlarını dinler gibi görünürken gizlice bir suikast tertip ederek Sultan Sencer’i ortadan kaldırmayı planlıyordu. Bu amaçla Harizm’de bulunan iki bâtınî ile para karşılığı anlaştı. Bu durum Bâtınîler’in kendi gaye ve maksatları dışında siyaset adamları tarafından, siyasî amaçlar uğruna nasıl kullanıldıklarını da göstermektedir.39 Bunu öğrenen Edib Sâbir iki fedâîyi tasvir eden bir mektubu ihtiyar bir kadının ayakkabısı içinde Merv’de bulunan Sultan Sencer’e ulaştırdı. Tarif ettiği eşkâl üzerine kenar mahallelerden bir meyhanede yakalanan bâtınîler derhal öldürüldü. Planlarının Edib Sâbir’in gayretleri sonucu boşa gittiğini öğrenen Harizmşâh Atsız ise Edib Sâbir’i derhal yakalattı ve Ceyhun Nehri’ne attırarak boğdurmak suretiyle intikamını almış oldu.40 Yaşanan bu olaylar üzerine de Sultan, Harizm bölgesine daha sonra tekrar sefer düzenledi. 38 Aral Gölü’nün güneyinde uzanan topraklara ve XIII. yüzyıla kadar bu bölgede yaşayan halka verilen ad. Ayrıntılı bilgi için bkz. Abdülkerim Özaydın, “Hârizm”, DİA, C. XVI, s. 217-220. 39 Köymen, İkinci İmparatorluk Devri, C. V, s. 346. 40 İbrahim Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi (485-618/1092-1221), 4. bsk., Ankara , TTK., 2000, s. 58; Köymen, İkinci İmparatorluk Devri, C. V, s. 346; V. V. Barthold, Moğol İstilasına Kadar Türkistan, haz. Hakkı Dursun Yıldız, Ankara, TTK., 1990, s. 350. 79 E- Bâtınîler’in Selçuklular’a Karşı Hücumları Rebîülâhir 549/Haziran-Temmuz 1154 yılında Kûhistan’daki Bâtınîlerden sayıları piyade ve süvari yedi bin kişiyi bulan büyük bir grup toplandı. Selçuklu askerlerinin Oğuzlarla meşgul olmasını fırsat bilen grup Horasan üzerine yürüdü ve Havâf'a bağlı beldelere doğru harekete geçti. Emîr Ferruhşâlı b. Mahmûd el-Kâşânî, maiyyeti ve adamlarından müteşekkil bir toplulukla İsmâîlîler’in karşısına çıktı, fakat onlarla baş edemeyeceğini anlayarak Emîr Muhammed b. Üner’den askerleriyle ve sözünün geçtiği emirlerle birlikte İsmâîlîler’e karşı savaşmak için harekete geçmesini istedi. Emîr Muhammed b. Üner çok sayıda emîr ve askerlerle harekete geçti ve Ferruhşâh’ın da birlikleriyle beraber Bâtınîler’e saldırdılar. Uzun süren mücadeleyi Selçuklular kazanmasıyla reisleriyle birlikte çok sayıda Bâtınî öldürüldü bazıları da esir alındı. 41 Şevval 551/Mayıs-Haziran 1156 yılında da Bâtınîler Horasan’daki Tabes şehrine yürüyerek orada olaylar çıkardılar. Sultan’ın devlet erkânından birçok kişiyi esir alarak, mallarını ve hayvanlarını yağmaladılar, halktan bazılarını öldürdüler.42 552/1157 yılında ise Bâtınîler Horasan hacılarına hücum ederek onlardan zahid, âlim hiç kimseyi hayatta bırakmadılar.43 41 İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. XI, s. 170-171. İbnü’l-Esîr, Kûhistan’daki Bâtınîler’in kale ve hisarlarını muhafaza ve müdafaa edecek kimsenin kalmadığını belirterek: “Eğer Horasan askerleri Oğuzlarla meşgul olmasaydı hiç yorulup meşakkat çekmeden bu kaleleri ele geçirebilirler, Müslümanları da onların şerrinden kurtarabilirdi” demiştir (a.g.e., C. XI, aynı yer). 42 İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. XI, s. 184. 43 İbn Kesîr, a.g.e., C. XII, s. 431. 80 F- Sultan Sencer Döneminde Bâtınîler Tarafından Öldürülen Tanınmış Şahsiyetler Suriye’de öldürülmüş olan Ebu’l-Fazl b. el-Haşşâb, Aksungur el-Porsukî, Tâcü’l-Mülk Böri dışında Bâtınîler tarafından katledilen diğer şahsiyetlerden bazıları şöyledir: 1121 yılında Fâtımî ordusunun başkumandanı Efdal b. Bedrü’l-Cemâlî, Nizâr’ı sıkıştırması, kendileriyle aynı mezhebi paylaşması gerekirken bunu yapmaması, Ehl-i Sünnet itikadına muhalefet etmekten vazgeçmesi ve onlara muhalefet edilmesini yasaklaması gibi sebeplerle Halebli üç bâtınî tarafından öldürüldü.44 Irak Selçuklu Sultanı Mahmûd’un veziri Kemâlü’l-Mülk Ebû Tâlib esSümeyremî Safer 516 sonu/Mayıs 1122’de Hemedan’a gitmek üzere Sultanla beraber yola çıkmıştı. Dar bir geçitten geçtiği ve bu sebeple adamlarının önden gittiği bir sırada kendisine saldıran bâtınînin hançeri atına saplandı ve bâtınî hızla oradan uzaklaştı. Bunu gören adamlarının da onu yakalamak için peşinden gittikleri sırada ortaya çıkan bir diğer bâtınî tarafından vezir öldürüldü.45 523/1128-1129’da Şafiî reisi Abdüllâtif b. el-Hucendî Bâtınîler’in saldırısı sonucu öldürüldü.46 44 İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 466; Lewis, Haşîşîler, s. 154; Özaydın, “Suriye’deki Bâtınî Faaliyetleri”, s. 207. 45 İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 475; İbn Kesîr, a.g.e., C. XII, s. 359; Müneccimbaşı, a.g.e., C. I, s. 138; İmadüddin ise vezirin dükkândan çıkan bir güruh tarafından bıçaklanıp yaralandığını, yaralı olarak kaldırılan vezire doktorun baktığı sırada tavandan atlayan bir adamın sapladığı bıçakla hayatını kaybettiğini zikretmiştir. Bkz. Bündârî, a.g.e., s. 128-129. 46 Ravendî, a.g.e., C. I, s. 155; İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 521. 81 519/1125-1126’da Halife’nin mektubunu Sultan Sencer’e iletmek için Horasan’a giden Kadı Ebû Sa’d Muhammed b. Nasr b. Mansûr el-Herevî dönüş yolunda Bâtınîler tarafından öldürüldü.47 Sultan Sencer’in Bâtınîler’e karşı mücadele veren veziri Kâşânî, 29 Safer 521/16 Mart 1127 yılında seyis kılığına girmiş iki bâtınînin maiyyetine sızması ve Nevruz vesilesiyle Sultan’a göndereceği iki Arap atını seçmek üzere onları yanına çağırmasıyla bekledikleri fırsata kavuşarak hançerlerini saplaması neticesinde öldürüldü.48 527/1132-1133 yılında Irak Selçuklu Sultanı Mesud’un Atabegi Aksungur elAhmedîlî, Hemedan’ın dışında bulunan Karategin çayırında kendisine hücum eden Bâtınîler tarafından öldürüldü.49 Abbasî Halifesi Müsterşid Billâh da Bâtınîler tarafından öldürülen şahsiyetlerdendir. Irak Selçukluları’nın yeni sultanı olan Mesud’u Abbasî Halifesi Müsterşid Billâh tanımamış, adına hutbe okumadan vazgeçmişti. Mesud ile halife arasındaki anlaşmazlık Hemedan civarında karşı karşıya gelmeleriyle bir savaşa dönüşmüş, halifenin ordusundan bazı emîrlerin ayrılarak diğer tarafa katılmasıyla güç kaybeden Müsterşid Billâh yenilmişti. 47 Azîmî, a.g.e., s. 48; İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 498; İbn Kesîr, a.g.e., C. XII, s. 365; Ocak, a.g.e., s. 232; Bündârî, (a.g.e., s. 137) Herevî’nin, Vezir Ebû’l-Kasım Dergüzînî’nin anlaştığı Bâtınîler tarafından öldürüldüğünü şöyle açıklamıştır: “Dergüzînî vezir olduktan sonra Kadı Ebû Sa’d Muhammed b. Nasr b. Mansûr el-Herevî’nin elçilikle Sultan Sencer’e gitmesi takarrür etti. Göz kamaştırıcı baha ve kâmil cemal ile Horasan’a gitti. Bu hal Dergüzînî’ye ağır geldi. Kalbi perişan oldu. Bu zat, buraya döndüğü gün, kendisinin perdesinin yırtılacağını bildi. Zira Sultan Sencer nezdinde ahvalini gizlemişti. Biliyordu ki Herevî onu hallaç pamuğu gibi didecekti. Bundan dolayı birkaç Bâtınî ile uyuşarak, Herevî Horasan’dan döndükten sonra onu öldürmelerini kararlaştırdı.” 48 Azîmî, a.g.e., s. 51; İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 511; Bündârî, a.g.e., s. 242; Köymen, İkinci İmparatorluk Devri, C. V, s. 154; Hodgson, The Order of Assassins, p. 102; Lewis, Haşîşîler, s. 96-96; Daftary, İsmaililer, s. 521; Bündârî ayrıca yine bu olayın sorumlusunun Ebû’l-Kasım Dergüzînî olduğu belirtilmiştir. Dergüzînî, vezirliğini istemeyen Kâşânî’yi ortadan kaldırmak için bâtınîlerle anlaşmış bâtınîler de veziri öldürmek için seyis kılığında saraya gelmişlerdi bkz. a.g.e., s. 39. 49 Sadreddin Hüseynî, a.g.e., s. 73; İbnü’l-Esîr, (a.g.e., C. X, s. 541) Aksungur el-Ahmedîlî’nin Sultan Mesud’un görevlendirdiği kişiler tarafından da öldürülmüş olma ihtimalinden bahsetmiştir. Müneccimbaşı, a.g.e., s. 148; İbnül Cevzî, el-Muntazam, C. X, s. 29; Bündârî, a.g.e., s. 158; Ahmed b. Mahmûd, a.g.e., C. II, s. 59; Faruk Sümer, “Aksungur el-Ahmedîlî, DİA, C. II, s. 296-297; Özaydın, “Ahmedîlîler”, s. 168. 82 Cüveynî’nin aktardıklarına göre, Sultan Mesud durumu amcası Sencer’e bildirmek üzere haberci göndermiş fakat tesadüfen deprem olup, yıldırımlar düşünce herkes bu doğa olaylarını Halife’ye karşı yapılan kötü muameleye yüklemişti. Bunun üzerine Sultan Sencer elçisiyle birlikte bir mektup göndererek: “Mesud, bu fermanı alır almaz müminlerinin emîrinin yanına gitsin, onun bütün insanların sığınağı olan eşiğini toprağını öpsün, yaptıklarına karşılık özür dilesin, bilsin ki bu şekilde yıldırımlar düşmesine ve şiddetli rüzgarların esmesine şimdiye kadar kimse şahit olmadı. Bu afetleri Halife’ye yapılmış kötülüğün cezası olarak görüyorum…” demişti. Sultan Mesud fermana uyarak Müsterşid Billâh’ın kalması için bir çadır hazırlattı. 50 Halife’nin bir daha asker toplamaması, para ödemesi, sarayından çıkmaması gibi hususlarda aralarında sürekli elçiler gelip gidiyordu. 17 Zilkâde 529/29 Ağustos 1135 tarihinde Sultan Sencer’in elçisi sıfatıyla Emîr Kuran Han Müsterşid Billâh’ı koruyan muhafızlardan biri elçiyi karşılamak için yanından ayrılmıştı. Bunu fırsat bilen Bâtınîler Halife’ye saldırarak onu öldürmüşlerdir. Yirmiden fazla yerinden yaralayarak burnunu ve kulaklarını kesmiş çırılçıplak bir halde ortada bırakmışlardır.51 Halife Müsterşid Billâh’tan kısa süre sonra yerine geçen oğlu er-Râşid Billâh’da Sultan Mesud’la uzun süre mücadele etmiş ayrıca Bâtınîlerden babasının 50 Cüveynî, a.g.e., s. 548-549; Reşîdüddin, a.g.e., s. 106. 51 Reşîdüddin, (a.g.e., s. 106) cinayeti işleyen kişi sayısını vermemişken; Cüveynî, (a.g.e., s. 549) bazı kişilerin Sencer’in bu cinayet emrini verdiklerini söylediğini ama bunun tamamen bir iftira olduğunu belirterek Selçuklular’a ve Sultan Sencer’e düşman olanların uydurması olduğunu söyler; İbnü’l-Esîr, (a.g.e., C. XI, s. 35)’in bir rivayetine göre Bâtınîler’in hepsi öldürülmüş bir diğer rivayetine göre ise on tanesi öldürülmüştü; İbnü’l-Kalânisî, (a.g.e., s. 249-250) ve İbnü’l-Cevzî (el-Muntazam, C. X s. 48)’ye göre de 17 Bâtınî katılmış 7’si öldürülmüş 10’u kaçmıştı. İbnü’l-İbrî (a.g.e., C. II, s. 369) Bâtınîler’in Sultan Sencer ile birlikte geldiklerini ve on beş kişi olduklarını zikreder; Bündârî (a.g.e., s. 164) Sultan Sencer’in gönderdiği Bâtınîler tarafından öldürüldüğünü söyler. Köymen, (İkinci İmparatorluk Devri, C. V, s. 280-283) Halife’nin öldürülme ihtimalleri hakkındaki farklı görüşleri sıralamıştır. Ayrıca bkz. Azîmî, a.g.e., s. 59; Ravendî, a.g.e., C. I, s. 218; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 155- 156; Ahmed b. Mahmûd, a.g.e., C. II, s. 61-62; Süryani Mihael, a.g.e., s. 108; Hasan, a.g.e., C. V, s. 78; İbn Kesîr, a.g.e., C. XII, s. 386; Lewis, Haşîşîler, s. 97-98; Daftary, İsmaililer, s. 522; Ocak, a.g.e., s. 231; Osman G. Özgüdenli, Selçuklu-Hilâfet Münasebetlerinde Bir Dönüm Noktası: Halife elMüsterşid’in Katli Meselesi”, İ.Ü. Edb. Fak. Tarih Dergisi, sy. 39, İstanbul, 2004, s. 2-3, 8; aynı yazar (a.g.m., s. 6-7) cinayeti tertipleyen Bâtınîler’in sayısına ilişkin farklı müelliflerin görüşlerinden bahsetmiştir. 83 öcünü almaya çalışmıştı. İsfahân’a gittiği bir sırada 25 Ramazan 532/6 Haziran 1138’da rivayetlere göre Bâtınîler tarafından öldürüldü. Hizmetinde çalışan bir grup Horasanlı Bâtınî, er-Râşid Billâh’ı öğle uykusuna yatmak isterken öldürmüşlerdi.52 534/1139-1140’da Sultan Sencer’in yakın adamlarından el-Mukarreb Cevher, Bâtınîlerce öldürüldü. Cevher Sultan’ın annesinin kölesiydi. Annesi ölünce Sencer’in hizmetine girmiş ve giderek yükselmişti. Askerlerinin sayısı otuz binlere ulaşmış, Sultan tarafından Rey şehrine görevlendirilmişti. Bâtınîlerden bir grup kadın kılığına girerek ondan yardım isteme bahanesiyle yanına yaklaşarak öldürmüşlerdi.53 Bir başka rivayete göre Sultan Sencer, Cevher’in nüfûzunun bu şekilde artmasından sıkılarak onu ortadan kaldırmaları için Bâtınîlerle anlaşmıştı. Cevher de bu durumun farkındaydı. Hatta bir gün Sencer, ağzını arayarak ona: “Ey Cevher, bu mel’ûnların sana bir zarar vermesinden korkuyorum, onlardan sakın” demiş ve Cevher de cevap olarak: “Eğer beni kendinden emin edersen hiç kimseden korkmam, bunların gailesini defetmek hususunda kimseden yardım istemem” cevabını vermişti. Bir süre sonra Sencer’in sarayının dehlizinde Bâtınîlerden bir cemaat üzerine atlayarak onu öldürmüş, harem tarafında bulunan feryatları duyan Sultan Sencer’de bu işten haberi olduğunu belli edercesine “Cevher katlolundu” demişti.54 52 Müneccimbaşı, (a.g.e., C. I, s. 162), İbn Kesîr, (a.g.e., C. XII, s. 393) ve İbnü’l-İbrî (a.g.e., C. II, s. 375) halifenin, hizmetinde buluna Horasanlı bir grup tarafından öldürüldüğünü zikretmişlerdir. Ravendî, (a.g.e., C. I, s. 220) halifeye bir müddet hizmet etmiş bir Bâtınî tarafından öldürüldüğünü nakletmiştir. Köymen, (İkinci İmparatorluk Devri, C. V, s. 305) ise halifenin Bâtınîler tarafından öldürülmüş olma ihtimalinin babasına nazaran çok zayıf olduğunu zira Bağdad’dayken değil de Bağdad dışına çıktıkları an, arka arkaya iki halifenin de öldürülmesinin oldukça düşündürücü olduğunu söylemiştir. Sadreddin Hüseynî, a.g.e., s. 76; Bündârî, a.g.e., s. 166; İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. XI, s. 63; Cüveynî, a.g.e., s. 549-550; Hasan, a.g.e., C. V, s. 78; Lewis, Haşîşîler, s. 100, Hodgson, The Order of Assassins, p. 144; Daftary, İsmaililer, s. 536. 53 Azîmî, a.g.e., 64; Sadreddin Hüseynî, a.g.e., s. 79; İbnü’l Cevzî, el-Muntazam, C. X, s. 87; İbnü’lEsîr, a.g.e., C. XI, s. 75; Bündârî, a.g.e., s. 176; Ahmed b. Mahmûd, a.g.e., C. II, s. 66. 54 Bündârî, a.g.e., s. 245-246; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 130. 84 Cevher’e bağlı adamlarından Rey valisi Abbas efendisinin Bâtınîler’in tuzağı sonucunda öldürüldüğünü duyunca onlara savaş açmış, Bâtınîlerden pek çoğunu öldürmüş, ülkelerini harap etmişti.55 Rebîülevvel 538/Eylül-Ekim 1143’de Sultan Mesud’un kızı ile evli olan ve Tebriz’de yaşayan Irak Selçuklu Meliki Davud b. Sultan Mahmûd Suriye’den gönderilen Bâtınîler tarafından öldürüldü.56 Mâzenderân hâkiminin oğlu Girdbazu 537/1142’de Bâtınîler tarafından öldürüldü. Oğlunu kaybeden babası Şah Gazi ise bu olaydan sonra onlara düşman olmuş ve gördüğü her Bâtınîyi öldürtmüştür.57 55 Azîmî, a.g.e., s. 64; İbnü’l-Esîr, a.g.e., C. XI, s. 75; Müneccimbaşı, a.g.e., C. I, s. 171; Bündârî, (a.g.e., s. 176), Sadreddin Hüseynî, (a.g.e., s. 79) ve Ahmed b. Mahmûd (a.g.e., C. II, s. 66) da Abbas’ın efendisinin intikamı için o kadar çok Bâtınîyi öldürdüğünü hatta kafataslarından bir minare yaptırıp üzerinde bir müezzinin ezan okuduğunu zikretmişlerdir bu müelliflere göre Abbas, Bâtınîlerden yüz binden fazlasını öldürmüştür. 56 Sadreddin Hüseynî, a.g.e., s. 79; Azîmî, a.g.e., s. 67; Kazvînî, a.g.e., s. 465; Ahmed b. Mahmûd, a.g.e., C. II, s. 67; Daftary, İsmaililer, s. 537; Bündârî (a.g.e., s. 178) ve Müneccimbaşı (a.g.e., C. I, s. 146) Emîr Zengî b. Aksungur’un memleketine hücum etmesinden korktuğu için Suriyeli Bâtınîlerle anlaşmış olma ihtimalinden de bahsetmişlerdir. 57 Daftary, İsmaililer, s. 537; Hodgson, The Order of Assassins, p. 145. 85 SONUÇ İslâm tarihinde yaşanan siyasî ve dinî ihtilafların bir sonucu olarak çeşitli fikir akımları ve mezhepler ortaya çıkmıştır. Bunlardan biri de İsmâilî/Bâtınî düşünce akımıdır. Bâtınîlik, dâîler aracılığıyla yapılan propagandalar sayesinde İslâm dünyasında giderek daha geniş kitlelere ulaşmıştır. Özelikle Hasan Sabbâh, Alamut Kalesi’ni ele geçirdikten sonra Bâtınîliğe yeni bir kimlik kazandırarak Büyük Selçuklu İmparatorluğu topraklarında yıllarca sürecek çatışmalara, haksız yere kan dökülmesine ve devlet otoritesinin zaafa uğratılmasına sebep olmuştur. Bâtınîler, mevcut siyasî ve dinî düzeni yıkıp kendi görüşlerini kabul ettirmek için her yolu mübah saymışlar, kendilerine has hançerle değerli devlet adamlarını öldürerek ve Selçuklu hâkimiyetindeki kaleleri zapt ederek etrafa dehşet saçmışlardır. Kaynakların ifadesiyle hiçbir fırka hatta Yahudi ve Hıristiyanlar bile onlar kadar Müslümanlara maddî ve manevî zarar vermemiştir. Büyük Selçuklular bir yandan kurdukları medreselerde Sünnî akîdeyi güçlendirerek ilmî ve fikrî açıdan onlarla mücadele ederken bir yandan da Sultan Melikşah döneminden itibaren tertip ettikleri seferlerle askerî açıdan mücadelelerini sürdürmüşlerdir. Bu mücadeleler sırasında Büyük Selçuklular, başta Sultan Muhammed Tapar döneminde olmak üzere zaman zaman Bâtınîler’e karşı başarı kazanmışlarsa da kesin bir neticeye ulaşamamışlardır. Alamut Kalesi’ndeki Bâtınî hâkimiyeti ancak İlhanlı Hükümdarı Hülâgû’nun 1256 yılında kaleyi ele geçirmesiyle son bulmuştur. 86 KAYNAKÇA Agacanov, Sergey Grigoreviç: Selçuklular, çev. Ekber N. Necef-Ahmet R. Annaberdiyev, İstanbul, Ötüken Yayınları, 2006. Ahmed b. Mahmûd: Selçuk-Nâme, haz. Erdoğan Merçil, 2 c., İstanbul, Tercüman Yayınları, 1977. Aksarayî, Kerîmüddin Mahmud: Müsâmeretü’l-Ahbâr, çev. Mürsel Öztürk, Ankara, TTK., 2000. Alptekin, Coşkun: Dımaşk Atabegliği: Tog Teginliler, İstanbul, M.Ü. Fen-Edb. Fak. Yayınları, 1985. Alptekin, Coşkun: “Aksungur el-Porsukî”, DİA, C. II, s. 297. Âşûr, Saîd Abdülfettâh: “Ezher: Eğitim, Öğretim ve Sosyal Hayat”, DİA, C. XII, s. 59-63. Atalan, Mehmet: Şiîliğin Farklılaşma Sürecinde Ca‘fer es-Sâdık’ın Yeri, Ankara, Araştırma Yayınları, 2005. Ateş, Ahmed: “Gazzâlî’nin Bâtınîliğin Belini Kıran Delilleri, Kitāb Kavāsım alBātınīya”, AÜİFD, C. III, sy. 1-2, Ankara, 1954, s. 23-55. Ateş, Ahmed: “Bâtıniye”, İA, C. II, s. 339-342. Avcı, Casim: “Nasîhatü’l-Mülûk”, DİA, C. XXXII, s. 411. Azamat, Nihat: “Nâsır-ı Hüsrev”, DİA, C. XXXII, s. 395-397. 87 Azîmî: Târîhu’l-Azîmî, yay. ve çev. Ali Sevim, Azimî Tarihi: Selçuklularla İlgili Bölümler, Ankara, TTK., 1988. Bağdâdî, Abdü’l-Kāhir b. Tâhir: el-Fark beyne’l-fırak, çev. Ethem Ruhi Fığlalı, Mezhepler Arasındaki Farklar, Ankara, TDV Yayınları, 2005. Barthold, V. V.: Moğol İstilasına Kadar Türkistan, haz. Hakkı Dursun Yıldız, Ankara, TTK., 1990. Bausani. A.: “Religion in the Saljuq Period”, The Cambridge History of Iran, ed. by. J. A. Boyle, vol. V, Cambridge, 1968, pp. 283–302. Bazin, Marcel: “Kum”, DİA, C. XXVI, s. 361-362. Beyhakî, Zahîrüddin Ebu’l-Hasan Ali b. Ebu’l-Kâsım Zeyd: Târîh-i Beyhak, yay. A. Behmenyâr, Tahran, 1982. Bilgin, Orhan: “Cüveynî”, DİA, C. VIII, s. 140-141. Black, Antony: The History Of Islamic Politicial Thought, Edinburgh, Edinburgh Universiy Press, 2001. Bowen, Harold: “The Sargudhast-i Sayyidna, the Tale of the Three Schoolfellows and the Wasaya of the Nizâm al-Mulk”, Journal of The Royal Asiatic Society, vol. IV, London, 1931, pp. 771-782. Brockelmann, C.: İslâm Milletleri ve Devletleri Tarihi, çev. Neşet Çağatay, Ankara, AÜİF. Yayınları, 1964. Brockelmann, C.: “İbnü’l-Cevzî, Sıbt”, İA, C. V/2, s. 850. İdare: “Büzürg Ümmid”, İA, C. II, s. 846. 88 Bündârî, Feth b. Ali b. Muhammed: Zübdetü’n-Nusra ve nuhbetü’l-‘usra, çev. Kıvameddin Burslan, Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi, 2. bsk., Ankara, TTK, 1999. Cahen, Claude: Osmanlılardan Önce Anadolu’da Türkler, çev. Yıldız Moran, 3. bsk., İstanbul, E Yayınları, 1994. Cüveynî, Alâe’d-Dîn Atâ Melik: Tarih-i Cihan Güşa, çev. Mürsel Öztürk, 2. bsk., Ankara, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, 1998. Çağatay, Neşet-Çubukçu, İ. Agâh: İslâm Mezhepleri Tarihi, C. I, Ankara, AÜİF. Yayınları, 1965. Çağatay, Neşet: “Fâtımîler Devleti’nin Kuruluş Akideleri”, AÜİFD, C. VII, Ankara, 1960, s. 63-77. Çubukçu, İ. Agâh: Gazzâlî ve Bâtınîlik, Ankara, Resimli Posta Matbaası, 1964. Daftary, Farhad: Ismailis in Medieval Muslim Societies, London, I. B. Tauris Publishers, 2005. Daftary, Farhad: Medieval Ismaili History and Thought, New York, Cambridge University Press, 1996. Daftary, Farhad: The Ismailis: Their History and Doctrines, çev. Erdal Toprak, İsmaililer: Tarihleri ve Öğretileri, İstanbul, Doruk Yayınları, 2005. Daftary, Farhad: “Râşidüddin Sinân el-İsmâilî”, DİA, C. XXXIV, s. 467-468. Devletşah-ı Semerkandî: Tezkire-i Devletşah, çev. Necati Lugal, İstanbul, Tercüman Yayınları, 1977. 89 Danışman, Nafiz: “Eş‘arilik Neden Bâtınîliğe ve Hulûla Karşı Cephe Almıştır?”, AÜİFD, C. VI, sy. 1-4, Ankara, 1959, s. 135-152. Demirkent, Işın: Urfa Haçlı Kontluğu Tarihi (1098-1118), C. I, Ankara, TTK., 1990. Doğrul, Ömer Rıza: Cennet Fedaileri: İslâm Tarihinde Gizli ve Yıkıcı Teşekküller, İstanbul, Âsârı İlmiye Kütüphanesi Neşriyatı, 1944. Dozy, R.: Târîh-i İslâmiyyet, haz. Vedat Atilla, İslâm Tarihi, İstanbul, Gri Yayınları, 2006. Ebu’l-Ferec (İbnül-İbrî, Bar Hebraeus): Abû’l-Farac Tarihi, 2 c., 3. bsk., çev. Ömer Rıza Doğrul, Ankara, TTK., 1999. Ebu’l-Ferec (İbnül-İbrî, Bar Hebraeus): Târîhu muhtasari’d-düvel, çev. M. Şerefeddin Yaltkaya, Ankara, Maarif Vekâleti, 1941. Ebu’l-Fidâ: el-Muhtasar fî ahbâri’l-beşer, yay. Edib Arif ez-Zeyyin, C. IV, Beyrut, 1956-1961. Felsefî, Nasrullah: “Erbau Resâil tarihîyye min selâseti ricâlin kibâr”, ed-Dirâsetü’lEdebiyye, C. VII/3-4, Beyrut, 1965, s. 270-302. Fığlalı, Ethem Ruhi: Çağımızda İtikadî İslâm Mezhepleri, İstanbul, Şato Yayınları, 2001. Gazzâlî: Fedâ’ihu’l-Bâtıniyye, çev. Avni İlhan, Bâtınîliğin İçyüzü, Ankara, TDV Yayınları, 1993. Gazzâlî: Nasîhatü’l-Mülûk: İmâm Gazzâlî ve Devlet Başkanına Öğütler, İstanbul, İlke Yayınları, 2004. 90 Gazzâlî: İmam Gazzâlî’nin Mektupları, çev. Gürsel Uğurlu, İstanbul, İnkılab Yayınları, 2002. Gibb, H. A. R-Kraus, P.: “Müstansır”, İA, C. VIII, s. 827-831. Gölpınarlı, Abdülbâkıy: Tarih Boyunca İslâm Mezhepleri ve Şîîlik, İstanbul, Der Yayınları, 1979. Guidi, Michelangelo: “Mezdek”, İA, C. VIII, s. 201-205. Gündüz, Şinasi: “Mecûsîlik”, DİA, C. XXVIII, s. 279-284. Hamdullah, Müstevfî-i Kazvînî: Târîh-i Güzîde, yay. Abdülhüseyin Nevaî, Tahran, 1364. Hammâdi, Muhammed b. Mâlik: Keşfü esrâri’l-Bâtınîyye ve ahbâri’l-Karâmita, çev. İsmail Hatib Erzen, Bâtınîler ve Karmâtilerin İçyüzü, İstanbul, Sebil Yayınları, 2004. Has, Kenan: “Mezdekiyye”, DİA, C. XXIX, s. 523-524. Hasan, H. İbrahim: Siyasî-Dinî-Kültürel-Sosyal İslâm Tarihi, C. III-VI, İstanbul, Kayıhan Yayınları, 1992-1997. Hillenbrand, Carole: “1092: A Murderous Year”, The Arabist Budapest Studies In Arabic, Vol. 15-16, part. II, Budapest, 1995, pp. 281-296. Hitti, Philip K.: Siyasi ve Kültürel İslâm Tarihi, Çev. Salih Tuğ, C. II, İstanbul, Boğaziçi Yaynları, 1980. Hizmetli, Sabri: “Karmatîler”, DİA, C. XXIV, s. 510-514. 91 Hodgson, Marshall G. S.: The Order of Assassins: The Struggle of the Early Nizârî Ismâ’îlîs Against the Islamic World, Netherlands, Mouton & Co Publishers, 1955. Hodgson, Marshall G. S.: İslâm’ın Serüveni: Bir Dünya Medeniyetinde Bilinç ve Tarih, 3 c., İstanbul, İz Yayıncılık, 1993. Hodgson, Marshall G. S.: “The Ismaili State”, The Cambridge History of Iran, ed. by. J. A. Boyle, vol. V, Cambridge, Cambridge University Press, 1968, pp. 422–482. Hüseynî, Sadre’d-Dîn Ebu’l-Hasan: Ahbârü’d-Devleti’s-Selcukiyye, çev. Necati Lugal, 2. bsk., Ankara, TTK., 1999. Ivanow, W.: A Bibliographical Survey Ismaili Literature, Tahran, The Ismaili Society, 1963. Ivanow, W.: A Guide to Ismaili literature, London, The Royal Asiatic Society, 1933. Ivanow, W.: “İmâm”, İA, C. V/2, s. 980-983. Ivanow, W.: “Râşidüddin Sinan”, İA, C. IX, s. 635-636. İbn İsfendiyâr: Târîh-i Taberistân, İng. çev. Edward G. Browne, An Abridged Translation of History of Tabaristān, Leiden, 1905. İbn Kesîr: el-Bidâye ve’n-nihâye, çev. Mehmet Keskin, Büyük İslâm Tarihi , C. XII, İstanbul, Çağrı Yayınları, 1995. İbn Tağrîberdî: en-Nücûmü’z-zâhire fî mülûki Mısr ve'l-Kāhire, C. V, Kahire, Dârü’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1935. 92 İbnü’l-Adîm: Buğyetü’t-taleb fî târîhi Haleb: Selçuklularla İlgili Hal Tercümeleri, çev. Ali Sevim, Ankara, TTK., 1976. İbnü’l-Adîm: Zübdetü’l-Haleb min târihi Haleb, çev. Ali Sevim, “İbnü’l-Adîm’in Zübdetü’l-Haleb min târihi Haleb Adlı Eserindeki Selçuklularla İlgili Bilgiler”, Makaleler, C. II, Ankara, Berikan Yayınları, 2005, s. 607–776. İbnü’l-Cevzî: el-Muntazam fî târîhi’l-mülûk ve’l-ümem, C. IX-X, Haydarabad, 1359. İbnü’l-Cevzî: el-Muntazam fî târîhi’l-mülûk ve’l-ümem, çev. Ali Sevim, “İbnü’lCevzî el-Muntazam Adlı Eserindeki Selçuklularla İlgili Bilgiler”, Makaleler, C. II, Ankara, Berikan Yayınları, 2005, s. 437-605. İbnü’l-Cevzî: Telbîsü İblis, çev. Mehmet Ali Kara, İblis’in Hileleri, İstanbul, Tevhid Yayınları, 1996. İbnü’l-Esîr: el-Kâmil fi’t-târih, çev. Abdülkerim Özaydın, C. X, XI, İstanbul, Bahar Yayınları, 1987. İbnü’l-Kalânisî: Zeylü Târîhi Dımaşk, yay. H. F. Amedroz, Beyrut, 1908. İkbal, Abbas: Vezâret der ahd-i Selâtîn-i Buzurg-i Selcukî, Tahran, 1338 ş. İlhan, Avni: “Bâtıniyye”, DİA, C. V, s. 190-194. Kafesoğlu, İbrahim: Selçuklu Tarihi, İstanbul, MEB Yayınları, 1992. Kafesoğlu, İbrahim: Sultan Melikşah Devrinde Büyük Selçuklu İmparatorluğu, İstanbul, İ.Ü. Edb. Fak. Yayınları, 1953. 93 Kafesoğlu, İbrahim: Harezmşahlar Devleti Tarihi (485-618/1092-1221), 4. bsk., Ankara , TTK., 2000. Kafesoğlu, İbrahim: “Nizâmü’l-Mülk”, İA, C. IX, s. 329-333. Kara, Seyfullah: Selçuklular’ın Dini Serüveni, İstanbul, Şema Yayınları, 2006. Kaya, Mahmut: “Dârülhikme”, DİA, C. VIII, s. 537-538. Köprülü, Fuad: Türkiye Tarihi, İstanbul, Kanaat Kütüphanesi, 1923. Köymen, Mehmet Altay: Büyük Selçuklu İmparatorluğu: Alp Arslan ve Zamanı, C. III, 4. bsk., Ankara, TTK., 2001. Köymen, Mehmet Altay: Büyük Selçuklu İmparatorluğu: İkinci İmparatorluk Devri, C. V, 3. bsk., Ankara, TTK., 1991. Köymen, Mehmet Altay: Selçuklu Devri Türk Tarihi, 4. bsk., Ankara, TTK., 2004. Köymen, Mehmet Altay: Tuğrul Bey ve Zamanı, İstanbul, MEB Yayınları, 1976. Köymen, Mehmet Altay: “Sencer”, İA, C. X, İstanbul, 1966, s. 486-493. Krenkow, F.: “Sâbi”, İA, C. X, s. 6-9. Kummî/Nevbahtî: Şiî Fırkalar, çev. Hasan Onat, Ankara, Ankara Okulu Yayınları, 2004. Kurpalidis, G. M.: Büyük Selçuklu Devleti’nin İdari, Sosyal ve Ekonomik Tarihi, çev. İlyas Kamalov, İstanbul, Ötüken Yayınları, 2007. Kutluer, İlhan: “İlhad: İslâm düşüncesi”, DİA, C. XXII, s. 93-96. 94 Lambton, A. K. S.: “The Dilemma of Government in Islamic Persia; The Siyasatnama of Nizam Al-Mülk”, Iran, XXII, London, 1984, pp. 55-66. Lewis, Bernard: The Assassins: A Radical Sect in Islam, çev. Kemal Sarısözen, Haşîşîler: İslâm’da Radikal Bir Tarikat, İstanbul, Kapı Yayınları, 2004. Lewis, Bernard: The Origins of Ismailism, Cambridge, W. Heffer and Sons, 1940. Lewis, Bernard: Ortadoğu, çev. Selen Y. Kölay, Ankara, Arkadaş Yayınları, 2005. Lewis, Bernard: “Ibn Attash”, EL², C. III, London, 1971, p. 725. Lewis, Bernard: “İsmâilîler”, İA, C. V/1, s. 1120-1124. Maalof, Amin: Arapların Gözüyle Haçlı Seferleri, çev. Mehmet Ali Kılıçbay, 2. bsk., İstanbul, Telos Yayınları, 1998. Mantran, Robert: İslâmın Yayılış Tarihi, çev. İsmet Kayaoğlu, Ankara, AÜİF. Yayınları, 1981. Massignon, L.: “Karmatîler”, İA, C. VI, s. 352-359. Massignon, L.: “Nusayrîler”, İA, C. IX, s. 365-370. Merçil, Erdoğan: İlk Müslüman Türk Devletleri, 4. bsk., Ankara, TTK., 2000. Merçil, Erdoğan: Büyük Selçuklu Devleti: Siyasî Tarih, Ankara, Nobel Yayınları, 2005. Merçil, Erdoğan: “Bâvendîler”, DİA, C. V, s. 214-216. Merçil, Erdoğan: “Besâsîrî”, DİA, C. V, s. 528-529. 95 Muhammedoğlu, Aliev Saleh: “Hürremiyye”, DİA, C. XVIII, s. 500-501. Müneccimbaşı, Ahmed b. Lütfullah: Câmiu’d-Düvel: Selçuklular Tarihi: Horasan, Irak, Kirman ve Suriye Selçukluları, yay. Ali Öngül, C. I, İzmir, Akademi Kitabevi, 2000. Müntecebüddin, Bedî: Kitab-ı Atebetü’l-ketebe: Mecmûa-i Mürâselât-ı Dîvân-ı Sultan Sencer, yay. Muhammed Kazvinî-Abbas İkbal, Tahran, 1329 ş. Nadvi, Syed Salman: “Religious Policy of Nizâm Al-Mulk”, al-‘ilm, Vol. 4, Durban, 1984, p. 35-43. Nâsır-ı Hüsrev: Sefernâme, çev. Abdülvehab Terzi, Ankara, MEB Yayınları, 1950. Nîşâburî, Zâhirüddîn: The Saljūqnāma of Zahīr al-Dīn Nīshāpūrī: A Critical Text Making Use of the Unique Manuscript in the Library of the Royal Asiatic Society, ed. by. A. H. Morton, E. J. W. Gibb Memorial Trust, 2004. Nizâmü’l-Mülk: Siyâset-Nâme, çev. Mehmet Altay Köymen, Ankara, TTK., 1999. Ocak, Ahmet: Selçukluların Dinî Siyaseti, İstanbul, Tarih ve Tabiat Vakfı Yayınları, 2002. Ocak, Ateş: “Nizâmiye Medreseleri”, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Malatya, 1993. Onat, Hasan: “İbâhiyye”, DİA, C. XIX, s. 252-254. Öz, Mustafa: “İsmâiliyye Mezhebi”, Milletlerarası Tarihte ve Günümüzde Şiîlik Sempozyumu, İstanbul, İSAV Yayınları, 1993, s. 605-645. Öz, Mustafa: “Ca‘fer es-Sâdık”, DİA, C. VII, 1-3. 96 Öz, Mustafa: “Dürzîlik”, DİA, C. X, s. 39-48. Öz, Mustafa: “Haşîşiyye”, DİA, C. XVI, s. 418-419. Öz, Mustafa: “Gâliyye”, DİA, C. XIII, s. 333-337. Öz, Mustafa: “İsmâilîyye”, DİA, C. XXIII, s. 128-133. Öz, Mustafa: “Meymûn el-Kaddâh”, DİA, C. XXIX, s. 505. Öz, Mustafa: “Nizâriyye”, DİA, C. XXXIII, s. 200-201. Özaydın, Abdülkerim: Sultan Berkyaruk Devri Selçuklu Tarihi (h.485- 498/m.1092-1104), İstanbul, İ.Ü. Edb. Fak. Yayınları, 2001. Özaydın, Abdülkerim: Sultan Muhammed Tapar Devri Selçuklu Tarihi (h. 498- 511/m.1105-1118), Ankara, TTK., 1990. Özaydın, Abdülkerim: “Sultan Berkyaruk Devrinde (1092–1104) Bâtınîlerle Yapılan Mücadeleler”, Prof. Dr. Fikret Işıltan’a 80. Doğum Yılı Armağanı, İstanbul, 1995, s.177–185. Özaydın, Abdülkerim: “Selçuklular Zamanında Suriye’deki Bâtınî Faaliyetleri”, Türklük Araştırmaları Dergisi, sy. 12, (Ayrıbasım), İstanbul, 2002, s. 195-207. Özaydın, Abdülkerim: “Ahmedîlîler”, DİA, C. II, s. 168-169. Özaydın, Abdülkerim: “Alamut”, DİA, C. II, s. 336-337. Özaydın, Abdülkerim: “Berkyaruk”, DİA, C. V, s. 514-516. Özaydın, Abdülkerim: “Bündârî”, DİA, C. VI, s. 489–490. 97 Özaydın, Abdülkerim: “Ebü’l-Fidâ, DİA, C. X, s. 320-321. Özaydın, Abdülkerim: “el-Bidâye ve’n-nihâye”, DİA, C. VI, s. 131-132. Özaydın, Abdülkerim: “el-Kâmil”, DİA, C. XXIV, s. 281-283. Özaydın, Abdülkerim: “Hamdullah el-Müstevfî”, DİA, C. XV, s. 454-455. Özaydın, Abdülkerim: “Hârizm”, DİA, C. XVI, s. 217-220. Özaydın, Abdülkerim: “Hasan Sabbâh”, DİA, C. XVI, s. 347-349. Özaydın, Abdülkerim: “İbn Kesîr”, DİA, C. XX, s. 132-134. Özaydın, Abdülkerim: “İbnü’l-Esîr”, DİA, C. XXI, s. 26-27. Özaydın, Abdülkerim: “İbnü’l-İbrî”, DİA, C. XXI, s. 92-94. Özaydın, Abdülkerim: “İbnü’l-Kalânisî”, DİA, C. XXI, s. 99-100. Özaydın, Abdülkerim: “Kiyâ el-Herrâsî”, DİA, C. XXVI, s. 126. Özaydın, Abdülkerim: “Melikşah”, DİA, C. XXIX, s. 54-57. Özaydın, Abdülkerim: “Muhammed Tapar”, DİA, C. XXX, s. 579-581. Özaydın, Abdülkerim: “Müstansır-Billâh el-Fâtımî”, DİA, C. XXXII, s. 119-121. Özaydın, Abdülkerim: “Nizâmülmülk”, DİA, C. XXXIII, s. 194-196. Özaydın, Abdülkerim: “Nizâmiye Medresesi”, DİA, C. XXXIII, s. 188-191. 98 Özgüdenli, Osman G.: Ortaçağ Türk-İran Tarihi Araştırmaları, İstanbul, Kaknüs Yayınları, 2006. Özgüdenli, Osman G.: “Selçuklu-Hilâfet Münasebetlerinde Bir Dönüm Noktası: Halife el-Müsterşid’in Katli Meselesi”, İ.Ü. Edb. Fak. Tarih Dergisi, sy. 39, İstanbul, 2004, s. 1-35. Özkuyumcu, Nadir: “Müsta’lî-Billâh el-Fâtımî”, DİA, C. XXXII, s. 115. Polo, Marco: Dünya’nın Hikâye Edilişi: Harikalar Kitabı, çev. Işık Ergüden, C. I, İstanbul, İthaki Yayınları, 2003. Poonawala, K. H.: Bibliography of Ismaili Literature, Berkeley, University of California Press, 1977. Râvendî: Râhatü’s-Sudûr ve Ayetü’s-Sürûr: Gönüllerin Rahatı ve Sevinç Alâmeti, çev. Ahmed Ateş, 2 c., 2. bsk., Ankara, TTK., 1999. Ravendi, Murtaza: “Sergüzeşt-i Hasan Sabbâh”, Târihî İctimâ-i İran, C. IX, Sweden, 1997, s. 188- 211. Reşîdüddin Fazlullâh: Câmiu‘t-tevârîh, İng. çev. Kenneth Allin Luther, The History of Seljuq Turks From the Jāmi al-tawārīkh: an Ilkhanid Adaptation of the Seljūq-nāma of Zahīr al-Dīn Nīshāpūrī, Curzon, 2001. Rizvi, S. Rizwan Ali: “Life and Times of Nizam Al-Mülk”, Islamic Culture, LIV/3, Haydarabad, 1980, pp. 163-172. Runciman, Steven: Haçlı Seferleri Tarihi: Kudüs Krallığı ve Frank Doğu (1100- 11187), C. II, 2. bsk., Ankara, TTK., 1992. 99 Sanaullah, Mawlawî Fâdıl: The Decline of Seljūquid Empire, Calcutta, University of Calcutta Press, 1938. Sevim, Ali: Suriye ve Filistin Selçukluları Tarihi, 3. bsk., Ankara, TTK., 2000. Sevim, Ali: “Azîmî”, DİA, C. IV, s. 330-331. Sevim, Ali: “Buğyetü’t-Taleb”, DİA, C. VI, s. 361-362. Sevim, Ali: “İbnü’l-Adîm”, DİA, C. XX, s. 478-479. Sıbt İbnü’l-Cevzî: Mir’âtü’z-zamân fî târihi’l-a‘yân, C. VIII/2, Haydarâbâd, 1370/1951. Sıbt İbnü’l-Cevzî: Mir’âtü’z-zamân fî târihi’l-a‘yân, çev. Ali Sevim, “Sıbt İbnü’lCevzî’nin Mir’âtü’z-Zamân fî Tarihi’l-Âyân Adlı Eserindeki Selçuklularla İlgili Bilgiler”, Makaleler, C. II, Ankara, Berikan Yayınları, 2005, s. 3-435. Strothmann, R.: “Seb’iye”, İA, C. X, s. 292-295. Suyûtî, Celâle’d-Dîn: Târîhu’l-hulefâ, yay. Muhammed Muhyiddin Abdülhamid, Kahire, 1952. Sümer, Faruk: “Aksungur el-Ahmedîlî, DİA, C. II, s. 296-297. Süryânî Mihael: Süryani Patrik Mihail’in Vakayinamesi (1042-1195), çev. Hrant. D. Andreasyan, C. II, TTK’da bulunan yayımlanmamış nüsha, 1944. Şehristânî, Ebu’l-Feth Muhammed b. Abdülkerim: el-Milel ve’n-nihal, çev. Mustafa Öz, İstanbul, Ensar Neşriyat, 2005. Şerefeddin, M.: “Bâtınîlik Tarihi”, DİFM, C. II/8, İstanbul, 1928, s. 1-27. 100 Şerefeddin, M.: “Fâtımîler ve Hasan Sabbâh”, DİFM, C. I/2, İstanbul, 1926, s. 1-42. Şerefeddin, M.: “İslâm’da İlk Fikri Hareketler ve Dinî Mezhepler”, DİFM, C. XII, İstanbul, 1929, s. 1-20. Şerefeddin, M.: “Karâmita ve Sinân Râşide’d-Dîn”, DİFM, C. II/7, İstanbul, 1928, s. 26-80. Şerefeddin, M.: “Selçuklular Devrinde Mezâhib”, Türkiyat Mecmuası, C. I, İstanbul, 1925, s. 101–118. Şeşen, Ramazan: Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, İstanbul, İSAR Yayınları, 1998. Şeşen, Ramazan: “Câmiu’t-tevârih”, DİA, C. VII, s. 132-134. Talas, M. Asad: Nizamiyye Medresesi ve İslâm’da Eğitim-Öğretim, çev. Sadık Cihan, Samsun, Etüt Yayınları, 2000. Tamir, Arif: Tarihu’l-İsmâilîyye, 4 c., London, Riyazü’r-Reis li’l-Kütüb ve’n-Neşr, 1991. Tan, Muzaffer: Bâtınîlik Kavramı ve Bâtınî Fırkaların Tasnifi Meselesi, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2000. Tancî, Muhammed: “Şehristânî”, İA, C. XI, s. 393-396. Tevfik, Ebüzziyâ Mehmed: Hasan Bin Sabbâh, İstanbul, Matbaa-i Ebüzziyâ, 1300. Togan, Zeki V.: “Alamut”, İA, C. I, s. 289. Togan, Zeki V.: “Reşîdü’d-Dîn Tabîb”, İA, C. IX, s. 705-712. 101 Topaloğlu, Bekir: “İsmailiyyede İnanç Esasları ve İbadet Şekilleri Üzerine Değerlendirme”, Milletlerarası Tarihte ve Günümüzde Şiîlik Sempozyumu, İstanbul, İSAV Yayınları, 1993, s. 655- 660. Topaloğlu, Bekir: “Zındık”, İA, C. XIII, s. 558-561. Tudelalı Benjamin-Ratisbonlu Petachia: Ortaçağ’da İki Yahudi Seyyahın Avrupa, Asya ve Afrika Gözlemleri, çev. Nuh Arslantaş, İstanbul, Kaknüs Yayınları, 2001. Turan, Osman: Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, İstanbul, Ötüken Yayınları, 2005. Urfalı Mateos: Urfalı Mateos Vekayi-Nâmesi (952-1136) ve Papaz Grigor’un Zeyli (1136-1162), çev. Hrant D. Andreasyan, 3. bsk., Ankara, TTK., 1987. Usta, Aydın: Müslüman-Haçlı Siyasî İttifakları: Çıkarların Gölgesinde Haçlı Seferleri, 2. bsk., İstanbul, Yeditepe Yayınları, 2008. Usta, Aydın: “Müslüman-Haçlı Mücadelelerinde Haşîşîler”, İ.Ü. Edb. Fak. Tarih Dergisi, sy. 44, İstanbul, 2008, s. 1-23. Üzüm, İlyas-Topaloğlu, Bekir-Koca, Ferhat: “Mezhep”, DİA, C. XXIX, s. 526-542. Willey, Peter: Eagle’s Nest: Ismaili Castles in Iran and Syria, The Institute of Ismaili Studies Series London, I. B. Tauris Publishers, 2005. Yazıcı, Tahsin: “Deylem”, DİA, C. IX, s. 263-265. Yazıcı, Tahsin: “Fidâî”, DİA, C. XIII, s. 53. Yazıcı, Tahsin: “Müntecebüddin Bedî”, DİA, C. XXXII, s. 25. 102 Yezdî: el-Urada fi’l-Hikâyeti’s-Selçukiyye, çev. M. Şerefeddin Yaltkaya, Milli Tetebbular Mecmuası, C. II, sy. 4, İstanbul, 1331/1915, s. 241-272. Yıldız, Hakkı Dursun: “Bâbek”, DİA, C. IV, s. 376-377. Yuvalı, Abdülkadir: “Selçuklular Zamanında Bâtınîler’in Faaliyetleri”, Fırat Üniversitesi Dergisi, C. III, sy. 2, Elazığ, 1989, s. 289-298. Zahîrüddîn-i Mar’aşî: Târîh-i Taberistân u Rûyân u Mâzendarân, yay. Bernhard Dorn, St. Petersburg, 1850. Zehebî: el-İber fî haberi men gaber, yay. M. S. Zağlun, C. II, Beyrut, 1985. Zehebî: Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ, yay. Şuayb el-Arnaût-M.Nuaym el-Arkasûsî, C. XIX, Beyrut, 1985. 103 EKLER 104 KAYNAKLAR EK: I FARSÇA KAYNAKLAR A) Râvendî, Ebû Bekir Necme’d-Dîn Muhammed b. Ali b. Süleyman (öl. 603/1206-1207’den sonra) Kâşân civarında bir kasaba olan Râvend’de doğan müellif, hattatlık, cilt ve tezhipte kendisini geliştirmiş, Sultan Tuğrul’un (1175–1194) hürmetini kazanarak ona hat hocalığı yapmıştır. 1203 senesinde yazmaya başladığı Râhatü’s-Sudûr ve Ayetü’s-Sürûr1 adlı eserini Selçuklu hanedanıyla kurduğu dostane ilişkiler nedeniyle Anadolu Selçuklu Sultanı I. Gıyaseddin Keyhüsrev’e ithaf ve takdim etmiştir. Eser, Büyük Selçuklular’ın başlangıcından itibaren genel olayları aktarması ve özellikle Sultan Sencer’in ölümünden sonraki dönemleri ayrıntılı açıklaması bakımından birinci elden kaynaktır. Müellifin kendisinden önceki dönemler için kaynağı Zahîrüddîn Nîşâburî’nin Selçuknâme2 adlı eseridir. Eserden konumuzla ilgili olarak Bâtınîler tarafından öldürülen devlet adamlarını, Bâtınîler’in İsfahân’da halka yaptıkları zulümleri, Sultan Muhammed Tapar döneminde gerçekleştirilen Şahdîz kuşatmasını, Ahmed b. Attâş’ın faaliyetlerini anlatırken istifade ettik. B- Cüveynî, Alâe’d-Dîn Atâ Melik (öl. 681/1283) Cüveynî, İlhanlılar döneminde yetişen bir devlet adamı ve tarihçidir. Çeşitli devlet görevleri yaptıktan sonra 1256 yılında Hülâgû’nun, hizmetine girerek onun İran’daki Bâtınîler’i yok etmek için tertip ettiği bütün seferlere katılmış ve Alamut’un 1 Muhammed b. Ali b. Süleyman er-Râvendî, Râhatü’s-Sudûr ve Ayetü’s-Sürûr: Gönüllerin Rahatı ve Sevinç Alâmeti, çev. Ahmed Ateş, 2 c., 2. bsk., Ankara, TTK., 1999. Metinde “Râvendî” şeklinde kısaltılmıştır. 2 Zâhirüddîn Nîşâburî, The Saljūqnāma of Zahīr al-Dīn Nīshāpūrī: A Critical Text Making Use of the Unique Manuscript in the Library of the Royal Asiatic Society, ed. by. A. H. Morton, E. J. W. Gibb Memorial Trust, 2004. Tezde “Zâhirüddîn Nîşâburî” olarak kısaltılmıştır. 105 zaptı sırasında bizzat orada bulunmuştur. Alamut’un meşhur kütüphanesinin yok olmasını önleyerek buradaki değerli eserleri okumuş ve daha sonra bâtınî akidesiyle ilgili olanları yaktırmıştır.3 Cüveynî’nin Târîh-i Cihângüşâ adlı önemli eseri Moğollar, Harizmşahlar ve Bâtınîler hakkında en önemli bilgileri içeren ana kaynaklardandır. Cüveynî’den sonra yaşamış tarihçilerden pek çoğu bu eserden istifade etmişlerdir. Üç cilt olarak yazılan eserin, bizim için asıl önemli kısmı üçüncü cildidir. Bu ciltte Cüveynî, Bâtınîler’in mezheplerini ve genel inanç özelliklerini, tarihçelerini, Hasan Sabbâh’ın hayatını ve görüşlerini, Bâtınîler’in Hülâgû tarafından ortadan kaldırılıncaya kadar özellikle Alamut ve çevresindeki faaliyetlerini ve Selçuklular’ın Bâtınîler üzerine tertiplediği seferleri oldukça ayrıntılı bir biçimde anlatmıştır. Biz tezimizde eserin Mürsel Öztürk tarafından yapılan Türkçe tercümesinden yararlandık.4 C-Reşîdüddin Fazlullâh b. Ebu’l-Hayr İmâde’d-Dîn elHemedânî (öl. 718/1318) İlhanlılar devrinde yaşamış tabip, devlet adamı ve vezir olan Reşîdüddin’in, Bâtınîler ve faaliyetleri ile ilgili olarak Cüveynî’nin eserinden sonra en önemli ana kaynakların başında gelen Farsça eseri, Câmiu‘t-tevârîh’tir.5 Reşîdüddin, umûmî bir tarih çalışması olan eserinde Cüveynî’nin kullanmış olduğu kaynaklardan doğrudan ya da dolaylı olarak istifade ederek Bâtınîler’e geniş yer vermiştir. Buna karşılık Reşîdüddin’in eseri Cüveynî’nin eseriyle karşılaştırıldığında bilgilerin daha derli toplu olduğu, İsmâîli kaynaklarına daha çok bağlı kalındığı ve pek çok ayrıntıyı barındırdığı görülür. Bu durum da Reşîdüddin’in, 3 Cüveynî’nin hayatı ve eserleri hakkında daha geniş bilgi için bkz. Orhan Bilgin, “Cüveynî”, DİA, C. VIII, s. 140-141. 4 Alâe’d-Dîn Atâ Melik Cüveynî, Tarih-i Cihan Güşa, çev. Mürsel Öztürk, 2. bsk., Ankara, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, 1998. Metinde “Cüveynî” olarak kısaltılmıştır. 5 Hayatı hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Zeki Velidi Togan, “Reşîdü’d-Dîn Tabîb”, İA, C. IX, s. 705- 712. Eser hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Ramazan Şeşen, “Câmiu‘t-tevârîh”, DİA, C. VII, s. 132- 134. 106 Cüveynî’nin daha erken bir tarihte kopyasını çıkartıp imha etmiş olduğu daha bütünlüklü bir metinden istifade etmiş olabileceğini düşündürmektedir.6 Eserden, Bâtınîler tarafından öldürülen devlet adamlarını, Selçuklular’ın onlara karşı gerçekleştirdiği askerî müdahaleleri, özellikle Sultan Berkyaruk ve Sultan Muhammed Tapar dönemlerinde yaşanan olayları anlatırken sıkça faydalandık. Eserin İngilizce tercümesini kullandık.7 D- Hamdullah b. Ebû Bekr Ahmed Müstevfî-i Kazvînî (öl. 740/1340’tan sonra) 1281 yılında Kazvîn’de doğan müellifin Târîh-i Güzîde8 adlı eseri 730/1330’da Vezir Gıyâseddîn Muhammed’e takdim ettiği umûmî bir tarihtir. Tek cilttir ve dili Farsça’dır. Altı bölüme ayrılmış olan eserin dördüncü bölümünde Mısır ve Kuzey Afrika İsmâilîleri ve İran İsmâilîleri’ne dair ayrı başlıklar halinde değerli bilgiler bulunmaktadır. Eserden, Hasan Sabbâh’ın hayatını, Nizâmü’l-Mülk’ün öldürülmesini, Selçuklular’ın tertiplediği seferleri, Bâtınîlerce öldürülen devlet adamlarını aktarırken yararlandık. Ayrıca bu Farsça kaynaklar dışında İbn İsfendiyâr’ın Târîh-i Taberistân, 9 Kerîmüddin Mahmud-i Aksarâyî’nin Müsâmeretü’l-Ahbâr, 10 Yezdî’nin el-Urada 6 Bernard Lewis, The Assassins: A Radical Sect in Islam, çev. Kemal Sarısözen, Haşîşîler: İslâm’da Radikal Bir Tarikat, İstanbul, Kapı Yayınları, 2004, s. 54. 7 Reşîdüddin Fazlullâh, Câmiu‘t-tevârîh, İng. çev. Kenneth Allin Luther, The History of Seljuq Turks From the Jāmi al-tawārīkh: an Ilkhanid Adaptation of the Seljūq-nāma of Zahīr al-Dīn Nīshāpūrī, Curzon, 2001. Metinde “Reşîdüddin” şeklinde kısaltılmıştır. 8 Hamdullah Müstevfî-i Kazvînî, Târîh-i Güzîde, yay. Abdülhüseyin Nevaî, Tahran, 1364. Metinde, “Kazvînî” şeklinde kısaltılmıştır. Ayrıca hayatı ve eserleri hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Abdülkerim Özaydın, “Hamdullah el-Müstevfî”, DİA, C. XV, s. 454-455. 9 İbn İsfendiyâr, Târîh-i Taberistân, İng. çev. Edward G. Browne, An Abridged Translation of History of Tabaristān, Leiden, 1905. Metinde “İbn İsfendiyâr” şeklinde kısaltılmıştır. 10 Kerîmüddin Mahmud-i Aksarâyî, Müsâmeretü’l-Ahbâr, çev. Mürsel Öztürk, Ankara, TTK., 2000. Metinde “Aksarâyî” şeklinde kısaltılmıştır. 107 fi’l-Hikâyeti’s-Selçukiyye, 11 Zahîrüddîn-i Mar’aşî’nin Târîh-i Taberistân u Rûyân u Mâzendarân, 12 Beyhakî’nin Târîh-i Beyhak13 adlı eserlerinden de faydalandık. 11 Muhammed b. Abdullah b. Nizâmî el-Hüseynî el-Yezdî, el-Urada fi’l-Hikâyeti’s-Selçukiyye, çev. M. Şerefeddin Yaltkaya, Milli Tetebbular Mecmuası, C. II, sy. 4, İstanbul, 1331/1915, s. 241-272. Metinde “Yezdî” olarak kısaltılmıştır. 12 Zahîrüddîn-i Mar’aşî, Târîh-i Taberistân u Rûyân u Mâzendarân, yay. Bernhard Dorn, St. Petersburg, 1850. 13 Zahîrüddin Ebu’l-Hasan Ali b. Ebu’l-Kâsım Zeyd el-Beyhakî, Târîh-i Beyhak, yay. A. Behmenyâr, Tahran, 1982. 108 EK:II ARAPÇA KAYNAKLAR A- İbnü’l-Kalânisî, Ebû Ya’lâ Hamza b. Esed et-Temîmî (öl. 555/1160) Dımaşk’ta doğan müellif tarih, edebiyat, ilahiyat ve fıkıh tahsili yaptıktan sonra Dîvân’ür-Resâil reisliğine kadar yükselmiştir. Hilâl b. el-Muhassin esSabî’nin14 tarihine zeyl olarak yazdığı eseri Zeylü Târîhi Dımaşk, 15 360-555/970- 1160 yılları arasındaki olayları içermektedir. Dımaşk tarihi için birinci elden kaynak olan bu eserde Büyük Selçuklular döneminde Suriye’de Bâtınîler’in yapmış oldukları faaliyetler, kuşatmış oldukları kaleler, öldürdükleri devlet adamları ve özellikle Sultan Muhammed Tapar ve Sultan Sencer döneminde yaşanan mücadeleye dair bilgiler bulunmaktadır. B- Azîmî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ali et-Tenûhî (öl. 556/1161) Haleb’de yaşamış olan Suriyeli tarihçi Azîmî’nin hayatı hakkında pek fazla bilgi yoktur. Yaratılıştan başlayarak 538/1144 yılına kadar meydana gelen olayları kısa cümlelerle aktardığı eseri Târîhu’l-Azîmî’den özellikle Suriye’de Bâtınîlerle yaşanan mücadeleyi izah ederken yararlandık. Eserin 430-538/1039-1144 yıllarına ait bölümü Ali Sevim tarafından Türkçe’ye tercüme edilerek yayımlanmıştır.16 14 Hilâl es-Sabî ve eseri hakkında bkz. F. Krenkow, “Sâbi”, İA, C. X, s. 6-9. 15 İbnü’l-Kalânisî, Zeylü Târîhi Dımaşk, yay. H. F. Amedroz, Beyrut, 1908. Metinde “İbnü’lKalânisî” şeklinde kısaltılmıştır. İbnü’l-Kalânisî’nin hayatı ve eseri hakkında bkz. Abdülkerim Özaydın, “İbnü’l-Kalânisî”, DİA, C. XXI, s. 99-100. 16 Azîmî, Târîhu’l-Azîmî, yay. ve çev. Ali Sevim, Azimî Tarihi: Selçuklularla İlgili Bölümler, Ankara, TTK., 1988. Metinde “Azîmî” olarak kısaltılmıştır. 109 C- Sadre’d-Dîn el-Hüseynî, Ebu’l-Hasan Ali b. Nâsır (öl. 590/1194) Sadre’d-Dîn Ebu’l-Hasan Ali b. Nâsır el-Hüseynî’nin Ahbârü’d-Devleti’sSelcûkiyye adlı eserinde özellikle Nizâmü’l-Mülk’ün ölümü, Sultan Muhammed Tapar döneminde Şahdîz Kalesi’ne yapılan sefer ve burada yaşanan olaylar, Vezir Sa‘dü’l-Mülk’ün Bâtınîlikle suçlanarak öldürülmesi ve Bâtınîler tarafından öldürülen bazı devlet adamları hakkında değerli bilgiler bulunmaktadır. Eser, Necati Lugal tarafından Türkçe’ye tercüme edilmiştir.17 D- İbnü’l-Cevzî, Ebu’l-Ferec Cemâleddîn Abdurrahman b. Ali b. Muhammed (öl. 597/1201) İbnü’l-Cevzî, 1116’da Bağdad’da doğmuş, hayatı boyunca İslâmî ilimlerin bütün dallarıyla ilgilenip eserler vermiş, Hanbelî âlimidir. İbnü’l-Cevzî, elMuntazam fî târîhi’l-mülûk ve’l-ümem18 adlı eserinde yaratılıştan başlayıp 574/1179 yılına kadar yaşanan olayları hicretten itibaren kronolojik sıraya uygun olarak aktarmış ve aktardığı yıl ölen meşhur şahısların biyografilerine de geniş yer vermiştir. Eserden, gerek öldürülen şahsiyetler ve onların biyografileri gerekse Bâtınîlerle yaşanan askerî mücadeleler hakkında değerli bilgileri barındırması sebebiyle tezimizin her bölümünde istifade ettik. E- İbnü’l-Esîr, İzzeddin Ali b. Muhammed (öl. 630/1233) Tarihî olayları aktarmada gösterdiği hassasiyeti ve güvenilir kaynaklara başvurmasıyla tanınan İbnü’l-Esîr, 1160’da Cezîret İbn Ömer’de doğmuş, oradan ailesiyle birlikte dönemin önemli kültür merkezlerinden Musul’a giderek tahsil hayatına devam etmiş ve Musul atabeglerinin hizmetine girmiştir. Aldığı bütün 17 Sadre’d-Dîn Ebu’l-Hasan Ali b. Nâsır el-Hüseynî, Ahbârü’d-Devleti’s-Selcukiyye, çev. Necati Lugal, 2. bsk., Ankara, TTK., 1999. Metinde “Sadreddin Hüseynî” şeklinde kısaltılmıştır. 18 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam fî târîhi’l-mülûk ve’l-ümem, C. IX-X, Haydarabad, 1359. 110 tekliflere rağmen mevkî sahibi olmak yerine ilimle ilgilenmeyi, eserler vermeyi tercih eden İbnü’l-Esîr 630/1233’te vefat etmiştir.19 İbnü’l-Esîr’e ortaçağın en büyük ve en güvenilir tarihçilerinden biri olma vasfını kazandıran eseri el-Kâmil fi’t-târih, 20 yaradılıştan 1231 yılına kadar gelen olayları anlatan genel bir tarih kitabıdır. Eser, Hasan Sabbâh’ın hayatı ve faaliyetleri, Nizâmü’l-Mülk’ün öldürülmesi, Bâtınîler tarafından ele geçirilen kaleler ve bu kaleleri ele geçiriş yöntemleri, Şahdîz Kalesi’nde yaşanan mücadeleler, değerli devlet adamlarının Bâtınîler tarafından nasıl suikasta uğrayarak öldürüldükleri ve Büyük Selçuklu-Bâtınî mücadelesini ilgilendiren daha pek çok olayı oldukça ayrıntılı olarak kapsaması nedeniyle tezimizi hazırlarken sürekli olarak başvurduğumuz bir kaynaktır. F- Bündârî, Kıvâmüddin Ebû İbrahim el-Feth b. Ali b. Muhammed (öl. 643/1245) Bündârî, 586/1190’da İsfahân’da doğmuş ve gençlik yıllarını orada geçirdikten sonra Dımaşk’a yerleşmiştir. Bir süre Eyyübîler’in hizmetinde kâtip olarak görev yapmış ve 1245’te Dımaşk’ta ölmüştür.21 Vezir Enûşirvan b. Hâlid’in hatıralarını yazıp 1134 yılına kadar yaşanan olayları anlattığı Fütûru zamâni’ssudûr ve sudûru zamâni’l-fütûr adlı eseri İmâdeddîn Kâtib el-İsfahânî tarafından Arapça’ya çevrilerek Nusratu’l-fetre ve ‘usratu’l-fıtra adıyla 1194 yılına kadar yaşanan olayları anlatan bir eser haline getirilmiştir. Bündârî, ihtisar ederek Zübdetü’n-Nusra ve nuhbetü’l-‘usra adını verdiği bu eseri 623/1226 yılında asıl metindeki ifadeleri kendi ifadeleri ile değiştirmeden, Irak ve Horasan Selçukluları’nın tarihini aktaracak şekilde tamamlamıştır. Eserde yeri geldikçe Bâtınîlerle işbirliği yapan Selçuklu devlet adamlarından bahsedilmiş, Nizâmü’l-Mülk’ün öldürülmesi, Emir Şîrgîr’in Alamut kuşatması, Vezir Sa‘dü’l-Mülk’ün Bâtınîlikle suçlanarak 19 Müellif hakkında bilgi için bkz. Abdülkerim Özaydın, “İbnü’l-Esîr”, DİA, C. XXI, s. 26-27. 20 Eserin Selçuklular ile ilgili bölümleri Prof. Dr. Abdülkerim Özaydın tarafından tercüme edilmiştir. İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-târih, çev. Abdülkerim Özaydın, C. X-XI, İstanbul, Bahar Yayınları, 1987. Eser hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Abdülkerim Özaydın, “el-Kâmil”, DİA, C. XXIV, s. 281-283. 21 Müellifin hayatı ve eserleri hakkında bkz. Abdülkerim Özaydın,“Bündârî”, DİA, C. VI, s. 489–490. 111 öldürülmesi ve özellikle Sultan Sencer döneminde Bâtınîler ile Büyük Selçuklular arasında yaşanan mücadeleler detaylı olarak aktarılmıştır. Biz eserin Türkçe tercümesinden yararlandık.22 G- Sıbt İbnü’l-Cevzî, Şemse’d-Dîn Ebu’l-Muzaffer Yusuf b. Kızoğlu b. Abdullah (öl. 654/1257) Bağdad’da 581/1186’de doğmuş olan müellif dedesi İbnü’l-Cevzî tarafından yetiştirilmiştir. Dedesinin ölümünden sonra Dımaşk’a yerleşerek tarih, fıkıh, nasihat sahalarında eserler hazırlamış, dersler, vaazlar vermiştir.23 Başlangıçtan 654/1257 yılına kadar olan olayları anlattığı Mir’âtü’z-zamân fî târihi’l-a‘yân adlı eserinde Suriye’de Büyük Selçuklular ile Bâtınîler arasında yaşanan hadiseler ve Bâtınîler tarafından katledilen şahsiyetler hakkında bilgiler mevcuttur. Eser neşredilmiş ve bazı bölümleri Türkçe’ye tercüme edilmiştir.24 H- İbnü’l-Adîm, Ebu’l-Kāsım Kemâlüddîn Ömer b. Ahmed b. Hibetillâh b. Muhammed el-Ukaylî el-Halebî (öl. 660/1262) İbnü’l-Adîm, 588/1192’de Haleb’de doğmuş şair, âlim ve devlet adamıdır. Eyyûbîler’in ileri gelen bilginlerinden olan İbnü’l-Adîm vezirlik, elçilik gibi görevlerden sonra 660/1262’de Kahire’de vefat etmiştir.25 22 Bündârî, el-Feth b. Ali b. Muhammed, Zübdetü’n-Nusra ve nuhbetü’l-‘usra, çev. Kıvameddin Burslan, Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi, 2. bsk., Ankara, TTK., 1999. Metinde “Bündârî” şeklinde kısaltılmıştır. 23 Hayatı ve eserleri hakkında bkz. C. Brockelmann, “İbnü’l-Cevzî, Sıbt”, İA, C. V/2, s. 850; Ramazan Şeşen, Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, İstanbul, İSAR Yayınları, 1998, s. 144-145. 24 Sıbt İbnü’l-Cevzî, Mir’âtü’z-zamân fî târihi’l-a‘yân, çev. Ali Sevim, “Sıbt İbnü’l-Cevzî’nin Mir’âtü’z-Zamân fî Tarihi’l-Âyan Adlı Eserindeki Selçuklularla İlgili Bilgiler”, Makaleler, C. II, Ankara, Berikan Yayınları, 2005, s. 3-435; Sıbt İbnü’l-Cevzî, Mir’âtü’z-zamân fî târihi’l-a‘yân, C. VIII/2, Haydarâbâd, 1370/1951. Tezde “Sıbt” şeklinde kullanılmıştır. 25 Hayatı hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Ali Sevim, “İbnü’l-Adîm”, DİA, C. XX, İstanbul, s. 478- 479. 112 Eserlerinden Buğyetü’t-taleb fî târîhi Haleb, 26 Haleb’in coğrafyası, meşhur şahısları ile ilgili önemli bir kaynaktır. Eserin Selçuklularla ilgili kısımları Ali Sevim tarafından neşredilerek Biyografilerle Selçuklular Tarihi adıyla Türkçe’ye tercüme edilmiştir. Bu eserden özellikle Bâtınîler tarafından öldürülen devlet adamlarından ve Suriye’de yaşanan gelişmelerden bahsederken yararlandık. İbnü’l-Adîm’in tezimizde yararlandığımız diğer bir önemli eseri de Buğyetü’t-taleb fî târîhi Haleb’den faydalanarak 641/1243 yılına kadarki olayları anlattığı bir Haleb tarihi özeti olan Zübdetü’l-Haleb min târihi Haleb’dir. Ali Sevim tarafından Selçuklularla ilgili kısımları Türkçe’ye tercüme edilerek makale olarak yayımlanmıştır.27 Eserde Sultan Muhammed Tapar’ın Bâtînîler’e karşı tertip ettiği seferler, Sultan Muhammed Tapar ve Sultan Sencer dönemlerinde öldürülen devlet adamları, Suriye’de yaşanan mücadelelerle ilgili bilgiler bulunmaktadır. Ayrıca; Ebu’l-Fidâ’nın el-Muhtasar fî ahbâri’l-beşer, 28 Zehebî’nin Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ, 29 ve el-İber fî haberi men gaber, 30 İbn Kesîr’in el-Bidâye ve’nnihâye, 31 İbn Tağrîberdî’nin en-Nücûmü’z-zâhire fî mülûki Mısr ve'lKāhire, 32Suyûtî’nin Târîhu’l-hulefâ, 33 Ahmed b. Mahmûd’un Selçuk-Nâme, 34 26 İbnü’l-Adîm, Buğyetü’t-taleb fî târîhi Haleb: Selçuklularla İlgili Hal Tercümeleri, çev. Ali Sevim, Ankara, TTK., 1976. Metinde “İbnü’l-Adîm, Buğye” şeklinde kısaltılmıştır. Eser hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Ali Sevim, “Buğyetü’t-Taleb”, DİA, C. VI, s. 361-362. 27 İbnü’l-Adîm, Zübdetü’l-Haleb min târihi Haleb, çev. Ali Sevim, “İbnü’l-Adîm’in Zübdetü’lHaleb min Târihi Haleb Adlı Eserindeki Selçuklularla İlgili Bilgiler”, Makaleler, C. II, Ankara, Berikan Yayınları, 2005, s. 607-776. 28 Ebu’l-Fidâ, el-Muhtasar fî ahbâri’l-beşer, yay. Edib Arif ez-Zeyyin, C. IV, Beyrut, 1956-1961. Metinde “Ebu’l-Fidâ” şeklinde kısaltılmıştır. Hayatı hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Abdülkerim Özaydın, “Ebü’l-Fidâ, DİA, C. X, s. 320-321. 29 Zehebî, Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ, yay. Şuayb el-Arnaût-M. Nuaym el-Arkasûsî, C. XIX, Beyrut, 1985. Metinde kısaltılması “Zehebî” şeklindedir. 30 Zehebî, el-İber fî haberi men gaber, yay. M. S. Zağlun, C. II, Beyrut, 1985. 31 İbn Kesîr, el-Bidâye ve’n-nihâye, çev. Mehmet Keskin, Büyük İslâm Tarihi, C. XII, İstanbul, Çağrı Yayınları, 1995. Hayatı hakkında bilgi için bkz. Abdülkerim Özaydın, “İbn Kesîr”, DİA, C. XX, s. 132-134. Eser hakkında bilgi için bkz. Abdülkerim Özaydın, “el-Bidâye ve’n-nihâye”, DİA, C. VI, s. 131-132. Metinde kısaltması “İbn Kesîr” şeklindedir. 32 İbn Tağrîberdî, en-Nücûmü’z-zâhire fî mülûki Mısr ve'l-Kāhire, C. V, Kahire, Dârü’l-Kütübi’l Mısriyye, 1935. 33 Celâle’d-Dîn Suyûtî, Târîhu’l-hulefâ, yay. Muhammed Muhyiddin Abdülhamid, Kahire, 1952. Tezde “Suyûtî” olarak kısaltılmıştır. 34 Ahmed b. Mahmûd, Selçuk-Nâme, haz. Erdoğan Merçil, C. II, İstanbul, Tercüman Yayınları, 1977. 113 Müneccimbaşı Lütfullah Ahmet Efendi’nin Câmiu’d-Düvel 35 adlı eserlerinden de istifade ettik. 35 Müneccimbaşı Ahmed b. Lütfullah, Câmiu’d-Düvel: Selçuklular Tarihi Horasan, Irak, Kirman ve Suriye Selçukluları, yay. Ali Öngül, C. I, İzmir, Akademi Kitabevi, 2000. Tezde “Müneccimbaşı” şeklinde kısaltılmıştır. 114 EK: III ERMENİ VE SÜRYÂNÎ KAYNAKLARI A- Urfalı Mateos (öl. 531/1136’dan sonra) Ermeni kaynaklarının en önemlilerinden olan Vekayinâme, Urfa’da başrahip olarak yaşamış olan Mateos tarafından yazılmıştır. Müellif hakkında pek fazla bilgi yoktur ancak eserinde m. 952-1136 yılları arasındaki olaylara değindiği için ölümü de bu tarihten sonradır. Konumuzla ilgili olarak Bâtınîler’in öldürdükleri şahsiyetlerle ilgili az da olsa bazı bilgiler mevcuttur. Eser Papaz Grigor’un yazdığı zeyliyle beraber Türkçe’ye tercüme edilmiştir.36 B- Süryânî Mihael ( öl. 1200) Antakya Yakubi Patrikliği görevini yapan Süryânî Mihael’in Vekayinâme’si özellikle XII. Yüzyılın ikinci yarısında yaşanan olaylar hakkında değerli bilgiler içermektedir. Biz Sultan Sencer döneminde Suriye’de yaşanan olayları ve Halife Müsterşid Billâh’ın ölümünü aktarırken eserden istifade ettik.37 C- Ebu’l-Ferec (İbnü’l-İbrî) (öl. 685/1286) Süryânî kaynaklardan tezimizde Ebu’l-Ferec (İbnü’l-İbrî)’in38 Hz. Âdem’den başlayarak 1285 yılına kadarki kadar tarihi olayları kaleme aldığı umûmî tarihinden yararlandık. Eserde, Bâtınîlerle ilgili genel bazı bilgiler bulunmaktadır. Eser İngilizce tercümesinden yararlanılarak Türkçe’ye çevrilmiştir.39 36 Urfalı Mateos, Urfalı Mateos Vekayi-Nâmesi (952-1136) ve Papaz Grigor’un Zeyli (1136-1162), çev. Hrant D. Andreasyan, 3. bsk., Ankara, TTK., 1987. 37 Süryânî Mihael, Süryani Patrik Mihail’in Vakayinamesi (1042-1195), çev. Hrant. D. Andreasyan, C. II, TTK.’da bulunan yayımlanmamış nüsha, 1944. 38 Hayatı ve eserleri hakkında bkz. Abdülkerim Özaydın, “İbnü’l-İbrî”, DİA, C. XXI, s. 92-94. 39 Gregory Ebu’l-Ferec, Abû’l-Farac Tarihi, C. II, 3. bsk., çev. Ömer Rıza Doğrul, Ankara, TTK., 1999. Tezde “İbnü’l-İbrî” şeklinde kısaltılmıştır. 115 Ebu’l-Ferec’in diğer bir önemli eseri Târîhu muhtasari’d-düvel’de40 ise konumuzla ilgili olarak İlhanlı Hükümdarı Hülâgû’nun 1256 yılında Alamut Kalesi’ndeki bâtınî hâkimiyetine son vermesi dışında bilgi bulunmamaktadır. 40 Ebu’l-Ferec, Târîhu muhtasari’d-düvel, çev. M. Şerefeddin Yaltkaya, Ankara, Maarif Vekâleti, 1941. 116 EK: IV SEYAHATNÂMELER A- Nâsır-ı Hüsrev, Ebû Muîn Nâsır b. Hüsrev b. Hâris elKubâdiyânî el-Mervezî (öl. 465/1073’ten sonra) İsmâilî filozof, şair, âlim, ve seyyah olan Nâsır-ı Hüsrev’in Sefernâme adlı eseri Ortaçağ seyahatnâmelerinin en güzel örneklerindendir. Konumuzla ilgili olarak Nâsır-ı Hüsrev’in İsmâilî şehirlerine dair izlenimlerinden ve kendisinin de bâtınî görüşlere sahip olmasından dolayı bâtınî öğretisiyle ilgili düşüncelerinden yararlandık. Eser pek çok dile olduğu gibi Türkçe’ye de tercüme edilmiştir.41 B- Tudelalı Benjamin (öl. 1187’den sonra) İsmâilîler hakkında bilgi veren ilk Avrupalılardan biri İspanyalı haham ve gezgin Tudelalı Benjamin’dir. Gezdiği yerlerde yaşayan Yahudiler hakkında bilgiler verdiği Seyahatnâme’sinde İran ve Suriye’de yaşayan İsmâîli topluluklarından da bahsetmiştir. 42 C- Marco Polo (öl. 724/1324) Ortaçağ’ın Avrupalı gezginlerinden en ünlüsü Çin’e kadar yaptığı yolculuğuyla tanınan Venedikli Marco Polo’dur. Latince yazmış olduğu eserinde, Alamut Kalesi’ndeki oluşturulmuş olan cennet bahçelerinden bahsederek fedâîlerin buralarda nasıl kandırıldığından nasıl disiplinli bir eğitimden geçerek kendilerine verilen her suikast görevini yerine getirdiklerinden bahsetmiş ve anlattıkları bir masal gibi yıllarca dilden dile aktarılmıştır. Batı’nın, Bâtınîler’e duyduğu ilginin temelinde 41 Nâsır-ı Hüsrev, Sefernâme, çev. Abdülvehab Terzi, Ankara, MEB Yayınları, 1950. Hayatı ve eserleri hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Nihat Azamat, “Nâsır-ı Hüsrev”, DİA, C. XXXII, s. 395-397. 42 Tudelalı Benjamin-Ratisbonlu Petachia, Ortaçağ’da İki Yahudi Seyyahın Avrupa, Asya ve Afrika Gözlemleri, çev. Nuh Arslantaş, İstanbul, Kaknüs Yayınları, 2001. 117 Marco Polo’nun hikâyeleri bulunmaktadır. Biz eserin Türkçe tercümesinden yararlandık.43 43 Marco Polo, Dünya’nın Hikaye Edilişi: Harikalar Kitabı, çev. Işık Ergüden, C. I, İstanbul, İthaki Yayınları, 2003. 118 EK: V SİYÂSETNÂMELER A- Nizâmü’l-Mülk, Hasan b. Ali b. İshak et-Tûsî (öl. 485/1092) Nizâmü’l-Mülk, Büyük Selçuklu İmparatorluğu’nun en önemli veziri, Ortaçağ İslâm dünyasının en başarılı devlet adamlarındandır. 44 Şiî-Bâtınî düşünceye karşı Sünnîliği yayıp güçlendirmeye çalışmış bu amaçla Hasan Sabbâh’la hem askerî hem de fikrî olarak yıllarca mücadele etmiştir. Nizâmü’l-Mülk, vezirliğinin yanı sıra İslâm kültür ve medeniyeti ve Büyük Selçuklu devlet teşkilâtı, askerî, siyasî, ekonomik, kültür yapısı hakkında değerli bilgiler veren Siyâsetnâme adlı eseriyle de tanınır. Eser Farsça’dır ve elli fasıldan oluşmaktadır. Her fasılda bir konuyu ele alarak bu konuyla ilgili örnek hikâyeler anlatmıştır. Bizim için esas kısım eserin Bâtınîler ve Karmâtiler hakkında bilgiler veren kırk yedinci faslıdır. Selçuklu-Bâtınî mücadelesinin başlangıcı açısından verdiği bilgiler oldukça önemlidir. Eser yayımlanmış ve Türkçe’ye de tercüme edilmiştir.45 B- Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed (öl. 505/1111) Eş‘arî kelamcısı, Şâfiî fâkihi ve mutasavvıf olan büyük İslâm düşünürü Gazzâlî, ilmî sahalarda ilerlemiş, Nizâmü’l-Mülk’ün himayesine girerek Nizâmiye Medresesi’nin müderrisliğine getirilmiştir. Bu dönemde özellikle Bâtınîlikle ilgili incelemelerde bulunmuştur. Gazzâlî’nin, Sultan Muhammed Tapar’a ithaf ettiği siyasetnâme türünden Farsça eseri Nasîhatü’l-Mülûk’te 46 dolaylı olarak Bâtınîler’in toplumsal düzeni nasıl bozdukları anlatılarak onlarla mücadele yolları önerilmiştir. 44 Hayatı ve eseri hakkında bkz. Abdülkerim Özaydın, “Nizâmülmülk”, DİA, C. XXXIII, s. 194-196. 45 Nizâmü’l-Mülk, Siyâset-Nâme, çev. Mehmet Altay Köymen, Ankara, TTK., 1999. 46 Gazzâlî, Nasîhatü’l-Mülûk: İmâm Gazzâlî ve Devlet Başkanına Öğütler, İstanbul, İlke Yayınları, 2004. Eser hakkında bkz. Casim Avcı, “Nasîhatü’l-Mülûk”, DİA, C. XXXII, s. 411. 119 EK: VI EDEBÎ ESERLER 1- Münşeât Mecmûları Müntecebüddin Bedî (öl. 552/1157’den sonra) Sultan Sencer’in İnşâ Dîvânı reisi Müeyyidü’d-Devle Müntecebüddin Bedî’nin47 Atebetü’l-ketebe adlı eserinde Büyük Selçuklu İmparatorluğu teşkilâtı hakkında menşûrlar ve hususî mektuplar yer almaktadır. Eserde Bâtınîler’in çıkardığı karışıklıklarla ilgili genel bazı bilgilerin yanı sıra Sultan Sencer’i Abbasî hilâfeti tarafından Bâtınîler’in faaliyetlerine göz yummakla suçlayan belgeler de yer almaktadır.48 2- Tezkireler Devletşah-ı Semerkandî (öl. 900/1494-1495) Devletşah tarafından şairlerin hal tercümelerinin toplandığı Tezkire-i Devletşah, Farsça bir eserdir. Biz Necati Lugal tarafından yapılan Türkçe tercümesinden, Hasan Sabbâh’ın hayatını ve Nizâmü’l-Mülk ile olan ilişkilerini aktarırken yararlandık.49 3- Mektuplar Tezimizde Sultan Melikşah Döneminde Selçuklu-Bâtınî mücadelelerini anlatırken yararlandığımız kaynakların başında Sultan Melikşah ile Hasan Sabbâh 47 Hayatı hakkında bilgi için bkz. Tahsin Yazıcı, “Müntecebüddin Bedî”, DİA, C. XXXII, s. 25. 48 Müntecebüddin Bedî, Kitab-ı Atebetü’l-ketebe: Mecmûa-i Mürâselât-ı Dîvân-ı Sultan Sencer, yay. Muhammed Kazvinî-Abbas İkbal, Tahran, 1329 ş. 49 Devletşah-ı Semerkandî, Tezkire-i Devletşah, çev. Necati Lugal, İstanbul, Tercüman Yayınları, 1977. 120 arasında yazılmış olan mektuplar gelmektedir. Bu mektuplarda yer alan bilgiler birbirleriyle paralellik göstermektedir. Yararlandığımız mektuplar M. Şerefeddin Yaltkaya, Nasrullah Felsefî ve Murtaza Ravendi tarafından yayınlanmıştır.50 Bu mektuplar tarihçiler arasında da farklı görüşlere yol açmıştır. Şöyle ki; Osman Turan, bu mektupları kabul etmiş diğer taraftan İbrahim Kafesoğlu bu mektuplara şüpheli olarak bakarak propaganda amacıyla yazılmış belgeler olduklarından bahsetmiştir.51 Yararlandığımız diğer mektuplar ise Gazzâlî’nin başta Sultan Sencer olmak üzere değerli Selçuklu vezirlerine ve emîrlerine yazmış olduğu mektuplardır.52 50 M. Şerefeddin, “Fâtımîler ve Hasan Sabbâh”, DİFM, C. I/4, İstanbul, 1926, s. 1-42; N. Felsefî, “Erbau Resâil tarihîyye min selâseti ricâlin kibâr”, ed-Dirâsetü’l-Edebiyye, C. VII/3-4, Beyrut, 1965, s.270-302; Murtaza Ravendi, “Sergüzeşt-i Hasan Sabbâh”, Târihî İctimâ-i İran, C. IX, Sweden, 1997, s. 188-211. 51 Osman Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, İstanbul, Ötüken Yayınları, 2005, s. 316; krş. İbrahim Kafesoğlu, Sultan Melikşah Devrinde Büyük Selçuklu İmparatorluğu, İstanbul, İ.Ü. Edb. Fak. Yayınları, 1953, s. 134-135. 52 Gazzâlî, İmam Gazzâlî’nin Mektupları, çev. Gürsel Uğurlu, İstanbul, İnkılab Yayınları, 2002. 121 EK:VII BÂTINÎ ÖĞRETİYE DAİR KAYNAKLAR A- Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed (öl. 505/1111) Gazzâlî’nin tezimizde yararlandığımız bir diğer eseri Nizâmü’l-Mülk’ün Bâtınîler tarafından öldürülmesine rağmen büyük bir cesaret göstererek onları reddetme maksadıyla yazdığı Fedâ’ihu’l-Bâtıniyye adlı eseridir.53 Eserde Bâtınîler’in görüşlerini anlatarak onları sert bir uslûbla tenkit etmiştir. Gazzâlî’nin Bâtınîler’in reddi maksadıyla yazdığı eserlerden biri de Kavâsımü’l-Bâtıniyye’dir.54 Gazzâlî bu eserde onların ileri sürmüş oldukları delilleri tek tek çürütmektedir. B- Muhammed b. Mâlik el-Hammâdi (öl. h. V. asrın ortaları) Müellif Yemen’de Bâtınîler arasında yaşamış onların her halini görmüş, insanları aldattıklarını keşfetmiş bundan dolayı kullandıkları hileleri açıklamak ve Müslümanları onların tehlikelerinden korumak için Keşfü esrâri’l-Bâtınîyye ve ahbâri’l-Karâmita55 adlı risâlesini yazmıştır. Eserde Bâtınîliğin propaganda ve mezhebe davet şekilleri, inanç akîdeleri hakkında bilgiler bulunmaktadır. C- Ebû Mansûr Abdü’l-Kāhir b. Tâhir el-Bağdâdî (öl. h. V/ m. XI. yüzyıl) Bağdad’da yaşamış olan müellif İslâmi ilimlerin her alanıyla ilgilenmiş pek çok eserler vermiştir. Bizim, tezimizde yararlandığımız eseri el-Fark beyne’l- 53 Gazzâlî, Fedâ’ihu’l-Bâtıniyye, çev. Avni İlhan, Bâtınîliğin İçyüzü, Ankara, TDV Yayınları, 1993. 54 Ahmed Ateş, “Gazzâlî’nin Bâtınîliğin Belini Kıran Delilleri, Kitāb Kavāsım al-Bātınīya ”, AÜİFD, C.III, sy. 1-2, Ankara, 1954, s. 23-55. 55 Muhammed b. Mâlik el-Hammâdi, Keşfü esrâri’l-Bâtınîyye ve ahbâri’l-Karâmita, çev. İsmail Hatib Erzen, Bâtınîler ve Karmâtilerin İçyüzü, İstanbul, Sebil Yayınları, 2004. Tezde “Hammâdi” olarak kısaltılmıştır. 122 fırak’tır.56 Eserde Bâtınîliğin gerek tarihçesi gerekse inanç akîdeleri ile ilgili değerli bilgiler mevcuttur. D- Ebu’l-Feth Taceddîn Muhammed b. Abdülkerim Şehristânî (öl. 548/1153) Ortaçağ’da yaşamış en önemli dinler tarihçisi olan Şehristânî, Selçuklu Sultanı Sencer’in veziri Ebu’l-Kâsım b. el-Muzaffer’in 12 yıl hizmetinde kalmış ve kendisine büyük şöhret kazandıran eseri el-Milel ve’n-nihal’i bu vezire ithaf etmiştir.57 Dinler tarihi alanında yazılmış müstakil çalışmalardan biri olan eserde İslâm fırkaları ve muhtelif dinler hakkında bilgiler verilerek Bâtınîliğin tarihî süreci ve temel prensipleri aktarılmış bununla beraber Hasan Sabbâh’ın “ed-da’vetü’l-cedîde” (yeni davet, yeni propaganda) adını verdiği düşünceleri ve davetini yayarken geçirdiği aşamalarla ilgili de çok kıymetli bilgiler verilmiştir. Ayrıca Ebû Halef el-Kummî’nin Kitabü’l-makālat ve’l-fırak ve Ebû Muhammed Hasan b. Musa b. Hasan Nevbahtî’nin Fırakü’ş-Şîa58 İbnü’l-Cevzî’nin Telbîsü İblis59 adlı eserlerinden yararlandık. 56 Ebû Mansûr Abdü’l-Kāhir b. Tâhir el-Bağdâdî, el-Fark beyne’l- fırak, çev. Ethem Ruhi Fığlalı, Mezhepler Arasındaki Farklar, Ankara, TDV Yayınları, 2005. Tezde “Bağdâdî” olarak kısaltılmıştır. 57 Ebu’l-Feth Taceddîn Muhammed b. Abdülkerim Şehristânî, el-Milel ve’n-nihal, çev. Mustafa Öz, İstanbul, Ensar Neşriyat, 2005. Metinde “Şehristânî” olarak kısaltılmıştır. Hayatı ve eseri hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Muhammed Tancî, “Şehristânî”, İA, C. XI, s. 393-396. 58 Kummî/Nevbahtî, Şiî Fırkalar, çev. Hasan Onat, Ankara, Ankara Okulu Yayınları, 2004. 59 İbnü’l-Cevzî, Telbîsü İblis, çev. Mehmet Ali Kara, İblis’in Hileleri, İstanbul, Tevhid Yayınları, 1996. 123 EK: VIII ARAŞTIRMALAR Tezimizi hazırlarken yararlandığımız araştırmalardan biri 1300/1883’te telif edilen Ebüzziyâ Mehmed Tevfik’in Hasan Bin Sabbâh adlı biyografisidir. Eserde Hasan Sabbâh’ın çocukluğu, gençliği, mezhebe girişi ve ilk faaliyetlerinin yanı sıra Sultan Sencer döneminde Bâtınîler’in Sultan Sencer’in odasına hançer sokacak kadar cesaretli olup devletin en üst kademelerine kadar yayılmış olmaları ayrıntılı biçimde anlatılmıştır.60 R. Dozy’nin Abdullah Cevdet tarafından tercüme edilen Târîh-i İslâmiyyet adlı eserinde de İsmâilîyye mezhebine geniş yer verilmiş, inanç esasları, tarihçeleri, faaliyetleri üzerinde önemle durulmuştur. Biz bu eserin Türkçe tercümesinden istifade ettik.61 Fuad Köprülü’nün Türkiye Tarihi62 adlı eserinde özellikle Bâtınîler’in Büyük Selçuklu ülkesinde yürüttüğü ilk faaliyetler hakkında değerli bilgiler vermiştir. Mawlawî Fâdıl Sanaullah, tarafından doktora tezi olarak hazırlanan The Decline of Seljūquid Empire63 Selçuklu devlet adamlarının Bâtınîler tarafından katledilişlerini İbnü’l-Esîr’e bağlı kalarak aktarmış ve diğer kaynaklardan pek bahsetmemiş olsa da yararlandığımız araştırmalardandır. Bâtınîler hakkında yazılmış en önemli araştırmaların başında ise M. Hodgson’un The Order of Asassins64 adlı eseri gelmiştir. M. Hodgson gerek bu eserinde gerekse Cambridge History Of Iran’ın V. cildinde yazmış olduğu “The Ismaili State” adlı makalesinde Nizarî İsmâilîleri’nden detaylı olarak bahsetmiştir.65 Bibliyografya çalışmalarında ise W. Ivanow önemli araştırmacılarındandır. Hindistan civarında pek çok İsmâilî el yazmasını ortaya çıkarmış ve bu yeni el 60 Ebüzziyâ Mehmed Tevfik, Hasan Bin Sabbâh, İstanbul, Matbaa-i Ebüzziyâ, 1300. 61 R. Dozy, Târîh-i İslâmiyyet, çev. Vedat Atilla, İslâm Tarihi, İstanbul, Gri Yayınları, 2006. Tezde “Dozy” şeklinde kısaltılmıştır. 62 Fuad Köprülü, Türkiye Tarihi, İstanbul, Kanaat Kütüphanesi, 1923. 63 Mawlawî Fâdıl Sanaullah, The Decline of Seljūquid Empire, Calcutta, University of Calcutta Press, 1938. Tezde “Sanaullah” olarak kısaltılmıştır. 64 Marshall G. S. Hodgson, The Order of Assassins: The Struggle of the Early Nizârî Ismâ’îlîs Against the Islamic World, Netherlands, Mouton & Co Publishers, 1955. 65 Marshall Hodgson, “The Ismaili State”, The Cambridge History of Iran, ed. by. J. A. Boyle, vol. V, Cambridge, Cambridge University Press, 1968, pp. 422–482. 124 yazmalarını da kapsayan bibliyografik eseri A Bibliographical Survey’i66 hazırlamıştır. K. H. Poonawala’da Ivanow’dan sonra Bibliography of Ismaili Literature67 adlı eserini yazmıştır. Biz her iki eserden de kaynak taraması yaparken yararlandık. Bâtınîler hakkında önemli çalışmalar yapmış bir diğer uzman ise Bernard Lewis’tir. 1967 yılında yayımlanan The Assassins: A Radical Sect in Islam adlı eseri pek çok dile çevrilmiş, Türkçe tercümesi de tezimizi hazırlarken sürekli olarak istifade ettiğimiz araştırmaların başında yer almıştır.68 Eser hem ana kaynaklara dayanması hem de sade anlatımıyla kendisinden sonraki araştırmacılarca da büyük ilgi görmüş temel başvuru kaynağı olmuştur. G. M. Kurpalidis’in Selçuklu sosyal, kültürel siyasî hayatını anlatan eserinde de Nizâmiye Medreseleri ve burada Şiî hareketlere karşı başlatılan Sünnî propaganda hakkında bilgiler bulunmaktadır.69 Mehmet Altay Köymen’in Büyük Selçuklu İmparatorluğu, Alp Arslan ve Zamanı 70 ve İkinci İmparatorluk Devri, 71 İbrahim Kafesoğlu’nun Sultan Melikşah Devrinde Büyük Selçuklu İmparatorluğu, 72 Neşet Çağatay ve İ. Agâh Çubukçu’nun İslâm Mezhepleri Tarihi73 tezimizde yararlandığımız değerli araştırmalardır. 66 W. Ivanow, A Bibliographical Survey Ismaili Literature, Tahran, The Ismaili Society, 1963. 67 K.H. Poonawala, Bibliography of Ismaili Literature, Berkeley, University of California Press, 1977. 68 Bernard Lewis, The Assassins: A Radical Sect in Islam., çev. Kemal Sarısözen, Haşîşîler: İslâm’da Radikal Bir Tarikat, İstanbul, 2004. 69 G. M. Kurpalidis, Büyük Selçuklu Devleti’nin İdari, Sosyal ve Ekonomik Tarihi, çev. İlyas Kamalov, İstanbul, Ötüken Yayınları, 2007. 70 Mehmet Altay Köymen, Büyük Selçuklu İmparatorluğu: Alp Arslan ve Zamanı, C. III, 4. bsk., Ankara, TTK., 2001. 71 Mehmet Altay Köymen, Büyük Selçuklu İmparatorluğu: İkinci İmparatorluk Devri, C. V, 3. bsk., Ankara, TTK., 1991. 72 İbrahim Kafesoğlu, Sultan Melikşah Devrinde Büyük Selçuklu İmparatorluğu, İstanbul, İ.Ü. Edb. Fak. Yayınları, 1953. 73 Neşet Çağatay, İ. Agâh Çubukçu, İslâm Mezhepleri Tarihi, C. I, Ankara, AÜİF. Yayınları, 1965. 125 Abdülkerim Özaydın’ın kitaplarından, makalelerinden ve ansiklopedi maddelerinden oldukça istifade ettik. Özellikle Sultan Berkyaruk dönemindeki Selçuklu-Bâtınî münasebetlerini anlatırken Sultan Berkyaruk Devri Selçuklu Tarihi (h. 485-498/m. 1092-1104)74 Sultan Muhammed Tapar Dönemindeki Selçuklu-Bâtınî münasebetlerini anlatırken de Sultan Muhammed Tapar Devri Selçuklu Tarihi (m. 498-511/h. 1105-1118)75 adlı eserlerini kullandık. Ahmet Ocak’ın Selçukluların Dinî Siyaseti76 adlı eseri de Selçuklularla Bâtınîler arasındaki mücadelenin siyasî boyutunun yanı sıra fikrî ve dinî boyutlarını da aktarması açısından önemli araştırmalardandır. Ethem Ruhi Fığlalı’nın Çağımızda İtikadî İslâm Mezhepleri adlı eserinden de Bâtınîliğin tarihçesini, hem ilk İsmâilîler hem de Nizarî İsmâilîler’in inanç esaslarını aktarırkan yararlandık.77 Günümüzde özellikle Londra’da bulunan “The Institute of Ismaili Studies”, (İsmâilî Araştırmaları Enstitüsü)’de önemli çalışmalar yapılmakta ve değerli eserler hazırlanmaktadır. Bu enstitü bünyesinde araştırmalar yapan Farhad Daftary’nin eserlerinden The Ismailis: Their History and Doctrines Türkçe’ye de tercüme edilmiştir.78 Farhad Daftary’nin başta Batı’da yapılan çalışmalar olmak üzere pek çok kaynaktan yararlanarak hazırladığı eserinde tüm İsmâilî tarihini kapsayan ayrıntılı bilgiler bulunmaktadır. 74 Abdülkerim Özaydın, Sultan Berkyaruk Devri Selçuklu Tarihi (h. 485-498/m. 1092-1104), İstanbul, İ.Ü. Edb. Fak. Yayınları, 2001. 75 Abdülkerim Özaydın, Sultan Muhammed Tapar Devri Selçuklu Tarihi (h. 498-511/m. 1105- 1118), Ankara, TTK., 1990. 76 Ahmet Ocak, Selçukluların Dinî Siyaseti, İstanbul, Tarih ve Tabiat Vakfı Yayınları, 2002. 77 Ethem Ruhi Fığlalı, Çağımızda İtikadî İslâm Mezhepleri”, İstanbul, Şato Yayınları, 2001. 78 Farhad Daftary, The Ismailis: Their History and Doctrines, çev. Erdal Toprak, İsmaililer: Tarihleri ve Öğretileri, İstanbul, Doruk Yayınları, 2005.

XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX

Büyük Selçuklular Döneminde İsfahan’ın Siyasî Durumu ÖZET İsfahan’ın kuruluşu İran tarihi ile eş kabul edilir. İsfahan, ticarî, ilmî, kültürel ve coğrafî özellikleriyle tarih boyunca en önemli şehirlerden birisi olmuştur. Bu önemli şehir, Tuğrul Bey döneminde Büyük Selçuklu Devleti sınırlarına dâhil edilmiş ve Melikşah döneminden itibaren de devletin payitahtı olmuştur. İsfahan, Büyük Selçuklu Devleti’nin başkenti olmasının ardından her açıdan önemli bir şehir haline gelmiştir. Siyasi olaylar İsfahan merkezli gerçekleşmiştir. Bununla birlikte Melikşah’ın vefatından sonra yaşanan taht mücadeleleri devleti siyasi istikrarsızlığa sürüklemiştir. Bu çalışmada İsfahan’ın Büyük Selçuklar dönemindeki siyasî tarihini ele alınacaktır. Anahtar Kelimeler: İsfahan; Büyük Selçuklular ABSTRACT History of Isfahan considered equivalent with History of Iran. Isfahan, with commercial, scientific, cultural, and geographic features has been one of the most important cities throughout history. This important city, has been included in the limits of the Great Seljuk Empire in the period of Tugrul Bey and from the period of Melikşah being capital of the state. Isfahan, after being capital of Great Saljuqs state has become a major city in every angle. Political events were based in Isfahan. However the throne fights being after the death of Malik Shah, led the state to Political instability. In this study the political history of Isfahan in the period of the Great Seljuks will be discussed. Key Words: Isfahan; Great Saljuqs Journal of Islamic Research 2013;24(1):25-38 Nurulah YAZARa a İslam Tarihi AD, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, Ankara Geliş Tarihi/Received: 30.01.2014 Kabul Tarihi/Accepted: 21.02.2014 Bu makale, 2013 yılında Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde Prof. Dr. Hasan Kurt danışmanlığında Nurullah YAZAR tarafından hazırlanan Büyük Selçuklu Döneminde İsfahan başlıklı doktora tezinin “Siyasî ve Askerî Durum” başlıklı III. bölümünden üretilmiştir. Yazışma Adresi/Correspondence: Nurullah YAZAR Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, İslam Tarihi AD, Ankara, TÜRKİYE/TURKEY nurullah_yazar@hotmail.com Copyright © 2013 by İslâmî Araştırmalar ARAŞTIRMA VE İNCELEME 1 İbn Havkal, Ebü'l-Kâsım Muhammed b. Havkal el-Bağdadî, Suretu’l-Arz, Matbaatu Berîl, Leyden, 1939, s. 362. 2 “Kakaveyh” Deylemlilerin dilinde “dayı” demektir ve Mecdü’d-Devle b. Büveyh’in dayısının oğlu olduğu için bu ismi almıştır. Bk. İbnü’l-Esîr, Ebu’l-Hasan İzzeddin Ali b. Muhammed b. Abdülkerim, el-Kamil fi’t-Tarih, Beyrut, 1966, IX, 495. Deylem kökenli Alauddevle Muhammed b. Rüstem Düşmanziyâr (398-433 / 1008-1041-2) bulunuyordu. Ancak İbn Kâkaveyh’in Muharrem 433 / Eylül 1041’de ölümü evlatları arasında iktidar mücadelesinin yaşanmasına giden yolu açtı ve şehirde siyasî anlamda bir kriz yaşanmaya başladı. İsfahan’da yaşanan otorite boşluğu Tuğrul Bey’in dikkatini çekmiş ve 434 / 1042-43’de mevcut durumu öğrenmek amacıyla, keşif birliği niteliğinde değerlendirebileceğimiz, bir askerî birliği bu şehre göndermiştir. Tuğrul Bey’in öncü kuvvetleri İsfahan’a bağlı köy ve kasabalardan önemli oranda ganimet elde etmiştir. Bu gelişme üzerine İsfahan’ın askerî bir saldırıya direnemeyeceğini anlayan Tuğrul Bey, şehre hâkim olmak amacıyla Rey’den hareket etmiştir. 3 Sultan’ın üzerine doğru gelmekte olduğunu öğrenen şehrin hâkimi Ebû Mansûr, onun karşısında dayanamayacağını bildiğinden vakit kaybetmeden bağlılığını arz ederek kendisine bir miktar para göndermiştir. Böylelikle Ebû Mansûr, şehir üzerindeki otoritesini de tartışmaya açmamıştır. Kente silah kullanmadan hâkim olan Tuğrul Bey de amacın hâsıl olmasından dolayı şehre gitmekten vazgeçmiş ve yönünü İsfahan’ı vergiye bağlamış olan önceki hâkimi Ebû Kâlicâr Gerşasf’ın idaresindeki Hemedân’a çevirmiştir. 4 Ebû Mansur’un siyasî hamlelerinden hareketle, idarî yönden ayakta kalabilmek için güç dengelerine göre hareket etmeyi bir taktik hâline getirdiği anlaşılmaktadır. Bu sebepten dolayı, bazen Tuğrul Bey’e itaat arz edip ona tâbi olduğu, bazen de Melik Ebû Kâlicâr’ın tarafına geçtiği görülmektedir. 5 İSFAHAN’IN BÜYÜK SELÇUKLU HÂKİMİYETİNE GİRMESİ Ebû Mansur’un istikrarsız siyasetine son vermek isteyen Tuğrul Bey, Muharrem 442 / Mayıs-Haziran 1050’de kardeşi İbrahim Yınal’ın isyanını bastırdıktan sonra âni bir hareketle İsfahan’a yönelerek şehri ikinci kez kuşatma altına aldı. Ebû Mansur kuşatmadan en az zarar ile kurtulmak için birtakım girişimlerde bulundu. İlk olarak, Tuğrul Bey’e haber gönderip vergi verme teklifi ile itaatini sundu. Ancak Tuğrul Bey, şehrin şartsız bir şekilde teslimini isteyerek anlaşma önerisini reddetti. 6 İlk girişimi başarısız olan Ebû Mansur, bu sefer Abbasî Halifesi Kâim Biemrillah (422-467 / 1031- 1075)’tan yardım istedi. Halife, Tuğrul Bey’in kendisi üzerindeki siyasî otoritesinden dolayı onunla karşı karşıya gelmek istemediğinden Ebû Mansur’un isteğini kabul etmedi. Ancak daha sonra fikir değiştirip Sultan’a yazdığı övgü dolu sözler içeren mektup ile İsfahan için hoşgörülü davranması ricasında bulundu. Tuğrul Bey de kendisini, Halife’nin isteğini reddetmiş durumuna düşürmemek adına mektuba olumlu yanıt verdi. 7 Esasen kaynaklarımız Halife’nin mektubunun ayrıntıları hakkında bilgi vermemektedir. Ancak olayların akışından mektubun içeriği hakkında, Halife’nin kuşatmanın kaldırılmasını değil, şehre girdikten sonra halka iyi muamele edilmesini ve şehrin yağmalanmamasını rica ettiği sonucunu çıkarabiliriz. Kuşatma sırasında şehirde tarım yapılamamasından dolayı yiyecek sıkıntısı baş göstermiştir. Kısa süre içerisinde var olan temel ihtiyaç maddelerinin de tükenmesi, İsfahan’da yaşam koşullarını iyice ağırlaştırmıştır. Öyle ki, bazı insanlar yakacak ihtiyaçlarını karşılayabilmek adına Ulu Cami’nin ahşap kısımlarını sökerken8 , imkân bulanlar Kûhistan, Hûzistan ve Şiraz’a göç etmişlerdir. 9 Şartların ağırlaşması şehirde yaşayanlar arasında görüş ayrılıklarının yaşanmasına yol açtı. Özellikle şehrin önde gelen isimlerinden bazıları savunmaya katılmak yerine sahip olduklarını koruma çabası içine girdiler. 10 Bu şartlar altında daha fazla direnemeyeceğini gören Ebû Mansur, yaklaşık Nurullah YAZAR BÜYÜK SELÇUKLULAR DÖNEMİNDE İSFAHAN’IN SİYASÎ DURUMU 26 Journal of Islamic Research 2013;24(1) 3 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, IX, 509. 4 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, IX, 509. 5 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, IX, 562. 6 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, IX, 562. 7 Gregory Ebu’l-Ferec, Ebu’l-Ferec Tarihi, çev. Ömer Rıza Doğrul, T.T.K. Basımevi, Ankara, 1987, I, 305. 8 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, IX, 562-563; Ebu’l-Fidâ, İsmail b. Ali b. Muhammed, Tarihu Ebu’l-Fida: el-Muhtasar fi Ahbari’l-Beşer, Darü't-Tıbaati’l-Amire, 1286, II, 178. 9 Gürgânî, Fahreddin, Vis u Ramin, tsh. Mücteba Mînovî, Tahran, 1314, s. 23. 10 Guedy’nin Gürganî’den naklettiği bu olay elimizde olan baskıda bulunmamaktadır. Guedy de bu bilginin iki farklı baskıdan sadece birisinde bulunduğunu belirtmiştir. Bk., David Durand Guedy, Iranian Elites and Turkish Rulers a History of Isfahan in the Saljuq Period, Routledge, New York, 2010, s. 72, dp. 105. bir sene süren kuşatmanın ardından, 11 Muharrem 443 / Mayıs 1051’de şehri Tuğrul Bey’e teslim etti. 12 Tuğrul Bey uzun bir süre kendisini meşgul etmesine rağmen İsfahan’a hâkim olduktan sonra hiç kimseyi cezalandırmamıştır. Hatta Ebû Mansur’a iyi davranarak ona Yezd13 ve Eberku14 adlı yerleşim yerlerini, yanındakilere de Cibâl bölgesindeki bazı yerleri ikta olarak vermiştir. 15 Bu durum şehrin önde gelenlerinden bir kısmının savunmaya katılmamalarının Tuğrul Bey ile yaptıkları bir antlaşma sebebiyle olabileceğini düşündürmektedir. Tuğrul Bey, şehre girdikten sonra İsfahan halkının askerî açıdan güçlü olduğunu, bu sebeple şehrin sura ihtiyacı bulunmadığını söyleyerek surların bir bölümünü yıktırdı. 16 Böylelikle halkın tepkisini çekmeden ileriki zamanlarda karşılaşabileceği muhtemel bir direncin şiddetini düşürmeyi hedefliyordu. Tuğrul Bey’in yıkılmasını emrettiği mekânlardan biri de bir evdir. Ev yıkıldıktan sonra altından değerli mücevherler, gemi şeklinde yapılmış kaplar, altın ibrikler, paha biçilemez mücevherlerle dolu toprak iki tane Çin küpü ile birlikte içerisinde 10.000 altının bulunduğu toprak bir kap ele geçirildi. 17 Ele geçirilenlere baktığımızda evin yıkılmasının bilinçli bir iş olduğu anlaşılmaktadır. Muhtemelen şehrin idarecileri veya önde gelen isimleri şehrin düşme ihtimaline karşı varlıklarını buraya saklamışlardı. Bu istihbaratı alan Tuğrul Bey de burayı yıktırmıştır. Tuğrul Bey yaşanan olayların kötü izlerini silmeyi ve şehrin imarını sağlayıp sahip olduğu avantajlardan yararlanmayı planlıyordu. Bu sebepten dolayı şehrin idaresini kendisine güvendiği Hoca Âmid lakaplı 18 Ebûl’l-Feth Muzaffer Nîsâbûrî’ye verdi. Ebûl’l-Feth soylu bir aileye mensup, çevresinde saygın bir şahsiyet olarak tanınan birisiydi. 19 Tuğrul Bey, şehrin adlî işlerini yönetme görevini de Hânefî fakihi Ali b. Ubeydullah el-Hâtibî’ye verdikten sonra20 İsfahan’dan ayrılarak Rey’e döndü. 21 TUĞRUL BEY VE ALPARSLAN DÖNEMLERİ Devletlerin siyasî güç ve istikrarı ekonomik ve malî durumları ile doğru orantılıdır. 22 Halkının ihtiyaçlarını karşılayan, onları mutlu eden siyasal otoriteler ülkelerini daha rahat yönetirler. Bu durumun farkında olan Tuğrul Bey, Ebu’l-Feth Muzaffer’e halkın refah seviyesini yükseltmesini, herkesi mutlu etmesini emretti. 23 Ebu’l-Feth Muzaffer de şehirde yaşanan gıda sıkıntısını çözmek amacıyla ilk olarak tarım ve hayvancılık alanında çalışmalar yaptı. Bunun için kuşatma sırasında şehri terk eden köylüleri şehre geri çağırdı. Gelenlere iyi davranarak hepsini tek tek ağırladı ve terk ettikleri topraklarını iade ederek onlara büyük baş hayvanlar verdi. 24 Bunun yanı sıra halka kümes hayvanı ve tahıl cinsinden yardımlarda bulundu. 25 İlaveten hem toplum ile bir yakınlık tesis etmek hem de kuşatmanın etkilerini silmek adına halktan üç yıl süre ile vergi alınmayacağını bildirdi. Alınan bu tedbirler kuşatma sırasında şehri terk edenlerin geri dönmesinde etkili olmuştur. 26 Ebu’l-Feth Muzaffer kendisine verilen görevi en iyi şekilde yerine getirerek şehrin ekonomik refah düzeyini de yükseltti. Bu durum halk tarafından çok sevilmesini sağladı. Onun bir yılda yaptığını bir başkasının ömrü boyunca yapamaBÜYÜK SELÇUKLULAR DÖNEMİNDE İSFAHAN’IN SİYASÎ DURUMU Nurullah YAZAR Journal of Islamic Research 2013;24(1) 27 11 Zehebî, Ebû Abdullah Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman, Târihü'l-İslâm ve Vefeyâtu'l-Meşâhir ve'l-A'lâm, thk. Ömer Abdüsselam Tedmurî, Dârü'l-Kitâbi'l-Arabi, Beyrut, 1993, XXX, 8. 12 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, c IX, 562-563; Ebu’l-Fida, II, s. 178; İbnü'l-İbrî, Ebu’lFerec Barhebraeus Yuhanna, Târihi Muhtasaru’d-Düvel, thk. Entûn Sâlihânî, Daru’ş-Şark, Beyrut, 1992, s. 184; Azîmî, Azîmî Tarihi Selçuklular Dönemiyle İlgili Bölümler (430-538/1038/39-1143/44), Metin, Çeviri, Notlar ve Açıklamalar ile haz.: Ali Sevim, T.T.K. Yayınları, Ankara, 2006, s. 13. 13 İbnü'l-İmrânî, Muhammed b. Ali b. Muhammed, el-İnba fî Tarihi'l-Hulefa, thk. Kâsım Samerranî, Daru’l-Âfâki’l-Arabiyye, Kahire, 1421/2001, s. 188. 14 İsfahan’dan 20 fersah uzaklıktadır. Bk. Yâkût el-Hamevî, Şihabuddin Ebû Abdullah b. Abdullah, Mu’cemu’l-Buldân, (I-V), Beyrut, 1979, , I, 69; Sem’ânî, Ebû Sa'd Abdülkerim b. Muhammed b. Mansûr et-Temîmî, el-Ensâb, thk. Abdurrahman b. Yahyâ el-Muallimî el-Yemanî, Dâiretü'l-Maarifi'l-Osmaniyye, Haydarabad, 1962, I, 91. 15 Zehebî, Tarihu’l-İslâm, XXX, 8; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, IX, 562-563; İmranî, s. 188. 16 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, IX, 563. 17 İbnü’l-Cevzî, Ebü'l-Ferec Cemaleddin Abdurrahman b. Ali, el-Muntazam fi Tevarihi’l- Mülük ve’l-Ümem, Dâiretü'l-Maarifi'l-Osmaniyye, Haydarâbâd, 1359h., VIII, 151. 18 Nasır Hüsrev, Sefername-i Nâsır Hüsrev, İntişarat-ı Zevâre, Tahran, 1381hş., s. 166. 19 Gürganî, s. 21. 20 Bundârî, el-Feth Ali b. Muhammed, Zübdetü’n-Nusra ve Nuhbetü’l-Usra: Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi, çev. Kıvameddin Burslan, Maarif Matbaası, İstanbul, 1943, s. 105. 21 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, IX, 580. 22 Bu konuyla ilgili ayrıntılı bilgi için bkz. Timur Han Gür ve Hale Akbulut, “Gelişmekte Olan Ülkelerde Politik İstikrarın Ekonomik Büyüme Üzerine Etkisi”, Sosyo Ekonomi, Ocak-Haziran 2012-1, s. 297, internet adresi http://www.sosyoekonomi.hacettepe.edu.tr/120113.pdf 23 Gürganî, s. 19-20. 24 Gürgani, s. 23; Guedy, s. 108. 25 S. G. Agacanov, Selçuklular, Rusça’dan çev. Ekber N. Necef, Ahmet R. Annaberdiyev, Ötüken, İstanbul, 2006, s. 121. 26 Nasır Hüsrev, s. 166. yaca- ğına dair şiirlerin yazılmış olması, 27 onun zamanında gerçekleşen iyileşmenin büyüklüğünü göstermesi bakımından önemlidir. Bu dönemde hasar gören binaların tamiri ve yenilerinin inşası için yaklaşık 500.000 dinar harcamıştı. 28 Alparslan zamanında şehirdeki imar faaliyeti devam etmiş ve birçok önemli eser İsfahan’a kazandırılmıştı. Sultan, yaptırdığı bu eserlerin şehre verdikleri önemin boyutlarının göstergesi olduğunu söylemişti. 29 MELİKŞAH DÖNEMİ VE İSFAHAN’IN BAŞKENT OLUŞU Irak, Azerbaycan, el-Cezire ve Suriye’nin kuzeyinin Selçuklu egemenliği altına girmesiyle birlikte coğrafî olarak devletin merkezi, Horasan Bölgesi’nden batıya doğru kaymıştır. İsfahan da bu geniş coğrafyanın merkezinde yer almıştır. İsfahan’ın bu konumu sultana, devletin farklı bölgelerinden en kısa sürede haberdar olma ve sorun yaşanan yerlere en hızlı şekilde müdahale edebilme imkânı sunmuştur. Bu durum İsfahan’a başkentlik yolunu açmıştır. Kaynaklarımızda İsfahan’ın hangi sultan döneminde Büyük Selçuklu Devleti’nin başkenti olduğuna dair iki farklı rivayet bulunmaktadır. Birinci rivayete göre, Tuğrul Bey şehre hâkim olduktan sonra çok beğendiği İsfahan’ı başkent yaparak Rey’de bulunan mal, silah ve zahirelerini buraya nakletmiştir. 30 İkinci görüşe göre ise, İsfahan, Melikşah döneminde Selçuklular’ın başkenti olmuştur. 31 Tuğrul Bey, Alparslan ve Melikşah dönemlerinde yaşanan bir takım siyasî olayları değerlendirmenin, bu konuda doğru bir yargıya varmamızı kolaylaştıracağı kanaatindeyiz. Tuğrul Bey’in İsfahan hâkimiyetinden sonraki saltanatına baktığımızda, 446 / 1054-1055 yılında çıktığı Azerbaycan seferini tamamlamasının ardından Rey’e döndüğünü görmekteyiz. 32 Ayrıca 450 / 1058-1059 yılında kardeşi İbrahim Yınal, taht iddiasında bulunduğunda kendisinde kardeşiyle savaşacak gücü görmeyen Sultan, ikameti için en güvenli yer olarak Rey’i tercih etmiştir. 33 Aynı yıl Safer / Mart-Nisan ayında Bağdat’a geldiğinde, burada bulunan Büveyhî emiri Melik Rahim’i yakalayarak hapsedilmek üzere Rey’e göndermiştir. 34 452 / 1060 yılında Zencan’da vefat eden Sultan’ın eşinin cenazesi yine bu şehre defnedilmiştir. 35 Tuğrul Bey’in, Halife Kaim Biemrillah’ın kızı ile evlenmek üzere hareket ettiği yerin36 ve düğünün ardından dönüşünün Rey’e olması Sultan’ın bu şehir ile olan sıkı bağının kanıtı niteliğindedir. Tuğrul Bey’in 8 Ramazan 455 / 4 Eylül 1063 tarihinde Rey’de vefat etmesinin37 ardından bazı hanedan üyeleri Selçuklu tahtına oturabilmek için harekete geçmiştir. Bunlar arasında yer alan Kirman Meliki Kara Arslan Kavurd Bey, İsfahan’a kadar ilerlemiş; ancak o, burada iken, kardeşi Alparslan’ın Rey’de tahta çıktığını ve devlet hazinesini ele geçirdiğini öğrenmiştir. Bunun üzerine kendisinde kardeşine karşı duracak gücü göremeyen Kavurd Bey, taht iddiasından vazgeçerek Kirman’a dönmüş ve Alparslan’a bağlılığını arz ederek hutbeyi onun adına okutmak durumunda kalmıştır. 38 Alparslan dönemine baktığımızda da, Malazgirt Savaşı’ndan önce Bizans İmparatoru Romanos Diogenes (Ezdûhânes)’in, Sultan’ın anlaşma teklifini alaylı bir şekilde “anlaşmayı Rey’de imzalarız.” diyerek reddettiğini görmekteyiz. 39 Bu sözlerden, olayın geçtiği dönemde İsfahan’ın henüz Selçuklular’ın siyasî merkezi olarak görülmediği anlaşılmaktadır. Nurullah YAZAR BÜYÜK SELÇUKLULAR DÖNEMİNDE İSFAHAN’IN SİYASÎ DURUMU 28 Journal of Islamic Research 2013;24(1) 27 Gürgani, s. 23; Mâferrûhî, Mufaddal b. Sa'd b. Hüseyin el-İsfahanî, Kitabu Mehasini İsfahan, nşr. Seyyid Celaleddin el-Hüseyin Tahranî, Matbaa-i Meclis el-Millî, Tahran, tarihsiz, s. 101; Avî, Hüseyin b. Muhammed b. Ebi’r-Rıza, Tercüme-i Mehasin-i İsfahan: ez Arabi bi-Farisi, ihtimam Abbas İkbal, Şirketi Sihami, Tahran, 1328hş, s. 97. 28 Mâferrûhî, s. 101; Âvî, s. 96-97. 29 Bundârî, s. 48. 30 Zehebî, Tarihu’l-İslâm, c. 30, s. 10; XXX, 10; İbnü’l-Cevzî, VIII, 233; İbnü’lEsîr, el-Kâmil, IX, 563. 31 Nîsabûrî, İmam Zahir’ed-Din, Selçukname, haz. Ebû Hamid Muhammed b. İbrahim, Tahran, 1332, s. 32; Kazvînî, Tarih-i güzide, s. 439; Mu’izzi, Emîru’şŞuarâ Muhammed b. Abdulmelik Nîsâbûrî, Dîvân, ed. Abbâs İkbâl, Kitâbfurûşîi İslâmiyye, 1318hş., s. 571; Sıbt, Sıbt İbnü’l-Cevzî, Mir’âtü’z-Zeman fi Tarihi’l-Âyan, yay. Ali Sevim, T. T. K. Basımevi, Ankara, 1968, s. 210; Reşidüddin, Fazlullah, Cami’ut-Tevarih, haz.: Ahmed Ateş, T. T. K. Basımevi, Ankara, 1960 s. 49; Handmir, Gıyaseddin Handmir b. Hâce Hümamiddin Muhammed b. Hace Celaliddin Muhammed, Tarihu Habibi’s-Siyer fî Ahbari Efradi Beşer, ed. Muhammed Debîr-i Siyâki, Kitâbfuruş-i Hayyam, Tahran, 1353, s. 491. 32 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, IX, 599. 33 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, IX, 645. 34 Hüseynî, Hüseynî, Sadre’d-Din Ebu’l-Hasan Ali b. Nâsır, Ahbâru’d-Devleti’sSelçukiyye, çev.: Necati Lugal, T. T. K. Basımevi, Ankara, 1999, s. 13. 35 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, 12. 36 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, 21. 37 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, 26. 38 Sıbt, s. 118; İbn Tağrıberdî, İbn Tağrıberdî, Cemâle’d-Din Ebu’l-Mehâsin Yusuf el-Atabekî, en-Nucûmu’z-Zâhire fî Mülûk-i Mısr ve’l-Kâhire, Dar’ulKütüb, Mısır, tarihsiz, V, 74. 39 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, 65; Hüseynî, s. 34; Bundârî, s. 39; İbnü’l-Cevzî, VIII, 261. Alparslan’ın vefatının ardından kardeşi Kavurd Bey, Selçuklu tahtına oturabilmek için bir kez daha harekete geçti. Aynı şekilde Melikşah da babasının veliahdı olarak devletin yönetimini ele almak düşüncesindeydi. Her ikisinin de sultanlığını ilan etmek için Rey’e gitmeye kalkışması, 40 şehrin başkentliğini bu dönemde de sürdürdüğünü göstermektedir. Sultan Alparslan; Fars, Huzistan, Gilan ve Azerbaycan’ın kontrol edilmesi, Rey ve Horasan’ın Kavurd Bey’e karşı korunması 41 amacıyla 458 / 1065 yılında veliahdı Melikşah’ı İsfahan’a yerleştirmiştir. 42 Bu tercih İsfahan’ın Devlet içerisindeki geleceğini tamamen değiştirmiştir. Melikşah’ın Selçuklu tahtına oturmasının ardından yaşanan siyasî olaylar çoğunlukla İsfahan’da cereyan etmiştir. Örneğin, Abbasî Halifesi Muktedî’nin veziri Fahrü’dDevle, Sultan’ın kızını Halife’ye istemek için 474 / 1081-1082 yılında İsfahan’a gelmiştir. 43 Ayrıca 478 / 1085 tarihinde Suriye’deki Şeyzer Kalesi’nin hâkimi 44 ve ertesi yıl Irak hâkimi Seyfuddevle Sadaka, Sultan’a olan bağlılıklarını İsfahan’da arz etmişlerdir. 45 Bunlara ilaveten, 483 / 1090-91 yılında bir Bizans elçisi yıllık haracı İsfahan’a getirmiş olması, 46 aynı şekilde Gürcü kralı II. Georgi’nin Melikşah’a bağlılığını sunmak ve harac vermeyi kabulünü47 beyan için İsfahan’a gelmesi de Melikşah döneminde İsfahan’ın Büyük Selçuklu Devleti içerisindeki değişen konumunu göstermesi açısından önemlidir. Melikşah’ın vefatının ardından yaşanan olaylarda da, İsfahan’ın merkezî bir pozisyonda olduğunu görmekteyiz. Örneğin, Büyük Selçuklu tahtına geçmek isteyen Suriye Selçuklu Meliki Tacuddevle Tutuş; Haleb, Antakya, Urfa, Harran, Rahbe ve Rakka’nın ardından Musul ve çevresinde hâkimiyet kurarak adına hutbe okutmayı başarmıştı. Bunun bir sonucu olarak, Selçuklu Sultanı sıfatıyla Bağdat’ta adına hutbe okunması için Halife Muktedî’ye haber göndermişti. Halife’nin Tutuş adına hutbe okunabilmesi için öne sürdüğü şartlardan bir tanesi de onun İsfahan’daki devlet hazinesini ele geçirmesiydi. 48 Bu bilgilere göre, Tuğrul Bey ve Alparslan döneminde saltanata ilişkin olaylarda İsfahan adı öne çıkmamaktadır. Oysa Melikşah’tan sonra, bu şehir, yaşanan siyasî olayların mekânı haline gelmiştir. Nitekim buraya hâkim olmak devletin başına geçmek için birincil şart haline gelmiştir. Sonuç olarak, eldeki bilgilerden hareketle İsfahan’ın Melikşah döneminden itibaren Büyük Selçuklu Devleti’ne başkentlik yaptığı yargısının daha doğru olacağı kanaatindeyiz. Bir şehrin başkent seçilmesi için diğer şehirlerde bulunmayan bazı ayırt edici özelliklere sahip olması gerektiği muhakkaktır. İsfahan’ın başkentliğinin arkasında bu tür özelliklere sahip olması yatmaktadır. Her şeyden önce, ekonomi faktörü İsfahan’ın başkent seçilmesinde şehre büyük avantaj sağlıyordu. Zira, Cibâl Bölgesi’nde ticaret kervanlarının yoğunlaştığı şehir İsfahan’dı. 49 Ayrıca şehir; Basra ve Horasan’dan gelen kervanların uğrak noktasıydı. 50 Netice itibariyle İsfahan’ın ekonomik yönden güçlü olması, başkent olarak seçilmesinin muhtemel sebeplerindendir. Ticaret kervanları ekonomik değerlerinin yanı sıra haberleşme açısından da büyük öneme sahipti. Bölgedeki bütün kervanların İsfahan’a uğraması şehri bir iletişim ağının merkezi haline getiriyordu. Böylece İsfahan’da bulunmak, diğer bölgelerden haberdar olmayı da mümkün kılıyordu Büyük Selçuklu ordusunun büyük çoğunluğu Türkmenlerden meydana gelmekteydi. Türkmenler bu yüzden hanedan üzerinde güç ve etkinliğe BÜYÜK SELÇUKLULAR DÖNEMİNDE İSFAHAN’IN SİYASÎ DURUMU Nurullah YAZAR Journal of Islamic Research 2013;24(1) 29 40 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, 78-79. 41 Mâferrûhî, s. 102-3; Âvî, s. 98. 42 İsfahan 458 / 1065 yılında Melikşah’ın veliaht ilan edilme töreninde Şiraz ile birlikte Melikşah’a verildi. Bk. Hüseynî, s. 28; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, 50; Müneccimbaşı, Ahmet b Lütfullah, Camiu’d-Düvel, haz. Ali Öngül, Akademi Kitabevi, İzmir, 2000, s. 38; Osman Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk-İslam Medeniyeti, Turan Neşriyat, İstanbul, 1965, s. 107. 43 Sıbt, s. 210; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, 120. 44 İbn Münkiz, Ebu'l-Muzaffer Müeyyidüddevle Üsame b. Mürşid, Kitabu’lİ’tibar, nşr. Philip Khuri Hitti, Princeton University Press, Princeton, 1930, s. 49. 45 İbnü’l-Cevzî, IX, 28. 46 Hüseynî, s. 44-45; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, 171; İbn Haldun, İbn Haldun, Ebû Zeyd Veliyyüddin Abdurrahman b. Muhammed, Divanu’l-Mübtede’ ve’lHaber fî Eyyâmi’l-Arab ve’l-Acem ve’l-Berber ve men Âsârahum min Zevi’sSultani’l-Ekber, thk. Halil Şehade, Dârü'l-Fikr, Beyrut, 1408/1988, V, 12. 47 N. N. Şengeliya, “XI-XIII. Yüzyıl Gürcü Tarihçilerine Göre Selçuklular”, çev. Mehmet Mürselov, Tarih İncelemeleri Dergisi, c. XXII, S. 2, Aralık/2007, s. 233; İbrahim Kafesoğlu, Melikşah Devri, s. 115. 48 İbnü’l-Cevzî, VIII, 293. 49 İbn Havkal, s. 362. 50 Makdisî, Makdisî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed, Ahsenu't-Tekasim fî Ma'rifeti'l-Ekâlim, II. Baskı, Kahire 1991, s. 389. sahiptiler. Melikşah döneminden itibaren Türkmenlerin yanı sıra Deylemîler, Horasanlılar, Gürcüler ve Kürtlere de orduda görev verilerek51 denge kurulmaya çalışılmıştır. Yine Sultan’ın, Türkmenlerin besi hayvanları için yeterli otlakların bulunmamasından dolayı yaşamak için tercih etmemeleri nedeniyle52 İsfahan’ı başkent seçerek kendi güvenliğini sağlama açısından daha dengeli bir etnik dağılım elde etmeyi amaçladığı düşünülebilir. Esasen bütün bu faktörlerle birlikte Melikşah döneminde İsfahan’ın başkent seçilmesinin temelinde Sultan’ın burada yetişmiş olması ve çevresindekilerin bu bölge kökenli olması da önemlidir. Alparslan’ın Horasan Bölgesi’ne dair hissettiği aidiyet duygusunun bir benzerini 53 , Melikşah’ın İsfahan’a karşı hissettiğini düşünebiliriz. MELİKŞAH SONRASI YAŞANAN TAHT MÜCADELELERİNİN İSFAHAN’DAKİ ETKİLERİ Büyük Selçuklu Devleti en parlak günlerini Melikşah döneminde yaşamıştır. Onun zamanında devletin sınırları Çin’den Anadolu’ya; Kafkaslar’dan Yemen’e kadar genişlemiştir. Fizikî büyüme, elde edilen ganimetler, vergiler vb. unsurlarla maddî kalkınmayı da beraberinde getirmiş ve Selçuklular hem siyasal hem de ekonomik açıdan güçlü bir devlet hüviyeti kazanmıştır. Sahip olunan tüm imkânların birleşme noktası olan İsfahan’da, Melikşah döneminde büyük bir kalkınma ve yapılanma gerçekleşmiştir. Bunun neticesinde şehir, Bağdat’tan sonra dönemin en büyük ve en modern şehirlerinden birisi haline gelmiştir. 54 Bununla birlikte, Melikşah’ın kendisinden sonra Büyük Selçuklu tahtına kimin geçeceğini belirlemeden vefat etmesi 55 , devlet yönetiminde otorite zafiyetine yol açmıştır. Ondan sonra taht üzerinde hak sahibi olan meliklerin yaşlarının küçük olması, askerî ve mülkî idarecilerin kendi menfaatlerini öne çıkarmaları ve bu bağlamda sürekli taraf değiştirmeleri bu zafiyetin sebepleri arasında değerlendirilebilir. Bu durum, Büyük Selçuklu Devleti’ni derinden etkileyecek karışıklıklar ve taht mücadelelerinin yaşanmasına zemin hazırlamıştır. Devletin içine düşmüş olduğu bu siyasî istikrarsızlıktan en çok etkilenen şehir, hiç şüphesiz İsfahan idi. Büyük Selçuklu Sultanlığı’nın yolu başkent İsfahan’a hâkim olmaktan geçmekteydi. 56 Dolayısıyla Selçuklu tahtına oturmayı planlayan herkes planlarını İsfahan üzerine kurmaktaydı. Netice itibariyle şehir, ilk andan itibaren yaşanan taht mücadelelerinin merkezinde yer almıştır. Melikşah’ın eşi Terken Hatun, kardeşi Tacuddevle Tutuş, oğulları Berkyaruk ve Muhammed Tapar’ın taht mücadeleleri İsfahan’da büyük tahribatlara yol açmıştır. Taht mücadelelerinin İsfahan’a verdiği en büyük zarar, burada bulunan rakibini etkisiz hale getirmek isteyen hanedan üyesinin şehirde hâkimiyet kurmak için yaptığı kuşatmalar sonunda yaşanmıştır. Muhasaralar şehirdeki yaşam koşullarını son derece zorlaştırmıştır. Zira şehrin yönetimi sürekli el değiştirmiştir. Yaşanan siyasî boşluğu kendilerine fırsat bilen Bâtınîlerin topluma saldığı korkular da bu duruma eklenince İsfahan, yaşanılması son derece zor bir şehir haline geldi. Taht mücadelelerinin şehre ilk yansıması 16 Zilhicce 486 / 17 Ocak 1093’de Nizamîlerin57 himayesindeki Berkyaruk’u etkisiz hale getirme planı tutmayan Terken Hatun’un İsfahan’a sığınmasıyla gerçekleşti. 58 Nitekim Nizamîler, Terken Hatun’u etkisiz hale getirmek için şehri kuşattı. 59 İsfahan’da yaşanan bu gergin ortam Terken Hâtun’un Berkyaruk’u sultan olarak tanıması 60 ve Melikşah’ın mirasından 500.000 dinar vermeyi kabul etmesi 61 karşılığında son buldu. Kuşatmayı kaldıran Berkyaruk, İsfahan’ın yönetimini Terken Hatun’a bıraktı. 62 Nurullah YAZAR BÜYÜK SELÇUKLULAR DÖNEMİNDE İSFAHAN’IN SİYASÎ DURUMU 30 Journal of Islamic Research 2013;24(1) 51 Nizâmülmülk, Siyâset-nâme, haz. Mehmet Altay Köymen, T.T.K. Basımevi, Ankara, 1999, s. 72. 52 Guedy, s. 90. 53 Alparslan, askerlerine yaptığı bir konuşmada, kendilerinin Horasanlı ve Maveraünnehir’li olduklarını, fetihler ile birlikte hâkim oldukları Cibâl bölgesi ve çevresine yabancı olduklarını söylemiştir. Bk. Nizâmülmülk, 116. 54 Nevevî, Ebû Zekeriyya Muyhiddin b. Şeref, Tehzibu’l-esma ve’l-lugat, İdaretü’l-Tıbaati’l-Müniriyye, Kahire, tarihsiz III, 18. 55 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, 211. 56 İbnü’l-Cevzî, VIII, 293; Sevim, Ali, Suriye ve Filistin Selçukluları Tarihi, TTK Basımevi, Ankara, 2000, s. 141. 57 Nizâmülmülk’ün adamlarına verilen ad. 58 Ebu’l-Ferec, I, s. 334; Kazvînî, Tarih-i güzide, s. 440; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, 215-216; Ahmed b. Mahmud, Selçukname, haz. Erdoğan Merçil, Kervan Kitapçılık, İstanbul, 1977, II, s. 31; Ebu’l-Fida, II, 213. 59 Bundârî, s. 84; Kazvînî, Tarih-i güzide, s. 440; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, 215- 216; Râvendî, s. 141; Reşidüddin, s. 57; Hüseynî, s. 52; İbnü’l-İbri, Tarihu muhtasaru’d-düvel, s. 194; İbn Haldun, V, 16; Agacanov, s. 184-185. 60 Ahmed b. Mahmud, II, 31; K. V. Zettersteen, “Berkyaruk”, İA., İstanbul, 1949, II, 556-vdd. Fetret Devri olarak da nitelendirebileceğimiz taht mücadeleleri döneminde İsfahan’daki siyasal sorunlar, kuşatma gerginliğinden ibaret değildi. Bunun yanı sıra daha bir yıl bile iktidarda bulunmadan 487 Şevval / 1094 Ekim-Kasım’ında Tacuddevle Tutuş ile girmiş olduğu mücadeleyi kaybeden Berkyaruk63 , yanında bulunan birkaç sadık emirle içerisine düşmüş olduğu otorite kaybı nedeniyle İsfahan’a sığınmak zorunda kaldı. Böylelikle İsfahan, bir kere daha iktidar mücadelesinin siyasî, askerî ve ekonomik sorunlarıyla yüzleşti. Berkyaruk’un İsfahan’a sığınmak istediği sırada, Terken Hatun vefat etmiş, 64 şehrin kontrolü küçük yaştaki oğlu Mahmud’a, dolayısıyla onun yanında bulunan emirlere geçmişti. Şehrin kontrolünü kaybetmek istemeyen emirler başlangıçta Berkyaruk’u İsfahan’a sokmak istememişlerdi. Ancak daha sonra Berkyaruk’u taht mücadelelerinde tamamen saf dışı bırakmak için bir plan kurmuş ve bunu gerçekleştirebilmek adına onu şehre kabul etmişlerdi. 65 Nitekim, Berkyaruk, İsfahan’a girdikten sonra Meydan Köşkü’nde hapsedildi. Fakat gözlerine mil çekilecek iken Mahmud’un çiçek hastalığına yakalanması emirlerin uygulamaya çalıştıkları planı alt üst etti. Tutuş gibi siyasî ve askerî açıdan güçlü birisinin sultan olmasının kendi çıkarları için iyi olmayacağını bilen emirler, Mahmud’un sağlık durumu netleşmeden Berkyaruk’a dokunmama kararı aldılar. Mahmud’un vefât etmesi üzerine de, 66 onu hapsedildiği yerden çıkartarak İsfahan’da Selçuklu tahtına oturttular. 67 Görüldüğü gibi şehrin yönetimi sürekli el değiştirmekteydi. Bu durumun bir neticesi olarak şehirde düzenin bozulması ve kaybolan güven ortamı halkı iyice bezdirdi. İşte yine böyle bir ortamda İsfahan halkı yaşananlara önemli bir refleks gösterdi. Silahlı kuvvetlerinin azlığı sebebiyle kardeşi Muhammed Tapar ile savaşmaya cesaret edemeyen Berkyaruk, yanındaki sadece 200 süvarisi ile bir kez daha şehre sığınmak istedi. Ancak halk, bir anlamda o anki resmî otoriteye karşı çıkıp, şehrin kapılarını kapatarak Sultan’ı şehre sokmadı. 68 Kaynaklarımızda halkın bu tutumunun sebebi net olarak açıklanmamaktadır. Bununla birlikte yaşanan olaylardan hareketle birkaç sebep üzerinde durmak mümkün görünmektedir. İlk sebep olarak askerlerinin azlığı sebebiyle Berkyaruk’un bir meydan savaşında Muhammed Tapar’a karşı durabilmesinin zorluğundan bahsedebiliriz. Kanaatimizce o, İsfahan’a kapanmayı ve şehir duvarlarının verdiği avantajı kullanarak savunma savaşı yapmayı planlamıştı. Ancak halk olası bir kuşatmanın getireceği zorlukları görmüştü. Ayrıca kuşatma sonrası muhtemel bir teslimiyette şehrin yağmalanmasından çekinilmişti. Çünkü Nizamîler ve güçlü emirler bu dönemde Muhammed Tapar’ın safında yer alıyorlardı. Bu durumu gören halkın kaybolan devlet otoritesini tesis edebileceği ve İsfahan’ı tekrar eski ihtişamlı günlerine döndürebileceği düşüncesiyle Muhammed Tapar’ı destekleyip Berkyaruk’u şehre sokmamış olması muhtemeldir. Sultan’ı şehre sokmama şeklindeki girişimin bir diğer nedeni olarak Bâtınîleri gösterebiliriz. Berkyaruk’un 493 / 1100 yılında kardeşi Sencer ile yaptığı savaşta ordusunda yaklaşık 5.000 Bâtınî’ye yer vermesi 69 , Sultan’ın onlara sempati duyduğu, hatta Bâtınî olduğu söylentilerine yol açmıştı. 70 Devlet’in içerisinde bulunduğu bu kaotik ortamdan istifade ederek İsfahan’a hâkim olmaya çalışan Bâtınîlerin halkın üzerinde estirdiği terör düşünülünce, 71 onların kapıları açmaması makul ve anlaşılır bir davranış olarak gözükmektedir. 72 BÜYÜK SELÇUKLULAR DÖNEMİNDE İSFAHAN’IN SİYASÎ DURUMU Nurullah YAZAR Journal of Islamic Research 2013;24(1) 31 61 Nîsâbûrî, s. 36; Râvendî, s. 141; Reşidüddin, s. 57; Kazvînî, Tarih-i güzide, s. 440; Handmir, s. 501; Mirhond, s. 300. 62 Nîsâbûrî, s. 36; Râvendî, s. 141; Reşidüddin, s. 57; Kazvînî, Tarih-i güzide, s. 440; Handmir, s. 501. 63 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, 234. 64 İbnü’l-Cevzî, X, 9; Râvendî, 142; Reşidüddin, s. 57; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, 240; Müneccimbaşı, s. 75; Azimi, s. 34 65 Ebu’l-Ferec, I, 335; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, 234; Mirhond, s. 301; İbn Haldun, III, 594. İbn Haldun bir başka yerde Mahmud’un şehrin dışına çıkarak Berkyaruk’u şehre götürdüğünü aktarmaktadır. Bk. İbn Haldun, V, 19. 66 Râvendî, s. 142; Reşidüddin, s. 58; Nîsâbûrî, s. 36. 67 Bundârî, s. 84; Hüseynî, s. 52; Râvendî, s. 142; Reşidüddin, s. 59; Kazvînî, Tarih-i güzide, s. 441; Zehebî, Tarihu’l-islam, XXXIII, 35; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, 234. 68 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, 288; İbn Haldun, III, 598; İbnü’l-İbri, Tarihu muhtasaru’d-düvel, s. 197; Abbas İkbal, Vezaret der Ahd-i Selatin-i Buzurg-i Selçukî, Tahran, 1338hş., s. 120. 69 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, 297. 70 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, 322. Taht mücadelelerinin İsfahan’a yansımaları bu kadarla sınırlı kalmadı. Berkyaruk’un şehre alınmayışının üzerinden bir yıl geçmişti ki İsfahan, bir başka kaotik durumla karşılaştı. Muhammed Tapar ve Berkyaruk arasında 495 / 1102 yılında gerçekleşen savaşta mağlup olan Muhammed Tapar, İsfahan’a çekilmek zorunda kaldı. Şehrin savunma direncini arttırmak amacıyla surların tamir edilmesini ve hendeklerin su çıkıncaya kadar kazılmasını emretti. 73 Kardeşini takip eden Berkyaruk şehri kuşatma altına aldı. Yaklaşık 8 ay süren74 muhasara şehirdeki yaşam şartlarını ağırlaştırdı. Muhammed Tapar askerlerine maaş ödeyemeyecek hâle geldi. Hatta daha da ileri giderek halkın yiyecek sıkıntısı çekme sorununa çözüm bulamayacak duruma düştü. Muhammed Tapar içinde bulunduğu maddî sıkıntıyı aşabilmek için halka ağır vergiler koydu ve fakir halkı şehirden çıkardı. Halktan alabileceği bir şey kalmadığını fark eden Muhammed Tapar, çareyi eşraftan borç almakta buldu. Arz talep dengesinin bozulması nedeniyle refah düzeyi tamamen düşmüş olan halk elindeki imkânları yiyecek almaya sarf ettiğinden, gıda fiyatları yükselirken, diğer eşyaların fiyatları ilgisizlikten dolayı düştü. 75 Öyle ki, rivayete göre bu dönemde şehirde 10 menn buğday bir dinara, dört rıtl 76 et de bir dinara satıldı. Ayrıca yüz rıtl saman dört dinara alıcı buldu. 77 Yakacak ihtiyacını karşılamak amacıyla mescidlerin ahşap kısımları ve dükkânların kapıları bile değerlendirilmeye çalışıldı. 78 Zamanın aleyhine işlediğini gören Muhammed Tapar, gizlice şehir dışına çıkıp asker toplamaya karar verdi ve güvendiği bazı emirleri İsfahan’daki askerlerinin başında bırakıp 10 Zilhicce 495 / 25 Eylül 1102 tarihinde şehri terk etti. 79 Bunun üzerine Berkyaruk 18 Zilhicce 495 / 3 Ekim 1102 tarihinde kuşatmayı kaldırdı. 80 Böylelikle İsfahan halkı da rahat bir nefes alma imkânına kavuştu. Uzun yıllar süren taht kavgaları sırasında ülkede tam anlamıyla bir kaos hâkim olmuştu. Devlet, kuvvetli bir otoriteden yoksun kalmış, ekonomi çökme noktasına gelmişti. Devletin içine düştüğü bu zor durumu fark eden Berkyaruk, kardeşine anlaşma teklif etti. Sonuçsuz çatışmalardan bıktığı anlaşılan Muhammed Tapar da Rebiülâhir 497 / Ocak 110481 tarihinde kardeşinin sultanlığını kabul ederek taht mücadelesinden vazgeçti. 82 İki kardeş arasında varılan uzlaşma ile Büyük Selçuklu Devleti içerisindeki taht mücadeleleri son bulmuştur. Ancak yaşanan olaylar devlete olduğu kadar İsfahan’a da büyük zararlar vermiştir. Bu dönemden sonra Selçuklular mevcut hali düzelterek bir daha Melikşah dönemindeki ihtişamlı günlerine geri dönememişlerdir. İsfahan; Berkyaruk ve Muhammed Tapar dönemlerinde Büyük Selçuklu Devleti’nin başkentliğini sürdürdü. Muhammed Tapar’dan sonra tahta geçen Sencer ise, kendisine başkent olarak meliklik döneminden beri yaşadığı Merv şehrini seçti. Bu tercihin İsfahan’a yansımaları ise, şehrin hem başkentliği kaybetmesi hem de Büyük Selçuklu hâkimiyetinden çıkarak Irak Selçuklu Devleti’ne bağlanması şeklinde oldu. Sonuç itibariyle, Büyük Selçuklu Devleti hâkimiyeti altında İsfahan, bir devletin geçebileceği bütün süreçlerin merkezinde yer almıştır. Şehir, İmparatorluk başkenti olmanın ihtişamını da yaşamış, taht mücadelelerinin getirdiği ağır şartları da hissetmiştir. İsfahan başkentliğin hem avantajlarını hem de dezavantajlarını yaşamıştır. Nurullah YAZAR BÜYÜK SELÇUKLULAR DÖNEMİNDE İSFAHAN’IN SİYASÎ DURUMU 32 Journal of Islamic Research 2013;24(1) 71 Bâtınîlerin İsfahan’daki faaliyetleri bölümünde ele alınacaktır. 72 Berkyaruk hakkında yapılan bu yorumlarla birlikte, Bâtınîlerin kendilerine düşman olan birini vezir tayin etti diye Sultan’a suikast girişiminde bulunmaları onun Bâtınî olmadığının bir göstergesi olarak kabul edilebilir. Bk. İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, 251-252; Râvendî, s. 143. 73 Hüseynî, s. 54; İbnü’l-Cevzî, IX, 133-134; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, 333; İbn Haldun, V, 33; Müneccimbaşı, s. 89-90. 74 Cemâziye’l-Evvel 495 / Şubat - Mart 1102’den 18 Zilhicce 495 / 3 Ekim 1102 tarihine kadar. 75 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, 333-334; İbn Haldun, V, 33; Müneccimbaşı, s. 90. 76 bir rıtl 460,8 gr. 77 İbnü’l-Cevzî, IX, 134; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, 333-334. 78 İbnü’l-Cevzî, IX, 134. 79 Hüseynî, s. 54; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, 334; Ebu’l-Fida, II, s. 226. Kazvînî, Muhammed Tapar’ın şehirden ayrıldıktan sonra kardeşiyle savaştığı ve yenilerek Gence’ye gittiğini kaydetmektedir. Bk. Tarih-i güzide, s. 443. 80 Ebu’l-Fidâ, II, 226; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, 334-335. 81 Ebu’l-Fidâ ( II, s. 227), anlaşmanın Rebiülevvel ayında olduğunu belirtmektedir. 82 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, 371; İbn Tağrıberdî, Nücûm, V, 188; Handmir, s. 503; İbnü'l-Kalânisî, Ebû Ya'la Hamza b. Esed b. Ali ed-Dımaşkî, 555/1160, Zeylu Tarihi Dımaşk (Târîhu Ebî Ya'la Hamza İbni'l-Kalânisî), ed. Henry Frederick Amedroz, Matbaatü'l-Abai'l-Yesuiyyin, Leyden, 1908, s. 147; Ebu’l-Fidâ, II, 227; Abbas İkbal, s. 118. B. BÂTINÎLİĞİN İSFAHAN’DAKİ TESİRLERİ Altıncı imam Cafer es-Sâdık’ın 148 / 765 yılında vefat etmesinin ardından onun yerine kimin imam olacağı konusu Şia içerisinde ayrışmaya yol açmıştır. İmam Cafer’in oğullarından Musa Kazım’ın imametini benimseyenler, On iki İmam Şia’sını oluştururken, imamet konusunda diğer oğlu İsmail’i kendilerine önder seçenler İsmailî olarak isimlendirilmişlerdir. Birsüre sonra İsmailîlik de kendi içerisinde yeni bir imamet tartışması ile bölünmeye gitti. Şiî Fatımî Halifesi İmam Müstansırbillâh (ö. 487 / 1094)’dan sonra yaşanan veraset tartışmaları sırasında Fatımî veziri Efdal b. Bedr el-Cemâlî’, Müstansır’dan sonra yerine geçmesi beklenen oğlu Nizâr’ın yerine onun küçük kardeşi ve aynı zamanda kendi eniştesi olan Musta’lî’nin imamet makamına geçmesini sağladı. Bu noktada, Hasan Sabbah liderliğindeki İran ve Irak’ta bulunan İsmailîlerile Suriye’de ikamet edenlerin bir kısmı Nizâr’ı destekleyerek, Fatımî hilafeti ile olan bağlarını kopardılar. 83 Böylelikle İsmailîler arasında Nizârî İsmailîler olarak adlandırılan yeni bir grup ortaya çıktı. Hasan Sabbah tarafından geliştirilen ve Şehristanî’nin “Yeni Davet” adını verdiği Nizârî akîdesini Fatımî akîdeden yani “Eski Davet”ten ayıran en belirgin özellik, fırka düşmanlarının kendini bu davaya adamış isimler tarafından dinî bir vazife olarak öldürülmeleri usulünün bir prensip olarak kabul edilmesidir. 84 İsmailîler farklı coğrafyalarda değişik isimlerle anılmışlardır. İsfahan’da da bu gruba Bâtınî ismi verilmiştir. İsfahan’da Bâtınîliğin başlangıcı IV. / X. yy.a dayanmaktadır. Bu dönemde şehirde etkin olan Karmatîler, İsfahan’da Bâtınîler’i oluşturmuşlardır. 85 İsfahan, Büyük Selçukluların kontrolüne girdiğinde şehirdeki Bâtınîlerin lideri Fars kökenli 86 bir hekim87 olan Abdulmelik b. Attaş idi. 88 O, aynı zamanda Büyük Selçuklu topraklarında yaşayan İsmailîlerin de liderliğini üstlenmişti. Onun İsmailîlik adına yaptığı en önemli işlerden birisi daha sonraları davanın en önemli ismi haline gelecek olan Hasan Sabbah’ı mezhebe kazandırmış olmasıdır. İkili, Ramazan 464 / Mayıs-Haziran 1072 tarihinde Rey’de karşılaştıklarında Hasan’ın kabiliyetli bir isim olduğunu anlayan İbn Attaş, Hasan Sabbah’ın hocalığını yaptı 89 ve onu İsmailî yapılanma içerisinde görevlendirdi. Hasan Sabbah 467 / 1074-75 yılında İsfahan’a gelmiş ve 469 / 1076-77 yılında Mısır’a gitmek için şehirden ayrılana kadar burada kalmıştır. 90 Hasan Sabbah’ın İsfahan’a bir sonraki gelişi Mısır dönüşünde 473 yılının Zilhicce / 1081 Haziran ayında gerçekleşmiştir. 91 Abdulmelik, güçlü devlet otoritesi altında fikirlerini geniş kitlelere anlatma fırsatı bulamadı. Bununla birlikte, Melikşah ve Nizâmülmülk’ün ölümünü takip eden süreçte yaşanan kaos ortamı, Bâtınîlerin İsfahan’da hızla yayılmaları ve etkin bir unsur haline gelmelerine zemin hazırladı. 92 Bâtınîler şehrin muhtelif mahallelerine dağılmışlardı. Hemen toplanıp kendilerine muhalefet edenlerden güçlerinin yettiği şahısların mallarını gasp etmeye ve öldürmeye başladılar. 93 Yakaladıkları fırsat Bâtınîleri o kadar cesaretlendirmişti ki, Sultan Berkyaruk’a suikast girişiminde bulunabilecek cesareti kendilerinde gördüler. Ramazan 488 / Eylül 1095 tarihinde Sicistanlı bir fedai kendileri ile mücadele eden bir vezir tayin etmesi sebebiyle Sultan Berkyaruk’u öldürmeye çalıştı. Sultan bu suikast girişiminden yaralı olarak kurtulurken fedai ve kendisine yardım eden iki kişi daha yakalandı. Yapılan sorgulamada ele geçirilen bu kişiler hiçbir şekilde suikast emrini kimden aldıklarını açıklamadılar. Sonuçta bu organizasyonun içerisinde yer alanların hepsi öldürüldü. 94 Bâtınîler hedeflerine ulaşamamış gibi görünseler de, Büyük Selçuklu sultanının yanı başına kadar adamlarını sokabilmeleri ulaşmış oldukları gücü göstermesi açısından önemlidir. BÜYÜK SELÇUKLULAR DÖNEMİNDE İSFAHAN’IN SİYASÎ DURUMU Nurullah YAZAR Journal of Islamic Research 2013;24(1) 33 83 Farhad Daftary, İsmaililer tarihleri ve öğretileri, çev. Erdal Toprak, Doruk, İstanbul, 2005, s. 487. 84 Bernard Lewis, “İsmaililer”, İA, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, ts., V/II, 1122. 85 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, 313. 86 Guedy, s. 143. 87 İbnü’l-Cevzî, IX, 151; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, 316. Bir diğer görüşe göre edip. Bk. Nîsâbûrî, s. 40. 88 Reşidüddin, s. 70; Râvendî, 156–157. Zehebî, Abdülmelik b. Attaş’ı, edebiyat ve belagat ve hüsn-ü hat alanında âlim, hazır cevap, ahlaklı, namuslu bir kişi olarak tarif etmektedir. Bk. Tarihu’l-islam, XXXIV, 77. 89 Kalkaşandî, Subhu’l-a’şa, XIII, 237. 90 Daftary, s. 475-76. 91 Daftary, s. 477. 92 İbnü’l-Cevzî, IX, 120. 93 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, 314. 94 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, 251-252; Ravendî, s. 143. BÂTINÎLERİN İSFAHAN’DA ETKİN HALE GELMELERİ İsfahan’da Bâtınîliğin yayılması Abdulmelik b. Attaş’ın oğlu Ahmed önderliğinde oldu. Babası, Bâtınî olduğu anlaşılınca Rey’e kaçtı. 95 Ahmed ise manifaturacılık ile uğraşıp ilk zamanlarda babasının inançlarıyla hiç ilgisi yokmuş gibi göründüğünden şehirde kalmasında sakınca görülmedi. 96 Esasen o, liderlik vasıflarına haiz bir şahsiyet değildi. Ancak başta Hasan Sabbah olmak üzere, Bâtınîlerin önde gelen isimleri babasına hürmeten onu İsfahan’daki zümrenin lideri olarak kabul etti. 97 Hanedan üyelerinin iktidar hırsıyla, Selçuklu tahtına oturmaktan başka bir şey düşünmemelerini iyi değerlendiren Ahmed, Melikşah zamanında inşa edilen Şahdiz Kalesi’nde görev almayı başarmış ve burada bulunan uşak ve kölelerin eğiticiliğini üstlenmişti. Eğitim faaliyetleri ona, Bâtınîlik propagandası yapabilme adına önemli bir fırsat sunmuştu. Ele geçirdiği bu imkânı iyi değerlendiren Ahmed, birçok kişiye öğretilerini benimseterek kalenin gizli hâkimi pozisyonuna gelmişti. Şahdiz Kalesi’nde yaptığı faaliyetlere ek olarak, giysi alma bahanesiyle şehre indiği zamanlarda kullanmak üzere, Deşt-i Gur yakınlarında98 bir propaganda evi açan Ahmed, büyük bir gizlilik içerisinde Bâtınî ideolojisini halk arasında yaymaya çalışmıştır. İnsanları ikna etmekte başarılı olduğunu anladığımız Ahmed, her katılanın kendi mahallesindekilere propaganda yapması temeline dayanan sistemiyle, yaklaşık 30.000 kişiye Bâtınî öğretiyi kabul ettirmiştir. Bu rakamın şehre hâkim olmaya yeteceği kanaatine vardıktan sonra da faaliyetlerini açıktan sürdürme kararı almıştır. 99 Fetret döneminde İsfahan’da yönetim üzerinde etkin bir konum elde eden Bâtınîler, devletin alması gereken vergiyi kendileri belirleyip toplar hale geldiler. Neticede hem halk hem de taht mücadelelerinden dolayı büyük bir sıkıntıya düşmüş olan Devlet, ekonomik kayba uğradı. Ayrıca Bâtınîler, İran Körfezi’nden şehre gelen ticaret yoluna da hâkim oldular ve bu yolu kullanan kervanların mallarından pay almaya başladılar. 100 Bu dönemden itibaren Bâtınîler, İsfahan’da kendi itikatlarından olmayanları öldürüp, mallarını yağmalamaya kalkıştılar. 101 Büyük Selçukluların başkentinde ortaya çıkan bu uygulamalar İsfahan’ı mevcut taht kavgalarına ilaveten hem siyasî hem de ekonomik yönden içinden çıkılmaz bir duruma sürükledi. Günümüz araştırmacılarından Kecbâf, Selçuklu coğrafyasında Bâtınîlerin taraftar bulmasının, dönem ayrımı yapılmaksızın, Selçuklu devlet adamlarının uyguladığı ekonomi politikalarının hâsıl ettiği memnuniyetsizlikten kaynaklandığını öne sürmektedir. Orta direğin ekonomik açıdan yok olması, yönetenler ile yönetilenler arasındaki kopukluk gibi konuların102 Bâtınîliğin etkin bir unsur haline gelmesinin arkasında yatan nedenler olduğu iddia edilmektedir. Ancak bu bakış açısının tam olarak gerçeği yansıtmadığı kanaatindeyiz. Konuya Bâtınîliğin en fazla taraftarının bulunduğu yerlerden birisi olan İsfahan özelinde cevap vermek gerekirse, Tuğrul Beyin İsfahan’ı kalkındırmak için yaptıkları ve Alparslan’ın halkın problemlerine karşı çözüm odaklı olmayı ilke edinmesi söz konusu kanaatin aksini düşündüren uygulamalardır. Bütün bunlara ilaveten Melikşah dönemine gelindiğinde şehir adeta altın çağını yaşamıştı. Dolayısıyla Bâtınîlerin yayılmasını genelleyerek Selçukluların uyguladıkları siyasal, ekonomik ve sosyal politikalara bağlamanın doğru sonuçlar vermeyeceği kanaatindeyiz. Ancak, Melikşah sonrası kaybolan devlet otoritesi ve hâkim olan kargaşa ortamında Selçuklu devletinin tüm siyasal, ekonomik ve toplumsal yapısının bozulduğu, göz ardı edemeyeceğimiz bir gerçektir. Böyle bir ortamda kendi menfaatlerini düşünen isimler sadece halka zarar vermemişler, aynı zamanda devletin sonunu da hazırlamışlardır. Eğer kastedilen zulüm ortamı bu dönem ise, devlet otoritesinin kaybolmasından herkes zarar görmüştür. Esasen bu Nurullah YAZAR BÜYÜK SELÇUKLULAR DÖNEMİNDE İSFAHAN’IN SİYASÎ DURUMU 34 Journal of Islamic Research 2013;24(1) 95 Nîsâbûrî, s. 40; Râvendî, s. 156; İbnü’l-Cevzî, IX, 151. 96 Nîsâbûrî, s. 40. 97 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, 431. 98 Nîsâbûrî, s. 40. 99 Nîsâbûrî, s. 40; Reşidüddin, s. 70; Râvendî, s. 156-157; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, 431; Bundârî, s. 93; Handmir, s. 504; Mirhond, s. 306; Kazvînî, Tarih-i güzide, s. 445. 100 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, 432. 101 Nîsâbûrî, s. 40; Reşidüddin, s. 70; Râvendî, 156-157; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, 431; Bundârî, s. 93; Handmir, s. 504; Mirhond, s. 306; Kazvînî, Tarih-i güzide, s. 445. 102 Kecbaf, Kecbâf, Ali Ekber, İsfahan Der Devr-i Selcûkiyyân, Sâzemân-ı Ferheng-i tefrîhî Şehrdârî İsfahan, 1389hş.,s. 121-122. duruma işaret eden Ravendî de, Bâtınîlerin kuvvetlenmesinin, yaşanan fetret döneminden kaynaklandığını belirtmiştir. 103 BÂTINÎLERİN İSFAHAN’DAKİ FAALİYETLERİ VE TOPLUMSAL HAYATA YANSIMALARI Fetret döneminin doğurduğu otorite boşluğu neticesinde elde ettikleri fırsatı iyi değerlendiren Bâtınîler, İsfahan’da etkin bir siyasî güç haline gelmişlerdi. Bu etkinlikten aldıkları cesaretle, devrin önemli siyasî, askerî ve ilmî şahsiyetlerine karşı suikastlar düzenleyerek adeta bir “korku imparatorluğu” kurmuşlardı. Bâtınîlerce gerçekleştirilen her suikast, toplumun zihninde onların her yere hâkim oldukları, önlenemez bir güç haline geldikleri düşüncesini uyandırmıştı. Bâtınî fedailerinin yakalanmaları halinde akıbetlerinin ölüm olacağını bildikleri halde kendilerine verilen görevi sorgulamamaları hedefleri uğrunda öldürülmeleri halinde erişeceklerine inandırıldıkları ebedî saadet vaadinden kaynaklanmaktadır. Öyle ki, fedailerin anneleri evlatları sağ-salim eve dönerlerse, bu mutluluğa erişemediklerinden dolayı üzülüp ağlarlardı. 104 Toplumun zihninde Bâtınîlere karşı oluşan bu algı, onlara İsfahan’da psikolojik üstünlük sağlamıştı. Öyle ki, Bâtınîlerin her yerde olabilecekleri düşüncesi devlet adamlarını bile etkilemişti. Devamlı olarak hayatlarını kaybetme korkusu yaşayan Selçuklu bürokratları sultanın huzuruna girerken dahi, onun izni dâhilinde elbiselerinin altından zırh giymekteydiler. 105 Nitekim, İsfahan şahnesi Emîr Bilge Beg Sermez, Muhammed Tapar’ın İsfahan’daki sarayında Ramazan 493 / Ağustos 1100 tarihinde iki Bâtınînin saldırısı sonucu göğsüne hançer saplanarak öldürüldü. 106 Aynı gece oğullarının da öldürülmesiyle evlerinden beş ceset çıktı. 107 Bu olay devlet ve ilim adamlarının kendilerinin de Bâtınî fedailerinin saldırısına maruz kalma korkularında ve onlara karşı önlem alma isteklerinde haksız olmadıklarını kanıtlar niteliktedir. Bâtınîler, İsfahan’da Bilge Beg’in yanı sıra kendileriyle mücadele eden birçok devlet ve ilim adamını da öldürmüşlerdir. Bu isimler arasında, İsfahan Şafiîlerinin lideri Sadreddin Abdullatîf b. Muhammed b. Sâbit (ö. 523 / 1128-1129) 108 , Sadreddin Muhammed b. Abdullatîf b. Muhammed b. Sâbit (ö. 552/ 1157-58) 109 , İsfahan Kadısı Abdullah110 , Sultan Berkyaruk’un veziri Ebu’l-Mehâsin Abdülcelîl b. Muhammed ed-Dihistânî’ 111 , Nîşâbûr Kadısı Ebu’lAlâ Saîd b. Ebû Muhammed en-Nîsâbûrî 112 ve İsfahan kadısı Ebu’l-‘Alâ Sâid b. Muhammed b. Abdurrahman el-Buhârî el-İsfahanî (448-502 / 1056-57 1108-09)’yi 113 sayabiliriz. Bâtınîlerin korkusuzca işledikleri bu cinayetler şehirdeki toplumsal huzur ve güven ortamını yok etmiştir. Bâtınîlik halk arasında o kadar derin bir korku salmıştır ki, toplumdaki güven duygusunun yerini neredeyse toplumsal paranoya almıştır. Hiç tahmin etmedikleri kişiler Bâtınî çıkabildiğinden insanlar, yıllardır tanıdıkları komşularının itikadından dahi emin olamamışlardır. 114 Bâtınîlerin İsfahan’daki zulüm merkezli faaliyetleri toplumda o kadar büyük bir nefret duygusu uyandırmıştı ki, bir kişi hakkında Bâtınî olduğuna dair söylenti duyulduğunda, ithamın doğruluğu araştırılmadan o kişi cezalandırılmaktaydı. Ancak bu durum suistimallere de sebebiyet vermekteydi. Nitekim insanlar, Muhammed Tapar’ın Bâtınîlerle mücadele ettiğini gördüğünde aralarındaki eski düşmanlıklar sebebiyle birbirlerini Bâtınîlikle ve dinsizlikle itham ediyorlardı. 115 Halkın içerisine düştüğü Bâtınî korkusu, şehirdeki günlük hayatın olağan akışını altüst etti. Büyük Selçukluların başkentinde insanlar sokağa çıkamaz hale geldiler. Halkın içerisinde bulunduğu BÜYÜK SELÇUKLULAR DÖNEMİNDE İSFAHAN’IN SİYASÎ DURUMU Nurullah YAZAR Journal of Islamic Research 2013;24(1) 35 103 Râvendî, s. 155. 104 M. F. Sanaullah, The Decline of the Saljuqid Empire, University of Calcutta, 1938, s. 61. 105 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, 322. 106 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, 301; İbnü’l-Cevzî, IX, 114. 107 İbnü’l-Cevzî, IX, 114. 108 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, 659-660. 109 Safedî, Ebû's-Safa Selahaddin Halil b. Aybek b. Abdullah, el-Vâfî bi’l-vefeyât, tahkik Ahmed Arnavut, Beyrut, III, 233; Kecbâf, s. 153. 110 Kecbâf, s. 137. İbnü’l-Esîr’den naklettiğini kaydetmiştir. Ancak biz böyle bir kayda rastlayamadık. 111 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, 335; Bundârî, s. 90; Abbas İkbal, s. 151. Vezir’in ölümü ile ilgili bir diğer rivayete göre ise, Veziri öldüren kişi Ebû Said el-Haddad’ın kölelerinden birisiydi ve vezir efendisini önceki yıl öldürdüğü için onu öldürdü. Bk. İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, aynı yer. 112 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, 415; İbn Tağrıberdî, Nücûm, V, 167; Abdülkerim Özaydın, Sultan Muhammed Tapar Devri, TTK Basımevi, Ankara, 1990, s. 76. 113 Zehebî, Tarihu’l-islâm, XXXIV, 78. 114 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, 314. 115 Bundârî, s. 67-68. psikolojik ortam öyle bir hâl almıştı ki, bu durum kaynaklarda, bir insanın mutad olduğu zamanda evine dönememesi halinde, onun Bâtınî suikastına uğradığı kaygısına yol açtığı şeklinde kaydedilmiştir. 116 Esasen, Selçukluların başkentinde, devlet otoritesini kabul etmeyen silahlı bir grubun bu denli güçlü olması Devlet’in içerisine düşmüş olduğu durumun vahametini göstermesi açısından son derece önemlidir. Bâtınîlerin fütursuzca işledikleri cinayetler ve uyguladıkları baskı ve zulüm, İsfahan halkında Bâtınîlere karşı büyük bir kin ve nefrete yol açtı. Toplum bu duyguları yaşarken, rivayete göre İsfahan, Alevî Medenî denilen Bâtınî bir adam ve karısının yardım isteme bahanesiyle kandırdıkları insanları, acımasız işkencelerle ölüme terk ettikleri haberiyle çalkalandı. İnsanların eve gelip yerde duran kilimi kaldırdıklarında evin altına kazılan kuyu içerisinde cesetler ve zar zor nefes alabilen insanlarla karşılaştıkları nakledilmektedir. 117 Gördükleri manzara, Bâtınî zulmünden bunalan İsfahanlılarda sosyal patlamaya sebep oldu. Devlet’in kendi vatandaşının can ve mal güvenliğini koruyamadığını gören halk, Şâfiî Fakih Ebu’l-Kâsım Mes’ûd b. Muhammed elHocendî’nin önderliğinde birleşmiş, oluşturdukları milis kuvvetleriyle Bâtınîlere karşı harekete geçmişlerdi. Öncelikli olarak Alevî Medenî, karısı ve onlara yardım edenlerin yakalanıp Ordu Pazarı denilen yerde yakıldığı anlatılmaktadır. 118 Daha sonra toplumda caydırıcı olması için ele geçirilen Bâtınîlerin kazılan büyükçe bir ateş çukurunun içerisine atıldığı ifade edilmektedir. 119 Mamafih toplumsal öfke patlaması boyutunda gerçekleşen bu olaylar, sınırlı kalmış ve bir süre sonra son bulmuştur. SULTAN MUHAMMED TAPAR’IN BÂTINÎLERLE MÜCADELESİ Büyük Selçuklu Devleti’nin içerisine düşmüş olduğu fetret dönemini sonlandıran uzlaşmanın ardından sultan olan Berkyaruk, tahta geçtikten yaklaşık bir yıl sonra vefat etti. Onun yerine Büyük Selçuklu tahtına geçen kardeşi Muhammed Tapar’ın ilk hedefi, kaybolan devlet düzenini tekrar sağlamaktı. Bunun için de çözmesi gereken ilk sorun olarak Bâtınîleri görmekteydi. Muhammed Tapar, Bâtınîleri o kadar tehlikeli görüyordu ki, ona göre en büyük gazâ Bâtınîler ile yapılacak mücadeleydi. 120 Bununla birlikte, Sultan’ın hedefi o kadar da kolay sonuçlandırılacak bir durum değildi. Büyük Selçuklu ordusunun içerisinde dahi Bâtınîliği benimsemiş insanlar bulunuyordu. Sultan’ın kendilerine karşı bir harekâta girişeceğini öğrenen bu grup, Anadolu Selçuklu Devleti Sultanı Kılıç Arslan’ın Bağdad’ı zapt ettiğine dair asılsız bir söylenti çıkararak, ordu içerisinde kargaşaya sebep oldu. Ayrıca yazdırılan asılsız mektuplarla Horasan Bölgesi’nde de karışıklıklar çıktığına dair haberler yayarak Sultan’ın ilgisini Bâtınîlerin üzerinden çekmeye çalıştı. Bütün bu engelleme çabalarına rağmen haberlerin hepsinin asılsız ve dikkatini dağıtmaya yönelik olduğunu anlayan Sultan, ordusuna hareket emri vererek 6 Şaban 500 / 2 Nisan 1107 tarihinde Bâtınîlerden intikam almak isteyenlerin de katılımıyla İsfahan’daki Şahdîz Kalesi’ni kuşattı. 121 Kuşatmanın uzamasıyla birlikte erzakın tükenmesi Bâtınîleri çok zor durumda bıraktı. 122 Bâtınîler kuşatmadan kurtulmak adına bir takım girişimlerde bulundular. Öncelikli olarak Bunun üzerine Ahmed b. Attâş, Bâtınîlikten vazgeçtiğini ve sultan’ın kendisini şehrin hâkimi olarak kabul etmesi halinde Muhammed Tapar’ın hükümdarlığını kabul ederek savaşlarda Selçuklulara hizmet edeceğini bildirerek uzlaşı aradı. 123 Ayrıca toplumun dinî duygularının üzerine giderek, kendilerinin de Müslüman olduklarını, aralarındaki ayrımın sadece imamet konusundaki görüş farklılığından kaynaklandığı öne sürdüler. Görüşlerini tartışmak için de Sultan’dan kendilerine bu konuları konuşabilecekleri âlimler göndermesini istediler ve devNurullah YAZAR BÜYÜK SELÇUKLULAR DÖNEMİNDE İSFAHAN’IN SİYASÎ DURUMU 36 Journal of Islamic Research 2013;24(1) 116 İbnü’l-Cevzî, IX, 120; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, 314. 117 İbnü’l-Cevzî, IX, 120; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, 314. 118 Nîsâbûrî, s. 40; Râvendî, s. 157-158; Reşidüddin, s. 70-72; Handmir, s. 505; Mirhond, s. 306-307. Kazvînî, Tarih-i güzide, s. 445-446. Bir diğer rivayette çift ile birlikte onlara bağlılıklarından şüphelenilenlerin evle beraber ateşe verildiği kaydedilmektedir. Bkz. İbnü’l-Cevzî, IX, 120; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, 314. 119 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, 314. 120 Râvendî, s. 156. 121 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, 431-432. 122 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, 431-432. 123 Hodgson, The Ismaili State, s. 446. rin önemli ilmî şahsiyetlerinden bazılarının adlarını verdiler. Bunlar arasında İsfahân Hanefîlerinin reisi ve şehrin kadısı Ebu’l-Alâ Saîd b. Yahya ve diğer bazı fakihler vardı. Âlimler konuyu görüşmek için kaleye çıktıklarında Bâtınîler’in asıl maksadının zaman kazanmak olduğunu anlayarak geri döndüler. 124 Bu girişim sonuçsuz kalınca Bâtınîler, Şâhdiz Kalesi’ni ancak Hâlincan Kalesi’nin kendilerine teslimi, haklarında söylenen sözlere itibar edilmemesi ve erzak yardımı şartıyla teslim edebileceklerini bildirdiler. Onların bu tekliflerine olumlu yaklaşan Sultan Muhammed Tapar da kaleye her gün veziri Sa‘dulmülk aracılığıyla erzak vb. göndermeye başladı. 125 Bâtınîlerin bu teklifi de bir oyalama çabasıydı. Zira Bâtınîlerle mücadele edilmesini destekleyen emirlerden birisinin gönderilen fedailer tarafından yaralandı. Bunun üzerine Sultan derhal Hâlincan Kalesi’nin tahrip edilmesini ve muhasaranın sürdürülmesini emretti. Hâlincan Kalesi’ni de yerle bir ederek içindeki Bâtınîler’i öldürttü. 126 Bâtınîler son bir taktik olarak, Kale’yi kademeli olarak boşaltmayı teklif ettiler. Bu öneri Sultan tarafından kabul gördü. Bâtınîler’den bir kısmı gidecekleri yere kadar güvenliklerinin sağlanması için Selçuklu komutanları eşliğinde, Errecân’daki en-Nâzır Kalesi’ne, bir kısmı Tabes Kalesi’ne, bir kısmı da Alamut kalesine gitmek üzere Şahdiz kalesinden ayrıldılar. 127 Ancak bu harekette savunma direncini arttırmak ve elde bulunan erzağın daha uzun bir süre kullanımını sağlamak için bir taktikti. Bâtınîler zayıf ve güçsüzleri kaleden çıkarttıktan sonra direnmeye devam ettiler. Ahmed b. Abdülmelik bir taraftan savunma tedbirleri alırken diğer taraftan Sultan’ın yanında bulunan kendisine bağlı adamlar vasıtasıyla bir çıkış yolu aramaktaydı. O, Vezir Sa‘dulmülk ile gizli bir anlaşma yapmıştı. Bu anlaşma uyarınca Vezir, Sultan’a karşı bir suikast girişiminde bulundu. Ancak kendisine karşı yapılan plandan haberdar olan Sultan, suikasttan kurtuldu ve128 ertesi gün veziri ile birlikte ve Ebu’l Alâ-i Mufaddal’ı (onun ileri gelen dört adamını) Bâtınî itikadına sahip oldukları için İsfahan kapısında Şevval 500/ Mayıs Haziran 1107 tarihinde astırdı. 129 Bu noktada Sultan’a karşı girişilen başarısız suikast girişimi ise, Kale’nin savaşılmadan teslim alınmasını isteyen Sultan adına bardağı taşıran son damla oldu. Bunun neticesinde Muhammed Tapar 2 Zilkâde130 500 / 25 Haziran 1107 tarihinde ordusuna taarruz emri verdi. Bu sırada Bâtınîler’in ileri gelenlerinden biri Sultan’a sığınıp eman diledikten sonra kaleye nasıl çıkabileceklerini göstereceğini söyledi. Sultan’ın askerleri gösterilen yerde Bâtınîlerin olduğunu söyleyince görünenlerin asker değil insan şekli verilmiş silah ve zırhlar olduğunu söyledi. 131 Bunun üzerine kaleye çıkan askerler, Ahmed b. Abdulmelik ve yanında bulunanların büyük çoğunluğu öldürüldü. 132 Öldürüleceğini anlayan karısı da değerli mücevherlerini takarak intihar etti. 133 Kale’nin tekrar ele geçirilmesinin ardından Sultan’ın kâtibi Emirü’l-Küttâb Ebû Nasr b. Ömer el-İsfahanî 134 , minberlerden okunması için kalenin nasıl ele geçirildiğini tasvir eden bir fetihname kaleme aldı. 135 Daha sonra Kale, bir daha böyle bir fitnenin yuvalanmasını engellemek adına yıkıldı. 136 Böylelikle yaklaşık 2 ay süren kuşatmanın ardından Şahdiz kalesinin fethedilmesiyle birlikte Melikşah’ın vefatının ardından başlayan süreçte İsfahan’ın düzenini bozan, halkın yaşam kalitesini düşüren Bâtınîlerin şehirdeki etkinliği son buluBÜYÜK SELÇUKLULAR DÖNEMİNDE İSFAHAN’IN SİYASÎ DURUMU Nurullah YAZAR Journal of Islamic Research 2013;24(1) 37 124 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, 432-433. 125 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, 433. 126 Bundârî, s. 93; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, 433, 127 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, 433. 128 Ravendî, 159-160; Reşidüddin, s. 72-73; Hüseynî, s. 58. İbnü’l-Esîr (elKâmil, X, 437), yaşananlardan bahsetmeden vezirin Sultan’a ihanet, dört adamının da Bâtınî oldukları gerekçesiyle öldürüldükleri kaydetmektedir. 129 Ravendî, s. 160; Reşidüddin, s. 74; Hüseynî, s. 58. İbnü’l- Esîr (el-Kâmil, X, 437), yaşananlardan bahsetmeden vezirin Sultan’a ihanet, dört adamının da Bâtınî oldukları gerekçesiyle öldürüldükleri kaydetmektedir. 130 İbnü’l-Kalânisî, Zilhicce olarak kaydetmektedir. Bk. s. 154. 131 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, 434. 132 Hüseynî, s. 55; Râvendî, s. 161; İbnü’l-Cevzî, IX, 150-151; İbnü’l-Kalânisî, s. 155; Mirhond, s. 308; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, s. 434; Bundârî, s. 93; Reşidüddin, s. 74; Kazvînî, Tarih-i güzide, s. 445; Azimi, s. 42. Râvendî (s. 161)’ye göre, Ahmed b. Abdu’l-Melik bir hafta bekletildikten sonra Sultan’ın emriyle şehrin her tarafında gezdirilerek oğlu ile birlikte öldürülmüştür. 133 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, 434. 134 İbnü’l-Kalânisî, s. 152. 135 İbnü’l-Cevzî, IX, 151; Reşidüddin, s. 74. 136 Hüseynî, s. 55; Râvendî, s. 161; İbnü’l-Cevzî, IX, 150-151; Mirhond, s. 308; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, 434; Bundârî, s. 93; Reşidüddin, s. 74; Kazvînî, Tarihi güzide, s. 445; Azimi, s. 42. yordu. Ancak Şahdiz’in ele geçirilmesi Devlet’in bu hareketten kurtulduğu anlamına gelmiyordu. Hasan Sabbah önderliğindeki Bâtınîler, Alamut Kalesi merkezli faaliyetlerine devam edeceklerdir. Nurullah YAZAR BÜYÜK SELÇUKLULAR DÖNEMİNDE İSFAHAN’IN SİYASÎ DURUMU 38 Journal of Islamic Research 2013;24(1) Agacanov, S. G., Selçuklular, Rusça’dan çev. Ekber N. Necef, Ahmet R. Annaberdiyev, Ötüken, İstanbul, 2006. Azîmî, Azîmî Tarihi Selçuklular Dönemiyle İlgili Bölümler (430-538/1038/39-1143/44), Metin, Çeviri, Notlar ve Açıklamalar ile haz. Ali Sevim, T. T. K. Yayınları, Ankara 2006. Ebu’l-Ferec, Gregory, Ebu’l-Ferec Tarihi, çev. Ömer Rıza Doğrul, T.T.K. Basımevi, Ankara 1987. Ebu’l-Fidâ, İsmail b. Ali b. Muhammed, Tarihu Ebu’l-Fida: el-Muhtasar fi Ahbari’l-Beşer, Darü't-Tıbaati’l-Amire, 1286. Guedy, David Durand, Iranian Elites and Turkish Rulers a History of Isfahan in the Saljuq Period, Routledge, New York, 2010. Gür Timur Han ve Akbulut Hale, “Gelişmekte Olan Ülkelerde Politik İstikrarın Ekonomik Büyüme Üzerine Etkisi”, Sosyo Ekonomi, Ocak-Haziran 2012-1. Gürgânî, Fahreddin, Vis u Ramin, tsh. Mücteba Mînovî, Tahran, 1314. Hamevî, Şihabuddin Ebû Abdullah b. Abdullah Yâkût, Mu’cemu’l-Buldân, (I-V), Beyrut, 1979. Handmir, Gıyaseddin Handmir b. Hâce Hümamiddin Muhammed b. Hace Celaliddin Muhammed, Tarihu Habibi’s-Siyer fî Ahbari Efradi Beşer, ed. Muhammed Debîr-i Siyâki, Kitâbfuruş-i Hayyam, Tahran, 1353. Hüseynî, Sadre’d-Din Ebu’l-Hasan Ali b. Nâsır, Ahbâru’d-Devleti’s-Selçukiyye, çev. Necati Lugal, T. T. K. Basımevi, Ankara, 1999 Hüsrev, Nasır, Sefername-i Nâsır Hüsrev, İntişaratı Zevâre, Tahran, 1381hş., İbn Havkal, Ebü'l-Kâsım Muhammed b. Havkal elBağdadî, Suretu’l-Arz, Matbaatu Berîl, Leyden, 1939. İbn Haldun, Ebû Zeyd Veliyyüddin Abdurrahman b. Muhammed, (808/1405), Divanu’l-Mübtede’ ve’l-Haber fî Eyyâmi’l-Arab ve’l-Acem ve’lBerber ve men Âsârahum min Zevi’s-Sultani’lEkber, thk. Halil Şehade, Dârü'l-Fikr, Beyrut, 1408/1988. İbn Tağrıberdî, Cemâle’d-Din Ebu’l-Mehâsin Yusuf el-Atabekî (874), en-Nucûmu’z-Zâhire fî Mülûk-i Mısr ve’l-Kâhire, Dar’ul-Kütüb, Mısır, tarihsiz. İbnü’l-Cevzî, Ebü'l-Ferec Cemaleddin Abdurrahman b. Ali, el-Muntazam fi Tevarihi’l- Mülük ve’l-Ümem, Dâiretü'l-Maarifi'l-Osmaniyye, Haydarâbâd, 1359h. İbnü’l-Esîr, Ebu’l-Hasan İzzeddin Ali b. Muhammed b. Abdülkerim, el-Kamil fi’t-Tarih, Beyrut, 1966. İbnü'l-İbrî, Ebu’l-Ferec Barhebraeus Yuhanna, Târihi Muhtasaru’d-Düvel, thk. Entûn Sâlihânî, Daru’ş-Şark, Beyrut 1992. İbnü'l-İmrânî, Muhammed b. Ali b. Muhammed, elİnba fî Tarihi'l-Hulefa, thk. Kâsım Samerranî, Daru’l-Âfâki’l-Arabiyye, Kahire, 1421/2001. İkbâl, Abbas, Vezaret der Ahd-i Selatin-i Buzurg-i Selçukî, Tahran, 1338hş.. Kecbâf, Ali Ekber, İsfahan Der Devr-i Selcûkiyyân, Sâzemân-ı Ferheng-i tefrîhî Şehrdârî İsfahan, 1389hş. Maferruhî, Mufaddal b. Sa'd b. Hüseyin el-İsfahanî, 485/1092, Kitabu Mehasini İsfahan, nşr. Seyyid Celaleddin el-Hüseyin Tahranî, Matbaa-i Meclis el-Millî, Tahran, tarihsiz. Makdisî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed, (380/990), Ahsenu't-Tekasim fî Ma'rifeti'lEkâlim, II. Baskı, Kahire 1991. Nevevî, Ebû Zekeriyya Muhyiddin b. Şeref, (676/1277), Tehzîbu'l-Esmâ ve'l-Lugât, İdaretü’l-Tıbaati’l-Müniriyye, Kahire, tarihsiz Nîsabûrî, İmam Zahir’ed-Din, Selçukname, haz. Ebû Hamid Muhammed b. İbrahim, Tahran, 1332hş.. Nizamülmülk, Siyâset-nâme, haz. Mehmet Altay Köymen, T.T.K. Basımevi, Ankara, 1999. Reşidü’d-Din, Fazlullah, Cami’ut-Tevarih, haz. Ahmed Ateş, T.T.K. Basımevi, Ankara, 1960. Sem'ânî, Ebû Sa'd Abdülkerim b. Muhammed b. Mansûr et-Temîmî, el-Ensâb, thk. Abdurrahman b. Yahyâ el-Muallimî el-Yemanî, Dâiretü'lMaarifi'l-Osmaniyye, Haydarabad, 1962. Sıbt İbnü’l-Cevzî, Mir’âtü’z-Zeman fi Tarihi’l-Âyan, yay. Ali Sevim, T.T.K. Basımevi, Ankara, 1968. Zehebî, Ebû Abdullah Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman, Târihü'l-İslâm ve Vefeyâtu'l-Meşâhir ve'l-A'lâm, thk. Ömer Abdüsselam Tedmurî, Dârü'l-Kitâbi'l-Arabi, Beyrut, 1993.

.XXXXXXXXXXXXXXXXXX

SELÇUKLULARIN SELEFLERİNE GÖRE MEDENİYET TARİHİNDEKİ YERİ VE ÖNEMİ OCAK, Ahmet* TÜRKİYE/ТУРЦИЯ ÖZET Türkler İslâm medeniyetine önceleri bireysel planda katkıda bulunurken, sonraları devlet olarak da İslâm’ı kabul edince dâhil oldukları bu medeniyetin önemli aktörlerinden biri hâline gelmişlerdir. Karahanlılarla başlayan bu süreç arkadan gelen diğer devletlerle devam etmiştir. Halifelerle ilişkiler Karahanlılar ve Gazneliler için mahallî bir karakter arz ederken, Selçuklular tüm İslâm dünyasını ilgilendiren gelişmelere imza atmışlardır. Halifeyi Şiî tasallutundan kurtararak eski saygınlığını iade etmiş, aynı zamanda Sünnî İslâm dünyasının siyasi liderliğini de üstlenmişlerdir. Selçuklular, İslâm düşünce tarihinde önem arz eden medreselerin kurumsallaşması gibi işleri başararak Karahanlı ve Gaznelilere göre daha ön plana çıkmışlardır. Açılan Nizâmiye Medreseleri ile eğitim ve düşünce alanında önemli gelişmeler sağlamışlardır. Bu medreselerin müderrisleri Cüveynî ve Gazâlî gibi hocalarla kelam sahasında yeni açılımlar sağlanarak İslâm düşünce tarihine hizmet edilmiştir. Aynı şekilde Kuşeyrî ve Gazâlî tesiriyle tasavvufta yeni şekillenmeler yaşanmıştır. Bu şekilde İslâm medeniyetinin önemli bir aktörü olan Selçuklular, ona karşı yöneltilen Bâtınîlik ve Haçlı seferleri gibi tehlikelere karşı, bu medeniyetin lideri olarak onu korumasını da bilmişlerdir. Anahtar Kelimeler: Selçuklular, Gazneliler, Şiîlik, Sünnîlik, Gazâlî. ABSTRACT Turks, who have initially made personal contributions to the Islamic civilization, have become one of the most important players of this civilization after accepting Islam as a state religion. This process, which has started by Karahanlis, has continued by other emerging states afterwards. They got along well with the Caliphs and accepted their authorities. While this practice points out to a local characteristic for Karahanlis and Gaznelis, Seljuks not only have contacted with the Caliph but also saved him from Shiat hegemony, helped him to regain his former prestige and assumed the political leadership of Sunni Islamic world. Selchuks have become more prominent than Karahanlis and Gaznelis by accomplishing the institutionalization of medreses which have played important * Abant İzzet Baysal Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Sosyal Bilgiler Eğitimi Böl. 14280 BOLU/ TÜRKİYE. e-posta: ocak_a@hotmail.com 2194 roles in the history of Islamic thought. They have enabled important developments to take place in the fields of education and thought by the opening of Nizamiye Medereses. Lecturers of these medreses by the help of the hodjas(teachers) such as Cüveynî and Gazâlî have served to the Islamic thought by offering new perspectives in the fields of Kalam. Similarly, restructuring happened in the Islamic Sufism under the influence of Kuşeyrî and Gazâlî. Selchuks, who were the important intellectual actors of Islamic civilization, have managed to save this civilization in this way as its leader against the threats directed to it such as Batinis and Christian holy wars. Key Words: Seljuks, Gaznelis, Shiat, Sunnîs, Gazâlî. --- Medeniyetler, o medeniyeti meydana getiren insan topluluklarının inançları, idealleri ve kâinatı algılamalarına göre şekillenirken, ortaya konan medeniyet ürünleri de onu meydana getiren toplulukların dünya görüşleri doğrultusunda biçimlenir. Dolayısıyla bir medeniyet onu kuranların düşünce dünyalarını yansıtmanın yanında, evreni ve eşyayı nasıl algıladıklarını da gösterir. Braudel’in ifadesiyle medeniyet, “biriken ve miras bırakılan irfan” olarak kabul edilirse, başka milletler yanında, Türk milletinin de insanlık tarihi açısından önemli bir birikimin oluşmasında ve gelecek nesillere bırakılmasında büyük rol oynadığı görülecektir. Türkler İslâm medeniyetine dâhil olduktan sonra, bu medeniyetin değerlerini tüketen değil, onu özümseyerek yeni açılımlar sağlayan; inşasında ve inkişâfında etkin rol oynayan bir konuma gelmişlerdir. Bu yeni medeniyetin algılamalarını kabul etmenin yanında, ona yeni bir yön ve hız kazandırmışlardır. Önceleri münferit olarak İslâm bilim ve düşünce tarihinde rol üstlenen Türklerin Fârâbî, Ebu’l-Leys es-Semerkandî, İmâm Buharî ve İmâm Mâtûrîdî gibi önemli şahsiyetlerle dâhil oldukları medeniyetin yükselmesine hizmet ettikleri bilinmektedir.1 Fakat bunların hepsi bireysel planda olup, henüz devlet çapında ve kurumsallaşma düzeyinde bir hizmetten söz edilemez. Türklerin gerçek manada İslâm medeniyetine hizmetleri devlet düzeyinde İslâm’ı kabul edip, müesseseler oluşturmasından sonra olacaktır. Tebliğimizde Selçukluların kendilerinden önce kurulan Karahanlı ve Gaznelilerle mukayeseli olarak medeniyet tarihindeki yeri gösterilmeye çalışılacaktır. Bu işlem dört ana başlık altında incelenecektir. 1. Halifeyle İlişkiler ve Siyasi Liderlik Türkler İslâm medeniyetine dâhil olduktan sonra, Müslümanlar açısından önem arz eden bir tarafıyla siyasi diğer tarafıyla manevî liderlik hüviyetinde olan 1 Alparslan Açıkgenç, “İlk Müslüman Türklerde Düşünce ve Bilim”, Türkler V, Ankara 2002, s. 626 vd. 2195 halifelik kurumuyla karşılaştılar. Bu, Türkler açısından yeni bir husus olmakla beraber Müslüman dünyanın önemli bir gerçeği olup, özellikle sultanlar açısından Meşruiyet kaynaklarından biri durumundaydı. Halifenin sultanı tanıması ve ona uygun lakaplar vermesi yanında, sultanın da hâkim olduğu topraklarda halife adına hutbe okutması adettendi. Bu sebepten olsa gerek Sünnî inanca sahip olan Türk sultanlarının da Sünnî halifelerle iyi ilişkiler kurma zarureti ortaya çıkacaktır. Halifeyle ilk defa temasa geçen ve devrin hâkimiyet anlayışı gereği bastırdığı sikkelerde halifenin adını yazan kişi Karahanlı hükümdarı İlig Han’dır (ö. 1013). 2 Karahanlıların halife ile olan ilişkileri onun büyüklüğünü tanımak ve bağlılıklarını bildirmekten öteye geçmemişti. Fakat gerçek anlamda Abbasî halifesiyle ilişkiler geliştiren kişi Gazneli Mahmud’dur. Sultan Mahmud, 998’de tahta geçtikten sonra Karahanlılara karşı nüfuz mücâdelesini kazanmış ve sultanlığının meşruiyeti için Bağdât halifesinden kendisine uygun unvanlar verilmesini istemişti. Sultan Mahmud’un defalarca isteğine rağmen, Horasan bölgesinde hâkimiyetini gerçekleştirip Abbâsî Halifesi Kâdir Billah (991-11031) adına hutbe okutmaya başlamasına kadar halife bu isteği kabul etmemişti. Bölgenin önceki hâkimleri olan Sâmânîler, Sünnî halifeyi tanımadıkları için Abbâsîler adına okutulan hutbeyi de kesmişlerdi. Sultan Mahmud’un halife adına hutbe okutması, O’nu son derecede memnun etmiş ve Sultan’a “Yemînu’d-Devle ve Emînu’l-Mille” lakaplarını vermiştir.3 Saltanatındaki meşruiyet meselesini çözüme kavuşturan Sultan Mahmud, memnuniyetini göstermek maksadıyla; “İslâm dinine yardım etmek ve Allah’ın düşmanları mülhitleri söküp atmak için her sene Hindistan’a sefer yapmayı vaad” edecek4 ve bu bölgede “İslâm’ın muzaffer olması için” büyük gayret sarf edecektir.5 Dikkat edilirse, Karahanlılar ve Gaznelilerin halifeyle olan ilişkileri, kendi meşruiyetlerini pekiştirmenin yanında, halifenin manevî gücünden istifadeye yönelik gayretlerdir. Her iki devletin sultanları da bölgesel çıkarlar anlamında halife ile ilişki kurmuş ve halifenin manevî gücünden istifade cihetine gitmişlerdir. Henüz İslâm dünyasının tümünü ilgilendiren bir gelişmeden söz edilemez. Bu sürede Abbasîlerin azalan iktidar gücüyle beraber halifelik kurumunun otoritesi de azalıyordu. Özellikle Bağdât’a hâkim olan Şiî Büveyhîler’le birlikte halife 2 Reşat Genç, “Karahanlılar”, Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi VI, İstanbul 1987, s. 145. 3 İbn Hallikân, Ebu’l-Abbâs Şemseddîn Ahmed b. Muhammed b. Ebî Bekr, Vefâyâtu’l-A’yân ve Ebnâu Ebnâi’z-Zamân V, (tah. İhsân Abbâs), Beyrut 1397/1977, s. 175-176: Ebu’n-Nasr Muhammed b. Abdulcebbâr el-Utbî, Tarihu’l-Yemînî (tah. İhsan Zûnûn es-Sâmirî), Beyrut 1424/2004, s. 311: İbrahim Kafesoğlu, “Mahmud Gaznevî”, İA VII, s. 175. 4 İbn Hallikân V, s. 178: Şemseddîn Ebû Abdullah ez-Zehebî, el-İber fî Haberi men Ğaber II, (tah. M. S. Zağlûn), Beyrut 1405/1985, s. 245. 5 İbn Kesîr, İsmail b. Ömer İmâduddîn Ebu’l-Fidâ, el-Bidâye ve’n-Nihâye XII, Kâhire 1413/1992, s. 33. 2196 onların kuklası durumuna düşmüş,6 Abbâsîlerin azalan gücüyle birlikte ülkenin her tarafında sayıları yirmiyi aşan ve “Tevâif-i mülûk” denen mahallî Hükûmetler ortaya çıkmıştı.7 Siyasi birliğin ortadan kalkmasıyla birlikte nüfuz mücâdelesi de başlamış, ülkenin her yerinde istikrarsızlık hâkim duruma gelmişti. Abbâsî halifeliği bu durumda iken tarih sahnesine çıkan Selçuklular halife ile temasa geçerek onun ismini hutbelerde okutup tanınma taleplerini belirttiler. 8 Halife de Şiî Büveyhîlerin baskılarından bunaldığı için Selçukluların Bağdât’a gelerek kendisini bu baskıdan kurtarması maksadıyla Tuğrul Bey’i Bağdât’a davet etti.9 1055 tarihinde Bağdât’a gelen Tuğrul Bey, Şiî Büveyhîler devletine son verdiği gibi halifeye de eski saygınlığını iade etti. Halife tarafından “Rüknü’dDîn-Dinin temeli”, ikinci gelişinde de “Melikü’l-Meşrık ve’l-Mağrib- Doğunun ve Batının sultanı” ve “Kasîmu Emîru’l-Müminîn- Halifenin ortağı” gibi unvanlar verilen Tuğrul Bey,10 yeni topraklar kazanmanın yanında Sünnî İslâm dünyasının liderliğini de ele geçirmiş oldu. Hilâfet kurumuyla uyum içinde çalışan Selçuklular Sünnî halifenin nüfuzunun artması için gayret gösterdiler. Alp Arslan döneminde ilk defa Hicaz bölgesinde Sünnî halife ve Selçuklu sultanı adına hutbe okutularak Şiî hutbeleri kesildi. 11 Sultan Melikşah döneminde önce Hicaz,12 arkasından Yemen bölgesi Türk hâkimiyeti altına alınarak Şiî hâkimiyeti bitirilip Sünnî hâkimiyeti gerçekleştirildi.13 Böylece Yemen’den Kafkaslara, Çin seddinden İstanbul boğazına kadar olan geniş topraklarda Selçukluların hâkimiyeti gerçekleşmiş oldu. Selçuklularla birlikte İslâm dünyası ve halife açısından reddedilemeyen yeni bir güç ortaya çıkmıştı. O döneme kadar kışlanın ve câminin başkanı durumunda olan halifenin elinde artık sadece manevî gücü kalmıştı. Nitekim Tuğrul Bey’e verilen (halifenin ortağı) unvanıyla Halife artık onun siyasi gücünü kabullenirken, 6 H. Dursun Yıldız, “Abbâsîler”, DİA I, s. 35. 7 M. Şemdettin Günaltay, “Selçuklular Horasana İndikleri Zaman İslâm Dünyasının Siyasal, Sosyal, Ekonomik ve Dinî Durumu”, Belleten VII/25, s. 63 vd. ; İbrahim Kafesoğlu, “Büyük Selçuklu İmparatorluğu’nun Dünya Tarihindeki Rolü”, V. Türk Tarih Kongresi Bildirileri, Ankara 1960, s. 270. 8 el-Bundârî, el-Feth b. Ali b. Muhammed, Zübdetü’n-Nusra ve Nuhbetu’l-Usra (Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi), (Terc.: K. Burslan), İstanbul 1943, s. 5. 9 İbnu’l-Cevzî, Ebu’l-Ferec Abdurrahman b. Ali b. Muhammed, el-Muntazam fî Tarihi’l-Umemi ve’l-Mülûk XVI, (tah. Muhammed A. el-Atâ- Mustafa A. Atâ ), Beyrut 1412/ 1992, s. 85: İbnu’lEsîr IX, s. 609. 10 İbnu’l-Esîr IX, s. 633: İbnu’l-Cevzî XVI, s. 19: ez-Zehebî, el-İber II, s. 293: Osman Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk - İslâm Medeniyeti, Ankara 1965, s. 88. 11 İbnu’l-Esîr X, s. 61: İbn Kesîr XII, s. 109: es-Suyûtî, Celâluddîn Ebu’l-Fazl Abdurrahman, Tarihu’l-Hulefa, Mısır 1371/ 1952, s. 421. 12 İbnu’l-Kalânisî, Ebû Ye’lâ Hamza b. Esed et-Temîmî, Tarihu Dımeşk, (tah. Süheyl Zekkâr), Dımeşk 1403/1983, s. 200. 13 İbnu’l-Esîr X, s. 203 vd. 2197 (Doğu’nun ve Batı’nın hükümdarı) unvanıyla da Türklerdeki fetih anânesinin tescil edilmesi yanında Abbâsî halifesini tanımayan bölgelerin fetih yetkisinin de sultana verildiği görülmektedir.14 Bu bir noktada siyasi gücü elinde bulunduran sultanın yaptığı ve yapacağı işlerin meşru görüleceğinin de tescilidir. Dönemin âlimlerince de İslâmî bir hüviyet kazandırılan “sultan” mefhumu, Selçuklularla yeni bir anlam kazanmış, cihanşümul bir imparatorluk unvanı kadar ihtişamlı bir durum ifade eder hâle gelmiştir. 15 Bununla da yetinmeyen Selçuklular, halifenin yanında kendi konumlarını yükselten ifadeler kullanmaya başlamışlardır. Nitekim Tuğrul Bey, 454(1062) tarihinde Kadilkudât’a yazdığı mektupta kendinden “Yamînu Halifet-i’llahi Emîr-i’l-Müminîn-Allah’ın halifesi Emîrü’-l Müminîn’in sağ eli, gücü, kuvveti) şeklinde bahsetmektedir.16 Bu şekliyle Selçuklular, idarelerine kutsal bir nitelik kazandırmaktan da çekinmediler. Çünkü doğrudan “Halifetullah- Allah’ın halifesi” unvanı, önceki halifeler tarafından kullanılmamıştı. İlk İslâm halifesi Hz. Ebûbekir bile “Halifetu Rasulillah-Allah’ın eçlisinin halifesi” unvanını kullanmıştı. Hz. Ebûbekir’in bile kullanmadığı bu unvanı kullanan Selçukluların kendilerini nasıl gördüklerinin anlamak mümkündür. Selçuklular görünüşte halifeyi yüceltirken aslında halifenin varlığını borçlu olduğu kendi idarelerini güçlendirdiklerini gayet iyi biliyorlardı. Selçuklular şekilde halife adına, fakat gerçekte kimseyle paylaşmadan, İslâm adına iktidarı ellerinde tutmaya devam ettiler.17 Halifelik sembolik bir şekle dönüştü. Bağdât, Selçuklular için Rey, Merv ve İsfahan gibi diğer başkentlerin yanında âdeta ikinci ve “ruhanî” bir başkent olarak varlığını devam ettirdi. 18 Selçukluların gücü sayesinde İslâm dünyasında toprak bütünlüğü yanında manevî birlik de gerçekleştirilmiş oldu.19 Bu durum Selçuklulara has olup, seleflerinin asla ulaşamadığı bir noktadır. 2. Müesseselerin Teşekkülü Müesseselerden kastedilen hususu bilimin ve düşüncenin yeşermesinde merkez konumunda olan medreselerin teşekkülüdür. İslâm dünyasında ilk medreselerin X. yüzyılda açılmaya başlandığı bilinmektedir. Oluşan bu gelenek Karahanlılar döneminde devam ettirildiği gibi, Gazneliler döneminde de bizzat Sultan Mahmud tarafından medreseler inşa ettirilmiştir. 20 Bu dönemde İbn 14 Claude Cahen, Osmanlılardan Önce Anadolu’da Türkler, (Terc.: Y. Moran), İstanbul 1994, s. 41 vd. 15 B. Lewis, İslâm’ın Siyasal Dili, (Terc.: Fatih Taşar), İstanbul 1992, s. 81. 16 “Doğu’nun ve Batı’nın meliki, İslâm’ı ihya eden, İmâmın vekili, Halifetullah olan Emîru’lMüminîn’in sağ eli (kuvveti) olan Şâhinşâh-ı Muazzam. Bkz.: İbnu’l-Cevzî XVI, s. 72. 17 Norman İtzkowitz, Osmanlı İmparatorluğu ve İslâmî Gelenek, (Terc.: İsmet Özel), İstanbul 1989, s. 22. 18 Ahmed Çelebi, Mevsuatu’t-Tarihi’l-İslâmî VIII, Kâhire 1983, s. 99. 19 Hüseyin G. Yurdaydın, İslâm Tarihi Desleri, Ankara 1982, s. 75. 20 Hanefi Palabıyık, “Gazneliler’de İlmî Faaliyetler”, Hindistan Türk Tarihi Aaraştırmaları Dergisi I/1 (Ocak-Haziran 2001), s. 58 vd. 2198 Furek Medresi, Beyhakiyye Medresesi, Sa’diyye Medresesi, Ebû Said İsmail elEsterabâdî Medresi ve Ebû İshâk el-İsferâyinî Medresesi gibi önemli medreseler açılarak ilmin hizmetine sunulmuştur.21 Fakat bu medreseler mahallî özellik arz eden ve programları başta bulunan şahıslar tarafından belirlenen kuruluşlar olup, resmî bir hüviyete sahip değillerdi.22 O bakımdan henüz bir kurumsallaşmadan söz edilemez. Devlet destekli ve kurumsal özellik taşıyan medreseler ilk defa Şiîler tarafından Mısır’da açılacaktır. Önce “el-Ezher Câmii” yapılarak Şiî propagandaları için merkezî hâline getirilmiş,23 arkasından “Daru’l-Hikme” açılarak Şiîliğin hizmetine sunulmuştur.24 Ezher Medresesi’nden yetiştirdikleri Şiî propagandacı “dâî”ler vasıtası ile propaganda faaliyetlerini yürüten Fâtımîler, Sünnî İslâm düşüncesini yok etmeyi hedeflemekteydiler. Binlerce propagandacıyla, gerçek halifenin Fâtımî halifesi olduğu, Abbâsî halifesi ve onu destekleyen Selçukluların idaresinin gayri meşru olduğu propagandası yapılmakta, insanların zihinleri karıştırılarak Selçuklu idaresine karşı kışkırtılmaktaydı.25 Bu faaliyetlerinde kısmen başarılı olan Fâtımîler, devreye “Bâtınîler” gibi yeni bir unsuru da sokarak ikna edemedikleri insanları katlederek korku ve terör yoluyla amaçlarına ulaşmayı hedeflemişlerdi.26 Fâtımîlerin bu faaliyetlerini engellemek isteyen Selçuklular, fikre karşı fikirle mücâdele etme gereğini görerek medreseler açmaya başladılar. Alp Arslan döneminde ilki Nisabur,27 ikincisi 1066’da Bağdât’ta28 açılan Nizâmiye Medresesi ile Selçuklular önemli bir hamle gücü kazanmışlardır. İmparatorluğun Merv, İsfahan, Musul ve Belh gibi önemli şehirlerinde bu medreselerin şubelerini açan Selçuklular,29 devrin önde gelen âlimleri İmâmu’l-Harameyn Cüveynî, Ebû İshak 21 Es-Subkî, Tâceddîn Ebû Nasr Abdulvahhâb b. Ali b. Abdulkâfî, Tabakâtu’ş-Şâfiiyyeti’l-Kübrâ IV, (tah. A. M. el-Hulv- M. M. et-Tenâhî), Mısır 1964-1976, s. 314: O. Turan, Selçuklular Tarihi. .., s. 332. 22 O. Aslanapa, “Ortaçağın En Eski Yatılı İlim ve Kültür Merkezleri”, Türk Kültürü III/1-2 (Ekim1963), s. 34. 23 El-Makrızî, Takiyyüddîn Ebu’l-Abbâs Ahmed, Kitâbu’l-Mevâizi ve’l-İtibâr bi Zikri’l-Hıtatı ve’l-Âsâr II, Beyrut, ts., s. 273: Bkz.: H. İ. Hasan, Tarihu’d-Devleti’l-Fâtımiyye, Kahire, s. 378 vd. Adam Mez, Onuncu Yüzyılda İslâm Medeniyeti, (Terc.: Salih Şaban), İstanbul 2000, s. 85, K. Vollers, “Ezher”, İA IV, s. 433. 24 El-Makrızî, el-Hıtat II, s. 342: H. İ. Hasan, age, s. 435: S. Eyice, “Mescid”, İA VIII, s. 49. 25 Robert Mantran, İslâm’ın Yayılış Tarihi (VII-XI. Yüzyıllar), (Terc.: İ. Kayaoğlu), Ankara 1981, s. 143. 26 M. Şemsettin Günaltay, “Anarşist Dervişler Çetesi (Haşşaşin)”, Hurâfetten Hakîkate, (nşr. A. Gökbel), İstanbul 1997, s. 161. 27 el-Kazvînî, Zekeriyya b. Muhammed b. Mahmûd, Asâru’l-Bilâd ve Ahbâru’l-İbâd, Beyrut, (tsz), s. 412. 28 İbn Hallikân III, s. 234. 29 Es-Subkî IV, s. 313: Daha geniş bilgi için bkz.: Ahmet Ocak, Nizâmiye Medreseleri, Malatya 1993 (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). 2199 eş-Şîrazî ve İmâm Gazâlî gibi şahsiyetleri buralara müderris olarak atayıp, devlet olarak gerekli desteği vermişlerdir. Böylece Şiîlik ve onun yayılmacı emellerine karşı koyacak, Sünnî düşünceyi yeniden ihya edecek müesseseler teşekkül ettirilmiştir. Bu medreseler zengin vakıflarla desteklenerek hoca ve öğrencilerin bütün ihtiyaçları karşılanır hâle gelmiştir. Günümüz şartlarıyla mukayese yapılırsa çok ileri sayılabilecek imkânların hoca ve öğrencilere tanındığını görmek mümkündür. Öğrenci başına günlük dört rıtl (yaklaşık 3. 250 gr.) ekmek30 ve et ihtiyacı için aylık bir koyun tahsis edilmiş, 31 öğrencilerin istedikleri hocadan ders alabilme gibi bir imkân tanınarak daha iyi yetişmeleri temin edilmiştir.32 Eğitim hayatı bakımından belki de en önemli hususlardan biri bugünkü asistanlık müessesesinin ilk şekli olan “muîd”lik kurumunun da Nizâmiyelerde ortaya çıkmış olmasıdır. 33 Nizâmiye Medreselerine tayin edilen müderrislerin önemli bir kısmı “sadece Selçuklu devrinde değil, bütün İslâm devri dikkate alındığı zaman otorite sayılabilecek kişilerdir.” Bu anlamda yedi dil bilen müderrislerin yanında,34 365 hocadan ders alan ve Nizâmiye Medresesinde müderrislik yapan hocalara kadar değişik âlimleri görmek mümkündür.35 Eğitimin kaliteli olması ve değişik hocalardan istifade maksadıyla başka şehirlerde bulunan sahasında uzman hocalar davet edilerek Nizâmiye Medresesi’nde ders vermeleri sağlanmıştır. Bu uygulama bugün modern üniversitelerde uygulanan “misafir öğretim üyesi” uygulamasının da ilk defa Nizâmiyelerde uygulanan şeklidir.36 Müderrislere ilk defa maaş bağlama işlemi de yine Nizâmiye Medreselerinde gerçekleştirilmiştir.37 Devlet bütünlüğünü esas alan ve seviyeli eğitimiyle Sünnî inancın yeniden güçlenmesini temin eden Nizâmiye Medreseleri sadece fizikî planda değil, ders programlarıyla da kendilerinden sonraki medreselere model olmuşlardır. Halife Mustansır, Selahaddin Eyyûbî ve Nureddin Zengî aynı yoldan yürüyerek Sünnî medreseler açmışlar ve Sünnî düşüncenin gelişmesine çalışmışlardır.38 30 Sıbt İbnu’l-Cevzî, Şemseddîn Ebu’l-Müzaffer Yusuf b. Kızoğlu, Miratu’z-Zemân fî Tarihi’lÂyan, (nşr. A. Sevim), Ankara 1968, age, s. 135; 31 el-Kazvînî, age, s. 602. 32 es-Subkî VII, s. 93: İbn Kadı Şuhbe, Takiyyüddîn Ebû Bekr Ahmed b. Muhammed ed-Dımeşkî, Tabakâtu’ş-Şâfiiyye II, (tah. Abdulalim Han), Haydarabad 1979, s. 85 vd. 33 A. Çelebi, İslâm’da Eğitim Öğretim Tarihi, (Terc.: A. Yardım), İstanbul 1976, s. 257. 34 M. A. Köymen, Alp Arslan ve Zamanı II, Ankara 1983, s. 392. 35 Ebu’l-Kâsım el-Huzelî (öl. 1072) böyle bir âlimdir. Bkz.: M. Sâlim Muhaysin, Mucemu Huffâzi’lKur’an Abre’t-Tarîh II, Beyrut 1412/1992, s. 338 vd. 36 M. A. Köymen, age, s. 411: Ömer b. Ahmed el-Hatıbî (es-Subkî VII, s. 239 vd. ) ve Atîk b. Abdillah el-Bekrî (öl. 1083) (İbnu’n-Naccâr XVI; s. 209) gibi âlimler bunun örnekleridir. 37 M. Dağ-H. R. Öymen, İslâm Eğitim Tarihi, Ankara 1974, s. 204. 38 A. Çelebi, age, s. 112: M. Dağ-H. R. Öymen, age, s. 126: P. Hitti, Siyasî ve Kültürel İslâm Tarihi II, (Terc.: S. Tuğ), İstanbul 1980, s. 633: R. Şeşen, Selâhaddîn Devrinde Eyyûbiler Devleti, İstanbul 1983, s. 255. 2200 Nizâmiyelerin ders programları tüm İslâm ülkelerinde olduğu gibi Osmanlıların meşhur Sahn-ı Seman Medreseleri’nde de devam etmiştir.39 Osmanlı eğitim kurumlarında bunların izlerini görmek mümkündür.40 Nizâmiyeler ders programları, hoca ve öğrencilere tanınan imkânlar ve belirli bir merkezde derslerin yapılmasıyla önceki medreselerden ayrılır. Bu sebepten “yeryüzünün ilk üniversitesi” olarak kabul edilir. 41 Bazı araştırmacılar ilk üniversite olarak 1000 yılında kurulan Bologna Okulu’nu kabul ederlerse de burası merkezileşmiş bir hukuk okulu olup, hususi teşebbüs ürünüdür. 42 Görüleceği üzere Selçuklular, seleflerinde olmayan bir hususu gerçekleştirerek bilim ve düşünce için merkez vazifesi gören medreseyi kurumsallaştırarak, bundan sonraki dönemler için de örnek olmuşlardır. Bu husus Osmanlılar dâhil tüm İslâm dünyası için geçerli olmanın yanında Batı üniversitelerinde de benzer etkiye sahiptir. Avrupa üniversitelerinde de İslâm’la alakalı dersler yerine Hristiyanlıkla ilgili derslerin konması ve derslerin işlenişinin Nizâmiyelere benzer şekilde icra edilmesiyle Nizâmiyeler model olarak alınmışlardır.43 Batı üniversitelerinin ilki XII. asrın ilk çeyreğinde kurulan Paris Üniversitesi’dir. Onu takip eden Oxford ve Köln Üniversiteleri de yine Müslümanların medreselerinin müfredat ve muhteviyatını taklit etmişlerdir.44 Bu abartılı bir görüş olarak kabul edilmemeli. Zira hastahane gibi kurumları da Batılıların Selçuklulardan aldıkları bilinen bir gerçektir. 45 3. Bilim ve Düşünce Alanındaki Gelişmeler Türklerden İslâm medeniyetine dâhil olan ilk devlet Karahanlılar olduğu için yeni girdikleri medeniyetin değerleriyle en fazla uyum çabası içinde olan da bu devlet olmuştur. Bu anlamda Karahanlıların dinî ve kültürel sahada önemli başarılara imza attıklarına şahit olunmaktadır. Karahanlılar, yeni kabul ettikleri din ile ilgili temel İslâmî bilimlerde önemli şahsiyetler yetiştirmenin yanında, belki de o dinin uygulamasına yönelik ilgi ve tecessüsten olsa gerek ki, fıkıh sahasında çok büyük şahsiyetler yetiştirmişlerdir. Bu kendi sosyal ve hukukî müesseselerini yeni dinin icaplarına uygun hâle getirme çabası olup, o dönemde 300 tane birinci sınıf hukukçu yetiştirilmiş ve 350’den fazla eser kaleme alınmıştır. Bu alanda, 39 İ. Kafesoğlu, Selçuklu Tarihi, İstanbul 1972, s. 176: H. R. Öymen, agm, s. 41. 40 Nizâmiyeler kendinden sonraki medreselere tesirleri için bkz.: Ahmet Ocak, “Osmanlı Medreselerinde Eşarî Geleneğinin Oluşmasında Selçuklu Medreselerinin Tesirleri”, XIII. Türk Tarih Kongresi Bildirileri III/II, Ankara 1999, s. 765 vd. 41 İ. Kafesoğlu, age, s. 176. 42 Kazım Sarıkavak, “Toledo, Bologna ve Pedua Okullarının Düşünce Tarihindeki Yeri”, Akademik Araştırmalar Dergisi I/3 (Kış 1996), s. 127 vd. ; İ. Kafesoğlu, agm, s. 275. 43 P. Hitti II, s. 630 vd. 44 İ. Kafesoğlu, agm, s. 275 vd. 45 O. Turan, Selçuklular Tarihi..., s. 435: Arslan Terzioğlu, “Yerli ve Yabancı Kaynaklar Işığında Selçuklu Hastahaneleri ve Tebabetinin Avrupa’ya Tesirleri”, Türkler V, Ankara 2002, s. 734 vd. 2201 sonraki dönemlerde yapılanlar âdeta Karahanlılar döneminde yapılanların tekrarı mahiyetinde olmuştur.46 Karahanlılar döneminde Semerkand, Buhara, Fârâb ve Kaşgar gibi şehirler birer ilim ve kültür merkezi hâline geldi. 47 Bu merkezlerde yetişen âlimler dinî sahada önemli eserler vermenin yanında kendi dil ve kültürlerinden asla taviz vermemişler, Türk dili ve edebiyatını ayakta tutan, onu Arap ve Fars kültürüne karşı koruyan çalışmalar yapmışlardır. Kaşgarlı Mahmud eseriyle İskenderiye Filoloji mektebi metodunda Türk dili ve grameri geleneğini kurarken, Yusuf Has Hacib de Türk nazım edebiyatı mektebinin yaratıcısı olmuştur.48 Aynı yoldan yürüyen Edip Ahmed Yüknekî ve Ahmed Yesevî Türk dilinin ve zevkinin birer temsilcisi olarak eserlerini kaleme almışlardır. Bu gayretler ortak bir inanç ve kimlik oluşmasını sağladığı gibi, onları yeni dâhil oldukları medeniyet içerisinde başkalarını taklit etme veya silik bir unsur olarak kalma yerine, kendi değerlerini üreten ve İslâm medeniyetinin diğer aktörleriyle yarışan önemli bir konuma getirmiştir. Gazneliler döneminde ise ilim ve ilim adamlarına ayrı bir değer verilmiştir. Sâmanoğulları topraklarını ele geçiren Sultan Mahmud, bu toprakların önceki hâkimlerinin yolunu izleyerek ilim adamlarının hâmiliğini yapmıştır. Muhteşem sarayı âdeta şâirler ve âlimler için bir akademi görevi görmüştür.49 Gazneliler dönemi, el-Utbî, Gerdizî ve Beyhakî gibi önemli tarihçilerin yanında din, matematik ve astronomî alanlarında eser veren ünlü âlim Ebû Reyhan el-Bîrûnî ve “Şehnâme” müellifi Firdevsî gibi şâirlerin eserlerini verdikleri bir devirdir.50 Pek çok din bilgini Gaznelilerin sağladığı destek sayesinde eser verme ve ilim yayma imkânına kavuşmuştur. Bu faaliyetlerde biraz da Gaznelilerin ilmin ve âlimlerin hâmiliğini yaparak, onlar sayesinde kendi şöhretlerini artırma kaygısının olduğu muhakkaktır. 51 Karahanlılar döneminde daha çok dil ve hukuk çalışmaları önem kazanmış, “Mâverâünnehr hukukçuları” diye âdeta yeni bir ekol oluşmuştur. Gazneliler dönemindeki çalışmalar ise münferit olmaktan öteye gidememiş, devlet desteği ve koruyuculuğunda öne çıkan âlimler görülmüştür. Oysa Selçuklular dönemine gelindiğinde bu faaliyetlerin âdeta ekolleştiği ve belirli bir çizgide gelişerek devam ettiği görülecektir. 46 Y. Z. Kavakçı, XI ve XII. Asırlarda Karahanlılar Devrinde Mâver Al-Nehr İslâm Hukukçuları, Ankara 1977, s. 3. 47 A. Dilaçar, Kutadgu Bilig İncelemesi, Ankara 1988, s. 18-21. 48 Ahmet Caferoğlu, “Karahanlılar Devri Türk Edebiyatı”, Türk Dünyası El Kitabı II, Ankara 1992, s, 58. 49 Ph. Hitti, age III, s. 732. 50 Erdoğan Merçil, “Gazneliler”, Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi VI, İstanbul 1987, s. 298: W. Barthold- M. F. Köprülü, İslâm Medeniyeti Tarihi, Ankara 1977, s. 48 vd. 51 Mahmud’un Hârezmşah emirine ultimatom gibi bir mektup göndererek sarayındaki âlimleri kendi yanına göndermesini istemesi bunun işaretidir. Bkz.: H. Palabıyık, agm, s. 62. 2202 Selçuklular döneminde özellikle İmâmu’l-Harameyn Cüveynî ve İmam Gazâlî bu işin başını çekmişlerdir. Bakillânî’niden sonra Eşarî kelâmında en etkili kişi olan Cüveynî âdeta Eş’arî kelâmını yeniden inşa etmenin yanı sıra,52 kelâmcılığıyla birlikte sınırlı da olsa kelâmın kapılarını felsefeye açmıştır.53 O, bu çalışmalarıyla kelâmının gelişmesini temin ederken, öğrencisi Gazâlî’nin fikir sisteminin temellerini de atmıştır. Cüveynî, yetiştirdiği öğrenciler vasıtasıyla etkisini uzun süre devam ettirdiği gibi, İslâm âleminde önemli kelâmcıların yetişmesine de zemin hazırlamıştır. Bunlardan birisi olan Ebu’l-Kâsım el-Ensârî, Selçuklular döneminin ünlü kelâmcısı Şehristânî’nin hocası olduğu gibi,54 Cüveynî’nin bir başka öğrencisi olan Ömer Ziyâuddîn de meşhur kelâmcı Fahreddîn Râzî’nin hocasıdır.55 Eş’arî kelâmının nihai zaferi ise Gazâlî ile temin edilmiş olduğu gibi, daha sonra gelen Fahreddîn Râzî (öl. 1209) ve benzeri âlimlerin de aynı yolda yürümeleri sağlanmıştır.56 Gazâlî düşüncelerinde felsefî metotlara başvurmuş, fikirleriyle sadece İslâm dünyasında değil Batı dünyasında da etkili olmuştur.57 Cüveynî’nin öğrencisinden sonra Gazâlî’nin öğrencilerinden Muhammed b. Yahya’nın öğrencisi Mecdüddîn el-Cîlî’den de kelam dersleri alan Râzî,58 Cüveynî ve Gazâlî metotlarını birleştirerek kelâmı iyice aklîleştirmiş ve ona yeni ufuklar açmıştır. Dolayısıyla felsefeyi kelâm ile birleştirerek felsefi kelâm dönemini başlatmıştır.59 Razî’nin görüşleri öğrencisi Sirâceddîn Urmevî (ö. 1284) vasıtasıyla Anadolu’ya taşınmıştır.60 Orhan Gâzi döneminde İznik’te açılan ilk Osmanlı medresesinin müderrisleri Alâeddîn Esved ve Davud-i Kayserî de Râzî mektebinin Anadolu’daki temsilcileridir.61Dolayısıyla Selçuklu düşünce sisteminin devamı mahiyetindedirler. Benzer bir hususu tasavvuf düşüncesinde de görmek mümkündür. Bağdat’tan sonra Nisabur önemli bir tasavvuf okulu hâline gelmişti. Burada yetişen mutasavvıflar dinî emirlere sıkı sıkıya bağlı bir anlayış geliştirerek, Kitap ve sünnete aykırı görüşleri reddetmişlerdir. Buhâra’lı Türk âlimi Ebû Bekir Kelâbâzî 52 Montgomery Watt, İslâmî Tetkikler İslâm Felsefesi ve Kelâmı, (Terc.: S. Ateş), Ankara 1968, s. 105. 53 Abdulazîm ed-Dîb, “Cüveynî”, DİA VIII, İstanbul 1993, s. 142. 54 İzmirli İsmail Hakkı, “İmâmu’l-Harameyn Ebu’l-Meâlî b. el-Cüveynî”, DFİFM IX (1927), s. 3. 55 İ. İsmail Hakkı, agm, s. 3: Süleyman Uludağ, Fahrettin Râzî, Ankara 1991, s. 2. 56 Kasım Kufralı, “Gazzâlî”, İA IV, s. 751. 57 Raymond Martini, Saint Thomas ve Ockham’lı William gibi Batılı filozoflar Gazâlî’den etkilenenlerdendir. Bkz.: H. Z. Ülken, age, s. 124: O’Leary, age, s. 173. Ph. Hitti, Arap Tarihinin Mimarları, (Terc.: Ali Zengin), İstanbul 1995, s. 184 vd. 58 İ. Hallikân IV, s. 250 vd. 59 Yusuf, Ş. Yavuz, “Eş’ariyye”, DİA. XI, s. 449. 60 S. Uludağ, age, s. 36. 61 Bursalı Mehmet Tahir, Osmanlı Müellifleri I (1299-1915), (nşr. A. F. Yavuz-İ. Özcan), İstanbul 1975, s. 291: İ. H. Uzunçarşılı, Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilatı, Ankara 1988, s. 76. 2203 (öl. 990) “Kitâbu’t-Ta’arruf li Mezhebi Ehli’t-Tasavvuf” adlı eserini kaleme alarak tasavvuf ile Sünnî akîde arsındaki uçurumu kapamayı amaçlamıştır.62 Kelâbâzî’den sonra Ebû Nasr es-Serrâc, “El-Luma” adlı eserini yazarak yanlış yolda olan sûfileri reddetmiştir. Onun öğrencisi es-Sülemî yoluyla el-Kuşeyrî, Ebû Ali Fâremedî ve Gazâlî aynı yolu devam ettirmişlerdir.63 Selçuklular dönemimim ünlü mutasavvıfı Kuşeyrî, meşhur “er-Risâle” adlı eserini yazarak tasavvufu şeriata yaklaştırmış, tasavvufun dinle ahenkli ve uyumlu bir izahını yapmıştır. Bu anlayış Kuşeyrî’nin öğrencisi aynı zamanda Gazâlî’nin fıkıhta ve tasavvufta üstadı Ebû Ali el-Fâramedî (öl. 1084) ile devam etmiştir. ElFâramedi, Kuşeyrî ile Gazâlî’yi birbirine bağlayan köprü olmuştur. 64 Gazâlî,“Sünnî İslâm inancına yeniden hayatiyet kazandırmış, İslâm düşüncesine canlılık vermiştir. Tasavvufu, Kur’an ve Hadîsler ışığında açıklayarak bu ilmin İslâm ilimleri arasında mütâlaa edilmesine sebep olmuştur.”65 Gazâlî, şeriat-tarikat çekişmesine de bir çözüm getirmiş, medrese-tekke uzlaşmasını temin etmiştir.66 Bu hâliyle Kuşeyrî, tasavvufla şeriatı barıştırmak için tasavvufu şeriata yaklaştırmış, Gazâlî ise şeriatı tasavvufa yaklaştırmak suretiyle aynı neticeye ulaşmıştır. Bu çalışmalar, tasavvufu, Sünnî çevreler gözünde şüpheli ve mahzurlu olmaktan çıkarmış, yayılmasına imkân hazırlamıştır.67 Aynı dönemde Gazne’de yetişen büyük sûfîlerden Ebû Hasan Ali b. Osman el-Hucvirî (öl. 1072) de Kuşeyrî’nin yolunu izleyerek, sahte sûfîleri ve şeriata aykırı davranışları şiddetle reddetmiştir. Kuşeyrî gibi şeri emirlere titizlikle bağlı ve onunla uzlaşan bir çizgi izlemiştir.68 Fakat gerek yaşadığı coğrafyanın sosyo-kültürel yapısından gerekse görüşlerini devam ettirecek şahısların bulunmamasından olmalı ki, Hucvirî’nin tesiri Selçuklu dönemi mutasavvıfları kadar etkili olmamıştır. Gazâlî’nin yarattığı anlayışın ondan sonraki dönemlerde, özellikle de Osmanlı toplumunda ne kadar tesirli olduğu bilinen bir husustur. Fatih Sultan Mehmet döneminde Hocazâde ile Aladin Tusî’nin Gazâlî’nin “Tehâfütü’l-Felâsife”si üzerine yazdıkları “tehafüt”ler meşhurdur.69 Gazâlî’nin kelamcılığı kadar, tasavvuf 62 A. J. Arberry, “Kelâbâzî”, İA VI, s. 538. 63 Abdulmecîd Bedevî, Et-Tarihu’s-Siyâsî ve’l-Fikrî, Cidde 1403/1983, s. 63, 68. 64 Zehebî, el-İber II, s. 337. 65 H. Altıntaş, Tasavvuf Tarihi, Ankara 1986, s. 91. 66 M. Ş. Günaltay, “Selçuklular Horasan’a İndikleri Zaman İslâm Dünyasının Siyasal, Sosyal, Ekonomik ve Dini Durumu”, Belleten VII/25, (1943), s. 94: F. Köprülü, Türk Edebiyatİnda İlk Mutasavvıflar, Ankara 1976, s. 16. 67 Abdulkerim Kuşeyrî, Kuşeyrî Risalesi, (Terc.: Süleyman Uludağ), İstanbul 1978, s. 17. 68 S. Uludağ, “Hucvîrî”, DİA XVIII, s. 458 vd. ; M. Hidayet Hosain, “Dâtâ Genç Bahş Lâhûrî”, İA III, s. 493. 69 Mehmet Aydın, “Türklerin Felsefe Kültürüne Katkıları”, Türk Dünyası El Kitabı II, Ankara 1992, s. 481 vd. 2204 konusundaki görüşleri de belirleyici olmuştur. Nitekim tarihimizde değişik dönemlerde ortaya çıkan medrese-tekke (şeriat-tarikat) çekişmesinin yine kendi tarihimiz ve tecrübemizden verilen bir cevabı olarak Selçuklular dönemindeki bu gelişmeler önemlidir. 4. İslâm’ı Müdâfaa Gayreti Türkler İslâm’ı ilk kabul ettikleri dönemden itibaren büyük çoğunlukla onun Sünnî yorumunu benimsedikleri için bu görüşü korumak ve ona muarız fikirlerle mücâdele etmek Karahanlılardan itibaren devam ede gelen bir devlet politikası olmuştu. Bir taraftan kendi soydaşları bile olsa gayrimüslim kitlelerle İslâm adına savaşıp, cihat yaparken, diğer taraftan Şiîliğe ve onun Bâtınîlik, Karmatîlik gibi kollarına karşı mücâdele etmişlerdir. Karahanlılar döneminde Kaşgar ve Balasagun yöresinde oturup, İslâm topraklarına taarruz eden gayrimüslim Türklerle70 mücâdele bunun tipik örneğidir. Gazneliler dönemi de bu hususta yoğun faaliyetlerin olduğu bir dönemdir. Gazneli Mahmud’un Hindistan’a yaptığı seferlerle Müslümanların bu ülke üzerindeki hâkimiyeti gerçekleşmiş,71 İslâm’ın bölgede yayılmasıyla birlikte o güne kadar Arap ve Türk toplulukların dini olan İslâm gerçek anlamda evrensel bir mahiyet kazanmıştı.72 Şiîlik konusunda da çok sert tedbirler alan Sultan Mahmud, Ahsa ve Bahreyn’den sonra Hindistan’ın Multan bölgesinde yerleşerek73 fikirlerini yaymaya çalışan Karmatîler üzerine de 1006 ve 1010 yıllarında iki sefer düzenleyerek onları bu bölgeden temizlemiştir.74 Aynı şekilde 1026 yılında Rey’i ele geçirdiğinde burada bulunan Bâtınîlere karşı da temizlik hareketinde bulunmuştur.75 Böylece Sünnî İslâm’a muarız hareketlerin yayılmasına müsaade edilmemiştir. Önceki dönemlerde sınırlı bir şekilde yapılan mücâdele Selçuklular döneminde daha da geniş kapsamlı olarak yapılacaktır. Selçuklular, ilk kuruluş günlerinden itibaren devletin temel iki hedefini belirlemişlerdi. Bunlardan birincisi İslâm dünyasının iç meselesi olan ve Sünnî düşünceye karşı olumsuz tavırlar sergileyen Şiî Fâtımîler devletini ortadan kaldırmak, ikincisi ise dış mesele olan Hristiyan 70 Benzer şekilde bazı gayri müslim Türkler 1046 yılında Balasagun hükümdarı Arslan Han’la anlaşmak durumunda kalmışlardı. Bkz.: İbnu’l-Esîr IX, s. 502, 535. 71 H. İ. Hasan, İslâm Tarihi III, (Terc.: İ. Yiğit), İstanbul (tsz. ), s. 471. 72 Bertold Spuler, “Bozkır Halkının Gelişi”, İslâm Tarihi Kültür ve Medeniyeti I, (Terc.: H. Aktaş), İstanbul 1988, s. 155 vd. 73 T. W. Haig, “Multan, İA VIII, s. 578. 74 Abdulkaahir Bağdâdî, Mezhepler Arasındaki Farklar (el-Fark Beyne’l-Fırak), (Terc. E. R. Fığlalı), İstanbul 1979, s. 267: Mahmud’un Şiîler hakkındaki uygulamaları için bkz.: Ahmet Ocak, “Karmatîlik ve Hindistan’a Yayılması Karşısında Gazneliler”, Hindistan Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi I/1 (Ocak-Haziran 2001), s. 33-45. 75 İbnu’l-Esîr IX, s. 372. 2205 Bizans’ı tesirsiz hâlegetirmekti.76 Âdeta devletin resmî politikası hâline gelen bu görüş bütün sultanlar tarafından aksatılmadan yürütülmüştür. İlk hedef Şiî Fâtımîler olduğu hâlde, coğrafi uzaklıktan dolayı öncelikli olarak onların güdümünde olan Büveyhîler Devleti’ni ortadan kaldırmakla işe başlandı. Fâtımîlerin dışardan yaptığı müdahaleyi Selçukluların için taşıyan Bâtınîler ise devlet açısından olumsuz durum sergilemekteydi. Selçuklular bunlarla askerî anlamda ciddi mücadele yürüteceklerdir. Bu amaçla Sultan Melikşah döneminde Bâtınîler üzerine kuvvet sevk edilerek faaliyetleri engellenmeye çalışılmış,77 sonraki dönemlerde de bu mücâdele hız kesmeden devam etmiştir.78 Bâtınîler, bir taraftan da Selçuklu idaresinden gayrimemnun insanları ele geçirerek taarruz ağırlıklı bir ihtilal akîdesi geliştiriyor,79 diğer taraftan dâîler vasıtasıyla şehir ve kasabalardan Selçukluların idaresinden hoşlanmayan insanları toplayıp, bunların gayri memnun hallerinden istifade ile devlete karşı kullanıyorlardı.80 Bu amaç için insanları öldürmek, hac kafilelerine saldırarak mallarını yağmalamak81 ve kendileri gibi düşünmeyen insanları öldürüp kuyulara atmaktan çekinmiyorlardı.82 Bu işte devlet görevlisi veya sıradan vatandaş olmak fark etmemiş, kendileri için engel gördükleri herkesi katletmişlerdir. 83 Bâtınîlerle bir taraftan askerî güçleriyle mücadele eden Selçuklular, diğer taraftan açmış oldukları medreselerden yetiştirdikleri insanlar sayesinde bu hareketi geri püskürtmüşlerdir. Bu medreselerden yetişen şahıslar İslâm âleminde ortak bir kültürün ve düşüncenin doğmasına da imkân hazırlamışlardır. Öyle ki, değişik bölgelerden gelen insanlar bu medreselerde okuyarak, Ehlisünnet düşüncesini öğrenip, sonra da kendi memleketlerine dönüp bu düşünceyi yaymışlardır.84 76 Gregory Abû’l-Farac (Bar Hebraeus), Abû’l-Farac Tarihi I, (Terc.: E. A. W. Budge-Ö. R. Doğrul), Ankara 1987, s. 306: Claude Cahen, Osmanlılardan Önce Anadolu’da Türkler, (Terc.: Y. Moran), İstanbul 1994, s. 44: A. Muhammed Hasaneyn, Selâçıka İran ve’l-Irak, Kâhire 1380/1970, s. 59. 77 İbn Kesîr XII, s. 171 vd. ; Alaadin Ata Melik Cüveynî, Tarih-i Cihangüşa III, (Terc.: Mürsel Öztürk), Ankara 1988, s. 120: M. Altay Köymen, Selçuklu Devri Türk Tarihi, Ankara 1989, s. 213. 78 En ciddi mücadeleti veren Sultan Muhammed Tapar olmuştur. Bkz.: İbn Tağriberdî V, s. 190: Nuveyrî XXVI, s. 361 vd; Râvendî I, s. 53 vd. 79 B. Lewis, “İsmaililer”, İA V/II, s. 1122. 80 Robert Mantran, İslâmın Yayılış Tarihi (VII-XI. Yüzyıllar), (Terc.: İsmet Kayaoğlu), Ankara 1981, s. 143. 81 Zehebî, el-İber III, s. 16 82 İbnu’l-Cevzî XVII, s. 63: İbnu’l-Esîr X, s. 314. Bâtınîlerin katliamları ve işledikleri cinayetler için bkz.: Ahmet Ocak, “Bir Terör örgütü Olarak Bâtınîlik ve Selçuklu Ülkesindeki Faaliyetleri”, Dinî Araştırmalar Dergisi (Din ve Terör Özel Sayısı), VII/20, (Eylül-Aralık), s. 163-178. 83 1048 senesi Ramazan ayında Hemedan’da katledilen emîr Aksungur ve 1096 senesinde katledilen Selçukluların ilk Bağdât şahnesi emîr Porsuk bunlardandır. Bkz.: İbnu’l-Esîr IX, s. 552: İbnu’lVerdî II, s. 14. 84 Bu şahıslar ve geldikleri ülkeler hakkında bkz.: Ahmet Ocak, Nizâmiye Medreseleri, (yayımlanmamış Yüksek Lisans tezi, Malatya 1999) s. 204 vd. 2206 Böylece halk idarecilere gönülden bağlanmış ve yönetenler ile yönetilenler arasında “Sünnîlik düşüncesi” ortak payda hâline gelmiştir.85 Türkistan’ın içlerinden Nil deltasına kadar uzanan geniş topraklarda ülke bütünlüğünün yanı sıra, mânevî birlik de bu müesseseler sayesinde temin edilmiştir.86 Bu çalışmaların sonucunda Fâtımîlerin planları engellenerek Sünnî düşüncenin yeniden ihyası temin edilmiştir. Türkistan içlerinden İspanya’ya varana kadar değişik yerlerden gelen insanların Selçuklu medreselerinde okuyarak ortak kültür ve inanç etrafında birleşmesi de bunun en belirgin göstergesidir. Selçukluların ikinci hedefi ise Hristiyanlığın temsilcisi olan Bizans’ı tesirsiz hâle getirmekti. Bu maksatla Tuğrul Bey döneminde Bizans sıkıştırılarak, Kızılırmak Havzası’na kadar olan bölgelerdeki Bizans kaleleri tahrip edilmiş ve sonraki akınlara zemin hazırlanmıştır.87 Asıl hesaplaşma ise Malazgirt’te yaşanmıştır. Malazgirt’te Bizans’ın yenilgiye uğratılmasıyla birlikte Anadolu kapıları Türklere açıldığı gibi, o güne kadar Hristiyanlığın temsilcisi olarak Müslümanlarla savaşan ve İslâm’ı yok etmeyi amaçlayan güç de durdurulmuş oldu. Bu sebepten dolayı Malazgirt zaferi sahabelerin kazandığı Yermük ve Kadisiye gibi zaferlere denk tutulmuş ve eşi benzeri olmayan bir zafer olarak kabul edilmiştir. 88 Bu savaş, sadece Selçukluların savaşı değil, tüm İslâm âleminin savaşı idi.89 Asırlardır iki medeniyetin temsilcileri arasında yaşanan mücâdelede Arapların asla başaramadığını Türkler başararak Bizans’ı yenilgiye uğratmış ve fethettikleri toprakları vatan yapmışlardır.90 Dünyada devir açan savaşlardan biri olan Malazgirt’le91 birlikte Hristiyan dünyanın Müslümanlar üzerindeki baskısı kalktığı gibi, İslâm toprakları üzerindeki emellerine de son verilmiştir.92 Önceleri cihat sahası olarak görülen Anadolu vatan yapılırken, Balkanlara doğru yeni fetih alanlarının yönü de gösterilmiştir.93 Büyük Bizans’ı tekrar kurabileceğini düşünen Doğu Roma’nın hayalleri ebediyen ortadan kalktığı gibi,94 Malazgirt’le birlikte Bizans, dünya politikasında aktif rol oynayan bir aktör olmaktan da 85 H. Emîn, age, s. 224. 86 H. G. Yurdaydın, age, s. 75. 87 M. A. Köymen, age, s. 254 vd. 88 İbnu’l-Cevzî XVI, s. 128: Seyyid Ahmed b. Zeynî Dehlân, el-Futuhâtu’l- İslâmiyye I, Kâhire (tsz. ), s. 342. 89 C. Cahen, “İslâm Kaynaklarına göre Malazgirt Savaşı”, (Terc.: Zeynep Kerman), T. M. XVII, (1972), s. 93. 90 H. Ahmed Mahmud- A. İbrahim eş-Şerif, Alemu’l-İslâm fi’l-Asri’l-Abbâsî, Kâhire (tsz. ), s. 556. 91 Muhammed Hamidullah, “Tarihî Tasvirlere Göre Malazgirt Meydan Muhârebesinin Plânı”, T. E. D. II, Ekim 1971), s. 111. 92 M. M. Hammâde, age, s. 292. 93 Mustafa Kafalı, “Anadolu’nun Fethi ve Türkleşmesi”, Tarih İçinde Harput, Elazığ 1992, s. 25. 94 Selahattin Tansel, “Malazgirt Savaşı Hakkında”, Malazgirt Zaferi ve Alp Arslan, İstanbul 1971, s. 26. 2207 çıkmıştır.95 Türkler eliyle “İslâm’ın manevî teceddüt devresi” gerçekleştiği gibi,96 yine onlar sayesinde İslâm dünyasının siyasi ve kültürel ilerleyişi yüzyıllar boyu devam etmiştir. Türkler eliyle Müslümanların bu yükselişi hız kesmeden ve ara vermeden ikinci Viyana kuşatmasına kadar devam edecektir. İslâm dünyasının bu ilerleyişinde Selçukluların rolü çok büyüktür. 1683’ten sonra Türkler gücünü kaybettiği içindir ki, durum tersine dönecek, İslâm dünyası toprak kaybedip gerilemeye, Hristiyan dünyası ise ilerlemeye başlayacaktır. Selçukluların Hristiyan dünyasıyla hesaplaşması sadece bundan ibaret değildir. Hristiyanlar kendi aralarındaki uzun çekişmelerden sonra 1054 tarihinde “Katolik” Roma Kilisesi ve “Ortodoks” Bizans Kilisesi olarak aralarındaki çekişmelere son verip nüfuz alanlarını bölüşmüşlerdi.97 Bu olay Malazgirt’ten on yedi sene önce olmuştu. Katolikler, aralarında görüş farkı olmasına rağmen Ortodoks dindaşlarını Müslüman tehlikesi önünde bir kalkan gibi görmekteydiler. Malazgirt zaferi ile Bizans yenilip, Ortodoks kalkanı parçalanınca, Katolik dünyası telaşa kapıldı. İlerleyen Müslüman gücün kendilerine de ulaşabileceği ve Ortodoksların başına gelenlerin Katoliklerin başına da gelebileceğini düşünmeye başladılar. O dönemde Avrupa’daki feodal yapının sonucunda oluşan aşsız ve işsiz insan kitlelerinin Avrupa topraklarından uzaklaştırılması gibi iç sebepler de devreye girince, İslâm dünyasına yönelik “Haçlı seferleri” başlatma gereği duyulmuştur.98 Dinî gerekçelerle ortaya çıkan ve insanlık tarihi açısından büyük değişmelere sebep olan Haçlı seferlerinin temel gayesi Türkleri geri püskürtmek ve Ortodoks emniyet kuşağını yeniden oluşturmaktı. Haçlı sürülerine karşı İslâm dünyasını koruma görevi yine Türkler tarafından üstlenilerek gelen yıkıcı darbeler göğüslenmiştir. Haçlı seferleriyle İslâm ülkelerine gelen Hristiyanlar, Müslümanlardan öğrendikleriyle Avrupa medeniyetinin tesisinde de büyük rol oynamışlardır.99 Nitekim bu durumu J. Sauvagert: Selçuklu devri tarihinin, Yakın Şark tarihinin ve İslâm dünyasının anlaşılması için bir anahtar olduğunu, Emevîler devri müstesna hiçbir devrin bu kadar ehemmiyet arz etmediğini ve Haçlılar dolayısıyla Avrupa tarihinin de hesaba katılması gerektiğini söylerken, meselenin ne denli önem arz ettiğine dikkat çekmektedir. Haçlı seferleri ile birlikte, o zamana kadar Müslümanlarla çok sınırlı ilişkiler içinde olan Hristiyanlar, yavaş yavaş ticarî ve fikrî ilişkiler içine girmişler, bunun sonucunda da, Müslümanlardan aldıkları medeniyet mahsulleriyle Avrupa medeniyetinin gelişmesine zemin hazırlamışlardır.100 95 İ. Kafesoğlu, age, s. 271. 96 László Rasonyi, Tarihte Türklük, Ankara 1971, s. 164. 97 Jean Sauvaget, İslâm Dünyası Kısa Kronoloji, (Terc.: S. K. Yetkin - F. R. Unat), Ankara 1963, s. 35, Francis Dvornik, Konsiller Tarihi İznik’ten II. Vatikan’a, (Terc.: Mehmet Aydın), Ankara 1990, s. 34. 98 A. M. el-Abbâdî, age, s. 187 vd; H. Mahmûd - A. eş-Şerîf, age, s. 587 vd. 99 Selahattin Tansel, “Malazgirt Savaşı Hakkında”, Malazgirt Zaferi ve Alp Arslan, İstanbul 1971, s. 25. 100 O. Turan, Selçuklular..., s. 322-323: İ. Kafesoğlu, “Malazgirt”, İA VII, s. 247. 2208 SONUÇ Türkler İslâm’ı kabul etmekle kalmamış bu medeniyetin önemli bir üyesi olarak hem gelişmesinde hem de ona karşı yönelen tehlikelerin bertaraf edilmesinde önemli rol oynamışlardır. Bu işte seleflerine göre Selçukluların payı daha büyüktür. Selçuklular, İslâm dünyasının siyasi liderliğini tam anlamıyla üstlendiklerinden dolayı gerek İslâm medeniyetinin yeniden ihya ve inşasında, gerekse İslâm dünyasının problemlerinin çözümünde önceki devirlere nispetle daha büyük bir önceliğe sahiptirler. Bu işleri yaparken bunu tabii bir görev olarak kabul etmiş ve devletin bütün imkânlarını kullanarak ellerinden geleni yapmışlardır. Meydana getirilen medeniyet değerlerini devletlerinin yaşaması ve devam etmesi için bir araç olarak kullanan değil, devletlerini ve onun gücünü bu medeniyet ürünlerinin korunması ve yüceltilmesinde görevli addeden bir anlayışla İslâm dünyasının liderliğini yürütmüşlerdir. Sadece üretilen değerleri kullanmamış, yeni değerlerin üretilmesi ve bunların sentezlenerek dâhil oldukları medeniyetin yükselmesinde etkin rol oynamışlardır. Kendi medeniyetleri yanında Batı medeniyetinin yeni değerler kazanması da onlar sayesinde mümkün olmuştur.

XXXXXXXXXXXXX

.ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TEMEL İSLÂM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI İSLÂM HUKUKU BİLİM DALI BÜYÜK SELÇUKLU DÖNEMİ İSLÂM HUKUKU (YÜKSEK LİSANS TEZİ) Sedat MEHMED BURSA - 2014 T. C. ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TEMEL İSLÂM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI İSLÂM HUKUKU BİLİM DALI BÜYÜK SELÇUKLU DÖNEMİ İSLÂM HUKUKU (YÜKSEK LİSANS TEZİ) Sedat MEHMED Danışman Prof. Dr. Ali KAYA BURSA – 2014 iii ÖZET Yazar Adı ve Soyadı : Sedat MEHMED Üniversite : Uludağ Üniversitesi Enstitü : Sosyal Bilimler Enstitüsü Anabilim Dalı : TEMEL İSLÂM BİLİMLERİ Bilim Dalı : İSLÂM HUKUKU Tezin Niteliği : Yüksek Lisans Tezi Sayfa Sayısı : xi + 157 Mezuniyet Tarihi : 22 / 07 / 2014 Tez Danışman(lar)ı : Prof. Dr. Ali KAYA BÜYÜK SELÇUKLU DÖNEMİ İSLÂM HUKUKU Büyük Selçuklu dönemi İslâm hukuku adlı tezimizde, Selçuklu dönemi fıkıh faaliyetleri üzerinde durulmaya çalışılmıştır. Tezimizde, genellikle Orta Asya ve Irak merkezli fıkıh çalışmaları ön plana çıkarılmıştır. Büyük Selçuklu dönemi İslam Hukuku çalışmamız giriş ve üç bölümden müteşekkildir. Birinci bölümde, fıkıh ilmine etkisi bakımından devrin siyâsî ve ilmî yapısı genel hatları ile incelenmiştir. İkinci bölümde ise, Büyük Selçuklu döneminde mevcut olan fıkıh mezhepleri hakkında bilgi verilmiştir. Üçüncü bölümde ise İslam fıkıh tarihi açısından dönemin önemi üzerinde durulmuştur. Tezimizin sonunda ulaştığımız sonuçlar şunlardır: Büyük Selçuklu dönemi, fıkıh tarihi bağlamında her ne kadar duraklama ve gerileme devri olarak nitelense de, İslâm hukuku ile alakalı olarak birçok eser bu dönemde yazılmış; ayrıca fıkhın tedrîs edildiği yer olan medreseler de bu dönemde yaygınlık kazanmaya başlamıştır. Bu dönemde Hanefî mezhebinin otoritesi Bağdât’tan Orta Asya’ya kaymış; Şâfiî mezhebi ise Bağdât merkez olmak üzere Orta Asya’da da gücünü hissettirmeye başlamış; Hanbelî mezhebinin tesiri ise sadece Bağdat ile sınırlı kalmış; Mâlikî mezhebi ise Bağdat’ta münderis olmuş, etkisi daha çok Mağrib ve Endülüs’te hissedilmiştir. Selçuklu devrinde özellikle devletin ve bürokrasinin de desteği ile çok teşekküllü medreseler inşâ edilmeye başlanmış; bunun bir neticesi olarak da kaybolan ilmî hayat tekrar canlanmaya başlamış, ilmî münâzaralar çoğalmış, Ayrıca mezhepler arası mücadeleler de zirve noktasına ulaşmıştır. Sonuç olarak, Orta Asya ve Irak coğrafyasındaki İslam hukukunun daha iyi anlaşılması için, “Büyük Selçuklu Dönemi İslâm Hukuku” adlı çalışmamız, özellikle İslâm hukuku tarihi hususunda önemli bir yer iştigâl edeceğine kaniyim. Anahtar Sözcükler: Büyük Selçuklular Fıkıh Mezhep İslâm Hukuku iv ABSTRACT Name and Surname : Sedat MEHMED University : Uludağ University Institution : Social Science Institution Field : Basic Islamic Sciences Branch : Islamic Law Degree Awarded : Master Page Number : xi + 157 Degree Date : 22 / 07 / 2014 Supervisor (s) : Prof. Dr. Ali KAYA ISLAMIC LAW IN GREAT SELJUK DYNASTY PERIOD The thesis of islamic law of Great Seljuk dynasty period which is defines fiqh activities. Our thesis mention mostly Middle Asia and Iraq’s fıqh activities. This thesis contains introduction and three main section. In the first section, we examined political and scientific condition which is obviously influence the islamic law. And the second one we defined the islamic sects in this period. Lastly we analysed the period of Great Seljuk dynasty because of influence on the fıqh history. Here are the results we reached the end of the thesis, as it is known in the Great Seljuck dynasty period fıqh activities stopped and regressed however most of references about Islamic law written in this period. In addition lots of madrassas which are educates fıqh laws started become widespread as well. Hanafi sect's domination slipped to Middle Asia from Baghdad and Shafi'i sect which uses Baghdad as a central began to feel power in Middle Asia. Hanbali sect's influence was limited to only Baghdad and Maliki sect’s exausted in Baghdad, the effect of Maliki sect’s was felt more in the Maghreb and Andalusia. In Seljuk Dynasty period especially well organized madrassas began to be built with government and bureaucracy support, as a result of this lost islamology began to freshen again. Scientific discussions increased, also struggle between sects reached the peak point. Consequently, for better understanding of Islamic law in the Middle Asia and Iraq geography, I am sure our thesis as “Islamic law in Great Seljuk Dynasty Period” will be take important place especially in Islamic law history. Keywords: Great Seljuk Fiqh Madhab Islamic Law v ÖNSÖZ Büyük Selçukluların sadece Türk tarihinde değil, İslâm tarihinde de çok önemli bir yeri vardır. Ancak İslam hukuk tarihini konu alan eserler incelendiğinde, Büyük Selçuklu döneminde Fıkıh konusunda yeterli düzeyde bilginin yer almadığı görülür. Oysaki Büyük Selçuklu dönemi Müslüman toplumları tarihi dönemleri bakımından önemli bir konuma sahiptir. Bu önem siyasî tarih bakımından olduğu kadar ilmî bakımından da geçerlidir. Bu dönemde mezheplerin metotlarını ortaya çıkaran eserler yazılmış, ilmî tartışmalar toplumun ve ulemânın vazgeçilmez bir parçası haline gelmiş, mezhepler arası mücâdeleler zirve noktasına ulaşmış, çok teşekküllü medreseler yayılmaya başlamıştır. Biz bu tezi yazmaya karar verdiğimiz vakit, İslam hukuk tarihi kitaplarını incelerken özellikle Selçuklular devrindeki fıkıh anlayışını yansıtacak yeterli düzeyde bilgirin mevcut olmadığını gördük. Her ne kadar İslâm hukuku tarihi kitaplarında Selçuklular dönemi fıkhî çalışmalara, Abbâsîler devrinin ikinci yarısında özet olarak temas edilse de, bu dönem ayrıntılı bir şekilde incelenmemiştir. Biz de bu tezimizde bir nebzede olsaİslam hukuk tarihinde Selçukluların fıkıh anlayışları bağlamında mevcut olan bu boşluğu gidermek istedik. Fakat Büyük Selçuklu devletinin egemenliği altındaki coğrafyanın tespit edilmesinde bir hayli zorlandığımızı itiraf edelim. Çünkü en genel hatları ile Selçuklular, Orta Asya’dan Anadolu’ya, Irâk’tan, Hicâz ve Yemen’e kadar büyük bir coğrafyayı idâre etmekte idi. Fakat mezkûr coğrafyaların bazısında (Hicâz, Yemen gibi) idâreleri sembolik idi. Selçuklular özellikle Horasan, Şâm ve Irâk’ta siyâsî ağırlıklarını hissettirmişlerdir. Biz de bu tezimizde Selçukluların İslâm hukukunu, sosyal ve siyâsal hayatlarında nasıl tatbik ettiğini tespit etmeye çalıştık. Fakat bunu tespit ederken de hanedân ve bürokrasi ayırımını göz önünde bulundurmaya gayret ettik. Çünkü hânedân Hanefî idi. Doğal olarak da atamalarda Hanefî mezhebinden olanları tercih ediyorlardı. Bürokratik yapıda ise Şâfiî mezhebi mensupları ağırlıktaydı. Onlar da doğal olarak atamalarda Şâfiî mezhebinden olanları tercih ediyorlardı. Bu dönemde Horâsân, Dımaşk ve Irak bölgelerindeki mezheplerin etkisi ve konumları üzerinde de durmaya çalıştık. Bu dönemde özellikle iki mezheb üzerinde durulmaya çalışılmıştır. Birincisi Hanefî mezhebi, ikincisi ise Şâfiî mezhebi. Hanbelî, mezhebi ise sadece Irâk söz konusu olduğu zaman değerlerlendirilmiştir. Çünkü Hanbelîlerin bu dönemde, diğer bölgelerde pek etkisi yoktur. En etkili oldukları bölge sadece Irâk’tır. Mâlîkîler ise Selçuklular döneminde yok denecek kadar azdır. Diğer gayr-i Sünnî mezheplere ise, çok az atıflar yapılmıştır. Söz konusu tezi araştırırken her türlü yardımını esirgemeyen danışman hocam Prof. Dr. Ali KAYA Beyefendi’ye, İSAM personeline ve tezi yazarken bana sabır gösteren çok değerli eşime teşekkürü borç bilirim. Çalışma bizden, tevfîk Allah’tan. Bursa 2014 Sedat MEHMED vi İÇİNDEKİLER Sayfa No. TEZ ONAY SAYFASI …………………………...…………………………………...….ii ÖZET...................................................................................................................................iii ABSTRACT ........................................................................................................................iv ÖNSÖZ................................................................................................................................. v İÇİNDEKİLER..............................................................................................................................vi KISALTMALAR................................................................................................................. x GİRİŞ.................................................................................................................................... 1 1. ARAŞTIRMANIN ÖNEMİ..................................................................................... 1 2. ARAŞTIRMANIN KAYNAKLARI ....................................................................... 1 3. ARAŞTIRMANIN SINIRLANDIRILMASI.......................................................... 1 4. ARAŞTIRMANIN AMACI..................................................................................... 2 BİRİNCİ BÖLÜM (BÜYÜK SELÇUKLULAR DÖNEMİNDE SİYÂSÎ VE İLMÎ HAYAT) 1. BÜYÜK SELÇUKLULAR DÖNEMİNE GENEL BAKIŞ .................................. 3 1.1. Büyük Selçuklular’ın Müslüman Olması........................................................................ 3 1.2. Büyük Selçuklu Devleti’nin Kuruluşu............................................................................ 4 1.3. Büyük Selçuklular’ın Kültür Ve Düşünce Yapısı........................................................... 5 1.4. Büyük Selçuklularda Semâvî Dinler............................................................................... 6 1.5. Büyük Selçuklular Dönemi Kelâm Mezhepleri .............................................................. 7 1.5.1. Mu’tezile Mezhebi............................................................................................... 7 1.5.1.1. Büyük Selçuklularda Mu’tezile Mezhebinin Konumu........................... 7 vii 1.5.1.2. Büyük Selçuklularda Hanefî - Mu’tezile Münâsebetleri........................ 8 1.5.1.3. Büyük Selçuklu Vezîri Kundurî’nin Faaliyetleri...................................... 9 1.5.2. Büyük Selçuklularda Eş’ârî Mezhebi Ve Nizâmulmülk’ün Faaliyetleri ........... 11 1.5.3. Büyük Selçuklularda Şîa Mezhebi..................................................................... 12 2. BÜYÜK SELÇUKLULAR DÖNEMİNDE SİYÂSÎ HAYAT ............................. 15 3.1. Şiîler’in Devrin Sîyâsetine Etkisi................................................................................. 15 3.2. Selçuklu - Abbâsî Münâsebetleri ................................................................................. 16 4. BÜYÜK SELÇUKLULAR DÖNEMİNDE İLMÎ HAYAT................................ 18 4.1. Medreselerin Kökeni.................................................................................................... 18 4.2. Medreselerin Kuruluş Amaçları ................................................................................... 19 4.3. Nizâmiye Medreseleri .................................................................................................. 20 4.4. Diğer Medreseler.......................................................................................................... 22 4.5. Medreselerde Eğitim Ve Öğretim ................................................................................ 24 4.6. Dinî İlimler................................................................................................................... 25 4.6.1. Tefsîr İlmi .......................................................................................................... 25 4.6.2. Hadîs İlmi .......................................................................................................... 26 4.6.3. Tasavvuf İlmi..................................................................................................... 27 4.6.4. Kelâm İlmi ......................................................................................................... 28 4.7. Aklî İlimler................................................................................................................... 28 İKİNCİ BÖLÜM (BÜYÜK SELÇUKLULAR DÖNEMİ FIKIH MEZHEPLERİ VE FIKIHÇILARI) 1. KURUMSAL YAPI OLARAK MEZHEPLER................................................... 30 1.1. Hanefî Mezhebi............................................................................................................ 33 1.1.1. Abbâsî Devrinde Hanefî Mezhebi ..................................................................... 34 1.1.2. Hanefî Mezhebinin Büyük Selçuklulara Tesiri.................................................. 37 1.1.3. Hanefîliğin Büyük Selçuklularda Kabul Görmesinin Zeminini Hazırlayan Sebepler.............................................................................................................. 42 viii 1.1.4. Hanefî Mezhebinin Bağdât’tan Orta Asya’ya Yayılışı...................................... 44 1.1.5. Büyük Selçuklu Döneminde Hanefî Mezhebînin Konumu ................................ 49 1.2. Şâfiî Mezhebi ............................................................................................................... 56 1.2.1. Şâfiî Mezhebinin Orta Asya’ya Yayılışı............................................................ 57 1.2.2. Büyük Selçuklu Döneminde Şâfiî Mezhebinin Etkisi ........................................ 57 1.2.3. Büyük Selçuklu Döneminde Şâfiî Mezhebinin Konumu ................................... 59 1.3. Hanbelî Mezhebi .......................................................................................................... 67 1.3.1. Büyük Selçuklu Döneminde Hanbelî Mezhebinin Etkisi ve Özellikleri ............ 67 1.3.2. Büyük Selçuklu Döneminde Hanbelî Mezhebinin Konumu .............................. 68 1.4. Mâlikî Mezhebi ............................................................................................................ 71 1.5. Diğer Mezhepler........................................................................................................... 72 1.6. Mezhep Değiştirenler................................................................................................... 73 1.7. Mezhepler Arası Mücâdeleler ...................................................................................... 75 2. FIKIHÇILAR ......................................................................................................... 78 2.1. Hanefî Fukahâsı............................................................................................................ 78 2.2. Şâfiî Fukahâsı............................................................................................................... 81 2.3. Hanbelî Fukahâsı.......................................................................................................... 91 2.4. Mâlikî Fukahâsı............................................................................................................ 94 2.5. Diğer Mezheplerin Fukahâsı ........................................................................................ 95 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM (BÜYÜK SELÇUKLULAR DEVLETİNDE FIKHÎ DÜŞÜNCE) 1. FIKIH TÂRİHİ BAKIMINDAN BÜYÜK SELÇUKLU DÖNEMİ ÖZELLİKLERİ............................................................................................................. 96 1.1. İctihâd Düşüncesi Ve Anlayışı..................................................................................... 98 1.2. Taklîd Düşüncesi Ve Anlayışı.................................................................................... 100 1.2.1. Taklîd Düşüncesinin Yerleşme Sebepleri........................................................ 103 1.2.2. Taklîd’den Örnekler......................................................................................... 104 ix 1.3. Büyük Selçuklu Dönemi Şîasında İslâm Hukuku....................................................... 105 1.3.1. Büyük Selçuklu Dönemi Şiîlerinden Usûliyye’nin Kuruluşu........................... 106 1.3.2. Büyük Selçuklu Dönemi Şiîlerinde İctihâd ve Taklîd...................................... 107 1.4. Büyük Selçuklu Dönemi Müctehidleri........................................................................ 107 2. BÜYÜK SELÇUKLU DÖNEMİNDE FIKIH EĞİTİM VE ÖĞRETİMİ ...... 108 2.1. Fıkıh İlmi.................................................................................................................... 108 2.2. Büyük Selçuklu Dönemi Hukukçularının Hukukî Kişilikleri..................................... 111 2.3. Büyük Selçuklu Dönemi Fıkıh Çalışmalarının Nitelikleri.......................................... 112 2.4. Fıkıh Eğitiminde Aile Faktörü ................................................................................... 114 3. BÜYÜK SELÇUKLU DÖNEMİ KAZÂ/YARGI MÜESSESESİ.................... 115 3.1. Şer’î Yargı.................................................................................................................. 115 3.2. Örfî Yargı ................................................................................................................... 117 4. BÜYÜK SELÇUKLULARDA ADÂLET ANLAYIŞI...................................... 119 5. BÜYÜK SELÇUKLULARDA HUKÛKÎ UYGULAMALAR ......................... 121 6. BÜYÜK SELÇUKLULARDA TARTIŞMALI BAZI HUKÛKÎ UYGULAMALAR................................................................................................ 123 7. BÜYÜK SELÇUKLULARDA İKTÂ’ ANLAYIŞI ........................................... 125 8. BÜYÜK SELÇUKLULARDA FETVÂ MÜESSESESİ.................................... 128 9. BÜYÜK SELÇUKLULARDA MÜNÂZARALAR/TARTIŞMALAR ............ 130 SONUÇ ............................................................................................................................. 135 KAYNAKLAR................................................................................................................. 137 ÖZGEÇMİŞ…………………………………………………………………………......164 x KISALTMALAR Kısaltma Bibliyografik Bilgi a.g.e. Adı Geçen Eser a.g.m. Adı Geçen Makale a.g.md. Adı Geçen Madde a.g.tz. Adı Geçen Tez a.mlf. Aynı Müellif a.y. Aynı yer A.Ü.İ.F.D. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi Bkz. Bakınız C. Cilt C.B.Ü.S.B.D. Celal bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi c.c. Celle Celâluhû C.Ü.İ.D.D. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi D.A.D. Dini Araştırmalar Dergisi D.E.Ü.İ.F.D. Dokuz Eylül Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi D.İ.A. Diyanet İslam Ansiklopedisi D.İ.B.Y. Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları D.İ.D. Diyanet İlmi Dergisi E.Ü.S.B.E.D. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi F.Ü.İ.F.D. Fırat Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi İ.A.D. İslâmî Araştırmalar Dergisi İ.H.A.D. İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi İ.M.B.U.S. İslâm Medeniyetinde Bağdat Uluslararası Sempozyumu İ.Ü.İ.F.D. İstanbul Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi r.a. Radiyallahu Anhu S. Sayı s. Sayfa s.a.v. Sallallahu Aleyhi ve Sellem S.Ü.T.A.D. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi T.A.D. Tarih Araştırmaları Dergisi T.D.V.Y. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları T.T.K.Y. Türk Tarih Kurumu Yayınları Trc. Tercüme eden Ts. Tarihsiz U.S.K.M.K. Uluslararası Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Kongresi U.T.D.İ.K.S. Uluslararası Türk Dünyasının İslâmiyete Katkıları Sempozyumu xi v. Vefât tarihi Y. Yıl Yay. Yayınları y.y. Basım yeri yok Bibliyografik Kısaltmalar: Din Hukuk Eğitim George Makdisi, İslâm’ın Klasik Çağında Din Hukuk Eğitim”, trc. Hasan Tuncay Başoğlu, Klasik Yayınları, İstanbul, 2007. Ortaçağda Yüksek Öğretim George Makdisi, Ortaçağ’da Yüksek Öğretim İslam Dünyası ve Hıristiyan Batı, trc. Ali Hakan ÇavuşoğluTuncay Başoğlu, Klasik Yayınları, İstanbul, 2012. İctihad Hayreddin Karaman, İslam Hukukunda İctihad, 4. b. Ensar Yayınları, 2010. Selçuklu Medreseleri Abdurrahman Acar , “Selçuklu Medreseleri ve İslâm Kültür ve Medeniyetine Kazandırdıkları”, U.T.D.İ.K.S., Isparta, 2007. Usûl Tartışmaları Tuncay Başoğlu, “Selçuklular Devrinde Usûl Tartışmaları”, II. U.S.K.M.S., Konya, 2013. 1 GİRİŞ 1. ARAŞTIRMANIN ÖNEMİ Büyük Selçuklu devleti sadece Türk tarihine değil, İslâm tarihine de damga vurmuş bir devlettir. Çünkü Selçuklular kuruluşundan itibaren tarihte az görülen bir gelişme göstermiştir. 1040 yılında Gazneliler ile yapılan Dandanakan savaşını kazanarak bağımsız bir devlet haline gelen Selçuklular, ayrıca Şiî tahakkümü altında bulunan Abbâsî halîfelerine de yardım ederek onları bu tasalluttan kurtarmışlardır. Selçuklular sadece siyâsî ve askerî alanlarda başarılar göstermemişler, tam teşekküllü medreseler de kurarak İslâm dünyasında kaybolan ilmî ve fikrî hayatı yeniden ihyâ etmişlerdir. Biz de bu çalışmamızda Selçukluların İslâm dünyasına ilmî açıdan yaptığı katkıları İslâm hukuku bağlamında ortaya koymak istiyoruz. 2. ARAŞTIRMANIN KAYNAKLARI Büyük Selçuklu Dönemi İslâm Hukuku tezini yazarken her bölümde farklı kaynaklardan yararlanılmıştır. Birinci bölümde konu ile alakalı çeşitli makaleler, Diyânet İslâm Ansiklopedisi maddeleri ve Selçuklu dönemi ilim, kültür ve medeniyet hayatından bahseden eserlerden yararlandık. İkinci bölümde ise, başta dönemin fıkıhçılarının biyografilerini konu edinen tabakât ve terâcim kitapları ile mezheplerin yayılmasını konu edinen kitaplardan faydalandık. Üçüncü ve son bölümde ise, İslâm hukuk tarihi kitapları, Türk tarihi kitapları, usûlü’l-Fıkh kitapları ve Diyânet İslâm Ansiklopedisinin maddelerinden yararlandık. 3. ARAŞTIRMANIN SINIRLANDIRILMASI Büyük Selçuklu Devleti, Orta Asya’dan Anadolu’ya, Irâk’tan Sûriye’ye, Hicâz’dan Yemen’e kadar büyük bir coğrafyayı tahakkümü altına almıştı. Fakat bu bölgelerin bazısında (Hicâz, Yemen) idâresi sembolik idi. Tahakkümünü esas hissettirdiği yerler, Orta Asya (Horasan bölgesi, Fergana vadisi), Anadolu’nun bir kısmı, Sûriye ve Irâk 2 coğrafyalarıydı. Bizde söz konusu tezi araştırırken özellikle Irak ve Orta Asya üzerinde durduk, diğer yerlere ise yeri geldiğinde atıflar yaptık. Bu çalışmamızda bir diğer sınırlandırmayı da mezhepler hususunda yaptık. Çünkü bu dönem ve coğrafyada en etkili mezhepler hiç şüphesiz ki Hanefîlik ile Şâfiîlik idi. Bu iki mezheb üzerinde ayrıntılı olarak durduk. Hanbelîliğe ise Irâk coğrafyası söz konusu olduğu zaman ayrıntıya girilmiştir. Zira Hanbelîliğin en etkili olduğu bölge hiç şüphesiz ki Irâk idi. Mâlikîliğe ise ayrıntıya girecek kadar malumatımız olmadığı için sadece genel hatları ile değinilmiştir. 4. ARAŞTIRMANIN AMACI Araştırmamızın amacı, Büyük Selçuklu dönemi fıkıhçılarını tespit etmek, fıkıh mezheplerinin hangi bölgelerde ne kadar etkili olduklarını göstermek, halkın bir mezhebi tercih etmesinin sebeplerini ortaya çıkarmak, ayrıca bu dönemde, İslâm hukukunun sosyal ve siyâsal alanlarda nasıl tatbik edildiğini ortaya koymaktır. “Büyük Selçuklu Dönemi İslam Hukuku” adlı tezimiz giriş ve üç bölümden müteşekkildir. Birinci bölümde, devrin siyâsî ve ilmî yapısı genel hatları ile incelenmekte olup özellikle Nizamiye Medreseleri başta olmak üzere diğer mezheb medreseleri hakkında da bilgi verilmiştir. İkinci bölümde ise, Büyük Selçuklu döneminde mevcut olan fıkıh mezhepleri ve bulundukları coğrafyalardaki tesirleri ayrıntılı bir şekilde incelenerek dönemin fıkıhçıları tespit edilmeye çalışılmıştır. Üçüncü bölümde ise dönemin İslam hukuk tarihi açısından hangi döneme girdiği tespit edilmeye çalışılmış, dönemin ictihâd ve taklîd faaliyetlerine temâs edilmiş, fıkıh eğitimi ve öğretimi hakkında ayrıntılı bilgi verilmiş, söz konusu devirde fıkhın tatbîki hususunda özellikle kazâ müessesesi üzerinde durulmuş, bazı hukukî uygulamalar hakkında bilgi verilmiş, fıkıh-fetvâ ilişkisine temâs edilmiş ve mezkûr devirde mevcut olan münâzaralara değinilmiştir. Bu çalışma ile Türk-İslâm Hukuk tarihindeki önemli ir döneminin biraz daaha aydınlatılmasına katkı sunmayı ümit ediyorum. 3 BİRİNCİ BÖLÜM BÜYÜK SELÇUKLULAR DÖNEMİNDE SİYÂSÎ VE İLMÎ HAYAT 1. BÜYÜK SELÇUKLULAR DÖNEMİNE GENEL BAKIŞ 1.1. BÜYÜK SELÇUKLULAR’IN MÜSLÜMAN OLMASI Türkler, Müslüman olmadan önce Şamanizm, Budizm, Maniheizm gibi dinleri benimsemişlerdir.1 Türkler arasında ihtidâ hareketleri II./VII. asırda fetihlerle başlamakla birlikte,2 kitleler halinde IX.-X. asrın sonlarına doğru İslâm’ı kabul etmişlerdir.3 İslâmlaşma süreci XI.-XV. asra kadar devam etmiştir.4 Türk şehirlerinde halkı Müslüman olan ilk şehir Şâş (Taşkent);5 ilk İslâmî Türk devleti ise İdil Bulgar’larıdır. 6 Büyük Selçuklu Devleti’ninkurucusu olan Selçuk Bey, Oğuz diyârlarındaki bozkırlardan Cend şehrine geldikten sonra Müslüman olmaya karar verir. Zandak şehrine adam gönderip şehrin vâlîsinden kendilerine İslâmiyet’i öğretecek din adamları göndermesini ister ve nihâyet kabilesi Oğuzlar ile birlikte Müslüman olur.7 Türklerin İslâm’a girmelerini kolaylaştıran sebepler arasında eski Türk inancı ile İslâmiyet’in ortak 1 Hidayet Aydar, “Türklerde Anadilde İbadet Meselesi (Başlangıçtan Cumhuriyet Dönemine Kadar”, İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S. 14, Yıl 2006, s. 49-50; Ahmet Bağlıoğlu, “Türklerde İslâmlaşmayla Birlikte Mezhep Harekebağlıotleri Üzerine Bir Araştırma”, Fırat Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, S. 2, Yıl 1997, s. 201. 2 İshak Özgel, “Başlangıçtan Selçuklular Dönemi Sonuna Kadar Türklerin Kur’ân Tefsîrine Hizmetleri”, Başlangıçtan Günümüze Türklerin Kur’ân Tefsîrine Hizmetleri Sempozyumu, İstanbul, 2012, s. 48-51. 3 Aydar, a.g.m., s. 50-51; Bağlıoğlu, a.g.m., s. 210. 4 Saffet Sarıkaya, “Türklerin İslâmlaşma Süreçlerinde Mezheplerin ve Tarikatların Yeri”, Yeni Türkiye Dergisi, Türkler, Yıl 2002, s. 3. 5 Ramazan Şeşen, İslâm Coğrafyacılarına Göre Türkler ve Türk Ülkeleri, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara, 1985, s. 204. 6 Kenan Çetin, Selçuklu Medeniyeti Tarihi, Yitik Hazine Yay., İzmir, 2011, s. 249. 7 Ahmet Yaşar Ocak, Selçukluların Dinî Siyâseti (1040-1092), Tarih ve Tabiat Vakfı Yay., İstanbul, 2002, s. 34; Mehmet Altay Köymen, Büyük Selçuklu İmparatorluğu: Kuruluş Devri, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Selçuklu Tarih ve Medeniyeti Enstitüsü Yay., Ankara, 1979, s. 21 4 ve benzer bazı uygulamalarının olduğunu söyleyebiliriz.8 Türkler İslâm’ı o kadar benimsemişlerdir ki zaman zaman “Türk” kelimesi ile “Müslüman” kelimesinin aynı anlamı ifade ettiği kaynaklarda yer almaktadır.9 1.2. BÜYÜK SELÇUKLU DEVLETİ’NİN KURULUŞU Oğuzlar/Türkmenler10 Batı’ya doğru göçe başladıkları zaman ilk uğradıkları yerler arasında Horâsân vardır. Gazne sultânı Mes’ûd (v. 432/1041), 1040 yılında Dandanakan kalesi yakınlarında Tuğrul (v. 455/1063) ve Çağrı Beye (v. 451/1059) mağlup olunca Horâsân’ın tamamı Selçukluların eline geçmişti.11 Selçuklular bağımsız olduktan sonra Selçuk ailesi toprakları taksîmat yoluna gitmişlerdi. Çünkü Türk devlet geleneğinde ülke hânedânın ortak malı olarak kabul ediliyordu. Selçuklular’da da bu gelenek devam etmişti.12 Tuğrul Bey Nîşâbûr merkez olmak üzere devletin batı kısmını; Çağrı Bey ise Merv idâre merkezi olmak üzere devletin doğu kısımını yönetimi altına almıştı. Böylece tüm Horâsân’a Selçuk ailesi hâkim konuma gelmişti.13 Sultân Alp Arslan (v. 465/1072) zamanında da, 1071 Malazgirt zaferi ile Anadolu’nun kapıları Türklere açılmış oldu.14 Selçukluların Müslüman olması, sancılı bir dönemden geçen İslâm ümmetine adeta ilaç olmuştur. Çünkü Selçukluların Müslüman olduğu dönemde, Şiîler Abbâsî halifeliğini etkileri altına almışlardır. Bu yüzden Sünnîlik, Şiîlik karşısında tam mücâdele edemiyordu. 8 Hikmet Tanyu, İslâm’dan Önce Türkler’de Tek Tanrı İnancı, 2. b., Boğaziçi Yay., İstanbul, 1986, s. 33; Osman Cilâcı, “Selçukluların İslâma Davet Politikası ve Gayr-i Müslimlerle İlişkileri”, Diyanet İlmî Dergisi, C. XXXVI, S. 4, Yıl 2000, s. 20; Bağlıoğlu, a.g.m., s. 210. 9 Şeşen, a.g.e., s. 2. 10 Oğuzlar ile Türkmenler bazen birbirinin mürâdifi olarak kullanılmaktadır. Bkz. Faruk Sümer, “Oğuzlar”, Diyanet İslâm Ansiklopedisi, I-XXXIV, C. XXXIII, İstanbul, Yıl 2007, s. 327. 11 Muhammed b. Mahmud, Selçuk-Nâme, I-II, haz. Erdoğan Merçil, Tercüman, 1001 Temel Eser, 1977, C. I, s. 27; İsmail Pırlanta, “Büyük Selçukluların Horâsân’da Dini ve Sosyal Yaşam Üzerindeki Bazı Uygulamaları ve Bunların Halka Yansımaları”, Cumhuriyet Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, C. XVI, S. 2, Yıl 2012, s. 700; Cihan Piyadeoğlu, Büyük Selçuklular Döneminde Horasan (1040-1157), İstanbul Ünversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul, 2008, s. 23. 12 Akif Rençber, “İslâm Fethinden Irâk Selçukluların Yıkılışına Kadar Kazvîn’in Siyasî Tarihi”, İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, C. I, S. 1, Yıl 2012, s. 249, 255; Gerçi bu inanış Sâsânî İran devlet geleneğinde de vardı. Bkz. Abdulaziz ed-Dûrî, “İslâm Toplumlarında İkta’ın Ortaya Çıkışı”, Kazım Yaşar Kopraman-Nihat Yazılıtaş-Altan Çetin, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, C. XXV, S. 39, Yıl 2006, s. 223. 13 Pırlanta, a.g.m., s. 690-691; Bu iş bölümünde Tuğrul Bey esas hükümdar yani “Hakan”dır; Çağrı Bey ise” “Yabgu”dur. Bkz. Ayşe Dudu Kuşçu, “Büyük Selçuklu Devletinin Sûriye, Filistin ve Mısır Politikasına Dair Bazı Tespitler”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S. 27, Yıl 2010, s. 641-642. 14 Mehmet Nadir Özdemir, “Abbâsî Halîfeleri İle Büyük Selçuklu Sultânları Arasındaki Münasebetler”, S.Ü.T.A.D., S. 28, Konya, Yıl 2008, s. 329. 5 Halîfenin otoritesi ise tamamen sembolikti.15 Fakat Selçuklular, İslâm birliğinin yeniden tesîs edilmesi amacıyla gerek siyâsî gerekse ilmî açıdan birçok faaliyetin içine girmişler ve netîcede de İslâm dünyasında birliği sağlamışlardır.16 Selçukluların dünya ekonomisine etkisi o kadar büyümüş ki, Bizans gibi dönemin büyük devleti vergi ödemek zorunda bırakılmış, Mısır da Selçuklu’ya bağımlı hale gelmiştir.17 Büyük Selçuklu Devletinde (1040-1157) saltanat tahtına sırasıyla; Tuğrul Bey (1040-1063), Alp Arslan (1063-1072), Melikşâh (1072-1092), Berkyaruk (1094-1104), Muhammed Tapar (1104-1118) ve Sencer (1119-1157) geçmişlerdir.18 Melikşâh'ın ölümünden sonra Selçuklu İmparatorluğu dağılmaya başlamış; ancak onun kolları olan Kirmân Selçukluları (1040-1187),19 Irâk Selçukluları (1119-1194),20 Sûriye Selçukluları (1070-1117),21 Sencer liderliğindeki Horâsân Selçukluları (1119- 1157)22 ve Anadolu Selçukluları (1075-1308)23 tarih sahnesinde kalmaya devam etmişlerdir. 1.3. BÜYÜK SELÇUKLULAR’IN KÜLTÜR VE DÜŞÜNCE YAPISI Orta Asya’da yaşayanlar Arap olmadıkları için farklı kültür ve düşünceye sahiptiler. Bu farklı kültür ve düşünce onların dini anlayışlarını da etkilemiştir.24 Orta Asya’da hâkim olan kültür İran ve Hind kültürüydü. Bu hâkimiyet, özellikle köy gibi yerleşim yerlerinde kendini daha çok hissettiriyordu. Selçukluların hâkim olduğu bölgelerdeki şehirli halk, kitâbî-sünnî bir anlayışa sahip iken; köy ve uç bölgelerde 15 Zekeriya Kitapçı, “Türkler ve İslâm veya Türkler Arasında İslâmiyetin Yayılışı Meselesi”, Tartışılan Değerler Açısından Türkiye Sempozyumu, Türkiye Diyanet Vakfı Yay., Ankara, 1996, s. 147-148; Tuncay Başoğlu, “Selçuklular Devrinde Usûl Tartışmaları”, II. Uluslararası Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Sempozyumu, C. I, Konya, Yıl 2013, s. 241. 16 Başoğlu, a.g.m., s. 243-244. 17 Ahmet Dinç - Sayın Fatih Mehmet Sayın - Halow Niyazmyrat, “Türkenistan Kaynaklarına Göre Büyük Selçuklu İmparatorluğunda Devlet ve Ekonomi” İnternational Journal of History, S. 2, Prof. Dr. Enver Konukçu Armağanı, Yıl 2012, s. 111. 18 Abdurrahman Acar, “Selçuklu Medreseleri ve İslâm Kültür ve Medeniyetine Kazandırdıkları”, U.T.D.İ.K.S., Isparta, Yıl 2007, s. 351. 19 Sümer, Selçuklular (Kirman Selçukluları), D.İ.A.. C. XXXVI, Yıl 2009, s. 377-378. 20 Sümer, “Selçuklular” (Irak Selçukluları), D.İ.A., C. XXXVI, Yıl 2009, s. 387. 21 Sümer, “Selçuklular” (Suriye Selçukluları), D.İ.A., C. XXXVI, Yıl 2009, s. 385. 22 Ebu İbrâhîm Kıvamüddin Feth b. Ali b. Muhammed el-Bundarî, Irak ve Horâsân Selçukluları Tarihi, Maarif Matbaası, İstanbul, 1943. 23 Sümer, “Selçuklular” (Anadolu Selçukluları), D.İ.A., C. XXXVI, Yıl 2009, s. 380-383. 24 Himmet Konur, Horâsân’ın İslâm ve Tasavvuf Tarihine Katkısı (H. I-V. Asırlar), Dokuz Eylül Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, S. XXI, İzmir, Yıl 2005, s. 3-5. 6 yaşayanlar ise şifâhi ve geleneksel bir inanca sahiptiler. Şehrin bu uzak yerlerinde yaşayan insanlar Türkmen derviş ve şeyhlerinin anlattıklarını sorgusuz/sualsiz kabul ettikleri için din anlayışları zayıf ve pasif kalıyordu. Şehir hayatında yaşayanların ise, kurulan medrese ve diğer eğitim müesseselerin (zâviye, hangâh, ribât) etkisi ile dini bilgileri köylülere göre daha dinamik ve daha sağlamdı.25 Ayrıca genellikle her dönemde şehirli insanlar ilim ve kültür bakımından, köylülerden daha ileri bir seviyede olmuşlardı. Bunun böyle olmasında şehir hayatında var olan ticârî hayat avantajlarının da etkisi vardır.26 Selçuklular zamanında da ilmiye mensuplarının çoğu, târîhî “İpek Yolu”27 üzerinde bulunan şehirlerden çıkmaları bunun bir tezâhürüdür.28 Çünkü ticârî hayattan gelen zenginlik dolaylı olarak da eğitime yansımaktadır.29 1.4. BÜYÜK SELÇUKLULARDA SEMÂVÎ DİNLER Büyük Selçuklular’ın hâkimiyeti altındaki bölgelerde üç semâvî dinin mensupları yaşamaktaydı. Bunlar, Müslümanlar, Hristiyanlar ve Yahudilerdi.30 Selçuklular her zaman İslâmiyet’e saygı duymuşlar ve İslâmiyeti yaymak için her türlü mücâdeleye girmişlerdir. Neticede de bütün İslâm dünyasının takdîrini kazanmışlardır. Necmeddîn er-Râzî bu konuda: “Müslümanlar emniyet, âsâyiş ve rahatı Selçuklu hânedânının mübarek hâkimiyeti gölgesinde buldular. Bu dîndâr Pâdişâhlar zamanındaki kadar medrese, câmi, zâviye, ribat, hastane, köprü ve diğer hayır müesseseleri hiçbir devirde yapılmamıştır. Müslümanlar mübarek hânedâna duâ ile senâ ile meşguldürler”31 demektedir. Ayrıca 25 Metin Bozkuş, “Anadolu Selçuklularında Sosyali Dinî ve Mezhebî Yapı, C.Ü.İ.F.D., C. V, S. 2, Yıl 2001, s. 251-252. 26 Mustafa Demirci, “Türk-İslâm Medeniyetinin İkinci Dalgası: Orta Asya’da Gelişen Bilim ve Düşüncenin Dinamikleri (X-XIII. y.y.)”, Uluslararası Türk Dünyasının İslâmiyete Katkıları Sempozyumu, Isparta, Yıl 2007, s. 78. 27 İpek Yolu hakkında geniş bilgi için bkz. Nebi Bozkurt, “İpek Yolu” D.İ.A., C. XXII, İstanbul, Yıl 2000, s. 369-373. 28 Demirci, a.g.m., s. 79, 80. 29 Demirci, a.g.m., s. 79. 30 Cağfer Karadaş, “Selçuklular’ın Din Politikası”, İslâm, Sanat, Tarih, Edebiyât ve Mûsikîsi Dergisi, Y. 1, S. 2, Yıl 2003, s. 96-97. 31 Osman Turan, Türk Cihân Hâkimiyeti Mefkûresi Tarihi, Nakışlar Yayınevi, İstanbul, 1978, C. I, s. 256; Ayrıa bkz. Muhammed b. Ali b. Süleyman er-Râvendî, Râhatu’s-Sudûr ve Âyetu’s-Surûr (Gönüllerin Rahatı ve Sevinç Alametleri), I-II, trc. Ahmed Ateş, Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara, 1957, C. I, s. 29; Ahmet Tabakoğlu, Türk İktisat Tarihi, 2. b., Dergâh Yay. İstanbul, 1994, s. 97; Zeki AtçekenYaşar Bedirhan, Selçuklu Müesseseleri ve Medeniyet Tarihi, Eğitim Kitabevi, Konya, 2004, s. 66; Cilacı, a.g.m., s. 27; Sarıkaya, a.g.m., s. 18; Bağlıoğlu, a.g.m., s. 217; Özdemir, a.g.m., s. 355-356. 7 Sultân Tuğrul Bey’in “Kendime bir saray yapıp da yanında bir cami inşâ etmezsem Allah’tan utanırım”32 demesi İslâm davası uğrundaki hizmet aşkını göstermektedir 1.5. BÜYÜK SELÇUKLULAR DÖNEMİ KELÂM MEZHEPLERİ Büyük Selçuklu döneminde fıkıh mezheplerinin yanında birçok kelâmi mezheb de mevcuttu. Özellikle Mu’tezile ve Eş’arîlerin birbirleriyle mücâdeleleri devre damgasını vurmuştur diyebiliriz. Tuğrul Bey döneminde Mu’tezile ön planda iken; Alp Arslan zamanında ise Eş’arîlik ön plana çıkmaya başlamıştır. Şiîlik ise özellikle İran bölgelerinde etkindi. 1.5.1. Mu’tezile Mezhebi Mu’tezile mezhebinin temelleri Vâsıl b. Atâ (v. 131/748) ve talebeleri tarafından atılmıştır.33 Devlet tarafından resmî mezheb hüviyetine ise Abbâsîler döneminde (750- 1258) kavuşmuştur. Mu’tezile mezhebi, Me’mûn (813-833), Mu’tasım (833-842), Vâsık (842-847) dönemlerinin tamamı ile Mütevekkil (847-861) döneminin yarısına kadar devletin resmî mezhebi olarak kabul edilmiştir.34 Mütevekkil devrinde ise Mu’tezile tekrar muhâlefet konumuna düşmüştür.35 1.5.1.1. Büyük Selçuklularda Mu’tezile Mezhebinin Konumu Mu’tezile’nin kurulduğu muhit Irâk bölgesidir. Bu mezhep Horâsân’a Vâsıl b. Atâ’nın dâisi (davetçi) Hafs b. Sâlim tarafından götürülmüştür.36 Mu’tezile mezhebinin buraya taşınması kolay olmamıştır. Toplum tarafından kabul gördüğü kadar tepki ile de karşılaşmıştır. Bu tepkinin sebebi ise, “mihne”37 sürecinde Mu’tezile’nin fikrî ve fizîkî işkencesine mahkûm kalan birçok âlimin bu bölgeye hicret etmesidir. Çünkü buraya hicret eden âlimler tabiî olarak Mu’tezile’ye karşı olumsuz bir tavır takınmışlardır. Fakat buralarda Mu’tezile’nin hiç kabul görmediği de anlaşılmamalıdır. Çünkü Bağdât ve 32 Cilacı, a.g.m., s. 21; Bağlıoğlu, a.g.m., s. 215. 33 İlyas Çelebi, “Mu’tezile”, D.İ.A., C. XXXI, Yıl 2006, s. 391. 34 Du önemler hakkında geniş bilgi için bkz. Nahide Bozkurt, Mutezile’nin Altın Çağı, Ankara Okulu Yay., 2002. 35 George Makdisi, İslâm’ın Klasik Çağında Din Hukuk Eğitim”, trc. Hasan Tuncay Başoğlu, Klasik Yay., İstanbul, 2007, s. 135. 36 Mehdî Lidînillâh Ahmed b. Yahyâ b. Murtazâ İbnü’l-Murtazâ, Tabakâtü'l-Mu'tezile, thk. Susanna Diwald Wilzer, Beyrut, 1961, s. 32. 37 Bazı Abbâsî halifeleri döneminde halku'l-Kur'ân konusunda sünnî âlimlerin sorguya çekilip eziyet edilmesine ilişkin olaylara verilen ad. Bkz. Hayrettin Yücesoy, “Mihne”, D.İ.A., C. XXX, Yıl 2005, s. 26-28. 8 Basra’da gücünü kaybeden Mu’tezile, fikirlerini yaymak için kendisine bir muhît aramaktaydı. Mâverâünnehir de bu fikirlerin yayılması açısından önemli bir merkezdi.38 Mu’tezile Hârizm bölgesi ile39 Horâsân ve Şîrâz’da çok etkiliydi.40 Rey’de eski câmii denilen bir yerde toplantı yerleri vardı.41 Hattâ daha önceleri Kadı Abdülcebbâr’ın (415/1025-26)42 burada bir Mu’tezilî mekteb kurduğu rivâyet edilmektedir.43 Fakat Mu’tezile Büyük Selçuklu döneminde Tuğrul Bey dönemi hariç genelde pek kabul görmemiştir. 1.5.1.2. Büyük Selçuklularda Hanefî - Mu’tezile Münâsebetleri Bu dönemde Hanefî mezhebi Mu’tezile mezhebi ile sıkı bir irtibât içerisindeydi. Hattâ bazı kitaplarda ilk dönem Hanefîleri Mu’tezilî olarak gösterilmişlerdir.44 Ebû’l-Kâsım el-Belhî el-Kâ’bî’nin (v. 319/931)45 etkisi ile Belh’te “HanefîMu’tezîlî” bir çizginin varlığından söz edilmektedir.46 Bu dönemdeki Hanefî-Mu’tezîlîler arasında Ebû Abdillah es-Sâymerî (v. 436/1044)47 ve Rey kadısı Ebû Muhammed Hasan b. Muhammed el-Eserâbâdî (v. 541/1146)48 gibi isimleri zikredebiliriz. İmâm Mâtürîdî’nin (v. 333/944) yaşadığı zamanda Semerkand’da 17 Mu’tezile ve Karmatî49 medresesi mevcut olduğu rivâyet edilmektedir.50 38 İsmail Şık, Mahmûd b. Zeyd el-Lâmişî’nin Kelâm Anlayışı, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara, 2009, s. 14. 39 Adem Arıkan, Büyük Selçukluların Hanefîlere Destekler ve Irâk Selçukluları Sultânı Mesud’un Faaliyetleri, Araşan Sosyal Bilimler Enstitüsü İlmî Dergisi, Bişkek, 2008, s. 156; Karadaş, "Semerkand Hanefî Kelam Okulu Mâtürîdîlik –Oluşum Zemini ve Gelişim Süreci”, Usûl İslâm Araştırmalar Dergisi, S. 6, Yıl 2006, s. 77; Demirci, a.g.m., s. 83. 40 Nurullah Turan, Selçuklu Başkenti Rey, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul, 2013, s. 107; Sarıkaya, a.g.m., s. 9. 41 Turan, a.g.tz., s. 106. 42 Basra Mu’tezilesinin ünlü kelamcısı ve Şâfiî fakih. Geniş bilgi için bkz. Çelebi, “Kâdî Abdülcebbar”, D.İ.A., C. XXIV, Yıl 2001, ss. 105-109; Tahsin Görgün, “ “Kâdî Abdülcebbar”, D.İ.A., C. XXIV, İstanbul, Yıl 2001, s. 109-111. 43 Sarıkaya, a.g.m., s. 9. 44 İbnu’l-Murtaza, a.g.e., s. 130, 131, vd. 45 Mu’tezile mezhebinin Ka’biyye fırkasının kurucusu. Furû’da hanefî mezhebine mensuptur. Bkz. Adil Bebek, “Ka’bî”, D.İ.A., C. XXIV, Yıl 2001, s. 27. 46 Şık, a.g.tz., s. 14-15 47 İbnu’l-Murtaza, a.g.e., s. 130. 48Arıkan, a.g.m., s. 161. 49 Karmatîler, aşırı Şiî İsmâîliyye mezhebinin bir kolu olarak kabul edilmektedir. Geniş bilgi için bkz. Sabri Hizmetli, “Karmatîler”, D.İ.A., C. XXIV, İstanbul, Yıl 2001, s. 510-514. 50 Kuşçu, “Orta Doğuda Şi’î-Sünnî Mücâdelesinde Selçuklu ve Zengî Medreselerinin Yeri”, Akademik Ortadoğu Dergisi, C. II, S. 4, Ankara, Yıl 2008, s. 26. 9 Bunun yanında Hanefî fukahâsı içinden Mu’tezile’ye sert eleştiri getirenler de yok değildir. Meselâ Ebû Abdillah ed-Dâmağânî (v. 478/1085)51 bunlardan birisidir.52 Bu fırkaya “Buhârâ Hanefîliği” ya da “Hanefî-Ashâbu’l-Hadîs” denmiştir. 53 Nakilci tutumu benimseyen Hanefî hadîs taraftarları yoğun olarak Buhârâ ve çevresinde yaşamaktaydılar.54 İkinci Hanefî fırkası ise “Hanefî-Rey” ya da “Semerkand Hanefîliği” ve yahut da “Hanefî-Mâtürîdî” ismiyle anılmıştır. 55 İmâm Mâtürîdî’nin de içinde bulunduğu bu fırkanın temel özelliği, gerek furû’da gerekse usûlde Ebû Hanîfe’yi (v. 150/767) takip etmeleri ve re’y anlayışını benimsemeleridir. Bu fırkada yer alanlar Semerkand ve çevresinde yaşamaktaydılar.56 1.5.1.3. Büyük Selçuklu Vezîri Kundurî’nin Faaliyetleri Büyük Selçuklu döneminin ilk vezîri Ebû’l-Kâsım Buzcanî’den57 sonra vezârete, amelde Hanefî olmakla beraber itikâden Mutezilî olan Amîdulmülk el-Kundurî (v. 456/1064)58 getirilmişti.59 Bu şahıs mutaassıp bir Mu’tezîlîydi. Özellikle de Eş’arîlere karşıydı. Eş’arîlere karşı çıkmasının ve onları devlet kademelerinden uzak tutmasının ve bu mezhebe karşı olmasının esas sebebi, -elbette ki kendi mezhebinin görüşleri ve sistematiği önemli olmakla birlikte- kendisinin vezîrlik makamının tehlikede olduğunu hissetmesidir. Zira kendi döneminde yaşayan Şâfiî/Eş’ârî Ebû Sehl b. el-Muvaffak (v. 456/1064) halk ve ilim adamları tarafından sevilen ve saygı duyulan bir şahsiyetti. Sultân Tuğrul Bey (v. 455/1063), daha genç yaşta olan Ebû Sehl’e bir hil’at (kaftan) vererek onu Şâfiîlerin reîsi yapmıştı. Bu vâkıa, Kundurî’yi rahatsız etmiş olmalı ki, onunla siyâsî çekişmeye 51 Bağdât’ta otuz yıl kadar kâdılık yapan Hanefî fakih. 52 Şık, a.g.tz., s. 15 53 Ahmet Ak, Mâtürîdî Kaynaklarda Mâtürîdî ve Mâtürîdîlik, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara, 2006, s. 101; Sâmânîler ashâbu’l-hadise yakın olan Hanefî taraftarlarını desteklemişlerdir. Bkz. a. mlf. a.g.tz., s. 24-25. 54 Kutlu, İslâm Düşüncesinde İlk Gelenekçiler, Kitabiyat, Ankara, 2000, s. 185-186. 55 Şık, a.g.tz., s. 16 56 Ak, Büyük Türk Âlimi Mâtürîdî ve Mâtürîdîlik, Bayrak Matbaası, İstanbul, 2008, s. 113; Şık, a.g.tz., a.y. 57 Kuşçu, “Büyük Selçuklu Devletinin Sûriye, Filistin ve Mısır Politikasına Dair Bazı Tespitler”, s. 642; Ayrıca ilk vezîrin Ebû’l-Feth er-Râzî (v. 439/1048) olduğu da iddia edilmiştir. Bkz. Turan, a.g.tz., s. 158. 58 Hayatı hakkında bkz. Abdülkerim Özaydın, “Kündûrî”, D.İ.A., I-XXXXIV, C. XXVI, İstanbul, 2002, s. 554-555. 59 Ocak, a.g.e., s. 86-87; Muhtemelen Ebû Nasr el- Kundûrî’nin itizâl görüşlerine sahip olmasın da Danişmend Ali Taylu’nun etkisi vardır diyebiliriz. Zira Ali Taylu, itizal görüşlerine sahipti ve kendisinin de tavsiyesi ile Kundurî vezîr olmuştu. Bkz. Mikail Bayram, Danişmend Oğulları’nın Dinî ve Millî Siyâseti, S.Ü.T.A.D., S. 18, Yıl 2005, s. 136. 10 girişmiştir.60 Ebû Sehl, Kundurî’nin Eş’arîlere karşı yürüttüğü bu telîn faaliyetini engellemek için her ne kadar Sultân ile görüşmek için başşehir Rey’e gittiyse de Amîdulmülk’ün engelleri ile karşılaşmış ve netîcede de başarıya ulaşamamıştı. 61 Çünkü Kundurî’den izin almadan Sultân ile görüşmek mümkün değildi. Kundurî, Tuğrul Bey’in şahsında devletin desteğini de alarak Eş’ârîlere/Şâfiîlere62 karşı takîbat yaptırmaya başlamıştı.63 Kundurî karşıtı olan Eş’arîler’in vaaz vermeleri ve hutbe okumaları engellenmiş,64 Selçuklu topraklarından 400 kadar fakîh/kadı memleketlerini terk etmek zorunda kalmış, Beyhakî (v. 458/1066) ve Abdülkerîm elKuşeyrî (v. 465/1072)65 gibi âlimler tehcîre marûz bırakılmışlardır. Bütün bu zulümleri gören Kuşeyrî, söz konusu fitne ve fesâdı engellemek amacıyla İmâm Eş’arî’nin (v. 324/935 ya da 330/941) faziletlerine dair "Şikayetu Ehli's-Sünne bi Hiktiyeti ma Nafehum min ehli'l-Mihne" adlı bir eser yazarak muhtelif beldelere gönderir.66 Fakat bu da fayda vermez ve kendisi de dâhil birçok kimse tutuklanır. Vezîrliği döneminde maddî-manevî birçok tahrîbat yapan Kundurî’nin belki de en büyük tahrîbâtı, ilmin Horâsân’dan kaçıp gitmesine sebep olmasıdır. Zira onun yüzünden dört yüz kadar âlim Horâsân’ı terk etmişti.67 Hattâ onun bu faaliyetleri halkı o kadar etkilemiş ki, kendisi Hanefî olmasına ve Nîşâbûrdaki “Sultâniye medresesi” Hanefîlerin elinde bulunmasına rağmen, medrese güçleneceği yerde giderek zayıflamıştı.68 Bütün bu kargaşalıklar sadece âlimleri değil halkı da etkilemişti. Birçok kimse Horâsân’dan göç eder 60 Piyadeoğlu, a.g.tz., s. 99-100. 61 Piyadeoğlu, a.g.tz., s. 99 62 Eş’arîler, fıkıh mezhebi olarak genelde Şâfiî’dirler. 63 İbnu’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-Târîh, thk: Muhammed Yûsuf ed-Dakkak, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut, 1987, C. VIII, s. 481; İbn Asâkir, Tebyînu Kezibi’l-Müfterî Fîma Nusibe Li’l-İmâm ilâ Ebî’l--Hasan elEş’ârî, 3. b., Daru’l-Kitâbi’l-Arabi, Beyrut, 1984, s. 108; Tâcuddîn es-Subkî, Tabakâtu’ş-Şâfîiyyet’lKubrâ, thk; Mahmud Muhammed Tanahi, AbdulFettah Muhammed el-Hulv, Matbaatu İsa el-Babi elHalebi, Kahire, “ts.” C. III, s. 389; İbnu’l-Cevzî, el-Muntazam fî Târîhi’l-Mulûk ve’l-Umem, thk: Muhammed Abdulkadir Ata ve Mustafa Abdulkadir Ata, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut, 1992, C. XV, s. 340; İbrahim Agah Çubukçu, “Hicri 5./Milâdî 11. Yüzyılda İslâmda Siyasî ve Dinî Durum, A.Ü.İ.F.D., C. XIII, Yıl 1965, s. 44; Pırlanta, a.g.m., s. 705. Karadaş, “Selçuklular’ın Din Politikası”, s. 100; Bayram, a.g.m., 136; Piyadeoğlu, a.g.tz., a.y. 64 Muhammed Şerefeddin Yaltkaya, ”Selçuklular Devrinde Mezhepler”, Hikmet Yurdu Düşünce-Yorum Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi, Y. 2, Sayı 4, Yıl 2009, s. 180. 65 Pırlanta, a.g.m., s. 705-706; Karadaş, a.g.m., a.y.; Yaltkaya, a.g.m., 180-181, 182; Acar, a.g.m., s. 360. 66 Ebü'l-Kâsım el-Kuşeyrî, Risâletu Şikâyeti Ehli’s-Sunne bimâ Nâlehum Minel-Mihne, (er-Resâilu’lKuşeyrîyye içinde), thk. Muhammed Hasan, el-Mahedu'I-Merkezi li'I-Ebhasi'I-İslâmiyye, Karaçi, 1964, s. 1- 49;Yaltkaya, a.g.m. s. 182 67 Piyadeoğlu, a.g.tz., s. 101 68 Hüseyin Zerrinkûb, Medreseden kaçış İmâm Gazzali'nin Hayatı Fikirleri ve Eserleri, trc. Hikmet Soylu, Anka Yay. İstanbul, 2001, s. 40. 11 halde gelmişti. Netîce olarak da, Horâsân ilmî cihetten gerilemeye başlarken buna paralel olarak ticârî hayat da sekteye uğramıştı.69 1.5.2. Büyük Selçuklularda Eş’ârî Mezhebi Ve Nizâmulmülk’ün Faaliyetleri Eş’arî mezhebi,70 İmâm Ebû’l-Hasen el-Eş’arî’nin (v. 324/935-36)71 görüşleri etrafında teşekkül eden bir mezheptir. Büyük Selçuklu döneminde Eş’arî mezhebi, Mu’tezile mezhebi ile sürekli rekâbet içindeydi. Tuğrul Bey döneminde Kundurî tarafından sürekli olarak baskı altında tutulan Eş’arîler, Nizâmulmülk’ün vezîr olmasıyla birlikte rahata kavuşmuşlardır. Kundurî’nin telîn ve tedhîş faaliyetleri Nizâmulmülk’ün (v. 485/1092) vezîr olmasına kadar devam etmişti.72 Nizâmulmülk vezîr olunca, selefinin bütün politikalarına son vermişti.73 Hicret eden âlim ve fakîhleri geri çağırıp yepyeni bir sosyal-siyâsal hayatın temelini atmıştı.74 Bu yeni hayatın en somut örneklerinden birisi de daha sonra göreceğimiz üzere Nizâmiye medreselerinin inşâ ettirilmesidir. Eş’arîler, devlet desteğini arkalarına almalarına rağmen Mu’tezîle’nin yaptığı gibi tedhîş ve telîn faaliyetleri içerisine girişmemişlerdir. Nizâmulmülk, Sultân Tuğrul’un Kundurî gibi iyi bir yardımcıya sahip olduğunu söyleyerek, mezhepler arası barışa katkı sağlamaya çalışmıştır.75 69 Pırlanta, a.g.m., s. 707; Piyadeoğlu, a.g.tz., s. 101-102; Ocak, a.g.e., s. 90-91. 70 bu mezheb hakkında geniş bilgi için bkz. Yusuf Şevki Yavuz, “Eş’arîyye” D.İ.A., C. XI, İstanbul 1995, s. 447-455 71 Hayatı hakkında geniş bilgi için bkz. İrfan Abdülhamid, “Eş’arî” D.İ.A., C. XI, İstanbul, 1995, s. 444-447. 72 Mevlüt Özler, “Tuğrul Bey Dönemi Düşünce Hayatında Entelektüel Bir Kriz: Ehl-i Bid’ate Lanet Kampanyası”, I. Uluslararası Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Kongresi: Bildiriler II, C. II, Konya, Yıl 2001, s. 174-176; Süleyman Genç, H.V/M. XI. Asırda Ehl-i Sünnet’in Yeniden Yükselişi: Süreç, Kurum ve Şahsiyetler Üzerine Bir İnceleme, D.E.Ü.İ.F.D., S. 25, Yıl 2007, s. 300; İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. VIII, s. 481; Yavuz, a.g.md., s. 448; Yaltkaya, a.g.m., s. 179-184. 73 Bayram, a.g.m., s. 137. 74 Özaydın, Sultân Berkyaruk Devri Selçuklu Tarihi (485-498/1092-1104), İstanbul Üniversitesi Yay. İstanbul, 2001, s. 168; Seyfullah Kara, “Selçuklu Türkleri’nin Mezhepler Arası Barışı Sağlamaya Yaptıkları Katkılar”, U.T.D.İ.K.S., Isparta, Yıl 2007, s. 387-388; Pırlanta, a.g.m., 707-708; Yaltkaya, a.g.m., s. 184; Mu’tezile’nin tesiri altında kalan Selçuklu Sultânı Me’sud b. Muhammed’de, Kazvin, Rey, İsfahân, Bağdad ve diğer yerlerdeki Müşebbihe, Cebriyye ve Eş’arîlere zulmetmişti. Bkz. Bausani, “Selçuklu Döneminde Din”, trc. Ali Ertuğrul, C.Ü.İ.F.D., C. XI, S. 2, Yıl 2007, s. 444; Özaydın, “Kundürî”, s. 555. 75 Kara, a.g.m., s. 388; Nizâmulmülk’ün de Kundurî gibi diğer mezheplere karşı bir muhâlefeti olduğu söylenebilir. Fakat Nizâmulmülk’ün muhâlefeti Kundurî gibi sert ve acımasız değil, en fazla şehirden sürmek şeklindeydi. Bkz. Pırlanta, a.g.m., s. 708-709. 12 Yine Nizâmulmülk’ün bu tavrını Mu’tezîlî olan Ebû Yûsuf el-Kazvînî’ye (v. 488/1085) karşı da görmekteyiz. Ebû Yûsuf el-Kazvinî Mısır’a gider ve birçok kitapla oradan geri dönerken Bağdât’a uğrar. Nizâmulmülk ile görüşmek istemesine rağmen oradaki kapıcı engel olur. Aralarında tartışma çıkar. Ebû Yûsuf el-Kazvinî de kapıcıya açıkça “Ben Mu’tezîlî Ebû Yûsuf el-Kazvinî‘yim” diyerek zorla Nizâmulmülk’ün huzuruna çıkar. Nizâmulmülk de ona karşı çok iyi davranır. Hattâ bu dostluk daha sonra da devam etmiş olmalı ki, Ebû Yûsuf el-Kazvinî, İbrâhîm el-Harbî’nin (v. 285/898) “Garîbu’l-Hadîs” adlı eserinin de bulunduğu dört kitabı Bağdât’taki “dâru’l-kütüb” adlı kütüphaneye hediye eder.76 1.5.3. Büyük Selçuklularda Şîa Mezhebi Şîa, Hz. Peygamber’in (s.a.v.) vefatından sonra devlet yönetiminin Hz. Ali’ye (r.a.) ve onun soyundan gelenlere ait olduğu düşüncesi etrafında birleşen çeşitli grupların ortak adına denmektedir.77 Hz. Ali döneminde belirginleşen bu mezheb daha sonraları özellikle “imâmet” konusundaki tavırları ile İslâm dünyasında birçok tartışmanın odağı haline gelmiştir. Şiîlik, İslâm tarihinde çok güçlü oldukları dönemlerde devlet kurma potansiyelini bile göstermiştir.78 Selçuklular ile muâsır olan Şiî devletlerinden birisi, 909-1171 yılları arasında Kuzey Afrika, Mısır ve Suriye'de hüküm süren Fâtımî Devleti’dir.79 Selçuklular ile muâsır olan bir diğer Şiî hanedanlığı ise Büveyhîler’dir.80 Fakat Büveyhîler’in Selçuklular ile olan münâsebetleri Tuğrul Bey’in Bağdât’a girip Büveyhî hânedânlığına son vermesiyle son bulmaktadır. Fâtımîler ise Büveyhîlere nispeten daha uzun ömürlü olmuşlardır.81 Fâtımîler kurulduğu zaman propagandalarını yaymak için birçok faaliyetin içine girmişlerdir. Meselâ Kahire’de 395/1005 yılında “Dâru’l-İlm” (Dâru’l-Hikme) ismiyle bir 76 Makdisi, a.g.e., s. 210; İbnu’l-Cevzî, a.g..e., C. XVII, s. 21-22. 77 Mustafa Öz, “Şîa”, D.İ.A., C. XXXIX, İstanbul, Yıl 2010, s. 111. 78 Öz, a.g.md., s. 115. 79 Eymen Fuad es-Seyyid, “Fâtımîler”, D.İ.A., C. XII, İstanbul, Yıl 1995, s. 228-237. 80 Merçil, “Büveyhîler”, D.İ.A., C. VI, Yıl 1992, s. 496-500. 81 Buarada Fâtımîlerin devlet kurduğu, Büveyhîlerin ise devlet kurmadığı, hânedânlık olduğunu unutmayalım. 13 propaganda merkezi kurmuşlardı.82 Yine Fâtımîler’in kurduğu Ezher Câmii de bir başka dâî (davetçi) yetiştirme eğitim merkeziydi.83 Bu dâîlerin en önemli özellikleri güzel konuşan, ilmî donanıma sahip, ruhen ve bedenen arınmış, güzel ahlaklı, insanlarla kısa sürede ilişki kurabilen ayrıca mahallî dili de çok iyi bilen kimseler olmalarıdır.84 Şiîlerin en çok kullandığı propaganda tekniklerinden birisi “menakıbhân” denilen Hz. Ali (r.a.) ve ehl-i beyt’in faziletlerini anlatan kişilerinden faydalanmalarıdır. Bunlar, Irâk ve Taberistan’da faaliyetlerini gizlice sürdürmüşler ve yakalanmamak için yerlerini sık sık değiştirmişlerdir.85 Bunlara mukâbil Selçuklu sultânları da, Hz. Ebûbekir (r.a.) ve Hz. Ömer’in (r.a.) faziletlerini yücelten; Şiîleri de tahkîr eden “fazilet okuyucuları”ndan istifade etmişlerdi.86 Şiîlerin Abbâsî halîfelerini siyâsî açıdan etki altına almalarıyla başlayan IV./X. asrı birçok araştırmacı “Şiî Asrı” diye tesmiye etmiştir.87 Çünkü Şiîler gerek siyâsal gerekse medreseler kurma gibi sosyal alanlarda etkilerini göstermekteydiler. Bu cümleden, Sünnîler de boş durmuyor, Sünnî akideyi savunmak için Horâsân, Şâm, İran ve Bağdât’ta medreseler kuruyorlardı.88 Köprülü, “Sünnîlik aleminin çok zayıfladığı bu esnada, eğer Selçuklu hükümdarları meydana çıkarak Abbâsî hilâfetini ve Sünnîliği muhafaza etmeseydiler, İslâm dünyasında Şiîliğin genel olarak hâkim bir konuma geleceği muhakkaktı”89 demektedir. Selçuklular sadece Gulât-ı Şîa ile savaşmışlardır.90 Kendilerine isyan etmeyen mu’tedil Şiîlerle her zaman iyi geçinmeye çalışmışlardır.91 Nitekim Tuğrul Bey 1055 yılında Bağdât’a girdiğinde, ünlü Şiî Kerh mahallesi, Selçuklu askerlerine saldıran Bağdât halkına karşı Tuğrul Bey’in askerlerini korumuştur. Tuğrul Bey de buna mukâbil Kerh 82 Ali Öngül, “Selçuklularda Eğitim Faaliyetlei ve Yetişen İlim Adamlarına Genel Bir Bakış”, Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C. I, S. 7, Yıl 2003, s. 68-69; Chikh Bouamrane, “İslâm Tarihinde Eğitim-Öğretim Kurumları”, trc. Nesimi Yazıcı, A.Ü.İ.F.D., C. XXX, S. 1, Yıl 1988, s. 284. 83 Saîd Abdülfettah Aşûr, “Ezher”, D.İ.A., C. XII, Yıl 1995, s. 59-63. 84 Muzaffer Tan, “Horâsân ve Maveraünnehir’de İlk İsmâilî Faaliyetler, D.A.D, C. X, S. 30, Yıl - EylülAralık 2007, s. 55-56. 85 Bausani, a.g.m., s. 453. 86 Bausani, a.g.m., a.y. 87 Mazlum Uyar, “Şiî Siyâsî Düşüncesinin Şekillenmesi”, D.A.D., C. II, S. 5, Yıl 1999, s. 305-306; Arıkan, a.g.m., s. 154; Genç, a.g.m., s. 273-274. 88 Cengiz Tomar “Şâm”, D.İ.A., C. XXXVIII, Yıl 2010, s. 312-313; Öngül, a.g.m., s. 69-70; Bağlıoğlu, a.g.m., s. 218. 89 Fuad Köprülü, Türk Tarih-i Dînisi, (Yayına Haz. Metin Ergun), Ankara, Akçağ Yay., 2005, s. 135, 6. dipnot. 90 Bağlıoğlu, a.g.m., s. 216, 218. 91 Bağlıoğlu, a.g.m., s. 218. 14 mahallesine iyi muâmelede bulunulması istemiş ve mahallenin korunması için özel bir süvari birliği tahsîs etmiştir.92 Sultân Melikşâh da (v. 485/1092), Bağdât’a geldiği zaman Ebû Hanîfe (v. 150/767), Ahmed b. Hanbel (v. 241/855) gibi çeşitli Sünnî liderlerin kabirlerini ziyâret ettikten sonra ayrıca Şiî büyüklerinin de kabirlerini ziyâret etmiştir.93 Tuğrul (1037-1063), Alp Arslan (1063-1072), Sultân Mahmud (1092-1094) ve Sultan Mesud (1134-1152) devrinde hiçbir Zerdüşt veya Râfızı bir mevki elde etmek için talepte bulunamazdı. Bunlar asla kâtib veya vergi memuru olarak işe alınmazlardı. Devlet kademelerine genellikle Hanefî ve Şâfiîler’den memurlar atanmaktaydı.94 Fakat şunu ifade edelim ki devlet kadrolarına atanamayan bu gruplar, muhtemelen devleti tehdît eden aşırı Şiîler olmalıdır. Zira Selçukluların Şiîlere mahsûs medreseler yaptırdıkları, hattâ 1165 yılında, 10-15 Şiî’nin bulunmadığı hiçbir Türk sarayının mevcut olmadığı ve kâtip olarak çalışanların ekserisi Şiîler’den oluştuğu rivâyet edilmektedir.95 Selçuklular özellikle Zeydîyye96 ve Ca’ferîyye97 mezheplerine karşı ılımlı davranmışlardır.98 Selçuklular döneminde Şiîler birçok yerde etkindiler. Mesela Rey şehrinde ciddi oranda Şiîler vardı. Hattâ şehir Büveyhîler’in başkentliğini dahi yapmıştır. Rey’de ilk İsmâîlî faaliyetler Halef adında bir daî ile başlamıştır. Nakkaş olan Halef asıl kimliğini gizlemek suretiyle davet faaliyetlerine başlamıştı.99 Şehirde etkisini ilk gösteren Şiî mezheb ise Zeydiyye’dir. Yahya b. Zeyd b. Zeynelâbidin b. Ali, Abbâsî zulmünden kaçıp Horâsân’a gelmiş ve burada vefât edince Şiîlik burada güç kazanmıştır. Ancak X./XVI. asırda Zeydiyye yerini İsnaaşeriyye’ye100 bırakmıştır. İsnaaşeriyye ise Büveyhîlerin benimsediği bir mezhebdir. İsfahan’da ise Şiîlik IV./X. asırda yayılmaya başlamıştır.101 92 Kara, a.g.m., s. 385. 93 Ahmed b. Mahmud, a.g.e., C. II, s. 202; Kara, a.g.m., s. 386. 94 Bausani, a.g.m., , s. 451. 95 Basuani, a.g.m., s. 452. 96 II. (VIII.) yüzyılın ilk çeyreğinde Kûfe’de ortaya çıkan, Irak, Taberistan ve özellikle Yemen’de varlığını sürdüren ılımlı bir Şiî fırkası. Geniş bilgi için bkz. Yusuf Gökalp, “Zeydiyye” D.İ.A., C. XXXXIV, İstanbul, Yıl 2013, s. 328-331. 97 Ca’feriyye, İsnâaşeriyye mezhebinin fıkıh mezhebi olarak kabul edilmektedir. Geniş bilgi için bkz. Hayreddin Karaman, “Ca’feriyye” D.İ.A., C. VII, İstanbul, Yıl 1993, s. 4-10. 98 Turan, a.g.tz., s. 110-111. 99 Tan, a.g.m., s. 61-62; Sarıkaya, a.g.m., s. 17. 100 On iki imam sistemini benimseyen Şiî fırkası. Bugunkü İrân’ın resmi mezhebi. Geniş bilgi için bkz. Ethem Ruhi Fığlalı, “İsnâaşeriyye”, D.İ.A., C. XXIII, İstanbul, Yıl 2001, s. 142-147. 101 Nurullah Yazar, “Büyük Selçuklular Döneminde İsfahan’nın Siyasî Durumu”, İ.A.D., C. XXIV, S. 1, Yıl 2013, s. 33. 15 Daha önce de ifâde ettiğimiz gibi Selçuklular, mutedil Şiîlerle iyi geçinmeye çalışmışlardır. Onlar için türbeler, zâviyeler, medreseler bile yaptırmışlardır.102 Meselâ Kum ve Kâşân şehirlerinde Şiî medreseleri vardı.103 Rey’de Şiîler’in meskûn olduğu Kolahdozan mahallesindeki “Medrese-i Bozorg Seyyid Tâcuddîn Muhammed Keysakî” medresesi bunlardan birisidir.104 Keza Tuğrul Bey’in Şiîler için önemli bir yer iştigâl eden İmâm Mûsâ Kâzım’ın (v. 182/799) kızı Fâtıma el-Ma’sûme’nin (v. 201/816) Kum şehrindeki kabrine bir türbe yaptırmış105 ve bu türbenin değeri Selçuklu döneminde artmış adeta bir Şiî ilâhiyat merkezi haline gelmişti.106 Büyük Selçuklu dönemindeki başlıca Şiî merkezleri arasında şu şehirleri sayabiliriz: Kum, Rey, Âve, Bağdât’taki Şiî mahallesi/Kerh mahallesi, Kazvin, Sârî ve İrem.107 2. SELÇUKLULAR DÖNEMİNDE SİYÂSÎ HAYAT V./XI. asır İslâm dünyasında başlıca üç hilâfet merkezi vardı: Mısır’daki Fâtımî hilâfeti, Endülüs’teki hilâfet ve Bağdât’taki Abbâsî hilâfeti. Aslında Abbâsî hilâfeti tamamen Şiî politikalarının etkisi altındaydı. Hilâfet merkezi olması tamamen sembolikti.108 Bundan dolayıdır ki Büyük Selçuklular’ın siyâsî mücadelede en çok uğraştıkları mezheplerin başında Şiîlik gelmektedir. 3.1. ŞİÎLER’İN DEVRİN SÎYÂSETİNE ETKİSİ Abbâsî hilâfeti bir yandan Mısır’daki Fâtımîler, diğer bir yandan da Irâk’taki Büveyhîler ile uğraşmakta, fakat Şiî nüfusa karşı bir türlü ciddî mukâvemet 102 Turan, a.g.tz., s. 128 vd; Bausani, a.g.m., s. 455; Karadaş, a.g.m., s. 99; Sarıkaya, a.g.m., s. 16 103 Altan Çetin, “İrfan Ordusunun Temelleri Türklerde Medreseler (Karahanlı, Selçuklu ve Beylikler Devri Medreseleri)”, D.A.D., C. II, S. 5, Yıl 1999, s. 189; Karadaş, a.g.m., a.y. 104 Turan, a.g.tz., a.y. 105 Kara, a.g.m., a.y. 106 Marcel Bazin. “Kum”, D.İ.A., C. XXVI, Yıl 2002, s. 361 107 Bausani, a.g.m., s. 454; Karadaş, a.g.m., s. 98. 108 Abdükadir Yuvalı, Türk Devlet Geleneğinde Din-Devlet İlişkileri (Selçuklu Örneği), U.T.D.İ.K.S., Isparta, Yıl 2007, s. 73; hattâ sadece lakaplarla temsil edilmekteydi. Bkz. Mustafa Kömürcüoğlu-Şeyma Kömürcüoğlu, “Güç ve Adâlet Arasında Bir Devlet Adamı: Nizâmulmülk ve Siyâsetname’si”, İlmi Etüdler Derneği Yıllığı, S. 4, Yıl 2009, s. 57; Kuşçu, a.g.m., s. 644. 16 gösterememekteydi. Büveyhîler ile Fâtımîlerin ortak yanı Şiî olmalarıdır.109 Yoksa kültürleri farklıydı. Çünkü Büveyhîler Fars, Fâtımîler ise Arap’tı. 110 Şiîler ile yapılan mücâdelelerde devlet zayıflamaya başlayıp siyâsî otoritesini kaybetmiş ve “emîrü’lümerâ”111 sistemine geçilmişti. Şiîler’in Abbâsî halîfeleri üzerinde etkisi o kadar artmış ki 446/1054 yılında halîfe Kâim bi-Emrillah (v. 467/1075) ile Büveyhî112 Bağdât komutanı Arslan el-Besâsîrî (v. 451/1060) arasında başlayan anlaşmazlık sonucu Besâsîrî, Mansûr câmiinde Abbâsî halifesi Kâim bi-Emrillah yerine Mısır halîfesi el-Mustansır Billah (v. 486/1094) adına hutbe okutmuş, ezana Şiîliğin sembolü olan “hayye ale’l-hayri’l-amel” ibaresini ekletmişti. Abbâsî halîfesi de bu duruma tahammül edemeyerek Bağdât’ı terk etmek zorunda bırakılmış, netîcede Şiîlik, Bağdât’ta resmen başlamıştı.113 Sünnîlere karşı yapılan bu zulümleri haber alan Tuğrul Bey, derhal harekete geçerek Irâk’a yönelmiş, Türk komutanı Besâsîri’nin cezasını keserek, Abbâsî halîfesine makâmını iâde etmiştir. 114 Mekke ve Haleb şehirlerinde Şiî halîfeleri adına okutulan hutbeler, Sünnî Abbâsî halîfeleri ve Selçuklu sultânları adına okutulmaya başlanmıştır.115 Selçuklular’ın bu başarılarından dolayı Abbâsî halîfeleri ile Selçuklu sultanları arasındaki münâsebetler olumlu istikâmette artarak devam etmiştir. 3.2. SELÇUKLU - ABBÂSÎ MÜNÂSEBETLERİ Selçuklu sultanlarının da Abbâsîler gibi Sünnî inanca sahip olmalarından ötürü116 ikili ilişkiler hızlıca gelişmiştir. Selçuklular ile Abbâsîlerin birbirlerine elçiler göndermek suretiyle de Selçuklu-Abbasî ilişkileri resmi olarak başlamıştır. 117 109 Sâlim Koca, “Büyük Selçuklu Sultânı Melikşâh’ın Sûriye, Filistin, Mısır Politikası ve Türkmen Beyi Atsız”, S.Ü.T.A.D., S. 22, Yıl 2007, s. 5. 110 Koca, a.g.m., s. 4,5. 111 Karaman, İslâm Hukuk Tarihi, 6.b., İz Yayıncılık, İstanbul, 2009, s. 235-236; Hakkı Dursun Yıldız, “Emîrü’-Ümerâ”, D.İ.A., C. XI, Yıl 1995, s. 158-159; Özdemir, a.g.m., s. 317. 112 Büveyhîler Deylem asılıı bir Şiî hanedandır. Geniş bilgi için bkz. Merçil, a.g.md., s. 496-500. 113 Özdemir, a.g.m., s. 325-326. 114 Köprülü, Türkiye Tarihi: Anadolu İstilasına Kadar Türkler, Kanaat Kütüphanesi, İstanbul, 1923, s. 159-160; Yaltkaya, a.g.m., s. 192. 115 Yaltkaya, a.g.m., s. 193; Rençber, a.g.m., s. 260. 116 Râvendî, a.g.e., C. I, s. 13-14, 17-18, 30, 31, 65, 98. 117 Genç, a.g.m., s. 294. 17 Selçuklular, Şiî tehlikesini ortadan kaldırdıktan sonra, bütün Orta Asya ve Irâk’a hâkim olma ve oralarda İslâm birliğini sağlama mefkûresiyle fetih hareketlerine ara vermeden devam etmişlerdir. Selçuklular, Ehl-i Sünnet’in yükselişi için sadece siyâsî ve askerî alanda hizmetler yapmamış; ilmî ve kültürel alanda da birçok faaliyette bulunmuşlardır.118 Selçukluların bu başarıları halîfe tarafından da takdirle karşılanmış, Tuğrul Bey, “Doğunun ve Batı’nın sultânı”, “Dînin Direği”, “Halîfe’nin Ortağı” gibi ünvânlarla taltîf edilmiştir.119 Bu iki devlet arasındaki münâsebetler sadece siyâsî alanda oluşmamış sosyal sahada da devam etmiştir. Meselâ Tuğrul Bey, Halîfe’nin kızı ile izdivâç ederek İslâm dünyasının manevi gücünü de yanına almıştı.120 Sultân ailesi ile halîfe ailesi arasındaki kız alıp-verme uygulamaları diğer halîfe ve sultânlar arasında da devam etmiştir.121 Selçuklu sultânları ile Abbâsî halîfeleri her ne kadar aynı Sünnî inanca sahip olsalar da fıkhî mezhebi temâyüller hususunda birbirinden farklıydılar. Selçuklu sultanları Hanefî mezhebine müntesip ulemâyı destekliyor,122 Abbâsî halîfeleri ise selef inancına mensup ulemâyı destekliyordu.123 Zira Kâdir Billah (v. 422/1031) zamanında yazılan “İ’tikâd-ı Kâdirî” beyânnâmesi124 tamamen Hanbelî/Selefî ulemânın inançları ile mutâbakat içindeydi.125 Fakat Kâdir Billâh zamanında her yıl sık sık okunan mezkûr beyânnâme, halefi Kâim bi Emrillâh (v. 467/1075) zamanında -Selçukluların İslâm dünyasında ağırlığını git gide hissettirmeye başladıklarından olsa gerek- daha seyrek okunmaya 118 Genç, a.g.m., s. 277. 119 İbrahim Kafesoğlu, Türk Millî Kültürü, 2. b., Boğaziçi Yay., İstanbul, 1983, s. 363; Yuvalı, a.g.m., s. 73; Sarıkaya, a.g.m., s. 6; Koca, a.g.m., s. 7. 120 Havva Kurt Selçuk, “İbn-i Hallikân’ın Vefayatü’l-Ayan Adlı Eserindeki Selçuklu Devlet ve İlim Adamları, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S. 8, Yıl 1999, s. 108; Gerçi Halîfe’den bu manevi gücü almak sadece Selçuklular’a has bir davranış değildi; gerek Karahanlı gerekse Gazneli liderler de Abbâsî halîfeleri ile ilişki kurup, halîfeliğin manevi desteğini almışlardır. Bkz. Ocak, “Selçukluların Seleflerine Göre Medeniyet Tarihindeki Yeri ve Önemi”, İnternational Journal of History, S. Prof. Dr. Enver Konukçu Armağanı, Yıl 2012, s. 264-265; Koca, a.g.m., s. 7-8. 121 Özdemir, a.g.m., s. 353, 355, 122 İbn Kesîr, el-Bidâye ve'n-Nihâye, Dâru'l-Kutübi'l-İlmiyye, Beyrut, 1985, C. XII, s. 73; Kara, Büyük Selçuklular ve Mezhep Kavgaları, 2 b., İz Yay. İstanbul, 2009, s. 168, Ocak, a.g.e., s. 45, 54, 63; Bağlıoğlu, a.g.m., s. 219. 123 Nuh Elemen, Ebû Ya’la el-Ferra ve İtikadi Görüşleri, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara, 2006, s. 16-17; Genç, a.g.m., s. 324-325. 124 Mezkûr beyannâme/manifesto Mu’tezîlî ve Şiî inançlarına karşı ehl-i sünneti savunma amacıya yazılmıştır. Daha geniş bilgi için bkz. Şükrü Özen, “IV./X. Yüzyılda Mâverâünnehir’de Ehl-i SünnetMu’tezile Mücâdelesi ve Bir Ehl-i Sünnet Beyannamesi”, İ.A.D., S. 9, 2003, s. 65-85. 125 İbnu’l-Cevzî, a.g.e., C. XV, s. 128, 197-198; Genç, a.g.m., s. 324. 18 başlanmış, Hanbelîler bunu fark edince durumu şikâyet ederek, mezkûr beyânnâmenin dîvândan çıkartılarak tekrar daha sık okunmaya başlanmasını talep etmişlerdir.126 Selçuklular ile Abbâsîler arasında ilişkileri Sultân Melikşâh’ın son dönemlerinde bozulmaya başlamıştı. Bu bozulmasının sebebi ise şuydu; Sultân Melikşâh’ın (v. 485/1092) kızı Abbâsî halifesi Muktedî (v. 487-1094) ile evliydi. Bu evlilikten bir çocukları doğmuştu. Sultân Melikşâh oğlunu Abbâsî hilâfetinin veliahdı olarak görmek istiyor fakat Abbâsî halifesi buna yanaşmıyordu. Binâenaleyh, Melikşâh’ın Abbâsî halîfesi Muktedî ile arası bozulmuş,127 Melikşâh da, halîfeyi Bağdât’tan çıkarmak zorunda kalmıştı.128 Fakat Melikşâh’ın bir süre sonra vefat etmesiyle halîfe tekrar Bağdât’a avdet etmişti. 4. BÜYÜK SELÇUKLULAR DÖNEMİNDE İLMÎ HAYAT Selçuklular döneminde ilim hayatı siyâsî bölünme ve fikrî çeşitliliğe rağmen canlılığını korumuştur. Bu dönemde ilmî çalışmaların yapılmasında ve yaygınlaşmasında en önemli yeri hiç şüphesiz ki medreseler almaktaydı. Medreseler özellikle devlet tarafından desteklenmiş ve bunun bir sonucu olarak da İslâm coğrafyasının hemen hemen her yerinde kurulmuşlardır. 4.1. MEDRESELERİN KÖKENİ Arapça “derase” kökünden ism-i mekân olan “medrese”, ilmin tedrîs edildiği mekân anlamına gelmektedir. “Medrese” kelimesi ilk defa III./IX. veya IV./X. asırlarında kullanılmaya başlanmıştır.129 İslâm dünyasında medreseler kurulmadan önce, dînî ve sosyal faaliyetlerin merkezi mescitlerdi.130 Mescit sadece namazgâh olarak kullanılmıyor; ordugâh, kazâ müessesesi, 126 İbnu’l-Cevzî, a.g.e., C. XV, s. 279-282. 127 Acar, “İmâm Gazâlî’nin Bağdât’ı Terketmesinde Siyâsî Faktörlerin Rolüne Dair Bazı Düşünceler”, İslâmî Araştırmalar Dergisi, C. XIII, S. 3-4, Yıl 2000, s. 498; Bilal Aybakan, “Selçuklular Döneminde Fıkhın Gelişimi: Şâfiî Mezhebi Çerçevesinde”, II. U.S.K.M.S.C., C. I, Konya, Yıl 2013, s. 233, 234; Özdemir, a.g.m., s. 333, 355. 128 Özdemir, a.g.m., s. 333. 129 Atçeken - Bedirhan, a.g.e., s. 95; Özdemir, a.g.m., s. 346-347. 130 Ali Himmet Berki, “Selçuklular ve Osmanlılar Devirlerinde İlk İslâm ve Türk Üniversiteleri”, C. X, S. 110-111, Yıl 1971, s. 233; Altan Çetin, a.g.m., s. 180. 19 şûrâ kurulu gibi fonksiyonları da icrâ etmekteydi.131 Daha sonraları ise din ve ilmin birleştiriciliğini göstermek için câmii ile medrese aynı arazide ve yanyana inşâ edilmiştir. 132 İslâm’daki eğitim-öğretim yerleri arasında mescitler, câmiler, küttâblar, medreseler, beytü’l-hikmeler (saray ve konak okulları), kütüphâneler, ilim, edeb ve münâzara meclislerini zikredebiliriz.133 İslâmî plan ve esaslara göre medreselerine esas çıkış yeri, Horâsân ve Mâverâünnehir’dir.134 Medreselerin plan tipi olarak Horâsân’daki Budist Vihara’larından esinlenerek gelişmiş olduğu da iddia edilmiştir.135 Medreseler resmi olarak ilk defa IV./X. asırda Karahanlılar136 devrinde kurulmuştur.137 4.2. MEDRESELERİN KURULUŞ AMAÇLARI Medreseleri kurmadaki amaç hem ilmin gelişmesini sağlamak; hem de ilmiye mensuplarına maaş bağlayarak onları devlet kontrolünde tutmaktı. Çünkü eski sultânlar, müderrislere ve talebelere hak ettikleri maaşı vermiyorlardı. Bu yüzden müderrisler de devlet aleyhine propaganda yapabiliyorlardı.138 Nizâmulmülk de bu tehlikeyi görerek, devletin kontrolünde altında Nizâmiye139 medreselerini inşâ etmeye karar vermişti. Selçuklular, medreseleri Sünnî akideyi savunmak için kurmuşlardır.140 131 Muhammed Hamidullah, İslâm Peygamberi, trc. M. Said Mutlu – Salih Tuğ, İrfan Yayınevi, İstanbul, 1969, C. II, s. 77; Ahmed Önkal, “Asr-ı Saadette Mescid’in Önemi ve Yaptığı Görevler”, Diyânet Dergisi, Yıl 1983, C. XIX, S. 3, s. 49-55; Kuşçu, “Orta Doğuda Şi’î-Sünnî Mücâdelesinde Selçuklu ve Zengî Medreselerinin Yeri”, s. 23; Numan Durak Aksoy-Halis Adnan Arslantaş, a.g.m., s. 473. 132 Altan Çetin, a.g.m., s. 181. 133 Öymen, a.g.m., s. 63. 134 Ersoy Taşdemirci, “Medreselerin Doğuş Kaynakları ve İlk Zamanları”, E.Ü.S.B.E.D., S. 5, 1989, s. 271. 135 Muhiddin Okumuşlar, “Ehl-i Sünnet’in Kurumlaşmasında Nizâmiye Medreselerinin Etkisi”, Marife, Y. 8, S. 1, Yıl 2008, s. 140; Atçeken - Bedirhan, a.g.e., s. 95; Taşdemirci, a.g.m., s. 272; Demirci, a.g.m., s. 83. 136 Karahanlılar, 840-1212 yılları arasında Mâverâünnehir ve Doğu Türkistan'da hüküm süren Türk-İslâm hânedanı. Geniş bilgi için bkz. Özaydın, “Karahanlılar” D.İ.A., C. XXIV, Yıl 2001, s. 404-412. 137 Cahit Baltacı, XV-XVI Asırlar Osmanlı Medreseleri, İrfan Matbaası, İstanbul, 1976, s. 5; Taşdemirci, a.g.m., s. 273; Demirci, a.g.m., s. 84; Özdemir, a.g.m., s. 347. 138 Demirci, a.g.m., s. 85. 139 Bu medreselere Nizâmiye denmesinin sebebi, girişinde, “Nizâmulmülk”ün adı yazıldığından dolayıdır. Bkz. Güray Kırpık, “Bağdat Nizamiye Medresesi'nin Kuruluşu, Yapısı Ve İşleyişi”, C. II, İ.M.B.U.S., İstanbul, 2008, s. 686; Mustafa Kömürcüoğlu-Şeyma Kömürcüoğlu, a.g.m., s. 53. 140 Köymen, Büyük Selçuklu İmparatoprluğu III, Alp Arslan ve Zamanı, T.T.K.Y., Ankara, 1992, s. 355-356; Şeşen, Selâhaddin Devrinde Eyyûbîler Devleti, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay., İstanbul, 1983, s. 255; Aly Mazaheri “ Müslüman Ortaçağ’da Eğitim ve Öğretim” trc. Bahriye Üçok, A.Ü.İ.F.D., C. XII, S. 1, Yıl 1964, s. 122; İsmail Güven, “Türkiye Selçuklularında Medreseler”, A.Ü.İ.F.D., 20 Devletin ileri gelenleri herhangi bir eğitim kurumunun gelişmesini benimser ve desteklerse elbette ki o eğitim kurumları toplum nezdinde hızla yayılır ve benimsenir.141 Çünkü münferit şahıslarca kurulan medreseler ile devlet desteği tarafından kurulan medreseler arasında toplumsal etki bakımından çok büyük farklar vardır. Acar, Nizâmiye medreselerinin kuruluş amaçları ve İslâm kültür ve medeniyetine yapmış olduğu katkıları şöyle sıralar: 1. Medrese Mimarisine Örneklik Teşkil Etmesi 2. İlmin Yayılması Konusunda Yaptığı Katkı 3. Yeni Medreselerin Açılmasına Öncülük Etmesi 4. Medrese Sisteminde Yenilikler Getirmesi 5. Şiîlik Karşısında Sünnîliği Güçlendirmesi 6. Sünnî Mezhepler Arasında Geçici Olarak Denge Sağlaması 7. Devletin İhtiyaç Duyduğu Bürokratları Yetiştirmesi 8. Çok Sayıda İlim Adamı Yetiştirmesi 9. İslâm Sosyal Birliğinin Sağlanmasına Katkıda Bulunması 10. İslâm Kültür Mirasının Korunmasına Aracılık Etmesi.142 4.3. NİZÂMİYE MEDRESELERİ Nizâmulmülk tarafından kurulan medreselere “Nizâmiye medreseleri” denir. Bu medreseler kadı ve halîfeden bağımsız olarak tamamen Nizâmulmülk’ün kontrolündeydi. Meselâ Bağdât Nizâmiye medresesi 1220 yılına kadar hep Nizâmulmülk’ün soyundan gelenlerin idâresi altında kalmıştı.143 Onun soyundan gelenlerin sonuncusu 1220 yılında öldüğünde, halîfeler Nizâmiyeleri kendi idâreleri altına alarak rektörleri tayin etmeye başlamışlardı. 144 Bu medreselerdeki müderrislerden bir kısmı müderrislik yapmakla beraber bazıları müderrisliğin yanında imâmlık ya da hatîblik de yapabilmekteydi.145 C. XXXI, S. 1, Ankara, Yıl 1998, s. 130; Okumuşlar, a.g.m., s. 142, 144; Bağlıoğlu, a.g.m., s. 218; Acar, Selçuklu Medreseleri., s. 359; Özdemir, a.g.m., s. 347. 141 Güven, a.g.m., s. 135; Ayrıca benzer bir bilgi için Bkz. Kuşçu, a.g.m., s. 36-37. 142 Acar, a.g.m., s. 355. 143 Makdisi, a.g.e., s. 218. 144 Kırpık, a.g.m., s. 693; Mazaheri, a.g.m., a.y. 145 Tuba Yüksel, Selçuklu Başkenti İsfahân (Kuruluşundan Moğol İstilasına Kadar), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul, 2013, s. 134. 21 Nizâmulmülk, en büyük Nizâmiye’yi Bağdât’ta, diğer on iki ya da on üç Nizâmiye’yi de diğer şehirlerde inşâ ettirmişti. Nizâmulmülk her hangi bir kasabada ilimde ün yapmış bir kimse bulmuşsa hemen onun adına bir medrese bina etmiş ve ona vakıf tahsîs ederek bir kütüphane kurdurmuştur.146 Bu medreselerde hem İslâmî ilimler hemde aklî ilimler öğretilmekteydi. Söz gelimi, Arapça, tefsîr, hadîs, fıkıh, usûl, ferâiz, sarf, nahiv, şiir, tarih, matematik, filoloji, coğrafya, felsefe, mantık, riyâziye, ilm-i nucûm… gibi dersleri bu cümleden sayabiliriz.147 Bağdât Nizâmiye medresesi örnek alınarak Nîşâbûr, Rey, Herat, İsfahân, Merv, Basra, Âmul, Taberistan, Cezîretu ibn Ömer ve Musul gibi şehirlerde de medreseler inşâ edilmişti. 148 Bu medreselerde Gazzâlî (v. 505/1111), Ebû İshâk eş-Şîrâzî (v. 476/1083), İmâmul Harameyn el-Cüveynî (v. 478/1085), İbnu’s-Sebbâğ (v. 477/1084), Ebû’l-Kâsım el-Kuşeyrî (v. 465/1072), Ebû’l-Feth eş-Şehristânî (v. 550/1155) gibi meşhurlar ders vermişti. Ayrıca İbn’l-Arabî, İbn Ebî Rendeka et-Turtuşî (v. 520/1126), İbn Asâkir (v. 571/1175), Abdüllatîf el-Bağdâdî (v. 628/1231), İmâduddîn el-İsfahânî (v. 597/1201) gibi ünlü âlimler bu medreselerden mezun olmuşlardır.149 Her ne kadar Nizâmulmülk, sultânların bu medreseleri açmadaki esas amacının herhangi bir mezhebi tercih etmek veya destek olmak değil; bilâkis mezhepler arası ihtilâfları çözüme kavuşturmak ve ehl-i-Sünneti güçlendirmek olduğunu söylese de150 aslında öyle değildir. Zira Nizâmiye medreselerinde tedrîsat tamamen Şâfiî mezhebi üzere yapılmaktaydı.151 Bu medreselerin vakfiyelerindeki en önemli şart Şâfiî mezhebinden 146 Altan Çetin, a.g.m., s. 179; Acar, a.g.m., s. 356. 147 M. Asad Talas, Nizâmiye Medresesi ve İslâm’da Eğitim-Öğretim, trc. Sadık Cihan, Etüt Yay. Samsun 2000, s. 42 vd.; Ömer Menekşe, Büyük Selçuklu İmparatorluğu Yükseliş Devri Fakîhleri (1063/1092), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul, 1992, s. 120. 148 Ziya Kazıcı, Anahatları ile İslâm Eğitim Tarihi, Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Yay. İstanbul, 1995, s. 44; Ebû’l-Âla Mevdudî, Selçuklular Tarihi, trc. Ali Genceli, Hilal Yay., Ankara 1971, s. 33; Nâcî Ma’rûf, Ulemâu’n-Nizâmiyye ve Medârisu’l-Meşriku’l-İslâmî, Matbaatu’l-İrşâd, Bağdad, 1973, s. 12; İsmail Hakkı Mercan, Selçuklu Müesseseleri ve Medeniyeti Tarihi, Berikan Yayınevi, Ankara, 2011, s. 96; Ferhat Koca, “Selçukluların İslâm Hukuk Mezheplerine Bakışı”, I. U.S.K.M.K, C. II, Konya, Yıl 2001, s. 32; Nebi Bozkurt, “Medrese” D.İ.A., C. XXVIII, İstanbul, Yıl 2003, s. 324; Osman Güner, Anadoluda Hadis Geleneğinin Menşei Olarak Selçuklularda Hadis Birikimi”, Anadolu’da Hadis Geleneği ve Dâru’lHadisler Sempozyumu, Çankırı, Yıl 2011, s. 208; Köymen, a.g.e., s. 357-359; Altan Çetin, a.g.m., s. 188; Yaltkaya, a.g.m., s. 186; Kenan Çetin, a.g.e., s. 239. 149 Özaydın, “Nizâmiye Medresesi”, D.İ.A., C. XXXIII, Yıl 2007, s. 145; a. mlf., “Bağdât” “(Kültür ve Medeniyet)”, D.İ.A., C. IV, Yıl 1991, s. 440; Berki, a.g.m., s. 234. 150 İbnu’l-Cevzî, a.g.e., C. XVI, s. 190; Kenan Çetin, a.g.e., s. 240. 151 Yüksel, a.g.tz., s. 133-34; Piyadeoğlu, a.g.tz., s. 177. 22 olmaktı.152 Hattâ medrese süpürücüsü bile Şâfiî olmak zorundaydı.153 Hanefî mezhebine mensup talebelerin burada eğitim görmelerine izin verilmezdi.154 Hattâ Sultân Melikşâh bir medreseye Ebû Hanîfe adını vermek istediyse de vezîr buna izin vermemişti.155 İlk kurulan Nizâmiye 1064 yılında İmâmu’l-Harameyn el-Cüveynî’nin ders vermesi için inşâ ettirilen Nîşâbûr’daki medrese iken,156 en meşhûru ve ikinci açılanı da 1066-67 yılında Dicle kenarında kurulan Bağdât Nizâmiye’sidir.157 Bu medresede okumak için İslâm dünyasının muhtelif yerlerinden talebeler akın akın gelirdi. Müderris ve talebeler için senede 15 bin dinar harcanır, ders gören talebelerinin sayısı ise 6.000 civarındaydı. 158 Bağdât Nizâmiye medresesinde kısa bir süre Ebû’n-Nasr ibnu’s-Sebbâğ ders vermiş fakat daha sonra müderrisliğini Ebû İshâk eş-Şîrâzî yapmıştır.159 4.4. DİĞER MEDRESELER Selçuklular’da kurulan medreseler mezheplere göre tefrîk edilmişti. Kurulan medreselerin vakfiyelerinde belli bazı mezheplere göre eğitim verilmesi şart koşuluyordu. Gerçi medreslerin belirli mezhebelere tahsîs geleneği Karahanlılar’da da vardı. Karahanlı medreselerinde eğitimin Sünnî-Hanefî mezhebine göre yapılması şartı aranıyordu.160 Büyük Selçuklu döneminde Şâfiî mezhebi üzere eğitim veren Nizâmiyelerin yanında Hanefî mezhebi üzere eğitim veren medreseler de vardı.161 Sultân Tuğrul Bey, 1046 yılında Nîşâbûr’da, Hanefî mezhebine göre tedrîsatın yapılmasını istediği ve adı “Sultâniye” olan bir medrese inşâ ettirmişti.162 Yine Mekke’de 579/1183 yılında inşâ 152 Yüksel, a.g.tz., a.y.; Piyadeoğlu, a.g.tz., a.y.; Kırpık, a.g.m., s. 693. 153 Yüksel, a.g.tz. 135. 154 Genç, a.g.m., s. 305. 155 Yüksel, a.g.tz., s. 136. 156 Berki, a.g.m., s. 232; Acar, a.g.m., s. 352; Bu medresede İmâmu’l-Haremeyn el-Cüveynî 30 yıl kadar ders vermiş ve dersine 300 kadar talebe devam etmiştir. bkz. Subkî, a.g.e., C. V, s. 171; Yaltkaya, a.g.m., s. 185. 157 Ma’rûf, a.g.e., , s. 19; Köymen, a.g.e., s. 357-359; Berki, a.g.m., s. 233; Acar, a.g.m., s. 351, 352; Mazaheri, a.g.m., a.y. 158 Berki, a.g.m., s. 234. 159 Ma’rûf, a.g.e., a.y.; Selçuk, a.g.m., s. 111; Yaltkaya, a.g.m., a.y.; Acar, a.g.m., s. 353; Kırpık, a.g.m., s. 687. 160 Saffet Bilhan, “900 Yıllık Bir Türk Öğretim Kurumu Buğra Han Tamğaç Medresesi: Vakıf Belgesi I, A.Ü.E.B.F.D., C. XV, S. 2, Yıl 1982, s. 121. 161 Acar Hanefî mezhebine göre eğitim veren 15 medrese tespit etmiştir. Bkz. Acar, a.g.m., s. 353-354. 162 Nâsır-ı Hüsrev, Sefernâme, (nşr. Schefer), Paris, 1881, trc. Abdülvehhab Tarzı, Milli Eğitim Bakanlığı Yay., Ankara, 1994, s. 3, 5; Zerrinkûb, a.g.e., s. 40; Köymen, a.g.e., s. 348; Atçeken-Bedirhan, a.g.e., s. 99; Kenan Çetin, a.g.e., s. 237; Piyadeoğlu, a.g.tz., s. 199; Acar, a.g.m., s. 353. 23 edilen ve adı “Medresetü’z-Zencebîlî” olan bu medresede Hanefî mezhebine göre eğitim veriliyordu.163 Bağdât Nizâmiye medresesi ile muâsır olan bir diğer medrese de ”Meşhed-i Ebî Hanîfe” medresesidir.164 Bu iki medrese ve diğer medreselerde tek bir mezhebe göre ders veriliyordu. Meşhed-i Ebî Hanîfe medresesinde Hanefî fıkhı; Bağdât Nizâmiye medresesinde ise Şâfiî fıkhı öğretiliyordu.165 Fakat Nizâmiye medreselerinin daha sistematik olması, devlet adamları tarafından desteklenmesi, kendilerine husûsî vakıfların tahsîs edilmesi, belli bir plan ve programa göre tanzîm edilmeleri, öğrencilere burs vermesi, tedrîsatın yanında yemekhâne, kütüphâne, hânlar, hamâmlar, çiftlikler, dükkânlar gibi sosyal tesislerin de mevcut olması Nizâmiyeleri diğer medreselerden ayırmış ve bu medreselerin ön plana çıkmasına vesîle olmuştur.166 6 Nisan 1234 yılında kurulan Mustansıriyye medresesi ile 1255’te kurulan Beşîriyye medresesinde dört mezhebe göre eğitim veriliyordu.167 Mustansıriyye medresesinin fıkıh kürsüsünde; her mezhebin dört müderrisi; her müderrisin de dört muâvini vardı. Müderrislere günlük 20 rıtl ekmek, 5 rıtl et ve 12 dinar aylık verilmesi kararlaştırılmıştı.168 Talebelerin kontenjan sayısı ise 284 ile sınırlı olup, her talebe grubu, 163 Abdülhamid Dündar, Selçuklular Devri Bağdât Medreseleri: İmâm-ı Âzam Ebû Hanîfe Medresesi Örneği, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmları Merkezi, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul, 2012, s. 32. 164 Karadaş, a.g.m., s. 107; Bu medrese hakkında daha geniş bilgi için nkz. Dündar, Selçuklular Devri Bağdât Medreseleri: İmâm-ı Âzam Ebû Hanîfe Medresesi Örneği, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul, 2012. 165 Menekşe, “Selçuklu Eğitim Müesseseleri Nizâmiye Medreseleri”, D.A.D., C. XXXIX, S. 3, Yıl 2003, s. 119; Acar, a.g.m., s. 358; Mazaheri, a.g.m., s. 122; Okumuşlar, a.g.m., s. 144. 166 Mercan, a.g.e., s. 95; Numan Durak Aksoy - Halis Adnan Arslantaş, “Ana Hatlarıyla Selçuklu’dan Cumhuriyet’e Eğitim-Öğretimde Kurumsal Değişim”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Elazığ, C. XX, S. 1, Yıl 2010, s. 474; Özgel, “Büyük Selçuklular Döneminde Tefsîr İlmî ve Müfessirler”, Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi, C. V, S. 2, Yıl 2005, s. 33-34; Piyadeoğlu, a.g.tz., s. 170-171; Berki, a.g.m., s. 231, 232; Öngül, a.g.m., s. 70; Bausani, a.g.m., s. 449; Güven, a.g.m., s. 127., 129; Kırpık, a.g.m., s. 696. 167 Hüseyin Atay, Osmanlılar’da Yüksek Din Eğitimi, Dergâh Yay., İstanbul, 1992, s. 32-33; ed-Dûrî, “Bağdât” D.İ.A., C. IV. Yıl 1991, s. 431; Sâmî es-Sakkâr – Nebi Bozkurt, “Müstansıriyye Medresesi” D.İ.A., C. XXXII, Yıl 2006, s. 121; Hıfzırrahman Raşit Öymen, “İslâmiyette Öğretim ve Eğitim Hareketleri II, C. XII, S. 1, Yıl 1964, s. 40; Acar, a.g.m., s. 360; Mazaheri, a.g.m., s. 123; Atay, “İslâmda Öğretim”, A.Ü.İ.F.D., C. XXIII, S. 1, Yıl 1979, s. 26-27: Müstansıriyye medresesinin her mezhebe ait bölümlerinde bir müderris, dört muîd ve altmış iki fıkıh öğrencisi bulunuyordu. Alt kat Şâfiîler ile Hanefîlere tahsis edilmişken, Taçkapıdan girildiğinde sağdaki bölüm Hanbelîler, Hanefîlerin karşısına düşen soldaki bölümde ise Mâlikî mezhebine mensup talebelere ayrılmıştı. Sâmî-Sakkâr, a.g.m. s. 212-122; Taşdemirci, a.g.m., s. 273. 168 Ma’rûf, Târîhu Ulemâi'l-Mustansıriyye, 3. b., Dâru’ş-Şaab, Kahire, 1976, C. I, s. 84. 24 62 kişiden oluşturulmuş, her talebeye de 2 dinar aylık veriliyordu.169 Ayrıca Melik Salih Necmeddin Eyyub tarafından Kâhire’de inşâ ettirilen “Sâlihîye” medresesinde de dört mezhebe göre eğitim veriliyordu.170 Gazneliler döneminde 25 tane medrese vardı.171 Büyük Selçuklular zamanında ise 30 tane medrese olduğu rivâyet edilmektedir.172 Nizâmiye medreselerinin sayısı ise 13-16 olarak değişmektedir.173 Selçuklular’dan sonraki İslâmi devletlerde de medrese geleneği artarak devam etmiştir. Eyyûbîler devrinde sadece Şam’da dört mezhebe ait altmıştan fazla medrese açılmış, Memlûklular devrinde yarısından fazlası Şâfiîlere ait olmak üzere yüz otuz civârı medrese açılmış, Selçuklu devri Anadolu’sunda ise yüzden fazla, Osmanlılar’da ise medrese sayısı üç bin civârında olduğu rivâyet edilmektedir.174 4.5. MEDRESELERDE EĞİTİM VE ÖĞRETİM Medresedeki tedrîsat, müderris merkezliydi.175 Eğitimin süresi 3-4 yıldı.176 Tedrîsât ezbere dayanıyordu.177 Talebe hangi kitabı okumuşsa ondan imtihân oluyor ve eğer başarılı ise “icâzet” alıp bir üst sınıfa intikâl ediyordu.178 İcâzet ise medreseden değil müderristen alınıyordu.179 Yani hangi okuldan mezun olduğun değil; hangi hocadan mezun olduğun önemliydi. Medreselerin bilim dili Arapça olup180 talebeler, mübtedi/başlangıç, mülâzim/mütavassıt (orta seviyeli) ve fakîh/müntehî (ileri seviye) olmak üzere üç dereceydi.181 169 Ma’rûf, a.g.e., s. 164. 170 Atay, a.g.m., s. 26. 171 Taşdemirci, a.g.m., s. 273. 172 Acar, a.g.m., s. 351, 358. 173 Acar, a.g.m., s. 352. 174 Acar, a.g.m., s. 358. 175 Güven, a.g.m., s. 141. 176 Güven, a.g.m., a.y. 177 Güven a.g.m., s. 140. 178 Ekrem Buğra Ekinci, İslâm Hukuk Tarihi, Arı Sanat Yayınevi, İstanbul, 2006, s. 163; Yakup Civelek, “Selçuklu Döneminde Arap Dili ve Öğretimi”, I. U.S.K.M.K., s. 198; Atçeken - Bedirhan, a.g.e., s. 105; Kenan Çetin, a.g.e., s. 262-263; Güven, a.g.m., s. 14. 179 Taşdemirci, a.g.m., s. 274. 180 Mercan, a.g.e., s. 97; Aydar, a.g.m., s. 58; ayrıca bu konuda geniş bilgi için Bkz. Civelek, a.g.m., C. I, s. 195-206. 181 Dündar, a.g.tz., s. 54; Güven, a.g.m., s. 141. 25 4.6. DİNÎ İLİMLER Selçuklular döneminde dinî ilimler alanında önemli gelişmeler meydana gelmiştir. Özellikle medreselerin gelişmesiyle birlikte birçok ilim bu eğitim kurumlarında sistematik olarak öğretilmeye başlanmıştır. Bu medreselerde dinî ilimleri öğretmek aslî; diğer aklî ilimleri öğretmek ise tâlî idi. 4.6.1. Tefsîr İlmi Tefsîr, Kur’ân-ı Kerîm âyetlerini açıklamayı ve yorumlamayı ifade eden bir kelimedir. Tefsîr ilmi Büyük Selçuklu döneminde önemli bir yer tutmaktadır. Çünkü bu dönemde tefsîr ilmi ile alakalı birçok eser telîf edilmiştir. Özgel’in verdiği bilgiye göre Selçuklu devrinde, 240 kadar müfessir mevcut olup, 32 müfessirin, matbu ya da mahdut tefsîrlerine rastlanılmış, 36 müfessirin ise matbu ya da yazma herhangi bir tefsîrine rastlanmamıştır. 31 müfessirin ise, sûre tefsîri ya da ulûmu’l-Kur’ân’a dair eser yazdıkları tespit edilmiş, geriye kalanların ise eserleri bilinmeyip, sadece müfessir olarak zikredilmişlerdir.182 Yazılan tefsîrlerin dil ise, çoğunlukla Arapça, az da olsa Farsça olup, Türkçe herhangi bir tefsîr yazılmamıştır.183 Bu dönemde fıkhî tefsîre dair iki önemli çalışma yapılmıştır. Bunlardan birisi İlkiyâ el-Herrâsî’nin (v. 540/1110) Şâfiî mezhebi doğrultusundan yazmış olduğu, ahkâm âyetleri açısından Kur’ân’ın tamamını kapsayan “Ahkâmu’l-Kur’ân”ı184 ile Beyhakî’nin (v. 458/1066), İmâm Şâfiî’nin görüşlerini, onun vefatından 254 sene sonra toplayarak telîf ettiği “Ahkâmu’l-Kur’ân”ını zikredebiliriz.185 Bu dönemde ki müfessirlerin mensup olduğu mezheplere bakacak olursa, Gazzâlî, Kuşeyrî, gibi itikaden Eş’arî amelen Şâfiî, Ömer en-Nesefi (v. 537/1142) ve Ebu’l-Fadl elKirmânî (v. 544/1149) gibi itikaden Mâtürîdî amelen Hanefî, İbnu’l- Cevzî (v. 597/1201) gibi Hanbelî olanlar vardı. Ehl-i Sünnet dışındakilere örnek olarak ise Zemahşerî (v. 538/1144) verilebilir. Ayrıca Şerîf el-Murtazâ, Tûsî ve Tabersî gibi Şiî müfessirler de bu dönemde yaşamışlardır.186 182 Özgel, a.g.m., s. 35. 183 Özgel, a.g.m., a.y. 184 Abdülkerim Ünalan, Ilkiya el-Herrâsî ve Ahkâmu’l-Kur’an’ındaki Metodu, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İzmir 1990, s. 113; Muhsin Demirci, Tefsir Tarihi, 4, b., Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yay., İstanbul, 2008, s. 238. 185 İsmail Cerrahoğlu, Tefsir Tarihi, Diyanet İşleri Başkanlığı Yay., Ankara, 1980, C. II, s. 55; Demirci, a.g.e., s. 236. 186 Özgel, a.g.m., a.y. 26 Dönemin meşhur müfessirlerinden bazısı şunlardır: Ömer en-Nesefî (v. 537/1142), 187 Zemahşerî (v. 538/1144),188 Ebül-Ferec ibni Cevzî (v. 597/1201), 189 Ebû Muhammed el-Beğavî (v. 516/1122), 190 İlkiyâ el-Herrâsî (v. 504/1110) gibi.191 4.6.2. Hadîs İlmi Büyük Selçuklular döneminde hadîs ilmi açısından en dikkat çekici olay “dârü’lhadis” ünvânını taşıyan medreselerin inşâ edilmeleridir. Selçuklu’nun Halep Atabeyi Nureddîn Mahmud ez-Zengî (v. 569/1174) tarafından Şâm’da “en-Nûriyye” adında bir “dâru’l-hadîs” inşâ ettirilmişti.192 Daha sonraları da dârü’l-hadis inşâ etme geleneği devam etmiş, Kâhire’de Kâmil Nâsıruddîn Muhammed tarafından 622/1225’te “el-Medresetu’lKâmiliyye” adında bir dârü’l-hadis daha kurulmuştur.193 Dönemin meşhur muhaddislerinden şunları sayabiliriz: Ebû Osman İsmâîl b. Abdurrahman b. Ahmed es-Sâbûnî en-Nîşâbûrî (v. 449/1057), Ebû Bekr Ahmed b. Hüseyin b. Ali el-Beyhakî (v. 458/1066), Ebû Bekr Muhammed b. Mansûr b. Muhammed b. Ebû’l-Muzaffer es-Sem‘ânî (v. 510/1116)194 gibi. 187 Ömer Rıza Kehhâle, Mu’cemü’l-Müellifîn Terâcimu Musannifî’l-Kutubi’l-Arabiyye, Matbaatü’tTerakki, Dımaşk, 1376-1381/1957-1961, C. VII, s. 305; Ebu’l-Felah Abdulhay İbnu’l-İmâd, Şezerâtu’zZeheb fî Ahbâri Men Zeheb, Dâru İhyai't-Türasi'l-Arabi, Beyrut, “ts.” C. IV, s. 115; Ebu’l-Hasenât Muhammed b. Abdi’l-Hayy el-Leknevî, el-Fevâidu’l-Behiyye fî Terâcimi’l-Hanefiyye, nşr. M. Bedreddin Ebu Firas, Kahire, 1398/1978, s. 149-150 188 Mustafa Öztürk - Mehmet Suat Mertoğlu, ”Zemahşerî”, D.İ.A., C. XXXXIV, Yıl 2013, s. 235-238. 189 Ebu’l-Ferec Abdurrahman İbn Receb, ez-Zeyl alâ Tabakâti’l-Hanâbile, Kahire, 1952, C. I, s. 399; Kehhâle, a.g.e., C. V, s. 157; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. IV, s. 329-331. 190 Hayreddin Ziriklî, el-A'lâm: Kâmusu Terâcimi li-Eşheri'r-Ricâl ve'n-Nisâ, thk. Zübeyr Fethullah, Dâru’l-İlm li’l-Melâyin, Beyrut, 1984, C. II, s. 259; Kehhâle, a.g.e., C. IV, s. 61; Subkî, a.g.e., C. VII, s. 75. 191 Ebû Nasr Tacuddin İbnu’s-Subkî, Tabakâtü'ş-Şâfîiyyeti'l-Kubrâ, thk. Mahmûd Muhammed Tanahi, Abdülfettah Muhammed el-Hulv, Matbaatu İsa el-Babi el-Halebi, Kahire, 1983, C. VII, s. 231; Takiyyuddin Ebu İshak İbrahim b. Muhammed es-Sarîfînî, el-Müntehab min Kitâbi’s-Siyâk li Târîhi Nîsâbûr, thk. Muhammed Ahmed Abdülaziz, Dâru’l-kutubi’l-İlmiyye, Beyrut, 1409-/1989, s. 396; Nurullah Kisâî, Medârisu Nizâmiye ve Tesîrât-i İlmî ve İctimâ’yî ân, 3. b., Müessese-i İntişarat-ı Emir Kebir, Tahran, 1374, s. 100; Kehhâle, a.g.e., C. VII, s. 220; Ziriklî, a.g.e., C. V, s. 149; Talas, a.g.e., s. 78. Ayrıca Bkz. Özgel, “Başlangıçtan Selçuklular Dönemi Sonuna Kadar Türklerin Kur’ân Tefsîrine Hizmetleri”, s. 64, vd. 192 Muhammet Tayyib Okiç, Bazı Hadis Meseleleri Üzerinde Tetkikler, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yay., İstanbul, 1959, s. 105; Atçeken - Bedirhan, a.g.e., s. 97. 193 Okiç, a.g.e., a.y; Atçeken-Bedirhan, a.g.e., a.y. 194 Daha geniş liste için Bkz. Piyadeoğlu, a.g.tz., s. 210-214; Ayrıca bkz. Nuri Toplaoğlu, Selçuklu Devri Muhaddisleri, D.İ.B.Y., Ankara, 1988. 27 4.6.3. Tasavvuf İlmi Büyük Selçuklu dönemi tasavvuf tarihi için çok önemli bir yer iştigâl etmektedir. Bu dönemde Gazzâlî ve Kuşeyrî, Tasavvuf’a Sünnîliğin içinde tam bir meşrûiyyet kazandırmışlardı.195 Bu dönemde Nîşâbûr, “mehd-i tasavvuf” (tasavvufun beşiği) olarak anılırdı.196 Birçok tasavvufî merâsimi bu dönemde ortaya çıkmıştır. Meselâ tarikatlardaki hırka giydirme merasimlerinin ilk kez VI./XII. asırda ortaya çıktığı iddia edilmektedir.197 Selçuklu sultânlarının sûfilere itibar göstermesi, bu akımın yayılmasında etkili olmuştur.198 Meselâ Sultân Melikşâh’ın mutasavvıflara müritlik yapması, Nizâmulmülk’ün Kuşeyrî ve Farmedî (v. 477/1084) gibi sufilerle görüşmesi, Bağdât Nizâmiye medresesinin yanında bir tekke yaptırılarak, tekkeleri medreselerin hemen bitişiğinde inşâ ettirmeleri devletin tasavvufa olan bakışını aksettirmektedir.199 İlk Sûfi ekoller de yine Selçuklu devrinde teşekkül etmeye başlanmıştır. Meselâ Hâcegân,200 Kübreviyye,201 Kâdiriyye,202 Rıfâîyye203 ve Yeseviyye204 tarikatları bu dönemde kurulmuştur. Bu dönemde birçok hangâh205 da mevcuttu. En meşhurları ise, Kuşeyrî hangâhı, Ebû Ali Tarsusî hangâhı, Kerrâmiyan hangâhı, Ebû Said Ebû’l-Hayr hangâhı206 gibi. Dönemin meşhur mutasavvıflarından şunları sayabiliriz: Abdülkerim Kuşeyrî (v. 465/1072), Ebû Ali Fârmedî (v. 477/1084), Yûsuf el-Hamedânî (v. 534/1139), Ebû Nâsr 195 Makdisi, a.g.e., s. 165; Kafesoğlu, a.g.e., s. 363; Bausani, a.g.m., s. 456; Sarıkaya, a.g.m., s. 17; Ocak, a.g.m., s. 270-271. 196 Mürsel Öztürk, “Hacı Bektaşi Veli’nin Yaşadığı Devirdeki Nîşâbûr”, Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaşi Veli Araştırma Merkezi, I. Türk Kültürü ve Hacı Bektaşi Veli Sempozyumu Bidirileri, Ankara, Yıl 1999, s. 287. 197 Bausani, a.g.m., s. 457. 198 Hüseyin Gazi Yurdaydın, İslâm Tarihi Dersleri, A.Ü.İ.F.Y., 2. b., Ankara, 1982, s. 75-77. 199 Ahmed b. Mahmud, a.g.e., C. II, s. 10; Karadaş, a.g.m., s. 98-99; Kara, a.g.m., s. 390. 200 Hamid Algar, “Hâcegân”, D.İ.A., C. XIV, Yıl 1996, s. 431. 201 Algar, “Necmeddîn-i Kübrâ” (Kübreviyye), D.İ.A., C. XXXII. s. 500-506; Atçeken-Bedirhan, a.g.e., s. 85; Kafesoğlu, a.g.e., s. 366. 202 Nihat Azamat, “Kâdiriyye”, D.İ.A., C. XXIV, Yıl 2001, s. 131-136; Atçeken-Bedirhan, a.g.e., a.y.; Kafesoğlu, a.g.e., a.y. 203 Bausani, a.g.m., a.y.; Ayrıca Bkz. Ekinci, a.g.e., s. 161. 204 Necdet Tosun, “Yeseviyye”, D.İ.A., C. XXXXIII, Yıl 2013, s. 487-490; Kafesoğlu, a.g.e., a.y.; Sarıkaya, a.g.m., a.y. 205 Dervişlerin sohbet ve zikir için toplandıkları, bir süre ikamet ettikleri, bazan inzivaya çekildikleri mekâna denir. Geniş bilgi içib bkz. Süleyman Uludağ, “Hankah”, D.İ.A., C. XVI, Yıl 1997, s. 42-43. 206 Öztürk, “Hacı Bektaş Zamanında Nîşâbûr’daki Kültürel Hayat”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, S. 45, Yıl 2008, s. 150. 28 Ahmed b. Ebû’l-Hasan en-Nâmekî (v. 536/1141)207 Meybûdî (v. 570/1174),208 Kutbuddîn b. Mevdud el-Çiştî (v. 527/1133), Yûsuf b. Muhammed b. Sem’ânî (v. 459/1067), Hâce Abdullah el-Ensârî (v. 481/1089)209 gibi. 4.6.4. Kelâm İlmi Kelâm ilmi de bu dönemde çok önemli bir yer iştigâl etmektedir. Çünkü kelam ilmi Mu’tezile’nin elinden doğmuştur.210 Özellikle Kundurî zamanında Mu’tezile’nin tekrar canlanması kelamî tartışmaları da beraberinde getirmişti. Bu dönemde yapılan münâzaraların birçoğu kelam ilmiyle alakalıydı. 211 Hattâ halktan bile mütekellimlere rastlandığı rivâyet edilmektedir.212 Dönemin meşhur kelamcılarından şunları sayabiliriz: Gazzâlî (v. 505/1111), İmâmu’l-Harameyn el-Cüveynî (v. 478/1085), Ebû’l-Yusr el-Pezdevî (v. 493/1099), Ebû’lMuîn en-Nesefî (v. 508/1114), Ömer en-Nesefî (v. 537/1142), eş-Şehristanî (v. 548/1153), Fahreddin er-Razî (v. 606/1210)213 gibi. 4.7. AKLÎ İLİMLER Selçuklular dînî ilimlerin yanında aklî ilimlere de gereken önem vermişlerdir. İlk dönemlerde Nizâmiyelerde yasak olan felsefe dersleri ileriki yıllarda okutulmaya başlanmıştır.214 Nizâmulmülk, Nîşâbûr Nizâmiyesinin yanında bir hastane kurdurmuştu.215 Nureddîn ez-Zengî de “en-Nûriye” medresesinin yanına “en-Nûriye” hastanesini inşâ ettirmişti.216 Sultân Melikşâh önce İsfahân, daha sonra da Bağdât’ta rasathâneler kurdurmuş, heyet (gök bilim) dersleri de buralarda görülmeye başlanmıştı.217 1074’te de 207 Piyadeoğlu, a.g.tz., s. 263-268. 208 Abdulvahap Yıldız, “Meybudî’nin (570/1174) Hayatı Şahsiyeti ve Eserler”, Tasavvuf İlmi ve Akademik Araştırma Dergisi, Ankara, C. II, S: 8, Yıl 2002, s. 68-72. 209 Bausani, a.g.m., s. 457-458. 210 Yavuz, “Kelâm”, D.İ.A., C. XXV, Yıl 2002, s. 199. 211 Selim Özarslan, “Selçuklularda Kelâm İlmi ve Kelâm Âlimleri”, I. U.S.K.M.K., C. II, Konya, Yıl 2001, s. 137. 212 Özarslan, a.g.m., s. 139. 213 Özarslan, a.g.m., s. 139-143. 214 Acar, a.g.m., s. 359. 215 Öztürk, a.g.m., s. 147. 216 Öymen, “İslâmiyette Öğretim ve Eğitim Hareketleri II, s. 39, 41. 217 Kenan Çetin, a.g.e., s. 261. 29 inşâ edilen bir rasathânede218 Ömer Hayyam (v. 525/1131), Ebûl-Muzaffer İsfizârî (v. 515/1121’den önce), Abdurrahmân el-Hâris, Muhammed el-Hâzin ve Meymun b. Necîb elVâsıtî tarafından takvîm-i Celâli/Meliki hazırlamıştır.219 Ayrıca 525/1130 yılında Ebû’lKâsım el-Asturlabî de Bağdât’ta astronomi üzerine çalışmalar yapmıştı.220 Bu rasathânelerden sadece Bağdât’ta değil diğer şehirlerde vardı.221 Dönemin bilginleri arasından yukarıda ismi zikredilenlere ek olarak şunlarıda sayabiliriz: Garsu’n-Ni’me Muhammed b. Hilâlî (v. 480/1088), Ebû Sa’id Muhammed b. Ali (v. 535/1141), İbnu’t-Tilmiz (v. 560/1165), el-Bîrûnî (v. 442/1051)222 gibi. 218 Acar, a.g.m., s. 362. 219 A. Necati Akgür, “Celâlî Takvimi”, D.İ.A., C. VII, Yıl 1993, s. 271; Kenan Çetin, a.g.e., s. 271; Kafesoğlu, a.g.e., s. 374; Acar, a.g.m., s. 362. 220 Özdemir, a.g.m., s. 350. 221 Öztürk, a.g.m., a.y. 222 Kenan Çetin, a.g.e., s. 270-273; diğer pozitif ilim adamları için Bkz. Piyadeoğlu, a.g.tz., s. 235-241. 30 İKİNCİ BÖLÜM BÜYÜK SELÇUKLULAR DÖNEMİ FIKIH MEZHEPLERİ VE FIKIHÇILARI 1. KURUMSAL YAPI OLARAK MEZHEPLER Büyük Selçuklu Devleti büyük bir coğrafyayı yönetiyordu. Horâsân bölgesi, Fergana vadisi, Anadolu, İran, Irak, Suriye, Yemen ve Hicâz gibi bölgeler Büyük Selçuklu devletinin kontrolündeydi. Bunun tabiî bir sonucu olarak çeşitli ırk, din ve mezheplere mensup insanlar, Büyük Selçuklu egemenliği altında yaşamaktaydılar. İnanç bakımından bu kadar karışık bir yapıya sahip olan Büyük Selçuklu devleti, fıkhî mezhepler açısından da çeşitlilik arz etmesi tabiîdir. Mezhep, sözlükte "gidilecek yer ve yol" mânasında ism-i mekân olan bir kelimedir. Terim olarak "dinin aslî veya fer'î hükümlerinin dayandığı delilleri bulmakta ve bunlardan hüküm çıkarıp yorumlamakta otorite sayılan âlimlerin ortaya koyduğu görüşlerin tamamı veya belirledikleri sistem"1 diye tarif edilmiştir. Büyük Selçuklu dönemindeki mezhepler çok dinamik bir yapıya sahiptirler. Mezhepler arası mücâdeleler sadece meclislerde tartışılmıyor, bazen eserlere de yansıtılıyordu.2 Fıkıhçılar devlet kadrolarına yerleşmek için birçok mücâdelenin içine girmişler, hattâ makâm uğruna mezheplerini değiştirenler bile olmuştur.3 Bu dönemde 1 İlyas Üzüm, “Mezhep”, D.İ.A., C. XXIX, İstanbul, Yıl 2004, s. 526. 2 Ebû Hâmid Muhammed Gazzâlî, Şifâü’l-Galîl fî Beyâni’ş-Şübehi ve’l-Muhayyeli ve Mesâliki’t-Ta’lîl, Thk. Ahmed el-Kübeysî, Matbatu’l-İrşâd, Bağdât 1390/1971, s. 9, 14, 142, 146, 177, vd.; İlkiyâ el-Herrâsî, Ahkâmu’l-Kur’an, Mısır “ts.” C. II, s. 219, 220, 222, 251, 254, C. IV, s. 82-85; Diğer tenkidler için ayrıca Bkz. C. I, s. 103, 136, 141, 148, 265, 294; C. III, s. 108, 198, 246; C. IV, 285 3 Ferhat Koca, “Selçukluların İslâm Hukuk Mezheblerine Bakışı”, I. U.S.K.M.K, C. II, Konya, Yıl 2001, s. 40-41. 31 medreseler mezheplere göre tefrîk edilmiş; hattâ kimi yerlerde mescitler bile mezheplere göre tefrîk edilmiştir.4 Monique Bernards ve John Nawas’ın mezheplerin teşekkülünden medreselerin kurulmasına kadar yani IV./X. asra kadar ki fıkıhçıların tespiti hususunda yaptıkları bir çalışmada çarpıcı bilgiler yer almaktadır.5 Bernards ve Nawas mezheplerin teşekkülünden 654/1010 yılına kadar olan 400 yıllık süreci iki alt döneme ayırmışlardır. Birinci dönemde (mezheplerin teşekkülünden - 250/864’ e kadar) 175 fakîh yetişmiş; ikinci dönemde ise (251-400/654-1010) 231 fakîh yetişmiştir.6 Yapılan bu çalışmada elde edilen bulgulara göre ilk dönem fukahâsının yarısından fazlası bağımsızdır/hiçbir mezhebe bağlı değildir. Bunun oranı da %54’e tekâbül etmektedir. Bir mezhebe bağlı olan fukahânın %18’ini Mâlikîler oluşturmaktadır. %13’ünü ise Hanefîler oluşturmaktadır. Fukahânın %8’ini Hanbelîler, ise %2’sini ise Şâfiîler oluşturmaktadır. Geriye kalan %5’lik oranı ise çeşitli sebeplerden dolayı mezheb değiştirenler oluşturmaktadır.7 İkinci dönemde ise (251-400/654-1010) %37 oran ile Mâlikîler öne geçmiştir. Mâlîkîler’i %21 oran ile Şâfiîler takip etmektedir. Hanbelîler’in oranı %17, Hanefîler ise bir önceki dönemde olduğu gibi %13 oran ile temsil edilmektedir. Bağımsızlar %7 iken mezheb değiştirenler de yine %5 oranındadır. 8 Mâlikîler ve Şâfiîler birinci döneme kıyâsen ikinci dönemde büyük bir artış göstermişlerdir. Hanefîler ise iki dönemde de aynı oranda kalmışlardır. Bağımsız fakîhler ise %54’ten %7’ye düşmüşlerdir. Bağımsızlardaki düşüşün sebebi ise, ikinci dönemde mezheplerin sistemleşerek müstakil mezhep haline gelmiş olmalarıdır. 4 Muhammed Hasan Abdülkerim el-Ammadî, “Nizamiyyetu’n-Nîşâbûr”, Mecelletü Merkezi’l- Vesaiki ve’lDirasât’il- İnsaniyye, (Katar Üniversitesi İnsani Dersler ve Belgeler Merkezi Dergisi), Katar, S. 15, Yıl 2003, s. 62 5 "The Geographic Distribution of Muslim Jurists During The First Four Centuries AH", Islamic Law and Society, X, 2, 168-181, adındaki makale Mayıs 2000'de Harvard Üniversitesinde İslam Hukuk Araştırmaları (Islamic Legal Studies) konulu üçüncü uluslararası konferansla sunulmuş tebliğin tashih edilmiş şeklidir. Bu makaleyi Ahmed Hamdi Furat, “İlk Dört Hicri Asırda Müslüman Hukukçuların Coğrafi Dağılımı” adıyla Türkçe’ye tercüme etmiştir. Yazarlar, makale’deki bulguların 80 temel klasik Arapça biyografi kaynaklarından çıkarıldığını ve binlerce biyografik girdiden elde edilmiş bilgiler olduğunu bildirmişlerdir. Bulgular hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Monique Bernards - John Nawas, “İlk Dört Hicri Asırda Müslüman Hukukçuların Coğrafi Dağılımı”, trc. Ahmet Hamdi Furat, İ.Ü.İ.F.D., S. 15, Yıl 2007, s. 301-303. 6 Monique Bernards - John Nawas, a.g.m., s. 304. 7 Bernards-Nawas, a.g.m., s. 305. 8 Bernards-Nawas, a.g.m., a.y. 32 Fukahânın coğrafi dağılımına göre ise şu sonuçlar çıkmaktadır; Irak ve Batı coğrafyası (Endülüs, Mağrip, Sicilya) en çok fıkıhçıyı barındırıken, Şâm ve Doğu coğrafyası (İran’ın kuzeyi, Orta Asya) ise en az fıkıhçıyı barındırmaktadır.9 Batı coğrafyasının büyük çoğunluğu Mâlikî’dir. Mısır’da da Mâlikîlik üstündür. Mısır’da Mâlikî mezhebinden sonra %29 oran ile bağımsızlar, onları üçüncü olarak da Şâfiîler takip etmektedir. Dördüncü olarak mezhep değiştirenler gelirken, en az ise Hanefîler’dir.10 Irak, altı grup tarafından (Hanefî, Mâlikî, Şâfiî, Hanbelî, bağımsız ve mezhep değiştirenler) temsil ediliyordu. Hicâz’da ise bağımsızlar %88 oran ile en büyük paya sahiptiler. Doğu coğrafyasında ise, Şâfiî mezhebi çoğunluğu oluştururken, Hanbelîler ve Hanefîler de Şâfiîler’in arkasından gelmektedir. Mâlikîler ise en azdır.11 Bernards ve Nawas mezheplerin coğrafyalarda temsilini kronolojik/zamansal bakımından da değerlendirmişler ve şu sonuçlara varmışlardır; Mezheplerin teşekkülünden 250/864’e kadar ki dönemde Irâk’ta, çoğunluk bağımsızların elinde iken, ikinciliği ise %20 oran ile Hanefîler almıştır.12 Hanbelîler ise %8 oran ile temsil edilmektedir. Diğer mezhepler ise çok azdır.13 Hicâz’da ise bölgeye bağımsızlar/hiç bir mezhebe bağlı olmayanlar hâkimdir. Bir mezhebe mensup olanlar ise azdır. Mısır’daki fukahânın çoğunluğu ise Mâlikîlerdir. (2/3).14 Mâlikîler’den sonra %20 oran ile Şâfiîler gelmektedir.15 İkinci dönemde ise, Irâk fukahâsının yarısından fazlası Hanbelîdir. Mâlikîler ve Şâfiîler ise yaklaşık olarak %10 oran ile temsil edilirken, Hanefîler ise en azdır.16 Batı coğrafyasında ise Mâlikîler %90 oran ile temsil ediliyordu. İkinci dönemde Şâm’da sadece bir fakih varken, Hicâz da ise hiç fakîh yoktur.17 Doğu coğrafyasında ise fukahânın yarısı 9 Bernards-Nawas, a.g.m., s. 307. 10 Bernards-Nawas, a.g.m., s. 308. 11 Bernards-Nawas, a.g.m., a.y. 12 Burada Abbâsîlerin Ebû Yûsuf ile birlikte resmi mezheb olarak Hanefîleri kabul ettiğini unutmayâlim. 13 Bernards-Nawas, a.g.m., s. 309. 14 Bernards-Nawas, a.g.m., a.y. 15 Bernards-Nawas, a.g.m., s. 311. 16 Bernards-Nawas, a.g.m., s. 310-311. 17 Bernards-Nawas, a.g.m., s. 311. 33 Şâfiî’dir. Onları Hanefî ve Hanbelîler takip etmektedir.18 Hicâz ve Şâm ise fakîhlerin en az etkili olduğu bölgedir.19 Netîce itibariyle şunları söyleyebiliriz. Mâlikîler hicrî 400’lere kadar İslâm coğrafyasının tamamında hâkim olmuşlardır. 20 Onları bağımsızlar takip ederken, diğer üç Sünnî mezhebin oranları is hemen hemen aynıdır. İlk dönemde en etkili iki mezheb Mâlikî ve Hanefî mezhebidir. Şâfiî ve Hanbelîler ise daha azdır. Fakat ikinci dönemde Hanefî mezhebinde bir düşüş yaşanmakatadır. Bağımsızlar ise artık dört Sünnî mezhepten birine intisâp etmiş, bağımsız olarak sadece %7’lik oran varlığını sürdürmüştür. Fakat Selçuklular dönemine tekâbül eden V./XI. ve VI./XII. asırlar arasında Orta Asya ve Irak’ta en çok taraftar bulan mezheb hiç şüphesiz ki Hanefîlik ve Şâfiîlik olmuştur. Özellikle Horâsân ve çevresinde bu iki mezhepten başka mezheb yoktu denilebilir.21 Fergânâ bölgesinde ise Hanefî mezhebi yaygındı.22 Bağdât ve çevresinde Hanefî mezhebine nispeten, Şâfiî ve Hanbelîlerin daha yoğun olduğunu söyleyebiliriz. Mâlikî mezhebinin ise Büyük Selçuklu devletinde taraftar bulduğu söylenemez. Irak’ın Basra, Ahvaz, Bağdât gibi şehirlerinde, her ne kadar taraftarlar bulsa da Mağrip, Sicilya ve Endülüs’teki kadar müntesip bulamamıştır.23 Münferit olarak bu mezhepten olan fakîhler vardır ki ileriki bölümlerde bunun üzerinde durulacaktır. 1.1. HANEFÎ MEZHEBİ Hanefî mezhebi, İmâm Ebû Hanîfe Nu’mân b. Sâbit’in (v. 150/767) görüşleri etrafında teşekkül eden bir mezheptir.24 Ebû Hanîfe, fıkhını bir kitapta tedvîn etmekten 18 Bernards-Nawas, a.g.m., a.y. 19 Bernards-Nawas, a.g.m., s. 313. 20 Fakat bu hâkimiyetin büyük bir kısmının da Endülüs ve Mağrip’te olduğunu unutmayalaım. 21 Semseddîn Ebû’l-Muzaffer Yûsuf b. Kızoğlu Sıbt İbnu’-Cevzî, Mirâtu’z-zamân fî Tarihi’l-‘Ayân, Haydarabad 1951/nşr. Ali Sevim, T.T.K.Y., Ankara, 1968, s. 188, Seyfullah Kara, Büyük Selçuklular ve Mezhep Kavgaları, 2 b., İz Yay. İstanbul, 2009, s. 58. 22 Tahsin Yazıcı, “Fergana” D.İ.A., C. XXII. Yıl 1995, s. 376. 23 Tuncay Başoğlu, “Hicri Beşinci Asırda Fıkıh” İLAM Araştırma Dergisi, C. III, S. 2, Yıl 1998, s. 121-122. 24 Hayatı hakkında daha geniş bilgi için bakınız: Muhammed Ebû Zehrâ, Ebû Hanîfe: Hayâtuhû ve Asruhû, 3.b., Dâru’l-Fikr el-Arabî, Kahire, 1976; Mustafa Uzunpostalcı, “Ebû Hanîfe”, D.İ.A., C. X, İstanbul, Yıl 1994, s. 131-138. 34 ziyâde talebe yetiştirmeye kendisini adamıştı. Binlerce talebe İmâm’dan dersler gördükten sonra memleketlerine döndüklerinde bu mezhebi yaymışlardır.25 Hanefîlik, Abbâsî devletinin resmi mezhebi olmuş, kadılar bu mezhepten seçiliyor26 ve kâdı’l-kudâtlık müessesesinde de Ebû Hanîfe’nin en gözde talebelerinden biri olan, İmâm Ebû Yûsuf (v. 182/798) bulunuyordu. Yine mezhebin müdevvini olan İmâm Muhammed b. Hasen eş-Şeybânî (v. 189/805), telîf ettiği eserleriyle İslâm coğrafyasında Hanefî fıkhının tesîsinde önemli rol oynamıştır.27 Büyük Selçuklu devrindeki Hanefî yapılanmayı sıhhatli bir şekilde anlayabilmek için Abbâsîler devrindeki Hanefîliğin konumunu iyi anlamak gerekir. Çünkü Selçuklu sultânları ile Abbâsî halîfeleri arasında sosyal ve siyâsal alanda birçok münâsebetleri olmuştur. Bu olumlu münâsebetler devrin siyâsî ve ilmî fikriyâtını da etkilemiştir.28 1.1.1. Abbâsî Devrinde Hanefî Mezhebi Emevîler döneminin sonu ile Abbâsî döneminin başı, tabiûn ve etbâu’t-tabiûnun beraber yaşadığı bir dönemdir. Fıkıh bu dönemde mezhepsel olarak henüz sistematikleşmemişti. Halk beğendiği ve kendi anlayışına uygun gördüğü ulemânın etrafında toplanıyor ve tedrîsât ona göre yapılıyordu. Dersler genellikle halkalar şeklinde mescitlerde yapılıyordu.29 Talebeler bir hocanın etrafında toplanıyor ve dersi dinliyorlardı. Âlimlerin bir kısmı derslerinde akla önem vermiyor, sadece Kur’ân ve Sünnetle iktifâ ederken; diğer bir kısmı da (özellikle Irâk bölgesindekiler) Kur’ân ve Sünnetin yanında kendi görüşlerini de dâhil ictihâd ediyorlardı. Bunun bir sonucu olarak, fıkıh alanında iki eğilimin ortaya çıktığı görülmektedir: Hicâz ekolü/Ehl-i Hadîs30 ve Kufe ekolü/Ehl-i R’ey. 31 Bu ayrışma ilk başlarda sadece muhit yönünden iken32 daha sonraları usûl ve 25 Huzeyfe Çeker, “Hanefî Mezhebinin Fıkıh Silsileleri, (Ebû Hanîfe’den Hicri VI. Asrın Sonuna Kadar)”, İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi, S. 19, Yıl 2012, s. 199; Abdulğaffar Aslan, “Kelâm İlminin Gelişimine Türklerin Katkısı -Ebû’l-Muîn en-Nesefî Örneği-“, U.T.D.İ.K.S., Konya, Yıl 2007, s. 478. 26 Cağfer Karadaş, "Semerkand Hanefî Kelam Okulu Mâtürîdîlik –Oluşum Zemini ve Gelişim Süreci”, Usûl İslâm Araştırmalar Dergisi, S. 6, 2006, s. 59. 27 Çeker, a.g.m., a.y. 28 Geniş bilgi için bakınız: Hasan Hüseyin Adalıoğlu, Büyük Selçuklu Devleti ile Abbâsî Halîfeliği Münâsebetleri, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Merkezi (Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul 1996. 29 Mürsel Öztürk, “Hacı Bektaşi Veli’nin Yaşadığı Devirdeki Nîşâbûr”, Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaşi Veli Araştırma Merkezi, I. Türk Kültürü ve Hacı Bektaşi Veli Sempozyumu Bidirileri, Ankara, Yıl 1999, s. 286 30 Geniş bilgi için bkz. Sâlim Öğüt, “Ehl-i Hadîs”, C. X. D.İ.A., Yıl 1994, s. 508-512. 31 Geniş bilgi için bkz. M.Esat Kılıçer, “Ehl-i Rey”, C. X. D.İ.A., Yıl 1994. s. 520-524. 32 Hicâz ekolü, Irâk/Kûfe ekolü. 35 metot33 yönünde gelişmiştir. Ehl-i hadîs, ayet ve hadîslerle iktifâ ederken, ehl-i rey ise, mezkûr iki kaynağa ek olarak aklı kullanıyor ve ictihâd etmekten de geri durmuyordu.34 Abbâsî devri Irâk’ında Hanefî mezhebi çok etkiliydi.35 Ebû Yûsuf’un kadı’l-kudât olması ile birlikte devletin resmi mezhebi de Hanefîlik olmuştu. Abbâsî devletinde ilk defa bir mezheb devlet eliyle destekleniyor ve belli kurumlara atamalarda rol alıyordu. Bu da Hanefî mezhebiydi.36 Peki, o dönemi düşünecek olursak neden Hanefî mezhebi tercih edilmiş de diğer mezhepler37 tercih edilmemiştir? Meselâ ibnu’l- Mukaffâ’nın (v. 142/759) Abbâsî halîfesi Mansûr’a (v. 158/775), hukukun devletin kontrolünde olması yönünde yaptığı önerisi, dönemin ilim adamları tarafından reddedilmiştir.38 İmâm Mâlik’e (v. 179/795) de kendi kitabı olan Muvattâ’ını devletin resmî kânûnu olması teklîf edildiğinde, ictihâd hürriyetini engeller diye kabul etmemişti.39 Fakat Abbâsîler, Hanefîler’in devlet kadrolarına atanmalarını kabul etmişler ve bunlara destek vermişlerdi. “Peki, Abbâsîler neden Hanefîleri desteklediler?” Bu soruya cevap olarak şunları diyebiliriz: - Abbâsî devriminin hurûç noktası Horâsân’dır. Horâsân ve Mâverâünnehir bölgelerinde de gayr-i Arap dediğimiz mevâli Müslümanlar yaşamaktaydılar. Mezkûr bölge halkı Ebû Hanîfe’nin mevâlî hakkındaki görüşlerinden dolayı kendisine sempati 33 Ehl-hadîs, Ehl-i re’y. 34 Hayreddin Karaman, İslam Hukuk Tarihi,6.b., İz Yayıncılık, İstanbul, 2009, s. 152; Karaman, İslâm Hukukunda İctihad, 4.b., Ensar Yay., 2010, s. 105 vd.; Ekrem Buğra Ekinci, İslâm Hukuk Tarihi, Arı Sanat Yayınevi, İstanbul, 2006, s. 68-69; Ayrıca bk. Kılıçer, İslâm Fıkhında Rey Taraftarları, 2. b., D.İ.B.Y., Ankara, 1994. 35 Çeker, a.g.m., s. 167. 36 Bernd Radtke, “Horâsân ve Mâverâünnehir’de Din Âlimleri ve Mutasavvıflar”, trc. Ergian Ayan, The Jorunal if International Social Research, Volume 2/9, Yıl 2009, s. 367; Karadaş, a.g.m., s. 60. 37 Burada mezheb derken belli imâmların usûl ve prensiplerini kabul eden ve tâbi olduğu imâmın etkisinde kalan kişileri kastediyoruz. Zira sistematik olarak mezheplerin teşekkülü hicri IV. asra doğru ve tedrîcen toplum nezdinde yerleşmiştir. Bkz. Karaman, a.g.e., s. 159-160. 38 Ahmed Zeki Safvet, Cemheratu Resâili’l-‘Arab, Mustafa el-Babi el-Halebî, Mısır, 1937, C. III, s. 37-39; Mehmet Akif Aydın, “İslâm Hukuku’nun Osmanlı Devleti’nde Kanun Hukukuna Doğru Geçirdiği Evrim”, Türk Hukuk Tarihi Aşaştırmaları Dergisi, S. 1, Yıl 2006, s. 12. 39 Ahmed Emîn, Duha’l-İslâm, . 6. b., Lecnetü’t-Te’lîf, I-III, Kahire, 1964, C. II, s. 174; Ebû Muhammed Abdurrahman b. Muhammed İbn Ebû Hâtim, el-Cerh ve’t-Ta‘dîl, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, “ts.” C. I. s. 29; Ebû Ömer Cemaleddin Yûsuf b. Abdullah b. Muhammed Kurtubi İbn Abdülber, el-İntika' fî Fezâili'l-Eimmeti's-Selâseti'l-Fukahâ: Mâlik b. Enes el-Asbâhî el-Medenî, Muhammed b. İdris eş-Şâfiî el-Muttalibî, Ebû Hanîfe Nu’mân b. Sâbit el-Kûfî, thk. Abdülfettah Ebû Ğudde, Dârü'l-Beşairi'lİslâmiyye, Beyrut, 1997. s. 80-81. 36 duymktaydı.40 Binâenaleyh, Abbâsî devletinin Hanefî mezhebini benimsemesinde Ebû Hanîfe’nin mevâlî hakkındaki görüşlerinin etkisinin olduğu söylenebilir.41 - Abbâsî hânedânının Hanefî mezhebi etrafında karar kılmasının en önemli sebeplerinden birisi de, Hanefîler’in o dönemde fıkıh ilmi bağlamında sistematik ve bütüncül bir anlayışa sahip olmaları ve bunu eserlerinde yansıtmalarıdır. Meselâ kadıların el kitâbı mesâbesinde olan ve kadılık kurumuna atanmak için ezberlenmesi şartı koşulan “el-Câmi’u-s-Sağîr”42 adlı eser, İmâm Muhammed tarafından yazılmıştı. Yine vergi sistemi ile alakalı “Kitâbu’l Harâc”43 da İmâm Ebû Yûsuf tarafından yazılmıştı. Bunun bir netîcesi olarak da Abbâsîler ister-istemez Hanefîleri desteklemek ve tercîh etmek zorundaydılar. Bu yüzden her yere Hanefîler’den kadıları tayin ediyorlardı. Hattâ bu devirde Hanefîleri kadı olarak tayin etme işi o kadar ileri gitmiştir ki, Hanefî mezhebinin etkili olmadığı Mısır ve Şâm bölgelerine bile Hanefîler’den kadılar tayin edilmeye çalışılmış, fakat muhâlefetle karşılaşılmıştır.44 - Hanefî kadılarının tercîh edilip diğer mezheb müntesiplerinin tercîh edilmemelerinde, halîfe Me’mûn’un (v. 218/833) da etkisi vardır.45 Zira Me’mûn Mu’tezilî di. O devirde de Mu’tezile ile Ashâb’ul-hadîs ve Eş’arîler arasında şiddetli tartışmalar yaşanmaktaydı. Eş’arîler ise, amelî mezheb olarak genelde Şâfiî ve Mâlikî idi. Ashâbu’lhadîs taraftarları da amelî olarak Hanbelî idiler. Hanefîler ise o dönemde Mu’tezîle mezhebine mensup olmakla itham ediliyorlardı. Mihne vâkıası bunun en somut örneğidir. Hattâ mihne vâkıasında, Hanefî âlimlerinin, açık açık halîfeye destek verdiği de görülmektedir. Destek veren Hanefî fakihlerden bazısı şunlardır: Bişr b. Gıyâs el-Merîsî (v. 218/833), Ahmed b. Ebî Duâd (v. 240/854), İsâ b. Ebân (v. 221/836) ve Ebû Abdullâh Muhammed b. Semâ'a (v. 233/848).46 Fakat o dönemde mihneye maruz kalan Hanefîler de yok değildir.47 Fakat mihneye destek verenler kadar meşhur ve etkili değillerdir. Bunun tabiî bir sonucu olarak Mu’tezîlî halîfeler kendi görüşlerine uygun olan (ki bunlar Hanefî 40 Karadaş, a.g.m., s. 62. 41 Mürteza Bedir, Hanefî Mezhebinin Abbâsî Bağdât’ında Yükselişi ve Zayıflaması, İslâm Medeniyetinde Bağdât (Medînetü’s-Selâm) Uluslararası Sempozyumu, 2008, s. 624 42 Yunus Vehbi Yavuz, “el-Câmiu’s-Sağîr”, D.İ.A., C. VII, İstanbul, Yıl 1993, s. 112. 43 Cengiz Kallek, “Kitâbu’l-Harâc”, D.İ.A., C. XXVI, İstanbul, Yıl 2003, s. 101-104. 44 Bedir, a.g.m. s. 623-624. 45 Karadaş, a.g.m., s. 63. 46 Mehmet Ümit, “Mihne Sürecinde Hanefîler”, Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. IX, S. 17, Yıl 2010/1, s. 114 vd. 47 Ümit, a.g.m. s. 121 vd. 37 âlimleridir) kadıları devlet kadrolarına atamışlardır. Fakat bu atanan kadıların tamamının Mu’tezîlî olduğu anlamına da gelmez.48 1.1.2. Hanefî Mezhebinin Büyük Selçuklulara Tesiri Büyük Selçuklu Devletin’nin resmî mezhebi daha öncede belirttiğim gibi Hanefîlikti.49 Hanefî mezhebine girmelerinde Sâmânîler’in50 etkisi olduğu söylenmektedir.51 Çünkü Sâmânîler, İsmâîlîleri destekleyen II. Nasr b. Ahmed (v. 331/943) dışında Sünnî ve Hanefî idiler.52 Resmi atamalarda da hep bu mezhebe öncelik tanıyorlardı.53 Devlet işlerini Hanefî âlimlerin görüşlerine göre halletmekteydiler.54 Hattâ Samânîler, Mâtürîdîliği benimsedikleri gibi Selçuklular da itikadı mezheb olarak Mâtürîdîliği benimsemişlerdir.55 Selçuklu hânedânı için Hanefîlik salt bir mezhep olmaktan öte hararetle savundukları ve yayılması için çaba sarf ettikleri bir düşünce sistemidir. Selçuklular gerek siyâsî gerekse sosyal müesseselerde Hanefî mezhebinden olanları tercih etmeye gayret etmişlerdir.56 Örneğin, reîsu’r-ruesâlık, hatîbu’l-hutabâ’lık ve şehir imâmlığı gibi 48 Mesela Selçuklu devrindeki âlimleri değerlendirirken şu durumu göz ardı etmememiz gerekir. Şöyle ki, bir fakîh Mu’tezile’ye nispet edilen bir veya birkaç düşünceyi benimsiyor olması, onun Mu’tezilî olduğu anlamına gelmez. Meselâ Maverdî’nin (v. 449/1058) furû’da Şâfiî olmakla birlikte kelam’da Mu’tezili olduğunu iddia edilmiştir. Hâlbuki o, halku’l-Kur’ân fikrini benimsememiştir. Bkz. Cengiz Kallek, “Mâverdî”, D.İ.A., C. XXVIII, Yıl 2003, s. 180; Başoğlu, a.g.m., s. 126. 49 İbn Kesir, el-Bidâye ve 'n-Nihâye, Beyrut, Dâru'l-Kutübi'l-İlmiyye, 1985, C. XII, s. 73; Kara, a.g.e., s. 168, Ahmet Yaşar Ocak, Selçukluların Dinî Siyâseti (1040-1092), Tarih ve Tabiat Vakfı Yay., İstanbul, 2002, s. 45, 54, 63; Ahmet Bağlıoğlu, “Türklerde İslâmlaşmayla Birlikte Mezhep Hareketleri Üzerine Bir Araştırma”, F.Ü.İ.F.D., S. 2, Yıl 1997, s. 219; Koca, a.g.m., s. 29; Aslan, a.g.m., s. 479; Bu mezheb temayülünü o dönemde yaşayan Ebû Muîn en-Nesefî de ifade etmektedir. Bkz. a. mlf., a.g.m., s. 483. 50 Sâmânîler, 819-1005 yılları arasında, Mâverâünnehir ve Horâsan’da hüküm süren İrân menşeli bir İslâm hânedanlığı. Geniş bilgi için bkz. Aydın Usta, “Sâmânîler”, D.İ.A., C. XXXVI, Yıl 2009, s. 64-68. 51 Hüseyin Emîn, “ed-Devletü’s-Sâmâniyye”, Mecelletü’l-Müerrîhi’l-Arabî, S. 15, Bağdât, Yıl 1980, s. 7-22; Kara, “Selçuklu Türkleri’nin Mezhebler Arası Barışı Sağlamaya Yaptıkları Katkılar”, U.T.D.İ.K.S., Isparta, Yıl 2007, s. 383. 52 Richard N. Frye, “The Sâmânids”, The Cambridge History of Iran. Ed. R. N. Frye (Cambridge; Cambridge University, 1975), IV, s. 153; a. mlf., “Sâmânîds”, Dictionary of the Middle Ages, ed. Joseph R. Strayer (Nex York: Charles Scribner’s Sons, 1989), X, s. 639; Aslan, a.g.m., s. 478. 53 Aydın Usta, Şâmanizmden Müslümanlığa Türklerin İslâmlaşma Serüveni ( Sâmânîler Devleti 874- 1005), Yeditepe Yayınevi, İstanbul, 2007, s. 453; Saffet Sarıkaya, “Türklerin İslâmlaşma Süreçlerinde Mezheplerin ve Tarikatların Yeri”, Yeni Türkiye Dergisi, Türkler, Yıl 2002, s. 4. 54 İhsan Zünün Samiri, el-Hayâtu’l-İlmiyye Zemenu’s-Sâmânîyyîn: et-Târîhu’s-Sekâfî li-Horâsân Ve Bilâdi Mâverâünnehr fî’l-Karneyni’s-Sâlis Ve’r-Râbi’ el-Hicrî, Dâru’t-Tâlia, Beyrut, 2001, s. 18; V.v. Barthold, Moğol İstilâsına Kadar Türkistan, haz. Hakkı Dursun, T.T.K.Y., Ankara, 1990, s. 250. 55 Adem Arıkan, Büyük Selçukluların Hanefîlere Destekler ve Irâk Selçukluları Sultânı Mesud’un Faaliyetleri, Araşan Sosyal Bilimler Enstitüsü İlmî Dergisi, Bişkek, Yıl 2008, s. 155. 56 Abdurrahman Acar, “Selçuklu Medreseleri ve İslâm Kültür ve Medeniyetine Kazandırdıkları”, U.T.D.İ.K.S., Isparta, Yıl 2007, s. 360. 38 makamlara Hanefîleri tayin etmişlerdir.57 Nîşâbûr imâmı olan Ebû Osman es-Sâbûnî (v. 449/1057) Şâfiî idi. Tuğrul Bey onu azlederek yerine Hanefî bir imâm tayin etmişti.58 Reîsu’r-ruesâlık makamına da Hanefî olan Ebû Nasr Ahmed b. Muhammed b. Sa’îd’i tayin etmişti. Ayrıca hatîbu’l-hutabâlık görevini de Hanefî olan Ebû’l-Hasan Ali es-Sandalî’ye vermişti.59 Tuğrul Bey, Rey şehrinde Hanefîliği güçlendirmek için “Mescid-i Tuğrul” adında bir câmii yaptırmıştı.60 Nizâmulmülk tarafından İsfahân ve Hamedân’da Şâfiîler için vakfedilen câmiler, Muhammed Tapar tarafından Şâfiîler’den alınarak, Hanefîlere tahsîs edilmiştir.61 Tuğrul Bey, Bağdât’a girdiğinde Ebû Abdullah ed-Dâmegânî’yi kâdı’l-kudât olarak tayin etmiş ve mezkûr şahıs ölünceye kadar (30 yıl) bu görevi sürdürmüştür. Keza Tuğrul Bey yine İsfahân kadı’l-kudâtlığına Hanefî olan Ali b. Abdullah el-Hatîbî’yi (v. 467/1074- 5), vefatından sonra da oğlu Ubeydullah el-Hatîbî’yi (v. 502/1108) tayin etmiştir.62 Sultân Muhammed Tapar döneminde de İsfahan kadılığı Hanefî mezhebinden olan Ebû’l-A’lâ Saîd b. Yahya’nın elindeydi.63 Selçuklular Hanefîliği o kadar benimsemişler ki, İslâmiyet’i kabul edince “Hanefî dinine girdiler” şeklinde ifade edilmiştir.64 Selçuklu ve Osmanlı’da Türk denilince Müslümanlığın yanında ayrıca Mâturîdî/Hanefî olarak da anlaşılması ve her itikad’da Mâtûrîdî olanın amelde Hanefî’dir denmesi,65 Selçukluların ne kadar koyu Hanefî müntesibi olduklarını göstermektedir. 57 İbn Asâkir, Tebyînu Kezibi’l-Müfterî fîma Nusibe İle’l-İmâm Ebî’l-Hasan el-Eş’arî, 3. b., Daru’lKitâbi’l-Arabi, Beyrut, 1984, s. 180; Cihan Piyadeoğlu, Büyük Selçuklular Döneminde Horasan (1040- 1157), İstanbul Ünversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul, 2008, s. 93; İsmail Pırlanta, “Büyük Selçukluların Horâsân’da Dini ve Sosyal Yaşam Üzerindeki Bazı Uygulamaları ve Bunların Halka Yansımaları”, Cumhuriyet Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, C. XVI, S. 2, Yıl 2012, s. 702, 717. 58 Piyadeoğlu, a.g.tz., a.y.; Ferhat Koca, a.g.m., s. 32. 59 Piyadeoğlu, a.g.tz., a.y; Pırlanta, a.g.m., s. 702. 60 Seyfullah Kara, Büyük Selçuklular ve Mezhep Kavgaları, 2. Bsm. İz Yayıncılık, İstanbul, 2009, s. 170; Koca, a.g.m., a.y. 61 Muhammed b. Ali b. Süleyman er-Râvendî, I-II, Râhatu’s-Sudûr ve Âyetu’s-Surûr (Gönüllerin Rahatı ve Sevinç Alametleri), trc. Ahmed Ateş, T.T.K.Y., Ankara, 1957, C. I, s. 18; Osman Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk İslâm Medeniyeti, Turan Neşriyat Yurdu, 2. b., İstanbul, 1969, s. 256. 62 Koca, a.g.m., s. 33-34. 63 Nurullah Yazar, “Büyük Selçuklular Döneminde İsfahan’nın Siyasî Durumu”, İ.A.D., C. XXIV, S. 1, Yıl 2013, s. 37. 64 Ebü'l-Hasan Sadreddin Ali b. Nasır b. Ali Hüseynî, Ahbâru’d-Devleti’s-Selçûkiyye, trc. Necati Lügal, T.T.K.Y., Ankara, 1999, s. 2. 65 Sönmez Kutlu, “Bilinmeyen Yönleriyle Türk Bilgini, İmâm Mâturîdi”, D.A.D., C. V, S. 15, Ankara, Ocak-Nisan 2003, s. 27. 39 Selçuklular’da bir diğer önemli kurum da “reîsu’r-rüesâlık” idi. Reîs, genellikle köyün ya da şehrin ileri gelenlerinden seçilir, vâlîye karşı değil de sultâna karşı sorumludur ve babadan oğula geçmektedir. Görevleri arasında vergi denetimi yapmak ve pazarlardaki fiyatları kontrol etmek vardır.66 Tuğrul Bey dönemine kadar Şâfiîler’in elinde bulunan bu makam, Tuğrul Bey ile birlikte Hanefîlerin eline geçmiş, liderliğini de Ebû Nasr Ahmed b. Muhammed b. Sa’idî yapmıştı.67 Reîsu’r-ruesâlık makamında bulunan reîslerden, ağır vergilerin hafifletilmesi, haksız hükümlerin verilmemesi, zenginlerin fakirleri, güçlülerin güçsüzleri ezmemesi için kadılar ile işbirliği yapması istenmekteydi. Ayrıca reâyadan alınan vergi ve gümrük işlerinin takibi, alım satımın kontrolü, fiyatların belirlenmesi, dîvân-ı arz ile ilgili ilişkileri yürütmesi, mîrâs ve mülk sahipliğine nezâret etmesi hususunda Allah (c.c.) rızâsını gözetmesi istenmektedir. Bu kurum sayesinde sultân ile halk arasındaki intizâm sağlanıyor, halk da huzurlu bir şekilde hayatlarını idâme ettiriyordu. 68 Bu dönemde bir diğer önemli makam da, “hatîbu’l-hutabâ”lık idi. Devlet tarafından tayin edilen hatîbler, şehrin en büyük câmisinde vaazlar vererek halkı irşâd ediyor, özellikle sultân ve idârecilere itâati vurgulamaları isteniyordu.69 Hatîbu’l-hutabâ makamına da yine bir Hanefî olan Ebû’l-Hasan Ali es-Sandalî tayin edilmişti.70 Demek ki Hanefî mezhebi devlet tarafından her türlü desteği görmüştür. Râvendî de Selçuklu sultânlarının mezhebî temâyüllerini anlatırken şu ifâdeleri kullanmaktadır: “…Selçuk oğullarından gelen sultânlar, Ebû Hanîfe eshabından olan âlimleri o kadar himaye etmişlerdir ki, onların sevgilerinin izleri genç, ihtiyar herkesin gönlünde yerleşmiştir…Bütün dünyada herhangi bir mansıp Ebû Hanîfe eshabından başkasının elinde olsa, kılıç darbesiyle elinden alınır, İmâm-ı A’zam eshabına verilirdi”.71 Hanefî mezhebi sadece Selçuklu Türkler’inde savunulmamış, ilk Müslüman Türk halklarından biri olan “Başkırtlar”72 da Hanefî mezhebi fıkhını öğrenip tatbîk ettiği rivâyet 66 Piyadeoğlu, a.g.tz. s. 91 67 İbn Asâkir, a.g.e., s. 180; Piyadeoğlu, a.g.tz., s. 93; Pırlanta, a.g.m., s. 717. 68 Pırlanta, a.g.m., s. 716-717. 69 Müntecebüddîn Bedî‘ Atabek el-Cuveynî, Atebetü’l-Ketebe, nşr. Muhammed Kazvînî-Abbâs İkbâl, Tahran 1329, s. 50-52; Piyadeoğlu, a.g.tz., s. 93; Pırlanta, a.g.m., s. 717-718 70 Piyadeoğlu, a.g.tz., a.y. 71 Râvendî, a.g.e., C. I, a.y. 72 Orta Asya Türk kavimlerinden olan bu kavim hakkında geniş bilgi için bkz. Mehmet Saray, “Başkırt”, D.İ.A., C. V, Yıl 1992, s. 130-131. 40 edilmektedir.73 Ayrıca, Anadolu Danişmend’deki medreselerde Hanefî fıkhı tedrîs olunuyor ve burdaki fakîhlere de “Türkmen Hanefî Fukahâ”sı deniliyordu.74 Demek ki, İslâmî Türk devletlerin hemen hemen hepsi Sünnî-Hanefî mezhebini benimsemişlerdir.75 Hanefîlik Selçuklu devrinin ilk yıllarında neredeyse bütün Orta Asya’da hâkim mezheb konumundaydı. Bunda elbetteki hânedânın Hanefî olması ve devlet tarafından desteklenmesi etkilidir. Meselâ Selçukluların kurucusu olan Tuğrul Bey koyu bir Hanefî idi.76 Sultân Alp Arslan, vezîri Nizâmulmülk’ün Şâfiî olmasını istemiştir. Nizâmulmülk Siyâsetname’sinde konu ile alâkalı şunları demektedir: “Şehit Sultân (Alp Arslan) kendi mezhebinde o kadar katı ve dürüst idi ki, (şu) sözü defalarca söylemişti:” Ah, ne yazık; eğer vezîrim Şâfiî mezheb(inden) olmasaydı, çok daha siyâsetli ve daha heybetli olurdu. Ve kendi mezhebine böylesine ciddî olarak bağlı olması, Şâfiî mezhebine itikadı ayıp sayması sebebiyle, ben ondan daima endişeli idim ve korkardım”. 77 Ayrıca medreseler ve eğitim kurumu görevini işleten mescitlerde Hanefî ağırlıklı tedrîsât yapılması, Hanefî fıkhına bağlı imâm ve kadıların câmi ve mescitlerde tayin edilmeleri, mezhebin bölgede ağırlıklı olarak benimsenmesinde etkili olmuştur. Hattâ ordu gibi askerî kanatta Hanefî mezhebi o kadar hâkimdi ki, Şâfiî ve Eş’arî olanlar mezheplerini gizlemek zorunda kalmışlardır.78 Fakat şunu da ifade edelim ki, Selçuklu hânedânı Hanefî mezhebine, diğer Sünnî mezhepleri dışlayıcı bir şekilde taassup derecesinde bağlı değildir. Belki herkesin (vezîrlerin dâhil) Hanefî mezhebine girmelerini istemiş olabilirler. Fakat hiçbir zaman diğer Sünnî mezhepleri dışlamamışlar, bilâkis her zaman maddî ve manevî destek olmuşlardır. Tuğrul Bey zamanındaki Eş’arîlerin telîni ile ilgili olarak gelişen olayları, 73 Ramazan Şeşen, İslâm Coğrafyacılarına Göre Türkler ve Türk Ülkeleri, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yay., Ankara, 1985, s. 132; Bağlıoğlu, a.g.m., s. 209. 74 Mikail Bayram, Danişmend Oğulları’nın Dinî ve Millî Siyâseti, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S. 18, 2005, s. 141. 75 Sarıkaya, a.g.m., s. 6; Hanefîlere mahsus medreseler Karahanlı devrinde de vardı. Meselâ Buğra Han Tamgaç medresesi bu çeşitti. Bkz. Saffet Bilhan, “900 Yıllık Bir Türk Öğretim Kurumu Buğra Han Tamgaç Medresesi Vâkıf Belgesi”, Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi, 1982, C. XV, S. 2, s. 121, 123. 76 İbn Asâkir, a.g.e., a.y.; Muhammed Şerefeddin Yaltkaya, ”Selçuklular Devrinde Mezhepler”, Hikmet Yurdu Düşünce-Yorum Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi, Y. 2, Sayı 4, Yıl 2009, s. 180; Pırlanta, a.g.m., s. 702; Bayram, a.g.m., s. 133; Koca, a.g.m., s. 29. 77 Nizâmulmülk, Siyâsetname, trc. Mehmet Altay Köymen, T.T.K.Y., Ankara, 1999, s. 69. 78 İsmail Şık, Mahmûd b. Zeyd el-Lâmişî’nin Kelâm Anlayışı, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara, 2009, s. 18, (dipnota bak.) 41 Sultân Tuğrul Bey’den çok vezîr Kundûrî’de aramak gerekir. Şayet Tuğrul Bey’in Şâfiîlere karşı bir önyargısı olsaydı, Selçuklu’nun ilk şeyhu’l-islâmı olan Ebû Osman es-Sâbûnî Şâfiî mezhebinden ol(a)mazdı. Hemen akabinde onun yerine şeyhu’l-islâmlığa gelen Abdullah el-Ensârî el-Herevî de Hanbelî mezhebinden ol(a)mazdı.79 Kezâ Sultân Alp Arslan ve Melikşâh devrinin ikinci adamı olan vezîr Nizâmulmülk (v. 485/1092) Şâfiî mezhebindendi.80 Bir başka Selçuklu vezîri olan Tâculmülk Ebû’lĞanâim (v. 486/1093) de Şâfiî idi.81 Sultân Alp Arslan zamanından itibaren Nizâmulmülk ile birlikte Şâfiî mezhebinin etkili olmaya başladığı da malumdur. 82 Selçuklu sultânları isteselerdi bu intişârı engellyebilirlerdi. Hâlbuki Selçuklu sultânları dört Sünnî fıkıh mezhebini desteklemişlerdir. Meselâ Selçuklu Atabeyi olan Nûreddîn Mahmud ezZengî’nin Şam’da inşâ ettirdiği “dâru’l-adl”de, başkadının yanında dört mezheb temsilcileri de bulunmaktaydı.83 Fakat şu bir gerçek ki Selçuklu sultânları devlet kademelerine genel olarak Hanefî ve Şâfiî ulemâyı atamışlardır. Nizâmulmülk, Siyâsetnâme’sinde, devletin mezhep anlayışını ifade ederken şu ifadeleri kullanmaktadır: ”Bütün dünyada iyi olan ve doğru yolda giden iki mezhep vardır: Biri Hanefî mezhebi biri de Şâfiî’nin mezhebi. Ötekiler boş (heva), bid’at ve şüphedir”. 84 Burada şunun göz ardı edilmemesi lâzımdır. O da, daha önce ifâde ettiğimiz gibi, Mâlikî mezhebi Selçuklu devrine doğru Irâk’ta son demlerini yaşıyordu. Binâenaleyh, bu mezhep tercih edilemezdi. Çünkü müntesipleri kalmamıştı. Hanbelî mezhebi ise Selçuklu devrine kadar bir fıkıh mezhebinden ziyâde, hadis mektebi olarak kabul edilmişti. Binâenaleyh, kadılık gibi kazâ müessesesine fıkıh alanında mütehassıs olmayanlar elbette ki atanmaları doğru değildi. İşte bu yüzden bu iki mezhep çok tercih edilmedi. 79 Piyadeoğlu, a.g.tz., s. 113-114. 80 Pırlanta, a.g.m., s. 704. 81 Kara, a.g.m., s. 387. 82 Osman Güner, “Anadoluda Hadis Geleneğinin Menşei Olarak Selçuklularda Hadis Birikimi”, Anadolu’da Hadis Geleneği ve Dâru’l-Hadisler Sempozyumu, Çankırı, Yıl 2011, s. 204. 83 Bahaeddin Kök, Nûruddin Mahmud bin Zengi ve İslâm Kurumları Tarihindeki Yeri, İşaret Yay., İstanbul, 1992, s. 112. 84 Nizâmulmülk, a.g.e., a.y. 42 1.1.3. Hanefîliğin Büyük Selçuklularda Kabul Görmesinin Zeminini Hazırlayan Sebepler Bir mezhebin herhangi bir bölgede etkili olmasında bir takım sosyal-siyâsal münâsebetlerin etkisi olduğu muhakkatır. Fikir-vâkıa irtibatı, sosyal-siyâsal etkileşim, sosyolojik açıdan önemlidir. Meselâ siyâsal açıdan değerlendirecek olursak, bir devletin bir mezhebi benimsemesi, tabiî olarak da bürokratların, kadıların, mahkemelerin, mescit ve medreselerin de o mezhebin sistemtiğine göre faaliyet göstermesine sebeptir.85 Bir fikir, mezheb ya da ekol nerede, ne zaman, nasıl ve neden ortaya çıktığı iyice araştırılırsa o mezhebin sistematiği daha sağlıklı bir şekilde anlaşılmış olur. Hanefî mezhebinin Selçuklu bölgelerinde kabul görmesinin zeminini hazırlayan bazı faktörlerin olduğu muhakkaktır. Şimdi biz bu faktörlerin üzerinde durmaya çalışalım. - Hanefî fıkhının Selçuklu’da kabul görmesinin en önemli faktörlerinden birisi, Hanefî mezhebini benimsemiş olan talebelerin yaptıkları çalışmalardır. Aslında bir mezhebin toplum nezdinde tutunabilmesi, o mezhebi benimseyen âlimlerin ve talebelerin faaliyetlerine bağlıdır. Meselâ İmâm Şâfiî (v. 204/820); Leys b. Sa’d’ın (v. 175/971) İmâm Mâlik’ten (v. 179/795) daha güçlü bir fakîh olduğunu söylemiş, fakat Leys’in talebeleri bu mezhebi yaşatamadıkları için zamanla yok olduğunu ifade etmiştir.86 Buna benzer bir örnek Evzâî hakkında da verilmektedir.87 Hâlbuki Ebû Hanîfe’nin talebeleri mezheplerine çok güçlü bir şekilde bağlanmışlar ve Hanefî mezhebinin temel eserlerini şerh etmişlerdir. Nurbergen, İmâm Muhammed’in beş tane zâhir-i rivâye eserlerinin Maverünnehir’de çok meşhur olduğunu ve bunlara kırk bir tane şerh yazıldığını, fakat şuanda adları bilinen 25 tanesinin mevcut olduğunu rivâyet etmektedir.88 - İkinci faktör ise tarihten beri Müslümanlar, ilim tahsil etmek için değişik bölgelere yolcuk etmişlerdir. Horâsân ve Mâverâünnehir bölgelerinden ilim öğrenmek için gelen talebeler Ebû Hanîfe’nin talebelerinin ilim meclislerine katılıyorlar ve orada Hanefî mezhebinin öğretilerini öğrenmeye çalışıyorlardı. İşte bu ilim meclislerinden yetişen talebeler memleketlerine dönüyor ve mezhebi orada yayıyorlardı. Binâenaleyh Buhârâ, Semerkand, Merv, Belh, Nîşâbûr gibi ilim ve kültür şehirleri oluşmuştu. Meselâ bu 85 Başoğlu, a.g.m., s. 124-125. 86 Karaman, İslâm Hukuku Tarihi, s. 212; Ekinci, a.g.e., s. 115; George Makdisi, Ortaçağ’da Yüksek Öğretim İslâm Dünyası ve Hıristiyan Batı, trc. Ali Hakan Çavuşoğlu-Tuncay Başoğlu, Klasik Yay., .(الليث أفقه من مالك، إال أن أصحابه لم يقوموا به ) :şöyledir metni Arapça 37, .s 2012, ,İstanbul 87 Makdisi, a.g.e., s. 39. 88 Talgat Nurbergen, Hanefî Mezhebinin Orta Asya’ya Girişi ve Yayılış Süreci, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara 2005, s. 61. 43 fakîhlerden birisi Muhammed b. Fadl’dır (v. 180/796). Kendisi aslen Kûfe’li olup Buhârâ’ya yerleşmiştir.89 Bir diğeri de Osman b. Huveyd’dir. Bu da İmâm Muhammed ve İmâm Ebû Yûsuf’tan fıkıh ilmini tahsil edip memleketine dönmüştür. Hâzim b. Abdillâh’ta (v. 206/821) aslen Basra’lı olup daha sonra Buhârâ’ya yerleşmiştir.90 Dahhâk b. Mahled (v. 212/828) de aslen Basralı olup, Rey, Nîşâbûr ve Buhârâ’da hocalık yapmıştır.91 Ebû’l-Hafs el-Kebîr (v. 217/832) ise İmâm Muhammed’den ders almıştır.92 Zikrettiğmiz bu talebeler memleketlerine döndüklerinde Hanefî mezhebini yaymışlardır. Ayrıca bunların talebeleri de bu mezhepten oldukları için Hanefî mezhebinin geniş kitlelere yayılmasında rol almışlardır. - Bu mezhebin Selçuklu’da yayılmasının zeminini hazırlayan bir başka faktör de daha önce de ifade ettiğimiz gibi ilk dönemlerde Orta Asya şehirlerinin ilk âlim ve kadıları genellikle Hanefî mezhebinden çıkmıştır.93 Meselâ Buhârâ’da kadı olan Sâid b. Halef (v. 213/828) Hanefî mezhebindendir. Yine Belh şehrinin kadısı Hanefî mezhebinden olan Ebû Mutî el-Belhî (v. 197/812-813) idi. Merv’in kadısı da Hanefî mezhebinden olan Nuh b. Ebî Meryem (v. 173/789-790) idi. Abdülazîz b. Hâlid de, Tirmîz kadısı idi ve o da Hanefî mezhebindendir. Cüzcân Hanefî mektebi ise Ebû Süleyman Mûsa b. Süleymân elCüzcânî ( v. 200/815) tarafından kuruldu. Buhârâ’daki Hanefî mektebi ise Ebû Hafs elKebîr (v. 217/832) tarafından kuruldu. Semerkand kadısı olan Mukâtil b. Hayyâm enNebâtî (v. 150/767) de Ebû Hanîfe’nin arkadaşlarından olup Semerkand Hanefî fıkıh mektebini kurmuştur.94 - Hanefî mezhebinin Büyük Selçuklular’da kabul görmesinin zeminini hazırlayan bir başka faktör de Büyük Selçuklu devletini inceleyecek olursak kuruluşundan yıkılışına kadar Hanefî mezhebi Selçuklu sultânları tarafından desteklenmiştir. Câmilerde, mahkemelerde, medreselerde (Nizâmiye medreseleri hâriç) Hanefî mezhebine göre amel ediliyordu. Kadılar, imâmlar, müderrisler bu mezhebe göre atanıyorlardı. Meselâ bunun en önemli örneği de Selçuklu sultânı Dukak’ın, Fergana bölgesinden Mûsa b. Abdillâh el- 89 Ebû Sa’d Abdülkerim b. Muhammed b. Mansur et-Temîmî es-Sem’ânî, el-Ensâb, thk. Abdullah Ömer elBârûdî, Dârul-Cinân, Beyrut-Lübnân 1988, C. III, s. 416. 90 Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân b. Ahmed et-Temîmî el-Bustî, Kitâbu’s-Sikât, Matbaat-u Meclis-i Dâireti’l-Me’ârif el-‘Usmâniyye, Haydarâbâd-Dekken 1402/1982, C. VIII, s. 232. 91 Kemal Sandıkçı, İlk Üç Asırda İslâm Cografyasında Hadis, D.İ.B.Y., Ankara 1991, s. 161. 92 Ahmet Özel, Hanefî Fıkıh Âlimleri, 2. b., T.D.V.Y., Ankara, 2006, s. 20. 93 Ahmet Ak, Mâtürîdî Kaynaklarda Mâtürîdî ve Mâtürîdîlik, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara, 2006, s. 75, 77. 94 Von Wilfred Madelung, “Horâsân Ve Mâverâünnehir'de İlk Mürcie Ve Hanefîliğin Yayılışı”, trc: Sönmez Kutlu, A.Ü.İ.F.D., C. XXXIII, Yıl 1992, s. 246; Ayrıca, Belh’te Ebû Mutî’den sonraki bütün kâdîlar da Hanefî mezhebinden gelmekte idiler. 44 Lâmişî’yi Semerkand’dan getirterek Şâm’a kadı olarak atamasıdır.95 Bir diğer örnek de, Selçuklular’da medreseler kurulurken tedrisâtın hangi mezhebe göre yapılacağı vakfiyelerde belirtiliyordu. Meselâ Bağdât Nizâmiye medresesinin vakfiyesinde Şâfiî mezhebine; Meşhed-i Ebî Hanîfe medresesi vakfiyesinde ise Hanefî mezhebine göre eğitim verilmesi şart koşulmaktadır.96 1.1.4. Hanefî Mezhebinin Bağdât’tan Orta Asya’ya Yayılışı Hanefîlik, daha İmâm Ebû Hanîfe hayatta iken Orta Asya’da yayılmaya başlamıştır.97 Ebû Süleyman el-Cüzcânî ve Ebû Hafs el-Kebîr, Mâverâünehîr’den Kûfe’ye gelip Ebû Hanîfe ve talebelerinden ilim öğrenip tekrar geri döndüklerinde, İmâm Muhammed’in eserlerini bu coğrafyada tanıtmışlardır. Bu gibi âlimler genelde ehl-i re’y, özelde ise Hanefî fıkıh anlayışını yaymışlardır.98 Hanefîliğin Orta Asya’da etkisi ise Sâmâni devleti (819-1005) ile başlamaktadır. Sâmânîler ile birlikte siyâsî desteği arkalarına alan Hanefîler, devlet kademelerine yerleşmeye başlamışlardır. Sâmânî Emîri İsmâîl b. Ahmed’in (279-295/892-907) emriyle Mâverâünnehir ve Horâsân’da bid’at ve hurâfelerin yaygınlaşmasından dolayı, ehl-i sünnet dışı akımlara karşı, Sünnîliğin âmentüsü de diyebileceğimiz “es-Sevâdu’l-Azâm” isminde bir ilmihâl yazılmıştı.99 Bu ilmihâldeki itikadı bilgilerin yanında fıkhî bilgiler de yer almaktaydı. Bu fıkhî bilgiler de Hanefî mezhebine göre tanzîm edilmişti. Meselâ icmâya muhâlefet etmeme, günahkâr mü’minin arkasında namaz kılınıp kılınamayacağı, mestler üzerine mesh etme, hangi emîrin arkasından Cum’a ve Bayram namazlarının kılınıp kılınamayacağı gibi hükümler Hanefî mezhebine göre tanzim edilmişti. Bütün ulemâ tarafından onaylanan bu ilmihâl, Hanefî âlim İshâk b. Muhammed el-Hakîm esSemerkandî (v. 342/953) tarafından yazılıp devletin resmi ilmihali olmuştur.100 95 Şık, a.g.tz., s. 28. 96 Bedir, a.g.m., s. 621 dipnotta. 97 Nurbergen, a.g.tz., s. 49, 51, 52, vd; Ak, a.g.tz., s. 73-74, 75, 78-79, vd. 98 Nurbergen, a.g.tz., s, 49-50. 99 Muhammed Aruçi, “es-Sevâdü’l-A’zam”, D.İ.A., C. XXXVI, Yıl 2009, s. 578-579; Madelung, a.g.m., s. 247. 100 Aruçi, a.g.md., a.y.; Madelung, a.g,m., a.y. 45 Hanefîlerin devlet kadrolarındaki bu ağırlığı Karahanlı Devleti (840-1212) ile de devam etmiştir.101 Kavakçı, Karahanlı devletinde 300 fakîh yetiştiğini, 350’den fazla eser telif edilmiş olup bu eserlerin %98’inin Hanefî fıkhî ile alakalı olduğunu102 iddia etmektedir. Büyük Selçuklu Devleti’nin kuruluş arifesine kadar Bağdât ve çevreside Hanbelîler ve Hanefîler etkiliydi. Özellikle III./IX. ve IV./X. asırlarda Bağdât âdeta Hanefî mezhebinin altın çağıydı. Zâhir-i Rivâye’ye yapılan şerh ve benzeri çalışmalar, Tahâvî’nin Ahkâmu’l-Kur’ân ve el-Muhtasar’ı, Cessâs’ın Usûlu’l-Fıkh’ı, Edebû’l-Kudât’ı ve daha birçok usûl, furû’, hilâf, tarzı eserler hep bu altın çağın ürünüdür. Fakat IV./X. asırlardan itibaren Bağdât Hanefî mezhebinin kalesi olmaktan çıkıyor yerini Orta Asya’ya terk ediyordu.103 Artık Hanefîler merkezi otoriteden uzak olan Horâsân’a yerleşmeye başlamışlardı.104 Bağdât’ta Hanefîlere mahsus kurulan “Meşhed-i Ebî Hanîfe” medresesi bile Hanefîliğin Bağdât’ta tutulmasına çare olamamıştı105 IV./X. ve V./XI. asırlarda Horâsân ve Mâverâünnehir, İslâm ilim ve medeniyetinin merkezi haline gelmeye başlamıştı.106 Sadece Buhârâ’da bile 12. yüz yılda 6.000 maaşlı fakîhin bulunduğu rivâyet edilmektedir.107 Orta Asya’da yetişen âlimler tarafından yazılan eserler Gazneli, Karahanlı, Selçuklu hattâ Osmanlı siyâsasetine tesir edecektir. Meselâ fıkıh alanında Serahsî (v. 483/1090), Merğinânî (v. 593/1197), Kadıhân (v. 592/1196), Kâsânî (v. 587/1191), Alâuddîn Semerkandî (v. 539/1144), Pezdevî birçok eser yazmıştı. Fıkıh usûlü alanında ise Debûsî (v. 430/1039), Serahsî (v. 483/1090), Ebû’l-Usr el-Pezdevî (v. 482/1089), Abdulazîz el-Buhârî (v. 730/1330), Ebû'l-Berekât en-Nesefî (v. 710/1310), Alâüddîn esSemerkandî ve Üsmendî (v. 552/1157) birçok eser yazmıştı. Kelâm alanında Mâtürîdî (v. 334/944), Ebu’l-Yusr el-Pezdevî (v. 493/1099), Ebû'l-Muîn en-Nesefî (v. 508/1114), Ömer 101 Sebahattin Erkmen, Hanefî ve Şâfiî Usûlcülerin Sünnet Anlayışı (Debûsî ve Sem’ânî Örneği), Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Çorum, 2013, s. 5-6. 102 Yûsuf Ziya Kavakçı, XI ve XII. Asırlarda Karahanlılar Devrinde Mâverâ’n-Nehr İslâm Hukukçuları, Atatürk Üniversitesi Yay., Ankara, 1976, s. 305-306. 103 Nurbergen, a.g.tz., s. 62; Başoğlu, “Saymerî’nin Usûlu ve Usûl Görüşü Üzerine Bazı Tespitler”, İ.H.A.D., S. 2, Konya, 2003, s. 274; a. mlf., “Selçuklular Devrinde Usûl Tartışmaları”, II. U.S.K.M.S., C. I, Konya, Yıl 2013, s. 246; Mustafa Demirci, “Türk-İslâm Medeniyetinin İkinci Dalgası: Orta Asya’da Gelişen Bilim ve Düşüncenin Dinamikleri (X-XIII. y.y.)”, U.T.D.İ.K.S., Isparta, Yıl 2007, s. 77. 104 Karadaş, a.g.m., s. 64. 105 İleride bu medrese hakkında genişçe bilgi verilecektir. 106 Türker Uygur, Büyük Selçuklular Döneminde Horâsân’da Fikri Hayat, Harran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi) Şanlıurfa, 2011, s. 63; Karadaş, a.g.m., s. 90. 107 Sadi S. Kucur, İlk Müslüman Türk Devletleri, Anadolu Üniversitesi Yay., Eskişehir 2011, s. 124. 46 en-Nesefî (v. 537/1142), Ebû'l Berekât en-Nesefî, Üsmendî, Alâuddîn es-Semerkandî, Sadrü’ş-Şerîa (v. 747/1346) birçok eser yazmıştı. Mezkûr ulemâ ve fukahânın hepsinin ortak özelliği orta Asya kökenli olmalarıdır.108 Kudûrî’nin (v. 428/1037) “el-Muhtasar”ı ile İbn Saâtî’nin (v. 694/1295) “Mecmau’l-Bahreyn”i dışında, Hanefîlerin Bağdât’ta neredeyse hiç eseri yoktur. Ayrıca, ilginç olan ise bu dönemde Hanefî mezhebi âlimleri, Mu’tezile, Mürcie, Cehmiyye gibi fırkalarla ilişkilendirilmektedir. Hattâ kimi tabakat kitâblarında Ebû’l-Hasen el-Kerhî (v.340/952), Ebû Bekir er-Râzî el-Cessâs (v. 370/981), gibi fıkıh âlimleri Mu’tezîlî olarak gösterilmektedir.109 Peki, Bağdât’ta Hanefî mezhebinin sekteye uğramasını nereye bağlayacağız? İlk önce şunu ifade edelim ki, Hanefî mezhebi mütekaddimûn döneminde yani Irâk’ta Mu’tezile ile sıkı bir irtibatı vardır.110 Mu’tezile ise hadîs-i şerîflere şüphe ile yaklaşıyor ve birçok hadîsi de111 reddediyordu. Şâfiî/Eş’arî anlayış ise, Bağdât Nizâmiye medreselerini de arkalarına alarak İslâm coğrafyası üzerindeki etkisini git gide yükseltirken, Mu’tezile ile olan ilişkisinden dolayı Hanefîlik bu yükselişe cevap vermekte zorlanmıştı. Çünkü daha önce de ifade ettiğimiz gibi birçok Hanefî fakîh Mu’tezile ile ilişkilendirilmekte, bundan dolayı da halk bu mezhebe muhtemelen şüphe ile bakmaktaydi. Meselâ bunun en çarpıcı örneklerden birisi Hanefî kadısı Saymerî (v. 436/1045) hicrî 417 yılında Bağdât’ta noterlik (şâhit) görevine tayin için başvurduğunda, Mu’tezîlî görüşlere sahip olduğu iddiasından dolayı, kadı’l-kudât İbn Şevârib huzurunda tevbe etmek zorunda bırakılmıştır.112 Bundan dolayı olmalı ki daha sonraki Hanefîler, hadîs-i şerîflere yönelmişlerdir. Hattâ Bedir, XII.-XIII. asır Bağdât âlimleri arasında 21 Hanefî ulemâsından bir iki kişi mütekellim olmasına rağmen, geriye kalanların “hadîs şeyhi” olduğunu rivâyet 108 Bedir, a.g.m., 626-628. 109 Mehdî Lidînillâh Ahmed b. Yahyâ İbnü’l-Murtazâ, Tabakatü'l-Mu'tezile, thk. Susanna Diwald Wilzer, Beyrut 1961, s. 130. 110 Şükrü Özen, “IV./X. Yüzyılda Mâverâünnehir’de Ehl-i Sünnet-Mu’tezile Mücâdelesi ve Bir Ehl-i Sünnet Beyannamesi”, İ.A.D., S. 9, Yıl 2003, s. 82; Karadaş, a.g.m., s. 63. 111 Özellikle ahad haberler. 112 İbnu’l-Cevzî, el-Muntazam fî Târîhi’l-Mulûk ve’l-Umem, thk: Muhammed Abdulkadir Ata ve Mustafa Abdulkadir Ata, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut, 1992, C. XV, s. 176; Makdisi, İslâm’ın Klasik Çağında Din Hukuk Eğitim”, trc. Hasan Tuncay Başoğlu, Klasik Yay., İstanbul, 2007, s. 366; Süleyman Genç, “H.V/M. XI. Asırda Ehl-i Sünnet’in Yeniden Yükselişi: Süreç, Kurum ve Şahsiyetler Üzerine Bir İnceleme”, D.E.Ü.İ.F.D., S. 25, Yıl 2007, s. 290. 47 etmektedir.113 Bu cümleden Hanefîler’den hadîs ilmi ile uğraşanlar arasından: Ebû’l-Kâsım ez-Zeynebî (v. 543/1148),114 Ziyâuddîn et-Türkistânî (v. 610/1213),115 Ebû’l-Kerem elBağdâdî (v. 621/1224),116 Kemâluddîn el-Lamğânî’yi (v. 649/1251)117 zikredebiliriz. Hanefîlerin hadîs-i şerîflere yönelmesinin sebebi ise o dönemde ehl-i Sünnet118 denilince neredeyse sadece Eş’arîlik anlaşılıyordu. Bazı Hanefîlerin de Mu’tezîlî ve Mürcî gibi ithamlarla karşı karşıya kalmaları, ister istemez böyle olmadıklarını ispat etmeleri için kendilerini ashâbu’l-hadîs anlayışına yaklaştırmışlardır.119 Buradan şu anlaşılmaktadır ki Büyük Selçuklu dönemi Bağdât’ından farklı bir Hanefî sistematiği karşımıza çıkmaktadır. Bağdât’taki Hanefî fukahâsı Eş’arîliğe yakın bir çizgi izlerken Orta Asya Hanefîliği ise daha farklı bir yol izlemektedir. Bedir, Bağdât Hanefîliğini temsil eden İbnu’s-Saâtî’nin fıkıh usûlüne dair olan eseri, Eş’arî perspektifi esas alınarak ayrıca Buhârâ ve Semerkand Hanefî çizgisiyle uzlaştırılarak yazıldığını belirtir.120 Üç asır önceki Cessâs’ın fıkıh usûlü eseri ile ibn Saâtî’nin eseri kıyaslandığında Bağdât Hanefîliğinin değişiminin görüleceğini belirmektedir.121 Öte yandan Çeker de, Hanefî mezhebinin üç coğrafi kolda yayıldığını ifade ederek şunları söylemektedir, “eş-Şeybânî’den sonra silsileler temel olarak üç coğrafi kolda devam etmiştir. Birinci kol mezhebin kurulduğu Irâk bölgesindedir. Hanefî mezhebinin bu bölgede devam eden kolunda Bağdât merkezli bir fıkhî faaliyet dikkat çekmektedir. Şâm ve Mısır’da görülen Hanefî mezhebi hareketlerinin de Irâk bölgesindeki faaliyet ile doğrudan bağlantısı bulunmaktadır. V/XI. yüzyıla kadarki dönemde mezheb içerisinde adından sıklıkla söz ettiren Irâk Hanefî âlimleri dikkatimizi çekerken, bu yüzyıldan itibaren Hanefî mezhebinin ağırlık merkezinin Irâk’tan Mâverâünnehir’e kaydığı göze çarpmaktadır…. 113 Bedir, a.g.e., s. 630-631. 114 Abdülhamid Dündar, Selçuklular Devri Bağdât Medreseleri: İmâm-ı Âzam Ebû Hanîfe Medresesi Örneği, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmları Merkezi, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul, 2012, s. 80-83. 115 Dündar, a.g.tz., s. 89-91. 116 Dündar, a.g.tz., s. 91-92. 117 Dündar, a.g.tz., s. 93-94. 118 Bu dönemde ehl-i sünnet derken Mâtürîdî ve Eş’ârîler kastediliyordu. Ehli sünneti hâssa ile Hanbelîler kastedilmekteydi. dolayısıyla burada ehl-i sünnet derken Hanbelîler harıç tutulmaktadır. 119 Ak, “Selçuklu Dönemi Hanefî Âlimlerinin Mürcie’ye Bakışları”, D.A.D., 2008, C. XI, S. 32, s. 147 120 Bedir, Fıkıh, Mezheb ve Sünnet: Hanefî Fıkıh Teorisinde Peygamber’in Otoritesi, Ensar Neşriyat, İstanbul, 2004, s. 249-253. 121 Bedir, a.g.m., s. 632. 48 Horâsân’da ise III/IX. yüzyılın başından itibaren Belh merkezli bir fıkhî faaliyet dikkat çekmektedir. Hem Ebû Yûsuf, hem de Muhammed b. el-Hasen’den ders alan Ebû Süleymân el-Cûzcânî’nin yetiştirdiği üç öğrenci bu faaliyet içerisinde dikkat çeken isimlerdir. Sonrasında Ebû Bekir el-Cûzcânî’den devam eden kol ikinci nesilde, Muhammed b. Seleme ve Nusayr b. Yahyâ’dan gelen kollar ise üç nesil sonra (IV/X. yüzyılın sonlarında el-Hinduvânî’nin öğrencileri ile) Mâverâünnehir bölgesine intikal etmiştir. Öte yandan Muhammed b. el-Hasen eş-Şeybânî’nin öğrencilerinden Ebû Hafs elKebîr ile Mâverâünnehir’de bölgesinde yerleşmiş olan kolun V/XI. yüzyılda Ebû Mansûr es-Sem‘ânî ve el-Ersâbendî ile Horâsân bölgesine geçtiği görülmektedir. Horâsân bölgesi şehirlerinden Merv merkezli bu faaliyet, V. yüzyıldan sonra Horâsân bölgesinin en dikkat çeken fıkhî faaliyeti haline gelmiştir. Mâverâünnehir bölgesi mezhebin kurulduğu Irâk bölgesine en uzak Hanefî coğrafyası olmasına rağmen, daha ilk dönemde Hanefî fıkıh faaliyetlerine ev sahipliği yapmıştır. Ebû Hafs el-Kebîr ile başlayan Buhârâ merkezli kol, yüzyıllar boyu Mâverâünnehir bölgesinin en dikkat çeken Hanefî faaliyetini icra etmiştir. İlerleyen yıllarda Semerkand ve Nesef’teki faaliyetler de silsilelerde yerini almıştır. Öte yandan çalışmamızın son dönemini teşkil eden VI/XII. yüzyılda Mâverâünnehir bölgesinin en uç noktasını teşkil eden Fergana vadisi, Kadıhân ve Burhânüddîn el-Merğınânî gibi önemli isimler ile eski dönemlere nazaran adından daha fazla söz ettirir olmuştur”.122 Bu dönemde Hanefîler arasında Irâk Meşâyîhi - Mâverâünehir Meşâyîhi ayrımı da ortaya çıkmıştır. Irâk meşâyîhının liderliğini Kudûrî, Saymerî, Damegânî (v. 478/1085) sürdürürken, Mâverâünnehir ve Horâsân meşâyîhının liderliğini ise Şemsu’l-Eimme Halvânî (v. 452/1060 [?]), Kadı Ebû Zeyd Debûsî, Serahsî, Pezdevî, Alauddîn Semerkandî gibi fakîhler sürdürmektedir.123 Mâverâünnehir Hanefîleri içinde de en az üç ayrı yaklaşım olduğunu ifade eden Başoğlu, bunlardan ilki, Debûsî tarafından temsil edilmektedir. İkincisi ise Halvânî ve talebeleri (Serahsî ile Pezdevî), üçüncü ve son olanı ise Mâtûrîdî’yi esas alan fakîhler (ki bunlar Lâmîşî ve Alauddîn Semerkandî’dir) tarafından temsil edildiğini ifade eder.124 Burada dikkat çekilecek husus şudur; Hüseyin b. Ali es-Saymerî’nin (v. 436/1045) ve Ebû Abdillah ed-Dâmeğânî’nin (v. 478/1085) yaşadığı dönemden itibaren Hanefî mezhebinin ağırlığı Irâk’tan ziyâde Mâverâünnehir’de hissedilmeye başlanmıştır.125 “Mutun-ı erbaa”dan olan Mevsilî’nin (v. 683/1284) “el-Muhtâr”ı ile İbn-i Saâtî’nin “Mecmau’l-Bahreyn”i hariç tutulacak olursa, diğer bölgelere göre Irâk’lı Hanefî âlimler 122 Çeker, a.g.m., s. 199-200. 123 Başoğlu “Hicri Beşinci Asırda Fıkıh”, s. 132. 124 Başoğlu a.g.m., a.y. 125 Başoğlu, “Hüseyin b. Ali Saymerî”, D.İ.A., C. XXXVI, Yıl 2009, s. 215-216. 49 daha pasif kalmışlardır. Ancak bu durum Irâk’ta Hanefîlerin hiç olmadığı anlamına gelmemelidir.126 1.1.5. Büyük Selçuklu Döneminde Hanefî Mezhebinin Konumu Hanefî mezhebi daha önce de ifade ettiğimiz gibi Büyük Selçuklu döneminde en çok kabul gören iki mezhepten birisiydi. Bağdât, IX.-X. asırları arasında sadece İslâm dünyasınının değil, bütün dünyanın gıpta ile baktığı bir şehir olmuştu. Artan ticaret, refah ve servete paralel olarak ilmî ve kültürel açıdan da büyük gelişmelere sahne olmuştu.127 Hanefî mezhebinin Abbâsî devletinde genel olarak Irâk bölgesinde, özelde ise Bağdât’ta yoğun olduğunu ifade etmiştik. Zira Irâk ve çevresi Hanefî mezhebinin doğduğu bir bölgeydi.128 Abbâsî devletinin resmi mezheb olarak Hanefîliği benimseyerek desteklemesi, bu mezhebin Bağdât’ta ne kadar etkili olduğu kendiliğinden anlaşılmış olur. Fakat Büyük Selçuklu devletinde Bağdât ve çevresinde Hanefî mezhebi, yerini yavaş yavaş Şâfiî mezhebine bıraktığını görmekteyiz. Hanefîlerin burada zayıflamasını Nizâmiye medreselerinin kurulmasına bağlayabiliriz. Zira bu medreselerde ders veren ilim adamları Şâfiî mezhebindendi.129 Ve Nizâmiye medreselerinin sunduğu cazip imkânlar, dolaylı olarak da talebeler için bu medresler tercih sebebi olmuştur. Fakat Bağdât’ta Hanefîliğin hiç olmadığı da söylenemez. Zira Alp Arslan zamanında Mustevfî Şerefulmülk Ebû’s-Sa’d 1066-67 yılında Bağdât’a gidip Ebû Hanîfe’nin türbesini inşâ etmiş, yanına Hanefî mezhebine mensup olanlar için bir medrese yaptırmış (Meşhed-i Ebî Hanîfe/Şerefiye Medresesi), buraya bir müderris tayin etmiş, müderris ve talebeler için de arazi vakfetmişti.130 Bu medrese belki de Nizâmiye medresesine nispet olarak inşâ edilmiştir.131 İlk müderrisi İlyâs ed-Deylemî’dir (v. 461/1069). 132 Bu medresede Ebû Abdullah Hüseyin el-Belhî’nin “Menâkıb-ı Ebî Hanîfe”si, İmâm Tahavî’nin (v. 321/933) “Şerhu Meânî’l-Âsâr”ı, Ebû Saîd Şuayb en- 126 Başoğlu, “Saymerî’nin Usûlu ve Usûl Görüşü Üzerine Bazı Tespitler”, s. 274; Çeker, a.g.m., s. 175-176. 127 Abdülkerim Özaydın “Bağdât” (Kültür ve Medeniyet), D.İ.A. C. IV, s. 437. 128 Abdülaziz ed-Dûrî, “Bağdât”, D.İ.A. C. IV, s. 429; Ayrıca Bağdât, Hanbelî mezhebinin de doğum yeridir. Bkz: a. mlf., a.g.md., a.y. 129 Bilal Aybakan, “Şâfiî Mezhebi”, D.İ.A, C. XXXVIII, Yıl 2010, s. 239 130 İbnü' I-Esîr, el-Kâmil fi’t-Târîh, thk. Muhammed Yûsuf ed-Dakkak, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut, 1987, C. VIII, s. 380; İbnu’l-Cevzî, a.g.e., C. XVI, s. 100-101; Makdisi, a.g.e., s. 220; Yaltkya, a.g.m., s. 186; Dündar, a.g.tz.,s. 43. 131 Makdisi, a.g.e., s. 221. 132 Makdisi, ag.e., s. 223. 50 Nesefî’nin “Menâkıb-ı Ebî Hanîfe”si ile Abdülazîz el-Hârezmî’nin “Şerhu’l-Âsâr”ı okutulmaktaydı. 133 Bağdât’ta Selçuklu hatunlarının da medreseler açtığı görülmektedir. Hatîce Arslan, Terken ve İsmet Hatunların Bağdât’ta inşa ettirdikleri medreselerde Hanefî mezhebine göre tedrîsât yapılıyordu.134 Ayrıca Meşhed-i Ebû Hanîfe, Muğîsiyye medresesi, Muvaffakiye medresesi, Zeyre (Bağdât’ta) medresesi ve Emîr Tutuş tarafından milâdi 1090 yılında inşâ ettirilen Tutuşiyye medreselerinde sadece Hanefî mezhebine göre eğitim verilmekteydi.135 Bağdât’taki kadı’l-kudâtlık müessesesini de incelediğimiz zaman Hanefî fukahâsının burada ne kadar etkili olduğunu anlayabiliriz. Bedir, 150/867- 600/1203 yılları arasında görev yapan 29 kadı’l-kudât’ın yarısından fazlasının Hanefî olduğunu belirtmektedir.136 Hattâ IV./X. asrın başlarına kadarki kadıların %80’ninden fazlasının Hanefî mezhebine mensub olduğunu belirtmiştir.137 Demek ki Nizâmiyeler kurulduğundan sonra, hem de Şâfiî ve Hanbelîlerin en etkili olduğu şehir olan Bağdât’ta bile Hanefîlerin etkisi devam etmekteydi. Hanefî kadıların bu kadar etkili olmasının altında aslında başka sebepler vardır. Kadı’l-Asker Ebû Abdullah Muhammed b. Yûsuf b. el-Hıdır el-Hanefî; Nizâmulmülk’ün mutaassıp bir Şâfiî olduğu, Hanefîlerin fıkıh ile ilgilerinin azalması ve geri kalmaları için onları kadı olarak atadığını, Şâfiîleri ise, medreselere atamak suretiyle, onları fıkıh ile meşgul etmek ve bu sayede de Şâfiî fakîhlerinin çoğalmalarını amaçladığını138 söylemektedir. Filhakîka Şâfiî fakîh ibn Süreyc (v. 306/918) kadılık vazifesini kabul ettiğinde kendi mezhebinden olan arkadaşları tarafından eleştirilmiştir.139 Yine buna benzer kadılık teklifi Halîfe tarafından Şâfiî fakîh Ebû Bekir eş-Şâmî’ye de yapılmış, fakat eş-Şâmî tarafından birçok defa red cevabı almış, fakat sonunda kadılık teklîfini kabul etmiştir.140 133 Dündar, a.g.tz., s. 50; Ayrıca Dündar, mezkûr medresede okutulması muhtemel fıkıh kitablarının bir listesini vermekedir. Bkz. a. mlf., a.g.tz., s. 51-54. 134 Müjgan Cumbur, “Selçuklu Dönemi Kadın Hayratı”, Erdem Dergisi, Aydın Sayılı Özel Sayısı II, C. IX, S. 26, Yıl 1996, s. 90-94. 135 Hüseyin Atay, “İslâmda Öğretim”, A.Ü.İ.F.D., C. XXIII, S. 1, Yıl 1979, s. 25. 136 Bedir, a.g.e. s. 629 137 Bedir, a.g.e., a.y. 138 İbnu’l-Adîm, Biyografilerle Selçuklular Tarihi, (Buğyetu’t-Taleb fî Târîhi Haleb), (Seçmeler) trc. Ali Sevim, T.T.K.Y., Ankara, 1982, s. 54; Koca, a.g.m., s. 33, 54. 139 Makdisi, a.g.e., s. 285. 140 Makdisi, a.g.e., s. 286. 51 Bağdât’ta Hanefî medreselerinin yanında, yine bu mezhebe mensup mescitler de vardı. Çünkü bu dönemde mezheb çatışmalarından dolayı mescitler bile tefrîk edilmişti. En önemli Hanefî mescitleri arasında, Ebû Abdullah Cürcânî’nin (v. 398/1008) mescitini sayabiliriz. Burada Selçuklu döneminde kadı olan Ebû Abdullah ed-Dâmeğânî de ders vermişti.141 Ebû Sa’d es-Serahsî’nin mesciti de Bağdât’ın ünlü Kerh semtinde bulunmaktaydı.142 Yine bu dönemde bir diğer önemli Hanefî mesciti de Saymerî’nin fıkıh öğrettiği mescittir. Bu mescitte ayrıca Meşhed-i Ebî Hanîfe’nin ilk müderrisi olan İlyâs edDeylemî de fıkıh öğretmiştir.143 Bağdât Hanefî fukahâsından şunları sayabiliriz: Ebû Nasr el-Akta’ (v. 474/1081), 144 Ebû Abdullah ed-Dameğânî (v. 478/1085), 145 Ebû’l-Kâsım eş-Şılhî (v. 515/1121)146 gibi. Selçukluluların 30 yıl kadar payitahtlığını yapmış olan Rey şehrine gelecek olursak, burada mezhebi açıdan karışık bir yapı vardır. Biz her ne kadar Büyük Selçuklu devletinin Sünnî bir anlayışa sahip olduğunu bilsek de tahakkümü altında ki şehirlerin hepsinde Sünnî anlayışın hâkim olduğunu iddia edemeyiz. Çünkü Rey şehrinde ciddî oranda Şiî mezhebine mensup olanlar vardır.147 Hattâ şehir, daha önceleri Büveyhîlere başkentlik dahi yapmıştır.148 Rey şehrinde, Sünnî mezhepler bakımından, Hanefîlik ile Şafiîlik müntesipleri yoğun yaşamaktaydı. Hânedân Hanefî mezhebinde iken, müderris vezîr ve âlimlerin çoğu Şâfiî mezhebindendi.149 Hattâ şehrin ulu camisinde biri Hanefî, diğeri de Şâfiî mezhebinden olmak üzere iki tane imâmları vardı ki; bir gün birisi, ertesi gün de diğeri namazları kıldırıyordu.150 Mahalleler mezheplere göre tefrîk edilmişti.151 Câmilerin cemaatleri de mezheb çekişmelerinden dolayı tefrîk olunmuştu. Mescitler adeta 141 Makdisi, a.g.e., s. 219.. 142 Makdisi, a.g.e., s. 219-220. 143 Makdisi, a.g.e., s. 220. 144 Ebû’l-Hasenât Muhammed b. Abdi’l-Hayy el-Leknevî, el-Fevâidu’l-Behiyye fî Terâcimi’l-Hanefîyye, nşr. M. Bedreddin Ebû Firas, Kahire, 1398/1978, s. 40. 145 Hayreddin Ziriklî, el-A'lâm: Kâmusu Terâcimi li-Eşheri'r-Ricâl ve'n-Nisâ, thk. Zübeyr Fethullah, Dâru’l-İlm li’l-Melayin, Beyrut, 1984, C. VII, s. 163; İbnu’l-İmâd, Şezerâtu’z-Zeheb fî Ahbâri Men Zeheb, Dâru İhyâi't-Türasi'l-Arabi, Beyrut, “ts.”, C. III, s. 362. 146 Ömer Menekşe, Büyük Selçuklu İmparatorluğu Yükseliş Devri Fakîhleri (1063/1092), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul, 1992, s. 106. 147 Nurullah Turan, Selçuklu Başkenti Rey, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul, 2013, s. 128-131; Kara, a.g.e., s. 64. 148 Turan, a.g.tz., s. 49. 149 Turan, a.g.tz., s. 104-105 150 Osman Gazi Özgüdenli, “Rey”, D.İ.A., C. XXXV, Yıl 2008, s. 40. 151 Turan, a.g.tz., s. 107. 52 mezheplere göre şekillenmişti.152 Şâfiîlerin kendi mescitleri, Şiîlerin kendi mescitleri, Hanefîlerin de kendi mescitleri vardı. Sünnîlerin gittiği bir camiye Şiîler; Şiîlerin gittiği bir camiye de Sünnîler gidemezdi.153 Tuğrul Bey Rey’de, Hanefîlere mahsus “Mescid-i Tuğrul” adında büyük bir mescit inşâ ettirmişti.154 İsfahân’da ise Hanefîlik, Hüseyin b. Hafz (v. 212/827) ile birlikte tanınmaya başladı. Zira Hüseyin b. Hafz, Ebû Yûsuf’un talebesiydi. İbn Hafz’tan başka daha iki âlim vardır ki onlar da Hanefî mezhebinin burada yayılmasında büyük pay sahibidirler. Bunlar: Numân b. Abdüsselâm (v.183/799) ve Hakem b. Eyyûb idi. Bunlardan sonra ise Muhammed b. Mugîre (v. 231/ 845) ve Ahmed b. Rüste (v. 287/900) gibi isimler Hanefî mezhebini burada yaydılar. Ayrıca Ebû Gâlib Nadr b. Abdullah ile Muhammed b. Ebân b. Hakem’in de Hanefî mezhebinin burada yayılmasında büyük katkıları olmuştu.155 Selçuklular zamanında ise İsfahân’da, önceleri İbn Mende ailesiyle birlikte Hanbelî mezhebi güçlüydü. 156 Daha sonraları Saidî ailesi ile birlikte Hanefîlik galip iken, Nizâmulmülk zamanında Şâfiîlik baskın gelmeye başlamıştır.157 Ama şehirde en çok Hanefî ve Şâfiî taraftarları vardı. Hattâ şehrin iki büyük ailesinden olan Hucendîler Şâfiîlerin; Sa’idîler de Hanefîlerin liderliğini yapmaktaydı. Şehir bu iki büyük ailenin yönetimi altındaydı. İsfahân’da bu iki aile yüzünden zaman zaman kavgalar da çıkmaktaydı.158 İsfahân’da nasıl ki Nizâmulmülk Şâfiîlere mahsûs bir medrese yaptırdıysa, Sultân Melikşâh da Hanefîlere mahsûs bir medrese yaptırmıştı.159 Medrese-i Celâlî (Medrese-i Melikşâhî) adında bir medrese yaptıran ve buraya vakıflar bağlatan Sultân Melikşâh, vakfiyesinde hangi mezhebe tahsîs edildiği sorulunca, "Ben her ne kadar Hanefî mezhebinden isem de, Allah rızası için inşâ ettirdiğim bu medresede din ehli eşitlik ve 152 Sâlim Koca, Selçuklu Devri Türk Tarihinin Temel Meseleleri, Berikan Yay., Ankara, 2011, s. 459. 153 Turan, a.g.tz., s. 105-106. 154 Kara, a.g.e., s. 170. 155 Tuba Yüksel, Selçuklu Başkenti İsfahân (Kuruluşundan Moğol İstilasına Kadar), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul, 2013, s. 153. 156 Ferhat Koca, “Hanbelî Mezhebi”, D.İ.A. C. XV, Yıl 1997, s. 527 157 Yüksel, a.g.tz., s. 154. 158 Yüksel, a.g.tz., s. 155; Özgüdenli, “İsfahân”, D.İ.A., C. XXII, Yıl 2000, s. 500. 159 Erdoğan Merçil, “Büyük Selçuklular Devri Kütüphaneleri”, Prof. Dr. Hakkı Dursun Yıldız Armağanı, T.T.K.Y, Ankara, 1995,, s. 399; Kara, a.g.e., s. 175. 53 adâlet içinde hizmet görmüş olsunlar", diye cevap vermiştir.160 Vefât ettiğinde naaşı Bağdât’tan getirtilerek buradaki türbesine defnedilmiştir.161 Hanefîler İsfahân’da kadılık makamlarını da elinde bulundurmaktaydılar. Tuğrul Bey, İsfahân kadı’l-kudâtlığına Hanefî olan Ali b. Abdullah el-Hatîbî’yi (v. 467(1074-5), onun vefâtından sonra da oğlu Ubeydullah el-Hatîbî’yi (v. 502/1108) tayin etmiştir.162 Sultân Muhammed Tapar döneminde de İsfahan kadısı Hanefî mezhebinden olan Ebû’lA’lâ Saîd b. Yahya idi.163 İlim âlimerince “dâru’l-ilm”164 ve “ummuhât-i bilâd-ı İslâm165 olarak anılan Nîşâbûr’a gelecek olursak, burada Sultân Tuğrul Bey, Hanefî mezhebine göre tedrîsatın yapılmasını istediği ve adı “Sultâniye” olan bir medrese inşâ ettirmiştir.166 Burada sadece Hanefîlere mahsûs medreseler yoktu. Ebû Bekir Ahmed b. İshâk es-Sıbgî tarafından kurulan dârü’s-sünne, ibn Fûrek (v. 406/1015) ve Ebû İshâk el-İsferâyînî (v. 418/1027) için yaptırılan medreseler ve Nizâmulmülk tarafından İmâm Cüveynî (v. 478/1085) adına inşâ edilen Nîşâbûr Nizâmiye medresesi de buradaki diğer önemli medreselerdir.167 Ahmed b. Hüseyin el-Beyhakî’nin (v. 458/1066) inşâ ettirdiği Beyhakiyye medresesi, Gazneli Mahmud’un (v. 421/1030) kardeşi Emîr Nasr b. Sebuk Tegin’in (v. 387/997) yaptırdığı Saidiyye medresesi de buradaydı.168 İslâmî fetihlerden sonraki ilk zamanlarda burada Hanefî mezhebinin ağırlığını hissetmekteyiz. Zira Gazneliler Hanefîleri destekliyorlardı.169 Daha sonra Nîşâbûr’un Büyük Selçuklu devletine başkentlik yapmış olması, hânedânın da Henefî olması, dolaylı olarak da şehirdeki toplumun bu mezhepte olmasını etkilemiştir. Nîşâbur’da özellikle Saidî ailesi burada Hanefîliğin bayraktarlığını yapmıştır. Bu aileden olan Hanefî fakîhi Kadı Said 160 Kara, a.g.m., s. 387. 161 Özgüdenli, a.g.md., s. 499. 162 Menekşe, a.g.tz., s. 103; Koca, a.g.m., s. 33-34. 163 Yazar, a.g.m., s. 37. 164 Öztürk, “Hacı Bektaş Zamanında Nîşâbûr’daki Kültürel Hayat”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, S. 45, Yıl 2008, s. 146. 165 Öztürk, a.g.m., s. 148. 166 Nâsır-ı Hüsrev, Sefernâme, (nşr. Schefer), Paris, 1881, trc. Abdülvehhab Tarzı, Milli Eğitim Bakanlığı Yay., Ankara, 1994, s. 5; Hüseyin Zerrinkûb, Medreseden kaçış İmâm Gazzali'nin Hayatı Fikirleri ve Eserleri, trc. Hikmet Soylu, Anka Yay. İstanbul, 2001, s. 40. 167 Özgüdenli, “Nîşâbûr” D.İ.A. C. XXXIII, Yıl 2007, s. 150. 168 Hıfzırrahman Raşit Öymen, “İslâmiyette Eğitim ve Öğretim Hareketleri II, s. 41; Özgüdenli, a.g.md., a.y. 169 Öztürk, Anadolu Erenlerinin Kaynağı Horâsân, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara 2001, s. 197 54 (v. 431/1040)170 Nîşâbur’da 40 yıl kadar kadılık yapmıştır.171 Fakat Nizâmulmülk’ün vezîr olmasıyla birlikte Şâfiî mezhebi ağırlığını hissettirmeye başlamıştır.172 Her mezheb kendi inanç ve itikadını korumak ve yaymak için medreseler inşâ etmişlerdir. Meselâ burada da Bağdât’ta olduğu gibi Hanefîlerin ayrı, Şafiîlerin ayrı, Şiîlerin ayrı medreseleri vardı.173 Bağdât Nizâmiyesi kurulmadan önce Doğu İslâm dünyasındaki otuzun üzerindeki medreselerin çoğu Nîşâbûr’daydi.174 Hanefîlerin Nîşâbûr’daki medreseleri özellikle tüccâr, devlet memurları ve ulemâ tarafından inşâ ettirilmiş olup, vakıflarla desteklenmiştir.175 Nîşâbûr Hanefî fukahâsından şunları sayabiliriz: Ebû Nasr ez-Zeynebî (v. 482/1089),176 Kadı’l-Kudât Ebûbekir en-Nâsıhî (v. 484/1091),177 Es’ad Cemaluddîn elKerâbîsî (v. 570/1174),178 Ebû’l-Feth Ubeydullah b. Ahmed (v. ?), 179 gibi. Belh şehri, yetiştirdiği âlimleri ile tarihte “kubbetu’l-İslâm” ve “dâru’l- fıkh“ olarak anılan mümtâz şehirlerden birisidir.180 Belh şehri Hanefîlerin Orta Asya’da yayılmasında etkili olan en mühim merkezlerinden birisiydi.181 Diğer mezhepler hiç yok denecek kadar azdı. Hattâ Belh Nizâmiye medresesinde Şâfiî mezhebinden olup da ders verecek hiçbir Belh’linin bulunamaması Hanefîliğin burada ne kadar etkili olduğunu göstermektedir.182 Burada Tekiş b. Alparslan’ın inşâ ettirdiği “Medrese-i Kûze” adından bir medreseden bahsedilmektedir ki muhtemelen bu medresede Hanefî mezhebine göre eğitim 170 Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman ez-Zehebî, el-İber fi Haber Men Ğaber, thk Muhammed Said b. Besyuni Zeğlul Ebû Hâcer, Dârû’l-Kütüb el-İlmiyye, Beyrut 1985, C. II, s. 264. 171 Öztürk, a.g.e., a.y. 172 Piyadeoğlu, a.g.tz., s. 116. 173 Muhammed Hasan Abdülkerim el-Ammadi, “Nizamiyyetu’n-Nîşâbûr”, Mecelletü Merkezi’l- Vesaiki ve’l- Dirasât’il- İnsaniyye, (Katar Üniversitesi İnsani Dersler ve Belgeler Merkezi Dergisi), Katar, S. 15, Yıl 2003, , s. 62. 174 Özgüdenli, a. g. md., a.y. 175 Piyadeoğlu, a.g.tz., s. 200. 176 Leknevî, a.g.e., s. 34-35; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. III, s. 366. 177 Leknevî, a.g.e., s. 179-180; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. III, s. 372; Ziriklî, a.g.e., C. VII, s. 103. 178 Ömer Rıza Kehhâle, Mu’cemü’l-Müellifîn Terâcimü Musannifi’l-Kutubi’l-Arabiyye, Matbaatü’tTerakki, Dımaşk, 1376-1381/1957-1961, C. II, s. 247; Leknevî, a.g.e., s. 45 179 Takiyyuddin Ebu İshak İbrahim b. Muhammed es-Sarîfînî, el- Müntehab min Kitabi’s-Siyâk li Târîhi Nîsâbûr, thk. Muhammed Ahmed Abdülaziz, Dâru’l-kutubi’l-İlmiyye, Beyrut, 1409-/1989, s. 300. 180 Yazıcı, ”Belh”, D.İ.A., C. V, Yıl 1992, s. 411; Cihan Piyadeoğlu,”Horâsân’ın Doğu Bölgesi: Kubbetü’lİslâm Belh (Büyük Selçuklular Dönemi), Tarih Dergisi, S. 49, (2009/1), İstanbul, Yıl 2010, s. 16. 181 Bernd Radtke, a.g.m., s. 367. 182 Ocak, a.g.e., s. 67; Kara, a.g.e., s. 67 55 verilmekteydi.183 Ayrıca “Belhiyye” medresesinde de Hanefî mezhebine göre eğitim veriliyordu.184 Merv şehrine gelecek olursak, Selçuklu sultânı Sencer’in burayı payitaht yapması sonucu, ilmî ve kültürel açıdan gelişmeye başlamıştır. Merv’de birçok kütüphane ve medreseler Sencer’in döneminde kurulmuştu.185 Selçukluların payitahtlığını yapmış olan Merv’de, Şâfiî Nizâmiye medreselerinin yanında Müstevfî Şerefulmülk Ebû Sa‘d Muhammed b. Mansûr el- Hârizmî tarafından 494/1100-1101 yılında, Hanefîler için özel bir medrese inşâ ettirilmiştir.186 Ayrıca Sultân Çağrı Bey ve vezîr Kundurî de burada birer medrese inşâ ettirmişlerdir.187 Merv’de “Hanefîlerin Reîsi” olarak nâm salan Fahru’l-Kudât el-Esâbendî’nin (v. 512/1118) de burada ikâme etmesi Hanefîlerin etkisini göstermektedir.188 Merv’e bağlı Serahs’ta ise, Hanefîler ile Şâfiîlerin birlikte yaşıyorlardı.189 Tarihçiler, 1098 yılında Dımaşk’ın Babu’l-Berîd semtinde, Şucâeddîn Sâdır b. Abdullah tarafından Hanefî mezhebine göre ders verilen “Sâdiriyye”190 adında bir medreseden bahsetmektedirler. Sâdiriyye medresesinde, Hanefî âlim Hüsâmeddîn Alî b. Mekkî er-Râzî (v. 597/1201) 191 ders okutmuştur. Yine Şâm’da Emîr Nûreddîn Mahmûd ez-Zengî (v. 569/1174) tarafından inşâ edilen “Nûriye” medresesinde, Hanefî fıkhına göre ders veriliyordu.192 Bir başka Nuriye medresesi de yine Nureddin tarafından Halep’te kurulduğu rivâyet edilmektedir.193 Nureddin Mahmud ez-Zengî tarafından 543/1148 yılında inşâ ettirilen Halâviyye medresesinde devrin ünlü Hanefî fıkıhçılarından olan ve “el-Muhîtu’l-Burhânî” adlı eserin sâhibi olan Radiyyüddîn Muhammed es-Serahsî (v. 571/1175) ders vermiştir.194 Halâviyye medresesinde ünlü Hanefî fakîh Alâuddîn el- 183 Piyadeoğlu, a.g.tz., s. 205-206. 184 Ali Öngül, “Selçuklularda Eğitim Faaliyetleri ve Yetişen İlim Adamlarına Genel Bir Bakış”, C.B.Ü.S.B.D., C. I, S. 7, Yıl 2003, s. 71. 185 Özgüdenli, “Merv”, D.İ.A., C. XXIX. s. 222. 186 Dündar, a.g.tz., s. 40-41; Piyadeoğlu a.g.tz., s. 204. 187 Erkmen, a.g.tz., s. 20. 188 Çeker, a.g.m., s. 180-181. 189 Piyadoğlu, a.g.tz., s. 115. 190 Muhiddin Okumuşlar, “Ehl-i Sünnet’in Kurumlaşmasında Nizâmiye Medreselerinin Etkisi”, Marife, Y. 8, S. 1, Yıl 2008, s. 146; Öngül, a.g.m., s. 71. 191 Hayatı hakkına Bkz. Kehhâle, a.g.e., C. VII, s. 30; Leknevî, a.g.e., s. 118. 192 Chikh Bouamrane, “İslâm Tarihinde Eğitim-Öğretim Kurumları”, trc. Nesimi Yazıcı, A.Ü.İ.F.D., C. XXX, S. 1, Yıl 1988, s. 283; Öymen, a.g.m., s. 39, 41. 193 Öymen, a.g.m., s. 41. 194 Hayatı hakkında bkz. Kehhâle, a.g.e., C. XI, s. 278; Leknevî, a.g.e., s. 189-189; Ziriklî, a.g.e., C. VII, s. 24. 56 Kâsânî’de ders vermiş ve kendisi Halep’de Hakk’ın rahmetine kavuşmuştu.195 Ayrıca bu bölgede Hanefî fakîh Ebû’l-Mefâhir el-Kerderî (v. 562/1167) de kadılık görevinde bulunmuştu.196 Demek ki Selçuklu Dımaşk’ında Hanefîlik çok etkili bir konumdaydı. Dımaşk Hanefî fukahâsından şunları sayabiliriz: Ebû’l-Hasan Ali b. Hasan b. Muhammed (v. 548/1153), 197 Radiyyüddîn Muhammed Serahsî (v. 571/1175) 198 gibi. Kûfe’de ise, Sultân Melikşâh döneminde 12 yıl hac emîrliği yapan Kutluğ b. Beytekin (v. 478/1086) buradaki iktâı olan arazisinde, Hanefî âlimlerin ders vermesi için bir medrese inşâ ettirmiştir.199 Ayrıca Hanefî fakîhlerinden olan Ahmed b. Ahmed esSakafî’nin (v. 497/1104) 461 yılında Kufe kadılığında bulunması mezhebin burada ne kadar etkili olduğunu göstermektedir.200 Ayrıca burada Ebû Abdullah ed-Dâmeğânî’nin (v. 478/1085) talebelerinden olan Yunus b. Mettâ adına bir medrese kurulmuş (Meşhedu Yunus b. Mettâ)201 ve muhtemel bu medresede Hanefî fıkhı öğretiliyordu. Kirmân Selçukluları meliklerinden Melik I. Turhan Şâh (1084-1096), takipçisi Melik I. Aslan Şâh (1101-1142) ve hanımı Zeytun Hatun, Selçuklu ileri gelenlerinden Müeyyiduddîn Reyhan gibi zevât da Kirmân’da medreseler inşâ ettirmişlerdir.202 Kirmân’da Hanefîlere ait bu kadar medresenin mevcut olması Hanefîliğin buradaki etkisini göstermektedir. 1.2. ŞÂFİÎ MEZHEBİ Şâfiî mezhebi, İmâm Muhammed b. İdrîs eş-Şâfiî’nin (v. 204/809) görüşleri etrafında teşekkül eden bir mezheptir. Irâk’ta kurulmuştur. Fakat İmâm Şâfiî Mısır’a gidince birçok görüşünden vazgeçmiştir. Bu yüzden Irak’taki görüşlerine “mezhebi kadîm” Mısır’daki görüşlerine ise “mezhebi cedîd” denilmiştir.203 Şâfîi mezhebinin kuruluşundan 195 Hayatı hakkında bkz. Leknevî, a.g.e., s. 53. 196 Hayatı için bkz. Kehhâle, a.g.e., C. V, s. 269-270; Leknevî, a.g.e., s. 98; Ziriklî, a.g.e., C. IV, s. 32. 197 Muhyiddîn Ebû Muhammed Abdülkadir el-Kureşî, el-Cevâhiru’l-Mudiyye fî Tabakâti’l-Hanefiyye, thk. Abdulfettah Muhammed Hulv, Kahire, 1398/1978, C. II, s. 360-362. 198 Hayatı hakkında Bkz. Kehhâle, a.g.e., C. XI, s. 278; Leknevî, a.g.e., s. 189-189; Ziriklî, a.g.e., C. VII, s. 24 199 Acar, “Büyük Selçuklular Zamanında Hac ve Hac Emirliği”, D.İ.D., C. XXXIX, S. 1, Yıl 2003, s. 75. 200 Menekşe, a.g.tz., s. 101. 201 Makdisi, Ortaçağ’da Yüksek Öğretim, s. 75. 202 Altan Çetin, “İrfan Ordusunun Temelleri Türklerde Medreseler (Karahanlı, Selçuklu ve Beylikler Devri Medreseleri)”, D.A.D., C. II, S. 5, Yıl 1999, s. 190. 203 Hayatı hahkında geniş bilgi için bkz. Aybakan, a.g.md., s. 223-233. 57 itibaren en etkili olduğu bölgeler Irak ve Mısır’dı. Çünkü İmâm Şâfiî hayatının çoğunu Irak’ta yaşamıştır. Ancak hicrî 200’de Mısır’a gitmiş ve nitekim de orada vefat etmiştir. Dolayısıyla hem Irak’ta hem de Mısır’da talebeleri vardı.204 1.2.1. Şâfiî Mezhebinin Orta Asya’ya Yayılışı Şâfiî mezhebi özellikle Selçuklular dönemiyle birlikte Orta Asya’ya da yayılma fırsatı bulmuştur. Bu yayılmada hiç şüphesiz ki Nizâmulmülk’ün etkisi çok büyüktür. Çünkü Horâsân ve çevresinde kurduğu medreselerde tedrîsat Şâfiî mezhebine göreydi. Bunun bir sonucu olsa gerek, Şâfiî mezhebinde “Irâk Meşâyîhı” ve “Horâsân Meşâyîhı” ayrımı ortaya çıkmıştır. İbnu’s-Subkî Ebû Hâmid el-İsferâyînî’yi (v. 408/1017) Irâk meşâyîhının lideri, Kaffâl-i Sağîr’i (v. 417/1026) de Horâsân meşâyîhının lideri olarak zikretmektedir.205 Şâfiî mezhebinin Orta Asya’ya intişârı ise şöyle gerçekleşmiştir. Merv’e Ebû Muhâmmed Abdullah b. Muhammed b. Îsâ el-Mervezî (v. 293/906) ve Ahmed b. Seyyâr (v. 268/881) tarafından yayılmıştır. İsfahân’a ise Sehl b. Abdullah (v. 270/890) veya Hasan b. Muhammed b. Mezyed (v. 280/894) tarafından, İsferâyîn’e “Müsned” sahibi Hâfız Ebû Avâne Yakûb b. İshâk (v. 316/928) tarafından yayılmıştır. Nîşâbûr’a ise Ebû’l-Abbâs Muhammed b. Yakûb el-Asamm en-Nîşâbûrî (v. 346/957) tarafından, Şâş’a ise Ebû Bekir Muhammed el-Kaffâl el-Kebîr eş-Şâşî (v. 365/976) tarafından yayılmıştır.206 Ayrıca Ebû Sehl Ahmed Ebyurdî (v. 5. Asrın sonu) de Şâfiî mezhebinin Merv ve Mâverâünnehir bölgelerinde etkili olmasında pay sahibi olmuştur.207 1.2.2. Büyük Selçuklu Döneminde Şâfiî Mezhebinin Etkisi Şâfiî mezhebi, Büyük Selçuklu devletinde Hanefî mezhebi ile birlikte büyük bir güce sahipti. Selçuklu devletinin kuruluş arifesinde, Irâk ve Horâsân’daki halkın çoğu itikâtta Eş’ârî amelde ise Şâfiî mezhebindendiler.208 Şâfiîliğin Selçuklu devrinde etkili olmasında Cüveynî ve Gazzâlî gibi fakihlerin yanında Nizâmulmülk ve onun kurduğu 204 Karaman, İslam Hukuk Tarihi”, s. 203-204. 205 Ebû Nasr Tacuddin ibnu’s- Subkî, Tabakâtü'ş-Şâfîiyyeti'l-Kubrâ, thk. Mahmûd Muhammed Tanahi, Abdülfettah Muhammed el-Hulv, Matbaatu İsa el-Babi el-Halebi, Kahire, 1983, C. I, s. 208 206 Muhittin Özdemir, “Müzenî’den Nevevî’ye Şâfiîye Mezhebi’nin Panoraması”, İ.H.A.D., S. 18, Yıl - Ekim 2011, s. 189. 207 Hayatı hakkında bkz. Subkî, a.g.e., C. IV, s. 43. 208 Bayram, a.g.m., s. 134. 58 medreselerinin de etkisi vardır. Nizâmulmülk bu medreselere zengin gelirli vakıflar tahsîs etmiş ve Şâfiî fıkhî öğretilmeyi şart koşmuştu.209 Şâfiî mezhebini bensimseyen müderrisler ve vâizler bu medreselere atanıyor ve talebeler de bu mezhebe göre yetiştiriliyorlardı. Hattâ ferrâş (temizlikçi) ve bevvâpların (kapıcı) dahi Şâfiî mezhebinden olma şartı aranıyordu.210 Gerçi daha önce de ifade ettiğimiz gibi Hanefî medreselerinde de Hanefî olma şartı aranıyordu.211 Kadı’l-Asker Ebû Abdullah Muhammed b. Yûsuf b. el-Hıdır el-Hanefî: Nizâmulmülk’ün mutaassıp bir Şâfiî olduğu, Hanefîlerin fıkıh ile ilgilerinin azalması ve geri kalmaları için onları kadı olarak atadığını, Şâfiîleri ise, medreselere atamak suretiyle, onları fıkıh ile meşgul etmek ve bu sayede de Şâfiî fakîhlerinin çoğalmalarını amaçladığını212 söylemektedir. Demek ki Nizâmulmülk diğer mezheb mensuplarını dışlamamış, fakat aynı zamanda âdil de olmayarak Şâfiîliğe özel ihtimâm göstermiştir. Nizâmulmülk ile birlikte Şâfiîliğin nasıl etkin olmaya başladığını göstermek açısından şu vâkıa önemlidir. Ebû İshâk eş-Şîrâzî (v. 476/1083) Nîşâbûr’a elçi olarak gittiğinde yol boyunca tüm beldelerde kadı, müftü ve imâmların çoğununun kendi talebesi olduğunu söylemeketedir.213 Amîdulmülk Kundurî zamanında Hanefîlere verilmiş olan vazîfeler, Nizâmulmülk ile birlikte Şâfiîlere verilmeye başlanmıştır. Bunun bir sonucu olarak da Şâfiîler güçlenmeye başlamış, Hanefîler ise zayıflamaya başlamışlardır. Bunun bir netîcesi olarak da tekrar Hanefî-Şâfiî mücâdelesi baş göstermeye başlamış, fakat Nizâmulmülk’ün siyâsî dehası ile bu mücâdele pasif bir şekilde devam etmiştir.214 Nizâmiye medreselerinin, Türkler arasında sanıldığı kadar fazla etkisi yoktu. Çünkü Nizâmiye Medreselerinin yanısıra Hanefî/Mâturîdîler de kendi medreselerinde, Hanefî/Mâturîdî kültürü okutmaya devam etmişlerdir.215 Fakat şuda unutulmamalıdır ki Nizâmulmülk her ne kadar mutaassıp bir Şâfiî olsa da Hanefî olanlara hiçbir yerde görev vermediği anlaşılmamalıdır. O, her zaman Sünnî 209 Makdisi, a.g.e.,, s. 430; Makdisi, Din Hukuk Eğitim, s. 236-237. 210 Özaydın, “Nizâmiye Medresesi”, D.İ.A., C. XXXIII, s. 190; İbnu’l-Cevzî, a.g.e., C. IX, s. 66; Ocak, a.g.e., s. 75; Bayram, a.g.m., s. 137; Koca, a.g.m., s. 32. 211 Hanefîlik ve Orta Asya başlığına Bkz. 212 İbnu’l-Adîm, a.g.e., s. 54; Koca, a.g.m., s. 33, 54. 213 Başoğlu a.g.m., s. 133 214 Pırlanta, a.g.m., s. 708-709. 215 Kutlu, "Bilinmeyen Yönleriyle Türk Bilgini: İmâm Mâturidî, s. 26. 59 akideyi savunmuş, Hanefîlerin devlet kademelerinde vazife alabileceğini kendi eserinde belirterek şunları söylemiştir. “Bendeniz divânın Horâsânlı olmayan katip ve mutasarrıflardan temizlenmesini tekrar ediyorum. Bundan sonra bir kişi kâhyalık, ferrâşlık, rikâbdarlık isteyerek bir Türk'ün hizmetine girmek isteyince, ondan hangi vilayetin hangi şehrinden, hangi mezhebten olduğunu soracaklardır. Eğer Hanefî, Şafi'i, Horâsânlı ve Mâverâünnehirli olduğunu söylerse onu kabul edecekler. Fakat Kum, Save, ve Rey' den Şiî'yim derse, git biz yılan besleyen değil, yılan öldüreniz diyeceklerdir.” 216 1.2.3. Büyük Selçuklu Döneminde Şâfiî Mezhebinin Konumu Şâfiî mezhebinin en etkili olduğu bölgelerin başında Mısır gelmekteydi. Fakat ŞiîFâtımî’lerin orayı istilâ etmesinden sonra mezheb Irâk bölgesine kaymaya başlamıştı. III./IX. asrın sonu ile IV/X. asrın başlarında, Irâk’ta, Ebû’Kâsım el-Enmati (v. 288/901) ve talebesi Ebû’l-Abbas ibn Sureyc’in (v. 306/918) faaliyetleri sayesinde Şâfiîlik burada etkili olmaya başlamıştı.217 Daha sonra ibn Sureyc’in talebesi Ebû İshâk el-Mervezî’nin (v. 340/951) öğrencileri bu mezhebi Irâk ve Horâsân’da yaydılar. Irâk Şâfiîlerin’in lideri Ebû Hâmid elİsferâyinî (v. 406/1016); Horâsân Şâfiîlerin’in lideri ise el-Kaffâl el-Mervezî (v. 417(1026) idi.218 Selçuklularda Şâfiîlik, Nîşâbûr medresesinde ders veren İmâmu’l-Harameyn elCüveynî ile Bağdât Nizâmiye medresesinde ders veren Ebû İshâk eş-Şîrâzî ve Gazzâlî (v. 505/1111) tarafından temsil edilmekteydi.219 Büyük Selçuklu döneminde, Şâfiî mezhebinin en etkili olduğu bölgelerin başında Bağdât gelmektedir.220 Şâfiîliğin Bağdât’ta ne kadar etkili olduğu, iki Şâfiî olan Nizâmulmülk ile Tâculmülk arasında yaşanan rekabetten anlaşılmaktadır. Şöyle ki; Nizâmulmülk’ün Bağdât’ta inşâ ettiği “Nizâmiye” medresesine karşılık Tâculmülk de 482/1089 yılında Bağdât’ta Şâfiîler için “Tâciyye” medresesini inşâ ettirmiştir.221 Bu 216 Nizâmulmülk, a.g.e., s. 225. 217 Aybakan, “Selçuklular Döneminde Fıkhın Gelişimi: Şâfiî Mezhebi Çerçevesinde”, “II. U.S.K.M.S., C. I, Konya, 2013, s. 228. 218 Aybakan, a.g.m., a.y. 219 Aybakan, a.g.m., s. 228, 235-237. 220 Aybakan, “Bağdât Nizâmiye Medresesi İlk Müderrisi Ebû İshâk eş-Şîrâzî (476/1083), İ.M.B.U.S., İstanbul, 2008, s. 703. 221 Kenan Çetin, Selçuklu Medeniyeti Tarihi, Yitik Hazine Yay., İzmir, 2011, s. 241; Makdisi, a.g.e., s. 226-227; İbnu’l-Cevzî, a.g.e., C. XVI, s. 281; Kara, a.g.m., s. 387. 60 medresede Ebûbekr Kaffal eş-Şâşî (v. 507/1113) de ders vermişti.222 Demek ki Şâfiîler burada o kadar etkili imişlerki birbirleriyle bile medrese inşâ etmede yarışır hale gelmişler. Bağdât Nizâmiyesinin açılış dersini ibn Sebbağ (v. 477/1084) vermişti. 20 gün sonra ise Ebû İshâk eş-Şîrâzî buraya müderris olarak atanmış ve Bağdât Nizâmiye’sinin ilk müderrisi olmuştu.223 Şîrâzî zamanında Bağdât’ta en etkili kitle Şâfiîler ile Hanbelîlerdi.224 Burada ders veren Ebû Nasr Abdurrahîm b. Ebû’l-Kâsım Abdülkerîm b. Hevâzin el-Kuşeyrî (v. 514/1120) mutaassıp bir Şâfiî olduğu için, Hanbelîler aleyhinde sözler sarf etmeye başlamıştı. Bunun bir netîcesi olarak da şehirde fitne ve fesad zuhûr etmiş, pek çok kişi hayatını kaybetmişti. Kuşeyrî Horâsân’a çağırılarak Bağdât’tan uzaklaştırılmıştı.225 Bağdât’ta sadece Şâfiî medreseleri yoktu. Aynı zamanda Şâfiîlere mahsûs mescitler de vardı. Bunlardan birisi Abdullah b. Mübârek mescitidir. Burada Ebû Hâmid elİsferâyînî ders vermişti.226 İbnu’l-Benna mesciti, Ebû İshâk eş-Şîrâzî mesciti, Ebû Bekr eşŞâmî mesciti, Ebû Bekir eş-Şâşî mesciti de Bağdât’ta bulunmaktaydı. Mezkûr mescitlerde Şâfiî fıkhı öğretiliyordu.227 Bağdât Şâfiî fukahâsından şunları sayabiliriz: Ebû İshâk eş-Şîrâzî (v. 476/1083), 228 Hatîb el-Bağdâdî (v. 463/1071), 229 Ebû Nasr b. Sebbâğ (v. 477/1084),230 Ebû Sa’d elMütevellî (v. 478/1085),231 Ebû Yûsuf el-İsferâyînî (v. 488/1095), 232 Ebû Bekir Şâmî elHamevî (v. 488/1095), 233 Ebû’l-Hasen Abderî (v. 493/1100),234 İlkiyâ el-Herrâsî (v. 504/1110),235 Ebü’l-Kâsım Mansûr el-Kerhî (v. 447/1055),236 Ebû Tayyib Tâhir et-Taberî 222 Menekşe, a.g.tz., s. 83. 223 Aybakan, a.g.m., s. 704. 224 İbnu’l-Cevzî, a.g.e., C. XVI, s. 181-183; Aybakan, a.g.m., s. 705. 225 İbnu’l-Cevzî, a.g.e., C. XVI, s. 181-183; Piyadeoğlu, a.g.tz., s. 191; Karadaş, “Selçuklular’ın Din Politikası”, İslâm, Sanat, Tarih, Edebiyât ve Mûsikîsi Dergisi, Y. 1, S. 2, Yıl 2003, s. 101; Kara, a.g.m., s. 388; Bağlıoğlu, a.g.m., s. 217. 226 Makdisi, a.g.e., s. 224. 227 Makdisi, a.g.e., s. 225-226. 228 İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. III, s. 349-351; Ziriklî, a.g.e., C. I, s. 44; Subkî, a.g.e., C. IV, s. 215 vd. 229 Havva Kurt Selçuk, “İbn-i Hallikân’ın Vefayatü’l-Ayan Adlı Eserindeki Selçuklu Devlet ve İlim Adamları, E.Ü.S.B.E.D., S. 8, Yıl 1999, s. 111-112. 230 Ebü's-Sıdk Takıyyüddîn Ebû Bekr b. Ahmed İbn Kadi Şühbe, Tabakâtu’ş-Şâfîiyye, I-IV, tsh. Hafız Abdulhâlim Han, Âlemu’l-Kutub, Beyrut, 1987, C. I, s. 252; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. III, s. 355. 231 İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. III, s. 358; Ziriklî, a.g.e., C. IV, s. 98; Kehhâle, a.g.e., C. V, s. 166; Subkî, a.g.e., C. V, s. 106. 232 İbn Kadı Şühbe, a.g.e., C. I, s. 276. 233 İbn Kadi Şühbe, C. I, s. 272. 234 Subkî, a.g.e., C. V, s. 257-258; İbn Kadi Şühbe, a.g.e., C. I, s. 270. 235 Subkî, a.g.e., C. VII, s.231-234 vd; Kehhâle, a.g.e., C. VII, s. 220; Ziriklî, a.g.e., C. V, s. 149. 61 (v. 450/1058),237 Ebû’l-Feth b. Berhân (v. 520/1126),238 Ebû’l-Feth Şehristânî (v. 550/1155),239 ibn Ebî’l Bekâ Muhammed b. Mübârek (v. 552/1157) 240 gibi. İsfahân’da, ilk başlarda Şâfiîlik pek etkili değildir. Şâfiîliğin III./IX. asırda Mısır’dan İsfahân’a doğru yayıldığını görüyoruz. Bu dönemde gâlip mezheb Hanefîlik ile Hanbelîlikti. Ancak X. asırda Şâfiîlik neredeyse cumhurun mezhebi haline gelmiştir.241 Selçuklular devrinde ise Şâfiîliğin İsfahân’da etkili olmasının en önemli sebebi vezîr Nizâmulmülk’ün Şâfiîleri desteklemesidir. Şâfiîlerin İsfahân’daki en önemli güç merkezi Derdeşt mahallesiydi. Hattâ bu mahallede Şâfiî İsfahân Nizâmiyesi de kurulmuştu.242 Nasıl ki Nîşâbûr’daki Hanefî mezhebine mensup Saidîler ailesi, İsfahân’a getirildilerse; Nizâmulmülk de Hucend şehrindeki Şâfiîleri İsfahân’a göç ettirmişti. Nizâmulmülk, bu âilenin lideri olan Ebûbekir Muhammed b. Sâbit el-Hucendî’nin Merv’deki vaazlarını çok beğenmiş, daha sonra İsfahân’a getirtip İsfahân Nizamamiye’sinin yöneticisi ve ilk müderrisi yapmıştı.243 Bundan sonra da bu şahsın âilesi olan Hucend âilesi İsfahân’da Şâfiîlerin liderliğini üstlenmiştir.244 Nizâmulmülk’ün böyle bir göç yaptırmasındaki neden, belki de o dönemde İsfahân’da yeteri kadar Şâfiî ulemânın bulunmamasıdır. Zira Nizamumülk İsfahân Nizâmiyesini kurduğu zaman Şâfiî hoca bulmakta zorlanmıştı.245 İsfahân Şâfiî fukahâsından şunları sayabiliriz: Muhammed b. Abdüllatîf Ebû Bekr el-Hocendî (v. 552/1157),246 Ebû Abdullah b. Fetâ (v. 493/1110),247 Ebû’l-Muzaffer elEbyurdî (v. 507/1113),248 Ebû’l-Kâsım Mahmûd b. Muhammed b. Abdulvâhid (v. 571/1175),249 Ebû Tâlîb Mahmud el-İsfahânî (v. 585/1189) 250 gibi. 236 Ebû Bekr Hatîb Ahmed b. Ali b. Sabit Hatîb el-Bağdâdî, Târîhu Bağdâd ev Medîneti’s-Selâm, Mektebetü’l-Hanci, Kahire, 1931/1349, C. XIII, s. 87; Kehhâle, a.g.e., C. XIII, s. 18+ 237 Ebû Zekeriyyâ Muhyiddin Yahyâ b. Şeref b. Muri Nevevî, Tehzîbu’l-Esmâ ve’l-Lugât, Mısır, “ts.” C. II, s. 247; Subkî, a.g.e., C. V, s. 12. 238 Subkî, a.g.e., C. VI, s. 30 vd; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. IV, s. 61-62; Kehhâle, a.g.e., C. II, s. 22. 239 Subkî, a.g.e., C. VI, s. 128; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. IV, s. 149; Kehhâle, a.g.e., C. X, s. 187. 240 Subkî, a.g.e., C. IV, s. 176; Kehhâle, a.g.e., C. XI, s. 170; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. IV, 164-165. 241 Yüksel, a.g.tz., s. 151-152. 242 Yüksel, a.g.tz., s. 152. 243 İbrahim Kafesoğlu, Sultân Melikşâh Devrinde Büyük Selçuklu İmparatorluğu, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay., 1953, s. 180; Özaydın, a. g. md., s. 190; Koca, a.g.m., s. 38 dipnot. 244 Kafesoğlu, a.g.e., a.y. 245 Yüksel, a.g.tz., s. 133. 246 Subkî, a.g.e., C. VI, s. 133; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. IV, s. 163; Ziriklî, a.g.e., C. VI, s. 217. 247 Kehhâle, a.g.e., C. IV, s. 239; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. III, s. 399. 248 Kehhâle, a.g.e., C. VIII, s. 314; Subkî, a.g.e., C. VI, s. 81; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. IV, s. 18. 249 Subkî, a.g.e., C. VII, s. 292; Kehhâle, a.g.e., C. XII, s. 197.

Büyük Selçuklu devletine başkentlik etmiş olan Nîşâbûr’da ise dönemin ilk devirlerinde Hanefîlik baskındı. 251 Şâfiîlik ancak IV./X. asrın başlarında yayılmaya başladı. Şâfiî mezhebinin varlığını o bölgede Hanefîlerle yapılan çekişmelerden de anlıyoruz.252 Nizâmulmülk, İmâm el-Cüveynî için Nîşâbûr Nizâmiye medresesini inşâ ettirmişti.253 Cüveynî burada 22 yıl müderrislik yapmıştır.254 Ve bunun sayesinde de Şâfiîlik burada hızla yayılmaya başlamıştır. Ayrıca şehrin kadısı olan Hibetullah b. Muhammed (v. 440/1048) de Şâfiî mezhebindendi. Kadı Hibetullah b. Muhammed’in vefatından sonra Tuğrul Bey, Nîşâbûr’a Şâfiî mezhebinin büyüklerinden olan Ebû Sehl Muhammed b. el-Muvaffak’ı (v. 456/1064) başkan olarak getirdi. Bir diğer önemli fakîh olan Ahmed b. Hüseyin el-Beyhakî (v. 458/1065) burada Şâfiîliğin yayılmasında etkili olmuştu.255 Nîşâbûr’da sadece Nizâmiye medreseleri değil müstakil medreseler de vardı. Meselâ “Sandaliyye” medresesi bunlardan birisidir. Bu medresede Şafiî mezhebine göre eğitim veriliyordu.256 Şâfiî fakîhlerden Ebû Osman es-Sâbûnî’nin (v. 449/1057) 257 de Ramcâr mahallesinde bir medresesi vardı.258 Ayrıca Ebû Abdullah Muhammed elFürâvî’nin (v. 530/1136)259 ders verdiği ve Şâfiîlere ait olan Nâsıhiyye/Nâsıriyye medresesi de buradaydı.260 Nîşâbûr Şâfiî fukahâsından şunları sayabiliriz: Ebû’l-Kâsım el-Kuşeyrî (v. 465/1072),261 İmâmu’l-Haramaeyn el-Cüveynî (v. 478/1085),262 İmâm el-Gazzâlî (v. 505/1111),263 Ebû Osman es-Sâbûnî (v. 449/1057),264 Ebü’l-Hasen Ali b. Yûsuf elCüveynî (v. 462/1070),265 gibi. 250 İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. IV, s. 284; Kehhâle, a.g.e., C. XII, s. 182; Subkî, a.g.e., C. VII, s. 286. 251 Öztürk, a.g.e., s. 197. 252 Piyadeoğlu, a.g.tz., s. 116-117. 253 Piyadeoğlu, a.g.m., s. 103; Koca, a.g.m., a.y. 254 el-Ammâdî, a.g.m. s. 65. 255 Kara, a.g.e., s. 67-68. 256 Piyadeoğlu, a.g.tz., s. 201. 257 Subkî, a.g.e., C. IV, s. 271; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. III, s. 282; Kehhâle, a.g.e., C. II, s. 275-276; Ziriklî, a.g.e., C. I, s. 317. 258 Piyadeoğlu, a.g.tz., s. 200. 259 Nurullah Kisâî, Medârisu Nizâmiye ve Tesîrât-i İlmî ve İctimâ’yî ân, 3. b., Müessese-i İntişarat-ı Emir Kebir, Tahran, 1374, s. 105; Subkî, a.g.e., C. VI, s. 166-170; Kehhâle, a.g.e., C. XI, s. 127. 260 Piyadeoğlu, a.g.tz., s. 201; Diğer medreseler için bkz. a. mlf. a.g.e., s. 201 vd. 261 Subkî, a.g.e., C. V, s. 153; Kehhâle, a.g.e., C. VI, s. 6. 262 Subkî, a.g.e., C. V, s. 168 vd. 263 Kehhâle, a.g.e., C. XI, s. 266; İbn Kâdî Şühbe, a.g.e., C. I, s. 293; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. IV, s. 10-13. 63 Rey şehrine gelecek olursak, Büyük Selçuklu döneminden evvel bu şehirde Büveyhîler hüküm sürdüklerinden dolayı ciddî oranda Şîiler yaşamaktaydı. Fakat şehir Selçuklu hânedânına geçtikten ve başşehir ilan edildikten sonra Sünnî nufüs, Şiîlere nispeten tabiî olarak daha fazla olmuştur. Zira Selçuklu hânedânı hem Sünnî hem de Hanefî mezhebine mensuptu. Rey şehrinde daha önce Hanefî mezhebinin konumunu anlatırken, orada mescitlerin mezheplere göre tefrîk edildiğini “Mescid-i Tuğrul” mescitinin Hanefîlere mahsûs bir mescit olduğunu belirtmiştik. 266 Aynı durum Şâfiîler için de söz konusudur. Bu şehirde “Mescid-i Rude” adında bir mescit vardı. Cemaatini de Şâfiîler oluşturuyorlardı.267 Ayrıca şehirde “Şâfiîyye” mahallesininde olması buradaki Şâfiîlerin ağırlığını göstermektedir.268 Rey Şâfiî fukahâsından şunları sayabiliriz: Süleym er-Râzî (v. 447/1055), 269 Mansûr el-Mervabâdî270 gibi. Merv’de, Şafiî mezhebinin var olduğunu Sultân Melikşâh devrinde inşâ edilen Nizâmiye medresesinden anlıyoruz. Özellikle Sultân Sencer zamanında büyük gelişim gösteren bu medresenin, büyük bir kütüphanesi de vardır.271 Daha önce de ifade ettiğimiz gibi, Nizâmiye medreselerinde ders verebilmek için Şâfiî mezhebinden olma şartı aranıyordu.272 Hattâ bu yüzden mezheb değiştirenler de vardı.273 İşte mezheb değiştirenlerden birisi de aslen Merv’li olan Ebû’l-Muzaffer esSem’ânî’dir (v. 489/1096). es-Sem’ânî mensubu bulunduğu Hanefî mezhebini bırakarak Şâfiî mezhebine geçtikten sonra Merv Şâfiî Nizâmiye medresesinde dersler vermeye başlayabilmişti.274 Çünkü vezîr Nizâmulmülk Şâfiî mezhebine mensuptu ve yaptırdığı medreseleri Şâfiî ilim adamları adına yaptırmaktaydı.275 264 Subkî, a.g.e., C. UV, s. 271; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. III, s. 282; Kehhâle, a.g.e., C. II, s. 275-276; Ziriklî, a.g.e., C. I, s. 317. 265 Subkî, a.g.e., C. V, s. 298-299; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. III, s. 261-262; Kehhâle, a.g.e., C. VII, s. 266. 266 Kara, a.g.e., s. 170. 267 Turan, a.g.tz., s. 106. 268 Turan, a.g.tz., s. 107. 269 Nuri Toplaoğlu, Selçuklu Devri Muhaddisleri, D.İ.B.Y., Ankara, 1988, s. 74; Turan, a.g.tz., s. 159. 270 Turan, a.g.tz., s. 126. 271 Piyadeoğlu, a.g.tz., s. 175-176 272 Yüksel, a.g.tz., s. 155. 273 Ocak, a.g.e., s. 111. 274 İbn Kadi Şühbe, a.g.e., C. I, s. 273; Subkî, a.g.e., C. V, s. 33; Özaydın, a.g.md., s.190. 275 Piyadeoğlu, a.g.tz., s. 177. 64 Mezheb kavgalarından dolayı Merv şehrinde, Hanefîler ile Şâfiîler arasında çıkan tartışmaların ileri boyutlara gitmemesi için devlet, şehrin ortasına bir sûr yaptırarak Merv şehrini ikiye ayırmıştı.276 Burada sadece Hanefîler ile Şâfiîler arasında kavgalar yaşanmıyor; Hanbelîler ile Şâfiîler arasında da kavgalar yaşanıyordu. Hattâ Şâfiîlerin ayrı Hanbelîlerin de ayrı mahalleleri vardı.277 Merv Şâfiî fukahâsından şunları sayabiliriz: el-Fûrânî (v. 461/1059),278 Ebû Ali Hüseyin el-Merverrûzî (v. 462/1069),279 Ebû’l-Muzaffer es-Sem’ânî (v. 489/1096),280 Ebû’l-Ferec Abdurrahman ez-Zâz (v. 494/1101),281 Ebû Abdullah Muhammed ez-Zâgûlî (v. 559/1164) 282 gibi. Herat’ta ise Şâfiîliğin etkili olduğunu orada kurulan Nizâmiye’den anlıyoruz. Daha sonra Nîşâbûr’da Şâfiîlerin liderliğini üstlenecek olan Ebû Sa‘d Muhyiddîn Muhammed b. Yahya b. Mansûr en-Nîşâbûrî (v. 548/1153)283 de Herat Nizâmiye medresesinde ders vermiştir. Sultân Sencer onun ilmine hayran kalmış ve onu Nîşâbûr’daki Nizâmiye’ye tayin etmiştir.284 Nizâmulmülk de Ebû Bekr Muhammed b. Ali b. Hâmid es-Şâsî’yi (v. 485/1092)285 mezkûr medresede ders vermesi için görevlendirmişti. Kezâ Muhammed b. Ali b. Hâmid’de (v. 595/1101) Herat Nizâmiye müderrislerindendi.286 Herat Şâfiî fukahâsından şunları sayabiliriz: Ebû’l-Âsım el-Abbâdî (v. 458/1066),287 Fahru’l-İslâm Muhammed b. Ahmed eş-Şâşî (v. 485/1092), 288 İsmâil elBûşencî (v. 537/1142),289 Ebû’l-Kâsım Cüneyd Müteahhir el-Kâyinî (v. 547/1152) 290 gibi. 276 Hamevî, Mu’cemu’l-Buldân, Beyrut, 1957, C. V, s. 114. 277 Koca, a.g.m, s. 44. 278 İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. III, s. 309; Ziriklî, a.g.e., C. IV, s. 102. 279 İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. III, s. 310; Ziriklî, a.g.e., C. II, s. 278, Kehhâle, a.g.e., C. IV, s. 45 280 Subkî, a.g.e., C. V, s. 335; Kehhâle, a.g.e., C. XIII, s. 20. 281 Kehhâle, a.g.e., C. V, s. 121; Subkî, a.g.e., C. V, s. 101; Nevevî, a.g.e., C. II, s. 263; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. III, s. 400-401; İbn Kadi Şühbe, a.g.e., C. I, s. 266. 282 Subkî, a.g.e., C. VI, s. 99; İbnu’l-İmâd, C. IV, s. 187-188; Kehhâle, a.g.e., C. IX, s. 254. 283 Hayatı hakkında bkz. Subkî, a.g.e., C. VII, s. 25-26; Nevevî, a.g.e., C. I, s. 95; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. IV, s. 151; Kehhâle, a.g.e., C. XII, s. 111-112; Kisâî, a.g.e., s. 99-100. 284 Piyadeoğlu, a.g.tz., s. 187 285 İbn Şühbe, a.g.e., C. I, s. 254-255; Subkî, C. IV, s. 190. 286 Koca, a.g.m., s. 38 dipnot. 287 İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. III, s. 306; Kehhâle, a.g.e., C. IX, s. 10; Ziriklî, a.g.e., C. VI, s. 206. 288 Subkî, a.g.e., C. IV, s. 16-17; İbn Kâdî Şühbe, a.g.e., C. I, s. 270; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. III, s. 375; Kehhâle, a.g.e., C. X, s. 314. 289 Subkî, a.g.e., C. II, s. 48; Kehhâle, a.g.e., C. II, s. 278-279; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. IV, s. 112-113; Nevevî, a.g.e., C. I, s. 121. 290 Subkî, a.g.e., C. VII, s. 54. 65 Belh şehrinde de Şâfiîlik etkiliydi. Burada kurulan Nizâmiye medresesine Nizâmulmülk tarafından, kadı’l-kudâtlık görevinde de bulunmş olan Hasan b. Ali b. Muhammed el-Vahşî (v. 571/1079) atanmış ve burada hadîs dersleri vermiştir.291 Yine Belh Nizâmiye medresesinde, Şâfiî olmayan âlimlerin ders vermeleri yasak olduğundan dolayı başka şehirlerden âlimler getirilmiştir. Meselâ Ebû’l-Kâsım Abdullah b. Tâhir b. Muhammed b. Sehfûr et-Temîmî (v. 488/1095) aslen İsferâyînî’li olup daha sonra Belh’e yerleşmiştir.292 Ebû Sa‘d Âdem b. Ahmed b. Esed el-Herevî (v. 536/1142) de aslen Herat’lı olup daha sonra Belh’e yerleşmiştir. Ebû’l- Feth Nasrullah b. Mansûr b. Sehl ed-Dovînî (v. 546/1152) de Bağdât’ta İmâm Gazzâli’den ders görüp daha sonra Belh’e yerleşmiştir.293 Bütün bu âlimlerin ortak özelliği aslen Belh’li olmamasıdır. Zira daha önce Belh Nizâmiye medresesi kurulurken şehirde Hanefîlik hâkimdi. Belh Şâfiî fukahâsından şunları sayabiliriz: Ebû Şuca’ Ömer b. Muhammed elBistâmî (v. 562/1167),294 Ebû’l-Kâsım Abdullah b. Ömer b. Muhammed el-Belhî (v. 502/1108-09), 295 Ebû’l-Kâsım Abdullah b. Tâhir b. Muhammed b. Sehfûr et-Temîmî (v. 488/1095)296 gibi. Şâfiîlik Dımaşk’ta da etkiliydi. Şâfiî fakîhlerinden Kemaleddîn eş-Şehrezûrî (v. 572/1176) burada kadı’l-kudâtlık yapmaktaydı.297 Şehrezûrî’nin oğlu olan Muhyiddîn Muhammed (v. 586/1190) de 579/1183-84 Halep’te, 588/1192’de Dımaşk’ta kadılık görevinde bulunmuştu.298 Halep’te ayrıca Şâfiî Tâceddîn Abdulğaffar b. Lokman’da kadılık yapmıştı.299 Şâfiîlerden olan Ebû’l-Feth el-Makdisî (v. 490/1097) de Dımaşk’a ilim için uğramış ve orada vefat etmiştir.300 Kezâ Şâfiî âlimlerinden Ebû’l-Ferec Muhammed b. Abdulvâhid de buraya yerleşmişti.301 Büyük Şâfiî âlimi Cemâlu’l-İslâm Ali es-Sühreverdî ed-Dımeşkî (v. 533/1139) de burada yetişmiştir.302 Meliku’n-Nuhât Ebû’n-Nezzâr Hasen 291 Bernd Radtke, a.g.m., s. 365. 292 Kisâî, a.g.e., s. 235; Koca, a.g.m., a.y. 293 Piyadeoğlu, a.g.tz., s. 195 vd. 294 Subkî, a.g.e., C. VII, s. 248; Kehhâle, a.g.e., C. VII, s. 313; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. IV, s. 206. 295 Kisâî, a.g.e., s. 235. 296 Kisâî, a.g.e., a.y. 297 Kök, a.g.e., s. 110. 298 Kök, a.g.e., s. 112. 299 Kök, a.g.e., s. 111. 300 İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. III, s. 395-396; Kehhâle, a.g.e., C. XIII, s. 87; Ziriklî, a.g.e., C. VIII, s. 336. 301 Kehhâle, a.g.e., C. X, s. 266; Ziriklî, a.g.e., C. VI, s. 254; Hatîb el-Bağdâdî, a.g.e., C. II, s. 362; Subkî, a.g.e., C. IV, s. 183. 302 Subkî, a.g.e., C. VII, s. 235; Kehhâle, a.g.e., C. VII, s. 241; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. IV, s. 102. 66 el-Bağdâdî (v. 569/1173),303 ibn Asâkir (v. 571/1175),304 Kadı’l-Kudât ibn Ebî Asrûn (v. 585/1189),305 Fahruddîn Ebû Şüca’ el-Faradî (v. 590/1194)306 gibi Şâfiî otoriteler Dımaşk’ta ilmi faaliyette bulunmaları Şâfiîliğin buradaki etkisini göstermektedir. Tuster ve Asker-i Mükerrem beldelerinde de Şâfiî mezhebinin etkili olduğu oradaki kadıdan anlaşılmaktadır. Zira oranın kadısı olan Ebû Bekr ibnu’s-Salihaddîn (v. 544/1149) Şâfiî mezhebindendi. Ayrıca kendisi, İsfahân Nizâmiye medresesinde de bulunmuştu.307 Musul’a yakın olan Selâmiye beldesinde Şâfiîlerin var olduğu, oradaki “Kâdiu’sSelâmiye” lakaplı Ebû İshâk İbrâhîm b. Nasr’ın kadı olmasından anlıyoruz. Demek ki Şâfiîler burada varmış ki, Şâfiî mezhebine müntesip birisi buraya kadı atanmıştır. Ebû İshâk Bağdât Nizâmiye medresesinde ilim tahsil ettikten sonra Musul’dan Selâmiye’ye gidip kadı olmuştu.308 Ayrıca Şâfiî Hüseyin ibn Hamîs el-Ka’bî (v. 552/1157) de Musul’da birçok talebe yetiştirmişti.309 Amul’de de bir Nizâmiye vardır. Oradaki müderris ise “ikinci Şâfiî” lakaplı fahru’lİslâm Abdülvâhid b. İsmail er-Rûyanî (v. 502/1108) idi.310 Ayrıca Şâfiî mezhebinden olan Ebû Nasr er-Rûyanî (v. 505/1111) de uzun yıllar Amul’de kadılık yapmıştı.311 Tus’ta da Şâfiîlik etkiliydi. Tus Nizâmiyesin’de Şâfiîlerin büyük âlimlerinden Ebû’l-Muzaffer elİsferâyînî (v. 471/1007) ders vermişti.312 Dandakan şehrine gelecek olursak burada Şâfiîlik, Hanefîliğe nispeten daha etkiliydi diyebiliriz. Basra’da ise Şâfiîlerin önemli temsilcilerinden olan Ebü'l-Abbas el-Cürcanî (v. 482/1089) kadılık yapmıştı.313 Ayrıca Basra’daki “Mesdresetu’l-Nâciyye”de muhtemelen Şâfiî mezhebine göre tedrîsat yapılıyordu. Zira orada ders veren Şebîb b. Osman er-Rahbî 303 Subkî, a.g.e., C. VII, s. 63; Kehhâle, a.g.e., C. III, s. 230-231; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. IV, s. 227-228. 304 Subkî, a.g.e., C. VII, s. 215; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. IV, s. 239-240; Kehhâle, a.g.e., C. VII, s. 69-70; Ziriklî, a.g.e., C. IV, s. 273. 305 Subkî, a.g.e., C. VII, s. 132; Kehhâle, a.g.e., C. VI, s. 143-144; İbn’ul-İmad, C. IV, s. 283-284; Ziriklî, a.g.e., C. IV, s. 124. 306 Kehhâle, a.g.e., C. XI, s. 15; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. IV, s. 304; Ziriklî, a.g.e., C. VI, s. 279. 307 Selçuk, a.g.m., s. 112. 308 Selçuk, a.g.m., s. 114. 309 Hayatı hakkında bkz. Subkî, a.g.e., C. VII, s. 81; Kehhâle, a.g.e., C. IV, s. 66. 310 İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. IV, s. 4; Kehhâle, a.g.e., C. VI, s. 206; Ziriklî, a.g.e., C. IV, s. 324; Koca, a.g.m., a.y. 311 Subkî, a.g.e., C. VII, s. 102; Kehhâle, a.g.e., C. IV, s. 298. 312 Nesrullah Kaplan, Ebû’l-Muzaffer el-İsferâyînî Ve Et-Tabsîr Fi’d-Dîn Adlı Eserinde İslâm Mezheblerini Tasnif Sistemi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Van, 2013, s. 10, 14; Subkî, a.g.e., C. IV, s. 395, C. V, s. 11; Kehhâle, a.g.e., C. IV, s. 310, C. V, s. 38. 313 Subkî, a.g.e., C. IV, s. 74-75; İbn Kâdî Şühbe, a.g.e., C. I, s. 260; Ziriklî, a.g.e., C. I, s. 207. 67 (v. 486/1093) Şâfiî mezhebindendi.314 Kezâ Basra’da 40 yıl kadar Şâfiî fıkhını öğreten Ebû Şücâ el-İsfahanî (v. 500/1107) de burada ikâmet etmekteydi.315 1.3. HANBELÎ MEZHEBİ Hanbelî mezhebi, İmâm Ahmed b. Hanbel’in (v. 241/855) görüşleri etrafında teşekkül eden bir mezheptir.316 Özellikle Irâk’ta etkili olan bu mezheb Selçuklular ile birlikte İsfâhan ve Nîşâbûr’da taraftarlar bulmuştur. 1.3.1. Büyük Selçuklu Döneminde Hanbelî Mezhebinin Etkisi ve Özellikleri Hanbelî mezhebi Selçuklular dönemine kadar fıkıh mezhebinden ziyâde, hadis mektebi olarak kabul edilmekteydi. Hanbelî mezhebi, Kadı Ebû Ya’lâ’nın (v. 458/1066) başını çektiği Bağdât Hanbelî geleneğinin317 kurulmasıyla birlikte fıkıh mezhebi olma hüviyetine hâiz olmuştur. Bu dönemde Hanbelîlik bir yandan fıkhî olarak Şiîlerle mücâdele ederken diğer bir yandanda kendisini siyâsî mücâdele içerisinde bulmuş318 ve Şiî Büveyhi-Fâtımî tehlikesine karşı Sünnî doktrini savunmuştur.319 Hanbelîler sadece Şiî-Büveyhîlere karşı değil aynı zamanda Mu’tezile’ye karşı da Şerîf Ebû Cafer Abdulhâlık b. İsâ (v. 465/1072) liderliğinde ehl-i Sünnet’i savunmuştur.320 Hanbelî mezhebindeki müttekaddimîn ve mütavassatîn ayrımı da Selçuklular daha kurulmdan oluşmuştur. Hasan b. Hâmid’den (v. 403/1012) önceki Hanbelî fukahâya mütekaddimûn; sonraki fukahâya ise müteahhirûn denilmişti.321 İbn Ebi Ya’lâ (v. 526/1131) “Tabakatu’l Hanâbile” adlı eserinde Ahmed b. Hanbel’in vefatından 513/1119 yılına kadar 706 Hanbelî âliminden bahsetmektedir. İbn Receb el-Hanbelî (v. 634/1236) ise mezkûr tabakâtın zeyli olan “ez-Zeyl alâ Tabakâti’l- 314 Menekşe, a.g.tz., s. 61-62. 315 Muhsin Koçak, “ Ebû Şücâ’ el-İsfahanî”, D.İ.A., C. X, Yıl 1994, s. 235. 316 Hayatı hakkınnda geniş bilgi için bkz. M. Yaşar Kandemir, Ahmed b. Hanbel, D.İ.A., C. II, Yıl 1989, s. 75-80; Karaman, Ahmed b. Hanbel” D.İ.A.,C. II, Yıl 1989, s. 80-82. 317 İbrâhîm Aslan, “el-Usûl’ul Hamse’nin Hanbelî Yorumu: el-Kâdî Ebû Ya’lâ el-Ferrâ Örneği”, A.Ü.İ.F.D., C. LIII, S. 1, Yıl 2012, s. 56-57. 318 Menekşe, a.g.m., s. 121. 319 Koca, a.g.md., s. 527. 320 Aybakan, a.g.m., s. 705-706. 321 Eyüp Said Kaya, “Mütekaddimîn ve Müteahhirîn”, D.İ.A., C. XXXII, Yıl 2006, s. 189; Müteahharûn ayrımı ise daha sonraları olmuştur. Bkz. a.mlf., a. g. md., a.y. 68 Hanâbile” adlı eserinde V./XI. asrın ortalarından VIII./XIV. asrın ortalarına kadar yaklaşık 532 Hanbelî âlimi zikretmektedir.322 Bu âlimlerin çoğu, Selçuklu’nun egemenliği altında olan Bağdât, Kûfe, Nîşâbûr, Horâsân, Hamedân, İsfahân, Samerrâ, Semerkand, Şîrâz, Taberistan, Musul, Erbil, Âmid, Harran, Haleb ve Şâm gibi bölgelerde yetişmişlerdir. Demek ki Hanbelîliğin sadece Irak’ta değil İslâm coğrafyasının hemen hemen her yerinde müntesipleri vardı. Fakat en ağırlıklı olduğu bölge hiç şüphesiz ki Bağdât ve çevresiydi. 1.3.2. Büyük Selçuklu Döneminde Hanbelî Mezhebinin Konumu Hanbelîler, Büyük Selçuklu devleti zuhûr edinceye kadar özellikle Bağdât’ta323 Abbâsî halîfesinin de desteğini alarak en büyük kitleyi temsil etmekteydiler.324 Hattâ 421/1030 yılında İbnu’l-Hâcib en-Nu’man vezîr olunca, hilâfet dîvânında yaptığı bir konuşmasında, “Hilâfet makamı bir çadır gibidir ve Hanbelîler de o çadırın ipleridir; şayet o çadırın ipleri koparsa, mutlaka çadır da çökecektir”325 diyecek kadar Bağdât’ta Hanbelîler güçlü bir konumdaydı. Fakat Selçuklular döneminde ibni Hübeyre’nin görev süresi (545-560/1150-1165) hariç tutulursa, Hanbelîler, Hanefî ve Şâfiîler kadar resmi himâyeye mazhar olamamışlardır.326 Bağdât’ta Hanbelîliğin öğretildiği ve sadece bu mezhebe mahsûs birçok mescit vardı. Bu mescitler arasından şunları sayabiliriz: İbni Bakkâl’ın mesciti, Kadı Ebû Ya’lâ’nın mesciti, İbni Zibibyâ’nın mesciti, Sikketu’l-Hirâkî’nin mesciti, Ebû Ca’fer’in mesciti, Derbu’d-Dîvân mesciti, İbnu’l-Kavvâs mesciti, İbn Akîl ve İbn Ebî Ya’lâ’nin mescitlerinde Hanbelî fıkhı öğretiliyordu.327 Ayrıca Ebû Sa’d el-Muharrimî’nin (v. 513/1119) medresesi ile İbnu’l-Ebrâdî’nin medreselerinde de Hanbelî fıkhı öğretiliyordu.328 Bağdât’taki “bâbu’l-Basra” mahallesi Hanbelîler’in mahallesiydi ve bu mahallede bulunan Mansûr Câmii Hanbelîlerin kalesi konumundaydı.329 322 Koca, a.g.m., s. 38. 323 Koca, a.g.m., s. 38-39. 324 Genç, a. g. m., s. 324; Aybakan, “Selçuklular Döneminde Fıkhın Gelişimi: Şâfiî Mezhebi Çerçevesinde”, s. 233. 325 Ebü'l-Hüseyin İbnü'l-Ferra Muhammed b. Muhammed b. Hüseyin Ebû Ya’lâ, Tabakâtu’l-Hanâbile, nşr. Muhammed Hamid el-Fıki, Matbaatü’s-Sünneti’l-Muhammediyye, Kahire, 1372/1952, C. II, s. 189-190. 326 Koca, a.g.m., s. 39. 327 Makdisi, a.g.e., s. 227-228. 328 Makdisi, a.g.e., s. 228-229. 329 Makdisi, Ortaçağ’da Yüksek Öğretim, s. 50, 51. 69 Bağdât’ta Hanbelîler ile Eş’arîler/Şâfiîler arasında kavgalarda yaşanmaktaydı.330 İlginç olan ise bu iki muhâlif mezhebin bazı olaylarda ittifak etmeleridir. Meselâ Bağdât Hanbelî liderlerinden Şerîf Ebû Cafer ile Şâfiî liderlerinden Şîrâzî, meyhanelerin kapatılması, nebîzin yasaklanması gibi asayişi bozan faaliyetlerin engellenmesi talebiyle dönemin yönetimine başvurarak isteklerinin yerine getirilmesini istemişlerdir.331 Bağdât Hanbelî fukahâsından şunları sayabiliriz: Ebû’l-Muzaffer ibn Hübeyre (v. 556/1161),332 Ebül-Ferec İbni Cevzî (v. 597/1201),333 Ebû Ya’lâ el-Ferrâ (v. 458/1066),334 Ebûl-Vefâ ibn Akîl (v. 513/1119),335 Kâdı Ebû’l-Huseyn İbnu’l-Ferrâ (v. 526/1132),336 Seyyid Abdülkâdir el-Geylânî (v. 561/1166)337 gibi. İsfahân’a gelecek olursak, Hanbelî mezhebi daha Selçuklu kurulmadan önce bile burada etkili bir konumdaydı. Özellikle hicrî ilk dört asırda Hanbelîllik yegâne mezhepti diyebiliriz.338 İsfahân’ın âlimleri ve hadîs şeyhleri ile ünlü ibn Mende ailesinin ileri gelenlerinin birçoğu Hanbelî mezhebine mensuptu.339 Ayrıca İmâm Ahmed b. Hanbel’in oğlu Salih b. Ahmed’in (v. 266/880) burada bir süre kadılık yapması mezhebin burada ne kadar etkili olduğunu göstermektedir.340 Alp Arslan zamanında yaşamış olan Abdurrahman b. Mende (v. 470/1078) Hanbelî mezhebin en büyük savunucularından biri olarak karşımıza çıkmaktadır. Hattâ İsfahân’da, ibn Mende’ye karşı olan bazı gruplar, ibn Mende’nin yanlış bazı fikirlere sahip olduğunu iddia etmelerine rağmen İsfahân ulemâsı ibn Mende’nin bu görüşlerden berî olduğunu iddia ederek ibn Mende’nin yanında durmuşlardır.341 İsfahân şehrin en büyük mesciti olan Cuma Câmii Hanbelîlerin ellerindeydi. Fakat ileriki yıllarda Hanbelîler Cuma Câmii üzerinde var olan güçlerini yavaş yavaş 330 İbnu’l-Cevzî, a.g.e., C. XVI, s. 181-183. 331 İbnu’l-Cevzî, a.g.e., C. XVI, s. 138-139; Aybakan, “Bağdât Nizâmiye Medresesi İlk Müderrisi Ebû İshâk eş-Şîrâzî (476/1083)”, s. 707; Genç, a.g.m., s. 325-326. 332 İbn Receb, a.g.e., C. I, s. 251; Kehhâle, a.g.e., C. XIII, s. 228-229; İbnu’l-İmad, a.g.e., C. IV, s. 191. 333 İbn Receb, a.g.e., C. I, s. 399-433; Kehhâle, a.g.e., C. V, s. 157; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. IV, s. 329-331. 334 Hatîb Bağdâdî, a.g.e., C. II, s. 256; İbn Ebî Ya’lâ, a.g.e., C. II, s. 193; Kehhâle, a.g.e., C. IX, s. 254; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. III, s. 306. 335 İbn Receb, a.g.e., C. I, s. 142-143, 155;İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. IV, s. 35-40. 336 İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. IV, s. 79; Ziriklî, a.g.e., C. VII, s. 23; İbn Receb, a.g.e., C. I, s. 176-177. 337 İbn Receb, a.g.e., C. I, s. 290; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. IV, s. 198-202; Ziriklî, a.g.e., C. IV, s. 47; Kehhâle, a.g.e., C. V, s. 307-308. 338 Özgüdenli, “İsfahân”, D.İ.A., C. XXII, Yıl 2000, s. 498. 339 Koca, a.g.md., s. 527. 340 Koca, “Salih b. Ahmed b. Hanbel, D.İ.A. C. XXXVI, Yıl 2009, s. 36. 341 Ocak, a.g.e., s. 97. 70 kaybetmeye başlamışlardır.342 IV./X. asrın sonlarına doğru Hucendî ailesinin desteği ile İsfahân’da Şâfiîlik ön plana çıkarken, XI. asrın ortalarına doğru ise Saîdî ailesi ile birlikte Hanefîlik etkisini göstermeye başlamıştır.343 Herat’ta ise, Hâce Abdullah el-Ensârî’nin (v. 481/1089) bu mezhepte olması hasebiyle Hanbelîlik güçlü bir konumdaydı. Fakat daha sonraları İmâmu’l-Harameyn elCüveynî ile yaşadıkları fikir ayrılığı yüzünden şehirde fitnenin baş göstermesine sebep olmuştu.344 Hattâ bu yüzden Herevî, İsmâîl es-Sâbûnî (v. 449/1057) ve Abdülkerîm Kuşeyrî gibi âlimler ile Eş’ârî oldukları için ilişkisini kesmişti.345 Demek ki Herat’ta mezhepler arası bir güç mücâdelesi vardı. Kundurî zamanında, Eş’arî/Şâfiî mezhebinin baskı altında tutulması Hanbelî mezhebini biraz rahatlattı diyebiliriz. Fakat Kundurî vefat ettikten sonra yerine gelen Nizâmulmülk, Eş’arî âlimlerine kurulan bu baskıyı kaldırtmıştı. Bundan sonra Hanbelîlik Herat’ta git gide zayıflmaya başlamıştı. Abdullah el-Ensarî’de birçok defa Herat’tan sürülmüştü.346 Şâm ve çevresinde Hanbelî mezhebinin yayılmasında Ebû’l-Ferec Abdulvâhid eşŞîrâzî el-Makdisî (v. 486/1093)347 etkili olmuştur. Keza Hanbelî mezhebi burada Şerefu’lİslâm Abdülvehhâb b. Hanbelî (v. 537/1142) 348 tarafından da temsil edilmekteydi. Harran’da ise, Ali b. Ömer el-Harrânî (v. 559/1164)349 ve bu şehirde kadılık yapan Abdulvehhâb el-Harrânî’nin (v. 476/1083) faaliyetleri sayesinde Hanbelîlik etkili bir konuma gelmiştir.350 Ayrıca Vâlî Nûreddîn Muhammed Harran’da, Hâmid b. el-Hacer (v. 571/1175) için bir medrese yaptırmış, Hâmid’de bu medresede dersler vermiştir.351 342 Yüksel, a.g. t., s. 151 343 Özgüdenli, a.g.md. a.y. 344 Pırlanta, a.g.m., s. 708; Zerrinkûb, a.g.e., s. 68. 345 Tahsin Yazıcı-Süleyman Uludağ, “Hâce Abdullah Herevî”, D.İ.A., C. XVII, Yıl 1998, s. 222. 346 Piyadeoğlu, a.g.tz., s. 103; Tahsin Yazıcı-Süleyman Uludağ, a. g. md., s. 223-224. 347 Hayatı hakkına bkz. İbn Receb, a.g.e., C. I, s. 68-69; İbn Ebî Ya’lâ, a.g.e., C. II, s. 249; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. III, s. 378; Kehhâle, a.g.e., C. VI, s. 212. 348 Hayatı hakkında bkz. İbn Receb, a.g.e., C. I, s. 198-201; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. IV, s. 113-114; Kehhâle, a.g.e., C. VI, s. 224. 349 Kenan Çetin, a.g.e., s. 278. 350 İbn Ebî Ya’lâ, a.g.e., C. II, s. 245; İbn Receb, a.g.e., C. I, s. 42-44; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. III, s. 352. 351 Hayatı hakkında bkz. İbn Receb, a.g.e., C. I, s. 332; Kehhâle, a.g.e., C. III, s. 181. 71 Nîşâbûr’da ise Hanbelîlik Ebû Ca’fer b. Ebî Mûsa (v. 470/1078) sayesinde varlığını sürdürmekteydi.352 Basra’da ise Hanbelîlik vezîr ibni Hübeyre’nin (v. 556/1161) Hanbelîler için yaptırdığı medrese sayesinde varlığını devam ettirmişti. Bu medresede (Zeytûniyye) Ali bin Muhammed ez-Zeytûnî (v. 508/1114) birçok talebe yetiştirmişti.353 1.4. MÂLİKÎ MEZHEBİ Mâlikî mezhebi, İmâm Mâlik b. Enes’in (v. 179/795) görüşleri etrafında teşekkül eden bir mezhep’tir.354 İmâm Mâlik’in öğrencileri genelde Mağrip ve Endülüs’ten olduğu için bu mezheb o taraflarda yayılmıştır. Mâlikî mezhebi Selçuklu topraklarında yok denecek kadar azdır.355 Bu mezheb Selçuklu’da cemaat olarak değil de belki münferit olarak birkaç kişi tarafından temsil edilmekteydi. Meselâ Rey’in meşhur âlimlerinden birisi Rey’de hiçbir Mâlikî âlimin bulunmamasına içerlemiş ve bu sebeple Mâlikî mezhebine geçmiştir.356 Kezâ Bağdât’taki en son meşhur Mâlikî temsilcisi olan Kadı Abdulvehhâb (v. 422/1031) da Mısır’a dönmüştü.357 Basra’da ise bu mezheb Ebû Ya’lâ el-Abdî (v. 489/1096) tarafından,358 İsfahân’da Ebû Abdillah el-Mazerî (v. 516/1122)359 tarafından temsil edilmekteydi. Hama’da Muhammed ibni Zafer es-Saklî (v. 566/1170),360 Musul’da ise Ziyâuddîn Yahyâ Bin Sa’dûn el-Ezdî (v. 568/1172) 361 tarafından temsil edilmekteydi. Mâlikî mezhebinin bu bölgelerde neden yayılmadığını anlatan Koca, şu bilgileri vermektedir: 352 İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. III, s. 336-337; İbn Ebî Ya’lâ, a.g.e., C. II, s. 15-16; Eİbn Receb, a.g.e., C. I, s. 15-16. 353 Hayatı hakkına Bkz. İbn Receb, a.g.e., C. I, s. 366; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. IV, s. 286. 354 Hayatı hakkında geniş bilgi için bkz. Özel, “Mâlik b. Enes”, D.İ.A., C. XXVII, İstanbul, Yıl 2003, s. 506- 513. 355 Aybakan, “Selçuklular Döneminde Fıkhın Gelişimi: Şâfiî Mezhebi Çerçevesinde”, s. 233; Erkmen, a.g.tz., s. 21. 356 Kara, a.g.e., s. 60. 357 Aybakan, “Bağdât Nizâmiye Medresesi İlk Müderrisi Ebû İshâk eş-Şîrâzî (476/1083)”, s. 703; a. mlf., “Selçuklular Döneminde Fıkhın Gelişimi: Şâfiî Mezhebi Çerçevesinde”, s. 233. 358 Kâdî İyad Ebü'l-Fazl İyaz b. Musa b. İyaz el-Yahsubî, Tertîbu’l-Medârik ve Tekrîbu’l-Mesâlik li Ma’rifeti’l-A’lâmi Mezhebi’l-İmâm Mâlik, nşr. Ahmed Bekir Mahmud, Dârü'l-Mektebeti'l-Hayat, Beyrut, 1387-88/1967-68, C. II, s. 791. 359 Kâdî İyad, a.g.e., C. II, s. 792. 360 Kehhâle, a.g.e., C. X, s. 241. 361 Kehhâle, a.g.e., C. XIII, s. 216; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. IV, s. 225. 72 “Fıkıh tarihinde “eserci” bir karaktere sahip olan bu mezhebin, Irâk ve daha doğu ve kuzeydeki bölgelerde yayılamamasının en önemli sebebi, bu bölgelerin İmâm Mâlik’in yaşadığı, dînî ve hukukî sorunlarına çözüm aradığı Medîne’ye çok uzak ve onların tam aksi istikamette, hukukî yönelişlere sahip olan, “re’yci” Hanefî ekolünün doğup geliştiği alanlar olmasıdır. Kaldı ki “eserci” olmakta Mâlikilerden daha aşırı bir noktada bulunan Hanbelî mezhebi, bu bölgede bulunan muhafazakâr eğilimleri fazlasıyla tatmin ve temsil ettiği için, onlardan “biraz daha yumuşak eserci” olan Mâlikîler toplumda ihtiyaç hissedilmemiş de olabilir. Dolayısıyla Mâlikiler, Selçukluların egemen olduğu bölgelerde ne Selçuklulardan önce, ne de onların döneminde hâkim bir konuma gelebilmişlerdir. Ancak, başta hilâfet merkezi Bağdât olmak üzere, Sûriye ve daha güney bölgelerde, eğitimöğretim ya da muhâceret gibi çeşitli sebeplerle gelmiş ve ya yerleşmiş bir takım Mâlikilere rastanmakta ise de sayısı Şâfiîler lehine, gittikçe azalmıştır”.362 Bir mezhebin herhangi bir yerde intişâr etmesi talebe faaliyetlerinin yanısıra o mezhebi benimseyen medreselere de bağlıdır. Bir mezhebin herhangi bir yerde medreseleri yok ise tabiî olarak talebeleri de olamayacaktır. Özellikle Büyük Selçuklu döneminde mezheplerin varlığı belki de tamamen medreselere bağlıydı. Medreselerin çoğu da vakıf müessesesi ile ayakta durmaktaydı. Makdisi’ye göre Mâlikî mezhebi, vâkıfın (vakıf kurucusu) kendisini vakıf idârecisi olarak tayin etmesini caîz görmediğinden dolayı Bağdât ve Doğu İslâm dünyasında medreseler kuramamışlardır.363 Hâlbuki diğer medreselerde böyle bir kural yoktu. Mâlikîlik bu yüzden Bağdât ve Doğu İslâm dünyasında tutunamadı diyebiliriz. 1.5. DİĞER MEZHEPLER Büyük Selçuklular döneminde gayr-i sünnî fıkhî mezhepler de vardı. Fakat bunların toplumda etkisi sınırlıydı. Meselâ Horâsân’da Zeydiyye mezhebine müntesip olanlar vardı. Fakat bunların Horâsân’da gözle görülür bir ağırlığı yok denecek kadar azdır. Liderliğini de Hamza b. Hibetullah b. Muhammed el-Alevî sürdürmekteydi.364 Rey’de de Zeydîler bulunmakta, hattâ burada kendilerine ait “Zeydî medreseleri” de mevcuttu.365 Fakat hiç şüphesiz Zeydîlerin en etkili oldukları bölge Yemen’di.366 Zâhirîyye mezhebi ise daha çok Endülüs ve Mağrip’te yaygındı. Selçuklular’dan önce Irâk ve İran’da çeşitli fakîhler ve kadılar tarafından temsil edilmişti. Her ne kadar 362 Koca, a.g.m., s. 38. 363 Makdisi, a.g.e., s. 80, 346-347. 364 Piyadeoğlu, a.g.tz., s. 118. 365 Turan, a.g.tz., s. 131. 366 Karadaş, a.g.m., s. 98. 73 Zâhirî mezhebini temsil eden en son fakîhin 475/1082 yılıda Bağdât’ta vefat ettiği rivâyet edilse de367 ileri tarihlerde de Irâk’ta Zâhirîler görülmektedir. Meselâ Selçuklu döneminde yaşayan Zâhirî fakîhler şunlardır: İsfahân valisi Alâuddeve Muhammed b. Rüstem (v. 433/1041), Ebû Abdullah Muhammed b. Futuh (v. 488/1095), Muhammed b. Tâhir elMakdisî (v. 507/1113), Endülüs asıllı Ebû Âmir el-Abderî el-Endulûsî (v. 524/1129-30),368 Ebû Abdullah el-Ahdar (v. 473/1081)369 gibi. 1.6. MEZHEP DEĞİŞTİRENLER Büyük Selçuklu döneminde mezheb değiştirme vâkıasına da rastlamaktayız. Mezeb değiştirmenin çeşitli sebepleri vardır. Bu dönemde bazıları makam uğruna mezhebini değiştirmişlerdir. Nizâmulmülk ile birlikte kurulan Nizâmiye medrselerinde müderris olmanın şartı daha önce de ifade ettiğimiz gibi Şâfiî mezhebinden olmaktı.370 İşte bu yüzden mezhebini değiştirenler vardı.371 Makdisi, İbn Akîl’in (v. 513/1119) mâlî kazançlar için mezheplerini değiştirenleri “dönekler” olarak nitelediğini ve onların aleyhinde şiddetli bir şekilde konuştuğunu belirtir.372 Bu dönemde mezhep değiştirenlerden birisi Mansûr b. Muhammed es-Sem’ânî elMervezî’dir. es-Sem’ânî mensubu bulunduğu Hanefî mezhebini bırakarak Şâfiî mezhebine geçtikten sonra Merv Şâfiî medresesinde dersler vermeye başlayabilmişti.373 Çünkü vezîr Nizâmulmülk’ün yaptırdığı medreseleri Şâfiî ilim adamları adına yaptırmaktaydı.374 Nizâmiyeler’de Şâfiî müderris şartı, Nizâmulmülk'ün çocukları zamanında da devam etmişti. Âlim Ebû Bekr Mübarek b. Ebû Talib Vecih ed-Dahhân (v. 611/1215) Hanbelî mezhebini bırakmaya ve gramer kürsüsünü işgal edebilmek için Şâfiîliği kabul etmeye mecbur olmuştu.375 Edebiyat hocası Ali Fasih Ebû Hasan Esterabadî’nin (v. 515/1122) de Şiîliği keşfedildiği için kovulduğu bilinmektedir.376 367 Başoğlu, “Hicri Beşinci Asırda Fıkıh”, s. 122. 368 Koca, a.g.m., s. 40. dipnot. 369 Menekşe, a.g.tz., s. 143. 370 Yüksel, a.g.tz., s. 155. 371 Ocak, a.g.e., s. 111. 372 Makdisi, Din Hukuk Eğitim. s. 253. 373 Koca, a.g.m., s. 46; Erkmen, a.g.tz., s. 27. 374 Piyadeoğlu, a.g.tz., s. 177; Çeker, a.g.m., s. 180. 375 Güray Kırpık, “Bağdat Nizamiye Medresesi'nin Kuruluşu, Yapısı Ve İşleyişi”, C. II, İ.M.B.U.S., İstanbul, 2008, s. 693; Karaman, İctihâd, s. 217 (237. Dipnot); Makdisi, a.g.e., s. 127 (72. dipnot). 376 Kırpık, a.g.m., a.y. 74 Fakat Nizâmiye medreseleri gibi devrin en ünlü üniversitelerinde ders verme ve sosyal imkânlarından yararlanma gibi cazip teklîfler karşısında mezhebini değiştirmeyenler de yok değildi. Mesela âmâ ve Hanbelî mezhebinden olan Ebû’l-Bekâ’ya (v. 616/1219), mezhebini değiştirip Şâfiî mezhebine geçmesi halinde Nizâmiye medresesinde ders vermesi gibi büyük bir imkân sunulmuştur. Buna rağmen Ebû’l-Bekâ “beni altına gark idüb vucudum nihan oluncaya dek serime altun nişan eyleseniz yine mezhebimi terk etmem” diyerek mezhebini değiştirmemiştir. 377 Fakat bu dönemde kimisi de hiçbir baskıya maruz bırakılmadan kendi ihtiyârı ile mezhebini değiştirebiliyordu. Meselâ Rey’in meşhur âlimlerinden birisi Rey’de hiçbir Mâlikî âlimin bulunmamasına içerlemiş ve bu sebeple de Mâlikî mezhebine geçmiştir.378 Bu devirde Şâfiî mezhebinden olup da Hanefî mezhebine geçenler de vardı. Meselâ Irâk Selçuklu Sultânı Mahmûd zamanında vâiz ve kadı olan Şâfiî Ebû’l-Menâkıb Muhammed b. Abdurrezzâk (v. 561/1121)379 Şâfiî mezhebinden Hanefî mezhebine geçmişti. Yine Irâk Selçuklu Sultânı Me’sûd zamanında, Sâveli Kadı Umdetuddîn (v. 561/1166) de Şâfiî mezhebinden Hanefî mezhebine geçmişti.380 Ayrıca İbn Akîl (v. 513/1119) onaltı yaşına kadar Hanefî idi. Daha sonra Hanbelî mezhebine geçmişti.381 Sıbt İbnu’l-Cevzî (v. 654/1256) dedesinden aldığı dersler vesîlesi ile önce Hanbelî olmuş, daha sonra ise Hanefîliğe geçmiştir.382 Ebû’l-Feth ibni Berhân (v. 520/1126) da önce Hanbelîliğe daha sonra Şâfiîliğe geçmişti.383 Hanbelî âlimlerinden Hatîb el-Bağdâdî (v. 463/1071),384 Ebû Nasr b. Rûma (v. 543/1148) ve Ebû’l-Feth Ahmed b. Ali b. Muhammed b. Berhân (v. 518/1124) Şâfiî mezhebine geçmişti. Dönemin kıraat âlimlerinden Şâfiî olan Ebû’l-Hattâb el-Bağdâdî (v. 377 Selçuk, a.g.m., s. 113. 378 Kara, a.g.e., s. 60. 379 Kureşî, a.g.e., C. III, s. 226. 380 Arıkan, a.g.m., s. 163. 381 Makdisi, Ortaçağ’da Yüksek Öğretim., s. 374. 382 İshâk Özgel, “Başlangıçtan Selçuklular Dönemi Sonuna Kadar Türklerin Kur’ân Tefsîrine Hizmetleri”, B.G.T.K.T.H.S., İstanbul 2012, s. 69. 383 Kehhâle, a.g.e., C. II, s. 22. 384 Makdisi, a.g.e., s. 50; Menekşe, a.g.tz., s. 35. 75 476/1083) Hanbelî mezhebine, Hanbelî âlim Ebû’l-Kâsım el-Ukberî (v. 456/1064) de Hanefî mezhebine geçmiştir.385 1.7. MEZHEPLER ARASI MÜCÂDELELER Selçukluların kuruluş arifesine kadar özellikle Hicri V./XI. asırda İslâm coğrafyasında devletler mücâdelesinin yanında mezhepler mücâdelesi de yaşanmaktaydı.386 Fakat bu mezhebî çekişmeleri ve kavgaları Selçuklular çıkarmamış, bilâkis bu mücâdeleleri mîrâs almışlarıdır.387 Esasen şunu da ifade etmede fayda mülâhaza ediyoruz. Fıkhî mezhepler arasında yaşanan kavgaların sebebi, farklı fıkhî mezheplere mensup olmaktan ziyâde, farklı kelâmî mezheplere mensup olmakta aramak gerekir.388 Çünkü her fıkhî mezhebin bağlı olduğu bir kelâmî mezheb vardı. Ebû’l-Yüsr Muhammed el-Pezdevî (v. 493/1099) Şâfiîlerin Eş’arî olduklarını söylemektedir.389 Hanefîler ise Mâtürîdî mezhebi üzeredirler.390 Buradaki mezhep kavgalarının en temel aktörlerinden birisi Mu’tezile ise diğeri de hiç süphesiz Şîa’dır. Zira Şiîler tarih boyunca, Sünnîler tarafından hep haklarının yedildiğini391 düşünmekteydiler. Bunun acısını da güçlü oldukları dönemlerde çıkarmaya çalışmışlardır. Meselâ güçlü oldukları dönemlerde Sünnîleri tahrîk etmek için, Bağdât’ta Muharrem matemini tutma, Gadir-i Hum kutlamaları, Sünnî kadınlara zorla ağıt yaktırma uygulamalarını ihdâs etmişlerdir. Hâlbuki Selçuklular, mezheb kavgalarını sonlandırmak için, Şiîlere özel medreseler yaptırmışlar, saygı duydukları imâmlarının türbelerini tamir etmişlerdi. Fakat Şiîler bütün bu pozitif yaklaşımlara rağmen, fırsatını buldukları zaman Sünnîlere saldırmışlardır. Selçuklu devrindeki en kanlı mezhep kavgaları Şîa ile girişilen mücâdelelerde olmuştur. Mu’tezile ile mücâdele daha çok teorik olarak devam ederken, Şîa ile mücâdele fiiliyata dökülmüş, bunun bir sonucu olarak da binlerce kişi ölmüştür. 385 Koca, a.g.m., s. 441. 386 İbrâhîm Agah Çubukçu, “Hicri 5./Milâdî 11. Yüzyılda İslâmda Siyasî ve Dinî Durum, A.Ü.İ.F.D., C. XIII, 1965, s. 41. 387 Kara, a.g.m., s. 380. 388 Başoğlu, “Usûl Tartışmaları”, s. 252; Kara a.g.m., s. 387. 389 Ebû’l-Yusr Muhammed el-Pezdevî, Ehl-i Sünnet Akaidi, trc. Şerafeddin Gölcük, Kayıhan Yay., İstanbul, 1989, s. 349. 390 Kutlu, a.g.m., s. 27. 391 Hz. Ebûbekir (r.a.), Hz. Ömer (r.a.) ve Hz. Osman (r.a.). halîfelikleri konusunda. 76 Hanefîler ile Hanbelîler arasında diğer mezhepler kadar yıkıcı kavgalar ve tartışmalar yaşanmamıştır. Bunun sebebi ise, Hanbelîler o dönemde daha çok Eş’arîler/Şâfiîler ile uğraşmışlardır.392 Eş’arîler ile Hanbelîler arasındaki mücadelenin esâs sebebi ise, İmâm Eş’arî’nin Mu’tezîlîk’ten dönme ve kelamî metodu kullanmasından ötürüdür. Yani buradaki mücâdele bir fıkıh mezhepleri mücâdelesi değil belki de itikadı mezhepler mücâdelesidir. Şu da bir gerçek ki, gerek itikadı gerekse Sünnî fıkıh mezhepleri, ehl-i bid’at ve delâlet mezheplerine karşı daima ittifâk edip mücâdele etmişlerdir.393 Meselâ Rey şehrinin yarısının Şiî olduğunu söyleyen Hamevî, Hanefîler ile Şâfiîlerin birleşerek Şiîlerle savaştıklarını ve onları mağlup ettiklerini haber verir. 394 Şimdi bu dönemde yaşanan mezhep kavgalarının örneklerine bir göz atalım.395 Eş’arî mezhebine mensup Şerîf Ebû’l-Kâsım el-Bekrî’nin Bağdât Nizâmiye medresesinde ders verirken Kadı Ebû Ya’lâ’nın “Kitâbu’s-Sıfat” adlı eserini sürekli eleştirip Hanbelîleri tahkîr ettiği rivâyet edilmektedir. Hattâ bir seferinde “Süleymân inkâr etmedi, ama şeyâtîn inkâr ettiler”396 âyetini tefsîr ederken, orada Süleyman ile Ahmed b. Hanbel, şeyâtîn ile Hanbelî mezhebi taraftarları arasında paralellik kurunca, Hanbelîler ile Eş’arîler birbirine girmiştiler. 397 Buradan şu da anlaşılmaktadır ki Eş’arîler/Şâfiîler, devlet desteğini de arkalarına aldıkları için özellikle Nizâmiye medreselerinde kendi mezhep propagandalarını rahatça yapabilmekte, diğer mezhep mensuplarını ise kolayca tahkîr ve tezyîf etmekteydiler. Bunun içindir ki, mezhepler arası mevcut olan bu kavgaları önlemek için Nizâmulmülk Nizâmiye medreselerinin, herhangi bir mezhebi savunmak amacıyla tesîs edilmediğini; bilâkis ehl-i sünnet’i savunmak amacını gütmesi gerektiğini belirtmek zorunda kalmış fakat uygulama hiç de Nizâmulmülk’ün dediği gibi olmamıştır. Mezheb kavgaları bütün bölgeyi o kadar sarmış ki, vâizler kürsülerde diğer mezheb mensuplarını kötülemeye başlayınca, buna çare olarak da vaaz vermeleri 4 yıl yasaklanmış, ardından da vaaz verme bir takım kurallara bağlanmak suretiyle ancak düzene 392 Koca, a.g.m., s. 48. 393 Güner, a.g.m., s. 203-204 394 Hamevî, a.g.e., C. III, s.117. 395 Selçuklu Devri mezhep kavgaları hakkında ayrıntılı bilgi için Bkz. Seyfullah Kara, Büyük Selçuklular ve Mezhep Kavgaları, 2 b., İz Yay. İstanbul, 2009. 396 Bakara, 102. 397 Aybakan, a.g.m., s. 709; Yaltkaya, a.g.m., s. 189-190. 77 sokulabilmiştir.398 Ayrıca mezhep kavgalarının önüne geçebilmek için bazı şehirlerin ortasına surların yapıldığı da görülmüştür. Nitekim Merv şehri böyle bir sûr ile ikiye ayrılmıştı.399 Mezhep kavgalarıyla alâkalı başka bir örnek de Kum şehrinde vukû’ bulmuştur. Şöyle ki, Kûm şehrine mutaassıp bir Sünnî vâlî tayin edilmişti. Bu vâlîye, Kum halkının Sünnîlere olan nefretlerinden dolayı hiçbir kimseye Ebûbekir ve Ömer adının verilmediği söylenmiştir. Vâlî, hiddetlenerek Şiî ileri gelenlerini toplamış, eğer üç gün içinde adı Ebûbekir veya Ömer olan bir kimse getirmezlerse çok kötü şeyler yapacağını söylemiştir. Kum halkı da, üç gün sonra, adı Ebûbekir olan, fakîr, şaşı, çıplak, yalın ayak bir adamı bulmuşlar ve onu vâlî’ye götürmüşlerdir.400 Bir diğer örnek de Haleb emîri Mahmûd b. Sâlih b. Mirdâs (v. 467/1074) ile alakalıdır. Mahmud, Sultân Alp Arslan’dan korkarak, Halep’te hutbeyi Abbâsî halîfesi Kâim bi-Emrillah ve Sultân Alp Arslan adına okutunca halkın tepkisiyle karşılaşmış. Müezzinler bu olay sebebiyle siyah elbiselere bürünmüşlerdi. Şiîler ise câmilerdeki hasırları kaldırarak, bu hasırların Hz. Ali’nin (r.a.) hasırı olduğunu, Sünnîlere de: “Ebûbekir (r.a.) bir hasır getirsin de halk onun üzerinde namaz kılsın” demişlerdir.401 Bir başka olay da Tûs şehrinde meydana gelmişti. Ali er-Rızâ’nın türbesinin de bulunduğu bu şehirde, bir Şiî, Tûs fakîhlerden birisiyle tartışmış, bu münâzaranın sonucunda da bütün Sünnîler ile Şiîler arasında fitne baş göstermiş. Birçok dükkân yağmalanıp birçok kişi de öldürülmüştü.402 Bausanî’nin naklettiğine göre, Nîşâbûr’da, hemen hemen her gece bir fırka, diğer bir fırkaya saldırmakta, oradakileri öldürüp mahalleleri ateşe vermekteydiler. Şîrâz’da da Hanefîler ile Şâfiîler arasında çekişme yaşanmaktaydı.403 Mu’tezile’nin tesiri altında kalan Selçuklu Sultânı Me’sûd b. Muhammed’de, Kazvin, Rey, İsfahân, Bağdât ve diğer yerlerdeki Müşebbihe, Cebriyye ve Eş’arîlere zulmetmişti.404 398 Bağlıoğlu, a.g.m., s. 217; Kara, a.g.m., s. 389. 399 Hamevî, a.g.e., C. V, s. 114. 400 Hamevî, a.g.e., C. IV, s. 398. 401 Kara, a.g.m., s. 384 402 Piyadeoğlu, a.g.tz., 113. 403 Alessandro Bausani, “Selçuklu Döneminde Din”, trc. Ali Ertuğrul, C.Ü.İ.F.D., C. XI, S. 2, Yıl 2007, s. 444. 404 Bausani, a.g.m., a.y. 78 Meşhur Abdülkerim el-Kuşeyrî’nin oğlu Ebû Nasr el-Kuşeyrî (v. 514/1120) Bağdât Nizâmiye medresesini ziyâreti esnasında (465/1075-77) Hanbelîler aleyhine konuşmaya başlamış, bunun üzerine Hanbelîler ayaklanmış, hilâfet merkezi ve Selçuklu sultânı müdâhale etmek zorunda kalmış, neticede 20 kişi ölmüştü.405 Bunun üzerine Şîrâzî, devlet adamlarına mektuplar göndererek durumu şikâyet etmişti.406 Nizâmulmülk’ün Ebû Nasr’ı Horâsân’a davet etmesi ile ancak olaylar sükûnete kavuşabilmiştir. Yine Hatîb el-Bağdâdî, Bağdât’ta Hanbelîler tarafından tacize uğramış, akabinde de Bağdât’ı terk edip bir süreliğine Şâm’a gitmek zorunda kalmıştı.407 Bu dönemde Hanbelîler muhâliflerini zehirlemekten dahi çekinmemişler, Şâfiî/Eş’arî olan Ebû Mansur Muhammed b. Muhammed’i (v. 567/1174-75) karısı ve çocuğuyla birlikte zehirlemişlerdir.408 Sonuç olarak Büyük Selçuklular dönemindeki mezhepler arası kavgaların sebebini fıkhî meseleler arasındaki ihtilâflarda aramamak gerekir. Çünkü bu dönemdeki kavgaların esas sebebi kelâmî meselelerdeki ihtilâflardan dolayıdır. 2. FIKIHÇILAR 2.1. HANEFÎ FUKAHÂSI  Ebû’l-Kâsım Abdullah ez-Zeyyâdî (v. 430/1039)409  Ahmed el-Velvâlicî (v. 439/1047-48)410  Halîl Halîlî Kazvînî (Ebû Ya’lâ İbni Abdullah) (v. 447/1055)411  Ebû’l-Kâsım Hüseyin b. Ali (v. 448/1056)412  Şemsü’l-Eimme Hulvânî (v. 456/1064)413  İbni Sugdî (Ali Bin Hüseyn) (v. 460/1068)414 405 Karadaş, a.g.m., s. 101; Kara, a.g.m., s. 388; Bağlıoğlu a.g.m., s. 217; Aybakan, a.g.m.,s. 707. 406 Sıbt İbnu’l-Cevzî, a.g.e., s. 187-188. 407 Muhammed Zahid Kevserî, Te'nîbü'l-Hatîb ala Mâ Sâkahû fî Ebî Hanîfe Mine'l-Ekâzîb ve Yelihî EtTerhîb bi-Nakdi't-Te'nîb, y.y., Beyrut, 1990, s. 23-25; Hüseyin Kahraman, “el-Hatîb el-Bağdâdî ve elKifâyesi”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. VII, S. 7, Yıl 1998, s. 476. 408 Koca, a.g.m., s. 44. 409 es-Sarîfînî, a.g.e., s. 279. 410 Piyadeoğlu, a.g.m., s. 24. 411 Kehhâle, a.g.e., C. IV, s. 121; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. III, s. 274, Ziriklî, a.g.e., C. II, s. 319. 412 es-Sarîfînî, a.g.e., s. 198. 413 Kehhâle, a.g.e., C. V, s. 243; Leknevî, a.g.e., s. 95; Ziriklî, a.g.e., C. IV, s. 13. 414 Leknevî, a.g.e., s. 121; Kehhâle, a.g.e., C. VII, s. 79; 79  Ebû Nasr es-Saffar (v. 461/1069)415  İlyas ed-Deylemî (v. 461/1069)416  Sementarî (v. 464/1071)417  İbnû’s-Simnanî (v. 466/1073)418  el-Akta’ (v. 474/1081)419  Dameganî (v. 478/1085)420  el-Haccâcî (v. 480/1087)421  Ebû Nasr Ahmed b. Mansur el-İsbicâbî (v. 480/1087)422  Ebû Nasr Ahmed b. Muhammed b. Sâid b. Muhammed (v. 482/1089)423  Ebû Nasr ez-Zeynebî (v. 482/1089)424  Fahrü’l-İslâm Ebû’l-Usr el-Pezdevî (v. 482/1089)425  Ebû Bekr Hâherzâde (v. 483/1090)426  Kadı’l-Kudât Ebûbekir Nâsihî (v. 484/1091)427  Büştenikânî (v. 492/1099)428  Ebû Yusr Bin Muhammed Pezdevî (v. 492/1099)429  Ebû Muhammed el-Halebî (v. 493/1100)430  Ahmed es-Sakafî (v. 497/1104)431  Ebû’l-Kâsım es-Simnanî (v. 499/1106)432  Abdülcebbar b. Ahmed el-Mazenderanî (v. 500/1107)433 415 Leknevî, a.g.e., s. 14-15; Kehhâle, a.g.e., C. I, s. 161; Menekşe, a.g.tz., s. 93. 416 Kureşî, a.g.e., C. I, s. 143; Menekşe, a.g.tz., a.y. 417 Kehhâle, a.g.e., C. VI, s. 248; Menekşe, a.g.tz., s. 94. 418 Takiyuddîn b. Abdulkadir et-Temimî, et-Tabakâtu’s-Seniyye fî Terâcimi’l-Hanefiyye, nşr. Abdulfettah Muhammed Hulv, Riyâd, 1403/1983, C. II, s. 35; Menekşe, a.g.tz., s. 94-95. 419 Kureşî, a.g.e., C. I, s. 311-312; Temîmî, a.g.e., C. II, s. 87; Leknevî, a.g.e., s. 40; Menekşe, a.g.tz., s. 95. 420 İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. III, s. 362; Ziriklî, a.g.e., C. VII, s. 163; Leknevî, a.g.e., s. 183-183; Menekşe, a.g.tz., s. 96-97. 421 Leknevî, a.g.e., s. 47-48; Kureşî, a.g.e., C. I, s. 432; Temîmî, a.g.e., C. II, s. 202; Menekşe, a.g.tz., s. 98. 422 Leknevî, a.g.e., s. 42. 423 es-Sarîfînî, a.g.e., s. 112-114. 424 Leknevî, a.g.e., s. 34-35; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. III, s. 366; Menekşe, a.g.tz., s. 99. 425 Kehhâle, a.g.e., C. VII, s. 192; Leknevî, a.g.e., s. 124-125. 426 Kehhâle, a.g.e., C. IX, s. 293; Leknevî, a.g.e., s. 163. 427 es-Sarîfînî, a.g.e., s. 67-68; Leknevî, a.g.e., s. 179-180; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. III, s. 372; Ziriklî, a.g.e., C. VII, s. 103; Menekşe, a.g.tz., s. 99-100. 428 Kureşî, a.g.e., C. I, s. 429-430; Temimî, a.g.e., C. III, s. 65; Menekşe, a.g.tz., s. 100. 429 Leknevî, a.g.e., s. 188. 430 Kureşî, a.g.e., C. II, s. 60; Temîmî, a.g.e., C. III, s. 65; Menekşe, a.g.tz., a.y. 431 Kureşî, a.g.e., C. I, s. 251-252; Temîmî, a.g.e., C. II, s. 31-32; Menekşe, a.g.tz., s. 101. 432 Kehhâle, a.g.e., C. VII, s. 180; Ziriklî, a.g.e., C. V, s. 148; Leknevî, a.g.e., s. 123-124; Kureşî, a.g.e., C. I, s. 375-376; Menekşe, a.g.tz., a.y. 433 Kehhâle, a.g.e., C. V, s. 79; Kureşî, a..g.e., C. II, s. 358-359; Menekşe, a.g.tz., s. 103. 80  Abdurrab el-Gaznevî (v. 500/1107)434  İsmâîl el-Hatîbî (v. 502/1109)435  Râgıb-İ İsfehânî (v. 502/1108)436  İbrahim et-Tenûhî (v. 503/1110)437  İbrahim ed-Dihistanî (v. 503/1110)438  Ebûbekr el-Arsebendî (v. 511/1117)439  Ebû Talib ez-Zeynebî (v. 512/1118)440  Ebû’l-Kâsım eş-Şılhî (v. 515/1121)441  Ebû İbrahim İshak en-Nuhî (v. 518/1124)442  Ebûbekr el-Hanefî (522/1128)443  Yusuf b. Muhammed Ebû Abdullah Cürcanî (v. 522/1128)444  Muhammed Bin Ebi’l-Kâsım Bâcûk el-Bakkâlî (v. 522/1128)445  Abdülazîz b. Osman (v. 533/1138)446  Yûsuf el-Hemedânî (v. 535/1140)447  Ömer en-Nesefî (v. 537/1142)448  Ebû Sa’d Abdülmecîd Bin İsmâil el-Herevî (v. 538/1143)449  Fahrüzzamân Mesûd el-Beyhekî (v. 544/1149)450  Ebû’l-Fadl Abdurrahmân b. Muhammed el-Kirmânî (v. 544/1149)451  Ebû’l-Hasan Ali b. Hasan b. Muhammed el-Belhî (v. 548/1153)452 434 Kureşî, a.g.e., C. II, s. 373; Kehhâle, a.g.e., C. V, s. 111; Menekşe, a.g.tz., a.y. 435 Kureşî, a.g.e., C. I, s. 428; Temîmî, a.g.e., C. II, s. 200; Menekşe, a.g.tz., s. 103-104. 436 Kehhâle, a.g.e., C. IV, s. 59; Ziriklî, a.g.e., C. II, s. 255. 437 Kureşî a.g.e., C. I, s. 87; Temîmî, a.g.e., C. I, s. 200; Menekşe, a.g.tz., s. 104. 438 Leknevî, a.g.e., s. XI; Kureşî, a.g.e., C. I, s. 108-109; Temîmî, a.g.e., C. I, s. 238; Menekşe, a.g.tz., a.y. 439 Leknevî, a.g.e., s. 164-166; Kehhâle, a.g.e., C. IX, s. 258; Kureşî, a.g.e., C. III, s. 148, Menekşe, a.g.tz., s. 105. 440 Kureşî, a.g.e., C. II, s. 133-134; Temîmî, a.g.e., C. III, s. 162; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. IV, s. 34; Ziriklî, a.g.e., C. II, s. 279; Menekşe, a.g.tz., s. 105-106. 441 Kureşî, a.g.e., C. II, s. 168; Temîmî, a.g.e., C. III, s. 207; Menekşe, a.g.tz., s. 106. 442 Kureşî, a.g.e., C. I, s. 370-371; Temîmî, a.g.e., C. II, s. 157; Menekşe, a.g.tz., s. 107. 443 Kehhâle, a.g.e., C. II, s. 85; Menekşe, a.g.tz., a.y. 444 Leknevî, a.g.e., s. 231; Kehhâle, a.g.e., C. XIII, s. 319; Kureşî, a.g.e., C. III, s. 630-631; Menekşe, a.g.tz., s. 109. 445 Kehhâle, a.g.e., C. XI, s. 137; Leknevî, a.g.e., s. 161. 446 Leknevî, a.g.e., s. 98. 447 İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. IV, s. 110-111; Ziriklî, a.g.e., C. VIII, s. 220. 448 Kehhâle, a.g.e., C. VII, s. 305; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. IV, s. 115; Leknevî, a.g.e., s. 149-150. 449 Kehhâle, a.g.e., C. VI, s. 167; Leknevî, a.g.e., s. 112. 450 Kehhâle, a.g.e., C. XII, s. 227; Ziriklî, a.g.e., C. VII, s. 219. 451 Kehhâle, a.g.e., C. V, s. 172, C. VI, s. 111; Ziriklî, a.g.e., C. III, s. 327; Leknevî, a.g.e., s. 91. 452 Kureşî, a.g.e., C. II, s. 360-362. 81  Ebû’l-Feth Tâcuddîn Abdülvâhid Bin Muhammed el-Âmidî (v. 550/1155)453  Ebü’l-Leys Ahmed Bin Ömer (v. 552/1157)454  Ebû’l-Mefâhir el-Kerderî (v. 562/1167)455  Ebû’l-Feth Muhammed Bin Abdülhamîd el-Üsmendî (v. 562/1167)456  Ebû’l-Muzaffer Muhammed b. Es’ad el-Hâkimî (v. 567/1172)457  Muvaffak Bin Ahmed el-Mekkî (v. 568/1172)458  Es’ad Cemaluddîn el-Kerâbîsî (v. 570/1174)459  Radiyyüddîn Muhammed Serahsî (v. 571/1175)460  Alâuddîn el-Kâsânî (v. 587/1191/)461  Fâtıma Binti Alâüddîn-İ Semerkandî (v. 587/1191)462  Ahmed Bin Muhammed el-Gaznevî (v. 593/1197)463  Hüsâmeddîn-i Alî ibn-i Mekkî er-Râzî (v. 597/1201)464  Ebû’l-Feth Ubeydullah b. Ahmed (v. ?)465  İsmail b. Ahmed el-Havârî (v. ?)466  Abdullah b. Ebîbekr b. ebî Abdillah el-Berrâz (v. ?)467 2.2. ŞÂFİÎ FUKAHÂSI  Ahmed b. Muhammed Ebûbekir el-Bustî (v. 429/1038)468  Ahmed b. Hüseyin el-Hamek (v. 433/1041)469  Rüknü’l-İslâm Ebû Muhammed Yusuf el-Cüveynî (v. 438/1047)470 453 Kehhâle, a.g.e., C. VI, s. 213. 454 Kehhâle, a.g.e., C. II, s. 32; Leknevî, a.g.e., s. 29. 455 Kehhâle, a.g.e., C. V, s. 269-270; Leknevî, a.g.e., s. 98; Ziriklî, a.g.e., C. IV, s. 32. 456 İsmail Paşa Bağdâdî, İzâhu’l-Meknûn fî’z-Zeyl alâ Keşfi’z-Zunûn an Esâmi’l-Kutub ve’l-Funûn, I-II, nşr. Kilisli Rıfat Bilge – Mehmed Şerefeddin Yaltkaya, İstanbul, 1971-1972, C. I, s. 175 457 İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. IV, s. 218; Kehhâle, a.g.e., C. IX, s. 50; Ziriklî, a.g.e., C. VI, s. 31. 458 Kehhâle, a.g.e., C. XIII, s. 52; Leknevî, a.g.e., s. 218; Ziriklî, C. VII, s. 333. 459 Kehhâle, a.g.e., C. II, s. 247; Leknevî, a.g.e., s. 45. 460 Kehhâle, a.g.e., C. XI, s. 278; Leknevî, a.g.e., s. 189-189; Ziriklî, a.g.e., C. VII, s. 24; Kureşî, a.g.e., C. III, s. 357-359. 461 Leknevî, a.g.e., s. 53, 158-159. 462 Özel, a.g.e., s. 47. 463 Kehhâle, a.g.e., C. II, s. 156; Leknevî, a.g.e. s. 40. 464 Kehhâle, a.g.e., C. VII, s. 30; Leknevî, a.g.e., s. 118. 465 es-Sarîfînî, a.g.e., s. 300. 466 es-Sarîfînî, a.g.e., s. 154. 467 es-Sarîfînî, a.g.e., s. 288. 468 es-Sarîfînî, s. 93; Subkî, a.g.e., C. IV, s. 80. 469 es-Sarîfînî, a.g.e., s. 94. 82  Ebû Ahmed Mansûr b. el-Kadı Muhammed (v. 440/1048-1049)471  Ebû’l-Feth Nâsır b. el-Hüseyin el-Mervezî (v. 444/1052)472  Abdullah Bin Muhammed (el-Lebbân) İsfehanî, (v. 446/1054)473  Ebü’l-Kâsım Mansur Kerhî (v. 447/1055)474  Süleym Bin Eyyûb Er-Râzî (v. 447/1055)  Ebû Osman Es-Sâbûnî (v. 449/1057)475  Ebû’l-Ferec Muhammed b. Abdulvahid (v. 449/1057)476  Ebû Tayyib Tâhir et-Taberî (v. 450/1058)477  Abdülcabbâr b. Ali b. Muhammed el-İsferâyînî (v. 452/1060)478  Ebû’l-Asım el-Abbâdî (458/1066)479  Ebûbekr el-Beyhakî (v. 458/1066)480  Ebû İshak Mutahhari es-Serevî (v. 458/1066)481  Ebû Muhammed Abdurrahmân b. Muhammed (v. 459/1066-1067)482  el-Fûranî (461/1059)483  Ebû Ali Hüseyin el-Merverruzî (462/1069)484  Ebü’l-Hasen Ali b. Yusuf el-Cüveynî (v. 462/1070)485  Ömer b. Abdülazîz b. Ahmed b. Yusuf el-Herevî (v. 463/1071)486  Hatîb el-Bağdadî (v. 463/1071)487 470 Beşir Gözübenli, “Cüveynî, Rüknü’l-İslâm”, D.İ.A., C. VIII, Yıl 1993, s. 144. 471 Subkî, a.g.e., C. V, s. 346. 472 Subkî, a.g.e., C. V, s. 350-351. 473 Kehhâle, a.g.e., C. VI, s. 125; Subkî, a.g.e., C. V, s. 72; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. III, s. 274. 474 Kehhâle, a.g.e., C. XIII, s. 18; Hatîb Bağdâdî, a.g.e., C. XIII, s. 87. 475 Subkî, a.g.e., C. IV, s. 271; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. III, s. 282; Kehhâle, a.g.e., C. II, s. 275-276; Ziriklî, a.g.e., C. I, s. 317. 476 Kehhâle, a.g.e., C. X, s. 266; Ziriklî, a.g.e., C. VI, s. 254; Hatîb Bağdâdî, a.g.e., C. II, s. 362; Subkî, a.g.e., C. IV, s. 183. 477 Subkî, a.g.e., C. V, s. 12; Nevevî, a.g.e., C. II, s. 247. 478 Subkî, a.g.e., C. V, s. 99-100. 479 İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. III, s. 306; Kehhâle, a.g.e., C. IX, s. 10; Ziriklî, a.g.e., C. VI, s. 206; Menekşe, a.g.tz., s. 28-29. 480 es-Sarîfînî, a.g.e., s. 103-104; Subkî, a.g.e., C. IV, s. 8; Kehhâle, a.g.e., C. I, s. 206; Ziriklî, a.g.e., C. I, s. 116; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. III, s. 304; Menekşe, a.g.tz., s. 30-31. 481 Subkî, a.g.e., C. IV, s. 263; Ziriklî, a.g.e., C. II, s. 59; Kehhâle, a.g.e., C. I, s. 108; Menekşe, a.g.tz., s. 32. 482 Subkî, a. g.e., C. V, s. 115. 483 İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. III, s. 309; Ziriklî, a.g.e., C. IV, s. 102; Menekşe, a.g.tz., s. 33. 484 İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. III, s. 310; Ziriklî, a.g.e., C. II, s. 278; Kehhâle, a.g.e., C. IV, s. 45; Menekşe, a.g.tz., s. 34. 485 Subkî, a.g.e., C. V, s. 298-299; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. III, s. 261-262; Kehhâle, a.g.e., C. VII, s. 266. 486 Subkî, a.g.e., C. V, s. 301. 487 Selçuk, a.g.m., s. 111-112; Menekşe, a.g.tz., s. 35-36. 83  Ebû’l-Kâsım el-Kuşeyrî (v. 465/1072)488  Ebû’-Hasan Davudî (v. 467/1075)489  Muhammed b. el-Kâsım es-Saffar (v. 468/1076)490  Ebûbekr-i Beydavî (v. 468/1076)491  Ebû Halef Taberî es-Sülemî (v. 470/1077)492  Ebû’l-Muzaffer el-İsferayini (v. 471/1078)493  Ebû İshâk Şirazî (v. 476/1083)494  Ebû Hakim el-Habrî (v.476/1083)495  Ebû Nasr İbn-i Sebbağ (477/1084)496  Ebû Amr Nesevî (v. 478/1085)497  İmâmu’l-Haramaeyn el-Cüveynî (v. 478/1085)498  Ebû Sa’d el-Mütevellî (478/1085)499  Ebû Ömer Muhammed Bin Abdurrahmân En-Nesevî (v. 478/1085)500  Ebû’l-Kâsım İsmail b. Zâhir b. Muhammed en-Nevgânî (v. 479/1086)501  Ebû’l-Muzaffer Abdülcelîl b. Abdülcabbâr (v. 479/1086)502  İsmail b. Ali el-Delşâzî (v. 481/1058)503  eş-Şerîf ed-Debûsî (v. 482/1089)504  Ebü'l-Abbas el-Cürcani (v. 482/1089)505 488 es-Sarîfînî, a.g.e., s. 334-335; Subkî, a.g.e., C. V, s. 153; Kehhâle, a.g.e., C. VI, s. 6; Menekşe, a.g.tz., s. 37-38. 489 Kehhâle, a.g.e., C. V, s. 192; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. III, s. 327; Menekşe, a.g.tz., s. 38. 490 Subkî, a.g.e., C. IV, s. 194-195; es-Sarîfînî, a.g.e., s. 56. 491 Subkî, a.g.e., C. IV, s. 96; Ziriklî, a.g.e., C. V, s. 314; Kehhâle, a.g.e., C. VIII, s. 273; Menekşe, a.g.tz., s. 39. 492 Subkî, a.g.e., C. IV, s. 179; İbn Kadı Şühbe, a.g.e., C. I, s. 258; Ziriklî, a.g.e., C. VI, s. 127; Menekşe, a.g.tz., s. 39-40. 493 es-Sarîfînî, a.g.e., s. 253; Subkî, a.g.e., C. IV, s. 395, C. V, s. 11; Kehhâle, a.g.e., C. IV, s. 310, C. V, s. 38; Kaplan, a.g.tz., s. 10, 14. 494 İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. III, s.349-351; Ziriklî, a.g.e., C. I, s. 44; Subkî, a.g.e., C. IV, s. 215; Menekşe, a.g.tz., s. 40-41. 495 Ziriklî, a.g.e., C. IV, s. 187; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. III, s. 353; Subkî, a.g.e., C. V, s. 62-63; Menekşe, a.g.tz., s. 45-46. 496 İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. III, s. 355; İbn Kadı Şühbe, a.g.e., C. I, s. 252; Menekşe, a.g.tz., s. 46-47. 497 Subkî, a.g.e., C. IV, s. 175; Kehhâle, a.g.e., C. X, s. 134; Menekşe, a.g.tz., s. 47. 498 es-Sarîfînî, a.g.e., s. 330-331; Subkî, a.g.e., C. V, s. 168; Menekşe, a.g.tz., s. 47-49. 499 İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. III, s. 358; Ziriklî, a.g.e., C. IV, s. 98; Kehhâle, a.g.e., C. V, s. 166; Subkî, a.g.e., C. V, s. 106; Menekşe, a.g.tz., s. 53. 500 Subkî, a.g.e., C. IV, s. 36; Kehhâle, a.g.e., C. X, s. 134; Ziriklî, a.g.e., C. VI, s. 191. 501 Subkî, a.g.e., C. IV, s. 270-271; Kisâî, a.g.e., s. 94; es-Sarîfînî, a.g.e., s. 139. 502 Subkî, a.g.e., C. V, s. 100. 503 es-Sarîfînî, a.g.e., s. 143-144. 504 Subkî, a.g.e., C. V, s. 296-298; Menekşe, a.g.tz., s. 54. 84  Hucendî (v. 483/1090)506  Ebû Tâhir Abdurrahmân b. Allak es-Sâvî (v. 484/1091-1092)507  Ebû Bekr Muhammed b. Ali b. Hâmid es-Şâsî’yi (v. 485/1092)508  Fahru’l-İslâm Muhammed b. Ahmed eş-Şâşî (485/1092)509  Nizamülmülk (v. 485/1092)510  Şebîb b. Osman er-Rahbî (v. 486/1093)511  Ebû Şuca’ Zahiruddîn Muhammed Ruzrâverî (v. 487/1094)512  Ali Bin Muzaffer Bin Hamza (v. 487/1094)513  Ebû’l-Kâsım Abdullah b. Tâhir b. Sehfûr et-Temîmî (v. 488/1095)514  Ebû Yûsuf İsferainî (v. 488/1095)515  Ebû Bekir Şami el-Hamevî (v. 488/1095)516  Ebû’l-Fadl Makdisi el-Hemedanî (v. 489/1096)517  Ebû Muhammed Cürcanî (v. 489/1096)518  Ebû’l-Muzaffer es’Sem’ânî (v. 489/1096)519  Ebû’l-Feth el-Makdisi (v. 490/1097)520  Ebû’l-Feth Ergiyanî (v. 490/1097)521  Ahmed b. Sehl b. Muhammed el-Fakîh, (v. 491/1097-1098)522  Ebû’l-Hüseyin el-Mübarek b. Muhammed el-Vâsıtî (v. 492/1099)523 505 Subkî, a.g.e., C. IV, s. 74-75; İbn Kadı Şühbe, a.g.e., C. I, s. 260; Ziriklî, a.g.e., C. I, s. 207; Menekşe, a.g.tz., s. 55. 506 Subkî, a.g.e., C. IV, s. 123-124; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. III, s. 168; Menekşe, a.g.tz., s. 56. 507 Subkî, a.g.e., C. V, s. 101. 508 İbn Şühbe, a.g.e., C. I, s. 254-255; Subkî, C. IV, s. 190. 509 Subkî, a.g.e., C. IV, s. 16-17; İbn Kadı Şühbe, a.g.e., C. I, s. 270; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. III, s. 375; Kehhâle, a.g.e., C. X, s. 314; Menekşe, a.g.tz., s. 56-57. 510 Subkî, a.g.e., C. IV, s. 309; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. III, s. 373; Menekşe, a.g.tz., s. 57-59. 511 Menekşe, a.g.tz., s. 61-62. 512 Kehhâle, a.g.e., C. IX, s. 256; Subkî, a.g.e., C. IV, s. 136. 513 Subkî, a.g.e., C. V, s. 296. 514 Kisâî, a.g.e., s. 235. 515 İbn Kadı Şühbe, a.g.e., C. I, s.276; Menekşe, a.g.tz., s. 62. 516 Subkî, a.g.e., C. IV, s. 202; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. III, s. 391; İbn Kadi Şühbe, C. I, s. 272; Menekşe, a.g.tz., s. 63. 517 İbn Kadı Şühbe, a.g.e., C. I, s. 266-267; Menekşe, a.g.tz., s. 63-64. 518 Subkî, a.g.e., C. V, s. 94; İbn Kadı Şühbe, a.g.e., C. I, s. 265; Menekşe, a.g.tz., s. 64. 519 Subkî, a.g.e., C. V, s. 335; Kehhâle, a.g.e., C. XIII, s. 20; Menekşe, a.g.tz., a.y. 520 İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. III, s. 395-396; Kehhâle, a.g.e., C. XIII, s. 87; Ziriklî, a.g.e., C. VIII, s. 336; Nevevî, a.g.e., C. II, s. 125-126; Subkî, a.g.e., C. V, s. 351; Menekşe, a.g.tz., s. 67. 521 Subkî, a.g.e., C. IV, s. 391; Kehhâle, a.g.e., C. IV, s. 283; Ziriklî, a.g.e., C. III, s. 142; Menekşe, a.g.tz., s. 66. 522 es-Sarîfînî, a.g.e., s. 114; Subkî, a.g.e., C. IV, s. 17-18. 523 Subkî, a.g.e., C. V, s. 311-312. 85  Ebû’l-Hasen Hıleî (v. 492/1099)524  Ebû’l-Hasen Abderî (v. 493/1100)525  Ebû Abdullah İbn-i Fetâ (v. 493/1110)526  Ebû Saîd Abdülvâhid el-Kuşeyrî (v. 494/1101)527  Ebû’l-Ferec Abdurrahman ez-Zâz (v. 494/1101)528  Er-Rebi’ el-Mevsılî (v. 494/1101)529  Ebû’l-Ferec Zâz (v. 494/1101)530  Abdurrahmân b. Ahmed en-Nüveyrî (v. 494/1100-1101)531  Ebû’l-Meâlî Aziz b. Abdülmelik el-Ceylî (v. 494/1101)532  Ebû Nasr Bendenicî (v. 495/1102)533  İbn-i Ebissakrî el-Vâsıtî (v. 498/1104-5)534  Ali b. Muhammed b. İsmail el-Irâkî (v. 498/1105)535  Hüseyin Taberî (v. 498/1105)536  Ebû Sehl Ahmed Ebyurdî (5. Asrın sonu)537  Ebû’l-Muzaffer Havafî (v. 500/1107)538  el-Famî (v. 500/1107)539  Abdülvâhid b. İsmail er-Rûyanî (v. 502/1108)540  Ebû’l-Kâsım Abdullah b. Ömer el-Belhî (v. 502/1108-1109)541 524 Subkî, a.g.e., C. V, s. 253-255; İbn Kadı Şühbe, a.g.e., C. I, s. 269; Menekşe, a.g.tz., s. 68. 525 Subkî, a.g.e., C. V, s. 257-258; İbn Kadi Şühbe, a.g.e., C. I, s. 270; Menekşe, a.g.tz., a.y. 526 Kehhâle, a.g.e., C. IV, s. 239; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. III, s. 399. 527 Subkî, a.g.e., C. V, s. 225; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. III, s. 401. 528 Kehhâle, a.g.e., C. V, s. 121; Subkî, a.g.e., C. V, s. 101; Nevevî, a.g.e., C. II, s. 263; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. III, s. 400-401. 529 Subkî, a.g.e., C. IV, s. 102-103; Menekşe, a.g.tz., s. 69. 530 İbn Kadi Şühbe, a.g.e., C. I, s. 266; Menekşe, a.g.tz., a.y. 531 Subkî, a.g.e., C. V, s. 101-104. 532 Subkî, a.g.e., C. V, s. 235; Kehhâle, a.g.e., C. VI, s. 281; Ziriklî, a.g.e., C. IV, s. 232; Menekşe, a.g.tz., s. 70. 533 Ziriklî, a.g.e., C. VII, s. 355; Menekşe, a.g.tz., s. 71. 534 Subkî, a.g.e., C. IV, s. 191; Kehhâle, a.g.e., C. X, s. 317. 535 Subkî, a.g.e., C. V, s. 267. 536 Subkî, a.g.e., C. IV, s. 350; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. III, s. 408; İbn Kadı Şühbe, a.g.e., C. I, s. 263-264; Menekşe, a.g.tz., s. 71-72. 537 Subkî, a.g.e., C. IV, s. 43. 538 Kehhâle, a.g.e., C. II, s. 158; Subkî, a.g.e., C. VI, s. 63; es-Sarîfînî, a.g.e., s. 118; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. III, s. 410; Subkî, a.g.e., C. VI, s. 63; Kisâî, a.g.e., s. 102; Menekşe, a.g.tz., s. 72. 539 Ziriklî, a.g.e., C. IV, s. 236; Subkî, a.g.e., C. VII, s. 205; İbn Kadı Şühbe, a.g.e., C. I, s. 267; İbnu’lİmâd, a.g.e., C. III, s. 413; Menekşe, a.g.tz., s. 73. 540 es-Sarîfînî, a.g.e., s. 340; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. IV, s. 4; Kehhâle, a.g.e., C. VI, s. 206; Ziriklî, a.g.e., C. IV, s. 324; Menekşe, a.g.tz., s. 73-74; Koca, a.g.m., s. 38 dipnot. 541 Kisâî, a.g.e., s. 235. 86  Ebû’l-Kâsım Mansûr b. Ahmed el-İsfizârî (v. 502/1109)542  Muhammed b. el-Hüseyin es-Simincânî (v. 504/1110)543  İlkiya el-Herrâsî (v. 504/1110)544  Ebû Nasr er-Rûyânî (v. 505/1111)545  Gazzâlî (v. 505/1111)546  Ebûbekr Kaffal eş-Şaşî (v. 507/1113)547  Ebû Ali İsmail b. Ahmed el-Beyhakî el-Husrevcirdî (v. 507/1113)548  Ebû Nasr Bağdâdî es-Sâcî (v. 507/1113)549  Ebû’l-Muzaffer el-Ebyurdî (v. 507/1113)550  Tâcu’l-İslâm Muhammed es-Sem’ânî (v. 510/1116)551  Abdullah b. Yahyâ el-Endelûsî (v. 510/1116-1117)552  Ebû’l-Kâsım Selmân Bin Nâsır En-Nişâbûrî (v. 511/1117)553  Ebû Tâhir İbrahim b. Mutahhar el-Cürcânî (v. 513/1119-1120)554  Abdurrahim el-Kuşeyrî (v. 514/1120)555  el-Beğavî (v. 516/1122)556  Ebû’l-Hasen Za’feranî el-Cellab (v. 517/1123)557  Kadı Ebû Sa’d Herevî (v. 518/1124)558  Ahmed Gazâlî (v. 520/1126)559 542 Subkî, a.g.e., C. VII, s. 303-304. 543 Subkî, a.g.e., C. VI, s. 101. 544 Subkî, a.g.e., C. VII, s. 231; Kehhâle, a.g.e., C. VII, s. 220; es-Sarîfînî, a.g.e., s. 396; Ziriklî, a.g.e., C. V, s. 149; Kisâî, a.g.e., s. 100; Menekşe, a.g.tz., s. 75; Talas, a.g.e., s. 78. 545 Subkî, a.g.e., C. VII, s. 102; Kehhâle, a.g.e., C. IV, s. 298; Ziriklî, a.g.e., C. III, s. 236; Menekşe, a.g.tz., s. 76-77. 546 es-Sarîfînî, a.g.e., s. 73-75; Kehhâle, a.g.e., C. XI, s. 266; İbn Kadı Şühbe, a.g.e., C. I, s. 293; İbnu’lİmâd, a.g.e., C. IV, s. 10-13; Menekşe, a.g.tz., s. 77-78. 547 Kehhâle, a.g.e., C. VIII, s. 253; Subkî, a.g.e., C. VI, s. 70; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. IV, s. 16; Menekşe, a.g.tz., s. 83. 548 Subkî, a.g.e., C. VII, s. 44. 549 Subkî, a.g.e., C. VII, s. 308; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. IV, s. 20. 550 Kehhâle, a.g.e., C. VIII, s. 314; Subkî, a.g.e., C. VI, s. 81; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. IV, s. 18. 551 Subkî, a.g.e., C. VII, s. 5; Kehhâle, a.g.e., C. XII, s. 52; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. IV, s. 30. 552 Kisâî, a.g.e., s. 204. 553 Subkî, a.g.e., C. VII, s. 96; Kehhâle, a.g.e., C. IV, s. 240; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. IV, s. 34; Ziriklî, a.g.e., C. II, s. 137. 554 Kisâî, a.g.e., s. 103. 555 Kisâî, a.g.e., s. 104; Kehhâle, a.g.e., C. V, s. 207; es-Sarîfînî, a.g.e., s. 323-324; Subkî, a.g.e., C. VII, s. 159; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. IV, s. 45; Menekşe, a.g.tz., s. 85. 556 Kehhâle, a.g.e., C. IV, s. 61; Subkî, a.g.e., C. VII, s. 75; Ziriklî, a.g.e., C. II, s. 259; Menekşe, a.g.tz., s. 85-86. 557 Subkî, a.g.e., C. VI, s. 401; İbn Kadı Şühbe, a.g.e., C. I, s. 294-295; Menekşe, a.g.tz., s. 88. 558 Subkî, a.g.e., C. VII, s. 22; İbn Kadı Şühbe, a.g.e., C. I, s. 292; Menekşe, a.g.tz., s. 89. 87  İbn Hulvanî (v. 520/1126)560  Ebû’l-Feth ibn-İ Berhân (v. 520/1126)561  Abdülkerîm Bin Ali Bin Ebû Tâlib Er-Râzî (v. 522/1128)562  İbn Nadir Mayorkî (v. 523/1129)563  Ebû’l-İshak İbrahim b. Osman es-Sebîhî (v. 524/1129-1130)564  Aynu’l-Kudat Hemedanî (v. 525/1131)565  Ebû’l-Feth Es’ad Bin el-Mihenî (v. 527/1133)566  Farikî (v. 528/1133)567  Yahyâ Bin Muhammed Dabbî (v.528/1134)568  Ebû Nasr Muhammed el-Ergiyânî (v. 528/1134)569  Ebû Abdullah Muhammed b. Ebû Bekr el-Mervezî (v. 529/1134)570  Ebû Nasr Muhammed b. Muhammed el-Mervezî (v. 529/1134)571  Ömer Bin Muhammed Eş-Şîrâzî (v.529/1135)572  Ebû’l-Hasan Abdülgâfir b. İsmail el-Fârisî (v. 529/1135)573  Ebû’l-Kâsım İsmail b. Abdülmelik el-Hâkimî (v. 529/1135)574  Muhammed b. Ahmed b. Abdullah el-Mervezî (v. 530/1136)575  Ebû Abdullah Muhammed el-Fürâvî (v. 530/1136)576  Ebû’l-Hasen Muhammed Bin Abdülmelîk (v. 531/1137)577 559 Subkî, a.g.e., C. VI, s. 60; Kehhâle, a.g.e., C. II, s. 147; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. IV, s. 60. 560 Kehhâle, a.g.e., C. XIII, s. 212; Subkî, a.g.e., C. VII, s. 383; Ziriklî, a.g.e., C. VIII, s. 158; Menekşe, a.g.tz., s. 90. 561 Subkî, a.g.e., C. VI, s. 30; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. IV, s. 61-62; Kehhâle, a.g.e., C. II, s. 22. 562 Subkî, a.g.e., C. VII, s. 179. 563 Subkî, a.g.e., C. II, s. 423; Ziriklî, a.g.e., C. VIII, s. 238; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. IV, s. 67; Menekşe, a.g.tz., a.y. 564 Kisâî, s. 242. 565 Subkî, a.g.e.,, C. VII, s. 129; Kehhâle, a.g.e., C. VI, s. 132; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. IV, s. 75; Menekşe, a.g.tz., s. 91. 566 Subkî, a.g.e., C. VII, s. 42; Kehhâle, a.g.e., C. II, s. 250; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. IV, s. 80. 567 Subkî, a.g.e., C. VII, s. 57; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. IV, s. 85; İbn Kadı Şühbe, a.g.e., C. I, s. 303; Kehhâle, a.g.e., C. III, s. 195; Menekşe, a.g.tz., s. 91-92. 568 Subkî, a.g.e., C. VII, s. 383; Kehhâle, a.g.e., C. XIII, s. 222. 569 Kisâî, a.g.e., s. 104; Subkî, a.g.e., C. VI, s. 108; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. IV, s. 89-90; Kehhâle, a.g.e., C. X, s. 197-198. 570 Subkî, a.g.e., C. VII, s. 28. 571 Subkî, a.g.e., C. VI, s. 391-392. 572 Subkî, a.g.e., C. VII, s. 250; Kehhâle, a.g.e., C. VII, s. 315; Kisâî, a.g.e., s. 105. 573 Kisâî, a.g.e., s. 104. 574 Kisâî, a.g.e., a.y. 575 Subkî, a.g.e., C. VI, s. 79-80. 576 Subkî, a.g.e., C. VI, s. 166-170; Kehhâle, a.g.e., C. XI, s. 127; Kisâî, a.g.e., s. 105. 577 Subkî, a.g.e., C. VI, s. 137; Kehhâle, a.g.e., C. X, s. 258; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. IV, s. 100. 88  Ebû Sa‘d İsmail b. Ahmed en-Nîsâbûrî (v. 532/1138)578  Cemâlu’l-İslâm Ali es-Sühreverdî ed-Dımeşkî (v. 533/1139)579  Muhammed b. Ahmed b. Ebû Bisr el-Harakî (v. 533/1138-1139)580  Ebûbekr Melekdâd b. Ali (v. 535/1140)581  Abdulcebbar b. Muhammed el-Havârî (v. 536/1141)582  Ebû İshak İbrahim b. Ahmed el-Mervezî (v. 536/1141)583  Abdurrahman b. Muhammed es-Selmûbî (v. 536/1142)584  İsmâil el-Bûşencî (v. 537/1142)585  Ebû’l-Fütûh Muhammed b. el-Fazl el-İsferâyînî (v. 538/1143-1144)586  Ebû’l-Feth Nasrullah b. Muhammed-Dımeşkî (v. 542/1147)587  Ebû Bekr Ahmed b. Muhammed b. Seyyâr el-Bûsencî (v. 543/1149)588  Ebûbekr Ahmed Bin Muhammed el-Ercânî (v. 544/1149)589  Âtîk b. Muhammed el-Mervezî (v. 545/1150)590  Şerefşâh b. Melikdâd (v. 546/1152)591  Ebû Abdullah Muhammed b. İsmail en-Nîsâbûrî (v. 547/1152-1153)592  Ebû’l-Kâsım Cüneyd-i Müteahhir el-Kâyinî (v. 547/1152)593  Ebû Sa’d Muhyiddîn Muhammed en-Nişâbûrî (v. 548/1153)594  Ebû Tâlib Muhammed b. Abdurrahman en-Nîsâbûrî (v. 548/1153)595  Ebû Muhammed Abdurrahmân Bin Abdullah (v. 548/1153)596  Ebû Tâhir Muhammed b. Muhammed el-Mervezî (v. 548/1153-1154)597 578 Subkî, a.g.e., C. VII, s. 44-45. 579 Subkî, a.g.e., C. VII, s. 235; Kehhâle, a.g.e., C. VII, s. 241; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. IV, s. 102. 580 Subkî, a.g.e., C. VI, s. 79. 581 Subkî, a.g.e., C. VII, s. 302. 582 es-Sarîfînî, a.g.e., s. 343. 583 Subkî, a.g.e., C. VII, s. 31-32. 584 Subkî, a.g.e., C. VII, s. 157. 585 Subkî, a.g.e., C. II, s. 48; Kehhâle, a.g.e., C. II, s. 278-279; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. IV, s. 112-113; Nevevî, a.g.e., C. I, s. 121. 586 Subkî, a.g.e., c . VI, s. 170-172. 587 Subkî, a.g.e., C. VII, s. 320; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. IV, s. 131-132. 588 Subkî, a.g.e., C. VI, s. 50-51. 589 Subkî, a.g.e., C. VI, s. 52; Kehhâle, a.g.e., C. II, s. 94; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. IV, s. 137. 590 Subkî, a.g.e., C. VII, s. 208. 591 Subkî, a.g.e., C. VII, s. 110. 592 Subkî, a.g.e., C. VI, s. 95. 593 Subkî, a.g.e., C. VII, s. 54. 594 Subkî, a.g.e., C. VII, s. 25-26; Nevevî, a.g.e., C. I, s. 95; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. IV, s. 151; Kehhâle, a.g.e., C. XII, s. 111-112; Kisâî, a.g.e., s. 99-100. 595 Subkî, a.g.e., C. VI, s. 124. 596 Subkî, a.g.e., C. IV, s. 245, C. III, s. 204; Kehhâle, a.g.e., C. V, s. 150; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. IV, s. 148. 89  Ebû’l-Meâlî Mücellâ b. Mahzûmî (v. 550/1155)598  Ebû’l-Feth Şehristânî (v. 550/1155)599  Ebû’l-Fütûh Muhammed el-Mervezî (v. 550/1155-1156)600  Ebû’l-Fadl Yahya Selâme Hatîb Haskefî (v. 551/1156)601  Ebû’l-Beyan Benâ Bin Muhammed (v. 551/1156)602  Ali Bin Ahmed el-Yezdî (v. 551/1156)603  Abdullah b. Meymûn b. Abdullah el-Mâlkânî (v. 551/1156-1157)604  Ebû’l-Abbas Ahmed Bin Bahtiyâr el-Vâsıtî (v. 552/1157)605  İbn Ebî’l Bekâ Muhammed Bin Mübârek (v. 552/1157).606  Muhammed Bin Abdüllatîf Ebû Bekr Hocendî (v. 552/1157)607  Hüseyin İbn-Hamîs el-Ka’bî (v. 552/1157)608  Muhamed en-Nûkânî (v. 556/1161)609  Mesud b. Ahmed el-Havâfî (v. 556/1161)610  Muhammed b. Ahmed el-Hârizmî (v. 556/1161)611  Ebû Abdullah Muhammed Zâgûlî (v. 559/1164)612  Ömer Bin Muhammed el-Cezerî (v. 560/1165)613  Ebû Tâhir İbrâhim Bin el-Hamevî (v. 560/1165)614  Ebû Şuca’ Ömer b. Muhammed el-Bistâmî (v. 562/1167)615  Ebü’n-Necîb Abdülkâhir Sühreverdî (v. 563/1168)616  Ebû Sa’d Tâcu’l-İslâm Abdülkerim Sem’ânî (v. 561/1166)617 597 Subkî, a.g.e., C. VI, s. 187-188. 598 Subkî, a.g.e., C. VII, s. 37, 227; Kehhâle, a.g.e., C. VIII, s. 189. 599 Subkî, a.g.e., C. VI, s. 128; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. IV, s. 149; Kehhâle, a.g.e., C. X, s. 187. 600 Subkî, a.g.e., C. VI, s. 123-124. 601 Subkî, a.g.e., C. VII, s. 330; Kehhâle, a.g.e., C. XIII, s. 201; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. IV, s. 168. 602 Subkî, a.g.e., C. VII, s. 318; Kehhâle, a.g.e., C. III, s. 79; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. IV, s. 160. 603 Subkî, a.g.e., C. IV, s. 271; Kehhâle, a.g.e., C. VII, s. 14; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. IV, s. 159. 604 Kisâî, a.g.e., s. 242. 605 Subkî, a.g.e., C. VI, s. 14. 606 Subkî, a.g.e., C. IV, s. 176; Kehhâle, a.g.e., C. XI, s. 170; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. IV, s. 164-165. 607 Subkî, a.g.e., C. VI, s. 133; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. IV, s. 163; Ziriklî, a.g.e., C. VI, s. 217. 608 Subkî, a.g.e., C. VII, s. 81; Kehhâle, a.g.e., C. IV, s. 66. 609 Subkî, a.g.e., C. VI, s. 94. 610 Subkî, a.g.e., C. VII, s. 295-296. 611 Subkî, a.g.e., C. VI, s. 85-86. 612 Subkî, a.g.e., C. VI, s. 99-100; İbnu’l-İmâd, C. IV, s. 187-188; Kehhâle, a.g.e., C. IX, s. 254. 613 Subkî, a.g.e., C. VII, s. 251; Kehhâle, a.g.e., C. VII, s. 306. 614 Subkî, a.g.e., C. VII, s. 32. 615 Subkî, a.g.e., C. VII, s. 248-250; Kehhâle, a.g.e., C. VII, s. 313; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. IV, s. 206. 616 Subkî, a.g.e., C. VII, s. 173; Kehhâle, a.g.e., C. V, s. 311; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. IV, s. 208; Ziriklî, a.g.e., C. IV, s. 49. 90  Ebû Mansur Muhammed el-Berrüvî (v. 567/1171)618  Ebü’l-Abbâs Hıdır el-İrbilî (v. 568/1172)619  Muzhiruddîn Mahmûd Harezmî (v. 569/1173)620  Melik-ün-Nuhât Ebû Nezzâr Hasen el-Bağdâdî (v. 569/1173)621  Ebû’l-Kâsım Mahmûd b. Muhammed b. Abdulvâhid (v. 571/1175)622  İbni Asâkir (v. 571/1175)623  Ebû Fadl Muhammed eş-Şehrezûrî (v. 572/1176)624  Ebû Mansur Muhammed el-Hafede (v. 573/1177)625  Ebû Tâhir Ahmed es-Silefî (v. 576/1180)626  Ali Bin Ahmed Ez-Zeydî (v. 576/1180)627  Tâcuddîn Muhammed el-Bermekî el-Hamevî (v. 577/1181)628  Allâme Ebû’l-Meâlî Mes’ûd et-Turaysîsî (v. 578/1182)629  Muhammed el-Kazvînî (v. 580/1184)630  Ebû Mansûr Muhammed b. Es‘ad et-Tûsî (v. 581/1185-1186)631  Ebû Saîd Muhammed Bin el-Mes’ûdî el-Mervezî (v. 584/1188)632  Kadı’l-Kudât ibn-i Ebî Asrûn (v. 585/1189)633  Ebû Tâlîb Mahmud el-İsfehânî (v. 585/1189)634  Takiyyüddîn Ömer Bin Nûruddevle (v. 587/1191)635 617 Subkî, a.g.e., C. VII, s. 180; Kehhâle, a.g.e., C. VI, s. 4; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. IV, s. 205-206; Kisâî, a.g.e., s. 101, 243. 618 Subkî, a.g.e., C. VI, s. 389; Kehhâle, a.g.e., C. XI, s. 279; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. IV, s. 224. 619 Subkî, a.g.e., C. VII, s. 83; Kehhâle, a.g.e., C. IV, s. 102; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. V, s. 86; Ziriklî, a.g.e., C. II, s. 307. 620 Subkî, a.g.e., C. VII, s. 289; Kehhâle, a.g.e., C. XII, s. 172. 621 Subkî, a.g.e., C. VII, s. 63; Kehhâle, a.g.e., C. III, s. 230-231; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. IV, s. 227-228. 622 Subkî, a.g.e., C. VII, s. 292; Kehhâle, a.g.e., C. XII, s. 197. 623 Subkî, a.g.e., C. VII, s. 215; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. IV, s. 239-240; Kehhâle, a.g.e., C. VII, s. 69-70; Ziriklî, a.g.e., C. IV, s. 273. 624 Subkî, a.g.e., C. VI, s. 117; Ziriklî, a.g.e., C. IV, s. 243; Ziriklî, a.g.e., C. VI, s. 231. 625 Subkî, a.g.e., C. VI, s. 92; Kehhâle, a.g.e., C. IX, s. 50; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. IV, s. 240; Ziriklî, a.g.e., C. VI, s. 31. 626 Subkî, a.g.e., C. VI, s. 32; Kehhâle, a.g.e., C. II, s. 75; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. IV, s. 255. 627 Subkî, a.g.e., C. VII, s. 212; Kehhâle, a.g.e., C. VII, s. 27. 628 Subkî, a.g.e., C. VII, s. 283; Kehhâle, a.g.e., C. XII, s. 89. 629 Subkî, a.g.e., C. VII, s. 297-298; Kehhâle, a.g.e., C. XII, s. 230; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. IV, s. 263; Kisâî, a.g.e., s. 100. 630 Subkî, a.g.e., C. VI, s. 131; Kehhâle, a.g.e., C. X, s. 190. 631 Subkî, a.g.e., C. VI, s. 92-93. 632 Kehhâle, a.g.e., C. X, s. 155; İbnu’l-İmâd, a. g.e., C. IV, s. 280. 633 Subkî, a.g.e., C. VII, s. 132; Kehhâle, a.g.e., C. VI, s. 143-144; İbnu’l-İmad, C. IV, s. 283-284; Ziriklî, a.g.e., C. IV, s. 124. 634 İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. IV, s. 284; Kehhâle, a.g.e., C. XII, s. 182; Subkî, a.g.e., C. VII, s. 286. 91  Ebû’l-Berekât Muhammed b. Muvaffak el-Hubûşânî (v. 587/1191)636  Ebû Abdullah Muhammed el-Gaffâl el-Bakkâl (v. 588/1192)637  Ebû’l-Hüseyn Radiyuddîn Ahmed el-Kazvînî (v. 590/1194)638  Fahruddîn Ebû Şüca’ el-Faradî (v. 590/1194)639  Muhammed en-Nûkânî et-Tûsî (v. 592/1196)640  Mahmûd Bin Mübârek (v. 592/1196)641  İmâdüddîn Kâtib Muhammed el-İsfehânî (v. 597/1201)642  Muhammed b. Abdilmelik b. Muhammed el-İsferâyînî (v. ?)643 2.3. HANBELÎ FUKAHÂSI  Muhammed b. Hasen (Ebû Ya’la el-Ferrâ) (v. 458/1066)644  Ebû’l-Hasen Ali el-Amidî (v. 467/1075)645  Ebû’l-Hasen Ali İbn Cedda el-Ukberî (v. 468/1076)646  Ebû’l-Hasen el-Beredenî (v. 469/1077)647  Ebû Ca’fer ibn-i Ebî Mûsa el-Haşimî (v. 470/1078)648  Ebû Ali İbnu’l-Benna (v. 471/1079)649  Abdulvehhab el-Harranî (v. 476/1083)650  Ebû’l-Vefa el-Kavvas (v. 476/1083)651 635 Subkî, a.g.e., C. VII, s. 242; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. IV, s. 289. 636 Subkî, a.g.e., C. VII, s. 14; Kehhâle, a.g.e., C. XII, s. 68; Ziriklî, a.g.e., C. VII, s. 342; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. IV, s. 288. 637 Subkî, a.g.e., C. VI, s. 94; Kehhâle, a.g.e., C. IX, s. 58. 638 Subkî, a.g.e., C. VI, s. 7; Kehhâle, a.g.e., C. I, s. 167; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. IV, s. 300. 639 Kehhâle, a.g.e., C. XI, s. 15; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. IV, s. 304; Ziriklî, a.g.e., C. VI, s. 279. 640 Subkî, a.g.e., C. VII, s. 29. 641 Subkî, a.g.e., C. IV, s. 304; Kehhâle, a.g.e., C. XII, s. 192; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. IV, s. 311. 642 Subkî, a.g.e., C. VI, s. 178; Kehhâle, a.g.e., C. XI, s. 204; Ziriklî, a.g.e., C. VII, s. 26; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. IV, s. 332. 643 Subkî, a.g.e., C. VI, s. 147-148. 644 İbn Ebî Ya’lâ, a.g.e., C. II, s. 193; Hatîb Bağdadi, a.g.e.,, C. II, s. 256; Kehhâle, a.g.e., C. IX, s. 254; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. III, s. 306; Menekşe, a.g.tz., s. 111. 645 İbn Ebî Ya’lâ, a.g.e., C. II, s. 234; Kehhâle, a.g.e., C. II, s. 234; Ziriklî, a.g.e., C. IV, s. 328; Menekşe, a.g.tz., s. 113. 646 İbn Receb, a.g.e., C. I, s. 11-12; Kehhâle, a.g.e., C. VII, s. 71; Menekşe, a.g.tz., s. 114. 647 İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. III, s. 335; Kehhâle, a.g.e., C. IX, s. 4; Menekşe, a.g.tz., s. 114-115. 648 İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. III, s. 336-337; İbn Ebî Ya’lâ, a.g.e., C. II, s. 15-16; İbn Receb, a.g.e., C. I, s. 15- 16; Menekşe, a.g.tz., s. 115. 649 İbn Ebî Ya’lâ, a.g.e., C. II, s. 165-168; İbn Receb, a.g.e., C. I, s. 32-33; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. II, s. 338; Menekşe, a.g.tz., s. 116. 650 İbn Ebî Ya’lâ, a.g.e., C. II, s. 245; İbn Receb, a.g.e., C. I, s. 42-44; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. III, s. 352; Menekşe, a.g.tz., s. 117. 92  Şeyhu’l-İslâm el-Ensari (v. 481/1088)652  Ebû’l-Ferec Abdulvâhid el-Makdisî (v. 486/1093)653  Yakub b. İbrahim el-Berzebinî (v. 486/1093)654  Ebû Muhammed et-Temimî (v. 488/1095)655  Abdülbaki el-Haddad (v. 493/1010)656  Ebû Abdullah Razanî (v. 494/1101)657  Ebû Mensûr Muhammed Hayyât el-Mukrî el-Bağdâdî (v. 499/1105)658  Ebû’l-Feth Hulvanî (v. 505/1111)659  Ebû Sa’d Ma’mer el-Bağdâdî (v. 506/1112)660  Ebû’l-İzz Sabit Bin Mensûr el-Keylî (v. 508/1114)661  Ali Bin Muhammed ez-Zeytûnî (v. 508/1114)662  Mahfuz b. Ahmed el-Kelvezanî (v. 510/1116)663  Ebû’l-Berekât Talha b. Ahmed Akulî (v. 512/1118)664  Mübarek b. Ali el-Muharrimî (v. 513/1119)665  Ebûl-Vefâ İbn Akîl (v. 513/1119)666  Kâdı Ebû’l-Huseyn ibnu’l-Ferrâ (v. 526/1132)667  Ebû Hazm el-Ferrâ (v. 527/1133)668 651 İbn Ebî Ya’lâ, a.g.e., C. II, s. 244; İbn Receb, a.g.e., C. I, s. 38-40; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. III, s. 351; Menekşe, a.g.tz., s. 118. 652 İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. III, s. 365; Menekşe, a.g.tz., s. 118-119. 653 İbn Ebî Ya’lâ, a.g.e., C. II, s. 248; İbn Receb, a.g.e., C. II, s. 68; Kehhâle, a.g.e., C. VI, s. 212; İbnu’lİmâd, a.g.e., C. III, s. 378; Menekşe, a.g.tz., s. 119-120. 654 İbn Ebî Ya’lâ, a.g.e., C. II, s. 246; İbn Receb, a.g.e., C. I, s. 73-74; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. III, s. 384; Menekşe, a.g.tz., s. 120-121. 655 İbn Receb, a.g.e., C. I, s. 77; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. III, s. 384; Ziriklî, a.g.e., C. III, s. 19; Menekşe, a.g.tz., s. 121. 656 İbn Receb, a.g.e., C. I, s. 90; Kehhâle, a.g.e., C. V, s. 71; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. III, s. 399; Menekşe, a.g.tz., s. 122. 657 İbn Receb, a.g.e., C. I, s. 91; Menekşe, a.g.tz., a.y. 658 İbn Receb, a.g.e., C. I, s. 95; Kehhâle, a.g.e., C. VIII, s. 297; İbn Ebî Ya’lâ, a.g.e., C. II, s. 254. 659 İbn Receb, a.g.e., C. I, s. 106; Kehhâle, a.g.e., C. XI, s. 50; Ziriklî, a.g.e., C. VII, s. 164; Menekşe, a.g.tz., s. 123. 660 İbn Receb, a.g.e., C. I, s. 107; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. IV, s. 14-15. 661 İbn Receb, a.g.e., C. I, s. 186; Kehhâle, a.g.e., C. III, s. 102; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. IV, s. 93. 662 İbn Receb, a.g.e., C. I, s. 366; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. IV, s. 286. 663 İbn Ebî Ya’lâ, a.g.e., C. II, s. 258; İbn Receb, a.g.e., C. I, s. 116-117; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. IV, s. 27- 28; Menekşe, a.g.tz., s. 123-124. 664 İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. IV, s. 34-35; İbn Ebi Ya’lâ, a.g.e., C. II, s. 259; İbn Receb, a.g.e., C. I, s. 138- 140; Menekşe, a.g.tz., s. 126. 665 İbn Receb, a.g.e., C. I, s. 166; Menekşe, a.g.tz., s. 126-127. 666 İbn Receb, a.g.e., C. I, s. 142-143, 155; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. IV, s. 35-40; Menekşe, a.g.tz., s. 127. 667 İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. IV, s. 79; Ziriklî, a.g.e., C. VII, s. 23; İbn Receb, a.g.e., C. I, s. 176-177; Menekşe, a.g.tz., s. 129. 93  Ebûbekr el-Mezrefî (v. 527/1133)669  Ebû’l-Hasen ibn Zagûnî (v. 527/1133)670  Ahmed Bin Muhammed Ed-Dîneverî (v. 533/1138)671  Muhammed Bin Abdülbâkî el-Ensârî (v. 536/1141)672  Şerefu’l-İslâm Abdülvehhâb İbn-i Hanbelî (v. 537/1142)673  Abdullah Bin Ali Bağdâdî Sıbt-Ül-Hayyât (v. 541/1146)674  Mübârek Bin Kâmil el-Bağdâdî (v. 543/1148)675  Cüneyd Bin Ya’kûb el-Geylânî (v. 546/1151)676  Abdurrahmân el-Hulvânî (v. 546/1151)677  İbn-i Tüllâye Ahmed Bin Ebî Gâlib Bağdâdî (v. 548/1153)678  Muhammed Bin Nâsır (v. 550/1155)679  Ebû’l-Muzaffer Yahyâ Bin Muhammed İbn-İ Hübeyre (v. 556/1161)680  İbrâhim Bin Dînâr Nehrevânî ez-Zâhid (v. 556/1161)681  Ali b. Ömer el-Harrânî (v. 559/1164)682  Kâdı Muhammed Ebû Ya’lâ es-Sağîr (v. 560/1165)683  Seyyid Abdülkâdir-İ Geylânî (v. 561/1166)684  Sa’dullah Bin Nasr İbn-i Decâcî (v. 564-565/1169)685  Hâmid Bin el-Hacer (v. 571/1175)686 668 İbn Receb, a.g.e., C. I, s. 184; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. IV, s. 82; Menekşe, a.g.tz., s. 130. 669 İbn Receb, a.g.e., C. I, s. 178-180; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. IV, s. 81; Kehhâle, a.g.e., C. IX, s. 245; Menekşe, a.g.tz., s. 131. 670 İbn Receb, a.g.e., C. I, s. 180; Kehhâle, a.g.e., C. VII, s. 114; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. IV, s. 80; Menekşe, a.g.tz., s. 131-132. 671 İbn Receb, a.g.e., C. I, s. 90; Kehhâle, a.g.e., C. II, s. 68; İbnu’l-İmad, a.g.e., C. IV, s. 98-99. 672 İbn Receb, a.g.e., C. I, s. 192; Kehhâle, a.g.e., C. X, s. 123-124; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. IV, s. 108-110. 673 İbn Receb, a.g.e., C. I, s. 198-201; Kehhâle, a.g.e., C. VI, s. 224; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. IV, s. 113. 674 İbn Receb, a.g.e., C. I, s. 209; Kehhâle, a.g.e., C. VI, s. 86; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. IV, s. 129; Ziriklî, a.g.e., C. IV, s. 105. 675 İbn Receb, a.g.e., C. I, s. 214; Kehhâle, a.g.e., C. VIII, s. 173. 676 İbn Receb, a.g.e., C. I, s. 216; Kehhâle, a.g.e., C. III, s. 162-163; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. IV, s. 142-143. 677 İbn Receb, a.g.e., C. I, s. 221; Kehhâle, a.g.e., C. V, s. 159; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. IV, s. 144. 678 İbn Receb, a.g.e., C. I, s. 224; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. IV, s. 145. 679 İbn Receb, a.g.e., C. I, s. 225; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. IV, s. 55; Ziriklî, a.g.e., C. VII, s. 121. 680 İbn Receb, a.g.e., C. I, s. 251; Kehhâle, a.g.e., C. XIII, s. 228-229; İbnu’l-İmad, a.g.e., C. IV, s. 191. 681 İbn Receb, a.g.e., C. I, s. 239; Kehhâle, a.g.e., C. I, s. 31; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. IV, s. 176. 682 İbn Receb, a.g.e., C. I, s. 241; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. IV, s. 183. 683 İbn Receb, a.g.e., C. I, s. 244; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. IV, s. 190; Kehhâle, a.g.e., C. XI, s. 276, Ziriklî, a.g.e., C. VII, s. 24. 684 İbn Receb, a.g.e., C. I, s. 290; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. IV, s. 198-202; Ziriklî, a.g.e., C. IV, s. 47; Kehhâle, a.g.e., C. V, s. 307-308. 685 İbn Ebî Ya’lâ, a.g.e., C. I, s. 302; Kehhâle, a.g.e., C. IV, s. 216. 686 İbn Receb, a.g.e., C. I, s. 332; Kehhâle, a.g.e., C. III, s. 181. 94  Ebü’l-Hasen Ali b. Asakir (v. 573/1177)687  Ebû’l-Ferec Sadaka Bin Hüseyn (v. 573/1177)688  Abdullah Bin Ali (Kâdı Ebû Ya’lâ ) (v. 579/1183)689  Abdullah-i Ensârî el-Herevî (v. 581/1185)690  Ebû’l-Kâsım Seyfeddîn Abdullah el-Makdisî (v. 586/1190)691  Sa’d Bin Osman İbn-i Merzûk b. Humeyd (v. 592/1196)692  Abdülvehhâb Bin Abdülkâdir-i Geylânî (v. 593/1197)693  Ebû Ali Hasen Bin Müslim (v. 594/1198)694  Ebül-Ferec İbni Cevzî (v. 597/1201)695  Ubeydullah Bin Ali el-Bağdâdî et’Teymî (v. 598/1202)696  Hammâd Bin Hibetullah Harrânî (v. 598-599/1202)697  Ali Bin İbrâhim ed-Dımeşkî (v. 598-599/1202)698 2.4. MÂLİKÎ FUKAHÂSI  Ebû Ya’la el-Abdî (v. 489/1096)699  Ebû Abdillah el-Mazerî (v. 516/1122)700  İbni Ebî Randeka et-Tartuşî (v. 520/1126)701  Ebûbekr Abdulllah el-Yabürî (v. 523/1129)702  Muhammed ibn-i Zafer Saklî) (v. 566/1170)703  Ziyauddîn Yahyâ Bin Sa’dûn el-Ezdî (v. 568/1172)704 687 İbn Receb, a.g.e., C. I, s. 335; Kehhâle, a.g.e., C. VII, s. 150; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. IV, s. 242. 688 İbn Receb, a.g.e., C. I, s. 339; Kehhâle, a.g.e., C. V, s. 18; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. IV, s. 245. 689 İbn Receb, a.g.e., C. I, s. 351; Kehhâle, a.g.e., C. VI, s. 93; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. IV, s. 264. 690 İbn Ebî Ya’lâ, a.g.e., C. II, s. 247; Kehhâle, a.g.e., C. VI, s. 133; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. III, s. 365; Ziriklî, a.g.e., C. IV, s. 122; İbn Receb, a.g.e., C. I, s. 50. 691 İbn Receb, a.g.e., C. I, s. 371; Kehhâle, a.g.e., C. VI, s. 94; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. IV, s. 285. 692 İbn Receb, a.g.e., C. I, s. 384. 693 İbn Receb, a.g.e., C. I, s. 388; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. IV, s. 314. 694 İbn Receb, a.g.e., C. I, s. 395; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. IV, s. 316. 695 İbn Receb, a.g.e., C. I, s. 399; Kehhâle, a.g.e., C. V, s. 157; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. IV, s. 329-331. 696 İbn Receb, a.g.e., C. I, s. 442; Kehhâle, a.g.e., C. VI, s. 241; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. IV, s. 339. 697 İbn Receb, a.g.e., C. I, s. 434; Kehhâle, a.g.e., C. IV, s. 73; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. IV, s. 335. 698 İbn Receb, a.g.e., C. I, s. 436. 699 Kadı İyad, a.g.e., C. II, s. 791; Menekşe, a.g.tz., s. 133. 700 Kadı İyad, a.g.e., C. II, s. 792; Menekşe, a.g.tz., s. 133. 701 Kehhâle, a.g.e., C. XII, s. 96; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. I, s. 62; Ziriklî, a.g.e., C. VII, s. 359; Menekşe, a.g.tz., s. 134. 702 Kehhâle, a.g.e., C. VI, s. 123; Menekşe, a.g.tz., s. 135. 703 Kehhâle, a.g.e., C. X, s. 241. 704 Kehhâle, a.g.e., C. XIII, s. 216; İbnu’l-İmâd, a.g.e., C. IV, s. 225. 95 2.5. DİĞER MEZHEPLERİN FUKAHÂSI  Ebû Ca’fer et-Tûsî (v. 460/1068)705  Sabit el-Yeşkûrî (v. 460/1068)706  Sabit el-Halebî (v. 460/1068)707  Süleyman es-Saherşetî (v. 460/1068)708  Ebû Ya’lâ Sellar ed-Deylemî (v. 463/1071)709  Ebû Abdullah el-Ahdar (v. 473/1081)710  Hüseyn eş-Şekkak (v. 511/1117)711  Hamza b. Hibetullah (v. 523/1129)712 705 Kehhâle, a.g.e., C. IX, s. 212; Menekşe, a.g.tz., s. 137-138. 706 Kehhâle, a.g.e., C. III, s. 101; Menekşe, a.g.tz., s. 141. 707 Kehhâle, a.g.e., C. II, s. 99; Menekşe, a.g.tz., s. 142. 708 Kehhâle, a.g.e., C. IV, s. 258; Menekşe, a.g.tz., a.y. 709 Kehhâle, a.g.e., C. IV, s. 79; Ziriklî, a.g.e., C. II, s. 308; Menekşe, a.g.tz., s. 143. 710 Menekşe, a.g.tz., a.y. 711 Kehhâle, a.g.e., C. III, s. 312; Menekşe, a.g.tz., s. 144. 712 Ebû Abdullah Semseddin Muhammed b. Ahmed ez- Zehebî, Siyeru Alâmu’l-Nübelâ, 2. b., thk. Şuayb Arnaut, Müessesetü'r-Risâle, Beyrut, 1984; C. XIX, s. 573 96 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM BÜYÜK SELÇUKLULAR DEVLETİNDE FIKHÎ DÜŞÜNCE 1. FIKIH TÂRİHİ BAKIMINDAN BÜYÜK SELÇUKLU DÖNEMİ ÖZELLİKLERİ Büyük Selçuklu dönemi, fıkıh tarihi açısından taklîd devrinde değerlendirilmektedir.1 Bu dönem, klâsik fıkıh tarihi kaynaklarına göre yaşlılık ve duraklama dönemine tekâbül etmektedir. Bu dönemde birçok mezhep sistematiğini tamamlamışken, bazı mezhepler ise münderis olmuştur. Bu dönemde yapılan fıkhî münâzaralarda, hak ve hakîkate ulaşma ikinci plana itilip hasmı alt etme fikri yerleşmiştir.2 Taklîd ruhu her yeri o kadar kaplamış ki nassa aykırılığa rağmen mezhep imâmının kavli esas kabul edilip savunulmuş, nass ise te’vîl edilmiştir.3 Bu dönemde, bir takım değişiklikler ve yenilikler de ortaya çıkmıştır. Meselâ Sâmâni, Karahanlı ve Selçuklular’dan önce Hanefî fıkhı, Irâk ve çevresinde temsil edilirken, IV.-V./X.-XI. asırlarda ise, Hanefîlik, Karahanlı ve Selçuklular ile birlikte Mâverâunnehir’de de temsil edilmeye başlanmıştı.4 Bu dönemde Hanefîler arasında Irâk Meşâyîhı - Mâverâünehir Meşâyîhı ayrımı da ortaya çıkmıştır. Irâk meşâyîhının liderliğini Kudûrî, Saymerî, Dâmegânî sürdürürken, Mâverâünnehir ve Horâsân meşâyîhının liderliğini ise Şemsu’l-Eimme Halvânî, Kadı Ebû Zeyd ed-Debûsî, Serahsî, Pezdevî, Alauddîn Semerkandî gibi fakîhler sürdürmekteydi.5 1 Osman Keskioğlu, Fıkıh Tarihi ve İslâm Hukuku, 6. b., D.İ.B.Y., Ankara, 2003, s. 165-170; Hayreddin Karaman, İslâm Hukuk Tarihi, 6.b., İz Yayıncılık, İstanbul, 2009, s. 235-247; Ekrem Buğra Ekinci, İslâm Hukuk Tarihi, Arı Sanat Yayınevi, İstanbul, 2006, s. 131-144. 2 Tuncay Başoğlu, “Hicri Beşinci Asırda Fıkıh” İLAM Araştırma Dergisi, C. III, S. 2, Yıl 1998, s. 128. 3 Kâdî Ebû Zeyd Debûsî, Mukayeseli İslâm Hukuk Düşüncesinin Temellendirilmesi, trc. Ferhat Koca, Ankara Okulu Yay., Ankara, 2009, s. 267. 4 Yûsuf Ziya Kavakçı, XI ve XII. Asırlarda Karahanlılar Devrinde Mâverâ’n-Nehr İslâm Hukukçuları, Atatürk Üniversitesi Yay., Ankara, 1976, s. 305-306. 5 Başoğlu a.g.m., s. 132. 97 Mâverâünnehir Hanefîleri içinde de en az üç ayrı yaklaşım olduğunu ifade eden Başoğlu, bunlardan ilkini, Debûsî; ikincisini Halvânî ve talebeleri (Serahsî ile Pezdevî), üçüncüsünü ise Mâtûrîdî’yi esas alan fakîhlerin (Lâmîşî ve Alauddîn Semerkandî) temsil ettiğini ifade etmiştir.6 Buna benzer bir ayırım Şâfiî mezhebinde de görülmektedir. Subkî, Ebû Hâmid’i Irâk meşâyînıhın lideri, Kaffâl-i Sağîr’i de Horâsân meşâyîhının lideri olarak zikreder.7 Bu dönemin bir diğer özelliği de “mütekaddimûn-mütavassitûn-müteahhirûn” ayrışmasının ortaya çıkmasıdır. Hanefîlerde bu ayrışma V./XI. asırda Şemsu’l-Eimme elHalvânî (v. 452/1060) ile birlikte ortaya çıkmıştır.8 Buna benzer bir ayrışma Hanbelî mezhebinde de görülmektedir. Hanbelî mezhebindeki müttekaddimûn ve mütavassatûn ayrışması Selçuklu devrinin öncesinde oluşmuştur. Hasan b. Hâmid’den (v. 403/1012) evvelki Hanbelî fukahâ’ya mütekaddimûn Hanbelî fukahâsı; sonraki fukahâya ise mütavassıtûn Hanbelî fukahâsı denilmiştir.9 Ayrıca yine Hanbelî mezhebi ile alakalı olarak bu dönemde Ebû Ya’lâ ile birlikte Bağdât Hanbelî geleneği oluşmuştur.10 Bu dönemin bir diğer özelliği de mekâsıd fıkhın ortaya çıkmaya başlamasıdır. Fıkıh hükümlerin gâyeci bir yaklaşımla anlaşılmaya başlanması İmâmu’l Harameyn el-Cüveynî ile başlamış ve Ebû Hâmid el-Gazzzâlî ile de devam etmiştir.11 Nihâyet bu anlayış Şâtıbî’de “mekâsıd nazariyesi”12 olarak kavramlaşıp zirveye ulaşmıştır. Ayrıca usûl-ı fıkh bağlamında zarûriyyât, hâciyyât ve tahsîniyyât13 kavramları da ilk defa bu dönemde İmâmu’l-Haramayn el-Cüveynî tarafından ortaya konmuştur.14 6 Başoğlu a.g.m., a.y. 7 Ebû Nasr Tacuddin es-Subkî, Tabakâtu'ş-Şâfiîyyeti'l-Kubrâ, thk. Mahmûd Muhammed Tanahî, Abdülfettah Muhammed el-Hulv, Matbaatu İsa el-Babi el-Halebi, Kahire, 1383/1964, C. I, s. 208. 8 Eyüp Said Kaya, “Mütekaddimîn ve Müteahhirîn”, D.İ.A., C. XXXII, İstanbul, Yıl 2006, s. 188. 9 Kaya, a.g.md., s. 189; müteahharin ayrımı ise daha sonraları olmuştur. Bkz. a. mlf., a. g. md., a.y. 10 İbrahim Aslan, “el-Usûl’ul Hamse’nin Hanbelî Yorumu: el-Kâdî Ebû Ya’lâ el-Ferrâ Örneği”, A.Ü.İ.F.D., C. LIII, S. 1, Yıl 2012, s. 56-57; Diğer Hanbelî geleneği Şâm merkezli olup liderliğini İbni Teymiyye yapmıştır. Bkz. a. mlf. a.m., a.y. 11 Abdurrahman Haçkalı, “İslâm Hukuk Metodolijisinde Gayeci Yaklaşım: Gazâlî’nin İctihat Anlayışında Maslahatın İşlevselliği”, İ.A.D., C. XIII, S. 3-4, Yıl 2000, s. 451, 453, 454. 12 Şatıbî’nin mekasid anlayşı hakkında geniş bilgi için Bkz. Haçkalı, Şatıbî'de Makâsıd ve Fıkıh Usûlü: Makasıdi Düşünce ve Delil Teorisine Katkıları, Rağbet Yay., İstanbul, 2010. 13 İmâmu’l-Harameyn el-Cüveynî, el-Burhân fî Usûli’l-Fıkh, Câmiatu’l-Katar, Katar, h. 1399, C. II, s. 923- 925. 14 Haçkalı, a.g.m., s. 454. 98 1.1. İCTİHÂD DÜŞÜNCESİ VE ANLAYIŞI Her ne kadar Büyük Selçuklular döneminde, taklîd düşüncesi hâkim ise de, bu düşünceye sâhip olmayanlar ve ictihâda teşvîk edenler de yok değildir. Meselâ Hanefîlerden İmâduddîn ez-Zengî (v. 541/1146)15 bunlardan birisidir. Şöyle ki, Selçuklu’nun Musûl-Halep Atabeyi olan İmâduddîn ez-Zengî M’rratunn’umân kasabasını fethettiğinde Frenkler tarafından daha önce Müslümanların ellerinden alınan toprakların sâhipleri, Zengî’ye gelerek topraklarını geri isterler. Hâlbuki İmâduddîn ez-Zengî Hanefî mezhebindendi. Bu mezhebe göre ise Müslümanların sahip olduğu mülkler düşman eline geçtiği takdirde, tekrar fetih yoluyla İslâm diyârına intikal etse bile, eski sahiplerine geri verilmezdi. Çünkü bu toprakların dârul’l harp’ten sayılması hasebiyle artık Müslümanların mülkünden çıkmış olup yeniden fethi durumunda eski sâhiplerine verilmeyip hazineye devredilir. İmâdeddîn de bu görüşü müftülere sormuştu. Onlar da Hanefî mezhebinin görüşünün bu olduğunu söyledikten sonra İmâdeddîn “Frenkler onların mallarını alıyor, biz de onların mallarını alıyorsak aramızdaki fark nedir?” diyerek bir nevi taklîde karşı olduğunu gösterir ve herkesin hak sahibi olduğu mal ve mülklerini iâde eder.16 Bu dönemde Şâfiî olan Gazzâlî de taklîde karşıdır. Bir eserinde şöyle demektedir, “Makulatta burhân’a ve akla dayanırım, şerîatta ise mezhebim Kur’ân’dır. İmâmlardan hiçbirini taklîd etmem”. 17 Yine Gazzâlî yaşadığı çağda ictihâd yapabilmek için gerekli olan şartları hafifletmiştir.18 Ayrıca Gazzâlî, “ictihâd dinin rüknüdür. Sahabeden zamanımıza kadar her nesil buna dayanmış ve yürümüştür”19 diyerek ictihâd taraftarı olduğunu göstermiştir. Cüveynî de ictihâd şartlarını tahfîf etme taraftarıdır.20 O da Gazzâlî gibi, “zaman müctehidsiz kalsa fetret devrî avdet etmiş olur”21 demiştir. Bu dönemdeki mezhep taassubuna Hanbelî Kadı Ebû Ya’lâ el-Ferrâ da karşıdır. Ferrâ, kişi istediği mezhebi seçmede özgürdür demek suretiyle taklîde ve mezhep 15 Hayatı hakkında bkz. Gülay Öğün Bezer, “İmâduddin ez-Zengî”, D.İ.A., C. XXXXIV, Yıl 2013, s. 258- 261. 16 Osman Gürbüz, “XII: Yüzyıl İslâm Dünyasında Örnek Bir Yönetici: İmâdeddin Zengi”, A.Ü.İ.F.D., S. 38, Yıl 2012, s. 58. 17 Ebû Hâmid Muhamed el-Gazzâlî, Fedâilü’l-Enâm min Resâil-İ Hücceti’l-İslâm, Tahran, 1333, s. 12; İbrâhîm Agâh Çubukçu, “Gazzali ve Siyâset”, A.Ü.İ.F.D., C. IX, Yıl 1961, s. 127. 18 Gazzâlî, el-Müstesfâ min İlmi'l-Usûl, thk.Hamza b. Züheyr Hafız, I-IV, eş-Şeriketü’l-Medineti’lMünevvere li’t-Tıbaa ve’n-Neşr, Cidde, “ts.” C. IV, s. 4-17, vd. 19 Karaman, İslâm Hukukunda İctihad, 4.b., Ensar Yay., 2010, s. 187. 20 İmâmu’l Harameyn el-Cüveynî, Giyâsu’l-Umem fî’l-İltiyâsi’z-Zulem, thk. Mustafa Hilmi-Fuad Abdulmun’im Ahmed, Dâru’d-Da’ve, İskenderiye, 1400/1979, s. 286-292; a. mlf., el-Burhân fî Usûli’lFıkh, C. II, s. 1330-1333. 21 Karaman, İctihad, a.y. 99 taassubuna olan muhâlefetini göstermiştir.22 İbn Akîl de aslında taklîde karşıdır ve katı gelenekçileri eleştirmektedir. Müteahhirûnu terk edip mütekaddimûn ile yetinmek insanı hataya sevk edebilecğini belirtmektedir.23 Ayrıca Hanbelî ibn Akîl taklîde karşı olduğunu şu veciz sözü ile ifâde etmekteydi “Delile ittibâ lazımdır Ahmed’e değil ( ال الدليل اتباع الواجب .24(اتباع احمد Hicrî beşinci asırda yazılmış olan fıkıh usûlü eserlerinde avâmın taklîdde ma’zûr sayılmaları bir yana bırakılırsa ilim ehlinin birbirini taklîd edip edemeyeceği meselesi de tartışılmıştır. Serahsî taklîd edilebileceğini söylerken, Gazzâlî, Sem’ânî, ibn Hazm, Cüveynî, Bakıllanî gibi âlimler bu nev’i bir taklîdin câiz olmadığı düşüncesindeydiler.25 Taklîdi yeren bir diğer önemli fakîh Debbûsî ise şunları söylemektedir: "Allah, Ademoğullarını fıtrat üzere yaratmıştır; şeytan onları hak yollarından dalâlete ancak derece derece götürür (istedrecehum). Bu yolların başı da taklittir. Âlim âlimi, kendi reyini itham edip, onun fıkhına ittiba ederek ve bunu din zannederek taklit eder. Onu bu duruma sevkeden şey sadece tembelliktir. Eğer çalışsaydı, o da taklit ettiği âlimin benzeri bir muvaffakiyete erdirilirdi (lev ictehede levuffika limislih). Cahil de onu, bir âlimi, getirdiği hükme istidlâlini zikretmeksizin duyduğunda taklit eder bir halde görür ve bir cahili taklîd edip sapıtır (dalâlete girer). Sonra babasını ve muasırlarını taklîd eder, neticede taşlara tapmaya kadar giderler. Dinler de ancak avâmmın kötü âlimleri (ulemâu's-sû') taklîd etmesiyle değişmiştir (tebeddül etmiştir). Çünkü bu âlimler taklîd edildiklerinde, riyâseti ve hak üzere olan âlimlerle mücâdeleyi sevdiler; avâmm katında güzel olan şeyler ihdas ettiler (ebdeû'); sünnete tabi olanları kötülediler (ta 'anû); neticede din kökünden değişti. Bu nedenle taklîd cehlin sermayesidir ve sebebi de kişinin kendi derecesini (kadrini) bilmemesidir ki, neticede kişi, kendisi gibi olan bir zâta hüccetsiz ittiba eder. (Şeytanın dalâlete götürdüğü yollardan biri olarak) taklîdden sonra ilham gelir ki, ilham sahibi kalbinin sesine tabi olur ve hüccetsiz olarak onu taklîd eder. .. İşte ilham sahibi cahillikle kendi rütbesini yükseltir, taklîd sahibi de yine cahillikle kendi kadrini düşürür, ikisi de helak olur. Kendi kadrini bilen kişi helak olmaz. Kim bu ikisinden sakınmak istiyorsa işini Kitab ve Haber' e, sonra istidlâl ve nazara bina etsin. Tevfîk ancak Allah'tandır. İnsanlar, sadr-ı evvelde yani sahâbe, tabiîn ve salihîn devrinde işlerini (umûrahum, burada: fıkhî hükümler anlamında) hüccete bina ederler; önce Kitab'ı, sonra Sünnet'i, sonra da hüccetle sahih olmak şartıyla Rasulullah'tan (sa) sonra gelenlerin kavillerini alırlardı. Kişi, bir meselede Ömer'in (ra) kavlini alır, sonra bir başka meselede Ali'nin (ra) kavlini alarak ona muhâlefet ederdi. Ebû Hanîfe'nin ashabı da, kendilerine vâzıh görünen hüccete göre, bir defasında ona uyarlar, bir başkasında ise ona muhâlefet ederlerdi. 22 Muhammed b. Hüseyin Ebû Ya'lâ el-Ferrâ, el-Mu'temed fî Usûli'd-Dîn, thk. Vadi Zeydan Haddâd, Dârü'l-Maşrık, Beyrut, 1974, s. 195-196. 23 İbn Akîl, Kitâbu’l-Funûn, 2. Bölüm, ed. George Makdisi, Sêrie I: Penseê Arabe et Musulmane, Paris: Institutde Letteres Orientales, 1970-71, s. 321. 24 İbn Receb, ez-Zeyl alâ Tabakâti’l-Hanâbile, Kahire, 1952, C. I, s. 157. 25 Tuncay Başoğlu, a.g.m., s. 127. 100 Şeriatta ne Ömerî ne Alevî diye bir mezhep yoktu, bilakis nisbet Rasûlullah'a (sa) idi ki onlar Nebi as'ın kendilerini hayırla övdüğü nesiller idiler. Onlar hücceti görürlerdi, âlimlerini de kendilerini de değil. Ne zaman ki dördüncü asır ehlinin çoğunluğundan takvâ gitti ve hüccet talebinde tembellik gösterdiler, âlimlerini hüccet kıldılar ve onlara tabi oldular. Bir kısmı Hanefî, bir kısmı Malikî, bir kısmı Şâfiî oldular, hücceti rical ile desteklemeye başladılar, bu mezhep üzerine doğmuş olmakla sıhhate itikâd eder oldular”.26 Bu dönemin bir diğer önemli özelliği de ictihâd’da isâbet-hata meselesidir. Şöyle ki, daha öce Irâk Hanefîleri arasında hâkim olan görüş ictihâdın yanılmazlığıdır (musavvibe).27 Yani müctehidlerin düşünceleri ne kadar farklı olursa olsun, yaptıkları cehdden dolayı ulaştıkları tüm yanıtlar doğrudur.28 Bu görüşü savunan Bakıllânî, Gazzâli gibi Şâfiî âlimler de vardı.29 Hâlbuki Orta Asya Hanefî âlimleri, ictihâd’da, muhattie (yanılabilircilik) görüşünü savunmaktaydılar.30 Yani müctehidlerin doğruyu bulamayabilme ihtimalinin de var olduğunu düşünüyorlardı. Bu Hanefîler arasında şunları zikredebiliriz: Alauddîn esSemerkandî, Ebû Mûti’ en-Nesefî (v. 318/930), Ömer en-Nesefî (v. 537/1142), Ebû’lBerekat en-Nesefî (v. 710/1310), Ebû’l-Usr el-Pezdevî ve Kâsânî.31 Orta Asya Hanefî fakîhleri, ictihâdda musavvibe anlayışının bir Mu’tezile öğretisi olduğunu iddia etmekteydiler.32 Buradan şu da anlaşılmaktadır ki, Irâk’taki Hanefî fukahânın bir kısmı Mu’tezile’nin etkisi altında kalmışlardır. Hattâ Kerhî, Cessâs ve Sayrafî gibi Hanefî fıkhının Irâk temsilcileri Mu’tezîlî olmakla suçlanmışlardır.33 Bunun yüzden Irâk Hanefîleri “musavvibe” görüşünde olduğu iddia edilmiştir. 1.2. TAKLÎD DÜŞÜNCESİ VE ANLAYIŞI Tâbiûndan kimi âlimler karşılaştığı yeni hukuk problemler ile alakalı nass ya da sahâbî kavli bulamadıkları zaman kendi re’yleri ile fetvâ vermekten çekinmiyorlarken, 26 Başoğlu, a.g.m., s. 128-129 (aynen alınmıştır). 27 Aron Zysow, “Hanefî Hukuk Kuramında Mu’tezilîlik ve Matüridîlik”, trc. Süleyman Aydın, Hikmet Yurdu Düşünce-Yorum Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi, Y. 2, S. 4, Yıl 2009, s. 151-152. 28 Zysow, a.g.m., s. 152. 29 Bilal Esen, Hanefî Usûl Eserlerinde İctihad Teorisi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul, 2010, s. 203; Zysow, a.g.m., s. 159. 30 Esen, a.g.e., s. 209-210; Zysow, a.g.m., s. 154, 31 Zysow, a.g.m., s. 154, 155, 157-158, 158-159. 32 Esen, a.g.e., s. 202-204; Zysow, a.g.m., s. 154, 155, 156, 156-157, 158, 159. 33 İbnü’l-Murtazâ, Tabakatü'l-Mu'tezile, thk. Susanna Diwald Wilzer, Beyrut 1961, s. 130-131; Şükrü Özen, “IV./X. Yüzyılda Mâverâünnehir’de Ehl-i Sünnet-Mu’tezile Mücâdelesi ve Bir Ehl-i Sünnet Beyannamesi”, İ.A.D., S. 9, Yıl 2003, s. 82. 101 tâbiûndan kimi âlimler de nass veya sahâbî kavli bulamadıkları zaman ictihâd yapmaya pek sıcak bakmıyorlardı. Hicretin ilk yüzyıllarında belli bir imâma bağlılık söz konusu değildi.34 Nitekim İmâm Mâlik’e, kendi kitabı Muvatta’yı kânûn kitabı olarak kabul edilmesi teklîf edildiğinde, Harun er-Reşid’e (v. 193/809) red cevabı vermesi aslında, İmâm Mâlik’in taklîde muhâlif olduğunu göstermektedir.35 Joseph Schact’da, III./IX. asrın ortalarına kadar ictihâd konusunda bir kısıtlamanın olmadığını, bu tarihten sonra taklîdin toplumda yavaş yavaş yerleşmeye başladığını ve nihâyet IV./X. asrın başlarında taklîdin genel kabul gördüğünü ve artık o dönemden sonraki fakîhlerin, kendilerinden önceki fukahânın görüşlerini yorumlamaya başladıklarını söylemektedir.36 Taklîd toplumda o kadar kabul görmüş ki, hicrî 370’de vefat eden Kerhî, “mezhebimizin görüşlerine aykırı olan her âyet neshe ve tercihe yorulur. Evlâ olan ise, aralarını uzlaştırmak, cihetiyle tevile yorulmasıdır” 37 derken; İmâmu’l-Harameyn’nin talebesi olan İlkiyâ el-Herrâsî (v. 504/1110) de “üstün el (üstünlük), Şâfiî mezhebini (واليد العليا لمن يذب عن مذهب الشافعي) “aittir savunanlara 38 demektedir. Yine Hanbelî âlim Ebû’l-Kâsım ibn Mende (v. 470/1078), Eş’ârîlere muhâlif olduğu için onlardan dinlediği hadîsleri rivâyet etmemiştir.39 Hanbelî olan Ebû İsmâîl el-Herevî (v. 481/1089), Eş’arîlerce teşbîh ve tecsîm ile suçlanınca, Eş’arîlerin kestiklerinin yenmeyeceğini söyleyecek kadar ileri gitmiştir.40 Hattâ Makdisi, Herevî’nin son istek ve vasiyetinin tüm Müslümanları 34 Ahmed Hasan, İlk Dönem İslâm Hukuk Biliminin Gelişimi, trc. Haluk Songur, Rağbet Yay. İstanbul, 1999, s. 51; Yusuf Dokur, Başlangıçtan IV/X. Asra Kadar İslâm Hukuk Tarihinde Taklîd Düşüncesi ve Etkileri, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara, 2006, s. 61-62. 35 Şah Veliyyullah Dihlevî, İçtihât Risâlesi İslâm Hukukundaki Farklı Görüşlerin Sebepleri, trc. Rahmi Yaran, Gelenek Yayıncılık, İstanbul, 2002, s. 30; Hasan, a.g.e., a.y. 36 Joseph Schacht, İslâm Hukukuna Giriş, trc. Mehmed Dağ-Abdülkadir Şener, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yay., Ankara, 1977, s. 73-75; Dokur, a.g.tz., s. 67; Makdisi’ye göre ise ictihad kapısının kapatılması VII./XIII. asırda vukû’ bulmuştur. Bkz. George Makdisi, Ortaçağ’da Yüksek Öğretim İslâm Dünyası ve Hıristiyan Batı, trc. Ali Hakan Çavuşoğlu-Tuncay Başoğlu, Klasik Yay., İstanbul, 2012, s. 414. 37 Muhammed Ali es-Sâyis, Tarihu’l-Fıkhî’l-İslâmî, Meketebe ve Matbaatu Muhammed Ali Subeyh ve Evlâduhû, Kahire, “ts.” s. 112; Debûsî, Mukayeseli İslâm Hukuk Düşüncesinin Temellendirilmesi, s. 267. 38 İlkiyâ el-Herrâsî, Ahkâmu’l-Kur’an, Mısır “ts.” C. II, s. 234. 39 Nuri Topaloğlu, “İbn Mende”, D.İ.A., C. XX, Yıl 1999, s. 182. 40 İshâk Özgel, “Büyük Selçuklular Döneminde Tefsîr İlmî ve Müfessirler”, Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi, C. V, S. 2, Yıl 2005, s. 36. 102 Hanbelî olmaya teşvik olduğunu rivâyet eder.41 Taklîd toplumda o kadar hâkim olmuş ki, Sultân Melikşâh bir medreseye Ebû Hanîfe adını vermek istediyse de vezîr Nizâmulmülk tarafından izin verilmemiştir.42 Taklîd anlayışı eserlere de yansımaktaydı. İlkiyâ el-Herrâsî mutaassıp Şâfiîliği yüzünden eserinde, Hanefî Cessâs ve Ali b. Musa el-Kummî’nin (v. 350/961) şahsında Hanefî mezhebine saldırmakta,43 İmâm Şâfiî’ye muhâlefetinden dolayı Mâlikî Kadı İsmail b. İshâk’ı (v. 282/896) eleştirmekte ve cehaletle suçlamakta,44 ayrıca Hanbelî mezhebini de eleştirmekten geri durmamaktaydı.45 Muhammed Zuhaylî’ye göre, Cüveynî “el-Burhân” adlı eserinde, Eş’arî, Bakıllânî gibi önemli Şâfiî şahsiyetleri eleştirdiği için Gazzâlî’nin “el-Mustasfâ”sının gölgesinde kalmıştır.46 Cüveynî gibi büyük bir otorite, eserinde kendi mezhebindekileri eleştirdiği için Şâfiîler tarafından belki de tepki olarak eseri pek fazla okunmamış ve gereken ihtimâm gösterilmemiştir. Fakat şunu ifâde edelim ki, bu devirde taklîd ruhunun hâkim olması; hiçbir ilmî faaliyetin gerçekleşmediği anlamına gelmez. Rivâyet olunur ki: Ebû'l-Fadl el-Merâğî, Bağdât'ta beş sene ilim tahsil ettikten sonra memleketine dönmeye karar verir. Bu arada ekmek almak için girdiği bir fırında ekmekçinin yanındaki ile şöyle konuştuğuna şâhid olur: Ekmekçi, yanındakine, "İşittin mi, vaiz kürsüde yemin edenin bir sene sonra da olsa istisnâ yaparak (İnşaAllah diyerek) yeminin bağlayıcılığından kurtulabileceğini söyledi. Kafam buna takıldı. Eğer öyle olsaydı, Allahü Teâlâ Hazret-i Eyyûb'e (Eline bir demet al da onunla vur, yeminini bozma!)47 buyurmaz, (İnşaAllah deyiver de istisnâ yap!) buyururdu" diyordu. Merâgî bunun üzerine, "Fırıncıların bile böyle bilgi sahibi olduğu bir memleketten çıkıp da Merâga'ya gitmek olur mu?" demiş ve dönmekten vazgeçmiştir.48 41 Makdisi, İslâm’ın Klasik Çağında Din Hukuk Eğitim”, trc. Hasan Tuncay Başoğlu, Klasik Yay., İstanbul, 2007, s. 191. 42 Tuba Yüksel, Selçuklu Başkenti İsfahân (Kuruluşundan Moğol İstilasına Kadar), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul, 2013, s. 136. 43 el-Herrâsî, a.g.e., C. II, s. 219, 220, 222, 251, 254, C. IV, s. 82-85; Diğer tenkidler için ayrıca Bkz. C. I, s. 103, 136, 141, 148, 265, 294; C. III, s. 108, 198, 246; C. IV, s. 285. 44 el-Herrâsî, a.g.e., C. III, s. 236-243; Diğer Mâlikî tenkidler için ayrıca bkz. a. mlf., a.g.e., C. I, s. 103, 140, 143, 273, 287, 293, 328; C. II, s. 107, 300; C. III, s. 132, 359, 363. 45 el-Herrâsî, a.g.e., C. I, s. 188, 271, 384. 46 Muhammed Zuhaylî, el-İmâmu’l-Cüveynî, 2. b., Dâru’l-Kalem, Beyrut, 1996, s. 172. 47 Sâd, 44 48 Ebû Bekr Muhammed b. Abdullah b. Muhammed Meâfiri İbnü'l-Arabi, Ahkâmu’l-Kur’ân, thk. Ali Muhammed Bicâvi, İsa el-Babi el-Halebî, Kahire, 1376/1957, C. II, s. 642; Keskioğlu, a.g.e., s. 166; Ekinci, a.g.e., s. 136-137. 103 1.2.1. Taklîd Düşüncesinin Yerleşme Sebepleri Taklîd düşüncesi topluma bir anda değil yavaş yavaş yerleşmektedir. Şimdi taklîdin bu dönemde neden yerleştiğine bir göz atalim. - Taklîdin bu dönemde yerleşme sebeplerinden birisi siyâsî parçalanmalardır. Çünkü İslâm dünyasının parçalanmışlığı49 ister istemez Müslüman âlimleri ictihâd’dan ziyâde içe dönük olaylara kafa yormalarına sebep olmuştur. - İkinci olarak bu devirde birçok sapık mezhep zuhûr etmiştir. Bu mezhepler, dînî konularda hiç kafa yormadan ileri geri konuşabilmekte ve yeni bir şeyler îcâd etmekte de sakınca görmemekteydiler. Bunun bir netîcesi olsa gerek, âlimler ictihâd kapısının mesdûd (kapatılmış) ya da münsedd (kendiliğinden kapanmıştır) olduğunu iddia etmişlerdir.50 - Bunun yanında talebelerin hocalarına bağlılık duygusu yani mezhep taassubu da taklîdin kök salmasında etkili olmuştur.51 - Bundan başka, fıkıh kitâplarının tedvîn edilmesi ile birlikte talebeler kolaycılığa kaçarak ictihâd etmeden direk hazır bilgileri kullanmışlardır.52 Dolayısıyla da yeni eserler ortaya koyma yoluna gitmemişler, var olanları şerh etmeyi tercih etmişlerdir. - Taklîd ruhu bu devirde hâkim olduğu için yeni bir şey söyleyenler sanki yeni bir din îcâd etmiş gibi kabul edilmeye başlanmış, bu yüzden fukahâ toplumsal baskıdan korktuğu için ictihâd edemiyor, eski görüşlerle amel etmeye belki de zorlanıyordu.53 - Yine Selçuklu medreselerinde ezberciliğe dayalı bir eğitim söz konusuydu. 54 Bunun da bir netîcesi olarak taklîd yerleşti diyebiliriz. Çünkü ezbercilik yeni bir şey üretmekten ziyâde, var olanı tekrarlamaktan ibarettir. 49 Karaman, İslâm Hukuk Tarihi., s. 235-236; Keskioğlu, a.g.e., s. 165; Ekinci, a.g.e., s. 132-133. 50 Karaman, a.g.e., s. 242; Ekinci, a.g.e., s. 136. 51 Ekinci, a.g.e., s. 135; Karaman, a.g.e., s. 168; Dokur, a.g.tz., s. 70. 52 Karaman, a.g.e., a.y.; Ekinci, a.g.e., a.y.; Dokur, a.g.tz., s. 71. 53 Karaman, İslâm Hukuk Tarihi, s. 241; Ekinci, a.g.e., a.y.; Dokur, a.g.tz., s. 74. 54 Kenan Çetin, Selçuklu Medeniyeti Tarihi, Yitik Hazine Yay., İzmir, 2011, s. 261-262; Numan Durak Aksoy – Halis Adnan Arslantaş, “Ana Hatlarıyla Selçuklu’dan Cumhuriyet’e Eğitim-Öğretimde Kurumsal Değişim”, F.Ü.İ.F.D., Elazığ, C. XX, S. 1, Yıl 2010, s. 474; Abdurrahman Acar, “Selçuklu Medreseleri ve İslâm Kültür ve Medeniyetine Kazandırdıkları”, U.T.D.İ.K.S., Isparta, Yıl 2007, s. 358; Ömer Menekşe, “Selçuklu Eğitim Müesseseleri Nizâmiye Medreseleri”, D.A.D., C. XXXIX, S. 3, Yıl 2003, s. 12. 104 - Nizâmiye medreselerinde ve Anadolu’daki bir takım Hanefî medreselerinde olduğu gibi, medrese vakıflarının muayyen mezheplere tahsîs edilmesi, taklîd ruhunun yerleşmesinde etkili olmuştur.55 - Bu devirde mevcut olan münâzara ve münâkaşaların yaygın olması da taklîdin kök salmasına etkili olmuştur.56 1.2.2. Taklîd’den Örnekler Şimdi de bu dönemdeki ulemâ ve halk arasında taklîdin nasıl hâkim olduğu misâllerle verilmeye çalışılacaktır. - Bu dönemde taklîd toplumda o kadar hâkim olmuştur ki, Muhammed b. Musa et-Turkî el-Balasagûnî (v. 506/1112) Dımaşk’a, kadı olarak atandığı zaman, Dımaşk câmiine Hanefî bir imâm atayarak, kametleri de Hanefî mezhebine göre okutturmaya başlatmıştı. Şafiî mezhebini benimseyen halk bu Hanefî imâmın arkasında namaz kılmayı reddederek tepkilerini ortaya koymuşlardır.57 - Yine bir başka olay da Ebû’l-Muzaffer es-Sam’ânî’nin mezhep değiştirmesi olayıdır. Aile boyu Hanefî olan Sem’ânî, Şâfiîliğe geçtikten sonra Hanefî mezhebini tenkit eden eserler kaleme almaya başlamıştır. 58 Bunun bir netîcesi olarak da Merv’de kargaşalıklar zuhûr etmeye başlamış ve Sem’ânî Merv’i terk etmek zorunda kalmıştır. 59 Yine aynı Sem’ânî, 34 sene Hanefî mezhebinde iken daha sonra Şâfiî mezhebini tercih edip mezhep değiştirdiği için, başta büyük kardeşi Ebû’l-Kâsım olmak üzere diğer Hanefî ulemâsından ve halktan tepki görmüştür. 60 Halk kendisi için, “30 seneden fazla bir yol (mezhep) üzerine münâzarada bulundu sonra da ondan ayrıldı” 61 gibi sözlerle tepkilerini dile getirmişlerdir.62 - Yine bu devirde taklîd o kadar hâkim olmuş ki Râvendî, Sultan Sencer’in zamanında herhangi bir mansıb (memuriyet) Hanefî mezhebinin dışında 55 Karaman, İslâm Hukuk Tarihi, s. 238-239; a.mlf., İctihad, s. 170; Ekinci, a.g.e., s. 135-136; Menekşe, a.g.m., s. 122. 56 Karaman, İslâm Hukuk Tarihi, s. 239. 57 Başoğlu, a.g.m., s. 125. 58 Özellikle “Kavâtiu’l-Edille” eseri. 59 Başoğlu, a.g.m., a.y. 60 İbu’l-Cevzî, el-Muntazam fî Târîhi’l-Mulûk ve’l-Umem, thk: Muhammed Abdulkadir Ata ve Mustafa Abdulkadir Ata, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut, 1992, C. XVII, s. 37. 61 İbu’l-Cevzî, a.g.e., a.c. , a.y. 62 Ayrıca Şâfiî mezhebine intikali ile ilgili değişik rivâyetler için bkz. Dokur, a.g.tz., s. 28-30. 105 birinin elinde olsa, Sultân Sencer gerekirse kılıç darbesiyle elinden alır İmâm-ı Azâm’ın ashabına verirdi63 demektedir. Yine Gazzâlî’nin de Ebû Hanîfe aleyhine dair konuşma yaptığı Sencer’in kulağına gitmesi üzerine Sencer, Gazzâlî ile konuşmuş ve Gazzâlî’nin böyle bir şeyin söz konusu olmadığını ifade etmesi üzerine memnuniyetini belirtmiştir.64 - Bir başka misâlde, daha önce mezhep değiştirenler bahsinde misâlini verdiğimiz, âmâ ve Hanbelî mezhebinden olan Ebû’l-Bekâ’ya (v. 616/1219), mezhebini değiştirip Şâfiî mezhebine geçmesi halinde Nizâmiye medresesinde ders vermesi gibi büyük bir imkân sunulmuştur. Buna rağmen Ebû’l-Bekâ “beni altına gark idüb vucudum nihan oluncaya dek serime altun nişan eyleseniz yine mezhebimi terk etmem” diyerek ne kadar mutaassıb ve mukallid bir Hanbelî olduğunu göstermiştir.65 - Başka bir misâl de, İmâmü’l-Harameyn el-Cüveynî’nin (v. 478/1085) babası Abdullah b. Yûsuf el-Cüveynî (v. 438/1046), “el-Muhît” adında bir fıkıh kitabı yazmaya başlar. Eseri yazarken sahih hadîslere bağlı kalmaya özen gösterir. Kitabın ilk üç bölümünün müsveddelerini incelemesi için hadîs âlimi Beyhakî’ye (v. 458/1066) gönderdikten sonra Beyhakî, metinleri okumuş ve cevaben yazdığı mektubunda Cüveynî’nin hatalarına işaret ederek, “İmâm Şâfiî’nin terk ettiği ve delil olarak kullanmadığı hadîslerin gizli kusurlarının olduğunu, hadîslerle amel etmenin ona mahsus olduğunu…” söylemiştir. Beyhakî’nin bu yönlendirmesi üzerine Cüveynî, söz konusu eseri yazmaktan vazgeçmiştir.66 1.3. BÜYÜK SELÇUKLU DÖNEMİ ŞÎASINDA İSLÂM HUKUKU Selçuklular’da sadece Sünnî Fıkıh mezhepleri İslâm hukukuna alâka duymamış; gayr-i Sünnî mezheplerden Şiîler de İslâm hukukuna alâka duymuş ve bu konuda bir takım 63 Muhammed b. Ali b. Süleyman er-Râvendî, Râhatu’s-Sudûr ve Âyetu’s-Surûr (Gönüllerin Rahatı ve Sevinç Alametleri), I-II, trc. Ahmed Ateş, Türk Tarihi Kurumu Yay., Ankara, 1957, C. I, s. 18. 64 Adem Arıkan, Büyük Selçukluların Hanefîlere Destekler ve Irâk Selçukluları Sultânı Mesud’un Faaliyetleri, Araşan Sosyal Bilimler Enstitüsü İlmî Dergisi, Bişkek, Yıl 2008, s. 159-160. 65 Havva Kurt Selçuk, “İbn-i Hallikân’ın Vefayatü’l-Ayan Adlı Eserindeki Selçuklu Devlet ve İlim Adamları, E.Ü.S.B.E.D., S. 8, Yıl 1999, s. 113. 66 Karaman, İslâm Hukuk Tarihi, s. 237. 106 yenilikler meydana getirmişlerdir. İşte bu yeniliklerden birisi de “Usûliyye”67 ekolünü kurmalarıdır. 1.3.1. Büyük Selçuklu Şiîlerinden Usûliyye’nin Kuruluşu Büyük Selçuklu döneminde Şîîlerin fıkıh anlayışlarında bir takım yeniliklerin zuhûr ettiğine şahit olmaktayız. Özellikle İsnâaşeriyye mezhebi açısından bu dönemin en önemli fıkhî özelliklerinden birisi Şeyh Müfîd (v. 413/1022), Şerîf el-Murtazâ (v. 436/1044) ve Ebû Ca’fer et-Tûsî (v. 460/1068) liderliğinde “Usûliyye” ekolünün kurulmasıdır. Usûliyye, on ikinci imâmın gaybetinden sonra nazariye ve tatbîkatı yorumlamada naklin yanına fıkhın aklî prensiplerini de kullanarak çözüme kavuşturma taraftarlarına denir.68 Usûliyye, Şeyh Müfîd’in ve Şerîf el Murtazâ’nın Ahbarîleri69 şiddetli tenkitlerinin bir sonucu olarak ortaya çıkmıştır. Şerîf el-Murtazâ’nın ilk fıkıh usûlü eserini yazma teşebbüsü de usûliyye ekolünün yenilikçi düşünceye sahip olduğunun bir tezâhürüdür.70 Ebû Ca’fer et-Tûsî de, X. asra kadar etkin olan Ahbarî düşünceyi tenkid etmesi, İsnâaşeriyye fıkhını sistematik hale getirtip, teorik yapısını kurmasıyla; Sünnîlikte aynı görevi yapan İmâm Şâfiî’ye (v. 204/820) benzetilmiştir.71 Esasında Şiîlikteki bu yenilikçi düşünce zarûretten ortaya çıkmıştır diyebiliriz. Çünkü ehl-i Sünnet ve Mu’tezile’nin bazı konularda uyguladığı esnek yöntemler ister istemez Şiî düşüncesinin de bu minvalde hareket etmesini tetiklemiştir. Nasıl ki ehl-i sünnet içerisinde ehl-i hadîs ve ehl-i re’y ayrımı varsa Şîa düşüncesinde de Ahbarîyye ve Usûliyye ayırımı oluşmuştur.72 Ahbarîyye dîni konularda ehl-i hadîs gibi sadece nakil ve rivâyetlerle yetinirken,73 Usûliyye’nin temel kaynaklarında ise ehl-i rey gibi Kur’ân, Sünnet, İcmâ’ ve akıl vardır.74 Fakat Şiî düşünce, bu kaynakların içlerini kendi düşüncelerine göre doldurmaktadır. Meselâ onlara göre sünnet sadece masûm imâm râvilerinden ve birkaç sahâbîden gelen rivâyetlerle sâbit ise kabul edilir; aksi halde kabul 67 İmâmiyye Şîası geleneğinde dinî hükümlerin aklî istidlâl yoluyla elde edilebileceğini savunan ekol. Geniş bilgi için bkz. Mustafa Öz, “Usûliyye”, D.İ.A., C. XXXXII, Yıl 2012, s. 214-215. 68 Mustafa Öz, a.g.md., s. 214 69 Geniş bilgi için bkz. Metin Yurdagür, ”Ahbariyye”, D.İ.A., C. I, Yıl 1998, s. 490-491. 70 Başoğlu a.g.m., s. 137. 71 Kahraman, “a.g.md., s. 435. 72 Yurdagür, a.g.md., s. 490. 73 Yurdagür, a. g. md., a.y. 74 Öz, “Usûliyye”, s. 215; Yurdagür, a. g. md., a.y. 107 edilmez. Kezâ bunlara göre icmâ, ancak kendi imâmlarının ittifak ettiği konularda câiz; aksi halde caiz değildir.75 1.3.2. Büyük Selçuklu Dönemi Şiîlerinde İctihâd ve Taklîd Şîa düşüncesinde de76 müctehid-mukallid ayrımı vardır. Şîa’ya göre mutlak müçtehidin, bütün ilim dallarında ve hâssaten usûl-ı fıkıh’ta derin bilgi anlayışına sahip olması gereklidir. Müctehid hata etse bile mükâfatını alır. Avamın ise fürû’da bir müctehidi taklîdi câizdir. Ancak ölmüş bir müçtehidin taklîd edilmesi ise bu mezhebe göre caiz değildir.77 Bu dönemde yaşayan önemli Şiî fakîhlerinden Tûsî’nin şahsında İsnâaşeriyye fıkhını değerlendiren Kahraman şunları söylemektedir “Tûsî’nin İsnâaşeriyye’nin fıkıh düşüncesine üç önemli yenilik getirdiği söylenebilir. 1. İsnâaşeriyye fıkhını ictihâdın daha sistemli biçimde kullanıldığı geniş bir alana taşıyıcı çabalar göstermiş ve bu yönde ilmî esaslar ortaya koymuştur. 2. Bir taraftan Şerîf el-Murtazâ’nın akıl konusundaki tutumunu aşırı bulurken diğer taraftan sentezci yaklaşımıyla katı bir lafızcılık ve nakilciliğin hâkim olduğu ilk dönem Ahbârîliğinin yetersizliğini göstermiştir. 3. İcmâ’ın tam olarak ortaya çıkmasını ve deliller kategorisindeki yerini almasını sağlamıştır. Ayrıca fer‘î meselelerde önemli görüşler ileri sürmüş, Şeyh Müfîd’in ulemânın otoritesine dair ileri sürdüğü görüşleri geliştirmiş, Şerîf el-Murtazâ’nın aksine fakîhin fıkhî müdâhalesini müstehap kabul etmiş, ulemânın imâmı temsil yetkisinin adâletin icrası, emir bi’l-ma‘rûf ve nehiy ani’l-münker görevinin yerine getirilmesi, humus ve diğer dinî vergilerin toplanıp hak edenlere dağıtılması ve Cuma imâmlığı gibi meseleleri kapsadığını ifade etmiştir. Şiî bir kadının imâm tarafından tayin edildiği farzedilerek otoritesinin kabul edilmesi gerektiğini söylemiş, dolayısıyla imâm tarafından ulemâya hadleri ve diğer kazâî hükümleri uygulama yetkisinin verildiğini kabul etmiştir. Tûsî, zekât ve humusun toplanıp dağıtılmasında imâmın temsilcileri sıfatıyla fakîhlerin yetki sahibi olduğu ve bunların fakîhlere verilmesinin daha uygun sayılacağı kanaatindedir; bu görüş Usûlî ulemâsının toplumda otoritesinin kurulmasında önemli rol oynayan bir yeniliktir. Öte yandan Tûsî imâmın gaybet döneminde sadece savunma cihadına cevaz vermiştir. Ayrıca hocası Şerîf el-Murtazâ gibi o da imâmın yokluğunda mevcut otoriteyle ilişkileri ve görev alma konusunu ayrıntılı biçimde işlemiştir.”78 1.4. BÜYÜK SELÇUKLU DÖNEMİ MÜCTEHİDLERİ Karaman, Selçuklu devrine tekâbül eden hicrî V. ve VI. asırdaki müctehidler arasında şunları zikretmektedir:  Ebû İshâk İbrâhîm b. Muhammedi’l-İsferâyînî (v. 418/1027) 75 Yurdagür, a. g. md., a.y. 76 Özellikle Usûliyye anlayışında. 77 Öz, a.g.md., a.y. 78 Abdullah Kahraman, “Tûsî” D.İ.A., C. XXXXI, s. 436. 108  El-Kadı Abdülvehhab b. Ali (v. 422/1031)  Ahmed b. Muhammed el-Kudûrî (428/1037)  Şemsu’l-Eimme Abdülazîz b. Ahmedi’l-Halvânî (v. 448/1056)  Ebû’l-Hasen Ali b. Muhammedi’l-Mâverdî (v. 450/1058)  Ebû’t-Tayyib Tâhir b. Abdillahi’t-Taberî (v. 450/1058)  El-Kadı el-Huseyn b. Muhammedi’l-Merveruûzî (v. 462/1070)  Yûsuf b. Abdilber (v. 463/1071)  Ebû’l-Velid Süleyman b. Halefi’l-Bâcî (v. 474/1081)  Ebû İshâk İbrâhîm b. Ali eş-Şîrâzî (v. 476/1083)  İmâmu’l-Harameyn Abdülmelik b. Abdillahi’l-Cüveynî (478/1085)  Ali b. Muhammedi’l-Pezdevî (483/1090)  Şemsü’l-Eimme’s-Serahsî (490-500/1097-1106)  İlkiyâ el-Herâsî Ali b. Muhammed (v. 504/1110)  Altıncı asır müctehidleri ise,  Tahir Abdülmedel-Buh3arî (v. 542/1147)  Ebû Bekr Muhammed b. abdiilah b. el-Arabî (v. 543/1148)  Muhammed b. Yahya en-Nîsâbûrî (v. 548/1153)  Kadı Hân Fahruddîn Hasen b. Mansûr (v. 592/1196)  Ali b. Ebî Bekri’l-Merğînânî (v. 593/1197)  Ebû’l-Velîd Muhammed b. Ahmed b. Rüşdi’l-Hafîd (v. 595/1202)  Ebû Muzafferi’l-Havâfî (v. 510/1204).79 2. BÜYÜK SELÇUKLU DÖNEMİNDE FIKIH EĞİTİM VE ÖĞRETİMİ Büyük Selçuklular döneminde fıkıh eğitimi ve öğretimi hususunda önemli gelişmeler meydana gelmiştir. Çünkü Büyük Selçuklular zamanında kurulan tam teşekküllü medreselerdeki eğitim ve öğretim fıkıh ilmine hasredilmişti. Diğer ilimler ise yardımcı ilim olarak okutulmaktaydı. 2.1. FIKIH İLMİ Büyük Selçuklu devrinde fıkıh ilmi çok önemli bir yer iştigâl etmekteydi. Meselâ Gazzâlî’nin yaşadığı zamanda fıkıh okumak ve okutmak Sünnîliğin şiârıydı.80 V./XI. ve 79 Karaman, İctihad, s. 194-195. 109 VI./XII. asırda İran ve Mâverâünnehir’de hadîs ve fıkıh işlevi gören ribâtlar kurulmuştu.81 Ayrıca bu dönemde nakîbu’n-nukebâlığa82 getirilmenin şartlarından birisi de fıkıh ilmine vâkıf olmaktı.83 Şâhitlik (noterlik) yapabilmek için de fıkıh ilminin bilinmesinin şart olarak aranması84 bu dönemde fıkıh eğitiminin ne kadar önemli olduğunu göstermektedir. Makdisi’ye göre, medreselerin yegâne kuruluş amacı fakîh-müftîyi yetiştirmektir.85 Bu medreselerde fıkıh ilmini öğretmek esas, diğer ilimleri öğretmek ise tâlî (ikincil) idi.86 Medreselerde tek bir mezhebin fıkhı öğretiliyordu. Biz buna tekli medrese de diyebiliriz. Tekli medreselerde sadece muayyen mezhebin talebeleri ders görebilirdi. Mesela medrese Şâfiîlere ait ise Hanefîler orada ders göremezdi. Talebeler “mütefakkih” ve “fakîh” olmak üzere ikiye ayrılırdı. Mütefakkih lisans talebesine; fakîh ise lisansüstü talebesine denkti diyebiliriz. 87 Mütefakkih lisans döneminde tamamen furû’ fıkıh ilmi ile meşguldü. Bunu başarıyla bitirirse lisansüstü talebeliğe adım atmış oluyordu ve fakîh ünvanını almış olurdu. Bundan sonra ancak lisansüstü talebesi bilfiil münâzaralara katılma hakkına hâiz oluyordu.88 Ve eğer bu ilimde başarılı olursa müderrisliğe geçmeye hak kazanırdı. Fıkıh ilmine ilk başlayanlar genellikle halkanın sonuna oturular. Talebe, Fıkıh ilmini artırdıkça müderrise daha yakın dururdu. Bazen müderrisin en yakınındaki birisi şayet herhangi bir fıkhî münâzarada başarısız olursa yerini kaybedebilirdi. Nitekim yine böyle bir münâzarada yerini kaybeden bir talebeden bahsedilmektedir.89 İbn Ebî Müslim el-Faradî (v. 406/1016), talebelerini yaş sırasına göre değil bilgi seviyelerine göre oturtuyordu.90 Hatîb el-Bağdâdî, Fıkıh talebesinin sınıfta müderrisi iyi duyabileceği bir yere oturmasını ve sessiz olup dersi veren müderrisini dinlemesini tavsiye eder.91 80 Süleyman Genç, H.V/M.XI. Asırda Ehl-i Sünnet’in Yeniden Yükselişi: Süreç, Kurum ve Şahsiyetler Üzerine Bir İnceleme, D.E.Ü.İ.F.D., S. 25, Yıl 2007, s. 320. 81 Makdisi, Ortaçağ’da Yüksek Öğretim, s. 44; Ersoy Taşdemirci, “Medreselerin Doğuş Kaynakları ve İlk Zamanları”, E.Ü.S.B.E.D., S. 5, 1989. s. 270. 82 Seyyid ve Şeriflerle ilgili işlere bakan yetkili makam. Geniş bilgi için bkz. Tufan Bozpınar, “Nakîbuleşraf”, D.İ.A., C. XXXII, Yıl 2006, s. 322-324. 83 Abdülhamid Dündar, Selçuklular Devri Bağdât Medreseleri: İmâm-ı Âzam Ebû Hanîfe Medresesi Örneği, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul, 2012, s. 76. 84 Makdisi, a.g.e., s. 295; Dündar, a.g.tz., s. 92, 93. 85 Makdisi, Din Hukuk Eğitim, s. 4. 86 Makdisi, a.g.e., s. 5, 63, 133, 212. 87 Makdisi, Ortaçağda Yüksek Öğretim, s. 258-259. 259-260. 88 Makdisi, a.g.e., s. 177. 89 Makdisi, a.g.e., s. 152, 153. 90 İbnu’l-Cevzî, a.g.e., C. XV, s. 114. 91 Makdisi, a.g.e., s. 167. 110 Makdisi, bir vakfiyeye mebni olarak bir medresede fıkıh ilminin öğretiliş serüvenini şu şekilde sıralamıştır: “….maaşlı fıkıh öğretim üyesi (müderris) öğrencilerin kendi dersi için toplandıkları medreseye erken saate gelmeli ve hep birlikte Kur’ân okuyarak başlamalıdırlar. Sonra vakıf kurucusu ve tüm Müslümanlar için dua edilmelidir. Daha sonra müderris, “mezhep fıkhı” (bir fıkıh mezhebi tarafından benimsenmiş ve mezhep fakîhlerinin ittifak ettiği doktrin) ile ilgili dersine başlar. Bunu “hilaf fıkhı” (tartışmalı/ihtilaflı meseleler) ve fıkıh usulü (hukuk teorisi ve metodolijisi) dersleri takip eder. Bu üç fıkıh dalının ardından, müderris diğer İslâmi ilimlerden dilediğini okutmakta serbesttir…”92 Cibrîl b. Sarîm de 584/1188 yılında Bağdât’a talebe olarak geldiğinde aldığı fıkıh ilmi üç aşamadan oluşuyordu. İbn Sarîm önce mezheb fıkhını öğrenmişti, sonra hilâf okumuş, bunları tamamladıktan sonra da münâzara yapmaya, fakîhlerle fıkhî meseleler hakkında tartışmaya başlamıştı.93 Zaten IV./X. ve V./XI. yaşamış olan müftîlerin fıkıh ilmi hususunda üç tane temel görevi vardı: Fıkıh dersi vermek (tedrîs), fetvâ vermek (iftâ) ve münâzara yapmak.94 Fıkıh ilmi sadece medreselerde öğretilmiyordu. Zâviyelerde bile fıkıh ilmi öğretiliyordu. Mesela Gazzâliyye (daha sonra Nasriyye) zâviyesinde İmâm Gazzâli fıkıh dersleri vermiştir.95 Hanlarda fıkıh ilminin öğretildiği önemli yerlerden birisiydi. Meselâ Di’lic b. Ahmed b. Dil’ic tarafından yaptırılan bir handa fıkıh eğitimi sadece Şâfiî mezhebinden olanlara tahsîs edilmişti.96 Şâfiîlere mahsûs bir başka han da Bağdât’ta mevcuttu. Bu hanın müderrisiliğini Ebû İshâk eş-Şîrâzî yapmaktaydı.97 Bu Hanın talebelerinden olan Fârikî mezkûr handa fıkıh öğretildiğini şu sözleriyle anlatıyordu: “Bâbu’l-Merâtib semtinin karşısında bulunan Ebû İshâk eş-Şîrâzî’nin mescitinin karşısındaki bir handa kaldım. Orada Şeyh’in (Şîrâzî) ashabı ve ondan fıkıh ilmini öğrenen talebeler kalıyordu”98 Bağdât’tın batı yakasındaki Rebî Tımar mahallesindeki han ise Hanefî mezhebine mensup talebelere tahsîs edilmişti.99 92 Makdisi, a.g.e., s. 154-155. 93 Makdisi, a.g.e., s. 186. 94 Makdisi, a.g.e., s. 228. 95 Makdisi, a.g.e. , s. 56. 96 Makdisi, a.g.e., s. 62. 97 Makdisi, a.g.e., a.y. فنزلت في خان حذاء مسجد أبي إسحاق بباب المراتب، وكان يسكنه أصحاب الشيخ ومن ) 285 .s ,XVII.C .,e.g.a ,Cevzî-l’İbnu 98 .(يتفقه عليه 99 Makdisi, a.g.e., 62, 71. 111 2.2. BÜYÜK SELÇUKLU DÖNEMİ HUKUKÇULARININ HUKUKÎ KİŞİLİKLERİ Bu dönemdeki bir önemli husus da ulemânın her alanda bilgi sahibi olmaları ve eser vermelidir. Meselâ Gazzâlî’nin fıkıh ile başladığı telîf hayatı kelâm, tasavvuf, felsefe ile devam etmiştir. Abdülkâhir el-Bağdâdî (v. 429/1038) 17 ilim dalında ders vermişti. Hanefî liderlerinden kadı’l-kudât Ebû Bekir Muhammed b. Abdullah en-Nâsihî (v. 484/1091) tıp, şiîr, hadîs, fıkıh ve kelâm alanında uzmandı. Muhammed b. Abdurrahmân el-Kencerûzî (v. 453/1061) de fıkıh, dil ve edebiyâtta derin bilgi sahibiydi.100 İbnu’l-Cevzî de bir açılış dersinde farklı ilim dallarına dâir on dört ders verdiğini ifâde etmesi101 bu devirdeki fukahânın özelliklerini göstermektedir. Bu dönemde bazı fakîhler birçok medresede hocalık kadrosunu elinde bulundurma imtiyâzlarına sahip iken,102 bazı müderrisler de tek bir kadroyu paylaşmak zorunda kalabiliyorlardı. Mesela Ebû Abdullah et-Taberî (v. 495/1102) ve Ebû Muhammed el-Fâmî eş-Şîrâzî (v. 500/1107) Bağdât Nizâmiye medresesinde birer gün arayla dönüşümlü olarak ders veriyorlardı.103 Medreselerde fıkıh eğitimi müderris merkezliydi. Medreselerdeki müderrisler/fakîhler bir mezhebe mensup oldukları için dolaylı olarak talabeleri de o mezhepten olmak zorundaydı.104 Mesela Hanefî bir müderrisin/fakîhin talebeleri Hanefî mezhebine mensup olanlardı. Şâfiî bir fakîhin talebeleri de yine Şâfiî mezhebine mensup olanlardan müteşekkildi. Dolayısıyla bu dönemdeki fıkıhçıların bir dezavantajı cumhûra hitâp edememekti diyebiliriz. Bu durumdan rahatsız olanlarda yok değildi. Meselâ bunlardan birisi ünlü Hanbelî ibn Hübeyre’dir. Kendisi, böyle bir medreseye ayak basmaktan çekindiğini söylemektedir.105 Fakat fıkıhçılardan bazısı avâmın da faydalanması için umumî fıkhı dersleri verdiği de oluyordu. Meselâ iki Hanbelî fakîhi ibn Zibibyâ (v. 460/1068) ile ibnu’l-Bâzkurdî bu türden dersler vermiştir.106 100 Başoğlu, a.g.m., s. 118 101 Makdisi, a.g.e., s. 238. 102 Makdisi, a.g.e., s. 251-252. 103 Makdisi, a.g.e., s. 252. 104 Makdisi, Din Hukuk Eğitim, s. 64. 105 Makdisi, a.g.e., s. 271-272 (248. Dipnot). 106 Makdisi, a.g.e., s. 208-209. 112 Bu dönemdeki fıkıhçıların bir diğer özelliği de talebelerine maddî yardımda bulunmalarıdır diyebiliriz. Meselâ Hatîb el-Bağdâdî, İmâmu’l-Harameyn el-Cüveynî, Ahmed b. Abdülmelik en-Nîsâbûrî (v. 470/1078) talebelere yardımda bulunan sadece birkaç fakîhtir.107 2.3. BÜYÜK SELÇUKLU DÖNEMİ FIKIH ÇALIŞMALARININ NİTELİKLERİ Bu devirdeki âlimler risâle, ihtisar, cem’ şerh ve usûl yazmakla birlikte108 daha çok müstakil ve geniş kapsamlı eserler telif edip, enine boyuna tartışmışlardır. Meselâ Serahsî’nin şerhçiliği, şerhten de öte mezheplerin görüşlerini delillendirme, tahrîc yapma, bir nev’i mezhebe istikâmet kazandırma olarak karşımıza çıkmaktadır. Fakîhler genel olarak şu beş alanda eser vermişler veya eserlerinde yer ayırmışlardır: Usûl, furû’, hilâf, cedel ve siyâset.109 Bu dönemde yazılan eserler ilerideki Osmanlı fıkıh anlayışında da tesîrini gösterecektir.110 IV-VI. asırlardaki fıkhî eserlerin özellikleri şunlardan ibaretti: fukahâ kendilerinden önceki imâmların kavillerini anlamaya çalışmışlar, hükümlerin ve istinbât usûlünün tedvîni için çaba sarf etmişler, rivâyetler arasında tercîh yapmışlardı. Ayrıca mezheplerin delillerini belirlemişler, İmâmların görüş beyan etmediği hususlarda yine İmâmlarının usûllerini takip ederek fetvâ vermişler, hükümlerin illetlerini çıkarmışlar, mezheplerin muhtelif görüşleri arasından tercîh yapmışlar ve mezhebi müdafaâ etmişlerdir.111 Başoğlu, Büyük Selçuklu dönemine tekabül eden Hicri V./XI. asırda yazılan özellikle furû’ eserlerinde Hanbelî ve İsnâaşeriyye mezheplerine atıfların çok az olduğunu belirmekte, fakat Zâhirîyye mezhebine çok fazla atıf yapıldığını iddia etmektedir.112 Çünkü bu devirde Hanbelî mezhebi bir fıkıh mezhebi olarak kabul edilmiyor; belki bir hadis mektebi olarak kabul ediliyordu. Çünkü daha önce de ifâde ettiğimiz gibi Hanbelîlik, Ebû Ya’lâ el-Ferrâ’dan itibaren fıkıh mezhebi olarak kabul edilmeye başlanmıştı. Büyük 107 Makdisi, Ortaçağ’da Yüksek Öğretim, s. 267-268. 108 Kaya, a.g.md., s. 188. 109 Başoğlu, a.g.m., s. 118-119. 110 Özellikle İslâm fıkhı açısından tesirini görmek için Bkz. Recep Cici, “Osmanlı Hukuk Düşüncesini Etkileyen Başlıca Kaynaklar”, Uludağ Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, C. VIII, S. 8, Yıl 1999, s. 215-243. 111 Sâyis, a.g.e., s. 111-114; Keskioğlu, a.g.e., s. 165-167. 112 Başoğlu, a.g.m., s. 121. 113 Selçuklu döneminin arifesinde Hanbelî mezhebinin yerine ehl-i hadîs; İsnâaşeriyye’nin yerine de Râfıza mefhûmu kullanılırdı.113 Nizâmulmülk’ün, “Siyâsetname”sinde de fıkha atıflar yok denecek kadar azdır.114 Çünkü Siyâsetnâme’de daha çok devletin siyâsî anlayışı yansıtılmaktaydı. Başoğlu’nun verdiği bir bilgiye göre, yapılan bir araştırmada115 V./XI. ve VI./XII. asırlarda iki yüze yakın eser telif edildiğini bildirmektedir. Eğer buna IV./X. asırlardaki eserlerini de ekleyecek olursa bu sayının, yaklaşık olarak üç yüze tekabül edeceğini bildirmektedir.116 Selçuklu devrinde fakîhler, kendi mezheplerinin metotlarını tespit için eserler telîf etmişlerdir. Meselâ Hanefîler’den Debûsî, Pezdevî ve Serahsî’nin “usûl”leri, Hanefîlerin usûl metodounu tespit etmek amacına mebnî yazılmışlardır.117 Kezâ Şâfiîler de kendi mezheplerinin metotunu tespit etmek amacıyla eserler yazmaktan geri kalmamışlardır. Ebû’l-Hüseyin Muhammed b. Ali el-Basrî (v. 413/1022) “el-Mu’temed”i, İmâmu’l-Harameyn el-Cüveynî “el-Burhân”ı, Gazzâli “el-Mustasfâ”yı,118 Şîrâzî’de “el-Luma”yı yazmıştı.119 Hanbelîlerden Bâcî’nin (v. 474/1081) “İhkâm”ı ile Ferrâ’nın “Uddes”ni de bu cümleden zikredebiliriz.120 Yine bu dönemde mezhepleri müdâfaa eden eserler de yazılmıştır. Hanefîler’den Serahsî’nin “Mebsût”u ile Şâfiîler’den Şîrâzî’nin “el-Mühezzeb”i bu cümledendir. Bu dönemde mesâil eserleri de yazılmıştır. Saymerî’nin “Mesâilu’l-Hilâf”ı, Şîrâzî’nin “Tebsıra”sı, Râzî’nin “Meâlim fi Usûli’l-Fıkh”ı ile ibn Berhân’nın eserlerini bu cümleden sayabiliriz.121 113 Başoğlu, a.g.m., a.y. 114 Mustafa Kömürcüoğlu - Şeyma Kömürcüoğlu, “Güç ve Adâlet Arasında Bir Devlet Adamı: Nizâmulmülk ve Siyâsetname’si”, İlmi Etüdler Derneği Yıllığı, S. 4, Yıl 2009, s. 55. 115 İmâm Muhammed b. Suud İslâm Üniversitesinde yürütülen bir projede, fıkıh usûlu ilminin kuruluşundan 11./18. Yüzyılın sonuna kadar olan dönemi ihâta edecek şekilde doktora tezleri yaptırılmış; söz konusu Selçuklu devri ile alakalı olarak Osman b. Muhammed Şûşân, İlmu Usûli’l-Fıkh fî Karni’l-Hâmis el-Hicrî: Dirâse Tarihiyye ve Tahlîliyye, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), 1425, Riyâd; Meş’al b. Memdûh Âlu Ali, İlmu Usûli’l-Fıkh fî Karrni’s-Sâdis el-Hicrî: Dirâse İstikrâriyye Tarihiyye Tahlîliyye, Hâil, 1431/2010. 116 Başoğlu, “Selçuklular Devrinde Usûl Tartışmaları”, II. U.S.K.M.S., C. I, Konya, Yıl 2013, s. 247-248. 117 Karaman, İslam Hukuk Tarihi, s. 243. 118 Karaman, a.g.e., a.y. 119 Başoğlu, “Usûl Tartışmaları”, s. 248 120 Başoğlu, a.g.m., a.y. 121 Başoğlu, a.g.m., a.y. 114 Ayrıca bu dönemde birçok ta’lîkât122 türü eserlerinin de yazıldığına şâhit olmaktayız. Makdisi’ye göre ta’lîka türü eserler Şâfiîler tarafından üretilmiştir. Hanbelîler V./XI. asırda ta’lîkayı benimsemişler, Mâlikîler ise VI./XII. asra kadar ta’lîkasız kalmışlardır.123 Ebû’l Muzaffer es-Sem’ânî “Ta’lîkâtu’l-İstilâm” adlı bir ta’lîka yazmıştı.124 Hanefî kadı Abdulazîz en-Nesefî (v. 533/1139) dört ciltlik bir ta’lîka yazdığı rivâyet edilmektedir. Es’ad el-Mîhenî’nin (v. 523/1129) “Ta’lîkâtu’l-Hilâf”ı, Berevî’nin (v. 567/1172) “etTa’lîka fi’l-Hilâf ve’l Cedel” adlı eserleri bu cümleden sayılabilir.125 2.4. FIKIH EĞİTİMİNDE AİLE FAKTÖRÜ Orta Asya’daki ilginç vâkıalardan birisi de ilim öğrenmedeki aile faktörüdür.126 Bu aileler özellikle fıkıh ilmi hususunda uzmanlaşmışlardır. 127 Meselâ Sâmânîler devrinde Buhârâ’da etkili olan “Ebû Hafs” ailesi128 fıkıh konularında uzman birçok fakîh çıkarmıştır. Bu özellikte olan bir diğer aile ise “Saffar” ailesidir.129 Yine bu özellikte olan bir başka aile de “Âl-i Burhân”dır. Bu aile Karahanlılar devrinde özellikle Buhârâ’da etkili olmuştur. 130 Selçuklular devrinde ise Alauddîn Semerkandî, damadı Alauddîn Kâsânî ve hanımı Fâtıma-ı Fakîhe’nin ailesi, fıkıh ilminde ön plana çıkan bir diğer ailedir.131 Ayrıca İsfahân’ın âlimleri ve hadîs şeyhleri ile ünlü “İbn Mende” ailesi de Hanbelî mezhebine mensuptu.132 Selçuklular döneminde fıkıh ilmi ile temâyüz etmiş olan bir diğer önemli aile 122 Ta’likât, bir âlimin bir ilim alanındaki görüş ve düşüncelerinin notlar halinde toplandığı risâle veya kitaplara denir. Bkz. Sedat Şensoy, “Ta’lîkât”, D.İ.A., C. XXIX, Yıl 2010, s. 508. 123 Makdisi, a.g.e., s. 193. 124 Makdisi, a.g.e., s. 189. 125 Daha geniş bilgi için bkz. Makdisi, a.g.e., s. 184-193, 198. 126 Dündar, a.g.tz., s. 72. 127 Samagan Myrzaibraimov, “Kâdîhan Dönbeminde (XII. Y.Y.) Fıkıh ve Yaşam”, U.T.D.İ.K.S., Isparta, Yıl 2007, s. 316. 128 Myrzaibraimov, a.g.m., a.y. 129 Myrzaibraimov, a.g.m., a.y. 130 Ali Öngül, “Burhan Ailesi”, D.İ.A., C. VI, Yıl 1992, s. 430-432. 131 Ebu’l-Hasenât Muhammed b. Abdi’l-Hayy el-Leknevî, el-Fevâidu’l-Behiyye fî Terâcimi’l-Hanefiyye, nşr. M. Bedreddin Ebu Firas, Kahire, 1398/1978, s. 53, 158-159; Ömer Rıza Kehhâle, Mu’cemü’l-Müellifîn Terâcimu’l-Musannifi’l-Kutubi’l-Arabiyye, Matbaatü’t-Terakki, Dımaşk, 1376-1381/1957-1961, C. VIII, s. 228-267. 132 Ferhat Koca, “Hanbelî Mezhebi”, D.İ.A., C. XV, Yıl 1997, s. 527. 115 olan Lamğânîler ise Hanefî idiler.133 Yine “el-İhtiyar” sahibi Mevsîlî ile âlim kardeşlerinin mensup olduğu “Beldecî” ailesi134 Hanefî mezhebine mensup olup birçok fakîh çıkarmıştı. 3. BÜYÜK SELÇUKLU DÖNEMİ KAZÂ/YARGI MÜESSESESİ Büyük Selçuklu kazâ sistemi, şer’î ve örfî olmak üzere ikiye ayrılıyordu. 135 Şer’î davalara, kadılar bakarlardı. Şer’î hükümler Hanefî fıkhına göre verilirdi.136 Başkadı genellikle merkezde bulunur137 diğer kadıların verdiği fetvâları denetlerdi. Eğer Şâfiî mezhebine göre hüküm vermişlerse müdâhale edilmezdi.138 3.1. ŞER’Î YARGI Şerî yargı müessesesinde davalara kadılar bakmaktaydılar. Kadılar, evlenmeboşanma işleri, nafaka, mîrâs, alacak davalarına bakar, yetimlerin ve erkek akrabası olmayan kadınların vâsiliğini yapar, noterlik vazifesini görür, câmiler ve vakıfları da kontrol ederlerdi.139 Kadılar tabiî olarak âlimler ve fakîhlerden seçilirdi. Kadılık vazifesi de genellikle babadan oğula geçmekteydi. Fakat bu tevârüste liyâkat dikkate alınmıyor değildi.140 Kadılar bir yere atanırken genellikle hânedânın ileri gelenleri tarafından uyarılırlardı. Meselâ Sultân, Nîşâbûr kadılığına atanan İmâduddîn’den, davalara bakarken acele etmemesi, derin düşünerek karar vermesini istemektedir. Kadılardan, kararları Kur’ân ve Sünnete uygun vermesi, her iki tarafı dinlemesi, önceki kadıları örnek alması ve şûraya önem vermesi istenmektedir.141 133 Dündar, a.g.tz., a.y. 134 Dündar, a.g.tz., 72-73. 135 İbrahim Kafesoğlu, Türk Millî Kültürü, 2. b., Boğaziçi Yay., İstanbul, 1983, s. 354; İsmail Hakkı Mercan, Selçuklu Müesseseleri ve Medeniyeti Tarihi, Berikan Yayınevi, Ankara, 2011, s. 71; Kenan Çetin, a.g.e., s. 184. 136 Kenan Çetin, a.g.e., s. 184-185. 137 Zeki Atçeken - Yaşar Bedirhan, Selçuklu Müesseseleri ve Medeniyet Tarihi, Eğitim Kitabevi, Konya, 2004, s. 46; Kafesoğlu, a.g.e., s. 354; Kenan Çetin, a.g.e., s. 185. 138 Kenan Çetin, a.g.e., a.y. 139 Atçeken-Bedirhan, a.g.e., s. 161; Kenan Çetin, a.g.e., a.y.; Kafesoğlu, a.g.e., a.y.; Mercan, a.g.e., s. 75. 140 Müntecebüddîn Bedî‘ Atabek el-Cuveynî, Atebetü’l-Ketebe, nşr. Muhammed Kazvînî-Abbâs İkbâl, Tahran 1329, s. 9, 32, 45. 141 Atabek el-Cuveynî, a.g.e., s. 9, 11, 12, 32, 45, 50, 58, 64. 116 “Kadılık” müessesesine Nizâmulmülk de gereken önemi vermiş, “Siyâsetname”sinde kadıların adâleti üzerinde durmuş,142 rüşvet almamaları için dolgun maaş verilmesi gerektiğini belirtmişti.143 Ayrıca mahkemede adâletin yerine getirilmesi için sultânın bizzat başkanlık etmesi; eğer dîni ilimlerde yeteri kadar bilgisi yok ise nâib tayin etmesi144 gerektiğini ifade etmiştir. Kadılar siyâsî müesseseler ile dînî müesseler, sultân ile halk arasında bir nev’i elçi gibiydiler.145 Fakat Ebû’l-Ya’lâ el-Ferrâ gibi bazı kadılar, devlet ile aralarına mesafe koyanlar da vardır.146 Kadılar din görevlilerini denetler, mahallî medreselerde de dersler verebilirlerdi.147 Ayrıca kadıların, darphâneyi yönetmek, sikke basımında teftîş vazifesi görmek, câmii ve mescitlerin işlerini yürütmek, Cuma ve Bayram namazlarında hutbe okumak gibi görevleri de vardı.148 Nizâmulmülk’e göre hüküm sahibi sultândır. Fakat sultân şayet İslâm hukuk prensiplerini iyi bilmiyorsa kendisine bir nâib tayin etmesi gerekmektedir. Dolayısıyla kadılar, sultânın nâibleridir. Kadılar, sultân tarafından düzenlenen bir törenle tayin edilir ve teorik olarak bağımsızlardır. Fakat yetkileri sınırlıdır. Din ve hukuk işlerinde en yetkili kişi onlardır. Kadı, aynı zaman hâkimdir, bu cümleden onun örfî mahkemelerden de mesûl olduğu anlaşılmaktadır.149 Bu dönemde birilerinin hileleri sonucu kadılık görevinden alınanlar da oluyordu. İmâm Gazzâlî, böyle bir vâkıa vukû’ bulduğunda, sultâna bir mektup yazarak söz konusu kadının tekrar görevine dönmesini istemiştir.150 Büyük Selçuklu devletinden evvel, IV./X. asrın sonlarında kadılıklar genelde Şâfiîlerin eline geçmiştir.151 Fakat Selçuklular zamanında vaziyet değişmiştir. Meselâ 142 Nizâmulmülk, Siyâsetname, trc. Mehmet Altay Köymen, T.T.K.Y., Ankara, 1999, s. 29. 143 Nizâmulmülk, a.g.e., a.y. 144 Nizâmulmülk, a.g.e., s. 31. 145 Abdülkerim Özaydın, Sultân Berkyaruk Devri Selçuklu Tarihi (485-498/1092-1104), İstanbul Üniversitesi Yay. İstanbul, 2001, s. 224. 146 Nuh Elemen, Ebû Ya’la el-Ferra ve İtikadi Görüşleri, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara, 2006, s. 4-5, 15. 147 Özaydın, a.g.e., a.y. 148 Bahaeddin Kök, Nûruddin Mahmud bin Zengi ve İslâm Kurumları Tarihindeki Yeri, İşaret Yay., İstanbul, 1992, s. 112-113. 149 Gülay Öğün Bezer. Büyük Selçuklu Tarihi, 2.b., Anadolu Üniversitesi Yay. Eskişehir, 2013, s. 188. 150 Gazzâlî, İmâm Gazzâlî’nin Mektupları, haz. Abdül Kayyûm, trc: Gürsel Uğurlu, İnkılab Yay. İstanbul, 2002, s. 73. 151 Koca, “Selçukluların İslâm Hukuk Mezheplerine Bakışı”, I. U.S.K.M.K., C. II, Konya, Yıl 2001, s. 37. 117 Tuğrul Bey zamanında genel olarak kadılar Hanefî mezhebinden,152 hatîbler ise Şâfiî mezhebinden idiler. 3.2. ÖRFÎ YARGI Örfî yargının en önemli özelliği Şeriat’ın boşluklarını doldurmaktır. Bu boşluğu doldurmaya en yetkili kişi de (şayet İslâm hukukunun genel kâidelerini bilirse) sultânlar gelmektedir. Örnekleri daha çok Osmanlı’da görülen bu yargının, Selçuklu devrinde de mevcut olduğuna şahit olmaktayız.153 Büyük Selçuklu devletinde örfî hukuk çok önemli bir yer iştigâl etmektedir.154 Özellikle Tuğrul Bey zamanında örfî hukukun ön planda olduğu rivâyet edilmektedir.155 Çünkü Tuğrul Bey, Türk geleneklerine sımsıkı bağlı olan birisiydi. Hattâ sultânın Türkçe’den başka bir dil kullanmadığı, İran yemeklerini dahi yemediği rivâyet edilmektedir.156 Selçuklularda bazı hükümlerin te’sîsinde örf etkili olmuştur diyebiliriz. Meselâ Sultân Melikşâh’ın kanunnâmesi olan “el-Mesâilu’l-Melikşâhiyye”de,157 mülkiyet ve evlenme gibi meseleler, örfî kanunlara göre halledilmiştir.158 Selçuklu’da örfi hukukun tatbîk edilmesi için mezâlim mahkemeleri de kurulmuştur.159 Selçuklularda ilk mezâlim mahkemesi Sultân Tuğrul tarafından 429/1037- 38 yılında Nîşâbûr’da kurulmuştur.160 Devletin asayişini bozan ve kânûnlara itâat etmeyenleri cezalandırmak için kurulan bu mahkemelerde, davalara Emîr-i Dâd161 bakardı. Emîr-i Dâd’lık müessesine bazen askerî kanattan olanlar da tayîn edilebiliyorlardı.162 Emîr-i Dâd özellikle asayişi bozma, ümerâya 152 İbnu’l-Adîm, Biyografilerle Selçuklular tarihi, (Buğyetu’t-Taleb fî Târîhi Haleb), (Seçmeler) trc. Ali Sevim, T.T.K.Y., Ankara, 1982., s. 54; Mehmet Akif Aydın, “İslâm Hukuku’nun Osmanlı Devleti’nde Kanun Hukukuna Doğru Geçirdiği Evrim”, Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları Dergisi, S. 1, Yıl 2006, s. 13. 153 Osmanlı devri ile ilgili geniş bilgi için Bkz. İlhan Bilen, Osmanlı Hukukunda Örfün Yeri (Klasik Dönem), Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara, 1994. 154 Ekinci, a.g.e., s. 141-142.. 155 Kenan Çetin, a.g.e., s. 187. 156 Kenan Çetin, a.g.e., s. 236. 157 Ekinci, a.g.e., s. 141; Kenan Çetin, a.g.e., s. 187. 158 Kenan Çetin, a.g.e., a.y. 159 Ekinci, a.g.e., s. 144. 160 Özaydın, a.g.e., s. 226. 161 Bugünkü Adalat Bakanı. Ayrıca Bkz. Aydın Taneri, “Emîr-i Dâd”, D.İ.A., C. XI, Yıl 1995, s. 130. 162 Atçeken-Bedirhan, a.g.e., a.y. 118 itaatsizlik, siyâsî suçlar ve ceza hukuku ile meşgul olurdu.163 Emîr-i Dâd’ın bir görevi de “Dîvân-ı Mezâlim”e başkanlık etmek164 ve devlete karşı çıkan siyâsîleri tutuklamaktır.165 Meselâ Humar Tekin bu yüzden tutuklanmıştır.166 Selçuklu da ilk Emir-i Dâd, Habeşî b. Altuntak’tır.167 Fakat ilginç olan görevi adâlet dağıtmak olan Habeşî b. Altuntak’ın, bir vâkıa sonucu, canını kurtarmak için Türkmen’lere yüz bin dinar rüşvet vermeyi teklif etmesidir.168 Bu dönemde askerî davalara bakan “kadı-yı kaşem (kadı asker)” veya “leşker-i hazret” ünvânlarını taşıyan bir kadı çeşiti daha vardır.169 Sultân Sencer’in Mecduddîn adlı bir kişiye verdiği kazâskerlik menşurunda onu, ordunun ve askerlerin kadısı olarak görevlendirmiş ve davalara bakarken de hükümlerin Kur'ân ve Sünnet'e uygun olarak verilmesini istemiştir.170 Mezkûr kadılık makâmı şeyhulislâmlığa geçişte bir nev’i basamaktı. Yani bu makama gelemeyen şeyhu’l-İslâm olamazdı.171 Bu kadılar vakıf kurumlarına da nezâret ederlerdi.172 Örfî hukuk bağlamında Sultân’ın ictihatına şunu örnek olarak verebiliriz. Sultân Sencer genelde Hanefî taraftarlarını destekliyordu. Nîşâbûr’da, Şâfiîler ile Hanefîler arasında çıkan bir savaşta 70 Hanefî öldürülmüştü. Hâcibini şehre gönderen Sencer, yapılan tahkîkat sonucunda bütün bu vâkıaların müsebbibi Şâfiî olan Ebû Sa’d Muhyiddîn Muhammed b. Yahya b. Mansûr en-Nîşâbûrî olduğu tespit edilince, onu şehri terk cezası ile cezalandırılmıştır.173 163 Karaman, İslam Hukuk Tarihi., s. 246; Celal Yeniçeri, “Mezâlim”, D.İ.A., C. XXIX, Yıl 2004., s. 517; Kenan Çetin, a.g.e., s. 186; Atçeken-Bedirhan, a.g.e., s. 47; Mercan, a.g.e., a.y.; Özaydın, a.g.e., s. 225. 164 Erdoğan Merçil, Selçuklular Makaleler, Bilge Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul, 2011, s. 218; Kenan Çetin, a.g.e., s. 186; Bu kuruma bazen sultân da başkanlık etmektedir. Bkz. Sâlim Koca, “Selçuklular’da Teşkilat ve Kültür”, Selçuk Üniversitesi Selçuklu Araştırmaları Merkezi, I-II. Millî Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Semieneri Bildirileri, Konya, Yıl 1993, s. 17; Taneri, a.g.md., a.y. 165 Kenan Çetin, a.g.e., a.y.; Merçil, a.g.e., s. 228. 166 Kenan Çetin, a.g.e., s. 187. 167 Taneri, a.g.md., a.y.; Merçil, a.g.e., s. 216; Diğer Emîr-i Dâd’lar için bkz. a. mlf. a.g.e., s. 217. 168 Merçil, a.g.e., s. 162. 169 Mehmet İşpirli, “Kazaasker”, D.İ.A., C. XXV, Yıl 2002, s. 140; Karaman, a.g.e., a.y.; Atçeken-Bedirhan, a.g.e., a.y.; Kenan Çetin, a.g.e., s. 185; Mercan, a.g.e., a.y. 170 Müntecebûddîn Bedî, a.g.e., s. 59; İşpirli, a. g. md., a.y. 171 Mercan, a.g.e., a.y. 172 Aydın Taneri, Osmanlı Kara ve Deniz Kuvvetleri: Kuruluş Devri, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara, 1981, s. 35. 173 İsmail Pırlanta, “Büyük Selçukluların Horâsân’da Dini ve Sosyal Yaşam Üzerindeki Bazı Uygulamaları ve Bunların Halka Yansımaları”, C.Ü.İ.F.D., C. XVI, S. 2, Yıl 2012, s. 703-704. 119 4. BÜYÜK SELÇUKLULARDA ADÂLET ANLAYIŞI Adâlet, İslâmî Türk devletlerin temelini oluşturmaktadır. Türkler, Müslüman olduktan sonra sadece kendi dindaşlarına değil, diğer din mensuplarına da adâletle hükmetmişlerdir. Selçuklu devrinde adâlet işlerinden sorumlu olan şahısların, saltanatlık ile alakaları bulunmamakta; böylece herhangi bir siyasî baskıya maruz kalmadan adâlet görevini yerine getirebilmekteydiler.174 Adâlet karşısında zengin-fakir ayrımı yoktu.175 Sultân Tuğrul Bey adâlete o kadar önem veriyordu ki, Pazar ve Çarşamba günleri, mazlûmların haklarını korumak için, bir meclis kurduğu rivâyet edilmektedir.176 Selçuklular insanların hak ve özgürlüklerine o kadar önem vermişler ki, Sultân Tuğrul Nîşâbûr’a geldiğinde yaptığı ilk icraatlarından birisi “Mezâlim Dîvân”ını177 kurmak olmuştu. Bu dîvânda, ağır siyâsî suçlular, devletin asayişini bozanlar yargılanırdı.178 Bu dîvânlardan bir kaç şehirde vardı.179 Nizâmulmülk de konu ile alakalı, “Pâdişâhın haftanın iki gününde adâlet dîvânînı kurup, zâlimlerden mazlumların hakkını almaktan, suçlulara ceza vermekten başka çaresi yoktur”180 diyerek bu dîvânın önemine dikkat çekmektedir. Sultân Tuğrul Bey bazen bizzat kendisi “Dîvân-ı Mezâlim”e başkanlık etmekteydi.181 Anadolu Selçuklular’da da Sultân I. Gıyâseddin Keyhüsrev (v. 607/1211) ve Sultân I. Alâeddin Keykubad (v. 634/1237) “Divân-ı Mezâlim”e başkanlık etmişlerdir.182 Selçuklular’da mevcut olan bu adâlet anlayışı Selçuklu’nun Haleb Atabeyi Nûreddîn Mahmud ez-Zengî’de de görmekteyiz. Nûreddîn, Dımaşk’ı fethettikten sonra askerî idâreciler hakkında yapılan şikâyetleri değerlendirmek ve şehirdeki adâleti 174 Kafesoğlu, a.g.e., s. 354; Atçeken-Bedirhan, a.g.e., a.y.; Kenan Çetin, a.g.e., s. 186-187. 175 Kenan Çetin, a.g.e., s. 191; Merçil, a.g.e., s. 219. 176 Ebû İbrâhîm Kıvamüddin Feth b. Ali b. Muhammed Bundari, Irâk ve Horâsân Selçukluları Tarihi, Maarif Matbaası, İstanbul, 1943, s. 5. 177 Hüseyin Zerrinkûb, Medreseden kaçış İmâm Gazzali'nin Hayatı Fikirleri ve Eserleri, trc. Hikmet Soylu, Anka Yay. İstanbul 2001, s. 7; Pırlanta, a.g.m., s. 715; Buna benzer benzer bir makamın daha önceki Türkler’de var olduğunu iddiası için Bkz. Ayşe Dudu Kuşçu, “Eyyûbîler’de Mezâlim Mahkemeleri ve Dârü’l-Adl”, Selçuk Üniversitesi Tarih Araştırmaları Dergisi, S. 25, Konya, Yıl 2009, s. 213-214. 178 Atçeken-Bedirhan, a.g.e., a.y.; Mezâlim dîvânını ifa ettiği görevler ve işleyişi hakkında geniş bilgi için Bkz. Kuşçu, a.g.m., s. 222-226. 179 Merçil, a.g.e., s. 216. 180 Nizâmulmülk, a.g.e., s. 10; Piyadeoğlu, a.g.tz., s. 89. 181 Merçil, Selçuklular’da Hükümdarlık Alâmetleri, T.T.K.Y., Ankara, 2007, s. 12 vd; Atçeken-Bedirhan, a.g.e., a.y.; Kafesoğlu, a.g.e., a.y.; Kenan Çetin, a.g.e., s. 187. 182 Merçil, Selçuklular Makaleler, s. 218. 120 düzenlemek için Halep’te bir “Dâru’l-Adl (Adliye Sarayı)” inşâ ettirmişti.183 Başka bir Dâru’l-Adl’da Dımaşk’ta inşâ ettirmişti.184 Bu adliye sarayında kendisi de dinleyici olarak haftada iki defa olmak üzere katılıyordu.185 Burada dört mezhep temsilcileri de bulunmaktaydı.186 Bu davranışından dolayı da kendisi, halîfe tarafından “el-Meliku’l-Âdil” ünvânı ile taltîf edilmiştir.187 Yine Zengî, Halep ve çevresine kadı tayin edilen birisine, “Ey Kadı! Bu görevi kendi sorumluluğumdan çıkarıp sana emanet ettim; bu işi nasıl yapacağına dikkat et, Allahtan kork. (Şehâdet ve orta parmağını birleştirerek) hasımlar arasında böyle adâletle davran, taraf tutma, duygusallığı bırak böyle yapmana kim karşı koyarsa, bil ki biz senin arkandayız”188 diyerek adâlet hakkındaki hassâsiyetini göstermektedir. Nizâmulmülk de adâletin yerini bulması için özellikle çarşı/pazarlarda muhtesiplere büyük görevler düştüğünü ifade etmiştir.189 Çünkü eğer pazar kontrol edilemezse, pazarcılar istedikleri fiyata malları satarak, halka zulmetme ihtimalleri vardı. Nizâmulmülk de bunun engellenmesini istemiştir.190 Nizâmulmülk adâlet ile ilgili şunları söylemektedir: “Mülkün nizamı ve siyâsetin temeli iyi ve sağlam atılınca, Müslümanlık ve adâlet böyle yürür ve idare edilir”191 , “Pâdişâh insaflı ve âdil olunca reâyânın işi hep sükûn bulur”. 192 Adâletin tezâhürünü Sultân Melikşâh’ta da görmekteyiz.193 Hattâ Sultân Melikşâh’ın adâleti gayr-i müslim tarihçiler tarafından bile itiraf edilmiştir.194 183 Ramazan Şeşen, Selâhaddin Devrinde Eyyûbîler Devleti, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay., İstanbul, 1983, s. 134. 184 Kazım Yaşar Kopraman, “”Nûreddîn’in Faaliyet”, Tarih Araştırmaları Dergisi., C. IV, S. 6, Yıl 1966, s. 511; Kuşçu, a.g.m., s. 217; Şeşen, a.g.e., s. 134. 185 Kuşçu, ag.m., s. 217. 186 Kök, a.g.e., s. 112. 187 Kazım Yaşar Kopraman, a.g.m., a.y. 188 Gürbüz, a.g.m., s. 58. 189 Nizâmulmülk, a.g.e., s. 31. 190 Nizâmulmülk, a.g.e., s. 31-32. 191 Nizâmulmülk, a.g.e., s. 32. 192 Nizâmulmülk, a.g.e., s. 33. 193 Reşiduddin Fazlullah, Câmiu’t-Tevârih Selçuklu Devleti, trc. Erkan Göksu-H.Hüseyin Güneş, Selenge Yay., İstanbul, 2010, s. 132; Merçil, Selçuklular Makaleler, s. 154; Kenan Çetin, a.g.e., a.y.; Selçuk, a.g.m., s. 109. 194 N. N. Şengeliya, “XI-XIII: Yüzyıl Gürcü Tarihçilerine Göre Selçuklular”, trc. Mehmet Mürselov, Tarih İncelemeleri Dergisi, C. XXII, S. 2, Yıl 2007, s. 233. 121 Adâlet hukukunu sadece sultânlar tatbîk etmiyor, altlarındaki komutanlar bile zulmedenlere gereken cezaları veriyorlardı. Rivâyet olunur ki: Selçuklu’nun egemenliği altında olan Halep’te her türlü anarşi, hırsızlık, zorbalık, hayat pahalılığı gibi durumlar halkı iyice bıktırmıştı. Aksungur el-Porsûkî (v. 520/1126)195 yönetimi ele geçirince hırsızlara ve zorbalara, İslâm fıkhının cezâi hükümlerini tavizsiz uygulamıştı. Topkumda mevcut olan anarşiyi ve tedhîşi yok etmişti. O bu tedbirleri sadece Halep’te uygulamakla kalmamış diğer şehirlerde de aynı önlemleri almıştı.196 Hattâ Hz. Ömer (r.a.) nasıl ki bir kişinin ölmesine sebep olan gruba, topluca kısas cezasını uyguladıysa, Aksungur da yağmalanan, zarar gören her hangi bir kervanın zarar tazmînini, olayın meydana geldiği yörenin halkından almıştı.197 Ağır suçların hükme bağlanmasında hükümdarın temsilcisi olarak, eyâletlerde, “vezîr”, vilâyetlerde “vâlî”, nâhiyelerde “reîs”, iktâ arazisinde ise “iktâ sahibi (muktâ leh) bulunurdu.198 5. BÜYÜK SELÇUKLULARDA HUKÛKÎ UYGULAMALAR Daha evvel de ifade ettiğimiz gibi Selçuklu hânedânı Hanefî mezhebindendi ve birçok önemli kuruma da bu mezhepten olanları tayin etmişlerdi. Sultân Melikşâh da Hanefî mezhebini savunmuş ve desteklemiş fakat bunun yanında da Eş’arîleri de korumuştur.199 Fakat önceliği her zaman Hanefî mezhebi olmuştur. Meselâ Bağdât’a ilk girdiğinde ziyâret ettiği yerlerden birisi Ebû Hanîfe’nin türbesiydi.200 Ayrıca Bağdât’ta bayram namazında tekbirleri Hanefî mezhebine göre okutturan, Hanefî fıkhına göre namaz kıldıran ve Ebû Hanîfe’nin türbesinin karşısında bir medrese inşâ ettirip Hanefîlere tahsîs ettiren de O’dur.201 Selçuklular özellikle hukukî meselelerin ana merkezi olan kazâ müessesine Hanefî olanları atamaya gayret etmişlerdir. Bağdât kadı’l-kudâtlık görevini yedi seneden beri 195 Aksungur el-Porsûkî’nin hayatı hakkında bk. Coşkun Alptekin, “Aksungur el-Porsûkî”, D.İ.A., C. II, Yıl 1989, s. 297. 196 Ali Muhammed Sallâbî, ed-Devletu’z-Zengiyye, Daru’l-Ma’rife, Beyrut, 2007, s. 26. 197 Gürbüz, a.g.m., s. 56 198 Atçeken-Bedirhan, a.g.e., a.y.; Kafesoğlu, a.g.e., a.y. 199 Pırlanta, a.g.m., s. 703. 200 Muhammed b. Mahmud, Selçuk-Nâme, I-II, haz. Erdoğan Merçil, Tercüman, 1001 Temel Eser, 1977, C. I, s. 54. 201 Muhammed b. Mahmud, a.g.e., C. II, s. 20, 22; Turan, a.g.e., s. 161; Arıkan, a.g.m., s. 159. 122 sürdüren ibn Makula (v. 446/1055) 1055 yılında vefat ettiğinde, Selçuklu vezîri Kundurî’nin isteği doğrultusunda yerine Hanefî fakîh Ebû Abdullah ed-Dâmegânî (v. 478/1085) atanmıştır.202 Râvendî’nin; Selçuklu Sultânı Sencer zamanında herhangi bir mansıb (memuriyet) Hanefî mezhebinin dışında birinin elinde olsa, Sultân Sencer’in gerekirse kılıç darbesiyle o memuriyeti alır Hanefî mezhebine verirdi203 iddiası hânedânın fıkhî uygulamalarda her zaman Hanefî mezhebini öncelediğini göstermektedir. Ayrıca her ne kadar bazı yazarlarca, Selçuklu hükümdarlarının idarî, siyâsî ve askerî yetkileri uhdesinde toplamış İslâm dünyası’nın siyâsî lideri, Abbâsî halîfesinin de dînî lider olduğunu, bunun bir netîcesi olarak da laikliğin yani din ve devlet işlerinin ayrı makamlarca temsilinin Türk devletlerinde, tarihten beri var olan bir uygulama olduğunu ve buna da Selçuklu ile Abbâsî münasebetlerini örnek verilerek iddia edilmesi,204 tartışmalı olsa gerek. Zira Sultânlar, her halükarda halîfelere bağlı idiler. Hattâ birçok defa halîfelerin yanında kendi adlarına da hutbe okutturmaları ve sikke bastırmaları için halîfelere başvurmaları, sultânların her zaman halîfelerin manevi desteğine ihtiyaç duyduğunun bir tezâhürüdür. Nizamulülk’ün, sultânları istişâreye önem vermesi hususunda ikâz etmesi205 ve sultânın mutlaka din işlerini araştırıp sormak, âlimlere, velilere hürmet etmek, yüce Allah’ın (c.c.) emirlerini yerine getirmek206 hususunda uyarılarda bulunmasından da anlaşılacağı üzere pâdişâhlar keyfî olarak hareket etmiyor; bilakis dîne ve şûrâ meclisine önem veriyorlardı. Bunun böyle olmasını bile bile sultânlık ile halîfelik işlerinin bir birinden bağımsız olduğunu iddia etmek ve bunu da laiklik ilkesi ile bağdaştırmak doğru değildir. Ekinci de konu ile alakalı olarak şu değerlendirmeyi yapmaktadır: “İslâm devletlerinde, şer'î hukukun yanında örfî hukukun teşekkülü ve kâdı mahkemelerinin yanında başka mahkemelerin tesisi, bazı müellifleri, bu devletlerde seküler bir telâkkinin hâkim olduğu kanaatine sürüklemiştir. Hele Selçuklu Devleti zamanında Abbasî halîfelerinin otoritesinin zayıflaması ve dünyevî gücün Selçuklu 202 Ahmet Yaşar Ocak, Selçukluların Dinî Siyâseti (1040-1092), Tarih ve Tabiat Vakfı Yay., İstanbul, 2002, s. 63-64; Cengiz Kallek, “Dâmeğânî”, D.İ.A., C. VIII, Yıl 1993, s. 453; Fakat VII./XIII. asırda Şâm’da kurulan “Kâdî medreseler”inin (medârisu’l-kadâ) üçü de Şâfiî mezhebine aitti. Bkz. Makdisi, a.g.e., s. 294. 203 Râvendî, a.g.e., C. I, s. 18. 204 Abdükadir Yuvalı, Türk Devlet Geleneğinde Din-Devlet İlişkileri (Selçuklu Örneği), U.T.D.İ.K.S., Isparta, Yıl 2007, s. 73-74; Bu konuda benzer bir düşünce için bkz. Atçeken-Bedirhan, a.g.e., s. 18-19. 205 Nizâmulmülk, a.g.e., s. 66. 206 Nizâmulmülk, a.g.e., s. 43. 123 sultânının elinde bulunması, buna mühim bir delil olarak serdedilmiştir. Halbuki bu tamamen istisnaî bir durumdur. Selçuklular, Abbasî halîfelerini Şiî nüfuzundan kurtarmışlardı. Halîfe, uzun müddet sembolik bir mevkide varlığını devam ettirdi. Ama bunun sebebi Selçuklular değildi. Çünki geniş İslâm imparatorluğu topraklanndaki vâlîler müstakil birer sultân hâline gelmiş; halîfe de bunların dünyevî iktidarını kabule mecbur olmuştu. Bu sultânlar, halîfeyi sembolik de olsa ruhanî lider olarak tanımayı, İslâm birliği açısından faydalı görmüşlerdir. Halîfe bunların tayinini tanıyan menşurlar ve başka hâkimiyet alâmetleri gönderiyor; hutbelerde halîfenin adı okunuyor; hattâ halîfenin adına sikke kesiliyordu. Bu sultânların her birinin memleketindeki mahkemelerde, aynı hukuk tatbik ediliyordu. Hepsinde şer'î hukuk, hukukun esasını teşkil etmekte; hükümet icraatleri ve çıkarılan kanunnâmeler, şer'î hukukun referanslarına arzedilmekteydi. Şer'î hukuk ile tenâsüb içinde olmayan icraatler meşruluk kazanamamaktaydı. Hepsinde hükümetlerin fetvâ sorduğu müftiler, şeyhülislâmlar bulunmakta; bunlar devlet protokolünün önünde yer almaktaydı”. 207 Kaldı ki, İslâm fıkhı askerî, idarî ya da siyâsî kararlarda, müctehid olan sultanlara, fıkıhta mevcut olan boşlukları doldurma yetkisini de vermiştir.208 Nitekim Selçuklu sultânları hukukla ilgili bir mesele vârid olduğunda bizzat âlimlerle istişâre ederek bir karara varmışlardır. Bunun en güzel örneği Selçuklu hükümdarı Sultân Melikşâh’ın, 1092 yılında İslâm hususî hukukunun bir takım hükümlerini “Mesâilu Melikşâhî fi’l-Kavâidi’şŞer’iyye” adında bir eserde tedvîn ettirmesidir. Zamanın meşhur fakîhleriyle istişâre edilerek tedvîn ettirilen mezkûr hukuk kodu, bütün Selçuklu ülkesinde tatbîki emredilmiştir. Bi’l-hassa muvâzaali akidler, gayr-i menkul alım-satımı, nikâhta kadınlar aleyhine şahitlik, borçlunun temerrüdü, hilecilerin zararından insanları korumak gibi hükümler, Moğol istilâsına kadar mer’iyyete kalmış, Ekinci bu kânûnnâme’den günümüze sadece 6 maddesinin geldiğini belirtmiştir.209 6. BÜYÜK SELÇUKLULARDA TARTIŞMALI BAZI HUKÛKÎ UYGULAMALAR Bu devirde bazen İslam fıkhının genel kaideleri ile bağdaşmayan bir takım uygulamalara da rastlamaktayız. Merçil, Selçuklu devrinde gerek sultânlar ile alakalı gerekse vezîr ve Abbâsî halîfeleri ile alakalı birçok rüşvet olayının vukû’ bulduğunu iddia etmektedir. Bu rüşvet 207 Ekinci, a.g.e., s. 142. 208 Karaman, İslam Hukuk Tarihi., s. 246-247; Ahmed Akgündüz, “Osmanlı Huku’nda Şer’î Hukuk-Örfî Hukuk İkilemi ve Yasama Organının Yetkileri”, İ.A.D., C. XII, S. 2, Yıl 1999, s. 120. 209 Ekinci, a.g.e., s. 141; Kenan Çetin, a.g.e., a.y. 124 vâkıalarında, bazen sultânlar rüşvetleri reddetmiş210 bazen de kabul etmiş,211 bazen de rüşvet vermişlerdir.212 Hattâ halîfelere bile rüşvet teklif edilmiş, halîfelerin kimisi bu rüşvetleri reddetmiş,213 fakat kimi halîfeler de bu rüşvetleri kabul etmişlerdir.214 Vezîrlerden de rüşvetleri kabul edenler olmuştur.215 Hattâ zaman zaman vezîrler bile rüşvet vermişlerdir.216 Bazen de sultânların hatunları rüşvet olaylarına karışmışlardır.217 Rüşvet hakkında bir iki örnek vermek gerekirse, bu örneklerden birincisi Alp Arslan zamanında vezîr Kundurî’nin karıştığı rüşvet olayı hakkındadır. Şöyle ki, Tuğrul Bey vefat ettikten sonra, vezîr Kundurî, Çağrı Bey’in oğlu Süleyman adına hutbe okutturur ve Alp Arslan’a mektup yazıp tehdît ederek korkutmaya çalışır. Fakat netîcede Alp Arslan sultân olur. Kundurî de bunun üzerine sultânın güvenini kazanmak için, yeni vezîr olan Nizâmulmülk’ü kutlayıp ona rüşvet olarak beş yüz altın verir. Fakat talebi yerine gelmemiş olmalı ki, bu sefer Alp Arslan’nın hanımı Ümmi Kıpçak hatuna kendisinin affı hususunda sultâna mektup yazmasını ister ve ona da beş yüz altın ve bir at verir. Hatun eski vezîr Kundurî’nin bu talebini sultâna iletir, fakat bu girişimi neticesiz kalır. Sultân öldürülmesi için emir verir. Bunu haber alan Kundurî, Nîşâbûr reisi Mahmud b. Ali’ye sultâna vermesi için bir mektup daha yazar ve mektubunda “eğer sultân kendisini affederse birçok paralar vereceğini” söyler. Fakat netîcede Alp Arslan’nın kesin olarak öldürülmesini istediği için öldürülür.218 Bir diğer rüşvet olayı da, Tâciyye medresesinin219 de kurucusu olan Tâculmülk elĞanâim ile ilgilidir. Taht mücâdelelerin vukû’ bulduğu bir zamanda Sultân Berkyaruk’a karşı Terken Hatun ile beraber hareket eden Tâcülmülk, bir süre sonra hatunun yanından kaçar, fakat daha sonra Berkyaruk’un adamları tarafından yakalanır. Berkyaruk kendisine vezîrlik teklif eder. Fakat Nizâmulmülk’ün hânedânı o dönemde, vezîrlik müessesinde etkili olduğu için Tâculmülk, ilk önce onların da desteğini almak ister ve bunun için de 210 Merçil, a.g.e., s. 146-147, 149, 150-151, 157, 211 Merçil, Selçuklular Makaleler, s. 145, 148-149, 149-150, 153, 158, 164,-165, 166-167, 167-168, 170, 171, 177 212 Merçil, a.g.e., s. 152, 166, 176, 213 Merçil, a.g.e., s. 152. 214 Merçil, a.g.e., s. 169-170, 172, 174. 215 Merçil, a.g.e., s. 146, 148, 150, 153, 216 Merçil, a.g.e., s. 146-147, 160, 163, 170, 217 Merçil, a.g.e., s. 147, 154, 159, 161-162, 218 Köymen, Büyük Selçuklu İmparatoprluğu III, Alp Arslan ve Zamanı, T.T.K..Y., Ankara, 1992, s. 165-172. 219 İbnu’l-Cevzî, a.g.e., C. XVI, s. 281; Kenan Çetin, a.g.e., s. 241; Kara, “Selçuklu Türkler’inin Mezhepler Arası Barışı Sağlamaya Yaptıkları Katkılar”, U.T.D.İ.K.S., Isparta, Yıl 2007, s. 387.

125 Nizâmulmülk’ün gulamlarına eşya ve mallardan başka, iki yüz bin dinar rüşvet dağıttır. Başlangıçta bu rüşvet bir işe yarasa da daha sonra Nizâmulmülk’ün nâibi Osman, gulamları Tâculmülk’e karşı tahrîk ederek onu öldürttür.220 Bu dönem ile alakalı bir başka tartışmalı uygulama da Tuğrul Bey zamanında vukû’ bulmuştur. Musûl vâlîsi Hezaresb, askerleri ile pusu kurarak Aslan Besâsîrî ile işbirliği yapan Kurayş ve Dübeys’i mağlup etmişti. Sultân, Hezaresb aldığı esirleri, bizzat fiillerin altında ezerek cezalandırmıştı.221 Hâlbuki İslâm ceza hukukunda böyle bir cezalandırma şekli yoktur. Fakat Selçuklu’nun Musul vâlisi böyle bir ceza vermekten çekinmemiştir. Yine buna benzer bir örnek de Kundurî zamanında vukû’ bulmuştur. Kundurî, 1062 yılında, Hoy halkından sultâna karşı savaşanların bir kısmının ellerini kestirmek bir kısmını da öldürmek suretiyle cezalandırmıştır.222 Bir başka tartışmalı uygulamayı da Selçuklu’ya tâbi olan Kirmân’lı Melik Kavurd’da (v. 465/1073) görmekteyiz. Melik Kavurd, Ciruft şehrinde, fırıncıların gereksiz ve sebepsiz yere ekmek fiyatlarını artırmaları ve ekmek kalitesini düşürmeleri üzerine fırıncıların birçoğunu cezalandırmıştır.223 Hâlbuki fiyatlara narh koymak prensipte câiz değildir. Fakat eğer rivâyette geçtiği gibi fırıncıların ekmek kalitesini düşürmek suretiyle halka zulmetmişlerse o halde devletin bu konuda müdahale hakkı muhakkak ki vardır. 7. BÜYÜK SELÇUKLULARDA İKTÂ’ ANLAYIŞI İktâ, sözlükte” kesmek, yarmak” anlamlarına gelmektedir. Terim ol 126 İktâ’ hakkında Kur’ân’da herhangi sarih bir hüküm yoktur. Fakat Hz. Peygamber’in (s.a.v.) ve halîfelerin uygulamalarından225 hareketle âlimler arasında iktâ’ın cevazı hususunda icmâ oluşmuştur.226 İktâın başlıca üç çeşidi vardır. İktâu’t-temlîk, iktâu’l-irfâk ve iktâu’l-istiğlâl. İktâu’l-temlik; devlet tarafından, gerçek kişilere arazileri üzerine özel mülkiyeti doğuran iktâdır.227 İktâu’l-irfâk; Kamuya ait pazar yerleri, konaklama yerleri ve su rezervelerinden istifâde, geniş yolların kenarlarında oturma, tezgâh açma, gölgelik asma ya da hayvan bağlama gibi faydalanma önceliklerinin tahsîsini ifade eder.228 İktâu’l-istiğlâl; gerçek kişilerin mülkiyet, faydalanma ya da işletme hakkına sahip olmadığı ve iktâsından kamunun zarar görmeyeceği haraç veya öşür arazisi gibi bir taşınmazın mülkiyetini değil sadece kullanım hakkını sağlayan iktâ çeşitidir.229 İktâ’ın söz konusu olabilmesi için siyâsî otorite tarafından yapılmış olması gerekir. İktâ, gerek Hz. Peygamber (s.a.v.) gerekse Hulefâ-i Râşidîn devrinde tatbîk edilmiştir.230 Emevîler ve Abbâsîler devrinde ise amacından saptırılmıştır.231 Çünkü Asr-ı Saâdet’teki iktânın temel amaçları arasında; İslâmın yayılması, fetihleri teşvik, ölü ve çorak arazilerin ihyâsı ile sınır bölgelerine iskân iken,232 Emevî ve Abbâsî dönemlerinde ise iktâ, sadece belli ailelere tahsîs şeklinde meydana gelmeye başlanmıştır.233 Büveyhîler döneminde iktâ anlayışı tamamen değişmiş olup “askerî iktâ’ sistemine geçilmiştir. Büveyhîler askerlerine, maaş yerine iktâlar vermekteydi.234 Büveyhîler’deki bu 225 Halit Çalış, “İslâm Hukukunda Özel Mülkiyete Konu Olma Bakımından Toprak Mülkiyeti” Selçuk Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, S. 14, Yıl 2002, s. 150, 155-156; Abdulaziz ed-Dûrî, “İslâm Toplumlarında İkta’ın Ortaya Çıkışı”, Kazım Yaşar Kopraman-Nihat Yazılıtaş-Altan Çetin, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, C. XXV, S. 39, Yıl 2006, s. 226; Demirci, a.g.md., s. 43-44. 226 Beşir Gözübenli, “İktâ”, D.İ.A., C. XXII, Yıl 1995, s. 49. 227 Gözübenli, a.g.md., s. 50. Selçuklularda hâkim olan arazi devletin ortak malıdır. İktâ’nın hukukî tartışmaları arasında esasında arazinin/toprağın özel mülkiyete dönüşüp dönüşmeyeceği tartışması da yatmaktadır. Bu konu hakkında iki teme görüş olup, (Bu konu hakkında geniş bilgi için Bkz. Çalış, a.g.m., s. 145-164) ağırlık olarak toprağın özel mülkiyete girebileceğidir. Bkz. a. mlf., a.g.m., s. 148-150. 228 Gözübenli, a.g.md., s. 51. 229 Gözübenli, a.g.md., a.y. 230 Demirci, a.g.md., s. 43-44. 231 Demirci, a.g.md., s. 44. 232 Demirci, a.g.md., s. 43. 233 Demirci, a.g.md., s. 44. 234 ed-Dûrî, a.g.m., s. 233. 127 “askerî iktâ” sistemini, Selçuklular daha düzenli bir hale getirtip uygulamışlardır.235 Bu yöntemi sadece Selçuklular değil, ondan sonra gelen Eyyûbîler, Zengîler ve Memlûklular da uygulmışlardır.236 Selçuklular’da iktâ sistemi, Sultân Melikşâh’ın saltanatının ikinci yılından (466/1073) itibaren uygulanmaya başlanmış olup daha sonra ülkenin her yerine yayılmıştır. 237 Bu dönemde muktâ lehin, reâyâ (halk) üzerinde hiçbir olumsuz davranış yapma hakkı yoktu; eğer böyle bir teşebbüse girişmişse derhal arazi elinden alınırdı.238 Selçuklular’da iktâ ile ilgili olarak yeni bir gelişme zuhûr etmişti ki o da, İktâu’t-temlîk ile İktâu’l-istiğlâl’ın birleşmesi sonucu meydana gelen idârî iktâ’dır. İdârî İktâ, sultânın bir kısım yetkilerini iktâ sahiplerine devretmesidir. Bunun bir neticesi olarak da reâyâ, iktâ sahibine itaat etmek zorunda kalmıştı. Çünkü iktâ sahibi, sultânı temsil ediyordu.239 Fakat buradaki reâyâ, köleler gibi düşünülmemelidir. Zira reâyâ, hakkının muktâ leh tarafından gasp edildiği ya da hakkından fazla mahsul istediği anlaşıldığı vakit, reâyâ bu durumu “Büyük Dîvân”a ya da doğrudan sultâna şikâyet edebilir, ya da başka yere göç edebilir ve bunada kimse karışamazdı.240 Hâlbuki köleler efendilerinin malı konumundadır ve onların izni olmadan hiçbir şey yapamazlardı. İdari iktânın; devleti masraflardan kurtarma, iktâ sahibinin halka zulmetmesini önleme, arazilerden maksimum verim alma gibi bir çok faydası da vardı.241 Endülüste’de başlangıçta askerî iktâ uygulanmakta iken, daha sonraları askerî iktâ terk edilerek askerlere maaş verilmeye başlanınca asayişin bozulduğu nakledilmektedir. Şöyle ki, Muhammed b. Turtûşi (520/1126) şunları söylemektedir: “Toprakların askerlere ıktâ‘ edildiği dönemde Müslümanlar düşmana karşı daima galip gelirlerdi. Askerler kendilerine ıktâ‘ edilen arazileri yöredeki çiftçilere işlettirir, kendileri sadece takip ve kontrolünü yaparlardı. Dolayısıyla topraklar mamur, mallar bol, ordu zengin, ambarlar dolu, silâhlar haddinden fazla idi. Fakat Hâcib Mansûr İbn Ebû Âmir'in askerî ıktâ‘ sistemini bırakıp maaşlı askerî sisteme geçmesiyle ordunun gücü 235 Sadi S. Kucur, “İktâ”, D.İ.A., C. XXII, Yıl 2000, s. 47; Demirci, a.g.md., s. 45; ed-Dûrî, a.g.m., s. 231, 236; Bu arada şunu da ifade edelim ki, bu anlayışın temelinde Büyük Selçuklu devleti bir tarım toplumu olmasının da etkisi olduğu söylenebilir. Bkz. Mustafa Kömürcüoğlu - Şeyma Kömürcüoğlu, a.g.m., s. 60; Özaydın, “Nizâmülmülk”, D.İ.A., C. XXXIII, Yıl 2007, s. 195. 236 Erkan Göksu, “Türkiye Selçuklularında İktâ’”, S.Ü.T.A.D., S. 26, Konya, Yıl 2009, s. 142; Demirci, a.g.md., a.y.; ed-Dûrî, a.g.m., s. 236. 237 Kucur, a.g.md., a.y. 238 Atçeken-Bedirhan, a.g.e., s. 70; Kucur, a.g.md., a.y. 239 Kucur, a.g.md., a.y. 240 Atçeken-Bedirhan, a.g.e., s. 71; Kafesoğlu, a.g.e., s. 359. 241 Kucur, a.g.md., a.y. 128 zayıflamış, araziler aç gözlü görevlilerin eline düşmüştür. Haraç âmilleri çiftçileri soyuyor, ellerinde ne varsa alıyorlardı. Bunun neticesinde halk topraklarını terk etti, hazinenin gelirleri kurudu, ordunun gücü zayıfladı ve buna karşılık düşman güçlendi. Nihayet bu kötü gidişin önüne geçmek için tekrar askerî sisteme dönüldü”. 242 Askerî iktâ sistemi, özellikle Sultân Sencer zamanında yaygınlaşmaya başlanmıştı.243 Askerî ıktalar daha çok sınır boylarının savunulması için veriliyordu.244 Askerî iktâların yanında, memurlara iktâ, emeklilik iktâsı gibi birçok iktâ çeşiti de mevcuttu.245 8. BÜYÜK SELÇUKLULARDA SELÇUKLULAR’DA FETVÂ MÜESSESESİ Selçuklular, sosyal ve siyâsal alanlarda İslâm fıkhının prensiplerine bağlı kalmaya çalışıyor; müftülerin fetvâlarına riâyet etmeye gayret ediyorlardı. Fetvâ vermek, IV/X. ve /V./XI. asırlardaki fukahânın temel görevleri arasında yer almaktaydı. 246 Bu dönemde yaşayan İbn Amrûs (v. 452/1060) fetvâlar konusunda o kadar temâyüz etmişti ki, Bağdât’ta fetvâ verme hususunda lider konumuna yükselmişti.247 Büyük Selçuklu sultânları çoğu zaman İslâm fıkhının prensiplerine sımsıkı sarılmışlardır. Ammenin menfaati söz konusu olduğu zaman kendi rey ve ictihâtlarından dahi ferâgat etmişlerdir. Meselâ Sultân Melikşâh, Ramazanın bittiğine dair bir fetvâ yayınlamıştı. Fakat bu fetvâ İmâmu’l-Harameyn el-Cüveynî’nin muhâlefeti ile karşılaşmıştı. Sultân, İmâmu’l-Harameyn el-Cüveynî’yi sarayına çağırarak mezkûr fetvâ hakkında istişâre ettikten sonra kendi fetvâsından ferâgat edip Cüveynî’nin fetvâsına göre amel etmiştir.248 Hattâ İmâmu’l-Cüveynî, “Sultâna ait işlerde fermana itâat vazifemdir; lâkin fetvâya taalluk meselelerde de sultânın bize sorması gerekir” 249 demiştir. Büyük Selçukular müftülerin fetvâlarına o kadar önem veriyorlardı ki savaş zamanlarında bile ordularında daima din adamlarını yanında bulundurmuşlar, onların fetvâlarına göre amel etmişlerdir. Meselâ Alp Arslan 1071 Malazgirt savaşına çıkarken 242 Demirci, a.g.md. s. 46. 243 Kucur, a.g.md., s. 48. 244 Atçeken-Bedirhan, a.g.e., s. 70; Kucur, a..g.md., a.y. 245 Kucur, a.g.md., a.y. 246 Makdisi, a.g.e., s. 228. 247 Makdisi, a.g.e., a.y. 248 Piyadeoğlu, a.g.tz., s. 97; Pırlanta, a.g.m., s. 704-705. 249 Kenan Çetin, a.g.e., s. 263. 129 Hanefî Ebû Nasr Muhammed b. Abdülmelik el-Buhârî’den fetvâ aldıktan sonra ancak bu sefere çıkabilmiştir.250 Yine Selçuklu sultanlarından Sencer, Oğuzlar’a sefer düzenlemek istediğinde Ebû Sa‘d Muhyiddîn Muhammed b. Yahya b. Mansûr en-Nîsâbûrî’den (v. 548/1153) fetvâ istemiş ve olur cevabını aldıktan sonra seferi düzenlemiştir.251 Gazzâlî de Sultân Sencer’e toplumun adâlet ve düzenini sağlama hususunda bir takım nasîhatler vermiş, Sultân Sencer de Gazzâlî’yi dinlemiş, hattâ bunları kaleme döküp kendisine iletmesini bile istemiştir.252 Yine daha önce örneğini verdiğimiz Selçuklu’nun Musul ve Halep Atabeyi olan İmâduddin ez-Zengî’de mezkûr mes’elede müftülere danışarak problemi halletmeye çalışmıştı.253 Demek ki Selçuklu sultanları bir işe karar verdikleri zaman müftülere danışmış ve onların fetvâları doğrultusunda hareket etmişlerdir. Büyük Selçuklular her zaman Hanefî müftülerin çoğalmaları için uğraşmışlardır. Nitekim Kirmân Selçukluları devrinde, Melik I. Muhammed (1142-1156), Hanefî fıkhına dair kitapları ezberleyen talebelere bahşiş verirmiş.254 Ve bu maddî yardımların vesîlesiyle de Hanefîlerden bin kişi fakîh ve müftü olmuştu.255 Büyük Selçuklu sultânları bazen herhangi bir memuru hal’ etmek istediklerinde bile İmâmlardan fetvâ alırlardı. Meselâ Melik I. Muhammed, öldürdüğü kimseler hakkında daima İmâmlardan fetvâ aldığı rivâyet edilmektedir.256 Şeyhu’l-İslâm Kadı Cemâluddîn Ebû’l-Meâli, Melik İran-Şah’ın, Bâtınîler ve mülhidlerle olan dostluğu yüzünden tahtan indirilmesine ve idamına, müftülerden alınan fetvâ ile karar verilmişti.257 Bu dönemde fetvâlar sadece sözlü olarak değil bazende yazılı olarak verilirdi. Meselâ 512/1118 yılında Mezyedî Dübeys, halîfe Müsterşid’in vakıf olarak câmiye ilhak ettiği evini geri istemişti. Evin kendisi adına olduğunu da müftülerden aldığı fetvâ ile belgelemişti.258 Ve netîcede evini tekrar geli alabilmişti. 250 İbnu’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-Târîh, thk: Muhammed Yûsuf ed-Dakkak, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut, 1987, C. VIII, s. 388; Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye: Siyâsî Tarihi Alp Arslan’dan Osman Gazi’ye (1071-1318), 3. b., Boğaziçi Yay., İstanbul, 1993, s. 22; Seyfullah Kara, Büyük Selçuklular ve Mezhep Kavgaları, 2. Bsm. İz Yayıncılık, İstanbul, 2009, s. 171; Ocak, a.g.e., s. 63; Piyadeoğlu, a.g.tz., s. 94; Pırlanta, a.g.m., s. 703. 251 Piyadeoğlu, a.g.tz., s. 187 252 Piyadeoğlu, a.g.tz., s. 184 253 Gürbüz, a.g.m., s. 58. 254 Atçeken- Bedirhan, a.g.e., s. 160. 255 Atçeken-Bedirhan, a.g.e., a.y. 256 Atçeken-Bedirhan, a.g.e., s. 161. 257 Atçeken-Bedirhan, a.g.e., s. 160-161. 258 Makdisi, a.g.e., s. 85. 130 9. BÜYÜK SELÇUKLULARDA MÜNÂZARALAR/TARTIŞMALAR Selçuklu fıkıh döneminin özelliklerini zikrederken, bu devirde münâzaraların çok önemli bir yer iştigâl ettiğini ifade etmiştik. Bu dönemdeki münâzaraları ikiye ayrımak zorundayız. Çünkü bu dönemde fıkhî tartışmaların yanında kelâmî tartışmalar da oluyordu. Kelâm ilmi ile alakalı olan tartışmalar genellikle sakıncalı bulunurken, fıkıhla alakalı olan tartışmalar ise teşvîk edilmiştir. Makdisi, söz konusu devirde münâzara ilminin fıkıh ilmi ile olan irtibatını anlatırken şunları söylemektedir, “IV./X. yüzyıldan V./XI. yüzyıla geçerken, münâzara artık fıkıh çalışmalarında (ihtisas aşamasındaki) öğrenci-fakîhin sürekli ilgilendiği oldukça gelişmiş bir alan haline gelmişti. Üstad-fakîh (müftî) olmak isteyen kişi münâzarada usta hale gelmek zorundaydı.”259 Zaten münâzaranın amacı fıkıh talebesini, fetvâ verme yeterliliğine sahip bir müftü olmaya hazırlamaktı. Münâzara sanatını başarıyla uygulayan bir talebe artık müderris olabilir ve hukukî görüş bildirme salâhiyetine hâiz olabilirdi.260 Münâzara metodu Bağdât’ta gelişti. 261 Doğu İslâm dünyasına ise Ebû Ali Muhammed b. Abdülvehhâb es-Sakafî (v. 328/940) tarafından götürüldü.262 Daha sonra bütün İslâm coğrafyasına yayıldı. Bu dönemde münâzaralar, sadece mescit ve medreselerde değil; çarşılarda, bedesten köşelerinde ve sokaklarda dahi yapılıyordu.263 Hattâ kadınların bile münâzaralara katılmalarına izin verildiği rivâyet edilmektedir.264 Fakîhlerin özel münâzara halkaları vardı. Mesela Talha el-Âkûlî’nin (v. 512/1118) Câmiu’l-Kasr’daki halkası, münâzaraya tahsîs edilmişti.265 İbnu’z-Zâğûnî’nin (v. 527/1132) halkasındaki münâzaralar ise Cuma günleri Cuma namazından önce ve Cumartesi günleri yapılıyordu.266 Ebû’l-Vefâ ibnu’lKavvâs’ın (v. 476/1083) Mansûr Câmii’ndeki halkası hem fetvâ hem de münâzara için 259 Makdisi, a.g.e., s. 179. 260 Makdisi, a.g.e., s. 230. 261 Makdisi, a.g.e., s. 204. 262 Makdisi, a.g.e., a.y. 263 Mustafa Demirci, “Türk-İslâm Medeniyetinin İkinci Dalgası: Orta Asya’da Gelişen Bilim ve Düşüncenin Dinamikleri (X-XIII. y.y.)”, U.T.D.İ.K.S., Isparta, Yıl 2007, s. 81-82. 264 Piyadeoğlu, a.g.m., s. 19. 265 Makdisi, Din Hukuk Eğitim, 209. .(و كانت له حلقة في جامع المنصور يناظر فيها قبل الصالة ثم يعظ بعدها) 276-277 .s ,XVII .C .,e.g.a ,Cevzî-l’İbnu 266 131 tahsîs edilmişti.267 Hanbelî mezhebine mensup Şerîf Ebû Ca’fer ise Pazartesi gününü münâzaralara ayırmıştı ve bu münâzaralara sadece Hanbelî mezhebinden olanlar değil diğer mezheb mensupları da katılabiliyorlardı.268 Ebû Ya’lâ b. el-Ferrâ da Cuma günleri münâzara meclislerine katılıyordu.269 Hanefî fakîh Ebû Ca’fer es-Simnânî (v. 444/1052) de evinde düzenli münâzaralar düzenlerdi. Bu dönemde Makdisi’nin ifadesiyle birbirleriyle sürekli tartışan “münâzara arkadaşları” da vardı ki Şâfiî İlkiyâ el-Herrâsî ile Hanbelî ibn Akîl bunlardan ikisiydi.270 Münâzaralar bazen çok uzun sürebilirdi.271 Yüz yıl aşkın bir süre yaşamış olan Ebû Tayyib et-Taberî (v. 450/1058) ileri derecedeki yaşlılığına rağmen son demlerine kadar fetvâ münâzaralarında bulunmuştu.272 Ebû’l-Feth el-Kureşî (v. 444/1052) fetvâ verme, fıkıh öğretme ve münâzara faaliyetinin medârı haline gelmişti.273 Ancak bu münâzaralardan sakınılması gerektiğini ifade edenler de vardı. Meselâ İbnu’lCevzî fakîhlerin vakitlerinin çoğunu münâzaralara harcadıklarından dolayı Kur’ân okumayı ve Hz. Peygamber’in (s.a.v.) hayatını öğrenmeyi ihmal ettiklerini söyler. Ayrıca bu fakîhlerin münâzara yaparken hakîkatı ortaya çıkarmaktan ziyâde rakiplerini alt etmeyi kendilerine hedef belirlediklerini belirtir.274 Münâzara metodu bazen eserlerde de tatbîk ediliyordu. Nitekim Makdisi, ibn Akîl’in “el-Vâzıh fî Usûli’l-Fıkh” adlı 3 ciltlik eserinde böyle bir münâzara metodunu kullandığını belirtmiş ve ibn Akîl mezkûr eserini bitiriken de şu sözlerle bitirmişti: “Bu eserimde şöyle bir metot izledim: Mantıkî bir sırayla önce görüşleri (mezâhib), ardından delilleri (hucec), sonra itirazları (es’ile), ardından itirazlara verilen cevapları (ecvibe), sonra (karşı tezi benimseyenlere ait) sözde delilleri (şübeh/tekili: şübhe şübühât), ardından (bu yanlış delilleri çürütmek için verilen) cevapları (ecvibe) sundum. Amacım, yeni başlayanlara tartışma metodunu (tarîkatü’n-nazar) öğretmektir”.275 Şimdi de bu dönemde geçen tartışmalar ile ilgili birkaç örnek verelim. Bu devirdeki bir ilmî münâzara örneği, 487/1094 senesinde Mescid-i Aksâ'ya gelen Hanefî ulemâsından Zevzenî'ye kâfirden ötürü Müslümanın kısâsen öldürülmesi .(و كانت له حلقة بجامع المنصور و للمناظرة و الفتوى) 231 .s ,XVI .C .,e.g.a ,Cevzî-l’İbnu 267 268 İbn Receb, a.g.e., C. I, s. 16. 269 Makdisi, Ortaçağda Yüksek Öğretim, s. 158. 270 İbn Receb, a.g.e., s. 147. 271 Makdisi, a.g.e., a.y. 272 Makdisi, a.g.e., s. 228. 273 Makdisi, a.g.e., a.y. 274 Geniş bilgi için bkz. İbnu’l-Cevzî, Telbîsu İblîs”, Dâru’l-Munîriyye, Kâhire, 1369-1950, s. 118-123. 275 Makdisi, a.g.e., s. 186. 132 hakkındadır. Zevzenî kısâsen öldürüleceğini söyledi. Kendisinden delil soruldu. "Ey îman edenler! Öldürülenler hakkında size kısas farz kıhndı. Hüre hür, köleye köle, kadına kadın öldürülür. Ancak kim kardeşi tarafından affedilirse kısas düşer. Bundan sonra iyiye uymak, öldürülenin velisine (gereken diyeti) güzel bir şekilde ve tam olarak ödemek gelir"276 mealindeki âyeti delîl gösterip "Bu hüküm umumîdir; her öldürülene şâmildir" dedi. Şâfiî ulemâsından Atâ Makdisî söz alıp, "Bu âyet üç bakımdan Hanefîlere delil olamaz. Bir kere, Allahü Teâlâ cezada müsavatı, eşitliği şart koştu. Müslümanla kâfir arasında eşitlik yoktur, küfr onun menzilesini aşağı düşürür İkincisi, Allahü Teâlâ, "hüre hür, köleye köle, kadına kadın" diyerek âyetin sonunu başına bağlıyor. Kâfir, köleden daha aşağıdır, çünki köle kâfir olduğu için köle yapılmıştır. Üçüncüsü, Allahü teâlâ, (Ancak kim kardeşi tarafindan affedilirse kısas düşer) buyurmuştur Halbuki müslümanlar ile kâfirler arasında kardeşlik yoktur" dedi. Bunun üzerine Zevzenî şöyle cevap verdi: "Cezada müsavatın, eşitliğin şart olduğu doğrudur. Ancak burada mümin ile kâfir arasında eşitliğin olmadığı söylenemez. İnsanlar kanlarının dökülmesinin haram olması bakımından müsavidirler Müslüman gibi, zimmî kâfirin kanı da haramdır. Nitekim zimmînin malını çalan ceza görür Malın hürmeti, izinsiz alınmasının haram olması ise sahibine bağlıdır. Madem malları müsavidir; canları da müsâvî olmak gerekir. Âyetin sonunun başına bağlandığı ise söylenemez. Âyetin başı umumîdir, sonu hastır. Sonunun hususî olması, başının umumî olmasına aykırı değildir. Her ikisi de hükmünü yürütür (Ancak kim din kardeşi tarafından affedilirse..) ifadesi af hakkındadır. Bunun affa has olması, kısasın umumîliğini bozmaz. “Bunlar iki ayrı kaziyyedir” demek suretiyle mukâbalede bulunmuştur.277 Bir başka tartışma da namazda besmelenin açıktan okunup-okunamayacağı, ezanda tegannî etmek ve sabah namazında kunutun okunup-okunamacağı meselesi ile alakalıdır. Şöyle ki Bağdât’ta, Şâfiîler’in namazda besmeleyi açıktan okumaları, ezanda tegannî etmeleri ve sabah namazında kunut yapmaları, Hanbelîleri kızdırıyor, câmiye girip açıktan besmeleyi okuyan Şâfiî imâmlarını engellemeye çalışıyorlardı.278 Hanbelîler Bağdât’ta Harbiyye mahallesinde, Şâfiîler ise Nizâmiye mahallesinde oturuyorlardı. Nizâmiye mahallesinden birisi ölse Hanbelîler cenazelerine katılmıyorlar ve bunu Sünnetin 276 Bakara, 178. 277 İbnü'l-Arabi, a.g.e., C. I, s. 61; Keskioğlu, a.g.e., s. 169-179, Ekinci, a.g.e., s. 140. 278 Muhammed Şerefeddin Yaltkaya, ”Selçuklular Devrinde Mezhepler”, Hikmet Yurdu Düşünce-Yorum Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi, Y. 2, Sayı 4, Yıl 2009, s. 191; Koca, a.g.m., s. 44-45. 133 koruyuculuğunun bir vesîlesi olarak telakkî ederlerdi.279 Bu tartışmalar ve kavgalar bu meyanda devam ederken ilginç olan ise, Şâfiî/Eş’arî olan Şîrâzî’nin naaşı Hanbelî fakîh Ebû’l-Vefâ ibn Akîl tarafından yıkanmasıdır.280 Bazen de aynı mezhep mensupları arasında da tartışmalar görmek mümkündür. Meselâ Sübkî’nin naklettiğine göre, İmâmu’l-Harameyn el-Cüveynî ile Ebû İshâk eş-Şîrâzî arasında, buluğa gelmiş bakire bir kızın velisi tarafından evlendirilmesi meselesi tartışılmıştır.281 Bu tartışmalarda zaman zaman fakihlere yakışmayacak ifadeler de kullanılmıştır. Meselâ bir tartışmada Kadı Ebû Zeyd ed-Debûsî rakibini delillerle susturunca, rakibinin gülmesine kızmış ve şu mealdeki şiirini terennüm etmişti: “Ben delillerle ilzam edince (susturunca) bana kahkaha ile cevap veriyor. Eğer kişinin gülmesi fıkhından ise, çöldeki ayı ne büyük fakîhtir.”282 Yine bir başka tartışma da Hanbelî olan Hâce Abdullah el-Herevî (v. 481/1089) ile Eş’arîler arasında cereyân etmiştir. Herevî, Eş’arî’lerce teşbîh ve tecsîm ile suçlanınca, o da, Eş’arîlerin kestiklerinin yenmeyeceğine fetvâ verecek kadar durumu ileri götürmüştür.283 Bu tartışmalar meclislerde yapıldığı gibi bazen de eserlerde kendini göstermektedir. Meselâ önceleri Hanefî olup daha sonra Şâfiî mezhebine geçen es-Sem’ânî, Hanefî liderlerinden olan Kadı Ebû Zeyd ed-Debbûsî’nin “Takvîmu’l-Edille”sine karşılık, sırf onu ve Hanefî mezhebini eleştirmek için “Kavâtiu’l-Edille” adlı eserini yazmıştır.284 Gazzâlî de “Şifâu’l-Galîl” adlı eserinde Debûsî’yi eleştirmiştir.285 279 Koca, a.g.m., s. 44. 280 Makdisi, Din Hukuk Eğitim, s. 238; Bilal Ayabakan, “Bağdât Nizâmiye Medresesi İlk Müderrisi Ebû İshâk eş-Şîrâzî (476/1083), İ.M.B.U.S., C. II, İstanbul, 2008., s. 710; a. mlf., “Selçuklular Döneminde Fıkhın Gelişimi: Şâfiî Mezhebi Çerçevesinde”, “II. U.S.K.M.S., C. I, Konya, Yıl 2013, s. 232. 281 Subkî, a.g.e., C. IV, s. 252-256. 282 Ahmed b. Muhammed b. Ebî Bekr İbn Hallikân, Vefayâtu’l-A’yân ve Enbâu Ebnâi’z-Zamân, thk. Muhammed Muhyiddin Abdulhamid, Mektebetu’n-Nahdati’l-Mısriyyei Kahire, 1947, C. II, s. 251; Leknevî, a.g.e., s. 109; Keskioğlu, a.g.e., s. 171. 283 Özgel, a.g.m., s. 36. 284 Mürteza Bedir, Fıkıh, Mezhep ve Sünnet: Hanefî Fıkıh Teorisinde Peygamber’in Otoritesi, Ensar Neşriyat, İstanbul 2004, s. 189; Debûsî, Mukayeseli İslâm Hukuk Düşüncesinin Temellendirilmesi, s. 59; Sebahattin Erkmen, Hanefî ve Şâfiî Usûlcülerin Sünnet Anlayışı (Debûsî ve Sem’ânî Örneği), Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Çorum, 2013, s. 158-178. 285 Gazzâlî, Şifâü’l-Galîl fî Beyâni’ş-Şübehi ve’l-Muhayyeli ve Mesâliki’t-Ta’lîl, Thk. Ahmed el-Kübeysî, Matbatu’l-İrşâd, Bağdât 1390/1971, s. 9, 14, 142, 146, 177, 178, 179, 181, 183, vd. 134 Yine İlkayâ el-Herrâsî (v. 540/1110) eserinde Cessâs ve Ali b. Musa el-Kummî’nin şahsında Hanefî mezhebini eleştirmiş,286 Gazzâlî ve Râzi de eserlerinde, Hanefî ve Hanbelî mezheplerinin görüşlerinin tutarsızlıklarını göstermişlerdir.287 Muhammed Zâhid el-Kevserî’ye (v. 1370/1951) göre, Cüveynî’nin Horâsân’ı terk etmesine sebep olan Kundurî’nin faaliyetleri değildir. Ona göre, Cüveynî, yazdığı “Muğîsu’l-Halk fî Tercîhi’l-Kavli’l-Hak” adlı eserinde Hanefî mezhebini hedef almış ve halkın tepkisi ile karşılaşınca Horâsân’ı terk etmek zorunda kalmıştır.288 Yine aynı Cüveynî, el-Burhân’ında özellikle Ebû Hanîfe’yi hedef almakta, Arapça bilmediğini söylemekte ve onun müctehid olmadığını iddia etmektedir.289 Gazzalî’de hocasının yolundan giderek “el-Menhûl” adlı eserinde Hanefîleri hedef alması üzerine, Muhammed b. Abdüssettâr el-Kerderî’de (v. 642/1244) “Risâle fî Red ale’l-İmâm el-Gazzâlî“ adlı eserini yazarak Gazzâlî’ye cevap vermiştir. Eserlerdeki bu münâkaşalar sadece Hanefî ile Şâfiîler arasında cereyan etmiyor, Hanbelîler ile Şâfiîler arasında cereyan ediyordu. Gazzalî’nin “İhyâ’sına karşı ibnu’l-Cevzî “İ’lâmu’l-Ahyâ bi-Ağlâti’l-İhyâ” adlı eserini yazmıştı.290 Bu dönemde hilâfet tartışmalarının da devam ettiğini Cüveynî’nin “el-İrşâd” adlı eserinden anlıyoruz. Zira o, hilâfet bahsinin Şiîlerin iddia ettikleri gibi, itikâdi bir konu olmadığını, fıkıh ilminin konusu olduğunu söylemiştir.291 286 el-Herrâsî, a.g.e., C. II, s. 219, 220, 222, 251, 254, C. IV, s. 82-85; Diğer tenkidler için ayrıca Bkz. a. mlf., a.g.e., C. I, s. 103, 136, 141, 148, 265, 294; C. III, s. 108, 198, 246; C. IV, 285. 287 Özgel, a.g.m., s. 36. 288 Muhammed Zahid el-Kevseri, İlhâku’l-Hak bi-İbtâli’l-Bâtıl fî Mugîsi’l-Halk, 3. b., y.y., Medine, 1988/1408, s. 13. 289 Cüveynî, el-Burhân fî Usûli’l-Fıkh, C. II, s. 1335-1337 290 Koca, a.g.m., s. 40. 291 Cüveynî, el-İrşâd ila Kavâtii’l-Edille fî Usûli’l-İtikâd, nşr. Muhammed Yûsuf Musa, Mektebetu’lHanci, Kahire, 1950, s. 410; a.mlf., el-Akîdetu’n-Nizâmiyye fi Erkâni’l-İslâmiyye, nşr. Muhammed Zübeydi, Daru’s-Sebîli’r-Reşâd, Dâru’n-Nefâis, Beyrut, 2003/1424, s. 134. 135 SONUÇ Büyük Selçuklular dönemi sadece Türk tarihine değil, İslâm tarihine de damga vurmuş bir dönemdir. Bu dönem, özellikle ilmî faaliyetler hususunda birçok gelişmeye sahne olmuştur. Nizâmiye medreselerinin kurulmasıyla birlikte dönem, adeta ilmî açıdan zirve çağını yaşamıştır. Çünkü Selçuklular’da medreseler devlet tarafından kuruluyor ve her türlü ihtiyacı da yine devlet tarafından tahsîs edilen vakıflar sayesinde gideriliyordu. Medreseler İslâm hukuku’nun tatbîk edildiği müesseseler haline gelmişti. Nizâmulülk Şâfiîlere mahsus medreseler kuruken, Selçuklu hânedânı da Hanefîlere mahsus medreseler kurmaktan geri kalmamıştır. Bu dönemde medreseler mezheplere göre tefrîk edilmişti. Büyük Selçuklular dönemine kadar eğitim kurumlarından genellikle Arap ve Fârîsî âlimlerce yazılan eserler okutulurken, bu dönemden itibaren ise Türk âlimlerinin yazdıkları eserler okutulmaya başlanmıştır. Bu dönemde naklî ilimlerin yanında aklî ilimlere de gereken önem verilmiştir. Özellikle Melikşâh döneminde rasathane ve tıp okulları kurulmuş ve birçok Türk bilgini yetişmiştir. Büyük Selçuklu dönemi fıkıh mezhepleri açısından da hayli dinamik bir yapıya sahiptir. Selçuklu sultanlığı genellikle Hanefî mezhebini desteklemiş, kadılık, reîsü’rrüesâlık, hatîbu’l-hutabâlık gibi devlet kadrolarına genellikle bu mezhepten olanları atamıştır. Hanefîlik başta Orta Asya olmak üzere, Irâk ve Şâm’da ağırlığını hissettirmişti. Şâfiîlik ise Nizâmulmülk ile birlikte, toplum nezdinde etkili olmaya başlamıştır. Özellikle Nizâmiyeler sayesinde başta Irâk ve Nîşâbur olmak üzere Selçuklu coğrafyasının hemen hemen her yerinde etkisini göstermiştir. Hanbelîlik ise Nîşâbur ve İsfahânda ağırlığını hissettirmekle beraber en etkili olduğu bölge hiç şüphesiz Irâk’tı. Mâlikîlik ise bu dönemde, Irak ve Orta Asya’da son dönemlerini yaşamış, Kuzey Afrika’ya çekilmişti. Diğer fıkıh mezhepleri ise bu dönemde münderis olmuştur. 136 Bu dönemde çeşitli sebeplerden dolayı mezheb değiştirenler de olmuştur. Özellikle Nizamiyelerde ders verebilmek için Şâfiî mezhebinden olma şartı arandığından dolayı, kimi âlimler bu medreselerde ders vermek için mezhebini değiştirmiştir. Devrin fakîhlerini incelediğimiz zaman ise, bu dönemde, en çok fakîh Şâfiî mezhebinden çıkmış, onu ikinci olarak Hanefîler takip etmiş, Üçüncü olarak Hanbêlîler, dördüncü olarak da Mâlikîler takip etmiştir. Bu dönem, İslâm fıkıh tarihinde taklîd devrinde değerlendirilmiştir. Çünkü bu dönemde İslâm hukuku duraklama devrine girmiştir. Bunun sebebi ise, ictihad etmek yeni bir din îcâd etmek gibi telakki edildiğinden dolayı, dönemin ulemâsı ictihad etmekten çekinmiş taklîde mahkûm edilmiştir. Bu dönemde yargı müessesesi şer’î ve örfî olmak üzere ayrılmıştı. Şer’î yargı her zaman referans kaynağı olmakla birlikte zaman zaman örfî hukukun da tatbîkine şahit olunmuştur. Bu döenmin bir diğer özelliği de ilmî münâzaraların zirve noktasına ulaşmasıdır. Fakat bu ilmî münâzaralarda hak ve hakikate ulaşma ikinci plana itilip, hasmı alet etme anlayışı yerleşmiştir. Sonuç olarak Büyük Selçuklu Devleti yaptığı faaliyetleri ve yetiştirdiği âlimleri ile gerek siyâsî açıdan gerekse ilmî açıdan XI.-XII. asra damga vurmuştur diyebiliriz. 137 KAYNAKLAR Kitaplar AK Ahmet, Büyük Türk Âlimi Mâturîdî ve Mâturîdîlik, Bayrak Matbaası, İstanbul, 2008. ATAY Hüseyin, Osmanlılar’da Yüksek Din Eğitimi, Dergâh Yayınları, İstanbul, 1992. ATÇEKEN Zeki – Yaşar Bedirhan, Selçuklu Müesseseleri ve Medeniyet Tarihi, Eğitim Kitabevi, Konya, 2004. BAĞDÂDÎ Ebû Bekr Hatîb Ahmed b. Ali b. Sabit, el-Kifâye fî Ma’rifeti İlmi’r Rivâye, Dâiretü'l-Maârifi'l-Osmaniyye, Haydarabad, 1357/1938. BAĞDÂDÎ Ebû Bekr Hatîb Ahmed b. Ali b. Sabit, Târîhu Bağdâd ev Medîneti’s-Selâm, I-XIV, Mektebetü’l-Hanci, Kahire, 1931/1349. BAĞDÂDÎ İsmail Paşa, İzâhu’l-Meknûn fî’z-Zeyl alâ Keşfi’z-Zunûn an Esâmi’lKutub ve’l-Funûn, I-II, nşr. Kilisli Rıfat Bilge – Mehmed Şerefeddin Yaltkaya, İstanbul, 1971-1972. BALTACI Cahit, XV.-XVI. Asırlar Osmanlı Medreseleri, İrfan Matbaası, İstanbul, 1976. BARTHOLD Vasilij V

XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX

NEVŞEHİR HACI BEKTAŞ VELİ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİMDALI HAREZMŞAHLAR DEVLETİ’NİN BÜYÜK SELÇUKLU DEVLETİ VE TÜRKİYE SELÇUKLU DEVLETİ İLE OLAN İLİŞKİLERİ YÜKSEK LİSANS TEZİ Hazırlayan Ali KARACA Danışman Dr. Öğr. Üyesi Nilay AĞIRNASLI NEVŞEHİR Şubat 2021 vii HAREZMŞAHLAR DEVLETİ’NİN BÜYÜK SELÇUKLU DEVLETİ VE TÜRKİYE SELÇUKLU DEVLETİ İLE OLAN İLİŞKİLERİ Ali KARACA Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dalı, Yüksek Lisans, Şubat 2021 Danışman: Dr.Öğr.Üyesi Nilay AĞIRNASLI ÖZET Harezm bölgesi Amuderya nehrinin Aral gölüne döküldüğü deltanın güneyinde uzanan coğrafyanın adıdır. Tarihin her döneminde önemli hanedanlar tarafından idare edilen bu bölge savunma açısından kolay ve ticaret açısından önemli bir bölge olarak karşımıza çıkar. Bölgenin bu özelliklerinden dolayı burayı idare eden valiler kısa zamanda bağımsız bir idareye sahip olabiliyorlardı. Ancak bu bağımsız idare bölgesel bir beylikten öteye geçememiştir. Harezm bölgesini idare eden valilere Farsça bir unvan olan “Harezmşah” denilmektedir. Harezm bölgesinde ilk defa sınırları bu bölgeyi aşan büyük bir devlet vücuda getiren hanedan Anuştekinoğulları hanedanı olmuştur. Kaynakların ortaklığına bakılarak bu hanedan Türk hanedanıdır. Ancak Türklerin hangi kolundan olduğu net olmayıp tarihçiler tarafından tartışmalıdır. Harezm bölgesi Tuğrul Bey zamanında Büyük Selçuklu Devleti topraklarına katılmıştır. Sultan Melikşah dönemine kadar bölgeyi Harezmli çeşitli yerel idareciler yönetmiştir. Sultan Melikşah, Harezm bölgesinin idaresini Taştdarı Anuştegin’e vermiştir. Bu dönemden sonra Harezm bölgesini Anuştegin’in oğulları ve daha sonra da hanedanı idare etmiştir. Sultan Sancar döneminde Harezm valisi olan Harezmşah Atsız bağımsızlık yolunda Sancar’a karşı büyük mücadeleler vermiştir ancak bu büyük sultana karşı başarılı olamamıştır.Harezmşah İl Arslan zamanında Harezmşahlar, Sultan Sancar’ın ölümü ve Büyük Selçuklu Devleti’nin yıkılmasından sonra bağımsız bir duruma gelmişlerdir. Büyük Selçuklu Devleti’nin tarihe karışmasından sonra onun hükmettiği coğrafyada en önemli güç olarak Harezmşahlar Devleti ortaya çıkmıştır. Harezmşahlar Devleti bu dönemden sonra Irak Selçukluları, Abbasi Halifesi, Bâtıniler, Azerbaycan Atabeyleri, Gurlular, Moğollar, Eyyübiler ve Türkiye Selçukluları ile mücadele etmişlerdir. viii Harezmşahlar Devleti kudretli ve ihtişamlı yıllarının ardından doğudan gelen Moğolsaldırıları karşısında bir varlık gösterememiş şehirleri yakılmış ve toprakları Moğollar tarafından işgal edilerek yıkılmıştır. Moğollar tarafından Harezmşahlar Devleti yıkıldıktan sonra Celaleddin Harezmşah, Moğollar ile mücadele etmiş ancak başarılı olamayarak önce Hindistan’a gitmiş daha sonra da Azerbaycan’a gelmiştir. Tebriz merkezli devletini yeniden toparlamıştır. Celaleddin, Moğollara karşı Türkiye Selçuklu Devleti Sultanı Alaaddin Keykubad ile başta dostane münasebetler kursa da Ahlât’ı ele geçirmesi ile dostluk bozulmuştur. Bu olayların sonucunda Celaleddin Harezemşah’ın, Eyyübi Devleti ve Türkiye Selçuklu Devleti orduları karşısında Erzincan’da 1230 yılında yapılan Yassıçimen savaşını kaybetmesi ve daha sonra da hayatını kaybetmesi ile bu Türk Devleti tarihe karışmıştır. Anahtar Kelimeler:Harezm, Selçuklular, Sultan Sancar, Harezmşah Atsız ix RELATIONS OF THE HAREMZŞAHLAR STATE WITH GREAT SELJUK AND TURKEY SELJUKS STATE Ali KARACA Nevşehir Hacı Bektaş Veli University, Institute of SocıalSciences Departmen of Hıstory, Graduate, February 2021 Supervisor: Dr. Öğr. Üyesi Nilay AĞIRNASLI ABSTRACT The Khorezm region is the name of the geography located in thesouth of the Amu darya River that flows into the Aral Lake. That region was ruled by reputable dynasties in every era of history. In addition, it had importance roles in terms of trade and easy to defend. Thanks to those features, governors who ruled that area had independent administrations in a short time. But those independent administrations could not go beyond a regional principality. Governors who governed the Khorezm region was called Khwarazmshah, which was a Farsititle. The Anushtegin dynasty was the first dynasty that crossed the borders of that region and became a great state. According to sources, it was a Turk dynasty. However, it is still unknown that this dynasty belongs to which branch of Turks and it is still discussed by Historian. The Khorezm region joined the Great Seljuk state during the period of Tuğrul Bey. Until the period of Sultan Melihşah, various local administrators from Khorezm ruled the region. Sultan Melihşah gave the administration of the Khorezm region to the Taştdarı Anuştegin. After that period, firstly Anuştegin's sons afterwards his dynasty ruled the region. Khorezm governor Khwarazmshah Atsız fought against Sultan Sancar for independence but he failed against the great sultan. After the death of Sultan Sancar and the collapse of the Great Seljuk State, the Khwarazmshah became independent during the Khwarazmshah İl Aslan period. After the collapse of the Great Seljuk State, the great power Khwarazmshah ruled the Great Seljuk lands. After that Khwarazmshah dynasty struggled with Iraq Seljuks, the Abbasid Caliph, Batiniler and Azerbaijan Atabey, Gurlular, Mongols, Seljuks Ayyubids and Turkey Seljuks. After its mighty and glorious years, Kharzem Shah State could not stand strong against the Mongol attacks. Its cities were burned down and its lands were destroyed with occupation of the Mongols. After the destruction of the Kharzem Shah State, x Celaleddin Khwarazmshah fought with the Mongols but he failed. Firstly he went to India and then to Azerbaijan. He re-established his state centered in Tabriz. Celaleddin established a bond with Turkey Seljuk State Sultan’s Alaeddin Keykubad against Mongols but their bond ruined after he captured Ahlât. After that Celaleddin losed Yassıcemen battle against Ayyubi and Turkey Seljuk states in 1230 in Erzincan. After his death, Kharzem Shah State collapsed. Keywords: Kharezm, Seljuks, Sultan Sancar, Kharezmshah Atsız xi TEŞEKKÜR Harezmşahlar Devleti, Büyük Selçuklu Devleti’nin bir sınır bölgesi olan Harezm’de Sultan Melikşah’ın Taştdarı Anuştegin’in soyundan gelenler tarafından kurulmuştur. Başta Büyük Selçuklu Devleti’nin bir valisi olan bu idareciler özellikle Harezmşah Atsız zamanında bağımsız olmak için büyük mücadele verseler de başaramamış ve oğlu İl Arslan zamanında bağımsız bir devlet konumuna gelmişlerdir. Büyük Selçuklu Devleti tarihten çekildikten sonra Harezmşahlar Devleti bu devletin topraklarında en kudretli devlet konumuna gelmiştir. Harezmşahlar Devleti’nin kurulması gibi tarihe karışması da yine Selçuklular ile olmuş, Büyük Selçuklu Devleti’nin bir uzantısı olan Türkiye Selçuklu Devleti ile yaptığı 1230 Yassıçimen savaşı ile de tarihe karışmıştır. Bu çalışmamızda Harezmşahlar Devleti’nin Büyük Selçuklu Devleti ve Türkiye Selçuklu Devleti ile yaşamış olduğu siyasi ilişkileri ele alınmıştır. Tarihi kaynaklar göz önüne alınarak yapmış olduğumuz bu çalışma üç ayrı bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde Harezm coğrafyası ve bölgenin tarihi gelişimi ile Büyük Selçuklu Devleti’nin kurulması ve Harezm bölgesinin Büyük Selçuklu hâkimiyetine girmesi süreçleri anlatılmıştır. Çalışmamızın ikinci bölümünde AnuşteginHarezmşahlarıolarak da bilinen son Harezmşahlar hanedanının kurulması, Sultan Sancar ve Harezmşah Atsız mücadelesi ve Sultan Sancar’ın ölümü ile Büyük Selçuklu Devleti’nin yıkılmasından sonra bu topraklarda oluşan siyasi idareler ile Harezmşahlar Devleti’nin İl Arslan ile birlikte bağımsız devlet olması ve hâkimiyetini genişletmesi anlatılmıştır. Çalışmamızın üçüncü bölümünde Moğol saldırıları ve Harezmşahlar Devleti’nin yıkılması, Celaleddin Harezmşah’ın Moğollar ile mücadelesi ve önce Hindistan’a gitmesi daha sonra da Azerbaycan’a gelerek devletini yeniden toparlaması, Sultan Alaaddin Keykubad ile ilişkileri ve 1230 Yassı Çimen savaşı ile Harezmşahlar Devleti’nin tarihe karışması ele alınmıştır. Bu çalışmamızdaki amacımız Harezmşahlar Devleti’nin, Büyük Selçuklu Devleti ve onun uzantısı olan Türkiye Selçuklu Devleti ile olan siyasi ilişkilerinin anlaşılmasında katkıda bulunmaktır. Bu tezi hazırlama sürecinde her türlü konuda yardımını aldığım değerli hocam Nilay AĞIRNASLI’ya teşekkürü borç bilirim. xii Ayrıca Tez hazırlama sürecinde hep yanımda olan desteğini esirgemeyen değerli eşim Büşra KARACA’ya teşekkür ederim. xiii İÇİNDEKİLER BİLİMSEL ETİĞE UYGUNLUK.............................................................................. iv TEZ YAZIM KILAVUZUNA UYGUNLUK ............................................................. v KABUL VE ONAY.................................................................................................... vi ÖZET.......................................................................................................................... vii ABSTRACT................................................................................................................ ix TEŞEKKÜR................................................................................................................ xi İÇİNDEKİLER .........................................................................................................xiii KISALTMALAR VE SİMGELER............................................................................ xv GİRİŞ ........................................................................................................................... 1 BİRİNCİ BÖLÜM BÜYÜK SELÇUKLU DEVLETİ’NİN İDARESİNDE HAREZM BÖLGESİ 1.1. Tuğrul Bey Dönemi ve Harezm Bölgesi’nin Fethi ............................................. 16 1.2. Sultan Alp Arslan Dönemi, Harezm Bölgesi’nin İdaresi.................................... 20 1.3. Sultan Melikşah Dönemi ve Harezm’in İdaresi.................................................. 22 1.4. SultanMelikşah’ın Ölümü ve Taht Kavgaları Döneminde Harezm Bölgesi...... 23 İKİNCİ BÖLÜM HAREZMŞAHLAR DEVLETİ’NİN KURULUŞU VE BÜYÜK SELÇUKLU DEVLETİ İLE İLİŞKİSİ 2.1. ANUŞTEKİNOĞULLARI HAREZMŞAHLARI’NIN ORTAYA ÇIKMASI VE KUDBÜDDİN MUHAMMED.................................................................................. 27 2.2. Sultan Sancar-Harezmşah Atsız Mücadelesi ...................................................... 29 2.2.1. Sultan Sancar’ın I. Harezm Seferi.................................................................... 31 2.2.2.Karahıtaylar Devleti ve 1141 Katavan Savaşı .................................................. 37 2.2.3.Harezmşah Atsız’ın Horasan’ı İstilası .............................................................. 40 2.2.4. Sultan Sancar’ın II. Harezm Seferi .................................................................. 42 2.2.5. Sultan Sancar’ın III. Harezm Seferi................................................................. 43 2.3. SULTAN SANCAR’IN ÖLÜMÜ VE BÜYÜK SELÇUKLU DEVLETİ’NİN DURUMU.................................................................................................................. 47 2.4. HAREZMŞAHLAR DEVLETİ’NİN BÜYÜK SELÇUKLU DEVLETİ TOPRAKLARINA HÂKİM OLMASI...................................................................... 53 xiv ÜÇÜNCÜ BÖLÜM HAREZMŞAHLAR DEVLETİ-TÜRKİYE SELÇUKLU DEVLETİ İLİŞKİLERİ 3.1. ALAADDİN MUHAMMED HAREZMŞAH DÖNEMİ................................... 60 3.1.1. Azerbaycan Bölgesinin Harezmşahlar Devleti Hâkimiyetine alınması........... 61 3.1.2. Moğol İstilası ve Harezmşahlar Devleti’nin Yıkılması ................................... 65 3.2. ALAADDİN KEYKUBAD DÖNEMİ TÜRKİYE SELÇUKLU DEVLETİ’NE GENEL BİR BAKIŞ (1220-1237)............................................................................. 68 3.3. CELALEDDİN HAREZMŞAH VE ALAADDİN KEYKUBAD DÖNEMİ İLİŞKİLER................................................................................................................. 71 3.3.1.CelaleddinHarezmşah’ınMoğollar’la Mücadelesi ve Hindistan’a Kaçması..... 71 3.3.2.CelaleddinHarezmşah’ın Azerbaycan’a Gelmesi ve Harezmşahlar Devleti’ni Yeniden Toparlaması ................................................................................................. 74 3.3.3. CelaleddinHarezmşah ve Alaaddin Keykubad’ın Dostluk İlişkileri................ 76 3.3.4.CelaleddinHarezmşah ve Alaaddin Keykubad Arasında İlişkilerin Bozulması 80 3.3.5. 1230 Yassı Çimen Savaşı................................................................................. 82 3.3.6.CelaleddinHarezmşah’ın Ölümü ve Harezmşahlar Devleti’nin Sonu .............. 84 3.3.7.Harezm Beylerinin Türkiye Selçuklu Devleti Hizmetine Alınmaları............... 85 SONUÇ...................................................................................................................... 89 ÖZ GEÇMİŞ .............................................................................................................. 92 KAYNAKÇA............................................................................................................. 93 xv KISALTMALAR VE SİMGELER İA. : İslam Ansiklopedisi DİA. : Diyanet İslam Ansiklopedisi MEB. : Milli Eğitim İslam Ansiklopedisi TTK. : Türk Tarih Kurumu GİRİŞ Harezm Coğrafyası: Harezm olarak adlandırılan bölge Hazar denizinin doğusunda bulunan Aral gölüne dökülen Amuderya (Ceyhun) nehrinin güneye doğru uzandığı coğrafi bölgenin adıdır.1 Harezm bölgesinde yaşayan ve dillerini muhafaza eden halka da XIII. yüzyıla kadar Harezmliler denilmiştir.2 İslam coğrafyacıları Harezm bölgesinin sınırlarını, batıda Oğuz ülkesi, güneyde Horasan, doğuda Maveraünnehir ve kuzeyde Kıpçak toprakları ile çevrili bölge olarak aktarmışlardır.3 Bölge verimli tarım arazileri, kalabalık nüfusu ve transit ticaret merkezi olma özelliği ile tarihin her döneminde önemli bir yaşam merkezi olmuştur. Harezm bölgesi Mısır’da bulunan Nil deltasının rolüne benzer bir özelliğe sahiptir. Amuderya nehrinden sulanan arazide tahıl, pamuk, bağcılık ve çeşitli meyve ve sebze üreticiliği yapılmaktadır. Bu üretilen ürünlerle beraber bölgede yapılan balıkçılık ve koyun yetiştiriciliği de önemli bir geçim kaynağı olmuştur. Amuderya nehri üzerinde kayıklarla ulaşım yapılabilmekte ve bunun yanında büyük askeri nakliyatlar da yapılabilmektedir.4 Harezm bölgesi ticari ürünlerin bolluğu, nüfusun kalabalık olması ve Batı Türkistan’ın ortasında önemli bir kavşak noktası olması bakımından önemli bir ticaret merkezi konumundadır. Çin, İran, Hindistan, Sibirya, Rusya ve İskandinavya’dan getirilen ticari ürünler Harezm pazarlarında satılmaktaydı. Çeşitli bölgelerden tüccarların getirdiği ürünler vasıtasıyla Harezm pazarları hem canlı hem de ürün çeşitliliği bakımından zengin bir konumdaydı. Batı Türkistan’ın ortasında değişik kültürlerin bir araya geldiği bu önemli pazar yeri Türkler ve Moğollar’ın da dikkatinden kaçmamıştır. Türkler ve Moğollar X. yüzyılda Harezm bölgesi ile önemli ticari ilişkiler içerisine girmişlerdir. Aşağıda araştırmamız içinde de aktaracağımız gibi Harezmşahlar Devleti döneminde de bu ticari ilişkiler önemli yer 1 Abdülkerim Özaydın, Harizm, İslam Ansiklopedisi, Cilt 16, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1997, 217-220. Zeki Velidi Togan, Harizm, İslam Ansiklopedisi, Cilt 5, Kısım 1, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1987, 240 257. İbrahim Kafesoğlu,Harezmşahlar Devleti Tarihi,Ankara: TTK, 2000, 30. 2 Togan, 240-257. 3 Özaydın, 217-220. Kafesoğlu, 30.Ebü’lFida Coğrafyası, Ramazan Şeşen (çev.), İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2017, 367. 4 Özaydın, 217-220. Togan, 240-257.Kafesoğlu, 31-32. 2 tutmaktadır. Harezmşahlar Devleti’nin büyümesinde ve ekonomik olarak gelişmesinde önemli etkisi olan bu ticari ilişkiler devletin çöküşünde de önemli bir rol oynamıştır.5 Beyhaki, Harezm bölgesi için “ Harezm adeta bir ülkedir” demektedir.6 Harezm bölgesi için Ceyhun nehri bölgenin savunulması açısından doğal bir kale görevi görmekteydi. Harezm bölgesine yapılan saldırılarda bölgenin tarım alanları için kullanılan su kanalları düşman kuvvetlerinin geçeceği yolları su altında bırakmak için açılır ve bölge bataklık haline getirilirdi. Böylece Ceyhun nehrinin suları düşmanın geçeceği yerleri bataklığa çevirerek olası istilalardan Harezm bölgesini korumaktaydı. Bölgenin savunma açısından kolay olması ve ekonomik olarak gelişmişliği bölgeyi idare eden valilerin kısa zamanda bağımsızlık kazanmalarını sağlamıştır. Bölgenin idaresinin uygun koşulları Harezm’de önemli hanedanların ortaya çıkmasını sağlamıştır. Ancak ortaya çıkan bu hanedanlar bölgenin etrafının çöller ile çevrili olması nedeniyle mahalli olmaktan öteye geçememişlerdir. Harezm bölgesinin koşulları ne kadar uygun olsa da bölgede ortaya çıkan hanedanların genişlemesinin önündeki en büyük engel yine bölgenin coğrafi yapısı yani etrafının çöller ile çevrili olması olmuştur.7 Harezm bölgesinin önemli şehirlerine baktığımızda Ceyhun nehrinin sağ tarafında yer alan bölgenin eski başkenti Kas şehri ve sol tarafında yer alan yeni başkent Gürgenç ya da Cürcaniye olarak adlandırılan şehir ve Moğol istilası sonrası önem kazanarak merkez olan Hive şehri bölgenin önde gelen şehirleridir. Kas şehri bölgenin ilk başkenti olması bakımından önemlidir. Ancak Ceyhun nehrinin hemen kıyısında kurulan bu şehir zamanla nehrin taşması nedeniyle zarar görerek harap olmuş ve terk edilmiştir. Bu şehirlerin yanında bölgenin diğer bazı önemli şehirleri, Hazaresb, Dergan, Zemahşer, Cigerbend, Zerduh, Beratigin ve Git şehirleridir.8 Zeki Velidi Togan’a göre Git ve Baratigin şehirleri Oğuzlar ile Harezmliler arasında yapılan ticaretin merkeziydiler.9 5 Kafesoğlu, 32. Togan, 240-257. 6 Ebu’lFazl Muhammed b. Hüseyin-i Beyhaki, Tarih-i Beyhaki, NecatiLügal, (terc.) Hicabi Kırlangıç, (haz.), Ankara: TTK, 2019, 632. 7 Togan, 240-257. 8 Özaydın, 217-220.İbnHavkal, 10. Asırda İslam Coğrafyası,Ramazan Şeşen (terc.), İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2017, 410. 9 Togan, 240-257. 3 Harezm bölgesi yukarıda da bahsettiğimiz gibi ekonomik açıdan önemli ve savunulması bakımından diğer bölgelere göre savunması daha kolay bir bölgedir. Bu bakımdan bölgenin idarecileri kısa zamanda önemli bir güç konumuna gelmekte ve tâbi oldukları devlete isyan ederek bağımsızlık kazanabilmekteydiler. Samanoğulları, Gazneliler ve Selçuklular devirlerinde Harezm’e vali tayin edilen idareciler bölgede önemli hanedanlar kurmuşlardır. Harezm bölgesinin coğrafi yapısı ise bu hanedanların mahalli olmaktan öteye geçmesine izin vermemiştir. Bu bakımdan son Harezmşahlar da denilen Anuştekinoğulları hanedanı sınırlarını Harezm bölgesinin çok daha ötesine taşımışlar ve büyük bir devlet haline gelmeyi başarmışlardır.10 Harezmşah unvanına baktığımızda ise Farsça bir unvan olup Harezm bölgesini idare eden yöneticiler için kullanılmıştır. Bölgenin İslamlaşmasından önce kullanılan bu unvan İslamiyet döneminde de kullanılmaya devam edilmiştir.11Barthold, tarih boyunca Harezm bölgesini idare eden hanedanları dört kısma ayırmaktadır. Bunlar; 1. İslamiyet’ten önce ortaya çıkan ve 995 tarihine kadar hüküm süren Afrigoğulları hanedanı 2. Memunoğullarıhanedanı (995-1017) 3. Gazneli Sultan Mahmud’un bölgeyi 1017 tarihinde ele geçirmesi ile buraya vali tayin ettiği Altuntaş ile başlayan Altuntaş hanedanı, 4. Anuşteginoğulları (Son Harezmşahlar,1097-1230) hanedanlarıdır.12 Harezm bölgesi yukarıda da belirttiğimiz gibi tarihin her döneminde önemli hanedanların idaresinde bulunmuştur. Savunma açısından kolay ekonomik ve ticaret yönünden önemli bir yer olan bölgeyi idare eden valiler kısa zamanda bağımsızlık kazanabilmişlerdir. Ancak bölgenin etrafının çöller ile çevrili olması bu hanedanların mahalli olmaktan öteye geçememelerine neden olmuştur. Çalışmamıza konu olan Anuştekinoğulları hanedanı kurmuş oldukları Harezmşahlar Devleti’nin sınırlarını Harezm bölgesinden çok daha öteye taşıyarak bir devlet kurmayı başarmışlardır. 10Kafesoğlu, 32. 11Barthold, Harizmşahlar, İslam Ansiklopedisi, Cilt 5, Kısm 1, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1987, 263-265. M.Fuad Köprülü, Harizmşahlar, İslam Ansiklopedisi, Cilt 5, Kısm 1, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1987, 265-296. 12Barthold, 263-265. 4 Selçuklular: Selçuklular tarihçilerin hemfikir olduğu üzere Oğuzlar’ın, Kınık13 boyu tarafından kurulmuşlardır.14 Oğuzlar X. yüzyılda Hazar Denizi’nin doğusu ve Seyhun (Sırderya) nehri ile Aral gölü arasında bulunuyorlardı. Kınık boyu da Seyhun nehrine yakın oturmaktaydı.15 Oğuzlar burada Oğuz Yabgu Devleti adı altında Yabgu unvanı taşıyan bir idareci tarafından idare edilmekteydiler. Selçuklu ailesinin bilinen en eski atası olan ve “Demir Yaylı” unvanı taşıdığı bilinen Dukak bu devlet içerisinde önemli bir konuma sahipti. Dukak’ın ölümünden sonra Kınık boyunun başına oğlu Selçuk Bey geçti. Selçuk Bey aynı zamanda Yabgu tarafından Oğuz Yabgu Devleti içerisinde ordu komutanı anlamına gelen “sübaşı” tayin edilmiştir. Ancak Yabgu gün geçtikçe devlet içerisinde gücü ve itibarı artan Selçuk Bey’den çekinmiş ve onu iktidarı için tehlike görmeye başlamıştı. Yabgu iktidarı için tehlike gördüğü Selçuk Bey’i ortadan kaldırmayı planladı. Durumu önceden haber alan Selçuk Bey obasını da alarak 961 yılında Yabgu’nun etkisinin daha az olduğu Cend şehrine göç etti.16 Bu dönemde Türkler arasında İslam dini de hızla yayılmaktaydı. Cend şehri de İslam dünyası ile Oğuz Yabgu Devleti arasında bir sınır şehriydi. Selçuk Bey, Cend şehrinde yanında bulunan obası ile beraber Türk inanışlarına yakınlığı ve siyasi geleceğinin parlaklığı dolayısıyla İslam dinini kabul etti. Bundan sonra Selçuk Bey, Cend bölgesine yıllık vergiyi almaya gelen Yabgu’nun vergi memurlarını “Kâfirlere haraç vermeyeceğini” söyleyerek kovmuş ve Cend’de müstakil bir beylik kurmuştur. Bu olayların ardından Yabgu, Selçuk Bey üzerine kuvvetler gönderdi. Selçuk Bey, Yabgu’nun gönderdiği bu kuvvetleri yenerek bölgede kolaylıkla tutunmuştur. Selçuk Bey’in gayrimüslim Türkler ile yaptığı bu başarılı mücadeleler onun İslam dünyasında şöhretini arttırmıştır.17 Selçuk Bey’in Cend’de müstakil bir beylik kurduğu dönemde bölgede ikisi Türk, Karahanlılar ve Gazneliler Devletleri ile Samaniler Devleti18 olmak üzere üç büyük 13Faruk Sümer, Oğuzlar (Türkmenler),Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1972, 369. 14Mehmet Altay Köymen, Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi, Cilt I, Ankara: TTK, 2016, 31. Osman Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, İstanbul: Ötüken, 2012, 54. 15Erdoğan Merçil, Müslüman Türk Devletleri Tarihi, İstanbul: Bilge Kültür Sanat, 2018, 52. Köymen, Cilt I, 31. 16İbnü’l Esir, El Kamilfi’t Tarih Tercümesi, Cilt 9, Abdülkerim Özaydın (çev.), İstanbul: Bahar Yayınları 1991, 361. Turan, 66. Köymen, Cilt I, 16-17. 17 Turan, 67-68. İbnü’l Esir, Cilt 9, 362. 18Merçil, Afganistan ve Hindistan’da Bir Türk Devleti Gazneliler –Makaleler-, İstanbul: Bilge Kültür Sanat, 2014, 44-63. 5 devlet bulunmaktaydı. Maveraünnehir bölgesinin egemenliği için Karahanlılar ve Samaniler mücadele halindeydiler.19 Selçuk Bey bu dönemde gayrimüslim Türkler ile yaptığı başarılı mücadeleler ve emrindeki Oğuzlar ile önemli bir kuvvet konumundaydı. Bu şöhreti onun Karahanlılar Devleti karşısında etkisiz kalan Samaniler Devleti ile anlaşmasını sağladı. Samaniler devlet sınırlarını Türk akınlarından korumak ve Karahanlılar Devleti ile araya tampon bir bölge kurmak istemelerinden dolayı Selçuklu Oğuzları’na 985-986 yıllarında Buhara civarındaki Nur kasabasının çevresine yerleşme müsaadesi vermişlerdir. Selçuk Bey yaşının da ilerlemiş olduğu bu dönemde Cend şehrinde kalırken, Nur kasabası civarına büyük oğlu Arslan İsrail idaresindeki Oğuzlar yerleşmişlerdir.20 Yabgu unvanı taşımakta olan Arslan İsrail’in idaresinde bulunan Yabgulu Türkmenleri, Samaniler Devleti’ne askeri destek sağlamaktaydı.21 Karahanlılar Devleti İlig Han Nasır idaresinde 999 yılında Buhara’yı ele geçirerek Samani Devleti’ne son verdiler. İlig Han Nasır, Samani hanedanından kalan üyeleri Özkend’de hapsetmiştir.22Özkend’de hapisten kaçan Samani şehzadesi İsmail Muntasır, Samani Devleti’ni yeniden kurmak için mücadeleye başladı. İsmail, Karahanlılar Devleti’ne karşı başarılı mücadeleler vererek Buhara’yı ele geçirdi. Ancak daha sonra Karahanlılar’a karşı mücadeleleri kaybederek Buhara’yı terk etti. İsmail daha sonra 1002 tarihinde Arslan Yabgu idaresindeki Oğuzlara sığındı. Arslan Yabgu’nun desteğini sağlayan İsmail, Karahanlılar karşısında yeniden başarılı mücadeleler verdi. Karahanlı kumandanı Sübaşı Tegin idaresindeki bir orduyu yenen müttefikler bir gece baskını ile de Karahanlı Hanı İlig Han Nasır’ı 1003 yılında bozguna uğrattılar. Ertesi yıl 1004 tarihinde yine bir Karahanlı ordusunu Semerkand civarında mağlup ettiler. Bu savaşlarda ellerine bolca ganimet geçen Oğuzlar İsmail’in yanından ayrıldılar. Oğuzların yanından ayrılmasıyla Karahanlılar karşısında yalnız kalan İsmail tek başına giriştiği mücadelede başarısız oldu. Bu mücadeleler sırasında 1005 yılında ölümü ile de Samaniler Devleti tarihe karıştı. Samani Devleti’nin ortadan kalkmasının ardından hükmettiği topraklar iki devlet 19 Köymen, Cilt I, 36-37. 20İbnü’l-Esir, Cilt 9, 362. Turan, 69. 21Ali Sevim, Erdoğan Merçil, Selçuklu Devletleri Tarihi, Ankara: TTK, 1995, 17. Kafesoğlu, Selçuklular, İslam Ansiklopedisi,Cilt 10, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1967, 353-416. 22İbnü’l Esir, Cilt 9, 123-124.Merçil, Afganistan ve Hindistan’da Bir Türk Devleti Gazneliler – Makaleler-, 62. 6 arasında pay edildi. Buna göre Maveraünnehir bölgesi Karahanlılar Devleti’nin Horasan bölgesinin idaresi de Gazneliler Devleti’nin hâkimiyeti altına girdi.23 Selçuk Bey yüz yaşını geçerek uzun bir ömür yaşamıştır. 1007 yılında Cend şehrinde ölmüş ve bu şehre defnedilmiştir. Selçuk Bey’in, Mikail, Arslan İsrail, Yusuf ve Musa adlarında dört oğlu vardı. Bazı kaynaklarda Yunus adı da geçmekte ve beş oğlu olduğu kaydedilmektedir. Selçuk Bey’in en büyük oğlu olan Mikail babasının sağlığında gayrimüslim Türkler ile yapılan bir savaşta şehit düşmüştür. Mikail’in oğlu olan Çağrı ve Tuğrul Bey’ler dedeleri Selçuk Bey tarafından yetiştirilmişlerdir.24 Selçuk Bey’in ölümünden sonra ailenin başına en büyük oğlu Arslan Yabgu geçti. Selçuk Bey’in ölümünün ardından Cend’de bulunan Selçuklular’ın hepsi buradan ayrılarak Buhara civarına indiler. Maveraünnehir bölgesi Samaniler Devleti’ni ortadan kaldıran Karahanlılar Devleti’nin hâkimiyetindeydi. Samaniler Devleti’nin geçmişteki müttefiki olan Selçuklular artık Karahanlılar Devleti ile karşı karşıyaydı.25 Karahanlılar, Maveraünnehir bölgesine gelen ve burada bir tehdit oluşturan Selçuklu Oğuzları’nın gücünü kırmak ve ileri gelenlerini ortadan kaldırarak itaate alma niyetindeydiler. Bu nedenle Tuğrul ve Çağrı Bey idaresindeki Selçuklular, Karahanlı İlig Han Nasır’ın saldırılarına uğradılar. Bu saldırıların ardından Selçuklular, Karahanlı hanedanından olan Buğra Han’ın yanına Talas bölgesine sığındılar. Ancak Buğra Han’ın tutumu da farklı değildi. Buğra Han yanına sığınan Selçuklu beylerine düşmanca davrandı ve Tuğrul Bey’i tutukladı. Bunun üzerine Çağrı Bey bir baskın ile Karahanlılar’ı mağlup ederek kardeşi Tuğrul Bey’i kurtarmıştır.26 Bu dönemde baskılar ve yurt sıkıntısı karşısında Tuğrul Bey çöllere çekilirken, Çağrı Bey’de 1016-1021 yılları arasında Anadolu’ya meşhur keşif akınını yapmıştır.27 Tuğrul ve Çağrı Bey’ler bu olaylarla uğraştıkları sıralarda amcaları Arslan Yabgu’da bu sıralarda 1021 yılında İlig Han Nasır Han’ın yerine büyük han olan Yusuf Kadir 23İbnü’l Esir, Cilt 9, 131-132. Barthold, Moğol İstilasına Kadar Türkistan,Hakkı Dursun Yıldız, (hazr.), İstanbul: Kronik Kitap, 2017, 287-288. Osman G. Özgüdenli, Selçuklular,Cilt I, İstanbul: İsam Yayınları, 2013, 52-53. Reşat Genç,Karahanlı Devlet Teşkilatı,Ankara: TTK, 2002, 12. Turan, 86. 24Kafesoğlu, Selçuklular ve Selçuklu Tarihi Üzerine Araştırmalar,İstanbul: Ötüken, 2019, 237- 241. Sevim ve Merçil, 17. İbnü’l-Esir, Cilt 9, 362. 25Kafesoğlu, Selçuklular, İA,353-416. 26 Turan, 88. İbnü’l Esir, Cilt 9, 362. 27 Köymen, Cilt I, 104. Kafesoğlu, Selçuklular ve Selçuklu Tarihi Üzerine Araştırmalar,196-209. 7 Han’ın büyük han olmasını tanımayan Karahanlı hanedanından Ali Tegin ile birleşerek onun Buhara’yı ele geçirmesine yardımcı olmuştur. Karahanlı Hanı Yusuf Kadir Han’ın iktidarını tanımayarak isyan eden Ali Tegin, Arslan Yabgu ile ittifak kurarak Buhara’da müstakil bir beylik kurmuştur.28 Bu durum ise Maveraünnehir’e hâkim olmak isteyen Karahanlılar ve Gazneliler için bir engeldi. Yusuf Kadir Han bu olaylar üzerine Gazneli Sultanı Mahmud ile anlaştı. Bu durumu haber alan Ali Tegin ve Arslan Yabgu karşı koyamayacaklarını anlayınca çöle çekildiler. Gazneli Sultanı Mahmud, Arslan Yabgu’ya kıymetli hediyelerle bir elçi göndererek Hint seferlerinde kendisine destek olması için yanına davet etti. Arslan Yabgu, Sultan Mahmud’un bu davetine katıldı. Yapılan eğlenceler sırasında Sultan Mahmud, Arslan Yabgu’nun kuvvetini tespit ederek devleti için olası bir tehlike olmaması için yakalatarak, 1025 yılında Hindistan’da bulunan Kalincar kalesine hapsetti.29 Arslan Yabgu, Kalincar kalesinde yedi yıllık bir esaretin ardından 1032 yılında bu kalede öldü. Arslan Yabgu’nun esir edilmesinden sonra Selçuklular’ın başına yaş olarak en büyük hanedan üyesi olan Musa Yabgu geçirildi. Ancak asıl idareciler Tuğrul ve Çağrı Bey’lerdi. Ali Tegin bu arada geri dönerek Buhara’yı ele geçirmişti, Arslan Yabgu’nun esir edilmesinin ardından kendisine yeni müttefik arayan Ali Tegin, Tuğrul ve Çağrı Bey’ler ile anlaşmaya çalışsa da Tuğrul ve Çağrı Bey’lerin Ali Tegin’e güvenmemeleri nedeniyle anlaşamadılar. Ali Tegin bunun üzerine Selçuklular üzerine saldırılarda bulundu.30 Bölgedeki bu baskılar ve saldırılar karşısında Selçuklular, Gaznelilerin hâkimiyetinde olan Harezm’e göç ettiler. Bu arada 1030 yılında Gazneli Sultanı Mahmud ölmüş ve yerine oğlu Sultan Mesud Gazneliler Devleti tahtına geçmişti. Sultan Mesud babası döneminde kurulan, Karahanılar ile iyi ilişkileri devam ettirmiştir. İki devlet bu iyi ilişkiler çerçevesinde Maveraünnehir bölgesi için bir tehdit olan Selçuklular ve Ali Tegin’e karşı harekete geçtiler. Selçuklular bu olaylar üzerine Harezm’den ayrıldılar ve Maveraünnehir bölgesine geri dönerek Ali Tegin ile ittifak kurdular. Bölgede yaşanan bu gelişmeler ile siyasi olaylar yeniden şekillendi. Selçuklular tekrar Ali Tegin ile ittifak kurarak 28İbnü’l Esir, Cilt 9, 362,363. Abdurrahman İbnü’lCevzi, El-Muntazam Fi Tarihi’lÜmem’de Selçuklular, Ali Sevim (terc.) Ankara: TTK, 2014, 84. 29Genç, 15. Kafesoğlu, Selçuklular, İA, 353-416. OmelyanPrıtsak, Karahanlılar, İslam Ansiklopedisi, Cilt 6, İstanbul:Milli Eğitim Basımevi,1977,251-273. İbnü’l-Esir, Cilt 9, 363. İbnü’lCevzi, elMuntazam-Selçuklular, 85. 30İbnü’l-Esir, Cilt 9, 363,364. 8 Gazneliler’in Harezm valisi Altuntaş’ın idaresindeki kuvvetleri 1032 yılında Debusiye’de yenilgiye uğrattılar.31 Bu savaşta ağır yara alan Harezm valisi Altuntaş kısa zaman sonra ölmüş ve yerine Harezm valisi olan oğlu Harun, Gazneliler Devleti’ne karşı istiklal mücadelesine girmişti. Harezmşah Harun bu isyanında, Ali Tegin ve bölgede önemli bir askeri güç unsuru olan Tuğrul ve Çağrı Bey’ler ile anlaştı. Selçuklular, Harezmşah Harun’un daveti üzerine yeniden Harezm’e göç ettiler.32 Bu arada Selçuklular’ın eski düşmanı Cend Emiri Şah Melik, Gazneliler ile anlaştı. Şah Melik, Kasım 1034 tarihinde zorlu bir çöl yürüyüşü sonucunda kurban bayramı günü Selçuklular’a ani bir baskın yaparak çok ağır kayıplar verdirdi. Selçuklular’dan yedi sekiz bin kişiyi öldürerek pek çok kadın ve çocuğu da esir etmiştir. Dağılan Selçuklular, Harezmşah Harun’un da desteği ile kısa zamanda toparlandılar. Ancak Ali Tekin’in 1034 yılında ölümü ve ardından 1035 yılında Harezmşah Harun’un Gazneliler’in bir suikastı sonucu öldürülmesi neticesinde Selçuklular’ın bu müttefikliği sona erdi.33 Selçuklular bu dostunu da kaybettikten sonra Harezm’de durmayarak Horasan’a göç ettiler. Ceyhun’u geçerek Merv yolundan Nesa’ya geldiler. Daha önceden buraya gelmiş olan Türkmenler de onlara katıldı ve yeni katılımlar ile iyice kuvvetleri arttı.34 Tuğrul ve Çağrı Bey’ler, Gazneliler Devleti’nin Horasan valisi Suri’ye mektup göndererek kendilerine Nesa ve Ferave’nin yurt verilmesi karşılığında Gazneli Sultanı Mesud’un hizmetine girmeye hazır olduklarını bildirdiler. Sultan Mesud bu isteği reddetti. Daha sonra da Hacib Beytoğdı idaresinde iyi teçhiz edilmiş bir orduyu Selçuklular üzerine gönderdi. Selçuklular, Nesa şehri yakınlarında 29 Haziran 1035 tarihinde yapılan bu savaşta Gazne ordusunu ağır bir yenilgiye uğrattılar. Savaş sonrası yapılan anlaşma neticesinde Sultan Mesud, Musa Yabgu’ya Ferave’yi, Çağrı Bey’e Dihistan’ı ve Tuğrul Bey’e de Nesa’yı yurt olarak verdi. Sultan Mesud ayrıca Selçuklu reislerine hilat, menşur, sancak gönderdi ve onlara “Dihkan” unvanı verdi.35 31 Sevim ve Merçil, 21-22. Prıtsak, 251-273. Merçil, Afganistan ve Hindistan’da Bir Türk Devleti Gazneliler –Makaleler-,114. 32İbnü’l-Esir, Cilt 9, 364.Merçil, Afganistan ve Hindistan’da Bir Türk Devleti Gazneliler – Makaleler-,115. 33Özgüdenli, 59-60.Beyhaki, 649.İbnü’l-Esir, Cilt 9, 364. Turan, 79. 34Beyhaki, 654-655. 35Minhac-i Sirac el-Cüzcani, Tabakat-ı Nasıri, Erkan Göksu (terc.) Ankara: TTK, 2015, 68-69. Turan, 95. İbnü’l-Esir, Cilt 9, 364,365. Köymen, Cilt I, 225,227. 9 Selçuklular kazanılan bu zafer ile Türkmenler arasında itibarlarını arttırmışlar ve akın akın yeni katılımlar gelmeye başlamıştı. Bu yeni katılımlar ile Selçuklular yeniden akınlara ve yağmalara başladılar. Sultan Mesud, Horasan şehirlerini bu yağmalardan korumak için Sübaşı adındaki kumandanı idaresinde bir ordu sevk etti. Bu arada Selçuklu reisleri yeni katılımlar ile mevcut yurtların yetmediğini ve Merv, Serahs ve Baverd’in kendilerine verilmesini istediler. Sultan Mesud bu isteği kabul etmedi ve Sübaşı’ya Selçuklular ile savaşması için kesin emir verdi. Serahs şehri civarında Ağustos 1038 tarihinde yapılan savaşta Gazne ordusu ağır bir yenilgi aldı ve Selçuklular bu savaşı da kazandılar. Bu zafer ile Selçuklular devlet olma yolunda büyük bir adım attılar.36 Selçuklular, Türk devlet geleneği gereği bir kurultay topladılar ve izlenecek olan yolu belirleyerek ele geçirilmesi planlanan yerleri bölüşüler. Buna göre Tuğrul Bey yeni devletin hükümdarı olarak Nişabur’u, Çağrı Bey Merv’i ve Musa Yabgu’da Serahs’ı aldı. Tuğrul Bey’in anne bir kardeşi İbrahim Yınal yanında kaldı ve Tuğrul Bey tarafından öncü olarak Nişabur şehrine gönderildi. Nişabur halkı Tuğrul Bey’e itaat ettiğini bildirdi ve Tuğrul Bey adına hutbe okuttu. Daha sonra Tuğrul Bey, Nişabur’a geldi ve Horasan’ın bu önemli şehri Selçuklular’ın merkezi oldu.37 Gazneli Sultanı Mesud devleti için artık en büyük tehlike olan Selçuklular’ı tamamen ortadan kaldırmak için büyük bir ordu hazırladı. Sultan Mesud bizzat kendisinin idare ettiği 300 savaş fili ile destekli 50 bin kişilik ordusu ile başkent Gazne’den hareketle Belh şehrine geldi.38 Sultan Mesud’un Belh’e gelmesinin ardından Selçuklu beyleri Serahs şehrinde toplanarak yapılacak mücadelenin yöntemini belirlediler. Selçuklu beyleri iyi teçhiz edilmiş Gazne ordusu ile savaşmak yerine çöle çekilme taraftarıydılar. Ancak Çağrı Bey geri çekilmeyerek savaş kararı için bütün beyleri ikna etti. İki taraf arasında yapılan ilk çarpışmalarda Gazne ordusu üstün gelerek Selçuklu kuvvetlerini dağıttı. Bu çarpışmaların ardından nihayet asıl büyük savaş Merv yakınlarında bulunan Dandanakan kalesi yakınlarında oldu. Tuğrul ve Çağrı Bey’ler idaresinde olan Selçuklu kuvvetleri, sayıca kendilerinden üstün olan Sultan Mesud idaresindeki Gazne ordusunu 24 Mayıs 1040 tarihinde kesin 36Kafesoğlu, Selçuklular, İA, 353-416. Cüzcani, 73. İbnü’l-Esir, Cilt 9, 349.350. 37 Turan, 98. Köymen, Cilt I, 264. 38İbnü’l Esir, Cilt 9, 353. 10 olarak yenilgiye uğrattı. Sultan Mesud yanında kalan az sayıdaki kuvveti ile önce Gazne’ye oradan da Hindistan’a kaçtı.39 Selçuklular kazanılan bu zaferin ardından savaş meydanında Tuğrul Bey’i tahta çıkararak “Horasan Emiri” ilan ettiler. Dandanakan zaferinin ardından Horasan bölgesi Selçuklu hâkimiyetine geçerken, Horasan’da müstakil bir Selçuklu Devleti kurulmuştur. Kazanılan zaferin ardından dönemin âdeti gereği kazanılan zafer fetihnameler ile çevre hükümdar ve idarecilere bildirildi.40 Selçuklu beyleri zaferin ardından Türk devlet anlayışı gereğince Merv şehrinde büyük bir kurultay topladılar. Kurultay da alınan önemli kararlardan biri de Abbasi Halifesi Kaim bi-Emrillah’a sadık olduklarını ve Horasan bölgesinde adaleti tesis edeceklerini bildirmek olmuştur. Kurultay da alınan diğer önemli kararlar ise ele geçirilen yerlerin idaresi ve ele geçirilecek bölgelerin hanedan üyeleri arasında paylaştırılması olmuştur. Bu paylaşıma göre Tuğrul Bey “sultan” sıfatı ile Nişabur şehrini alarak batı yönünde fetihlerle ilgilenecekti. Çağrı Bey “melik” unvanıyla Merv şehri merkez olarak Ceyhun nehri ve Gazne arası toprakların yani devletin doğusunu idare edecekti. Burada dikkat çeken olaylardan biri de Çağrı Bey yaşça büyük olmasına rağmen kardeşi Tuğrul Bey’in sultan olmasını istemiştir. Çağrı Bey idare ettiği bölgede sultan gibi bağımsız hareket etse de dış işlerinde kardeşi Tuğrul Bey’in hâkimiyetini kabul etmiştir.41 Merv kurultayında hanedanın en büyük üyesi olan Musa Yabgu’ya da Büst, Herat ve Sistan havalisinin yönetimini verildi.Çağrı Bey’in büyük oğlu Kavurt’a Kirman bölgesinin ele geçirilmesi görevi verilirken Tuğrul ve Çağrı Bey’lerin anne bir kardeşleri İbrahim Yınal ve Arslan Yabgu’nun oğlu Kutalmış’a herhangi bir

.bölgenin idaresi verilmeyerek diğer bazı hanedan üyeleri ile beraber Tuğrul Bey’in yanında batı yönünde yapılacak fetihlerle ilgilenmeleri görevi verilmiştir. Bunların yanında diğer bazı hanedan üyelerine de bazı bölgelerin fethi görevi verildi.42 Büyük Selçuklu Devleti’nin uzantılarından ve Harezmşahlar Devleti ile siyasi ilişkileri konumuz dâhilinde olan diğer bir devlet de Türkiye Selçuklu Devleti’dir. 39Köymen, Cilt I, 336. Turan, 103. M. LongworthDames, Gazneliler, İslam Ansiklopedisi, Cilt 4, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1978, 742-748. İbnü’l-Esir, Cilt 9, 368-369. 40 Köymen, Cilt I, 344. Turan, 106. 41 Köymen, Cilt I, 356-359. 42 Sevim ve Merçil, 26-27. Köymen, Cilt I, 364. 11 Selçuklu Devletleri arasında en uzun ömürlüsü olan Türkiye Selçuklu Devleti, Arslan Yabgu’nun torunu Süleymanşah b. Kutalmış tarafından kurulmuştur. Kutalmış’ın 1064 yılında Sultan Alp Arslan ile girdiği taht mücadelesinde hayatını kaybetmesinin ardından Mansur, Süleymanşah, Alp İlig ve Devlet adlarındaki dört oğlu tutuklanmıştır. Tutuklanan bu hanedan üyeleri hakkında Malazgirt zaferi sonrasına yani 1072 yılında Anadolu’da ortaya çıktıkları döneme kadar kaynaklarda bilgi bulunmaması onların bu zaman içerisinde tutuklu olarak kaldıklarını göstermektedir. Sultan Alp Arslan ile Bizans imparatoru Romanos Diogenes arasında yapılan 1071 Malazgirt savaşından sonra imzalanan anlaşma yeni Bizans imparatoru VII.Mıkhael tarafından tanınmamıştır. Bunun üzerine Sultan Alp Arslan beylerine Anadolu’nun fethi görevini verdi. Sultan Alp Arslan’nın bu emrinin andından Anadolu’da başlayan fetih hareketleri içerisinde Kutalmış oğulları da görülmektedir. Kutalmış oğullarının Anadolu’ya nasıl geldikleri konusu ise tartışmalıdır.43 Sultan Alp Arslan’nın Anadolu’nun fethi konusunda verdiği emrin ardından Anadolu’da başlayan fetih hareketleri içerisinde Güney Doğu Anadolu’da Birecik merkez üssü olarak Kutalmış oğulları da faaliyetlere başlamıştır. Kutalmış oğullarının Anadolu’ya nasıl geldikleri konusuna baktığımızda ise bu konuda araştırmacılar farklı yaklaşımlar ortaya koymuşlardır. İlk olarak Kutalmış oğulları Sultan Alp Arslan döneminde tutuklu kalmışlardır. Alp Arslan’nın 1072 yılında ölümünün ardından Melikşah amcası Kavurt ile girdiği taht mücadelesi sırasında Kutalmış oğulları bir yolunu bulmuş ve kaçarak Anadolu’ya gelmişlerdir. Bu mücadeleler esnasında fırsatını bulup kaçmaları olasılığı yüksektir. Ancak Sultan Melikşah’ın taht mücadelesinden galip çıkmasının ardından kaçan hanedan üyelerini yeni bir tehlike olarak görmemesi ve cezalandırmaması olasılığı bu ihtimali zayıflatmaktadır.44 İkinci olarak baktığımızda ise Türk devlet töresi gereği her hanedan üyelerine bir bölgenin yönetimi verilmektedir. Zindanda bulunan Kutalmış oğulları için vezir Nizamü’l Mülk ve Abbasi halifesinin isteği doğrultusunda bu hanedan üyelerinin bu adet gereği Anadolu’ya gönderildikleridir. Ancak vezir Nizamü’l Mülk’ün bu konuda isteği olsa bile siyasi bir etkisi bulunmayan halifenin bir hanedan üyesi için 43 Salim Koca, Türkiye Selçukluları Tarihi, Ankara: Berikan Yayınevi, 2016, 58. 44Turan,Selçuklular Zamanında Türkiye, İstanbul: Ötüken, 2018, 77. Koca, 59. 12 ricada bulunması Selçuklu tarihinde hiç örneği görülmemiş bir konudur. Bu istekler üzerine Sultan Melikşah’ın menşuru ile Kutalmış oğullarının Anadolu’ya gelmesi taht mücadeleleri ile uğraştığı bir dönemde Sultan Melikşah’ın hanedana mensup üyeleri bırakarak risk alması anlamına gelmektedir. Sultan Melikşah’ın tahtını tamamen sağlama almadan Kutalmış oğullarını Anadolu’ya göndermesi ihtimali zayıftır. Aksi halde bu durum tahtı için Anadolu’da yeni bir tehlike demektir.45 Üçüncü olarak baktığımızda Sultan Alp Arslan Anadolu’nun fetih emrini vermesinin ardından uzun yıllardır zindanda bulunan ve tek suçlarının taht için ayaklanan babalarının yanında olmaları olan Kutalmış oğullarının iyi hallerini görmüştür. Uzun yıllardır zindanda olan bu hanedan üyeleri Sultan Alp Arslan’ın başkenti Rey’den ayrılmasının ardından sultanın muhalifleri tarafından isyan neticesinde devleti için bir tehdit olabilirdi. Sultan Alp Arslan bu ihtimalleri de göz önüne alarak bir menşur ile Kutalmış oğullarını Anadolu’ya göndermiştir. Bu ihtimal kesin olmamakla beraber diğer ihtimallere göre yüksektir. Türk töresi gereği bir hanedan üyesinin ömür boyu zindanda kalması da doğru değildir.46 Kutalmış oğulları 1072 yılında yukarıda da bahsettiğimiz gibi Birecik merkez olarak Diyarbakır ve Urfa taraflarında ortaya çıktılar. Hanedan üyeleri olmalarının da etkisiyle bu bölgede bulunan Türkmenler hızla etraflarında toplandılar. Kutalmış oğulları etrafında özellikle Selçuklu idaresine muhalif olan Yabgulu Türkmenleri toplanarak kuvvetlerinin artmasını sağladılar.47 Bu bölgede faaliyet gösterdikleri dönemde Sultan Melikşah tarafından Suriye ve Mısır’ın fethi ile görevlendirilen Türkmen beyi Atsız’a karşı isyan eden beylerinden Şökli, hanedan üyesi olan Kutalmış oğullarına mektup yazarak Atsız yerine onlara biat edeceğini bildirmiştir. Kutalmış oğullarından Alp İlig ve Devlet, Şökli’nin davetine uymuşlardır. Ancak bu müttefikler ile Atsız arasında yapılan savaşta Atsız onları yenilgiye uğratmıştır. Atsız, isyancı Şökli’yi öldürürken hanedan üyesi olan bu iki Kutalmış oğlunu esir ederek başkent İsfahan’a Sultan Melikşah’a göndermiştir. Süleymanşah, Atsız’a yazdığı mektubunda kardeşlerini istemiş ancak Atsız onları Sultan Melikşah’a 45 Turan, Selçukular Zamanında Türkiye, 75. 46 Koca, 60. 47 Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, 75. 13 gönderdiğini bildirmesinin ardından bir faaliyette bulunmamıştır. Bu olayın ardından Kutalmış oğullarının ikisi saf dışı kalmıştır.48 Süleymanşah ve Mansur bu arada Halep’i almak için kuşatmışlar ancak Kuzey Suriye’de genişleme siyasetinin tehlikesini görerek kuşatmayı kaldırmışlardır. Anadolu ise bu dönemde faaliyet gösterme açısından daha müsaitti. Bizans bitmek bilmeyen iç karışıklıklar ile uğraştığı için Anadolu’yu kendi haline bırakmak zorunda kalmıştı. Anadolu’da en büyük fetih hareketlerinde bulunan Artuk Bey ise Sultan Melikşah tarafından başkente çağırılmıştı. Sultan Melikşah, Artuk Bey’i amcası Kavurt ile olan taht mücadelesinde kendisine destek olması için İsfahan’a çağırmıştı. Kavurt’un bertaraf edilmesinin ardından Artuk Bey, Ahsa ve Bahreyn Karmatileri üzerine sefer ile görevlendirildi. Artuk Bey’in Anadolu’dan ayrılmasının ardından Süleymanşah ve Mansur Anadolu’da daha rahat hareket etme fırsatı buldular.49 Süleymanşah ve Mansur ilk olarak Antakya’yı kuşatsalar da ele geçiremeyerek Anadolu içlerine yöneldiler. 1074 yılında Konya’da bulunan Gevale kalesini ele geçirerek bölgede fetihlerde bulundular. İç Anadolu bölgesinde fetihlerini tamamlayan Kutalmış oğulları Sakarya havzasına yöneldiler. 1075 yılında Bizans’ın en önemli şehirlerinden olan İznik’i fethederek yeni kurulan devletin başkenti yaptılar ve Türkiye Selçuklu Devleti’ni kurdular.50 Bizans İmparatorluğu bu olaylar yaşanırken taht için isyan eden Rumeli orduları komutanı Bryennios ve Anadolu orduları komutanı Botaniates’in isyanları ile meşguldü. Kutalmış oğulları Bizans’ın iç işlerine karışmak için büyük bir fırsat yakaladılar. Botaniates tahtı ele geçirebilmek için bölgede önemli bir siyasi güç konumuna gelen Kutalmış oğullarından destek istedi. Süleymanşah ve Mansur ellerine gelen bu fırsatı iyi değerlendirerek Botaniates’in talebini kabul ettiler. Kutalmış oğullarının desteği ile Botaniates, Bizans’ın yeni imparatoru oldu. Bizans İmparatorluğu’nun tahtına yön veren Kutalmış oğulları bu destekleri ile bölgedeki siyasi varlıklarını kabul ettirmişlerdir. Bunun yanında yeni kurulan Türkiye Selçuklu Devleti’nin sınırları Üsküdar’a kadar genişlemiş ve boğazın giriş çıkışları kontrol edilir hale gelmişti.51 48 Koca, 61. 49Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, 83. 50 Koca, 62. Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, 84. Azimi Tarihi,Ali Sevim, (çev.) Ankara: TTK, 2006,24. Kafesoğlu, Selçuklular ve Selçuklu Tarihi Üzerine Araştırmalar, 283. 51 Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, 85. Koca, 63. 14 Süleymanşah ve Mansur birlikte hareket ettikleri dönemde yalnız Anadolu’ya değil Bizans’a da yön vermişlerdir. Ancak Kutalmış oğullarının arası liderlik mücadelesi nedeniyle bozulmuştur. Mansur yalnız Süleymanşah’a değil Sultan Melikşah’a karşı da cephe alınca Süleymanşah durumu İsfahan’a bildirmiştir. Bu haber üzerine Sultan Melikşah, Emir Porsuk’u Anadolu’ya gönderdi. Emir Porsuk yapılan mücadele sonunda 1078 yılında Mansur’u öldürdü. Ağabeyi Mansur’un Emir Porsuk tarafından ortadan kaldırılması ve Emir Porsuk’un da Anadolu’dan ayrılmasının ardından Süleymanşah, Türkiye Selçuklu Devleti’nin tek hâkimi oldu.52Süleymanşah İznik’te devletini teşkilatlandırarak Türkiye Selçuklu Devleti’nin kuruluşunu tamamladı. Süleymanşah’ın devletinin kuruluşunu tamamladığı dönemde Bizans’ta yeniden taht karışıklıkları başlamıştı. Taht mücadelesinden galip çıkan Aleksios Komnenos yeni Bizans imparatoru oldu. Süleymanşah yeni imparator Aleksios Komnenos ile 1081 yılında Dragos Çayı antlaşmasını imzaladı. Bu anlaşma ile Süleymanşah boğazlardan biraz geriye çekilse de anlaşmanın asıl önemi yeni kurulan Türkiye Selçuklu Devleti’nin ilk anlaşması olması ve Bizans tarafından siyasi olarak tanınması bakımından önemlidir.53 Süleymanşah, Bizans ile imzalamış olduğu anlaşmanın ardından arkasını güvene alarak Anadolu’ya yöneldi. Süleymanşah 1083 yılında Tarsus’u topraklarına kattı. Antakya şehrinin valisinin daveti üzerine Antakya’ya yöneldi. Süleymanşah şehri kuşattı ve kuşatma neticesinde Aralık 1084’de dış kale Ocak 1085 yılında da iç kale alınarak şehir ele geçirildi.54 Antakya’nın ele geçirilmesinin ardından Kuzey Suriye’ye yönelen Süleymanşah Halep’i kuşattı. Ancak Halep hâkimi kaleyi teslim etmek için Suriye Meliki Tutuş’a haber gönderdi. Melik Tutuş’un harekete geçtiği haberi üzerine Süleymanşah onu karşılamak için kuşatmayı kaldırdı. Ancak Süleymanşah 1086 yılında Suriye Meliki Tutuş ile yaptığı savaşı ve sonucunda hayatını kaybetti.55 52 Koca, 64. 53 Koca, 67. Sevim, Anadolu’nun Fethi Selçuklular Dönemi, Ankara: TTK, 1988,85. 54Azimi Tarihi, 29. Sevim, Suriye ve Filistin Selçukluları Tarihi, Ankara: TTK, 1983, 108-110. Koca, 70-71. 55 Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, 102-105.Kafesoğlu, Selçuklular, İA, 353-416. Azimi Tarihi, 30. İbnü’l-Esir, Cilt 10, 135,136. Sevim, Suriye ve Filistin Selçukluları Tarihi, 122-123. Koca, 73-74. 15 Türkiye Selçuklu Devleti’nin kurucusu ve ilk hükümdarı olan Kutalmışoğlu Süleymanşah’ın İznik merkezli 1075 yılında kurduğu devleti onun soyundan gelenler tarafından uzun yıllar Anadolu’da hüküm sürmüştür. Selçuklu devletleri arasında en uzun ömürlüsü olan Türkiye Selçuklu Devleti’nin Anadolu’nun Türkleşmesinde şüphesiz büyük katkısı olmuştur. Süleymanşah İznik’ten ayrılmadan önce yerine vekâleten veziri Ebu’l Kasım’ı bırakmıştı. Ebu’l Kasım, Süleymanşah’ın ölümü olan 1086 yılından 1092 yılına kadar Türkiye Selçuklu Devleti’ni idare etmiştir. Süleymanşah’ın ölümünün ardından esir edilen ve İsfahan’a götürülerek hapsedilen oğulları Kılıçarslan ve Kulan Arslan 1092 yılında Sultan Melikşah’ın ölümünün ardından kaçarak Anadolu’ya geldiler. Süleymanşah’ın büyük oğlu Kılıçarslan 1092 yılında İznik’e gelerek devleti Ebu’l Kasım’dan devraldı ve Türkiye Selçuklu hükümdarı oldu.56 I.Kılıçarslan ve ondan sonra tahta çıkan I.Mesud, II.Kılıçarslan, II.Süleymanşah, I.Gıyaseddin Keyhüsrev, I.İzzeddin Keykavus gibi sultanlar gerek Bizans ve Haçlılar gerekse Eyyubiler ve yeri geldiğinde bölgedeki Türk beylikleriyle mücadele ederek Türkiye Selçuklu Devleti hakimiyetini yaymaya ve korumaya çalıştılar. I.Alaaddin Keykubad’ın tahta geçmesiyle birlikte parlak bir dönem yaşayan Türkiye Selçuklu Devleti, yine bu dönemde yukarıda saydığımız rakiplerinin yanı sıra Harezmşahlar ile de mücadele etmek mecburiyetinde kaldı. Nitekim bu çalışmada da Büyük Selçuklu Devleti ve Türkiye Selçuklu Devleti’nin Harezmşahlar ile olan ilişki ve mücadeleleri izah edilmeye çalışılacaktır. 56 Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, 125. Koca, 89-90. BİRİNCİ BÖLÜM BÜYÜK SELÇUKLU DEVLETİ’NİN İDARESİNDE HAREZM BÖLGESİ 1.1. Tuğrul Bey Dönemi ve Harezm Bölgesi’nin Fethi Büyük Selçuklu Devleti’nin Harezm bölgesi ile olan ilişkileri daha devlet kurulmadan önce başlamıştır. Gazneli Sultanı Mahmud, Temmuz 1017 tarihinde Memuniler hanedanına son vererek Harezm bölgesini topraklarına katmıştır. Sultan Mahmud, Memuni hanedanından kalanları Gazneliler Devleti içerisinde çeşitli kalelerde hapsetmiş ve Harezm bölgesinin idaresini güvendiği adamlarından Hacip Altuntaş’a vermiştir.57 Yukarıda da bahsettiğimiz gibi 1021 yılında Karahanlı Yusuf Kadir Han’ın büyük han olmasını tanımayarak ona isyan eden Karahanlı hanedanından olan Ali Tegin, Selçuk Bey’in oğlu Arslan Yabgu ile ittifak kurarak Buhara’da müstakil bir beylik kurmuştur. Ancak Arslan Yabgu’nunGazneli Sultanı Mahmud tarafından yakalanarak hapsedilmesinden sonra müttefikini kaybeden Karahanlı Ali Tegin, bu defa Tuğrul ve Çağrı Bey’lere elçi göndererek ittifak teklif etti. Tuğrul ve Çağrı Bey’ler Ali Tegin’e güvenmedikleri için bu teklifi kabul etmediler. Bunun üzerine Selçuklular’ı birbirine düşürmek ve onları zayıflatarak daha sonra idaresi altına almak isteyen Ali Tegin, Selçuk Bey’in dördüncü oğlu Yusuf Yınal’a elçi ve hediyeler göndererek onu Yabgu ilan etmek istemiştir. Ancak Yusuf Yınal’da buna yanaşmayınca Ali Tekin, 1029 tarihinde Alp Kara Barani komutasında bir ordu göndererek Yusuf Yınal ile birlikti pek çok Selçuklu’yu öldürmüştür.58 Ali Tegin’nin bu saldırısından kurtulan Tuğrul ve Çağrı Bey’ler 1030 tarihinde karşı saldırıya geçerek başta Alp Kara Barani olmak üzere Ali Tegin’in binden fazla askerini öldürerek Yusuf Yınal’ın intikamını almışlardır. Ancak Selçuklular ardı kesilmeyen Ali Tekin’in saldırıları sonucu Gazneliler’e başvurdular. Gazneliler Devleti’nin Harezm valisi Altuntaş, kuvvetlerinden faydalanabileceği Selçuklular’a 57Merçil, Gazneliler Devleti Tarihi, Ankara: TTK, 1989, 37. Barthold, Moğol İstilasına Kadar Türkistan, 296. İbnü’l Esir, Cilt 9, 208-209. Beyhaki, 646. 58Turan, 92-93. Köymen, Cilt I, 121-125. 17 yurt olarak Darhan bölgesini vermiştir. Selçuklular 1032 tarihinde Harezm bölgesine ilk defa gelerek 15 bin çadır halinde Darhan bölgesine yerleşmişlerdir.59 Sultan Mahmud’un 1030 tarihinde ölümünün ardından taht mücadelesinden galip çıkan oğlu Sultan Mesud, Gazneliler Devleti tahtına geçti.60 Sultan Mesud babasının Karahanlılar Devleti ile sürdürdüğü dostane ilişkileri devam ettirmiştir. İki devletin bu dostane ilişkileri sonucu olarak Maveraünnehir bölgesi için bir tehdit olan Selçuklular ve Ali Tegin’i bertaraf etmek için harekete geçtiler. Selçukullar, Gazneli Devleti’nde yaşanan taht değişikliğinin kendileri için olumsuz bir sonuç olduğunu anlamalarının ardından Gazneliler Devleti idaresinde olan Harezm bölgesinden ayrılarak Maveraünnehir bölgesine geri dönmüşlerdir. Ortaya çıkan bu tehlikenin ardından Ali Tegin ve Selçuklular ittifak kurmuşlardır. Bu arada Sultan Mesud, Harezm valisi Altuntaş’ı Buhara’ya Ali Tegin üzerine bir sefere görevlendirdi. Harezm valisi Altuntaş ve Ali Tegin, 1032 tarihinde Debusiye’de savaşa tutuştular ancak iki tarafta bu savatan bir netice alamadı. Bu savaşta Ali Tegin’in yanında müttefiki Selçuklular’da bulunmaktaydı. Ancak bu savaşta yaralanan Harezmşah Altuntaş fazla yaşamamış ve Harezm’e dönünce ölmüştür. Harezm valisi Altuntaş, Harezm bölgesini Gazneliler Devleti’ne sadakatle bağlı olarak idare etmiştir. Altuntaş’ın ölümünden sonra Sultan Mesud’un da onayıyla Harezm valisi Altuntaş’ın oğlu Harun olmuştur.61 Harezmşah Harun, Harezm valisi olmasından sonra babasının tam tersi bağımsızlık yolunda Gazneliler Devleti’ne karşı isyan etmiştir. İsyanın görünen nedeni olarak da Gazne sarayında rehin tutulan kardeşinin ölümü olmuştur.62 Harun bağımsızlık yolunda bu isyanında kendisine destek olması için Buhara şehrine hâkim olan Ali Tegin ile anlaştı. Harezmşah Harun daha sonra bu ittifaka Tuğrul ve Çağrı Bey’leri de dâhil etti. Harun ile anlaşan Selçuklular tekrar Harezm bölgesine göç ettilir. Ancak müttefikler harekete geçmeden önce ortaya çıkan olaylar Selçuklular’ın Harezm’de kalamayacağını ortaya koymuştur. Selçuklular, Kasım 1034 tarihinde kurban bayramı günü eski düşmanları Cend Emiri Şah Melik’in baskınına uğradılar. 59 Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk- İslam Medeniyeti, 92-93. Prıtsak, Karahanlılar, İA, 251-273. 60İbnü’l Esir, Cilt 9, 308. 61 Sevim ve Merçil, 21-22. Beyhaki, 306-326. 62 Köymen, Cilt I, 145-146. Beyhaki, 647-648. 18 Cend’den zorlu bir yürüyüşün ardından Kızılkum çölünü geçen Şah Melik, RibatıMaşe, Şurah Han ve Gavhera kanalı kıyılarında bulunan Selçuklular’a ani bir baskın yaparak 7-8 bin kişiyi öldürerek pek çok kadın çocuk ve atı da alarak Cend’e dönmüştür. Selçuklular bu büyük darbenin ardından Harezm’i terk ederek Rıbat-ı Nemek’e geldiler. Ancak Selçuklular’ın askeri desteğine ihtiyacı olan Harun, at ve silah yardımı yaparak Selçuklular’ın kısa zamanda toparlanmasını ve Harezm’e geri dönmelerini sağladı. Harezm valisi Harun’un Selçuklular ile bu ittifakı ve Şah Melik ile görüşerek ona yaptığı tehditkâr uyarının ardından Şah Melik, Selçuklular’ı takibe devam etmemiştir.63 Harezmşah Harun’un büyük zorluklarla bir araya getirdiği bu müttefikler harekete geçemeden, Ocak 1035 tarihinde Ali Tegin ölmüş ve kısa bir zaman sonra da Harun’un Gazneliler’in bir suikastı sonucu öldürülmesiyle son bulmuştur. Selçuklular yukarıda da bahsettiğimiz gibi Selçuk Bey’in Cend bölgesine gelerek müslüman olmasının ve gayrimüslim Türkler ile başarılı mücadeleler yapmasının ardından bölgede önemli bir şöhret kazanmışlardır. Kazandıkları bu başarılar ve önemli bir askeri güç olmaları onlara Samaniler Devleti ile anlaşmalarını sağlamıştır. Ancak 999 yılında Samaniler Devleti’ni ortadan kaldırarak Maveraünnehir bölgesine hâkim olan Karahanlılar Devleti, bölgede tam hâkimiyet kurmak için Selçuklu Oğuzları’nı bir tehdit olarak görmüşler ve onları etkisiz hale getirmek için Selçuklular’a saldırılarda bulunmuşlardır. Selçuklular’ın Maveraünnehir bölgesinde önemli bir askeri güce sahip olmaları onlara düşmanın yanında müttefikler de kazandırmıştır. Karahanlı hanedanından olan Ali Tegin ve Selçuk Bey’in oğlu Arslan Yabgu’nun ittifakı ve Harezmşah Harun’un isyanında kendisine destek olmaları için Ali Tegin’in yanında Tuğrul ve Çağrı Bey’ler idaresindeki Selçuklular’ı da müttefiki yapması bunu göstermektedir. Ancak Selçuklular’ın bu müttefiklikleri bölgenin iki önemli gücü olan Karahanlılar ve Gazneliler Devleti’nin anlaşması sonucu başarısız sonuçlar vermiştir. Bütün bu olayların ardından Maveraünnehir bölgesinde Karahanlılar’ın, Harezm bölgesinde de Gazneliler Devleti’ni metbu tanıyan Cend Emiri Şah Melik’in saldırılarına maruz kalan Selçuklular daha fazla mücadele 63Özgüdenli, 59-60. Kafesoğlu, Selçuklular,İA, 353-416. İbnü’l Esir, 208-209. Beyhaki, 649. Barthold, Moğol İstilasına Kadar Türkistan,313. Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, 93-94. 19 edemeyerek Gazneliler Devleti idaresindeki Horasan bölgesine inmişlerdir. Horasan’a inen Selçuklular, Merv, Serahs ve Ferava bölgelerini yurt tutmuşlardır.64 Selçuklular, Gazneliler Devleti ile yapmış oldukları Nesa, Serahs ve 1040 tarihinde kazanılan Dandanakan savaşı sonrası Horasan’da Büyük Selçuklu Devleti’ni kurmuşlardır. Dandanakan zaferinden sonra savaş meydanında Tuğrul Bey tahta çıkarılmış ve Horasan Selçuklu hükümdarı ilan edilmiştir.65 Tuğrul Bey, yeni kurulan Büyük Selçuklu Devleti’nin sultanı olarak ilk işi kazanılan zaferi fetihnameler ile çevre bölgelerin idarecilerine bildirmek olmuştur. Türkistan Hanlarına, Ali Tegin oğullarına, Börü Tekin’e Aynüddevle’ye ve Abbasi Halifesi Kaaim Biemrillah’a mektuplar gönderilmiştir.66 Özellikle Abbasi halifesine gönderilen mektupta Gazneliler ile mücadelenin haklı sebepleri belirtilmiş ve Sünni İslam inançlarına ve halifeye bağlılıkları bildirilmiştir.67 Tuğrul Bey sultan olarak başkent Nişabur’da oturarak İran içlerine ve batı yönündeki bölgelerin fethi ile ilgilenmekteydi. Tuğrul Bey’in saltanatının ilk yıllarında eski düşmanları Cend Emiri Şah Melik, Sultan Mesud tarafından kendisine verilen Harezm üzerine 40 bin kişilik bir ordu ile yürüdü. Şah Melik Şubat 1041 tarihinde Asib ovasında kanlı bir savaştan sonra Altuntaş Harun’un yerine Harezm valisi olan kardeşi Altuntaş İsmail’i yenilgiye uğrattı. Harezm’i ele geçiren Şah Melik, başkent Gürgenç’de Harezm tahtına çıkarak bu dönemde ölümünden habersiz olduğu Sultan Mesud adına hutbe okuttu. Harezmşah İsmail, Şah Melik’in Harezm bölgesinin idaresini ele geçirmesinin ardından bölgeden kaçarak Mart 1041 tarihinde eski müttefikleri olan Selçuklular’a sığındı. Altuntuş İsmail, Merv’e gelerek Çağrı Bey’e olanları bildirdi ve yardım istedi.68 Bu dönemde Çağrı Bey, Gazneliler Devleti ile mücadele içindeydi. Şah Melik’in Harezm’i ele geçirmesi ile ortaya çıkan tehlikeyi gören Çağrı Bey derhal Altuntaş İsmail’i de yanına alarak Şah Melik’e karşı harekete geçti. Çağrı Bey’in Harezm üzerine yürüdüğü haberi üzerine Şah Melik, Harezm 64 Turan,Selçuklular Tarihi ve Türk- İslam Medeniyeti,94. Beyhaki, 652. 65 Sevim ve Merçil, 26. Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, 106. 66 Köymen, Cilt I, 344. Barthold, Moğol İstilasına Kadar Türkistan,318. Turan, Selçuklular ve Türk İslam Medeniyeti, 106. 67 Sevim ve Merçil, 27. 68 Turan, Selçuklular ve Türk İslam Medeniyeti, 110. İbnü’l Esir, Cilt 9, 385.Beyhaki, 656-657. Mirhand, Ravzatu’s-Safa, Erkan Göksu (terc.) Ankara: TTK, 2018, 75 20 bölgesini terk etmiştir. Ancak Çağrı Bey’in geri dönmesinin ardından Şah Melik de geriye dönerek tekrar Harezm bölgesine hâkim olmuştur.69 Tuğrul Bey bu arada Taberistan ve Cürcan taraflarını Selçuklu topraklarına katmıştı.70 Tuğrul Bey bu seferin ardından Harezm bölgesini ele geçirmek ve Selçuklular’ın amansız düşmanı olan Şah Melik’i ortadan kaldırmak için Çağrı Bey ile birleşerek 1043 baharında Harezm üzerine yürüdü. Şah Melik, başkent Gürgenç’de kuşatıldı ise de bir fırsatını bulup şehirden kaçmayı başarmıştır. Şah Melik’in kaçmasının ardından Harezm halkı Tuğrul Bey’e itaatini bildirmiştir. Böylece Harezm bölgesi Büyük Selçuklu Devleti’nin bir eyaleti durumuna gelmiştir. Şah Melik, Mekran taraflarında kaçarken İbrahim Yınal’ın kardeşi Ertaş tarafından yakalanarak Çağrı Bey’e teslim edilmiştir. Çağrı Bey, Selçuklular’ın bu eski amansız düşmanını hapse atmış ve Şah Melik, Selçuklu zindanlarında ölmüştür. Harezm bölgesi Tuğrul Bey döneminde Büyük Selçuklu Devleti topraklarına katılmış bölgenin idaresi yerel idareciler tarafından yapılmıştır71. 1.2. Sultan Alp Arslan Dönemi, Harezm Bölgesi’nin İdaresi Tuğrul Bey ölümünden kısa bir süre önce erkek evladı olmadığı için Çağrı Bey’in en küçük oğlu Süleyman’ı veliaht bırakarak Eylül 1063 tarihinde Rey şehrinde 70 yaşında hayatını kaybetti.72 Henüz çok küçük yaşta olan Süleyman, vezir AmidülmülkKündüri tarafından tahta çıkarıldı.73 Ancak Süleyman’ın hükümdarlığını ağabeyi olan, Çağrı Bey’in diğer oğlu Alp Arslan ve Arslan Yabgu’nun oğlu Kutalmış tanımayarak taht için harekete geçtiler. Alp Arslan ile Kutalmış Ocak 1064 tarihinde Damegan civarında karşılaştılar. Savaşı Alp Arslan kazanırken Kutalmış bu mücadele sonunda hayatını kaybetti. Alp Arslan’ın bu zaferinin ardından taht yolu 69 Sevim ve Merçil, 27. İbnü’l Esir, Cilt 9, 385.Barthold, Moğol İstilasına Kadar Türkistan,318. 70İbnü’-Esir, Cilt 9, 379. 71Cüzcani, 75. Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, 148-149. Mirhand, Ravzatu’s-Safa,75-76. 72 Turan, Selçuklular ve Türk İslam Medeniyeti, 147. İbnü’l-Esir, Cilt 10, 41.İbnü’lCevzi, elMuntazam-Selçuklular, 87. 73 Mükrimin Halil Yınanç, Alp Arslan, İslam Ansiklopedisi, Cilt 1, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1978, 384-386. 21 ona açıldı ve zorlukla karşılaşmadan Rey şehrine girerek Ocak 1064 tarihinde Büyük Selçuklu Devleti sultanı oldu.74 Sultan Alp Arslan taht için rakiplerini ortadan kaldırdıktan sonra 1064 tarihinde Azerbaycan, Gürcistan ve Doğu Anadolu bölgelerine bir sefer düzenleyerek fetihlerde bulundu. Ağustos 1064 tarihinde Bizans’ın önemli kalelerinden biri olan Ani kalesini fetheden Sultan Alp Arslan’a Abbasi halifesi tarafından “Ebul Feth” lakabı verilmiştir.75 Sultan Alp Arslan’ın 26 Ağustos 1071 tarihinde Bizans’a karşı kazandığı Malazgirt zaferi Anadolu Türk tarihi için bir dönüm noktası olmuştur. Malazgirt zaferi ve ardından Sultan Alp Arslan’ın Anadolu’nun fethi emrinin ardından Azerbaycan ve diğer Bizans sınırlarında sıkışan Türkmenler Anadolu’da kalıcı olarak fetih hareketlerine başladılar. Anadolu’da fetihler hızla ilerledi ve beyler ele geçirdikleri bölgeleri kılıç hakkı olarak sahiplendiler ve Anadolu’da beylikler kurulmaya başladı. Sultan Alp Arslan’ın beyleri tarafından, Saltuklular, Mengücükler, Danişmendliler, Sökmenliler ve Artuklular gibi beylikler kuruldu. Şüphesiz bunlar arasında Anadolu’da Malazgirt zaferinin ardından 1075 yılında Kutalmış oğulları tarafından İznik merkezli kurulan Türkiye Selçuklu Devleti en önemlileri olmuştur.76 Batı seferlerinde çok büyük başarılar elde eden Sultan Alp Arslan iki kez de devletin doğu bölgesine sefer düzenledi. Bu seferlerinden ilkinde 1065 tarihinde Üst Yurt ve Mangışlak taraflarında ticaret yollarına zarar veren ve tüccarların mallarını yağmalayarak devletin ticaretine zarar veren Kıpçaklar ve Türkmenleri cezalandırmak için yaptı. Sultan Alp Arslan önce Horasan’a oradan da Harezm’e geçti. Sultan buradan hareketle ticaret yollarına zarar veren Kıpçaklar ve Türkmenleri cezalandırdı. Sultan Alp Arslan buradan Cend şehrine giderek dedesi Selçuk Bey’in mezarını ziyaret etti. Cend hâkimi büyük hediyelerle sultanı karşıladı ve sultan onu yerinde bıraktı. Buradan tekrar Harezm’e dönen Sultan Alp Arslan, Gürgenç şehrine geldi ve harap olan şehri imar ettirerek şehirde birde cami yaptırdı. Daha sonra Harezm bölgesinin idaresini oğlu Arslan Argun’a vererek Mayıs 1066 74Merçil, Müslümün Türk Devletleri Tarihi,59.Özgüdenli, 138. İbnü’l-Esir, Cilt 10, 48-49. 75Özgüdenli, 142.İbnü’l-Esir, Cilt 10, 52. Koca, 31-32. Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, 156. 76 Sevim ve Merçil, 72-73. Koca, 46-48. 22 tarihinde Merv’e döndü.77 Sultan Alp Arslan döneminde Harezm bölgesi idari yönden hanedan üyesi olan Arslan Argun tarafından idare edilse de bölgenin asıl idarecisi, Harezm’in ileri gelenleri tarafından ortak kararla seçilen idareciler tarafından yürütülmüştür.78 1.3. Sultan Melikşah Dönemi ve Harezm’in İdaresi Sultan Alp Arslan çıktığı Maveraünnehir seferinde 1072 yılında teslim olarak huzuruna çıkarılan Barzam kalesi komutanı Yusuf el-Harezmî tarafından hançerlendikten dört gün sonra hayatını kaybetti.79 Sultan Alp Arslan’ın ölümünün ardından veliaht olan oğlu Melikşah vezir Nizamü’l Mülk’ün de yardımı ile Kasım 1072 yılında 18 yaşında Büyük Selçuklu Devleti’nin yeni sultanı oldu.80 Sultan Melikşah dönemi devletin zirve dönemi ve en büyük sınırlara ulaşıldığı dönemdir. Sultan Melikşah’ın yirmi yıllık saltanatında devletin sınırları Çin sınırlarından Batı Anadolu’ya kadar ulaşmıştı.81 Sultan Melikşah tahta geçtikten sonra ilk iş olarak taht için harekete geçen amcası Kavurd ile mücadele ederek onu ortadan kaldırdı. Daha sonra taht değişikliğini fırsat bilerek Selçuklu topraklarına saldıran Karahanlılar ve Gazneliler’e karşı yürüyen Sultan Melikşah onları yenilgiye uğratarak bölgede yeniden hâkimiyeti tesis etti.82 Sultan Melikşah döneminde Harezm bölgesinin idaresine baktığımızda ise bu dönemde Harezm bölgesi ve Harezmşahlar Devleti’nin tarihi açısından en önemli olaylardan birisi gerçekleşmiştir. Harezm bölgesinin idaresi bu döneme kadar Horasan bölgesine bağlıydı. Ancak idari yönden Horasan bölgesine bağlı olan bölgenin yönetimi yine Harezm ileri gelenleri tarafından seçilen yerel beyler tarafından yapılmaktaydı. Sultan Melikşah Harezm bölgesinin idaresini doğrudan saray teşkilatına bağladı. Harezm bölgesinin gelirlerinin bir kısmı ile sarayın “taşdarlık” masrafları karşılanacaktı. Sultanın leğen ve ibrikçisi olan taşdarlık 77 Köymen, Cilt III, 41. Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, 159. İbnü’l-Esir, Cilt 10, 58. 78Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi,36. 79 Turan, Selçuklular ve Türk İslam Medeniyeti,190. İbnü’l-Esir, Cilt 10, 78-79. İbnü’lCevzi, elMuntazam-Selçuklular, 110. 80Kafesoğlu, Sultan Melikşah Devrinde Büyük Selçuklu İmparatorluğu, İstanbul: Ötüken, 2019, 49. 81Özgüdenli, 191. Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, 225. 82 Erkan Göksu, Selçuklular, İstanbul: Kronik Kitap, 2019, 140. 23 makamına gelenler en güvenilir ve en sadık gulamlar arasından seçilirdi. Sultan Melikşah, Harezm bölgesinin idaresini 1077 yılında Taştdarı Anuştekin Garce’ye verdi.83 Sultan Melikşah tarafından Harezm bölgesinin idaresinin Harezmşahlar Devleti hanedanının atası olan Anuştekin’e verilmesinin ardından çalışmamıza konu olan Harezmşahlar hanedanının temelleri atılmış oldu. Ancak Anuştekin Harezm valisi olsa da saraydan ayrılmamış ve Harezm bölgesine gitmeyerek bölgeyi naipler vasıtası ile idare etmiştir. Sultan Melikşah’ın ölümünün ardından başlayan taht kavgaları döneminde Harezm bölgesinin idaresine baktığımızda Kıpçak Türklerinden Ekinci b.Koçkar’ın ele geçirdiği görülmektedir.84Sultan Melikşah döneminde Harezm bölgesinin idaresi ne kadar saray teşkilatına bağlanmış ve Anuştekin’e verilmiş olsa da daha önce ki dönemlerde olduğu gibi naipler ve yerel idarecilerce bölgenin idaresinin sürdürüldüğü görülmektedir. Harezm bölgesinin tam anlamda idaresinin Anuştekin hanedanına geçti dönem ise 1097 yılında Anuştekin’in oğlu Kudbüddin Muhammed’in Harezm valisi olduğu dönem olmuştur. 1.4. Sultan Melikşah’ın Ölümü ve Taht Kavgaları Döneminde Harezm Bölgesi Sultan Melikşah’ın yirmi yıllık saltanatı dönemi Büyük Selçuklu Devleti’nin zirve dönemidir. Sultan Melikşah Bağdat’da Kasım 1092 tarihinde çıktığı avda rahatsızlanmış ve kısa bir süre sonrada hayatını kaybetmiştir. Sultanın ölümünden bir ay önce de Büyük Selçuklu Devleti’nin en kudretli devlet adamı olan veziri Nizamü’l Mülk, Bağdat yolunda iken Bâtınilerin suikastı sonucu öldürüldü. Sultan Melikşah’ın ölümü konusu aydınlatılamamıştır. Kaynaklarda farklı rivayetler belirtilmiş ancak zehirlenerek öldürüldüğü ihtimali tarihçiler tarafından ortak görüş olarak kabul edilmeklebirlikte sultanın kimler tarafından zehirlendiği konusu aydınlatılamamıştır.85 83Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi, 36. 84Kafesoğlu, 36. 85Kafesoğlu, Sultan Melikşah Devrinde Büyük Selçuklu İmparatorluğu, 207. Özgüdenli, 190. İbnü’l-Esir, Cilt 10, 181. 24 Sultan Melikşah’ın ölümünün ardından Büyük Selçuklu Devleti’nde taht için büyük bir mücadele başladı. Melikşah’ın ölümünden kısa bir süre önce eşi Terken Hatun oğlu Mahmud’u veliaht tayin ettirmeyi başarmıştı. Henüz küçük yaşta olan Mahmud 1092 tarihinde Terken Hatun’un büyük gayreti ile Büyük Selçuklu Devleti sultanı ilan edildi.86Nizamü’l Mülk’ün adamları tarafından desteklenen Sultan Melikşah’ın en büyük oğlu Berkyaruk kardeşinin saltanatını tanımayarak Rey şehrinde sultanlığını ilan etti. Melikşah’ın kardeşi Suriye Meliki Tutuş’da sultanlığını ilan ederek başkent İsfahan’a yürümüştür. Diğer yandan Melikşah’ın bir diğer kardeşi Arslan Argun, Horasan’ın büyük kısmını ele geçirmiş ve sultanlığını ilan etmişti. Büyük Selçuklu Devleti içerisinde karışıklıklar artmış ve merkezi otorite kaybolmuştur. Hanedan üyeleri yönettikleri bölgelerde sultanlıklarını ilan etmişler devlet hazinesi boşaltılmış ve ordu da dağılmıştır.87 Bu taht mücadeleleri sonunda Nizamü’l Mülk’ün adamlarının da desteğini alan Melik Berkyaruk önce 1094 tarihinde Terken Hatun ve kardeşi Mahmud’u daha sonrada Şubat 1095 tarihinde amcası Tutuş’u bertaraf ederek Büyük Selçuklu Devleti sultanı oldu.88 Sultan Berkyaruk amcası Tutuş ile ittifak yapan ve Belh’de ayaklanan diğer amcası Tekiş’i de boğdurmak suretiyle ortadan kaldırmıştır. Berkyaruk kazandığı bu başarılar ile devleti büyük ölçüde toparlamıştı. Bu taht mücadeleleri devam ederken Horasan bölgesine hâkim olan ve sultanlığını ilan eden Melik Arslan Argun hala bölgeyi elinde tutmaktaydı. Sultan Berkyaruk amcası Arslan Argun’u bertaraf etmek için onun üzerine kardeşi Melik Sancar’ı gönderdi. Melik Sancar kendisine Atabeg tayin edilen Emir Kamac ile beraber Horasan’a doğru yola çıktı.89Melik Sancar, Sultan Melikşah’ın hayatta olan en küçük oğluydu. Melik Sancar 1097 tarihinde kendisine Atabeg tayin edilen Emir Kamac ile Horasan’a yaklaştığı sırada amcası Arslan Argun’un Merv’de bir kölesi tarafından öldürürlüğü haberini aldı. Sancar, Horasan’a geldikten kısa bir süre sonra arkasından Sultan Berkyaruk’da Horasan’a geldi. Sultan Berkyaruk, Horasan bölgesinin idaresini kardeşi Melik Sancar’a vererek aynı yıl Irak’a geri döndü. Böylece uzun yıllar 86 Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, 226. 87Kafesoğlu, Sultan Melikşah Devrinde Büyük Selçuklu İmparatorluğu,211. 88Kafesoğlu, Selçuklular, İA,353-416. 89 Sevim ve Merçil, 149-150. İbnü’l-Esir, Cilt 10, 221. Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, 227. 25 Horasan bölgesinde hüküm sürecek olan Sancar’ın 1117 tarihine kadar sürecek olan Horasan Melikliği dönemi başlamış oldu.90 Arslan Argun’un öldürülmesinin ardından ona önemli kuvvet sağlayan ve Belh ile Tirmiz kalelerini ele geçirmesinde büyük desteği olan Emir Kodan ve Emir Yaruktaş, Melik Sancar’ın Horasan’a yaklaşmasının ardından cezalandırılmaktan korkmaktaydılar. Melik Sancar ve ardından Sultan Berkyaruk, Merv şehrine geldiğinde bu iki emir sultana itaatini sundular. Sultan Berkyaruk bu emirleri cezalandırmadı ve kardeşi Muhammed Tapar ile devam eden taht mücadelelerinde kendisine destek olmalarını buyurdu. Bu dönemde Harezm bölgesinin idaresine baktığımızda yukarıda da belirttiğimiz gibi Kıpçak Türklerinden Ekinci b. Koçkar’ın idaresindeydi. Sultan Berkyaruk, Ekinci b. Koçkar’ı da taht mücadelesinde kendisine destek olması için çağırdı. Ekinci b. Koçkar 10 bin kişilik kuvvetle Sultan Berkyaruk’a destek için 1097 tarihinde Harezm’den Horasan’a indi. Ekinci b. Koçkar’ın bu gelişini öğrenen Emir Kodan ve Yaruktaş, Sultan Berkyaruk’un kendilerini cezalandırmak için gönderdiği korkusuna kapılmışlardır. Ekinci kuvvetlerinden önce üç yüz seçme adamı ile önden Merv şehrine gelmiştir. Bu durumu değerlendiren Emir Kodan ve Emir Yaruktaş topladıkları beş yüz süvari ile bir akşam eğlenmekte olan Ekinci b. Koçkar’a saldırarak onu ortadan kaldırmışlar ve kuvvetlerini dağıtmışlardır. Bu iki emir daha sonra Harezm’e giderek bölgenin idaresinin Sultan Berkyaruk tarafından kendilerine verildiğini söyleyerek Harezm bölgesinin idaresini ele geçirmişlerdir.91 Sultan Berkyaruk bu olayları öğrendiğinde Emir Üner ve Müeyyedü’lMülk’ün isyanları ile uğraşmaktaydı. Sultan derhal Emir-i Dad Habeşi b. Altuntak’ı Horasan valiliğine tayin ederek bu asileri cezalandırmasını buyurdu. Habeşi, Herat’dan hızla 15 bin kişilik kuvvet toplayarak harekete geçti. Yolda kendisine katılan kuvvetlerle Ceyhun nehrini gecen Habeşi b. Altuntak, Harezm bölgesine kaçmakta olan Emir Yaruktaş’ı yolda yakalayarak kuvvetlerini bozguna uğratmış ve Emir Yaruktaş’ı da esir etmiştir. Bu haberi öğrenen Emir Kodan’ın askerleri isyan etmiş ve hazinelerini yağmalamıştır. Emir Kodan zor da olsa Harezm’den kaçmayı başarmış ve Horasan’a 90Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi, 24. Sevim ve Merçil, 149-150. İbnü’l-Esir, Cilt 10, 219- 221. 91Özgedenli, 212. Sevim ve Merçil, 151. İbnü’l-Esir, Cilt 10, 222. 26 dönerek Melik Sancar’ın hizmetine girmiştir. Horasan işlerini yoluna koyan Emir Habeşi b. Altuntak, Harezm bölgesinde de düzeni sağlamış ve Harezm bölgesinin idaresini Sultan Melikşah’ın taştdarı Anuştekin Garce’nin oğlu Kudbüddin Muhammed’e vermiştir. Böylece çalışmamıza konu olan Harezmşahlar Devleti dönemi Kudbüddin Muhammed’in 1097 yılında Harezm’e vali tayin edilmesi ile başlamıştır.92 Sultan Berkyaruk, taht mücadeleleri ile geçen saltanatı sonunda 1104 yılında hayatını kaybetti. Sultan Berkyaruk’un ölümünün ardından Büyük Selçuklu Devleti tahtına kardeşi Muhammed Tapar geçti. Sultan Muhammed Tapar zamanında Melik Sancar, Horasan bölgesindeki hâkimiyetini kuvvetlendirdi.93 Sultan Muhammed Tapar’ın 1117 tarihinde ölümünün ardından devlet adamları tarafından oğlu Mugisüddin Mahmud tahta çıkarıldı. Ancak amcası Horasan Meliki Sancar yeğenini saltanatını tanımayarak harekete geçti. İki taraf arasında Ağustos 1119 tarihinde yapılan Save savaşının ardından Sancar, Büyük Selçuklu Devleti tahtına çıktı.94 92Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi, 37-38. Özgüdenli, 212. Aydın Taneri, Harezmşahlar,Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları, 1993, 9. Togan, 240-257. Köprülü, 265-296. İbnü’l-Esir, Cilt 10, 223. 93Özgüdenli, 235. Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi,24-25. 94Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi, 25. Turan, Selçuklular ve Türk İslam Medeniyeti,234. İKİNCİ BÖLÜM HAREZMŞAHLAR DEVLETİ’NİN KURULUŞU VE BÜYÜK SELÇUKLU DEVLETİ İLE İLİŞKİSİ 2.1. ANUŞTEKİNOĞULLARI HAREZMŞAHLARI’NIN ORTAYA ÇIKMASI VE KUDBÜDDİN MUHAMMED Harezmşahlar Devleti hanedanının atası olan Anuştegin, Büyük Selçuklu Devleti komutanlarından Bilge Tekin tarafından Garcistan’lı bir köle tacirinden alınmıştır. Anuştekin, Garcistan’dan alındığı için AnuştekinGarca adı ile de kaydedilmiştir. Bilge Tekin’in kölesi olarak saraya gelen Anuştekin zamanla zekâsı ve becerisiyle devlet içinde yükselmiştir.95Anuştekin daha sonra sultanın en güvenilir köleleri arasından seçilen taştdarlık96 görevine getirilmiştir. Bilindiği gibi Sultan Melikşah’ın taştdarlığı görevine gelen Anuştekin’e 1077 yılında sultan tarafından taştdarlık makamının giderlerini karşılaması için Harezm Bölgesi’nin valiliği verilmiştir. Ancak Anuştekin, başkent İsfahan’dan ayrılmamış ve Harezm bölgesine gitmeyerek naipler vasıtası ile bölgeyi idare etmiştir.97 Harezmşahlar Devleti’nin soyu meselesine baktığımızda kaynaklarda farklı görüşler mevcuttur. F.Köprülü, Reşüdiddin’e dayanarak bu hanedanı Oğuzlar’ın Beğdili boyundan olduğunu aktarır.98 Bunun yanında Garcistan’dan köle olarak satın alınan Anuştekin’in Karluk, Halaç, Yağma, Çiğil veya Kıpçak Türklerinden de olabileceği muhtemeldir. Türk olduğu kesin olan bu hanedanın Türklerin hangi kolundan olabileceği konusu kaynaklarda tam olarak net değildir.99 95Alaaddin Ata Melik Cüveyni, Tarih-i CihanGüşa,Cilt II, Mürsel Öztürk, (çev.), Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1988, 5.İbnü’l-Esir, Cilt 10, 223. Hamdullah Müstevfi-yiKazvini, Tarih-i Güzide, Mürsel Öztürk (çev.) Ankara: TTK, 2018,384. Barthold, Moğol İstilasına Kadar Türkistan, 339-340. 96Merçil, Selçuklular ( Makaleler),İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları, 2011, 208-209. 97Köprülü, 265-296.Cüveyni, Cilt II, 5.Barthold, Moğol İstilasına Kadar Türkistan, 340. Özaydın, KudbüddinHarizmşah, İslam Ansiklopedisi, Cilt 26, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2002, 484- 485.Kazvini, Tarih-i Güzide,384. 98 Köprülü, 265-296. 99Kafesoğlu, Harizmşahlar Devleti Tarihi, 40-41. Taneri, 15. Özaydın, KudbüddinHarizmşah, İA,484-485. 28 Sultan Berkyaruk döneminde Harezm bölgesine baktığımızda bölgenin idaresi Kıpçak Türklerinden olan Ekinci b. Koçkar’ın idaresindeydi. Sultan Berkyaruk Horasan’da taht için isyan eden amcası Arslan Argun’u bertaraf etmek için daha önce de ifade ettiğimiz gibi kardeşi Melik Sancar’ı görevlendirdi. Melik Sancar, Atabeg Emir Kamaç ile Damegan’a geldiğinde Arslan Argun’un Merv’de bir kölesi tarafından öldürüldüğü haberi geldi.100 Melik Sancar’ın ardından Horasan’a gelen Sultan Berkyaruk bölgenin idaresini kardeşi Melik Sancar’a verdi. Arslan Argun’a isyanında destek veren Emir Kodan ve Emir Yaruktaş, Sultan Berkyaruk tarafından cezalandırılmaktan korkmaktaydılar. Ancak sultan bu iki güçlü emiri cezalandırmadı ve taht kavgalarında kendisine destek olmalarını bildirdi.101 Sultan Berkyaruk taht kavgaları sırasında Emir Kodan ve Emir Yaruktaş’ın yanında Harezm bölgesinin idarecisi olan Ekinci b. Koçkar’ı da kuvvetleri ile beraber desteğe çağırmıştı. Ekinci b. Koçkar, 10 bin kişilik bir kuvvetle Sultan Berkyaruk’a destek için Harezm’den Horasan’a indi. Ekinci b. Koçkar’ın bu gelişini Sultan Berkyaruk’un kendilerini cezalandırmak için gönderdiğini düşünen Emir Kodan ve Emir Yaruktaş, 300 seçme adamı ile Merv’e önden gelen ve eğlenmekte olan Ekinci b. Koçkar’a baskın vererek onu ortadan kaldırdılar ve kuvvetlerini de dağıttılar. Daha sonra Harezm’e giderek sultan tarafından görevlendirildiklerini söyleyerek Harezm idaresine hâkim oldular.102 Bu olaylar üzerine Sultan Berkyaruk, Horasan valisi Habeşi b. Altuntak’ı asi emirleri cezalandırmakla görevlendirdi. Habeşi b. Altuntak, Emir Yaruktaş’ı yakalayarak ortadan kaldırdı. Emir Kodan ise kaçarak Melik Sancar’a sığındı ve onun hizmetine girdi.103 Habeşi b. Altuntak daha sonra 1097 yılında Harezm bölgesinin idaresini Anuştekin’in oğlu Kudbüddin Muhammed’e verdi.104Kudbüddin Muhammed’in Harezm valisi olması ile Harezmşahlar Devleti tarihteki yerini almıştır.105 Kudbüddin Muhammed bölgeyi Büyük Selçuklu Devleti adına fiilen idare eden Anuştekin hanedanının ilk üyesidir. Babasının sağlığında Merv’de çok iyi eğitim 100İbnü’l Esir, Cilt,10, 221. 101Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi, 37.İbnü’l Esir, Cilt 10, 222. 102İbnü’l Esir, Cilt 10, 222. Özaydın, KudbüddinHarizmşah, İA, 484-485. 103İbnü’l Esir, Cilt 10, 223. 104Cüveyni, Cilt II, 6. Kafesoğlu,Harizmşahlar Devleti Tarihi, 37-38.İbnü’l Esir, Cilt 10, 223.Barthold,Moğol İstilasına Kadar Türkistan,340. 105Kafesoğlu,Harizmşahlar Devleti Tarihi, 38. İbü’l-Esir, Cilt 10, 223. 29 görmüş siyaset ve ilim sahibi yetenekli bir devlet adamıydı. Kudbüddin Muhammed Harezmşah, Harezm bölgesinde idareciliği döneminde her zaman Büyük Selçuklu Devleti’ne sadakatle bağlı kalmıştır.106 Melik Sancar, Habeşi b. Altuntak’ın isyanının ardından Habeşi’yi ortadan kaldırdığıve Horasan bölgesine tamamen hâkim olduğu dönemde sadakatinden emin olduğu Kudbüddin Muhammed’i Harezm valiliğinde yerinde bırakmıştır. Harezmşah Muhammed otuz yıllık idaresinde (1097-1128) Harezm bölgesinde iyi bir yönetim sergilemiştir. Melik Sancar’ın 1118 tarihinde yeğeni Mahmud b. Muhammed ile yaptığı ve Büyük Selçuklu Devleti sultanı olduğu Save savaşında Sancar’ın ordusunda yer almıştır. Ayrıca Semerkand Hanı Muhammed Arslan, Sultan Sancar’ın kendisini cezalandırmak için hazırlandığı seferden sultanı vazgeçirmek için Harezmşah Kudbüddin Muhammed’den şefaatçi olmasını istemiştir. Bu durum Kudbüddin Muhammed’in Sultan Sancar katındaki itibarını göstermektedir.107 Harezmşah Muhammed, Harezm bölgesinde Ekinci b.Koçkar’ın oğlu Tuğrul b. Ekinci ile mücadele etmiş ve onu yenilgiye uğratarak bölgeden uzaklaştırmıştır. Bu mücadelesinde Sancar’dan yardım istemiş ancak yardım gelmeden Tuğrul b. Ekinci’yi bertaraf etmeyi başarmıştır. Kudbüddin Muhammed idareciği döneminde Sultan Sancar’ın sarayına Merv’e bir yıl kendisi bir yıl büyük oğlu Alaaddin Atsız’ı Harezm vergilerini ve hediyeleri sunmak için göndermiştir. Harezm’de otuz yıllık idareciliğinde iyi bir idare ortaya koyan Kudbüddin Muhammed hanedanının burada tutunması ve gelecekteki faaliyetleri için iyi bir zemin hazırlamıştır. Adına yazılan eserde, “Kudbü’d-din ve’d-dünya, Ebu’l-Feth Muınüemirü’l-mümünin” lakaplarıyla anılması onun nüfuz ve kudretini göstermektedir.108 2.2. Sultan Sancar-Harezmşah Atsız Mücadelesi Kudbüddin Muhammed Harezmşah’ın 1128 yılında ölümünün ardından oğlu Alaaddin Atsız babasının yerine geçerek Harezmşah oldu. Sultan Sancar babası Kudbüddin Muhammed’in kendisine sadakatle bağlı kalarak Harezm bölgesini idare 106Cüveyni, Cilt II, 6. Kazvini, Tarih-i Güzide, 385. 107Taneri, 16. Özaydın, KudbüddinHarizmşah, İA,484-485. İbnü’l-Esir, Cilt 10, 224. 108 Köprülü, 265-296.İbnü’l-Esir, Cilt, 10, 224. Taneri, 17. 30 etmesinden dolayı Atsız’ın babasının yerine Harezmşah olmasını onayladı.109 1097 yılında doğan Atsız, bilgisi ve cesareti ile başarılı bir devlet adamı olup yazdığı Farsça şiirler ile de devlet adamlığı yanında edebi yönünün de olduğu görülmektedir.110Harezmşah Atsız, Sultan Sancar döneminde Büyük Selçuklu Devleti başkenti olan Merv’de yetişmiş ve eğitimini buruda almıştır. Gençlik yıllarından itibaren Sultan Sancar’ın yanında itibar kazanmıştır. Atsız babasının sağlığında Harezm vergilerini götürmek ve Sultan Sancar’a hediyeler sunmak için iki yılda bir Merv’e Sultan Sancar’ın huzuruna giderdi. Atsız babası Kudbüddin Muhammed ile beraber Sultan Sancar’ın 1118 yılında yeğeni Irak sultanı Mahmud’a karşı kazandığı ve Büyük Selçuklu Devleti tahtına geçtiği Save savaşında da Sultan Sancar’ın yanında yer almıştır.111Harezmşah Atsız’ın Sultan Sancar katında itibar kazandığı en önemli olay, Sultan Sancar’ın 1129-30 yılında isyan eden KarahanlıTamgaç Han üzerine yaptığı Maveraünnehir seferi sırasında Buhara yakınlarında Sultan Sancar’a bir av esnasında tertib edilen suikast girişiminden Sultan Sancar, Atsız’ın yardımı ile kurtulmuştur. Atsız’ın Sultan Sancar’ın hayatını kurtardığı bu olay onun Sultan Sancar katında büyük itibar kazanmasını sağlamıştır.112 Harezmşah Atsız’ın idaresinin ilk yılları Sultan Sancar’a karşı sadakatle geçmiştir. Atsız bu dönemde Sultan Sancar’ın 1130 yılındaki Maveraünnehir seferine, 1132 yılında yeğeni Irak Sultanı Mesud’a karşı yaptığı sefere katılmış ve Horasan ordularının sağ cenahında bulunmuştur. Bu iki savaşta büyük yararlılıklar gösteren Harezmşah Atsız için Cüveyni, “şehamet ve kahramanlıkta mümtaz ve akranlarından üstün” olarak ifade etmiştir. Harezmşah Atsız’ın, Sultan Sancar katında büyük itibar görmesi diğer devlet adamlarının onu kıskanmasına neden olmuştur. Cüveyni, bu devlet adamlarının Atsız’a karşı suikast girişiminde bulunduklarını belirtir. Usta bir devlet adamı olan Atsız durumu anlamada gecikmemiş ve bu suikast girişiminden kurtulmuştur.113 109 Köymen, Cilt II, 311. İbnü’l-Esir, Cilt 10, 224. 110Cüveyni, Cilt II, 6.Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi,44. İbnü’l-Esir, Cilt 11, 179. 111 Sümer, Atsız b. Muhammed, İslam Ansiklopedisi, Cilt 4, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1991, 91-92. 112Cüveyni, Cilt II, 6. Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi, 45. 113Cüveyni, Cilt II, 6. 31 Sultan Sancar’ın 1135 yılında isyan eden Gazneli Sultanı Behramşah üzerine yaptığı Gazne seferinde Harezmşah Atsız sultanın yanında yer alıyordu. Harezmşah Atsız bu sefer sırasında devlet adamlarının Sultan Sancar’ı kendi aleyhinde etkilediğini ve sultanın kendisine soğuk davrandığını fark etmede gecikmemiştir. Hayatından endişe eden Harezmşah Atsız, Belh şehrinde bulundukları sırada Sultan Sancar’dan izin alarak Harezm’e döndü114. Sultan Sancar, Harezmşah Atsız’ın dönmesinin ardından o artık bizden uzaklaştı, bir daha yüzünü görmeyeceğiz demiştir. Bunun üzerine Atsız’ın gitmesine neden izin verdiğini soran devlet adamlarına Sancar, onun hizmetlerinden dolayı üzerinde hakkı olduğunu ona kötü davranmanın kendi sultanlığına yakışmayacağını söylemiştir.115 Devlet adamlarının ve komutanların devletin bir eyaletinin valisi olan Atsız’ı bu kadar kıskanması ve sultanı ona karşı doldurmasına karşılık Sultan Sancar, Harezmşah Atsız aleyhine karşı sert bir tavır almamıştır. Aksine Sultan Sancar onu idaresi olan Harezm bölgesine göndererek Atsız’dan yana tavır almış ve devlet adamlarının Atsız’ın bertaraf edilmesi konusundaki girişimleri neticesiz kalmıştır.Nitekim Sultan Sancar 1138 yılındaki birinci Harezm seferine kadar Harezmşah Atsız’ı takip etmemiştir.116 2.2.1. Sultan Sancar’ın I. Harezm Seferi Harezmşah Atsız, Barthold’a göre Harezmşahlar Devleti’nin gerçek kurucusudur.117 Atsız, Harezmşahlar Devleti’nin temellerine atmış ve bu girişimlerini de devrin en büyük idarecisi olan Sultan Sancar’a karşı yaptığı mücadeleler ile yapması onun ne kadar yetenekli bir devlet adamı olduğunu göstermektedir.118 Sultan Sancar’ın izni ile Harezm’e dönen Atsız, kendisine karşı yapılanların ardından Harezm bölgesinde iç ve dış siyasette Büyük Selçuklu Devleti ve Sultan Sancar’a karşı cephe almıştır. Harezmşah Atsız, “harezmşah” unvanı taşımasına rağmen Büyük Selçuklu Devleti’nin doğu sınırında bulunan Harezm eyaletinin umumi valisidir. Yani Atsız, Karahanlılar ve Gazneliler Devleti gibi tabi devlet statüsüne sahip değildi. Babasının 114Cüveyni, Cilt II, 7. 115Köymen, Cilt II, 312. Cüveyni, Cilt II, 7. Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi, 46. 116 Köymen, Cilt II, 313. 117Barthold, Moğol İstilasına Kadar Türkistan, 340. 118Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi, 44. 32 yerine Harezm valisi olması da daha bir hanedanın kurulduğunu göstermemektedir. Harezmşah Atsız’ın çevre Türk ülkelerine seferler yapması elçi göndermesi ve kabul etmesi de Sultan Sancar’ın emrine bağlıdır. Atsız bu faaliyetleri yaparak bir umumi vali gibi değil tabii bir devletin hükümdarı gibi hareket etmiştir. Harezmşah Atsız müstakil bir devletin temellerini atmak için çalışmış ve halka kendisini meşru bir hanedanın reisi gibi göstermiştir. Nitekim babasının Harezm’deki başarılı idaresinin halkı memnun etmesinin de yardımıyla Harezmşahlar Devleti’nin bağımsızlık yolunda en büyük faaliyetlerini yürütmüştür.119 Harezmşah Atsız, Harezm’e döndükten sonra kendi idaresinin sınırlarını genişletmekte ve gücünü arttırmaktaydı. Atsız, 1132-1133 yıllarında aşağı Seyhun boylarında bulunan Cend şehrini gayrimüslim idarecisinin elinden almıştır. Atsız’ın komşu Türk ülkelerine yaptığı seferlerin asıl amacı bol ganimetin yanında Türk bozkırındaki insan gücünden ordusunda faydalanmaktı. Bu politikası daha sonra gelen Harezmşahlar tarafından da takip edilmiştir. Takip edilen bu politika başarılı sonuçlar doğurmuş ve Kıpçaklar ile onların akrabaları olan Kanglılar, Harezmşahlar Devleti’ne tabii hale getirilmiş ve özellikle orduda hizmet etmişlerdir. Kazanılan bu taze kuvvetler Harezmşahlar Devleti’nin kuvvetlenmesi ve büyük bir güç haline gelmesinde büyük hizmet etmişlerdir.120 Harezmşah Atsız daha sonra Türkmenler tarafından önemli bir yurt olan Mangışlak121 bölgesini ele geçirdi ve karşı gelenleri kılıçtan geçirdi. Atsız’ın Cend ve Mangışlak’da yaptığı bu tahribat ve müslüman kanı akıtması Sultan Sancar’ın öfkesini üzerine çekmede gecikmedi. Sultan Sancar bu arada Abbasi veziri Nuşirevan’a yazdığı mektupta Cend şehrinin Atsız tarafından ele geçirilmesini tabilerinden birinin başarısı olarak göstermiştir. Sultan Sancar’ın gayrimüslim göçebelere karşı tahkim ettiği ve teşkilatlandırdığı İslam’ın sınır bölgeleri olan Cend ve Mangışlak’ın Harezmşah Atsız tarafından zorla ele geçirilmesi ve burada gaza eden gazileri öldürmesi sultanın öfkesine neden oldu.122 Diğer taraftan umumi bir valinin tabii devlet hükümdarı gibi hareket etmesi, tabii devletler olan Karahanlılar 119 Köymen, Cilt II, 313. 120Özgüdenli, 267. 121 Hazar Denizi’nin doğusunda bulunan ve dağlarla kaplı olan yarımadadır. Ahmet Taşağıl, Magışlak, İslam Ansiklopedisi, Cilt 27, Ankara: Türkiye Diynet Vakfı, 569-570. 122 Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, 239. 33 ve Gazneliler Devletleri üzerinde yapacağı etki de isyan etme ve bağımsızlık yolunda harekete geçirebilirdi.123 Sultan Sancar isyan hareketi içinde olan valisini cezalandırmak için hazırlıklara başladı. Sancar bu seferin haklı sebeplerini belirttiği fetihnamede seferin sebeplerini sayarken en fazla Atsız’ın sınır bölgelerde izni olmadan ve haklı bir sebep yokken müslüman kanı akıtması üzerinde durmuştur. Sultan Sancar, fetihnamesinde Atsız’ı nankörlükle suçlamakta ve kendi müsaadesi ile Harezmşah olduğunu ancak isyan yoluna gittiğini ve Cend ve Mangışlak’da müslüman kanı dökmekle suçlamıştır. Yine fetihname de Atsız’ın Selçuklu memurlarını yakalatarak hapsettiği birini öldürdüğü ve memurlarının mallarını müsadere ederek türlü fenalıklar yaptığı belirtilmektedir.124 Sultan Sancar zulüm gören tebaasının hakkını korumak için metbu hükümdarlıktan doğan hakkını kullanarak hazırlıklara başladı. Diğer yandan daha önce Atsız’a karşı kıskançlık ve kin duygularını gördüğümüz devlet adamları ve komutanlar sultana daha önce onu bırakarak Harezm’e göndermesinin yanlış olduğunu ve Atsız’ın bertaraf edilmesi gerektiğini kabul ettirmişlerdir. Daha önceki nüfuz mücadelesinde Sultan Sancar, Atsız’dan yana karara varırken bu sefer devlet adamları görüşlerini sultana kabul ettirerek bu nüfuz mücadelesini kazanmışlardır. Sultan Sancar otuz yıldır hâkimiyeti altında bulunan Harezm bölgesine ilk defa sefer yapmaktaydı. Daha sonrasında ise Harezm bölgesi Sultan Sancar’ın üst üste en fazla sefer düzenlediği bölge olma özelliğini taşımıştır. Harezm bölgesi imparatorluğun doğu sınırlarını korumak için elde tutulması gereken bir bölgedir.125 Sultan Sancar, valisi olan Harezmşah Atsız’ı cezalandırmak için ordusu ile başkent Merv’den yola çıkarak Eylül 1138 yılında ordusu ile Belh şehrine geldi. Atsız, Sultan Sancar’ın yola çıktığını haber alınca savaş hazırlıklarına başladı. Harezm idarecilerinin en çok başvurduğu yolu uyguladı ve su bendlerini açarak Selçuklu ordusunun geçebileceği yerleri bataklığa çevirdi. Diğer taraftan da ordusu ile başkent Gürgenç’ten yola çıkarak daha güneyde olan Hazaresb kalesi önüne ordugâhını kurdu. Hazaresb kalesi oldukça müstahkem bir kaleydi. Harezmşah Atsız bölgenin 123 Köymen, Cilt II, 314. 124 Köymen, Cilt II, 315. Barthold, Moğol İstilası Devrinde Türkistan, Seniha Sami Moralı (çev.) Gülnar Kara (hazr.), Ankara: TTK, 2020, 322. 125 Köymen, Cilt II, 317. 34 etrafına hendekler kazdırarak içlerini su ile doldurdu ve duvarlar inşa ettirdi. Diğer yandan kale surlarının etrafında çok geniş alanları sular altında bıraktı. Sultan Sancar bu arada Irak, Sistan, Horasan ve Mazenderan askerleri ile Belh’denHarezm’e yürüdü. Sultanın ordusu Ceyhun nehri kıyısını takip ederek yoluna devam ediyordu. Sultan Sancar bölgenin su verilerek bataklığa çevrilmesi nedeniyle yavaş hareket ediyordu.126 Harezmşah Atsız, Sultan Sancar’ın ordusunun sayı ve teçhizat üstünlüğünü taktik üstünlüğü ile dengeleyeceğini düşünüyordu. Sultan Sancar zorlu bir çöl yürüyüşünün ardından Hazaresb kalesi önüne geldi. Kasım 1138 tarihinde Harezm ordusu ve Selçuklu ordusu Hazaresb kalesi önünde savaşa başladılar. Atsız’ın ordusunda çok sayıda gayrimüslim Türk askeri de bulunmaktaydı. Savaşın daha başında Harezm ordusu kısa sürede dağıldı. Ordusunu toparlayamayan Atsız savaş meydanını terk etti. Harezm ordusu on bine yakın ölü ve esir verdi. Esirler arasında bulunan Atsız’ın oğlu Atlıg, Sultan Sancar’ın emri ile derhal idam edildi ve başı Maveraünnehir’e Karahanlı hükümdarına gönderildi. Oğlunun öldürülmesine çok üzülen Harezmşah Atsız bu olayın ardından Selçuklular’a karşı ilişkilerde tamiri olmayan bir yara aldı.127 Harezm ordusunun esir edilen ve dağılan askerleri sultanın emri ile affedilerek Selçuklu ordusuna alındılar. Sultan Sancar bir hafta savaş meydanında kaldı ve Atsız’ın ordusundan pek çok asker sultanın ordusuna katıldılar. Sultan Sancar bu savaşın ardından savaşta büyük yararlılık göstermiş olan ordusunun sağ cenah kumandanı Feleküd-din Ali’ye zaferi müjdeleyen bir fetihname yazarak birer nüshalarını Irak Selçukluları Devleti’ne, Bağdad’a, Irak, Fars ve Huzistan’da bulunan devlet adamlarına gönderilmesi görevini vermiştir.128 Sultan Sancar daha sonra bir direnişle karşılaşmadan Harezm bölgesinin tamamına hâkim oldu. Ancak Sultan Sancar bu zaferi yeterli görerek Harezmşah Atsız’ı takip ettirmemiştir. Sultan 126 Köymen, Cilt II, 318.Barthold, Moğol İstilası Devrinde Türkistan, 323. Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi, 48. 127 Köymen, Cilt II, 318: İbnü’l-Esir, Cilt 11, 67.Özgüdenli, 268. Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, 240. 128 Köymen, Cilt II, 319. 35 Sancar’ın bu seferi ile Atsız’ın kurmuş olduğu teşkilat ve toparladığı ordusu yok edilmiş ancak Atsız’ın yakalanamaması seferi kesin olarak neticelendirmemiştir.129 Sultan Sancar, Harezm bölgesinin idaresini kardeşi Muhammed Tapar’ın oğlu olan yeğeni Melik Süleyman’a bırakarak Şubat 1139 tarihinde başkent Merv’e döndü. Melik Süleyman’ın yanına devrin gereği olarak vezir, atabey, hacip gibi devlet adamları tayin edildi. Ancak Harezm halkı Melik Süleyman ve Selçuklu devlet adamlarından memnun olmadı. Sultan Sancar’ın Atsız’ı yenilgiye uğratmayı başarı olarak görerek geriye dönmesi ve Atsız bertaraf edilmeden Melik Süleyman’a Harezm idaresini vermesi sağlam temellerle dayanmamaktaydı. Atsız kısa süre sonra gelerek halkında desteği ile Melik Süleyman ve maiyetini Harezm’den uzaklaştırdı. Melik Süleyman adamları ile beraber Sultan Sancar’ın yanına Merv’e döndü.130 Harezmşah Atsız, Harezm bölgesinde hâkimiyetini tekrar sağladıktan sonra 1140 tarihinde Buhara üzerine intikam seferine çıktı. Buhara şehrini ele geçiren Atsız, Sultan Sancar’a tabii olan şehrin valisi Zengi b. Ali’yi öldürdü ve şehrin surlarını yıktırdı. Atsız’ın Buhara seferi onun Hazaresb kalesi önünde aldığı yenilginin yaralarını sardığını uğradığı kayıpları telafi ettiğini ve gücünü toparladığını göstermektedir. Usta bir devlet adamı olan Atsız, Buhara saldırısının cezasız kalmayacağını biliyordu. Fakat aradan çok geçmeden Harezmşah Atsız, Sultan Sancar’a Mayıs 1141 yılında bir sadakat yemini ederek tabiiyetine girdi. Harezmşah Atsız’ın neden böyle bir sadakat yemini yaptığına bakıldığında, bu arada Sultan Sancar’ın büyük bir sefer hazırlığında olduğu görülmektedir. Sultan Sancar, Maveraünnehir bölgesini tehdit eden Karahıtaylar Devleti’ne karşı büyük bir sefer hazırlığındaydı. Atsız bu olayı görerek Sultan Sancar’ın Karahıtay seferinden önce arkasını güvene almak adına önce Harezm üzerine gelebileceği endişesine kapılarak sultanın gazabını üstüne çekmemek için Sultan Sancar’ın yüksek hâkimiyetini bir yemin metni ile kabul etmiştir. Harezmşah Atsız’ın Sultan Sancar’a yaptığı bu önemli yemin metni tam olarak günümüze kadar gelmiştir.131 Harezmşah Atsız’ın günümüze kadar gelen sevgend-name de denilen bu yemin metnine baktığımızda; 129Barthold, Moğol İstilası Devrinde Türkistan, 323.Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi, 48- 49. 130 Köymen, Cilt II, 320. İbnü’l-Esir, Cilt 11, 67.Özgüdenli, 268-269. Kazvini, Tarih-i Güzide, 385 131 Köymen, Cilt II, 321.Özgüdenli, 269. Barthold, Moğol İstilası Devrinde Türkistan, 323-324. 36 “Herkesten daha doğru söyleyen Ulu Tanrı şöyle buyuruyor: “Ahdinizi ifa ediniz, çünkü ahd mesuliyetlidir. Tanrı ile ahitleştiğiniz zaman ahdinizi yerine getiriniz, çünkü bu zaman siz, Tanrıyı kendinize kefil yapmış oluyorsunuz.” “Ben ki, Atsız b. Mehmed’im aziz ve celil olan Tanrı’dan tevfik istiyor ve onun rahmetine sığınıyorum. İşte Tanrı’ya karşı bağlandığım bu ahde nasıl vefa ediyorsam, din ve dünyamın salahını, kendisinden bildiğim âlemin efendisi İslam Sultanına itaat etmeyi de bu cümleden addediyorum. Tanrı herkesi doğruluğa muvafakat edici ve olgunluğa götürücüdür. Ben ki Atsız b. Mehmed Harezmşah’ım aziz ve celil olan Tanrı’ya ve Resulü Muhammed’e selam üzerine olsun ahdettim ki, ben ben oldukça âlemin efendisi Sancar b. Melikşah b. Mehmed’e ömrü uzun olsun muti olayım ve emirlerine itaat edeyim. Hiçbir zaman ona itaatsizlik göstermeyeyim. Türkten ve Tacikten dost veya düşmandan, kadından, erkekten, kâfir ve müslümandan, devletinin fenalığını isteyen ve ona muhalif olanlardan hiç birisiyle dost olmayayım. Onları himaye de etmeyeyim. Velhasıl hiçbir surette onun devletinin muhalifi bulunmayayım. Ona dost olanlarla dost düşman olanlarla düşman olayım. Eğer onun muhaliflerinden bir kimse, devletinin aleyhinde bir şey yazarsa ve yanlış bir haber verir veyahut da gizli bir komplo tedbiri hazırlarsa zatıâlilerini haberdar edeyim. Bu hususta imkân dâhilinde gücümün yettiği kadar can ve gönülden çalışayım. Bu suretle devletin fena kasıtlı muhalifleri sinsin ve bende dolayısıyla ona kulluğumu göstermiş olayım. Hiçbir özür ve bahaneye tutunmayayım. Şüphe de göstermeyeyim. Âlemi ve insanları yaratan Ulu Tanrı’ya niyaz ve itaatten sonra o mutlu padişahın emirlerini yerine getirmeyi kendime farz-ı ayn sayayım. Aynı zamanda bu ahidnamede zikredilmiş olan bütün şeylere sadık olayım. Aziz ve celil, rahman, rahim ve her şeyden büyük kendinden başka hiçbir Tanrı bulunmayan her şeyi müdrik ve her şeyi helak edici olan ve hiç ölmeyen o diri Tanrı’ya bu ahidnamede zikredilen şeylere sadakat göstermek için yemin ettim: “Vallahi, Billahi, Tallahi.” “Yedi kat göğün ve yerin Tanrısı olan ve kendinden başka Tanrı olmayan o Tanrı’ya yemin ettim ki ona Sultan Sancar’a asla muhalif olmayayım. Eğer bunda ahidname de söylediğim gibi hareket etmezsem Ulu Tanrı benden bizar olur bende ondan bizar olurum. Ona Sultan Sancar’a herhangi bir şekilde muhalefet edecek olursam yaya gitmek şartıyla on defa hac etmek, on sene daimi oruç tutmak borcum olsun. Bütün 37 malımı mülkümü Mekke ve Medine fakirlerine sadaka edeyim. Aldığım ve alacağım her nikâhlı kadın benden boş düşmüş olsun. Yaptığım bu ahid tuttuğum bu niyet ve ettiğim bu yeminlerin hiçbirisine, istisna, tevil ve hile karıştırmadım. Âlemin efendisi ömrü uzun olsun Sultan Sancar’a kölelik ve itaatten başka bir şekilde diğer bir ahitte bulundumsa aziz ve celil olan Tanrı’nın Resulü Muhammed’in selam ve salât üzerine olsun söylediklerini ve bütün Peygamberlerin selam üzerlerine olsun insanlara getirmiş oldukları şeylerin hepsini inkar ederek Tanrı’nın Kur’an da bahsettiği ‘Onlar üzerlerinde Tanrı laneti olan kimselerden. Onlar için fena akıbet ve cehennem vardır’ kimselerden olayım. Aziz ve celil olan Tanrı’yı Resulü Muhammed’i selam üzerinde olsun, bütün Peygamber ve Melekleri selam üzerlerine olsun, hazır olan maruf, emin ve muteber kimseleri bu ahid ve yeminler üzerine, isteyerek, dileyerek şahit gösteriyorum.” 132 Şeklinde kaleme alınmıştır. 2.2.2.Karahıtaylar Devleti ve 1141 Katavan Savaşı Çin’in kuzeyinde Liao133 adıyla hüküm sürmekte olan Kitan Devleti’ne 1125 yılında Moğol asıllı Cürcetler tarafından son verilmiştir. Kitan ya da Kıtaylar’ın büyük kısmı Cürcetler’e tabi olarak yerlerinde kalmışlardır. Kitanlar’ın küçük bir kısmı ise son Kitan hükümdarının kardeşi Çin kaynaklarında Yeh-lü Ta-shih, İslam kaynaklarında ise Gürhan olarak kaydedilen hanedan üyesi etrafında toplanarak batıya kaçtılar. Kuzey Türkistan dağlarında bir süre göçebe olarak yaşam sürmelerinin ardından Cürcet takibinden kurtuldular.134Cüzcani, Kitanlar için “Tamgaç hükümdarına yüz çevirip İslam hudutlarını kendilerine mesken ve otlak yaptılar. Afrasiyab meliklerine bozkır ve meralar için vergi vermeyi kabul ettiler. Zamanla sayıları arttı fitne fesat çıkardılar,”135 diye aktarmaktadır. Kitanlar, İslam sınırlarına ilk geldikleri zaman Karahanlı hanedanından idarecilere vergi vererek yurt tutmuşlardır. Ancak zamanla Karahanlı idarecilerden memnun olmayan boyların Gürhan’ın etrafında toplanması ile kuvvetleri arttı. Gürhan idaresindeki Kitanlar daha sonra Uygur ve Kırgız topraklarını geçerek Tarbagatay dağlarına geldiler. Burada İmil şehrini kurdular ve 132 Köymen, 321-323. 133 W. Eberhard, Çin Tarihi, Ankara: TTK, 2019, 241. 134Özgüdenli, 271. 135Cüzcani, Tabakat-ı Nasıri Moğol İstilasına Dair Kayıtlar, Mustafa Uyar (çev.) İstanbul: Ötüken, 2016, 42. 38 İslam kaynaklarında Karahıtay, Çin kaynaklarında Batı Liao adıyla kaydedilen devleti kurmuşlardır.136 İslam kaynaklarında Gürhan olarak ifade edilen Karahıtay hükümdarı İmil şehrinde kendisine katılan Türk boyları ile kısa zamanda kuvvetlerini arttırarak sağlam bir idare kurdu. Karahıtay Devleti’nin yapısına bakıldığında ise yönetim kesiminde bulunan Kitan idarecilerinin yanında Kitanlar küçük bir tabakadırlar. Devletin asıl yapısını ve nüfus yoğunluğunu Karahıtay devletinin kurulmasında ve kuvvetlenmesinde büyük katkısı olan yerli Türk unsurlar oluşturmaktaydı. Zamanla bu Türk unsuru ve Türk kültürü Karahıtay Devleti’nin yapısına hâkim olmuştur.137 Kara Hıtay hükümdarı Gürhan, kendisine katılan Türk boyları ile kuvvetlerini iyice artırarak sağlam bir hâkimiyet kurmuştur. İbnü’l-Esir, Karahanlı Arslan Han Muhammed’in yönetiminden memnun olmayan Türklerin oldukça kalabalık olup bunların sayısının 16 bin çadır halkı olduğu ve Karahanlı Devleti’nin doğu sınırını korumakla görevli olarak buraya yerleştirildiğini belirtir. Ancak baskıdan bunalan bu halk Karahanlı idaresinden ayrılarak Gürhan’a sığınmıştır. Karahıtay hükümdarı Gürhan kuvvetlerinin artmasının ardından 1130 yılında Doğu Karahanlı Devleti’ne ait olan ilk olarak Balasagun daha sonra Hoten ve Kaşgar şehirlerine hâkim olarak Doğu Karahanlı Devleti’ni hâkimiyeti altına almıştır. Daha sonra Beş Balıg Uygurları’nın da hâkimiyet altına alınmasıyla Karahıtay Devleti’nin sınırları oldukça genişlemiştir.138 Gürhan daha sonra Karahanlılar’dan bir sülalenin idaresinde olan Fergana bölgesini ele geçirerek, Batı Karahanlı Devleti’ni tehdit etmeye başladı. Karahıtaylar Devleti’nin bu tehdidi üzerine Sultan Sancar tarafından tahta çıkarılan Batı Karahanlı Hükümdarı II. Mahmud b. Muhammed Han harekete geçti. II. Mahmud Han, Mayıs 1137 tarihinde Hucend’de Kara Hıtaylar ile yaptığı savaşta ağır bir yenilgi alması Batı Karahanlı Devleti üzerindeki Karahıtay Devleti tehdidini iyiden iyiye arttırdı. Bu yenilgi Maveraünnehir’de büyük bir korkuya neden oldu. II. Mahmud Han, yaşanan bu olayları Sultan Sancar’a bildirerek Karlukları şikâyet etti.Sultan Sancar 136Özgüdenli, 271. Cüveyni, Tarih-i Cihan Güşa, Cilt II, 70. 137Eberhard, 243. 138Özgüdenli, 271. İbnü’l-Esir, Cilt 11, 82. 39 olası bir Maveraünnehir seferinden önce bu dönemde ardını güvene almak için Harezmşah Atsız ile mücadelesi Maveraünnehir seferini birkaç yıl geciktirmiştir.139 Sultan Sancar’ı Karahıtaylar Devleti ile karşı karşıya getiren olay Karahanlılar Devleti’nin bir iç sorunu olmuştur. Hucend yenilgisinin ardından Karahanlı Devleti’nde iç karışıklıklar baş göstermişti. 1141 yılında Karluklar, Semerkand Hanı II. Mahmud Han’a karşı ayaklandılar. Meliklik döneminden beri doğudaki gelişmeleri dikkatle takip eden Sultan Sancar olayın ciddiyetini anlayarak derhal hareket etmiştir. Bu dönemde Harezmşah Atsız’da Mayıs 1141 tarihinde Sevgendname ile sultana bağlılığını bildirdi. Sultan Sancar artık ardını güvene alarak Gazne, Gur, Mazenderan ve Sistan gibi kendine bağlı idarelerden de aldığı kuvvetler ile 100 bin kişiyi bulan ordusuyla Temmuz 1141 tarihinde Maveraünnehir’e hareket etti.140 Sultan Sancar karışıklık çıkaran Karluklar’ı cezalandırmak için harekete geçeceği zaman Karluklar’dan bir grup kaçarak Karahıtay hükümdarı Gürhan’a sığınmış ve onu Sultan Sancar’a karşı harekete geçmeye teşvik etmişlerdir. Gürhan, Maveraünnnehir işlerine karışmak için eline geçen bu fırsatı kaçırmamıştır. Gürhan, Sultan Sancar’a yazdığı mektubunda Karluklar’a dokunmamasını ve onları takibi bırakmasını istemiştir. Ancak Sultan Sancar’ın buna cevabı sert ve tehditkâr olmuştur. Sultan askerlerinin çokluğundan okçularının ustalığından bahsetmiş ve Gürhan’ı İslam’a davet etmiştir. İki ordu Eylül 1141 tarihinde Semerkand yakınlarında Katavan bozkırında karşılaşmış ve Sultan Sancar’ın ordusu Karahıtay ordusu tarafından çevrilerek ağır bir mağlubiyete uğramıştır.141İbnü’l-Esir’in aktardığı bilgilere göre bu savaşta Karahıtaylar safında canla başla savaşan Karluklar’ın savaşın sonucuna etkisi büyük olmuştur. Sultan Sancar savaş meydanını terk ederek Tirmiz şehrine kaçarken Mahmud Han’da memleketini terk etmiştir. Maveraünnehir bölgesini istila eden Karahıtaylar, Harezmşahlar Devleti Sultanı Alaaddin Muhammed’in 1211 yılında Maveraünnehir bölgesini ele geçirmesine kadar burayı ellerinde tutmuşlardır.142 139Özgüdenli, 272. 140Özgüdenli, 272. Köymen, Cilt II, 327. 141Barthold, Moğol İstilası Devrinde Türkistan, 324. Köymen, Cilt II, 330-331. 142İbnü’l-Esir, Cilt 11, 84.Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, 241. 40 Selçuklu ordusunun Katavan savaşında kayıpları on binleri bulmakta ve ölenler arasında pek çok âlim ve din adamı da yer almaktaydı. Bunun yanında başta Sultan Sancar’ın eşi Terken Hatun ve Atabeg Emir Kamac, Ebu’l Fazl Nasr gibi daha birçok devlet adamı da esir düşmüştü. Bu esirler ancak bir yıl sonra yüklü fidyeler ile kurtarılabildiler. 1141 Katavan savaşının ardından Maveraünnehir, Karahıtay ordusu tarafından istila edildi. Ordusu dağılan ve itibarı sarsılan Sultan Sancar bir yıl başkente dönemedi. 143 2.2.3.Harezmşah Atsız’ın Horasan’ı İstilası Harezmşah Atsız’ın en kuvvetli bulunduğu dönemde Sultan Sancar’a tabiiyetini arza lüzum görmesi sultanın bu büyük hazırlığını Maveraünnehir’den önce kendi üzerine çekmemek için olabileceği muhtemeldir. İbnü’l-Esir ve bazı kaynakların aktırdığı bilgiye göre Karahıtaylar Devleti’ni, Maveraünnehir’e ve Sultan Sancar’a karşı, 1138 yılında yapılan Harezm muharebesinin ve oğlu Atlıg’ın intikamını almak isteyen Harezmşah Atsız’ın teşvik ettiği aktarılmaktadır. Ancak Karahıtaylar Harezmşah topraklarına karşı da istila hareketinde bulunmuş ve ahalisinden bir kısım insanları öldürmüştür. Bunun yanında Harezmşah Atsız hediyelerden ayrı yıllık 30 bin dinar altın vergi ödediği göz önüne alınırsa bu rivayetin asılsız olduğu görülür.144 Karahıtaylar Devleti’nin ortaya çıkması Türk-İslam tarihi açısından üzerinde durulması gereken bir konudur. Karhıtaylar Devleti, Asya içlerine doğru ilerlemekte olan İslamiyet’in burada ilerlemesini bir süre engellemiştir. Barthold’un dikkat çektiği üzere bir İslam devletini ilk olarak hükmü altına alan Ön Moğol menşeli kavimdir. Karahıtaylar’ın ardından Naymanlar ufak çapta etki yapsalar da daha sonra geriden gelen Moğollar ölçüsüz şekille İslam coğrafyasında büyük tahribat yaratmışlardır. İşte bütün bu Moğol akınlarının öncülüğünü yapanlar ise KarahıtaylarDevleti olmuştur.Maveraünnehir’de seksen sene kadar hüküm süren 143Özgüdenli, 274-275. Köymen, Cilt II, 334. 144İbnü’l-Esir, Cilt 11, 80.Barthold, Moğol İstilası Devrinde Türkistan, 325. Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, 242. Köymen, Cilt II, 338. Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi, 50. 41 KarahıtaylarDevleti en güçlü oldukları dönemde bile Harezmşahlar Devleti’ni baskı altında tutmuş ve yıllık vergi almışlardır.145 Katavan savaşının Harezmşahlar bakımından en önemli neticesi Atsız’ın içten içe benimsemekte olduğu bağımsızlık duygusunu açığa vurması olmuştur. Sultan Sancar’a beş ay önce büyük yemin eden Atsız’ın Katavan savaşından sonra Büyük Selçuklu Devleti’nin merkezi Horasan’ı istilaya girişmiştir. 1141 Ekim ayında Serahs’a yürüyen Atsız’ı şehir adına âlim Ebu Muhammed Zeyyadi karşıladı ve ikramlarda bulundu. Harezmşah Atsız vakit kaybetmeden Sultan Sancar’ın başkenti Merv’e yürüdü. Atsız’ı karşılamaya şehir halkı imam Ahmedü’l-Baherzi’yi elçi olarak gönderdiler. Atsız şehir dışında karargâh kurarak taleplerini bildirdi. Daha sonra Harezmşah Atsız şehre göndereceği adamlara karşı çıkılmaması şartıyla şehre aman vermeyi kabul etti. Ancak Harezmşah Atsız’ın Merv’in ileri gelenleri ile görüştüğü bir sırada şehirde bir hareketlilik oldu ve Atsız’ın şehre gönderdiği memurları öldürüldü ve kale kapıları kapatıldı. Merv şehri savunmaya hazırlandı ancak Harezmşah Atsız şehre zorla girerek acı bir intikam aldı. Ekim 1141 tarihinde muhalefetin lideri Şerif Ali b.İshak ve şehirden daha pek çok kişi kılıçtan geçirildi. Şehir yağmalandı ve Sultan Sancar’ın hazinesi ile saray kütüphanesi de yağmalananlar arasındaydı. Şehirde katledilenler arasında âlimler de bulunmaktaydı bunun yanında Harezmşah Atsız, Ebul Fazıl Kirmani, Ebu Mansuri’l Abbadi’l Mervezi, Bahaüddin Ebu Muhammedi’l Hiraki, gibi değerli şahsiyetleri beraberinde Harezm’in manevi itibarını arttırmak için götürmüştür.146 1142 yılının Mayıs ayında Nişabur önlerine gelen Harezmşah Atsız kendisini karşılamaya gelen fakihlerden ve zahidlerden, Merv şehrinde yaşananların yaşanmamasını istedi. İstedikleri kabul edilen Atsız, Nişabur halkına hitaben bir beyanname yayınladı. Beyannamede Sultan Sancar’ın, kendisinin ve babasının hukukunu hiçe saymak suretiyle gösterdiği nankörlüğün Sultan Sancar’ı felakete sürüklediğini bu konuda pişman olup olmadığını bilmediğini ancak bir daha Harezmşah gibi bir destek bulamayacağını bildirmiştir. Nişabur halkından şehrin 145Barthold, Moğol İstilası Devrinde Türkistan, 325. Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi, 50- 51. 146İbnü’l-Esir, Cilt 11, 85. Özgüdenli, 275-276. Köymen, Cilt II, 337. Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi, 54-55. 42 tahribine ve halkın öldürülmesine sebep olmamaları için tavsiyede bulundu. İstilasını bu şekilde haklı gösteren Atsız, Nişabur’da kan dökmedi ve çoğu sultanın adamlarından olmak üzere büyük gelir topladı. Mayıs 1142 Cuma günü hutbeyi kendi adına okuttu bunun üzerine şehirde Sultan Sancar’ın adını hutbede duymayan halk arasında bir ayaklanma olmuş ve güçlükle bastırılmıştır. Bu hutbe beş hafta kadar Harezmşah Atsız adına okunmuş ve beş haftanın sonunda Temmuz 1142 tarihindetekrar Sultan Sancar’ın adı okunmaya başlamıştır. Harezmşah Atsız Nişabur’da bulunduğu sürede kardeşi Yınal Tigin emrinde gönderdiği kuvvetleri, Beyhak ve Feryumez havalisini yağmalamıştır.147 Sultan Sancar’ın Maveraünnehir’den Tirmiz’e geliş tarihi bilinmemektedir. Atsız’ın Horasan’daki faaliyetleri esnasında sultan, Tirmiz’de bulunmakta ve yeni kuvvetler hazırlamakla meşguldü. İbnü’l-Esir’in de aktarmış olduğu bilgiye göre Sancar Tirmiz’de kuvvet toplamakla meşguldü. Ancak Karahıtay ordusunun Maveraünnehir’de bulunması Sultan Sancar’ın Harezmşah Atsız ile muharebeden çekinmesine neden olmaktaydı. Karahıtaylar, Ceyhun sahillerine kadar Maveraünnehir bölgesini işgal etmişlerdi. Sultan Sancar ordusunu yeniden toparlayarak başkent Merv ve daha sonra bütün Horasan’a hâkim oldu. Karahıtay ordusunun Maveraünnehir’de vergi memurları bırakarak çekilmesinin ardından Harezmşah Atsız’a karşı intikam seferi hazırlıklarına başladı.148 2.2.4. Sultan Sancar’ın II. Harezm Seferi Harezmşah Atsız’ın Horasan’ı istila ettiği dönemde yanında bulunan saray şairi Reşidüddin Vatvat, “Melik Atsız, ülke tahtına oturunca Selçuklu Devleti ve hanedanı son buldu”, şeklinde bir kaside yazarak Harezmşah Atsız’a sunmuştur.149Sultan Sancar, Katavan yenilgisini ve Horasan’ın Atsız tarafından yağmalanmasını üzerinden atarak ve ordusunu yeniden toparlayarak 1143 yılının Temmuz ayında Gürgenç kapısına dayandı. Atsız, Sultan Sancar’a karşı bir meydan muharebesi cesareti gösteremeyerek şehre kapanırken Selçuklu ordusu şehri mancınıklarla tahrip 147İbnü’l-Esir, Cilt 11, 85. Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, 242. Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi, 56. 148İbnü’l-Esir, Cilt 11, 85. Özgüdenli, 276.Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi, 56. 149Kazvini, Tarih-i Güzide, 385. 43 etmekteydi. Emir Sungur komutasındaki Selçuklu kuvvetleri doğu tarafından şehre girdilerse de Harezm kuvvetleri tarafından geri püskürtüldüler. Bu arada batı tarafında emir Miskatü’l Taci komutasındaki Selçuklu birlikleri de Harezm kuvvetleri tarafından bozguna uğratıldılar. Ancak bütün bu saldırılar Harezm kuvvetlerini de yorgun düşürdü. Atsız siyasi becerisini kullandı ve olası güçlü bir saldırının sonu olacağını bildiğinden Sultan Sancar’a barış için elçiler gönderdi.150 Harezmşah Atsız elçiler vasıtası ile Sultan Sancar’a hediyeler gönderdi ve aman diledi. Sultan Sancar, Atsız’ın affını kabul etti. Buna karşılık Atsız, Horasan’da ele geçirdiği ganimetleri ve Sultan Sancar’ın hazinelerini teslim edecek ve sultana bağlı olarak hizmete hazır bulunacaktı.Atsız, Merv şehrinde sultanın hazinesinden ele geçirdiği altın ve değerli taşlarla dolu sandıkları Sancar’ın mührü bozulmadan geri iade etmiştir. Sultan Sancar, Atsız’ın bu yaptıklarını yeterli görerek seferi sona erdirmiştir. Bunun sebebi de Sultan Sancar’ın Katavan yenilgisinden sonra çıktığı bu seferde henüz eski kuvvetine ulaşamamış olması muhtemeldir. Sultan, Harezm seferi ile meşgulken başka bir kuvvetin Horasan’ı istila edebilme ihtimalini de düşünmüş olabilir. Nitekim sultanın bu düşüncesini doğrulayacak olaylara baktığımızda Sultan Sancar, Harezm seferi ile meşgulken Mart 1144 tarihinde Oğuzlar, Buhara’ya inerek şehri yağma ve surlarını yıkarak tahrip etmişlerdir. Diğer taraftan Gurlular harekete geçerek Herat şehrini işgal etmişlerdi. Sultan Sancar bu olayları da göz önüne alarak Harezmşah Atsız’ın itaatini kabul ederek Harezm seferinden kesin bir netice alamadan Horasan işlerini yoluna koymak için Harezm seferine son vererek Horasan’a döndü.151 2.2.5. Sultan Sancar’ın III. Harezm Seferi Sultan Sancar, Merv’e döndükten sonra Harezmşah Atsız, itaatsizlik ve meydan okumalara devam etmiştir. Sultan Sancar, Harezmşah Atsız’ı tam olarak itaat altına almadığını ve Atsız’ın bu şekilde tutum takınmaya devam edeceğini biliyordu. Bunun için Sultan Sancar,Harezmşah Atsız’ı yola getirmek maksadıyla sarayında bulunan devrin tanınmış şairlerinden Edip Sabir’i elçi olarak Harezm’e gönderdi. 150İbnü’l-Esir, Cilt 11, 92. Özgüdenli, 277. Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi, 57. 151İbnü’l-Esir, Cilt 11, 92. Barthold, Moğol İstilasına Kadar Türkistan,343. 44 Atsız, Edip Sabir’i yanında alıkoydu ve onun telkinlerini dinliyor gibi yapmaktaydı. Bu arada Atsız gizlice tuttuğu iki Bâtıni fedaisini Sultan Sancar’a suikast için Merv’e gönderdi. Bu olayları öğrenen Edip Sabir süratle durumu sultana bildirdi ve bu fedailerin eşkâllerini çizdirdi. Yaşlı bir kadının ayakkabısının altına gizlenerek gönderilen mektup sonrasında tarif edilen eşkâllerdeki iki suikastçı Merv’in kenar mahallelerinde bir meyhanede yakalandılar ve sorgularının ardından idam edildiler. Bu olaydan anlaşıldığı üzere Bâtıni fedaileri kendi amaç ve görüşleri haricinde bu dönemde siyaset adamları tarafından da kullanılmaktaydılar. Durumu öğrenen ve teşebbüsünün boşa çıktığını öğrenen Atsız, Edip Sabir tarafından sultana bilgi verildiğini öğrenince o öfke ile Edip Sabir’i Ceyhun nehrine attırmıştır.152 Sultan Sancar bu suikast girişimi ve elçisinin öldürülmesi üzerine Kasım 1147 yılında üçüncü defa Harezm üzerine yürüdü. Sultan Sancar’ın Harezm’e yaptığı bu sefer onun saltanatı boyunca bir bölgeye ve idareci üzerine en çok sefer yaptığı yer özelliği taşımaktadır. Selçuklu ordusu ilk olarak Hasaresb kalesini kuşattı. Bu kuşatma sırasında Selçuklu ordusu içinde bulunan dönemin meşhur şairlerinden Enveri, yazmış olduğu iki beyiti bir okun ucuna takarak şehre attı. “Ey şah ( Sancar ) bütün yeryüzü senindir, Devletin ve ikbalin dolayısıyla cihan senin kazancındır; Bugün bir hücumla Harazesb’i al, Yarın Harezm ve yüz Hazaresb senindir.”153 Enveri’nin bu beyitine karşılık Hazaresb kalesinde bulunan Atsız’ın saray şairi Reşüdüddin Vatvat bir beyit ile karşılık vermiş ve okun ucuna takarak şehirden dışarı atmıştır. “ Ey şah (Atsız) düşmanın Rüstem pehlivan da olsa, Senin Hazaresb’den bir eşek bile götüremez.”154 152Özgüdenli, 277.Kazvini, Tarih-i Güzide, 386. Barthold, Moğol İstilasına Kadar Türkistan,344. Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi, 58. 153 Köymen, Cilt II, 347.Kazvini, Tarih-i Güzide, 386. 154Kazvini, Tarih-i Güzide, 387. Köymen, Cilt II, 347. 45 Saray şairlerinin yapmış olduğu bu edebi mücadele de savaşın tarafları hakkında fikir vermektedir. Diğer yandan bu savaş İran edebiyatı içinde meşhur olmuştur. Enveri, Sultan Sancar’a şah diye hitap ederken Reşidüddin Vatvat da Harezmşah Atsız’a şah diye hitap ederek iki lideri de eşit göstermiştir. Buradan görünüyor ki Atsız metbu bulunduğu Sultan Sancar ile kendisini eşit statüde görmektedir.155 Hazaresb kalesi iki ay süren şiddetli kuşatmanın ardından Selçuklu ordusu tarafından ele geçirdi. Sultan Sancar, Reşidüddin Vatvat’a söylemlerinden dolayı çok kızmış ve bulunması için emir vererek bulunduğunda yedi parçaya ayrılmasını istemiştir. Kaçamayacağını anlayan Reşidüddin Vatvat, Sancar’ın devlet adamlarından Müntecebüddin’den şefaatçi olmasını istemiştir. Müntecebüddin, Sultan Sancar ile yalnız kaldığı bir gün Vatvat’ın zayıf bir kuşa benzediğini ve yakalandığında yedi parçaya değil de iki parçaya ayrılmasını sultandan istemiştir. Sultan Sancar bu söze gülerek Reşidüddin Vatvat’ı affetmiştir. Bu dönemde şairlere duyulan hürmet neticesinde bu şair sultan tarafından affedilmiştir.156 Sultan Sancar, Hazaresb kalesini ele geçirdikten sonra Harezmşah Atsız’ın başkenti Gürgenç kapılarına dayandı. Atsız, sultanın ordusuna karşı mukavemet edemeyeceğinin farkındaydı. Bunun üzerine boyun eğdi ve üçüncü defa Sultan Sancar’dan af diledi. Ayrıca halk nazarında nüfuzlu Ahupuş adlı sadece ceylan eti yiyen ve ceylan derisinden elbise giyen bir dervişi Sultan Sancar’a göndererek şefaatte bulunmasını istemiştir. Atsız’ın göndermiş olduğu elçiler ve hediyelerin yanı sıra dervişin şefaatte bulunması Sultan Sancar’ı yumuşatmıştır. Buradan da görülüyor ki bu dönemde zahid ve dervişler sultanlar tarafından itibar görüyor ve söyledikleri önem taşıyordu.157 Harezmşah Atsız’ı üçüncü defa affeden Sultan Sancar halka dokunmayacağını, Atsız’ı da Ceyhun kenarına gelerek bizzat sultana sadakatini bildirmesi ve sadakat yemini etmesi şartıyla affedeceğini ilan etti. Atsız bunun üzerine 2 Haziran 1148 günü Ceyhun kenarında Sultan Sancar’ın huzuruna geldi. Ancak Atsız tabiiyet merasimini yerine getirmedi ve Sultan Sancar’ı atından inmeden başı ile 155 Köymen, Cilt II, 348.Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi, 58. 156 Köymen, Cilt II, 349.Kazvini, Tarih-i Güzide, 387. 157Özgüdenli, 277.Kazvini, Tarih-i Güzide, 387. Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi, 59. 46 selamlamakla yetindi. Atsız’ın tabi bulunduğu hükümdara karşı eşit bir hükümdarmış gibi yaptığı bu hareket ve buluşma yerinden Sultan Sancar ayrılmadan ayrılması savaşın yeniden başlamasını göze alma pahasına da olsa tam anlamıyla biat etmediğini göstermektedir. Sultan Sancar ordusu ile beraber hala Harezm’de bulunduğu bu dönemde Atsız’ın yaptığı bu saygısızlığa çok kızmasına rağmen ona verdiği sözünü tuttu ve savaşı yenilemeden Harezm’den ayrıldı.158 Sultan Sancar üç defa isyan eden valisini her defasında hezimete uğratmış ancak onu affederek yerinde bırakmıştır. Sultanın bu hareketi Harezmşah Atsız’ın bu inatçılığını görüp Katavan yenilgisi sonrası Büyük Selçuklu Devleti’nin bu sınır bölgesinde böyle başarılı bir idarecinin bulunmasını istediğindin olabilir. Sultan Sancar, Horasan’a döndükten sonra Atsız’ın bu isyankâr tutumunun değişmeyeceğinin farkındaydı. Sancar, Horasan’a dönünce Atsız’a hilat ve hediyelerle bir elçi göndermiştir. Harezmşah Atsız sultanın gönderdiği bu elçi heyetine büyük hürmet göstermiş ve onları aynı şekilde büyük hediyelerle Horasan’a geri göndermiştir. Ancak Atsız, Sultan Sancar’a kendi elçi heyetini göndermemiştir. Sultan Sancar’ın bütün iyi niyetlerine karşılık iki liderin hala arasının açık olduğu anlaşılmaktadır. Sultan Sancar’ın Harezm bölgesine üst üste yaptığı seferlerde ki en önemli netice Atsız’ın her girişeceği isyan hareketinde sultanın bu hareketi bastıracağını anlamış olmasıdır.159 Müstakil bir devlet kurmak isteyen Atsız bu olaylardan sonra Büyük Selçuklu Devleti’ne ve Sultan Sancar’a karşı açıkça bir isyan hareketi içine girmemiştir. Bu tarihten sonra idaresini doğuya ve kuzeye doğru genişletme siyasetine başlamıştır. Harezmşah Atsız ilk olarak daha önce ele geçirdiği ancak Sultan Sancar ile mücadelesi sırasında elinden çıkan Cend üzerine yürüdü. Cend şehri Karahanlılar hanedanından Kemalüddin tarafından ele geçirilmişti. Atsız, Kıpçaklar’ın merkezi Sığnak şehri üzerini beraber sefer yapmak bahanesi ile Kemalüddin ile dostluk kurdu. Ancak Cend şehrine geldiğinde Kemalüddin’i yakalatarak hapse attı ve şehre hâkim oldu. Cend şehrine hâkim olan Atsız buranın idaresini büyük oğlu İl Arslan’a 158Özgüdenli, 278.Kazvini, Tarih-i Güzide, 387. Barthold, Moğol İstilası Devrinde Türkistan, 326. 159 Köymen, Cilt II, 351. Özgüdenli, 278. Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi, 60. 47 verdi. Cend şehri bu dönemden sonra Harezmşahlar Devleti’nde en önemli şehirlerden biri olmuş ve veliaht şehzadenin sancağı olma özelliğini taşımıştır.160 Harezmşah Atsız’ın Cend şehrini ilk olarak ele geçirdiği dönemde Sultan Sancar bu olayı savaş sebebi saymış ve Harezm üzerine sefer düzenlemişti. Ancak ikinci defa ele geçirdiği dönemde ise sultan bu harekete ses çıkarmamıştır. Harezmşah Atsız’a baktığımızda ise Kemalüddin’e verdiği sözü tutmayarak onu zindana atmıştır. Atsız’ın Kamelüddin’e ve Sultan Sancar’a karşı verdiği sözleri tutmayarak menfaati doğrultusunda hareket etmesi bu sözlerin kıymetsiz olduğu görülmektedir. Ancak diğer taraftan Sultan Sancar, devleti ve itibarı aleyhinde bile olsa Atsız’a karşı verdiği sözlerinden dönmemiştir.161 2.3. SULTAN SANCAR’IN ÖLÜMÜ VE BÜYÜK SELÇUKLU DEVLETİ’NİN DURUMU Tarihi kaynaklarda Sancar ya da Sencer olarak ifade edilen Sancar, Sultan Melikşah’ın oğludur. Sancar, 5 Kasım 1086 yılında babası Sultan Melikşah’ın Suriye seferi sırasında Sincar’da doğmuştur. Sultan Melikşah’ın ölümünün ardından hanedan üyeleri arasında taht kavgalarının olduğu sıralarda Sancar henüz altı yaşındadır. Sultan Berkyaruk tahtı ele geçirdikten sonra 1096 yılında Horasan’da isyan eden amcası Arslan Argun’a karşı üvey kardeşi Melik Sancar’ı Atabeg Emir Kamaç idaresindeki ordu ile Horasan’a gönderdi. Sancar, Damgan’a geldiğinde amcasının bir kölesi tarafından öldürüldüğü haberini almıştır.162 Bu seferin ardından Sultan Berkyaruk, Merv merkez olmak üzere Gazne sınırına kadar olan Horasan topraklarını Sancar’ın idaresine verdi. Emir Kamac’ı da ona Atabey tayin etmiştir. Ancak devam eden taht kavgaları sırasında Melik Sancar ile Sultan Berkyaruk’un arası açılmıştır. Sultan Berkyaruk ile Muhammed Tapar arasında devam eden taht kavgalarında Melik Sancar aynı anneden kardeşi Muhammed Tapar’ı desteklemiştir. Sultan Berkyaruk ile Muhammed Tapar arasında 160Barthold, Moğol İstilasına Kadar Türkistan,344. 161Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi, 59-61. 162 Özaydın, Harizm, İA, 217-220. İbnü’l-Esir, Cilt 11, 187. Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, 234. 48 1103 tarihinde yapılan beşinci savaş sonucu taraflar anlaşmaya varmıştır. Sancar’ın bu anlaşma sonrası Horasan ve Maveraünnehir hâkimiyetinde bir değişiklik olmamış ve Muhammed Tapar’ımetbu tanımıştır.163 Sancar uzun yıllar Merv merkezli idare ettiği Büyük Selçuklu Devleti’nin doğu sınırlarında çok önemli işler yapmıştır. Büyük Selçuklu Devleti’nde devam eden taht kavgalarından faydalanmak ve Maveraünnehir ile Horasan’ı istila etmek isteyen Karahanlı Kadir Han’ı mağlup ve esir etmiştir. Daha sonra Kadir Han idam edilmiş ve Melik Sancar tarafından 1102 yılında Batı Karahanlı tahtına Arslan Han unvanıyla, II. Muhammed b. Süleyman Han getirilmiştir. Melik Sancar böylece Batı Karahanlı Devleti’ni Büyük Selçuklu Devleti’ne tabii kıldı. Sancar bu tabiliği evlilik yolu ile de kuvvetlendirmiştir. Diğer taraftan Gazneliler Devleti de Horasan emellerinden vazgeçmemiş ve Horasan’a akınları devam etmiştir. Ancak Büyük Selçuklu Devleti’nde olduğu gibi Gazneliler Devleti’nde de hanedan üyeleri arasında taht kavgaları yaşanmaktaydı. Gazneli hükümdarı Arslanşah b. III. Mesud tahtı ele geçirip kardeşlerini hapsettirmiştir. Ancak hapisten kaçan Gazneli şehzadesi Behramşah önce Kirman’a oradan da Horasan’a gelerek Melik Sancar’a sığındı ve yardım istedi.164 Melik Sancar, 1117 yılında Behramşah ile beraber Gazneli Sultanı Arslanşah üzerini hareket etti ve Şehrabad ovasında yapılan savaşı sayıca üstün olan Melik Sancar’ın ordusu kazandı. Sancar tarafından Gazneli Devleti tahtına Behramşah getirildi ve Gazneliler Devleti, Büyük Selçuklu Devleti’ne tabii hale getirildi. Hutbede önce Abbasi halifesinin sonra Sultan Muhammed Tapar’ın sonra Melik Sancar’ın ve en son Behramşah’ın adının okutulması ve Gazneli Devleti’nin her yıl düzenli vergi vermesi konusunda anlaşma yapılmıştır. Bu sefer sonucunda Melik Sancar, Sultan Melikşah döneminde bile gerçekleştirilemeyen başarılar elde etmiştir.165 Sultan Muhammed Tapar, Nisan 1118 tarihinde hayatını kaybetmiş ve devlet erkânı tarafından Büyük Selçuklu Devleti tahtına 14 yaşında bulunan oğlu Mahmud 163Özgüdenli, 78. 164Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, 236-237.Özaydın, Sencer, İA,Cilt 36, İstanbul: Diyanet Vakfı, 2009, 507-511. 165Özgüdenli, 236.Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, 237. 49 çıkartılmıştır. Abbasi halifesi Müstazhir-Billah, Bağdat’da yeni Sultan Mahmud adına hutbe okutmuştur. Ancak Melik Sancar yeğeninin saltanatını tanımayarak Haziran 1118 tarihinde sultanlığını ilan etti. Sancar daha sonra yeğenini bertaraf etmek için Horasan ordusu ile Merv’den hareket etti. Harezmşah Atsız’da babası Kudbüddin Muhammed ile beraber Melik Sancar’ın yanında Horasan ordularında bulunuyordu. Amcasının yola çıktığı haberini alan Sultan Mahmud savaş hazırlıklarına başladı. Eylül 1119’da Save civarında yapılan savaşı Sancar kazandı. Sancar daha sonra İsfahan’a çekilen yeğeni Mahmud’u yanına çağırdı. Huzuruna gelen yeğenini bağışlayan Sancar onu yeni tahsis ettiği Irak Selçuklu Devleti tahtına oturttu. Sultan Sancar erkek evladı olmadığı için yeğeni Mahmud’u kızı ile evlendirdi ve kendisine veliaht tayin etti.166 Kasım 1119 tarihinde yapılan anlaşmaya göre Sancar “es-sultanül azam” yani büyük sultan unvanını kullanacak yeğeni Mahmud ise “es-sultanü’l muazzam” unvanı ile Irak tahtında oturacaktı. Bu olayın ardından Abbasi halifesi de Bağdat’da Sultan Sancar adına hutbe okumaya başlamıştır. Sultan Sancar diğer yeğenlerine de ülkenin çeşitli yerlerinde idareler vermiştir. Sultan Sancar zaman zaman Batı hadiseleri olarak da aktarılan Irak Selçukluları Devleti’nde yaşanan şehzadeler arasındaki taht mücadelelerine müdahalelerde bulunmuştur.167 Sultan Sancar, Büyük Selçuklu Devleti sultanı olduktan sonra devletin başkentini İsfahan’dan Merv’e taşımıştır. Sultan Sancar dönemi Büyük Selçuklu Devleti’nde ikinci imparatorluk dönemi olarak da adlandırılır. Sultan Sancar döneminde yukarda değindiğimiz gibi Gazneliler Devleti, Büyük Selçuklu Devleti’ne tabi hale getirildi. Behramşah bir dönem göndermesi gereken vergiyi göndermeyerek isyan hareketi içine girince Sultan Sancar 1129 tarihinde ordusu ile Gazne’ye geldi ve Behramşah’ı tekrar itaate aldı. Yukarıda da bahsettiğimiz gibi Karahanlılar Devleti idaresinde ortaya çıkan isyan sonrası Batı Karahanlı Hükümdarı Ahmed Han, Sultan Sancar’dan yardım istemiştir. 1130 tarihinde Maveraünnehir seferine çıkan Sultan Sancar 166İbnü’l-Esir, Cilt 10, 437-439. Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, 234-235. Özgüdenli, 236-237. 167Özgüdenli, 297. Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, 238. Merçil, Müslüman Türk Devletleri Tarihi, 72. 50 bölgenin tamamını hâkimiyeti altına aldı ve Batı Karahanlı tahtına yeğeni II. Mahmud b. Muhammed’i tayin etti.168 Sultan Sancar’ı başarılı idaresi süresince en çok uğraştıran şüphesiz Harezmşah Atsız olmuştur. Ancak Sultan Sancar, idaresi döneminde en büyük darbeyi yukarıda da bahsettiğimiz gibi 1141 yılında meydana gelen Katavan savaşında, Karahıtaylar Devleti karşısında aldığı ağır mağlubiyet olmuştur. Sultan Sancar bu ağır yenilginin ardından tekrar toparlanabilmiştir. Bu dönemde Sultan Sancar’a tabii Behramşah, Gurlular ile giriştiği mücadeleyi kaybetmiş ve Gazne’yi terk etmiştir. Gazne’ye hâkim olan Gurlu hükümdarı Alaaddin Hüseyin şehirde yaptığı zulümlerden dolayı “Cihansuz” lakabı ile anılmıştır. Bu haberi alan Sultan Sancar, Gurlular üzerine 1152 yılında ordusu ile hareket etmiş yapılan savaşta Gurlular yenilmiş ve Alaaddin Hüseyin esir edilmiştir. Alaaddin Hüseyin daha sonra Sultan Sancar tarafından affedildi ve Gur topraklarının idaresi ona verildi. Bu zaferden sonra Sultan Sancar, Katavan savaşından sonra sarsılan itibarını tekrar kazanmıştır.169 Sultan Sancar’ı idaresi döneminde sarsan ikinci olayda Oğuz isyanı olmuştur. Oğuzlar, Belh valisi Kamaç’ın gönderdiği vergi tahsildarını öldürmesi sonrası Büyük Selçuklu Devleti ile Oğuzların arasını bozmuştur. Bu olaya kızan Belh valisi Emir Kamaç, Oğuzlar üzerine yürümüş ancak yenilerek oğlu ile beraber hayatını kaybetmiştir. Bu olayın ardından Sultan Sancar ordusu ile Oğuzların üzerine yürüdü. Oğuzlar, Sultan Sancar’dan af dilediler sultan da Oğuzlara acımıştır ancak bazı emirlerin karşı çıkması sonucu Sultan Sancar savaşa ikna oldu. Nisan 1153 yılında meydana gelen savaşta Sultan Sancar’ın ordusu mağlup oldu ve Sultan Sancar’da Oğuzların eline esir düştü.170 Bu olay hem Sultan Sancar’ın hem de Büyük Selçuklu Devleti’nin sonunu hazırlamıştır. Oğuzlar, Sultan Sancar’a hürmet etmişler ancak geceleri kaçmaması için demirden kafese koymuşlardır. Sultan Sancar’ın esir düşmesi sonucu boş kalan Büyük Selçuklu Devleti tahtına Aralık 1154 tarihinde vekâleten Sultan Sancar’ın 168Özgüdenli,265. İbnü’l-Esir, Cilt 11, 36. 169Barthold,Moğol İstilasına Kadar Türkistan,176.İbnü’l-Esir, Cilt 11, 144-145.Vural Öntürk, Gurlular (1157-1216), İstanbul: Selenge Yayınları, 2020, 45-46 170İbnü’l-Esir Cilt 11, 156,157. Özgüdenli, 282. Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, 245-246. 51 yeğeni Karahanlı Hanedanından Arslan Han Muhammed’in oğlu Mahmud Han çıkarılmıştır. Oğuzların elinde üç yıl esir kalan Sultan Sancar, Nisan 1156 tarihinde Emir MüeyyedAyaba tarafından kurtarılmıştır. Sultan Sancar’ın kurtulduğunu haber alan tabii devletlerden bazıları Sultan Sancar’a tebrik mektupları yazarak emirlerine hazır olduklarını bildirdiler. Bunlar arasında Harezmşah Atsız’da bulunmaktadır.171 Sultan Sancar, devleti yeniden toparlamaya çalışsa da ordusu dağılmış, hazineleri boşaltılmış ve Horasan şehirleri de Oğuzlar tarafından istila edilmiş olduğundan bunda muvaffak olamadı. Büyük Sultan Sancar’ın ömrü de buna yetmedi ve kurtulduktan altı ay sonra, Nisan 1157 yılında vefat etti. Merv’de yaptırdığı Darü’l ahiret türbesine defnedildi. Sultan Sancar’ın ölümü ile Büyük Selçuklu Devleti de tarih sahnesinden çekilmiş oldu.172 Büyük Selçuklu Devleti’ne ikinci imparatorluk dönemini yaşatan Sultan Sancar’ın 1157 tarihinde ölümü ile bu büyük devlet tarihe karışmıştır. Çin sınırlarından Bizans’a kadar büyük bir sahaya hükmetmiş olan bu kutlu devletin ortadan kalkması ile bünyesinde mahalli idarelerin yanı sıra büyük devletler de ortaya çıkmıştır. Daha devlet siyasi olarak ortadan kalkmadan hanedan üyeleri tarafından kurulan Kirman, Irak, Suriye ve Türkiye Selçukluları bu idarelerden en önemlileridir. Bunların yanında devletin doğu da kalan topraklarında ise iki önemli güç olarak karşımıza Harezmşahlar Devleti ve Gurlular Devleti çıkmaktadır.173 Büyük Selçuklu Devleti idaresindeki topraklarda hanedan üyeleri tarafından kurulan devletlere baktığımızda Güney İran ve Kirman bölgesine hâkim olan Kirman Selçukluları Devleti idaresini devam ettirmekteydi. Kirman Selçukluları, Çağrı Bey’in oğlu ve Sultan Alparslan’ın ağabeyi olan Kavur Bey tarafından 1048 yılında kurulmuştur. Kavurt Bey’in ölümünün ardından onun soyundan gelenler bu devleti idare etmişlerdir. Sultan Sancar tarafından 1118 yılında kurulan ve idaresine yine Sultan Sancar tarafından yeğeni Mahmud b. Muhammed Tapar’ın getirildiği Irak Selçukluları Devleti, Azerbaycan ve Irak-ı Acem bölgesine hâkim olarak varlığını devam ettirmekteydi. Irak Selçukluları Devleti son Selçuklu Sultanı II.Tuğrul’un 171Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi,30. İbnü’l-Esir, Cilt 11, 180. Barthold, Moğol İstilasına Kadar Türkistan,346. 172Sevimve Merçil, 58. İbnü’l-Esir, Cilt 11, 187. 173Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, 246. Göksu, 220. Özaydın, Sencer, İA, 507-511. 52 Harezmşah Alaaddin Tekiş tarafından 1194 yılında ortadan kaldırılmasının ardından tarihe karışmıştır. Suriye Selçukluları Devleti, Sultan Alparslan’ın oğlu ve Sultan Melikşah’ın kardeşi Melik Tutuş tarafından 1079 yılında kurulmuştur. Daha sonra Tutuş’un ölümünün ardından Halep ve Dımaşk Selçukluları adıyla ikiye bölünerek varlığını devam ettirmiştir.174 Selçuklu hanedanın en uzun ömürlü kolu ise Türkiye Selçukluları kolu olmuştur. KutalmışoğluSüleymanşah tarafından 1075 yılında kurulan devlet 1243 Kösedağ savaşı ile İlhanlı Devleti hâkimiyetine girse de varlığını 1300’lere kadar devam ettirmiştir.175 Anadolu’ya baktığımızda sadece Türkiye Selçukluları Devleti değil onun yanında 1071 Malazgirt zaferinin ardından kurulan beylikler de varlığını devam ettirmekteydiler. Selçuklu beyleri tarafından kurulan Saltuklular, Mengücekler, Sökmenliler, Artuklular, Anadolu’da siyasi varlığını devam ettirmekteydiler.176 Azerbaycan bölgesinin idaresine baktığımızda ise İldenizliler hanedanı hüküm sürmekteydi. Irak Selçuklu Sultanı Mesud’un (1134-1152) Emirlerinden olan Atabey İldeniz ve onun ardından oğulları bu bölgeyi idare etmekteydiler. Son Atabey Özbek bölgeyi Celaleddin Harezmşah’ın 1225 yılında Azerbaycan’a gelerek hâkimiyeti ele geçirmesine kadar idare etmiştir.177 İran’ın kuzey kesimleri ve Taberistan bölgesine baktığımızda bölgenin idaresi Alamut kalesi merkez olarak Batıniler’in hâkimiyeti altındaydı. Büyük Selçuklu Devleti’nin topraklarının batı kısımları bu şekilde siyasi bir şekil alırken Sultan Sancar’ın merkezi Horasan’da ölümünün ardından karışıklıklar artarak devam etti. Oğuzlar önemli Horasan şehirlerini yağma ve tahrip ettiler. Selçuklu emirleri ve beyleri hâkimiyet sahası ele geçirerek buraları koruma ve genişletme mücadelesine giriştiler. Bu olaylar ise Horasan’da dağılan siyasi birliği iyice arttırmaktaydı.178 Oğuz beyleri her türlü birliğini kaybeden Horasan bölgesinin bu dönemdeki mutlak hâkimi konumundaydılar. Oğuz beyleri kendi başına buyruk hareket ediyorlardı. 174 Göksu, 220. Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, 247-256. 175Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, 32. 176Merçil, Müslüman Türk Devletleri Tarihi, 213. Sevim ve Merçil, 72. 177Merçil, 183. 178KıvameddinBurslan, Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi, Ankara: TTK, 85. Özaydın, Harizm, İA, 217-220. 53 Horasan’ınönemli şehirleri Belh, Nişabur ve Sultan Sancar’ın başkenti Merv, Oğuzlar tarafından yağma ve büyük tahribata uğratıldılar. Bu tahribatlar öyle büyüktü ki bu şehirler bir daha Selçuklu döneminde olduğu değerlere gelememişlerdir. Sultan Sancar’ın ölümünün ardından devlet adamları Büyük Selçuklu Devleti tahtına sultanın yeğeni Karahanlı Mahmud b. Muhammed’i çıkardılar. Ancak bu uzun sürmedi ve Mahmud Han, Sultan Sancar’ın emirlerinden Müeyyed Ayaba tarafından tahttan indirildi. Mahmud Han gözlerine mil çekilerek zindana atıldı ve orada öldü. Emir Müeyyed Ayaba, Horasan’da hâkim olduğu bölgede durumunu kuvvetlendirmek ve hâkimiyet sahasını genişletmek için faaliyetlerde bulunuyordu. Bu siyasi buhran döneminde Büyük Selçuklu Devleti’nin doğuda hâkim olduğu topraklarda iki büyük güç ortaya çıkmıştı. Bunlar Gazneliler Devleti’ne son veren ve bu devletin topraklarına hâkim olan Gurlular Devleti179 ile Harezmşahlar Devleti’dir. Harezmşahlar Devleti aşağıda da değineceğimiz gibi kısa zamanda bölgede en etkin güç konumuna geldi ve anarşiye son vererek siyasi birliği yeniden sağladı. 2.4. HAREZMŞAHLAR DEVLETİ’NİN BÜYÜK SELÇUKLU DEVLETİ TOPRAKLARINA HÂKİM OLMASI Kudbeddin Muhammed b. Anuştekin’in 1097 yılında Harezm valisi olmasıyla Harezmşahlar Devleti kurulmuştur. Kaynakların hemfikir olduğu bu konunun yanında Barthold’a göre Kudbeddin Muhammed dönemi ne kadar devletin kuruluşu olsa da Harezmşah Atsız bağımsızlık yolunda verdiği mücadele ile devletin esas kurucusudur.180Harezmşah Atsız, Büyük Selçuklu Devleti’ne sadakatle hizmet eden babası Kudbeddin Muhammed’in aksine kendi devletini kurma yolunda mücadele vermiştir. Harezmşah Atsız bağımsızlık yolunda Harezmşahlar Devleti’nin temellerini atmaya gayret etmesi ve üstelik bunu Sultan Sancar gibi tarihinin en büyük hükümdarlarından birine karşı yapması bakımından dikkate şayandır. Ancak Harezmşah Atsız bütün gayretlerine rağmen devletinin tam bağımsız bir duruma gelmesini görememiştir. Harezmşah Atsız 1156 Temmuz ayında geçirdiği felç 179Ontürk, 13. 180Barthold, Moğol İstilasına Kadar Türkistan,340. 54 sonrası hayatını kaybetmiştir.181 Atsız’ın ölümünün ardından saray şairi Reşüdiddin Vatvat şu beyiti okumuştur; “Ey Şah, Felek senin siyasetinden titriyordu; Senin önünde kulluk tabiatına giriyordu. Gönül sahibi nerededir? Baktığın zaman onca saltanatın buna mı değecekti?”182 Bitmek bilmeyen enerjisi ile Harezmşah Atsız mücadelesini hep sürdürmüş ve başarısızlıktan asla yılgınlık göstermemiştir. Atsız başarılı idaresiyle de Harezm halkı tarafından sevilen birisiydi. Hâkimiyet sahasını genişletmek için gayrimüslim Türkler ile sınır bölgesi olan Cend bölgesini fetheden Atsız buranın idaresini oğlu İl Arslan’a vermiştir. Harezmşah Atsız’ın Cend şehrinin idaresini veliaht şehzadesi İl Arslan’a vermesinin ardından bu dönemden sonra Cend şehri Harezmşahlar Devleti’nin veliaht şehzadelerinin sancak şehri konumuna gelmiştir. Ayrıca Atsız, bozkırdaki gayrimüslim göçebe Türk boylarından ordusunda faydalanmak için onları kazanma yoluna gitmiştir. Bu siyasetinde başarılı olan Atsız taze kuvvetler ile ordusunu kuvvetlendirmiştir. Atsız’ın gayrimüslim Türklerden ordusunda faydalanma siyasetini halefleri de takip etmiştir. Bu sayede Kıpçak ve onların akrabaları olan Kanglılar, Harezmşahlar ordusunda önemli yer tutmuşlardır. Devletin büyümesinde ve kuvvetlenmesinde önemli katkısı olan bu Kanglı kuvvetleri aşağıda da değineceğimiz gibi devletin çöküşünde de önemli rol oynamışlardır. Harezmşahlar Devleti ilk defa Harezm bölgesine hâkim olan idareler arasında sınırları Harezm bölgesini aşan mahalli olmaktan öte geçen ve imparatorluk seviyesinde bir devlet kurmuşlardır.183 Cend valisi olan veliaht şehzade İl Arslan, babası Alaaddin Atsız’ın ölüm haberi üzerine derhal harekete geçerek 1156 yılında başkent Gürgenç’e gelerek Harezmşahlar Devleti tahtına geçti. Harezmşah İl Arslan ilk iş olarak amcaları İnal Tekin ve Yusuf ile kardeşleri Hıtay ve Süleymanşah’ı öldürttü.184 Hanedan üyelerini ortadan kaldıran Harezmşah İl Arslan böylece taht için olabilecek olası isyanları başlamadan bitirmiştir. Sultan Sancar, İl Arslan’ın tahta çıkmasını ve “Harezmşah” 181 Özaydın, Harizm, İA, 217-220. İbnü’l-Esir, Cilt 11, 179. 182Kazvini, Tarih-i Güzide, 387. 183Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi,74. Barthold, Moğol İstilasına Kadar Türkistan,347. 184Taneri, 22. İbnü’l-Esir, Cilt 11, 179. 55 olmasını bir ferman ile onaylamış ve bu olaydan kısa bir süre sonra Nisan 1157 tarihinde hayatını kaybetmiştir.185 Sultan Sancar’ın ölüm haberi Harezm’de de büyük bir üzüntüyle karşılandı. Harezmşah İl Arslan, Sultan Sancar’ın ölüm haberi üzerine başkent Gürgenç’de üç gün yas ilan etti. Sultan Sancar’ın ölümünün ardından Horasan bölgesinde en kuvvetli hükümdar olarak Harezmşah İl Arslan ortaya çıktı. Sultan Sancar’ın ölümü ile Büyük Selçuklu Devleti’nin ortadan kalkmasıyla bölgede en önemli siyasi otorite olarak da Harezmşahlar Devleti karşımıza çıkmaktadır. Bu arada Sultan Sancar’ın Oğuzlara esir düşmesinin ardından tahta çıkarılan yeğeni Karahanlı Mahmud b. Muhammed Han, Sancar’ın ölümünün ardından devlet adamları tarafından tekrar Büyük Selçuklu Devleti tahtına çıkarılmış ancak Horasan Emiri Müeyyed Ayaba tarafından tahttan indirilerek ortadan kaldırılmıştır.186 Harezmşah İl Arslan döneminde Harezmşahlar Devleti, Atsız’ın hayalini kurduğu gibi mahalli bir idare olmaktan öteye geçerek müstakil bir devlet konumuna gelmiştir. Ancak bu dönemde Karahıtaylar Devleti’ne vergi verilmeye devam etmesi devletin tam bağımsız bir konuma gelmediğinin göstergesidir. İl Arslan hükümdarlığı döneminde Horasan’da hâkimiyet mücadelesi içinde olan Oğuz beyleri ve Selçuklu emirlerini kendi çıkarları konusunda destekleyerek Horasan’da ki hâkimiyet mücadelelerine müdahalede bulunmuştur. Harezmşah İl Arslan babasının siyasetini takip ederek Cend ve Mangışlak bölgelerinde tam itaati sağlamıştır. İl Arslan, Irak Selçukluları Devleti ile dostane ilişkiler kurmuştur. Bu arada Sultan Sancar’ın emirlerinden olan ve Oğuzlar’a esir düştüğü zaman Sultan Sancar’ı kurtaran Emir Müeyyed Ayaba, Horasan’da kendisine bir hâkimiyet sahası kurmuştur. Emir Müeyyed Ayaba ele geçirdiği bölgelerde hâkimiyet kurarak Irak Selçuklu Devleti’ni metbu tanımıştır. İl Arslan, Horasan hâkimiyeti için Emir Müeyyed Ayaba ile giriştiği mücadeleler sonunda Dihistan’ı ele geçirmiştir. Bu dönemde Dihistan’ın ele geçirilmesi dışında Horasan bölgesinde büyük bir başarı sağlanamamıştır.187 Harezmşah İl Arslan döneminde Horasan bölgesi için verilen mücadelelerde büyük başarı kazanılamamasının nedenleri arasında Harezm üzerinde devam eden 185İbnü’l-Esir, Cilt 11, 179. Barthold, Moğol İstilasına Kadar Türkistan,347. 186Barthold, Moğol İstilasına Kadar Türkistan,347. 187Kazvini, Tarih-i Güzide, 388. Barthold, Moğol İstilasına Kadar Türkistan, 351. 56 Karahıtay Devleti’nin etkisi de göz ardı edilmemelidir. 1141 Katavan savaşının ardından Karahıtay Devleti’ne her yıl düzenli olarak vergi vermeye başlayan ve bu devletin tâbi konumuna gelen Harezmşahlar Devleti’nde İl Arslan döneminde de bu vergi tahsil işlerinin devam ettiği anlaşılmaktadır. 1172 yılında Harezmşah İl Arslan’ın Karahıtay Devleti’ne vergiyi zamanında göndermemesi üzerine bir Karahıtay ordusu harekete geçmiştir. Karahıtay ordusunun harekete geçtiği haberini alan İl Arslan derhal komutanlarından Ayyar Beg adlı bir komutanının idaresinde bir orduyu öncü olarak Karahıtay ordusunu karşılamaya gönderdi. İl Arslan asıl ordu ile arkadan yola çıktı. Karahıtay ordusu ile Ayyar Beg idaresindeki öncü Harezm ordusu Amuyye civarında karşılaştı, Harezm ordusu Karahıtay ordusu karşısında mağlup oldu. Bu arada İl Arslan ordusu ile yola çıkmasının ardından hastalanarak başkent Gürgenç’e geri döndü. Hastalıktan kurtulamayan Harezmşah İl Arslan 1172 yılında Gürgenç’te hayatını kaybetti.188 Harezmşah İl Arslan on altı yıl boyunca Harezmşahlar Devleti’ni idare etti. Bu dönemde bölgenin en kudretli hükümdarlarından bir olan İl Arslan, Horasan bölgesinde ve Selçuklu topraklarında hâkimiyet kuramamış ve Dihistan’ı ele geçirmesinin dışında büyük başarı elde edememiştir. İbrahim Kafesoğlu, İl Arslan’ın babası Atsız’dan devraldığı devleti oğlu Alaaddin Tekiş’e gelişmeye ve genişlemeye müsait siyasi zemin hazırlayarak bıraktığını aktarır.189 Harezmşah İl Arslan’ın 1172 yılında ölümünün ardından veliaht olan küçük oğlu şehzade Sultanşah, Harezmşahlar Devleti tahtına oturdu. Ancak İl Arslan’ın Cend valisi olan büyük oğlu Alaadin Tekiş kardeşinin saltanatını tanımadı ve sultanlığını ilan etti. Harezm tahtını ele geçirmek için harekete geçen Alaaddin Tekiş, Karahıtay Devleti’nden aldığı kuvvetler ile Harezm’e yürüdü. Başkent Gürgenç’te bulunan Sultanşah ağabeyine karşı koyamayacağını anlayınca Harezm bölgesini terk ederek Irak Selçuklu Devleti’ni metbu tanıyan Horasan Emiri Müeyyed Ayaba’nın yanına gitti. Kardeşinin Gürgenç’ten ayrılmasının ardından Alaaddin Tekiş hiçbir direnişle karşılaşmadan 1172 yılında Harezmşahlar Devleti tahtına geçti. 190 188Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi, 112. İbnü’l-Esir, Cilt 11, 301. Barthold, Moğol İstilasına Kadar Türkistan, 352. 189Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi, 83. 190İbnü’l-Esir, Cilt 11, 303.Barthold, Moğol İstilasına Kadar Türkistan,352. Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi, 84. 57 Harezmşah Alaaddin Tekiş, Harezmşahlar Devleti’nin en büyük idarecilerinden birisidir. Harezmşah Tekiş dönemi Harezmşahlar Devleti’nin yükselmeye ve kudretini arttırmaya başladığı dönemdir. Tekiş, Harezmşah olmasının ardından ilk iş olarak taht için bir tehlike olan kardeşi Sultanşah’ı bertaraf etmek için harekete geçti. Bu arada Sultanşah, Emir Müeyyed Ayaba’dan sağladığı askeri destek ile Harezm tahtını geri almak için harekete geçmişti. Bu haber üzerine Harezmşah Tekiş harekete geçti. Harezmşah Tekiş ile Sultanşah’ın kuvvetleri 1174 yılında karşı karşıya geldiler. Savaş Harezmşah Tekiş’in mutlak zaferi ile sonuçlanırken Emir Müeyyed Ayaba savaş meydanında öldürüldü. Emir Müeyyed Ayaba’nın öldürülmesi Horasan bölgesinde Harezmşahlar Devleti’ne karşı önemli bir gücün ortadan kaldırılması anlamında önemlidir. Savaşın ardından Dihistan yeniden Harezmşahlar Devleti tarafından ele geçirilirken şehzade Sultanşah kaçarak Gurlular Devleti’ne sığındı. Sultanşah’ın, Gurlular Devleti’ne sığınması Horasan bölgesi hâkimiyeti için zaten mücadele halinde olan Gurlular Devleti ve Harezmşahlar Devleti’nin mücadelesine yeni bir boyut getirmiştir.191 Harezmşah Tekiş dönemi Harezmşah Devleti’nin mücadele ettiği devletlerden birisi de Karahıtaylar Devleti’dir. Harezmşah Tekiş kardeşi Sultanşah’a karşı Harezmşahlar Devleti’ne hakim olabilmek için Karahıtaylar Devleti’nden ordu desteği almış ve bu mücadelesinde de başarılı olmuştur. Karahıtaylar Devleti bu yardım karşılığında Harezmşah Tekiş’ten her yıl düzenli olarak ödenmekte olan verginin miktarının arttırılmasını istemiş olması kuvvetle muhtemeldir. Ancak bu dönemde Karahıtay Devleti eski kudretinden çok uzak olduğu anlaşılmaktadır. 1141 Katavan savaşından bu yana her yıl düzenli olarak Karahıtaylar Devleti’ne ödenmekte olan vergileri almaya gelen elçinin Harezmşah Tekiş’in huzurunda sarf ettiği sözler üzerine elçi öldürülmüştür. Karahıtay elçisinin öldürülmesi bu dönemde Harezmşah Devleti’in bu devlet ile savaşı göze alacak kudrette olduğunu göstermektedir. Nitekim öylede olmuş ve elçinin öldürülmesi üzerine kuvvetli bir Karahıtay ordusu Harezm üzerine yürümüştür. Harezmşah Tekiş yaptığı başarılı savunma ve her saldırıda başvurulan su bendlerini açarak yolları su altında bırakma taktiği ile bu kuvvetli Karahıtay ordusunu püskürtmeye muvaffak olmuştur.192 191Taneri, 26. İbnü’l-Esir, Cilt 11, 303. Öntürk, 62. 192İbnü’l-Esir, Cilt 11, 304. 58 Sultanşah, ağabeyi Harezmşah Tekiş’e karşı uzun yıllar verdiği mücadelelerden netice alamamıştır. Bu mücadelelerin ardından Tekiş’e biat ederek, Merv, Serahs ve Tus bölgelerinde bir emirlik kurarak ağabeyine tâbi olarak idare etmiştir. Kardeşinin bu tâbiliği Harezmşah Tekiş tarafından da olumlu karşılanmıştır. Bu tâbiliğin neticesinde Harezmşahlar Devleti’nin sınırları Horasan bölgesinde genişlemiştir.193 Harezmşah Tekiş 1187 yılında Horasan’ın önemli şehirlerinden olan Nişabur’u ele geçirdi. Harezmşah, Nişabur şehrinin idaresini oğlu Nasırüddin Melikşah’a verdi. 1193 yılında Sultanşah’ın ölümünün ardından onun idaresinde olan bölgeler Harezmşah Tekiş’in hâkimiyeti altına girdi. Tekiş, böylece Horasan bölgesinin mutlak hâkimi konumuna geldi.194 Harezmşah Tekiş, Horasan bölgesinde işleri yoluna koymasının ardından Irak-ı Acem bölgesine yöneldi. Irak Selçukluları Devleti hakimiyetinde olan Irak-ı Acem bölgesi bu dönemde son Irak Selçuklu Sultanı II.Tuğrul tarafından idare edilmekteydi. Bu arada II.Tuğrul ile Halife Nasır ve Emir Kutlug İnanç arasında mücadeleler önlenemez bir hale gelmişti. Emir Kutlug İnanç’ın daveti üzerine bölgenin hakimiyeti için fırsat yakalayan Tekiş, derhal bu davete olumlu yanıt verdi. Irak-ı Acem bölgesine gelen Harezmşah Tekiş, Irak Selçuklu Sultanı II.Tuğrul’a karşı Emir Kutlug İnanç ile birleşti. Rey civarında 1194 yılında yapılan savaşı Harezmşah Tekiş ve müttefikleri kazandı. Son Irak Selçuklu Sultanı II.Tuğrul savaş meydanında öldürüldü ve başı Bağdat’a gönderildi. Sultan II.Tuğrul’un öldürülmesinin ardından 1118 yılında Sultan Sancar tarafından kurulan Irak Selçuklu Devleti, Harezmşahlar Devleti tarafından ortadan kaldırılmıştır. Irak Selçuklu Devleti’nin ortadan kaldırılmasının ardından Irak-ı Acem bölgesi Harezmşahlar Devleti topraklarına katıldı. Bu devletin ortadan kalkması ve Sultan II.Tuğrul’un öldürülmesinin ardından HarezmşahTekiş, “sultan” unvanı kullanmaya başladı.195 Sultan Tekiş, İran coğrafyasında Sultan Sancar’ın ölümünün ardından parçalanan siyasi birliği yeniden sağladı. Böylece Büyük Selçuklu Devleti’nin hükmettiği toprakların merkezi olan İran coğrafyası artık Harezmşahlar Devleti’nin hakimiyeti 193Taneri, 27. Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi, 99. 194Kazvini, Tarih-i Güzide, 389. 195İbnü’l-Esir, Cilt 12, 92-93.Kazvini, Tarih-i Güzide, 390. Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi, 125-126. 59 altına alındı. Irak-ı Acem bölgesinin Harezmşahlar tarafından ele geçirilmesinin ardından Irak Selçuklu Devleti sultanlarına karşı siyasi hakimiyet mücadelesi veren Halife Nasır Lidinillah bu faaliyetlerine Harezmşahlar Devleti karşısında da devam etmiştir. Sultan Tekiş’in Bağdat halifesi konusundaki düşünceleri Büyük Selçuklu Devleti sultanları gibi halifeyi siyasetten uzak tutarak sadece ruhani bir lider olarak bırakma niyetindeydi. Ancak Halife Nasır, Sultan Tekiş’in bu düşüncesini anlamada gecikmemiştir. Halife Nasır Lidinilah siyasi hakimiyet elde etme yolundaki faaliyetlerine asla son vermemiştir. Sultan Tekiş, Irak-ı Acem bölgesinde yaşanan olaylar nedeniyle ölümüne kadar bu bölgenin olayları ile uğraşmıştır.196 Harezmşahlar Devleti’nin en büyük şahsiyetlerinden olan Sultan Tekiş, dedesi Harezmşah Atsız’ın Kanglı ve Kıpçak Türklerinden ordusunda yararlanma siyasetini devam ettirmiştir. Sultan Tekiş bu siyaseti biraz daha ileriye götürerek önde gelen bir Kanglı beyinin kızı olan Terken Hatun ile evlenerek evlilik bağıyla bu ilişkileri kuvvetlendirmiştir. Sultan Tekiş babası Harezmşah İl Arslan’dan devraldığı devletin sınırlarını Horasan, İran coğrafyasının tamamı ve Irak-ı Acem bölgesini hakimiyeti altına alarak büyük bir coğrafyaya yaymıştır. 1141 Katavan savaşından bu yana Harezm üzerinde devam etmekte olan Karahıtay Devleti tehlikesi bu dönemde ortadan kaldırılmıştır. Böylece Sultan Tekiş dönemi Harezmşahlar Devleti’nin tam bağımsızlığa ulaştığı dönem olarak değerlendirmek yanlış olmayacaktır. Başarılı mücadeleler vererek Harezmşahlar Devleti’ni devraldığı konumdan çok daha ileriye taşıyan ve döneminin en kudretli devleti konumuna gelmesinde büyük mücadele veren Sultan Tekiş 1200 yılında Gürgenç’te öldü.197 196Taneri, 29.Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi, 131. 197İbnü’l-Esir, Cilt 12, 133.Kazvini, Tarih-i Güzide, 391. Barthold, Moğol İstilasına Kadar Türkistan,363. Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi, 30-31. ÜÇÜNCÜ BÖLÜM HAREZMŞAHLAR DEVLETİ-TÜRKİYE SELÇUKLU DEVLETİ İLİŞKİLERİ 3.1. ALAADDİN MUHAMMED HAREZMŞAH DÖNEMİ Harezmşah Tekiş’in ölümünün ardından 1200 yılında veliaht olan oğlu Muhammed, başkent Gürgenç’te hiçbir direnişle karşılaşmadan Alaaddin lakabıyla tahta çıktı.198Alaaddin Muhammed dönemi devletin zirve dönemi ve bunun yanında Harezmşahlar Devleti’nin çöküş dönemi olması bakımından önemlidir. Sultan Muhammed hâkimiyeti eline almasının ardından ilk iş olarak Horasan bölgesi hâkimiyeti için babasının da büyük mücadele verdiği Gurlular üzerine yürüdü. Bu seferinde tam başarı sağlayabilmek için Gurlular’a karşı Karahıtaylar ile anlaştı. Harezm ordusu Sultan Muhammed’in idaresinde 1204 yılında Gurlular’ı kesin olarak mağlup etti. Gurlular’ın mağlup edilerek Horasan’dan tamamen çıkarılmalarının ardından bölgeye Harezmşahlar Devleti hâkim oldu.199 Horasan bölgesinde hâkimiyeti sağlayan Sultan Muhammed yönünü Maveraünnehir bölgesine çevirdi. Maveraünnehir bölgesi 1141 Katavan savaşından beri Karahıtay Devleti hâkimiyeti altındaydı. Harezmşahlar Devleti bu devlete 1141 yılından bu yana yıllık vergi ödemekteydi. Ancak Karahıtay Devleti artık eski kudretinden çok uzaktı. Sultan Muhammed 1207 yılında Maveraünnehir seferine çıktı. Harezm ordusu aynı yıl kendilerini karşılamaya gelen Karahıtay ordusunu mağlup ederek Buhara’ya girdi. Sultan Muhammed başarı ile neticelenen Maveraünnehir seferinin ardından “İskender-i Sani” ve “Sancar” lakaplarını aldı. Almış olduğu bu lakaplar onun cihan hâkimiyeti emelini ve Büyük Selçuklu Devleti’nin varisliğini savunduğunu göstermektedir.200 198Cüzcani, Tabakat-ı Nasıri,130. İbnü’l-Esir, Cilt 12, 133. Harezmşahlar Devleti Tarihi, 147. 199Barthold, Moğol İstilası Devrinde Türkistan, Seniha Sami Moralı (çev.) Gülnar Kara (hazr.), Ankara: TTK, 2020 347.Taneri, 33. Öntürk, 100. İbnü’l-Esir, Cilt 12, 185-186. 200Barthold, Moğol İstilası Devrinde Türkistan, 360.Barthold, Orta Asya Türk Tarihi Hakkında Dersler,Ragıp Hulusi Özdem, (terc.) K.YaşarKopraman, İsmail Aka (hazr.) Ankara: TTK, 125.Taneri, 35.Cüzcani, Tabakat-ı Nasıri s,132. İbnü’l-Esir, Cilt 12, 212-220. 61 Sultan Muhammed’in başarılı Maveraünnehir seferinin ardından büyük darbe alan ve zaten eski gücünden çok uzak olan Karahıtay Devleti yeni bir tehlike ile karşı karşıya gelmişti. Cengiz Han ile mücadelesinde yenilerek batıya kaçan Naymanlar’ın lideri Küçlük zaten zayıflamış bir duruma gelen Karahıtay Devleti’ni kolayca ele geçirdi. Sultan Muhammed Karahıtay Devleti bu konular ile meşgul durumdayken 1212 yılında Maveraünnehir bölgesinin diğer bir önemli şehri Semerkand’ı ele geçirdi. Karahıtay Devleti’nde olup bitenleri takip eden Sultan Muhammed bir süre Maveraünnehir bölgesinden ayrılmayarak devleti için doğudan gelebilecek tehlikeleri takip etti.201 Sultan Muhammed daha sonra 1215 yazında Gurlular Devleti’ni tamamen ortadan kaldırmak için Gazne üzerine yürüdü. Bu sefer ile Gurlular Devleti’ne son verilirken Sultan Muhammed, Gazne merkezli bölgenin idaresini oğlu Celaleddin’e verdi.202 Bu dönemde İslam dünyasında en kudretli hükümdar olan Sultan Muhammed’in hedeflerinden biri de Bağdat Abbasi halifesini nüfuzu altına almaktı. Büyük Selçuklu Devleti Sultanı Tuğrul beyin 1050 ve 1055 yıllarında Bağdat’a gelerek yaptığı gibi Abbasi halifesini siyasetten uzak tutarak sadece dini vazifesinde bırakmak niyetindeydi.203 Ancak Bağdat Abbasi halifeleri Irak Selçuklu Devleti döneminde tekrar siyasi bir güç olarak hâkimiyetlerini genişletmek için mücadelelerde bulunmuşlardı. Harezmşahlar Devleti Sultan Tekiş döneminde de bu düşüncede faaliyette bulunsalar da başarı sağlayamamışlardı. Sultan Muhammed bütün gayretine rağmen halifeleri hâkimiyeti altına alamamıştır. Sultan ile halifeler arasında gidip gelen elçiler de sultanın isteklerini halifeye kabul ettirememişlerdir.204 3.1.1. Azerbaycan Bölgesinin Harezmşahlar Devleti Hâkimiyetine alınması Sultan Muhammed’in Abbasi halifesini hâkimiyeti altına alarak onu siyasetten uzaklaştırma ve sadece dini bir lider olarak bırakma girişimi neticesiz kalmıştı. Siyasi alanda etkisini arttırmak ve söz sahibi olmak isteyen Abbasi Halifesi Nasır 201Cüzcani, Tabakat-ı Nasıri,133. İbnü’l-Esir, Cilt 12, 256. 202Cüzcani, Tabakat-ı Nasıri, 134. Taneri, 37. İbnü’l-Esir, Cilt 12, 261-262.Kazvini, Tarih-i Güzide, 394. Alaaddin Ata Melik Cüveyni, Tarih-i Cihan Güşa, Cilt II, 69. 203İbnü’lCevzi, El-Muntazam- Selçuklular, 19-20. Özgüdenli, 247. 204Taneri, 37. Mustafa Alican, Tarihin Kara Yazısı Moğollar, İstanbul: Timaş Yayınları, 2016, 61. 62 Lidinillah kendisine karşı olan idarecileri ortadan kaldırmak için bu dönem idarecileri tarafından çok fazla başvurulan bir yol olan Bâtınileri kullanmaktaydı. Ancak halifenin Bâtınileri kullanması ve onlar ile iyi ilişkiler içinde olması Sünni âlimlerce iyi karşılanan bir durum değildi. Sultan Alaaddin’nin 1215 yılında Gazne şehrini ele geçirdiği dönemde evraklar arasında halifenin Harezmşahlar Devleti’ne karşı Gurlu hükümdarlarını kışkırttığı yönünde bulunan evrak sultanın öfkesini arttırmıştı. Sultan Muhammed ulemadan fetva alarak Abbasi halifesinin adını hutbelerden çıkardı. Sultan Muhammed daha sonra Seyyid Ala Tirmizi’yi halife ilan etti. Bu hareketleri ile Sultan Muhammed, Bağdat üzerine çıkmayı planladığı seferine meşru dayanaklar yaratmıştı.205 Harezmşahlar Devleti Sultan Muhammed döneminde büyük askeri başarılar elde ederek Büyük Selçuklu Devleti Sultanı Sancar döneminde ki sınırlara ulaşmıştı. Bu dönemde ele geçirilen önemli bölgelerden birisi de hiç şüphesiz Azerbaycan bölgesiydi. Azerbaycan bölgesi uzun yıllardır Atabegler hanedanı yani İldenizliler tarafından idare edilmekteydi.206 1211 yılında Atabeg Özbek, Irak-ı Acem bölgesine hâkim olmaya çalışan Nasırüddin Mengli ile mücadele halindeydi. Irak Selçuklu Devleti’nin son dönemlerinde ve 1194 tarihinde ortadan kalkmasının ardından bölgedeki güçlü emirler ve idareciler arasında amansız bir hâkimiyet mücadelesi başlamıştı. Abbasi halifeleri yöneticiler arasındaki bu mücadeleleri kendi siyasi çıkarları doğrultusunda desteklemekteydi. Bu dönemde Irak-ı Acem bölgesinin idaresine hâkim olan ve halifenin müttefiki olan Aydoğmuş diğer bir emir olan Nasırüddin Mengli tarafından ortadan kaldırıldı. Aydoğmuş’u ortadan kaldırarak bölgeye hâkim olan Mengli, Rey, İsfahan ve Hemedan gibi önemli bölgeleri ele geçirebilmek için akınlar yapmaktaydı.207 Abbasi halifesi Nasır müttefiki olan Aydoğmuş’u ortadan kaldıran Mengli’yi ortadan kaldırmak için Atabeg Özbek ve Batıniler’in lideri Celaleddin Hasan ile anlaştı. Mengli ise bölgede hâkimiyetini genişletmek için Atabeg Özbek’in idaresindeki topraklara ve Batıniler’e ait bazı kalelere karşı saldırılarda bulunmaktaydı. Mengli’nin bu saldırgan tutumu kendinse karşı üçlü bir ittifak kurulmasına neden 205Barthold, Moğol İstilası Devrinde Türkistan, 348-370-371.Kazvini, Tarih-i Güzide, 394. 206İldenizliler hanedanı 1146-1225 yılları arasında Azerbaycan’ın büyük kısmı ile Kuzeybatı İran’ı idare etmiş olan bir Türk hanedanıdır.Merçil, Müslüman Türk Devletleri Tarihi,183.Cüzcani, Tabakat-ı Nasıri,106.İbnü’l-Esir, Cilt 11, 312. 207Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi,199.İbnü’l-Esir, Cilt 12, 249-253. 63 oldu. Bâtıni lideri olan Celaleddin Hasan bu dönemde önemli bir adım atmış Sünni görüşleri benimseyerek halife ve Sultan Muhammed ile iyi ilişkilerde bulunmuştur.208 Müttefik kuvvetler Hemedan’a gelerek Kerec bölgesinde Mengli’yi mağlup etmiş ve onu savaş meydanında öldürerek başını halifeye göndermişlerdir. Mengli’nin ortadan kaldırılmasının ardından mücadeleden en karlı Atabeg Özbek çıkmış ve Irak-ı Acem bölgesinin önemli bir kısmına hâkim olmuştur. Atabeg Özbek bölgenin idaresini emirlerinden Seyfeddin Oglımış’a verdi. Cüveyni ve İbnü’l Esir’in verdiği bilgilere göre Oglımış daha önce Sultan Muhammed’in hizmetinde bulunmuştu. Irak-ı Acem bölgesinin hâkimi olan Oglımış tekrar Sultan Muhammed’in itibarını kazanabilmek için hutbeyi onun adında okuttu.209 Bu duruma karşı Halife Nasır ve Atabek Özbek, Sultan Muhammed’den çekindikleri için açıktan bir girişimde bulunamadılar. Ancak Oglımış, Halife ve Bâtıni liderinin anlaşması neticesinde bir suikast ile ortadan kaldırıldı.210 Irak-ı Acem bölgesinde Oglımış’ın hutbeyi Sultan Muhammed adına okutmasının ardından Harezmşahlar Devleti’nin sınırları Bagdad önlerine kadar ulaşmıştır. Sultan Muhammed halife ile arasında ki mücadelelerin yaşandığı bu dönemde bölgede hutbenin kendi adına okunmasından çok memnun kalmıştır. Ancak bu olay uzun sürmemiş ve Oglımış bir suikast sonucu ortadan kaldırılmıştır. Sultan Muhammed idarecisi Oglımış’ın öldürüldüğü haberini Semerkand’da bulunduğu sırada almış ve derhal harekete geçerek, Nesevi’ye göre 100 bin kişilik bir ordu ile Irak-ı Acem bölgesine hareket etmiştir.211 Bu arada Irak-ı Acem bölgesinin boşluğundan ve Sultan Muhammed’in uzak olmasından yararlanan Azerbaycan Atabegi Özbek kalabalık bir ordu ile Irak-ı Acem bölgesine gelerek bölgeyi ele geçirdi. Bu bölge için harekete geçen bir diğer idarece de Fars AtabegiSa’d olmuştur.212 Sultan Alaaddin Muhammed bölgeye yaklaştığında ilk olarak İsfahan yakınlarında karşılaştığı Fars Atabegi Sa'd’ın kuvvetlerini mağlup etti ve Sa’d’da esir edildi.213 Sultanın yaklaştığını haber alan Atabeg Özbek ordusu ile beraber hızla Azerbaycan’a 208Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi,201. 209İbnü’l-Esir, Cilt 12, 259-260. 210İbnü’l-Esir, Cilt 12, 268.Barthold, Moğol İstilasına Kadar Türkistan,386-387. Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi,201. 211Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi,201. 212Cüzcani, Tabakat-ı Nasıri,107.İbnü’l-Esir, Cilt 12, 268.Kazvini, Tarih-i Güzide, 394. Nesevi, CelalüttinHarezmşah, Necip Asım, (terc.), İstanbul: Devlet Matbaası, 1934, 16. 213İbnü’l-Esir, Cilt 12, 269. 64 hareket etti. Ancak Tebriz yakınlarında, Harezm ordusu Azerbaycan ordusuna yetişti. Atabeg Özbek yanında kalan az sayıdaki kuvvetleri ile canını zor kurtararak Azerbaycan’a ulaştı ise de ordusu onun kadar şanslı değildi. Harezm ordusu Azerbaycan ordusunun büyük bir kısmını kılıçtan geçirdi ve Atabeg Özbek’in hazinesi ele geçirilirken pek çok komutanı ile veziri Rebübiddin de esir edildi.214 Ordusunu ve hazinesini kaybeden Atabeg Özbek, elçi göndererek Sultan Muhammed’in tabiiyetini kabul ettiğini bildirdi. Azerbaycan bölgesinde hutbe Sultan Alaaddin Muhammed ve dolayısı ile Harezmşahlar Devleti adına okunmaya başladı. Bu tabiiyete kanıt olarak da Kazvin kalesi Harezmşahlar Devleti’ne bırakıldı. Bu arada Atabeg Özbek’in içinde bulunduğu fırsattan yararlanan Gürcüler, Azerbaycan bölgesine saldırılarda bulunmaktaydılar. Gürcüler’in bu saldırısı sonrası Sultan Alaaddin Muhammed, Gürcü kralına yazdığı tehdit dolu mektupta Azerbaycan bölgesinin artık Harezmşahlar Devleti toprağı olduğunu bildirmiştir.215 Sultan Aladdin Muhammed, Irak-ı Acem bölgesinin idaresini oğullarından Rükneddin Gursançtı’ya verdi ve Yıgan Taysı’yı da ona Atabeg olarak görevlendirdi. İbrahim Kafesoğlu, muasır kaynaklardan aktardığı bilgilerde Sultan Alaaddin Muhammed’in Gürcistan ve Anadolu topraklarına akınlar yapmak için Tiflis’e yürüme isteğinde olduğunu bildirir. Ancak devletin doğusunda beliren tehlike ve sonrasında ortaya çıkan olaylar Sultan Muhammed’e bu düşüncesini hayata geçirme fırsatı vermemiştir. Bu olaylar sonunda Azerbaycan bölgesinin Harezmşahlar Devleti topraklarına katılmasıyla Harezmşahlar Devleti ve Türkiye Selçuklu Devleti sınır komşusu olmuştur. Ancak bu iki Türk devletinin siyasi ilişkileri Sultan Alaaddin Muhammed döneminde gerçekleşmemiş ve Celaleddin Harezmşah’ın Azerbaycan’a gelerek hâkim olduğu döneme kadar kaynaklarda siyasi bir ilişkiye dair bilgiye rastlanmamıştır.216 214Cüzcani, Tabakat-ı Nasıri,133. Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi, 203. Nesevi, 17. 215Cüzcani, Tabakat-ı Nasıri,107. İbnü’l-Esir, Cilt 12, 269.Kazvini, Tarih-i Güzide, 394. Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi, 203-204. Nesevi, 18-19. 216Cüzcani, Tabakat-ı Nasıri,134. İbnü’l-Esir, Cilt 12, 270. Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi, 204-205. 65 3.1.2. Moğol İstilası ve Harezmşahlar Devleti’nin Yıkılması Sultan Alaaddin Muhammed’in başarılar ile geçen saltanatına en büyük darbe ve devletinin yıkılmasına sebep olan hadiseler devletinin doğu sınırında ortaya çıktı. Bu dönemde İslam dünyasının en kudretli devleti olan Harezmşahlar Devleti dışa karşı ihtişam ve kuvvetini korusa da içten içe kendisini yiyip bitirmişti. Sultan Alaaddin Muhammed ve annesi Terken Hatun ile onun nüfuzu altında bulunan devlet adamları ve komutanlar arasında büyük bir siyasi çekişme mevcuttu. Kanglı ve Kıpçak kuvvetleri yukarıda daha önce belirtmiş olduğumuz gibi Harezmşah Atsız döneminde Harezm ordusunda kullanılmaya başlanmıştı. Harezmşah Atsız’ın bu siyaseti oğlu İl Arslan döneminde de devam ettirildi. Sultan Tekiş bu siyaseti bir adım öteye taşımış ve önemli Kanglı beylerinden birinin kızı olan Terken Hatun ile evlenmişti. Terken Hatun oğlu Sultan Muhammed döneminde devlet içerisinde önemli bir nüfuz sahibiydi. Özellikle Kanglı ve Kıpçak asıllı olan devlet adamları ve komutanlar üzerinde Terken Hatun önemli nüfuza sahipti.217 Sultan Muhammed devlet içerisinde annesi Terken Hatun ile nüfuz mücadelesi içinde iken diğer yandan da devletinin doğu sınırında yaşanmakta olan siyasi olayları takip etmekteydi. Sultan Muhammed’in takip içinde olduğu bu siyasi hareketlilik sadece onun devleti için değil bütün dünya da derin izler bırakacak olan siyasi ve askeri alanda yeni bir kuvvet olan Moğol Devleti’dir. Cengiz Han tarafından bozkırdaki Moğol kabilelerinin bir araya getirilmesi ile kurulan Moğol Devleti ile Harezmşahlar Devleti ilk defa Sultan Alaaddin Muhammed’in 1215-16 yıllarında çıktığı Kıpçak seferi esnasında tesadüfen karşılaşmışlar ve Sultan Muhammed burada yapılan çarpışmada Moğollar’ın savaş kabiliyetini görmüştür.218 Sultan Muhammed, devletinin doğu sınırlarında yaşanmakta olan bu olaylardan Cengiz Han ve Moğollar hakkında bilgi edinmek için Cengiz Han’a hediyelerle bir elçi heyeti göndermiştir. Bu hareketten memnun olan Cengiz Han’da Sultan Muhammed’e bir elçi heyeti gönderdi. 1218 yılında Maveraünnehir’de Moğol elçilerini kabul eden Sultan Muhammed’e elçiler Cengiz Han’ın iki devlet arasında 217Barthold, Moğol İstilasına Kadar Türkistan,390-391. Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi, 210. 218Taneri,,40. Barthold, Orta Asya Tarihi Hakkında Dersler, 133. Cüzcani, Tabakat-ı Nasıri, 135. Barthold, Moğol İstilası Devrinde Türkistan, 367. İbnü’l-Esir, Cilt 12, 318-319. 66 dostluk ve ticari ilişkiler kurma niyetinde olduğunu bildirdiler. Sultan Muhammed iki devlet arasında dostluk ve ticari ilişkileri uygun bulmasının ardından anlaşmalar yapılmış oldu.219 Harezmşahlar ve Moğollar arasında yapılan bu anlaşmaların ardından ilk ticaret kervanı Moğollar tarafından 450-500 kişi kadar bir kervan ile Harezmşahlar Devleti’ne gönderildi. Moğol ticaret kervanı Harezmşahlar Devleti’nin sınır şehri Otrar’a geldiklerinde şehrin valisi Kayır Han lakaplı İnalcık tarafından casusluk gerekçesiyle tutuklanarak mallarına el konuldu. Otrar valisi İnalcık daha sonra mallarına el koyduğu Moğol kafilesinin tamamını idam etti.220 Ancak Moğol kervanından kurtulan bir kişi kaçarak yaşanılanları ve İnalcık’ın yaptıklarını Cengiz Han’a anlattı. Tüccarlarının öldürülmesine çok kızan Cengiz Han, Sultan Muhammed’e bir elçi göndererek İnalcık’ın kendisine teslim edilmesini ve tüccarlarının el konulan mallarının iadesini istedi. Ancak Sultan Muhammed, ne Terken Hatun’un yakını olan İnalcık’ı teslim etti ne de tüccarların mallarını iade etti. Cengiz Han bütün isteklerinin reddedilmesi üzerine büyük bir batı seferi için hazırlıklara başladı.221 Cengiz Han bütün bu isteklerinin reddedilmesinin ardından Harezmşahlar Devleti ile savaş hazırlıklarına başladı. Otrar şehrinde yaşanan olay yalnız Harezmşahlar Devleti’nin büyük yıkım ile ortadan kalkması ile kalmayarak İslam dünyasında uzun yıllar akacak kan ve binlerce insanın ölümü ve onlarca şehrin harap olması sonucunu ortaya çıkaracaktır.222 Cengiz Han, İrtiş nehri kenarında 1219 yılında savaş için büyük hazırlıklara başladı. Hazırlıkların tamamlanmasının ardından 1220 yılı başında İslam tarihçilerinin aktardıklarına göre sayısı 200 bine yaklaşan ordusu ile harekete geçti.223 Cengiz Han ilk önce önemli komutanlarından Cebe’yi Moğollar’ın önünden kaçan ve Karahıtay Devleti’ne hâkim olan Nayman lideri Küçlük’ü yakalaması için Kaşgar’a gönderdi. Cebe, Bedahşan yakınlarında yetiştiği Küçlük’ü yakalayarak 219Taneri, 40, Cüzcani, Tabakat-ı Nasıri, 53. Barthold, Moğol İstilasına Kadar Türkistan,407-410. Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi, 233-234. 220Barthold, Moğol İstilası Devrinde Türkistan, 394. Alican, 60. İbnü’l-Esir, Cilt 12, 316. Kazvini, Tarih-i Güzide, 395. Nesevi, 29. 221Barthold, Orta Asya Türk Tarihi Hakkında Dersler, 131. Alican, 60-61.Barthold, Moğol İstilası Devrinde Türkistan, 395.Cüzcani, 53. Kazvini, Tarih-i Güzide, 395. 222Taneri, 41 223Barthold, Moğol İstilası Devrinde Türkistan, 396. Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi, 248. 67 öldürdü. Küçlük’ün öldürülmesinin ardından takip edilen Naymanlar imha edildiler ve böylece Karahıtay Devleti tarihe karışmış oldu.224 Sultan Muhammed, Karahıtay Devleti’ne hâkim olan Nayman lideri Küçlük ile yaptığı başarısız mücadelelerin ardından Küçlük’ün bu şekilde Moğollar tarafından kısa zamanda ortadan kaldırılması sonrası endişeye kapıldı. Cengiz Han’ın ordusu ile harekete geçtiği haberinin ardından Sultan Muhammed’in topladığı savaş meclisi Seyhun nehri kıyısında Moğollar’ı meydan savaşında karşılama fikri alsa da Sultan Muhammed bu fikri kabul etmemiştir. Cengiz Han’ın sahip olduğu kuvvetleri kadar hatta daha fazlasına sahip olan Sultan Alaaddin Muhammed ordusunu küçük guruplara bölerek şehirlere savunma için dağıtmıştır. Sultan Muhammed’in bu stratejisinin de nedeni Moğollar’ın surları aşamayacağını ve şehirleri kuşatmada başarısız ve yetersiz olacaklarını düşünmüş olması muhtemeldir. Ancak Moğollar surları aşma ve şehirler alma konusunda Çin seferinde tecrübe kazanmışlardı. Sultan Alaaddin Muhammed ordusunu şehirlere böldükten sonra Horasan bölgesine geçti. Sultan Muhammed’in Moğollar’a karşı meydan savaşını kabul etmemesinin nedenlerinden birisi de annesi Terken Hatun’un nüfuzu altında olan Kanglı kumandanlarına ve askerlerine güvenmemesiydi. Sultanın bu güvenmemesinin nedeni de kendisine karşı yapılan bir suikastı önceden haber alarak kurtulması olayı etkili olmuştur.225 Harezmşahlar Devleti ve şehirleri hakkında yeterli bilgi toplayan ve hazırlık yapan Cengiz Han şehirleri bir bir ele geçirerek ilerlemekteydi. İlk olarak Otrar şehri ele geçirildi ve İnalcık öldürüldü ardından şehirde büyük bir katliam yapıldı. Ordusunu parçalara ayıran Cengiz Han Maveraünnehir’de bulunan şehirleri birer birer ele geçirmekteydi. Moğollar direnen şehirlerde korkunç katliamlar yapmaktaydı. Maveraünnehir bölgesinin en önemli iki şehri Buhara ve Semerkand’da Moğollar tarafından ele geçirildi ve bu şehirlerde büyük katliamlar yapıldı. Bunların yanında Otrar, Sığnak, Barçınlıg-Kent, Cend ve Hocend gibi şehirlerinde akıbeti aynı oldu.226 Harezmşahlar Devleti toprakları Moğollar tarafından yakılırken Sultan Alaaddin Muhammed, Belh şehrinde bulunmaktaydı. Cengiz Han, Sultan Muhammed’i 224Taneri, 41.Barthold, Moğol İstilası Devrinde Türkistan,399. 225Cüzcani, Tabakat-ı Nasiri, 138. İbnü’l-Esir, Cilt 12, 317. Barthold, Moğol İstilasına Kadar Türkistan,416. 226Taneri, 42. Cüzcani, 56-58, Alican, 70. İbnü’l-Esir, Cilt 12, 345. 68 yakalaması için komutanlarından Cebe Noyan’ı görevlendirdi. Sultan Muhammed kendisini takip eden Moğollar’dan kurtulmak için Irak-ı Acem bölgesine oğlu Rükneddin Gursançtı’nın yanına doğru yola çıktı. Sultan Muhammed Hemedan civarında geldiğinde oğlu Rükneddin 30 bine yakın kuvveti ile babasını karşıladı. Ancak Sultan Muhammed ülkesinde yaşanan olaylardan dolayı moral olarak çökmüş vaziyette bulunmaktaydı.227 Bu arada Moğollar yetişerek Rey şehri civarında Devletabad yakınlarında Sultan Muhammed ve kuvvetlerini sıkıştırdılar. Sultan Muhammed’in yanında bulunan kuvvetleri Moğollar tarafından ağır bir mağlubiyete uğratıldı. Sultan Muhammed yanında kalan az sayıda ki kuvveti ile korkarak ve telaş içinde Mazenderan yolu üzerinden Hazar Denizi’nde bulunan Abiskun adasına geçti. Burada hastalığı iyice artan Sultan Muhammed Harezmşah 1220 yılında Abiskun adasında hayatını kaybetti.228 3.2. ALAADDİN KEYKUBAD DÖNEMİ TÜRKİYE SELÇUKLU DEVLETİ’NE GENEL BİR BAKIŞ (1220-1237) Türkiye Selçuklu Devleti’nin en kudretli sultanlarından biri olan Alaaddin Keykubad, Sultan I.Gıyaseddin Keyhüsrev’in oğlu ve ağabeyi Sultan I.İzzeddin Keykavus’un halefidir. Alaaddin Keykubad babasının İstanbul’da bulunduğu dönemde ağabeyi İzzeddin ile beraber babasının yanında İstanbul’da bulunmuştur. Babası Sultan I.Gıyaseddin Keyhüsrev ikinci defa tahta çıktığında Alaaddin Keykubad, melik olarak Tokat’a ağabeyi İzzeddin’de Malatya’ya gönderildiler. Alaaddin Keykubad yaklaşık altı yıl burada meliklik görevinde bulundu. Babasının ölümü üzerine ağabeyi İzzeddin Keykavus, Türkiye Selçuklu Devleti’nin yeni sultanı oldu.229 Alaaddin Keykubad bu olay üzerine kendi saltanatı için mücadeleye başladı. Bu mücadelesi için amcası Erzurum Meliki Mugiseddin Tuğrul, eski uç beylerinden Zahireddin ve Ermeni kralı Leon ile ittifak kurdu. Ancak ağabeyi Sultan I.İzzeddin 227Barthold, Moğol İstilası Devrinde Türkistan, 417. 228Cüzcani, Tabakat-ı Nasıri, 138,139, Taneri, 43. Barthold, Moğol İstilası Devrinde Türkistan, 421. İbnü’l-Esir, Cilt 12, 324-325. Kazvini, Tarih-i Güzide, 396. 229Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, 347. Koca, 305. İbn Bibi, ElEvamirü’lAla’iyeFi’lUmuri’l-Ala’iye, Cilt I, Mürsel Öztürk (haz.) Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1996, 133-160. 69 Keykavus’a karşı Kayseri’de giriştiği mücadeleyi kaybederek Ankara kalesine sığındı. Sultan I.İzzeddin Keykavus, Ankara kalesini alarak kardeşi Alaaddin Keykubad’ı esir etti. Sultan kardeşi Alaaddin’i öldürmek istediyse de hocası buna engel oldu ve Alaaddin Keykubad, 1212 yılında Malatya yakınlarında bulunan Masara ya da Minşar kalesine hapsedildi.230 Sultan I.İzzeddin Keykavus’un 1220 yılında ani ölümü üzerine devlet adamları taht için Erzurum Meliki Tuğrulşah, zindanda bulunan Melik Alaaddin Keykubad ve onun küçük kardeşi Koyluhisar Meliki Celaleddin Keyferudun arasında tahta kimin çıkacağını tespit için bir araya geldiler.Bunun sonucunda tahta en uygun ve en vasıflı olarak Alaaddin Keykubad’ı sultanlığa layık gördüler.231 Sultan I.Alaaddin Keykubad 1220 yılında tahta çıktığı dönemde Moğol istilası bütün İslam dünyasını yakıp yıkmaktaydı.Sultan ilk iş olarak komşusu olan Eyyubiler ile ittifak kurma yoluna gitti. Bu amaçla Melik Eşref’e elçiler gönderdi ve dostluk kuruldu. Daha sonra bu dostluk evlilik ve akrabalık yolu ile de kuvvetlendirildi. Moğol istilasından kaçarak Anadolu’ya gelen ilim insanları, âlim, sanatkâr, şair ve daha niceleri Sultan I.Alaaddin Keykubad tarafından büyük itibar gördüler. Sultan I.Alaaddin Keykubad, Moğol istilasına karşı Anadolu’da Sivas, Konya, Kayseri gibi şehirlerin surlarını onardı ve yeni surlar ile burçlar yaptırdı. Diğer yandan usta bir devlet adamı olan Sultan Keykubad, Moğollar ile dostane ilişkiler kurmayı daha uygun buluyordu. Dünyayı kasıp kavuran Moğollar’a karşı tedbirli olarak iyi ilişki kurmayı devletinin selameti için daha uygun görüyordu.232 Sultan I.Alaaddin Keykubad. Moğollar’a karşı tedbir alırken diğer yandan da devletinin hâkimiyetini genişletmekteydi. Bu sebeple Alaiye üzerine yürüyen sultan, Akdeniz’de önemli bir liman şehri olan bu şehri kuşattı. Alaiye kalesi hâkimi olan Kyr Vart bu kuşatmadan kurtulamayacağını anlayınca barış yolu ile kaleyi Sultan I.Alaaddin Keykubad’a teslim etti.233Alaiye şehri ele geçirildikten sonra yeniden imar edildi ve bir de tersane kurularak denizcilik alanında önemli bir adım atıldı.234 Bu dönemde denizcilik alanında yapılan diğer bir önemli olay da Türkiye Selçuklu 230Koca,306-307. Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye,348. İbn Bibi, Cilt I, 134-135. 231Merçil ve Sevim, 459. İbn Bibi, Cilt I, 221-222. 232Merçil ve Sevim, 459. 233 Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye,358. 234Merçil ve Sevim, 460. İbn Bibi, Cilt I, 262-264. 70 Devleti tarihinde ilk defa deniz aşırı sefer yapılmıştır. Karadeniz’de yapılan bu deniz aşırı sefer ile Kırım’da bulunan Suğdak ele geçirildi.235 Sultan Alaaddin Keykubad, bu dış meseleler ile uğraşırken diğer yandan devlet içerisinde beylerin gücünün hızla artmakta olduğunu görüyordu. Bu beylerin arasında Seyfeddin Ayaba, Zeyneddin Başara, Mübarizüddin Behramşah Bahahaddin Kutlucu en güçlü olanlarıydı. Bu beyler Sultan Alaaddin Keykubad’ı ortadan kaldırarak yerine kardeşi Koyluhisar Melik’i Celaleddin Keyferudun’u tahta çıkarmak için sultana karşı bir suikast tertip ettiler. Bu suikastı önceden haber alan Sultan Alaaddin Keykubad suikasttan kurtuldu. Daha sonra harekete geçen sultan kendisine muhalif bütün emirler ve beyleri ortadan kaldırdı. Yerlerine daha liyakatli ve sadık beyler ile emirler atayarak devlet içerisinde olası bir boşluğu da böylece doldurmuştur.236 Sultan I.Alaaddin Keykubad, Türkiye Selçuklu Devleti topraklarına her fırsatta saldıran ve ticaret kervanlarını yağmalayan Çukurova Ermeni Krallığı’nı cezalandırmak için 1225 yılında bu bölgeye sefer düzenledi. Denizden de desteklenen bu seferde Ermeniler’in ele geçirdiği yerler geri alındı. Ermeniler’in yıllık vergisi iki katına çıkarılarak gerektiğinde de asker gönderme şartı ile sefer başarı ile sonuçlandı.237 Sultan I.Alaaddin Keykubad bu olaylarla meşgulken Türkiye Selçuklu Devleti’ne bağlı olan Diyarbakır Artuklular’ı hutbeyi Eyyübiler Devleti adına okutmaya başlamıştı. Artuklu hükümdarı bu arada Azerbaycan’a gelerek yerleşen Celaleddin Harezmşah ile de ittifak kurmuştu. Bu olaylar üzerine Diyarbakır Artuklular’ı üzerine sefere çıkan Sultan Alaaddin Keykubad karşısına çıkan bir Eyyübi ordusunu mağlup etti. Adıyaman bölgesi ve Çemişgezek bölgeleri Türkiye Selçuklu topraklarına katıldı. Sultan Alaaddin Keykubad, Erzincan’ı ele geçirerek Divriğ kolu hariç Mengücek beyliğine son verdi. Sultan Keykubad Erzincan bölgesinin idaresini oğlu Gıyaseddin Keyhüsrev’e verdi.238 Sultan Alaaddin Keykubad, Erzincan’ın ardından 1228 yılında Rumlar tarafından ele geçirilen Sinop, Samsun ve Ordu bölgelerini Rumlar’dan geri aldı ve Trabzon’u 235Merçil ve Sevim, 463. Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, 379. 236 Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, 361-362.İbnBibi, Cilt I, 289. 237Merçil ve Sevim, 461. 238Merçil ve Sevim, 462-463. Turan, Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, İstanbul:Ötüken, 2017, 81.İbnü’l-Esir, Cilt 12, 437-438. 71 kuşattı. Ancak yoğun yağmurlar ve kış şartlarının elverişsizliği yüzünden Trabzon alınamadı. Bu seferin ardından Trabzon Rum İmparatorluğu, Sultan Alaaddin Keykubad’ın yerine Celaleddin Harezmşah’ımetbu tanıdı. Rumların bu davranışının ardından Sultan Alaaddin Keykubad 1230 Yassı Çimen savaşında Celaleddin Harezmşah’ı kesin olarak mağlup etmesinin ardından Trabzon Rumları’nı tekrar sıkı olarak itaate almıştır. Sultan Alaaddin Keykubad, Anadolu’da birliği sağlama ve Moğollar’a karşı birlik olmak için bir yandan yeni yerleri topraklarına katarken bir yandan da komşu devlet liderleri ile ittifak ve dostluk kurmak çabasındaydı. Eyyubiler Devleti ile yerine göre dostluk ve mücadeleler devam ederken bu dönemde Azerbaycan’a gelerek yerleşen Celaleddin Harezmşah, Doğu Anadolu bölgesinde siyasette ettin rol almaya başlamıştı.239 3.3. CELALEDDİN HAREZMŞAH VE ALAADDİN KEYKUBAD DÖNEMİ İLİŞKİLER 3.3.1.Celaleddin Harezmşah’ınMoğollar’la Mücadelesi ve Hindistan’a Kaçması Celaleddin Harezmşah babası Sultan Aladdin Muhammed tarafından 1215 yılında Gazne merkez olarak Gur toprakları, Herat ve Sicistan bölgelerinin idaresi ile görevlendirilmişti. Ancak Sultan Muhammed oğlunu merkezde yanında tutmuş ve vekâleten bu bölgelerin idaresine Kerber Melik getirilmiştir. Kerber Melik, Celaleddin Harezmşah’ın Hindistan’a gelişine kadar bölgeyi idare etmiştir.240 Celaleddin babası tarafından sevilmekte ve taht için gerekli vasıflara sahip siyaset ve askeriye konusunda da oldukça başarılı bir şehzadeydi. Nitekim o bu başarılarını ilerleyen dönemlerde kendisini kanıtlayacaktır. Ancak Celaleddin taht için ne kadar yeterli vasıflara sahip olsa da veliahtlık seçimi konusunda Terken Hatun’un rolü büyük olmuştur. Devlet adamlarında ve komuta kademesine Kanglı ve Kıpçak asıllı beylerin getirilmesini sağlayan Terken Hatun, veliahtlık içinde Kanglı bir kadından doğan şehzade Uzlak Şah’ı veliaht tayin ettirmişti.Terken Hatun’un devlet 239Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, 382-383. İbnü’l-Esir, Cilt 12, 438. 240Cüzcani, Tabakat-ı Nasıri, 142. Taneri, Celalu’d-din Harizmşah ve Zamanı, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1977, 18-19. Kazvini, Tarih-i Güzide, 394. 72 içerisindeki etkin durumundan dolayı şehzade Celaleddin’in babasının yerine sultan ihtimali çok düşüktü. 241 Celaleddin Harezmşah, 1220 yılında babası Sultan Aladdin Muhammed’in Abiskun adasında öldüğünde yanında bulunmaktaydı. Sultan Alaaddin Muhammed ölmeden önce devletini bu felaket durumdan en iyi idare ile kurtarabileceğini düşündüğü oğlu Celaleddin’i veliaht tayin etti.242 Daha sonra Celaleddin yanında bulunan 70 kişilik grup ile başkent Gürgeç’e hareket etti. Geçtikleri şehirlerde halk büyük coşku ve destekte bulunmakta silah, yiyecek ve at vermekteydi. Celaleddin başkente geldiğinde halka Sultan Muhammed’in ölmeden önce Celaleddin’i veliahd tayin ettiği açıklandı. Ancak bu olay üzerine diğer iki şehzade Akşah ve Uzlak Şah, Celaleddin’i ortadan kaldırmak için harekete geçtiler. Durumu önceden haber alan Celaleddin başkentteki tehlikeyi görerek derhal harekete geçerek Horasan’a çekildi. Moğollar’ın yaklaşmakta olduğunu gören diğer iki şehzade Akşah ve UzlakŞah’da Horasan bölgesine hareket ettiler. Ancak iki şehzade Nişabur şehrine geldiklerinde Moğollar onlara yetişti ve yapılan mücadelenin ardından Moğollar iki şehzadeyi de öldürdüler.243 Celaleddin Harezmşah, Nişabur şehrine geldiğinde emirlere ve beylere mektuplar göndererek askerleri ile beraber kendisine katılmalarını bildirdi. Ancak Moğollar’ın Nişabur’a yaklaşması üzerine bu çağrıda istenilen başarıya ulaşılamadı. Celaleddin, Cengiz Han’ın Talekan’da bulunduğu haberini alınca Gazne’ye hareket etti. Gazne’de büyük coşku ile karşılanan Celaleddin’e bazı Gur emirleri de katıldı. Celaleddin’in ordusu Gazne’de bulunan Emin Melik’in kuvvetleri ve Gurlular’ın da katılmasıyla sayısı 60 bin kişiyi bulmaktaydı. Bu arada yaklaşmakta olan bir Moğol ordusu haberi geldi. 1220 yılında Celaleddin ordusunun ağılıklarını Parvan’da bırakarak bu Moğol ordusuna saldırdı ve onları mağlup ederek birçoğunu kılıçtan geçirdi.244 Cengiz Han mağlubiyet haberini alınca Şigi Kutugu Noyan komutasında 241Taneri, Harezmşahlar, 44. İbnü’l-Esir, Cilt 12, 261-262. Barthold, Moğol İstilasına Kadar Türkistan,390. Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi, 210. Cüveyni, Tarih-i Cihan Güşa, Cilt II, 105. 242Taneri, Celalud-din Harizmşah ve Zamanı, 20. Nesevi, 40-41. 243Barthold, Moğol İstilası Devrinde Türkistan, 426-427. Taneri, Harezmşahlar, 45. Cüzcani, Tabakat-ı Nasıri, 142.Kazvini, Tarih-i Güzide, 398. Cüveyni, Tarih-i Cihan Güşa, Cilt II, 109- 110. Nesevi, 41-45. 244Taneri, Celalud-din Harizmşah ve Zamanı,24.Barthold, Moğol İstilası Devrinde Türkistan, 435-436.Cüzcani, Tabakat-ı Nasıri,143. Alican,82. 73 bir orduyu Celaleddin Harezmşah’ın üzerine gönderdi. İki ordu Parvan yakınlarında karşılaştı ve Celaleddin’in komuta ettiği ordusu Moğol ordusunu ağır bir mağlubiyete uğrattı. Savaşı kazanan Celaleddin’in eline çok sayıda ganimet geçti.245 Ancak bu zaferden istenilen sonuç alınamadı ve ganimetin bölüşülmesi konusunda çıkan sıkıntı sonrası Gurlular sayısı 30 bin kişiyi bulan kuvvetleri ile Celaleddin’in yanından ayrıldılar.246 Cengiz Han bu mağlubiyet üzerine ve Celaleddin’in ordusunun zayıfladığı haberini alınca bizzat kendisi ordusu ile Celaleddin’i takibe koyuldu. Celaleddin bu takipten kurtulmak için Hindistan’a çekilmeye başladı. Ancak Cengiz Han, Sind nehri kıyısında Celaleddin’e yetişti. Kasım 1221 yılında Sind nehri kıyısında sayıca ordusu az olan Celaleddin büyük bir direnç ve başarı gösterse de mağlup olmaktan kurtulamadı. Moğollar tarafından çembere alınan ve kurtuluşu olmadığını gören Celaleddin, annesi ve hareminin Moğollar’ın eline geçmemesi için Sind nehrine atılmasını emretti ve bu gerçekleştirildi. Daha sonra kendisi de atı ile beraber Sind nehrine atladı ve sağ olarak karşıya geçmeyi başardı.247Cüveyini’ye göre Cengiz Han bu olayı görerek cesaretinden dolayı “Böyle bir oğula sahip olan babaya ne mutlu. Su ve ateş gibi iki bela girdabından kendini kurtarıp sahile vardı. O başımıza büyük işler açacak. Onun karşısında akıllı bir insan nasıl gafil durabilir? Demiştir. 248 Celaleddin Harezmşah yanında kalan az sayıdaki adamıyla Hindistan içlerine çekildi ve kendisini takip eden Moğol ordusundan kurtuldu. CelaleddinHarezmşah, Hindistan’da kendisine katılanlar ile kuvvetlenmeye başladı. Ancak Celaleddin ne kadar başarılı mücadeleler verse de Hindistan’da tutunamadı. Bu arada Kirman bölgesinden kardeşi Gıyaseddin Pirşah’ın yanından ayrılarak Celaleddin’e katılan emirler onu Irak’a yürümesi için teşvik etmekteydiler. Bu olaylar üzerine Celaleddin, Hindistan’da hâkim olduğu bölgelerde vekil olarak Cihan Pehlivan’ı bırakarak 1224 yılında Irak’a hareket etti.249 245Ibnü’l-Esir, Cilt 12, 351.Cüveyni, Tarih-i Cihan Güşa, Cilt II, 112-113. 246Barthold, Moğol İstilası Devrinde Türkistan, 436.Taneri, Harezmşahlar,47.Cüzcani, Tabakat-ı Nasıri,70. Ibnü’l-Esir, Cilt 12, 352. Cüveyni, Tarih-i Cihan Güşa, Cilt II, 113-114. Nesevi, 54-55. 247Barthold, Moğol İstilası Devrinde Türkistan, 439.Cüzcani, Tabakat-ı Nasıri,70. Ibnü’l-Esir, Cilt 12, 353. Cüveyni, Tarih-i Cihan Güşa, Cilt II, 15-16. Nesevi, 55-56. 248Cüveyni, Tarih-i Cihan Güşa, 16. 249Taneri, Celalud-din Harizmşah ve Zamanı, 32. Cüveyni, Tarih-i Cihan Güşa, Cilt II, 120. 74 3.3.2.Celaleddin Harezmşah’ın Azerbaycan’a Gelmesi ve Harezmşahlar Devleti’ni Yeniden Toparlaması Celaleddin, kardeşi Kirman hâkimi Gıyaseddin Pirşah’ın yanından ayrılarak kendisine katılan emirlerin teşviki ve Gıyaseddin’in askerlerinin çoğunun kendisini desteklediği haberi üzerine Ocak 1225 yılında Kirman’a geldi. Daha sonra Celaleddin buradan hareketle Şiraz’a geldi. Şiraz’da Celaleddin, Fars Atabegi Sa’d b. Zengi’ye elçi gönderdi. Daha sonra yapılan dostluk anlaşması neticesinde Celaleddin, Sa’d’ın kızı ya da kız kardeşi ile evlendi. Celaleddin durumunu iyice kuvvetlendirdikten sonra İsfahan şehrine geldi. Bu arada Rey şehrinde olan diğer kardeşi Rükneddin’e ani bir baskın yapan Celaleddin kardeşini mağlup etti. Daha sonra bu baskından sağ kurtulan kardeşine elçi göndererek kendisine tabii olmasını istedi. Bunun üzerine Gıyaseddin ağabeyi Celaleddin’in yanını gelerek ona itaatini arz etti.250 Böylece Celaleddin Harezmşah veliaht tayin edildikten dört yıl sonra tahta çıkmış oldu. Sultan Celaleddin Harezmşah, mahalli idarecilere fermanlar gönderdi. Kendisine katılan emir ve beylere unvan ve iktalar verdi. Horasan, Irak-ı Acem ve Mazenderan hâkimleri itaatlerini sundular. Sultan Celaleddin böylece devlet işlerini düzene koydu.251 Celaleddin Harezmşah kısa zamanda İran bölgesinde tamamen hâkimiyet sağladı ve Azerbaycan’a yöneldi. Sultan Celaleddin ilk olarak 1225 yılında Meraga şehrine geldi ve savaşmadan şehri teslim aldı. Celaleddin Harezmşah daha sonra İldenizliler’in başkenti olan Tebriz’e yürüdü. Azerbaycan hâkimi Atabeg Özbek hutbede Celaleddin’in adını okutacağını ve sultana tabii olduğunu bildiren bir heyeti büyük hediyeler ile huzura gönderdi. Ancak sultan bu talebi kabul etmeyerek Tebriz şehrini kuşattı. Kuşatmadan kurtulamayacağını gören Atabeg Özbek canının bağışlanması ve istediği yere gidebilme şartı ile şehri teslim etti. Böylece Celaleddin Temmuz 1225 yılında Tebriz şehrine hâkim oldu. Daha sonra bu şehri yeni teşkilatlandırdığı devletine başkent yaptı. Celaleddin Harezmşah daha sonra gönderdiği kuvvetler ile Gence, Baylakan, Erdebil ve Arran bölgelerine hâkim 250Taneri,Harezmşahlar, 55. Cüveyni, Tarih-i Cihan Güşa, Cilt II, 121-122. 251Cüzcani, Tabakat-ı Nasıri, 143. İbnü’l-Esir, Cilt 12, 381-382. Kazvini, Tarih-i Güzide, 399. 75 oldu.252 Sultan Celaleddin Harezmşah, Azerbaycan bölgesine kısa bir dönemde hâkim oldu. Sultan daha sonra Gürcüler üzerine yürüdü ve onları mağlup ederek Mart 1226 yılında Tiflis’i ele geçirdi.253 Celaleddin Harezmşah yukarıda da bahsettiğimiz gibi, Harezmşahlar Devleti’nin Moğollar tarafından ortadan kaldırılması ve Sultan Alaaddin Muhammed’in Hazar denizinde bulunan Abiskun adasında ölümünün ardından Moğollar ile mücadeleye girişmiştir. Ancak başarılı mücadeleler verse de Moğollar karşısında mağlup olarak Hindistan’a çekilmiştir. Daha sonra Celaleddin Harezmşah 1225 yılında Hindistan’dan dönerek İran’a ve ardından Azerbaycan’a hâkim oldu. Celaleddin Harezmşah, İran ve Azerbaycan bölgesine hâkim olduğu dönemde bölgenin coğrafyası şu şekildeydi. Eyyubi ve Artuklu Melikleri siyasi şartlara göre yön değiştirmekte, Erzincan bölgesinde Mengücek beyi Davud Şah, Erzurum’da Türkiye Selçuklu Meliki Cihan Şah, Bağdad’da Abbasi halifesi, İran’ın kuzey kesimlerinde Batıniler, Trabzon’da Rum İmparatorluğu, Anadolu’nun iç ve batı kısmına hâkim olan Türkiye Selçuklu Sultanı Alaaddin Keykubad ve Celaleddin Harezmşah’ın devletinin doğusunda ise onun ve devletinin amansız düşmanı Moğollar bulunmaktaydı254 Celaleddin Harezmşah’ın İran bölgesinde kısa zamanda önemli bir güç haline gelmesinde onun daha önce Moğollar ile yaptığı başarılı mücadeleleri ve İslam dünyasında bir kurtarıcı gibi görülmesi etkili olmuştur. Bunun yanında babası Sultan Muhammed tarafından Kirman bölgesinin idaresi kardeşi Gıyaseddin Pirşah’a ve Irak-ı Acem bölgesinin idaresi de diğer kardeşi Rükneddin Gursaçtı’ya verilmişti. Bu durumdan da anlaşılacağı üzere Moğol istilası Harezmşahlar Devleti’ni ortadan kaldırmış ancak hanedan üyeleri tarafından idare edilen bu bölgelere 1225 yılında hala yıkıcı olarak Moğol saldırıları gelmemişti. Celaleddin, Hindistan’da iken kendisine katılan kardeşi Rükneddin’in adamları tarafından ısrarla İran coğrafyasına davet edilmesinin ardından bu bölgeye geldi. Celaleddin ilk olarak Kirman’a gelmiş ve kardeşi Rükneddin’in kuvvetleri ona katılmıştır. Daha sonra Fars AtabegiSa’d’ın kızı ile evlenerek onun da siyasi desteğini sağlamıştır. Celaleddin son olarak kardeşi 252Taneri, Harezmşahlar, 61. İbnü’l-Esir, Cilt 12, 388-389. Cüveyni, Tarih-i Cihan Güşa, Cilt II, 126-127. Nesevi, 69-70. 253Cüzcani, Tabakat-ı Nasıri, 143. İbnü’l-Esir, Cilt 12, 408-409.Cüveyni, Tarih-i Cihan Güşa, Cilt II, 131-132. Nesevi, 75-76. 254Taneri, Harezmşahlar, 74. 76 Gıyaseddin’i Rey yakınlarında mağlup etti ve onu da tabiyeti altına alarak bölgede Harezmşahlar Devleti’ne ait idare ve kuvvetlerin hepsine hâkim oldu. Daha sonra bölgede bulunan idarecilerin birçoğu Celaleddin’e itaatlerini sundular.255 3.3.3. Celaleddin Harezmşah ve Alaaddin Keykubad’ın Dostluk İlişkileri Celaleddin Harezmşah yukarıda da bahsettiğimiz gibi 1225 yılında Azerbaycan bölgesine hâkim olarak devletini yeniden toparladı. Bu başarılarının ardından Celaleddin bölgede önemli bir güç haline geldi. Bu dönemde Türkiye Selçuklu Devleti tabiliğinden çıkan Mardin Artuklu Meliki Mesud, Mısır Eyyübi hükümdarı Melik Kamil’i metbu tanımıştı. Bu olay üzerine 1226 yılında bölgeye sefere çıkan Alaaddin Keykubad, birleşik Eyyübi ve Artuklu ordusunu mağlup ederek Kahta, Adıyaman ve Çemişgezek kalelerini ele geçirdi. Bu seferin ardından Artuklu Meliki Mesud, Celaleddin Harezmşah ve Şam Eyyübi Meliki Muazzam ile anlaştı. Bu anlaşmaların ardından Artuklu Mesud, Meyyafakirin Eyyübi Meliki Eşref’i metbu tanıdı. Bu olayları haber alan Alaaddin Keykubad tekrar bölgeyi bir sefer düzenledi. Alaaddin Keykubad karşısına çıkan Eyyübi ordusunu mağlup etti ve ArtukluMesud’u tekrar tabiiyete aldı. Alaadin Keykubad, Mardin Artuklu hâkimi Mesud’un bu faliyetlerinin ardından aynı girişimler içinde bulunan Erzincan Mengücek idarecisi Davud Şah üzerine yürüdü. Davud Şah, Erzurum Selçuklu Meliki Cihan Şah’a Meyyafakirin hâkimi Eyyübi Meliki Eşref’e ve Celaleddin Harezmşah’a kendi idaresinin tehlikede olduğunu bildirerek yardım talep etmişti. Alaaddin Keykubad bu hareket üzerine Erzincan’a yürüdü ve bölgeyi fethederek bölgenin idaresini oğlu Gıyaseddin Keyhüsrev’e verdi.256 Bu olaylardan da anlaşılacağı gibi artık Celaleddin Harezmşah’ın Anadolu’da ki siyasi olaylar da rol almaya başladığı görülmektedir. Celaleddin Harezmşah bölgede artık desteğine ve hâkimiyetine ihtiyaç duyulan bir idareci konumuna gelmiştir. Usta bir devlet adamı olan Alaaddin Keykubad bu olaylardan sonra Celaleddin Harezmşah’ın Anadolu ve kendi devleti için nasıl bir tehdit olacağını fark etmiştir. Bu arada Celaleddin Harezmşah, Azerbaycan’da Meraga şehri merkezli idaresini 255Cüveyni, Tarih-i Cihan Güşa, Cilt II, 123. 256 Turan, Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, 81. İbnü’l-Esir, Cilt 12, 416-417. 77 tesis ettikten sonra peşini bırakmayan ve yaklaşmakta olan Moğol tehlikesine karşı Türkiye Selçuklu Devleti Sultanı Aladdin Keykubad ile dostane münasebetler kurmaya karar verdi. Celaleddin, bu vesile ile Alaaddin Keykubad’a Temmuz 1225 yılında bir elçi gönderdi.257 Celaleddin göndermiş olduğu mektubunda, “ Dostların sevinç ve neşesi mektuplaşmak ve elçi göndermek ile kaimdir. Bundan sonra ayrılık ve yabancılık perdesini kaldırıp dostluk ve birlik kapısını açmak lazımdır. Menfaatlerin temininde ve zararların definde beraber hareket etmezsek kiminle dost olabiliriz. Allaha şükürler olsun ki devletimizin ahvali ve memleketimizin işleri yüz bin kere hamdimucibdir,” şeklinde yazmaktadır.258 Celaleddin tarafından Alaaddin Keykubad’a elçi olarak gönderilen âlim Mucirüddin Tahir, Kayseri’de Sultan Alaaddin Keykubad tarafından kabul edildi. Elçi Mucirüddin, Aladdin Keykubad’ın elini öptü ve sultan da onu kucakladı. Sultan Aladdin Keykubad elçiden Moğollar hakkında ve Celalleddin’in Moğollar ile mücadeleleri hakkında bilgi aldı. Bu görüşmede Celaleddin Harezmşah’ın Şiraz Atabegi Sa’d’ın kızı olan eşinden olan kızı ile Alaaddin Keykubad’ın oğlu Gıyaseddin Keyhüsrev sözlendi. Sultan daha sonra elçiye büyük hediyeler verdi ve Celaleddin Harezmşah’a da 100 bin altın, 30 bin akçe, 10 köle, 10 cins at ve hilat yolladı. Alaaddin Keykubad daha sonra bu elçiye karşılık olarak Celaleddin Harezmşah’a Sipahsalar Selahaddin adında elçisini yolladı.259 Sultan Alaaddin, Celaleddin Harezmşah’ın mektubuna cevap olarak, “Muzaffer sancaklarımızın kâfirlerden intikam almak ve müslüman gönüllerini kazanmak maksadıyla hareket ettiğini öğrendik. Fakat bu dostunuzun da yaz kış dört tarafta kafirler ile cihad eylediği malumlarıdır. Horasan ve Harezm’in medar-ı iftiharı Mucirüddin Tahir geldi ve yüce sözlerini eriştirdi. Burada kaldığı birkaç gün zarfında, gönülleri yüce menkıbenizi zikrederek fethetti,” şeklinde bir mektup yazdırdı.260 257Taneri, Harezmşahlar,75. Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, 384. 258Taneri, Harezmşahlar,75-76. Turan, Türkiye Selçukluları Hakkında Resmi Vesikalar, Ankara: TTK, 1958, 82. 259 Turan, Türkiye Selçukluları Hakkında Resmi Vesikalar, 88. 260Taneri, Harezmşahlar, 76. Turan, Türkiye Selçukluları Hakkında Resmi Vesikalar, 83-84. 78 Alaaddin Keykubad’ın elçisi 1226 yılında Hoy şehrinde Celaleddin Harezmşah’ın veziri Şerefü’l Mülk tarafından kabul edildi. Aladdin Keykubad’ın elçisi Selahaddin, Şerefü’l Mülk’e sultanın her iki devletin ittifak içinde olduğunu ve çağırılması durumunda her türlü askeri desteğe hazır olduklarını bildirdi. Vezir Şerefü’l Mülk bu durumdan çok memnun olarak elçiye büyük hediyeler verdi.261 Bu dönemde 1226 yılında bazı Harezm kuvvetlerinin yağma için Ahlât civarına geldiği haberi üzerine Eyyübiler’in Ahlât valisi Hacip Ali derhal harekete geçerek bu Harezm kuvvetlerine saldırdı ve onları mağlup ederek ele geçirdikleri ganimetleri ellerinden aldı.262 Bu haber üzerine Celaleddin Harezmşah, Ekim 1226 yılında Ahlât’ı kuşattı. Ancak şehrin şiddetle direnmesi ve kış şartlarının bastırması üzerine kuşatmayı kaldırdı. Tuğtab’a gelen Celaleddin gönderdiği kuvvetler ile Erzurum civarını yağmalattı. Bu arada Celaleddin Harezmşah’a Alaaddin Keykubad’dan yeni bir elçi geldi. Alaaddin Keykubad’ın göndermiş olduğu mektubunda Celaleddin Harezmşah’ı Eyyübiler ile ittifaka davet etmektedir. Sultan Alaaddin yaklaşmakta olan Moğol tehlikesine karşı bu üç devleti ittifakla bir araya getirmeye çalışmaktaydı. Alaaddin Keykubad küçük savaşları bırakarak büyük savaşa hazırlanılması gerektiğini vurgulamaktaydı.263 1228 yılında Celaleddin Harezmşah, İsfahan yakınlarında Moğollar ile yaptığı savaşı kaybetti. Ancak bu savaşın neticesinde Moğollar da büyük kayıplar verdiler. Moğollar vermiş oldukları büyük kayıplar neticesinde İran coğrafyasından ayrılarak Maveraünnehir bölgesine gittiler. Bu olayın ardından Kasım 1228 yılında Erzurum yakınlarına kadar gelen Celaleddin Harezmşah, Alaaddin Keykubad’a bir elçi gönderdi.264 Celaleddin Harezmşah elçi ile gönderdiği mektubunda, “Geçen sene Tatarlar’ı def etmek maksadıyla burudan ayrılmam gerekti. Yüce sancağımızın ortadan kalkmasını fırsat bilen muhaliflerimiz meydana çıktılar. Fakat onlar gayretlerinin semeresini alamadılar. Şimdide fırsat kollayan muhalifler, din ve memleketin korunmasını, gaza ve cihadı, halkın iyiliğini düşünmeden kendi rahatları için müslümanların perişan olmasını isterler. Fakat kötülüklerinin cezasını bulurlar. Bu bakımdan Erzincan’ı 261Taneri, Harezmşahlar, 77. Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, 384.Nesevi, 96-97. 262İbnü’l-Esir, Cilt 12, 413-414.Nesevi, 101. 263İbnü’l-Esir, Cilt 12, 418-419.Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, 388. 264Barthold, Orta Asya Türk Tarihi Hakkında Dersler,136. İbnü’l-Esir, Cilt 12, 428. 79 ilhak etmeniz yerindedir. Ben sizinle görüşebilmek için bu havaliye geldim, fakat avdet buyurduğunuzu öğrendim,” şeklinde hazırlatmıştır.265 Alaaddin Keykubad, Moğollar’ı dikkatle takip etmekte ve Celaleddin Harezmşah ile kurulacak açık bir ittifakta Moğollar’ı karşısına almış olacağını bilmekteydi. Moğollar konusunda daha dikkatli ve temkinli olan Sultan Alaaddin, Celaleddin’e karşı daha dikkatli adım atmaktaydı. Sultan Alaaddin diğer yandan Moğol tehdidini Anadolu’ya sokmamak için Celaleddin Harezmşah’ın Anadolu ile Moğollar arasında bir set görevi gördüğünü de biliyordu.266 Celaleddin Harezmşah’ın Moğollar’a yenilmesinin ardından Aladdin Keykubad’a göndermiş olduğu bu elçi ve mektuptan anlaşılacağı üzere iki devlet arasında kurulmak istenilen ittifakı bir an önce hayata geçirmek istemekteydi. Moğollar’ın Celaleddin Harezmşah’ın doğu sınırlarını zorlamaya başladığı bu dönemde Celaleddin Harezmşah, Erzurum Selçuklu Meliki Cihanşah’ın da teşvikiyle gözünü Anadolu’ya çevirmişti. Celaleddin bu arada Rey yakınlarında bir Moğol kuvvetini mağlup etti. Bu arada Ahlat valisi Hacip Ali, Azerbaycan’ı yağmalamış ve Şerefü’l Mülk’ün de kuvvetlerini bir baskın ile mağlup etmişti. Celaleddin, Alaaddin Keykubad’a gönderdiği yeni elçisinin Hacip Ali ve Erzurum Melik’i Cihanşah tarafından engellendiğini öğrenince harekete geçti. Celaleddin önce gönderdiği kuvvetler ile Erzurum’u yağmalattı. Daha sonra yaptıklarından dolayı Hacip Ali’yi cezalandırmak için Ahlât’ı kuşattı.267 Celaleddin Harezmşah, yukarıda da bahsetiğimiz gibi 1225 yılında Azerbaycan merkezli devletini yeniden toparlamayı başarmış ve bölgede önemli bir güç konumuna gelmişti. Moğollar’a karşı başarılı mücadeleler vermesi ve siyasi boşluktan yararlanarak İslam beldelerine saldıran Gürcüleri cezalandırması İslam âleminde Celaleddin’e karşı bir sevgi ve takdir kazandırdı. Celaleddin diğer yandan yaklaşmakta olan Moğol tehlikesine karşı o dönemde İslam dünyasında en kudretli hükümdar olan Türkiye Selçuklu Sultanı Alaaddin Keykubad ile elçiler vasıtası ile ittifak kurmaya çalıştı. İki hükümdar arasında elçiler vasıtası ile ve Celaleddin’in kızı ile Alaaddin’in oğlu Gıyaseddin Keyhüsrev’in sözlenmesi akrabalık yolu ile de 265Taneri, Harezmşahlar,78. Turan, Türkiye Selçukluları Hakkında Resmi Vesikalar, 84-85. 266Taneri, Harezmşahlar,79. Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, 390. 267Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, 387. 80 ittifakı tesis etmiştir. Ancak bu ittifak çabaları iki hükümdar arasında gidip gelen elçilerden ve gönderilen hediyelerden öteye geçememiştir. Diğer yandan Celaleddin Harezmşah’ın 1229 yılında Ahlât’ı kuşatmasının ardından iki hükümdar arasında ki dostane ilişkiler de bozulmuştur.268 3.3.4.Celaleddin Harezmşah ve Alaaddin Keykubad Arasında İlişkilerin Bozulması Celaleddin Harezmşah Ağustos 1229 yılında Ahlat’ı kuşattı. Bu arada Ahlat valisi Hacip Ali öldürülmüş ve şehrin yeni valisi İzzeddin Aybeg tayin edilmişti.269Celaleddin Harezmşah şiddetli şekilde Ahlât kuşatmasına devam ettiği sırada Erzurum Meliki Cihan Şah huzuruna gelerek yer öptü ve tabi olduğunu bildirdi. Cihan Şah ayrıca savaş malzemeleri yiyecek ve mancınık desteğinde bulundu. Kuşatmanın iyice şiddetlendiği ve şehirde kıtlığın iyice arttığı sıralarda İsmail Vani adlı Ahlât’lı bir adam kendisine Azerbaycan’dan bir ikta verilmesi şartı ile yardım edeceği haberini gönderdi. Celaleddin Harezmşah yazılı olarak bu şartları kabul etti. İsmail bir gece surlardan ipler sarkıtarak Harezmliler’i şehre aldı. Kaleye giren Harezm kuvvetleri burçlara bayrakları dikti ve kapılara açarak Harezm ordusunu içeri aldı ve Ahlât, Mayıs 1230 yılında Celaleddin Harezmşah tarafından ele geçirildi.270 Ahlât şehrinin önemine baktığımızda şehir Alp Arslan döneminde 1063 yılında ele geçirilmiş ve Anadolu’ya yapılan keşif ve fetih hareketlerinde üs olara kullanılmıştır. Moğol istilasından önce Ahlât, Anadolu’nun en kalabalık şehirlerinden biriydi. Celaleddin Harezmşah’ın şehri kuşatırken yaptığı tahribat ve kuşatmanın etkisi ile şehirde açlık ve saldırılardan insanların ölmesi şehirde büyük nüfus kaybına neden olmuştur. Celaleddin Harezmşah’ın yine 1230 Yassı Çimen savaşının ardından dönüşte şehirde götürebildiği kıymetli eşyaları alması ve ardından şehri ateşe vermesi üzerine bu önemli şehir harab olmuştur. Sultan Alaaddin Keykubad daha sonra şehri imar ettirip surlarını güçlerdirse de Moğol istilası sonrası Ahlât bir daha 268Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, 388. 269İbnü’l-Esir, Cilt 12, 444-445. 270Taneri, Harezmşahlar, 79. İbnü’l-Esir, Cilt 12, 446-447.Cüveyni, Tarih-i Cihan Güşa, Cilt II, 143-144. Nesevi, 126-128. 81 eski günlerine dönememiştir. Bu dönemde İslam kültürünün önemli merkezlerinden biri olan âlim, zahid ve sanatkârların merkezi olan bu şehir Kubbetü’l İslam ünvanı taşıyordu.271 Celaleddin Harezmşah’ın Ahlât kuşatmasını Alaiye’de iken haber alan Alaaddin Keykubad, Şemseddin Altun-Aba’yı büyük hediyelerle Celaleddin’e elçi olarak yolladı. Elçi Şemseddin Altun-Aba, Celaleddin Harezmşah’ın huzurunda romatizması nedeniyle yer öpemeyeceğini bildirdi. Mazereti uygun bulundu. Elçi Altun-Aba daha sonra Alaaddin Keykubad’ın istekleri olan, Celaleddin’in Gürcüler üzerine yürümesini ve Ahlât’ı kuşatmasının doğru olmadığı ve kuşatmayı kaldırmasını tavsiye etti. Celaleddin’in İslam dünyasında zulüm yapması ve kan dökmesinin yanlış olduğu ve bunu derhal terk etmesi durumunda kendisine maddi ve askeri destek vereceğini aksi halde ona karşı cephe alacağını bildirdi. Celaleddin Harezmşah, Alaaddin Keykubad’ın bu isteklerini dikkate almadı ve elçiyi yanında alıkoydu.272Alaaddin Keykubad sözlerinin dikkate alınmaması ve elçisinin Celaleddin Harezmşah tarafından alıkoyulması üzerine Kemaleddin Kamyar’ı elçi olarak Ahlât’a gönderdi. Alaaddin Keykubad’ın elçi Kemaleddin Kamyar ile gönderdiği mektubu sert ve tehditkâr ifadelerle doluydu.273 Alaaddin Keykubad bu mektubunda, Celaleddin’e ithaf ederek, “Baban büyük bir aileden gelmiştir. O zaman sizin durumunuz memnuniyet vericiydi. Ancak babanın tasavvurlarını değiştirmesi ve kendisine zarar vermesinden sonra durum aleyhinize oldu. Ben Eyyübi ailesine yöneldim ve onları kendime yakın hissediyorum. Zira onlar nesillerden beri büyük ve mesud bir camiadır. Askerlere, reayaya ve komşularına iyilik yaparlar. Onların servetleri, memleketleri adamları ve kudretleri vardır. Senin ülken ise harabelerden ibarettir. Senin durumunu biz senden iyi biliyoruz. Benim Eyyübiler’e düşman olduğuma inanma. Kendilerini itham ettiğim ve mücadele ettiğimiz zamanlar geride kaldı. Biz tekrar anlaştık başkasına inanma. Sen de onlarla sulh yapmalı ve tekrar dostluk kurmalısın. Senin arkandaki düşmanı biliyoruz. Eyyübiler düşmanlarına karşı sana yardım edebilir. Böyle bir ittifak olursa sen kendini Gürcüler ve diğerlerinden emin hissedersin. Bu benim sana nasihatimdir. 271 Sümer, Ahlât, İslam Ansiklopedisi, Cilt 2, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1989, 19-22.Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, 388. 272Taneri, Harezmşahlar, 80. 273Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, 388-389. 82 Seni yanlış yere götüren hilelere kendini kaptırma”, şeklinde ifadelerle Celaleddin’i uyarmıştır.274 Yassı Çimen savaşından kısa süre önce yazılan bu mektuba Celaleddin’in cevap verip vermediği bilinmemektedir. Daha sonra Celaleddin’in yanından ayrılan elçiler Kamyar ve Altun-Aba, Erzurum’a uğrayarak Melik Cihanşah’ı Sultan Alaaddin’in tabiliğine girmesi konusunda tavsiyede bulunmuşlardır. Melik Cihan Şah elçileri geçiştirerek buna uyacağını bildirmiştir. Ancak elçiler ayrıldıktan sonra Ahlât’a giderek Celaleddin Harezmşah’a katıldı ve onu Anadolu’ya sefer yapmaya teşvik etti. Celaleddin Harezmşah, Türkiye Selçuklu Devleti’ni kendine tabi kılarak Konya’ya da kendine tabi Melik Cihan Şah’ı tahta geçirme niyetindeydi. 275 3.3.5. 1230 Yassı Çimen Savaşı Celaleddin Harezmşah ile Alaaddin Keykubad arasında ki dostane ilişkiler mektuplaşmalar ve iki hükümdar arasında gidip gelen elçilerden öteye geçememiş ve siyasi sahada bir birlik tesis edilememiştir. Daha sonra Celaleddin Harezmşah’ın Ahlat’ı kuşatması ve 1229 yılında ele geçirmesi iki devlet arasında siyasi gerilime neden olmuştur. Alaaddin Keykubad, Celaleddin Harezmşah’a son yazdığı mektupta ahalisi müslüman olan beldelerde ve Ahlat’ta müslüman kanı dökmesinden dolayı Celalaleddin’i bu tutumundan vazgeçmesi konusunda sert ve tehditkar bir mektup ile uyarmıştır. Ancak Celaleddin, Alaaddin Keykubad’ın bu mektubuna cevap vermemiş ve uyarılırını dikkate almamıştır. Doğudan yaklaşan ve peşini bırakmayan Moğol saldırıları ve kendisine katılan Erzurum Meliki Cihanşah’ın da tahriki ile Celaleddin gözünü Anadolu’ya dikmiştir.276 Alaaddin Keykubad, Celaleddin Harezmşah’a gönderdiği elçilerin yanına dönmesi ve Harezmşah’ın mektuptaki uyarıları dikkate almadığı ve Doğu Anadolu’da zulüm yaptığı haberi üzerine harekete geçti. Sultan Alaaddin önce Eyyübi Melikleri Eşref ve Kamil’e elçi olarak Kemaleddin Kamyar’ı gönderdi. Diğer yandan Alaaddin Keykubad, Erzincan geçitlerini tutmak için 10 bin kişilik bir birliği bölgeye 274Taneri, Harezmşahlar, 81. Turan, Türkiye Selçukluları Hakkında Resmi Vesikalar, 99-100. 275Taneri, Harezmşahlar, 82. 276İbnü’l-Esir, Cilt 12, 449.Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, 388. 83 gönderdi. Kemaleddin Kamyar, Şam’da Eyyübiler ile görüştü. Eyyübiler, Alaaddin Keykubad’ın Celaleddin’e karşı müttefiklik teklifini kabul ettiler. Melik Kamil, Mısır’a Haçlılar’ın saldırısı üzerine geri dönerken Melik Eşref ordusu ile kendisini Sivas’ta bekleyen Alaaddin Keykubad’a katıldı.277 Celaleddin Harezmşah bu arada Ahlât’ı ele geçirmesinin ardından kuvvetlerinin bir kısmını ikta bölgelerine geri yollamıştı. Selçuklu-Eyyübi ittifakını haber alır almaz mevcut ordusu ile onları karşılamak için harekete geçti. Bu arada Erzurum Meliki Cihan Şah da kuvvetleri ile gelerek Harput’da Celaleddin’e katıldı. Celaleddin sayısı 40 bin kişiyi bulan ordusu ile Sivas’a doğru hareket etti. Selçuklu-Eyyübi müttefik kuvvetlerinin de harekete geçmesinin ardından iki ordu Erzincan yakınlarında Yassı Çimen mevkiinde karşı karşıya geldi.278 Savaşın ilk günü Mübarüzüddin Çavlı komutasındaki Selçuklu öncü birliği Harezm kuvvetleri tarafından yok edildi. Celalleddin daha sonra yaptığı saldırı ile 3 bin kişilik Selçuklu ordusunu mağlup etti. Ertesi gün Selçuklu-Eyyübi müttefik ordusu saldırıya geçti. Celalleddin’in ordusunun da karşılık vermesi ile büyük bir çarpışma başladı. Harezm ordusu savaşın başında müttefik ordusunu geri çekilmeye zorlasa da sayıca üstün olan Selçuklu-Eyyübi ordusu toparlandı ve şiddetli saldırılarla Harezm ordusunu geri çekilmeye zorladı. Celaleddin sayıca üstün olan müttefiklere karşı savaşı kazanamayacağını anlayınca savaş alanını terk etti. Ağustos 1230 yılında Selçuklu-Eyyübi müttefik kuvvetleri Harezm ordusunu mağlup etti. Savaşın ardından Harezm ordusunun büyük kısmı Trabzon tarafına çekilirken bir kısmı nehir yataklarında uçurumlarda hayatını kaybettiler. Melik Cihan Şah yakalanarak Alaaddin Keykubad’ın yanına götürüldü. 279 Celaleddin Harezmşah savaş alanından ayrılarak Malazgirt’i kuşatmakta olan veziri Şerefü’l Mülk’e katıldı ve kuşatmayı kaldırarak Ahlât’a döndü. Ahlât’ta götürebileceği her şeyi alan Celaleddin kalan her şeyin yakılmasını emretti. Celaleddin daha sonra kalan kuvvetleri ile beraber Azerbaycan’a döndü. Celaleddin Harezmşah, siyasi hırsı nedeniyle Alaaddin Keykubad’ın yaklaşmakta olan Moğollar’a karşı mücadele için hazırladığı planları sonuçsuz bırakmıştır. İslam dünyasının bu dönemdeki en kuvvetli hükümdarları ve orduları Moğollar’a karşı 277İbnü’l-Esir, Cilt 12, 449. Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, 390. 278Taneri, Harezmşahlar, 82. Merçil ve Sevim, 464. 279İbnü’l-Esir, Cilt 12, 450. Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, 392. Nesevi, 131-132. 84 birlik olmak yerine birlerine karşı mücadele etmişlerdir. Bu durum ise en çok Moğollar’a yaramıştır.280 3.3.6.Celaleddin Harezmşah’ın Ölümü ve Harezmşahlar Devleti’nin Sonu Celaleddin Harezmşah, Moğollar ile yaptığı başarılı mücadeleler ile İslam dünyasında büyük saygı ve itibar görmüştür. Ancak Moğollar, Celalaleddin’in peşini bırakmamış ve onu hep bir tehdit olarak görmüşlerdir. Celaleddin’in Hindistan’dan döndüğü ve Azerbaycan merkezli devletini yeniden toparladığı dönemde Moğollar tekrardan onun peşine düştüler. Celaleddin’in Azerbaycan’da hüküm sürdüğü 1225 yılından ölümüne kadar ki dönemde Moğollar ile mücadelesi hep devam etti. 1228 yılında yine İsfahan yakınlarında meydana gelen savaşta Moğollar, Celaleddin’in kuvvetlerini bozguna uğrattılar. Ancak bu savaşta ağır kayıplar veren Moğol, İran coğrafyasını terk ederek Maveraünnehir bölgesine çekilmişlerdir.281 Moğollar, Yassı Çimen savaşının ardından Celaleddin’e son darbeyi vurmak için harekete geçtiler. Celaleddin yaklaşmakta olan Moğol tehlikesini haber alınca ordusunu yeniden toparlamaya başladı. Nesevi, “Sultanın memleketinin kaybına, kendisinin öleceğine ve bütün varlığının düşman eline geçeceğine ağladığını” belirtmesi Celaleddin’in ruh halini ortaya koymaktadır.282 Ancak Celaleddin hazırlıklarını bitiremedi ve Van yolu ile Diyarbakır taraflarına çekildi. Celaleddin Harezmşah, Diyarbakır şehri yakınlarında ordugâhını kurdu. Gece gelen bir Türkmen haberci Moğollar’ın yakın olduğunu bildirdi ancak Celaleddin bu sözlere itibar etmedi. Moğollar sabah olduğunda Harezm ordugâhını kuşatmışlardı. Bu olay üzerine Celaleddin Harezmşah Diyarbakır şehrine gitse de halk onu şehre sokmadı.283Celaleddin daha sonra Meyyafakirin yakınlarında bir köye sığınsa da Moğollar olduğu yeri tespit ettiler. Celaleddin Harezmşah buradan da kaçarak dağlara sığındı. Maiyetinde ki Harezmliler ise Moğollar tarafından kılıçtan 280Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, 393. Taneri, Harezmşahlar,84. Nesevi, 132. 281Barthold, Orta Asya Türk Tarihi Hakkında Dersler, 136. İbnü’l-Esir, Cilt 12, 428. Taneri, Celalud-din Harizmşah ve Zamanı, 84. 282Taneri, Harezmşahlar, 87. Nesevi, 143-144. 283İbnü’l-Esir, Cilt 12, 457.Nesevi, 155. 85 geçirildiler.284 Son Harezmşah Sultan Celaleddin Mengübirti, tek başına Meyyafakirin dağlarına sığındığı zaman burada onu tanımayan Kürt eşkıyalar tarafından öldürüldü.285 Harezmşahlar Devleti, Büyük Selçuklu Devleti’nin ortadan kalkmasının ardından onun hâkim olduğu sahaları ele geçirerek tek bir siyasi otorite altında birleştirmiş ve Türk-İslam nüfuz sahasını koruyup idare etmişlerdir. Celaleddin Harezmşah’ın Moğollar ile yaptığı başarılı mücadeleler Anadolu’ya Moğol tehlikesinin daha geç dönemlerde gelmesini sağlamıştır. Ancak Alaaddin Keykubad, Celalaleddin Harezmşah’ın Moğollar karşısındaki başarılı mücadelelerinden ve tecrubesinden faydalanamamıştır. Bunun yanında Celaleddin Harezmşah’daAlaaddin Keykubad’ın Moğol tehlikesine karşı kurmaya çalıştığı ittifaka başta iyi yaklaşsa da daha sonra Erzurum Meliki Cihan Şah’ın kışkırtması ve doğu sınırlarında artan Moğol baskıları nedeniyle yönünü Anadolu’ya çevirmiştir. Celaleddin’inAhlât’ı ele geçirmesi ise hem Alaaddin Keykubad’ın Moğollar’a karşı kurmaya çalıştığı birliği hem de kendi sonunu getirmiştir. 3.3.7.Harezm Beylerinin Türkiye Selçuklu Devleti Hizmetine Alınmaları Alaaddin Keykubad, 10 Ağustos 1230 yılında kazanılan Yassı Çimen savaşının ardından Melik Eşref ile beraber Erzurum’a gitti. Şehri yazılı bir belge ile Cihan Şah ve maiyetine dokunmama şartı ile teslim aldı. Sultan Alaaddin, Moğollar ile arasında set olan Celaleddin Harezmşah’ın ortadan kalmasının ardından oluşan boşluğu Eyyübiler ile doldurmaya çalıştı. Sultan Alaaddin, Ahlât’ı Melik Eşref’e verirken Erzurum ve çevresini kendi topraklarına kattı. Yassı Çimen zaferi nedeniyle sultan buradan çevre idarecilere fetihnameler gönderdi. Daha sonra Erzurum’u imar eden sultan Erzurum’un idaresi için Mübarüziddin Çavlı’yı bırakarak Kayseri’ye döndü.286 284Taneri, Harezmşahlar, 88-89. 285Cüzcani, Tabakat-ı Nasıri,144. Taneri, Celalud-din Harizmşah ve Zamanı, 82. Kazvini, Tarih-i Güzide, 401. Nesevi, 157. 286İbnü’l-Esir, Cilt 12, 450-451. Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, 394-395. 86 Bu arada Celaleddin Harezmşah, Moğollar tarafından takip edilmekte ve onların önünden kaçmaktaydı. Celaleddin, Eyyübiler’e ve Alaaddin Keykubad’a yardım için haberci yollasa da kimseden yardım alamadı.287Celaleddin Harezmşah’ın Meyyafakirin dağlarında öldürülmesinin ardından Moğollar onun hâkim olduğu bölgeleri ele geçirmeye başladı. Sultan Alaaddin, Moğollar’ın faaliyetlerini dikkatle takip ekmekteydi. Bu arada Celaleddin’in ortadan kalkması sonrası Curmagun Noyan idaresindeki Moğol kuvvetleri Azerbaycan’a yerleşmiş ve Anadolu sınırlarına keşif akınlarına başlamışlardı. Alaaddin Keykubad, Celaleddin Harezmşah’ın tam tersine Moğollar’a güvenmeyerek de olsa dostane ilişkiler kurma yoluna gitmiştir. Moğollar da yıllarca kendilerini uğraştıran Celaleddin’i yenen Alaaddin Keykubad’ı dikkatle takip etmekteydiler.288 Sultan Alaaddin Keykubad, Moğollar ile dostluk kurarken diğer yandan Anadolu’da Moğollar’a karşı tedbirler almaktaydı. Alaaddin Keykubad yaklaşan Moğol tehlikesini sınırda karşılamak için Ahlât, Van. Malazgirt şehirlerini topraklarına kattı. Daha sonra ele geçirilen bu şehirler imar edildi ve şehir surları tamir ve tahkim edilerek bu şehirlere muhafızlar gönderdi. Bu şehirlerin yanı sıra Kayseri, Erzurum ve Sivas şehirleri tahkim edildi ve takviye kuvvetler sevk edildi. Celaleddin Harezmşah’ın ölümünün ardından başsız kalan Harezm kuvvetleri de Sultan Alaaddin tarafından kazanılmaya çalışıldı.289 Celaleddin Harezmşah’ın ölümünün ardından başsız kalan Harezm kuvvetleri Anadolu içlerine dağılarak beylerinin idaresinde yağma ve soygun yapmaktaydılar. Bu kuvvetlerden başlarda müslüman idarecilerce faydalanılmamıştır. Bunun da nedeni olarak Moğollar’ın önünden kaçan bu birliklere kucak açmanın Moğol gazabını üzerine çekmek olacağı düşünülmüş olmalıdır. Hükümdarlarının ölümünün ardından başsız kalan Harezm kuvvetleri dağınık halde idi. Ancak Ahlat ve çevresinde bu Harezm beylerinden en büyüğü olan Kayır Han bulunmaktaydı. Sultan Alaaddin, Harezm kuvvetlerinden faydalanmak için Kemaleddin Kamyar’ı elçi olarak Kayır Han’a yolladı. Başta Kayır Han olmak üzere Harezm beyleri sultanın bu davetini sevinçle kabul ederek Alaaddin Keykubad’ın buyruğuna girdiler. Sultan 287İbnü’l-Esir, Cilt 12, 454. 288Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, 407-408. 289Turan, 397-398. 87 Alaaddin, Harezm beylerine ülkesinin farklı bölgelerinde iktalar verdi ve böylece sayıca 12 bin civarı olan bu kuvvetten faydalandı.290 İbn Bibi’nin aktarmış olduğu bir bilgide 4 bin Harezmli’nin 700 Moğol’a yenildiği belirtiler. Bu olayda Harezmliler’in Türkiye Selçuklu Devleti hizmetinde iken Erzurum’da meydana gelmiş ve Harezmliler’in hala Moğol korkusunda olduğunu göstermektedir.291 Sultan Alaaddin Keykubad, Türkiye Selçuklu Devleti’nin şüphesiz en büyük ve en kudretli sultanlarından biridir. Devleti idare ettiği dönemde Türkiye Selçuklu Devleti en kudretli dönemine ulaşmış ve refah dönemini yaşamıştır. Sultan Alaaddin Keykubad, Moğol tehlikesine karşı son olarak Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da hâkimiyetini tamamen kabul ettirmek için Eyyübiler üzerine yürümeye karar verdi. Sultan Alaaddin ordusunu Kayser’i yakınlarında Meşhed ovasında toplamaya başladığı sırada burada verdiği bir ziyafette yediği av etinden zehirlenerek hayatını kaybetti.292 Sultan Alaaddin Keykubad’ın ölümünün ardından Türkiye Selçuklu Devleti tahtına geçen oğlu II. Gıyaseddin Keyhüsrev döneminde vezir Sadeddin Köpek devlet idaresinde ipleri eline almıştı. Sadeddin Köpek, Harezm beyi Kayır Han’ın Harezm kuvvetleri üzerindeki etkisini görmekteydi. Kayır Han’ı bertaraf etmek isteyen Sadeddin Köpek, Sultan II. GıyaseddinKeyhüsrev’e Kayır Han’ın tutuklanmasını ve onun tutuklanmasının ardından hiçbir Harezm beyinin devlete karşı gelemeyeceğini belirtmiştir. Bunun üzerine tutuklanan Kayır Han, Kayseri de hapsedildi ve burada Temmuz 1237 yılında öldü. Kayır Han’ın ölümünün ardından Harezmliler, Türkiye Selçuklu Devleti hizmetinden ayrılarak Urfa taraflarına doğru gittiler. Harezmliler geçtikleri bölgeleri yağmalayarak Türkiye Selçuklu Devleti’ni sıkıntılı duruma düşürdüler.293 Harezmliler, Türkiye Selçuklu Devleti’ne verdikleri zararın ardından Güneydoğu Anadolu ve Kuzey Suriye taraflarına giderek bu bölgelerde yerleştiler. Burada yerel idarecilere zaman zaman paralı asker olarak hizmet verdiler. Sultan II. GıyaseddinKeyhüsrev döneminde Sadettin Köpek’in bertaraf edilmesinden sonra tekrar devlet hizmetine alınma girişi olsa da bu girişim başarısız olmuştur. 290Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, 398-399. 291Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, 399. İbn Bibi, Cilt I, 432-433. 292Merçil ve Sevim, 466. Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, 409. 293Merçil ve Sevim, 469. Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, 427-428. İbn Bibi, Cilt II, 23. 88 Harezmliler en son Hıms’da yapılan savaşın ardından liderleri Berke Han öldürülmüş ve askeri güç olmaktan çıkmışlardır. Askeri güç olmaktan çıkan Harezmliler Suriye ve Anadolu’ya dağılmışlar bazıları da Moğollar’a katılmıştır. Anadolu’da Harezmliler’in bağlı bulunduğu boy olan Kanglı ve Kıpçak boylarının izleri ve Huruzmlu ya da Horzumlu adları ile çeşitli bölgelerde varlıklarını uzun yıllar Anadolu coğrafyasında sürdürmüşlerdir.294 294İbn Bibi, Cilt II, 39-43. 89 SONUÇ Harezmşahlar hanedanı Büyük Selçuklu Devleti’nin bir eyalet valiliği olan idarelerini Harezm bölgesinin ekonomik, ticari ve askeri alanda sağlamış olduğu gelişmeye müsait zemini başarılı bir şekilde kullanmışlardır. 1097 yılında Kudbüddin Muhammed’in Harezm valisi olarak bölgeye atandığı ve hanedanın kuruluşu kabul edilen döneme baktığımızda Büyük Selçuklu Devleti’nde hanedan içinde taht kavgalarının olduğu görülmektedir. Bu taht kavgaları yaşanırken Harezm bölgesine vali tayin edilen Kudbüddin Muhammed’in Büyük Selçuklu Devleti’ne bağlı kalarak bölgedeki başarılı idaresi hanedanın bölgede kalıcı olarak tutunmasını sağlamıştır. Harezmşah Atsız ise babasının aksine Büyük Selçuklu Devleti’ne başlarda sadakatle hizmet etse de daha sonra müstakil bir devlet olma yönünde Sultan Sancar’a karşı büyük bir mücadeleye girmiştir. Sultan Sancar ile Harezmşah Atsız arasında yapılan üç savaşta da Atsız yenilen taraf olmaktan kurtulamamıştır. Sultan Sancar’ın bu asi valisini neden ortadan kaldırmadığına baktığımızda ise özellikle 1141 Katavan yenilgisinin ardından Maveraünnehir bölgesine hakim olan Karahıtaylar Devleti’ne karşı ve kuzeyden gelebilecek gayrimüslim Türk akınlarına karşı Büyük Selçuklu Devleti’nin doğu sınırında böyle mücadeleci bir idarecinin olmasını istemesinden kaynaklandığı ihtimali yüksektir. Harezmşah Atsız, Sultan Sancar’ı idareciliği boyunca en çok uğraştıran devlet adamı olmuştur. Atsız idaresi döneminde Sultan Sancar’ın bir valisi gibi değil tabi bir devletin hükümdarı gibi hareketlerde bulunmuştur. Komşu idarecilere elçi gönderme ve kabul etme ile idaresini Sultan Sancar’ın emri olmadan genişletmesi onun bağımsız bir devletin hükümdarı gibi hareket ettiğini gösterir. Sultan Sancar valisinin isyan hareketi dolayısıyla bölgeye yaptığı seferler ile onu cezalandırmıştır Sultan Sancar’ın metbu devlet idarecisi gibi hareket eden isyancı valisini cezalandırması metbu devlet olan Karahanlılar ve Gazneliler Devletleri üzerinde yaratacağı etkisi bakımından önemlidir. 1157 yılında Sultan Sancar’ın ölümünün ardından Büyük Selçuklu Devleti’nin tarih sahnesinden çekilmesi bölgede dengeleri değiştirmiştir. Büyük Selçuklu Devleti’nin doğu sınırlarında en büyük güç olarak Harezmşahlar ortaya çıkmıştır. Bu dönemden sonra bağımsız bir duruma gelen Harezmşahlar, Büyük Selçuklu Devleti mirasına sahip çıkarak kısa zamanda Horasan ve İran coğrafyasına hakim olmuşlardır. 90 Harezmşahlar 1194 yılında HarezmşahTekiş tarafından Irak Selçuklu Devleti’ne son verilmesinin ardından “sultan” unvanını kullanmaya başlamışlardır. Sultan Alaaddin Muhammed’in “Sancar” lakabı kullanması da Harezmşahlar Devleti’nin Büyük Selçuklu Devleti’nin varisliğini savunduklarını göstermektedir. Harezmşahlar Devleti, Büyük Selçuklu Devleti gibi Abbasi halifesini etkileri altına alarak dünyevi işlerden uzak tutmak istemişler ancak bu politikalarında başarı sağlayamamışlardır. Harezmşahlar Devleti başarılı idarelerini Moğollar karşısında gösterememişler ve Moğol istilası sonucunda ortadan kalkmışlardır. Alaaddin Muhammed Harezmşah ordusu içinde güvenmediği Kanglı birlikleri yüzünden Moğollar’a karşı bir meydan savaşını göze alamamıştır. Sultan Muhammed’in ölümünün ardından oğlu Celeleddin, Moğollar’a karşı başarılı mücadeleler vererek İslam dünyası için bir umut olmuştur. Celaleddin yapmış olduğu mücadelelerin ardından önce Hindistan’a çekilmiş ve daha sonra 1225 yılında İran’a dönerek Azerbaycan bölgesinde devletini toparlamayı başarmıştır. Celaleddin bu dönemde İslam dünyasında en önemli idareci olan Sultan Alaaddin Keykubad ile dostane münasebetler kurmuştur. Ancak bu iyi ilişkiler iki hükümdar arasında gidip gelen elçiler ve mektuplardan öteye geçememiştir. Sultan Alaaddin Keykubad yaklaşmakta olan Moğol tehlikesine karşı Eyyubiler ve Celaleddin ile bir ittifak yapma ve Moğollar’a karşı birlikte hareket etme niyetindeydi. Ancak CelaleddinHarezmşah’ın bu dönemde Kubbet’ülİslam denilen Ahlat’ı ele geçirmesi ve tahrip etmesi Alaaddin Keykubad’ın kurma niyetinde olduğu üçlü ittifakı tahrip etmiştir. Bu olayın ardından Moğollar’a karşı birleşmesi gereken dönemin en kuvvetli İslam orduları bir birlerine düşmüşlerdir. Bunun neticesinde birleşen Selçuklu-Eyyubi ordusu 1230 yılında Yassı Çimen savaşında Celaleddin’in kuvvetlerini ağır bir yenilgiye uğrattılar. Bu savaşın ardından kısa bir zaman sonra Celaleddin Harezmşah’ın ölümü neticesinde Harezmşahlar Devleti tarihe karışmıştır. Büyük bir komutan olan Celaleddin Harezmşah’ın şanssızlığı Cengiz Han ve Alaaddin Keykubad arasında sıkışmış olmasıdır. Alaaddin Keykubad ise Celaleddin Harezmşah’ın Moğollar ile olan tecrübesinden yeterince faydalanamamıştır. Diğer taraftan Celaleddin Harezmşah’ın dostane ilişkiler sürerken gözünü birden Anadolu’ya dikmesinde doğudan gelen Moğol baskılarından kaynaklandığı muhtemeldir. 1141 Katavan savaşının ardından Büyük Selçuklu Devleti ile 91 Karahıtaylar Devleti arasında bir set görevi gören Harezmşahlar Devleti daha sonra da Türkiye Selçuklu Devleti ile Moğollar arasında bir set görevi görmesi bakımından önemlidir. Harezmşahlar Devleti’nin ortadan kalkmasının ardından Anadolu, Moğol istilası ile karşı karşıya kalmıştır. 92 ÖZ GEÇMİŞ Ali KARACA Türkiye Cumhuriyeti Vatandaşı Aydıncık, 07.07.1994 0531 258 7816 Ali33karaca50@gmail.com EĞİTİM Derece Kurum Mezuniyet Tarihi Lisans Nevşehir Hacıbektaş Veli Üniversitesi 2017 93 KAYNAKÇA Abdurrahman İbnü’l-Cevzi (2014) El-Muntazam fi Tarihi’l-Ümem’de Selçuklular, terc. Ali Sevim (TTK, Ankara). Ahmed bin Mahmud (1977) Selçuk-Name Cilt I, haz. Erdoğan Merçil (Kervan Kitapçılık, İstanbul) Ahmed bin Mahmud (1977) Selçuk-Name Cilt II, haz. Erdoğan Merçil (Kervan Kitapçılık, İstanbul). Akkoca İ (2010) Sultan I.Alaaddin Keykubad Zamanında Türkiye SelçukluHarezmşahlar Devleti İlişkileri. Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, Ortaçağ Tarihi Bilim Dalı, Ankara. Alaaddin Ata Melik Cüveyni (1988) Tarih-i Cihan Güşa Cilt 1 çev. Mürsel Öztürk (Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara). Alaaddin Ata Melik Cüveyni (1988) Tarih-i Cihan Güşa Cilt 2 çev. Mürsel Öztürk (Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara). Alican M (2016) Tarihin Kara Yazısı Moğollar (Timaş Yayınları, İstanbul). AnnaKommena (1996) Alexıad çev. Bilge Umar (İnkılâp Yayınları, İstanbul) Apak A (2017) Ana Hatlarıyla İslam Tarihi (Abbasiler Dönemi) Cilt 4 (Ensar Neşriyat, İstanbul). Barthold V.V (2017) Moğol İstilasına Kadar Türkistan haz. Hakkı Dursun Yıldız (Kronik Kitap, İstanbul). Barthold V.V (2019) Orta Asya Türk Tarihi Hakkında Dersler terc. Ragıp Hulusi Özdem haz. K.YaşarKopraman ve İsmail Aka (TTK, Ankara). Barthold V.V (2020) Moğol İstilası Devrinde Türkistan terc. Seniha Sami Moralı haz. Gülnar Kara (TTK, Ankara). Barthold W (1977) Karahıtaylar, İA (Cilt 6) Milli Eğitim Basımevi, İstanbul: 273- 276 94 Barthold W (1987) Harizmşahlar, İA (Cilt 5, Kısım 1) Milli Eğitim Basımevi, İstanbul: 263-265 Bedirhan Y (2000) Selçuklular ve Kafkasya (Çizgi Kitapevi Yayınları, Konya). Bedirhan Y (2012) Ortaçağ Tarihi (Nobel Kitap, Ankara). Bezer G.Ö (2011) Terken İA (Cilt 40) Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul: 509. Bezer G.Ö (2020) İldenizliler İA (Cilt 22) Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara: 82-84. Burslan K (2016) Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi (TTK, Ankara). Çalışkan E (2017) Harizmşahlar ve Gurlular Arasındaki Siyasi İlişkiler. Yüksek Lisans Tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, Kocaeli. Çetin O (1998) Horasan İA (Cilt 18) Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul: 234-241. Dames M.L (1978) Gazneliler, İA (Cilt 4) Milli Eğitim Basımevi, İstanbul: 742-748 Eberhard W (2019) Çin Tarihi (TTK, Ankara). Ebu’l-Fazl Muhammed b. Hüseyin-i Beyhaki (2019) Tarih-i Beyhakiterc. Necati Lügal haz. Hicabi Kırlangıç (TTK, Ankara). Ebü’l-Fida Coğrafyası (2017) çev. Ramazan Şeşen (Yeditepe Yayınevi, İstanbul) Ebülgazi Bahadır Han (Şecere-i Tarakime) Türklerin Soy Kütüğü haz. Muharrem Ergin (Tercüman Gazetesi 1001 Temel Eser, Kervan Kitapçılık Yayınevi) Genç R (2002) Karahanlı Devlet Teşkilatı (TTK, Ankara). Göksu E (2011) Tabakat-ı Nasıri Selçuklular (Taşhan Kitap, Tokat) Grousset R (2011) Stepler İmparatorluğu (Attilla, Cengiz Han, Timur) (TTK, Ankara) Gürbüz M (2011) TekişAlaaddin İA (Cilt 40) Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul: 364- 365. 95 Hamdullah Müstevfi-yiKazvini (2018) Tarih-i Güzide çev. Mürsel Öztürk (TTK, Ankara). İbn Bibi (1996) El Evamirü’l-Ala’iyeFi’l-Umuri’l-Ala’iye (Selçuk Name) Cilt 2 haz. Mürsel Öztürk (Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara). İbn Bibi (1996) El Evamirü’l-Ala’iyeFi’l-Umuri’l-Ala’iye (Selçuk Name) Cilt 1 haz. Mürsel Öztürk (Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara). İbnFadlan (2013) Seyahatname çev. Ramazan Şeşen (Yeditepe Yayınevi, İstanbul). İbnHavkal (2017) 10. Asırda İslam Coğrafyası terc. Ramazan Şeşen (Yeditepe Yayınevi, İstanbul) İbnü’l-Esir (1991) El KamilFi’t Tarih Tercümesi Cilt 9 çev. Abdülkerim Özaydın (Bahar Yayınları, İstanbul). İbnü’l-Esir (1991) El KamilFi’t Tarih Tercümesi Cilt 10 çev. Abdülkerim Özaydın. (Bahar Yayınlar, İstanbul). İbnü’l-Esir (1991) El KamilFi’t Tarih Tercümesi Cilt 11 çev. Abdülkerim Özaydın. (Bahar Yayınları, İstanbul). İbnü’l-Esir (1987) El KamilFi’t Tarih Tercümesi Cilt 12 çev. Abdülkerim ÖZAYDIN ve Ahmet Ağırakça (Bahar Yayınları, İstanbul). İslam Kaynaklarına göre Malazgirt Savaşı (1971) Faruk Sümer, Ali Sevim (çev.) (TTK, Ankara) Kafesoğlu İ (1967) Selçuklular, İA (Cilt 10) Milli Eğitim Basımevi, İstanbul: 353- 416. Kafesoğlu İ (1989) Alp Arslan İA (Cilt 2) Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul: 526-530. Kafesoğlu İ (1992) Selçuklu Tarihi (Milli Eğitim Basımevi, İstanbul). Kafesoğlu İ (2000) Harezmşahlar Devleti Tarihi (TTK, Ankara). Kafesoğlu İ (2014) Umumi Türk Tarihi Hakkında Tespitler, Görüşler, Mülahazalar (Ötüken, İstanbul) 96 Kafesoğlu İ (2019) Selçuklular ve Selçuklu Tarihi Üzerine Araştırmalar (Ötüken, İstanbul). Kafesoğlu İ (2019) Sultan Melikşah Devrinde Büyük Selçuklu İmparatorluğu (Ötüken, İstanbul). Kamal Al-Din İbn Al-Adim (2011) Bugyat At-Talab fi Tarih Halab, yay. Ali Sevim (TTK, Ankara). Kaya Ö (2017) Selahaddin Sonrası Dönemde Anadolu’da Eyyubiler (Yeditepe Yayınevi, İstanbul) Keçiş M (2009) Trabzon Rum İmparatorluğu ve Türkler 1204-1404. Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih (Ortaçağ Tarihi) Anabilim Dalı, Ankara. Kıldıroğlu M (2013) Kırgızlar ve Kıpçaklar (TTK, Ankara). Koca S (2005) Selçuklularda Ordu ve Askeri Kültür (Berikan Yayınevi, Anakara) Koca S (2011) Selçuklu Devri Türk Tarihinin Temel Meseleleri (Berikan Yayınevi, Ankara). Koca S (2016) Türkiye Selçukluları Tarihi (Berikan Yayınevi, Ankara). Koca S (2017) Anadolu Türk Beylikleri Tarihi (Berikan Yayınevi, Ankara). Konukçu E (1996) Gazne İA (Cilt 13) Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul: 479-480. Köprülü M.F (1987) Harizmşahlar, İA (Cilt 5, Kısım 1) Milli Eğitim Basımevi, İstanbul: 265-296. Köymen M.A (1976) Tuğrul Bey ve Zamanı (Milli Eğitim Basımevi, İstanbul). Köymen M.A (1988) Tuğrul Bey İA (Cilt 12, Kısım 2) Milli Eğitim Basımevi, İstanbul: 25-41. Köymen M.A (1993) Selçuklu Devri Türk Tarihi (TTK, Ankara). Köymen M.A (2016) Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi Cilt I (TTK, Ankara). 97 Köymen M.A (2016) Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi Cilt III (TTK, Ankara). Köymen M.A (2017) Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi Cilt II (TTK, Ankara). Köymen M.A, (2020) Büyük Alaeddin Keykubad ve Zamanı (Kronik Kitap, İstanbul). Merçil E (1975) Fars AtabegleriSalgurlular (TTK, Ankara). Merçil E (1989) Gazneliler Devleti Tarihi (TTK, Ankara). Merçil E (2003) Mahmud-ı Gaznevi İA (Cilt 27) Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara: 362-365. Merçil E (2011) Selçuklular (Makaleler) (Bilge Kültür Sanat, İstanbul) Merçil E (2011) Taştdar İA (Cilt 40) Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul: 161-162. Merçil E (2014) Afganistan ve Hindistan’da Bir Türk Devleti Gazneliler –Makaleler- (İstanbul, Bilge Kültür Sanat) Merçil E (2014) Alp Arslan ve Malazgirt (İstanbul Büyük Şehir Belediyesi Yayınları, İstanbul) Merçil E (2018) Müslüman Türk Devletleri Tarihi (Bilge Kültür Sanat, İstanbul) Mevdudi (1971) Selçuklular Tarihi Cilt I çev. Ali Genceli (Hilal Yayınları, Ankara). Minhac-i Sirac el-Cüzcani (2015) Tabakat-ı Nasıri (Gazneliler, Selçuklular, Atabeglikler, Harezmşahlar) terc. Erkan Göksu (TTK, Ankara). Minhac-i Sirac el-Cüzcani (2016) Tabakat-ı Nasıri (Moğol İstilasına Dair Kayıtlar) çev. Mustafa Uyar (Ötüken, İstanbul). Mirhand (2018) Ravzatu’s-Safa (Tabaka-i Selçukiyye) terc. Erkan Göksu (TTK, Ankara) Nesevi (1934) CelalüttinHarezemşah, terc.Necip Asım (İstanbul Devlet Matbaası, İstanbul). Nizamü’l-Mülk (2013) Siyaset-Name haz. Mehmet Altay Köymen (TTK, Ankara) 98 Öntürk V (2020) Gurlular (1157-1216) (Selenge Yayınları, İstanbul) Özaydın A (1991) Arslan b. Selçuk İA (Cilt 3) Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul: 402- 403. Özaydın A (1992)) Berkyaruk İA (Cilt 5) Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul: 514-516 Özaydın A (1993) Cend İA (Cilt 7) Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul: 359-360 Özaydın A (1996) Gürhan İA (Cilt 14) Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul: 323 Özaydın A (1997) Harizm İA (Cilt 16) Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul: 402-403 Özaydın A (2002) KutbüddinHarizmşah İA (Cilt 26) Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara: 484-485. Özaydın A (2005) Muhammed b. Tekiş İA (Cilt 30) Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul: 581-583. Özaydın A (2009) Selçuk Bey İA (Cilt 36) Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul: 364- 365. Özaydın A (2009) Sencer İA (Cilt 36) Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul: 507-511. Özgüdenli O. G (2013) Selçuklular Cilt I, (İsam Yayınevi, İstanbul). Özgüdenli O.G (2003) Maveraünnehir İA (Cilt 28) Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara: 177-180. Özgüdenli O.G (2004) Merv İA (Cilt 29) Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara: 223-225. Özgüdenli O.G (2005) Moğollar İA (Cilt 30) Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul: 225- 229. Özgüdenli O.G (2007) Nişabur İA (Cilt 33) Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul: 149- 151. Özgüdenli O.G ve Salman H (2013) Yabgu İA (Cilt 43) Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul: 170-171. 99 Özkuzugüdenli O. G (1994) Sultan Sencer ve Kara-Hitaylar –Katavan Savaşı-. Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, Ortaçağ Tarihi Bilim Dalı, İstanbul Piyadeoğlu C (2008) Büyük Selçuklular Döneminde Horasan (1040-1157). Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, İstanbul. Piyadeoğlu C (2011) Selçuklular’ın Kuruluş Hikâyesi Çağrı Bey (Timaş Yayınevi, İstanbul) Prıtsak O (1977) Karahanlılar, İA (Cilt 6) Milli Eğitim Basımevi, İstanbul: 251-273 Reşidü’d-din Fazlullah (2018) Selçuklular Cami’ü’t-Tevarih (Zikr-i Tarih-i Al-i Selçuk) terc. Erkan Göksu ve H.Hüseyin Güneş (Bilge Kültür Sanat, İstanbul) Salman H (2001) Karluklar İA (Cilt 24) Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul: 509-510. Sayan Y (2009) Serahs İA (Cilt 36) Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul: 539-542. Sevim A (1993) Çağrı Bey İA (Cilt

Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul: 183-186. Sevim A (2000) Suriye ve Filistin Selçukluları Tarihi (TTK, Ankara) Sevim A (2006) Azimi Tarihi Selçuklular Dönemiyle İlgili Bölümler (TTK, Ankara) Sevim A ve Merçil E (1995) Selçuklu Devletleri Tarihi (TTK, Ankara) Sümer F (1972) Oğuzlar (Türkmenler) Tarihleri-Boy Teşkilatı-Destanları (Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara) Sümer F (1989) Ahlât İA (Cilt 2) Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul: 19-23 Sümer F (1991) Arslan Argun İA (Cilt 3) Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul: 399-400 Sümer F (1991) Atsız b. Muhammed İA (Cilt 4) Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul: 91- 92. Sümer F (1998) Selçuklular Devrinde Doğu Anadolu’da Türk Beylikleri (TTK, Ankara) Sümer F (2002) Keykubad I İA (Cilt 25) Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara: 358-359. 100 Sümer F (2006) Müeyyed Ay-Aba İA (Cilt 31) Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul: 479- 480. Sümer F (2012) Tuğrul Bey İA (Cilt 41) Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul: 344-346. Şahin B.Y (2008) Anadolu Selçuklu Devleti ile Harezmşahlar Devleti Münasebetleri. Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, Ortaçağ Tarihi Bilim Dalı, Konya. Şapolyo E.B (1972) Selçuklu İmparatorluğu Tarihi (Güven Matbaası, Ankara). Şeşen R (1992) Buhara İA (Cilt 6) Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul: 363-367. Şeşen R (1995) Eyyübiler İA (Cilt 12) Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul: 31-33. Şeşen R (2017) İslam Coğrafyacılarına Göre Türkler ve Türk Ülkeleri (Bilge Kültür Sanat, İstanbul) TaneriA (1993) CelaleddinHarezmşah İA (Cilt 7) Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul: 248-250. TaneriA (1996) Gürgenç İA (Cilt 14) Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul: 321-323. TaneriA (1997) Harizmşahlar İA (Cilt 16) Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul: 228- 231. Taneri A (1977) Celalu’d-din Harizmşah ve Zamanı (Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara) Taneri A (1993) Harezmşahlar Tarihi (Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara) Taşağıl A (2001) Karahıtaylar İA (Cilt 24) Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul: 415-416 Taşağıl A (2003) Mangışlak İA (Cilt 27) Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara: 569-570. Taşağıl A (2007) Özbek İA (Cilt 34) Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul: 106-107. Tellioğlu İ (2009) XI-XIII. Yüzyıllarda Türk-Gürcü İlişkileri (Sarander Yayınları, Trabzon). Temir A (2019) Moğolların Gizli Tarihi (TTK, Ankara). 101 Togan Z. V (1981) Umumi Türk Tarihine Giriş (Enderun Kitapevi, İstanbul). Togan Z. V (1985) Tarihte Usul (Enderun Kitapevi, İstanbul). Togan Z.V (1987) Harizm, İA (Cilt 5, Kısım 1) Milli Eğitim Basımevi, İstanbul: 240-257. Turan O (1958) Türkiye Selçukluları Hakkında Resmi Vesikalar (TTK, Ankara) Turan O (1980) Selçuklular ve İslamiyet (Nakışlar Yayınevi, İstanbul). Turan O (2012) Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti (Ötüken, İstanbul). Turan O (2016) Türk Cihan Hâkimiyeti Mefkûresi Tarihi (Ötüken, İstanbul). Turan O (2017) Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi (Ötüken, İstanbul). Turan O (2018) Selçuklular Zamanında Türkiye (Ötüken, İstanbul). Uluçay Ç (2013) İlk Müslüman Türk Devletleri (Ötüken, İstanbul). Urfalı MateosVekayi-Namesi (952-1136) ve Papaz Grigor’un Zeyli (1136-1162) (2019) çev. HrantD.Andreasyan (TTK, Ankara). Usta A (2009) Samaniler İA (Cilt 36) Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul: 64-68. Usta A (2013) Türklerin İslamlaşma Serüveni Samaniler (Yeditepe Yayınevi, İstanbul). Uzunçarşılı İ. H (2015) Osmanlı Tarihi Cilt I, (TTK, Ankara). Üremiş A (2005) Türkiye Selçuklularının Doğu Anadolu Politikası (Babil Yayıncılık, Ankara). Vladımırcov B.Y (1950) Cengiz Han çev. Hasan Ali Ediz (Milli Eğitim Basımevi, İstanbul). Yalçın E.S ve Gedikli Ş (2005) Prof. Dr. İsmail Aka Makaleler Cilt 1 (Berikan Kitapevi, Ankara). Yalçın E.S ve Gedikli Ş (2005) Prof. Dr. İsmail Aka Makaleler Cilt 2 (Berikan Kitapevi, Ankara).
.

XXXXXXXXXXXXXXXXXXX

.GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE BÂTINİ ETKİSİ Remziye YILMAZ* Öz Bâtınilerilk ortaya çıktıkları andan itibaren başta Büyük Selçuklular olmak üzere yüzyıl‐ lar boyunca birçok devlet ve oluşumu etkileyerek günümüze kadar gelmişler ve etkilerini halen sürdürmektedirler. Ortadoğu coğrafyasında büyük biriz bırakan Bâtıniler, özellikle Anadolu ve İran coğrafyasında başta sosyo‐kültürel ve psikolojik etkiler olmak üzere birçok alanda derin ve kalıcı tesirler bırakmışlardır. Bu çalışmada Bâtıni süreçle başlayan bu etkilerin Türkiye Selçuklu, Osmanlı ve Safevi devletleri içerisinde ne tür gelişmelere sebep olduğuna dikkat çekerek bugüne olan yansımalarını göstermek, iki kutup arasında meydana gelen bu çekişmenin sadece Büyük Selçuklular ve Bâtıniler arasında meydana gelmiş bir olay şeklinde yorumlanmasının önüne geçmek ve tarihsel süreçteki olaylara bakmak suretiyle bunları oluşturan ortak yapıyı tespit ve teşhis etmek amaçlanmıştır. Anahtar Kelimeler Büyük Selçuklu, Bâtıni, Safevi, İran, Anadolu EFFECT OF BÂTINI FROM PAST TO PRESENT Abstract Sincefounding, Batınî has been affecting many organizations and countriesincluding especially Great Seljuk with more than centuries. Batınî which hasleft lots of influence on the Middle East has given so much social‐cultural, psychologicaleffect particularly on Anatolia and Iran. Our aims in this article areto be ableto highlightsituations in which occurred in Anatolia Seljuk, Ottoman Empire and Safavid and show theirreflectseven today, prevent thoughts which arethat as if the struggle was merely occurred between Great Seljuk and Batınî and by looking historical periods find a tie between allsituations. Keywords Great Seljuk, Batınî, Safavid, Iran, Anatolia * Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Ortaçağ Tarihi Bilim Dalı Yüksek Lisans Öğrencisi. Ankara/Türkiye. remziye-yilmaz@hotmail.com TARİHİN PEŞİNDE ‐ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ‐ Yıl: 2016, Sayı: 16 Sayfa: 225‐240 THE PURSUIT OF HISTORY ‐INTERNATIONALPERIODICALFORHISTORY ANDSOCIAL RESEARCH‐ Year: 2016, Issue: 16 Page: 225‐240 226 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 8/16 GİRİŞ İslamiyet, ilk zuhur ettiği dönemde bir devrim olarak nitelendirebilecek “birlik” iddiası ile gün yüzüne çıkmıştı. Bu birlik İslamiyet Arap Yarımada‐ sı’nda yaşarken çok büyük farklılıklara neden olmamıştı. Ancak İslamiyet yayıldıkça onun çeşitli kültürlerle olan ilişkisi de kaçınılmaz bir şekilde or‐ taya çıkmaya başladı. Bu durum, İslamiyet’in dini uygulamaları konusunda bazı farklı algılayışların oluşumuna sebep oldu. Bunun en büyük nedeni ise İslamiyet’in ortaya attığı ilk öncül olan bu “birlik” kavramının etkisini yi‐ tirmesiydi. İlk zamanlarda var olan “İslam Medeniyeti” daha sonra parçala‐ narak Arap Müslümanlığı, Afrika Müslümanlığı gibi ırkî ve coğrafî yapı‐ lanmalarla birlikte anılmaya başladı, Meydana gelen bu farklılıkları en iyi temsil eden iki grup Büyük Selçuklu (Türk, Orta Asya kültürü, Sünni yapı, egemen askeri güç, eski Gök Tanrı inancı) ve Bâtıniler (Farsi, İran kültürü, Şia yapısı, egemen teşkilat yapısı, eski Fars kültürü) idi. Bu yüzden bu mü‐ cadeleye sadece Selçuklular ile Bâtıniler arasında yaşanan bir olay olarak bakamayız. Çünkü bu mücadele ileri bir safhadan sonra artık iki mezhebin ve iki medeniyetin mücadelesi haline gelecektir. Esas etkileri ise taraflar ortadan kalktıktan sonra gün yüzüne çıkacaktır. I. SOSYO‐KÜLTÜREL ETKİLER A. Sosyal Etkiler 1. İran Coğrafyası: İran coğrafyasını incelerken ilk başta ele almamız gereken konu “devrim koşullarının şekillenmesi olacaktır.” Bu koşulların oluşması kapsamında Charlmers Johnson, devrimin zafere ulaşması için iki koşulu gerekli bulmaktadır. “Temel koşul olan birincisi, çevre, değer yargı‐ ları ve yapısal baskıları ile toplumsal iktidar boşluğunu içerir. İkincisi nihai veya yeterli koşullardır ve genellikle devrimi hızlandıran ve sonuca taşıyan faktörlerdir. Bu faktörler ordunun zaafı, askeri darbe, devrimcilerin inanç biçimi (Allah’ın yardım ve şehit olma gibi), devrim strateji ve taktikleri, si‐ lahlı ayaklanma, gerilla hareketi, devlet sistemine girip içten darbe yapma veya genel ayaklanma, gösteriler, grevler ve son olarak karizmatik ve güçlü bir liderin ortaya çıkması gibi koşullarını içerir”1. Bu koşulların oluşturduğu İslami devrim öncesi siyasi ortam ile Bâtıni sisteminin oluşma süreci aynı çemberden geçmiştir. Geçmişinde böyle bir oluşumu içerisinde barındıran İran için, İslami devrimin meydana gelmesi ilk ve eşsiz bir durum olmaya‐ caktır. 1 Alam Tabriz, Aydınlar, Dini Liderler ve Esnafın İran’ın Yakın Dönem Toplumsal Hareketlerindeki ve Devrimlerindeki Rollerinin İncelenmesi, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmış Doktora Tezi, Ankara 2004, s. 21. 8/16 • ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE • 227 Bâtıni ve İslam devrimi arasındaki ilişkiyi daha iyi betimleyebilmek için siyasi terimlerden bize en çok faydası dokunacak iki aracının açıklanması yararlı olacaktır ki bunlar; Bireye Dayalı Devrim Teorileri ve Örgütsel Dev‐ rim Teorileridir. Bireye Dayalı Devrim Teorilerinde bir birey olarak ortaya çıkan lider, kendi hedeflerini gerçekleştirmek için devrime başvurur. Örgütsel Devrim Teorilerinde ise bireysel tepkinin aksine belirli bir topluluğa dayalı bir dev‐ rim süreci söz konusudur. Ortaçağ süresince şartlar ve imkânlar göz önüne alındığında veyahut sözcük dağarcığındaki “devrim” kelimesinin varlığı ve kullanım alanları göz önüne getirildiğinde bu kavramın Bâtınilik için kulla‐ nılması düşük bir ihtimal olsa da Bâtınilerin ortaya çıkardığı sonuçlar ve etkiler ile kısmi bir “bireye dayalı devrim teorisi”ni karşılamış olduğu dü‐ şünülmektedir. İslami devrim ise Şah rejimine karşı örgütsel bir devrim olarak karşımıza çıkmaktadır. Ama burada dikkat çeken nokta Humey‐ ni’nin kişisel rolünün büyüklüğüdür. Çünkü onun en önemli özelliği İran’ın beş Ayetüllah el‐Uzma’sından biri olmasıdır2. A. Şeriati’ye göre bu tür sıfat‐ lar, herhangi bir kurulun kararı ve atamasıyla gerçekleşmemektedir. Tek ölçü, din adamlarının gördükleri kitlesel kabulün yaygınlığı ve genişliğidir3. Yani İslami devrim her ne kadar örgütsel bir yapı ile gerçekleşse de, Hu‐ meyni’nin bu süreçteki bireysel rolü önemli bir husustur. Öte taraftan, dev‐ rimin en önemli sacayaklarından biri olan Ruhaniler bu sürece toplumsal bir kisve katmaktadırlar. Bilindiği gibi Hz. Peygamberin vefatının akabinde bir gün Mehdi’nin geleceği ve dünyayı düzene sokacağı düşünceleri ağırlı‐ ğını korumaya başlamıştır. Ama Mehdi gelene kadar dini otoriteyi sağlaya‐ cak, dünyayı düzene sokacak birilerine ihtiyaç vardır4 ki bunlar Şia ve İran toplumunda Ruhaniler adıyla geçmektedirler. “Dolayısıyla Şii müçtehitler, ister istemez düzene karşı radikal muhalefet ideolojisini formüle eden birey‐ ler olarak siyasal bir işlev kazanmakta, radikal muhalefet ve düzene başkal‐ dırı geleneğini besleyen unsurlar olmaktadır”5. Ruhanileri bu denli etkili yapan6 unsulardan bir diğeri ise İmam ve Âlimlerin kendi gelirleri için Sün‐ ni ulemanın aksine para kaynaklarını halktan toplamaları ve bu yüzden 2 Tabriz, agt., s. 45. 3 Ali Şeriati, Ne yapmalı?, İstanbul 1986, s. 30-31. 4 Abrahamian eserinde imamların otoritelerini arttırdığını halktan aldıkları zekatlarla konferanslar, toplantılar düzenlediklerini, okul ve tapınaklar yaptırdıklarını belirtir: Abrahamian Ervand, A History of Modern Iran, Amerika 2008, s .15. 5 Tabriz, agt., s. 44. 6 Bu duruma en iyi örnek Ayetullah Şirazî’nin 1890-1892 yılları arasında yaşanan süreçte İranlı modernleşme aydınlarına karşı olarak çıkarttığı tütün yasağıdır. Aslında İran’daki bu Tütün Yasağı fetvası Safeviler sonrası Kaçar hanedanının hâkimiyeti ele geçirmesine kadar olan sürede siyasi ve sosyal alanda yaşanan boşluğu dolduran Şii ulemanın siyasi iktidarının tescili anlamına gelmektedir. Kaan Dilek, “İran’da Meşrutiyet Hareketi ve Dönemin Siyasi Gelişmeleri”, Akademik Ortadoğu, C. II, S. I, (2007), s. 51-52. 228 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 8/16 otoriteden bağımsız hareket edebilmeleridir7. Bu durumda onlara toplumla‐ rı hareketlendirebilecek büyük bir güç kazandırmaktadır. Sosyal hayattaki etkilerine bakacak olursak; bu modern yüzyılda bile İranlıların birçok Ortadoğu toplumunda olduğu gibi milli bilinçleri oldukça yüksek görülmektedirler8. Bunun üç nedeni vardır: birincisi Bâtıniliğin de kaynaklarından yararlandığı Şia inancının bir İran toplumu yaratmasındaki rolüdür. İkincisi sosyal hayattaki ırkı çeşitliliğin fazla olmasıdır9. Üçüncüsü ise İranlı son dönem aydınlarının Batı’dan geri kalmışlığın sebebini teknoloji ve kanun hâkimiyetlerine10 bağlayarak İran’da içe dönük bir politikaya ne‐ den olmalarıdır. Bu durum tepki olarak Şah Pehlevi’nin Batı yanlısı, laik ve İran milliyetçiliğine dayalı sistemini yaratmış ve özellikle ulemanın tepkisini üzerine çekmiştir. Bu tepkinin en büyük nedeni ise mollaların güçlerini ve gelir kaynaklarını egale edecek her türlü girişime karşı olmalarıydı 11. Ancak bu durum halka daha çok İslamiyet’in ve Şia’nın gücünün azaltıldığı şek‐ linde gösterilince büyük bir infiale sebebiyet verdi. Devrimin halk arasında‐ ki esas amacı din ve Şia’nın korunmasıydı, ilk başlarda öyle de oldu ama daha sonra devrim İranist bir kisveye bürünerek Şia dışında hiçbir mezhebi oluşuma yönetim içerisinde izin vermedi. Sonuç olarak hem Şah rejiminin hem de İslami rejiminin bünyesinde İran milliyetçiliğini barındırması ikisinin ortak noktasını oluşturmakla bir‐ likte dayanak noktaları farklıydı. Şah ülkeyi batı kapsamında modernleşti‐ rerek güçlü bir İran yaratmayı hedeflerken Humeyni Şia kapsamında Ba‐ tı’dan bağımsız bir İran hayal etmekteydi. Her ne kadar Humeyni devrim öncesi söylevlerinde bir “İslam Cumhuriyeti” yerine “Cumhuriyet” kavra‐ mından bahsetmesine ve ülkede var olan solcu kesimin Humeyni’yi sürecin başarılı gelişmesi için geçici bir önder olarak görmesine rağmen gerçekleşen bu devrim temelde Şia, İran milliyetçiliği ve Humeyni’nin karizması olmak üzere üç basamağa dayanıyordu. Bilgilerimizi yokladığımızda Bâtıni olu‐ şumun da Şia, İran milliyetçiliği ve Hasan Sabbah’ın karizması olmak üzere üç temele dayandığı fark edilecektir. 2. Anadolu Coğrafyası: Anadolu coğrafyasında Bâtıni olayı Doğu’dan her an bir tehlike geleceği korkusuyla kendisini göstermeye başladı ve bu korku Osmanlı Devleti’nin Safevi Devleti ile amansız bir mücadeleye gir‐ mesine sebebiyet verdi. Bu yüzden, Safevi‐Osmanlı mücadelesini niteliğini 7 Ervand, age., s. 15; Tabriz, agt., s.44. 8 Ervand, age., s. 2. 9 Ervand, age., s. 18. 10 Dilek, agm., s. 51. 11 Garthwaıte, age., s. 211. 8/16 • ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE • 229 anlamak için Büyük Selçukluların Bâtınilerle mücadelesinin Anadolu’da ortaya çıkardığı algıları incelemek gerekmektedir. Safevi Devleti esasen hem İran hem de Anadolu coğrafyası için çok önemli bir yer teşkil etmektedir. Bu önemin İran açısından nedeni, İran tari‐ hinde ilk defa Şii esaslara göre bir devletin kuruluyor olması, Anadolu açı‐ sından ise, bu devletin Doğu Anadolu Bölgesi’nin bir kısmında özellikle Türkmenler arasında taraftar bulmasıdır. Buna ek olarak; Safeviler Türk‐ menler üzerinde geleneksel Sünni anlayıştan kültürel unsurların etkisiyle Şia olan (hatta Şiiliğin değişik bir yorumuyla) bir inanca kayarak12 göçebe zümrelerin İslamiyet anlayışında ve inancında büyük değişiklikler meyda‐ na getirmiştir13. Bu mezhepsel bölünme tarihi süreç içerisinde Türkler üze‐ rinde bir zafiyet oluştursa da, Aleviler gerek kimlikleri, kültürleri, aile yapı‐ ları ve gerekse yaşayış şekilleri ile tam anlamıyla Türk kültürünün bir par‐ çası olarak kalmayı başarmışlardır14. Bu konuda bahsedilmesi gereken diğer bir husus ise; Timur’un Osmanlı ve Memlüklülere karşı almış olduğu galibiyet neticesinde bölgede varlığını arttıran Türkmenler, Türkiye Selçukluları zamanından başlayarak gelen bir isyan geleneği ile Safevilerin etki alanlarına kolayca girmiş olmalarıdır. Bu isyan geleneğinin birçok nedeni vardır ve araştırmalarımız şunu göstermiş‐ tir ki; bunlardan birincisi, kurucuları oldukları devletlerin kendilerini ikinci plana atmış olmasıdır. İkinci ve kökten gelen neden ise Doğu ve İran’da var olan Şia geleneğinin getirdiği bir başkaldırı kültürüdür. Bunun ilk kıvılcım‐ larını kanıtlayan Bâtıni geleneğin Anadolu’da özellikle Doğu Anadolu’da kendine sıkı sıkıya bağlı müritler bulmayı başarmış olmasıdır. Öte taraftan Büyük Selçuklular zamanında Anadolu’ya yapılan göç dalgası içinde bu bölgeye gelen Bâtıniler kendilerine burada güçlü etki alanlarını oluşturdular 15. Bu zamanlarda Anadolu’nun elverişsiz ortamı ve bu tarikata bağlı olanla‐ rın güçsüz siyasi ve askeri varlıklarının sonucunda, Safevi Devleti’ne kadar çok büyük hatlarla kendilerini Şia olarak nitelendirmeyen bu Türkmen gru‐ bu, kendi ırktaşlarının dışlanmışlığı ile karşılaşınca, Safevi Devleti’nin pro‐ 12 Ahmet Yaşar Ocak , Türkler, Türkiye ve İslam, Yaklaşım, Yöntem ve Yorum Denemeleri, İstanbul 2003, s. 48. 13 Ahmet T. Karamustafa, Yesevilik, Melametilik, Kalenderilik, Vefailik, ve Anadolu Tasavvufunun Kökenleri Sorunu”, Osmanlı Toplumunda Tasavvuf ve Sufiler, Kaynak, Doktrin, Ayin ve Erkan, Tarikatlar, Edebiyat, Mimari, İkonografi, Modernizm, Ankara 2005, s. 85; Irene Melikoff, “Bektaşi-Aleviler’de Ali’nin Tanrılaştırılması”, Tarihten Teolojiye İslam İnancında Hz. Ali, Ankara 2005, s. 79; W. Barthold-Fuad Köprülü, İslam Medeniyeti Tarihi, Ankara 1940, s. 226-227. 14 Orhan Türkdoğan; Alevi Bektaşi Kimliği-Sosyo-Antropolojik Araştırma, İstanbul 2004, s. 627; M. Serkan Taflıoğlu, “İran Türk Safevi Devletinin Kuruluşu ve Türk Tarihine Stratejik Etkisi”, Turan Stratejik Araştırmalar Merkezi Dergisi, C. 4, S. 13, (2012), s. 106. 15 Örneğin; halk arasında Hasan Sabbah’ın ölüm haberi yayılınca onlara karşı ilk tepki Diyarbakır’dan gelmiştir. Burada ayaklanan halk yaklaşık 700 Bâtıniyi öldürmüş ve Bâtınilerin gücü burada kırılmıştır (1124-1125). Bu misalden de anlaşılacağı üzere Bâtıniler Diyarbakır bölgesinde önemli üsler elde etmişler ve daha sonra bunların birçoğunu kaybetmişlerdir:; İbnü'l Esir, el-Kâmil fi’t-tarih, C. X, çev. Heyet, s. 493-494; İbn Kesîr, el-Bidâye ve’n-nihâye, C. 12, çev. Mehmet Keskin, İstanbul 1995, s. 363, G. S. Marshall Hodgson, The Order of Assasins, Amerika 1955, s. 101. 230 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 8/16 pagandası ile artık kendilerine farklı bir yer edinmiş oldular. Edindikleri bu yer Safevilerin yıkılmasıyla da devam etmiş ve daha sonra kendilerine “Alevi” kimliğini vermişlerdir. Osmanlı ve Safevi İdeolojisi: Osmanlı ideolojisi her şeye rağmen var olan düzenin hiçbir şart koşulmaksızın korunmasına yöneliktir. Dış devlet‐ lerle ve İslam devletleriyle olan münasebetleri, iç işlerinde korumaya çalıştı‐ ğı huzur ve güven ortamı, yönetim için oluşturmaya çalıştığı kadı, vezir gibi idareciler hep bu çerçevede incelenmelidir. Safevi Devleti’nin kuruluşu olan 1501 tarihine bakıldığı zaman şunu görürüz: Osmanlı Devleti klasik devlet geleneğinin oluşturulmaya çalışıldığı bir dönemde yaşamaktaydı. Osman‐ lı’nın senelerce uğraşıp kurmaya çalıştığı bu sistem artçıları Türkiye Selçuk‐ luları zamanından gelen büyük bir depremin etkisiyle kendisine taban ta‐ bana zıt bir oluşum tarafından tehdit edilmeye başlandı. Bu durum Osmanlı Devleti için oldukça tehlikeliydi. Safevi Devleti’nin ideolojisini F. Köprülü; Safevi hanedanının doğu ve batısındaki Sünni Türk devletlerine mukavemet edebilmek için, İran’da Şiiliği bir devlet mezhebi şekline sokmaya ve İran’ın Sünni mıntıkalarına da zorla kabul ettirmeye mecbur olduklarını şeklinde açıklamaktadır16. A. Y. Ocak ise Safevi ideolojisini: “Sünni Osmanlı devletini kendisi için en büyük siyasal rakip olarak görmüş ve onu silah gücüyle ortadan kaldırmanın mümkün olmadığını fark ettiğinden, içeriden zayıflatma yolunu seçip Ana‐ dolu’da zaten merkezi yönetimle sürekli problemleri olan Türkmen zümre‐ leri arasında yoğun bir mezhep propagandasına girişmiştir”17 şeklinde ifade etmektedir. Bu ideoloji aslında kendilerine ait özgün bir ideoloji değildi ve Büyük Selçuklu zamanında var olan “Bâtınilik” tarafından kullanılmıştı. Açıkça görüleceği üzere Safeviler, Bâtıni ideolojisini sadece daha sistematik bir şekilde ilerleterek devletleştirmişlerdir. Amaçlarına ulaşarak bizzat Oni‐ ki İmam soyundan olduğunu iddia ve propagandası ile Şii bölgelerde ve Türkmenler arasında kendisine karşı büyük bir hürmet ve bağlılık yaratmış‐ tır. Böylece Safevilerin Şia kimliğine bürünmesi, Sünni Osmanlılar ve Öz‐ beklerle mücadelesinin din harbi mahiyetine dönüşmesine neden olmuştur. O kadar ki her iki zümre bir diğerini tekfir eden fetvalar kullanmaktan geri durmamışlardır18. Osmanlı açısından ise durum çok farklı değildir. “Os‐ manlı‐ Safevi mücadelesi Osmanlı merkezi yönetiminin gözünde, yalnız dâhilindeki halkın değil, Müslüman dünyanın da Sünni ve Rafizî19 olarak 16. Barthold ve Köprülü, age., s. 245. 17 Ahmet Yaşar Ocak, Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler, İstanbul 1998, s. 102. 18 Hüseyin Mircaferi, Şîîlik ve Safevî Şîîliği, (Doktora Tezi, I. Bölüm), İstanbul 1972, s. 10-11. 19 Kızılbaşlık\Alevilik olarak da adlandırılır. 8/16 • ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE • 231 ikiye bölünmüş bir biçimde algılanmasına ve dış siyasetini ona göre düzen‐ lemesine yol açtı. Artık Osmanlı merkezi yönetimi kendisini Rafizî akımla‐ rın ortadan kaldırılmasına ve Sünniliğin güçlendirilmesine adayacaktı”20. Osmanlı Devleti’nin burada Safevilere karşı uyguladığı siyaset, Büyük Sel‐ çuklu Devleti’nin Bâtınilere karşı uyguladığı siyasetin aynısıdır. Alevilik ve Kızılbaşlık: Yukarıda bahsedilen son iki aşamanın sonun‐ cusu Alevilik’tir. “Alevilik, Türkiye’nin çeşitli bölgelerinde kullanılan Elçi, Tahtacı, Nalcı, Çepni, Işık, Torlak, Abdal, Kızıldeli, Talibi, Arapgirli vs. yerel veya mesleki adlandırmaların tamamını içeren şemsiye bir kavramdır”21. “Kızılbaş” ismine bakacak olursak, kelime olarak “kızıl” ve “baş” kelimele‐ rinin birleşmesi sonucu oluşan on iki dilimli kırmızı börk giyenler için kul‐ lanılmış bir unvandır. Siyasi anlamına baktığımız zaman ise, Safevi hane‐ danını destekleyen Türkmenler için Şah Haydar’dan sonra kullanılan bir adlandırmadır22. Aradaki ayrım ise Osmanlı’da Kızılbaş olarak adlandırılan bu guruba günümüzde “Alevi” isminin verilmesidir. Burada kısaca bahsedilmesi gereken önemli nokta, İsmaili inancındaki Hz. Ali’nin rolünün ve hem İsmaili, Karmati, Safevi, Alevilik hem de Bâtıni‐ lik’te ilginç bir noktada buluşmasıdır. F. Daftary bu konuda şu açıklamayı yapar: “İlk aşamada İsmaili olarak tanımlanabilen tüm ilk dönem grupların imamlığı başlamış olan Hz. Ali’yi ilk imam olarak söylenmektedir. Bununla birlikte ilk dönem İsmaililerden ayrılmış muhalif bir grup olan Karmati‐ ler’in de gariptir, Hz. Ali’yi Resul, daha net söylemek gerekirse imam‐resul olarak gördükleri anlaşılmıştır”23. İsmaili inancının üzerindeki Hz. Ali etkisi hakkında tespitlerine devam eden F. Daftary24 karşımıza İsmaili‐Bâtıni‐ Alevi üçlüsünü çıkarır. Bu üç kümenin kesişme noktası ise Hz. Ali ve onun neredeyse tanrılaştırılmış sıfatıdır25. Aslında bu açıklama yukarıda anlatıl‐ maya çalışılan durumun özeti niteliğindedir. 20 Ocak, Zındıklar ve Mülhidler, s. 103. 21 Kaplan Doğan, Aleviler ve Kızılbaşlık, Aleviliğin Tarihsel Temelleri, İstanbul 2014, s. 5. Ahmet Yaşar Ocak (İslam, Yaklaşım, Yöntem, s. 50) ise Aleviliği: “Kızılbaşlık yahut Aleviliğin tarihsel temeli, bazen ileri sürüldüğü gibi antik Anadolu kültürü olmaktan çok, X. Yüzyıldan beri Orta Asya’dan Anadolu’ya gelinceye kadar yolunun üstündeki topraklardaki kültürlerle temas ederek, onlardan aldıklarını özümseyerek yüzyıllar içinde şekillenen Türk heteredoks İslam yorumudur” diyerek Aleviliğe kültürel bir boyut da kazandırmaktadır. 22 Kaplan, age., s. 19. 23 Farhad Daftary, “Klasik İsmaili İnancında Hz.Ali’nin Yeri”, Tarihten Teolojiye İslam İnancında Hz. Ali, Ankara 2005, s.61. 24 F. Daftary burada bir çok örnekle durumu açıklamaktadır. Mesela; İsmaililerde var olan vahiylerin görünen anlamlarının sadece insanlığın havassı’nın ruhani gerçekliğin Bâtıni dünyasına varabileceğine inanmalarını ki bu üst kişilerin ise Hz. Muhammed’in vasisi Hz. Ali’nin öğretici yetkisini tanımış olanlara ve Hz. Ali’nin Hüseyin’in soyundan gelen meşru imamlara açıklanabilmesidir der. Bunun nedenini ise; bütün İslamiyet dönemi boyunca yalnız bu kişiler, bilgi kaynağı ve kılavuz olarak kabul edilmelerine bağlar. Daftary, agm., s.63. 25 Detaylı bilgi için bkz : Melikoff, agm., s. 79-105 ve Daftary, agm., s. 53-78. 232 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 8/16 B. Kültürel Etkiler 1. Edebi Etkiler: Yukarıda değinilmeye çalışıldığı gibi, Büyük Selçuklu‐ Bâtıni ve daha sonra Osmanlı‐Safevi ilişkilerinde ortaya çıkan birçok dina‐ mik, hem Anadolu coğrafyasını hem de İran coğrafyasını büyük ölçüde etkilemiştir. Bu etki, Hz. Ali kimliği çerçevesinde Türk Halk Edebiyatı’nda önemli eserler bırakmıştır. İslamiyet’ten sonraki dönemlerde meydana gelen sözlü ve yazılı anlatı ve metinlerde Hz. Ali ve Hz. Hamza idealize edilmiş tip olarak karşımıza çıkmaktadır. Bunlar zaman zaman mazlum ve bazen de kahraman olarak gördüğümüz Hz. Ali ve evladı edebi metinlerde çok önemli bir yere sahip olmuştur. Rivayete göre Battal Gazi, Hz. Ali’nin Zeynel Abidin isimli toru‐ nundan dünyaya gelmiştir26. Halk hikâyeciliği geleneğinde de önemli bir yere sahip olan Hz. Ali mo‐ tifi, “Hz. Ali Cenknâmeleri” adıyla XIII. yüzyılda Anadolu Türk sahasında, devrin toplum yapısına, hayat tarzına ve dünya görüşüne uygun olarak edebiyatımıza kazandırılmış milli eserlerdendir27 Gazâvat‐ı Aremrem b. Musallat, Berber Kal’ası, Hayber Kal’ası gibi cenknâmeler Türk edebiyatının Anadolu sahasındaki ilk edebi örneklerindendir. Konuları dini‐kahramanlık olan ve Hz. Ali çevresinde ilerleyen bu hikâyelerden başka, Hz. Ali’ye bağlı olan şahıslar çevresinde de teşekkül eden birçok hikâye bulunmaktadır. Örnek olarak, Muhammed Hanefi, Zeynel Arap gibi kahramanlar adına yazılan hikâyeler gösterilebilir. Öte taraftan Hz. Ali müntesiplerinin şiirde birçok kez kendilerini gösterdikleri ve onların adına da birçok şiirin yazıldı‐ ğı bilinmektedir. Örneğin; Ahmet Yesevi’nin Hz. Ali’nin Hz. Muhammed’e yakınlığı, kahramanlığı ve veliliğini dile getirerek yazmış olduğu şiir tar‐ zındaki hikmetler en meşhurlardandır28. Anadolu’da Alevi çevrelerce Hz. Ali’nin hattatlık yönüne vurgu yapıl‐ maktadır. Bundan dolayı Hz. Ali bazı el yazması eserlerde resim ve tasvir edilmesi onun Anadolu’da ne derece etkin olduğunu göstermesi bakımın‐ dan önemli bir durumdur. Özellikle İslam sanat anlayışında “hattatlar” toplumsal açıdan değerli bir yere sahip olduklarından, Hz. Ali’nin bu kim‐ liği her zaman gözler önüne serilmektedir. Örneğin; Sultan Ali Meşedi29‘nin hat sanatı ve bu sanatların öğretilmesiyle ilgili risalesinde, Hz. Ali’den ka‐ 26 İsmail Çetin, “Türk Halk Edebiyatında Hz. Ali”, Tarihten Teolojiye İslam İnancında Hz. Ali, Ankara 2005, s. 195-196; Hasan Köksal, Battalnâmelerde Tip ve Motif Yapısı, Ankara 1984, s. 58-59. 27 Çetin, agm., s. 202. 28 Çetin, agm., s. 202-206. 29 XV. Yüzyıl sonlarında Herat’ta Timurî sultan Hüseyin Baykara ve ünlü veziri Ali Şir Nevaî için çalışan kişidir. 8/16 • ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE • 233 lem sanatı ve bu sanatın yücelmesindeki rolü hakkında uzun uzun bahse‐ dilmektedir30. Tüm bunlara ek olarak Hz. Ali’nin resimleri, tarihi metinlerdeki tasvir‐ leri, yazı portresi, edebi metinlerdeki resimlerinin bulunması ve işlenmesi, sanat dünyasında Hz. Ali’nin dini, tarihi ve efsanevi kimlikleri zaman za‐ man ayrı ayrı, kimi zaman da örtüşmüş olarak karşımıza çıkmaktadır31 Bu durum Alevi çevrenin Anadolu sanatında Hz. Ali’ye oldukça önemli bir rol biçtiklerini gözler önüne sermektedir. 2. Fikri Etkiler: Bâtıni etkisinin hem İran hem de Anadolu coğrafyasın‐ daki fikri oluşumlar üzerinde önemli izler bırakmıştır. Bu fikri etkilerin ara‐ sında belki de en önemlisi, düşünce yapısını şekillendiren Babaîler İsya‐ nı’dır. Buradaki temel amaç, bu isyanın dini etkilerinin yanında özellikle fikri arka planını gözler önüne sermektir. Nitekim Sünni bir yapıya sahip olan Anadolu’ya, siyasi anlayış ve merkezi yönetim kapsamında hatları keskin olan Şia kültürünün girmesi, var olan düzende bazı sapmalara neden olmuştur. Bunun en büyük etkisi ise sosyal alanda meydana gelen hoşnut‐ suzlukların ortaya çıkardığı isyanların net bir şekilde altını çizdiği siyasal, sosyal ve ekonomik alanlarındaki sorunlardır. Daha önce de belirtildiği gibi Moğol istilasının hemen arifesinde ve istila sırasında meydana gelen göçler ile Anadolu’da birçok Oğuz ve Karluk Türkleri hayatlarını ikame etmeye başladılar. Daha sonra Harezm Devle‐ ti’nin yıkılışı ile ikinci bir Türkmen dalgası Anadolu’ya geldi ki bunlar Ha‐ rezm Türkleriydiler32. Diğer bir dalga; Horasan, Azerbaycan ve Erran mın‐ tıkalarının Moğol istilasına uğramasıyla gelenler tarafından oluşturuldu33. Bir başka kolu ise Fergana vadisinden göç edenler meydana getirdiler34. Bu göç hareketlerinin önemi, Anadolu’nun içtimai, iktisadi, dini ve kültürel hayatında meydana getirdiği değişikliklerdir. Diğer bir nokta ise, Türkistan bölgesinden gelen kişilerin dini bilgiyi İrani bir kimlikle algılamalarıdır. Bu durum Anadolu’da İran geleneğine bağlı olarak bazı hareketlenmelere ne‐ den olacaktır. Bir de bu duruma İran’dan Anadolu’ya gelen (özellikle Moğol istilasıyla) İranlı Sufiler de ekleyince önümüze bir karışım çıkmaktadır. Bu karışımı, göçmen yaşam tarzı sebebiyle İslami kuralları tam olarak benim‐ 30 Serpil Bağcı , ”Metinlerden Resimlere: El Yazma Tasvirlerinde Hz. Ali”, Tarihten Teolojiye İslam İnancında Hz. Ali, Ankara 2005, s. 218. 31 Detaylı bilgi için bkz: Bağcı, agm., s. 217-250. 32 İlk dalgayı oluşturan Harezm göçleri Celalettin Harezmşah’ın Erzurum’a girmesi ve yapılan savaş sonucu tüm Harezmlilerin bölgeden çıkarılamaması sonucu Onların Van ve Ahlat taraflarına yerleşmesidir. İkinci dalga ise; Harezm ümerası ile yapılan anlaşma sonucu Harezm beylerine memleket dahilinde iktalar verilerek bu bölgelere yerleştirilmesiyle gerçekleşmiştir: Mustafa Akdağ , Türkiye’nin İktisadi ve İçtimai Tarihi, C.I, İstanbul 1974, s. 68. 33 Ahmet Yaşar Ocak, Babaîler İsyanı, Dergah Yay., İstanbul 1980, s.36-37. 34 Osman Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk-İslam Medeniyeti, Ankara 1965, s.189. 234 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 8/16 seyememiş Türkmen kitlesi ile İran’daki Şia ve Bâtıni geleneğin harmanla‐ dığı İranlı molla gurubu oluşturacaktır. Anadolu’daki bu insan harmanlanmasının ortaya çıkardığı hem düşün‐ ce değişikliliğini35 hem de isyanların en büyüklerinden biri olma özelliği gösteren Babailer Ayaklanması’nın ortaya çıkma nedenleri incelendiğinde, Anadolu’da meydana gelen düşünce değişiklikleri de gözler önüne serilmiş olacağından bu isyana genel hatlarıyla bir göz atmak gerekmektedir. Türkiye Selçuklu Devleti’nin uyguladığı bir toprak sistemi bulunmak‐ taydı. Bu sistemde topraklar doğrudan doğruya devletin malı olarak sayılı‐ yor ve halka işlemesi için belirli bir süre ve belirli kurallar karşılığında veri‐ liyordu. Bununla birlikte Anadolu’ya gelen göç dalgaları ile bu toprak sis‐ temi sorgulanmaya başlandı. Çünkü Anadolu’ya gelmiş olan Türkmenler, yerleşik olsun göçmen olsun, topraklarının tasarruf hakkını eski müşterek kabile mülkiyeti esaslarına göre yaşıyorlardı36. Bu ikilemin ortaya çıkardığı problem, Baba İlyas tarafından geliştirilerek İrani bir kimliğin ve Anado‐ lu’da yerleşmiş olan Bâtıni temelli tarikatların da etkisiyle bugün “sosya‐ lizm” olarak adlandırılan bir yapıyı oluşturdu. Buna ek olarak, Türkiye Selçuklularının uyguladığı Sünni politika ile Türkmenlerin hem gelenekle‐ rine bağlı kalması hem de bulundukları bölgelerde medreselerin azlığına paralel olarak bu medreselere kayıt olma oranlarının düşük olması 37 ile Türkmenlerin kendilerini Sünni akideye ısındıramamalarıdır. Bu duruma maddi zorlukların da eklenmesiyle38 merkezden ayrı tamamen Türkmen babalarının propagandası altında39 yetişen bir grup ortaya çıktı ve toplumda yeni bir kimlik oluşmaya başladı40. Artık 1240’a doğru karşımıza iki farklı Anadolu çıkmaya başladı: Biri Sünni akideye bağlı merkezi yönetimin oluş‐ turduğu Anadolu, bir diğeri ise Heteredoks dervişlerin (Türkmen babaları, tarikat liderleri gibi) oluşturduğu evren çevresinde kendini gösteren Anado‐ lu’dur. 35 Ahmet Yaşar Ocak bu durumu şu şekilde açıklar: “heterodoks İslamin bu sentetik ve mistik karakterinin dışında, çok önemli bir diğer özelliğinden bahsetmek lazımdır ki, o da ihtilalci bir ideolojiyi özünde barındırmasıdır. Çok muhtemel olarak eski Mezopotamya kökenli İran mesiyanik kültürünün bir katkısı olan bu karakter, daha IX ve X. Yüzyıllarda Orta Asya’daki , XIII. Yüzyıllardan itibaren de Anadolu ve Balkanlar’daki merkezi yönetimlere karşı gerçekleştirilen bir takım dini-sosyal halk hareketlerinde çok belirgin bir biçimde ortaya çıkar. XIII. Yüzyılda Selçuklu Anadolusundaki Babaîler isyanı, ve nihayet XVI. Yüzyıl Anadolu isyanlarının önemli bir kısmı, bu heterodoks İslam yorumunun sergilediği bu ihtilalci Mehdici ideolojiyi yansıtan tipik Mesiyanik isyanlardır: Ocak, İslam, Yaklaşım, Yöntem, s. 47 36 Ocak, Babaîler, s. 60-61. 37 Ocak, Babaîler, s.71. 38 Özellikle 13. Yüzyılın ilk çeyreğinden sonra toprak rejiminde meydana gelen bozulmalar ve kısmi bir toprak aristokrasisinin ortaya çıkması ile durum iyice sarpa sarar. 39 Reha Çamuroğlu, Tarih, Heterodoksi ve Babailer, İstanbul 1990, s. 158. 40 Köprülünün belirttiği gibi, Yunus Emreden başlayarak birçok büyük mutasavvıflar ve şairler yetiştiren bu çevrede Babaililik, Abdallık-Bektaşilik, Hurufilik, Kızılbaşlık, Kalenderilik, Hayderilik adı altında Bâtıniyye zümresine girebilecek birçok mezhep ve tarikatlar zuhur etmiştir. : Köprülü, İlk Mutasavvıflar, s. 337. 8/16 • ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE • 235 Babaîler İsyanı bir şekilde bastırılmış olmasına rağmen sorun ortadan kalkmayacaktır. Çünkü sadece isyan bastırılmış ancak isyanı ortaya çıkaran düşünceler halen Anadolu coğrafyasında yaşamaya devam etmişti. Nitekim bunun doğru olduğu, Osmanlı Devleti zamanında zuhur eden Celali Ayak‐ lanmalarında açık bir şekilde görülecektir. İran coğrafyasına geçildiği zaman, Basra Körfezindeki Bahreyn adasının emirini devirmek için yapılan siyasi komplolar, Sudan’da İslâmcı güçlerin hükümete el koyması, Lübnan’da Amerikalı diplomatlara ve deniz piyade‐ lerine karşı girişilen kanlı eylemler gibi birçok olay Bâtıniler tarafından ger‐ çekleştirilen suikast olaylarını bize hatırlatmaktadır. Bununla beraber bu durum İran İslami rejiminin sadece iç meselelere ait tatminsizliğini de yan‐ sıtmamaktaydı. İran rejiminin devrimci ruhu, İran’ın sınırlarını aşan bir dinamizmi ortaya çıkartmaktaydı. İranlı muhalif eylemciler ve aydınlar sadece monarşi kurumunu protesto etmekle kalmayıp, ülke kimliğinin ve tüm dünya ile ilişkilerin41 sil baştan yeniden tanımlanmasını talep ediyor‐ lardı. İranlılar hem kendilerini hem de dış dünyayı nasıl gördüklerini keş‐ fetmek istiyorlardı. Bu konuda açıklama yapan Ayetullah Muttahari, Şahlık rejiminin aksine, milli kimlik olarak Farslılık42 yerine İslami savundukları‐ nı 43 dile getirmekte ve böylece devrimin etki alanının oldukça geniş oldu‐ ğuna vurgu yapmaktaydı44. 3. Günümüzdeki Oluşumlara Etkileri: Bâtınilik bugün bile bazı İslami örgütlerin alt yapısını oluşturan düşüncelerin lideri olarak varlığını sür‐ dürmektedir. Bu örgütleri incelediğimiz zaman bu durum daha açık bir şekilde görülecektir. a. Pkk: Bugün bir terör örgütü olarak faaliyet gösteren bu oluşumun içerisine baktığımız zaman karşımıza birçok alanda Bâtınilikle benzer olan uygulamalar çıkacaktır. Gerilla taktiği PKK Terör Örgütü Türkiye Cumhu‐ riyeti’ne karşı askeri bir üstünlük sağlayamayacağını anlayınca buna çözüm olarak vur‐kaç taktiği diye adlandırılan Gerilla Taktiği’ni geliştirmiştir ki bu taktik baktığımızda Bâtınilikteki savaş taktiği ile aynı özellikler göstermek‐ tedir. İkinci olarak karşımıza fedailer çıkmaktadır. Bâtınilik’te fedailerin yegâne görevi kendilerine verilen öldürme vazifesini yerine getirmektir. 41 İslam devrimi öncesi İran’ın dış devletlerle olan münasebetleri hakkında detaylı bilgi için bkz: Rose Greaves, “Iranian Relations with Great Britain and British India, 1798-1979”, The Cambrıdge Hıstory of Iran, C. VII, İngiltere 1991, s. 374-, 426; Amin Saikal, “Iranıan Foreıgn Polıcy, 1921-1979” The Cambrıdge Hıstory of Iran, C. VII, İngiltere 1991, s. 426- 459. 42 Rıza Şah dönemindeki Fars milliyetçiliği hakkında detaylı bilgi için bkz: Afshin Marashi, Nationalizing Iran, Culture, Power and the State, 1870-1940, Amerika 2008, s. 86-110. 43 Bunu söylevin temelinde Şia mezhebi yatmaktadır. Yani İslamın Şia mezhebinin oluşturduğu birleştirici bir şemsiyeden bahis olunmaktadır. 44 Keneş, age., s. 29. 236 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 8/16 Nitekim bugün PKK Terör Örgütü’nün içerisinde de “fedai” olarak adlan‐ dırılan kişiler bulunmaktadır. Bunlar da bugün canlı bomba olarak birçok insanın hayatına kastetmekle beraber devlet kademesinde görev alan birçok kişiyi de suikast yoluyla şehit etmektedirler. Kamuoyunda da infiallere ne‐ den olan PKK, genellikle canlı bombalar kullanarak halkın yoğun olduğu yerleri seçmekte ve böylece korku politikasını arttırmayı hedeflemektedir. Yine Bâtıniler de suikast düzenleyecekleri kişileri genellikle halkın içerisin‐ de ve Cuma günü öldürerek tüm herkese duyurmayı hedeflemişlerdir. Bâtınilerin uyguladığı bir diğer sistem ise bölge halkına karşı yapılan kor‐ kutma ve yıldırma hareketleridir ki bugün PKK Terör Örgütü de Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerindeki halkı korkutma ve tehdit yoluyla sin‐ dirmeye çalışmaktadır. Siyasal olarak, bir kişinin başkanlığını benimsemele‐ ri ve var olan düzeni ortadan kaldırmayı amaçlamaları; Ekonomik olarak, halktan zorla vergi almaları, kaçak kervan ticareti yapmaları ve bölgede güvensizlik ortamı yaratarak bölge ekonomisine büyük zararlar vermeleri; sosyo‐kültürel olarak, halk içerisinde kaosa sebep olarak düzeni bozmaları gibi birçok hususta Bâtınilikle aralarında benzerliklerin olması PKK Terör Örgütü’nün Bâtıni kökenden geldiğinin en büyük göstergelerinden bazıla‐ rıdır. b. Işid ve Boko Haram: Her ne kadar Bâtınilik ile bu örgütlerin temel aldıkları mezhep farklı olsa da Bâtıniliğin ortaya çıkarttığı terör havasının mezhepsel ayrım gözetmeksizin birçok terör örgütünün temeli olduğunu göstermesi bakımından ilginç bir örnektir. II. PSİKOLOJİK ETKİLER Büyük Selçuklu‐Bâtıni mücadelesi ile başlayan sonra Osmanlı‐Safevi mücadelesi ile devam eden, daha sonra etkilerini hem Anadolu’da hem de İran’da gösteren bu mücadele, kendisini insanların psikolojisi üzerinde gös‐ termektedir ki, bu durum mücadelenin etkilerinin bu denli uzun ve geniş kapsamlı olmasının bir başka sebebidir. Genel olarak bakıldığı zaman terör ortamı olarak adlandırılan bu kar‐ maşa ortamının bazı genel psikolojik sonuçları bulunmaktadır. Bunlar; ilgi‐ lenmeme, empati/sempati kurma ya da travma olarak üç temel grupta de‐ ğerlendirilebilir. Kişi fiziksel olarak çok uzakta gerçekleşmiş ve kültürel olarak kendisiyle ilişkilendirmediği taraflar arasında vuku bulan eylemler‐ de ilgilenmeme tavrını benimseyebilir. Diğer yandan, olay fiziksel olarak kendisine uzak bir yerde gerçekleşse de, taraflardan biriyle sembolik ya da kültürel olarak özdeşleşmesi gibi durumlarda söz konusu tarafla empa‐ ti/sempati de kurabilir. Olaya hem kültürel hem de fiziksel yakınlık olması 8/16 • ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE • 237 durumunda ise terör eylemine doğrudan maruz kalan kişiler çeşitli ölçüler‐ de travma geçirebilmektedirler45. Bu bilimsel açıklamadan yola çıkarak; Büyük Selçuklu‐Bâtıni mücadele‐ si incelendiğinde, bu mücadelenin hem Anadolu insanı hem de İran halkı üzerindeki psikolojik etkilerinin oldukça geniş olduğu görülmüş olacaktır. A. Anadolu Coğrafyası Anadolu coğrafyası, özellikle Doğu Anadolu Bölgesi’nden İslami ay‐ rışmanın ilk zamanlarından beri bir tehlike geleceği hissi ile yaşamaya alış‐ mıştı. Bu yüzden Bâtıni sorunu ile başlayan bu korku algısı insanlar üzerin‐ de büyük etki yaratarak günümüze kadar gelen travmaların oluşmasına sebebiyet vermiştir. İnsanların bulundu coğrafya ve yaşadıkları olaylar, onların kimlikleri‐ nin oluşmasında çok önemli etkilere sahiptir. Bu yüzden Bâtıni‐Selçuklu mücadelesi sürecinde ortaya çıkan korku‐kaygı‐güvensizlik ortamı insanlar üzerinde merkezi yönetime karşı bir güvensizlik durumunu oluşturmuştur. Devlete karşı oluşan bu güvensizlik hissi, bölge içerisinde yeni silahlı kuv‐ vetlerin doğmasına neden olmuştu ve bu kuvvetler oluşturuldukları her dönem, devlet düzenine karşı bir başkaldırı özelliği taşımışlardır. İnsanların daha önceki yaşadıkları tecrübeler göz önüne alınırsa, bu tür oluşumların bu bölgede var olması gayet normaldir46. Bu oluşumların bölge halkı üzerinde etkin bir güce sahip olmasının ve üzerinde bir travma oluşturmasının diğer bir nedeni ise, devletlerin, tarikat‐ ların47 ya da terör örgütlerinin kendilerini bölge halkı ile özdeşleştirerek onlar üzerindeki etkilerini arttırmak istemeleridir. İnsan davranışları üze‐ rinde çalışmalar yapan H. Tajfel ve J. C. Turner, insanların doğuştan nesne, olay ve diğer insanları sınıflama eğilimi içerisinde olduğunu, bu eğilimin, insanların, “biz” ve “onlar” olarak gruplaşmalarına yol açtığını ortaya koy‐ muştur. Bu sürece tarihsel travmaları, psikolojileri ve alışkanlıkları ekledi‐ ğimizde oluşacak olan olgu kendisini daha net bir biçimde gösterecektir. B. İran Coğrafyası İran bölgesi bu başlık altında farklı bir alan oluşturmaktadır. Nitekim Bâtıniliğin çıktığı toprak olan bu bölge, Şia geleneğinden gelen bir yapıya 45 Aylin Demirli, “Terörizm, Psikososyal Etkileri ve Müdahale Modelleri”, Türk Psikolojik Danışma ve Rehberlik Dergisi, C.4 (35), Ankara 2011, s. 70. 46 İsyanların yoğun olarak yaşandığı dönem 1919-1937 yılları arasıdır. Etkinliğinin azaldığı dönemlerde isyan daha sıklıkla görülmüştür. İsyanların tespit edilebilen nedenleri arasında birinci öncelikle devlet otoritesini kabul etmeme (%17) gelmemesi aslında bu bölgenin birçok etmenle birlikte(yoksulluk, dış dünyadan koparılma, tehdit vs.) bölgenin geçmişten gelen bir otorite tanınamazlığı söz konusudur. 47 Örneğin; Anadolu’da XIII. yüzyıl sonlarında kurulan Bektaşilik tarikatı Bâtınîler gibi Şia’nın İsnaaseriyya mezhebine dayanmaktadır. Başlangıçta tamamen kitap ve sünnete uygun Sünni bir yol olan Bektaşilik zamanla Rafizi unsurların tesiri altında kalmış, daha sonra ise; Bâtıniye, Hurufiye, Aleviliği içerisinde barındıran bir tarikat olmuştu. 238 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 8/16 sahip olması dolayısıyla Bâtıniliği ve daha sonra ise diğer devlet ve oluşum‐ ları ortaya çıkartmıştır. Bu durum Safeviler döneminde devletleşerek daha büyük boyutlara ulaşmış, İslami devrimle birlikte ise İran coğrafyasına yer‐ leşmiştir. Kısacası, İran bölgesinde meydana gelen oluşumların benzerlikler gös‐ termesi kaçınılmaz bir durumdur. Halk, Şia mezhebi ile başlayan süreçte psikolojik olarak kendini bu yapı ile bağdaştırmış böylece yüzyıllardır süre gelen travmaların etkisiyle içerisinde oluşan bu tür aşırılıklara ya duyarsız‐ laşmış ya da büyük travmalar geçirerek intikam alma sürecince girmiştir. Bâtıniler kuruldukları ilk günden itibaren, Şia ve İran kimliğine bürünerek İran bölgesini kendilerine çekmeye çalışmışlardır. Bâtınilikle kendileri ara‐ sındaki bu bağı kabul eden İran halkından bazıları bugün bile Selçukluları ve Türkiye’yi kendilerine düşman olarak görmektedir. Bu düşmanca tavrın nedeni yukarıda da değinildiği gibi“olaya hem kültürel hem de fiziksel yakınlık olması durumunda ise terör eylemine doğrudan maruz kalan kişi‐ ler çeşitli ölçülerde travma geçirebilmektedirler”48 savından yola çıkarak değerlendirildiğinde anlamlı olmaktadır. İslami rejim ile birlikte gelen öl‐ dürme, idam ve baskı ortamının İran halkının büyük bir kısmı üzerinde de etkili olması yine Bâtınilik süresince yapılan baskı ve korkutmaların halk üzerindeki psikolojik etkilerin günümüz insanlarına aktarılması sebebiyle‐ dir. SONUÇ Bâtıniler sadece Büyük Selçuklu Devleti için değil, etkileri yüzyılları aşarak birçok devlet üzerinde baskı unsuru oluşturmuştur. Ortaya çıktıkları dönemde birçok faaliyet gerçekleştirerek yayıldıkları bölgelerde önemli izler bırakmışlardır. Bıraktıkları bu izlerin tesirleri sadece kendi bölgeleriyle sınırlı kalmamış çeşitli yollarla birçok bölgeye yayılmıştır. Bâtınilik Moğol istilasıyla fiilen ortadan kaldırılmış olmasına rağmen ideolojilerini yok et‐ mek mümkün olmamıştır. Geçmişe bakıldığı zaman bunun birçok örneğine Türkiye Selçukluları’nda ve Osmanlılarda olduğu gibi rastlamak mümkün‐ dür. Bu yüzdendir ki onlar ortaya attıkları iddialar ve ilk kez kullandıkları taktiklerle birçok devlet, mezhep ve terör örgütünün ilham kaynağı olarak günümüzde bile halen farklı ad ve kimlikle varlıklarını sürdürmektedirler. Meydana gelen bu oluşumlar Bâtınilerin ortaya attıkları tohumlar üzerine kendi yapılarını oluşturarak bugün eylemlerine devam etmektedirler. 48 Demirli, agm., s. 70. 8/16 • ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE • 239 KAYNAKÇA ‐Abbaslı, Mirza, “Safevîlerin Kökenine Dair”, Belleten, XL/158, Ankara 1976, ss. 287‐330. ‐Abrahamian, Ervand, A History of Modern Iran, Cambridge Üniversitesi Yay., Amerika 2008. ‐Akdağ, Mustafa, Celâli İsyanları, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara 1963. ‐_______, Türkiye’nin İktisadi ve İçtimai Tarihi, C. I, Cem Yay., İstanbul 1974. ‐Aslanoğlu, İbrahim, Pir Sultan Abdallar, Can Yay., İstanbul 1984. ‐Bağcı, Serpil, “Metinlerden Resimlere: El Yazma Tasvirlerinde Hz. Ali”, Tarihten Teolo‐ jiye İslam İnancında Hz. Ali, TTK Yay., Ankara 2005, ss.217‐250. ‐Barthold, W.‐Fuad Köprülü, İslam Medeniyeti Tarihi, Diyanet İşleri Başkanlığı Yay., Ankara 1940. Çamuroğlu, Reha, Tarih, Heterodoksi ve Babailer, Der Yay., İstanbul 1990. Çetin, İsmail, “Türk Halk Edebiyatında Hz. Ali”, Tarihten Teolojiye İslam İnancında Hz. Ali, TTK Yay., Ankara 2005, ss. 193‐196. Daftary, Farhad, “Klasik İsmaili İnancında Hz.Ali’nin Yeri”, Tarihten Teolojiye İslam İnancında Hz.Ali, TTK Yay., Ankara 2005, s.55‐79. Demirli, Aylin, “Terörizm, Psikososyal Etkileri ve Müdahale Modelleri”, Türk Psikolojik Danışma ve Rehberlik Dergisi, C. 4 (35), Ankara 2011, ss. 66‐78. Dilek, Kaan, “İran’da Meşrutiyet Hareketi ve Dönemin Siyasi Gelişmeleri”, Akademik Ortadoğu, II/I, İstanbul 2007, ss.50‐68. Garthwaite, Gene: İran Tarihi Pers İmparatorluğundan Günümüze, çev. Fethi Aytuna, İnkılap Yay., İstanbul 2011. Greaves, Rose, “Iranian Relatıons with Great Brıtaın and Brıtısh India, 1798‐1979” The Cambrıdge Hıstory of Iran, C. VII, Cambrıdge Üniversitesi Yay.,İngiltere 1991, s.374‐ 426. Hodgson, G. S. Marshall, The Order of Assasıns, Mounton ve Co Yay., Amerika 1955. http://dergipark.ulakbim.gov.tr/guvenlikstrtj/article/viewFile/5000098957/5000092214(E.T. . 18.03.2016) İbn Kesîr, el‐Bidâye ve’n‐nihâye, C. 12, çev. Mehmet Keskin, Çağrı Yay., İstanbul 1995. İbnü’l Esir, el‐Kâmil fi’t‐tarih, C. 10, çev., Heyet, Bahar Yay. Kaplan, Doğan, Aleviler ve Kızılbaşlık, Aleviliğin Tarihsel Temelleri, Gece Kitaplığı Yay., İstanbul 2014. Karamustafa, Ahmet T., “Yesevilik, Melametilik, Kalenderilik, Vefailik, ve Anadolu Ta‐ savvufunun Kökenleri Sorunu”, Osmanlı Toplumunda Tasavvuf ve Sufiler, Kaynak, Doktrin, Ayin ve Erkan, Tarikatlar, Edebiyat, Mimari, İkonografi, Modernizm, TTK Yay., Ankara 2005, ss. 61‐89. Keneş, Bülent, Hasan Sabbah’tan Bugüne İran ve Terör, Timaş Yay., İstanbul 2012. Köksal, Hasan, Battalnâmelerde Tip ve Motif Yapısı, BaşbakanlıkYay., Ankara 1984. Köprülü M. Fuad ,Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Türkiye Diyanet Vakfı Yay., Ankara 1991. _______, Anadolu’da İslâmiyet, Akçağ Yay., Ankara 2005. Marashi Afshin, Natıonalızıng Iran, Culture, Power and the State, 1870‐1940, Washington Üniversitesi Yay., ABD 2008. Melikoff, Irene,“Bektaşi‐Aleviler’de Ali’nin Tanrılaştırılması”, Tarihten Teolojiye İslam İnancında Hz. Ali, TTK Yay., Ankara 2005, ss.79‐103. Mircaferi, Hüseyin, Şîîlik ve Safevî Şîîliği, (Doktora Tezi, I. Bölüm), Edebiyat Fakültesi Matbaası, İstanbul 1972. 240 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 8/16 Ocak, Ahmet Yaşar, Babaîler İsyanı, Dergah Yay., İstanbul 1980. _______, Babaîler İsyanı, Aleviliğin Tarihsel Altyapısı veyahut Anadolu’da İslam‐Türk Heterodoksinin Teşekkülü, Dergah Yay., İstanbul 1996. _______, “Babaîlik” DİA, C. 4, Türkiye Diyanet Vakfı Yay., İstanbul 1991, ss. 373‐374. _______, Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler, Tarih Vakfı Yay., İstanbul 1998. _______, Türkler, Türkiye ve İslam, Yaklaşım, Yöntem ve Yorum Denemeleri, İletişim Yay., İstanbul 2003. ‐Öngören, Reşat, “Sünni Bir Tarîkattan Şii Bir Devlete: Safeviyye Tarîkatı ve Iran Safevî Devleti” Bilgi Hikmet, S. XI, (1995), ss. 82‐93. ‐Öz, Mehmet, “İsmailiyye” DİA, C. 23, Türkiye Diyanet Vakfı Yay., İstanbul 1996, ss. 127‐ 133. ‐Saikal, Amin, “Iranian Foreign Policy, 1921‐1979” The Cambridge History of Iran, C. VII, Cambridge Üniversitesi Yay., İngiltere 1991, ss. 426‐459. ‐Şeraiti, Ali, Ne yapmalı?, Bir Yay., İstanbul 1986. ‐Tabriz, Alam, Aydınlar, Dini Liderler ve Esnafın İran’ın Yakın Dönem Toplumsal Hare‐ ketlerindeki ve Devrimlerindeki Rollerinin İncelenmesi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi, Ankara 2004. ‐Taflıoğlu, Serkan, “İran Türk Safevi Devletinin Kuruluşu ve Türk Tarihine Stratejik Etki‐ si”, Turan Stratejik Araştırmalar Merkezi Dergisi, C. 4, S. 13, Kars 2012, ss. 105‐115. ‐Turan, Osman, Selçuklular Tarihi ve Türk‐İslam Medeniyeti, Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü Yay., Ankara 1965. ‐Türkdoğan, Orhan, Alevi Bektaşi Kimliği‐Sosyo‐Antropolojik Araştırma, Timaş Yay., İstanbul 2004. ‐_______, “Sosyal Hareketler Olarak Celali Ayaklanmaları”, Belleten, LX/228, Ankara 1996, ss. 421‐443.

.XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX

.BÜYÜK SELÇUKLULAR DEVRİNDE BİR ADALET İSTEME ÂDETİ VE ŞİKÂYET BİLDİRME TARZI OLARAK DİLEKÇE ARZ ETMEK Submitting a Petition as a Tradition of Demanding Justice and a Way of Application for Complaint in the Great Seljuqs Period Sinan TARİFÇİ Gazi Türkiyat, Bahar 2021/28: 129-144, DOI: 10.34189/gtd.28.009 Öz: Büyük Selçuklu sultanları devletin temel varoluş sebebi olan adaleti yerine getirmek ve böylece devlet ve toplum düzeninin istikrarını sağlamak için halkın şikâyetleriyle bizzat ilgilenmişlerdir. En yüksek hâkim sıfatıyla sultanlar ve yetki devrettikleri devlet görevlileri halkın şikâyetlerini almak için muhtelif uygulamalar icra etmişlerdir. Halktan kimseler de haklarını aramak ve şikâyetlerini doğrudan doğruya sultan başta olmak üzere iktidar sahiplerine arz edebilmek için birtakım âdetler tatbik etmişlerdir. Büyük Selçuklular devrinde bir adalet isteme âdeti ve şikâyet bildirme tarzı olarak dilekçe arz etmek yaygın bir şekilde uygulanmıştır. Bu dönemde gerek dîvân-i mezâlim oturumunda ve gerekse mahkeme dışında herhangi bir zamanda bireysel veya toplu bir şekilde dilekçe arz etmek suretiyle şikâyetleri sultan ve temsilcileri katına ulaştırmak mümkündü. Bu çalışmada Büyük Selçuklular devrinde dîvân-i mezâlimde hükümdarın istek ve iradesine ilişkin olarak, mezâlim dışında ise şikâyetçilerin kendiliklerinden teşebbüslerine ilişkin olarak tezahür eden dilekçe arzı üzerinde durulacaktır. Bunu yaparken konu tarihî, edebî ve diplomatik kaynaklara istinaden ele alınacaktır. Anahtar Kelimeler: Büyük Selçuklular, sultan, adalet, şikâyet, dîvân-i mezâlim, dilekçe Abstract: The Great Seljuqs sultans personally dealt with the complaints of the people in order to administer justice, which is the main reason for the existence of the state, and thus to ensure the stability of the state and social order. As the highest judge, the sultans and the state officials to whom they transferred their power carried out various practices to get the complaints of the people. People also practiced some traditions to seek their rights and submit their complaints directly to the highranking officials, especially the sultan. In the Great Seljuqs period, submitting a petition as a tradition of demanding justice and a way of application for complaint was widely practiced. In this period, it was possible to get the complaints to the sultan and his representatives by submitting a petition individually or collectively in sitting of the diwan-i mazalim or outside of the court at any time. In this study, it is going to be examined submitting a petition that appeared in relation to the edict of the ruler in the diwan-i mazalim and attempts of the complainants itself outside of the court in the Great Seljuqs period. By doing this, the subject will be discussed with reference to historical, literary and diplomatic sources. Keywords: Great Seljuqs, sultan, justice, complaint, diwan-i mazalim, petition GİRİŞ Selçuklular devrinde kaleme alınan siyasetnâmeler ve hukukî, felsefî, tasavvufî, ahlakî, edebî eserler gibi çok farklı kategorilerden kaynaklar ile Selçuklu  Arş. Gör. Dr., Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü, Ankara / TÜRKİYE. sinantar@hotmail.com, orcid.org/0000-0002-9218-6193, Gönderim tarihi: 16.04.2021 / Kabul tarihi: 05.06.2021 130 | T a r i f ç i / G a z i T ü r k i y a t , B a h a r 2 0 2 1 / 2 8 : 1 2 9 - 1 4 4 diplomatikasına ait vesikalar zamanın şartları içerisinde ideal devlet ve hükümdar tipi çizmiştir. Bu çerçevede hükümdarın iktidarının korunması, devlet ve toplum nizamında refah ve istikrarın sağlanmasındaki temel prensip adalet olarak telakki edilmiştir. Adalet kavramı, halkın şikâyetlerini doğrudan doğruya hükümdara sunabilmesi ve onun emriyle haksızlıkların giderilmesiyle yakından ilişkili olmuştur. En yüksek otorite ve adaletin son başvuru yeri olan hükümdarın doğrudan doğruya halkın şikâyetlerini dinlemesi onun temel görevlerindendi; bu tutum ve davranışı halk nezdinde makbul sayılırdı. Hükümdar halkın şikâyetlerini almak için muhtelif âdetleri ne kadar çok tekrarlarsa, o derece adil sayılırdı (İnalcık 2017c: 63). Halka adil davranma ve onları zulümden koruma görevini gerçekleştirebilmek için çeşitli uygulamalar olmuştur. Bu uygulamalar temelde yönetimin başında bulunanlara yapılan şikâyetleri değerlendirme ve haksızlığı önleme şeklinde gerçekleşmiştir. Zulmü ortadan kaldırmaya yönelik ortaya çıkan bu uygulamaların bir kısmı kurumsallaşmış olup, bir kısmı da kişilere, dönemlere bağlı kalmıştır (Tuğluca 2020: 23-24). Zulme uğrayan erkek, kadın yetişkin ve çocuk halktan kimselerin haklarını aramak ve şikâyetlerini doğrudan hükümdar başta olmak üzere yargı mercilerine arz edebilmek için onların geçiş güzergâhında beklediklerinden sıklıkla söz edilmiştir. Böylece iktidar sahiplerine yaklaşabilenler bazen de onların eteğine veya dizginine yapışarak seslerini daha etkili duyurma ve hak arama çabası içerisinde olmuşlardır. Kadim Orta Doğu siyasî geleneğinde bir kanun koyucu ve adalet dağıtıcısı olarak algılanan hükümdara adaleti yerine getirmesi için dilekçe arz etmek de bir adalet isteme âdeti ve şikâyet bildirme tarzı olarak yaygın bir uygulamaydı. Hükümdarın yargısal işlevleri onun meşruiyetini sembolize ediyordu ve bu gelenekler Orta Çağ Orta Doğu’sunda da oldukça canlı bir şekilde sürdürülüyordu. Halk, adalet arayışı başta olmak üzere, yöneticilerine hemen hemen her hususta dilekçe vermiştir (Lev 2020: 202). Bu, en azından teorik olarak, iktidarın temel varoluş nedeni olan adaleti hâkim kılmanın önemli bir yoluydu (Stern 1966: 237). Dilekçe arz etmek idare edilenlerin bir davranışı olarak tarihin her devrinde görülmüştür. Siyasî bir teşekkül içerisinde yaşayan insanlar, bu nizamın idareciler kadrosuna ve çoğunlukla devlet başkanına çeşitli şekillerde başvurmuşlardır. Şikâyet yollu müracaatlar bazen adlî bir dava şeklinde ortaya çıkmış ve neticeye bağlanmış, bazen de böyle bir yola başvurmadan ileri sürülmüş şikâyet hakkında muamele yapılmıştır (Armağan 1972: 1). En tabii bir hak olarak görülüp idareciler ile idare edilenler arasındaki münasebetin başlangıcı kadar eski olarak yorumlanan dilekçe hakkı (Armağan 1972: 2), İslâmiyet öncesi Türklerde ve İslâm devletlerinde mutat bir şekilde kullanılmıştır1 . Büyük Selçuklular devrinde de şikâyet hakkı çerçevesinde bir adalet isteme âdeti ve şikâyet bildirme tarzı olarak dilekçe arz etmek yaygın bir şekilde 1 Dilekçe hakkının tarihî gelişimi hakkında genel bir bilgi için mesela bkz. Aykanat, 2019: 56-64. Artan kaynak çeşitliliğine paralel olarak genişleyen tarihî malzemenin verdiği imkânla Mısır-Suriye sahasında Memlükler, Eyyûbîler ve Fâtımîler devirlerine ait birtakım dilekçe örneklerine istinaden dilekçe hususunda müstakil araştırmalar yapılmıştır. Mesela bkz. Stern 1962, Stern, 1964, Stern 1966, Richards, 1973, Khan, 1990. B ü y ü k S e l ç u k l u l a r D e v r i n d e B i r A d a l e t İ s t e m e Â d e t i v e Ş i k â y e t B i l d i r m e T a r z ı … | 131 icra edilmiştir. Bu devirde her tabakadan kişilerin herhangi bir konu hakkındaki şikâyet veya isteklerine dair bireysel veya toplu olarak hükümdar başta olmak üzere yargısal-cezaî yetki ve sorumluluğu haiz makamlara müracaat etme hakları vardı. Dönem kaynaklarında dilekçe umumiyetle “kısse”, “mahzar”, “rik’a” kavramlarıyla; dilekçe arz etmek de “kısse dâden”, “kısse arze kerden”, “kısse ber dâşten” tabirleriyle ifade edilmiştir. Türkiye Selçukluları devrine ait bazı inşâ eserlerinde bu kavramların tanımlarına rastlamak mümkün olmaktadır. Selçuklu Türkiye’sinde Muhammed b. Abdü’l-Hâlik el-Meyhenî tarafından 12. yüzyılın son çeyreğinde telif edilen Destûr-i Debîrî’de (elMeyhenî 1962: 30) kısse, halkın, sultan ve valiye bir durumu veya bir haceti (hâlî û hâcetî) arz etmek (arze kerden) için gönderdiği yazı (nevişte) olarak tarif edilmiştir. 13. yüzyılın ikinci yarısında yine Selçuklu Türkiye’sinde yaşayan Hasan b. Abdü’lMü’min el-Hoyî, Rüsûmü’r-Resâil ve Nücûmü’l-Fezâil adlı eserinin (el-Hoyî 1963: 25) kâtiplik terimlerini belirttiği bir faslında ise kısseyi, halkın, padişaha ve hâkimlere gönderdiği yazı (nevişte); mahzarı da şehir ve vilayet ileri gelenlerinin, muteber kimselerinin ve kethüdalarının bir kimseye teşekkür ve bir kimseden şikâyet tarzında (beresm-i şokr û şikâyet) yazarak padişahın dergâhına gönderdikleri yazı (mektûb) olarak tanımlamıştır. Bu itibarla mahzar, resmî makamlara şikâyet, talep, teşekkür vs. hususlar için sunulan çok imzalı arzuhâldir (bkz. İpşirli 2003, ayrıca bkz. İpşirli 1991). Osman Turan (1988: 182), mahzar tabirinin karşılığı olarak arznâme, şikâyetnâme ve rapor kelimelerini göstermiştir. Bu devir inşâ kitaplarında dilekçe manasında olmak üzere kısse ve mahzar tabirlerinin tanımlarına rastlamakla birlikte, yine bu eserlerde bu türlerin örnekleri de dercedilmiştir. Mesela Rüsûmü’r-Resâil ve Nücûmü’l-Fezâil’in dördüncü ve son faslında, “bir iki mahzar (yek do mahzar)” üst başlığı altında, teşekkür (mahzar beresm-i şokr) ve şikâyet mahiyetinde (mahzar beresm-i şikâyet) kaleme alınan mahzar örnekleri nakledilmiştir. Bunların şikâyet üslubunda yazılmış olanı, inşâ mecmualarında mutat olduğu üzere ismi hıfzedilen bir şehir ve vilayetin ileri gelenleri, muteber kimseleri, salih kimseleri, dîvân ashabı ve halkı tarafından hükümdara gönderilmiştir. Bunlar yine ismi hıfzedilen bölgenin idarecisi emîrin göreve geldiği günden beri sürekli taleplerine, müsaderelerine, mevcut olmayıp yeni ihdas ettiği kaidelere artık tahammül edemedikleri, bu suretle halktan pek çok kimsenin vatanlarını terk ederek etrafa dağıldıklarından bahisle, bu durumun düzeltilmesi ve emîrin zulmüne bir son verilmesi hususunda arz ve şikâyette bulunmuşlardır (el-Hoyî 1963: 42-43). Destûr-i Debîrî’de ise mahzar kelimesinin çoğulu olup dilekçeler manasındaki “mehâzir2” başlığı altında çeşitli konularda kaleme alınmış dört mahzar örneğine yer verilmiştir. Bunlar; “birisinin iyiliği hakkında mahzar (mahzar der selâh-i kesî)”, “şerli bir fesat hakkında mahzar (mahzar der fesâd-i şerîr)”, “bir reise teşekkür hakkında mahzar (mahzar der şokr ez reîsî)”, “validen şikâyet hakkında mahzar 2 Yalnız dilekçe değil taahhütnâme, şehâdetnâme, akidnâme, vasiyetnâme niteliğindeki mektup ve vesikalar da mehâzir türünü oluşturur. 132 | T a r i f ç i / G a z i T ü r k i y a t , B a h a r 2 0 2 1 / 2 8 : 1 2 9 - 1 4 4 (mahzar der şikâyet-i âmil)” olarak gösterilmiştir. Şikâyet şeklindeki son mahzar, filan yerin valiliğine tayin edilen hâce-yi filan olarak anılan valiyle alakalıdır. Mahzarda yazılanlara göre bu vali şefkat ve merhameti terk ederek zulme yönelmiş, idarî ananelerin ve şeriatın yolundan sapmış, adamları da Müslümanların mallarına ve gelir kaynaklarına el uzatmıştır. Hal böyle olunca hükümdardan valinin zulmünü ortadan kaldırması ve halkın zayıflarını onun merhametsizliğinden kurtarması talep edilmiştir (el-Meyhenî 1962: 119-120). Yine Destûr-i Debîrî’de “her manada yazı (rika’ der her ma’nâ)” üst başlığı altında, çeşitli mahiyetteki vesikalar arasında bu defa “kısse” adı altında bir dilekçeye de yer verilmiştir. Bu dilekçenin konusu filan köyde mukim bulunan ve atalarından kalan bir kısım tarlaya sahip olan topluluğun, geçmiş hükümdarların inayetine mazhar olup bazı imtiyazlar elde eden ataları gibi, mesela birtakım vergilerden muafiyetleri şeklindeki uygulamaların eskisi gibi uygulanmaya devam edilmesi, bu kapsamda âmillere ve devlet memurlarına gerekli talimatların verilmesi talebidir (el-Meyhenî 1962: 105-106). Diplomatik açıdan sultâniyat, ihvâniyat veya mehâzir türlerinden olsun vesikalarda çarpıcı bir sürekliliğin olduğu malumdur. Her ne kadar zamanla bazı unsurlar kullanılmaz hale gelip yeni unsurlar ortaya çıktıysa da bazı araştırmacılar, Arapça dilekçeler özelinde Orta Çağlarda kaleme alınan dilekçelerin dil, üslup, kalıp, klişe ve rükünler bakımından benzerlikler içerdiğini haklı olarak söylemişlerdir. Bu cümleden olarak Geoffrey Khan (1990:

Editör Prof.Dr. Gülay Ö¤ün BEZER ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ ‹çindekiler Önsöz ............................................................................................................ viii Anadolu’nun Fethi ve Birinci Beylikler Dönemi .................. 2 ANADOLU’NUN TÜRKLER TARAFINDAN FETH‹....................................... 3 Anadolu’nun Fethinin Askerî Aflamalar› ...................................................... 4 Malazgirt Öncesi Seferler ....................................................................... 4 Malazgirt Zaferi ve Sonras› ..................................................................... 6 Yurt Tutma Süreci ........................................................................................ 8 Türk Fethi Öncesi Anadolu’nun Durumu.............................................. 8 Göçün Mahiyeti....................................................................................... 9 B‹R‹NC‹ BEYL‹KLER DÖNEM‹ .................................................................... 10 Saltuklular ...................................................................................................... 11 Daniflmendliler ............................................................................................. 12 Mengücüklüler ............................................................................................. 14 Kemah-Erzincan Kolu ............................................................................. 14 Divri¤i Kolu............................................................................................. 16 Ahlatflahlar (Sökmenliler).............................................................................. 16 Artuklular....................................................................................................... 19 H›sn-› Keyfâ Artuklular› (1102-1232) ..................................................... 19 Mardin Atuklular› .................................................................................... 21 Harput Artuklular› ................................................................................... 23 Dilmaço¤ullar› ............................................................................................... 24 Di¤er Beylikler .............................................................................................. 25 Özet................................................................................................................ 26 Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 27 Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 28 Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 28 Kurulufl Dönemi (Süleymanflah ve I. K›l›ç Arslan)............... 30 SÜLEYMANfiAH DÖNEM‹............................................................................. 31 Türkiye Selçuklu Devleti’nin Kuruluflu........................................................ 31 Süleymanflah ve Kardefllerinin Anadolu’ya Gelifli................................. 32 Türkiye Selçuklu Devleti’nin Kurulufl fiekli ve Tarihiyle ‹lgili Problemler ............................................................................................... 32 Bizans ‹mparatorlu¤u ‹le ‹liflkiler................................................................. 34 Drakon Çay› Anlaflmas›........................................................................... 35 Çukurova ve Antakya’n›n Fethi.................................................................... 36 Büyük Selçuklularla Rekabet ve Süleymanflah’›n Ölümü........................... 37 Süleymanflah’tan Sonra Türkiye Selçuklular›......................................... 38 I. KILIÇ ARSLAN DÖNEM‹ ........................................................................... 39 K›l›ç Arslan’›n Tahta Geçmesi ..................................................................... 39 Çaka Bey ve Bizans ‹mparatoruyla ‹liflkiler ................................................ 39 Birinci Haçl› Seferi ....................................................................................... 40 ‹znik’in Düflmesi...................................................................................... 40 Eskiflehir ve Ere¤li Savafllar› ................................................................... 42 Haçl› Seferinden Sonra K›l›ç Arslan....................................................... 43 1101 Y›l› Haçl›lar›.......................................................................................... 44 Merzifon Savafl› ....................................................................................... 44 Konya ve Ere¤li Savafllar› ....................................................................... 45 ‹çindekiler iii 1. ÜN‹TE 2. ÜN‹TE K›l›ç Arslan’›n Musul Seferi ve Ölümü......................................................... 46 Bizans ‹mparatorlu¤u ile Bar›fl............................................................... 46 Büyük Selçuklular’la Rekabet ve K›l›ç Arslan’›n Ölümü....................... 47 K›l›ç Arslan’›n Ölümünden Sonra Türkiye Selçuklular›........................ 47 fiahinflah’›n Saltanat›................................................................................ 48 Özet................................................................................................................ 50 Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 52 Okuma Parças› .............................................................................................. 53 Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 54 S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 54 Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 54 Sultan I. Mesud ve II. K›l›ç Arslan Dönemi........................... 56 SULTAN I. MESUD DÖNEM‹ ...................................................................... 57 Taht› Ele Geçirmesi ve Daniflmendli Vesayeti ........................................... 57 Bizans’›n ‹lerleyifli ......................................................................................... 57 Malatya’n›n Daniflmendliler’in Eline Geçmesi ....................................... 58 Melik Arab’›n ‹syan› ................................................................................ 58 Sultan Mesud’un Daniflmendli Vesayetinden Kurtulmas› ........................... 59 Sultan Mesud’un Bizans Taarruzu Karfl›s›nda Melik Muhammed’le ‹flbirli¤i ............................................................................ 60 Sultan Mesud’un Yükselifli............................................................................ 61 Daniflmendliler’in ‹taat Alt›na Al›nmas›.................................................. 61 Bizans ‹mparatorunun Konya Seferi...................................................... 61 ‹kinci Haçl› Seferi.................................................................................... 62 Sultan Mesud’un Haçl›lar’a Karfl› Haleb Atabeyi Nureddin Mahmud’la ‹ttifak› ................................................................................... 63 Kilikya (Çukurova) Seferleri ve Sultan Mesud’un Ölümü .................... 64 II. KILIÇ ARSLAN DÖNEM‹ .......................................................................... 64 Saltanat›n›n ‹lk Y›llar›.................................................................................... 64 II. K›l›ç Arslan’›n ‹stanbul Ziyareti ve Bizans’la Bar›fl................................. 65 Daniflmendliler’in Ortadan Kald›r›lmas›....................................................... 66 Miryokefalon Zaferi ve Önemi..................................................................... 67 Miryokefalon’dan Sonra Selçuklular ...................................................... 70 Devletin ‹dare Mekanizmas›nda De¤ifliklikler ........................................... 70 II. K›l›ç Arslan’›n Ülkeyi O¤ullar› Aras›nda Paylaflt›rmas›..................... 71 Üçüncü Haçl› Seferi ve Türkiye Selçuklular›............................................... 72 Taht Kavgalar› ve K›l›ç Arslan’›n Ölümü ..................................................... 73 Özet ............................................................................................................... 75 Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 76 Okuma Parças› ............................................................................................. 78 Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 78 S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 79 Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 79 I. Keyhüsrev ve II. Süleymanflah Dönemi ............................. 80 I. GIYASEDD‹N KEYHÜSREV’‹N ‹LK SALTANATI...................................... 81 Kardefller Aras›ndaki Taht Mücadeleleri...................................................... 81 Keyhüsrev’in Bizans’la ‹liflkileri.................................................................... 82 Keyhüsrev’in Taht› Süleymanflah’a Terk Etmesi.......................................... 83 II. SÜLEYMANfiAH DÖNEM‹........................................................................ 84 Süleymanflah’›n ‹lk ‹craatlar›......................................................................... 84 ‹çindekiler iv 3. ÜN‹TE 4. ÜN‹TE Bizans ‹mparatoruyla Anlaflma..................................................................... 85 II. Süleymanflah’›n Kilikya Seferi.................................................................. 85 Saltukili (Erzurum)’nin Türkiye Selçuklu Topraklar›na Kat›lmas› .............. 86 II. Süleymanflah’›n Gürcistan Seferi.............................................................. 87 II. Süleymanflah’›n Ankara’y› Ele Geçirmesi ............................................... 88 Dördüncü Haçl› Seferi ve Türkiye Selçuklular›........................................... 89 II. Süleymanflah’›n Ölümü ve fiahsiyeti ....................................................... 90 I.GIYASEDD‹N KEYHÜSREV’‹N ‹K‹NC‹ SALTANATI (1205-1211)............. 91 Keyhüsrev’in ‹stanbul’daki Gurbet Hayat›................................................... 91 I. G›yaseddin Keyhüsrev’in ‹kinci Kere Tahta Oturmas›............................ 92 Keyhüsrev’in ‹znik ve Trabzon’daki Bizansl›larla ‹liflkileri......................... 93 Antalya’n›n Fethi (1207)................................................................................ 93 K›br›s Haçl› Krall›¤›yla Yap›lan Ticaret Anlaflmas›................................ 94 Sultan I. Keyhüsrev’in Kilikya Seferi .......................................................... 95 Alaflehir Savafl› ve Keyhüsrev’in fiehit Düflmesi.......................................... 96 Alaflehir Savafl›n›n De¤erlendirilmesi........................................................... 97 Özet................................................................................................................ 99 Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 101 Okuma Parças› .............................................................................................. 103 Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 103 S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 104 Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 104 Yükselifl Dönemi (I. ‹zzeddîn Keykâvus ve I. Alâaddîn Keykubâd Devri) ...................................................................... 106 SULTAN I. ‹ZZEDDÎN KEYKÂVUS DÖNEM‹ (1211-1220) ......................... 107 I. ‹zzeddîn Keykâvus’un Tahta Ç›k›fl› ve Saltanat›n›n ‹lk Y›llar› ................ 107 Taht Mücadelesi ...................................................................................... 107 Sinop’un Fethi ........................................................................................ 108 Antalya’n›n Geri Al›nmas›....................................................................... 109 Abbasi Halifeli¤i ‹le ‹liflkiler ......................................................................... 110 Anadolu-Suriye Yolunun Kontrolü ‹çin Mücadele...................................... 111 Ermeniler Üzerine Düzenlenen Seferler ................................................ 111 Haleb Seferi ............................................................................................. 113 Ölümü ve fiahsiyeti ....................................................................................... 115 SULTAN I. ALÂADDÎN KEYKUBÂD (1220-1237)........................................ 116 Meliklik Devri ............................................................................................... 116 I. Alâaddin Keykubat’›n Tahta Ç›kmas› ve ‹lk ‹craatlar›............................. 117 Alâiyye’nin Fethi...................................................................................... 118 Devlet Erkân›n› Tasfiye Etmesi ve Hükümranl›¤›n› Güçlendirmesi..... 119 Kilikya Ermeni Krall›¤› ‹le Mücadele ........................................................... 119 Do¤u Anadolu Beylerini Tâbiyet Alt›na Almas› .......................................... 120 Su¤dak Seferi................................................................................................. 121 Celâleddin Harizmflah’la ‹liflkiler ve Yass›çimen Savafl› ............................ 121 Gürcistan Seferi ............................................................................................. 122 Eyyûbîlerle Rekabet ...................................................................................... 123 Ölümü ve fiahsiyeti ....................................................................................... 124 Özet ............................................................................................................... 127 Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 128 Okuma Parças› ............................................................................................. 129 ‹çindekiler v 5. ÜN‹TE Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 130 S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 130 Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 131 II. G›yaseddin Keyhüsrev ve Mo¤ol ‹stilâs› (1277’ye Kadar)........................................................................ 132 II. GIYASEDD‹N KEYHÜSREV DÖNEM‹..................................................... 133 fiehzâdelik Dönemi ve Tahta Geçmesi........................................................ 133 Gulâm Sistemi Meselesi .......................................................................... 134 Sadeddin Köpek’in Tahakkümü................................................................... 136 Hârizmliler Meselesi...................................................................................... 138 Âmid (Diyarbekir)’in Fethi............................................................................ 138 Babaîler Ayaklanmas›.................................................................................... 138 MO⁄OL ‹ST‹LÂSI ......................................................................................... 140 Köseda¤ Savafl›.............................................................................................. 142 Selçuklu Devleti’nin Mo¤ollara Tâbi Olmas›......................................... 143 Kilikya Seferi ve II. Keyhüsrev’in Ölümü.................................................... 144 II. Keyhüsrev’in O¤ullar› Aras›nda Saltanat Kavgalar› ................................ 145 Müflterek Saltanat Dönemi...................................................................... 146 Baycu Noyan’›n ‹kinci Anadolu Seferi......................................................... 148 Pervâne Müineddin Süleyman Dönemi ....................................................... 149 Ülkenin Yeniden Kardefller Aras›nda Bölünmesi ................................ 149 II. Keykâvus’un Ülkeden Ayr›lmas›........................................................ 150 IV. K›l›ç Arslan’›n Saltanat› ..................................................................... 151 Pervâne’nin Tahakkümü Alt›nda III. G›yaseddin Keyhüsrev Dönemi .................................................................................................... 152 Baybars’›n Anadolu Seferi ve Pervâne’nin Ölümü................................ 153 Özet ............................................................................................................... 154 Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 155 Okuma Parças› ............................................................................................. 156 Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 157 S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 157 Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 157 Selçuklu Hanedan›n›n Sonu ve ‹kinci Beylikler Dönemi ..... 158 MO⁄OL ‹ST‹LÂSINA KARfiI TÜRKMEN ‹SYANLARI ................................. 159 ‹lk Türkmen Hareketleri ............................................................................... 159 Hatîro¤lu ‹syan› ...................................................................................... 161 Karamano¤ullar› ve Siyavufl (Cimri) Hadisesi ....................................... 161 MO⁄OL ‹ST‹LASINDAN SONRA ANADOLU’DA KURULAN BEYL‹KLER.. 163 Beyliklerin Kuruldu¤u Ortam....................................................................... 163 Lâdik/Denizli (‹nanço¤ullar›) Beyli¤i..................................................... 163 Karamano¤ullar› Beyli¤i.......................................................................... 164 Eflrefo¤ullar› Beyli¤i ................................................................................ 165 Mentefleo¤ullar› Beyli¤i........................................................................... 166 Germiyano¤ullar› Beyli¤i........................................................................ 167 Pervâneo¤ullar› Beyli¤i........................................................................... 167 Sahip Atao¤ullar› Beyli¤i ........................................................................ 168 Saruhano¤ullar› Beyli¤i........................................................................... 168 Candâro¤ullar› Beyli¤i (‹sfendiyaro¤ullar›)............................................ 168 Karas› (Karesi) Beyli¤i ............................................................................ 169 vi ‹çindekiler 6. ÜN‹TE 7. ÜN‹TE Hamido¤ullar› Beyli¤i ............................................................................. 170 Ayd›no¤ullar› Beyli¤i............................................................................... 171 TÜRK‹YE SELÇUKLU HANEDANININ SONU.............................................. 172 Sâhib Ata Fahreddin Ali’nin Ölümüne Kadarki Dönem............................. 172 Fahreddin Ali’nin Ölümü ve Do¤rudan Mo¤ol ‹daresi Dönemi.......... 173 Selçuklular’›n Miras› ................................................................................ 176 Özet................................................................................................................ 177 Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 179 Okuma Parças› .............................................................................................. 180 Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 180 S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 181 Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 181 Devlet Teflkilat› Kültür ve Medeniyet ................................... 182 DEVLET TEfiK‹LÂTI ..................................................................................... 183 Girifl .............................................................................................................. 183 Türkiye Selçuklular› Devlet Teflkilat›n›n Kaynaklar› .................................. 183 Hanedan, Gulâm ve ‹ktâ Sistemi ................................................................ 184 Hanedan ve Sultan........................................................................................ 184 Sultan ve Abbasi Halifesi ............................................................................. 184 “Metbû” Devlet ve “Tâbi”leri ....................................................................... 185 Sultan›n Sembolleri ...................................................................................... 185 Saray ve Teflkilât› ......................................................................................... 189 Merkez (Hükûmet) Teflkilât› ....................................................................... 191 Taflra Teflkilât› .............................................................................................. 193 Askerî Teflkilât .............................................................................................. 194 Gulâm Askeri ......................................................................................... 194 ‹ktâ Askeri .............................................................................................. 194 Ücretli Askerler ...................................................................................... 195 Yard›mc› Kuvvetler ................................................................................ 195 Dîvân-› Ar›z ............................................................................................ 195 Ordunun ‹darî Kadrosu ......................................................................... 195 Adlî Teflkilât ................................................................................................. 196 KÜLTÜR VE MEDEN‹YET ........................................................................... 196 Düflünce ve ‹lmî Hayat ................................................................................ 197 fiiirle Hayat Bulan ‹rfan ......................................................................... 197 Meflflaî Gelenek ...................................................................................... 198 fiihabüddin Sühreverdî ve ‹flrâkiyye ..................................................... 198 Fen Bilimleri (Riyâziyât) ........................................................................ 199 Bat›nî Derinlik ........................................................................................ 200 T›b ........................................................................................................... 201 Tasavvufî Hayat............................................................................................. 201 Ahîlik.............................................................................................................. 203 Özet................................................................................................................ 204 Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 206 S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 207 Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 207 Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 208 ‹çindekiler vii 8. ÜN‹TE Önsöz Selçuklular›n Yak›ndo¤u’ya gelifli ve ‹slâm dünyas›na egemen olmas› tarihin ak›fl›n› de¤ifltiren önemli olaylardan birisidir. Horasan ve ‹ran’da kurulup, s›n›rlar› Kafkas Da¤lar›’ndan Arabistan’a; Çin Denizi’nden Akdeniz k›y›lar›na kadar uzanan Büyük Selçuklu ‹mparatorlu¤u, Türk ve ‹slâm âlemi ad›na çok önemli hizmetler yapm›flt›r. Araplar›n ve ‹ranl›lar›n tarihî misyonlar›n› tamamlad›klar› bu dönemde, ‹slâm Dünyas› Bizans’›n karfl› ataklar› yüzünden geri çekilme ve medenî bak›mdan da duraklama dönemine girmifl bulunuyordu. Nitekim Selçuklular Bizans’› önce durdurmak, sonra geri püskürtmek suretiyle etkisiz hale getirdiler. Kezâ ‹slâm dünyas›n›n bir iç sorunu olan Bat›nîli¤i de önemli ölçüde kontrol alt›na ald›lar. Askerî tedbirlerin yan› s›ra, afl›r› cereyanlarla fikri düzeyde mücadele için kurulan Nizâmiye Medreseleri ve bilime verilen de¤er sayesinde ‹slâm medeniyetine yenide ivme kazand›rd›lar. Selçuklular›n tarih sahnesine ç›kmas›n›n Türk dünyas› aç›s›ndan en önemli sonucu ise, yüz y›la yak›n bir süredir yurt bulma mücadelesi veren soydafllar›na, Anadolu’nun kap›lar›n› açmalar›yd›. Devletin bizzât yönlendirdi¤i bu strateji çerçevesinde Anadolu Türkmenler taraf›ndan fethedilmekteyken; Kutalm›flo¤ullar›, Malazgirt Zaferinin yaratt›¤› müsait ortam üzerine burada yeni ve ba¤›ms›z bir devlet kurmaya muvaffak oldular. Büyük Selçuklularla rekabet ve Bizans’la mücadele halinde kurulan Türkiye Selçuklu Devleti, çok k›sa bir zaman içerisinde Bo¤aziçi k›y›lar›ndan Haleb’e, Sinop’dan Antakya’ya kadar yay›lmak suretiyle ola¤anüstü bir kudret gösterdi. Selçuklu sultanlar› ak›n ak›n Anadolu’ya gelmekte olan Türkmenleri önemli ölçüde siyasî birli¤e kavuflturarak, milletleflme sürecine büyük katk› sa¤lad›lar. Ancak kurucu iki hükümdar›n Büyük Selçuklularla mücadelede hayat›n› kaybetmesi ve Bizans’›n yard›m ça¤r›lar›na cevap olarak gelen haçl› ordular›, ciddi bir sars›nt›ya sebep oldu. Daha kurulufl sürecinde fethettikleri sahillerden at›lan; bat›da Bizans, do¤uda Daniflmendliler, güneydo¤uda Ermeniler, Haçl›lar ve rakip Selçuklular taraf›ndan kuflat›lan Türkiye Selçuklular› Konya ve havalisinde bir kara beyli¤ine dönüfltüler. Di¤er taraftan Sancar döneminde yeniden parlay›p umut veren Büyük Selçuklu ‹mparatorlu¤u onun ölümüyle tarihe intikal ederken; Türkiye Selçuklular› adeta ilahî bir tecelliyle, bu bofllu¤u doldurmak üzere, elli y›ll›k tecritten ç›k›p yükselifl dönemine girdiler. ‹kinci Haçl› ordular›n a¤›r zayiata u¤rat›lmas›, Ermenilerin geriletilmesi, Daniflmendlilerin yeniden tâbiyet alt›na al›nmas›yla bafllayan bu yükselifl, 1176 y›l›nda Miryokefalon’da Bizans’›n gücünün tamamen k›r›lmas›yla doru- ¤a ulaflt›. Türkiye Selçuklu devleti yüz y›la yak›n bir süredir u¤raflmak zorunda kald›¤› meseleleri büyük ölçüde aflm›fl olarak, bir yandan fetihleri geniflletirken di- ¤er yandan da, süratle gecikmifl kurumlar›n› oluflturmaya bafllad›. Ülkenin kalk›nmas›n›n temeli olan ticaret hayat›n› canland›rmak için gerekli tedbirler al›nd›. Her ne kadar II. K›l›ç Arslan’›n ülkenin yönetimini o¤ullar› aras›nda taksimi k›sa süreli bir sars›nt›ya sebep oldu ise de, halefleri taraf›ndan yeniden merkeziyetçi yap›- ya kavuflturulan ülkenin s›n›rlar› Erzurum’a kadar geniflledi. Dördüncü Haçl› Seferi’nin Bizans’› çökerten etkisi, Anadolu’nun henüz Bizans’›n elinde bulunan sahillerinde de bir otorite bofllu¤u yaratt›. En bafl›ndan beri k›y›lar›n fethine yönelik bir siyaset izleyen; fakat Birinci Haçl› Seferinin etkisiyviii Önsöz le buralardan çekilmek zorunda kalan Türkiye Selçuklular›, ortaya ç›kan f›rsat› de- ¤erlendirmekte gecikmediler. I. Keyhüsrev’in Antalya’y› fethiyle bafllayan bu geliflme, onun halefleri zaman›nda Alaiyye’den Tarsus’a kadar Akdeniz k›y›lar›n›n; Sinop ve Su¤dak’›n fethiyle Karadeniz ticaretinin de kontrol alt›na al›nmas›yla zirveye ulaflt›. Ülke içerisinde infla edilen kervansaray a¤›yla emniyeti sa¤lanan ticaret faaliyetleri, devlet sigortas› gibi yeni uygulamalarla, ça¤›n›n ilerisinde bir anlay›flla K›br›s Haçl›lar› ve Venediklilerle yap›lan anlaflmalarla uluslar aras› boyut kazand›. Bu çerçevede ülke süratle imar edilirken, iktisadi ve sosyal refah düzeyi de yükselmeye bafllad›. Selçuklu Türkiyesi bu dönemde ‹slâm ülkelerinden gelen din adam›, âlim, mutasavv›f ve sanatkârlar›n ak›n›na u¤rad›. Alâaddin Keykubâd zaman›nda doru¤a ulaflan bu yönelifl, ‹slâm dünyas› için tahripkâr bir geliflmeyle, Mo¤ol istilâs›yla zorunlu bir ivme kazand›. Ülkenin kültürel ve medeni geliflimine katk›da bulunacak pek çok insan bu aflamada Anadolu’ya iltica etti. Ancak Türkistan, Horasan, ‹ran ve Azerbaycan’dan yeni bir insan selini Anadolu’ya sürükleyen Mo¤ol istilâs› bir o kadar da olumsuz sonuçlar do¤urdu. Bir yandan istilân›n y›k›c› mahiyeti, di¤er yandan Selçuklu devlet adamlar›n›n yetersizli¤i, devleti kemâlin zirvesinden çöküfle sürükledi. II. Keyhüsrev’in Köseda¤ ma¤lubiyetiyle bafllayan Mo¤ol tâbiyeti dönemi, zaman içerisinde a¤›rlaflarak Türkiye Selçuklu hanedan›n›n tarihi rolünü sona erdirdi. Selçuklu sultan›n› meflruiyeti sa¤lamak için sembolik olarak yerinde b›rakan ve Anadolu’yu önceleri yerli ümera arac›l›¤›yla yöneten Mo¤ollar, daha sonra ümeran›n ihaneti ve Türkmen isyanlar› nedeniyle, ülkeyi bundan sonra merkezden gönderdikleri valiler eliyle idare etmeyi tercih ettiler. Bu durum idari, sosyal, askeri ve her türlü düzeni alt üst edilmifl, a¤›r vergiler alt›nda ezilen millete, Mo¤ol ordular›n›n beslenmesi gibi büyük bir mali külfet daha yükledi. Bunun yan›nda Mo¤ollar›n önünden Anadolu’ya akan ikinci büyük Türkmen seli, istilâc›lar›n öngörmedi¤i bir flekilde, k›y›lar›n fethinin tamamlanmas›n› sa¤lad›. Böylece Anadolu’yu Türkiye yapacak demografik de¤iflimde de sön söz mahiyetinde büyük bir geliflme yafland›. Öyle ki, Selçuklular tarihi rollerini tamamlay›p sahneden çekilirlerken, onun maddî-manevî tüm miras›n› devralan ikinci dönem Beylikler, Türkçe ve Türk kültürünün gelifltirilmesine de büyük katk› yapt›lar. Keza dünya tarihinde ancak bir iki emsali olan cihanflümul Osmanl› ‹mparatorlu¤u da; maddi-manevi bu müktesebat›n varisi s›fat›yla alt› as›r boyunca üç k›tada hüküm sürecek, Selçuklulardan teslim ald›¤› miras› Türkiye Cumhuriyeti’ne devredecektir. Netice olarak Türkiye Tarihinin elifbas› olmas› itibariyle, sonraki dönemlerin tarihinin, kültürünün, medeniyetinin ve sorunlar›n›n anlafl›labilmesi için, Selçuklu serüvenin ö¤renilmesi ve de¤erlendirilmesi kaç›n›lmaz bir zarurettir. Türk fethinin bininci y›l›na do¤ru, Türk milletine varl›¤›n› sürdürece¤i yeni bir vatan kazand›ran Selçuklu atalar›n›n aziz hat›ralar›n› bu vesileyle yâd ederken, bininci y›lda bu hat›raya lây›k bir varl›k ve kudret temennisiyle… Editör Prof.Dr. Gülay Ö¤ün BEZER Önsöz ix Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Anadolu’nun Türkler taraf›ndan fethi ve yurt tutulmas› sürecini bütün yönleriyle aç›klayabilecek, Malazgirt Zaferinden sonra kurulan Türkmen Beylikleri ve Selçuklular›n Anadolu’nun Türkiye’ye dönüflmesindeki rölünü de¤erlendirebilecek, Malazgirt’ten sonra Anadolu’da kurulan Türk Beyliklerini tan›mlayabileceksiniz. ‹çindekiler • Anadolu/Türkiye • Malazgirt Zaferi • Miryokefalon • Mo¤ol ‹stilas› • Daniflmendliler • Mengücüklüler • Saltuklular • Artuklular • Ahlatflahlar Anahtar Kavramlar Amaçlar›m›z N N N Türkiye Selçuklu Tarihi • ANADOLU’NUN TÜRKLER TARAFINDAN FETH‹ • B‹R‹NC‹ BEYL‹KLER DÖNEM‹ Anadolu’nun Fethi ve Birinci Beylikler Dönemi 1 TÜRK‹YE SELÇUKLU TAR‹H‹ ANADOLU’NUN TÜRKLER TARAFINDAN FETH‹ Anadolu binlerce y›ll›k tarihi boyunca, Asya ve Avrupa’y› Afrika’ya ba¤layan jeostratejik konumu nedeniyle, do¤udan ve bat›ndan çeflitli kavimlerin istilâs›na u¤ram›flt›r. Dolay›s›yla bu topraklar birçok kavim, din ve kültüre ev sahipli¤i yapm›fl, pekçok devletin kurulufl ve y›k›l›fl›na flahitlik etmifltir. Fakat Anadolu bu süreçte sözkonusu toplumlar›n herhangi birinin ad›yla an›lmay› hak edecek bir de¤iflim yaflamam›flt›r. Anadolu Türkler’den önce, Hititler, Urartular, Frigler, Lidyal›lar ve ‹yonyal›lar gibi bölgesel hâkimiyetlere sahne olmufl; do¤udan Asur, Med ve Pers, bat›dan Büyük ‹skender, Roma ve onun devam› olan Bizans gibi büyük imparatorluklar›n idaresi alt›nda kalm›flt›. Bu toplum ve devletlerin Anadolu’da kuflkusuz kendi dönemlerinde siyasî, kültürel vs. etkileri olmufltur. Ancak özellikle istilâc› imparatorluklar bu topraklar›, genellikle bir sonraki hedefleri için s›çrama tahtas› olarak kulland›klar›ndan; siyasî-askerî olarak zay›flad›klar›nda da, buray› ne pahas›na olursa olsun savunmak, elde tutmak gibi bir mecburiyet hissetmemifllerdir. Yani Anadolu onlar için hiç bir zaman u¤runa ölmekten baflka çare bulunmayan bir vatan hükmünde olmam›flt›r. Oysa ayn› Anadolu, XI-XIII.yüzy›llar boyunca devam eden Türk göçü ve fethiyle birlikte, binlerce y›ll›k tarihi boyunca yaflamad›¤› siyasî, sosyal, etnik, dini ve kültürel bak›mdan küllî (bütünsel) bir de¤iflime u¤ram›flt›r. “Anatolia” ya da “Bilâd-› Rûm” olarak adland›r›lan bu ülke, bir as›rdan k›sa bir zaman zarf›nda son sahiplerinin ad›yla, Türkiye olarak an›lmay› hak edecek bir kimlik dönüflümü yaflam›flt›r. Frans›z tarihçi Claude Cahen’e göre, Anadolu’da ‘Türkleflme’nin yo¤unlu¤u ne olursa olsun ve o dönemde Türkiye denilen topraklar›n s›n›rlar› ne kadar belirsiz olursa olsun; Anadolu’nun Türk niteli¤i ça¤dafllar›n›n gözünde ülkenin bütününe damgas›n› vurmufltur. Öte yandan bat›l›lar Anadolu’ya ‘Türkiye’ derken; ‹slâm kaynaklar›, hiçbir siyasal anlam› kalmam›fl olmakla birlikte ‘Rum/Roma’ sözünü kullanmaya devam etmifllerdir.

Keyhüsrev’in niyeti Akflehir yoluyla ‹stanbul’a iltica etmekti. Fakat Konya’n›n Lâdik köyüne geldi¤inde bura halk›n›n sald›r› ve hakaretlerine maruz kald›, maiyyetinin eflyalar› ya¤maland›. Bunun üzerine daha güvenli olaca¤›n› düflünerek Larende (Karaman) istikametine döndü. Keyhüsrev Larende’ye giderken Konya yak›nlar›nda Süleymanflah’a bir mektup yazarak, taht› zorla elinden al›nm›fl, sâb›k bir sultan da olsa, maruz kald›¤› bu muameleye, ülkenin sahibi s›fat›yla r›za göstermemesi gerekti¤ini bildirdi. Süleymanflah da bu cüretkârl›¤› hofl görmeyip; derhal gere¤ini yap›p sorumlular› idam ettirdi. Öyle ki, Lâdik köyünü de yakt›rd›. Ayr›ca Keyhüsrev’in güzergâh› üzerinde bulunan yerlerin yöneticilerine haber göndererek kardefline gereken sayg›n›n gösterilmesini bildirdi. Keyhüsrev’in o¤ullar› da, kendi istekleri üzerine, Süleymanflah taraf›ndan yanlar›na adamlar verilerek, Kilikya s›n›r›nda beklemekte olan babalar›n›n yan›na gönderildiler. Keyhüsrev, ilk olarak Kilikya’da II. Leon’un yan›na gidip bir süre orada kald›. Oradan izzet ikram ve bir çok hediyeyle ayr›ld›ktan sonra, Elbistan meliki olan a¤abeyi Tu¤rulflah’a u¤rad›. 4. Ünite - I. Keyhüsrev ve II. Süleymanflah Dönemi 83 SORU D‹KKAT SIRA S‹ZDE DÜfiÜNEL‹M SIRA S‹ZDE SORU DÜfiÜNEL‹M D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N AMAÇLARIMIZ K‹TAP TELEV‹ZYON K‹TAP TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET Tu¤rulflah kendi topraklar›n›, büyük bir sayg›yla karfl›lad›¤› eski sultana ba¤›fllad›. Fakat Keyhüsrev, onu Süleymanflah karfl›s›nda zor durumda b›rakmak istemedi¤inden ba¤›fl›n› iade etti. Elbistan’dan ayr›ld›ktan sonra ziyaret etti¤i Malatya meliki olan kardefli Kayserflah da samimi bir karfl›laman›n yan› s›ra, arzu ederse Malatya’y› kendisine b›rakabilece¤ini; ileride talihi dönerse, kendisine iade edebilece¤i teklifinde bulundu. Ancak buradan da ayr›lan Keyhüsrev, Haleb Eyyûbi melikinin, Âmid Artuklu beyinin, sonra da Ahlatflah Bedreddin Aksungur’un yan›na gitti. Her gitti¤i yerde hürmetle karfl›lan›p a¤›rlanmas›na, kendisine de¤erli hediyeler verilmesine ra¤men, ev sahiplerinin II. Süleymanflah’›n düflmanl›¤›n› çekebilecekleri endiflesiyle buralarda fazla kalamad›. Belki bu ziyaretleri s›ras›nda a¤abeyinden taht› geri alabilmek için askeri yard›m sa¤lamay› da ummufltu. Ancak belli ki gitti¤i yerlerde buna dair bir umut ›fl›¤› belirmedi. Nihayet Samsun’a gelip bir müddet burada dinlenen Keyhüsrev, kendisini hürmetle a¤›rlayan flehrin valisine ‹stanbul’a gitmek istedi¤ini bildirdi. Bunun üzerine valinin temin edip silah ve zahire takviyasi yapt›¤› gemiye binerek ‹stanbul’a do¤ru yola koyuldu (1199/1200). II. SÜLEYMANfiAH DÖNEM‹ Süleymanflah’›n ‹lk ‹craatlar› I. Keyhüsrev’in Konya’y› terk etmesi üzerine devlet ileri gelenleri, Süleymanflah’› flehre davet ettiler. 3 Ekim 1196 günü Konya’ya giren Süleymanflah Türkiye Selçuklu Devleti taht›na oturdu. Bu durum baflta Abbasi halifesi olmak üzere komflu hükümdarlara bildirildi. Süleymanflah Tokat’tan kendisiyle birlikte gelen ümeray› önemli mevkilere yerlefltirmekle birlikte, söz verdi¤i üzere Keyhüsrev’in adamlar›- na ve ahaliye kötü muamelede bulunmad›. Onlar da yeni sultana ba¤›l›klar›n› arz ettiler. Devrin az say›daki kaynaklar›n›n verdi¤i k›s›tl› bilgilere göre, Süleymanflah’›n tahta geçtikten sonra ilk icraat›, kardeflleri Berkyarukflah ve Argunflah’dan Niksar ve Amasya’y› almak oldu. Dikkat edilecek olursa, Süleymanflah Tokat meliki oldu- ¤u s›rada, bu kardeflleriyle s›n›rdafl olmas›na ra¤men onlara dokunmam›fl; fetihlerini Karadeniz’de Bizans istikametinde yo¤unlaflt›rmay› tercih etmiflti. Bu husus saltanat mücadelesine girmeye haz›rlan›rken dikkatleri üzerine çekmemek için baflvurdu¤u bir tedbir gibi görünmektedir. Amasya ve Niksar’›n düflmesinden sonra, Elbistan meliki Tu¤rulflah’›n da II.Süleymanflah’a tâbiyetini bildirdi¤i anlafl›lmaktad›r. Kaynaklarda Ermeni ucundaki Ere¤li meliki Sancarflah ve Ni¤de meliki Arslan84 Türkiye Selçuklu Tarihi Resim 4.1 Keyhüsrev’in, ilk saltanat döneminde 1195- 1196’da Konya’da kestirdi¤i gümüfl para. es-Sultanü’lMu’azzam Keyhüsrev b. K›l›ç Arslan Kaynak: http://www.izmirnümismatik.org/.makaleler flah’›n ak›betiyle ilgili bilgi bulunmamaktad›r. Böylece Ankara meliki Mesud ve Malatya meliki Kayserflah d›fl›nda, kimi tasfiye edilerek, kiminin ba¤l›l›k arzetmesi üzerine, kardefllerin elinde bölünmüfl olan ülke, büyük ölçüde yeniden birlefltirilmifl oldu. Bizans ‹mparatoruyla Anlaflma Bu arada Bizans imparatoru III. Aleksios Angelos, Süleymanflah’›n saltanat mücadelesi ve sonra da kardeflleriyle meflgul olmas›ndan yararlanmak istedi. Bu maksatla, Selçuklu sultan›n›n daha melikken fethetti¤i Samsun liman›n› geri almak üzere, alt› gemiden müteflekkil bir donanma sevk etti. Konstantin Frankopulos adl› bir komutan›n kumanda etti¤i bu küçük deniz kuvveti, güya Giresun liman›nda batan bir gemiyle ilgili araflt›rma yapmakla görevlendirilmiflti. Fakat esas görevi Samsun liman›n› geri almak olan Frankopulos, Karadeniz limanlar›na gelen tüm gemileri vurup ya¤malayarak, bölgenin ticaret trafi¤ini felç etti. Bizans kayna¤›n›n söyledi- ¤ine göre, bu soygunlardan can›n› kurtarabilen Bizansl› tacirler, bizzat imparatora yapt›klar› flikayetlerden hiçbir netice alamad›lar. Fakat Süleymanflah, Selçuklu tüccarlar›n flikâyetlerini dikkate alarak, derhâl imparator nezdinde giriflimde bulundu. II.Süleymanflah Bizans imparatorundan elindeki esirleri serbest b›rak›p, tüccarlar›n gasp edilen mallar›n›n iadesini istedi. ‹mparator, Karadeniz sahillerinde meydana gelen bu olaylarla ilgisi bulunmad›¤›n›, sorumlulu¤un Frankopulos’a ait oldu¤unu söylemekle birlikte, Selçuklu sultan›yla savaflacak güçten yoksun oldu¤u için anlaflmay› kabul etmek zorunda kald›. Buna göre Aleksios mallar› ya¤malanan tüccarlar›n zararlar›n› tazmin etmeyi ve Selçuklu Devleti’ne y›ll›k vergi ödemeyi kabul ediyordu. II. Süleymanflah’›n Kilikya Seferi Kaynaklar›n kendilerinden hiç söz etmedi¤i Ni¤de ve Ere¤li meliklerinin güçsüzlü- ¤ü; Elbistan meliki Tu¤rulflah’›n a¤abeyi Melikflah’›n bask›s› karfl›s›nda Kilikya Ermeni hükümdar› II. Leon (1187-1219)’un himayesine girmesi, Türkiye Selçuklu Devleti’nin Ermeni ucunda zaaf içerisinde oldu¤unu gösteriyordu. Nitekim daha Melikflah ve Sultanflah aras›ndaki mücadeleler s›ras›nda Ere¤li’yi zabt eden Leon, Kayseri kuflatmas›n› da ancak haraç almak karfl›l›¤›nda kald›rmay› kabul etmiflti. Onun Ere¤li’yi hangi melikten ald›¤› belli de¤ildir. E¤er Sancarflah a¤abeyi taraf›ndan Ere¤li’den at›lm›fl veya öldürülmüflse, her iki flehir de bu s›rada Sultanflah’a ait olmal›d›r. Sonuç olarak Kayseri kuflatmas›n› para karfl›l›¤›nda kald›ran Leon, bu yerleri sahibine iade etmiflti. Dâhili meselelerini belli ölçüde çözmüfl olan Sultan Süleymanflah, Ermenilerin bu pervas›zl›¤›na son vermek üzere, 1199’da Kilikya seferine ç›kt›. Bu harekât s›- ras›nda, Leon’la anlaflmazl›¤› olan Oflin adl› bir Ermeni reisiyle iflbirli¤i yapt›. Hatta Leon’un daha sonra papaya yazd›¤› bir mektuptan anlafl›ld›¤›na göre, Antakya ve Trablusflam haçl› prensleri de, Selçuklu sultan›n› destekliyor ve Leon’a karfl› onu k›flk›rt›yorlard›. Selçuklu ordusu Oflin’in kuvvetleriyle birlikte, Ermeniler’i iflgâl ettikleri yerlerden Toroslar’›n ötesine sürüp att›. Kilikya bölgesi Adana’ya kadar istilâ edildi; pek çok ganimet ve esir ele geçirildi. Ermeni kaynaklar› Oflin’in bu savafl s›ras›nda kendi milletine çok zulmetti¤ini yazmaktad›rlar. Süleymanflah’a karfl› bir müttefik de bulamayan Leon, bu durumda çaresiz bar›fl istedi. Y›ll›k vergi vermek ve bir görüfle nazaran, Selçuklu sultan› ad›na para kestirmek flart›yla Selçuklu Devleti’ne tâbi olmay› kabul etti. 4. Ünite - I. Keyhüsrev ve II. Süleymanflah Dönemi 85 II. Leon 1198 y›l›nda papaya müracaat› neticesinde muhteflem/büyük unvan›yla birlikte onun gönderdi¤i krall›k tac›n› giymiflti. Muhteflem kral olarak da Süleymanflah’a ba¤lanm›fl oldu. Bu konuda daha fazla bilgi için bkz. Mehmet Ersan, “Kilikya Ermeni Krall›¤›’n›n Türkiye Selçuklular›’na Tâbiiyyeti Meselesi”, Prof. Dr. ‹smail Aka Arma¤an›, ‹zmir 1999, 301-315. II. Süleymanflah’›n Kilikya seferini nas›l de¤erlendirirsiniz? Saltukili (Erzurum)’nin Türkiye Selçuklu Topraklar›na Kat›lmas› Saltuko¤ullar›, 1.Ünitede okundu¤u üzere, Malazgirt Zaferinden sonra Anadolu’da kurulan ilk Türkmen beyliklerinden birisiydi. S›n›rlar› zaman içerisinde A¤r›’dan Kars’a kadar de¤iflmekle birlikte merkezi Erzurum ve çevresiydi. Do¤u Anadolu’daki di¤er Türk beylikleri gibi, Anadolu’ya göç eden soydafllar›n›n sevk ve iskân› baflta olmak üzere, özellikle Gürcü istilâlar›na karfl› s›n›rlar› müdafaa etmekteydiler. Ancak zaman içerisinde Büyük Selçuklu Devleti’nin gücünü kaybetmesi ve Sancar’›n ölümüyle hanedan›n sona ermesi, Gürcülerin Selçuklu egemenli¤inden tamamen kurtulmas›na f›rsat verdi. fiube hanedan Irak Selçuklular› ve onlar›n mirasç›s› ‹ldenizlilerin de Gürcülerle mücadelede yeterince baflar›l› olamamalar›, durumu daha da vahim bir hâle getiriyordu. Bundan baflka Türkistan’dan aral›klarla devam eden göç sürecinde Hazar’›n kuzeyinden ilerleyen gayr›müslim K›pçak Türkleri’nin Gürcü ordular›nda hizmete al›nmalar› da kuvvet dengelerini Selçuklular aleyhine bozuyordu. Nitekim bu taze savaflç› gücü ordusuna katan Gürcü kraliçesi Thamara (1184-1211)’n›n hükümdarl›¤› zaman›nda Kars düflmüfl, Erzurum tahrip edilmifl; Gürcü sald›r›lar› Malazgirt, Ahlat ve Ercifl’e kadar uzanm›flt›. Gürcüler flehirleri yak›p y›k›yor, ‹slâm ahaliyi esir ediyorlard›. ‹slâm Dünyas›n›n en büyük siyasî gücünü temsil eden II. Süleymanflah’›n bu büyük tehlike karfl›s›nda sessiz kalmas› beklenemezdi. Ancak böyle büyük bir sefere ç›karken, arkas›nda saltanat› için tehdit oluflturabilecek kimseleri de b›rakmak istemiyordu. Bu yüzden önce Eyyûbîler’e dayanarak kendisine itaati reddeden kardefli Malatya hâkimi Kayserflah üzerine yürüyüp Malatya’y› zabt etti (23 Haziran 1201). Süleymanflah bundan sonra Gürcistan’a yapaca¤› sefer için baflta Erzincan Mengücek beyi Behramflah, Saltuklu beyi Melikflah ve kardeflleri olmak üzere bölgedeki emirleriyard›ma ça¤›rd›. Elbistan meliki Tu¤rulflah ve sultan›n enifltesi de olan Behramflah derhâl Süleymanflah’a kat›ld›lar. Ancak baz› kaynaklar›n ifadesine göre, Selçuklu sultan›na güvenmeyen Saltuklu beyi huzura gelmekte ayak sürüdü. Süleymanflah bunun üzerine Erzincan’dan Erzurum’a do¤ru harekete geçti. Ayr›nt›s› 1.Ünitede anlat›ld›¤› gibi, Haziran 1202’de Erzurum’u al›p Saltuklu hanedan›na son verdi. Buray› Elbistan’› kendisine b›rakmas› karfl›l›¤›nda, kardefli Tu¤rulflah’›n idaresine verdi. 86 Türkiye Selçuklu Tarihi D‹KKAT D ‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N AMAÇLARIMIZ K‹TAP TELEV‹ZYON K‹TAP TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET SORU D‹KKAT SIRA S‹ZDE DÜfiÜNEL‹M SIRA S‹ZDE SORU DÜfiÜNEL‹M D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N AMAÇLARIMIZ K‹TAP TELEV‹ZYON K‹TAP TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET 2 SORU D‹KKAT SIRA S‹ZDE DÜfiÜNEL‹M SIRA S‹ZDE SORU DÜfiÜNEL‹M D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N AMAÇLARIMIZ K‹TAP TELEV‹ZYON K‹TAP TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET II. Süleymanflah’›n Gürcistan Seferi Süleymanflah, Ankara meliki Mesud hâricinde, Selçuklu ülkesinde birli¤i kurmay› baflarm›fl ayr›ca Bizans ‹mparatorlu¤u ve Kilikya Ermenileri’ni vergiye ba¤lam›fl; Harput Artuklu, Erzincan ve Divri¤i Mengücek beylerinin tâbiyetleri devam ederken Saltukili de ilhak edilmiflti. Bu durumda Süleymanflah’›n art›k hemhudud oldu¤u Gürcistan’a bir sefer yapmas›n›n önünde hiçbir engel kalmam›flt›. Böylece ‹slâm beldelerini tahrip eden Gürcüleri cezaland›rman›n yan›nda; insiyatif alarak onlar›n sald›r›lar›n› yavafllatmak veya durdurmak da mümkün olacakt›. Süleymanflah, Gürcistan’a karfl› savafl haz›rl›¤› içerisinde olmas›na ra¤men, kraliçeye elçiler göndererek flimdilik bu niyetini sakl›yor ve bir yandan da düflmana dair bilgi topluyordu. Selçuklu sultan› nihayet Kraliçe Thamara’ya bir elçi ve metni ünitenin sonundaki okuma parças›nda verilecek olan çok tehditkâr bir mektup gönderdi. Selçuklu devri kayna¤› ‹bn-i Bîbî, Süleymanflah’›n Gürcistan seferinin sebebine dair bir anekdot anlat›r. Buna göre taht›na bir varis b›rakmak için evlenmek isteyen Thamara, çok say›da o¤lu oldu¤unu duydu¤u K›l›ç Arslan’›n ülkesine bir nakkafl (ressam) gönderdi. Nakkafl sultan›n onbir o¤lunun suretlerini çizdi ve kraliçeye götürdü. Thamara içlerinde hafif da¤›n›k, saçlar› etkileyici bak›fllar› ve selvi gibi boyuyla çok yak›fl›kl› buldu¤u flehzâde Süleymanflah’› be¤endi; hatta be¤enmekle kalmay›p suretine afl›k oldu. II. K›l›ç Arslan’a bir elçi gönderip, ad› geçen flehzâdeyle evlenmesine izin verilmesini, inanç fark›na ra¤men onun Gürcistan’da hükümdar olmas›n›n önünde hiç bir engel bulunmad›¤›n› bildirdi. K›- l›ç Arslan, Süleymanflah’› huzuruna ça¤›r›p, Thamara’n›n teklifini onun kendisine gönderdi¤i k›ymetli hediyelerle birlikte iletti. Fakat bu öneriye çok öfkelenen Süleymanflah, hükümdarl›k için küffar memleketine gitmeyi zillet sayaca¤›n›; ancak sultan emir buyurursa, kâfirleri hak yoluna sokmak ve Gürcistan’› ülkesinin topraklar›na katmak üzere sefer yapabilece¤ini söyledi. Yukar›daki bilgiyi veren kaynak, Süleymanflah’›n sefere ç›kmas›nda, Gürcü kraliçesinin sözkonusu teklifini afla¤›lay›c› bulmas› yüzünden ona karfl› tuttu¤u kinin etkili oldu¤unu yazar. Süleymanflah’›n savafl ilan›n› de¤erlendiren Gürcü kraliçesi telafllanmakla birlikte, hemen savafl haz›rl›klar›n› tamamlad›. Büyük komutanlar idaresinde harekete geçen Gürcü ordusu, Kars’ta bir gün kald›ktan sonra Erzurum istikametinde ha4. Ünite - I. Keyhüsrev ve II. Süleymanflah Dönemi 87 Resim 4.2 II. Süleymanflah’›n 1199-1200’de Aksaray’da kestirdi¤i gümüfl sikke. es_Sultanü’lKahhâr Ebû’l-feth Süleyman b. K›l›ç Arslan Kaynak: http://anadoluselcuklumimarisi.com.s10/asp SORU D‹KKAT SIRA S‹ZDE DÜfiÜNEL‹M SIRA S‹ZDE SORU DÜfiÜNEL‹M D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N AMAÇLARIMIZ K‹TAP TELEV‹ZYON K‹TAP TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET rekete geçti. Kraliçe yan›nda tuttu¤u Selçuklu elçisini, meydan okumak konusunda Süleymanflah’›nkinden afla¤› kalmayan bir mesajla sultana gönderdi. Erzurum ve Kars’tan karfl›l›kl› olarak ilerleyen iki ordu, Pasinler-Sar›kam›fl aras›nda, Sar›kam›fl’a daha yak›n bir mesafede bulunan Micingerd kalesi önünde karfl›laflt›lar. Baz› kaynaklarda Selçuklu ordusunun, savafla girmeden tedbirsizlik sonucu bask›- na u¤rad›¤› rivayet edilmektedir. Bununla birlikte karfl›l›kl› savafl›n vukû buldu- ¤u, Gürcü ordusunun nedereyse yenilmek üzereyken Süleymanflah’›n çetrdâr›- n›n düflmesinin bir anda kargaflaya sebep oldu¤u anlafl›lmaktad›r. At›n›n aya¤› tökezledi¤i için çetrdâr›n›n düflmesi sultan›n bir felakete u¤rad›¤› fleklinde anlafl›ld›. Çünkü savafllarda sultan›n bulundu¤u yer ve daha önemlisi, sultan›n hayatta oldu¤u çetrden anlafl›l›rd›. Bunun üzerine Selçuklu ordusu telâfl içerisinde da- ¤›lmaya bafllad›. Bizzât sultan komutanlar›na isimleriyle seslenip, hayatta oldu- ¤unu duyurmaya çal›flt›ysa da orduyu toplamak mümkün olamad›. Çok say›da ölü ve esir veren Süleymanflah ordusunun kalanlar›yla, fakat a¤›rl›klar›n› savafl meydan›nda b›rakarak Erzurum’a do¤ru çekilmek zorunda kald› (1202). Esir düflenler aras›nda, fedakârca bir hareketle düflman hakk›nda bilgi toplamak amac›yla, Gürcü ordusunun çok yak›nlar›na kadar sokulmufl olan Mengücek beyi Behramflah da bulunmaktayd›. Bununla birlikte Thamara, Selçuklular kadar olmasa da büyük kay›plar verdi- ¤inden savafltan sonra Selçuklu topraklar›n› iflgâle tevessül edemedi. Dolay›s›yla bu yenilgi Süleymanflah’›n iktidar›n› sarsacak bir etki de yaratmad›. Bu hadise üzerine Selçuklu Devleti’ne tâbiyetten ayr›lan olmad›¤› gibi, H›sn-› Keyfâ ve Âmid Artuklu beyi ile Eyyûbîlerden Sümeysat hâkimi Melik Efdal bu tarihten sonra Süleymanflah’a ba¤l›l›klar›n› bildirmifllerdi. II. Süleymanflah’›n Ankara’y› Ele Geçirmesi Melik Mesud sahip oldu¤u askerî güç ve özellikle Ankara’n›n çok müstahkem bir kale olmas› sebebiyle Süleymanflah’›n en büyük rakibi durumundayd›. Sultan bu yüzden iktidar›n› yeterince güçlendirene kadar ona dokunmad›. Melik Mesud da bu süreçte hizmetindeki Türkmenlerle Bizans’a karfl› fetihlere devam etti. Ankara’dan baflka Çank›r›, Kastamonu, Bolu ve Eskiflehir onun idaresinde bulunuyordu. Süleymanflah’›n Ankara seferini bu kadar ertelemesinin bir nedeni de, bu güçlü melikin üzerine yürürken arkas›nda, meselâ Gürcistan’›n istilâ edilmesi gibi prestijli bir galibiyetin bulunmas›n› arzu etmesiydi. Süleymanflah’›n baflar›lar› bir tarafa, Gürcü seferi tam bir hezimetti. O halde Melik Mesud bu yenilgiden yararlanmaya yeltenmeden, onun harekete geçmesine f›rsat vermeden Ankara kuflat›lmal›yd›. Nitekim Melik Mesud, kaynaklar›n farkl› rivayetlerine ra¤men, bir y›ldan fazla muhasara alt›nda kalan Ankara’da, iafle s›k›nt›s› bafl gösterince teslim olmak zorunda kald› (Temmuz 1204). Süleymanflah onun o¤ullar›yla birlikte salimen Ankara’dan ayr›lmas›na izin verdi. Fakat kardefliyle yapt›klar› anlaflmaya uymay›p, onu iki o¤luyla birlikte, kendisine tahsis edilen yere giderken yakalat›p öldürttü. Süleymanflah’›n Mesud’u bu flekilde tasfiye etmesi, hiç kuflkusuz onun sahip oldu¤u büyük güçle alâkal›yd›. Fakat kaynaklar Süleymanflah’›n k›sa bir süre sonra ölümünü, kardeflini katletti¤i için duydu¤u üzüntü veya etti¤ini bulma fleklinde Melik Mesud’un vefat›yla iliflkilendirerek, hadisenin o devirde de hofl karfl›lanmad›¤›n› aksettirmektedirler. 88 Türkiye Selçuklu Tarihi Çetrdâr, Büyük Selçuklu Tarihi dersinde görüldü¤ü gibi, saltanat alâmeti olan ve çetr ad› verilen flemsiyeyi yürüyüfl s›ras›nda hükümdar›n bafl›n›n üzerinde tutan görevliye denir. Dördüncü Haçl› Seferi ve Türkiye Selçuklular› Birinci Haçl› Seferi sonunda Yak›ndo¤u’da birtak›m siyasi teflekküller kuran haçl›- lar, bunlar›n yaflat›labilmesi için sürekli yard›ma ihtiyaç duyuyorlard›. 1101 y›l› ve ‹kinci Haçl› seferlerinin tam bir fiyaskoyla neticelenmesi, beklenen yard›mlar›n gerçekleflememesi, Kudüs’ün Müslümanlar taraf›ndan geri al›nmas›na imkân vermiflti. Bunun üzerine düzenlenen ve üç Avrupal› kral›n kat›ld›¤› üçüncü seferde bile, Latin Do¤u’yu Akkâ’da bir süre daha, ancak nekahat hâlinde yaflatabilecek s›- n›rl› bir baflar› sa¤lanabilmiflti. Üstelik M›s›r’›n Nureddin Mahmud taraf›ndan fethinden beri (1169) haçl›lar, M›s›r’dan Suriye ve el-Cezire’ye uzanan bir hilalin k›skac›nda bulunuyorlard›. Bu Müslümanlar›n haçl›lar› Yak›ndo¤u’dan silmek için uygulad›klar› bir stratejiydi ve sonuçlar› da al›nmaya bafllam›flt›. Bunun üzerine haçl› seferlerinin stratejilerinin de de¤ifliklik yafland›¤› görülecektir. Bu çerçevede Anadolu’da u¤rad›klar› büyük kay›plar ve Bizans’›n onlar için güvenilir bir müttefik olmamas›, haçl› ordular›n art›k daha ziyade deniz yolunu tercih etmelerine sebep oluyordu. Nitekim ikinci seferde karayoluyla Anadolu’dan geçen ve büyük zayiat veren Frans›zlar, üçüncü sefer s›ras›nda deniz yolunu tercih etmek zorunda kalm›fllard›. Bundan baflka Avrupa’da da Latin Do¤u’yu kuflatan ‹slâm hilâlinin, M›s›r zapt edilerek k›- r›lmas› düflüncesi ön plâna ç›kmaya bafllad›. Yani bundan sonraki haçl› seferleri deniz yoluyla ve M›s›r üzerine olacakt›. Kudüs Krall›¤›n› kurtarmak için yap›lan ça¤r›lara krallar iltifat etmese de, ordular ‹talya’da toplanmaya bafllam›flt›. Ancak bu seferin M›s›r’a yap›lacak olmas›, bu ülkeyle yo¤un ticaret iliflkileri oldu¤u için ç›karlar› zedelenecek olan Venediklileri rahats›z etmekteydi. Haçl›lar, Venediklilere taahhüt ettikleri gemi ücretlerini ödeyemedikleri için ‹talya k›y›lar›nda bekletilmekteydiler. Bu s›rada haçl›lardan, Bizans’ta yaflanmakta olan taht kavgas›na yard›m etmelerinin istenmesi, seferin yönünü ‹stanbul’a çevirdi. Aleksios adl› Bizansl› bir taht müddeisi, babas› ‹saakios’la birlikte tahta geçmesi durumunda kiliselerin birlefltirilmesi, haçl› seferine para ve askeri yard›m yapma vaadinde bulundu. Bunun üzerine ‹stanbul önlerine gelen haçl› ordular›, III. Aleksios’u tahttan indirmek üzere flehri kuflatt›lar. ‹mparator III.Aleksios, bu s›rada Ankara kuflatmas›yla u¤raflan Süleymanflah’tan yard›m istedi. Fakat Selçuklu sultan› hem kendi meflgûliyeti hem de, imparatorun 1201 y›l›nda kendisine karfl› düzenledi¤i baflar›s›z suikast giriflimi sebebiyle ona yard›m etmedi. Önce III. Aleksios (Temmuz 1203); sonra tahta geçirildi¤i halde taahhütlerini yerine getirmeyen IV. Aleksios ‹mparatorlu¤u b›rak›p kaçt›lar. 13 Nisan 1204’de de ‹stanbul düfltü. Latinler (Haçl›lar) flehri emsali görülmemifl bir flekilde ya¤malay›p tahrip ettikten sonra burada bir Latin Krall›¤› kurdular. ‹stanbul’dan kaçan hanedan mensuplar› muhtelif bölgelerde tutunarak imparatorlu¤u yaflatmaya çal›flt›lar. Bunlardan III. Aleksios’un damad› olan Teodoros Laskaris, ‹znik merkez olmak üzere Bat› Anadolu’daki Bizans topraklar›nda hükümdarl›¤›n› ilân etti. Komnenoslardan Aleksios ve David kardefller ise Trabzon’dan Sinop’a kadar Karadeniz k›y›s›n› ele geçirdiler. Fakat birbirleriyle rakip olan ‹znik ve Trabzon Rumlar›; Türkiye Selçuklular›’yla s›n›rdafl olmalar› bak›m›ndan, Selçuklu hükümdarlar›n› bu rekabetten fayda sa¤layacak yeni stratejiler ürtmeye sevk edecektir. Özellikle ‹znik’tekiler bir yandan Latinlerle mücadele ettikleri için, Selçuklular›n hareket alan› genifllemifl gibi görünüyordu. Ancak di¤er yandan da Bizansl›- 4. Ünite - I. Keyhüsrev ve II. Süleymanflah Dönemi 89 SORU D‹KKAT SIRA S‹ZDE DÜfiÜNEL‹M SIRA S‹ZDE SORU DÜfiÜNEL‹M D ‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N AMAÇLARIMIZ K‹TAP TELEV‹ZYON K‹TAP TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET lar›n alternatifsiz bir flekilde burada yaflama mecburiyeti, Laskaris’in beklenenden daha fazla direnç göstermesine, ölüm-kal›m savafl› vermesine yol aç›yordu. II. Süleymanflah’›n Ölümü ve fiahsiyeti Süleymanflah, Ankara’y› al›p Melik Mesud’u bertaraf ettikten birkaç gün sonra, 6 Temmuz 1204 tarihinde kulunç hastal›¤›ndan vefat etti. Nerede öldü¤ünü kesin olarak tesbit etmek mümkün olmamakla birlikte, Konya’da di¤er sultanlar›n gömüldü¤ü kümbedhânede defnedildi¤i bilinmektedir. Baz› kaynaklarda ölüm sebebi olarak kardeflinin hayat›na dokunmayaca¤›na dair yeminini bozmas› yüzünden ilahî bir cezaya çarpt›r›ld›¤› veya Gürcü seferi s›ras›nda u¤rad›¤› yenilgi sebebiyle, üzüntüden hastalan›p öldü¤ü söylenmektedir. Ölüm sebebi her ne olursa olsun II. Süleymanflah, Sultan Alp Arslan’›n saltanat› gibi, süresi k›sa fakat gölgesi uzun, sekiz y›ll›k k›sa hükümdarl›k zaman›yla k›yaslanamayacak büyük baflar›lar sa¤lad›. K›l›ç Arslan’›n yapt›¤› görevlendirme neticesinde daha o ölmeden parçalanan ve saltanat kavgalar›yla sars›lan Türkiye Selçuklu Devleti’ni devrald›¤›ndan çok daha ileri bir noktaya tafl›d›. K›l›ç Arslan’›n sahip oldu¤u topraklar› birlefltirmekle kalmay›p s›n›rlar›n› Gürcistan’a kadar geniflletti. Kaynaklar›n güzel ahlâk›, adaleti, cömertli¤i, zekâs› dolay›s›yla methetti¤i Süleymanflah, kardeflleri gibi flehzâdeli¤i zaman›nda çok iyi bir e¤itim alm›fl; meliklik bölgesinde ilim ve kültürün geliflmesine de imkân sa¤lam›flt›. Asl›nda siyasî iktidar› parçalad›¤› için, sadece olumsuz yönleriyle ön plâna ç›kan bu dönemde melikler, birbirleriyle rekabet içerisinde kendi hâkimiyet alanlar›n› cazibe merkezi yapmak için çal›fl›rlarken; sadece devletin merkezinin de¤il, ülkenin her taraf›n›n geliflmesi sa¤lanm›flt›r. Süleymanflah haftada iki gün, Ramazan ve üç aylarda oruç tutar ve namaz k›lard›. Bunun yan›nda kaynaklarda felsefeye, filozoflar›n sohbetlerine merakl› oldu¤u kaydedilmifltir. Süleymanflah hükümdarl›¤› s›ras›nda Konya, Ni¤de ve Niksar’›n surlar›n› tamir ettirmifl, Kayseri-K›rflehir aras›nda K›z›l›rmak üzerinde Tek-göz köprüyü yapt›rm›fl; K›l›ç Arslan zaman›nda Konya’da yap›m›na bafllanan ‹plikçi Medresesi de onun taraf›ndan tamamlanm›flt›r. Süleymanflah’›n hükümdarl›k dönemini k›saca nas›l de¤erlendirirsiniz? Süleymanflah’›n yerine çocuk yafltaki o¤lu K›l›ç Arslan tahta geçirildi. III. K›l›ç Arslan olarak bir y›ldan daha az bir süre tahtta kalan bu hükümdar döneminde, babas› zaman›nda devlete tâbi olanlar›n durumunda bir de¤ifliklik olmad›¤›, bu taht de¤iflikli¤inin devlette bir sars›nt›ya sebebiyet vermedi¤i anlafl›lmaktad›r. Hatta Isparta da bu dönemde Selçuklu topraklar›na kat›lm›flt›r. Ancak Bizans’›n Dördüncü Haçl› Seferi dolay›s›yla içerisinde bulundu¤u durum ve Anadolu’da oluflan yeni siyasi denklem, devletin bir çocuktan daha fazlas›na ihtiyaç duydu¤unu gösteriyordu. Bu arada Malatya meliki olup Eyyûbi kay›npederine s›¤›nm›fl olan Kayserflah ve Erzurum meliki Tu¤rulflah da hayatta bulunuyorlard›. Ancak ümeran›n bir k›sm›, özellikle Daniflmendli uç beyleri, ‹stanbul’da bulunan sâb›k sultan Keyhüsrev’i ça¤›rmaya karar verdiler. Taht de¤iflikliklerinde her hükümdar›n kendi yak›n adamlar›n› önemli mevkilere atamas› söz konusu olaca¤›ndan di¤erlerinin yerlerinden olmak endiflesi tafl›malar› do¤ald›. Fakat henüz devletin önceliklerini kendilerininkinden üstün tutan ümera, Keyhüsrev’in eski adamlar›ndan Hâcib Zekeriya’y› onu ça¤›rmak üzere yola ç›kard›lar. 90 Türkiye Selçuklu Tarihi Kulunç çok sanc›l› ve ölümcül bir ba¤›rsak hastal›¤›d›r. SORU D‹KKAT SIRA S‹ZDE DÜfiÜNEL‹M SIRA S‹ZDE SORU DÜfiÜNEL‹M D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N AMAÇLARIMIZ K‹TAP TELEV‹ZYON K‹TAP TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET 3 I.GIYASEDD‹N KEYHÜSREV’‹N ‹K‹NC‹ SALTANATI (1205-1211) Keyhüsrev’in ‹stanbul’daki Gurbet Hayat› Keyhüsrev taht›n› a¤abeyi Süleymanflah’a terk etmek zorunda kald›ktan sonra, hat›rlanaca¤› gibi, iki o¤luyla birlikte neredeyse üç y›l boyunca muhtelif yerleri dolafl›p, 1200 y›l› bafllar›nda ‹stanbul’a ulaflm›flt›. ‹mparator III. Aleksios Angelos, Keyhüsrev’i sultanlara yarafl›r bir flekilde karfl›lam›fl; kendisine de¤erli hediyeler ve ikta vermiflti. Keyhüsrev de ona baz› de¤erli hediyeler vermek suretiyle mukabelede bulunmufltu. Aleksios Keyhüsrev’i s›k s›k saray›nda misafir ediyor, ziyafetler ve e¤lencelerle gönlünü hofl ediyordu. Fakat Keyhüsrev’in imparatordan beklentisi e¤er askeri yard›m temin edip taht›na kavuflmaksa, Bizans bu tür faaliyetlere girebilecek gücünü kaybedeli epey zaman olmufltu. Keyhüsrev’in bazen s›k›nt›ya düflmekle birlikte; bir rivayete göre Bizansl› bir prenses, baflka bir rivayete göre de yaln›zca H›ristiyan bir han›m olarak an›lan annesi ve day›lar› dolay›s›yla ‹stanbul’da zorluk çekmedi¤i tahmin edilebilir. Ayr›ca kar›s› taraf›ndan imparatorluk ailesiyle akrabal›¤› bulunan ve bir Rum ileri geleni olan Mavrozomes’in k›z›yla evlendi. Üçüncü o¤lu Celâleddin Keyferidun bu han›mdan do¤mufltur. II. K›l›ç Arslan öldü¤ünde yerine geçen G›yaseddin Keyhüsrev’in kardefllerinin, babas›n› zehirleyip öldürdü¤ü ve annesi H›ristiyan oldu¤u için onun tahta geçmeyi hak etmedi¤i gerekçesiyle aleyhinde bulunduklar›na dair rivayetler vard›r. Ancak haçl›lar›n ‹stanbul’u kuflatmas›, ‹mparator III. Aleksios’un da Keyhüsrev’in de rahat›n› kaç›rm›flt›. Bir Selçuklu kayna¤›na göre, Keyhüsrev bir gün Aleksios’u ziyareti s›ras›nda, saraya alaca¤›n› tahsil etmeye gelen bir Frank komutan›, imparatora ve kendisine sayg›s›zl›k etti¤i için, onu önce darb edip sonra düelloda öldürmüfltü. Bu olay›n Franklarla düflmanl›¤›na sebep olmas› üzerine Keyhüsrev’e, kay›npederi Mavrozomes’in yan›na gitmesi önerilmiflti. Mavrozomes ‹stanbul yak›nlar›nda bir adan›n sahibiydi. Keyhüsrev’in onun yan›na s›¤›nmas›n›n haçl›lar›n ‹stanbul’u kuflatmas›yla ilgili olmas› da muhtemeldir. Selçuklu hanedan mensuplar›n›n Bizans’a ilticalar› hakk›nda daha fazla bilgi için bkz. Erdo¤an Merçil, “Bizans’ta Selçuklu Hanedan Mensuplar›”, XI. Türk Tarihi Kongresi (Bildiriler) Ankara 1990, 709-721. Neticede Keyhüsrev’i davet etmek için yola ç›kan Hâcib Zekeriya onu kay›npederinin yan›nda buldu. Keyhüsrev’e a¤abeyinin öldü¤ü ve ümeran›n tahta geçmek üzere kendisini davet ettiklerini gizlice anlatt›. Süleymanflah’›n ölümü dolay›s›yla üç gün yas tutan Keyhüsrev, kay›npederine yurduna dönmeye karar verdi¤ini bildirdi. Bunun üzerine haz›rl›klar›n› yapan Keyhüsrev o¤lullar› ve maiyyetiyle birlikte Anadolu’ya geçti. Fakat burada Sultan III. K›l›ç Arslan’la yapt›¤› anlaflman›n bozulmas›ndan, dolay›s›yla Latinler karfl›s›nda zor duruma düflmekten korkan Laskaris engeliyle karfl›laflt›. Görüflmeler neticesinde Keyhüsrev’in geçmesine izin verilmesi karfl›l›¤›nda, onun birinci saltanat› s›ras›nda Selçuklu topraklar›na kat›lan Ladik ve Honaz çevresinin Laskaris’e iade edilmesi kararlaflt›r›ld›. Ayr›ca bu yerlerin teslimi sa¤lanana kadar sultan›n o¤ullar› ve hâcib Zekeriya da ‹znik’te rehin kalacaklard›. 4. Ünite - I. Keyhüsrev ve II. Süleymanflah Dönemi 91 G›yaseddin Keyhüsrev ‹stanbul’a gitti¤inde, üzerinde alt›n ifllemeli bir elbise, bafl›nda sar›k ve aya¤›nda, Selçuklu sultanlar›n›n alâmeti olan k›rm›z› çizme bulunuyordu. SORU D‹KKAT SIRA S‹ZDE DÜfiÜNEL‹M SIRA S‹ZDE SORU DÜfiÜNEL‹M D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N AMAÇLARIMIZ K‹TAP TELEV‹ZYON K‹TAP TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET SORU D‹KKAT SIRA S‹ZDE DÜfiÜNEL‹M SIRA S‹ZDE SORU DÜfiÜNEL‹M D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N AMAÇLARIMIZ K‹TAP TELEV‹ZYON K‹TAP TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET Rumca’y› çok iyi bilen Hâcib Zekeriya, Laskaris’ten Keyhüsrev’in o¤ullar› için gezi ve avlanma izni ald›ktan sonra, kendilerini takiple görevlendirilen muhaf›zlar› çeflitli vaadlerle ikna ederek; bir av s›ras›nda flehzâdelerle birlikte kaçarak Türk topraklar›na geçti. Bizans bölgesinden ayr›lan Keyhüsrev asker toplamak için do¤rudan meliklik merkezi Uluborlu’ya geldi (Ocak 1205). O¤ullar› Keykâvus ve Keykubâd da bir süre sonra kendisine kat›ld›lar. I. G›yaseddin Keyhüsrev’in ‹kinci Kere Tahta Oturmas› Keyhüsrev, Uluborlu ve çevresinden toplad›¤› orduyla Konya önlerine geldi¤inde, Konya halk›n›n kendisine karfl› ciddi bir haz›rl›k ve mukavemetiyle karfl›laflt›. Bu direnfl daha önce a¤abeyine karfl› kendisine gösterilen sadâkatin, flimdi de III. K›- l›ç Arslan’a gösterilmesiyle ilgiliydi. Devlet erkân› taraf›ndan davet edildi¤i için bu kadar büyük bir güçlükle karfl›- laflaca¤›n› beklemeyen Keyhüsrev, Konya’y› muhasara edip etraf›n› ya¤malad›ktan sonra, flehrin yak›nlar›nda bir yere çekildi. Mevsimin k›fl olmas› sebebiyle yaflanan zorluklar Keyhüsrev’i flehir halk›na karfl› öfkelendiriyordu. Nihayet kuflatman›n sürmesi durumunda flehrin düflmesinin mukadder oldu¤unu gören ileri gelenler, ye¤eninin hayat›na dokunmamas›n› rica ederek, Konya’y› Keyhüsrev’e teslim ettiler (Mart 1205). Keyhüsrev böylece sekiz y›l sonra yeniden Selçuklu taht›na oturdu. Kendisine karfl› gösterilen direnifl yüzünden sitemini ifade etmekle birlikte, ileri gelenlere iktalar verdi. Huzuruna gelmekte olan ye¤eni K›l›ç Arslan’› karfl›lamaya o¤ullar›n› ç›- kard›. K›l›ç Arslan ad›na babas›n›n meliklik merkezi Tokat’a tayin menfluru yaz›ld›ysa da, buraya do¤ru giderken yakalan›p, Konya yak›nlar›ndaki Gavale kalesinde hapsedildi. Kaynaklar›n daha sonra kendisinden hiç söz etmemesi, hapisteyken eceliyle öldü¤ü veya öldürüldü¤ü izlenimini vermektedir. Sultan I. Keyhüsrev, kendi aleyhinde fetva verdi¤i söylenen kad› Tirmizî’yi idam ettirmiflti. Keyhüsrev’in hükümdarl›¤› adet oldu¤u üzere ba¤l› beyliklere ve komflu hükümdarlara duyuruldu. Onlardan gelen tebrikler kabul edildi. Meliklik döneminde hocas› olup kendisi gibi gurbette bulunan hocas› Mecdeddin ‹shak’› fiam’dan yan›na davet etti. Onu Malatya meliki tayin etti¤i o¤lu Keykâvus’un hocal›¤›na atad›. Keykubâd’› Tokat’a, di¤er o¤lu Keyferidun’u ise Koylu-Hisara melik olarak tayin etti. Ancak bu tayinlerin K›l›ç Arslan döneminde görülen uygulamayla ilgisi yoktur. Melikler sadece bulunduklar› vilayetin yöneticisi olup, adlar›na para kestirme ve hutbe okutma yetkileri bulunmuyordu. Sultan Keyhüsrev’in ikinci saltanat döneminde, Süleymanflah zaman›nda Selçuklu Devleti’ne tâbi olan tüm hükümdar ve beyler ba¤l›l›klar›n› sürdürmeye devam ettiler. 92 Türkiye Selçuklu Tarihi Bu direniflte, devrin büyük âlimlerinden Kad› Tirmizî taraf›ndan verildi¤i rivayet edilen ve Keyhüsrev’in ‹stanbul’da iken ‹slâma ayk›r› bir hayat sürdürdü¤ü için, hükümdarl›¤›n›n caiz olmad›¤› yolundaki fetvan›n rolü oldu¤u anlafl›l›yor. Mecdeddin ‹shâk, dönemin büyük mutasavv›f ve âlimlerinden olup; vahdet-i vücut felsefesinin temsilcisi Sardeddin Konevî’nin de babas›d›r. Resim 4.3 I. Keyhüsrev’in 1204-1205’de, Konya’da darbetti¤i gümüfl para es-Sultanü’lMu’azzam G›yasü’d-dünya ve’d-din Ebû’l-feth Keyhüsrev b. K›l›ç Arslan Kaynak: http://www.zeno.ru/ data/2317/is-1486seljukKaykhusraw2nd.reign d 601 Konya.jpg Keyhüsrev’in ‹znik ve Trabzon’daki Bizansl›larla ‹liflkileri Keyhüsrev ‹stanbul’dan dönüflünde, Anadolu’ya geçifline izin vermek istemeyen Laskaris ile Denizli ve Honaz havalisini iade etmek flart›yla anlaflm›fl; ancak rehin olarak tutulan o¤ullar›n›n kaç›p kurtulmalar› üzerine, bu anlaflmay› uygulamak için bir sebep kalmam›flt›. Keyhüsrev bununla birlikte ‹znik istikametinden emin olmak istedi¤i için, meseleye kendince bir çözüm getirdi. Buna göre bir Bizansl› oldu¤u için Laskaris’ten tepki görmeyece¤ini ve bu vesileyle sözünü de yerine getirmifl olaca¤›n› düflünerek bu yerleri, melik unvan›yla kay›npederinin idaresine verdi. Mavrozomes Selçuklu sultan›na ba¤l› olmas› hasebiyle, emrine verilen Türkmen kuvvetleriyle birlikte bölgeyi idaresi alt›na al›rken Laskaris’le çat›flmas› kaç›n›lmazd›. Laskaris buna ra¤men rekabet hâlinde oldu¤u Trabzon’daki Komnenoslar ve Latinler karfl›s›nda zor durumda kalmamak için Keyhüsrev’le anlaflmak zorunda kald›. Latin iflgâli üzerine ‹stanbul’dan kaçan Aleksios ve David Komnenos kardefller, anneleri taraf›ndan akraba olduklar› Gürcü kraliçesinin de yard›m›yla, Trabzon’dan Sinop’a kadar Karadeniz sahillerinde yerleflmifllerdi. Bizans’›n varisi s›fat›yla hareket eden Komnenoslar, bölgede Süleymanflah’›n Samsun’u fethiyle bafllayan Türk hâkimiyetini k›rarken; onlar›n Bizans’a ait topraklar›n tümünü ele geçirmek maksad›yla Sinop’tan bat›ya ilerleyiflleri Laskaris’i ciddi biçimde tehdit ediyordu. Komnenoslar›n Karadeniz limanlar›ndaki gemileri ya¤malamalar›, Karadeniz’in kuzeyinden gelip Anadolu’ya geçen do¤u- bat› ve bununla Sivas’ta birleflen kuzeygüney ticaret yollar›n› tamamen t›kam›flt›. Tüccarlardan sermayesini kurtaranlar kendisini kârl› addediyor; Selçuklu Devleti de büyük ekonomik kay›plara u¤ruyordu. Sultan I. Keyhüsrev bu durumda Aleksios’la savaflmaya mecbur oldu. Aleksios’u yenilgiye u¤rat›p, yollar›n emniyetini sa¤layan Keyhüsrev bu kadar›n› yeterli gördü. Bu sefer s›ras›nda Samsun ve çevresinin geri al›nd›¤›na dair bilgi yoktur. 1214’de Sinop fethedilip, Komnenoslar vergi vermek flart›yla Selçuklular’a ba¤lanana kadar, baz› flehirlerin iki taraf aras›nda el de¤ifltirdi¤i anlafl›lmaktad›r. Nitekim Laskaris de bu müsait durumdan yararlanarak David Komnenos’a karfl› yürüyüp onu ma¤lub etmifl; Sinop’tan bat›ya ilerlemesini engellemeye muvaffak olmufltu. Bir Bizans kayna¤›n›n, ‹znik taht›n› zabt etmek istedi¤ini söyledi¤i Mavrozomes de, Laskaris kafl›s›nda tutunamay›p Konya’ya çekilmiflti. Antalya’n›n Fethi (1207) Daha önce de anlat›ld›¤› üzere, haçl›lar›n ‹stanbul’u zabt› ve Bizans topraklar›n› Venediklilerle aralar›nda paylaflt›rmalar›, Bizans’›n özellikle Anadolu’daki topraklar›nda bir otorite bofllu¤u ve kargaflaya yol açm›flt›. Bat› Anadolu ve Karadeniz bölgeleri, Laskaris’le Komnenoslar taraf›ndan tutulurken; Bizans’› temsil eden güçlerin denetiminin d›fl›nda kalan Akdeniz k›y›s›ndaki flehirler ise, gözü pek baz› maceraperestlerin eline geçiyordu. Nitekim Anadolu ticaret trafi¤inin güneydeki en mühim girifl-ç›k›fl kap›lar›ndan biri olan Antalya’n›n idaresini, Aldobrandini adl› bir ‹talyan ele geçirmiflti. Aldobrandini’nin, tarih boyunca özellikle zahire ihtiyac› dolay›s›yla Anadolu’yla zorunlu ba¤lar› olan, K›br›s haçl›lar› taraf›ndan da desteklendi¤i anlafl›l›yor. 4. Ünite - I. Keyhüsrev ve II. Süleymanflah Dönemi 93 Selçuklu hanedan›na mensup flehzâdeler, eyalet ve vilayetlere vali olarak tayin edildiklerinde melik unvan› al›rlard›. Üçüncü Haçl› Seferi s›ras›nda deniz yolunu tercih eden ‹ngiltere kral› Richard’›n donanmas› büyük kay›plara u¤rad›¤› bir f›rt›na neticesinde, K›br›s’ta Limasol liman›na s›¤›nmak zorunda kalm›flt›. ‹ngiltere kral›, Bizansl› bir valinin elinde bulunan aday› zapt edip ahalisini katliama u¤ratt›. Aday› ya¤malad›ktan sonra haçl› flövalyelere satt›. Ertesi y›l Akkâ’daki krall›k yar›fl›n› kaybeden eski Kudüs kral› Guy de Lusignan buraya sahip oldu. Böylece K›br›s’ta, Venedik iflgâline kadar sürecek olan Lusignan Haçl› Krall›¤› kurulmufl oldu (1192). Hat›rlanaca¤› üzere K›l›ç Arslan Uluborlu’yu fethettikten sonra, Antalya’y› da kuflatm›fl ama alamam›flt›. Süleymanflah’›n ölümünden hemen sonra, III. K›l›ç Arslan Antalya’ya en yak›n flehir olan Isparta’y› Selçuklu topraklar›na katm›flt›. Bu hadise ömrü vefa etseydi Süleymanflah’›n hedefleri aras›nda Antalya’n›n bulundu¤unu ve haz›rl›klar›n›n da yap›ld›¤›n› göstermektedir. Aldobrandini bu arada M›s›r ve Avrupa’dan gelen tüccar kafilelerini soyarak Anadolu’nun ekonomik hayat›n› sekteye u¤rat›yordu. Müdahale edilmemesi halinde Antalya ve civar›n›n K›br›s haçl›lar›n denetimine girmesi de kaç›n›lmazd›. Üstelik Antalya, Türkiye Selçuklular›’n›n M›s›r’la ticaret iliflkileri aç›s›ndan vazgeçilmesi mümkün olmayan bir limand›. Sultan I. Keyhüsrev bu meseleyi halletmek üzere, ülkenin her taraf›ndan asker toplay›p Antalya üzerine yürüdü. Muhasara edilen flehrin kale burçlar›, onbefl gün boyunca manc›n›klarla dövülerek tahrip edildi. Fakat bu arada Selçuklu ordusunun gelmekte oldu¤unu haber alan Aldobrandini, K›br›s krall›¤›ndan yard›m istemiflti. Nitekim Antalya’n›n yard›m›na, K›br›s kral nâibi Gauiter de Montbeliard idaresinde bir kuvvet gönderildi. Beklenmedik bir zamanda gelen haçl› yard›m›, Selçuklu kuvvetlerinin kuflatmay› kald›r›p gerilere çekilmesine sebep oldu. Deniz yoluyla yard›m alan bir flehrin denizden kuflat›lmadan ve karadan tüm ikmâl yollar› kesilmeden düflürülmesi do¤al olarak kolay de¤ildi. Keyhüsrev de geriye çekilerek, ablukaya ald›¤› flehri teslim olmaya zorlamak istiyordu. Nitekim bir süre sonra flehri koruyan haçl›larla yerli ahali aras›nda anlaflmazl›klar ç›kt›. Antalyal›lar Selçuklu kuvvetlerine haber göndererek flehri teslim edeceklerini bildirdiler. Bunun üzerine Selçuklu askerleri, manc›n›klarla dövülen Antalya surlar›na merdivenlerle t›rman›p flehre girmeye bafllad›lar. Haçl› askerleri kaleye çekilip direnmeye çal›flt›larsa da baflar›l› olamad›lar. Bu haçl› birliklerinin ak›betleri hakk›nda hepsinin öldürüldükleri, esir al›nd›klar› veya K›br›s’a gitmelerine izin verildi¤i fleklinde farkl› rivayetler vard›r. 5 Mart 1207 tarihinde fethedilen Antalya’n›n valili¤ine, sultan›n mutemed adamlar›ndan Mübarizeddin Ertokufl atand›. Art›k bir Müslüman flehri oldu¤unun gere¤i olarak cami yap›lmas›, din adam› tayini vs. yan›nda; kalesi de onar›l›p erzak ve silah depolar› takviye edildi. K›br›s Haçl› Krall›¤›yla Yap›lan Ticaret Anlaflmas› Antalya’n›n fethi Türkiye Selçuklular›’n›n askeri ve ekonomik hedefleri aç›s›ndan flüphesiz çok büyük bir baflar›yd›. Fakat Selçuklu sultan› bu kadar›n› yeterli görmeyip, ticaret hayat›n› gelifltirmeye yönelik tedbirler almaya devam etti. Keyhüsrev bu amaçla son olaylar yüzünden zarara u¤rayan tüccarlar›n mallar›n›n ve kay›plar›n›n tesbit edilmesini ve zararlar›n›n devlet hazinesinden ödenmesi emretti. Tüccarlar hangi ülkeden gelirse gelsin, ticaretten al›nan vergileri kald›rd›. Bu husus bir yandan kervansaray a¤lar›yla donat›lmakta olan Anadolu’yu, yeniden ticaretin cazibe merkezlerinden biri hâline getirmek için takip edilen iktisadî politikalarla ilgiliydi. 94 Türkiye Selçuklu Tarihi S ORU D‹KKAT SIRA S‹ZDE DÜfiÜNEL‹M SIRA S‹ZDE SORU DÜfiÜNEL‹M D ‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N AMAÇLARIMIZ K ‹TAP TELEV‹ZYON K ‹TAP TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET 5. Ünitede de görülece¤i gibi, Sultan I. ‹zzeddin Keykâvus döneminde yap›lan yaz›flmalardan anlafl›ld›¤›na göre; K›br›s Haçl› Krall›¤›yla ilk anlaflmay›, Antalya’n›n fethinden hemen sonra I. Keyhüsrev yapm›flt›r. ‹ki ülkenin tüccarlar›n›n birbirlerinin topraklar›nda karfl›l›kl›k esas›na göre serbestçe ticaret yapabilmelerini ve gümrük vergilerini %2-3’lere indirmeyi hükme ba¤layan bu anlaflman›n metni günümüze kadar ulaflmam›flt›r. Sonraki yaz›flmalardan anlafl›ld›¤›na göre Selçuklu sultan› Antalya’n›n fethi s›ras›nda savafla girdi¤i K›br›s Krall›¤›’yla çekiflmeye son vererek, devletin ç›karlar› neyi gerektiriyorsa onu yapm›flt›r. Böylece Antalya’n›n fethiyle bir tersaneye kavuflan, fakat henüz uluslararas› sularda ticaret yapabilecek imkân ve gelene¤e sahip bulunmayan Selçuklular, Anadolu’yu bu anlaflmalarla dünya ticaretinin önemli bir parças› durumuna getirmifllerdir. Sizce Antalya’n›n fethinin Türkiye Selçuklular› bak›m›ndan önemi nedir? Sultan I. Keyhüsrev’in Kilikya Seferi II. Süleymanflah’›n 1199 y›l›nda düzenledi¤i sefer sonunda Selçuklu tâbiyetini kabul eden Kral Leon, 1204’de onun ölümünden sonra meydana gelen iki taht de¤iflikli¤ini büyük bir f›rsat olarak de¤erlendirmek istedi. Leon bu amaçla 1205’de Göksun ve etraf›ndaki baz› yerleri al›p, çok say›da esir ve ganimet ele geçirdi. Selçuklular’›n müttefiki olan Halep Eyyûbi melikinin topraklar›n› yak›p y›kt›. Arkas›ndan Marafl ve havalisinde baz› yerleri al›p büyük tahribat yapt›. Buras› Selçuklular›n Ceyhan havzas›n› kontrolü bak›m›ndan çok önemli bir noktayd›. Marafl’tan Elbistan önlerine gelen Leon, flehri kuflatt›ysa da baflar›l› olamad›. Toprak kay›plar› bir tarafa, onun bu faaliyetleri Anadolu-Suriye güzergâh›ndaki ticaret ak›fl›na büyük zarar veriyordu. Türkiye Selçuklular›’n›n güneydo¤u politikalar›n›n önünde ciddi bir engel teflkil eden Ermenilerle savafl, neredeyse her hükümdar zaman›n›n rutin faaliyeti hâline gelmiflti. Ermeniler hat›rlanaca¤› gibi, Birinci Sefer s›ras›nda haçl›larla yapt›klar› iflbirli¤i sayesinde Toroslar’da küçük, fakat jeopolitik imkânlar› bak›m›ndan dirençli bir devletcik kurmufllard›. Kilikya Ermenileri Bizans ‹mparatorlu¤u, Türkiye Selçuklular› ve Haçl›lar aras›nda s›- k›flarak toprak kay›plar›na u¤ramakla birlikte, komflular›n›n kriz dönemlerinde tüm f›rsatlar› de¤erlendirerek varl›klar›n› sürdürmeyi baflar›yorlard›. Sultan Keyhüsrev bütün bu olaylar› yak›ndan takip ediyordu. ‹stanbul’un iflgâlinden sonra Karadeniz ve Akdeniz sahillerinde meydana gelen kargaflan›n, Türkiye Selçuklular› aleyhine flekillenmesine imkân vermeden olaylara tam zaman›nda müdahalede bulunmas› gerekiyordu. Bu çerçevede Trabzon Rumlar›n›n sald›r›lar›- n› durdurup, Antalya’y› fethederek önemli baflar›lar kazand› Art›k s›ra tahta ç›kt›- ¤›ndan beri topraklar›n› ya¤malayan Leon’u cezaland›rmaya gelmiflti. 1209 y›l›nda harekete geçen Selçuklu sultan›, önce Marafl’› kuflat›p ald›. Bu arada Leon’la mücadele etmesine ra¤men kesin bir sonuç alamayan Melik Zâhir’e de kendisine askeri yard›mda bulunmas› ça¤r›s› yapt›. Eyyûbi ordusunun da kat›l›m›yla güçlenen Keyhüsrev, daha önce fethedilmifl fakat el de¤ifltirmifl olan Pertus kalesini geri ald›. Ele geçirilen pek çok esir aras›nda Leon’un o¤lu Kirkor da bulunuyordu. Toroslar›n ötesine geçilerek bir çok yerin fethedildi¤i bu sefer, Leon’un bar›fl istemesi ve k›fl›n da bast›rmas› üzerine tamamland›. Böylece Leon’un sald›r›lar› yüzünden güvenli¤ini kaybeden Anadolu-Suriye yolu emniyete kavuflmufl oldu. 4. Ünite - I. Keyhüsrev ve II. Süleymanflah Dönemi 95 I. Keyhüsrev haçl›larla yap›lan ticaret anlaflmas›n›n bir benzerini, Sultan Keykâvus ve Keykubâd dönemlerinde yenilenen anlaflma metinlerinden anlafl›ld›¤›na göre, Venedikliler’le de yapm›flt›r. SORU D‹KKAT SIRA S‹ZDE DÜfiÜNEL‹M SIRA S‹ZDE SORU DÜfiÜNEL‹M D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N AMAÇLARIMIZ K‹TAP TELEV‹ZYON K‹TAP TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET 4 SORU D‹KKAT SIRA S‹ZDE DÜfiÜNEL‹M SIRA S‹ZDE SORU DÜfiÜNEL‹M D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N AMAÇLARIMIZ K‹TAP TELEV‹ZYON K‹TAP TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET Ermeni kral› Leon ele geçirdi¤i esir ve ganimetleri iade etmek, tazminat ödemek, bir daha Selçuklu s›n›rlar›n› ihlâl etmemek ve tâbiyetini devam ettirmek flart›yla anlaflma yapmaya mecbur kald›. Alaflehir Savafl› ve Keyhüsrev’in fiehit Düflmesi Sultan Keyhüsrev bilindi¤i gibi, Bizans’›n mirasç›s› oldu¤u iddias›yla, Bat› Anadolu’da hâkimiyetini güçlendirmekte olan Laskaris’le, Karadeniz’deki Komnenoslara karfl› anlaflma yapm›flt›. ‹ki hükümdar da bu anlaflman›n kendi aç›lar›ndan yararl› sonuçlar›n› görmüfllerdi. Nitekim Laskaris bu sayede Latinlerle mücadele edebilmifl ve baflar›l› olmufltu. Hatta patrik taraf›ndan taç giydirilmifl ve imparator unvan› kullanmaya bafllam›flt›. Ancak Keyhüsrev’in, Bizans’›n fiili hâkimiyeti söz konusu olmasa da, teorik olarak kendisine ait sayd›¤› Antalya’y› fethi Laskaris’i rahats›z etti. Ama Laskaris’in giderek güçlenmesi de Selçuklu sultan›n› kayg›land›r›yordu. Bu arada Laskaris’in kay›npederi eski imparator III. Aleksios da, ‹znik taht›n› elde etmek için harekete geçmifl bulunuyordu. Bunun için de ‹stanbul’da vaktiyle kendisini bir mülteci olarak a¤›rlad›¤› Selçuklu sultan› Keyhüsrev’in yan›na geldi. Sultan, Aleksios’a Laskaris’i y›pratmak ve bu sayede topraklar›n› geniflletmek amac›yla oldu¤u kadar; ‹stanbul’da geçirdi¤i y›llar›n kendisine yükledi¤i vefa duygusuyla da yard›m etmek istiyordu. Laskaris’in ödemekle mükellef oldu¤u y›ll›k vergiyi göndermemesi de, do¤al olarak savafl sebebi say›l›yordu. Bu süreçte art›k savafla haz›rland›klar› anlafl›lan iki hükümdar›n da yeni ittifaklar peflinde olduklar› görülmektedir. Nitekim Selçuklu sultan›, Venediklilerin arabuluculu¤u ve belki III. Aleksios’un teflvikiyle ‹stanbul Latin imparatoru Henri de Flandre ile Laskaris aleyhinde gizli bir anlaflma yapt›. Y›ll›k vergi ödemeyi tek tarafl› olarak kesip, savafl› göze alan Laskaris de onlar aleyhine Ermeni Leon ve Bulgar kral› Kaloyan’la ittifak etti. Keyhüsrev sefere ç›kmadan önce Laskaris’e bir elçiyle gönderdi¤i mektupta, kay›npederi Aleksios’un gasp etti¤i taht›n› terk etmesini, zor yoluyla bunu sa¤- layaca¤›n› bildiriyordu. ‹znik hükümdar›n›n bu iste¤e uymas› elbette söz konusu de¤ildi, dolay›s›yla savafl da kaç›n›lmaz bir hâle gelmiflti. Keyhüsrev ülkesinin her taraf›na haberler göndererek büyük bir ordu toplad›. III. Aleksios’u da yan›na alarak ‹znik’e do¤ru yola koyuldu. Bunu haber alan Laskaris de K›pçak, Alan ve Germen askerleriyle takviye edilmifl olan ordusuyla Selçuklu sultan›na karfl› harekete geçti. Sultan Keyhüsrev ve Laskaris aras›nda yap›lan savafl›n yeri ve cereyan tarz› hakk›nda, dönemin kaynaklar› birbirinden çok farkl› bilgiler verirler. Bir rivayete göre Selçuklu ordusu, bugün yeri tam olarak bilinmeyen Antiochia kalesini almak üzereyken, Laskaris’in yetiflmesiyle ordular burada karfl›laflm›flt›. Baflka bir rivayete göre de Türk ordusu, Bizans s›n›r hatt›nda bulunan Alaflehir (Philadelphia)’e vard›¤› s›rada Laskaris’in ordusuyla karfl›laflm›flt›. Mevcudu Selçuklu ordusundan çok az olan Bizans ordusu paral› seçkin Frank askerlerle takviye edilmiflti. Türk kuvvetlerine ilk sald›r›y› yapan Frank askerleri bir hamlede Selçuklu ordusunun arka saflara ulaflmalar›na ra¤men; bu ani sald›r›n›n flokunu üzerinden atan Türkler Frank birli¤ini imha ettiler. Sonra da düflman ordusuna hücum edip büyük kay›plar verdirdiler. Bizans ordusu savafl meydan›n› terk edip kaçmaya bafllad›¤›nda, bir an önce sonuca ulaflmak isteyen Selçuklu sultan› a¤›r gelen z›rh›n› ç›kar›p tedbirsiz bir flekilde, bizzât harbe girdi. ‹leri gelenler kendisine merkezde kal›p sadece har96 Türkiye Selçuklu Tarihi SORU D‹KKAT SIRA S‹ZDE DÜfiÜNEL‹M SIRA S‹ZDE SORU DÜfiÜNEL‹M D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N AMAÇLARIMIZ K‹TAP TELEV‹ZYON K‹TAP TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET bi yönetmesi için yalvard›larsa da, 200 askerle düflman ordusunun merkezine sald›rd›. Fiziki gücüne ve savafl kabiliyetine güvenen Keyhüsrev, da¤ gibi tasvir edilen ve herkesinkinden daha yüksek olan at› üzerinde Laskaris’le karfl› karfl›ya geldi. Sultan onu bir gürz darbesiyle at›ndan düflürdü, hatta ayn› darbeyle at› da yere y›k›ld›. Sultan›n adamlar› derhâl Laskaris’in etraf›na toplan›p onu öldürmek istedilerse de, buna izin vermeyen Keyhüsrev onun at›na bindirilmesini emretti. Bir anlat›ma göre k›l›c›yla sultan›n at›n›n arka ayaklar›n› kesen Laskaris’in bu hamlesiyle bir kulenin yere y›k›l›fl› gibi at›ndan yere düflen Keyhüsrev, Laskaris taraf›ndan bafl› gövdesinden ayr›lmak suretiyle flehit edildi. Sultan›n kesik bafl› teflhir edilince bunu gören Selçuklu askerleri, gâlip durumda olmalar›na ra¤men dehflete kap›l›p kaç›flmaya bafllad›lar. Bunun üzerine geri dönen az say›daki Bizans askeri, takip etti¤i Türk ordusuna a¤›r zayiat verdirdi. Bir çok esir aras›nda büyük emirler de bulunuyordu ki, bunlardan birisi de sultan›n o¤ullar›n›n atabeyi olan Seyfeddin Ayaba idi. Farkl› bir anlat›ma göre ise, Laskaris’i bir hamlede at›ndan düflüren Keyhüsrev onun öldürülmesine izin vermedi. fiüphesiz düflman›n›n esir al›nmas›n› istiyordu. Bizans ordusu zaten a¤›r kay›plar vermifl, savafl meydan›ndan firar etmeye bafllam›fllard›. ‹flte bu s›rada bir kar›fl›kl›k meydana geldi. Selçuklu ordusu ve hatta sultan›n candârlar› kaçanlar› kovalama ve ganimet toplama telâfl›na düflerek, sultan› savafl meydan›n ortas›nda yaln›z b›rakt›lar. Bunu gören bir Frank askeri kendisini fark etmeyen sultan› arkadan hançerleyerek flehit etti. Frank askeri kaçmakta olan Bizansl›lara’a yetiflerek durumu haber verdi. Bunun üzerine ma¤lub Bizans askerleri dönerek flaflk›nl›k içerisinde da¤›lan Selçuklu ordusunu takibe koyuldular ve a¤›r kay›plar verdirdiler (Haziran 1211). Alaflehir Savafl›nda Keyhüsrev’in yan›nda bulunan, eski Bizans ‹mparatoru ve Laskaris’in kay›npederi III. Aleksios da esir düflmüfltü. Kendisi Laskaris’in huzuruna getirildi¤inde, hükümdarlara lay›k bir flekilde karfl›land›. Fakat Bizans flehirlerini Türkler’e vermekle suçlanarak, imparatorluk niflanlar› söküldü ve ölene kadar hapsedildi¤i Hyakhintos manast›r›nda kald›. Sultan Keyhüsrev’in naafl› Laskaris’in izniyle, geçici olarak Alaflehir’deki Müslüman mezarl›¤›nda topra¤a verildi. I. Keyhüsrev Dönemi Selçuklu-Bizans ve Latin iliflkilerini de¤erlendiriniz. Alaflehir Savafl›n›n De¤erlendirilmesi Yukar›daki anlat›mlar›n hangisi do¤ru olursa olsun sonuç olarak; Alaflehir savafl›nda üstün durumda bulunan Selçuklu ordusu, ma¤lub Bizans ordusunu kovalamaya giriflince, korumas›z kalan Sultan I. Keyhüsrev’in flehid edildi¤i anlafl›l›yor. Farkl› kaynaklar›n verdi¤i malumât birlefltirildi¤inde ortaya ç›kan gerçeklerden biri de, Keyhüsrev’in gücüne ma¤ruren z›rh›n› ç›kar›p, adetâ yal›n k›l›ç düflman ordusunun merkezine hücum etmesidir. Böyle bir durumda ortaya ç›kabilecek en büyük tehlike, hükümdar›n öldürülmesi ve bozguna sebep olmas› ihtimalidir. Alaflehir savafl›nda yaflanan da bundan baflka bir fley de¤ildir. Bu savafl› III. Aleksios’u ‹znik’te tahta geçirmek ve y›ll›k vergiyi ödemeyen Laskaris’i cezaland›rmak amac›yla Sultan Keyhüsrev bafllatm›flt›. Selçuklu ordusu ne sebeple olursa olsun yenilgiye u¤ram›fl, sultan da savafl meydan›nda flehit düflmüfltü. Demek ki savafl› bafllatan taraf hedefine ulaflamam›flt›. Ancak talihin ken4. Ünite - I. Keyhüsrev ve II. Süleymanflah Dönemi 97 Candâr Farsça silah tutan anlam›nda; saray teflkilât›na mensup, hükümdar›n ve saray›n güvenli¤inden sorumlu hâssa askerlerine, muhaf›zlara verilen add›r. SORU D‹KKAT SIRA S‹ZDE DÜfiÜNEL‹M SIRA S‹ZDE SORU DÜfiÜNEL‹M D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N AMAÇLARIMIZ K‹TAP TELEV‹ZYON K‹TAP TELEV‹ZYON 5 SORU D‹KKAT SIRA S‹ZDE DÜfiÜNEL‹M SIRA S‹ZDE SORU DÜfiÜNEL‹M D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N AMAÇLARIMIZ K‹TAP TELEV‹ZYON K‹TAP TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET disine gülmesi neticesinde, flans eseri gâlib gelen Laskaris de, bu baflar›dan yararlanabilecek durumda de¤ildi. Gerçekten de dönemin Bizans kaynaklar›, e¤er sultan›n ölümünden sonra Selçuklu ordusu da¤›lmay›p harbe devam etseydi, zaten çok a¤›r zayiata u¤ram›fl olan Laskaris’in bu savafl› kazanmas›na imkân olmad›¤›- n› söylerler. Nitekim Laskaris verdi¤i kay›plar yüzünden, Selçuklu ordusunu takip edip toprak iflgâline tevessül edemedi. Hatta babas›n›n ölüm haberini al›p, taht› ele geçirmek için yola ç›kan ve Malatya’dan Kayseri’ye gelmifl bulunan Keykâvus’a, baflsa¤- l›¤› mesaj› ve bar›fl teklifi içeren bir mektup gönderdi. Keykâvus, Laskaris’in serbest b›rak›p kendisine elçi olarak gönderdi¤i Seyfeddin Ayaba’n›n iletti¤i bu talebi kabul etti. Yap›lan anlaflman›n muhtevas› kaynaklarda çok net olarak verilmemifltir. Arada bir s›n›r de¤iflikli¤i olmad›¤›na göre savafl öncesi flartlar üzerinde mutabakata var›ld›¤› söylenebilir. ‹zzeddin Keykâvus’tan olumlu cevap gelmesi üzerine, flehid sultan›n naafl› Konya’ya getirildi. Künbedhâne ad› verilen ve Seçuklu sultanlar›n›n medfun bulundu¤u türbede gömüldü. Kaynaklarda a¤abeyi Süleymanflah gibi, uzun boylu ve yak›fl›kl› olarak tarif edilen Keyhüsrev, devrin en büyük âlim ve mutasavv›flar›ndan olan Mecdeddin ‹shâk taraf›ndan yetifltirilmiflti. K›sa ama çok baflar›l› geçen ikinci saltanat döneminde, Antalya’n›n fethinden sonra yapt›¤› uluslararas› ticaret anlaflmalar›yla, ülkesinin iktisadî geliflimine büyük bir ivme kazand›rd›. Bu geliflimin göstergesi olan eserler de Sultan Keyhüsrev döneminde artmaya bafllad›. Cami, hankâh, köprü gibi eserler yan›nda, Kayseri’de 1207 y›l›nda k›z kardefli Gevher Nesibe ad›na yapt›rd›¤› t›p medresesi, bütün ihtiflam›yla günümüze kadar gelmifltir. 98 Türkiye Selçuklu Tarihi Resim 4.4 I. Keyhüsrev’in k›zkardefli ad›na yapt›rd›¤› Gevher Nesibe T›p Medresesi ve Darü’fl-flifas› Kaynak: wowturkey.com.tr466/Yasar KEKILLI138 4. Ünite - I. Keyhüsrev ve II. Süleymanflah Dönemi 99 fiehzâdeler aras›ndaki taht kavgalar›n›n sebep oldu¤u bunal›m› aç›klayabilme Sultan II. K›l›ç Arslan, Türkiye Selçuklular›’n›n kuruluflundan beri örne¤i görülmemifl bir flekilde, ülkenin yönetimini o¤ullar› aras›nda taksim etti. Ancak bunu babas›n›n kendisini Elbistan, kardeflini Ankara-Çank›r› meliki tayin etti¤inde oldu¤u gibi de¤il; meliklerin yetkilerini geniflletmek suretiyle yapt›. Melikler, y›lda bir kere Konya’ya gelip itaat arz etmek kayd›yla, kendi adlar›- na hutbe okutup para kestirme yetkilerine de sahiplerdi. Sultan›n bu sayede meliklerin saltanat ihtiraslar›n› dizginlemeyi düflündü¤ü uygulama, daha K›l›ç Arslan’›n sa¤l›¤›nda iflas etmifl; baz› o¤ullar› veliaht ilan edilmek iste¤iyle babalar›yla ve topraklar›n› geniflletmek amac›yla birbirleriyle mücadeleye bafllam›fllard›. Bu parçal› durum sebebiyle ilk zaaf, Üçüncü Haçl› seferi çerçevesinde Anadolu’dan geçen Alman ordusu karfl›s›nda ortaya ç›kt›. Haçl›lara zayiat verdirilmekle birlikte, Konya da tahrip edilmekten kurtulamad›. Kilikya (Çukurova)’daki Ermeni kral› Leon da, bu dönemde kardefller aras› çekiflmelerden faydalan›p, Toroslar’› aflarak Selçuklu ülkesine sald›rma f›rsat› buldu. Leon Ere¤li’yi al›p Kayseri’yi kuflatt›. Bunlar›n yan› s›ra bir süredir devaml› yukar› do¤ru gitmekte geliflme çizgisi bu sebeple dura¤anlaflt›. Keyhüsrev’in birinci saltanat dönemini tan›mlayabilme Sultan Keyhüsrev’in birinci saltanat döneminde, kardefllerinin kendisine tâbiiyet arz etmemeleri yüzünden, adetâ onbir ayr› beyli¤in oldu¤u parçal› bir ülke tablosu ortaya ç›km›flt›. Gerçi buna ra¤men kardeflleri onun saltanat›n› meflru saym›fl olmal›lar ki, o tahtta iken sultan unvan› kullanmam›fllard›r. Sultan I. Keyhüsrev ise, kardefllerinin birbirleriyle mücadelesinden yararlan›p; Uluborlu’da meliklik döneminde oldu¤u gibi ilgisini Bizans yönünde teksif etti. Keyhüsrev’in, imparatora M›s›r’dan gönderilen iki at› al›koymas› karfl›l›¤›nda, Selçuklu ülkesinden giden tüccarlar›n mallar›na el konulmas› ve hapsedilmeleriyle bir kriz bafl gösterdi. Keyhüsrev bunun üzerine 1196 y›l›nda ç›kt›¤› seferde girdi¤i Menderes havzas›nda bir çok yerle birlikte Ladik ve Honaz çevresini fethetti. Ülkesinin iktisadî hayat›n› canland›rmak için, bu bölgeden 5.000 kadar esiri al›p Akflehir bölgesine yerlefltirdi. Bedava çift, hayvan ve tohumluk verilip befl y›l vergiden de muaf tutulan Bizansl› ahali, daha sonra izin verildi¤inde bile, kendi topraklar›na göç etmeyi reddederken, onlar›n memnuniyeti gönüllü göçlerin de önünü açt›. II. Süleymanflah’›n ülkede yeniden merkezi otoriteyi kurmas›n› de¤erlendirebilme Babas›n›n yerine geçen Keyhüsrev, melikler aras›nda mücadeleler yaflanmas›na ve dört y›la yak›n zaman geçmifl olmakla birlikte onlar üzerinde hâkimiyet sa¤lama girifliminde bile bulunamam›flt›. Keyhüsrev’in Tokat meliki olan a¤abeyi Süleymanflah, Sivas-Aksaray meliki Melikflah ve Kayseri meliki Sultanflah aras›ndaki rekabet, her ikisinin de ölümüyle sone erince harekete geçti. Önce Sivas-Aksaray ve Kayseri’yi topraklar›na kat›p, Ankara meliki Mesud’la anlaflmaya vard›ktan sonra Konya üzerine yürüdü. Bir süre Süleymanflah’›n Konya muhasaras›na karfl› koyan Keyhüsrev, halk›n giderek s›k›nt›ya düflmesi üzerine, taht› a¤abeyine b›rakmak zorunda kald›. II. Süleymanflah sultan olduktan sonra da Niksar ve Amasya’daki melikleri bertaraf edip bu flehirleri kendi idaresine ald›. Bu geliflmeler üzerine Elbistan meliki Tu¤rulflah a¤abeyine itaat arz etti. Böylece Malatya meliki Kayserflah ve Mesud’un topraklar› hâriç ülkeyi kendi elinde birlefltirdi. Gürcü seferi öncesinde (1201) Malatya da zabt edilince, merkezi otorite büyük ölçüde sa¤lanm›fl oldu. 1199 y›l›nda düzenlenen seferle Çukurova Ermeniler’i tâbiyet alt›na al›nm›fl; 1202’de Erzurum ve çevresinde hüküm süren Saltuko¤ullar› Beyli¤ine son verilip topraklar› Selçuklu ülkesine kat›lm›flt›. Erzurum melikli¤ine kardefli Tu¤rulflah’› tay›n etti. Son olarak hâkimiyetini Eskiflehir, Bolu, Kastamonu’ya kadar geniflletmifl olan Ankara melikini bertaraf edip topraklar›n› ele geçirdi. Bunlardan anlafl›laca¤› üzere Süleymanflah, K›l›ç Arslan öldü¤ünde parçalanm›fl olan Selçuklu ülkesini birlefltirmekle kalmam›fl; s›n›rlar›n› Gürcistan hudutlar›na kadar geniflletmifltir. Özet 1 NAMAÇ 2 NA MAÇ 3 NA MAÇ 100 Türkiye Selçuklu Tarihi Keyhüsrev’in ikinci saltanat döneminde devletin geliflim çizgisini belirleyebilme Sultan I. Keyhüsrev’in ikinci saltanat dönemi (1205-1211), çok k›sa sürmesine ra¤men, Süleymanflah’tan devrald›¤› sa¤lam miras üzerine, çok büyük baflar›lar ilave etti. Süleymanflah zaman›nda devletin askeri meseleleri büyük ölçüde çözülmüfl oldu¤undan, Keyhüsrev daha çok devletin iktisadi ç›karlar›n› gözeten bir siyaset takip etti. Bu sebeple, Latinlerin ‹stanbul’u iflgâli üzerine kaç›p Karadeniz bölgesini ele geçiren Komnenoslar’a karfl› bir sefer yapt›. Karadeniz limanlar›n› ya¤malamalar›na son verip, bu yönde t›kanm›fl olan ticaret yolunun güvenli¤ini temin etti. ‹znik’te Bizans’›n mirasç›s› olarak ortaya ç›kan Laskaris’le yapt›¤› anlaflmayla, Anadolu’daki Bizans topraklar›n›n Trabzon veya ‹znik hükümdarlar›n›n, elinde birleflmesine ve Bat› Karadeniz bölgesinin düflmesine engel oldu. Daha sonra kuzeyden gelen ticaret yoluna güneyden bir ç›k›fl kap›s› açmak üzere 1207 y›l›nda Antalya’y› fethetti. Dördüncü Haçl› Seferinin sebep oldu¤u kargafladan yararlanarak gerçeklefltirdi¤i fetih s›ras›nda, K›br›s Haçl› Krall›¤›yla karfl› karfl›ya geldi. Çünkü K›br›s’›n Anadolu’yla ilgili ç›karlar›, Antalya’n›n düflmesiyle zarar görecekti. Sonuç olarak bu çat›flmaya ra¤men Keyhüsrev, K›br›s Haçl› Krall›¤› ve sonra Venedikliler’le yapt›¤› ticaret anlaflmalar›yla, uluslaras› ticaretin bir parças› yapt›¤› ülkesinin iktisadî kalk›nmas›na da önemli katk› sa¤lad›. Daha sonra kendisinin meflguliyetlerinden istifadeyle Marafl, Göksun, Haleb, Elbistan çevresini ya¤malayan ve baz› yerleri zabt eden Ermeni Leon üzerine düzenledi¤i seferle de onu yeniden tâbiyet alt›na ald›. 4 NA MAÇ 4. Ünite - I. Keyhüsrev ve II. Süleymanflah Dönemi 101 1. II. K›l›ç Arslan’›n ülkenin yönetimini onbir o¤lu aras›nda paylaflt›rmas›yla ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? a. Sultan’›n ölümünden sonra o¤ullar›ndan baz›lar› kendilerini sultan ilan etmifllerdir. b. Baz› melikler babalar› ölmeden önce taht mücadelelerine bafllam›fllard›r. c. Malatya Meliki Kayserflah, konumunu muhafaza etmek için Eyyûbîler’e s›¤›nm›flt›r d. K›l›ç Arslan, o¤lu Keyhüsrev’i veliaht ilan ederek devlet erkân›ndan ona biat etmelerini istemifltir. e. Devletin istikrara kavufltu¤u bir dönemde yaflanan bu mücadeleler sars›nt›ya sebep olmufltur. 2. Afla¤›dakilerden hangisi I. G›yaseddin Keyhüsrev’in birinci saltanat dönemi ile ilgili de¤ildir? a. Sultan Keyhüsrev’in, kardeflleri aras›ndaki mücadeleye kar›flmayarak, Bizans’a yönelik bir siyaset izlemesi b. 1196 y›l›nda Bizans topraklar›na girerek Honaz ve Ladik’i fethetmesi c. Kardefllerinden Süleymanflah’›n, Melikflah’›n ölümünden sonra birçok flehri topraklar›na katarak sonunda Selçuklu baflkentini kuflatmas› d. Keyhüsrev’in, taht›n› a¤abeyi Süleymanflah’a terk etmesi e. Keyhüsrev, Süleymanflah’›n kendisi öldürtmek istemesi sebebiyle kaçarak Artuklu Beyi’ne s›- ¤›nmas› 3. II. Süleymanflah’›n ilk icraatlar› ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? a. Devlet ileri gelenleri taraf›ndan flehre davet edilen Süleymanflah, 3 Ekim 1196’da Selçuklu taht›na oturmufltur. b. Tokat’tan kendisiyle birlikte gelen ümeray›, önemli mevkilere yerlefltirmifltir. c. Süleymanflah, ülke topraklar›n› birlefltirmeye çal›flmas› sebebiyle, saltanat›n›n ilk dönemlerinde baz› tavizler vererek Bizans’la sürekli olarak iyi iliflkiler kurmufltur. d. Sultan olarak ilk faaliyeti; kardefllerinden Niksar ve Amasya’y› almas›d›r. e. Kardefllerinden baz›lar›, kendiliklerinden tâbiyetlerini bildirmifllerdir. 4. Süleymanflah’›n saltanat› ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? a. Ermeni Leon’u cezaland›rmak amac›yla Kilikya seferine ç›k›p onu Toroslar’›n ötesine atm›flt›r. b. Gürcü seferinden bir sonuç elde edememesi, baz› beylerin isyan ederek kendisine ba¤l›l›ktan ç›kmalar›na f›rsat vermifltir. c. 1202’de Erzurum’u ilhak ederek, Saltuklu hanedan›na son vermifltir. d. Bir y›ldan fazla süren Ankara Muhasaras› sonunda Melik Mesud’dan flehri teslim alm›flt›r. e. Dördüncü Haçl› Seferi onun saltanat› döneminde olmufltur. 5. Dördüncü Haçl› Seferi ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? a. Haçl›lar›n Anadolu’da verdikleri büyük kay›plar, bu sefer öncesinde haçl›lar›n strateji de¤ifltirmelerine sebep olmufltur. b. Latin Do¤u’yu kuflatan ‹slâm hilâlini parçalamak amac›yla seferin M›s›r üzerine yap›lmas›na karar verilmifltir. c. Seferin yönü, haçl›lar›n gemi ücretlerini ödeyememeleri ve Bizans’taki taht kavgalar› sebebiyle ‹stanbul’a çevrilmifltir. d. Haçl›lar karfl›s›nda, IV. Aleksios ile Süleymanflah ittifak etmifllerdir. e. Seferin sonunda ‹stanbul’da bir Latin Krall›¤› kurulmufltur. 6. II. Süleymanflah Dönemi ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi do¤rudur? a. Ankara Muhasaras› s›ras›nda kulunç hastal›¤› sebebiyle hayat›n› kaybetmifltir. b. Sultan olduktan sonra ülke topraklar›n› birlefltirememesi sebebiyle devlet güç kaybetmifltir. c. Gürcistan Seferi d›fl›nda baflar›l› bir sefer yapamam›flt›r. d. Dördüncü Haçl› Seferinde, haçl› ordular›n› Konya yak›nlar›nda ma¤lup etmifltir. e. Erzurum’u topraklar›na katm›flt›r. Kendimizi S›nayal›m 102 Türkiye Selçuklu Tarihi 7. Dördüncü Haçl› Seferi ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? a. Süleymanflah, Bizans hanedan üyelerinin baz›lar›na Anadolu’da destek vererek, Latinler karfl›- s›nda üstün duruma geçmifltir. b. Bu sefer s›ras›nda, haçl›lar ile Selçuklular bir çat›flmaya girmemifllerdir. c. Bizans hanedan üyelerinin baz›lar›n›n Anadolu’da hükümranl›klar›n› ilan etmeleri, Selçuklu Hükümdarlar›n› yeni stratejiler üretmek zorunda b›rakm›flt›r. d. Bizans ve Latinlerin birbirleriyle mücadeleleri Selçuklular›n hareket alanlar›n›n genifllemesine yol açm›flt›r. e. Süleymanflah, IV. Aleksios’un haçl›lara yard›m iste¤ine cevap vermemifltir. 8. I. G›yaseddin Keyhüsrev’in ikinci kez tahta ç›k›fl› ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? a. Süleymanflah’›n ölümünden sonra yerine çocuk yafltaki o¤lu K›l›ç Arslan geçmifltir. b. Keyhüsrev, ye¤eni K›l›ç Arslan’› babas›n›n meliklik merkezi olan Tokat’a melik olarak göndermifltir. c. Devlet erkân› taraf›ndan davet edilmesine ra¤- men, Konya’y› kuflatmak zorunda kalm›flt›r. d. Dördüncü Haçl› Seferinden sonra Anadolu’da oluflan yeni siyasi durum, ümeran›n ve baz› uç beylerinin Keyhüsrev’i ça¤›rmalar›n› gerektirmifltir. e. Keyhüsrev ‹stanbul’dan Anadolu’ya geçerken Latinler karfl›s›nda zor durumda olan Laskaris’le anlaflarak, Ladik ve Honaz çevresini ona b›rakmay› kabul etmiflti. 9. I. G›yaseddin Keyhüsrev’in ikinci saltanat dönemi ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? a. Trabzon Hâkimi Aleksios’u yenip, Karadeniz’de ki ticaret yollar›n›n emniyetini sa¤lam›flt›r. b. Akdeniz ticareti bak›m›ndan önemli bir merkez olan Antalya’y› fethetmifltir. c. K›br›s Haçl› Krall›¤› ile bir ticaret anlaflmas› yapm›flt›r. d. Eyyûbîlerin de deste¤iyle Kilikya bölgesindeki hâkimiyetini güçlendirmifltir. e. Daniflmendliler ile yapt›¤› Alaflehir Savafl›’nda hayat›n› kaybetmifltir. 10. I. G›yaseddin Keyhüsrev ve II. Süleymanflah Dönemleriyle ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi do¤rudur? a. Ülkede istikrar› sa¤lamak amac›yla daima Bizansla bar›fl içinde olmufllard›r. b. Süleymanflah, Dördüncü Haçl› Seferi karfl›s›nda önemli baflar›lar kazan›lm›flt›r. c. G›yaseddin Keyhüsrev’in Gürcülerle yapt›¤› muharebede, iki taraf da baflar› sa¤layamam›flt›r. d. Süleymanflah, melikler aras›nda parçalanm›fl ülkeyi merkeziyetçi bir yap›ya kavuflturmufltur. e. G›yaseddin Keyhüsrev, o¤lu III. K›l›ç Arslan’› veliahd ilan etmifltir. 4. Ünite - I. Keyhüsrev ve II. Süleymanflah Dönemi 103 Gürcü kayna¤› Brosset, Süleymanflah’›n Gürcistan seferine ç›kt›ktan sonra kraliçeye gönderdi¤i tehditlerle dolu mektubunda flöyle dedi¤ini naklediyor: “ Gök kubbe alt›nda bulunan hükümdarlar›n en büyü¤ü, Allah’›n peygamberinin yard›mc›s› ben Süleymanflah, Gürcüler’in kraliçesi sen Thamara’ya bildiririm ki, sen Gürcüler’in eline k›l›ç verip Allah’›n sevgili kullar› olan Müslümanlar› öldürmelerini emrettin. Benim hür milletimi tâbiyet vergisi vermeye zorlad›n. fiimdi bizzât ben sana ve milletine ‹slâm›n adaletini göstermek ve Allah’›n bizim ellerimize emanet olarak verdi¤i k›l›c›, sizin bir daha kullanmaman›z gerekti¤ini ö¤retmek amac›yla geliyorum. Geliflimde ancak ota¤›m›n önünde diz çöken, Muhammed’in peygamberli¤ini kabul edip dinini b›rakan, bofluna ümit ba¤lad›¤›n›z haç› huzurumda k›ran kimseleri mükâfatland›raca¤›m. Bununla beraber kimseyi din de- ¤ifltirmeye zorlamayacak ve halka zarar vermeyece¤im ve tâbiiyetimi kabul edenlerden baflkas›n›n yaflamas›na müsaade etmeyece¤im”. Bu mektubu ileten Türk elçisinin “E¤er kraliçe dininden dönerse, Sultan Süleymanflah onu nikâh›na alacak aksi taktirde cariye yapacakt›r” demesi üzerine Gürcü komutan› Zakaria’n›n elçiyi tokatlad›¤› da ifade edilmektedir. Kraliçe Thamara’n›n, Süleymanflah’dan afla¤› kalmayan ma¤rurane cevab› da flöyledir: “Ey Süleymanflah! Biz Allah’›n kudretine ve Meryem’e güveniyoruz. Bizim umudumuz mukaddes haçtad›r. Gökleri hiddetlendiren mektubunu okudum ve Allah’›n, küstahl›¤›ndan dolay› seni cezaland›raca¤›n›n iflaretlerini gördüm. Sen askerlerine güveniyorsun, nefretinden dolay› böyle yap›yor ve ganimet için savafl›yorsun. Ben ise ne zenginli¤ime, ne askerlerimin miktar›na, ne de insanlara güveniyorum. Ben sadece Allah’a (o¤luna), ve senin hakaret etti¤in salibe (haça) güveniyorum ve Meryem’e dua ediyorum. Sana ‹sa’n›n askerlerini gönderiyorum. Bu askerler sana hürmet göstermeye de¤il, gururunu k›rmak için geliyor. Senin de¤il Allah’›n irade ve adaleti tecelli edecek ve bir daha Allah’›n ad›na hakaret etmemeyi ö¤reneceksin. Tam zaman›nda yetifltirmek gayesiyle adamlar›ndan birisini sana gönderiyorum ki tedbirini alas›n. Askerlerim de art›k sana do¤ru hareket etmifltir” Kaynak: M.F. Brosset, Gürcistan Tarihi Ankara 2003, S. 406-407 1. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “I. G›yaseddin Keyhüsrev’in ilk Saltanat› (1192-1196)” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 2. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “I. G›yaseddin Keyhüsrev’in ilk Saltanat› (1192-1196)” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 3. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “II. Süleymanflah Dönemi (1197-1204)” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 4. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “II. Süleymanflah Dönemi (1197-1204)” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 5. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “II. Süleymanflah Dönemi (1197-1204)” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 6. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “II. Süleymanflah Dönemi (1197-1204)” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 7. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “II. Süleymanflah Dönemi (1197-1204)” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 8. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “I. G›yaseddin Keyhüsrev’in ‹kinci Saltanat› (1205-1211)” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 9. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “I. G›yaseddin Keyhüsrev’in ‹kinci Saltanat› (1205-1211)” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise üniteyi yeniden gözden geçiriniz. Okuma Parças› Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 104 Türkiye Selçuklu Tarihi S›ra Sizde 1 G›yaseddin Keyhüsrev’in ilk saltanat döneminin en önemli meselesi, bir hükümdar olarak hükümranl›¤›n› ülkesinin her taraf›na teflmil edememesidir. Babas› kendisini veliaht tayin etmifl olmas›na ra¤men kardeflleri ona tâbi olmad›klar› gibi, kardefller aras›ndaki rekabet özellikle Ermeniler’in Selçuklu topraklar›na tecavüz etmelerine f›rsat verdi. S›ra Sizde 2 K›l›ç Arslan’›n o¤ullar› aras›ndaki saltanat mücadelelerinden istifadeyle Ere¤li’yi al›p Kayseri’yi de kuflatan, papan›n onay›yla krall›k tac› da giyen Leon, istila etti¤i yerlerden at›ld›¤› gibi, Çukurova bölgesi Adana’ya kadar iflgâl edildi. Bunun üzerine Leon, Selçuklu sultan›- na y›ll›k vergi vermek kayd›yla tâbiyetini bildirmek zorunda kald›. S›ra Sizde 3 II.Süleymanflah döneminin bafll›ca özelli¤i, melikler aras›nda parçalanm›fl olan ülkeyi yeniden merkeziyetçi bir yap›ya kavuflturmas›; Bizans imparatorlu¤uyla Kilikya Ermenilerinin vergiye ba¤lanmas›, Mengücekli ve baz› Artuklu beylerin tâbiyetinin devam etmesidir. Süleymanflah, Saltuklu Beyli¤i topraklar›n›n ilhak› neticesinde, ülkeyi birlefltirmekle kalmam›fl, babas›n›n döneminden daha genifl s›n›rlara kavuflturmufltur. S›ra Sizde 4 Antalya’n›n fethinin Türkiye Selçuklular› bak›m›ndan en önemli yan›, Birinci Haçl› Seferinden beri k›y›lardan uzak, bir kara devleti olarak yaflamaya mecbur olduklar› tecrit flartlar›ndan kurtularak, Akdeniz’in en önemli limanlar›ndan birine aç›lm›fl olmalar›d›r. Bu olaydan sonra K›br›s Haçl› Krall›¤› ile yap›lan ticaret anlaflmas› da, Türkiye’nin ekonomik geliflmesine önemli katk› sa¤lam›flt›r. S›ra Sizde 5 Dördüncü Haçl› Seferi ‹stanbul’da bir Latin devleti kurulmas›yla sonuçlanm›fl; oradan kaçan Bizansl›lar da, Trabzon ve ‹znik çevresinde imparatorlu¤un mirasç›s› olduklar› iddias›yla hâkimiyetler kurmufllard›. Sultan Keyhüsrev önce Laskaris’le, Trabzon’daki Komnenoslara karfl› anlafl›p onlar›n ilerleyiflini durdurdu. Sonra Bizans’a ait Antalya’y› fethetti. Laskaris y›ll›k vergiyi ödemedi¤i gibi, Ermeni ve Bulgar kral›yla Selçuklular aleyhinde anlaflma yapt›. Keyhüsrev ise Latinlerle anlaflman›n yan›s›ra Laskaris’in taht›n› ele geçirmek isteyen III. Aleksios’u da yan›na al›p sefere ç›kt›. Fakat Alaflehir’de maydana gelen bu son savaflta hayat›n› kaybetti. Yararlan›lan Kaynaklar Cahen, Claude (2000). Osmanl›lardan Önce Anadolu (Çev.Erol Üyepazarc›), ‹stanbul. Çay, Abdulhalûk (1987). II. K›l›ç Arslan, Ankara. Kaya, Selim (2006). I. G›yaseddin Keyhüsrev ve II. Süleymanflah Dönemi Selçuklu Tarihi, Ankara. Turan, Osman (1993). Selçuklular Zaman›nda Türkiye, ‹stanbul. Turan, Osman (1980). Do¤u Anadolu Türk Devletleri Tarihi, ‹stanbul. Turan, Osman (1988). Türkiye Selçuklular› Hakk›nda Resmi Vesikalar, Ankara. S›ra Sizde Yan›t Anahtar› Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; I. ‹zzeddîn Keykâvus ve I. Alâaddîn Keykubâd dönemi siyasî ve askerî olaylar›n› aç›klayabilecek, Türkiye Selçuklu sultanlar›n›n ekonomik hayat› canland›rmak için yapt›klar›- n› belirleyebilecek, Türkiye Selçuklu Devleti’nin yükselifl ve medenî geliflim süreçlerini de¤erlendirebileceksiniz. ‹çindekiler • ‹zzeddîn Keykâvus • Sinop • Fütüvvet • Yass›çimen • Ermeniler • Eyyûbîler • Alâaddîn Keykubâd • Su¤dak • Celaleddîn Harizmflah • Mo¤ollar Anahtar Kavramlar Amaçlar›m›z N N N Türkiye Selçuklu Tarihi • SULTAN I. ‹ZZEDDÎN KEYKÂVUS DÖNEM‹ (1211-1220) • SULTAN I. ALÂADDÎN KEYKUBÂD DÖNEM‹ (1220-1237) 5 TÜRK‹YE SELÇUKLU TAR‹H‹ Yükselifl Dönemi (I. ‹zzeddîn Keykâvus ve I. Alâaddîn Keykkubâd Devri) SULTAN I. ‹ZZEDDÎN KEYKÂVUS DÖNEM‹ (1211-1220) I. ‹zzeddîn Keykâvus’un Tahta Ç›k›fl› ve Saltanat›n›n ‹lk Y›llar› Taht Mücadelesi Sultan I. G›yaseddîn Keyhüsrev’in üç o¤lundan en büyü¤ü olan I. ‹zzeddîn Keykâvus’un çocuklu¤u hakk›nda fazla bilgi yoktur. Süleymanflah’a karfl› taht›n› kaybeden babas› ve kardefli Keykubâd’la birlikte ‹stanbul’a (Bizans’a) gitti¤i bilinmektedir. I. G›yaseddîn Keyhüsrev sürgünden dönüp yeniden tahta oturunca (1205- 1211) büyük o¤lu Keykâvus’u Malatya melikli¤ine tayin etti. Ayr›ca vaktiyle kendi hocas› olan Mecdeddîn ‹shak’› da onu e¤itimiyle görevlendirdi. Devrin kaynaklar›nda babas›n›n ölümüne kadar süren alt› y›ll›k meliklik dönemine dair bilgi bulunmamaktad›r. G›yaseddîn Keyhüsrev 1211 Alaflehir savafl›nda ölünce, devlet erkân› I. ‹zzeddîn Keykâvus’u tahta ç›karma karar› ald›lar. Di¤er taraftan babas›n›n flehit oldu¤u ve a¤abeyi Keykâvus’un tahta ç›kart›ld›¤› haberini alan Tokat Meliki Alâeddin Keykubâd isyan etti. Erzurum meliki olan amcas› Mugiseddîn Tu¤rulflah, uç beyi Zahireddîn ‹li ve Kilikya Ermeni Kral› Leon’un deste¤i ile taht› ele geçirmek üzere harekete geçti. Keykubat Malatya’dan Kayseri’ye gelen Keykâvus için cülus töreni düzenlendi¤i s›rada flehri muhasara etti. I. ‹zzeddîn Keykâvus önce çok zor durumda kald›. Kayseri subafl›s›n›n Ermeni Kral› Leon ile gizlice anlaflma yap›p ittifak› bozmas› üzerine, Alâaddîn Keykubâd muhasaray› kald›r›p Ankara’ya çekilmek zorunda kald› (1212). Böylece ‹zzeddîn Keykâvus Konya’ya ulaflt›. Bu s›rada Alaflehir Savafl›’n›n görünürdeki galibi Theodor Laskaris Konya’daki olaylar› yak›ndan takip ediyordu. Çünkü yeni sultan›n babas›n›n intikam›n› almak istemesinden çekiniyordu. Zaten Latinlerle mücadele halinde iken, di¤er taraftan Selçuklular’la savafl›p iki atefl aras›nda kalmaktan çekindi¤i için Konya ile uzlaflmay› tercih etti. Bu nedenle yeni Türkiye Selçuklu sultan›n› tebrik etmek için pek çok hediyeyle elçiler gönderdi¤i gibi, sultan›n cenazesinin nakli için her türlü yard›ma haz›r olduklar›n› bildirdi. Sultan I. ‹zzeddîn Keykâvus da bir an önce babas›n›n cenazesini nakledip, isyan eden kardefli Alâaddîn Keykubâd’› tamamen etkisiz hale getirmek istiyordu. Bunun için Laskaris’in y›ll›k harac›n d›fl›nda 30.000.000 dinar savafl tazminat› ödeYükselifl Dönemi (I. ‹zzeddîn Keykâvus ve I. Alâaddîn Keykubâd Devri) Subafl› eski Türkçe asker anlam›na gelen “sü” ve “bafl” kelimelerinden türetilmifl olup, ordu komutan› demekti. Türkiye Selçuklular›’nda ise baflkumandanl›¤a ba¤l› askerî validir. mesi ve Grekler ile Selçuklular aras›ndaki s›n›rlar›n afl›lmamas› flart›yla, 50 y›ll›k bir bar›fl anlaflmas› imzaland›. 1211’de vukûbulan Alaflehir savafl› Türkiye Selçuklular›’n›n Anadolu’daki ezeli rakibi Bizansl›lar ile yap›lan son muharebedir. Selçuklu sultan›n›n savafl›n sonunda, bir ihmal sonucu flehit düflmesi Laskaris’in galip geldi¤i izlenimi uyand›r›yor. Ancak anlaflma flartlar›na bak›ld›¤›nda Laskaris’in bu durumdan yararlanacak güce sahip olmad›¤› anlafl›lmaktad›r. Fakat 50 y›ll›k bar›fl anlaflmas› her iki taraf›n da lehine olacakt›. Nitekim Laskaris bundan sonra Latinler’le daha rahat mücadele etme f›rsat› bulmufltur. Ayr›ca Bizans’›n mirasç›s› olduklar› iddas›ndaki Trabzon Rumlar›’yla aras›nda güçlü bir tampon devletin bulunmas›ndan hoflnut idi. Keykâvus bundan sonra bat›y› hedefleri aras›ndan ç›kar›p Trabzon Rum ‹mparatorlu¤u, Kilikya Ermenileri ve Suriye’de Eyyûbilerle savaflmay› tercih edecektir. Bu uzlaflman›n ard›ndan Keykâvus, Ankara’da saltanat iddias›nda bulunan kardefli Alâeddin Keykubâd üzerine yürüdü (1212). Keykâvus yaklafl›k bir y›l süren muhasara sonunda kardeflini etkisiz hale getirmeyi baflard›. Saltanat›n›n ilk günlerinden itibaren kendisine zor günler yaflatan kardefli Alâeddin Keykubâd’› Ankara’da esir etti. Önce Malatya yak›nlar›ndaki Minflar kalesinde hapsetti. I. ‹zzeddîn Keykâvus böylece gücünü ispatlam›fl ve mevkiini sa¤lamlaflt›rm›flt›. Bunun üzerine G›yaseddin Keyhüsrev zaman›nda K›br›s Haçl› Krall›¤› ile aktedilen muahedeyi yeniledi¤i gibi, 1214 y›l› bafllar›nda Venedikliler’le de ticaret anlaflmas› yapt›. Buna göre: 1. ‹ki devletin tüccarlar› birbirlerinin ülkesinde serbestçe ticaret yapabilecek, 2. Her iki ülkenin k›y›lar›nda batan gemilerin ve ölen tüccarlar›n mallar›, ait oldu¤u ülkeye iade edilecek, 3. Korsan sald›r›s›na u¤rayan tacirlere her iki ülkeye de s›¤›nma hakk› tan›nacak Sinop’un Fethi Sultan I. ‹zzeddîn Keykâvus hâkimiyetini sa¤lamlaflt›r›p iç ifllerini yoluna koyduktan sonra ilk seferini Karadeniz sahilinde önemli bir liman flehri olan Sinop üzerine düzenlemifltir. Zira 1204 y›l›nda Haçl›lar Bizans’› iflgal etti¤inde Anadolu’da biri ‹znik di¤eri Trabzon merkezli iki siyasî teflekkül oluflmufltu. Hat›rlanaca¤› üzere sultan tahta ç›kt›¤›nda uzlaflma talebinde bulunan ‹znik Rum ‹mparatorlu¤u ile anlaflma yoluna gitmifl ve elli y›ll›k bir bar›fl anlaflmas› imzalam›flt›. Fakat Trabzon Rum hükümdar› Aleksios, Keykâvus’un kardefli ile meflgul olmas›ndan yararlanarak s›n›rlar› ihlâl etti. Keykâvus hem Aleksios’u cezaland›rmak, hem de Anadolu’dan geçen milletleararas› güney-kuzey ticaret yolunun kontrolünü sa¤lamak için sefer karar› ald›. Ayr›ca ‹znik ve Trabzon Rumlar›ndan birisinin di¤erine üstünlük sa¤lamas› halinde Karadeniz’le irtibat› bütünüyle kesilebilirdi. Keykâvus önce Sinop ve havalisi hakk›nda detayl› bilgi toplad›. Üç taraf› denizle çevrili olan bu flehrin kara ve denizden ba¤lant›s›n› kesip, uzun süreli bir kuflatma sonucu ele geçirilebilece¤ini düflünerek ona göre haz›rl›k yapt›rd›. Di¤er taraftan Trabzon Rum hükümdar› Aleksios (1204-1222)’un durumunu tespit etmek üzere casuslar görevlendirdi. Edilinen bilgiye göre, Aleksios tedbirsiz bir flekilde 500 adam› ile ormanl›k alanda avlanmakta ve e¤lence meclisleri düzenlemekte idi. Bu haberi alan uç emirleri derhal harekete geçerek, ani bir bask›nla Aleksios’u esir ald›lar. Sefere Sivas’ta haz›rlanmakta olan Keykâvus bu haberi al›nca süratle Sinop’a hareket etti. Sultan, Aleksios’un esaretini kullanarak kalenin bir an önce düflmesi108 Türkiye Selçuklu Tarihi S ORU D‹KKAT SIRA S‹ZDE DÜfiÜNEL‹M SIRA S‹ZDE SORU DÜfiÜNEL‹M D ‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N AMAÇLARIMIZ K‹TAP TELEV‹ZYON K‹TAP TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET Venedikliler, Aleksios Komnenos (1081-1118) zaman›nda Normanlar’a karfl› yard›m karfl›l›¤›nda, Bizans topraklar›nda avantajl› ticaret yapma hakk› ald›klar› gibi, 1204’de Latinler’in ‹stanbul’u iflgâli s›ras›nda da Bizans topraklar›n›n bir k›sm›n› istilâ ettiler. Venedikliler buna ra¤men Anadolu’nun büyük bölümüne hâkim olan Türklerle bir ticaret anlaflmas› yapmay› gerekli görüyorlard›. Bu durum Anadolu’yu yeniden milletleraras› ticaret yollar›n›n kavfla¤› yapmak isteyen Selçuklular için de önemli bir f›rsatt›. ni sa¤lamaya çal›flt›. Fakat kalenin denizden irtibat› tam olarak kesilemedi¤i için bu durum ciddi bir bask› oluflturmuyordu. Nihayet bin kiflilik bir Selçuklu kuvveti sahile taarruz edip Rumlara yard›m tafl›yan gemileri yakt›. Böylece kaledeki s›k›nt› gittikçe artt›¤› için, Aleksios’un serbest b›rak›lmas› ve kendilerine aman verilmesi flart›yla teslim olmay› kabul ettiler. I. ‹zzedd›n Keykâvus kaledekilerin iste¤ini kabul etti ve 1 Kas›m 1214 tarihinde Sinop surlar›na sultan›n sanca¤› dikildi. Aleksios’la flu flartlarla bir anlaflma imzalad›: 1. Aleksios Canik ve çevresinde ikamet edecek, 2. Her y›l sultan›n hazinesine 10.000 dinar, 5.000 bafl at, 2.000 bafl s›¤›r, 10.000 bafl koyun, 50 yük çeflitli hediyeler gönderecek, 3. Sultan istedi¤i takdirde, tâbi hükümdar s›fat›yla asker gönderecekti. Keykâvus Sinop’un bir Türk ve Müslüman flehri olmas› için çeflitli tedbirler ald›. ‹lk önce gelene¤e uygun olarak flehrin en büyük kilisesini camiye çevirtip kaleyi tamir ettirdi. Kale surlar›n› tamir ettiren on befl emirin adlar› surlardaki kitabelerde yaz›l›d›r. Savafllar yüzünden bölgeden kaçanlar›n geri dönmesi için ça¤r›da bulundu. Türk iskân›n› kolaylaflt›rmak için valilere fermanlar göndererek memleketin her taraf›ndan zengin kiflilerin seçilerek Sinop ve çevresine gönderilmesini istedi. Ayr›ca bölgeye göç etmeyi istedi¤i halde tafl›nmazlar›n› satmakta zorlananlara devlet deste¤i sa¤layarak göçü teflvik etti. Bölgenin yönetim gelene¤ini bilen grekleflmifl bir Ermeni olan Hetum’u da flehrin valili¤ine tayin etti. Antalya’n›n Geri Al›nmas› Hat›rlanaca¤› üzere Antalya 1207 y›l›nda I. G›yaseddîn Keyhüsrev taraf›ndan fethedilmiflti. Fakat sultan›n ani ölümü ve o¤ullar› aras›ndaki saltanat mücadelesinden faydalanan Hristiyan ahali isyan etti. K›br›s haçl›lar›n›n yard›m›yla flehri ele geçirip Müslümanlar› k›l›çtan geçirdiler. Ayr›ca Selçuklu ordusu geldi¤inde flehri K›br›s Haçl› Krall›¤›na teslim etme karar› ald›lar. Akdeniz sahilinde böylesine önemli bir liman›n elden ç›kmas›n›n Selçuklular ad›na büyük zafiyete yol açaca¤›; dolay›s›yla derhâl geri al›nmas› gerekiyordu. Ancak Sinop’un fethinin öncelik kazanmas› ve Ermeniler’in tenkil edilmesi flehrin geri al›nmas›n› geciktirmiflti. Konya’n›n Ruzbe Ovas›’nda toplanan ordu haz›rl›klar›n tamamlanmas›n›n ard›ndan Antalya’ya do¤ru harekete geçti. Antalya halk› Sultan Keykâvus’un büyük bir orduyla üzerlerine geldi¤ini haber al›nca, durumu K›br›s Haçl› Krall›¤›na bildirip yard›m istediler. Bunun üzerine K›br›s Haçl› Krall›¤›ndan bir kaç gemiyle bir miktar asker isyanc›lar›n yard›m›na geldi. Selçuklu ordusunun süvarileri kalenin önüne var›nca, sultan hemen karadan ve denizden kuflatma emri verdi. Ramazan ay›n›n ilk günü bafllayan muhasara yaklafl›k bir ay sürdü. Kuflatman›n neticeye ulaflmas›nda okçular›n yan› s›ra, sultan›n talimat› ile yap›lan on kiflinin birden ç›- kabilece¤i genifllikteki merdivenlerin büyük pay› oldu. Bu merdivenler sayesinde surlardan içeri giren Selçuklu askerleri kale kap›s›n› açarak flehrin düflmesini sa¤- lad›lar. ‹syanc›lar ve onlara yard›m eden haçl›lar tamamen etkisiz hale getirildiler. Sultan Keykâvus 1216 y›l› bafl›nda ikinci kez fethedilen Antalya’ya, belinde hükümdarl›k alâmetleri kemer, bafl›nda külah ve kolunda yay ile girdi. fiehrin valili- ¤ine Keyhüsrev zaman›nda bu göreve tayin edilen Mübarizeddin Ertokufl atand›. Sinop ve Antalya’n›n fethiyle Karadeniz ve Akdeniz sahilinde, kuzey-güney yolunun girifl-ç›k›fl kap›lar› olan iki önemli limana kavuflan Türkiye Selçuklular›, nihayet kara devleti olmaktan kurtulup uluslararas› ticarette de etkili olabilecekleri flartlar› sa¤lam›fl oldular. 5. Ünite - Yükselifl Dönemi (I. ‹zzeddîn Keykâvus ve I. Alâaddîn Keykubâd Devri) 109 SORU D‹KKAT SIRA S‹ZDE DÜfiÜNEL‹M SIRA S‹ZDE S ORU DÜfiÜNEL‹M D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N AMAÇLARIMIZ K‹TAP TELEV‹ZYON K‹TAP TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET Türkiye Selçuklu Devleti sikkeleri için bkz. http://www.balcoins.com/anasayfa.php http://mehmeteti.150m.com/seljuqsofrum/index.htm Selçuklular’›n Akdeniz ve Karadeniz k›y›lar›n›n fethi ve yap›lan ticaret anlaflmalar›n› nas›l de¤erlendirirsiniz? Hükümdarl›k alâmetleri için bkz. Erdo¤an Merçil, Selçuklular’da Hükümdarl›k Alâmetleri, Ankara 2007. Abbasi Halifeli¤i ‹le ‹liflkiler I. ‹zzeddîn Keykâvus tahta oturdu¤unda Abbasî Halifesi Nâs›r Lidînillâh (1180- 1225) hilafet taht›nda bulunuyordu. ‹ki taraf aras›ndaki diplomatik temas sultan›n, hocas› Mecdeddîn ‹shak’› Ba¤dad’a elçi olarak göndermesiyle bafllam›flt›r. Heyetin halifeye gidifl tarihi 1212 veya 1214 olarak tahmin edilmektedir. Mecdeddîn ‹shak halifeye çok miktarda mücevher, alt›n s›rmal› Rumî kumafllar, atlaslar, Rus ketenleri, K›br›s mal› kad›n giysileri ve örtüleri, çok say›da kad›n köle, i¤difller, Arap atlar›, rahvan merkepler ve bohtî develeri, alt›n haçlar ve gümüfl tabaklardan oluflan hediyeler sundu. Halife Nas›r Lidînillâh, Mecdeddîn ‹shak’› çok iyi karfl›lay›p a¤›rlad›ktan sonra, Keykâvus’a iletilmek üzere bir sar›k, dervifl cübbesi, hil’at, saltanat menfluru, kaftan, sultanü’l-gâlib ünvan› ile birlikte on Hicaz yolcu devesi, Hicaz ve fiam diyarlar›n›n k›ymetli eflyas›ndan, Hint mamûlü mallardan meydana gelen çeflitli eflyalar, k›ymetli elbiseler, alt›n ifllemeli ‹skenderiye kumafl›, döflemelikler, billur ve akik tafllar, ince nefis örtüler, misk kutular›, amber kaplar›yla dolu sand›klar, yaban efle¤i, zürafa, kartal gibi hayvanlar›n yan› s›ra; fiubat 1212 tarihli bir fütüvvetnâme göndermifltir. Arapça “genç, yi¤it, cömert” anlam›ndaki “feta” kelimesinden gelen fütüvvet “gençlik, kahramanl›k, cömertlik” manas›na gelmektedir. Kökeni Sâsâniler’e kadar uzanan fütüvvet bafllang›çta gençler aras›ndaki sosyal bir aktiviteyken zamanla tasavvufî bir boyut kazanm›flt›r. Baz› mutasavv›flar›n telkini ile girdi¤i bu teflkilât› yeniden düzenleyerek XIII. as›rda itibaren içtimaî, iktisadî ve siyasî bir yap›lanmaya dönüfltüren Halife Nâs›r Lidinîllah’›n baflta fütüvvete karfl› oldu¤u bilinmektedir. Fütüvvetnâme ise fütüvveti konu alan veya fütüvvetin âdâb ve erkân› hakk›nda bilgi veren eserlerin ortak ad›d›r. 110 Türkiye Selçuklu Tarihi Resim 5.1 es-Sultanü’l-Gâlib ‹zzü’d-Dünya ve’d-Din Keykâvus bin Keyhüsrev’in 615/1218’de, Konya’da kestirdi¤i gümüfl para Kaynak: www.balcoins.com/sultan.php?sultan=I. Keykâvus&devlet=Anadolu Selçuklu Devleti S ORU D‹KKAT SIRA S‹ZDE DÜfiÜNEL‹M SIRA S‹ZDE SORU DÜfiÜNEL‹M D ‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N AMAÇLARIMIZ K‹TAP TELEV‹ZYON K‹TAP TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET SORU D‹KKAT SIRA S‹ZDE DÜfiÜNEL‹M SIRA S‹ZDE SORU DÜfiÜNEL‹M D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N AMAÇLARIMIZ K‹TAP TELEV‹ZYON K‹TAP TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET 1 SORU D ‹KKAT SIRA S‹ZDE DÜfiÜNEL‹M SIRA S‹ZDE SORU DÜfiÜNEL‹M D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N AMAÇLARIMIZ K‹TAP TELEV‹ZYON K‹TAP TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET Hil’at hükümdarlar›n taltif etmek istedikleri kimselere giydirdikleri k›ymetli elbise”dir. Saltanat menfluru halife taraf›ndan Müslüman bir hükümdar›n saltanat›n›n onayland›¤›n› duyuran yaz›l› belgedir. SORU D‹KKAT SIRA S‹ZDE DÜfiÜNEL‹M SIRA S‹ZDE SORU DÜfiÜNEL‹M D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N AMAÇLARIMIZ K‹TAP TELEV‹ZYON K‹TAP TELEV‹ZYON Fütüvvet hakk›nda daha genifl bilgi için bkz. A. Gölp›narl›, “‹slâm ve Türk ‹llerinde Fütüvvet Teflkilât› ve Kaynaklar›”, ‹.Ü.‹.F.Mecmuas›, XI/1-4, 1949-50; F. Taeschner, “‹slâm Ortaça¤›nda Futuvva (Fütüvvet Teflkilât›)”, Türkçe çev. F. Ifl›ltan, ‹.Ü.‹.F. Mecmuas›, XV/1-4, 1953-54; A. Yaflar Ocak, “Fütüvvet”, D‹A, XIII. Halife, Selçuklu elçilerinin Anadolu’ya dönüflünün ard›ndan I. ‹zzeddîn Keykâvus’un fütüvvet teflkilât›na kabulüyle ilgili merasimleri yerine getirmek üzere, meflhur âlim Sühreverdî’yi (1145-1234) elçi olarak Türkiye’ye gönderdi. Fütüvvet teflkilât›n›n nizamnâmesini haz›rlam›fl olan Sühreverdi için Selçuklu saray›nda sultan, devlet büyükleri ve komutanlar›n kat›ld›¤› bir tören düzenlendi. Bu merasimde I. ‹zzeddîn Keykâvus’a fütüvvet elbisesi giydirildi. Halifenin öncülü¤ünde yeniden örgütlenen bu teflkilât, böylece Anadolu’ya girmifl oldu. Fütüvvet daha sonra Ahîlik ad› alt›nda geliflerek bölgenin ekonomik ve kültürel hayat›nda önemli rol oynayacakt›r. Halife Nâs›r Nas›r Lidînillâh’›n fütüvvet teflkilât›n› yeniden organize etmesini nas›l de- ¤erlendirirsiniz? Anadolu-Suriye Yolunun Kontrolü ‹çin Mücadele Ermeniler Üzerine Düzenlenen Seferler Hat›rlanaca¤› üzere I. ‹zzeddîn Keykâvus tahta oturdu¤unda, kendisine karfl› isyan eden Alâaddîn Keykubâd’›n müttefikleri aras›nda, Kilikya Ermeni hükümdar› II. Leon (1198-1219) da bulunmaktayd›. Fakat Keykâvus ona para ve sald›rmamay› vaadederek bu ittifak› bozmay› baflarm›flt›. Sultan kardeflinin isyan› ve Sinop’un fethiyle u¤rafl›rken Lülüve (Uluk›flla), Ere¤li, Larende (Karaman) kalelerini iflgal eden Ermenilere karfl› harekete geçememiflti. Bununla birlikte Antalya seferine giderken onlar› Toroslar’›n ötesine atmas›, hemen arkas›ndan Antalya’n›n Selçuklular›n eline geçmesi, Ermenilere iktisadî bak›mdan büyük bir darbe vurdu. Keykâvus’un giderek kuvvetlenmesi onlar› ciddi biçimde tehdit ediyordu. Ermeniler’in Birinci Haçl› Seferi’nin yaratt›¤› müsait flartlardan yararlanarak, Kilikya bölgesinde kurduklar› prenslik, II. Leon zaman›nda, papan›n da onay›yla krall›k unvan› alm›flt›. K›sa zamanda ‹skenderun Körfezi’nin do¤u sahilinden Antalya körfezine birkaç fersah mesafeye kadar topraklar›n› geniflletmifllerdi. Bu küçük Ermenistan Krall›¤› baz› önemli limanlar› elinde bulunduruyordu. Ayr›ca Suriye’den gelen kervanlar›n da, Ermeni hâkimiyetindeki topraklardan geçerek Konya ve ‹stanbul’a ulaflmalar› ticaretin güvenli¤i aç›s›ndan büyük önem arz ediyordu. Dolay›s›yla Ermeni Krall›¤›n›n bölgedeki faaliyetleri Türkiye Selçuklu Devleti’ni yak›ndan ilgilendiriyordu. Leon, Haçl› prinkepsli¤inin merkezi olan Antakya’y› iflgal edip, Anadolu-Suriye kervan yolunu tehdit etmeye bafllam›flt›. Bu tehdit Türkiye Selçuklular›’n›n iktisadî politikalar›n› do¤rudan etkiliyordu. Keykâvus Antalya’y› fethettikten sonra, Kilikya Ermeni Krall›¤› üzerine sefere ç›kmak zorunda kald›. Çünkü I. G›- yaseddîn Keyhüsrev zaman›ndan itibaren imzalanan uluslararas› ticaret anlafl5. Ünite - Yükselifl Dönemi (I. ‹zzeddîn Keykâvus ve I. Alâaddîn Keykubâd Devri) 111 D ‹KKAT D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N AMAÇLARIMIZ K‹TAP TELEV‹ZYON K‹TAP TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET Ahîlik XIII. yüzy›lda Anadolu’da yay›lan ve Osmanl› Devleti’nin kurulmas›nda önemli rol oynayan dinî ve sosyal bir teflkilâtt›r. Arapça “kardeflim” anlam›ndaki “ahî” veya Türkçe’deki “cömert” manâs›na gelen “ak›” kelimelerinden türetildi¤i kabul edilmektedir. SORU D‹KKAT SIRA S‹ZDE DÜfiÜNEL‹M SIRA S‹ZDE SORU DÜfiÜNEL‹M D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N AMAÇLARIMIZ K‹TAP TELEV‹ZYON K‹TAP TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET 2 SORU D‹KKAT SIRA S‹ZDE DÜfiÜNEL‹M SIRA S‹ZDE SORU DÜfiÜNEL‹M D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N AMAÇLARIMIZ K‹TAP TELEV‹ZYON K‹TAP TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET malar›n›n en önemli maddesi tüccarlar›n ve kervan yollar›n›n güvenli¤i için verilen teminatlard›. Güvenlik sa¤lanamad›¤› takdirde Türkiye Selçuklu Devleti, sigorta kapsam›nda yüklü tazminatlar ödemek zorunda kalaca¤› gibi itibar kayb›na da u¤rayacakt›. Sultan 1216 yaz›nda ordunun Yabanlu Pazar›nda toplanmas› için emir verdi. Eyyûbîlerden Haleb hâkimi Melik Zâhir ile temasa geçmiflti. Amac› Anadolu-Suriye yolu üzerinde Ermeni sald›r›lar›n› sona erdirmekti. Bunun için kendisi Marafl üzerinden Çukurova’ya do¤ru ilerlerken Melik Zâhir’in de Haleb’ten harekete geçerek Antakya’y› kuflatmas›n› plânl›yordu. Taraflar aras›nda yap›lan görüflmeler sonucunda Eyyûbî meliki, Keykâvus ile müttefik olmay› kabul etti. Ancak M›s›r hâkimi olan amcas› Melik Adil (1200-1218) ona, Keykâvus’un Suriye’ye girmesinin tehlikeli olaca¤›n›, anlaflmadan uzak durmas›n› bildiriyordu. Fakat Keykâvus, Melik Zâhir’in güvensizlik sergileyerek a¤›rdan almas›ndan rahats›z oluyordu. Müzakereler devam ederken bir miktar askerini Marafl Emiri Nusreteddin komutas›nda Ermenilerin yo¤un oldu¤u, fakat Eyyûbîlerin idaresindeki Balat üzerine sevk etti. Sultan, Melik Zâhir’e II. Leon’a yard›m eden Ermenileri cezaland›rmak niyetinde oldu¤unu bildirildi. Fakat güven eksikli¤i ve ç›kar çat›flmalar› sebebiyle, bu küçük hadise Selçuklu-Eyyûbî ittifak›n›n bozulmas›na yetti. Türkiye Selçuklular› ve Ermeniler’in iliflkileri hakk›nda bilgi için bkz. Mehmet Ersan, Selçuklular Zaman›nda Anadolu’da Ermeniler, TTK Ankara 2007. Ermeni meselesini halletmek ve Anadolu-Suriye kervan yolunu emniyet alt›na alma konusunda kararl› olan Sultan I. ‹zzeddîn Keykâvus, biraz gecikmeli olarak 1216 sonbahar›nda harekete geçti. Selçuklu ordusu önce Çinçin kalesini muhasara etti. Surlar›n önünde kurulan manc›n›klarla gece-gündüz, kale adeta tafl ya¤muruna tutuldu. Çaresiz kalan halk sultandan üç günlük ateflkes istedi. Sürenin sonuna kadar kendi aralar›nda müzakereler yapt›lar ve sonunda canlar›na dokunulmamak flart› ile kaleyi teslim edeceklerini bildirdiler. Keykâvus onlar›n iste¤ini kabul edip kaleyi teslim ald›. Buradan Kançin Kalesi’ne do¤ru ilerledi. Ad› geçen kale k›sa sürede kuflat›ld› ve fliddetli çarp›flmalar sonucunda Selçuklu askerleri surlar› afl›p kale kap›lar›n› açmaya muavfak oldu. Çinçin ve Kançin kalelerinin bir biri ard›na ele geçirilmesinin ard›ndan Keykâvus do¤rudan do¤ruya II. Leon üzerine yürüme karar› ald›. Bu s›rada oldukça yafllanm›fl, nikris hastal›¤›na yakalanan ve felç olan II. Leon, ordusunun idaresini Baron Konstantin’e b›rakm›flt›. Selçuklu ordusunun ilerledi¤ini haber alan baron ve kurmaylar›, Keban/Gaban kalesi yak›nlar›nda karargâh kurup beklemeye bafllad›lar. Sultan ise Ermeni ordusunun yerini ve durumunu ö¤renmek için seçkin üç bin askerini görevlendirmiflti. Gerekli bilgiler topland›ktan sonra Selçuklu ordusu, Ermeniler üzerine ak›n etti. Uzun süren fliddetli çarp›flmalar sonucunda baflta komutan Baron Konstantin olmak üzere yak›n adamlar›ndan Oflin ve Noflin esir düfltü¤ü için Ermeni ordusu bozguna u¤rad›. Böylece Keban kalesini de ele geçiren Keykâvus, Ermeni Kral› II. Leon’u yakalamak için bir hafta kadar takibat yapt›rd› ise de neticeye ulaflamad›. Fakat Ermeni meselesini kökten halletme konusunda kararl› olan sultan k›fl› Kayseri’de geçirdi. Fakat I. ‹zzeddîn Keykâvus’un kararl›l›¤›n› gören II. Leon sultanla 112 Türkiye Selçuklu Tarihi Yabanlu Pazar›, Selçuklular zaman›nda, KayseriP›narbafl› mevkiinde (P›narbafl›’na yirmi kilometre mesafede) bugünki Pazar-ören’de kurulmaktayd›. Milletleraras› bir fuar niteli¤inde olan bu pazar, her y›l May›s ve Haziran aylar› aras›nda tam 40 gün devam ederdi. Komflu ülkelerin tüccarlar› bu pazara çok ra¤bet ederlerdi. (Bu konuda daha fazla bilgi için bkz. Faruk Sümer, Yabanlu Pazar› ‹stanbul 1985) Bu olaylar Türkiye Selçuklular›’n›n kuruluflundan itibaren izledikleri güneydo¤u politikalar›n›n tezahürleridir. Nitekim haçl› seferinin yaratt›¤› tecrit flartlar›n› y›kan Türkiye Selçuklu sultanlar›, yeniden güneydo¤uya indiklerinde, Büyük Selçuklular›n halefleri olan Zengiler ve Eyyûbilerle rekabete giriyorlard›. SORU D‹KKAT SIRA S‹ZDE DÜfiÜNEL‹M SIRA S‹ZDE SORU DÜfiÜNEL‹M D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N AMAÇLARIMIZ K‹TAP TELEV‹ZYON K‹TAP TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET Frans›zcas› Goutte (damla), Osmanl›’da ki ad› Nikris, günümüzde ise Gut diye adland›r›lan bu hastal›k, afl›r› protein tüketimine ba¤l› olarak kandaki ürik asit miktar›n›n artarak eklemlerin içinde ve çevresinde depolanmas›yla tahribata yol açan bir metabolizma rahats›zl›¤›d›r. uzlaflmak ve esirleri kurtarmak için temasa geçti. ‹ki taraf aras›nda 1218 y›l›nda var›lan anlaflmaya göre: 1. Marafl civar›nda 1216 y›l›nda esir düflen Ermeni prensi serbest b›rak›lacak, 2. Ermeni Krall›¤› y›ll›k 20.000 dinar/alt›n vergi verecek, 3. Selçuklu sultan› istedi¤inde, kral 500 tam teçhizatl› asker gönderecekti. Bu anlaflma sonucunda ‹zzeddîn Keykâvus, Anadolu-Suriye ticaret yolunun Anadolu güzergâh›n›n kontrolünü sa¤lam›fl oldu. Sizce Sultan I. ‹zzeddîn Keykâvus’un Ermeni krall›¤› üzerine sefer düzenlemesinin bafll›- ca sebebi nedir? Haleb Seferi Eyyûbîler, Türkiye Selçuklular›n›n güneydo¤u politikalar›n›, kendileri için tehdit olarak görüyorlard›. Keykâvus’un Ermenilerle savafl›ndan önceki ittifak teflebbüsü de bu sebeple baflar›s›z olmufltu. Bu s›rada Melik Zahir vefat etmifl, yerine henüz üç yafl›nda olan o¤lu Melik Aziz (1216-1236) geçirilmiflti. Yeni melikin nâibli¤ini yapan annesi ve ümeran›n birbirleriyle olan rekabeti Haleb’te kar›fl›kl›klara yol açt›. Oradan kaçan baz› emirler, I. ‹zzeddîn Keykâvus’u Haleb’e sefer yapmaya teflvik ediyorlard›. Devlet erkân›n›n aksi kanaâtine ra¤men sultan bu bir f›rsat› de¤erlendirmek istiyordu. ‹zzeddîn Keykâvus, Büyük Selçuklularla aralar›ndaki ezeli rekabete ra¤men, bir dönem onlar›n idaresinde kalan bu topraklar üzerinde miras hakk› iddia ediyordu. Ayr›ca Haleb Türkiye topraklar›na kat›ld›¤›nda Anadolu-Suriye kervan yolunun güvenli¤ini sa¤lam›fl olacakt›. Bu nedenle devlet erkân› ile yapt›¤› uzun münakaflalar sonunda sefer karar› al›nd›. Ancak devlet adamlar› seferin meflru bir nedene dayanmas› ve baflar›ya ulaflmas› için Salâhaddîn Eyyûbî (1171-1193)’nin büyük o¤lu Sümeysat/Samsat hâkimi Melik Efdal (1193-1225)’le anlaflmay› tavsiye ettiler. Haleb’teki muhalif ümerâ da kardeflleri ve ye¤enleriyle anlaflmazl›klar› olan Melik Efdal’in etraf›nda toplanm›flt›. Selçuklu sultan› Keykâvus ad›na kendisiyle yap›lan görüflmelerde Melik Efdal’e “babas›n›n saltanat›n› kendisine iade etmek istediklerini” bildirildi. Sonunda taraflar aras›nda Haleb ve çevresinin zabt edilip Melik Efdal’e; yine bir Eyyûbi melikinin elinde bulunan Urfa ve Harran’›n ele geçirilip Selçuklu sultan›na b›rak›lmas› flart›yla anlaflmaya var›ld›. Bunun yan› s›ra Melik Efdal, Keykâvus’a tâbi olacakt›. Bu anlaflma iki taraf›n ç›karlar›na da uygundu. Zira uzun süredir akrabalar›yla ile anlaflmazl›k yaflayan Melik Efdal, Haleb gibi çok önemli bir merkezi al›p hâkimiyetini güçlendirmek istiyordu. Ancak bunu kendi bafl›na yapamayaca¤›n› bildi¤i için Selçuklu sultan›yla iflbirli¤i yap›yordu. Keykâvus ise Anadolu-Suriye güzergâh›ndan baflka, güneydo¤u siyasetinin vazgeçilemez hedeflerinden olan el-Cezire’de de stratejik bir mevkiyi tutmufl olacakt›. Müttefikler Haleb muhasaras› için Ra’bân/Araban Kalesi önünde buluflmak üzere harekete geçtiler. Sefer s›ras›nda Elbistan, Merzubân, Ra’bân, Tell-bâflir yolunun takip edilmesi kararlaflt›r›ld›. Bu nedenle Elbistan ovas›ndan geçerek Merzubân’a ulaflan Selçuklu ordusu derhal kaleyi muhasara etti ve üç gün sonunda teslim almay› baflard›. Burada gerekli düzenlemeler yap›ld›ktan sonra Ra’ban’a do¤ru harekete geçildi. Burada Melik Efdal’le buluflan Selçuklu sultan›n›n sanca5. Ünite - Yükselifl Dönemi (I. ‹zzeddîn Keykâvus ve I. Alâaddîn Keykubâd Devri) 113 SORU D‹KKAT SIRA S‹ZDE DÜfiÜNEL‹M SIRA S‹ZDE S ORU DÜfiÜNEL‹M D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N AMAÇLARIMIZ K‹TAP TELEV‹ZYON K‹TAP TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET 3 Sümeysat/Samsat, Ad›yaman’›n güneydo¤usunda yer almaktad›r. Çok eski bir yerleflim yeri olan tarihi bu belde, günümüzde Atatürk Baraj Gölü’nün alt›nda kald›¤› için yeri de¤ifltirilmifltir. SORU D‹KKAT SIRA S‹ZDE DÜfiÜNEL‹M SIRA S‹ZDE SORU DÜfiÜNEL‹M D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N AMAÇLARIMIZ K‹TAP TELEV‹ZYON K‹TAP TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET Merzubân/Farsân Marafl yak›nlar›nda; Ra’bân ise F›rat bölgesinde Sümeysat’a yak›n Marafl ile Keysun aras›nda bir kaledir. Tellbâflir ise Kuzey Suriye’de Haleb’e iki günlük mesafede bir yerleflim yeridir. ¤›n› gören halk korku ve pani¤e kap›ld›. K›sa sürede kuflatma için gerekli haz›rl›klar tamamlan›p sald›r›lara baflland›. I. ‹zzeddîn Keykâvus zor durumda kalan halk›n aman dile¤ini kabul etti; Melik Efdal’le yap›lan anlaflma gere¤i Ra’bân’› ona b›rakt›. Selçuklu ordusu nihayet Tell-bâflir’e ulaflt›. Ancak on üç günlük muhasaraya ra¤men kale inatla direniyordu. Sultan halk› y›ld›rmak için kalenin çevresindeki ba¤ ve bahçeleri tahrip ettirmeye bafllay›nca geçim kaynaklar›n›n daha fazla zarara u¤ramamas› için teslim olma karar› ald›lar. ‹zzeddîn Keykâvus, daha önce Melik Efdal ile yap›lan anlaflmaya ayk›r› olarak, hutbeyi kendi ad›na okuttu. Nitekim Melik Efdal daha önce Tell-bâflir’den sonra hemen Haleb’in kuflat›lmas›n› tavsiye ederken; sultan›n flehri kendisine b›rakmayaca¤› düflüncesiyle karars›z bir tutum tak›nd›. “Tell-bâflir’den sonra Menbic’i alal›m böylece Haleb kanad› yolunmufl bir güvercine benzer ve ele geçmesi daha kolay olur” telkini Keykâvus’a da cazip geldi. Nitekim ordu Menbic’e sevk edilip flehir kolayl›kla al›nd›. Ancak Haleb ileri gelenleri bu bofllu¤u de¤erlendirerek, melikin el-Cezire’de hüküm süren day›s› Melik Eflref’ten yard›m istediler. Öte taraftan Haleb idarecilerinin a¤z›ndan Selçuklu komutanlar›na sahte mektuplar yaz›ld› ve cevaplar› da güya bir tesadüf sonucu sultan›n eline ulaflt›r›ld›. Böylece Keykâvus ümeran›n ihanet etti¤i düflüncesine kap›ld›. Durumun iyice çetrefilli hale gelmesi üzerine Melik Efdal sultan› terk ederek kardefllerinin saflar›na geçti. Keykâvus buna ra¤men geri çekilmemekte kararl›yd› ve ordusuyla Menbic’den Haleb’e do¤ru ilerledi. Emir-i Meclis Mübarezeddîn Behramflah ve Çaflnigîr Seyfeddîn Ayaba komutas›nda dörder bin kiflilik iki öncü birli¤ini harekete geçirdi. Mübarezeddîn Behramflah komutas›ndaki öncü kuvvetler, Haleb ile Menbic aras›ndaki Buza’a mevkiinde, Melik Eflref’in ordusu ile karfl› karfl›ya geldi. ‹ki taraf aras›ndaki çarp›flmadan galip ç›kan Mübarizeddîn Behramflah oldu. Melik Eflref da- ¤›lm›fl ordusu ile geri çekilirken, tesadüfen yakalanan bir Selçuklu süvarisinden karfl›s›nda yenildi¤i kuvvetlerin öncü oldu¤u, as›l ordunun daha Menbic civar›nda bulundu¤unu ö¤rendi. Derhal ordusunu toparlay›p karfl› taarruza geçince Mübarezeddîn Behramflah zor durumda kald›. Di¤er öncü birli¤inden takviye kuvvet istediysede basit bir k›skançl›k yüzünden yard›m alamay›nca yenilgiye u¤ray›p Melik Eflref’in eline esir düfltü. Selçuklu askerleri k›l›çtan geçirildi. Öncü kuvvetlerinin a¤›r yenilgiye u¤ramas›n›n yan› s›ra de¤erli bir komutan›- n›n esir düfltü¤ü haberini alan sultan h›zla Melik Eflref’in üzerine yürüdü. ‹ki ordu yine Buza’a mevkiinde karfl› karfl›ya geldi. Bir taraftan çarp›flmalar devam ediyordu; fakat emirlerin tedirgin tutumu sultan› karars›zl›¤a sevk etti. Neredeyse ümeran›n ihanet etti¤inden art›k kuflkusu yoktu. Keykâvus bir sabah aniden askere Elbistan’a do¤ru geri çekilme emri verdi. Ordular henüz tüm kuvvetleriyle savafla girmeden sultan›n geri çekilmesi Melik Eflref’i de çok flafl›rt›. Selçuklu ordusunu takip ederek Tell-bâflir, Ra’bân ve Merzubân kalelerini geri ald›. Ra’bân hariç ele geçirdi¤i di¤er yerleri ye¤eni Haleb meliki Aziz’e b›rakt›. Melik Eflref, Mübarezeddîn Behramflah ve di¤er Selçuklu esirleri, kendilerine ihsanlarda bulunarak serbest b›rakt›. Sultan Keykâvus ise, neredeyse savaflmadan u¤rad›¤› bu yenilgiyi içine sindiremiyordu. Bu nedenle Elbistan’a döndü¤ünde, bu baflar›s›zl›kta ihanetlerinin pay› oldu¤unu düflündü¤ü emirleri bir eve kapatarak yakt›rd›. Herhangi bir savaflm›fl gibi görünen bu olay asl›nda, elli y›l tecritte kal›p müteaddit düflmanlarla 114 Türkiye Selçuklu Tarihi Emir-i Meclis sultan›n e¤lence meclisi ve toplant›lar›n›n tertip ve düzenlenmesinden sorumlu olan saray görevlisidir. Çaflnigîr hükümdar›n yiyece¤i her yeme¤i, lezzet kontrolü ve zehirlenme ihtimaline karfl›, ondan önce tadan saray görevlisidir. savaflarak yeniden güneydo¤u siyasetlerini uygulamak f›rsat› bulduklar›n› düflünen Selçuklular’la; daha önce ifade edilen jeo-stratejik nedenlerle el-Cezire üzerinden Anadolu’ya yay›lmak isteyen Eyyûbiler aras›ndaki rekabetin doru¤a ulaflt›¤›n› göstermektedir. Zaman zaman ifade edildi¤i üzere, gulam sisteminden gelen ümera, bu sistemin üretti¤i problemler sebebiyle, tehlikeli bir biçimde birbirleriyle rekabet ederlerdi. Bu çerçevede sultan›n en yak›n›ndakiler ve onlarla çekiflme halinde olanlar›n mücadelesi devleti zaafa u¤ratacak sonuçlar verirdi. Devletin içerisinde kendilerine daha fazla alan açabilmek için ihanetten bile sak›nmazlard›. Haleb seferine daha bafllang›çta muhalefet eden ümeran›n Eyyûbîlerle bir menfaat iliflkisi içerisinde olmas› çok da yad›rganacak bir durum de¤ildir. Keykâvus’un, Elbistan’a dönünce ihanetlerinden kuflku bile duymad›¤› baz› emirleri bir kulübede yakmak suretiyle cezaland›rmas› da, esasen bu sistemin zararl› baflka bir tezahürüdür. Devletin tepesinde sultanla ümera aras›nda, her an birbirlerini tasfiye etme kayg›s› üzerine kurulu, gergin bir iliflki a¤› oldu¤u görülmektedir. Ölümü ve fiahsiyeti Sultan I. ‹zzeddîn Keykâvus Haleb yenilgisinin intikam›n› almak için 1219 y›l›nda Sivas’ta haz›rl›k yapt›rd›¤› s›rada, muzdarip oldu¤u verem hastal›¤›ndan kurtulam›- yarak, 1220 y›l› bafl›nda vefat etti. Sivas’da infla ettirdi¤i darüflflifadaki türbesinde defnedildi. Ölümünden bir-iki sene önce Mengücek Bey’i Behramflah’›n k›z› Selçukî Hatun’la evlenen sultan›n yerine geçebilecek çocu¤u bulunmuyordu. Dokuz y›ll›k k›sa saltanat›, Türkiye Selçuklular›’n›n en parlak devirlerindendir. Kaynaklarda ak›ll›, vefal›, cömert; fakat biraz kindar ve flüpheci olarak tan›mlanan sultan›n flairlik yönü de kuvvetliydi. Hastal›¤› s›ras›nda söyledi¤i ve Sivas Darüflflifas›ndaki türbesinin kap›s›nda yaz›l› olan flu dizeler sultana aittir: “Bu cihân› ki terk edüp gittik Rencini dilde berk edüp gittik fiimdiden gerü nevbet erdi size Nitekim evvel ermifl idi bize” Saltanat› süresince 12 yap› infla ettirmifltir. Bunlar›n içinde en önemlisi an›tsal yap› niteli¤inde olan, 1218 tarihli kapsaml› bir vakfiyesi bulunan ve 1220 tarihli türbesinin de yer ald›¤› Sivas’taki 1217- 1218 tarihli darüflflifas›d›r. Saray mimarlar›n›n ürünü oldu¤undan kuflku duyulmayan darüflflifa, muhtemelen sultan› simgeleyen aslan figürlü taç kap›s›, aç›k avlulu medrese plân›, girifl eyvan› kemerli köfleliklerindeki ay ve güneflin simgesi olarak görülen insan tasvirleri, türbesinin s›rl› tu¤la ve çinilerle biçimlenmifl yaz› ve geometrik bezemeleri ile Selçuklu sanat›nda özel bir yer tutmaktad›r. Vakf›n mütevelli ve naz›r› Atabek ve Mimar Cemaleddin Ferruh olup türbenin ve galiba tüm darüflflifan›n sanatç›s› da Merend’li Ahmet’tir. 5. Ünite - Yükselifl Dönemi (I. ‹zzeddîn Keykâvus ve I. Alâaddîn Keykubâd Devri) 115 SORU D‹KKAT SIRA S‹ZDE DÜfiÜNEL‹M SIRA S‹ZDE S ORU DÜfiÜNEL‹M D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N AMAÇLARIMIZ K‹TAP TELEV‹ZYON K‹TAP TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET SORU D‹KKAT SIRA S‹ZDE DÜfiÜNEL‹M SIRA S‹ZDE SORU DÜfiÜNEL‹M D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N AMAÇLARIMIZ K‹TAP TELEV‹ZYON K‹TAP TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET Sultan›n di¤er önemli eseri Antalya-Burdur yolundaki 1213- 1214 tarihli Evdir Han’d›r. Harap durumdaki yap›, taç kap› süslemelerinin yan› s›ra Selçuklu döneminde az say›da örne¤i görülen aç›k avlu tipinin an›tsal bir uygulamas›d›r. Malatya Hekim Han ve Malatya’n›n Battal Gazi ilçesindeki ulu caminin de I. Keykâvus’un eseri oldu¤u Malatya evkaf defterlerindeki bilgiden anlafl›lmaktad›r. I. ‹zzeddin Keykâvus için Musul’dan, Emir Hüsameddin Salar’›n k›z›n›n 72 beyitlik bir kaside kaleme al›p gönderdi¤i bilinmektedir. Ayr›ca sultan›n Sivas’taki darüflflifas›n›n vakfiyesinde kad› ve kâtip olarak görev yapm›fl olan Anili Kad› Burhaneddin Ebu Nasr’›n, Enis ul-kulûb adl› Farsça manzum peygamberler ve ‹slâm tarihini konu alan eserini, Malatyal› Mehmed’in Berid ussâde isimli, peygamberin sohbetlerini ve güzel sözlerini bir araya getirdi¤i kitab›n›, Tuslu Ahmed’in de Kelile ve Dimne adl› Farsça manzum çal›flmas›n› kendisine ithaf ettikleri bilinmektedir. SULTAN I. ALÂADDÎN KEYKUBÂD (1220-1237) Meliklik Devri Sultan I. Keyhüsrev’in ortanca o¤lu olarak 1190 y›l› civar›nda dünyaya gelen I. Alâaddîn Keykubâd’›n çocuklu¤u hakk›nda fazla bilgi yoktur. I. G›yaseddin Keyhüs116 Türkiye Selçuklu Tarihi Resim 5.2 Sultan I. ‹zzeddîn Keykavus’un 1217 tarihinde Sivas’ta yapt›rd›¤› darüflflifa ve medresesi. Kaynak: http://wowturkey.com/forum/viewtopic.php?t=34672&start= Resim 5.3 Sultan I. ‹zzeddîn Keykavus’un Sivas Darüflflifas›ndaki türbesi. Kaynak: www.sentezhaber.com/images/haberler/izzeddin_keykavusun_turbesi Malatya Ulu Camii k›rmal› çapraz tonozlu eyvan›, göbe¤inde çiniden mühr-ü Süleyman yer alan tu¤la ve s›rl› tu¤lalarla biçimlenmifl tromp geçiflli kubbesi, avlusundaki yaz›, geometrik ve bitkisel motifli çini bezemeleriyle Selçuklu sanat›n›n s›ra d›fl› örneklerinden biridir. Yap›m›ndan k›sa bir süre sonra en az iki kez onar›ld›¤› ve geniflletildi¤i bat› ve do¤u taç kap›lar›ndaki kitabelerden anlafl›lan yap›n›n mimar› Malatyal› Yakup, yaz›lar›n› yazan sanatç› ise o¤lu Ahmet’tir. Malatya Hekim Han da bu dönemin eserirdir. rev 1197 y›l›nda taht›n› II. Süleyman fiah’a b›rakmak zorunda kald›¤›nda, küçük yafltaki Keykubâd ve a¤abeyi Keykâvus da babalar› ile birlikte Bizans’a iltica etmifllerdi. Ancak 1205’de Keyhüsrev tekrar Türkiye Selçuklu taht›na ç›k›nca, Keykubâd için de sürgün hayat› sona ermifl oldu. Bundan sonra Keykubâd’›n Tokat meliki oldu¤u bilinmekte ise de kaynaklarda (1205-1211) bu döneme dair bilgi bulunmamaktad›r. Keykubâd, 1211 y›l›nda babas› I. G›yaseddîn Keyhüsrev’in Alaflehir savafl›nda öldü¤ü ve tahta a¤abeyi Keykâvus’un geçti¤ini ö¤renince, Erzurum meliki olan amcas› Mugîseddîn Tu¤rul fiah ve Ermeni kral› II. Leon ile saltanat› ele geçirmek üzere ittifak yapt›. Keykubâd müttefiklerin deste¤iyle, Kayseri’de tahta oturan ve cülus töreninden sonra Konya’ya hareket etmeyi plânlayan Keykâvus’u muhasara etti. Kardeflinin sald›r›- s›na haz›rl›ks›z yakalanan I. ‹zzeddîn Keykâvus çok zor durumda kald›. Kayseri sübafl›s›n›n tavsiyesiyle müttefiklerin aras›n›n› açmay› baflard›. Bunun üzerine Alâaddîn Keykubâd Ankara kalesine çekilmek zorunda kald›. Fakat Keykâvus taht› için hâlâ büyük bir tehlike oluflturan kardeflinin üzerine yürüyüp, 1212 ilkbahar›nda Ankara kalesini muhasara etti. ‹ki kardefl aras›nda bir y›l süren uzun ve fliddetli çarp›flmalar sonucunda flehir halk›n›n çok fazla zarar görmesi nedeniyle Keykubâd 1213 bahar›nda kaleyi Sultan Keykâvus’a teslim etti; fakat hapse at›lmaktan kurtulamad›. I. Alâaddin Keykubat’›n Tahta Ç›kmas› ve ‹lk ‹craatlar› Sultan I. ‹zzeddîn Keykâvus Ocak 1220 y›l›nda ölünce devlet erkân› Kezirpert Kalesi’nde tutuklu bulunan melik Alâaddîn Keykubâd’› tahta ç›karma karar› ald›. I. Alâaddîn Keykubâd’›n tahta geçifline dair iki farkl› rivayet vard›r. Bir rivayete göre, I. ‹zzeddîn Keykâvus 1220 y›l›nda öldü¤ünde, yerine tahta geçecek çocu¤u olmad›¤›ndan devlet erkân› kardeflini hapisten ç›kart›p tahta oturttular. Di¤er rivayete göre ise I. ‹zzeddîn Keykâvus hastal›¤› ilerleyince kardeflini hapisten ç›kararak yan›na getirtmifl ve kendisinden sonra taht› ona vasiyet etmifl, ona biat edilmesi için ilgililerden yemin alm›flt›r. Alâeddin Keykubâd 1220 y›l›nda Türkiye Selçuklu taht›na oturdu¤unda ülke gerek siyasî, gerekse iktisadî aç›dan gayet istikrarl› bir durumdayd›. Özellikle kuzey- güney ticaret yolunun iki önemli liman› Sinop ve Antalya’n›n fethi, Selçuklular’a bölge ticaretinde büyük itibar ve öncelik kazand›rm›flt›. Ancak istikrar›n sürdürülebilmesi için, ba¤lant›l› baflka limanlar›n da fethedilerek Antalya ve Sinop’un takviye edilmesi; ayr›ca tüccarlara çeflitli teflvikler verilmesi gerekmekteydi. I. Alâaddîn Keykubâd bunun içindir ki, tahta ç›kar ç›kmaz ilk ifl olarak Venedik Dukal›¤› ile ticari bir antlaflma imzalad›. Buna göre; Venedik Dukas› ve onun yerine geçecek despotlarla, Suriye ve baflka yerlerdeki bütün Venedikli tüccarlarla, iki y›ll›k bir anlaflma yap›ld›. Buna göre Selçuklu ülkesinde Venedikli tüccarlardan yüzde iki (%2) den fazla vergi al›nmayaca¤› gibi, k›ymetli tafl ve inci, ifllenmifl veya ham gümüfl ile alt›ndan, zahireden gümrük vergisi al›nmayacakt›. Yine Venedik’e ait bir gemi Keykubâd’›n hâkimiyetindeki sahillerde batacak veya sald›r›ya u¤rayacak olursa mallar› sahiplerine iade edilecekti. Düflmanlar› taraf›ndan takip edilen Venedik gemilerinin Türkiye Selçuklu limanlar›na s›¤›nmas›na da müsaade edilecekti. 5. Ünite - Yükselifl Dönemi (I. ‹zzeddîn Keykâvus ve I. Alâaddîn Keykubâd Devri) 117 I. Alâaddîn Keykubâd önce Malatya’daki Minflar daha sonra Kezirpert Kalesi’nde haps edilmifltir. SORU D‹KKAT SIRA S‹ZDE DÜfiÜNEL‹M SIRA S‹ZDE SORU DÜfiÜNEL‹M D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N AMAÇLARIMIZ K‹TAP TELEV‹ZYON K‹TAP TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET Venedik Dukas›’n›n temsilcisi Jacobus Teopulo ile Sultan I. Alâaddîn Keykubâd’›n elçisi Emir Sipehsâlâr fiemseddîn Emirü’l-Gâzi taraf›ndan imzalanan anlaflma, 8 Mart 1220 tarihinde k›rm›z› harflerle yaz›lm›fl ve sultan›n alt›n mührü ile mühürlenmiflti. Anlaflman›n birinci k›sm›nda I. Alâaddîn Keykubâd taraf›ndan Venedikliler’e; ikinci k›s›m›nda ise Venedikliler’in Selçuklular’a tan›d›klar› imtiyazlar yer almaktayd›. Sultan Alâaddîn Keykubâd Venedikliler’e tan›d›¤› bu imtiyazlar karfl›l›¤›nda onlardan: Tebas›n›n Venedikliler’in idaresindeki yerlere girdiklerinde selamlanmas›n› istemekteydi. Ayr›ca Venedik dukas›n›n hâkimiyetindeki sahillerde sultan›n tâbiyetindeki gemilerden tehlikeye düflen veya zarara u¤rayan olursa gerekli yard›m yap›l›p mallar› iade edilecekti. Yine Sultan I. Alâaddîn Keykubâd’›n tâbiyetindeki kimselerden ad› geçen yerlerde ölen olursa mallar›, ortaklar› aray›ncaya kadar muhafaza edilecek ve hiç bir güçlük ç›kar›lmadan teslim edilecekti. Anlaflman›n Venedikliler için baz› imtiyazlar içermesine ra¤men, genelde mütekabiliyet (karfl›l›kl›l›k) esas›na dayand›¤› görülmektedir. Sizce I. ‹zzeddîn Keykâvus ve I. Alâaddîn Keykubâd’›n K›br›s Haçl› Krall›¤› ve Venedik Dukal›¤› ile ticarî imtiyazlar içeren anlaflmalar imzalanmas›n›n bafll›ca sebebi nedir? Alâiyye’nin Fethi Sultan Keykubâd, K›br›s krall›¤›yla yürürlükte olan anlaflman›n bir benzerini Venedikliler’le de yaparak, Türkiyeli tüccarlar› bu ülkelerde güvence alt›na alm›fl oldu. Bundan sonra devletin ekonomi politikas›n›n bir gere¤i olarak, ilk seferini Kalonoros’a yapt› (1221 veya 1222 k›fl›). Buras› Antalya’n›n do¤usunda, flehrin güvenli¤i aç›s›ndan çok önemli bir yerde bulunuyordu. Kir Vard adl› bir valinin elinde bulunan Kalonoros, karadan ve denizden kuflat›lmas›na ra¤men iki ay boyunca sonuç al›namad›. Sultan sefere kat›lan gönüllülere ve fakirlere 10.000 dirhem gümüfl ile 100 bafl s›¤›r ve 1000 bafl koyun da¤›tarak askerinin maneviyat›n› yükseltti. Üçe ay›rd›¤› ordusunun bir k›sm›na kaleye t›rmanma, ikincisine denizden gelen yard›mlar› önleme, üçüncü k›s›ma ise kaleyi deniz taraf›ndan kuflatama görevi verdi. Sultan ayr›ca büyük manc›n›klarla surlar›n dövülmesini emretti. Kir Vard bu hücumlara daha fazla dayanamayaca¤›n› anlad› ve Antalya subafl›s› Mübarezeddîn Ertokufl’a elçi gönderip kendisine ikâmet edebilece¤i bir yer verilirse, kaleyi teslim edece¤ini bildirdi. Keykubat bu teklifi Kir Vard’›n k›z›yla evlenme flart›yla kabul etti. K›sa bir süre sonra Kir Vard’›n kardeflinin idaresinde bulunan Alara kalesi de ele geçirildi. Alâaddîn Keykubâd, Akdeniz ticareti aç›s›ndan son derece önemli olan Kalonoros’u feth ettikten sonra, do¤al güzellikleri dolay›s›yla çok be¤endi¤i flehri imar ettirmifl ve kendi ad›na nisbetle Alâiyye ismi verilmifltir. 118 Türkiye Selçuklu Tarihi SORU D‹KKAT SIRA S‹ZDE DÜfiÜNEL‹M SIRA S‹ZDE SORU DÜfiÜNEL‹M D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N AMAÇLARIMIZ K‹TAP TELEV‹ZYON K‹TAP TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET 4 Kir Vard Bizans’›n Dördüncü Haçl› Seferinde u¤rad›¤› sars›nt› s›ras›nda, Akdeniz k›y›lar›ndaki otorite bofllu¤undan yararlanarak buraya hakim olmufltu. Sultan, Kir Vard’a Konya Akflehir beyli¤i menfluruyla birlikte befl köyün mülkiyetini ba¤›fllam›flt›r. Kir Vard’›n k›z› sultan›n büyük o¤lu II. G›yaseddîn Keyhüsrev’in annesidir. Uzun süre Selçuklu saray›nda Hritiyan olarak yaflayan bu hatun, daha sonra ‹slâmiyeti kabul ederek Mahperi ad›n› ald›. Resim 5.4 es-Sultanü’lmuazzam Alâe’d-dünya ve’d-din Ebû’l feth Keykubad bin Keyhüsrev’in 617/1220- 1221’de, Konya’da kestirdi¤i gümüfl para. Kaynak: www.sentezhaber.com/images/haberler/izzeddin_keykavusun_turbesi Sultan Alâiyye ad›yla adetâ yeniden infla etti¤i bu flehri k›fll›k merkez olarak kullanm›flt›r. Kendisi için oniki kap›l› bir saray, devlet erkân› için köflkler, camiler ve medreseler infla ettirerek ismiyle müsemma muhteflem bir flehir haline getirdi. Devlet Erkân›n› Tasfiye Etmesi ve Hükümranl›¤›n› Güçlendirmesi I.Alâaddîn Keykubâd’› saltanat›n›n ilk y›llar›nda u¤raflt›ran en önemli meselelerden biri de, babas› zaman›ndan beri görev yapmakta olan ve hükümdar ad›na devlete tahakküm edecek kadar güçlenmifl bulunan ümerayla yaflad›¤› otorite problemidir. Nitekim durumdan hoflnut olmayan sultan, emirlerin hiç de¤ilse malî aç›dan güçlerini k›rmak düflüncesiyle herbirine, Konya surlar›n›n birer burcunu onarmak emrini verdi. Türk devletinin boylar birli¤i esas›na dayanan yap›s› boy beylerine, devlet nezdinde temsil ettikleri insan gücü nesbetinde devletle pazarl›k etme imkân› veriyordu. Selçuklular devletin kuruluflundaki büyük emek ve hizmetlerine ra¤men; örften kaynaklanan rollerini terk etmeyip merkezi otoritenin d›fl›nda kalan Türkmenler yerine; gulam sisetimine göre yetifltirilmifl, içerisinde Türkler’in de bulundu¤u, muhtelif etnik unsurlardan oluflan bir bürokrasi ve ordu kurdular. Böylece devleti sarsma gücüne sahip beyler yerine, herfleyini hükümdara borçlu kölelerin sadakatle hizmet etti¤i bir sistem kurulmufl oldu. Ancak zamanla sistemin zaaflar›ndan yararlanan bu devlet adamlar› da, hükümdar de¤iflikliklerinde bile bafll›ca güç haline geldiler. Hükümdar›n yan›nda yer alanlar bu hizmetin karfl›l›¤› olarak onun hükümranl›k alan›na girmek isitiyor; di¤erleri ise muhalif olarak bertaraf edilmek korkusuyla hükümdar› tasfiye plânlar› yap›yorlard›. Bu durum sultanla emirler aras›nda güvensizlik ve çat›flmaya sebep oluyordu. Keykubâd’› tahta geçirmek için onu hapisten ç›karmaya giden atabeyi Seyfeddîn Ayaba’n›n, daha önce Keykavus’un taraf›n› tuttu- ¤u için korkup ondan, can›na kast etmeyece¤ine dair yaz›l› belge alm›fl olmas› bu soruna iflaret eden çarp›c› bir örnektir. Bu konuda daha fazla bilgi için bkz. Nejat Kaymaz, Anadolu Selçuklular›’n›n ‹nhitat›nda ‹dare Mekanizmas›n›n Rolü, Ankara 2011 Emirlerin büyük külfet sayd›klar› onar›m iflinden sonra sultana karfl› düflmanl›klar›n›n artt›¤› anlafl›l›yor. Hatta Keykubâd’›n yerine küçük kardefli Koylu Hisar meliki Keyferidun’u geçirme haz›rl›klar› yapmaya bafllad›lar. Fakat durumdan haberdar olan Keykubâd da güvenilir birkaç adam›yla, ümeray› tasfiye etme plan› yapt›. Buna göre ümeraya, sultan›n huzuruna tek bir adamla ve silahs›z olarak ç›kmalar› emredildi. Bu adet yerlefltikten bir müddet sonra da beyleri huzuruna ça¤›r›p birer birer yakalatt›. ‹çlerinde kendi atabeyi Seyfeddin Ayaba’n›n da bulundu¤u ümeran›n bir k›sm› idam, bir k›sm› sürgün edilirken mallar› da müsadere edildi (1223). Keykubâd böylece taht›n yegâne sahibi ve tek hükümran olarak otoritesini tesis etti. I. Alâaddîn Keykubâd’›n devlet erkân›n› tasfiye etmesinin sebepleri nelerdir? Kilikya Ermeni Krall›¤› ‹le Mücadele Hat›rlanaca¤› üzere I. Alâaddîn Keykubâd, Keykâvus’a karfl› isyan etti¤inde Ermeni kral› da onun müttefikleri aras›nda bulunuyordu. Fakat Keykubâd’›n tahta geçtikten sonra, Kilikya Ermeni Krall›¤› ile s›n›r olan Kalonoros kalesinin fethi, Türkiye Selçuklular›’yla tâbileri olan Kilikya Ermeniler’i aras›ndaki iliflkileri gerginlefltirdi. Zira Akdeniz’den gelen ticarî emtia Antalya ve Alâiye limanlar›ndan Anadolu’ya giriyor, oradan da ‹stanbul’a ulafl›yordu. Bu iki liman›n da Selçuklular›n eline geçmesiyle bölge ticaretinde Ermeniler’in pay› büyük ölçüde azalm›flt›. Selçuklular›n güçlenmesine paralel olarak ç›karlar› zedelenen Kilikya Ermenileri, Selçuklular›n 5. Ünite - Yükselifl Dönemi (I. ‹zzeddîn Keykâvus ve I. Alâaddîn Keykubâd Devri) 119 SORU D‹KKAT SIRA S‹ZDE DÜfiÜNEL‹M SIRA S‹ZDE SORU DÜfiÜNEL‹M D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N AMAÇLARIMIZ K‹TAP TELEV‹ZYON K‹TAP TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET SORU D‹KKAT SIRA S‹ZDE DÜfiÜNEL‹M SIRA S‹ZDE SORU DÜfiÜNEL‹M D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N AMAÇLARIMIZ K‹TAP TELEV‹ZYON K‹TAP TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET SORU D‹KKAT SIRA S‹ZDE DÜfiÜNEL‹M SIRA S‹ZDE SORU DÜfiÜNEL‹M D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N AMAÇLARIMIZ K‹TAP K‹TAP 5 Seyfeddîn Ayaba’n›n ihtiflam› ve devlet ifllerindeki nüfûzu, sultan› gölgede b›rak›yordu. O sultan›n huzurundan ayr›ld›¤›nda saray›n etraf›nda kimse görünemezdi. Onun iflareti olmadan kimse sultan›n huzurunda a¤z›n› açamazd›. Bunun için emirler önemli iflleri sultan yerine ona dan›fl›yorlard›. Seyfeddîn Ayaba’n›n kona¤›nda günde seksen bafl koyun kesilirken sultan›n saray›nda hassa kullar› ve saray halk› için sadece otuz bafl koyun kesiliyordu. ticaret faaliyetlerine darbe vurmak için, topraklar›ndan geçen kervanlar› ya¤malamaktayd›lar. Keykubâd kendisine flikayette bulunan tüccarlar›n zararlar›n› karfl›lad›ktan sonra “Canlar›n› mallar› u¤runda tehlikeye atan tüccarlara sald›r› oluyorsa bunu yapanlar›n üzerlerine kuvvet göndermek gerekir” diyerek, Mübarizeddîn Çavl› ve Emir Komnenos’u Ermeniler’e karfl› görevlendirdi. K›br›s haçl›lar›ndan gelebilecek yard›mlar› engellemek için de, Antalya valisi Mübarizeddîn Ertokufl’u memur etti (1225). Ertokufl sahil boyunca ilerleyerek Manavgat ve Anamur’u fethetti. Selçuklu s›n›r› böylece Silifke’ye kadar uzanm›fl oldu. Emir Çavl› ve Mavrozomes idaresindeki ordu ise ‹asasuria (‹çel) ve Silifke’yi ald›. Baflka bir ifadeyle Ermeniler’in, güney sahilindeki Ayas ile Korykos (K›z Kalesi) d›fl›ndaki tüm topraklar› Selçuklular’›n eline geçti. Günümüzde Ermenek olarak bilinen bu bölgeye O¤uzlar’›n Afflar boyuna mensup olan Karamano¤ullar› ile Salur Türkmenler’i yerlefltirildi. Sultan’›n Konya’dan Kayseri’ye gitti¤i bir s›rada huzura ç›kan bir tüccar “Ben Haleb diyar›ndan buraya geliyordum, Ermeni vilayetinden geçerken mal›m› gasbettiler, o kafirler bu dergâhtan korkmazlarsa u¤rad›¤›m zulmün derdine hangi sultan›n adaletinden derman isteyeyim?” dedi. Bundan sonra bir baflkas› “Ben Antalya yerlilerindenim, kazand›¤›m bütün servetimi bir gemiye yükleyip deniz yolu ile sefere ç›kt›m ve M›s›r’a gidip kâr etmek istedim. Ancak sahilden Frenkler’in sald›r›s›na u¤rad›k. Sald›r› sonunda bizi esir al›p bütün mallar›m›za el koydular” diyerek flikayette bulunmufltu. Do¤u Anadolu Beylerini Tâbiyet Alt›na Almas› Devletin çok önem verilen ekonomi politikalar› yan›nda, Anadolu’da milli ve siyasî birli¤i sa¤lamak da bafll›ca hedefler aras›nda bulunuyordu. I.Alâaddîn Keykubâd, Do¤u Anadolu bölgesinde Selçuklular veya Eyyûbîlere tâbi olmak konusunda karars›z davranan baz› beyliklere karfl› sefere ç›kt›. Çünkü bu beylikler Türkiye Selçuklu Devleti’nin h›zla güçlenmesinden ve Eyyûbîlerden Ahlat sahibi Melik Eflref’in bölgedeki faaliyetlerinden endifleye kap›ld›lar› için, hutbeyi bazen M›s›r Eyyûbî Sultan› Melik Kâmil veya Melik Eflref ad›na, bazen de I. Alâaddîn Keykubâd ad›na okutup, bölgede Türkiye Selçuklular›’n›n otoritesinin kurulmas›n› geciktiriyorlard›. Her yönüyle güçlü bir devlet kurmak isteyen Keykubâd’›n onlara müsamaha göstermesi beklenemezdi. Önce 1226 y›l›nda H›sn-› Keyfâ ve Âmid/Diyarbekir Artuklular’› üzerine ordular sevk edildi. Ad›yaman, Kâhta ve Çemiflkezek ele geçirildi. Bu durum güneydo- ¤u siyasetinin gerçekleflmesinin önündeki en büyük rakip olan Eyyûbîler’le çat›flmay› kaç›n›lmaz hale getiriyordu. Selçuklu sultan›n›n müttefiki olmas›na ra¤men Melik Eflref’in, Artuklu beyine yard›m bahanesiyle ama asl›nda Selçuklu ilerleyiflini durdurmak üzere gönderdi¤i ordu hezimete u¤rat›ld›. Âmid Artuklu beyi Mesud, Sultan Keykubâd’a de¤erli hediyelerle birlikte elçi göndererek ba¤l›l›¤›n› bildirdi. Keykubâd, Do¤u’da Harizmflah ve onu izleyen Mo¤ol tehlikeleri dolay›s›yla bu talebi olumlu karfl›lad›. Hattâ ayn› sebeplerle, Melik Adil’in k›z›yla evlenmek suretiyle Eyyûbîlerle dostluk kurdu (1227). Tarihi iyi bildi¤i rivayet edilen Keykubâd, dehflet saçarak ilerlemekte olan Mo- ¤ol istilâs› karfl›s›nda ülkeyi tek elde kendi idaresi alt›nda birlefltirmek istiyordu. II. K›l›ç Arslan zaman›ndan beri Selçuklulara tâbi olmalar›na ra¤men, yeni Mengücek beyi Davudflâh, bu büyük tehlike karfl›s›nda Keykubâd’a güven vermiyordu. Türkistan’dan sonra bütün islâm dünyas›n› sarsacak bu büyük istilâ karfl›s›nda kendi küçük varl›klar›n› muhafaza endiflesiyle, Erzurum Selçuklu melikiyle sultana karfl› 120 Türkiye Selçuklu Tarihi S ORU D‹KKAT SIRA S‹ZDE DÜfiÜNEL‹M SIRA S‹ZDE SORU DÜfiÜNEL‹M D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N AMAÇLARIMIZ K‹TAP TELEV‹ZYON K‹TAP TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET ittifak ediyordu. Sultan bu sebeple 1228 y›l›nda bizzat ç›kt›¤› seferde Erzincan ve Kemah’› al›p, Divri¤i flubesi hariç, Mengücük Beyli¤ine son verdi. O¤lu G›yaseddin Keyhüsrev’i, atabeyi Ertokufl’un nezaretinde buraya melik tayin etti. Su¤dak Seferi Su¤dak, Karadeniz’in kuzeyindeki K›r›m Yar›madas›’nda ticarî aç›dan son derece önemli bir liman flehriydi. Zira Anadolu, Suriye ve el-Cezireli Müslüman tüccarlar pamuk, ipek ve baharattan oluflan yükleri ile Sivas’da buluflup Sinop’dan gemilere binerek Su¤dak’da karaya ç›k›yorlard›. Mallar›n› burada K›pçaklar’a sat›yor, karfl›- l›¤›nda kürk, sincap derisi, cariye vs. al›yorlard›. Mo¤ollar 1223 y›l›nda Su¤dak flehrini ele geçirince halk›na oldu¤u kadar bölgede ticaret yapan tüccarlara da zarar vermifllerdi. Mo¤ollar bölgeden ayr›ld›ktan sonra burada kar›fl›kl›klar devam etti. Latinlerin ‹stanbul’u iflgal etmesinden sonra, Trabzon Rumlar› Bizans’›n K›r›m’daki limanlar›nda hakimiyet mücadelesi veriyorlard›. Nitekim sultan Kayseri’de iken Rus, Bulgar ve K›pçak diyar›ndaki zengin ticaret faaliyetlerinden yararlanmak için Karadeniz sahillerine giden; fakat sald›r›- ya u¤ray›p mallar› gasp edilen bir tüccar huzura ç›k›p flikayette bulunmufltu. Sultan Keykubâd, Sinop üzerinden Anadolu’ya giren-ç›kan tüccarlar›n güvenli¤ini yok eden bu kargaflay› bitirmek üzere, 1225 y›l›nda Su¤dak’a bir sefer yap›lmas›- n› emretti. Su¤dak’›n fethi için Kastamonu Uç Beylerbeyi Hüsameddîn Çoban görevlendirildi. Sinop’tan gemilerle Su¤dak’a ç›kan Selçuklu ordusu flehri ald›. K›pçaklar›n ve Ruslar›n buraya hakim olma teflebbüslerini de sonuçsuz b›rakt›. Baflar›yla neticelen ve devletin ticarî sayg›nl›¤› aç›s›ndan son derece önemli olan bu denizafl›r› seferin tarihi kesin olarak bilinmemektedir. Keykubâd bundan sonra kendisine tâbi olmakla birlikte, Sinop ve Samsun limanlar›n› ya¤malayan ve K›r›m limanlar›n› ele geçirmek isteyen Trabzon Rumlar› üzerine de bir sefer düzenledi. Türkiye Selçuklu ticarî hayat›na dair bkz. W. Heyd, Yak›n Do¤u Ticaret Tarihi, TTK Ankara 2000; fierafettin Turan, Türkiye-‹talya ‹liflkileri I, Ankara 2000. Celâleddin Harizmflah’la ‹liflkiler ve Yass›çimen Savafl› Harizmflahlar, I. Alâaddîn Keykubâd döneminin en önemli meselelerinden birisiydi. Harizmflah Celâleddîn Mengüberti ile Türkiye Selçuklu iliflkileri 1225 y›l›nda onun dostluk ve ittifak öneren bir mektup göndermesi üzerine bafllad›. Ayn› soya ve dine mensup olduklar› vurgusuyla yap›lan mektuplaflmalar sonucunda, iki hükümdar kafirlere karfl› iflbirli¤i konusunda anlaflt›lar. Ancak Harizmflah’›n ordusu yaflamak için savaflmak zorunda olan bir orduydu. Harizmflahlar›n ak›nlar› Gürcüler ve Trabzon Rumlar› kadar; Do¤u Anadolu’daki beyleri ve Eyyûbileri de tehdit ediyordu. ‹ki kuvvetli müttefik aras›nda yok olmaktan korkan bu güçler, karmafl›k ittifaklar yap›p tâbiyet de¤ifltirip, her iki hükümdar› da k›flk›rtarak ittifak›n bozulmas›na sebep oldular. Askerlerinin etraf› ya¤malamalar›, Celaleddin’in Mo¤ollar› bir yana b›rak›p, Eyyûbîlerin hâkimiyetinde bulunan Ahlat’› fliddetli bir muhasarayla zabt etmesi (1230) ve Erzurum Selçuklu meliki Cihanflâh’la ittifak› iliflkileri tamamen kopard›. 5. Ünite - Yükselifl Dönemi (I. ‹zzeddîn Keykâvus ve I. Alâaddîn Keykubâd Devri) 121 SORU D‹KKAT SIRA S‹ZDE DÜfiÜNEL‹M SIRA S‹ZDE SORU DÜfiÜNEL‹M D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N AMAÇLARIMIZ K‹TAP TELEV‹ZYON K‹TAP TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET Mo¤ol istilâs› karfl›s›nda yenligiye u¤rayan Harizmflah Alâaddin Muhammed’in yerine (1220) o¤lu Celâleddîn Mengüberti geçti. Taht davac›s› kardefllerinin yan›s›ra Mo¤ollara karfl› da iktidar mücadelesi vermek zorunda kald›. Bu nedenle Horasan’a, Gazne’ye sonra Hindistan’a gitti. 1224 de Kirman’a geldikten sonra Fars, Isfahan ve Irak-› Acem’de baflar›lar kazand›. Ard›ndan Mo¤ollara karfl› halifeden yard›m istedi. Ancak kendisine düflmanl›k güttü¤ü için yard›m etmeyen halifenin, üzerine gönderdi¤i orduyu da yendi. Celâleddîn Harizmflah, halifenin kuvvetlerini yendikten sonra hiç bir dirençle karfl›laflmadan Meraga’ya hakim oldu. Selçuklularla temas› da bundan sonra bafllad›. Keykubâd Ahlât düflüp iliflkiler kesildikten sonra, Harizmflah’›n art›k kendisine sald›raca¤›n› öngörüyordu. Sultan bu nedenle derhal Eyyûbîlerle anlaflma yoluna gitti. Buna göre Ahlat’› kaybeden Melik el-Eflref, 7.000 kiflilik ordusu ile Harran’a geldi. Selçuklu sultan› 12000 kiflilik seçme bir kuvveti Erzincan’a gönderdi. Eyyûbi ordusuyla Sivas’ta birleflen Sultan I. Alâaddîn Keykubâd Erzincan’a do¤- ru harekete geçti. Bunu ö¤renen Celâleddîn Harizmflah da, Erzurum meliki Cihanflah’la Harput’ta birleflerek Erzincan’a ulaflt›. Selçuklu öncü birliklerini imha edip Sivas’a do¤ru ilerledi. ‹ki ordu Erzincan Akflehir’inde, Yass›çimen ovas›nda karfl› karfl›ya geldi. Üç gün süren fliddetli çarp›flmalar sonunda Celâledîn Harizmflah, ordusuna do¤ru esen fliddetli rüzgâr›n da etkisiyle yenildi (10 A¤ustos 1230). Celâleddîn Mengüberti küçük bir birlikle savafl meydan›ndan kaç›p Harput-Ahlat yoluyla Azerbaycan’a vard›. Bu savaflta esir düflen Cihanflah ise yoluna devam eden Selçuklu ordusunun Erzurum’u zapt etmesine engel olamad›. Keykubâd, Yass›çimen Savafl›n› kazanmakla birlikte, onbinlerce Türk askerinin beyhude kaybedilmesinden baflka, Mo¤ol tehlikesi karfl›s›nda Harizmflah gibi kuvvetli bir müttefikten de mahrum kald›. Zira bu savafltan sonra, aradaki Harizmflah engelinin kalkmas› sebebiyle Türkiye, Mo¤ol tehlikesiyle karfl› karfl›ya kald›. Bu galibiyetin Selçuklular aç›s›ndan tek olumlu neticesi Erzurum’un ilhak› olmufltur. Keykubâd-Harizmflah münasebetlerinin bozulmas›n›n sebebi sizce nedir? Gürcistan Seferi Harizmflah’›n Yass›çimen’de yenildi¤ini ö¤rerenen Mo¤ollar, Harizimlileri takip ederek Selçuklu s›n›rlar›na vard›lar. Hatta Cormagon Noyan komutas›nda bir Mo- ¤ol birli¤i, 1232 y›l›nda Sivas’a kadar ilerledi. Bu beklenmedik sald›r›y› haber alan Keykubâd, Kemaleddîn Kâmyâr’› mühim bir kuvvetle derhal Sivas’a gönderdi. Bölgeye geldi¤inde Mo¤ollar›n ayr›ld›¤›n› gören Kâmyâr, buna ra¤men Erzurum’a kadar gitti. Mo¤ollar› Selçuklu topraklar›n› ya¤malamalar› için Gürcü Kraliçesi Rosudan’›n tahrik etti¤ini ö¤rendi. Kâmyâr ve Erzurum’daki Selçuklu ordusunun komutan› Çavl›, yaklafl›k bir hafta süren Gürcistan seferinde k›rk kadar kale ve bol ganimet ele geçirdiler. Daha önce Harizmflah taraf›ndan kuvvetleri ezilmifl olan Rosudan, direnemeyece¤ini görerek bar›fl istedi. Yap›lan görüflmeler sonucunda ateflkes sa¤land› ve bu durum Kraliçe Rosudan’›n k›z› ile sultan›n o¤lu Keyhüsrev’in evlendirilmesi karar›yla teyid edildi. 122 Türkiye Selçuklu Tarihi SORU D ‹KKAT SIRA S‹ZDE DÜfiÜNEL‹M SIRA S‹ZDE SORU DÜfiÜNEL‹M D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N AMAÇLARIMIZ K‹TAP TELEV‹ZYON K‹TAP TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET Ordusu da¤›lan Harizmflah, Melik Eflref’ten yard›m istemek üzere Meyyafarikin’e döndü. Ahlat muhasaras›nda kardeflini kaybeden bir afliret beyi taraf›ndan öldürülen (1231) Celâleddin Menüberti, burada Kubbetü’s-sultan’da defnedildi. Bafls›z kalan Harizm beylerinin bir k›sm› ise Selçuklu ülkesinde iktalar verilerek hizmete al›nd›. SORU D‹KKAT SIRA S‹ZDE DÜfiÜNEL‹M SIRA S‹ZDE SORU DÜfiÜNEL‹M D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N AMAÇLARIMIZ K‹TAP TELEV‹ZYON K‹TAP TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET 6 Bu anlaflma yaklaflan Mo¤ol tehlikesi nedeniyle, iki taraf›n ç›karlar›na da uymaktayd›. I. Alâaddîn Keykubâd, devrinin en istikrarl› ve güçlü devletinin bafl›nda bulunmas›na ra¤- men, Mo¤ollar› yak›ndan ve kayg›yla takip ediyordu. Türklerin Anadolu’yu fethi tecrübesinde de görüldü¤ü gibi, göçebe istilâlar›na karfl› koyman›n neredeyse imkâns›z oldu¤unu biliyor ve mecbur kalmad›kça onlarla savaflmay› do¤ru bulmuyordu. Hattâ bütün ‹slâm hükümdarlar›n›n halifenin öncülü¤ünde toplan›p, seçecekleri bir heyeti, hediyelerle birlikte Mo¤ol han›na gönderip bar›fl yapmalar›ndan yanayd›. Fakat bu uzlaflmac› tutumuna ra¤- men, bir Mo¤ol sald›r›s› karfl›s›nda haz›rl›ks›z yakalanmamak için de s›n›rlar›n›, kalelerini tahkim ediyordu. Nitekim Gürcü kraliçesiyle akrabal›k kurarak, Mo¤ol tehlikesine karfl› devletin kuzey-do¤u s›n›r›nda bir tampon bölge meydana getirmifl oluyordu. Eyyûbîlerle Rekabet Daha önce de ifade edildi¤i gibi, Türkiye Selçuklular›’n›n güneydo¤uda Büyük Selçuklularla sürdürdükleri rekabet, bölgede onlar›n yerini alan Zengiler ve Eyyûbiler’e intikal etmiflti. Eyyûbiler de güneydo¤uda Artuklu beyliklerini tâbiyet alt›na almak ve Ahlat’a kadar girmek, yani Anadolu’ya yay›lmak suretiyle mücadeleyi iyice fliddetlendirmifllerdi. Nitekim çat›flma bu rekabetin ruhuna uygun olarak, Türkiye Selçuklular›’n›n en güçlü olduklar› dönemde zirveye ulaflm›flt›. Keykâvus’un Haleb seferi dolay›s›yla, Selçuklu-Eyyûbî iliflkileri iyice bozulmufltu. Melik el-Eflref’in esir Selçuklu askerlerini serbest b›rakmas› bile bir iyileflme sa¤layamad›. Alâaddîn Keykubâd tahta ç›k›nca gerginli¤i azaltmak için, Ahlat sahibi Melik Eflref’e bir elçi göndererek onunla bar›fl yapt›. Keykubâd, Eyyûbi meliklerinin kendi aralar›ndaki mücadeleler ve Selçuklu karfl›t› hareketlerine ra¤men, bölgenin flartlar›n› göz önünde tutarak, aralar›ndaki k›rg›nl›¤› gidermek ve dostlu¤u daha sa¤lam temellere oturtmak düflüncesiyle, Melik Adil’in k›z›yla evlenip diplomatik bir atak yapt›. Fakat kendisi aleyhinde Eyyûbîlerle iflbirli¤i eden Erzurum meliki Cihanflah’›n tahrikleriyle, 1227 y›l›nda iliflkiler yine bozuldu. Harizmflah’›n Ahlat muhasaras› Keykubâd’› Eyyûbîlerle yeniden anlaflmaya mecbur etti. Nitekim Yass›çimen zaferinin ard›ndan dostlu¤u perçinlemek ad›na Sultan Alâaddîn Keykubâd’›n Eyyûbi melikesinden do¤an o¤luyla, Melik Eflref’in k›z›n›n nikâh› k›y›ld› (1232). Ancak Eyyûbiler’le bar›fl uzun sürmedi. Çünkü Keykubâd’a Ahlat ve çevresinin Mo¤ol sald›r›lar› nedeniyle harap oldu¤u ve halk›n›n göç etti¤i haberleri geldi. Oysa Ahlat, Yass›çimen savafl›ndan sonra Melik Eflref’e iade edilmiflti. Ancak o, tahrip oldu¤u için zenginli¤ini-cazibesini kaybeden flehri b›rak›p gitmiflti. Ahlat üstelik Harizmflah’› takip eden Mo¤ollar taraf›ndan da ya¤malanm›flt›. Bafl›bofl kalan Harizmliler de etraf› talan edip ahaliyi rahats›z ettikleri gibi ticarî faaliyetlerin aksamas›na sebep oluyorlard›. Alâaddîn Keykubâd bunun üzerine Kemâleddîn Kâmyâr’a Ahlat ve Bitlis havalisini Selçuklu s›n›rlar›na katmas› emrini verdi. Kâmyâr Kayseri, Sivas, Erzincan ve Erzurum yoluyla Ahlat’a ulaflt›. Tamamen boflalan flehirde eflraftan bir kaç kifli onu karfl›lay›p, hutbeyi I. Alâaddîn Keykubâd ad›na okuttular (1232). Anadolu’ya do¤udan giriflin iki önemli kap›s›ndan biri olan bu stratejik flehir, Selçuklu idaresine kat›l›rken bölgenin nüfus ve arazi tahriri yap›ld›. Kaleler tamir edilip, bedava tohumluk ve hayvan verilen çiftçiler vergiden muaf tutularak bölge canland›- r›lmaya çal›fl›ld›. Yass›çimen Savafl›’ndan sonra Anadolu’da kalan ve bölgede tahribata sebep olan Harizmli askerler de Selçuklu ordusunun hizmetine al›nd›. Bu arada Eyyûbîlerden Melik Kâmil 26 Ekim 1232 tarihinde Amid’i, ona ba¤l› olan flehir ve kasabalar› mülküne katm›flt›. Bunun üzerine do¤udaki Eyyûbi meliklerinin hepsi ona itaat etmifllerdi. Fakat Artuklular›n Mardin beyi, Melik Kâmil’in 5. Ünite - Yükselifl Dönemi (I. ‹zzeddîn Keykâvus ve I. Alâaddîn Keykubâd Devri) 123 SORU D‹KKAT SIRA S‹ZDE DÜfiÜNEL‹M SIRA S‹ZDE S ORU DÜfiÜNEL‹M D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N AMAÇLARIMIZ K‹TAP TELEV‹ZYON K‹TAP TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET M›s›r’a dönmesinden sonra Keykubâd’› bölgeye sefer yapmaya teflvik etti. Eyyûbi hükümdar›n›n Anadolu’yu hedef alan yay›lmac› siyasetini, kendi ülkesi aç›s›ndan tehditkâr bulan Keykubâd, 1232-1233 y›l› içinde Mardin beyi Nâs›reddîn’le birlikte Harran, Rakka ve Urfa’y› muhasara edip el-Cezire bölgesini ya¤malad›ktan sonra geri çekildi. Bu defa Melik Kâmil’in öncülü¤ünde 16 kadar Eyyûbî meliki ve Eyyûbi bask›s›na karfl› koyamayan Artuklular, Selçuklu ülkesini zapt edip aralar›nda paylaflmak üzere harekete geçtiler. Say›s›n›n 100.000’i buldu¤u söylenen Eyyûbi ordusu Göksu vadisi yoluyla Anadolu’ya girdi. Ancak Selçuklu ordusu geçitleri tuttu¤u için daha fazla ilerleyemeyip Harput istikametine döndüler. Selçuklu ordusunun takibi neticesinde 1234 tarihinde Harput önünde vukûbulan savaflta Eyyûbîler hezimete u¤rad›. Bir k›s›m kuvvetler Harput kalesine s›¤›n›p savunmaya geçtiler. 24 gün boyunca manc›n›klarla dövülen kale, erzak s›k›nt›s› da bafl gösterince teslim oldu. Harput Artuklular›’na son verilip topraklar› Selçuklu ülkesine kat›ld›. Alâaddîn Keykubâd bundan sonra Eyyûbî topraklar›na bir sefer daha düzenledi. Harran, Urfa ve Rakka’y› ele geçirdi (1235 ‹lkbahar›). Bununla birlikte Taceddîn Pervane komutas›nda Amid’i zapt etmekle görevlendirilen Selçuklu ordusu, k›fl›n bast›rmas› ve flehrin sa¤lam surlar› karfl›s›nda sonuç alamadan geri döndü (1236). Fakat Eyyûbî hükümdar› Melik Kâmil k›sa bir süre sonra bu yerleri geri al›p bölgede ak›l almaz bir tahribat yapt›. Esir düflen Selçuklu askerlerinden baflka sivil ahali de, katliamdan pay›n› ald›. Selçuklu ülkesine giden kervanlar bile ya¤maland›. Alâaddin Keykubâd bahar gelince bizzat sefere ç›k›p, Selçuklular’›n ilerleyiflinin önündeki tek engel olan Eyyûbi meselesini kökten halletmeye karar verdi. Sultan›n emriyle Kayseri’de büyük bir ordu toplanmaya bafllad›. Bu seferin hayatî öneme sahip oldu¤unu bilen Keykubâd, savafl öncesi devlet yönetimiyle ilgili olarak baz› önemli kararlar ald›. Sivas valisi Fahreddîn Ayaz’›n ölümü nedeniyle bu göreve Harizm’li K›r Han/Kay›r Han’› atad›. Sultan büyük o¤lu G›yaseddîn Keyhüsrev’i, atabeyi fiemseddîn Altunaba’n›n nezaretinde Erzincan melikli¤inde b›rakt›. Eyyûbî melikesi Gaziye Hatun’dan olan küçük o¤lu K›l›ç Arslan’› ise veliahd ilân edip, devlet erkân›ndan onun için biat ald› (1237). Ölümü ve fiahsiyeti 1237 bahar›nda Kayseri ovas›nda sipahiler (iktal›) ve Türkmen askerleriyle birlikte; Harizmli, Ermeni, Rum, Gürcü, Frank, Rus ve K›pçak paral› askerlerden mürekkep büyük bir ordu toplanm›fl bulunuyordu. Türkiye Selçuklu ordusunun temelini ›ktâl› askerler oluflturmaktayd›. Say›lar› belli bir miktar› geçmeyen gulamlar ve Türkmenler’in uçlardaki kuvvetleri d›fl›nda; ihtiyaç halinde tâbi devletlerin vermek zorunda oldu¤u kuvvetlerle ücretli askerler de orduda yer al›yordu. Muhtemelen Ramazan bayram›n› müteakip ç›k›lacak Suriye seferinden önce Alâaddîn Keykubâd, çeflitli vesilelerle huzuruna gelen elçilere bayram›n üçüncü günü büyük bir ziyafet verdi. Ancak yemekte çaflnigir Nasreddîn Ali’nin sundu¤u k›zarm›fl kufl etinden zehirlendi. Keykubâdiye saray›na götürülen sultan›n durumu gece a¤›rlaflt› ve 30-31 May›s 1237 günü vefat etti. Sultan›n ölümü hakk›nda devrin kaynaklar› pek fazla bilgi vermezken sadece Anonim Selçuknâme, aç›kça Sultan Keykubâd’›n 4 fievval Pazartesi günü, fiehzade G›yaseddîn Keyhüsrev ve onu destekleyen emirler taraf›ndan zehirlendi¤ini yaz124 Türkiye Selçuklu Tarihi Sivas valili¤i gibi önemli bir görevin gulam kökenli bir emir yerine Harizim’li Kay›r Han’a verilmesi ve di¤er Harizmli beylerin de önemli mevkilere getirilmesi; Keykubâd’›n devleti, sak›ncalar›n› görüp ›slah etmeye çal›flt›¤› bu sistemden kurtar›p yeniden Türk temellerine oturtmak istedi¤ine iflaret etmektedir. SORU D‹KKAT SIRA S‹ZDE DÜfiÜNEL‹M SIRA S‹ZDE SORU DÜfiÜNEL‹M D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N AMAÇLARIMIZ K‹TAP TELEV‹ZYON K‹TAP TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET maktad›r. Bu döneme dair araflt›rmalar›n hemen hepsinde Anonim Selçuknâme’deki bu bilgilere dayanarak I. Alâaddîn Keykubâd’›n ani ölümününde, babas›n›n vasiyetini hiçe sayarak yerine geçen o¤lu II. G›yaseddîn Keyhüsrev ile Saadeddîn Köpek’in dahli oldu¤unu kabul edilmektedir. Türkiye Selçuklu Devleti’nin ikbâl dönemini yans›tan özelliklerle yetiflmifl, çok vas›fl›, ak›ll›, adâletli, faziletli ve dindar bir hükümdar olarak tarif edilen Sultan I. Alâaddîn Keykubâd gayrmüslim tebas›na da adaletle muamele ederdi. Sultan›n ilme de¤er vermesi, âlim ve sanatkârlar› himaye etmesi; devletin ekonomik gücünün ve refah›n yükselmesinin sundu¤u cazibe yan›nda, Mo¤ol istilâs›- n›n dehfletinden kaçan âlimler Anadolu’ya ak›n etmelerine zemin haz›rl›yordu. Bunlar›n içerisinde devrin büyük alim ve tasavvuf erbab› da bulunuyordu. Vahdeti vücud anlay›fl› ‹slâm ve Türk tasavvufunda derin izler b›rakan ‹bnü’l-Arabî, Abdüllatif el-Ba¤dadî ve Necmeddîn Dâye bunlardan bir kaç›d›r. 1221’de Kayseri’de Alâaddîn Keykubâd ile görüflen Necmeddîn Dâye Anadolu’da kald›¤› süre içinde, tasavvufla ilgili olan Mirsâd el-‹bâd min el-Mebde ila’l Ma’âd Tuhfaten li’s-Sultan Keykubâd adl› eserini 1223 y›l›nda Sivas’da tamamlay›p sultana ithaf etmifltir. Yine ünlü âlim Sâd üz-Zencânî’ni de, Kitâbu’l Letâifü’l-Alâiyye fi’l-Fedâili’s Seniyye adl› siyaset-name tarz›nda Arapça kaleme ald›¤› eserini sultana takdim etmiflti (1228). ‹yi bir flair olarak tan›nan Ahmed b. Mahmud-i Tûsî, kendi ifadesine göre 1221 y›- l›nda Konya’ya geldikten sonra alt›n mürekkeple otuz cilt ve yaklafl›k üçyüz bin beyitten oluflan, ancak günümüze intikal etmeyen bir Selçuknâme yazm›flt›r. Sultan Alâaddîn Keykubâd zaman›nda Anadolu’ya gelen Mevlana Celâleddîn-i Rumî’nin babas› Sultanü’l- ûlema Bahâeddîn Veled, yine onun ö¤rencilerinden Burhaneddîn Hüseyin Tirmizî’nin, yan› s›ra, as›l ad› fieyh Nasîrüddîn Ebû’l-Hakây›k Mahmud b. Ahmed el-Hoyî olan Ahi Evran de Anadolu’ya gelmifllerdir. Sultan I. Alâaddîn Keykubâd dönemine ait infla faaliyetlerinin en önemlisi, 1221’de fethedilen ve sultan›n ad›na nisbetle Alâiye ad›n› alan Kalanoros’un yeni bafltan imar›d›r. Yine Konya ve Sivas’›n kale ve surlar› Keykubâd dönemi eserleridir. Ad› geçen kalelerdeki kap› üstleri genellikle, dinen yasak kabul edilmesine ra¤men hayvan ve insan motifleri ile süslenmifltir. Keykubâd infla tarihleri kesin olarak bilinmeyen iki saray daha yapt›rm›flt›r. Bunlar sultan›n vefat etti¤i Kayseri yak›n›ndaki Keykubâdiye ve Konya-Beyflehir yolu üzerindeki Kubâdâbad saraylar›d›r. Alâaddîn Keykubâd, 1229 y›l›nda Sultan Han ad›n› tafl›yan bir kervansaray; 1232 y›l›nda da Konya-Antalya aras›ndaki Alara Han›’n› infla ettirmifltir. 5. Ünite - Yükselifl Dönemi (I. ‹zzeddîn Keykâvus ve I. Alâaddîn Keykubâd Devri) 125 Ermeni Genceli Kiragos’un kaydetti¤ine göre Keykubâd, Yass›çimen savafl› dönüflünde Kayseri’ye yaklafl›nca Hristiyanlar önlerinde papazlar›, ellerinde haçlar ve çalg›larla onu karfl›lamaya ç›k›nca Müslümanlar taraf›ndan engellenmifllerdi. Ancak Keykubâd, bir tepeye ç›karak kendilerini fark ettiren bu toplulu¤un yan›na gitmifl ve e¤lencelerine ortak olmufltu. Hattâ flehre de onlar›n ortas›nda girmifl ve ihsanlarda bulunmufltu. Resim 5.5 I. Alâeddîn Keykubad’›n 1229 y›l›nda Aksaray’da infla ettirdi¤i Sultan Han Kervansaray›. Kaynak: http://www.sozcu.net/aksaray.html Ticaret yollar› üzerinde kervanlar›n ihtiyaçlar›n›n karfl›lanmas› ve güvenliklerinin sa¤lanmas› için yap›lan müstahkem binalara kervansaray; bunlar›n flehir içinde olanlar›na ise han denirdi. Ayr›ca sultan›n ad›na nisbetle böyle an›lan Alâaddîn camileri vard›r. 1223 y›l›nda Zeyneddîn Baflara b. Abdullah’›n Ni¤de’de, sultan›n amcas› Melik Mesud’un Ankara’da yapt›rd›¤› camiler bunlardand›r. Anadolu Selçuklu Yap› envanteri ve kervansaraylar› için bkz. http://anadoluselcuklumimarisi.com/makale. http://www.turkishhan.org/homebase.htm Türkiye Selçuklu Sultan› Alâaddîn Keykubâd devri eserleri aras›nda, izleri günümüze ulaflmam›fl olmakla birlikte, Konya hastaneleri de yer almaktad›r. Bunlardan Darüflflifâ-i Alâiyye’yi, Osman Turan’›n Türkiye Selçuklular›na Aid Resmî Vesikalar adl› eserinde söz etti¤i, Burhaneddîn Ebû Bekir adl› bir tabibin oraya tayini münasebetiyle ö¤reniyoruz. Kaz›m ‹smail Gürkan da “Selçuklu Hastaneleri” adl› makalesinde, Vak›flar Arflivi’nde kay›tl› Sultan I. Alâaddîn Keykubâd’a ait bir hastane vakfiyesinin bulundu¤unu bildirmektedir. Yine Konya’daki sa¤l›k tesisleri aras›nda Sultan Alâaddîn Keykubâd taraf›ndan 1236 y›l›nda yapt›r›lm›fl bir ›l›ca da vard›r. Türkiye Selçuklu sanat› ve medeniyeti için bkz. S. F›rat, Selçuklu Sanat› The Art of the Seljuks, Ankara 1996; Anadolu Selçuklular› ve Beylikler Dönemi Uygarl›¤› I-II, Editör Ahmet Yaflar Ocak, KBY Ankara 2006. On yedi buçuk y›ll›k saltanat› boyunca Türkiye Selçuklu Devleti’ni siyasî, iktisadî ve kültürel aç›dan doruk noktas›na ç›karan Sultan I. Alâaddîn Keykubâd, tarihe ba¤›ms›z olarak ölen son Türkiye Selçuklu sultan› olarak geçmifltir. Çünkü yerine geçen o¤lu II. G›yaseddîn Keyhüsrev ba¤›ms›z Türkiye Selçuklu Devleti’ni Mo¤ollara tâbi hale getirmifltir. 126 Türkiye Selçuklu Tarihi AMAÇLARIMIZ N N AMAÇLARIMIZ K‹TAP TELEV‹ZYON K‹TAP TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET SORU D‹KKAT SIRA S‹ZDE DÜfiÜNEL‹M SIRA S‹ZDE SORU DÜfiÜNEL‹M D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N AMAÇLARIMIZ K‹TAP TELEV‹ZYON K‹TAP TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET Resim 5.6 Kaynak: E. Uyumaz, Sultan I. Alâaddîn Keykubâd Devri Türkiye Selçuklu Devleti Siyasî Tarihi (1220-1237), TTK Ankara 2003. 5. Ünite - Yükselifl Dönemi (I. ‹zzeddîn Keykâvus ve I. Alâaddîn Keykubâd Devri) 127 I. ‹zzeddîn Keykâvus ve I. Alâaddîn Keykubâd dönemi siyasî ve askerî olaylar›n› aç›klayabilme Türkiye Selçuklu Devleti do¤uyla bat›y›, kuzeyle güneyi birbirine ba¤layan milletleraras› ticaret yollar›n›n geçti¤i stratejik önemi haiz Anadolu’da kurulmufl bulunuyordu. Do¤usunda ve bat›s›nda bulunan devletlerin mücadele alan› olan bu topraklarda, siyasî ve iktisadî aç›dan güçlü bir devlet olabilmek, bu ticaret yollar›na sahip olmas›na ba¤l›yd›. Orta Anadolu’da temerküz eden ve tali yollarla beslenen bu kervan yollar›n›n d›flar› aç›- lan kap›lar› ise sahillerdi. Oysa I. Haçl› Seferi’nden sonra Türkiye Selçuklu Devleti Konya çevresinde s›k›flm›fl bir kara devleti haline gelmiflti. Fakat I. G›yaseddîn Keyhüsrev’in (1205- 1211) denizlere ulaflmay› amaçlayan politikalar› sonucunda, 1207’de Antalya’n›n fethiyle devletin kaderi de¤iflti. I. ‹zzeddîn Keykâvus’un (1211- 1220) da babas›n›n denizlere aç›lma siyasetini büyük bir baflar›yla devam ettirdi¤i görülmektedir. Zira tahta geçip iktidar›n› sa¤lamlaflt›rd›ktan sonra ilk ifli, Karadeniz’in önemli limanlar›ndan Sinop’u fethetmek (1214) olmufltur. ‹zzeddîn Keykâvus haçl›lar›n iflgâl etti¤i Antalya’y› ikinci kez ald›ktan sonra bu baflar›s›n› karada da perçinlemek istiyordu. Bunun için Anadolu-Suriye ticaret yolunun güvenli¤inin sa¤lanmas› gerekiyordu. Sultan 1215-1218 y›llar› aras›nda, bu yollar›n Akdeniz ve Suriye ç›k›fllar›n› kontrol ve tehdit eden Kilikya Ermenilerine karfl› seferler düzenlemifltir. Böylece Trabzon Rum ‹mparatorlu- ¤u ve Karadeniz k›y›lar›n›; Antalya ve Kilikya Ermenilerini itaat ald›. Bundan sonra güneydo¤u siyasetini ve yak›ndo¤u ticaretinin kilit noktalar›ndan olan Kuzey Suriye’ye do¤ru harekete geçti. Fakat Haleb’i, güneydo¤u siyasetinin bafll›ca muhatab› olan Eyyûbiler’in fliddetli direnifli yüzünden alamad›. Yerine geçen kardefli I. Alâaddîn Keykubâd’›n da babas› ve a¤abeyinin siyasetini devam ettirdi¤i görülmektedir. Onun ilk seferi de M›s›r ba¤lant›l› ticaretin Akdeniz’deki önemli limanlar›ndan Kalanoros (Alâiye)’a oldu (1221). Ard›ndan ‹çel bölgesinin fethiyle Ermeniler’i siyasi bir güç olmaktan ç›kard›. 1225 y›l›nda K›r›m’›n Su¤dak liman›n› fethedip Karadeniz ticaretinin güvenli¤ini tahkim etti. Sultan I. Alâaddîn Keykubâd Akdeniz ve Karadeniz k›y›lar›n›n fethi yan›nda, Selçuklu ülkesinde siyasi ve milli birli¤i sa¤lamak yolunda, Do¤u Anadolu’daki beylikleri tâbiyet alt›na almak veya topraklar›n› ilhak etmek suretiyle önemli ad›mlar att›. Yass›çimen savafl›yla Harizmflahlar’›n ortadan kalkmas›, Türkiye Selçuklu Devleti için bir dönüm noktas› oldu. Zira Harizmliler’i takip eden Mo¤ollar Türkiye Selçuklu Devleti s›n›rlar›na dayanm›fl, Eyyûbîler ile iliflkiler de yeniden bozulmufltur. Ancak Sulan I. Alâaddîn Keykubâd Mo- ¤ollar’a karfl› takip etti¤i uzlaflmac› siyaset ile bir taraftan tehlikenin önünü keserken di¤er taraftan da ülke s›n›rlar›n› güçlendirmek için ömrünün sonuna kadar her türlü askerî ve malî tedbirleri almaya devam etmifltir. Türkiye Selçuklu sultanlar›n›n ekonomik hayat› canland›rmak için yapt›klar›n› belirleyebilme Askerî seferler sonucu önemli limanlara ulaflan Türkiye Selçuklu Sultanlar›, ekonomiyi canland›rmak için K›br›s Haçl› Krall›¤› ve Venedik Dukal›- ¤› ile önemli ticaret anlaflmalar› imzalad›lar. Henüz uluslararas› tafl›mac›l›k yapabilecek düzeyde filolara sahip olmayan Selçuklular, Türkiye’yi bu suretle yeniden ticaretin önemli kavflaklar›ndan birisi haline getirdiler. Gümrük vergilerinin indirilmesi, tüccarlar›n güvenli¤i ve mallar›n›n sigortalanmas› esas›na dayanan bu anlaflmalar devletin ekonomik refah›n› bariz bir flekilde art›r›yordu. Ancak di¤er taraftan da devleti büyük risk alt›na sokuyordu. Bu nedenle Selçuklu sultanlar›, tüccarlar›n güvenli¤ini sa¤layarak, ticareti daha da canland›rmak için kervan yollar› üzerinde birçok hanlar ve kervansaraylar yapt›rm›fllard›r. Türkiye Selçuklu Devleti’nin yükselifl ve medenî geliflim süreçlerini de¤erlendirebilme Baflar›l› askerî seferler ve politikalarla ekonomik ve sosyal refah›n yükselmesiyle bu dönem Türkiyesinde özellikle saray, han, kervansaray, darüflflifa, ›l›ca ve hastaneler baflta olmak üzere imar faaliyetlerinde büyük art›fl olmufltur. Ayr›ca pek çok âlim ve sanatkâr Anadolu’daki istikrar ve refah›n cazibesiyle buraya göç etmifl ve büyük itibar görmüfllerdir. Devrinin en güçlü hükümdar› olan Sultan Alâaddîn Keykubâd, Konya’ya yaya olarak giren Baha Veled’i at›ndan inerek karfl›lam›fl ve dizini öptükten sonra onun hiç de¤ilse kendisine elini uzat›p s›kmas›n› beklerken o, eli yerine asas›n› uzatm›fl ve sultan da öpmüfltür. Ayr›ca müslim-gayr›müslim ayr›m› yapmadan, bütün tebaya karfl› adaletle muamele edilerek sosyal dengeler de gözetilmifltir. Özet 1 NAMAÇ 2 NAMAÇ 3 NAMAÇ 128 Türkiye Selçuklu Tarihi 1. I. ‹zzeddîn Keykâvus’un tahta geçifli s›ras›nda karfl›- laflt›¤› bafll›ca sorun afla¤›dakilerden hangisidir? a. Devlet erkân›n›n kendisine karfl› tav›r almas› b. Ordunun karfl› ç›kmas› c. Kardefli Alâaddîn Keykubâd’›n saltanat iddias›nda bulunmas› d. Babas› I. G›yaseddîn Keyhüsrev’in cenazesini naklettirememesi e. Ermeni Kral› Leon’un ihaneti 2. I. ‹zzeddîn Keykâvus’a Abbasî Halifesi taraf›ndan Sultanü’l-gâlib unvan› niçin verilmifltir? a. Saltanat›n› tebrik etmek vesilesiyle b. 1225’de Su¤dak’› fethi üzerine c. 1214 y›l›nda Sinop’un fethini tebrik vesilesiyle d. Antalya’y› Haçl› iflgalinden kurtarmas› üzerine e. Venediklilere ticaret anlaflmas› yapmas› vesilesiyle 3. Afla¤›dakilerden hangisi, I. ‹zzeddîn Keykâvus ile Venedikliler aras›nda 1214 de imzalanan anlaflman›n flartlar›ndan biri de¤ildir? a. Ticaret karfl›l›kl›l›k esas›na dayanacakt›. b Ülke s›n›rlar› içinde batan geminin mallar› mensup oldu¤u devlete iade edilmeyecekti. c. Korsan sald›r›s›na u¤rayan tacirlere her iki ülkeye de s›¤›nma hakk› tan›nacakt›. d. Tüccarlar›n ölümü halinde mallar› ait oldu¤u ülkeye iade edilecekti. e. ‹ki ülkenin tacirleri birbirlerinin ülkelerinde serbest ticaret yapabileceklerdi. 4. Afla¤›dakilerden hangisi I. ‹zzeddîn Keykâvus Dönemi eserlerinden biri de¤ildir? a. Malatya Ulu Camii b. Darüflflifa-i Alâiyye c. Sivas Darüflflifas› d. Malatya Hekim Han e. Evdir Han 5. Afla¤›dakilerden hangisi Sultan I. ‹zzeddîn Keykâvus Dönemi’nde Türkiye Selçuklu Devleti’ni ilgilendiren sorunlardan biri de¤ildir? a. Meliklerin saltanat için isyan etmesi b. K›br›s Haçl› krall›¤› ile mevcut ticaret anlaflmas›- n›n yenilenmesi c. Karadeniz shillerine ulaflma d. Mo¤ol tehlikesi e. Abbasî hilafeti ile iyi iliflkiler 6. Yass›çimen Savafl› ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? a. Savafl›n nedeni Celâleddîn Harizmflah’›n Eyyûbîler’in hâkimiyetinde bulunan Ahlat’› zabt etmesidir. b. Erzurum Selçuklu meliki Cihanflah, Celâleddîn Harizmflah’la ittifak etmifltir. c. Keykubâd, savafltan sonra Erzurum’u da topraklar›na katm›flt›r. d. Savafl, 10 A¤ustos 1232 tarihinde olmufltur. e. Savafl›, I. Alâaddîn Keykubâd kazanm›flt›r. 7. I. Alâaddîn Keykubâd Venedikliler’e verdi¤i ticarî imtiyazlar karfl›l›¤›nda afla¤›dakilerden hangisini talep etmifltir? a. Venedikli tüccarlar›n sultan›n hakimiyet sahas›ndaki bölgelerde yapt›¤› ticaret için % 20 den daha fazla vergi ödenmesini talep etmifltir. b. Sultan tabas›ndan, Venedikliler’in idaresindeki yerlere gidenlerin selamlanmas›n› istemifltir. c. Venedik sahillerinde Selçuklu band›ral› gemilerden tehlikeye düflen veya zarara u¤rayanlar›n himaye edilmesini istemifltir. d. Keykubâd’›n tebas›ndan Venedik topraklar›nda ölenlerin mallar›n›n iade edilmesini istemifltir. e. K›ymetli madenler ve zahireden yüksek vergi al›nmas›n› istemifltir. Kendimizi S›nayal›m 5. Ünite - Yükselifl Dönemi (I. ‹zzeddîn Keykâvus ve I. Alâaddîn Keykubâd Devri) 129 8. Sultan I. Alâaddîn Keykubâd’›n ölümüyle ilgili afla- ¤›daki ifadelerden hangisi do¤rudur? a. 1236 y›l›nda Amid Seferi’nde flehit olmufltur. b. 1236 y›l›nda ç›kaca¤› Âmid Seferi öncesi rahats›zlanarak vefat etmifltir. c. 1237’de Ramazan Bayram› kutlamalar› için verdi¤i ziyafette yedi¤i kufl etinden zehirlenerek ölmüfltür. d. 1237 y›l›nda Eyyûbîler ile yapt›¤› savaflta ald›¤› yaradan vefat etmifltir. e. 1237 y›l›nda büyük o¤lu II. G›yaseddîn Keyhüsrev’in taht için bafllatt›¤› isyan› bast›r›rken ölmüfltür. 9. Afla¤›dakilerden hangisi Sultan I. Alâaddîn Keykubâd zaman›nda ‹slâm Dünyas›’n›n birçok ünlü âliminin Anadolu’ya geliflinin sebeplerinden biri de¤ildir? a. Alimlerin Antalya’dan Akdeniz ülkelerine rahat seyahat etmeleri b. Ekonomik refah›n artm›fl olmas› c. Mo¤ol istilâs›ndan kaç›p, kurtulmak istemeleri d. Selçuklu ülkesinde adalete önem verilmesi e. Anadolu’da alimlere de¤er verilmesi 10. Yükselifl Dönemi Türkiye Selçuklu Devleti’nde afla¤›dakilerden hangisi görülmemifltir? a. Uluslararas› ticaret faaliyetleri b. Gulam Sisteminin zaaflar›n›n ortaya ç›kmas› c. Teban›n dinlerine göre farkl› muamele görmesi d. Askerî baflar›lar›n devleti güçlendirmesi e. ‹mar faaliyetlerinin giderek artmas› Sultan Alâaddîn Keykubâd’›n âlimlere gösterdi¤i hürmetin büyüklü¤üne dair Ahmet Eflâkî’nin verdi¤i flu bilgiler dikkate flayand›r: Sultanü’l-Ulema Baha Veled gibi k›ymetli bir âlimin Anadolu’ya geldi¤inden hatta Konya yak›nlar›ndaki Larende (Karaman)’de ikâmet etti¤inden Sultan Alâaddîn Keykubâd’›n heberi yoktu. Bunu ö¤rendi¤inde Larende subafl›s› Emir Musa’y› böyle önemli bir mevzuyu kendisine bildirmeyi ihmal etmesinden dolay› uyard›ktan sonra vaziyeti hakk›nda bilgi istedi. I. Alâaddîn Keykubâd’›n emirnâmesi Emir Musa’ya ulafl›nca durumu Baha Veled’e anlatt›. O, sultan›n huzuruna ç›k ve flunlar› söyle “Alâaddîn içki içiyor ve çalg› sesi dinliyor. Ben onun yüzünü nas›l görebilirim? Ayr›ca haber vermememi Baha Veled istedi de” dedi. Emir Musa, sultan›n huzuruna ç›k›p olanlar› anlat›nca I.Alâaddîn Keykubâd cevap olarak “E¤er Sultanü’l-Ulema Baha Veled Hazretleri Konya flehrine gelip buray› kendine makam yaparsa ben yaflad›¤›m müddetçe flark›lar›n ve çalg›lar›n sesini dinlemem, onun kulu ve müridi olurum” dedi. Bunun üzerine büyük alim çocuklar› ve dostlar›yla Konya’ya do¤ru hareket etti. Onun Konya’ya yaklaflmas› üzerine Keykubâd ve Konya halk› Baha Veled’i karfl›lamaya ç›kt›lar. Sultan Alâaddîn Keykubâd uzak bir mesafede at›ndan inip, yaya olarak ilerleyip fleyhin dizini öptükten sonra hiç de¤ilse Baha Veled’in kendisine elini uzat›p s›kmas›n› beklerken, Sultanü’l-Ulema eli yerine asas›n› uzatt›. Ayr›ca Sultan Alâaddîn Keykubâd’›n sarayda oturmas› yolundaki teklifini kabul etmeyip yerinin medrese oludu¤un söyledi. Yine Eflaki’nin kayd›na göre, Baha Veled Konya’ya yerleflince Sultan Alâaddîn Keykubâd kendisine para ve eflyadan oluflan çeflitli hediyeler göndermiflti. Fakat o, “Sizin mallar›n›z haramla kar›fl›k ve flüphelidir” deyip bunlar› geri çevirmifltir. Baha Veled ölümüne (628/1230-31) Alâaddîn Keykubâd o kadar üzülmüfltür ki, yedi gün saraydan d›flar› ç›kmam›fl, k›rk gün ata binmemiflti. Taziyeleri kabul etmek için taht› b›rak›p has›- ra oturmufl, hatimler indirip, sofralar kurdurmufltu. Ayr›ca Sultanü’l-Ulema’n›n türbesinin etraf›n› Kâbe’nin çevresindeki duvarlar gibi ördürüp bir tafl üzerine ölüm tarihini de yazd›rm›flt›. Kaynak: (Ahmed Eflâki, Menâk›bü’l-Ârifin, I, nflr. Tahsin Yaz›c›, Ankara 1976, s. 26-28, trc. Tahsin Yaz›c›, Âriflerin Menk›beleri, I, ‹stanbul 1989, s. 23-25). Okuma Parças› 130 Türkiye Selçuklu Tarihi 1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “I. ‹zzeddîn Keykâvus’un Tahta Ç›k›fl› ve Saltanat›n›n ‹lk Y›llar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 2. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sinop’un Fethi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 3. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “I. ‹zzeddîn Keykâvus’un Tahta Ç›k›fl› ve Saltanat›n›n ‹lk Y›llar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 4. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “I. ‹zzeddîn Keykâvus’un ve Ölümü ve fiahsiyeti” konusunu yeniden gözden geçiriniz 5. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Celâleddin Harizmflah’la ‹liflkiler ve Yass›çimen Savafl›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 6. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Üniteyi” yeniden gözden ggeçiriniz. 7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Alâaddin Keykubat’›n Tahta Ç›kmas› ve ‹lk ‹craatlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 8. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “I. Alâeddîn Keykubad’›n Ölümü ve fiahsiyeti” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “I. Alâeddîn Keykubad’›n Ölümü ve fiahsiyeti” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Üniteyi” yeniden gözden geçiriniz. S›ra Sizde 1 Antalya ve Sinop’un fethiyle Akdeniz ve Karadeniz’de iki önemli limana kavuflan Selçuklular kuzey-güney ticaret yolunu kontrol alt›na ald›lar. Ayr›ca milletleraras› ticaret anlaflmalar›yla Türkiye’yi yeniden milletleraras› ticaret faaliyetlerinin önemli kavflaklar›ndan biri haline getirerek zenginlefltirdiler. S›ra Sizde 2 Halife Nas›r-Lidînillâh, ‹slâm dünyas› içerisinde zaman zaman birbirleriyle çat›flan siyasî güçler, inanç ve fikir mensuplar›n› fütüvvet teflkilât›na katarak manevî birlik sa¤lad›¤› gibi uzun zamand›r siyasî ve dinî fonksiyonlar›n› yitirmifl olan halifelik makam›n› tekrar ifllevsel hale getirmifltir. S›ra Sizde 3 Kardefli Alâaddîn Keykubâd ile yapt›¤› taht mücadelesi ve Sinop’un fethi ile meflguliyetinden yararlanan Ermenilerin Selçuklulara ait Larende, Uluk›flla gibi yerleri ele geçirmesinin yan› s›ra Anadolu’daki Kuzey-güney ticaret yolunda gelir kayb›na u¤rayan Ermenilerin Antakya’ya sald›r›p Haçl›lar ile sürtüflmesi sonucu AnadoluSuriye kervan yolunun güvenli¤ini yitirmesi. S›ra Sizde 4 K›y›lar› fethetmekle birlikte henüz uluslararas› sularda filolar›n› yüzdürecek donan›ma sahip olmayan Türkiye Selçuklu sultanlar›, K›br›s ve Venedikli tacirler arac›l›- ¤›yla denizafl›r› ticaret yapmak imkân› bulmufllard›r. S›ra Sizde 5 G›yaseddîn Keyhüsrev zaman›ndan beri üst düzey görevler yapan ümera, art›k tahta hangi melikin ç›kaca¤› konusunda dahi kilit konumda bulunuyorlard›. Devlet erkân› bir süre sonra tahta oturttuklar› sultan›n otoritesini zaafa u¤rat›p ona tahakküm etmeye bafllam›fllard›. Keykubâd bu sebeple ümeran›n nüfuzunu k›rmak istemifltir. S›ra Sizde 6 Keykubâd ile Harizmflah aras›ndaki ittifak›n bozulmas›- n›n nedeni, Anadolu’ya yay›lmakta olan Eyyûbi meliklerinin tahrikleri ve do¤udaki küçük beyliklerin varl›klar›n› koruyabilmek için, tâbiyet de¤ifltirmeleri ve iki hükümdar› birbirlerine karfl› tahrik etmeleridir. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar› 5. Ünite - Yükselifl Dönemi (I. ‹zzeddîn Keykâvus ve I. Alâaddîn Keykubâd Devri) 131 Cahen, Claude (2000), Osmanl›lardan Önce Anadolu (çev. E. Üyepazarc›), ‹stanbul. Koca, Salim (1997) Sultan I. ‹zzeddîn Keykâvus (1211-1220), T.T. K Ankara. Turan, Osman (1984) Selçuklular Zaman›nda Türkiye, ‹stanbul. Turan, Osman (1946), “Selçuklu Kervansaraylar›”, Belleten, XI, Say› 39, s. 471-496, Ankara. Turan, Osman (1964), “Orta ça¤da Türkiye K›br›s Münasebetleri”, Belleten, XXVIII/110, s. 209-227, Ankara. Uyumaz, Emine (2003) Sultan I. Alâaddîn Keykubâd Devri Türkiye Selçuklu Devleti Siyasî Tarihi (1220-1237), Ankara. Yararlan›lan Kaynaklar Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Türkiye Selçuklu Devleti’nin idare mekanizmas›yla ilgili problemleri tan›mlayabilecek, Babaîler Ayaklanmas›n›n sebep ve sonuçlar›n› belirleyebilecek, Mo¤ol ‹stilâs›n›n Türkiye Selçuklular› üzerindeki etkilerini dönemler halinde aç›klayabileceksiniz. ‹çindekiler • II. Keyhüsrev • Baycu Noyan • Sadeddin Köpek • Mo¤ollar • Eyyûbîler • Köseda¤ Savafl› • Türkmenler • Muineddin Pervâne • Babaî ‹syan› • Memlûkler Anahtar Kavramlar Amaçlar›m›z N N N Türkiye Selçuklu Tarihi • II. GIYASEDD‹N KEYHÜSREV DÖNEM‹ • MO⁄OL ‹ST‹LÂSI 6 TÜRK‹YE SELÇUKLU TAR‹H‹ II. G›yaseddin Keyhüsrev ve Mo¤ol ‹stilâs› (1277’ye Kadar) II. GIYASEDD‹N KEYHÜSREV DÖNEM‹ fiehzâdelik Dönemi ve Tahta Geçmesi II. Keyhüsrev’in çocukluk dönemine ait bilgiler çok yetersizdir. Do¤um tarihi bilinmedi¤i gibi annesinin kim oldu¤u da tam olarak tesbit edilememektedir. Keyhüsrev’in hükümdarl›¤› s›ras›nda, ‹stanbul Latin imparatoruna gönderdi¤i bir mektuptan anlafl›ld›¤›na göre, annesi H›ristiyan bir han›md›. Keykubâd öldü¤ünde henüz ihtida etmemifl olan bu han›m›n, sultan›n Alaiyye’yi fethetti¤inde (1221/1222) evlendi¤i Kir Vard’›n k›z› oldu¤u tahmin edilmektedir. Buna göre Keyhüsrev’in 1223 y›l›nda do¤du¤u söylenebilir. Alâaddin Keykubâd 1228 y›l›nda Mengüceko¤ullar›’ndan Erzincan’› al›nca, büyük o¤lu Keyhüsrev’i buraya melik tayin etti. Bu s›rada henüz 6-7 yafl› civar›nda oldu¤u anlafl›lan Keyhüsrev’in atabeyli¤ine de Antalya valisi Mübarizeddin Ertokufl atand›. Keyhüsrev’in Erzincan meliklik dönemiyle ilgili tek bir olaydan bahsedilmektedir. Buna göre Selçuklu Devleti’nin vassal› olan Trabzon Rumlar›’n›n Karadeniz ticaret yollar›n› tehdit etmesi üzerine bir sefer düzenlendi. Kaynaklar›n verdi¤i bilgiye göre Melik Keyhüsrev ad›na düzenlenen bu sefere, Atabey Ertokufl kumanda etmiflti. Çok çetin bir muharebe yürüten Selçuklu ordusu, fliddetle muhasara etti¤i Trabzon’u fethetmek üzereyken, ç›kan f›rt›- na ve ya¤mur sebebiyle netice alamadan ve zayiât vererek çekilmek zorunda kald› (1229). Keyhüsrev’in Erzincan melikli¤inin ne kadar devam etti¤i bilinmiyor. Keykubâd bu flehri 1233 y›l›nda, Selçuklu Devleti’nin hizmetine giren Harizmli Kay›r (K›r) Han’a vermiflti. Keyhüsrev’in buradan nereye gitti¤ine dair malûmat yok ise de; Keykubâd taraf›ndan1237 y›l›nda, Eyyûbî seferi öncesi yapt›¤› düzenlemeler çerçevesinde, yeniden Erzincan melikli¤ine tayin edildi¤i görülmektedir. Keyhüsrev’in atabeyli¤ine bu defa fiemseddin Altunaba getirilmiflti. Fakat önceki ünitede de anlat›ld›¤› gibi, Keykubâd’›n o günlerde ölümü üzerine meydana gelen geliflmeler, Keyhüsrev’e Erzincan yerine Selçuklu taht›n›n yolunu açt›. II. G›yaseddin Keyhüsrev ve Mo¤ol ‹stilâs› (1277’ye Kadar) Daha sonra Müslüman oldu¤u ve Mahperi ad›n› ald›¤› anlafl›lan bu hatunun hayrat›na, 1253 y›l›nda henüz hayatta oldu¤una ve Kayseri’de gömüldü¤üne dair bilgiler mevcuttur. Alâaddin Keykubâd hat›rlanaca¤› üzere, yaklaflmakta olan Mo¤ol istilâs›na karfl› önce Celâleddin Harizmflah’la, sonra da Eyyûbîlerle ittifak teflebbüslerinde bulunmufltu. Fakat geliflen olaylar neticesinde Celâleddin Harizmflah’la, Yass›çimen’de savaflmak zorunda kal›p onu bertaraf etti. Mo¤ol tehlikesine karfl› iflbirli¤ini sürdürmek istedi¤i Eyyûbîler ise güneydo¤uda Selçuklularla rekabetten vaz geçmiyorlard›. Sultan Keykubâd’›n daha önce Eyyûbîlerle iliflkilerini iyilefltirme çerçevesinde, Melik Adil’in k›z›yla yapt›¤› evlilikten dünyaya gelen iki o¤lu vard›. Keykubâd bu sefer öncesinde, M›s›r hükümdar› Melik Kâmil’e muhalif ve kendisiyle iflbirli¤i yapan Eyyûbî hanedan mensuplar›n› olumlu etkileyece¤ini düflünerek baz› tayinler yapm›flt›. Buna göre Eyyûbî melikesinden do¤an o¤ullar›ndan ‹zzeddin K›l›ç Arslan’› kendi veliaht›, Rükneddin’i ise Suriye hükümdar namzedi olarak atam›flt›. Ancak Sultan Keykubâd bu kararlar› uygulama f›rsat› bulamadan, yedi¤i av etinden zehirlenmek suretiyle hayat›n› kaybetti. Keykubâd’›n bu ani ve suikast neticesi oldu¤u anlafl›lan ölümü, devletin kaderini tersine çeviren bir geliflme oldu. Dönem hakk›nda bilgi veren baz› kaynaklarda, büyük o¤ul Keyhüsrev ve onunla iflbirli¤i yapan emirler, sultan› zehirleyip öldürmekle itham edilmektedirler. Sultan öldü¤ünde esasen o¤ullar›n›n hiçbirisi henüz reflit de¤ildi. Sadeddin Köpek, Taceddin Pervâne, Gürcüo¤lu Zahîrüddevle ve atabeyi fiemseddin Altunaba ölen sultan›n vasiyeti hilaf›na, Keyhüsrev’i tahta oturtmak için harekete geçtiler. Reisleri Kay›rhan ve di¤er Harizmli emirler, Hüsameddin Kaymerî, Kemâleddin Kâmyâr gibi emirler, veliaht K›l›ç Arslan’› tahta geçirmek istemelerine ra¤men; insiyatif almakta gecikince, di¤erleri Kayseri’ye götürdükleri flehzâdeyi tahta ç›kard›- lar. Muhalif emirler durumu müzakere edip sonunda onlar da biat etmek zorunda kald›lar. II. Keyhüsrev babas›n›n ölümü dolay›s›yla üç gün yas tuttuktan sonra tebrikleri kabul etmeye bafllad›. Keykubâd’›n ölümünden önce Kayseri-Keykubâdiyye’deki törenler s›ras›nda, sultan›n huzuruna gelmifl bulunan yabanc› elçiler de, yeni sultana ba¤l›l›klar›n› bildirdiler. D›maflk ve Haleb Eyyûbî melikleri ve Artuklu beyleri de Sultan II. Keyhüsrev’e tâbiyet arzettiler. Böylece M›s›r sultan› Melik Kâmil’e karfl› güçlü bir ittifak oluflurken; Keykubâd’›n haz›rl›klar›n› yapt›¤› Eyyûbî seferinin sebepleri de k›smen ortadan kalkm›fl oldu. Selçuklu ülkesindeki Eyyûbî esirleri sal›veren II. Keyhüsrev, Haleb melikinin k›zkardefliyle evlendi. Kendi k›z kardeflini de Haleb melikiyle evlendirerek aradaki gerginli¤i biraz daha azaltm›fl oldu. Ülkede Keykubâd gibi büyük bir sultan›n ölümüne ra¤men, 16 yafl›nda genç bir hükümdar›n tahta geçiflinde beklenmeyecek olumlu bir hava esti¤i anlafl›l›yor. Fakat devleti büyük sars›nt›lara u¤ratacak olan baz› problemler de, efl zamanl› olarak su yüzüne ç›kmaya bafllad›. Keyhüsrev’in tahta geçmesine karfl› olan veya tereddütlü davranan devlet adamlar› biat etmifl olmakla birlikte, Sultan ve yak›n çevresiyle aralar›nda ciddi bir güven sorunu bulunmaktayd›. Sultan›n en yak›n›nda bulunan emirlerden Sadeddin Köpek, onun bu huzursuzlu¤unu k›flk›rtarak, süratle kendisinin rekabet içerisinde bulundu¤u emirleri ortadan kald›rmaya giriflti. Gulâm Sistemi Meselesi Devleti çöküfle götüren mesele, esasen I. Keykâvus’un Haleb seferi s›ras›nda ihanet ettikleri flüphesiyle, ümerây› a¤›r bir biçimde cezaland›rmas› olay›nda ilk tezâhürleri aç›kça görülen gulâm sistemiyle ilgiliydi. Gulâm sistemi, Büyük Selçuklularda da oldu¤u gibi, devletin idare mekanizmas›n›n önemli bir unsuruydu. Yeri geldikçe bahsedildi¤i üzere Türkiye Selçuklular› da, Türk tarihindeki di¤er örnekleri gibi, 134 Türkiye Selçuklu Tarihi SORU D‹KKAT SIRA S‹ZDE DÜfiÜNEL‹M SIRA S‹ZDE S ORU DÜfiÜNEL‹M D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N AMAÇLARIMIZ K‹TAP TELEV‹ZYON K‹TAP TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET Sadeddin Köpek I. Keykubat dönemi emirlerinden olup, tercüman, emir-i flikâr ve mimarl›k görevlerinde bulunmufltu. Konya yak›nlar›nda yapt›rd›¤› Zazadin han›n›n kitabesinde ad›n›n Köpek flekilde yaz›lm›fl olmas›, bunun hakaret amaçl› bir yak›flt›rma olmad›¤›n› göstermektedir. Kötü flöhretiyle birleflerek mecazen tahkir içerse de, sad›k adam mânâs›nda kullan›ld›¤› düflünülebilir. boylar birli¤i esas›na göre kurulmufltu. Bu sebeple boy beyleri temsil ettikleri binlerce insan gücü nisbetinde devlete askeri güç sa¤larken, kendileri de bürokraside üst düzey görevler yap›yorlard›. Fakat Türkistan’daki hanedanlar›n tarihinde de görüldü¤ü gibi, iktidar bir müddet sonra eflyan›n tabiat› icab›, beylere kurulufl aflamas›nda tan›d›¤› genifl temsil durumundan merkeziyetçi bir yap›ya do¤ru dönüflmeye bafll›yordu. Boy beylerinin iktidar üzerindeki nüfuzunu k›rarak iktidar›n ömrünü uzatmay› hedefleyen bu de¤iflim do¤al olarak tepkilere yol aç›yordu. 3. Ünitede anlat›ld›¤› gibi II. K›l›ç Arslan, zaman zaman hükümranl›k hukukunu zedeleyen Türkmen beylerinin bu gücünü, onlar› daha çok s›n›rlara do¤ru iterek, bir bak›ma sistemin d›fl›na ç›kararak s›n›rland›rm›flt›. Ancak bu tedbir onlar›n tasfiyesinden do¤an boflluklar›n, baflka unsurlarla doldurulmas› zaruretini de beraberinde getiriyordu. Bu aflamada ‹slâm Dünyas›nda çok yayg›n olan, Büyük Selçuklular›n da uygulad›¤› gulâm sistemi devreye girmektedir. Sat›n al›nmak veya esir edilmek suretiyle ele geçirilen ve gulâm ad› verilen köleler, belli bir e¤itim sürecinden geçtikten sonra kiflisel yeteneklerine göre, asker ve sivil devlet adam› ihtiyac›n› karfl›lamak üzere devlet kadrolar›nda istihdam edilirlerdi. Böylece arkalar›ndaki kalabal›klara dayanarak devlete kafa tutabilen beyler yerine; ailesi ve bir avuç insandan oluflan maiyyetinden baflka kimsesi olmayan sad›k hizmetkârlar s›- n›f› ortaya ç›k›yordu. Bulunduklar› mevkiyi ve her fleylerini efendilerine borçlu olan gulâmlar, hizmette kusur etmeleri halinde mallar› müsadere, kendileri de katledilmek suretiyle itaat çizgisinde tutuluyorlard›. Gulâmlar hükümdar›n makro iktidar (hükümranl›k) alan›ndan, kendilerine verilen yetki çerçevesinde, mikro düzeyde iktidar› temsil ederlerdi. Bu durum kudretli hükümdarlar zaman›nda hiçbir sorun yaratmazd›. Keykubâd’›n çok say›da emiri tasfiye etmesi ve ölümünden az önce o¤lu K›l›ç Arslan’›n veliahtl›¤› için zorla biat almas› olay›nda görüldü¤ü gibi, hükümdar her flartta duruma vaziyet edebilirdi. Ancak bu bask› da en basit haliyle ümerân›n hükümdara karfl› kin tutup f›rsat kollamas›na, yine Keykubâd örne¤inde oldu¤u gibi hükümdar›n bertaraf edilmesi kadar kötü geliflmelere yol açabilmekteydi. Gulâmlar kaybetmemek için muhaf›z birliklerinin say›lar›n› artt›r›p, rekabetin s›n›rlar›n› zorlayan servetler biriktirerek, sistemin boflluklar›ndan yararlanmaya bafllarlard›. Gulâm emirler sultanla yaflanabilecek olumsuzluklardan baflka, onun en yak›n›nda bulunabilmek için birbirleriyle de k›yas›ya mücadele ederlerdi. Muktedir hükümdar ümerân›n hem kendisi, hem de birbirleriyle olan iliflkilerinde dengeyi korumak suretiyle sistemin zaaf göstermesine f›rsat vermezdi. Bununla birlikte emirler sultan›n hükümranl›k alan›ndan rol çalarak kendi iktidar alanlar›n› geniflletecek f›rsatlar› kollarlard›. Nitekim sultan, yafl›n›n küçüklü¤ü ya da flahsiyeti itibariyle mevkiini dolduramazsa derhâl s›k›nt› bafl gösterirdi. Devletin tepesinde, bir komployla tahttan indirilme kayg›s› tafl›yan hükümdarla, muhalif oldu¤u için veya baflka bir sebeple giderilme kayg›s› tafl›yan ümerâ aras›nda, bu kadar i¤reti bir ba¤›n kald›ramayaca¤› kadar gergin bir iliflki ortaya ç›kard›. Neticede ister hükümdar›n onay›yla, ister birbirleriyle girdikleri çat›flmalarda ümerân›n tasfiye edilmesi, kaht-› ricâle yol açard›. Gulâm sisteminin yol açt›¤› en önemli problemlerden biri, ço¤u ‹ranî unsurlardan oluflan ümerân›n etnik kökeni ne olursa olsun, yetiflme tarzlar› neticesinde, zihniyet bak›m›ndan kozmopolitleflmesidir. Kozmopolitleflme çok k›saca insan›n üzerinde do¤du¤u topraklara ve içerisinde büyüdü¤ü millete aidiyet duygusuyla de¤il, menfaâtleri çerçevesinde ba¤l› olmas› hâlidir. Bu durum söz konusu zümrenin, Mo¤ol istilâs› gibi hayati dönemlerde devletin-milletin de¤il, kendi ç›karlar›n› gözetmeleri yüzünden ihanet örnekleriyle doludur. 6. Ünite - II. G›yaseddin Keyhüsrev ve Mo¤ol ‹stilâs› (1277’ye Kadar) 135 SORU D‹KKAT SIRA S‹ZDE DÜfiÜNEL‹M SIRA S‹ZDE SORU DÜfiÜNEL‹M D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N AMAÇLARIMIZ K‹TAP TELEV‹ZYON K‹TAP TELEV‹ZYON Kaht-› ricâl, bir ülkede nitelikli siyaset ve devlet adam› yoklu¤u anlam›nda kullan›lan bir terimdir. Gulâm meselesi hakk›nda detayl› bilgi için bkz. Nejat Kaymaz, Anadolu Selçuklu Devleti’nin ‹nhitat›nda ‹dare Mekanizmas›n›n Rölü, Ankara 2011. Sadeddin Köpek’in Tahakkümü II. Keyhüsrev’in tahta geçirilmesinde bafll›ca rolü oynayan Sadeddin Köpek, yukar›da anlat›lanlara tam bir örnek olmak üzere, hem gulâm sisteminin tüm aksayan yönlerini ortaya ç›karan, hem de devleti çöküntüye götüren süreci bafllatt›. Kendisine taht› sa¤layan bu emire minnettâr olan sultan›n verdi¤i yetkiyle, muhalif ümerây› tasfiyeye bafllad›. Keykubâd döneminde biraz da gulâm ümerâya nisbetle ön plana ç›kar›lan Harizmli emirlerin reisi Kay›r Han, II.Keyhüsrev’in de onay›yla saray mescidinde pusuya düflürülerek yakaland›. Zamant› kalesine gönderilen Kay›r Han kötü hapis flartlar›na dayanamay›p hayat›n› kaybetti. Bu olay afla¤›da anlat›laca¤› üzere di¤er Hârizmlilerin isyan›yla sonuçland›. Hükümdar›n atabeyi fiemseddin Altunaba bu kötü gidifli durdurmak amac›yla, Kâmyâr gibi güvendi¤i baz› emirlerle Köpek’in bertaraf edilmesi gerekti¤ini dile getirdi. Buna cesaret edilemedi¤i bir tarafa düflüncesinin kurban› oldu. Sultan› atabeyini tasfiye etmek için ikna eden Köpek, onu meclis toplant›s›nda yakalat›p flehir d›fl›nda öldürttü. Sultan iki kardeflini Uluborlu’da, annelerini ise Ankara kalesinde önce hapsedip, sonra yay kirifliyle bo¤durmak suretiyle bertaraf etti (1238). II. Keyhüsrev’in kendisinin üç farkl› kad›ndan o¤lullar› dünyaya geldikten sonra hapiste bulunan flehzâdeleri öldürttü¤ü anlafl›lmaktad›r. Sadeddin Köpek’in o zamana kadar en yak›n iflbirlikçisi olan Taceddin Pervâne de art›k hayat›ndan endifle etti¤i için ikta merkezi olan Ankara’ya çekilmiflti. Ancak Köpek’in takibinden kurtulamad›. Bir hanende (kad›n flark›c›) ile gayr› meflrû iliflkisi oldu¤u iddias›yla yakalan›p hapsedildi. Mallar› müsadere edilen Pervâne tafllanarak öldürüldü. Sizce Sadeddin Köpek gibi devlet adamlar›n› ortaya ç›karan sistem hakk›nda bilgi verin. Art›k ne sultan, ne de ümerâdan Sadeddin Köpek’e dur diyebilecek, onu yok etmeye kalk›flabilecek kimse yoktu. Kaynaklar›n ifadesine göre ahaliye karfl› sem136 Türkiye Selçuklu Tarihi D ‹KKAT D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N AMAÇLARIMIZ K‹TAP TELEV‹ZYON K‹TAP TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET SORU D‹KKAT SIRA S‹ZDE DÜfiÜNEL‹M SIRA S‹ZDE SORU DÜfiÜNEL‹M D‹KKAT SIRAS‹ZDESIRAS‹ZDE1 Resim 6.1 Sadeddin Köpek’in Konya-Aksaray aras›nda yapt›rd›¤› Zazadin Han pati uyand›racak kadar âdil davranmas›na, halk› gözetmesine ra¤men umumi efkârda zulmüne karfl› bir hoflnutsuzluk oldu¤unu da görüyordu. Halâ kurtulmak istedi¤i birkaç nüfuzlu emir olmakla birlikte aleyhindeki olumsuz havay› de¤ifltirecek bir giriflimde bulunmak ihtiyac› hissediyordu. Bu maksatla flöhretini art›racak bir eylem olarak, Eyyûbîler’in elinde bulunan Sümeysat (Samsat)’› kuflat›p, Türkiye Selçuklu topraklar›na katt› (Temmuz 1238). Bu sefer ona arzu etti¤i gücü sa¤lam›fl olmal› ki, döner dönmez Kayseri’de Hüsameddin Kaymerî’yi, sonra da Kemâleddin Kâmyâr’› öldürttü. Celâleddin Karatay gibi baz› emirler korkudan ortal›ktan çekilirken; fiemseddin ‹sfahanî’yi vezirlikten azledip pervâneli¤e tayin ettirdi. Vezirli¤e ise Mühezibüddin Ali getirildi. Sadeddin Köpek, tahakkümü alt›nda bulunan sultan ve devlete tamamen hâkim olmufltu. Fakat s›n›rs›z ihtiras› bu kadarla yetinmesine imkân vermiyordu. Bir Latin kayna¤›n›n söyledi¤ine göre taht› ele geçirmek isteyen Köpek, sultan› bo¤- mak için yan›nda ip tafl›yordu. Köpek’in Keyhüsrev’in yan›na destursuz, k›l›çla ve istedi¤i gibi girip ç›kmas› art›k sultan› korkutur hâle gelmiflti. II. Keyhüsrev ondan kurtulmak için çareler ararken, Köpek bu arada Sultan I. Keyhüsrev’in gayr› meflru çocu¤u oldu¤u flayias›n› yaymaktayd›. Böylece kardeflleri bertaraf edilmifl, o¤ullar› henüz bebek olan II. Keyhüsrev’i öldürüp, gayr› meflru da olsa sultan›n amcas› olarak onun yerine geçecekti. Türk devletlerinde hükümdar›n meflrûiyeti hanedana mensubiyet flart›na ba¤l›yd›. Ahali her türlü s›k›nt›ya ra¤men iktidara tasallut etmek isteyenleri mütegallibe (zorba) sayarak böylelerine itaât etmezdi. Sadeddin Köpek’in kendisini hanedana yamama iste¤i bu gerçe- ¤in fark›nda oldu¤unu gösteriyor. Nitekim Mo¤ollar da Selçuklu Devletini tümüyle kontrol alt›na ald›klar›nda bile, ahali nezdindeki meflruiyetini dikkate alarak Selçuklu hanedan mensuplar›n›, göstermelik de olsa saltanat makam›nda b›rakm›fl; onlar›n yerine geçmeye teflebbüs etmemifllerdir. Keyhüsrev flimdi babas› zaman›ndan kalan de¤erli emirleri yok etmifl olmaktan piflman ve çaresiz durumda; Köpek kendisine kastetmeden, nihayet onu ortadan kald›rmaya karar verdi. Önceden haz›rlanan bir tertip neticesinde, bir iflret meclisinden sonra evine gitmek üzere kalkan Köpek, sultan›n bu iflle görevlendirdi¤i Candâr Karaca ve adamlar›n›n sald›r›s›na u¤rad›. Saray›n flaraphânesine kaç›nca oradaki görevliler taraf›ndan k›l›ç, b›çak ve sopa darbeleriyle paramparça edilerek öldürüldü. Daha sonra parçalar› bir kafese konularak teflhir edildi (1239 y›l› bafllar›). Kaynaklar iflledi- ¤i say›s›z cinayetlerle devletin idare mekanizmas›nda onulmaz yaralar açan Köpek’in, güç sahiplerine karfl› ahaliyi himaye etti¤i ve bu hususta da çok sert bir politika takip etti¤ini söylemekle birlikte, kendisine usûl gere¤i bile rahmet dilemifllerdir. Bütün bu cürümleri irtikâb eden Sadeddin Köpek’in bu cinayetleri ifllerken hangi makamda bulundu¤una dair bilgi yoktur. Gerçi yapt›klar›nda bir makama dayanmak ihtiyac› duymam›flt›. Fakat Köpek öldürüldükten sonra saltanat nâibli¤ine fiemseddin ‹sfahanî’nin atanmas›, onun son görevinin saltanat nâibli¤i olabilece¤i ihtimalini düflündürmektedir. II. Keyhüsrev bu badireyi atlatt›ktan sonra, babas› zaman›nda yap›lan Gürcü seferi s›ras›nda kararlaflt›r›ld›¤› gibi, Gürcü prensesiyle evlilik haz›rl›klar›na bafllad›. Müstevfisini (maliye nâz›r›) de¤erli hediyelerle gelini almak üzere gönderen sultan, gelin alay› Erzincan’a var›nca kendisi de karfl›lamak üzere Kayseri’ye geldi. fiehir süslenerek dü¤üne haz›rland›. Prenses evlenirken dinine dokunulmayaca¤› sözüne uygun olarak, yan›nda papaz›yla birlikte geldi. Kaynaklar Keyhüsrev’in bu ha6. Ünite - II. G›yaseddin Keyhüsrev ve Mo¤ol ‹stilâs› (1277’ye Kadar) 137 Mühezzibüddin Ali, Mo¤ollar’›n önünden kaç›p Anadolu’ya gelen ‹ranl›lar’dan olup, ileride devletin kaderinde çok mühim roller oynayacak olan meflhur Muineddin Pervâne’nin babas›d›r. SORU D‹KKAT SIRA S‹ZDE DÜfiÜNEL‹M SIRA S‹ZDE SORU DÜfiÜNEL‹M D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N AMAÇLARIMIZ K‹TAP TELEV‹ZYON K‹TAP TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET Bu prenses, II. Süleymanflah’› ma¤lub eden Gürcü kraliçesi Thamara’n›n ayn› ad› tafl›yan torunudur. Annesi Rosudan’›n Erzurum Selçuklu meliki Tu¤rulflah’›n o¤luyla yapt›¤› evlilikten do¤mufltu. Daha sonra samimi bir Müslüman olan Thamara, Mevlânâ’n›n çevresinde bulunmufltur. tuna çok düflkün oldu¤u ve evlendikten sonra kendisini tamamen e¤lenceye verdi¤ini söylemektedirler. Hârizmliler Meselesi Celâleddin Hârizmflah’›n Yass›çimen Savafl›nda yenilip ölmesi üzerine bafl›bofl kalan Hârizmliler, Alâaddin Keykubâd taraf›ndan Selçuklu Devleti’nin hizmetine al›nm›fllard›. Mo¤ol tehlikesi karfl›s›nda onlardan yararlanmak ve ülke için tehdit olmaktan ç›karmay› amaçlayan bu tasarruf, devletin üst düzey görevlileri aras›nda onlara karfl› bir husumet de yaratm›flt›. Ço¤u ‹ranî unsurlara dayanan gulâm ümerâya alternatif olduklar› anlafl›lan Hârizmliler, Keykubâd’›n vasiyetine uygun olarak K›l›ç Arslan’› tahta geçirmeyi düflünürken, mevcut konumlar›n› muhafaza edebilmeyi de istiyorlard›. Nitekim Keyhüsrev’in tahta geçifli s›ras›nda muhalefet etmelerine ra¤men ba¤l›l›klar›n› sunmak zorunda kalm›fllard›. Ancak kendilerine güvenilmedi¤i için reisleri Kay›r Han, Sadeddin Köpek taraf›ndan hapse at›l›nca, ayn› akibete u¤ramaktan korkan di¤er Hârizmliler, hemen toplan›p Türkiye s›n›rlar›n› terk etmek üzere harekete geçtiler. Mevcut geçim kaynaklar›n› yitirdikleri için yollar› üzerindeki yerleri ya¤malayarak ilerliyorlard›. Bu büyük kaynaflma karfl›s›nda Hârizmlileri geri getirmek üzere Kemâleddin Kâmyâr görevlendirildi. Fakat devlete güvenlerini yitiren ve dönmek istemeyen Hârizmliler üzerlerine gönderilen Selçuklu kuvvetlerini de yenilgiye u¤rat›p, Eyyûbî topraklar›na geçtiler. H›sn-› Keyfâ meliki taraf›ndan kendilerine ikta edilen Diyar-› Mudar’a yerlefltiler. Hârizmliler bununla birlikte Eyyûbî melikleri aras›ndaki ihtilaflarda taraf olarak veya etraf› ya¤malayarak asayiflsizlik sebebi olmaya devam ediyorlard›. Türkiye Selçuklular› aç›s›ndan büyük sorun teflkil eden Babaîler’le de iflbirli¤i yap›yorlard›. Nihayet Babaî isyan›n›n bast›r›lmas›ndan sonra, üzerlerine yürüyen Selçuklu-Eyyûbî kuvvetlerinin yenilgiye u¤ratt›¤› Hârizmliler, a¤›r kay›plar vererek Abbasî Halifeli¤i topraklar›na girdiler. Âmid (Diyarbekir)’in Fethi Hârizmlilere karfl› Eyyûbîlerle müflterek yürütülen harekât neticesinde, bir k›s›m yerler de taksim edilmiflti. Bu çerçevede Siverek ve Âmid Selçuklular›n pay›na düflüyordu. 1232 y›l›na kadar Artuklu idaresinde bulunan Âmid Eyyûbîlerin eline geçmiflti. Hârizmlilere karfl› gönderilen Selçuklu kuvvetlerine Sivas ve Niksar sübafl›lar› idaresinde yeni birliklerin eklenmesiyle Âmid muhasara edildi. Eyyûbî melikinin H›sn-› Keyfâ’dan yönetmeye çal›flt›¤› savunma, nihayet içeriden Fahreddin Dinarî adl› bir emirin ihanetiyle, 400.000 dirhem karfl›l›¤›nda Selçuklu askerlerinin gizlice içeri al›nmas›yla çöktü. Yap›lan görüflmeler sonunda flehir Selçuklu ordusuna teslim oldu. Var›lan anlaflmaya göre ahaliye bir çok vergi muafiyeti sa¤land›. Siverek, Ergani ve Çermik gibi yerler de Selçuklu topraklar›na kat›ld› (1240). fiehrin sübafl›- l›¤›na Mübarizeddin ‹sâ Candâr getirildi. Ancak Selçuklu vassal› Meyyâfârikîn Eyyûbî meliki fiehâbeddin Gazi, Hârizmli ve Germiyanl›lardan sa¤lad›¤› kuvvetlerle Âmid’i almak için harekete geçti. Bunun üzerine II. Keyhüsrev’in emriyle, Kayseri’de toplanan Selçuklu ordusu Meyyâfârikîn’i kuflatt›. fiiddetli çat›flmalar Abbasi halifesinin Mo¤ol tehlikesine iflaret ederek, Müslümanlar›n birlik olmas› için tavassutta bulunmas› üzerine sona erdi (1241). Babaîler Ayaklanmas› Mo¤ol istilâs›n›n Türkiye s›n›rlar›na varmadan yaratt›¤› etkilerden biri, Türkmenlerin bu felâketin önünden Türkistan, ‹ran ve Azerbaycan’daki yurtlar›n› terk ederek Anadolu’ya iltica etmeleriydi. Daha Alâaddin Keykubâd döneminde bafllayan 138 Türkiye Selçuklu Tarihi Diyar-› Mudar, el-Cezire’nin üç idari bölgesinden biri olup Urfa, Harran, Suruç, Rakka ve Resülayn gibi flehirleri içerisine almaktad›r. göçlerin, devletin kudretli oldu¤u zamanda, Türkmenlere yurtlar tahsis edilerek soruna dönüflmesine izin verilmemiflti. Ancak flimdi bir yandan istilân›n fliddetine paralel olarak göçerlerin say›s›n›n artmas›, di¤er yandan göçerlerle yerlefliklerin hayat tarzlar› aras›ndaki farkl›l›klar, kaç›n›lmaz olarak, baz› toplumsal meselelere yol aç›yordu. Daha çok do¤u-güneydo¤u bölgelerinde y›¤›lan, yaylak ve k›fllaklarda hayat sürmeye al›flm›fl, olmazsa ya¤madan baflka geçim kayna¤› bulunmayan göçebeler, do¤al olarak yerleflik düzeni tehdit ediyorlard›. Devleti yönetenlerin Türkmenleri iskân etmek yerine bir kargafla sebebi olarak alg›lamalar›, asl›nda temel insanl›k ihtiyaçlar› olan bar›nma ve beslenme sorunlar› yüzünden huzursuzluk yaflayan bu kalabal›klar› amaçlad›klar›ndan çok baflka yerlere sürükledi. Gulâm kökenli devlet adamlar›n›n farsl›laflm›fl/kozmopolitleflmifl zihinsel yap›s›, Türkmenleri tahkir derecesinde afla¤›l›yordu. Kaba, idrâksiz, cahil gibi s›fatlar yak›flt›r›lan ve tüm olumsuzluklar›n kayna¤› olarak görülen Türkmenlerle yönetici kesim aras›nda bir uçurum aç›lm›flt›. ‹flte bu uçurum devletin kaderini ters yüz eden, Mo¤ollar karfl›s›nda devleti zay›f düflüren ve Babaîlik olarak bilinen bir Türkmen ayaklanmas›na dönüfltü. Bafllang›çta büyük ölçüde devlet taraf›ndan iskân ve istihdam edilemeyen konargöçer Türkmenlerin iktisadî s›k›nt›lar› ve yönetimin bask›lar› çerçevesinde flekillenen ayaklanma, zamanla dinî bir karaktere büründü. Vefâiyye tarikat› mensubu Baba ‹lyas’la halifesi Baba ‹shak’›n önderlik etti¤i bu isyan›n bafll›ca hedefi, Allah yolundan sapt›¤› iddia edilen II. G›yaseddin Keyhüsrev’i alafla¤› etmekti. Mehdi olarak ortaya ç›- kan Baba ‹lyas, peygamberlik iddias›nda da bulunuyor ve müridlerince Resulullah olarak kabul ediliyordu. Hadisenin bu rengi almas›nda kuflkusuz, Türkistan’›n üçyüz y›ld›r büyük göçlerle sars›lmas›n›n göçebe Türklerin munsubu olduklar› ‹slâmiyeti yeterince özümsemesine imkân vermemesi önemli bir rol oynuyordu. Özünde yerleflikli¤i önceleyen ‹slâmiyet, malûm hayat flartlar›nda konar-göçerlerin dinlerinde toptan bir de¤iflim yerine, yeni inanç unsurlar›n›n flifahi yolla eskilere yamanmas› fleklinde yer buluyordu. Dolay›s›yla Müslüman olduklar›n› söyleyen bu kitleler Baba ‹lyas’›n peygamberli¤ine, yenilmezli¤ine, hatta ölümsüzlü¤üne inanabiliyorlard›. Bu konuya iliflkin yap›lm›fl olan araflt›rmalarda, isyan›n bafllad›¤› Ad›yaman-Kefersud-Marafl bölgesinde h›r›st›yanl›¤›n muhtelif anlay›fllar›, paganizmden kalan inançlar ve Bat›nîli¤in kar›fl›m›yla bambaflka bir inanç sentezi olufltu¤u ifade edilmektedir. Amasya yak›nlar›nda Çat köyündeki tekkesinde yaflayan ve taraftar toplayan Baba ‹lyas, halifesi Baba ‹shak’› isyan›n bafllat›lmas› için gerekli haz›rl›klar› yapmak üzere Ad›yaman bölgesine gönderdi. Türkmenleri bu zulüm idaresini y›kmak için aç›kça isyana davet eden Baba ‹shak, Kefersud bölgesindeki Türkmenleri silahland›- r›p harekete geçti. Ad›yaman, Kâhta ve Gerger’i al›p Malatya’ya yürüdü. Baba ‹shak büyük tahribat yaparak ilerlerken üzerine gönderilen Selçuklu ordular›n› iki defa a¤›r yenilgiye u¤ratt›. Türkmenler Sivas’da da ayn› flekilde baflar› kazan›p Amasya’ya yöneldiler. Bunu gören baflka Türkmen guruplar da onlara kat›larak güçlerini art›r›- yorlad›. Durumun vehâmeti II. Keyhüsrev’i acil tedbir almaya sevk etti. Mübarizeddin Arma¤anflah’› Amasya sübafl›l›¤›na tayin ederek, isyan›n elebafl›n›n yok edilmesi emrini verdi. Baba ‹lyas yakalan›p öldürüldü ve cesedi kale burcunda teflhir edildi. Ancak Baba ‹shak önderli¤inde ilerlemekte olan isyanc›lar buraya vard›klar›nda onun cesedini bulamay›nca, gö¤e ç›k›p meleklerin yard›m›n› temin edip geri gelece- ¤ini söyleyerek direnmeye devam ettiler. Sonra intikam almak üzere devletin merkezine yöneldiler. Dehflete kap›lan sultan, Beyflehir yak›n›ndaki Kubâdâbâd’a kaçt›. II. Keyhüsrev, Mo¤ol istilâs›na karfl› Erzurum’da bulundurulan ordunun gelmesini emretti. Sivas’ta donan›mlar› takviye edilen ordu Kayseri üzerinden K›rflehir’in 6. Ünite - II. G›yaseddin Keyhüsrev ve Mo¤ol ‹stilâs› (1277’ye Kadar) 139 Babaîlik bir tarikat ad› olmay›p, di¤er Türkmen derviflleri gibi Baba unvan› tafl›yan Baba ‹lyas ve Baba ‹shak’›n ad›na nisbetle böyle an›lm›flt›r. Zaten her iki fleyhin de Vefâiyye tarikati mensubu olduklar› bilinmektedir. kuzeydo¤usundaki Malya ovas›na ulaflt›. ‹nançlar› bak›m›ndan etkilenmeleri söz konusu olan Selçuklu/Türk askerlerinin cesaretlerini art›rmak ve karfl› tarafa geçmelerini önlemek için ön saflara Gürcü ve Frank askerler yerlefltirildi. Onlar bile Babaîler’in dini propogandalar›n›n etkisinde kalarak, al›nlar›na haç çizmek suretiyle kendilerini yüreklendirmek ihtiyac› duymufllard›. Fakat ilk çarp›flmalarda ölümsüz denilen Babaîler’in basbaya¤› öldüklerini gören Selçuklu ordusu topyekün hücuma geçti. Kaçabilen çok az say›da insan, kad›nlar ve küçük çocuklar d›fl›nda, Baba ‹shak’la birlikte isyanc›lar›n tamam› k›l›çtan geçirildi (1240). Sizce Babaî ayaklanmas›n›n yol açt›¤› olumsuzluklar nelerdir? Babaî Ayaklanmas› hakk›nda detayl› bilgi için bkz. A.Y. Ocak Babaîler ‹syan› Alevili¤in Tarihsel Altyap›s› yahut Anadolu’da Türk-‹slâm Heterodoksisi’nin Teflekkülü, ‹stanbul 1996. Baba ‹lyas’›n bu hareketi ölümünden sonra o¤lu ve hayatta kalan halifeleri taraf›ndan yaflat›lm›flt›r. Bu Türkmenler Orta ve Bat› Anadolu’da Abdalân-› Rum, Bektaflilik ve Osmanl›- lar döneminde K›z›lbafl olarak adland›r›lan zümrelerin temelini teflkil ettiler. Baba ‹lyas’›n torunu Elvan Çelebi’nin 1233 y›l›nda yazd›¤› Menâk›bü’l-kudsiyyede ve ayn› aileden gelen Âfl›kpaflazâde’nin eserlerinde ona ve tarikatine dair bilgiler mevcuttur. Türkiye Selçuklu Devleti’nin en kudretli zaman›nda ortaya ç›kan bu Türkmen ayaklanmas› zorla da olsa bast›r›labilmifl; fakat idari, askeri, iktisadi ve sosyal tüm aksaklak›lar› da gözler önüne sermiflti. Bu isyan›n en olumsuz sonuçlar›ndan biri de, o güne kadar Türkiye hudutlar›n› aflmaya pek cesaret edemeyen Mo¤ollar’›n harekete geçmesine f›rsat vermesi olmufltur. ‹syan› bast›rmak için Erzurum’daki ordunun çekilmifl olmas› Mo¤ollar’›n daha ilk teflebbüslerinde baflar› kazanmalar›n› sa¤lad›. MO⁄OL ‹ST‹LÂSI Mo¤ol istilâs› XIII. yüzy›lda meydana gelen; bütün Türk-‹slâm dünyas› ve hatta dünya tarihi aç›s›ndan en önemli olayd›r. 140 Türkiye Selçuklu Tarihi SORU D‹KKAT SIRA S‹ZDE DÜfiÜNEL‹M SIRA S‹ZDE S ORU DÜfiÜNEL‹M D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N AMAÇLARIMIZ K‹TAP TELEV‹ZYON K‹TAP TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET SORU D‹KKAT SIRA S‹ZDE DÜfiÜNEL‹M SIRA S‹ZDE SORU DÜfiÜNEL‹M D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N AMAÇLARIMIZ K‹TAP TELEV‹ZYON K‹TAP TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET 2 SORU D ‹KKAT SIRA S‹ZDE DÜfiÜNEL‹M SIRA S‹ZDE SORU DÜfiÜNEL‹M D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N AMAÇLARIMIZ K ‹TAP TELEV‹ZYON K ‹TAP TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET Resim 6.2 Sahip Ata Fahreddin Ali’nin Konya’da yapt›rd›¤› ‹nce Minareli Medrese ‹slâm kaynaklar›n›n Tatar olarak adland›rd›¤› Mo¤ollar›n menflei meselesi ve erken dönem tarihleri karanl›kt›r. Dilleri Ural-Altay dil ailesinden Tunguzca, Korece ve Türkçe ile baz› benzerlikler gösterir. Çin kaynaklar›nda ilk olarak küçük bir kabilenin ad› olarak geçer. Orta Asya’da Türk boylar›n›n do¤usunda oturlard› ve aralar›ndaki s›n›r Kingan Da¤lar›’yd›. Büyük Hun ‹mparatorlu¤u’nun çökmesinden sonra Siyen-pi ve Juan-Juanlar vas›tas›yla s›n›- r› daha bat›ya kayd›rd›lar. Göktürk ve Uygurlar›n idaresinde kalarak Türk kültüründen önemli ölçüde etkilendiler. Ön-Mo¤ol kabilelerinden Karah›taylar ve Cürcenler Kuzey Çin ve ‹ç Asya’da baz› hâkimiyetler kurdular. Ancak tüm Mo¤ol kabilelerini 1206’da kendisini han ilan eden Cengiz Han birlefltirdi. K›rg›z, Merkit, Nayman ve Uygurlar› idaresi alt›na ald›. Cihân hâkimiyeti davas›yla ortaya ç›kan Cengiz Han Türkistan’da Karahanl› topraklar›na da egemen olan Karah›taylar› ortadan kald›rd›. Böylece Maveraünnehir’de Hârizmflahlarla s›n›rdafl oldu. 1218’de bir Mo¤ol ticaret kervan›n›ndaki 405 kiflinin Hârizmflah’›n emriyle k›l›çtan geçirilmesi ve Mo¤ol elçilerinin öldürülmesi tarihe Otrar facias› olarak geçti. Maveraünnehir büyük ya¤ma ve katliamlar eflli¤inde, intikam için ilerleyen Mo¤ollar’›n eline geçti. Alâaddin Muhammed’in s›¤›nd›¤› bir adada ölmesi üzerine, o¤lu Celâleddin Mengüberti mücadeleyi devam ettirdi. Hârizmflah on y›l boyunca zaman zaman mucize baflar›lar kazanarak savaflmas›na ra¤men, 1228’de bir daha toparlanamayacak flekilde hezimete u¤- rad›. Hârizmflah’›n bundan sonra zorunlu olarak Selçuklu taraf›na yüklenmesi,Yass›çimen’de her fleyini kaybetmesiyle sonuçland›. Böylece Selçuklular Mo¤ollarla komflu oldular. Sultan Keykubâd, Mo¤ollarla aras›ndaki tampon gücün y›k›lmas› üzerine, bu göçebe istilâs›n›n arzetti¤i tehlikelere vâk›f bir hükümdar olarak, Mo¤ol han›n›n il tutma teklifini kabul etti. Kendi ömrü vefa etmedi, fakat cevab› ayn› siyaseti takip eden II. Keyhüsrev gönderdi. 6. Ünite - II. G›yaseddin Keyhüsrev ve Mo¤ol ‹stilâs› (1277’ye Kadar) 141 ‹l tutma Mo¤ollar›n kendileriyle dost olmay› kabul eden hükümdarlarla yapt›klar›, hana y›lda bir kere hediyeler (vergi) vermeyi taahhüt eden bir çeflit tâbiiyet anlaflmas›d›r. SORU D ‹KKAT SIRA S‹ZDE DÜfiÜNEL‹M SIRA S‹ZDE SORU DÜfiÜNEL‹M D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N AMAÇLARIMIZ K‹TAP TELEV‹ZYON K‹TAP TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET Resim 6.3 Muineddin Pervâne’nin Tokat’ta infla ettirdi¤i Gök Medrese Mo¤ollar kendilerini uzun zaman u¤raflt›ran Celâleddin Hârizmflah’› ortadan kald›ran Sultan Keykubâd’a büyük sayg› duyuyorlard›. Bu yüzden de bütün Türkistan, Horasan, ‹ran ve Orta Avrupa’ya kadar, istilâ ettikleri yerleri atefle verip kan gölüne çeviren Mo¤ollar, henüz Türkiye hudutlar›n› geçmekte tereddüt ediyorlard›. Onlara bu cesareti Selçuklu Devleti’nin Babaî ayaklanmas› s›ras›nda gösterdi¤i zaaf verdi. Sultan Keyhüsrev, Mo¤ollar›n Gürcistan-Azerbaycan havalisini ya¤malamalar› üzerine tehlikeyi sezerek, Sinâneddin Yakut’u Erzurum sübafl›l›¤›na tayin edip savunma tedbirleri almas›n› istedi. Erzurum do¤u-bat› ticaret yolunun merkezlerinden ve Anadolu’nun girifl kap›s› olmas› bak›m›ndan son derece stratejik bir mevkideydi. Ancak anlafl›ld›¤› kadar›yla yeterince takviye edilemeyen flehir, 1242 sonbahar›nda Baycu Noyan komutas›ndaki Mo¤ol ordusu taraf›ndan kuflat›l›p al›nd›. fiehirde büyük katliam yapan Baycu ifllerine yarayabilecek zenaatkârlar ve köle olarak kullanacaklar› çocuklar hariç, kad›n erkek herkesi k›l›çtan geçirip, heryeri ya¤malad›ktan sonra surlar›n› tahrip edip yakt›rd›. Baycu k›fl yaklaflt›¤› için daha ileri gitmeyip Mugan’daki k›flla¤›na döndü. Köseda¤ Savafl› Mo¤ollar Erzurum düfltükten sonra Mugan’a çekilmifl olsalar da, bu zaferden ald›klar› cesaretle baharla birlikte Anadolu’ya geleceklerine flüphe yoktu. Bu aray› haz›rl›k için f›rsat sayan sultan, devlet adamlar›n› toplayarak durumu etrafl›ca müzakere etti. Bu u¤urda müttefikler bulabilmek için hiçbir fedakârl›ktan kaç›nmadan, Müslüman, H›ristiyan tüm tâbilerinden yard›m istenmesine karar verildi. Selçuklu Devleti zarar görürse kendilerinin de bu iflten kurtulamayaca¤› hat›rlat›larak Meyyâfârikîn melikine Ahlat’›, Mardin Artuklu beyine Resülayn’› vermeyi teklif ederken, hepsine çok miktarda paralar da verildi. Nihayet k›fl boyu haz›rlanan ve mevcudu 70.000’i geçen Selçuklu ordusu Kayseri’de topland›. Burada ordunun temelini oluflturan iktal› askerler, sultan ve beylerin hassa kuvvetleri, Gürcü ve Frank paral› askerler vard›. Ayr›ca Kilikya Ermenileri ve Eyyûbîlerin yard›m birlikleri beklenmekteydi. Nitekim ordu Sivas’ta iken Haleb melikinin 3.000 kiflilik yard›m kuvveti yetiflti. Bu s›rada Ermeni ve Gürcüler’in de içerisinde bilindi¤i Mo¤ol ordusunun harekete geçti¤i haberi ulaflt›. Bunun üzerine toplanan harp meclisi durumu müzakere etti. Tecrübeli devlet adamlar›, Mo¤ol ordusunun Sivas’ta beklenmesi, derbendler tutularak zayiat verdirildikten sonra yorulan düflmanla Sivas’ta karfl›laflmay› önerdiler. Ümerâ çekiflmesi burada da kendisini gösterdi ve hükümdar›n çok yak›n›nda bulunan baz› emirler, ihtiyatl› davranmak isteyenleri korkakl›kla itham edip, Erzincan’›n tahribine göz yumulmamas› gerekti¤i, hatta Mo¤ollar› kendi karargâhlar›nda basmak gerekti¤ini söyleyerek Keyhüsrev’i de galeyana getirdiler. Nihayet hükümdar›n da muvafakat›yla Mo¤ollara karfl› harekete geçildi. Kervan yolunu takip ederek ilerleyen Selçuklu ordusu Köseda¤ mevkiine gelince otlak ve sulak bir mevkide, arkas› Köseda¤’a dayal› olarak uygun bir yerde ordugâh kurma imkân› buldu. Süratle Erzincan’› geçip Sivas’a do¤ru ilerleyen Mo¤ollar da Selçuklu ordusuna yak›n Akflehir ovas›na ulaflt›lar. Bunun üzerine emirlerden savafl tecrübesi zay›f olanlar hemen sald›r›ya geçilmesini isterken, di¤erleri ordunun savunmaya elveriflli konumunun bozulmamas›n›, düflman sald›r›s›n›n beklenmesi görüflünü ileri sürüyorlard›. Fakat 20.000 kiflilik Selçuklu öncü birli¤inin sald›r›ya geçmesine karar verildi. Mo¤ol ordusunun mevcudu Selçuklu ordusunun belki yar›s› kadard›. Fakat Mo¤ol komutan› Baycu, Selçuklu öncü birliklerini, asl›nda Türklerin bafll›ca harp takti¤i olmas›na ra¤men, her nas›lsa unuttuklar› sahte ricatle pusu142 Türkiye Selçuklu Tarihi Daniflmendli uç beylerinden birinin o¤lunun “E¤er Allah onlarla olsa bile Tatarlar› yenerim” fleklinde haddini çok aflan pervâs›z sözler sarfetti¤i söylenir. Köseda¤ Zara ve Suflehri aras›nda bir da¤d›r. Sivas’›n yaklafl›k 80 km. do¤usunda, Yass›çimen’e çok yak›n bir yerdir. ya düflürerek imha etti. Bir çok komutan hayat›n› kaybetti. Bu s›rada savafl alan›na henüz gelen 3.000 kiflilik Kilikya Ermeni kuvvetleri savafla girmeden kaçt›lar. Da¤- daki ordugâh›ndan savafl› izleyen sultan›n bu beklenmedik bozgun üzerine, mendilini yüzüne kapat›p a¤lad›¤› rivayet edilir. Mübarizeddin Çavl› kendisine ne yap›lmas› gerekti¤ini soran II. Keyhüsrev’e, bunun için vaktin geçti¤ini, zaman›nda sözlerine itibar edilmedi¤ini söyleyip serzeniflte bulundu. Bunun üzerine art›k yapacak bir fley kalmad›¤›n› gören sultan a¤›rl›klar›n›n önemli bir k›sm›n› ordugâhta b›rak›p, Tokat’a do¤ru kaçt›. Bir k›s›m Selçuklu askerleri sultan›n gitti¤inden habersiz tepelerde bir müddet daha Mo¤ollara karfl› koydular. Ancak durumu ö¤renince onlar da bozgun halinde savafl meydan›n› terk ettiler (3 temmuz 1243). Mo- ¤ollar ertesi gün terk edilmifl Selçuklu ordugâh›na, tuzak olabilece¤i ihtimâline karfl› sald›rmakta tereddüt ettiler. Gerçe¤i anlay›nca 3000 deve yükü ve bir ev dolusu oldu¤u rivayet edilen alt›n ve gümüfl ile ancak 40 arabayla tafl›nabilen z›rhlar ve ordugâhtaki her fley Mo¤ollar›n eline geçti. K›saca Selçuklu ordusu öncü birli¤inin yenilmesinden sonra savafla bile girmeyerek, hatta düzenli bir flekilde çekilmeyi dahi baflaramadan tarihî bir hezimete u¤rad›. II. Keyhüsrev’in saltanat dönemini doktora tezi olarak çal›flan Nejat Kaymaz, Köseda¤ yenilgisinin sebeplerinden biri olarak, gulâm sistemi çerçevesinde ordunun soyca terkibinin gittikçe gayr› mütecanis bir hâle gelmesi konusuna vurgu yapmaktad›r. Nitekim bu husus Selçuklular›n Gazneliler’le yapt›klar› Dandânakân ve Bizansla yapt›klar› Malazgirt savafllar›nda karfl› taraf›n dezavantaj› olarak ifade edilmiflti. Baflka bir söyleyiflle o savafllardaki Selçuklu ordusu terkibi ve idealleri bak›m›ndan son derece uyumlu oldu¤u için avantajl› durumdayd›. Köseda¤’daki devflirme ordu ise tamamen baflkalaflm›fl bir yap› arzediyordu. Selçuklu Devleti’nin Mo¤ollara Tâbi Olmas› Köseda¤ bozgunundan sonra herkesten önce can›n› kurtarma derdine düfltü¤ü anlafl›lan Sultan II. Keyhüsrev, Tokat’tan Konya’ya dönmüfl; baflka bir rivayete göre de Alâiyye gitmifl, buradan ‹stanbul’a s›¤›nmak için tedbirler almaktayd›. Oysa Mo¤ollar Köseda¤ gâlibiyetiyle yetinmeyip, ilerlemeye devam ederek yollar› üzerindeki Selçuklu flehirlerini zabt etmeye koyulmufllard›. Nitekim Baycu ordusuyla Sivas’a geldi¤inde flehrin kad›s›, vaktiyle Cengiz Han’dan ald›¤› bir yarl›- ¤› gösterip k›ymetli hediyeler sunmak suretiyle yak›l›p y›k›lmas›n› engelledi. Selçuklu Türkiyesi’nin do¤u-bat›, kuzey-güney ticaret yollar›n›n kavflak noktas› olan ve I. Keykâvus’un devlet merkezi olarak kulland›¤› bu mamur flehir, yine de üç gün boyunca ya¤malanmaktan kurtulamad›. Mo¤ol ordusu buradan Kayseri’yi ilerledi. fiehir Câmedâr Kaymaz ve Ayaz adl› emirler taraf›ndan müdafaya haz›rland›. Kayseri’nin kuvvetli bir garnizonu oldu- ¤u için Mo¤ollar için kolay bir kuflatma olmad›. Baycu, muhasaran›n uzamas› üzerine flehri almay› ertesi y›la ertelemeyi düflünürken, Haciko¤lu adl› bir Ermeni mühtedi hayat›n›n ba¤›fllanmas› flart›yla içerideki durum hakk›nda bilgi verdi. fiehrin müdafas› bu yüzden zay›flamaya bafllad›; herkes Mo¤ollara s›¤›narak can›n› kurtarma derdine düfltü. Manc›n›klarla at›lan tafllarla surlarda büyük gedikler aç›- l›rken Mo¤ollar müdafileri ok ya¤muruna tutarak içeri girdiler. Mo¤ollar›n adeti oldu¤u üzere, bilhassa direnenler tamamen imha edilirken, ifllerine yarayacak kad›n ve çocuklar esir edildi. Selçuklu Türkiyesi’nin t›pk› Sivas ve Konya gibi büyük ve zengin flehirlerinden olan Kayseri y›k›ma u¤rad›. Mo¤ol ordusu buradan geri dönüfl yoluna girdi. Köseda¤ savafl›ndan önce gelirken u¤rad›klar› ve sadece haraç ald›klar› Erzincan’a girip buray› da tarumar ettiler. 6. Ünite - II. G›yaseddin Keyhüsrev ve Mo¤ol ‹stilâs› (1277’ye Kadar) 143 SORU D‹KKAT SIRA S‹ZDE DÜfiÜNEL‹M SIRA S‹ZDE SORU DÜfiÜNEL‹M D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N AMAÇLARIMIZ K‹TAP TELEV‹ZYON K‹TAP TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET Yarl›¤ Mo¤ol hükümdarlar›n›n, çeflitli vesilelerle tevcih ettikleri fermanlara verilen add›r. Köseda¤ Savafl›ndan sonra Mo¤ol istilâs›n›n dehfletinden Haleb istikametinde kaçan ahali Kilikya Ermenileri’nin bask›nlar›na u¤ray›p kay›plar veriyor, Elbistan ve Ayntâb civar›ndaki Türkmenler de durumdan istifadeyle yollar› kesiyorlard›. Malatya sübafl›s› da Köseda¤ yenilgisi ve sultan›n kaçmas› üzerine, flehirdeki hükümdar saray›n›n hazinelerini ya¤malay›p Haleb’e kaçm›flt›. Sultan›n Tokat’a do¤- ru çekilirken yolda karfl›laflt›¤› Çaflnigir Mübarizeddin Çavl›’y›, Malatya-Elbistan havalisine beylerbeyi tayin etmesi bu olaylarla ilgili gibi görünmektedir. Savafltan sonra Amasya’ya kaçm›fl olan vezir Mühezibüddin Ali ise, Mo¤ol istilâs›n›n yay›lma istidad› gösterdi¤ini ve tahribat›n gittikçe büyüdü¤ünü dikkate alarak, Mo¤ollar’la anlaflma yap›lmas› gerekti¤ine karar verdi. De¤erli hediyeler haz›rlay›p Malatya kad›s›n› da yan›na alarak Mo¤ol ordusunun ard›na düflen vezir, Erzurum yak›nlar›nda Baycu’ya yetiflip onunla birlikte Mugan’a gitti. Selçuklu veziri Baycu’ya bar›fl anlaflmas› yapmak istediklerini bildirdi. Yap›lan pazarl›klar neticesinde Selçuklu sultan›n Mo¤ollara her y›l 360.000 dirhem haraç, 10.000 koyun, 1.000 s›¤›r, 1.000 atdan baflka deve, kat›r, av köpekleri, k›ymetli kumafllar göndermesi flart›yla anlaflmaya var›ld›. Kaynaklarda Vezir Mühezibüddin Ali’nin gururlu bir flekilde Selçuklular›n gücünden bahisle Mo¤ollar› anlaflmaya ikna etti¤inden bahsedilmektedir. Ancak sonuç olarak Türkiye Selçuklu Devleti bu anlaflmayla Mo¤ollar’a haraç vermek zorunda kalarak ba¤›ms›zl›¤›n› yitirmifltir. Üzerinde düflünülmesi gereken hususlardan biri de, güya Selçuklu Devleti’nin gücüne inanan ve en üst düzey makamlardan birinde bulunan bu devlet görevlisinin, Mo¤ollara karfl› mücadeleyi akl›na bile getirmeyip, sultana dan›flmadan bir tâbiyet anlaflmas› yapmaya cüret etmifl olmas›d›r. Fakat vezirin dönüflü ve Mo¤ollarla anlaflma yapabilmifl olmas› devlet kat›nda sevinçle karfl›land›. Ancak bu anlaflman›n, galiba Baycu Noyan’›n tavsiyesiyle, Mo- ¤ollar›n bat›daki en büyük temsilcisi Alt›norda han› Batu’ya da onaylat›lmas› gerekmekteyti. Bu defa saltanat nâibi fiemseddin ‹sfahanî bu görevi üstlendi. ‹sfahanî, Batu Han’a II. Keyhüsrev’in ba¤l›l›¤›n› bildirdi; o da sultana tâbi hükümdarlara verilen alâmetlerle birlikte, tâbilik statüsünü gösteren bir yarl›¤ gönderdi. Yukar›da gulâm ümerân›n içerisinde yaflad›klar› topluma ve ülkeye aidiyet hissiyle ba¤- l› olmay›p, hayati önem arzeden konularda kendi menfaâtlerini gözettikleri ve bu durumun Mo¤ol istilâs›n› kolaylaflt›rd›¤› ifade edilmiflti. Nitekim fiemseddin ‹sfahanî de Batu Han’dan parlak unvanlar yan›nda, “ülkenin hâkimi” olarak tan›nd›¤›n› gösteren bir yarl›¤ almaya da muvaffak olmufltu. Bu durum Mo¤ol yetkililerinin Selçuklu sultanlar›yla do¤rudan de¤il, kendilerine daha çok hediye/rüflvet vermeyi vaad eden ümerâ arac›l›- ¤›yla iliflki kurmay› tercih ettikleri veya ümerâ taraf›ndan böyle davranmaya yönlendirildiklerini göstermektedir. Kilikya Seferi ve II. Keyhüsrev’in Ölümü Ermeni kral› Hetum, Köseda¤ savafl›ndan önce kendisinden istenen ve Selçuklu Devletine tâbi oldu¤u için göndermekle mükellef oldu¤u askeri yard›m konusunda ayak sürümüfl, gecikmeli gönderilen Ermeni askerleri savafla girmeden kaçm›fllard›. Bunun yan› s›ra fiam (Suriye)’a ilticâ etmekte olan Müslüman ahali onlar›n s›- n›rlar›ndan geçerken mallar› ya¤malan›p öldürülürken kral, senelik vergisini de ödemeyip Mo¤ollara ba¤l›l›k arz etmiflti. Hetum ayr›ca Mo¤ollar Kayseri’yi kuflatt›- ¤›nda burada bulunan ve kendisine ilticâ eden sultan›n annesiyle k›z›n› Mo¤ollara teslim etmiflti. 144 Türkiye Selçuklu Tarihi SORU D‹KKAT SIRA S‹ZDE DÜfiÜNEL‹M SIRA S‹ZDE SORU DÜfiÜNEL‹M D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N AMAÇLARIMIZ K‹TAP TELEV‹ZYON K‹TAP TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET ‹sfahanî, Alt›norda han›n›n yan›ndan döndükten sonra, Ermeniler art›k Mo¤ollar’a ba¤land›klar› için, muhtemelen han›n onay›n› alm›fl olarak, Kilikya Ermenileri’ni cezaland›rmak üzere bir sefer yapmaya memur edildi. Bu arada Mühezibüddin Ali öldü¤ü için onun yerine vezirli¤e tayin edilen ‹sfahanî, Ere¤li üzerinden Çukurova’ya girdi. Tarsus’a kadar her yeri fethetti. Bu flehri de kuflatma alt›na ald›. Birkaç ay süren kuflatmadan sonra Tarsus düflmek üzereyken, II. Keyhüsrev’in öldü¤ü haberi geldi. Vezir bu haberi saklayarak II. Hetum’a anlaflma teklif etti. Çok müflkül durumda bulunan kral birkaç küçük kaleyle birlikte Prakana’n›n Selçuklulara iadesini; y›ll›k vergiyi vermedikleriyle birlikte ödemeyi kabul etti. Bu sefer s›ras›nda Alâiyye’de bulunan II. Keyhüsrev 25 yafl› civar›nda vefat etti. Kaynaklar onun devleti çok k›sa bir sürede çöküntünün efli¤ine getiren hatalar›n› gençli¤ine, cahilli¤ine, kötü ahlâkl› insanlarla düflüp kalkmas›na ve biraz da akl›n›n k›t olmas›na ba¤larlar. ‹çki ve sefahâte düflkün oldu¤u, vahfli hayvanlar besleyip onlarla oynad›¤›; hatta ölümünün de böyle bir yaralanmadan kaynakland›¤› rivayeti vard›r. Türkiye Selçuklu Devleti, sistem odakl› bir idarî yap›lanma gerçeklefltirebilmifl olsayd›, deli bir hükümdar dönemini bile sorunsuz olarak atlatabilirdi. Ayr›ca dokuz y›ll›k saltanat› süresince edindi¤i tecrübe bile, böyle kritik bir zamanda devletin ihtiyaç duyaca¤› bir husustu. Fakat devlet mekanizmas›n›n problemsiz iflleyiflinin güçlü bir hükümdar›n varl›¤›na endeksli olmas›, devleti kemâlin zirvesindeyken çöküfle götürecek flartlar› da içerisinde büyütecektir. II. Keyhüsrev’in O¤ullar› Aras›nda Saltanat Kavgalar› Keyhüsrev öldü¤ünde o¤ullar›n›n en büyü¤ü ve Rum bir papaz›n k›z›ndan do¤mufl olan ‹zzeddin Keykâvus bile ancak sekiz yafl›nda idi. Onun küçü¤ü ve yine Konyal› bir H›ristiyan kad›ndan dünyaya gelen K›l›ç Arslan ile Gürcü Hatun’dan do¤an Alâaddin Keykubâd da befl-alt› yafllar›nda idiler. Keyhüsrev, Gürcü kraliçesinin k›z› ve babas› taraf›ndan da Selçuklu hanedan›na mensub olmakla daha asil olan Gürcü Hatun’dan dünyaya gelen Alâddin’i, daha do¤du¤unda veliaht tayin etmiflti. fiimdi sultan›n ölümü üzerine tahta kimin geçece¤i meselesi ortaya ç›km›flt›. Fakat mücadele sultan›n çocuk yafltaki o¤ullar› aras›nda de¤il; saltanat de¤iflikliklerinde art›k yetiflkin taht namzedlerinin bulunmamas›ndan dolay›, çok daha etkin rolleri olan ümera aras›nda cereyan ediyordu. Bu emirlerin en kudretlisi Batu Han nezdinde tâbiyet anlaflmas›n› onaylat›p, kalem ve k›l›ç erbab› tüm devlet görevlilerini onun emri alt›na sokan ola¤anüstü yetkilerle vezirlik makam›na tayin edilen fiemseddin ‹sfahanî idi. Kiflili¤i itibariyle di¤er emirler aras›nda üstünlü¤ü bulunan Celâleddin Karatay’›n da destek vermesiyle veliaht Keykubad yerine, bu s›rada Burgulu meliki olan Keykâvus’un tahta ç›kar›lmas›na karar verildi. Vezir ‹sfahani makam›n›n› korurken Karatay saltanat nâibi oldu. Bu s›ralarda yeni Selçuklu sultan›n›n da, Güyük Han’›n Mo¤ol ‹mparatorlu¤u taht›na ç›kmas› vesilesiyle yap›lacak törenlere kat›lmas› için ard arda elçiler gelmekteydi. Vezir sultan›n arkas›nda iki taht davac›s›n› ve taraftarlar›n› b›rak›p Karakurum’a gitmesini istemiyordu. Ayr›ca Keyhüsrev’in vasiyetine ayk›r› yap›lan saltanat de¤iflikli¤inin nelere mal olaca¤› tahmin edilemezdi. Bu sebeple Ermeni ve Rumlar›n sald›r›lar› mazeret gösterilerek, sultan yerine ortanca kardefl K›l›ç Arslan, atabeyi Bahaaddin Tercüman’la birlikte Karakurum’a gönderildi. Bu arada Mo¤ol yetkililerle yap›lan görüflmeler sonunda, Selçuklu Devleti’nin ödemek zorunda oldu¤u vergi üç kat› oran›nda art›r›lm›fl; ilave hediyelerin miktar› da o nisbette yükselmiflti. Mo¤ol yetkililere karfl› sorumluluklar bununla da bit6. Ünite - II. G›yaseddin Keyhüsrev ve Mo¤ol ‹stilâs› (1277’ye Kadar) 145 fiemseddin ‹sfahanî’nin ola¤anüstü yetkilerle vezirlik makam›na atanmas›, büyük ihtimâlle Batu Han’dan ald›¤› ve ona “ülkenin hâkimi” unvan›n› veren yarl›¤›n gere¤i olarak yap›lm›flt›r. 1245’de flartlar› yenilenen bu anlaflmaya göre, do¤rudan Karakurum’a ödenmek kayd›yla, 1.200.000 dirhem vergi, 500 top ipekli kumafl, 500 deve ve 5.000 küçükbafl hayvan verilecek; Anadolu’ya gelen Mo¤ol elçilerinin her türlü ihtiyaçlar› da karfl›lanacakt›. miyor; ülkeye s›k s›k gelen elçilerle maiyetlerinin a¤›rlanmas›, onlar› memnun etmek için birbirleriyle yar›flan devlet görevlilerinin, ço¤unlukla halk› soyarak toplad›klar› servet de¤erindeki rüflvetler de bunun cabas›yd›. Devletin üç temel dayana¤›ndan birisi olmas›na ra¤men, devleti için için çürüten gulâm sisteminin arazl› yanlar› kaç›n›lmaz biçimde ortaya dökülüyordu. Nitekim vezirin Mo¤ollara dayanarak sa¤lad›¤› ve sultan› ikinci plâna iten konumu k›sa süre sonra, devletin tepesinde yeni bir sars›nt› yaratt›. Kendisi için rakip olarak gördü¤ü kimseleri ac›mas›zca bertaraf etmeye bafllad›. Beylerbeyi Has O¤uz ve Atabey Ruzbe, birbirleriyle akrabal›k kurduklar› için güç birli¤i etmifl say›larak ve tehdit unsuru olarak görülüp bertaraf edildiler. Fakat daha sonra vezirle bu cinayetlerde ortakl›k yapan ve baz› imtiyazlar elde etmifl olan emirler de baflkalar› arac›l›¤›yla yok edildi. fiemseddin ‹sfahanî bir ad›m daha ileri giderek, çocuk sultan›n annesiyle evlendi. Baz› emirlerin bertaraf edilmesini sa¤lay›p beylerbeyili¤e tayin edilmifl olan fierefeddin Mahmud Erzincanî, bu olay› hanedana karfl› sayg›s›zl›k addedip vezirle mücadeleye girdi. Erzincan’a dönüp kuvvet toplayan Erzincanî isyana kalk›flt› ise de üzerine gönderilen kuvvetlere yenilip bertaraf edildi. Vezir ‹sfahanî art›k Karatay gibi k›demli emirlerin bile önünde diz çöktü¤ü, sultan edas›yla hareket eden rakipsiz bir mütegâllibe (zorba)hâline gelmiflti. Ancak daha sonra yaflanacaklar bir despotun bile istikrar kayna¤› olarak mumla aranabilece¤ini gösterecektir. Bu arada yan›ndaki heyetle Mo¤olistan’a varan K›l›ç Arslan, Selçuklu Devletini temsilen han›n cülus törenine kat›ld›. K›l›ç Arslan’›n atabeyinin Güyük Han’a, Keykâvus’un taht› kanunsuz ele geçirdi¤i bilgisini vermesi üzerine; han Keykâvus’un azli, K›l›ç Arslan’›n tahta oturmas› ve fiemseddin ‹sfahanî’nin öldürülmesi emrini verdi. Bunu sa¤lamak için K›l›ç Arslan’a 2.000 kiflilik bir Mo¤ol askeri de verildi. K›l›ç Arslan Sivas’a geldiklerinde sultan ilân edildi. ‹sfahanî Sultan Keykavus’la birlikte Alâiyye’ye çekilerek isyan etmeyi plânlad›. Fakat Mo¤ol elçileriyle Konya’ya gelen Bahaaddin Tercüman onu yakalat›p idam ettirdi (1249). Ola¤anüstü serveti müsadere edilip saraya nakledildi. Böylece Türkiye Selçuklu Devleti’nin idare mekanizmas›n› Mo¤ollara dayanmak suretiyle alt üst eden, hükümdar›n otorotesini elinde toplayan bu emir, kendisinin açt›¤› yoldan gidenlerin Mo¤ollardan ald›¤› yarl›¤la bertaraf edildi. Ne yazik ki bu durum nisbi olarak iyi denilebilecek dönemlerde dahil olmak üzere, bir sarmal halinde devam etti. Mo¤ol istilâs›n›n Selçuklu ülkesinde bu kadar kolay sonuca ulaflmas›n›n sebebi sizce nedir? Müflterek Saltanat Dönemi Vezirin öldürülmesi üzerine onun tahakkümünden kurtulan nâib Celâleddiin Karatay, flehzâdeler aras›ndaki bu sonuçsuz rekabeti bitirecek bir tedbir olarak, üç kardeflin bir arada tahta oturtulmas› için harekete geçti. Vezir ‹sfahanî’nin zulmünden dolay› taraftar toplamakta zorluk çekmeyen K›l›ç Arslan’›n adamlar›, önce bu görüflü kabul etmelerine ra¤men sonra vazgeçtiler. Sonunda iki kardeflin ordular› Aksaray Han› önünde karfl›laflt›lar (14 Haziran 1249). Savafl› Keykâvus taraftarlar› kazand› ve K›l›ç Arslan esir edildi. Devrin kaynaklar›nda anlat›ld›¤›na göre, iki kardefl karfl›lafl›nca birbirlerine sar›l›p a¤lad›lar. Karatay bunun üzerine ortak hükümdarl›k meselesini uygulamaya koyarak üç kardefli birden tahta oturttu. Kendisi “Atabeg-i Rum” unvan›yla hepsinin atabeyi oldu. Di¤er makamlara da ço¤unlukla Karatay’la uyum içerisinde olan kimseler tayin edildi. Böylece nisbî bir sükunet 146 Türkiye Selçuklu Tarihi SORU D‹KKAT SIRA S‹ZDE DÜfiÜNEL‹M SIRA S‹ZDE SORU DÜfiÜNEL‹M D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N AMAÇLARIMIZ K‹TAP TELEV‹ZYON K‹TAP TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET SORU D‹KKAT SIRA S‹ZDE DÜfiÜNEL‹M SIRA S‹ZDE SORU DÜfiÜNEL‹M D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N AMAÇLARIMIZ K‹TAP TELEV‹ZYON K‹TAP TELEV‹ZYON 3 Karatay gulâm kökenli ümeran›n özelli¤i haline gelen olumsuzluklar›n hiç birisine bulaflmam›fl de¤erli bir devlet adam›yd›. Grek as›ll› olmakla birlikte Müslüman olup Türkleflmifl; devletin menfaatlerini kendi menfaatleri üzerinde tutan istisna bir kiflilikti. Kayseri yak›nlar›nda yapt›rd›¤› muhteflem han›n aç›l›fl›na, gurura kap›lmaktan korkup gitmeyecek kadar mütedeyyin, mütevazi bir insand›. sa¤lanm›fl oldu. Hatta vezirli¤e getirilen Nahcivanl› Kad› Necmeddin görevi kabul etmek için “ Ülke yabanc› boyunduru¤u alt›nda zillet içerisinde iken, devletten maafl alan herkesin daha mütevazi bir hayat sürmesi” flart›n› koflmufltu. Ancak bu s›rada Batu Han’dan ‹sfahanî’nin ölümünü soruflturmak için eçliler geldi. Vezirin ölüm emri Karakurum’dan geldi¤i için asl›nda soruflturma konusu olamazd›. Ancak han›n bu vesileyle onun müsadere edilen servetinden pay almak istedi¤i anlafl›l›yor. Bunun üzerine Tu¤raî fiemseddin Mahmud ve Mo¤ollardan mevki makam kapma sevdas›nda olan ‹sfahanî’nin adamlar› Batu Han’›n huzuruna gittiler. Kendisine takdim edilen de¤erli hediyeler, hana eski vezirin servetini unutturdu. Bu hizmeti yerine getirenler, Batu Han’dan ald›klar› yarl›¤larla önemli makamlara tayin edilerek döndüler. Buna göre Tu¤raî fiemseddin Mahmud vezirli¤e yükselirken, fiücâeddin Abdullah, Karatay’›n yerine nâib oluyordu. Di¤er tayin edilenlerin de hemen hepsi ‹ranl›lard›. Ancak Konya’ya döndüklerinde meflru hükûmete karfl› girifltikleri bu oldu bitti yüzünden tepki çekince, ço¤u ikta bölgelerine çekilmek zorunda kald›lar. Bu arada Erzincan serleflkerli¤i için çekiflen k›demli emirlerden Seyfeddin Torumtay ile eski vezir Mühezibüddin Ali’nin o¤lu Muineddin Pervâne, Baycu Noyan’›n huzuruna ç›kt›lar. Sultan art›k bir sübafl›n›n tayinini dahi yapamayacak kadar iktidar›n› yitirmiflti. Pervâne’nin Baycu’ya gitti¤ini ö¤renen Tu¤raî ona rakiplerini gammazlayan flifreli mektuplar verdi. Fakat bu mektuplar›n ele geçirilmesi üzerine Karatay Tu¤raî’yi hemen tutuklatt›. Ancak vezir, adamlar› vas›tas›yla durumundan haberdar etti¤i Baycu’nun emriyle serbest b›rak›ld› ve onun yan›na gitti. Bu arada Mo¤ol kumandanlar›n vergiler nizamî olarak ödenmesine ra¤men, soygun düzeyindeki istekleri bitmiyordu. Bunun üzerine devlet adamlar› Emir-i dâd Fahreddin Ali’yi, meseleye çözüm bulmas› için Mengü Ka¤an’a gönderdiler. Nitekim daha sonraki bilgilerden Selçuklu yöneticilerinin isteklerine uygun bir yarl›¤ al›nd›¤› anlafl›lmaktad›r. Bu s›rada Batu Han, kendisinin atad›¤› kimselere görev yapt›r›lmam›fl olmas›- n›n k›zg›nl›¤›yla Selçuklu sultan›n›n bizzât gelmesi için sürekli elçiler gönderiyordu. Karatay bir Selçuklu sultan›n Mo¤ol han›n›n önünde e¤ilmesini yak›flt›ram›yor ve ifli savsakl›yordu. Ancak Batu Han’›n ülkeyi istilâ edece¤i tehdidi üzerine Sultan II. Keykâvus mecburen, devlete malî olarak da büyük yük getirecek olan yolculu- ¤a haz›rland›. Sultan Mo¤ol elçileriyle birlikte Sivas’a geldi¤inde, atabeyi Karatay’›n ölüm haberi ulaflt› (Kas›m 1254). Atabeyinin himayesinden mahrum olarak ülkeden ayr›lmas›n›n sonuçlar›n› düflünen ve yolculuktan vazgeçen Keykâvus, Mo¤ol elçilerine özür beyan edip hediyelerle u¤urlad›ktan sonra geri döndü. Onun yerine küçük kardefli ortak sultan II.Alâeddin Keykubâd, önce Saray’a oradan da Karakurum’a gitmek üzere yola ç›kar›ld›. Keykubâd yolculuk s›ras›nda, bir suikast neticesinde hayat›n› kaybetti. Çeflitli rivayetler olmas›na ra¤men, Alâaddin’in veliahd ve Gürcü kraliçesinin torunu olmas› hasebiyle, Mo¤ol han› nezdinde daha çok kabul görece¤i kayg›s›yla, Keykâvus taraf›ndan zehirlenmifl olmas› muhtemeldir. Atabey Karatay, gulâm ümeran›n çocuk yafltaki flehzadeleri, taht kavgalar› için k›flk›rtmalar›n›n önüne geçerek, befl y›l boyunca nisbî bir sükunet sa¤lam›flt›. Mo- ¤ollar karfl›s›nda devletin sayg›nl›¤›n› zedeleyecek fiillerden uzak durdu¤u gibi, aksine hareket edenleri de engellemeye çal›flm›flt›. Bu büyük insan›n gölgesinden mahrum kalan genç sultan, kaynaklar›n ifadesine göre H›ristiyan day›lar› Kir Kedid ve Kir Hâye’nin dalâletiyle, mübtezel insanlarla düflüp kalkmaya bafllam›fl, sefahat âlemine dalm›flt›. Day›lar›n›n etkisiyle tecrübeli ümeray› yan›ndan uzaklaflt›r›p, daha çok Rum as›ll› köleleri hizmetine al›yordu. Onun bu hali K›l›ç Arslan’›n taraftarlar›n›n say›s›n› artt›rmaktayd›. Keykâvus bunun üzerine K›l›ç Arslan’›n sultanl›k yetkilerini elinden alarak onu sarayda hapsetti. 6. Ünite - II. G›yaseddin Keyhüsrev ve Mo¤ol ‹stilâs› (1277’ye Kadar) 147 Bu gidiflattan hoflnut olmayan K›l›ç Arslan’›n taraftarlar› onu Konya’dan kaç›r›p, Kayseri’de sultan ilân ettiler. II. Keykâvus ona ülkenin do¤usunda hüküm sürmek, hatta Kayseri ve K›rflehir’i de kendisine b›rakmak flart›yla bar›fl önerdi. K›l›ç Arslan ise müzakerelerle zaman kazanarak savafla haz›rland› ve taht› ele geçirmek niyetiyle harekete geçti. Kayseri-K›rflehir aras›nda Ahmet Hisar ovas›nda meydana gelen savaflta K›l›ç Arslan bir kere daha yenilip esir düfltü. Keykâvus onu day›s› Kir Haye’nin gözetiminde Borgulu (Uluborlu) kalesinde hapse att›. Baycu Noyan’›n ‹kinci Anadolu Seferi Bu arada Mo¤ol hükümdar› Mengü Ka¤an, Yak›ndo¤u ve özellikle ‹slâm dünyas›- n›n daha sa¤lam bir flekilde Mo¤ol idaresine ba¤lanmas› düflüncesiyle, kardefli Hulagü’yu, bat› bölgelerinin idaresiyle görevlendirmifl bulunuyordu. Hulagü ordusuyla birlikte Mo¤olistan’dan hareket edince, Baycu Noyan’a haber göndererek, Mugan yayla¤›n› kendi ordusu için boflaltmas›n› istedi. Hulagü, Baycu’yu bu kadar zamand›r islâm ülkelerini tam anlam›yla hâkimiyet alt›na alamad›- ¤› için azarlay›p, hemen Anadolu’ya girip k›y›lara kadar her taraf› ele geçirmesini ve Ba¤dad’a düzenleyece¤i seferden önce de ordusunun iaflesini haz›rlamas›n› emretti. Baycu mecburen bat›ya, Anadolu’ya do¤ru çekilmeye bafllad›. Erzurum’a gelince de Sultan II. Keykâvus’a elçi göndererek, ordusu için yaylak ve k›fllak gösterilmesini istedi. Bunun gerçekleflmesi hâlinde tâbiyet sürecinde, Mo¤ol ordular›n›n Anadolu’da beslenmesi gibi, alt›ndan kalk›lmas› zor mali yükler getiren yeni bir aflamaya girilmifl olacakt›. Bu yüzden Baycu’nun Hulagü’nun gözünden düflmüfl olmas›na güvenen devlet adamlar›n›n bir k›sm› savafl karar› ald›lar. Selçuklu ordusu, tecrübeli komutanlar Arslan-Do¤mufl ve Yavtafl ile vezir Kad› ‹zzeddin, beylerbeyi Mihael Paleologos idaresinde Mo¤ol ordusuna karfl› ilerledi. Ordu, KonyaAksaray aras›na geldi¤inde, ateflli bir savafl taraftar› olan Türkmen flahne idaresinde, Türkmenlerden mütflekkil bir keflif birli¤i gönderildi. Baycu da Keykâvus’un savafl haz›rl›klar›n› haber alm›fl ve bin kiflilik bir öncü kuvveti ç›karm›flt›. Selçuklu birli¤i Aksaray yak›nlar›nda karfl›laflt›¤› Mo¤ol öncüleri taraf›ndan yok edildi (Ekim 1256). Ertesi gün Mo¤ol ordusuyla yeniden savafla giren Selçuklu ordusu, Köseda¤’daki gibi yüz k›zart›c› bir yenilgiye u¤rad›. Kumandanlar›n baz›lar› Keykâvus’tan incinmifl olduklar› için baz›lar› da kendi aralar›ndaki çekiflmeler yüzünden vazifelerini yapmam›fllard›. Vezir ve bir çok emirle birlikte Selçuklu askerin ço¤u Mo¤ollar taraf›ndan k›l›çtan geçirildi. Hulagü’nun bat›ya tayiniyle ‹ran Mo¤ollar›n›n kurulmas› Türkiye Selçuklular›’n› nas›l etkilemifltir? Yenilgi haberini alan II.Keykâvus, hazinesini toplay›p Alâiyye’ye kaçarken, Baycu Konya önlerine geldi. Konya ileri gelenleri, ahalinin can›n› kurtarabilmek için ellerinde ne varsa toplay›p, rivayete göre dört kat›r yükü k›rm›z› dinar› Baycu’ya verdiler. Mo¤ol komutan› katliama izin vermediyse de flehir ya¤malanmaktan kurtulamad›. Baycu Sultan Han› düzlü¤ünü k›fllak seçip oraya çekildi. Bu s›rada Atabey Arslan-Do¤mufl Borgulu’ya gelerek K›l›ç Arslan’› hapisten ç›- kartt›. IV. K›l›ç Arslan burada toplanan di¤er ümeran›n da onay›yla, Konya’ya getirilip Selçuklu sultan› ilân edildi. Arslan Do¤mufl atabey olarak kal›rken, ‹ranl› emirlerden Nizameddin Hurflid nâibli¤e, Muineddin Süleyman da pervaneli¤e yük148 Türkiye Selçuklu Tarihi Hülagü 1256’da, aileleriyle birlikte mevcudu bir milyonu bulan, geri dönüflsüz ordusuyla ‹ran’a gelince; ‹ran Mo¤ollar› veya hanlar›n›n unvan›na nisbetle ‹hanl›lar olarak adland›r›lan hanedan kurulmufl oldu. Gâzân Han zaman›nda (1295-1304) Müslüman olan ‹lhanl›lar, 1335 y›l›nda Ebû Sâid Bahad›r Han’›n ölümü üzerine parçalan›p y›k›ld›lar. SORU D‹KKAT SIRA S‹ZDE DÜfiÜNEL‹M SIRA S‹ZDE SORU DÜfiÜNEL‹M D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N AMAÇLARIMIZ K‹TAP TELEV‹ZYONK‹TAP TELEV‹ZYON4 Mihael Paleologos, ‹znik hükümdar› II. Laskaris’e isyan edip baflar›s›z olunca kardefliyle birlikte II. Keykâvus’a s›¤›nan bir Bizansl› idi. Sultan taraf›ndan önemli mevkilere getirilen Paleologos, 1258’de ‹znik taht›n› ele geçirmifl; 1261’de Latinler’i ‹stanbul’dan kovduktan sonra da Bizans imparatorluk taht›na oturmufltu. seldi. Fakat K›l›ç Arslan’›n hükümdarl›¤›n› Baycu’ya onaylatmak kolay olmad›. Zira Hulagü’nun emri gere¤i Anadolu’da otoritenin tam anlam›yla sa¤lanmas› gerekiyordu. Oysa II. Keykâvus Antalya-Alâiyye civar›nda bir tehdit olarak dolafl›yordu. Baycu, Keykâvus’un ele geçirilmesini istedi¤i için, Anadolu’dan ayr›l›ncaya kadar K›l›ç Arslan’›n Konya’ya gitmesine izin vermedi ve Ilg›n’a ba¤l› K›z›l-Viran’da oturmaya mecbur etti. Hatta K›l›ç Arslan’a, a¤abeyini Baycu’nun huzuruna getirtebilmek için mektuplar yazd›r›ld›. Ünitenin sonunda okuma parças› olarak verilen mektubun içeri¤i, devletin içerisinde bulundu¤u durumu bütün aç›kl›¤›yla gözler önüne sermektedir. Bu vaadlere kanmayan ama kurtulufl ümidi de kalmayan Keykâvus, ‹znik Rum hükümdar›na s›¤›nd›. Gerçekten de II. Keykâvus’un kötü ahlâk› ve mübtezel yaflay›fl›na, hiçbir savafla girmeye cesaret edememesine ra¤men, sadece Mo¤ollar’la mücadeleyi teflvik etti¤i için, Mo¤ol karfl›t› cephenin umudu olabilmesi, durumun vehametini bütün aç›kl›¤›yla ortaya koymaktad›r. Pervâne Müineddin Süleyman Dönemi IV. K›l›ç Arslan’›n saltanat› döneminde Nizameddin Hurflid ve Muineddin Pervâne gibi ‹ranl› ümera, zaten yok mevkiinde olan sultan ad›na devletin dizginlerini tamamen ellerine geçirdiler. Pervâne ve nâib, Baycu hem Aksaray k›flla¤›ndayken, hem Ba¤dad seferi için Anadolu’dan ayr›l›rken ahaliyi soyup, can›n› ç›kararak toplad›klar›yla onun iaflesini sa¤lamay› ihmâl etmediler. Fakat Baycu ayr›ld›ktan sonra Anadolu’da kalan Mo¤ol komutan Hoca Noyan, zulme varan icraâtlar› nedeniyle, Pervâne ve nâib Nizameddin Hurflid taraf›ndan gizlice zehirlendi. Mo¤ollar taraf›ndan yap›lan soruflturma neticesinde nâib suçlu görülerek öldürüldü. Bundan sonra Türkiye Selçuklular›’nda, devletin yegâne hâkimi olan Pervâne Muineddin Süleyman’›n tek bafl›na iktidar oldu¤u dönem bafllad›. Pervânelikten sonra vezirli- ¤e de atanmas›na ra¤men, bu unvan tuhaf bir flekilde onun gücünü simgeleyen ve kendisiyle özdeflleflen bir isim haline geldi. Ülkenin Yeniden Kardefller Aras›nda Bölünmesi II. Keykâvus, Baycu Noyan Anadolu’dan ayr›l›r ayr›lmaz, yan›na s›¤›nd›¤› ‹znik ‹mparatoru Mihael Paleologos’dan sa¤lad›¤› 3.000 kiflilik bir Frank kuvvetiyle taht›n› geri almak için harekete geçti. Pervâne bunun üzerine sultan› da yan›na al›p, efendisinden yard›m almak üzere Konya’dan ayr›ld›. Keykâvus ise sevinç gösterileri aras›nda baflkente girdi (May›s 1257). K›l›ç Arslan taraftarlar›na karfl› tasfiyeye giriflen Keykâvus, ülkede hâkimiyetini geniflletmeye bafllad›. Pervâne ve K›l›ç Arslan ise Hemedan’da Hulagü’nun huzuruna ç›karak yard›m istediler. Ondan IV. K›l›ç Arslan’›, Selçuklu Devleti taht›na tek bafl›na atad›¤›na dair bir yarl›¤ almay› baflard›lar. Fakat Han Ba¤dad seferine gitmekte oldu¤u için askeri yard›m sonraya kald›. Pervâne ve K›l›ç Arslan k›fl› çok zor flartlarda Erzincan’da geçirmek zorunda kald›lar. Hulagü Ba¤dad’› zabt ettikten sonra onlara 1.000 kiflilik bir yard›m gönderdi. Pervâne, sultanla birlikte kendi ikta merkezi Tokat’a gitmeye karar verdi. Ancak Y›ld›zda¤› mevkiinde Keykâvus’un ordusuna yenildi ve Tokat düfltü. Tekrar Mo¤ol han›n›n kat›na varan Pervâne bu defa 10.000 kiflilik bir yard›m almay› baflard›. Ordu tam Konya üzerine yürüyecekken; dört y›l önce II. Keykubâd’› Batu Han ve Mengü Ka¤an’a götüren heyetin ülkeye döndü¤ü haberi geldi. Keykâvus’un atabeyi Seyfeddin Torumtay ve vezir fiemfleddin Mahmud (Tu¤raî)’un da içerisinde bulundu¤u bu heyet, Keykubâd öldükten sonra yoluna devamla Karakurum’a gitmifl; iki flehzâdenin taraftarlar›, kendi ç›kar çat›flmalar› yüzünden dev6. Ünite - II. G›yaseddin Keyhüsrev ve Mo¤ol ‹stilâs› (1277’ye Kadar) 149 letin itibar›n› befl paral›k etmifllerdi. Nihayet Mengü Ka¤an, Mo¤ollar’a karfl› savafl› teflvik etti¤i için Keykâvus’a k›z›p, K›l›ç Arslan’› tek bafl›na Selçuklu taht›na tayin etti. Ancak heyetin dönüflte yan›na u¤rad›¤› Hulagü, bu yarl›¤› fiemseddin Tu¤raî’nin elinden ald›; el-Cezire ve Suriye’ye düzenleyece¤i sefer öncesinde her iki hükümdar›n da huzuruna gelmesini istedi. Pervâne, vezir fiemseddin Mahmud (Tu¤- raî) ve K›l›ç Arslan taraf›ndan davet edilen Keykâvus’la dolayl› olarak yap›lan görüflmeler sonunda, ülke K›z›l›rmak s›n›r olmak üzere ikiye bölündü (1258). Keykâvus bütün tehlikeleri göze alarak, di¤erlerinden önce Irak’ta bulunan Hulagü’nun yan›na gitti. Onu hakl› bulan Hulagü, hükümdarl›¤a onu atad›. Ancak arkadan yetiflen K›l›ç Arslan’›n adamlar›n›, özellikle de Pervâne ve veziri dinleyen han, bu defa ülkeyi kardefller aras›nda bölen bir yarl›¤ verdi. Yönetme-yönetilme iradesini temsil eden ve bu anlamda devletin bizâtihi kendisi olan hükümdar›n, kendi ümeras› ve Mo¤ollar karfl›s›ndaki durumu, fiilî olarak yoklu¤a iflaret ediyordu. Fakat devlet için bundan daha tahripkâr olan bir baflka husus, gulâm emirlerin devleti müstevlilerin önüne atmas›yd›. Nitekim Mo¤ol istilâs› önünden kaç›p geldikleri Anadolu’da en üst mevkileri elde eden Pervâne, babas› ve di¤er ‹ranl›lar, Selçuklulara bundan ötürü zerre miskal vefa göstermiyor; daha fazla menfaat sa¤lamak için yeni efendilerine yaltaklanmaktan da utanç duymuyorlard›. Nitekim Pervâne, Hulagü’yu Mo¤ollar›n vergi ve di¤er alacaklar›n›n kolayl›kla tahsili için, Anadolu’nun idari olarak ikiye bölünmesinin faydal› olaca¤›na ikna etti. Pervâne Muineddin’in, Selçuklu tarihinin on y›ll›k bir dönemine vurdu¤u damgan›n mahiyeti de buradan anlafl›lmaktad›r. Bu görüflmeler s›ras›nda Selçuklular›n ödemek zorunda olduklar› vergi artt›r›lmad›ysa da, 16 y›ld›r postu soyulan, ili¤i-kemi¤i sömürülen; idarî-siyasî ve sosyal düzeni alt üst olan devletin, bu kadar›n› ödemeye bile gücü yoktu. Fakat dizginler bir kere müstevlilerle onlar›n maflalar›na kapt›r›lm›flt›. Hulagü iki sultan› da Suriye, el-Cezire seferine kat›lmaya mecbur etti. Ayr›ca onlar› bu savafllar›n masraflar› için kendi hazinesinden 5.000.000 dirhem borçland›rd›. K›saca iki sultan›n üstlendikleri yükümlülükler, elde ettikleri menfaatlerle k›yaslanamayacak kadar a¤›rd›. Bu görüflmelerde ibretlik bir olay daha yafland›. Vezir fiemseddin (Tu¤raî), Selçuklu sultanlar›n› zorla borçland›ran Hulagü’ya, bu harp masraflar›na kat›lmak üzere gönüllü olarak borçlanm›flt›. Öldü¤ünde ilhan taraf›ndan Selçuklu sultanlar›n›n borç hanesine yaz›lan bu rüflvet ve yüz k›zart›c› eylem, ona iki sultan›n vezirli¤ine tayin edilmesini sa¤lad›. 1259-1260 y›llar›nda iki Selçuklu hükümdar›, Pervâne ve vezir; Mo¤ollar ad›na Ermeni kral› II. Hetum ve Antakya Haçl› prinkepsiyle ayn› saflarda, Meyyâfârikîn, Halep ve fiam’›n zabt›na kat›ld›lar. Nihayet Mengü Ka¤an’›n ölümü üzerine seferi b›rakan Hülagü, Selçuklu sultanlar›na da ülkelerine dönüfl izni verdi. II. Keykâvus’un Ülkeden Ayr›lmas› Ayn› sene her iki sultan›n da veziri olan fiemseddin Tu¤raî vefat edince, Keykâvus kardefliyle olan ba¤lar›n› kopard›. Hulagü’ya dan›flmadan nâib Fahreddin Ali’yi vezirli¤e getirdi. K›l›ç Arslan’›n vezirli¤ine ise Mo¤ol hükümdar›n›n takdiriyle, Muineddin Pervâne tayin edildi. Hulagü, vergilerin toplanmas› ve di¤er yükümlülüklerin yerine getirilmesini sa¤lamak üzere, bir ‹ranl›y› vezir ve emir payesiyle Anadolu’ya gönderdi. Bu arada Pervâne, II. Keykâvus’tan kurtulmak için onu, Türkmenlerle iflbirli¤i etti¤i iddias›yla devaml› Mo¤ollara ihbar ediyordu. 150 Türkiye Selçuklu Tarihi S ORU D‹KKAT SIRA S‹ZDE DÜfiÜNEL‹M SIRA S‹ZDE SORU DÜfiÜNEL‹M D ‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N AMAÇLARIMIZ K‹TAP TELEV‹ZYON K‹TAP TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET SORU D‹KKAT SIRA S‹ZDE DÜfiÜNEL‹M SIRA S‹ZDE SORU DÜfiÜNEL‹M D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N AMAÇLARIMIZ K‹TAP TELEV‹ZYON K‹TAP TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET Bu arada Alt›norda Han› Berke Müslüman oldu¤u için, Hulagü ile aras› aç›lm›fl, sonra Memlûklerle ittifak etmifl; hatta Hulagü’yu savaflta yenilgiye u¤ratm›flt›. Ayr›- ca Hulagü’nun Suriye seferinden dönerken, Ket Bo¤a idaresinde bölgede b›rakt›¤› ordu, Memlûk ordu komutan› Baybars taraf›ndan Ayn-› Câlût denilen yerde hezimete u¤rat›ld› ( Eylül 1260). Bu Mo¤ollar’›n Suriye’den sonra M›s›r’› da istilâ etme emellerinin önüne set çekerken; ‹slâm dünyas›nda Mo¤ollar’›n yenilmezli¤i efsanesini yok etti. Mo¤ollar bundan sonra da, Suriye’de Memlûklerle girdikleri mücadelede kaybeden taraf oldular. ‹lhanl›lar›n bu durumundan cesaret alan II. Keykâvus yeniden isyan bayra¤›n› açt›. Sultan Kubâdâbâd’da iken Mo¤ol görevliler gelerek y›ll›k vergiden pay›na düflen miktar›, Hulagü’dan ald›¤› borcun taksidini ve ölen vezirin borcunun yar›s›n› ödemesini istediler. Keykâvus önce merkezi Tokat’ta bulunan K›l›ç Arslan’dan tahsilât yap›lmas›n› söyleyip ödemeyi reddetti. Buna öfkelenen Hulagü’nün, huzuruna gelmesi için yapt›¤› ça¤r›ya uymak konusunda tereddüt eden Keykâvus’un üzerine, Al›ncak Noyan idaresinde 10.000 kiflilik ordu sevk edildi. Veziri Fahreddin Ali’yi orduyla onlara karfl› gönderdiyse de, onun için art›k ç›k›fl yolu kalmad›¤›n› düflünen vezir de K›l›ç Arslan’›n taraf›na geçti. Bunun üzerine Alâiyye’ye kaçan II. Keykâvus, Memlûk sultan› Baybars’›n davetine ra¤men, ‹stanbul’u tercih etti ve K›r›m’da 1280’de ölümüyle bitecek olan maceral› sürgün hayat› bafllam›fl oldu. IV. K›l›ç Arslan’›n Saltanat› Keykâvus’un Konya’y› terk etmesi üzerine taraftarlar›yla flehre giren IV. K›l›ç Arslan yeniden tek bafl›na hükümdar oldu (A¤ustos 1261). Pervâne hükmetmek için makama ihtiyac› bulunmad›¤›ndan vezirli¤i, Keykâvus’u terk edip kendilerine kat›lan Fahreddin Ali’ye verdi. Derhâl Keykâvus taraftarlar›na karfl› bir tasfiye hareketi bafllad›. Di¤er taraftan eski sultan›n baz› adamlar› da kuvvet toplayarak yer yer isyan› sürdürüyorlard›. Mo¤ol istilâs›n›n önünden kaç›p ülkenin güney ve bat›s›na y›¤›lan Türkmenler, bir yandan Ermeni ve Bizans s›n›rlar›nda fetihler yaparken, di¤er yandan da kendilerine bask› yapan devlete ve Mo¤ol yönetimine karfl› ayaklan›yorlard›. Türkmenlerin Selçuklu idaresine ve Mo¤ollara karfl› isyanlar› 7. ünitede anlat›laca¤› için burada di¤er olaylardan bahsedilecektir. Anadolu’da bulunan ve bir yandan Selçuklu yöneticileri denetleyen ve gerekti- ¤inde yard›m eden bir Mo¤ol tümeni (10.000) Selçuklu askerleriyle birlikte Türkmenler’i tenkil ediyor; olaylar k›sa süre durulduktan sonra baflk›ld›r›lar yeniden alevleniyordu. Devletin tüm üst düzey kadrolar›n› kendi adamlar›na da¤›tan Pervâne, sadece Mo¤ol han›na karfl› sorumluluydu. Genç sultan kendisine iktidar› sa¤layan Pervâne’ye minnetar olmakla birlikte, onun özellikle ülke topraklar›n› genifl iktalar ve mülkler halinde kendi adamlar›na da¤›tmas›ndan art›k rahats›zl›k duyuyordu. Nitekim rahats›zl›¤›n› da göstermeye bafllam›flt›. K›l›ç Arslan 1265 y›l›nda Pervâne’yle birlikte, tahta geçen Abaka’n›n cülus töreni için Tebriz’e gitti. Sultan ülkesine dönerken Pervâne bir müddet daha Abaka’n›n yan›nda kald›. Onun güvenini kazanmay› baflaran Pervâne, art›k mutlak iktidar›n›n önünde engel olarak gördü¤ü K›l›ç Arslan’›n tasfiye edilmesi için izin ald›. Bunu yaparken de onu Baybars’la iflbirli¤iyle itham etti. Bu sayede ona, gerekirse sultan› ortadan kald›rmak için yetki verildi. Pervâne, 1259 y›l›nda Trabzon Rumlar›’n›n iflgâl etti¤i Selçuklu liman flehri Sinop’u kurtarmak için de Abaka’dan bir yarl›¤ ald›. 6. Ünite - II. G›yaseddin Keyhüsrev ve Mo¤ol ‹stilâs› (1277’ye Kadar) 151 Ayn-› Câlût savafl› flüphesiz Mo¤ollar’›n ‹slâm dünyas›ndaki ilerleyiflini durduran bir dönüm noktas›d›r. Fakat bu olay Suriye’de durdurulan ve M›s›r yolu kapanan Mo¤ollar›n, Türkiye’ye daha fazla yönelmelerine ve güç y›¤malar›na sebep olmufltur. SORU D‹KKAT SIRA S‹ZDE DÜfiÜNEL‹M SIRA S‹ZDE SORU DÜfiÜNEL‹M D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N AMAÇLARIMIZ K‹TAP TELEV‹ZYON K‹TAP TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET 1266 y›l›nda karadan ve denizden kuflatt›¤› Sinop’u fetheden Pervâne, sultandan flehrin kendisine temlik edilmesini istedi. K›l›ç Arslan istemedi¤i halde temlik menflurunu göndermek zorunda kald›. K›saca Pervâne sultan› hanedan›n meflruiyetinden yararlanabilmek için bir kukla olarak kullan›yor; bundan rahats›z olan K›l›ç Arslan da rahats›zl›¤›n› dile getirip, hatta Abaka’n›n huzuruna flikâyete gidece¤ini söylüyordu. Bu durum sultan›n sonunu haz›rlad›. Handan gelen bir yarl›¤›n görüflülmesi için Aksaray’a ça¤›r›lan ve burada sözde muhakeme edilen K›l›ç Arslan, suçlamalar› reddetmesine ra¤men önce içkisine zehir kat›lmak suretiyle zehirlenmifl; darbedildikten sonra da yay kirifliyle bo¤ularak öldürülmüfltür. Daha sonra Konya’ya götürülüp Sultanlar Türbesine gömülen K›l›ç Arslan’›n içkiden öldü¤u duyurulmufltur (A¤ustos 1266). IV. K›l›ç Arslan kendisini salatanata kavuflturan Pervâne ve Mo¤ollar eliyle bu defa hayat›n› kaybetti. Gulâm ümeran›n devlete tam anlam›yla tasallut etti¤i dönemde ve çok küçük yafllardan itibaren bazen ölümün k›y›s›nda, bazen taht›n üzerinde bir hayat geçiren K›l›ç Arslan, herhalde içerisine do¤up büyüdü¤ü bu entrika kazan›nda, atalar›n›n flan›na yak›fl›r bir flahsiyet gelifltiremedi. Pervâne’nin Tahakkümü Alt›nda III. G›yaseddin Keyhüsrev Dönemi IV. K›l›ç Arslan öldürüldükten sonra Pervâne, onun yerine henüz 2-3 yafl›nda bir bebek olan o¤lu III. Keyhüsrev’i annesinin kuca¤›ndan al›p tahta oturttu. Art›k önünde herhangi bir engel bulunmayan Pervâne, II. Keyhüsrev’in dul efli Gürcü Hatun’la evlenerek iktidar›n› güçlendirdi. Bu flartlarda III. Keyhüsrev’in saltanat›ndan söz etmek mümkün de¤ildi. Kaynaklar Pervâne zaman›n› Mo¤ollar bask›s› sayesinde Türkmenleri ve muhalifleri susturdu¤u ve asayifl sorunu yaflanmad›¤› için çok huzurlu, müreffeh bir dönem olarak anlatmaktad›rlar. Oysa Pervâne o güne kadar elde etti¤i mevki, makam ve mal için, Mo¤ollara Anadolu’yu bafltan bafla çi¤- netmiflti. fiimdi de birkaç bin kiflilik sembolik bir kuvvete dönüflen, kendisinin de bafl›nda yer ald›¤› Selçuklu ordusunu, efendileri ad›na Ermeni ve haçl›larla birlikte, ‹slâm dünyas›n›n putperest Mo¤ollara karfl› umudu olan Memlûklerle savafllara sokuyordu. Bu gidiflat özellikle mevcut düzenleri bozulmayan yerleflikler aras›nda fazla tepki çekmiyordu. Ancak özellikle uçlarda biriken Türkmenler için bafll›bafl›- na isyan sebebiydi. Mo¤ol bask›s›ndan s›k›lan Pervâne, 1274’de, Samagar Noyan ve han›n kardefli Acay’›, Baybars’la temasta olduklar› itham›yla flikâyet etmifl ve Anadolu’dan al›nmalar›n› sa¤lam›flt›. Mo¤ollar’›n uydusu durumundaki ümeran›n, her türlü rüflvete al›flt›rd›¤› idarecilerden birisi olan Acay’›n, Pervâne’nin gücünü de aflan isteklerde bulunmas› böyle bir komplo kurmas›na sebep olmufltu. Fakat bir süre sonra, bu defa Acay’› dinleyen Abaka kardeflini görevine iade etti. Pervâne onun flerrinden korunmak için rüflvet vermeye devam etti. Ayr›ca o güne kadar kellesini almak istediklerine yöneltti¤i en büyük suçlama olmas›na ra¤men, Mo¤ollar’a karfl› Baybars’la iflbirli¤i yapmaya karar verdi. 1274 y›l›ndaki ilk teflebbüsten sonra, 1275 ve 1276’da iki kere daha kendisi ve Keyhüsrev’in yerlerini korumas› flart›yla, Mo¤ollar› Anadolu’dan at›p Anadolu’yu Baybars’›n denetimine b›rakmak vaadinde bulundu. Fakat Mo¤ol ordusuyla birlikte Bire kuflatmas›nda haz›r bulundu¤u s›rada yapt›¤› son ça¤r›ya, Baybars’›n verdi¤i cevap Mo¤ollar taraf›ndan ele geçirilince efendilerinin güvenini yitirdi. Bu arada ülke Hatiro¤lu ve Türkmen isyanlar›yla çalkalanmaktayd›. Pervâne’nin Hatîro¤lunu, Mo¤ollar’›n flüphelerini gidermek için isyan ettirdi¤i ve sonra onu bertaraf ederek Mo¤ol düflman› olmad›¤›n› kan›tlamak istedi¤i rivayet edilmektedir. 152 Türkiye Selçuklu Tarihi Baybars’›n Anadolu Seferi ve Pervâne’nin Ölümü Baybars nihayet 1277 bahar›nda, Türkmen beylerinden ve Pervâne baflta olmak üzere Selçuklu devlet adamlar›ndan ald›¤› davetler üzerine, Anadolu’daki tüm Mo- ¤ol karfl›tlar›n›n umudu olarak yola ç›kt›. Haleb ve Ayntâb üzerinden Elbistan ovas›na geldi. Bunu haber alan Mo¤ollar derhâl Gürcü ve Selçuklu kuvvetlerini de alarak Baybars’›n üzerine yürüdüler. Memlûk sultan› iki gün boyunca devam eden savaflta, kendisinden say›ca az oldu¤u anlafl›lan Mo¤ol ordusunu a¤›r bir yenilgiye u¤ratt› (15 Nisan 1277). Mo¤ol komutanlar›n, savafla girmeden önce ihanet edebilecekleri endiflesiyle Selçuklu birliklerini harbe sokmamalar› ilginçtir. Savafl alan›- na Mo¤ol ordusuyla birlikte gelen Pervâne, sonucu görür görmez firar etti. Mo¤ol ordusunun ezildi¤ini görmesine ra¤men, mevcut flartlarda Baybars’›n Anadolu’da fazla kalamayaca¤›n› anlad›¤›ndan ona kat›lmad›. Kayseri’ye gelince Mo¤ollar›n intikam seferine ç›kacaklar›n› düflünerek sultan›, kar›s›n›, veziri ve birkaç devlet adam›n› daha al›p, kendi ikta bölgesi olan Tokat kalesine kaçt›. Kayseri’ye do¤ru ilerleyen Baybars da 22 Nisan 1277’de, burada sultan ilân edildi. Ancak ev sâhipleri ortada görünmüyordu. Pervâne’nin annesi, o¤lu ve torunu bir çok Mo¤ol ve Selçuklu kumandan›yla birlikte esir edilmiflti. Pervâne, Abaka’ya hemen bir elçi gönderip durumu bildirdi. Böylece Mo¤ollar› Memlûklere k›rd›r›p, tamamen serbest kalmay› plânlamaktayd›. Fakat Baybars Selçuklu ümeras›n›n kaypakl›¤›ndan ve ordusunun iaflesinin azalmas›ndan dolay›, 25 Nisan’da ülkesine dönmek üzere harekete geçti. Pervâne gönderdi¤i elçi vas›tas›yla, piflkin bir flekilde kalmas›n› rica etti. Baybars Selçuklu devlet adamlar›n›n içerisinde bulundu¤u zilleti çok güzel anlatan bir cevap vererek teklifi reddetti. Bu arada durumu ö¤renen Abaka da Baybars’tan intikam almak niyetiyle, 30.000 kiflilik bir orduyla Anadolu’ya geldi. Pervâne, III. Keyhüsrev’le birlikte Abaka’y› önünde yer öperek karfl›lad›. Savafl›n üzerinden iki ay geçmifl olmas›na ra¤- men ova, vahfli hayvanlarca parçalanm›fl Mo¤ol askerlerinin cesetleriyle doluydu. Ölüler aras›nda Selçuklu askerlerinin bulunmamas› ve savafltan sonra bizzât gidip bilgi vermemesi, Pervâne’yi zan alt›nda b›rakt›. Yaz oldu¤u için Memlûk seferinden vazgeçip, h›rs›n› Anadolu’yu talan ederek alan Abaka’n›n, Anadolu’da 200.000 insan› öldürttü¤ü söylenmektedir. Ordusunun bir k›sm›n› Karamano¤lu ve Siyavufl isyan›n› bast›rmak için b›rakan Abaka, Pervâne’yi maiyetiyle birlikte, Van Gölü kuzeyindeki Alada¤ yayla¤›na götürdü. Burada muhakeme edilen Pervâne ithamlar› reddeti ise de, Baybars’a gönderdi¤i mektuplar›n önüne serilmesi üzerine suçunu kabul etmek zorunda kald›. Pervâne otuzbefl kadar adam›yla birlikte, k›l›çla boyunlar› vurulmak suretiyle öldürüldü (2 A¤ustos 1277). 6. Ünite - II. G›yaseddin Keyhüsrev ve Mo¤ol ‹stilâs› (1277’ye Kadar) 153 Pervâne Selçuklu Tarihindeki bu meflum rolüne ra¤men, devrin birçok kudretli adam› gibi, sahip oldu¤u ola¤anüstü servetle, çeflitli flehirlerde ad›n› ebedilefltirecek cami, medrese, darüflflifa ve kervansaray gibi eserler yapt›rm›flt›r. 154 Türkiye Selçuklu Tarihi Türkiye Selçuklu Devleti’nin idare mekanizmas›yla ilgili problemleri tan›mlayabilme Bozk›rl› bir Türk Devleti olan Türkiye Selçuklular›, kurulufl aflamas›nda Türkmenlere dayan›yordu. Türkmenlerin devlet kat›nda boy beyleri vas›tas›yla temsil edilmesi, boy beylerine devleti sarsma imkân› veriyordu. Devlet ise yap›s› gere- ¤i, daha merkeziyetçi bir yap›ya do¤ru evrilme e¤ilimi gösteriyordu. Türkmenler yerleflik hayata geçmelerini de öngören sisteme, bu yüzden karfl› duruyorlard›. Hükümdar›n hükümranl›k hukunun zedeleyen bu durum, iktidar sâhiplerini çözüm bulmaya zorlam›flt›r. ‹slâm Dünyas›nda yayg›n olan gulâm sistemi, Türkiye Selçuklular›’nda yerleflmeye bafllad›. Bafllang›çta devlete sadakatle ba¤l›, her fleyini efendisine borçlu sâd›k hizmetkârlar yetifltiren bu kurumdan; müsadere ve siyaseten katl uygulamalar›yla desteklenerek istenen netice al›nm›fl oldu. Ancak daha sonra sistemin boflluklar›ndan yararlan›p, özellikle taht de¤iflikliklerinde önemli roller oynayan gulâmlar, sultana ve devlete tasallut etme e¤ilimine girdiler. Özellikle yafl› küçük flehzâdeler ad›na yürüttükleri mücadelerde hem birbirlerini, hem devletin otoritesini yok ettiler. Ayr›ca devletin kuruluflundan itibaren, hanedan mensuplar› aras›nda, kut anlay›fl› sebebiyle yaflanan saltanat kavgalar› da, idare mekanizmas›n›n önemli sorunlar›ndand›. Babaîler Ayaklanmas›n›n sebep ve sonuçlar›n› belirleyebilme 1220’lerde bafllayan Mo¤ol istilâs› Türkistan’da, XI. yüzy›ldakine benzer bir göçe yol açm›flt›. Horasan, ‹ran Azerbaycân üzerinden Anadolu’ya gelen Türkmenler, I. Alâaddin Keykubâd zaman›nda iskân edilebilmifllerdi. Ancak bir süre sonra gelenlerin say›s›n›n artmas›, yeteneksiz idareciler ve Türkmenleri afla¤›layan devflirme zihniyetin, özellikle güneydo¤u bölgesinde biriken Türkmenlerin iskân ve istihdam sorunlar›na duyars›z kalmalar› sebebiyle isyan patlak verdi. Bu isyan devlet taraf›ndan sonunda bast›r›lm›fl olmas›na ra¤men, devletin tavan› ve taban› aras›nda kapanmas› zor bir uçurum açt›. Devletin isyan› bast›rmakta güçlük çekmesi ve Erzurum’da Mo¤ollara karfl› bulundurulan ordunun geri çekilmesi, Mo¤ol istilâs›n› kolaylaflt›rm›flt›r. Mo¤ol ‹stilâs›n›n Türkiye Selçuklular› üzerindeki etkilerini dönemler halinde aç›klayabilme Türkiye Selçuklular› ilk olarak 1243 Köseda¤ yenilgisi üzerine, Mo¤ollara vergi vermek kayd›yla tâbiyet alt›na girmifllerdi. Bu dönemde senelik vergiyle birlikte, önceden belirlenen de¤erli hediyelerin gönderilmesi yeterli olmaktayd›. Ancak II. Keyhüsrev’in ölümü ve küçük yafltaki o¤ullar› II. Keykâvus ve IV. K›l›ç Arslan aras›ndaki taht mücadelelerine, gulâm ümeran›n marifetiyle, Mo- ¤ol hanlar›n›n müdâhil olmas› yeni bir dönem bafllatt›. fiemseddin ‹sfahanî ve Muineddin Pervâne gibi emirler, kiflisel ç›karlar›n› her fleyin üzerinde tutarak, sultan›n varl›k sebebi olan hükümranl›¤›n› elinden ald›lar. Mo¤ollara istediklerinden fazlas›n› vermek suretiyle onlar›n ülkeyi sömürmesine imkân verip, idarî, malî ve askerî sistemi iflas ettirdiler. Selçuklu sultan› halk indindeki meflruiyetinden yararlanmak üzere yerinde b›- rak›lm›fl, devlet fiili olarak Mo¤ollar›n ve onlar›n kuklas› olan devflirmelerin elinde kalm›flt›r. Ayr›ca Mo¤ollar›n Suriye’de durdurulmas› Anadolu’ya daha çok yüklenmelerine yol açt›. Mo¤ol yöneticilerinin Pervâne’yi dahi ç›¤›r›ndan ç›karan istekleri onu Memlûk sultan›yla anlaflmaya sevk etti. Bunun üzerine Baybars’›n Anadolu’ya sefer yap›p Mo¤ollar› yenilgiye u¤ratmas›, Pervâne’nin öldürülmesine sebep oldu (1277). Mo¤ol istilâs›n›n en tahripkâr dönemi de bundan sonra bafllad›. Zira flimdiye kadar Selçuklu ülkesini, her fleye ra¤men yerli ümera arac›l›¤›yla yöneten Mo¤ollar, en sad›k adamlar› Pervâne’nin ihanetinden sonra art›k onlara güvenilemeyece- ¤ini görerek, merkezden umumî valiler atamaya bafllad›lar. Daha önce de bir Mo¤ol tümeni ve genellikle denetçi hüviyetinde görevliler atanmakla birlikte, Anadolu art›k Mo¤ol valilerin ordular›n› beslemek yükümlülü¤ü alt›nda iyice ezilecektir. Özet 1 NAMAÇ 2 NAMAÇ 3 NAMAÇ 6. Ünite - II. G›yaseddin Keyhüsrev ve Mo¤ol ‹stilâs› (1277’ye Kadar) 155 1. I. II. Giyaseddin Keyhüsrev ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? a. I. Alâaddin Keykubâd’›n H›ristiyan eflinden do¤- mufltur. b. Babas› taraf›ndan Erzurum’a melik tayin edilmifltir. c. ‹lk Atabeyi Mübarizeddin Ertokufl’tur. d. ‹flbirli¤i yapt›¤› emirlerle beraber babas›n› zehirletmekle itham edilmifltir. e. Sadeddin Köpek, Taceddin Pervâne gibi emirlerin deste¤i ile tahta oturmufltur. 2. Devlet kademelerinde gulâmlar›n ço¤almas›n›n nedeni afla¤›dakilerden hangisidir? a. Türkmen bürokratlar›n hükümdarlarca küçük görülmesi b. Türkmenlerin devlete hizmet etmek istememeleri c. Türkmenlerin Bizansl›lar ile iyi iliflkiler içinde olmas› d. Devleti sarsma gücü olan Türkmen beylerine karfl›l›k, sad›k gulâmlar›n tercih edilmesi e. Türkmenlerin sadece savaflç› özelli¤inden yararlan›lmak istenmesi 3. Gulâm emirler ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? a. fiehzadelerin tahta geçmesinde önemli roller oynam›fllard›r. b. Sultanla boy ölçüflebilecek kadar zenginleflmifllerdir. c. Zay›f hükümdarlar döneminde, devletin idaresinde do¤rudan etkili olmufllard›r. d. Kendi aralar›ndaki mücadele devlet içinde kaht› ricâle yol açm›flt›r. e. D›fl tehlike karfl›s›nda devletin menfaatlerini ön planda tutmufllard›r. 4. Afla¤›dakilerden hangisi Babaî Ayaklanmas›’n›n nedenlerinden biri de¤ildir? a. Mo¤ol istilas›ndan kaçanTürkmenler ile yerleflikler aras›ndaki farkl› hayat tarzlar›n›n yaratt›¤› meseleler b. Devletin, Türkmenleri iskân etmek yerine onlar› sorun olarak görmesi c. Türkmenlerin, gulâm kökenli ümera taraf›ndan tahkir boyutunda afla¤›lanmas› d. Devleti yönetenler ile Türkmenler aras›ndaki derin zihniyet fark› e. Türkmenlerin iskân edildi¤i memleketleri be- ¤enmemeleri 5. Babaî Ayaklanmas› ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? a. Önderli¤ini Baba ‹lyas ve halifesi Baba ‹shak yapm›flt›r. b. ‹syan önce Erzincan’da patlak vermifltir. c. Toplumsal ve iktisadi nedenler ile flekillenen ayaklanma, sonras›nda dinî bir karaktere bürünmüfltür. d. Selçuklu ordusu isyanc›lar taraf›ndan defalarca yenilgiye u¤rat›lm›flt›r. e. Selçuklu ordusundaki Türkmenlerin soydafllar›ndan etkilenmeleri ihtimaline karfl›, Frank ve Gürcü askerler ön saflarda yer alm›flt›r. 6. Anadolu’nun Mo¤ol tahakkümü alt›na girmesi ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? a. Selçuklu Yönetimi’nin Babaî Ayaklanmas›’nda gösterdi¤i zaafiyet Mo¤ollara bekledi¤i f›rsat› vermifltir. b. II. Keyhüsrev Mo¤ollar› durdurmak için Hr›stiyan, Müslüman tüm tâbilerinden yard›m istemifltir. c. Gulâm kökenli emirler aras›ndaki çekiflme, Mo- ¤ollar›n iflini kolaylaflt›rm›flt›r. d. Mo¤ollar, Sivas ve Kayseri’yi ya¤malayarak Erzincan’a dönmüfllerdir. e. Mo¤ollar, Alt›n Orda Han› Batu Han’›n ölmesi üzerine Anadolu’dan çekilmek durumunda kalm›flt›r. 7. Afla¤›dakilerden hangisi, Köseda¤ Savafl›’n›n sonuçlar›ndan biri de¤ildir? a. Türkiye Selçuklu Devleti ba¤›ms›zl›¤›n› kaybederek Mo¤ollar’a tâbi bir duruma gelmifltir. b. Tâbiyet Anlaflmas›, II. Keyhüsrev’e dan›fl›lmadan vezirin insiyatifiyle yap›lm›flt›r. c. Durumun vahametini anlayan Bizans, Mo¤ollar’a elçi göndererek bar›fl yapm›flt›r. d. II. Keyhüsrev hazinelerini b›rakarak Tokat’a kaçm›flt›r. e. Ermeniler bu bozgundan yararlanarak Türkiye Selçuklular’›na tâbiyette ayr›lm›fllard›r. Kendimizi S›nayal›m 156 Türkiye Selçuklu Tarihi 8. II. Giyaseddin Keyhüsrev sonras› Türkiye Selçuklular›’›n durumu ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? a. Veliaht olan Alâddin Keykubâd yerine, ‹zzeddin Keykâvus tahta oturmufltur. b. Güyük Han’›n deste¤ini alan K›l›ç Arslan kardefli Keykâvus’u tahttan indirerek sultan olmufltur. c. Celâleddin Karatay’›n devreye girmesiyle, üç flehzade birden tahta oturmufltur. d. Mo¤ollar aras›ndaki taht kavgalar› Türkiye Selçuklu Devleti’ne toparlanma imkân› vermifltir. e. Mo¤ollar’a ödenen vergi üç kat›na ç›km›fl ve halktan al›nan a¤›r vergiler Mo¤ollar’a rüflvet olarak sunulmufltur. 9. Türkiye Selçuklular›’n›n gerileme dönemiyle ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? a. ‹dare mekanizmas›, güçlü idarecilere odakl› oldu¤u için zay›f hükümdarlar çöküfl sebebi olmufllard›r. b. Ümeran›n devlet menfaâtlerini müdafaa etmesi Mo¤ol sald›r›lar›n› artt›rm›flt›r. c. Selçuklu devlet adamlar›n›n mücadele yerine, Mo¤ollara yaranma politikalar› düflmana daha çok f›rsat vermifltir. d. Bu dönemin en önemli olaylar›ndan birisi Mo- ¤ollara karfl› Türkmen ayaklanmalar›d›r. e. II. Keyhüsrev’in o¤ullar› aras›ndaki taht kavgalar› y›llarca sürmüfltür. 10. Sultan Baybars’›n Anadolu Seferiyle ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? a. Baybars’› Anadolu’ya davet edenlerin bafl›nda Pervâne bulunmaktad›r. b. Türkmen Beyleri de Baybars’› bu sefer için teflvik etmifllerdir. c. Pervâne’nin deste¤iyle Mo¤ollar, Elbistan’da yenilgiye u¤rat›lm›flt›r. d. Bekledi¤i deste¤i göremeyen Baybars, k›sa süre sonra ülkesine dönmüfltür. e. Pervâne, bu seferden dolay› suçlu bulunarak idam edilmifltir. IV. K›l›ç Arslan’›n II. Keykâvus’a gönderdi¤i Ekim 1256 tarihli mektubun metni: “‹slâm Âlemi ve Müslümanlar›n ilk sars›nt›s›, Hârizmflah Sultan Muhammed’in Türkistan askerine (Mo¤ol) karfl› muharebeye giriflmesiyle bafllam›flt›r. Bu sebeple kendisi Hazar Denizi’nde bir adaya s›¤›nm›fl ve orada ölüp kefensiz kalm›flt›r. O¤lu Sultan Celâleddin de Meyyâfârikîn civar›nda birkaç ç›plak Kürt’ün kurban› olmufltur. Zira Türkistan askerine [Mo¤ollara] muhalefet eden hiçbir kimse murad›na erememifltir. E¤er devletimizin büyükleri il olmay› ve haraç vermeyi münasip görmeselerdi, bu kardeflinizi küçük yaflta Anadolu’dan Hoten, Karakurum ve Kumar-sini’ye kadar gönderip, bana bu meflakkatlerin ac›s›n› tatt›rmazlard›. Babam›z en büyük Noyan Baycu, Selçuk hanedan›ndan kalan biz üç yetim kardefle flefkât gösterdi. Büyük noyan yarl›¤ hükmüne göre Türkistan askeriyle memleketimize geldi- ¤inde, ya siz veya beni hapisten ç›kar›p ona tuzgu götürsek ve r›zas›n› alsayd›k, Sultan Alâaddin Kervansaray› önünde bir savafla sebep kalmazd›. Siz hazinede bulunan altun, mücevherât ve di¤er eflyay› al›p Antalya’ya götürünce, Baycu Noyan beni kurtard›. Ben Konya’ya var›nca hazineyi bofl buldum... fiimdi duydu¤umuza göre, baz› kimseler fesada saparak düflmana karfl› asker toplanmas› için etrafa fermanlar göndermifllerdir. E¤er düflmandan maksat ben biraderiniz ise, ben flimdi babam›z büyük noyana gidiyorum. E¤er bununla Türkistan ordusu murad edilmifl ise, bafllang›çta belirtti¤imiz gibi, onlar›n karfl›s›- na ç›kan herkes cezas›n› bulmufltur. Müfsidleri yakalay›p, birlikte ve anlaflm›fl olarak büyük noyana gidelim... E¤er müfsidlerin sözlerine bak›l›rsa Mo¤ol askerleri henüz k›l›c› k›n›na koymad›¤› için Antalya ve Alâiyye sâhillerine harekete kararl› olduklar›ndan, o tarafta henüz mamur kalan köylerin de harap edilmesi, halk›n, aile ve çocuklar›n esir al›nmas›, Selçuklular›n flerefinin tamamiyle k›r›lmas› ve mesuliyetin k›yamete kadar omuzlarda tafl›nmas› mukadderdir.” (Osman Turan, Selçuklular Zaman›nda Türkiye, ‹stanbul 1993, s.484. Okuma Parças› 6. Ünite - II. G›yaseddin Keyhüsrev ve Mo¤ol ‹stilâs› (1277’ye Kadar) 157 1. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “fiehzâdelik Dönemi ve Tahta Geçmesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 2. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Gulâm Sistemi Meselesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 3. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Gulâm Sistemi Meselesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 4. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Babaîler Ayaklanmas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 5. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Babaîler Ayaklanmas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 6. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Mo¤ol ‹stilâs›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Köseda¤ Savafl›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 8. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Müflterek Saltanat Dönemi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 9. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Mo¤ol ‹stilâs›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 10. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Baybars’›n Anadolu Seferi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Türkmen beylerinin devletteki genifl temsil kabiliyetleri dolay›s›yla sebep olduklar› olumsuzluklar› ortadan kald›rmak üzere, tercih edilen gulâm sistemidir. Gulâm sistemi idare mekanizmas›n›n bafll›ca unsurlar›ndan biri olmas›na ra¤men, buradan yetiflen devlet adamlar› zamanla sisteme nüfuz ederek, hükümdara ve devlete tasallut edecek güce ulaflmaktayd›lar. Bunlar›n kendi aralar›ndaki rekabet s›ras›nda zay›f kiflilikli hükümdar›n korkular›n› besleyerek yapt›klar› tasfiye, en ceberrut olanlar›- n›, Sadeddin Köpek gibi iktidar›n sâhibi yapabiliyordu. S›ra Sizde 2 Babaî ayaklanmas›n›n yol açt›¤› en büyük olumsuzluklardan biri, bu fliddetli mücadele s›ras›nda ve sonras›nda devletin aslî unsuru olan Türkmenler’in, Mo¤ol istilâs›n›n önünü açacak askerî bir zaaf yaratm›fl olmas›d›r. Farsl›laflm›fl ‹ranl› yöneticilerin takip etti¤i siyaset neticesinde marjinal duruma düflmüfl olmalar›d›r. Türkmenler’in ve devletin u¤rad›¤› insan kayb› yan›nda, zaten sebebi oldu¤u sosyal ve iktisadî buhran› derinlefltirmesi bir di¤er tahribat alan›d›r. En k›sa zamanda ortaya ç›- kan sonuç ise, önceki olumsuzluklar› da katlayarak büyüten Mo¤ol istilâs›n›n önünü açmas›d›r. S›ra Sizde 3 Mo¤ol istilâs›n›n Türkiye’de bu kadar kolay sonuca ulaflmas›, Erzurum’da tâbiye edilmifl olan askeri kuvvetlerin Türkmen ayaklanmas› yüzünden çekilmifl olmas›; baflta hükümdar olmak üzere devleti yönetenlerin gösterdi¤i zaaf ve devletin kaderini elinde bulunduran ümerân›n kendi kiflisel ç›karlar›n› devam ettirebilmek ve Mo¤ollar nezdinde önemli mevkiler kapabilmek için, devleti onlara peflkefl çekmifl olmalar›d›r. S›ra Sizde 4 Hulagü’nun bat›ya tayini ve ‹ran Mo¤ollar›n›n kurulmas›, ‹slâm Dünyas›n›n tamam›n›n egemenlik alt›na al›nmas› için bat›ya daha çok kuvvet y›¤›lmas›na, dolay›s›yla Mo¤ol bask›s›n›n artmas›na sebep olmufltur. II. Keyhüsrev öldü¤ünde ümeran›n reflit olmayan flehzâdeler ad›na, taht kavgalar›yla ülkeyi zay›flatt›klar› dönemde ortaya ç›kan bu geliflme, Türkiye Selçuklular›’n›n tâbiyet flartlar›n›n giderek a¤›rlaflmas›na sebep olmufltur. fiemseddin ‹sfahanî, Tu¤raî fiemseddin ve Muineddin Pervâne gibi yöneticiler, sultan›n otoritesini fiili olarak yok edip, ülkeyi Mo¤ollar’›n arpal›¤› haline getirmifllerdir. Yararlan›lan Kaynaklar Cahen, Claude. (2000). Osmanl›lar’dan Önce Anadolu (Çev. Erol Üyepazarc›) ‹stanbul. Kaymaz, Nejat (2009). Anadolu Selçuklu Sultanlar›ndan ‹kinci G›yasüddin Keyhüsrev ve Devri, Ankara. Kaymaz, Nejat (1970). Pervâne Muineddin Süleyman, Ankara. Kaymaz, Nejat (2011). Anadolu Selçuklular›n›n ‹nhitat›nda ‹dare Mekanizmas›n›n Rolü, Ankara. Sevim, Ali. “Keyhüsrev II”, D‹A, 25, 349-350. Sevim, Ali “Keyhüsrev III”, D‹A, 25, 351-352. Sümer, Faruk “Keykâvus II”, D‹A, 25, 355-357. Sümer, Faruk “IV. K›l›ç Arslan”, D‹A, 25, 355-357. Turan, Osman (1993), Selçuklular Zaman›nda Türkiye, ‹stanbul. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Mo¤ol istilâs›n›n Muîneddîn Pervâne’nin ölümünden sonraki dönemini mahiyeti bak›m›ndan de¤erlendirebilecek, Selçuklu Hanedan›n›n çöküflü ve Türk Tarihindeki yerini aç›klayabilecek, Anadolu’da Mo¤ol istilas›ndan sonra kurulan Türkmen Beylikleri ve tarihi rollerini belirleyebileceksiniz. ‹çindekiler • Abaka • Muineddîn Pervâne • Kongurtay • Uç Türkmenleri • Karamano¤ullar› • Pervâneo¤ullar› • Baybars • Cimri/Siyavufl • K›l›ç Arslan • Keyhüsrev • Sâhib Ata Fahreddin Ali • Keykâvus Anahtar Kavramlar Amaçlar›m›z N N N Türkiye Selçuklu Tarihi • MO⁄OL ‹ST‹LÂSINA KARfiI TÜRKMEN ‹SYANLARI • MO⁄OL ‹ST‹LASINDAN SONRA ANADOLU’DA KURULAN BEYL‹KLER • TÜRK‹YE SELÇUKLU HANEDANININ SONU 7 TÜRK‹YE SELÇUKLU TAR‹H‹ Selçuklu Hanedan›n›n Sonu ve ‹kinci Beylikler Dönemi MO⁄OL ‹ST‹LÂSINA KARfiI TÜRKMEN ‹SYANLARI ‹lk Türkmen Hareketleri Önceki ünitede anlat›ld›¤› gibi, XIII. asr›n en önemli hadisesi hiç flüphesiz Asya k›- tas›n›n büyük bir bölümüyle Orta Avrupa’ya kadar yay›lan Mo¤ol istilâs› idi. Türkiye Selçuklu Devleti de Köseda¤’da hezimete (1243) u¤rayarak bu olaydan nasibini alm›flt›. Nitekim bu yenilginin ard›ndan devleti yönetenlerin yetersizlikleri ve düflmanla yap›lan iflbirlikleri nedeniyle, Anadolu k›sa bir sürede Mo¤ol istilâs›na maruz kald›. Devletin önemli mevkilerinde bulunan görevliler, menfaatleri çerçevesinde Mo¤ollara hizmet etmekte birbirleriyle yar›fl›rlarken; ilk tepkiler otoritenin daha az hissedildi¤i, ülkenin daha ziyade k›y› bölgelerinde yaflayanlar baflta olmak üzere Türkmenlerden gelmifltir. Çünkü Mo¤ol istilas› nedeniyle artan vergiler, yaflanan fliddet ve Mo¤ol istilâs› nedeniyle gelen yeni göçlerden en çok yerlerini yurtlar›n› terk etmek zorunda kalan Türkmenler etkilenmiflti. Türkmenler bafllang›çta temel insanl›k haklar›n› korumak için hem Mo¤ollara, hem onlarla iflbirli¤i eden hükûmete karfl› sadece isyan ediyorlard›. Ancak Mo¤ollar›n önünden kaç›p Türkmenlerle birlikte Anadolu’ya gelen Türkistanl›, ‹ranl› fleyh ve dervifller bu isyanlar› yeni bir ruhla organize ettiler. Mo¤ollara duyulan nefreti ve savafl iste¤ini cihad mefhumuyla yo¤urarak, daya iyi örgütlenmifl bir mücadele bafllatt›lar. Nitekim hat›rlanaca¤› gibi II. Keykâvus, 1258 y›l›nda Mo¤ollar›n deste¤iyle saltanat mücadelesine giren kardefli IV. K›l›ç Arslan’a karfl› cihad ilan etmifl; Türkmenlerden toplad›¤› yard›mla baflar›ya ulaflm›flt›. Türkmenler bundan böyle Mo¤ol aleyhtar› olaylarda daha s›k görülmeye bafllad›lar. Zira II. Keykâvus taht›n› korumak için, Sultan Baybars’la ittifak çabalar› yan›nda, özellikle uç Türkmenleri’ni Mo¤ollara karfl› seferber ediyordu. Bu kuvvetlerinin en büyüklerinden biri, Lâdik (Denizli), Honas ile Dalaman civar›nda oturan; Mehmet Bey, kardefli ‹lyas Bey, damad› Ali Bey, Sevinç ve Salur Beyler idaresindeki Türkmenlerin mevcudu 200.000 kadard›. Ayr›ca Kerimüddîn Karaman’a tâbi güney Türkmenleri de, Mo¤ollar’a karfl› mücadele ediyorlard›. Selçuklu Hanedan›n›n Sonu ve ‹kinci Beylikler Dönemi Arapça'da "güç ve gayret sarfetmek" anlam›na gelen ve “cehd” kökünden türemifl olan cihad, ‹slâm'› tebli¤ ve bu u¤urda düflmanla savaflmak manâs›ndad›r. ‹zzeddîn Keykâvus’a yard›m eden Türkmenler aras›nda Marafl çevresinde yaflayan, Tahtac› denilen A¤açeri Türkmenleri de vard›. Denizli’de bir uç beyli¤i kurmufl olan bu Türkmenler, Mo¤ol istilâs› önünden önce Azerbaycan, Gürcistan bölgesine gelmifl; sonra bir süre Erzincan ve Bayburt havalisine yerleflip, Sinop’tan Anteb’e kadar etrafa ak›nlar düzenlemifllerdi. Sonunda üzerlerine gönderilen bir Mo¤ol ordusuna Erzincan yak›nlar›nda ma¤lup olup, kay›plar verdikten sonra Denizli bölgesine çekilmifllerdi. Mehmet Bey, II. Keykâvus’a yard›m etti¤i için, Selçuklu ve ‹lhanl› kuvvetlerinin bask›s›na maruz kald›¤›nda kuvvetleri yeterli bulmayarak, Mo¤ollarla anlaflma yoluna gitti. Han’a gönderdi¤i elçi vas›tas›yla tâbiyetini bildirip kendisine menflur, sancak vs. gönderilmesini istedi. Hûlâgû isteklerini kabul etmekle birlikte Mehmet Bey’den, bizzat huzuruna ç›kmas›n› istedi. Fakat kendini emniyette hissetemeyen Mehmet Bey bu emre uymay›nca Hûlâgû, K›l›ç Arslan’› ve Al›ncak Noyan idaresindeki Mo¤ol askerlerini üzerine sevk etti. Mehmet Bey, bu arada Mo¤ollarla iflbirli- ¤i eden damad› Ali Bey’in ihanetine u¤rad›. Ali Bey kendi beyli¤inin onaylanmas› karfl›l›¤›nda Mo¤ol ordular›na rehberlik etti. Nitekim Dalaman Ovas›’nda karfl› karfl›ya gelen Selçuklu-‹lhanl› ordusu karfl›s›nda Türkmen kuvvetleri hezimete u¤rad›. Mehmet Bey da¤lara kaç›p kurtulduysa da; kardefli ‹lyas Bey ve Salur Bey baflta olmak üzere birçok Türkmen esir düfltü. Mehmet Bey daha sonra kendisine amân verilmesi flart›yla itaat edece¤ini bildirmifl; iste¤i kabul edilmekle birlikte, Konya’ya götürülürken IV. K›l›ç Arslan’›n emirleri taraf›ndan Borgulu (Uluborlu)’da öldürülmüfltür. Türkmen isyanlar›n› Selçuklu Devleti aç›s›ndan nas›l de¤erlendirirsiniz? II. Keykâvus 1261 y›l›nda, ‹lhanl› ordusunun destekledi¤i kardefline yenilip Anadolu’yu terk ettikten sonra, IV K›l›ç Arslan tek bafl›na hükümdar oldu. Karamanl›lar baflta olmak üzere Türkmenler Çank›r›, Ankara, Kastamonu Amasya, Tokat, Niksar bölgelerinde sald›r›lara devam ettiler. Ancak devletin kontrolünü eline geçiren Muîneddîn Pervâne (1262-1277), Keykâvus’a yak›nl›¤› ile bilinen devlet adamlar›n› yönetimden uzaklaflt›rd›. Pervâne’nin II. Keykâvus taraftarlar›n› tasfiyesi, Anadolu’da Mo¤ollar’a karfl› direnen cephenin y›k›lmas›na ve asker say›s›n›n azalmas›na sebep oldu¤u için, Selçuklu ordusu bundan böyle ‹lhanl›lar›n basit bir yard›mc› birli¤i haline gelmifltir. Daha sonra mevcut duruma boyun e¤meyen Türkmen beylerine karfl› bazen fliddet gösterilip, bazen de beylikleri onaylanarak asayifl sa¤lanmaya çal›fl›ld›. IV. K›l›ç Arslan, asi Karaman beyinin çocuklar›ndan ele geçenleri Gavele kalesinde hapsetmiflti. Pervâne Karamanl›lar›n Mo¤ollara karfl› olan düflmanl›¤›n› biliyordu. Fakat sultan›n ölümünden sonra Pervâne onlar› serbest b›rakm›fl ve Ermenek civar›n› Karaman Bey’e ikta edip beyli¤ini onaylad›¤› gibi, kardefli Bunduz’u da emir-i candârl›¤a tayin etmiflti. Fakat çok h›rsl› bir devlet adam› olan Pervâne IV. K›l›ç Arslan’› Mo¤ollara öldürtüp (1266) tahta onun çocuk yafltaki o¤lu III. G›yaseddîn’i geçirdi. Asl›nda Selçuklu Devleti üzerindeki nüfuzunu Mo¤ollara borçlu olan Pervâne, onlardan da kurtulmak için çareler aramaya bafllay›nca yeni s›k›nt›lar baflgösterdi. 160 Türkiye Selçuklu Tarihi SORU D‹KKAT SIRA S‹ZDE DÜfiÜNEL‹M SIRA S‹ZDE SORU DÜfiÜNEL‹M D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N AMAÇLARIMIZ K‹TAP TELEV‹ZYON K‹TAP TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET Amân, sözlük anlam› olarak emin olma, korkusuzluk, ba¤›fl, ba¤›fllama demektir. SORU D‹KKAT SIRA S‹ZDE DÜfiÜNEL‹M SIRA S‹ZDE SORU DÜfiÜNEL‹M D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N AMAÇLARIMIZ K‹TAP TELEV‹ZYON K‹TAP TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET 1 SORU D‹KKAT SIRA S‹ZDE DÜfiÜNEL‹M SIRA S‹ZDE SORU DÜfiÜNEL‹M D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N AMAÇLARIMIZ K‹TAP TELEV‹ZYON K‹TAP TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET SORU D‹KKAT SIRA S‹ZDE DÜfiÜNEL‹M SIRA S‹ZDE SORU DÜfiÜNEL‹M D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N AMAÇLARIMIZ K‹TAP TELEV‹ZYON K‹TAP TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET Hatîro¤lu ‹syan› Nitekim önceki ünitede de anlat›ld›¤› gibi, Pervâne son hedefine ulaflmak için, muhaliflerini Baybars’la iflbirli¤i itham›yla yok ederken, bu iddia üzerinden Memlûklerle Mo¤ollar› da birbirine k›rd›rmak istiyordu. Hatta Anadolu’da görevli Mo¤ol flehzâdelerini bile ayn› flekilde suçluyor ve Abaka’dan onlar›n Anadolu’dan al›nmalar›n› talep ediyordu. Pervâne, kendisine karfl› güveni sars›lan Abaka’n›n emri üzerine Tebriz’e gitti. Ancak Selçuklu devlet adamlar› Pervânede dâhil, Baybars’a yap›lan davetler ve yaz›flmalar yüzünden kendilerini emniyette hissetmiyorlard›. Bunun üzerine Pervâne’nin yola ç›kmas›ndan sonra, Beylerbeyi Hatîro¤lu Mesud ve kardefli Mahmud, Mikâil, Harput Subafl›s› Bicâr ve o¤lu Diyarbekir subafl›s› Bahad›r gibi Selçuklu yöneticileri Baybars’la kesin olarak anlaflma karar› ald›lar. Ayr›ca bunu yaz›l› olarak Memlûk sultan›na bildirerek Anadolu’ya davet ettiler (1276 bahar›). Baybars daveti kabul etmekle birlikte, mevsim flartlar› nedeniyle hemen gelemiyece¤ini biraz dayanmalar›n› bildirdi. Hatîro¤lu fierefeddîn ve di¤er Selçuklu ileri gelenleri III. G›yaseddîn’in tahtta kalmas› flart›yla Baybars ile tekrar temasa geçtiler. Görüflmeler sürerken Baybars, Emir Bektut komutas›nda 6.000 kiflilik bir Memlûk birli¤ini keflif için Elbistan’a gönderdi. Bunun üzerine Baybars’›n ordusuyla yak›nlarda oldu¤unu düflünerek ümitlenen Hatîro¤lu fierefeddîn, Mo- ¤ollara karfl› bir ayaklanma bafllatt›. Özellikle Ermenek yöresindeki Karamanl›lar ve uç Türkmenleri ile temas sa¤land›ktan sonra isyan dalgas› h›zla yay›ld›. Karamanl›lar Uluk›flla’da görevli küçük bir Mo¤ol birli¤ini tamamen imha ettiler. Hatiro¤lu, Selçuklu sultan›n› Ni¤de’ye götürdü, kardeflini de Baybars’a elçi olarak gönderdi. Baybars cevab›nda “Pervâne’yle y›l sonunda gelmek için anlaflt›klar›n›” bildirdi. Anadolu’daki Mo¤ol askerleri bafllang›çta isyanc›lar› kontrol alt›na almakta yetersiz kald›lar. Bu arada büyük noyanlar idaresindeki 30.000 kiflilik bir Mo¤ol kuvvetiyle birlikte, Pervâne de Anadolu’ya döndü. Baybars’›n henüz yola ç›kmad›- ¤›n› ö¤rendikten sonra süratle durumu hâkim oldular. Bu kadar büyük bir orduyla savaflmas›n›n mümkün olmad›¤›n› anlayan Hatîro¤lu, Uluk›flla kalesine s›¤›nmak istedi fakat yakaland›. ‹syana kat›lan elebafl›lar›n yarg›land›¤› mahkemede öldürülece¤ini anlayan Hatîro¤lu, Pervâne’nin de en az kendisi kadar suçlu oldu¤unu söyledi. Buna ra¤men yine Pervâne’nin güya ikisini de ölümden kurtaracak ifade de¤iflikli¤i tavsiyesinin ard›ndan Abaka, Hatîro¤lu’nu idam ettirdi (1276). Pervâne bu olayda hayat›n› kurtarmas›na ra¤men, Mo¤ollar nezdinde ciddi güven kayb›na u¤rad›. Karamano¤ullar› ve Siyavufl (Cimri) Hadisesi Hatîro¤lu isyan› baflar›s›zl›kla neticelenmesine ra¤men Ermenek, Mut, Silifke ve Anamur civar›nda yaflayan Karamanl› Türkmenleri, Mo¤ollara karfl› bafllat›lan isyan dalgas›n› devam ettirdiler. Selçuklu devletine vergi vermeyi reddeden ve ba¤›ms›zl›¤›n› ilan eden Karamano¤ullar›, üzerlerine gönderilen ordular› ma¤lub edip, hâkimiyet alanlar›n› sahillere kadar genifllettiler. Sultan Baybars 15 Nisan 1277’de, Elbistan Ovas›’nda Mo¤ollar› hezimete u¤ratt›ktan sonra Kayseri’ye geldi¤inde, onu karfl›layanlar aras›nda Karamano¤lu Ali Bey de vard›. Baybars ona ve a¤abeyi Mehmet Bey’e beylik menflurlar› vermiflti. Ancak bu sefer sonunda kendisine verilen siyasi deste¤i yeterli bulmayan Baybars Anadolu’dan ayr›ld›. Bu durum Mo¤ollardan kurtulmak için Memlûk sultan›na umut ba¤layan Türkmenleri sarst›ysa da direnifle engel olmad›. 7. Ünite - Selçuklu Hanedan›n›n Sonu ve ‹kinci Beylikler Dönemi 161 Karamano¤lu Mehmet Bey, bu hareketin ancak Mo¤ol tahakkümünü reddeden bir Selçuklu hanedan mensubunun tahta oturtulmas›yla baflar›ya ulaflabilece¤i kanaâtindeydi. Bu nedenle II. Keykavus’un, Alt›norda’ya giderken Bizans’ta kalan çocuklar›ndan birisini getirterek, tahta ç›karmak gerekti¤ini söylemeye bafllad›. Bundan k›sa bir süre sonra, Alâeddîn Siyavufl adl› birisi Keykâvus’un o¤lu oldu¤u iddias›yla ortaya ç›kt›. Bu iddiay› ahaliye kabul ettirebilmek için, Su¤dak’dan kaç›p gelen Sivasl› Tâkî adl› birisinin flahitli¤ini öne sürdüler. Siyavufl, Mo¤ol karfl›tl›¤› sebebiyle k›sa sürede Türkmenler taraf›ndan kabul gördü. Karamano¤lu Mehmet Bey eline geçen bu büyük f›rsat› de¤erlendirmek için Eflref ve Mentefle Beyler’le birlikte Aksaray üzerine yürüdü. Sonra burada fazla oyalanmadan Konya’ya yöneldi. Çünkü Baybars’›n Elbistan Savafl› ve sonra yaflanan kar›fl›kl›klar nedeniyle payitahtta ciddi bir askeri kuvvet kalmam›flt›. Karamano¤lu Mehmet Bey flehre yaklafl›nca Selçuklu yetkilileri ile temasa geçti. Yan›nda II. Keykâvus’un o¤lunun bulundu¤unu; bunu isbat edebilece¤ini, ayr›ca bu Selçuklu melikini mutlaka tahta oturtaca¤›n› bildirdi. Bu istekleri reddedilen Mehmet Bey ve Siyavufl k›rm›z› külahl›, çar›kl›, siyah kilimli Türkmen kuvvetleriyle, Konya’y› kuflat›p 14 May›s 1277’de flehre girdiler. Siyavufl, Selçuklu taht›na oturtulup sultan ilân edildi. Konya ileri gelenlerinden biat al›n›p ad›na hutbe okundu ve para kesildi. Siyavufl’un vezirli¤ine Karamano¤lu Mehmet Bey getirildi. Ard›ndan toplanan Selçuklu Dîvân›’nda “Bundan sonra dîvânda, dergâhta, bârgâhta (saray gibi izinle girilen yer), mecliste ve meydanda Türkçe’den baflka dil konuflulmaya” fleklinde bir karar al›nd› Siyavufl sikkeleri için bkz. Nezihi Aykut, “Türkiye Selçuklu Sultan› Siyavufl (Cimri) sikkeleri”, Belleten, say› 203, Ankara 1988, s. 475-482. Türkiye Selçuklu Devleti’nde Türkçenin resmî dil olmas›na dair bkz. Erdo¤an Merçil, Türkiye Selçuklular› Devrinde Türkçenin Resmî Dil Olmas›n› Kim Kabul Etti?”, Selçuklular -Makaleler, ‹stanbul 2011, s. 92-99. Mehmet Bey, Siyavufl’un durumunu kuvvetlendirmek için, onu IV. K›l›ç Arslan’›n k›z›yla evlendirmek üzere harekete geçti. Fakat k›z›n annesi Gazalya (Guzâliye) Hâtun çeyiz haz›rl›¤› için dört ayl›k bir süre talep etti. Bu arada Mehmet Bey’in faaliyetlerinden haberdar olan Selçuklu ileri gelenlerinden Sâhip Atao¤ullar›, Karahisar-Develi’de asker toplay›p Germiyân Türkmenleri’ni de para ile tutarak Konya üzerine hareket ettiler. Bunu duyan Mehmet Bey ve Siyavufl, Türkmenlerle birlikte Akflehir yönünde ilerleyerek onlar› karfl›lad›lar. Bu orduyu yenip muzaffer olarak Konya’ya döndüler (Haziran 1277). Ancak k›sa bir süre sonra ‹lhanl› flehzâdesi Kongurtay’›n büyük bir orduyla ilerledi¤i haberini ald›lar. Siyavufl ve Mehmet Bey bu kadar büyük bir orduya karfl› koyamayacaklar›n› görüp, Konya’dan ç›k›p Ermenek taraflar›na çekildiler. Bu olaylar s›ras›nda bölge istikrars›z bir hâle gelmiflti. K›z›l adl› bir vergi memuru 4.000 kiflilik bir kuvvet toplay›p Aksaray’a hâkim olmufltu. Bu zât Aksaray yak›nlar›nda bir Mo- ¤ol ordugâh› kuruldu¤u haberini al›nca, flehir halk›yla birlikte onlara do¤ru yola ç›kt›. Kongurtay bu kalabal›¤› Siyavufl ve Karamano¤lu’nun adamlar› san›p üzerlerine sald›rd› ve K›z›l dâhil birço¤unu öldürüp halktan önemli kimseleri esir etti. Bu arada Konya’y› terk eden Siyavufl ve Mehmet Bey, Selçuklu-Mo¤ol ordusunun takibinden kurtulamad›lar. K›fl dolay›s›yla sefere ara verilmekle birlikte, Türkmenlerin toplanmas›na f›rsat vermeden yeniden harekete geçen Selçuklu-Mo¤ol 162 Türkiye Selçuklu Tarihi SORU D‹KKAT SIRA S‹ZDE DÜfiÜNEL‹M SIRA S‹ZDE SORU DÜfiÜNEL‹M D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N AMAÇLARIMIZ K‹TAP TELEV‹ZYON K‹TAP TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET SORU D‹KKAT SIRA S‹ZDE DÜfiÜNEL‹M SIRA S‹ZDE SORU DÜfiÜNEL‹M D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N AMAÇLARIMIZ K‹TAP TELEV‹ZYON K‹TAP TELEV‹ZYON ‹NTERNET‹NTERNET kuvvetleri, önce Mehmet Bey’i ve iki kardeflini yakalay›p öldürdüler. Herne kadar Siyavufl bu bask›ndan kurtulup Anadolu’nun bat› ucunda etraf›na toplad›¤› Türkmenlerle bir süre daha direniflini sürdürdüyse de, sonunda yakalan›p öldürüldü (1279). MO⁄OL ‹ST‹LASINDAN SONRA ANADOLU’DA KURULAN BEYL‹KLER Beyliklerin Kuruldu¤u Ortam Selçuklu Devleti, Miryokefalon zaferiyle askeri sorunlar›n› önemli ölçüde hallettikten sonra, yap›sal bir dönüflüm sürecine girmiflti. Daha önceki ünitelerde temas edildi¤i gibi, kurulufl aflamas›nda devletin aslî gücünü oluflturan Türkmenler, daha sonra yerleflikli¤i öngören devlet politikalar›na karfl› durdular. Burada temel meselenin Türkmen beylerinin, temsil ettikleri insan gücünden vazgeçmek istememeleri oldu¤unu hat›rlatmakta fayda vard›r. Netice olarak sultan›n hükümranl›k alan›n› tehdit eden bu durum, Türkmenlerin yavafl yavafl sistemin d›fl›na ve uçlara do¤ru kayd›r›lmas›yla çözülmeye çal›fl›ld›. Bizans ve Ermeni s›n›rlar›nda fetihlerle ülke topraklar›n› geniflletmeye devam eden bu zümrelere Uç Türkmenleri denilmekteydi. Yine malûm oldu¤u gibi 1220’lerde bafllayan Mo¤ol istilâs›, Türkistan’da yeni göç dalgalar› yaratm›flt›. Tüm Orta Asya’y› kaplayan bu felâketten can›n› kurtar›p kaçan Türkler, istilân›n ilerlemesine paralel olarak Horasan-‹ran-Azerbaycan üzerinden Anadolu’ya gelmekteydiler. Devrin kaynaklar›n›n ifadesine göre bu denizdeki kum veya çekirge sürüsü gibi kalabal›klar, Anadolu’da da, Mo¤ollar›n önünden kaçarak daha çok uçlarda temerküz ettiler. Afla¤›da k›sa tarihçeleri verilecek olan bu beylikler, Uç Türkmenleriyle yeni gelenlerin güç birli¤i etmesi ve ço¤unlukla Mo¤ol istilâs›na karfl› baflkald›r› çerçevesinde teflkilatlanm›fllard›r. Baz›lar›n›n kurucular› Türkmen beyleri olmasa bile onlar›n da askeri güçlerini Türkmenler oluflturuyordu. Bu beyliklerdenbir k›sm›n›n Selçuklularla iliflkisi nisbetinde tarihleri anlat›lacak; di¤erleri çok k›sa veya sadece ismen zikredileceklerdir. Lâdik/Denizli (‹nanço¤ullar›) Beyli¤i Mo¤ol istilas›ndan sonra bafl gösteren Türkmen isyanlar› neticesinde Bat›- Anadolu’da teflekkül eden beylik, XIII. asr›n ikinci yar›s›ndan XIV. asr›n sonlar›na kadar, Lâdik (Denizli) merkez olmak üzere Honaz ve Dalaman civar›nda hüküm sürmüfltür. Beyli¤in kurucusu bir uç gazisi olan Mehmet Bey’dir. Hat›rlanaca¤› üzere Hûlâgû 1262’de Al›ncak Noyan’›, bu bölgedeki Türkmen isyanlar›n› bast›rmak için görevlendirdi¤inde, onun damad›yla beyli¤ini onaylamak üzere gizli bir anlaflma yapm›fllard›. Nitekim Mehmet Bey, Dalaman civar›nda yap›lan savaflta Ali Bey’in ihanetiyle yenildi ve öldürüldü. Vard›klar› anlaflmaya göre, Ali Bey’in hâkimiyeti onayland›. Ali Bey 1277’ye kadar Selçuklulara tâbiyetini sürdürdü. Ancak Siyavufl (Cimri) hadisesi s›ras›nda yine Türkmenlerin Mo¤ol karfl›t› saflar›nda yer ald›. Bu yüzden Lâdik (Denizli) bölgesine gelen Selçuklu-Mo¤ol ordusu taraf›ndan yakalanarak Karahisar kalesine hapsedildi (1278). K›sa bir süre sonra burada öldü. O¤lu fiücâeddîn ‹nanç (Y›nanç) Bey’in hangi tarihte beyli¤in bafl›na geçti¤i kesin olarak bilinmemektedir. Zira Ali Bey’in tutuklanmas›ndan sonra Lâdik (Denizli) ve civar› bir süreli¤ine Sahip Atao¤ullar›’n›n kontrolüne geçmifltir. 7. Ünite - Selçuklu Hanedan›n›n Sonu ve ‹kinci Beylikler Dönemi 163 Siyavufl, Selçuklu ordusunda yer alan Germiyanl›lar taraf›ndan öldürüldükten sonra derisi yüzülüp içine saman doldurulmak suretiyle eflek üstünde dolaflt›r›l›p teflhir edildi. Beylik hakk›nda yap›lan ilk araflt›rmalarda ‹nanç (Y›nanç) Bey’in Germiyano¤lu Ali Bey’in o¤lu ‹nanç Bey oldu¤u san›lm›flt›. Ancak Mo¤ol istilas›ndan sonra Anadolu’da kurulan ‹lk Türkmen Beyli¤i olmas› itibariyle önem arz eden beyli¤in fleceresi daha sonraki çal›flmalarda düzeltilmifltir. Mo¤ollar›n Anadolu umumi valisi Emir Çoban 1314’de Anadolu’ya geldi¤inde, ona itaatini bildiren beyler aras›nda ‹nanç Bey de vard›. 1355’de ‹nanç Bey öldükten sonra yerine o¤lu Murat Arslan; sonra da ilmi ve âlimleri himayesiyle tan›nan ‹shâk Bey geçmifltir (1362). Beylik 1368 de Germiyano¤ullar›’n›n eline geçerek tarih sahnesinden silinmifltir. Selçuklular ve Beylikler döneminde Lâdik (Denizli) konusunda daha fazla bilgi için bkz. Tuncer Baykara, Selçuklular ve Beylikler Ça¤›nda Denizli 1070-1520, ‹stanbul 2007. Karamano¤ullar› Beyli¤i Türkiye Selçuklu Devleti’nin Mo¤ol istilas› nedeniyle çöküfl sürecine girdi¤i bu dönemde uç Türkmenleri taraf›ndan kurulan en büyük beylik Karamano¤ullar›’d›r. O¤uzlar’›n Afflar boyuna mensup olan Karamanl›lar, Anadolu’ya XIII. asr›n ilk çeyre¤inde, Azerbaycan ve fiirvan bölgesinden göç etmifllerdir. 1228 y›l›nda I. Alâaddîn Keykubad taraf›ndan Ermenek bölgesine yerlefltirilen bu Türkmenler, Nûre Sûfî b. Sâdeddîn’in idaresindeydiler. Babaî tarikatine mensup fleyh Nûre Sûfî, Silifke ve çevresine ak›nlar düzenleyerek hâkimiyet sahas›n› geniflletti. Ölüm tarihi bilinmeyen Nûre Sûfi’den sonra yerine o¤lu Kerimüddîn Karaman geçti. Karaman Bey Ermenek Mut, Gülnar, Mer’a ve Silifke kalelerini ele geçirip di¤er uç Türkmenleri gibi Mo¤ol tahakkümüne ve ona boyun e¤en Selçuklu idaresine karfl› isyan bayra¤› açt›. IV. K›l›ç Arslan 1262 y›l›nda a¤abeyi II. Keykâvus’tan taht› zapt edince, Ermenek Bey’i Karaman’› itaat alt›na almak için harekete geçti. Bu büyük Türkmen gücünden yararlanmak isteyen sultan, Karamanl›lar’a oturduklar› yerleri ›ktâ etti¤i gibi, onlarla akrabal›k iliflkisi de kurdu. Ancak Mo¤ollar›n kendilerine itaat etmeyen Keykâvus’a yard›m eden uç Türkmenlerini cezaland›rma teflebbüsleri nedeniyle bar›fl uzun sürmedi. S›ran›n kendilerine de gelece¤ini bilen Karaman Bey’le kardeflleri Zeynü’l-Hac ve Bonsuz, insiyatifi kaç›rmamak için, 20.000 kiflilik kuvvetle Konya üzerine yürüdüler. Ancak Gâvele’de Pervâne komutas›ndaki Selçuklu ordusuyla yapt›klar› savaflta yenildiler. Karaman savafl meydan›ndan kaç›p kurtulmay› baflar›rken yakalanan kardeflleri ve çocuklar›ndan baz›lar› Gâvele kalesinde hapsedildiler. Bu hadiseden sonra takriben 1262 sonlar›nda Karaman ölünce yerine büyük o¤lu Mehmet Bey geçti. Mehmet Bey, kendi idaresinde bulunan sahillerden Mo¤ollar› atm›fl; Selçuklulara vergi ödemeyi reddederek istiklâlini ilan etmiflti. Ayr›ca Mo¤ollara karfl› isyan eden Hatîro¤lu ile ittifak yaparak isyan›na destek vermiflti. Hatîro¤lu isyan› bast›r›ld›ktan sonra Kad› Hotenî, Ermenek valili¤ine tayin edilerek Karamano¤ullar› üzerine gönderildi. Vali Hotenî Selçuklu-Mo¤ol ordusuyla bölgeye gelince Karamanl›lar, 100.000 dinar para verip itaat edeceklerini bildirdiler. Ancak teklifi reddedilen Karaman Bey, Eflref ve Mentefle Beyleri’nin deste¤ini sa¤layarak Selçuklularla harbe girdi. Göksu yak›nlar›nda yap›lan fliddetli savafl› Karamano¤lu kazanad›. Bu olaydan sonra Türkmenler nezdinde itibar› artan ve Baybars’›n verdi¤i sancak ve menflurun sa¤lad›¤› nüfuzu kullanan Mehmet Bey, ba¤›ms›zl›¤›n› ilân etti. Ancak daha önce anlat›ld›¤› gibi,Siyavufl (Cimri) hadisesi s›ras›nda öldürüldü (1277). 164 Türkiye Selçuklu Tarihi SORU D‹KKAT SIRA S‹ZDE DÜfiÜNEL‹M SIRA S‹ZDE SORU DÜfiÜNEL‹M D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N AMAÇLARIMIZ K‹TAP TELEV‹ZYON K‹TAP TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET SORU D‹KKAT SIRA S‹ZDE DÜfiÜNEL‹M SIRA S‹ZDE SORU DÜfiÜNEL‹M D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N AMAÇLARIMIZ K‹TAP TELEV‹ZYON K‹TAP TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET Nûre Sûfi’nin mezar›, Mut kazas›n›n Sinanl› buca¤›ndaki De¤irmenlik yaylas›nda bulunmaktad›r. Mehmet Bey’in yerine kardefli Güneri Bey geçti. Pervâne meselesinden sonra artan Mo¤ol tahakkümü nedeniyle, di¤er Türkmenler gibi Karamanl›lar bir süre varl›k gösteremediler. Güneri Bey’in 1286 y›l›nda Ermenilerin idaresindeki Tarsus’a sefer bir düzenledi. Ancak Selçuklu sultan› II. Mesud, H›ristiyanlar› gözle görünür biçimde kay›ran Mo¤ol hükümdar› Argun Han’›n emriyle, Lârende’ye sefer düzenlemek zorunda kald›. Güneri Bey sultana muhalefet etmeden da¤lara çekildi¤i gibi, sonra Eflrefo¤lu ile birlikte Konya’ya giderek II. Mesud’dan af diledi. Ancak k›- sa süren sesizli¤in ard›ndan Selçuklu-Karamano¤lu gerginli¤i tekrar alevlendi ve Geyhatu Karamanili ve Larende’yi atefle verdi. Güneri Bey da¤lara çekildi¤i için Geyhatu istedi¤i sonucu alamad› (1291). K›br›s Haçl› kral› Henri’nin 15 parçal›k donanmas› Alaiyye’yi ele geçirdiyse de, Karamanl›lar yetiflerek flehri kurtard›lar (1292 bafl›). Güneri Bey vefat edince (Nisan 1300) yerine kardefli Mahmud Karaman Bey geçti. Fakat kaynaklarda onun dönemine dair fazla bilgi yoktur. Sadece 1308’de Sultan II. Mesud ölünce Mahmud Karaman’›n Konya’y› ele geçirdi¤i; ayn› sene Ermenilerle yapt›¤› savaflta flehit düfltü¤ü bilinmektedir. Mahmud Bey’den sonra beyli¤in bafl›na büyük o¤lu Musa Bey geçerken di¤er o¤lu Yahfli Bey a¤abeyine tâbi olarak Konya’da bulunuyordu. Bu s›rada baz› hanedan mensuplar› bulunsa da, Selçuklu Devleti tamamen çöktü¤ü için, ba¤›ms›zl›klar›n› ilan eden beylikleri yola getirmek üzere, Emir Çoban 1314’de Mo¤ol genel valisi olarak Anadolu’ya gönderildi. Emir Çoban Karamanl›lardan Konya’y› ald›; fakat Lârende muhasaras› sonuçsuz kald›. Selçuklu hanedan› y›k›l›nca Karamano¤ullar›’yla iliflkileri de son bulmufl oldu. Musa Bey’e karfl› kardefli ‹brahim Bey 1318’de isyan etmifl, Memlûk Sultan› Melik Nâs›r (1309-1341)’a tâbiyet bildirmifl; beyli¤in yönetiminde de¤ifliklikler olmufltur. Musa Bey Lârende’de bir imaret ve medrese yapt›rm›flt›r. Karamano¤ullar› Beyli¤i, uzun süre münasebette bulunduklar› Osmanl›lar taraf›ndan 1497 y›l›nda tarih sahnesinden silinmifltir. Alâiye 1293’de Mecdüddîn Mahmud taraf›ndan ele geçirilince, burada Karamanl›lara ba¤- l› Alâiye Beyli¤i teflekkül etmiflti. Bu beylik bazen Memlûklere de ba¤lanm›fl; 1471’de Gedik Ahmet Pafla taraf›ndan Osmanl› topraklar›na kat›lm›flt›r. Eflrefo¤ullar› Beyli¤i XIII. asr›n ikinci yar›s›ndan itibaren Beyflehir, Seydiflehir, Ilg›n, Bolvadin ve Akflehir civar›nda, yaklafl›k 40 y›l kadar hüküm sürmüfl bir beyliktir. Beyli¤in merkezi eskiden Seydiflehir’e ba¤l› “Gorgorum” iken, daha sonra Süleyman Bey taraf›ndan infla edilen ve beyin ad›na nisbetle “Süleyman flehri” ya da “Beyflehir” olarak adland›r›lan yer olmufltur. Beyli¤in kurucusu olan Eflrefo¤lu Süleyman Bey, Sultan III. Keyhüsrev zaman›nda uç beyiydi. III. G›yaseddîn 1284’de Mo¤ollar taraf›ndan öldürülünce yerine II. Mesud geçti. Ancak maktul sultan›n annesi, iki torununun II. Mesud’un saltanat›na ortak olmas›n› istiyordu. Hatun bunu sa¤lamak için Karamano¤ullar› ve Eflrefo¤ullar›’ndan yard›m istedi. Konya’da yap›lan görüflmeler sonunda Eflrefo¤lu Süleyman Bey saltanat naibli¤ine, Karamano¤lu ise beylerbeyli¤e tayin edildi (1284). Fakat Sahip Ata’n›n çabalar›yla III. G›yaseddîn’in çocuklar› bertaraf edilince taht II. Mesud’a kald› (1285). Bunun üzerine Süleyman Bey Beyflehir’e çekilmifl, fakat top7. Ünite - Selçuklu Hanedan›n›n Sonu ve ‹kinci Beylikler Dönemi 165 SORU D‹KKAT SIRA S‹ZDE DÜfiÜNEL‹M SIRA S‹ZDE SORU DÜfiÜNEL‹M D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N AMAÇLARIMIZ K‹TAP TELEV‹ZYON K‹TAP TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET SORU D‹KKAT SIRA S‹ZDE DÜfiÜNEL‹M SIRA S‹ZDE SORU DÜfiÜNEL‹M D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N AMAÇLARIMIZ K‹TAP TELEV‹ZYON K‹TAP TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET raklar› Selçuklu yönetimindeki Germiyanl›lar taraf›ndan ya¤malanm›flt›r. Bunun üzerine Süleyman Bey, II. Mesud’dan af dileyip itaatini bildirdi. Bir süre sonra vefat eden II. ‹zzeddîn’in o¤ullar›ndan K›l›ç Arslan, saltanat iddias›yla K›r›m’dan Anadolu’ya geçti¤inde, Sultan II. Mesud kardefline karfl› Eflrefo¤lu Süleyman Bey’den yard›m istedi. Süleyman Bey bunun üzerine K›l›ç Arslan’› yakalan›p Viranflehir kalesinde hapsetti. Ancak Süleyman Bey Karamano¤ullar›’n›n bask›s› nedeniyle K›l›ç Arslan’› serbest b›rak›nca Sultan II. Mesud’la aras› yeniden aç›ld›. 1302 y›l›nda Süleyman Bey ölünce yerine geçen Mübarizüddîn Mehmet, 1314 y›l›nda Anadolu’ya gelen Emir Çoban’a itaat arzedenler aras›nda bulunuyordu. Mehmet Bey 1320’de vefat edince yerine geçen o¤lu II. Süleyman, Mo¤ol valisi Timurtafl taraf›ndan Beyflehir Gölü’ne at›larak öldürüldü (1326). Böylece Eflrefo¤ullar› Beyli¤i sona ermifl; topraklar› Hamid ve Karamano¤ullar› taraf›ndan paylafl›lm›flt›r. Mentefleo¤ullar› Beyli¤i Güneybat› Anadolu’da merkezi Fethiye olmak üzere Mu¤la ve civar›nda yafl›yan Türkmenler taraf›ndan kurulmufltur. Beyli¤in kurucusu olan Mentefle Bey muhtemelen 1261 y›l› civar›nda, Antalya k›y›lar›ndan deniz yoluyla Fethiye taraflar›na gelmiflti. Mentefle Bey buradan kuzeye do¤ru yay›larak, Türkmenlerle birleflip, ölümüne kadar (1282) Mu¤la civar›nda hüküm sürmüfltür. Deniz k›y›s›nda topraklar› olmas› bak›m›ndan denizcilik faaliyetleri geliflen beyli¤in bafl›na o¤lu Mesud Bey geçti. Onun zaman›nda Rodos’a baflar›l› seferler düzenlenmifl ve adan›n önemli bir k›sm› fethedilmiflti (1300). Ancak Rodos adas› on y›l sonra Sen Jan fiövalyeleri’nin kontrolüne geçti (1310). Mesud Bey ve onun yerine geçen o¤lu Orhan Bey, Rodos’a tekrar sahip olmak için mücadele etmelerine ra¤men baflar›l› olamad›lar. Orhan Bey’in ölüm tarihi ve o¤lu ‹brahim’in beyli¤in bafl›na ne zaman geçti¤i bilinmiyor. Bununla birlikte Mu¤la’da yapt›rd›¤› Ulu Cami’nin kitabesinden 1344’de Mentefle beyi oldu¤unu ö¤rendi¤imiz ‹brahim Bey 1360’da vefat etti. Onun ölü166 Türkiye Selçuklu Tarihi Süleyman Bey, Beyflehir kalesi yan›nda minberi ve a¤aç iflçili¤i bak›m›ndan, Anadolu Türk mimarisinin en güzel örneklerinden olan bir cami infla ettirmiflti. Ünlü âlim fiemseddîn Mehmet Tüsterî, Mübarizüddîn Mehmet ad›na el-Fusûl-› Eflrefiyye adl› felsefî bir eser kaleme alm›flt›. Resim 7.1 Eflrefo¤lu Süleyman Bey’in 1279 tarihinde Beyflehir’de infla ettirdi¤i caminin mihrab› . Kaynak: http://www.favorinet.net/tarih/548669-ahsap-isciliginin-700-yilliksaheseriesrefoglu-camii-beysehir-konya/ münden sonra beyli¤in tarihi, Osmanl›lar’la yo¤un iliflki içinde geçmifl; 1451’de Osmanl› idaresine girerek Mentefle sanca¤› haline gelmifltir. Mentefle Beyli¤i hakk›nda daha genifl bilgi bkz. Paul Wittek, Mentefle Beyli¤i (Çev.O. fi. Gökyay), Ankara 1986. Germiyano¤ullar› Beyli¤i Germiyano¤ullar›, Türkiye Selçuklu Devleti’nin son dönemlerinde Kütahya ve çevresinde hüküm sürmüfltür. Germiyanl›lar ilk defa Alifliro¤lu Muzaffereddîn önderli- ¤inde XIII. yüzy›l›n ilk yar›s›nda Malatya’da tarih sahnesine ç›km›fllard›. Nitekim Alifliro¤lu Muzaffereddîn, Baba ‹shak isyan›n› bast›rmakla görevlendirilmifl, ancak baflar›s›z olmufltu. Alifliro¤lu Muzaffereddîn’in o¤lu oldu¤u tahmin edilen Kerimeddîn Aliflir, II. Keykâvus taraftar› oldu¤u için, 1262’de Pervâne taraf›ndan öldürtüldü. Germiyano¤ullar›’n›n Kütahya taraf›na hangi tarihlerde göç ettikleri belli de¤ildir. Ancak Alifliro¤lu Hüsameddîn idaresinde Kütahya bölgesinde yaflamakta olan Germiyan Türkmenlerinin, taht davas›na kalk›flan Alâaddîn Siyavufl (Cimri)’u yakalay›p Sultan III. Keyhüsrev’e teslim ettikleri bilnmektedir (1278). Ancak Keyhüsrev’in öldürülmesinden sonra tahta geçen II. Mesud ve onu himaye eden Mo- ¤ollara karfl› 1289 y›l›na kadar mücadele etmifllerdir. Beyli¤in as›l kuracusu Kerimeddîn Aliflir’in o¤lu olan Yakup Bey’dir. Ankara ve civar›nda görev yapan bir Selçuklu emiri olan Yakup Bey, ikinci saltanat› s›ras›nda II. Mesud (1302-1308)’a tâbi olmayarak, ‹lhanl›lara ba¤l›l›k bildirdi. Germiyano¤ullar› ikinci dönem beyliklerin en güçlülerinden biriydi. Nitekim Bizans topraklar›na yapt›klar› ak›nlar sonucunda Bizansl›lardan her y›l vergi ve hediyeler al›yorlard›. 1314’de Mo¤ol genel valisi Emir Çoban’a itaatini bildiren Yakup Bey’in ölüm tarihi bilinmemektedir. Yakup Bey’in ölümünden sonra çöküfle geçen beylik Karamano¤ullar› ve Osmanl›lar aras›nda s›k›fl›p kald›. Son Germiyan beyi II. Yakub’un erkek çocu¤u olmad›¤› için, ölümünün sonra topraklar› Osmanl› Devleti’ne intikal etti (1429). Germiyano¤ullar› tarihi hakk›nda bilgi için bkz. Mustafa Çetin Varl›k, Germiyano¤ullar› Tarihi (1300-1429), Ankara 1974. Pervâneo¤ullar› Beyli¤i Hat›rlanaca¤› üzere Pervâne Muîneddîn Süleyman,1266 y›l›nda Sinop’u Trabzon Rumlar›’n›n iflgâlinden kurtard›¤›nda, IV. K›l›ç Arslan’a bask› yaparak flehri kendisine temlik ettirmiflti. Sinop’un idaresini nâib olarak o¤lu Muîneddîn Mehmet’e veren Pervâne, 1277’de Mo¤ollar taraf›ndan öldürülünce o¤lu Sinop’ta istiklâlini ilân etti. Buna ra¤men yaklafl›k yirmi y›l, Mo¤ollarla iyi iliflkiler içerisinde hüküm sürdü. Pervâneo¤lu 1297 y›l›nda ölünce, yerine ye¤eni Mesud geçti. Onun zaman›nda Bafra ve Samsun flehirleri beyli¤in topraklar›na kat›ld›. Sinop’taki bir Ceneviz kolonisi vesilesiyle flehre giren Frank kuvvetleri, ani bir bask›nla Mesud Bey’i esir al›p Kefe’ye götürdüler. Mesud Bey ancak yüksek miktarda kurtulufl akçesi ödeyerek Sinop’a geri dönebildi (1298). Mesud Bey 1302’de vefat edince yerine o¤lu Gazî Çelebi geçti. O 1313’te Trabzon Rumlar›yla anlaflmal› olarak, K›r›m sahillerine ve Kefe’ye bir sefer düzenledi. Karadeniz’de kolonileri bulunan ve menfaâtleri zedelenen Cenevizliler ondan intikam almak için Sinop’a sefer düzenlediler. Fakat Gazî Çelebi’nin kuvvetleri karfl›s›nda yenilgiye u¤ray›p çekildiler (1322). Gazî Çelebi, Candâro¤lu Süleyman Pafla’ya tâbi olmufltu. 1322 y›l›nda ölünce, o¤lu olmad›¤› 7. Ünite - Selçuklu Hanedan›n›n Sonu ve ‹kinci Beylikler Dönemi 167 SORU D‹KKAT SORU D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N AMAÇLARIMIZ K‹TAP TELEV‹ZYON K‹TAP TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET SORU D‹KKAT SIRA S‹ZDE DÜfiÜNEL‹M SIRA S‹ZDE SORU DÜfiÜNEL‹M D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N AMAÇLARIMIZ K‹TAP TELEV‹ZYON K‹TAP TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET için beyli¤i bir süre k›z› idare etti. Bu yüzden Hatuneli de denilen bölge, Süleyman Pafla taraf›ndan Candâro¤ullar› topraklar›na kat›lm›flt›r. Sahip Atao¤ullar› Beyli¤i XIII. asr›n ikinci yar›s›nda Selçuklu veziri Sâhip Ata Fahreddîn Ali’nin o¤ullar› taraf›nan Karahisar (Afyon) civar›nda kurulmufltur. Ömrü çok k›sa süren bu küçük beyli¤in kuruluflu hakk›nda da fazla bilgi yoktur. Bilindi¤i kadar›yla uzun bir süre Selçuklu vezirli¤i görevinde bulunan Fahreddîn Ali’nin, Tâceddîn Hüseyin ve Nusreddîn Hasan ad›nda iki o¤lu vard›. Mo¤ollar› arkas›na alan Pervâne, devlete nüfuz ve tahakküm etti¤i bu dönemde Fahreddîn Ali’nin iki o¤lunu uç beyi tayin edip onlara Kütahya, Sanduklu ve Akflehir civar›n› has olarak verdi (1262). Ancak bir süre sonra Sahib Ata’y› Mo¤ollara tutuklatt› (1272). Ancak Sâhib Ata suçsuzlu¤unu ispat edip tekrar vezir olarak atanmas›n›n yan› s›ra o¤ullar›ndan Hüseyin’e Lâdik, Honaz; Hasan’a da Karahisar-› Develi kalesi kumandanl›¤›n› sa¤lad› (1275). Muhtemelen beyli¤in temelleri de bu tarihte at›lm›fl oldu. Karamano¤lu ve Siyavufl 1277 y›l›nda Konya’ya hâkim olunca Karahisar’da asker toplayan Sâhib Atao¤ullar›, onlar›n üzerine yürümüfl, fakat savaflta iki kardefl de ölmüfltü. Onlar›n idaresindeki topraklar Hasan’›n o¤lu fiemseddîn Mehmet’in yönetimine geçti (1277). Lâdik’in hâkimiyeti için yaklafl›k yirmi y›l Germiyano¤ullar› ile mücadele eden Mehmet Bey 1287’de, bu nedenle ölünce dedesinin Konya’da yapt›rd›¤› Sâhib Ata türbesine defnedilmifltir. Yerine geçen o¤lu Nusreteddîn Ahmet de di¤er beyler gibi, Emir Çoban’a ba¤l›l›¤›n› bildirmek zorunda kald› (1314). Ancak Mo¤ol valisi Timurtafl uç Türkmenlerini itaat alt›na almak için düzenledi¤i sefer s›ras›nda kay›npederi Germiyano¤lu I. Yakup’un yan›na s›¤›nan Nusreteddîn Ahmed’in ölümünden sonra, Sâhib Atao¤ullar›’na ait topraklar Germiyanl›lar’›n idaresine geçmifltir. Saruhano¤ullar› Beyli¤i Bat› Anadolu’da merkezi Manisa olmak üzere hüküm süren bu beyli¤in kurucusu Saruhan Bey’in, Harizm Türkleri’nden Saruhan’›n torunu ve Alpa¤›’n›n o¤lu oldu- ¤u tahmin edilmektedir. Sultan II. Mesud’a ba¤l› emirlerinden olan Saruhan Bey, 1313’de Bizans hâkimiyetindeki Manisa’y› feth ettikten sonra k›sa sürede Alaflehir’den ‹zmir ve di¤er Ege k›y›lar›na kadar s›n›rlar›n› geniflletti. Saruhan Beyli¤i karadan Karesi, Ayd›n ve Germiyano¤ullar› beylikleri ile çevrilmifl oldu¤u için ancak Ege Denizi k›y›lar›na do¤- ru yay›lma flans› vard›. Saruhan Bey kurdu¤u donanma ile Ege Denizi’nde önemli fetihler gerçeklefltirdi. Güçlü bir donanmaya sahip olan Saruhan Bey, topraklar›n› Bizans aleyhinde geniflletmekteydi. 1346 y›l›nda ölümünden sonra halefleri Memlûkler ve Osmanl›larla iyi iliflkiler içerisinde varl›klar›n› sürdürmeye çal›flt›lar. Saruhano¤ullar› Beyli¤i’nin merkezi olan Manisa 1390 y›l›nda Y›ld›r›m Bayez›d taraf›ndan Osmanl› topraklar›na kat›l›nca beylik de tarihe intikâl etti. Candâro¤ullar› Beyli¤i (‹sfendiyaro¤ullar›) XIII. yüzy›l›n son çeyre¤inde Kastamonu, Sinop ve çevresinde hüküm süren beyli¤in kurucusu fiemseddîn Yaman Candâr’d›r. II. Keykâvus’un o¤ullar›ndan K›l›ç Arslan, Çobano¤lu Yavlak Arslan’›n deste- ¤iyle, kardefli Sultan II. Mesud’a karfl› saltanat mücadelesine girmiflti. Taraflar aras›nda meydana gelen savaflta II. Mesud yenilmek üzereyken, Mo¤ol askerlerinin yetiflmesi ve Yaman Candâr’›n gayretleriyle talihi döndü. II. Mesud savafl›n kaza168 Türkiye Selçuklu Tarihi n›lmas›nda büyük hizmeti geçen Yaman Candâr’a, Kastamonu yak›n›ndaki Eflânî’yi verdi. Fakat Yavlak Arslan’›n o¤lu Mahmud Bey Kastamonu’yu elinde tutuyordu. Candâr Bey’in ne zaman öldü¤ü belli de¤ildir. Ancak yerine geçen o¤lu Süleyman Pafla’n›n, bir bask›n neticesinde Kastamonu’yu ele geçirdi¤i bilinmektedir. 1314’de Emir Çoban’a tâbiyet bildiren Süleyman Pafla, 1335 y›l›na kadar Mo¤ollarla bar›fl içerisinde hüküm sürdü. Bu süre zarf›nda beyli¤in s›n›rlar›n› geniflletme imkân› buldu. Nitekim Pervâneo¤ullar›’ndan Gazi Çelebi, onun hâkimiyetini tan›m›fl ve öldü¤ünde Sinop Candâro¤ullar›’na ba¤lanm›flt›. Cenevizliler ve Venedikliler ile ticrî iliflkileri bulunan Candâro¤ullar›; Osmanl› Devleti ve Sivas’taki Kad› Burhaneddin beylikleri aras›nda birine, ya da di¤erine yaklaflmak suretiyle varl›¤›n› devam ettirdi. Ancak Y›ld›r›m Bayezid 1393 y›l›nda II. Süleyman’› Kastamonu’da ma¤lup edip öldürdükten sonra, beyli¤in bir k›s›m topraklar›na hâkim oldu. Sinop’da hüküm süren ‹sfendiyar Bey itaat bildirdi¤i için ona dokunulmad›. Bundan sonra Anadolu’da Türk birli¤ini sa¤lama yolunda bir hayli mesafe alm›fl olan Osmanl›lar’la yo¤un iliflkiler içerisinde, onlara tâbi olarak yaflayan ve son dönemde beyinin ad›na nisbetle ‹sfendiyaro¤ullar› olarak an›lan bu flubesi de, Fatih Sultan Mehmet zaman›nda Osmanl› Devleti’ne ba¤land› (1461). Candâro¤ullar› hakk›nda daha fazla bilgi için bkz. Yaflar Yücel, Çoban-O¤ullar› Beyli¤iCandâr-O¤ullar› Beyli¤i I, T. T. K Ankara 1988. Karas› (Karesi) Beyli¤i Karas› Beyli¤i XIII. yüzy›l›n sonlar› ile XIV. yüzy›l›n ortalar›nda, Bal›kesir ve Çanakkale baflta olmak üzere, kuzeybat› Anadolu’da hüküm sürmüfl bir Türk beyli¤idir. Ad›n› kurucusu Karas› Bey’den alan beyli¤in menflei Daniflmendlilere dayanmaktad›r. Parçalanm›fl olan Daniflmendli Beyli¤i’nin flubelerine, Selçuklu sultan› II. K›l›ç Arslan taraf›ndan son verilince, sonra hanedana mensup beylerin ve Türkmenlerin bir k›sm› Selçuklu Devleti’nin Bizans uçlar›nda hizmete devam etmifllerdi. 1296-1297 y›l›ndan itibaren Selçuklu uç beyi Kalem Bey/Kalemflah ve o¤lu Karas› Bey Bat› Anadolu’daki Bizans flehirlerine (Bal›kesir, Bergama, Çanakkale gibi) hâkim olmaya bafllad›lar. Karas› Bey Bal›kesir’de, çöküfl halindeki Selçuklu Devleti’nden ba¤›ms›zl›¤›n› ilan edip kendi ad›n› tafl›yan beyli¤i kurdu. Karas› Bey tertipledi¤i baflar›l› seferler yan›nda, Mo¤ollar önünden kaçan Sar› Saltuk’a ba¤l› Türkmenleri topraklar›na yerlefltirerek bölgenin Türk yurdu olmas›- na büyük katk›da bulunmufltur. Onun ölümünden (1328’den önce) sonra yerine o¤lu Yahfli Bey geçti. Güneyde Saruhano¤ullar›, do¤uda Osmanl› beylikleriyle komflu olan Karas›o¤ullar› daha çok Ege adalar› ve karfl›daki Rumeli sahillerinde yay›lma imkân› buldular. Bu sebeple Yahfli Bey idare merkezini Bergama’ya tafl›d› ve kardefli veya o¤lu oldu¤u san›lan Demir Han Bey’i de Bal›kesir’in idaresiyle görevlendirdi. Demir Han Bey, Çanakkale Bo¤az› ve Marmara denizinden gemilerle asker ç›kar›p Rumeli’ye ak›nlar yaparken; Bergama’daki Yahfli Bey de, Ege adalar› bölgesinde faaliyetlerde bulunuyordu. Ege sahillerindeki Türkmen beyliklerinin Bat› Anadolu’daki fetih ve geniflleme çabalar› Avrupal›lar›n deniz ticaretine engel teflkil ediyordu. Bu sebeple Venedikliler, Rodos flövalyeleri ve Bizans ‹mparatorlu¤u aras›nda bir Haçl› ittifak› kuruldu. Eylül 1334’de Edremit sular›nda, Yahfli Bey kumandas›ndaki Türk donanmas›yla Haçl›lar aras›nda meydana gelen fliddetli savaflta, Türkler a¤›r bir yenilgiye u¤rad›- lar. Haçl›lar›n bu baflar›s› Ege’deki Türk yay›lmas›n› geçici olarak durdurdu. K›sa sürede kendilerini toparlayan Karas›o¤ular› 1337’de Çanakkale sahillerinden karfl›- 7. Ünite - Selçuklu Hanedan›n›n Sonu ve ‹kinci Beylikler Dönemi 169 SORU D‹KKAT SIRA S‹ZDE DÜfiÜNEL‹M SIRA S‹ZDE SORU DÜfiÜNEL‹M D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N AMAÇLARIMIZ K‹TAP TELEV‹ZYON K‹TAP TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET ya geçerek Trakya içlerine kadar ya¤ma ak›nlar›nda bulundular. Yahfli Bey hakk›nda bu tarihten sonra herhangi bir bilgiye rastlanmad›¤› için bir süre sonra vefat etti¤i tahmin edilmektedir. Onun ölümünden sonra halefleri aras›nda ç›kan taht kavgalar›, Orhan Bey’in müdahalesine yol aç›nca, topraklar› Osmanl› Beyli¤i’ne kat›lm›fl oldu. Karas› ad› ve beyli¤in tarihi hakk›nda daha fazla bilgi için bkz. Zerrin G. Öden, Karas› Beyli¤i, Ankara 1989. Hamido¤ullar› Beyli¤i XIV. yüzy›l›n bafllar›ndan itibaren merkezi önce Uluborlu daha sonra E¤ridir olmak üzere Isparta ve civar›nda (Göller bölgesinde) hüküm sürmüfltür. Beyli¤in ad›, Isparta ve Burdur yöresinde uç beyi olarak görev yapan Hamid Bey’den gelmektedir. Hamid Bey ilk olarak 1291 y›l›nda, Mo¤ol istilas›na karfl› Isparta ve Burdur yöresinde kendine ba¤l› Türkmenlerle yönetime isyan edip beyli- ¤in temellerini atm›flt›r. Fakat Mo¤ollar bunun üzerine Karaman, Beyflehir havalisiyle E¤ridir, Isparta ve Burdur’da tahribat yapt›lar. Hamid Bey, Mo¤ol sald›r›s›ndan kurtulabilmek için da¤lara çekilmek zorunda kald›. Ancak Hamid Bey daha sonra, ‹lhanl› Gazan Han’›n Selçuklu Sultan› II. Mesud’u azletmesi üzerine ç›kan otorite bofllu¤undan yararlanma imkân› buldu. 1297 y›l›nda müstahkem bir yer olan Uluborlu’yu merkez edinerek Isparta, Burdur, E¤- ridir ve Gönen yöresinde ba¤›ms›zl›¤›n› ilan etti. Fakat Hamid Bey’in Gazan Han’la birlikte, Selçuklu Devleti’ni de metbû tan›d›¤›n› gösteren, III. Alâeddin Keykubad ad›na kestirdi¤i paralar dikkat çekmektedir. Bu sikkelerin önemli bir özelli¤i de o zamana kadar ‹slâmî sikkelerde görülmeyen “humiyet ani’1-âfât” (Allah afattan korusun) ibaresinin bulunmas›d›r. Hamid Bey’den sonra o¤lu ‹lyas ve torunu Dündar Beyler’in hüküm sürdü¤ü bilinmektedir. Dündar Bey, Konya-Antalya aras›ndaki yollar› denetim alt›nda tutmak için, 1307 y›l› civar›nda beyli¤in merkezini Uluborlu’dan E¤ridir’e nakletti. Dündar Bey de, 1314 y›l›nda Emir Çoban’a ba¤l›l›k bildiren Türkmen beyleri aras›nda yer ald›. Fakat Emir Çoban’›n Anadolu’dan ayr›lmas›n›n ard›ndan askeri faaliyetlerini h›zland›rd›. Antalya’y› ele geçirip idaresini kardefli Yûnus Bey’e verdi. Böylece Teke-ili denilen bu bölgede, daha sonra Tekeo¤ullar› olarak an›lacak olan beyli¤in temelleri at›lm›fl oldu. Antalya’y› ele geçirdikten sonra daha da güçlenen Dündar Bey, ‹lhanl› (Mo¤ol) idaresini tan›mayarak istiklâlini ilan etti. Fakat bir süre sonra ‹lhanl› valisi Timurtafl’›n bask›s› karfl›s›nda E¤ridir’i terk ederek Antalya’ya kaçm›fl; ancak Antalya’y› idare eden ye¤eni Mahmud Bey taraf›ndan Timurtafl’a teslim edilerek öldürülmüfltür (1326). Dündar Bey öldürüldükten sonra beyli¤in idaresi torunu H›z›r Bey’e geçti. O k›sa süren bu ilk beyli¤i döneminde Timutafl’›n ortadan kald›rd›¤› Eflrefo¤ullar› Beyli¤i’ne ait Beyflehir, Seydiflehir, Akflehir ve Do- ¤anhisar’› ele geçirerek beyli¤inin s›n›rlar›n› geniflletti. 1328 y›l›nda babas› ‹shak Bey Anadolu’ya gelerek beyli¤in bafl›na geçti. 1361’de K›br›s Haçl› Krall›¤›n›n bask›lar›na karfl› Germiyano¤ullar› ve Osmanl›- lar›n yard›m›na baflvuran ‹shak Bey (ölm.1338)’in haleflerinden birisi, beyli¤in topraklar›n›n bir k›sm›n› Sultan I. Murat’a satt›. Isparta, Uluborlu ve Burdur çevresinde bir süre daha hüküm sürmesine izin verilen Hamîdo¤ullar›’n›n Karamano¤ullar› taraf›ndan zapt edilen Antalya’y› kurtarma çabalar› sonuçsuz kald›. Beyli¤in topraklar› Hamid-ili (Hamîd sanca¤›) ad›yla Osmanl› topraklar›na ba¤land›. 170 Türkiye Selçuklu Tarihi SORU D‹KKAT DÜfiÜNEL‹M SORU DÜfiÜNEL‹M D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N AMAÇLARIMIZ K‹TAP TELEV‹ZYON K‹TAP TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET H›z›r Bey’in babas› Mübârizüddin ‹skak Bey, babas› Dündar Bey’i öldüren Timurtafl’›, Memlûk sultan›na flikâyet etmek üzere M›s›r’a gitmiflti. Hamido¤ullar› hakk›nda daha fazla bilgi için bkz. Sait Kofo¤lu, Hamido¤ullar› Beyli¤i, Ankara 2006. Ayd›no¤ullar› Beyli¤i Bu beylik XIV. yüzy›l›n bafllar›nda merkezi Birgi olmak üzere Büyük Menderes’den Tire ve Selçuk (Ayaslug)’a kadar olan bölgede hüküm sürmüfltür. Beyli¤in kurucusu Mübarîzeddîn Gazi Bey bafllarda Germiyano¤ullar› Beyli- ¤i’nin bat› seferlerini idare eden bir subafl› idi. Mentefle Bey’in damad› olan Sasa Bey, Tire ve Selçuk (Ayaslug) üzerine sefer düzenlerken (1304), Mübarîzeddîn Gazi Bey’den yard›m istedi. Bir süre sonra Sasa Bey ve Mübarîzeddîn Gazi Bey’in düzenledi¤i seferler sonucunda Ayd›n ili Türkmenlerin eline geçti. Ancak muhtemelen hâkimiyet meselesi yüzünden Sasa Bey ile Mübarîzeddîn Gazi Bey’in aras› aç›ld›. 1308 y›l›nda Sasa Bey’in sald›r›s›n› bertaraf eden Mübarîzeddîn Gazi Bey Ayd›n ilini ele geçirerek beyli¤ini kurdu. Anadolu beylikleri içerisinde denizcilik gelene- ¤ine sahip birkaç beylikten biriydi. Beyli¤in en önemli liman› Selçuk (Ayaslug)’ta haz›rlanan donanma ile 1319 y›l›nda Sak›z adas›na bir bask›n düzenlendi. Ard›ndan Mübarîzeddîn Gazi Bey’in o¤ullar›ndan Umur Bey, yaklafl›k ikibuçuk y›l süren bir kuflatman›n ard›ndan 1328 y›l›nda ‹zmir’i ele geçirdi. Selçuk (Ayaslug)’un yan› s›ra ‹zmir’de infla edilen donanmayla Umur Bey Sak›z, E¤riboz, Mora ve Rumeli sahillerine baflar›l› seferler düzenledi. Gazi Bey 1334 y›l›nda vefat edince Umur Bey, kardefllerinin ›srar› neticesinde beyli¤in bafl›na geçti. Umur Bey hakk›nda bkz. Tuncer Baykara, Ayd›no¤lu Gazi Umur Bey, Ankara 1990 Umur Bey’in ilk y›llar›nda ‹zmir’i geri almak için yap›lan haçl› sald›r›lar› sonuçsuz kald›. Bundan sonra Umur Bey ve Saruhano¤lu Süleyman Bey Bizans sahillerine baflar›l› seferler düzenlediler. Umur Bey 1348 y›l›nda Venedik, Rodos ve K›br›s Krall›¤› kuvvetlerinden oluflan haçl› donanmas›n›n ‹zmir’i almak için düzenledi- ¤i sald›r›lardan birinde, ön saflarda savafl›rken flehit düfltü. Onun ölümünden sonra beyli¤in bafl›na geçen kardefli H›z›r Bey, haçl›larla a¤›r flartlar ihtiva eden bir anlaflma yapmak zorunda kald› (1348). Yirmi maddeden oluflan bu anlaflmaya göre, beyli¤in idaresindeki tüm limanlardan al›nan ticaret vergilerinin yar›s› Latinler’e verilecekti. Ayr›ca Hristiyan gemileri serbestçe Ayd›no- ¤ullar› limanlar›na girebilecek; Ayd›no¤ullar› donanmas› savafl› b›rakacakt›. 1351 y›l›nda benzer bir anlaflma Cenevizlilerle de imzaland›. Ayd›no¤ullar› Beyli¤i 1426 y›l›nda Osmanl› hâkimiyetine geçerek tarih sahnesinden silindi. Osmano¤ullar› tarihi rolü itibariyle Selçuklular›n son dönemlerinde kurulan beyliklerin en büyü¤ü ve önemlisi olmakla birlikte; Osmanl› Tarihi baflka derslerin konusu oldu¤u için k›saca da olsa burada konu edilmedi. Selçuklu Devleti’nin son zamanlar›nda kurulan ikinci dönem beyliklerin tarihi rollerini nas›l aç›klars›n›z? 7. Ünite - Selçuklu Hanedan›n›n Sonu ve ‹kinci Beylikler Dönemi 171 D‹KKAT D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N AMAÇLARIMIZ K‹TAP TELEV‹ZYON K‹TAP TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET SORU D‹KKAT SIRA S‹ZDE DÜfiÜNEL‹M SIRA S‹ZDE SORU DÜfiÜNEL‹M D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N AMAÇLARIMIZ K‹TAP TELEV‹ZYON K‹TAP TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET SORU D‹KKAT SIRA S‹ZDE DÜfiÜNEL‹M SIRA S‹ZDE SORU DÜfiÜNEL‹M D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N AMAÇLARIMIZ K‹TAP TELEV‹ZYON K‹TAP TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET SORU D‹KKAT SIRA S‹ZDE DÜfiÜNEL‹M SIRA S‹ZDE SORU DÜfiÜNEL‹M D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE 2 Türkiye Selçuklular›’n›n y›k›l›fl›ndan sonra kurulan beyliklerin bafll›calar› ise flunlard›r: Taceddîno¤ullar› Beyli¤i: kurucusunun ad›na nisbetle bu ismi alan bu beylik, 1348 y›l›ndan itibaren merkezi Niksar olmak üzere Bafra, Ünye ve Fatsa civar›nda hüküm sürmüfltür, Eretna Beyli¤i: XIV. asr›n ortalar›ndan itibaren, Kayseri-Sivas merkez olmak üzere, Orta Anadolu’da hüküm süren beyli¤in kurucusu Eretna Bey’dir. Mo¤ollar›n hizmetinde bulunan Uygur Türklerindendir. Maiyyetinde bulundu¤u ve kay›nbiraderi oldu¤u, M›s›r’a iltica eden Anadolu valisi Timurtafl taraf›ndan, yerine vekil olarak b›rak›lm›flt›. Kad› Burhaneddîn Ahmed Beyli¤i: XIV. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan itibaren Orta Anadolu’da hüküm süren beyli¤in kurucusu Kad› Burhaneddîn’in ailesi, O¤uzlar’›n Salur boyuna mensup olup Harizm’den Kayseri’ye gelmifllerdi. Türkiye Selçuklular›’n›n hizmetine giren dedeleri ve babas› da Kayseri’de kad›l›k yapm›fllard›. Dulkad›ro¤ullar› Beyli¤i: O¤uzlar›n Bozok koluna mensub olan Zeyneddîn Karaca taraf›ndan 1337 y›l›nda, Marafl-Elbistan havalisinde kurulmufltur. Ramazano¤ullar› Beyli¤i: XIV. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan XVII. asr›n bafllar›- na kadar Adana ve civar›nda hüküm süren beyli¤in kurucusu Ramazan Bey’dir. O¤uzlar›n üç-ok kolunun Yüregir boyuna mensupturlar. Mo¤ol istilas›yla birlikte 40.000 çad›rl›k bir nüfusla Anadolu’ya gelmifllerdi. Bu beylikler hakk›nda, son çal›flmalar› da gösteren bibliyografyayla birlikte; Diyanet Vakf› ‹slâm Ansiklopedisinin ilgili maddelerine müracaat edilebilirsiniz. TÜRK‹YE SELÇUKLU HANEDANININ SONU Sâhib Ata Fahreddin Ali’nin Ölümüne Kadarki Dönem Önceki ünitede anlat›ld›¤› gibi, Muineddîn Pervâne, Sultan IV. K›l›ç Arslan’› öldürüp yerine, küçük yafltaki o¤lu Keyhüsrev’i geçirmiflti. Çocuk sultan, Pervâne’nin a¤›r bask›s› alt›nda bulunuyordu. Ayr›ca ülke ve yönetim üzerindeki Mo¤ol tahak172 Türkiye Selçuklu Tarihi SORU D‹KKAT SIRA S‹ZDE DÜfiÜNEL‹M SIRA S‹ZDE SORU DÜfiÜNEL‹M D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N AMAÇLARIMIZ K‹TAP TELEV‹ZYON K‹TAP TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET Resim 7.2 Kaynak: C. Cahen, Osmanl›lar’dan Önce Anadolu’da Türkler, çev. Y›ld›z Moran, ‹stanbul1994. kümü ve bunlara karfl› bafllayan iç isyanlar (Hatîro¤lu, Karamano¤ullar› gibi) devletin tüm kurumlar›n› ve ülkeyi bir ç›kmaza sürüklemekteydi. Bu arada Selçuklu hanedan›n›n kaderini de etkileyecek olan, amcas›n›n o¤lu Siyavufl (Cimri)’un saltanat mücadelesi ile sars›ld›. Her ne kadar Siyavufl’un saltanat› k›sa sürdüyse de, bundan sonra Türkmen isyanlar› yan›nda flehzâde isyanlar›n›n say›s› da giderek artmaya bafllad›. Çünkü Keyhüsrev’in K›r›m’da bulunan amcas› II. Keykâvus’un çocuklar› birer-birer önce Anadolu’ya, ard›ndan da ‹lhanl› saray›na giderek tahtta hak iddias›nda bulunmaya bafllad›lar. Nitekim sâb›k Sultan II. Keykâvus’un ölümünün (1280-81) ard›ndan maiyetleriyle birlikte, o¤ullar›ndan K›l›ç Arslan Amasya’ya, Mesud Sinop’a geldiler. G›yaseddîn Mesud kardefline göre daha h›zl› hareket ederek Çobano¤lu Muzaffereddîn Yavlak Arslan arac›l›¤› ile önce Mo¤ollar›n Anadolu valisi Samagar’a, sonra da Abaka’ya ulaflma imkân› buldu. Fakat tam bu s›rada Abaka ölmüfl (1282), Tekudâr ‹lhanl› hükümdar› olmufltu. Müslüman olup Ahmed ad›n› alan Tekudâr, daha önce Hûlâgû’nun IV.K›l›ç Arslan ve II. Keykâvus için yapt›¤› gibi; Anadolu’yu III. Keyhüsrev ile II. Mesud aras›nda taksim etti. Ancak III. Keyhüsrev bu durumu kabul etmeye yanaflmay›nca, Mo¤ol valisi Kongurtay, Selçuklu sultan› ve vezir Sâhib Ata’y› yan›na alarak Tebriz’e ‹lhanl› saray›na do¤ru hareket etti. Ancak bu s›rada ‹lhanl›lar da taht kavgalar›yla u¤raflmaktayd›lar. Kanl› mücadeleler sonunda Kongurtay ve tahttan indirilen Ahmet Tekudar öldürülmüfl, yerine Argun tahta oturmufltu. Bu durum en çok Tebriz’de bulunan G›yaseddîn Mesud’un ifline yarad›. Çünkü Argun Anadolu Selçuklu sultanl›¤›na Mesud’u tayin etti. Keyhüsrev’i ise, huzuruna gelmekte gecikti¤i ve kendisine muhalif olanlarla temasta oldu¤u için, önce tutuklat›p ard›ndan da yay›n›n kirifli ile bo¤durdu (1284). Tebriz’den ayr›l›p Anadoluya gelen G›yaseddîn II. Mesud 1284 fiubat’›nda Konya’da tahta oturdu. Ancak III. Keyhüsrev’in annesi, küçük yafltaki torunlar›n›n saltanata ortakl›¤›n›n sa¤lanmas› için Karamano¤lu Güneri Bey ile Eflrefo¤lu Halil Bey’den yard›m istedi. Türkmen kuvvetlerine karfl› koyamayaca¤›n› anlayan II. Mesud Konya’y› terk etti. Gerçekten de IV. K›l›ç Arslan’›n efli ve III. Keyhüsrev’in annesi olan Hatun, Türkmen beylerinden ald›¤› destekle, sözkonusu çocuklar› Konya’da tahta oturttu (1285). Fakat k›sa süre sonra Mo¤ol flehzâde Geyhatu’nun, orduyla Anadolu’ya gelmekte oldu¤u haberi Konya’ya ulafl›nca, iki küçük flehzade Argun Han’a gönderildi. Yap›lan muhakeme sonucunda, bu iki çocu¤un III. Keyhüsrev’e ait olmad›klar› gerekçesiyle idam›na ve valide sultan›n da Sivrihisar’a gönderilmesine karar verildi. Böylece II. Mesud tek bafl›na tahta sahip oldu (1284- 1296); ancak Selçuklu Devleti’nin içerisinde bulundu¤u vaziyet dolay›s›yla, Mo¤ollar’dan ald›¤› emirleri uygulaman›n d›fl›nda bir yetkisi yoktu. Nitekim tahtta kalabilmek için Mo¤ol askerleriyle birlikte Türkmenlere karfl› çok sert askeri müdahalelerde bulundu¤u bilinmektedir. Bu nedenledir ki tahta ç›kmas›n› sa¤layan Çobano¤ullar›’ndan Muzaffereddîn Yavlak Arslan ile de aras› aç›lm›fl ve Kastamonu civar›na hâkim olan bu bey, art›k onun kardefli K›l›ç Arslan’›n saflar›na geçmiflti. Fahreddin Ali’nin Ölümü ve Do¤rudan Mo¤ol ‹daresi Dönemi Di¤er taraftan k›rk y›l› aflk›n bir süre emir-i dâd, saltanat nâibi ve vezir olarak Selçuklu teflkilât›nda görev yapan Sâhib Ata Fahreddîn Ali vefat etti (1288). Anadolu Pervâne’nin öldürülmesinden beri, art›k merkezden gönderilen Mo¤ol valilier eliyle idare edilmekte, dolay›s›yla daha fazla ezilmekteydi. Sâhib Ata bertaraf edilmesi mümkün görülmeyen Mo¤ol istilâs› karfl›s›nda ahalinin daha fazla zulme u¤ramamas› için, onlarla mümkün oldu¤unca iyi iliflkilerin sürdürülmesine gayret et7. Ünite - Selçuklu Hanedan›n›n Sonu ve ‹kinci Beylikler Dönemi 173 miflti. Yukar›da söylendi¤i gibi, Pervâne’nin iftiras› sebebiyle bir müddet görevinden azledildiyse de, ülkeyi yönetmek için henüz yerli unsurlara ihtiyaç duyan Mo- ¤ollar taraf›ndan görevine iade edilmiflti. Pek çok hayrat› ve mamuresi olan Fahreddin Ali’nin ölümüyle Mo¤ol istilâs› yeni bir döneme girmifltir. Türkiye Selçuklu Devleti, Köseda¤ Savafl›’ndan bu tarihe kadar, hiç olmazsa tâbi devlet statüsünü koruyabilmiflti. Vergisini ödemek ve di¤er tâbiyet flartlar›n› yerine getirmek kayd›yla; zaman zaman a¤›rlaflan bask›lara ra¤men devlet vasf›n› bütünüyle yitirmemiflti. 1243’den beri ‹lhanl› saray›ndan gelen emirlerle tayin edilen yüksek zevat hiç olmazsa yerli ümeradan seçiliyordu. Pervâne hadisesinden sonra de¤iflen bu süreçte, asl›nda bir Mo¤ol memuru olman›n ötesine geçemeyen Fahreddin Ali, yine de kiflisel ihtiraslar› için ahaliyi s›k›nt›ya sokmayan adaletli, dürüst, hay›rsever kiflili¤i sebebiyle, Mo¤ol tahakkümünün önünde k›smî bir engel oluflturabiliyordu. Sâhib Ata Fahreddîn Ali’nin vefat›ndan sonra, Argun Han taraf›ndan vezirlik makam›na Kazvinli Fahreddîn tayin edildi. Kazvinli Fahreddîn oldukça kalabal›k bir ‹ranl› memur toplulu¤u ile Anadolu’ya geldi. ‹ltizâm usûlü ald›¤› Anadolu’da, Mo¤ollar’a taahhüt etti¤i malî mükellefiyetleri yerine getirmek için halka, kanun d›fl› ve son derece a¤›r vergiler koydu. Bütün üst düzey memuriyetlere kardefllerini ve yak›nlar›n› getirdi. Mo¤ollar bu son atamalar ile Selçuklu Devleti’nin siyasî, askerî ve malî tüm kurumlar›na fiili olarak el koydular. Çünkü Selçuklu devlet adamlar›ndan, sultan ve maiyetinden baflka, hiçbir yüksek devlet memuru görevde b›rak›lmam›flt›. Selçuklu sultan› da Mo¤ollara tâbiyet arzedildi- ¤inden beri tedricen kaybetti¤i hükümranl›¤›ndan eser kalmam›fl bir flekilde; Mo¤ol valilerinin Anadolu’da yapt›klar› soygunlar› halk nezdinde meflrulaflt›ran bir figüran düzeyine inmifl bulunuyordu. Anadolu idarî ve malî bak›mdan Fahreddin Kazvinî ile saltanat nâibi Emirflah aras›nda ikiye ayr›ld›. Bilhassa Kazvinî’nin pay›na düflen Kayseri’den uclara kadar uzanan bat› bölgesinde ya¤ma, talan ve asayiflsizlik al›p bafl›n› gitti. Germiyan ve Eflrefo¤ullar›’n›n baflar›s›z isyan hareketleri bast›r›ld›. Nihayet Fahreddin Kazvinî’nin iki y›ll›k vezirli¤i, istismar ve zulmüne dair yo¤un flikâyetler üzerine azli ve öldürülmesiyle sona erdi. Fakat Argun Han, Yahudî as›ll› veziri Sadüddevle’nin de tahrikiyle ‹slâm karfl›tl›¤›n› had safhaya vard›rm›fl bulunuyordu. Hattâ bir Süryani müellifinin söyledi¤ine göre ‹slâm dünyas›n›n önde gelen büyüklerinin isimlerini tesbit edip tasfiye etmeye giriflmiflti. Sonunda Sadüddevle bu uygulamalar›n sebep oldu- ¤u Yahudi aleyhtarl›¤› yüzünden, daha Argun Han’›n sa¤l›¤›nda bertaraf edildi. Bu arada genç yaflta hastalan›p ölen (1291) Argun Han’›n yerine ‹lhanl› taht›na oturan Geyhatu, ilk ifl olarak Türkmen isyanlar›n› bast›rmak için Anadolu’ya geldi. Geyhatu, II. Mesud’u isyanc›lar›n saf›nda yer alan kardefli K›l›ç Arslan’› cezaland›rmak üzere görevlendirdi. II. Mesud, Yavlak Arslan’›n destekledi¤i Rükneddîn K›l›ç Arslan karfl›s›nda ilk baflta yenilgiye u¤rad›ysa da, Mo¤ol askerlerinden gelen destek ile savafl› kazand› (1292). Karaman, Eflref ve Mentefleo¤ullar›n›n topraklar› Mo- ¤ollar taraf›ndan ya¤ma ve k›tale u¤rad›. Ancak tüm bask›lara ra¤men Türkmen isyanlar› devam etti. Bütün bu kargaflaya bir de, Anadolu’da merkeze karfl› isyan eden Mo¤ol komutanlar›n›n yaratt›¤› tahribat eklendi. 174 Türkiye Selçuklu Tarihi SORU D‹KKAT SIRA S‹ZDE DÜfiÜNEL‹M SIRA S‹ZDE SORU DÜfiÜNEL‹M D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N AMAÇLARIMIZ K‹TAP TELEV‹ZYON K‹TAP TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET ‹ltizâm bir yerin vergilerinin elde edilecek gelirlere göre de¤il de, önceden takdir edilen ve peflin olarak ödenen bir miktar karfl›l›¤›nda birisinin tasarrufuna b›rak›lmas›d›r. Mo¤ollar›n bu vahfleti “Konya kap›s›ndan Denizli’ye kadar öyle bir tedhifl yaratt›lar ki, bu bölgede alt› ay kufl uçmad›” fleklinde anlat›l›r. Anadolu’nun Mo¤ollara ba¤l›, fakat yerli ümera arac›l›¤›yla yönetildi¤i zamanlarda, bozulmalara ra¤men Selçuklu ordusu varl›¤›n› koruyordu. Ancak Selçuklu ordusu ve ümeras› tasfiye edilirken, ordular›yla birlikte gelen Mo¤ol flehzâdeleri, ‹ran’dan kontrol edilmesi zor olan Anadolu’da, ‹lhanl› devletine kolayl›kla bafl kald›rmaktayd›lar. Baflka pek çok zararlar›n›n yan›nda, âsilerle bu isyanlar› bast›rmaya gelen Mo¤ol askerlerinin savafl arenas›na dönen ülke, bu yüzden iyice harap oluyordu. Selçuklu sultanlar› da bu çat›flmalarda istemeden, kâh birine kâh di¤erine taraf olmak zorunda kal›yor ve a¤›r bedeller ödemek zorunda kal›yorlard›. Sonunda Geyhatu, Hulagû’nun torunu Baydu taraf›ndan taht›ndan indirilip öldürüldü ve yerine o¤lu Gazan, ‹lhanl› taht›na oturdu (1295-1304). Fakat Gazan Han’a karfl› isyan eden Anadolu umumî valisi Baltu, II. Mesud’un tebrik için ‹lhanl› saray›na gitmesine engel oldu. Ancak Baltu Anadolu’dan ayr›ld›ktan sonra Tebriz’e gidebilen II. Mesud’un mazereti kabul edilmedi¤i için, Selçuklu taht›ndan indirilip Hemedan’a sürüldü (1296). Bu hadiseden sonra Selçuklu taht› iki y›l bofl kal›rken, Anadolu merkezden tayin edilen görevliler elinde dört mali bölgeye ayr›ld›. Bu görevlere atanmak için iltizam usulüyle a¤›r yük alt›na giren bu kifliler, kelimenin tam anlam›yla zulüm ve iflkencelerle soygunlar yapt›lar. Bundan sonra ‹lhanl› veziri Sadreddîn Hâlidî’nin tavsiyesiyle, Selçuklu sultanl›¤›na II. Mesud’un kardefli Feramurz’un o¤lu, Keykubâd tayin edildi. Kendisine vezir olarak atanan Ahmed Lakuflî ile birlikte Anadolu’ya gelen yeni sultan III. Aladdîn Keykubad, 1298 de Konya’da tahta oturdu. Bu arada Memlûkler üzerine sefer karar› alan Gazan Han, Sülemifl’den Anadolu’da bulunan Mo¤ol askerleriyle birlikte Halep’e gelmesini istedi. Fakat Gazan Han’a, Baltu isyan›n›n bast›r›lmas› ve tahta ç›kmas›nda yard›mc› olan Sülemifl, Anadolu genel valili¤inin kendisine verilmemesi nedeniyle ona k›rg›nd›. Bu yüzden Gazan Han’›n emrini yerine getirmedi¤i gibi isyan etti (1299). Anadolu’yu Mo¤ollara kazand›ran Baycu Noyan’›n torunu olan Sülemifl, bu topraklar üzerinde hakk› oldu¤unu düflünüyordu. Amac› da Anadolu’da ba¤›ms›z bir devlet kurmakt›. Bunun üzerine Memlûk seferini iptal eden Gazan Han, Sülemifl’in isyan›n› bast›rmak için harekete geçti. Sülemifl ise bu s›rada Karamanl› Türkmenleri’nden sa¤lad›¤› yard›mla Sivas’› kuflatm›flt›. Fakat yan›ndaki Mo¤ol askerleri Mulay idaresindeki Gazan Han’›n ordusuna geçince zor duruma düfltü; mücadeleyi b›rak›p Memlûkler’e s›¤›nd›. Sülemifl isyan› s›ras›nda tarafs›z kalabilen, belki de taraf olmas›na art›k ihtiyaç duyulmayan III. Keykubâd, veziri Ahmed Lakuflî ve birkaç devlet görevlisiyle Gazan Han’›n huzuruna gidip ba¤l›l›¤›n› yineledi. Bu durumdan hoflnut kalan Gazan Han, onu Hûlâgû’nun k›z› ile evlendirdi. Daha sonra III. Keykubâd dönüfl iznini alarak ‹lhanl› saray›ndan ayr›ld›. Fakat Selçuklu sultan›n›n Anadolu s›n›r›ndan girdikten Konya’ya varana kadar, halktan zorla para toplad›¤› kaydedilmektedir. Hatta onun bu muamelesi halk üzerinde olumsuz etki yapt›¤› için sultan› Mo¤ol kumandan› Abuflga’ya flikâyet ettiler. Bunun üzerine III. Keykubâd yarg›lanmak üzere Gazan Han’›n huzuruna götürüldü. Yap›lan muhakemede idama mahkûm edildiyse de Hûlâgû’nun k›z› olan efli sayesinde ölümden kurtularak Isfahan’da sürgüne gönderildi (1301-1302). Bunun üzerine genel kabule göre Selçuklu taht›na, ikinci kez Hemedan’da bulunan II. Mesud geçirilmifl (1302) ve 1308 de ölene kadar, sözde Selçuklu sultan› olarak hüküm sürmüfltür. Devrin kaynaklar›n›n ifadelerine göre, II. Mesud 1308 y›l›nda Kayseri’de vefat etmifl ve k›z kardeflinin de gömülü oldu¤u Simre’de defnedilmifltir. Pek çok araflt›rmac› Türkiye Selçuklu Devleti’nin II. Mesud’un ölümüyle sona erdi¤ini kabul etmektedir. 7. Ünite - Selçuklu Hanedan›n›n Sonu ve ‹kinci Beylikler Dönemi 175 SORU D‹KKAT SIRA S‹ZDE DÜfiÜNEL‹M SIRA S‹ZDE SORU DÜfiÜNEL‹M D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N AMAÇLARIMIZ K‹TAP TELEV‹ZYON K‹TAP TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET Türkiye Selçuklu Devleti’nin çöküflünün bafll›ca sebepleri sizce nelerdir? Son y›llarda Türkiye Selçuklu Tarihiyle ilgili olarak, yerli kaynaklar›n yan› s›ra Bizans kaynaklar›ndaki bilgiler ›fl›¤›nda yap›lan çal›flmalarda, II. Mesud’un 1308’de de¤il, 1296’da Yavlak Arslan’›n o¤lu taraf›ndan öldürüldü¤ü ileri sürülmektedir. Bu durumda III. Keykubâd’dan sonra Selçuklu taht›na onun o¤lu III. Mesud’un geçmifl olabilece¤i ileri sürülebilir. Ayr›ca Memlûk kaynaklar›n›n verdi¤i bilgilerden Türkiye Selçuklu Devleti’nin fiili olarak de¤ilse bile hukukî olarak 1318’e kadar devam etti¤i anlafl›lmaktad›r. Ancak 1308 y›l›ndan 1318 y›l›na kadar tahtta kimin hüküm sürdü¤ü aç›k de¤ildir. Çünkü Memlûk kaynaklar›n›n baz›lar›nda II. Mesud’un 1318 y›l›na kadar yaflad›¤›; baz› kaynaklar da 1308 de ölen Mesud’dan sonra, tahta III. Keykubad’›n o¤lu V. K›l›ç Arslan’›n geçti¤i yönünde bilgiler bulunmaktad›r. Selçuklu Devleti’nin son on y›l›na dair bilgilerin net olmad›¤› bir yana, bu y›llarda Anadolu’da vukubulan tüm hadiselerin içerisinde, zaten Selçuklu sultanlar›- n›n adlar› bile geçmemektedir. Ancak ‹lhanl› hükümdar› Ebû Sâid Bahâd›r Han, kendisi de Anadolu’da görev yapm›fl olan Emir Çoban’›n o¤lu Timurtafl’› 1318’de Anadolu’ya umûmî vali tayin edene kadar, Selçuklu hanedan› ismen de olsa Konya’da varl›¤›n› devam ettirmifltir. Timurtafl Noyan Anadolu’ya geldikten sonra Selçuklu hanedan› mensublar›ndan hayatta olanlar› tesbit edip, ele geçirdiklerini kad›n çocuk ayr›m› yapmadan öldürttü. Aileden çok az› da¤lara, uçlara kaçarak ya da Karamano¤ullar› gibi güçlü beyliklere s›¤›narak kurtulmay› baflard›lar. Meselâ, Rükneddîn IV. K›l›ç Arslan’›n k›z› Gevher Nesibe’nin 1332 senesinde vefat etti¤i ve Ni¤de’de defnedildi¤i bilinmektedir. Yine IV. K›l›ç Arslan’›n o¤lu Süleymanflah da 1363 y›l›nda ölmüfltür. XIV. yüzy›l›n sonlar›nda Sivas’ta Eretnao¤lu’nun naibli¤i makam›nda bulunan II. Mesud’un torunu K›l›ç Arslan da, beyli¤e el koyan Kad› Burhaneddîn Ahmet taraf›ndan 1381 y›l›nda öldürülmüfltür. Selçuklu hanedan›n›n sonu hakk›nda daha fazla bilgi için bkz. Zerrin Günal Öden “Türkiye Selçuklu Sultan› II. G›yaseddîn Mesud Hakk›nda Baz› Görüfller”, Belleten, LXI/231, Ankara 1997, s. 297-300; ayn› yazar, “Kad› Burhaneddîn Karfl›s›nda Bir Selçuklu fiehzâdesi K›l›ç Arslan”, Belleten, LXIV/241, Ankara 2000. Selçuklular’›n Miras› 1075 y›l›nda ‹znik merkez olmak üzere Türkiye Selçuklu Devleti’ni kuran Kutalm›- flo¤ullar›, ayn› hanedandan gelmekle birlikte, Büyük Selçuklulara tâbi olmayarak, onlarla rekabet halinde yeni bir devlet kurdular. Binlerce y›ll›k tarihi boyunca üzerinde yaflayan hiçbir milletin ad›yla an›lmay› hak edecek bir de¤iflim yaflamam›fl olan Anadolu, Selçuklular zaman›nda Türkiye ad›n› ald›. Türkiye sadece bir ülkenin ad› olmakla kalmad›; yüz y›la yak›n bir zamand›r yurt aray›fl› içerisinde olan Türkler’in ikinci yurdu oldu. Yaklafl›k üç buçuk as›r hüküm süren Türkiye Selçuklu hanedan›, Bizans ‹mparatorlu¤u, Ermeniler, haçl›lar, Büyük Selçuklular ve onlar›n halefleri ve son olarak da Mo¤ollarla yapt›klar› sürekli mücadelelere ra¤men vatan k›ld›klar› Anadolu’yu, mamur ve müreffeh bir ülke haline getirdiler. Anadolu, Selçuklular›n son döneminde ortaya ç›kan siyasi parçalanmaya ra¤men Türkmen Beyliklerinin kuruluflu, k›y›lar›n fethinin tamamlanmas› suretiyle Anadolu’daki demografik de¤iflime, kültürel ve medeni geliflmeye de katk› sa¤lad›. Selçuklular bu birikimi kendisinden sonra devleti yeniden birlefltiren Osmanl› hanedan›na miras b›- rakt›lar. Selçuklu döneminde kurulan bu sa¤lam zemin üzerinde yükselen ve üç k›- tada, Akdeniz havzas›nda cihanflumûl bir imparatorlu¤a dönüflen Osmanl› ‹mparatorlu¤u Selçuklular›n sadece halefi de¤il; devam› ve hatta bizâtihi kendisidir. 176 Türkiye Selçuklu Tarihi SORU D‹KKAT SIRA S‹ZDE DÜfiÜNEL‹M SIRA S‹ZDE SORU DÜfiÜNEL‹M D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N AMAÇLARIMIZ K‹TAP TELEV‹ZYON K‹TAP TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET 3 SORU D‹KKAT SIRA S‹ZDE DÜfiÜNEL‹M SIRA S‹ZDE SORU DÜfiÜNEL‹M D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N AMAÇLARIMIZ K‹TAP TELEV‹ZYON K‹TAP TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET 7. Ünite - Selçuklu Hanedan›n›n Sonu ve ‹kinci Beylikler Dönemi 177 Mo¤ol istilâs›n›n Muîneddîn Pervâne’nin ölümünden sonraki dönemini mahiyeti bak›m›ndan de¤erlendirebilme, Türkiye Selçuklu Devleti Mo¤ollar’a ba¤land›ktan sonra, üst düzey makamlar› almak için Mo¤ol yöneticilere yaranmak konusunda birbirleriyle yar›flan Selçuklu devlet adamlar›, kendilerini bu görevlere tayin edenleri memnun etmek için kanund›fl› uygulamalarda bulunuyorlard›. Mo¤ol istilâs› önünden Anadolu’ya kaç›p özellikle de uçlarda biriken Türkmenler, iflgâlcilere oldu¤u kadar merkezi hükûmete de tepkiliydiler. Bu sebeple de s›k s›k isyana teflebbüs ediyorlard›. Türkmen isyanlar›n› bast›rmak konusunda Mo- ¤ollar’dan afla¤› kalmayan ümeran›n önde gelenlerinden Pervâne de artan Mo¤ol tahakkümünden kurtulmak üzere Memlûk sultan› Baybars’la iflbirli¤i etmesi tam bir dönüm noktas› oldu. Pervâne suçu sabit görülüp idam edildikten sonra, Anadolu’daki Mo¤ol istilâs›n›n mahiyeti de¤iflmeye bafllad›. Bu zamana kadar tâbi devlet statüsünde, yerli ümera arac›l›¤›yla yönetilen Selçuklu Devleti, bundan böyle Mo¤ol flehzâdeleri ve soylular›n›n genel vali olarak atanmas›yla, bir bak›ma devlet statüsünü de kaybetme noktas›na geldi. Anadolu halk›n›n Mo¤ol valilerin beraberlerinde getirdikleri ordular› besleme mükellefiyetleri yan›nda, valilerin merkeze ödemeyi taahhüt ettikleri paralar› toplayabilmek için girifltikleri soygunlar ve sultanlar›n da çaresiz bu faaliyetlere ortak olmas›, Türkmen beylerinin isyan ve ba¤›ms›zl›k ilânlar›yla tepki görüyordu. Ancak bu isyanlar›n fliddetle bast›r›lmas›n›n yol açt›¤› tahribat, ülkenin ekonomik ve sosyal hayat›n› olumsuz biçimde etkiliyordu. Bunlara son dönemlerde Mo¤ol valilerin isyanlar› ve isyanlar›n bast›r›lmas› için gönderilen ordular›n Anadolu’yu savafl alan›na çevirmesi de eklenince Selçuklu hanedan› tamamen Mo¤ollar’›n tahakkümüne girmifl oldu. Selçuklu Hanedan›n›n çöküflü ve Türk Tarihindeki yerini aç›klayabilme, Selçuklu hanedan› ortaça¤ Türk tarihinde çok mühim roller ifa etmifl; yurt aray›fl› içerisinde olan bir millete ikinci bir vatan kazand›rm›flt›. Ancak devletin daha yükselme döneminde iflaretlerini veren baz› bünyevi problemler, devleti daha gücünün doru¤unda oldu¤u dönemde Mo¤ollar’a haraçgüzar hale getirmiflti. Birinci Haçl› seferinin sebep oldu¤u tecrit flartlar› kurumlaflmay› geciktirirken, komflular› ve muhallifleriyle sürekli savafl ve rekabet de bu flartlar› a¤›rlaflt›r›yordu. Bununla birlikte Miryokefalon zaferiyle önemli bir engeli aflan Türkiye Selçuklular›, kurumlaflma yönünde de önemli ad›mlar att›lar. Gecikmeli olmakla birlikte, XIII. yüzy›lda Anadolu art›k bölgenin en mamur ve müreffeh ülkesi, Selçuklular da en büyük devletlerinden birisiydi. Türkmenler’in devletle olan uyumsuzlu¤u, gulam sistemiyle yetiflen devlet erkân›n›n ayr› bir güç oda¤› haline gelmesi, Mo¤ol istilâs›n›n karfl› konulmaz tahripkârl›¤› ve devleti yönetenlerin yetersizli¤i gibi sebeplerle, XIV. yüzy›l bafl›nda, Türkiye Tarihinde Selçuklu devri sona erdi. Ancak kendisinden sonra devleti devralacak olan Osmanl› hanedan›na kurulu bir vatan, üçyüz y›ll›k bir yönetim tecrübesi ve devletin ana unsuru olan bir millet miras b›rakarak; tarihi rolünü hakk›yla yerine getirip sahneden çekildi. Anadolu’da Mo¤ol istilas›ndan sonra kurulan Türkmen Beylikleri ve tarihi rollerini belirleyebilme Büyük Belçuklu Devleti’nin kurulmas›ndan sonra, bir vatan kurmak ümidiyle kitleler halinde Anadolu’ya göç eden Türkmenler, Malazgirt Zaferinden sonra kendi beyleri veya Selçuklu hanedan› etraf›nda birleflerek h›zla teflkilâtlanma yoluna gittiler. Türkmenler zaman içerisinde “uç” da denilen hudut bölgelerine yerlefltirdiler. Türkmenler buralarda düflman sald›r›lar›n› önledikleri gibi, fetihlerle s›n›rlar› da geniflletmekteydiler. Uç Türkmenleri Sultan I. Keykubât zaman›ndan itibaren, Mo¤ol istilâs›ndan kaç›p Anadolu’ya gelen ve Mo¤ollar’›n ilerleyifline paralel olarak s›- n›rlara göç eden Türkmen nüfusuyla beslendiler. Özet 1 NAMAÇ 2 NAMAÇ 3 NAMAÇ 178 Türkiye Selçuklu Tarihi Özellikle ‹ran ve Türkistan’dan Anadolu’ya kaçan Türkmen fleyhler, dervifller Mo¤ollar’a karfl› direniflte ön saflarda yer ald›klar› için Selçuklu flehir merkezlerinde bar›nam›yorlard›. Bu nedenle onlar da bat›ya gidiyor ve din mefhumunu canl› tutarak Türkmenler’e cihad fikrini afl›l›yorlard›. Böylece uç Türkmenleri XIII. asr›n ikinci yar›s›ndan itibaren Anadolu’nun bat›s›n› tamamen ele geçirdiler ve siyasi flartlar müsait oldu¤u zamanlarda da kendi hâkimiyetlerini kurdular. Bunlar›n bafll›calar› Lâdik (Denizli), Ayd›n, Karas›, Germiyan, Saruhan, Mentefle, Osmanl›, Eflref, Sahip Ata, Hamid, Candâr ve Karamano¤ullar› beylikleriydi. ‹kinci dönem beylikler, Mo¤ol istilâs›na karfl› baflkald›r›n›n yan›nda siyasî, kültürel ve etnik aç›- dan Anadolu’nun Türkleflmesini tamamlamalar› nedeniyle son derece ehemmiyet arz etmektedirler. Ayr›ca Anadolu beyleri, siyasi ve askeri flartlar elverdi¤i nisbette beylik bölgelerini imar etmifl; medreseler, kütüphaneler kurmufl ve dönemin ünlü âlimlerini buralara davet etmifllerdir. Bu sayede t›p, astronomi, riyâziye, edebiyat, tarih, din ve tasavvuf konular›nda pek çok eser kaleme al›nm›flt›r. 7. Ünite - Selçuklu Hanedan›n›n Sonu ve ‹kinci Beylikler Dönemi 179 1. Uç Türkmenleri afla¤›dakilerden hangisidir? a. Merkezî otoriteye karfl› gelenlere b. Ordudaki öncü birli¤e c. Ziraat ile u¤raflan Türkmenler’e d. Türkmenler’in yar› göçebe yaflayanlar›na e. Selçuklu Devleti s›n›rlar›nda, k›smen devletin otoritesi d›fl›nda yaflayan Türkmenler’e 2. Anadolu’da Mo¤ol istilas›na karfl› ilk isyanlar› kimler bafllatm›flt›r? a. Devlet erkân› b. fiehir merkezlerinde yaflayan halk c. Merkezî otoritenin az hissedildi¤i bat› bölgesinde yaflayanlar baflta olmak üzere Türkmenler d. ‹ktal› Selçuklu ordusundaki askerler isyan etmifltir. e. Tüccarlar ve zanaatkârlar 3. Afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? a Anadolu’da Mo¤ollar’a karfl›, 1276 y›l›nda ç›kart›lan bir isyand›r. b. Sultan III. G›yaseddîn’i tahttan indirmek için bafllat›lan bir isyand›r. c. Hatîro¤lu isyan›nda, Mo¤ollar’a karfl› Baybars’dan askerî yard›m istenmifltir. d. ‹syan›n elebafl› olan Hatîro¤lu fierefeddîn, ‹lhanl› Hükümdar› Abaka taraf›ndan öldürülmüfltür. e. Hatîro¤lu ‹syan›’na, Türkmenler de destek vermifllerdir. 4. Siyavufl (Cimri) Olay›’yla ilgili afla¤›dakilerden hangisi yanl›flt›r? a. 1277 y›l›nda meydana gelen bu hadisenin sonucunda Siyavufl, Türkiye Selçuklu Devleti taht›n› ele geçirmifltir. b. Siyavufl’un saltanat› s›ras›nda toplanan Selçuklu Dîvân›, Türkçe’den baflka dil konuflmas›n› yasaklayan bir karar ç›karm›flt›r. c. Siyavufl’un vezirli¤ine Karamano¤lu Mehmet Bey atanm›flt›r. d. Siyavufl, Mo¤ol Han›’n›n huzuruna ç›karak saltanat›n› onaylatm›flt›r. e. Selçuklu-Mo¤ol ordusuna yenilen Siyavufl, 1278 y›l›nda öldürülmüfltür. 5. Hatîro¤lu ‹syan› ve Siyavufl Olaylar›n›n Selçuklu-‹lhanl› iliflkilerine etkileriyle ilgili afla¤›dakilerden hangisi do¤rudur? a. Bundan sonra Türkiye Selçuklu Devleti’ndeki bütün üst makam atamalar› ‹lhanl›lar taraf›ndan yap›lmaya bafllanm›flt›r. b. Bu olaylar›n ard›ndan Mo¤ollar Türkmenler’e karfl› daha ›l›ml› davranm›fllard›r. c. Anadolu’daki Mo¤ol tahakkümü azalm›flt›r. d. Selçuklular Mo¤ollar’a karfl› üstünlük elde etmifllerdir. e. Selçuklu-‹lhanl› iliflkisinde hiçbir de¤ifliklik olmam›flt›r. 6. Karamano¤ullar› Beyli¤i ile ilgili afla¤›dakilerden hangisi yanl›flt›r? a. Karamanl› Türkmenler’i 1228’de I. Keykubad taraf›ndan Ermenek bölgesine yerlefltirilmifllerdir. b. Karamano¤ullar›, ‹lhanl›lar taraf›ndan 1497 y›- l›nda ortadan kald›r›lm›flt›r. c. Mo¤ollar’a karfl› direnen bu beylik Ermenilerle de mücadele etmifltir. d. Siyavufl ‹syan›’n› organize etmifllerdir. e. O¤uzlar’›n Salur Boyuna mensup olan Karamanl›lar, XIII. asr›n ilk yar›s›nda Azerbaycan ve fiirvan Bölgesi’nden Anadolu’ya gelmifllerdir. 7. Eflrefo¤ullar› Beyli¤i ile ilgili afla¤›dakilerden hangisi do¤rudur? a. Beyli¤in kurucusu olan Eflrefo¤lu Süleyman Bey uç beyi de¤ildir. b. 1314 y›l›nda Anadolu’ya gelen Emir Çoban’a itaat bildiren beylikler aras›nda Eflrefo¤ullar› Beyli- ¤i yoktur. c. II. Süleyman’›n ölümünün ard›ndan beyli¤in topraklar› Mentefleo¤ullar› ve Karamanl›lar aras›nda paylafl›lm›flt›r. d. Bu beylik XIV. asr›n ikinci yar›s›ndan itibaren Beyflehir, Seydiflehir civar›nda hüküm sürmüfltür. e. Bu beylik XIII. asr›n ikinci yar›s›ndan itibaren Beyflehir, Seydiflehir, Ilg›n, Bolvadin ve Akflehir taraflar›nda yaklafl›k k›rk y›l kadar hüküm sürmüfltür. Kendimizi S›nayal›m 180 Türkiye Selçuklu Tarihi 8. Türkiye Selçuklu Devleti’nin y›k›l›fl›ndan sonra kurulan beylikler afla¤›daki seçeneklerin hangisinde ve do¤ru olarak verilmifltir? a. Saruhano¤ullar›- Taceddîno¤ullar›- Eretna Beyli¤i b. Dulkad›ro¤ullar›-Candâro¤ullar›-Kad› Burhaneddîn Ahmed Beyli¤i c. Dulkad›ro¤ullar›-Taceddîno¤ullar›-Ramazano- ¤ullar› d. Kad› Burhaneddîn Ahmed Beyli¤i-Mentefle Beyli¤i- Ramazano¤ullar› e. Osmano¤ullar›-Ramazano¤ullar›-Karas›o¤ullar› 9. Ayd›no¤lu Umur Bey’le ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? a. 1328 y›l›nda ‹zmir’i ele geçirmifltir. b. Haçl›lar ile mücadele etmifltir. c. Saruhano¤lu Süleyman Bey ile Bizans sahillerine baflar›l› seferler düzenlemifltir. d. Rumeli k›y›lar›na baflar›l› seferler düzenlemifltir. e. Ege sahillerinin hâkimiyeti için Karas› Beyli¤i ile yapt›¤› mücadelede ölmüfltür. 10. Türkiye Selçuklu hanedan›n›n y›k›l›fl›yla ilgili afla¤›- daki ifadelerden hangisi do¤rudur? a. Türkiye Selçuklular› Memlûkler taraf›ndan y›k›lm›flt›r. b. Memlûk-Mo¤ol ittifak› sonucunda y›k›lm›flt›r. c. Osmano¤ullar› Beyli¤i taraf›ndan ortadan kald›- r›lm›flt›r. d. ‹lhanl›lar’›n Anadolu Valisi Timurtafl son vermifltir. e. Sülemifl ‹syan› sonucunda ortadan kald›r›lm›flt›r. fiehzade Hülacu (Hûlâgû) ile flehzade Keygatu (Geyhatu) Rum’a (Anadolu’ya) geldiler. O y›l Erzincan’da yaylak ve k›fllak tuttular. Sahip Ata Fahreddîn, onlar›n tagar›n› (erzak) düzenlemeye çal›flt›. Fakat maliyede para olmad›¤› için zaman›nda tedarik edemeyince ihtiyaç s›- ras›nda bir tagar yetmifl dirheme bulunamad›. O tagar› haz›rlama u¤runa Vezir Sahip Ata 50 y›ll›k hazinesini harcad›. Bir günde Mo¤ol flehzâdelerinin, emirlerinin ve ordu mensuplar›n›n istekleri, masraflar› ve havale ettikleri ifllere karfl› o kadar para harcand› ki, dünya onu hesaplamaktan geceye döndü. Mo¤ollar’›n (Tatar) masraf› için ayr›lan çok miktarda maldan /vergiden dolay› halkta yakacak bir mum bile kalmad›. Kaynak: Kerîmüddin Mahmud Aksarayî, Müsâmeretü’l-Ahbâr (Çev. Mürsel Öztürk), Ankara 2000, s. 115. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Beyliklerin Kuruldu¤u Ortam” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 2. c Yan›t›n›z yanl›fl ise ”Beyliklerin Kuruldu¤u Ortam” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 3. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Hat›ro¤lu ‹yan›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 4. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Karamano¤ullar› ve Siyavufl (Cimri) Hadisesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 5. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Mo¤ol ‹stilâs›na Karfl› Türkmen ‹syanlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 6. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Mo¤ol ‹stilâs›ndan Sonra Anadolu’da Kurulan Beylikler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 7. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Mo¤ol ‹stilâs›ndan Sonra Anadolu’da Kurulan Beylikler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 8. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türkiye Selçuklular›’n›n Y›- k›l›fl›ndan Sonra Kurulan Beylikler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 9. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Mo¤ol ‹stilâs›ndan Sonra Anadolu’da Kurulan Beylikler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türkiye Selçuklu Hanedan›- n›n Sonu” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Okuma Parças› 7. Ünite - Selçuklu Hanedan›n›n Sonu ve ‹kinci Beylikler Dönemi 181 S›ra Sizde 1 Türkmen isyanlar›, Mo¤ollar’a tâbi duruma gelen Selçuklu Devleti yöneticileriyle istilac›lara karfl› düzenlenmifltir. Bununla birlikte beylerin ba¤›ms›z olma arzular› da sebep teflkil etmekteydi. Türkmen göçleri ve gücü devleti yönetenler taraf›ndan organize edilebilseydi, Anadolu’da Mo¤ol tahakkümü bu kadar yo¤un hissedilmeyece¤i gibi önemli baflar›lar da sa¤lanabilirdi. S›ra Sizde 2 ‹kinci dönem beylikler, Mo¤ol istilas›na karfl› baflkald›- r›y› temsil etmelerinin yan› s›ra, özellikle uç bölgelerinin fethini ve Türkleflmesini tamamlayan büyük ve tarihi bir rol ifa etmifllerdir. Bunun yan›nda topraklar›n› da imar ederek Türkiye’nin geliflmesine katk›da bulunmufllard›r. S›ra Sizde 3 Mo¤ol istilas› d›fl›nda Türkiye Selçuklu Devleti’nin y›k›- l›fl›n› h›zland›ran en önemli faktörlerin bafl›nda flehzade isyanlar› ve liyakat sahibi sultan ve devlet erkân›n›n olmay›fl›d›r. Ayr›ca halktan talep edilen yüksek vergilerin yaratt›¤› iktisadî s›k›nt›lar da devletin y›k›l›fl›nda son derece etkili olmufltur. Selçuklular’›n tarih sahnesinden çekilmesinin di¤er bir nedeni de Mo¤ol kumandanlar›- n›n Anadolu’da ç›kard›klar› isyanlard›r. Cahen, Claude (2000), Osmanl›lardan Önce Anadolu, çev. E. Üyepazarc›, ‹stanbul. Ersan, Mehmet (2100), Türkiye Selçuklu Devletinin Da¤›l›fl›, Ankara. Öney, Gönül (1989), Beylikler Devri Sanat› XIV.-XV. Yüzy›l (1300-1453), Ankara. Sevim, Ali-Yaflar Yücel (1989), Türkiye Tarihi Fetih, Selçuklu Ve Beylikler Dönemi, Ankara. Sümer, Faruk (1969), “Anadolu’da Mo¤ollar”, Selçuklu Araflt›rmalar› Dergisi, I, 1-147. Turan, Osman (1984), Selçuklular Zaman›nda Türkiye, ‹stanbul. Uzunçarfl›l›, ‹. Hakk› (1969), Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, Ankara. S›ra Sizde Yan›t Anahtar› Yararlan›lan Kaynaklar Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Selçuklu devlet yap›s›nda sultan›n ve di¤er hanedan üyelerinin etkinli¤ini aç›klayabilecek, Gulâm ve iktâ sistemlerinin devletin organizasyonuna kaynakl›k etti¤ini belirleyebilecek, Mo¤ol ‹stilâs›n›n devlet ve toplum üzerindeki etkilerini de¤erlendirebilecek, Selçuklu Türkiye’sinde düflünce ve ilim hayat›n›n boyutlar›n› de¤erlendirebilecek, Türkiye Selçuklular›nda tasavvufî düflünceyi de¤erlendirebileceksiniz. ‹çindekiler • Hanedan ve Sultan • Gulâm ve ‹ktâ • Dîvân-› A’lâ • Mo¤ol ‹stilâs› • Mevlânâ Celâleddin-i Rûmî • ‹bnü’l-Arabî ve Sadreddin-i Konevî • Hac› Bektafl-› Velî • Ahî Evren Anahtar Kavramlar Amaçlar›m›z N N N N N Türkiye Selçuklu Tarihi Devlet Teflkilat› Kültür ve Medeniyet • DEVLET TEfiK‹LATI • KÜLTÜR VE MEDEN‹YET 8 TÜRK‹YE SELÇUKLU TAR‹H‹ DEVLET TEfiK‹LÂTI Girifl Türkiye Selçuklular›, devlet teflkilat›nda da tabiatiyle uzant›s› olduklar› Büyük Selçuklu Devletini esas alm›fllard›r. Ancak onlar›n Anadolu’da karfl›laflt›klar› iki önemli olgunun devlet teflkilat› üzerindeki etkilerini gözard› etmek mümkün de¤ildir. Bunlardan biri Selçuklular›n köklü ve geliflmifl bir devlet yap›s›na sahip olan Bizans topraklar› üzerinde kurulmufl olmas›d›r. Gerçi Bizans devlet teflkilat›n›n ve müesseselerinin Selçuklular üzerinde etkisinin olup olmad›¤› araflt›r›lm›fl de¤ildir. Bununla birlikte s›n›rl› da olsa, karfl›l›kl› etkileflim mümkün görünmektedir. Di¤eri ise Do¤u ‹slam dünyas›n› kas›p kavuran Mo¤ol istilas›n›n siyasi etkileriyle birlikte devlet teflkilat› üzerindeki fiilî müdahaleleridir. Bu ünitede tekrardan kaç›nmak için Türkiye Selçuklar›n›n devlet teflkilat›nda kendilerine esas ald›klar› Büyük Selçuklu Devletinde mevcut olan ortak unsurlardan ziyade karfl›lafl›lan farkl›l›klar veya de¤ifliklikler ele al›nacakt›r. Türkiye Selçuklular› devlet teflkilat›n› tan›yabilmek için, öncelikle devam› olduklar› Büyük Selçuklu devlet teflkilat›n› bilmek gerekir. Bu nedenle temel oluflturmak için 1. S›n›f derslerinden Büyük Selçuklu Tarihi ders kitab›n›n 9. Ünitesi olan “Büyük Selçuklu Devlet Teflkilat›” konusunu okuman›z tavsiye edilir. Türkiye Selçuklular› Devlet Teflkilat›n›n Kaynaklar› Genel olarak bütün Selçuklu flubeleri için oldu¤u gibi Türkiye Selçuklular›’n›n devlet teflkilat› hakk›nda da o dönemde yaz›lm›fl müstakil bir kaynak yoktur. Bu devletin teflkilat› için de baflvurabilece¤imiz kaynaklar inflâ ve münfleât mecmualar›, siyasi tarih kaynaklar›, sikkeler, kitabeler ile temlikname ve vakfiye gibi belgelerdir. ‹nfla ve münfleat metinlerini Osman Turan ve Adnan S. Erzi, baz› vakfiye, temlikname ve sat›fl hucceti gibi belgeleri yine Osman Turan, M. Zeki Oral vd., sikkelerin yeni bir katalo¤unu ise Y›lmaz ‹zmirlier yay›nlam›fllard›r. Kitabeler ile ilgili genel bir katalog mevcut de¤ilse de muhtelif yay›nlar mevcuttur. Osman Turan, Türkiye Selçuklular› Hakk›nda Resmî Vesikalar, Ankara 1988. Devlet Teflkilat› Kültür ve Medeniyet SORU D‹KKAT SIRA S‹ZDE DÜfiÜNEL‹M SIRA S‹ZDE SORU DÜfiÜNEL‹M D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N AMAÇLARIMIZ K‹TAP TELEV‹ZYON K‹TAP TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET SORU D‹KKAT SIRA S‹ZDE DÜfiÜNEL‹M SIRA S‹ZDE SORU DÜfiÜNEL‹M D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N AMAÇLARIMIZ K‹TAP TELEV‹ZYON K‹TAP TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET Hanedan, Gulâm ve ‹ktâ Sistemi Di¤er Ortaça¤ ‹slam devletlerinde oldu¤u gibi, bir Selçuklu flubesi olan Türkiye Selçuklular›nda da devlet, saraydan bafllay›p merkez, eyalet ve ordu teflkilatlar›n›n tamam›na nüfuz eden hanedan, Miryokefalon’a kadar Türkmenler sonra gulâm ve iktâ sistemleri ile infla edilmifltir. Ancak Mo¤ol istilâs›yla devlet yönetiminde sultan›n gücü ve otoritesi fiilen yok olunca, bu ahenk ve denge bozulmufltur. ‹lhanl› hanlar› istedikleri flehzadeyi tahta ç›karmakta, hatta bir sultan tahtta iken di¤er bir flehzadeyi de sultan olarak tan›y›p kaosu körüklemifllerdir. Keza vezir, atabeg ve nâib-i saltanat makamlar›na da kendi istedikleri kimseleri getirmekte; hatta yine bu makamlara sultan›n adamlar›ndan baflka, do¤rudan ilhana ba¤l› kiflileri de tayin edebilmekteydiler. Hanedan ve Sultan Büyük Selçuklu Devletinin bölgesel bir uzant›s› olan Türkiye Selçuklu Devleti, 2. ünitede anlat›ld›¤› gibi, Selçuklu hanedan›ndan Kutalm›flo¤ullar› taraf›ndan kurulmufltur. Süleymanflâh ve kardeflleri Mikâilo¤ullar› ile yollar›n› ay›rarak Anadolu’da ba¤›ms›z bir devlet kurmay› baflarm›fllard›. Ancak ilk iki sultan Süleymanflah ve I. K›l›ç Arslan, güneydo¤u (el-Cezire, Suriye ) siyaseti dolay›s›yla Büyük Selçuklular’la girdikleri nüfuz mücadelesinde hayatlar›n› kaybetmifllerdir. Kutalm›flo¤ullar› bu mücadelelere ra¤men Anadolu’daki hakimiyetini sürdürmeyi baflarm›fllard›r. Di¤er Selçuklu flubelerinde de oldu¤u gibi, kut inanc›n›n tezahürü olarak, flehzadelerin iktidar mücadeleleri devam etmifltir. Hatta eski bir Türk gelene¤i olan ülke topraklar›n›n yönetiminin hanedan üyelerine taksimi uygulamas› da zaman zaman görülmüfltür. II. K›l›ç Arslan’›n 11 o¤lunu ülkenin çeflitli bölgelerine tayin etmesinin sars›nt›ya sebep olmas› üzerine bu uygulamadan vazgeçilmifltir. Sultan›n gücünün ve otoritesinin yerle bir edildi¤i Mo¤ol iflgâli döneminde, birbirlerine üstünlük sa¤layamayan flehzâdeler ad›na yürütülen mücadeleler ülkeyi kaosa sürüklüyordu. Devlet gelene¤inde bulunmad›¤› halde, tahribat› önlemek için tecrübeli, sayg›n devlet adamlar› iki veya üç kardeflin ortak hükümdar olmas› çözümüne baflvurmufllard›r. Ancak hanedan›n bütün bu güç kayb›na ra¤men, meflruiyeti tart›flma konusu olmam›flt›r. Nitekim Sadeddin Köpek ve Cimri meselesinde oldu¤u gibi, taht iddas›na tevessül edenler de, ancak Selçuklu hanedan›na mensup olduklar› iddias›yla ortaya ç›kabilmifllerdi. Nitekim onlar da iddialar›na ra¤men baflar›s›z olmufllard›r. Türkiye Selçuklu Devletinin temelini oluflturan ana unsurlar nelerdir? Sultan ve Abbasi Halifesi Büyük Selçuklu Devletinin halifelikle dostane bafllay›p zamanla gerginleflen yo¤un iliflkileri ile k›yaslanacak olursa, Türkiye Selçuklular›’n›n Abbasi halifeleri ile iliflkileri daha seyrek ve semboliktir. Hat›rlanaca¤› üzere Süleymanflah, Melikflah’a ra¤- men bir meflrûiyet aray›fl› içindeyken bir ara fiîî kad› ve hatîb tayin edilmesini istemiflti. Bu durum Fât›mî halifesini tercih etti¤i anlam›na gelse de, daha ziyade siyasî bak›mdan bir meydan okuma olarak kabul etmek gerekir. Türkiye Selçuklu paralar›nda, Hülâgû’nun Ba¤dat’› iflgalinden (1258), 1266’ya kadar son halife bazen el-‹mam el-Musta’sim bi’llah bazen de el-‹mam el-Ma’sûm bi’llah ad›yla zikredilmeye devam edilmifltir. Hilafetin M›s›r’a intikal etmesinden sonraki halifelerin adlar› hiç zikredilmemifltir. II. K›l›ç Arslan ve sonraki sultanlar sikkelerinde zaman zaman 184 Türkiye Selçuklu Tarihi SORU D‹KKAT SIRA S‹ZDE DÜfiÜNEL‹M SIRA S‹ZDE SORU DÜfiÜNEL‹M D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N AMAÇLARIMIZ K‹TAP TELEV‹ZYON K‹TAP TELEV‹ZYON 1 burhânu/kasîmu/nâs›ru Emîri’l-Mü’minîn (Mü’minlerin Emîrinin delili/orta¤›/yard›mc›s›) ibarelerini kullanm›fllard›r. Dikkate de¤er iliflki ise Fütüvvet teflkilat›n›n bafl›na geçip bu teflkilât›n nüfuzundan faydalanarak hilafeti daha etkin hale getirmeye çaba gösteren Halife en-Nâs›r liDînillah’›n Türkiye Selçuklu sultan› I. Keykâvus’a fütüvvet alâmetlerini göndererek onu bu teflkilâta dahil etmesidir. Bu alâmetleri getiren devrin büyük mutasavv›flar›ndan fieyh fiihabüddin Ömer es-Sühreverdî, daha sonra yine ayn› halife taraf›ndan I. Keykubâd’›n tahta ç›k›fl› dolay›s›yla bir kere daha Ahadolu’ya gönderilmifltir. “Metbû” Devlet ve “Tâbi”leri Türkiye Selçuklu Devleti Mo¤ol istilas›na kadar, Anadolu’da dönem dönem baz› bölgesel güçleri kendisine tâbi k›lm›flt›r. Kilikya Ermeni krallar›ndan I. Hetum, I. Keykubâd ve II. Keyhusrev zaman›nda Türkiye Selçuklular›na tâbi olmak zorunda kalm›fl ve bast›rd›¤› sikkelerde bu sultanlar›n isim ve unvanlar›na yer vermifltir. Ayr›ca Mardin ile Âmid ve H›sn-Keyfâ Artuklular›, Erzincan ve Divri¤i Mengücekleri, Sümeysat ve Haleb Eyyubî melikleri ve Musul atabegi Bedreddin Lü’lü’ de zaman zaman Türkiye Selçuklu sultanlar›na tâbi olmak zorunda kalm›fllard›r. Ancak Türkiye Selçuklular› bu azamet devrinden sonra, Mo¤ollar’a tâbi duruma düflmüfllerdir. 1243 Köseda¤ bozgunundan y›k›lana kadar hukukî ve fiilî olarak, Alt›norda vas›tas›yla Karakorum’un; sonra da ‹ran’daki ‹lhanl›lar›n boyunduru¤u alt›nda kald›lar. Hatta III. Keykubâd bast›rd›¤› baz› sikkelere metbû olarak Gazan Han’›n ad›n› koymufltur. Sultan›n Sembolleri Sultana ait olan her fley zamanla onun alâmeti olmufltur. Taht ve tac do¤al olarak sadece sultana mahsustur. Di¤er semboller belli s›n›rland›rmalarla, tâbiler veya di- ¤er devlet adamlar› taraf›ndan da kullan›lmaktayd›. Fakat sultana ait olanlar di¤erlerinden daha farkl›, haflmetli ve emsaliz idiler. Unvan-lâkab-künye, hutbede ad›n› okutturma, sikke bast›rma, nevbet vurdurma, tu¤ra ve tevkî’, saray ve ota¤, t›razhil’at, çetr, gâfliye bunlar›n bafll›calar›d›r. Unvan-lâkab-künye: Unvan hükümdar›n siyasi durumunu resmen ifade eden ve ad›n›n bafl›na getirilen s›fat veya s›fat tamlamalar›d›r. ‹lk hükümdar Süleymanflah’›n sultan unvan›n› bizzat kullan›p kullanmad›¤› hakk›nda farkl› rivayetler vard›r. I. K›l›ç Arslan ise sultan unvan›yla zikredilmektedir. Türkiye Selçuklu hükümdarlar› da di¤er Selçuklu sultanlar› gibi, önceleri genellikle es-sultânu’l-muazzam (ulu, büyük sultan), daha sonra ise es-sultânu’l-a’zam (en büyük sultan) unvanla8. Ünite - Devlet Teflkilat› Kültür ve Medeniyet 185 Resim 8.1 Resim 8.2 Mardin Artuklu hükümdar› Nâs›rüddin Artuk Arslan’›n 624 (1227) y›l›nda Duneysir [K›z›ltepe, Mardin]’de Sultan I. Keykubâd’a tâbi iken bast›rd›¤› gümüfl dirhem. Kilikya Ermeni kral› I. Hetum’un II. Keyhusrev’e tâbi iken 641 (1243-4) y›l›nda Sis’te bast›rd›¤› gümüfl sikke r›n› kullanm›fllard›r. Bu iki unvan› I. Keykubâd düzensiz bir flekilde ayr› ayr› kullanm›fl, sonra o¤lu II. Keyhusrev’den itibaren Selçuklu hükümdarlar› hep es-sultânu’l-a’zam unvan›n› tafl›m›fllard›r. Mo¤ol ‹flgali döneminde devlet güç kaybettikçe, bununla ters orant›l› olarak sultanlar›n daha iddial› unvanlar tafl›d›klar› görülür. Di- ¤erlerinden farkl› olarak II. Süleymanflah es-sultânu’l-kâhir (kahreden sultan), I. Keykâvus ise es-sultânu’l-gâlib (galip sultan) unvanlar›n› kullanm›fllard›r. Köseda¤ bozgunundan sonra II. Keyhusrev ile sonraki baz› sultanlar darb ettirdikleri sikkelerde bazen zillu’llâhi fi’l-âlem (Allah’›n yeryüzündeki gölgesi) unvan›n› da eklemifllerdir. Kitabelerde ise daha uzun ve süslü unvanlara rastlan›r. fiehzadeler ise melik unvan›n› kullanm›fllard›r. Ortaça¤ ‹slam dünyas›nda yayg›n bir gelenek olan lâkablar genellikle (s›- fat)+ü’d-dünya, +ü’d-dîn, +ü’d-devle veya +ü’l-mille formlar›ndan oluflan s›fat tamlamalar›d›r. Türkiye Selçuklu sultanlar› lâkab olarak izzü’d-dîn (dinin izzeti, kudreti), g›yâsü’d-dîn (dinin yard›mc›s›), rüknü’d-dîn (dinin temel dire¤i) ve alâü’d-dîn (dinin yücesi, flerefi) kal›plar›n› kullanm›fllard›r. Sikkelerde ise lâkablar hep (›zz / g›yâs / rukn / alâ)+ü’d-dünyâ ve’d-dîn fleklinde kullan›lm›flt›r. Yine Araplar’dan ‹slam dünyas›na intikal edip yayg›nlaflan ebû (babas›)+...... formundaki künye gelene¤i de Selçuklularda devam etmifltir. Türkiye Selçuklu sultanlar› genellikle ebu’l-feth künyesini kullanm›fllard›r. Hutbe: ‹slam dininde Cuma ve bayram namazlar›n›n bir rüknü olan hutbe, ayn› zamanda otoritenin ve siyasî iktidar›n kendini ifade etti¤i bir sembol olmufltur. ‹ktidar›n toplumla iletiflim kurabilece¤i, kendini ifade edebilece¤i do¤al ve etkili bir f›rsat olan hutbeyi, halife ve hükümdarlar gayet iyi de¤erlendirmifllerdir. Tahta ç›kan flehzadenin ilk yapaca¤› ifl hutbede, sultan unvan›yla ad›n› okutturmakt›. Hanedan mensubu ve di¤er tâbiler ise kendi bölgelerinde okunan hutbelerde sultan›n ad›ndan sonra kendi isimlerini okutabilirlerdi. Aksi takdirde isyan etmifl kabul edilirlerdi. Abbasi halifesi ise sultanl›¤›n›n tan›nmas› için kendisine baflvuran flehzadenin talebini uygun görürse Ba¤dat ve civar flehirlerdeki hutbelerde onun ad›- n›n okunmas›n› sa¤lard›. Böylece iktidar›n meflrûiyeti sa¤lanm›fl olurdu. Keza baz› sultanlar veliahd olarak seçtikleri o¤ullar›n›n ad›n› da hutbelerde okuttururlar, halifenin ve vassallar›n›n da okutmas›n› talep ederlerdi. I. Süleymanflah’›n Tarsus’u fethettikten sonra Trablusflam hakimi fiîî Kad› ‹bn Ammâr’dan kad› ve hatîb istedi¤i ifade edilmiflti. Ancak daha sonra Antakya’n›n fethi dolay›s›yla Sultan Melikflah (ve Abbasi halifesi)’›n ad›n› hutbede okuttu¤u ve para kestirdi¤i rivayet edilmektedir. Bununla birlikte sözkonusu rivayet tarihi vak›aya uymamaktad›r. I. K›l›ç Arslan’dan itibaren bütün Türkiye Selçuklu sultanlar› kendi adlar›na hutbe okutmufllard›r. Türkiye Selçuklular› Güneydo¤u Anadolu, Suriye ile el-Cezire’de gücünü hissettirdi¤i zamanlarda baz› Artuklu ve Eyyubî melikleri ile Erbil beyi de tâbiyet alâmeti olarak hutbelerde Selçuklu sultanlar›n›n adlar›n› zikretmifllerdir. Sikke: Asl›nda ekenomik bir araç olan sikkeler üzerinde, para disiplinini sa¤lamak için bast›ran yöneticiyi ifade eden yaz› ve semboller yer al›r. Ancak sikkeler ayn› zamanda toplumun her kesimine ulaflabildi¤i için, bu sayede yöneticiler otoritelerinin yay›lmas›n› ve kabulünü sa¤l›yorlard›. Türkiye Selçuklular›ndan günümüze ulaflan ilk sikkeler I. Mesud’a aittir. I. Mesud bak›r olan sikkesinde es-sultânu’l-muazzam unvan› ile ba¤›ms›zl›¤›n› göstermekte, ancak di¤er yüzünde Bizans hükümdar›n›n tasviri bulunmaktad›r. Yeni sikkelerin yerli halk taraf›ndan da benimsenmesini sa¤lamak için böyle bir uygulamaya gidildi¤i anlafl›lmaktad›r. ‹lk alt›n dinar› II. K›l›ç Arslan, sonra da o¤lu II. Süley186 Türkiye Selçuklu Tarihi manflah bast›rm›flt›r. Bas›lan sikkelerin ço¤unlu¤unu gümüfl dirhemler ile bak›r felsler oluflturmaktad›r. 45 kadar yerde sikke darbedildi¤i tesbit edilmifltir. En fazla sikke bas›lan darphanelerin bafl›nda Konya, Sivas ve Kayseri gelir. Yukar›da da görüldü¤ü gibi sultan ve meliklerin kulland›klar› ünvanlar›, nerelere hakim olduklar›n›, tâbilik iliflkilerini sikkeler üzerinden tespit etmek mümkündür. Baz› gümüfl ve bak›r sikkelerde m›zrakl› süvari, ok atan süvari, arslan ve günefl gibi tasvirlere yer verilmifltir. Devletin ortak hükümdarl›k döneminde bas›lan sikkelerde, bu flehzadelerin hepsinin isimleri yer alm›flt›r. Y›lmaz ‹zmirlier, Anadolu Selçuklu Paralar›, ‹stanbul 2009. Tu¤ra ve Tevkî’: Türkçe bir kelime olan tu¤ra O¤uz Türklerinde hakanlar›n veya sultanlar›n resmî belgeler, sikkeler ve kitabeler üzerindeki alâmetlerine denmektedir. Tevkî’ ise Arapçad›r ve Ortaça¤ ‹slam devletlerinde hükümdar›n karar›, bunun yaz›l› sureti, ferman gibi anlamlar›n›n yan›nda tu¤ra karfl›l›¤› olarak da kullan›lm›flt›r. Büyük Selçuklu Devleti, Kirman ve Irak Selçuklu flubelerinde tu¤ran›n, ok ve yay veya sadece yay fleklinde kullan›ld›¤›n›, sikkeler üzerinde de örnekleri bulundu¤unu bilmekteyiz. Keza tevkînin ferman karfl›l›¤› olarak veya fermanda tu¤ra üzerine yaz›lan dua kal›b› karfl›l›¤›nda kullan›ld›¤› da anlafl›lmaktad›r. 8. Ünite - Devlet Teflkilat› Kültür ve Medeniyet 187 S ORU D‹KKAT SIRA S‹ZDE DÜfiÜNEL‹M SIRA S‹ZDE SORU DÜfiÜNEL‹M D ‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N AMAÇLARIMIZ K‹TAP TELEV‹ZYON K‹TAP TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET Resim 8.3 Resim 8.4 Sultan I. Keykubâd’›n 621(1224)’de Sivas’ta bast›rd›¤› alt›n dinar Sultan II. Keyhusrev’in 639 (1241-2)’da Sivas’ta darbettirdi¤i gümüfl dirhem Resim 8.5 Sultan IV. K›l›ç Arslan’›n 646(1248-9) y›l›nda Sivas’ta bast›rd›¤› gümüfl dirhem. Resim 8.6 a) Sultan I. Keykâyus’un K›bns Kral› Hugues’e gönderdi¤i 1216 tarihli Grekçe yaz›lm›fl mektuptaki tu¤ra; b) Sultan II. Keykâvus zaman›nda Celâleddin Karatay’›n 646 (1248) tarihli vakfiyesindeki tu¤ra. Kaynak: Osman Turan, “Selçuklu Devri Vakfiyeleri III: Celâleddin Karatay, Vak›flar› ve Vakfiyeleri”, Belleten, 45 (Ocak 1948), s. 144, lev. XXII; Melek Delilbafl›, “Türk Sultan ve Beylerine Ait Yunanca Belgeler Hakk›nda Baz› Bilgiler”, Tarih Araflt›rmalar› Dergisi, 26 (1990-1991), s. 83, ek. 1. Türkiye Selçuklular›nda tu¤ran›n, daha çok XIII. yüzy›l›n ortalar›na ait belge ve kitabelerde zamanla sultan/es-sultan kelimesine dönüfltü¤ü görülmektedir. Baz› temlikname ve vakfiyelerin bafl›nda k›rm›z› mürekkeple ve genifl büyük harflerle yaz›lm›flt›r. Keza Konya’daki gulâm ümeran›n yapt›rd›¤› baz› binalar›n kitabelerinde ise es-sultânî (sultana ait/mensub) kelimesine rastlan›r. Selçuklu sultanlar›n›n kendilerine mahsus kulland›klar› tevkî’lerin örneklerini sikkelerinde görmek mümkündür. Bunlar, el-izzetü li’llah, el-minnetü li’llah, elmülkü li’llah, el-azamatü li’llaht›r. Tevkî, fermanlar (menflûr)da tu¤ran›n üzerine yaz›lmaktayd›. Anlafl›lan odur ki hükümdarlar ne kadar güçlü olurlarsa olsunlar kendi tu¤ras›n› çektirmeden veya ad›n› zikretmeden önce, bu ibarelerle as›l gücün, kudretin ve mülkün Allah’a ait oldu¤unun bilincinde olduklar›n› ifade etmek istemektedirler. Nevbet: Nevbet (mehter/bando) tak›m›n›n sultan›n saray veya ota¤›n›n önünde günün befl (namaz) vaktinde nevbet (davul, kös) vurmas›, onun saltanat›n›n devam etmekte oldu¤unun ilan edilmesi anlam›na gelmekteydi. Bu eski Türkler’den intikal eden bir gelenekti. Ayr›ca büyük buluflmalarda, sevindirici bir geliflme oldu- ¤unda veya savafllarda da nevbet tak›m› görev yapard›. Nevbet tak›m›na nevbetiyye, bunlar›n bulundu¤u mekâna nevbethâne veya tablhâne denilmekteydi. Sultan›n izin verdi¤i tâbiler ise günde sadece üç vakit nevbet vurdurabilirlerdi. T›raz ve Hil’at: Hükümdarlar›n de¤erli kumafllardan dikilen ve üzerine flerit halinde ad, unvan, künye va lâkablar›n›n ifllendi¤i elbiselerine t›raz ad› verilmekteydi. Sultan›n onurland›rma, ödüllendirme, tayin veya baflka nedenlerle yabanc› devlet adamlar›na, gelen elçilere ve devlet adamlar›na verdi¤i veya gönderdi¤i hediyelere ise hil’at denilmekteydi. Bu hediyeler baflta de¤erli kumafllardan dikilmifl k›yafet olmak üzere, para, k›l›ç, kemer, at, eyer tak›m› veya gulâmlardan oluflmaktayd›. Türkiye Selçuklular›nda da sultanlar›n cülus, veliahd tayini ve fetih nedeniyle ileri gelen devlet adamlar›na, ayr›ca yabanc› hükümdarlara, vassallara, melik flehzadelere, vezirli¤e getirilen devlet adam›na, cezas› affedilen önemli kiflilere, önemli bir görevi yerine getirene, haberci(kâs›d)lere, elçilere, flairlere vd. hil’atler verdikleri veya gönderdikleri hakk›nda kaynaklarda birçok kayda rastlanmaktad›r. Çetr: Sanskritçe bir kelime olup, güneflten korunmak için bafl üzerinde tutulan flemsiye anlam›ndad›r. Do¤u toplumlar›nda çok eski bir gelenek olarak hükümdar at üzerindeyken, yürürken veya tahtta otururken onun bafl› üzerine bir gulâm (çetrdâr) taraf›ndan çetr tutulurdu. Türkiye Selçuklular›nda çetr-i hümâyûn, çetr-i cihangir veya çetr-i flâhenflâh adlar›yla zikredilen bu flemsiyenin rengi siyaht›. Çetrin basit bir gölgelikten ibaret olmad›¤›, onun ortaya ç›kmas›n›n veya aç›lmas›n›n sanca¤›n aç›lmas›yla ayn› anlama geldi¤i anlafl›lmaktad›r. Zira muhtelif merasimlerde, gezintilerde oldu¤u gibi sefere ç›- karken ve savafl meydan›nda da sultan›n varl›¤› uzaktan çetrinden anlafl›l›rd›. Dolay›s›yla ona yüklenen sembolik anlam çok önemliydi. Uzaktan çetri görenler atlar›ndan inerek, hatta yer öperek sultana sayg›lar›n› sunarlard›. Bir savafl s›ras›nda çetrin kaza ile yere düflmesi, askerlerin sultan›n hayat› hakk›nda endifleye düflmesine, hatta do¤an kargafla nedeniyle savafl›n kaybedilmesine bile sebep olabiliyordu. Gâfliye: Arapça’dan gelen gafliye, baflka anlamlar› da olmakla birlikte, daha çok atlar›n eyer örtüsüne verilen isimdir. Ancak Selçuklu tarihinde onu s›radan bir eyer örtüsünün ötesinde tamamen farkl› bir alâmet olarak görmekteyiz. Sanki bu örtü eyeri örtmek için de¤il de, hükümdara sayg› göstermesi, ona boyun e¤mesi gerekenlerin tafl›mas› için kullan›lmaktad›r. Gâfliye normal flartlarda sultan›n maiyetinde bulunan rikâbdâr taraf›ndan el üstünde tafl›n›rd›. Ancak onun genellikle bir 188 Türkiye Selçuklu Tarihi flehrin fethinden sonra flehir hakiminin sultana itaat etmesinde veya karfl›lama merasimlerinde oldu¤u gibi, tâbilerin sadakâtlerini göstermesi için bir araç olarak kullan›ld›¤› görülür. Tâbiler hükümdar›n gâfliyesini elleri veya omuzlar› üzerinde tafl›- yarak onun at›n›n önünde yürürlerdi. Erdo¤an Merçil, Selçuklular’da Hükümdarl›k Alâmetleri, Ankara 2007. Sizce saltanat alâmetlerinin ifllevleri nelerdir? Saray ve Teflkilât› Saray hükümdarlar›n hem evi, hem de devleti yönettikleri iki farkl› ifllevi olan bir mekând›r. Saray›n bu iki bölümü birbirinden ba¤›ms›z ayr› binalar da olabilirdi. Türkiye Selçuklu sultanlar›na ve hanedan üyelerine ait, muhtelif yerlerde bir k›sm›n›n kal›nt›lar› günümüze ulaflan saraylar mevcuttur. Bunlar›n bafll›calar› Konya’daki Alâeddin Köflkü, Kayseri’de Keykubâdiye Saray›, Beyflehir Gölü k›y›s›ndaki Kubâdâbâd Saray›, Alâiye (Alanya) Saray›, Alara Kalesi Kasr›, Antalya Saray›’d›r. Bu saraylar›n sahil flehirlerinde olanlar› k›fll›k; iç k›s›mlarda, yüksek yerlerde olanlar› ise yazl›k mekân olarak kullan›lmaktayd›. Rüçhan Ar›k, Kubâd Âbâd Selçuklu Saray ve Çinileri, ‹stanbul 2000. Saray›n sultan›n ailesi ve hizmetkârlar›yla özel hayat›n› sürdürdü¤ü bölümüne harem denirdi. Haremde sultan›n nikâhl› efli hatun veya hatunlar›, küçük yafltaki çocuklar› ile bunlara hizmet eden ve hâce-saray (had›m a¤as›)›n idaresindeki cariyeler bulunmaktayd›. Burada sultan›n hoflça vakit geçirmesini sa¤layan mugannî ve muganniyyeler (erkek ve kad›n flark›c›lar), mutrib ve mutribeler (erkek ve kad›n çalg›c›lar), tabibler ve muabbir (rüya tabircisi) gibi hizmetkârlar›n bulundu¤u bilinmektedir. Sultanlar ç›kt›klar› seferlerde veya seyahatlerde genellikle haremi de yanlar›nda götürürler, tehlikeli durumlarda ise güvenli yerlere gönderirlerdi. Sultan›n yak›n hizmetini ve saray›n genel ifllerini gören saray personeli gulâm sistemiyle e¤itilen kiflilerden seçilmekteydi. Esir alma, sat›n alma veya hediye gönderilme fleklinde temin edilen gulâmlar, gulâmhanede “baba” denilen kifliler taraf›ndan e¤itime tâbi tutulmaktayd›lar. Bu e¤itimden sonra liyakatlerine göre devletin saray, hükûmet, ordu, eyalet gibi muhtelif teflkilatlar›nda hizmete bafllarlard›. Saray emirlerine muhtemelen daha çok güven duyuldu¤u için, aslî vazifelerinden baflka ikinci veya geçici görevler verilmekteydi. Zira kaynaklarda saray emirleriyle ilgili kay›tlar›n ço¤u, onlar›n bu tür görevleriyle ilgilidir. K›l›ç ehlinden olan bu emirler seferlerde komutanl›k yapmakta veya elçi olarak gönderilmekteydiler. Saray emirlerinin ortak özellikleri sizce nelerdir? Selçuklularda saray emirleri sadece tafl›d›klar› unvanla ilgili görevleri de¤il, sultan taraf›ndan kendilerine verilen ek veya geçici baflka görevleri de yapabilirlerdi. Dolay›s›yla daha önceki unvanlar›n›, yenisiyle birlikte lâkaba dönüflmüfl halde tafl›maya devam ederlerdi. Saray emirlerinin bir baflka özelli¤i de, saraydaki görevleri devam ederken taflrada baflka bir göreve tayin olabilmeleri ve bu görevi fiilen yapmad›klar› halde yerlerine nâib göndermeleriydi. Zaten bu tayin de onlar›n mevcut gelirlerinin artt›r›lmas›yla ilgili olarak yap›l›rd›. 8. Ünite - Devlet Teflkilat› Kültür ve Medeniyet 189 SORU D‹KKAT DÜfiÜNEL‹M SORU DÜfiÜNEL‹M D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N AMAÇLARIMIZ K‹TAP TELEV‹ZYON K‹TAP TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET SORU D‹KKAT SIRA S‹ZDE DÜfiÜNEL‹M SIRA S‹ZDE SORU DÜfiÜNEL‹M D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N AMAÇLARIMIZ K‹TAP TELEV‹ZYON K‹TAP TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET 2 SORU D‹KKAT SIRA S‹ZDE DÜfiÜNEL‹M SIRA S‹ZDE SORU DÜfiÜNEL‹M D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N AMAÇLARIMIZ K‹TAP TELEV‹ZYON K‹TAP TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET SORU D‹KKAT SIRA S‹ZDE DÜfiÜNEL‹M SIRA S‹ZDE SORU DÜfiÜNEL‹M D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N AMAÇLARIMIZ 3 SORU D‹KKAT SIRA S‹ZDE DÜfiÜNEL‹M SIRA S‹ZDE SORU DÜfiÜNEL‹M D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N AMAÇLARIMIZ K‹TAP TELEV‹ZYON K‹TAP TELEV‹ZYON Bu görevlilerin büyük ço¤unlu¤u aynen, baz›lar› da küçük farklarla Büyük Selçuklu saray›nda da mevcuttur. Kendilerine ba¤l› gulâmlar› da olan bu emirlerden bafll›calar› önem derecesine göre flunlard›r: Melikü’l-hüccâb veya emîr-i hâcib: Saray›n en büyük âmiridir. Maiyetinde hâcibler vard›r. Sultan ile Dîvân-› A’lâ yani hükûmet aras›ndaki irtibat› sa¤lard›. Ancak kaynaklarda onlardan daha çok komutan veya elçilik gibi geçici görevleri dolay›s›yla bahsedilmektedir. Emîr-i perdedâr: Sultan›n huzuruna girip ç›kanlardan sorumlu olan emirdir. Üstâdü’d-dâr: Saray›n mutfak, f›r›n ve ah›r gibi bütün k›s›mlar›n›n ihtiyaçlar›n› ve saray personelinin maafllar›n›, bu ifl için tahsis edilen kaynaktan karfl›layan görevlinin ad›d›r. Emîr-i dâd: Özellikle sultana ve devlete karfl›, yani siyasî suç iflledi¤i iddias›yla cezaland›r›lan kimselerin cezalar›n› infaz ederdi. Kendisine ait saray› ve maiyeti olan bu emir görevi dolay›s›yla çok etkili bir konumda oldu¤undan kendisinden korkulurdu. Emîr-i âhur: Saray›n ah›r›ndan ve sultan›n atlar›ndan sorumlu olan emirdir. Emîr-i alem: Merasim ve seferler s›ras›nda sultan›n sanca¤›n› tafl›yan ve ondan sorumlu olan emirdir. Emîr-i câmedâr: Sultan›n elbiselerinin bulundu¤u câmehâneden ve sultan›n giyim kuflam›ndan sorumludur. Emîr-i câmedâr ve maiyeti yeni tahta ç›kan sultana bohçalar içinde elbiseler ve alt›n hil’atler sunarlard›. Emîr-i candâr: Farsçada silah anlam›na gelen can ile tafl›yan anlam›ndaki dâr kelimesinden oluflturulan bir ünvand›r. Bu emir sultan›n ve saray›n güvenli¤inden sorumlu olan candarlar›n emiridir. Emîr-i çaflnigîr: Çaflnigîr lezzet tutan, tad›na bakan anlam›na gelen Farsça bir terkiptir. Sultan›n sofras›ndan, yemeklerinden sorumludur. Bu emirin as›l önemi, sofraya getirilen yemeklerden sultandan önce tadarak zehirli olup olmad›¤›n› belirlemekti. Dolay›s›yla böyle bir durumda önce kendi can›ndan olaca¤› için, onun en büyük çabas› bu ihtimali önleyici tedbirler almakt›. Emîr-i meclis: Sadece Türkiye Selçuklular›nda bulunan bu emir sultan›n e¤- lence meclislerinin düzenlenmesinden sorumludur. Di¤er Selçuklu hanedanlar›nda da baflka bir emirin sorumlulu¤unda veya baflka bir ünvanla bu görevi yürütenlerin olmas› muhtemeldir. Emîr-i silah: Saray›n silahhanesinden sorumlu olan ve merasimlerde sultan›n silah›n› tafl›yan emirdir. Emîr-i flikâr/Emîrü’s-sayd: Saray›n av hayvanlar›ndan sorumlu olan ve bir nevi savafl tatbikat› mahiyetindeki sultan›n av merasimlerini düzenleyen emirdir. Av kufllar›ndan sorumlu olan bâzdâr (do¤anc›, kuflçu)›n bu emirin maiyetinde görev yapt›¤› anlafl›lmaktad›r. Emîrü’t-taflt/Tafltî: Kaynaklarda as›l göreviyle ilgili pek bilgi bulunmayan bu emirin ise hükümdar›n le¤en, ibrik gibi el-yüz y›kamak veya abdest almak için kulland›¤› kaplar ile çamafl›r y›kama kaplar›n›n ve k›l›ç, ayakkab›, minder, seccade gibi eflyalar›n›n bulundu¤u taflthâneden sorumludur. fiarabdâr-› hâss/fiarab-sâlâr: Sarayda her türlü meflrubat›n muhafaza edildi¤i flarabhâneden ve hükümdar›n meclislerinde onun ve misafirlerinin içeceklerinden sorumludur. Hazinedâr-› (H›zânedâr-›) hâss: Sultana ait para, mücevher, hil’at, silah ve de¤erli eyer tak›mlar›n›n muhafaza edildi¤i hazineden sorumludur. 190 Türkiye Selçuklu Tarihi Rikâbdâr: Üzengi tutan anlam›na gelen bu unvan sahibi emir, sultan›n ata binip inmesine yard›mc› olur ve saltanat alâmeti gâfliyeyi merasimlerde sultan›n önünde tafl›rd›. Müneccim: Astrolojiyle u¤raflan ve sultan›n verece¤i önemli kararlar arefesinde muhtemel olumlu, olumsuz geliflmeler hakk›nda öngörülerde bulunan kiflidir. Üstâd-› saray (muallim): Sarayda flehzadelerin e¤itimiyle meflgul olurdu. Yaz›flma, haberleflme, hesap ve tarih gibi konularda dersler verdi¤i anlafl›lmaktad›r. Erdo¤an Merçil, Selçuklular’da Saraylar ve Saray Teflkilât›, ‹stanbul 2011. Merkez (Hükûmet) Teflkilât› Sâsâni bürokrasi miras›n›n etkisinde kalan Ortaça¤ Do¤u ‹slam dünyas›n›n bir parças› olan Büyük Selçuklu Devletindeki hükûmet ve bürokrasi gelene¤inin Türkiye Selçuklu Devletinde de devam etti¤i görülür. Vezaret makam› yani vezirli¤in yetkilerinde, Dîvân-› A’lân›n iflleyiflinde ve dört divan reisinin bu divana kat›lmas› uygulamas›nda genellikle bir de¤ifliklik yoktur. Bu nedenle burada ortak özellikler k›saca zikredilip, Mo¤ol istilâs›n›n sebep oldu¤u farkl›l›klara a¤›rl›k verilecektir. Türkiye Selçuklu Devleti merkez teflkilat› esas itibariyle Büyük Selçuklu Devleti merkez teflkilât›n›n devam› mahiyetinde oldu¤undan ortak özellikler burada tekrar edilmeyecektir. Bu nedenle 1. s›n›f Büyük Selçuklu Tarihi ders kitab›n›n 9. Ünitesindeki ilgili bölümün okunmas› tavsiye edilmektedir. Vezâret: Vezir sultan›n menflûru (ferman›) ile göreve bafllar. Yürütme, yasama ve yarg› yetkilerini elinde bulunduran sultan›n vekili s›fat›yla devletin bütün ifllerini idare eder. Genel olarak vezirin görev alan› ve yetkileri Büyük Selçuklu vezirleriyle ayn›d›r. Ancak Mo¤ol istilas›n›n do¤urdu¤u fiilî durum sonucunda vezir ve di- ¤er üst mevkilerdeki devlet adamlar› art›k otoritesi elinden al›nan sultan›n de¤il, ‹lhanl› hükümdarlar›n›n ve onlar›n tayin ettikleri umumî valilerinin istekleri do¤rultusunda icraat yapar duruma geldiler. Hatta vezir baflta olmak üzere nâib-i saltanat ve atabegler sultan taraf›ndan de¤il ‹lhanl›lar taraf›ndan seçilmeye baflland›. Daha da ileri gidilerek sultan›n vezirinden baflka ‹lhanl›lar da kendilerine ba¤l› ikinci bir vezir, nâib-i saltanat ve atabeg tayin etmeye bafllad›lar. Dolay›s›yla devlet adamlar›n›n icraatlar› genelde Selçuklu Devletinin ve ülkesinin menfaatlerinden çok ‹lhanl›lar›n menfaatleri do¤rultusunda olmufltur. Dîvân-› A’lâ: Vezirin baflkanl›k etti¤i bu büyük divan günümüzde hükûmetin veya bakanlar kurulunun karfl›l›¤› olarak düflünülebilir. Dîvân›n di¤er üyeleri dîvân-› tu¤ra/inflâ, dîvân-› istîfâ, dîvân-› arz ve dîvân-› iflraf›n baflkanlar›yla nâib-i saltanat, atabeg ve pervane idi. Bunlardan ilk dördü Büyük Selçuklu örne¤iyle ayn›; di¤erleri ise Türkiye Selçuklu uygulamalar›nda görülmektedir. Dîvân-› Tu¤ra/‹nflâ: Reisinin unvan› sahib-i dîvân-› tu¤ra/inflâ veya tu¤râîdir. ‹ç ve d›fl diplomatik, resmî yaz›flmalar› düzenleyen ve sultan›n menflûrlar›na tu¤ra çeken dîvând›r. Dîvân-› ‹stîfâ: Reisinin unvan› sahib-i dîvân-› istîfâ veya müstevfîdir. Bu dîvân hazinenin gelir ve giderlerini düzenler, y›ll›k bütçeyi haz›rlard›. Bugünkü maliye bakanl›¤›n›n karfl›l›¤›d›r. Dîvân-› Arz: Reisine sahib-i dîvân-› arz, eyaletlerdeki temsilcilerine âr›z denmekteydi. Asker say›s›n› belirleme ve toplama, askerî techizat› tedarik, kay›t ve kontrol etme, askerlere tevcih edilen iktâlar›n idaresi, hâssa ordusu askerlerinin 8. Ünite - Devlet Teflkilat› Kültür ve Medeniyet SORU191 D‹KKAT SIRA S‹ZDE DÜfiÜNEL‹M SIRA S‹ZDE SORU DÜfiÜNEL‹M D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N AMAÇLARIMIZ K‹TAP T ELEV‹ZYON K‹TAP T ELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET SORU D‹KKAT SIRA S‹ZDE DÜfiÜNEL‹M SIRA S‹ZDE SORU DÜfiÜNEL‹M D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N AMAÇLARIMIZ K‹TAP TELEV‹ZYON K‹TAP TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET bistegânî denilen ücretlerinin üç ayda bir ödenmesi bu dîvân›n sorumlulu¤undayd›. Yani görev alan› bugünkü savunma bakanl›¤›na denk düflmektedir. Dîvân-› ‹flrâf: Reisine sahib-i dîvân-› iflraf veya müflrif denirdi. Devletin malî ifllerinin, gelir ve giderlerinin kontrolünden, denetlenmesinden sorumludur. Büyük Selçuklulardan farkl› olarak bu dört dîvân reisinin d›fl›nda dîvân-› a’lâya kat›lan di¤er devlet adamlar›: Atabeg: Selçuklularda görülen bir unvand›r. Büyük Selçuklularda eyaletlere melik olarak gönderilen flehzadelerin beraberinde güvenilir ve devlet tecrübesi olan bir bürokrat da gönderilirdi. O, flehzade ad›na eyaleti yönetir, flehzade de tecrübe kazan›rd›. Atabegin bu görevi tâbi Selçuklu hanedanlar›nda da devam etmifltir. XII. yüzy›l›n bafllar›nda Irak Selçuklu Devletinde tahta ç›kan flehzadeler atabeglerini de merkeze tafl›y›nca, o zamana kadar melik atabegli¤iyle s›n›rl› kalan görev alanlar› sultan atabegli¤ine dönüfltü. Hatta Büyük Selçuklu ve Irak Selçuklular›’nda merkezî otoritenin zay›flamas›yla atabeglik, kurum anlam› d›fl›nda bir mahiyet kazand›. Musul’da Zengîler, Âzerbaycan’da ‹ldenizliler, Fars’da Salgurlular; t›pk› meliklik, emirlik gibi, atabeglik ad› tafl›yan tâbi siyasi teflekküllere dönüfltü. Türkiye Selçuklular›nda da melik ve sultan atabegli¤i uygulamalar› mevcuttu. Ancak burada siyasi teflekküle dönüflmesine imkân vermeyecek tedbirler al›nm›flt›. Büyük Selçuklulardan farkl› olarak Irak Selçuklular›nda bafllayan sultan atabegli¤i uygulamas›nda, atabegler de dîvân-› a’lâya kat›lmaktayd›lar. Bürokrasinin bafl›ndaki vezir, atabeg ve nâib-i saltanat›n nazarî olarak görev alanlar› belirli ise de, uygulamada daha ziyade bu makam sahiplerinin dirayetleri ve güvenilirlikleri oran›nda birbirlerinin görev alanlar›yla çak›flabilecek ifllerle de u¤raflt›klar› görülür. Mo- ¤ol ‹flgali döneminde ‹lhanl›lar bu makama da müdahale edip, ilhana karfl› sorumlu ikinci bir atabeg tayin etmeye bafllad›lar. Nâib-i saltanat: Daha önce muhtelif makamlar›n temsilcisi olarak nâib unvan›n kullan›ld›¤› biliniyor ise de nâib-i saltanat unvan›, Ortaça¤ ‹slam dünyas›nda büyük ihtimalle ilk defa Türkiye Selçuklular›nda görülmektedir. ‹lk örneklerine XIII. yüzy›l›n bafllar›nda rastlan›r. Nâib-i saltanat›n görevi, sultan baflkentten ayr›ld›¤› zamanlar ona vekâlet etmektir. Süleymanflah’›n Suriye seferi s›ras›nda ‹znik’te yerine b›rakt›¤› Ebû’l-Kas›m ile onun yerine geçen Ebû’l-Gâzi’nin durumlar› bu makama uygun düflüyor ise de, bu unvan›n o dönemde ortaya ç›k›p ç›kmad›¤› bilinmemektedir. Kaynaklarda bu makam niyâbet-i hazret-i saltanat veya niyâbet-i saltanat-› Rûm gibi muhtelif unvanlarla zikredilir. Protokolde vezir ve atabegden sonra gelir. Mo¤ol tahakkümü döneminde merkezî otorite da¤›l›nca devlet adamlar› kendi ikballeri için onlarla iflbirli¤ine girifltiler. Vezâret ve atabeglikte oldu¤u gibi bu makamda da iki bafll›l›k ortaya ç›kt›. Sultan›n nâibinden baflka Mo¤ol han› ad›na da bir nâib tayin edilmeye baflland›. Nitekim ‹lhanl› Abaka Han ayn› zamanda vezirlik de yapan Sâhib Ata’y› kendi niyâbet-i hazret-i ulyâl›¤›na, Müstevfî Celaleddin Mahmud’u da sultan›n nâibü’s-saltanati’l-muazzamal›¤›na tayin etti. Nazarî olarak görev alanlar› belirlenmifl olsa da, özellikle vezir, atabeg ve nâib-i saltanat›n uygulamadaki icraatlar› aras›nda belirgin bir fark bulunmamaktad›r. Kaynaklarda bu unvan› tafl›yanlar›n sultan› muhaliflerine karfl› korumak ve onlar› saf d›fl› etmek, isyanlar› bast›rmak, baflflehri savunmak, Mo¤ollara karfl› destek sa¤lamak için komflu devletlerle görüflmek, elçilik yapmak veya sultan›n k›z›n›n gelin alay›na baflkanl›k etmek gibi görevler yapt›klar› görülür. Dîvân-› pervanegî: Baz› belge türlerine ve bunlar› haz›rlayan kifliye pervane, belgeleri düzenleyen makama ise dîvân-› pervanegî denilmekteydi. Büyük Selçuklularda önemli hüküm ve ferman anlam›nda kullan›ld›¤› anlafl›lan pervane terimi192 Türkiye Selçuklu Tarihi nin, bir unvan olarak kullan›lmas›yla ilgili bilgi yoktur. Pervanegî, Türkiye Selçuklular›nda mülk, iktâ gibi arazi ifllerinden sorumlu olan ve bunlarla ilgili tayin, temlik, tahrir ifllerini düzenleyen, menflûr ve beratlar› haz›rlayan görevlidir. Asl›nda çok üst düzey bir memuriyet olmad›¤› halde dîvân-› a’lâ üyelerinden biridir. Onun da beylerbeyi gibi, ne zamandan beri dîvân üyesi oldu¤u, bu durumun Mo¤ol iflgali döneminde mi veya flahsî nüfuzlar›yla sultan üzerinde etkili olan pervaneler dolay›s›yla m› öne ç›kt›¤› meselesi araflt›rmaya muhtaç bir konudur. Pervanelerin en meflhuru ve Mo¤ol iflgali s›ras›nda bir döneme ad›n› veren Muînüddin Süleyman Pervâne’dir. Nitekim onun bu gücü pervanelik makam›ndan de¤il, flahsî meziyetleri ve nüfuzundan gelmifltir. Di¤er Dîvânlar: Dîvân-› a’lâya ba¤l› olmayan baflka dîvânlar da vard› ve bunlar›n reisleri ad› geçen dîvân›n toplant›lar›na kat›lm›yorlard›. Dîvân-› mezâlim: Ortaça¤ ‹slam devletlerinde yayg›n olan bu dîvân Selçuklulara da intikal etmifltir. Memurlar›n veya askerlerin nüfuzlar›n› kötüye kullan›p bask› kurarak fazla vergi ald›¤› veya mallar›n› gasbetti¤i sivil halk›n hak arad›¤›, adaletin tecelli etmesini umduklar› en yüksek makamd›r. Büyük Selçuklular›n ilk zamanlar›nda haftada iki gün toplanan bu dîvâna bizzat sultan baflkanl›k etmekteyken, sonralar› bu yükümlülüklerini vezirlere, eyalet ve vilayetlerde ise meliklere, reislere veya kad›lara b›rakm›fllard›r. Türkiye Selçuklular›nda da bu dîvân mevcuttur. Nitekim II. Keyhusrev’in daha önceki sultanlar›n yapt›¤› gibi Pazartesi ve Perflembe günleri oruçlu olarak dîvân-› mezâlim (dâd-gâh)e gelerek kad› ve imamlar huzurunda flikayetleri dinledi¤i ve adalet da¤›tt›¤› bilinmektedir. Dîvân-› evkaf-› memâlik: Özerk kurumlar olan vak›flar, vakfeden kiflinin belirledi¤i flartlar do¤rultusunda, kad›n›n vak›f hukukuna uygun flekilde düzenledi¤i vakfiyesine tâbidir. Vak›f hukukuna ayk›r› uygulama, suistimal, yolsuzluk veya anlaflmazl›k olmad›¤› müddetçe bir d›fl müdahale söz konusu de¤ildir. Aksi halde dîvân-› evkaf-› memâlik olaya el koyar, soruflturma açar ve sorumlular›n› muhakeme ederdi. Dîvân-› hâss: Gelirleri sultana tahsis edilen arazilerin idaresinden sorumludur. Taflra Teflkilât› Taflra bilindi¤i gibi devletin vergi kayna¤›, toplumun da tah›l ambar›d›r. Köylünün ekip biçti¤i, hububat üretilen bu topraklardan hem iktâ vergisi tahsil ediliyor, hem de ülkenin tah›l ihtiyac› karfl›lan›yordu. Ortaça¤ ‹slâm dünyas›nda mevcut olan iktâ sistemi, Selçuklu veziri Nizamülmülk taraf›ndan askerî iktâ fleklinde gelifltirilip yayg›nlaflt›r›lm›fl; böylece topra¤a ba¤l› ve sadece sefer zamanlar›nda orduya kat›- lan bir askerlik sistemi ortaya ç›km›flt›. Asl›nda iktâ uygulamas›, daha sonra Osmanl› devletinde de ülke topraklar› üzerinde devletin mülkiyetinin esas oldu¤u mîri arazi sisteminin bir parças› olarak devam etmifltir. ‹ktâ sisteminin genel özellikleri için 1. S›n›f›n ders kitab› Büyük Selçuklu Tarihi’nin 9. Ünitesini gözden geçiriniz. Türkiye Selçuklular›’n›n iktâ tevcihinde Büyük Selçuklulardan farkl› bir uygulama dikkat çeker. Büyük Selçuklularda meliklere veya büyük komutanlara bir eyaletin tamam›n›n yönetimi, dolay›s›yla iktâ gelirleri de bölünmeden tevcih edilmekteydi. Türkiye Selçuklular›nda II. K›l›ç Arslan’›n ülke yönetimini 11 o¤lu aras›nda taksim etmesinden sonra, siyasî parçalanma belirtilerinin görülmesi üzerine bu uygulamadan vazgeçilmifltir. Bir valiye idari hizmetinin karfl›l›¤› (ücret/maafl) ola8. Ünite - Devlet Teflkilat› Kültür ve Medeniyet 193 SORU D‹KKAT SIRA S‹ZDE DÜfiÜNEL‹M SIRA S‹ZDE SORU DÜfiÜNEL‹M D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N AMAÇLARIMIZ K‹TAP TELEV‹ZYON K‹TAP TELEV‹ZYON ‹NTERNET‹NTERNET rak takdir edilen iktâ topraklar tek parça olarak de¤il, farkl› bölgelerde yani valilik yapt›klar› flehirlerden uzak yerlerde verilmekteydi. Böylece ayn› zamanda asker toplama alan› olan ikta bölgelerinde, isyan etme e¤ilimi olan yöneticilere f›rsat verilmemifl oluyordu. Türkiye Selçuklular›nda da, Büyük Selçuklulardaki kadar belirgin olmamakla beraber, taflra yönetiminde eyalet idarî birimleri mevcuttur. Eyalet ad› kullan›lmad›¤› halde valilerin tayin edildikleri yerler bazen sadece bir flehirden ibaret olmay›p civar›yla birlikte zikredilmektedir. Bu da fiilî olarak eyalet yönetiminin uyguland›¤›n› göstermektedir. Taflraya yönetici olarak gönderilen idarecilerin tafl›d›klar› unvanlar› flöyle s›ralamak mümkündür: Melik (flehzade), melikü’s-sevâhil / reîsü’l-bahr, sâhib, sübafl› / serleflker, muktâ’, nâib. Askerî Teflkilât Türkiye Selçuklular›n›n askerî teflkilât› da esas itibariyle Büyük Selçuklunun devam› mahiyetindedir. Bu sebeple her ikisi de, boylar birli¤i esas›na dayanan bozk›rl› Türk Devleti hüviyetleri dolay›s›yla Türkmenler’e dayanmaktayd›lar. Ancak devletin aslî unsurunu ve büyük ölçüde askerî gücünü oluflturan Türkmenler, Selçuklu sultanlar›n›n merkeziyetçi politikalar›na direndikleri ve flehzâde isyanlar›nda devleti sars›nt›ya u¤ratacak roller oynad›klar› için zamanla sistemin d›fl›na ç›kar›ld›lar. Büyük Selçuklular’da Nizâmülmülk’ün tavsiyesiyle, boy dayan›flmas› k›r›lacak flekilde, kendilerinin alternatifi olan gulâm sistemi içinde da¤›t›lmaya çal›fl›lm›fllard›. Buna ra¤men direnen unsurlar bat›ya göç ederek Azerbaycan ve Anadolu’da yo¤unlaflt›lar. Türkmenler ayn› problemlerin yafland›¤› Türkiye Selçuklular›nda ise, 1176’dan sonra daha çok uçlara itilmek suretiyle merkezden uzaklaflt›r›lm›fl; fakat uç beylerinin idaresinde askerî hizmete devam etmifl, ikinci dönem beyliklerin de temelini oluflturmufllard›r. Gulâm Askeri Muhtelif yollarla temin edilip gulâmhanelerde ciddî bir e¤itimden geçirilen gulâmlardan seçilmifl, daimî, maafll›, profesyonel askerlerdir. Türkiye Selçuklular›nda Türk, K›pçak, H›tay, Kürt, Tâcik, Deylemli, Kazvinli, Keflmirli, Rum, Ermeni, Gürcü, Rus, Frank, hatta Çinli gibi çok farkl› unsurlardan gulâmlar›n bulundu¤u bilinmektedir. Bunlar bulunduklar› konuma ve göreve göre muhtelif isimlerle an›lmaktad›rlar. Gulâmân-› hâss bütün saray gulâmlar›n› ifade eden gulâmân-› dergâhtan seçilen ve do¤rudan sultan›n flahs›na ba¤l› olan gulâmlard›r. Bunlar sultan›n özel hizmetini ve muhaf›zl›¤›n› yaparlar ve her zaman onun yan›nda bulunurlard›. Ancak sultan›n emriyle muhtelif ifllerde de görevlendirilirlerdi. Heybetli ve yi¤it olanlar›ndan seçilen mefâridelerin bir k›sm› saray›n, bir k›sm› da sultan›n muhaf›zl›¤›n› yaparlard›. Mefâride-i halka-i hâss›n ise bunlar›n bir k›sm›na verilen isim oldu¤u anlafl›l›yor. Gulâmân-› hâss›n di¤er bir k›sm› da genel olarak hizmetkârlar› ifade eden mülâzimând›r. Bunlardan mülâzimân-› yatak-› hümâyûn ise sultan›n muhaf›zl›¤›n› yapmakta ve dolay›s›yle hâssa ordusunda önemli bir yer teflkil etmekteydiler. ‹ktâ Askeri Daha önce belirtildi¤i gibi, iktâ çok boyutlu bir sistemdir. ‹ktâ uygulamas›, mukta’lar vas›tas›yla taflran›n, mukta’lar›n vergileri toplamas› yoluyla maliyenin yönetimini sa¤lamakta ve buradan sa¤lanan askerler sayesinde ordunun temelini olufltur194 Türkiye Selçuklu Tarihi maktayd›. Türkiye Selçuklu Devleti Büyük Selçuklu Devletinin uzant›s› olarak onun aslî unsurlar›ndan biri olan bu sistemi de devralm›flt›r. Ancak askerî iktâlar küçültülmüfl ve vilayetlere sübafl› (serleflker) olarak gönderilen emirlerin yetkileri sadece toplayaca¤› askerlerin komutan› olmakla s›n›rland›r›lm›flt›r. Bu olumlu de- ¤ifliklikler merkezî otoriteyi güçlendirmifl ve en az›ndan Mo¤ol ‹stilâs›na kadar ülkenin istikrar›na ve kalk›nmas›na büyük katk› sa¤lam›flt›r. Ücretli Askerler ‹htiyaç halinde temin edilen, baflta Franklar olmak üzere, Türkmenler de dahil birçok farkl› kökene mensup paral› askerlerdir. Bu uygulama Türkiye Selçuklular›nda XIII. yüzy›l›n bafl›ndan itibaren görülür. Bunlar zaman zaman etkili de olmufllard›r. Nitekim Babaî ‹syan›n›n bast›r›lmas›nda Türkmenlere karfl› ön saflara sürülen Frank askerlerinin etkili oldu¤u bilinmektedir. Yard›mc› Kuvvetler Devlete zaman zaman tâbi olmak zorunda kalan Kilikya Ermeni Krall›¤›, Trabzon Rum Devleti ile Do¤u, Güney-Do¤u Anadolu ve Kuzey Suriye’de hüküm süren Artuklular, Mengücekler, Eyyûbîler gibi bölge ve flehir hakimleri ihtiyaç durumunda, tâbilik yükümlülü¤ü gere¤i asker vermekteydiler. Bunlar›n d›fl›nda bazen zorunlu olarak, bazen isteyerek orduya kat›lan gaziler, flehir kuvvetleri, hatta evbâfl veya ayyâr denilen bafl›bozuk tak›m› gibi düzensiz gönüllü birlikler de bulunmaktayd›. Dîvân-› Ar›z Daha önce de belirtildi¤i gibi ordunun idarî iflleri, asker temini, gulâm askerlerin maafllar›, iktâlar›n kontrolü, ordunun techizat›n›n sa¤lanmas›, sefer güzergâh›n›n haz›rlanmas›, askerin teftifli, ganimetlerin tespit ve taksimi, kay›tlar›n tutulmas›ndan bu dîvân sorumluydu. Ordunun ‹darî Kadrosu Beylerbeyi: Türk Devlet gelene¤inde ordunun baflkomutan› do¤al olarak hakan veya sultand›. Ondan sonraki en büyük askerî makam ise beylerbeyi (emîrü’lümerâ)liktir. Büyük Selçuklulardaki baflkumandan emîr-i sipehsâlâr›n karfl›l›¤› olmal›d›r. Merkezdeki bu beylerbeyiden baflka uclarda sahib-i Etrâk de denen uc beylerbeyileri bulunmaktayd›. Ancak ordu komutan› olarak tayin edilen herhangi bir emir de beylerbeyi unvan›n› tafl›rd›. Keza bu unvan› tafl›yanlar d›fl›nda, vezir veya saray emirlerinden biri de, sultan taraf›ndan komutan olarak tayin edilebilirdi. Sübafl› (Serleflker): Genellikle gulâm kökenli olup bir veya birkaç vilâyetin ya da daha küçük idarî birimlerin, kalelerin idarî ve askerî ifllerinden sorumludurlar. Serleflkerân-› saltanat ve serleflker-i vilâyet-i uc adlar›yla iki k›sma ayr›l›rlar. Bulunduklar› bölgedeki iktâ askerlerini e¤itmek, silah ve teçhizâtlar›yla birlikte her an savafla haz›r hale getirmek onlar›n göreviydi. Kendilerine hizmetlerinin karfl›l›¤› olarak iktâ tevcihi ve maafl tahsisi yap›l›r, görevleri merkez (dîvân-› âr›z) taraf›ndan belirlenir; görevinde ihmal ve kusur iflleyenler fliddetle cezaland›r›l›rd›. Ellibafl›: ‹ktâ askerlerinden oluflan elli kiflilik birliklere komuta ederlerdi. Kutvâl / Dizdâr / Kaledâr: Sultan veya sübafl› taraf›ndan tayin edilen kale kumandanlar›d›r. Kalenin ve bulundu¤u bölgenin güvenli¤inden ve huzurun temininden sorumludurlar. Bunlar›n da maafllar› ve iktâ gelirleri vard›. 8. Ünite - Devlet Teflkilat› Kültür ve Medeniyet 195 Erkan Göksu, Türkiye Selçuklular›’nda Ordu, Ankara 2010. Adlî Teflkilât Türkiye Selçuklular›n›n adlî teflkilât› Büyük Selçuklulardaki teflkilât›n devam› mahiyetindedir ve önemli bir fark görülmez. Bu nedenle konuyu 1. s›n›f Büyük Selçuklu Tarihi ders kitab›n›n 9. Ünitesinden tekrar okuyunuz. KÜLTÜR VE MEDEN‹YET Büyük Selçuklular, ‹slâm Ortaça¤›nda oluflan bilgi birikimini, büyük bir e¤itim-ö¤- retim projesi olan Nizamiye medreseleri vas›tas›yla gelifltirerek önemli katk›lar yapm›fllard›. Türkiye Selçuklular› di¤er kurumlar› oldu¤u gibi, flüphesiz bu miras› da devralacaklard›r. Ancak 2. Ünitede anlat›ld›¤› gibi, Birinci Haçl› Seferinin yol açt›¤› sars›nt›, uzun zaman böyle bir geliflmeye f›rsat vermedi. Türkiye Selçuklular›’n›n, Birinci Haçl› Seferinde u¤rad›klar› kay›plar ve arkas›ndan I. K›- l›ç Arslan’›n, Büyük Selçuklularla mücadelede hayat›n› kaybetmesi ülkeyi ve devleti yar›m as›r boyunca her alanda tecrit etti. Konya ve çevresinde bir kara beyli¤ine dönüflen; Bizans, Daniflmendliler, Ermeniler, Haçl›lar ve Büyük Selçuklular aras›nda s›k›flan Türkiye Selçuklular› bu engellerin en büyü¤ünü, ancak Miryokefalon zaferiyle (1176) aflabilmifllerdi. Müteaddit düflmanlarla, yüzy›l› aflk›n bir süre savafl halinde kalmak, tabiat›yla yaln›zca askeri de¤il, baz› sosyal sorunlar da do¤urmufltur. Bu sorunlar›n en büyü¤ü, Türkmenlerin/göçebelerin yerleflik hayata geçmesinin ve yerleflik hayat›n gere¤i olan müesseselerin (medrese, hastane vs.) kurulmas›n›n gecikmifl olmas›d›r. Dolay›s›yla bu kurumlardan yetiflecek ve devletin iflgücü ihtiyac›n› karfl›layacak olan elemanlar›n yetifltirilmesi de mümkün olmam›flt›r. Bu yüzden büyük ölçüde ‹slâm dünyas›n›n güney/Arap kanad›ndan kopuk ve yo¤un ‹ranî tesirlere aç›k bir medenî geliflim süreci ortaya ç›km›flt›r. ‹slâm topraklar› üzerinde kurulmufl olan Büyük Selçuklular k›sa sürede büyük bir medeni geliflim göstermifllerdi Oysa Türkiye Selçuklular› onlardan farkl› olarak; yüzy›llard›r devam eden savafllar›n tenhalaflt›rd›¤›, tahrip etti¤i ve gayr› müslimlerle meskûn Anadolu’da, ihtiyaç duyduklar› medeni hamleyi yapma imkân›na sâhip de¤illerdi. Zira medeni geliflime katk› sa¤layacak al›flverifl, yaln›zca baz› idarî kurum ve usûllerin taklidinden ibaret de¤ildir. Özellikle Haçl› seferlerinin bafllamas›yla taraflar aras›nda kaç›n›lmaz olarak yaflanan dinî marjinalleflme böyle bir al›flverifli neredeyse imkâns›z k›l›yordu. Bununla birlikte Türkiye Selçuklular›, ilk fetih y›llar›nda kendilerinden kalabal›k olan, ama Türk göçünün fliddetine paralel olarak azalan yerli unsurlarla, hem dinî-örfî anlay›fllar›, hem de zenaatkâr ve çiftçi nufüsa duyduklar› ihtiyaç dolay›s›yla, ahenkli bir hayat tarz› da kurabilmifllerdi. Askeri tehditlerin büyük ölçüde savuflturuldu¤u XII. yüzy›l›n sonlar›nda, güvenli¤in sa¤lanmas› ve fetihlerin genifllemesiyle ticaret faaliyetleri artmaya, ülke iktisadî bak›mdan zenginleflmeye bafllad›. Yukar›da iflaret edilen gecikme dolay›s›yla ifl gücü aç›¤› büyük ölçüde d›flar›dan karfl›lanmaktayd›. Bununla birlikte iktisadî refaha paralel olarak bafllat›lan imar faaliyetleri, Mo¤ol istilâs›n›n bile h›z›n› kesemedi¤i bir ivme kazand›. Ülke vak›flarla hayatiyet kazanan medrese darüflflifa, kervansaray, köprü vs. eserlerle donand›. Hatta istilâc› ‹lhanl› yöneticileri bile, Müslüman olduktan sonra bu gelene¤i sürdürme ihtiyac› hissetmifllerdir. 196 Türkiye Selçuklu Tarihi D‹KKAT D ‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N AMAÇLARIMIZ K‹TAP TELEV‹ZYON K‹TAP TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET S ORU D‹KKAT SIRA S‹ZDE DÜfiÜNEL‹M SIRA S‹ZDE SORU DÜfiÜNEL‹M D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N AMAÇLARIMIZ K‹TAP TELEV‹ZYON K‹TAP TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET SORU D‹KKAT SIRA S‹ZDE DÜfiÜNEL‹M SIRA S‹ZDE S ORU DÜfiÜNEL‹M D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N AMAÇLARIMIZ K‹TAP TELEV‹ZYON K‹TAP TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET XIII. yüzy›l›n birinci çeyre¤inden itibaren Mo¤ol istilâs›n›n tesiriyle Anadolu, flehirli ‹ranl›lar’›n da önemli bir yer tuttu¤u, yeni bir göç dalgas›na maruz kald›. Bu durum bir süredir zaten giderek ‹ranl›laflmakta olan devlet kadrolar›n›n, tamamiyle ‹ranl›lar’›n eline geçmesine yol açt›. ‹yi bir e¤itim alm›fl ve Farsça bilen herkesin istihdam imkân› buldu¤u bir süreç yafland›. Bu de¤iflim idare mekanizmas›ndan Türkmenler’in d›fllanmas› yan›nda Türkçe üzerinde de a¤›r tesirler icra etti. Resmi dil Farsça’n›n bask›s› ve etkisi alt›nda kalan, yaz› dili olarak ifllenmeyen Türkçe’nin düflünce dünyas› geliflmezken; kendi düflünce dünyas›n› da beraberinde tafl›yan Farsça, bu dille yazanlar›n zihniyetlerini de dönüfltürmüfltür. Nitekim XIII. yüzy›l›n sonlar›nda yaz›lan Türkçe eserlerin say›s› bir elin parmaklar› kadar bile de¤ildir. Vak›f müessesesinin Selçuklu Türkiyesinin geliflmesinde her bak›mdan büyük rolü oldu¤unu belirtmek gerekir. Çünkü içtimaî ve iktisadî geliflme, ibadet, e¤itim, sa¤l›k ve di¤er sosyal konularla ilgili cami, mescid, medrese, darüflflifa, zaviye (hankah), kervansaray, köprü gibi müesseselerin kurulmas›yla gerçekleflmifltir. Bunlar daha çok yüksek gelirleri olan devlet adamlar› taraf›ndan kurulmaktayd› ve özerk bütçeleri vard›. Devlet ise yükünü hafifleten bu kamu kurulufllar›na özellikle arazi temliki yoluyla destek sa¤l›yordu. Do¤u ‹slam dünyas›n› yerle bir eden, siyasî ve iktisadî çöküntülere sebep olan Mo¤ol istilas›n›n; birçok âlim ve mutasavv›f›n Türkistan, Horasan, ‹ran ve Azerbaycan’dan kaç›p Türkiye’ye s›¤›nmalar›na sebep oldu¤u için, Selçuklu Türkiyesinde ilmî hayat›n geliflmesine büyük katk› sa¤lad›¤› da bir gerçektir. Türkiye Selçuklular›’nda ilim ve düflünce hayat›n›n geliflmesinde etkili olan faktörler nelerdir? Düflünce ve ‹lmî Hayat ‹slam medeniyetinde Varl›k, yani Tanr› kavram›, kelamc›lar ile filozoflar aras›nda derin bir tart›flma konusu olmufltur. Selçuklu düflünürü Endülüslü ‹bn Arabî (ö. 1240) Varl›k’›n/Tanr›’n›n tenzihî ve teflbihî tasavvurunu, üst bir Varl›k/Tanr› tasavvurunda biraraya getirerek bu sorunu çözmüfl, böylece ortak bir metafizik alan› oluflturmufltur. Ondan sonra manevî o¤lu Sadreddin Konevî (ö. 1274) ve takipçileri taraf›ndan kurulan dil birli¤i sayesinde, bu ortak Varl›k/Tanr› tasavvurunun kuflat›lmas› ve üst bir Varl›k metafizi¤ine imkan vermesiyle büyük müderris-filozoflar›n ço¤unun irfan-i nazarî çizgisinde buluflmalar› mümkün olmufltur. ‹lk defa Selçuklu düflünürü Sadreddin Konevî, kelam ve felsefeyle Mutlak Varl›k kavram› üzerinde yürütülen ortak metafizi¤in keflfî sonuçlar›n› ifade için bir uzlafl› arar. Konevî’nin Miftâhü’l-Gayb’da ortaya koydu¤u ve pek çok ismin devam ettirdi¤i bu tav›r, Türkiye d›fl›nda ‹ran ve Turan’da da Konevî’nin ö¤rencileri taraf›ndan yayg›nlaflt›r›lm›flt›r. fiiirle Hayat Bulan ‹rfan Hem Varl›k’la ilgili bilginin elde edilmesinde, hem de takdiminde nazarî yöntemi reddeden tasavvufî yaklafl›mlar fliir dilini benimsediler. Çünkü onlara göre burhanî bilgide hedef matlûb iken, irfanî bilgide mahbûb (arzu edilen ya da Tanr›)tur. Özellikle Mevlana Celaleddîn’de (ö. 1273), daha sonra Yunus Emre’de (ö. 1321) görülen bu tav›r, özünde Varl›k’›n s›rr›n› bilmeyi esas alan bütüncül bir dünya görüflü tasavvuru sunar. Bu noktada ilginç olan bir husus irfan-i nazarînin kurucu 8. Ünite - Devlet Teflkilat› Kültür ve Medeniyet 197 S ORU D‹KKAT SIRA S‹ZDE DÜfiÜNEL‹M SIRA S‹ZDE SORU DÜfiÜNEL‹M D ‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N AMAÇLARIMIZ K‹TAP TELEV‹ZYON K‹TAP TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET SORU D‹KKAT SIRA S‹ZDE DÜfiÜNEL‹M SIRA S‹ZDE SORU DÜfiÜNEL‹M D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N AMAÇLARIMIZ K‹TAP TELEV‹ZYON K‹TAP TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET 4 isimlerinden Konevî’nin babas› fieyh Mecdüddin ‹shak’›n irfanî bilgiyi fliir diliyle dile getirmesidir. Bu durum irfanî bilginin ifadesindeki farkl› tav›rlar›n baflta Konya olmak üzere Anadolu topraklar›nda ne derece yayg›n oldu¤unu gösterir. Gerçekten de Anadolu’da hem bu dönemde, hem de Osmanl› devrinde Varl›k’la konuflulan bir dil olarak fliir her yönüyle geliflmifltir. Meflflaî Gelenek Selçuklu Türkiye’sinde baflta el-‹flârât ve’t-Tenbîhât olmak üzere meflflâî gelene¤e, ‹bn Sina takipçilerine ait eserler okutulmufl; yine bu gelene¤e ait pek çok eser üzerine flerhler, hafliyeler yaz›lm›flt›r. Bu çal›flmalarda meflflâî varl›k ve bilgi tasavvuru çerçevesinde evren-do¤a-insana ait düflünceler gözden geçirildi. Bir süre Anadolu’da bulunan ve dersler veren Esîrüddin Ebherî, Siracüddin Urmevî ve Kazvinî pek çok konuyu ayr›nt›lar›yla ele ald›lar ve meflflâî düflünceyi daha pedagojik formlara döktüler. Ayr›ca Kutbüddin fiirazî’nin elefltirel çal›flmalar› bir yönüyle meflflâî çizgiyi zenginlefltirdi. ‹bn Sinac› düflünceyi kelamî aç›dan s›k› bir elefltireye tabi tutan Fahreddin Razî ile bu yaklafl›mlar› k›smen savunan Nasîrüddin Tûsî’nin fiirazî’nin ö¤rencisi filozof-mant›kç› Kutbüddin Râzî taraf›ndan ciddi bir mukayese ve tenkide tabi tutulmas›, bu düflünce alan›nda yap›lan en önemli bir geliflmedir. Seyfeddin Âmidî (ö. 1233) ise kendine özgü kelamî yaklafl›m›yla, hem ‹bn Sinac› çizgiyi hem de Fahrüddin Râzî’yi elefltiren Selçuklu düflünürleri içerisinde farkl› bir ses olarak karfl›m›- za ç›kmaktad›r. ‹bn Sina’n›n el-‹flârât’› yukar›da zikredilen isimlerden baflka, bir müddet Anadolu’da bulunan fiemsüddin Semerkandî ve Ekmelüddin Nahcivânî (ö. 1302’de sa¤) baflta olmak üzere Siracüddin Urmevî gibi pek çok düflünür taraf›ndan flerh edildi, elefltirildi. fiihabüddin Sühreverdî’nin (ö. 1191) iflrakî felsefenin kurucusu oldu¤u halde, meflflaî felsefe çizgisinde kaleme ald›¤› eserleri yaln›zca meflflaî felsefenin konular›n› ele almakla kalmaz, ayn› zamanda Behmenyar (ö. 1066), Ebu’l-Abbas Levkerî (ö. 1109), Ömer Savî (ö. 1169) gibi ‹bn Sinac›lar›n düflüncelerini de ayr›nt›l› bir biçimde tart›fl›r. Bu eserlerin hem medreselerde okutulmas›, hem de bilginler aras›nda itibar görmesi dikkate de¤erdir. fiihabüddin Sühreverdî ve ‹flrâkiyye Selçuklu ilim hayat›nda öne ç›kan bir düflünce sistemi de ‹flrakîlik’tir. Sultan I. Keyhüsrev (1192-1196) iflrakîli¤in kurucusu fiihabüddin Sühreverdî’nin düflüncelerine ilgi duyunca, yazar Pertevnâme adl› eserini ona takdim etti. Meflflaî mant›k, fizik ve metafizi¤i iflledi¤i el-Elvâhu’l-Imâdiyye adl› eserini ise Artuklu emiri Karaarslan b. Davud için yazm›flt›. ‹flrakîli¤in Anadolu’da yay›lmas›n› sa¤layan di¤er bir isim fiihabüddin Ömer Sühreverdî’dir (ö. 1235). Sultan I. Keykubad zaman›nda Anadolu’ya gelen bu ünlü düflünür, özellikle saray çevresinde daha etkili olmufltur. Kutbüddin fiirazî ise bu sistemin as›l de¤erini ortaya koyan kiflidir. Özellikle fiihabüddin Sühreverdî’nin Hikmetü’l-‹flrâk’›na yazd›¤› hacimli flerh iflrakî düflüncenin klasiklerinden biri kabul edilir. Bu düflüncenin en ciddi etkisi meflflaî fizik teorilerini elefltirisinde görülür. Nitekim fiirazî’nin ö¤rencileri iflrakî düflünce sisteminin baflta optik olmak üzere farkl› sahalardaki aç›l›mlar›n› takip etmifllerdir. ‹flrakî ile meflflaî düflünce sistemlerini dikkate alarak Platon’un idealar kuram› hakk›nda ‹slam düflünce tarihindeki en özgün çal›flma olan el-Musulü’l-Akliyyeti’l-Eflâtuniyye, Anadolu’da yine bu tarihlerde yaz›ld›. Yazar› bilinmeyen bu eserde genel bir varl›k teorisi ile bilgi nazariyesi infla edilir. ‹flrakî yöntemi dikkate alan bu çal›flma daha sonra, Fatih Sultan Mehmed ile 198 Türkiye Selçuklu Tarihi ‹slâm fetihlerinden sonra Yunan felsefesiyle tan›flan Müslümanlar›n Aristo mant›¤›, Aristo ve Ploton felsefelerinin Tanr›-Evren- ‹nsan iliflkisiyle ilgili görüflleriyle Kelâm ilminin konular›n› anlamland›rmaya çal›flt›klar› felsefi ak›ma meflflailik olarak adland›r›lmaktad›r. ‹flrakilik, ‹slam düflünce tarihinde bilginin kayna¤› olarak ak›l yürütmeyi esas alan ak›lc› meflflaili¤e karfl› mistik sezgi ve tecrübeye dayanan düflünce sisteminin ad›d›r. o¤lu II. Bayezid taraf›ndan mütalaa edildi ve baflta Osmanl› co¤rafyas› olmak üzere ‹slam dünyas›n›n pek çok bölgesini etkiledi. Fen Bilimleri (Riyâziyât) Selçuklular zaman›nda, bugün fen bilimleri denilen riyazî alanlarda da önemli ilerlemeler olmufltur. Bu alanlar›n sosyal hayattaki teknik uygulamalar› gelifltirilmifl ve teorik çerçeveleri zenginlefltirilmifltir. Bunlardan biri olan astronomide dinî, iktisadî ve siyasî pek çok kurumu ilgilendiren pratik ve teorik konularda eserler yaz›ld›. Bu eserlerden baz›lar›, astronomi biliminin tarihinde teknik düzeyde ilerleme kaydeden bilgiler de içermektedirler. Mera¤a matematik-astronomi okulunun çizgisini izleyen bu çal›flmalar içerisinde Kutbüddin fiirazî’nin özel bir yeri vard›r. Çünkü o, optik sahas›nda benimsedi¤i iflrakî tenkitleri de dikkate alarak, astronomi biliminde önemli eserler kaleme ald›. fiirazî Konya, Malatya ve Sivas flehirlerinde kad›l›k, Kayseri’de Pervane Medresesi ve Sivas’taki Gök Medresede müderrislik yapt›. O Anadolu’da hem ders alm›fl, hem ders vermifltir. Onun 1274’te Konya’da Sadreddin Konevî’den icazet ald›- ¤› bilinmektedir. Anadolu’da astronomi sahas›nda ö¤rencilerine okuttu¤u, hocas› Nasîruddin Tûsî’nin et-Tezkire fî ‹lmi’l-Hey’e’sinin flerhi olan Nihayetü’l-‹drak fî Dirayeti’l-Eflâk (telifi: 1282) adl› önemli eserini, Sivas Gök Medrese müderrisi iken kaleme ald›. Bu eserinin mukaddimesinde fiirazî, metafizik, fizik ve matemati¤i karfl›laflt›r›r ve metafizik ile meflflaî fizi¤i bu aç›dan elefltirerek matemati¤in en güçlü ilim dal› oldu¤unu vurgular. Kozmoloji, matematiksel astronomi ve astronominin di¤er konular› hakk›nda nazarî bilgi vermekle yetinmeyen fiirazî, Yunan, Helenistik dönem ve Ba¤dad astronomi çal›flmalar› ile baflta Cabir b. Eflah (XII.yy.) ve ‹bn Bacce (ö. 1139) olmak üzere Endülüs astronomi birikimini de incelemifltir. Bu nedenle eserleri ayn› zamanda birer astronomi tarihi halini alm›flt›r. Onun e¤itim ve ö¤retim faaliyetleri ile kaleme ald›¤› eserler, XIII. yüzy›l sonlar›nda Anadoludaki ilmî hayata olan etkisini göstermesi bak›m›ndan dikkate de¤erdir. ‹lhanl› hükümdar› Argun Han taraf›ndan yak›n do¤u haritas›n› çizmekle görevlendirilen fiirazî, Anadolu k›y›lar›n›, Cenevizli Buscarello di Ghizalfi’yle birlikte bizzat dolaflarak araflt›rmalar yapt›. fiirazî’den önce ve sonra da astronomi sahas›nda pek çok eser kaleme al›nm›flt›r. Eserleri günümüze ulaflan iki astronomdan birisi Keflfü’l-Akabe ad›ndaki eserin müellifi ‹bnü’l-Kemal, di¤eri de Zubdetü’l-Hey’enin yazar› Muvaffak Kayserî’dir. Di¤er önemli bir isim, ayn› zamanda mant›k, felsefe, matematik gibi alanlarda pek çok eser kaleme alan Esîrüddin Ebherî’dir. Ömrünün bir k›sm›n› Anadolu’da geçiren Ebherî, Öklides’in Usûlü’l-Hendese ve’l-Hisâb adl› eseri üzerine ‹slah Kitabi’lUstukussat fi’l-Hendese li-‹klidîs adl› bir flerh yazd› ve bu flerh de özellikle paralellik ile bir üçgenin içaç›lar› toplam› konular›n› içeren ünlü beflinci postula sorunu üzerinde durdu. Astronomi sahas›nda ise Batlamyus’un kitab›n› ele ald› ve fizikçi yaklafl›ma uygun olarak Mulahhas fi S›nâ’ati’l-Macistî adl› bir özetini ç›kard›. Torunu Sivasl› Emînüddin Abdurrahman b. Ömer (ö. 1332) de matematik ve astronomide zaman›n›n en yetkili kiflilerindendi. ‹ki eseri günümüze ulaflan Emînüddin usturlab, rub’ü’l-muceyyeb gibi pek çok astronomi aletinin imalinde de baflar›l› bir isimdi. Türkiye Selçuklular› döneminde matematik, geometrik ve say›sal yönelimler aç›s›ndan ilginç çeflitlilikler sunar. Matematik günlük hayattaki kadar, devletin malîye teflkilat›n›n belkemi¤i olan muhasebe s›n›f› için de önemlidir. Özellikle bu sahada ondal›k konumsal say› sistemine dayal› hisab-i hindînin kullan›ld›¤› söylene8. Ünite - Devlet Teflkilat› Kültür ve Medeniyet 199 Kutbüddin fiirazî (ö. 1311) Felsefe, t›p, astronomi, matematik, musiki ve din ilimleri gibi birçok disiplinde uzman olup, Selçuklu Türkiyesinde müderrislik ve kad›l›k yapt›. bilir. Hesap alan›nda pratik algoritman›n alabildi¤ine geliflti¤i bu dönemde Selçuklu Türkleri, ‹slam medeniyetinde o zamana kadar ilk ve tek olarak ondal›k kesirleri günlük hayatta kulland›lar. Öte yandan astronomi ve trigonometri için gerekli olan hisab-i sittîni de ö¤renilmeye devam etti. Cebir biliminde ise, özellikle Kerecî çizgisinde cebri aritmetiklefltiren, soyut cebir anlay›fl›na yaklaflan ve ayn› zamanda bir tabib olan Samav’el Ma¤ribî’nin (ö. 1174) Anadolu ve Azerbaycan’da eser vermesi dikkat çekicidir. Çünkü Samav’el Türk bölgelerinde bulundu¤u için ondal›k kesir bilgisini ö¤renmifl ve bunu yaklafl›k kök hesaplamalar›nda kullanmaya çal›flm›flt›r. Matematik alan›nda di¤er önemli bir geliflme, fakihlerin matemati¤i ele almas›- d›r. Fakihler tereke hesaplamalar›ndan hareket ederek matematik ifadelerin d›fl dünyaya tatbiki sürecinin önünü açm›flt›r. Bu da daha önce Aristotelesçi yaklafl›- m›n tasfiye etti¤i matematik-do¤a iliflkisini ele almada yeni imkanlar ve aç›l›mlar sunmufltur. Yine fakihler, belki de tarihte ilk defa saf say›lar teorisi yap›labilece¤ini göstermifllerdir. Özellikle ‹bn Fellus lâkapl› Hanefî fakihi ‹smail Mardinî (ö. 1239) elementer say›lar teorisini konu edinmifl ve bir say› mistisizmine yanaflmadan saf bir matematik metni ortaya koymufltur. Fakihler ayr›ca hesap ve cebir bilimini de tereke hesaplar›na uygulayarak bu bilimlere yeni uygulama alanlar› açt›lar. Bu bir taraftan cebire pratik bir yön verdi, di¤er taraftan da matemati¤in haricî dünyaya uygulan›m› konusundaki düflünceleri besledi. Bu konuda yine ‹bn Fellus’un çal›flmalar› dikkat çekmektedir. Selçuklu Türkiye’sinde imar ve infla faaliyetlerinin geliflmesi, çok say›da mühendis ve mimar›n bulundu¤unu göstermektedir. Artuklu illerinde bu meslek mensuplar›na hisâbî (mühendis manas›nda aritmetikçi) ünvan›n›n verilmesi, matematik-mimari iliflkisi aç›s›ndan oldukça ilginçtir. Bunlar aras›nda Karakufl el-Hisabî ve Yakut el-Hisabî gibi baz› Türk mühendislerinin adlar› ve infla ettikleri eserleri bilinmektedir. Özellikle Selçuklu, Mengüceklü ve Saltuklu flehirlerinde XII. as›rda infla olunmufl birçok abidevî binan›n Ahlatl› mimarlar›n eseri olmas›, bu flehirlerdeki matematik e¤itiminin güçlü oldu¤unu gösterir. Nitekim Sultan I. Mesud zaman›nda Konya Alaeddin Camisini yapmaya bafllayan Hac› el-Ahlatî, Tercan’da Mama Hatun türbe ve kervansaray›n› infla eden Mufaddal el-Ahlatî ve XIII. as›rda Divri¤i Darüflflifas›n› infla eden Hurremflah el-Ahlatî gibi mimarlar›n varl›¤› bir gelene¤e iflaret etmektedir. Bat›nî Derinlik Bugünkü ölçütlere göre bilgi olarak tan›mlanmayan, baflta astroloji olmak üzere simya, ilm-i vefk, ilm-i reml gibi bat›nî/gizli ilimler de küre’nin bütününü görmek için dikkate al›nmal›d›r. Asl›nda bu ilimlerden her birisi, zahirî bir bilimin bât›n›d›r: Astroloji astronominin, simya kimyan›n, vefk say›lar teorisinin vb. Bu nedenle zahiri bilinmeyenin bat›n› da bilinemez. Gizli bilimler, insan merak›n›n s›n›rs›zl›¤›n› gösterirler. Bu alanlarda sorulan pek çok soru, daha sonra zahirî sahaya aktar›lm›fl ve ufuk aç›c› sonuçlar ortaya ç›km›flt›r. Bat›nî bilimler kültür ortamlar›n›n Varl›k hakk›ndaki yaklafl›mlar›, özellikle de ‹slam medeniyetinin kaynaklar› hakk›nda önemli ipuçlar› tafl›rlar. Astroloji her ne kadar astronomi ile matemati¤e dayansa da kozmolojik ilkelere ba¤l› olarak gelece¤e iliflkin mümkün ve muhtemel olaylar›n tespitine katk› sa¤lar. Asl›nda askerî bir istihbarat bilimi olan astroloji, savaflç› sultanlar›n s›k s›k kendisine baflvurdu¤u bir bilimdir. Astroloji hem do¤ay› hem de insan› birlikte dikkate almay› gerektirir. Bu bilim dal› kendisi için üretildi¤i hükümdara veya komu200 Türkiye Selçuklu Tarihi tana bir misyon biçme aç›s›ndan da son derece önemlidir. Nitekim I. Süleymanflah’›n babas› Kutalm›fl’›n astronomi ve eski ilimlerle meflgul, I. Keykubad’›n ise astrolojiye merakl› oldu¤u bilinmektedir. Keza Selçuklu saraylar›nda pek çok müneccim istihdam edilmifltir. Bunlar aras›nda, Sultan II. K›l›ç Arslan devrinde Hubeyfl Tiflisî (ö. 1232), Sultan I. Keykubad devrinde Müneccime Bibî, Esîrüddin Müneccim ve Bahâüddin fieng-i Müneccim an›labilir. T›b Türkiye Selçuklu dönemi t›bb›n›n genel t›b tarihi içerisinde önemli bir yeri vard›r. Bu dönemde t›b kurumlar›n›n yayg›nlaflt›r›lmas›yla t›bb›n topluma maledilmesi sa¤land›; Zekeriya Râzî’nin klinik t›b yöntemi ile ‹bn Sina’n›n teorik t›b anlay›fl› birlefltirildi. T›p e¤itimi ile hasta tedavisinin birlikte yap›ld›¤› dârüflflifâlarda klinik t›bb›n bütün gerekleri yerine getirildi, hekim yetifltirilmesine özel bir ilgi gösterildi. Ayr›ca pek çok t›b eseri kaleme al›nd›. Bunlardan özellikle ‹bn Sina’n›n Kanun’u üzerine yap›lan çal›flmalar genifl bir yer tutar. Matematikçi de olan Sa’düddin Ebu Bekr Erdebilî Kanun’u Anadolu’da tan›tm›flt›r. Muhammed Cacermî, Bedrüddin ‹bn Harirî, Ekmelüddin Nahcivanî gibi tabibler yan›nda Kutbüddin fiirazî’nin et-Tuhfetü’s-Sa’diyye adl› kanun flerhi yaln›zca Anadolu’da de¤il bütün ‹slam t›b tarihinde önemli bir yere sahiptir. Sultan II. K›l›ç Arslan’›n hekimi olan Hubeyfl Tiflisî (ö. 1232), bu sultan ad›na pek çok eser de yazm›flt›r. Ortaça¤›n en büyük botanikçisi ‹bnü’l-Baytar (ö. 1248) ise bu devirde Anadolu’da araflt›rmalar yapm›flt›r. Baz› Selçuklu hekimleri t›b sahas›nda edindikleri flöhret dolay›s›yla komflu ‹slam hükümdarlar› taraf›ndan davet edilmifllerdir. Ayr›ca Anadolu’daki ilmî ortam› tercih eden pek çok ünlü hekim de buraya gelmifltir. Mengüceklilerin hakimiyetindeki Erzincan’a gelerek burada uzun y›llar kal›p felsefe, matematik ve t›bb sahas›nda pekçok eser yazan Abdullatif Ba¤dâdî (ö. 1231) bunlardan biridir. Türkiye Selçuklu t›bb›n›n en önemli yönlerinden birisi de t›p dilinin Türkçelefltirilmeye bafllanmas› ve ilk Türkçe t›b eserlerinin kaleme al›nmas›d›r. Bu yönelifl 1223 y›l› civar›nda Harizm’den Anadolu’ya gelen Hekim Bereke’nin Tuhfe-i Mübârizî adl› tercümesiyle bafllam›flt›r. ‹hsan Fazl›o¤lu, “Anadolu Selçuklular› ve Beylikler Dönemi Türk Felsefe-Bilim Tarihine Önsöz”, Anadolu Selçuklular› ve Beylikler Dönemi Uygarl›¤›, I (Sosyal ve Siyasal Hayat), ed. Ahmet Yaflar Ocak, Ankara 2006, s. 413-427; Ramazan fieflen, “Selçuklular Devrindeki ‹lme Genel Bir Bak›fl”, III. Uluslararas› Mevlâna Kongresi, 5-8 May›s 2003, Konya 2004, s. 233-244. Tasavvufî Hayat XIII. yüzy›l Selçuklu Türkiye’sinde ‹slâm tasavvufunun yo¤un bir flekilde yafland›- ¤› görülür. Etkileri kendi ça¤lar›n› aflarak günümüze kadar devam edegelen ‹bnü’lArabî, Mevlânâ Celâleddin Rûmî, Sadrüddin Konevî vd. Selçuklu ça¤›n›n büyük sûfîleridir. Tasavvufî ak›mlar Anadolu’ya daha ziyade Türkistan’da bafllayan Mo¤ol ‹stilâs›ndan kaçan temsilcileri vas›tas›yla girmifltir. Dinî ve tasavvufî konularda birçok eser yazan, ahlâkî ve estetik bir anlay›fla sahip olan Necmeddin Kübrâ’n›n (ö. 1221) kurdu¤u Kübrevîlik onun halifeleri taraf›ndan getirilmifltir. Mevlânâ’n›n babas› ve Maârif’in müellifi Bahâeddin Veled (ö. 1236) ve halifesi Burhaneddin Tirmizî ile Mirsâdü’l-Ibâd’›n yazar› Necmeddin Râzî (ö. 1256) bunlardand›r. Sühreverdîli¤i meflhur Avârifü’l-Maârif’in yazar› fiihabeddin Ömer Sühreverdî (ö. 1234) getirmifltir. 8. Ünite - Devlet Teflkilat› Kültür ve Medeniyet 201 N MAKALE MAKALE Sühreverdiyye: Ortaça¤ ‹slam dünyas›n›n önemli tarikatlerinden Sühreverdîli- ¤i Türkiye’ye fiihabüddin Ömer Sühreverdî (ö. 1234) getirmifltir. Amcas› Ebu’n-Necib Sühreverdî’nin halifesi olan bu zat 1215 y›l›nda devrin Abbasi halifesi en-Nâs›r li-Dinillah’›n bafl›nda bulundu¤u Fütüvvet teflkilât›na dahil etmek için Selçuklu sultan› I. Keykâvus’a elçi olarak gelmifltir. Onun Avârifü’l-Maârif isimli eseri Anadolu’da çok tan›nm›flt›r. Sühreverdiyye fleyhi Bahaüddin Zekeriyya-y› Mültanî’nin halifelerinden Fahrüddin-i Irakî (ö. 1289) de Konya’ya gelip Sadrüddin Konevî’nin hizmetine girmifl, Lema’ât isimli meflhur eserini burada yazm›fl, Muînüddin Pervane ise onun için Tokat’ta bir hankâh yapt›rm›flt›r. Tarikat pek uzun ömürlü olmasa da Türkiye’de onun yerini XIV. yüzy›l›n sonlar›ndan itibaren Halvetiyye ve Nakflibendiyye tarikatlar› almaya bafllam›flt›r. Muhyiddin ‹bnü’l-Arabî: Yazd›¤› yüzü aflk›n eserle itikadî ve tasavvufî birçok konuda, özellikle vahdet-i vücud hakk›ndaki görüflleriyle ‹slam düflüncesini derinden etkileyen Endülüs’lü meflhur mutasavv›f ve mütefekkir ‹bnü’l-Arabî (ö. 1240) bir müddet Anadolu’da bulunmufltur. O daha sonra manevî evlad› ve halifesi olacak olan Sadrüddin Konevî’nin babas› Mecdüddin ‹shak ile 1202’de Ba¤dad’tan Anadolu’ya gelmifltir. Malatya ve Konya’da bir müddet bulunmufl, ilim ve irfan meclisleri düzenlemifl, talebe yetifltirmifl, devrin sultanlar›na nasihatlerde bulunmufltur. Kâinattaki herfleyin tek yarat›c› ve tek varl›k olan Allah’›n bir tecellisi oldu- ¤u, dolay›s›yla gerçekte bütün varl›klar›n onun varl›¤›ndan baflka bir fley olmad›¤› fleklinde ifade edilebilecek vahdet-i vücud anlay›fl›, onun taraf›ndan gelifltirilmifl ve eserleriyle de günümüze kadar gelmifltir. Eserleri aras›nda en meflhur ve etkili olanlar› Füsûsu’l-Hikem ve Fütûhâtü’l-Mekkiyye’dir. Anlafl›lamayan veya yanl›fl anlafl›lan görüflleri dolay›s›yla daha hayattayken tekfire kadar varan ithamlara maruz kalm›flsa da itibar›n› hiç kaybetmemifltir. Onun görüfllerinin her kesimde yay›lmas›nda ve etkili olmas›nda özellikle eserlerini flerheden Sadrüddin Konevî’nin büyük rolü olmufltur. Müeyyedüddin Cendî, Sadüddin Ferganî ve Afîfüddin Tilemsanî de onun çizgisini yazd›klar› flerhler ve eserlerle, açt›klar› zaviyelerle Türkiye’de devam ettiren di¤er önemli flahsiyetlerdir. Mevlânâ Celâleddin Rûmî: Etkileri günümüze kadar devam edegelen, dünyaca tan›nm›fl, bu devrin di¤er önemli bir simas› Mevlana Celâleddin-i Rumî’dir (ö. 1273). O çocuk yafltayken babas› Bahâeddin Veled ile birlikte Mo¤ollar›n önünden kaçarak Belh’ten Anadolu’ya gelmifltir. Kübreviyye halifesi olan babas›ndan, onun vefat›ndan sonra Muhakk›k-i Tirmizî’den tasavvufî e¤itim alm›fl, fiam ve Halep gibi merkezlerde medrese tahsili görmüfltür. Konya’da müderrislik yaparken Kalenderî fleyhi fiems-i Tebrizî’nin de tesiriyle coflkulu bir tasavvufî anlay›fl gelifltirmifl, iliflkileriyle, yazd›¤› eserlerle müslim, gayr-i müslim halk›, ayd›nlar›, yöneticileri derinden etkilemifltir. Kur’ân’›n kölesi oldu¤unu aç›kça ifade etmektedir. Onun cezbe halindeyken semâ etti¤i, ney ve musikîyi, hatta bazen bir anlat›m dili olan müstehcen uslûbu ilâhî aflka davet için sadece bir vas›ta olarak kulland›¤›, Kurân’›n kölesi oldu¤unu aç›klad›¤› aflikârd›r. Mo¤ol iflbirlikçisi oldu¤u hakk›ndaki önyarg›l› iddian›n aksine, Mevlânâ’n›n Mo¤ol yöneticilerle diyalog içinde olmas›n›n fliddeti azaltt›¤› bilinmektedir. O Mesnevî, Dîvân-› Kebîr, Fîhi mâ Fîh gibi bütün eserlerini zaman›na hakim olan Fars kültürü nedeniyle Farsça yazm›fl olmas›na ra¤men sadece seçkin bir zümreye de¤il, toplumun her tabakas›na nüfuz edebilmifltir. XIV. yüzy›l›n Türkçe yazan büyük flairlerinden Âfl›k Pafla ile Yunus Emre onun görüflleri do¤rultusunda yazm›fllard›r. Ancak Mevleviyye tarikat› onun vefat›ndan sonra, o¤lu Sultan Veled zaman›nda oluflturulmaya bafllanm›flt›r. 202 Türkiye Selçuklu Tarihi Vahdet-i vücud, Allah’tan baflka varl›k olmad›¤›n›n idrak ve fluuruna sahip olmay›, gerçek varl›¤›n tek ve bunun da Allah’›n varl›¤›ndan ibaret oldu¤unu, Hakk’›n ve onun tecellilerinden baflka hiçbir fleyin gerçek bir varl›¤›n›n olmad›¤›n› ileri süren tasavvuf anlay›fl›na denilmektedir. Hac› Bektafl-› Velî: Burada Selçuklu devrinde Türkiye’de yaflayan, ancak tarihî olarak hayat› hakk›nda ayr›nt›l› bilgiye sahip olmad›¤›m›z, daha çok menk›bevî bilgilerle tan›nan Hac› Bektafl-› Veli’yi de anmak gerekir. Onun Mo¤ollar›n önünden bir Türkmen afliretinin bafl›nda, bir Haydarî fleyhi olarak geldi¤i, daha sonra Baba ‹lyas-› Horasanî çevresine girerek Vefâî tarikat›na ba¤land›¤› ve merkezden uzak Sulucakarahöyük’e yerleflti¤i tahmin edilmektedir. Ona ait oldu¤u iddia edilen, Makalât, Kitâbü’l-Fevâid gibi baz› eserler mevcut ise de tart›flmal›d›r. Hac› Bektafl-› Velî’nin etraf›nda flehirlerden uzakta, yaylak-k›fllak hayat tarz›n› devam ettiren ve Sünnî ‹slâm kimli¤ine mensup olmakla beraber co¤rafî ve içtimâî flartlar›n bir sonucu olarak flehirliler kadar ‹slâmî bilgiye sahip olmayan Türkmenler bulunmaktayd›. Hayatta iken pek tan›nmayan Hac› Bektafl-› Velî, Türkmenler aras›nda as›l flöhrete XIV. yüzy›lda halifesi Abdal Musa’n›n faaliyetleriyle ulaflm›flt›r. Bu Türkmenler daha sonralar› XIV. yüzy›l›n sonlar›ndan itibaren onun ad›na izafeten Bektâflî, Safevî propagandas›n›n tesiri alt›nda kal›nca da k›rsal kesimdekiler K›z›lbafl veya Alevî olarak an›lmaya bafllanm›flt›r. Bunlardan baflka Selçuklu ça¤›nda Anadolu’da Evhadiyye’nin kurucusu Evhadüddin Kirmanî (ö. 1238), Vefâiyye’den Babaî ‹syan›n›n (1240) lideri Baba ‹lyas Horasanî, Kalenderiyye’den Ebû Bekr-i Niksarî, Rifâiyye’den Seyyid Ahmed-i Kebîr, Seyyid Ahmed-i Kûçek gibi isimler de Selçuklu Türkiye’sinin di¤er önemli sufîleridir. Ahîlik Selçuklu Türkiye’sinin di¤er bir önemli sosyal kurumu ise Ahîliktir. Ahîli¤in burada ortaya ç›k›fl›, Selçuklu sultan› I. Keykâvus’un Abbasî halifesi en-Nâs›r li-Dinillah’›n elçisi fiihabüddin Ömer es-Sühreverdî vas›tas›yla fütüvvet teflkilât›na girdi¤i döneme rastlar (1214). Nitekim fütüvvetin ilkelerini belirleyen fütüvvetnâme gelene¤i ahîlik safhas›nda da devam etmifltir. Ahî ünvan›n› tafl›yan isimler aras›nda daha sonralar› Ahî Evren ünvan›yla an›lan flahs›n fieyh Nasîrüddin el-Hoyî oldu¤u ve I. Alâeddin Keykubad döneminde bu esnaf teflkilât›n› kurdu¤u iddia edilmektedir. Keykubad’›n ölümünden sonra siyasî dengelerin de¤iflmesinden Ahîlerin de zarar gördü¤ü anlafl›lmaktad›r. Daha sonraki y›llarda öneç›kan Ahî Çoban, Ahî Ahmed, Ahî Ahmedflah, Ahî Kayser gibi ahîlerin siyasî ve sosyal olaylar s›ras›nda farkl› saflarda yer ald›klar›, ittifak edemedikleri; ancak Mo¤ol iflgali gibi d›fl tehlikeler s›ras›nda bulunduklar› flehirleri savunduklar› görülür. Mevleviyye ve daha sonra ortaya ç›kan baz› tarikatlerde fleyh, halife veya mürid olarak yer ald›klar› görülen Ahîlerin tarikatlerden farkl› bir teflkilâtlanma içinde olduklar› ortaya ç›kmaktad›r. Asl›nda Ahîlik teflkilât›n›n yap›s› ve iflleyifli hakk›ndaki mevcut bilgilerimiz Selçuklu döneminden çok, daha sonraki Beylikler dönemine, XIV. Yüzy›l›n ilk yar›s›nda Anadolu’ya gelen seyyah ‹bn Battûta ve geç tarihli fütüvvetnâmelere dayan›r. 8. Ünite - Devlet Teflkilat› Kültür ve Medeniyet 203 204 Türkiye Selçuklu Tarihi Selçuklu devlet yap›s›nda sultan›n ve di¤er hanedan üyelerinin etkinli¤ini aç›klayabilme. Tarih boyunca birçok devlet hanedan sistemiyle yönetilmifl ve halen de yönetilmektedir. Türklerde kurucu kiflinin asil bir soya mensup, karizmatik bir flahsiyete ve “kut”a sahip olmas› gerekir; zira bu yönetimin meflruiyeti için flartt›r. Nitekim Selçuklu devletini kuran hanedan da O¤uzlar›n K›n›k boyuna mensuptur. Hanedan sadece sultan›n de¤il, müstakbel sultan›n ve eyaletleri yöneten melik flehzadelerin kayna¤›n› teflkil eder. Her flehzade do¤al olarak bir sultan aday› oldu¤u için, siyasette flehzadelerin rolü hiç eksilmez. Bu nedenlerle hanedan üyeleri topyekün devlet yönetiminde söz sahibidir. Gulâm ve iktâ sistemlerinin devletin organizasyonuna kaynakl›k etti¤ini belirleyebilme. Hanedana ilave olarak gulâm ve iktâ sistemlerinin Selçuklu devletlerinin bel kemi¤ini oluflturdu¤u söylenebilir. Türkmenler’e alternatif olan gulâm sistemi ile yetifltirilmifl kadrolar baflta saray olmak üzere, merkez, taflra ve ordu teflkilatlar›nda istihdam edilirlerdi. Saray emirleri ve hizmetkârlar›, hükûmet teflkilat›ndaki devlet adamlar›, bürokrasideki memurlar, taflra yöneticileri ve hâssa ordusunun kayna¤› gulâmlard›r. Ayn› flekilde iktâ sistemi de Selçuklu devlet teflkilat›n›n aslî unsurlar›ndand›r. Zira taflra yönetimi, arazi vergisi tahsili ve sefer zaman› toplanan askerler bu sistemin uygulanmas›yla hep birlikte sa¤lan›r. Mo¤ol ‹stilâs›n›n Selçuklu Türkiye’sinde devlet ve toplum üzerindeki etkilerini de¤erlendirebilme. Mo¤ollar istilâ ettikleri Selçuklu Türkiye’sinde devlet teflkilat›na, sosyal ve iktisadî hayat› bozacak müdahalelerde bulunmufllard›r. Sultan›n otoritesi ve siyasî istikrar yok edilmifltir. ‹ktâ sistemi bozulmufl, art›r›lan vergilerle halk›n beli bükülmüfltür. Ancak istilân›n bütün bu olumsuzluklar›- na ra¤men, baz› olumlu sonuçlar› da olmufltur. Büyük oranda bir flehirli nüfus, ilim adam› ve sufî, Türkistan’dan bafllayan Mo¤ol istilâs›n›n önünden kaçarak Türkiye’ye gelmifllerdir. Bu ikinci göç dalgas› Türkiye’deki medenî geliflime büyük katk› sa¤lam›flt›r. Ayr›ca merkezî otoritenin zay›flamas›yla uclardaki Türkmen gruplar› beylikler kurmaya bafllam›fllar, bunlarla birlikte Fars kültürü yerine, Türkçe ve Türk kültürü öne ç›kmaya bafllam›flt›r. Selçuklu Türkiye’sinde düflünce ve ilim hayat›- n›n boyutlar›n› de¤erlendirebilme. Türkiye Selçuklular› döneminde ‹slam medeniyetinin mevcut birikimi daha da zenginleflmifltir. ‹slam düflüncesinde kelamc›lar›n ve filozoflar›n uzlaflamad›klar› bir konu olan Varl›k tasavvurunda ortak bir metafizik alan oluflturulmufltur. Mutasavv›flar Varl›k’›n s›rr›n› bilmeyi esas ald›klar› bütüncül bir dünya görüflünü fliir dilini kullanarak sunmufllar, böylece fliirin geliflmesine de katk› sa¤lam›fllar›dr. Meflflâî yani ‹bn Sina’c› düflünceyi s›k› bir elefltiriye tabi tutarak onu gelifltirdiler. fiihabüddin Sühreverdî’nin gelifltirdi¤i iflrâkiyye düflünce sisteminin takipçileri, meflflâî fizik teorilerini elefltirmifl, Platon’un idealar kuram› hakk›nda en özgün çal›flmay› ortaya koymufllard›r. Fen bilimlerinin (riyâziyat) sosyal hayattaki teknik uygulamalar› gelitirildi. Pratik ve teorik astronomi konusunda birçok eser yaz›ld›. Özellikle Kutbüddin fiirazî ve Esîrüddin Ebherî’nin astronomi, kozmoloji, geometri, matematik gibi alanlarda önemli katk›lar› olmufltur. Matematik tarihinde ilk defa ondal›k kesirler gündelik hayatta kullan›lmaya baflland›. Hesap ve cebir bilimleri tereke hesaplamalar›nda kullan›ld›. Gelecekte olmas› mümkün ve muhtemel olan olaylar›n tespitine katk›s› olan astroloji ise sultanlar›n vazgeçemedi¤i bir müracaat kap›s› olmufltur. Ayr›ca Selçuklu Türkiye’sinde teorik t›p ile klinik t›p anlay›fl› birlefltirilerek t›p e¤itimi ile hasta tedavisi birlikte yap›ld›; t›pla ilgili pek çok eser yaz›ld›. Hatta t›pla ilgili ilk Türkçe eser olan Tuhfei Mübârizî tercümesi burada yaz›ld›. Özet 1 NAMAÇ 2 NA MAÇ 3 NAMAÇ 4 NA MAÇ 8. Ünite - Devlet Teflkilat› Kültür ve Medeniyet 205 Türkiye Selçuklular›nda tasavvufî düflünceyi de- ¤erlendirebilme. Etkileri günümüzde bile devam eden birçok ‹slam mutasavv›f› Selçuklu Türkiye’sinde yaflam›fl ve eser yazm›fllard›r. Bunlar›n önemli bir k›sm› Mo¤ol istilâs› dolay›siyle Türkiye’ye s›¤›nan sufîlerdir. Kâinattaki herfleyin tek yarat›c› olan Allah’›n bir tecellisi oldu¤unu ifade eden vahdet-i vücûd anlay›fl›n› sistemlefltiren Endülüslü Muhyiddin ‹bnü’l-Arabî bir süre Türkiye’de bulunmufl ve buradaki sufîleri etkilemifltir. Sadrüddin Konevî baflta olmak üzere birçok halifesi onun eserlerini flerh ederek görüfllerini yaym›fllard›r. Ayn› görüflü benimseyen Mevlânâ Celâleddin-i Rûmî ise coflkulu bir tasavvufî anlay›fl gelifltirmifl, eserleriyle etkileri günümüze kadar gelmifltir. Toplumun her kesimi üzerinde, hatta gayrimüslimler aras›nda bile etkili olmufltur. Bu dönemde yaflad›¤› halde, sa¤l›¤›nda pek tan›nmayan di¤er bir sufî ise Hac› Bektafl-› Velî’dir. Onun bir Türkmen afliretinin bafl›nda Haydarî dervifli olarak geldi¤i, sonra Babaî ‹syan›n›n lideri Baba ‹lyas-› Horasanî’nin muhitinde Vefaî tarikat›na girdi¤i tahmin edilmektedir. Merkezden uzakta bir hayat süren Hac› Bektafl özellikle Türkmenler üzerinde etkili olmufltur. Ancak onun as›l flöhreti vefat›ndan sonra ve XIV. yüzy›lda yay›lmaya bafllar. 5 NA MAÇ 206 Türkiye Selçuklu Tarihi 1. Türkiye Selçuklu Devleti - Abbasi Halifeli¤i iliflkileri ile ilgili afla¤›dakilerden ifadelerden hangisi yanl›flt›r? a. Büyük Selçuklu Dönemi’ndeki sultan-halife iliflkilerine göre daha semboliktir. b. Kurulufl döneminde, Abbasi Halifeli’¤i yerine, fiiî Fât›mî Halifeli¤i ile yak›nl›k kurulmufltur. c. Hilafetin Kahire’ye naklinden sonra, Türkiye Selçuklu Sikkelerinde bu halifelerin isimleri yer almam›flt›r. d. Halife taraf›ndan Süleymanflah’a, “ sultan” unvan›yla hükümdarl›k alâmetleri gönderilmifltir. e. Sultan I. ‹zzedin Keykâvus, Halife en-Nâs›r li-Dînillah taraf›ndan fütüvvet teflkilat›na ba¤lanm›flt›r. 2. Afla¤›dakilerden hangisi sultanl›k alâmetlerinden biri de¤ildir? a. Unvan-lâkab ve künye kullanmak b. Halifenin elinden k›l›ç kuflanmak c. Ad›na hutbe okutmak d. Nevbet vurdurmak e. Saray ve ota¤ kurdurmak 3. Türkiye Selçuklu sultanlar›n›n bast›rd›¤› sikkeler ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? a. Günümüze ulaflan en eski sikkeler, I. Mesud Dönemi’ne aittir. b. Sikkeler üzerinde aslan, günefl, süvari gibi sembollere rastlanmaktad›r. c. Paralarda es-Sultânu’l-Muazzam unvan› ilk defa II. K›l›ç Arslan Dönemi’nde kullan›lm›flt›r. d. Baz› sikkeler üzerinde Bizans ile ilgili tasvirler yer almaktad›r. e. ‹kili ve üçlü ortak yönetim döneminde bas›lan sikkelerde, bu flehzadelerin hepsinin isimleri yer alm›flt›r. 4. Türkiye Selçuklu saray teflkilât› ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? a. Saray görevlileri genellikle gulâm kökenli kiflilerden seçilmekteydi. b. Sultan›n hareminde, tabib ve muabbir gibi özel hizmetkârlar› bulunmaktayd›. c. Saray›n en nüfuzlu emiri Melikü’l-Hüccab’t› d. Saray›n güvenli¤inden Emir-i Candâr sorumluydu. e. Saray emirleri, sadece sarayla ilgili görevlerde bulunmufllard›. 5. Afla¤›dakilerden hangisi Türkiye Selçuklu merkez teflkilat›n› oluflturan divanlardan biri de¤ildir? a. Divân-› ‹stîfâ b. Dîvân-› Pervanegî c. Dîvân-› ‹flrâf d. Dîvân-› Mezâlim e. Dîvân-› A’lâ 6. Atabeg ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi do¤- rudur? a. ‹lk defa Türkiye Selçuklular›’nda görülmüfltür. b. Divân-› Mezâlim’e baflkanl›k etmifllerdir. c. Görevi; eyaletlere gönderilen melikleri e¤itmek ve tecrübe kazand›rmakt›r. d. Fethedilen topraklardaki vergi gelirlerini hesaplamak da görevleri aras›ndayd›. e. ‹lhanl› hâkimiyeti döneminde de de¤iflime u¤ramadan uygulanm›flt›r. 7. Türkiye Selçuklu askeri teflkilat› ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? a. Esas itibariyle Büyük Selçuklu askeri teflkilat›n›n devam› mahiyetindeydi. b. Sultan›n›n bulunmad›¤› seferlerde ordunun baflkumandan› sübafl›yd›. c. Do¤rudan sultan›n flahs›na ba¤l› olan askerlere Gulâmân›-hâss ismi verilirdi. d. Orduda ücretli askerler de bulunmaktayd›. e. Ordunun temelini ‹ktâ Askerleri oluflturmaktayd›. 8. Türkiye Selçuklular›nda medreselerin geç kurulmas›n›n sebebi afla¤›dakilerden hangisidir? a. Kurulufl dönemindeki sultanlar›n, e¤itim kurumlar›n› önemsememesi b. Baflka ülkelerden gelen müderrislerin yeterli görülmesi c. Türkiye Selçuklular›n›n Anadolu’da verdi¤i siyasi mücadelenin, kurumsallaflmay› geciktirmesi d. Türkiye Selçuklular›’n›n yerleflik hayat› uzun süre benimseyememesi e. Türkiye Selçuklular›n›n, Büyük Selçuklular›n kurdu¤u Nizamiye Medreselerini taklid etmek istememesi Kendimizi S›nayal›m 8. Ünite - Devlet Teflkilat› Kültür ve Medeniyet 207 9. Afla¤›dakilerden hangisi Türkiye Selçuklu Devleti’nin tasavvuf hayat›n› etkilemifl olan mutasavv›flardan biri de¤ildir? a. Hac› Bektafl-› Velî b. Mevlânâ Celâleddin-i Rûmî c. ‹bnü’l-Arabî d. Sadrüddin Konevî e. Hac› Bayram-› Velî 10. Ahîlik teflikilat› ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? a. Türkiye Selçuklular›nda I. ‹zzedin Keykâvus Dönemi’nde ortaya ç›km›flt›r. b. Ahîler, Mo¤ol iflgali s›ras›nda bulunduklar› flehirleri savunmufllard›r. c. Baz› tarikatlarda fleyh, halife ve mürid olarak yer alm›fllard›r. d. Daha çok askeri kökenli kifliler, Ahîlik teflkilat›n› oluflturmufltur. e . Ahîlik teflkilat› hakk›ndaki en kapsaml› bilgiler, ünlü seyyah ‹bn Battuta’n›n Seyahatnamesine dayanmaktad›r. 1. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sultan ve Abbasi Halifesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 2. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sultan›n Sembolleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 3. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sultan›n Sembolleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 4. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Saray ve Teflkilât›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 5. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Merkez (Hükümet) Teflkilât›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 6. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Merkez (Hükümet) Teflkilât›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Askerî Teflkilât” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 8. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Düflünce ve ‹lim” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 9. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tasavvufî Hayat” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ahîlik” konusunu yeniden gözden geçiriniz. S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Türkiye Selçuklu Devleti’nin temelini oluflturan üç ana unsur bulunmaktad›r. Bunlar yetki ve gücün “kut” ile Tanr› taraf›ndan verildi¤ine inan›lan, meflrûiyeti tart›fl›lmaz, muktedir bir hanedan, devlet mekanizmas›n›n sorunsuz ifllemesini sa¤layacak olan nitelikli insanlar›n yetiflti¤i gulâm sistemi ve devletin sa¤l›kl› vergi toplamas› ve taflra yönetiminin yan›nda savafl zaman› ordunun asker ihtiyac›n› da karfl›layan iktâ sistemidir. S›ra Sizde 2 Sultana ait olan her fley zamanla onun alâmeti olmufltur. Bunlar›n ortak özelli¤i onun gücünü ve otoritesini ülke içerisinde ve d›fl›na, dosta düflmana ilan eden semboller olmalar›d›r. Taht ve tac do¤al olarak sadece sultana mahsustur. Di¤er semboller tâbiler veya di¤er devlet adamlar› taraf›ndan da kullan›lmaktad›r. Fakat sultana ait olanlar di¤erlerinden daha farkl›, haflmetli ve emsaliz idiler. Unvan-lâkab-künye, hutbede ad›n› okutturma, sikke bast›rma, nevbet vurdurma, tu¤ra ve tevkî’, saray ve ota¤, t›raz-hil’at, çetr, gâfliye bunlar›n bafll›calar›d›r. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 208 Türkiye Selçuklu Tarihi S›ra Sizde 3 Sultan›n özel hizmetlerini ve saray›n genel ifllerini gören saray personeli gulâm sistemiyle e¤itilen kiflilerden seçilmekteydi. Bunlar esir edilme, sat›n alma ya da hediye gönderilme fleklinde temin edilmekteydiler. Gulâmlar, gulâmhanede “baba” denilen kifliler taraf›ndan e¤itilirlerdi. Bu e¤itimden sonra kabiliyetlerine göre devletin saray, hükûmet, ordu, eyalet gibi muhtelif teflkilatlar›nda hizmete bafllarlard›. Saray emirlerine genellikle aslî görevlerinden baflka ikinci bir görev veya geçici görevler de verilmekteydi. Kaynaklarda saray emirleriyle ilgili kay›tlar›n ço¤u, onlar›n bu tür görevleriyle ilgilidir. K›- l›ç ehlinden olan bu emirler seferlerde komutanl›k yapmakta veya elçi olarak gönderilmekteydiler. S›ra Sizde 4 Kurulufl döneminde Anadolu’da tutunma mücadelesi veren Türkiye Selçuklular›nda, baz› kurumlar›n teflekkülü gecikmifltir. XII. yüzy›l›n sonlar›nda siyasî istikrar sa¤lanmas›yla beraber tersane, kervansaray ve medrese gibi ülkenin medenî ve iktisadî inkiflaf›n› sa¤layacak olan yap›lar kurulmaya bafllanm›flt›r. Bunlar›n kurulmas›nda vak›f müessesesinin etkisi büyük olmufltur. Medrese, darüflflifa, zaviye gibi ilim ve düflünce hayat›n›n geliflmesine katk›s› olan mekânlar›n devaml›l›¤›n› sa¤layacak olan malî külfet, yüksek gelirli devlet adamlar›- n›n kurdu¤u bu vak›flar taraf›ndan karfl›lanm›flt›r. Devlet de yükünü hafifleten bu vak›flara arazi sa¤layarak bunlar›n kurulmas›n› ve yayg›nlaflmas›n› teflvik etmifltir. Bununla birlikte Mo¤ol istilas›ndan kaçan birçok ilim adam› ve mutasavv›f Türkiye’ye gelerek ilim ve düflünce hayat›n›n geliflmesini sa¤lam›fllard›r. Baykara, Tuncer. (2004). Türkiye Selçuklular›’n›n Sosyal ve Ekonomik Tarihi, ‹stanbul. Cahen, Claude. (2012). Osmanl›lardan Önce Anadolu, çev. Erol Üyepazarc›, ‹stanbul. Çayc›, Ahmet. (2008). Selçuklularda Egemenlik Sembolleri, ‹stanbul. Göksu, Erkan. (2007). “Türkiye Selçuklu Devletinde Gulâm E¤itimi ve Gulâmhâneler”, Nüsha fiarkiyat Araflt›rmalar› Dergisi, 24 (Güz 2007), s. 65-84. Merçil, Erdo¤an. (2011). Selçuklular - Makaleler, ‹stanbul. Ocak, Ahmet Yaflar. (2011). Ortaça¤lar Anadolu’sunda ‹slam’›n Ayak ‹zleri: Selçuklu Dönemi: Makaleler - ‹ncelemeler, ‹stanbul. Ocak, Ahmet Yaflar. (Ed.) (2006). Anadolu Selçuklular› ve Beylikler Dönemi Uygarl›¤›, I (Sosyal ve Siyasal Hayat), Ankara. Peker, Ali Uzay - Kenan Bilici. (Ed.) (2006). Anadolu Selçuklular› ve Beylikler Dönemi Uygarl›¤›, II (Mimarl›k ve Sanat), Ankara. fieker, Fatih M. (2011). Selçuklu Türklerinin ‹slâm Tasavvuru, ‹stanbul. Taneri, Ayd›n. (1968). “Müsâmeretü’l-Ahbâr’›n Türkiye Selçuklular› Devlet Teflkilat› Bak›m›ndan De¤eri”, Tarih Araflt›rmalar› Dergisi, IV/6, Ankara, s. 127- 171. Taneri, Ayd›n. (1978). Türkiye Selçuklular› Kültür Hayat›: Menak›bü’l-Arifin’in De¤erlendirilmesi, Konya. Turan, Osman. (1992). “‹kta”, ‹slâm Ansiklopedisi, V/2, ‹stanbul, s.949-959. Turan, Osman. (2005). Selçuklular ve ‹slâmiyet, ‹stanbul. TDV ‹slâm Ansiklopedisi. (1988-2012). I-XLI , ‹lgili maddeler. Uzunçarfl›l›, ‹smail Hakk›. (1984). Osmanl› Devlet Teflkilât›na Medhal, Ankara. Vryonis, Speros. (2001). “Selçuklu Gulâmlar› ve Osmanl› Devflirmeleri”, Cogito, 29, ‹stanbul, s. 93-114.
.

.NEVŞEHİR HACI BEKTAŞ VELİ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİMDALI HAREZMŞAHLAR DEVLETİ’NİN BÜYÜK SELÇUKLU DEVLETİ VE TÜRKİYE SELÇUKLU DEVLETİ İLE OLAN İLİŞKİLERİ YÜKSEK LİSANS TEZİ Hazırlayan Ali KARACA Danışman Dr. Öğr. Üyesi Nilay AĞIRNASLI NEVŞEHİR Şubat 2021 vii HAREZMŞAHLAR DEVLETİ’NİN BÜYÜK SELÇUKLU DEVLETİ VE TÜRKİYE SELÇUKLU DEVLETİ İLE OLAN İLİŞKİLERİ Ali KARACA Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dalı, Yüksek Lisans, Şubat 2021 Danışman: Dr.Öğr.Üyesi Nilay AĞIRNASLI ÖZET Harezm bölgesi Amuderya nehrinin Aral gölüne döküldüğü deltanın güneyinde uzanan coğrafyanın adıdır. Tarihin her döneminde önemli hanedanlar tarafından idare edilen bu bölge savunma açısından kolay ve ticaret açısından önemli bir bölge olarak karşımıza çıkar. Bölgenin bu özelliklerinden dolayı burayı idare eden valiler kısa zamanda bağımsız bir idareye sahip olabiliyorlardı. Ancak bu bağımsız idare bölgesel bir beylikten öteye geçememiştir. Harezm bölgesini idare eden valilere Farsça bir unvan olan “Harezmşah” denilmektedir. Harezm bölgesinde ilk defa sınırları bu bölgeyi aşan büyük bir devlet vücuda getiren hanedan Anuştekinoğulları hanedanı olmuştur. Kaynakların ortaklığına bakılarak bu hanedan Türk hanedanıdır. Ancak Türklerin hangi kolundan olduğu net olmayıp tarihçiler tarafından tartışmalıdır. Harezm bölgesi Tuğrul Bey zamanında Büyük Selçuklu Devleti topraklarına katılmıştır. Sultan Melikşah dönemine kadar bölgeyi Harezmli çeşitli yerel idareciler yönetmiştir. Sultan Melikşah, Harezm bölgesinin idaresini Taştdarı Anuştegin’e vermiştir. Bu dönemden sonra Harezm bölgesini Anuştegin’in oğulları ve daha sonra da hanedanı idare etmiştir. Sultan Sancar döneminde Harezm valisi olan Harezmşah Atsız bağımsızlık yolunda Sancar’a karşı büyük mücadeleler vermiştir ancak bu büyük sultana karşı başarılı olamamıştır.Harezmşah İl Arslan zamanında Harezmşahlar, Sultan Sancar’ın ölümü ve Büyük Selçuklu Devleti’nin yıkılmasından sonra bağımsız bir duruma gelmişlerdir. Büyük Selçuklu Devleti’nin tarihe karışmasından sonra onun hükmettiği coğrafyada en önemli güç olarak Harezmşahlar Devleti ortaya çıkmıştır. Harezmşahlar Devleti bu dönemden sonra Irak Selçukluları, Abbasi Halifesi, Bâtıniler, Azerbaycan Atabeyleri, Gurlular, Moğollar, Eyyübiler ve Türkiye Selçukluları ile mücadele etmişlerdir. viii Harezmşahlar Devleti kudretli ve ihtişamlı yıllarının ardından doğudan gelen Moğolsaldırıları karşısında bir varlık gösterememiş şehirleri yakılmış ve toprakları Moğollar tarafından işgal edilerek yıkılmıştır. Moğollar tarafından Harezmşahlar Devleti yıkıldıktan sonra Celaleddin Harezmşah, Moğollar ile mücadele etmiş ancak başarılı olamayarak önce Hindistan’a gitmiş daha sonra da Azerbaycan’a gelmiştir. Tebriz merkezli devletini yeniden toparlamıştır. Celaleddin, Moğollara karşı Türkiye Selçuklu Devleti Sultanı Alaaddin Keykubad ile başta dostane münasebetler kursa da Ahlât’ı ele geçirmesi ile dostluk bozulmuştur. Bu olayların sonucunda Celaleddin Harezemşah’ın, Eyyübi Devleti ve Türkiye Selçuklu Devleti orduları karşısında Erzincan’da 1230 yılında yapılan Yassıçimen savaşını kaybetmesi ve daha sonra da hayatını kaybetmesi ile bu Türk Devleti tarihe karışmıştır. Anahtar Kelimeler:Harezm, Selçuklular, Sultan Sancar, Harezmşah Atsız ix RELATIONS OF THE HAREMZŞAHLAR STATE WITH GREAT SELJUK AND TURKEY SELJUKS STATE Ali KARACA Nevşehir Hacı Bektaş Veli University, Institute of SocıalSciences Departmen of Hıstory, Graduate, February 2021 Supervisor: Dr. Öğr. Üyesi Nilay AĞIRNASLI ABSTRACT The Khorezm region is the name of the geography located in thesouth of the Amu darya River that flows into the Aral Lake. That region was ruled by reputable dynasties in every era of history. In addition, it had importance roles in terms of trade and easy to defend. Thanks to those features, governors who ruled that area had independent administrations in a short time. But those independent administrations could not go beyond a regional principality. Governors who governed the Khorezm region was called Khwarazmshah, which was a Farsititle. The Anushtegin dynasty was the first dynasty that crossed the borders of that region and became a great state. According to sources, it was a Turk dynasty. However, it is still unknown that this dynasty belongs to which branch of Turks and it is still discussed by Historian. The Khorezm region joined the Great Seljuk state during the period of Tuğrul Bey. Until the period of Sultan Melihşah, various local administrators from Khorezm ruled the region. Sultan Melihşah gave the administration of the Khorezm region to the Taştdarı Anuştegin. After that period, firstly Anuştegin's sons afterwards his dynasty ruled the region. Khorezm governor Khwarazmshah Atsız fought against Sultan Sancar for independence but he failed against the great sultan. After the death of Sultan Sancar and the collapse of the Great Seljuk State, the Khwarazmshah became independent during the Khwarazmshah İl Aslan period. After the collapse of the Great Seljuk State, the great power Khwarazmshah ruled the Great Seljuk lands. After that Khwarazmshah dynasty struggled with Iraq Seljuks, the Abbasid Caliph, Batiniler and Azerbaijan Atabey, Gurlular, Mongols, Seljuks Ayyubids and Turkey Seljuks. After its mighty and glorious years, Kharzem Shah State could not stand strong against the Mongol attacks. Its cities were burned down and its lands were destroyed with occupation of the Mongols. After the destruction of the Kharzem Shah State, x Celaleddin Khwarazmshah fought with the Mongols but he failed. Firstly he went to India and then to Azerbaijan. He re-established his state centered in Tabriz. Celaleddin established a bond with Turkey Seljuk State Sultan’s Alaeddin Keykubad against Mongols but their bond ruined after he captured Ahlât. After that Celaleddin losed Yassıcemen battle against Ayyubi and Turkey Seljuk states in 1230 in Erzincan. After his death, Kharzem Shah State collapsed. Keywords: Kharezm, Seljuks, Sultan Sancar, Kharezmshah Atsız xi TEŞEKKÜR Harezmşahlar Devleti, Büyük Selçuklu Devleti’nin bir sınır bölgesi olan Harezm’de Sultan Melikşah’ın Taştdarı Anuştegin’in soyundan gelenler tarafından kurulmuştur. Başta Büyük Selçuklu Devleti’nin bir valisi olan bu idareciler özellikle Harezmşah Atsız zamanında bağımsız olmak için büyük mücadele verseler de başaramamış ve oğlu İl Arslan zamanında bağımsız bir devlet konumuna gelmişlerdir. Büyük Selçuklu Devleti tarihten çekildikten sonra Harezmşahlar Devleti bu devletin topraklarında en kudretli devlet konumuna gelmiştir. Harezmşahlar Devleti’nin kurulması gibi tarihe karışması da yine Selçuklular ile olmuş, Büyük Selçuklu Devleti’nin bir uzantısı olan Türkiye Selçuklu Devleti ile yaptığı 1230 Yassıçimen savaşı ile de tarihe karışmıştır. Bu çalışmamızda Harezmşahlar Devleti’nin Büyük Selçuklu Devleti ve Türkiye Selçuklu Devleti ile yaşamış olduğu siyasi ilişkileri ele alınmıştır. Tarihi kaynaklar göz önüne alınarak yapmış olduğumuz bu çalışma üç ayrı bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde Harezm coğrafyası ve bölgenin tarihi gelişimi ile Büyük Selçuklu Devleti’nin kurulması ve Harezm bölgesinin Büyük Selçuklu hâkimiyetine girmesi süreçleri anlatılmıştır. Çalışmamızın ikinci bölümünde AnuşteginHarezmşahlarıolarak da bilinen son Harezmşahlar hanedanının kurulması, Sultan Sancar ve Harezmşah Atsız mücadelesi ve Sultan Sancar’ın ölümü ile Büyük Selçuklu Devleti’nin yıkılmasından sonra bu topraklarda oluşan siyasi idareler ile Harezmşahlar Devleti’nin İl Arslan ile birlikte bağımsız devlet olması ve hâkimiyetini genişletmesi anlatılmıştır. Çalışmamızın üçüncü bölümünde Moğol saldırıları ve Harezmşahlar Devleti’nin yıkılması, Celaleddin Harezmşah’ın Moğollar ile mücadelesi ve önce Hindistan’a gitmesi daha sonra da Azerbaycan’a gelerek devletini yeniden toparlaması, Sultan Alaaddin Keykubad ile ilişkileri ve 1230 Yassı Çimen savaşı ile Harezmşahlar Devleti’nin tarihe karışması ele alınmıştır. Bu çalışmamızdaki amacımız Harezmşahlar Devleti’nin, Büyük Selçuklu Devleti ve onun uzantısı olan Türkiye Selçuklu Devleti ile olan siyasi ilişkilerinin anlaşılmasında katkıda bulunmaktır. Bu tezi hazırlama sürecinde her türlü konuda yardımını aldığım değerli hocam Nilay AĞIRNASLI’ya teşekkürü borç bilirim. xii Ayrıca Tez hazırlama sürecinde hep yanımda olan desteğini esirgemeyen değerli eşim Büşra KARACA’ya teşekkür ederim. xiii İÇİNDEKİLER BİLİMSEL ETİĞE UYGUNLUK.............................................................................. iv TEZ YAZIM KILAVUZUNA UYGUNLUK ............................................................. v KABUL VE ONAY.................................................................................................... vi ÖZET.......................................................................................................................... vii ABSTRACT................................................................................................................ ix TEŞEKKÜR................................................................................................................ xi İÇİNDEKİLER .........................................................................................................xiii KISALTMALAR VE SİMGELER............................................................................ xv GİRİŞ ........................................................................................................................... 1 BİRİNCİ BÖLÜM BÜYÜK SELÇUKLU DEVLETİ’NİN İDARESİNDE HAREZM BÖLGESİ 1.1. Tuğrul Bey Dönemi ve Harezm Bölgesi’nin Fethi ............................................. 16 1.2. Sultan Alp Arslan Dönemi, Harezm Bölgesi’nin İdaresi.................................... 20 1.3. Sultan Melikşah Dönemi ve Harezm’in İdaresi.................................................. 22 1.4. SultanMelikşah’ın Ölümü ve Taht Kavgaları Döneminde Harezm Bölgesi...... 23 İKİNCİ BÖLÜM HAREZMŞAHLAR DEVLETİ’NİN KURULUŞU VE BÜYÜK SELÇUKLU DEVLETİ İLE İLİŞKİSİ 2.1. ANUŞTEKİNOĞULLARI HAREZMŞAHLARI’NIN ORTAYA ÇIKMASI VE KUDBÜDDİN MUHAMMED.................................................................................. 27 2.2. Sultan Sancar-Harezmşah Atsız Mücadelesi ...................................................... 29 2.2.1. Sultan Sancar’ın I. Harezm Seferi.................................................................... 31 2.2.2.Karahıtaylar Devleti ve 1141 Katavan Savaşı .................................................. 37 2.2.3.Harezmşah Atsız’ın Horasan’ı İstilası .............................................................. 40 2.2.4. Sultan Sancar’ın II. Harezm Seferi .................................................................. 42 2.2.5. Sultan Sancar’ın III. Harezm Seferi................................................................. 43 2.3. SULTAN SANCAR’IN ÖLÜMÜ VE BÜYÜK SELÇUKLU DEVLETİ’NİN DURUMU.................................................................................................................. 47 2.4. HAREZMŞAHLAR DEVLETİ’NİN BÜYÜK SELÇUKLU DEVLETİ TOPRAKLARINA HÂKİM OLMASI...................................................................... 53 xiv ÜÇÜNCÜ BÖLÜM HAREZMŞAHLAR DEVLETİ-TÜRKİYE SELÇUKLU DEVLETİ İLİŞKİLERİ 3.1. ALAADDİN MUHAMMED HAREZMŞAH DÖNEMİ................................... 60 3.1.1. Azerbaycan Bölgesinin Harezmşahlar Devleti Hâkimiyetine alınması........... 61 3.1.2. Moğol İstilası ve Harezmşahlar Devleti’nin Yıkılması ................................... 65 3.2. ALAADDİN KEYKUBAD DÖNEMİ TÜRKİYE SELÇUKLU DEVLETİ’NE GENEL BİR BAKIŞ (1220-1237)............................................................................. 68 3.3. CELALEDDİN HAREZMŞAH VE ALAADDİN KEYKUBAD DÖNEMİ İLİŞKİLER................................................................................................................. 71 3.3.1.CelaleddinHarezmşah’ınMoğollar’la Mücadelesi ve Hindistan’a Kaçması..... 71 3.3.2.CelaleddinHarezmşah’ın Azerbaycan’a Gelmesi ve Harezmşahlar Devleti’ni Yeniden Toparlaması ................................................................................................. 74 3.3.3. CelaleddinHarezmşah ve Alaaddin Keykubad’ın Dostluk İlişkileri................ 76 3.3.4.CelaleddinHarezmşah ve Alaaddin Keykubad Arasında İlişkilerin Bozulması 80 3.3.5. 1230 Yassı Çimen Savaşı................................................................................. 82 3.3.6.CelaleddinHarezmşah’ın Ölümü ve Harezmşahlar Devleti’nin Sonu .............. 84 3.3.7.Harezm Beylerinin Türkiye Selçuklu Devleti Hizmetine Alınmaları............... 85 SONUÇ...................................................................................................................... 89 ÖZ GEÇMİŞ .............................................................................................................. 92 KAYNAKÇA............................................................................................................. 93 xv KISALTMALAR VE SİMGELER İA. : İslam Ansiklopedisi DİA. : Diyanet İslam Ansiklopedisi MEB. : Milli Eğitim İslam Ansiklopedisi TTK. : Türk Tarih Kurumu GİRİŞ Harezm Coğrafyası: Harezm olarak adlandırılan bölge Hazar denizinin doğusunda bulunan Aral gölüne dökülen Amuderya (Ceyhun) nehrinin güneye doğru uzandığı coğrafi bölgenin adıdır.1 Harezm bölgesinde yaşayan ve dillerini muhafaza eden halka da XIII. yüzyıla kadar Harezmliler denilmiştir.2 İslam coğrafyacıları Harezm bölgesinin sınırlarını, batıda Oğuz ülkesi, güneyde Horasan, doğuda Maveraünnehir ve kuzeyde Kıpçak toprakları ile çevrili bölge olarak aktarmışlardır.3 Bölge verimli tarım arazileri, kalabalık nüfusu ve transit ticaret merkezi olma özelliği ile tarihin her döneminde önemli bir yaşam merkezi olmuştur. Harezm bölgesi Mısır’da bulunan Nil deltasının rolüne benzer bir özelliğe sahiptir. Amuderya nehrinden sulanan arazide tahıl, pamuk, bağcılık ve çeşitli meyve ve sebze üreticiliği yapılmaktadır. Bu üretilen ürünlerle beraber bölgede yapılan balıkçılık ve koyun yetiştiriciliği de önemli bir geçim kaynağı olmuştur. Amuderya nehri üzerinde kayıklarla ulaşım yapılabilmekte ve bunun yanında büyük askeri nakliyatlar da yapılabilmektedir.4 Harezm bölgesi ticari ürünlerin bolluğu, nüfusun kalabalık olması ve Batı Türkistan’ın ortasında önemli bir kavşak noktası olması bakımından önemli bir ticaret merkezi konumundadır. Çin, İran, Hindistan, Sibirya, Rusya ve İskandinavya’dan getirilen ticari ürünler Harezm pazarlarında satılmaktaydı. Çeşitli bölgelerden tüccarların getirdiği ürünler vasıtasıyla Harezm pazarları hem canlı hem de ürün çeşitliliği bakımından zengin bir konumdaydı. Batı Türkistan’ın ortasında değişik kültürlerin bir araya geldiği bu önemli pazar yeri Türkler ve Moğollar’ın da dikkatinden kaçmamıştır. Türkler ve Moğollar X. yüzyılda Harezm bölgesi ile önemli ticari ilişkiler içerisine girmişlerdir. Aşağıda araştırmamız içinde de aktaracağımız gibi Harezmşahlar Devleti döneminde de bu ticari ilişkiler önemli yer 1 Abdülkerim Özaydın, Harizm, İslam Ansiklopedisi, Cilt 16, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1997, 217-220. Zeki Velidi Togan, Harizm, İslam Ansiklopedisi, Cilt 5, Kısım 1, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1987, 240 257. İbrahim Kafesoğlu,Harezmşahlar Devleti Tarihi,Ankara: TTK, 2000, 30. 2 Togan, 240-257. 3 Özaydın, 217-220. Kafesoğlu, 30.Ebü’lFida Coğrafyası, Ramazan Şeşen (çev.), İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2017, 367. 4 Özaydın, 217-220. Togan, 240-257.Kafesoğlu, 31-32. 2 tutmaktadır. Harezmşahlar Devleti’nin büyümesinde ve ekonomik olarak gelişmesinde önemli etkisi olan bu ticari ilişkiler devletin çöküşünde de önemli bir rol oynamıştır.5 Beyhaki, Harezm bölgesi için “ Harezm adeta bir ülkedir” demektedir.6 Harezm bölgesi için Ceyhun nehri bölgenin savunulması açısından doğal bir kale görevi görmekteydi. Harezm bölgesine yapılan saldırılarda bölgenin tarım alanları için kullanılan su kanalları düşman kuvvetlerinin geçeceği yolları su altında bırakmak için açılır ve bölge bataklık haline getirilirdi. Böylece Ceyhun nehrinin suları düşmanın geçeceği yerleri bataklığa çevirerek olası istilalardan Harezm bölgesini korumaktaydı. Bölgenin savunma açısından kolay olması ve ekonomik olarak gelişmişliği bölgeyi idare eden valilerin kısa zamanda bağımsızlık kazanmalarını sağlamıştır. Bölgenin idaresinin uygun koşulları Harezm’de önemli hanedanların ortaya çıkmasını sağlamıştır. Ancak ortaya çıkan bu hanedanlar bölgenin etrafının çöller ile çevrili olması nedeniyle mahalli olmaktan öteye geçememişlerdir. Harezm bölgesinin koşulları ne kadar uygun olsa da bölgede ortaya çıkan hanedanların genişlemesinin önündeki en büyük engel yine bölgenin coğrafi yapısı yani etrafının çöller ile çevrili olması olmuştur.7 Harezm bölgesinin önemli şehirlerine baktığımızda Ceyhun nehrinin sağ tarafında yer alan bölgenin eski başkenti Kas şehri ve sol tarafında yer alan yeni başkent Gürgenç ya da Cürcaniye olarak adlandırılan şehir ve Moğol istilası sonrası önem kazanarak merkez olan Hive şehri bölgenin önde gelen şehirleridir. Kas şehri bölgenin ilk başkenti olması bakımından önemlidir. Ancak Ceyhun nehrinin hemen kıyısında kurulan bu şehir zamanla nehrin taşması nedeniyle zarar görerek harap olmuş ve terk edilmiştir. Bu şehirlerin yanında bölgenin diğer bazı önemli şehirleri, Hazaresb, Dergan, Zemahşer, Cigerbend, Zerduh, Beratigin ve Git şehirleridir.8 Zeki Velidi Togan’a göre Git ve Baratigin şehirleri Oğuzlar ile Harezmliler arasında yapılan ticaretin merkeziydiler.9 5 Kafesoğlu, 32. Togan, 240-257. 6 Ebu’lFazl Muhammed b. Hüseyin-i Beyhaki, Tarih-i Beyhaki, NecatiLügal, (terc.) Hicabi Kırlangıç, (haz.), Ankara: TTK, 2019, 632. 7 Togan, 240-257. 8 Özaydın, 217-220.İbnHavkal, 10. Asırda İslam Coğrafyası,Ramazan Şeşen (terc.), İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2017, 410. 9 Togan, 240-257. 3 Harezm bölgesi yukarıda da bahsettiğimiz gibi ekonomik açıdan önemli ve savunulması bakımından diğer bölgelere göre savunması daha kolay bir bölgedir. Bu bakımdan bölgenin idarecileri kısa zamanda önemli bir güç konumuna gelmekte ve tâbi oldukları devlete isyan ederek bağımsızlık kazanabilmekteydiler. Samanoğulları, Gazneliler ve Selçuklular devirlerinde Harezm’e vali tayin edilen idareciler bölgede önemli hanedanlar kurmuşlardır. Harezm bölgesinin coğrafi yapısı ise bu hanedanların mahalli olmaktan öteye geçmesine izin vermemiştir. Bu bakımdan son Harezmşahlar da denilen Anuştekinoğulları hanedanı sınırlarını Harezm bölgesinin çok daha ötesine taşımışlar ve büyük bir devlet haline gelmeyi başarmışlardır.10 Harezmşah unvanına baktığımızda ise Farsça bir unvan olup Harezm bölgesini idare eden yöneticiler için kullanılmıştır. Bölgenin İslamlaşmasından önce kullanılan bu unvan İslamiyet döneminde de kullanılmaya devam edilmiştir.11Barthold, tarih boyunca Harezm bölgesini idare eden hanedanları dört kısma ayırmaktadır. Bunlar; 1. İslamiyet’ten önce ortaya çıkan ve 995 tarihine kadar hüküm süren Afrigoğulları hanedanı 2. Memunoğullarıhanedanı (995-1017) 3. Gazneli Sultan Mahmud’un bölgeyi 1017 tarihinde ele geçirmesi ile buraya vali tayin ettiği Altuntaş ile başlayan Altuntaş hanedanı, 4. Anuşteginoğulları (Son Harezmşahlar,1097-1230) hanedanlarıdır.12 Harezm bölgesi yukarıda da belirttiğimiz gibi tarihin her döneminde önemli hanedanların idaresinde bulunmuştur. Savunma açısından kolay ekonomik ve ticaret yönünden önemli bir yer olan bölgeyi idare eden valiler kısa zamanda bağımsızlık kazanabilmişlerdir. Ancak bölgenin etrafının çöller ile çevrili olması bu hanedanların mahalli olmaktan öteye geçememelerine neden olmuştur. Çalışmamıza konu olan Anuştekinoğulları hanedanı kurmuş oldukları Harezmşahlar Devleti’nin sınırlarını Harezm bölgesinden çok daha öteye taşıyarak bir devlet kurmayı başarmışlardır. 10Kafesoğlu, 32. 11Barthold, Harizmşahlar, İslam Ansiklopedisi, Cilt 5, Kısm 1, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1987, 263-265. M.Fuad Köprülü, Harizmşahlar, İslam Ansiklopedisi, Cilt 5, Kısm 1, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1987, 265-296. 12Barthold, 263-265. 4 Selçuklular: Selçuklular tarihçilerin hemfikir olduğu üzere Oğuzlar’ın, Kınık13 boyu tarafından kurulmuşlardır.14 Oğuzlar X. yüzyılda Hazar Denizi’nin doğusu ve Seyhun (Sırderya) nehri ile Aral gölü arasında bulunuyorlardı. Kınık boyu da Seyhun nehrine yakın oturmaktaydı.15 Oğuzlar burada Oğuz Yabgu Devleti adı altında Yabgu unvanı taşıyan bir idareci tarafından idare edilmekteydiler. Selçuklu ailesinin bilinen en eski atası olan ve “Demir Yaylı” unvanı taşıdığı bilinen Dukak bu devlet içerisinde önemli bir konuma sahipti. Dukak’ın ölümünden sonra Kınık boyunun başına oğlu Selçuk Bey geçti. Selçuk Bey aynı zamanda Yabgu tarafından Oğuz Yabgu Devleti içerisinde ordu komutanı anlamına gelen “sübaşı” tayin edilmiştir. Ancak Yabgu gün geçtikçe devlet içerisinde gücü ve itibarı artan Selçuk Bey’den çekinmiş ve onu iktidarı için tehlike görmeye başlamıştı. Yabgu iktidarı için tehlike gördüğü Selçuk Bey’i ortadan kaldırmayı planladı. Durumu önceden haber alan Selçuk Bey obasını da alarak 961 yılında Yabgu’nun etkisinin daha az olduğu Cend şehrine göç etti.16 Bu dönemde Türkler arasında İslam dini de hızla yayılmaktaydı. Cend şehri de İslam dünyası ile Oğuz Yabgu Devleti arasında bir sınır şehriydi. Selçuk Bey, Cend şehrinde yanında bulunan obası ile beraber Türk inanışlarına yakınlığı ve siyasi geleceğinin parlaklığı dolayısıyla İslam dinini kabul etti. Bundan sonra Selçuk Bey, Cend bölgesine yıllık vergiyi almaya gelen Yabgu’nun vergi memurlarını “Kâfirlere haraç vermeyeceğini” söyleyerek kovmuş ve Cend’de müstakil bir beylik kurmuştur. Bu olayların ardından Yabgu, Selçuk Bey üzerine kuvvetler gönderdi. Selçuk Bey, Yabgu’nun gönderdiği bu kuvvetleri yenerek bölgede kolaylıkla tutunmuştur. Selçuk Bey’in gayrimüslim Türkler ile yaptığı bu başarılı mücadeleler onun İslam dünyasında şöhretini arttırmıştır.17 Selçuk Bey’in Cend’de müstakil bir beylik kurduğu dönemde bölgede ikisi Türk, Karahanlılar ve Gazneliler Devletleri ile Samaniler Devleti18 olmak üzere üç büyük 13Faruk Sümer, Oğuzlar (Türkmenler),Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1972, 369. 14Mehmet Altay Köymen, Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi, Cilt I, Ankara: TTK, 2016, 31. Osman Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, İstanbul: Ötüken, 2012, 54. 15Erdoğan Merçil, Müslüman Türk Devletleri Tarihi, İstanbul: Bilge Kültür Sanat, 2018, 52. Köymen, Cilt I, 31. 16İbnü’l Esir, El Kamilfi’t Tarih Tercümesi, Cilt 9, Abdülkerim Özaydın (çev.), İstanbul: Bahar Yayınları 1991, 361. Turan, 66. Köymen, Cilt I, 16-17. 17 Turan, 67-68. İbnü’l Esir, Cilt 9, 362. 18Merçil, Afganistan ve Hindistan’da Bir Türk Devleti Gazneliler –Makaleler-, İstanbul: Bilge Kültür Sanat, 2014, 44-63. 5 devlet bulunmaktaydı. Maveraünnehir bölgesinin egemenliği için Karahanlılar ve Samaniler mücadele halindeydiler.19 Selçuk Bey bu dönemde gayrimüslim Türkler ile yaptığı başarılı mücadeleler ve emrindeki Oğuzlar ile önemli bir kuvvet konumundaydı. Bu şöhreti onun Karahanlılar Devleti karşısında etkisiz kalan Samaniler Devleti ile anlaşmasını sağladı. Samaniler devlet sınırlarını Türk akınlarından korumak ve Karahanlılar Devleti ile araya tampon bir bölge kurmak istemelerinden dolayı Selçuklu Oğuzları’na 985-986 yıllarında Buhara civarındaki Nur kasabasının çevresine yerleşme müsaadesi vermişlerdir. Selçuk Bey yaşının da ilerlemiş olduğu bu dönemde Cend şehrinde kalırken, Nur kasabası civarına büyük oğlu Arslan İsrail idaresindeki Oğuzlar yerleşmişlerdir.20 Yabgu unvanı taşımakta olan Arslan İsrail’in idaresinde bulunan Yabgulu Türkmenleri, Samaniler Devleti’ne askeri destek sağlamaktaydı.21 Karahanlılar Devleti İlig Han Nasır idaresinde 999 yılında Buhara’yı ele geçirerek Samani Devleti’ne son verdiler. İlig Han Nasır, Samani hanedanından kalan üyeleri Özkend’de hapsetmiştir.22Özkend’de hapisten kaçan Samani şehzadesi İsmail Muntasır, Samani Devleti’ni yeniden kurmak için mücadeleye başladı. İsmail, Karahanlılar Devleti’ne karşı başarılı mücadeleler vererek Buhara’yı ele geçirdi. Ancak daha sonra Karahanlılar’a karşı mücadeleleri kaybederek Buhara’yı terk etti. İsmail daha sonra 1002 tarihinde Arslan Yabgu idaresindeki Oğuzlara sığındı. Arslan Yabgu’nun desteğini sağlayan İsmail, Karahanlılar karşısında yeniden başarılı mücadeleler verdi. Karahanlı kumandanı Sübaşı Tegin idaresindeki bir orduyu yenen müttefikler bir gece baskını ile de Karahanlı Hanı İlig Han Nasır’ı 1003 yılında bozguna uğrattılar. Ertesi yıl 1004 tarihinde yine bir Karahanlı ordusunu Semerkand civarında mağlup ettiler. Bu savaşlarda ellerine bolca ganimet geçen Oğuzlar İsmail’in yanından ayrıldılar. Oğuzların yanından ayrılmasıyla Karahanlılar karşısında yalnız kalan İsmail tek başına giriştiği mücadelede başarısız oldu. Bu mücadeleler sırasında 1005 yılında ölümü ile de Samaniler Devleti tarihe karıştı. Samani Devleti’nin ortadan kalkmasının ardından hükmettiği topraklar iki devlet 19 Köymen, Cilt I, 36-37. 20İbnü’l-Esir, Cilt 9, 362. Turan, 69. 21Ali Sevim, Erdoğan Merçil, Selçuklu Devletleri Tarihi, Ankara: TTK, 1995, 17. Kafesoğlu, Selçuklular, İslam Ansiklopedisi,Cilt 10, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1967, 353-416. 22İbnü’l Esir, Cilt 9, 123-124.Merçil, Afganistan ve Hindistan’da Bir Türk Devleti Gazneliler – Makaleler-, 62. 6 arasında pay edildi. Buna göre Maveraünnehir bölgesi Karahanlılar Devleti’nin Horasan bölgesinin idaresi de Gazneliler Devleti’nin hâkimiyeti altına girdi.23 Selçuk Bey yüz yaşını geçerek uzun bir ömür yaşamıştır. 1007 yılında Cend şehrinde ölmüş ve bu şehre defnedilmiştir. Selçuk Bey’in, Mikail, Arslan İsrail, Yusuf ve Musa adlarında dört oğlu vardı. Bazı kaynaklarda Yunus adı da geçmekte ve beş oğlu olduğu kaydedilmektedir. Selçuk Bey’in en büyük oğlu olan Mikail babasının sağlığında gayrimüslim Türkler ile yapılan bir savaşta şehit düşmüştür. Mikail’in oğlu olan Çağrı ve Tuğrul Bey’ler dedeleri Selçuk Bey tarafından yetiştirilmişlerdir.24 Selçuk Bey’in ölümünden sonra ailenin başına en büyük oğlu Arslan Yabgu geçti. Selçuk Bey’in ölümünün ardından Cend’de bulunan Selçuklular’ın hepsi buradan ayrılarak Buhara civarına indiler. Maveraünnehir bölgesi Samaniler Devleti’ni ortadan kaldıran Karahanlılar Devleti’nin hâkimiyetindeydi. Samaniler Devleti’nin geçmişteki müttefiki olan Selçuklular artık Karahanlılar Devleti ile karşı karşıyaydı.25 Karahanlılar, Maveraünnehir bölgesine gelen ve burada bir tehdit oluşturan Selçuklu Oğuzları’nın gücünü kırmak ve ileri gelenlerini ortadan kaldırarak itaate alma niyetindeydiler. Bu nedenle Tuğrul ve Çağrı Bey idaresindeki Selçuklular, Karahanlı İlig Han Nasır’ın saldırılarına uğradılar. Bu saldırıların ardından Selçuklular, Karahanlı hanedanından olan Buğra Han’ın yanına Talas bölgesine sığındılar. Ancak Buğra Han’ın tutumu da farklı değildi. Buğra Han yanına sığınan Selçuklu beylerine düşmanca davrandı ve Tuğrul Bey’i tutukladı. Bunun üzerine Çağrı Bey bir baskın ile Karahanlılar’ı mağlup ederek kardeşi Tuğrul Bey’i kurtarmıştır.26 Bu dönemde baskılar ve yurt sıkıntısı karşısında Tuğrul Bey çöllere çekilirken, Çağrı Bey’de 1016-1021 yılları arasında Anadolu’ya meşhur keşif akınını yapmıştır.27 Tuğrul ve Çağrı Bey’ler bu olaylarla uğraştıkları sıralarda amcaları Arslan Yabgu’da bu sıralarda 1021 yılında İlig Han Nasır Han’ın yerine büyük han olan Yusuf Kadir 23İbnü’l Esir, Cilt 9, 131-132. Barthold, Moğol İstilasına Kadar Türkistan,Hakkı Dursun Yıldız, (hazr.), İstanbul: Kronik Kitap, 2017, 287-288. Osman G. Özgüdenli, Selçuklular,Cilt I, İstanbul: İsam Yayınları, 2013, 52-53. Reşat Genç,Karahanlı Devlet Teşkilatı,Ankara: TTK, 2002, 12. Turan, 86. 24Kafesoğlu, Selçuklular ve Selçuklu Tarihi Üzerine Araştırmalar,İstanbul: Ötüken, 2019, 237- 241. Sevim ve Merçil, 17. İbnü’l-Esir, Cilt 9, 362. 25Kafesoğlu, Selçuklular, İA,353-416. 26 Turan, 88. İbnü’l Esir, Cilt 9, 362. 27 Köymen, Cilt I, 104. Kafesoğlu, Selçuklular ve Selçuklu Tarihi Üzerine Araştırmalar,196-209. 7 Han’ın büyük han olmasını tanımayan Karahanlı hanedanından Ali Tegin ile birleşerek onun Buhara’yı ele geçirmesine yardımcı olmuştur. Karahanlı Hanı Yusuf Kadir Han’ın iktidarını tanımayarak isyan eden Ali Tegin, Arslan Yabgu ile ittifak kurarak Buhara’da müstakil bir beylik kurmuştur.28 Bu durum ise Maveraünnehir’e hâkim olmak isteyen Karahanlılar ve Gazneliler için bir engeldi. Yusuf Kadir Han bu olaylar üzerine Gazneli Sultanı Mahmud ile anlaştı. Bu durumu haber alan Ali Tegin ve Arslan Yabgu karşı koyamayacaklarını anlayınca çöle çekildiler. Gazneli Sultanı Mahmud, Arslan Yabgu’ya kıymetli hediyelerle bir elçi göndererek Hint seferlerinde kendisine destek olması için yanına davet etti. Arslan Yabgu, Sultan Mahmud’un bu davetine katıldı. Yapılan eğlenceler sırasında Sultan Mahmud, Arslan Yabgu’nun kuvvetini tespit ederek devleti için olası bir tehlike olmaması için yakalatarak, 1025 yılında Hindistan’da bulunan Kalincar kalesine hapsetti.29 Arslan Yabgu, Kalincar kalesinde yedi yıllık bir esaretin ardından 1032 yılında bu kalede öldü. Arslan Yabgu’nun esir edilmesinden sonra Selçuklular’ın başına yaş olarak en büyük hanedan üyesi olan Musa Yabgu geçirildi. Ancak asıl idareciler Tuğrul ve Çağrı Bey’lerdi. Ali Tegin bu arada geri dönerek Buhara’yı ele geçirmişti, Arslan Yabgu’nun esir edilmesinin ardından kendisine yeni müttefik arayan Ali Tegin, Tuğrul ve Çağrı Bey’ler ile anlaşmaya çalışsa da Tuğrul ve Çağrı Bey’lerin Ali Tegin’e güvenmemeleri nedeniyle anlaşamadılar. Ali Tegin bunun üzerine Selçuklular üzerine saldırılarda bulundu.30 Bölgedeki bu baskılar ve saldırılar karşısında Selçuklular, Gaznelilerin hâkimiyetinde olan Harezm’e göç ettiler. Bu arada 1030 yılında Gazneli Sultanı Mahmud ölmüş ve yerine oğlu Sultan Mesud Gazneliler Devleti tahtına geçmişti. Sultan Mesud babası döneminde kurulan, Karahanılar ile iyi ilişkileri devam ettirmiştir. İki devlet bu iyi ilişkiler çerçevesinde Maveraünnehir bölgesi için bir tehdit olan Selçuklular ve Ali Tegin’e karşı harekete geçtiler. Selçuklular bu olaylar üzerine Harezm’den ayrıldılar ve Maveraünnehir bölgesine geri dönerek Ali Tegin ile ittifak kurdular. Bölgede yaşanan bu gelişmeler ile siyasi olaylar yeniden şekillendi. Selçuklular tekrar Ali Tegin ile ittifak kurarak 28İbnü’l Esir, Cilt 9, 362,363. Abdurrahman İbnü’lCevzi, El-Muntazam Fi Tarihi’lÜmem’de Selçuklular, Ali Sevim (terc.) Ankara: TTK, 2014, 84. 29Genç, 15. Kafesoğlu, Selçuklular, İA, 353-416. OmelyanPrıtsak, Karahanlılar, İslam Ansiklopedisi, Cilt 6, İstanbul:Milli Eğitim Basımevi,1977,251-273. İbnü’l-Esir, Cilt 9, 363. İbnü’lCevzi, elMuntazam-Selçuklular, 85. 30İbnü’l-Esir, Cilt 9, 363,364. 8 Gazneliler’in Harezm valisi Altuntaş’ın idaresindeki kuvvetleri 1032 yılında Debusiye’de yenilgiye uğrattılar.31 Bu savaşta ağır yara alan Harezm valisi Altuntaş kısa zaman sonra ölmüş ve yerine Harezm valisi olan oğlu Harun, Gazneliler Devleti’ne karşı istiklal mücadelesine girmişti. Harezmşah Harun bu isyanında, Ali Tegin ve bölgede önemli bir askeri güç unsuru olan Tuğrul ve Çağrı Bey’ler ile anlaştı. Selçuklular, Harezmşah Harun’un daveti üzerine yeniden Harezm’e göç ettiler.32 Bu arada Selçuklular’ın eski düşmanı Cend Emiri Şah Melik, Gazneliler ile anlaştı. Şah Melik, Kasım 1034 tarihinde zorlu bir çöl yürüyüşü sonucunda kurban bayramı günü Selçuklular’a ani bir baskın yaparak çok ağır kayıplar verdirdi. Selçuklular’dan yedi sekiz bin kişiyi öldürerek pek çok kadın ve çocuğu da esir etmiştir. Dağılan Selçuklular, Harezmşah Harun’un da desteği ile kısa zamanda toparlandılar. Ancak Ali Tekin’in 1034 yılında ölümü ve ardından 1035 yılında Harezmşah Harun’un Gazneliler’in bir suikastı sonucu öldürülmesi neticesinde Selçuklular’ın bu müttefikliği sona erdi.33 Selçuklular bu dostunu da kaybettikten sonra Harezm’de durmayarak Horasan’a göç ettiler. Ceyhun’u geçerek Merv yolundan Nesa’ya geldiler. Daha önceden buraya gelmiş olan Türkmenler de onlara katıldı ve yeni katılımlar ile iyice kuvvetleri arttı.34 Tuğrul ve Çağrı Bey’ler, Gazneliler Devleti’nin Horasan valisi Suri’ye mektup göndererek kendilerine Nesa ve Ferave’nin yurt verilmesi karşılığında Gazneli Sultanı Mesud’un hizmetine girmeye hazır olduklarını bildirdiler. Sultan Mesud bu isteği reddetti. Daha sonra da Hacib Beytoğdı idaresinde iyi teçhiz edilmiş bir orduyu Selçuklular üzerine gönderdi. Selçuklular, Nesa şehri yakınlarında 29 Haziran 1035 tarihinde yapılan bu savaşta Gazne ordusunu ağır bir yenilgiye uğrattılar. Savaş sonrası yapılan anlaşma neticesinde Sultan Mesud, Musa Yabgu’ya Ferave’yi, Çağrı Bey’e Dihistan’ı ve Tuğrul Bey’e de Nesa’yı yurt olarak verdi. Sultan Mesud ayrıca Selçuklu reislerine hilat, menşur, sancak gönderdi ve onlara “Dihkan” unvanı verdi.35 31 Sevim ve Merçil, 21-22. Prıtsak, 251-273. Merçil, Afganistan ve Hindistan’da Bir Türk Devleti Gazneliler –Makaleler-,114. 32İbnü’l-Esir, Cilt 9, 364.Merçil, Afganistan ve Hindistan’da Bir Türk Devleti Gazneliler – Makaleler-,115. 33Özgüdenli, 59-60.Beyhaki, 649.İbnü’l-Esir, Cilt 9, 364. Turan, 79. 34Beyhaki, 654-655. 35Minhac-i Sirac el-Cüzcani, Tabakat-ı Nasıri, Erkan Göksu (terc.) Ankara: TTK, 2015, 68-69. Turan, 95. İbnü’l-Esir, Cilt 9, 364,365. Köymen, Cilt I, 225,227. 9 Selçuklular kazanılan bu zafer ile Türkmenler arasında itibarlarını arttırmışlar ve akın akın yeni katılımlar gelmeye başlamıştı. Bu yeni katılımlar ile Selçuklular yeniden akınlara ve yağmalara başladılar. Sultan Mesud, Horasan şehirlerini bu yağmalardan korumak için Sübaşı adındaki kumandanı idaresinde bir ordu sevk etti. Bu arada Selçuklu reisleri yeni katılımlar ile mevcut yurtların yetmediğini ve Merv, Serahs ve Baverd’in kendilerine verilmesini istediler. Sultan Mesud bu isteği kabul etmedi ve Sübaşı’ya Selçuklular ile savaşması için kesin emir verdi. Serahs şehri civarında Ağustos 1038 tarihinde yapılan savaşta Gazne ordusu ağır bir yenilgi aldı ve Selçuklular bu savaşı da kazandılar. Bu zafer ile Selçuklular devlet olma yolunda büyük bir adım attılar.36 Selçuklular, Türk devlet geleneği gereği bir kurultay topladılar ve izlenecek olan yolu belirleyerek ele geçirilmesi planlanan yerleri bölüşüler. Buna göre Tuğrul Bey yeni devletin hükümdarı olarak Nişabur’u, Çağrı Bey Merv’i ve Musa Yabgu’da Serahs’ı aldı. Tuğrul Bey’in anne bir kardeşi İbrahim Yınal yanında kaldı ve Tuğrul Bey tarafından öncü olarak Nişabur şehrine gönderildi. Nişabur halkı Tuğrul Bey’e itaat ettiğini bildirdi ve Tuğrul Bey adına hutbe okuttu. Daha sonra Tuğrul Bey, Nişabur’a geldi ve Horasan’ın bu önemli şehri Selçuklular’ın merkezi oldu.37 Gazneli Sultanı Mesud devleti için artık en büyük tehlike olan Selçuklular’ı tamamen ortadan kaldırmak için büyük bir ordu hazırladı. Sultan Mesud bizzat kendisinin idare ettiği 300 savaş fili ile destekli 50 bin kişilik ordusu ile başkent Gazne’den hareketle Belh şehrine geldi.38 Sultan Mesud’un Belh’e gelmesinin ardından Selçuklu beyleri Serahs şehrinde toplanarak yapılacak mücadelenin yöntemini belirlediler. Selçuklu beyleri iyi teçhiz edilmiş Gazne ordusu ile savaşmak yerine çöle çekilme taraftarıydılar. Ancak Çağrı Bey geri çekilmeyerek savaş kararı için bütün beyleri ikna etti. İki taraf arasında yapılan ilk çarpışmalarda Gazne ordusu üstün gelerek Selçuklu kuvvetlerini dağıttı. Bu çarpışmaların ardından nihayet asıl büyük savaş Merv yakınlarında bulunan Dandanakan kalesi yakınlarında oldu. Tuğrul ve Çağrı Bey’ler idaresinde olan Selçuklu kuvvetleri, sayıca kendilerinden üstün olan Sultan Mesud idaresindeki Gazne ordusunu 24 Mayıs 1040 tarihinde kesin 36Kafesoğlu, Selçuklular, İA, 353-416. Cüzcani, 73. İbnü’l-Esir, Cilt 9, 349.350. 37 Turan, 98. Köymen, Cilt I, 264. 38İbnü’l Esir, Cilt 9, 353. 10 olarak yenilgiye uğrattı. Sultan Mesud yanında kalan az sayıdaki kuvveti ile önce Gazne’ye oradan da Hindistan’a kaçtı.39 Selçuklular kazanılan bu zaferin ardından savaş meydanında Tuğrul Bey’i tahta çıkararak “Horasan Emiri” ilan ettiler. Dandanakan zaferinin ardından Horasan bölgesi Selçuklu hâkimiyetine geçerken, Horasan’da müstakil bir Selçuklu Devleti kurulmuştur. Kazanılan zaferin ardından dönemin âdeti gereği kazanılan zafer fetihnameler ile çevre hükümdar ve idarecilere bildirildi.40 Selçuklu beyleri zaferin ardından Türk devlet anlayışı gereğince Merv şehrinde büyük bir kurultay topladılar. Kurultay da alınan önemli kararlardan biri de Abbasi Halifesi Kaim bi-Emrillah’a sadık olduklarını ve Horasan bölgesinde adaleti tesis edeceklerini bildirmek olmuştur. Kurultay da alınan diğer önemli kararlar ise ele geçirilen yerlerin idaresi ve ele geçirilecek bölgelerin hanedan üyeleri arasında paylaştırılması olmuştur. Bu paylaşıma göre Tuğrul Bey “sultan” sıfatı ile Nişabur şehrini alarak batı yönünde fetihlerle ilgilenecekti. Çağrı Bey “melik” unvanıyla Merv şehri merkez olarak Ceyhun nehri ve Gazne arası toprakların yani devletin doğusunu idare edecekti. Burada dikkat çeken olaylardan biri de Çağrı Bey yaşça büyük olmasına rağmen kardeşi Tuğrul Bey’in sultan olmasını istemiştir. Çağrı Bey idare ettiği bölgede sultan gibi bağımsız hareket etse de dış işlerinde kardeşi Tuğrul Bey’in hâkimiyetini kabul etmiştir.41 Merv kurultayında hanedanın en büyük üyesi olan Musa Yabgu’ya da Büst, Herat ve Sistan havalisinin yönetimini verildi.Çağrı Bey’in büyük oğlu Kavurt’a Kirman bölgesinin ele geçirilmesi görevi verilirken Tuğrul ve Çağrı Bey’lerin anne bir kardeşleri İbrahim Yınal ve Arslan Yabgu’nun oğlu Kutalmış’a herhangi bir bölgenin idaresi verilmeyerek diğer bazı hanedan üyeleri ile beraber Tuğrul Bey’in yanında batı yönünde yapılacak fetihlerle ilgilenmeleri görevi verilmiştir. Bunların yanında diğer bazı hanedan üyelerine de bazı bölgelerin fethi görevi verildi.42 Büyük Selçuklu Devleti’nin uzantılarından ve Harezmşahlar Devleti ile siyasi ilişkileri konumuz dâhilinde olan diğer bir devlet de Türkiye Selçuklu Devleti’dir. 39Köymen, Cilt I, 336. Turan, 103. M. LongworthDames, Gazneliler, İslam Ansiklopedisi, Cilt 4, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1978, 742-748. İbnü’l-Esir, Cilt 9, 368-369. 40 Köymen, Cilt I, 344. Turan, 106. 41 Köymen, Cilt I, 356-359. 42 Sevim ve Merçil, 26-27. Köymen, Cilt I, 364. 11 Selçuklu Devletleri arasında en uzun ömürlüsü olan Türkiye Selçuklu Devleti, Arslan Yabgu’nun torunu Süleymanşah b. Kutalmış tarafından kurulmuştur. Kutalmış’ın 1064 yılında Sultan Alp Arslan ile girdiği taht mücadelesinde hayatını kaybetmesinin ardından Mansur, Süleymanşah, Alp İlig ve Devlet adlarındaki dört oğlu tutuklanmıştır. Tutuklanan bu hanedan üyeleri hakkında Malazgirt zaferi sonrasına yani 1072 yılında Anadolu’da ortaya çıktıkları döneme kadar kaynaklarda bilgi bulunmaması onların bu zaman içerisinde tutuklu olarak kaldıklarını göstermektedir. Sultan Alp Arslan ile Bizans imparatoru Romanos Diogenes arasında yapılan 1071 Malazgirt savaşından sonra imzalanan anlaşma yeni Bizans imparatoru VII.Mıkhael tarafından tanınmamıştır. Bunun üzerine Sultan Alp Arslan beylerine Anadolu’nun fethi görevini verdi. Sultan Alp Arslan’nın bu emrinin andından Anadolu’da başlayan fetih hareketleri içerisinde Kutalmış oğulları da görülmektedir. Kutalmış oğullarının Anadolu’ya nasıl geldikleri konusu ise tartışmalıdır.43 Sultan Alp Arslan’nın Anadolu’nun fethi konusunda verdiği emrin ardından Anadolu’da başlayan fetih hareketleri içerisinde Güney Doğu Anadolu’da Birecik merkez üssü olarak Kutalmış oğulları da faaliyetlere başlamıştır. Kutalmış oğullarının Anadolu’ya nasıl geldikleri konusuna baktığımızda ise bu konuda araştırmacılar farklı yaklaşımlar ortaya koymuşlardır. İlk olarak Kutalmış oğulları Sultan Alp Arslan döneminde tutuklu kalmışlardır. Alp Arslan’nın 1072 yılında ölümünün ardından Melikşah amcası Kavurt ile girdiği taht mücadelesi sırasında Kutalmış oğulları bir yolunu bulmuş ve kaçarak Anadolu’ya gelmişlerdir. Bu mücadeleler esnasında fırsatını bulup kaçmaları olasılığı yüksektir. Ancak Sultan Melikşah’ın taht mücadelesinden galip çıkmasının ardından kaçan hanedan üyelerini yeni bir tehlike olarak görmemesi ve cezalandırmaması olasılığı bu ihtimali zayıflatmaktadır.44 İkinci olarak baktığımızda ise Türk devlet töresi gereği her hanedan üyelerine bir bölgenin yönetimi verilmektedir. Zindanda bulunan Kutalmış oğulları için vezir Nizamü’l Mülk ve Abbasi halifesinin isteği doğrultusunda bu hanedan üyelerinin bu adet gereği Anadolu’ya gönderildikleridir. Ancak vezir Nizamü’l Mülk’ün bu konuda isteği olsa bile siyasi bir etkisi bulunmayan halifenin bir hanedan üyesi için 43 Salim Koca, Türkiye Selçukluları Tarihi, Ankara: Berikan Yayınevi, 2016, 58. 44Turan,Selçuklular Zamanında Türkiye, İstanbul: Ötüken, 2018, 77. Koca, 59. 12 ricada bulunması Selçuklu tarihinde hiç örneği görülmemiş bir konudur. Bu istekler üzerine Sultan Melikşah’ın menşuru ile Kutalmış oğullarının Anadolu’ya gelmesi taht mücadeleleri ile uğraştığı bir dönemde Sultan Melikşah’ın hanedana mensup üyeleri bırakarak risk alması anlamına gelmektedir. Sultan Melikşah’ın tahtını tamamen sağlama almadan Kutalmış oğullarını Anadolu’ya göndermesi ihtimali zayıftır. Aksi halde bu durum tahtı için Anadolu’da yeni bir tehlike demektir.45 Üçüncü olarak baktığımızda Sultan Alp Arslan Anadolu’nun fetih emrini vermesinin ardından uzun yıllardır zindanda bulunan ve tek suçlarının taht için ayaklanan babalarının yanında olmaları olan Kutalmış oğullarının iyi hallerini görmüştür. Uzun yıllardır zindanda olan bu hanedan üyeleri Sultan Alp Arslan’ın başkenti Rey’den ayrılmasının ardından sultanın muhalifleri tarafından isyan neticesinde devleti için bir tehdit olabilirdi. Sultan Alp Arslan bu ihtimalleri de göz önüne alarak bir menşur ile Kutalmış oğullarını Anadolu’ya göndermiştir. Bu ihtimal kesin olmamakla beraber diğer ihtimallere göre yüksektir. Türk töresi gereği bir hanedan üyesinin ömür boyu zindanda kalması da doğru değildir.46 Kutalmış oğulları 1072 yılında yukarıda da bahsettiğimiz gibi Birecik merkez olarak Diyarbakır ve Urfa taraflarında ortaya çıktılar. Hanedan üyeleri olmalarının da etkisiyle bu bölgede bulunan Türkmenler hızla etraflarında toplandılar. Kutalmış oğulları etrafında özellikle Selçuklu idaresine muhalif olan Yabgulu Türkmenleri toplanarak kuvvetlerinin artmasını sağladılar.47 Bu bölgede faaliyet gösterdikleri dönemde Sultan Melikşah tarafından Suriye ve Mısır’ın fethi ile görevlendirilen Türkmen beyi Atsız’a karşı isyan eden beylerinden Şökli, hanedan üyesi olan Kutalmış oğullarına mektup yazarak Atsız yerine onlara biat edeceğini bildirmiştir. Kutalmış oğullarından Alp İlig ve Devlet, Şökli’nin davetine uymuşlardır. Ancak bu müttefikler ile Atsız arasında yapılan savaşta Atsız onları yenilgiye uğratmıştır. Atsız, isyancı Şökli’yi öldürürken hanedan üyesi olan bu iki Kutalmış oğlunu esir ederek başkent İsfahan’a Sultan Melikşah’a göndermiştir. Süleymanşah, Atsız’a yazdığı mektubunda kardeşlerini istemiş ancak Atsız onları Sultan Melikşah’a 45 Turan, Selçukular Zamanında Türkiye, 75. 46 Koca, 60. 47 Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, 75. 13 gönderdiğini bildirmesinin ardından bir faaliyette bulunmamıştır. Bu olayın ardından Kutalmış oğullarının ikisi saf dışı kalmıştır.48 Süleymanşah ve Mansur bu arada Halep’i almak için kuşatmışlar ancak Kuzey Suriye’de genişleme siyasetinin tehlikesini görerek kuşatmayı kaldırmışlardır. Anadolu ise bu dönemde faaliyet gösterme açısından daha müsaitti. Bizans bitmek bilmeyen iç karışıklıklar ile uğraştığı için Anadolu’yu kendi haline bırakmak zorunda kalmıştı. Anadolu’da en büyük fetih hareketlerinde bulunan Artuk Bey ise Sultan Melikşah tarafından başkente çağırılmıştı. Sultan Melikşah, Artuk Bey’i amcası Kavurt ile olan taht mücadelesinde kendisine destek olması için İsfahan’a çağırmıştı. Kavurt’un bertaraf edilmesinin ardından Artuk Bey, Ahsa ve Bahreyn Karmatileri üzerine sefer ile görevlendirildi. Artuk Bey’in Anadolu’dan ayrılmasının ardından Süleymanşah ve Mansur Anadolu’da daha rahat hareket etme fırsatı buldular.49 Süleymanşah ve Mansur ilk olarak Antakya’yı kuşatsalar da ele geçiremeyerek Anadolu içlerine yöneldiler. 1074 yılında Konya’da bulunan Gevale kalesini ele geçirerek bölgede fetihlerde bulundular. İç Anadolu bölgesinde fetihlerini tamamlayan Kutalmış oğulları Sakarya havzasına yöneldiler. 1075 yılında Bizans’ın en önemli şehirlerinden olan İznik’i fethederek yeni kurulan devletin başkenti yaptılar ve Türkiye Selçuklu Devleti’ni kurdular.50 Bizans İmparatorluğu bu olaylar yaşanırken taht için isyan eden Rumeli orduları komutanı Bryennios ve Anadolu orduları komutanı Botaniates’in isyanları ile meşguldü. Kutalmış oğulları Bizans’ın iç işlerine karışmak için büyük bir fırsat yakaladılar. Botaniates tahtı ele geçirebilmek için bölgede önemli bir siyasi güç konumuna gelen Kutalmış oğullarından destek istedi. Süleymanşah ve Mansur ellerine gelen bu fırsatı iyi değerlendirerek Botaniates’in talebini kabul ettiler. Kutalmış oğullarının desteği ile Botaniates, Bizans’ın yeni imparatoru oldu. Bizans İmparatorluğu’nun tahtına yön veren Kutalmış oğulları bu destekleri ile bölgedeki siyasi varlıklarını kabul ettirmişlerdir. Bunun yanında yeni kurulan Türkiye Selçuklu Devleti’nin sınırları Üsküdar’a kadar genişlemiş ve boğazın giriş çıkışları kontrol edilir hale gelmişti.51 48 Koca, 61. 49Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, 83. 50 Koca, 62. Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, 84. Azimi Tarihi,Ali Sevim, (çev.) Ankara: TTK, 2006,24. Kafesoğlu, Selçuklular ve Selçuklu Tarihi Üzerine Araştırmalar, 283. 51 Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, 85. Koca, 63. 14 Süleymanşah ve Mansur birlikte hareket ettikleri dönemde yalnız Anadolu’ya değil Bizans’a da yön vermişlerdir. Ancak Kutalmış oğullarının arası liderlik mücadelesi nedeniyle bozulmuştur. Mansur yalnız Süleymanşah’a değil Sultan Melikşah’a karşı da cephe alınca Süleymanşah durumu İsfahan’a bildirmiştir. Bu haber üzerine Sultan Melikşah, Emir Porsuk’u Anadolu’ya gönderdi. Emir Porsuk yapılan mücadele sonunda 1078 yılında Mansur’u öldürdü. Ağabeyi Mansur’un Emir Porsuk tarafından ortadan kaldırılması ve Emir Porsuk’un da Anadolu’dan ayrılmasının ardından Süleymanşah, Türkiye Selçuklu Devleti’nin tek hâkimi oldu.52Süleymanşah İznik’te devletini teşkilatlandırarak Türkiye Selçuklu Devleti’nin kuruluşunu tamamladı. Süleymanşah’ın devletinin kuruluşunu tamamladığı dönemde Bizans’ta yeniden taht karışıklıkları başlamıştı. Taht mücadelesinden galip çıkan Aleksios Komnenos yeni Bizans imparatoru oldu. Süleymanşah yeni imparator Aleksios Komnenos ile 1081 yılında Dragos Çayı antlaşmasını imzaladı. Bu anlaşma ile Süleymanşah boğazlardan biraz geriye çekilse de anlaşmanın asıl önemi yeni kurulan Türkiye Selçuklu Devleti’nin ilk anlaşması olması ve Bizans tarafından siyasi olarak tanınması bakımından önemlidir.53 Süleymanşah, Bizans ile imzalamış olduğu anlaşmanın ardından arkasını güvene alarak Anadolu’ya yöneldi. Süleymanşah 1083 yılında Tarsus’u topraklarına kattı. Antakya şehrinin valisinin daveti üzerine Antakya’ya yöneldi. Süleymanşah şehri kuşattı ve kuşatma neticesinde Aralık 1084’de dış kale Ocak 1085 yılında da iç kale alınarak şehir ele geçirildi.54 Antakya’nın ele geçirilmesinin ardından Kuzey Suriye’ye yönelen Süleymanşah Halep’i kuşattı. Ancak Halep hâkimi kaleyi teslim etmek için Suriye Meliki Tutuş’a haber gönderdi. Melik Tutuş’un harekete geçtiği haberi üzerine Süleymanşah onu karşılamak için kuşatmayı kaldırdı. Ancak Süleymanşah 1086 yılında Suriye Meliki Tutuş ile yaptığı savaşı ve sonucunda hayatını kaybetti.55 52 Koca, 64. 53 Koca, 67. Sevim, Anadolu’nun Fethi Selçuklular Dönemi, Ankara: TTK, 1988,85. 54Azimi Tarihi, 29. Sevim, Suriye ve Filistin Selçukluları Tarihi, Ankara: TTK, 1983, 108-110. Koca, 70-71. 55 Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, 102-105.Kafesoğlu, Selçuklular, İA, 353-416. Azimi Tarihi, 30. İbnü’l-Esir, Cilt 10, 135,136. Sevim, Suriye ve Filistin Selçukluları Tarihi, 122-123. Koca, 73-74. 15 Türkiye Selçuklu Devleti’nin kurucusu ve ilk hükümdarı olan Kutalmışoğlu Süleymanşah’ın İznik merkezli 1075 yılında kurduğu devleti onun soyundan gelenler tarafından uzun yıllar Anadolu’da hüküm sürmüştür. Selçuklu devletleri arasında en uzun ömürlüsü olan Türkiye Selçuklu Devleti’nin Anadolu’nun Türkleşmesinde şüphesiz büyük katkısı olmuştur. Süleymanşah İznik’ten ayrılmadan önce yerine vekâleten veziri Ebu’l Kasım’ı bırakmıştı. Ebu’l Kasım, Süleymanşah’ın ölümü olan 1086 yılından 1092 yılına kadar Türkiye Selçuklu Devleti’ni idare etmiştir. Süleymanşah’ın ölümünün ardından esir edilen ve İsfahan’a götürülerek hapsedilen oğulları Kılıçarslan ve Kulan Arslan 1092 yılında Sultan Melikşah’ın ölümünün ardından kaçarak Anadolu’ya geldiler. Süleymanşah’ın büyük oğlu Kılıçarslan 1092 yılında İznik’e gelerek devleti Ebu’l Kasım’dan devraldı ve Türkiye Selçuklu hükümdarı oldu.56 I.Kılıçarslan ve ondan sonra tahta çıkan I.Mesud, II.Kılıçarslan, II.Süleymanşah, I.Gıyaseddin Keyhüsrev, I.İzzeddin Keykavus gibi sultanlar gerek Bizans ve Haçlılar gerekse Eyyubiler ve yeri geldiğinde bölgedeki Türk beylikleriyle mücadele ederek Türkiye Selçuklu Devleti hakimiyetini yaymaya ve korumaya çalıştılar. I.Alaaddin Keykubad’ın tahta geçmesiyle birlikte parlak bir dönem yaşayan Türkiye Selçuklu Devleti, yine bu dönemde yukarıda saydığımız rakiplerinin yanı sıra Harezmşahlar ile de mücadele etmek mecburiyetinde kaldı. Nitekim bu çalışmada da Büyük Selçuklu Devleti ve Türkiye Selçuklu Devleti’nin Harezmşahlar ile olan ilişki ve mücadeleleri izah edilmeye çalışılacaktır. 56 Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, 125. Koca, 89-90. BİRİNCİ BÖLÜM BÜYÜK SELÇUKLU DEVLETİ’NİN İDARESİNDE HAREZM BÖLGESİ 1.1. Tuğrul Bey Dönemi ve Harezm Bölgesi’nin Fethi Büyük Selçuklu Devleti’nin Harezm bölgesi ile olan ilişkileri daha devlet kurulmadan önce başlamıştır. Gazneli Sultanı Mahmud, Temmuz 1017 tarihinde Memuniler hanedanına son vererek Harezm bölgesini topraklarına katmıştır. Sultan Mahmud, Memuni hanedanından kalanları Gazneliler Devleti içerisinde çeşitli kalelerde hapsetmiş ve Harezm bölgesinin idaresini güvendiği adamlarından Hacip Altuntaş’a vermiştir.57 Yukarıda da bahsettiğimiz gibi 1021 yılında Karahanlı Yusuf Kadir Han’ın büyük han olmasını tanımayarak ona isyan eden Karahanlı hanedanından olan Ali Tegin, Selçuk Bey’in oğlu Arslan Yabgu ile ittifak kurarak Buhara’da müstakil bir beylik kurmuştur. Ancak Arslan Yabgu’nunGazneli Sultanı Mahmud tarafından yakalanarak hapsedilmesinden sonra müttefikini kaybeden Karahanlı Ali Tegin, bu defa Tuğrul ve Çağrı Bey’lere elçi göndererek ittifak teklif etti. Tuğrul ve Çağrı Bey’ler Ali Tegin’e güvenmedikleri için bu teklifi kabul etmediler. Bunun üzerine Selçuklular’ı birbirine düşürmek ve onları zayıflatarak daha sonra idaresi altına almak isteyen Ali Tegin, Selçuk Bey’in dördüncü oğlu Yusuf Yınal’a elçi ve hediyeler göndererek onu Yabgu ilan etmek istemiştir. Ancak Yusuf Yınal’da buna yanaşmayınca Ali Tekin, 1029 tarihinde Alp Kara Barani komutasında bir ordu göndererek Yusuf Yınal ile birlikti pek çok Selçuklu’yu öldürmüştür.58 Ali Tegin’nin bu saldırısından kurtulan Tuğrul ve Çağrı Bey’ler 1030 tarihinde karşı saldırıya geçerek başta Alp Kara Barani olmak üzere Ali Tegin’in binden fazla askerini öldürerek Yusuf Yınal’ın intikamını almışlardır. Ancak Selçuklular ardı kesilmeyen Ali Tekin’in saldırıları sonucu Gazneliler’e başvurdular. Gazneliler Devleti’nin Harezm valisi Altuntaş, kuvvetlerinden faydalanabileceği Selçuklular’a 57Merçil, Gazneliler Devleti Tarihi, Ankara: TTK, 1989, 37. Barthold, Moğol İstilasına Kadar Türkistan, 296. İbnü’l Esir, Cilt 9, 208-209. Beyhaki, 646. 58Turan, 92-93. Köymen, Cilt I, 121-125. 17 yurt olarak Darhan bölgesini vermiştir. Selçuklular 1032 tarihinde Harezm bölgesine ilk defa gelerek 15 bin çadır halinde Darhan bölgesine yerleşmişlerdir.59 Sultan Mahmud’un 1030 tarihinde ölümünün ardından taht mücadelesinden galip çıkan oğlu Sultan Mesud, Gazneliler Devleti tahtına geçti.60 Sultan Mesud babasının Karahanlılar Devleti ile sürdürdüğü dostane ilişkileri devam ettirmiştir. İki devletin bu dostane ilişkileri sonucu olarak Maveraünnehir bölgesi için bir tehdit olan Selçuklular ve Ali Tegin’i bertaraf etmek için harekete geçtiler. Selçukullar, Gazneli Devleti’nde yaşanan taht değişikliğinin kendileri için olumsuz bir sonuç olduğunu anlamalarının ardından Gazneliler Devleti idaresinde olan Harezm bölgesinden ayrılarak Maveraünnehir bölgesine geri dönmüşlerdir. Ortaya çıkan bu tehlikenin ardından Ali Tegin ve Selçuklular ittifak kurmuşlardır. Bu arada Sultan Mesud, Harezm valisi Altuntaş’ı Buhara’ya Ali Tegin üzerine bir sefere görevlendirdi. Harezm valisi Altuntaş ve Ali Tegin, 1032 tarihinde Debusiye’de savaşa tutuştular ancak iki tarafta bu savatan bir netice alamadı. Bu savaşta Ali Tegin’in yanında müttefiki Selçuklular’da bulunmaktaydı. Ancak bu savaşta yaralanan Harezmşah Altuntaş fazla yaşamamış ve Harezm’e dönünce ölmüştür. Harezm valisi Altuntaş, Harezm bölgesini Gazneliler Devleti’ne sadakatle bağlı olarak idare etmiştir. Altuntaş’ın ölümünden sonra Sultan Mesud’un da onayıyla Harezm valisi Altuntaş’ın oğlu Harun olmuştur.61 Harezmşah Harun, Harezm valisi olmasından sonra babasının tam tersi bağımsızlık yolunda Gazneliler Devleti’ne karşı isyan etmiştir. İsyanın görünen nedeni olarak da Gazne sarayında rehin tutulan kardeşinin ölümü olmuştur.62 Harun bağımsızlık yolunda bu isyanında kendisine destek olması için Buhara şehrine hâkim olan Ali Tegin ile anlaştı. Harezmşah Harun daha sonra bu ittifaka Tuğrul ve Çağrı Bey’leri de dâhil etti. Harun ile anlaşan Selçuklular tekrar Harezm bölgesine göç ettilir. Ancak müttefikler harekete geçmeden önce ortaya çıkan olaylar Selçuklular’ın Harezm’de kalamayacağını ortaya koymuştur. Selçuklular, Kasım 1034 tarihinde kurban bayramı günü eski düşmanları Cend Emiri Şah Melik’in baskınına uğradılar. 59 Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk- İslam Medeniyeti, 92-93. Prıtsak, Karahanlılar, İA, 251-273. 60İbnü’l Esir, Cilt 9, 308. 61 Sevim ve Merçil, 21-22. Beyhaki, 306-326. 62 Köymen, Cilt I, 145-146. Beyhaki, 647-648. 18 Cend’den zorlu bir yürüyüşün ardından Kızılkum çölünü geçen Şah Melik, RibatıMaşe, Şurah Han ve Gavhera kanalı kıyılarında bulunan Selçuklular’a ani bir baskın yaparak 7-8 bin kişiyi öldürerek pek çok kadın çocuk ve atı da alarak Cend’e dönmüştür. Selçuklular bu büyük darbenin ardından Harezm’i terk ederek Rıbat-ı Nemek’e geldiler. Ancak Selçuklular’ın askeri desteğine ihtiyacı olan Harun, at ve silah yardımı yaparak Selçuklular’ın kısa zamanda toparlanmasını ve Harezm’e geri dönmelerini sağladı. Harezm valisi Harun’un Selçuklular ile bu ittifakı ve Şah Melik ile görüşerek ona yaptığı tehditkâr uyarının ardından Şah Melik, Selçuklular’ı takibe devam etmemiştir.63 Harezmşah Harun’un büyük zorluklarla bir araya getirdiği bu müttefikler harekete geçemeden, Ocak 1035 tarihinde Ali Tegin ölmüş ve kısa bir zaman sonra da Harun’un Gazneliler’in bir suikastı sonucu öldürülmesiyle son bulmuştur. Selçuklular yukarıda da bahsettiğimiz gibi Selçuk Bey’in Cend bölgesine gelerek müslüman olmasının ve gayrimüslim Türkler ile başarılı mücadeleler yapmasının ardından bölgede önemli bir şöhret kazanmışlardır. Kazandıkları bu başarılar ve önemli bir askeri güç olmaları onlara Samaniler Devleti ile anlaşmalarını sağlamıştır. Ancak 999 yılında Samaniler Devleti’ni ortadan kaldırarak Maveraünnehir bölgesine hâkim olan Karahanlılar Devleti, bölgede tam hâkimiyet kurmak için Selçuklu Oğuzları’nı bir tehdit olarak görmüşler ve onları etkisiz hale getirmek için Selçuklular’a saldırılarda bulunmuşlardır. Selçuklular’ın Maveraünnehir bölgesinde önemli bir askeri güce sahip olmaları onlara düşmanın yanında müttefikler de kazandırmıştır. Karahanlı hanedanından olan Ali Tegin ve Selçuk Bey’in oğlu Arslan Yabgu’nun ittifakı ve Harezmşah Harun’un isyanında kendisine destek olmaları için Ali Tegin’in yanında Tuğrul ve Çağrı Bey’ler idaresindeki Selçuklular’ı da müttefiki yapması bunu göstermektedir. Ancak Selçuklular’ın bu müttefiklikleri bölgenin iki önemli gücü olan Karahanlılar ve Gazneliler Devleti’nin anlaşması sonucu başarısız sonuçlar vermiştir. Bütün bu olayların ardından Maveraünnehir bölgesinde Karahanlılar’ın, Harezm bölgesinde de Gazneliler Devleti’ni metbu tanıyan Cend Emiri Şah Melik’in saldırılarına maruz kalan Selçuklular daha fazla mücadele 63Özgüdenli, 59-60. Kafesoğlu, Selçuklular,İA, 353-416. İbnü’l Esir, 208-209. Beyhaki, 649. Barthold, Moğol İstilasına Kadar Türkistan,313. Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, 93-94. 19 edemeyerek Gazneliler Devleti idaresindeki Horasan bölgesine inmişlerdir. Horasan’a inen Selçuklular, Merv, Serahs ve Ferava bölgelerini yurt tutmuşlardır.64 Selçuklular, Gazneliler Devleti ile yapmış oldukları Nesa, Serahs ve 1040 tarihinde kazanılan Dandanakan savaşı sonrası Horasan’da Büyük Selçuklu Devleti’ni kurmuşlardır. Dandanakan zaferinden sonra savaş meydanında Tuğrul Bey tahta çıkarılmış ve Horasan Selçuklu hükümdarı ilan edilmiştir.65 Tuğrul Bey, yeni kurulan Büyük Selçuklu Devleti’nin sultanı olarak ilk işi kazanılan zaferi fetihnameler ile çevre bölgelerin idarecilerine bildirmek olmuştur. Türkistan Hanlarına, Ali Tegin oğullarına, Börü Tekin’e Aynüddevle’ye ve Abbasi Halifesi Kaaim Biemrillah’a mektuplar gönderilmiştir.66 Özellikle Abbasi halifesine gönderilen mektupta Gazneliler ile mücadelenin haklı sebepleri belirtilmiş ve Sünni İslam inançlarına ve halifeye bağlılıkları bildirilmiştir.67 Tuğrul Bey sultan olarak başkent Nişabur’da oturarak İran içlerine ve batı yönündeki bölgelerin fethi ile ilgilenmekteydi. Tuğrul Bey’in saltanatının ilk yıllarında eski düşmanları Cend Emiri Şah Melik, Sultan Mesud tarafından kendisine verilen Harezm üzerine 40 bin kişilik bir ordu ile yürüdü. Şah Melik Şubat 1041 tarihinde Asib ovasında kanlı bir savaştan sonra Altuntaş Harun’un yerine Harezm valisi olan kardeşi Altuntaş İsmail’i yenilgiye uğrattı. Harezm’i ele geçiren Şah Melik, başkent Gürgenç’de Harezm tahtına çıkarak bu dönemde ölümünden habersiz olduğu Sultan Mesud adına hutbe okuttu. Harezmşah İsmail, Şah Melik’in Harezm bölgesinin idaresini ele geçirmesinin ardından bölgeden kaçarak Mart 1041 tarihinde eski müttefikleri olan Selçuklular’a sığındı. Altuntuş İsmail, Merv’e gelerek Çağrı Bey’e olanları bildirdi ve yardım istedi.68 Bu dönemde Çağrı Bey, Gazneliler Devleti ile mücadele içindeydi. Şah Melik’in Harezm’i ele geçirmesi ile ortaya çıkan tehlikeyi gören Çağrı Bey derhal Altuntaş İsmail’i de yanına alarak Şah Melik’e karşı harekete geçti. Çağrı Bey’in Harezm üzerine yürüdüğü haberi üzerine Şah Melik, Harezm 64 Turan,Selçuklular Tarihi ve Türk- İslam Medeniyeti,94. Beyhaki, 652. 65 Sevim ve Merçil, 26. Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, 106. 66 Köymen, Cilt I, 344. Barthold, Moğol İstilasına Kadar Türkistan,318. Turan, Selçuklular ve Türk İslam Medeniyeti, 106. 67 Sevim ve Merçil, 27. 68 Turan, Selçuklular ve Türk İslam Medeniyeti, 110. İbnü’l Esir, Cilt 9, 385.Beyhaki, 656-657. Mirhand, Ravzatu’s-Safa, Erkan Göksu (terc.) Ankara: TTK, 2018, 75 20 bölgesini terk etmiştir. Ancak Çağrı Bey’in geri dönmesinin ardından Şah Melik de geriye dönerek tekrar Harezm bölgesine hâkim olmuştur.69 Tuğrul Bey bu arada Taberistan ve Cürcan taraflarını Selçuklu topraklarına katmıştı.70 Tuğrul Bey bu seferin ardından Harezm bölgesini ele geçirmek ve Selçuklular’ın amansız düşmanı olan Şah Melik’i ortadan kaldırmak için Çağrı Bey ile birleşerek 1043 baharında Harezm üzerine yürüdü. Şah Melik, başkent Gürgenç’de kuşatıldı ise de bir fırsatını bulup şehirden kaçmayı başarmıştır. Şah Melik’in kaçmasının ardından Harezm halkı Tuğrul Bey’e itaatini bildirmiştir. Böylece Harezm bölgesi Büyük Selçuklu Devleti’nin bir eyaleti durumuna gelmiştir. Şah Melik, Mekran taraflarında kaçarken İbrahim Yınal’ın kardeşi Ertaş tarafından yakalanarak Çağrı Bey’e teslim edilmiştir. Çağrı Bey, Selçuklular’ın bu eski amansız düşmanını hapse atmış ve Şah Melik, Selçuklu zindanlarında ölmüştür. Harezm bölgesi Tuğrul Bey döneminde Büyük Selçuklu Devleti topraklarına katılmış bölgenin idaresi yerel idareciler tarafından yapılmıştır71. 1.2. Sultan Alp Arslan Dönemi, Harezm Bölgesi’nin İdaresi Tuğrul Bey ölümünden kısa bir süre önce erkek evladı olmadığı için Çağrı Bey’in en küçük oğlu Süleyman’ı veliaht bırakarak Eylül 1063 tarihinde Rey şehrinde 70 yaşında hayatını kaybetti.72 Henüz çok küçük yaşta olan Süleyman, vezir AmidülmülkKündüri tarafından tahta çıkarıldı.73 Ancak Süleyman’ın hükümdarlığını ağabeyi olan, Çağrı Bey’in diğer oğlu Alp Arslan ve Arslan Yabgu’nun oğlu Kutalmış tanımayarak taht için harekete geçtiler. Alp Arslan ile Kutalmış Ocak 1064 tarihinde Damegan civarında karşılaştılar. Savaşı Alp Arslan kazanırken Kutalmış bu mücadele sonunda hayatını kaybetti. Alp Arslan’ın bu zaferinin ardından taht yolu 69 Sevim ve Merçil, 27. İbnü’l Esir, Cilt 9, 385.Barthold, Moğol İstilasına Kadar Türkistan,318. 70İbnü’-Esir, Cilt 9, 379. 71Cüzcani, 75. Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, 148-149. Mirhand, Ravzatu’s-Safa,75-76. 72 Turan, Selçuklular ve Türk İslam Medeniyeti, 147. İbnü’l-Esir, Cilt 10, 41.İbnü’lCevzi, elMuntazam-Selçuklular, 87. 73 Mükrimin Halil Yınanç, Alp Arslan, İslam Ansiklopedisi, Cilt 1, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1978, 384-386. 21 ona açıldı ve zorlukla karşılaşmadan Rey şehrine girerek Ocak 1064 tarihinde Büyük Selçuklu Devleti sultanı oldu.74 Sultan Alp Arslan taht için rakiplerini ortadan kaldırdıktan sonra 1064 tarihinde Azerbaycan, Gürcistan ve Doğu Anadolu bölgelerine bir sefer düzenleyerek fetihlerde bulundu. Ağustos 1064 tarihinde Bizans’ın önemli kalelerinden biri olan Ani kalesini fetheden Sultan Alp Arslan’a Abbasi halifesi tarafından “Ebul Feth” lakabı verilmiştir.75 Sultan Alp Arslan’ın 26 Ağustos 1071 tarihinde Bizans’a karşı kazandığı Malazgirt zaferi Anadolu Türk tarihi için bir dönüm noktası olmuştur. Malazgirt zaferi ve ardından Sultan Alp Arslan’ın Anadolu’nun fethi emrinin ardından Azerbaycan ve diğer Bizans sınırlarında sıkışan Türkmenler Anadolu’da kalıcı olarak fetih hareketlerine başladılar. Anadolu’da fetihler hızla ilerledi ve beyler ele geçirdikleri bölgeleri kılıç hakkı olarak sahiplendiler ve Anadolu’da beylikler kurulmaya başladı. Sultan Alp Arslan’ın beyleri tarafından, Saltuklular, Mengücükler, Danişmendliler, Sökmenliler ve Artuklular gibi beylikler kuruldu. Şüphesiz bunlar arasında Anadolu’da Malazgirt zaferinin ardından 1075 yılında Kutalmış oğulları tarafından İznik merkezli kurulan Türkiye Selçuklu Devleti en önemlileri olmuştur.76 Batı seferlerinde çok büyük başarılar elde eden Sultan Alp Arslan iki kez de devletin doğu bölgesine sefer düzenledi. Bu seferlerinden ilkinde 1065 tarihinde Üst Yurt ve Mangışlak taraflarında ticaret yollarına zarar veren ve tüccarların mallarını yağmalayarak devletin ticaretine zarar veren Kıpçaklar ve Türkmenleri cezalandırmak için yaptı. Sultan Alp Arslan önce Horasan’a oradan da Harezm’e geçti. Sultan buradan hareketle ticaret yollarına zarar veren Kıpçaklar ve Türkmenleri cezalandırdı. Sultan Alp Arslan buradan Cend şehrine giderek dedesi Selçuk Bey’in mezarını ziyaret etti. Cend hâkimi büyük hediyelerle sultanı karşıladı ve sultan onu yerinde bıraktı. Buradan tekrar Harezm’e dönen Sultan Alp Arslan, Gürgenç şehrine geldi ve harap olan şehri imar ettirerek şehirde birde cami yaptırdı. Daha sonra Harezm bölgesinin idaresini oğlu Arslan Argun’a vererek Mayıs 1066 74Merçil, Müslümün Türk Devletleri Tarihi,59.Özgüdenli, 138. İbnü’l-Esir, Cilt 10, 48-49. 75Özgüdenli, 142.İbnü’l-Esir, Cilt 10, 52. Koca, 31-32. Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, 156. 76 Sevim ve Merçil, 72-73. Koca, 46-48. 22 tarihinde Merv’e döndü.77 Sultan Alp Arslan döneminde Harezm bölgesi idari yönden hanedan üyesi olan Arslan Argun tarafından idare edilse de bölgenin asıl idarecisi, Harezm’in ileri gelenleri tarafından ortak kararla seçilen idareciler tarafından yürütülmüştür.78 1.3. Sultan Melikşah Dönemi ve Harezm’in İdaresi Sultan Alp Arslan çıktığı Maveraünnehir seferinde 1072 yılında teslim olarak huzuruna çıkarılan Barzam kalesi komutanı Yusuf el-Harezmî tarafından hançerlendikten dört gün sonra hayatını kaybetti.79 Sultan Alp Arslan’ın ölümünün ardından veliaht olan oğlu Melikşah vezir Nizamü’l Mülk’ün de yardımı ile Kasım 1072 yılında 18 yaşında Büyük Selçuklu Devleti’nin yeni sultanı oldu.80 Sultan Melikşah dönemi devletin zirve dönemi ve en büyük sınırlara ulaşıldığı dönemdir. Sultan Melikşah’ın yirmi yıllık saltanatında devletin sınırları Çin sınırlarından Batı Anadolu’ya kadar ulaşmıştı.81 Sultan Melikşah tahta geçtikten sonra ilk iş olarak taht için harekete geçen amcası Kavurd ile mücadele ederek onu ortadan kaldırdı. Daha sonra taht değişikliğini fırsat bilerek Selçuklu topraklarına saldıran Karahanlılar ve Gazneliler’e karşı yürüyen Sultan Melikşah onları yenilgiye uğratarak bölgede yeniden hâkimiyeti tesis etti.82 Sultan Melikşah döneminde Harezm bölgesinin idaresine baktığımızda ise bu dönemde Harezm bölgesi ve Harezmşahlar Devleti’nin tarihi açısından en önemli olaylardan birisi gerçekleşmiştir. Harezm bölgesinin idaresi bu döneme kadar Horasan bölgesine bağlıydı. Ancak idari yönden Horasan bölgesine bağlı olan bölgenin yönetimi yine Harezm ileri gelenleri tarafından seçilen yerel beyler tarafından yapılmaktaydı. Sultan Melikşah Harezm bölgesinin idaresini doğrudan saray teşkilatına bağladı. Harezm bölgesinin gelirlerinin bir kısmı ile sarayın “taşdarlık” masrafları karşılanacaktı. Sultanın leğen ve ibrikçisi olan taşdarlık 77 Köymen, Cilt III, 41. Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, 159. İbnü’l-Esir, Cilt 10, 58. 78Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi,36. 79 Turan, Selçuklular ve Türk İslam Medeniyeti,190. İbnü’l-Esir, Cilt 10, 78-79. İbnü’lCevzi, elMuntazam-Selçuklular, 110. 80Kafesoğlu, Sultan Melikşah Devrinde Büyük Selçuklu İmparatorluğu, İstanbul: Ötüken, 2019, 49. 81Özgüdenli, 191. Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, 225. 82 Erkan Göksu, Selçuklular, İstanbul: Kronik Kitap, 2019, 140. 23 makamına gelenler en güvenilir ve en sadık gulamlar arasından seçilirdi. Sultan Melikşah, Harezm bölgesinin idaresini 1077 yılında Taştdarı Anuştekin Garce’ye verdi.83 Sultan Melikşah tarafından Harezm bölgesinin idaresinin Harezmşahlar Devleti hanedanının atası olan Anuştekin’e verilmesinin ardından çalışmamıza konu olan Harezmşahlar hanedanının temelleri atılmış oldu. Ancak Anuştekin Harezm valisi olsa da saraydan ayrılmamış ve Harezm bölgesine gitmeyerek bölgeyi naipler vasıtası ile idare etmiştir. Sultan Melikşah’ın ölümünün ardından başlayan taht kavgaları döneminde Harezm bölgesinin idaresine baktığımızda Kıpçak Türklerinden Ekinci b.Koçkar’ın ele geçirdiği görülmektedir.84Sultan Melikşah döneminde Harezm bölgesinin idaresi ne kadar saray teşkilatına bağlanmış ve Anuştekin’e verilmiş olsa da daha önce ki dönemlerde olduğu gibi naipler ve yerel idarecilerce bölgenin idaresinin sürdürüldüğü görülmektedir. Harezm bölgesinin tam anlamda idaresinin Anuştekin hanedanına geçti dönem ise 1097 yılında Anuştekin’in oğlu Kudbüddin Muhammed’in Harezm valisi olduğu dönem olmuştur. 1.4. Sultan Melikşah’ın Ölümü ve Taht Kavgaları Döneminde Harezm Bölgesi Sultan Melikşah’ın yirmi yıllık saltanatı dönemi Büyük Selçuklu Devleti’nin zirve dönemidir. Sultan Melikşah Bağdat’da Kasım 1092 tarihinde çıktığı avda rahatsızlanmış ve kısa bir süre sonrada hayatını kaybetmiştir. Sultanın ölümünden bir ay önce de Büyük Selçuklu Devleti’nin en kudretli devlet adamı olan veziri Nizamü’l Mülk, Bağdat yolunda iken Bâtınilerin suikastı sonucu öldürüldü. Sultan Melikşah’ın ölümü konusu aydınlatılamamıştır. Kaynaklarda farklı rivayetler belirtilmiş ancak zehirlenerek öldürüldüğü ihtimali tarihçiler tarafından ortak görüş olarak kabul edilmeklebirlikte sultanın kimler tarafından zehirlendiği konusu aydınlatılamamıştır.85 83Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi, 36. 84Kafesoğlu, 36. 85Kafesoğlu, Sultan Melikşah Devrinde Büyük Selçuklu İmparatorluğu, 207. Özgüdenli, 190. İbnü’l-Esir, Cilt 10, 181. 24 Sultan Melikşah’ın ölümünün ardından Büyük Selçuklu Devleti’nde taht için büyük bir mücadele başladı. Melikşah’ın ölümünden kısa bir süre önce eşi Terken Hatun oğlu Mahmud’u veliaht tayin ettirmeyi başarmıştı. Henüz küçük yaşta olan Mahmud 1092 tarihinde Terken Hatun’un büyük gayreti ile Büyük Selçuklu Devleti sultanı ilan edildi.86Nizamü’l Mülk’ün adamları tarafından desteklenen Sultan Melikşah’ın en büyük oğlu Berkyaruk kardeşinin saltanatını tanımayarak Rey şehrinde sultanlığını ilan etti. Melikşah’ın kardeşi Suriye Meliki Tutuş’da sultanlığını ilan ederek başkent İsfahan’a yürümüştür. Diğer yandan Melikşah’ın bir diğer kardeşi Arslan Argun, Horasan’ın büyük kısmını ele geçirmiş ve sultanlığını ilan etmişti. Büyük Selçuklu Devleti içerisinde karışıklıklar artmış ve merkezi otorite kaybolmuştur. Hanedan üyeleri yönettikleri bölgelerde sultanlıklarını ilan etmişler devlet hazinesi boşaltılmış ve ordu da dağılmıştır.87 Bu taht mücadeleleri sonunda Nizamü’l Mülk’ün adamlarının da desteğini alan Melik Berkyaruk önce 1094 tarihinde Terken Hatun ve kardeşi Mahmud’u daha sonrada Şubat 1095 tarihinde amcası Tutuş’u bertaraf ederek Büyük Selçuklu Devleti sultanı oldu.88 Sultan Berkyaruk amcası Tutuş ile ittifak yapan ve Belh’de ayaklanan diğer amcası Tekiş’i de boğdurmak suretiyle ortadan kaldırmıştır. Berkyaruk kazandığı bu başarılar ile devleti büyük ölçüde toparlamıştı. Bu taht mücadeleleri devam ederken Horasan bölgesine hâkim olan ve sultanlığını ilan eden Melik Arslan Argun hala bölgeyi elinde tutmaktaydı. Sultan Berkyaruk amcası Arslan Argun’u bertaraf etmek için onun üzerine kardeşi Melik Sancar’ı gönderdi. Melik Sancar kendisine Atabeg tayin edilen Emir Kamac ile beraber Horasan’a doğru yola çıktı.89Melik Sancar, Sultan Melikşah’ın hayatta olan en küçük oğluydu. Melik Sancar 1097 tarihinde kendisine Atabeg tayin edilen Emir Kamac ile Horasan’a yaklaştığı sırada amcası Arslan Argun’un Merv’de bir kölesi tarafından öldürürlüğü haberini aldı. Sancar, Horasan’a geldikten kısa bir süre sonra arkasından Sultan Berkyaruk’da Horasan’a geldi. Sultan Berkyaruk, Horasan bölgesinin idaresini kardeşi Melik Sancar’a vererek aynı yıl Irak’a geri döndü. Böylece uzun yıllar 86 Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, 226. 87Kafesoğlu, Sultan Melikşah Devrinde Büyük Selçuklu İmparatorluğu,211. 88Kafesoğlu, Selçuklular, İA,353-416. 89 Sevim ve Merçil, 149-150. İbnü’l-Esir, Cilt 10, 221. Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, 227. 25 Horasan bölgesinde hüküm sürecek olan Sancar’ın 1117 tarihine kadar sürecek olan Horasan Melikliği dönemi başlamış oldu.90 Arslan Argun’un öldürülmesinin ardından ona önemli kuvvet sağlayan ve Belh ile Tirmiz kalelerini ele geçirmesinde büyük desteği olan Emir Kodan ve Emir Yaruktaş, Melik Sancar’ın Horasan’a yaklaşmasının ardından cezalandırılmaktan korkmaktaydılar. Melik Sancar ve ardından Sultan Berkyaruk, Merv şehrine geldiğinde bu iki emir sultana itaatini sundular. Sultan Berkyaruk bu emirleri cezalandırmadı ve kardeşi Muhammed Tapar ile devam eden taht mücadelelerinde kendisine destek olmalarını buyurdu. Bu dönemde Harezm bölgesinin idaresine baktığımızda yukarıda da belirttiğimiz gibi Kıpçak Türklerinden Ekinci b. Koçkar’ın idaresindeydi. Sultan Berkyaruk, Ekinci b. Koçkar’ı da taht mücadelesinde kendisine destek olması için çağırdı. Ekinci b. Koçkar 10 bin kişilik kuvvetle Sultan Berkyaruk’a destek için 1097 tarihinde Harezm’den Horasan’a indi. Ekinci b. Koçkar’ın bu gelişini öğrenen Emir Kodan ve Yaruktaş, Sultan Berkyaruk’un kendilerini cezalandırmak için gönderdiği korkusuna kapılmışlardır. Ekinci kuvvetlerinden önce üç yüz seçme adamı ile önden Merv şehrine gelmiştir. Bu durumu değerlendiren Emir Kodan ve Emir Yaruktaş topladıkları beş yüz süvari ile bir akşam eğlenmekte olan Ekinci b. Koçkar’a saldırarak onu ortadan kaldırmışlar ve kuvvetlerini dağıtmışlardır. Bu iki emir daha sonra Harezm’e giderek bölgenin idaresinin Sultan Berkyaruk tarafından kendilerine verildiğini söyleyerek Harezm bölgesinin idaresini ele geçirmişlerdir.91 Sultan Berkyaruk bu olayları öğrendiğinde Emir Üner ve Müeyyedü’lMülk’ün isyanları ile uğraşmaktaydı. Sultan derhal Emir-i Dad Habeşi b. Altuntak’ı Horasan valiliğine tayin ederek bu asileri cezalandırmasını buyurdu. Habeşi, Herat’dan hızla 15 bin kişilik kuvvet toplayarak harekete geçti. Yolda kendisine katılan kuvvetlerle Ceyhun nehrini gecen Habeşi b. Altuntak, Harezm bölgesine kaçmakta olan Emir Yaruktaş’ı yolda yakalayarak kuvvetlerini bozguna uğratmış ve Emir Yaruktaş’ı da esir etmiştir. Bu haberi öğrenen Emir Kodan’ın askerleri isyan etmiş ve hazinelerini yağmalamıştır. Emir Kodan zor da olsa Harezm’den kaçmayı başarmış ve Horasan’a 90Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi, 24. Sevim ve Merçil, 149-150. İbnü’l-Esir, Cilt 10, 219- 221. 91Özgedenli, 212. Sevim ve Merçil, 151. İbnü’l-Esir, Cilt 10, 222. 26 dönerek Melik Sancar’ın hizmetine girmiştir. Horasan işlerini yoluna koyan Emir Habeşi b. Altuntak, Harezm bölgesinde de düzeni sağlamış ve Harezm bölgesinin idaresini Sultan Melikşah’ın taştdarı Anuştekin Garce’nin oğlu Kudbüddin Muhammed’e vermiştir. Böylece çalışmamıza konu olan Harezmşahlar Devleti dönemi Kudbüddin Muhammed’in 1097 yılında Harezm’e vali tayin edilmesi ile başlamıştır.92 Sultan Berkyaruk, taht mücadeleleri ile geçen saltanatı sonunda 1104 yılında hayatını kaybetti. Sultan Berkyaruk’un ölümünün ardından Büyük Selçuklu Devleti tahtına kardeşi Muhammed Tapar geçti. Sultan Muhammed Tapar zamanında Melik Sancar, Horasan bölgesindeki hâkimiyetini kuvvetlendirdi.93 Sultan Muhammed Tapar’ın 1117 tarihinde ölümünün ardından devlet adamları tarafından oğlu Mugisüddin Mahmud tahta çıkarıldı. Ancak amcası Horasan Meliki Sancar yeğenini saltanatını tanımayarak harekete geçti. İki taraf arasında Ağustos 1119 tarihinde yapılan Save savaşının ardından Sancar, Büyük Selçuklu Devleti tahtına çıktı.94 92Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi, 37-38. Özgüdenli, 212. Aydın Taneri, Harezmşahlar,Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları, 1993, 9. Togan, 240-257. Köprülü, 265-296. İbnü’l-Esir, Cilt 10, 223. 93Özgüdenli, 235. Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi,24-25. 94Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi, 25. Turan, Selçuklular ve Türk İslam Medeniyeti,234. İKİNCİ BÖLÜM HAREZMŞAHLAR DEVLETİ’NİN KURULUŞU VE BÜYÜK SELÇUKLU DEVLETİ İLE İLİŞKİSİ 2.1. ANUŞTEKİNOĞULLARI HAREZMŞAHLARI’NIN ORTAYA ÇIKMASI VE KUDBÜDDİN MUHAMMED Harezmşahlar Devleti hanedanının atası olan Anuştegin, Büyük Selçuklu Devleti komutanlarından Bilge Tekin tarafından Garcistan’lı bir köle tacirinden alınmıştır. Anuştekin, Garcistan’dan alındığı için AnuştekinGarca adı ile de kaydedilmiştir. Bilge Tekin’in kölesi olarak saraya gelen Anuştekin zamanla zekâsı ve becerisiyle devlet içinde yükselmiştir.95Anuştekin daha sonra sultanın en güvenilir köleleri arasından seçilen taştdarlık96 görevine getirilmiştir. Bilindiği gibi Sultan Melikşah’ın taştdarlığı görevine gelen Anuştekin’e 1077 yılında sultan tarafından taştdarlık makamının giderlerini karşılaması için Harezm Bölgesi’nin valiliği verilmiştir. Ancak Anuştekin, başkent İsfahan’dan ayrılmamış ve Harezm bölgesine gitmeyerek naipler vasıtası ile bölgeyi idare etmiştir.97 Harezmşahlar Devleti’nin soyu meselesine baktığımızda kaynaklarda farklı görüşler mevcuttur. F.Köprülü, Reşüdiddin’e dayanarak bu hanedanı Oğuzlar’ın Beğdili boyundan olduğunu aktarır.98 Bunun yanında Garcistan’dan köle olarak satın alınan Anuştekin’in Karluk, Halaç, Yağma, Çiğil veya Kıpçak Türklerinden de olabileceği muhtemeldir. Türk olduğu kesin olan bu hanedanın Türklerin hangi kolundan olabileceği konusu kaynaklarda tam olarak net değildir.99 95Alaaddin Ata Melik Cüveyni, Tarih-i CihanGüşa,Cilt II, Mürsel Öztürk, (çev.), Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1988, 5.İbnü’l-Esir, Cilt 10, 223. Hamdullah Müstevfi-yiKazvini, Tarih-i Güzide, Mürsel Öztürk (çev.) Ankara: TTK, 2018,384. Barthold, Moğol İstilasına Kadar Türkistan, 339-340. 96Merçil, Selçuklular ( Makaleler),İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları, 2011, 208-209. 97Köprülü, 265-296.Cüveyni, Cilt II, 5.Barthold, Moğol İstilasına Kadar Türkistan, 340. Özaydın, KudbüddinHarizmşah, İslam Ansiklopedisi, Cilt 26, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2002, 484- 485.Kazvini, Tarih-i Güzide,384. 98 Köprülü, 265-296. 99Kafesoğlu, Harizmşahlar Devleti Tarihi, 40-41. Taneri, 15. Özaydın, KudbüddinHarizmşah, İA,484-485. 28 Sultan Berkyaruk döneminde Harezm bölgesine baktığımızda bölgenin idaresi Kıpçak Türklerinden olan Ekinci b. Koçkar’ın idaresindeydi. Sultan Berkyaruk Horasan’da taht için isyan eden amcası Arslan Argun’u bertaraf etmek için daha önce de ifade ettiğimiz gibi kardeşi Melik Sancar’ı görevlendirdi. Melik Sancar, Atabeg Emir Kamaç ile Damegan’a geldiğinde Arslan Argun’un Merv’de bir kölesi tarafından öldürüldüğü haberi geldi.100 Melik Sancar’ın ardından Horasan’a gelen Sultan Berkyaruk bölgenin idaresini kardeşi Melik Sancar’a verdi. Arslan Argun’a isyanında destek veren Emir Kodan ve Emir Yaruktaş, Sultan Berkyaruk tarafından cezalandırılmaktan korkmaktaydılar. Ancak sultan bu iki güçlü emiri cezalandırmadı ve taht kavgalarında kendisine destek olmalarını bildirdi.101 Sultan Berkyaruk taht kavgaları sırasında Emir Kodan ve Emir Yaruktaş’ın yanında Harezm bölgesinin idarecisi olan Ekinci b. Koçkar’ı da kuvvetleri ile beraber desteğe çağırmıştı. Ekinci b. Koçkar, 10 bin kişilik bir kuvvetle Sultan Berkyaruk’a destek için Harezm’den Horasan’a indi. Ekinci b. Koçkar’ın bu gelişini Sultan Berkyaruk’un kendilerini cezalandırmak için gönderdiğini düşünen Emir Kodan ve Emir Yaruktaş, 300 seçme adamı ile Merv’e önden gelen ve eğlenmekte olan Ekinci b. Koçkar’a baskın vererek onu ortadan kaldırdılar ve kuvvetlerini de dağıttılar. Daha sonra Harezm’e giderek sultan tarafından görevlendirildiklerini söyleyerek Harezm idaresine hâkim oldular.102 Bu olaylar üzerine Sultan Berkyaruk, Horasan valisi Habeşi b. Altuntak’ı asi emirleri cezalandırmakla görevlendirdi. Habeşi b. Altuntak, Emir Yaruktaş’ı yakalayarak ortadan kaldırdı. Emir Kodan ise kaçarak Melik Sancar’a sığındı ve onun hizmetine girdi.103 Habeşi b. Altuntak daha sonra 1097 yılında Harezm bölgesinin idaresini Anuştekin’in oğlu Kudbüddin Muhammed’e verdi.104Kudbüddin Muhammed’in Harezm valisi olması ile Harezmşahlar Devleti tarihteki yerini almıştır.105 Kudbüddin Muhammed bölgeyi Büyük Selçuklu Devleti adına fiilen idare eden Anuştekin hanedanının ilk üyesidir. Babasının sağlığında Merv’de çok iyi eğitim 100İbnü’l Esir, Cilt,10, 221. 101Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi, 37.İbnü’l Esir, Cilt 10, 222. 102İbnü’l Esir, Cilt 10, 222. Özaydın, KudbüddinHarizmşah, İA, 484-485. 103İbnü’l Esir, Cilt 10, 223. 104Cüveyni, Cilt II, 6. Kafesoğlu,Harizmşahlar Devleti Tarihi, 37-38.İbnü’l Esir, Cilt 10, 223.Barthold,Moğol İstilasına Kadar Türkistan,340. 105Kafesoğlu,Harizmşahlar Devleti Tarihi, 38. İbü’l-Esir, Cilt 10, 223. 29 görmüş siyaset ve ilim sahibi yetenekli bir devlet adamıydı. Kudbüddin Muhammed Harezmşah, Harezm bölgesinde idareciliği döneminde her zaman Büyük Selçuklu Devleti’ne sadakatle bağlı kalmıştır.106 Melik Sancar, Habeşi b. Altuntak’ın isyanının ardından Habeşi’yi ortadan kaldırdığıve Horasan bölgesine tamamen hâkim olduğu dönemde sadakatinden emin olduğu Kudbüddin Muhammed’i Harezm valiliğinde yerinde bırakmıştır. Harezmşah Muhammed otuz yıllık idaresinde (1097-1128) Harezm bölgesinde iyi bir yönetim sergilemiştir. Melik Sancar’ın 1118 tarihinde yeğeni Mahmud b. Muhammed ile yaptığı ve Büyük Selçuklu Devleti sultanı olduğu Save savaşında Sancar’ın ordusunda yer almıştır. Ayrıca Semerkand Hanı Muhammed Arslan, Sultan Sancar’ın kendisini cezalandırmak için hazırlandığı seferden sultanı vazgeçirmek için Harezmşah Kudbüddin Muhammed’den şefaatçi olmasını istemiştir. Bu durum Kudbüddin Muhammed’in Sultan Sancar katındaki itibarını göstermektedir.107 Harezmşah Muhammed, Harezm bölgesinde Ekinci b.Koçkar’ın oğlu Tuğrul b. Ekinci ile mücadele etmiş ve onu yenilgiye uğratarak bölgeden uzaklaştırmıştır. Bu mücadelesinde Sancar’dan yardım istemiş ancak yardım gelmeden Tuğrul b. Ekinci’yi bertaraf etmeyi başarmıştır. Kudbüddin Muhammed idareciği döneminde Sultan Sancar’ın sarayına Merv’e bir yıl kendisi bir yıl büyük oğlu Alaaddin Atsız’ı Harezm vergilerini ve hediyeleri sunmak için göndermiştir. Harezm’de otuz yıllık idareciliğinde iyi bir idare ortaya koyan Kudbüddin Muhammed hanedanının burada tutunması ve gelecekteki faaliyetleri için iyi bir zemin hazırlamıştır. Adına yazılan eserde, “Kudbü’d-din ve’d-dünya, Ebu’l-Feth Muınüemirü’l-mümünin” lakaplarıyla anılması onun nüfuz ve kudretini göstermektedir.108 2.2. Sultan Sancar-Harezmşah Atsız Mücadelesi Kudbüddin Muhammed Harezmşah’ın 1128 yılında ölümünün ardından oğlu Alaaddin Atsız babasının yerine geçerek Harezmşah oldu. Sultan Sancar babası Kudbüddin Muhammed’in kendisine sadakatle bağlı kalarak Harezm bölgesini idare 106Cüveyni, Cilt II, 6. Kazvini, Tarih-i Güzide, 385. 107Taneri, 16. Özaydın, KudbüddinHarizmşah, İA,484-485. İbnü’l-Esir, Cilt 10, 224. 108 Köprülü, 265-296.İbnü’l-Esir, Cilt, 10, 224. Taneri, 17. 30 etmesinden dolayı Atsız’ın babasının yerine Harezmşah olmasını onayladı.109 1097 yılında doğan Atsız, bilgisi ve cesareti ile başarılı bir devlet adamı olup yazdığı Farsça şiirler ile de devlet adamlığı yanında edebi yönünün de olduğu görülmektedir.110Harezmşah Atsız, Sultan Sancar döneminde Büyük Selçuklu Devleti başkenti olan Merv’de yetişmiş ve eğitimini buruda almıştır. Gençlik yıllarından itibaren Sultan Sancar’ın yanında itibar kazanmıştır. Atsız babasının sağlığında Harezm vergilerini götürmek ve Sultan Sancar’a hediyeler sunmak için iki yılda bir Merv’e Sultan Sancar’ın huzuruna giderdi. Atsız babası Kudbüddin Muhammed ile beraber Sultan Sancar’ın 1118 yılında yeğeni Irak sultanı Mahmud’a karşı kazandığı ve Büyük Selçuklu Devleti tahtına geçtiği Save savaşında da Sultan Sancar’ın yanında yer almıştır.111Harezmşah Atsız’ın Sultan Sancar katında itibar kazandığı en önemli olay, Sultan Sancar’ın 1129-30 yılında isyan eden KarahanlıTamgaç Han üzerine yaptığı Maveraünnehir seferi sırasında Buhara yakınlarında Sultan Sancar’a bir av esnasında tertib edilen suikast girişiminden Sultan Sancar, Atsız’ın yardımı ile kurtulmuştur. Atsız’ın Sultan Sancar’ın hayatını kurtardığı bu olay onun Sultan Sancar katında büyük itibar kazanmasını sağlamıştır.112 Harezmşah Atsız’ın idaresinin ilk yılları Sultan Sancar’a karşı sadakatle geçmiştir. Atsız bu dönemde Sultan Sancar’ın 1130 yılındaki Maveraünnehir seferine, 1132 yılında yeğeni Irak Sultanı Mesud’a karşı yaptığı sefere katılmış ve Horasan ordularının sağ cenahında bulunmuştur. Bu iki savaşta büyük yararlılıklar gösteren Harezmşah Atsız için Cüveyni, “şehamet ve kahramanlıkta mümtaz ve akranlarından üstün” olarak ifade etmiştir. Harezmşah Atsız’ın, Sultan Sancar katında büyük itibar görmesi diğer devlet adamlarının onu kıskanmasına neden olmuştur. Cüveyni, bu devlet adamlarının Atsız’a karşı suikast girişiminde bulunduklarını belirtir. Usta bir devlet adamı olan Atsız durumu anlamada gecikmemiş ve bu suikast girişiminden kurtulmuştur.113 109 Köymen, Cilt II, 311. İbnü’l-Esir, Cilt 10, 224. 110Cüveyni, Cilt II, 6.Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi,44. İbnü’l-Esir, Cilt 11, 179. 111 Sümer, Atsız b. Muhammed, İslam Ansiklopedisi, Cilt 4, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1991, 91-92. 112Cüveyni, Cilt II, 6. Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi, 45. 113Cüveyni, Cilt II, 6. 31 Sultan Sancar’ın 1135 yılında isyan eden Gazneli Sultanı Behramşah üzerine yaptığı Gazne seferinde Harezmşah Atsız sultanın yanında yer alıyordu. Harezmşah Atsız bu sefer sırasında devlet adamlarının Sultan Sancar’ı kendi aleyhinde etkilediğini ve sultanın kendisine soğuk davrandığını fark etmede gecikmemiştir. Hayatından endişe eden Harezmşah Atsız, Belh şehrinde bulundukları sırada Sultan Sancar’dan izin alarak Harezm’e döndü114. Sultan Sancar, Harezmşah Atsız’ın dönmesinin ardından o artık bizden uzaklaştı, bir daha yüzünü görmeyeceğiz demiştir. Bunun üzerine Atsız’ın gitmesine neden izin verdiğini soran devlet adamlarına Sancar, onun hizmetlerinden dolayı üzerinde hakkı olduğunu ona kötü davranmanın kendi sultanlığına yakışmayacağını söylemiştir.115 Devlet adamlarının ve komutanların devletin bir eyaletinin valisi olan Atsız’ı bu kadar kıskanması ve sultanı ona karşı doldurmasına karşılık Sultan Sancar, Harezmşah Atsız aleyhine karşı sert bir tavır almamıştır. Aksine Sultan Sancar onu idaresi olan Harezm bölgesine göndererek Atsız’dan yana tavır almış ve devlet adamlarının Atsız’ın bertaraf edilmesi konusundaki girişimleri neticesiz kalmıştır.Nitekim Sultan Sancar 1138 yılındaki birinci Harezm seferine kadar Harezmşah Atsız’ı takip etmemiştir.116 2.2.1. Sultan Sancar’ın I. Harezm Seferi Harezmşah Atsız, Barthold’a göre Harezmşahlar Devleti’nin gerçek kurucusudur.117 Atsız, Harezmşahlar Devleti’nin temellerine atmış ve bu girişimlerini de devrin en büyük idarecisi olan Sultan Sancar’a karşı yaptığı mücadeleler ile yapması onun ne kadar yetenekli bir devlet adamı olduğunu göstermektedir.118 Sultan Sancar’ın izni ile Harezm’e dönen Atsız, kendisine karşı yapılanların ardından Harezm bölgesinde iç ve dış siyasette Büyük Selçuklu Devleti ve Sultan Sancar’a karşı cephe almıştır. Harezmşah Atsız, “harezmşah” unvanı taşımasına rağmen Büyük Selçuklu Devleti’nin doğu sınırında bulunan Harezm eyaletinin umumi valisidir. Yani Atsız, Karahanlılar ve Gazneliler Devleti gibi tabi devlet statüsüne sahip değildi. Babasının 114Cüveyni, Cilt II, 7. 115Köymen, Cilt II, 312. Cüveyni, Cilt II, 7. Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi, 46. 116 Köymen, Cilt II, 313. 117Barthold, Moğol İstilasına Kadar Türkistan, 340. 118Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi, 44. 32 yerine Harezm valisi olması da daha bir hanedanın kurulduğunu göstermemektedir. Harezmşah Atsız’ın çevre Türk ülkelerine seferler yapması elçi göndermesi ve kabul etmesi de Sultan Sancar’ın emrine bağlıdır. Atsız bu faaliyetleri yaparak bir umumi vali gibi değil tabii bir devletin hükümdarı gibi hareket etmiştir. Harezmşah Atsız müstakil bir devletin temellerini atmak için çalışmış ve halka kendisini meşru bir hanedanın reisi gibi göstermiştir. Nitekim babasının Harezm’deki başarılı idaresinin halkı memnun etmesinin de yardımıyla Harezmşahlar Devleti’nin bağımsızlık yolunda en büyük faaliyetlerini yürütmüştür.119 Harezmşah Atsız, Harezm’e döndükten sonra kendi idaresinin sınırlarını genişletmekte ve gücünü arttırmaktaydı. Atsız, 1132-1133 yıllarında aşağı Seyhun boylarında bulunan Cend şehrini gayrimüslim idarecisinin elinden almıştır. Atsız’ın komşu Türk ülkelerine yaptığı seferlerin asıl amacı bol ganimetin yanında Türk bozkırındaki insan gücünden ordusunda faydalanmaktı. Bu politikası daha sonra gelen Harezmşahlar tarafından da takip edilmiştir. Takip edilen bu politika başarılı sonuçlar doğurmuş ve Kıpçaklar ile onların akrabaları olan Kanglılar, Harezmşahlar Devleti’ne tabii hale getirilmiş ve özellikle orduda hizmet etmişlerdir. Kazanılan bu taze kuvvetler Harezmşahlar Devleti’nin kuvvetlenmesi ve büyük bir güç haline gelmesinde büyük hizmet etmişlerdir.120 Harezmşah Atsız daha sonra Türkmenler tarafından önemli bir yurt olan Mangışlak121 bölgesini ele geçirdi ve karşı gelenleri kılıçtan geçirdi. Atsız’ın Cend ve Mangışlak’da yaptığı bu tahribat ve müslüman kanı akıtması Sultan Sancar’ın öfkesini üzerine çekmede gecikmedi. Sultan Sancar bu arada Abbasi veziri Nuşirevan’a yazdığı mektupta Cend şehrinin Atsız tarafından ele geçirilmesini tabilerinden birinin başarısı olarak göstermiştir. Sultan Sancar’ın gayrimüslim göçebelere karşı tahkim ettiği ve teşkilatlandırdığı İslam’ın sınır bölgeleri olan Cend ve Mangışlak’ın Harezmşah Atsız tarafından zorla ele geçirilmesi ve burada gaza eden gazileri öldürmesi sultanın öfkesine neden oldu.122 Diğer taraftan umumi bir valinin tabii devlet hükümdarı gibi hareket etmesi, tabii devletler olan Karahanlılar 119 Köymen, Cilt II, 313. 120Özgüdenli, 267. 121 Hazar Denizi’nin doğusunda bulunan ve dağlarla kaplı olan yarımadadır. Ahmet Taşağıl, Magışlak, İslam Ansiklopedisi, Cilt 27, Ankara: Türkiye Diynet Vakfı, 569-570. 122 Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, 239. 33 ve Gazneliler Devletleri üzerinde yapacağı etki de isyan etme ve bağımsızlık yolunda harekete geçirebilirdi.123 Sultan Sancar isyan hareketi içinde olan valisini cezalandırmak için hazırlıklara başladı. Sancar bu seferin haklı sebeplerini belirttiği fetihnamede seferin sebeplerini sayarken en fazla Atsız’ın sınır bölgelerde izni olmadan ve haklı bir sebep yokken müslüman kanı akıtması üzerinde durmuştur. Sultan Sancar, fetihnamesinde Atsız’ı nankörlükle suçlamakta ve kendi müsaadesi ile Harezmşah olduğunu ancak isyan yoluna gittiğini ve Cend ve Mangışlak’da müslüman kanı dökmekle suçlamıştır. Yine fetihname de Atsız’ın Selçuklu memurlarını yakalatarak hapsettiği birini öldürdüğü ve memurlarının mallarını müsadere ederek türlü fenalıklar yaptığı belirtilmektedir.124 Sultan Sancar zulüm gören tebaasının hakkını korumak için metbu hükümdarlıktan doğan hakkını kullanarak hazırlıklara başladı. Diğer yandan daha önce Atsız’a karşı kıskançlık ve kin duygularını gördüğümüz devlet adamları ve komutanlar sultana daha önce onu bırakarak Harezm’e göndermesinin yanlış olduğunu ve Atsız’ın bertaraf edilmesi gerektiğini kabul ettirmişlerdir. Daha önceki nüfuz mücadelesinde Sultan Sancar, Atsız’dan yana karara varırken bu sefer devlet adamları görüşlerini sultana kabul ettirerek bu nüfuz mücadelesini kazanmışlardır. Sultan Sancar otuz yıldır hâkimiyeti altında bulunan Harezm bölgesine ilk defa sefer yapmaktaydı. Daha sonrasında ise Harezm bölgesi Sultan Sancar’ın üst üste en fazla sefer düzenlediği bölge olma özelliğini taşımıştır. Harezm bölgesi imparatorluğun doğu sınırlarını korumak için elde tutulması gereken bir bölgedir.125 Sultan Sancar, valisi olan Harezmşah Atsız’ı cezalandırmak için ordusu ile başkent Merv’den yola çıkarak Eylül 1138 yılında ordusu ile Belh şehrine geldi. Atsız, Sultan Sancar’ın yola çıktığını haber alınca savaş hazırlıklarına başladı. Harezm idarecilerinin en çok başvurduğu yolu uyguladı ve su bendlerini açarak Selçuklu ordusunun geçebileceği yerleri bataklığa çevirdi. Diğer taraftan da ordusu ile başkent Gürgenç’ten yola çıkarak daha güneyde olan Hazaresb kalesi önüne ordugâhını kurdu. Hazaresb kalesi oldukça müstahkem bir kaleydi. Harezmşah Atsız bölgenin 123 Köymen, Cilt II, 314. 124 Köymen, Cilt II, 315. Barthold, Moğol İstilası Devrinde Türkistan, Seniha Sami Moralı (çev.) Gülnar Kara (hazr.), Ankara: TTK, 2020, 322. 125 Köymen, Cilt II, 317. 34 etrafına hendekler kazdırarak içlerini su ile doldurdu ve duvarlar inşa ettirdi. Diğer yandan kale surlarının etrafında çok geniş alanları sular altında bıraktı. Sultan Sancar bu arada Irak, Sistan, Horasan ve Mazenderan askerleri ile Belh’denHarezm’e yürüdü. Sultanın ordusu Ceyhun nehri kıyısını takip ederek yoluna devam ediyordu. Sultan Sancar bölgenin su verilerek bataklığa çevrilmesi nedeniyle yavaş hareket ediyordu.126 Harezmşah Atsız, Sultan Sancar’ın ordusunun sayı ve teçhizat üstünlüğünü taktik üstünlüğü ile dengeleyeceğini düşünüyordu. Sultan Sancar zorlu bir çöl yürüyüşünün ardından Hazaresb kalesi önüne geldi. Kasım 1138 tarihinde Harezm ordusu ve Selçuklu ordusu Hazaresb kalesi önünde savaşa başladılar. Atsız’ın ordusunda çok sayıda gayrimüslim Türk askeri de bulunmaktaydı. Savaşın daha başında Harezm ordusu kısa sürede dağıldı. Ordusunu toparlayamayan Atsız savaş meydanını terk etti. Harezm ordusu on bine yakın ölü ve esir verdi. Esirler arasında bulunan Atsız’ın oğlu Atlıg, Sultan Sancar’ın emri ile derhal idam edildi ve başı Maveraünnehir’e Karahanlı hükümdarına gönderildi. Oğlunun öldürülmesine çok üzülen Harezmşah Atsız bu olayın ardından Selçuklular’a karşı ilişkilerde tamiri olmayan bir yara aldı.127 Harezm ordusunun esir edilen ve dağılan askerleri sultanın emri ile affedilerek Selçuklu ordusuna alındılar. Sultan Sancar bir hafta savaş meydanında kaldı ve Atsız’ın ordusundan pek çok asker sultanın ordusuna katıldılar. Sultan Sancar bu savaşın ardından savaşta büyük yararlılık göstermiş olan ordusunun sağ cenah kumandanı Feleküd-din Ali’ye zaferi müjdeleyen bir fetihname yazarak birer nüshalarını Irak Selçukluları Devleti’ne, Bağdad’a, Irak, Fars ve Huzistan’da bulunan devlet adamlarına gönderilmesi görevini vermiştir.128 Sultan Sancar daha sonra bir direnişle karşılaşmadan Harezm bölgesinin tamamına hâkim oldu. Ancak Sultan Sancar bu zaferi yeterli görerek Harezmşah Atsız’ı takip ettirmemiştir. Sultan 126 Köymen, Cilt II, 318.Barthold, Moğol İstilası Devrinde Türkistan, 323. Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi, 48. 127 Köymen, Cilt II, 318: İbnü’l-Esir, Cilt 11, 67.Özgüdenli, 268. Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, 240. 128 Köymen, Cilt II, 319. 35 Sancar’ın bu seferi ile Atsız’ın kurmuş olduğu teşkilat ve toparladığı ordusu yok edilmiş ancak Atsız’ın yakalanamaması seferi kesin olarak neticelendirmemiştir.129 Sultan Sancar, Harezm bölgesinin idaresini kardeşi Muhammed Tapar’ın oğlu olan yeğeni Melik Süleyman’a bırakarak Şubat 1139 tarihinde başkent Merv’e döndü. Melik Süleyman’ın yanına devrin gereği olarak vezir, atabey, hacip gibi devlet adamları tayin edildi. Ancak Harezm halkı Melik Süleyman ve Selçuklu devlet adamlarından memnun olmadı. Sultan Sancar’ın Atsız’ı yenilgiye uğratmayı başarı olarak görerek geriye dönmesi ve Atsız bertaraf edilmeden Melik Süleyman’a Harezm idaresini vermesi sağlam temellerle dayanmamaktaydı. Atsız kısa süre sonra gelerek halkında desteği ile Melik Süleyman ve maiyetini Harezm’den uzaklaştırdı. Melik Süleyman adamları ile beraber Sultan Sancar’ın yanına Merv’e döndü.130 Harezmşah Atsız, Harezm bölgesinde hâkimiyetini tekrar sağladıktan sonra 1140 tarihinde Buhara üzerine intikam seferine çıktı. Buhara şehrini ele geçiren Atsız, Sultan Sancar’a tabii olan şehrin valisi Zengi b. Ali’yi öldürdü ve şehrin surlarını yıktırdı. Atsız’ın Buhara seferi onun Hazaresb kalesi önünde aldığı yenilginin yaralarını sardığını uğradığı kayıpları telafi ettiğini ve gücünü toparladığını göstermektedir. Usta bir devlet adamı olan Atsız, Buhara saldırısının cezasız kalmayacağını biliyordu. Fakat aradan çok geçmeden Harezmşah Atsız, Sultan Sancar’a Mayıs 1141 yılında bir sadakat yemini ederek tabiiyetine girdi. Harezmşah Atsız’ın neden böyle bir sadakat yemini yaptığına bakıldığında, bu arada Sultan Sancar’ın büyük bir sefer hazırlığında olduğu görülmektedir. Sultan Sancar, Maveraünnehir bölgesini tehdit eden Karahıtaylar Devleti’ne karşı büyük bir sefer hazırlığındaydı. Atsız bu olayı görerek Sultan Sancar’ın Karahıtay seferinden önce arkasını güvene almak adına önce Harezm üzerine gelebileceği endişesine kapılarak sultanın gazabını üstüne çekmemek için Sultan Sancar’ın yüksek hâkimiyetini bir yemin metni ile kabul etmiştir. Harezmşah Atsız’ın Sultan Sancar’a yaptığı bu önemli yemin metni tam olarak günümüze kadar gelmiştir.131 Harezmşah Atsız’ın günümüze kadar gelen sevgend-name de denilen bu yemin metnine baktığımızda; 129Barthold, Moğol İstilası Devrinde Türkistan, 323.Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi, 48- 49. 130 Köymen, Cilt II, 320. İbnü’l-Esir, Cilt 11, 67.Özgüdenli, 268-269. Kazvini, Tarih-i Güzide, 385 131 Köymen, Cilt II, 321.Özgüdenli, 269. Barthold, Moğol İstilası Devrinde Türkistan, 323-324. 36 “Herkesten daha doğru söyleyen Ulu Tanrı şöyle buyuruyor: “Ahdinizi ifa ediniz, çünkü ahd mesuliyetlidir. Tanrı ile ahitleştiğiniz zaman ahdinizi yerine getiriniz, çünkü bu zaman siz, Tanrıyı kendinize kefil yapmış oluyorsunuz.” “Ben ki, Atsız b. Mehmed’im aziz ve celil olan Tanrı’dan tevfik istiyor ve onun rahmetine sığınıyorum. İşte Tanrı’ya karşı bağlandığım bu ahde nasıl vefa ediyorsam, din ve dünyamın salahını, kendisinden bildiğim âlemin efendisi İslam Sultanına itaat etmeyi de bu cümleden addediyorum. Tanrı herkesi doğruluğa muvafakat edici ve olgunluğa götürücüdür. Ben ki Atsız b. Mehmed Harezmşah’ım aziz ve celil olan Tanrı’ya ve Resulü Muhammed’e selam üzerine olsun ahdettim ki, ben ben oldukça âlemin efendisi Sancar b. Melikşah b. Mehmed’e ömrü uzun olsun muti olayım ve emirlerine itaat edeyim. Hiçbir zaman ona itaatsizlik göstermeyeyim. Türkten ve Tacikten dost veya düşmandan, kadından, erkekten, kâfir ve müslümandan, devletinin fenalığını isteyen ve ona muhalif olanlardan hiç birisiyle dost olmayayım. Onları himaye de etmeyeyim. Velhasıl hiçbir surette onun devletinin muhalifi bulunmayayım. Ona dost olanlarla dost düşman olanlarla düşman olayım. Eğer onun muhaliflerinden bir kimse, devletinin aleyhinde bir şey yazarsa ve yanlış bir haber verir veyahut da gizli bir komplo tedbiri hazırlarsa zatıâlilerini haberdar edeyim. Bu hususta imkân dâhilinde gücümün yettiği kadar can ve gönülden çalışayım. Bu suretle devletin fena kasıtlı muhalifleri sinsin ve bende dolayısıyla ona kulluğumu göstermiş olayım. Hiçbir özür ve bahaneye tutunmayayım. Şüphe de göstermeyeyim. Âlemi ve insanları yaratan Ulu Tanrı’ya niyaz ve itaatten sonra o mutlu padişahın emirlerini yerine getirmeyi kendime farz-ı ayn sayayım. Aynı zamanda bu ahidnamede zikredilmiş olan bütün şeylere sadık olayım. Aziz ve celil, rahman, rahim ve her şeyden büyük kendinden başka hiçbir Tanrı bulunmayan her şeyi müdrik ve her şeyi helak edici olan ve hiç ölmeyen o diri Tanrı’ya bu ahidnamede zikredilen şeylere sadakat göstermek için yemin ettim: “Vallahi, Billahi, Tallahi.” “Yedi kat göğün ve yerin Tanrısı olan ve kendinden başka Tanrı olmayan o Tanrı’ya yemin ettim ki ona Sultan Sancar’a asla muhalif olmayayım. Eğer bunda ahidname de söylediğim gibi hareket etmezsem Ulu Tanrı benden bizar olur bende ondan bizar olurum. Ona Sultan Sancar’a herhangi bir şekilde muhalefet edecek olursam yaya gitmek şartıyla on defa hac etmek, on sene daimi oruç tutmak borcum olsun. Bütün 37 malımı mülkümü Mekke ve Medine fakirlerine sadaka edeyim. Aldığım ve alacağım her nikâhlı kadın benden boş düşmüş olsun. Yaptığım bu ahid tuttuğum bu niyet ve ettiğim bu yeminlerin hiçbirisine, istisna, tevil ve hile karıştırmadım. Âlemin efendisi ömrü uzun olsun Sultan Sancar’a kölelik ve itaatten başka bir şekilde diğer bir ahitte bulundumsa aziz ve celil olan Tanrı’nın Resulü Muhammed’in selam ve salât üzerine olsun söylediklerini ve bütün Peygamberlerin selam üzerlerine olsun insanlara getirmiş oldukları şeylerin hepsini inkar ederek Tanrı’nın Kur’an da bahsettiği ‘Onlar üzerlerinde Tanrı laneti olan kimselerden. Onlar için fena akıbet ve cehennem vardır’ kimselerden olayım. Aziz ve celil olan Tanrı’yı Resulü Muhammed’i selam üzerinde olsun, bütün Peygamber ve Melekleri selam üzerlerine olsun, hazır olan maruf, emin ve muteber kimseleri bu ahid ve yeminler üzerine, isteyerek, dileyerek şahit gösteriyorum.” 132 Şeklinde kaleme alınmıştır. 2.2.2.Karahıtaylar Devleti ve 1141 Katavan Savaşı Çin’in kuzeyinde Liao133 adıyla hüküm sürmekte olan Kitan Devleti’ne 1125 yılında Moğol asıllı Cürcetler tarafından son verilmiştir. Kitan ya da Kıtaylar’ın büyük kısmı Cürcetler’e tabi olarak yerlerinde kalmışlardır. Kitanlar’ın küçük bir kısmı ise son Kitan hükümdarının kardeşi Çin kaynaklarında Yeh-lü Ta-shih, İslam kaynaklarında ise Gürhan olarak kaydedilen hanedan üyesi etrafında toplanarak batıya kaçtılar. Kuzey Türkistan dağlarında bir süre göçebe olarak yaşam sürmelerinin ardından Cürcet takibinden kurtuldular.134Cüzcani, Kitanlar için “Tamgaç hükümdarına yüz çevirip İslam hudutlarını kendilerine mesken ve otlak yaptılar. Afrasiyab meliklerine bozkır ve meralar için vergi vermeyi kabul ettiler. Zamanla sayıları arttı fitne fesat çıkardılar,”135 diye aktarmaktadır. Kitanlar, İslam sınırlarına ilk geldikleri zaman Karahanlı hanedanından idarecilere vergi vererek yurt tutmuşlardır. Ancak zamanla Karahanlı idarecilerden memnun olmayan boyların Gürhan’ın etrafında toplanması ile kuvvetleri arttı. Gürhan idaresindeki Kitanlar daha sonra Uygur ve Kırgız topraklarını geçerek Tarbagatay dağlarına geldiler. Burada İmil şehrini kurdular ve 132 Köymen, 321-323. 133 W. Eberhard, Çin Tarihi, Ankara: TTK, 2019, 241. 134Özgüdenli, 271. 135Cüzcani, Tabakat-ı Nasıri Moğol İstilasına Dair Kayıtlar, Mustafa Uyar (çev.) İstanbul: Ötüken, 2016, 42. 38 İslam kaynaklarında Karahıtay, Çin kaynaklarında Batı Liao adıyla kaydedilen devleti kurmuşlardır.136 İslam kaynaklarında Gürhan olarak ifade edilen Karahıtay hükümdarı İmil şehrinde kendisine katılan Türk boyları ile kısa zamanda kuvvetlerini arttırarak sağlam bir idare kurdu. Karahıtay Devleti’nin yapısına bakıldığında ise yönetim kesiminde bulunan Kitan idarecilerinin yanında Kitanlar küçük bir tabakadırlar. Devletin asıl yapısını ve nüfus yoğunluğunu Karahıtay devletinin kurulmasında ve kuvvetlenmesinde büyük katkısı olan yerli Türk unsurlar oluşturmaktaydı. Zamanla bu Türk unsuru ve Türk kültürü Karahıtay Devleti’nin yapısına hâkim olmuştur.137 Kara Hıtay hükümdarı Gürhan, kendisine katılan Türk boyları ile kuvvetlerini iyice artırarak sağlam bir hâkimiyet kurmuştur. İbnü’l-Esir, Karahanlı Arslan Han Muhammed’in yönetiminden memnun olmayan Türklerin oldukça kalabalık olup bunların sayısının 16 bin çadır halkı olduğu ve Karahanlı Devleti’nin doğu sınırını korumakla görevli olarak buraya yerleştirildiğini belirtir. Ancak baskıdan bunalan bu halk Karahanlı idaresinden ayrılarak Gürhan’a sığınmıştır. Karahıtay hükümdarı Gürhan kuvvetlerinin artmasının ardından 1130 yılında Doğu Karahanlı Devleti’ne ait olan ilk olarak Balasagun daha sonra Hoten ve Kaşgar şehirlerine hâkim olarak Doğu Karahanlı Devleti’ni hâkimiyeti altına almıştır. Daha sonra Beş Balıg Uygurları’nın da hâkimiyet altına alınmasıyla Karahıtay Devleti’nin sınırları oldukça genişlemiştir.138 Gürhan daha sonra Karahanlılar’dan bir sülalenin idaresinde olan Fergana bölgesini ele geçirerek, Batı Karahanlı Devleti’ni tehdit etmeye başladı. Karahıtaylar Devleti’nin bu tehdidi üzerine Sultan Sancar tarafından tahta çıkarılan Batı Karahanlı Hükümdarı II. Mahmud b. Muhammed Han harekete geçti. II. Mahmud Han, Mayıs 1137 tarihinde Hucend’de Kara Hıtaylar ile yaptığı savaşta ağır bir yenilgi alması Batı Karahanlı Devleti üzerindeki Karahıtay Devleti tehdidini iyiden iyiye arttırdı. Bu yenilgi Maveraünnehir’de büyük bir korkuya neden oldu. II. Mahmud Han, yaşanan bu olayları Sultan Sancar’a bildirerek Karlukları şikâyet etti.Sultan Sancar 136Özgüdenli, 271. Cüveyni, Tarih-i Cihan Güşa, Cilt II, 70. 137Eberhard, 243. 138Özgüdenli, 271. İbnü’l-Esir, Cilt 11, 82. 39 olası bir Maveraünnehir seferinden önce bu dönemde ardını güvene almak için Harezmşah Atsız ile mücadelesi Maveraünnehir seferini birkaç yıl geciktirmiştir.139 Sultan Sancar’ı Karahıtaylar Devleti ile karşı karşıya getiren olay Karahanlılar Devleti’nin bir iç sorunu olmuştur. Hucend yenilgisinin ardından Karahanlı Devleti’nde iç karışıklıklar baş göstermişti. 1141 yılında Karluklar, Semerkand Hanı II. Mahmud Han’a karşı ayaklandılar. Meliklik döneminden beri doğudaki gelişmeleri dikkatle takip eden Sultan Sancar olayın ciddiyetini anlayarak derhal hareket etmiştir. Bu dönemde Harezmşah Atsız’da Mayıs 1141 tarihinde Sevgendname ile sultana bağlılığını bildirdi. Sultan Sancar artık ardını güvene alarak Gazne, Gur, Mazenderan ve Sistan gibi kendine bağlı idarelerden de aldığı kuvvetler ile 100 bin kişiyi bulan ordusuyla Temmuz 1141 tarihinde Maveraünnehir’e hareket etti.140 Sultan Sancar karışıklık çıkaran Karluklar’ı cezalandırmak için harekete geçeceği zaman Karluklar’dan bir grup kaçarak Karahıtay hükümdarı Gürhan’a sığınmış ve onu Sultan Sancar’a karşı harekete geçmeye teşvik etmişlerdir. Gürhan, Maveraünnnehir işlerine karışmak için eline geçen bu fırsatı kaçırmamıştır. Gürhan, Sultan Sancar’a yazdığı mektubunda Karluklar’a dokunmamasını ve onları takibi bırakmasını istemiştir. Ancak Sultan Sancar’ın buna cevabı sert ve tehditkâr olmuştur. Sultan askerlerinin çokluğundan okçularının ustalığından bahsetmiş ve Gürhan’ı İslam’a davet etmiştir. İki ordu Eylül 1141 tarihinde Semerkand yakınlarında Katavan bozkırında karşılaşmış ve Sultan Sancar’ın ordusu Karahıtay ordusu tarafından çevrilerek ağır bir mağlubiyete uğramıştır.141İbnü’l-Esir’in aktardığı bilgilere göre bu savaşta Karahıtaylar safında canla başla savaşan Karluklar’ın savaşın sonucuna etkisi büyük olmuştur. Sultan Sancar savaş meydanını terk ederek Tirmiz şehrine kaçarken Mahmud Han’da memleketini terk etmiştir. Maveraünnehir bölgesini istila eden Karahıtaylar, Harezmşahlar Devleti Sultanı Alaaddin Muhammed’in 1211 yılında Maveraünnehir bölgesini ele geçirmesine kadar burayı ellerinde tutmuşlardır.142 139Özgüdenli, 272. 140Özgüdenli, 272. Köymen, Cilt II, 327. 141Barthold, Moğol İstilası Devrinde Türkistan, 324. Köymen, Cilt II, 330-331. 142İbnü’l-Esir, Cilt 11, 84.Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, 241. 40 Selçuklu ordusunun Katavan savaşında kayıpları on binleri bulmakta ve ölenler arasında pek çok âlim ve din adamı da yer almaktaydı. Bunun yanında başta Sultan Sancar’ın eşi Terken Hatun ve Atabeg Emir Kamac, Ebu’l Fazl Nasr gibi daha birçok devlet adamı da esir düşmüştü. Bu esirler ancak bir yıl sonra yüklü fidyeler ile kurtarılabildiler. 1141 Katavan savaşının ardından Maveraünnehir, Karahıtay ordusu tarafından istila edildi. Ordusu dağılan ve itibarı sarsılan Sultan Sancar bir yıl başkente dönemedi. 143 2.2.3.Harezmşah Atsız’ın Horasan’ı İstilası Harezmşah Atsız’ın en kuvvetli bulunduğu dönemde Sultan Sancar’a tabiiyetini arza lüzum görmesi sultanın bu büyük hazırlığını Maveraünnehir’den önce kendi üzerine çekmemek için olabileceği muhtemeldir. İbnü’l-Esir ve bazı kaynakların aktırdığı bilgiye göre Karahıtaylar Devleti’ni, Maveraünnehir’e ve Sultan Sancar’a karşı, 1138 yılında yapılan Harezm muharebesinin ve oğlu Atlıg’ın intikamını almak isteyen Harezmşah Atsız’ın teşvik ettiği aktarılmaktadır. Ancak Karahıtaylar Harezmşah topraklarına karşı da istila hareketinde bulunmuş ve ahalisinden bir kısım insanları öldürmüştür. Bunun yanında Harezmşah Atsız hediyelerden ayrı yıllık 30 bin dinar altın vergi ödediği göz önüne alınırsa bu rivayetin asılsız olduğu görülür.144 Karahıtaylar Devleti’nin ortaya çıkması Türk-İslam tarihi açısından üzerinde durulması gereken bir konudur. Karhıtaylar Devleti, Asya içlerine doğru ilerlemekte olan İslamiyet’in burada ilerlemesini bir süre engellemiştir. Barthold’un dikkat çektiği üzere bir İslam devletini ilk olarak hükmü altına alan Ön Moğol menşeli kavimdir. Karahıtaylar’ın ardından Naymanlar ufak çapta etki yapsalar da daha sonra geriden gelen Moğollar ölçüsüz şekille İslam coğrafyasında büyük tahribat yaratmışlardır. İşte bütün bu Moğol akınlarının öncülüğünü yapanlar ise KarahıtaylarDevleti olmuştur.Maveraünnehir’de seksen sene kadar hüküm süren 143Özgüdenli, 274-275. Köymen, Cilt II, 334. 144İbnü’l-Esir, Cilt 11, 80.Barthold, Moğol İstilası Devrinde Türkistan, 325. Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, 242. Köymen, Cilt II, 338. Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi, 50. 41 KarahıtaylarDevleti en güçlü oldukları dönemde bile Harezmşahlar Devleti’ni baskı altında tutmuş ve yıllık vergi almışlardır.145 Katavan savaşının Harezmşahlar bakımından en önemli neticesi Atsız’ın içten içe benimsemekte olduğu bağımsızlık duygusunu açığa vurması olmuştur. Sultan Sancar’a beş ay önce büyük yemin eden Atsız’ın Katavan savaşından sonra Büyük Selçuklu Devleti’nin merkezi Horasan’ı istilaya girişmiştir. 1141 Ekim ayında Serahs’a yürüyen Atsız’ı şehir adına âlim Ebu Muhammed Zeyyadi karşıladı ve ikramlarda bulundu. Harezmşah Atsız vakit kaybetmeden Sultan Sancar’ın başkenti Merv’e yürüdü. Atsız’ı karşılamaya şehir halkı imam Ahmedü’l-Baherzi’yi elçi olarak gönderdiler. Atsız şehir dışında karargâh kurarak taleplerini bildirdi. Daha sonra Harezmşah Atsız şehre göndereceği adamlara karşı çıkılmaması şartıyla şehre aman vermeyi kabul etti. Ancak Harezmşah Atsız’ın Merv’in ileri gelenleri ile görüştüğü bir sırada şehirde bir hareketlilik oldu ve Atsız’ın şehre gönderdiği memurları öldürüldü ve kale kapıları kapatıldı. Merv şehri savunmaya hazırlandı ancak Harezmşah Atsız şehre zorla girerek acı bir intikam aldı. Ekim 1141 tarihinde muhalefetin lideri Şerif Ali b.İshak ve şehirden daha pek çok kişi kılıçtan geçirildi. Şehir yağmalandı ve Sultan Sancar’ın hazinesi ile saray kütüphanesi de yağmalananlar arasındaydı. Şehirde katledilenler arasında âlimler de bulunmaktaydı bunun yanında Harezmşah Atsız, Ebul Fazıl Kirmani, Ebu Mansuri’l Abbadi’l Mervezi, Bahaüddin Ebu Muhammedi’l Hiraki, gibi değerli şahsiyetleri beraberinde Harezm’in manevi itibarını arttırmak için götürmüştür.146 1142 yılının Mayıs ayında Nişabur önlerine gelen Harezmşah Atsız kendisini karşılamaya gelen fakihlerden ve zahidlerden, Merv şehrinde yaşananların yaşanmamasını istedi. İstedikleri kabul edilen Atsız, Nişabur halkına hitaben bir beyanname yayınladı. Beyannamede Sultan Sancar’ın, kendisinin ve babasının hukukunu hiçe saymak suretiyle gösterdiği nankörlüğün Sultan Sancar’ı felakete sürüklediğini bu konuda pişman olup olmadığını bilmediğini ancak bir daha Harezmşah gibi bir destek bulamayacağını bildirmiştir. Nişabur halkından şehrin 145Barthold, Moğol İstilası Devrinde Türkistan, 325. Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi, 50- 51. 146İbnü’l-Esir, Cilt 11, 85. Özgüdenli, 275-276. Köymen, Cilt II, 337. Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi, 54-55. 42 tahribine ve halkın öldürülmesine sebep olmamaları için tavsiyede bulundu. İstilasını bu şekilde haklı gösteren Atsız, Nişabur’da kan dökmedi ve çoğu sultanın adamlarından olmak üzere büyük gelir topladı. Mayıs 1142 Cuma günü hutbeyi kendi adına okuttu bunun üzerine şehirde Sultan Sancar’ın adını hutbede duymayan halk arasında bir ayaklanma olmuş ve güçlükle bastırılmıştır. Bu hutbe beş hafta kadar Harezmşah Atsız adına okunmuş ve beş haftanın sonunda Temmuz 1142 tarihindetekrar Sultan Sancar’ın adı okunmaya başlamıştır. Harezmşah Atsız Nişabur’da bulunduğu sürede kardeşi Yınal Tigin emrinde gönderdiği kuvvetleri, Beyhak ve Feryumez havalisini yağmalamıştır.147 Sultan Sancar’ın Maveraünnehir’den Tirmiz’e geliş tarihi bilinmemektedir. Atsız’ın Horasan’daki faaliyetleri esnasında sultan, Tirmiz’de bulunmakta ve yeni kuvvetler hazırlamakla meşguldü. İbnü’l-Esir’in de aktarmış olduğu bilgiye göre Sancar Tirmiz’de kuvvet toplamakla meşguldü. Ancak Karahıtay ordusunun Maveraünnehir’de bulunması Sultan Sancar’ın Harezmşah Atsız ile muharebeden çekinmesine neden olmaktaydı. Karahıtaylar, Ceyhun sahillerine kadar Maveraünnehir bölgesini işgal etmişlerdi. Sultan Sancar ordusunu yeniden toparlayarak başkent Merv ve daha sonra bütün Horasan’a hâkim oldu. Karahıtay ordusunun Maveraünnehir’de vergi memurları bırakarak çekilmesinin ardından Harezmşah Atsız’a karşı intikam seferi hazırlıklarına başladı.148 2.2.4. Sultan Sancar’ın II. Harezm Seferi Harezmşah Atsız’ın Horasan’ı istila ettiği dönemde yanında bulunan saray şairi Reşidüddin Vatvat, “Melik Atsız, ülke tahtına oturunca Selçuklu Devleti ve hanedanı son buldu”, şeklinde bir kaside yazarak Harezmşah Atsız’a sunmuştur.149Sultan Sancar, Katavan yenilgisini ve Horasan’ın Atsız tarafından yağmalanmasını üzerinden atarak ve ordusunu yeniden toparlayarak 1143 yılının Temmuz ayında Gürgenç kapısına dayandı. Atsız, Sultan Sancar’a karşı bir meydan muharebesi cesareti gösteremeyerek şehre kapanırken Selçuklu ordusu şehri mancınıklarla tahrip 147İbnü’l-Esir, Cilt 11, 85. Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, 242. Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi, 56. 148İbnü’l-Esir, Cilt 11, 85. Özgüdenli, 276.Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi, 56. 149Kazvini, Tarih-i Güzide, 385. 43 etmekteydi. Emir Sungur komutasındaki Selçuklu kuvvetleri doğu tarafından şehre girdilerse de Harezm kuvvetleri tarafından geri püskürtüldüler. Bu arada batı tarafında emir Miskatü’l Taci komutasındaki Selçuklu birlikleri de Harezm kuvvetleri tarafından bozguna uğratıldılar. Ancak bütün bu saldırılar Harezm kuvvetlerini de yorgun düşürdü. Atsız siyasi becerisini kullandı ve olası güçlü bir saldırının sonu olacağını bildiğinden Sultan Sancar’a barış için elçiler gönderdi.150 Harezmşah Atsız elçiler vasıtası ile Sultan Sancar’a hediyeler gönderdi ve aman diledi. Sultan Sancar, Atsız’ın affını kabul etti. Buna karşılık Atsız, Horasan’da ele geçirdiği ganimetleri ve Sultan Sancar’ın hazinelerini teslim edecek ve sultana bağlı olarak hizmete hazır bulunacaktı.Atsız, Merv şehrinde sultanın hazinesinden ele geçirdiği altın ve değerli taşlarla dolu sandıkları Sancar’ın mührü bozulmadan geri iade etmiştir. Sultan Sancar, Atsız’ın bu yaptıklarını yeterli görerek seferi sona erdirmiştir. Bunun sebebi de Sultan Sancar’ın Katavan yenilgisinden sonra çıktığı bu seferde henüz eski kuvvetine ulaşamamış olması muhtemeldir. Sultan, Harezm seferi ile meşgulken başka bir kuvvetin Horasan’ı istila edebilme ihtimalini de düşünmüş olabilir. Nitekim sultanın bu düşüncesini doğrulayacak olaylara baktığımızda Sultan Sancar, Harezm seferi ile meşgulken Mart 1144 tarihinde Oğuzlar, Buhara’ya inerek şehri yağma ve surlarını yıkarak tahrip etmişlerdir. Diğer taraftan Gurlular harekete geçerek Herat şehrini işgal etmişlerdi. Sultan Sancar bu olayları da göz önüne alarak Harezmşah Atsız’ın itaatini kabul ederek Harezm seferinden kesin bir netice alamadan Horasan işlerini yoluna koymak için Harezm seferine son vererek Horasan’a döndü.151 2.2.5. Sultan Sancar’ın III. Harezm Seferi Sultan Sancar, Merv’e döndükten sonra Harezmşah Atsız, itaatsizlik ve meydan okumalara devam etmiştir. Sultan Sancar, Harezmşah Atsız’ı tam olarak itaat altına almadığını ve Atsız’ın bu şekilde tutum takınmaya devam edeceğini biliyordu. Bunun için Sultan Sancar,Harezmşah Atsız’ı yola getirmek maksadıyla sarayında bulunan devrin tanınmış şairlerinden Edip Sabir’i elçi olarak Harezm’e gönderdi. 150İbnü’l-Esir, Cilt 11, 92. Özgüdenli, 277. Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi, 57. 151İbnü’l-Esir, Cilt 11, 92. Barthold, Moğol İstilasına Kadar Türkistan,343. 44 Atsız, Edip Sabir’i yanında alıkoydu ve onun telkinlerini dinliyor gibi yapmaktaydı. Bu arada Atsız gizlice tuttuğu iki Bâtıni fedaisini Sultan Sancar’a suikast için Merv’e gönderdi. Bu olayları öğrenen Edip Sabir süratle durumu sultana bildirdi ve bu fedailerin eşkâllerini çizdirdi. Yaşlı bir kadının ayakkabısının altına gizlenerek gönderilen mektup sonrasında tarif edilen eşkâllerdeki iki suikastçı Merv’in kenar mahallelerinde bir meyhanede yakalandılar ve sorgularının ardından idam edildiler. Bu olaydan anlaşıldığı üzere Bâtıni fedaileri kendi amaç ve görüşleri haricinde bu dönemde siyaset adamları tarafından da kullanılmaktaydılar. Durumu öğrenen ve teşebbüsünün boşa çıktığını öğrenen Atsız, Edip Sabir tarafından sultana bilgi verildiğini öğrenince o öfke ile Edip Sabir’i Ceyhun nehrine attırmıştır.152 Sultan Sancar bu suikast girişimi ve elçisinin öldürülmesi üzerine Kasım 1147 yılında üçüncü defa Harezm üzerine yürüdü. Sultan Sancar’ın Harezm’e yaptığı bu sefer onun saltanatı boyunca bir bölgeye ve idareci üzerine en çok sefer yaptığı yer özelliği taşımaktadır. Selçuklu ordusu ilk olarak Hasaresb kalesini kuşattı. Bu kuşatma sırasında Selçuklu ordusu içinde bulunan dönemin meşhur şairlerinden Enveri, yazmış olduğu iki beyiti bir okun ucuna takarak şehre attı. “Ey şah ( Sancar ) bütün yeryüzü senindir, Devletin ve ikbalin dolayısıyla cihan senin kazancındır; Bugün bir hücumla Harazesb’i al, Yarın Harezm ve yüz Hazaresb senindir.”153 Enveri’nin bu beyitine karşılık Hazaresb kalesinde bulunan Atsız’ın saray şairi Reşüdüddin Vatvat bir beyit ile karşılık vermiş ve okun ucuna takarak şehirden dışarı atmıştır. “ Ey şah (Atsız) düşmanın Rüstem pehlivan da olsa, Senin Hazaresb’den bir eşek bile götüremez.”154 152Özgüdenli, 277.Kazvini, Tarih-i Güzide, 386. Barthold, Moğol İstilasına Kadar Türkistan,344. Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi, 58. 153 Köymen, Cilt II, 347.Kazvini, Tarih-i Güzide, 386. 154Kazvini, Tarih-i Güzide, 387. Köymen, Cilt II, 347. 45 Saray şairlerinin yapmış olduğu bu edebi mücadele de savaşın tarafları hakkında fikir vermektedir. Diğer yandan bu savaş İran edebiyatı içinde meşhur olmuştur. Enveri, Sultan Sancar’a şah diye hitap ederken Reşidüddin Vatvat da Harezmşah Atsız’a şah diye hitap ederek iki lideri de eşit göstermiştir. Buradan görünüyor ki Atsız metbu bulunduğu Sultan Sancar ile kendisini eşit statüde görmektedir.155 Hazaresb kalesi iki ay süren şiddetli kuşatmanın ardından Selçuklu ordusu tarafından ele geçirdi. Sultan Sancar, Reşidüddin Vatvat’a söylemlerinden dolayı çok kızmış ve bulunması için emir vererek bulunduğunda yedi parçaya ayrılmasını istemiştir. Kaçamayacağını anlayan Reşidüddin Vatvat, Sancar’ın devlet adamlarından Müntecebüddin’den şefaatçi olmasını istemiştir. Müntecebüddin, Sultan Sancar ile yalnız kaldığı bir gün Vatvat’ın zayıf bir kuşa benzediğini ve yakalandığında yedi parçaya değil de iki parçaya ayrılmasını sultandan istemiştir. Sultan Sancar bu söze gülerek Reşidüddin Vatvat’ı affetmiştir. Bu dönemde şairlere duyulan hürmet neticesinde bu şair sultan tarafından affedilmiştir.156 Sultan Sancar, Hazaresb kalesini ele geçirdikten sonra Harezmşah Atsız’ın başkenti Gürgenç kapılarına dayandı. Atsız, sultanın ordusuna karşı mukavemet edemeyeceğinin farkındaydı. Bunun üzerine boyun eğdi ve üçüncü defa Sultan Sancar’dan af diledi. Ayrıca halk nazarında nüfuzlu Ahupuş adlı sadece ceylan eti yiyen ve ceylan derisinden elbise giyen bir dervişi Sultan Sancar’a göndererek şefaatte bulunmasını istemiştir. Atsız’ın göndermiş olduğu elçiler ve hediyelerin yanı sıra dervişin şefaatte bulunması Sultan Sancar’ı yumuşatmıştır. Buradan da görülüyor ki bu dönemde zahid ve dervişler sultanlar tarafından itibar görüyor ve söyledikleri önem taşıyordu.157 Harezmşah Atsız’ı üçüncü defa affeden Sultan Sancar halka dokunmayacağını, Atsız’ı da Ceyhun kenarına gelerek bizzat sultana sadakatini bildirmesi ve sadakat yemini etmesi şartıyla affedeceğini ilan etti. Atsız bunun üzerine 2 Haziran 1148 günü Ceyhun kenarında Sultan Sancar’ın huzuruna geldi. Ancak Atsız tabiiyet merasimini yerine getirmedi ve Sultan Sancar’ı atından inmeden başı ile 155 Köymen, Cilt II, 348.Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi, 58. 156 Köymen, Cilt II, 349.Kazvini, Tarih-i Güzide, 387. 157Özgüdenli, 277.Kazvini, Tarih-i Güzide, 387. Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi, 59. 46 selamlamakla yetindi. Atsız’ın tabi bulunduğu hükümdara karşı eşit bir hükümdarmış gibi yaptığı bu hareket ve buluşma yerinden Sultan Sancar ayrılmadan ayrılması savaşın yeniden başlamasını göze alma pahasına da olsa tam anlamıyla biat etmediğini göstermektedir. Sultan Sancar ordusu ile beraber hala Harezm’de bulunduğu bu dönemde Atsız’ın yaptığı bu saygısızlığa çok kızmasına rağmen ona verdiği sözünü tuttu ve savaşı yenilemeden Harezm’den ayrıldı.158 Sultan Sancar üç defa isyan eden valisini her defasında hezimete uğratmış ancak onu affederek yerinde bırakmıştır. Sultanın bu hareketi Harezmşah Atsız’ın bu inatçılığını görüp Katavan yenilgisi sonrası Büyük Selçuklu Devleti’nin bu sınır bölgesinde böyle başarılı bir idarecinin bulunmasını istediğindin olabilir. Sultan Sancar, Horasan’a döndükten sonra Atsız’ın bu isyankâr tutumunun değişmeyeceğinin farkındaydı. Sancar, Horasan’a dönünce Atsız’a hilat ve hediyelerle bir elçi göndermiştir. Harezmşah Atsız sultanın gönderdiği bu elçi heyetine büyük hürmet göstermiş ve onları aynı şekilde büyük hediyelerle Horasan’a geri göndermiştir. Ancak Atsız, Sultan Sancar’a kendi elçi heyetini göndermemiştir. Sultan Sancar’ın bütün iyi niyetlerine karşılık iki liderin hala arasının açık olduğu anlaşılmaktadır. Sultan Sancar’ın Harezm bölgesine üst üste yaptığı seferlerde ki en önemli netice Atsız’ın her girişeceği isyan hareketinde sultanın bu hareketi bastıracağını anlamış olmasıdır.159 Müstakil bir devlet kurmak isteyen Atsız bu olaylardan sonra Büyük Selçuklu Devleti’ne ve Sultan Sancar’a karşı açıkça bir isyan hareketi içine girmemiştir. Bu tarihten sonra idaresini doğuya ve kuzeye doğru genişletme siyasetine başlamıştır. Harezmşah Atsız ilk olarak daha önce ele geçirdiği ancak Sultan Sancar ile mücadelesi sırasında elinden çıkan Cend üzerine yürüdü. Cend şehri Karahanlılar hanedanından Kemalüddin tarafından ele geçirilmişti. Atsız, Kıpçaklar’ın merkezi Sığnak şehri üzerini beraber sefer yapmak bahanesi ile Kemalüddin ile dostluk kurdu. Ancak Cend şehrine geldiğinde Kemalüddin’i yakalatarak hapse attı ve şehre hâkim oldu. Cend şehrine hâkim olan Atsız buranın idaresini büyük oğlu İl Arslan’a 158Özgüdenli, 278.Kazvini, Tarih-i Güzide, 387. Barthold, Moğol İstilası Devrinde Türkistan, 326. 159 Köymen, Cilt II, 351. Özgüdenli, 278. Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi, 60. 47 verdi. Cend şehri bu dönemden sonra Harezmşahlar Devleti’nde en önemli şehirlerden biri olmuş ve veliaht şehzadenin sancağı olma özelliğini taşımıştır.160 Harezmşah Atsız’ın Cend şehrini ilk olarak ele geçirdiği dönemde Sultan Sancar bu olayı savaş sebebi saymış ve Harezm üzerine sefer düzenlemişti. Ancak ikinci defa ele geçirdiği dönemde ise sultan bu harekete ses çıkarmamıştır. Harezmşah Atsız’a baktığımızda ise Kemalüddin’e verdiği sözü tutmayarak onu zindana atmıştır. Atsız’ın Kamelüddin’e ve Sultan Sancar’a karşı verdiği sözleri tutmayarak menfaati doğrultusunda hareket etmesi bu sözlerin kıymetsiz olduğu görülmektedir. Ancak diğer taraftan Sultan Sancar, devleti ve itibarı aleyhinde bile olsa Atsız’a karşı verdiği sözlerinden dönmemiştir.161 2.3. SULTAN SANCAR’IN ÖLÜMÜ VE BÜYÜK SELÇUKLU DEVLETİ’NİN DURUMU Tarihi kaynaklarda Sancar ya da Sencer olarak ifade edilen Sancar, Sultan Melikşah’ın oğludur. Sancar, 5 Kasım 1086 yılında babası Sultan Melikşah’ın Suriye seferi sırasında Sincar’da doğmuştur. Sultan Melikşah’ın ölümünün ardından hanedan üyeleri arasında taht kavgalarının olduğu sıralarda Sancar henüz altı yaşındadır. Sultan Berkyaruk tahtı ele geçirdikten sonra 1096 yılında Horasan’da isyan eden amcası Arslan Argun’a karşı üvey kardeşi Melik Sancar’ı Atabeg Emir Kamaç idaresindeki ordu ile Horasan’a gönderdi. Sancar, Damgan’a geldiğinde amcasının bir kölesi tarafından öldürüldüğü haberini almıştır.162 Bu seferin ardından Sultan Berkyaruk, Merv merkez olmak üzere Gazne sınırına kadar olan Horasan topraklarını Sancar’ın idaresine verdi. Emir Kamac’ı da ona Atabey tayin etmiştir. Ancak devam eden taht kavgaları sırasında Melik Sancar ile Sultan Berkyaruk’un arası açılmıştır. Sultan Berkyaruk ile Muhammed Tapar arasında devam eden taht kavgalarında Melik Sancar aynı anneden kardeşi Muhammed Tapar’ı desteklemiştir. Sultan Berkyaruk ile Muhammed Tapar arasında 160Barthold, Moğol İstilasına Kadar Türkistan,344. 161Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi, 59-61. 162 Özaydın, Harizm, İA, 217-220. İbnü’l-Esir, Cilt 11, 187. Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, 234. 48 1103 tarihinde yapılan beşinci savaş sonucu taraflar anlaşmaya varmıştır. Sancar’ın bu anlaşma sonrası Horasan ve Maveraünnehir hâkimiyetinde bir değişiklik olmamış ve Muhammed Tapar’ımetbu tanımıştır.163 Sancar uzun yıllar Merv merkezli idare ettiği Büyük Selçuklu Devleti’nin doğu sınırlarında çok önemli işler yapmıştır. Büyük Selçuklu Devleti’nde devam eden taht kavgalarından faydalanmak ve Maveraünnehir ile Horasan’ı istila etmek isteyen Karahanlı Kadir Han’ı mağlup ve esir etmiştir. Daha sonra Kadir Han idam edilmiş ve Melik Sancar tarafından 1102 yılında Batı Karahanlı tahtına Arslan Han unvanıyla, II. Muhammed b. Süleyman Han getirilmiştir. Melik Sancar böylece Batı Karahanlı Devleti’ni Büyük Selçuklu Devleti’ne tabii kıldı. Sancar bu tabiliği evlilik yolu ile de kuvvetlendirmiştir. Diğer taraftan Gazneliler Devleti de Horasan emellerinden vazgeçmemiş ve Horasan’a akınları devam etmiştir. Ancak Büyük Selçuklu Devleti’nde olduğu gibi Gazneliler Devleti’nde de hanedan üyeleri arasında taht kavgaları yaşanmaktaydı. Gazneli hükümdarı Arslanşah b. III. Mesud tahtı ele geçirip kardeşlerini hapsettirmiştir. Ancak hapisten kaçan Gazneli şehzadesi Behramşah önce Kirman’a oradan da Horasan’a gelerek Melik Sancar’a sığındı ve yardım istedi.164 Melik Sancar, 1117 yılında Behramşah ile beraber Gazneli Sultanı Arslanşah üzerini hareket etti ve Şehrabad ovasında yapılan savaşı sayıca üstün olan Melik Sancar’ın ordusu kazandı. Sancar tarafından Gazneli Devleti tahtına Behramşah getirildi ve Gazneliler Devleti, Büyük Selçuklu Devleti’ne tabii hale getirildi. Hutbede önce Abbasi halifesinin sonra Sultan Muhammed Tapar’ın sonra Melik Sancar’ın ve en son Behramşah’ın adının okutulması ve Gazneli Devleti’nin her yıl düzenli vergi vermesi konusunda anlaşma yapılmıştır. Bu sefer sonucunda Melik Sancar, Sultan Melikşah döneminde bile gerçekleştirilemeyen başarılar elde etmiştir.165 Sultan Muhammed Tapar, Nisan 1118 tarihinde hayatını kaybetmiş ve devlet erkânı tarafından Büyük Selçuklu Devleti tahtına 14 yaşında bulunan oğlu Mahmud 163Özgüdenli, 78. 164Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, 236-237.Özaydın, Sencer, İA,Cilt 36, İstanbul: Diyanet Vakfı, 2009, 507-511. 165Özgüdenli, 236.Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, 237. 49 çıkartılmıştır. Abbasi halifesi Müstazhir-Billah, Bağdat’da yeni Sultan Mahmud adına hutbe okutmuştur. Ancak Melik Sancar yeğeninin saltanatını tanımayarak Haziran 1118 tarihinde sultanlığını ilan etti. Sancar daha sonra yeğenini bertaraf etmek için Horasan ordusu ile Merv’den hareket etti. Harezmşah Atsız’da babası Kudbüddin Muhammed ile beraber Melik Sancar’ın yanında Horasan ordularında bulunuyordu. Amcasının yola çıktığı haberini alan Sultan Mahmud savaş hazırlıklarına başladı. Eylül 1119’da Save civarında yapılan savaşı Sancar kazandı. Sancar daha sonra İsfahan’a çekilen yeğeni Mahmud’u yanına çağırdı. Huzuruna gelen yeğenini bağışlayan Sancar onu yeni tahsis ettiği Irak Selçuklu Devleti tahtına oturttu. Sultan Sancar erkek evladı olmadığı için yeğeni Mahmud’u kızı ile evlendirdi ve kendisine veliaht tayin etti.166 Kasım 1119 tarihinde yapılan anlaşmaya göre Sancar “es-sultanül azam” yani büyük sultan unvanını kullanacak yeğeni Mahmud ise “es-sultanü’l muazzam” unvanı ile Irak tahtında oturacaktı. Bu olayın ardından Abbasi halifesi de Bağdat’da Sultan Sancar adına hutbe okumaya başlamıştır. Sultan Sancar diğer yeğenlerine de ülkenin çeşitli yerlerinde idareler vermiştir. Sultan Sancar zaman zaman Batı hadiseleri olarak da aktarılan Irak Selçukluları Devleti’nde yaşanan şehzadeler arasındaki taht mücadelelerine müdahalelerde bulunmuştur.167 Sultan Sancar, Büyük Selçuklu Devleti sultanı olduktan sonra devletin başkentini İsfahan’dan Merv’e taşımıştır. Sultan Sancar dönemi Büyük Selçuklu Devleti’nde ikinci imparatorluk dönemi olarak da adlandırılır. Sultan Sancar döneminde yukarda değindiğimiz gibi Gazneliler Devleti, Büyük Selçuklu Devleti’ne tabi hale getirildi. Behramşah bir dönem göndermesi gereken vergiyi göndermeyerek isyan hareketi içine girince Sultan Sancar 1129 tarihinde ordusu ile Gazne’ye geldi ve Behramşah’ı tekrar itaate aldı. Yukarıda da bahsettiğimiz gibi Karahanlılar Devleti idaresinde ortaya çıkan isyan sonrası Batı Karahanlı Hükümdarı Ahmed Han, Sultan Sancar’dan yardım istemiştir. 1130 tarihinde Maveraünnehir seferine çıkan Sultan Sancar 166İbnü’l-Esir, Cilt 10, 437-439. Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, 234-235. Özgüdenli, 236-237. 167Özgüdenli, 297. Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, 238. Merçil, Müslüman Türk Devletleri Tarihi, 72. 50 bölgenin tamamını hâkimiyeti altına aldı ve Batı Karahanlı tahtına yeğeni II. Mahmud b. Muhammed’i tayin etti.168 Sultan Sancar’ı başarılı idaresi süresince en çok uğraştıran şüphesiz Harezmşah Atsız olmuştur. Ancak Sultan Sancar, idaresi döneminde en büyük darbeyi yukarıda da bahsettiğimiz gibi 1141 yılında meydana gelen Katavan savaşında, Karahıtaylar Devleti karşısında aldığı ağır mağlubiyet olmuştur. Sultan Sancar bu ağır yenilginin ardından tekrar toparlanabilmiştir. Bu dönemde Sultan Sancar’a tabii Behramşah, Gurlular ile giriştiği mücadeleyi kaybetmiş ve Gazne’yi terk etmiştir. Gazne’ye hâkim olan Gurlu hükümdarı Alaaddin Hüseyin şehirde yaptığı zulümlerden dolayı “Cihansuz” lakabı ile anılmıştır. Bu haberi alan Sultan Sancar, Gurlular üzerine 1152 yılında ordusu ile hareket etmiş yapılan savaşta Gurlular yenilmiş ve Alaaddin Hüseyin esir edilmiştir. Alaaddin Hüseyin daha sonra Sultan Sancar tarafından affedildi ve Gur topraklarının idaresi ona verildi. Bu zaferden sonra Sultan Sancar, Katavan savaşından sonra sarsılan itibarını tekrar kazanmıştır.169 Sultan Sancar’ı idaresi döneminde sarsan ikinci olayda Oğuz isyanı olmuştur. Oğuzlar, Belh valisi Kamaç’ın gönderdiği vergi tahsildarını öldürmesi sonrası Büyük Selçuklu Devleti ile Oğuzların arasını bozmuştur. Bu olaya kızan Belh valisi Emir Kamaç, Oğuzlar üzerine yürümüş ancak yenilerek oğlu ile beraber hayatını kaybetmiştir. Bu olayın ardından Sultan Sancar ordusu ile Oğuzların üzerine yürüdü. Oğuzlar, Sultan Sancar’dan af dilediler sultan da Oğuzlara acımıştır ancak bazı emirlerin karşı çıkması sonucu Sultan Sancar savaşa ikna oldu. Nisan 1153 yılında meydana gelen savaşta Sultan Sancar’ın ordusu mağlup oldu ve Sultan Sancar’da Oğuzların eline esir düştü.170 Bu olay hem Sultan Sancar’ın hem de Büyük Selçuklu Devleti’nin sonunu hazırlamıştır. Oğuzlar, Sultan Sancar’a hürmet etmişler ancak geceleri kaçmaması için demirden kafese koymuşlardır. Sultan Sancar’ın esir düşmesi sonucu boş kalan Büyük Selçuklu Devleti tahtına Aralık 1154 tarihinde vekâleten Sultan Sancar’ın 168Özgüdenli,265. İbnü’l-Esir, Cilt 11, 36. 169Barthold,Moğol İstilasına Kadar Türkistan,176.İbnü’l-Esir, Cilt 11, 144-145.Vural Öntürk, Gurlular (1157-1216), İstanbul: Selenge Yayınları, 2020, 45-46 170İbnü’l-Esir Cilt 11, 156,157. Özgüdenli, 282. Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, 245-246. 51 yeğeni Karahanlı Hanedanından Arslan Han Muhammed’in oğlu Mahmud Han çıkarılmıştır. Oğuzların elinde üç yıl esir kalan Sultan Sancar, Nisan 1156 tarihinde Emir MüeyyedAyaba tarafından kurtarılmıştır. Sultan Sancar’ın kurtulduğunu haber alan tabii devletlerden bazıları Sultan Sancar’a tebrik mektupları yazarak emirlerine hazır olduklarını bildirdiler. Bunlar arasında Harezmşah Atsız’da bulunmaktadır.171 Sultan Sancar, devleti yeniden toparlamaya çalışsa da ordusu dağılmış, hazineleri boşaltılmış ve Horasan şehirleri de Oğuzlar tarafından istila edilmiş olduğundan bunda muvaffak olamadı. Büyük Sultan Sancar’ın ömrü de buna yetmedi ve kurtulduktan altı ay sonra, Nisan 1157 yılında vefat etti. Merv’de yaptırdığı Darü’l ahiret türbesine defnedildi. Sultan Sancar’ın ölümü ile Büyük Selçuklu Devleti de tarih sahnesinden çekilmiş oldu.172 Büyük Selçuklu Devleti’ne ikinci imparatorluk dönemini yaşatan Sultan Sancar’ın 1157 tarihinde ölümü ile bu büyük devlet tarihe karışmıştır. Çin sınırlarından Bizans’a kadar büyük bir sahaya hükmetmiş olan bu kutlu devletin ortadan kalkması ile bünyesinde mahalli idarelerin yanı sıra büyük devletler de ortaya çıkmıştır. Daha devlet siyasi olarak ortadan kalkmadan hanedan üyeleri tarafından kurulan Kirman, Irak, Suriye ve Türkiye Selçukluları bu idarelerden en önemlileridir. Bunların yanında devletin doğu da kalan topraklarında ise iki önemli güç olarak karşımıza Harezmşahlar Devleti ve Gurlular Devleti çıkmaktadır.173 Büyük Selçuklu Devleti idaresindeki topraklarda hanedan üyeleri tarafından kurulan devletlere baktığımızda Güney İran ve Kirman bölgesine hâkim olan Kirman Selçukluları Devleti idaresini devam ettirmekteydi. Kirman Selçukluları, Çağrı Bey’in oğlu ve Sultan Alparslan’ın ağabeyi olan Kavur Bey tarafından 1048 yılında kurulmuştur. Kavurt Bey’in ölümünün ardından onun soyundan gelenler bu devleti idare etmişlerdir. Sultan Sancar tarafından 1118 yılında kurulan ve idaresine yine Sultan Sancar tarafından yeğeni Mahmud b. Muhammed Tapar’ın getirildiği Irak Selçukluları Devleti, Azerbaycan ve Irak-ı Acem bölgesine hâkim olarak varlığını devam ettirmekteydi. Irak Selçukluları Devleti son Selçuklu Sultanı II.Tuğrul’un 171Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi,30. İbnü’l-Esir, Cilt 11, 180. Barthold, Moğol İstilasına Kadar Türkistan,346. 172Sevimve Merçil, 58. İbnü’l-Esir, Cilt 11, 187. 173Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, 246. Göksu, 220. Özaydın, Sencer, İA, 507-511. 52 Harezmşah Alaaddin Tekiş tarafından 1194 yılında ortadan kaldırılmasının ardından tarihe karışmıştır. Suriye Selçukluları Devleti, Sultan Alparslan’ın oğlu ve Sultan Melikşah’ın kardeşi Melik Tutuş tarafından 1079 yılında kurulmuştur. Daha sonra Tutuş’un ölümünün ardından Halep ve Dımaşk Selçukluları adıyla ikiye bölünerek varlığını devam ettirmiştir.174 Selçuklu hanedanın en uzun ömürlü kolu ise Türkiye Selçukluları kolu olmuştur. KutalmışoğluSüleymanşah tarafından 1075 yılında kurulan devlet 1243 Kösedağ savaşı ile İlhanlı Devleti hâkimiyetine girse de varlığını 1300’lere kadar devam ettirmiştir.175 Anadolu’ya baktığımızda sadece Türkiye Selçukluları Devleti değil onun yanında 1071 Malazgirt zaferinin ardından kurulan beylikler de varlığını devam ettirmekteydiler. Selçuklu beyleri tarafından kurulan Saltuklular, Mengücekler, Sökmenliler, Artuklular, Anadolu’da siyasi varlığını devam ettirmekteydiler.176 Azerbaycan bölgesinin idaresine baktığımızda ise İldenizliler hanedanı hüküm sürmekteydi. Irak Selçuklu Sultanı Mesud’un (1134-1152) Emirlerinden olan Atabey İldeniz ve onun ardından oğulları bu bölgeyi idare etmekteydiler. Son Atabey Özbek bölgeyi Celaleddin Harezmşah’ın 1225 yılında Azerbaycan’a gelerek hâkimiyeti ele geçirmesine kadar idare etmiştir.177 İran’ın kuzey kesimleri ve Taberistan bölgesine baktığımızda bölgenin idaresi Alamut kalesi merkez olarak Batıniler’in hâkimiyeti altındaydı. Büyük Selçuklu Devleti’nin topraklarının batı kısımları bu şekilde siyasi bir şekil alırken Sultan Sancar’ın merkezi Horasan’da ölümünün ardından karışıklıklar artarak devam etti. Oğuzlar önemli Horasan şehirlerini yağma ve tahrip ettiler. Selçuklu emirleri ve beyleri hâkimiyet sahası ele geçirerek buraları koruma ve genişletme mücadelesine giriştiler. Bu olaylar ise Horasan’da dağılan siyasi birliği iyice arttırmaktaydı.178 Oğuz beyleri her türlü birliğini kaybeden Horasan bölgesinin bu dönemdeki mutlak hâkimi konumundaydılar. Oğuz beyleri kendi başına buyruk hareket ediyorlardı. 174 Göksu, 220. Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, 247-256. 175Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, 32. 176Merçil, Müslüman Türk Devletleri Tarihi, 213. Sevim ve Merçil, 72. 177Merçil, 183. 178KıvameddinBurslan, Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi, Ankara: TTK, 85. Özaydın, Harizm, İA, 217-220. 53 Horasan’ınönemli şehirleri Belh, Nişabur ve Sultan Sancar’ın başkenti Merv, Oğuzlar tarafından yağma ve büyük tahribata uğratıldılar. Bu tahribatlar öyle büyüktü ki bu şehirler bir daha Selçuklu döneminde olduğu değerlere gelememişlerdir. Sultan Sancar’ın ölümünün ardından devlet adamları Büyük Selçuklu Devleti tahtına sultanın yeğeni Karahanlı Mahmud b. Muhammed’i çıkardılar. Ancak bu uzun sürmedi ve Mahmud Han, Sultan Sancar’ın emirlerinden Müeyyed Ayaba tarafından tahttan indirildi. Mahmud Han gözlerine mil çekilerek zindana atıldı ve orada öldü. Emir Müeyyed Ayaba, Horasan’da hâkim olduğu bölgede durumunu kuvvetlendirmek ve hâkimiyet sahasını genişletmek için faaliyetlerde bulunuyordu. Bu siyasi buhran döneminde Büyük Selçuklu Devleti’nin doğuda hâkim olduğu topraklarda iki büyük güç ortaya çıkmıştı. Bunlar Gazneliler Devleti’ne son veren ve bu devletin topraklarına hâkim olan Gurlular Devleti179 ile Harezmşahlar Devleti’dir. Harezmşahlar Devleti aşağıda da değineceğimiz gibi kısa zamanda bölgede en etkin güç konumuna geldi ve anarşiye son vererek siyasi birliği yeniden sağladı. 2.4. HAREZMŞAHLAR DEVLETİ’NİN BÜYÜK SELÇUKLU DEVLETİ TOPRAKLARINA HÂKİM OLMASI Kudbeddin Muhammed b. Anuştekin’in 1097 yılında Harezm valisi olmasıyla Harezmşahlar Devleti kurulmuştur. Kaynakların hemfikir olduğu bu konunun yanında Barthold’a göre Kudbeddin Muhammed dönemi ne kadar devletin kuruluşu olsa da Harezmşah Atsız bağımsızlık yolunda verdiği mücadele ile devletin esas kurucusudur.180Harezmşah Atsız, Büyük Selçuklu Devleti’ne sadakatle hizmet eden babası Kudbeddin Muhammed’in aksine kendi devletini kurma yolunda mücadele vermiştir. Harezmşah Atsız bağımsızlık yolunda Harezmşahlar Devleti’nin temellerini atmaya gayret etmesi ve üstelik bunu Sultan Sancar gibi tarihinin en büyük hükümdarlarından birine karşı yapması bakımından dikkate şayandır. Ancak Harezmşah Atsız bütün gayretlerine rağmen devletinin tam bağımsız bir duruma gelmesini görememiştir. Harezmşah Atsız 1156 Temmuz ayında geçirdiği felç 179Ontürk, 13. 180Barthold, Moğol İstilasına Kadar Türkistan,340. 54 sonrası hayatını kaybetmiştir.181 Atsız’ın ölümünün ardından saray şairi Reşüdiddin Vatvat şu beyiti okumuştur; “Ey Şah, Felek senin siyasetinden titriyordu; Senin önünde kulluk tabiatına giriyordu. Gönül sahibi nerededir? Baktığın zaman onca saltanatın buna mı değecekti?”182 Bitmek bilmeyen enerjisi ile Harezmşah Atsız mücadelesini hep sürdürmüş ve başarısızlıktan asla yılgınlık göstermemiştir. Atsız başarılı idaresiyle de Harezm halkı tarafından sevilen birisiydi. Hâkimiyet sahasını genişletmek için gayrimüslim Türkler ile sınır bölgesi olan Cend bölgesini fetheden Atsız buranın idaresini oğlu İl Arslan’a vermiştir. Harezmşah Atsız’ın Cend şehrinin idaresini veliaht şehzadesi İl Arslan’a vermesinin ardından bu dönemden sonra Cend şehri Harezmşahlar Devleti’nin veliaht şehzadelerinin sancak şehri konumuna gelmiştir. Ayrıca Atsız, bozkırdaki gayrimüslim göçebe Türk boylarından ordusunda faydalanmak için onları kazanma yoluna gitmiştir. Bu siyasetinde başarılı olan Atsız taze kuvvetler ile ordusunu kuvvetlendirmiştir. Atsız’ın gayrimüslim Türklerden ordusunda faydalanma siyasetini halefleri de takip etmiştir. Bu sayede Kıpçak ve onların akrabaları olan Kanglılar, Harezmşahlar ordusunda önemli yer tutmuşlardır. Devletin büyümesinde ve kuvvetlenmesinde önemli katkısı olan bu Kanglı kuvvetleri aşağıda da değineceğimiz gibi devletin çöküşünde de önemli rol oynamışlardır. Harezmşahlar Devleti ilk defa Harezm bölgesine hâkim olan idareler arasında sınırları Harezm bölgesini aşan mahalli olmaktan öte geçen ve imparatorluk seviyesinde bir devlet kurmuşlardır.183 Cend valisi olan veliaht şehzade İl Arslan, babası Alaaddin Atsız’ın ölüm haberi üzerine derhal harekete geçerek 1156 yılında başkent Gürgenç’e gelerek Harezmşahlar Devleti tahtına geçti. Harezmşah İl Arslan ilk iş olarak amcaları İnal Tekin ve Yusuf ile kardeşleri Hıtay ve Süleymanşah’ı öldürttü.184 Hanedan üyelerini ortadan kaldıran Harezmşah İl Arslan böylece taht için olabilecek olası isyanları başlamadan bitirmiştir. Sultan Sancar, İl Arslan’ın tahta çıkmasını ve “Harezmşah” 181 Özaydın, Harizm, İA, 217-220. İbnü’l-Esir, Cilt 11, 179. 182Kazvini, Tarih-i Güzide, 387. 183Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi,74. Barthold, Moğol İstilasına Kadar Türkistan,347. 184Taneri, 22. İbnü’l-Esir, Cilt 11, 179. 55 olmasını bir ferman ile onaylamış ve bu olaydan kısa bir süre sonra Nisan 1157 tarihinde hayatını kaybetmiştir.185 Sultan Sancar’ın ölüm haberi Harezm’de de büyük bir üzüntüyle karşılandı. Harezmşah İl Arslan, Sultan Sancar’ın ölüm haberi üzerine başkent Gürgenç’de üç gün yas ilan etti. Sultan Sancar’ın ölümünün ardından Horasan bölgesinde en kuvvetli hükümdar olarak Harezmşah İl Arslan ortaya çıktı. Sultan Sancar’ın ölümü ile Büyük Selçuklu Devleti’nin ortadan kalkmasıyla bölgede en önemli siyasi otorite olarak da Harezmşahlar Devleti karşımıza çıkmaktadır. Bu arada Sultan Sancar’ın Oğuzlara esir düşmesinin ardından tahta çıkarılan yeğeni Karahanlı Mahmud b. Muhammed Han, Sancar’ın ölümünün ardından devlet adamları tarafından tekrar Büyük Selçuklu Devleti tahtına çıkarılmış ancak Horasan Emiri Müeyyed Ayaba tarafından tahttan indirilerek ortadan kaldırılmıştır.186 Harezmşah İl Arslan döneminde Harezmşahlar Devleti, Atsız’ın hayalini kurduğu gibi mahalli bir idare olmaktan öteye geçerek müstakil bir devlet konumuna gelmiştir. Ancak bu dönemde Karahıtaylar Devleti’ne vergi verilmeye devam etmesi devletin tam bağımsız bir konuma gelmediğinin göstergesidir. İl Arslan hükümdarlığı döneminde Horasan’da hâkimiyet mücadelesi içinde olan Oğuz beyleri ve Selçuklu emirlerini kendi çıkarları konusunda destekleyerek Horasan’da ki hâkimiyet mücadelelerine müdahalede bulunmuştur. Harezmşah İl Arslan babasının siyasetini takip ederek Cend ve Mangışlak bölgelerinde tam itaati sağlamıştır. İl Arslan, Irak Selçukluları Devleti ile dostane ilişkiler kurmuştur. Bu arada Sultan Sancar’ın emirlerinden olan ve Oğuzlar’a esir düştüğü zaman Sultan Sancar’ı kurtaran Emir Müeyyed Ayaba, Horasan’da kendisine bir hâkimiyet sahası kurmuştur. Emir Müeyyed Ayaba ele geçirdiği bölgelerde hâkimiyet kurarak Irak Selçuklu Devleti’ni metbu tanımıştır. İl Arslan, Horasan hâkimiyeti için Emir Müeyyed Ayaba ile giriştiği mücadeleler sonunda Dihistan’ı ele geçirmiştir. Bu dönemde Dihistan’ın ele geçirilmesi dışında Horasan bölgesinde büyük bir başarı sağlanamamıştır.187 Harezmşah İl Arslan döneminde Horasan bölgesi için verilen mücadelelerde büyük başarı kazanılamamasının nedenleri arasında Harezm üzerinde devam eden 185İbnü’l-Esir, Cilt 11, 179. Barthold, Moğol İstilasına Kadar Türkistan,347. 186Barthold, Moğol İstilasına Kadar Türkistan,347. 187Kazvini, Tarih-i Güzide, 388. Barthold, Moğol İstilasına Kadar Türkistan, 351. 56 Karahıtay Devleti’nin etkisi de göz ardı edilmemelidir. 1141 Katavan savaşının ardından Karahıtay Devleti’ne her yıl düzenli olarak vergi vermeye başlayan ve bu devletin tâbi konumuna gelen Harezmşahlar Devleti’nde İl Arslan döneminde de bu vergi tahsil işlerinin devam ettiği anlaşılmaktadır. 1172 yılında Harezmşah İl Arslan’ın Karahıtay Devleti’ne vergiyi zamanında göndermemesi üzerine bir Karahıtay ordusu harekete geçmiştir. Karahıtay ordusunun harekete geçtiği haberini alan İl Arslan derhal komutanlarından Ayyar Beg adlı bir komutanının idaresinde bir orduyu öncü olarak Karahıtay ordusunu karşılamaya gönderdi. İl Arslan asıl ordu ile arkadan yola çıktı. Karahıtay ordusu ile Ayyar Beg idaresindeki öncü Harezm ordusu Amuyye civarında karşılaştı, Harezm ordusu Karahıtay ordusu karşısında mağlup oldu. Bu arada İl Arslan ordusu ile yola çıkmasının ardından hastalanarak başkent Gürgenç’e geri döndü. Hastalıktan kurtulamayan Harezmşah İl Arslan 1172 yılında Gürgenç’te hayatını kaybetti.188 Harezmşah İl Arslan on altı yıl boyunca Harezmşahlar Devleti’ni idare etti. Bu dönemde bölgenin en kudretli hükümdarlarından bir olan İl Arslan, Horasan bölgesinde ve Selçuklu topraklarında hâkimiyet kuramamış ve Dihistan’ı ele geçirmesinin dışında büyük başarı elde edememiştir. İbrahim Kafesoğlu, İl Arslan’ın babası Atsız’dan devraldığı devleti oğlu Alaaddin Tekiş’e gelişmeye ve genişlemeye müsait siyasi zemin hazırlayarak bıraktığını aktarır.189 Harezmşah İl Arslan’ın 1172 yılında ölümünün ardından veliaht olan küçük oğlu şehzade Sultanşah, Harezmşahlar Devleti tahtına oturdu. Ancak İl Arslan’ın Cend valisi olan büyük oğlu Alaadin Tekiş kardeşinin saltanatını tanımadı ve sultanlığını ilan etti. Harezm tahtını ele geçirmek için harekete geçen Alaaddin Tekiş, Karahıtay Devleti’nden aldığı kuvvetler ile Harezm’e yürüdü. Başkent Gürgenç’te bulunan Sultanşah ağabeyine karşı koyamayacağını anlayınca Harezm bölgesini terk ederek Irak Selçuklu Devleti’ni metbu tanıyan Horasan Emiri Müeyyed Ayaba’nın yanına gitti. Kardeşinin Gürgenç’ten ayrılmasının ardından Alaaddin Tekiş hiçbir direnişle karşılaşmadan 1172 yılında Harezmşahlar Devleti tahtına geçti. 190 188Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi, 112. İbnü’l-Esir, Cilt 11, 301. Barthold, Moğol İstilasına Kadar Türkistan, 352. 189Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi, 83. 190İbnü’l-Esir, Cilt 11, 303.Barthold, Moğol İstilasına Kadar Türkistan,352. Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi, 84. 57 Harezmşah Alaaddin Tekiş, Harezmşahlar Devleti’nin en büyük idarecilerinden birisidir. Harezmşah Tekiş dönemi Harezmşahlar Devleti’nin yükselmeye ve kudretini arttırmaya başladığı dönemdir. Tekiş, Harezmşah olmasının ardından ilk iş olarak taht için bir tehlike olan kardeşi Sultanşah’ı bertaraf etmek için harekete geçti. Bu arada Sultanşah, Emir Müeyyed Ayaba’dan sağladığı askeri destek ile Harezm tahtını geri almak için harekete geçmişti. Bu haber üzerine Harezmşah Tekiş harekete geçti. Harezmşah Tekiş ile Sultanşah’ın kuvvetleri 1174 yılında karşı karşıya geldiler. Savaş Harezmşah Tekiş’in mutlak zaferi ile sonuçlanırken Emir Müeyyed Ayaba savaş meydanında öldürüldü. Emir Müeyyed Ayaba’nın öldürülmesi Horasan bölgesinde Harezmşahlar Devleti’ne karşı önemli bir gücün ortadan kaldırılması anlamında önemlidir. Savaşın ardından Dihistan yeniden Harezmşahlar Devleti tarafından ele geçirilirken şehzade Sultanşah kaçarak Gurlular Devleti’ne sığındı. Sultanşah’ın, Gurlular Devleti’ne sığınması Horasan bölgesi hâkimiyeti için zaten mücadele halinde olan Gurlular Devleti ve Harezmşahlar Devleti’nin mücadelesine yeni bir boyut getirmiştir.191 Harezmşah Tekiş dönemi Harezmşah Devleti’nin mücadele ettiği devletlerden birisi de Karahıtaylar Devleti’dir. Harezmşah Tekiş kardeşi Sultanşah’a karşı Harezmşahlar Devleti’ne hakim olabilmek için Karahıtaylar Devleti’nden ordu desteği almış ve bu mücadelesinde de başarılı olmuştur. Karahıtaylar Devleti bu yardım karşılığında Harezmşah Tekiş’ten her yıl düzenli olarak ödenmekte olan verginin miktarının arttırılmasını istemiş olması kuvvetle muhtemeldir. Ancak bu dönemde Karahıtay Devleti eski kudretinden çok uzak olduğu anlaşılmaktadır. 1141 Katavan savaşından bu yana her yıl düzenli olarak Karahıtaylar Devleti’ne ödenmekte olan vergileri almaya gelen elçinin Harezmşah Tekiş’in huzurunda sarf ettiği sözler üzerine elçi öldürülmüştür. Karahıtay elçisinin öldürülmesi bu dönemde Harezmşah Devleti’in bu devlet ile savaşı göze alacak kudrette olduğunu göstermektedir. Nitekim öylede olmuş ve elçinin öldürülmesi üzerine kuvvetli bir Karahıtay ordusu Harezm üzerine yürümüştür. Harezmşah Tekiş yaptığı başarılı savunma ve her saldırıda başvurulan su bendlerini açarak yolları su altında bırakma taktiği ile bu kuvvetli Karahıtay ordusunu püskürtmeye muvaffak olmuştur.192 191Taneri, 26. İbnü’l-Esir, Cilt 11, 303. Öntürk, 62. 192İbnü’l-Esir, Cilt 11, 304. 58 Sultanşah, ağabeyi Harezmşah Tekiş’e karşı uzun yıllar verdiği mücadelelerden netice alamamıştır. Bu mücadelelerin ardından Tekiş’e biat ederek, Merv, Serahs ve Tus bölgelerinde bir emirlik kurarak ağabeyine tâbi olarak idare etmiştir. Kardeşinin bu tâbiliği Harezmşah Tekiş tarafından da olumlu karşılanmıştır. Bu tâbiliğin neticesinde Harezmşahlar Devleti’nin sınırları Horasan bölgesinde genişlemiştir.193 Harezmşah Tekiş 1187 yılında Horasan’ın önemli şehirlerinden olan Nişabur’u ele geçirdi. Harezmşah, Nişabur şehrinin idaresini oğlu Nasırüddin Melikşah’a verdi. 1193 yılında Sultanşah’ın ölümünün ardından onun idaresinde olan bölgeler Harezmşah Tekiş’in hâkimiyeti altına girdi. Tekiş, böylece Horasan bölgesinin mutlak hâkimi konumuna geldi.194 Harezmşah Tekiş, Horasan bölgesinde işleri yoluna koymasının ardından Irak-ı Acem bölgesine yöneldi. Irak Selçukluları Devleti hakimiyetinde olan Irak-ı Acem bölgesi bu dönemde son Irak Selçuklu Sultanı II.Tuğrul tarafından idare edilmekteydi. Bu arada II.Tuğrul ile Halife Nasır ve Emir Kutlug İnanç arasında mücadeleler önlenemez bir hale gelmişti. Emir Kutlug İnanç’ın daveti üzerine bölgenin hakimiyeti için fırsat yakalayan Tekiş, derhal bu davete olumlu yanıt verdi. Irak-ı Acem bölgesine gelen Harezmşah Tekiş, Irak Selçuklu Sultanı II.Tuğrul’a karşı Emir Kutlug İnanç ile birleşti. Rey civarında 1194 yılında yapılan savaşı Harezmşah Tekiş ve müttefikleri kazandı. Son Irak Selçuklu Sultanı II.Tuğrul savaş meydanında öldürüldü ve başı Bağdat’a gönderildi. Sultan II.Tuğrul’un öldürülmesinin ardından 1118 yılında Sultan Sancar tarafından kurulan Irak Selçuklu Devleti, Harezmşahlar Devleti tarafından ortadan kaldırılmıştır. Irak Selçuklu Devleti’nin ortadan kaldırılmasının ardından Irak-ı Acem bölgesi Harezmşahlar Devleti topraklarına katıldı. Bu devletin ortadan kalkması ve Sultan II.Tuğrul’un öldürülmesinin ardından HarezmşahTekiş, “sultan” unvanı kullanmaya başladı.195 Sultan Tekiş, İran coğrafyasında Sultan Sancar’ın ölümünün ardından parçalanan siyasi birliği yeniden sağladı. Böylece Büyük Selçuklu Devleti’nin hükmettiği toprakların merkezi olan İran coğrafyası artık Harezmşahlar Devleti’nin hakimiyeti 193Taneri, 27. Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi, 99. 194Kazvini, Tarih-i Güzide, 389. 195İbnü’l-Esir, Cilt 12, 92-93.Kazvini, Tarih-i Güzide, 390. Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi, 125-126. 59 altına alındı. Irak-ı Acem bölgesinin Harezmşahlar tarafından ele geçirilmesinin ardından Irak Selçuklu Devleti sultanlarına karşı siyasi hakimiyet mücadelesi veren Halife Nasır Lidinillah bu faaliyetlerine Harezmşahlar Devleti karşısında da devam etmiştir. Sultan Tekiş’in Bağdat halifesi konusundaki düşünceleri Büyük Selçuklu Devleti sultanları gibi halifeyi siyasetten uzak tutarak sadece ruhani bir lider olarak bırakma niyetindeydi. Ancak Halife Nasır, Sultan Tekiş’in bu düşüncesini anlamada gecikmemiştir. Halife Nasır Lidinilah siyasi hakimiyet elde etme yolundaki faaliyetlerine asla son vermemiştir. Sultan Tekiş, Irak-ı Acem bölgesinde yaşanan olaylar nedeniyle ölümüne kadar bu bölgenin olayları ile uğraşmıştır.196 Harezmşahlar Devleti’nin en büyük şahsiyetlerinden olan Sultan Tekiş, dedesi Harezmşah Atsız’ın Kanglı ve Kıpçak Türklerinden ordusunda yararlanma siyasetini devam ettirmiştir. Sultan Tekiş bu siyaseti biraz daha ileriye götürerek önde gelen bir Kanglı beyinin kızı olan Terken Hatun ile evlenerek evlilik bağıyla bu ilişkileri kuvvetlendirmiştir. Sultan Tekiş babası Harezmşah İl Arslan’dan devraldığı devletin sınırlarını Horasan, İran coğrafyasının tamamı ve Irak-ı Acem bölgesini hakimiyeti altına alarak büyük bir coğrafyaya yaymıştır. 1141 Katavan savaşından bu yana Harezm üzerinde devam etmekte olan Karahıtay Devleti tehlikesi bu dönemde ortadan kaldırılmıştır. Böylece Sultan Tekiş dönemi Harezmşahlar Devleti’nin tam bağımsızlığa ulaştığı dönem olarak değerlendirmek yanlış olmayacaktır. Başarılı mücadeleler vererek Harezmşahlar Devleti’ni devraldığı konumdan çok daha ileriye taşıyan ve döneminin en kudretli devleti konumuna gelmesinde büyük mücadele veren Sultan Tekiş 1200 yılında Gürgenç’te öldü.197 196Taneri, 29.Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi, 131. 197İbnü’l-Esir, Cilt 12, 133.Kazvini, Tarih-i Güzide, 391. Barthold, Moğol İstilasına Kadar Türkistan,363. Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi, 30-31. ÜÇÜNCÜ BÖLÜM HAREZMŞAHLAR DEVLETİ-TÜRKİYE SELÇUKLU DEVLETİ İLİŞKİLERİ 3.1. ALAADDİN MUHAMMED HAREZMŞAH DÖNEMİ Harezmşah Tekiş’in ölümünün ardından 1200 yılında veliaht olan oğlu Muhammed, başkent Gürgenç’te hiçbir direnişle karşılaşmadan Alaaddin lakabıyla tahta çıktı.198Alaaddin Muhammed dönemi devletin zirve dönemi ve bunun yanında Harezmşahlar Devleti’nin çöküş dönemi olması bakımından önemlidir. Sultan Muhammed hâkimiyeti eline almasının ardından ilk iş olarak Horasan bölgesi hâkimiyeti için babasının da büyük mücadele verdiği Gurlular üzerine yürüdü. Bu seferinde tam başarı sağlayabilmek için Gurlular’a karşı Karahıtaylar ile anlaştı. Harezm ordusu Sultan Muhammed’in idaresinde 1204 yılında Gurlular’ı kesin olarak mağlup etti. Gurlular’ın mağlup edilerek Horasan’dan tamamen çıkarılmalarının ardından bölgeye Harezmşahlar Devleti hâkim oldu.199 Horasan bölgesinde hâkimiyeti sağlayan Sultan Muhammed yönünü Maveraünnehir bölgesine çevirdi. Maveraünnehir bölgesi 1141 Katavan savaşından beri Karahıtay Devleti hâkimiyeti altındaydı. Harezmşahlar Devleti bu devlete 1141 yılından bu yana yıllık vergi ödemekteydi. Ancak Karahıtay Devleti artık eski kudretinden çok uzaktı. Sultan Muhammed 1207 yılında Maveraünnehir seferine çıktı. Harezm ordusu aynı yıl kendilerini karşılamaya gelen Karahıtay ordusunu mağlup ederek Buhara’ya girdi. Sultan Muhammed başarı ile neticelenen Maveraünnehir seferinin ardından “İskender-i Sani” ve “Sancar” lakaplarını aldı. Almış olduğu bu lakaplar onun cihan hâkimiyeti emelini ve Büyük Selçuklu Devleti’nin varisliğini savunduğunu göstermektedir.200 198Cüzcani, Tabakat-ı Nasıri,130. İbnü’l-Esir, Cilt 12, 133. Harezmşahlar Devleti Tarihi, 147. 199Barthold, Moğol İstilası Devrinde Türkistan, Seniha Sami Moralı (çev.) Gülnar Kara (hazr.), Ankara: TTK, 2020 347.Taneri, 33. Öntürk, 100. İbnü’l-Esir, Cilt 12, 185-186. 200Barthold, Moğol İstilası Devrinde Türkistan, 360.Barthold, Orta Asya Türk Tarihi Hakkında Dersler,Ragıp Hulusi Özdem, (terc.) K.YaşarKopraman, İsmail Aka (hazr.) Ankara: TTK, 125.Taneri, 35.Cüzcani, Tabakat-ı Nasıri s,132. İbnü’l-Esir, Cilt 12, 212-220. 61 Sultan Muhammed’in başarılı Maveraünnehir seferinin ardından büyük darbe alan ve zaten eski gücünden çok uzak olan Karahıtay Devleti yeni bir tehlike ile karşı karşıya gelmişti. Cengiz Han ile mücadelesinde yenilerek batıya kaçan Naymanlar’ın lideri Küçlük zaten zayıflamış bir duruma gelen Karahıtay Devleti’ni kolayca ele geçirdi. Sultan Muhammed Karahıtay Devleti bu konular ile meşgul durumdayken 1212 yılında Maveraünnehir bölgesinin diğer bir önemli şehri Semerkand’ı ele geçirdi. Karahıtay Devleti’nde olup bitenleri takip eden Sultan Muhammed bir süre Maveraünnehir bölgesinden ayrılmayarak devleti için doğudan gelebilecek tehlikeleri takip etti.201 Sultan Muhammed daha sonra 1215 yazında Gurlular Devleti’ni tamamen ortadan kaldırmak için Gazne üzerine yürüdü. Bu sefer ile Gurlular Devleti’ne son verilirken Sultan Muhammed, Gazne merkezli bölgenin idaresini oğlu Celaleddin’e verdi.202 Bu dönemde İslam dünyasında en kudretli hükümdar olan Sultan Muhammed’in hedeflerinden biri de Bağdat Abbasi halifesini nüfuzu altına almaktı. Büyük Selçuklu Devleti Sultanı Tuğrul beyin 1050 ve 1055 yıllarında Bağdat’a gelerek yaptığı gibi Abbasi halifesini siyasetten uzak tutarak sadece dini vazifesinde bırakmak niyetindeydi.203 Ancak Bağdat Abbasi halifeleri Irak Selçuklu Devleti döneminde tekrar siyasi bir güç olarak hâkimiyetlerini genişletmek için mücadelelerde bulunmuşlardı. Harezmşahlar Devleti Sultan Tekiş döneminde de bu düşüncede faaliyette bulunsalar da başarı sağlayamamışlardı. Sultan Muhammed bütün gayretine rağmen halifeleri hâkimiyeti altına alamamıştır. Sultan ile halifeler arasında gidip gelen elçiler de sultanın isteklerini halifeye kabul ettirememişlerdir.204 3.1.1. Azerbaycan Bölgesinin Harezmşahlar Devleti Hâkimiyetine alınması Sultan Muhammed’in Abbasi halifesini hâkimiyeti altına alarak onu siyasetten uzaklaştırma ve sadece dini bir lider olarak bırakma girişimi neticesiz kalmıştı. Siyasi alanda etkisini arttırmak ve söz sahibi olmak isteyen Abbasi Halifesi Nasır 201Cüzcani, Tabakat-ı Nasıri,133. İbnü’l-Esir, Cilt 12, 256. 202Cüzcani, Tabakat-ı Nasıri, 134. Taneri, 37. İbnü’l-Esir, Cilt 12, 261-262.Kazvini, Tarih-i Güzide, 394. Alaaddin Ata Melik Cüveyni, Tarih-i Cihan Güşa, Cilt II, 69. 203İbnü’lCevzi, El-Muntazam- Selçuklular, 19-20. Özgüdenli, 247. 204Taneri, 37. Mustafa Alican, Tarihin Kara Yazısı Moğollar, İstanbul: Timaş Yayınları, 2016, 61. 62 Lidinillah kendisine karşı olan idarecileri ortadan kaldırmak için bu dönem idarecileri tarafından çok fazla başvurulan bir yol olan Bâtınileri kullanmaktaydı. Ancak halifenin Bâtınileri kullanması ve onlar ile iyi ilişkiler içinde olması Sünni âlimlerce iyi karşılanan bir durum değildi. Sultan Alaaddin’nin 1215 yılında Gazne şehrini ele geçirdiği dönemde evraklar arasında halifenin Harezmşahlar Devleti’ne karşı Gurlu hükümdarlarını kışkırttığı yönünde bulunan evrak sultanın öfkesini arttırmıştı. Sultan Muhammed ulemadan fetva alarak Abbasi halifesinin adını hutbelerden çıkardı. Sultan Muhammed daha sonra Seyyid Ala Tirmizi’yi halife ilan etti. Bu hareketleri ile Sultan Muhammed, Bağdat üzerine çıkmayı planladığı seferine meşru dayanaklar yaratmıştı.205 Harezmşahlar Devleti Sultan Muhammed döneminde büyük askeri başarılar elde ederek Büyük Selçuklu Devleti Sultanı Sancar döneminde ki sınırlara ulaşmıştı. Bu dönemde ele geçirilen önemli bölgelerden birisi de hiç şüphesiz Azerbaycan bölgesiydi. Azerbaycan bölgesi uzun yıllardır Atabegler hanedanı yani İldenizliler tarafından idare edilmekteydi.206 1211 yılında Atabeg Özbek, Irak-ı Acem bölgesine hâkim olmaya çalışan Nasırüddin Mengli ile mücadele halindeydi. Irak Selçuklu Devleti’nin son dönemlerinde ve 1194 tarihinde ortadan kalkmasının ardından bölgedeki güçlü emirler ve idareciler arasında amansız bir hâkimiyet mücadelesi başlamıştı. Abbasi halifeleri yöneticiler arasındaki bu mücadeleleri kendi siyasi çıkarları doğrultusunda desteklemekteydi. Bu dönemde Irak-ı Acem bölgesinin idaresine hâkim olan ve halifenin müttefiki olan Aydoğmuş diğer bir emir olan Nasırüddin Mengli tarafından ortadan kaldırıldı. Aydoğmuş’u ortadan kaldırarak bölgeye hâkim olan Mengli, Rey, İsfahan ve Hemedan gibi önemli bölgeleri ele geçirebilmek için akınlar yapmaktaydı.207 Abbasi halifesi Nasır müttefiki olan Aydoğmuş’u ortadan kaldıran Mengli’yi ortadan kaldırmak için Atabeg Özbek ve Batıniler’in lideri Celaleddin Hasan ile anlaştı. Mengli ise bölgede hâkimiyetini genişletmek için Atabeg Özbek’in idaresindeki topraklara ve Batıniler’e ait bazı kalelere karşı saldırılarda bulunmaktaydı. Mengli’nin bu saldırgan tutumu kendinse karşı üçlü bir ittifak kurulmasına neden 205Barthold, Moğol İstilası Devrinde Türkistan, 348-370-371.Kazvini, Tarih-i Güzide, 394. 206İldenizliler hanedanı 1146-1225 yılları arasında Azerbaycan’ın büyük kısmı ile Kuzeybatı İran’ı idare etmiş olan bir Türk hanedanıdır.Merçil, Müslüman Türk Devletleri Tarihi,183.Cüzcani, Tabakat-ı Nasıri,106.İbnü’l-Esir, Cilt 11, 312. 207Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi,199.İbnü’l-Esir, Cilt 12, 249-253. 63 oldu. Bâtıni lideri olan Celaleddin Hasan bu dönemde önemli bir adım atmış Sünni görüşleri benimseyerek halife ve Sultan Muhammed ile iyi ilişkilerde bulunmuştur.208 Müttefik kuvvetler Hemedan’a gelerek Kerec bölgesinde Mengli’yi mağlup etmiş ve onu savaş meydanında öldürerek başını halifeye göndermişlerdir. Mengli’nin ortadan kaldırılmasının ardından mücadeleden en karlı Atabeg Özbek çıkmış ve Irak-ı Acem bölgesinin önemli bir kısmına hâkim olmuştur. Atabeg Özbek bölgenin idaresini emirlerinden Seyfeddin Oglımış’a verdi. Cüveyni ve İbnü’l Esir’in verdiği bilgilere göre Oglımış daha önce Sultan Muhammed’in hizmetinde bulunmuştu. Irak-ı Acem bölgesinin hâkimi olan Oglımış tekrar Sultan Muhammed’in itibarını kazanabilmek için hutbeyi onun adında okuttu.209 Bu duruma karşı Halife Nasır ve Atabek Özbek, Sultan Muhammed’den çekindikleri için açıktan bir girişimde bulunamadılar. Ancak Oglımış, Halife ve Bâtıni liderinin anlaşması neticesinde bir suikast ile ortadan kaldırıldı.210 Irak-ı Acem bölgesinde Oglımış’ın hutbeyi Sultan Muhammed adına okutmasının ardından Harezmşahlar Devleti’nin sınırları Bagdad önlerine kadar ulaşmıştır. Sultan Muhammed halife ile arasında ki mücadelelerin yaşandığı bu dönemde bölgede hutbenin kendi adına okunmasından çok memnun kalmıştır. Ancak bu olay uzun sürmemiş ve Oglımış bir suikast sonucu ortadan kaldırılmıştır. Sultan Muhammed idarecisi Oglımış’ın öldürüldüğü haberini Semerkand’da bulunduğu sırada almış ve derhal harekete geçerek, Nesevi’ye göre 100 bin kişilik bir ordu ile Irak-ı Acem bölgesine hareket etmiştir.211 Bu arada Irak-ı Acem bölgesinin boşluğundan ve Sultan Muhammed’in uzak olmasından yararlanan Azerbaycan Atabegi Özbek kalabalık bir ordu ile Irak-ı Acem bölgesine gelerek bölgeyi ele geçirdi. Bu bölge için harekete geçen bir diğer idarece de Fars AtabegiSa’d olmuştur.212 Sultan Alaaddin Muhammed bölgeye yaklaştığında ilk olarak İsfahan yakınlarında karşılaştığı Fars Atabegi Sa'd’ın kuvvetlerini mağlup etti ve Sa’d’da esir edildi.213 Sultanın yaklaştığını haber alan Atabeg Özbek ordusu ile beraber hızla Azerbaycan’a 208Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi,201. 209İbnü’l-Esir, Cilt 12, 259-260. 210İbnü’l-Esir, Cilt 12, 268.Barthold, Moğol İstilasına Kadar Türkistan,386-387. Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi,201. 211Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi,201. 212Cüzcani, Tabakat-ı Nasıri,107.İbnü’l-Esir, Cilt 12, 268.Kazvini, Tarih-i Güzide, 394. Nesevi, CelalüttinHarezmşah, Necip Asım, (terc.), İstanbul: Devlet Matbaası, 1934, 16. 213İbnü’l-Esir, Cilt 12, 269. 64 hareket etti. Ancak Tebriz yakınlarında, Harezm ordusu Azerbaycan ordusuna yetişti. Atabeg Özbek yanında kalan az sayıdaki kuvvetleri ile canını zor kurtararak Azerbaycan’a ulaştı ise de ordusu onun kadar şanslı değildi. Harezm ordusu Azerbaycan ordusunun büyük bir kısmını kılıçtan geçirdi ve Atabeg Özbek’in hazinesi ele geçirilirken pek çok komutanı ile veziri Rebübiddin de esir edildi.214 Ordusunu ve hazinesini kaybeden Atabeg Özbek, elçi göndererek Sultan Muhammed’in tabiiyetini kabul ettiğini bildirdi. Azerbaycan bölgesinde hutbe Sultan Alaaddin Muhammed ve dolayısı ile Harezmşahlar Devleti adına okunmaya başladı. Bu tabiiyete kanıt olarak da Kazvin kalesi Harezmşahlar Devleti’ne bırakıldı. Bu arada Atabeg Özbek’in içinde bulunduğu fırsattan yararlanan Gürcüler, Azerbaycan bölgesine saldırılarda bulunmaktaydılar. Gürcüler’in bu saldırısı sonrası Sultan Alaaddin Muhammed, Gürcü kralına yazdığı tehdit dolu mektupta Azerbaycan bölgesinin artık Harezmşahlar Devleti toprağı olduğunu bildirmiştir.215 Sultan Aladdin Muhammed, Irak-ı Acem bölgesinin idaresini oğullarından Rükneddin Gursançtı’ya verdi ve Yıgan Taysı’yı da ona Atabeg olarak görevlendirdi. İbrahim Kafesoğlu, muasır kaynaklardan aktardığı bilgilerde Sultan Alaaddin Muhammed’in Gürcistan ve Anadolu topraklarına akınlar yapmak için Tiflis’e yürüme isteğinde olduğunu bildirir. Ancak devletin doğusunda beliren tehlike ve sonrasında ortaya çıkan olaylar Sultan Muhammed’e bu düşüncesini hayata geçirme fırsatı vermemiştir. Bu olaylar sonunda Azerbaycan bölgesinin Harezmşahlar Devleti topraklarına katılmasıyla Harezmşahlar Devleti ve Türkiye Selçuklu Devleti sınır komşusu olmuştur. Ancak bu iki Türk devletinin siyasi ilişkileri Sultan Alaaddin Muhammed döneminde gerçekleşmemiş ve Celaleddin Harezmşah’ın Azerbaycan’a gelerek hâkim olduğu döneme kadar kaynaklarda siyasi bir ilişkiye dair bilgiye rastlanmamıştır.216 214Cüzcani, Tabakat-ı Nasıri,133. Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi, 203. Nesevi, 17. 215Cüzcani, Tabakat-ı Nasıri,107. İbnü’l-Esir, Cilt 12, 269.Kazvini, Tarih-i Güzide, 394. Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi, 203-204. Nesevi, 18-19. 216Cüzcani, Tabakat-ı Nasıri,134. İbnü’l-Esir, Cilt 12, 270. Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi, 204-205. 65 3.1.2. Moğol İstilası ve Harezmşahlar Devleti’nin Yıkılması Sultan Alaaddin Muhammed’in başarılar ile geçen saltanatına en büyük darbe ve devletinin yıkılmasına sebep olan hadiseler devletinin doğu sınırında ortaya çıktı. Bu dönemde İslam dünyasının en kudretli devleti olan Harezmşahlar Devleti dışa karşı ihtişam ve kuvvetini korusa da içten içe kendisini yiyip bitirmişti. Sultan Alaaddin Muhammed ve annesi Terken Hatun ile onun nüfuzu altında bulunan devlet adamları ve komutanlar arasında büyük bir siyasi çekişme mevcuttu. Kanglı ve Kıpçak kuvvetleri yukarıda daha önce belirtmiş olduğumuz gibi Harezmşah Atsız döneminde Harezm ordusunda kullanılmaya başlanmıştı. Harezmşah Atsız’ın bu siyaseti oğlu İl Arslan döneminde de devam ettirildi. Sultan Tekiş bu siyaseti bir adım öteye taşımış ve önemli Kanglı beylerinden birinin kızı olan Terken Hatun ile evlenmişti. Terken Hatun oğlu Sultan Muhammed döneminde devlet içerisinde önemli bir nüfuz sahibiydi. Özellikle Kanglı ve Kıpçak asıllı olan devlet adamları ve komutanlar üzerinde Terken Hatun önemli nüfuza sahipti.217 Sultan Muhammed devlet içerisinde annesi Terken Hatun ile nüfuz mücadelesi içinde iken diğer yandan da devletinin doğu sınırında yaşanmakta olan siyasi olayları takip etmekteydi. Sultan Muhammed’in takip içinde olduğu bu siyasi hareketlilik sadece onun devleti için değil bütün dünya da derin izler bırakacak olan siyasi ve askeri alanda yeni bir kuvvet olan Moğol Devleti’dir. Cengiz Han tarafından bozkırdaki Moğol kabilelerinin bir araya getirilmesi ile kurulan Moğol Devleti ile Harezmşahlar Devleti ilk defa Sultan Alaaddin Muhammed’in 1215-16 yıllarında çıktığı Kıpçak seferi esnasında tesadüfen karşılaşmışlar ve Sultan Muhammed burada yapılan çarpışmada Moğollar’ın savaş kabiliyetini görmüştür.218 Sultan Muhammed, devletinin doğu sınırlarında yaşanmakta olan bu olaylardan Cengiz Han ve Moğollar hakkında bilgi edinmek için Cengiz Han’a hediyelerle bir elçi heyeti göndermiştir. Bu hareketten memnun olan Cengiz Han’da Sultan Muhammed’e bir elçi heyeti gönderdi. 1218 yılında Maveraünnehir’de Moğol elçilerini kabul eden Sultan Muhammed’e elçiler Cengiz Han’ın iki devlet arasında 217Barthold, Moğol İstilasına Kadar Türkistan,390-391. Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi, 210. 218Taneri,,40. Barthold, Orta Asya Tarihi Hakkında Dersler, 133. Cüzcani, Tabakat-ı Nasıri, 135. Barthold, Moğol İstilası Devrinde Türkistan, 367. İbnü’l-Esir, Cilt 12, 318-319. 66 dostluk ve ticari ilişkiler kurma niyetinde olduğunu bildirdiler. Sultan Muhammed iki devlet arasında dostluk ve ticari ilişkileri uygun bulmasının ardından anlaşmalar yapılmış oldu.219 Harezmşahlar ve Moğollar arasında yapılan bu anlaşmaların ardından ilk ticaret kervanı Moğollar tarafından 450-500 kişi kadar bir kervan ile Harezmşahlar Devleti’ne gönderildi. Moğol ticaret kervanı Harezmşahlar Devleti’nin sınır şehri Otrar’a geldiklerinde şehrin valisi Kayır Han lakaplı İnalcık tarafından casusluk gerekçesiyle tutuklanarak mallarına el konuldu. Otrar valisi İnalcık daha sonra mallarına el koyduğu Moğol kafilesinin tamamını idam etti.220 Ancak Moğol kervanından kurtulan bir kişi kaçarak yaşanılanları ve İnalcık’ın yaptıklarını Cengiz Han’a anlattı. Tüccarlarının öldürülmesine çok kızan Cengiz Han, Sultan Muhammed’e bir elçi göndererek İnalcık’ın kendisine teslim edilmesini ve tüccarlarının el konulan mallarının iadesini istedi. Ancak Sultan Muhammed, ne Terken Hatun’un yakını olan İnalcık’ı teslim etti ne de tüccarların mallarını iade etti. Cengiz Han bütün isteklerinin reddedilmesi üzerine büyük bir batı seferi için hazırlıklara başladı.221 Cengiz Han bütün bu isteklerinin reddedilmesinin ardından Harezmşahlar Devleti ile savaş hazırlıklarına başladı. Otrar şehrinde yaşanan olay yalnız Harezmşahlar Devleti’nin büyük yıkım ile ortadan kalkması ile kalmayarak İslam dünyasında uzun yıllar akacak kan ve binlerce insanın ölümü ve onlarca şehrin harap olması sonucunu ortaya çıkaracaktır.222 Cengiz Han, İrtiş nehri kenarında 1219 yılında savaş için büyük hazırlıklara başladı. Hazırlıkların tamamlanmasının ardından 1220 yılı başında İslam tarihçilerinin aktardıklarına göre sayısı 200 bine yaklaşan ordusu ile harekete geçti.223 Cengiz Han ilk önce önemli komutanlarından Cebe’yi Moğollar’ın önünden kaçan ve Karahıtay Devleti’ne hâkim olan Nayman lideri Küçlük’ü yakalaması için Kaşgar’a gönderdi. Cebe, Bedahşan yakınlarında yetiştiği Küçlük’ü yakalayarak 219Taneri, 40, Cüzcani, Tabakat-ı Nasıri, 53. Barthold, Moğol İstilasına Kadar Türkistan,407-410. Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi, 233-234. 220Barthold, Moğol İstilası Devrinde Türkistan, 394. Alican, 60. İbnü’l-Esir, Cilt 12, 316. Kazvini, Tarih-i Güzide, 395. Nesevi, 29. 221Barthold, Orta Asya Türk Tarihi Hakkında Dersler, 131. Alican, 60-61.Barthold, Moğol İstilası Devrinde Türkistan, 395.Cüzcani, 53. Kazvini, Tarih-i Güzide, 395. 222Taneri, 41 223Barthold, Moğol İstilası Devrinde Türkistan, 396. Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi, 248. 67 öldürdü. Küçlük’ün öldürülmesinin ardından takip edilen Naymanlar imha edildiler ve böylece Karahıtay Devleti tarihe karışmış oldu.224 Sultan Muhammed, Karahıtay Devleti’ne hâkim olan Nayman lideri Küçlük ile yaptığı başarısız mücadelelerin ardından Küçlük’ün bu şekilde Moğollar tarafından kısa zamanda ortadan kaldırılması sonrası endişeye kapıldı. Cengiz Han’ın ordusu ile harekete geçtiği haberinin ardından Sultan Muhammed’in topladığı savaş meclisi Seyhun nehri kıyısında Moğollar’ı meydan savaşında karşılama fikri alsa da Sultan Muhammed bu fikri kabul etmemiştir. Cengiz Han’ın sahip olduğu kuvvetleri kadar hatta daha fazlasına sahip olan Sultan Alaaddin Muhammed ordusunu küçük guruplara bölerek şehirlere savunma için dağıtmıştır. Sultan Muhammed’in bu stratejisinin de nedeni Moğollar’ın surları aşamayacağını ve şehirleri kuşatmada başarısız ve yetersiz olacaklarını düşünmüş olması muhtemeldir. Ancak Moğollar surları aşma ve şehirler alma konusunda Çin seferinde tecrübe kazanmışlardı. Sultan Alaaddin Muhammed ordusunu şehirlere böldükten sonra Horasan bölgesine geçti. Sultan Muhammed’in Moğollar’a karşı meydan savaşını kabul etmemesinin nedenlerinden birisi de annesi Terken Hatun’un nüfuzu altında olan Kanglı kumandanlarına ve askerlerine güvenmemesiydi. Sultanın bu güvenmemesinin nedeni de kendisine karşı yapılan bir suikastı önceden haber alarak kurtulması olayı etkili olmuştur.225 Harezmşahlar Devleti ve şehirleri hakkında yeterli bilgi toplayan ve hazırlık yapan Cengiz Han şehirleri bir bir ele geçirerek ilerlemekteydi. İlk olarak Otrar şehri ele geçirildi ve İnalcık öldürüldü ardından şehirde büyük bir katliam yapıldı. Ordusunu parçalara ayıran Cengiz Han Maveraünnehir’de bulunan şehirleri birer birer ele geçirmekteydi. Moğollar direnen şehirlerde korkunç katliamlar yapmaktaydı. Maveraünnehir bölgesinin en önemli iki şehri Buhara ve Semerkand’da Moğollar tarafından ele geçirildi ve bu şehirlerde büyük katliamlar yapıldı. Bunların yanında Otrar, Sığnak, Barçınlıg-Kent, Cend ve Hocend gibi şehirlerinde akıbeti aynı oldu.226 Harezmşahlar Devleti toprakları Moğollar tarafından yakılırken Sultan Alaaddin Muhammed, Belh şehrinde bulunmaktaydı. Cengiz Han, Sultan Muhammed’i 224Taneri, 41.Barthold, Moğol İstilası Devrinde Türkistan,399. 225Cüzcani, Tabakat-ı Nasiri, 138. İbnü’l-Esir, Cilt 12, 317. Barthold, Moğol İstilasına Kadar Türkistan,416. 226Taneri, 42. Cüzcani, 56-58, Alican, 70. İbnü’l-Esir, Cilt 12, 345. 68 yakalaması için komutanlarından Cebe Noyan’ı görevlendirdi. Sultan Muhammed kendisini takip eden Moğollar’dan kurtulmak için Irak-ı Acem bölgesine oğlu Rükneddin Gursançtı’nın yanına doğru yola çıktı. Sultan Muhammed Hemedan civarında geldiğinde oğlu Rükneddin 30 bine yakın kuvveti ile babasını karşıladı. Ancak Sultan Muhammed ülkesinde yaşanan olaylardan dolayı moral olarak çökmüş vaziyette bulunmaktaydı.227 Bu arada Moğollar yetişerek Rey şehri civarında Devletabad yakınlarında Sultan Muhammed ve kuvvetlerini sıkıştırdılar. Sultan Muhammed’in yanında bulunan kuvvetleri Moğollar tarafından ağır bir mağlubiyete uğratıldı. Sultan Muhammed yanında kalan az sayıda ki kuvveti ile korkarak ve telaş içinde Mazenderan yolu üzerinden Hazar Denizi’nde bulunan Abiskun adasına geçti. Burada hastalığı iyice artan Sultan Muhammed Harezmşah 1220 yılında Abiskun adasında hayatını kaybetti.228 3.2. ALAADDİN KEYKUBAD DÖNEMİ TÜRKİYE SELÇUKLU DEVLETİ’NE GENEL BİR BAKIŞ (1220-1237) Türkiye Selçuklu Devleti’nin en kudretli sultanlarından biri olan Alaaddin Keykubad, Sultan I.Gıyaseddin Keyhüsrev’in oğlu ve ağabeyi Sultan I.İzzeddin Keykavus’un halefidir. Alaaddin Keykubad babasının İstanbul’da bulunduğu dönemde ağabeyi İzzeddin ile beraber babasının yanında İstanbul’da bulunmuştur. Babası Sultan I.Gıyaseddin Keyhüsrev ikinci defa tahta çıktığında Alaaddin Keykubad, melik olarak Tokat’a ağabeyi İzzeddin’de Malatya’ya gönderildiler. Alaaddin Keykubad yaklaşık altı yıl burada meliklik görevinde bulundu. Babasının ölümü üzerine ağabeyi İzzeddin Keykavus, Türkiye Selçuklu Devleti’nin yeni sultanı oldu.229 Alaaddin Keykubad bu olay üzerine kendi saltanatı için mücadeleye başladı. Bu mücadelesi için amcası Erzurum Meliki Mugiseddin Tuğrul, eski uç beylerinden Zahireddin ve Ermeni kralı Leon ile ittifak kurdu. Ancak ağabeyi Sultan I.İzzeddin 227Barthold, Moğol İstilası Devrinde Türkistan, 417. 228Cüzcani, Tabakat-ı Nasıri, 138,139, Taneri, 43. Barthold, Moğol İstilası Devrinde Türkistan, 421. İbnü’l-Esir, Cilt 12, 324-325. Kazvini, Tarih-i Güzide, 396. 229Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, 347. Koca, 305. İbn Bibi, ElEvamirü’lAla’iyeFi’lUmuri’l-Ala’iye, Cilt I, Mürsel Öztürk (haz.) Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1996, 133-160. 69 Keykavus’a karşı Kayseri’de giriştiği mücadeleyi kaybederek Ankara kalesine sığındı. Sultan I.İzzeddin Keykavus, Ankara kalesini alarak kardeşi Alaaddin Keykubad’ı esir etti. Sultan kardeşi Alaaddin’i öldürmek istediyse de hocası buna engel oldu ve Alaaddin Keykubad, 1212 yılında Malatya yakınlarında bulunan Masara ya da Minşar kalesine hapsedildi.230 Sultan I.İzzeddin Keykavus’un 1220 yılında ani ölümü üzerine devlet adamları taht için Erzurum Meliki Tuğrulşah, zindanda bulunan Melik Alaaddin Keykubad ve onun küçük kardeşi Koyluhisar Meliki Celaleddin Keyferudun arasında tahta kimin çıkacağını tespit için bir araya geldiler.Bunun sonucunda tahta en uygun ve en vasıflı olarak Alaaddin Keykubad’ı sultanlığa layık gördüler.231 Sultan I.Alaaddin Keykubad 1220 yılında tahta çıktığı dönemde Moğol istilası bütün İslam dünyasını yakıp yıkmaktaydı.Sultan ilk iş olarak komşusu olan Eyyubiler ile ittifak kurma yoluna gitti. Bu amaçla Melik Eşref’e elçiler gönderdi ve dostluk kuruldu. Daha sonra bu dostluk evlilik ve akrabalık yolu ile de kuvvetlendirildi. Moğol istilasından kaçarak Anadolu’ya gelen ilim insanları, âlim, sanatkâr, şair ve daha niceleri Sultan I.Alaaddin Keykubad tarafından büyük itibar gördüler. Sultan I.Alaaddin Keykubad, Moğol istilasına karşı Anadolu’da Sivas, Konya, Kayseri gibi şehirlerin surlarını onardı ve yeni surlar ile burçlar yaptırdı. Diğer yandan usta bir devlet adamı olan Sultan Keykubad, Moğollar ile dostane ilişkiler kurmayı daha uygun buluyordu. Dünyayı kasıp kavuran Moğollar’a karşı tedbirli olarak iyi ilişki kurmayı devletinin selameti için daha uygun görüyordu.232 Sultan I.Alaaddin Keykubad. Moğollar’a karşı tedbir alırken diğer yandan da devletinin hâkimiyetini genişletmekteydi. Bu sebeple Alaiye üzerine yürüyen sultan, Akdeniz’de önemli bir liman şehri olan bu şehri kuşattı. Alaiye kalesi hâkimi olan Kyr Vart bu kuşatmadan kurtulamayacağını anlayınca barış yolu ile kaleyi Sultan I.Alaaddin Keykubad’a teslim etti.233Alaiye şehri ele geçirildikten sonra yeniden imar edildi ve bir de tersane kurularak denizcilik alanında önemli bir adım atıldı.234 Bu dönemde denizcilik alanında yapılan diğer bir önemli olay da Türkiye Selçuklu 230Koca,306-307. Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye,348. İbn Bibi, Cilt I, 134-135. 231Merçil ve Sevim, 459. İbn Bibi, Cilt I, 221-222. 232Merçil ve Sevim, 459. 233 Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye,358. 234Merçil ve Sevim, 460. İbn Bibi, Cilt I, 262-264. 70 Devleti tarihinde ilk defa deniz aşırı sefer yapılmıştır. Karadeniz’de yapılan bu deniz aşırı sefer ile Kırım’da bulunan Suğdak ele geçirildi.235 Sultan Alaaddin Keykubad, bu dış meseleler ile uğraşırken diğer yandan devlet içerisinde beylerin gücünün hızla artmakta olduğunu görüyordu. Bu beylerin arasında Seyfeddin Ayaba, Zeyneddin Başara, Mübarizüddin Behramşah Bahahaddin Kutlucu en güçlü olanlarıydı. Bu beyler Sultan Alaaddin Keykubad’ı ortadan kaldırarak yerine kardeşi Koyluhisar Melik’i Celaleddin Keyferudun’u tahta çıkarmak için sultana karşı bir suikast tertip ettiler. Bu suikastı önceden haber alan Sultan Alaaddin Keykubad suikasttan kurtuldu. Daha sonra harekete geçen sultan kendisine muhalif bütün emirler ve beyleri ortadan kaldırdı. Yerlerine daha liyakatli ve sadık beyler ile emirler atayarak devlet içerisinde olası bir boşluğu da böylece doldurmuştur.236 Sultan I.Alaaddin Keykubad, Türkiye Selçuklu Devleti topraklarına her fırsatta saldıran ve ticaret kervanlarını yağmalayan Çukurova Ermeni Krallığı’nı cezalandırmak için 1225 yılında bu bölgeye sefer düzenledi. Denizden de desteklenen bu seferde Ermeniler’in ele geçirdiği yerler geri alındı. Ermeniler’in yıllık vergisi iki katına çıkarılarak gerektiğinde de asker gönderme şartı ile sefer başarı ile sonuçlandı.237 Sultan I.Alaaddin Keykubad bu olaylarla meşgulken Türkiye Selçuklu Devleti’ne bağlı olan Diyarbakır Artuklular’ı hutbeyi Eyyübiler Devleti adına okutmaya başlamıştı. Artuklu hükümdarı bu arada Azerbaycan’a gelerek yerleşen Celaleddin Harezmşah ile de ittifak kurmuştu. Bu olaylar üzerine Diyarbakır Artuklular’ı üzerine sefere çıkan Sultan Alaaddin Keykubad karşısına çıkan bir Eyyübi ordusunu mağlup etti. Adıyaman bölgesi ve Çemişgezek bölgeleri Türkiye Selçuklu topraklarına katıldı. Sultan Alaaddin Keykubad, Erzincan’ı ele geçirerek Divriğ kolu hariç Mengücek beyliğine son verdi. Sultan Keykubad Erzincan bölgesinin idaresini oğlu Gıyaseddin Keyhüsrev’e verdi.238 Sultan Alaaddin Keykubad, Erzincan’ın ardından 1228 yılında Rumlar tarafından ele geçirilen Sinop, Samsun ve Ordu bölgelerini Rumlar’dan geri aldı ve Trabzon’u 235Merçil ve Sevim, 463. Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, 379. 236 Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, 361-362.İbnBibi, Cilt I, 289. 237Merçil ve Sevim, 461. 238Merçil ve Sevim, 462-463. Turan, Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, İstanbul:Ötüken, 2017, 81.İbnü’l-Esir, Cilt 12, 437-438. 71 kuşattı. Ancak yoğun yağmurlar ve kış şartlarının elverişsizliği yüzünden Trabzon alınamadı. Bu seferin ardından Trabzon Rum İmparatorluğu, Sultan Alaaddin Keykubad’ın yerine Celaleddin Harezmşah’ımetbu tanıdı. Rumların bu davranışının ardından Sultan Alaaddin Keykubad 1230 Yassı Çimen savaşında Celaleddin Harezmşah’ı kesin olarak mağlup etmesinin ardından Trabzon Rumları’nı tekrar sıkı olarak itaate almıştır. Sultan Alaaddin Keykubad, Anadolu’da birliği sağlama ve Moğollar’a karşı birlik olmak için bir yandan yeni yerleri topraklarına katarken bir yandan da komşu devlet liderleri ile ittifak ve dostluk kurmak çabasındaydı. Eyyubiler Devleti ile yerine göre dostluk ve mücadeleler devam ederken bu dönemde Azerbaycan’a gelerek yerleşen Celaleddin Harezmşah, Doğu Anadolu bölgesinde siyasette ettin rol almaya başlamıştı.239 3.3. CELALEDDİN HAREZMŞAH VE ALAADDİN KEYKUBAD DÖNEMİ İLİŞKİLER 3.3.1.Celaleddin Harezmşah’ınMoğollar’la Mücadelesi ve Hindistan’a Kaçması Celaleddin Harezmşah babası Sultan Aladdin Muhammed tarafından 1215 yılında Gazne merkez olarak Gur toprakları, Herat ve Sicistan bölgelerinin idaresi ile görevlendirilmişti. Ancak Sultan Muhammed oğlunu merkezde yanında tutmuş ve vekâleten bu bölgelerin idaresine Kerber Melik getirilmiştir. Kerber Melik, Celaleddin Harezmşah’ın Hindistan’a gelişine kadar bölgeyi idare etmiştir.240 Celaleddin babası tarafından sevilmekte ve taht için gerekli vasıflara sahip siyaset ve askeriye konusunda da oldukça başarılı bir şehzadeydi. Nitekim o bu başarılarını ilerleyen dönemlerde kendisini kanıtlayacaktır. Ancak Celaleddin taht için ne kadar yeterli vasıflara sahip olsa da veliahtlık seçimi konusunda Terken Hatun’un rolü büyük olmuştur. Devlet adamlarında ve komuta kademesine Kanglı ve Kıpçak asıllı beylerin getirilmesini sağlayan Terken Hatun, veliahtlık içinde Kanglı bir kadından doğan şehzade Uzlak Şah’ı veliaht tayin ettirmişti.Terken Hatun’un devlet 239Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, 382-383. İbnü’l-Esir, Cilt 12, 438. 240Cüzcani, Tabakat-ı Nasıri, 142. Taneri, Celalu’d-din Harizmşah ve Zamanı, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1977, 18-19. Kazvini, Tarih-i Güzide, 394. 72 içerisindeki etkin durumundan dolayı şehzade Celaleddin’in babasının yerine sultan ihtimali çok düşüktü. 241 Celaleddin Harezmşah, 1220 yılında babası Sultan Aladdin Muhammed’in Abiskun adasında öldüğünde yanında bulunmaktaydı. Sultan Alaaddin Muhammed ölmeden önce devletini bu felaket durumdan en iyi idare ile kurtarabileceğini düşündüğü oğlu Celaleddin’i veliaht tayin etti.242 Daha sonra Celaleddin yanında bulunan 70 kişilik grup ile başkent Gürgeç’e hareket etti. Geçtikleri şehirlerde halk büyük coşku ve destekte bulunmakta silah, yiyecek ve at vermekteydi. Celaleddin başkente geldiğinde halka Sultan Muhammed’in ölmeden önce Celaleddin’i veliahd tayin ettiği açıklandı. Ancak bu olay üzerine diğer iki şehzade Akşah ve Uzlak Şah, Celaleddin’i ortadan kaldırmak için harekete geçtiler. Durumu önceden haber alan Celaleddin başkentteki tehlikeyi görerek derhal harekete geçerek Horasan’a çekildi. Moğollar’ın yaklaşmakta olduğunu gören diğer iki şehzade Akşah ve UzlakŞah’da Horasan bölgesine hareket ettiler. Ancak iki şehzade Nişabur şehrine geldiklerinde Moğollar onlara yetişti ve yapılan mücadelenin ardından Moğollar iki şehzadeyi de öldürdüler.243 Celaleddin Harezmşah, Nişabur şehrine geldiğinde emirlere ve beylere mektuplar göndererek askerleri ile beraber kendisine katılmalarını bildirdi. Ancak Moğollar’ın Nişabur’a yaklaşması üzerine bu çağrıda istenilen başarıya ulaşılamadı. Celaleddin, Cengiz Han’ın Talekan’da bulunduğu haberini alınca Gazne’ye hareket etti. Gazne’de büyük coşku ile karşılanan Celaleddin’e bazı Gur emirleri de katıldı. Celaleddin’in ordusu Gazne’de bulunan Emin Melik’in kuvvetleri ve Gurlular’ın da katılmasıyla sayısı 60 bin kişiyi bulmaktaydı. Bu arada yaklaşmakta olan bir Moğol ordusu haberi geldi. 1220 yılında Celaleddin ordusunun ağılıklarını Parvan’da bırakarak bu Moğol ordusuna saldırdı ve onları mağlup ederek birçoğunu kılıçtan geçirdi.244 Cengiz Han mağlubiyet haberini alınca Şigi Kutugu Noyan komutasında 241Taneri, Harezmşahlar, 44. İbnü’l-Esir, Cilt 12, 261-262. Barthold, Moğol İstilasına Kadar Türkistan,390. Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi, 210. Cüveyni, Tarih-i Cihan Güşa, Cilt II, 105. 242Taneri, Celalud-din Harizmşah ve Zamanı, 20. Nesevi, 40-41. 243Barthold, Moğol İstilası Devrinde Türkistan, 426-427. Taneri, Harezmşahlar, 45. Cüzcani, Tabakat-ı Nasıri, 142.Kazvini, Tarih-i Güzide, 398. Cüveyni, Tarih-i Cihan Güşa, Cilt II, 109- 110. Nesevi, 41-45. 244Taneri, Celalud-din Harizmşah ve Zamanı,24.Barthold, Moğol İstilası Devrinde Türkistan, 435-436.Cüzcani, Tabakat-ı Nasıri,143. Alican,82. 73 bir orduyu Celaleddin Harezmşah’ın üzerine gönderdi. İki ordu Parvan yakınlarında karşılaştı ve Celaleddin’in komuta ettiği ordusu Moğol ordusunu ağır bir mağlubiyete uğrattı. Savaşı kazanan Celaleddin’in eline çok sayıda ganimet geçti.245 Ancak bu zaferden istenilen sonuç alınamadı ve ganimetin bölüşülmesi konusunda çıkan sıkıntı sonrası Gurlular sayısı 30 bin kişiyi bulan kuvvetleri ile Celaleddin’in yanından ayrıldılar.246 Cengiz Han bu mağlubiyet üzerine ve Celaleddin’in ordusunun zayıfladığı haberini alınca bizzat kendisi ordusu ile Celaleddin’i takibe koyuldu. Celaleddin bu takipten kurtulmak için Hindistan’a çekilmeye başladı. Ancak Cengiz Han, Sind nehri kıyısında Celaleddin’e yetişti. Kasım 1221 yılında Sind nehri kıyısında sayıca ordusu az olan Celaleddin büyük bir direnç ve başarı gösterse de mağlup olmaktan kurtulamadı. Moğollar tarafından çembere alınan ve kurtuluşu olmadığını gören Celaleddin, annesi ve hareminin Moğollar’ın eline geçmemesi için Sind nehrine atılmasını emretti ve bu gerçekleştirildi. Daha sonra kendisi de atı ile beraber Sind nehrine atladı ve sağ olarak karşıya geçmeyi başardı.247Cüveyini’ye göre Cengiz Han bu olayı görerek cesaretinden dolayı “Böyle bir oğula sahip olan babaya ne mutlu. Su ve ateş gibi iki bela girdabından kendini kurtarıp sahile vardı. O başımıza büyük işler açacak. Onun karşısında akıllı bir insan nasıl gafil durabilir? Demiştir. 248 Celaleddin Harezmşah yanında kalan az sayıdaki adamıyla Hindistan içlerine çekildi ve kendisini takip eden Moğol ordusundan kurtuldu. CelaleddinHarezmşah, Hindistan’da kendisine katılanlar ile kuvvetlenmeye başladı. Ancak Celaleddin ne kadar başarılı mücadeleler verse de Hindistan’da tutunamadı. Bu arada Kirman bölgesinden kardeşi Gıyaseddin Pirşah’ın yanından ayrılarak Celaleddin’e katılan emirler onu Irak’a yürümesi için teşvik etmekteydiler. Bu olaylar üzerine Celaleddin, Hindistan’da hâkim olduğu bölgelerde vekil olarak Cihan Pehlivan’ı bırakarak 1224 yılında Irak’a hareket etti.249 245Ibnü’l-Esir, Cilt 12, 351.Cüveyni, Tarih-i Cihan Güşa, Cilt II, 112-113. 246Barthold, Moğol İstilası Devrinde Türkistan, 436.Taneri, Harezmşahlar,47.Cüzcani, Tabakat-ı Nasıri,70. Ibnü’l-Esir, Cilt 12, 352. Cüveyni, Tarih-i Cihan Güşa, Cilt II, 113-114. Nesevi, 54-55. 247Barthold, Moğol İstilası Devrinde Türkistan, 439.Cüzcani, Tabakat-ı Nasıri,70. Ibnü’l-Esir, Cilt 12, 353. Cüveyni, Tarih-i Cihan Güşa, Cilt II, 15-16. Nesevi, 55-56. 248Cüveyni, Tarih-i Cihan Güşa, 16. 249Taneri, Celalud-din Harizmşah ve Zamanı, 32. Cüveyni, Tarih-i Cihan Güşa, Cilt II, 120. 74 3.3.2.Celaleddin Harezmşah’ın Azerbaycan’a Gelmesi ve Harezmşahlar Devleti’ni Yeniden Toparlaması Celaleddin, kardeşi Kirman hâkimi Gıyaseddin Pirşah’ın yanından ayrılarak kendisine katılan emirlerin teşviki ve Gıyaseddin’in askerlerinin çoğunun kendisini desteklediği haberi üzerine Ocak 1225 yılında Kirman’a geldi. Daha sonra Celaleddin buradan hareketle Şiraz’a geldi. Şiraz’da Celaleddin, Fars Atabegi Sa’d b. Zengi’ye elçi gönderdi. Daha sonra yapılan dostluk anlaşması neticesinde Celaleddin, Sa’d’ın kızı ya da kız kardeşi ile evlendi. Celaleddin durumunu iyice kuvvetlendirdikten sonra İsfahan şehrine geldi. Bu arada Rey şehrinde olan diğer kardeşi Rükneddin’e ani bir baskın yapan Celaleddin kardeşini mağlup etti. Daha sonra bu baskından sağ kurtulan kardeşine elçi göndererek kendisine tabii olmasını istedi. Bunun üzerine Gıyaseddin ağabeyi Celaleddin’in yanını gelerek ona itaatini arz etti.250 Böylece Celaleddin Harezmşah veliaht tayin edildikten dört yıl sonra tahta çıkmış oldu. Sultan Celaleddin Harezmşah, mahalli idarecilere fermanlar gönderdi. Kendisine katılan emir ve beylere unvan ve iktalar verdi. Horasan, Irak-ı Acem ve Mazenderan hâkimleri itaatlerini sundular. Sultan Celaleddin böylece devlet işlerini düzene koydu.251 Celaleddin Harezmşah kısa zamanda İran bölgesinde tamamen hâkimiyet sağladı ve Azerbaycan’a yöneldi. Sultan Celaleddin ilk olarak 1225 yılında Meraga şehrine geldi ve savaşmadan şehri teslim aldı. Celaleddin Harezmşah daha sonra İldenizliler’in başkenti olan Tebriz’e yürüdü. Azerbaycan hâkimi Atabeg Özbek hutbede Celaleddin’in adını okutacağını ve sultana tabii olduğunu bildiren bir heyeti büyük hediyeler ile huzura gönderdi. Ancak sultan bu talebi kabul etmeyerek Tebriz şehrini kuşattı. Kuşatmadan kurtulamayacağını gören Atabeg Özbek canının bağışlanması ve istediği yere gidebilme şartı ile şehri teslim etti. Böylece Celaleddin Temmuz 1225 yılında Tebriz şehrine hâkim oldu. Daha sonra bu şehri yeni teşkilatlandırdığı devletine başkent yaptı. Celaleddin Harezmşah daha sonra gönderdiği kuvvetler ile Gence, Baylakan, Erdebil ve Arran bölgelerine hâkim 250Taneri,Harezmşahlar, 55. Cüveyni, Tarih-i Cihan Güşa, Cilt II, 121-122. 251Cüzcani, Tabakat-ı Nasıri, 143. İbnü’l-Esir, Cilt 12, 381-382. Kazvini, Tarih-i Güzide, 399. 75 oldu.252 Sultan Celaleddin Harezmşah, Azerbaycan bölgesine kısa bir dönemde hâkim oldu. Sultan daha sonra Gürcüler üzerine yürüdü ve onları mağlup ederek Mart 1226 yılında Tiflis’i ele geçirdi.253 Celaleddin Harezmşah yukarıda da bahsettiğimiz gibi, Harezmşahlar Devleti’nin Moğollar tarafından ortadan kaldırılması ve Sultan Alaaddin Muhammed’in Hazar denizinde bulunan Abiskun adasında ölümünün ardından Moğollar ile mücadeleye girişmiştir. Ancak başarılı mücadeleler verse de Moğollar karşısında mağlup olarak Hindistan’a çekilmiştir. Daha sonra Celaleddin Harezmşah 1225 yılında Hindistan’dan dönerek İran’a ve ardından Azerbaycan’a hâkim oldu. Celaleddin Harezmşah, İran ve Azerbaycan bölgesine hâkim olduğu dönemde bölgenin coğrafyası şu şekildeydi. Eyyubi ve Artuklu Melikleri siyasi şartlara göre yön değiştirmekte, Erzincan bölgesinde Mengücek beyi Davud Şah, Erzurum’da Türkiye Selçuklu Meliki Cihan Şah, Bağdad’da Abbasi halifesi, İran’ın kuzey kesimlerinde Batıniler, Trabzon’da Rum İmparatorluğu, Anadolu’nun iç ve batı kısmına hâkim olan Türkiye Selçuklu Sultanı Alaaddin Keykubad ve Celaleddin Harezmşah’ın devletinin doğusunda ise onun ve devletinin amansız düşmanı Moğollar bulunmaktaydı254 Celaleddin Harezmşah’ın İran bölgesinde kısa zamanda önemli bir güç haline gelmesinde onun daha önce Moğollar ile yaptığı başarılı mücadeleleri ve İslam dünyasında bir kurtarıcı gibi görülmesi etkili olmuştur. Bunun yanında babası Sultan Muhammed tarafından Kirman bölgesinin idaresi kardeşi Gıyaseddin Pirşah’a ve Irak-ı Acem bölgesinin idaresi de diğer kardeşi Rükneddin Gursaçtı’ya verilmişti. Bu durumdan da anlaşılacağı üzere Moğol istilası Harezmşahlar Devleti’ni ortadan kaldırmış ancak hanedan üyeleri tarafından idare edilen bu bölgelere 1225 yılında hala yıkıcı olarak Moğol saldırıları gelmemişti. Celaleddin, Hindistan’da iken kendisine katılan kardeşi Rükneddin’in adamları tarafından ısrarla İran coğrafyasına davet edilmesinin ardından bu bölgeye geldi. Celaleddin ilk olarak Kirman’a gelmiş ve kardeşi Rükneddin’in kuvvetleri ona katılmıştır. Daha sonra Fars AtabegiSa’d’ın kızı ile evlenerek onun da siyasi desteğini sağlamıştır. Celaleddin son olarak kardeşi 252Taneri, Harezmşahlar, 61. İbnü’l-Esir, Cilt 12, 388-389. Cüveyni, Tarih-i Cihan Güşa, Cilt II, 126-127. Nesevi, 69-70. 253Cüzcani, Tabakat-ı Nasıri, 143. İbnü’l-Esir, Cilt 12, 408-409.Cüveyni, Tarih-i Cihan Güşa, Cilt II, 131-132. Nesevi, 75-76. 254Taneri, Harezmşahlar, 74. 76 Gıyaseddin’i Rey yakınlarında mağlup etti ve onu da tabiyeti altına alarak bölgede Harezmşahlar Devleti’ne ait idare ve kuvvetlerin hepsine hâkim oldu. Daha sonra bölgede bulunan idarecilerin birçoğu Celaleddin’e itaatlerini sundular.255 3.3.3. Celaleddin Harezmşah ve Alaaddin Keykubad’ın Dostluk İlişkileri Celaleddin Harezmşah yukarıda da bahsettiğimiz gibi 1225 yılında Azerbaycan bölgesine hâkim olarak devletini yeniden toparladı. Bu başarılarının ardından Celaleddin bölgede önemli bir güç haline geldi. Bu dönemde Türkiye Selçuklu Devleti tabiliğinden çıkan Mardin Artuklu Meliki Mesud, Mısır Eyyübi hükümdarı Melik Kamil’i metbu tanımıştı. Bu olay üzerine 1226 yılında bölgeye sefere çıkan Alaaddin Keykubad, birleşik Eyyübi ve Artuklu ordusunu mağlup ederek Kahta, Adıyaman ve Çemişgezek kalelerini ele geçirdi. Bu seferin ardından Artuklu Meliki Mesud, Celaleddin Harezmşah ve Şam Eyyübi Meliki Muazzam ile anlaştı. Bu anlaşmaların ardından Artuklu Mesud, Meyyafakirin Eyyübi Meliki Eşref’i metbu tanıdı. Bu olayları haber alan Alaaddin Keykubad tekrar bölgeyi bir sefer düzenledi. Alaaddin Keykubad karşısına çıkan Eyyübi ordusunu mağlup etti ve ArtukluMesud’u tekrar tabiiyete aldı. Alaadin Keykubad, Mardin Artuklu hâkimi Mesud’un bu faliyetlerinin ardından aynı girişimler içinde bulunan Erzincan Mengücek idarecisi Davud Şah üzerine yürüdü. Davud Şah, Erzurum Selçuklu Meliki Cihan Şah’a Meyyafakirin hâkimi Eyyübi Meliki Eşref’e ve Celaleddin Harezmşah’a kendi idaresinin tehlikede olduğunu bildirerek yardım talep etmişti. Alaaddin Keykubad bu hareket üzerine Erzincan’a yürüdü ve bölgeyi fethederek bölgenin idaresini oğlu Gıyaseddin Keyhüsrev’e verdi.256 Bu olaylardan da anlaşılacağı gibi artık Celaleddin Harezmşah’ın Anadolu’da ki siyasi olaylar da rol almaya başladığı görülmektedir. Celaleddin Harezmşah bölgede artık desteğine ve hâkimiyetine ihtiyaç duyulan bir idareci konumuna gelmiştir. Usta bir devlet adamı olan Alaaddin Keykubad bu olaylardan sonra Celaleddin Harezmşah’ın Anadolu ve kendi devleti için nasıl bir tehdit olacağını fark etmiştir. Bu arada Celaleddin Harezmşah, Azerbaycan’da Meraga şehri merkezli idaresini 255Cüveyni, Tarih-i Cihan Güşa, Cilt II, 123. 256 Turan, Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, 81. İbnü’l-Esir, Cilt 12, 416-417. 77 tesis ettikten sonra peşini bırakmayan ve yaklaşmakta olan Moğol tehlikesine karşı Türkiye Selçuklu Devleti Sultanı Aladdin Keykubad ile dostane münasebetler kurmaya karar verdi. Celaleddin, bu vesile ile Alaaddin Keykubad’a Temmuz 1225 yılında bir elçi gönderdi.257 Celaleddin göndermiş olduğu mektubunda, “ Dostların sevinç ve neşesi mektuplaşmak ve elçi göndermek ile kaimdir. Bundan sonra ayrılık ve yabancılık perdesini kaldırıp dostluk ve birlik kapısını açmak lazımdır. Menfaatlerin temininde ve zararların definde beraber hareket etmezsek kiminle dost olabiliriz. Allaha şükürler olsun ki devletimizin ahvali ve memleketimizin işleri yüz bin kere hamdimucibdir,” şeklinde yazmaktadır.258 Celaleddin tarafından Alaaddin Keykubad’a elçi olarak gönderilen âlim Mucirüddin Tahir, Kayseri’de Sultan Alaaddin Keykubad tarafından kabul edildi. Elçi Mucirüddin, Aladdin Keykubad’ın elini öptü ve sultan da onu kucakladı. Sultan Aladdin Keykubad elçiden Moğollar hakkında ve Celalleddin’in Moğollar ile mücadeleleri hakkında bilgi aldı. Bu görüşmede Celaleddin Harezmşah’ın Şiraz Atabegi Sa’d’ın kızı olan eşinden olan kızı ile Alaaddin Keykubad’ın oğlu Gıyaseddin Keyhüsrev sözlendi. Sultan daha sonra elçiye büyük hediyeler verdi ve Celaleddin Harezmşah’a da 100 bin altın, 30 bin akçe, 10 köle, 10 cins at ve hilat yolladı. Alaaddin Keykubad daha sonra bu elçiye karşılık olarak Celaleddin Harezmşah’a Sipahsalar Selahaddin adında elçisini yolladı.259 Sultan Alaaddin, Celaleddin Harezmşah’ın mektubuna cevap olarak, “Muzaffer sancaklarımızın kâfirlerden intikam almak ve müslüman gönüllerini kazanmak maksadıyla hareket ettiğini öğrendik. Fakat bu dostunuzun da yaz kış dört tarafta kafirler ile cihad eylediği malumlarıdır. Horasan ve Harezm’in medar-ı iftiharı Mucirüddin Tahir geldi ve yüce sözlerini eriştirdi. Burada kaldığı birkaç gün zarfında, gönülleri yüce menkıbenizi zikrederek fethetti,” şeklinde bir mektup yazdırdı.260 257Taneri, Harezmşahlar,75. Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, 384. 258Taneri, Harezmşahlar,75-76. Turan, Türkiye Selçukluları Hakkında Resmi Vesikalar, Ankara: TTK, 1958, 82. 259 Turan, Türkiye Selçukluları Hakkında Resmi Vesikalar, 88. 260Taneri, Harezmşahlar, 76. Turan, Türkiye Selçukluları Hakkında Resmi Vesikalar, 83-84. 78 Alaaddin Keykubad’ın elçisi 1226 yılında Hoy şehrinde Celaleddin Harezmşah’ın veziri Şerefü’l Mülk tarafından kabul edildi. Aladdin Keykubad’ın elçisi Selahaddin, Şerefü’l Mülk’e sultanın her iki devletin ittifak içinde olduğunu ve çağırılması durumunda her türlü askeri desteğe hazır olduklarını bildirdi. Vezir Şerefü’l Mülk bu durumdan çok memnun olarak elçiye büyük hediyeler verdi.261 Bu dönemde 1226 yılında bazı Harezm kuvvetlerinin yağma için Ahlât civarına geldiği haberi üzerine Eyyübiler’in Ahlât valisi Hacip Ali derhal harekete geçerek bu Harezm kuvvetlerine saldırdı ve onları mağlup ederek ele geçirdikleri ganimetleri ellerinden aldı.262 Bu haber üzerine Celaleddin Harezmşah, Ekim 1226 yılında Ahlât’ı kuşattı. Ancak şehrin şiddetle direnmesi ve kış şartlarının bastırması üzerine kuşatmayı kaldırdı. Tuğtab’a gelen Celaleddin gönderdiği kuvvetler ile Erzurum civarını yağmalattı. Bu arada Celaleddin Harezmşah’a Alaaddin Keykubad’dan yeni bir elçi geldi. Alaaddin Keykubad’ın göndermiş olduğu mektubunda Celaleddin Harezmşah’ı Eyyübiler ile ittifaka davet etmektedir. Sultan Alaaddin yaklaşmakta olan Moğol tehlikesine karşı bu üç devleti ittifakla bir araya getirmeye çalışmaktaydı. Alaaddin Keykubad küçük savaşları bırakarak büyük savaşa hazırlanılması gerektiğini vurgulamaktaydı.263 1228 yılında Celaleddin Harezmşah, İsfahan yakınlarında Moğollar ile yaptığı savaşı kaybetti. Ancak bu savaşın neticesinde Moğollar da büyük kayıplar verdiler. Moğollar vermiş oldukları büyük kayıplar neticesinde İran coğrafyasından ayrılarak Maveraünnehir bölgesine gittiler. Bu olayın ardından Kasım 1228 yılında Erzurum yakınlarına kadar gelen Celaleddin Harezmşah, Alaaddin Keykubad’a bir elçi gönderdi.264 Celaleddin Harezmşah elçi ile gönderdiği mektubunda, “Geçen sene Tatarlar’ı def etmek maksadıyla burudan ayrılmam gerekti. Yüce sancağımızın ortadan kalkmasını fırsat bilen muhaliflerimiz meydana çıktılar. Fakat onlar gayretlerinin semeresini alamadılar. Şimdide fırsat kollayan muhalifler, din ve memleketin korunmasını, gaza ve cihadı, halkın iyiliğini düşünmeden kendi rahatları için müslümanların perişan olmasını isterler. Fakat kötülüklerinin cezasını bulurlar. Bu bakımdan Erzincan’ı 261Taneri, Harezmşahlar, 77. Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, 384.Nesevi, 96-97. 262İbnü’l-Esir, Cilt 12, 413-414.Nesevi, 101. 263İbnü’l-Esir, Cilt 12, 418-419.Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, 388. 264Barthold, Orta Asya Türk Tarihi Hakkında Dersler,136. İbnü’l-Esir, Cilt 12, 428. 79 ilhak etmeniz yerindedir. Ben sizinle görüşebilmek için bu havaliye geldim, fakat avdet buyurduğunuzu öğrendim,” şeklinde hazırlatmıştır.265 Alaaddin Keykubad, Moğollar’ı dikkatle takip etmekte ve Celaleddin Harezmşah ile kurulacak açık bir ittifakta Moğollar’ı karşısına almış olacağını bilmekteydi. Moğollar konusunda daha dikkatli ve temkinli olan Sultan Alaaddin, Celaleddin’e karşı daha dikkatli adım atmaktaydı. Sultan Alaaddin diğer yandan Moğol tehdidini Anadolu’ya sokmamak için Celaleddin Harezmşah’ın Anadolu ile Moğollar arasında bir set görevi gördüğünü de biliyordu.266 Celaleddin Harezmşah’ın Moğollar’a yenilmesinin ardından Aladdin Keykubad’a göndermiş olduğu bu elçi ve mektuptan anlaşılacağı üzere iki devlet arasında kurulmak istenilen ittifakı bir an önce hayata geçirmek istemekteydi. Moğollar’ın Celaleddin Harezmşah’ın doğu sınırlarını zorlamaya başladığı bu dönemde Celaleddin Harezmşah, Erzurum Selçuklu Meliki Cihanşah’ın da teşvikiyle gözünü Anadolu’ya çevirmişti. Celaleddin bu arada Rey yakınlarında bir Moğol kuvvetini mağlup etti. Bu arada Ahlat valisi Hacip Ali, Azerbaycan’ı yağmalamış ve Şerefü’l Mülk’ün de kuvvetlerini bir baskın ile mağlup etmişti. Celaleddin, Alaaddin Keykubad’a gönderdiği yeni elçisinin Hacip Ali ve Erzurum Melik’i Cihanşah tarafından engellendiğini öğrenince harekete geçti. Celaleddin önce gönderdiği kuvvetler ile Erzurum’u yağmalattı. Daha sonra yaptıklarından dolayı Hacip Ali’yi cezalandırmak için Ahlât’ı kuşattı.267 Celaleddin Harezmşah, yukarıda da bahsetiğimiz gibi 1225 yılında Azerbaycan merkezli devletini yeniden toparlamayı başarmış ve bölgede önemli bir güç konumuna gelmişti. Moğollar’a karşı başarılı mücadeleler vermesi ve siyasi boşluktan yararlanarak İslam beldelerine saldıran Gürcüleri cezalandırması İslam âleminde Celaleddin’e karşı bir sevgi ve takdir kazandırdı. Celaleddin diğer yandan yaklaşmakta olan Moğol tehlikesine karşı o dönemde İslam dünyasında en kudretli hükümdar olan Türkiye Selçuklu Sultanı Alaaddin Keykubad ile elçiler vasıtası ile ittifak kurmaya çalıştı. İki hükümdar arasında elçiler vasıtası ile ve Celaleddin’in kızı ile Alaaddin’in oğlu Gıyaseddin Keyhüsrev’in sözlenmesi akrabalık yolu ile de 265Taneri, Harezmşahlar,78. Turan, Türkiye Selçukluları Hakkında Resmi Vesikalar, 84-85. 266Taneri, Harezmşahlar,79. Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, 390. 267Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, 387. 80 ittifakı tesis etmiştir. Ancak bu ittifak çabaları iki hükümdar arasında gidip gelen elçilerden ve gönderilen hediyelerden öteye geçememiştir. Diğer yandan Celaleddin Harezmşah’ın 1229 yılında Ahlât’ı kuşatmasının ardından iki hükümdar arasında ki dostane ilişkiler de bozulmuştur.268 3.3.4.Celaleddin Harezmşah ve Alaaddin Keykubad Arasında İlişkilerin Bozulması Celaleddin Harezmşah Ağustos 1229 yılında Ahlat’ı kuşattı. Bu arada Ahlat valisi Hacip Ali öldürülmüş ve şehrin yeni valisi İzzeddin Aybeg tayin edilmişti.269Celaleddin Harezmşah şiddetli şekilde Ahlât kuşatmasına devam ettiği sırada Erzurum Meliki Cihan Şah huzuruna gelerek yer öptü ve tabi olduğunu bildirdi. Cihan Şah ayrıca savaş malzemeleri yiyecek ve mancınık desteğinde bulundu. Kuşatmanın iyice şiddetlendiği ve şehirde kıtlığın iyice arttığı sıralarda İsmail Vani adlı Ahlât’lı bir adam kendisine Azerbaycan’dan bir ikta verilmesi şartı ile yardım edeceği haberini gönderdi. Celaleddin Harezmşah yazılı olarak bu şartları kabul etti. İsmail bir gece surlardan ipler sarkıtarak Harezmliler’i şehre aldı. Kaleye giren Harezm kuvvetleri burçlara bayrakları dikti ve kapılara açarak Harezm ordusunu içeri aldı ve Ahlât, Mayıs 1230 yılında Celaleddin Harezmşah tarafından ele geçirildi.270 Ahlât şehrinin önemine baktığımızda şehir Alp Arslan döneminde 1063 yılında ele geçirilmiş ve Anadolu’ya yapılan keşif ve fetih hareketlerinde üs olara kullanılmıştır. Moğol istilasından önce Ahlât, Anadolu’nun en kalabalık şehirlerinden biriydi. Celaleddin Harezmşah’ın şehri kuşatırken yaptığı tahribat ve kuşatmanın etkisi ile şehirde açlık ve saldırılardan insanların ölmesi şehirde büyük nüfus kaybına neden olmuştur. Celaleddin Harezmşah’ın yine 1230 Yassı Çimen savaşının ardından dönüşte şehirde götürebildiği kıymetli eşyaları alması ve ardından şehri ateşe vermesi üzerine bu önemli şehir harab olmuştur. Sultan Alaaddin Keykubad daha sonra şehri imar ettirip surlarını güçlerdirse de Moğol istilası sonrası Ahlât bir daha 268Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, 388. 269İbnü’l-Esir, Cilt 12, 444-445. 270Taneri, Harezmşahlar, 79. İbnü’l-Esir, Cilt 12, 446-447.Cüveyni, Tarih-i Cihan Güşa, Cilt II, 143-144. Nesevi, 126-128. 81 eski günlerine dönememiştir. Bu dönemde İslam kültürünün önemli merkezlerinden biri olan âlim, zahid ve sanatkârların merkezi olan bu şehir Kubbetü’l İslam ünvanı taşıyordu.271 Celaleddin Harezmşah’ın Ahlât kuşatmasını Alaiye’de iken haber alan Alaaddin Keykubad, Şemseddin Altun-Aba’yı büyük hediyelerle Celaleddin’e elçi olarak yolladı. Elçi Şemseddin Altun-Aba, Celaleddin Harezmşah’ın huzurunda romatizması nedeniyle yer öpemeyeceğini bildirdi. Mazereti uygun bulundu. Elçi Altun-Aba daha sonra Alaaddin Keykubad’ın istekleri olan, Celaleddin’in Gürcüler üzerine yürümesini ve Ahlât’ı kuşatmasının doğru olmadığı ve kuşatmayı kaldırmasını tavsiye etti. Celaleddin’in İslam dünyasında zulüm yapması ve kan dökmesinin yanlış olduğu ve bunu derhal terk etmesi durumunda kendisine maddi ve askeri destek vereceğini aksi halde ona karşı cephe alacağını bildirdi. Celaleddin Harezmşah, Alaaddin Keykubad’ın bu isteklerini dikkate almadı ve elçiyi yanında alıkoydu.272Alaaddin Keykubad sözlerinin dikkate alınmaması ve elçisinin Celaleddin Harezmşah tarafından alıkoyulması üzerine Kemaleddin Kamyar’ı elçi olarak Ahlât’a gönderdi. Alaaddin Keykubad’ın elçi Kemaleddin Kamyar ile gönderdiği mektubu sert ve tehditkâr ifadelerle doluydu.273 Alaaddin Keykubad bu mektubunda, Celaleddin’e ithaf ederek, “Baban büyük bir aileden gelmiştir. O zaman sizin durumunuz memnuniyet vericiydi. Ancak babanın tasavvurlarını değiştirmesi ve kendisine zarar vermesinden sonra durum aleyhinize oldu. Ben Eyyübi ailesine yöneldim ve onları kendime yakın hissediyorum. Zira onlar nesillerden beri büyük ve mesud bir camiadır. Askerlere, reayaya ve komşularına iyilik yaparlar. Onların servetleri, memleketleri adamları ve kudretleri vardır. Senin ülken ise harabelerden ibarettir. Senin durumunu biz senden iyi biliyoruz. Benim Eyyübiler’e düşman olduğuma inanma. Kendilerini itham ettiğim ve mücadele ettiğimiz zamanlar geride kaldı. Biz tekrar anlaştık başkasına inanma. Sen de onlarla sulh yapmalı ve tekrar dostluk kurmalısın. Senin arkandaki düşmanı biliyoruz. Eyyübiler düşmanlarına karşı sana yardım edebilir. Böyle bir ittifak olursa sen kendini Gürcüler ve diğerlerinden emin hissedersin. Bu benim sana nasihatimdir. 271 Sümer, Ahlât, İslam Ansiklopedisi, Cilt 2, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1989, 19-22.Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, 388. 272Taneri, Harezmşahlar, 80. 273Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, 388-389. 82 Seni yanlış yere götüren hilelere kendini kaptırma”, şeklinde ifadelerle Celaleddin’i uyarmıştır.274 Yassı Çimen savaşından kısa süre önce yazılan bu mektuba Celaleddin’in cevap verip vermediği bilinmemektedir. Daha sonra Celaleddin’in yanından ayrılan elçiler Kamyar ve Altun-Aba, Erzurum’a uğrayarak Melik Cihanşah’ı Sultan Alaaddin’in tabiliğine girmesi konusunda tavsiyede bulunmuşlardır. Melik Cihan Şah elçileri geçiştirerek buna uyacağını bildirmiştir. Ancak elçiler ayrıldıktan sonra Ahlât’a giderek Celaleddin Harezmşah’a katıldı ve onu Anadolu’ya sefer yapmaya teşvik etti. Celaleddin Harezmşah, Türkiye Selçuklu Devleti’ni kendine tabi kılarak Konya’ya da kendine tabi Melik Cihan Şah’ı tahta geçirme niyetindeydi. 275 3.3.5. 1230 Yassı Çimen Savaşı Celaleddin Harezmşah ile Alaaddin Keykubad arasında ki dostane ilişkiler mektuplaşmalar ve iki hükümdar arasında gidip gelen elçilerden öteye geçememiş ve siyasi sahada bir birlik tesis edilememiştir. Daha sonra Celaleddin Harezmşah’ın Ahlat’ı kuşatması ve 1229 yılında ele geçirmesi iki devlet arasında siyasi gerilime neden olmuştur. Alaaddin Keykubad, Celaleddin Harezmşah’a son yazdığı mektupta ahalisi müslüman olan beldelerde ve Ahlat’ta müslüman kanı dökmesinden dolayı Celalaleddin’i bu tutumundan vazgeçmesi konusunda sert ve tehditkar bir mektup ile uyarmıştır. Ancak Celaleddin, Alaaddin Keykubad’ın bu mektubuna cevap vermemiş ve uyarılırını dikkate almamıştır. Doğudan yaklaşan ve peşini bırakmayan Moğol saldırıları ve kendisine katılan Erzurum Meliki Cihanşah’ın da tahriki ile Celaleddin gözünü Anadolu’ya dikmiştir.276 Alaaddin Keykubad, Celaleddin Harezmşah’a gönderdiği elçilerin yanına dönmesi ve Harezmşah’ın mektuptaki uyarıları dikkate almadığı ve Doğu Anadolu’da zulüm yaptığı haberi üzerine harekete geçti. Sultan Alaaddin önce Eyyübi Melikleri Eşref ve Kamil’e elçi olarak Kemaleddin Kamyar’ı gönderdi. Diğer yandan Alaaddin Keykubad, Erzincan geçitlerini tutmak için 10 bin kişilik bir birliği bölgeye 274Taneri, Harezmşahlar, 81. Turan, Türkiye Selçukluları Hakkında Resmi Vesikalar, 99-100. 275Taneri, Harezmşahlar, 82. 276İbnü’l-Esir, Cilt 12, 449.Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, 388. 83 gönderdi. Kemaleddin Kamyar, Şam’da Eyyübiler ile görüştü. Eyyübiler, Alaaddin Keykubad’ın Celaleddin’e karşı müttefiklik teklifini kabul ettiler. Melik Kamil, Mısır’a Haçlılar’ın saldırısı üzerine geri dönerken Melik Eşref ordusu ile kendisini Sivas’ta bekleyen Alaaddin Keykubad’a katıldı.277 Celaleddin Harezmşah bu arada Ahlât’ı ele geçirmesinin ardından kuvvetlerinin bir kısmını ikta bölgelerine geri yollamıştı. Selçuklu-Eyyübi ittifakını haber alır almaz mevcut ordusu ile onları karşılamak için harekete geçti. Bu arada Erzurum Meliki Cihan Şah da kuvvetleri ile gelerek Harput’da Celaleddin’e katıldı. Celaleddin sayısı 40 bin kişiyi bulan ordusu ile Sivas’a doğru hareket etti. Selçuklu-Eyyübi müttefik kuvvetlerinin de harekete geçmesinin ardından iki ordu Erzincan yakınlarında Yassı Çimen mevkiinde karşı karşıya geldi.278 Savaşın ilk günü Mübarüzüddin Çavlı komutasındaki Selçuklu öncü birliği Harezm kuvvetleri tarafından yok edildi. Celalleddin daha sonra yaptığı saldırı ile 3 bin kişilik Selçuklu ordusunu mağlup etti. Ertesi gün Selçuklu-Eyyübi müttefik ordusu saldırıya geçti. Celalleddin’in ordusunun da karşılık vermesi ile büyük bir çarpışma başladı. Harezm ordusu savaşın başında müttefik ordusunu geri çekilmeye zorlasa da sayıca üstün olan Selçuklu-Eyyübi ordusu toparlandı ve şiddetli saldırılarla Harezm ordusunu geri çekilmeye zorladı. Celaleddin sayıca üstün olan müttefiklere karşı savaşı kazanamayacağını anlayınca savaş alanını terk etti. Ağustos 1230 yılında Selçuklu-Eyyübi müttefik kuvvetleri Harezm ordusunu mağlup etti. Savaşın ardından Harezm ordusunun büyük kısmı Trabzon tarafına çekilirken bir kısmı nehir yataklarında uçurumlarda hayatını kaybettiler. Melik Cihan Şah yakalanarak Alaaddin Keykubad’ın yanına götürüldü. 279 Celaleddin Harezmşah savaş alanından ayrılarak Malazgirt’i kuşatmakta olan veziri Şerefü’l Mülk’e katıldı ve kuşatmayı kaldırarak Ahlât’a döndü. Ahlât’ta götürebileceği her şeyi alan Celaleddin kalan her şeyin yakılmasını emretti. Celaleddin daha sonra kalan kuvvetleri ile beraber Azerbaycan’a döndü. Celaleddin Harezmşah, siyasi hırsı nedeniyle Alaaddin Keykubad’ın yaklaşmakta olan Moğollar’a karşı mücadele için hazırladığı planları sonuçsuz bırakmıştır. İslam dünyasının bu dönemdeki en kuvvetli hükümdarları ve orduları Moğollar’a karşı 277İbnü’l-Esir, Cilt 12, 449. Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, 390. 278Taneri, Harezmşahlar, 82. Merçil ve Sevim, 464. 279İbnü’l-Esir, Cilt 12, 450. Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, 392. Nesevi, 131-132. 84 birlik olmak yerine birlerine karşı mücadele etmişlerdir. Bu durum ise en çok Moğollar’a yaramıştır.280 3.3.6.Celaleddin Harezmşah’ın Ölümü ve Harezmşahlar Devleti’nin Sonu Celaleddin Harezmşah, Moğollar ile yaptığı başarılı mücadeleler ile İslam dünyasında büyük saygı ve itibar görmüştür. Ancak Moğollar, Celalaleddin’in peşini bırakmamış ve onu hep bir tehdit olarak görmüşlerdir. Celaleddin’in Hindistan’dan döndüğü ve Azerbaycan merkezli devletini yeniden toparladığı dönemde Moğollar tekrardan onun peşine düştüler. Celaleddin’in Azerbaycan’da hüküm sürdüğü 1225 yılından ölümüne kadar ki dönemde Moğollar ile mücadelesi hep devam etti. 1228 yılında yine İsfahan yakınlarında meydana gelen savaşta Moğollar, Celaleddin’in kuvvetlerini bozguna uğrattılar. Ancak bu savaşta ağır kayıplar veren Moğol, İran coğrafyasını terk ederek Maveraünnehir bölgesine çekilmişlerdir.281 Moğollar, Yassı Çimen savaşının ardından Celaleddin’e son darbeyi vurmak için harekete geçtiler. Celaleddin yaklaşmakta olan Moğol tehlikesini haber alınca ordusunu yeniden toparlamaya başladı. Nesevi, “Sultanın memleketinin kaybına, kendisinin öleceğine ve bütün varlığının düşman eline geçeceğine ağladığını” belirtmesi Celaleddin’in ruh halini ortaya koymaktadır.282 Ancak Celaleddin hazırlıklarını bitiremedi ve Van yolu ile Diyarbakır taraflarına çekildi. Celaleddin Harezmşah, Diyarbakır şehri yakınlarında ordugâhını kurdu. Gece gelen bir Türkmen haberci Moğollar’ın yakın olduğunu bildirdi ancak Celaleddin bu sözlere itibar etmedi. Moğollar sabah olduğunda Harezm ordugâhını kuşatmışlardı. Bu olay üzerine Celaleddin Harezmşah Diyarbakır şehrine gitse de halk onu şehre sokmadı.283Celaleddin daha sonra Meyyafakirin yakınlarında bir köye sığınsa da Moğollar olduğu yeri tespit ettiler. Celaleddin Harezmşah buradan da kaçarak dağlara sığındı. Maiyetinde ki Harezmliler ise Moğollar tarafından kılıçtan 280Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, 393. Taneri, Harezmşahlar,84. Nesevi, 132. 281Barthold, Orta Asya Türk Tarihi Hakkında Dersler, 136. İbnü’l-Esir, Cilt 12, 428. Taneri, Celalud-din Harizmşah ve Zamanı, 84. 282Taneri, Harezmşahlar, 87. Nesevi, 143-144. 283İbnü’l-Esir, Cilt 12, 457.Nesevi, 155. 85 geçirildiler.284 Son Harezmşah Sultan Celaleddin Mengübirti, tek başına Meyyafakirin dağlarına sığındığı zaman burada onu tanımayan Kürt eşkıyalar tarafından öldürüldü.285 Harezmşahlar Devleti, Büyük Selçuklu Devleti’nin ortadan kalkmasının ardından onun hâkim olduğu sahaları ele geçirerek tek bir siyasi otorite altında birleştirmiş ve Türk-İslam nüfuz sahasını koruyup idare etmişlerdir. Celaleddin Harezmşah’ın Moğollar ile yaptığı başarılı mücadeleler Anadolu’ya Moğol tehlikesinin daha geç dönemlerde gelmesini sağlamıştır. Ancak Alaaddin Keykubad, Celalaleddin Harezmşah’ın Moğollar karşısındaki başarılı mücadelelerinden ve tecrubesinden faydalanamamıştır. Bunun yanında Celaleddin Harezmşah’daAlaaddin Keykubad’ın Moğol tehlikesine karşı kurmaya çalıştığı ittifaka başta iyi yaklaşsa da daha sonra Erzurum Meliki Cihan Şah’ın kışkırtması ve doğu sınırlarında artan Moğol baskıları nedeniyle yönünü Anadolu’ya çevirmiştir. Celaleddin’inAhlât’ı ele geçirmesi ise hem Alaaddin Keykubad’ın Moğollar’a karşı kurmaya çalıştığı birliği hem de kendi sonunu getirmiştir. 3.3.7.Harezm Beylerinin Türkiye Selçuklu Devleti Hizmetine Alınmaları Alaaddin Keykubad, 10 Ağustos 1230 yılında kazanılan Yassı Çimen savaşının ardından Melik Eşref ile beraber Erzurum’a gitti. Şehri yazılı bir belge ile Cihan Şah ve maiyetine dokunmama şartı ile teslim aldı. Sultan Alaaddin, Moğollar ile arasında set olan Celaleddin Harezmşah’ın ortadan kalmasının ardından oluşan boşluğu Eyyübiler ile doldurmaya çalıştı. Sultan Alaaddin, Ahlât’ı Melik Eşref’e verirken Erzurum ve çevresini kendi topraklarına kattı. Yassı Çimen zaferi nedeniyle sultan buradan çevre idarecilere fetihnameler gönderdi. Daha sonra Erzurum’u imar eden sultan Erzurum’un idaresi için Mübarüziddin Çavlı’yı bırakarak Kayseri’ye döndü.286 284Taneri, Harezmşahlar, 88-89. 285Cüzcani, Tabakat-ı Nasıri,144. Taneri, Celalud-din Harizmşah ve Zamanı, 82. Kazvini, Tarih-i Güzide, 401. Nesevi, 157. 286İbnü’l-Esir, Cilt 12, 450-451. Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, 394-395. 86 Bu arada Celaleddin Harezmşah, Moğollar tarafından takip edilmekte ve onların önünden kaçmaktaydı. Celaleddin, Eyyübiler’e ve Alaaddin Keykubad’a yardım için haberci yollasa da kimseden yardım alamadı.287Celaleddin Harezmşah’ın Meyyafakirin dağlarında öldürülmesinin ardından Moğollar onun hâkim olduğu bölgeleri ele geçirmeye başladı. Sultan Alaaddin, Moğollar’ın faaliyetlerini dikkatle takip ekmekteydi. Bu arada Celaleddin’in ortadan kalkması sonrası Curmagun Noyan idaresindeki Moğol kuvvetleri Azerbaycan’a yerleşmiş ve Anadolu sınırlarına keşif akınlarına başlamışlardı. Alaaddin Keykubad, Celaleddin Harezmşah’ın tam tersine Moğollar’a güvenmeyerek de olsa dostane ilişkiler kurma yoluna gitmiştir. Moğollar da yıllarca kendilerini uğraştıran Celaleddin’i yenen Alaaddin Keykubad’ı dikkatle takip etmekteydiler.288 Sultan Alaaddin Keykubad, Moğollar ile dostluk kurarken diğer yandan Anadolu’da Moğollar’a karşı tedbirler almaktaydı. Alaaddin Keykubad yaklaşan Moğol tehlikesini sınırda karşılamak için Ahlât, Van. Malazgirt şehirlerini topraklarına kattı. Daha sonra ele geçirilen bu şehirler imar edildi ve şehir surları tamir ve tahkim edilerek bu şehirlere muhafızlar gönderdi. Bu şehirlerin yanı sıra Kayseri, Erzurum ve Sivas şehirleri tahkim edildi ve takviye kuvvetler sevk edildi. Celaleddin Harezmşah’ın ölümünün ardından başsız kalan Harezm kuvvetleri de Sultan Alaaddin tarafından kazanılmaya çalışıldı.289 Celaleddin Harezmşah’ın ölümünün ardından başsız kalan Harezm kuvvetleri Anadolu içlerine dağılarak beylerinin idaresinde yağma ve soygun yapmaktaydılar. Bu kuvvetlerden başlarda müslüman idarecilerce faydalanılmamıştır. Bunun da nedeni olarak Moğollar’ın önünden kaçan bu birliklere kucak açmanın Moğol gazabını üzerine çekmek olacağı düşünülmüş olmalıdır. Hükümdarlarının ölümünün ardından başsız kalan Harezm kuvvetleri dağınık halde idi. Ancak Ahlat ve çevresinde bu Harezm beylerinden en büyüğü olan Kayır Han bulunmaktaydı. Sultan Alaaddin, Harezm kuvvetlerinden faydalanmak için Kemaleddin Kamyar’ı elçi olarak Kayır Han’a yolladı. Başta Kayır Han olmak üzere Harezm beyleri sultanın bu davetini sevinçle kabul ederek Alaaddin Keykubad’ın buyruğuna girdiler. Sultan 287İbnü’l-Esir, Cilt 12, 454. 288Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, 407-408. 289Turan, 397-398. 87 Alaaddin, Harezm beylerine ülkesinin farklı bölgelerinde iktalar verdi ve böylece sayıca 12 bin civarı olan bu kuvvetten faydalandı.290 İbn Bibi’nin aktarmış olduğu bir bilgide 4 bin Harezmli’nin 700 Moğol’a yenildiği belirtiler. Bu olayda Harezmliler’in Türkiye Selçuklu Devleti hizmetinde iken Erzurum’da meydana gelmiş ve Harezmliler’in hala Moğol korkusunda olduğunu göstermektedir.291 Sultan Alaaddin Keykubad, Türkiye Selçuklu Devleti’nin şüphesiz en büyük ve en kudretli sultanlarından biridir. Devleti idare ettiği dönemde Türkiye Selçuklu Devleti en kudretli dönemine ulaşmış ve refah dönemini yaşamıştır. Sultan Alaaddin Keykubad, Moğol tehlikesine karşı son olarak Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da hâkimiyetini tamamen kabul ettirmek için Eyyübiler üzerine yürümeye karar verdi. Sultan Alaaddin ordusunu Kayser’i yakınlarında Meşhed ovasında toplamaya başladığı sırada burada verdiği bir ziyafette yediği av etinden zehirlenerek hayatını kaybetti.292 Sultan Alaaddin Keykubad’ın ölümünün ardından Türkiye Selçuklu Devleti tahtına geçen oğlu II. Gıyaseddin Keyhüsrev döneminde vezir Sadeddin Köpek devlet idaresinde ipleri eline almıştı. Sadeddin Köpek, Harezm beyi Kayır Han’ın Harezm kuvvetleri üzerindeki etkisini görmekteydi. Kayır Han’ı bertaraf etmek isteyen Sadeddin Köpek, Sultan II. GıyaseddinKeyhüsrev’e Kayır Han’ın tutuklanmasını ve onun tutuklanmasının ardından hiçbir Harezm beyinin devlete karşı gelemeyeceğini belirtmiştir. Bunun üzerine tutuklanan Kayır Han, Kayseri de hapsedildi ve burada Temmuz 1237 yılında öldü. Kayır Han’ın ölümünün ardından Harezmliler, Türkiye Selçuklu Devleti hizmetinden ayrılarak Urfa taraflarına doğru gittiler. Harezmliler geçtikleri bölgeleri yağmalayarak Türkiye Selçuklu Devleti’ni sıkıntılı duruma düşürdüler.293 Harezmliler, Türkiye Selçuklu Devleti’ne verdikleri zararın ardından Güneydoğu Anadolu ve Kuzey Suriye taraflarına giderek bu bölgelerde yerleştiler. Burada yerel idarecilere zaman zaman paralı asker olarak hizmet verdiler. Sultan II. GıyaseddinKeyhüsrev döneminde Sadettin Köpek’in bertaraf edilmesinden sonra tekrar devlet hizmetine alınma girişi olsa da bu girişim başarısız olmuştur. 290Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, 398-399. 291Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, 399. İbn Bibi, Cilt I, 432-433. 292Merçil ve Sevim, 466. Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, 409. 293Merçil ve Sevim, 469. Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, 427-428. İbn Bibi, Cilt II, 23. 88 Harezmliler en son Hıms’da yapılan savaşın ardından liderleri Berke Han öldürülmüş ve askeri güç olmaktan çıkmışlardır. Askeri güç olmaktan çıkan Harezmliler Suriye ve Anadolu’ya dağılmışlar bazıları da Moğollar’a katılmıştır. Anadolu’da Harezmliler’in bağlı bulunduğu boy olan Kanglı ve Kıpçak boylarının izleri ve Huruzmlu ya da Horzumlu adları ile çeşitli bölgelerde varlıklarını uzun yıllar Anadolu coğrafyasında sürdürmüşlerdir.294 294İbn Bibi, Cilt II, 39-43. 89 SONUÇ Harezmşahlar hanedanı Büyük Selçuklu Devleti’nin bir eyalet valiliği olan idarelerini Harezm bölgesinin ekonomik, ticari ve askeri alanda sağlamış olduğu gelişmeye müsait zemini başarılı bir şekilde kullanmışlardır. 1097 yılında Kudbüddin Muhammed’in Harezm valisi olarak bölgeye atandığı ve hanedanın kuruluşu kabul edilen döneme baktığımızda Büyük Selçuklu Devleti’nde hanedan içinde taht kavgalarının olduğu görülmektedir. Bu taht kavgaları yaşanırken Harezm bölgesine vali tayin edilen Kudbüddin Muhammed’in Büyük Selçuklu Devleti’ne bağlı kalarak bölgedeki başarılı idaresi hanedanın bölgede kalıcı olarak tutunmasını sağlamıştır. Harezmşah Atsız ise babasının aksine Büyük Selçuklu Devleti’ne başlarda sadakatle hizmet etse de daha sonra müstakil bir devlet olma yönünde Sultan Sancar’a karşı büyük bir mücadeleye girmiştir. Sultan Sancar ile Harezmşah Atsız arasında yapılan üç savaşta da Atsız yenilen taraf olmaktan kurtulamamıştır. Sultan Sancar’ın bu asi valisini neden ortadan kaldırmadığına baktığımızda ise özellikle 1141 Katavan yenilgisinin ardından Maveraünnehir bölgesine hakim olan Karahıtaylar Devleti’ne karşı ve kuzeyden gelebilecek gayrimüslim Türk akınlarına karşı Büyük Selçuklu Devleti’nin doğu sınırında böyle mücadeleci bir idarecinin olmasını istemesinden kaynaklandığı ihtimali yüksektir. Harezmşah Atsız, Sultan Sancar’ı idareciliği boyunca en çok uğraştıran devlet adamı olmuştur. Atsız idaresi döneminde Sultan Sancar’ın bir valisi gibi değil tabi bir devletin hükümdarı gibi hareketlerde bulunmuştur. Komşu idarecilere elçi gönderme ve kabul etme ile idaresini Sultan Sancar’ın emri olmadan genişletmesi onun bağımsız bir devletin hükümdarı gibi hareket ettiğini gösterir. Sultan Sancar valisinin isyan hareketi dolayısıyla bölgeye yaptığı seferler ile onu cezalandırmıştır Sultan Sancar’ın metbu devlet idarecisi gibi hareket eden isyancı valisini cezalandırması metbu devlet olan Karahanlılar ve Gazneliler Devletleri üzerinde yaratacağı etkisi bakımından önemlidir. 1157 yılında Sultan Sancar’ın ölümünün ardından Büyük Selçuklu Devleti’nin tarih sahnesinden çekilmesi bölgede dengeleri değiştirmiştir. Büyük Selçuklu Devleti’nin doğu sınırlarında en büyük güç olarak Harezmşahlar ortaya çıkmıştır. Bu dönemden sonra bağımsız bir duruma gelen Harezmşahlar, Büyük Selçuklu Devleti mirasına sahip çıkarak kısa zamanda Horasan ve İran coğrafyasına hakim olmuşlardır. 90 Harezmşahlar 1194 yılında HarezmşahTekiş tarafından Irak Selçuklu Devleti’ne son verilmesinin ardından “sultan” unvanını kullanmaya başlamışlardır. Sultan Alaaddin Muhammed’in “Sancar” lakabı kullanması da Harezmşahlar Devleti’nin Büyük Selçuklu Devleti’nin varisliğini savunduklarını göstermektedir. Harezmşahlar Devleti, Büyük Selçuklu Devleti gibi Abbasi halifesini etkileri altına alarak dünyevi işlerden uzak tutmak istemişler ancak bu politikalarında başarı sağlayamamışlardır. Harezmşahlar Devleti başarılı idarelerini Moğollar karşısında gösterememişler ve Moğol istilası sonucunda ortadan kalkmışlardır. Alaaddin Muhammed Harezmşah ordusu içinde güvenmediği Kanglı birlikleri yüzünden Moğollar’a karşı bir meydan savaşını göze alamamıştır. Sultan Muhammed’in ölümünün ardından oğlu Celeleddin, Moğollar’a karşı başarılı mücadeleler vererek İslam dünyası için bir umut olmuştur. Celaleddin yapmış olduğu mücadelelerin ardından önce Hindistan’a çekilmiş ve daha sonra 1225 yılında İran’a dönerek Azerbaycan bölgesinde devletini toparlamayı başarmıştır. Celaleddin bu dönemde İslam dünyasında en önemli idareci olan Sultan Alaaddin Keykubad ile dostane münasebetler kurmuştur. Ancak bu iyi ilişkiler iki hükümdar arasında gidip gelen elçiler ve mektuplardan öteye geçememiştir. Sultan Alaaddin Keykubad yaklaşmakta olan Moğol tehlikesine karşı Eyyubiler ve Celaleddin ile bir ittifak yapma ve Moğollar’a karşı birlikte hareket etme niyetindeydi. Ancak CelaleddinHarezmşah’ın bu dönemde Kubbet’ülİslam denilen Ahlat’ı ele geçirmesi ve tahrip etmesi Alaaddin Keykubad’ın kurma niyetinde olduğu üçlü ittifakı tahrip etmiştir. Bu olayın ardından Moğollar’a karşı birleşmesi gereken dönemin en kuvvetli İslam orduları bir birlerine düşmüşlerdir. Bunun neticesinde birleşen Selçuklu-Eyyubi ordusu 1230 yılında Yassı Çimen savaşında Celaleddin’in kuvvetlerini ağır bir yenilgiye uğrattılar. Bu savaşın ardından kısa bir zaman sonra Celaleddin Harezmşah’ın ölümü neticesinde Harezmşahlar Devleti tarihe karışmıştır. Büyük bir komutan olan Celaleddin Harezmşah’ın şanssızlığı Cengiz Han ve Alaaddin Keykubad arasında sıkışmış olmasıdır. Alaaddin Keykubad ise Celaleddin Harezmşah’ın Moğollar ile olan tecrübesinden yeterince faydalanamamıştır. Diğer taraftan Celaleddin Harezmşah’ın dostane ilişkiler sürerken gözünü birden Anadolu’ya dikmesinde doğudan gelen Moğol baskılarından kaynaklandığı muhtemeldir. 1141 Katavan savaşının ardından Büyük Selçuklu Devleti ile 91 Karahıtaylar Devleti arasında bir set görevi gören Harezmşahlar Devleti daha sonra da Türkiye Selçuklu Devleti ile Moğollar arasında bir set görevi görmesi bakımından önemlidir. Harezmşahlar Devleti’nin ortadan kalkmasının ardından Anadolu, Moğol istilası ile karşı karşıya kalmıştır.

Bugün 703 ziyaretçi (1778 klik) kişi burdaydı!

Bu web sitesi ücretsiz olarak Bedava-Sitem.com ile oluşturulmuştur. Siz de kendi web sitenizi kurmak ister misiniz?

Ücretsiz kaydol