Orta Çağ'da Endülüs haricinde Batı'da insan hakları, bilim sanat, kültür anlamında oldukça verimsiz bir dönem yaşanırken İslam medeniyeti için aynı dönem bilim, teknik, felsefe, tıp gibi birçok alanda yapılan çalışmalarla Fuat Sezgin'in ifadesiyle"Altın Çağ" olarak da anılıyor. Müslümanlar nasıl bir altın çağ yaşadı?

Bahsettiğimiz çağ 1500 yıllık bir medeniyeti kapsıyor ve bu medeniyetin kapsamını, meziyetlerini, bu medeniyette gelişen bilimi, sanatı ve teknolojiyi tek bir cevapla açıklamamız da mümkün değil. Öncelikle şöyle başlayalım; bin yıllık bir dönemi kapsayan bir medeniyeti anlamak, bilimin, sanatın, düşüncenin ve teknolojinin gelişme süreçlerini açıklamak için Avrupa'nın lineer tarih anlayışından, oryantalist bakış açısından kurtulmamız gerekir. Çünkü oryantalist bakış açısı kendimize Batı'dan bakıp "zavallı şarklılar" şeklinde görmemize yol açıyor. Bu bizi hem bir komplekse sürükler hem de Batı'nın söylemleri dışında herhangi bir şey söylemek, farklı bakış açıları üretmek bile nerdeyse imkânsız hale gelir. Fuat Sezgin hocanın ilk defa Türkiye'de 2004'te TÜBA'nın düzenlemiş olduğu konferansta dile getirdiği ve anlamlandıramadığı bu kompleksi büyük ölçüde hala yaşıyoruz. Sadece Müslüman dünyası değil, non-western dediğimiz Batı'nın kendi bünyesine dâhil etmediği Çin, Hindistan, Afrika, Kuzey ve Güney Amerika'daki kadim medeniyetler de içine dahil edilir. Esas olarak İslam medeniyeti gerçekte neydi, İslam bilimlerin gerçeği nedir, bunlara bakmamız gerek. İslam medeniyeti bin yıldır devam eden, tüm insanlığa ve kültürlere katkıda bulunan bir medeniyettir ve Peygamber Efendimizin İslam'ı müjdelemesiyle başlar. Allah'ın vermiş olduğu hak ve özgürlükleri, yetki ve sorumlulukları bizzat insanın şahsına tebliğ eden bir bakış açısıyla biz modern insanı öğreniriz ilk önce. Nedir modern insandan kastımız? Kendi mesleğini icra etme, istediği yere seyahat edebilme, düşüncelerini özgürce ifade edebilme, dinini seçebilme gibi günümüzde temel hak ve özgürlük olarak tanımlanan bütün özgürlükleri Peygamber Efendimiz bütün insanlara müjdelemiştir. Bu özgürlüklerin temelinde "Ben güzel ahlakı tekâmül etmek için gönderildim" sözünden anlaşıldığı üzere etik değerler ve adalet esaslı bir yapı yer alıyor. 1215 Magna Carta'ya dayandırdığımız bugünkü modern insan haklarının temeli aslında bu belgeden yaklaşık 600 sene önce atılmıştı. Dolayısıyla İslam medeniyetin bu temeller üzerinden yükseldiğini söyleyebiliriz.

Peygamber Efendimizin başlatmış olduğu tarım esaslı reform hareketinin başlamasıyla insanların artık hiçbir zaman aç kalmayacağı, yoksul olmayacağı bir sistem kurulmuş oldu. Kast sistemi kaldırılarak insanlar meslek sahibi oluyor, çalışıyor, tüm halk kendini özgürce ifade edebiliyor, seyahat edebiliyor, devlet de teknoloji ve sanayi yatırım yapıyordu. Yeni endüstriler oluşturularak bugünün endüstrilerinin temelleri o dönemlerde atılmıştı. Bildiğimiz şeker de Müslüman sanayicilerinin bir ürünüdür mesela. Böylece endüstriyel devrimlerle, uluslararası ticaretlerle ve modern iktisadi uygulamalarla İslam dünyasının her köşesinde insanlar artık açlık çekmiyordu. Sağlanan bu refah ve özgürlük temelli İslam medeniyeti kısa süre içerisinde Hindistan'dan Endülüs'e kadar ulaştı. Bunun temelinde hiçbir zaman sadece bir inanç ve ibadet değil, Allah'ın lütfu, inaniyeti ile bir modern vizyon modern devrim yatıyor.

Bu refah içindeki yaşam beraberinde bilimsel gelişmeleri mi getirdi?

İslam bu zenginlikleri dolayısıyla parlak zekâları ve vizyon sahibi sanatçıları, mühendisleri kendine çekti. Kimi ekip biçer kimi zanaatla uğraşır, bazısı entelektüel olarak bilimle ve sanatla ilgilenirdi. Halife Memun (Hilafeti 813-833) tarafından Bağdat'ta oluşturulan Beytü'l-Hikme adlı bilim ve araştırma merkezinde gelişen yeni bir ekol oluştu. Burada esas şiar olarak Allah'ın yarattığı kâinatın sırlarını keşfetmeye yöneldiler. Dolayısıyla tabiatı, gökyüzünü, insanı, fiziği veyahut metafiziği keşfetmek için çok derin, çok rafine araştırmalar yapıldı çünkü İslam daha önceki bilgilere ulaştığı zaman
bunları doğrudan almadı.

İbnü'l-Heysem, eş-Şukûk alâ Batlamyus isimli eserine şöyle başlıyor: "Bilim bizatihi kendisi için aranır, başka herhangi bir gerekçeye lüzum yok" diyor. Buradan baktığımızda İbnü'l- Heysem diyor ki "Daha önce yazılmış olanlar benim için bir sis perdesinin arkasıdır. Onların anlattıklarına itimat edemem, bunları benim denemem lazım, gerçeğe uyup uymadıklarını muhakkak suretle matematiksel olarak ifade etmem lazım." İbnü'l-Heysem'in Miladi 1040 civarında vefat ettiği düşünürsek ondan 600 yıl sonra Descartes da benzer şeyi söyleyecektir. Dolayısıyla eğer biz İslam medeniyetini bir arayış, bir keşif medeniyeti olarak göz önünde bulundurursak bütün İslam medeniyeti içerisinde yapılan her türlü entelektüel aktiviteye temel dayanak oluşturabiliriz.

İslam'ın büyük bir medeniyet olarak değil, herhangi bir kabile kültürü gibi gören ve bunu tahkir eden anlayışa sahip Hristiyan medeniyetinde yetişmiş bazı düşünür ve sanatçı veyahut bilim insanının İslamiyet'e bakışı meziyetlerini ve mahiyetini bilmediği için zaten ön yargılı olacaktır. Örneğin Müslüman bir sanatçının hedeflediğini anlamadan, ruhunu hissetmeden bakıldığında onun sanat eseri sadece tarihi antika değeri varmış gibi değerlendirilecektir. Bu normal olabilir fakat asıl tehlikeli ve tehditkâr olan bizim de sanata böyle yaklaşmamızdır. Örneğin bizler de çoğu zaman tıpkı Avrupalılar gibi bir camiye girdiğimizde o camideki sanatın uhrevi yönünü, sanatçının neyi hedeflediğini anlamadan onun manevi boyutuna değil, sadece maddi yönüne yaklaşarak "Burada çini tekniği çok güzel kullanılmış, renkler çok güzel" deyip sanatı yorumluyoruz. Bu açıdan bakarsak "İslam'da sanat yoktur, İslam'da teknoloji, bilim yoktur" gibi ifadeler kullanırlar çünkü bilim dediğimiz şey yalnızca onların bildiği, tarif ettiği bilimdir. İşte bu sebeplerle Fuat Sezgin Hocamız bize "Ben bütün ömrümü İslam medeniyetini, İslam bilimin gerçeğini aramaya adadım" diyecektir.

Fuat Sezgin Hocanın bütün ömrünü bu çalışmalara adamasının sebebi neydi peki?

Fuat Sezgin Hocamızın hayat hikâyesini kolaylıkla takip edebiliyoruz, kendisi de otobiyografik olarak Bilim Tarihi Sohbetleri kitabında etraflıca anlatıyor. Aslında bizim Fuat hocayı iki açıdan değerlendirmemiz lazım. Hocanın çalışmaları sayıca çoktur ve gerçekten İslam medeniyetinin temel sorunlarına cevap bulacaktır ama Fuat Sezgin Hocayı aslen bu çalışmaları niçin yaptığı açısından değerlendirmemiz gerekiyor. Onu çok sayıda yayın yapmaya sevk eden arkadaki saiklerin ne olduğuna yoğunlaşmalıyız. Günümüzde İslam medeniyetine açıktan veya gizli şekilde gerek akademik
gerek ise politik açıdan ciddi bir baskı ve taarruz var. Fuat Sezgin Hocanın İslam'ı Batılı oryantalistlerin anlattığı gibi olmadığını ve anlattıklarıyla tamamen farklı olduğunu öğretmeye çalıştı. Peki, bunu neden yapmak istedi?

19. yüzyılda Avrupa'daki "Batı gelişmişliği" bakıldığında teknolojik gelişmeler görüyoruz. Buna Mehmet Akif "Tek dişi kalmış canavar" der. Burada kastettiği Batı'nın çeşitli imha silahları geliştirip bunları silahlara sahip olmayan toplumlar üzerinde kullanarak bir hegemonya kurmasıdır. Bakın bu medeniyet değil; bir toplumun teknolojik olarak gelişmesi o toplumun medeni olması anlamına gelmiyor. Bu politika Batı dünyasında çok büyük bir zenginliğe yol açtı çünkü artık ham maddeyi zorla alabiliyor, kölelerle taşıyabiliyor, para harcamıyor ve ham madde için insanları öldürmekten geri çekinmiyordu. Afrika ve Güney Amerika toplumlarına yaptığı gibi. Dolayısıyla bu zenginlik Avrupa' da aşırı bir lüks ve konfor ortaya çıkardı.

Elbette bu bilime de yansıdı çünkü teknoloji geliştikçe bilimde daha fazla analiz yapma imkânı doğar. Bu da Avrupa için evrene ilişkin bilgilerin artmasına sebep oldu. Her türlü lükse, çılgınlığa, teknolojiye sahip olan Avrupa için kanaatimce uğruna mücadele edilecek bir hedef kalmamaya, hayat anlamsızlaşmaya başladı. Böylece Avrupa çok iyi bir düşman icat etmek zorunda kaldı. Bu suni düşman da biz Müslümanlar olduk. Bu
şekilde İslam medeniyeti üzerine doğrudan müdahaleler başladı. Bu müdahale önceleri "medeniyet götürmek" gerekçesiyle meşrulaştırılan doğrudan istilalar şeklindeydi.

Tabii bunlar bir müddet sonra kâfi gelmemeye başladı ve 1883'te Ernest Renan'ın Paris'te yaptığı "İslamiyet ve bilim" konferansında İslam medeniyetinin insanlığa herhangi bir katkıda bulunmadığı deklare edildi. Daha sonra artık "İslam" kelimesini bir tarafa bırakıp önce Arap, sonra Şark demeye başladılar. Neticede bugün kendimizi Batı'nın doğusu olarak tanımlıyoruz, kendimize Ortadoğu diyoruz. Ne yazık ki bu bahsettiğim kültür hegemonyası o istilalardan çok daha kapsamlı etkilere sebep oldu. İşte Fuat Sezgin Hoca esas itibariyle İslam medeniyetini anlatmayı, gerçeğini ortaya koymayı amaçladı ki burada da hakikaten hiçbir zaman sübjektif değil, tamamen objektif bir çalışma ortaya koydu. Bu çarpıtılmış iddialara karşı bütün ömrünü İslam medeniyetinin gerçeğini araştırmaya adadığını söyleyebiliriz.

Kendisinin bu konuda çok önemli bir eseri var. Bahsedebilir misiniz biraz?

Önce Ernst Renan'ın "İslam bilim insanlarının herhangi bir bilimsel üretimi olmamıştır" iddiasına karşı 17 ciltlik bir literatür ortaya koydu. 17 ciltlik literatürde İslam medeniyetinin bütün entelektüel yazınlarını Almanca Geschichte des arabischen Schrifttums adlı eserde topladı. Bugün tamamı Türkçeye çevrildi. Artık bizim afaki söylemler duyarak bir şey iddia etmemize gerek kalmadı çünkü bu kitapta hangi âlimin hangi eseri yazdığı, bu eserlerinde neyi anlattığı mevcut. İslam'ın ilk yüzyılında beri İslam âlimleri ve yahut Müslüman dünyasında İslam ekolü içerisinde kaleme alınmış bütün yazınları anlatıyor. Bu eser dinden felsefeye, teknolojiden tabiata, sanattan coğrafyaya, fizik, kimya, astronomi, riyazi bilimlerden mantık ve hadislere varıncaya kadar geniş bir literatüre sahip. Beşeri coğrafya, matematik coğrafyası, ülkeler coğrafyası, astronomide kullanılan araçlar, gözlemler, rasathaneler, bütün astronomların çalışmalarından bahsediliyor. Aslında bizim elimizde bir kılavuz, bir define haritası var.

Fuat Sezgin bizim için nasıl bir kılavuz peki? Bugünün insanına ne söylüyor?

Esas itibarıyla Fuat Hoca 75 yıl boyunca tüm bunları araştırdı. 20 yaşından 94 yaşına kadarki bütün çalışması bahsettiğimiz meseleler üzereydi. Hocanın günde 18 saatten az çalışmadığını göz önünde bulundurursak normal bir insanın üç katı kadar çalıştı. Ayrıca tatili yoktu, bayramı yoktu. Hatta kendi ağzından dinlediğim için söylüyorum; nikâhı olacağı için enstitüden çıkıyor. Almanya Frankfurt'ta nikâh oluyor, tekrar enstitüye gelmesi yarım saat sürüyor. Böyle bir çalışmadan söz ediyoruz. Fuat Sezgin'in bir de diğer yönü var. Macar asıllı Yahudi oryantalist Goldziher, hadislerle alakalı Batı'da çok büyük bir açılım yaptı. Bu açılımda Goldziher, İslam dini içinde Kuran-ı Kerim'i ve onun edebi yönünü beğendiğini fakat Peygamber Efendimizin hadis-i şeriflerinin tamamının uydurma olduğunu söyledi. Bu aslında uzaktan masum görünse de bugün baktığımızda hadisi, sünneti dışarıda bırakıp sadece Kuran'a dayalı bir Kuran İslam'ı oluşturma yönündeki çabalar aslında İslam'ı zayıflatmaya yönelik ciddi bir taarruzdur.

Fuat Sezgin'in esas itibarıyla ilk mezuniyetinden itibaren İstanbul Üniversitesi doğu dilleri hazırladığı doktora tezi İbnü'l-Müsennâ'nın Mecâzü'l- Kur'ân'ıdır. Bu çalışmasından sonra doçentlik tezini Buhari'nin kaynakları üzerine yaptı. Buhari'nin kaynaklarını incelerken sık sık Mecâzü'l- Kur'ân'a atıfta bulunduğu keşfetti. O sırada özellikle 1955- 1960 arasında Avrupa'daki şarkiyat kongrelerine katıldı. Macar asıllı Goldziher'in iddiasının aksine hadislerin yazılı kaynaklara dayalı olduğunu savundu. Buhari'nin kaynakları üzerine yeni bir söylem geliştirdi ve Goldziher'in bu iddiasının doğru olmadığını, İslam'da hadislerin bütün yazılı kaynaklara, senetlere dayalı olduğunu ispatladı.

Tekrar edecek olursak; Fuat Sezgin, İslam karşısında Avrupa'nın hegomenyal tavrının iki önemli iddiasına karşı mücadele verdi. Bunlardan biri İslam medeniyetinin bilime katkı sağlamadığı, ikincisi ise hadislerin uydurma olduğu yönünde. Biri Müslümanlara, diğeri ise bütün dünyaya karşı entelektüel açıdan İslam'ı zayıflatmayı, İslam'a karşı bir reaksiyon oluşturmayı amaçlıyordu. Dolayısıyla biz burada Fuat Sezgin Hocanın çalışmalarını, vizyonunu, misyonunu iyi anlamalıyız. Fuat Sezgin bize bir define haritası bıraktı. Artık gençlerimizin bir Fuat Sezgin misyonu gönüllüsü olarak İslam medeniyetini mikro ölçekte inceleyerek her alanda her şahsın her çalışmanın bir müstakil araştırmasını yaparak İslam bilimler gerçeğini ortaya çıkarmak gerekiyor.

Sanırım bize düşen bir sorumluluk var bu durumda. Nasıl bir yol haritası izlemeliyiz?

Bizim Fuat Sezgin hayranlığına değil, Fuat Sezgin olacak insanlara ihtiyacımız var. "Ben yapamam ama Fuat Sezgin hocayı çok takdir ediyorum, çok seviyorum" değil; "Ben Fuat Sezgin olacağım" diyerek artık bazı kompleksleri üzerimizden atmamız lazım. Gençlere bu noktada önemli işler düşüyor. Bilimle uğraşmak çok önemli fakat ne yazık ki bugün de hala devam eden "sırça köşkten" ahkâm kesen bilim insanı geçinenler, kendileri dışında kimsenin bilim yapamayacağına ve kendi tanımları dışında bilim olmayacağına halkı inandırdılar. Bilim bence herkesin yapabileceğini herkesin üstesinden gelebileceği entelektüel bir kültür unsurudur. Bilim olmadan insanların gelişmesi mümkün değildir. Biz bu işe yeni başlamadık. Bize unutturulan bin yıllık süreci yeniden hatırlamamız, bu tarihi iyi anlamamız lazım. Bu döneme Altın Çağ deniliyor ve bu bizim geçmişimiz. Atalarımız daha önce her şeyi yaptı. Bugün itibarıyla da görüyoruz ki kendi uzay ajansımızı kurduk, hava araçlarımızı yapıyoruz. Bakıyoruz ki bilimsel çalışmalarımız çok hızlı ve çok nitelikli, çok sayıda üniversitelerimiz, çalışmalarımız var. Kendimizi daha özgürce ifade edebiliyoruz; gerek hayat tarzımızla gerek fikirlerimizle söyleyebiliyoruz. Bunlar çok önemli kazanımlardır.

Kendimize özgü bir tarih devrimi yapmalıyız. Avrupa ve tüm dünyada kabul edilen tüm kavramları eleştirel bir şekilde gözden geçirmeliyiz. Buna Rönesans da dahil. Öncelikle tarihimizi tanımalıyız. Medeniyet Rönesans'la değil, Peygamber Efendimizin İslam'ı müjdelemesiyle başlamıştır, tıpkı modern insan gibi. Ne yazık ki bazı entelektüellerimiz modernleşmeyi anlatmaya başlarken Rönesans'la başlar. Artık cesur olmamız ve kendimize Batı'dan bakıp zavallı şarklılar olarak görmememiz ve bizim de oksidantalist bir bakışla Batı'yı incelemeye başlamamız zamanı geldi. 1929'da Mustafa Kemal Atatürk, Türk Tarih Kurumunu kurduğunda asıl amacı araştırılan bir millet değil, araştıran bir millet oluşturmaktı ama hiç kimse anlamadı bunu. Atatürkçü olduğunu söyleyen bazı insanlar da bunun aksini yaptı. Oysa biz araştırılacak bir millet değiliz; biz medeni ve araştıracak bir milletiz. Dolayasıyla bizim artık "oryantalist" düşünceyi bir kenara bırakıp "oksidantiyalist" gayret içine girmemiz gerek.

17. yüzyılın fizik-matematikmekanik eksenli düşünce dünyası, doğanın ve eşyanın üzerinde dönüşüm gerçekleştirip doğa ve hayatın üzerinde hâkimiyet
kurma amacında idi. Bilim ve teknik bağlamında olan bu dönüşüm, 19. yüzyılda toplumsal ve kültürel bir dönüşümü meydana getirmiştir. 20. yüzyılda teknolojinin sağlayacağı refah ve düzen beklentisi kısmi olarak gerçekleşse de beraberinde kaos, buhran, felaket ve huzursuzluğu da getirmiştir.

21. yüzyılda bilim ve teknolojiden beklentiler; süper sağlık, süper zekâ, süper ömür ve insanın güçlendirilmesi çabasıdır. Ömrü uzatma, sağlık, refah, barış, güvenlik, özgürlük, kültürlenme, cinsiyet eşitliği ve insan hakları vb. düzlemde hayatın daha da kolaylaşacağına ve daha güzel olacağına dair beklentilerin bilim ve teknolojinin imkânlarıyla gerçekleşeceğine inanılıyor.

İnsanın her geçen gün daha zengin, mutlu, zeki, nazik, eşit, özgür, medeni ve huzur içinde olduğu iddia edilmektedir. Ümitvar olan düşünürlere göre insanlık için iki büyük sorun var; biri trafik diğeri obezite. Zira bu ikisi de bolluktan kaynaklanan sonuçlar. Fakat insanın ve dünyanın denildiği gibi iyiye gitmeyip kötüye gittiğini düşünenler de var.

Moore Yasası'nın işleyiş ilkeleri çerçevesinden bilimlerin (nanoteknoloji, biyo-teknoloji, genbilim, nörobilim, enformasyon ve bilgisayar bilimleri) üstel biçimde geliştiği ön görülmektedir. Bilimlerin bu gelişmeleri imkân olarak görüldüğü gibi tekno-fobik veya tekno-panik tutumla yaklaşanlar da var. Yapay Zekâ çalışmaları, nükleer silahlar kadar tehlikeli görüldüğü gibi biyo-kimya tabanlı üretime dayanan sanayileşmenin zirveleştiği düzlemde iklim değişikliği veya sorunu tehdit olarak görülmektedir.

Daha iyi bir dünya beklentisi

Daha iyi dünya tasarısı, Aydınlanma- Sanayileşme ve teknolojik çağ olan 20. yüzyılda amaçlanmıştı. Oysa Batı kültürünün temelleri bakımından daha iyi insanın ve daha iyi dünyanın çok mümkün olacağını ifade edemeyiz. Zira temelleri açısından Greko-Roman-Judeo-Christo bir kültüre sahiptir. Batı düşüncesinin güç, ihtiras ve tutku durumları, belirsizlik, parçalanmışlık, tahakküm ve ötekileştirici bir yapıyı meydana getirmesine yol açmıştır.

Eğri cetvelden doğru çizginin veya yamuk odundan düz bir şeyin çıkmayacağı gibi sorunlu yaklaşımlara sahip olan bir bilincin veya duygu durumunun tüm insanlığı kuşatacak bir insan ve hayat tasarısı sunması çok zordur. Zira Aydınlanma'dan beri bilginin cehalete galebe çalacağı, fakirliğin tarih olacağı, savaşın kovulup barışın ikame edileceği ümidi var. Yine Bacon'dan beri hastalıkların ve kötülüklerin tasfiye edileceği inanışı meydana gelmiştir.

Mevcut organik yapıların (kalp, göz, kulak vs.) yetersiz olduğu protez ve yapay mafsallarla desteklediğinde ömrün uzayacağı, "meka-human" tasarlandığı, her şeyin (bilgilenmenin, muhabbetin hatta tedavinin) dijital-sanal düzlemde gerçekleştirileceğine inanılıyor. Kusursuz bir insan inşa ederek insanı aşma çabası, kusurunun farkında olarak yaratılmış olduğu gerçeğinden kaçmak istiyor. Homo-sapiens oluştan koparak "homo-deus" sürecine geçerek hem ebediliğin hem de dünyanın cennetleşeceğine dair bir tahayyül söz konusu.

Oysa mükemmelliğin tahayyülü, -Alain de Botton'un dediği gibitarih boyunca insanlığa sorunlar açan ve kötülük oluşturan nedenlerdenbiri de mükemmelliğe mutlak inancı olan insanlardan çıkmıştır. Oysa insanlığın gerçek ilerleyişi alçakgönüllü insanların gayretleriyle sağlanmıştır. İnsanın kusurlu olduğunun bilincinde olması yapacağı şeylerin kötülük meydana da getirebileceği ihtimaline inanmaktadır.

Ütopik ve disütopik düzlem

Stephen Hawking, Elon Musk, Bill Gates gibi kişiler, teknolojinin özellikle yapay zekânın bu kadar gelişmesinin insanlığın kendisi için tehlike olabileceğini hatta neslinin sonunu getireceği söylemlerinde bulunduğunu iddia ederler. Aslında bunu söyleyen kişiler, aynı zamanda nano-teknoloji, siber-teknoloji, enformasyon ve yapay zekâ teknolojileri sahasında sürekli yatırımlarını artıran kişilerdir. Korku düzlemi oluşturarak insanların mahkûm olma sürecini üstel biçimde artırmaktadırlar. Sanal ve teknolojik süreçler insanlığı her geçen gün insanı kendi hakikatinden koparmaktadır.

İnsanlığın en büyük sorunu ütopik ve disütopik düzlemde seyir almasıdır. Teknolojinin geleceğinden hem çok korkan hem de çok ümit bağlayan bir tutum hatalıdır. Oysa insan, hem kusuruyla yaşamayı bilmesi gereken hem de ümitleriyle gerçeklik arasındaki bağı iyi kurup sorunlu teknolojik üretimlerden korunmasını iyi bilen bir varlık olmalıdır.

İlerlemecilik, insanın doğal düzlemiyle hareket etmekten daha çok provokatif bir hâl alırsa Goethe'nin hareketi başlatan fakat nasıl durduracağını bilmeyen büyücü çırağına dönüşen bir araç hâline gelir. İnsanlığın ilerleyişle ilgili endişelerin gerçek nedenleri olduğu gibi ilerleyişe uygun ümitvar yaklaşımın olması da normaldir.

Biyo-teknoloji, moleküler biyoloji, psiko-farmakoloji, genbilim gibi çalışmalar insanlar için ümit verici gelişmeler olduğu gibi kaygı verici çalışmaları da içermektedir. Zira söz konusu bu çalışma alanları, türlerin sağaltılmasıveya sıhhatleştirilmesi imkânını sağladığı gibi türlerin neslini bozacak bir zaafı da doğuracak düzleme sahiptir.

Biyo-teknoloji, moleküler biyoloji ve nano-teknoloji gibi alanlardaki gelişmeler, türün sıhhatleştirilmesi ve hastalıkların iyileştirilmesi gibi imkânlar barındırdığı gibi kimi türün doğasının bozulması ve türleri birbirine eklemleyecek DNA ve genlerin aktarımıyla insan nesli dâhil türlerin neslinin tükenmesi sorununu doğurabilir. Nitelim kimi epidemiyoglar, bazı türlerin neslinin bozulmasına veya sonlanmasına ramak kaldığını ifade eder.

İnsanlığa zarar verebilecek bir potansiyel

Yeni teknolojiler, yeni sosyal, ekonomik ve siyasi sorunlar meydana getirmiştir. İleride olası teknolojilerin bu sorunları daha üstel biçimde artıracağı aşikârdır. Zira bilim ve teknoloji alanında olan yenilikler, insan hayatını kolaylaştırıcı imkânlar sağlasa da aynı zamanda bu alanda meydana gelen yenilikler olumsuz boyutları ve insanlık için sıkıntı ve problemleri meydana getirme potansiyeli geometrik ve üstel olarak büyümektedir.

Gen aktarımı ve yapay zekâ gibi çalışma alanlarının, insanoğlunun kendini yok edecek potansiyeller içeren çalışma alanları olduğu iddia edilmektedir. Şu bir kabul ki insanlık, iyilik bakımından geçmişten daha iyi fakat bu kadar gelişmiş sofistik teknolojileri elinde bulunduran insanların içinde klik bir yapının bu teknolojilerle insanlara hayatı dar edeceğini unutmamak gerekir.

21. yüzyılda insanoğlu ciddi risklerle karşı karşıya kalmasına rağmen kapitalizm, bilim ve teknoloji guruları tarafından insanlara iyimserlik pompalanıyor. Kapitalist ve modern perspektifte şekillenen eğitimin artmasının insanlığı "iyi"leştireceği, sağlık teknolojilerinin gelişmesiyle ölümlerin ve acıların azalacağı, kapitalizmin açlık ve gelir eşitsizliği sorununu ortadan kaldıracağı iddia edilmektedir.

Oysa eğitilmiş insanların ilginç kötülüklerine (cinayet, hırsızlıkdolandırıcılık, mülteci düşmanlığı) şahit olmaktayız. Aydınlanmanın, insanların eğitilmesiyle kötülüğün ortadan kalkacağına dair ümidinin eğitilmiş toplumlarda çatışmaların ve kötülüklerin olmasıyla sona erdiğine şahit olduk. Eğitimin tek başına sadra şifa olmadığı anlaşılmıştır.

Yeni bir insan tipinin ortaya çıkma olasılığı

Sağlık teknolojilerinin çok gelişmesine rağmen çok yakın dönemde biyolojik bir silah olduğu söylenilen Covid-19 salgınından dolayı 2-3 yıl içinde yaklaşık 6 milyon insan öldü. DSÖ'nün iddiası bu rakamın 2,7 katı olduğu yönündedir. BM tarafından 2019 yılında yayınlanan "Dünyada Gıda Güvenliği ve Beslenmenin Durumu" adlı rapora göre dünyada açlığa, gıda güvensizliğine ve kötü beslenmeye son verecek politikalar taahhüt edilmesine karşı bu hedeflerden çok uzak olunduğu, bir önceki 5 yıla göre açlık çeken insan sayısının 60 milyon arttığı iddia edilmektedir.

Nitekim Covid-19 salgını ile gelir eşitsizliğinin artmasıyla açlık sorunu daha da arttı. İnsanların sermayesi artmasına rağmen gelir eşitsizliği sorununun ortadan kalkmamasının en büyük nedeni; rekabet, hırs, tüketme hazzının uygarlık dinamiklerine sirayet etmesidir.

17. yüzyılla birlikte niceliğin niteliğin önüne geçmesi, bedensel olanın ruhi olanın önüne geçmesine neden olmuştur. Maddi ve nicel olanın ön planda olduğu asrımızda "iyiliğin", "akıllı" olmanın madde ekseninde gelişebileceği eşiğine gelen insanlık; gen aktarımı, DNA ve MRNA düzeltimi ve insan-makine birleşimi (teknolojik tekillik) üzerinden insanın daha iyi olabileceği düşüncesi içine girmiştir.

İnsanın nicel/maddi boyutunda takılan insanlığın, nitel/ruhi düzlemini ihmal etmesi devam ederse insanın artık kendi olmadığı yeni bir insan tipinin ortaya çıkması olasıdır. Zira Hristiyan ve Grek temellere sahip olan Batı uygarlığı, Alain de Botton'un dediği gibi "Bilim ve teknoloji Hıristiyanlığın insanlığı mükemmele eriştirme anlatısının seküler bir versiyonu" olma yolundailerlemektedir.

Kusursuz düşünen bir yapay zekâ, insanı makineyle birleştiren teknolojik tekillik, insan ve diğer türlerin üzerinde çalışan gen-bilim, biyo-teknoloji ve moleküler biyoloji alanları insanlığa sanal-dijital bir âleme sürükleyen enformasyon teknolojileri (dijitalleşme-sanallaşma) mevcut insanı duygu, düşünce ve beden durumundan kopararak yeni bir varlık türü olma sürecine evriltmektedir.

Çığır açtığı iddia edilen bilim ve teknoloji, sağlıklı yönlendirilmezse insanın ocağına (doğasına, doğaya ve hayatına) çığ düşürebilir. Bilim ve teknolojinin imkânları ve sunduğu hizmetler çok önemlidir fakat başta ahlak olmak üzere insanî olanla ilişkisini sağlam inşa edemezsek düşünülen refah dünyası değil huzursuzluk dünyası devam edecek gibi görünüyor.

İnsanoğlu için "üreme" binlerce yıldır öncelikle bir kadın ve bir erkek gereksindirmekte; sürecin geri kalanı -ayrıntılarına çok da vakıf olunmadan- kadın bedeni içerisinde kemale ermekteydi. Biyolojinin bildiklerinin ve tıbbın yapabildiklerinin hacmi genişledikçe kendi bedeni üzerinde daha çok kontrol sahibi olmaya başlayan modern insan, nihayetinde üremeyi de dönüştürme gücüne kavuştu. Şimdi gelin birlikte "üreme devrimi" diye tabir edilen bu dönüşüme ve içerdiği yeni üreme teknolojilerine bir göz atalım.

Üreme anlayışımız değişirken

Yeni üreme teknolojileri, üreme anlayışımızı köklü bir şekilde değiştirdi. Öyle ki üreme "doğal" bir fonksiyon olduğu kadar, "teknik" bir işlem olarak da görülmeye başlandı ve aksadığı durumlarda "destek" verilmesi mümkün hale geldi. Her ne kadar "yeni üreme teknolojileri" şeklinde isimlendirilse de, bu yazıda ele alınacak uygulamaların ortak atası daha çok "tüp bebek" olarak bilinen "in vitro fertilizasyon" uygulamasıdır. Dolayısıyla yeni üreme teknolojileri diye tabir edilen yöntemlerde yeni olan şey, fertilizasyon esnasında ve sonrasında biyolojik ve sosyal açıdan alışılmışın dışına çıkılmış olmasıdır.

Cinsel üremenin ilk aşaması olan fertilizasyonu beden dışına taşıyan "tüp bebek" teknolojisi, hayatımıza 1978 yılında girdi ve bu tarih "üreme devrimi" diye anılan bir dönemin başlangıcı olarak ilan edildi. Günümüzde Amerika Birleşik Devletleri'ndeki doğumların yüzde ikisi, Japonya'daki doğumların ise yüzde beşi tüp bebek uygulaması sonucunda gerçekleşiyor. 1978'den itibaren mezkur teknoloji ile yaklaşık sekiz milyon kişinin dünyaya geldiği tahmin ediliyor.

Tüp bebek uygulaması lambadaki cini dışarı çıkardı, cinsellikten beri olan ama biyolojik anlamda hala cinsel (eşeyli) üreme olarak adlandırılan olgunun yalnızca mekânını ve yöntemini değil, aynı zamanda bileşenlerini, işbirlikçilerini ve ontolojisini de değiştirdi. Örneğin yapay rahim uygulaması yalnızca fertilizasyonu değil gebeliğin tamamını (ya da bir kısmını) kadın bedeni dışına taşımayı vadederek üremenin temel bileşenlerini; gamet bağışı uygulaması evlilik bağıyla birbirine bağlı olmayan iki kişinin, belki de birbirlerini hiç tanımadan, çocuk sahibi olmaları imkânı sunarak üremenin işbirlikçilerini; geleneksel taşıyıcı annelik uygulaması ise bir çiftin bebeklerine geçici bir süreliğine varlık alanı sağlayarak üremenin ontolojisini değiştirmektedir.

Geleneksel annelik dönüşüyor

Çağdaş Batı toplumunda pek çokları tarafından ayakta alkışlanan bu uygulamalar, üreme özgürlüğü bağlamında savunulmaktaysa da, bu özgürlüğün sınırlarının nerede başlayıp nerede bittiğini anlamak pek mümkün görünmüyor ve çokça eleştiriye maruz kalıyor. Yeni üreme teknolojileri ile yalnızca üreme olgusu değil; gebelik, annelik, ebeveynlik, soy bağı ve aile kavramları da önemli değişimlere maruz kalıyor. Günümüzde taşıyıcı annelik vasıtasıyla bebeği taşıyıp doğuran ve yetiştiren kadınlar farklı olduğundan, geleneksel anneliğin dönüşümüne şahitlik ediyoruz. Embriyonun oluşumu sırasında kullanılan yumurtanın sahibi olan kadının "genetik anne"; cenini kendi bedeninde misafir eden kadının "taşıyıcı anne", çocuğu yetiştirenin ise "yetiştiren anne" olarak tanımladığı bir vasatta, anneliğe eşi benzeri olmayan bir hürmeti layık gören bir kültür için, cennet bu annelerden hangisinin ayakları altında aranmalıdır?

Bir adım daha ileri gidip, ektogenez ve yapay rahim ile anneliğin biyolojiden arındırılmasının imkânı üzerine konuşmak mümkün müdür? Aldous Huxley'nin Cesur Yeni Dünya'sını okuyanların kolaylıkla anımsayacağı "kuluçka makineleri" artık distopya olarak görülmeyip, bilakis kimileri için kadınları biyolojilerinin hegemonyasından azat ettirecek bilimsel bir gaye teşkil ediyor. Ektogenez (dış oluşum), gebeliğin (kısmen ya da tamamen) dış ortamda devam ettirilmesi anlamına geliyor ve bu amaç için de modern kuluçka makineleri olarak değerlendirilebilecek "yapay rahim" teknolojisine ihtiyaç duyuluyor.

"Biyolojik bir zorbalık"

Feminist Batılı yazarlardan bazılarının "doğanın adaletsizliği" olarak tarif ettiği gebelik, cinsiyet eşitsizliğinin en gözle görülür biyolojik yüküdür. Bu anlayışa göre gebelik bir tür barbarlık olup, kimi zaman kadının hayatını sekteye uğratan ve hatta hayatına mal olabilen biyolojik bir zorbalıktır. Öyle ki yapay rahim teknolojisi henüz gelişim aşamasında olsa (ve bir gebeliği başından sonuna kadar devam ettirip ettiremeyeceği öngörülemese de), söz konusu biyolojik deneyimi yaşamak istemeden anne olmayı arzulayan kadınlara, doğanın bu sözde adaletsizliğini sona erdirmeyi vaat eediyor ve kadın bedenini gebeliğin yükünden (ve dahi zorbalığından) özgürleştirebilecek bir umut olarak değerlendiriliyor.

Peki, ismi pek de lazım olmayan Batılı feministlerin nazarında özgürleştirici olan bu teknoloji, bizi bağrında taşıyan ve içine doğduğumuz kültür için ne anlama geliyor? Doğum sürecinde çektiği sancılar vesilesiyle günahlarından arındığına; doğum sırasında hayatını kaybetmesi durumunda şehit mertebesine erişeceğine inanan bizler için gebelik, biyolojik bir yük ya da doğal bir adaletsizlik değil; olsa olsa biyolojik bir imtiyaz ve ilahi bir lütuftur.

İslam kültürünün egemen olduğu toplumlarda yaşayan pek çok kadın için hamilelik belki de hayatlarının en değerli hissettikleri dönemidir. Bu nedenle yapay rahim teknolojisi, böylesi bir toplumda kadının özgürleştirilmesinden ziyade onun tahtından indirilmesi ve sahip olduğu dönemsel ayrıcalıkların elinden alınması olarak değerlendirilmeye daha yakın görünüyor.

Anne olmak isteyen yalnız bir kadın sperm bağışı ile; baba olmak isteyen yalnız bir erkek yumurta bağışı ve taşıyıcı anne iş birliği sayesinde genetik olarak ilişkili oldukları bir çocuk sahibi olabiliyor. Yalnızca Amerika Birleşik Devletleri'nde 41 tane sperm bankası bulunurken, yabancı bir erkeği biyolojik babaya dönüştürebilecek olan gamet hücreleri yaklaşık 150 dolara temin edilebiliyor. On yıldır sperm bağışında bulunduğunu belirten bir adam, 138 çocuğun biyolojik babası olmaktan duyduğu memnuniyeti, kendisine uzatılan mikrofona gülümseyerek ifade ederken; babalarından muhtemelen habersiz olan 138 çocuğun soy bağını bilme hakkını ihlal ettiğinin farkında bile değil. Gamet ve embriyo bağışı yoluyla meydana gelen soy bağının dejenerasyonu hangi sosyokültürel sonuçları haiz olacaktır?

Tek veya üç ebeveynli çocuklar

Sperm bağışını bile gölgede bırakabilecek ve henüz deneysel aşamada olan diğer bir uygulama ise somatik hücrelerden elde edilebilecek sperm hücreleri ile bir babaya ihtiyaç duymadan doğabilecek "tek ebeveynli çocuklar." Erkeksiz aileler, bir babası olmayan çocuklar ve erkeğin etkisini soy bağından bile elimine etmeye kendini adamış bir ideoloji evimizin direği yerinden oynatırken neyi amaçlıyor olabilir?

Tek ebeveynli bir çocuğun yaşamöyküsünü düşüneduralım ama mitokondri değiştirme terapisinin dünya nüfusuna armağanı olan "üç ebeveynli çocuklar"ı da unutmayalım. Mitokondri değiştirme terapisi, genetik katkı bakımından üçüncü bir kişiye, daha doğrusu ikinci bir kadına ihtiyaç duyuyor. Fertilizasyon ile meydana gelen tek hücreli zigotun çekirdeğindeki kalıtım materyali anne ve babadan eşit miktarda gelirken; müstakil kalıtım materyaline sahip olan mitokondri ise yalnızca anneden aktarılıyor. Dolayısıyla, anne adayının mitokondriyal bir hastalık taşıma riski bulunuyorsa, mitokondri değiştirme terapisi adı verilen teknoloji imdada yetişiyor ve ikinci bir kadından mitokondri transferi yoluyla sağlıklı bir embriyo oluşturulabiliyor.

İnsandaki kalıtım materyalinin yaklaşık binde birini taşıyan mitokondrinin üçüncü bir kişiden alınması kimilerine göre söz konusu çocuğu "üç ebeveynli" yaparken; kimilerine göre ise binde birlik bir katkı önemsiz olup ebeveynlik statüsü kazandırmayacak. Üreme denklemine böylesi bir müdahale gamet bağışı statüsünde değerlendirilemese de, akıllarda önemli soru işaretleri bıraktığı muhakkak. 2018 yılında Çin'de dünyaya gelen Lulu ve Nana isimli ikiz bebekler, soy hattına genetik müdahalede bulunulmuş olarak dünyaya gelen ilk insanlar oldular.

Bir kurguda dünyaya gelmek

Soy hattına yönelik genetik müdahale, tasarım bebek fantezisini de besleyen yanıyla hem çok tartışılıyor hem de merakla bekleniyor. Şu an dünyanın hiçbir ülkesinde bu uygulama aracılığıyla gebelik oluşturmak yasal değilse de, yakın gelecekte üremeye yardımcı teknolojiler arasında yerini alabileceğini öngörmek zor değil. Akıllarda ise tek bir soru: Bu müdahale tedaviden ötesini de amaçlayıp, -yine Huxley'nin romanındaki gibi toplumu alfa, beta ve gamalar olarak sınıflandıracak mı? Üremenin denklemindeki bilinmezleri ve öngörülemezleri hedefleyen bu müdahaleyi "sağlıklı çocuk sahibi olma" arzusunun tahakkümü olarak mı, yoksa dikkatli kullanıldığında üremede çığır açabilecek bir teknoloji olarak mı görmeliyiz?

Bir zamanlar sorulduğunda "seni leylekler getirdi" diyenler vardı. İlişkisiz, bağlantısız ve geçmişsiz bir şekilde, herhangi bir leyleğin ayaklarında taşıdığı bir torbada dünyaya fırlatılmış olma duygusu pek çokları için baş edilebilir olmamıştır muhakkak. Teknolojinin bizi getirdiği yerde, kuluçkayı andıran yapay rahimler içerisinde gelişip dünyaya gelenlerin ilişkisiz, bağlantısız ve geçmişsiz bir şekilde herhangi bir makine içinde dünyalı oluverme duygusu ile baş etmeye hazır mıyız?

Anne, baba ve soy bağına dayanmayan bir kurguda dünyaya getirilmiş bir çocuğun; yumurta, sperm ve rahminboşluk doldurmak için kullanıldığı bir üreme eyleminin sonuçlarına "devrim" demek gerçekten mümkün mü? Bulunduğumuz noktadan bakıldığında, üremede modern bir devrimden ziyade, post-modern bir darbenin izlerini görmek mümkün. Ya da kim bilir, üremede devrim dedikleri de leylekten inip kuluçkaya binmektir belki nihayetinde?

Dipnot:
1) İnsan bedeninde, haploit gamet (yani üreme) hücreleri ve diploit somatik (yani vücut) hücreleri olmak üzere temelde iki çeşit hücre tipi bulunmaktadır. Örneğin karaciğer hücreleri, nöronlar ve kas hücreleri somatik hücrelerdir.

Bilimsel ilkeler gözetilerek yapılmaya başlamasından 20. yüzyılın ortasına kadar tarihyazımı aynı zamanda bir hikâye anlatımı olarak kabul edildiği için bir yanıyla bilimsel diğer yanıyla sanatsal bir faaliyet sayıldı. Bu yüzden tarih mevcut hâliyle ikisinin ortasında bir yerde bulunuyor dendi ve söz konusu tür, hikayeci tarihyazımı (narrative-rhetoric) diye isimlendirildi.

Elbette Fransızların dediği gibi "Ecrire l'histoire est d'abord raconter une histoire"dır (tarih yazmak önce bir hikâye anlatmaktır). Bununla birlikte belirtmek isterim ki sanat ürünüyle bilim arasında ciddi bir sınır vardır. Bu sınır aşağıda ayrıntılı görüleceği üzere gerçeklik tarafından çizilir.

Daha sonra hikayeci tarihyazımından ayrı, verilen eserlerde hikâyeleştirme tekniğini kullanan yeni bir tür geldi: sorunsalcı tarihyazımı (problematic historiography). Bu türde bir veya birkaç mesele ele alınıp incelendi ve metin inşasında hikâye ediş kendine ya çok az ya da hiç yer bulamadı; tıpkı tarihçi Cengiz Orhonlu'nun "Dicle ve Fırat Nehirlerinde Nakliyat" isimli çalışmasındaki gibi.

Bu iki türün konumuz açısından ortak özellikleri şunlardır: Geçmişten intikal eden bilgi eksikliklerini "olumsallık" (contingency), "olsa olsa", "tarihçilik sezgisi", "duygudaşlık" (empathy) gibi teknikler kullanarak doldurmak ve bütünlüklü bir metin inşa etmek amacı taşırlar.

Post-yapısalcı tarihyazımı

Bu iki tarihyazım türüne ilaveten bir başkası ortaya çıktı: Postyapısalcı tarihyazımı (poststructuralist historiography). Bu tür kısaca, iç-dış tenkide tabi
tutulan belgelerin bir de anlam dünyalarına müdahale edilerek çözümlenmeye çalışılmasına dayanır. Bu türü uygulayan tarihçiler bir belgenin tek bir yazılış/ yaratılış amacı, tek bir anlamı ya da tek bir varlığı olmadığını kabul ederler ve bu yüzden belgeleri yeniden yaratılabilir, yeni anlamlar yüklenebilir nitelikte görürler. Metne yeni anlamlar verme süreci, sonsuzluğa doğru geri çekilen ufkun sürekli takip edilmesini andırır. Bu yönteme
belgenin konuşturulması denir. Böylelikle belge kendi haline bırakılmaz, sandalyedeki sanık gibi "konuşturulur".

Herhangi bir belgede söylenen, söylenmeyen, gizlenen hatta yazarının da bilmedikleri vardır. Tarihçi yaratıcı okurluk yaparak belgeye bu dört yönden bakar. Ancak bu yaklaşım, Amerikalı tarihçi Dominick LaCapra'nın (1939-) dediği gibi belgeleri doğru dürüst okumadan onları sadece birer araç olarak görüp içlerinden işe yarayacak bilgileri cımbızlamak ve/ya onlara işkence ederek konuşturmak değildir. Yapılacak işlem; 1. eldeki malzemenin
içine nüfuz ederek onu parçalara ayırmak, 2. bu parçalar arasında farklı bakış açılarıyla ve sorularla yeni ilişkiler kurmak, 3. böylelikle yeni okumalar elde etmek, 4. malzemedeki bilgi eksikliklerini mevcut bilgilere ve yapıya uydurarak icat etmek, 5. sonuçta bütünlüklü bir eser yazmaktır.

Burada bir uyarıda bulunmalıyım: Sanılanın aksine geçmiş, tarih eserinin içinde yeniden inşa edilmez, geçmiş ilk kez inşa edilir. Çünkü geçmişte sadece olaylar (hadise) mevcuttur, olgular (vakıalar) yoktur; kısaca herhangi bir bütünlük arz etmez. Yukarıda ele aldığım geleneksel tarihyazımı türleri bu bütünlüğü ilk kez verdikleri eserde kurarlar. Geçmişte böyle bir bütünlük olmadığı için tarihçiler geçmişi yeniden inşa ediyor denemez. Geleneksel tarihyazımı türlerinin ilkelerine uyularak verilmiş tarih eseri geçmişe dair bütünü ilk kez kuran, ilk kez inşa edendir. Yeniden inşa tabiriyse ancak daha önce herhangi bir tarihçi tarafından kurulan ilk bütünün tekrar ele alınıp yazılması için kullanılabilir.

Yeni bir tür: Skeptik tarihyazımı

Geleneksel tarihyazımı türlerine karşılık, bundan yaklaşık yirmi sene önce -2000'lerin başındayeni bir tür önerdim ve uygulamaya koydum. Adına da skeptik tarihyazımı dedim. Bu türde çalışmalar da verdim: Fethin Babası Fatih Sultan Mehmed isimli biyografik çalışmam bunun somut bir örneğidir.

Bu türde, geçmişten intikal eden eksik bilgileri tamamlamak, bilinmeyenler hakkında fikir yürütüp bunları noktalı cümleler halinde sunmak (soru biçimine itirazım yok!), çıkarım (istidlal: inference) yapmak ve en önemlisi bütünlüklü eser vermek yoktur. Aksine, her türlü eksikliği vurgulamak,
geçmişteki bilgileri kaydederken ve bağlamlar içinde oturturken meşkuk, mütereddit ve mütevazı bir dil ve üslup kullanmak esastır. Sonuçta verilen eser bütünlüklü değil delik deşiktir, büyük gediklerle maluldür.

Gelecek araştırmaları tahrik ve teşvik etmek için olasılıkları sorularla sıralayan bir yapı inşa eder. Tarihçi, geçmişteki belge yazarının bilinçdışını keşfetmek ya da yazarın farkına bile varmadığı gizli niyetleri açığa çıkarmak için onunla bir psikolog veya psikiyatrın aksine yüz yüze gelemeyeceğinden, post-yapısalcı tarihyazımının aksine skeptik tarihyazımında yukarıda bahsettiğim belge konuşturma tekniğini hata vereceği gerekçesiyle kullanmaz. Gizli niyetler ve bilinçdışı etkenler hakkında ciddi kuşkular duyuyor ama bunları delillendiremiyorsa ilerideki araştırmalarla
cevaplanabileceğini umarak bunları soru biçimine getirerek aktarır ve müteakip çalışmaları işaret eder.

Skeptik tarihyazımcısı bilgisizliğini ele verir, ortaya koyduğu olası soruların cevaplarını araştırmak ve bulmak için gereken sabrı gösteremediğini itiraf eder. Brechtvari bir ustalıkla kurduğu lisan vasıtasıyla başta kendi meslektaşları olmak üzere okuyucuyu geçmişin muğlaklığı konusunda uyarır, diri tutar ve onları tetikte bırakır. Verdiği ürün adeta bir kimya denklemi gibidir. Metne hikâyesizlik, dolayısıyla sanatsızlık hâkimdir. Sadece meslektaşları için üretir. Bir miktar da mutlak denetimli bilgiye meraklı okuyucuyu göz önünde bulundurur. Zira tarihçi yalnızca bir bilim insanıdır; halk ile siyasetçilerin beklediği, kimlik inşasına yarayacak mutlak ve bütünlüklü bilgiyi vermek gibi bir yükümlülüğü yoktur.

Tarihyazımı, sanat ve kurmaca

Tarihyazım türleriyle sanat arasındaki farklar açısından şunu eklemek isterim: Geleneksel tarihyazımı türlerinde üretim aşamasındaki etkenler tarihçinin "görece sabit kabiliyetleri", yapar-ederken ortaya çıkan "geçici yetenekleri", işbilmesi ve içinde bulunduğu "halet-i ruhiye"dir. Diğer bir deyişle mimar örneğinde olduğu gibi hangi malzemenin nerede, nasıl ve ne kadar kullanılacağı hem orijinal bulguların bizzat dayatmasından hem de tarihçinin sahip olduğu bilgi, beceri, kişisel özellikler ve tecrübeleri tarafından belirlenir. Ayrıca, bulgulara ve onların yönlendirmelerine saygı göstermek ve sadık kalmak yeterli şart olmasa da gereklidir.

Bir parantez içi olarak belirteyim ki kurmaca eserlerde (fiction) yani sanatta -bunlar ister gerçekçi tarihsel roman ister sinema olsunlar (realistic historical novel/film)- geçmiş zaman bulguları istendiği gibi kullanılabilir; bunlara sadık kalmak zorunluluğu asla yoktur. Sanatla aradaki bir diğer önemli fark ise şudur: tarihçilerin ulaşamadıkları ve/ya delillendirmedikleri için eserlerine işleyemedikleri (diyaloglar, hisler, renkler gibi) ayrıntılar
ve sahneler, kurmaca eserlerde rahatlıkla anlatıya canlılık kazandırmak için kullanılabilirler. Skeptik tarihyazımındaysa yukarıda değinildiği gibi boşlukları, eksikleri, gedikleri doldurmaktan tamamen kaçınarak nakısaları olduğu gibi bırakmak ve işaret etmek esastır.

Bireysel ve toplumsal kimlik inşasında bellek ilk sırada yer alır. Bellek de bireysel ve toplumsal olarak ikiye ayrılır. Bireysel bellek sadece kişilerin
anılarından oluşmaz ama aynı zamanda süreklilik ve tutarlılık arzeden toplumsal bellek de bireysel belleğe nüfuz ederek onu şekillendirir. Bu itibarla birey için neticede tek bir bellek oluşur ve söz konusu hale gelir.

Toplumsal belleğin inşacıları tarihçilerdir. Bireysel belleğin önemli bir kısmını da toplumsal belleğin oluşturduğunu söyledim. Bu yüzden tarihçiler aslında bireysel belleğin de etkili inşacılarıdırlar. Kısaca tarihçiler -tek başlarına olmasalar da- bireysel (ve toplumsal) belleğin inşasında önemli bir role sahiptirler. Bugüne kadar tarihçiler hem bizatihi hem de kendilerine verilen görevler dolayısıyla bu rolü isteyerek, zaman zaman da dayatmacı kültürlere boyun eğerek yerine getirdiler.

Tanrısal tarihçi rolünü bırakmak

Tarih uğraşısının evrimleşmesi gibi zamanla tarihçilerin bilinci de değişime uğradı. Bu değişimin son aşamasında tarihçiler henüz sayıları az da olsa oynadıkları tanrısal rolden sıyrılmaya, kendilerineverilen yetkiyi reddetmeye ve dayatmalara başkaldırmaya giriştiler. Topluma ve devlete yönelik herhangi bir mecburi hizmetleri olmadığı bilincine ulaştıklarından artık muktedirler için tarih üretmeyi bıraktılar. Bunun yerine, diğer bilim dallarındaki gibi sadece bilim için bilim yapmaya ve yalnızca meslektaşlarının ihtiyaçlarını göz önünde bulundurmaya başladılar. Gelinen bu aşamadaki çabaya
bir ad koymak istedim ve buna yukarıdaki skeptik tarihyazımı dedim.

Bu tarihyazımı türünde müteakip araştırmalar için taşıdığı anlamlar dışında herhangi bir gaye gütmeyen tarihçilik söz konusudur. Ancak, ürün ortaya çıktıktan sonra kimin hangi amaçla kullanacağına da tarihçi elbette ki karışamaz ve müdahale edemez, tıpkı diğer bilim dallarının ürettikleri bilginin teknolojiye dönüşmesinde olduğu gibi. Ama bilim asla teknoloji ve/ya fayda odaklı değildir.

Muktedirlerin ve halkın ihtiyaç duyduğu ve istediği popüler, vülger ve bütünlüklü bilimsel tarih ürünü veren tarihçileri kınayacak değilim, haddim de değil. Ama söylediğim şu: Kişi kendi hayatını tam olarak bilemez, kendini tam olarak tanıyamaz, şahit olduklarının muhasebesini layıkıyla yapamaz, olaylar, düşünceler, duygular arasında her zaman sağlıklı ve isabetli bağlantılar kuramazken onlarca, yüzlerce hatta binlerce yıl önce yaşamış kişiler ve yaşanmış olaylar hakkında ahkâm kesmeyi, noktalı cümleler kurmayı bırakmalıdır. Ahkâm kestiğinde yanılgıya düşmesi işten bile değildir. İşte tam da bu yüzden "Tanrı tarihçilikten" uzaklaşıp meşkuk, mütereddit ve mütevazı tarihçiliğe doğru yol alınmalı ve sorularla bezeli metinler üretmelidir. Aslında tarihçi bunu kendi iyiliği ve bilimi için istemelidir. Zira hangi tarihçi verdiği ürünün raf ömrünün kısa olmasını arzu eder ki?!.

Bilimin vazgeçilmez olduğunu düşünüyorum ancak sanki özellikle ülkemizde bilime verilen tanım biraz farklı gibi. Bir yanda bilimden çok bilimci bir bakış açısı, öte yanda ise neredeyse bilime karşı ya da umursamaz bir zihniyet var gibi görünüyor. Buna katılıyor musunuz? Bunu nasıl izah edersiniz?

Bugün toplumumuzda bilimle ilgili öne çıkan yaklaşımları özellikle yakın tarihimizdeki gelişmelerle açıklayabiliriz. Hatırlanacağı gibi Osmanlı bilimsel açıdan Avrupa'nın gerisine düştüğünü savaşlarda alınan mağlubiyetlerle kuşkuya yer bırakmayacak şekilde fark etmişti. Zaten 18. yüzyıldaki ilk reform çalışmalarının askeri alanda olmasının arkasında bu tecrübe yatmaktadır. Ancak zamanla, özellikle 19. yüzyılda reformların daha kapsamlı olması gerektiği fikri ağır bastı. Yani askeri alanda üstünlüğün sadece orduyu günümüzün şartlarına uygun hale getirmekle sağlanamayacağı fikri benimsendi. Askerlerin eğitim alacağı iyi okullar, orduyu finanse etmek için güçlü bir ekonomi, merkezi devletin gücünü imparatorluğun ücra köşelerinde de hissettirecek telgraf ve tren gibi icatlar da önem kazandı. Sonuç olarak Osmanlı aydınlarının geneli bilimin, özellikle de hemen teknolojiye çevrilebilme potansiyeli olan bilimsel bilginin önemini kavradılar. Yönetici elit de bu hususta, belirli konularda çekincelerini korumakla beraber, birçok reforma destek oldu. Örneğin telgraf Amerikan Kongresi'ne sunulduktan bir sene sonra Osmanlı sarayına sunuldu, birkaç sene içerisinde de kullanıma sokuldu. 19. yüzyılın ortasında kurulan Bezmialem Hastanesi geleneksel tıp yerine Avrupa tıbbını uygulayan bir hastane olarak planlandı. II. Abdülhamid döneminde İstanbul'daki rasathanenin iyileştirilmesi için sismograf alındığını, İtalya'dan bu konuda uzman bir ekip getirildiğini biliyoruz. Örnekleri çoğaltmak mümkün. İster Batıcı olsun ister Abdülhamid gibi İslamcı olarak bilinsin 19. yüzyıl Osmanlı yönetici elitinin bilimin öneminin farkında olduğunu görüyoruz. Ancak bir sorunu tespit etmek onu çözmek için yeterli değil. Osmanlı bir yandan askeri kayıplarla küçülüp birçok gelir kaynağını yitirirken bir yandan da varlığını sürdürmek için başvurduğu yenilenme için büyük bir bütçeye ihtiyaç duyuyordu. Sonuç olarak reformlar istenilen hızda gitmiyordu. Dahası hem mevcut düzenin sürmesinden çıkar elde eden kesimler hem de reformların tepeden inme bir şekilde gerçekleşmesi nedeniyle reformları benimsemekte zorlanan halk zaman zaman reformların hızını kesebiliyordu.

Bu durum dönemin düşünce dünyasını nasıl bir yönde etkiledi dersiniz?

Bu dönem başarısızlığa açıklama getirmeye çalışan bazı düşünürlerin faturayı Batılılaşmanın önünde bir engel olarak gördükleri dine ve geleneğe kestiklerini görüyoruz. Bu görüşü savunan Abdullah Cevdet, Beşir Fuad gibi materyalist düşünürler bu anlamda son dönem Osmanlı düşüncesini etkilemiştir. Bu isimler bir yandan din ve gelenekle mücadele edilmesi gerektiğini bir yandan da doğa bilimlerinin insanlığın tek rehberi olması gerektiğini savunmuştur. Hatta Şerafeddin Mağmumi daha da öteye giderek geleneksel Osmanlı şiirinin bilimsel olmayan yanları nedeniyle yasaklanması gerektiğini ifade etmiştir. Burada gözden kaçmaması gereken nokta, bu materyalist düşünürlerin birçoğunun Cumhuriyet'in ilk dönemlerinde eğitim politikalarını belirlemede kilit rol oynadığıdır. Örneğin aktif siyasette önemli mevkilere gelen Kılıçzâde Hakkı ve Necmettin Sadak'ın bu anlamda sonraki kuşaklar üzerinde küçümsenmeyecek bir etki bıraktığı söylenebilir. Bakanlık da yapan Sadak'ın 20 yıldan uzun bir süre liselerde okutulan sosyoloji kitaplarını kaleme aldığını hatırlatırsam etkinin büyüklüğü hakkında fikir vermiş olurum sanırım. Materyalist pozisyonun serüvenini kısaca böyle açıklayabiliriz.

Öte yandan, belki çok da şaşırtıcı olmayan bir şekilde, bilimin tek rehber edinilmesi gerektiği, bu amaca ulaşmak için din ve gelenekle mücadele edilmesi gerektiği fikri toplumun bir kesiminde tepki görmüştür. Kısmen dönemin siyasi koşullarının ve reformların yapılış yönteminin de etkisiyle muhafazakâr kitleler Cumhuriyet elitinin bilime biçtiği rolü ve bilimi rehber olarak dinin yerine ikame etme arzusunu kabullenmek istememiştir. Bu noktada bazı muhafazakârlar bilim ile din arasında kurulmaya çalışılan dikotomide dini seçerken İsmail Fenni Ertuğrul gibi isimler bu dikotominin geçerliliğini sorgulamış ve İslam'ın bilimle uyumlu olduğunu savunmuştur. Dolayısıyla bilime yaklaşımları anlamında muhafazakârların hepsini bir
kümeye koymak hakkaniyetli olmayacaktır.

Bu durumda ülkemizdeki bilim anlayışının ve buna bağlı olarak resmi yaklaşımların 19. yüzyıl pozitivizminden ilham aldığını, dolayısıyla ülkemizde kaba bir bilimcilik anlayışının hâkim olduğunu söyleyebilir miyiz?

Bu dönemde hem bilimi üreten kurumlarda hem bilim dilinde bir sekülerleşme söz konusu. Fransa'da devrim öncesinde kiliseye duyulan tepki, devrimden sonraki eğitim sisteminin oluşumunda belirleyici olacaktı. Aynı dönemde İngiltere'de Cambridge ve Oxford gibi üniversiteler de dâhil olmak üzere eğitimde gitgide seküler bir paradigmanın benimsendiğine şahitlik ediyoruz. O noktadan sonra İngiltere'de John Stevens Henslow ve Adam Sedgwick gibi papaz/bilim insanlarının yerini profesyonel bilim insanları alacaktı. Sonuç olarak Osmanlı elitinin bu tartışmayı bir boşlukta yürütmediğini, Batı'daki tartışma ve pozisyonlardan etkilendiğini söyleyebiliriz. Elbette bu etkilenme ve esinlenme zaman zaman hatalı analojilerin kurulmasına neden olacaktır. Osmanlı'da Katolik Kilisesi'ne benzer bir kurum olmamasına ve Galileo veya Giordano Bruno hadiselerine benzer hadiselerin pek yaşanmamış olmasına rağmen birçok Osmanlı aydını Batılı bazı reçetelerin kendi toplumunda da birebir uygulanması gerektiğine kani olmuştur.

Bununla beraber hakkaniyetli olma adına şunu da eklemem gerekiyor. Osmanlı materyalistleri tarafından getirilen eleştirilerin bir kısmının bugün ortalama bir Müslümanı rahatsız etmeyecek eleştiriler olduğu kanaatindeyim. Örneğin Kılıçzâde Hakkı, 1913 yılında İçtihat'ta yayımlanan "Dinsizler" adlı makalesinde toplumun geneli ile İslam anlayışında uzlaşamayan, bu nedenle dinsizlikle suçlanan bir aileden bahseder. Sanırım bu ailenin eleştirilerini okuyan ve ailenin görüşlerini hem akla hem de Kuran'a/hadislere referansla savunmasına kulak veren birçok Müslüman, bugün Kılıçzâde'nin de haklı olduğu noktaların olduğunu düşünecektir.

Din ile bilimi birbirine rakip ya da zıt olarak gösterme eğilimine oldukça aşinayız. Bu tür bir "ideoloji" günümüzde de oldukça hâkim sanırım. Sizce din ile bilimin çatışması kaçınılmaz mı yoksa tüm bu zıtlaştırma bir kurgudan mı ibaret acaba? Bu hususta doğru yaklaşım ne olmalı dersiniz?

Bir dinin ille de bilimle çatışması gerekir mi? Benim kanaatim, en az iki durumda bu tür bir çatışmanın zorunlu olmadığı yönünde. Şöyle ki, bir dinin bilimsel konularda hiç konuşmadığını varsayalım. Sadece insanlara güzel nasihatlerde bulunan ve belli ritüeller talep eden bir din olsun. Böyle bir dinin bilimle çelişmesi için bir neden yoktur. Böyle bir din, bilimsel konulara girmediği için bilimden öğrenilenlere aykırı bir fikir savunmayacaktır. Dolayısıyla bu senaryoda din ile bilim çatışmayacaktır. İkinci senaryoda ise bir dinin gerçekten Tanrı tarafından gönderildiğini düşünelim. Eğer bu Tanrı, İbrahimî dinlerdeki gibi bir Tanrı ise bu durumda evreni yaratan ve onun tüm işleyiş şeklini bilen bir güç olmalıdır. Bu Tanrı'nın dürüst olması durumunda, ki İbrahimî dinlerdeki Tanrı'dan beklenen bir özellik de budur, Tanrı'nın bilgisinin bir yansıması olan vahiy korunmuşsa doğadan elde edilen bilimsel bilgi ile çelişmemelidir. Yani özetle, evreni yaratan bir Tanrı tarafından gönderilen metin ile evrenin işleyişine dair bilgimiz uyumlu olmalıdır. Dolayısıyla bu ikinci senaryonun gerçekleşmesi durumunda da din ile bilim arasında bir çatışmanın varlığı kaçınılmaz olmayacaktır. Tabii bu senaryoları, çatışmanın bir zorunluluk, kaçınılmaz bir durum olmadığını göstermek için örnek verdim. Bununla beraber bilim ile dini çatışma durumunda gösteren ve bu çatışmanın bilim tarihini şekillendirdiğini iddia eden görüşün tarihsel açıdan da problemli olduğu kanaatindeyim. Bilim tarihinden bahsederken öncelikle şunu unutmamak gerekiyor. Bilim ile dinin çatıştığı tezi entelektüel camiada ancak 19. yüzyıldan itibaren kendine hatırı sayılır sayıda destekçi bulmuş, görece yeni bir tezdir.

Sanırım din-bilim tartışmalarının altında yatan sebeplerden biri de Kilise'nin asırlar boyunca takındığı tavır olsa gerek.

Kuşkusuz. Bilim tarihine dini otoritelerin hiçbir dahli olmamış demek doğru olmaz. Her ne kadar Ortaçağ'da Batı'da bilimin en büyük sponsoru Kilise olmuşsa da Katolik Kilisesi kendisini tehdit altında hissettiği bazı dönemlerde din adına konuşma tekelini sürdürmek için bilim insanlarını susturma yoluna gitmiştir. Bununla beraber bu tür tartışmalarda dahi resmin sadece din ve bilim üzerinden okunması hatalıdır. Bu tür bir okuma tartışmanın belki de merkezinde yer alması gereken iktidar mücadelesini görmezden gelmektedir. Nitekim Kilise'nin aykırı seslere karşı tahammülsüzlüğü bilim ile sınırlı değildir. Yine bu yaklaşım dini otoritelerin veya dini otorite olma iddiasındaki kişilerin vahyin dışında, hatta vahye aykırı hareket edebilme ihtimallerini de göz ardı etmektedir. Örneğin Ali İmran Suresi 190. ayette veya Ankebut Suresi 20. ayette açıkça doğa üzerine düşünmeye davet edilen Müslümanların bir kısmının bu ayetlere karşı duyarsız kalmasından Kuran'ı sorumlu tutmak pek haktanır bir tutum olmayacaktır. Sonuç olarak bilim ile din arasındaki ilişkinin çatışma gibi basit bir formül ile açıklanması hem mantıksal bir zorunluluk değildir hem de böyle bir yaklaşım bilim
tarihinin çok uzun bir dönemini anlamlandırmakta güçlük çekecektir. Dahası bu tür bir pozisyon toplumu iki önemli değer arasında anlamsız bir seçime zorlayacaktır.

Son olarak "bilimcilik" ile bilim arasındaki fark nedir? "Bilimcilik" denilen görüş ne bakımlardan eksik ya da hatalıdır?

Bilimcilik kabaca, doğru bilginin tek kaynağının doğa bilimleri olduğunu iddia eden görüştür. Elbette bilimciliğin farklı türleri var ancak sizin önceki sorularınızla beraber düşündüğümde aklınızda bu tanımın olduğunu çıkarıyorum. Bu tür bir anlayışın Türkiye'de hayli yaygın olduğunu söyleyebiliriz. İnsanlar çoğunlukla üzerine çok derin düşünmeden, akıllarınca bilimsel çabayı yüceltmek için doğa bilimleri dışında kalan tüm bilgi türlerini değersizleştirebiliyor. Bunun örneklerinden birini Stephen Hawking'in felsefenin öldüğü iddiasında gördük. Yine Yeni Ateizm olarak bilinen ekol zaman zaman doğa bilimlerinin tek bilgi kaynağı olduğunu veya olması gerektiğini iddia etmektedir. Bu görüşün temel sıkıntılarından birisi, kendi kendini yanlışlamasıdır. Şöyle ki, yalnızca doğa bilimlerinden öğrendiklerimiz değerlidir iddiasının kendisini doğa bilimlerinden elde etmemekteyiz. Fizik, biyoloji, kimya bize "sadece doğa bilimlerini dikkate alın" demez. Dolayısıyla görüş en baştan zayıf bir temel üzerine bina edilmiştir denebilir. Yine şu hatırlanmalıdır ki, bilimcilik, doğa bilimlerinin dahi doğa bilimlerinden edinmediğimiz bazı varsayımlar üzerine kurulu olduğunu göz ardı etmektedir.
Felsefede temel inançlar olarak kabul edilen ve doğa bilimleriyle ispatlamadığımız ön kabuller olmazsa bilim yapamayız. Örneğin bilim insanları, bizim dışımızda gerçekten de bir dış dünyanın olduğunu, algılarımıza güvenebileceğimizi, hafızamızın bizi yanıltmadığını, doğada her zaman geçerli yasaların olduğunu kabul eder, bunların geçerliliğini sorgulamaz. Yine bilimciliği eleştirirken doğa bilimlerinin hayatın belki de en önemli sorularıyla ilgilenmediğini söyleyebiliriz. Hayatın anlamı nedir, nasıl bir hayat sürmeliyim gibi sorular doğa bilimlerinin ilgi alanına girmez. Nitekim Tolstoy
bu açığı görmüş, bilimin bu en önemli soruda sessiz kaldığını hatırlatmıştır. Tabii şunu da hatırlatmakta fayda var. Doğa bilimlerinde başarılı olmak için doğa bilimlerini tek geçerli bilgi kaynağı olarak görmek gerekmemektedir. Hatta bilim tarihine baktığımızda bilimciliğin bilim insanlarının çok az bir kısmı tarafından benimsendiğini söyleyebiliriz.

ALPER BİLGİLİ KİMDİR?
Alper Bilgili, lisans ve yüksek lisans eğitimini Boğaziçi Üniversitesi Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler Bölümü'nde tamamlamıştır. Amsterdam Vrije Üniversitesi'nde sosyoloji ve antropoloji dersleri alan Bilgili, doktora derecesini İstanbul Üniversitesi Sosyoloji Bölümü'nde yazdığı "Sosyal Etkenlerin Bilimsel Bilginin Oluşumundaki Rolünün Analizi: Kuhn ve Güçlü Program Örneği" başlıklı teziyle elde etmiştir. Post-doktora çalışmalarını İngiltere'de, Leeds Üniversitesi'nde, bilim tarihi ve bilim felsefesi alanlarında sürdürmüştür. Doçentlik derecesini bilim sosyolojisi alanındaki çalışmalarıyla 2018 yılında almıştır. British Journal for the History of Science, Studies in History and Philosophy of Biological and Biomedical Sciences ve Annals of Science gibi prestijli dergilerde çalışmaları yayımlanan Bilgili, İngiliz Bilim Tarihi Topluluğu (The British Society for the History of Science) Uluslararası Danışma Kurulu üyesidir. Alper Bilgili halen Acıbadem Üniversitesi Sosyoloji Bölümü'nde öğretim üyesi olarak görev yapmaktadır. Yazarın Bilim Ne Değildir, Darwin ve Osmanlılar, Bilim Susunca ve Karınca İncitmez Artur Balyan'ın Tuhaf İntikam Planı isimli kitapları bulunmaktadır.

İnternet; bugün iş yerlerinin, okulların, resmî kurumların kısacası hayatımızın her alanında yer alıyor. Türkiye'de ise sosyal medya ve internet kullanımı dünya ortalamasının üzerinde. Araştırmalara göre dünya genelinde günlük internet kullanım oranı altı saatten fazlayken internetten sonra en çok rağbet gören kitle iletişim aracı ise hala televizyon. Yani ortalama bir vatandaş gününün dörtte birini teknolojik bir alet vasıtası ile dış dünyaya açılarak geçiriyor. Ülkemizde sosyal medya platformlarından en az birinde hesabı olan tekil kullanıcı sayısının altmış milyonun üzerinde olduğunu biliyoruz. Tüm bu rakamlar dünyada ve özellikle Türkiye'de oldukça hızlı bir dijitalleşme süreci yaşandığını gösteriyor.

İnsana hitap etmek isteyen tüm sektörler de dijitalleşen dünyaya bir tür adaptasyon sağlama çabası içerisine girmiş durumda. Bu dönüşümün en hızlı ve dinamik yaşandığı alanlardan biri ise din ve dini konuların arzı noktasında yaşanıyor. Daha da iddialı bir şekilde ifade edecek olursak dinin,
teknolojiyi araçsallaştırdığını ve teknolojinin tüm imkânlarını bu yönde etkili bir biçimde kullandığını söyleyebiliriz.

E-vaizler bilimin iktidarına karşı

Sosyal medyayı ve dini gündemi şekillendiren kilit aktörlerden biri ise binlerce takipçiye ulaşmış e-vaizler. Kadın vaizlerin de en az erkekler kadar aktif olduğu dijital âlemde söyleme yön veren cemaat önderleri, bloggerlar, felsefeci ve ilahiyatçılar bulunuyor. Bu listeyi uzatmak mümkün olduğu gibi asıl dikkat çeken husus, farklı içerik ve üsluplarına rağmen her birinin sosyal medya platformları üzerinden yüz binlerce insana ulaşma imkânına sahip olması.

Bu tabloyu daha da ilginç kılan bir diğer konu ise sekülerleşme literatürü tarafından on yıllardır servis edilen ve görece kabul görmüş "Bilimin din ile
çatıştığı" iddiası. Literatürü domine eden bu algıya göre bilimin yükselişi ile dinin toplumdaki rolü azalacak, bilimsel olarak kanıtlanamayan yani metafiziksel düzlemde kalan başta inanç olmak üzere manevi değerler ise kaçınılmaz olarak toplumdaki etki ve önemini kaybedecektir. Bilim ve teoloji tartışmalarına 19. yüzyıl ile birlikte giriş yapan bu teorinin aksine sonraki yıllarda sekülerleşme literatürü de ciddi bir kırılma yaşamış ve artan bilim ve teknolojiye rağmen insanların neden hala "dindar" kaldıkları sorusuna ise bir cevap vermekte zorlanmıştır.

Aralarında Peter Berger, Charles Taylor ve Jose Casanova gibi önemli isimlerin bulunduğu akademisyenler modern toplumda dinin rolünü yeniden tartışmaya açmıştır. Bu görüşe göre 21. yüzyılda din önemini yitirmemiş, sadece kurumsal yapılar ile kurdukları ilişki formları değişmiştir. Taylor'un ifade ettiği gibi "arayanlar" (seekers) manevi arayışlarına devam ediyorlar. Bu tabloda değişen inanç değil, değişen insanların dini kurumlar ile ilişkisi ve ibadet şekilleri. Tüm bu tartışma ve dönüşüm kaçınılmaz olarak ülkemizde de tezahür ediyor. Önümüzdeki yıllarda ise kurumsal dini yapılar ile kurulan ilişkileri tekrar tekrar tartışmamız mümkün.

Türkiye'de dijitalleşen dini arayışlar

Pandemi ve post-pandemi sürecinde tüm dünyada sosyal yapılar ciddi bir "yeniden yapılanmadan" geçerken dini kurumlar da kendilerine özgü bir "çağı yakalama" çabasına girdi. Örneğin bu dönemde Türkiye'de dijital dünyaya en hızlı uyum sağlayan kurumlardan birinin Diyanet İşleri Başkanlığı
olduğunu görüyoruz. Burada şaşırtıcı olan husus, Cuma hutbelerinde güncel bilgiler ve insana dokunur konular ile halka hitap etmekte zorlandığı iddia edilen bir kurumun online platformlara girme hususunda göstermiş olduğu atiklik ve kararlılıktır.

Çalışma kapsamında görüşme gerçekleştirdiğim ve yıllardır görev yapan bir kadın vaiz çevrimiçine geçiş süreci ile ilgili şunları ifade ediyor: "Pandemi başlar başlamaz haftalık sohbet ve vaazları online platformlarda yapmaya başladık. Ama ben buna karşı biraz mesafeliydim, cemaatin uyum sağlayamayacağını düşünüyordum. Tam aksine bizden daha hızlı adapte oldular. Hatta yurt dışından özellikle Almanya ve Hollanda'da yaşayan
Türklerden takipçilerimiz olmaya başladı. Pandemi bitmiş olmasına rağmen bu yıl bile mukabeleleri Zoom üzerinden okumaya devam ettik ve her yaştan kadın cemaatimize katıldı".

Sonraki süreçte de kurumun dijitalleşmeye kararlılıkla devam ettiğini ve müftülüklere ait internet sitesi ve sosyal medya hesapları açıldığını görüyoruz. İşte tam bu noktada; teknoloji ile dini hizmetlerin kesişim kümesinde karşımıza yeni bir kavram çıkıyor: E-vaizler. Örneğin İstanbul ve Konya gibi büyük illerde görev yapan kimi vaizin bugün sosyal medyada yüz binlerce takipçisi bulunuyor. Yine bu hesapların Instagram canlı yayınları binlerce görüntüleme alırken Youtube'da üç milyonun üzerinde izlenmiş pek çok sohbet ve dini içerikli video bulunuyor. Dijital ortamda verilen vaazlar anlık olarak yüz binlere hatta milyonlara erişebilirken bunun fiziksel ortamda yapılması ve aynı etkiyi yaratması oldukça meşakkatli olurdu.

E-vaizlerin dijital platformları

Yalnızca ülkemizde değil, küresel ölçekte de farklı dini grupları bir araya getiren nadir ortak özelliklerden biri dijital platformlarda var olma çabaları.
Zira zamanında televizyonların eve girmesi de dahil teknolojik gelişmelere mesafeli yaklaşmış pek çok cemaat ve cemiyet liderinin günümüzde Youtube vaazları, sosyal medya hesapları ve internet siteleri bulunuyor. Diğer yandan dijitalleşme hususuna hala muhafazakâr yaklaşanlar yok mudur? Pek tabii vardır ve olmaya da devam edecektir. Buna rağmen günümüzün dijitalleşme kadar önemli bir gerçekliği olan e-vaizlerin varlığı ve etkisi yadsınamaz.

Kimdir bu e-vaizler ve içerik olarak neler üretirler? Normal bir takipçi gözünden sıyrılıp, analiz gözü ile baktığımızda birkaç farklı kategoriden bahsetmek mümkün. Bunlardan ilki, profesyonel hayatında da din hizmetleri ile ilgilenen şahıslardan oluşuyor. Bu şahıslar kurumsal olarak (kamu ya da kamu dışı olabilir) yapageldikleri sohbet ve vaazları dijital ortama taşımışlardır. Bu noktada iki yüz binin üzerinde takipçisi olan kadın ve erkek vaizlerden oluşan uzun bir listeden söz ediyoruz. "Influencer" ya da "tanınmış kişi" etiketi almış bu hesapların bazıları son derece samimi ve işlenmemiş görseller kullanırken bazı hesaplar grafiker desteği alıyorlar. Yine bazı hesapların tavsiye niteliğinde minik kıssalar, hadis ve dua gibi
paylaşımlar yaptığı görülüyor.

İkinci kategoride erkek Youtuber'lar dikkatimizi çekiyor. Özellikle kadın takipçiler Instagram ve Facebook'u daha aktif kullanırken erkek takipçiler
Youtube'da daha etkinler. Erkek vaizler de bu sebeple olsa gerek Youtube video ve "shorts"lara ağırlık veriyor. Daha önce de ifade ettiğim gibi milyonlarca izlenmesi olan yüzlerce hatta binlerce sohbet videosundan bahsetmek mümkün. Burada içerik olarak çok farklı tandansların bulunduğunu
ve yine gençlerin Türkçe klipler kadar İngilizce videoları da tercih ettiğini belirtebiliriz. İçerik üreticisi hocalar açısından Youtube içeriklerinin en önemli
katkısı hiç şüphesiz cemaati aynı anda aynı mekânda bir araya getirme zorluğu olmaksızın her birine ulaşma imkânı sağlamış olması.

Renkli manevi bir platform

Son kategori de daha "soft" içerikler üreten hesaplardan bahsetmek mümkün. Bu alanda içerik üreticilerinin bir kısmı farklı mesleki alt yapılardan
geliyor. Hatta yakın zamanda sosyal medyada sonradan Müslüman olmuş Avrupalı Müslümanlara ait Reels içerikleri oldukça popüler hale gelmiş durumda. Tefsir ve fıkıh gibi doğrudan dini konulardan ziyade "ahlak", "manevi olgunluk", "güzel davranış" ve benzeri günlük hayata dair ve net bir yargı barındırmayan içerikler üreten bu hesaplar da dikkatleri çekiyor. Bu kategoriyi biraz daha genişletmek istersek oldukça renkli bir platform ile karşılaşırız.

Çocuklar için dini sorular ve cevaplar, felsefi konulara Müslümanca bakış, Esma-ül- Hüsna, dualar ya da sağlıklı ve temiz beslenme ve bilinç altı temizliği gibi çok çeşitli alanlarda din içerikli paylaşım yapan hesaplar mevcut. Ve her birinin ciddi takipçisi ve etkileşim oranı var.

Dijital dünya içerik üreticilerine sınırsız bir takipçi kitlesi sunarken, bu hesapların ve içeriklerin rağbet görmesi dinin toplumsal karşılığı açısından ciddi bir veri sunuyor. Zira insanlar günlük hayatlarına Müslümanca bir bakış ile bakma çabası içerisindeler. Ayrıca dini bilgi aktarımı halen çok kıymetli.
Bundan sebep vaaz ve fetva videoları ile soru-cevaplar her platformda en çok etkileşim alan içerikler. E-vaizlerin içeriklerinin uzun vadede nereye evirileceğini ise hep birlikte yaşayarak göreceğiz.

ÜNİVERSİTEDE PAYE VERİLEN ZAVALLI BİR ZİHNİYET

Üniversite yıllarım 28 Şubat'ın haberci esintilerinin kendisini hissettirmeye başladığı 90'lı yılların başlarında ibretlik bir döneme denk geldi. Üniversiteye kaydolduğumda evrensel bilgi ve ilkelerin tahsil edildiği bir eğitim kurumuna devam edeceğimi sanmıştım ama İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi'nde bunun büyük bir yanılgı olduğunu daha ilk günlerde anladım. Ancak meseleye tüy diken hadiseyi ikinci sınıfta yaşayacaktım. Bir gün kamu hukuku dersinde profesör olan hocamızın davranış ve açıklamalarıyla burada insan haklarına ve evrensel hukuk ilkelerine bile yer olmadığını görmüş oldum. Derse başörtüsüyle giren kız öğrencileri amfiden çıkarmaya çalışan hocaya insan haklarını ve evrensel hukuk ilkeleri hatırlatılarak itiraz edilince hukukun bilimini öğrettiğini iddia eden hocanın tüm gerekçesi şu saçma sapan cümleden ibaret kaldı: "Olmaz efendim öyle şey." Alanında o dönem nam salmış bu hukuk profesörümüz başka hiçbir görüşün seslendirilmesine imkân tanımayan bir anlayışla köküne kadar iman ettiği o dönemin resmi ideolojisini hukukun en temel ilkelerini bile hiçe sayacak şekilde anlamayı ve bunu dayatmayı huy edinmişti. O yıllar sadece hukuk fakültesinde değil bütün üniversitelerde bu zihniyetin rüzgârları esiyordu. Akademik, idari hatta bilimsel çalışmalar belli bir ideoloji perspektifinde yorumlanmaya, o perspektifte sunulmaya çalışıyordu. Neticesini sonradan hep birlikte gördük: İtibarsız üniversiteler, ideolojik kadrolaşmalar, eğitim haklarını yurt dışında arayan öğrenciler, yabancı üniversitelerin devşirdiği parlak beyinler…

HER DAİM İDEOLOJİNİN KURBANI: SOSYAL BİLİMLER

Sosyal bilimlerin bilim olduğuna hukuk fakültesinde okuduğum günlerden beri inanmıyorum. Sosyal bilimler pozitif bilimler gibi bilim değil disiplindir. Ancak keyfi de değildirler, bilimsel metotlarla çalışırlar. Bununla birlikte fizik, kimya, matematik gibi bilimlerin dışındaki hemen hemen tüm alanlara –biyoloji de dâhil- ideoloji karışabilir, etki edebilir. Zaten sık sık öyle de olmuştur. İdeolojiler çoğu zaman aksini ileri sürse de nesnellik, objektiflik, kesinlik, tutarlılık, evrensel geçerlilik gibi bilime mahsus olmazsa olmaz şartlara sahip olmaları gerekmez. Zaten ideoloji mensupları da çoğu zaman bir fikriyat hatta bazen salt bir fikirden ibaret olan kendi ideolojilerinde bunları aramazlar, kanaat getirmeleri yeterlidir ve onlara göre kendi kanaatleri zaten kesin doğrudur, mutlaktır - kimse kimseyi kandırmasın fiili durum aynen böyledir. İdeoloji bizatihi değersiz bir şey değildir ama bilim denilen nesnel ve objektif bilgiyi arama faaliyetine karıştıkça onu değersizleştirmeye, geçersizleştirmeye, itibarsızlaştırmaya ve giderek tehlikeli hale bile getirmeye başlar. İnsanlığın yakın tarihi, özellikle ideolojilerin yükselişe geçtiği 19. ve 20. yüzyılda bunun son derece ibretlik örneklerini gördü ve yaşadı. Bedelini de on milyonlarca insan canıyla ödedi. Bunların en bariz örneklerine bir bakalım…

TARİHİN EN KANLI BİLİM İDEOLOGLARI: STALİN VE LİSENKO

Bilimin ideolojikleştirilmesi hatta inatla birkaç insanın ideolojik saplantılarına kurban edilmesinin başlıca örneği Joseph Stalin döneminde Sovyetler Birliği'nde yaşandı ve gerçek bir insanlık faciasıyla sonuçlandı. Bu trajedinin başkahramanları ise komünist diktatör Stalin ile muhtemelen tarihte en fazla insanın ölümüne yol açan bir bilim insanı olan Trofim Lisenko adlı biyologdu. Lisenko komünist devrime ve onun vaatlerine gönülden iman etmişti. Bunun neticesi olarak nefret ettiği Batılıların geliştirdiği bilimsel kuramları büyük ölçüde inkâr ediyor ve sonunda bilimin de komünizmin ideallerine uydurulması gerektiğini düşünüyordu. O dönemlerde yeni filizlenmeye başlayan genetik biliminden nefret ediyor ve dolayısıyla canlıların genlerinde nesilden nesile aktarılan ve belli şartlarda açığa çıkmalarını sağlayan özellikler bulunduğu fikrini kendi ideolojisine aykırı buluyordu. Lissenko, Marxist teoriyi esas alarak bitkileri ve hayvanları yalnızca çevrenin şekillendirdiğine inanıyor ve gerekli şartları oluşturarak türlerin her şartta
yaşamak üzere alıştırılıp eğitilebileceğini savunuyordu. Lisenko'nun fikirlerini kendi resmi ideolojileriyle uyumlu bulan Stalin tüm çiftçileri zorla dikte edilen şartlarda üretim yapmaya zorlayan bir tarım planı uyguladı. Sonuç; uygun olmayan mevsimlerde, uygunsuz şartlarda adeta "emir-konuta" zinciriyle yapılan tarım sonucu yıllarca büyük bir kıtlık yaşandı ve köylüler başta olmak üzere milyonlarca insanın ölümüne yol açan bir facia oldu.

NAZİLERİN MATEMATİK VE FİZİĞİ BİLE ALMANLAŞTIRMA SAFSATALARI

Mühendislik ve teknoloji alanındaki hızlı başarılarına bakınca Nazilerin bilime büyük önem verdikleri düşünülebilir ancak onlar gerçekte bilime sadece
ideolojik amaçlarına hizmet ettiği ve askeri ve ekonomik neticelerinden istifade ettikleri kadarıyla itibar ediyorlardı. Bu alanların dışında kalan bilim alanlarında ise akıl almaz uydurmalara sapmayı tercih ettiler. Nasıl olsa insanlara ikna, zorlama ya da hiyerarşi yoluyla şekil verilebiliyordu o halde neden bilime de verilmesindi. 1933-1945 arasında Nazi ideolojisi öncelikle farklı etnik ve dini kökenlerden gelen bilim insanlarını hedef aldı. Baskılar üzerine çoğu dışarı kaçmak zorunda kaldı, kaçamayanların sonu kamplar oldu. Faşist Almanya'da bilim, bir "Nazi biliminin" gelişmesine paralel olarak normal şekilde işlemeye devam etti. Bilim camiasının büyük bir bölümü, başta kimya ve fizik olmak üzere askeri amaçlarla devlet tarafından seferber edildi. Bilimsel çalışmaların çoğu rejim baskısıyla askeri endüstriye yöneltildi. Eğitim müfredatı, Naziler iktidara geldikten sonra, özellikle biyolojinin tüm okullarda okutulacak bir ders olarak kabul edilmesiyle hızla değiştirilerek Nazi ideolojisi perspektifinde ırk hijyeni, genetik, nüfus politikası, ırk bilimi ve aile bilimi dersleri okutuldu. Nazilerin ırkçı ve ayrımcı ideolojisinden matematik bile nasibini aldı ve bir "Alman matematiği" oluşturulmaya çalışıldı. Benzer şekilde nasyonal sosyalist bir bilim olarak Yahudi bilim adamlarından arındırılmış bir "Alman fiziği" ileri sürüldü.

BİYOLOJİ, ANTROPOLOJİ VE GENETİKTE IRKÇI YAKLAŞIM

Nazi ideolojisinin en fazla dejenere ettiği alanlar doğrudan soy ve ırkları ilgilendiren biyoloji, antropoloji ve genetik bilimleri oldu. Almanların üstün nitelikli ırk olduğu ve diğer bazılarının tasfiye edilmesi gereken daha alt gruplar olduğu fikrini desteklemek üzere tanımlandı bu bilimler. Bunun tıptaki yansımaları bir hayli korkunç olacaktı. Tıpçıların Nazi anlayışı doğrultusunda yaptıkları korkunç deneyler Nuremberg mahkemelerinde birer birer belgelendi. Şunu da kaydetmekte fayda var ki, Nazilerin tıp ve biyoloji alanında esirler üzerinde gerçekleştirdikleri insanlık dışı deneylerin sonuçları müttefiklerin eline geçtikten sonra II. Dünya Savaşı sonrasında tıp ve ilaç sanayii çok hızlı bir ilerleme kaydetti. Alman ırkına daha seçkin bir köken icat etmek için antroploglar Himalayalara kadar uzanıp akıl almaz tezler kurguladılar. Arkeologların bulduğu ve bazıları önceden yerleştirilmiş çanak çömlek parçaları üzerinden Cermen kültürünün kökenleri yeniden kurgulanmaya çalışıldı. Hitler'in takıntılı şekilde bağlı olduğu Almanların diğer ırklarla karışarak çöküşe geçtiği fikri doğrultusunda yeni bir Alman tarihi, saf bir ırk ve milletin gelişebileceği asli bir coğrafya kurgulanmaya çalışıldı. Sonucu hepimiz biliyoruz.

ULUS-DEVLETLERİN VARLIĞININ TEMİNATI: KURGU TARİH

Tarih, özellikle milli tarihler büyük ölçüde ideolojiye dayanır. Hemen her devletin kuruluşunun ideolojik ve kültürel temelini tarih oluşturur. Aslında devletlerin, halkların, toplulukların temellerini geçmişten yani tarihten almaları çok normaldir ama bu geçmişin sahih olması kaydıyla. Bir devlet ve ulusun esasının tarih üzerinden kurulmasının bu denli önemli olmasının temeli aslında yakın zaman ulus-devletlerin ortaya çıkış çağını başlatan Fransız Devrimi'ne dayanır. Ulus-devlet yapısı ilk olarak Avrupa'da feodal siyasal yapının sona ermesi ve onun yerine merkezi devlet yapısını esas alan siyasal düzene geçilmesiyle kurgulandı. Bu düzen daha sonraki dönemlerde de dünyanın diğer bölgelerine ihraç edildi. Fransızlar egemenliği soya bağlı hanedandan alıp ulusa verince ve bu esas üzerine devletler kurulması süreci başlayınca halkların ulus olduklarına inanmalarını sağlamak ve kurulan yeni devletlerin/rejimlerin ontolojik meşruiyetini tesis için bir ortak tarih kurgulamaları da kaçınılmaz oldu. Tabii ki elde somut malzeme vardı ancak bunları birleştirecek uygun kıvamda bir kurgu da gerekiyordu. Ulus-devletler ortaya çıktıkça onları oluşturan topluluklar da dil-kültür-tarih gibi unsurların yeniden yorumlanmasıyla aniden birer ulus ya da millet olduklarını keşfetmeye başladılar. Özellikle 19. ve 20. yüzyılda kurulan ülke ve devletlerinin çoğunun ulus kimliği de, ortak tarihleri icat ürünüdür.

İDEOLOJİ VE SİYASET SOSLU TARİH İLE BİR MİLLETİN İCADI

Özellikle sosyal bilimleri ve bilhassa tarihi ideolojinin, siyasetin ne kadar şekillendirdiği, bu sayede yeni uluslar kurulabildiğinin en belli başlı örneklerinden birini İsrail devleti teşkil ediyor. İsrailli Tarihçi ve Tel Aviv Üniversitesi öğretim üyesi Prof. Şlomo Sand'ın 2011 yılında ülkemizde de yayımlanan Yahudi Halkı Nasıl İcat Edildi? adlı kitap çalışması tam olarak bu belli başlı örneği ele alıyor. Sand bilimin ideolojiye göre kurgulanması üzerinden nasıl bir ulus-devlet ve beraberinde nasıl "4 bin yıllık bir millet" üretildiğini konu ediniyor. Sand'in tezine göre 19. yüzyıl sonlarında güçlenen Siyonist ideoloji 20. yüzyıl başlarında bir Yahudi devleti kurmak istiyordu. Ancak bunun için öncelikle uygun siyasi ortam ve bir Yahudi ulusu gerekiyordu. İlk unsuru ırkçı Nazilerin saldırganlığı ve Yahudi düşmanlığı verirken, diğer unsuru da tarih ve antropolojinin Siyonist ideolojiyle makyajlanması oluşturdu. Eski dini kıssa ve efsaneler yeniden şekillendirilerek bu vasıtayla tıpkı Batı'da ortaya çıkan ulus-devletlere yazılan tarih gibi binlerce yıldır farklı topraklarda yaşayan, farklı etnik unsurlardan gelen ve aslında çok farklı coğrafyalara ait dışlanmış Yahudi toplulukları sanki aynı etnik topluluğun parçalarıymış gibi nitelendirildiler ve kelimenin tam anlamıyla icat edildiler. Böylelikle eski sahiplerinin kontrolünü kaybettiği Filistin topraklarında bir ülkenin kurulması ve bu ülkenin ulusu olarak ortak dini gelenekleri üzerinden yeniden tanımlanmış bu çok farklı etnik unsurlarla doldurmak mümkün oldu.

TEK "EVRENSEL İDEOLOJİ" VE BİLİM

Evrensel geçerliliği olan tek bir ideolojinin olduğunu düşünüyorum: Makyavelizm… Yani amaç ve çıkar için her yolun mubah kabul edilmesi anlayışı. Günümüzde bilimi zehirleyen en büyük ideoloji işte bu. Bunun bir numaralı hedefi menfaat. Menfaat de büyük çoğunlukla güç ya da para odaklı tezahür ediyor. Bilimsel alan da bundan mustarip maalesef. İlaç sanayiinin, sigara sektörünün ya da hazır gıda sektörünün bilimsel çalışmaları manipüle ederek yanlış yönlendirme örneklerini çoğumuz duymuşuzdur. Son yıllarda giderek yükselen bir sektör de çalışmadan ve hak etmeden akademik kariyer yapmak isteyenlere hizmet eden sahte bilimsel araştırma ve tez sektörü. Bilimsel tahrifat ve iktibas konusunda uzmanlaşmış bazı şirketlerin parasını ödeyenlere sipariş üzerine bilimsel makale yazması ve bu makalelerin bilimsel dergilerde yayınlanmasını sağlamaları şeklinde özetlenebilecek bir durum dünyada giderek yaygınlaşıyor. Bunlara bilimsel makale fabrikaları da deniliyor. Sistem çok kolay; konuyu bildiriyor, parasını ödüyor ve sizin için çoğu zaman işin uzamanı başkaları tarafından iktibaslar yoluyla hazırlanacak bir makale sipariş ediyorsunuz. Hatta hazır makalelerin bulunduğu bir listeden istediğinizi de seçebiliyorsunuz. Makale ya da tez yazımı artık bu kadar kolay; yeter ki paradan haber verin. Yapay zekâ kullanımı bu sektörü giderek daha üretken hale getiriyor.

İDEOLOJİ KURBANI BİR TEORİ: EVRİM

Bir zamanların sıkı bir popüler bilim ve bilim-kurgu okuru olarak daima dikkatimi çekmiş bir şey vardır: Sanırım şu yeryüzünde ideolojik bakış açısına göre yüceltilmeye ve lanetlenmeye, kullanılmaya ya da reddedilmeye en fazla maruz kalmış bilimsel teori "Evrim Teorisi" olsa gerek. Kendimi bildim bileli ateist ya da materyalistlerin canlıların kökenini açıklamaya çalışan bu biyolojik teoriyi din ve tanrı inancına karşı kesin bir delil kabul etmeleri ve onu ısrarla seküler bir dinin iman esası haline getirme gayretlerine şahit olurum. Buna karşı da özellikle semavi dinlerin müntesip ve kurumlarının inandıkları tanrı ellerinden alınacakmış, dinleri geçersiz kalacakmışçasına Evrim Teorisini tahkir edişlerini görürüm. Materyalist bilim insanları da yıllardır bu teorinin henüz bir kanun seviyesine çıkamadığını perdeleyip onu kesin kanıtlanmış bir gerçekmiş gibi göstermeye ve böylelikle kendilerince "yobazlığı simgeleyen" dini zayıflatmaya çalışırlar. Gerçek şu ki Evrim Teorisi bir kanun, yüzde yüz ispatlanmış bir hakikat değildir, felsefi ve teolojik önermelerde bulunmaz, bulunamaz; sadece biyolojik bir teoridir. Bu teoriyi inanç esası belirleyerek kabul etmekle de ne tanrı ne de din ortadan kaldırılır. Teori bir gün ispatlanacak olursa bile çürüteceği tek şey kilisenin yüzlerce yıl boyunca insanın ve canlıların yaratılışı konusundaki içtihatları olacaktır. Kanaatimce özellikle Darwin tarafından kuramsallaştırıldığı günden beri bu teori ideolojik açıdan çok ciddi bir araçsallaştırmaya konu olmuş ve olmaya da devam etmektedir. Velhasılı kelam Einstein'ın da dediği gibi "Bilimsiz din kör, dinsiz bilim ise topaldır."

Bilimcilik, bilimin yegâne bilgi kaynağı olduğu iddiasıdır. Bilimciliği, bilimin önemli bir bilgi kaynağı olduğunu savunan bilimsel realizm ile karıştırmamak gerekiyor. Ben bilimsel realistim, ama bilimci değilim. Hatta bilimin en önemli bilgi kaynağı olduğuna inansanız bile bu sizi bilimci yapmaz. Bilimci olunca hem felsefenin hem de dinin bir bilgi kaynağı olduğunu reddetmiş olursunuz. Bilimciliğe göre bilimsel açıklamalar felsefi ve teolojik açıklamaların yerini almıştır. Tabii ki birileri dini bilgi kaynağı olmasa da hayatı anlamlandırmada önemli bir araç olarak görebilir. Bilimciler bunu da reddeder onlara göre anlamın kaynağı da bilimdir.

Bilimciliğin tarihi Aydınlanma'ya kadar götürülebilir. Aydınlanma, 17. yüzyılda başlayan entelektüel ve felsefi bir değişim dönemiydi. Bu dönemde, aklın ve bilimin insanlığın tüm sorunlarını çözmek için kullanılabileceğine dair gittikçe artan bir inanç vardı. Bu, geleneksel dini ve felsefi inançların otorite ve etkisinde bir düşüşe yol açtı. Aydınlanmanın kilit isimlerinden biri Francis Bacon'du. Bacon, bilginin gelenek veya otorite yerine gözlem ve deneye, bugünkü terimle bilime dayanması gerektiğini savundu. Ayrıca bilimin insanlığın durumunu iyileştirmek için kullanılabileceğine inanıyordu.

Bacon, meşhur romanı Yeni Atlantis'te bilimin teknoloji aracılığı ile insanların hayatını kolaylaştırdığı bir gelecek projeksiyonu ortaya koydu. Deney ve gözlemin önemini vurgularken, bir başka kilit Aydınlanma düşünürü Renèe Descartes aklı ve şüpheyi vurguladı. Descartes tüm geleneksel bilgi ve otoriteleri reddedip bilgiyi sıfırdan inşa etmeye çalıştı. Kesin olarak bilebileceğimiz şeylerden ancak akıl ve mantık yoluyla emin olabileceğimize inanıyordu.

Akılcı çizginin yükselişi

Bacon'un empiricist çizgisi ile Descartes'in akılcı çizgisi çağın en büyük bilim insanı Newton'da kemale erdi. Newton gelgitlerden, gök cisimlerinin hareketine, düşen cisimlerin davranışından, çarpışmalara kadar çok sayıda olguyu başarı ile açıklayan üç hareket yasası ve kütleçekim yasasını keşfetti. Newton'un yasaları evrenin birkaç basit yasa tarafından yönetildiğini gösterdi. Bu, evrenin rasyonel olduğu ve insan aklıyla anlaşılabileceği inancına yol açtı. Bilim gerçekten de güvenilir bir bilgi kaynağıydı. Dünyanın evrenin merkezinde olduğunu dini metinlere atıfla savunanlar yanılmıştı, gözlem ve deney Avrupa'da hâkim olan bazı dini otoritelerin yanıldığını göstermişti. Newton'un çalışmaları, evrenin düzenli ve öngörülebilir olduğunu gösterdi. Bu, bilimin doğayı kontrol etmek ve insan durumunu iyileştirmek için kullanılabileceği inancına yol açtı.

Aydınlanma düşünürleri bilimi güvenilir ve başarılı bir bilgi kaynağı olarak kabul ettirdi. Bu elbette "bilimcilik" değildi, yukarıda bahsettiğimiz gibi bilimsel realizmdi. Ancak dünya merkezli evren modelinin terk edilmesi örneğindeki gibi dini bilgilere de şüpheler doğurmaya başladı. Spinoza gibi bazı aydınlanmacı düşünürler Yahudi dini metinlerin gözlem, tutarlılık ve tarihle uyum noktasında sınıfta kaldığını ve bilgi kaynağı olarak terk edilmeleri gerektiğini savundular. Aristo ve Platon gibi klasik felsefecilerin teleolojik evren anlayışının terk edilmesi spekülatif felsefenin bilgi üretme kapasitesinin de sorgulanmasına neden oldu. Dolayısı ile dini inançları ve spekülatif felsefeyi güvenilmez hatta zararlı gören bir entelektüel damar doğdu. Bu damar aynı zamanda bilimin başarılarından etkilenmişti.

Bilimde büyük sıçramalar devri

Aydınlanma'da itici güç fizikti. Ancak 19. yüzyıla kadar biyoloji hala gizemlerle doluydu ve burada çeşitli teolojik ve doğaüstü açıklamalar hala çok yaygındı. 19. yüzyılda büyük teknolojik zıplamalar oldu, bunlardan biri de mikroskopun keşfiydi. Mikroskopun keşfi biyolojide entelektüel patlamaya yol açtı; Matthias Schleiden ve Theodor Schwann canlıların hücrelerden oluştuğunu keşfetti, Darwin türlerin kökeni ile ilgili doğal seleksiyona dayanan evrim teorisini geliştirdi, Mendel kalıtım yasalarını keşfederek genetiğin tohumlarını attı, Louis Pasteur ve Robert Koch mikro organizmaların insanları hasta ettiğini keşfederek hastalıkların pateojen teorisini geliştirdiler, Walther Flemming ve Eduard Strasburger hücrenin nasıl bölündüğünü açıkladılar, Ernst Haeckel canlıların etkileşimini inceleyen ekoloji disiplinini kurdu.

Biyolojide yaşanan bu büyük sıçrama entelektüel çevrelerin bilime olan inancını daha da sağlamlaştırdı. Bu, bilimin insanlığın tüm sorunlarını çözebileceğine dair artan bir inanca yol açtı. Tabii 19. yüzyılda fizik de büyük ilerlemelere yol açtı; elektromanyetik kuram gelişti, elektrik ve manyetizma fenomenleri açıklandı, termodinamik yasalar keşfedildi, periyodik cetvel oluşturuldu.

19. yüzyılda bilimcilik ideolojisini güçlendiren iki temel olgu karşımıza çıkıyor. Daha önce dünya merkezli model konusunda Galileo ve Kopernik gibi
bilim insanları ile çatışan kilise, şimdi de canlıların kökeni ile ilgili Darwin ve yandaşları ile çatışmaya giriyordu. Paleontolojinin gelişmesi ile bulunan fosiller bilim dünyasını evrim teorisine ikna ederken Hristiyanlığın bilimin ilerlemesinde bir engel oluşturduğunu düşünenler ortaya çıkmaya başladı. Bu bilimciliğe giden adımı güçlendiren birinci olguydu.

Pozitivistlerin sahneye çıkışı

İkinci olgu ise Auguste Comte'un 19. yüzyılda geliştirdiği pozitivizm isimli felsefi hareketti. Esasında pozitivizm bilimciliği de içeren daha geniş felsefi bir öğretidir. Pozitivistler çok güçlü empirizm taraftarıdırlar. Diğer bir deyişle dünyayı anlamanın tek yolunun gözlem ve deney yapmak olduğuna inanırlar. Doğal fenomenler için metafizik ve teolojik açıklamaların kullanılmasını reddederler. Comte, insanlık tarihini üç aşamaya ayırdı: "Teolojik aşama, metafizik aşama ve pozitivist aşama."

Teolojik aşamada insanlar, dünyanın doğaüstü güçler tarafından kontrol edildiğine inanıyorlardı. Metafizik aşamada, insanlar dünyanın soyut ilkeler tarafından yönetildiğine inanıyorlardı. Son ve pozitivist aşamada, insanlar dünyanın bilimsel yasalarla anlaşılabileceğine inanıyorlardı. Comte, pozitivizmin insan gelişiminin en yüksek aşaması olduğuna inanıyor ve sosyal bilimlerin fiziği taklit ettiği takdirde insanlığın tüm sorunlarını çözebileceğine inanıyordu. Pozitivizm kanaatimce hatalı olsa da sosyoloji, ekonomi ve siyaset biliminin gelişimi üzerinde büyük bir etkiye sahipti. Böylece bilimcilik, bu isimle anılmasa da, doğmuştu.

Yirminci yüzyıl teknolojik ve bilimsel gelişmelerin ivmelendiği bir dönemdi. Fizikte büyük bir paradigma değişimi gerçekleşmiş, Kuantum ve Özel ile Genel Görelilik Kuramları doğmuş, atomun iç yapısı anlaşılmıştı. Bilgisayardan, atom bombasına çok sayıda varoluşumuzu tehdit eden ya da etkileyen teknoloji gelişti. DNA'nın keşfi ve arkasından genetikte yapılan devrimsel çalışmalar canlılığa bakış açımızı değiştirdi. Tabii tıp bundan etkilendi, insanlığın ortalama ömrü uzadı ve çok sayıda hastalık tarihe karıştı. Newton mekaniğinin kısmen yanlış olduğunun ortaya çıkması başarılı teorilerin de yanlış olabileceğini gösterse ve sınırlı bir çevrede bilime şüpheye yol açsa da, ortaya çıkan yeni başarılar pozitivist çevrede bilime güveni arttırdı.

Bilimciliğin en muteber dönemi

20. yüzyıl kanaatime göre en sofistike bilimci pozisyonun doğduğu yüzyıldı. Comte'un pozitivizmi yerini mantıksal pozitivizme bıraktı. Mantıksal pozitivizm, 20. yüzyılın başlarında ortaya çıkan felsefi bir harekettir. Tüm anlamlı ifadelerin gözlem veya mantıksal kanıt yoluyla doğrulanabileceği inancına dayanır. Buna doğrulama ilkesi denir. Mantıksal pozitivistler, gözlem veya mantıksal kanıt yoluyla doğrulanamayacakları için metafiziği ve teolojiyi anlamsız bularak reddederler. Mantıksal pozitivistler, 1920'lerde Viyana'da bir araya gelen bir grup filozoftu. O yüzden Viyana çevresi olarak da anılıyorlardı. Mantıksal pozitivistler, tüm bilginin deneyime dayandığını savunan David Hume'un çalışmasından etkilendiler. Ayrıca, ifadeleri doğrulamak için kullanılabilecek bir mantık sistemi geliştiren Bertrand Russell'ın çalışmasından da faydalandılar.

Mantıksal pozitivistler, felsefede ilerleme kaydetmenin tek yolunun bilimsel bir yaklaşımı benimsemek olduğuna inanıyorlardı. Filozofların, bilim insanlarının kullandığı aynı gözlem yöntemlerini ve mantıksal kanıtları kullanmaları gerektiğini savundular. Ayrıca filozofların dilin analizine ve kavramların açıklığa kavuşturulmasına odaklanmaları gerektiğini iddia ettiler. Doğrudan deneysel doğrulanamayan her ifadenin ise anlamsız olduğunu iddia ettiler.

Mantıksal pozitivizm 1920'ler ve 1930'larda özellikle Avrupa'da dominant felsefe okulu oldu. Bu bilimciliğin entelektüel camiada en saygın olduğu dönemdi. Ancak 1950'ler ve 1960'larda mantıksal pozitivizm Thomas Kuhn, Karl Popper, Willard Quine gibi felsefecilerin yoğun eleştirisine maruz kaldı. Bu da mantıksal pozitivizmin entelektüel sahneden çekilmesine yol açtı. Ancak analitik felsefe olarak anılacak ekolün doğuşunda büyük rol oynadı.

Mantıksal pozitivizmin üç sorunu

Mantıksal pozitivizm neden terkedildi? Bunun birkaç temel gerekçesi var. Birincisi pozitivizmin dayandığı "doğrulama ilkesi"nin tutarsızlığıydı. Doğrulama ilkesi, bir önermenin yalnızca empirik olarak doğrulanabiliyorsa veya tanım gereği doğruysa (teknik tabirle totoloji) anlamlı olduğunu belirtir. Bununla birlikte, bu ilkenin kendisi ne empirik olarak doğrulanabilir bir ifade ne de totolojidir, dolayısıyla kendi kriterlerine göre anlamsızdır. Bu sorun mantıksal pozitivizmin temelini baltaladı. Bütün bilimselci görüşler bu sorunla karşı karşıyadır. Zira "bilim dışında meşru bilgi kaynağı yoktur" önermesinin kendisi bilimsel bir önerme değildir ve kendi ortaya koyduğu kriter gereği reddedilmelidir.

İkinci bir sorun da mantıksal pozitivizmin bilimin doğrulanamayan temel varsayımlarının anlamsız olduğunu ima etmesiydi. Bilimin kendisi, bazı doğrulanamayan metafiziksel varsayımlara dayanmaktadır. Örneğin, doğa yasalarının tutarlı bir şekilde geçerli olacağı varsayımı (doğanın tekdüzeliği ilkesi), dış dünyanın var olduğu varsayımı, doğa yasalarının varlığı gibi çok sayıda metafizik varsayım ne totolojidir ne de empirik olarak doğrulanabilir. Dolayısı ile pozitivizmin doğrulama ilkesi bilimin en temel varsayımlarına anlamsız demeyi gerektirir. Bu ise sorunludur.

Üçüncü bir sorun estetik ve etikte karşımıza çıkıyor. "İnsan öldürmek yanlıştır" gibi etik ya da "Beethoven senfonileri eşek anırmalarından daha güzeldir" gibi estetik önermeler empirik olarak doğrulanamaz ve totoloji değildir. Dolayısı ile mantıksal pozitivistler ya bu tarz önermeleri anlamsız diye devre dışı bıraktılar ya da doğruluk değeri taşımayan duygu ifadeleri olarak yorumladılar. Felsefeciler bu yaklaşımın aşırı kısıtlayıcı olduğu gerekçesi ile mantıksal pozitivizmi eleştirdiler. Sorun estetik ve etikte değil mantık pozitivizmde olmalıydı. Etik ve estetik ifadeler, fiziksel olgularla ilgili ifadeler
kadar bilimsel olmayabilirler, ancak yine de insani değerleri, kültürü ve deneyimi anlamak için önemlidirler. Onlara anlamsız ya da doğruluk değeri taşımıyor demek çok radikal bir iddiaydı.

Yeni ateizmin bilimciliği

Mantıksal pozitivizmin terk edilmesiyle birlikte felsefe ve entelektüel dünyada bilimcilik hızla güç kaybetmeye başladı. Hatta felsefe dünyasında daha ziyade pejoratif manada kullanılmaya başlanıldı. Bu bilimin otoritesini kaybetmesi değildi, çünkü girişte de belirttiğim gibi bilimi meşru bir bilgi kaynağı olarak kabul etmek bilimci olmayı gerektirmez.

21. yüzyılda felsefede terk edilmesine rağmen bilimcilik bu sefer popüler bir hareket olan yeni ateizm ile kitlelere yayılmaya başladı. 20. yüzyılın sonlarında ortaya çıkan yeni ateizm din karşıtı bir ideolojidir, Tanrı'nın varlığını reddetmekle kalmaz ona inancı ortadan kaldırmayı hedefler. En ünlü yeni ateistler, dört atlı olarak da anılan Richard Dawkins, Sam Harris, Daniel Dennett ve Christopher Hitchens'dır. Yeni ateistlere göre bilim çağında Tanrı'ya inanmak irrasyoneldir zira bilimsel açıklamalar felsefi ve teolojik açıklamaların yerini almıştır. Tabii birileri dini bilgi kaynağı olmasa da hayatı anlamlandırmada önemli bir araç olarak görebilir. Yeni Ateistler bunu da reddeder; onlara göre anlamın kaynağı da bilimdir. Yeni Ateistler dinle bilimin çeliştiğini ve düşman olduğunu savunur. Dini bir mitoloji olarak okurlar. Onlara göre dinler ve Tanrı kavramı yağmur, şimşek çakması, deprem gibi doğal fenomenleri açıklamak için ortaya atılmış şeylerdi ve bilim bu olgulara doğal açıklamalar bulunca bilim dinin yerini aldı.

Yeni ateizm hala varlığını sürdüren ve kitleleri etkileyen bir hareket olsa da akademik dünyada çok güçlü bir karşılığı yok. Zira mantıksal pozitivizm ondan çok daha sofistikeydi ve onlara geliştirilen eleştiriler yeni ateizm için de geçerlidir. Dahası yeni ateizm teoloji ve felsefeyi ciddiye alıp inceledikten sonra eleştirmek yerine onların yanlış ve kaba yorumları ile yetinmeyi tercih eder. Bu yüzden entelektüel ve akademik dünyaya mantıksal pozitivizm kadar bile katkı sağlaması çok olası görünmüyor.

Yunus Emre'nin dervişliğini, şairliğini, tasavvuftaki yerini belirleyebilmek için, rahmetli felsefe hocamız İbrahim Ahit Öztokat, "İstanbul'u hiç görmemişti!"
demişti. Çünkü tahminen 1238'de doğmuş ve 1328'de vefat etmiş olan Yunus, Osman ve Orhan Gazi'nin Anadolu'da Osmanlı devletini kuruluşu için kolları sıvadıkları devirde yaşadı; henüz İstanbul'un fethi bir asır ileride idi. Böyle baktığınız zaman, tarihî şahısları, tarihsel ilişkileri, olayları daha anlamlı bir yere oturtmanız mümkün oluyor.

Yani, Yunus zamanında Süleymaniye Medresesi yoktu. Ama Selçuklular, Anadolu'ya gelip de kendi devletlerini kurmaya başladıklarında Karahanlılar'dan beri gelen medrese geleneğine yani burslu öğrencilik sistemine aşina idiler. Büyük Selçuklu Devleti, Alparslan'ın veziri Nizamülmülk'ün ünlü Nizamiye Medreseleri gibi bir geleneğe sahiptiler. İbrahim Ahit hoca, Yozgat Lisesi'ndeki derslerinde, iftiharla Anadolu'da açılan ilk medresenin Danişmentliler tarafından Tokat'ta kurulan Yağbasan Medresesi olduğunu söylerdi. (Hocanın soyadı neydi?)

Osmanlı'nın ilk medresesi Yunus'un ölümünden sonraki yıllarda, Orhan Gazi zamanında İznik'te kurulmuştu. Yunus eğer din ilimleri veya fizik, kimya, tıp, biyoloji öğrenmek isteseydi, Aksaray'ın Ortaköy köyünden (şimdi ilçe) kalkıp çok uzaklara gidemezdi çünkü Bâbâîler isyanının patlak verdiği ve Anadolu Selçuklularının Moğollara yenilip çöküş dönemine girdiği Anadolu tarihinin en karışık dönemlerinden birinde dünyaya gelmişti.

Yunus bir âlimdi

Ama son yıllarda yapılan araştırmalar, ümmî değil "âlim" derecesinde eğitimli olduğunu gösteriyor; Halvetî geleneğine göre Yunus Emre, müftüdür. Âşık Çelebi, Yunus'un medresede başarılı olamayıp Tanrı mektebinde ders okuduğunu ifade ediyor olsa da Yunus'un iyi bir eğitim gördüğü, divanında yer alan işaretlerden anlaşılıyor.

O kadar ki, şiirlerinde kafiye gereği Farsça ve Arapça kelimeler kullanması, tasavvufa ve onu bilenlerin aşina olduğu terim ve tamlamalara sık yer vermesi, Mevlâna Celalettin Rumi'yi okumuş olması, Divan-ı Kebir'den ve İran'ın en büyük şairi Sadi'den tercüme yapacak kadar Farsça biliyor olması Yunus'un bir bilim insanı olduğunu gösteriyor.

Arapça ve Kur'an-Hadis bildiği anlaşılan Yunus, peygamberler tarihini de çok iyi bilmektedir. Yunus, Hint-İran, Yunan-Roma mitolojisinden Kur'an'daki
peygamberlerin kıssalarından, hususiyetlerinden, Leyla ile Mecnun,n Ferhat ile Şirin gibi klasikedebiyata geçmiş âşıklardan bahsetmesi onun tüm bunlara vâkıf olduğunu göstermektedir.

Yani, Yunus meşhur "İlim ilim bilmektir" şiirinde sorduğu "Okumaktan murat ne?" sorusuna "Kişi Hakk'ı bilmektir" yanıtını verirken, ne dediğini biliyordu. Şimdi bu şiir bağlamında, biz ne kadar okumakla neyi murat ettiğimizi veya etmemiz gerektiğini şöyle bir gözden geçirelim. Burada cevap aradığımız ana soru, bilim insanı Yunus için, bilimin kendisi ne kadar önemli sorusudur.

Yunus için "O bir tasavvuf şairidir" deyip geçmek mümkün müdür? Tasavvuf nasıl bir bilgi kümesidir? Tasavvuf bilen neyi bilmiş olur?

Sadece bilmenin değil, fakat olmanın da sebebi, mutasavvıflara göre, Allah'ı bilmektir. İnsan, Allah tarafından, kendisini bilmesi, tanıması için yaratılmıştır. Bilinen "Küntü kenz" hadisi, ("Ben gizli bir hazine idim, bilinmeyi sevdim ve yaratıkları yarattım") bu inanışın temelidir. Eğer Yunus, mutasavvıf denecek kadar bu ilmin erbabı olmuş ise, onun için de insanın varlık nedeni Allah'ı bilmektir.

"Kendini bilmek" ile "Allah'ı bilmek"

Mutasavvıflara göre insanın bilime karşı duyduğu tabii eğilimin sebebi de budur: İnsan, her bilgi edinme çabası ile Allah'ı bilmeye biraz daha yaklaşmaktadır. Dolayasıyla "Okumaktan (bilim edinmekten) insanın muradı nedir?" sorusunun da cevabı, budur: İnsan yaratılışı, yapısı gereği, Allah'ı bilmek istemektedir.

Ancak şiirin ilk dörtlüğünde, insanın önce kendini keşfetmesi gerektiğini anlatır:

İlim ilim bilmektir
İlim kendin bilmektir
Sen kendini bilmezsin
Ya nice okumaktır?

Burada "kendini bilmek" ile "Allah'ı bilmek" arasındaki köprüyü bilmeyen, yani tasavvuf denilen engin denize hiç dalmamış olan biz ölümlüler için yolun sonuna gelmiş (mi) oluyoruz(?).

Yunanistan'da Korint Körfezi'nin kuzeyinde Parnassos Dağı'nın eteklerinde bulunan Delfi Tapınağı'nın yerinde arkeolojik kazılar yapılıyor ama hikayelere göre bu tanığın üzerinde kocaman harflerle "Noverim Te, Noverim Me" yazıyormuş. (Ne tevaffuk ise, "Delfi" Yunancada "Yunus" anlamına geliyor. Delfoy… Delfi… Dolfin…) Bu, tanrıya hitaben "Seni Bilirim, Kendimi bilirim" anlamına geliyor.

Antik Yunan tapınağında gerçekten ne yazıyormuş bilemiyoruz ama Aziz Augustine, İtiraflar eserine bu ifadeyle başlıyor ve bunun antik Yunan'dan beri böyle anlaşıldığını söylüyor. Kimi tercümelerinde bu ifade Müslüman mutasavvıflar gibi, "Noverim Me, Noverim Te" (yani "Kendimi bilirsem Tanrı'yı bilirim") gibi yazılıyormuş; ama Vatikan yayınında bu ifade bugünkü şeklini almış.)

Yunus Emre bu şiirinde "Okumaktan muradın" kişinin Hakk'ı bilmesi olduğunu belirttikten sonra bunu izleyen dört dörtlüğünde, tabir yerinde ise, açıyor. Bu dörtlüklerin kavramazsan bütün yaptığın bir "'kuru emek" israfı olacaktır: "Çün okudun bilmezsin/Ha bir kuru emektir" (Bazı derlemelerde "bir kuru ekmek" diye yazıldığını da gördüm. Okuma hatası bile olsa, aslında doğru bir yorum sayılabilir.)

"Okumak" ile "bilmek"

Birinci ilke, insanların "okumak" ile "bilmek" arasındaki farkı göremeyip, okumanın, yani ilimde derinleşmenin sadece ibadet ve Allah korkusundaki artışla tezahür ettiğini sanmalarıdır. Eğer ilimde derinleşme kişiye Hakk'ı tanıtmıyorsa, bütün bu çaba boşunadır. İkinci adımda, kişinin edindiği bilginin derinliği, kapsadığı alanın genişliğine aldanması geliyor. "Dört kitabın manasını öğrenme" tasavvufta, bugün ilahiyat ilmi dediğimiz şeye denk geliyordu. "Dört kitabın manasını bilen" bugünkü ifadesi ile ilahiyat ilimlerinde, doktora yapmak, hakta profesör payesi almak gibi düşünülebilir.

Ancak Yunus bu kadar derinleşmenin kişiye "tek bir elif" ile öğrenilebilecek bir bilgi olduğunu söylüyor. Tasavvufta "Vav" (v harfi) evreni, "Elif" (a harfi) ise evrenin anahtarını temsil etmektedir. Buna göre Elif alfabenin ilk harfi olduğu için diğer harflerin de sebebidir. Bilirsiniz, bu harf düz bir çizgiden oluşur ve noktası yoktur. (Bir rivayete göre, Yunus çocukken, mahalle mektebine gönderilir; ama Elif harfinden başka hiçbir harfi telaffuz edemez. Günler ve aylar geçer, ama Yunus a'yı geçip b'ye gelemez. Sonra bir gün hocasına, "Elif okuduk ötürü/Pazar eyledik götürü/Yaratılmışı hoş gördük/ Yaratandan ötürü" mektebi terk eder.) Elif, tasavvufta ebced hesabındaki değeri bir olduğu için "Cenâb-ı Hakk'ın zatına delâlet eder." Yunus'un şiirlerinde elifin yeri çok geniştir; bu konuda yazılmış makaleler vardır. (Örneğin, Mustafa Özçelik'in "Yunus Emre'de 'Elif' Yorumları", Yenidünya Dergisi, Ocak 2019, s. 28-31).

Bilmekten asıl maksat

Yunus, şiirin devamında bir üçüncü unsurdan, 29 harfle yazılan kitapların, makalelerin, risalelerin, divanların, derlemelerin enginliğine değinir. Bu kavramı gözümüzde canlandırmak için bugün yapay zekâ çabalarına da temel sağlayan veri tabanın "Çok ama çok exabyte" olduğunu belirtelim. Sizin bilgisayarınızda 1 terabyte sabit disk olduğunu var sayalım; böyle bin sabit disk bir arayla gelirse, 1 petabyte; 1000 petabyte bir araya gelirse 1 exabyte olur. Yani 1 exabyte 1 milyon ev bilgisayarı kadar bilgiye sahip ise Google'ın böyle birkaç bin sabit diski bir araya getiren birçok tesise sahip olduğunu düşünürsek, Yunus'un 29 harfle yazılan her şeyi kastettiği zaman, dünyadaki bütün yazılı bilgileri, sözlü ve görüntülü bilgilerin de anlatımını kastettiğini anlayabiliriz.

Ancak bu koca kümenin "uçtan uca" okunmasının (buradaki anlamıyla öğrenilmesinin) insana (veya insanlığa) kazandırdığı bilginin, dönüp dolaşıp bir Elif harfi ile kastedilen noktaya vardığını öğreniyoruz. Tasavvufta, bütün harfler bir noktadan üretilir; nokta ise "Zât"ı sembolize eder; harflerin aslı olan nokta tevhîdin sembolüdür.

Görsel Tasarım dersinde, evreni resmetmek için çizgilerin, çizgileri yapmak için de noktaların kullanıldığını anlatırken, sık sık aklıma Hz. Ali'ye atfedilen bir rivayet gelir: "Dört kitapta ne sır varsa bunların hepsi Kur'an'dadır. Kur'an'daki sırların hepsi Fatiha'dadır. Fatiha'daki sırların hepsi Bismillah'tadır. Bismillah'taki sırların hepsi bâ harfindedir. Bâ'daki sırlar altındaki noktadadır. Lakin Hz. Ali zamanında Arap alfabesinde nokta ve diğer işaretler yoktu. Bu rivayet, ne kadar doğrudur, bilemem. Dedikleri gibi, aslı yoksa da faslı var: Yunus'un dediği gibi bütün bilgiyi öğrensen bile anlamlarını da bilmen gerekir.

Ve son şart: bütün bu bilgileri öğrenmek ve anlamlarını bilmek yetmiyor; insanın cenneti dünyada tesis etmeye yönelik ilahi projeye dâhil olması yani gönüller yapması gerekiyor.

İmdi… Bu kadar uzun tafsilattan sonra, derin bir âlim olarak düşünürsek, Yunus Emre bize bilimin bizzat kendisine tapma, onu tabulaştırma, bilimi her şeyin başı ve sonu saymanın imkânsızlığını anlatmış olmuyor mu?

***
İlim ilim bilmektir
İlim kendin bilmektir
Sen kendini bilmezsin
Ya nice okumaktır

Okumaktan murat ne
Kişi Hak'kı bilmektir
Çün okudun bilmezsin
Ha bir kuru emektir

Okudum bildim deme
Çok taat kıldım deme
Eğer Hak bilmez isen
Abes yere gelmektir

Dört kitabın mânâsı
Bellidir bir elifte
Sen elifi bilmezsin
Bu nice okumaktır

Yiğirmi dokuz hece
Okursun uçtan uca
Sen elif dersin hoca
Mânâsı ne demektir

Yunus Emre der hoca
Gerekse bin var hacca
Hepisinden iyice
Bir gönüle girmektir

Son dönemde yoğun ilgi gören Teknofest, TÜBİTAK 1004, Bilim Üsküdar gibi projeleri ve yıllardır yapılan daha nicelerini düşündüğümüzde toplumun bilimle iç içe olması neden bu kadar önemli?

Toplumun bilime tüm gücü ile sahip çıktığı, katkı sağladığı ve gerçek anlamda bilimle iç içe olduğu zaman ülkemizin kalkınması önemli düzeyde hızlanıyor ve çözümlerimiz artıyor. Günümüzde dörtlü sarmal işbirliği artık referans noktamız haline geldi. Üniversite, sanayi, kamu ve toplum bir araya geldiğinde gücümüze güç katılıyor ve birlikte daha güçlü olduğumuzu gösteriyoruz. Çevre dâhil cevaplanması gereken kritik sorunlara da yöneldiğimizde alışılagelmiş yaklaşımların dışında geleceğe yönelik nelerin mümkün olabileceğini ortaya koyabiliyoruz. Tüm bu ihtiyaç ve fırsatları dikkate aldığımızda bu yıl gerçekleştirdiğimiz TEKNOFEST'in mottosu tam olarak "Birlikte Daha Güçlüyüz" olarak büyük bir coşku içerisinde hayata geçirildi ve birlikten kuvvet doğduğunun göstergesi oldu. Bilim ve teknoloji atılımımızı temsil eden Milli Teknoloji Hamlemizi yediden yetmişe toplumsal sahiplenme ve seferberlik ruhu ile hayata geçiriyoruz. Milli Teknoloji Hamlemizi bu yıl da bir kez daha güçlendiren TEKNOFEST yarışmalarımızda genç insan kaynağımızın Teknoloji Yıldızları olduklarına inanıyoruz. TEKNOFEST 2023'te tüm Türkiye'den 330 binden fazla takımımız ve 1 milyonun
üzerinde genç insan kaynağımız, uluslararası takımlar da dâhil olmak üzere, yarışmalarımıza katılma imkânı için bu yıl başvurdu. TEKNOFEST'in önde gelen paydaşlarından olan kurumumuz bu yıl da teknoloji yıldızlarımız olarak genç insan kaynağımızın bilgi ve becerilerini ortaya koyduğu 14 yarışma düzenledi. Milli teknolojinin en önemli unsuru olan genç insan kaynağına yatırım anlamına gelen ve çok önemli bir girişimimiz olan TEKNOFEST yine birbirinden muhteşem gelişmelere vesile oldu. Mesela bu yarışmalarımızdan Uluslararası ve Liseler Arası Efficiency Challenge Elektrikli Araç Yarışları Gebze'de büyük bir heyecan oluşturarak genç insan kaynağımızın yaratıcılığının ortaya konulmasını sağladı. Yarışmalarımızda geleceğin TOGG'larını da inşa edebilecek gençleri yetiştiriyoruz ve bu yöndeki hedeflerini oluşturuyoruz.

Çalışmalarınızda toplumun, özellikle gençliğin önemli bir odak noktası teşkil ettiği görülüyor. Bu bağlamda ne gibi faaliyetler yürütüyorsunuz?

Ülkemizin teknolojik dönüşümü genç insan kaynağımıza bağlı. Bu doğrultuda Uluslararası ve Liseler Arası İnsansız Hava Araçları (İHA) yarışmalarımızda genç insan kaynağımızın atılımı teknolojik dönüşümü güçlü bir şekilde gösteriyor. Dikey İnişli Roket yarışmamız soğuk gaz itki sistemi ile tahrik edilen, dünyada bu teknik özellikler ile düzenlenen ilk yarışma olma özelliğine sahip. Genç insan kaynağımızın birbirinden farklı alanlarda ekosistemimize kazandırdığımız TEKNOFEST bünyesinde Lise Öğrencileri İklim Değişikliği ve Kutup Araştırma Projeleri Yarışmaları gerçekleşiyor. Bu yarışmalar ile genç insan kaynağımızın katkıları iklim değişikliği ve kutup araştırmaları alanında artırılarak önemli güçlük alanları teşkil eden bu alanlardaki yenilikçi fikirler alınıyor ve uygulanıyor. Her iki yarışmamızdan 2 takımımız da bu yıl Kutup seferlerine gitmeye hak kazandı.

Yüksek Teknoloji Platformlarını desteklediğimiz TÜBİTAK 1004 Programımız ise ülkemizin Ar-Ge ve yenilik ekosisteminin birlikte geliştirme ve birlikte başarma" yaklaşımında merkezi bir konumda yer alıyor. Ülkemizin geleceğini inşa etme noktasında toplumun bilim ve teknoloji farkındalığına yönelik Bilim Merkezleri de tamamlayıcı bir unsur oluşturuyor. En güncel olarak açtığımız Bilim Üsküdar kapsamında da şu an ülkemizdeki en fazla sergi sayısına sahip olan Bilim Merkezi olma özelliğini taşıyor. Toplam 9 farklı temada en geniş çerçevede sergi sayısına sahip bilim merkezimiz oluyor. Esenler Bilim Merkezi Projesinin de imzalarını attık ve Gaziantep Bilim Merkezimizi de açıyoruz. Yine ülkemizin dört bir yanında açtığımız 100 Deneyap Teknoloji Atölyesi de dikkate alındığında Milli Teknoloji Hamlemiz dâhilinde büyük bir atılımın içerisindeyiz. Robotik, kodlama, siber güvenlik ve yapay zekâ alanları dâhil genç insan kaynağımız her anlamda Teknoloji Yıldızları olarak yetişiyor ve toplumumuzun bilim ve teknoloji seferberliğini güçlendiriyor. Yani özetle tüm bu önemli etkinliklerimize bakış açımız bilim ve teknolojinin toplum ile iç içe olması.

Sizin meslek lisesi çıkışlı bir TÜBİTAK bursiyeri olarak bu noktaya geldiğinizi biliyoruz. Gençler için bu gibi örneklerin önemli olduğunu düşünüyoruz. Kurum olarak öncelikle insan yetiştirmeyi hedef aldığınız anlaşılıyor, diyebilir miyiz?

TÜBİTAK bursiyeri olarak eğitim ve araştırma kariyerimi kendi hedeflerime göre şekillendirme imkânına sahip olmuş bir bilim insanı olarak burs imkânlarının genç insan kaynağımızın kariyer yolculuğunda ne denli önemli bir yere sahip olduğunu yakından biliyorum. Sağladığımız burs programlarımızı genç insan kaynağımızın bu imkanlara sahip olabilmesi için tasarlayarak uyguluyoruz. Bu süreçte çok disiplinli imkânlara açık olunmasını, yükselen teknolojilerin oluşturduğu fırsatların derinlemesine keşfedilmesini, önemli sorunlara çözüm oluşturacak şekilde bilimsel merakının peşinde koşulmasını ve işbirliği ağlarında etkin olunmasını da teşvik ediyoruz. Lisans öğrencilerimize erken aşamalardan Ar-Ge deneyimi kazandırdığımız Stajyer Araştırmacı Programı (STAR) çağrılarımız ile bugüne kadar 5 bin öğrenci 3 bin 500'ün üzerinde araştırma projelerinde görev aldı. Örneğin STAR kapsamında savunma, havacılık ve uzay odaklı 175 bursiyerimiz İHA, karbon fiber pervane, aerodinamik ve uydu sistemleri gibi alanlarda çalışıyor.

Sizin gözlemlerinize dayanarak genç kuşağın en çok ilgisini neler çekiyor, en çok neye yöneliyorlar?

Yeni nesil güçlü bir şekilde, hedeflediği her şeyi gerçekleştirebilecek şekilde yetişiyor. Bilimsel ve teknolojik becerileri de oldukça zengin ve bu potansiyeli her fırsatta en iyi şekilde doğru yerde ve doğru zamanda değerlendirmeye çalışıyoruz. Genç insan kaynağımızın küresel güçlüklere çözüm oluşturabilen yetkinliklere sahip olmaları da önem taşıyor. Hem kısa hem de uzun vadede en şiddetli küresel risklerin içerisinde iklim değişikliği karşısında azaltım ve uyum yetersizlikleri ile doğal afetler ve aşırı hava olayları yer alıyor. Genç insan kaynağımızın geleceklerini yakından ilgilendirmesi nedeniyle de iklim değişikliği alanında yüksek bir ilgi olduğunu gözlemliyorum. Günümüzdeki ~1,1°C ısınma dâhil küresel ısınmanın her artışı ile ortalama ve aşırı noktalardaki değişiklikler daha belirgin hale gelerek aşırı sıcaklar, kuraklık ve aşırı yağışlar artıyor. İklim değişikliğine yönelik bu farkındalık bilimsel ve teknolojik çalışmalara da ışık tutuyor. Genç insan kaynağımız araştırma projelerini ve girişimci fikirlerini ortaya koyuyor.

İlk olarak TEKNOFEST bünyesinde düzenlediğimiz Lise Öğrencileri İklim Değişikliği Araştırma Projeleri Yarışması olarak baktığımızda bu yıl derece alan projelerin içerisinde makine öğrenmesi kullanılarak gelecek meteorolojik verileri tahmin eden ve yangın alanı hesaplayan algoritma, otonom ve yapay zekâ temelli topraksız tarım, yapay zekâ ile kuraklık tahmini ve çözümün önemli bir parçası olan sera gazı salımlarının azaltılmasına yönelik bireylerin karbon ayak izinin azaltılması amacını taşıyan karşılaştırmalı yazılım bulunuyor. TÜBİTAK BiGG programı kapsamında günümüze kadar toplam 2 bin 140 teknoloji tabanlı girişimcimizi iş fikirlerini hayata geçirmesi için desteklemiş bulunuyoruz. Yeşil büyüme odaklı özel çağrımızın dışında da tematik alanlarımız akıllı ulaşım, akıllı üretim sistemleri, iletişim ve sayısal dönüşüm, enerji ve temiz teknolojiler, sağlık ve iyi yaşam ile sürdürülebilir tarım ve beslenme olarak yer alıyor. Bugünün genç insan kaynağı geleceğimizin akademisyenleri, araştırmacıları, girişimcileri ve mühendisleridir. Genç insan kaynağımızın artan farkındalığı ile üniversitelerimiz ve özel sektörümüzün temiz çözümleri de hızla artacaktır.

Mardin'de dünyaya gelen bilim insanımız Aziz Sancar gibi örneklerin çoğalması için bu noktada adımlar attığınızı da görüyoruz.

Çok değerli bilim insanımız ve Nobel Kimya Ödülü sahibi dünyaca ünlü Prof. Dr. Aziz Sancar hocamızın bilim tutkusu ve başarma azminin olağanüstü düzeyde olduğunu yakından biliyorum. Dünyaya geldiği ve doğup büyüdüğü Savur ilçesinde bulunan evini bizzat ziyaret ettim. Çok değerli bilim insanımız Aziz Sancar hocamız geldiği yurdun insanının geleceğini aydınlatmaya devam ediyor. Ulusal ve uluslararası etkinliklerimizde genç insan kaynağımız ile paylaşarak verdiği çok önemli vurgular bulunuyor. Ülkemiz ve "tek millet, iki devlet" olduğumuz Azerbaycan'daki TEKNOFEST etkinliklerimiz, TÜBİTAK Fen Lisesi buluşması, COVID-19 Türkiye Platformu buluşması ve en yakın zamanda Özbekistan'daki ziyaretimiz dâhil olmak üzere Prof. Dr. Aziz Sancar kendi başarısını milliyetçi olmasına bağlıyor. Çok değerli hocamızın belirttiği gibi milliyetçilik büyük bir motivasyon kaynağı oluşturuyor. Yoğun çalışmalarına dayalı olarak da hep şu vurgunun altını çiziyor: "Nobel için değil, insanlığa, ülkemize yararlı bir şeyler yapmak için bilim yapın, teknoloji yapın."

Aziz Sancar gibi bilim insanlarımızın çoğalması için Deneyap Atölyelerimizden Bilim Olimpiyatlarına ve TÜBİTAK burslarına kadar önemli imkanlar demeti sunuyoruz. Aziz Sancar'ın TÜBİTAK bursiyeri olması da önemli bir faktör ancak en az bunun kadar önemli olan olağanüstü bakış açısıdır. Koşullar ne olursa olsun "Çok çalışın ve işler iyi gitmediğinde inatçı olun" vurgusu her genç insan kaynağımız için geçerlidir. Aziz Sancar'ın bu değerli deneyimlerini genç insan kaynağımız ile paylaşması da attığımız adımlar ve sağladığımız imkanların ötesinde önemli bir etki oluşturduğunu görüyoruz.

Ülkemizde son dönemdeki uzay çalışmaları göz önüne alındığında uzaya gidecek olan iki uzay yolcusu orada hangi faaliyetlerde bulunacak?

Milli Uzay Programımız ile uzay geleceğimize yönelik vizyonumuzu ortaya koyarak uzay alanında koordineli ve entegre yaklaşımların gerçekleştirilmesini sağlıyoruz. Milli Uzay Programımızın bir bileşeni de "Türk Astronot ve Bilim Misyonu" olarak tanımlanan Türklerin uluslararası işbirliği ile uzaya erişiminin sağlanması ve uzayda gerçekleştirilecek bilimsel çalışmalara katılımının teşvik edilmesi. Bu kapsamda uzayda yapılabilecek araştırmalar konusunda Türk bilim insanlarına öncü fırsatların sağlanması, Türkiye'nin uzay alanında görünürlüğünün artırılması, genç nesillerin uzay alanında çalışmaya teşvik edilmesi, bilim ve teknolojiye olan ilginin artırılmasını hedefledik. Ülkemizin 2023 hedefleri için var gücüyle çalışan TÜBİTAK olarak uzay alanındaki bu Bilim Misyonunu da yerine getiriyoruz. Cumhuriyetimizin 100'üncü yılında Milli Uzay Programımızın Bilim Misyonunu yerine getirecek Türk uzay yolcumuz Uluslararası Uzay İstasyonunda görev alarak deneyler yürütecek.

Ülkemizin ilk uzay görevine çıkacak uzay yolcumuz Hava Kuvvetleri Komutanlığımızda önemli başarılara imza atmış kahraman Türk pilotumuzdur. Roketsan'da uzay fırlatma sistemleri alanında çalışan sistem mühendisimiz de yedek uzay yolcumuz olarak belirlenmiş bulunuyor. Uzay yolcumuz ülkemizin kıymetli üniversite ve araştırma kurumlarının hazırladığı 13 farklı deneyi uzayda gerçekleştirecek. Farklı alanlara yönelik tüm bu deneyler bilinmeyenleri ortaya çıkartacak.

Aynı zamanda Türkiye'nin İMECE uydusunu gönderdiğini gördük. Bu gelişmeler ülkemiz için ne anlama geliyor?

Uydu teknolojileri alanında geliştirdiğimiz çok özel bir uydumuz olan İMECE, ülkemizin ilk yerli ve milli yüksek çözünürlüklü görüntüleme uydumuz olma özelliğini taşıyor. Uzay yarışımızdaki tarihi bir gelişme olarak 15 Nisan 2023'te uzaya fırlatılan İMECE uydumuz 6 yıllık tasarlanma, geliştirme ve en kritik bileşenlerinin üretilmesi sonucunda yörüngesine başarılı bir şekilde konumlandırıldı. Milli Teknoloji Hamlemiz kapsamında ülkemize stratejik kabiliyetler kazandıran İMECE uydumuz görüntü çözünürlüğü, haberleşme hızı ve manevra kabiliyeti açısından en gelişmiş ve en önemli yer gözlem
uydumuz haline geldi.

İMECE uydumuz 680 kilometre irtifada Güneş'e eş zamanlı yörüngede 5 yıllık görev süresi boyunca hedef teşhis, tespit, doğal afet, tarımsal uygulamalar gibi birçok alanda ülkemize hizmet verecek. Biraz size bahsedeyim; uydumuz dünyanın her yerinden yüksek çözünürlüklü görüntü elde edebilecek. Tasarım, geliştirme, test ve üretim aşamaları TÜBİTAK Uzay Teknolojileri Araştırma Enstitüsü (UZAY) merkezli ekip çalışması ile gerçekleştirildi. Her anlamda milli imkânlar ile geliştirilen yer gözlem uydumuz İMECE kapsamında BİLSAT, RASAT ve GÖKTÜRK-2 uydularından edinilen tecrübe bir sonraki seviyede uygulandı. Ülkemizin uydu teknolojileri alanındaki gücünü gösteren diğer kilit başarıların arasında ilk milli haberleşme uydu platformu TÜRKSAT 6A'nın tasarlanması, üretilmesi ve yörüngede devreye alınması da bulunuyor. Bu uydumuz Türkiye'nin yanı sıra Avrupa, Kuzey Afrika, Ortadoğu ve Asya kıtasının büyük bir bölümündeki son kullanıcılara hizmet edecek. Uydu üzerinde kullanılacak birçok alt sisteme uzay ve uydu tarihçesi kazandırılarak milli haberleşme uydularının altyapısını oluşturacak.

TÜBİTAK'ın "Milli Projeler" kapsamında bazı çalışmaları da var. Milli vurgusunu bizim için ne ifade etmeli? Bu projelerden bahseder misiniz?

Türkiye uzay alanından sağlık alanına kadar uluslararası düzeyde söz sahibi olacak şekilde bilim ve teknolojide yön çizen ve iz bırakan bir konumda bulunuyor. Milli Teknoloji Hamlemizin temel önceliklerinin arasında dünyayı yakından izleyen ve öncü atılımlara yön veren yaklaşımlar ile bağımsızlık ve küresel rekabet de yer alıyor. Aziz Sancar hocamızın bakış açısından da yola çıkarak "Milli" vurgusu hem bir sorumluluk hem de bir güven kaynağıdır. Bu sorumluluk ve güvenli duruş ile TÜBİTAK olarak üstlendiğimiz milli projelerde kritik bileşenler açısından bağımsız ve ihtiyaçları
yerli imkânlar ile karşılama hedefi ile gerçekleştirdiğimiz çok önemli projelerimiz bulunuyor.

Sağlık, ulaşım, enerji ve savunma alanları kapsamındaki Milli Projelerimizin bir kısmını size biraz anlatayım: Önemli gelişmelerimizin arasında TÜBİTAK Aşı ve İlaç Geliştirme Kampüsü'nde Medikal Biyoteknoloji Mükemmeliyet (MEDİBİYO) ile Ulusal Biyolojik ve Kimyasal Test (BKTM) Merkezlerimizi açmış bulunuyoruz. MEDİBİYO, aşı ve ilaç adaylarının klinik öncesi çalışmalarının tamamlanabileceği bir merkezimiz. Biyoteknolojik ilaç ve aşı adaylarının hücreden başlayarak geliştirip, üretilebileceği ve laboratuvar analizlerinin yapılabileceği bu merkezimiz bünyesinde ihtiyaç duyulması halinde yeni bir üretim tesisi kurulmasına da olanağımız bulunuyor. MEDİBİYO nitelikli alt yapısı ile ilaç sektörünün ihtiyacı olan insan gücünü yetiştirebilecek kapasitede. BKTM kapsamında da ülkemizin milli savunma ihtiyaçlarına yönelik yerli ve ithal kimyasal, biyolojik, radyolojik ve nükleer tehditlere karşı savunma ürünlerinin uluslararası standartlarda test ve sertifikasyon çalışmaları yapılacak.

Milli projeler içerisinde savunma sanayiine yönelik olanlar da önemli yer tutuyor sanırım. Bunların belli başlılarından bahseder misiniz?

Savunma alanında Milli Muharip Uçağımız (MMU) önemli projeler arasında. Uçağımızı beşinci nesil bir uçak haline getiren bilgisayarı, bütünleşik işlemci ünitesi, TÜBİTAK BİLGEM tarafından geliştirildi. Bu iki teknolojik bileşenin bir araya gelmesi ile aviyonik sistemler alanında Türkiye kendi donanım ve yazılım sistemlerini bağımsız olarak geliştirebilen sayılı ülkelerin arasında. Sualtı Savaş Yönetim Sistemi ve açık kaynak kodlu bulut yazılımlarımızın ötesinde Yüksek Güçlü Lazer Sistemimiz de sadece birkaç ülkenin sahip olduğu bir alanda milli lazer sistemlerimiz için önemli.

Tamamen yerli ve milli olarak geliştirilen ülkemizin ilk milli hava-hava füzeleri GÖKDOĞAN ve BOZDOĞAN'ın uçaktan atışlı test faaliyetleri de başarı ile tamamlandı. TÜBİTAK Savunma Sanayii Araştırma ve Geliştirme Enstitüsü (SAGE) tarafından geliştirilen bu füzelerimizin ötesinde yine yerli ve milli olarak geliştirilen Güdümlü Modüler Mühimmat KUZGUNKY (Katı Yakıtlı) balistik bir atış ile başarılı bir şekilde test edilmiş bulunuyor. Diğer yerli ve milli güdüm kitlerimiz, su üstü platformlarının navigasyon ihtiyaçlarını karşılayacak ilk milli navigasyon sistemi, mühimmatlar, seyir füzeleri, denizaltı atış testi altyapısı da Milli Projelerimizin savunma alanına kazandırdığı önemli teknoloji ve altyapıların arasında. Ülkemizin ilk yeşil hidrojen üretim teknolojisinin saha uygulamasını da hayata geçiriyoruz. İklim değişikliği ile mücadele ve iklim nötr olma yolunda önemli bir adım niteliği taşıyan Ufuk Avrupa HYSouthMarmara projesinde de bölgesel bir hidrojen ekonomisinin geliştirilmesinin desteklenmesi ve hidrojen ekonomisi potansiyelinin ortaya çıkarılması sağlanacak.

Bilimin yol göstericiliğinden yararlanarak her alanda çözümlerin çoğaltılması için var gücümüzle çalışıyoruz. Milli Teknoloji Hamlemiz ile hedeflediğimiz gibi bilim, toplum genelinde sahiplenilip benimsendiği zaman bilim dışı bilgilerin dolaşması mümkün olmayacak. Kalkınmanın temeli olan bilimin meşale gibi tutularak ileriye taşındığı her adım doğru yönde atılmış bir adımdır. Lacivert Dergisi'ne bu röportaj için teşekkür ediyoruz, okuyanlarımızın da bilimden güç alarak hedeflerini gerçekleştirmelerini diliyoruz.

PROF. DR. HASAN MANDAL KİMDİR?

1965'te Eskişehir'de doğdu. 1987'de ODTÜ Metalurji Mühendisliği Bölümü'nden mezun oldu. 1992'de Newcastle Üniversitesi'nden doktora unvanını aldı. 1994'te Anadolu Üniversitesi Seramik Mühendisliği Bölümü'nde yardımcı doçent olarak göreve başladı. 1996'da doçent, 2001'de profesör unvanını aldı. 2002-2011 yılları arasında Anadolu Üniversitesi Malzeme Bilimi ve Mühendisliği Bölümü'nde akademisyenliğe devam etti. Ayrıca, 2004-2010 tarihleri arasında Anadolu Üniversitesi Mühendislik ve Mimarlık Fakültesi Dekanı olarak görev yaptı. 2010-11 yıllarında Anadolu Üniversitesi Rektör Yardımcılığı vazifesini yürüttü. Prof. Mandal, 2011'den itibaren Sabancı Üniversitesi'nde Araştırma ve Lisansüstü Politikalar Direktörü, 2012-2015 tarihleri arasında Sabancı Üniversitesi Rektör Yardımcısı olarak da görev yaptı. Türkiye Bilimler Akademisi (TÜBA), Dünya Seramik Akademisi (WAC) ve Avrupa Akademisi (Academia Europaea) üyesidir. 2015 tarihinde YÖK Yürütme Kurulu Üyeliğine, ardından da 2016'da YÖK Başkan Vekilliği'ne seçildi. TÜBİTAK Bilim Ödülü dahil ulusal ve uluslararası düzeyde farklı ödüllere layık görüldü. 2018'de TÜBİTAK Başkanı olarak atandı ve halen bu görevini sürdürüyor. YÖK Üyesi olarak da görevine devam ediyor.

Uzun süredir milletvekili olarak görev yapıyorsunuz ama diğer yandan da akademik hayatınızda pek de bilinmeyen bir kariyeriniz var. Zor oluyor mu ikisini aynı anda yürütmek?

Marmara Üniversitesi'nde İngilizce Öğretmenliği bölümünden mezun oldum. Bu eğitim politikalarına bakışımı ve eğitime dair eleştirilerimi çok şekillendiren bir eğitim tecrübesi oldu. Daha sonra İstanbul Üniversitesi'nde Siyaset Bilimi üzerine lisans eğitimi gördüm. Hemen sonra Londra Üniversitesi'nde Küresel Diplomasi üzerine yüksek lisansımı tamamladım. Şimdi de Oxford Üniversitesi'nde en yüksek bursa uygun görülerek bölüm tarihinin en genç öğrencisi olarak yöneticilere özel işletme yüksek lisansı yapıyorum. Bunların hepsi birbirinden çok bağımsız ama yaptığım işle de çok ilişkili bölümler.

İlk kez milletvekili seçildiğimde şunu fark etmiştim; gençlerin genç siyasetçilere karşı çok bariz mükemmeliyetçi bir yaklaşımları var. 20'li yaşlarındaki bir vekilden, 40'lı, 50'li yaşlarındaki bir vekilden beklediklerinden çok daha fazlasını bekliyorlar. Maalesef 40'lı, 50'li yaşlarındaki milletvekillerinden hiç beklenmeyen davranışlar sizden beklenebiliyor, hiçbir vekile sorulmayan sorularla muhatap olabiliyorsunuz. Bir araya geldiğiniz insanlara sürekli milletvekili olmayı neden hak ettiğinizi kanıtlamanız bekleniyor. Bunun da temel sebebi alışılmış bir milletvekiline benzememeniz.

Bugün bir gence, bize hayali bir milletvekili resmi çiz deseniz çizdiği profil yüksek ihtimalle kadın, genç ve başörtülü olmaz. Bu kalıplarla da mücadele etmeniz gerekiyor maalesef. Öte yandan, bu mükemmeliyetçilik başta kulağa olumsuz gelse de zamanla ciddi anlamda artısı olduğunu da düşünüyorum.

İşte tüm bunları düşünerek hem kendi aklımdaki hem de gençlerin düşüncelerindeki milletvekili olmaya karar verdiğim an gerekenden çok daha fazlasını yapmam gerektiğini fark ettim. Akademik kariyerim de bu düşünceyle şekillenmeye başladı. Okuduklarınız, öğrendikleriniz yaptığınız işi çokça zenginleştiriyor.

Bu seçimlerde de siyasette var olmak için aday oldunuz. İlk dönemdeki tecrübenize dayanarak milletvekili olmanın size çok şey kattığını söyleyebilir misiniz? Benim bu hayattaki derdim insanları mutlu etmek için üretmek ve insanların kendilerini geliştirebilecekleri ve gerçekleştirebilecekleri fırsatları önlerine serebilmek. Titrden öte insanların hayatını değiştirmek, güzelleştirmek için çalışmayı ve Türkiye'nin kaderini değiştirmiş bir lider olan Recep Tayyip Erdoğan'ın ekip arkadaşı olmayı seviyorum.

Vekil olmadan önce TBMM'ye gitmek, siyasetçilerle bir arada bulunmak, önemli siyasi aktörlerle aynı masada oturmak, fikir paylaşmak benim için hayaldi. Her genç bu ortamlarda rahatlıkla bulunabileceğini düşünmüyor ve ben de o gençlerden biriydim önceleri. İşte şimdi ise istediğim şey bunun gençlere sadece hayal olmadığını göstermek, onlara alanlar açmak. Tam da bu sebepten, sadece genç milletvekilleri olarak mecliste olmamız yetmez, gençlere alan açmak gibi bir sorumluluğumuzun da olduğuna inanıyorum. Bu doğrultuda 6 farklı proje başlattım ve 5 senelik süreçte 10 binden fazla gençle birlikte çalıştım. Benim için meclis ne kadar ulaşılabilirse gençler için de o kadar ulaşılabilir olmasını istiyorum. Kişisel maceramda, o çok bilinen ezberdeki gibi "Ankara'da dayım" yoktu, fakat fikir, mezhep, din, ideoloji ayırt etmeksizin tüm gençlerin "Bizim Ankara'da vekil bir ablamız var" demeleri için uğraşıyorum. Çabam bu yönde.

Bir de bu süreçte şunu fark ettim ki beni en çok mutlu eden, gözümü en çok parlatan şey insanları mutlu etmek, insanlarla birlikte çalışmak, gençlerin entelektüel olarak kendilerine katkıda bulunacakları proje ve etkinlikleri artırmak. Bana "Ne gerek var, sen zaten davet alıyorsun. Davet aldığın yerlere gitmen yeterli" dedikleri noktada "Hayır, benim de bir şeyler yapmam lazım, benden bunu bekliyor gençler" dedim. Bu doğrultuda projelerimi başlattım. 5 senelik süreçte 10 binden fazla arkadaşı projelerimizin bir parçası haline getirmişiz. Bu beni çok mutlu eden bir sayı. Önümüzdeki günlerde de bu sayıyı aşmayı hedefliyorum. Siyasette sürekli insanlarla iletişimde olmanız gerekiyor. İnsanlarla iletişime geçmeyi sevince saatlerce de çalışsanız çalışıyormuşsunuz gibi gelmiyor insana.

Daha çok gencin siyasete katılmasını neden önemsiyorsunuz?

Gençlerin gençler tarafından temsil edilmemesini bir masada 50 erkeğin kadınlarla ilgili politika üretmesine benzetiyorum. O kadar absürt buluyorum yani. Gençlerin mutlaka masada olması gerekiyor çünkü kendileriyle ilgili detayları en iyi gençler bilir ve gençler savunur. Siz gençleri önemsediğinizi söylediğinizde gençler bunu görmek istiyor.

Ben AK Parti'de çok ciddi bir genç destekçimizin olmasının temel sebebinin gençlerin sahici olanı desteklemelerinden kaynaklandığını düşünüyorum. Samimiyeti bugün Ak Parti'de görüyor gençler. Ak Parti sadece sözde değil özde de destekliyor gençleri, siyasetin ön saflarında gençlere yer veriyor. Fakat Cumhurbaşkanımız sadece AK Parti'nin gençleşmesine sebep olmuyor diğer tüm siyasi partileri de istememelerine rağmen değiştiriyor, dönüştürüyor. Bugün her ne kadar zamanında "çoluk çocuk siyasete girmemeli" diyenler olsa da Cumhurbaşkanımızın gençlerle ilgili verdiği mücadele diğer partilerde de karşılık buldu. Muhalif kesimdeki arkadaşlarımızın çeşitli vesilerle "Sizin burada olmanız bizim siyasette üst kademelere yükselme potansiyelimizi artırıyor" dediklerini hatırlıyorum. Mesela biz bu sene Gençlik Kolları Başkanımız Eyüp Kadir İnan'ı İzmir'de birinci sıradan aday gösterirken, CHP, gençlik kolları başkanını önceki dönem iki vekil çıkardıkları Konya'dan üçüncü sıra adayı olarak gösterdi. Yani demek istiyorlar ki, gençler CHP için çalışsın ama siyasi rant uğruna başkalarının ardından yarışa başlasın. Tıpış tıpış oy vermek zorundasın diyor yani.

Sosyal medyada siyasete girdiğiniz andan itibaren linçlere maruz kaldığınızı görüyoruz. Genç vekillere daha mı kolay eleştiri yapılıyor?

Bu linçlerin genç vekillere yönelik değil, Ak Partili genç vekillere yönelik olduğunu düşünüyorum. 5 senedir sistematik bir şekilde hakarete ve tehdide maruz kalıyorum. 20'li yaşlarında bir siyasetçinin bu kadar hakaret alması Türkiye adına çok üzücü bir detay. Buna muhalefette siyaset yapan bir arkadaşım maruz kalsaydı onun yanında olurdum çünkü bu linç kültürü hepimiz için bir tehdit oluşturuyor. Mecliste devamlılık konusundaki en titiz vekillerden biri olmama rağmen sürekli hakkımda meclise gitmediğimle ilgili yalan haber üretiyorlar. 285 vekilimize bakıldığında iktidar vekillerinin hiçbirinin soru önergesi vermediğini görebilecek kişiler, kimseye bakmadan doğrudan soru önergesi vermediğim için benim mecliste çalışmadığımı iddia ediyorlar.

En acısı da şu; yalan yanlış haberlerle eleştiride bulunanları, HDP'li bir vekilin Türkiye'deki üniversiteli kızları fuhuşla ilişkilendiren söylemlerini eleştirirken göremiyoruz. PKK'ya destek olanlara da tek söz söyleyemiyorlar, Öcalan'ın tecridi kalkacak sözlerini nasıl suskunlukla geçiştirdilerse, Demirtaş boynunda şeref madalyasıyla dolaşacak diyenlere de ağızlarını açmadılar. İyi Parti'den şehit yakınlarına küfredenlere, İBB'den milyonluk ihale alan vekillere hiç ses çıkarmadıklarını gördüğümüz için mecliste genç bir milletvekili görmeyi hazmedemeyen bir ekip tarafından bu linç kampanyasının düzenlendiğini düşünüyorum.

Linç girişimlerinin bu dönem de diğer arkadaşlar üzerinden devam ettiğini görüyoruz…

Sadece bize değil, savunucularımıza karşı da linç çalışmaları başlatılıyor. Bu çok üzücü çünkü özgürlüklerden, kadına yönelik şiddetten en çok bahseden insanların bazen lise öğrencisi olan 13-14 yaşında genç kızları bile linçletmek için çaba sarf ettiğini görünce, ciddi bir samimiyet sorgulaması içine giriyorum. Çünkü sabah akşam siyasette gençlerin temsil edilmesi herkesin dilinde ve bunu Ak Parti kadroları gerçekleştiriyor, böylece samimiyetlerini kaybediyorlar. Bir de muhalif çevrelerin, organizasyonların, derneklerin "yalnızca kendileri gibi gençlere" yer vermek istediklerine şahit oluyorum. Biz herkesi kapsayıcı bir şekilde bugün hangi görüşten olursa olsun tüm gençlerin oyuna talibiz. Bu seçimde çok net bir şekilde göreceğiz bence, Ak Partili olmayan birçok genç Recep Tayyip Erdoğan'a oy verecek, çünkü en çok gençler samimiyetin farkındalar.

Bir CHP'liyi taciz ettiği iddiasıyla kendi partisinden disiplin soruşturması geçirmiş Barış Bektaş CHP Konya milletvekili adayı olduğunda, terörle verdiğimiz mücadeleye karşı çıkmış Nilgün Bayraktar CHP Mardin milletvekili adayı olduğunda, Öcalan'ı öven Nur Konuralp CHP Ankara milletvekili adayı olduğunda, Türk askerlerinin çocukları öldürdüğünü iddia eden Hacer Foggo CHP'den İzmir milletvekili adayı yapıldığında gençler bu tercihi görmeyecek mi sanıyorlar.

Gençlerin siyasette olmasını desteklemeye yönelik çalışmalarda bulunan ve 19 yaşında Koç Üniversitesi'nde Endüstri Mühendisliği okuyan, Galatasaray'da profesyonel su topu oyunculuğu yapan milli sporcumuz ve şimdi milletvekili adayımız olan Umut ile ilgili yapılan zorbalıklara karşı adım atmayan dernek ve organizasyonların artık samimiyetlerine inanmıyorum.

Partinizin özellikle teknoloji alanında bir vizyon geliştirdiğini, yatırımlarının ve açılımlarının olduğunu görüyoruz. Bunun yeni nesilde ciddi bir karşılığı olabilir mi? Bu vizyonu nasıl değerlendiriyorsunuz?

Ak Parti gençlerin partisi çünkü devrimci ve inovatif bir parti. Hani giderek yanlış bir şekilde ezberlenmiş bazı söylemler vardır; "Yapamazsınız bunu", "İcat çıkarmayın başımıza" gibi… İşte bu diskuru üretenlerin bugün muhalefetteki insanlar olduğunu görüyor gençler. TOGG'u yapmaya kalktığımızda "Hayatta banttan indiremezler" diyen, Gemlik'teki fabrikanın aslında İtalya'da olduğunu iddia eden de işte o "icat çıkarmayın başımıza" diyen kafa yapısıdır. Kızılelma'nın maket, İHA ve SİHA'ların da drone olduğunu söyleyen de aynı zihindir. Kendimize ait sondaj gemilerimizle bulduğumuz doğalgaza inanmayan, "doğalgazın bulunması yalan" söylemlerini üreten liderler, profesörler varken, vatandaşlarımızdan bir ay doğalgaz faturasının alınmayacağını, mutfak ve sıcak suların yine bir yıl boyunca ücretsiz olacağını duyurduğumuz bir gerçeklikteyiz.

Gençler şunu gördü; Ak Parti bir şey söylüyorsa, başta ne kadar hayal gibi gelse de bunu gerçeğe dönüştürüyor. Ben bu sebeple gençlere hayal kurma ve hayalleri gerçeğe dönüştürme, cesaret verme noktasında yanlarında olduğumuzu belirtmek istiyorum. Çünkü bir söz veriyorsak bunu eninde sonunda gerçekleştirdiğimizi muhalefette siyaset yapanların dahi fark ettiğini düşünüyorum.

Diğer yandan muhalefete baktığımızda, 2019 belediye seçimleri öncesinde halkın İsparkları ücretsiz kullanacağını, gençlerin ulaşımdan ücretsiz faydalanacağını söylediler fakat seçildikten sonra ulaşıma ve İspark'a zam uygulayarak ne dedilerse aksini yaptılar. İnsanlar artık oy verdiklerini partilerin icraatlarını günü gününe değerlendiriyor. Bu sebeple okuyan, üreten, eleştirel düşünen insanların Ak Parti'ye daha sıcak baktığını görüyorum. Bizi sadece Anadolu insanı desteklemiyor, evet özellikle Anadolu'da hem 20 yıldır hayatlarında yaptığımız çok ciddi değişimler hem de bizleri kendilerinden biri olarak görmelerinden dolayı çok ciddi destek alıyoruz. Ancak diğer yandan da dünyanın en iyi üniversitelerinden olan Oxford'da, Harvard'da, Yale'de okuyan arkadaşlarımız da şu an oralarda Ak Parti'nin ve Cumhurbaşkanımızın kazanması için çalışmalar yapıyor. Ben özellikle bu seçimde partimizde olmayanların da Ak Parti'ye nasıl destek veririz diye koştuğunu, bunu milli bir mesele olarak gördüklerini biliyorum.

Rümeysa Kadak Kimdir?

1996 yılında İstanbul'da doğan Rümeysa Kadak lisans düzeyinde Marmara Üniversitesi'nde öğretmenlik, İstanbul Üniversitesi'nde ise siyaset bilimi ve uluslararası ilişkiler alanlarında eğitim görmüş, yüksek lisans düzeyinde ise SOAS, Londra Üniversitesi'nden küresel diplomasi alanından mezun olmuş, Oxford Üniversitesi'nde yönetici işletme yüksek lisansı bölümünde bölümün tarihindeki en genç girişli öğrencisi olarak Oxford Üniversitesi resmî bursunu almaya hak kazanarak eğitim görmektedir. 21 Mayıs 2017'de AK Parti 3. Olağanüstü Büyük Kongresi'nde MKYK üyeliğine seçilmiştir. 2017- 2018 yıllarında AK Parti Sivil Toplum ve Halkla İlişkiler Başkanlığı'nda başkan yardımcısı olarak görev almış, 27. dönemde ise İstanbul milletvekili olarak göreve başlamıştır. 27. dönemde TBMM Başkanlık Divanı üyesi olarak dönemi tamamlanmıştır. Görevi devam ederken gençler ve karar mercileri arasında köprü kurmak amacıyla gençlere yer veren 7 farklı projeye liderlik etmiştir. Eğitim, gençlik, siyasal iletişim ve girişimcilik alanlarında aktif çalışan Kadak, çok iyi düzeyde İngilizce bilmektedir.

Yıldızların yer olayları üzerindeki etkisini araştıran ve gelecekle ilgili tasarruflarda bulunan astroloji, üç ayrı döneme ayrılır. İlk olarak 5. yüzyıla kadar belirgin bir şekilde etkili olan Antik Yunan Astrolojisi sayılabilir. İkincisi, Yunan Astrolojisi'nin Arap, Acem, Müslüman ve Musevi astrologlar tarafından geliştirilen Ortaçağ Astrolojisi dönemidir. Bu bilgileri işleyip sistemli hale getiren 1500-1700 arasında ortaya çıkan Geleneksel Astroloji'dir. "Bilgeliğin başlangıcı, Tanrı'dan korkmaktır" diyen İbn-i Ezra astrolojinin haddini bilmek, farkında olmak ve saygı göstermek olduğunu söyler. Bu saygı, klasik astrologların eserlerinde, pek çok kez dile getirilir. El Biruni, Ebu Ali el-Hayat, Ebu Ma'şar, Maşa'allah gibi pek çok astrolog yazar, öngörü kurallarını saptarlarken pek çok yerde paragrafların sonlarında, "Fakat her şeyin doğrusunu Allah bilir", "Allah isterse" gibi ifadeler kullanırlar.

Astroloji kavramını "Göksel manyetik enerjilerin yeryüzü realitesindeki tezahürü" olarak tanımlayan Astrolog Sevilay Eriçdem, astrolojinin tarihi gelişimini şu sözlerle anlatıyor: "İnsanlık tarihinde her zaman insanlar gökyüzüne bakarak yollarını bulmaya çalışmışlardır. Hasat dönemlerini gökteki yıldızların konumlarına göre belirlemişlerdir. Dolayısıyla insanlar her zaman kendi hayatlarını gökyüzünün hareketlerine göre şekillendirmiştir. Tarih, mitoloji ve astroloji böyle doğmuştur. Bizler astrolojik olarak gezegenleri ve yıldızları incelerken, tamamen Güneş sistemimiz ve galaksimiz içinde olan faktörleri baz alırız."

Daha kesin ve net bilgiler alınmasını sağlayan, matematik ağırlıklı Uranyen astroloji alanında çalışmalarını sürdüren Eriçdem, bu türün de güneş sistemimize dair hesaplamaları kullandığını söylüyor. Hipotetik noktaların ve güneş sistemimiz içinde kendi yörüngelerinde olan asteroidlerin gezegenlerle olan açısal ilişkilerini yorumlayıp kişisel yol haritamızı ortaya koyan bu çalışmanın tarihini Eriçdem şöyle özetliyor: "Uranyen Astroloji, I. Dünya Savaşı döneminde, Alman matematikçi ve astronomist olan Alfred Witte tarafından geliştirilen matematiksel bir tekniktir. O zamanlar İngilizlerin attığı bombalardan Alman halkını kurtarmak için astrolojiyi ve göksel faktörlerin birbirleriyle olan ilişkisini araştıran Witte, mevcut gezegenlerin etkileşimleriyle ve açısal bağlantılarla halkın nasıl kurtarılacağını bulamamış. Bir matematikçi olduğundan simetri prensibini kullanmış ve geometrik hesaplamalar yapmıştır. İngilizlerin bombalama zamanlarını esas alarak ürettiği varsayımsal noktaların gezegenlerle ilişkilerini gözlemlemiştir."

Astroloji dendiğinde akla fal bakmanın gelmesinin yanlış olduğuna değinen Sevilay Eriçdem'e göre ekonomi alanında borsa simsarları, sporda futbol yorumcuları nasıl istatistiki veri kullanıyorsa astrologlar da matematiksel orantılarla mümkün olan en "eşit yaklaşık" tahmini yaparlar. Tarot ve diğer kehanet yöntemlerinin bilinçaltı okuma sanatı planına dayandığını, sezgisel olduğunu belirten astrolog, şöyle devam ediyor: "Astroloji bir yorum sanatıdır. Astroloji hayatımızda bir rehber olarak vardır ve kullanılmalıdır. Astroloji insanlara olasılık raporları şeklinde istatistiki datalar verir ve kişinin kendini muhtelif zararlardan koruyabilmesi için seçenekler sunar"

Enerjiyle mücadele yaşamın kendisidir

"Dolunay enerjisi", "Merkür enerjisi", "tutulma enerjisi" gibi enerji ağırlıklı söylemlerin gündelik hayata etkilerine dikkat çeken astrolog, "Gökte olan her şey yeryüzünde de vardır ve insanoğlu, yaşamın ilkel döneminden itibaren gökyüzüne göre kendini konumlandırmıştır. Eğer siz teknolojinin ilerlemesiyle elde ettiğiniz göksel verileri matematiksel kavramlarla birleştirip hesaplarsanız, net bilgilere ulaşırsınız. Takvimler, mevsimler göksel kürenin gözlemlenmesi sonucu oluşturulmuştur. Güneş'in, Ay'ın veya diğer gezegenlerin yerleşimleri periyotlar halinde hayatın içine akan enerjilere işaret eder. İnsanın yaradılış programı ve dünya üzerinde geçireceği zaman olan 'ömrü' içinde aldığı etkiler ve enerjilerle mücadelesi yaşam'ın kendisini oluşturur" diyor.

Son dönemde artan astroloji yorumları ve sosyal medyada, televizyonda sıklıkla yer verilmesine değinen Eriçdem, yükselen popüleritenin hiçbir zaman bitmeyeceğini aksine yükseleceğini söylüyor: "Astroloji, teknolojiye bağlı olarak ilerlemiş ve gelişmiştir. Buna insanoğlunun bilinmeze olan merakı da eklenince doğal olarak bu konu hiçbir zaman popülerliğini yitirmez. Yanı sıra dönem enerjisi olarak da Plüton'un Kova burcuna geçmesiyle önümüzdeki yıllarda astrolojiyi ve teknolojiyi daha baskın şekilde hissederek yaşayacağız. Bu da bütün insanlığın artık hayatı daha farklı, daha teknolojik ve dolayısıyla daha uzay-zaman aralığında öğrenme ihtiyacını arttıracaktır. Bu ihtiyacın temelinde her zaman olduğu gibi insanlığın kendisine dair geleceği bilme merakı yatıyor."

Teknolojik gelişmeler duygusal mücadeleyi artırdı

Astroloji yolculuğunu Doğu bakışı ile devam ettiren Çin astroloğu Bahar Bilge ise bu astroloji tekniğinin tanımını şu şekilde yapıyor: "Temelleri yaklaşık 6 bin yıllık bir geçmişe dayanan bu sistemde Çin çiftçi takvimi, diğer adıyla 'Hsia' kullanılır. Bu takvimde Güneş'in değil Ay'ın hareketleri esas alınır. Çin Metafiziği, her şeyin başlangıcı olarak kabul edilen Thai Chi felsefesine dayanır. Siyah ve beyaz olarak iki kısımdan oluşan bu kavram Yin ve Yang enerjilerini temsil eder. Temelde doğada bulunan 5 element (Ateş, Toprak, Metal, Su ve Ağaç) ve bu elementlerin Yin ve Yang versiyonlarının dengesine dayanır." Bilge Çin astrolojisini anlatmaya şöyle devam ediyor: "Bir kişinin Çin Astrolojisine göre doğum haritası doğduğu anda yıl, ay, gün ve saatte Çin Takviminde bulunan 8 sembolden meydana gelir. Göksel alan olarak tabir edilen üst kısımda 5 element ve bu elementlerin Yin ve Yang versiyonları bulunurken; yer hanesinde 12 hayvan ile temsil edilen burçlar bulunur. Doğum haritası Kaderin 4 Sütunu; karakter, mizaç, aşk, ilişkiler, kariyer, ekonomik durum, sağlık, potansiyeller, donanımlar, aile, çocuklar, gelecek planları ve daha birçok konu ile ilgili önemli bilgiler verir.

Türk takvimiyle benziyor

Bahar Bilge, Çin astrolojisi, Batı astrolojisinden çok farklı görünse de gerek öngörü gerekse karakter analizi açısından her zaman birbirleriyle örtüştüklerini belirtiyor. Aldığı Doğu ve Batı astrolojisi eğitimi sayesinde iki sistem arasındaki farkları değerlendirme imkânına sahip olmanın işini daha da kolaylaştırdığına dikkat çeken Bilge, deneyimini şöyle anlatıyor: "Çin Astrolojisi daha sade ve nokta atışı iken, Batı Astroloji çok yönlü, daha detaylı ve komplike bir sistem öne sürüyor. Ayrıca Kaderin 4 sütunu analizini diğer astroloji dallarından ayıran en önemli fark, doğum saatini bilmeyen kişiler için de analiz yapılabiliyor. Bazı konular eksik kalsa dahi kişinin hayatına dair önemli bilgiler büyük ölçüde aydınlatılabiliyor ve son derece güçlü öngörüler yapılabiliyor."

Çin Astrolojisinde bulunan 12 burç Klasik Astrolojideki burçların farkına değinen Bilge, 12 Hayvanlı Türk takvimi ile arasındaki benzerlikleri sıralıyor: "Çin Astrolojisinde; Kaplan, Tavşan, Ejderha, Yılan, At, Keçi, Maymun, Horoz, Köpek, Domuz, Fare ve Öküz burçları bulunuyor. 12 hayvanlı Türk takviminde ise; Pars, Tavşan, Balık(bazı kaynaklarda Timsah), Yılan, At, Koyun, Maymun, Tavuk, Köpek, Domuz, Sıçan ve Sığır burçları sıralanıyor."

Binlerce yıllık bu astroloji sisteminin günümüzde tekrar popülerlik kazanmasına değinen astrolog, insanların yeniden kendini bulmak, hayat amacını keşfetmek ve dünyayı anlamlandırmak için astrolojiye başvurduğunu söylüyor ve şöyle devam ediyor: "Günümüzde teknolojinin gelişmesiyle birlikte bireylerin kolaylaşan hayatları fiziksel mücadeleyi azaltırken duygusal mücadeleyi artırarak tatminsizliğe sebep olabiliyor. Bununla birlikte doğal ortamından uzaklaşan insanlar motivasyonlarını ve hayat amaçlarını kaybediyor. Astroloji de bu anlamda yolumuzu aydınlatmada çok önemli bir araç görevi görüyor."

Feng Shui hayatları düzenliyor

Son dönemde Feng Shui sistemiyle birlikte yaşam alanlarında düzenlemeler yapıldığına değinen Bahar Bilge, Feng Shui'nin doğanın enerjisine ve çevre ile insan arasındaki uyumu sağlama prensibine dayanan bir yaşam tarzı ve tasarım felsefesi olduğunu söylüyor: "Kökleri binlerce yıllık Çin tarihine dayanan Çince rüzgâr ve su karakterlerinden gelen Feng Shui, evinizden veya iş yerinizden akan enerjiyi kontrol ederek hayatınızda sağlıklı bir denge sağlamaya çalışır. Feng Shui'nin en temel sistemi, Chi akışını veya yaşam gücünü yönetmektir. Chi, her şeyin altında yatan enerji gücüdür ve Feng Shui, Chi'nin evinizde veya iş yerinizde serbestçe hareket etmesine izin vererek yaşamınızdaki uyumu artırmaya çalışır."

Doğru yerleştirilmiş mobilyaların, akıcı bir düzenin ve uygun renklerin, evimizin veya iş yerimizin enerji akışını optimize ederek, pozitif bir ortam yaratmamıza yardımcı olacağına değinen Bahar Bilge'ye göre, Feng Shui basit kurallardan daha fazlasını temsil ediyor. Feng Shui projelerinde beş elementin dengesi, mekânın sabit enerjileri ile zamanın enerjilerinin uyumu, Yin ve Yang dengesi ve tüm bunların mekânı kullanan kişinin doğum haritası ile etkileşimini en karmaşık konular olduğunu belirten astrolog şöyle devam ediyor: "Yapının ve iç mekânların enerji haritasını çıkarmak, kötü enerji lokasyonlarını iyileştirmek öncelikli amaçtır. Etkin bir Feng Shui projesinde mekânların planları çizilir ve özel pusulalarla ölçümler yapılarak detaylı enerji haritası çıkarılır. Sadece renklere veya ayna gibi objelerin kullanımına dayanan öğretiler Feng Shui sistemini yansıtmamaktadır. Bu yüzden uygulamalar için her zaman uzmanların desteğini almak çok önemli."

URANYEN ASTROLOJİ NEDİR?

Uranyen astroloji, klasik anlamda bilinen astroloji teknikleri ötesinde astronomik verileri matematikle birleştirerek yorumlayan bir ekoldür.
Basitçe, astrolojiye "fizik" dersek, Uranyen astroloji "kuantum fiziği" olarak düşünülebilir. Uranyen astroloji, gökyüzünde gezegenlerin birbirleriyle yaptığı yerleşimleri simetri matematiğini kullanarak ele alır, gezegenler arasındaki orta nokta hesaplamalarını yapar. Yanı sıra, asteroitler ve Transneptünyen olarak tanımlanan objeleri doğum haritalarına ilave eder. Böylece astrolojik anlamda çok daha geniş yorumlama kapasitesine dolayısıyla bilgiye ulaşma imkânı sağlar.

İSLAM'DA ASTROLOJİNİN YERİ NEDİR?

Astrolojinin popülerleşmesiyle İslam'da astrolojinin yeri akıllara geliyor. Kimine göre safsata kimine göre ise hayati kararlarda bile dikkate aldığı bir konu olan burçlar, Osmanlı'da yıldızname adıyla bilinir. Kur'an'da da "Buruc" adıyla 4 kez bahsedilen bu mesele, pek çok İslam âliminin eserlerinde bahsi geçer. Erzurumlu İbrahim Hakkı, astroloji ile yakından ilgilenmiş, Marifetname'de burçlarla ilgili bilgilere değinir. Bütün gezegenlerin, cisimlerin
sadece sebep olduklarını ve bunların Allah'ın izni ile hareket ettiklerini bildirir. Gezegenlerin durumlarına göre insanların yaşayışlarında farklılıkların
olacağını, bu farklılıkların neden kaynaklandığını da izah eder. Burçların gelecekle ilgili haber vermek aracı olarak kullanılmasının doğru olmadığını ancak burçların insan karakteri üzerinde etkisinin olduğunu da çalışmalarında aktarır.

Bedia Kahya Kılıç - Yaşam Koçu/Danışman
Kişinin bilinçaltında, onun sorun yaşamasına ya da fiziksel semptomlar yaşamasına sebep olan ne gibi kök inançlar olduğunu fark etmesi sağlanıyor

82 Alanya doğumlu, 2 çocuk annesi, MBA'li bir endüstri mühendisiyim. Mühendislik eğitimi üzerine MBA yaparken eşimle tanıştım ve evlenip İstanbul'dan Bursa'ya taşındık. Bursa'da tanıdığım kimsenin olmayışı, kurumsal hayattan ayrılıp ev hanımlığına terfi etmiş olmak, üzerine bir de hamilelik bana kendi içime dönmem ve eskiden beri içimde var olan spritüal konulara yönelmem konusunda büyük bir fırsat sundu. O zamanlar adına "depresyon" dediğim bu fırsat sayesinde sayısız kitap okudum ve sayısız eğitime katıldım. Özellikle enerjisel şifa konuları, doğal ve tamamlayıcı tedavi yöntemleri ile ilgili okumalar yapıp bilimsel çalışmaları araştırdım. Kişisel gelişime olan ilgim de bir yandan koçluk eğitimi almaya ve sosyoloji okumaya sevk etti beni. Şu an sosyoloji 4. sınıf öğrencisiyim. Birçok modalitenin uygulayıcısı ve eğitmeni oldum. 2019 Eylül'den bu yana Bedia Kahya Kılıç Koçluk ve Danışmanlık'ta danışan kabul edip koçluk ve danışmanlık hizmeti veriyorum. Ablam Rabia Alga ile birlikte Theta Healing seminerleri veriyoruz.

İnsanlar neden spritüal şifa tekniklerini kullanmalı?

Öncelikle şunu belirtmek isterim ki kimse bu şifa tekniklerini kullanmak zorunda değil. Fiziksel bir şikâyeti olan insan elbette ki önce doktoruna girmeli ve verilen tedaviyi uygulamalı. Bazen kişiler ne kadar tedavi alırsa alsın ruh-zihin ve beden olarak tam bir iyi olma haline kavuşamayabiliyorlar ve o zaman da tam iyilik haline ulaşma amaçlı arayışlara yöneliyorlar. Spritüal tekniklerin çoğu da aslında bu noktada etkisini ortaya koyuyor. Kişinin hayatında yaşadığı fiziksel şikâyetlerin ardında ne gibi duygusal ve ruhsal sebepler yatabilir bunlarla ilgili farkındalık kazanmaları sağlanıyor. Farkındalık arttıkça fiziksel bedene şifa etkisi de çok hızlı oluyor. Uygulayıcısı ve öğreticisi olduğum Theta Healing yöntemi bunlardan biri. Kişinin bilinçaltında, onun sorun yaşamasına ya da fiziksel semptomlar yaşamasına sebep olan ne gibi kök inançlar olduğunu fark etmesi sağlanıyor.

Sayılarla şifaya gelirsek, evrendeki her şeyin olduğu gibi sayıların da titreşimleri var. Özellikle belli sayı dizileri bir araya geldiğinde farklı titreşimler oluşturuyorlar. Kişinin bütünüyle sağlık halindeyken olması gereken titreşimine norm deniyor. Herhangi bir normdan sapma durumunda fiziksel şikâyetler başlıyor. Sayı dizilerini kullandığımız zaman, bunları sadece tek tek yani rakam rakam tekrarlamak dahi titreşim alanına girmemize vesile oluyor ve tekrar normalize oluyoruz. Allah nasıl şifa için adaçayı, ıhlamur gibi bitkilerden tutun sülük gibi canlılara, akik ya da kehribar gibi taşlara, hacamat gibi tekniklere kadar bin bir çeşit şifa yöntemini kullarının hizmetine sunduysa, sayılar da yine Allah'ın kulları için yarattığı şifa tekniklerinden biri. Nasıl kişi ıhlamur içerken şifalanınca o şifanın Allah'tan geldiğini bilir, şifalanmak için sayı ya da sembol ya da kristal taşlar gibi yöntemleri kullandığımızda da şifanın yine Allah'tan olduğunu ve bunların hepsinin vesile olduğunu bilmemiz gerekir.

Beni etkileyen olaylardan birkaçı

Bu tekniklerin uygulayıcı ve öğreticiliğine başladığımdan beri beni etkilen birçok olay yaşadım. Etkilendiğim deneyimleri hep @bediakahyakilic instagram hesabında "sizden gelenler" başlığında sabitlemeye çalışıyorum. Özellikle sayıların şifa etkileri ile ilgili gelen deneyimlerden birinde bir teyze, ayak başparmağının yanındaki kemikteki uzama durumu için kullanılan "hallus valgus" sayısını kullanmış ve öncesi-sonrası fotoğrafını paylaşmıştı. Bir ay boyunca aldığı her abdest sonrasında sayıyı ayağına yazdığını söyleyerek fotoğrafı gönderdi. Görüntüdeki kemiğin düzelmiş hali gerçekten beni çok şaşırtmıştı. Yine ayağında geçmeyen siğil için kullandığı "siğil sayısı" sonrası görselleri gönderen takipçimizin deneyimi de beni etkileyenlerdendir. Theta Healing ile özellikle kendimdeki topluluk karşısında konuşma korkumun dönüşmesi, öğrencilerimizde ürtiker ya da egzama gibi cilt sorunlarının hızlı bir şekilde dönüşmesi durumu beni etkilemeye devam ediyor. Tabii ki bu tekniklerin hiçbiri bir teşhis ya da tedavi yöntemi değil. Her zaman kişi,nin doktoru ile devam eden bir tedavisi varsa ona devam etmesi konusunda uyarırız. Bu teknikler şifanın yaptığı etki açısından gerçekten muazzam.

Dr. Seda Macun - Thetahealing Şifa Uygulamacısı
Thetahealing bilinçaltı kayıtlarını dönüştüren bir teknik

1986 Ankara doğumluyum. Çocukluk çağımdan itibaren doğaya ve kitaplara karşı aşırı bir sevgim vardı. Bu sevgi zamanla meraka da dönüştü ve lise yıllarımda biyoloji bilimine karşı ilgim daha da arttı. Merakım ve sevgim birleşince çok istediğim Hacettepe Biyoloji bölümüne yerleştim. Üniversite yıllarım akademik kariyer yapma arzusu ile geçti ve bölümden mezun olur olmaz aynı üniversitede yüksek lisans programına kaydoldum. Bu süreç daha bitmeden üniversitenin akademik kadrosunda görev aldım. Yine aynı üniversitede doktoramı yaptım. Doktoram sırasında ilk, doktora bitiminde üçüncü çocuğumu kucağıma aldım. O sıralarda bilinçaltının kişinin hayatını nasıl etkilediği konusunda yazılar okumaya başlamıştım. Üç senede üç çocuk sahibi olmanın vermiş olduğu annelik içgüdüsüyle çocuklarıma en iyisini vermeliyim düşüncesi gönlüme yerleşti. Bu nedenle en kısa zamanda Thetahealing seminerlerine katıldım. Seminer sırasında beni en çok hayrete düşüren anımı sizinle paylaşmak isterim. Çocukluk yıllarımdan beri ne zaman susuz kalsam bayılıyordum. Bunun için doktora gittim ve yapılan tetkikler sonucu bedenimde bir sıkıntı gözükmüyordu. Doktor bu sorunun tam olarak nedenini bulamamıştı ancak ben hayatımı hep ona göre yaşadım. Yani suyu yanımdan hiç ayırmadım, günde belki 4-5 litre su içme ihtiyacım vardı. Thetahealing semineri sırasında anne karnı ile ilgili çalışma yaptık. Çalışma sırasında annemin karnında iken kendimi aşırı susuz hissettim. Çalışma biter bitmez annemi arayıp, bana hamileyken susuz kalıp kalmadığını sorduğumda kendi hamileliğinde böyle bir olay yaşamadığını, ancak anneannem kendisine hamileyken suyunun azaldığını söylediğinde inanamadım.

Bu olayla birlikte biyolojide öğrendiğim bilgilere ek olarak DNA'mızda duygusal olayları da taşıdığımıza ikna oldum. Bu çalışma sonrası aşırı su içme ihtiyacım geçti. Bu durum beni çok heyecanlandırdı ve öğrendiğim bu tekniğin eğitmeni oldum. Bundan sonra kariyer hayatım tamamen bu yöne kaydı. Üniversitedeki görevimden kendi isteğimle ayrıldım ve Thetahealing tekniğini hem anlatmaya hem uygulamaya başladım. Bu süreçte Recall Healing, Numereoloji, Bilinçaltı Sembol Dili, Litoterapi gibi diğer tekniklerin de eğitimlerini aldım. Ancak tüm bu teknikler içerisinde beni en çok heyecanlandıran ve hala hayrete düşüren teknik Thetahealing oldu.

Thetahealing hem bilinçaltı kayıtlarının dönüştürüldüğü hem de spritüal uygulamalar öğrenilen muazzam bir teknik. Tüm bu süreç içerisinde aslında hayatımızda yer alan birçok olayın bilinçaltımız tarafından hayatımıza çekildiğini ve bilinçli olarak bu alana müdahale edebildiğimizi anladım. Hayatımızı ilişki, sağlık, huzur, maddiyat gibi konularda değiştirmek istiyorsak bu değişime bilinçaltından başlamamız gerektiğini ise yaptığım yüzlerce çalışma ve verdiğim seminer dönüşleri ile tekrar anlamış oldum.

Sibel Uzun - Profesyonel Liderlik Koçu
Kullandığımız TLHT® sisteminde bir nevi ruhsal, bedensel, zihinsel balans ayarı yapılır

İstanbul'da doğdum. 41 yaşındayım. Evli ve üç çocuk annesiyim. Yaşamımı dolu dolu her türlü eğitim ve kariyer ile süsledim. Yaşam devam ettikçe öğrenme ve ilerleme çabam bitmeyecek. Lisans eğitimlerim hala devam ediyor. Kişisel gelişimime katkısı olan koçluk programlarından mezun olarak T.C. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı ilgili kuruluşu MYK-Belgeli Profesyonel Koç, ICF-ACC Unvanlı Profesyonel Lider Koçu olarak görev yapmaya devam ediyorum. Eğitmen ve yazar olarak tüm bilgi ve birikimimi çeşitli seminer ve konferanslarımla tüm Türkiye genelinde vermeye devam ediyorum.

Spritüal alan keşiflerimi ve tüm yetkinliklerimi bu âlem ötesinde geliştiren bir varlık olarak hizmetlerime devam ediyorum. Kısaca anlatayım, çocukluk yaşlarımda ilginç metafizik olaylar yaşardım. Bunlardan aileme bahsettiğimde çok kâle alınmaz hatta annem "saçmalama" derdi. Ben de bir zaman sonra anlatmamaya başladım. Geceleri özellikle yaz aylarında gökyüzünü seyretmeye dalardım. Yıldızlardan daha çok algıladığımız maddi dünya dışına bakmaya bayılırdım. O yaşlarda da şifaya yatkınlığım vardı. Annem hemşireydi, hatta annemin 1986 yılında hatıra olarak çektirdiği fotoğrafın arkasında yazan notu yıllar sonra inanılmaz bir anlam kazandı benim için sürecimi anlatma konusunda. Hayatımın belli başlı dönemlerinde çok keskin olaylar yaşadım. İki kitabım var; ikisinde de kendi yaşanmışlıklarımdan yola çıkarak çıkılmaz sandığımız tüm yollardan çıkışın bizim içimizdeki potansiyelde var olduğunu anlattım.

Psişik hallerim vardı, enerji formlarını görebiliyordum. İnsanların, hayvanların, bitkilerin hatta eşyaların aura alanlarını görüyordum. Ara ara isyan tuşuma da basıyordum. "Neden?" diyordum. Bu soruyu sormak bana hiç yaramıyor, hemen psişik saldırıların merkezinde buluyordum kendimi. O yıllarda kararımı daha da net vermiştim, güvenli sandığım tüm limanlarımdan halatlarımı çözecek, yeni yelkenler açacak ve yeni deneyimlerle sıfırdan başlayıp ayetin dediği gibi "vaadin günü"nü bekleyecektim. Geçmişte yaşadığım tüm olaylardan tecrübelerimle yola çıkacaktım.

"TLHT® THE LIGHT OF HEALING THERAPY - IŞIĞIN ŞİFASI" şifa sisteminin kurucusuyum. Binlerce kişinin yaşadığı mucizelere tanık olmaya, sistemin muazzamlığını paylaşmaya devam ediyoruz. Kullandığımız TLHT® sisteminde kişinin kendi özüne döndürülmesini sağlayarak gerçek doğası olan Nur'a döndürülür; bir nevi ruhsal, bedensel, zihinsel balans ayarı yapılır. Seans süresince kişi derin transtadır yani teta frekansındadır (astral alana çıkış), aurası ve enerji merkezleri olan çakraları temizlenir, astral alanındaki kendisi ile ilgili tüm hakikati görür; negatif kordonlar, beyne olumsuz kodların oluşmasına neden olan geçmişte yaşadığı hatıralar, bağımlılıklar varsa nedenleri, hayatında yaşadığı sorunların asıl gerçek nedenleri, melekleri, atalarının şifalandırılmasının gerekip gerekmediği, geçmiş zamanların şifalandırılmasının gerekip gerekmediği gibi pek çok şifalanmasını sağlayacak gerekli olan ne varsa görür ve bunlar şifalandırılır.

Şu an enerji dünyası suiistimale açık konumda. Herkes şifacı ya da enerji, kuantum uzmanı ve eğitmeni. Şifacılık ya da enerji alanı böyle bir şey değil. Herkese uyanık ve ayık olmalarını tavsiye ediyorum. Örneğin bir kundalini uyumlanması şu an 50 liraya yapılıyor; ama kundalini demek aydınlanma ve tamamen arınma demek. 50 liraya yapılan kundalini uyandırılması ya da uyumlanması sizce ne kadar aydınlatır.

Ünal Güner - Yazar
Titreşimsel aralığımız sağlıklı durumdaysa kendimizi çok rahat ve huzurlu hissederiz

Kendine yolculuk, an'da kalmak ne demek?

Dünya, yolculuk ettiğimiz bir gezegen ve bu dünyada olma - mızın bir nedeni var: Buluşmak. Peki, ne ile buluşacağız? Nereye, neden gideceğiz? Bu soruları kendimize sorduğumuzda gözü - müz önce dışarıya çevriliyor ve uzaklara bakıyoruz, oraları keş - fetmeye yola çıkıyoruz. Sonradan fark ediyoruz ki, ne kadar uzağa gitmiş olursak olalım, aslında bir arpa boyu yol gitmişiz. Bu yeni sandığımız ama hepimizin yü - reğinin bildiği gerçek; "Dışarıda gidecek bir yer mi var?" Gidile - cek tek yerin aslında kendimiz olduğu, tüm bu dünya yolculuğu - nun da yine kendimizden kendi - mize olduğunun farkındalığıyla asıl hayat başlıyor.

İlk önce dışarısı zannettiğimiz bir perdede hayatı ve dünyayı seyrediyoruz. Seyrettiklerimiz başlarda, ne kadar dışarıda ve ötede görünse de bir daha, yürekten baktığımızda bize benzer parçaların serpintilerini görmeye başlıyoruz. Bu serpintilerin kaynaklarını kendimizde bulmaya başladığımızda ise bizden yansıyanla, bize yansıyanların birlikteliklerini görmek ve bu sistemin matematiğini okumaya başlamak bizi, dışarının ve içerinin birliğine götürüyor. İnsan an'dan öteye gittiğinde, geçmişe ya da geleceğe yöneldi - ğinde, buradan, içinde bulunduğu andan uzaklaşıyor. Buradan uzaklaşmak demek; kendinden uzaklaşmak demek… Kendinde olmayan, kendinde olanı hayat aynasında okuyamadığından dışarıyla içerinin birliğini göre - miyor ve bundan dolayı hayatın anlamını da bulamıyor. Hayatı anlamlandıramayan da bir türlü mutlu olamıyor.

Peki, enerji nedir ve nasıl iyileşir?

Çevremizde gördüğümüz her şey bir enerjidir ve her enerji bir ha - reketten meydana gelir. Her şey bir enerjidir ve bütün enerjiler bir frekans üretir. Peki, ne oluyor da bazı şeyleri biz ne kadar hoş ne kadar güzel ne kadar iyi diye değerlendirirken bazı şeyleri bunun tam tersi olarak değerlen - diriyoruz? Çünkü Her bir cismin, düşüncenin, her organın hatta bir bedenin bile olması gere - ken bir frekans aralığı vardır. Eflatun buna ideler diyor, yani her şeyin bir ideali var. Mesela karaciğerimizin sağlıklı iken bir titreşimi, bir frekansı var ve bu frekans bozulduğunda örneğin, karaciğerimiz olması gerekenden daha ağır çalıştığında bozulmaya uğrarken, tam tersi daha hızlı ça - lıştığında da farklı bir bozulmaya uğrar. Çok yüksek titreştiğinde öfke, kızgınlık gibi haller oluşur - ken, olması gerektiğinden daha yavaş çalıştığında tembellik, hareketsizlik ve atalet durumları oluşturur.

Yine aynı şekilde bazı kişilerin etrafa yaydıkları duygu ve dü - şünce durumuna göre frekanslar ve tesirler kimimizin hoşuna gi - derken kimimizin hoşuna gitme - yebilir. Bu da aynı prensibin bir sonucudur; içinde bulunduğumuz realitenin kendine özgü titreşimi, çevreyi beğenip beğenmeme halimizi yaratır. Titreşimsel aralığımız tüm bedenen ne kadar sağlıklı durumdaysa, her bir organımızın tam da ideal değe - rini sağlayabiliyorsak, duygu ve düşüncelerimizi bir bütünlük içe - risinde davranışlarımıza yansıta - biliyorsak doğru akan bir enerji seli olarak kendimizi çok rahat ve huzurlu hissederiz. Bunun kutsal kitaplardaki yeri, "güzel ahlaklı olmak" bilgisidir. Buradaki bu özü anlayabilenler için aslında hayatın tanımı çok sadeleşir, bu tanım kısaca yerindelik prensibi ile açıklanabilir. Yersizlik pislik, pislik denilen şey ise yersizliktir. Her davranışı, her düşünceyi, her insanı ve her sözü yerinde kulla - nabildiğimizde, yerinde kullana - bilmek üzere akledebildiğimizde ve bunu kalbimizle onaylayabil - diğimizde biz hayat ile uyumlu yaşayabilir ve mutlu olabiliriz.

Son dönemlerin popüler psikoloji konuları arasında sıklıkla duyuyoruz: İlişkilerde enerji dengesi nasıl sağlanır? Eril ve dişil enerji nasıl dengelenir? İsmimizdeki harflerden, beslenme biçimimize, giydiğimiz kıyafetlerin renginden, üzerimizde taşıdığımız taşların gücüne kadar pek çok şeyin, kadın erkek ilişkilerindeki enerji dengesini belirlediği söyleniyor. Peki, eril ve dişil enerjiyi dengelemek neden bu kadar önemli? Özellikle kadınların rağbet gösterdiği, dişil enerjiyi arttırarak doyumu yüksek ilişkiler yaşama beklentisi gündemimize nasıl bu kadar hızlı girdi?

Bir ötekiyle bağ kurmak en insani ihtiyacımız. Duygusal ilişkiler nasıl hissettiğimiz üzerinde çok belirleyici ve doğası gereği karmaşık. Yakınlık isterken bağımsızlığımızı koruyabilmek, bağlanmak isterken tümüyle kuşatılmayacağımızdan emin olmaksa günümüz ilişkilerinin en zorlayıcı tarafı. Geçmişte koca bir kabilenin sağladığı yakınlığı, aidiyet hissini, güveni, şefkati, korunup kollanmayı, saygıyı hatta kimi zaman kaybolma özgürlüğümüzü korumayı şimdilerde tek bir partnerden bekliyoruz.

Hal böyle olunca, "Acaba daha iyisi olabilir mi?" sorusunu zihnimizin bir yerinde asılı tuttuğumuz ilişkiler kuruyoruz. Elbette ilişkide derinleşebilmenin tek engeli bu değil. Kadın ve erkek kimliklerinde yaşanan değişim de kurduğumuz ilişkilerde etkili oluyor. Kadınların kamusal alanın rekabetçi yapısında kadın gibi var olamadıkları, nahif erkeklerin en az kadınlar kadar hırpalandıkları bir gerçek. Zaten eril ve dişil enerji dengesinin bu kadar konuşuluyor olması da kadın erkek kimlikleri arasındaki sınırların git gide seyrelmesiyle ilgili. Kişilik yapıları zamanla ortamın şeklini alınca, kadın kadın gibi hissetmek, erkek karşı cinsten ayrıldığı noktaları belirginleştirmek istiyor.

Birbirini tamamlayan iki cüz

Konu popüler olsa da ilham aldığı bilgi yeni değil. İlk kez, klasik psikanalizin kurucusu Jung 1900'lerin başında eril ve dişil arketipleri kullanıyor. Jung'a göre her kadının içinde bir erkek (animus), her erkeğin içinde bir kadın (anima) arketipi var. Bu aynı zamanda karşı cinsle kurduğumuz yakınlığı derinleştirip, karşılıklı anlayış ve empatiyi kolaylaştırıyor. Yani birbirine zıt kavramlar gibi dursa da aslında birbirinin mütemmim cüzü.

Allah insanı bir dişi ve bir erkekten yarattı. Onları birbiriyle tamamladı. Ama bu tamamlanma, kadının olmadığı yerde erkeğin, erkeğin olmadığı yerde kadının eksik olduğu anlamına gelmiyor. Çünkü insan her hâlükârda eksik, bir ötekiyle tamamlanma arzusunu insanla sınırladığı müddetçe, ancak bir ideal olarak kalıyor. Daha ziyade kastedilen şey bütünlük; yani insanın ötekiyle kurduğu ilişkide iyi'leşen, birbirine ayna olan yanına işaret ediyor.

Bu öyle bir bütünlük ki karanlığın aydınlığa, aydınlığın karanlığa muhtaçlığı gibi. Gölgeyi görebilmek için ışığa, ışığın yolumuzu aydınlatması için bir parça karanlığa ihtiyacımız var. Ondaki karanlığın bize ışık tutmasına izin verdiğimizde yaşadığımız ilişki kendimizi tanımayı sağlıyor. Nitekim insanın kendini bilme arayışına hizmet etmeyen tüm ilişkiler muhabbetten uzak bir sığlıkta kalıyor.

Şimdi aklınıza şu soru gelebilir: İnsanın yaradılış kodlarında olan bu özellikler, yani bu denge, nasıl ve ne zaman bu kadar bozuldu ki şimdi insanoğlu onu yeniden kurmaya çalışıyor. Cevabı hem kolay; modernleşme, kimliksizleşme, tek tipleştirilen kadın ve erkek profilleri ile açıklanabilir ama bir o kadar da zor. Çünkü kendini var etmenin yegâne yolunun ötekini etkilemekten geçtiğine inanan, öyleymiş gibi gösterdiği haline git gide kendi de inanan insanın çaresizliğine dayanıyor.

"Mükemmel iyiye ulaşma" piyangosu

Bu cevap tatmin etmediyse bir de tersinden bakalım. Bugün, eril ve dişil enerjiye yüklenen anlamlar neden bizi, ilişkilerimizi bu kadar etkiliyor? Popüler karşılığıyla dişil enerji, "iyi" olarak tanımlayabileceğimiz tüm insanlık hallerini bünyesinde barındırıyor. Affedicilik, kabul etmek, izin vermek, esneklik, almak, yumuşatmak, hayatın doğal ahengine uyum sağlamak gibi nitelikleri temsil ediyor. Savaşçı ve rekabetçi olan eril tarafın aksine dişil yan, hoşgörünün ve affediciliğin sembolü olarak tanımlanıyor.

Ciddiyetin taşıyıcısı, yasanın uygulayıcısı eril tarafken, sevgi ve sevinç dişil enerjiye atfediliyor. Yaratıcılık ve estetik ise dişil olmanın taçlandığı nokta. Görenleri kendine hayran bırakan bir sanat eserinin ete kemiğe bürünmüş hali böylece tasvir edilmiş oluyor. Kadınlara telkin edilen, tüm bu özelliklerin farkında olmaları ve bu enerjiyi harekete geçirmeleri.

Enerji dediğin öyle kolayca harekete geçer mi, geçmez. Ama bu toplumda kadınlar hep yeniden ve yeniden tanımlandıklarından, bu yeni prototipe çok da itiraz etmiyorlar. Üstelik ideal olanı onlar adına başkaları belirlediği ve bu dönüşüme gerçekten ihtiyaçları olup olmadığını kimse sormadığı halde. Çünkü kadınları harekete geçiren temel motivasyon suçluluk, burada da sahnede. Eğer kadın olmanın hakkını daha fazla verebilselerdi, dişi yanlarını törpülemeye çalışan ataerkil yapıya dik durabilselerdi (ki bu da eril bir eylem olurdu ama olsun), erkeklerle rekabet etmek yerine yumuşak kalmayı becerebilselerdi, doğurganlıklarını korusalardı ama kendilerine bakım vermeyi de ihmal etmeselerdi, ta atalarından beri, bir yerlerde yanlış atılmış ilmekleri fark edip düzeltebilselerdi… bugün her şey bambaşka olabilirdi.

Neyse ki yeniden eril ve dişil arketipler hatırlandı da günümüz kadınlarının makus talihlerini değiştirme imkânları doğdu. Dişil dengelenme ritüellerine iliştirilmiş bakım ürünleri linkleri, butik gruplara özel enerji yükseltme kampları, 10 seansta kendini keşfetme paketleri de işin bonusu oldu ve "mükemmel iyiye ulaşma" piyangosu yine kadınlara vurdu.

Eril ya da dişil… Peki, bırakalım kadını erkeği; insan gerçekten bu kadar ideal, bu denli iyi bir varlık mı? Kötülük yapan, zarar veren, intikam alan yanımızı yok saymak, benliği inkâr olmaz mı? Zaten kişilik bölünmelerinin temelinde bu keskin ayrım, kötü olanı kendinden uzak bir yere koyup mutlak iyi olduğuna inanmak yok mu? Kendi karanlığıyla yüzleşmek, mesela bir kadını ya da erkeği kendine bağlamak için türlü oyunlar çevirmeyi kendine hak gören yanımızla göz göze gelmek gerekmez mi?

Bu konuya daha hakiki bir çerçeveden bakacaksak, önce şunu bilmek zorundayız ki dişil olanın kapsayıcılığı iyiyi ve kötüyü bu kadar keskin sınırlarla birbirinden ayırmaz. Eril olan netlik arar, her şeyi apaçık gördüğün - den emindir. Dişil olansa tüm zıtlıkların iç içe olduğunu bilir ve onda keskin bir kanaatten çok anlamaya çalışan bir merak hâkimdir. Eğer dünyayı enerji dengesinin güzelleştireceğine inanıyorsak önce kendi yıkıcı yanımızla yüzleşmek sonra da öteki olarak gördüklerimizi kabul etmek gerekir.

Biz duygu ve düşüncelerimizin bizim bilinçli benliğimizle üretti - ğimiz şeyler olduğuna inanmak isteriz. Seçimlerimizin, birini diğerinden daha sevimli görmelerimizin ve kontrol edebildiğimizi zannettiğimiz diğer her şeyin. Oysa çoğu zaman bize tercihler yaptıran bilincimiz değil, bilinçdışımızdan akan hikâyedir.

Birlikte olduğumuz kişide başlangıçta çekici gelen her şeyin zamanla rahatsızlık duyulan özelliklere dönüşmesi ya da zıt karakterlerin birbirini tercih etmesi, özellikle de duygusal ilişkiler söz konusu olduğunda bilinçli tercihler yapmadığımızın en net gösterenidir. Siz buna çekim yasası da diyebilirsiniz ama partnerinizde bir zamanlar çekici bulduğunuz niteliklere şimdi yüzünüzü ekşitiyorsanız bunun eril ya da dişil yanınızdaki dengesizlikle ilgili olmadığını bilmelisiniz.

Doğrusu bu itilme halini enerjinizi dengeleyerek de olumluya çeviremezsiniz. Çünkü başlangıçta konuşkanlığını sevdiğiniz kişiyi şimdi iflah olmaz bir geveze olarak görmek çakralarınızla değil bilinçdışınızla ilgilidir. Belki de sizi rahatsız eden özellikleri, çoğunlukla kendinizde görmekten hoşlanmadığınız için ona yansıttığınız niteliklerdir. Ama merak etmeyin karşınızdaki de sevmediği özellikleri sizde cisimleştireceğinden bir denge sağlanacaktır. Kafanız yeterince karıştıysa ve çakraları eşitlemek daha kolay olacaktı diye düşünüyorsanız bunun üzerinde konuşmaya devam edelim.

Bazı çiftlere baktığınızda ara - larında duygusal bir iş bölümü görürsünüz. Adeta iyimserliği ben alayım, kötümserliği sen; sen duygusal açıklık iste, ben içime kapanayım türünden bir anlaşma yapmış gibi davranırlar. Aslında ilişkide kalabilmek için bu iş birliğine ihtiyaç duyarlar. Nasıl mı? Partneri tarafından her an istendiğini, önemsendiğini hissetmek isteyen biri nasıl bir eş seçer? Yakın olmak isteyen, duygularını ifade eden, mümkünse kendisine bağımlı yaşamaya istekli birini. Çünkü yakınlık ihtiyacını dile getirmek yerine (ki bu onun için utanç vericidir) bu ihtiyacı karşılamaya hazır ama gerektiğinde mesafe koyarak kendinden uzaklaştırabileceği bir partner seçmek son derece güvenlidir. Eğer biraz cesaret edebilirse, eşine yansıttığı yakınık arzusunu görebilir ve ihtiyaç duyduğu anlarda tam tersi dav - ranıp kendini geri çekmek yerine ona doğru bir adım atabilir.

İhtiyacımız olan denge İlişki için iki kişinin birlikte emek vermesi gerekliliği unutulur; dişil enerjiyi yükseltmenin, eril enerjiyi baskılamanın, enerjileri dengelemenin formülleri aranır. Hayat kurallara bağlanır, ilişkiler stratejilere kurban edilir. Kendimize bakmak, kendimizde gördüklerimizle ilgili sorumluluk almak zaman kaybı sayılır. Tümüyle ötekine, onu etkilemeye odaklanan, bunun için türlü çeşit oyunlar çevirmeyi kendine hak gören ve kendini haklı gören kadınlar ve erkekler türer. Birini etkilemek ve onu kendine bağlamak için bugüne kadar aşağıladığı tüm ritüelleri bir bir yerine getiren bir kişi, kendini nasıl aşağıladığını hiç fark etmez.

Hepimiz korkularla doluyuz. Bizi bunlardan koruyacak birini bulma umuduyla kurduğumuz her ilişki aslında kâbusumuz olacak. Tıpkı bizim gibi korkuları olan birini bulup, onunla yaşadığımız telaşa (ve huzursuzluğa) aşk diyeceğiz. Birinin kaybetme korkusu diğerinin ait olma, korunup kollanma arzusuna vurulacak. Bir başkasının içindeki asi çocuk onu sarıp sarmalayacak şefkatli anneye tutunacak. Bağımlı olan yakınlık kurmayı beceremeyenle yaşadığı ilişkiyi tutku sanacak. Sadakatle bağlanamayan, "sadece güvenmek istiyorum" diyen birine sığınacak. Sonra tüm bu olan biteni kadınlar yeterince dişil, erkekler yeterince maskülen olmadığı için "dengelenemiyoruz" diye açıklayacağız.

Bu yakıcı yüzleşmeler olmadan, doğru bildiklerimiz yıkılmadan, ötekini suçlamanın hazzından feragat etmeden iyileşmeyeceğiz. Bakışlarımızı ötekinin üstünden aynadaki aksimize çevirmeden, kendi gözlerimizin içine bakıp '"kaçtığın her şey içinde ve ben seni olduğun gibi kabul ediyorum" demeden kendimizi sevemeyeceğiz. Kendimizi sevmeden, kendi gölgemizle barışmadan yaşadığımız her ilişkide hep bir strateji gözeteceğiz. Evet, ilişkilerde ihtiyacımız olan şey denge. Ama kişiliğimize dışarıdan monte ettiğimiz ve tümüyle ötekinin gözündeki değerimize odaklanmamıza sebep olan sahte benlikler, yapay ritüeller bizi mutlu etmeyecek.

Günümüzde sürekli pozitif olma zehirlenmesi yaşı - yoruz desek zannımca abartmış olmayız. "Enerjini yüksek tut", "enerjini bozan insanlardan uzak dur", "toksik insanları hayatından çıkar!" diye diye bencillik hapishanesin - de yapayalnız kalan, kendine dayanan ama kendine dayandıkça ürkekleşen bir insan portresi çağın ruhunda yaşıyor. Lori Deschene pozitif olma zehirlen - mesini şöyle ifade ediyor: "Her zaman pozitif olmak zorunda değilsiniz. Üzgün, kızgın, sinirli, korkmuş ve en - dişeli hissetmek tamamen normaldir. Duygulara sahip olmak sizi olumsuz bir insan yapmaz. Seni insan yapar".

Sahi ne oldu da bizler pozitif enerjiye tutunup kendimizden kaçar olduk? Mesele nereden buraya geldi? Bir bakalım…

Bilim tarihi açısından günümüze değin olaylar silsilesini değerlendirdiğimizde bu olanların beslendiği arka planda, öncelikle modernizm ve 18. yüzyıl ay - dınlanma sürecinin etkileri görülebilir. Bilimsel olanın popülarite kazanması o dönem Avrupa insanının kiliseye baş kaldırarak insan aklını merkeze alma - sıyla birlikte Descartes'ın meşhur "co - gito ergo sum" düşünüyorum öyleyse varım ifadesinde yankı bulmuş ve insan aklı, gerçekliğin belirleyicisi olmuştur.

Tabii ki bu bilimsel hareketten psi - koloji de nasibini almış ve Auguste Comte'un pozitivizm (akıl yürütme ve gözlem görgüllüğü) düşüncesini temel alan Wundt da 1879 yılında Almanya'nın Leipzig şehrinde la - boratuvar kurarak insan zihnine dair araştırmalara başlamıştır. Bu laboratuvar deneyselliği te - mele alması bakımından bugünkü psikoloji biliminin kuruluşu ola - rak tarihlendirilmektedir. Ancak rasyonel akıl ve gözlem yoluyla bilgi edinmeyi savunan moder - nizmin yıllar içinde meydana gelen sorunlar karşısında cevap sunamamasıyla birlikte birtakım tartışmalar yükselmiş ve psikolo - ji biliminde "yerel insan modeli" arayışı başlamıştır.

Merkezsizliğin yansıması Postmodernizmin doğuşuyla birlikte "meta doğrular" çatır - damaya başlamış ve her şeyin bir bağlama göre şekillendiği bir zemin ortaya çıkmıştır. Bugün "kime göre ve neye göre doğru?" sorularının enerji meseleleri de dâhil olmak üzere zihnimizi meş - gul edişini postmodernizm etki - siyle açığa çıkan merkezsizliğin yansıması olarak ele alabiliriz. Meta öğretilerden, kurallardan ve normlardan azade olmuş ve bağlama göre şekillenen akışkan gerçeğin karşısında insanın, neyi merkeze koyacağı ve buna bağlı nasıl anlamlandırma yapacağı bir sorun olarak karşımıza çıkmıştır.

Öte taraftan insan psikolojisini düşündüğümüzde, günlük rutin - ler ve yarının tahmin edilebilir olması insanı güvende hisset - tiren temel bileşenlerden birisi olarak karşımıza çıkar. Bilinen tüm doğruların merkezinin kaybolması, insanı güvensizliğin kapısına bırakıvermiştir diyebili - riz. Hal böyle olunca özgürlüğün dayanılmaz acısı ve sorumluluğu bir çırpıda insanın omuzlarına yüklenmiştir. Bir diğer ifadeyle hümanist düşünür Erich Fromm'a göre endüstrileşmenin artışıyla beraber yaşamın kolaylaşması beklenirken, -mutluluğun hazlara ulaşmak ile geleceği düşüncesi - ne dayanan- radikal hedonizm insana mutluluğu sunmakta yetersiz kalırken, -sistemin kendisini koruyabilmesi için des - teklenmesi beklenen- bencillik, kendi çıkarını düşünmek açgöz - lülük ve sahip olma ihtirasının sağlayacağı barış çelişkisi de insanın yüzüne çarpan bir diğer gerçek olmuştur.

Bütün bu süreçleri ele alınca günümüz insanının bir taraftan merkezsiz olup öte taraftan bir sabite kurma çabası ve bu mer - kezsiz doğrular sistemi içinde kendine bir konum arayışı hasıl olmuştur. Fromm'un özgürlüğün dayanılmaz ağırlığı olarak ele aldığı ruh hali tam olarak budur desek yanlış olmaz. Kendine gü - ven veren bağlarından sıyrılmış ve doğrularını belirlediği kay - naklardan kopmuş insanın bütün bu sıyrıldığı doğruların ardında kalan boşluğu nasıl dolduracağı mühim bir mesele olarak zihnini meşgul etmektedir. Bu sebeple günümüz insanı sürekli meşgu - liyet aracılığıyla boyun eğeceği yeni kaynaklar arayışına girmek - tedir ki bağsız ve köksüz kalma - nın kaygısıyla başa çıkabilsin.

Kafası karışık insanın yetersizlik hissi

Öte taraftan hiperkapitalizm, bu merkezsizlik içinde kafası karışık insanın yetersizlik hissinden nemalanır. Bu sistem, insanın yaşadığı yetersizlik duygusundan faydalanarak insanı önce tüketip yetersiz hissettirir sonra da bu yetersiz insana yeni ihtiyaç alanları yaratır. Nitekim, sosyal medyada sıkça dolaşan ve "5 adımda mutluluk", "3 günde 5 kilo verme diyeti", "Kusursuz bir cilt bakımı için gerekenler" gibi başlıklarla sunulan içeriklerin in - sanın yetersizlik hissinden bes - lendiği kolayca fark edilebilir. Hal böyle olunca bağlarından sıyrılan insan önce yetersizleşmiştir, çünkü yalnızdır. Meseleleri tek başına çözerek kendi doğrularını kurmak zorunda bırakılmıştır. Özgürlüğün dayanılmaz ağırlığını da yeni ve başka yetersizlik - lerle besleyerek sorumluluğu bir başkasına atmıştır. Hâlbuki tüm bunların karşısında insanın karşısında duran kocaman bir ölüm gerçeği vardır ve insanın bilinmeyen yönlerine dair açıkla - yamadığı bir yığın mesele…

Logoterapinin kurucusu Frankl şöyle söyler: "Ölüm, varlığımızın sorumlu hale bürünmesine imkân veren arka plandır. İslam inancı özelinde baktığımızda, burada yapıp ettiklerimizin ahirette bir karşılığı olacağına dair ahiret inancı ve bu dünyadaki kulluk bilinci kişiyi davranışlarında sorumlu kılmaktadır. Bir diğer ifadeyle davranışlarına bir zemin sunmaktadır. Dini kurallar nor - matif ve nettir ancak postmoder - nizmle birlikte artan bağlamsal yorumlar, "maneviyat (spiritu - ality)" adı altında kendisine bir alan bulmuştur. Bireyler normatif doğruları maneviyat çerçevesine yerleştirerek kendince bir yorum getirmiştir, çünkü dini kurallar açık ve nettir ancak adına din değil de maneviyat (spirituality) dediğinizde, bireysel yorumlar işin içine girer ve görecelilik hasıl olur. Daniele Hervieu-Leger bu durumu şöyle ifade etmiş - tir: "Günümüzde insanlar tıpkı 'lego' oynayan çocuklar gibi mevcut farklı dinî materyaller - den seçerek kendilerine ait yeni bir din oluşturmaktadırlar." Din ve maneviyat tartışmasından ziyade bireyin kendi dünyasında kutsal olanla kurduğu ilişki ve bu ilişki üzerinden devşirdiği anlam zincirinin ona bir sabite sunma - sına dikkat çekmek isterim.

Çıkış kapısı arayışı olarak "enerji"

Bütün bu gelişmeler ışığında olanları özetleyecek olursak, bir tarafta merkezsizliğin iç gıcıklayan kaygısı ile sorumluluğu ötekine yükleyen insanın bireysel özgürlüğünden koşar adımlarla kaçması öte tarafta yeni yetersizlikler ile boğuşurken meşguliyet ile kendini uyuşturmaya başvurması masadadır. Bütün bunlar yetmezmiş gibi başta rüyalar olmak üzere açıklaması tartışmalı durumda olan ve tam olarak bilemediği bir dizi başka mesele de insanın karşısındadır. Hal böyle olunca insan yeni anlam merkezleri arayışına çıkmış ve bu süreçte "enerji" bir çıkış kapısı olarak belirmiştir.

çıkış kapısı olarak belirmiştir. Evinizi kötü enerjilerden arındır - manın yolları, eşinizle aranızda olan kötü enerjileri savmak için yapılacaklar, eril ve dişil enerji - nizi yönetmenin formülleri gibi bir dizi tarifle beliren bu alan, so - rumluluğu dışarıya atarak insanı rahatlatmayı vaat etmektedir. Kaynanasıyla iletişim problemi yaşayan bir erkek ya da kadın, bu problemi kaynanasının toksik enerjisine bağlayabilmekte ve onunla olan ilişki problemine yönelik çabalamak yerine kişisel sınır çizme bahanesiyle enerjiyi kendine yoldaş edinmektedir. Bugün ilişkilerinde çeşitli prob - lemler yaşayan bir başkası ise, toksik anne babasının bugününü inşa ettiğini dolayısıyla bu toksik enerjinin etkisinde olduğu için is - tediği gibi davranabilmeyi üstelik enerjinin getirisi olarak böyle davrandığı için ona karşı anlayış gösterilmesini bekleyerek başka insanlara zorbalık yapmakta - dır. Tabiri caizse, toksik enerji taşıyıcısı olarak yoluna devam etmektedir.

Eşiyle çeşitli tartışmalar yaşayan bir başkası da, evinde yer alan eşyaların enerjisinden olumsuz etkilendiğini düşünerek yaşadık - ları tartışmanın sorumluluğunu dışarı atabilmektedir. Hatta öyle ki sosyal medyada "Enerjinizi bozmamak için yatak odanızda bulundurmamanız gereken eşya - lar listesi" gibi bir içeriğe denk gelip, eşiyle arasında yaşadığı cinsel problemlerin müsebbibi olarak odada bulunan eşyala - ra işaret etmektedir. Hâlbuki burada mesele cinsel problem ya da yatak odasındaki eşyaların olumsuz enerjisinden ziyade eş - ler arası iletişimsizliktir. İletişim - sizlik alıp başını gitmiştir ve iki taraf da problemin sorumluluğu - nu alıp karşılıklı müzakere etmek yerine kaçmayı tercih etmiştir ve çaresizliği anlamlandırma biçimi de eşyaların olumsuz enerjisinde filizlenmiştir.

Etiket yapıştırmanın kibarcası Bir başka yerdeki insan da kadın erkek ilişkilerinde hep aynı yerde tartışıyor olmayı ve aynı noktada ayrılmayı pekâlâ eril enerjinin yüksek olması gibi bir sebebe bağlayıp bu olayın kendine bakan yönü noktasında sorumluluk almaya teğet geçerek hayatına devam etmektedir. İşin bir de şu tarafı var ki o daha vahim; "eril & dişil enerji" ya da "toksik enerji" gibi isimlerle yazılan bir kitabı okuyup etrafındaki insanlara ruh sağlığı uzmanından hallice etiket yapıştırma… Bu da olsa olsa "Ben iyiyim siz hastasınız" demenin kibarcası… Bir diğer ifadeyle etiketçilik, "Bende her şey yolunda, kendimi aştım" dü - şüncesinin omnipotent bir yan - sıması diyebiliriz. Hatta öyle ki "Ben bir narsistle evliyim" diye net etiketlerle karşınıza çıkan kişiye "Madem narsist ve bu ka - dar kötüymüş niçin boşanmıyor - sunuz?" diye sorduğunuzda, bir dizi iyi ve sağduyulu insan olma - ya dair cevap sunarak kendisinin eşiyle yaşadıkları problemler noktasında sorumluluk almaktan kaçındığını görebilirsiniz.

Böyle durumlarda ayna meta - forunu kullanmayı çok severim. Ayna, sırlanmış bir camdır ve arkasındaki sır sayesinde aynaya bakınca kendinizi görebilirsiniz. Bir diğer ifadeyle onu camdan farklı kılan arkasına yapılan sırdır, o olmasa kendinizi değil ötekini ve dışarıyı görebilirsiniz. Eğer siz birisinde narsistlik ya da toksik enerji görüyorsanız, bu gördüğünüzün de sizinle alakalı bir yanı vardır. Çünkü aynı kişiye bir başkası baktığında o toksik enerjiyi görmeyebilir. Mevlana'nın "Baktığın bensem gördüğün sensin" sözünde kas - tettiği tam olarak budur.

Ezcümle, "toksik enerji, eril enerji, dişil enerji ya da negatif enerji", adına ne dersek diyelim, enerji sığınakları, güncel prob - lemleri ertelemek ya da bypass etme konusunda insanları rahat - latmayı vaat edebilir. "Narsisti tanımanın 5 yolu" videosunu iz - leyen birisinin yaşadığı iç rahat - lığı neyse güncel bir probleminin adına "toksik enerji" dediğinizde de benzerini yaşayabilmektedir. Çünkü hepsinin sonunda "Ben iyiyim, problemli sensin" diyerek parmak ötekini işaret etmekte - dir. Ancak unutmamak gerekir ki parmağınızla birisini işaret ederken kıvırdığınız üç parmak da kendinize yönelmektedir. Problemli olarak etiketlemek ye - rine "bu problemi yönetmek için neler yapabiliriz?" düşüncesiyle harekete geçmek, iki elin "sen suçlusun" diye birbirini işaret etmesinden ziyade anlaşmak için tokalaşmaya dönüşüne öncülük edecektir. Tercih sizin…

Çağrı filmindeki o sahneyi hepiniz hatırlarsınız. Cafer-i Tayyar (r.a) yanındaki sahabelerle birlikte Habeşistan Kralı Necaşi'nin sarayında ona İslam'ı anlatır. Putperestlikten "ellerimizle yaptığımız heykellere, taşlara tapıyorduk" diye bahsettiğinde Müslümanların Habeşistan'dan gönderilmesini isteyen Amr Bin As (r.a) "bizim taptığımız şey bir şekil değil, o şeklin içinde yaşayan ruhtur" diye cevap verir. Putperestlik herhalde en iyi bu şekilde anlatılabilirdi. Peki, şimdi bu sahnenin konumuzla ilgisi ne?

Anlatalım… Son yıllarda çok sık duyduğumuz "evrene pozitif enerji göndermek, yaşam enerjisi düşük olmak, bioenerji, reiki, çakraları dengeleyip enerji yükseltmek, dişil- eril enerji, sayıların enerjisi, numeroloji" gibi pek çok kavram hayatımıza girdi. Asya ve Uzak doğu kökenli bu inanışlar günlük hayatımıza öyle etki etti ki İslami hassasiyetlere sahip dindar kişiler dâhil pek çok insan bunların insanı şifalandıracağına, kötü enerjileri def edeceğine inanarak bu pazara para aktarmaya ve birtakım ritüelleri uygulamaya başladılar.

Nedir bu pozitif enerji?

Evrensel hayat enerjisi anlamına gelen reiki, iyileşmeyi destekleyen, stresi azaltıp, rahatlamayı sağlayan bir enerji terapisidir ve hepimizin bu büyük enerji ağının bir parçası olduğumuz düşüncesi üzerine kuruludur. Evrensel enerjinin hem insanlar arasında hem de kişilerin çevreleriyle değiş tokuş halinde olduğu, ayrıca her insanın belli bir enerjiyle doğduğu inancıdır. Reiki, düşük ve yetersiz yaşam enerjisini yükseltmeyi, dengelemeyi ve enerji dengesizliklerinin sebep olabileceği sorunların önüne geçmeyi amaçlayarak enerjiyi yönlendirir. Düşük enerjiye sahip insanların hem fiziksel hem de
psikolojik sorunlarla daha fazla karşılaştığına inanılır. Reiki ile sağlanacak enerji artışıyla ruhen, bedenen, zihnen ve duygusal olarak bir iyileşme amaçlanır.

Reiki'yi belirli tekniklerle sistematik hale getirilmiş terapi şeklinin kurucusu 1865-1926 arasında yaşamış Dr. Mikao Usui isimli ünlü bir Tendai Budistidir. Reiki Şifa Sistemi ise 1865'de Dr. Mikao Usui tarafından Japonya'daki Kurama Dağı'nda 21 günlüğüne inzivaya çekildiğinde keşfettiği sisteme verilen isimdir (Bu dağa çıkıp inzivaya çekilme durumu çok tanıdık değil mi?)

Evren ve insan arasındaki bağın, enerji kaynaklı iletişime geçtiğini varsayan yönteme çekim yasası deniyor. Dünyada pek çok insan enerji doğru kullanıldığında, yani çekim yasası ile hayallerine kavuşabileceğine inanıyor. Evrenin bir sırrı olduğunu ve bu sırrın çekim yasasından geçtiğini düşünen milyonlarca insan var. Konunun etraflıca anlatıldığı ve son yıllarda çok popüler hale gelen Secret kitabı evrene göndereceğiniz mesajların, hayatınızdaki önemli gelişmelerin seyrini değiştirdiğini öne sürüyor.

Çekim yasasının sizin için çalışmasını istiyorsanız tam anlamıyla olumsuz düşünceden ve enerjiden uzaklaşmanız gerekiyor. Hedefe ulaşmada temiz bir zihin çok önemli. Meditasyon işte tam bu noktada devreye giriyor. İnanışa göre zihninizi arındırmanız için meditasyon yapmanız, çekim yasasının size hizmet etmesinde fayda sunuyor.

Çekim yasasının size hizmet etmesi her zaman kendiliğinden gerçekleşmeyebilir. Bunun için faydalanmanız gereken birtakım nesneler var. Mesela doğal taşların güçlü enerjilerinden yararlanabilirsiniz. Özellikle ihtiyacınız olan doğal taşı seçebilir, enerji alanınızı ihtiyaçlarınız doğrultusunda şekillendirebilirsiniz. Para, şans, aşk gibi farklı enerjileri kendinize çağıracağınız bileklikler, taşlar, tütsüler, buhurdanlıklar, aroma esanslar, yağlar, aromatik Uzak doğu çayları, bolluk bereket bitkileri alarak inanç endüstrisine bir katkı da siz sunabilirsiniz (!) Çünkü inanışa göre adaçayı yakmak, enerjinizi dengeleyeceğiniz yöntemlerden biri. Yaşam alanlarınızı tütsülemek, bu mekânları negatif enerjilerden arındırıyor. Çekim yasası pozitif alanlardan beslenip güçleniyor. Feng shui ise doğada var olan evrensel yaşam enerjisini, yaşadığımız mekânlarda harekete geçirmenin yöntemlerini gösteren eski bir Çin öğretisi. Bu mekânlarda uyum içinde yaşamak için kullanılan feng shui, eşyalarımızı da buna göre satın almaya bizi yönlendiriyor.

İnancın alınıp satılabilir olması çarkın dönmesi için çok önemli bir etken. Yoga, meditasyon, bilinçaltı temizleme seanslarına harcanan paralar metalaşan inanç kültürünün bir ürünü olarak karşımıza çıkıyor. Psikolojik terapi yöntemleri ve doğu dinlerinin iç içe geçmesi (hipnoz, hipnoterapi, bioenerji, aile dizimi, bilinçaltı çalışmaları, reiki) ise kişisel gelişimcilerin sıkça başvurduğu bir yöntem.

Elektrikle çalışıyoruz

İnsan üzerinde ilk defa ölçülen biyoalan kalbin etrafındaki enerji alanıdır. Yaklaşık bir asır önce bu konuya ilişkin yapılan araştırmalar "Elektrokardiyogram" cihazının bulunuşunu sağlamış. 50 yıl sonra ise Berger, beynin etrafındaki biyoalanı ölçmüş ve bu çalışma da "Elektroansefalografi"nin bulunmasına öncülük etmiş. Yapılan çalışmalar kalp, beyin gibi organların biyoelektromanyetik alanlar oluşturduklarını ve bu alanın ürettiği enerjinin vücuda bağlanan elektrotlar ile ölçülebildiğini kanıtlamış. İnsan kanının çok iyi bir elektrik iletken özelliği taşıması ve kalbin her atışında elektrik üretmesine bağlı olarak en güçlü alan ise kalbin etrafında yer alıyor. Yine göz retinası, göze her ışık düştüğünde polaritesi değişen bir pil gibi çalışıyor. Bedendeki diğer bir güçlü alan kaynağı ise kaslar. Beynin ürettiği elektrik alanı kalbin ürettiğinin binde biri kadar. Dolayısıyla bedenimizin manyetik bir duyarlılığı var.

Bilim elektromanyetik alan ve dalgaların olası olumsuz etkilerini araştırmaya devam ederken, bir yandan çok düşük frekanslı (ELF) elektromanyetik alanların bir kısmının faydalı olabileceğini keşfetti. Bu bilgiye bağlı olarak manyetik alan tedavi cihazları geliştirildi. Diğer yandan birçoğu uzak doğu ülkelerinde olmak üzere elleri ile şifa dağıttığını iddia eden ve kendilerini biyoenerji uzmanı, Qi Gong uygulayıcısı, enerji terapisti gibi isimlerle adlandıran birçok kişi bilim dünyası tarafından incelemeye alındı. Bu kişilerin ellerinden çok düşük frekanslı elektromanyetik alan bandının alt kısmına ait frekanslarda enerjinin yayıldığı tespit edildi.

Biyoenerji ve türevleri üstüne yıllarca araştırma yapan alternatif tıp üstüne uzmanlaşmış akademisyen hekim Edzard Ernst, topladığı klinik veriler sonucunda, bu tip yaklaşımların sağlık üstünde hiçbir olumlu etkisi olmadığını tespit etti ve çoğunu "ticari dolandırıcılık" olarak adlandırdı.

Evrene mesaj gönderip "görüldü" yemek

Düşüncelerimizin manyetik alanlar oluşturduğu bir gerçek. Ancak düşüncelerin oluşturduğu manyetik alan, dünyanın manyetik alanından 10 milyar kere daha zayıftır. Televizyondan telefona, radyodan elektrik akımlarına kadar çoğu cismin manyetik alanı, düşüncelerimizin manyetik alanından katbekat daha güçlüdür ve düşüncelerimizin etkisini kolayca siler. Düşüncelerimizin oluşturduğu manyetik alanın, başımıza gelen şeyleri etkileyecek şekilde evrene şekil vermesi bilimsel olarak mümkün görünmüyor. Üstelik kötü düşüncelerle iyi düşüncelerin manyetik alanını da birbirinden ayırmak da mümkün değil.

Fakat çekim yasası başımıza gelen iyi ve kötü şeylerin bizim düşüncelerimiz nedeniyle başımıza geldiğini iddia ediyor. Başımıza gelen hastalık, kaza, parasızlık gibi birçok olumsuz şey bir imtihan değil de bir ceza… Hâlbuki "Bazen hoşlanmadığınız bir şey hakkınızda iyi olabilir ve hoşlandığınız bir şey de hakkınızda kötü olabilir. Allah bilir, siz bilmezsiniz" (Bakara 216) ayetiyle neyin iyi neyin kötü olacağını yalnız Allah'ın bildiği net bir şekilde ifade edilmiştir. "Ol" deyince olduran da yalnız Allah olduğuna göre bilinçsiz evren, gönderdiğimiz mesaja cevap verir mi? Dua etmek gizliyi saklıyı bilen, iradesi ve gücü olan bir varlığa yönelmektir.

Çekim yasasına göre kötü şeylerdeki gibi güzel şeylerin olmasının da sebebi bizim düşüncelerimiz ve söylemlerimiz. Dolayısıyla Allah faktörü hayatımızın dışına itilerek tanrısız bir din ortaya çıkarılıyor. Şaman ve pagan kültürlerin ritüelleri ile süslenen bu tanrısız din, mistik geleneklerden de ihtiyacı olan inanış ve pratikleri kendine ekleyerek insanın her şeyi kendisinin kontrol edebileceğini sandığı ve kendi benliğini merkeze koyduğu bir yaşam biçimi sunuyor. Böylece tanrı yoksa her şey meşru hale geliyor. Sözün ve tekrar edilmesinin elbette bir etki gücü var. Fakat bu güç sözün bizatihi kendisinden değil ona cevap verenin kudretinden gelir. Zikir, tesbih, gördüğü kötü rüyayı hayra yormak gibi tavsiyeler sözün yaydığı enerji ve etkiye dair İslam'ın bakışını ortaya koyuyor.

Aşk adlı evrensel yaşam enerjisi

Tasavvuf geleneğinde Mevlana'nın "aşk" adını verdiği evrensel yaşam enerjisi bütün varlığın temelini oluşturur. Hayatsız madde yoktur, madde en düşük derecedeki varlıkta bile canlıdır. Mevlana yaratılışın mahiyetini incelediğinde yaratılışın bütün parçalarında ortak bulunan bir enerjinin farkına vardı. Maddenin en küçük yapı taşı atomlar arasındaki ilişkide dahi bu enerjinin var olduğunu gördü. Hayatın bir derecesinden diğerine ilerlemek için gelişmeye sebep olan faktörün bu aşk enerjisi olduğunu söyledi. Bütün evreni birbiriyle ilişkilendiren aşkın bu aktif gücüdür. Bu anlayışa göre âlemde Allah kat kat örtülere bürünmüş varlıklar halinde görünür. İnsan evrenle uyumlandıkça, onun bir parçası oldukça görüntüler âleminin örtülerini kaldırır, Allah da kendini açığa çıkarır. Bu örtüleri ise ancak aşk kaldırabilir. Namazın yerine yoga ve meditasyon, dua etmek yerine evrene mesaj göndermek, kader anlayışı yerine karma felsefesi, nazar ve olumsuz düşünceler için Felak ve Nas surelerini okumak yerine nazar boncuğu kullanmak, adaçayı yakmak, muska takmak, bereket için Ettehiyyatü okumak yerine nar kırmak gibi yavaş yavaş hayatımıza giren bu ritüellere, hurafelere inanmadığını söyleyen eğitimli kişilerin bile başvurduğunu görüyoruz. Tasavvuf geleneğinde seyri sülük takip edilerek yaşanan birtakım ruhani tecrübeler Uzak doğu kökenli new age dinler ile herkesin yaşayabileceğini sandığı "manevi deneyim"lere dönüştü. Bu inançlar bilinçaltında çaktırmadan yeni bir seküler din mistisizminin temellerini inşa etti.

Dönelim en başa… Hayatımıza sinsice yerleşen bu ritüeller ve onların etkisini artırmak için kullanılan nesneler dileğimizi yerine getirmede aracı addediliyor. Onlara manevi anlamlar yükleniyor ve süreç içinde nesneler kutsallaştırılıyor. Biz nesnelere değil onun içinde taşıdığı enerjiye inandığımızı söylediğimizde Amr bin As'ın cümlesini tekrar etmekten öteye gidemiyoruz.

Enerji kavramı karşımıza hem bilimde, hem de mistik çevrelerde çıkıyor. Özellikle New Age grupları sık sık Bioenerji, Reiki, Enerji tıbbı, Şifacılık, Şifa enerjisi gibi kavramlara atıf yapıyor ve enerji kavramını sanki bilimde karşılaştığımız enerji kavramı ile aynı anlamda kullanıyorlarmış gibi davranıyorlar. Bu yazıda bu ilişkiyi ele alacağız. Fizikte karşımıza çıkan enerji ile New Age çevrelerinde atıf yapılan enerji aynı şey mi? Bunlar arasında nasıl bir ilişki var?

Önce fizik ve bilimde karşımıza çıkan enerji kavramını ele alalım. Bilimde karşımıza çıkan enerji temel fiziksel bir büyüklüktür ve çok net bir şekilde tanımlanabilir. Kısaca enerji bir sistemin kendisinde veya çevresinde değişiklikler yapma kapasitesini temsil eder. Bir yerde bir değişiklik görüyorsanız orada enerji vardır.

Gözünüzün hareketi, aklınızdan şu anda geçen düşünceler, saçlarınızı dalgalandıran rüzgâr, âşık olduğunuzda vücudunuzda meydana gelen değişikliklerin hepsi enerji sayesinde gerçekleşir.

En temelde üç tür enerji vardır. Birincisi kinetik enerjidir. Kinetik enerji hareket kaynaklıdır. Hareket eden her cisim kütlesi ve hızının karesi ile orantılı olarak enerji taşır. İkinci enerji türü potansiyel enerjidir. Bir nesnenin, yerçekimi, elektrik veya manyetik alanlar gibi bir kuvvet alanı içindeki konumu nedeniyle sahip olduğu enerjidir. Örneğin, yükseklikteki bir nesnenin yerçekimi potansiyel enerjisi vardır.

Bu iki enerji türünü başka isimlerle de duymuş olabilirsiniz. Yediğimiz gıdalar, yaktığımız doğal gaz potansiyel enerjinin özel bir türü olan kimyasal
enerjiye örnektir. Kimyasal enerji atomları bir arada tutan moleküler bağlarda saklanan potansiyel enerjidir. Güneş ile nükleer santrallerde açığa çıkan enerji, atomların çekirdeğindeki parçacıkları bir arada tutan nükleer bağların sakladığı potansiyel enerjidir. Termal enerji, atomların aralarındaki çekim ve hareketlerinden kaynaklı potansiyel ve kinetik enerjinin toplamıdır. Üçüncü enerji türü ise Einstein'in enerjiye eşdeğer olduğunu gösterdiği kütledir. E=mc2 denklemi ile ifade edilen budur. Dolayısı ile kütle bir enerji türüdür.

Fizikteki enerji

Fizikte, enerjinin korunumu, kapalı bir sistemin toplam enerjisinin zamanla sabit kaldığını belirten temel bir ilkedir, ancak farklı formlar arasında dönüştürülebilir. Bu ilke aynı zamanda termodinamiğin birinci yasası olarak da bilinir. Bu ilkeye göre enerji kapalı bir sistemde yoktan var edilemez ve yok edilemez, ancak bir formdan başka bir forma dönüştürülebilir. Dolayısı ile kütleyi yok ederek, bir aracı hareket ettirebilir (kinetik enerji) ya da araç hareketini kütleye çevirebilirsiniz.

Fizikteki tüm bu enerji türleri sayısal olarak ölçülebilir ve çeşitli matematik ifadelerle de önceden hesap edilebilirler. Enerjinin SI sistemindeki ölçü birimi Joule (J)'dur, ancak halk arasında gıdaların sağladığı enerjiyi ifade etmek için kullanılan İngiliz birimi Calori (Cal) ile daha çok ölçülür. Bu matematik ölçülebilme, enerjiyi çok iyi tanımlı bir fiziksel büyüklük yapar. Özellikle de günümüze kadar bir kere bile ihlal edildiği gözlemlenmeyen enerjinin korunumu kanunu göz önüne alındığında enerji bilimsel olarak incelemelerin temelini oluşturan bir kavramdır. Bir sistem içindeki bütün enerji türleri ölçüm ve enerjinin korunumu kanunu gereği kolayca tespit edilebilirler.

Enerji aynı zamanda da teknolojik devrimde çok önemli rol oynar. Enerji ve çeşitli biçimlerinin incelenmesi, elektrik üretimi, itiş sistemleri, ısıtma ve soğutma ve sayısız teknolojik yenilik dâhil olmak üzere çok sayıda pratik uygulamaya yol açmıştır. Modern dünyamız büyük ölçüde enerjinin korunumu ve dönüşümü ilkesine dayanmaktadır.

Soyut bir "enerji" türü

Bu bilgilerden sonra New Age dünyasında karşımıza çıkan enerji kavramına göz atalım. New Age çevrelerinde enerji, evrene ve tüm canlılara nüfuz eden soyut, fiziki olmayan ve genellikle spritüal bir güç olarak anlaşılır. Bu "enerji türü", genellikle bütünsel sağlık, bilinç ve kişisel gelişimle ilişkilendirilir. "Bioenerji", "Reiki", "Enerji tıbbı", "Şifacılık", "Şifa enerjisi" gibi epeyce bir duymaya alıştığımızı kavramlar bu enerji ile ilişkilidir. Bunları
uygulayanlar "Reiki master, bioenerji uzmanı, Şifa pratisyeni" gibi çeşitli unvanlar altında bel ağrılarından, kansere kadar bir sürü rahatsızlığa çözüm sunduklarını iddia ediyorlar. Hatta açık açık tüm hastalıklara iyi geldiğini söyleyenler bile var. Başta Kadıköy olmak üzere İstanbul'un her köşesinde çeşitli NLP merkezleri ya da Yoga akademileri bu alanlarda uzmanlık eğitimi veriyorlar.

Bioenerji, Reiki, Enerji şifacılığı, Enerji tıbbı gibi isimlerle anılan çok sayıda uygulama aslında aynı temel iddiaya dayanır (New Age pratikleri bir disiplin etrafında toplanmadığı için, isimler ya da anlatılar gruptan gruba değişebilir). İnsan vücudunda ve tüm canlılarda ortaya çıkan, Aura onları tamamen çevreler. Bazı gruplar Aura enerjisine "yaşam gücü", "hayati enerji", "prana" veya "chi/qi" gibi farklı isimler verir. Bu enerji hem fiziksel hem ruhsal, hem de zihinsel olarak bizi etkiler ve sağlıklı bir bireyde küre ya da elips şekildendir. Bazılarına göre bu enerjiyi direk evrenden alırız, bazılarına göre ise bu enerji bütün canlılarda vardır. Aura, salgılarımız, hormonlar ve organlarımızın çalışmasına etki eder. Bundan dolayı bu enerjide oluşan dengesizlikler kişiyi korumasız bırakır ve kişi hastalanır. Bioenerjiciler kişinin Aura'sına bakıp sorunları tespit eder ve enerji aktarımı ile iyileştirdiklerini iddia ederler.

Bazen bu enerji "çakralar" kavramı ile ilişkilendirilirler. Çakralar insan vücudundaki "enerji merkezleri" olarak tanımlanırlar. Bu çakraların, kişinin sağlığı, duyguları ve spritüal durumuyla ilgili belirli fiziksel ve duygusal yönlerle bağlantılı olduğu iddia edilir. Bu çakraları dengelemek ve hizalamak, uyum ve sağlık sağlamak için önemlidir. Çakraları dengelemek ya da Aura'yı düzenlemek için Reiki, akupunktur, enerji şifası ve kristal şifası gibi çeşitli alternatif ve tamamlayıcı şifa uygulamaları kullanılır.

Ölçülemeyen New Age "enerji"

Bu noktada iki soru sorabiliriz. Birincisi New Age'te karşımıza çıkan ve çoğu zaman fizik ve kuantum mekaniği ile ilişkilendirilen enerji kavramı yukarıda tanımladığımız fiziki enerji kavramı ile gerçekten ilişkili midir? İkincisi çeşitli isimlerle anılan bu enerji şifacılığının çalıştığını düşünmek için elimizde bilimsel veriler var mı?

Önce birinci soruyu ele alalım. New Age çevreleri tarafından kullanılan enerji fiziki enerji kavramı ile ilişkisizdir. Yukarıda gördüğümüz gibi fiziki enerji joule ya da başka bir birim cinsinden kolayca sayısal olarak ifade edilebilir ve çeşitli şekillerde ölçülebilir. Ayrıca da çeşitli denklemler aracılığı ile de sistemlerin enerjisi daha ölçülmeden önce öngörülebilir. Bu da fiziksel enerji kavramını sağlam bilimsel testlere tabi tutmayı mümkün kılar. Buna karşılık, New Age enerji kavramı sayısal olarak ifade edilebilir ve ölçülebilir değildir. Bu enerji biçimini ölçmek için standartlaştırılmış bir birim veya yaygın olarak kabul edilen bir yöntem yoktur. Bundan dolayı bu enerji türü hiçbir bilimsel teste tabi tutulamaz. Teorik olarak da hesaplamanın hiçbir yolu yoktur.

New Age enerji kavramının, bilimsel enerji kavramından farklı olduğunu düşünmemiz için en önemli gerekçe az önce ele aldığımız enerjinin korunumu kanunudur. Enerji yoktan var olamaz ve yok olamaz, Aura fiziksel enerji ile aynı türden bir yapıysa o zaman bu enerji potansiyel, kinetik ya da kütle enerjisinden ortaya çıkıyor ve yok olduğunda da ona dönüşüyor olması gerekir. Ancak bugüne kadar hiçbir bilimsel deneyde böyle bir dönüşüm gözlemlenemedi. Dolayısı ile New Age mensuplarının enerji derken kast ettikleri şey fizikteki ya da kuantum kuramındaki enerji olamaz.

Şimdi ikinci soruya dönelim. New Age mensuplarının iddiaları ne derece doğrudur? Modern bilim ve tıpta Aura isimli bir enerji yoktur. Kişileri gizemli bir enerjideki dengesizlikten ziyade, bakteriler, genetik faktörler, yaşam koşulları, kişinin beslenmesi gibi biyo-kimyasal faktörler hasta eder. Bu enerjiye inanmamız için gerekçeler olmadığı gibi inanmamak için de gerekçelerimiz vardır. Bioenerji ve türevleri üstüne yıllarca araştırma yapan alternatif tıp üstüne uzmanlaşmış Akademisyen hekim Edzard Ernst, topladığı klinik veriler sonucunda, bu yaklaşımların sağlık üstüne hiçbir olumlu etkisi olmadığını tespit etmiş, çoğunu ticari dolandırıcılık olarak adlandırmıştır.

Aura'cıların geçemediği test

Aura ve biyoenerji uzmanları onlarca kere bilimsel teste tabi tutulmuşlardır. İlk defa, Aura kavramını bilimsel teste tabi tutmayı akıl eden 11 yaşındaki Amerikalı bir çocuk olan Emily Rosa idi. Rosa bu iddianın gerçekliğini araştırmak amacıyla basit ama akıllıca bir yöntem hazırladı. Buna göre Rosa, üstünde insan eli geçecek şekilde açılmış iki deliğin bulunduğu bir paravanın arkasına geçiyordu. Şifacı paravanın diğer tarafında oluyor ve ellerini bu iki delikten paravanın diğer tarafına uzatıyordu. Bu esnada Rosa elini şifacının sağ veya sol elinin altına koyuyordu. Rosa hangi yönü seçeceğine
para atışıyla ve o anda karar veriyordu. Şifacılardan istenen "enerji alanından" faydalanarak Emily'nin elinin şifacının hangi elinin altında olduğunu tahmin etmeleriydi. Eğer şifacılar gerçekten kişinin "aura"sını hissedebiliyorlarsa, doğru tahmin oranın yüzde ellinin üstünde olması gerekiyordu.

21 şifacının katılmayı kabul ettiği deney sonucunda şifacılar yüzde 44'lük bir doğru tahmin oranı tutturdu ki bu şans eseri tahminden bile kötü bir sonuçtu. Rosa sonuçları yayınlayarak, bilimsel yayın yapan en genç kişi oldu. Rosa'dan sonra çok sayıda test yapıldı. Şifacılara, karanlık odada kaç kişi olduğu, paravan arkasında insan olup olmadığı, kişinin hangi paravan arkasında olduğu gibi çok sayıda test uygulandı ama şifacılar hiçbirinde sözde hissettikleri Aura'yı boşluktan ayırmayı başaramadılar. Sözde Aura'yı tespit edemeyenlerin, kalkıp ondan hastalık teşhisi yapıp iyileştirmesini beklemek saçmadır.

Bazı şifacılar, Aura'nın fotoğrafını Kirlian yöntemi ile çektiklerini iddia ederler. Kirlian fotoğrafçılığı, yüksek voltajlı, yüksek frekanslı, düşük amperli elektrik alanına dayalı aygıtlarla iletkenlerin resmini çekmeye dayanan bir elektrografik fotoğrafçılık tekniğidir. Bu teknik 1939 yılında Semyon Kirlian tarafından şans eseri bulundu. Eğer fotoğraf plakalarına yüksek voltaj verip üstüne bir cisim koyarsanız, korona boşalması olarak bilinen fenomen sonucunda fotoğraf plakasında cisimden ışık çıktığını gösteren bir resim oluşur. Korona boşalması olarak bilinen fenomen, iyonize olmuş hava molekülleri ile iletkendeki serbest elektronlar arasında oluşan potansiyel fark sonucu oluşan elektrik boşalmasıdır.

Şifacılar ellerini bu plakalara koyarak resimlerini çekmekte ve size ellerinden çıkan "enerjiyi" göstermektedirler. Ancak herhangi bir iletkeni alıp bu plakalar üstüne koyarsak gene aynı görüntü açığa çıkmaktadır. Yoksa tüm metaller mi şifa yeteneğine sahiptirler? Tabii ki hayır, aslında fotoğrafı çekilen şey korona boşalmasıdır ve korona boşalması basit elektromanyetik teori ile açıklanabilen, herhangi bir gizem taşımayan bir fenomendir.

Özetle bioenerji ve türevleri de, ne yazık ki insanları ümitlendirip paralarını almaktan başka hiçbir işe yaramamaktadır. Burada kullanılan "enerji" kelimesinin ise bilimde kullanılan fiziki bir büyüklük olan enerji kavramı ile hiçbir ilgisi yoktur.

Lacivert Dergi'nin bu sayısına yazmam istendiğinde Türk edebiyatının sevdiğim kalemlerinden Murat Menteş'in "Şeyhim beni Işınla" şiiri geldi aklıma. "Şeyhim beni 70'lere ışınla /3 milyar saniyem bitmeden önce /Sonsuzluğu bükeyim, kalan ömrümce /Tasavvuf strese iyi geliyor bence."

Menteş aslında yaşadığımız çağa ilişkin modern insanın arayışını mizahi bir tarzda çok anlamlı bir biçimde dile getirmiş. Modern insan, gündelik hayatın içinde her an çevrimiçi olmasına rağmen yalnızlığını ve ıstırabını gideremeyen garip bir döngüsellik yaşıyor. Dindarlığın yerini daha hızlı
bir sekülerleşme alırken garip biçimde camiyi terk eden insan, kuantum terapisi, enerji terapisi, bilinçaltı temizlik uzmanı, kozmik enerji terapisi, bilinçaltı yıkama gibi uzayıp giden seküler ruhanilerin kollarına atıverdi kendisini. Bilim ilerledikçe modern insanın dinden boşalan manevi arayışını bu modern seküler dindarımsı hurafeler kaplıyor. O yüzden seküler bir çağda değil, postseküler bir çağda yaşadığımızı söylemeliyim.

"Ben sadece bir kablo gibi Allah'ın enerjisini size aktarıyorum. Tanrım beni şarj eder misin!" Bir enerji terapistinin insan ile Tanrı arasındaki ilişkiyi kablolama üzerinden anlatması, anlatıya ne kadar bilimsel ve metafizik bir derinlik katıyor tartışılsa da toplumsal karşılık bulduğu kesin. Öyle ki bir seansı 400 TL ile 1500 TL'yi bulan bir sektörden bahsediyoruz. Reiki enerjisinin nasıl bir enerji olduğunu ve nasıl kullanıldığını açıkladığını düşünen terapistimiz anlaşılan bu şekilde kendisini bu enerji ile diğer bireyler arasında bir aracı, bir kanal olarak görüyordu.

Sufizmin Şeyh ile Mürit arasındaki derin tecrübeye dayalı ve uzun soluklu yolculuğu (seyr-u süluk) anlaşılan bir saatlik bir enerji aktarımı ile karşılanır olmuştu! Tanrı'nın insanlığa gönderdiği mesajları Tanrı'dan alıp insanlara duyuran peygamberler, kutsal kitapları, dua, ibadet modern insanın arayışını kesmemiş olacak ki yeni kanallar arayışına girmiş.

Yolda olmak: Arayanlar ve arananlar

Gerçekten neler oluyor bu insana ki kurumsal dinlerin öğretileri, ibadetleri yüzyıllardır Tanrı ile bağ kurmasını sağlarken şimdi yeni arayışların içinde kozmik, metafizik enerji uzmanlarına başvurur oldu? Georg Simmel "İnsan mükemmeli arayan varlıktır. Bu iradeden daha fazlasıdır. 'Anladığımızda', sorduğumuzda ve yanıtladığımızda da ararız. Yaşam- bilgeliğinin bahsettiği pratik yaşam biçimleri arasında 'arama' pek görülmez. En yüksekten
en düşüğe kadar yaşamdaki muazzam rolü genellikle göz ardı edilir. Oysa tüm etkinliğimizde arama var." derken insanın varoluşsal özelliğine dikkat çeker. Çocukken o parmağı her yere sokmaya başlayarak aramaya başladık aslında. İnsan arayışı içinde olan bir varlıktır. Ne mi arar: Bağlanmak için arar, gücü arar, arzuyu, şehveti, aşkı, hakkı arar, adaleti arar, Tanrı'yı arar kısacası hayatı için bazen eksik olanı bazen de anlamlı gördüğü şeyi arar. Aramaktan vaz geçtiği anda da ölümü sahiplenmiş olur, tükenir ve biter. Ateistler dahi dinin yerini alacak olsa bile bir tür inanç arama ihtiyacının devam ettiği bu eğilimin tuhaf kurbanları gibi görünür.

Pek çok araştırma, "aramanın" köklerinin, organizmaları çok çeşitli belirli çevresel hedef nesnelerinin peşine düşmeye ve bunlarla etkileşime girmeye iten oldukça karakteristik psiko-davranışsal ve nörobiyolojik süreçlere dayandığını göstermektedir. İnsandaki arama sistemi yalnızca keşfetmeyi, araştırmayı ve yiyecek aramayı teşvik etmekle kalmaz, aynı zamanda diğer birçok duygusal dürtünün iştah açıcı ve beklentisel uyarılma biçimleriyle
enerji kazanmasına izin verir. Bu yüzden son zamanlarda yapılan araştırmalar depresyonla arama eğilimindeki duygusal eksiklik ve işlev bozukluğu arasında yakın bir ilişki olduğunu öne sürer. Aramaktan vazgeçtiğimizde sistem kendini kapatır ve insan derin bir depresyona girer. Bundandır ki aramak ile bulmak arasında kesin bir bağ yoktur. Bulduğumuzda aramanın sonu gelmiş olmaz, arama bizatihi insan için bir enerji kaynağı ve ödüldür. Bu yüzden insanlar mekân değiştirir hatta din değiştirir.

Pazar renklenince arayışlar da renklendi

Geleneksel toplumlarda insan yolculuğunu tamamlamak için dış dünyada çok fazla uyarana maruz kalmazdı. Modern toplumda arayanlar için pazar çok renkli ve çeşitli hale geldi. Yerleşik kurumsal dinlerin mensuplarında hissettirdiği tatminsizlik, pazara ayak uyduramama, kurumsal dinlerin öğretilerindeki durağanlık, sansasyonel haberlerle yıpranmışlık, mistik tecrübenin yozlaşması çağımız insanını cami/kilise çevresinin dışında yeni tecrübelere doğru itmedi daha beteri fırlattı.

Arayanlara sunulan çağdaş nesneler kadim inanışlara nazaran daha davetkâr, daha özgür, daha kolay ve ulaşılabilir. Geleneksel inanışlar ve öğretiler merkezi bir sistem ve mimari içinde yükselen minareler ve sütunlar gibiyken yeniçağ inanışları daha ziyade farklı renklere boyanmış, özel dizayn edilmiş, daha kolay deriştirilebilir ve ödünç fuar alanı gibidir. Camiler, dergâhlar, tekkeler ibadetin yeri olabilir ama fuar da eğlenmenin, hazzın ve keşfin yeri vardır. Ve en önemlisi, bu yeni çağın sunduğu temalar melez ve sentez desenlere sahiptir: İçeriğinde Ezoterizm, Şamanizm, Hinduizm, Budizm, Taoizm gibi uzak doğu dinleri ile mistik öğretiler vardır.

Theodor W. Adorno'nun ifadesiyle yeni çağın astroloji ve neo-pagan uygulamaları, inançları sahte bir irrasyonellik yanılsaması satar ve bu nedenle geleneksel olan mistik tecrübenden daha fazla bir oranda kendisini benimsetir. Bilim ilerledikçe insanlarda gizemli olana ilgi kaybolmaz. Aksine özgünlük, farklılık, ulaşılmazlık duygusu daha fazla artar. Bu kimsenin alamadığı pahalı bir markayı alan seçilmişlik duygusu gibidir. Deneyimlenilmeyeni deneyimlemek haz verir ve benlik duygusunu kamçılar.

Çağdaş insan dünyaya fırlatılmış olmanın verdiği yabancılaşmayla gizciliği yeniden dirilmiştir. Ruhun ölümsüzlüğüne inanan ama Tanrı'nın varlığını, sonunda doğanın yüceltilmesine varan bir tür panteizm, dolayısıyla Tanrı'nın vahiy ve Peygamber gönderildiğini şiddetle yadsıyan yeni insan ortaya çıkmıştır. "Enerjiye, astrolojiye inanıyorum ama dinlere inanmıyorum" demek "Tanrı Öldü" mottosuna değişik bir bakış açısı getirir. Tanrı yoktur ama Tanrı'nın eli hala aramızdadır.

Tüm bilimsel gelişmelere rağmen insanın evrendeki yalnızlığı bitmiyor. Sosyal, ekonomik ve politik sorunlarla ancak bireysel düzeyde manevi bir aydınlanma ile baş edebiliriz. Bu aydınlanmayı kadim inançlarla ve dinlerle temasa geçerek çözemediğimizde kişisel yaşamın manevileştirilmesi için renkli pazara başvurmamız gayet doğal aslında. Sonuçta materyalizmekarşı çıkarken mistik olanı pazardan satın alarak hem dinlerin kuralcı öğretilerinden uzaklaşmış oluyoruz hem de tatmin edilmiş olarak rahatlama imkânı elde edebiliyoruz.

Artık mahallemizdeki camiye ihtiyacımız yok zaten mahallemizi de yok. Medyumların, astrologların, grafologların, kehanetçilerin ve her türden şifacının, enerji terapistinin sayısız uygulamaları ve bu hizmetleri mesken bazında sunan birçok lüks klinik, doğal tedavi tesisi ve diğer kuruluşla hizmetimizde. Arayanlara hizmet sunan hatta bize ne aramamız gerektiğini bile söyleyen geniş bir pazar ve ürün gamı var.

Artık bir kült iklimi ve kültürü altında dinlerin yerini alan yeni çağın inançları arasında hem tüketebilir hem de inanabiliriz. Haramları ve yasakları olmadan bir inançlılar kardeşliği sunan geniş bir cemaatin üyeleri olabilme imkânına kavuştuk. Pazardan ya da AVM'lerdeki ışıltılı mağazalardan seçer gibi maneviyat seçebiliriz. Satın alınan maneviyat bulunan hakikatten daha fazla haz veriyor olmalı.

Komplolar ve maneviyat arayışları

Son birkaç on yılda, komplo teorileri korkunç olayları anlamlandırmanın yaygın bir yolu haline geldi. 11 Eylül saldırıları, Ebola, AIDS, Domuz gribi
ve en son Korona gibi virüsler hakkındaki resmi iddiaların hepsine alternatif, ancak yaygın olarak paylaşılan ve seçkinler tarafında bilinen gizli bilgiler ve sırlar ortaya saçıldı. 20. yüzyılın başında, Sigmund Freud komplo teorilerini "paranoyak kişiliğin" bir belirtisi olarak görüyordu; nihayetinde bastırılmış ve yüceltilmiş eşcinselliğin neden olduğu psikolojik bir patolojiydi. Bugün ise gerçeğin arkasındaki sırrı keşfetmenin, sürüden ayrılmanın bir farklılığı olarak öne çıktı.

İlginçtir komplo teorilerine inanmak ile yeni çağdaş gizem ve sır kültüne inanmak arasında doğal bir ilişki vardır. Komplo teorisi, üstesinden gelinmesi gereken dünyevi bir kötülük olduğuna inanmamızı sağlar. Bu kötülüğe karşı da ancak seçilmiş, aydınlanmış bir topluluk karşı koyabilir. Yeni çağın maneviyat ruhanileri de küresel bilinçte yeni bir uyanışın öncüleri olan bu arayanların her şeyi değiştirebileceğini söyler. Dinin Ortodoks yorumunda kaçmak ile toplumun genel kabullerinin dışında durmak arasında ortak bir sınır vardır. Dünyayı gizli güçlerin yönettiğine inandığınız ölçüde gizem inançlarına da yakınlaşmış oluruz.

Bu yüzden Batı'da ökültik inançlar ile aşırı sağ faşizmi arasında her zaman çok sıkı bir ilişki olmuştur. Marisa Meltzer'in "Yeni Çağ ve Aşırı Sağ Hareketler Arasındaki Rahatsız Edici İlişkisi" üzerine yazıları beyaz üstünlükçülüğün ve aşırı sağ faşizminin suç faaliyetlerini ve şiddeti haklı çıkarmak için hem Hıristiyanlıktan gelen mistisizmi hem de Odin'e dayanan ırksal pagan İskandinav mitolojilerini nasıl melezleştirdiğini ortaya kor. Bu da gösteriyor ki yeni maneviyatçılığın melez biçimleri ve enerjinin gücü bizi bireysel arınma kadar bedenin aşırı denecek kadar öne çıkarılarak ırksal bir faşizme dönecek kadar hassas bir konuyu içermektedir.

1970'ler ve 80'lerde bir rüzgâr gibi esen yeni çağ maneviyatçılığı ruhsal dönüşümün temeli olarak evrensel barışı, umudu ve sevgiyi teşvik ederken, bugün bu inançların bazı yönleri kişisel gelişim gibi manevi değerlerle süslenmiş Avrupalı ve Amerikalı aşırı sağın örgütleyici güçlerine dönüşmüştür. Bu yüzden yeni çağın insanı nereye ve hangi bedene ışınlanacağına dikkat etmesi gerekir!

Yeryüzünde cennet arayanlar dünyayı cehenneme çevirebilir.

"Dünyada yeni bir enerji dönemi başlıyor", "küresel enerji krizleri yaşanması öngörülüyor" gibi sözleri son zamanlarda sıkça duyuyoruz. Dünyada enerji piyasalarında ne gibi değişiklikler, gelişmeler yaşanıyor?

Enerjide devrim niteliğinde reformların gerçekleştiği, dönüşümlerin yaşandığı bir dönemdeyiz. Bunun birçok sebebi varama tetikleyici ana unsur iklim değişikliği. Diğer fosil yakıtlara kıyasla görece temiz olan doğalgaz çağımızın en gözde enerji kaynaklarından biri haline gelirken doğalgaza erişim çabaları dikkat çekiyor, Ortadoğu'daki petrol savaşları yerini doğalgaz mücadelesine bırakıyor adeta. Bugün Akdeniz'de yaşanan deniz yetki alanları çatışmasının temelinde de Akdeniz'deki dev potansiyel nedeniyle yine bir doğalgaz mücadelesi var. Diğer taraftan enerjide jeopolitik dengeleri değiştiren Rusya-Ukrayna Savaşı ile doğalgaz tedarikine ve piyasasına çok önemli etkileri olan bir kriz durumu ortaya çıkmış durumda. AB gerek elektrik enerjisinde gerek sanayide gerekse de konutlarda ciddi miktarda doğalgaz kullanırken baş tedarikçisi Rusya'dan ithalatı önemli ölçüde azaltacak önlemleri devreye almış durumda. 2021 yılında AB doğalgaz ithalatının yaklaşık yarısı Rusya'dan gelirken 2022 yılında doğalgaz ithalatında Rusya'nın payı dörtte birin altına düşürüldü. Savaş durumuyla birlikte AB, doğalgazda Rusya'ya olan bağımlılığı tümüyle ortadan kaldırmak istiyor. Bu kısa vadede mümkün olmasa da enerji tedarikinde önemli değişimlerin yaşandığı, doğalgaz piyasasında yeniden yapılandırmanın gerçekleşeceği anlamına geliyor. Bu yapılanma sürecinde temel amaç ise Rusya'ya olan bağımlılığı ortadan kaldıracak yeni bir rekabetçi piyasa oluşturmak... AB'de bunlar yaşanırken Karadeniz'de gaz keşfettik ve bu gaz gerekli alt yapı çalışmaları tamamlanarak kullanıma hazır hale geldi. Bu gelişmeler gazda Türkiye için esasen çok önemli bir açılım fırsatı yaratıyor. Sırf Türkiye için değil, daha geniş bir
coğrafyadan bakarsak tüm bölge ülkeleri için doğalgazda kaynak çeşitliliği, rekabetçi fiyatların oluşumu ve arz güvenliğinin sağlanması noktasında ciddi bir fırsat. AB'deki yeniden yapılanma sürecinde ülkemizde esasen gazın gazla rekabet edebileceği bir ticaret merkezi oluşturmaya
imkân sağlıyor. Proaktif bir enerji diplomasisi sayesinde ülkemizde AB'nin de referans alacağı fiyatların oluştuğu uluslararası bir gaz ticaret merkezi kurulması fırsatı ortaya çıkmış durumda... Öte yandan ülkemizde de enerji sektörü için devrim niteliğinde yeni gelişmeler görüyoruz. Mesela Türkiye'nin elektrikli otomobili TOGG'un bu yıl üretimine başlanmış olması sadece ulaştırma sektörü değil aynı zamanda enerji sektörü için de devrim niteliğinde bir değişim çünkü ulaştırma sektöründeki elektrifikasyonun gerektirdiği teknolojik dönüşüm bütün enerji sektörünü etkiliyor. Bir taraftan elektrikli otomobillerin ilave elektrik ihtiyacını karşılayacak elektrik santrallerinin kurulması gerekecek, diğer taraftan akaryakıt ürünlerine olan talebin azalması söz konusu.

Rusya-Ukrayna krizi Avrupa'da ciddi bir doğalgaz sorununa yol açtı. Bu krizden Türkiye de etkileniyor mu?

Rusya'nın bir taraftan Kuzey Akım boru hattı ile Almanya, Yamal boru hattı ile Beyaz Rusya ve Polonya, Güney Akım boru hattı ile Ukrayna ve TürkAkım boru hattı ile de Türkiye üzerinden Avrupa'ya erişimi var, ancak Rusya-Ukrayna savaşı ile birlikte bunların kullanımı büyük ölçüde durmuş durumda. Bu yıl AB için şanslı bir yıldı çünkü havaların görece sıcak gitmesi sebebiyle ısınma için olan doğalgaz ihtiyacı nispeten düşük seyretti. Depolanan stoklardaki gaz miktarlarıyla AB bu kışı çıkardı fakat önümüzdeki kışı çıkarabilecek mi, şüpheli. Önümüzdeki kış havalar soğuk gittiğinde, sanayi biraz toparlandığında AB'de gaz sıkıntısı oluşacağını öngörüyoruz. İlave talebi AB'nin yerli doğalgaz üretimiyle karşılaması mümkün değil, çünkü AB üretiminin de gerilediğini görüyoruz. Bu sebeple AB'nin doğalgaz talebi artmasa bile doğalgaz ithalat ihtiyacı artacak. Bu durum da Türkiye için bir fırsat aslında. Buradaki asıl konu Rusya'nın doğalgaz gücünü politik amaçlarla bir silah gibi kullanarak AB arz güvenliğini tehlikeye sokmasının önüne geçecek bir yapının kurulması. Bu da ancak arz tarafında kaynak çeşitliğilinin olduğu rekabetçi bir piyasa yaratılarak mümkün olur. Bunu AB'nin yaratması mümkün değil çünkü etrafında başka kaynak yok ama az önce bahsettiğimiz rekabetçi piyasanın merkezinin Türkiye'de oluşturulması mümkün. Çünkü Türkiye'ye Hazar Denizi'nden de Orta Doğu'dan da doğalgaz geliyor. Şimdi kendi gazımız da var. Zaten Putin'in "Türkiye'de gaz ticaret merkezi kuralım" önerisi bu motivasyonla yapıldı çünkü Rusya gazını satmak istiyor, Avrupa da tek ülkeye bağımlı olmadan ucuz doğalgaz kullanmak istiyor. Aynı zamanda Türkiye, AB ile olduğu gibi Rusya'yla iyi ilişkileri olan bir ülke. Savaş sürecinde dengede bir politika yürütüldü ve bu sayede, tüm alternatif kaynaklar da Türkiye'nin etrafında olduğu için, Türkiye uluslararası bir gaz ticaret merkezi kurulması için ideal bir konumda ve tarihi bir fırsat yakalamış durumda.

Türkiye bu krizlerin ortasında nasıl bir yol izlemeli?

Türkiye coğrafi olarak şanslı konumda ve bahsettiğimiz ticaret merkezi olma vizyonu zaten ortaya konulmuş durumda. Bunu artık vizyon olmaktan çıkararak hayata geçirme fırsatını yakalamıştır. Diplomatlarımız bu konularda çaba gösteriyorlar mutlaka, fakat bu başlı başına tam zamanlı bir çalışma isteyen, tamamen enerji özelinde birimlerin kurulmasını gerektiren bir durum. Enerji diplomasisi şu an büyük bir öneme sahip. İşin jeopolitik ayağıyla beraber yurt dışında enerji sektörü yetkilileriyle iyi ilişkilerin kurularak bağlantıların koordine edilmesi ve işbirliğinin geliştirilmesi gerekiyor.
Hem enerji ihracatı hem de ülkemize enerji sektöründe dış yatırımcı çekilmesi için lobi faaliyetlerin yürütülmesi, tanıtımların yapılması gerekli. Örneğin şu an yenilenebilir enerji ekonomik olarak oldukça cazip hale gelmiş durumda ve ülkemizin yenilenebilir enerji potansiyeli çok yüksek. Yurt dışından yatırımları ülkemize çekmek mümkün.

Küresel anlamda ciddi bir doğalgaz krizi varken zamanında uğruna savaşlar yapılan diğer enerji kaynakları önemini mi yitirdi?

Hayır. Petrol ihtiyacı sıfırlanmayacak, önemini yitirmeyecek. Ulaşımdaki elektrik dönüşümü zaman alacak. Ayrıca petrol akaryakıt üretimi dışında petrokimya sanayinde plastik, boya, lastik gibi 6 binden fazla ürünün üretiminde kullanılıyor. Yıllarca "petrol rezervleri bitecek" söylemlerini duyduk. Bu doğru değil. Yeni petrol rezervleri keşfediliyor, gerek kaya formasyonlarında gerekse denizlerde önemli keşifler var. Teknolojinin gelişmesiyle birçok farklı petrol kaynağı ekonomik oluyor, üretilmeye başlanıyor. Petrol önemini yitirmeyecek fakat yeşil enerji bir adım öne geçecek. Dolayısıyla burada da bir dönüşümün yaşanacağını söyleyebiliriz. Mesela şu an bütün petrol şirketleri yenilenebilir enerji teknolojilerine yatırım yapmaya başladılar. Petrol rezervinde Venezuela'dan sonra ikinci sırada, petrol ihracatında ilk sırada olan bir numaralı petrol ülkesi Suudi Arabistan 20-30 yıl sonrasında kendini enerjide yine bir numarada görüyor ama petrolde değil, yenilenebilir enerjide, hidrojende konumlandırıyor. Petrolden kazandıkları gelirleri kanalize ettikleri alanlar çok ciddi biçimde hidrojen ve yenilenebilir enerji. Çin'de hala çok miktarda kömür kullanılıyor fakat burada da temiz enerjiye ciddi anlamda yatırımlar yapılıyor. Bizim de yatırımları uzun vadeli planlamamız, doğru teknolojilere yönelmemiz lazım. Bunları iklim değişikliğiyle beraber değerlendirmek gerekiyor. Dünya genelinde temiz enerjiye geçiş süreci iklim krizini önlemenin bir hareketi olarak başladı. Karbon yoğunluğunu azaltmak üzere verilen desteklerle ortaya çıkan, yaygınlaşan, rekabetlerin önünün açıldığı ve maliyetlerinin de düştüğü hareketler olduğunu söyleyebiliriz. Biz enerjide dışa bağımlılığımızı azaltmak istiyoruz, ithalata milyarlarca dolarlar vermek istemiyoruz. Buradaki en büyük soru işareti ithal kömür. Yerli kömür santrallerimizle beraber elektrik üretiminde kullandığımız ithal kömür var. Kömür santrallerinde üretilen elektrik enerjisinin yarıdan fazlası yurtdışından ithal edilen kömürden geliyor. Burada bir parantez açılması, ithal kömür kullanımına ilişkin politikaların gözden geçirilerek yeniden değerlendirme yapılması gerektiği kanısındayım.

Doğalgazda Karadeniz'de keşfettiğimiz gazla dışa bağımlılığı azaltmayı hedefliyoruz. Bulunan bu gaz neden önemli?

Her türlü mal ve hizmetin üretiminde, kişi bazında gündelik yaşantımızda da en temel ihtiyaç enerji. Enerjide dışa bağımlılık olduğu sürece ekonomik bağımsızlığı sağlamak mümkün değil zira sanayici için önemli bir maliyet unsurudur enerji. Enerji fiyatlarıyla bir ekonomiyi etkileyebilmek mümkün çünkü yükselen enerji maliyetleri üretilen ürünlerin rekabetçiliğini etkiliyor ülkelerin ekonomisi üstünde ciddi bir baskı yaratabiliyor. Bunun için enerji bağımsızlığı çok kritik bir öneme sahip. Bu yüzden Karadeniz'de çıkarttığımız doğalgaz çok önemli. Kendi enerji kaynaklarımızla gelen bağımsızlığı sadece ithal ihtiyacın azalması, fiyatların ucuzlamasıyla sınırlı görmemek lazım. Türkiye hakikaten bağımsız ve enerjide kendi kendine yetecek bir güç haline geldiği zaman ekonomiye dışarıdan olan etkiler minimize olacaktır. Son yıllarda döviz kurlarında oynaklığın temeline bakarken dış etkiler üzerine de düşünmek lazım. Şu an tüm dünyada enerji fiyatları artmış durumda. Enerji maliyetlerindeki artış ekonomiye ve beraberinde hayatımıza yansıyor, enflasyon ve hayat pahalılığı olarak geri dönüyor. Dışa bağımlılığı az olan güçlü bir ülke olduğunuz takdirde enerji fiyatlarını da kontrol
edebileceksiniz. Karadeniz'de çıkarttığımız kendi gazımız sayesinde bugün evlerdeki tüm doğalgaz tüketimini 1 ay boyunca ücretsiz, aylık ortalama 25 metreküplük tüketimin de 1 yıl boyunca ücretsiz olması sağlandı. Kendi gazımız olmasaydı bu yapılamazdı, yaptırmazlardı. Enerjide kendi kendinize yetecek hale geldiğiniz zaman dış etkenlerden etkilenmeniz de minimize oluyor. Ülkemizdeki doğalgaz keşfi bir taraftan dışa bağımlılığın azaltılması, diğer taraftan kendi gazımızın artık yurt dışına ihraç edilmesi bakımından önem taşıyor. Biraz önce bahsettiğim üzere ticaret merkezi vizyonumuza hayat kazandıracak bir fırsat ortaya çıkartıyor. Bununla birlikte başka ülkelerin enerji arz güvenliğinde önemli bir ülke haline geliyorsunuz. Dolayısıyla başka ülkelerin çıkarları sizin çıkarlarınızla bir anda paralel hale geliyor, dış politikada öncelikler, stratejiler bu çerçevede şekilleniyor. Bunun gibi ilk bakışta görünmeyen birçok dolaylı etki, birçok hedef sayılabilir bu projede. Ülkemiz lehine yeni güç dengeleri kurulmasını sağlayan çok önemli bir fırsat ortaya çıkmış durumda.

Karadeniz'deki bu keşifleri anlatırken "Türkiye'nin burada edindiği tecrübe Akdeniz'de de işe yarayacak" diyorsunuz. Akdeniz'de neler oluyor şu an?

Akdeniz'de de çok ciddi miktarda enerji kaynağı olduğunu biliyoruz. Mısır açıklarında Zohr yatağı, İsrail açıklarında Leviathan yatağı gibi önemli keşifler var. Bunların dışında ABD'nin Doğu Akdeniz için yaptığı araştırmalar sonrası açıklanan rakamlar, AB'nin finanse ettiği çeşitli araştırmalar
mevcut. Akdeniz'de deniz tabanındaki metan sızıntıları, çamur volkanları bulunan yerleri, gaz hidrat yataklarını biliyoruz. Bunlar Doğu Akdeniz'de yoğunlaşmış durumda. Hem gaz hidrat hemde doğalgaz olarak çok büyük bir potansiyel olduğu açık. Biz de Akdeniz'de sismik arama ve sondaj çalışmaları yürütüyoruz ama Karadeniz'deki keşif ile birlikte öncelikle Karadeniz'e odaklanmış durumdayız, gazın karaya getirilmesi ve kullanımlası noktasında çok ciddi bir tecrübe edinmiş bulunuyoruz. Karadeniz'de kendi münhasır ekonomik bölgemizdeki çalışmalarımız sonucunda gazı bulduk ve artık çıkartıyoruz. Sınırlar belli olduğundan Karadeniz'e kıyısı olan diğer ülkelerle herhangi bir tartışma sözkonusu değil. Akdeniz'de böyle değil. Bizim deniz yetki alanlarımıza yönelik hak iddia eden birtakım başka ülkeler, mavi vatanımıza kasteden girişimler var. Bunlara karşı ilk olarak Libya'yla karşılıklı kıyılar temel alınarak deniz yetki alanlarının sınırlandırılması anlaşması yapıldı. Benzer şekilde karşılıklı kıyılar temelinbde anlaşmaların Mısır, İsrail, Filistin gibi Akdeniz'e kıyısı bulunan diğer ülkelerle de geliştirilmesi söz konusu olabilir. Bu açılımlar Akdeniz'deki enerji kaynakları açısından karşılıklı kazançlar sağlayacak önemli iş birlikleri ortaya çıkaracaktır. Bu da jeopolitikayı şekillendirecek, yeni güç dengelerini kuracak bir durum. Eğer donanmanızda güçlü gemileriniz, teknolojiniz yoksa Akdeniz'de gaz bulsanız da size çıkarttırmazlar. Askeri anlamda güçlü olmadığınız sürece bölgede hiçbir şey yaptırmazlar. Orada ciddi bir pasta var ve herkes pay almanın peşinde. Akdeniz'deki kaynaklar, rezervler olmasa, potansiyel bilinmese belki de deniz yetki alanları anlaşmaları yapılmış, münhasır ekonomik bölge ilan edilmiş olurdu. Doğu
Akdeniz şu anda tam bir jeopolitik satranç tahtası konumunda. Caydırıcı askeri gücünüz yoksa o zaman diğer ülkeler sizi sömürmek, kaynakları elinizden almak için her türlü yolu deneyecekler. Geçmişte bu Ortadoğu'da yapıldı, hala rahat bulmayan bir coğrafyadır burası. Bunları birbirini
destekleyen bir zincirin halkaları olarak düşünmemiz gerekiyor. Ortadoğu'daki petrol savaşlarının yerini doğalgaz mücadeleleri alıyor derken bundan bahsettik aslında.

Türkiye Akdeniz'de de söz hakkına sahip olmak için ciddi girişimlerde bulunuyor…

Türkiye'deki doğalgaz ticaret merkezi vizyonuyla paralel bir oluşum olduğu takdirde Akdeniz'den çıkarılan doğalgaz Türkiye üzerinden Avrupa'ya ulaştırılmak üzere yeni bir kaynak olarak eklenebilir. Akdeniz'deki yatakları işleten şirketler ve ülkeler kendi kullanabilecekleri miktarın haricinde ekonomik değer yaratmak için Avrupa'ya satmanın planlarını yapıyorlar ama Türkiye'yi denklleme koymadan gazı Avrupa'ya götüremiyorlar. Uzun yıllar İsrail gazı için denediler, "Akdeniz'den bir boru hattı yapalım" dediler. Dünyanın deniz altındaki en derin ve uzun boru hattı olacak bu proje çok
maliyetli bir hatta dönüştü ve bunun ekonomik olarak mümkün olmayacağı anlaşıldı. Piyasada 3 lira olan bir şeyi 5 liraya mâl edecekseniz bu yatırımı yapmazsınız, bunu finanse edecek kurum da çıkmaz. Bu sorunu nasıl aşabiliriz? Şöyle olabilir: Akdeniz'deki gazın Türkiye üzerinden Avrupa'ya ulaştırılması ekonomik olarak mümkün çünkü karadaki boru hatları çok daha ucuz. Akdeniz gazını ekonomik olarak Türkiye'ye getirip buradan Avrupa'ya götürmek sadece Türkiye'nin kendi talebini değil, aynı zamanda Avrupa'nın talebini de destekleyecek. Bu da Türkiye transit ülke değil merkez ülke olacak şekilde, yani kurulacak uluslararası ticaret merkezi üzerinden yapılabilir. Şu anda Avrupa doğalgazda ciddi bir krizin arifesinde, bir sonraki kıştan bahsediyorum. Akdeniz'den alınan gazın Türkiye vasıtasıyla bölgeye ulaşımı önümüzdeki kışa çözüm olmaz, uzun vadeli bir
açılım olabilir. Ama kısa vadeli bir çözüm olarak ticaret merkezi projesi mevcut kaynaklar üzerinden hayata geçirilebilir. Akdeniz gazı da ilerki yıllarda ilave bir kaynak olarak eklenir.

Bugün dünyada doğalgaz savaşları yaşanırken uzayda da yeni enerji kaynakları için başka mücadelelerin olduğunu, büyük devletlerin harekete geçtiğini görüyoruz. Sizin de vurguladığınız gibi uzay teknolojilerinde de bağımlılığın azaltılması gerekiyor değil mi?

Bu çok doğru. Uzaydan petrol, doğalgaz getirmeyeceğiz fakat yeni enerji açılımları bulunacak, farklı teknolojik açılımlar gerçekleşecek. Örneğin bugün için uzaya haberleşme ve gözlem uyduları gönderilirken yarın enerji uyduları gönderilebilir. Uzayda güneş elektriği üreterek dünyaya iletilmesi üzerine araştırmalar son dönemde hız kazandı. Bunun dışında uzay madenciliğinin gelecekte büyük önem kazanacağı, çok önemli katma değer potansiyeli taşıdığı görüşündeyim. Küresel bir güç olmanın ön şartlarından birisi bu alanda da öncü olmak. Bizim de uzaya ilişkin açılımlarımız var, Türkiye'nin ilk yerli ve milli gözetleme uydusu geçtiğimiz günlerde uzaya fırlatıldı. Uzaydan haberleşme, görüntüleme gibi alanları başkalarının kontrolü olmadan, bağımsız yapabilmemiz çok önemli. Bir sonraki adımın uzay madenciliği olacağını, geleceğimizi şekillendireceğini düşünüyorum. Bu noktada teknolojik olarak uzay madenciliğinde söz sahibi olabilmemiz, haklarımızı koruyabilmemiz çok önemli. Kısa vadede olmayabilir ama 50 yıl
sonrasını, geleceğimizi düşünmek durumundayız. Teknolojik atılımlarla uzayda söz sahibi olmak, gösteriş değil, uzun vadeli refah için gerekli. Yeni teknolojiler yeni madenlerde söz hakkı olabilmemizi sağlayacak. Bunları bizim de kaçırmamamız gerekiyor.

Teknoloji vurgusunu yaparken, uzun yıllardır tartışma konusu olan nükleer enerji santrali yine gündemimizde ve hakkında çok az şey biliniyor. Bu gerekli bir teknoloji mi?

1960'lı yıllardan beri çalışmalar yaptığımız, ihaleler açtığımız ama çeşitli nedenlerle gerçekleştiremediğimiz bir teknolojik açılım olarak Akkuyu Nükleer Güç Santrali yakın zamanda devreye alınacak. Akkuyu aslında 47 yıllık bir serüven, çünkü nükleer santral için lokasyon olarak Akkuyu'nun seçimi 1976 yılında alınan karara dayanıyor. Tıpta, endüstride, tarımda,taşımacılıkta, birçok alanda kullanılan bir teknoloji olduğu için nükleer önemli bir mesele, sadece elektrik olarak düşünmemek lazım. Birtakım uzay teknolojilerinde de nükleer enerji fayda sağlamakta. Ben nükleer enerji üretiminin iklim değişikliği kaygısı ile yeniden önem kazanacağını düşünüyorum çünkü yenilenebilir enerji gibi nükleer enerji de sıfır emisyonla üretim
yapıyor. Yenilenebilir enerjideki temel zorluk koşullar elektrik üretimine elverişli olmadığında arz güvenliğini sağlamak. Rüzgâr esmediğinde, güneş olmadığında elektrik üretilemiyor ama talebin karşılanması gerekiyor. Nükleer enerji doğal koşullardan bağımsız üretildiği için süreklilik sağlıyor, arz güvenliği riski taşımıyor. Nükleerde de farklı endişeler var. Özellikle Fukuşima ve Çernobil kazaları nükleere bakışı biraz olumsuza çevirdi. Şu çok önemli, nükleerdeki eleştiriler iki noktada yoğunlaşıyor. İlki atık meselesi, diğeri kaza riski. Akkuyu santralinin radyoaktif atıklarının yeniden kullanılmak üzere işlenebilmesi, nihai depolamanın Rusya'da yapılacak olması endişeleri bir nebze gideriyor. Kaza riskine ilişkin endişelerin giderilmesinde de bağımsız denetleyici kuruluşların değerlendirmeleri etkili oluyor. Örneğin Akkuyu merkezli kuvvetli bir depremde bu santralde
sorun yaşanmayacağının, hiçbir radyoaktif sızıntı olmayacağının güvencesinin verilmesi gerekiyor. Dünyada nükleer enerjide yeni açılımlar da görüyoruz. Örneğin ABD'de SMR olarak bilinen küçük modüler reaktörler geliştirilmeye başlandı. Avrupa'da ise ülke bazında değişen farklı kararlar ve politikalar mevcut. Örneğin Almanya son nükleer santrali kapatacağını söylediği gün Finlandiya'da Avrupa'nın en büyük yeni nükleer santrali
devreye alındı. Ortadoğu'da Birleşik Arap Emirlikleri, Mısır, Suudi Arabistan ve Ürdün nükleer enerji hedefi koyan ülkeler olarak öne çıkmakta. Suudi
Arabistan'da bulunan uranyum rezervlerinin değerlendirileceği bir nükleer santral yatırımı planlanıyor. Özetle durum karışık: bazı ülkeler nükleerden çıkarken bazıları yenilerini inşa ediyor. Nükleer enerjinin bugün pastada bir yeri olduğunu düşünüyorum. İlk santrali sadece güç üretimi için değil; sanayi, tıp, tarım gibi alanlar için getireceği teknolojik birikim açısından da çok önemsiyorum.

Ülkemiz yenilenebilir enerji anlamında ciddi bir potansiyele sahip. Her bölgesinde farklı iklim yaşanıyor. Geleceğin en önemli enerji kaynaklarından olan yenilenebilir enerji konusunda Türkiye nasıl bir vizyonla çalışıyor?

Yenilenebilir enerjide son yıllarda Türkiye'de önemli bir atılım yapıldı, hızla gelişti. Özellikle güneş ve rüzgâr enerjisinde ciddi bir potansiyel olduğu için düşen maliyetlerle birlikte hızlı gelişimine devam edecektir. Biyoenerji ve hidrojen gibi enerji kaynaklarında da atılımlar var. Dediğiniz gibi Türkiye çok şanslı; yenilenebilir enerjide bütün bölgeleri ile potansiyeli çok yüksek bir coğrafya. Türkiye'nin güneş haritasına baktığınız zaman neredeyse tamamının yüksek oranda güneş aldığını görüyorsunuz. Şöyle anlatayım: Almanya'nın güneş enerjisinde en yüksek potansiyelli bölgesinin ışınım değerleri ve güneşlenme süreleri bizim en düşük potansiyelli bölgemiz olan Karadeniz'den daha düşük. Ülkemizin rüzgâr haritasına baktığımızda kıyı bölgelerde rüzgâr şiddetinin arttığını görüyorsunuz. Özellikle Ege kıyıları off-shore dediğimiz denizüstü rüzgâr enerjisi üretimi için çok elverişli. Çok miktarda yenilenebilir enerji ürettiğinizde elektrik şebekesi ve trafo bağlantı kapasitelerinin geliştirilerek sistem esnekliğinin sağlanması, akıllı şebekelerin devreye alınması ve yedek kapasitenin bulundurulması ile optimizasyonunun yapılmasına yönelik çalışmaların birlikte götürülmesi gerekiyor. Türkiye enerjide kendine yetebilecek konuma gelebilir. Güneşten, rüzgârdan elektrik elde etmeye yarayan modüllerin, tesislerin ülkemizde
üretilmesi, o teknolojiyi de biliyor olmamız çok önemli. Öbür türlü yine bir yerde dışa bağımlılığınız devam edecektir. Bu konu özelinde tüm sanayinin ülkemizde geliştirilmesine yönelik vizyon ve ülkemizin iklim politikalarıyla enerji sektörünün uyumlu hale gelmesi önemli. Ülkemizin bu potansiyellerini değerlendirmemiz gerekiyor. Daha da fazla geliştirmek mümkün, önü çok açık bir alan.

Boğaziçi Üniversitesi Kilyos'taki kampüste yenilenebilir enerji alanında örnek teşkil edebilecek çok önemli çalışmalarda bulunuyor. Biraz bu çalışmalardan bahseder misiniz?

Biz Boğaziçi Üniversitesi olarak Karadeniz kıyısındaki Sarıtepe kampüsümüzde AB'nin Katılım Öncesi Mali Destek (IPA) programı ile Sanayii ve Teknoloji Bakanlığı üzerinden aldığımız fonlarla bir rafineri kurduk. Bu rafineri geleneksel bir rafineri değil, 1200 ton/yıl yosun işleme kapasitesine sahip bir biyorafineri. Yaklaşık 7 milyon Avro yatırımla kurulan yosun tabanlı biyoyakıt üreten rafinerimiz karbon- negatif üretimi ile Avrupa'da
bir ilk olma özelliğini taşıyor. Rafinerimiz karbon salımına neden olmadığı gibi üretim esnasında tükettiği elektriği de rüzgâr enerjisinden elde ediyoruz. Böylece üretim esnasında, dolaylı veya dolaysız hiç karbon emisyonu ortaya çıkmıyor. Hammadde olarak kullanılan yosunların yetişme esnasında atmosferden emdikleri karbon nedeniyle karbon- negatif olan rafinerimizde birçok ürün elde ediliyor. Enerji, sağlık, gıda, tarım, hayvancılık ve çevre sektörlerine yönelik biyoyakıt, fonksiyonel gıda, biyogübre başta olmak üzere 11 farklı yosun tabanlı biyoteknolojik ürün elde ediliyor. Yine Sarıtepe kampüste yeni bir araştırma destek projesini başlattık. Rüzgârdan elde ettiğimiz enerjiden elektroliz yoluyla hidrojen üretip, hidrojeni depolayarak rüzgâr olmadığı zamanlarda arz güvenliğini sağlayacak bir sistem üzerine çalışıyoruz. Bir rüzgâr türbini ile başlayan yenilenebilir enerji serüvenimiz biyorafineri ve hidrojen ile devam ediyor. Bunlar gibi iklim krizi için alternatif bir üretimler yapmamız, yerli ve yenilikçi teknoloji üretmemizi
önemli buluyorum.

Sanayi devriminden beri çok yoğun bir şekilde kullanılan fosil yakıtların yavaş yavaş sonuna doğru gelindiği konusunda çok fazla haber, bilgi ve rapor okuyoruz. Bu yakıtların gerçekten sona yaklaşıp yaklaşmadığı konusunda ise hiçbirimiz yüzde yüz emin olamayız. Bir kuyudaki suyu bazı göstergelere göre ölçebilir ve azaldığını söyleyebiliriz. Ancak onun bir yandan da doğa tarafından beslenen ve kendi kendini yenileyen bir kaynak olduğunu da unutmamak gerekir.

Fosil yakıt kaynaklarına sahip olmak dünyada bir avantaj olagelmiştir. Hangi ülke bu kaynaklara sahipse, bunu bir sopa olarak kullanmış, zaman zaman daha az miktarda piyasaya sürerek piyasa fiyatını artırmaya yönelmiştir. Fosil yakıtlarda şimdiye dek yaşanılan krizler genel olarak kaynağın tükenmesinden değil, kaynağa sahip olan ülke veya şirketin piyasaya az ürün sürme stratejisinden kaynaklanmıştır.

Son on yılda çokça dillendirilen küresel ısınma ve dünyanın dengesinin değişmesi, aşırı hava olaylarının görülmesi ise başka bir mevzudur. Mevsimlerin alışılagelen şekilde seyretmemesi, kışın kar yağmaması veya yazların çok sıcak ve kurak geçmesi gibi olaylar dünyada bir şeylerin yolunda gitmediğini gösteriyor. Bu durum için alınmaya çalışılan önlem ise üretim ve tüketim yolu ile dünyaya daha çok karbon ve zararlı gazların salınmasını önlemek, sera gazlarını azaltarak küresel ısınmayı azaltma çabasıdır.

Yeşil enerji akımı çok hızlı yayıldı

Hem fosil yakıtların bitmek üzere olduğu fikri hem de küresel ısınma ve aşırı hava olayları akabinde öncelikle gelişmiş ülkelerde bir yeşil enerji akımı başladı. Yeşil enerji ve yeşil ekonomi akımı, Türkiye'nin en büyük ihracat güzergâhı olan Avrupa'da çok hızlı yayıldı ve politika belgelerinde çoktan yerini aldı. Başlangıçta "olursa iyi olur" tarzı ile giriş yapan bu akım şu an "olmak zorunda" olan bir değişim olarak herkese dayatılıyor.

Fosil yakıtlardan değil de dünyadaki güneş, su ve rüzgâr gibi yenilenebilir kaynaklardan elde ettiğimiz enerjiyi "yeşil enerji" olarak tanımlayabiliriz. Yeşil enerji kendi içinde mantıklı ve tutarlı görünen bir akımdır. Nihayetinde fosil yakıtlar dünyada sadece belli ülkelerin elinde olan kaynaklar; ama su, rüzgâr ve güneş pek çok ülkede var. Bu da ülkelerin kendilerini uzun vadede garanti altına almasını, büyük oranda Rusya veya Orta-doğu ülkelerine olan enerji bağımlılığının düşmesi anlamına geliyor. Dünyada yeşil enerji akımının yükselişinin en büyük nedeni fosil kaynakların tükenmeye başlaması değil, gelişmiş ülkelerin fosil kaynaklara sahip olan ülkelere olan enerji bağımlılığını düşürmek ve bu konuda özgürleşmek istemeleri.

Dünyadaki yenilenebilir kaynakların enerjisini, örneğin güneş tarlaları veya rüzgâr tribünleri vasıtasıyla, depolamak ve elektrik enerjisine çevirmek mümkün. Ancak yeşil enerji belli bir teknoloji seviyesine sahip olmayan ve yatırım yapacak finansal gücü olmayan ülkeler için uzak bir hayal. Öyle olmasa Afrika yeşil enerjide merkez olabilirdi. Bir de yenilebilir enerji dünyanın kaynaklarını hiç tüketmeyecek şeklinde yanlış bir algı var. Rüzgâr tribünü örneğinden gidecek olursak bir tribün için kullanılan bakır miktarı veya elektrikli araçların bataryaları için gereken lityum miktarı çok
fazla. Neticede bu tribün ve bataryaların da bir kullanım ömrü var. Bu konuda yeşil enerjinin tamamen sıfır emisyon ve kaynak tüketimi anlamına gelmediğini aklımızdan çıkarmamalıyız.

Çevrecilik bir trend olarak çok revaçta

STK'lara gelince; dünyada son yıllarda toplumlar daha proaktif hale geldi. Her şeyi devletten beklemeyen ve elini taşın altına koyan aktif ve katılımcı vatandaşların sayısı arttı. STK'ların gücü ve etki alanı da aynı ölçüde genişledi. Bir trend olarak çevrecilik ve hayvanseverlik de çok revaçta. Bu noktada STK'lar tarafından yeşil ekonomiye ve geri dönüşüme olan aşırı ilgi hiç şaşırtıcı değil. Sosyal medyanın artan gücünü de bunlara eklediğimizde devletler, bireyler ve STK'lar tarafından desteklenen bir yeşil ekonomi ve yeşil enerji fikri ile karşı karşıyayız. Devletler bu akıma karşı koyamaz, çünkü hiçbir devlet çevre karşıtı veya yeşil ekonomiye karşı duracak şekilde kendini konumlandırmaya cesaret edemez.

Türkiye de yeşil enerji konusunda iyi bir konumda. 2020 yılında dünyada üretilen enerjinin yüzde 9,4'ü yeşil enerji iken Türkiye'de bu oran yüzde 12 idi. Türkiye'de her geçen gün üretilen enerjinin daha büyük bir oranı yenilenebilir kaynaklardan elde ediliyor. Türkiye'nin kurulu elektrik gücünde
yenilenebilir enerjinin payı yüzde 52,5. Yenilenebilir enerji kaynaklarında sırasıyla hidroelektrik santralleri, rüzgar, güneş, jeotermal ve biyokütle yer alıyor. Türkiye temiz enerji kurulu gücüyle dünyada 12., Avrupa'da ise 5. sırada. Bu oran yıllara göre değişiyor ama Türkiye'nin dünyada ve Avrupa'da üst sıralarda olduğu gerçeği değişmiyor.

Günlük hayatta biz bireylerin yapacağı şeyler devletlerin alacağı politik önlemlere göre çok kısıtlı ama buna rağmen bizler de hayat tarzımızda bazı değişiklikler yaparak iklim krizi ile olan mücadeleye katkıda bulunabiliriz. Örneğin 3R olarak tarif edilen "Reduce, reuse, recycle" (azalt, tekrar kullan, geri dönüştür) döngüsüne uygun bir hayat tarzı benimseyebiliriz. Bu konuda kullanılmış kıyafet ve eşyaların kardeşler ve kuzenler arasında döndürülerek tekrar kullanılması ve atığın azaltılması, atık olabilecek bir materyalin tekrar başka bir amaçla kullanılması veya artık kullanılma ihtimali olmayan atıkların geri dönüştürülmesi, onlardan enerji elde edilmesi gibi örnekler verilebilir.

Ayrıca eskiden pikniklerde çok fazla plastik madde kullanılır ve piknik sonunda kocaman bir poşet plastik atık oluşurdu. Bilinçlenme düzeyini artırarak tek kullanımlık plastiklerin hiç satın alınmaması ve onun yerine tekrar tekrar yıkanarak kullanılan malzemelere dönüş sağlanması gerekir. Tek kullanımlık malzeme alacaksak da doğada hızla çözünen doğal materyallerden yapılmış ürünler tercih edilmeli.

Burada tembellik ile çevre bilinci arasında bir ikilem muhakkak yaşanacaktır. Ancak çocuklarımızın bizlerden daha bilinçli olduğunu varsayarak, onların da desteği ile hayat tarzımızı değiştirebiliriz. Aslında 3R ile tarif edilen hayat tarzı bir Müslümanın normalde sahip olması gereken bilinç düzeyi ile tamamen örtüşüyor. Bizler "Akan bir nehrin kenarında dahi olsanız suyu israf etmeyiniz" buyuran bir peygamberin ümmetiyiz.

Tek enerji kaynağı yeşil enerji olur mu?

Uzun vadede tek enerji kaynağının yeşil enerji olacağı ve petrolün tamamen biteceği konusunda bir öngörüde bulunmak kanımca çok zor. Fosil yakıtların tamamen tükeneceğini düşünmüyorum ama dünyada başka faktörler ülkeleri enerji konusunda kendi kendine yetebilecek duruma gelmeye zorluyor. İşte bu sebeple ülkeler enerji üretimlerinde bir çeşitlenmeye gitmek zorundalar. Bir yandan yenilenebilir enerji üretimine yatırım yaparak, diğer yandan da Türkiye gibi yeni fosil yakıt kaynakları bularak yola devam edilebilir. Önemli olan herhangi bir kriz, savaş ve yokluk durumuna hazır olabilmek, fosil yakıt azaldığında yeşil enerji kaynağına ağırlık vererek hayata devam edebilmek.

Enerji sektöründe son yıllarda gündemimize giren bir konu daha var: Yeşil hidrojen. Bilindiği gibi su 2 hidrojen ve 1 oksijen atomundan oluşuyor. Sudaki hidrojen atomlarının oksijen atomlarından ayrılmasıyla hidrojen enerjisi açığa çıkıyor. Bu ayırma işlemi eğer fosil yakıtlar kullanılarak yapılırsa bunun adı gri hidrojen, yenilenebilir kaynaklar kullanılarak yapılırsa yeşil hidrojen, doğal gaz ile yapılırsa da mavi hidrojen oluyor. Hidrojenin ayrıştırılmasında fosil yakıtlar kullanılırsa çevreye karbondioksit salınıyor, yeşil enerji kaynakları kullanılırsa atık olarak sadece su açığa çıkıyor.

Hidrojen enerjisinin depolanabilir olması ve istenen formda transfer edilmesi avantajlarının yanı sıra, başlangıçta büyük yatırım gerektirmesi dezavantajı var. Yenilenebilir enerji kaynaklarına yapılan yatırımlar artmaya devam ederse, yeşil hidrojen için de önemli bir altyapı sağlanmış
olacak ve gelecekte enerjinin bir kısmı yeşil hidrojenden elde edilebilecek.

Ekonominin geleceği olarak öngörülen Biyoekonomi veya biyotemelli ekonomi, gıda, enerji ve endüstriyel ürünler üretmek için yenilenebilir biyolojik kaynakların sürdürülebilir bir şekilde kullanılmasını öngören yeni bir ekonomi modeli olarak karşımıza çıkıyor. Biyoekonomi biyolojik atıkların normalde kullanılmayan kısımları için de alternatif kullanımlar bulmayı öneriyor.

Bu modele göre bir ayçiçeğinin iç kısmından yağ yapılırken kabukları yakılarak enerji elde ediliyor. Atık yağlar biyodizel veya biyoyakıta dönüştürülüyor. Boğaziçi Üniversitesi'nin INDEPENDENT projesinde olduğu gibi yosunlardan biyoyakıt elde ediliyor. Ordu Belediyesi'nin yaptığı gibi fındık kapsülünden hayvan yemi, fındıkkabuğundan aktif karbon üretiliyor. Plantipell isimli firmanın yaptığı gibi koyun yününün tamamen atık olarak bilinen kısmından aminoasit üretilerek tarımda verim artırıcı bir sıvı gübre icat ediliyor.

Türkiye'de günlük hayatın ve işlerin içinde yaygın olarak biyoekonomi uygulaması var, ancak bu çalışmaların adı konularak biyoekonomi adı altında
reklamı yapılmıyor. Ancak bir ulusal biyoekonomi stratejisi yayınlanır ve yapılan çalışmalar ortak bir platformda paylaşılırsa biyoekonominin ne kadar yaygın olduğunu görebiliriz ve bu da yeni uygulamalar için herkese cesaret verir.

150 yılın üzerinde bir tarihe sahip otomotiv sektöründe bir dönem kapanıyor. İçten yanmalı motorlu otomobiller yerini hibrit,elektrikli ve hidrojenli
araçlara bırakıyor. Alternatif yakıtla çalışan, çevreci araçların satışları her geçen gün artıyor.

2022 yılında elektrikli hafif araç satışları (oto+hafif ticari) rekor tazeledi. Tamamen elektrikli ve plug-in hibrit araç satışları yüzde 55 artarak 6.7 milyon
adetten 10.5 milyon adede çıktı. Geçen yıl satılan 10.5 milyon adet aracın yüzde 73'ünü tam elektrikliler, yüzde 23'ünü plugin hibritler oluşturdu. Son 10 yılda yollara çıkan elektrikli araç sayısı ise 28 milyon adedi geçti.

EV Volumes'ün verilerine göre, dünyada elektrikli hafif araçların pazar payı 2022 yılında 4.7 puan artışla yüzde 13'e ulaştı. Daha birkaç yıl önceye kadar bu pay oldukça düşüktü. Elektrikli ve şarj edilebilir hibritlerin pazar payı 2016 yılında yüzde 1'in altında, 2019 yılında ise yüzde 2.4 seviyesindeydi.

Dünyanın en büyük elektrikli otomobil pazarı açık ara Çin. 2022 yılında Çin elektrikli araç pazarı yüzde 82 artışla 6.2 milyon adede yükseldi. Yüzde
82'lik bu artış pandemiye rağmen gerçekleşti. Batı Avrupa'da elektrikli otomobil satışları yüzde 15 artışla 2.7 milyon adede çıkarken, Kuzey Amerika'da elektrikli otomobil satışları yüzde 48 artışla 1.1 milyon adet seviyesinde gerçekleşti.

Türkiye ne durumda?

Peki, otomotiv dünyasında büyük bir dönüşüm yaşanırken, Türkiye ne durumda? Aslında Türkiye'de de benzer bir durum yaşanıyor. Elektrikli otomobil pazarı hızla büyüyor. Son üç yılda elektrikli otomobil satışları 8 kat arttı. 2020 yılında toplam 844 olan satışlar, 2022 sonunda 7 bin 733 adede çıktı.

TÜRKİYE'DE YOLLARDA 20 BİN ADET ELEKTRİKLİ ARAÇ VAR

Türkiye'de yollardaki elektrikli otomobil sayısı bugün itibarıyla yaklaşık 20 bin adet. Bu sayı 2023 yılında 70 bin adedi yakalayacak. Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı tarafından hazırlanan Mobilite Araç ve Teknolojileri Yol Haritası'na göre, orta senaryoda 2023 yılında elektrikli araçların pazar payı yüzde 5 olacak. Yapılan tahminlere göre 2025 yılında elektrikli araçların pazar payı yüzde 10 olacak. Yollarda 270 bin adedin üzerinde elektrikli araç olacak. 2030 tahmini ise elektriklilerin payının yüzde 25, yollardaki araç sayısının ise 1.6 milyon adede ulaşması.

AVRUPA'DA FOSİL YAKITLARIN SONU GELDİ

Elektrikli otomobil talebinin artmasının nedenleri arasında birçok ülkenin içten yanmalı motorlu araçların yollara çıkmasına yönelik getirdiği yasaklar geliyor. Kısa bir süre önce Avrupa Birliği'nin (AB) 27 ülkesi de fosil yakıtlı araçların 2035 yılından itibaren satışını yasaklayacak düzenlemede anlaştı. Bu durum otomotiv markalarını elektrikli model ve batarya teknolojisine yatırım yapmalarına neden oluyor. Yapılan hesaplamalara göre 2030 yılına kadar üreticiler 1.2 trilyon dolar yatırım yapacak.

Elektrikli otomobil talebi 2023'te artmaya devam ediyor. ODMD verilerine göre 2023 Ocak-Mart aylarında yüzde 335.2 gibi yüksek bir artışla toplam 4 bin 670 adet elektrikli otomobil satıldı. Elektrikli otomobillerin pazar payı yüzde 2.7'ye çıktı.

Türkiye elektrikli otomobil pazarı adet bazında Avrupa ülkelerine göre henüz oldukça küçük. Ancak, artış hızına bakıldığında gelecek 2-3 yıl içinde Türkiye, Avrupa'nın en büyük beş pazarından biri olacak potansiyele sahip. Türkiye elektrikli otomobil pazarının 2023 yılında 50 bin adedi zorlaması, 2024 yılında ise 60 bin adet seviyesinde gerçekleşmesi bekleniyor.

Türkiye'nin Otomobili Girişim Grubu TOGG'un ilk SUV aracı T10X için ön sipariş verenlerin sayısının 177 bin olması Türkiye'de elektrikli otomobil pazarının ne denli büyük potansiyele sahip olduğunun açık göstergesi. 2023'te 12 bin adet araç teslim etmeyi planlayan TOGG, talep nedeniyle bu sayıyı 20 bin adede yükseltmişti. Böylece şirketin üreteceği araç sayısı ilk yıl 28 bin adede ulaşacak.

Benzer bir durum Amerikalı iş adamı Elon Musk'ın sahibi olduğu Tesla için de yaşandı. Türkiye'de ön siparişle satışa sunulan Tesla, ilk teslimatları mayıs ayında yapmayı planlamıştı. Ancak yüksek talep nedeniyle teslimatları yıl sonuna ötelemek zorunda kaldı.

Avrupa'da öncelikli ülke Türkiye

İşte bu tablo diğer otomotiv markalarının da dikkatini çekiyor. Yeni modellerini birbiri ardına satışa sunuyorlar. Bugün itibariyle Türkiye'de Audi, BMW,
Citroen, DFSK, Fiat, Hyundai, Jaguar, Kia, Mercedes-Benz, MINI, MG, Opel, Peugeot, Porsche, Renault, Skywell, Subaru, Tesla, Togg ve Volvo'nun
elektrikli modelleri satılıyor.

Bu yıl içinde Türkiye'ye girmeyi planlayan markalar arasında Çinli BYD, Lexus ve Çinli Leapmotor bulunuyor. Bunun yanı sıra Cupra, DS, Nissan, Skoda, Toyota, Volkswagen gibi markalarda elektrikli otomobillerini satışa sunmak için gün sayıyor.

Geçtiğimiz günlerde Türkiye'nin elektrikli otomobil pazarındaki potansiyelini gösteren bir gelişme daha yaşandı. Opel, yeni Astra modelinin elektrikli versiyonunu satışa sunacağı ilk üç ülkeden biri olarak Türkiye'yi seçti. Bu açıklama markanın en tepesinden geldi.

Opel CEO'su Florian Huettl, İstanbul'da düzenlenen toplantıda elektrikli Astra'nın Avrupa'da ilk olarak Almanya, İngiltere ve Türkiye'de aynı zamanda lanse edileceğini söyledi. Opel'in elektrikli planı tek bir model ile sınırlı değil. Marka, B-SUV segmentindeki modelinin elektrikli versiyonunun da 2024 yılında ilk olarak Türkiye'de lansmanını yapmayı planlıyor.

Bütün bu gelişmeler Türkiye'nin elektrikli otomobilde Avrupa'da öncelikli ülke haline geldiğini gösteriyor.

Tabii Türkiye'de elektrikli otomobil pazarının büyümesinde Türkiye'nin Otomobili Togg, önemli rol oynayacak. Fikri mülkiyet hakkı Türkiye'ye ait olan Togg, elektrikli otomobil pazarına doping etkisi yapacak.

Togg'un yollara çıkacak ilk modeli elektrikli C-SUV T10X oldu. Ardından 2025 yılının ilk yarısında sedan, 2026 yılında C-X Coupe modeli otomobil
severlerin beğenisine sunulacak. Takip eden yıllarda B-SUV ve C-MPV'nin de aileye katılmasıyla, beş modelden oluşan ürün gamı tamamlanacak.

Gemlik tesisinde üretim kapasitesi 175 bin adet olan Togg, 2030 yılına kadar tek bir platformdan beş farklı modelde toplam 1 milyon adet araç üretmeyi planlıyor.

Elektrikli oto satışları artıyor

Yıl Adet

2020 844

2021 2.846

2022 7.733

2023* 4.670

2023** 45.000-50.000

*Ocak-mart

** Yıl sonu tahmini

TÜRKLER YENİ TEKNOLOJİLERE AÇIK

Otomotiv dünyasındaki yeni eğilimleri ve tüketici davranışlarını araştırmak için yapılan anketlerde Türk tüketicilerle ilgili ilginç sonuçlar çıkıyor. Türk tüketicilerin dünyada birçok ülkeden daha fazla teknolojiye meraklı oldukları görünüyor. Elektrikli otomobillerde de benzer bir durum söz konusu.
Ankete katılan Türk tüketicilerin yüzde 60'ı, bir sonraki otomobillerinin elektrikli olacağını söylüyor. Bu oran birçok ülkeden daha yüksek... Benzer bir durum kendi kendine gidebilen otonom yani sürücüsüz otomobillerde de var.